ΕΛΠ22 - Α7 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - byzantio

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΩΣ ΤΟΝ 20o ΑΙ. - ΤΟΜΟΣ Α’

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7ο – Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

7.2. Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ (343)

9 ος - 15 ος αιώνας

Η ΥΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

1. Η βυζαντινή φιλοσοφία, με κύριο γνώρισμα τον χριστιανικό χαρακτήρα της,

συνεχίζει την αρχαία φιλοσοφία.

2. Μας δίνει πληροφορίες για τα αρχαία κείμενα και μας επιτρέπει να κατανοήσουμε

τη σκέψη των Βυζαντινών σχετικά με διάφορα φιλοσοφικά θέματα.

3. Θέματα ωστόσο που δεν αποτελούν πλέον προβλήματα των σύγχρονων

φιλοσοφικών κατευθύνσεων.

4. Γι’ αυτό αντιμετωπίζουμε δυσκολίες, όταν προσεγγίζουμε τη βυζαντινή

φιλοσοφία.

5. Η κατάσταση αυτή αλλάζει από το 1949 και μετά, όταν εκδίδεται η Βυζαντινή

Φιλοσοφία του Τατάκη.

6. Η έρευνα αναδεικνύει πλέον τη σημασία και τη σχετική αυτοτέλεια της

βυζαντινής φιλοσοφίας.

1Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

7.2.1. ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

Πηγές της βυζαντινής φιλοσοφίας (βλ. πίνακα σ. 345):

1. Ιουδαϊσμός - Παλαιά Διαθήκη – Καινή Διαθήκη.

2. Πατερική σκέψη (Θεμελίωση Δόγματος (2ος-3ος), Σύνθεση (Σύνοδοι Νίκαιας

και Χαλκηδόνας), Ερμηνεία (5ος - 9ος αι.) ).

3. Αρχαία φιλοσοφία (Αριστοτελισμός, Στωικισμός, Μεσοπλατωνισμός,

Νεοπλατωνισμός)

Α’ ΠΗΓΗ: Η ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ

1. Πατερική σκέψη:

Η σκέψη των Πατέρων της Εκκλησίας, των χριστιανών ιεραρχών που

αναγνωρίστηκαν ως πνευματικοί δάσκαλοι και αναδείχθηκαν ως συγγραφείς,

διατυπώνοντας, οριοθετώντας και υπερασπιζόμενοι το χριστιανικό δόγμα.

Πατερική σκέψη και βυζαντινή φιλοσοφία, πέρα από την αναπόφευκτη

ποικιλία σε αποχρώσεις, αποτελούν μια αδιάσπαστη ενότητα, σε βαθμό που η

κατανόηση της πρώτης να αποτελεί ερμηνευτική προϋπόθεση για την

προσέγγιση της δεύτερης.

2. Η στάση των Πατέρων απέναντι στη φιλοσοφία της Ύστερης Αρχαιότητας:

1. Κύρια μέριμνα των Πατέρων ήταν η διατύπωση του χριστιανικού δόγματος, η

ερμηνεία της Γραφής.

2. Για να δείξουν τη μοναδικότητα και την αλήθεια της έπρεπε να τη διακρίνουν

από σύγχρονους θεολογικούς ή φιλοσοφικούς λόγους που ήγειραν αξιώσεις

αλήθειας.

3. Έτσι ήταν αναπόφευκτη η σύγκρουση με τον ελληνικό πολιτισμό, που

προσέφερε το κυρίαρχο και συγκροτημένο πρότυπο ζωής και σκέψης

τουλάχιστον στην Ανατολή, απ’ όπου ξεκίνησε ο χριστιανισμός.

4. Οι χριστιανοί απέρριπταν κατηγορηματικά την ελληνική θρησκεία, όμως η

θέση τους προς τη φιλοσοφία ποίκιλλε εξαιρετικά.


5. Η στάση τους εξαρτιόταν από διάφορους παράγοντες:

1. Ο βαθμός γνώσης και εξάρτησης του συγγραφέα από τη φιλοσοφία.

2. Η παιδεία (συχνά φιλοσοφική) και το πολιτιστικό περιβάλλον του

συγγραφέα, που μπορεί να ήταν πρώην φιλόσοφος ή μοναχός και να

ανήκε σε συγκεκριμένη ερμηνευτική θεολογική παράδοση.

3. Ο σκοπός και το κοινό του κάθε έργου:

1. «Απολογητικό» προς τους εθνικούς.

2. «Αντιαιρετικό» προς τους αιρετικούς.

3. «Κατηχητικό» ή «εξηγητικό» προς τους χριστιανούς.

1η ΣΤΑΣΗ: ΑΠΟΡΡΙΨΗ ΚΑΙ ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΚΑΤΑΔΙΚΗ

1. Η ανυποχώρητη στάση και η κατά μέτωπο επίθεση προς την αρχαία

φιλοσοφία (και κάθετι ελληνικό) υιοθετήθηκε από αρκετούς στοχαστές.

2. Αυτοί αισθάνονταν ότι αντιπροσώπευαν μια μικρή αλλά δυναμική μειοψηφία,

η οποία προσέβλεπε πρώτα απ’ όλα στην επιβίωσή της.

3. Η μειοψηφία αυτή τόνιζε την ηθική ανωτερότητα της κοινότητας της και την

αντίθεσή της στο εχθρικό περιβάλλον.

4. Η ανθρώπινη σοφία απαξιώνεται κυρίως σε σύγκριση με τη θεϊκή.

5. Συγγραφείς : Απόστολος Παύλος, Τατιανός, Ερμείας.

2η ΣΤΑΣΗ: ΜΕΤΡΙΟΠΑΘΕΣ ΑΝΟΙΓΜΑ

1. Σημαντικοί στοχαστές αναγνώριζαν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό την

προπαιδευτική αξία της φιλοσοφίας.

2. Αυτοί θεωρούσαν ότι η θέληση των μειοψηφούντων χριστιανών να

επιβληθούν ιδεολογικά και να προβάλουν πειστικά την αξίωσή τους για

οικουμενικότητα του μηνύματος τους, δεν μπορούσε να ευοδωθεί με την

τακτική της συνολικής σύγκρουσης και της άρνησης του διαλόγου.

3. Συγγραφείς : Ωριγένης (όλοι οι φιλόσοφοι μέσα εκτός από τους άθεους), Μ.

Βασίλειος (ανάγκη για επιλεκτική χρήση), Γρηγόριος Νύσσης (διατήρησε την

ένταση μεταξύ φιλοσοφικής προσέγγισης και μυστικής θέασης).


3η ΣΤΑΣΗ: ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΗ

1. Μέσα στο κλίμα του θρησκευτικού συγκρητισμού και του φιλοσοφικού

εκλεκτικισμού του μεσοπλατωνισμού υπήρξε μια ενθουσιώδης υποδοχή της

φιλοσοφίας από κάποιους στοχαστές.

2. Οι στοχαστές αυτοί, έχοντας καλή ελληνική παιδεία, επιχείρησαν να δείξουν

τη συμφωνία ελληνισμού και χριστιανισμού.

3. Αναζητούσαν μια διακριτή ταυτότητα για τη νέα θρησκευτική κοινότητα αλλά

ταυτόχρονα πίστευαν στη δυνατότητα της να αφομοιώσει τη φιλοσοφία.

4. Οι στοχαστές αυτοί για να αποδείξουν αυτή τη δυνατότητα :

1. Προσκόμισαν πλήθος αρχαίων χωρίων που ήταν συμβατά με τις

χριστιανικές διδασκαλίες.

2. Διατύπωσαν τη θεωρία του σπερματικού λόγου (παρουσία «σπερμάτων»

της χριστιανικής αλήθειας στη φιλοσοφία).

3. Χρησιμοποίησαν την παλαιότερη θεωρία της λογοκλοπής (την

υποτιθέμενη εξάρτηση του ελληνισμού από τον ιουδαϊσμό: ο Πλάτων ως

Μωυσής αττικίζων).

5. Συγγραφείς : Αθηναγόρας, Ιουστίνος, Κλήμης Αλεξανδρεύς, Ευσέβιος

Καισαρείας.

Οι Πατέρες επηρεάστηκαν κυρίως από:

1. 2ο-3ο αι.: τον μεσοπλατωνισμό.

2. Από τον 4ο αι.: τον νεοπλατωνισμό.

3. Πολλοί Πατέρες αφομοίωσαν τον φιλοσοφικό λόγο και, μετασχηματίζοντας

τον, διατύπωσαν το δόγμα με τη φιλοσοφική γλώσσα του καιρού τους.

Η κριτική των Πατέρων εστιάζει στα εξής σημεία:

1. Οι ανυπέρβλητες αντιθέσεις και η διχόνοια μεταξύ των φιλοσοφικών

σχολών.

2. Η απόσταση θεωρίας και πράξεις: Η κερδοσκοπική διάθεση των

φιλοσόφων, η χρήση της τέχνης τους για βιοποριστικούς σκοπούς.

3. Ο «φορμαλιστικός» και «ελιτίστικος» χαρακτήρας της φιλοσοφίας: Η

τεχνική ορολογία και οι λεπτολόγες αναλύσεις θεωρήθηκε ότι την

απομάκρυναν από τη ζωή και από τους πολλούς ανθρώπους.


4. Απαράδεκτες επιμέρους απόψεις: ο θεός του Αριστοτέλη, ο ηδονισμός του

Επίκουρου, ο πανθεϊσμός των Στωικών κ.ά.

5. Η φιλοσοφία, ο ελληνισμός (μαζί με τον ιουδαϊσμό) γενικότερα θεωρήθηκε

ότι αποτελεί μια βασική πηγή των αιρέσεων.

Όσο ενισχύεται ο χριστιανισμός και υποχωρεί ο ελληνισμός (θρησκεία και

φιλοσοφία) από τα μέσα του 4ου αι. τόσο κάποιοι χριστιανοί γίνονται λιγότερο

ανεκτικοί.

Όταν πια η χριστιανική σκέψη έχει μείνει χωρίς αντίπαλο και θα μπορούσε να

αντιμετωπίσει την αρχαιοελληνική εκτός πολεμικού πλαισίου, έχει αρχίσει να

εκλείπει και η γνώση και το ενδιαφέρον γι’ αυτήν.


Β’ ΠΗΓΗ: Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Η θεωρητική

εξάρτηση και ο διαρκής διάλογος των Βυζαντινών με τους αρχαίους επιτρέπει να

θεωρηθεί η βυζαντινή φιλοσοφία συνέχεια της αρχαίας κατά τη μεσαιωνική περίοδο

του ελληνισμού.

Α. Η ΓΝΩΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

1. Η γνώση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας είναι άμεση και έμμεση:

1. Άμεση, γιατί μελετούσαν τα κείμενα των ίδιων των φιλοσόφων.

2. Έμμεση, όταν στηριζόταν στις αναφορές και τη χρήση της από τους

προγενέστερους Πατέρες.

2. Τι διευκόλυνε την επαφή με τη διδασκαλία των αρχαίων;

1. Η γλωσσική συνέχεια και η εκπαιδευτική τους χρήση.

2. Ωστόσο η χρήση μπορούσε να δημιουργήσει την ψευδαίσθηση της

ουσιαστικής γνώσης και να οδηγήσει στον φορμαλισμό της διδακτικής τους.

3. Τι συνέβαλε στη διάδοση των αρχαίων ελληνικών κειμένων στο Βυζάντιο;

1. Το ενδιαφέρον των λογίων για την αντιγραφή αρχαίων έργων.

2. Η χειρόγραφη παράδοση των φιλοσοφικών έργων μας δίνει μια εικόνα για τη

διάδοση και τη διασπορά τους.

3. Ιδιαίτερη ήταν η προτίμησή τους για τον Αριστοτέλη (πάνω από 1000

βυζαντινά χειρόγραφα) και τον Πλάτωνα (260 χειρόγραφα).

4. Οι Βυζαντινοί είχαν λοιπόν τις εξωτερικές προϋποθέσεις που θα μπορούσαν να

οδηγήσουν στη δημιουργία μιας αυθεντικής φιλοσοφικής παράδοσης.


Β. Η ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ:

Η ουσιαστική σχέση των Βυζαντινών με την αρχαία ελληνική φιλοσοφία γίνεται

φανερή μέσω της πρόσληψης και της χρήσης της.

1. Οι ρητές ή λανθάνουσες αναφορές στους αρχαίους φιλοσόφους είναι

αναμφισβήτητες.

2. Η μελέτη και ερμηνεία της αρχαίας φιλοσοφίας για διδακτικούς σκοπούς οδηγεί

στη σύνταξη υπομνημάτων γύρω από θεμελιώδη κείμενα και άλλων μικρότερων

επεξηγηματικών έργων σχετικά με ποικίλα ζητήματα.

3. Όσον αφορά την ερμηνευτική πρακτική συναντάμε και πηγαίο φιλοσοφικό

σχολιασμό από σημαντικούς φιλοσόφους και υπομνηματιστές: Μιχαήλ Ψελλός,

Ιωάννης Ιταλός, Μιχαήλ Εφέσιος, Ευστράτιος Νικαίας.

4. Δεν λείπουν οι περιπτώσεις κριτικής συζήτησης των αρχαίων κειμένων:

1. Απορρίπτονται θέσεις που δεν είναι συμβατές με τη χριστιανική κοσμοθεωρία

των Βυζαντινών.

2. Χρησιμοποιούνται όσες αξιολογούνται ως κατάλληλες θέσεις για τη συζήτηση

και τη λύση θεολογικών και φιλοσοφικών προβλημάτων.

5. Ούτε η οικείωση που ένιωθαν ούτε η εκτίμηση που της είχαν οδήγησε τους

Βυζαντινούς σε πλήρη αποδοχή των διδασκαλιών της αρχαίας φιλοσοφίας:

1. Υιοθέτησαν την ορολογία, τη λογική και πολλά στοιχεία της φυσικής (και τις

επιστημονικές γνώσεις που περιείχε).

2. Αρνήθηκαν πολλά άλλα στοιχεία της, πιστεύοντας ότι μένουν στην εξωτερική

και ουδέτερη μορφή της φιλοσοφίας και δεν κάνουν παραχωρήσεις σε

ζητήματα πίστης

3. Πεποίθηση των Βυζαντινών ήταν ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν συλλάβει σε

κάποιο βαθμό την αλήθεια.

4. Επίσης πίστευαν ότι νομιμοποιούνταν να συνδυάσουν τη φιλοσοφία με τη

θεογνωσία.


Γ. ΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΣΜΟΣ

1. Οι δύο μεγάλες σχολές πέρασαν στον Μεσαίωνα με όχημα τον νεοπλατωνισμό.

2. Λάθος η άποψη περί ύπαρξης δύο τάσεων στη βυζαντινή φιλοσοφία

(πλατωνίζουσα # αριστοτελίζουσα) και «πλατωνικών» - «αριστοτελικών».

3. Οι Βυζαντινοί αρχικά:

1. Δεν ενδιαφέρθηκαν για τους ιστορικούς Πλάτωνα και Αριστοτέλη και την

αυθεντική τους διδασκαλία.

2. Ακολούθησαν την παλιά παράδοση των Πορφύριου και Σιμπλίκιου που

υποβάθμιζε ως εξωτερικές τις διαφορές των δύο φιλοσοφιών και θεωρούσε

την αριστοτελική φιλοσοφία προπαιδεία της πλατωνικής.

3. Με συνέπεια να χρησιμοποιείται η αριστοτελική λογική ως εισαγωγής στη

φιλοσοφία και της πλατωνικής μεταφυσικής ως του εσώτερου πυρήνα της.

4. Οι Βυζαντινοί αναγνώριζαν ορισμένες διαφορές των δύο συστημάτων αλλά μόνο

τον 15ο αι. επέμεναν στη ριζική αντίθεσή τους.

Στον πλατωνισμό τους έλκυαν η μεταφυσική ενόραση και οι θέσεις:

1. Ο προσωπικός Θεός δημιουργός του κόσμου.

2. Η μετοχή του κατώτερου οντολογικού επιπέδου στο ανώτερο (των αισθητών στα

νοητά).

3. Η ομοίωση προς τον Θεό.

4. Η αθανασία της ψυχής.

Στον νεοπλατωνισμό έλκυαν τα εξής (κοινός τόπος πριν το 9ο αι.):

1. Η απελευθέρωση της ψυχής από την ύλη.

2. Η φυγή από τον κόσμο και η ένωση με τον Θεό.

3. Το ενδιαφέρον για τον Πλάτωνα και τον νεοπλατωνισμό διατηρήθηκε από τον

6ο αι. (κλείσιμο Ακαδημίας Αθηνών) ως τον 15ο αι. (ίδρυση Ακαδημίας της

Φλωρεντίας), η οποία αναθέρμανε τις πλατωνικές σπουδές.


Απορρίφθηκαν οι εξής πλατωνικές απόψεις:

1. Σχετικά με τη θεότητα και την προΰπαρξη της ψυχής.

2. Η απορροή των κατώτερων οντολογικών επιπέδων από τις πρώτες αιτίες.

3. Η θεωρία των αιώνιων και αυθύπαρκτων ιδεών.

4. Αποκλήθηκαν βεβιασμένα «πλατωνικοί»: Μιχαήλ Ψελλός, Ιωάννης Ιταλός,

Μιχαήλ Ιταλικός κ.α.

Στροφή προς την αριστοτελική σκέψη: Δύο γεγονότα στάθηκαν

καθοριστικά για τη στροφή αυτή παρά το γεγονός ότι δεν σταμάτησε η εκτίμηση προς

το πλατωνικό έργο:

1. Η δίωξη του «πλατωνικού» Ιωάννη Ιταλού, που κατηγορήθηκε για αίρεση την

εποχή έξαρσης της μελέτης του πλατωνισμού.

2. Η σύζευξη του πλατωνισμού με τον πολυθεϊσμό από τον Πλήθωνα.


Κριτική του Νικηφόρου Χούμνου στον Πλάτωνα

1. Θεωρούσε άτοπη τη διδασκαλία των αρχαίων Ελλήνων για την ύλη.

2. Αυτή σύμφωνα με τους Έλληνες φιλοσόφους βρίσκεται πριν από τα απλά σώματα

και πριν από κάθε φαινόμενο.

3. Χωρίς αυτή ο δημιουργός δεν θα μπορούσε να δημιουργήσει κανένα από τα

αισθητά όντα.

4. Είναι όμως απίθανο να έχει δημιουργηθεί η ύλη από τον δημιουργό έτσι που να

είναι χωρίς μορφή και είδος, χωρίς τον τύπο της ιδέας, χωρίς ποιότητα και

στερημένη από κάθε κάλλος. Γιατί τότε θα ήταν χωριστή από εκείνα, δηλ. τίποτε.

5. Αποκρούουν όμως τη γένεση από το εντελώς ανύπαρκτο. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι

μιλούν κατά τον ίδιο τρόπο και για τον δημιουργό.

6. Ο δημιουργός ωστόσο είναι ο αίτιος όλων (υπάρχουν με τη δική του θέληση) και

ο σοφός τεχνίτης και δεν προσβλέπει σε κανένα παράδειγμα και σε καμία ιδέα.

7. Επινόησε τα έργα του ο ίδιος.

Αλλά και το είδος πώς θα μπορούσε να έχει αυτοτελή ύπαρξη;

Τα είδη, και αυτά που αναφέρονται στην ουσία και αυτά που είναι τα ίδια ουσία

δεν μπορεί να προηγούνται της ίδιας της ουσίας.

Και τι σημαίνει ότι η φύση προσβλέπει προς την ιδέα και δημιουργεί, όταν από τη

μία η ιδέα είναι εξαρχής μία και πάντα ίδια, από την άλλη όμως τα

δημιουργήματα της φύσεως είναι θνητά και φθαρτά;

Έτσι λοιπόν η ιδέα και το είδος δεν είναι προγενέστερο, αλλά μάλλον το έχουμε

συλλάβει με το νου και το έχουμε ορίσει εκ των υστέρων.

Και κανένα είδος δεν είναι ον, γιατί πώς θα μπορούσε να είναι ον κάτι που μετέχει

και στο Είναι και στο μη Είναι.

Ούτε η ιδέα είναι μία και η ίδια ούτε το είδος είναι ένα και το ίδιο, αλλά είναι

άπειρα. Το κυριολεκτικά ον όμως είναι ένα.

Υπάρχουν όμως και τα άλλα όντα, που προέρχονται από το ένα ον αλλά δεν

συμμετέχουν στη ουσία του.

Αυτά τα όντα ο δημιουργός θέλει να έχουν αιώνια ύπαρξη και διάρκεια.

Κι ενώ αυτά έχουν μόνιμη ύπαρξη και ζωή, επειδή προέρχονται από το αρχικό και

πρώτο είδος, γι’ αυτό φαίνεται ότι το είδος αυτό έχει μετοχή στο άφθαρτο και το

αιώνιο και είναι πάντα ίδιο.

Στη πραγματικότητα όμως δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο.


Οι Βυζαντινοί και ο Αριστοτέλης: Η λογική του, με τη μεσολάβηση των

νεοπλατωνικών υπομνηματιστών, η φυσική του και η τάση του για συστηματοποίηση

ήταν αποδεκτές ως θεολογικά ουδέτερες.

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ:

1. Η εφαρμογή των δέκα αριστοτελικών κατηγοριών.

2. Η θεωρίας της αιτιότητας και τα όρια της χρήσης του συλλογισμού σε

ζητήματα σχετικά με το θεό.

ΘΕΩΡΗΘΗΚΑΝ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΙΜΑ :

1. Η αριστοτελική αντίληψη για τον Θεό ως πρώτο κινούν ακίνητο (αν και δεν

ικανοποιούσε η αποκλειστική κινητική του ιδιότητα).

2. Ο νους ως θεϊκό στοιχείο στον άνθρωπο.

ΑΠΟΡΡΙΦΘΗΚΑΝ:

1. Ο απρόσωπος και ελάχιστα προνοητικός Θεός που περιορίζεται στον ουρανό.

2. Η αιωνιότητα του κόσμου.

3. Η απουσία μέλλουσας ζωής.

4. Η θεμελίωση της ευδαιμονίας σε εξωτερικά αγαθά.

ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΣΚΗΘΗΚΕ:

1. Στις θέσεις του Αριστοτέλη για την έννοια της φύσης και την προβληματική

της ύλης-μορφής (Ψελλός).

2. Στο πέμπτο σώμα, δηλ. στον αιθέρα (Βλεμμύδης, Πλήθων).

3. Στη γένεση της λογικής ψυχής (Αρέθας).

ΕΠΙΚΡΙΘΗΚΕ:

1. Για συνειδητή σκοτεινότητα και ασάφεια μερικών γραπτών του (Φώτιος,

Ψελλός κ.ά.)

2. Για σκόπιμη ασάφεια (Μετοχίτης).

Οι Βυζαντινοί σχολιαστές συνεχίζουν το έργο των Αλεξανδρινών (διακοπή 7ος-

9ος).

Στη συνέχεια τα αριστοτελικά έργα σχολιάζονται συστηματικά και

προγραμματισμένα.

Αναγνώριση της αυθεντίας του, κυρίως σε θέματα λογικής και φυσικής.

Τον θαυμάζουν ακόμα και όσοι τον κρίνουν αυστηρά (Μετοχίτης).


7.2.2. ΣΥΝΤΟΜΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ

Την πορεία της βυζαντινής φιλοσοφίας (9ος–15ος) καθορίζουν τα μεγάλα

προβλήματα που αντιμετωπίζει κάθε φορά και οι διαμάχες που ξεσπούν για τη

λύση τους:

1. Η Εικονομαχία: Ο απόηχος της διατηρείται ως τον 11ο αι.

2. Η εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος και η πολεμική κατά των Λατίνων:

αφορμή ένα θεολογικό θέμα με φιλοσοφικές προεκτάσεις.

3. Ο Ησυχασμός του 14ου αι.: Επαναφέρει το ερώτημα για τη σχέση θεολογίας

και φιλοσοφίας και τη θέση του λόγου στο χριστιανικό δόγμα.

4. Οι συγκρούσεις «Πλατωνικών» και «Αριστοτελικών» τον 15ο αι.

ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

1. Υπό ποιες προϋποθέσεις διαμορφώνεται η ελληνική, μεσαιωνική και χριστιανική

φιλοσοφία; Ο καθορισμός των απαρχών της βυζαντινής φιλοσοφίας εξαρτάται

από το κριτήριο που κάθε φορά υιοθετούμε:

1. Πολιτικό κριτήριο: θα κατέβαζε την αρχή στον 4ο αι. ή στον 6ο-7ο, όταν

διαφαίνεται η ιδιαιτερότητα της ανατολικής αυτοκρατορίας.

2. Άλλο κριτήριο: το τέλος της εθνικής φιλοσοφίας, συμβατικά το 529 με το

κλείσιμο της Ακαδημίας από τον Ιουστινιανό και η εμφάνιση στο νέο κέντρο,

στην Κωνσταντινούπολη, του νέου πρώτου φιλοσόφου του Στέφανου

Αλεξανδρεύς.

3. Εσωτερικό κριτήριο: πότε η χριστιανική σκέψη, στο πλαίσιο της νέας

αυτοκρατορίας, γνωρίζει μετατόπιση ή διεύρυνση των ενδιαφερόντων της.

Οι λόγιοι του Βυζαντίου από τον 9 ο αι. στρέφονται:

1. Στη μελέτη.

2. Στη διδασκαλία.

3. Στην αντιγραφή.

4. Στην αναπαραγωγή.

5. Στον υπομνηματισμό αρχαίων φιλοσοφικών κειμένων.

6. Η προοπτική που υιοθετούν δεν είναι αυστηρά θεολογική, αλλά αφήνει να

φανεί το αυτόνομο ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία και τις επιστήμες.


Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΦΩΤΙΟΥ (9ος-10ος)/Αφετηρία της βυζαντινής φιλοσοφίας

1. Ο Λέων ο Μαθηματικός ή Φιλόσοφος: δάσκαλος της φιλοσοφίας στην

Κωνσταντινούπολη

2. Ο «πρώτος βυζαντινός ανθρωπισμός»:

1. Η συστηματική στροφή στη μελέτη της αρχαίας γραμματείας.

2. Το εγκυκλοπαιδικό πνεύμα.

3. Η μέριμνα για τη διάσωση και την αντιγραφή των κειμένων.

3. Ειδικότερη σημασία έχουν:

1. Ο σχολιασμός εισαγωγικών προβλημάτων της αριστοτελικής λογικής από τον

Φώτιο και τον Αρέθα.

2. Η κριτική των πλατωνικών ιδεών από τον Φώτιο.

3. Το εκδοτικό έργο του Αρέθα που αποτελεί σταθμό στη χειρόγραφη παράδοση,

κυρίως του Πλάτωνα

Ο ΨΕΛΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΧΙΣΤΕΣ ΤΟΥ (11ος-12ος) / Η εποχή των Κομνηνών

Απόπειρες για σύνθεση φιλοσοφικών θέσεων χάρη στην επαφή με αρχαία κείμενα

και στην μελέτη και αναβίωση νεοπλατωνισμού και αριστοτελικής ηθικής:

1. Ιδρύεται «Πανεπιστήμιο» που περιλαμβάνει Σχολή Φιλοσοφίας με κατά βάση

νεοπλατωνικό αναλυτικό πρόγραμμα.

2. Ο Ψελλός χρησιμοποιώντας ως βασική πηγή αρχαία κείμενα σχολιάζει και

συζητά θέματα θεολογίας, φυσικής, λογικής και δαιμονολογίας.

3. Μαθητές του αλλά και καθηγητές του Πανεπιστημίου («ύπατοι των

φιλοσόφων») προωθούν τη διδασκαλία της φιλοσοφίας και επιδίδονται στη

συγγραφή υπομνημάτων και επιτομών: Ιταλός, Θεόδωρος Σμυρναίος, κ.ά.

4. Δεν λείπουν και οι διαμάχες μεταξύ των λογίων της πρωτεύουσας: Μιχαήλ

Ψελλός με Ιωάννη Ξιφιλίνο με πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριο.

5. Αντιδράσεις εκκλησιαστικών προσώπων σε τάσεις υπερεκτίμησης ή

αυτονόμησης του φιλοσοφικού λόγου: Νικήτας Σεΐδης κατά Ευστρατίου

Νικαίας, Νικόλαος Μεθώνης κατά Πρόκλου, καταδίκη Ιωάννη Ιταλού.

6. Παράλληλα, η μυστική παράδοση -του ψευδό-Διονυσίου Αρεοπαγίτη και του

Μάξιμου- βρίσκει συνεχιστές στους Συμεώνα το Νέο Θεολόγο και Νικήτα

Σταθάτο, που δίνουν έμφαση όχι στη γνώση αλλά στο βίωμα και τη θεωρία, τη

θέαση του Θεού.


ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΤΗΣ ΝΙΚΑΙΑΣ (13ος) - Μετά την Άλωση του 1204

1. Η Αυτοκρατορία της Νίκαιας προσπαθεί να επικρατήσει ιδεολογικά.

2. Ανθούν η φιλοσοφία και οι επιστήμες γενικότερα.

3. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη φυσική.

4. Θεωρείται εποχή μεταβατική για τις κατακτήσεις της παλαιολόγειας εποχής.

5. Σημαντικές μορφές που αναδεικνύονται :

1. Ο δάσκαλος Νικηφόρος Βλεμμύδης.

2. Ο φιλόσοφος-αυτοκράτορας Θεόδωρος Β’ Λάσκαρις.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ (14ος)

ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΕΙΑ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑΣΤΕΣ

1. Εμφανίζεται μια ομάδα λογίων με ενδιαφέροντα σε πολλές περιοχές της

φιλοσοφίας και της επιστήμης, ιδιαίτερα την αστρονομία αλλά και τις

απόκρυφες επιστήμες.

2. Ο μεγαλύτερος όγκος του έργου τους έχει υπομνηματιστικό χαρακτήρα.

3. Παράλληλα, ασκούν κριτική προς ορισμένες φιλοσοφικές θεωρίες:

1. Την αριστοτελική φυσική και μεταφυσική.

2. Τη νεοπλατωνική ψυχολογία.

3. Προς τους συγχρόνους τους: διαμάχες μεταξύ Χούμνου και Μετοχίτη.

4. Σημαντικοί λόγιοι: Χούμνος, Πλανούδης, Μετοχίτης.


Η ΗΣΥΧΑΣΤΙΚΗ ΕΡΙΔΑ (14ος)

1. Ξεσπά στη Θεσσαλονίκη και στο Άγιο Όρος μέσα σε ένα εκρηκτικό κοινωνικό

πλαίσιο.

2. Οι ησυχαστές:

1. Υπερασπίζονται: τη δυνατότητα του ανθρώπου να βλέπει το θείο φως, να

έρχεται σε προσωπική και βιωματική επαφή με τον Θεό.

2. Απορρίπτουν: την αξίωση του διαλεκτικού λόγου και της φιλοσοφίας να

κατανοεί την ουσία του Θεού.

3. Τονίζουν: τη διάκριση μέσα στον Θεό μεταξύ υπερβατικής απροσπέλαστης

ουσίας και μεθεκτών ενεργειών.

4. Κύριος εκφραστής τους: Γρηγόριος Παλαμάς

3. Οι αντίπαλοι τους (αρκετά διαφορετικοί μεταξύ τους, φιλοδυτικοί και μη):

1. Αμφισβητούν τη φιλοσοφική επάρκεια των ησυχαστών.

2. Τους κατηγορούν για πλατωνισμό και αιρετικές απόψεις.

3. Κύριοι εκπρόσωποί τους: Βαρλαάμ ο Καλαβρός, Γρηγόριος Ακίνδυνος,

Νικηφόρος Γρηγοράς.

4. Παρά το βασικό θεολογικό της ενδιαφέρον, η διαμάχη επαναφέρει με τρόπο

οξύ το ζήτημα των ορίων μυστικής θέασης και ορθολογικής γνώσης, καθώς

και το πρόβλημα της μεθόδου και της (γνωστικής) πρόσβασης στο ον.

ΠΛΑΤΩΝΙΚΟΙ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΟΙ (15ος)

1. Από τον Μυστρά ξεκινά η τελευταία και πιο εντυπωσιακή φιλοσοφικής απόπειρα

της βυζαντινής φιλοσοφίας.

2. Ο Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων (πλατωνικός) ερμηνεύει τα σημεία των καιρών που

είναι απογοητευτικά για το μέλλον της αυτοκρατορίας.

3. Προβάλλει μια καινούργια εθνική ιδέα, τονίζοντας το ελληνικό στοιχείο, και

οραματίζεται τη δική του αρίστην πολιτεία του «ελληνικού» (όχι χριστιανικού)

έθνους, βασισμένη σε μια άλλη , νεοπλατωνικής έμπνευσης, θρησκεία και ηθική.

4. Το κύριο φιλοσοφικό του έργο: οι Νόμοι, στους οποίους ερμηνεύει το

μεταφυσικό κατά βάση σύστημα του.

5. Αντίπαλός του: Γεώργιος Σχολάριος, ο μετέπειτα πατριάρχης Γεννάδιος Β’,

ορθόδοξος, «Αριστοτελικός» και θαυμαστής του δυτικού σχολαστικισμού.

6. Μείζων θέμα αναδεικνύεται η σύγκριση Πλάτωνα-Αριστοτέλη.


ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

1. Ο Πλήθων, οι μαθητές του αλλά και οι αντίπαλοί του προσπάθησαν να

αποδείξουν την ανωτερότητα του ενός ή του άλλου.

2. Στη Δύση, όπου οι λόγιοι της διασποράς μεταφέρουν τη διαμάχη

«Αριστοτελικών» και «Πλατωνικών».

3. Μεταδίδουν όμως και κι ένα γνήσιο φιλοσοφικό προβληματισμό και

συντελούν στην εκεί αναγέννηση των γραμμάτων και των τεχνών.

4. Ενώ στη Δύση η κυριαρχία του Αριστοτέλη μετριάζεται χάρη στην

παρέμβαση των Ελλήνων «πλατωνικών», στον ελληνικό χώρο από τον 15ο αι.

επικρατούν οι «Αριστοτελικοί».

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

1. Οι σχέσεις ανάμεσα στον βυζαντινό και δυτικό πολιτισμό υπήρξαν

ανταγωνιστικές και προβληματικές. Δεν έλειψαν όμως και οι δημιουργικές

επαφές, όπως έχει δείξει η επιστημονική έρευνα.

2. Η οικονομική διείσδυση στο βυζαντινό κράτος υπήρξε ανέκαθεν το ζητούμενο για

τους Δυτικούς. Η Άλωση, οι θρησκευτικές έριδες και τα αποτελέσματα τους

(Σχίσμα, παπικές αξιώσεις) διεύρυναν το πολιτιστικό χάσμα και όξυναν τον

αντιλατινισμό των Βυζαντινών.

3. Με αίσθημα ανωτερότητας και με υπεροψία οι Βυζαντινοί έβλεπαν παντού

βαρβάρους και παπικούς, ακόμα κι όταν είχαν πλέον απέναντι τους αστούς και

εμπόρους. Δεν προσπάθησαν να κατανοήσουν τις αλλαγές που συντάρασσαν τη

μεσαιωνική Δύση (κοινωνία, φιλοσοφία).

Έως τον 13ο αι.:

1. Μετά τον 6ο αι. ο γλωσσικός φραγμός αποτελεί σοβαρό εμπόδιο (σε

κοινωνικό και φιλοσοφικό επίπεδο), ενώ έως τον 13ο αι. η Ανατολή ελάχιστα

παρακολουθεί τις εξελίξεις στη Δύση.

2. Αγνοεί έτσι τον Αυγουστίνο και τους Άραβες σχολιαστές του Αριστοτέλη,

καθώς και τις απόπειρες του πρώιμου σχολαστικισμού για διαλεκτική

εμβάθυνση στα θρησκευτικά δόγματα.

3. Οι Δυτικοί από την άλλη επηρεάζονται και μεταφράζουν τους Έλληνες

Πατέρες (Σκώτος Εριγένης, 9ος, Μποναβεντούρα και Θωμάς Ακινάτης, 13ος).


Από τον 13 ο αι. και εξής:

1. Η κατάσταση αλλάζει καθώς πυκνώνουν οι επαφές των δύο πλευρών και οι

Δυτικοί αναζητούν στην Ανατολή κυρίως έργα των αρχαίων φιλοσόφων.

2. Τώρα μεταφράζονται απευθείας από τα ελληνικά τα αρχαία κείμενα μαζί με τα

σχόλια των Βυζαντινών συγγραφέων.

3. Στο Βυζάντιο επικρατεί διάσταση απόψεων:

1. Μέσα στο φιλοενωτικό κλίμα ορισμένων κύκλων λογίων μεταφράζονται έργα

του Αυγουστίνου, του Βοήθιου, του Θωμά του Ακινάτη και του Άνσελμου.

2. Επίδραση δυτικής σκέψης και αντιδράσεις: έμμεση στην ησυχαστική έριδα και

ανοιχτά στη διαμάχη φιλοθωμιστών και αντιθωμιστών (οπαδών και αντιπάλων

του Ακινάτη) με κύριο εκπρόσωπο τον Κάλλιστο Αγγελικούδη (14ος)

3. Ωστόσο οι ιστορικές συνθήκες και τα πολιτικά προβλήματα δεν επιτρέπουν

έναν διάλογο ουσίας των δύο παραδόσεων.

4. Ο Πλήθων και ο Σχολάριος, ο καθένας από τη δική του φιλοσοφική προοπτική

είναι ανοιχτοί στην λατινική και εμμέσως στην αραβική παράδοση.

Γεώργιος Σχολάριος:

1. Μεταφράζει και υπομνηματίζει έργα του Ακινάτη και λατινικές πραγματείες

λογικής.

2. Αξιολογεί θετικά το επίπεδο των Λατίνων σχολιαστών.

3. Υιοθετεί τον λατινικόν τρόπον:

1. Θέση του προβλήματος.

2. Ανάπτυξη επιχειρημάτων υπέρ και κατά των αντίθετων απόψεων.

3. Λύση του προβλήματος.

Πλήθων:Προτείνει ο ίδιος, ως πιο πρωτότυπος, στους Δυτικούς μια διαφορετική

ανάγνωση του Πλάτωνα, η οποία ασκεί επιρροή στους Ιταλούς ανθρωπιστές.

4. Σημαντική η συμβολή των Ελλήνων λογίων της διασποράς στην Αναγέννηση:

γνωριμία με την Αρχαιότητα και επαφή με τη φιλοσοφική γραμματεία και

νεοπλατωνική παράδοση (Βησσαρίων: γράφει ελληνικά και λατινικά).

5. Τα βυζαντινά κείμενα μεταφράστηκαν μετά την Άλωση και εκδόθηκαν στα

λατινικά.

6. Η Δύση γνώρισε τη βυζαντινή σκέψη, όταν δεν τη χρειαζόταν ιδιαίτερα, ενώ το

Βυζάντιο στάθηκε σε μεγάλο βαθμό κλειστό προς τη Δύση.


7.2.3. ΤΟ ΦΙΛΟΣΟΦΕΙΝ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Χαρακτηριστικά της βυζαντινής φιλοσοφίας

1. Οι Βυζαντινοί φιλόσοφοι δεν επιδίωξαν να κατασκευάσουν ένα αυτόνομο

φιλοσοφικό σύστημα, που να συγκροτήσει τη δική του μέθοδο και να δίνει μια

καθολική ερμηνεία για τον κόσμο και τον άνθρωπο.

2. Αυτό συνέβη επειδή αυτονόητο θεμέλιό της σκέψης τους ήταν το χριστιανικό

δόγμα, το οποίο τους πρόσφερε τις βασικές αρχές και τους άφηνε ελεύθερους

να ασκηθούν στα υπόλοιπα ως γνωστική και λογική δραστηριότητα.

3. Έτσι αξιολογούσαν τη φιλοσοφία ως ένα πρώτο στάδιο στην πορεία του

ανθρώπου από τη γνώση στη θέωση, την ομοίωση με τον Θεό.

4. Η βυζαντινή φιλοσοφία αποδέχτηκε αυτά όρια, μερικές φορές δοκίμασε την

ελαστικότητα τους επιχειρώντας σχετικά αυτόνομες προσεγγίσεις, και σε

σπάνιες περιπτώσεις τα ξεπέρασε.

5. Η απουσία συγκροτημένου συστήματος εξηγείται και από τη στάση των

Βυζαντινών να αντιδρούν και απαντούν θεωρητικά μόνο κάθε φορά που

προέκυπτε κάποιο ζήτησε και μόνο σε σχέση με το ζήτημα αυτό.

6. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της βυζαντινής φιλοσοφίας είναι ο διαρκής διάλογος

και η εξάρτησή της από τις δύο μεγάλες πηγές της, την αρχαία φιλοσοφία και

την πατερική σκέψη.

7. Ο υπομνηματισμός αποτελούσε μια μορφή της φιλοσοφικής δραστηριότητας.


Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

1. Οι Βυζαντινοί ταύτιζαν τη φιλοσοφία με τη χριστιανική βιοθεωρία.

2. Αντιπαρέθεταν την ιεράν φιλοσοφίαν προς την των άλλων φιλοσοφίαν

(Φώτιος)

3. Τόνιζαν την ανωτερότητα της «αληθινής φιλοσοφίας των μοναχών».

4. Αντιλαμβάνονταν τη φιλοσοφία ως θύραθεν - εθνική φιλοσοφία, που είναι η

επιστήμη της γνώσης και διαφέρει από τη θεολογία.

5. Τελικά έφτασαν να ταυτίζουν τον φιλόσοφο με τον σοφό και γενικά τον

μορφωμένο άνθρωπο..

ΤΟ ΠΟΡΤΡΑΙΤΟ ΤΟΥ ΦΙΛΟΣΟΦΟΥ

1. Μια πολυσχιδής προσωπικότητα με πάθος για κάθε είδους γνώση και

δοκιμάζεται σε χώρους φαινομενικά διαφορετικούς.

2. Μπορεί ταυτόχρονα να είναι ποιητής, φιλόσοφος, ρήτορας, ιστοριογράφος,

δάσκαλος φιλοσοφίας, διπλωμάτης, άνθρωπος της αυλής μοναχός και να

διατρέχει τα όρια μεταξύ θείας και θύραθεν γνώσης, εκκλησιαστικής και

κοσμικής γραμματείας, χωρίς να είναι σε όλα επιτυχημένος.

3. Πάνω απ’ όλα όμως φιλόσοφος είναι αυτός που έχει διαλέξει και ακολουθεί,

όσο μπορεί, τη «θεωρητική ζωή».

Η ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΙΔΙΩΝ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

1. Μάλλον απογοητευτική.

2. Ο Ψελλός περιγράφει την κατάσταση κατά τον 11ο αι. με τη φράση:

«φιλοσοφώ μονάχος σε καιρούς αφιλοσόφητους».

3. Υποστηρίζει ότι οι μικρόλογοι δάσκαλοι της φιλοσοφίας ασχολούνταν μόνο

με απλούς ορισμούς και προτάσεις και πώς βρήκε τη φιλοσοφία νεκρή.

4. Ο Σχολάριος σημειώνει ότι στην Κωνσταντινούπολη του 15ου αι. δεν

υπάρχουν ικανοί δάσκαλοι για κάτι παραπάνω από μια στοιχειώδη εισαγωγή

στη λογική αλλά ούτε και περισσότεροι από 3-4 μαθητές που να μπορούν να

παρακολουθήσουν μαθήματά φιλοσοφίας.


ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ;

1. Σύμφωνα με τους Πατέρες της Εκκλησίας και τους Βυζαντινούς που τους

ακολουθούν αληθινή φιλοσοφία είναι η καθ’ ημάς (ημετέρα) φιλοσοφία, δηλ.

η ασκητική βιοθεωρία και ο μοναχισμός, ενώ η έξω φιλοσοφία (θύραθεν)

είναι ψευδής.

2. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος (19ος αι.): «Είναι αδύνατον να φιλοσοφείς

χωρίς το Χριστό, γι’ αυτό έσφαλλαν Έλληνες και Εβραίοι».

3. Ο φιλόσοφος, κατά τον Φώτιο, που ασκεί την ψυχή του και απονευρώνει το

σώμα του δεν έχει άλλη φροντίδα παρά την απαλλαγή από τις πρόσκαιρες

απολαύσεις.

4. Ο Ψελλός αποκαλεί φιλοσόφους μόνο εκείνους που περιφρόνησαν τον κόσμο

και ασχολήθηκαν με πράγματα που δεν είναι του κόσμου αυτού.


ΟΙ ΕΞΙ (6) ΚΛΑΣΙΚΟΙ ΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

ΠΡΩΤΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ (ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ):

1. Φιλοσοφία είναι η γνώση των όντων ως όντων.

2. Ξεκινά από το καθόλου αντικείμενό της και ανάγεται στον Πυθαγόρα [στην

πραγματικότητα στον Αριστοτέλη].

3. Η γνώση εδώ είναι η καθολική γνώση.

4. Η φιλοσοφία καταγίνεται με τα πάντα και είναι η γνώση όλων των όντων και

όχι μερικών.

5. Γνωρίζει όχι την ποσότητα αλλά τη φύση τους.

ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ (ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ):

1. Η φιλοσοφία είναι η γνώση των θεϊκών και των ανθρώπινων πραγμάτων.

2. Ξεκινά από το μερικό αντικείμενο και ανάγεται πάλι στον Πυθαγόρα [στους

Στωικούς].

3. Η φιλοσοφία καταγίνεται και με τα δύο (και θεϊκά και ανθρώπινα).

4. Μαθητεύει στα θεία και οδηγεί στην τελειότητα τα ανθρώπινα.

ΤΡΙΤΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ (ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟΝ ΣΚΟΠΟ ΤΗΣ):

1. Ο τρίτος ορισμός ξεκινά από τον άμεσο σκοπό και λέει ότι φιλοσοφία είναι

μελέτη θανάτου.

2. Έτσι την ορίζει ο Πλάτων στον Φαίδωνα.

3. Με τον θάνατο πρέπει να εννοήσουμε την απονέκρωση των παθών.

ΤΕΤΑΡΤΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ (ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟΝ ΣΚΟΠΟ ΤΗΣ):

1. Ο Πλάτων στον Φαίδωνα με βάση τον έσχατο σκοπό της φιλοσοφίας, ορίζει

τη φιλοσοφία ως «ομοίωση προς τον Θεό, όσο αυτό είναι δυνατόν στον

άνθρωπο».

2. Ο τέλειος φιλόσοφος είναι όμοιος με τον Θεό:

1. Ως προς την αγαθότητα, γιατί φροντίζει για τις ατελείς ψυχές.

2. Ως προς τη γνώση, γιατί επαγγέλλεται να γνωρίσει τις αιτίες των πάντων.

3. Ως προς τη δύναμη, γιατί μπορεί να κάνει αυτό που βούλεται.


ΠΕΜΠΤΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ (ΥΠΕΡΟΧΙΚΟΣ):

1. Ο Αριστοτέλης την ορίζει με βάση την υπεροχή της ως «τέχνη όλων των

τεχνών και ως επιστήμη όλων των επιστημών».

2. Η φιλοσοφία προσφέρει τις αιτίες σε όλες τις τέχνες (γραμματική, ιατρική

κ.λπ.), γιατί γνωρίζει τις θεμελιώδεις αρχές όλων των πραγμάτων.

ΈΚΤΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ (ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟΣ):

Η «φιλοσοφία είναι η φιλία της σοφίας» (του Πρωταγόρα).

ΟΙ ΔΙΑΙΡΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ:

Ως προς τις διαιρέσεις της φιλοσοφίας οι Βυζαντινοί ακολούθησαν τα χνάρια του

νεοπλατωνισμού και του Αριστοτέλη:

Το θεωρητικόν μέρος αφορά τη γνώση και περιλαμβάνει:

1. Τη φυσική (τα ένυλα).

2. Τα μαθηματικά (ένυλα και άυλα: αστρονομία, γεωμετρία, αριθμητική,

μουσική [αρμονία]).

3. Τη θεολογία (τα άυλα: Θεός, άγγελοι, ψυχή).

Το πρακτικόν μέρος αφορά τις αρετές και περιλαμβάνει:

1. Την (ατομική) ηθική.

2. Την οικονομία (ηθική του οίκου).

3. Την πολιτική.

Δινόταν δηλαδή έμφαση στο γνωσιοθεωρητικό χαρακτήρα της φιλοσοφίας.

1. Γι’ αυτό έπρεπε ο φιλόσοφος να διακρίνεται για τη φιλομάθεια, την

πολυμάθειά και την ευρυμάθεια του.

2. Φιλόσοφος επομένως είναι εκείνος που αφιερώνει τη ζωή του στην έρευνα, ο

σοφός.

Το περιεχόμενο της φιλοσοφίας είναι γνωστικό, η προοπτική της όμως είναι

ανθρωπολογική.

Η καθολική γνώση του αντικειμένου της (των όντων εν γένει, όλων των όντων)

οδηγεί το υποκείμενο της σε μια κατάσταση που είναι ή μοιάζει με την θεϊκή

Η φιλοσοφία συσχετίζει θεωρία και πράξη και εκπληρώνει τον διττό σκοπό της:

«να κοσμήσει τις ψυχές και τα σώματα των ανθρώπων και να μεταφέρει την ψυχή

από την ομιχλώδη και υλική ζωή στα θεϊκά και τα άυλα» (Ψελλός)


ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΑ - Η θεωρητική αυτονομία της φιλοσοφίας

1. Η θεολογία στο Βυζάντιο, για διάφορους λόγους δεν διαμόρφωσε μια

αυστηρή μέθοδο για τη διερεύνηση των προβλημάτων, τη διατύπωση των

αρχήν ή την υπεράσπιση των δογμάτων της.

2. Χρησιμοποιεί με επιφυλακτικότητα τον λόγο και την αριστοτελική λογική στη

χριστολογία. (δύο φύσεις του Χριστού) ή στην εικονολογία (σχέση εικόνας-

προτύπου)

3. Εμμένει στην αναγωγή στην αυθεντία της Αγίας Γραφής και των Πατέρων.

4. Γι’ αυτό η θεολογία δεν έγινε (όπως στη Δύση από τον 13ο αι.) «επιστήμη» και

δεν κατάφερε να υποτάξει τη φιλοσοφία.

5. Παράλληλα όμως φάνηκε η αδυναμία της θεολογίας να επιδιώξει –όπως τον

4ο αι.- μια σύνθεση αλλά και η στροφή της –με σημαντικές εξαιρέσεις στον

φορμαλισμό και στις Πανοπλίες, εύχρηστες συνόψεις του δόγματος.

6. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αυτονομηθεί η φιλοσοφία στο θεωρητικό επίπεδο

και να μην υπάρχει διάλογος ανάμεσα στις δύο περιοχές.

7. Υπήρξαν ασφαλώς ανυπόστατες κατηγορίες και διώξεις εναντίον φιλοσόφων,

π.χ. Ψελλόας, Ιταλός, κ.ά., με κρυφές πραγματικές αιτίες.

8. Έχει ενδιαφέρον ότι το θέμα μάλιστα του ελληνισμού ή της φιλοσοφίας ως

μητέρας των αιρέσεων επανέρχεται τον 11ο αι. και στον ησυχασμό, ενώ

παράλληλα η λέξη ελληνισμός αρχίζει να αποχρωματίζεται θρησκευτικά και να

δηλώνει το ελληνικό γένος.

9. Ο φόβος των διώξεων και των κατηγοριών οδήγησε πολλούς φιλοσόφους να

καταφερθούν ανοιχτά και κατηγορηματικά εναντίον της αρχαίας φιλοσοφίας,

στην προσπάθεια τους να διαφυλάξουν το δικό τους αυτόνομο πεδίο και τον

κοσμικό τους λόγο απέναντι σε μια θεολογία που δεν έχει πλέον αυτόνομο

λόγο, παιδεία που


ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - Η πρακτική αυτονομία της φιλοσοφίας

Τα βυζαντινά εκπαιδευτικά ιδρύματα – «Πανεπιστήμια»

1. Ιδρύθηκαν στην Κωνσταντινούπολη και τους τελευταίους αιώνες

αναπτύχθηκαν περιφερειακά (Θσσαλονίκη, Τραπεζούντα, Μιστράς).

2. Είχαν ιδιωτικό χαρακτήρα και βασικό σκοπό, όχι γενικώς τη μόρφωση, αλλά

την προετοιμασία στελεχών για τη δημόσια διοίκηση.

3. Ήταν υπό την επίβλεψη και την προστασία του αυτοκράτορα, ο οποίος ίδρυε

μια σχολή αλλά δεν προχωρούσε αναγκαστικά σε ευρύτερο κεντρικό

προγραμματισμό της ανώτερης εκπαίδευσης.

4. Παρά τη σχέση τους με το Πατριαρχείο, δεν ήταν εκκλησιαστικές σχολές,

γιατί στο Βυζάντιο μάλλον η Εκκλησία προσαρμόστηκε στους εκπαιδευτικούς

θεσμούς.

5. Εξάλλου η θεολογία δεν θωρούνταν επιστήμη (όπως από τον 13ο αι. στη

Δύση) και άρα ούτε και αντικείμενο θεωρητικής διδασκαλίας.

Οι δάσκαλοι της φιλοσοφίας:

1. Στη Σοχλή της Μαγναύρας, τον 9ο αι., ο Λέων ο Μαθηματικός δίδαξε

φιλοσοφία

2. Τον 11ο αι. στο ανώτερο αυτοκρατορικό σχολείο στην πρωτεύουσα, με πρώτο

διευθυντή τον Ψελλό, εισήχθησαν τα φιλοσοφικά κείμενα, με έμφαση στον

Πλάτωνα και στους νεοπλατωνικούς.

3. Οι δάσκαλοι της φιλοσοφίας είχαν σχετική ελευθερία ως προς το αντικείμενο

της διδασκαλίας τους.

4. Συχνά ήταν μοναχοί, κάτι που τους προστάτευε από τυχόν κατηγορίες (π.χ.

ειδωλολατρία).

5. Δεν είχαν όμως θεσμικά κατοχυρωμένη δύναμη (όπως οι καθηγητές και οι

φοιτητές στη Δύση) και έτσι η εξάρτησή τους από παράγοντες εκτός των

Πανεπιστημίων ήταν δεδομένη.


Το φιλοσοφικό πρόγραμμα:

1. Καθοριζόταν από τη διαίρεση της φιλοσοφίας.

1. Ξεκινούσε από τη λογική και την ηθική.

2. Προχωρούσε στη φυσική και στα μαθηματικά.

3. Κατέληγε στη μεταφυσική.

2. Η αριστοτελική και νεοπλατωνική (έμφαση στη μεταφυσική διάσταση των

μαθηματικών) ταυτότητα στα μαθήματα είναι εμφανής.

3. Παράλληλα και από τα ίδια πρόσωπα (ενοποίηση επιστημών στο πρόσωπο

του διδάσκοντα) διδασκόταν η τετρακτύς (αριθμητική, γεωμετρία,

μουσική/αρμονική, αστρονομία).

Τα όρια της διδασκαλίας της φιλοσοφίας:

1. Τίθενται ξεκάθαρα στο κείμενο της καταδίκης του Ιωάννη Ιταλού.

2. Τα ελληνικά μαθήματα πρέπει να διδάσκονται μόνο για μόρφωση και οι

περιττές γνώμες που περιέχουν δεν μπορούν να θεωρηθούν αληθινές, εφόσον

θίγουν τα δόγματα.

3. Εξάλλου λίγα χρόνια νωρίτερα ο Ψελλός σε επιστολή του προς τον Ξυφιλίνο

δικαιολογούσε τη διδασκαλία της φιλοσοφίας επειδή παίζει χρήσιμο ρόλο ως

υποδεέστερη και προπαρασκευαστική του χριστιανισμού.

4. Βάση της διδασκαλίας της φιλοσοφίας αποτελούσαν οι λογική, φυσική και

ρητορική.

Η ρητορική:

1. Αποτελούσε άσκηση στη γραφή και στην εκφορά του λόγου.

2. Είχε στενή σχέση με τη φιλοσοφία.

3. Η κυριαρχία της ήταν εύλογη, καθώς αποτελούσε χαρακτηριστική έκφραση

του πνεύματος των Βυζαντινών.


ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ

1. ΕΠΙΤΟΜΕΣ ΚΑΙ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ - «ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑ»

1. Συνόψιζαν ή το σύνολο της αριστοτελικής φιλοσοφίας, ή τη λογική, ή τη φυσική.

2. Είχαν καθαρά εκπαιδευτικό σκοπό.

3. Κατά συνέπεια επιδίωκαν την εξαντλητική ταξινόμηση, τη σαφήνεια, την

απλούστευση και όχι την εμβάθυνση ή την πρωτότυπη ερμηνεία.

4. Οι Επιτομές του Βλεμμύδη διαβάζονταν ως τον 18ο αι. και το Σχεδίασμα του

Παχυμέρη σώζεται σε 30 χειρόγραφα (εντυπωσιακή η τύχη τους).

5. Ξεχωριστή περίπτωση αποτελεί η «εγκυκλοπαίδεια» του Ιωσήφ Ρακενδύτη (14ος)

2. ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΑ (στα αρχαία κείμενα):

1. Τα περισσότερα είχαν ως αντικείμενο αριστοτελικά έργα (με προτίμηση στα

λογικά), χωρίς να λείπουν σχόλια στα πλατωνικά.

2. Οι εξηγηταί παρέθεταν πρώτα το χωρίο από κείμενο και ακολουθούσε η ερμηνεία

τους για διασάφηση του χωρίου.

3. Αντίθετα, στις παραφράσεις το κείμενο είναι ενιαίο, απλοποιεί και ενίοτε

ξεφεύγει από το σχολιαζόμενο έργο.

4. Οι περισσότεροι Βυζαντινοί φιλόσοφοι και λόγιοι και έχουν συντάξει

υπομνήματα ακολουθώντας τη αλεξανδρινή παράδοση.

5. Υπήρξαν βέβαια και εξαιρέσει, όπως ο Ευστράτιος Νικαίας, που εισήγαγαν

χριστιανικά και πλατωνικά σχόλια και ο Σχολάριος που βασίστηκε επιπλέον σε

Άραβες σχολιαστές, στον Αλβέρτο και τον Θωμά Ακινάτη.

6. Τα πολλά σχόλια, η προσκόλληση στο σχολιαζόμενο κείμενο και η διδακτική

χρήση τους είχε ως συνέπεια πολλά υπομνήματα να είναι στην ουσία

συμπιλήματα, συρραφές ή συντμήσεις παλαιότερων, με λίγες καινούργιες και

προσωπικές προσθήκες.


3. ΑΝΤΙΡΡΗΤΙΚΑ ΕΡΓΑ:

1. Βασικό γνώρισμα της βυζαντινής γραμματείας ο εν γένει πολεμικός-

αντιρρητικός της χαρακτήρας.

2. Και η φιλοσοφία οργανώνεται γύρω από τα προβλήματα που κατά καιρούς

την απασχολούν.

3. Με βάση λοιπόν τη στόχευση τους μια ομάδα φιλοσοφικών ή θεολογικών-

φιλοσοφικών συγγραμμάτων εντάσσονται στα αντιρρητικά έργα.

4. ΜΙΚΡΑ ΕΡΓΑ:

1. Πραγματεύονταν με ελεύθερο τρόπο μια τεράστια ποικιλία θεμάτων, δίνοντας

λύση σε σχετικές απορίες (Φώτιος, Ψελλός, Ιταλός, Χούμνος, Μετοχίτης).

2. Συχνά περιείχαν αυτούσια ή παραφρασμένα αποσπάσματα από προγενέστερα

κείμενα, κυρίως των Νεοπλατωνικών και των παλαιότερων σχολιαστών.

3. Μοιάζουν με προσωπικές σημειώσεις ή συγκέντρωση υλικού για διδασκαλία.

4. Χωρίζονταν σε κεφάλαια με αντίστοιχα θέματα.

5. Ελάχιστα είναι τα διαλογικά κείμενα (Θεόδωρος Πρόδρομος, Νικηφόρος

Γρηγοράς) και ελάχιστα αυτά με ερωταποκρίσεις.

6. Εκδίδονταν και σε μορφή επιστολής.


7.2.4. ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

1. Πραγματεύεται όλα τα παραδοσιακά ζητήματα της φιλοσοφίας.

2. Έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στη λογική και στη μεταφυσική.

3. Μέσα από το πρίσμα της μεταφυσικής εξέτασε θέματα κοσμολογίας,

γνωσιοθεραπείας, ανθρωπολογίας ηθικής και πολιτικής.

4. Οι Βυζαντινοί ασχολήθηκαν κυρίως με ερωτήσεις σχετικά με τη φύση του όντος,

τη φύση και το σκοπό του ανθρώπου, τη σχέση του με το θεό, τα περιθώρια

ελευθερίας που έχει, τον τρόπο και τον λόγο της δημιουργίας του κόσμου.

ΛΟΓΙΚΗ

1. Στο Βυζάντιο η λογική κατείχε σπουδαία θέση στο γενικό εκπαιδευτικό

πρόγραμμα και την πρώτη θέση σε γενικά συγγράμματα φιλοσοφίας.

2. Από ορισμένους θεωρήθηκε χρήσιμη για τη θεολογία, άρα ως ουδέτερο όργανο.

3. Σύμφωνα με άλλους συνέβαλλε στην κατάκτηση των άλλων επιστημών και

όποιος την αγνοεί δεν κατέχει ικανοποιητικά καμία επιστήμη.

4. Οι Βυζαντινοί λόγιοι αποδέχονταν την αυθεντία του Αριστοτέλη, αλλά, έως τον

12ο αι., περιορίζονταν, στο Κατηγορίαι και στο Περί Ερμηνείας, με ενδιάμεσο

τον Πορφύριο και την ερμηνεία του Φιλόπονου και άλλων σχολιαστών.

5. Ήταν στοιχειώδης η λογική που δίδασκαν και μελετούσαν από τον 7ο αι.

6. Και μετά τον 9ο αι. τα εγχειρίδια λογικής αλλά και πολυάριθμα υπομνήματα στο

αριστοτελικό Όργανον, ήταν απλά συμπιλήματα.

7. Οι αριστοτελικοί συλλογισμοί μελετήθηκαν από τον 11ο αι..

8. Χάρη στις μεταφράσεις των Μανουήλ Ολόβωλου και Σχολάριου οι Βυζαντινοί

γνώρισαν τη λατινική λογική, που μέσα σε λίγους αιώνες αναπτύχθηκε και

ξέφυγε από την αρχαία ελληνική. Δεν συνέβη το ίδιο και με τη βυζαντινή

9. Επιπλέον, η προσέγγισή της ήταν μάλλον φιλολογική και διευκρινιστική με

σημειώσεις στο περιθώριο των χειρογράφων.

10. Επομένως η αριστοτελική λογική , αν και αντικείμενο μελέτης, όσο δεν

συνδεόταν με άλλα φιλοσοφικά πεδία δεν αναπτυσσόταν και έμοιαζε αδικαίωτη.

11. Η δυνατότητα χρήσης της στα θεμελιώδη θεολογικά ζητήματα αμφισβητήθηκε

έντονα και οι λίγες προσπάθειες (Ιωάννης Ιταλός) προκάλεσαν αντιδράσεις.

12. 29/5/1453 : (αντι)γράφεται το τελευταίο φιλοσοφικό κείμενο, το Υπόμνημα του

Θεόδωρου Πρόδρομου στα Αναλυτικά Ύστερα, από τον Δημήτριο Καβάκη.


ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ

1. Οι Βυζαντινοί μιλούν συνεχώς για τον Θεό, για το ον ή περί αρχών και αιτίων.

2. Δεν μπορούμε όμως να μιλάμε για βυζαντινή μεταφυσική.

3. Και δεν μπορούμε επειδή λείπει η ορθολογική προσέγγιση, η αποδεικτική

σύλληψη του υπερβατικού, η οποία αναδεικνύει όχι τόσο το υπέρτατο είναι ή ον,

αλλά τον νου και την ικανότητα του να συλλαμβάνει και να το εκφράζει έλλογα.

4. Η βυζαντινή φιλοσοφία, με ελάχιστε εξαιρέσεις, αποφεύγει την ανάμειξη λόγου

και πίστης, υιοθετώντας έναν μετριοπαθή φιντεϊσμό.

5. Φιντεϊσμός : η αντίληψη ότι ο λόγος παίζει βέβαια κάποιο ρόλο στην αναζήτηση,

στην κατανόηση και στην εξήγηση της αλήθειας, αλλά η πίστη αποτελεί τον

βασικό παράγοντα.

6. Έτσι «προλαβαίνει» την κριτική του σκεπτικισμού.

7. Άρα η βυζαντινή φιλοσοφία δίνει μια ελεγχόμενη αυτονομία στον λόγο και

ταυτόχρονα υπονομεύει τη δυνατότητα του να οικοδομήσει ένα ολοκληρωμένο

σύστημα, αφού κρατά το πιο επίζηλο αντικείμενο του, τον Θεό, στη δικαιοδοσία

μας μη επιστημονικής θεολογίας.

Α. Ο ΘΕΟΣ

1. Η ύπαρξη του θεού αποτελεί θεμελιώδη παραδοχή για τη βυζαντινή φιλοσοφία

και είναι αυτονόητη για τους πιστούς.

2. Όσοι όμως δεν πείθονται από τη Γραφή ή ανήκουν στους ελληνίζοντες μπορούν

να πεισθούν από τον λόγο.

3. Έτσι επαναδιατυπώνονται τα γνωστά από τον Αριστοτέλη, τους Στωικούς, αλλά

και μερικούς Πατέρες, επιχειρήματα υπέρ της ύπαρξης ενός προσωπικού Θεού.

4. Βέβαια η χρήση λογικών συλλογισμών απορρίπτεται από μερικούς.

5. Τα επιχειρήματα υπέρ της ύπαρξης ενός προσωπικού Θεού:

1. Το κοσμολογικό επιχείρημα: ξεκινά από το εμπειρικό δεδομένο ότι υπάρχει

κίνηση, τοπική και ποιοτική μεταβολή (γένεση και φθορά), άρα είναι ανάγκη

να υπάρχει ένα πρώτο ακίνητο κινούν ον, δημιουργική αιτία των πάντων.

2. Το τελολογικό επιχείρημα: ξεκινά από τη διατύπωση ότι υπάρχει τάξη και

σχέδιο στον κόσμο, άρα και σχεδιαστής.

3. Το επιχείρημα της κοινής συναίνεσης και η γνώση που έχουν εκ του

φυσικού οι άνθρωποι ότι υπάρχει Θεός.


6. Η ύπαρξη θεού δεν συνεπάγεται τη γνώση του.

7. Σ’ αυτό οι Βυζαντινοί είναι κατηγορηματικοί: ο άνθρωπος δεν μπορεί να γνωρίσει

τι είναι ο Θεός, την ουσία του (πατερική θέση).

8. Γνωρίζει όμως υα σχετικά με τον Θεό ή τις ενέργειές του, με τις οποίες έρχεται σε

επαφή με τον κόσμο.

9. Μια τέτοια διευκρίνιση μοιάζει να υπονομεύει το κλασικό χαρακτηριστικό της

απλότητας (του μη σύνθετου) του Θεού, τον φέρνει όμως μέσα στον κόσμο χωρίς

να θυσιάζει την υπερβατικότητα του.

Πώς θα μιλήσουμε για έναν τέτοιο θεό;

1. Καταφατικά: διακρίνοντας δηλαδή το είναι του Θεού από το είναι του

κόσμου και αποδίδοντας μια σειρά από κατηγορήματα: π.χ. ο Θεός είναι

ππανάγαθος, παντογνώστης κ.ο.κ.

2. Αποφατικά: μην απαριθμώντας τον Θεό ανάμεσα στα όντα και αρνούμενοι

κάθε κατηγόρημα, συνολικό ή επί μέρους.

3. Συνδυάζοντας αντιφατικούς όρους: πχ. «ο Θεός είναι υπερούσιος (πάνω

από κάθε ουσία) ουσία» ή καταφεύγοντας σε άλλες μορφές λόγου

(μυστικού ή ποιητικού).

1. Αυτή η πατερική ουσιαστικά αντίληψη αφήνει μικρά περιθώρια για τη χρήση του

λόγου σε ζητήματα σχετικά με τον Θεό καθαυτόν ή τις σχέσεις των τριών

υποστάσεων της θεότητας (τριαδολογία).

2. Λίγοι επιχείρησαν να τα αναλύσουν, όπως ο Θεόδωρος Β’ Λάσκαρις, που

χρησιμοποίησε τη μαθηματική συμβολική στην τριαδολογία.

3. Η συμπλοκή της λογικής με τη μεταφυσική, φαίνεται στο ερώτημα αν είναι

δυνατή η εφαρμογή των (λογικών) αριστοτελικών κατηγοριών στο επίπεδο του

θείου, όπου η μια θεϊκή ουσία/φύση αντιστοιχεί αλλά δεν μοιράζεται σε τρεις

υποστάσεις (τριαδολογία) και οι δύο φύσεις, θεϊκή και ανθρώπινη, ενώνονται σε

μια υπόσταση/πρόσωπο (χριστολογία).

4. Όταν λοιπόν ο Ψελλός αποφαινόταν ότι η χρήση συλλογισμών δεν είναι αντίθετη

προς το δόγμα της εκκλησίας ούτε ξένη προς τη φιλοσοφία, αλλά στην

πραγματικότητα είναι όργανο της αλήθειας και μέσο για να βρούμε αυτό που

αναζητούμε, εξέφραζε μια πεποίθηση που μπορούσε να γίνει αποδεκτή μόνο υπό

προϋποθέσεις και με πολύ μεγάλο δισταγμό.


Β. ΟΝ, ΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

1. Στη βυζαντινή φιλοσοφία προτεραιότητα δίνεται στην ύπαρξη, στην πρώτη

αριστοτελική ουσία.

2. Η έμφαση όμως στο μερικό δεν οδηγεί σε κάποια μορφή νομιναλισμού.

3. Νομιναλισμός : η αντίληψη ότι αυτό που υπάρχει πραγματικά είναι το ατομικό,

ενώ οι αφηρημένες έννοιες είναι απλά ονόματα που υφίστανται μόνο στο νου και

αναφέρονται στα πράγματα.

4. Τα τρία διαδοχικά αναπάντητα ερωτήματα του Πορφύριου (3 ος αι.)

Οι έννοιες που χρησιμοποιούμε (τα γένη και τα είδη, π.χ. ζώο, άνθρωπος):

1. Είναι υπαρκτές ουσίες ή υφίσταται μόνο στο νου μας;

2. Είναι σώματα ή όχι;

3. Υπάρχουν χωριστά από τα αισθητά ή υπάρχουν μόνο σε αυτά;

5. Οι Βυζαντινοί (Φώτιος, Ιταλός, Σχολάριος), γνωρίζοντας τη σοβαρότητα του

προβλήματος των γενικών εννοιών, επιχείρησαν να τα απαντήσουν, χωρίς όμως η

σχετική συζήτηση να εξελιχθεί σε διαμάχη, όπως στη Δύση.

6. Οι γενικές έννοιες, τα καθόλου, δεν είναι αυθύπαρκτες οντότητες προ των

πολλών (πριν από τα αισθητά), γιατί τότε θα ήταν τα αρχέτυπα/παραδείγματα του

Δημιουργού.

7. Κάτι που ταιριάζει περισσότερο στην απορριπτέα πλατωνική θεωρία των ιδεών,

που τροποποιείται, ώστε οι ιδέες να είναι απλά εννοήματα στον νου του Θεού.

8. (Οι γενικές έννοιες, τα καθόλου) Δεν μπορούν επίσης να θεωρηθούν εν τοις

πολλοίς, έννοιες δηλ. που υπάρχουν αχώριστες από τα αισθητά αντικείμενα, όπως

τα ένυλα είδη και η πρώτην ουσίαν του Αριστοτέλη.

9. Ακολουθώντας τη νεοπλατωνική σχολή της Αλεξάνδρειας, η βυζαντινή

φιλοσοφία υιοθετεί τον «μετριοπαθή εννοιολογικό ρεαλισμό».

1. Οι γενικές έννοιες, τα γένη και τα είδη, είναι επί τοις πολλοίς (μετά τα

πολλά), υπάρχουν στον νου του ανθρώπου ως προϊόν αφαιρετικής διαδικασίας

με βάση τα κοινά χαρακτηριστικά των μερικών. Δεν είναι όμως απλά

ονόματα.

2. Νομιναλισμός : είναι σωματικά, όχι όμως σώματα. Δίνουν ονόματα που

σημαίνουν τις υποστάσεις των αντικειμένων, αλλά δεν παρέχουν στα όντα που

είναι αυταρκέστατα κάτι που δεν έχουν ανάγκη.


ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ Οι Βυζαντινοί υιοθέτησαν την πατερική ερμηνεία της Βίβλου.

1. Ο Θεός είναι αιτία των πάντων, δηλαδή κάθε πραγματικότητας έξω από αυτόν.

Άρα υπάρχει σαφής οντολογική διάκριση ακτίστου/«αγέννητου» Θεού και

κτιστού/«γεννητού» κόσμου.

2. Αφού ο Θεός ταυτίζεται με το είναι, ό,τι προέρχεται έξω από αυτόν προέρχεται

από το μηδέν (η εκ του μηδενός δημιουργία).

3. Εφόσον ο Θεός δημιούργησε τα πάντα έξω από αυτόν, δεν είχε ανάγκη από

αυθύπαρκτες ιδέες ή είδη που θα λειτουργούσαν ως πρότυπα και θα του έθεταν

περιορισμούς.

4. Οι λόγοι των όντων, τα αρχέτυπα, βάσει των οποίων δημιουργήθηκε ο κόσμος,

είναι τα εννοήματα του Θεού, οι ιδέες στο νου του. δεν πρόκειται για μια

οντολογική απορροή του δημιουργημένου κόσμου.

5. Αυτή η αιτιώδης πράξη, η δημιουργία του κόσμου, είναι απολύτως ελεύθερη

πράξη, αποτέλεσμα της βούλησής του και της αγαθότητας του. Άρα ο Θεός όχι

μόνο δεν είναι αναγκασμένος να παραγάγει κάτι, αλλά θα μπορούσε να

παραγάγει κάτι άλλο ή και τίποτα.

6. Αν όμως ο Θεός δεν είναι αναγκαστικά δημιουργός, τότε και ο κόσμος δεν

υπάρχει αναγκαστικά άρα είναι ενδεχόμενος και τυχαίος.

7. Ένας τέτοιος κόσμος είναι πεπερασμένος και εντάσσεται στον χρόνο: έχει αρχή

και τέλος, που είναι η επιστροφή στο μηδέν. Η ύλη υπάρχει, αλλά δεν είναι το

αιώνιο και αναλλοίωτο υπόβαθρο των όντων. Ο χρόνος (και η ιστορία)

ακολουθούν μια ευθύγραμμη πορεία προς το τέλος.

8. Ο τρόπος παραγωγής του κόσμου συνεπάγεται τη διαρκή, υπαρκτική του

εκκρεμότητα και την οντολογική του εξάρτηση από το δημιουργό του κάθε

στιγμή.

9. Η ανάγκη αυτή μιας «συνεχούς δημιουργίας» για τη διατήρηση και συνοχή του

κόσμου ικανοποιείται από τη θεϊκή θέσπιση μιας νομοτέλεια και τη δράση της

θείας πρόνοιας.

1. Η φυσική ανάγεται στη μεταφυσική και δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στην τελική

αιτία των πραγμάτων.

2. Η έρευνα των όντων δεν είναι τόσο σημαντική σε ένα τελολογικό ερμηνευτικό

πρότυπο, αφού ο δημιουργός τα έκανε έτσι.


3. Στη φυσική επιστήμη κυριαρχεί το αριστοτελικό πρότυπο, η κίνηση αποδίδεται

στο πρώτο κινούν ακίνητο και διακρίνεται η υποσελήνια (φυσική) και

υπερσελήνια (υπερφυσική) σφαίρα.

4. Από την άλλη όμως μεριά διαφαίνεται η κριτική της αριστοτελικής φυσικής και η

στροφή προς ένα μαθηματικοποιημένο πρότυπο, πλατωνικής καταγωγής, με

γεωμετρική θεώρηση του ουρανού και έμφαση στην αστρονομία.


ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ

Α. ΨΥΧΗ ΚΑΙ ΣΩΜΑ, Η ΘΕΩΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

1. Το παραδοσιακό πρόβλημα της σχέσης της ψυχής με το σώμα τέθηκε σε νέες

βάσεις λόγω της χριστιανικής διδασκαλίας για την ανάσταση.

2. Αν και απορρίπτεται η προΰπαρξη των ψυχών και η μετεμψύχωση, άρα

διαφαίνεται μια ανατίμηση της ύλης και του σώματος, η ψυχή δεν χάνει την

πρωτοκαθεδρία της.

3. Η ψυχή είναι αθάνατη, χάρη όμως στον Θεό και όχι στη νοερή της φύση, και

ανήκει σε συγκεκριμένο σώμα.

4. Η διδασκαλία για τη δημιουργία του ανθρώπου κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν

εντοπίζει το κατ’ εικόνα στην ψυχή και στον νου, στο αυτεξούσιο και το αρχικό,

την εξουσία στα πράγματα της γης.

5. Η άσκηση των αρετών, που δεν διαφέρουν από εκείνες της αρχαίας ηθικής

σκέψης, η μίμηση του προτύπου οδηγεί στην ευδαιμονία και στην ομοίωση με τον

Θεό.

6. Η ορολογία που χρησιμοποιείται προέρχεται από τον νεοπλατωνισμό και τον

στωικισμό, εγγράφεται όμως στη χριστιανική ασκητική και μυστικιστική

παράδοση.

7. Εκπρόσωποι της είναι: 11ος οι Συμεών ο Νέος Θεολόγος και Νικήτας Σταθάτος,

αργότερα οι ησυχαστές.

8. Οι Βυζαντινοί μιλούν για την απάθεια και την αλλοίωση των αισθήσεων, τον

μετριασμό των παθών και την κάθαρση της ψυχής, ως προϋποθέσεις για την

ανύψωση στον νοητό κόσμο.

9. Πρόκειται για βίωση της κατάστασης της ελλάμψεως, όπου σταματά κάθε νόηση.

10. Δεν έχει να κάνει με την απώλεια του εγώ στο άπειρο είναι, αλλά για τη θέαση

του Θεού και τη θέωση του ανθρώπου, στα όρια μιας προσωπικής σχέσης,

στηριγμένης στο θείο έρωτα


Β. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ

1. Το να αποδεχτούμε πως ο κόσμος είναι τυχαίος, θα μπορούσε να έχει

δραματικές συνέπειες στη φυσική και στην ανθρωπολογία.

2. Υπάρχει όμως ως αντίβαρο η παντοδυναμία και η αγαθότητα του Θεού.

3. Πως όμως συμβιβάζονται αυτές οι ιδιότητες με την ύπαρξη του κακού και

πόσα περιθώρια αφήνουν για την ελευθερία του ανθρώπου;

Το πρόβλημα του κακού

1. Εφόσον ο Θεός που δημιούργησε τον κόσμο είναι αγαθός, κάθε δημιούργημά του

είναι αγαθό.

2. Πώς όμως εξηγείται η ύπαρξη του κακού στον κόσμο; Ποια είναι η αιτία τους;

3. Όχι βέβαια ο Θεό, αλλά ούτε και η ύλη αφού είναι δημιούργημα του.

4. Εξάλλου το κακό, κατά μια νεοπλατωνική του ερμηνεία, αποδεκτή από τους

Πατέρες, είναι μη ον, στέρηση του αγαθού.

1. Μία συχνή λύση στην πατερική παράδοση είναι η σκοπιμότητα του κακού:

ο Θεός το επιτρέπει για παιδευτικούς λόγους.

2. Μία άλλη λύση είναι ο εντοπισμός της αιτίας του κακού στον άνθρωπο και η

επίκληση του αυτεξουσίου (θεοδικία της ελεύθερης βούλησης).

3. Η ύπαρξη του κακού αποδεικνύει την ελευθερία του ανθρώπου και είναι

συνέπεια της χρήσης της.

4. Ο άνθρωπος που πράττει πάντα το καλό χάρη στην θεϊκή παρέμβαση, δεν

είναι ένα ελεύθερος άνθρωπος και η ελευθερία παρά τους κινδύνους, είναι

προτιμότερη και αντάξια του ανθρώπου.

Η ελεύθερη βούληση (αυτεξούσιον)

1. Εφόσον ο Θεός γνωρίζει και προβλέπει τις μελλοντικές ανθρώπινες πράξεις,

μήπως αυτές είναι προκαθορισμένες και επομένως δεν είναι ελεύθερες;

2. Οι πολέμιοι του προκαθορισμού, με στόχο την κατάφαση στην ανθρώπινη

ελευθερία και την άρνηση της μοιρολατρίας, πιστεύουν ότι η αρχή αυτή πλησιάζει

επικίνδυνα την αρχαία έννοια της ειμαρμένης και δεν την αποδέχονται ως

χριστιανική.

3. Ο Πλήθων είναι αυτός που επανεισάγει, στο τέλος της Βυζαντινής

Αυτοκρατορίας, μια αυστηρή κοσμική αιτιοκρατία.


4. Αλλά και οι υπέρμαχοι του προκαθορισμού θεωρούν ότι η εκδήλωση της θεϊκής

πρόνοιας δεν ακυρώνει την ελευθερία και την προαίρεση.

1. Το ότι ο Θεός γνωρίζει εκ των προτέρων τα πάντα δε σημαίνει ότι είναι η

αιτία τους.

2. Ο άνθρωπος δε μπορεί να παρέμβει στα ουκ εφ’ ημίν, στα αναγκαία πράγματα

και στη θεσπισμένη από το Θεό κοσμική τάξη, όμως τα εφ’ ημίν, ο χώρος της

έλλογης πράξης, των διαθέσεων και των αποφάσεων, είναι ενδεχόμενα και

εξαρτώνται από τη δική του βούληση.

3. Η απόλυτη εμπιστοσύνη στη Θεία Πρόνοια δεν αποκλείει την ηθική ευθύνη

του ανθρώπου, γιατί ακριβώς συνδυάζεται με την αποδοχή της ελεύθερης

βούλησης.

7.2.5. ΥΠΑΡΧΕΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ;

1. Μία σκέψη που περικλείει τη θεολογία μπορεί να ονομαστεί φιλοσοφική.

2. Οι Βυζαντινοί επιπλέον εκδήλωσαν το συστηματικό ενδιαφέρον τους για την

αρχαία φιλοσοφία και προώθησαν τη συζήτηση σημαντικών προβλημάτων είτε

καθαρά φιλοσοφικών είτε θεολογικών με φιλοσοφικό ενδιαφέρον.

3. Η βυζαντινή φιλοσοφία προχωρεί παράλληλα με τη θεολογία και τη διδασκαλία

της φιλοσοφίας, χωρίς να ταυτίζεται μαζί τους.

4. Οι Βυζαντινοί δεν εκμεταλλεύτηκαν τη σχετική αυτονομία της φιλοσοφίας λόγω

έλλειψης συγκροτημένης φιλοσοφικής κοινότητας και χώρου συζήτησης.

5. Επίσης, οι λόγιοι έδωσαν έμφαση στη μεθοδική παρουσίαση των κειμένων και όχι

στη χρήση τους για την αντιμετώπιση φιλοσοφικών προβλημάτων.

6. Η ένταση μεταξύ χριστιανισμού και φιλοσοφίας διατηρήθηκε σε όλη την πορεία

της βυζαντινής ιστορίας.

7. Αυτό ήταν αναμενόμενο σ’ ένα θεοκεντρικό πολιτισμό, όπως ο βυζαντινός.

8. Έτσι αμφισβητήθηκε η χρήση της φιλοσοφίας.


ΕΛΠ22 - Α7 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - byzantio

Documents