scerttripura.orgscerttripura.org/upload/indian_eco._development.pdf · 2020-04-18 · tapas...

í z_Ù Ü% ÙyÓ ã˛yÜ˛Ùyx!ôÜ˛ï≈ y

Ó˚yçƒ !¢«˛y à ÏÓ£Ïîy G ≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ï≈ò!e˛õ%Ó˚y–

xyàÓ˚ï˛°y Ùyã≈ ñ 2020

Ë)˛!ÙÜ˛y2006 §y° ˆÌ ÏÜ˛ Ó˚yçƒ !¢«˛y à ÏÓ£Ïîy G ≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ï≈ò ≤ÃÌÙ ˆÌ ÏÜ˛ xT˛Ù ˆ◊!î

˛õÎ≈hs˝ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ G í zFã˛≤ÃyÌ!ÙÜ˛ hflÏ ÏÓ˚Ó˚ ˛õyë˛ƒ˛õ%hflÏ ÏÜ˛Ó˚ Ù%oî G ≤ÃÜ˛y Ï¢Ó˚ òy!Î˚c ˛õy°l

Ü˛ ÏÓ˚ xy§ ÏSÈ–

Ó˚y ÏçƒÓ˚ !Óòƒy°Î˚hflÏ ÏÓ˚ í zß¨ï˛ G §Ù,Âôï˛Ó˚ ˛õyë˛ƒÜ Ù ã˛y°% Ü˛Ó˚yÓ˚ ° Ï«˛ƒ !e˛õ%Ó˚y

Ó˚yçƒ !¢«˛y òÆ ÏÓ˚Ó˚ ≤Ã Ïã˛T˛yÎ˚ ≤ÃÌÙ ˆÌ ÏÜ˛ xT˛Ùñ lÓÙ G ~Ü˛yò¢ ˆ◊!îÓ˚ çlƒ 2019

!¢«˛yÓ£Ï≈ ˆÌˆÏÜ˛ çyï˛#Î˚ !¢«˛y àˆÏÓ£Ïîy G ≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ï≈ˆÏòÓ˚ å~l !§ •z xyÓ˚ !ê˛ä

˛õyë˛ƒ˛õ%hflÏÜ˛§Ù)• @˝Ã•î Ü˛Ó˚yÓ˚ !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚y •Î˚–

ÓyÇ°y !Ó£ÏÎ˚ SÈyí ¸y xlƒylƒ !Ó£ÏÎ˚à% Ï°yÓ˚ çlƒ çyï˛#Î˚ !¢«˛y à ÏÓ£Ïîy G ≤Ã!¢«˛î

˛õ£Ï≈ ÏòÓ˚ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ ˛õ%hflÏÜ˛à% Ï°yÓ˚ xl)!òï˛ G x!Ë˛ ÏÎy!çï˛ §ÇflÒÓ˚î 2019 §y Ï° ≤ÃÌÙ

≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ ~ ÓSÈÓ˚ G•z§Ó ˛õ%hflÏÜ˛à% Ï°yÓ˚ ˛õ%lÙ%≈oî Ü˛Ó˚y •°– ˛õy¢y˛õy!¢ ò¢Ù

G myò¢ ˆ◊!îÓ˚ ÓyÇ°y !Ó£ÏÎ˚ SÈyí ¸y xlƒylƒ !Ó£ÏÎ˚à% Ï°yÓ˚ çlƒ çyï˛#Î˚ !¢«˛y à ÏÓ£Ïîy G

≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ï≈ˆÏòÓ˚ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ ˛õ%hflÏÜ˛à%ˆÏ°yÓ˚ xl)!òï˛ G x!Ë˛ˆÏÎy!çï˛ §ÇflÒÓ˚î 2020

!¢«˛yÓ Ï£Ï≈ ≤ÃÌÙ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~áy Ïl í z ÏÕ‘áƒ Îñ ÓyÇ°y !Ó£Ï ÏÎ˚ õyë˛ƒ˛õ%hflÏÜ˛ ≤ÃÜ˛y¢lyÓ˚

òy!Î˚cG Ó˚yçƒ !¢«˛y à ÏÓ£Ïîy G ≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ï≈ò ˛õy°l Ü˛ ÏÓ˚ xy§ ÏSÈ–

!Ó¢y° ~•z Ü˛Ù≈Ü˛y Ï[˛ Î§Ó !¢«˛Ü˛ÈüÈ!¢!«˛Ü˛yñ xôƒy˛õÜ˛ÈüÈxôƒy!˛õÜ˛yñ !¢«˛y!Óòñ

xl%ÓyòÜ˛ñ xl% Ï°áÜ˛ñ Ù%oîÜ˛Ù#≈ G !¢“#Ó˚y xyÙy ÏòÓ˚ § ÏAà ˆÌ ÏÜ˛ !lÓ˚°§Ë˛y ÏÓ xÜœ yhs˝

˛õ!Ó˚◊ ÏÙ ~•z í z Ïòƒyà ÓyhflÏÓy!Î˚ï˛ Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈl ï˛y ÏòÓ˚ §Óy•z ÏÜ˛ §Ü, ï˛K˛ ôlƒÓyò çyly!FSÈ–

≤ÃÜ˛y!¢ï˛ ~•z ˛õyë˛ƒ˛õ%hflÏÜ˛!ê˛Ó˚ í zÍÜ˛£Ï≈ G ˆ§Ô®Î≈ Ó,!ÂôÓ˚ çlƒ !¢«˛yl%Ó˚yà# G

à%î#ç ÏlÓ˚ Ùï˛yÙï˛ G ˛õÓ˚yÙ¢≈ !Ó ÏÓ!ã˛ï˛ • ÏÓ–

çyï˛#Î˚ ˛õyë˛ƒÜ ˛ˆÏÙÓ˚ Ó˚)˛õˆÏÓ˚áy å2005äÈüÈ~Ó˚ !lˆÏò≈¢ xl%ÎyÎ˚#ñ !¢¢%ˆÏòÓ˚ fl%Ò°ç#Ól G fl%ÒˆÏ°Ó˚Óy•zˆÏÓ˚Ó˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï §¡õÜ≈˛ ÌyÜ˛y á%Ó ≤ÃˆÏÎ˚yçl– ï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚îñ !¢¢%ˆÏòÓ˚ !¢«˛yÎ!ò ¢%ô%Ùye fl%Ò° ~ÓÇ ˛õyë˛ƒÓ•zˆÏÎ˚Ó˚ à![˛Ó˚ ÙˆÏôƒ §#!Ùï˛ ÌyˆÏÜ˛ñ ï˛y•ˆÏ° ˆ§•z§Ó !¢¢%ˆÏòÓ˚ fl%Ò°ñÓy!í˛¸ ~ÓÇ §¡±òyÎ˚ÈüüüÈ ~•z !ï˛l çyÎ˚àyÓ˚ !¢«˛yÎ˚ ~Ü˛!ê˛ ÓˆÏí˛¸y ÊÑ˛yÜ˛ ÌyÜ˛yÓ˚ §Ω˛yÓly Ó˚ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚–Ù)°ï˛ ~•z ¢)lƒfiÌylê˛yˆÏÜ˛ ˛õ)Ó˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ•z çyï˛#Î˚ ˛õyë˛ƒÜ ˛ˆÏÙÓ˚ Ó˚)˛õˆÏÓ˚áyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚lï% l ˛õyë˛ƒÜ Ù G lï% l ôÓ˚ ÏlÓ˚ ˛õyë˛ƒÓ•z ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ í z Ïòƒyà ˆlGÎ˚y • ÏÎ˚ ÏSÈÉ ~Ó˚ Ê˛ Ï° !¢¢% ÏòÓ˚Ù%áfiÌ Ü˛Ó˚y ~ÓÇ ã˛yÓ˚ˆÏòÎ˚yˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ ï˛#Ó Ë˛yˆÏÓ xyÓÂô Ü˛ˆÏÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ !Ó£ÏˆÏÎ˚ !¢«˛yÓ˚ ≤ÃÓîï˛yxyÓÂô Ü˛ˆÏÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ !¢«˛yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ Órô •ˆÏÓ ÓˆÏ° ÙˆÏl Ü˛Ó˚y •ˆÏFSÈ– ˛õy¢y˛õy!¢ ~ê˛yG xy¢y Ü˛Ó˚y•ˆÏFSÈ ˆÎñ ~•z ˛õ!Ó˚Óï≈˛l çyï˛#Î˚ !¢«˛yl#!ï˛Ó˚ å1986ä !¢¢%ˆ ÏÜ˛!wÜ˛ !¢«˛yÓ˚ °«˛ƒˆ ÏÜ˛í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒË˛yˆÏÓ ~!àˆÏÎ˚ !lˆÏÎ˚ ÎyˆÏÓ–

ï˛ˆÏÓ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÏã˛T˛yÓ˚ §yÊ˛°ƒ xˆÏlÜ˛ê˛y•z !lË≈˛Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ fl%ÒˆÏ°Ó˚ ≤Ãôyl !¢«˛Ü˛ ~ÓÇ xlƒylƒ!¢«˛Ü˛‡!¢!«˛Ü˛yˆÏòÓ˚ í˛z˛õˆÏÓ˚ñ ÎÑyÓ˚y !¢¢%ˆÏòÓ˚ !¢ál §¡õˆÏÜ≈˛ ≤ÃŸ¿ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yˆÏç!¢¢%ˆÏòÓ˚ Ü˛“ly¢!=˛Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ í˛zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓl– xyÙyˆÏòÓ˚ ~ê˛y ÙˆÏl Ó˚yáy á%Ó çÓ˚%!Ó˚ñ!¢¢%Ó˚y Î!ò §ÙÎ˚ñ fiÌyl ~ÓÇ fl∫yô#lË˛yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà ˛õyÎ˚ñ ï˛y•ˆÏ° ÓˆÏí˛¸yˆÏòÓ˚ Ü˛ySÈˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃyÆ K˛yl !lˆÏÎ˚ ï˛yÓ˚y lï%˛l xˆÏlÜ˛ !Ü˛S%È §,!T˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ– ~Ü˛Ùye ˛õyë˛ƒÓ•z ˛õˆÏí˛¸•z˛õÓ˚#«˛yÎ˚ ˛õy§ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ÈüÈ Ù)°ï˛ ~•z ôyÓ˚îyÓ˚ Ê˛ˆÏ°•z !¢«˛yÓ˚ xlƒylƒ !òÜ˛à%ˆÏ°y §Ó≈òy í˛zˆÏ˛õ!«˛ï˛• ÏÎ˚ Ìy ÏÜ˛– xyÙy ÏòÓ˚ Ë% Ï° ˆà Ï° ã˛° ÏÓ lyñ !¢¢% ÏòÓ˚ Ù Ïôƒ §,çl¢#°ï˛yÓ˚ !ÓÜ˛y¢ ï˛ál•z §Ω˛ÓñÎál xyÙÓ˚y GˆÏòÓ˚ ~•z ˆàyê˛y !¢ál ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ˆÜ˛Ó°Ùye @˝Ã•#ï˛y ly ˆË˛ˆÏÓ ~Ü˛ê˛y ˛õ)î≈ xÇ¢#òyÓ˚ÙˆÏl Ü˛Ó˚Ó–

ï˛ˆÏÓ ~•z °«˛ƒ˛õ)Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆàˆÏ° fl%ÒˆÏ°Ó˚ ˜òl!®l Ü˛yÎ≈§)!ã˛ G ÓƒÓfiÌy˛õlyÎ˚ xˆÏlÜ˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚˛õ!Ó˚Óï≈˛l xy¢y x!lÓyÎ≈– fl%ÒˆÏ°Ó˚ ˜òl!®l §ÙÎ˚ §)!ã˛ ˆÎÙl lÙl#Î˚ •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛ñ !ë˛Ü˛ ˆï˛Ùl•zÓy!£Ï≈Ü˛ Ü˛yÎ≈§)!ã˛ ~ÙlË˛yˆÏÓ ˜ï˛!Ó˚ •GÎ˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl ÎyˆÏï˛ !¢«˛yòyˆÏlÓ˚ !òlà%ˆÏ°yÓ˚ §ÇáƒyÎ˚ ˆÜ˛yˆÏly˛õ!Ó˚Óï≈˛l ly xyˆÏ§– ï˛ˆÏÓ ÓyhflÏˆÏÓ ~•z lï%˛l ˛õyë˛ƒÓ•z !¢¢%ˆÏòÓ˚ Ü˛ï˛ê%˛Ü%˛ Ü˛yˆÏç °yàˆÏÓñ GˆÏòÓ˚fl%Ò°ç#Ól Ü˛ï˛ê˛y §Ù,Âô Ü˛Ó˚ˆÏÓ !Ü˛ÇÓy GˆÏòÓ˚ fl%Ò°ç#ÓlˆÏÜ˛ ò%!Ó≈£Ï• Ü˛ˆÏÓ˚ ï%˛°ˆÏÓ !Ü˛lyñ §Óê˛y•z!lË≈˛Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ !¢«˛Ü˛‡!¢!«˛Ü˛yÓ˚y Ü˛# ˛õÂô!ï˛ xÓ°¡∫l Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z Ó•z!ê˛ fl%ÒˆÏ° ˛õí˛¸yˆÏÓl ~ÓÇ

≤Ãy Ü˛‰ÈüÈÜ˛ Ì l

Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆ§•z ˛õí˛¸yÓ˚ Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛Ó˚ˆÏÓl– !Óàï˛ !òlà%ˆÏ°yÓ˚ lƒyÎ˚ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÎyˆÏï˛˛ ˛õyë˛ƒÓ•zˆÏÎ˚Ó˚ˆÓyV˛y Ó•zˆÏï˛ ly •Î˚ñ ~•z lï%˛l ˛õyë˛ƒÜ ˛Ù ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ ~•z Óƒy˛õyˆÏÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï lçÓ˚ ˆòGÎ˚y•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï˛yÓ˚ çlƒ !¢«˛yòyˆÏlÓ˚ ≤Ãò_ §ÙÎ˚ ~ÓÇ !¢¢%ˆÏòÓ˚ Ùyl!§Ü˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ Ü˛Ìy ÙyÌyÎ˚ ˆÓ˚ˆÏá≤Ã!ï˛!ê˛ hflÏ ÏÓ˚Ó˚ ˛õyë˛ƒÓ•z ÏÎ˚ xhs˝Ë%≈ =˛ !¢«˛yÓ˚ !Ó£ÏÎ˚Ó›à% Ï°y ~Ü˛ lï% l ò,!T˛Ë˛!Aà !l ÏÎ˚ ˛õ%là≈ë˛l Ü˛Ó˚y•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z ≤ÃˆÏã˛T˛yˆÏÜ˛ xyˆÏÓ˚y ~!àˆÏÎ˚ !lˆÏÎ˚ ÎyÓyÓ˚ çlƒ ~•z ˛õyë˛ƒÓ•zˆÏÎ˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ !¢¢%ˆÏòÓ˚lylyÓ˚Ü˛Ù ≤ÃŸ¿ Ü˛Ó˚yñ lï%˛l !Ó£ÏÎ˚ !lˆÏÎ˚ Ë˛yÓlyÈüÈ!ã˛hs˝yñ ï˛Ü≈˛ÈüÈ!Óï˛Ü≈˛ñ ˆSÈyˆÏê˛y ˆSÈyˆÏê˛y @˝Ã%˛õ Óy!lˆÏÎ˚xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y ~ÓÇ •yˆÏï˛ÈüÈÜ˛°ˆÏÙ !¢«˛y ~•z§Ó !Ü˛S%ÈÓ˚ í˛z˛õÓ˚ à%Ó˚%c xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–

˛õyë˛ƒÓ•z í˛zß¨Î˚l Ü˛!Ù!ê˛Ó˚ òy!Î˚c≤ÃyÆ §Ü˛° Óƒ!=˛Óà≈ ÎÑyÓ˚y Ü˛ˆÏë˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚◊Ù Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z Ó•z!ê˛Ó˚)˛õyÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ïÑ˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ~l !§ •z xyÓ˚ !ê˛ ≤Ã¢Ç§y çylyˆÏFSÈ– ~•z Ü˛!Ù!ê˛Ó˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õˆÏÜ˛§!ë˛Ü˛ ˛õˆÏÌ ã˛y!°ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ §Ùyç!ÓK˛yl !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ í˛z˛õˆÏòT˛y Ü˛!Ù!ê˛Ó˚ ˆã˛Î˚yÓ˚˛õy§≈l xôƒy˛õÜ˛•!Ó˚ Óy§%ˆÏòÓl ~ÓÇ ~•z ˛õyë˛ƒ Ó•zˆÏÎ˚Ó˚ Ù%áƒ í˛z˛õˆÏòT˛y xôƒy˛õÜ˛ ˆÎyˆÏàw !§Ç• ÙˆÏ•yòÎ˚àˆÏîÓ˚≤Ã!ï˛ xyhs˝!Ó˚Ü˛ Ü,˛ï˛K˛ï˛y ~ÓÇ ôlƒÓyò K˛y˛õl Ü˛Ó˚!SÈ– ~•z ˛õyë˛ƒÓ•z ˛õ%là≈ë˛ˆÏlÓ˚ !˛õSÈˆÏl Ó•%!¢«˛Ü˛‡!¢!«˛Ü˛yÓ˚ xÓòyl xlfl∫#Ü˛yÎ≈–

xyÙÓ˚y ˆ§•z§Ó fl%ÒˆÏ°Ó˚ ≤Ãôyl !¢«˛Ü˛ˆÏòÓ˚G !ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ ôlƒÓyò çyly!FSÈ– ~•z ˛õyë˛ƒÓ•z˜ï˛!Ó˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ˆÎ§Ó ≤Ã!ï˛¤˛yl ~ÓÇ §Çàë˛l ïÑ˛yˆÏòÓ˚ Ó•%Ù)°ƒ §¡õòñ í˛z˛õyòyl ~ÓÇ ˆ°yÜ˛Ó°!lˆÏÎ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ xl%Ù!ï˛ !òˆÏÎ˚ í˛zòyÓ˚ ÙˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛Î˚ !òˆÏÎ˚ˆÏSÈlñ ïÑ˛yˆÏòÓ˚ §ÓyÓ˚ ≤Ã!ï˛ xyÙÓ˚y!ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ Ü,˛ï˛K˛ï˛y fl∫#Ü˛yÓ˚ Ü˛Ó˚!SÈ ~ÓÇ ôlƒÓyò çyly!FSÈ– ÙylÓ §¡õò í˛zß¨Î˚l ÙsfˆÏÜ˛Ó˚ å~Ù~•zã˛ xyÓ˚ !í˛ä ˆã˛Î˚yÓ˚˛õy§≈l xôƒy˛õÜ˛ Ù,îy° !Ù!Ó˚ ~ÓÇ xôƒy˛õÜ˛ !ç !˛õ ˆò¢˛õyˆÏu˛Ó˚ ï˛_¥ÓôyˆÏlÙyôƒ!ÙÜ˛ ~ÓÇ í˛zFã˛ï˛Ó˚ !¢«˛y !ÓË˛yà myÓ˚y !lÎ%=˛ çyï˛#Î˚ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î §!Ù!ï˛Ó˚ §ò§ƒˆÏòÓ˚ Ó•%Ù)°ƒ§ÙÎ˚ G xÓòyˆÏlÓ˚ çlƒ ˛õ£Ï≈ˆÏòÓ˚ ˛õ«˛ ˆÌˆÏÜ˛ ïÑ˛yˆÏòÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï ôlƒÓyò K˛y˛õl Ü˛Ó˚!SÈ– !lˆÏçˆÏòÓ˚≤ÃÜ˛y¢ly ~ÓÇ ÓƒÓfiÌy˛õlyÓ˚ à%îàï˛ Ùyl §ÇflÒyˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yˆÏç !lÓ˚hs˝Ó˚ !lˆÏÎ˚y!çï˛ ÌyÜ˛y ~l !§ •zxyÓ˚ !ê˛ Ü˛ï,≈˛˛õ«˛ §Ó≈òy ˛õyë˛Ü˛ˆÏòÓ˚ Ùï˛yÙï˛ ~ÓÇ ˛õÓ˚yÙ¢≈ˆÏÜ˛ fl∫yàï˛ çylyÎ˚ñ ÎyˆÏï˛ Ë˛!Ó£ÏƒˆÏï˛˛õyë˛ƒÓ•z §ÇˆÏ¢yôl# ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y §Ê˛°Ë˛yˆÏÓ §¡õß¨ •ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚–

!lí˛z !ò!Õ‘ x!ôÜ˛ï≈ y20 !í˛ˆÏ§¡∫Ó˚ñ 2005 Ó˚yT˛…#Î˚ !¢«˛y àˆÏÓ£Ïîy ~ÓÇ ≤Ã!¢«˛î ˛õ!Ó˚£Ïò

å~l !§ •z xyÓ !ê˛ä

TEXTBOOK DEVELOPMENT COMMITTEE

CHAIRPERSON, ADVISORY COMMITTEE FOR TEXTBOOKS IN SOCIAL SCIENCES

AT HIGHER SECONDARY LEVEL

Hari Vasudevan, Professor, Department of History, University ofCalcutta, Kolkata

CHIEF ADVISOR

Tapas Majumdar, Emeritus Professor, Jawaharlal Nehru University, NewDelhi

MEMBERS

Bharat C. Thakur, PGT, Government Pratibha Vikas Vidyalaya, SurajmalVihar, Delhi

Gopinath Perumula, Lecturer, Tata Institute of Social Sciences, Mumbai

Jaya Singh, Lecturer, DESS, NCERT, New Delhi

Nishit Ranjan Das, PGT, New Alipore Multipurpose School, Behala, Kolkata

Naushad Ali Azad, Professor, Department of Economics, Jamia MilliaIslamia, New Delhi

Neeraja Rashmi, Reader, DESS, NCERT, New Delhi

Rama Gopal, Professor, Department of Economics, Annamalai University,Annamalai Nagar, Tamil Nadu

Pratima Kumari, Lecturer, DERPP, NCERT, New Delhi

Poonam Bakshi, Senior Lecturer, Department of Economics, PunjabUniversity, Chandigarh

R. Srinivasan, S.G. Lecturer, Department of Economics, Arignar AnnaGovernment Arts College, Villupuram, Tamil Nadu

Sabitha Patnaik, PGT, Demonstration School, Regional Institute ofEducation, Sachivalaya Marg, Bhubaneswar

Sharmista Banerjee, Headmistress, Bidya Bharti Girls High School, Kolkata

MEMBER–COORDINATOR

M.V. Srinivasan, Lecturer, DESS, NCERT, New Delhi

ACKNOWLEDGEMENTS

Many friends and colleagues have helped in preparing this textbook. TheNational Council of Educational Research and Training acknowledgesM. Karpagam, Lecturer, Department of Economics, Meenakshi College,Chennai; J. John, Director, Centre for Education and Communication, NewDelhi; Pratyusa K. Mandal, Reader, DESS, NCERT, New Delhi; NandanaReddy, Director (Development), Concern for Working Children, Bangalore;V. Selvam, Research Scholar, Centre for Study of Regional Development andSatish Jain, Professor, Centre for Economic Studies and Planning,Jawaharlal Nehru University, New Delhi; Pooja Kapoor, Modern School,Barakhamba Road, New Delhi; Priya Vaidya, Sardar Patel Vidyalaya, LodhiEstate, New Delhi; and Nalini Padmanabhan, DTEA Senior SecondarySchool, Janakpuri, New Delhi for providing their feedback and inputs.

The Council expresses its gratitude to Jan Breman and Parthiv Shahfor using photographs from their book, Working in the mill no more, publishedby Oxford University Press, Delhi. Some stories were taken from the book,Everybody Loves a Good Drought, authored by P. Sainath and published byPenguin Books, New Delhi. A photo relating to farmers committing suicideshas been used from The Hindu. A few photographs and text materials onenvironmental issues have been used from the State of India’s Environment

1 and 2 published by the Centre for Science and Environment, New Delhi.The Council thanks the authors, copyright holders and publishers of thesereference materials. The Council also acknowledges the Press InformationBureau, Ministry of Information and Broadcasting, New Delhi; NationalRail Museum, New Delhi for allowing to use photographs available in theirphoto library. Some photographs were given by S. Thirumal Murugan,Principal, Adhiyaman Matriculation School, Uthangarai, Tamil Nadu; JohnSuresh Kumar, Synodical Board of Social Service; Sindhu Menon of Labour

File, New Delhi; R. C. Das of CIET, New Delhi; Renuka of National Instituteof Health and Family Welfare, New Delhi. The Council acknowledges theircontribution as well.

Special thanks are due to Savita Sinha, Professor and Head, Departmentof Education in Social Sciences and Humanities for her support.

The Council also gratefully acknowledges the contributions ofMamta and Arvind Sharma, DTP Operators; Neena Chandra, Copy Editor;Dillip Kumar Agasti, Proof Reader; and Dinesh Kumar, Incharge Computer

Station in shaping this book. The efforts of the Publication Department,NCERT are also duly acknowledged.

~•z Ó•z!ê˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ

ÚÚË˛yÓï˛#Î xy!Ì≈Ü˛ í zßÎlÛÛ !¢£Ï≈Ü˛ ~•z Ó•z!ê˛Ó Ù)° í z Ïj¢ƒ • ÏFSÈ !¢«˛yÌ#≈ ÏòÓ Ü˛y ÏSÈ Ë˛yÓï˛#Î xÌ≈l#!ï˛Óã˛y!ÓÜ˛y!ë˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ õ!Ó˚!ã˛ï˛ !Ü˛S%È à%Ó˚%c˛õ)î≈ !Ó£ÏÎ˚ í˛zˆÏß√y!ã˛ï˛ Ü˛Ó˚y– ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ ï˛Ó˚%î ≤ÃyÆ ÓÎ˚flÒ !•ˆÏ§ˆÏÓñ~ˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ~ê˛y•z ≤Ãï˛ƒy!¢ï˛ ˆÎ ~Ó˚y ~•z §ÙhflÏ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°y !lˆÏÎ˚ §ÇˆÏÓòl¢#° •ˆÏÓñ xÌ≈l#!ï˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨xAàˆÏl §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛yˆÏÜ˛ ≤Ã¢Ç§y ~ÓÇ §ÙyˆÏ°yã˛lyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !¢áˆÏÓ– ~•z Ó•z!ê˛xyÓ˚G çylyÓ˚ §%ˆÏÎyà Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòˆÏÓ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ §¡õò Ü˛# ~ÓÇ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆ§•z §ÙhflÏ §¡õò !Ó!Ë˛ß¨ ˆ«˛ˆÏeÓƒÓ•,ï˛ • ÏFSÈ– !¢«˛yÌ#≈Ó˚y Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈ÓƒÓfiÌy ~ÓÇ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ xy!Ì≈Ü˛ l#!ï˛§Ù) Ï•Ó˚ §y ÏÌ §¡õ!Ü≈ ï˛ !Ó!Ë˛ß¨!Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ó!Óô ï˛ˆÏÌƒÓ˚ §yˆÏÌ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ •ˆÏÓ– ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ~ê˛y•z ≤Ãï˛ƒy!¢ï˛ ˆÎñ ï˛yˆÏòÓ˚ !ÓˆÏŸ’£Ïî#«˛Ùï˛yÓ !ÓÜ˛y¢ âê˛ ÏÓñ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛Ù≈Ü˛y[˛à% Ï°y ÏÜ˛ Óƒyáƒy ~ÓÇ Ë˛yÓ Ïï˛Ó xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ Ë˛!Ó£Ïƒï˛ ÏÜ˛ §%flõT˛Ë˛y ÏÓí˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ~ï˛ò‰§ˆÏ_¥G §ˆÏã˛ï˛l ≤ÃˆÏã˛T˛y @˝Ã•î Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyˆÏï˛ !¢«˛yÌ#≈Ó˚y Ùï˛Óyòñ ï˛_¥ ~ÓÇï˛ ÏÌƒÓ˚Ë˛y ÏÓ˚ Ë˛yÓ˚yÜ yhs˝ ly • ÏÎ˚ õ Ïí ¸–

!Ó!Ë˛ß¨ xy!Ì≈Ü˛ !Ó£ÏÎ˚ ~ÓÇ ≤ÃÓîï˛yà% Ï°y ÏÜ˛ Îyã˛y•z Ü˛Ó˚ Ïï˛ ~•z Ó•z!ê˛ ≤Ã Ïã˛T˛y !l ÏÎ˚ ÏSÈ ≤Ã!ï˛!ê˛ !Ó£Ï ÏÎ˚Ó˚í˛z˛õÓ˚•z !ÓÜ˛“ Ë˛yÓlyˆÏÜ˛ çyÎ˚ày Ü˛ˆÏÓ˚ òGÎ˚yÓ˚ñ ÎyˆÏï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ SÈyeSÈye#Ó˚y !lˆÏçˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ §%!ã˛!hs˝ï˛ !Óï˛ˆÏÜ≈˛!l ÏÎ˚y!çï˛ • Ïï˛ õy ÏÓ˚– !Ó£ÏÎ˚Ü Ù ¢£Ï •ÓyÓ˚ õ ÏÓ˚ ÚË˛yÓ˚ï˛#Î˚ xy!Ì≈Ü˛ í zß¨Î˚lÛ !¢«˛yÌ#≈ ÏòÓ˚ ≤Ãï˛ƒy!¢ï˛Ë˛y ÏÓ•z§yÙ!T˛Ü˛ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ âê˛ly§Ù)•ñ Îy ï˛yˆÏòÓ˚ ã˛yÓ˚˛õyˆÏ¢ âˆÏê˛ ã˛ˆÏ°ˆÏSÈñ §à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ÓyV˛yÓ˚ ò«˛ï˛y xç≈ˆÏlÓ˚«˛Ùï˛y ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏÓ ~ÓÇ àîÙyôƒˆÏÙ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ!¢ï˛ ≤Ãy§!AàÜ˛ ï˛ÌƒyÓ!°ˆÏÜ˛ §ÙyˆÏ°yã˛lydÜ˛ Ù)°ƒyÎ˚l ~ÓÇÓƒyáƒy Ü˛Ó˚ Ïï˛ §•yÎ˚ï˛y Ü˛Ó˚ ÏÓ–

~•z !Ó£ÏÎ˚Ü ˛ˆÏÙÓ˚ ≤Ã!ï˛!ê˛ xôƒyˆÏÎ˚ xhs˝Ë%≈˛=˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ •ˆÏÓ˚Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü ˛Ù– SÈyeSÈye#Ó˚y ~•z §ÙhflÏÜ˛yÎ≈yÓ!° ï˛y ÏòÓ !¢«˛Ü È‡!¢!«˛Ü˛y ÏòÓ !l Ïò≈¢lyÎ §¡õß Ü˛Ó ÏÓ– ÓyhflÏÓï˛y •° ~•z Îñ Ë˛yÓï˛#Î xÌ≈l#!ï˛ ÏÜ˛

ˆÓyV˛yÓ˚ «˛Ùï˛y §Ù,Âô Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~•z !Ó£ÏÎ˚Ü ˛ˆÏÙñ !¢«˛Ü˛ ‡ !¢!«˛Ü˛yˆÏòÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛yx˛õ!Ó˚§#Ùñ Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó˚ ÙˆÏôƒ xhs˝Ë%≈˛=˛ xyˆÏSÈ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ xyˆÏ°yã˛lyñ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ lÌ#˛õeˆÎÙl xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ §Ù#«˛yñ §Ç@˝Ã•¢y°yÎ˚ §ÇÓ˚!«˛ï˛ !Ó!Ë˛ß¨ §yÙ@˝Ã#ñ §ÇÓyò˛õeñ ò)Ó˚ò¢≈l~ÓÇ xlƒylƒ í˛zÍ§ ÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã•–

~•z §ÙhflÏ âê˛lyà% Ï°yÓ §y Ï õ Ï«˛ !¢«˛Ü˛ ‡ !¢!«˛Ü˛y ÏòÓñ !Ó£ÏÎÜ Ù ¢%Ó%Ó xy Ïà•zñ!Ü˛S%È ≤Ã ÏÎyçl#Î õò Ï«˛˛õ !l ÏÎ Óyá Ïï˛ • ÏÓ– !¢«˛yÓ Ï£Ï≈Ó ¢%Ó% Ïï˛•z SÈyeSÈye# ÏòÓ Ó°y Î Ïï˛ õy ÏÓ §ÇÓyò˛õ Ïe~ÓÇ §yÙÎ˚#!Ü˛ Ïï˛ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ !Ó£ÏÎ˚Ü ÏÙÓ˚ §y ÏÌ §¡õ!Ü≈ ï˛ !Ó!Ë˛ß¨ ≤Ã§Aà ÎÙl õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!Ó˚Ü˛“ly§Ù)•ñÜ,˛!£Ïñ !¢“ñ ˆ§ÓyˆÏ«˛e ~ÓÇ xyÓ˚G !Ü˛S%È !l!ò≈T˛ áyï˛ ˆÎÙl òy!Ó˚oï˛y ~ÓÇ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl •zï˛ƒy!òˆÏï˛ ÓƒÎ˚ÓÓyjñ @Ãy ÏÙyßÎlñ õ!Ó ÏÓ¢ñ !Ó!Ë˛ß õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙyñ fl∫yfiÌƒñ !¢«˛y ~ÓÇ ¢!=˛ ~ÓÇ !ã˛lñ õy!Ü hflÏy ÏlÓ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛

Ü˛Ù≈Ü˛y[˛ §¡õ!Ü≈ ï˛ ≤Ã§Aàà% Ï°y ÏÜ˛ ÜÑ Ïê˛ §Ç@˝Ã Ï• Ó˚yá Ïï˛ • ÏÓ– ï˛y ÏòÓ˚ §•z §ÙhflÏ ÜÑ Ïê˛ Ó˚yáy xÇ¢à% Ï°y ÏÜ˛§Î Ïb §ÇÓ˚«˛î Ü˛Ó˚ Ïï˛ • ÏÓ ~ÓÇ ◊!îÜ˛ Ï«˛ !¢«˛Ü˛ Îál ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ !Ó£Ï ÏÎ˚Ó˚ í z õÓ˚ õyë˛òyl Ü˛Ó˚ Ïï˛ ¢%Ó%Ü˛Ó˚ ÏÓl ï˛ál ï˛yÓ˚y §•z §ÙhflÏ !Ó£ÏÎ˚Ü Ù ¢%Ó%Ó˚ xy Ïà §òƒ §Çà,•#ï˛ §ÇÓy ÏòÓ˚ ÜÑ Ïê˛ Ó˚yáy xÇ¢à% Ï°y Ì ÏÜ˛!lÓ≈yã˛l Ü˛ˆÏÓ˚ ≤Ãò¢≈l ~ÓÇ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– !Ó£ÏÎ˚Ü ˛Ù ¢%Ó˚%Ó˚ §ÙÎ˚ ˆÌˆÏÜ˛•z !¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ ~•z ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚§Ç@˝Ã•à%ˆÏ°y ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ Ê˛°ˆÏï˛ •ˆÏÓ ÎyˆÏï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ §ÙhflÏ ≤Ãy§!AàÜ˛ ï˛ÌƒyÓ!°ñ Îál òÓ˚Ü˛yÓ˚ õÓ˚ˆÏÓ •yˆÏï˛Ó˚Ü˛yˆÏSÈ Ùç%ï˛ ÌyÜ˛ˆÏÓ– ~•z xË˛ƒy§!ê˛ !¢«˛yÓ˚ õÓ˚Óï˛#≈ õÎ≈yˆÏÎ˚ Ü˛yˆÏç xy§ˆÏÓ–

!Óòƒy°Î˚à% Ï°y ÏÜ˛ ã˛°!ï˛ ÓSÈ ÏÓ˚Ó˚ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ §Ù#«˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ fiÌyÎ˚# ≤Ã!ï˛!°!˛õ åHard copyä Ü Î˚Ü˛Ó˚ Ïï˛ • ÏÓ– ï˛yÙÓ˚y °«˛ƒ Ü˛Ó˚ ÏÓ Î Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈l#!ï˛ §ÇÜ yhs˝ ï˛ÌƒyÓ!° ÚxÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ §Ù#«˛yÎ˚Û !lÎ˚!Ùï˛§ÇˆÏÎy!çï˛ ~ÓÇ õ!Ó˚Ùy!ç≈ï˛ •Î˚– SÈyeSÈye#ˆÏòÓ˚ çˆÏlƒ ~ê˛y ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ Î ï˛yÓ˚y §ÙhflÏ §ÇÓyòñ §Ù#«˛y•zï˛ƒy!òÓ §y ÏÌ §% õ!Ó!ã˛ï˛ • ÏÓ ~ÓÇ ≤Ãy§!AàÜ˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó í z õ ÏÓ Ü˛Ù≈§¡õyòl Ü˛Ó ÏÓ– Î §ÙhflÏ õ!Ó§Çáƒylàï˛ï˛y!°Ü˛y xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ §Ù#«˛yÎ˚ õ!Ó˚!¢T˛ !•§y ÏÓ õyGÎ˚y ÎyÎ˚ ï˛y !Ó!Ë˛ß¨ !Óã˛yÎ≈ !Ó£ÏÎ˚ ÏÜ˛ Ó%V˛ Ïï˛ á%Ó•z §•yÎ˚ï˛yÜ˛ ÏÓ˚–

ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ §%!l!ò≈T˛ !Ó£ÏÎ˚ !lˆÏÎ˚ ã˛ã≈˛yÓ˚ §ÙÎ˚ ˆ§•z !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ §Çáƒy!Ë˛!_Ü˛ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ xyˆÏ°yã˛lyxÓ¢ƒΩ˛yÓ#– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Îál xyÙÓ˚y ≤ÃÓ,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ !lˆÏÎ˚ Ü˛Ìy Ó!° §y!Ó≈Ü˛ Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ˆ«˛ˆÏe !ÓÜ˛y¢ ÈüüüÈ ~ê˛y !¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ çˆÏlƒ ÓyN˛l#Î˚ •ˆÏÎ˚ òÑyí˛¸yÎ˚ ˆÎ ï˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃÓ,!ÂôÓ˚ •yˆÏÓ˚Ó˚ ôÓ˚l §¡õˆÏÜ≈˛~Ü˛ê˛y Ùyê˛yÙ%!ê˛ Ü˛yç ã˛y°y ÏlyÓ Ù Ïï˛y ≤ÃyÜ‰ ôyÓîy ÌyÜ˛ ÏÓñ ¢%ô%Ùye ≤ÃÓ,!ÂôÓ §Çáƒyï˛y!_¥Ü˛ ï˛ ÏÌƒÓ í z õfiÌy˛õlly â!ê˛ ÏÎ˚ !¢«˛yÌ#≈ ÏòÓ˚ í zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚y Î Ïï˛ õy ÏÓ˚ ~ê˛y ¢áyÓ˚ ç Ïlƒ Ü˛yl‰ ≤Ã!Ü Î˚y!ê˛ ç!í ¸ ÏÎ˚ xy ÏSÈ– ~Ü˛!ê˛!l!ò≈T˛ ÙyeyÓ˚ ≤ÃÓ,!Âô xç≈ ÏlÓ˚ ç Ïlƒ ~ÓÇ §•z ôyÓ˚y Ïï˛ Ü˛yl‰ Ü˛yl‰ !Ó£ÏÎ˚à% Ï°y Ë) !ÙÜ˛y Ó˚ Ïá ÏSÈ– ï˛yÙÓ˚y°«˛ƒ Ü˛Ó ÏÓ ≤Ã!ï˛!ê˛ xôƒy ÏÎ•z Ó ÏÎ ÏSÈ ly¡∫yÓ òGÎy Óy:ñ ~•z Óy:à% Ï°y Ó•z ÏÎ õ!Ó ÏÓ!¢ï˛ ï˛ ÏÌƒÓ õ!Ó˛õ)ÓÜ˛!•§yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ~•z Óy:à%ˆÏ°yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ~Ü˛ê˛y Ùyl!ÓÜ˛ flõ¢≈ˆòÓyÓ˚ ~ÓÇ ï˛y ÏòÓ˚ ÏÜ˛ ÓyhflÏÓ ç#Ó ÏlÓ˚ Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈ !l ÏÎ˚ xy§yÓ˚ ~Ü˛ê˛y ≤Ã Ïã˛T˛y lGÎ˚y • ÏÎ˚ ÏSÈ– Îy•z •yÜ˛ñ~•z Óy:à%ˆÏ°y ~ÓÇ ~Ó˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ÚÜ˛yçà%ˆÏ°y Ü˛ˆÏÓ˚yÛ !¢£Ï≈Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°à%ˆÏ°y !Ü˛v ˛õÓ˚#«˛y §ÇÜ ˛yhs˝ ÓyÙ)°ƒyÎ˚l §ÇÜ yhs˝ Ü˛y Ïç ÓƒÓ•y ÏÓ˚Ó˚ ç Ïlƒ lÎ˚–

≤Ã!ï˛!ê˛ xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢ˆÏ£Ï•z ≤ÃÌyàï˛ xl%¢#°l#Ó˚ ÚÜ˛yçà%ˆÏ°yÜ˛ ÏÓ˚yÛ í z!Õ‘!áï˛ Ü˛y ÏSÈ Îy õyë˛ƒÓ•z!ê˛Ó˚ xÇ¢ñ ~ ÏòÓ˚ Ù Ïôƒ x!ôÜ˛ !Óhfl,Ïï˛!Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ≤ÃÜ˛“ !•ˆÏ§ˆÏÓ !ÓˆÏÓã˛ly Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !¢«˛Ü˛ ‡!¢!«˛Ü˛y ÏòÓ˚ Ë) !ÙÜ˛y ÌyÜ˛ ÏÓ ~•z §ÙhflÏ Ü˛yÎ≈yÓ!°à% Ï°y Ïï˛ !°Æ •ÓyÓ˚

§ÙÎ˚ !¢«˛yÌ#≈ ÏòÓ˚ í zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚yó Îy Ïï˛ ï˛yÓ˚y õyë˛ƒÓ•z ÏÎ˚Ó˚ Óy•z ÏÓ˚G xl%§rôyl Ü˛Ó˚ Ïï˛ õy ÏÓ˚–~ê˛y ÓyôàÙƒ Î ï˛Ìƒ≤ÃÎ%!=˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ §%!Óôyà% Ï°y §ÙhflÏ fl%Ò Ï° õyGÎ˚y lyG Î Ïï˛ õy ÏÓ˚ñ ï˛y § Ï_¥G

Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈l#!ï˛Ó˚ §y ÏÌ §¡õ!Ü≈ ï˛ !Ó!Óô ï˛ÌƒyÓ!°ñ Îy •zrê˛yÓ˚ Ïl Ïê˛ §•ç°Ë˛ƒñ §à% Ï°y ÏÜ˛ à%Ó% ÏcÓ˚ §y ÏÌ!ÓˆÏÓã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ– SÈyeSÈye#ˆÏòÓ˚ •zrê˛yÓ˚ˆÏlˆÏê˛Ó˚ §yˆÏÌ õ!Ó˚ã˛Î˚ Ü˛!Ó˚ˆÏÎ˚ !òˆÏï˛ •ˆÏÓ ~ÓÇ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ï˛Ìƒ

xy•Ó˚ˆÏî !Ó!Ë˛ß¨ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ òÆˆÏÓ˚Ó˚ GˆÏÎ˚Ó §y•zê˛à%ˆÏ°yˆÏï˛ ≤ÃˆÏÓ¢ ~ÓÇ ˆ§à%ˆÏ°yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ §y•yÎƒ ˆlGÎ˚yÓ˚Óƒy˛õy ÏÓ í zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó Ïï˛ • ÏÓ– í zòy•Óî fl∫Ó) õ ò!Óoï˛yÓ §y ÏÌ §¡õ!Ü≈ ï˛ !Ó¢ò !ÓÓÓî õ!ÓÜ˛“ly Ü˛!Ù¢l

≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ ÏÓ Ìy ÏÜ˛– SÈyeSÈye# ÏòÓ ~ê˛y çyly ÌyÜ˛ Ïï˛ • ÏÓ Îñ Ë˛yÓï˛ §ÓÜ˛y ÏÓÓ õ!ÓÜ˛“lyÜ˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ GˆÏÎ˚Ó§y•zê˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyˆÏï˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ !Ó£ÏÎ˚§Ù)•ñ ~Ó˚ÙˆÏôƒò!Ó˚oï˛yG Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈñ !ÓÓÓ˚î xyÜ˛y ÏÓ˚ §•ç°Ë˛ƒ– Î Ï•ï% §•z §ÙhflÏ !ÓÓÓ˚ ÏîÓ˚ fiÌyÎ˚#≤Ã!ï˛!°!˛õ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚yê˛y §Ó §ÙÎ˚ §Ω˛Ó˛õÓ˚ • ÏÓ ly §•z Ï•ï% !¢«˛yÌ#≈ ~ÓÇ !¢«˛Ü˛ ‡

!¢!«˛Ü˛yˆÏòÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ ˆ§•z §ÙhflÏ !ÓÓÓ˚îà%ˆÏ°y §Ç!Ÿ’T˛ GˆÏÎ˚Ó§y•zê˛ ˆÌˆÏÜ˛ í˛yí˛zlˆÏ°yí˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆ◊!îÜ˛ Ï«˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y–

!Óàï˛ 10 ÓSÈ ÏÓ˚Ó˚ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ §Ù#«˛yÓ˚ !ÓÓÓ˚î§Ù)• http://www.budgetindia.nic.in lyÙÜ˛GˆÏÎ˚Ó§y•zˆÏê˛ ˛õyGÎ˚y ÎyˆÏÓ– xˆÏlÜ˛ ≤Ã!ï˛¤˛yl ï˛yˆÏòÓ˚ GˆÏÎ˚Ó§y•zˆÏê˛Ó˚ !ë˛Ü˛yly ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛ˆÏÓ˚– Î!ò ~Ùlˆòáy ÎyÎ˚ ˆÎ ~•z Ó•zˆÏÎ˚ ˆòGÎ˚y GˆÏÎ˚Ó§y•zˆÏê˛Ó˚ §rôyl ˛õyGÎ˚y ÎyˆÏFSÈ ly ï˛ˆÏÓ òÎ˚y Ü˛ˆÏÓ˚ G•z §ÙhflÏG ÏÎ˚Ó§y•zê˛à% Ï°y ÏÜ˛ à%à%°ÈüÈ~Ó˚ åwww.google.co.inä Ù Ïï˛y xl%§¦þyl# Ùyôƒ ÏÙÓ˚ §y•y ÏÎƒ áÑ% Ïç !l Ïï˛• ÏÓ–

!¢«˛yÌ#≈ ÏòÓ˚ !¢ál ≤Ã!Ü Î˚y ÏÜ˛ §•ç Ü˛Ó˚ Ïï˛ ≤ÃÌÙÓy ÏÓ˚Ó˚ Ù Ïï˛yñ ≤Ã!ï˛!ê˛ xôƒyÎ˚ ÏÜ˛ §Ç!«˛Æ xyÜ˛y ÏÓ˚Ú§Ç!«˛Æ§yÓ˚Û !¢£≈Ü˛ xÇ Ï¢ í zÂô,ï˛ Ü˛Ó˚y • ÏÎ˚ ÏSÈ– òÎ˚y Ü˛ ÏÓ˚ ~ë˛yG °«˛ƒ Ü˛Ó˚ Ïï˛ • ÏÓ Î §ÙhflÏ §yÓ˚!îÓ˚ §y ÏÌï˛yˆÏòÓ˚ §)e ‡ í˛zÍ§à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ òGÎ˚y •Î˚!l Ü˛yÓ˚î ~•z §ÙhflÏ §)e‡í˛zÍà%ˆÏ°y !Ó!Ë˛ß¨ àˆÏÓ£ÏîyÙ)°Ü˛ í˛z˛õyòylˆÌ ÏÜ˛ §Çà,!•ï˛ • ÏÎ˚ ÏSÈ Îy ≤Ã!ï˛!ê˛ xôƒy ÏÎ˚Ó˚ ï˛Ìƒ !l Ïò≈¢ §ÇÜ yhs˝ xÇ Ï¢ í z!Õ‘!áï˛ • ÏÎ˚ ÏSÈ–

xyÙÓ˚y ~•z §ï˛ƒ!ê˛Ó˚ õ%lÓ˚yÓ,!_ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛y•z Î Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈l#!ï˛ §Çe´yhs˝ ~•z !Ó£ÏÎ˚Ü ˛Ù!ê˛Ó˚ Ù%áƒí˛zˆÏj¢ƒ •ˆÏFSÈ SÈye §ÙyˆÏçÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈ÓƒÓfiÌyÓ˚ ˆÙÔ!°Ü˛ §yÙ!T˛Ü˛ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ≤ÃÓï≈˛ˆÏlÓ˚ÙyôƒˆÏÙ xyÙyˆÏòÓ˚ xÌ≈l#!ï˛Ó˚ í˛z˛õˆÏÓ˚ §%!ã˛!hs˝ï˛ñ ï˛Ìƒ§Ù,Âô !Óï˛Ü≈˛ ¢%Ó˚% Ü˛Ó˚y– xyÙÓ˚y çyˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ ~ê˛yGÓ°ˆÏï˛ ã˛y•z ˆÎ §•ˆÏÎy!àï˛y˛õ)î≈ !¢ál ~•z !Ó£ÏÎ˚Ü ˛ˆÏÙÓ˚ ~Ü˛ x!ï˛à%Ó˚%c˛õ)î≈ !òÜ˛– §%ï˛Ó˚yÇ xlƒylƒ í˛zÍ§ˆÌˆÏÜ˛ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈l#!ï˛Ó˚ í˛z˛õˆÏÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ï˛Ìƒ §Ç@˝ÃˆÏ•Ó˚ Ü˛yˆÏç SÈyeSÈye# ~ÓÇ !¢«˛Ü˛ ‡ !¢!«˛Ü˛yˆÏòÓ˚!lˆÏçˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ !lˆÏÎ˚y!çï˛ Ü˛Ó˚yê˛y á%Ó•z ≤ÃˆÏÎ˚yçl ~ÓÇ ˆ§•z §ÙhflÏ §Çà,•#ï˛ ï˛ÌƒyÓ!° Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈l#!ï˛Ó˚§¡∫ˆÏrô !¢ál ~ÓÇ !¢«˛îñ í˛zË˛Î˚ Ü˛yˆÏç•z à%Ó˚%c˛õ)î≈ §Ó˚ÓÓ˚y•Ü, ï˛ ÎyàylÓ) Ï˛õ ÓƒÓ•,ï˛ •ˆÏÓ–

~•z Ó•zˆÏÎ˚Ó˚ ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly xÇˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ §¡õ!Ü≈˛ï˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ≤ÃŸ¿ Óy Ùï˛yÙï˛ l#ˆÏã˛Ó˚ !ë˛Ü˛ylyÎ˚˛õyë˛yˆÏï˛ õyˆÏÓ˚y ı

ˆ≤Ãy@˝ÃyÙ Ü˛yÈüÈx!í≈ Ïlê˛Ó˚ åxÌ≈l#!ï˛ä!í˛˛õyê≈ ÏÙrê˛ xÊ˛ ~í% ÏÜ˛¢l •zl §y¢ƒy° §y ÏÎ˚™lƒy¢ly° Ü˛yí z!™ xÊ˛ ~í% ÏÜ˛¢ly° !Ó˚§yã≈ ~u˛ ê ∆!lÇ◊# x ÏÓ˚y!Ó® Ùyà≈!lí z!ò!Õ‘ ÈüÈ 110016

Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ lyà!Ó˚Ü˛ ÏòÓ˚ ÙÔÏ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚åË˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Ç!Óôylñ ôyÓ˚y 14ÈüÈ30 32G 226ä

1ä §y ÏÙƒÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ıD xy•z ÏlÓ˚ ò,!T˛ Ïï˛ §Óy•z §Ùyl ~ÓÇ xy•zl §Ü˛° ÏÜ˛ §ÙylË˛y ÏÓ Ó˚«˛y Ü˛Ó˚ ÏÓ–D çy!ï˛ñ ôÙ≈ñ Óî≈ñ lyÓ#ÈüÈ õ%Ó%£Ïñ çß√fiÌyl ≤ÃË, !ï˛ Ü˛yÓ Ïî ÓyT … Ü˛y Ïly lyà!Ó ÏÜ˛Ó § ÏAà Ó£ÏÙƒÙ)°Ü˛ xyã˛Óî Ü˛Ó ÏÓ ly–D §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ã˛yÜ˛!Ó˚Ó˚ «˛ Ïe Îyàƒï˛y xl%§y ÏÓ˚ §Ü˛ Ï°Ó˚ §Ùyl x!ôÜ˛yÓ˚–D xflõ,¢ƒï˛y !l!£ÏÂô ~ÓÇ xy•zl xl%§y ÏÓ˚ ò[˛l#Î˚ x˛õÓ˚yô–

2ä fl∫yô#lï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ıD ÓyÜ‰ fl∫yô#lï˛y G Ùï˛yÙï˛ ≤ÃÜ˛y Ï¢Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚–D ¢y!hs˝˛õ)î≈ G !lÓ˚flfË˛y ÏÓ §Ù ÏÓï˛ •GÎ˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–D §Çâ G §!Ù!ï˛ àë˛ ÏlÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–D Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ §Ó≈e fl∫yô#lË˛y ÏÓ ã˛°y ÏÊ˛Ó˚y Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–D Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ÎÈüÈˆÜ˛y Ïly fiÌy Ïl fl∫yô#lË˛y ÏÓ Ó§Óy§ Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–D ˆÎÈüÈˆÜ˛y Ïly ç#!ÓÜ˛yñ ˆ˛õ¢y Óy ÓƒÓ§y Óy!îçƒ Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–D ç#Ól G Óƒ!=˛àï˛ fl∫yô#lï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–

3ä ˆ¢y£Ï ÏîÓ˚ !ÓÓ% ÏÂô x!ôÜ˛yÓ˚ıD Ü˛y Ïly Óƒ!=˛ ÏÜ˛ Ü Î˚ñ !ÓÜ Î˚ Ü˛Ó˚y Óy ÓàyÓ˚ áyê˛y Ïly Îy ÏÓ ly–D ã˛Ôj ÓSÈ ÏÓ˚Ó˚ Ü˛Ù ÓÎ˚flÒ !¢¢% ÏòÓ˚ á!lñ Ü˛yÓ˚áyly Óy xlƒ ÏÜ˛y Ïly !Ó˛õIlÜ˛ Ü˛y Ïç !lÎ%=˛ Ü˛Ó˚y Îy ÏÓ ly–

4ä ôÙ#≈Î˚ fl∫yô#lï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ıD §Ü˛° ôˆÏÙÏ≈Ó˚ ≤Ã!ï˛ §Ùyl ◊Âôy G §Ùyl !lÓ˚y˛õ_yñ Ü˛yˆÏÓ˚yÓ˚ ≤Ã!ï˛ ôˆÏÙ≈Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ ˜Ó£ÏÙƒ Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ ly ~ÓÇ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ôÙ≈yã˛Ó˚ ÏîÓ˚ õ)î≈ x!ôÜ˛yÓ˚ ~ÓÇ §Ùyly!ôÜ˛yÓ˚ ˛õy ÏÓ–D ÎÈüÈˆÜ˛y Ïly ô ÏÙ≈Ó˚ ≤Ã§y ÏÓ˚ xÌ≈ òyl Ü˛Ó˚yÓ˚ fl∫yô#lï˛y–D Ó˚yT … õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ Óy §Ó˚Ü˛y!Ó˚ §y•yÎƒ≤ÃyÆ Ü˛y Ïly !¢«˛y ≤Ã!ï˛¤˛y Ïl !¢«˛y °y ÏË˛Ó˚ «˛ Ïe Ü˛y Ïly Óƒ!=˛ ÏÜ˛ ô ÏÙ≈Ó˚ !Ë˛!_ Ïï˛ Ó!M˛ï˛ Ü˛Ó˚y Îy ÏÓ ly–D §Ó˚Ü˛y!Ó˚ !¢«˛y ≤Ã!ï˛¤˛y Ïl ÎÈüÈˆÜ˛y Ïly ôÙ#≈Î˚ xl%¤˛y ÏlÓ˚ xy ÏÎ˚yçl G ï˛y Ïï˛ Îyàòy ÏlÓ˚ fl∫yô#lï˛y–D ôÙ≈ xÌÓy Ë˛y£Ïy!Ë˛!_Ü˛ §Çáƒy°â% §¡±òyÎ˚à% Ï°y !l Ïç ÏòÓ˚ õSÈ®Ùï˛ !¢«˛y ≤Ã!ï˛¤˛yl fiÌy˛õl G õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚ Ïï˛ ˛õyÓ˚ ÏÓ–

5ä §Çfl,ÒÈ!ï˛ G !¢«˛y !Ó£ÏÎ˚Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚ ıD Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ÎÈüÈˆÜ˛y Ïly lyà!Ó˚ ÏÜ˛Ó˚ !lç !lç Ë˛y£ÏyÈüÈ!°!˛õ G §Çfl,Ò!ï˛ §ÇÓ˚«˛î Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ–D ôÙ≈ çy!ï˛ Óy Ë˛y£ÏyÓ˚ òÓ%l Ü˛yí z ÏÜ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ xÌÓy §Ó˚Ü˛y!Ó˚ Îy•yÎƒ ≤ÃyÆ Ü˛y Ïly !¢«˛y ≤Ã!ï˛¤˛y Ïl ≤Ã ÏÓ¢y!ôÜ˛yÓ˚ ˆÌ ÏÜ˛ Ó!M˛ï˛ Ü˛Ó˚y Îy ÏÓ ly–

6ä §yÇ!Óôy!lÜ˛ ≤Ã!ï˛Ü˛y ÏÓ˚Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ıD ÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚à%ˆÏ°y Ó°ÓÍ G Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ lyà!Ó˚Ü˛Ó˚y §%!≤ÃÙˆÏÜ˛yˆÏê≈˛ G •y•zˆÏÜ˛yˆÏê≈˛Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ xyˆÏÓòl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ ÏÓÈÈüüüÈÈ ≤Ã ÏÎ˚yç Ïl !Ó Ï¢£Ï ˆ°á çy!Ó˚ Ü˛Ó˚ Ïï˛ ˛õyÓ˚ ÏÓ– •!ÓÎ˚y§ Ü˛˛õ≈y§ñ Ùƒy[˛yÙy§ñ §yÓ˚!¢ ÏÎ˚y ÏÓ˚Ó˚y•zñ ≤Ã!•!Ó¢l G Ü% ÏÎ˚y GÎ˚yÓ˚y Ïrê˛y–

§)!ã˛˛õe

~Ü˛Ü˛ I ı í zß¨Î˚l §ÇÜ yhs˝ l#!ï˛Ùy°y ~ÓÇ x!Ë˛K˛ï˛y å1947-1990ä 1-35

xôƒyÎ˚ 1 ı fl∫yô#lï˛yÓ˚ ≤ÃyE˛y Ï° Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ xÌ≈ÓƒÓfiÌy 3

È üüüÈ Å˛õ!l ÏÓ!¢Ü˛ ¢y§lÜ˛y Ï°Ó˚ fl∫“ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ í zß¨Î˚l 4

ÈüüüÈ Ü,˛!£ÏˆÏ«˛e 5

ÈüüüÈ !¢“ˆÏ«˛e 7

ÈüüüÈ ˜Ó Ïò!¢Ü˛ Óy!îçƒ 8

ÈüüüÈçl§ÇáƒyÓ˚ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ 9

ÈüüüÈ ç#!ÓÜ˛yÓ˚ Ü˛yë˛yˆÏÙy 10

ÈüüüÈ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy 11

xôƒyÎ˚ 2 ı Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈l#!ï˛ å1950-1990ä 16

ÈüüüÈ ˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ °«˛ƒ§Ù)• 19

È üüüÈ Ü,˛!£Ï 22

È üüüÈ !¢“ ~ÓÇ Óy!îçƒ 27

È üüüÈ Óy!îçƒ l#!ï˛ ı xyÙòy!l !ÓÜ˛“ 30

~Ü˛Ü˛ II ı xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ §ÇflÒyÓ˚ ÈüüüÈ 1991ˆÌ ÏÜ˛ 36-56

xôƒyÎ˚ 3 ı í zòyÓ˚#Ü˛Ó˚îñ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚Ü˛Ó˚î ~ÓÇ !ÓŸªyÎ˚l ı ~Ü˛!ê˛ Ù)°ƒyÎ˚l 38

ÈüüüÈ ˛õê˛Ë)˛!Ù 39

ÈüüüÈ í˛zòyÓ˚#Ü˛Ó˚î 41

ÈüüüÈ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚Ü˛Ó˚î 44

È üüüÈ !ÓŸªyÎ˚l 45

ÈüüüÈ §ÇflÒyÓ˚Ü˛y°#l §ÙˆÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ xÌ≈l#!ï˛ ı ~Ü˛!ê˛ ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛ly 48

~Ü˛Ü˛ III ı Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈ÓƒÓfiÌyÓ˚ Óï≈ Ùyl ã˛ƒy Ï°O 57-178

xôƒyÎ˚ 4 ı òy!Ó˚oƒ 59

ÈüüüÈ ò!Ó˚o Ü˛yÓ˚y⁄ 60

ÈüüüÈ ò!Ó˚oˆÏòÓ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚⁄ 63

ÈüüüÈ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ò!Ó˚oˆÏòÓ˚ §Çáƒy 65

ÈüüüÈ òy!Ó˚oƒ ˆÜ˛l •Î˚⁄ ‡ ò!Ó˚oï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚î§Ù)• 68

ÈüüüÈ òy!Ó˚oƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ l#!ï˛ ~ÓÇ Ü˛yÎ≈Ü ˛Ù§Ù)• 72

ÈüüüÈ òy!Ó˚oƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Ü˛Ù≈§)!ã˛ ÈüüüÈ ~Ü˛!ê˛ §ÙyˆÏ°yã˛lyÙ)°Ü˛ Ù)°ƒyÎ˚l 75

xôƒyÎ˚ 5 ı Ë˛yÓ˚ Ïï˛ ÙylÓ Ù)°ôl àë˛l 82

ÈüüüÈ ÙylÓ Ù)°ôl Ü˛#⁄ 84

ÈüüüÈ ÙylÓ Ù)°ôˆÏlÓ˚ í˛zÍ§ 84

ÈüüüÈ ÙylÓ Ù)°ôl G ÙylÓ í˛zß¨Î˚l 90

ÈüüüÈ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ÙylÓ Ù)°ôl àë˛ˆÏlÓ˚ xÓfiÌy 91

ÈüüüÈ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ !¢«˛yˆÏ«˛e 92

ÈüüüÈ Ë˛!Ó£ÏƒÍ §Ω˛yÓly 94

xôƒyÎ˚ 6 ı @˝Ãy ÏÙyß¨Î˚l 99

È üüüÈ @˝ÃyˆÏÙyß¨Î˚l Ü˛#⁄ 100

ÈüüüÈ @˝ÃyÙ#î ˆ«˛ Ïe î G !Ó˛õîl 101

ÈüüüÈ Ü,˛!£Ï !Ó˛õîl ÓƒÓfiÌy 104

ÈüüüÈ í˛zÍ˛õyòl¢#° !Ü ˛Î˚yÜ˛ˆÏÙ≈Ó˚ ˜Ó!ã˛eƒÜ˛Ó˚î 106

ÈüüüÈ !fiÌ!ï˛¢#° í zß¨Î˚l ~ÓÇ ˜çÓ Ü, !£Ï 110

xôƒyÎ˚ 7 ı Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl ı ≤ÃÓ,!Âôñ !Ó!ôÓ!•Ë)≈ ï˛Ü˛Ó˚î ~ÓÇ xlƒylƒ !Ó£ÏÎ˚§Ù)• 116

ÈüüüÈ Ü˛Ù#≈ ~ÓÇ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl 118

È üüüÈ Ü˛Ù≈§ÇfiÌy Ïl çlà ÏîÓ˚ xÇ¢@˝Ã•î 119

ÈüüüÈ fl∫!lÎ%!=˛ ~ÓÇ Ë˛yí˛¸y Ü˛Ó˚y ◊!ÙÜ˛ 120

ÈüüüÈ Ê˛yÙ≈ñ Ü˛yÓ˚áyly ~ÓÇ x!Ê˛ˆÏ§ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl 123

ÈüüüÈ Ó,!Âô ~ÓÇ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l¢#° Ü˛yë˛yˆÏÙy 124

ÈüüüÈ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ◊Ù¢!=˛Ó˚ x§Çà!ë˛ï˛Ü˛Ó˚î Óy !Ó!ôÓ!•Ë)≈˛ï˛Ü˛Ó˚îÈ 127

ÈüüüÈ ˆÓÜ˛yÓ˚c 130

È üüüÈ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ~ÓÇ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl §,!T˛ 132

xôƒyÎ˚ 8 ı ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy 139

ÈüüüÈ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy Ü˛#⁄ 140

ÈüüüÈ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ ≤Ãy§!AàÜ˛ï˛y 141

ÈüüüÈ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ xÓfiÌy 141

ÈüüüÈ ¢!=˛ 144

ÈüüüÈ fl∫yfiÌƒ 149

xôƒyÎ˚ 9 ı ˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ ~ÓÇ !fiÌ!ï˛¢#° í zß¨Î˚l 162

ÈüüüÈ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ §ÇK˛y ~ÓÇ Ü˛yç§Ù)• 163

ÈüüüÈ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ xÓfiÌy 167

ÈüüüÈ !fiÌ!ï˛¢#° í˛zß¨Î˚l 171

ÈüüüÈ !fiÌ!ï˛¢#° í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ ˆÜ˛Ô¢°§Ù)• 172

~Ü˛Ü˛ IV ı Ë˛yÓ Ïï˛Ó í zßÎl x!Ë˛K˛ï˛y ı ≤Ã!ï˛ ÏÓ¢# ˆò¢à% Ï°yÓ § ÏAà ~Ü˛!ê˛ ï%°lyÙ)°Ü˛ xy Ï°yã˛ly 179-197

xôƒyÎ˚ 10 ı Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛ ÏÓ¢# ˆò¢à% Ï°yÓ˚ ï% °lyÙ)°Ü˛ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y 181

ÈüüüÈ í˛zß¨Î˚lÙ%á# !ò¢y ı ~Ü˛!ê˛ «˛î!ã˛e 182

ÈüüüÈ çl§Çáƒy !Ó£ÏÎ˚Ü˛ §)ã˛Ü˛ 185

È üüüÈ ˆÙyê˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#î í˛zÍ˛õyòl ~ÓÇ ˆ«˛e§Ù)• 186

ÈüüüÈ ÙylÓ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ §)ã˛Ü˛§Ù)• 189

ÈüüüÈ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆÜ˛Ô¢ Ï°Ó˚ Ù)°ƒyÎ˚l 190

¢∑ˆÏÜ˛y¢ 198-206

í˛zß¨Î˚l §ÇÜ ˛yhs˝ l#!ï˛Ùy°y ~ÓÇ x!Ë˛K˛ï˛yå1947-90ä

UNIT

III~Ü˛Ü˛

1

~•z ~Ü˛ˆÏÜ˛Ó˚ ò%!ê˛ xôƒyˆÏÎ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈ÓƒÓfiÌyÓ˚ ~Ü˛!ê˛

§yÓ˚§ÇˆÏ«˛˛õ ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎáyˆÏl ≤ÃyÜ‰˛ÈüÈfl∫yô#lï˛yÓ˚ §ÙÎ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õÓ˚Óï˛#≈

ã˛yÓ˚ ò¢Ü˛ ˛õÎ≈hs˝ ˛õ!Ó˚Ü˛!“ï˛ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ çlƒ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ à,•#ï˛ ˛õrÌyà%ˆÏ°yÓ˚

Óî≈ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ó˚ xÌ≈ •° Ë˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly Ü˛!Ù¢l

àë˛l ~ÓÇ ˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# ˛õ!Ó˚Ü˛“ly ˆây£Ïîy Ü˛Ó˚yÓ˚ Ùï˛ ~Ü˛ à%FSÈ ˛õòˆÏ«˛˛õ

@˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°– ~•z ~Ü˛ˆÏÜ˛ ˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ °«˛ƒà%ˆÏ°yÓ˚

§y!Ó≈Ü˛ §Ù#«˛y ~ÓÇ ˛õ!Ó˚Ü˛!“ï˛ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ à%îyÓ!° ~ÓÇ ï˛yÓ˚ §#ÙyÓÂôï˛yÓ˚

~Ü˛!ê˛ §ÙyˆÏ°yã˛lyÙ)°Ü˛ Ù)°ƒyÎ˚î xhs˝Ë%≈˛=˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–

~•z xôƒyÎ˚ xôƒÎ˚ ÏlÓ˚ õÓ˚ !¢«˛yÌ#≈Ó˚y

• Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ fl∫yô#lï˛yÓ˚ §ÙÎ˚Ü˛yˆÏ°ñ 1947 §yˆÏ° Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈ÓƒÓfiÌyÓ˚˚ xÓfiÌy §¡õˆÏÜ≈˛ çylˆÏï˛ õyÓ˚ˆÏÓ–

• Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈l#!ï˛Ó˚ xl%ß¨Î˚l ~ÓÇ fiÌ!ÓÓ˚ï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚î§Ù)• §¡õˆÏÜ≈˛ Ó%V˛ˆÏï˛ õyÓ˚ˆÏÓ–

fl∫yô#lï˛yÓ˚ ≤ÃyE˛yˆÏ°Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ xÌ≈ÓƒÓfiÌy

1

4 Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ xÌ≈l#!ï˛ ı !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ Ó˚)˛õˆÏÓ˚áy

1.1 Ë)˛!ÙÜ˛y

ÚÚË˛yÓï˛#Î xÌ≈l#!ï˛Ó í zßÎlÛÛ !Ó£ÏÎÜ˛ ~•z Ó•z ÏÎÓ≤Ãôyl í z Ïj¢ƒ •° !¢«˛yÌ#≈ ÏòÓ Ë˛yÓï˛#Î xÌ≈ÓƒÓfiÌyÓ Ù)°˜Ó!¢T˛ƒà% Ï°y §¡õ ÏÜ≈ õ!Ó˚!ã˛ï˛ Ü˛Ó˚y Ïly ~ÓÇ fl∫yô#lï˛yÓ˚˛õÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ xyç ˛õÎ≈hs˝ í˛zß¨Î˚l ≤Ã!Ü ˛Î˚y §¡õˆÏÜ≈˛ xÓàï˛Ü˛Ó˚yˆÏly– Î!òG ˆòˆÏ¢Ó˚ Óï≈˛Ùyl xÓfiÌy ~ÓÇ Ë˛!Ó£ÏƒÍ§Ω˛yÓlyà% Ï°y xy Ï°yã˛lyÓ §ÙÎ ò Ï¢Ó xÌ≈l#!ï˛Ó xï˛#ï˛xÓfiÌy §¡õˆÏÜ≈˛ çylyG ~Ü˛•zË˛yˆÏÓ à%Ó˚%c˛õ)î≈– §%ï˛Ó˚yÇ≤ÃÌˆÏÙ xyÙÓ˚y fl∫yô#lï˛yÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ xÌ≈l#!ï˛Ó˚xÓfiÌyl §¡õ ÏÜ≈ çyl ÏÓy ~ÓÇ fl∫yô#lï˛yÓ õÓÓï˛#≈ §Ù ÏÎí zßÎ ÏlÓ Ü˛Ô¢° !lô≈yÓ ÏîÓ çlƒ à,•#ï˛ ~ÓÇ xy Ï°y!ã˛ï˛§ÙhflÏ !Ó£ÏÎ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ ôyÓ˚îy @˝Ã•î Ü˛Ó˚Ó–

Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ Óï≈˛Ùyl xÌ≈l#!ï˛Ó˚ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyˆÜ˛Ó°Ùye Óï≈˛Ùyl §ÙˆÏÎ˚Ó˚ G˛õÓ˚•z !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ òÑy!í˛¸ˆÏÎ˚xyˆÏSÈ ï˛y !Ü˛v lÎ˚ñ ~Ó˚ ˆ¢Ü˛í˛¸ •z!ï˛•yˆÏ§Ó˚ xˆÏlÜ˛ˆË˛ï˛ˆÏÓ˚ !l!•ï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛ˆÏÓ˚ñ §•z ò%•z¢ï˛ ÓSÈÓ˚Îál Ë˛yÓ˚ï˛Ó£Ï≈ !Ó !ê˛¢ ¢y§ˆÏlÓ˚ xô#ˆÏl !SÈˆÏ°y ~ÓÇxÓˆÏ¢ˆÏ£Ï Ë˛yÓ˚ï˛ fl∫yô#lï˛y °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ 1947 §yˆÏ°Ó˚15•z xyàfiê˛– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !Ó !ê˛¢ Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ ¢y§lÓƒÓfiÌyÓ˚ ~Ü˛Ùye í˛zˆÏj¢ƒ !SÈ° ˆ@˝Ãê˛ !Ó ˆÏê˛ˆÏl o%ï˛

!ÓÜ˛!¢ï˛ •GÎ˚y xyô%!lÜ˛ !¢ˆÏ“Ó˚ çlƒ Ü˛yÑã˛yÙy°§Ó˚ÓÓ˚y•Ü˛yÓ˚# ò¢ !•ˆÏ§ˆÏÓ Ë˛yÓ˚ï˛ˆÏÜ˛ õ!Ó˚à!îï˛ Ü˛Ó˚y–àï˛ §yˆÏí˛¸ SÈÎ˚ ò¢ˆÏÜ˛ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈ÓƒÓfiÌyÓ˚ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ˆÎ ˆÜ˛yl ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ù)°ƒyÎ˚ˆÏlÓ˚ çlƒ ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ˆ¢y£ÏˆÏîÓ˚ ã˛!Ó˚e!ê˛ ÓyV˛y á%Ó•z òÓ˚Ü˛yÓ˚–

1.2

1.2 Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ ¢y§lÜ˛yˆÏ°Ó˚ fl∫“ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚l

!Ó !ê˛¢ ¢y§ ÏlÓ˚ xy!ÓË≈ y ÏÓÓ˚ õ) ÏÓ≈ Ë˛yÓ˚ Ïï˛ ~Ü˛!ê˛fl∫yô#l xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ÓƒÓfiÌy ≤Ãã˛!°ï˛ !SÈ°– Î!òG Ü,˛!£Ï•z!SÈ° ò Ï¢Ó Ó!¢ÓË˛yà çlà ÏîÓ ç#!ÓÜ˛yÓ ≤Ãôyl í zÍ§–ï˛Ó%G ˆòˆÏ¢Ó˚ xÌ≈l#!ï˛ ˆÎ !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ í˛zÍ˛õyòlÜ˛Ù≈Ü˛y Ï[˛Ó í z õÓ !Ë˛!_ Ü˛ ÏÓ à Ïí˛ í z Ïë˛!SÈ°ñ ï˛yÓ•z !lò¢≈lxyÙÓ˚y òáˆÏï˛ õy•z–

Ë˛yÓ˚ï˛ ï˛yÓ˚ •hflÏÜ˛yÓ˚% !¢ˆÏ“Ó˚ çlƒ ÎˆÏÌT˛ §%lyÙxç≈l Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°ñ !Ó Ï¢£Ï Ü˛ ÏÓ˚ §)!ï ÈüÈ Ó˚¢Ù Óflfñ !¢“ñ ôyï%G Ù)°ƒÓyl õyÌˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yÓ˚%!¢“ •zï˛ƒy!ò– ~•z §ÙhflÏ !¢ˆÏ“ˆÎ Ü˛yÑã˛yÙy° ÓƒÓ•,ï˛ •ï˛ñ ï˛y !SÈ° ÎˆÏÌT˛ í˛zß¨ï˛ÙyˆÏlÓ˚–ï˛yÓ˚ Ê˛ˆÏ° !ÓŸª ÓyçyˆÏÓ˚ ~•z !¢“à%ˆÏ°yÓ˚ ã˛y!•òyG !SÈˆÏ°yx˛õ!Ó˚§#Ù–

Ë˛yÓ˚ï˛ •° xyÙyˆÏòÓ˚ §y¡ÀyˆÏçƒÓ˚ Ü˛w– Î!ò xyÙyˆÏòÓ˚ §y¡ÀyˆÏçƒÓ˚ xlƒ Ü˛yl xÇ¢ˆÏÜ˛ •y!Ó˚ˆÏÎ˚ Ê˛!° ï˛ˆÏÓxyÙÓ˚y ÓÑyã˛ˆÏï˛ õyÓ˚ˆÏÓy !Ü˛v Î!ò xyÙÓ˚y Ë˛yÓ˚ï˛ˆÏÜ˛ •yÓ˚y•z ï˛ˆÏÓ xyÙyˆÏòÓ˚ §y¡ÀyˆÏçƒÓ˚ §)Î≈ xhflÏ ÎyˆÏÓ–

!Ë˛QÓ˚ xy Ï°Ü˛çyu˛yÓ˚ Ó %§ñ òƒy !Ë˛Q!Ó˚ xÊ‰ !Ó !ê˛¢ •z!u˛Î˚y •zl 1984

Óy: 1.1: ÓyÇ°yÓ˚ Óflf!¢“

Ù§!°l‰ •° ~Ü˛ôÓ˚ ÏlÓ˚ §)!ï˛ Óflf ÎyÓ˚ Ù)° í zÍ§fiÌ° !SÈ° ÓyÇ°yñ !Ó Ï¢£Ïï˛ ì˛yÜ˛y ~ÓÇ ï˛yÓ˚ xy Ï¢˛õy Ï¢Ó˚xM˛°à% Ï°y– åfl∫yô#lï˛yÓ˚ õ) ÏÓ≈ ÎyÓ˚ í zFã˛yÓ˚î !SÈ° ì˛yE˛yä– ì˛yÜ˛y Óï≈ Ùy Ïl ÓyÇ°y Ïò Ï¢Ó˚ Ó˚yçôyl#– Úì˛yE˛y•z Ù§!°l‰Ûá%Ó §)- ôÓ˚ ÏlÓ˚ §)!ï˛Óflf !• Ï§ ÏÓ §Ù@˝Ã !Ó ÏŸª áƒy!ï˛ xç≈l Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°– Ù§!° ÏlÓ˚ §Ó Ïã˛ ÏÎ˚ í zÍÜ, T˛ ôÓ˚l!ê˛ ÏÜ˛ Ó Ï°ÚÙ°Ù°Û– Ü˛yl Ü˛yl §ÙÎ˚ !Ó Ïò¢# õÎ≈ê˛Ü˛ ÏòÓ˚ Óî≈lyÎ˚ xyÙÓ˚y òá Ïï˛ õy•z ~•z ôÓ˚ ÏlÓ˚ ˛õy¢yÜ˛ Ù°Ù° ¢y•# ÓyÙ°Ù° áy§ Ó˚yç˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ §ò§ƒÓ˚y•z ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ï˛ xÌ≈yÍ ¢%ô%Ùye ï˛yˆÏòÓ˚ çlƒ•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õy¢yÜ˛ åÙ°Ù°¢y•# ‡ Ù°Ù° áy§ä õ!Ó˚ôylˆÏÎyàƒ–

5í˛zß¨Î˚l §ÇÜ ˛yhs˝ l#!ï˛Ùy°y ~ÓÇ x!Ë˛K˛ï˛y

Ë˛yÓ Ïï˛ ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ Å˛õ!l ÏÓ!¢Ü˛ §ÓÜ˛y ÏÓÓ à,•#ï˛xy!Ì≈Ü˛ l#!ï˛Ó !Ó£ÏÎÓ› Ë˛yÓï˛#Î xÌ≈ÓƒÓfiÌyÓ !ÓÜ˛y Ï¢Óçlƒ !SÈ° ly– x!ôÜ˛v ï˛yÓ˚y ï˛y ÏòÓ˚ ò¢#Î˚ xÌ≈ÓƒÓfiÌyÓ˚§ÇÓ«˛î ~ÓÇ Ùyl í zßÎl §ÇÜ yhs˝ !Ó£Ï ÏÎ•z x!ôÜ˛ § Ïã˛ï˛l!SÈˆÏ°l– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ l#!ï˛ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ Ê˛ˆÏ°Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈ÓƒÓfiÌyÎ˚ ˆÙÔ!°Ü˛ Ü˛yë˛yˆÏÙyàï˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l§y!ôï˛ • ÏÎ!SÈ Ï°y– ~Ó Ê˛°fl∫Ó) õñ Ë˛yÓï˛ ¢%ô%Ùye !Ó Ïê˛l ÏÜ˛Ü˛yÑã˛yÙy° §Ó˚ÓÓ˚y•Ü˛yÓ˚# ˆò¢ ~ÓÇ ˆ§•z ÜÑ˛yã˛yÙy° !òˆÏÎ˚!l!Ù≈ï˛ ã) í ¸yhs˝ o ÏÓƒÓ˚ xyÙòy!lÜ˛yÓ˚Ü˛ ò Ï¢•z Ó) õyhs˝!Ó˚ï˛• ÏÎ˚!SÈ Ï°y–

flõT˛ï˛•zñ Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛áˆÏly•zË˛yÓ Ïï˛Ó çyï˛#Î xyÎ ~ÓÇ ÙyÌy!˛õS%È xyÎ õ!ÓÙy˛õ Ü˛ÓyÓçlƒ xyhs˝!Ó˚Ü˛Ë˛y ÏÓ í z Ïòƒyà @˝Ã•î Ü˛ ÏÓ˚!l– ~ Ï«˛ Ïe !Ü˛S%ÈÓƒ!=˛àï˛ í˛zˆÏòƒyˆÏà xyÎ˚ ˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y •ˆÏÎ˚!SÈ°ˆÎà% Ï°yÓ Ê˛°yÊ˛° !SÈ° õÓflõÓ !Ó ÏÓyô# ~ÓÇ x§Aàï˛–!Ó!¢T˛ õ!ÓÙy˛õÜ˛yÓ# òyòyË˛y•z lÔÓç#ñ í z•z!°ÎyÙ !í˛à!Óñ

!Ê˛”˛ Ï° !§Óy§ñ !Ë˛ÉˆÜ˛ÉxyÓÉ!Ë˛É ÓyG ~ÓÇ xyÓÉ !§É ò¢y•z~Ó˚Ù Ïôƒ Ó˚yG !SÈ Ï°l xlƒï˛Ù– í zlyÓ˚ õ!Ó˚Ùy˛õà% Ï°y ÏÜ˛Å˛õ!l ÏÓ!¢Ü˛ ¢y§lÜ˛y Ï° Î ÏÌT˛ §Aàï˛ Ó Ï° Ù Ïl Ü˛Ó˚y•ï˛– ï˛ˆÏÓñ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ˆòáy ˆàˆÏSÈ ˆÎ !ÓÇ¢¢ï˛y∑#Ó˚ ≤ÃÌÙyˆÏô≈Ó˚ §ÙˆÏÎ˚ òˆÏ¢Ó˚ ≤ÃÜ,˛ï˛ àí˛¸ í˛zÍ˛õyòlÓ,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ ò%•z ¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚ Ü˛Ù– xyÓyÓ˚ ~Ó˚ ˛õy¢y˛õy!¢≤Ã!ï˛ ÓSÈÓ˚ ÙyÌy!˛õS%È í˛zÍ˛õyòl Ó,!ÂôÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùyî !SÈ° Ùyex Ïô≈Ü˛ ¢ï˛yÇ¢–

1.3 Ü,˛!£ÏˆÏ«˛e

!Ó !ê˛¢ Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ ¢y§l ÓƒÓfiÌyÓ˚ xhs˝à≈ï˛Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈ÓƒÓfiÌy !SÈ° Ù)°ï˛ Ü, !£Ï!Ë˛!_Ü˛– §•z §ÙÎ˚ˆò Ï¢Ó Ùyê˛ çl§ÇáƒyÓ ≤ÃyÎ 85% @˝Ãy ÏÙ Ó§Óy§ Ü˛Ó Ïï˛y~ÓÇ Ü, !£Ï Ì ÏÜ˛•z ≤Ãï˛ƒ«˛ Óy õ ÏÓ˚y«˛Ë˛y ÏÓ ç#!ÓÜ˛y !lÓ≈y•Ü˛Ó˚ Ïï˛y– Ü, !£ÏÜ˛yç !Ó¢y° §ÇáƒÜ˛ çlà ÏîÓ˚ ˛õ¢y •GÎ˚y§ˆÏ_¥Gñ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏe Ü ˛Ùyàï˛Ë˛yˆÏÓ fiÌ!ÓÓ˚ï˛y

Óy: 1.2 ı !Ó !ê˛¢ ¢y§ˆÏlÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈Ó˚ Ü,˛!£ÏÓƒÓfiÌy

Ê˛Ó˚y§# ºÙîÜ˛yÓ˚#ñ Óy!î≈Î˚yÓ˚ §ˆÏï˛ˆÏÓ˚y ò¢ˆÏÜ˛Ó˚ÓyÇ°yÓ˚ !ã˛eˆÏÜ˛ !l¡¨!°!áï˛Ë˛yˆÏÓ Óî≈ly Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l ÈüüüÈÚÓyÇ°yÎ˚ xyÙyÓ˚ ò%•zÓy ÏÓ˚Ó˚ ºÙîÜ˛y Ï° §Çà,!•ï˛ ï˛Ìƒ§Ù) Ï•Ó˚!Ë˛!_ˆÏï˛ xy!Ù Ó%V˛ˆÏï˛ ˆ˛õˆÏÓ˚!SÈ ˆÎ ~•z xM˛°!ê˛ !Ù¢Ó˚ˆÌˆÏÜ˛G Ó!¢ §Ù,Âô– ~áyl ÌˆÏÜ˛ ≤Ãã%˛Ó˚ õ!Ó˚ÙyˆÏî §%!ï˛ ÓflfˆÓ˚¢Ùñ ã˛y°ñ !ã˛!l ~ÓÇ Ùyál Ó˚Æy!l •Î˚– ~áyˆÏl ï˛yˆÏòÓ˚xË˛ƒhs˝!Ó˚î ˆË˛yˆÏàÓ˚ çlƒG ˛õÎ≈yÆË˛yˆÏÓ àÙñ ¢yÜ˛§Ó!çñ¢§ƒñ ˛õy!á åfowlsäñ •yÑ§ ~ÓÇ Ó˚yç•yÑ§ çyï˛#Î˚ ≤Ãyî#í˛zÍ˛õy!òï˛ •Î˚– ~áyˆÏl ≤Ãã%˛Ó˚ õ!Ó˚ÙyˆÏî ¢%Ü˛Ó˚ ~ÓÇ SÈyà° GˆË˛í˛¸yÓ˚ Ó•Ó˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~áyˆÏl ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛Ó˚Ü˛ˆÏÙÓ˚ ÙyˆÏSÈÓ˚ ≤Ãyã%˛Î≈Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ– xï˛# Ïï˛ ≤Ãã% Ó˚ ◊ ÏÙÓ˚ Ùyôƒ ÏÙ õ!Ó˚Ó•î ~ÓÇ § Ïã˛Ó˚çlƒ àAày lò#Ó˚ ˛õyÓ˚ ˆÜ˛ˆÏê˛ Ó˚yçÙ•° ˆÌˆÏÜ˛ §Ù%o ˛õÎ≈hs˝x§Çáƒ áy° !lÙ≈yî Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°–

Ø °«˛ƒî#Îñ § Ïï˛ ÏÓy ò¢ ÏÜ˛ xyÙÓy Î!ò xyÙy ÏòÓ ò Ï¢Ó xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ §Ù,!ÂôÓ !òÜ˛!ê˛ õÎ≈y Ï°yã˛ly Ü˛!Ó ï˛ ÏÓ !Ó !ê˛¢Óy Ë˛yÓï˛

ˆSÈ Ïí˛ ã˛ Ï° ÎyÓyÓ õÓ Ü, !£Ï Ï«˛ Ïe Î fiÌ!ÓÓï˛yÓ §,!T˛ • ÏÎ!SÈ Ï°y ï˛yÓ § ÏAà xyÙy ÏòÓ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ xÓfiÌyÓ ï% °ly Ü˛Ó Ïï˛ • ÏÓ–

!ã˛e 1.1 ı !Ó !ê˛¢ Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ ¢y§ˆÏl Ü,˛!£Ïˆ«˛ˆÏe fli!ÓÓ˚ï˛y


~ÓÇ Ü˛á Ïly Óy xfl∫yË˛y!ÓÜ˛ xÓl!ï˛Ó˚ x!Ë˛K˛ï˛yG °«˛ƒÜ˛Ó˚y ˆÎï˛– Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ §y!Ó≈Ü˛ í˛zÍ˛õyòl¢#°ï˛y •…y§ˆ˛õˆÏÎ˚!SÈ°– Î!òG Ü,˛!£ÏÓ˚ xyGï˛yô#l ç!ÙÓ˚ ˛õ!Ó˚ÙyîÓ,!Âô õyGÎ˚yÓ˚ Ê˛ˆÏ° õÓ˚ÙÙyˆÏlÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ ~•z «˛ˆÏeÓ˚!Ü˛S%È ≤ÃÓ,!Âô °«˛ Ü˛Ó˚y !àˆÏÎ˚!SÈ°– Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚myÓ˚y ≤ÃÓ!ï≈ ï˛ !Ó!Ë˛ß¨ Ë) !Ù Ó Ï®yÓhflÏ ÓƒÓfiÌy•z !SÈ° Ù)°ï˛Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ fiÌ!ÓÓ˚ï˛yÓ˚ ≤Ãôyl Ü˛yÓ˚î– Óï≈˛ÙyˆÏlÓ˚ õ)Ó≈Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ xM˛°§Ù)• Îy ˛õ)ˆÏÓ≈Ó˚ ˆÓAà° ˆ≤Ã!§ˆÏí˛!™Ó˚xhs˝Ë%≈˛=˛ !SÈ°ñ ÎáyˆÏl !ÓˆÏ¢£Ïï˛ ç!ÙòyÓ˚# ≤ÃÌy ≤Ãã˛!°ï˛!SÈ°– ~•z ≤ÃÌyÓ˚ Ü, !£Ï Ï«˛ ÏeÓ˚ Ù%lyÊ˛y Ü, £ÏÜ˛ ÏòÓ˚ õ!Ó˚Ó Ïï≈ç!ÙòyÓ˚Ó˚y•z Ë˛yà Ü˛Ó˚ï˛– ï˛Ó%Gñ Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚~ÓÇ x!ôÜ˛yÇ¢ ç!ÙòyÓ˚•z Ü,˛!£Ï ÓƒÓfiÌyÓ˚ í˛zß¨!ï˛Ó˚ çlƒ!Ü˛S%È•z Ü˛ˆÏÓ˚l!l– Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ xy!Ì≈Ü˛ õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ !ÓˆÏÓã˛lyly Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆÜ˛Ó°Ùye áyçly xyòyÎ˚ Ü˛Ó˚y•z !SÈ°ç!ÙòyÓ˚ˆÏòÓ˚ Ù)° xy@˝ÃˆÏ•Ó˚ !Ó£ÏÎ˚– ~Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî Ü,˛£ÏÜ˛Ó˚yã˛Ó˚Ù ò%ò≈¢y ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛ ã˛yˆÏ˛õÓ˚ §¡ø%!ál •ˆÏÎ˚!SÈ°–

ç!ÙòyÓ˚ˆÏòÓ˚ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ x!ôÜ˛yÇ¢ˆ«˛ˆÏe Ó˚yçfl∫ ÓˆÏ®yÓhflÏ §ÇÜ ˛yhs˝ ¢ï≈˛à%ˆÏ°y•z òyÎ˚# !SÈ°–!l!ò≈T˛ õ!Ó˚Ùyî Ó˚yçfl∫ çÙy òGÎ˚yÓ˚ çlƒ ï˛y!Ó˚áà%ˆÏ°y!fiÌÓ˚ Ü˛Ó˚y ÌyÜ˛ˆÏï˛yó ï˛y §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ çÙy !òˆÏï˛ ÓƒÌ≈•ˆÏ° ç!ÙòyÓ˚ˆÏòÓ˚ §ÙhflÏ x!ôÜ˛yÓ˚ •yÓ˚yˆÏï˛ •ˆÏï˛y–ï˛ySÈyí˛¸yñ xl%ß¨ï˛ ≤ÃÎ%!=˛ñ x≤Ãï%˛° ˆ§ã˛ ÓƒÓfiÌy ~ÓÇá%Ó fl∫“ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏî §yˆÏÓ˚Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ñ §!¡ø!°ï˛Ë˛yˆÏÓÜ,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ ò%ò≈¢yˆÏÜ˛ ã˛Ó˚ÙË˛yˆÏÓ Óy!í˛¸ˆÏÎ˚ ï%˛ˆÏ°!SÈ° ~ÓÇÜ,˛!£ÏÓ˚ í˛zÍ˛õyòl¢#°ï˛yˆÏÜ˛ xï˛ˆÏ° !lÙ!Iï˛ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°–ï˛ˆÏÓ Ü,˛!£ÏÓ˚ Óy!îçƒÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Ê˛ˆÏ° ˆòˆÏ¢Ó˚ !l!ò≈T˛ !Ü˛S%ÈxM˛ˆÏ° xÌ≈Ü˛!Ó˚ Ê˛§ˆÏ°Ó˚ ˆ«˛ˆÏe í˛zFã˛Ê˛°l¢#°ï˛yÓ˚!l!Ÿã˛ï˛ ≤ÃÙyî ˛õyGÎ˚y !àˆÏÎ˚!SÈ°– !Ü˛vñ ~ôÓ˚ˆÏlÓ˚xÌ≈Ü˛Ó˚# Ê˛§ˆÏ°Ó˚ í˛zFã˛ í˛zÍ˛õyòl¢#°ï˛y Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ç#ÓlÙyl í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ «˛ Ïe §y•yÎƒ Ü˛Ó˚ Ïï˛ x§ÙÌ≈ !SÈ°–ˆÜ˛llyñ Ü, £ÏÜ˛Ó˚y áyòƒ¢§ƒ í zÍ˛õyò ÏlÓ˚ õ!Ó˚Ó Ïï≈ xÌ≈Ü˛Ó˚#Ê˛§° í˛zÍ˛õyòl Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°ñ ˆÎà%ˆÏ°y Ù)°ï˛ !Ó Ïê˛ ÏlÓ˚

Ü˛yçà% Ï°y Ü˛ ÏÓ˚y

Ø !Ó !ê˛¢ ¢y§lÜ˛y Ï°Ó˚ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ùyl!ã˛ ÏeÓ˚ §y ÏÌ fl∫yô#l Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ùyl!ã˛ ÏeÓ˚ ï% °ly Ü˛ ÏÓ˚y ~ÓÇˆ§•z xM˛°à% Ï°y ÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛ ÏÓy Îà% Ï°y õy!Ü hflÏy ÏlÓ xÇ¢ !•§y ÏÓ õ!Óà!îï˛ • ÏÎ ÏSÈ– xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ò,!T˛ˆÏÜ˛yî ÌˆÏÜ˛ xM˛°à%ˆÏ°y Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ Ü˛l à%Ó˚%c˛õ)î≈ !SÈ°⁄ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ §%!ÓôyˆÏÌ≈ ≤Ã§Aàï˛ í˛zˆÏÕ‘áƒ í˛É Ó˚yˆÏçw ≤Ã§yò ~Ó˚ õ%hflÏÜ˛ ‘India Divided’.

Ø !Ó !ê˛¢Ó˚y Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ Ü˛# Ü˛# Ó˚yçfl∫ ÓˆÏ®yÓˆÏhflÏÓ˚ l#!ï˛ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l⁄ l#!ï˛à%ˆÏ°y ˆÜ˛yÌyÎ˚Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ §Ùyç ÓƒÓfiÌyÎ˚ ~Ó˚ Ü˛# ≤ÃË˛yÓ õˆÏí˛¸!SÈˆÏ°y⁄ !Ó !ê˛¢ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ≤Ãî#ï˛~•z Ó˚yçfl∫ Ó Ï®yÓhflÏ l#!ï˛à% Ï°y Óï≈ Ùyl Ë˛yÓ˚ï˛Ó Ï£Ï≈Ó˚ Ü, !£Ï ÓƒÓfiÌyÎ˚ Ü˛ylË˛y ÏÓ ≤ÃË˛yÓ Ê˛ Ï° ÏSÈ !Ü˛⁄ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ü˛# Ùï˛yÙï˛⁄


Ü˛yÓ˚áylyà%ˆÏ°yˆÏï˛ ÓƒÓ•,ï˛ •ï˛– ˆ§ã˛ ÓƒÓfiÌyÓ˚ !Ü˛S%Èí˛zß¨!ï˛§yôl Ü˛Ó˚y •ˆÏ°G Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ Ü,˛!£Ï ç!ÙÓ˚ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚çlƒ !Ó!lˆÏÎ˚yàñ Ólƒy !lÎ˚sfî ~ÓÇ Ùy!ê˛Ó˚ °ÓîÙ%=˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ÙˆÏï˛y §Ù§ƒyÎ˚ çç≈!Ó˚ï˛ !SÈ°– xlƒ!òˆÏÜ˛ñÜ, £ÏÜ˛ ÏòÓ ~Ü˛!ê˛ «% o xÇ¢ñ ï˛y ÏòÓ ã˛y Ï£ÏÓ ôÓl õ!ÓÓï≈ lÜ˛ˆÏÓ˚ áyòƒ¢§ƒ í˛ zÍ˛õyòl ˆÌˆÏÜ˛ xÌ≈Ü˛Ó˚# Ê˛§°í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ !òˆÏÜ˛ VÑ%˛ˆÏÜ˛ ˛õˆÏí˛¸– ï˛ˆÏÓ Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛Ó,•Í xÇ¢ñ «%˛o ã˛y!£Ï ~ÓÇ Ë˛yà ã˛y!£ÏˆÏòÓ˚ Ü,˛!£Ï ˆ«˛ˆÏe!Ó!lˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ çlƒ §¡õòñ ≤ÃÎ%!=˛ !Ü˛ÇÓy í˛zj#˛õlyÓ˚ˆÜ˛ylê˛y•z !SÈ° ly–

1.4 !¢“ ˆ«˛e

Å˛õ!lˆ ÏÓ!¢Ü˛ ¢y§l ÓƒÓfiÌyÓ ˚ xô#ˆ ÏlÜ, !£Ï Ï«˛ ÏeÓ lƒyÎ !¢“ «˛ ÏeG Ë˛yÓï˛ §%ò,ì˛ !Ë˛!_ fiÌy˛õlÜ˛Ó˚ˆ Ïï˛ ˛õyˆ ÏÓ ˚!l– ~Ùl!Ü˛ ˆòˆ Ï¢Ó˚ !ÓŸª!Óáƒyï˛•hflÏ!¢“à%ˆÏ°yG Ü ˛Ù¢ xÓ°%Æ •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛ !Ü˛v ~•z§%ò#â≈ fl∫lyÙ ôlƒ xï˛#ˆÏï˛Ó˚ fiÌyl lGÎ˚yÓ˚ çlƒ ï˛ÙlˆÜ˛yl xyô%!lÜ˛ !¢“ˆÏ«˛e !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ §%ˆÏÎyà §,!T˛ Ü˛Ó˚yÓ˚í˛zˆÏòƒyà @˝Ã•î Ü˛Ó˚y •° ly– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛§Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ xÓ!¢“yÎ˚î l#!ï˛Ó˚ ≤Ãôylï˛ mï˛í˛zˆÏj¢ƒ !SÈ°–

≤ÃÌÙ í˛zˆÏj¢ƒ !SÈ°ñ !Ó ˆÏê˛ˆÏl §òƒ !ÓÜ˛!¢ï˛xyô%!lÜ˛ !¢“ §Ù)ˆÏ•Ó˚ çlƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ Ü˛yÑã˛yÙyˆÏ°Ó˚!lSÈÜ˛ Ó˚Æyl#Ü˛yÓ˚Ü ˆò¢˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ Ë˛yÓ˚ï˛ˆÏÜ˛ §#ÙyÓÂôÓ˚yáy ~ÓÇ !mï˛#Î˚!ê˛ •°ñ ˙ §ÙhflÏ !¢“ˆÏ«˛eà%!°ˆÏï˛í˛zÍ˛õy!òï˛ ã)˛í˛¸yhs˝ oÓƒà%ˆÏ°yÓ˚ çlƒ Ë˛yÓ˚ï˛ˆÏÜ˛ !Óhfl,Ïï˛ÓyçyÓ˚ !•ˆÏ§ˆÏÓ Ó˚)˛õyhs˝!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛ˆÏÎ˚!SÈ°– ~Ë˛yˆÏÓ!Ó Ïê˛ Ïl ï˛y ÏòÓ˚ fl∫ Ïò¢#Î˚ !¢“à% Ï°yÓ˚ í zß¨!ï˛Ó˚ çlƒ §%!Óôy≤Ãòyl Ü˛Ó˚y•z !SÈ° xlƒ ~Ü˛!ê˛ í˛zˆÏj¢ƒ–

~•zÓ˚Ü˛Ù xy!Ì≈Ü˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆ Ïï˛ñ ˆò¢#Î˚

•hflÏ!¢ˆÏ“Ó˚ xÓ°%!ÆÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ~Ü˛!òˆÏÜ˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ≤ÃÓ°ˆÓÜ˛yÓ˚ˆÏcÓ˚ §,!T˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°– xyÓyÓ˚ fiÌyl#Î˚ í˛zÍ˛õy!òï˛oˆÏÓƒÓ˚ xË˛yˆÏÓÓ˚ Ê˛ˆÏ° Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ˆË˛y=˛yÓ˚ ÓyçyˆÏÓ˚lï%˛lË˛yˆÏÓ ã˛y!•òyÓ˚ §,!T˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°– !Ó ˆÏê˛ˆÏl ï˛!Ó˚ §hflÏyo ÏÓƒÓ˚ xyÙòy!l Ó,!ÂôÓ˚ myÓ˚y ~•z ã˛y!•òy °yË˛çlÜ˛Ë˛y ÏÓ˛õ)Ó˚î Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°–

í˛zl!ÓÇ¢ ¢ï˛y!∑Ó˚ !mï˛#Î˚yˆÏô≈ñ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ xyô%!lÜ˛!¢“ Ü˛yÓ˚áylyà% Ï°y ï˛y ÏòÓ˚ ¢Ü˛í ¸ SÈí ¸y Ïï˛ ¢%Ó% Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°–Î!òG ~ ÏòÓ˚ x@˝Ãà!ï˛ á%Ó ô#Ó˚ !SÈ°– ≤ÃÌÙ!ò ÏÜ˛ñ !¢ Ï“Ó˚x@˝Ãà!ï˛ ˆÜ˛Ó°Ùye §)!ï˛Óflf ~ÓÇ ˛õyê˛Ü˛° Ü˛yÓ˚áyly!lÙ≈yˆ ÏîÓ˚ Ùˆ Ïôƒ• z §#ÙyÓÂô !SÈ°– §)!ï˛ Óˆ Ïfl fÓ ˚Ü˛yÓ˚áylyà% Ï°y Ù)°ï˛ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ÏòÓ˚ myÓ˚y õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ • Ïï˛yˆÎà% Ï°y Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ õ!Ÿã˛ÙyM˛ Ï°•z xÓ!fiÌï˛ !SÈ°– ÎÙlñÙ•yÓ˚yT˛…ñ à%çÓ˚yê˛– xyÓyÓ˚ñ ˛õyê˛Ü˛° !¢“à%ˆÏ°y Ù)°ï˛!ÓˆÏò¢#ˆÏòÓ˚ myÓ˚y•z õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •ˆÏï˛y Îà%ˆÏ°y !ÓˆÏ¢£Ïï˛ÓyÇ°yÓ˚ Ùˆ Ïôƒ•z §#ÙyÓÂô !SÈ°– ˛õÓ˚Óï˛# ≈Ü˛yˆ Ï°!ÓÇ¢¢ï˛y∑#Ó˚ ¢%Ó˚%Ó˚ !òˆÏÜ˛ ˆ°Ô• ~ÓÇ •zflõyï˛ !¢ˆÏ“≤Ãà!ï˛Ó˚ ôyÓ˚y ¢%Ó˚% •ˆÏÎ˚!SÈ°– 1907 §yˆÏ° ê˛yê˛y ˆ°Ô•~ÓÇ •zflõyï˛ ˆÜ˛y¡õy!l åTISCOä fiÌy˛õl Ü˛Ó˚y•ˆÏÎ˚!SÈ°– !mï˛#Î˚ !ÓŸªÎ%ˆÏÂôÓ˚ ˛õÓ˚Óï˛#≈ §ÙˆÏÎ˚ !ã˛!lñ!§ˆÏÙrê˛ñ Ü˛yàç !¢ˆÏ“Ó˚ çlƒ !Ü˛S%È !¢“ Ü˛yÓ˚áylyÓ˚x!ÓË≈˛yÓ âˆÏê˛!SÈ°–

!Ü˛vñ Ë˛yÓ˚ Ïï˛ !¢“yÎ˚ ÏlÓ˚ õÓ˚Óï˛#≈ õÎ≈y ÏÎ˚ xyÓ˚Gx@˝Ãà!ï˛Ó˚ çlƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ Ù)°ôl# oÓƒ !¢ˆÏ“Ó˚ xË˛yÓ!SÈ°– Ù)°ôl# o ÏÓƒÓ˚ !¢“ Ó° Ïï˛ Ù)°ï˛ !Ó!Ë˛ß¨ Îsf õy!ï˛í˛zÍ˛õyòlÜ˛yÓ˚# !¢“ˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚– ˆÎ Îsf˛õy!ï˛à%ˆÏ°yÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ˛õÓ˚Óï˛#≈ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆË˛yàƒoÓƒ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–

ï˛ ÏÓñ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ !ï˛•ƒÓy!• •hflÏ!¢ Ï“Ó˚ §yÙ!@˝ÃÜ˛xÓ°%!ÆÓ˚ !ÓÜ˛“ !•ˆÏ§ˆÏÓ Îeï˛e fiÌy!˛õï˛ •GÎ˚y !Ü˛S%È


í˛zÍ˛õyòl ~Ü˛Ü˛ ÎˆÏÌT˛ !SÈ° ly– x!ôÜ˛vñ lï%˛l!¢“ˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ ≤ÃÓ,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ ~ÓÇ fiÌ)° ò¢#Î˚ í˛zÍ˛õyòlÈüÈ~ xÓòyl !SÈ° á%Ó•z làlƒ– lï%˛l !¢“ˆÏ«˛ˆÏeÓ˚í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ ò%Ó≈°ï˛y !SÈ° §Ó˚Ü˛y!Ó˚ «˛ˆÏeÓ˚ á%Ó §#!Ùï˛˛õ!Ó˚§ˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛Ù≈Ü˛y[˛– ÓyhflÏˆÏÓ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ˆÏ«˛e Ü˛Ó°ÙyeˆÓ° ÓƒÓfiÌyñ !Óò%ƒÍ í zÍ˛õyòlñ Îyày ÏÎyà ÓƒÓfiÌyñ Ó®Ó˛õ!Ó˚ã˛y°lˆÏ«˛e ~ÓÇ !Ü˛S%È !ÓË˛yà#Î˚ Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈Ó˚ ÙˆÏôƒ•z§#ÙyÓÂô !SÈ°–

1.5 ˜Ó Ïò!¢Ü˛ Óy!îçƒ≤Ãyã˛#lÜ˛y° ˆÌˆÏÜ˛•z Ë˛yÓ˚ï˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Óy!î!çƒÜ˛

ˆò¢ !•ˆÏ§ˆÏÓ ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚~ˆÏòˆÏ¢ !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ oÓƒ í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe!lÎ˚sfîÙ)°Ü˛ l#!ï˛ñ Óy!îçƒ ¢%ÕÒ ~ÓÇ xyÙòy!lÈü Ó˚Æy!l¢%ÕÒ ≤ÃÓï≈˛l Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– ï˛yÓ˚Ê˛ˆÏ° Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˜ÓˆÏò!¢Ü˛Óy!î ÏçƒÓ Ù)° Ü˛yë˛y ÏÙyñ §Ç!Ù◊î ~ÓÇ Óy!î ÏçƒÓ õ!ÓÙyî«˛!ï˛@˝ÃhflÏ •ˆÏÎ˚!SÈ°– ï˛yÓ˚ Ê˛°fl∫Ó˚)˛õ Ë˛yÓ˚ï˛ Ü˛yÑã˛y ˆÓ˚¢Ùñï%˛°yñ í˛z°ñ !ã˛!lñ l#°ñ ˛õyê˛ •zï˛ƒy!ò ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ oˆÏÓƒÓ˚

ÓÆy!lÜ˛yÓÜ˛ ò Ï¢ õ!Óîï˛ • ÏÎ!SÈ°– xyÓyÓ Ë˛yÓï˛ !Ó Ïê˛ Ïl˜ï˛!Ó˚ ã) í ¸yhs˝ Ë˛yà oÓƒ åˆÎÙl Ó˚¢Ùñ ï% °y ~ÓÇ í z Ï°Ó˚Óflf ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ Ù)°ô!l oÓƒ ˆÎÙlñ •yÕÒy Îsf˛õy!ï˛äxyÙòy!l Ü˛Ó˚ Ïï˛ ¢%Ó% Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°–

ÓyhflÏ!ÓÜ˛ xˆÏÌ≈ !Ó ˆÏê˛l Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ó˚Æy!l ~ÓÇxyÙòy!l Óy!îˆÏçƒÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~Ü˛ˆÏã˛!ê˛Î˚y xÓfiÌy ÓçyÎ˚ˆÓ˚ˆÏá!SÈ°– ~Ó˚ Ê˛°fl∫Ó˚)˛õñ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ xˆÏô≈ˆÏÜ˛Ó˚ ˆÓ!¢˜Ó Ïò!¢Ü˛ Óy!îçƒ !Ó Ïê˛ ÏlÓ˚ §y ÏÌ•z §#ÙyÓÂô !SÈ°– ~ÓÇ!ã˛lñ !§°l å◊#°AÜ˛yä ~ÓÇ õyÓ Ï§ƒÓ å•zÓylä §y ÏÌ Óy!Ü˛!Ü˛S%È Óy!îçƒ Ü˛Ó˚yÓ˚ xl%Ù!ï˛ ˛õyGÎ˚y ˆÎï˛– §%ˆÏÎ˚ç áy°ˆáy°yÓ˚ Ê˛ˆÏ° Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˜ÓˆÏò!¢Ü˛ Óy!îˆÏçƒÓ˚ í˛z˛õÓ˚!Ó ˆÏê˛ˆÏlÓ˚ !lÎ˚sfî xyÓ˚G ÙçÓ%ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ° å1.3 Óy:!ê˛ˆò Ïáyä

Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ ¢y§lÜ˛yˆÏ° Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ÓˆÏò!¢Ü˛Óy!î ÏçƒÓ ≤Ãôyl Ó!¢T˛ƒ !SÈ° ≤Ãã% Ó õ!ÓÙy Ïî §,T˛ ÓÆy!l|Âô,_– !Ü˛v ~•z í˛zÂô,ˆÏ_Ó˚ çlƒ òˆÏ¢Ó˚ xÌ≈ ÓƒÓfiÌyˆÏÜ˛x ÏlÜ˛ Ù)°ƒ !ò Ïï˛ • ÏÎ˚!SÈ°– ò Ï¢Ó˚ xË˛ƒhs˝Ó˚#î Óyçy ÏÓ˚

Ü˛yçà%ˆÏ°y Ü˛ˆÏÓ˚y

Ø Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ Ü˛yÌyÎ˚ ~ÓÇ Ü˛ál xlƒylƒ xyô%!lÜ˛ !¢“à%ˆÏ°y ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ° ï˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y ï˛!Ó˚Ü˛ˆÏÓ˚y– ï%˛!Ù !Ü˛ Ó°ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚y Ü˛yl xyô%!lÜ˛ !¢“ Ü˛yÓ˚áyly ≤Ã!ï˛¤˛yÓ˚ çlƒ ≤Ãôyl ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ÓƒÓfiÌyà%ˆÏ°yÜ˛#⁄ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ V˛yí˛¸á[˛ Ó˚yˆÏçƒÓ˚ xhs˝à≈ï˛ çyÙˆÏ§ò˛õ%ˆÏÓ˚ ê˛yê˛yÓ˚ ˆ°Ô• ~ÓÇ •zflõyï˛ ˆÜ˛y¡õy!l fiÌy˛õˆÏlÓ˚Ü˛yÓ˚îà%ˆÏ°y Ü˛# Ü˛#⁄ í˛zòy•Ó˚î§• ÓˆÏ°y–

Ø Óï≈ Ùyl Ë˛yÓ˚ Ïï˛ Ü˛Î˚!ê˛ °Ô• •zflõyï˛ Ü˛yÓ˚áyly Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ⁄ í zÍÜ˛£Ï≈ï˛yÓ˚ Ùy˛õÜ˛y!ë˛ Ïï˛ ~•z Ü˛yÓ˚áylyà% Ï°y !Ü˛˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ÙˆÏôƒ xlƒï˛Ù⁄ ï%˛!Ù Ü˛# ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚y⁄ ly!Ü˛ ~•z §ÙhflÏ Ü˛yÓ˚áylyà%ˆÏ°yÓ˚ ˛õ%l!l≈Ù≈yî Óy §ÇflÒÓ˚ˆÏî≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆï˛yÙyÓ˚ Ùï˛yÙï˛ Î!ò §ÇflÒÓ˚ˆÏîÓ˚ ˛õˆÏ«˛ •Î˚ ï˛ˆÏÓ ï˛y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚⁄ ~ˆÏ«˛ˆÏe~Ü˛!ê˛ Ùï˛ˆÏË˛ò ≤Ãã˛!°ï˛ xyˆÏSÈñ ˆÎ §ÙhflÏ !¢“à%ˆÏ°y xÌ≈ÓƒÓfiÌyÎ˚ ˆÜ˛y¢°àï˛ !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ lÎ˚ñï˛yˆÏòÓ˚ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ «˛ˆÏe xhs˝Ë%≈˛=˛ Ó˚yáyÓ˚ òÓ˚Ü˛yÓ˚ˆl•z– ~§¡õˆÏÜ≈˛ ï˛yÙyÓ˚ Ùï˛yÙï˛ Ü˛#⁄

Ø fl∫yô#lï˛yÓ˚ §Ù ÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ Ïï˛ xÓ!fiÌï˛ §)!ï˛ Óflf!¢“ñ õyê˛Ü˛° ~ÓÇ Óflf!¢ Ï“Ó˚ xM˛°à% Ï°y ÏÜ˛ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚Ùyl!ã˛ Ïe !ã˛!•´ï˛ Ü˛ ÏÓ˚y–


áyòƒoÓƒñ Óflfñ Ü˛ˆÏÓ˚y!§l •zï˛ƒy!òÓ˚ ÙˆÏï˛y ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚oÓƒ §yÙ!@˝Ã á%Ó Ü˛Ù ˛õ!Ó˚ÙyˆÏî•z ˛õyGÎ˚y ˆÎï˛– ï˛ˆÏÓñ~•z Ó˚Æy!l í˛zm,_ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ fl∫î≈ Óy Ó˚)˛õyÓ˚ Ü˛ylG ≤ÃÜ˛yÓ˚≤ÃÓyˆÏ•Ó˚ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚!l– ÓÓ˚Çñ ~•z í˛zm,_ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚!Ó Ïê˛ Ïl Å˛õ!l ÏÓ!¢Ü˛ §Ó˚Ü˛y ÏÓ˚Ó˚ x!Ê˛§ õ!Ó˚ã˛y°ly ~ÓÇxlƒylƒ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ áÓ˚ã˛ Ùê˛y Ïly •ï˛– !Ó !ê˛¢ §Ó˚Ü˛y ÏÓ˚Î%ˆÏÂôÓ˚ áÓ˚ã˛ ~ÓÇ xˆÏlÜ˛ xò,¢ƒ õîƒ §yÙ@˝Ã#Ó˚ xyÙòy!l

ÓyÓò áÓ˚ã˛à% Ï°y Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ §¡õò ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ ÏÓ˚ Ùê˛y Ïly•ˆÏï˛y–

1.6 çl§ÇáƒyÓ˚ õ!Ó˚!fiÌ!ï˛

1881 §y Ï° çlàîlyÓ Ùyôƒ ÏÙ §Ó≈≤ÃÌÙ •zÇ ÏÓç¢y§lyô#l Ë˛yÓ Ïï˛Ó çl§Çáƒy !Ó£ÏÎÜ˛ !Ó!Ë˛ß ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã•Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°– Î!òG ~Ó˚ !Ü˛S%È !l!ò≈T˛ §#ÙyÓÂôï˛y !SÈ°ñ


Ø !Ó !ê˛¢ ¢y§lÜ˛y Ï° Ë˛yÓ˚ï˛ Ì ÏÜ˛ Ó˚Æy!lÜ, ï˛ ~ÓÇ Ë˛yÓ˚ Ïï˛ xyÙòy!lÜ, ï˛ oÓƒ §yÙ@˝Ã#Ó˚ ï˛y!°Ü˛y ï˛!Ó˚ Ü˛ ÏÓ˚y–

Ø Ë˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈òÆÓ˚ myÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ ÓSÈˆÏÓ˚ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ Ó•z Ú•zˆÏÜ˛yl!ÙÜ˛ §yˆÏË≈˛Û xÓ°¡∫ˆÏl Ë˛yÓ˚ï˛ ÌˆÏÜ˛Ó˚Æy!lÜ,˛ï˛ ~ÓÇ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ xyÙòy!lÜ,˛ï˛ oÓƒ §Ù)ˆÏ• ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚y– fl∫yô#lï˛yÓ˚ õ)Ó≈Óï˛#≈ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ Ó˚Æy!l ~ÓÇxyÙòy!l ï˛ˆÏÌƒÓ˚ §yˆÏÌ ~Ó˚ ï%˛°ly Ü˛ˆÏÓ˚y– Óï≈˛ÙyˆÏl Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !Ó¢y° ˛õ!Ó˚Ùyî ˜ÓˆÏò!¢Ü˛ Óy!îçƒ §yÙ°yˆÏlyÓ˚ˆ«˛ Ïe ÓƒÓ•,ï˛ à%Ó%c˛õ)î≈ Ó®Ó˚à% Ï°yÓ˚ lyÙ ÓÓ˚ Ü˛ ÏÓ˚y–

Óy: 9.3 ı §%ˆÏÎ˚çáyˆÏ°Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ Óy!îçƒ§%ˆÏÎ˚ç áy° •° ~Ü˛!ê˛ Ü,˛!eÙ ç°≤ÃÓy• Îy

˛õyÓ Ï§ƒÓ í z_ÓÈüÈ õ)Ó≈ Ì ÏÜ˛ ¢%Ó% • ÏÎ í z_Ó Ì ÏÜ˛ ò!«˛ ÏîÓ!òˆÏÜ˛ ≤ÃÓy!•ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– •z•y Ë)˛Ùôƒ§yàˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚xÓ!fiÌï˛– ˛õyê≈ §Îò ~Ó §y ÏÌ °y!•ï˛ §yà ÏÓÓ ~Ü˛!ê˛xÇ¢ §% ÏÎç í z õ§yàÓ ÏÜ˛ Î%=˛ Ü˛ ÏÓ– ~•z áy°!ê˛ •zí z ÏÓy˛õG xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛y ~ÓÇ ò!«˛î ~!¢Î˚yñ ˛õ)Ó≈ xy!Ê ˛Ü˛y ~ÓÇG Ï§!lÎyÓ Ù Ïôƒ ã˛°yã˛° Ü˛Óy çy•yçà% Ï°yÓ çlƒ §Óy§!Ó~Ü˛!ê˛ Óy!îçƒ ˛õÌ ˆáyˆÏ° !òˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~ál ï˛yˆÏòÓ˚ xyÓ˚xy!Ê Ü˛y Ù•y Ïò¢ â% ÏÓ xy§ Ïï˛ • Ïï˛y ly– Ü˛Ô¢°àï˛ ~ÓÇxy!Ì≈Ü˛!òÜ˛ Ì ÏÜ˛ ~!ê˛ õ,!ÌÓ#Ó §Ó Ïã˛ ÏÎ à%Ó%c˛õ)î≈ ç°˛õÌ–1869 §yˆÏ° ~•z ç°˛õÌ!ê˛ ˆáy°yÓ˚ ˛õÓ˚ ˛õ!Ó˚Ó•î áÓ˚ã˛x ÏlÜ˛ Ü˛ ÏÙ à ÏSÈ ~ÓÇ Ë˛yÓï˛#Î ÓyçyÓ xyÓG §•ç°Ë˛ƒ• ÏÎ˚ ÏSÈ–

!ã˛e 1.2 ı §%ˆÏÎ˚ç áy° ı Ë˛yÓ˚ï˛ G !Ó ˆÏê˛ˆÏl ÙˆÏôƒ≤Ãôyl Îyày ÏÎy ÏàÓ˚ ÙyôƒÙ–

Not to scaleNot to scaleÎ%=˛Ó˚yçƒ

ˆ˛õyê≈˛ §Î˚ò

Ë˛yÓ˚ï˛Ë)˛Ùôƒ§yàÓ˚

ˆ°y!•ï˛ §yàÓ˚

xy!Ê ˛Ü˛y

§% ÏÎ˚çáy°

xyê˛°y!rê˛Ü˛Ù•y§yàÓ˚

Ë˛yÓ˚ï˛ Ù•y§yàÓ˚

xyÓ˚Ó§yàÓ˚


ï˛Ó% Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ çl§ÇáƒyÓ˚ ≤ÃÓ,!ÂôÓ˚ x§Ùï˛y ~Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ • ÏÎ˚!SÈ°–

˛õÓ˚Óï˛#≈Ü˛yˆÏ°ñ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ò¢ ÓSÈÓ˚ ˛õÓ˚˛õÓ˚çlàîlyÓ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°– 1921 §yˆÏ° ˛õ)Ó≈Óï˛#≈§ÙÎ˚ ˛õÎ≈hs˝ Ë˛yÓ˚ï˛ çl§Çáƒy Ó˚)˛õyhs˝ˆÏÓ˚Ó˚ ≤ÃÌÙ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚!SÈ°– 1921 §yˆÏ°Ó˚ ˛õÓ˚ çl§ÇáƒyÓ˚ Ó˚)˛õyhs˝ˆÏÓ˚Ó˚ !mï˛#Î˚˛õÎ≈yÎ˚ ¢%Ó˚% •Î˚– ~•z õÎ≈yˆÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ùyê˛ çl§Çáƒy Óyçl§Çáƒy Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ Ü˛ylê˛y•z á%Ó Ó!¢ !SÈ° ly–

§yÙy!çÜ˛ x@˝Ãà!ï˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ §)ã˛Ü˛à%ˆÏ°yGˆï˛ÙlË˛y ÏÓ í zÍ§y•≤Ãò !SÈ° ly– §yÙ!@ÃÜ˛Ë˛y ÏÓ fl∫y«˛Óï˛yÓhflÏÓ˚ 16 ¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚ Ü˛Ù !SÈ°– ~Ó˚ÙˆÏôƒ Ù!•°yˆÏòÓ˚fl∫y«˛Ó˚ï˛yÓ˚ •yÓ˚ !SÈ° á%Ó•z làîƒñ ≤ÃyÎ˚ 7 ¢ï˛yÇ Ï¢Ó˚ Ü˛Ù–ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà çlà ÏîÓ˚ çlƒ §Ó≈çl#l fl∫yfiÌƒ õ!Ó˚ Ï§ÓyÓ˚§%ˆÏÎyà !SÈ° ly– ÎáyˆÏl Îï˛ê%˛Ü%˛ !SÈ° ï˛y á%Ó•z x˛õÎ≈yÆ!SÈ°– ~Ó Ê˛°fl∫Ó) õñ ç° ~ÓÇ ÓyÎ%Óy!•ï˛ Óyà ≤Ãã˛[˛Ë˛y ÏÓSÈ!í˛¸ˆÏÎ˚ ˛õˆÏÓ˚!SÈ° ~ÓÇ x§Çáƒ Ùyl%£Ï ÙyÓ˚y !àˆÏÎ˚!SÈ°–

ï˛y•z ˙ §ÙˆÏÎ˚ Ù,ï%˛ƒ•yÓ˚ á%Ó ˆÓ!¢ !SÈ°ñ ~ˆÏï˛ xyŸã˛Î≈•GÎ˚yÓ˚ ˆÜ˛yl Óƒy˛õyÓ˚ ˆl•z– !ÓˆÏ¢£Ïï˛ñ !¢¢% Ù,ï%˛ƒÓ˚ •yÓ˚!SÈ° á%Ó•z !Ó˛õòçlÜ˛ ÈüüüÈ ˙ §ÙÎ˚ •yçyˆÏÓ˚ ≤ÃyÎ˚ 214

çl !¢¢% ÙyÓ˚y ˆÎï˛ Îy Óï≈˛ÙyˆÏl •yçyˆÏÓ˚ ≤ÃyÎ˚ 40 çl–Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ xyÎ˚%‹Òy° !SÈ° á%Ó•z Ü˛Ù ÈüüüÈ ˙ §ÙˆÏÎ˚ ï˛y !SÈ°Ùye 44 ÓSÈÓ˚ Îy Óï≈ Ùy Ïl 68 ÓSÈÓ˚– !lË≈ Ó˚ ÏÎyàƒ ï˛ ÏÌƒÓ˚xË˛yˆÏÓñ ˙ §ÙÎ˚ òy!Ó˚ˆÏoƒÓ˚ ≤ÃˆÏÜ˛y˛õ !Ü˛Ó˚)˛õ !SÈ° ï˛y§!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛Ó˚y Ü˛!ë˛l– !Ü˛v Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛¢y§lÜ˛y Ï° Ë˛yÓ Ïï˛ ã˛ÓÙ òy!Óoƒï˛y !SÈ°– ~Óƒy˛õy ÏÓ Ü˛yl§ˆÏ®• ˆl•z– ÎyÓ˚ Ê˛°fl∫Ó˚)˛õ çlàˆÏîÓ˚ ç#Ól ò%ò≈¢y@˝ÃhflÏ• ÏÎ˚!SÈ°–

1.7 ç#!ÓÜ˛yÓ˚ Ü˛yë˛yˆÏÙy

Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ ¢y§lÜ˛yˆÏ°ñ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ çlàˆÏîÓ˚ç#!ÓÜ˛yÓ˚ Ü˛yë˛yˆÏÙy xÌ≈yÍ !Ó!Ë˛ß¨ ˆ«˛ˆÏe ~ÓÇ !¢ˆÏ“çlàˆÏîÓ˚ Ü˛Ù≈!ÓlƒyˆÏ§ §yÙylƒ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ~ˆÏ§!SÈ°–

!ã˛e 1.3 ı Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ çl§ÇáƒyÓ˚ x!ôÜ˛yÇˆÏ¢ÈÓ˚ Óy§fiÌyˆÏlÓ˚ ÙˆÏï˛y ˆÙÔ!°Ü˛ §%!Óôyà%ˆÏ°y ˆl•z–


Ü, !£Ï Ï«˛ Ïe•z §Ó Ïã˛ ÏÎ˚ Ó!¢ õ!Ó˚Ùyî ◊Ù !l ÏÎ˚y!çï˛ !SÈ°≤ÃyÎ˚ 70-75 ¢ï˛yÇ Ï¢Ó˚ Ó!¢ çlàî ~áy Ïl Ü˛yç Ü˛Ó˚ï˛–xyÓyÓ˚ñ !¢“ ~ÓÇ §Óy Ï«˛ Ïe ÎÌyÜ ÏÙ 10 ¢ï˛yÇ¢ ~ÓÇå15-20ä ¢ï˛yÇ¢ ◊!ÙÜ˛ !lˆÏÎ˚y!çï˛ !SÈ°– xlƒ!òˆÏÜ˛Ü ÙÓô≈Ùyl xyM˛!°Ü˛ Ó£ÏÙƒ !SÈ° ~Ü˛!ê˛ °«˛ƒî#Î˚ !Ó£ÏÎ˚–ï˛álÜ˛yÓ˚ §ÙˆÏÎ˚ Ùyoyç ˆ≤Ã!§ˆÏí˛!™ åÓï≈˛ÙyˆÏlÓ˚ï˛y!Ù°lyí˛Yñ xrô ≤ÃˆÏò¢ñ ˆÜ˛Ó˚y°y ~ÓÇ Ü˛î≈yê˛Ü˛ Ó˚yˆÏçƒÓ˚§!¡ø!°ï˛ ~°yÜ˛yäñ ÓyˆÏ¡∫ ~ÓÇ ÓyÇ°yÎ˚ °«˛ƒî#Î˚ !Ó£ÏÎ˚!SÈ° ˆÎñ Ü,˛!£Ï ˆ«˛ˆÏe !lË≈˛Ó˚¢#° ◊!ÙˆÏÜ˛Ó˚ §Çáƒy Ü ˛Ù¢Ü˛ ÏÙ Îy!FSÈ° ~ÓÇ !¢“ ÈüüüÈ §Óy Ï«˛ ÏeÓ í z õÓ ◊!ÙÜ˛ ÏòÓ!lË≈˛Ó˚¢#°ï˛y ˆÓˆÏí˛¸!SÈˆÏ°y– ï˛ˆÏÓñ ~Ü˛•z §ÙˆÏÎ˚ G!í˛¸¢yñÓ˚yçfiÌyl ~ÓÇ ˛õyOyˆÏÓÓ˚ ÙˆÏï˛y Ó˚yˆÏçƒÓ˚ Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏe!l ÏÎ˚y!çï˛ ◊!Ù ÏÜ˛Ó˚ õ!Ó˚Ùyl Ó Ïí ¸ !à ÏÎ˚!SÈ°–

1.8 õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy

Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ ¢y§lÜ˛yˆÏ° ˆÓ˚°ñ Ó®Ó˚ñ ç°˛õ!Ó˚Ó•îñ í˛yÜ˛ ÓƒÓfiÌy ~ÓÇ ˆê˛!°@˝ÃyÙ ÓƒÓfiÌyÓ˚ ÙˆÏï˛yˆÙÔ!°Ü˛ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyà%ˆÏ°y í˛zß¨ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°– Î!òGñ ~•zˆ«˛ˆÏe í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ ≤ÃÜ,˛ï˛ í˛zˆÏj¢ƒ !SÈ° Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛

§Ó˚Ü˛y ÏÓ˚Ó˚ fl∫yÌ≈Ó˚«˛y Ü˛Ó˚yó ï˛ ÏÓ çlà ÏîÓ˚ fl∫yÌ≈Ó˚«˛y Ü˛Ó˚ylÎ–

!Ó !ê˛¢ ¢y§ ÏlÓ õ) ÏÓ≈ Ë˛yÓ Ïï˛ ÓyhflÏyây Ïê˛Ó Ü˛yë˛y ÏÙy~ÓÇ xÓfiÌy Ù)°ï˛ xyô%!lÜ˛ õ!Ó˚Ó• ÏîÓ˚ çlƒ í z õ ÏÎyà#!SÈ° ly– §ÙˆÏÎ˚ !l!Ù≈ï˛ Ó˚yhflÏyâyê˛à%ˆÏ°yÓ˚ í˛zˆÏj¢ƒ !SÈ°ˆòˆÏ¢Ó˚ xË˛ƒhs˝ˆÏÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚ ˜§lƒ ˛õ!Ó˚Ó•ˆÏî§•yÎ˚ï˛y ≤Ãòyl ~ÓÇ @˝ ÃyÙ#î ˆ«˛ˆ Ïe í˛ zÍ˛õy!òï˛Ü˛yÑã˛yÙy°à% Ï°y ÏÜ˛ §Ç@˝Ã• Ü˛ ÏÓ õyŸª≈Óï˛#≈ Ó° fiê˛¢l ~ÓÇÓ® ÏÓ˚ ˛õÔÑSÈy Ïly– §áyl Ì ÏÜ˛ ~à% Ï°y §%ò)Ó˚ •zÇ°ƒy Ïu˛Óy °yË˛çlÜ˛ !ÓˆÏò!¢ àhs˝ÓƒfiÌˆÏ° §•ˆÏç ˛õÔÑˆÏSÈ Îï˛–@˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛y ˛õÎ≈hs˝ §Ó ï%˛ˆÏï˛ ~Ùl!Ü˛ Ó£Ï≈Ü˛yˆÏ°GÓƒÓ•yÓ˚ˆ ÏÎyàƒ Ó˚y hflÏyÓ˚ xË˛yÓ !ã˛Ó˚Ü˛y°•z !SÈ°–fl∫yË˛y!ÓÜ˛Ë˛y ÏÓ•zñ ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛ !Ó˛õÎ≈Î ~ÓÇ ò%!Ë≈ Ï«˛Ó §Ù ÏÎ@˝ÃyÙ#î xM˛ Ï° Ó§Óy§Óï˛ Ùyl% Ï£ÏÓy ≤ÃyÎ¢•z ò%!Ó≈£Ï• ÎsfîyˆË˛yà Ü˛Ó˚ï˛–

1850 §yˆÏ° !Ó !ê˛¢Ó˚y Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ˆÓ˚°ÓƒÓfiÌyfiÌy˛õl Ü˛ ÏÓ˚!SÈ Ï°l ~ÓÇ Ë˛yÓ˚ Ïï˛ Ó˚° ÓƒÓfiÌy ≤Ã!ï˛¤˛y ÏÜ˛ï˛y ÏòÓ˚ § ÏÓ≈y_Ù xÓòyl Ó°y • ÏÎ˚ Ìy ÏÜ˛– Ó˚° ÓƒÓfiÌyÓ˚≤ÃÓï≈˛l Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ xÌ≈ ÓƒÓfiÌyˆÏÜ˛ Ù)°ï˛ ò%•zË˛yˆÏÓ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°– ~Ü˛!ò ÏÜ˛ñ §yôyÓ˚î Ùyl%£Ï ÏÜ˛ x ÏlÜ˛ò)Ó˚Óï˛#≈ fiÌy Ïl ºÙ ÏîÓ˚ §% ÏÎyà Ü˛ ÏÓ˚ !ò ÏÎ˚!SÈ° ÎyÓ˚ Ü˛yÓ˚ ÏîˆË˛Ô Ïày!°Ü˛ ~ÓÇ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ÓƒÓôylà%ˆÏ°y ò)Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛§•yÎ˚ï˛y Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°– xlƒ!ò ÏÜ˛ ~ê˛y Ü, !£ÏÓ˚ Óy!îçƒÜ˛Ó˚ ÏîÓ˚≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚ã˛y°l Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– ÎyÓ˚ Ê˛ˆÏ° Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚@˝ÃyÙ#î xÌ≈ ÓƒÓfiÌyÓ˚ fl∫Î˚ÇË˛Ó˚ï˛y «˛!ï˛@˝ÃhflÏ •ˆÏÎ˚!SÈ°–ï˛ˆÏÓ !l/§ˆÏ®ˆÏ•ñ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ó˚Æy!lÓ˚ õ!Ó˚Ùyî ÓˆÏí˛¸!S°È!Ü˛v ~Ó˚ §%Ê˛° Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚Ó˚y á%Ó Ó!¢ õyÎ˚!l– ~Ë˛yˆÏÓñË˛yÓ˚ˆÏï˛ Ó˚° ÓƒÓfiÌy ≤ÃÓï≈˛ˆÏlÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ≤ÃyÆ §yÙy!çÜ˛§%Ê˛°à%ˆÏ°y ˆòˆÏ¢Ó˚ Óƒy˛õÜ˛ xy!Ì≈Ü˛ «˛!ï˛Ó˚ l#ˆÏã˛ ã˛y˛õy˛õˆÏí˛¸ !àˆÏÎ˚!S°–

§í ¸Ü˛ ~ÓÇ Ó˚° ÓƒÓfiÌyÓ˚ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ §y ÏÌ §y ÏÌ


Ø fl∫yô#lï˛yÓ˚ õ) ÏÓ≈ Ë˛yÓ˚ Ïï˛ ≤ÃyÎ˚¢•z Î ò%!Ë≈ «˛•ˆÏï˛y ~Ó˚ Ü˛yÓ˚î ˆÓÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ !Ü˛⁄~§¡õˆÏÜ≈˛ çylˆÏï˛ ï%˛!Ù ˆlyˆÏÓ° ˛õ%Ó˚flÒyÓ˚ çÎ˚#ˆ°áÜ˛ xÙï˛≈ƒ ˆ§ˆÏlÓ˚ Ó•z “Poverty and

Famines” ˛õí˛¸ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y–

Ø fl∫yô#lï˛yÓ˚ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ ç#!ÓÜ˛yÓ˚ Ü˛yë˛yˆÏÙy≤Ãò¢≈ˆÏlÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ õy•z !ã˛e àë˛l Ü˛ˆÏÓ˚y–


Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ ¢y§l ÓƒÓfiÌyÎ˚ §yÙ%!oÜ˛ õ!Ó˚Ó•î ~ÓÇxË˛ƒhs˝Ó˚#î Óy!îçƒ ≤Ã§yˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ ˛õòˆÏ«˛˛õ ˆlGÎ˚y•ˆÏÎ˚!SÈ°– Î!òG §•z §ÙhflÏ ≤ÃˆÏã˛T˛yà%ˆÏ°y §ˆÏhs˝y£ÏçlÜ˛!SÈ° ly– §ÙˆÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ xË˛ƒhs˝Ó˚#î ç° õ!Ó˚Ó•îÓƒÓfiÌy x°yË˛çlÜ˛ !SÈ°ñ ÎyÓ˚ ≤ÃÙyî G!í˛¢y í z õÜ) Ï°Ó˚!lÜ˛ê˛Óï˛# ≈ áy°!ê˛ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚– §Ó˚Ü˛y!Ó˚ˆÜ˛y£ÏyàyˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ãã%˛Ó˚ xÌ≈ ÓƒÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z áy°!ê˛ áll Ü˛Ó˚y•ˆÏ°Gñ ï˛y Ó˚° ÓƒÓfiÌyÓ˚ §yˆÏÌ ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÎ˚ !ê˛Ü˛ˆÏï˛

˛õy ÏÓ!l– áy Ï°Ó õy¢y˛õy!¢ Ó°°y•zl ã˛y°% •GÎyÓ õÓ•záy°!ê˛ õ!Óï˛ƒ=˛ • ÏÎ!SÈ°– ~Ü˛•zË˛y ÏÓ Ù)°ï˛ xy•zl ¢,C°yÓ«˛y Ü˛ÓyÓ çlƒ•z Ë˛yÓ Ïï˛ òy!Ù Óò%ƒ!ï˛Ü˛ ê˛!°@ÃyÊ˛ ÓƒÓfiÌyã˛y°% • ÏÎ!SÈ°– xlƒ!ò ÏÜ˛ñ Î!òG í˛yÜ˛ ÓƒÓfiÌy çlà ÏîÓá%Ó í z õÜ˛y ÏÓ ~ Ï§!SÈ° !Ü˛v ï˛y §y!Ó≈Ü˛Ë˛y ÏÓ x˛õÎ≈yÆ !SÈ°–8 lÇ xôƒy ÏÎ˚ ˆï˛yÙÓ˚y Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Óï≈ Ùyl ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy§¡õ ÏÜ≈ xyÓG çyl Ïï˛ õyÓ ÏÓ–


Ø ~Ùl ~Ü˛ê˛y ôyÓ˚îy ~áyˆÏl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎË˛yÓï˛Ó Ï£Ï≈ !Ó !ê˛¢ ¢y§l ÓƒÓfiÌy Ó•% Ï«˛ Ïe Î ÏÌT˛í˛z˛õÜ˛yÓ˚# !SÈ°– ~•z ôyÓ˚îyê˛y !lˆÏÎ˚ ÎˆÏÌT˛ï˛Ìƒ!Ë˛!_Ü˛ !Óï˛ˆÏÜ≈˛Ó˚ xÓÜ˛y¢ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•zôyÓ˚îy!ê˛ §¡õˆÏÜ≈˛ ˆï˛yÙyÓ˚ ò,!T˛Ë˛Aà# !Ü˛⁄ˆï˛yÙyÓ˚ ◊!îÜ˛ Ï«˛ !Ó£ÏÎ˚!ê˛ !l ÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ !Óï˛Ü≈§Ë˛yÓ xy ÏÎyçl Ü˛ ÏÓy ÈüüüÈ Ú!Ó !ê˛¢ ¢y§lÓƒÓfiÌyË˛yÓ˚ï˛Ó Ï£Ï≈Ó˚ çlƒ í z õÜ˛yÓ˚# Óy Ë˛y Ï°y !SÈ°Û⁄

!ã˛e 1.4 ı ÓyˆÏ¡∫ G ÌyˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ §ÇˆÏÎyàÜ˛yÓ˚# ≤ÃÌÙ Ó˚°GˆÏÎ˚ §ï%˛ñ 1854

!ã˛e 1.5 ı 1932 §yˆÏ° Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ê˛yê˛y ~u˛ §l§‰ ~Ó˚~Ü˛!ê˛ !ÓË˛yà ê˛yê˛y ~Î˚yÓ˚°y•z™ÈüÈ~Ó˚ !ÓÙyl˛õ!Ó˚ˆÏ§ÓyÓ˚ ˆàyí˛¸y˛õ_l •Î˚–


1.9 í˛z˛õ§Ç•yÓ˚

Îï˛!òˆÏl Ë˛yÓ˚ï˛ ï˛yÓ˚ fl∫yô#lï˛y xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈñï˛ï˛!òˆÏl xÌ≈l#!ï˛Ó˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ ˆ«˛ˆÏe•z !Ó !ê˛ˆÏ¢Ó˚ ò%•z¢ï˛ˆÏÜ˛Ó˚ Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ ¢y§ˆÏlÓ˚ ≤ÃË˛yÓ flõT˛Ë˛yˆÏÓ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •ˆÏï˛ ¢%Ó˚% •ˆÏÎ˚!SÈ°– •z!ï˛ÙˆÏôƒ•zñ Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏeí˛zm,_ ◊!ÙÜ˛ ~ÓÇ fl∫“ í˛zÍ˛õyòl¢#°ï˛yÓ˚ ÙˆÏï˛y xÓfiÌy§,!T˛ •ˆ ÏÎ ˚!SÈ°– !¢“ ˆ«˛ˆ ÏeG xyô%!lÜ˛#Ü˛Ó˚îñå˜Ó!ã˛eƒÜ˛Ó˚îäñ §«˛Ùï˛y §,!T˛Ü˛Ó˚î ~ÓÇ §Ó˚Ü˛y!Ó˚!Ó!lˆÏÎ˚yà Ó,!ÂôÓ˚ ï˛#Ó ã˛y!•òy §,,!T˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°– ~ˆÏòˆÏ¢Ó˚

˜ÓˆÏò!¢Ü˛ Óy!îçƒ ˆÜ˛Ó°Ùye !Ó ˆÏê˛ˆÏlÓ˚ !¢“ !Ó≤’ˆÏÓÓ˚ã˛y!•òy õ)Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ ÓƒÓ•,ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°–

Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ fl∫lyÙôlƒ Ó˚° õ!Ó˚ Ï§ÓyÓ˚ §y ÏÌ §ÙhflÏ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyàï˛ ˆ«˛eà%ˆÏ°yˆÏï˛ í˛zß¨Î˚lñ ≤Ã§yÓ˚î ~ÓÇ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ çlÙ%á# ÓƒÓfiÌy @˝Ã•ˆÏîÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y !SÈ°–Óƒy˛õÜ˛ òy!Ó˚oï˛y ~ÓÇ ˆÓÜ˛yÓ˚ˆÏcÓ˚ ≤ÃˆÏÜ˛y˛õ ò)Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚çlƒ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ çlÙ%á# xy!Ì≈Ü˛ l#!ï˛Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl !SÈ°–x!ï˛ §Ç Ï«˛ Ï õ Ó°y Î Ïï˛ õy ÏÓ˚ñ §•z §ÙÎ˚ Ë˛yÓ˚ï˛Ó Ï£Ï≈Ó˚§yÙy!çÜ˛ ~ÓÇ xÌ≈˜ Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã !ï˛Ü ) ˛°ï˛y !S È°x˛õ!Ó˚§#Ù–

§Ç!«˛ÆÓ,!_

Ø fl∫yô#lï˛yÓ˚ ˛õÓ˚Óï˛#≈ §ÙˆÏÎ˚ x!ç≈ï˛ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ ˛õÎ≈yÎ˚à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ çylˆÏï˛ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ à%Ó˚%c í˛z˛õ°!kôÜ˛Ó˚yÓ˚ çlƒ xyÙy ÏòÓ˚ õ)Ó≈Óï˛#≈ §Ù ÏÎ˚Ó˚ xÌ≈ÓƒÓfiÌy ÏÜ˛ Ó%V˛ Ïï˛ • ÏÓ–

Ø Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ ¢y§lÓƒÓfiÌyÓ˚ xô#ˆÏl §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ xy!Ì≈Ü˛l#!ï˛Ó˚ ôyÓ˚îyà%ˆÏ°y Ù)°ï˛ !Ó !ê˛¢ˆÏòÓ˚xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ fl∫yˆÏÌ≈Ó˚ §ÇÓ˚«˛î ~ÓÇ í˛zß¨!ï˛Ó˚ çlƒ Ü˛Ó˚y •ˆÏï˛y– çlàˆÏîÓ˚ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ xÓfiÌyÓ˚ í˛zß¨!ï˛§yôl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~à%ˆÏ°y Ü˛Ó˚y •ˆÏï˛y ly–

Ø ò Ï¢Ó˚ x!ôÜ˛yÇ¢ çlàî ç#Ól !lÓ≈y Ï•Ó˚ çlƒ Ü, !£Ï Ï«˛ ÏeÓ˚ í z õÓ˚ !lË≈ Ó˚¢#° • Ï°G ~•z «˛e!ê˛Ü Ù¢ fiÌ!ÓÓ˚ï˛y ~ÓÇ xÓl!ï˛Ó˚ õÎ≈y ÏÎ˚ ã˛ Ï° !à ÏÎ˚!SÈ°–

Ø Ë˛yÓ˚ Ïï˛ !Ó !ê˛¢ §Ó˚Ü˛y ÏÓ˚Ó˚ ¢y§lÓƒÓfiÌy ~ Ïò Ï¢Ó˚ !ÓŸªáƒyï˛ •hflÏ!¢“ ÏÜ˛ ôÁÇ§ Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°– ~Ùl!Ü˛~Ó˚ õ!Ó˚Ó Ïï≈ Ë˛yÓ˚ Ïï˛ Ü˛yl xyô%!lÜ˛ !¢“fiÌy˛õ ÏlÓ˚ çlƒ ï˛Ùl Ü˛yl ≤Ã Ïã˛T˛yG lGÎ˚y •Î˚!l–

Ø x˛õÎ≈yÆ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ fl∫yfiÌƒ õ!Ó˚ Ï§Óyñ âlâl §Çà!ë˛ï˛ •GÎ˚y ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛ ò% ÏÎ≈yà ~ÓÇ ò%!Ë≈ «˛ x§•yÎ˚Ë˛yÓï˛#Î çlàî ÏÜ˛ !l/fl∫ Ü˛ ÏÓ !ò ÏÎ!SÈ° ~ÓÇ ï˛yÓ•z Ê˛°fl∫Ó) õ Ù,ï% ƒ•yÓ xfl∫yË˛y!ÓÜ˛Ë˛y ÏÓ Ó,!Âô ˛õ ÏÎ!SÈ°–

Ø õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ í˛zß¨!ï˛Ó˚ çlƒ Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ myÓ˚y !Ü˛S%È õòˆÏ«˛˛õ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ° !Ü˛vï˛y ï˛y ÏòÓ fl∫yÌ≈Ó«˛yÓ í z Ïj¢ƒ õ)Ó ÏîÓ çlƒ Ü˛Óy • ÏÎ!SÈ°– xï˛~Óñ fl∫yô#l Ë˛yÓ Ïï˛Ó §ÓÜ˛yÓ ÏÜ˛ õ!ÓÜ˛“lyÓÙyôƒ ÏÙ•z xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ !Ë˛!_fiÌy˛õl Ü˛Ó˚ Ïï˛ • ÏÓ–


1. Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ myÓ˚y à,•#ï˛ xy!Ì≈Ü˛ l#!ï˛Ó˚ ˆÜ˛w!Ó®% Ü˛# !SÈ°⁄ ~•z §ÙhflÏ xy!Ì≈Ü˛l#!ï˛Ó˚ ≤ÃË˛yÓ Ü˛# !SÈ°⁄

2. Å˛õ!l ÏÓ!¢Ü˛ ¢y§lÜ˛y Ï° Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ÙyÌy!˛õS%È xyÎ˚ õ!Ó˚Ùy˛õÜ˛yÓ˚# !Ü˛S%È xÌ≈l#!ï˛!Óò ~Ó˚ lyÙ Ü˛ ÏÓ˚y–

3. Å˛õ!l ÏÓ!¢Ü˛ ¢y§lÜ˛y Ï° Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ Ü, !£ÏÓƒÓfiÌyÓ˚ fiÌ!ÓÓ˚ï˛yÓ˚ ≤Ãôyl Ü˛yÓ˚îà% Ï°y Ü˛# Ü˛#⁄

4. fl∫yô#lï˛yÓ˚ §ÙˆÏÎ˚ òˆÏ¢ §!Ü ˛Î˚ !Ü˛S%È xyô%!lÜ˛ !¢ˆÏ“Ó˚ lyÙ Ü˛ˆÏÓ˚y–

5. ≤ÃyÜ‰ fl∫yô#lï˛yÓ˚ Î% Ïà !Ó !ê˛ Ï¢Ó˚ myÓ˚y §%ã˛yÓ%Ë˛y ÏÓ ≤ÃÓ!ï≈ ï˛ xÓ!¢“yÎ˚l l#!ï˛Ó˚ mï˛ í z Ïj¢ƒà% Ï°y Ü˛#!SÈ°⁄

6. !Ó !ê˛¢ ¢y§lÜ˛yˆÏ° Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ≤Ãyã˛#l ˙!ï˛•ƒÓy•# •hflÏ!¢“ˆÏÜ˛ ôÁÇ§ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°– ï%˛!Ù !Ü˛ ~•zÙï˛yÙˆÏï˛Ó˚ §yˆÏÌ ~Ü˛Ùï˛⁄ ï˛yÙyÓ˚ í˛z_ˆÏÓ˚Ó˚ §˛õˆÏ«˛ Î%!=˛ òyG–

7. Ë˛yÓ Ïï˛ Ü˛yë˛y ÏÙyàï˛ í zßÎ ÏlÓ l#!ï˛ ≤ÃîÎ ÏlÓ Ùyôƒ ÏÙ !Ó !ê˛¢Óy Ü˛yl‰ í z Ïj¢ƒ õ)Óî Ü˛Ó Ïï˛ ã˛ ÏÎ!SÈ°⁄

8. !Ó !ê˛¢ Å˛õ!l ÏÓ!¢Ü˛ ≤Ã¢y§l myÓ˚y ≤ÃÓ!ï≈ ï˛ !¢“l#!ï˛Ó˚ ò%Ó≈°ï˛yà% Ï°y ÏÜ˛ Î%!=˛§• Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ˚y–

9. Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ §ÙˆÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §¡õˆÏòÓ˚ !l‹Òy¢l Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ÓyV˛⁄

10. çl§Çáƒy Ó) õyhs˝ ÏÓ˚Ó˚ ≤ÃÌÙ Ì ÏÜ˛ !mï˛#Î˚ hflÏÓ˚ !lÓ) õ ÏîÓ˚ «˛ Ïe Ü˛yl‰ ÓSÈÓ˚!ê˛ ÏÜ˛ í z ÏÕ‘á Ü˛Ó˚y Î Ïï˛˛õy ÏÓ˚⁄

11. Å˛õ!l ÏÓ!¢Ü˛ §Ù ÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ çl§ÇáƒyÓ˚ !ã˛e!ê˛ §Çáƒyï˛ ÏÌƒÓ˚ Ùyôƒ ÏÙ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ ÏÓ˚y–

12. ≤ÃyÜ‰˛ fl∫yô#lï˛yÓ˚ Î%ˆÏà Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ çlàˆÏîÓ˚ ç#!ÓÜ˛yÓ˚ Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ Ù)° Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°y °ˆÏáy–

13. fl∫yô#lï˛yÓ˚ §Ù ÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ù%áƒ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ §Ù§ƒyà%!° §¡õ ÏÜ≈ xy Ï°yÜ˛˛õyï˛ Ü˛ ÏÓ˚y–

14. ≤ÃÌÙ Ü˛ál Ë˛yÓ˚ Ïï˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚Ë˛y ÏÓ çlàîlyÓ˚ ≤Ã!Ü Î˚y ¢%Ó% • ÏÎ˚!SÈ°⁄

15. fl∫yô#lï˛yÓ˚ §Ù ÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ Ïï˛ Óy!î ÏçƒÓ˚ õ!Ó˚Ùyî ~ÓÇ x!Ë˛Ù%á !l Ïò≈¢ Ü˛ ÏÓ˚y–

16. Ë˛yÓ˚ Ïï˛ !Ó !ê˛¢ ÏòÓ˚ Ü˛ylÓ˚Ü˛Ù §òÌ≈Ü˛ xÓòyl !SÈ° !Ü˛⁄ xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓ˚y–

xl%¢#°l# /


REFERENCES

1. ≤ÃyÜ‰ fl∫yô#lï˛yÓ˚ §Ù ÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ @˝ÃyÙ#î ~ÓÇ ¢• ÏÓ˚Ó˚ çlà ÏîÓ˚ Ü˛y ÏSÈ í z õ°kô ~ÓÇ §ÓyÜ˛yÎ≈à% Ï°yÓ˚~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y ï˛!Ó˚ Ü˛ ÏÓ˚y– Óï≈ Ùy Ïl Ùyl% Ï£ÏÓ˚ Ü˛y ÏSÈ ~•z §ÙhflÏ oÓƒà% Ï°yÓ˚ Ë˛yà ≤ÃÜ, !ï˛ Ü˛#Ó) õ ï˛yï% °ly Ü˛ ÏÓ˚y– Ùyl% Ï£ÏÓ˚ ç#ÓlÎyeyÓ˚ ÙylÈüÈ~ õ!Ó˚°!«˛ï˛ í z ÏÕ‘á ÏÎyàƒ õyÌ≈Ü˛ƒà% Ï°y !ã˛!•´ï˛ Ü˛ ÏÓ˚y–

2. ˆï˛yÙyÓ˚ xyˆÏ¢˛õyˆÏ¢Ó˚ @˝ÃyÙ‡¢•ˆÏÓ˚Ó˚ ≤ÃyÜ‰˛ fl∫yô#lï˛y §ÙˆÏÎ˚Ó˚ SÈ!Ó §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ï˛y Óï≈˛ÙyˆÏlÓ˚˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ §y ÏÌ ï% °ly Ü˛ ÏÓ˚y–

3. ÚÚË˛yÓ˚ˆÏï˛ !Ü˛ ≤ÃÜ,˛ï˛•z ç!Ùòy!Ó˚ ≤ÃÌyÓ˚ xÓ°%!Æ âˆÏê˛ˆÏSÈ⁄ÛÛ ÈüüüÈ !¢«˛Ü˛ˆÏòÓ˚ §•yÎ˚ï˛y !lˆÏÎ˚ ~•z !Ó£ÏˆÏÎ˚~Ü˛!ê˛ à%FSÈ xy Ï°yã˛lyÓ˚ ÓƒÓfiÌy Ü˛ ÏÓ˚y– Î!ò §ÓyÓ˚ Ùï˛yÙï˛ ~ Ï«˛ Ïe îydÜ˛ •Î˚ñ ï˛ ÏÓ Ü˛l ~ÓÇ Ü˛#˛õÂô!ï˛ !lˆÏÎ˚ ~•z ≤ÃÌyÓ˚ !ÓˆÏ°y˛õ §yôl Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚⁄ ï%˛!Ù !Ü˛ ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚y–

4. fl∫yô#lï˛yÓ˚ §Ù ÏÎ˚ñ ò Ï¢Ó˚ çlàî ç#!ÓÜ˛yÓ˚ çlƒ Î §ÙhflÏ «˛ Ïe Ó!¢ !lÎ%=˛ !SÈ° §à% Ï°y !ã˛!•´ï˛Ü˛ˆÏÓ˚y– ç#!ÓÜ˛yÓ˚ çlƒ Óï≈˛ÙyˆÏl Ùyl%£Ï ˆÜ˛yl ˆ«˛ˆÏe ˆÓ!¢ !lÎ%=˛⁄ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ≤Ãã˛!°ï˛ §ÇflÒyÓ˚ l#!ï˛Ó˚≤ÃË˛yˆÏÓñ 2020 ~Ó˚ ˛õÓ˚Óï˛#≈ 15 ÓSÈˆÏÓ˚ ç#!ÓÜ˛y Ü˛yë˛yˆÏÙy Ü˛#Ó˚)˛õ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ÓˆÏ° ï%˛!Ù ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚y⁄

BADEN-POWELL, B.H. 1892. The Land Systems of British India, Vols I, II and III.Oxford Clarendon Press, Oxford.

BUCHANAN, D.H. 1966. Development of Capitalist Enterprise in India. FrankCass and Co, London.

CHANDRA, BIPAN. 1993. ‘The Colonial Legacy’ in Bimal Jalan (Ed.), The IndianEconomy: Problems and Prospects. Penguin Books, New Delhi.

DUTT, R.C. 1963. Economic History of India, Vols I and II. Ministry ofInformation and Broadcasting, Government of India, New Delhi.

KUMAR, D. AND MEGHNAD DESAI (Eds.). 1983. Cambridge Economic History ofIndia. Cambridge University Press, Cambridge.

MILL, JAMES.1972. History of British India. Associated Publishing House,New Delhi.

PRASAD, RAJENDRA. 1946. India Divided. Hind Kitabs, Bombay.

SEN, AMARTYA. 1999. Poverty and Famines. Oxford University Press, New Delhi.

Government Reports

Economic Survey (for various years). Ministry of Finance, Government of India.

≤ÃhflÏy!Óï˛ x!ï˛!Ó˚=˛ Ü˛yÎ≈yÓ!° /

Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈ ÓƒÓfiÌy1950 üüüÈ 1990

~•z xôƒyÎ˚ ˛õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚ !¢«˛yÌ≈#Ó˚y §«˛Ù •ˆÏÓ ÈüüüÈ

l Ë˛yÓ˚ Ïï˛ õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ °«˛ƒ §¡õ ÏÜ≈ çyl Ïï˛–

l 1950 Ì ÏÜ˛ 1990 §y° õÎ≈hs˝ñ Ü, !£Ï ~ÓÇ !¢“ Ï«˛ ÏeÓ˚ lƒyÎ˚ xÌ≈l#!ï˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ «˛ Ïeà,!•ï˛ í zß¨Î˚l §¡õ!Ü≈ ï˛ l#!ï˛à% Ï°y §¡õ ÏÜ≈ Ó%V˛ Ïï˛–

l ~Ü˛!ê˛ !lÎ˚!sfï˛ xÌ≈ÓƒÓfiÌyÓ˚ §%Ê˛° ~ÓÇ §#ÙyÓÂôï˛y §¡õ ÏÜ≈ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚ Ïï˛–

2

17Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈ ÓƒÓfiÌy 1950-1990

2.1 Ë)˛!ÙÜ˛y15 xyàfiê˛ 1947 §y Ï° Ë˛yÓ Ïï˛ fl∫yô#lï˛yÓ lï% l

§Ü˛y° ~ Ï§!SÈ°– xÓ Ï¢ Ï£Ïñ ≤ÃyÎ˚ ò%•z¢ï˛ ÓSÈ ÏÓ˚Ó˚ •zÇ ÏÓ˚ç¢y§ˆÏlÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ xyÙÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ !lˆÏçÓ˚ Ë˛yàƒ àí˛¸yÓ˚x!ôÜ˛yÓ ˛õ°yÙ– ò¢ àí˛yÓ òy!Îc ~ál xyÙy ÏòÓ •y Ïï˛~°– xlƒylƒ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ ÙˆÏï˛y•zñ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ Ë˛yàƒ!lÂô≈yÓ˚ Ïl í z õÎ%=˛ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ ÓƒÓfiÌyÓ˚ ôÓ˚l Ü˛# • ÏÓ ï˛yfl∫yô#l Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˆlï,˛cˆÏÜ˛•z !fiÌÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏï˛yñ ˆÎÓƒÓfiÌyÎ˚ §y!Ó≈Ü˛Ë˛yˆÏÓ Ù%!T˛ˆÏÙÎ˚Ó˚ ÓòˆÏ° §ÓyÓ˚ Ü˛°ƒyî§yôl •ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚– ~ˆÏ«˛ˆÏe xˆÏlÜ˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ÓƒÓfiÌy Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ÎyÓ˚ ÙˆÏôƒñ §Ùyçï˛y!sfÜ˛ xÌ≈ÓƒÓfiÌy•zçG•Ó°y° l•Ó%Ó Ü˛y ÏSÈ ◊¤˛ Ó Ï° Ù Ïl • ÏÎ!SÈ°– ï˛ ÏÓ˛õ)Ó≈ï˛l §y!Ë˛ ÏÎ˚ï˛ §Ç Ïâ Î ôÓ˚ ÏlÓ˚ §Ùyçï˛sf ≤Ãã˛!°ï˛!SÈ°ñ !ï˛!l ï˛yÓ˚ ˛õˆÏ«˛ !SÈˆÏ°l ly– ˆ§áyˆÏl í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚§Ü˛° ÙyôƒÙ Óy í zÍ§à% Ï°y §Ó˚Ü˛y ÏÓ˚Ó˚ Ùy!°Ü˛ylyÎ˚ !SÈ°–ˆÎÙl ÈüÈ !Ó!Ë˛ß Ü˛° Ü˛yÓáyly ~ÓÇ Ê˛yÙ≈ Îáy Ïl Óƒ!=˛àï˛Ùy!°Ü˛ylyÓ˚ xô#ˆÏl Ü˛yˆÏly §¡õò•z !SÈ° ly–

˛õ)Ó≈ï˛l §y!Ë˛ ÏÎ˚ï˛ §Ç Ïâ Îy Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó • ÏÎ˚!SÈ°ï˛y Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ÙˆÏï˛y àîï˛ˆÏsf !SÈ° ly– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ÙˆÏï˛yàîï˛y!sfÜ˛ Ó˚yˆÏT˛…ñ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˛õˆÏ«˛ §y!Ó≈Ü˛Ë˛yˆÏÓ ç!ÙÓ˚Ùy!°Ü˛yly ~ÓÇ xlƒylƒ §¡õ!_ §ÇÜ yhs˝ Ùy!°Ü˛ylyÓ ôÓî˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó !SÈ° ly–

ï˛y•z lÓà!ë˛ï˛ fl∫yô#l Ó˚yT …ñ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ çlƒ l•Ó%xlƒylƒ çyï˛#Î˚ lï, c ~ÓÇ !ã˛hs˝y!ÓòÓ˚y ã) í ¸yhs˝ õ%Ñ!çÓyò#~ÓÇ §Ùyçï˛y!sfÜ˛ xÌ≈l#!ï˛Ó õ!ÓÓ Ïï≈ ~Ü˛!ê˛ !ÓÜ˛“l#!ï˛á%ÑˆÏç!SÈˆÏ°l– Ù)°ï˛ §Ùyçï˛y!sfÜ˛ ÙˆÏlyË˛yˆÏÓÓ˚ í˛z˛õÓ˚§•yl%Ë) !ï˛ Ó Ïá•z ï˛yÓy ~Ùl ~Ü˛!ê˛ xÌ≈ ÓƒÓfiÌy ≤ÃîÎ ÏlÓ

˛õÌ xl%§rôyl Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l ÎyˆÏï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ !Óã˛yˆÏÓ˚§Ùyçï˛y!sfÜ˛ xÌ≈ ÓƒÓfiÌyÓ e%!ê˛à% Ï°y ÏÜ˛ ò) ÏÓ §!Ó ÏÎ Ó Ïá~Ó˚ §%Ê˛°à%ˆÏ°y ÓçyÎ˚ Ó˚yáy ÎyˆÏÓ– ~•z ò,!T˛Ë˛!AàˆÏï˛Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ¢!=˛¢y°# §Ó˚Ü˛y!Ó˚ «˛ˆÏeÓ˚ §yˆÏÌ §Ùyçï˛y!sfÜ˛§ÙyçÓƒÓfiÌy à!ë˛ï˛ • ÏÓ– !Ü˛v ~Ó õy¢y˛õy!¢ çlà ÏîÓÓƒ!=˛àï˛ §¡õ!_Ó˚ Ùy!°Ü˛yly ~ÓÇ àîï˛y!sfÜ˛

Ë˛yÓ˚ Ïï˛ õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ ≤Ãôyl í z Ïj¢ƒ !SÈ° ÉÉÉÉÉ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ í zß¨Î˚l ≤Ã!Ü Î˚yÓ˚ §)ã˛ly Ü˛Ó˚yñ Îy çlà ÏîÓ˚ç#Ól ÎyeyÓ˚ Ùyl ÏÜ˛ í zß¨ï˛ Ü˛Ó˚ ÏÓ ~ÓÇ Ùyl%£ ÏÜ˛ §Ù,Âôï˛yÓ˚ ~ÓÇ xyÓ˚G Ó!¢ Ó!ã˛eƒÙÎ˚ ç#ÓlÎyeyÓ˚ çlƒá% Ï° ò ÏÓ lï% l §% ÏÎyà–

≤ÃÌÙ õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!Ó˚Ü˛“ly


Ø !Ó ÏŸª ≤Ãã˛!°ï˛ !Ó!Ë˛ß ôÓ ÏlÓ xÌ≈ ÓƒÓfiÌyÓ~Ü˛!ê˛ ã˛yê≈˛ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚y– ~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õ%Ñ!çÓyò#ñ§Ùyçï˛y!sfÜ˛ ~ÓÇ !Ù◊ xÌ≈ ÓƒÓfiÌyË%˛=˛ˆò¢à% Ï°y ÏÜ˛ ï˛y!°Ü˛yË% =˛ Ü˛ ÏÓ˚y–Ø ~Ü˛!ê˛ Ü, !£Ï áyÙyÓ˚ ºÙˆÏîÓ˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÜ˛ ÏÓ˚y– ◊!îÓ˚ §ÙhflÏ SÈyeÈüÈSÈye# ÏòÓ˚ §yï˛!ê˛ ò Ï°!ÓË˛=˛ Ü˛ ÏÓ˚y ~ÓÇ ≤Ã Ïï˛ƒÜ˛ ò Ï°Ó˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛!l!ò≈T˛ °«˛ƒ !fiÌÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y– ˆÎÙlÈüÈ ºÙˆÏîÓ˚í˛zˆÏj¢ƒñ ºÙˆÏîÓ˚ xy!Ì≈Ü˛ áÓ˚ã˛ §ÇÜ ˛yhs˝ !Ó£ÏÎ˚ñ§ÙÎÜ˛y° !lô≈yÓîñ ≤Ã ÏÎyçl#Î §¡õò Óy í z õÜ˛Óîò Ï°Ó˚ §y ÏÌ Ü˛ Îy ÏÓ ~ÓÇ Ü˛y ÏòÓ˚ §y ÏÌ õÓ˚yÙ¢≈Ü˛Ó˚y •ˆÏÓñ ºÙˆÏîÓ˚ çlƒ í˛z˛õÎ%=˛ fiÌyl !lô≈yÓ˚îñˆ§áyˆÏl !Ü˛ çylˆÏÓ !Ü˛ ≤ÃŸ¿ Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ •zï˛ƒy!ò–~álñ !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ §•ˆÏÎy!àï˛yÎ˚ ~•z §ÙhflÏ°«˛ƒà% Ï°y ÏÜ˛ ~Ü˛!eï˛ Ü˛Ó ~ÓÇ ò#â≈Ü˛y°#lË˛y ÏÓÜ, !£ÏˆÏ«˛e ºÙˆÏîÓ˚ §Ê˛°ï˛yÓ˚ çlƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚° Ï«˛ƒÓ˚ §y ÏÌ ~ ÏòÓ˚ ï% °ly Ü˛ ÏÓ˚y–


Óy: 2É1 ı xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ÓƒÓfiÌyÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚l≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ §ÙyçˆÏÜ˛•z !ï˛l!ê˛ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ !òˆÏï˛ •ˆÏÓØ ˆòˆÏ¢ Ü˛# ôÓ˚ˆÏlÓ˚ oÓƒ G ˆ§ÓyÜ˛yÎ≈ í˛zÍ˛õy!òï˛ •ˆÏÓ⁄Ø Ü˛#Ë˛yˆÏÓ oÓƒ ~ÓÇ ˆ§ÓyÜ˛yÎ≈ í˛zÍ˛õy!òï˛ •ˆÏÓ⁄ í˛zÍ˛õyòÜ˛ í˛zÍ˛õyòl ˆ«˛ˆÏe Ùyl!ÓÜ˛ ◊Ù Óy Ù)°ôˆÏlÓ˚

åˆÙ!¢lä ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yl‰!Ïê˛ ˆÓ!¢ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏÓ⁄Ø Ü˛#Ë˛yˆÏÓ í˛zÍ˛õy!òï˛ oÓƒ ~ÓÇ ˆ§ÓyÜ˛yÎ≈ çlàˆÏîÓ˚ ÙˆÏôƒ Ó!^˝ê˛ï˛ •ˆÏÓ⁄ã˛y!•òy G ˆÎyàyˆÏlÓ˚ ÓyçyÓ˚ ¢!=˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚•z ~•z §ÙhflÏ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ ~Ü˛ê˛y í˛z_Ó˚ ˆáÑyçy ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–

Óyçy!Ó˚ xÌ≈ ÓƒÓfiÌyÎ˚ñ ÎyˆÏÜ˛ ˛õ%Ñ!çÓyòG Ó°y •Î˚ñ ¢%ô%Ùye ˆ§•z §ÙhflÏ ˆË˛yàƒ˛õîƒ G ˆ§ÓyÜ˛yÎ≈•z í˛zÍ˛õy!òï˛ •ˆÏÓˆÎà%ˆÏ°yÓ˚ ˛õÎ≈yÆ ã˛y!•òy Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xÌ≈yÍ ˆ§ §ÙhflÏ oÓƒˆÏÜ˛ ˆò¢#Î˚ Óy !ÓˆÏò!¢ ÓyçyˆÏÓ˚ °yË˛çlÜ˛Ë˛yˆÏÓ !Ó!Ü ˛ Ü˛Ó˚yˆÎ Ïï˛ õy ÏÓ– Î!ò ày!í˛Ó ã˛y!•òy Ìy ÏÜ˛ ï˛ ÏÓ ày!í˛ ~ÓÇ Î!ò Óy•z§y•z ÏÜ˛ Ï°Ó ã˛y!•òy Ìy ÏÜ˛ ï˛ ÏÓ Óy•z§y•z ÏÜ˛° í zÍ˛õy!òï˛•ˆÏÓ– Î!ò Ù)°ôˆÏlÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ ◊Ù §hflÏy •Î˚ñ ï˛ˆÏÓ í˛zÍõyòˆÏl ◊Ù !l!Óí˛¸ ˛õÂô!ï˛!ê˛ ≤ÃˆÏÎyçƒ •ˆÏÓñ ~ÓÇ !Ó˛õÓ˚#ï˛Ü ˛ˆÏÙG ï˛y §ï˛ƒ •ˆÏÓ– õ%Ñ!çÓyò# §Ùyç ÓƒÓfiÌyÎ˚ í˛zÍ˛õy!òï˛ oˆÏÓƒÓ˚ Ó^˝ê˛l çlàˆÏîÓ˚ ã˛y!•òyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ •Î˚ly– ~ˆÏ«˛ˆÏe oˆÏÓƒ G ˆ§ÓyÓ˚ Ó^˝ê˛l Ù)°ï˛ çlàˆÏîÓ˚ Ü ˛Î˚«˛Ùï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚•z •Î˚– xÌ≈yÍ oÓƒ Ü ˛ˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ˛õˆÏÜ˛ˆÏê˛ xÌ≈ ÌyÜ˛ˆÏï˛•z •ˆÏÓ– ò!Ó˚o çlàˆÏîÓ˚ çlƒ fl∫“ áÓ˚ˆÏã˛Ó˚ Óy§fiÌyl á%Ó•z ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ !Ü˛v ÓyçyÓ˚ ÓƒÓfiÌyÎ˚~ê˛yˆÏÜ˛ Ü˛yˆÏlyË˛yˆÏÓ•z ã˛y!•òy !•§yˆÏÓ àîƒ Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ ly– Ü˛yÓ˚îñ ã˛y!•òy õ)Ó˚ˆÏîÓ˚ ÙˆÏï˛y Ü ˛Î˚ «˛Ùï˛y ò!Ó˚oˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈˆl•z– ÎyÓ˚ Ê˛ Ï° ÓyçyÓ˚ ¢!=˛Ó˚ !Ë˛!_ Ïï˛ §ÙhflÏ o ÏÓƒÓ˚ í zÍ˛õyòl ~ÓÇ Îyàyl §,!T˛ • ÏÓ ly– xyÙy ÏòÓ˚ ≤ÃÌÙ ≤ÃôylÙsf#ç•Ó˚ °y° l•Ó%Ó˚ Ü˛y ÏSÈ ~•z ôÓ˚ ÏlÓ˚ §Ùyç ÓƒÓfiÌy Ùy Ïê˛•z @˝Ã•î ÏÎyàƒ !SÈ° ly– ~Ó˚ Ü˛yÓ˚î •° Î ~•zÓ˚Ü˛Ù §ÙyçÓƒÓfiÌyÎ˚ ò Ï¢Ó˚ x!ôÜ˛yÇ¢ çlàî ï˛y ÏòÓ˚ ç#ÓlÎyeyÓ˚ Ùyl í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ §% ÏÎyà Ì ÏÜ˛ Ó!M˛ï˛ ÌyÜ˛ ÏÓ–

§Ùyçï˛y!sfÜ˛ xÌ≈ÓƒÓfiÌy §¡õ)î≈ !Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ ~•z !ï˛l!ê˛ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– §Ùyçï˛y!sfÜ˛ §ÙyçÓƒÓfiÌyÎ˚ñ §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ù)°ï˛ §yÙy!çÜ˛ ã˛y!•òyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚•zñ Ü˛# ˛õîƒ í˛zÍ˛õy!òï˛ •ˆÏÓñ ï˛y !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚–~ˆÏ«˛ˆÏe ÙˆÏl Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ˆòˆÏ¢Ó˚ çlàˆÏîÓ˚ çlƒ Ü˛# í˛zÍÜ,˛T˛ •ˆÏÓ ï˛y §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ë˛yˆÏ°y çyˆÏl ~ÓÇ ï˛y•zñ ˆË˛y=˛yÓ˚Óƒ!=˛àï˛ õSÈ® x˛õSÈ® ï˛Ùl à%Ó˚%c õyÎ˚ ly– oÓƒ §yÙ@˝Ã# Ü˛#Ë˛yˆÏÓ í˛zÍ˛õy!òï˛ •ˆÏÓ ~ÓÇ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ï˛y Ó!^˝ê˛ï˛ •GÎ˚yòÓ˚Ü˛yÓ˚ ˆ§ §¡õˆÏÜ≈˛ ˆÜ˛Ó° §Ó˚Ü˛yÓ˚ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ï˛_¥àï˛Ë˛yˆÏÓñ §Ùyçï˛ˆÏsf Ù)°ï˛ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏl Óyã˛y!•òyÓ˚ !Ë˛!_ Ïï˛ o ÏÓƒÓ˚ Ó ˝ê˛l • ÏÎ˚ Ìy ÏÜ˛ñ Ó ˝ê˛l Ü˛á Ïly ï˛y ÏòÓ˚ Ü Î˚«˛Ùï˛yÓ˚ !Ë˛!_ Ïï˛ •Î˚ ly– í zòy•Ó˚î fl∫Ó) õñ ~Ü˛!ê˛§Ùyçï˛y!sfÜ˛ Ó˚yT … §Ü˛° lyà!Ó˚Ü˛ ÏòÓ˚ çlƒ !ÓlyÙ) Ï°ƒ !ã˛!Ü˛Í§y õ!Ó˚ Ï£ÏÓy ≤Ãòyl Ü˛ ÏÓ˚ñ Îy õ%Ñ!çÓyò# ÓƒÓfiÌyÓ˚ §¡õ)î≈!Ó˛õÓ˚#ï˛– §Ùyçï˛y!sfÜ˛ §Ùyç ÓƒÓfiÌyÎ˚ Ü˛yë˛y ÏÙyàï˛Ë˛y ÏÓ §Ó !Ü˛S%È•z Î Ï•ï% Ó˚y ÏT …Ó˚ Ùy!°Ü˛ylyô#lñ ï˛y•z ~ Ï«˛ ÏeÓƒ!=˛àï˛ §¡õ!_ Ó°ˆÏï˛ !Ü˛S%È ÌyˆÏÜ˛ ly– í˛zòy•Ó˚î fl∫Ó˚)˛õñ §Ùyçï˛y!sfÜ˛ ï˛ˆÏ_¥Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ x!ôÜ˛yÇ¢ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛Ü˛yÎ≈Ü˛Ù≈ õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ • ÏFSÈ–

ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà xÌ≈ ÓƒÓfiÌy•z Ù)°ï˛ !Ù◊ xÌ≈ ÓƒÓfiÌy xÌ≈yÍ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ~ÓÇ ÓyçyÓ˚ ÓƒÓfiÌy ~Ü˛!eï˛Ë˛y ÏÓ•zñ !Ü˛í˛zÍ˛õy!òï˛ •ˆÏÓñ !Ü˛Ë˛yˆÏÓ í˛zÍ˛õy!òï˛ •ˆÏÓ ~ÓÇ !Ü˛Ë˛yˆÏÓ í˛zÍ˛õy!òï˛ oÓƒ Ó!^˝ê˛ï˛ •ˆÏÓñ ~•z !ï˛l!ê˛ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ ≤ÃòylÜ˛ ÏÓ– !Ù◊ xÌ≈ ÓƒÓfiÌyÎñ ÓyçyÓ ÓƒÓfiÌy §•z §ÙhflÏ oÓƒ ~ÓÇ §ÓyÜ˛yÎ≈•z í zÍ˛õyòl Ü˛Ó ÏÓ Îà% Ï°y GÓy Ë˛y Ï°yË˛y ÏÓˆÎyàyl !òˆÏï˛ õyˆÏÓ˚– xlƒ!òˆÏÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ §•z§ÙhflÏ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ oÓƒ G §ÓyÜ˛yˆÏÎ≈Ó˚ Îyàyl òˆÏÓ §à%ˆÏ°y ÓyçyÓ˚ÓƒÓfiÌy !ò Ïï˛ ÓƒÌ≈ • ÏÓ–


x!ôÜ˛yÓ˚à%ˆÏ°yG ÓçyÎ˚ ÌyÜ˛ˆÏÓ– §Ó˚Ü˛yÓ˚ xÌ≈ ÓƒÓfiÌy§ÇÜ ˛yhs˝ !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛Ù≈Ü˛yˆÏ[˛Ó˚ çlƒ õ!Ó˚Ü˛“ly @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏÓ§yˆÏÌ §yˆÏÌ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛eˆÏÜ˛G í˛zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ˛õ!Ó˚Ü˛“ly ≤Ã Ïã˛T˛yÎ˚ xÇ¢ @˝Ã•î Ü˛Ó˚yÓ˚ ç Ïlƒ– åÓy: 2.2

°«˛ Ü˛ˆ ÏÓ ˚yä 1948 §yˆÏ°Ó˚ Ú!¢“l#!ï˛ˆÏï˛ à,•#ï˛!§Âôyhs˝§Ù)•ÛÛ ~ÓÇ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §Ç!ÓôyˆÏl !lˆÏò≈¢ydÜ˛l#!ï˛à% Ï°y Ïï˛ ~Ü˛•z ò,!T˛Ó ≤ÃÜ˛y¢ â Ïê˛!SÈ°– 1950 §y Ï°ñ≤ÃôylÙsf#Ó §Ë˛y˛õ!ï˛ Ïc õ!ÓÜ˛“ly Ü˛!Ù¢l à!ë˛ï˛ • ÏÎ!SÈ°–ˆ§•z ˆÌ ÏÜ˛ ¢%Ó% • ÏÎ!SÈ° ˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# ˛õ!ÓÜ˛“lyÓ Î%à–

2.2 õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ °«˛ƒ§Ù)•ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ !Ü˛S%È §%flõT˛ñ §%!l!ò≈T˛

°«˛ƒ ÌyÜ˛ˆÏï˛ •ˆÏÓ– õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ °«˛ƒà%ˆÏ°y•° / ≤ÃÓ,!Âô Óy !ÓÜ˛y¢ñ xyô%!lÜ˛#Ü˛Ó˚îñ xyd!lË≈˛Ó˚ï˛y~ÓÇ §yÙƒ ÈüÈ ~Ó˚ xÌ≈ ~•z lÎ˚ Îñ §Óà% Ï°y õ!Ó˚Ü˛“ly Ïï˛

í z=˛ §Óà% Ï°y ° Ï«˛ƒÓ˚ í z õÓ˚ §Ùyl à%Ó%c òGÎ˚y • ÏÎ˚ ÏSÈ–§#!Ùï˛ §¡õ ÏòÓ Ü˛yÓ Ïî ≤Ã Ïï˛ƒÜ˛ õ!ÓÜ˛“ly Ïï˛•z ≤ÃyÌ!ÙÜ˛≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ !l!ò≈T˛ °ˆÏ«˛ƒÓ˚ í˛z˛õÓ˚à%Ó%c xy ÏÓ˚y˛õ Ü˛Ó˚y • ÏÎ˚ ÏSÈ– Îy•z •yÜ˛ñ õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ l#!ï˛!lˆÏò≈!¢Ü˛yÓ˚ ≤Ãôyl ã˛yÓ˚!ê˛ °ˆÏ«˛ƒÓ˚ ÙˆÏôƒ ÎyˆÏï˛ ˛õÓ˚flõÓ˚!ÓˆÏÓ˚yô# xÓfiÌyÓ˚ §,!T˛ ly •Î˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ~•z!Ó£ÏÎ!ê˛ xhs˝ï˛ §%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó Ïï˛ • ÏÓ– ã˛ Ï°yñ ~ál xyÙÓy!Ó¢òË˛y ÏÓ õ!ÓÜ˛“lyÓ í z Ïj¢ƒà% Ï°y §¡õ ÏÜ≈ çylyÓ ã˛T˛yÜ˛!Ó˚–!ÓÜ˛y¢ / !ÓÜ˛y¢ Óy ≤ÃÓ,!Âô Ó°ˆÏï˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ ˛õîƒ ~ÓÇˆ§ÓyÜ˛Ù≈ í zÍ˛õyò ÏlÓ˚ «˛Ùï˛y Ó,!Âô ÏÜ˛ ÓyV˛yÎ˚– ~Ó˚ Ùy Ïl•° •Î˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ í˛zÍ˛õyòl¢#° Ù)°ôˆÏlÓ˚ Ùç%ï˛ Ó,!Âô Óyí zÍ˛õyòl Ù)°ôl ~ÓÇ §Óyo ÏÓƒÓ˚ Ü˛yÎ≈«˛Ùï˛y Ó,!Âô Ü˛Ó˚yxÌÓy õ!ÓÓ•l ~ÓÇ ÓƒyÇÜ˛ õ!Ó Ï£ÏÓyÓ Ù Ïï˛y §•yÎÜ˛Ù)°Ü˛

Óy: 2.2 ı ˛õ!Ó˚Ü˛“ly !Ü˛⁄

ˆÜ˛y Ïly ò Ï¢Ó §ÙhflÏ §¡õò Óy í z õÜ˛Óîà% Ï°y ÏÜ˛ Ü˛#Ë˛y ÏÓ ÓƒÓ•yÓ Ü˛Óy í z!ã˛ï˛ñ §ê˛y•z õ!ÓÜ˛“lyÓ Ùyôƒ ÏÙÓƒyáƒy Ü˛Óy •Î– ˆÎÈüÈˆÜ˛y Ïly ˛õ!ÓÜ˛“ly Ïï˛ !Ü˛S%È §yôyÓî ° Ï«˛ƒÓ §y ÏÌ §y ÏÌ !Ü˛S%È !Ó Ï¢£Ï §%!l!ò≈T˛ í z Ïj¢ƒG Ìy ÏÜ˛ñˆÎà% Ï°y !l!ò≈T˛ §ÙÎÜ˛y Ï°Ó Ù Ïôƒ ˛õ)Óî Ü˛Ó Ïï˛ •Î– Ë˛yÓ Ïï˛ ˛õ!ÓÜ˛“lyÓ §ÙÎÜ˛y° ˛õÑyã˛ ÓSÈÓ ~ÓÇ ï˛y•z ~ ÏòÓ˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# ˛õ!ÓÜ˛“ly Ó Ï° åçyï˛#Î ˛õ!ÓÜ˛“lyÓñ x@˝Ãî# Ïò¢ñ ˛õ)Ó≈ï˛l ˆ§y!Ë˛ ÏÎï˛ §Çâ ˆÌ ÏÜ˛•z xyÙÓy ˛õ!ÓÜ˛“lyÓ˚ôyÓîyà% Ï°y @Ã•î Ü˛ ÏÓ!SÈ°yÙä– xyÙy ÏòÓ õ!ÓÜ˛“ly l!Ì Ïï˛ Ü˛Ó°Ùye õÑyã˛ ÓSÈ ÏÓÓ çlƒ !Ü˛S%È °«˛ƒ !l!ò≈T˛ Ü˛Óy Ìy ÏÜ˛ly– ~Ó §y ÏÌ õÓÓï≈ # !Ó¢ ÓSÈ ÏÓ Ü˛y!Cï˛ í z Ïj¢ƒà% Ï°y !fiÌÓ Ü˛Óy •Î– ò#â≈Ü˛y°#l õ!ÓÜ˛“ly ÏÜ˛ õ!Ó Ï≤Ã!«˛ï˛ õ!ÓÜ˛“lyÓ Ï°– õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!ÓÜ˛“lyà% Ï°y•z õ!Ó Ï≤Ã!«˛ï˛ õ!ÓÜ˛“lyÓ çlƒ !Ë˛!_ ≤Ãòyl Ü˛Ó ÏÓñ ~ê˛y•z ôyÓîy Ü˛Óy •Î–

§Ó ˛õ!ÓÜ˛“lyÎ §Óà% Ï°y °«˛ƒ•z §Ùyl à%Ó%c ˛õy ÏÓñ ï˛y xy¢y Ü˛Óy xÓyhflÏÓ • ÏÓ– ÓyhflÏ ÏÓ x ÏlÜ˛ ˆ«˛ Ïe°«˛à% Ï°y ˛õÓflõÓ !Ó ÏÓyô#G • Ïï˛ ˛õy ÏÓ– í zòy•Óîfl∫Ó) õ Ó°y ÎyÎñ í zßï˛ í zÍ˛õyòl ≤ÃÎ%!=˛ ≤ÃÓï≈ ÏlÓ ° Ï«˛ƒ ~ÓÇ≤Ã§y ÏÓÓ !òÜ˛!ê˛ Óyçày ÏÓÓ §% ÏÎyà §,!T˛Ó í z Ïj Ï¢ƒÓ !Ó˛õÓ# Ïï˛ Ü˛yç Ü˛Ó Ïï˛ õy ÏÓ Î!ò ~•z ≤ÃÎ%!=˛ ◊ ÏÙÓ ≤Ã ÏÎyçl ÏÜ˛•…y§ Ü˛ ÏÓ òÎ– ~ Ï«˛ Ïe õ!ÓÜ˛“lyÜ˛yÓ# ÏòÓ !Ó!Ë˛ß ° Ï«˛ƒÓ Ù Ïôƒ §Ùï˛y ÓçyÎ Óyá Ïï˛ • ÏÓñ Îy ÓyhflÏ ÏÓ á%Ó•z Ü˛!ë˛lÜ˛yç– xyÙÓy ~ê˛y òá Ïï˛ õy•z Î Ë˛yÓ Ïï˛ !Ó!Ë˛ß õ!ÓÜ˛“lyÜ˛y Ï° !Ó!Ë˛ß ° Ï«˛ƒÓ í z õÓ à%Ó%c ≤Ãòyl Ü˛Óy • ÏÎ ÏSÈ–

xyÙy ÏòÓ õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!ÓÜ˛“lyÎñ Ü˛yl‰ oÓƒ ~ÓÇ §ÓyÓ !Ü˛ õ!ÓÙy Ïî í zÍ˛õyòl Ü˛Óy • ÏÓ § §¡õ ÏÜ≈ !Ü˛S%ÈÓ°y •Î ly– ~ê˛y Ü˛Óy x§Ω˛Ó ~ÓÇ x≤Ã ÏÎyçl#Î å˛õ)Ó≈ï˛l ˆ§y!Ë˛ ÏÎï˛ §Çâ ï˛y Ü˛Ó Ïï˛ ˆã˛T˛y Ü˛ ÏÓ ÓƒÌ≈ • ÏÎ!SÈ°ä–~ê˛y•z Î ÏÌT˛ Î!ò õ!ÓÜ˛“lyÎ Ü˛yl «˛eà% Ï°y ÏÜ˛ §%!l!ò≈T˛ à%Ó%c ò ÏÓ ï˛y Ó°y •Î– ÎÙl !Óò%ƒÍ ~ÓÇ §ã˛ ÓƒÓfiÌyÓí z õÓ à%Ó%c ≤Ãòyl– Óy!Ü˛ «˛eà% Ï°y ÏÜ˛ ÓyçyÓ ÓƒÓfiÌyÓ í z õÓ˚ lƒhflÏ Ü˛Óy–


Óy: 2.3 ı Ù•y°l!Ó¢ / Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ Ó˚)˛õÜ˛yÓ˚

xyÙyˆÏòÓ˚ ˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# ˛õ!Ó˚Ü˛“ly ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Ó•% !Ó!¢T˛ !ã˛hs˝y!ÓòÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ xÓòyl ˆÓ˚ˆÏáˆÏSÈl–ï˛y ÏòÓ˚ Ù Ïôƒ !Ó!¢T˛ õ!Ó˚§Çáƒyl!Óò ≤Ã¢yhs˝ ã˛w Ù•°yl!Ó Ï¢Ó˚ lyÙ á%Ó•z í z ÏÕ‘á ÏÎyàƒ–

˛õ!Ó˚Ü˛“ly Ó° Ïï˛ ≤ÃÜ, ï˛˛õ Ï«˛ Îy ÓyV˛yÎ˚ñ !mï˛#Î˚ õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!Ó˚Ü˛“ly Ì ÏÜ˛•z ï˛y ¢%Ó% • ÏÎ˚!SÈ°– Ë˛yÓ˚ Ïï˛§y!Ó≈Ü˛ í˛zß¨Î˚l õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ x@˝Ãà!ï˛Ó˚ «˛ˆÏe !mï˛#Î˚ õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ xÓfiÌyl !SÈ°– ÎáyˆÏl Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ í˛zˆÏj¢ƒà%ˆÏ°yÓ˚ ˆÙÔ!°Ü˛ ôyÓ˚îy ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z˛õ!ÓÜ˛“ly!ê˛ Ù)°ï˛ Ù•y°l!Ó Ï¢Ó !ã˛hsyË˛yÓlyÓ í z õÓ !Ë˛!_ Ü˛ ÏÓ Ó!ã˛ï˛• ÏÎ!SÈ°– ~•z ≤Ã«˛y˛õê˛ Ì ÏÜ˛ !Óã˛yÓ Ü˛Ó Ï° ïÑ y ÏÜ˛ Ë˛yÓï˛#Î õ!ÓÜ˛“lyÓfiÌy!˛õï˛Ü˛yÓ˚ Ó°y ÎyÎ˚–

1893 §yˆÏ° ˆÜ˛y°Ü˛yï˛yÎ˚ Ù•y°l!ÓˆÏ¢Ó˚ çß√ •ˆÏÎ˚!SÈ°–ˆÜ˛y°Ü˛yï˛yÓ˚ ˆ≤Ã!§ˆÏí˛!™ Ü˛ˆÏ°ç ~ÓÇ •zÇ°ƒyˆÏu˛Ó˚ Ü˛ƒyÙ!Ó ç!ÓŸª!Óòƒy°ˆÏÎ˚ !ï˛!l !¢«˛y @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l– ˛õ!Ó˚§Çáƒyl !Ó£ÏˆÏÎ˚xÓòy ÏlÓ˚ Ü˛yÓ˚ Ïî í z!l xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ «˛ Ïe áƒy!ï˛ xç≈l Ü˛ ÏÓ˚!SÈ Ï°l–1946 §y Ï° !ï˛!l !Ó Ïê˛ ÏlÓ˚ Ó˚ ÏÎ˚° §y§y•z!ê˛Ó˚ ~Ü˛çl §Ë˛ƒ !lÓ≈y!ã˛ï˛•l– Îy !SÈ° !ÓK˛yl# ÏòÓ §Ó Ïã˛ ÏÎ ÙÎ≈yòy˛õ)î≈ ≤Ã!ï˛¤˛yl– ¢%ô%Ùye x§yôyÓî!ÓK˛yl# ÏòÓ˚•z ~•z §y§y•z!ê˛Ó˚ §Ë˛ƒ Ü˛Ó˚y •ï˛–

Ù•y°l!Ó¢ Ü˛y°Ü˛yï˛yÓ ÚÚ•z!u˛Îyl fiê˛ƒy!ê˛§!ê˛Ü˛ƒy° •z™!ê˛!ê˛í zê˛ÛÛåISIä fiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l ~ÓÇ ÚÚ¢CÛÛ lyˆÏÙ ~Ü˛!ê˛ ˛õ!eÜ˛y ã˛y°%Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l Îy ~álG ˛õ!Ó˚§Çáƒyl!ÓˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ Ùï˛!Ó!lÙÎ˚ ~ÓÇxy Ï°yã˛lyÓ ~Ü˛ §¡øylçlÜ˛ ÙM˛ !• Ï§ ÏÓ Ü˛yç Ü˛Ó ÏSÈ– xyçG ÚISIÛ ~ÓÇ ¢C í zË˛ ÏÎ•z §Ù@Ã !Ó ÏŸªÓ õ!Ó§Çáƒyl!Óò~ÓÇ xÌ≈l#!ï˛!ÓòˆÏòÓ˚ myÓ˚y á%Ó•z §Ùyò,ï˛– !mï˛#Î˚ õ!Ó˚Ü˛“ly Ü˛yˆÏ° Ù•y°l!Ó¢ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ˆ«˛ Ïe ï˛y ÏÜ˛ õÓ˚yÙ¢≈ òGÎ˚yÓ˚ çlƒ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ~ÓÇ !Ó Ïò Ï¢Ó˚ Ó•% xÌ≈l#!ï˛!Óò ÏòÓ˚ xyÙsfî çy!l ÏÎ˚!SÈ Ï°l– ï˛y ÏòÓ˚Ù Ïôƒ Ü˛ ÏÎ˚Ü˛çl õÓ˚Óï≈ # §Ù ÏÎ˚ ly ÏÓ° õ%Ó˚flÒyÓ˚ ˛õ ÏÎ˚!SÈ Ï°l– ï˛y Ì ÏÜ˛•z ÓyV˛y ÎyÎ˚ !ï˛!l ÙôyÓ# Ùyl%£Ï !ã˛l Ïï˛˛õyÓ Ïï˛l– Ù•y°l!Ó Ï¢Ó xyÙ!sfï˛ xÌ≈l#!ï˛!Óò‰ ÏòÓ Ù Ïôƒ ~Ùl Ùyl%£ÏG !SÈ Ï°lñ ÎyÓy !mï˛#Î õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!ÓÜ˛“lyÓ§ÙyçÓy!ò !ã˛hs˝yôyÓ˚yÓ˚ ï˛#Ó §Ùy Ï°yã˛Ü˛ !SÈ Ï°l– xlƒË˛y ÏÓ Ó° Ïï˛ à Ï°ñ !ï˛!l ï˛yÓ˚ §Ùy Ï°yã˛Ü˛ ÏòÓ˚ Ó=˛Óƒ ¢%l Ïï˛ˆã˛ ÏÎ˚!SÈ Ï°l– ~ Ì ÏÜ˛ í zlyÓ˚ Ù•yl õy![˛ Ïï˛ƒÓ˚ õ!Ó˚ã˛Î˚ õyGÎ˚y ÎyÎ˚–

Óï≈Ùy Ïl x ÏlÜ˛ xÌ≈l#!ï˛!ÓòÓy•zñ Ù•y°l!Ó¢ Ó!ã˛ï˛ õ!ÓÜ˛“lyÓ ò,!T˛Ë˛!Aà ≤Ãï˛ƒyáƒyl Ü˛ ÏÓl– !Ü˛v Ë˛yÓ Ïï˛ÓxÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ãà!ï˛Ó õÌ !lò≈¢ ÏlÓ «˛ Ïe ï˛yÓ à%Ó%c˛õ)î≈ xÓòy ÏlÓ çlƒ !ï˛!l !ã˛ÓfløÓî#Î • ÏÎ ÌyÜ˛ ÏÓl– õ!Ó§Çáƒylï˛ Ï_¥ ï˛yÓ˚ xÓòy ÏlÓ˚ çlƒ õ!Ó˚§Çáƒyl!ÓòÓ˚y í z õÜ, ï˛ • ÏFSÈl–

í˛zÍ§ /ÈüÈ Sukhamoy Chakraborty, ‘Mahalonobish, Prasanta Chandra’ in John

Eatwell et.al, (Eds.). The New palgrave Dictionary Economic Development, w.w.

Noton New York and London.


ˆ«˛ˆÏeÓ˚ ≤Ã§yÓ˚ âê˛yˆÏly– xÌ≈l#!ï˛Ó˚ Ë˛y£ÏyÎ˚ñ ≤ÃÓ,!Âô Óy!ÓÜ˛y Ï¢Ó˚ í zÍÜ, T˛ §)ã˛Ü˛ •° Ùyê˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#î í zÍ˛õyò ÏlÓ˚åGDPä Ü ˛Ùyàï˛‡!lÎ˚!Ùï˛ Ó,!Âô– ˆÜ˛yl !l!ò≈T˛ ÓSÈˆÏÓ˚ˆÜ˛yl ò Ï¢ í zÍ˛õy!òï˛ §ÙhflÏ oÓƒ ~ÓÇ §ÓyÜ˛ ÏÙ≈Ó xy!Ì≈Ü˛‡ÓyçyÓ˚ Ù)°ƒ•z •° ˙ ˆòˆÏ¢Ó˚ GDP– ˆÏï˛yÙÓ˚y GDP

ˆÜ˛ ~Ü˛!ê˛ ÚˆÜ˛Ü‰˛Û ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚y ~ÓÇ !ÓÜ˛y¢ •° ˆÜ˛ ÏÜ˛Ó xyÎï˛l Ó,!Âô •GÎy– Î!ò Ü˛Ü‰ !ê˛Ó xyÎï˛l Ó Ïí˛y•Î˚ñ ï˛ ÏÓ x!ôÜ˛ §ÇáƒÜ˛ °yÜ˛ ï˛y Ë˛yà Ü˛Ó˚ Ïï˛ õyÓ˚ ÏÓ–Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ çlàî Î!ò xyˆÏÓ˚y §Ù,Âô ~ÓÇ ˜Ó!ã˛eƒÙÎ˚ç#ÓlÎy˛õl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛yÎ˚ ï˛ˆÏÓ ï˛yˆÏòÓ˚ xyÓ˚G oÓƒ ~ÓÇˆ§ÓyÜ˛yˆÏÎ≈Ó˚ í˛zÍ˛õyòl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ å≤ÃÌÙ ˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛#˛õ!Ó˚Ü˛“ly xl%§y ÏÓ˚ä–

xÌ≈ ÓƒÓfiÌyÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆ«˛e ˆÌˆÏÜ˛•z ˆòˆÏ¢Ó˚ÈGDPüÈÓ˚ í zqÓ •Î˚– ÎÙl ÈüüüÈ Ü, !£Ï Ï«˛eñ !¢“ Ï«˛e ~ÓÇˆ§ÓyˆÏ«˛e– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ ˆ«˛e ˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃyÆ xÓòyˆÏlÓ˚ÙyôƒˆÏÙ•z xÌ≈ÓƒÓfiÌyÓ˚ Ü˛yë˛yˆÏÙyàï˛ Óy ˆ«˛eàï˛ àë˛l˜ï˛!Ó˚ •Î˚– !Ü˛S%È ˆòˆÏ¢ñ ÈGDPüÈÓ˚ !ÓÜ˛y¢ Ü, !£ÏÓ˚ xÓòylˆÓ!¢ñ xyÓyÓ !Ü˛S%È ò Ï¢Ó ÈGDPüÈÓ !ÓÜ˛y Ï¢ §Óy Ï«˛ ÏeÓxÓòyl Ó!¢ ÌyˆÏÜ˛– åÓy: 2.4ÈüÈ~ ò Ïáyä–

xyô%!lÜ˛#Ü˛Ó˚î / oÓƒ ~ÓÇ ˆ§Óy Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ í˛zÍ˛õyòlÓyí˛¸yˆÏlyÓ˚ çlƒ í˛zÍ˛õyòˆÏÜ˛Ó˚ lï%˛l ≤ÃÎ%!=˛ @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛

•ˆÏÓ– ˆÎÙl ÈüüüÈ ˛õ%Ó˚yˆÏly Ó#ˆÏçÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ lï%˛l Ó#çÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ ÏÓ˚ ~Ü˛çl Ü, £ÏÜ˛ í zÍ˛õyòl Ó,!Âô Ü˛Ó˚ Ïï˛ õy ÏÓ˚–~Ü˛•zË˛y ÏÓ lï%l ôÓ ÏlÓ Îsf õy!ï˛ ÓƒÓ•yÓ Ü˛ ÏÓ Ü˛yÓáylyÎí˛zÍ˛õyòl Ó,!Âô Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– lï%˛l ≤ÃÎ%!=˛Ó˚ @˝Ã•îˆÏÜ˛•zxyô%!lÜ˛#Ü˛Ó˚î Ó°y •Î˚–

ï˛ˆÏÓ xyô%!lÜ˛#Ü˛Ó˚î Ó°ˆÏï˛ ˆÜ˛Ó°Ùye lï%˛l≤ÃÎ%!=˛Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ˆÏÜ˛•z Ó%V˛yÎ˚ ly– ~Ó˚§yˆÏÌ §yÙy!çÜ˛ò,!T˛Ë˛!AàÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛lˆÏÜ˛G ˆÓyV˛yÎ˚– ˆÎÙlÈüüüÈ §ÙyˆÏçÙ!•°yˆÏòÓ˚G ˛õ%Ó˚%ˆÏ£ÏÓ˚ lƒyÎ˚ §Ùyl x!ôÜ˛yÓ˚ ≤ÃòyˆÏlÓ˚fl∫#Ü,˛!ï˛– !ã˛Ó˚yã˛!Ó˚ï˛ §Ùyç ÓƒÓfiÌyÎ˚ ~ê˛y ÙˆÏl Ü˛Ó˚y •Î˚ñÙ!•°yÓy â ÏÓ ÌyÜ˛ ÏÓ ~ÓÇ õ%Ó%£ÏÓy Ü˛yç Ü˛Ó ÏÓ– xyô%!lÜ˛§Ùyç ÓƒÓfiÌyÎ˚ñ Ù!•°yˆÏòÓ˚ Ü˛Ù≈ò«˛ï˛yˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨Ü˛Ù≈ Ï«˛ Ïe ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚– ÎÙlÈüüüÈ ÓƒyÇÜ˛ õ!Ó˚ Ï£ÏÓyÎ˚ñ!¢“ Ï«˛ Ïeñ !Óòƒy°Î˚ •zï˛ƒy!ò Ïï˛ ~ÓÇ ~•z ôÓ˚ ÏlÓ˚ §ÙyçÓƒÓfiÌy ≤ÃyÎ˚¢•z á%Ó §Ù,Âô •Î˚–

xyd!lË≈˛Ó˚ï˛y / ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ ˆò¢ ï˛yÓ˚ !lçfl∫ §¡õòÓƒÓ•yÓ Ü˛ ÏÓ xÌÓy xlƒylƒ ò¢§Ù)• Ì ÏÜ˛ xyÙòy!lÜ, ï˛§¡õò ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤ÃÓ,!Âô å!ÓÜ˛y¢ä ~ÓÇxyô%!lÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ≤ÃÌÙ§yï˛!ê˛ ˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ xydÈüÈ!lË≈˛Ó˚ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚à%Ó˚%c ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y •Î˚– ÎyÓ˚ xÌ≈ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ í˛zÍ˛õyòl Ü˛Ó˚y

Óy: 2É4 ı ˆ§ÓyˆÏ«˛e

~Ü˛!ê˛ òˆÏ¢Ó˚ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ï˛yÓ˚ ÚÜ˛yë˛yˆÏÙyàï˛ õ!Ó˚Óï≈˛lÛ §y!ôï˛ •Î˚– ~ˆÏ«˛ˆÏe Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ xq$ï˛Ó˚Ü˛ ÏÙÓ˚ Ü˛yë˛y ÏÙyàï˛ õ!Ó˚Óï≈ l •Î˚– §yôyÓ˚îï˛ñ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ §y ÏÌ §y ÏÌ §Ù@˝Ã ò¢#Î˚ í zÍ˛õyò Ïl Ü, !£Ï Ï«˛ ÏeÓ˚ xÓòylÜ˛ÙˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ !¢“ˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ xÇ!¢òy!Ó˚c Ü ˛Ù¢ ≤ÃË˛yÓ¢y°# •ˆÏÎ˚ GˆÏë˛– í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ í˛zFã˛ hflÏˆÏÓ˚ ˆ§Óy ˆ«˛e!ê˛xlƒylƒ ò%!ê˛ «˛ ÏeÓ˚ ï% °lyÎ˚ GDP åˆÙyê˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#î í zÍ˛õyòlä ï˛ Ó!¢ xÓòyl Ó˚y Ïá– Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ÈGDP üÈˆï˛Ü ,!£Ï Ï«˛ ÏeÓ˚ xÇ¢ 50 ¢ï˛yÇ Ï¢Ó˚ Ó!¢ !SÈ°ñ Îy xyÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ ò!Ó˚o ò Ï¢Ó˚ «˛ Ïe xy¢y Ü˛Ó˚ Ïï˛ õy!Ó˚– !Ü˛v 1990

§y° lyàyò Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ §Óy Ï«˛ ÏeÓ˚ xÇ¢ !SÈ° 40.59 ¢ï˛yÇ¢ åÈGDPüÈ ï˛äñ Îy Ü, !£Ï xÌÓy !¢“ Ï«˛e Ì ÏÜ˛ x!ôÜ˛!SÈ°– ~Ùlê˛y•z Ù)°ï˛ í˛zß¨ï˛ ˆò¢à%ˆÏ°yˆÏï˛ ˆòáˆÏï˛ ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚– ˆ§ÓyˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ xÇ¢#òy!Ó˚ˆÏcÓ˚ ~•z Ü ˛ÙÓô≈Ùyl≤Ã!Ü ˛Î˚y 1991 §yˆÏ°Ó˚ ˛õÓ˚Óï≈˛# §ÙˆÏÎ˚ °«˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– å~!ê˛ !SÈ° ˆòˆÏ¢Ó˚ !ÓŸªyÎ˚l ¢%Ó˚%Ó˚ !ã˛•´ fl∫Ó˚)˛õÈüÈ Îy ˛õÓ˚Óï≈˛#xôƒyÎ˚à% Ï°y Ïï˛ xy Ï°yã˛ly Ü˛Ó˚y • ÏÓä–


§Ω˛yÓƒ oÓƒà% Ï°yÓ xyÙòy!l ~!í˛ ÏÎ ÎyGÎy– ~•z l#!ï˛!ê˛ñ!ÓˆÏ¢£Ïï˛ áyˆÏòƒÓ˚ çlƒ !ÓˆÏò!¢ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ í˛z˛õÓ˚ xyÙyˆÏòÓ˚!lË≈ Ó˚ï˛y Ü˛Ùy Ïï˛ ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚ õò Ï«˛˛õ !•§y ÏÓ !Ó ÏÓ!ã˛ï˛•ˆÏÎ˚!SÈ°– ~ê˛y §•ˆÏç•z ˆÓyV˛y ÎyÎ˚ ˆÎ çlàî §¡±!ï˛!Óˆ Ïò!¢ xy!ô˛õï˛ƒ ˆÌˆÏÜ˛ Ù%=˛ •ˆ ÏÎ ˚ˆ ÏS È ï˛yˆ ÏòÓ˚fl∫!lË≈ Ó˚¢#°ï˛yÓ˚ í z õÓ˚ à%Ó%c òGÎ˚y í z!ã˛ï˛– x!ôÜ˛v ~•zxy¢AÜ˛yG !SÈ° Îñ xyÙòy!lÜ, ï˛ áy ÏòƒÓ §ÓÓÓy•ñ !Ó Ïò!¢≤ÃÎ%!=˛ ~ÓÇ !Ó Ïò!¢ õ%Ñ!çÓ˚ í z õÓ˚ !lË≈ Ó˚¢#°ï˛y xyÙy ÏòÓ˚§yÓ≈ ÏË˛ÔÙc ÏÜ˛ ò%Ó≈° Ü˛Ó˚ Ïï˛ õy ÏÓ˚– !Ó Ïò!¢ !lË≈ Ó˚¢#°ï˛yxyÙy ÏòÓ ò Ï¢Ó l#!ï˛ !l Ïò≈¢Ü˛à% Ï°y Ïï˛ !Ó Ïò!¢ •hflÏ Ï«˛˛õÓyí ¸y Ïï˛ õy ÏÓ˚–

§yÙƒï˛y ı ˆÜ˛Ó°Ùye !ÓÜ˛y¢ñ xyô%!lÜ˛#Ü˛Ó˚î ~ÓÇxyd!ÓÜ˛y Ï¢Ó hflÏÓ á%Ó í zÑã% Ïï˛ ~ÓÇ ï˛yÓ Ü˛y ÏSÈ § ÏÓ≈yÍÜ, T˛xyô%!lÜ˛ ≤ÃÎ%!=˛G ÌyÜ˛ Ïï˛ õy ÏÓ˚– ï˛y § Ï_¥G §•z ò Ï¢Ó˚x!ôÜ˛yÇ¢ Ùyl%£Ïò!Ó˚o •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~ê˛y à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˆÎxÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ §Ù,!ÂôÓ˚ §%Ê˛°à%ˆÏ°y ÎyˆÏï˛ §ÙyˆÏçÓ˚ ò!Ó˚oˆ◊î#Ó˚ Ùyl%£Ï õÎ≈hs˝ ˛õÔÑSÈˆÏï˛ õyˆÏÓ˚ ï˛y ÎyˆÏï˛ Ü˛Ó°Ùyeôl#Ó˚ ˆË˛yˆÏàÓ˚ Ó› ly •Î˚– ï˛y•z !ÓÜ˛y¢ xyô%!lÜ˛#Ü˛Ó˚î~ÓÇ xyd!lË≈˛Ó˚¢#°ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ §yÙƒï˛yÓ˚≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚ï˛yG Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ– ≤Ã Ïï˛ƒÜ˛ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ÏÜ˛ áyòƒ ï˛yÓ˚í˛z˛õÎ%=˛ Óy§fiÌylñ !¢«˛y ~ÓÇ fl∫yfiÌƒ ˛õ!Ó˚ˆÏ£ÏÓyÓ˚ ÙˆÏï˛yˆÙÔ!°Ü˛ ã˛y!•òyà%ˆÏ°y ˛õ)Ó˚ˆÏî §ÙÌ≈ •ˆÏï˛ •ˆÏÓ– §¡õò

Ó^˝ê˛ ÏlÓ˚ «˛ Ïe x§yÙƒï˛y ò)Ó˚ Ü˛Ó˚ Ïï˛ • ÏÓ–~ál xyÙÓ˚y ˆòáÓ 1950 È ü È1990 ~Ó˚

§ÙÎ˚Ü˛y Ï°Ó˚ Ù Ïôƒ ≤ÃÌÙ §yï˛!ê˛ õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!Ó˚Ü˛“lyÎ˚ã˛yÓ˚!ê˛ ÙÔ!°Ü˛ í z Ïj¢ƒ õ)Ó˚ Ïî Ü˛# ôÓ˚ ÏlÓ˚ ≤Ã Ïã˛T˛y lGÎ˚y•ˆÏÎ˚!SÈ°– ï˛yˆÏòÓ˚ ~•z ≤ÃˆÏã˛T˛y Ü,˛!£Ïñ !¢“ ~ÓÇÓy!îçƒ Ï«˛ ÏeÓ §Ê˛°ï˛y xç≈ Ïl Ü˛ï˛ò)Ó Ê˛°≤Ã§) • ÏÎ!SÈ°–1991 §yˆÏ°Ó˚ õÓ˚Óï≈˛# §ÙˆÏÎ˚ í˛zß¨Î˚l !Ó£ÏˆÏÎ˚ ~ÓÇ l#!ï˛!l Ïò≈!¢Ü˛y ≤ÃîÎ ÏlÓ «˛ Ïe à,•#ï˛ õò Ï«˛˛õà% Ï°y §¡õ ÏÜ≈ï, ï˛#Î˚ xôƒy ÏÎ˚ õí ¸ ÏÓy–

2.3 Ü, !£Ï≤ÃÌÙ xôƒyˆÏÎ˚ ˆï˛yÙÓ˚y çylˆÏï˛ ˆ˛õˆÏÓ˚SÈ ˆÎñ

Å˛õ!l ÏÓ!¢Ü˛ ¢y§lÜ˛y Ï° Ë˛yÓ˚ Ïï˛ Ü, !£Ï Ï«˛ Ïe !ÓÜ˛y¢ Óy§yÙƒï˛y ˆÜ˛ylê˛y•z !SÈ° ly– fl∫yô#l Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ l#!ï˛!lô≈yÓÜ˛ ÏòÓ ~•z !Ó£ÏÎà% Ï°y §¡õ ÏÜ≈ !Óã˛yÓ !Ó ÏÓã˛ly Ü˛Ó Ïï˛•ˆÏÎ˚!SÈ°– Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏe Ë)˛!Ù §ÇflÒyÓ˚ ~ÓÇ í˛zFã˛ Ê˛°l¢#°Ó# ÏçÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ó,!ÂôÓ˚ Ùyôƒ ÏÙ ï˛yÓ˚y Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ Ü, !£Ï Ï«˛ Ïe~Ü˛Ó˚Ü˛Ù Ó≤’!ÓÜ˛ ôyÓ˚yÓ˚ §)ã˛ly Ü˛ ÏÓ˚!SÈ Ï°l–

Ë) !Ù §ÇflÒyÓ˚fl∫yô#lï˛yÓ˚ §ÙˆÏÎ˚ñ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ë)˛!Ùfl∫_¥ ÓƒÓfiÌyÓ˚

≤Ãôyl Ó!¢T˛ƒ !SÈ° Ùôƒfl∫_¥ ÏË˛yà# ÏòÓ˚ xÓfiÌyl åÎy ÏòÓ˚ç!ÙòyÓ˚ñ çy!àÓ˚òyÓ˚ •zï˛ƒy!ò !Ó!Ë˛ß¨ lyˆÏÙ çyly ÎyÎ˚ä–

Ü˛yçà% Ï°y Ü˛ ÏÓ˚yØ l#ˆÏã˛Ó˚ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°yˆÏï˛ õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ ≤ÃÎ%!=˛Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y /ÈüÈ

Ü˛ä áyòƒ o ÏÓƒÓ˚ í zÍ˛õyòláä oÓƒˆÏÜ˛ õƒyˆÏÜ˛ê˛ çyï˛ Ü˛Ó˚yàä àîÙyôƒÙ

Ø 1990-91 ~ÓÇ 2014-15 §yˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ó˚Æy!l ~ÓÇ xyÙòy!lçyï˛ Ù%áƒ oÓƒà%ˆÏ°y !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ï˛y!°Ü˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚y–

Ü˛ä õyÌ≈Ü˛ƒ ÓÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚yáä xydÈüÈ!lË≈ Ó˚¢#°ï˛yÓ˚ ≤ÃË˛yÓ ÓyV˛y ÎyÎ˚ !Ü˛⁄

~à% Ï°y !Ó£ÏòË˛y ÏÓ çyl Ïï˛ ï˛yÙÓ˚y õÓ˚Óï≈ # ÓSÈ ÏÓ˚Ó˚ Ú•z ÏÜ˛yl!ÙÜ˛ §y ÏË≈ Û òá–


ÎyÓy Ü˛Ó°Ùye ç!ÙÓ ≤ÃÜ, ï˛ ã˛y!£Ï ÏòÓ Ü˛ySÈ Ì ÏÜ˛ áyçlyxyòyÎ˚ Ü˛Ó˚ï˛– ï˛ˆÏÓ Ü,˛!£ÏÓ˚ í˛zß¨!ï˛Ó˚ çlƒ ~ˆÏòÓ˚ ˆÜ˛yˆÏlyxÓòyl !SÈ° ly– Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ fl∫“ í˛zÍ˛õyòl¢#°ï˛yË˛yÓ˚ï˛ˆÏÜ˛ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛y ˆÌˆÏÜ˛ áyòƒ xyÙòy!l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÓyôƒÜ˛ ÏÓ!SÈ°– Ü, !£Ï Ï«˛ Ïe §yÙƒï˛y ≤Ã!ï˛¤˛yÓ çlƒ Ë) !Ù §ÇflÒy ÏÓÓ≤Ã ÏÎyçl#Îï˛y òáy !ò ÏÎ!SÈ°– Îy Ïï˛ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛Ë˛y ÏÓ ç!ÙÓˆçyˆÏï˛Ó˚ Ùy!°Ü˛yly ˛õ!Ó˚Óï≈˛lˆÏÜ˛•z ˆÓyV˛yˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–fl∫yô#lï˛yÓ˚ ~Ü˛ÓSÈÓ˚ ˛õˆÏÓ˚•z Ùôƒfl∫cˆÏË˛yà#ˆÏòÓ˚ !ÓˆÏ°y˛õ§yôˆÏlÓ˚ çlƒ ~ÓÇ ã˛y!£ÏˆÏòÓ˚ ç!ÙÓ˚ Ùy!°Ü˛yly ≤ÃòyˆÏlÓ˚çlƒ õò Ï«˛˛õ @Ã•î Ü˛Óy • ÏÎ!SÈ°– ~•z õò Ï«˛ Ï õÓ ˛õSÈ ÏlÎ%!=˛ !SÈ° Îñ ã˛y!£Ï ÏòÓ˚ ç!ÙÓ˚ Ùy!°Ü˛yly ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y • Ï°ï˛yÓ˚y ç!ÙÓ˚ í˛zß¨!ï˛Ó˚ çlƒ !lˆÏçˆÏòÓ˚ !lˆÏÎ˚y!çï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛í˛zÍ§y!•ï˛ •ˆÏÓ– ï˛ˆÏÓ ï˛yˆÏòÓ˚ çlƒ ˛õÎ≈yÆ Ù)°ôˆÏlÓ˚GÓƒÓfiÌy Ü˛Ó Ïï˛ • ÏÓ– Ü, !£Ï Ï«˛ Ïe §yÙƒï˛yÓ õ!Ó!ô !ÓhflÏy ÏÓÓ

çlƒ xlƒ ~Ü˛!ê˛ ÓƒÓfiÌyG !SÈ° ï˛y •° çy Ïï˛Ó˚ § ÏÓ≈yFã˛§#Ùy !lô≈yÓ˚ˆÏîÓ˚ l#!ï˛– ÎyÓ˚ xÌ≈ •° ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛Ó˚Ùy!°Ü˛ylyô#l ç!ÙÓ § ÏÓ≈yFã˛ §#Ùyly !lô≈yÓî Ü˛Óy– ç!ÙÓ§ ÏÓ≈yFã˛ §#Ùy !lô≈yÓ ÏîÓ ≤Ãôyl í z Ïj¢ƒ !SÈ° !Ü˛S%È Ùyl% Ï£ÏÓ•yˆÏï˛ Ü˛w#Ë)˛ï˛ ç!ÙÓ˚ Ùy!°Ü˛ylyˆÏÜ˛ •…y§ Ü˛Ó˚y–

Ùôƒfl∫cˆÏË˛yà#ˆÏòÓ˚ !ÓˆÏ°y˛õ §yôˆÏlÓ˚ Ê˛ˆÏ° ≤ÃyÎ˚200 °yá ã˛y!£Ï §Ó˚y§!Ó˚ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ §ÇflõˆÏ¢≈ ~ˆÏ§!SÈ°–~Ë˛yˆÏÓ ~Ó˚y ç!ÙòyÓ˚ˆÏòÓ˚ ˆ¢y£ÏˆÏîÓ˚ •yï˛ ˆÌˆÏÜ˛ Ù%!=˛ˆ˛õ ÏÎ˚!SÈ°– ≤Ãçy ã˛y!£Ï ÏòÓ˚ ç!ÙÓ˚ Ùy!°Ü˛yly ≤Ãòyl Ü˛Ó˚yÎ˚ï˛yÓ˚y í˛zÍ˛õyòl Ó,!Âô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ í˛zÍ§y!•ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°– ï˛yÓ˚Ê˛ˆ Ï° Ü, ˛ !£ Ïˆ Ï«˛ˆ ÏeÓ˚ x@˝ Ãà!ï˛ •ˆ ÏÎ ˚ !S È°– ï˛ˆ ÏÓÙôƒfl∫cÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ xÓ°%!ÆÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ §yÙƒï˛yÓ˚ °«˛ƒ!ê˛§¡õ)î≈Ë˛yˆÏÓ ˛õ)Ó˚î •Î˚!l– !Ü˛S%È !Ü˛S%È xM˛ˆÏ° ˛õ%Ó˚yï˛lç!ÙòyÓ˚Ó˚y xy•z ÏlÓ˚ ÊÑ yÜ˛ Ü˛y Ïç °y!à ÏÎ˚ !Ó¢y° õ!Ó˚Ùyî

Óy: 2É5 ı Ùy!°Ü˛yly ~ÓÇ í zj#˛õÜ˛ §Ù)•

ÚÚÜ,˛£ÏˆÏÜ˛Ó˚ ç!ÙÛÛ l#!ï˛!ê˛ ˆÎ ôyÓ˚îyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ •ˆÏÎ˚!SÈ° ï˛y •°ñ Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏÜ˛ Î!ò ç!ÙÓ˚ Ùy!°Ü˛yly≤Ãòyl Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ï˛ˆÏÓ ï˛yÓ˚y í˛zÍ˛õyòl Ó,!ÂôˆÏï˛ x!ôÜ˛ í˛zÍ§y• ~ÓÇ í˛zj#˛õlyÓ˚ §yˆÏÌ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏÓ– Ü˛yÓ˚îñ ç!ÙÓ˚Ùy!°Ü˛yly ˆ˛õˆÏ° Ü, £ÏÜ˛Ó˚y Ó,!Âô≤ÃyÆ í˛zÍ˛õyòl ˆÌˆÏÜ˛ Ù%lyÊ˛y xç≈l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ– Îï˛«˛î ˛õÎ≈hs˝ ˆÜ˛Ó° ç!ÙÓ˚Ùy!°Ü˛Ó˚y•z Ó!ô≈ï˛ í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ §%Ê˛° ˛õyˆÏÓ ï˛ï˛«˛î ≤Ãçyã˛y!£ÏÓ˚y ç!ÙÓ˚ í˛zÍÜ˛£Ï≈ï˛y Ó,!ÂôˆÏï˛ í˛zÍ§y!•ï˛ •ˆÏÓ ly–í zÍ˛õyòl «˛ Ïe í zÍ§y• í zj#˛õlyÓ˚ «˛ Ïe Ùy!°Ü˛ylyÓ˚ ≤ÃË˛y ÏÓÓ˚ à%Ó%c Ù)°ƒyÎ˚ ÏlÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ í zòy•Ó˚î xy Ï°yã˛lyÜ˛Ó˚y ÎyÎ˚– ÎÙl ÈüüüÈ õ)Ó≈ï˛l §y!Ë˛ ÏÎ˚ï˛ §Ç Ïâ Ü ,£ÏÜ˛Ó˚y á%Ó•z òyÎ˚§yÓ˚yË˛y ÏÓ !Ó!Ü Ó˚ çlƒ Ê˛° õƒy ÏÜ˛ê˛çyï˛ Ü˛Ó˚ï˛–≤ÃyÎ˚¢•z ˆòáy ˆÎï˛ñ Ü,˛£ÏÜ˛Ó˚y ~Ü˛•z ÓyˆÏ: Ë˛yˆÏ°y Ê˛ˆÏ°Ó˚ §yˆÏÌ ˛õã˛y Ê˛°G !òˆÏÎ˚ !òˆÏFSÈ– Î!òG ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ Ü,˛£ÏÜ˛•zçylï˛ñ ~Ü˛•z ÓyˆÏ: ˛õã˛y Ê˛ˆÏ°Ó˚ §yˆÏÌ Ë˛yˆÏ°y Ê˛° !òˆÏ° ˛õã˛y Ê˛°à%ˆÏ°y Ë˛yˆÏ°y Ê˛°ˆÏÜ˛ lT˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòˆÏÓ– ˆÎˆÏ•ï%˛Ê˛°à% Ï°y !Ó!Ü Ü˛Ó˚y Îy ÏÓ lyñ ï˛y•z Ü, £Ï ÏÜ˛Ó˚ °yÜ˛§yl • ÏÓ– ï˛y• Ï° õ)Ó≈ï˛l §y!Ë˛ ÏÎ˚ï˛ §Ç Ïâ Ü, £ÏÜ˛Ó˚y Ü˛l ~ÙlÜ˛Ó˚ï˛ Îy Ïï˛ ï˛y ÏòÓ˚ !l!Ÿã˛ï˛Ë˛y ÏÓ °yÜ˛§yl • ÏÓ⁄ ~Ó˚ í z_Ó˚!ê˛ Ü, £ÏÜ˛ ÏòÓ˚ í zÍ§y• í zj#˛õlyÓ˚ §y ÏÌ ç!í ¸ï˛– Î Ï•ï%˛õ)Ó≈ï˛l §y!Ë˛ˆÏÎ˚ï˛ §ÇˆÏâ Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ !lçfl∫ Ü˛yˆÏly ç!Ù SÈ° lyñ ï˛y•z ï˛yˆÏòÓ˚ °yË˛ Óy «˛!ï˛ Ü˛ylê˛y•z flõT˛ Ü˛Ó˚ï˛ly– Ùy!°Ü˛yly fl∫ˆÏcÓ˚ xl%˛õ!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ñ Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ ò«˛ï˛y ÓçyÎ˚ Ó˚yáyÓ˚ «˛ˆÏe ï˛Ùl Ü˛yˆÏly í˛z!j˛õly !SÈ° ly– ~ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓyV˛y ÎyÎ˚ !Ó¢y° ˛õ!Ó˚Ùyî í˛zÓ≈Ó˚ ç!Ù ÌyÜ˛y §ˆÏ_¥G ˆ§y!Ë˛ˆÏÎ˚ï˛ §ÇˆÏâ ˆÜ˛l Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ í˛zÍ˛õyòl¢#°ï˛yáyÓ˚y˛õ !SÈ°–

í˛zÍ§ ı Thomas Sowell, Basic Economics : A Citizen’s Guide to the Economy,

New York : Basic Book, 2004, Second Edition–


ç!Ù !l Ïç ÏòÓ˚ òá Ï° ˆÓ˚ Ïá!SÈ°– ~Ùl x ÏlÜ˛ âê˛lyâ Ïê˛!SÈ° Îáy Ïl Ë˛yàã˛y!£Ï ÏòÓ í zÍáyï˛ Ü˛Óy • ÏÎ!SÈ° ~ÓÇË) fl∫yÙ#Ó˚y !l Ïç ÏòÓ˚ ç!ÙÓ˚ ≤ÃÜ, ï˛ ã˛y!£Ï !•§y ÏÓ òy!Ó Ü˛ ÏÓ˚ç!ÙÓ˚ Ùy!°Ü˛yly òy!Ó Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l– ~Ùl!Ü˛ñ Ü, £ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ç!ÙÓ˚ Ùy!°Ü˛yly ≤Ãy!ÆÓ˚ õ ÏÓ˚G ò!Ó˚oï˛Ù Ü, !£Ï ◊!ÙÜ˛Ó˚yåˆÎÙl Ë˛yàã˛y£Ï# ~ÓÇ Ë)˛!Ù•#l ◊!ÙÜ˛ä Ë)˛!Ù §ÇflÒyˆÏÓ˚§%Ê˛° õyÎ˚ ly–

ç!ÙÓ˚ |ôÁ≈§#Ùy !lô≈yÓ˚îÜ˛yÓ˚# xy•zl!ê˛G x ÏlÜ˛ÓyôyÓ˚ §¡ø%á#l •ˆÏÎ˚!SÈ°– ÓˆÏí˛¸y Ë)˛fl∫yÙ#Ó˚y xyòy°ˆÏï˛xy•zl!ê˛Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô xy˛õ!_ çy!lˆÏÎ˚!SÈˆÏ°l– ÎyˆÏï˛ ~Ó˚ÓyhflÏÓyÎ˚l !Ó°!¡∫ï˛ • ÏÎ˚!SÈ°– ~•z !Ó°!¡∫ï˛ §ÙÎ˚Ü˛y Ï°Ó˚Ù Ïôƒ ï˛yÓ˚y ï˛y ÏòÓ˚ ç!Ù !lÜ˛ê˛ xyd#Î˚ ÏòÓ˚ ly ÏÙ l!ÌË% =˛Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– ~Ë˛yˆÏÓ ï˛yÓ˚y Ë)˛!Ù §ÇflÒyÓ˚ xy•zlˆÏÜ˛ í˛zˆÏ˛õ«˛yÜ˛Ó˚ Ïï˛ §ÙÌ≈ • ÏÎ˚!SÈ°– xy•zl!ê˛ Ïï˛G ~Ùl x ÏlÜ˛ ÊÑ yÜ˛!SÈ° ˆÎà%ˆÏ°yÓ˚ §%ˆÏÎyà Ü˛yˆÏç °y!àˆÏÎ˚ ÓˆÏí˛¸y Ë)˛ÈüÈfl∫yÙ#Ó˚yï˛y ÏòÓ˚ ç!Ù ô ÏÓ˚ Ó˚ Ïá!SÈ°– Ü˛Ó˚y°y ~ÓÇ õ!Ÿã˛ÙÓ ÏAàË) !Ù §ÇflÒyÓ˚ ≤Ã!Ü Î˚y!ê˛ §Ê˛° • ÏÎ˚!SÈ°– Ü˛yÓ˚îñ ~•z§ÙhflÏÓ˚yˆÏçƒÓ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚à%ˆÏ°y ï˛yˆÏòÓ˚ l#!ï˛Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ ≤ÃÜ,˛ï˛ã˛y£Ï#ˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ç!Ù ≤ÃòyˆÏl ≤Ã!ï˛◊%!ï˛ÓÂô !SÈˆÏ°l–ò%Ë≈ yàƒÓ¢ï˛ xlƒylƒ Óyçƒà% Ï°yÓ òyÎÓÂôï˛y ~Ü˛•z hflÏ ÏÓÓ!SÈ° ly ~ÓÇ ÎyÓ˚ Ê˛ˆÏ° xyçG ç!ÙÓ˚ ˆçyï˛ !lô≈yÓ˚ˆÏîÓ˚ˆ«˛ˆÏe !Ó¢y° x§yÙƒï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ àˆÏSÈ–

§Ó%ç !Ó≤’Ó ıÈ fl∫yô#lï˛yÓ˚ §ÙÎ˚ ò Ï¢Ó˚ ≤ÃyÎ˚ 75 ¢ï˛yÇ¢çl§Çáƒy Ü,˛!£ÏÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#° !SÈ°– Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏeÓ˚í zÍ˛õyòl¢#°ï˛y á%Ó•z Ü˛Ù !SÈ° Ü˛yÓ˚îñ §áy Ïl õ% ÏÓ˚y Ïly≤ÃÎ%!=˛ ÓƒÓ•yÓ˚ •ï˛ ~ÓÇ x!ôÜ˛yÇ¢ Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ çlƒ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy !SÈ° ly– Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ Ü,˛!£Ï Ù)°ï˛Ó,!T˛˛õyï˛ !lË≈ Ó !SÈ°– Î!ò Ó,!T˛˛õyï˛ Ü˛Ù •ï˛ ï˛ ÏÓ Ü, £ÏÜ˛Óy§Ù§ƒyÎ õí˛ Ïï˛y Î Ï•ï% á%Ó Ü˛Ù §ÇáƒÜ˛ Ü, £ÏÜ˛Óy•z § Ïã˛Ó§%!Óôy ˆ˛õï˛– Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ ¢y§lÜ˛yˆÏ°Ó˚ Ü,˛!£ˆÏ«˛ˆÏeÓ˚fiÌ!ÓÓ˚ï˛y Ù)°ï˛ §Ó%ç !Ó≤’ˆÏÓÓ˚ myÓ˚y fiÌyÎ˚#Ë˛yˆÏÓ ò)Ó˚

• ÏÎ!SÈ°– ~ Ï«˛ Ïeñ í zFã˛Ê˛°l¢#° Ó#ç ÓƒÓ•y ÏÓÓ Ùyôƒ ÏÙáyòƒ ¢ˆÏ§ƒÓ˚ í˛zÍ˛õyòl !ÓˆÏ¢£Ïï˛ ôyl ~ÓÇ àˆÏÙÓ˚ Ê˛°lÓ•%°yÇˆÏ¢ Ó,!Âô ˛õˆÏÎ˚!SÈ°– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ó#ç ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚çlƒ §!ë˛Ü˛ õ!Ó˚Ùy Ïî §yÓ˚ ~ÓÇ Ü˛#ê˛ly¢ ÏÜ˛Ó˚ §y ÏÌ §y ÏÌ!lÎ!Ùï˛ ç° §ÓÓÓy Ï•Ó ≤Ã ÏÎyçl#Îï˛y !SÈ°– ~•z ôÓ ÏlÓí z õÜ˛Ó˚ ÏîÓ˚ §!ë˛Ü˛ xl% õy Ïï˛ ≤Ã ÏÎ˚yà Ü˛Ó˚y çÓ%!Ó˚ !SÈ Ï°y–ˆÎ §ÙhflÏ Ü, £ÏÜ˛Ó˚y í zFã˛Ê˛°l¢#° Ó#ç ÓƒÓ•y ÏÓ˚Ó˚ Ùyôƒ ÏÙí˛z˛õÜ,˛ï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ï˛yˆÏòÓ˚ çlƒ !lÎ˚!Ùï˛ ç°ˆÏ§ã˛ÓƒÓfiÌyÓ˚ õy¢y˛õy!¢ Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ §y•yˆÏÎƒÓ˚G≤Ã ÏÎ˚yçl • ÏÎ˚ õ ÏÓ˚!SÈ° Îy Ïï˛ ï˛yÓ˚y §yÓ˚ ~ÓÇ Ü˛#ê˛ly¢Ü˛!Ü˛lˆÏï˛ õyˆÏÓ˚– ï˛yÓ˚ Ê˛ˆÏ° §Ó%ç !Ó≤’ˆÏÓÓ˚ ≤ÃÌÙ õÎ≈yˆÏÎ˚ñå1960 §yˆÏ°Ó˚ ÙyV˛yÙy!V˛ §ÙÎ˚ ˆÌˆÏÜ˛ 1970 ÈüÈ~Ó˚ÙyV˛yÙy!V˛ ˛õÎ≈hs˝ä í˛zFã˛Ê˛°l¢#° Ó#ˆÏçÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ˆÜ˛Ó°Ùye ˛õyOyÓñ xrô ≤ÃˆÏò¢ ~ÓÇ ï˛y!Ù°lyí˛YÓ˚ Ùï˛!Ü˛S%È §Ù,Âô Ó˚yˆÏçƒÓ˚ ÙˆÏôƒ §#ÙyÓÂô !SÈ°– ï˛ySÈyí˛¸yˆÜ˛Ó°Ùye àÙ í zÍ˛õyòÜ˛ xM˛°à% Ï°y Ïï˛•z í zFã˛Ê˛°l¢#°Ó#ç ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ §%Ê˛°à%ˆÏ°y ˛õyGÎ˚y !àˆÏÎ˚!SÈˆÏ°y– §Ó%ç!Ó≤’ ÏÓÓ !mï˛#Î õÎ≈y ÏÎ å70-80 ò¢ ÏÜ˛Ó ÙyV˛Ùy!V˛ §ÙÎäñHYV ≤ÃÎ%!=˛ xyÓ˚G xˆÏlÜ˛ Ó˚yˆÏçƒÓ˚ ÙˆÏôƒ !ÓhflÏyÓ˚ °yË˛Ü˛ ÏÓ ~ÓÇ ~Ó Ê˛ Ï° xyÓG x ÏlÜ˛ ôÓ ÏlÓ Ê˛§ Ï°Ó «˛e~Ó §%Ê˛° õyGÎy ÎyÎ– §Ó%ç !Ó≤’ ÏÓÓ ≤ÃÎ%!=˛àï˛ í zßÎ ÏlÓ!ÓhflÏy ÏÓÓ Ê˛ Ï° Ë˛yÓï˛ áyòƒ¢§ƒ í zÍ˛õyò Ïl fl∫ÎΩ˛Óï˛y xç≈lÜ˛ˆÏÓ˚– xyÙyˆÏòÓ˚ òˆÏ¢Ó˚ áyˆÏòƒÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl Ùê˛yˆÏï˛ xyÓ˚xyÙy ÏòÓ xy ÏÙ!ÓÜ˛y Óy xlƒylƒ ò Ï¢Ó òÎyÓ í z õÓ !lË≈ ÓÜ˛Ó˚ Ïï˛ •° ly–

Ü,˛!£ˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ í˛zÍ˛õyòl Ó,!Âô ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈!Ó£ÏÎ˚– !Ü˛v ~!ê˛ ÎˆÏÌT˛ lÎ˚– ÓyçyˆÏÓ˚ !Ó!Ü ˛Ó˚ õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ñÎ!ò Ü, £ÏÜ˛Ó˚y Ó,!Âô ≤ÃyÆ í zÍ˛õyò ÏlÓ˚ x!ôÜ˛yÇ¢•z !l ÏçÓ˚yˆË˛yà Ü˛ ÏÓ˚– ï˛ ÏÓ §yÙ!@˝ÃÜ˛Ë˛y ÏÓñ xÌ≈ÓƒÓfiÌyÎ˚ í zÍ˛õyòlÓ,!ÂôÓ˚ Ê˛ Ï° Ü˛yl õ!Ó˚Óï≈ l xy§ ÏÓ ly– xlƒ!ò ÏÜ˛ñ Î!òÜ, £ÏÜ˛Óy Óyçy ÏÓ Î ÏÌT˛ õ!ÓÙyî Ü, !£Ïçyï˛ oÓƒ !Ó!Ü Ü˛ ÏÓñ


ï˛ ÏÓ ~•z Ó,!Âô≤ÃyÆ í zÍ˛õyòl xÌ≈ÓƒÓfiÌyÎ˚ í z ÏÕ‘á ÏÎyàƒ˛õ!Ó˚Óï≈˛l xylˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– Ü,˛£ÏÜ˛Ó˚y Ü,˛!£Ïçyï˛ oˆÏÓƒÓ˚ ˆÎxÇ¢ Óyçy ÏÓ˚ !Ó!Ü Ü˛ ÏÓ˚ ï˛y ÏÜ˛ ÓyçyÓ˚ í zm,_ Ó Ï°– §Ó%ç!Ó≤’ ÏÓÓ˚ §Ù ÏÎ˚ñ í zÍ˛õy!òï˛ ôyl ~ÓÇ à ÏÙÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ë˛y Ï°yxÇ¢•z Ü,˛£ÏÜ˛Ó˚y ÓyçyˆÏÓ˚ !Ó!Ü ˛ Ü˛Ó˚ï˛ åÓyçyÓ˚ í˛zm,_!•ˆÏ§ˆÏÓä– ï˛yÓ˚ Ê˛ˆÏ°ñ xlƒylƒ ˆË˛yàƒoˆÏÓƒÓ˚ ï%˛°lyÎ˚áyòƒ¢ˆÏ§ƒÓ˚ òyÙ Ü˛ˆÏÙ !àˆÏÎ˚!SÈ°– fl∫“ xyÎ˚# ˆ◊!î ÎyÓ˚yï˛y ÏòÓ xy ÏÎÓ ~Ü˛ê˛y !ÓÓyê˛ xÇ¢ áy ÏòƒÓ çlƒ áÓã˛ Ü˛ ÏÓñòyÙ •…yˆÏ§Ó˚ Ê˛ˆÏ° ï˛yÓ˚y xˆÏ˛õ«˛yÜ,˛ï˛ x!ôÜ˛ í˛z˛õÜ,˛ï˛• ÏÎ˚!SÈ°– §Ó%ç !Ó≤’ ÏÓÓ˚ Ê˛ Ï° §Ó˚Ü˛yÓ˚ Î ÏÌT˛ õ!Ó˚Ùy Ïîáyòƒ¢ˆÏ§ƒÓ˚ Ùç%ï˛ §,!T˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆ˛õˆÏÓ˚!SÈ° ÎyˆÏï˛ áyòƒ§ÇÜ˛ Ïê˛Ó §ÙÎ ï˛y ÓƒÓ•yÓ Ü˛Óy ÎyÎ– Î!òG §Ó%ç !Ó≤’ ÏÓÓÊ˛ Ï° ò¢ Ó•%°yÇ Ï¢ í z õÜ, ï˛ • ÏÎ!SÈ°ñ ï˛ ÏÓ ÓƒÓ•,ï˛ ≤ÃÎ%!=˛§¡õ)î≈Ë˛y ÏÓ V%Ñ !Ü˛ Ù%=˛ !SÈ° lyñ ~Ó˚Ü˛Ù ~Ü˛!ê˛ ≤Ãôyl V%Ñ !Ü˛§Ω˛Óï˛ !SÈˆÏ°y ôl# ~ÓÇ ò!Ó˚o ã˛y!£ÏˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ x§yÙƒï˛y

Ó,!Âô– Ü˛yÓ˚î ~ˆÏ«˛ˆÏe ˆÜ˛Ó° ôl# Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ•z≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ í˛z˛õÜ˛Ó˚îà%ˆÏ°y §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚yÓ˚ §yÙÌ≈ƒ !SÈ°–ÎyˆÏï˛ ˆÜ˛Ó° ï˛yÓ˚y•z §Ó%ç !Ó≤’ˆÏÓÓ˚ §%Ê˛°à%ˆÏ°y @˝Ã•îÜ˛Ó Ïï˛ õyÓ Ïï˛y– x!ôÜ˛vñ ~§ÙhflÏ í zFã˛Ê˛°l¢#° çy Ïï˛Ó¢§ƒà%ˆÏ°yˆÏï˛ Ü˛#ê˛˛õï˛ˆÏAàÓ˚ xyÜ ˛ÙˆÏîÓ˚ xy¢AÜ˛y ˆÓ!¢!SÈ°– ï˛y•z «%˛o Ü,˛£ÏÜ˛ñ ÎyÓ˚y ~•z ≤ÃÎ%!=˛ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°ï˛yÓ˚y Ü˛#ê˛˛õï˛ˆÏAàÓ˚ xyÜ ˛ÙˆÏî §Ó≈fl∫yhs˝ •ˆÏï˛ õyÓ˚ï˛–

ˆ§ÔË˛yàƒÓ¢ï˛ñ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÎ%=˛ ˛õòˆÏ«˛˛õ@˝Ã•ˆÏîÓ˚ Ê˛ˆÏ° ~•z §ÙhflÏ xy¢AÜ˛yà%ˆÏ°y ÓyhflÏˆÏÓ ˛õ!Ó˚îï˛•Î˚!l– §Ó˚Ü˛yÓ˚ñ «%˛oã˛y!£ÏˆÏòÓ˚ fl∫“ §%ˆÏò î ≤ÃòylÜ˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°y ~ÓÇ Ë˛ï≈%˛!Ü˛ˆÏï˛ §yÓ˚ !òˆÏÎ˚!SÈ° ÎyˆÏï˛ «%˛oã˛y!£ÏÓyG ï˛y ÏòÓ ≤Ã ÏÎyçl#Î í z õÜ˛Óî ˛õ Ïï˛ õy ÏÓ– Î Ï•ï%«% oã˛y!£ÏÓ˚y ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚ í z õÜ˛Ó˚î §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚ Ïï˛ õyÓ˚ Ïï˛yñï˛y•z Ü˛y°Ü ˛ˆÏÙ «%˛o Ê˛yÙ≈à%ˆÏ°yÓ˚ í˛zÍ˛õyòl¢#°ï˛y Ó,•ÍÊ˛yÙ≈à% Ï°y í zÍ˛õyòl¢#°ï˛yÓ˚ §Ùyl • ÏÎ˚!SÈ°– ~Ó˚ Ê˛ Ï°ñ

§Ó%ç !Ó≤’ˆÏÓÓ˚ õÓ˚ Ü˛ˆï˛yÙyÓ˚ ≤ÃhflÏy ÏÓ xy@˝Ã•#

• ÏÓ⁄


§Ó%ç !Ó≤’Ó ôl# ~ÓÇ ò!Ó˚o í˛zË˛Î˚ ˆ◊!îÓ˚ Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚•zí˛z˛õÜ,˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– §Ó˚Ü˛yÓ˚ myÓ˚y ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ àˆÏÓ£ÏîyˆÜ˛wà%ˆÏ°yÓ˚ í˛z˛õÎ%=˛ ˛õ!Ó˚ˆÏ£ÏÓyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ Ê˛§ˆÏ°Ü˛#ê˛˛õï˛ ÏAàÓ˚ xyÜ Ù ÏîÓ˚ ≤Ã ÏÜ˛y˛õ ≤Ã¢!Ùï˛ • ÏÎ˚!SÈ°– ÎyÓ˚Ê˛ˆÏ° «%oã˛y!£ÏˆÏòÓ˚ xy¢AÜ˛yG •…y§ ˆ˛õˆÏÎ˚!SÈ°– ˆï˛yÙÓ˚y~!ê˛ ÙˆÏl Ó˚yáˆÏÓ Î!ò §Ó˚Ü˛yÓ˚ lï%˛l ≤ÃÎ%!=˛Ó˚ §%Ê˛° «%˛oã˛y!£ÏˆÏòÓ˚ ˆòGÎ˚yÓ˚ çlƒ Óƒy˛õÜ˛ ˛õ!Ó˚§ˆÏÓ˚ ˛õòˆÏ«˛˛õ @˝Ã•îly Ü˛Ó˚ˆÏï˛yñ ï˛ˆÏÓ §Ó%ç !Ó≤’ˆÏÓÓ˚ §%Ê˛° ˆÜ˛Ó°Ùye ôl#ã˛y£Ï#Ó˚y•z xç≈l Ü˛Ó˚ Ïï˛ õyÓ˚ï˛–

Ë˛ï≈%˛!Ü˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Óï˛Ü≈˛ ı Óï≈˛ÙyˆÏlñ Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏe ≤ÃˆÏòÎ˚Ë˛ï%≈ !Ü˛Ó˚ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ Î%!=˛ @˝Ãy•ƒï˛yñ ~Ü˛!ê˛ Ó Ïí˛¸y !Óï˛ ÏÜ≈ Ó˚!Ó£ÏÎ˚– ~!ê˛ §Ó≈§¡øï˛Ë˛yˆÏÓ fl∫#Ü,˛ï˛ ˆÎñ §ÙhflÏ Ü,˛£ÏÜ˛ñ!ÓˆÏ¢£Ïï˛ «%˛o Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ lï%˛l HYV ≤ÃÎ%!=˛ @˝Ã•ˆÏîÓ˚çlƒ í˛zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ë˛ï≈%˛!Ü˛ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl!SÈ°– ˆÎˆÏÜ˛yl lï%˛l ≤ÃÎ%!=˛•z Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ V%Ñ˛!Ü˛˛õ)î≈ ÙˆÏl•ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ï˛y•z Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ lï%˛l ≤ÃÎ%!=˛Ó˚ ˛õÓ˚#«˛y!lÓ˚#«˛yÓ˚ çlƒ í˛zÍ§y• ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ë˛ï≈%˛!Ü˛ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y≤ÃˆÏÎ˚yçl– !Ü˛S%È xÌ≈l#!ï˛!Óò ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚lñ ~Ü˛ÓyÓ˚ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃÎ%!=˛ °yË˛çlÜ˛ •ˆÏÎ˚ í˛ zë˛ˆÏ° ~ÓÇ ï˛yÓƒy˛õÜ˛Ë˛yˆÏÓ à,•#ï˛ •ˆÏ° õÎ≈yÎ˚Ü ˛!ÙÜ˛Ë˛yˆÏÓ Ë˛ï%≈ !Ü˛ ¢£ÏÜ˛ ÏÓ˚ òGÎ˚y í z!ã˛ï˛– Ü˛yÓ˚î ï˛ál Ë˛ï≈% !Ü˛Ó˚ í z Ïj¢ƒ õ)Ó˚î• ÏÎ˚ à ÏSÈ– Î!òG Ü, £ÏÜ˛ ÏòÓ˚ §%Ê˛° ≤Ãòy ÏlÓ˚ çlƒ Ë˛ï≈% !Ü˛≤Ãòyl Ü˛Ó˚y •Î˚ !Ü˛v §yˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ Ó!¢ õ!Ó˚ÙyˆÏî Ë˛ï≈%˛!Ü˛≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏ° §yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yÓ˚áylyà%ˆÏ°yG í˛z˛õÜ,˛ï˛ •Î˚ ~ÓÇË˛ï≈% !Ü˛ ≤Ãòy ÏlÓ˚ Ê˛ Ï° Ü, £ÏÜ˛Ó˚yñ !Ó Ï¢£Ïï˛ §Ù,Âô xM˛ Ï°Ó˚Ü,˛£ÏÜ˛Ó˚y x!ôÜ˛ í˛z˛õÜ,˛ï˛ •Î˚– §%ï˛Ó˚yÇ ~ê˛y Ó°y •Î˚ Îñ§yÓ˚ §Ó˚ÓÓ˚y Ï•Ó˚ «˛ Ïe Ë˛ï≈% !Ü˛ ≤Ãòy ÏlÓ˚ Ü˛yl Î%!=˛ l•zˆÎ Ï•ï% ~ê˛y Ü˛y!Cï˛ Óƒ!=˛Óà≈ ÏÜ˛ í z õÜ, ï˛ Ü˛Ó˚ Ïï˛ õyÓ˚ ÏSÈly– ÓÓ˚Ç §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ï˛•!ÓˆÏ°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ó¢y° ÓyV˛y §,!T˛Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– åÓy: 2.6 òˆÏáyä

xlƒ!ò ÏÜ˛ñ Ü˛í z Ü˛í z ~ê˛y Ù Ïl Ü˛ ÏÓlñ §ÓÜ˛y ÏÓÓí z!ã˛ï˛ Ü, !£Ï Ï«˛ Ïe Ë˛ï≈% !Ü˛ ã˛y°% Óyáy Ü˛yÓî Ë˛yÓ Ïï˛ Ü, !£ÏÜ˛yçá%Ó•z V%Ñ˛!Ü˛˛õ)î≈– ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà Ü,˛£ÏÜ˛Ó˚y•z á%Ó ò!Ó˚o ~ÓÇË˛ï≈% !Ü˛ SÈyí ¸y ï˛y ÏòÓ˚ õ Ï«˛ ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚ §Ó˚OyÙ çyàyí ¸Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó lÎ˚– Ë˛ï≈%˛!Ü˛Ó˚ §%!Óôy Órô Ü˛ˆÏÓ˚ !òˆÏ° ò!Ó˚o~ÓÇ ôl# ã˛y£Ï#ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ x§yÙƒï˛y Ó,!Âô ˛õyˆÏÓ ~ÓÇ ï˛y§yÙƒï˛yÓ í z Ïj¢ƒ ÏÜ˛ !Ó!âï˛ Ü˛Ó ÏÓ– ~•z §ÙhflÏ !Ó Ï¢£ÏK˛Óy~•z Ùï˛ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎ Î!ò Ë˛ï≈%˛!Ü˛ ≤ÃòyˆÏlÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî§yÓ˚ Ü˛yÓ˚áyly ~ÓÇ Óí˛¸ Ü, £ÏÜ˛Ó˚y x!ôÜ˛Ë˛yˆÏÓ °yË˛Óyl• ÏÎ Ìy ÏÜ˛lñ ï˛ ÏÓ Ë˛ï≈% !Ü˛ Órô ly Ü˛ ÏÓ §!ë˛Ü˛ l#!ï˛ ≤ÃîÎlÜ˛ˆÏÓ˚ ÓƒÓfiÌy @˝Ã•ˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ¢%ô%Ùye Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒË˛ï≈% !Ü˛Ó˚ §%!Óôy ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y òÓ˚Ü˛yÓ˚–

~Ë˛yˆÏÓñ 1960 ~Ó˚ ò¢ˆÏÜ˛Ó˚ ˆ¢ˆÏ£ÏÓ˚ !òˆÏÜ˛Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ Ü, !£Ï Ï«˛ ÏeÓ˚ í zÍ˛õyòl¢#°ï˛y Î ÏÌT˛Ë˛y ÏÓ Ó,!Âôˆ˛õˆÏÎ˚!SÈ°– ÎyÓ˚ Ê˛°fl∫Ó˚)˛õ Ë˛yÓ˚ï˛ áyòƒ¢§ƒ í˛zÍ˛õyòˆÏlfl∫Î˚Ω˛Ó˚ï˛y xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– ~•z §Ê˛°ï˛y á%Ó•z àˆÏÓ≈Ó˚!Ó£ÏÎ˚ !SÈ°– ï˛ˆÏÓ ~Ó˚ ~Ü˛!ê˛ l!ï˛Óyã˛Ü˛ !òÜ˛ !SÈ° ~•zˆÎñ 1990 !á fiê˛yˆÏ∑Ó˚ ˆ¢£Ï !òˆÏÜ˛G ˆòˆÏ¢Ó˚ ≤ÃyÎ˚ 65

¢ï˛yÇ¢ çlàî Ü , ˛ !£ Ïˆ Ï«˛ˆ Ïe !lˆ ÏÎ ˚ y !çï˛ !S È°–xÌ≈l#!ï˛!ÓòÓ˚y °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ˆÎñ ~Ü˛!ê˛ ˆò¢ Ü ˛Ù¢Îï˛ í˛zß¨ï˛ •Î˚ñ ˙ ˆòˆÏ¢Ó˚ GDP ˆï˛ Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏeÓ˚xyl%˛õy!ï˛Ü˛ xÓòyl ~ÓÇ Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏe !lÎ%=˛ çl§ÇáƒyÓ˚xyl%˛õy!ï˛Ü˛ •yÓ˚ Ü ˛Ù¢ Ü˛ÙˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ñ 1950

ˆÌˆÏÜ˛ 1990 §yˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ xyl%˛õy!ï˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ GDP

ˆï˛ Ü, !£Ï Ï«˛ ÏeÓ˚ xÓòyl í z ÏÕ‘á ÏÎyàƒË˛y ÏÓ •…y§ ˛õ ÏÎ˚ ÏSÈ!Ü˛v Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏe !lË≈˛Ó˚¢#° çl§ÇáƒyÓ˚ õ!Ó˚Ùyî ï˛Ùl•…y§ õyÎ˚!l å67.5 ¢ï˛yÇ¢ 1950 ÌˆÏÜ˛ 64.9 ¢ï˛yÇ¢1990ä– Ü, !£Ï Ï«˛ Ïe x ÏlÜ˛ Ü˛Ù §ÇáƒÜ˛ Ùyl%£Ï ÏÜ˛ Ü˛y Ïç°y!àˆÏÎ˚•z ~•zÓ˚Ü˛Ù í˛zÍ˛õyòl Ó,!Âô Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó !SÈ°–ï˛ ÏÓ Ü˛l çl§ÇáƒyÓ˚ ~ï˛ Ó,•Í xÇ¢ Ü, !£Ï Ï«˛ Ïe !lÎ%=˛!SÈ°⁄ ~Ó˚ í˛z_Ó˚ •° ~•z ˆÎñ !¢“ G ˆ§Óy ˆ«˛ˆÏeñ


Ü,˛!£Ï Ï«˛ˆÏe Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ Ùyl%£ÏˆÏòÓ˚ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚!l– xˆÏlÜ˛xÌ≈l#!ï˛!Óò ~ê˛yˆÏÜ˛ 1950 ÌˆÏÜ˛ 1990 §yˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒà,•#ï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ l#!ï˛ !lˆÏò≈!¢Ü˛yÓ˚ ã˛Ó˚Ù ÓƒÌ≈ï˛y ÓˆÏ°x!Ë˛!•ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l–

2.4 !¢“ ~ÓÇ Ó!îçƒxÌ≈l#!ï˛!ÓòÓ˚y ~ê˛y °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ˆÎñ ò!Ó˚o

ˆò¢à%ˆÏ°y ï˛ál•z í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚ Îál ï˛yˆÏòÓ˚ §%ò,ì˛¸!¢“ «˛e ÌyˆÏÜ˛– Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ ï%˛°lyÎ˚!¢“ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl xˆÏlÜ˛ ˆÓ!¢ fiÌyÎ˚# •Î˚– Îyxyô%!lÜ˛#Ü˛Ó˚î ~ÓÇ §y!Ó≈Ü˛ í zß¨!ï˛Ó˚ ≤Ã!Ü Î˚y ÏÜ˛ cÓ˚y!ß∫ï˛

Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî•z ˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# ˛õ!Ó˚Ü˛“lyà%ˆÏ°yˆÏï˛

!¢“ Ï«˛ ÏeÓ˚ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ çlƒ ≤ÃË) ï˛ à%Ó%cy ÏÓ˚y˛õ Ü˛Ó˚y •Î˚–xyˆÏàÓ˚ xôƒyˆÏÎ˚ ˆï˛yÙÓ˚y !lŸã˛Î˚•z ˛õˆÏí˛¸ ÌyÜ˛ˆÏÓ ˆÎ

fl∫yô#lï˛yÓ˚ §Ù ÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ !¢“ !Ó!Óôï˛y Ù)°ï˛ §#ÙyÓÂô

!SÈ° §%!ï˛Óflf !¢“ ~ÓÇ ˛õyê˛ !¢ˆÏ“Ó˚ ÙˆÏôƒ– ˙ §ÙÎ˚ò%!ê˛ §%ÓƒÓ!fiÌï˛ °Ô• ~ÓÇ •zflõyï˛ Ü˛yÓ˚áyly !SÈ° ÈüüüÈ

~Ü˛!ê˛ çyÙˆÏ§ò˛õ%ˆÏÓ˚ ~ÓÇ xlƒ!ê˛ Ü˛y°Ü˛yï˛yÎ˚–

ï˛ˆÏÓñ !l!Ÿã˛ï˛Ë˛yˆÏÓñ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ §Ù,!Âô ˆÏ˛õˆÏï˛•ˆÏ°ñ xyÙyˆÏòÓ˚ !¢ˆÏ“Ó˚ ˜Ó!ã˛eƒÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ §yˆÏÌ ~Ó˚

!Ë˛!_ ÏÜ˛G !ÓhflÏyÓ˚ Ü˛Ó˚ Ïï˛ •ï˛–

Óy: 2É6 ı §ÇˆÏÜ˛ï˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ Ù)°ƒ

ˆï˛yÙÓ˚y xyˆÏàÓ˚ ˆ◊!îˆÏï˛ !¢ˆÏáSÈñ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ÓyçyˆÏÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ˛õˆÏîƒÓ˚ òyÙ !lô≈y!Ó˚ï˛ •Î˚– ~ê˛y ˆÓyV˛y á%ÓçÓ˚%!Ó˚ ˆÎÈüÈˆÜ˛yl oˆÏÓƒÓ˚ òyÙ•z •° ï˛yÓ˚ ≤Ãy˛õƒï˛yÓ˚ §ÇˆÏÜ˛ï˛– Î!ò ˆÜ˛yˆÏly oÓƒ ò%‹±y˛õƒ •Î˚ñ ï˛ˆÏÓ ï˛yÓ˚ òyÙ Ó,!Âô˛õyˆÏÓ ~ÓÇ ÎyÓ˚y ~•z oÓƒ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏÓñ ï˛yÓ˚y òyˆÏÙÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚•z ~Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ §ÇÜ ˛yhs˝ §!ë˛Ü˛ !§Âôyhs˝!l Ïï˛ õyÓ˚ Ï° í z õÜ, ï˛ • ÏÓ– ç Ï°Ó˚ §Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛ ÏÙ ÎyGÎ˚yÎ˚ Î!ò ç Ï°Ó˚ òyÙ Ó,!Âô õyÎ˚ ï˛ ÏÓ Ùyl%£Ï á%Ó Îb§•Ü˛y ÏÓ˚ç° ÓƒÓ•y ÏÓÓ çlƒ í zÍ§y!•ï˛ • ÏÓ– í zòy•Óîfl∫Ó) õñ ï˛yÓy •Î Ïï˛y ç° §ÇÓ«˛ ÏîÓ çlƒ Óyày Ïl ç° òGÎy Órô Ü˛ ÏÓˆò ÏÓ– Îál ˆ˛õ Ïê ∆y Ï°Ó Ù)°ƒ Ó,!Âô ˛õyÎñ xyÙÓy x!Ë˛ ÏÎyà Ü˛!Ó ~ÓÇ ~Óçlƒ §ÓÜ˛yÓ ÏÜ˛ ˆòy£Ïy ÏÓy˛õ Ü˛!Ó– !Ü˛vˆ˛õ Ïê ∆y Ï°Ó òyÙ Ó,!Âô ï˛yÓ x!ôÜ˛ ò%‹±y˛õƒï˛y ÏÜ˛ •z!Aàï˛ Ü˛ ÏÓ ~ÓÇ òyÙ Ó,!Âô Ù)°ï˛ ~Ó x Ï õ«˛yÜ, ï˛ Ü˛Ù ≤Ãy˛õƒï˛y ÏÜ˛!l Ïò≈!¢ï˛ Ü˛ ÏÓ Îy Ùyl%£Ï ÏÜ˛ Ü˛Ù ˛õ Ïê ∆y° ÓƒÓ•yÓ Ü˛Ó Ïï˛ ~ÓÇ !ÓÜ˛“ çµy°y!lÓ §rôy Ïl í zÍ§y!•ï˛ Ü˛ ÏÓ–

!Ü˛S%È xÌ≈l#!ï˛!Óò Ù Ïl Ü˛ ÏÓ˚lñ Ë˛ï≈% !Ü˛ òGÎ˚yÓ˚ Ê˛ Ï° Ù)°ƒ õ ÏîƒÓ˚ ≤ÃÜ, ï˛ Îyàyl ÏÜ˛ !l Ïò≈¢ Ü˛Ó˚ Ïï˛ õy ÏÓ˚ly– Îál Ë˛ï≈%˛!Ü˛ˆÏï˛ Óy !ÓlyÙ)ˆÏ°ƒ !Óò%ƒÍ ~ÓÇ ç° §Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ï˛ál ò%‹±y˛õƒï˛yÓ˚ Ü˛Ìy ly Ë˛ˆÏÓ•z ï˛yˆÏòÓ˚ÎˆÏÌFSÈ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚– Î!ò !ÓlyÙ) Ï°ƒ ç° §Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛ˆÏÓ Ü, £ÏÜ˛Ó˚y ç° !l!Óí˛¸ ¢ˆÏ§ƒÓ˚ Ê˛°l Ü˛Ó˚ˆÏÓ–~ÙlG •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆÎ ˙ §ÙhflÏ xM˛ˆÏ° çˆÏ°Ó˚ í˛zÍ§ á%Ó•z ò%‹±y˛õƒ ~ÓÇ ~•zÓ˚Ü˛Ù Ê˛§ˆÏ°Ó˚ í˛zÍ˛õyòl ˙ §ÙhflÏò%‹±y˛õƒ í zÍ§ ÏÜ˛ xyÓ˚G !l/fl∫ Ü˛ ÏÓ˚ ò ÏÓ– Î!ò ç Ï°Ó˚ ò%‹±y˛õƒï˛y ÏÜ˛ ≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ç Ï°Ó˚ òyÙ !lô≈yÓ˚îÜ˛Ó˚y •Î˚ñ ï˛ ÏÓ Ü, £ÏÜ˛Ó˚y xM˛ Ï°Ó˚ çlƒ í z õÎ%=˛ ¢§ƒ•z ã˛y£Ï Ü˛Ó˚ ÏÓ– Ë˛ï≈% !Ü˛Ü, ï˛ §yÓ˚ ~ÓÇ Ü˛#ê˛ly¢ ÏÜ˛Ó˚ Îyày ÏlÓ˚Ê˛ˆÏ° Ùyl%£Ï ~Ó˚ x!ï˛!Ó˚=˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ Îy ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ «˛!ï˛Ó˚ Ü˛yÓ˚î •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– Ë˛ï≈%˛!Ü˛ ≤ÃòyˆÏlÓ˚ Ê˛ˆÏ° Ùyl%£Ï§¡õ ÏòÓ˚ x˛õÓƒÓ•y ÏÓ˚ í zÍ§y!•ï˛ •Î˚– í zÍ§y• ≤Ãòy ÏlÓ˚ ò,!T˛Ë˛!Aà Ì ÏÜ˛ Ë˛ï≈% !Ü˛ !Ó£ÏÎ˚!ê˛ !ã˛hs˝y Ü˛ ÏÓ˚y ~ÓÇ !çK˛y§yÜ˛ ÏÓ˚yñ Ü, £ÏÜ˛ ÏòÓ˚ !ÓlyÙ) Ï°ƒ !Óò%ƒÍ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚yÓ˚ !Ó£Î˚!ê˛ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ ò,!T˛Ë˛!Aà Ïï˛ ÎÌyÌ≈ !Ü˛ly–


Ë˛yÓ˚ Ïï˛ !¢“ Ï«˛ ÏeÓ˚ í zß¨Î˚ Ïl §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ~ÓÇ Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚ˆ«˛e ı l#!ï˛ !l Ïò≈¢Ü˛ ÏòÓ˚ §yÙ Ïl Óí ¸ ≤ÃŸ¿ !SÈ° ÈüüüÈ !¢“ˆ«˛ ÏeÓ í zßÎ Ïl §ÓÜ˛y!Ó ~ÓÇ Ó§ÓÜ˛y!Ó «˛ ÏeÓ Ë) !ÙÜ˛y!Ü˛ •GÎy í zã˛!ï˛⁄ fl∫yô#lï˛yÓ §Ù ÏÎ xÌ≈ÓƒÓfiÌyÓ í zßÎ Ïl≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ !¢“ fiÌy˛õˆÏlÓ˚ çlƒ !Ó!lˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚yÓ˚ ÙˆÏï˛yÙ)°ôl Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ !¢“˛õ!ï˛ ÏòÓ˚ !SÈ° ly– Î!ò !¢“˛õ!ï˛ ÏòÓ˚

ˆï˛Ùl Ù%°ôl ÌyÜ˛ï˛ñ ï˛ˆÏÓG Ó,•Í ≤ÃÜ˛“ ã˛y°% Ü˛Ó˚yÓ˚ÙˆÏï˛y ï˛Ùl Óí ¸ ÓyçyÓ˚ ~áyˆÏl !SÈ° ly– Ù)°ï˛ ~§ÙhflÏÜ˛yÓ Ïî•z §ÓÜ˛yÓ ÏÜ˛ !¢“ Ï«˛ ÏeÓ í zß!ï˛Ó çlƒ Ù%áƒ Ë) !ÙÜ˛y˛õy°l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°– ~Ó˚§yˆÏÌñ !mï˛#Î˚ ˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛#˛õ!ÓÜ˛“ly xl%ÎyÎ#ñ Ë˛yÓï˛#Î xÌ≈ ÓƒÓfiÌy ÏÜ˛ §Ùyçï˛y!sfÜ˛Ë˛yÓôyÓ˚yÎ˚ í zß¨!ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ !§Âôyhs˝ • ÏÎ˚!SÈ°–

Ü˛yçà% Ï°y Ü˛Ó˚

Ø ~Ü˛ò° SÈyeSÈye# ~Ü˛!ê˛ Ü,˛!£ÏÊ˛yˆÏÙ≈ ºÙî Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ï˛yÓ˚y GáyˆÏl ~Ü˛!ê˛ lÙ%ly §Ù#«˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛˛õy ÏÓ˚– Îáy Ïl Ü, !£Ï õÂô!ï˛ñ ÓƒÓ•,ï˛ Ó# ÏçÓ˚ ôÓ˚îñ §yÓ˚ñ Îsf õy!ï˛ñ § Ïã˛Ó˚ ÓƒÓfiÌyñ !lÓ≈y!•ï˛ ÓƒÎ˚ñ ÓyçyÓ˚çyï˛ í zm,_~ÓÇ x!ç≈ï˛ xyÎ˚ §ÇÜ ˛yhs˝ ï˛Ìƒ ÌyÜ˛ˆÏÓ– Ü,˛£ÏÜ˛ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ ÓˆÏÎ˚yˆÏçƒ¤˛ §ò§ƒˆÏòÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ Î!ò Ü,˛!£Ï ÓƒÓfiÌy˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ñ ï˛ˆÏÓ ï˛y á%Ó•z í˛z˛õÜ˛yÓ˚# •ˆÏÓ–

Ü˛ä Üœ y Ï§ ï˛yÙy ÏòÓ˚ §Çà,•#ï˛ !Ó£ÏÎ˚à% Ï°y xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓ˚y–

áä !Ó!Ë˛ß @˝Ã% õ !Ó!Ë˛ß !Ó£Ï ÏÎ ã˛yê≈ ï˛!Ó Ü˛Ó Ïï˛ õy ÏÓ– ÎÙl ÈüüüÈ í zÍ˛õyòl Óƒ ÏÎÓ õ!ÓÓï≈ lñ í zÍ˛õyòl¢#°ï˛yñÓ#ˆÏçÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ñ §yÓ˚ñ §ˆÏã˛Ó˚ ÓƒÓfiÌyñ §ÙÎ˚Ü˛y°ñ ÓyçyÓ˚ í˛zm,_ ~ÓÇ õy!Ó˚Óy!Ó˚Ü˛ xyÎ˚–

Ø !ÓŸªÓƒyÇÜ˛ñ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ xÌ≈Ë˛y[˛yÓ˚ åIMFäñ !ÓŸª Óy!îçƒ §ÇfiÌy åWTOä ~ÓÇ åG7, G8, G10

ˆòˆÏ¢Ó˚ §ˆÏ¡ø°lä §ÇÜ ˛yhs˝ õ!eÜ˛yÎ˚ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ áÓˆÏÓ˚Ó˚ xÇ¢ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚y– Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏe Ë˛ï≈%˛!Ü˛ ≤Ãòyl §¡õˆÏÜ≈˛ í˛zß¨ï˛Ó˚yT˛… ~ÓÇ í˛zß¨Î˚l¢#° Ó˚yT˛…à%ˆÏ°yÓ˚ Ùï˛yÙï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–

Ø !lˆÏ¡¨y=˛ §yÓ˚!î xÓ°¡∫ˆÏl Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ÓƒÓfiÌyÎ˚ ç#!ÓÜ˛yÓ˚ Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ õy•z !ã˛e ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚y /ÈüÈ

Ü,˛!£Ï Ë˛ï≈%˛!Ü˛Ó˚ õˆÏ«˛ ~ÓÇ !Ó˛õˆÏ«˛Ó˚ Î%!=˛à%ˆÏ°y õÎ≈yˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y– ~•z !Ó£ÏˆÏÎ˚ ï˛yÙyÓ˚ x!Ë˛Ùï˛ !Ü˛⁄

ˆÜ˛yl ˆÜ˛yl xÌ≈l#!ï˛!Óò ~•z Î%!=˛ ˆòáyl ˆÎñ xlƒylƒ ˆòˆÏ¢Ó˚ Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ñ !ÓˆÏ¢£Ïï˛ í˛zß¨ï˛ ˆò¢à%ˆÏ°yˆÏï˛ñí˛zFã˛ÙyeyÎ˚ Ë˛ï≈%˛!Ü˛ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ í˛zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛yˆÏòÓ˚ í˛zÍ˛õyòlˆÏÜ˛ xlƒ ˆòˆÏ¢ Ó˚Æy!l Ü˛Ó˚yÓ˚çˆÏlƒ– ï%˛!Ù !Ü˛ ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ Ü,˛£ÏÜ˛Ó˚y í˛zß¨ï˛ ò¢à%ˆÏ°yÓ˚ Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÎ˚ lyÙˆÏï˛ §«˛Ù⁄

˛!Ó!Ë˛ß¨ ˆ«˛e 1950–51 1990–91 2015–16

Ü,˛!£ÏˆÏ«˛e 72.1 66.8 47

!¢“ˆÏ«˛e 10.7 12.7 22

ˆ§ÓyˆÏ«˛e 17.2 20.5 31


ˆÎáyˆÏl Ó˚yT˛… !lÎ˚!sfï˛ l#!ï˛ !lˆÏò≈!¢Ü˛ï˛y•z xÌ≈ÓƒÓfiÌy õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ § ÏÓ≈yFã˛ xyôyÓ˚ !SÈ°– ÎyÓ˚ xÌ≈ !SÈ°ˆÎñ xÌ≈ ÓƒÓfiÌyÓ xï˛ƒyÓ¢ƒÜ˛ !¢“ Ï«˛eà% Ï°y §¡õ)î≈Ë˛y ÏÓÓ˚yˆ ÏT˛ …Ó˚ !lÎ˚sfˆ Ïî ÌyÜ˛ˆÏÓ– ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛ˆÏeÓ˚!¢“l#!ï˛à%ˆÏ°y §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ ˛õ!Ó˚˛õ)Ó˚Ü˛ •ˆÏÓñ ï˛ˆÏÓ!¢“ !ÓÜ˛y Ï¢ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ «˛e•z Ù%áƒ Ë) !ÙÜ˛y õy°l Ü˛Ó˚ ÏÓ–

1956 §yˆÏ°Ó˚ !¢“l#!ï˛Ó˚ !§Âôyhs˝§Ù)• åIPR

1956ä ıÈ

Ó˚yT˛ … !lÎ˚!sfï˛ Ë˛yÓ˚# ~ÓÇ xï˛ƒyÓ¢ƒÜ˛#Î˚!¢“ˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ °«˛ƒˆÏÜ˛ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚•z 1956 §yˆÏ°Ó˚!¢“l#!ï˛Ó˚ !§Âôyhs˝§Ù)• à,•#ï˛ • ÏÎ˚!SÈ°É ~•z !§Âôyhs˝!ê˛•z!mï˛#Î˚ ˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ !Ë˛!_ ≤ÃhflÏÓ˚ Ó˚ã˛lyÜ˛ ÏÓ!SÈ Ï°y– ~•z õ!ÓÜ˛“ly Ïï˛ Ë˛yÓ Ïï˛ §Ùyçï˛y!sfÜ˛ ôÑy Ïã˛Ó§Ùyç ÓƒÓfiÌy àˆÏí˛¸ ˆï˛y°yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°– ~•zl#!ï˛ Óy !§ÂôyˆÏhs˝ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !¢“ˆÏ«˛eˆÏÜ˛ !ï˛l!ê˛ Ë˛yˆÏàË˛yà Ü˛Ó˚y •Î˚– ≤ÃÌÙË˛yˆÏàñ ˙ §ÙhflÏ !¢“ˆÏ«˛eˆÏÜ˛ Ó˚yáy•Î˚ Îà%ˆÏ°y §¡õ)î≈Ë˛yˆÏÓ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ Ùy!°Ü˛ylyÎ˚ ÌyÜ˛ˆÏÓ–!mï˛#Î˚ Ë˛yˆÏàñ ˙ §ÙhflÏ !¢“ˆÏÜ˛ Ó˚yáy •ˆÏÎ˚!SÈ°ñ ˆÎáyˆÏl§ÓÜ˛y!Ó «˛ ÏeÓ §y ÏÌ ÏÓ§ÓÜ˛y!Ó «˛eG õ!Ó˛õ)ÓÜ˛Ë˛y ÏÓÜ˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ï˛ˆÏÓ lï%˛l !¢“ •zí˛z!lê˛ ¢%Ó˚% Ü˛Ó˚yÓ˚òy!Î˚c ~Ü˛Ùye §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ÌyÜ˛ˆÏÓ– ÓyòÓy!Ü˛!¢“ Ï«˛eà% Ï°y ï, ï˛#Î˚ Ë˛y Ïà ÌyÜ˛ ÏÓñ Îáy Ïl Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚ˆ«˛e fl∫yË˛y!ÓÜ˛Ë˛y ÏÓ Ü˛Ù≈Ü˛yu˛ Ü˛Ó˚ Ïï˛ õyÓ˚ ÏÓ–

Î!òG ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÎ˚ !¢ˆÏ“Ó˚~Ü˛!ê˛ Ë˛yà ÏÜ˛ Óyáy • ÏÎ!SÈ°– ï˛ ÏÓ ~•z «˛e!ê˛G §ÓÜ˛yÓ!lÎ˚!sfï˛ °y•z Ï§™ õÂô!ï˛Ó˚ xô# Ïl !SÈ°– §Ó˚Ü˛ ÏÓ˚Ó˚ Ü˛ySÈˆÌ ÏÜ˛ °y•z Ï§™ ly !l ÏÎ˚ Ü˛y Ïly lï% l !¢“ Óy Ü˛yÓ˚áyly~ˆÏ«˛ˆÏe Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ xl%Ù!ï˛ !SÈ° ly– ˆòˆÏ¢Ó˚ !˛õ!SÈˆÏÎ˚˛õÓ˚y xM˛°à% Ï°y Ïï˛ !¢“ fiÌy˛õ Ïl í zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ~•z l#!ï˛!ê˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°– xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ

!˛õ!SÈˆÏÎ˚ ˛õí˛¸˚y xM˛°à%ˆÏ°yˆÏï˛ !¢“ fiÌy˛õl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒá%Ó §•ˆÏç•z °y•zˆÏ§™ ˛õyGÎ˚y ˆÎï˛– ~Ó˚§yˆÏÌ ~•z !¢“~Ü˛Ü˛à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !Ü˛S%È !ÓˆÏ¢£Ï SÈyí˛¸ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y •ˆÏï˛y–ˆÎÙlÈüüüÈ Ü˛Ó˚ §ÇÜ ˛yhs˝ §%!Óôy ~ÓÇ Ü˛Ù Ù)ˆÏ°ƒ !Óò%ƒÍ§Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛Ó˚y– ~•z l#!ï˛Ó˚ Ù)° í˛zˆÏj¢ƒ !SÈ° xyM˛!°Ü˛§Ùï˛yˆÏÜ˛ í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚y–

~Ùl!Ü˛ Óï≈ Ùyl !¢“ ≤Ã!ï˛¤˛ylà% Ï°yÓ˚ í zÍ˛õyòlhflÏÓ Óyí˛y ÏlyÓ çlƒ Óy í zÍ˛õyò ÏlÓ Ó!ã˛eƒÜ˛Ó ÏîÓ çlƒG°y•z Ï§ Ï™Ó ≤Ã ÏÎyçl !SÈ° ålï% l ôÓ ÏlÓ õ ÏîƒÓ «˛ Ïeä–xÌ≈ ÓƒÓfiÌyÎ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ ÎyˆÏï˛í˛zÍ˛õy!òï˛ oˆÏÓƒÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùyî x!ôÜ˛ ly •Î˚ñ ï˛y !l!Ÿã˛ï˛Ü˛Óy•z !SÈ° ~Ó í z Ïj¢ƒ– í zÍ˛õyòl Ó,!ÂôÓ çlƒ Ü˛Ó°Ùyeï˛ál•z °y•z Ï§™ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y •ï˛ Îál §Ó˚Ü˛yÓ˚ §%!l!Ÿã˛ï˛•ˆÏï˛y ˆÎñ xÌ≈ ÓƒÓfiÌyÎ˚ x!ôÜ˛ ˛õ!Ó˚Ùyî oÓƒ§yÙ@˝Ã#Ó˚≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ–

«%˛oyÎ˚ï˛l !¢“ ı 1955 §yˆÏ°Ó˚ @˝ÃyÙ#î ~ÓÇ «%˛oyÎ˚ï˛l!¢“ Ü˛!Ù!ê˛ñ Îy ÏÜ˛ ÚÜ˛y ÏË≈ Ü˛!Ù!ê˛GÛ Ó°y •Îñ @Ãy ÏÙyßÎ ÏlÓçlƒ «%˛o !¢“ˆÏÜ˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ §Ω˛yÓlyÓ˚ Ü˛Ìy í˛zˆÏÕ‘áÜ˛ ÏÓ˚– ~Ü˛!ê˛ «% oyÎ˚ï˛l !¢ Ï“Ó˚ §ÇK˛y Ù)°ï˛ Ü˛y Ïly !¢“~Ü˛ ÏÜ˛Ó §¡õ ÏòÓ í z õÓ xl% ÏÙy!òï˛ § ÏÓ≈yFã˛ !Ó!l ÏÎy ÏàÓ!Ë˛!_ˆÏï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– §ÙˆÏÎ˚Ó˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ~•z |ôÁ≈§#ÙyG˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– 1950 §y Ï° «% oyÎ˚ï˛l !¢“ Ó° Ïï˛Ó%V˛yˆÏï˛y ˆÎáyˆÏl §Ó≈y!ôÜ˛ ˛õÑyã˛ °«˛ ê˛yÜ˛yÓ˚ !Ó!lˆÏÎ˚yà• ÏÎ ÏSÈ– Óï≈ Ùy Ïl ï˛y § ÏÓ≈yFã˛ ~Ü˛ Ü˛y!ê˛ ê˛yÜ˛y !Ó!l ÏÎy ÏàÓxl% ÏÙyòl ˛õ ÏÎ˚ ÏSÈ–

~!ê˛ Ù Ïl Ü˛Óy •Î Îñ «%oyÎï˛l !¢“à% Ï°y x!ôÜ˛Ú◊Ù!l!Óí˛¸Û xÌ≈yÍ Ó,•òyÜ˛yÓ˚ !¢ˆÏ“Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ ~•z §ÙhflÏˆ«˛ˆÏe x!ôÜ˛ ◊!ÙÜ˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚– ï˛y•z «%˛oyÎ˚ï˛l!¢ˆÏ“ x!ôÜ˛ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ §,!T˛ •Î˚– !Ü˛v ~•z §ÙhflÏ!¢“à%ˆÏ°y Ó,•Í !¢“ §ÇfiÌyà%ˆÏ°yÓ˚ §yˆÏÌ ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛y


Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚ ly– ï˛y•z !l!Ÿã˛ï˛Ë˛yˆÏÓñ «%˛oyÎ˚ï˛l !¢ˆÏ“Ó˚í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ çlƒ ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ Ó,•Í !¢ˆÏ“Ó˚ •yï˛ ÌˆÏÜ˛ Ó˚«˛yÜ˛Ó˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl– ~•z í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ•z !Ó!Ë˛ß¨ oˆÏÓƒÓ˚ í˛zÍ˛õyòl«%˛oyÎ˚ï˛l !¢ˆÏ“Ó˚ çlƒ §ÇÓ˚!«˛ï˛ !SÈ°– ~•z §ÙhflÏ !¢“§ÇfiÌyà% Ï°yÓ í zÍ˛õyòl «˛Ùï˛yÓ !Ë˛!_ Ïï˛ §ÇÓ«˛ ÏîÓ ¢ï≈xy ÏÓ˚y˛õ Ü˛Ó˚y • Ïï˛y– ï˛ySÈyí ¸y ï˛y ÏòÓ˚ x ÏlÜ˛ ôÓ˚ ÏlÓ˚ SÈyí ¸≤Ãòyl Ü˛Ó˚y • Ïï˛yñ ÎÙl fl∫“ xyÓày!Ó˚ Óy xhs˝/¢%ÕÒ ~ÓÇfl∫“ §%ˆÏò ÓƒyÇˆÏÜ˛Ó˚ î ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y–

2.5 Óy!îçƒl#!ï˛ ı xyÙòy!lÓ˚ !ÓÜ˛“

xyÙyˆÏòÓ˚ à,•#ï˛ !¢“l#!ï˛Ó˚ §yˆÏÌ Óy!îçƒl#!ï˛á%Ó !l!Óí˛Ë˛y ÏÓ §¡õ!Ü≈ ï˛ !SÈ°– ≤ÃÌÙ §yï˛!ê˛ õ!ÓÜ˛“lyÎñÓy!î ÏçƒÓ˚ ÎÓ˚Ü˛Ù Ó!¢T˛ƒ °«˛ Ü˛Ó˚y !à ÏÎ˚ ÏSÈñ ï˛y Ì ÏÜ˛~ˆÏÜ˛ xhs˝Ù≈%á# Óy!îçƒ ˆÜ˛Ô¢° Ó°y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–≤Ãy ÏÎ˚y!àÜ˛Ë˛y ÏÓ ~•z Ü˛Ô¢° ÏÜ˛ ÚxyÙòy!lÓ˚ !ÓÜ˛“Û Ó°y•Î˚– ~•z l#!ï˛Ó˚ Ù)° í˛zˆÏj¢ƒ !SÈ°ñ ˆò¢#Î˚ í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚Ùyôƒ ÏÙ xyÙòy!lÜ, ï˛ o ÏÓƒÓ˚ õ!Ó˚Óï≈ ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y– ÎÙlÈüÈ !ÓˆÏòˆÏ¢ !l!Ù≈ï˛ ày!í˛¸ xyÙòy!lÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛!lçfl∫Ë˛yˆÏÓ ~•z §ÙhflÏ ày!í˛¸ í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ çlƒ !¢“fiÌy˛õlˆÏÜ˛ í˛zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏï˛y– ~•z l#!ï˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ§ÓÜ˛yÓ ò¢#Î !¢“ ÏÜ˛ !Ó Ïò!¢ ≤Ã!ï˛ ÏÎy!àï˛yÓ •yï˛ Ì ÏÜ˛Ó«˛y Ü˛ ÏÓ!SÈ°– ò%!ê˛ í z õy ÏÎ xyÙòy!l «˛ Ïe §ÇÓ«˛î ≤ÃòylÜ˛yÓ˚ •Î˚ÈüüüÈ Óy!îçƒ ¢%ÕÒ ~ÓÇ ˆÜ˛yê˛y– Óy!îçƒ ¢%ÕÒ •°xyÙòy!lÜ, ï˛ o ÏÓƒÓ í z õÓ ÚÜ˛ÓÛ– Óy!îçƒ ¢%ÕÒ xy ÏÓy Ï õÓÊ˛ˆÏ° xyÙòy!lÜ,˛ï˛ oˆÏÓƒÓ˚ òyÙ Ó,!Âô ˛õyÎ˚ ~ÓÇ G•z§ÓoˆÏÓƒÓ˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚ Ùyl%£ÏˆÏÜ˛ xly@˝Ã•# Ü˛ˆÏÓ˚ ï%˛ˆÏ°– xyÓyÓ˚Ú ÏÜ˛yê˛yÛÓ˚ myÓ˚y xyÙòy!lÜ, ï˛ o ÏÓƒÓ˚ õ!Ó˚Ùyî !lô≈yÓ˚î Ü˛Ó˚y•Î˚– Óy!îçƒ ¢%ÕÒ ~ÓÇ ˆÜ˛yê˛yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ Ê˛° ~•z ˆÎñï˛y xyÙòy!lÓ õ!ÓÙyî ÏÜ˛ §#!Ùï˛ Ü˛ ÏÓ ~ÓÇ ~Ë˛y ÏÓ ò¢#Î!¢“ Ü˛yÓáylyà% Ï°y ÏÜ˛ !Ó Ïò¢# ≤Ã!ï˛ ÏÎy!àï˛yÎ •yï˛ Ì ÏÜ˛Ó˚«˛y Ü˛ ÏÓ˚–

§ÇÓ˚«˛ ÏîÓ˚ l#!ï˛!ê˛ ~•z ôyÓ˚lyÓ˚ í z õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ ÏÓ˚

àˆÏí˛ ¸ í˛ zˆ Ïë˛ˆÏSÈ ˆÎñ í˛ zß¨Î˚l¢#° ˆò¢à%ˆÏ°yÓ˚ !¢“≤Ã!ï˛¤˛ylà%ˆÏ°y á%Ó í˛zß¨ï˛ xÌ≈ÓƒÓfiÌyÓ˚ í˛zÍ˛õy!òï˛ oÓƒ§yÙ@˝Ã#Ó˚ §y ÏÌ ≤Ã!ï˛ ÏÎy!àï˛y Ü˛Ó˚yÓ˚ Ù Ïï˛y xÓfiÌyÎ˚ l•z–~ê˛y Ùˆ Ïl Ü˛Ó ˚y •ˆ ÏÎ ˚ˆ ÏS È ˆ ÏÎñ Î!ò ˆò¢#Î˚ !¢“≤Ã!ï˛¤˛ylà% Ï°y ÏÜ˛ §ÇÓ˚«˛î ≤Ãòyl Ü˛yÓ˚ •Î˚ ï˛ ÏÓ Ü˛y°Ü ÏÙï˛yÓ˚yG ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÓ˚ Ü˛Ô¢° !¢áˆÏÓ– xyÙyˆÏòÓ˚ l#!ï˛≤ÃˆÏîï˛yˆÏòÓ˚G xy¢AÜ˛y !SÈ° ˆÎñ Î!ò xyÙòy!lÓ˚ í˛z˛õÓ˚!Ó!ô!l Ï£Ïô xy ÏÓy˛õ ly Ü˛Óy •Îñ ï˛ ÏÓ §Ω˛Óï˛ !Ó°y§Ó•%°o ÏÓƒÓ˚ xyÙòy!lÓ˚ çlƒ !Ó Ïò!¢ Ù%oyÓ˚ áÓ˚ã˛ Ó Ïí ¸ Îy ÏÓ–xÌã˛ 1940ÈüÈ~Ó˚ ò¢ ÏÜ˛Ó˚ ÙyV˛yÙy!V˛ §ÙÎ˚ õÎ≈hs˝ Ó˚Æy!lÓ,!ÂôÓ˚ çlƒG ï˛Ùl Ü˛y ÏlyG à%Ó%c˛õ)î≈ !ã˛hs˝yË˛yÓly !SÈ°ly–

!¢“ í zßÎ ÏlÓ í z õÓ !Ó!Ë˛ß l#!ï˛Ó ≤ÃË˛yÓ ıÈ ≤ÃÜ, ï˛˛õ Ï«˛ñ≤ÃÌÙ §yï˛!ê˛ õ!ÓÜ˛“lyÓ §ÙÎÜ˛y Ï° Ë˛yÓ Ïï˛Ó !¢“ Ï«˛ Ïe≤Ã¢Ç§yçlÜ˛ §yÊ˛°ƒ ~ˆÏ§ˆÏSÈ– ~•z §ÙˆÏÎ˚ ÈGDPüÈˆï˛!¢“ Ï«˛ ÏeÓ xyl% õy!ï˛Ü˛ xÓòyl Ó,!Âô ˛õ ÏÎ!SÈ° Îy 1950

§y Ï° 11.8 ¢ï˛yÇ¢ Ì ÏÜ˛ 1990-91 §y Ï° 24.5 ¢ï˛yÇ¢•ˆÏÎ˚!SÈ°– GDPÈüÈˆï˛ !¢“ˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ xÇ¢#òy!Ó˚c Ó,!Âô˛õyGÎ˚y •° í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ §)ã˛Ü˛– ~•z §ÙˆÏÎ˚!¢“ «˛ ÏeÓ˚ Óy!£Ï≈Ü˛ SÈÎ˚ ¢ï˛yÇ¢ ≤ÃÓ,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ !SÈ° á%Ó•zí˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ !Ó£ÏÎ˚– ~ál xyÓ˚ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ !¢“ˆÏ«˛eˆÜ˛Ó°Ùye §%!ï˛ Óflf!¢“ ~ÓÇ õyê˛!¢ Ï“Ó˚ Ù Ïôƒ §#ÙyÓÂôÌyÜ˛ˆÏ°y ly– ÓyhflÏˆÏÓñ 1990 §yˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ•zñ !ÓˆÏ¢£Ïï˛§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ xÓòyˆÏlÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ !¢“ˆÏ«˛eá%Ó•z Ó!ã˛eƒÙÎ˚ • ÏÎ˚ í z Ïë˛!SÈ°– «% oyÎ˚ï˛l !¢ Ï“Ó˚ ≤Ã§yÓ˚~Ùl Ó•% Ùyl%£ÏˆÏÜ˛ Óy!î!çƒÜ˛ ˆ«˛ˆÏe ≤ÃˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §%ˆÏÎyà!òˆÏÎ˚!SÈ° ÎyˆÏòÓ˚ Ó,•Í !¢“ fiÌy˛õˆÏlÓ˚ çlƒ Ù)°ôl !SÈ°lyñ ˜ÓˆÏò!¢Ü˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛y ˆÌˆÏÜ˛ §%Ó˚«˛yñ •zˆÏ°Ü˛ê˛∆!lÜ˛~ÓÇ x Ïê˛y ÏÙyÓy•z° «˛ Ïe ò¢#Î !¢“ ≤Ã!ï˛¤˛yl fiÌy˛õ ÏlÓ˛õÌˆÏÜ˛ §%àÙ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ° xlƒÌyÎ˚ ï˛y §Ω˛Ó •ï˛ ly–

Ë˛yÓï˛#Î xÌ≈ ÓƒÓfiÌyÓ !ÓÜ˛y Ï¢ §ÓÜ˛y!Ó «˛ ÏeÓ


í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ xÓòyl §ˆÏ_¥G !Ü˛S%È xÌ≈l#!ï˛!Óò‰ xˆÏlÜ˛§Ó˚Ü˛y!Ó˚ í˛zˆÏòƒyˆÏàÓ˚ Ü˛Ù≈ò«˛ï˛yÓ˚ §ÙyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl–≤ÃyÌ!ÙÜ˛Ë˛y ÏÓñ §ÓÜ˛y!Ó «˛ ÏeÓ ≤Ã ÏÎyçl#Îï˛y á%Ó x!ôÜ˛!SÈ° Îy ~•z xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ ¢%Ó˚%ˆÏï˛ í˛zm,_ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~álñ~ê˛y Ó•%°yÇˆÏ¢ fl∫#Ü,˛ï˛ ˆÎñ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ í˛zˆÏòƒyàà%ˆÏ°y ~Ùl!Ü˛S%È ˛õîƒ ~ÓÇ ˆ§ÓyÜ˛yˆÏÎ≈Ó˚ í˛zÍ˛õyòl ã˛y!°ˆÏÎ˚ ÎyˆÏFSÈñˆÎà%ˆÏ°yÓ˚ ˆÜ˛yl ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y ˆl•z å≤ÃyÎ˚¢•z ï˛yˆÏòÓ˚~Ü˛ˆÏã˛!ê˛Î˚yÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙä– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ Ó°y ÎyÎ˚ñˆê˛!° ÏÎyày ÏÎyà §ÓyÓ˚ §ÇfiÌyl– Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚ «˛ Ïe ~•zˆ§Óy ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚ñ ~ê˛y ÓyV˛yÓ˚ õˆÏÓ˚G ~•z !¢“ˆ«˛e!ê˛ ~álG §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ çlƒ §ÇÓ˚!«˛ï˛ Ó˚yáy

•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÓ˚ xl%˛õ!fiÌ!ï˛Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏîñ 90ÈüÈ~Ó˚ò¢ ÏÜ˛Ó ¢ Ï£ÏÓ !ò ÏÜ˛G ~Ü˛!ê˛ ê˛!° ÏÊ˛yl §Ç ÏÎyà õyGÎyÓçlƒ ~Ü˛çl Ùyl%£Ï ÏÜ˛ ò#â≈ §ÙÎ˚ x Ï õ«˛y Ü˛Ó˚ Ïï˛ • Ïï˛y–xlƒ ~Ü˛!ê˛ í˛zòy•Ó˚î •° ÚÙí˛yl≈ ˆÓ í˛ÛÈüÈ~Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛y– Îy!SÈ° ~Ü˛!ê˛ ˛õyí˛zÓ˚%!ê˛ í˛zÍ˛õyòl §ÇfiÌy ~Ùlê˛y ÙˆÏl •Î˚ˆÎl ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛e ˛õyí˛zÓ˚%!ê˛ í˛zÍ˛õyòl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ly– 2001 §y Ï° ~•z §ÇfiÌy!ê˛ Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚ «˛ ÏeÓ˚ Ü˛y ÏSÈ!Ó!Ü ˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏ°y– ≤ÃÜ,˛ï˛ !Ó£ÏÎ˚ •° ˆÎñ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈ÓƒÓfiÌyÎ˚ ã˛yÓ˚ ò¢ ÏÜ˛Ó˚ õ!Ó˚Ü˛!“ï˛ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ õ ÏÓ˚G !Ü˛S%È!Ü˛S%È !Ó£Ï ÏÎ˚ õyÌ≈Ü˛ƒ Ü˛Ó˚y •Î˚!l– ÎÙl ÈüüüÈ åÜ˛ä §Ó˚Ü˛y!Ó˚ˆ«˛e fl∫ï˛sfË˛y ÏÓ !Ü˛ Ü˛Ó Ïï˛ õy ÏÓ ñ åáä Ó§ÓÜ˛y!Ó «˛eG

Ü˛yçà% Ï°y Ü˛Ó˚

Ø !l Ï¡¨y=˛ §yÓ˚!îÓ˚ í z õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ ÏÓ˚ GDP ï˛ !Ó!Ë˛ß¨ «˛ ÏeÓ˚ xÓòy ÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ õy•z !ã˛e àë˛l Ü˛ ÏÓ˚y ~ÓÇ1950 Ì ÏÜ˛ 1991 §y Ï°Ó˚ Ù Ïôƒ í zß¨Î˚l Ü˛Ù≈§)!ã˛Ó˚ ≤ÃË˛y ÏÓ !Ó!Ë˛ß¨ «˛eà% Ï°yÓ˚ xÓòy ÏlÓ˚ Ù Ïôƒ §,T˛˛õyÌ≈ ÏÜ˛ƒÓ˚ !Ó£Ï ÏÎ˚ xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓ˚y–

Ø ˆ◊!îÜ˛ Ï«˛ SÈyeSÈye# ÏòÓ˚ ò%!ê˛ ò Ï° !ÓË˛=˛ Ü˛ ÏÓ˚ñ §Ó˚Ü˛yÓ˚ x!ôà,•#ï˛ §ÇfiÌyÓ˚ í z õÜ˛y!Ó˚ï˛y §¡õ ÏÜ≈ ~Ü˛!ê˛!Óï˛Ü≈˛ §Ë˛yÓ˚ xyˆÏÎ˚yçl Ü˛ˆÏÓ˚y– ~Ü˛ò° SÈyeSÈye# §Ó˚Ü˛yÓ˚ x!ôà,•#ï˛ §ÇfiÌyÓ˚ õˆÏ«˛ Ó=˛Óƒ Ó˚yáˆÏÓ ~ÓÇxlƒ ò°!ê˛ ~Ó˚ !Ó˛õˆÏ«˛ Ó=˛Óƒ Ó˚yáˆÏÓ– åÎï˛ Ó!¢ §Ω˛Ó SÈyeSÈye#ˆÏòÓ˚ ~áyˆÏl xÇ¢@˝Ã•î Ü˛Ó˚yl ~ÓÇï˛y ÏòÓ˚ í zòy•Ó˚î òGÎ˚yÓ˚ çlƒ í zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó%l–ä

ˆ«˛e§Ù)• 1950-51 1990-91

Ü,˛!£ÏˆÏ«˛e 59.0 34.9

!¢“ˆÏ«˛e 13.0 24.6

ˆ§ÓyˆÏ«˛e 28.0 40.5


Ü˛# Ü˛Ó˚ Ïï˛ õy ÏÓ˚– í zòy•Ó˚îfl∫Ó) õ Ó°y ÎyÎ˚ñ ~álG õÎ≈hs˝ˆÜ˛Ó°Ùye §ÓÜ˛y!Ó «˛e•z çyï˛#Î §%Ó«˛y ≤Ãòyl Ü˛ ÏÓ ÏSÈ–Î!òG ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛e á%Ó Ë˛yˆÏ°yË˛yˆÏÓ•z ˆ•yˆÏê˛° !¢“˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ï˛Ó%G §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛e !lçfl∫ˆ•y Ïê˛° õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚ ÏSÈ–

~•z§ÙhflÏ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ•z !Ü˛S%È !ÓˆÏ¢£ÏK˛Ó˚yÓ Ï° ÏSÈl Îñ Î §ÙhflÏ í zÍ˛õyòl Ï«˛ Ïe Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚ «˛e˛õ!Ó˚ã˛y°ly ã˛°ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚ñ §áyl ÌˆÏÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ §ˆÏÓ˚òÑyí˛¸yˆÏly í˛z!ã˛ï˛ ~ÓÇ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆ§•z§ÙhflÏ à%Ó˚%c˛õ)î≈ˆ§ÓyˆÏ«˛ˆÏe ï˛yÓ˚ §¡õˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ÎyˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ Ï«˛e Ü˛Ó˚ Ïï˛ õy ÏÓ˚ ly–

xˆÏlÜ˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ ≤Ã!ï˛¤˛ylà%ˆÏ°y !Ó˛õ%°˛õ!Ó˚Ùyî «˛!ï˛Ó˚ §¡ø%á#l •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ !Ü˛v ï˛yÓ˚˛õÓ˚G Ü˛yçã˛y!° ÏÎ Îy ÏFSÈ– ò Ï¢Ó §#!Ùï˛ §¡õò Ü Ùyàï˛ !l/ Ï¢y!£Ïï˛•ˆÏ°G §Ó˚Ü˛y!Ó˚ í˛zˆÏòƒyà Órô Ü˛Ó˚y Ü˛!ë˛l– ~Ó˚ xÌ≈ ~•zlÎ Îñ §Ó§ÙÎ Ó§ÓÜ˛y!Ó «˛e Ù%lyÊ˛yÎ ã˛° ÏSÈ å~Ùl!Ü˛Óï≈˛ÙyˆÏlÓ˚ xˆÏlÜ˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛yl ≤ÃÜ,˛ï˛ ˛õˆÏ«˛ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛yl !SÈˆÏ°y Îà%ˆÏ°y °yÜ˛§yˆÏlÓ˚ Ê˛ˆÏ°Órô • Ïï˛ ã˛°!SÈ°– ï˛ál Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚# ÏòÓ˚ ã˛yÜ˛!Ó˚Ó˚ !lŸã˛Î˚ï˛y≤Ãòyl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~ˆÏòÓ˚ çyï˛#Î˚Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚y •Î˚– ï˛ˆÏÓˆ°yÜ˛§yˆÏl ã˛°y ˆÜ˛yl ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛yl Ü˛áˆÏlyˆ°yÜ˛§yˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ Ü˛yç ã˛y!°ˆÏÎ˚ !àˆÏÎ˚ §¡õˆÏòÓ˚ x˛õã˛Î˚Ü˛Ó˚ˆÏÓ ly–

ˆÜ˛yl !¢“ ¢%Ó˚ % Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ≤Ãˆ ÏÎ˚yçl#Î˚°y•zˆÏ§™!ê˛ˆÏÜ˛ xˆÏlÜ˛ Óy!î!çƒÜ˛ ˆày¤˛# x˛õÓƒÓ•yÓ˚Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– ˆÜ˛yl Óí˛¸ í˛zˆÏòƒyà˛õ!ï˛ lï%˛l ≤Ã!ï˛¤˛yl ˜ï˛!Ó˚Ü˛ÓyÓ çlƒ °y•z Ï§™ !l Ïï˛y ly– ≤ÃÜ, ï˛˛õ Ï«˛ ï˛yÓy °y•z Ï§™!lˆÏï˛y ≤Ã!ï˛ˆÏÎyà#Ó˚y ÎyˆÏï˛ lï%˛l í˛zˆÏòƒyà ¢%Ó˚% Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ly˛õyˆÏÓ˚ ï˛y xyê˛Ü˛yˆÏlyÓ˚ çlƒ– xï˛ƒ!ôÜ˛ !lÎ˚Ùl#!ï˛Ó˚ˆÓí˛¸yçy° ÌyÜ˛yÎ˚ ï˛yˆÏÜ˛ ˛õyÓ˚!Ùê˛ °y•zˆÏ§™ Ó˚yç Ó°y•ˆÏï˛y– Îy !Ü˛S%È !¢“ ≤Ã!ï˛¤˛ˆÏlÓ˚ Ü˛Ù≈ò«˛ï˛yÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚

≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛y §,!T˛ Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°– ï˛y ÏòÓ˚ õîƒà% Ï°y Ü˛#Ë˛y ÏÓí˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ˆ§ §¡õˆÏÜ≈˛ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛!¢“˛õ!ï˛ˆÏòÓ˚ °y•zˆÏ§™ ˛õyGÎ˚yÓ˚ çlƒ Óy §Ç!Ÿ’T˛Ùsfîy°Î˚à%ˆÏ°yÓ˚ §yˆÏÌ Ú°!ÓÛ åLobbyä ˜Ïï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ˆã˛T˛yÎ˚ x!ôÜ˛ §ÙÎ˚ ÓƒÎ˚ Ü˛Ó˚ï˛– ÏÓ Ïò!¢Ü˛ ≤Ã!ï˛ ÏÎy!àï˛yˆÌˆÏÜ˛ §ÇÓ˚«˛î ≤ÃòyˆÏlÓ˚ !Ó£ÏÎ˚!ê˛G §ÙyˆÏ°y!ã˛ï˛ •!FSÈ°ñÜ˛yÓ˚î ~Ó˚ ≤Ã ÏÎ˚y ÏàÓ˚ Ê˛ Ï° °y ÏË˛Ó˚ ï% °lyÎ˚ x!ôÜ˛ «˛!ï˛• ÏFSÈ ï˛y ≤ÃÙy!îï˛ •GÎyÓ õÓG ~!ê˛ ã˛y!° ÏÎ Óyáy •!FSÈ°–xyÙòy!lˆÏï˛ !Ó!ô!lˆÏ£Ïô ÌyÜ˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏîñ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚í˛zÍ˛õyòÜ˛Ó˚y Îy í˛zÍ˛õyòl Ü˛Ó˚ï˛ Ë˛y=˛yÓ˚y ï˛y Ü ˛Î˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛Óyôƒ •ˆÏï˛y– í˛zÍ˛õyòÜ˛Ó˚y §ˆÏã˛ï˛l !SÈ° ˆÎ ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ~Ü˛!ê˛ !l!Ÿã˛ï˛ ÓÑyôyôÓ˚y åCaptiveä ÓyçyÓ˚ xy ÏSÈ– ï˛y•zï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ í˛zÍ˛õy!òï˛ oˆÏÓƒÓ˚ à%îàï˛Ùyl Ó,!ÂôˆÏï˛í˛zÍ§y!•ï˛ •ˆÏï˛y ly– Îál ï˛yÓ˚y !l¡¨ÙyˆÏlÓ˚ oÓƒ ˆÓ!¢òy ÏÙ !Ó!Ü Ü˛Ó˚ Ïï˛ õy ÏÓ˚ñ ï˛ál o ÏÓƒÓ˚ à%îàï˛Ùyl Ó,!ÂôÓ˚çlƒ ï˛yÓ˚y !ã˛hs˝yË˛yÓly Ü˛Ó˚ ÏÓ Ü˛l⁄ xyÙòy!lÜ, ï˛ o ÏÓƒÓ˚§y ÏÌ ≤Ã!ï˛ ÏÎy!àï˛yÓ˚ Ê˛ Ï° xyÙy ÏòÓ˚ í zÍ˛õyò ÏÜ˛Ó˚y xy ÏÓ˚yˆÓ!¢ ò«˛ •ˆÏï˛ Óyôƒ ÌyÜ˛ˆÏÓ–

!Ü˛S%È xÌ≈l#!ï˛!Óò ~•z Ùï˛Óyò Óƒ=˛ Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈl Îñ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛e Ù%lyÊ˛y xç≈ˆÏlÓ˚ çlƒ lÎ˚ñ ÓÓ˚Ç ˆòˆÏ¢Ó˚Ü˛°ƒyˆÏîÓ˚ çlƒ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z!òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ !Óã˛yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏ°§ÓÜ˛y!Ó «˛ ÏeÓ Ù)°ƒyÎî ï˛y ÏòÓ x!ç≈ï˛ Ù%lyÊ˛yÓ !Ë˛!_ Ïï˛ly Ü˛ˆÏÓ˚ çlÜ˛°ƒyˆÏî ï˛yÓ˚ Ü˛ï˛ê%˛Ü%˛ xÓòyl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛yÓ˚!Ë˛!_ˆÏï˛ Ü˛Ó˚y í˛ z !ã˛ï˛– §ÇÓ˚«˛î §¡õˆÏÜ ≈ ˛ !Ü˛S % ÈxÌ≈l#!ï˛!ÓòˆÏòÓ˚ Ó=˛Óƒ •° ˆÎñ !ÓˆÏò!¢ ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yˆÌˆÏÜ˛ xyÙyˆÏòÓ˚ í˛zÍ˛õyòÜ˛ˆÏòÓ˚ ï˛ï˛«˛î ˛õÎ≈hs˝ §ÇÓ˚«˛î≤Ãòyl Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛ Îï˛«˛î !ÓˆÏò!¢ñ §Ù,Âô Ó˚yT˛…à%ˆÏ°y ï˛yÜ˛Ó ÏSÈ ~•z §ÙhflÏ m Ï®Ó Ü˛yÓ Ïî•z xÌ≈l#!ï˛!ÓòÓy xyÙy ÏòÓl#!ï˛Ó˚ õ!Ó˚Óï≈ l ã˛ ÏÎ˚ ÏSÈl– xlƒylƒ §Ù§ƒyÓ˚ §y ÏÌ ~•z!Ó£ÏÎ˚!ê˛Gñ 1991 §yˆÏ° §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ lï%˛l xy!Ì≈Ü˛ l#!ï˛≤ÃîÎ˚ˆÏl í˛zm%Âô Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°–


2.6 í˛z˛õ§Ç•yÓ˚≤ÃÜ,˛ï˛˛õˆÏ«˛ñ ≤ÃÌÙ §yï˛!ê˛ ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÜ˛yˆÏ°ñ

Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ xÌ≈ ÓƒÓfiÌyÓ˚ í˛zß¨!ï˛ !SÈ° í˛zÍ§y•ÓƒOÜ˛–fl∫yô#lï˛y ≤Ãy!ÆÓ˚ §ÙˆÏÎ˚ õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ xyÙyˆÏòÓ˚!¢“ˆÏ«˛e xˆÏlÜ˛ Ó!¢ Ó!ã˛eƒÙÎ˚ •ˆÏÎ˚ í˛zˆÏë˛ˆÏSÈ– §Ó%ç!Ó≤’ˆÏÓÓ˚ Ü˛°ƒyˆÏî Ë˛yÓ˚ï˛ áyòƒ í˛zÍ˛õyòˆÏl fl∫Î˚ÇË˛Ó˚ •ˆÏÎ˚í˛zˆÏë˛ˆÏSÈ– Ë)˛!Ù §ÇflÒyˆÏÓ˚Ó˚ Ê˛ˆÏ° â,îƒ ç!Ùòy!Ó˚ ≤ÃÌyÓ˚!Ó°%!Æ âˆÏê˛ˆÏSÈ– ï˛ˆÏÓñ Ó•% §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlÓ˚ Ü˛yˆÏçÓ˚Ü˛Ù≈ò«˛ï˛yÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ xˆÏlÜ˛ xÌ≈l#!ï˛!ÓòÓ˚y x§ˆÏhs˝y£ÏÓƒ=˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ x!ï˛!Ó˚=˛ !lÎ˚Ùl#!ï˛Ó˚!Ó!ô!lˆÏ£Ïô í˛zˆÏòƒy!àÜ˛ !ÓÜ˛y¢ˆÏÜ˛ Óƒy•ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°–

fl∫!lË≈˛Ó˚ï˛y àí˛¸yÓ˚ lyˆÏÙ ï˛yˆÏòÓ˚ !ÓˆÏò!¢ ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yˆÌˆÏÜ˛ §ÇÓ˚«˛î ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°– Îy ï˛yˆÏòÓ˚í˛zÍ˛õy!òï˛ ˛õˆÏîƒÓ˚ à%îàï˛Ùyl Ó,!ÂôˆÏï˛ ˆÜ˛ylÓ˚Ü˛Ùí˛zÍ§y• ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚!l– xyÙyˆÏòÓ˚ l#!ï˛à%ˆÏ°y !SÈ°Úxhs˝Ù%á# !ò¢yÎ˚Û ~ÓÇ ï˛y•z xyÙÓ˚y ÙçÓ%ï˛ Ó˚Æy!l «˛eàë˛l Ü˛Ó ˚ˆ Ïï ˛ ÓƒÌ ≈ •ˆ ÏÎ ˚ !S È°yÙ– ˛õ!Ó ˚Ó!ï ≈ ˛ï ˛!ÓŸªÈüÈxÌ≈ÓƒÓfiÌyÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ xy!Ì≈Ü˛l#!ï˛à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl xl%Ë)˛ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°~ÓÇ ï˛y•z xyÙyˆÏòÓ˚ xÌ≈ ÓƒÓfiÌyˆÏÜ˛ xyˆÏÓ˚y ò«˛ Ü˛Ó˚yÓ˚çlƒ 1991 §y Ï° Úlï% l xy!Ì≈Ü˛ l#!ï˛Û à,•#ï˛ •Î˚– ~ê˛y•z•° õÓ˚Óï≈˛# xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ !Ó£ÏÎ˚Ó›–

§Ç!«˛Æ Ó,!_

Ø fl∫yô#lï˛yÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ñ Ë˛yÓ˚ï˛ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ xÌ≈ÓƒÓfiÌyÓ˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ° ˆÎáyˆÏl §yÙyçï˛y!sfÜ˛ ~ÓÇ˛õ%Ñ!çÓyò# ÓƒÓfiÌyÓ § ÏÓ≈y_Ù Ó!¢T˛ƒà% Ï°yÓ §!¡ø°l âê˛ ÏÓ– ÎyÓ Ê˛°◊%!ï˛ Ïï˛ !Ù◊ xÌ≈ÓƒÓfiÌyÓ Ù Ïí˛ Ï°Ófl∫Ó) õ ï˛!Ó˚ • ÏÎ˚!SÈ°–

˛Ø õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ Ùyôƒ ÏÙ•z §ÙhflÏ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ õ!Ó˚Ü˛“ly à!ë˛ï˛ • ÏÎ˚!SÈ°–

˛Ø õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ §yôyÓ˚î í z Ïj¢ƒà% Ï°y •° ÈüüüÈ !ÓÜ˛y¢ñ xyô%!lÜ˛#Ü˛Ó˚îñ fl∫Î˚ÇË˛Ó˚ï˛y ~ÓÇ §yÙƒï˛y–

Ø Ü, !£Ï Ï«˛ ÏeÓ ≤Ãôyl l#!ï˛ ~ÓÇ í z Ïòƒyàà% Ï°y !SÈ° Ë) !Ù§ÇflÒyÓ ~ÓÇ §Ó%ç !Ó≤’Ó– ~•z §ÙhflÏ í z Ïòƒyàà% Ï°yË˛yÓ˚ï˛ ÏÜ˛ áyòƒ¢§ƒ í zÍ˛õyò ÏlÓ˚ «˛ Ïe fl∫Î˚Ω˛Ó˚ï˛y xç≈ Ïl §•yÎ˚ï˛y Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°–

Ø Ü, !£Ï Ï«˛ Ïe !lË≈ Ó˚¢#° çlà ÏîÓ˚ xl% õyï˛ xy¢yl%Ó) õË˛y ÏÓ •…y§ õyÎ˚!l–

Ø !¢“ Ï«˛ Ïe à,•#ï˛ l#!ï˛ÈüÈí z Ïòƒy ÏàÓ˚ Ê˛ Ï° ÈGDPüÈˆï˛ ~Ó˚ å!¢ Ï“Ó˚ä xÓòyl Ó,!Âô Ï õ ÏÎ˚!SÈ°–

Ø !¢“ Ï«˛ ÏeÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ≤Ãôyl e%!ê˛ !SÈ° §Ó˚Ü˛y!Ó˚ «˛ ÏeÓ˚ xò«˛ Ü˛yÎ≈ õ!Ó˚ã˛y°ly– Ü˛yÓ˚î ~•z «˛e!ê˛ Ü Ù¢ˆ°yÜ˛§yˆÏl ã˛°ˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– ÎyÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî òˆÏ¢Ó˚ §#!Ùï˛ §¡õòà%ˆÏ°y !l/ˆÏ¢£Ï •!FSÈ°–


xl%¢#°l#

1. ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ §ÇK˛y òyG–

2. Ë˛yÓ˚ï˛ Ü˛l õ!Ó˚Ü˛“ly ÏÜ˛ @˝Ã•î Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°⁄

3. ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ í z Ïj¢ƒ ÌyÜ˛y í z!ã˛ï˛ Ü˛l⁄

4. í zFã˛ Ê˛°l¢#° Ó#ç åHYVä Ü˛#⁄

5. ÓyçyÓ˚ í zm,_ Ü˛#⁄

6. Ü, !£Ï Ï«˛ Ïe Ó) õy!Î˚ï˛ Ë) !Ù §ÇflÒyÓ˚ÈüÈ~Ó˚ ≤Ã ÏÎ˚yçl ~ÓÇ ôÓ˚là% Ï°y Óî≈ly Ü˛ ÏÓ˚y–

7. §Ó%ç !Ó≤’Ó Ü˛#⁄ ~ê˛y ˆÜ˛l Ó) õyÎ˚î Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ° ~ÓÇ ~!ê˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ü, £ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ í˛z˛õÜ, ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ§Ç Ï«˛ Ï õ Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ˚y–

8. ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ í z Ïj¢ƒ !• Ï§ ÏÓ Ú§yÙƒï˛yÓ˚ §y ÏÌ !ÓÜ˛y¢Û ~Ó˚ !Ó£ÏÎ˚!ê˛ Óî≈ly Ü˛ ÏÓ˚y–

9. !l ÏÎ˚yà §,!T˛Ó˚ ò,!T˛Ë˛!Aà Ì ÏÜ˛ !Óã˛yÓ˚ Ü˛Ó˚ Ï° õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ í z Ïj¢ƒ !•§y ÏÓ xyô%!lÜ˛#Ü˛Ó˚î !Ó ÏÓ˚yô§,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ !Ü˛ly Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y–

10. Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ù Ïï˛y í zß¨Î˚l¢#° ò Ï¢ õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ í z Ïj¢ƒ !• Ï§ ÏÓ Úfl∫!lË≈ Ó˚ï˛yÛ !Ó£ÏÎ˚!ê˛ xl%§Ó˚î Ü˛ ÏÓ˚yyˆÜ˛l ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚⁄

11. xÌ≈ÓƒÓfiÌyÓ «˛eàï˛ àë˛l Ü˛#⁄ GDP ï˛ §Óy Ï«˛ ÏeÓ xÓòyl §Ó≈y!ôÜ˛ •GÎy !Ü˛ á%Ó ≤Ã ÏÎyçl#Î–Ùï˛yÙï˛ òyG–

12. ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÜ˛y Ï° !¢“ Ï«˛ ÏeÓ˚ í zß¨Î˚ Ïl §Ó˚Ü˛y!Ó˚ «˛e ÏÜ˛ x@˝Ãî# Ë) !ÙÜ˛y ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y • ÏÎ˚!SÈ° Ü˛l⁄

13. §Ó%ç !Ó≤’ˆÏÓÓ˚ Ê˛ˆÏ° §Ó˚Ü˛yÓ˚ ÎˆÏÌT˛ õ!Ó˚Ùyl áyòƒ¢§ƒ §Ç@˝ÃˆÏ•Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ~Ó˚ Ùç%ï˛ §,!T˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛§ÙÌ≈ • ÏÎ˚!SÈ° Îy Ïï˛ ï˛y áy ÏòƒÓ˚ xË˛y ÏÓÓ˚ §Ù ÏÎ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ ÏÓ˚yy ÎyÎ˚ Ó=˛Óƒ!ê˛ Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ˚y–

14. Î!òG Ë˛ï≈%˛!Ü˛ Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ lï%˛l ≤ÃÎ%!=˛ @˝Ã•ˆÏî í˛zÍ§y• ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛Ó%G ~Ó˚ Ê˛ˆÏ° §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚xy!Ì≈Ü˛ «˛ˆÏe !Ó¢y° ÓyV˛yÓ˚ §,!T˛ •Î˚– ~•z ≤Ã§ˆÏAà Ë˛ï≈%˛!Ü˛Ó˚ §%!Óôyà%ˆÏ°y xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–

15. §Ó%ç !Ó≤’ ÏÓÓ ÓyhflÏÓyÎl § Ï_¥Gñ 1990 §y° õÎ≈hs˝ 65 ¢ï˛yÇ¢ çlàî Ü, !£Ï Ï«˛ ÏeÓ í z õÓ !lË≈ Ó¢#°!SÈ° ˆÜ˛l⁄

16. !¢ Ï“Ó çlƒ §ÓÜ˛y!Ó «˛e á%Ó ≤Ã ÏÎyçl#Î • Ï°G x ÏlÜ˛ §ÓÜ˛y!Ó x!ôlhflÏ §ÇfiÌy !Ó˛õ%° °yÜ˛§y Ïlã˛° ÏSÈ ~ÓÇ xÌ≈ ÓƒÓfiÌyÎ §¡õ ÏòÓ x˛õã˛Î âê˛y ÏFSÈ– ~•z ≤Ã§ ÏAà §ÓÜ˛y!Ó «˛ ÏeÓ í z õÜ˛y!Óï˛yà% Ï°yxy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓ˚y–


17. xyÙòy!l õ!Ó˚Óï≈ ll#!ï˛ !Ü˛Ë˛y ÏÓ ò¢#Î˚ !¢“ ÏÜ˛ Ó˚«˛y Ü˛Ó˚ Ïï˛ õy ÏÓ˚ Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ˚y–

18. 1955 §y Ï°Ó˚ !¢“l#!ï˛ Ïï˛ åIPR 1956äñ Ü˛#Ë˛y ÏÓ Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚ «˛ ÏeÓ˚ õ!Ó˚ã˛y° ÏlÓ˚ Ü˛Ìy Ó°y• ÏÎ˚ ÏSÈ ~ÓÇ Ü˛l⁄

19. l# Ïã˛Ó˚ hflÏΩ˛à% Ï°y Ù°yG

1. ≤ÃôylÙsf# Ü˛ä Î §ÙhflÏ Ó#ç x!ôÜ˛ xl%˛õyˆÏï˛ í˛zÍ˛õyòl ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚

2. fiÌ)° ò¢#Î˚ í˛zÍ˛õyòl áä ˆÎ ˛õ!Ó˚Ùyî oÓƒ xyÙòy!l Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚

3. Ü˛Ôê˛y àä õ!Ó˚Ü˛“ly Ü˛!Ù¢ ÏlÓ˚ ã˛Î˚yÓ˚ õy§≈l

4. Ë) !Ù §ÇflÒyÓ˚ âä Ü˛yˆÏly ÓSÈˆÏÓ˚ xÌ≈ ÓƒÓfiÌyÎ˚ í˛zÍ˛õy!òï˛ §ÙhflÏ ã)˛í˛¸yhs˝ oÓƒ ~ÓÇ

ˆ§ÓyÓ˚ xy!Ì≈Ü˛ Ù)°ƒ–

5. HYV Ó#ç .ä Ü, !£Ï Ï«˛ ÏeÓ˚ í zÍ˛õyòl¢#°ï˛y Ó,!ÂôÓ˚ çlƒ à,•#ï˛ §ÇflÒyÓ˚

6. Ë˛ï≈% !Ü˛ ã˛ä í zÍ˛õyòl Ü˛Ù≈§)!ã˛ õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ çlƒ §Ó˚Ü˛yÓ˚ myÓ˚y ≤Ãò_ xy!Ì≈Ü˛ §•yÎ˚ï˛y

BHAGWATI, J. 1993. India in Transition: Freeing the Economy. Oxford University Press,

Delhi.

DANDEKAR, V.M. 2004. Forty Years After Independence, in Bimal Jalan, (Ed.). The

Indian Economy: Problems and Prospects. Penguin, Delhi.

JOSHI, VIJAY. and I.M.D. LITTLE. 1996. India’s Economic Reforms 1991-2001. Oxford

University Press, Delhi.

MOHAN, RAKESH. 2004. Industrial Policy and Controls, in Bimal Jalan (Ed.). The Indian

Economy: Problems and Prospects. Penguin, Delhi.

RAO, C.H. HANUMANTHA. 2004. Agriculture: Policy and Performance, in Bimal Jalan,

(Ed.). The Indian Economy: Problems and Prospects. Penguin, Delhi.

REFERENCES

UNIT

IIUNIT

III~Ü˛Ü˛

2

xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ §ÇflÒyÓ˚

1991 ˆÌ ÏÜ˛

ã˛!Õ‘¢ ÓSÈ ÏÓ˚Ó˚ õ!Ó˚Ü˛!“ï˛ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ Ùôƒ !ò ÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ï˛ ¢!=˛¢y°#

!¢“!Ë˛!_ àí˛ Ïï˛ §ÙÌ≈ • ÏÎ!SÈ° ~ÓÇ áyòƒ¢§ƒ í zÍ˛õyò Ïl fl∫yÓ°!¡∫ï˛y

xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛y §ˆÏ_¥G çl§ÇáƒyÓ˚ ~Ü˛ê˛y !ÓÓ˚yê˛ xÇ¢ ç#!ÓÜ˛y

xç≈ˆÏlÓ˚ çlƒ Ü,˛!£ÏÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#° ˆÌˆÏÜ˛ ÎyÎ˚– 1991 §yˆÏ°

ˆ°l Ïòl í zmÈ,_ç!lï˛ §ÇÜ˛ Ïê˛Ó Ê˛°◊%!ï˛ Ïï˛ ò Ï¢ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ §ÇflÒyÓ

≤ÃÓï≈ l Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z !ÓË˛y Ïà §ÇflÒyÓ˚ ≤Ã!Ü Î˚y ~ÓÇ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ «˛ Ïe

~Ó˚ ≤ÃË˛yÓ §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó–

3

í˛zòyÓ˚#Ü˛Ó˚îñ Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚Ü˛Ó˚î~ÓÇ

!ÓŸªyÎ˚l ı ~Ü˛!ê˛ Ù)°ƒyÎ˚l

~•z xôƒyÎ˚ õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚ !¢«˛yÌ#≈Ó˚y Ó%V˛ˆÏï˛ õyÓ˚ˆÏÓ ÈüüüÈ

• 1991 §y Ï° Ë˛yÓ˚ Ïï˛ ≤ÃÓ!ï≈ ï˛ §ÇflÒyÓ˚ Ü˛Ù≈§)!ã˛Ó˚ ≤Ã«˛y˛õê˛

• §ÇflÒyÓ˚ Ü˛Ù≈§)!ã˛ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ õÂô!ï˛

• !ÓŸªyÎ˚l ≤Ã!Ü Î˚y ~ÓÇ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ «˛ Ïe !ÓŸªyÎ˚ ÏlÓ˚ ≤ÃË˛yÓ

• !Ó!Ë˛ß¨ «˛ Ïe §ÇflÒyÓ˚ ≤Ã!Ü Î˚yÓ˚ ≤ÃË˛yÓ

39í˛zòyÓ˚#Ü˛Ó˚îñ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚Ü˛Ó˚î ~ÓÇ !ÓŸªyÎ˚l ı ~Ü˛!ê˛ Ù)°ƒyl

3.1 Ë)˛!ÙÜ˛y

˛õ)Ó≈ï˛l xôƒyˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y ˛õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ ˆÎñfl∫yô#lï˛yÓ˚ ˛õÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ Ë˛yÓ˚ï˛ !Ù◊ xÌ≈l#!ï˛Ó˚ Ü˛yë˛yˆÏÙyxl%§Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– G•z Ü˛yë˛yˆÏÙyÎ˚ õ%Ñ!çÓyò# xÌ≈l#!ï˛Ó˚ G§Ùyçï˛y!sfÜ˛ xÌ≈l#!ï˛Ó˚ §%Ê˛°à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ §Ù!ß∫ï˛ Ü˛Ó˚y§Ω˛Ó˛õÓ˚ •ˆÏÎ˚!SÈ°– !Ü˛S%È !ÓmyˆÏlÓ˚ ÙˆÏï˛ñ ~•z !Ù◊xÌ≈l#!ï˛Ó˚ §%ÓyˆÏò Ó•% ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !Ó!ôÈüÈ!lÎ˚Ù fiÌy!˛õï˛ •Î˚~ÓÇ Î!òG G•z §Ü˛° !Ó!ô G !lÎ˚Ùà% Ï°yÓ˚ Ù)° °«˛ƒ!SÈ° xÌ≈l#!ï˛ ÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚y !Ü˛v Ü˛yÎ≈ï˛ ~Ó˚ Ê˛ Ï° Ó,!ÂôG í zßÎl ≤Ã!Ü Îy Óƒ•ï˛ •!FSÈ°– xy ÏÓÜ˛ xÇ Ï¢Ó !Ómyl ÏòÓÓ=˛Óƒ •°ñ Ë˛yÓ˚ï˛ ≤ÃyÎ˚ ÓrôƒyÓfiÌy Ì ÏÜ˛ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ õ ÏÌÎyey ¢%Ó% Ü˛ ÏÓ˚ §M˛ ÏÎ˚Ó˚ «˛ Ïe Ó,!Âôñ !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ ÏlÓ˚ õîƒí zÍ˛õyòlÜ˛yÓ# Ó•%Ù%á# !¢“ Ï«˛eÓ í zqÓ G Ü, !£Ï í zÍ˛õyò ÏlÓôyÓ˚yÓy!•Ü˛ ≤Ã§yÓ˚î ÎyÓ˚ Ê˛ Ï° áyòƒ §%Ó˚«˛y §%!l!Ÿã˛ï˛ •Î˚–xÌ≈l#!ï˛Ó ~•z «˛eà% Ï°y Ïï˛ §yÊ˛°ƒ xç≈l Ü˛Ó Ïï˛ §«˛Ù• ÏÎ˚!SÈ° Ë˛yÓ˚ï˛–

1991 §yˆÏ° !ÓˆÏò!¢ ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Ë˛yÓ˚ï˛xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ §ÇÜ˛ˆÏê˛Ó˚ §¡ø%á#l •Î˚ ˆÜ˛l ly §Ó˚Ü˛yÓ˚!Ó Ïò¢ Ì ÏÜ˛ lGÎ˚y î Ùê˛y Ïï˛ õyÓ˚!SÈ° ly– ˛õ Ïê ∆y°G xlƒylƒ à%Ó˚%c˛õ)î≈ §yÙ@˝Ã# xyÙòy!lÓ˚ çlƒ à%Ó˚%c˛õ)î≈!ÓˆÏò!¢ Ù%oy §M˛Î˚ ÈüüüÈ ~ÙlË˛yˆÏÓ •…y§ ˛õyÎ˚ ˆÎ ~Ü˛˛õ«˛ ã˛°yÓ˚ ÙˆÏï˛y !ÓˆÏò!¢ Ù%oy §M˛Î˚ !SÈ° ly– !lï˛ƒ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚ §yÙ@˝Ã#Ó˚ |zôÁ≈Ù%á# òyÙ §ÇÜ˛ê˛ ÏÜ˛ ç!ê˛° Ü˛ ÏÓ˚ï%˛ˆÏ°– §Ó !Ü˛S%ÈÓ˚ ˛õ!Ó˚î!ï˛ˆÏï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ lï%˛l ôÓ˚ˆÏlÓ˚

l#!ï˛Ùy°y ≤ÃÓï≈˛l Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ lÎ˚y l#!ï˛Ùy°y xyÙyˆÏòÓ˚í zß¨Î˚l Ü˛Ù≈§)!ã˛Ó˚ à!ï˛Ù% Ïá õ!Ó˚Óï≈ l xy Ïl– ~•z xôƒy ÏÎ˚xyÙÓ˚y §ÇÜ˛ˆÏê˛Ó˚ ≤Ã«˛y˛õê˛ ~ÓÇ §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛ï,≈˛Ü˛ à,•#ï˛ÓƒÓfiÌy§Ù)• ~ÓÇ xÌ≈l#!ï˛Ó ˚ !Ó!Ë˛ß ¨ ˆ«˛ˆ ÏeÓƒÓfiÌy§Ù)ˆÏ•Ó˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y !lˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó–

3.2 ˛õê˛Ë)˛!Ù

xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ §ÇÜ˛ˆÏê˛Ó˚ í˛zÍˆÏ§ !SÈ° 1980üÈÓ˚ò¢ˆÏÜ˛ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈l#!ï˛Ó˚ xò«˛ ÓƒÓfiÌy˛õly– ~ê˛yxyÙy ÏòÓ˚ çyly Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ Î !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ ÏlÓ˚ l#!ï˛ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~ÓÇ §yôyÓ˚î ≤Ã¢y§l ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ çlƒ§Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ Ü˛Ó˚ xyˆÏÓ˚y˛õ ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yT˛…yÎ˚_ ˆ«˛e˛õ!Ó˚ã˛y°ly§• lyly!Óô ˆ«˛e ˆÌˆÏÜ˛ §¡õò xyˆÏÓ˚y•îÜ˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚– Îál xyˆÏÎ˚Ó˚ ã˛y•zˆÏï˛ ÓƒÎ˚ ˆÓ!¢ •Î˚ ï˛ál§Ó˚Ü˛yÓ˚ áÓ˚ã˛ ˆçyàyˆÏlyÓ˚ çlƒ ÓƒyÇÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ñ ˆòˆÏ¢Ó˚Ùyl%£Ï ÌˆÏÜ˛ ~ÓÇ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ xy!Ì≈Ü˛ ≤Ã!ï˛¤˛yl ÌˆÏÜ˛î §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚– Îál xyÙÓ˚y ˛õˆÏê˛∆y° çyï˛#Î˚ §yÙ@˝Ã#xyÙòy!l Ü˛!Ó˚ ï˛ál xyÙÓ˚y Ó˚Æy!lÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ x!ç≈ï˛í˛°yÓ˚ !òˆÏÎ˚ ˛õˆÏê˛∆yˆÏ°Ó˚ òyÙ Ùê˛y•z– í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ Ü˛Ù≈§)!ã˛≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏl Ó˚yçˆÏfl∫Ó˚ x!ï˛ !l¡¨ xÓfiÌy §ˆÏ_¥G ÓÜ˛y!Ó˚òy!Ó˚oï˛y G çl!ÓˆÏfl≥˛yÓ˚î ÈüÈ~Ó˚ ÙˆÏï˛y ã˛ƒyˆÏ°Oà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ˆÙyÜ˛yˆÏÓ°y Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ Ó˚yçˆÏfl∫Ó˚ x!ï˛!Ó˚=˛áÓ˚ã˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚– í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ Ü˛Ù≈§)!ã˛Ó˚ çlƒ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ ÓƒˆÏÎ˚Ó˚ Ê˛ˆÏ° x!ï˛!Ó˚=˛ Ó˚yçfl∫ §,!T˛ •Î˚ ly–

Óï≈˛Ùyl ˛õ,!ÌÓ#ˆÏï˛ ~•z !Ó£ÏˆÏÎ˚ §Ó≈§¡ø!ï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚l•z §Ó lÎ˚ ~ÓÇ!ç!í˛!˛õ §ÙyˆÏçÓ˚ ≤Ãà!ï˛Ó˚ Ùy˛õÜ˛ lÎ˚–

ÈüüüÈ Ü˛ xyÓ˚ lyÓ˚yÎ˚îl


§Ó˚Ü˛yÓ˚ xË˛ƒhs˝Ó˚#î í˛zÍ§§Ù)• ˆÎÙl Ü˛Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ Ó˚yçfl∫ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– Îál§Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ xyˆÏÎ˚Ó˚ ~Ü˛ê˛y !ÓÓ˚yê˛ xÇ¢ §yÙy!çÜ˛ˆ«˛e G ≤Ã!ï˛Ó˚«˛yÓ˚ «˛ˆÏe xy¢% Ê˛° °yˆÏË˛Ó˚ §Ω˛yÓlySÈyí˛¸y•z ÓƒÎ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚ ï˛ál Óy!Ü˛ Ó˚yçfl∫ xï˛ƒhs˝ò«˛Ë˛y ÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ Ïï˛ •Î˚– Ü ÙÓô≈Ùyl ÓƒÎ˚ Ùê˛y ÏlyÓ˚çlƒ Ó˚yT˛…yÎ˚_ ˆ«˛e ˆÌˆÏÜ˛ xyÎ˚G ÎˆÏÌT˛ !SÈ° ly–xˆÏlÜ˛ §ÙÎ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆò¢ G xyhsç≈y!ï˛Ü˛ xy!Ì≈Ü˛≤Ã!ï˛¤˛yl§Ù)• ˆÌˆÏÜ˛ î Ü˛ˆÏÓ˚ ˆlGÎ˚y !ÓˆÏò!¢ Ù%oyˆË˛yàÓƒÎ˚ Ùê˛y ÏlyÓ˚ çlƒ ÓƒÓ•,ï˛ •ï˛– °yàyÙSÈyí ¸y áÓ˚ã˛!lÎ˚sf Ïî Ü˛y Ïly ≤Ã Ïã˛T˛y !SÈ° ly– ~Ü˛•zË˛y ÏÓ Ü ÙÓô≈ÙylxyÙòy!l áÓã˛ Ùê˛y ÏlyÓ çlƒ ÓÆy!l Ó,!ÂôÓ çlƒ Î ÏÌT˛ÙˆÏlyˆÏÎyà òGÎ˚y •Î˚!l–

xy!¢Ó˚ ò¢ˆÏÜ˛Ó˚ ¢£Ï !òˆÏÜ˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ÓƒÎ˚ Ó˚yçfl∫x!ï˛!Ó˚=˛ ~ï˛ê˛y •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ ˆÎ î Ü˛ˆÏÓ˚ áÓ˚ã˛ ˆÙê˛yˆÏlyx§Ω˛Ó •ˆÏÎ˚ õˆÏí˛¸– xˆÏlÜ˛ !lï˛ƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ §yÙ@˝Ã#Ó˚òyÙ x§Ω˛Ó ÓˆÏí˛¸ ÎyÎ˚– xyÙòy!l í˛zFã˛•yˆÏÓ˚ Ó,!Âô õyÎ˚~ÓÇ xyÙòy!lÓ˚ §yˆÏÌ Ó˚Æy!lÓ˚ §yÙO§ƒ ÌyˆÏÜ˛ ly–•z Ïï˛yÙˆÏôƒ•z í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ !ÓˆÏò!¢ Ù%oyÓ˚ §M˛Î˚~ï˛ê˛y•z Ü˛ˆÏÙ ÎyÎ˚ Î ò%•z §ÆyˆÏ•Ó˚ çlƒ xyÙòy!l áÓ˚ã˛ˆÙê˛yˆÏlyG Ü˛!ë˛l •ˆÏÎ˚ õˆÏí˛¸– xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ îòyï˛yˆÏòÓ˚§%ò òGÎ˚yÓ˚ çlƒ ÎˆÏÌT˛ õ!Ó˚Ùyî !ÓˆÏò!¢ Ù%oyÓ˚ §M˛Î˚!SÈ° ly ~ÓÇ ~Ü˛•z §yˆÏÌ ˆÜ˛y Ïly ˆò¢ xÌÓy !ÓˆÏò!¢î òyï˛y §ÇfiÌy Ë˛yÓ˚ï˛ˆÏÜ˛ î !òˆÏï˛ ≤Ã›ï˛ !SÈ° ly–Ë˛yÓ˚ï˛ xyhsç≈y!ï˛Ü˛ ˛õ%là≈ë˛l G í˛zß¨Î˚l ÓƒyÇÜ˛ ÎyˆÏÜ˛!ÓŸªÓƒyÇÜ˛ ÓˆÏ° §yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ x!Ë˛!•ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇxyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ xÌ≈ Ë˛y[˛yÓ˚ Óy xy•z ~Ù ~ˆÏÊ˛Ó˚ Ü˛yˆÏSÈˆÏîÓ˚ çlƒ myÓ˚fiÌ •Î˚ ~ÓÇ §ÇÜ˛ê˛ ÙyÜ˛yˆÏÓ°yÓ˚ çlƒ§yï˛ !Ó!°Î˚l í˛°yÓ˚ î ˛õyÎ˚– G•z î @˝Ã•ˆÏîÓ˚ çlƒG•z§Ó xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ §ÇfiÌyà% Ï°y Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ü˛y ÏSÈ ≤Ãï˛ƒy¢yÓ˚yˆÏá ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lÎ˚sfî !¢!Ì° Ü˛ˆÏÓ˚

xˆÏlÜ˛ «˛ˆÏe §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y °â% Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ Ë˛yÓ˚ï˛G xlƒylƒ ˆòˆÏ¢Ó˚ ÙˆÏôƒ Óy!îçƒ !Ó!ô!lˆÏ£Ïô §!Ó˚ˆÏÎ˚xÌ≈l#!ï˛ˆÏÜ˛ í˛zòyÓ˚ G Ù%=˛ Ü˛Ó˚y– Ë˛yÓ˚ï˛ !ÓŸªÓƒyÇÜ˛ Gxy•z ~Ù ~ˆÏÊ˛Ó˚ ¢ï≈˛ ÙˆÏl lÎ˚ ~ÓÇ lÎ˚y xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛l#!ï˛ Óy ~l •z !˛õ ây£Ïîy Ü˛ˆÏÓ˚– ~l •z !˛õ Ó•%ôy !Óhfl,Ïï˛xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ §ÇflÒy ÏÓ˚Ó˚ Ü˛Ù≈§)!ã˛– ~l •z !˛õÈüÈ~Ó˚ Ù)° °«˛ƒ!SÈ° xÌ≈l#!ï˛ˆÏï˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÙ)°Ü˛ xyÓ•yGÎ˚yÓ˚ §,!T˛Ü˛Ó˚y ~ÓÇ ÓƒÓ§y ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÏÓ¢ G Ó,!ÂôÓ˚ ˆ«˛ˆÏe!lÎ˚sfî ò)Ó˚ Ü˛Ó˚y– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ l#!ï˛à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ Ù)°ï˛ ò%•zË˛y Ïà Ë˛yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– !fiÌ!ï˛¢#°ï˛y xylÎ˚lÜ˛yÓ˚# ÓƒÓfiÌy~ÓÇ Ü˛yë˛yˆÏÙyàï˛ §ÇflÒyÓ˚ ÓƒÓfiÌy– !fiÌ!ï˛¢#°ï˛yxylÎ˚lÜ˛yÓ˚# ÓƒÓfiÌyà%ˆÏ°y fl∫“ˆÏÙÎ˚y!ò ÓƒÓfiÌy Îy Ù)°ï˛ˆ°lˆÏòl í˛ zm,_ ç!lï˛ ò %Ó ≈°ï˛y ò )Ó ˚ Ü˛Ó˚y ~ÓÇÙ%oyfl≥˛#!ï˛ ÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚y– §•ç Ü˛ÌyÎ˚ ~Ó˚ xÌ≈ òÑyí ¸yÎ˚˛õÎ≈yÆ !ÓˆÏò!¢ Ù%oy §M˛Î˚ Ó˚«˛y Ü˛Ó˚y ~ÓÇ Ü ˛ÙÓô≈ÙylÙ)°ƒÓ,!ÂôˆÏÜ˛ !lÎ˚sfˆÏî xyly– xlƒ!òˆÏÜ˛ Ü˛yë˛yˆÏÙyàï˛§ÇflÒyÓ˚ ÓƒÓfiÌy ò#â≈ˆÏÙÎ˚y!ò ≤Ã!Ü ˛Î˚y ÎyÓ˚ Ù)° °«˛ƒxÌ≈l#!ï˛ˆÏï˛ ò«˛ï˛y Ó,!Âô Ü˛Ó˚y ~ÓÇ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ «˛ˆÏexÌ≈l#!ï˛ˆÏÜ˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛y §«˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y°y Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚xÌ≈l#!ï˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆ«˛ˆÏe xlÙl#Î˚ï˛yˆÏÜ˛ ò)Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚–§Ó˚Ü˛yÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ü˛Ù≈§)!ã˛ ≤ÃÓï≈˛l Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ~•zÜ˛Ù≈§)!ã˛à%ˆÏ°y Ù)°ï˛ !ï˛l!ê˛Ë˛yˆÏà ˛õˆÏí˛¸ í˛zòyÓ˚#Ü˛Ó˚îñˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚Ü˛Ó˚î G !ÓŸªyÎ˚l–

3.3 í˛zòyÓ˚#Ü˛Ó˚î

˛õ) ÏÓ≈•z í z ÏÕ‘á Ü˛Óy • ÏÎ ÏSÈ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü Ù ÏÜ˛!lÎ˚sfî Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ §,T˛ xy•zl G !Ó!ô!lÎ˚Ùà%ˆÏ°y Ó,!ÂôG í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ «˛ Ïe ~Ü˛§ÙÎ˚ ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛y • ÏÎ˚ òÑyí ¸yÎ˚–í˛zòyÓ˚#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ≤ÃÓï≈˛l Ü˛Ó˚y •Î˚ ~•z !lÎ˚eîà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ò)Ó˚Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~ÓÇ xÌ≈l#!ï˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆ«˛e Ù%=˛ Ü˛Ó˚yÓ˚çlƒ– Î!òG 1980Ó˚ ò¢ˆÏÜ˛ !Ü˛S%È í˛zòyÓ˚#Ü˛Ó˚î ÓƒÓfiÌy


ˆÎÙl !¢“ °y•z Ï§™ñ xyÙòy!lÈüÈÓÆy!lñ ≤ÃÎ%!=˛ í zß!ï˛Ü˛Óîñxy!Ì≈Ü˛ l#!ï˛ñ !ÓˆÏò!¢ !Ó!lˆÏÎ˚yà •zï˛ƒy!ò ˆ«˛ˆÏe ˆlÎ˚y• ÏÎ!SÈ° !Ü˛v 1991~ ≤ÃÓ!ï≈ ï˛ í zòyÓ#Ü˛Óî ÓƒÓfiÌyà% Ï°yx ÏlÜ˛ Ó!¢ §Ó≈ydÜ˛ !SÈ°– xyÙÓ˚y ~ál xôƒyÎ˚l Ü˛Ó˚Ó!Ü˛S%È à%Ó%c˛õ)î≈ «˛e ÎÙl !¢“ Ï«˛eñ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ «˛eñÜ˛Ó˚§ÇflÒyÓ˚ñ !ÓˆÏò!¢ Ù%oy ÓyçyÓ˚ñ Óy!îçƒ G !Ó!lˆÏÎ˚yàˆ«˛eà% Ï°y Îà% Ï°y 1991 G õÓ˚Óï˛#≈ §Ù ÏÎ˚ Ó!¢ à%Ó%cˆ˛õ ÏÎ˚!SÈ°–

!¢“ Ï«˛ ÏeÓ˚ !Ó!lÎ˚sfî ı

Ë˛yÓÏï˛#Î˚ xÌ≈l#!ï˛Ó˚ !lÎ˚sfî !Ó!Ë˛ß¨Ë˛y ÏÓ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚Ü˛Óy • ÏÎ!SÈ° ÎÙl iä !¢“ °y•z Ï§™ ÓƒÓfiÌyÓ ÎyÓ xô# Ïl§Ó˚Ü˛y!Ó˚ xyÙ°yˆÏòÓ˚ Ü˛ySÈ ÌˆÏÜ˛ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ í˛zòƒyà˛õ!ï˛ˆÏÜ˛í z Ïòƒyà fiÌy˛õ ÏlÓ˚ çlƒñ í z Ïòƒyà Órô Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ xÌÓyÜ˛# ˛õ!Ó˚Ùyî ˛õîƒ í˛zÍ˛õyòl Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ ï˛yÓ˚ çlƒ xl%Ù!ï˛!lˆÏï˛ •ï˛– iiä xˆÏlÜ˛ !¢ˆÏ“•z ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛ˆÏe≤Ã ÏÓ¢y!ôÜ˛yÓ !SÈ° ly– iiiä !Ü˛S%È õîƒ ¢%ô%Ùye «% o !¢ Ï“•zí˛zÍ˛õyòl Ü˛Ó˚y Îï˛– ivä Ù)°ƒ !lô≈yÓ˚î ~ÓÇ ÓySÈy•z Ü˛Ó˚y!¢“ §yÙ@˝Ã# !Óï˛Ó˚ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lÎ˚sfî •zï˛ƒy!ò–

1991 G ˛õÓ˚Óï˛#≈ §ÙˆÏÎ˚ ≤ÃÓ!ï≈˛ï˛ §ÇflÒyÓ˚Ü˛Ù≈§)!ã˛ ~•z§Ó !lÎ˚sfî §Ù)ˆÏ•Ó˚ xˆÏlÜ˛ê˛y ò)Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚–xƒy°ˆÏÜ˛y•°ñ !§àyˆÏÓ˚ê˛ñ !Ó˛õIlÜ˛ Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ñ!¢“çyï˛ !ÓˆÏfl≥˛yÓ˚Ü˛ñ !Óò%ƒÍ §Ó˚OyÙñ Ù•yÜ˛y¢ G G£Ï%ô~à%ˆ Ï°y SÈyí˛ ¸y ÓyòÓy!Ü˛ ˛õîƒ§yÙ@˝Ã#Ó˚ çlƒ !¢“°y•zˆÏ§!™Ç ï%˛ˆÏ° ˆòGÎ˚y •°– Ó˚yT˛…yÎ˚_ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ çlƒˆÎ§Ó !¢“§Ù)•ˆÏÜ˛ §ÇÓ˚!«˛ï˛ Ó˚yáy •° ˆ§à% Ï°y •°≤Ã!ï˛Ó˚«˛y §Ó˚OyˆÏÙÓ˚ ~Ü˛!ê˛ xÇ¢ñ õyÓ˚Ùyî!ÓÜ˛ !Óò%ƒÍí˛zÍ˛õyòl G ˆÓ˚° ˛õ!Ó˚Ó•î– «%˛o !¢“ ˆ«˛emyÓ˚yí˛zÍ˛õy!òï˛ Ó•% §yÙ@˝Ã# x§ÇÓ˚!«˛ï˛ Ü˛Ó˚y •°– xˆÏlÜ˛!¢ˆÏ“ òyÙ !lô≈yÓ˚î ÓyçyˆÏÓ˚Ó˚ •yˆÏï˛ SÈˆÏí˛¸ òGÎ˚y •°–

xy!Ì≈Ü˛ «˛ Ïe §ÇflÒyÓ˚ ı

xy!Ì≈Ü˛ ˆ«˛ˆÏe §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ xhs˝Ë% ≈ ˛=˛ !SÈ°Óy!î!çƒÜ˛ ÓƒyÇÜ˛ñ !Ó!lˆÏÎ˚yà ÓƒyÇÜ˛ñ fiê˛Ü˛ ~Ü˛ˆÏã˛O G!ÓˆÏò!¢ Ù%oy !Ó!lÙÎ˚ ÓyçyˆÏÓ˚ §ÇflÒyÓ˚– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ xy!Ì≈Ü˛ÓƒyÇÜ˛ !Ó˚çyË≈˛ ÓƒyÇÜ˛ xÓ •z!u˛Î˚yÓ˚ myÓ˚y !lÎ˚!sfï˛–ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ çyly ÌyÜ˛yÓ˚ Ü˛Ìy Îñ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §ÙhflÏ ÓƒyÇÜ˛G xlƒylƒ xy!Ì≈Ü˛ ≤Ã!ï˛¤˛ylà%ˆÏ°y !Ó˚çyË≈˛ ÓƒyÇˆÏÜ˛Ó˚!Ó!Ë˛ß¨ !Ó!ô G !lÎ˚Ù myÓ˚y !lÎ˚!sfï˛– ÓƒyÇÜ˛ Ü˛ï˛ê˛y xÌ≈Ó˚yáˆÏÓñ §%ˆÏòÓ˚ •yÓ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !lô≈yÓ˚î Ü˛Ó˚ˆÏÓ ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ˆ«˛ˆÏe î≤Ãòyl Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ÓƒyÇÜ˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ •zï˛ƒy!ò !Ó˚çyË≈˛ÓƒyÇÜ˛ !lô≈yÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚– xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ §ÇflÒyÓ˚Ü˛Ù≈§)!ã˛Ó˚ xlƒï˛Ù °«˛ƒ •° !Ó˚çyË≈˛ ÓƒyÇˆÏÜ˛Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y!lÎ˚sfÜ˛ ÌˆÏÜ˛ §•yÎ˚ï˛yÜ˛yÓ˚#ˆÏï˛ õ!Ó˚îï˛ Ü˛Ó˚y– ~Ó˚ xÌ≈•° !Ó˚çyË≈˛ ÓƒyÇˆÏÜ˛Ó˚ §yˆÏÌ ˛õÓ˚yÙ¢≈ SÈyí˛¸y xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ˆ«˛eˆÏÜ˛ xˆÏlÜ˛ «˛ˆÏe !§Âôyhs˝ lGÎ˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà ≤ÃòylÜ˛Ó˚y– §ÇflÒyÓ˚ l#!ï˛Ó˚ Ê˛ˆÏ° Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ~ÓÇ !ÓˆÏò¢#Ó˚y≤Ãy•zˆÏË˛ê˛ §QÓ˚ ÓƒyÇÜ˛ fiÌy˛õl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õyÓ˚ˆÏÓ– ÓƒyÇˆÏÜ˛˜ÓˆÏò!¢Ü˛ !Ó!lˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ í˛zôÁ≈§#Ùy Óy!í˛¸ˆÏÎ˚ 50 ¢ï˛yÇ¢Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆÎ §Ü˛° ÓƒyÇÜ˛ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ ¢ï≈˛ ˛õ)Ó˚îÜ˛Ó˚ˆÏÓ ï˛yÓ˚y •zFSÈy Ü˛Ó˚ˆÏ° xyÓ˚ !Ó xy•zÈüÈ~Ó˚ xl%ˆÏÙyòlÓƒ!ï˛Ó˚ˆÏÜ˛•z lï%˛l ¢yáy ˆáy°yÓ˚ fl∫yô#lï˛y ˛õyˆÏÓ–≤Ãˆ ÏÎ ˚yçˆÏl ~•z ÓƒyÇÜ˛à%ˆÏ°yÓ˚ ÙˆÏôƒ !ÓÓ˚yçÙyl¢yáyÈüÈxhs˝çy°ˆÏÜ˛ Î%!=˛§Aàï˛Ë˛yˆÏÓ !ÓhflÏyÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛˛õyÓ˚ˆÏÓ– Î!òG ÓƒyÇÜ˛à% Ï°yˆÏÜ˛ ˆò¢ G !ÓˆÏò¢ ˆÌˆÏÜ˛§¡õò §,çˆÏlÓ˚ xl%Ù!ï˛ ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛Ìy!˛õ˛õ!Ó˚ã˛y°làï˛ !Ü˛S%È !Ó£ÏˆÏÎ˚ !Ó˚çyË≈˛ ÓƒyÇˆÏÜ˛Ó˚ ï˛òyÓ˚!Ü˛ÓçyÎ ÌyÜ˛ ÏÓ– ˜Ó Ïò!¢Ü˛ ≤Ãy!ï˛¤˛y!lÜ˛ !Ó!l ÏÎyàÜ˛yÓ# ÏòÓåFIIä ÎÙlñ Ùy Ïã≈ rê˛ ÓƒyÇÜ˛yÓ˚§ñ !Ùí zã% Î˚y° Ê˛yu˛§ ~ÓÇˆ˛õl¢l Ê˛yu˛§ˆ ÏÜ˛ ~ál Ë˛yÓ ˚ˆ Ïï ˛Ó ˚ xy!Ì ≈Ü˛ÓyçyÓ˚à% Ï°yˆÏï˛ !Ó!lˆÏÎ˚yàˆÏÓ˚ xl%Ù!ï˛ òGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–


Ü˛Ó˚ ÓƒÓfiÌyÎ˚ §ÇflÒyÓ˚ ı

Ü˛Ó˚ ÓƒÓfiÌyÓ˚ §ÇflÒyˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ §¡õ!Ü≈˛ï˛!Ó£ÏÎ˚§Ù)• •° §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛Ó˚ Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ §ÇflÒyÓ˚ ~ÓÇ§Ó˚Ü˛y ÏÓ˚Ó˚ ÓƒÎ˚l#!ï˛Ó˚ §ÇflÒyÓ˚ñ Îy ÏòÓ˚ ÏÜ˛ §!¡ø!°ï˛Ë˛y ÏÓ!Ê˛§Ü˛ƒy° ˛õ!°!§ Óy Ó˚yçˆÏÜ˛y£Ïl#!ï˛ Ó°y •Î˚– Ü˛Ó˚ ò%•zôÓ˚ˆÏlÓ˚ñ ÎÌy ≤Ãï˛ƒ«˛ Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ˛õˆÏÓ˚y«˛ Ü˛Ó˚– Óƒ!=˛àï˛xyÎ˚ ~ÓÇ ÓƒÓ§yÎ˚# ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlÓ˚ Ù%lyÊ˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛Ü˛Ó˚ xy ÏÓ˚y˛õ Ü˛Ó˚y •Î˚– 1991 §y Ï°Ó˚ õÓ˚ Ì ÏÜ˛ Óƒ!=˛àï˛xyÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚Ó˚ •yÓ˚ ôyÓ˚yÓy!•Ü˛Ë˛yˆÏÓ Ü˛ÙyˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xyÎ˚Ü˛ˆÏÓ˚Ó˚ í˛zFã˛•yˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ Ü˛Ó˚ ÊÑ˛y!Ü˛Ó˚ ˛õ!Ó˚Ùy˛õ Óyí˛¸!SÈ°Ó Ï°•z xyÎ˚Ü˛ ÏÓ˚Ó˚ •yÓ˚ Ü˛Ùy Ïly • ÏÎ˚ ÏSÈ–

~ê˛y ~ál Óƒy˛õÜ˛Ë˛yˆÏÓ fl∫#Ü,˛ï˛ Îñ xyÎ˚Ü˛ˆÏÓ˚Ó˚ÙyV˛y!Ó˚ •yÓ˚ §M˛ˆÏÎ˚ í˛zÍ§y• ˆÎyàyÎ˚ ~ÓÇ fl∫ï˛/≤ÃˆÏîy!òï˛Ë˛yˆÏÓ xyÎ˚ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ xl%≤Ãy!îï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–˛õ)ˆÏÓ≈ Ü˛ˆÏ˛õ≈yˆÏÓ˚ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚Ó˚ åˆÜ˛y¡õy!lÓ˚ Ù%lyÊ˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚xyˆÏÓ˚y!˛õï˛ Ü˛Ó˚ä •yÓ˚G á%Ó x!ôÜ˛ !SÈ°– ~•z •yÓ˚Gô#ˆÏÓ˚ ô#ˆÏÓ˚ Ü˛!ÙˆÏÎ˚ xyly •ˆÏFSÈ– õˆÏÓ˚y«˛ Ü˛ˆÏÓ˚Ó˚ «˛eG§ÇflÒyˆÏÓ˚Ó˚ xyGï˛yÎ˚ xyly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˛õîƒ G oˆÏÓƒÓ˚§yôyÓ˚î çyï˛#Î˚ ÓyçyÓ˚ àˆÏí˛¸ ˆï˛y°yÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ˆ≤ÃyÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ ˛õˆÏîƒÓ˚ í˛z˛õÓ˚ Ü˛Ó˚ xyˆÏÓ˚y˛õÜ˛Ó˚y •ˆÏFSÈ– ~ˆÏ«˛ˆÏe §ÇflÒyˆÏÓ˚Ó˚ xyÓ˚ ~Ü˛ê˛y x!Ë˛Ù%á•° Ü˛Ó˚ ÓƒÓfiÌyÓ˚ §Ó˚°#Ü˛Ó˚î– Ü˛Ó˚ òyï˛yˆÏòÓ˚ §%!ÓôyˆÏÌ≈xˆÏlÜ˛ !lÎ˚Ùl#!ï˛ §Ó˚° Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ Ü˛Ó˚ •yÓ˚GÜ˛ÙyˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– •zòyl#ÇÜ˛yˆÏ° §Ç§ò ~Ü˛ê˛y xy•zl õy¢Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– xy•zl!ê˛ •° Goods and Services Tax

Act. 2016 å˛õîƒ oÓƒ G ˆ§Óy Ü˛Ó˚ xy•zl 2016ä–2017 §yˆÏ°Ó˚ ç%°y•z ÙyˆÏ§ ~•z xy•zl Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# •Î˚–~•z xy•zl Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ˛õˆÏÓ˚y«˛ Ü˛Ó˚ ÓƒÓfiÌyˆÏÜ˛ §Ó˚°#Ü,˛ï˛Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ §yÓ˚y ˆòˆÏ¢ ~•z Ü˛Ó˚ •yÓ˚ ã˛y°% Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ó˚Ê˛ˆÏ° ~•z ≤Ãï˛ƒy¢y Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ˆÎñ Ü˛Ó˚ §ÇflÒyˆÏÓ˚Ó˚ ~•z

Ü˛Ù≈§)!ã˛ Ü˛Ó˚ Ê˛yÑ!Ü˛ ˆÓ˚yô Ü˛ˆÏÓ˚ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˆÜ˛y£ÏyàyˆÏÓ˚Óyí˛¸!ï˛ Ó˚yçfl∫ çÙy •ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ Ú~Ü˛çy!ï˛ñ~Ü˛ Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ~Ü˛ ÓyçyÓ˚Û §,!T˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ–

˜ÓˆÏò!¢Ü˛ Ù%oy !Ó!lÙˆÏÎ˚Ó˚ «˛ˆÏe §ÇflÒyÓ˚ ı

˜ÓˆÏò!¢Ü˛ ˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ ≤ÃÌÙ à%Ó˚%c˛õ)î≈ §ÇflÒyÓ˚ Ü˛Ó˚y•ˆÏÎ˚!SÈ° ˜ÓˆÏò!¢Ü˛ Ù%oyÓ˚ ÓyçyˆÏÓ˚– 1991 §yˆÏ° í˛zm%ï˛ˆ°l Ïòl í zm, Ï_Ó §Ù§ƒyÓ §Ùyôy ÏlÓ ï˛yÍ«˛!îÜ˛ ÓƒÓfiÌy!•§yˆÏÓ ˜ÓˆÏò!¢Ü˛ Ù%oy xˆÏAÜ˛ ê˛yÜ˛yÓ˚ xÓÙ)°ƒyÎ˚l Ü˛Ó˚y•ˆÏÎ˚!SÈ°– ~Ó˚ ≤ÃË˛yÓ òˆÏ¢ ÓˆÏò!¢Ü˛ Ù%oyÓ˚ ≤ÃÓy• Ó,!Âô˛õyÎ˚– ~Ó˚ §y ÏÌ §y ÏÌ Ó Ïò!¢Ü˛ Ù%oyÓ˚ !Ó!lÙ ÏÎ˚Ó˚ ÓyçyÓ˚ˆÌ ÏÜ˛ §Ó˚Ü˛y ÏÓ˚Ó˚ !lÎ˚sfî à%!ê˛ ÏÎ˚ lGÎ˚y •Î˚– ï˛y•z ~Ùl˜ÓˆÏò!¢Ü˛ Ù%oyÓ˚ !Ó!lÙÎ˚ •yÓ˚ åí˛zòy•Ó˚î fl∫Ó˚)˛õ í˛°yˆÏÓ˚Ó˚Ó) õ#Î Ù%°ƒä Óyçy ÏÓÓ ã˛y!•òy G Îyày ÏlÓ âyï˛ ≤Ã!ï˛ây Ïï˛ÓÙôƒ!ò ÏÎ˚ !lô≈y!Ó˚ï˛ •Î˚ Îy §ÇflÒyÓ˚ õ)Ó≈Óï˛#≈ §Ù ÏÎ˚ •ï˛ ly–

Óy!îçƒ G !Ó!l ÏÎ˚yà l#!ï˛Ó˚ §ÇflÒyÓ˚ ı

Óy!îçƒ G !Ó!l ÏÎy ÏàÓ «˛ Ïe í zòyÓ#Ü˛Óî ≤Ã!Ü Îy¢%Ó˚% Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ° !¢ˆÏ“Ó˚ í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ xyhsç≈y!ï˛Ü˛≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛y˛õ)î≈ Ùyl!§Ü˛ï˛y Ó,!Âô Ü˛Ó˚ˆÏï˛– ~SÈyí˛¸yGxÌ≈l#!ï˛ˆ Ïï˛ ˜Óˆ Ïò!¢Ü˛ !Ó!lˆ ÏÎ ˚ yà G ≤ÃÎ % !=˛Ó ˚xl%≤ÃˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ˜ï˛!Ó˚Ü˛Ó˚ˆÏï˛– ~ˆÏ«˛ˆÏe í˛zòyÓ˚#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ xyÓ˚G ~Ü˛!ê˛ í˛zˆÏj¢ƒ!SÈ°– ˆ§ê˛y •° fiÌyl#Î˚ !¢“à%ˆÏ°y ÎyˆÏï˛ xyô%!lÜ˛≤ÃÎ%!=˛Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà â!ê˛ˆÏÎ˚ ò«˛ï˛y Ó,!ÂôÓ˚ ˛õÌ xÓ°¡∫lÜ˛ ÏÓ˚– ò¢#Î˚ !¢“ ÏÜ˛ §ÇÓ˚!«˛ï˛ Ó˚yá Ïï˛ Ë˛yÓ˚ Ïï˛ ~ï˛!òlôˆÏÓ˚ xyÙòy!lÓ˚ õ!Ó˚Ùyîàï˛ !lÎ˚sfî ÓƒÓfiÌy ã˛y°% !SÈ°–xyÙòy!lÓ˚ í˛z˛õÓ˚ Ü˛!ë˛l !Ó!ô!lˆÏ£Ïô xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛Ó˚ˆÏï˛xyÙòy!l ¢%ˆÏÕÒÓ˚ •yÓ˚G á%Ó ˆÓ!¢ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°– ~•zl#!ï˛à %ˆ Ï°y í˛ zÍ ˛õyòl ˆ«˛ˆ Ïe ò«˛ï˛y ~ÓÇ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÙ)°Ü˛ Ë˛yÓly Ü˛!ÙˆÏÎ˚ !¢ˆÏ“ Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ˆÏÜ˛Ÿ’Ì Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– Óy!îçƒl#!ï˛ §ÇflÒyˆÏÓ˚Ó˚ °«˛ƒà%ˆÏ°y !SÈ°


ÈüüüÈ Ü˛ä xyÙòy!l ~ÓÇ Ó˚Æy!l ˆ«˛ˆÏe ˛õ!Ó˚Ùyîàï˛Óyôyà%ˆÏ°yÓ˚ •yï˛ ê˛ylyñ áä ¢%ÕÒ •yÓ˚ Ü˛ÙyˆÏly ~ÓÇ àäxyÙòy!l «˛ˆÏe °y•zˆÏ§!™Ç ≤ÃÌy xÓ°%Æ Ü˛Ó˚y–

xyÙòy!l ˆ«˛ˆÏe °y•zˆÏ§™ ≤Ãòyl ˆÜ˛Ó°Ùye!Ó˛õòçlÜ˛ ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ §ÇˆÏÓòl¢#° !¢“à%ˆÏ°y

SÈyí ¸y §Ó çyÎ˚ày Ì ÏÜ˛•z !Ó Ï°y˛õ Ü˛Ó˚y • ÏÎ˚!SÈ°– ~!≤Ã°ñ2001 Ì ÏÜ˛ Ü, !£Ïç í zÍ˛õyòl ~ÓÇ í zÍ˛õyòl ÏË˛yàƒ oÓƒ!ã˛Óï˛ ÏÓ xÓ°%Æ • ÏÎ!SÈ°– xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ Óyçy ÏÓ Ë˛yÓï˛#ÎoÓƒ ÏÜ˛ ≤Ã!ï˛ ÏÎyà# Ü˛ ÏÓ˚ ï% ° Ïï˛ Ó˚Æy!l ¢%ÕÒ õ!Ó˚•yÓ˚ Ü˛Ó˚y• ÏÎ˚!SÈ°–


Ø Ó˚yT …yÎ˚_ ÓƒyÇÜ˛ñ Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ÓƒyÇÜ˛ñ Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚ !Ó Ïò!¢ ÓƒyÇÜ˛ñ FII ~ÓÇ !Ùí zã% Î˚y° Ê˛yu˛ ÈüüüÈ ~Ó˚ ~Ü˛!ê˛Ü˛ ÏÓ˚ í zòy•Ó˚î òyG–

Ø ˆï˛yÙyÓ˚ ~°yÜ˛yÎ˚ ~Ü˛!ê˛ ÓƒyÇ ÏÜ˛È ï˛yÙyÓ˚ !˛õï˛yÈüÈÙyï˛yÓ˚ § ÏAà õ!Ó˚ò¢≈l Ü˛ ÏÓ˚y– ÓƒyÇ ÏÜ˛Ó˚ Ü˛yÎ≈yÓ!°à% Ï°y˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛ˆÏÓ˚y– ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ ï˛yÙyÓ˚ §•˛õyë˛#ˆÏòÓ˚ §ˆÏAà xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ ã˛yê≈˛ ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚y–

Ø !l Ï¡¨Ó˚ Ü˛Ó˚à% Ï°y õ ÏÓ˚y«˛ Ü˛Ó˚ ly ≤Ãï˛ƒ«˛ Ü˛Ó˚ Ó Ï°y ı !ÓÜ Î˚ Ü˛Ó˚ñ xhs˝/¢%ÕÒñ §¡õ!_ Ü˛Ó˚ñ Ù,ï% ƒ Ü˛Ó˚ñ Ë˛ƒyê˛åVATäñ xyÎ˚ Ü˛Ó˚

Ø çylˆÏï˛ ã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚y ï˛yÙyÓ˚ !˛õï˛yÙyï˛y Ü˛Ó˚ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ !Ü˛⁄ Î!ò •Ñƒy •Î˚ñ ï˛yÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇˆÜ˛l Ü˛ ÏÓ˚⁄

Ø ï%˛!Ù !Ü˛ çyˆÏly xyˆÏà ò#â≈!òl ôˆÏÓ˚ xˆÏlÜ˛ ˆò¢ Ó˚)˛õy G ˆ§ylyÓ˚ ï˛•!Ó° ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ï˛ ˜ÓˆÏò!¢Ü˛ î˛õ!Ó˚ˆÏ¢yˆÏôÓ˚ çlƒ⁄ ï%˛!Ù ˆáÑyç Ü˛ˆÏÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ ˆò¢ Ú˜ÓˆÏò!¢Ü˛ Ù%oyÓ˚ §M˛Î˚Û Ü˛# Ó˚)ˆÏ˛õ çÙy Ü˛ˆÏÓ˚⁄áÓ ÏÓ˚Ó˚ Ü˛yàçñ Ùƒyày!çl xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ §Ù#«˛y Ì ÏÜ˛ çylyÓ˚ ã˛T˛y Ü˛ ÏÓ˚y Óï≈ Ùy Ïl Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ó Ïò!¢Ü˛Ù%oyÓ˚ §M˛Î˚ Ë˛y[˛yˆÏÓ˚ Ü˛ï˛ xyˆÏSÈ⁄ !lˆÏ¡¨Ó!î≈ï˛ ˆò¢à%ˆÏ°yÓ˚ Ù%oyÓ˚ lyÙ ~ÓÇ Ó˚)!˛õÓ˚ §yˆÏ˛õˆÏ«˛ !Ó!lÙÎ˚•yÓ˚à%ˆÏ°y ˆÓÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y ÈüüüÈ

ˆò¢ Ù%oy Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ê˛yÜ˛yÎ˚ 1 •zí˛z!lê˛ !ÓˆÏò¢# Ù%oyÓ˚ Ù)°ƒÙy!Ü≈ l Î%=˛Ó˚yT …Î%=˛Óyçƒçy˛õyl!ã˛lˆÜ˛y!ÓÎy!§Aày˛õ%Ó˚çyÙ≈y!l


3.4 ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚Ü˛Ó˚î

ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚Ü˛Ó˚î Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yÎ˚ñ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚Ùy!°Ü˛ylyô#l í z Ïòƒyàà% Ï°y Óy §ÓÜ˛y!Ó Ü˛y¡õy!là% Ï°yÓÙy!°Ü˛yly Óy ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ òyÎ˚Ë˛yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ •yï˛à%!ê˛ ÏÎ˚ lÎ˚ ~ÓÇ Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚ Ü˛y¡õy!lÓ˚ •y Ïï˛ ï˛y ï% Ï°ˆòÎ˚– §Ó˚Ü˛y!Ó˚ Ü˛y¡õy!lÓ˚ •y Ïï˛ ï˛y ï% Ï° òÎ˚– §Ó˚Ü˛y!Ó˚§ÇfiÌyà%ˆÏ°yÓ˚ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚Ü˛Ó˚î ò%•zË˛yˆÏà Ü˛Ó˚y •Î˚iä §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ ˆÜ˛y¡õy!là%ˆÏ°yÓ˚ Ùy!°Ü˛yly ~ÓÇÓƒÓfiÌy˛õly Ì ÏÜ˛ §ÓÜ˛y ÏÓÓ § ÏÓ òyÑí˛y Ïly Óy iiä §ÓÜ˛y!Ó

ˆ«˛ ÏeÓ˚ Ü˛y¡õy!là% Ï°y ÏÜ˛ §Ó˚y§!Ó˚ !Ó!Ü Ü˛ ÏÓ˚ òGÎ˚y–§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ í˛zˆÏòƒyˆÏàÓ˚ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚Ü˛Ó˚î

≤Ã!Ü Î˚yÎ˚ Îál !˛õ ~§ •zÈüÈÓ˚ ¢Î˚yÓ˚ Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚ •y Ïï˛ !Ó!Ü Ü˛ ÏÓ òGÎy •Î ï˛ál ï˛y ÏÜ˛ !Ó°!@¿Ü˛Óî Óy !ÓÈüÈ!Ó!l ÏÎyàÓ°y •Î– §ÓÜ˛y ÏÓÓ Ù Ïï˛ñ !ÓÈüÈ!Ó!l ÏÎyà xy!Ì≈Ü˛ ¢,C°y ÏÜ˛xÑy Ïê˛y§y Ïê˛y Ü˛Ó ÏÓ ~ÓÇ xyô%!lÜ˛#Ü˛Óî ≤Ã!Ü Îy ÏÜ˛ ÓàÓylÜ˛Ó˚ˆÏÓ– ~ê˛y xy¢y Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ° ˆÎñ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ °!@¿~ÓÇ ˛õ!Ó˚ã˛y°lyàï˛ ò«˛ï˛yÓ˚ §Ùß∫ˆÏÎ˚ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛ˆÏeÓ˚í˛zˆÏòƒyàà%ˆÏ°yÓ˚ Ü˛Ù≈«˛Ùï˛yÓ˚ í˛zß¨!ï˛ Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó •ˆÏÓ–

Óy: 3.1 ı lÓÓ˚b ~ÓÇ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ í˛zˆÏòƒyˆÏàÓ˚ l#!ï˛§Ù)•

ï%˛!Ù ˜¢¢ÓÜ˛yˆÏ° !lŸã˛Î˚•z §¡Àyê˛ !ÓÜ ˛Ùy!òï˛ƒÓ˚ Ó˚yç òÓ˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ lÓÓ˚bˆÏòÓ˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸SÈñ ÎyÓ˚y Ü˛°yñ §y!•ï˛ƒ~ÓÇ K˛yˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe àîƒÙylƒ Óƒ!=˛c !SÈˆÏ°l– !ÓŸªÓƒy˛õ# í˛zòyÓ˚#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ x!ôÜ,˛ï˛ §ÇfiÌyåPSUsäà%ˆÏ°yÓ˚ ò«˛ï˛y Óyí˛¸yˆÏï˛ñ ˛õ¢yòy!Ó˚ ÙˆÏlyË˛yÓ ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÓ˚ «˛Ùï˛y Óyí˛¸yˆÏï˛ñ§Ó˚Ü˛yÓ˚ !Ü˛S%È PSE-ˆÜ˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ° ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ Ù•yÓ˚bñ lÓÓ˚b ~ÓÇ !Ù!lÓ˚b !•§yˆÏÓ ˆây£Ïîy Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°–ˆÜ˛y¡õy!là% Ï°yÓ ò«˛ï˛y ~ÓÇ Ù%lyÊ˛y Óyí˛y Ïï˛ ï˛y ÏòÓ •y Ïï˛ õ!Óã˛y°lyàï˛ ~ÓÇ ≤Ã!Ü Îyàï˛ !§Âôyhs˝ lGÎyÓ fl∫yô#lï˛yˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– °yË˛çlÜ˛ í˛zˆÏòƒyà%ˆÏ°yˆÏÜ˛G x!ôÜ˛ ˛õ!Ó˚ã˛y°lñ xy!Ì≈Ü˛ ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly §ÇÜ ˛yhs˝ «˛Ùï˛y ˆòGÎ˚y•ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ÎyˆÏòÓ˚ !Ù!lÓ˚b Ó°y •ï˛–

ˆÜ˛w#Î §ÓÜ˛y!Ó «˛ ÏeÓ í z Ïòƒyàà% Ï°y ÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß õòÙÎ≈yòy xl%ÎyÎ# Ë˛yà Ü˛Óy • ÏÎ ÏSÈ– !Ü˛S%È í zòy•Óî !l¡Ó) õ ıiä Ù•yÓ˚b ı a) Indian Oil Corporation Limited (IOC), b) Steel Authority of India Limited (SAIL), iiä

lÓÓ˚b ı (a) Hindustan Aeronautics Limited , (b) Mahanagar Telephone Nigam Limited (MTNL) ; iiiä!Ù!lÓ˚b ı (a) Bharat Sanchar Nigam Limited (BSNL); (b) Airport Authority of India (AAI) ~ÓÇ (c)

Indian Railway Catering and Tourism Corporation Limited.

x ÏlÜ˛ °yË˛çlÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ x!ôÜ, ï˛ §ÇfiÌy åPSEsä fiÌy˛õl ≤ÃÜ, ï˛˛õ Ï«˛ 1950 ~ÓÇ 1960 ~Ó˚ ò¢ ÏÜ˛ • ÏÎ˚!SÈ°Îál §Ó˚Ü˛y!Ó˚ l#!ï˛Ó˚ ~Ü˛ à%Ó%c˛õ)î≈ !òÜ˛ !SÈ° xyd!lË≈ Ó˚¢#°ï˛y– ~•zà% Ï°y fiÌy˛õ ÏlÓ˚ í z Ïj¢ƒ !SÈ° õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙyÓ˚í zß¨!ï˛ ~ÓÇ ≤Ãï˛ƒ«˛ Ó˚yçày ÏÓ˚Ó˚ Ó,!Âô âê˛y Ïlyñ Îy Ïï˛ çlà ÏîÓ˚ Ü˛y ÏSÈ í zFã˛ à%îÙy ÏlÓ˚ §yÙ@˝Ã# lyÙÙye òy ÏÙ ˛õÔÑSÈ Ïï˛˛õyˆÏÓ˚– ~•zË˛yˆÏÓ ~•z Ü˛y¡õy!là%ˆÏ°yˆÏÜ˛ §Ü˛° xÇ¢#òyÓ˚ˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛ òyÎ˚ÓÂô Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y°y •ˆÏÎ˚!SÈ°–

~•z ˛õòÙÎ≈yòyà%ˆÏ°y ˆÜ˛y¡õy!lˆÏÜ˛ xyÓ˚G Ë˛yˆÏ°y Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ xl%≤Ãy!îï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– àˆÏÓ£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛ñ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆ«˛ˆÏeÓ˚ í˛zˆÏòƒyàà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ xyÓ˚G !ÓÜ˛!¢ï˛ •GÎ˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà Ü˛ˆÏÓ˚ !òˆÏÎ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ !ÓŸªÙyˆÏlÓ˚ §ÇfiÌy àˆÏí˛¸ ˆï˛y°yÓ˚˛õ!Ó˚Ó Ïï≈ §Ó˚Ü˛yÓ˚ !Ó°@¿#Ü˛Ó˚ ÏîÓ˚ Ùyôƒ ÏÙ xyÇ!¢Ü˛Ë˛y ÏÓ Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚Ü˛Ó˚ ÏîÓ˚ õ Ï«˛ •yÑê˛ ÏSÈ– Óï≈ Ùy Ïl §Ó˚Ü˛yÓ˚ ï˛y ÏòÓ˚§ÓÜ˛y!Ó «˛ Ïe ÓyáyÓ !§Âôyhs˝ !l ÏÎ ÏSÈ ~ÓÇ ï˛yÓy Îy Ïï˛ xy!Ì≈Ü˛ ÓyçyÓ Ì ÏÜ˛ !l Ïç ÏòÓ §¡õò Óy!í˛ ÏÎ !ÓŸªÓyçy ÏÓÓxAàˆÏl xyÓ˚G ~!àˆÏÎ˚ ÎˆÏï˛ õyˆÏÓ˚–


§Ó˚Ü˛yÓ˚ ï˛yG xy¢y Ü˛ ÏÓ˚!SÈ° Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚Ü˛Ó˚ ÏîÓ˚ Ùyôƒ ÏÙ≤Ãï˛ƒ«˛ !Ó Ïò!¢ !Ó!l ÏÎ˚y ÏàÓ˚ õ!Ó˚Ùyî ÏÜ˛ Óyí ¸y Ïly Îy ÏÓ–

§Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ° ˛õyÓ!°Ü˛ ˆ§QÓ˚xyu˛yÓ˚ Ïê˛!Ü˛Ç Óy !˛õ ~§ •zí zà% Ï°y ÏÜ˛ õ!Ó˚ã˛y°ly §ÇÜ yhs˝!Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°yˆÏï˛ fl∫yÎ˚_¢y§ˆÏlÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ !òˆÏÎ˚!SÈ° ÎyˆÏï˛ï˛y ÏòÓ˚ ò«˛ï˛yÓ˚ í zß¨!ï˛ â Ïê˛– í zòy•Ó˚îfl∫Ó) õñ !Ü˛S%È !˛õ ~§•zí˛zˆÏÜ˛ Ù•yÓ˚bñ lÓÓ˚bÈüÈ~Ó˚ !ÓˆÏ¢£Ï ÙÎ≈yòy ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y• ÏÎ˚!SÈ°– åÓy: 3.1 ò Ïáyä

3.5 !ÓŸªyÎ˚l

§yôyÓîï˛ !ÓŸªyÎl Ó° Ïï˛ ÓyV˛yÎ !ÓŸª xÌ≈l#!ï˛Ó§y ÏÌ ò Ï¢Ó xÌ≈l#!ï˛Ó §ÇÎ%!=˛Ü˛Óî– ï˛ ÏÓ !ÓŸªyÎl ~Ü˛!ê˛ç!ê˛° ≤Ã!Ü ˛Î˚y– xy§ˆÏ° !ÓŸªyÎ˚l •° ~Ü˛y!ôÜ˛ l#!ï˛Ó˚≤Ã ÏÎyàç!lï˛ Ê˛°yÊ˛°– Ó,•_Ó õyÓflõ!ÓÜ˛ !lË≈ Ó¢#°ï˛yG §ÇÎ%!=˛Ó˚ õˆÏÌ õ,!ÌÓ#ˆÏÜ˛ !lˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚yÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ à,•#ï˛~Ü˛à%FSÈ Ü˛Ù≈§)!ã˛Ó˚ Ê˛°yÊ˛° • ÏFSÈ !ÓŸªyÎ˚l– xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ñ§yÙy!çÜ˛ G Ë˛Ô Ïày!°Ü˛ §#Ùyly x!ï˛Ü ÙÜ˛yÓ˚# xhs˝ç≈y°ï˛Í˛õÓ˚ï˛y §,!T˛ !ÓŸªyÎ˚l ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ xhs˝Ë%≈˛=˛– !ÓŸªyÎ˚l~ÙlË˛y ÏÓ §ÇÎ%!=˛Ü˛Ó˚î âê˛yÎ˚ ÎyÓ˚ Ê˛ Ï° !Ó ÏŸªÓ˚ Ó•%Ùy•z°

ò) ÏÓ˚Ó˚ âê˛lyÓ!° myÓ˚y Ë˛yÓ˚ Ïï˛ Ü˛# âê˛ ÏSÈ ï˛y ≤ÃË˛y!Óï˛ •Î˚–!ÓŸªyÎl õ,!ÌÓ# ÏÜ˛ ~Ü˛ çyÎàyÎ !l ÏÎ xy§ ÏSÈ– xlƒË˛y ÏÓÓ°y ÎyÎ˚ §#Ùy•#l õ,!ÌÓ# §,!T˛ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ–

xyí zê˛ §y!§≈Ç ı

xyí zê˛ Ï§y!§≈Ç !ÓŸªyÎ˚ ÏlÓ˚ x ÏlÜ˛à% Ï°y à%Ó%c˛õ)î≈Ê˛°yÊ˛ˆÏ°Ó˚ ~Ü˛!ê˛– xyí˛zê˛ˆÏ§y!§≈Ç ~Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ~Ü˛!ê˛ˆÜ˛y¡õy!l !lÎ˚!Ùï˛Ë˛yˆÏÓ Óy!•ƒÜ˛ í˛zÍ§à%ˆÏ°y ˆÌˆÏÜ˛˛õ!Ó˚ Ï§ÏÓy @˝Ã•î Ü˛Ó˚ Ïï˛ õy ÏÓ˚– xÌ≈yÍ Ó!¢Ó˚Ë˛yà «˛ Ïe•zÓy•z ÏÓÓ ò¢à% Ï°y Ì ÏÜ˛ñ !Ü˛v xy Ïà ~•z õ!Ó Ï£ÏÓy ò Ï¢ÓxË˛ƒhs˝ ÏÓ˚•z §¡õy!òï˛ Ü˛Ó˚y • Ïï˛y åˆÎÙl xy•z!l õÓ˚yÙ¢≈ñÜ˛!¡õí˛zê˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ£ÏÓyñ !ÓK˛y˛õlñ §%Ó˚«˛y ~•z ≤Ã!ï˛!ê˛í z ÏÕ‘!áï˛ !ÓË˛yàà% Ï°y Ü˛y Ïly ~Ü˛!ê˛ Óy!î!çƒÜ˛ ≤Ã!ï˛¤˛yl ÏÜ˛§y•yÎƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õyÓ˚ˆÏï˛y ò¢#Î˚ õ!Ó˚!ôÓ˚ ÙˆÏôƒ ÌˆÏÜ˛•zä–§y¡±!ï˛Ü˛ §ÙˆÏÎ˚ xyí˛zê˛ ˆ§y!§≈Ç ~Ó˚ Ü˛Ù≈Ü˛y[˛ xˆÏlÜ˛ˆÓ!¢ ï˛#Ó ï˛Ó • ÏÎ ÏSÈ– Ü˛l ƒly ~!ê˛ Îyày ÏÎy ÏàÓ !Ó Ï¢£ÏÜ˛ˆÏÓ˚ ï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ xlƒï˛Ù o%ï˛ï˛Ó˚ ÙyôƒÙ–˛õ!Ó Ï£ÏÓyà%!°Ó Ù Ïôƒ ÎÙl fl∫Ó åvoiceä !Ë˛!_Ü˛ Óy!î!çƒÜ˛≤Ã!Ü Î˚y åBPO Óy call centre !• Ï§ ÏÓ Ó•%° õ!Ó˚!ã˛ï˛äñl!ÌË% =˛Ü˛Óî–


Ø !Ü˛S%È !Ü˛S%È à ÏÓ£ÏÜ˛ !Ó°!@¿Ü˛Ó˚î ÏÜ˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ «˛ ÏeÓ˚ í z Ïòƒyàà% Ï°yÓ˚ Ü˛Ù≈ò«˛ï˛y Óyí ¸y ÏlyÓ˚ ° Ï«˛ƒ Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ !ÓŸªÓƒy˛õ# ˛õòˆÏ«˛˛õ !lˆÏï˛ Ó°ˆÏSÈ– xyÓyÓ˚ !Ü˛S%È àˆÏÓ£ÏÜ˛ ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚l ~ê˛y •° Ü˛yˆÏÎ˚!Ù fl∫yˆÏÌ≈§Ó˚Ü˛y!Ó˚ §¡õ!_Ó˚ !lç≈°y !Ó!Ü ˛ Ùye– ï%˛!Ù Ü˛# ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚y⁄

Ø áÓ ÏÓÓ Ü˛yàç ˆÌ ÏÜ˛ 10-15!ê˛ áÓ ÏÓÓ xÇ¢ !l ÏÎ ~Ü˛!ê˛ ˆ˛õyfiê˛yÓ ˜ï˛!Ó Ü˛ ÏÓy ÈüüüÈ ˆÎ áÓÓà% Ï°y lÓÓbˆÜ˛y¡õy!là% Ï°yÓ § ÏAà ç!í˛ï˛ ~ÓÇ ï˛y ÏòÓ çlƒ à%Ó%c˛õ)î≈– ~•z §ÓÜ˛y!Ó í z Ïòƒyàà% Ï°yÓ !ÓK˛y˛õl ~ÓÇ° Ïàyà% Ï°y §Ç@˝Ã• Ü˛ ÏÓy– ~Ü˛!ê˛ ly!ê˛¢ Óy Ïí≈ ï˛y ÏòÓ §Ñ Ïê˛ òyG ~ÓÇ ◊!îÜ˛ Ï«˛ ~!l ÏÎ xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓy–

Ø ï% !Ù !Ü˛ Ù Ïl Ü˛ ÏÓ˚y «˛!ï˛Ó˚ Ù%á òá ÏSÈ ~Ùl §Ó˚Ü˛y!Ó˚ «˛ ÏeÓ˚ í z Ïòƒyàà% Ï°y ÏÜ˛•z ¢%ô% Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚y≤Ã ÏÎ˚yçl⁄ Ü˛l⁄

Ø Ó˚%@¿ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ í˛zˆÏòƒyàà%ˆÏ°yÓ˚ Óyí˛¸!ï˛ ÓÓ˚yj §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ÓyˆÏçê˛ ˆÌˆÏÜ˛ Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛– ï%˛!Ù !Ü˛ ~•zí z!=˛!ê˛ ÏÜ˛ §ÙÌ≈l Ü˛ ÏÓ˚y⁄ xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓ˚y–


!•§yÓ Ó˚«˛îñ ÓƒyÇ!Ü˛Çñ ˛õ!Ó˚ˆÏ£ÏÓyñ §Çà#ï˛ˆÓ˚Ü˛!í≈˛Çñ !Ê˛Õ√ ~!í˛!ê˛Çñ Ó•z ≤Ã!ï˛!°!˛õÜ˛Ó˚îñ !Üœ˛!lÜ˛ƒy°˛õÓ˚yÙ¢≈ Óy ~Ùl!Ü˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ !¢«˛yòylG í˛zß¨ï˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ˆÜ˛y¡õy!là% Ï°yÓ Ùyôƒ ÏÙ xyí zê˛ Ï§y§≈ • ÏFSÈ– •zrê˛yÓ Ïl Ïê˛Ó§yˆÏÌ xyô%!lÜ˛ ˆê˛!°Ü˛!Ùí˛z!lˆÏÜ˛¢l §ÇˆÏÎyàà%ˆÏ°yÓ˚§y•yˆÏÎƒ ˆê˛:ê˛ñ Ë˛ˆÏÎ˚§ ~ÓÇ !Ë˛ç%ƒÎ˚y° ~•z §ÙhflÏ!í˛!çê˛y°Ü,˛ï˛ ˆí˛ê˛yà%ˆÏ°y !Ó!Ë˛ß¨ Ù•yˆÏò¢ ~ÓÇ çyï˛#Î˚§#Ùylyà%ˆÏ°yÓ˚ ÙˆÏôƒ !l!ò≈T˛ §ÙˆÏÎ˚ ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛Ó˚y •ˆÏFSÈ–ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà Ó•%çy!ï˛Ü˛ §ÇfiÌy ~ÓÇ ˆSÈyˆÏê˛y ˆSÈyˆÏê˛y

ˆÜ˛y¡õy!là%ˆÏ°y Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ§ÏÓyà%ˆÏ°yÓ˚xyí zê˛ Ï§y!§≈Ç Ü˛ ÏÓ˚ñ Îáy Ïl ï˛yÓ˚y fl∫“ Óƒ ÏÎ˚ ò«˛ï˛y ~ÓÇ!lË%≈ °ï˛yÓ˚ lƒyÎ˚§Aàï˛ hflÏ ÏÓ˚ ˛õÔÑ ÏSÈ í z õÜ, ï˛ • Ïï˛ õy ÏÓ˚–Ë˛yÓ˚ Ïï˛ !l¡¨Ùç%!Ó˚ •yÓ˚ ~ÓÇ §%ò«˛ °yÜ˛Ó Ï°Ó˚ ≤Ãy˛õƒï˛y§ÇflÒyÓ˚ õÓ˚Óï˛#≈ §Ù ÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ï˛ ÏÜ˛ !ÓŸªÓƒy˛õ# xyí zê˛ Ï§y!§≈Ç~Ó˚ ~Ü˛!ê˛ àhs˝ÓƒfiÌ° Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈ–

!ÓŸªÓy!îçƒ §ÇfiÌy åWTOä ı

WTO!ê˛ 1995 §yˆÏ° ¢%ÕÒ G Óy!îçƒ !lˆÏÎ˚

§yôyÓ˚î ã%˛!=˛ åàƒyê˛äÈüÈÓ˚ í˛z_Ó˚y!ôÜ˛yÓ˚#§ÇfiÌy !•§y ÏÓ ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ • ÏÎ!SÈ°– àƒyê˛1948 §yˆÏ° 25!ê˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ!ÓŸªÓy!îçƒ §ÇfiÌy !•ˆ Ï§ˆ ÏÓxyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ ÓyçyˆÏÓ˚ §Ü˛° ˆò¢ˆÏÜ˛§Ùyl §%ˆÏÎyà ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛•Î˚– WTO ≤Ãï˛ƒy!¢ï˛Ë˛yˆÏÓ ~Ü˛!ê˛!lÎ!sfï˛ ¢y§l òGÎyÓ çlƒ ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎáyˆÏl Ü˛yˆÏly ò¢•z ÓƒÓ§yÓy!î Ïçƒ !l ÏçÓ •z ÏFSÈÙ Ïï˛y !Ó!ô!l Ï£Ïô

!ã˛e 3.1 ı xyí˛zê˛ˆÏ§y!§≈Ç ı ÓˆÏí˛¸y ¢•ˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ lï%˛l Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ §%ˆÏÎyà

Óy: 3.2 ı !ÓŸªÓƒy˛õ# ˛õò!ã˛•´ú

!ÓŸªyÎ˚ˆÏlÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ï˛yÙyÓ˚ •Î˚ˆÏï˛y ÙˆÏl •ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚ xˆÏlÜ˛à%ˆÏ°y Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ Ü˛y¡õy!l ï˛yˆÏòÓ˚ ¢yáy≤Ã¢yáy xyÓ˚G xˆÏlÜ˛ˆòˆÏ¢ !Óhfl,Ïï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Ë˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ x!ôà,•#ï˛ §•ˆÏÎyà# §ÇfiÌy ONGC Videshñ ˆï˛° G≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ àƒy§ !làÙ åONGCä ÈüÈ ˆï˛° G àƒy§ xl%§rôyl G í˛zÍ˛õyòˆÏl 16!ê˛ ˆòˆÏ¢ ≤ÃÜ˛ˆÏ“Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ !lˆÏÎ˚y!çï˛Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ– 1907 §y Ï° ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ ~Ü˛!ê˛ Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚ §ÇfiÌy ê˛yê˛y !fiê˛°ñ !Ó ÏŸªÓ˚ ¢#£Ï≈ 10!ê˛ °Ô•ÈüÈ•zflõyï˛ Ü˛y¡õy!là% Ï°yÓ˚Ù Ïôƒ xlƒï˛Ù ÎyÓ˚ Ü˛Ù≈Ü˛y[˛ 26!ê˛ ò Ï¢ !Óhfl,Ïï˛ ~ÓÇ 50!ê˛ ò Ï¢ õîƒ§yÙ@˝Ã# !Ó!Ü Ü˛ ÏÓ˚– ~!ê˛ xlƒylƒ ò Ï¢ ≤ÃyÎ˚ 50,000

Óƒ!=˛Ó˚ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl Ü˛ ÏÓ˚– Ë˛yÓ˚ Ïï˛ ¢#£Ï≈ õÑyã˛!ê˛ xy•z !ê˛ Ü˛y¡õy!là%!°Ó˚ Ù Ïôƒ HCL ê˛Ü˛ Ïly°!ç ÏòÓ˚ 31!ê˛ ò Ï¢ x!Ê˛§Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ !ÓˆÏòˆÏ¢ ≤ÃyÎ˚ 15000 çl Ü˛Ù#≈ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– í˛yÉ ˆÓ˚!U˛Ó˚ °ƒyÓˆÏÓ˚ê˛!Ó˚à%ˆÏ°y ¢%Ó˚%ˆÏï˛ ÓˆÏí˛¸y ˆÜ˛y¡õy!là%ˆÏ°yÓ˚Ü˛yˆÏSÈ Å£Ïô ≤Ã›!ï˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˛õîƒ §yÙ@˝Ã# §Ó˚ÓÓ˚y•Ü˛yÓ˚# ~Ü˛!ê˛ ˆÜ˛y¡õy!l !SÈ°ñ xyç ~Ó˚ !ÓŸªÓƒy˛õ# í˛zÍ˛õyòl ˆÜ˛w GàˆÏÓ£Ïîy ˆÜ˛w Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–

í˛zÍ§ ı www.rediff.com ˆÌˆÏÜ˛ 14.10.2014 ï˛y!Ó˚ˆÏá ˆlGÎ˚y–


xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– í˛z˛õÓ˚v ï˛yÓ˚ í˛zˆÏj¢ƒ •°í˛zÍ˛õyòl ~ÓÇ ˆ§ÓyÜ˛yˆÏÎ≈Ó˚ Óy!îçƒ Ó,!Âô Ü˛Ó˚yñ !ÓˆÏŸªÓ˚§Ù@Ã §¡õ ÏòÓ í zÍÜ, ¤˛ï˛Ù ÓƒÓ•yÓ ÏÜ˛ §%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Óy ~ÓÇ˛õ!Ó˚ ÏÓ Ï¢Ó˚ Ë˛yÓ˚§yÙƒï˛y Ó˚«˛y Ü˛Ó˚y– !ÓŸªÓy!îçƒ §ÇfiÌyÓ˚ã%˛!=˛à%ˆÏ°yˆÏï˛ ˛õîƒ Óy!îˆÏçƒÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ˛õ!Ó˚ˆÏ£ÏÓyàï˛ˆ«˛eˆÏÜ˛G xhs˝Ë%≈˛=˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyˆÏï˛ ¢%ÕÒ ~Ùl!Ü˛¢%ÕÒ!Ó•#l Óyôyà% Ï°y ÏÜ˛ ò)Ó˚ Ü˛ ÏÓ˚ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ Óy!î ÏçƒÓ˚!m˛õy!«˛Ü˛ ~ÓÇ Ó•%˛õy!«˛Ü˛ §%!Óôy ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ~ÓÇ

§ÙhflÏ §ò§ƒ ò¢à%ˆÏ°yÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ Ó,•_Ó˚ ÓyçyˆÏÓ˚Ó˚ §%ˆÏÎyà≤Ãòyl Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–

!ÓŸªÓy!îçƒ §ÇfiÌyÓ˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ §ò§ƒ !•ˆÏ§ˆÏÓË˛yÓï˛ñ §%¤% !ÓŸª!Ó!ô àë˛lñ l#!ï˛ ≤ÃîÎl ~ÓÇ §%Ó«˛y ≤Ãòyl~ÓÇ í zßÎl¢#° !Ó ÏŸªÓ fl∫yÌ≈Ó«˛yÓ §ÙÌ≈ Ïl §Ó≈òy §yÙ ÏlÓ§y!Ó Ïï˛ Ó ÏÎ ÏSÈ– xyÙòy!l «˛ Ïe õ!ÓÙyîàï˛ !Ó!ô!l Ï£Ïôx˛õ§yÓî ~ÓÇ ¢%ÕÒ •y ÏÓÓ •…y§ â!ê˛ ÏÎñ Ë˛yÓï˛ !ÓŸªÓy!îçƒ§ÇfiÌyÎ˚ ˜ï˛!Ó˚ Óy!îçƒ í˛zòy!Ó˚Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ≤Ã!ï˛ !lˆÏçÓ˚


Ø xˆÏlÜ˛ !Ó¢£ÏK˛Ó˚y Î%!=˛ !òˆÏÎ˚ Ó%!V˛ˆÏÎ˚ˆÏSÈl ˆÎñ !ÓŸªyÎ˚l •° ≤ÃÜ,˛ï˛˛õˆÏ«˛ ~Ü˛!ê˛ •%Ù!Ü˛ Ü˛yÓ˚î ~Ó˚ Ê˛ˆÏ° !Ó!Ë˛ß¨ ˆ«˛ˆÏe

Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y •…y§ õyÎ˚– xyÓyÓ˚ ~Ó˚ !Ó˛õÓ˚#ˆÏï˛ xˆÏlˆÏÜ˛ Î%!=˛ !òˆÏÎ˚ ÓˆÏ°l Îñ ~ê˛y å!ÓŸªyÎ˚lä •° ~Ü˛!ê˛ í˛zÍÜ,˛T˛ §%ˆÏÎyà

Îy ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛y ~ÓÇ x!ô@˝Ã•ˆÏîÓ˚ çlƒ ÓyçyÓ˚ˆÏÜ˛ í˛zß√%=˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ ~•z !Ó£ÏˆÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ !Óï˛ˆÏÜ≈˛Ó˚ xyˆÏÎ˚yçl Ü˛ˆÏÓ˚y–

Ø Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ åBPO ä §Óy ≤ÃòyˆÏl Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ õyÑã˛!ê˛ Ü˛y¡õy!lÓ˚ ï˛y!°Ü˛y ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ï˛yÓ˚ õy¢y˛õy!¢ ï˛yˆÏòÓ˚ !Ó!Ü ˛Ó˚

˛õ!Ó˚ÙyîG í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚y–

Ø ~Ü˛!ê˛ ò!lÜ˛ §ÇÓyò˛õe ÌˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ §ÇÓyˆÏòÓ˚ !Ó£ÏÎ˚ í˛zm,ï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy Óï≈˛ÙyˆÏl Ü ˛ÙÓô≈ÙylË˛yˆÏÓ âˆÏê˛ ã˛ˆÏ°ˆÏSÈ

l#ˆÏã˛ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ xÇ¢ ï%˛ˆÏ° ôÓ˚y •° ÈüüüÈ ˆï˛yÙÓ˚y ˛õˆÏí˛¸y–

ÚÚ~Ü˛!ê˛ §Ü˛yˆÏ°ñ 7ê˛y ÓyçyÓ˚ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ !Ù!lê˛ xyˆÏà @˝Ã#‹øy ï˛yÓ˚ ˆ•í˛ˆÏ§ê˛ !lˆÏÎ˚ ï˛yÓ˚ Ü˛!¡õí˛zê˛yˆÏÓ˚Ó˚ §yÙˆÏl ÓˆÏ§

ˆçyÓ˚yˆÏ°y •zÇˆÏÓ˚!çˆÏï˛ ÓˆÏ°!SÈ° Ú•ƒyˆÏ°y í˛ƒy!lˆÏÎ˚°yÛ– Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ ˆ§ˆÏÜ˛u˛ ˛õˆÏÓ˚•z ˆ§ ≤Ãï%˛ƒ_Ó˚ ˆ˛õ° Ú•ƒyˆÏ°yñ @˝Ã#‹øyÛ– ï˛yÓ˚y

ò%•zçl á%Ó í˛zÍÊ%˛Õ‘Ë˛yˆÏÓ Ü˛ˆÏÌy˛õÜ˛Ìl Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ @˝Ã#fløy Ó°° ˆÎ ÚxyçˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y §Ó≈lyÙ !Ó£ÏˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚ÓÛ– ~•z

Ü˛ˆÏÌy˛õÜ˛ÌˆÏl xyŸã˛Î≈ •GÎ˚yÓ˚ ï˛Ùl !Ü˛S%È !SÈ° ly– ï˛ˆÏÓ 22 ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ @˝Ã#‹øy !SÈ° Ü˛y!ã˛ˆÏï˛ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ 13 ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ !¢«˛yÌ#≈

í˛ƒy!l ÏÎ˚°y Ü˛ƒy!° ÏÊ˛y!l≈Î˚y Ïï˛ xÓ!fiÌï˛ Ùy!°Ó% Ïï˛ ï˛yÓ˚ â ÏÓ˚ Ó Ï§!SÈ°– •zrê˛yÓ˚ Ïl Ïê˛Ó˚ §y ÏÌ Î%=˛ ï˛y ÏòÓ˚ Ü˛!¡õí zê˛y ÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛

Ü,˛!eÙ §yòyˆÏÓyí≈˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ @˝Ã#fløyÓ˚ §yÙˆÏl í˛ƒy!lˆÏÎ˚°yÓ˚ ˛õyë˛ƒÓ•zˆÏÎ˚Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!ï˛!°!˛õ ˆÓ˚ˆÏá !ï˛!l !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚

!ÓˆÏ¢£Ïƒñ !ÓˆÏ¢£Ïî ~ÓÇ !Ü ˛Î˚yÓ˚ ç!ê˛°ï˛yà%ˆÏ°y Ó%V˛ˆÏï˛ §•yÎ˚ï˛y Ü˛Ó˚!SÈˆÏ°l– @˝Ã#fløy Ùy°Î˚y°Ù Ë˛y£Ïy Ó°ˆÏï˛ Ó°ˆÏï˛•z ÓˆÏí˛¸y

•ˆÏÎ˚ˆÏSÈl– ~ál !ï˛!l í˛ƒy!lˆÏÎ˚°yˆÏÜ˛ •zÇˆÏÓ˚!ç ÓƒyÜ˛Ó˚îñ Ü˛!¡±ˆÏ•l§l ~ÓÇ ˆ°áyÓ˚ ˆÜ˛Ô¢° ˆ¢áy!SÈˆÏ°l–ÛÛ

ü ~ê˛y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §Ω˛Ó •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ í˛ƒy!lˆÏÎ˚°y !lˆÏçÓ˚ ˆòˆÏ¢ ~•z !¢«˛y ˆ˛õˆÏï˛ ˛õyÓ˚!SÈ° ly ˆÜ˛l⁄ ˆÜ˛l ˆ§ Ë˛yÓ˚ï˛

ˆÌˆÏÜ˛ •zÇˆÏÓ˚!çÓ˚ !¢«˛y@˝Ã•î Ü˛Ó˚!SÈ°ñ ˆ§áyˆÏlÓ˚ Ùyï,˛Ë˛y£Ïy •zÇˆÏÓ˚!ç lÎ˚⁄

ü Ë˛yÓ˚ï˛ !ÓŸªÓyçyˆÏÓ˚Ó˚ í˛zòyÓ˚#Ü˛Ó˚î ~ÓÇ ~Ü˛e#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Ê˛ˆÏ° í˛z˛õÜ,˛ï˛ •ˆÏFSÈ– ï%˛!Ù !Ü˛ ~•z Ü˛ÌyÓ˚ §yˆÏÌ ~Ü˛Ùï˛⁄

Ø Ü˛° ˆ§rê˛yˆÏÓ˚Ó˚ ã˛yÜ˛!Ó˚ !Ü˛ !fiÌ!ï˛¢#°⁄ Ü˛°ˆÏ§rê˛yˆÏÓ˚ Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ Ùyl%£ÏˆÏòÓ˚ !lÎ˚!Ùï˛ xyÎ˚ ÓçyÎ˚ Ó˚yáˆÏï˛ •ˆÏ° Ü˛# ôÓ˚ˆÏlÓ˚

ò«˛ï˛y xç≈l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ⁄

Ø §hflÏy ◊!ÙÜ˛ ˛õyGÎ˚yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî Î!ò Ó•%çy!ï˛Ü˛ ˆÜ˛y¡õy!là%ˆÏ°y Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ÙˆÏï˛y ˆòˆÏ¢Ó˚ ˆ§ÓyÜ˛yÎ≈ @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛ñ

ï˛ˆÏÓ ˆÎ §ÙhflÏ ˆòˆÏ¢ ~•z ˆÜ˛y¡õy!là%ˆÏ°y xÓ!fiÌï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ˆ§áylÜ˛yÓ˚ çlàˆÏîÓ˚ Ü˛# •ˆÏÓ⁄ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–


xAà#Ü˛yÓ˚ Ó˚«˛y Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈ–!Ü˛S%È !ÓˆÏ¢£ÏK˛ !ÓŸª Óy!îçƒ §ÇfiÌyÎ˚ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚

§ò§ƒ˛õˆÏòÓ˚ §%Ê˛° ≤Ãy!Æ !lˆÏÎ˚ ≤ÃŸ¿ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ˆÎˆÏ•ï%˛xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ Óy!îˆÏçƒÓ˚ x!ôÜ˛yÇ¢•z §Çà!ë˛ï˛ •Î˚ í˛zß¨ï˛ˆò¢à% Ï°yÓ Ù Ïôƒ– ï˛yÓy xyÓG Ó Ï° ÏSÈ Îñ Îáy Ïl í zßï˛ˆò¢à%ˆÏ°y í˛zß¨Î˚l¢#° ˆòˆÏ¢ Ü,˛!£ÏˆÏï˛ Ë˛ï%≈˛!Ü˛ ˆòGÎ˚yÎ˚x!Ë˛ˆÏÎyà Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– ˆ§áyˆÏl í˛zß¨Î˚l¢#° ˆò¢à%ˆÏ°y ÙˆÏlÜ˛ ÏÓ ï˛yÓy í zßï˛ ò Ï¢Ó myÓy ≤Ãï˛y!Óï˛ • ÏÎ ï˛y ÏòÓ ÓyçyÓí˛zß√%=˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Óyôƒ •ˆÏFSÈ !Ü˛v ï˛yÓ˚y í˛zß¨ï˛ ˆò¢à%ˆÏ°yÓ˚ÓyçyˆÏÓ˚ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õyÓ˚ˆÏSÈ ly–

§ÙˆÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈l#!ï˛Ó˚ Ü˛yÎ≈Ü˛y!Ó˚ï˛y ˆÜ˛Ùl !SÈ°–xÌ≈¢y Ïflf Ùyê˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#î í zÍ˛õyò ÏlÓ˚ åGDPä Ùyôƒ ÏÙ~Ü˛!ê˛ xÌ≈l#!ï˛Ó˚ Ó,!Âô ˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚y •Î˚– å§yÓ˚!î 3.1

ˆòˆÏáyä– 1991 §yˆÏ°Ó˚ ˛õÓ˚Óï˛#≈ ò%•z ò¢Ü˛ §ÙÎ˚ ôˆÏÓ˚Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ GDPÈüÈÓ˚ Ü ˛Ùyàï˛ o%ï˛ Ó,!Âô ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚–1980-91 §y° Ì ÏÜ˛ 2007-12 §y Ï° GDP ~Ó˚ Ó,!Âô5.6 ¢ï˛yÇ¢ ˆÌˆÏÜ˛ Ó,!Âô ˆ˛õˆÏÎ˚ 8.2 ¢ï˛yÇ¢ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–§ÇflÒyÓ˚Ü˛y°#l §ÙˆÏÎ˚ Ü,˛!£ÏÓ˚ Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ •…y§ ˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈñˆÎáyˆÏl !¢“ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ Ó,!ÂôÓ˚ •yˆÏÓ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe Gë˛ylyÙy˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚ ~ÓÇ õ!Ó˚ Ï§Óy «˛ ÏeÓ˚ Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ Ó Ïí ¸ÎyÎ˚– ~ê˛y òáyÎ˚ Î ~•z ôÓ˚ ÏlÓ˚ Ó,!Âô ≤Ãôylï˛ õ!Ó˚ Ï§ÏÓyˆ«˛ˆÏeÓ˚ Ó,!ÂôÓ˚ çlƒ•z §Ω˛Ó •ˆÏÎ˚!SÈ°– 1991 §yˆÏ°Ó˚˛õÓÓï˛#≈ §ÙÎ Ì ÏÜ˛ 2012-15 §y° õÎ≈hs˝ !Ó!Ë˛ß «˛ ÏeÓÓ,!ÂôÓ˚ •yˆÏÓ˚ xÓlÙl ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚– ˆÎáyˆÏl 2013-

14 §y Ï° Ü, !£Ï Ï«˛ ÏeÓ˚ í zFã˛ Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ l!ÌË% =˛ •Î˚ñ ï˛ ÏÓ˛õÓ˚Óï˛#≈ ÓSÈˆÏÓ˚•z Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏe ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚– xlƒ!òˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚ˆÏ§Óy ˆ«˛ˆÏe 2014-15

§y Ï°Ó˚ §y!Ó≈Ü˛ GDPÈüÈÓ˚ •yÓ˚ Ì ÏÜ˛G § ÏÓ≈yFã˛ Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚ ~ÓÇ ~•z Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ !SÈ° 10.3 ¢ï˛yÇ¢Îy ~ál ˛õÎ≈hs˝ §Óy≈!ôÜ˛– 2012-13 §y° ˛õÎ≈hs˝!¢“ˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ Ó,!ÂôÓ˚ •yˆÏÓ˚ o%ï˛ •…y§ ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚ ~ÓÇ˛õÓÓï˛#≈ §Ù ÏÎ ~•z «˛ ÏeÓ Ü Ùyàï˛ Ó,!Âô °«˛ Ü˛Óy à ÏSÈ–

xÌ≈l#!ï˛Ó˚ myÓ˚y í˛zl‰Ù%=˛ •GÎ˚yÓ˚ Ê˛ˆÏ° ≤Ãï˛ƒ«˛!Ó Ïò!¢ !Ó!l ÏÎ˚yà ~ÓÇ !Ó Ïò!¢ Ù%oyÓ˚ §M˛Î˚ Ë˛y[˛yÓ˚ o%ï˛•yˆÏÓ˚ Ó,!Âô ˛õyÎ˚– !ÓˆÏò!¢ !Ó!lˆÏÎ˚yà ÎyÓ˚ ÙˆÏôƒ ≤Ãï˛ƒ«˛

!ã˛e 3.2 ı ï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛ !¢“ •° Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ó˚Æy!l ˆ«˛ˆÏeÓ˚

≤Ãôyl xÓòylÜ˛yÓ˚#–

§yÓ˚!î 3.1

!ç !í˛ !˛õÛÓ˚ ~ÓÇ ≤Ãôyl ˆ«˛e§Ù)ˆÏ•Ó˚ ≤ÃÓ,!Âô å%ä1980-91 1992-2001 2002-07 2007-12 2012-13 2013-14 2014-15

3.6 3.3 2.3 3.2 1.5 4.2 – 0.2

7.1 6.5 9.4 7.4 3.6 5 5.9

6.7 8.2 7.8 10 8.1 7.8 10.3

5.6 6.4 7.8 8.2 5.6 6.6 7.2

í˛zÍ§ ı xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ §Ù#«˛y 2016-17ñ xÌ≈òÆÓ˚ñ Ë˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚–

3.6 §ÇflÒyÓ˚Ü˛y°#l §ÙˆÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ xÌ≈l#!ï˛ ı ~Ü˛!ê˛˛õÎ≈y Ï°yã˛ly

§ÇflÒyÓ ≤Ã!Ü Îy ¢%Ó% • ÏÎ òí˛ ò¢Ü˛ §ÙÎ x!ï˛Ü ÙÜ˛ˆÏÓ˚!SÈ°– ã˛ˆÏ°y ~Ü˛ lçˆÏÓ˚ ˆòˆÏá !l•z §ÇflÒyÓ˚Ü˛y°#l

ˆ«˛eÜ,˛!£Ï!¢“˛õ!Ó˚ Ï§ÏÓyˆÙyê˛


!ÓˆÏò!¢ !Ó!lˆÏÎ˚yà åFDIä ~ÓÇ ≤Ãï˛ƒ«˛ ≤Ã!ï˛¤˛ylàï˛!Ó!l ÏÎ˚yà åFIIä xhs˝Ë%≈ =˛ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ ï˛y 1990-91 §y Ï°Ó˚$100 !Ù!°Îl Ì ÏÜ˛ Ó,!Âô ˛õ ÏÎ 2014-15 §y Ï° $73.5

!Ó!°Î˚l •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xyÓyÓ˚ 1990-91 §y° Ì ÏÜ˛ 2014-

15 §yˆÏ° !ÓˆÏò!¢ Ù%oyÓ˚ §M˛Î˚Ë˛y[˛yÓ˚ ≤ÃyÎ˚ $6 !Ó!°Î˚lˆÌ ÏÜ˛ Ó Ïí˛ ≤ÃyÎ $321 !Ó!°Îl òÑy!í˛ ÏÎ ÏSÈ– !Ó ÏŸªÓ Ù ÏôƒË˛yÓï˛ ~Ü˛!ê˛ Ó,•_Ù !Ó Ïò!¢ Ù%oyÓ §M˛Î Ë˛y[˛y ÏÓÓ ôyÓÜ˛–

Ë˛yÓ˚ï˛Ó£Ï≈ˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ §Ê˛° Ó˚Æy!lÜ˛yÓ˚Ü˛ ˆò¢!•§yˆÏÓ òáy ÎˆÏï˛ õyˆÏÓ˚ Ü˛lly Ë˛yÓ˚ï˛ §ÇflÒyÓ˚Ü˛y°#l§ÙˆÏÎ˚ fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ ÎsfyÇ¢ñ Ü˛y!Ó˚à!Ó˚ ˛õîƒñ ï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛§Ê˛ê ‰GÎ˚ƒyÓ˚ ~ÓÇ Óflf Ó˚Æy!l Ü˛Ó˚ï˛– oÓƒÙ)°ƒ Ó,!Âô Ü˛w

!lÎ˚sfîyô#l Ó˚yáy • ÏÎ˚!SÈ°–xlƒ!òˆÏÜ˛ §ÇflÒyÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ Óƒy˛õÜ˛Ë˛yˆÏÓ

§ÙyˆÏ°y!ã˛ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ° Ü˛yÓ˚î Ü˛Ù≈§ÇfiÌylñ Ü,˛!£Ïñ !¢“ñ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyàï˛ í˛zß¨Î˚l ~ÓÇ !Ê˛§Ü˛ƒy° ÓƒÓfiÌy˛õlyÓ˚ÙˆÏï˛y •zï˛ƒy!ò !ÓˆÏ¢£Ï ˆ«˛ˆÏeÓ˚ ˆÙÔ!°Ü˛ §Ù§ƒy ˆÎà%ˆÏ°yxyÙyˆÏòÓ˚ xÌ≈l#!ï˛ §¡ø%á#l •!FSÈ° ï˛yˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚xy Ï°yÜ˛˛õyï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚!l–

Ó,!Âô ~ÓÇ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl ı

Î!òG §ÇflÒyÓ˚Ü˛y°#l §ÙˆÏÎ˚ GDP Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ˆÓˆÏí˛¸ !àˆÏÎ˚!SÈ°– !Ü˛v !ÓˆÏ¢£ÏK˛Ó˚y ˆò!áˆÏÎ˚ˆÏSÈl ˆÎ


Ø ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ xôƒyÎ˚à% Ï°y Ïï˛ ï˛yÙyÓ˚ !lŸã˛•z Ü, !£Ï Ï«˛e§• !Ó!Ë˛ß¨ «˛ Ïe Ë˛ï%≈ !Ü˛ §¡õ ÏÜ≈ õ Ïí ¸ ÌyÜ˛ ÏÓ– !Ó Ï¢£ÏK˛ ÏòÓ˚

Ù Ïï˛ñ Ü, !£Ïç !¢“ ÏÜ˛ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ ≤Ã!ï˛ ÏÎy!àï˛yÎ˚ §¡ø%á#l Ü˛Ó˚y ÏlyÓ˚ çlƒ ï˛yÓ˚ í z õÓ˚ Ì ÏÜ˛ Ë˛ï%≈ !Ü˛ ï% Ï° lGÎ˚y

í˛z!ã˛ï˛– ï%˛!Ù !Ü˛ í˛z˛õˆÏÓ˚y=˛ Ó=˛ˆÏÓƒÓ˚ §yˆÏÌ ~Ü˛Ùï˛⁄ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ï˛y Ü˛Ó˚y §Ω˛Óñ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–

Ø l#ˆÏã˛ ˆòGÎ˚y í˛zÂô,!ï˛!ê˛ ˛õˆÏí˛¸y ~ÓÇ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–

!ã˛lyÓyòyÙ xrô ≤ÃˆÏòˆÏ¢Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ˜ï˛°Ó#ç ¢§ƒ– Ù•yˆÏòÓl xrô ≤ÃˆÏòˆÏ¢Ó˚ xlhs˝˛õ%Ó˚ ˆç°yÓ˚ ~Ü˛çl ã˛y!£Ïñ

!Î!l 1500 ê˛yÜ˛y ÓƒÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚l !ã˛lyÓyòyˆÏÙÓ˚ ã˛y£Ï Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ xyôy ~Ü˛Ó˚ ç!ÙˆÏï˛– ï˛yÓ˚ ~•z ÓƒˆÏÎ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ xhs˝Ë%≈˛=˛

•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÜÑ˛yã˛yÙy° xÌ≈yÍ åÓ#ç §yÓ˚ •zï˛ƒy!òä ◊Ùñ Ó°ò ~ÓÇ ÓƒÓ•,ï˛ Îsf˛õy!ï˛Ó˚ áÓ˚ã˛– ˆòáy ˆà°ñ Ù•yˆÏòÓl

ˆÙyê˛yÙ%!ê˛ ò%•z Ü%˛•zrê˛y° !ã˛lyÓyòyÙ í˛zÍ˛õyòl Ü˛ˆÏÓ˚l ~ÓÇ ï˛y 1000 ê˛yÜ˛y Ù)ˆÏ°ƒ !Ó!Ü ˛ Ü˛ˆÏÓ˚l– ~•zË˛yˆÏÓ Ù•yˆÏòÓl

1500 ê˛yÜ˛y áÓ˚ã˛ Ü˛ ÏÓ˚ 2000 ê˛yÜ˛y °yË˛ Ü˛ ÏÓ˚l– xlhs˝ õ%Ó˚ ~Ü˛!ê˛ áÓ˚y≤ÃÓî xM˛° !Ü˛v xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ §ÇflÒyÓ˚ Ü˛y Ï°

~áyˆÏl §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛ï,≈˛Ü˛ ˆÜ˛yˆÏly à%Ó˚%c˛õ)î≈ ≤ÃÜ˛“ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y •Î˚!l– ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ~ál xlhs˝˛õ%ˆÏÓ˚ !ã˛lyÓyòyÙ ¢§ƒ

í zÍ˛õyòl §Ù§ƒyÓ˚ §¡ø%!ál • ÏFSÈ Ü˛l ly Ê˛§° Ó˚yàyÜ yhs˝ • ÏÎ˚ ÏSÈ– xlƒ!ò ÏÜ˛ à ÏÓ£Ïîy ~ÓÇ ï˛yÓ˚ õ!Ó˚Óƒy!ÆÙ)°Ü˛

Ü˛yç x ÏlÜ˛ l# Ïã˛ l ÏÙ !à ÏÎ˚!SÈ° §Ó˚Ü˛y ÏÓ˚Ó˚ xy!Ì≈Ü˛ §y•y ÏÎƒÓ˚ xË˛y ÏÓ– Ù•y ÏòÓl ~ÓÇ ï˛yÓ˚ Órô%Ó˚y !Ó£ÏÎ˚!ê˛ ÏÜ˛

ÓyÓ˚ ÓyÓ˚ !ÓË˛yà#Î˚ G òy!Î˚c≤ÃyÆ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ x!Ê˛§yÓ˚ˆÏòÓ˚ ò,!T˛ˆÏàyã˛Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚l !Ü˛v ÓƒÌ≈ •l– !Ü˛v

Ó#çñ §yÓ˚ •zï˛ƒy!òÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ Ë˛ï%≈˛!Ü˛ •…y§ ˛õyGÎ˚yÓ˚ Ê˛ˆÏ° Ù•yˆÏòÓˆÏlÓ˚ ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ÓƒÎ˚Ë˛yÓ˚ ˆÓˆÏí˛¸ ÎyÎ˚–

ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ xyÙòy!lÜ,˛ï˛ oˆÏÓƒÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆÜ˛ylÓ˚Ü˛Ù Óyôy !lˆÏ£Ïô ly ÌyÜ˛yÓ˚ Ê˛°fl∫Ó˚)˛õñ fiÌyl#Î˚ ÓyçyÓ˚à%ˆÏ°yˆÏï˛

§hflÏyÎ˚ xyÙòy!lÜ,˛ï˛ ˆË˛yçƒˆÏï˛ˆÏ°Ó˚ ã˛y!•òy ÙyÓ˚ydÜ˛Ë˛yˆÏÓ ˆÓˆÏí˛¸ ÎyÎ˚– Ù•yˆÏòÓl ÓyçyˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚ !ã˛lyÓyòyÙ !Ó!Ü ˛

Ü˛ˆÏÓ˚ !Ü˛v ï˛yÓ˚ í˛zÍ˛õyòl áÓ˚ã˛ Ü˛yˆÏlyË˛yˆÏÓ•z í˛zˆÏë˛ xy§!SÈ° ly–

Ù•y ÏòÓ ÏlÓ Ù Ïï˛y ~ôÓ ÏlÓ Ü,£ÏÜ˛ ÏòÓ §Ù§ƒy Ü˛#Ë˛y ÏÓ !lÓ) õî Ü˛Óy Î Ïï˛ õy ÏÓ⁄ ï˛y ◊!îÜ˛ Ï«˛ xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓy–


§ÇflÒyÓÜ˛y°#l Ó,!ÂôÓ •yÓ xyÙy ÏòÓ ò Ï¢ õÎ≈yÆ õ!ÓÙy ÏîÜ˛Ù§ÇfiÌy ÏlÓ §% ÏÎyà §,!T˛ Ü˛Ó Ïï˛ õy ÏÓ!l– ï% !Ù õÓÓï˛#≈~Ü˛ ÏÜ˛ Ü˛Ù≈§ÇfiÌy ÏlÓ !Ó!Ë˛ß !òÜ˛ ~ÓÇ Ó,!ÂôÓ Ù Ïôƒ ~Ü˛!ê˛§Ç ÏÎyà xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚ ÏÓ–

Ü, !£Ï Ï«˛ Ïe §ÇflÒyÓ˚ ı

§ÇflÒyÓ Ü˛Ù≈§)!ã˛ Ü, !£Ï Ï«˛e ÏÜ˛ í z õÜ, ï˛ Ü˛Ó Ïï˛ §ÙÌ≈•Î!l ÎyÓ Ê˛ Ï° Ü, !£Ï Ïï˛ Ó,!Âô •y ÏÓÓ à!ï˛ •…y§ ˛õ ÏÎ!SÈ°–

§ÇflÒyÓÜ˛y°#l §Ù ÏÎ Ü, !£Ï Ï«˛ ÏeÓ õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙy Ïï˛ˆÎÙl ÈüüüÈ ç°ˆÏ§ã˛ñ !Óò%ƒÍñ §í˛¸Ü˛ñ ÓyçyÓ˚ §ÇÎ%!=˛Ü˛Ó˚îG àˆÏÓ£Ïîy ~ÓÇ ï˛yÓ˚ Óƒy!ÆˆÏï˛ åˆÎê˛y §Ó%ç !Ó≤’ˆÏÓÓ˚ˆ«˛ Ïe ~Ü˛!ê˛ à%Ó%c˛õ)î≈ Ë) !ÙÜ˛y õy°l Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°ä §Ó˚Ü˛y!Ó˚!Ó!lˆÏÎ˚yà •…y§ ˆ˛õˆÏÎ˚!SÈ°– x!ôÜ˛vñ Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ §yˆÏÓ˚Ë˛ï%≈ !Ü˛ ï% Ï° lGÎy Ïï˛ í zÍ˛õyò ÏlÓ ÓƒÎ Ó Ïí˛ !à ÏÎ!SÈ°ñÎy «% o G ≤Ãy!hs˝Ü˛ Ü, £ÏÜ˛ ÏÜ˛ ï˛#Ó Ë˛y ÏÓ «˛!ï˛@˝ÃhflÏ Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°–~•z «˛ Ïe !Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛ l#!ï˛ õ!ÓÓï≈ ÏlÓ ÎÙl Ü, !£Ïçyï˛o ÏÓƒÓ˚ í z õÓ˚ xyÙòy!l ¢%ÕÒ •…y§ñ l)ƒlï˛Ù §ÙÌ≈lÙ) Ï°ƒÓ˚≤Ãï˛ƒy•yÓ˚ ~ÓÇ Ü,˛!£Ïçyï˛ oˆÏÓƒÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùyîàï˛•hflÏˆÏ«˛˛õ ï%˛ˆÏ° ˆlGÎ˚yÓ˚ ÙˆÏï˛y x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ §¡ø%á#l• ÏÎ˚!SÈ°– Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ Ü, £ÏÜ˛ ÏòÓ˚ Î Ï•ï% Óï≈ Ùy Ïl x!ôÜ˛ï˛Ó˚xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ ≤Ã!ï˛ ÏÎy!àï˛yÓ˚ §¡ø%á#l • Ïï˛ • ÏFSÈ ï˛y•z ~•z§ÙhflÏ l#!ï˛ õ!ÓÓï≈ là% Ï°y•z ï˛y ÏòÓ í z õÓ ≤Ã!ï˛Ü) ° ≤ÃË˛yÓˆÊ˛° ÏSÈ–

ï˛ySÈyí˛yñ Ü, !£Ï Ï«˛ Ïe ÓÆy!l ÏÜ˛!wÜ˛ l#!ï˛ Ü˛Ô¢°xÓ°¡∫l Ü˛ÓyÎ xË˛ƒhs˝Ó#î Óyçy ÏÓÓ çlƒ í zÍ˛õyòl Ì ÏÜ˛fiÌylyhs˝!Ó˚ï˛ •ˆÏÎ˚ í˛zÍ˛õyòÜ˛Ó˚y Ó˚Æy!l ÓyçyˆÏÓ˚Ó˚ !òˆÏÜ˛ÙˆÏly!lˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– ˆÎáyˆÏl áyòƒ¢§ƒ í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚˛õ!Ó˚Ó Ïï≈ xÌ≈Ü˛Ó˚# ¢ Ï§ƒÓ˚ í zÍ˛õyò Ïl à%Ó%c xy ÏÓ˚y˛õ Ü˛Ó˚y• ÏFSÈ– ~ê˛y•z áyòƒ¢ Ï§ƒÓ˚ òy ÏÙÓ˚ í z õÓ˚ ã˛y˛õ §,!T˛ Ü˛Ó˚ ÏSÈ–

!¢“ Ï«˛ Ïe §ÇflÒyÓ˚ ı

!¢ˆÏ“Ó˚ Ó,!ÂôÓ˚ •yˆÏÓ˚G ô#Ó˚à!ï˛ l!ÌË%˛=˛ Ü˛Ó˚y

•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ó˚ Ü˛yÓ˚î •° !¢“çyï˛ oˆÏÓƒÓ˚ ã˛y!•òyÓ˚ •…y§–~•z •…yˆÏ§Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yÓ˚îà%ˆÏ°y •° §hflÏyÎ˚ xyÙòy!lñ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy Ïï˛ x˛õÎ≈yÆ !Ó!l ÏÎ˚yà •zï˛ƒy!ò– !ÓŸªyÎ˚ ÏlÓ˚Î% Ïà í zß¨Î˚l¢#° ò¢à% Ï°y Óyôƒ • ÏÎ˚ ï˛y ÏòÓ˚ xÌ≈l#!ï˛ ÏÜ˛í˛zß√%=˛ Ü˛ˆÏÓ˚ í˛zß¨ï˛ ˆò¢à%ˆÏ°y ˆÌˆÏÜ˛ oÓƒ ~ÓÇ Ù)°ôlxylyÓ˚ ≤ÃÓy• ÏÜ˛ Óy!í ¸ ÏÎ˚ òÎ˚ ~ÓÇ xyÙòy!lÜ, ï˛ o ÏÓƒÓ˚myÓ˚y í˛zß¨Î˚l¢#° ˆòˆÏ¢Ó˚ !¢“à%ˆÏ°y «˛!ï˛@˝ÃhflÏ •Î˚– §hflÏyxyÙòy!lÜ,˛ï˛ oÓƒ ˆò¢#Î˚ oˆÏÓƒÓ˚ ã˛y!•òyÓ˚ çyÎ˚ày òá°Ü˛ˆÏÓ˚ ˆlÎ˚– ˆò¢#Î˚ !lÙ≈yîÜ˛yÓ˚#Ó˚y xyÙòy!lÜ,˛ï˛ oˆÏÓƒÓ˚≤Ã!ï˛ ÏÎy!àï˛yÓ §¡ø%á#l • Ïï˛ Ìy ÏÜ˛– !Óò%ƒ Ïï˛Ó Îyàyl§•˛õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙyàï˛ §%!Óôyà% Ï°y õÎ≈yÆ !Ó!l ÏÎy ÏàÓ xË˛y ÏÓx˛õ)î≈ ˆÌˆÏÜ˛ ÎyÎ˚– oÓƒ ~ÓÇ ˆ§ÓyÓ˚ xÓyô ã˛°yã˛ˆÏ°!ÓŸªyÎl ¢ï≈ xy ÏÓy˛õ Ü˛ÓyÎ í zßÎl¢#° ò¢à% Ï°yÓ fiÌyl#Î!¢“à% Ï°y ~ÓÇ Ü˛Ù≈§ÇfiÌy ÏlÓ §% ÏÎyàà% Ï°y ÙyÓydÜ˛Ë˛y ÏÓ≤ÃË˛y!Óï˛ •Î˚–

ï˛ySÈyí ¸yñ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ù Ïï˛y í zß¨Î˚l¢#° ò¢ ~á Ïlyí˛zß¨ï˛ ˆò¢à%ˆÏ°yÓ˚ ÓyçyˆÏÓ˚ ≤ÃˆÏÓ¢y!ôÜ˛yÓ˚ ˛õyÎ˚!lñ Ü˛yÓ˚îí˛zß¨ï˛ ˆò¢à%ˆÏ°y í˛zFã˛ ¢%ÕÒ!Ó•#l Óyôy í˛zß¨Î˚l¢#°ˆò¢à%ˆÏ°yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ã˛y!˛õˆÏÎ˚ !òˆÏFSÈ– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Î!òGË˛yÓ˚ï˛ Óflf G ÓÎ˚l!¢ˆÏ“Ó˚ Ó˚Æy!lÓ˚ í˛z˛õÓ˚ §Ü˛° ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÜ˛yê˛y §ÇÜ yhs˝ •hflÏ Ï«˛˛õ ï% Ï° !l ÏÎ˚!SÈ°ñ !Ü˛v xy ÏÙ!Ó˚Ü˛yï˛yˆÏòÓ˚ ˆÜ˛yê˛y §ÇÜ ˛yhs˝ •hflÏˆÏ«˛˛õ Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ !ã˛l ˆÌˆÏÜ˛xyÙòy!l Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛ Ïe ò)Ó˚ Ü˛ ÏÓ˚!l–

!Ó°!@¿Ü˛Ó˚î ı

§ÓÜ˛yÓ ≤Ã!ï˛ÓSÈÓ §ÓÜ˛y!Ó «˛ Ïe í z Ïòƒyàà% Ï°yÓåPSEä !Ó°!@¿Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ~Ü˛!ê˛ °«˛ƒÙyey !lô≈yÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚–í˛zòy•Ó˚î fl∫Ó˚)˛õ 1991-92 §yˆÏ° !Ó°!@¿Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ2500 ˆÜ˛y!ê˛ ê˛yÜ˛y §Ç@˝ÃˆÏ•Ó˚ °«˛ƒÙyey ôyÎ≈ Ü˛Ó˚y• ÏÎ˚!SÈ°

§Ó˚Ü˛yÓ˚ §ÙÌ≈ •ˆÏÎ˚!S° °«˛ƒÙyey ˆÌˆÏÜ˛ 3040

ˆÜ˛y!ê˛ ê˛yÜ˛y ˆÓ!¢ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚ˆÏï˛– 2014-15 §yˆÏ°


°«˛ƒÙyey !SÈ° ≤ÃyÎ˚ 56 •yçyÓ˚ ˆÜ˛y!ê˛ ê˛yÜ˛y ˛õ«˛yhs˝ˆÏÓ˚x!ç≈ï˛ • ÏÎ ÏSÈ 34 •yçyÓ 500 Ü˛y!ê˛ ê˛yÜ˛y– §Ùy Ï°yã˛Ü˛Óy•z!Aàï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l Î BSE Ó˚ §¡õyòˆÏÜ˛ xÓÙ)°ƒyÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚Óƒ!=˛àï˛ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ !Ó!Ü ˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ó˚ ÙyˆÏlòyÑí˛yÎ §ÓÜ˛y ÏÓÓ ≤Ãã% Ó «˛!ï˛– í z õÓvñ !Ó°!@¿Ü˛Óî Ì ÏÜ˛≤Ãy!hs˝ ÏÜ˛ PSE Óy §Ó˚Ü˛y!Ó˚ í˛zˆÏòƒyàà%ˆÏ°yÓ˚ õ%lç≈#ÓˆÏlÓ˚Óy í˛zß¨!ï˛ˆÏï˛ Óy ˆòˆÏ¢Ó˚ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy !lÙ≈yˆÏî Ü˛yˆÏç ly°y!à ÏÎ˚ §Ó˚Ü˛y ÏÓ˚Ó˚ Ó˚yçfl∫ áy Ïï˛ âyê˛!ï˛ Ùê˛y Ïï˛ ÓƒÓ•,ï˛•ˆÏÎ˚!SÈ°– ï%˛!Ù !Ü˛ ~ê˛y ÙˆÏl Ü˛Ó˚ ˆÎ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ §ÇfiÌyÓ˚§¡õ!_ xyÇ!¢Ü˛ !Ó!Ü ˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòGÎ˚yê˛y ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚#Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y°yÓ˚ §ˆÏÓ≈y_Ù õrÌy⁄

§ÇflÒyÓ˚ ~ÓÇ Ó˚yçfl∫ l#!ï˛§Ù)• ı

xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ §ÇflÒyÓ˚ñ çlfl∫yÌ≈ §Ç!Ÿ’T˛ ÓƒÎ˚ Ó,!Âôñ!ÓˆÏ¢£Ï Ü˛ˆÏÓ˚ §yÙy!çÜ˛ ˆ«˛eà%ˆÏ°yˆÏï˛ ÓƒˆÏÎ˚Ó˚ í˛z˛õˆÏÓ˚§#Ùy ÏÓáy ê˛ Ïl !ò ÏÎ ÏSÈ– §ÇflÒyÓ ã˛°yÜ˛y°#l §Ù ÏÎÓ Ü˛ÓSÈyí ¸ñ ÎyÓ˚ í z Ïj¢ƒ !SÈ° Ó˚yçfl∫áy Ïï˛ xyÎ˚ Ó,!Âô Ü˛Ó˚y ~ÓÇÜ˛Ó ÊÑ y!Ü˛ ≤Ã!ï˛ ÏÓyô Ü˛Óyñ §ÓÜ˛y ÏÓÓ çlƒ Ü˛Ó ÓyÓò Óyçfl∫xyÎ˚ Ó,!ÂôˆÏï˛ §•yÎ˚Ü˛ •Î˚!l– ~ê˛yG í˛zˆÏÕ‘á ˆÎñ §ÇflÒyÓ˚

Ü˛Ù≈§)!ã˛Ó˚ xhs˝à≈ï˛ Ùy§%° Óy ¢%ÕÒ •…yˆÏ§Ó˚ Ê˛ˆÏ° xyÙòy!lÓ˚Æy!l ¢% ÏÕÒÓ˚ §y•y ÏÎƒ Ó˚yçfl∫ xyÎ˚ Ó,!ÂôÓ˚ §% ÏÎyàG Ü˛ ÏÙˆàˆÏSÈ– !ÓˆÏò!¢ !Ó!lˆÏÎ˚yà xyÜ,˛T˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ °ˆÏ«˛ƒñ !ÓˆÏò!¢!Ó!l ÏÎyàÜ˛yÓ# ÏòÓ Ü˛Ó SÈy Ïí˛Ó §%!Óôy ≤Ãòyl Ü˛Óy • ÏÎ!SÈ°Îy Ïï˛Ü˛ ÏÓ Ü˛Óáy Ïï˛ Óyçfl∫ xyÎÓ,!ÂôÓ §% ÏÎyà xyÓG Ü˛ ÏÙˆà ÏSÈ– ~ Ïï˛ í zßÎl ~ÓÇ Ü˛°ƒyîÜ˛yÙ# áy Ïï˛ Óƒ ÏÎÓ í z õ ÏÓ~Ü˛ !ÓÓ˚)˛õ ≤ÃË˛yÓ ï˛!Ó˚ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–


í˛zòyÓ˚l#!ï˛ ~ÓÇ Óƒ!=˛ Ùy!°Ü˛ylyˆÏÜ˛ í˛zÍ§y!•ï˛

Ü˛Ó˚yÓ˚ l#!ï˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ !ÓŸªyÎ˚ˆÏlÓ˚ Î ≤Ã!Ü ˛Î˚y ï˛y Ë˛yÓ˚ˆÏï˛

~ÓÇ xlƒylƒ ò¢ í˛zË˛Î˚ «˛ˆÏe•z ôîydÜ˛ ~ÓÇ îydÜ˛å§%Ê˛° ~ÓÇ Ü%˛Ê˛°ä ò%•zˆÏÎ˚Ó˚•z çß√ !òˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !Ü˛SÈ% !Ü˛S%È

˛õ![˛ï˛ ~•z Î%!=˛ òáyl Î !ÓŸªyÎ˚lˆÏÜ˛ !ÓŸª ÓyçyÓ˚§Ù)•

í˛zß¨ï˛ ≤ÃÎ%!=˛ ≤Ãy!ÆÓ˚ ~Ü˛ê˛y §%ˆÏÎyà ~ÓÇ í˛zß¨Î˚l¢#°ˆò¢à% Ï°yÓ Ó Ïí˛y !¢“à% Ï°yÓ §yÙ Ïl xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ xAà Ïl

~Ü˛ à%Ó%c˛õ)î≈ ≤Ã!ï˛ ÏÎyà# • ÏÎ˚ í zë˛yÓ˚ Ü ÙÓô≈Ùyl §Ω˛yÓly

!•§y ÏÓ òáy í z!ã˛ï˛–

Óy: 3.3 ı §y!Ó˚!§Õ‘ˆÏÓ˚ ˆ¢yÜ˛yÓ• âê˛lyú

Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ xˆÏlÜ˛ Ó˚yˆÏçƒ !Óò%ƒÍ «˛ˆÏeÓ˚ §ÇflÒyÓ˚ l#!ï˛ Ë˛ï%≈˛!Ü˛ ~ÓÇ Ü˛Ù òyˆÏÙ !Óò%ƒÍ ÎyàyˆÏlÓ˚ ÓƒÓfiÌyÓ˚•z!ï˛ âê˛yÎ˚ ~ÓÇ !Óò%ƒÍ ¢%ˆÏÕÒÓ˚ xfl∫yË˛y!ÓÜ˛ •yˆÏÓ˚ Ó,!Âô âê˛yÎ˚– ~ˆÏï˛ «%˛o !¢ˆÏ“Ó˚ §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛ ◊!ÙÜ˛Ó˚y «˛!ï˛@˝ÃhflÏ•Î˚– xrô ≤ÃˆÏòˆÏ¢Ó˚ !Óò%ƒÍã˛y!°ï˛ ï˛yÑï˛ Óflf!¢“ ~Ó˚Ü˛Ù•z ~Ü˛!ê˛ í˛zòy•Ó˚î– ˆÎˆÏ•ï%˛ !Óò%ƒÍã˛y!°ï˛ ïÑ˛yï˛ ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ˆÓï˛ly!ò Ü˛y˛õˆÏí˛¸Ó˚ í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛Î%=˛ ˆ§ˆÏ•ï%˛ !Óò%ƒÍ SÈÑyê˛y•z ÙyˆÏl ˆ§•z §ÙhflÏ ïÑ˛yï˛ ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ñ ÎyÓ˚y~Ù!lˆÏï˛•z í˛zFã˛ !Óò%ƒÍ ¢%ÕÒ•yˆÏÓ˚ çç≈!Ó˚ï˛ !SÈ°ñ ï˛yˆÏòÓ˚ Óï˛l Óy õy!Ó˚◊!ÙÜ˛ •…y§ ÓyV˛yÎ˚– ~ˆÏï˛ ~•z §ÙhflÏ ïÑ˛yï˛◊!ÙÜ˛ ÏòÓ˚ ç#Ól ç#!ÓÜ˛yÓ˚ í z õ ÏÓ˚ ~Ü˛ !Ó˛õÎ≈Î˚ l ÏÙ xy Ï§ ~ÓÇ ~Ó˚ Ê˛°◊%!ï˛ Ïï˛ Ú§y!Ó˚!§Õ‘yÛ lyÙÜ˛ xrô ≤Ã Ïò Ï¢Ó˚~Ü˛!ê˛ SÈyê˛ làÓ˚# Ïï˛ 50 çl !Óò%ƒÍã˛y!°ï˛ ïÑ yï˛◊!ÙÜ˛ xyd•ï˛ƒy Ü˛ ÏÓ˚l–

Ø ï%˛!Ù !Ü˛ ~ê˛y ÙˆÏl Ü˛Ó˚ ˆÎ !Óò%ƒÍ ¢%ÕÒ Ó,!Âô Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛ lÎ˚⁄

Ø §ÇflÒyˆÏÓ˚ Ê˛ˆÏ° «˛!ï˛@˝ÃhflÏ «%˛o í˛zˆÏòƒyàà%ˆÏ°yÓ˚ õ%l/ç#ÓˆÏl ï˛yÙyÓ˚ ≤ÃhflÏyÓ Ü˛# •ˆÏÓ⁄


í˛z°‰ˆÏê˛y!òˆÏÜ˛ §ÙyˆÏ°yã˛Ü˛Ó˚y ~•z Î%!=˛ ˆòáyl ˆÎ

!ÓŸªyÎ˚l • ÏFSÈ í zß¨ï˛ ò¢à% Ï°yÓ˚ xlƒylƒ ò Ï¢ !l Ïç ÏòÓ˚

ÓyçyÓ˚ !ÓhflÏyÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÂô!ï˛ Óy ˛õ!Ó˚Ü˛“ly ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛Ìy

xl%ÎyÎ˚# ~ê˛y à!Ó˚Ó Ïò¢à% Ï°yÓ˚ lyà!Ó˚Ü˛ ÏòÓ˚ Ü˛°ƒyî ~ÓÇ

ï˛y ÏòÓ xyd˛õ!Óã˛ ÏÎÓ §y ÏÌ ~Ü˛ §Ù ÏV˛yï˛y fl∫Ó) õ– xyÓG

Óy!í˛¸ˆÏÎ˚ Ó°ˆÏï˛ àˆÏ° ÓyçyÓ˚ ã˛y!°ï˛ !ÓŸªyÎ˚l Ó˚yT˛… ~ÓÇ

lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ˜Ó£ÏÙƒˆÏÜ˛ xyÓ˚G ï˛#Ó

Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈ–

Ë˛yÓï˛#Î õ!Ó Ï≤Ã!«˛ Ïï˛ òá Ïï˛ à Ï° !Ü˛S%È § ÇáƒÜ˛

ã˛ã≈˛yÎ˚ Óy xôƒÎ˚ˆÏl ~ê˛y Ó°y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ 1990 ~Ó˚ ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛

°ˆÏ@¿ ˆÎ §ÇÜ˛ˆÏê˛Ó˚ í˛zÍ˛õ!_ •ˆÏÎ˚!SÈ° ï˛y Ù)°ï˛ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚

§Ùyç ÓƒÓfiÌyÓ˚ àË˛#ˆÏÓ˚ ˆ≤Ãy!Ìï˛ x§yÙƒ ~ÓÇ §Ó˚Ü˛y!Ó˚í z Ïòƒy Ïà lGÎ˚y §ÇÜ˛ê˛ ÙyÜ˛y ÏÓ°yÎ˚ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ §ÇflÒyÓ˚l#!ï˛ §Ù)ˆÏ•Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏîñ x§yˆÏÙƒÓ˚ Ùyey xyÓ˚G ˆÓˆÏí˛¸!àˆÏÎ˚!SÈ° ~•z§Ó Ó!•/!lˆÏò≈!¢ï˛ l#!ï˛à%FSÈ ¢%ô%Ùye í˛zFã˛xyÎ˚ ˆ◊!îÓ˚ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ xyÎ˚ ~ÓÇ ˆË˛yˆÏàÓ˚ Ùyl Ó,!ÂôÜ˛ˆÏÓ˚!SÈ° ~ÓÇ Ó,!Âô§#ÙyÓÂô !SÈ° ¢%ô%Ùye ˛õ!Ó˚ˆÏ§Óyˆ«˛ ÏeÓ !Ü˛S%È !Ó Ï¢£Ï !Ó Ï¢£Ï «˛ Ïe ÎÙl ê˛!° ÏÎyày ÏÎyàï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛ñ xÌ≈ñ !Ó Ïlyòlñ ºÙî ~ÓÇ xy!Ì ÏÌÎï˛y §ÓyñË) ÈüÈ§¡õ!_ ~ÓÇ Óy!îçƒ õ!Ó˚ Ï§Óy •zï˛ƒy!ò Ïï˛ xlƒ!ò ÏÜ˛à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˆ«˛e ˆÎÙl Ü,˛!£Ï!¢“ •zï˛ƒy!òñ Îy ˆòˆÏ¢Ó˚ °«˛°«˛ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ ÓƒÓfiÌy Ü˛ˆÏÓ˚ §à%ˆÏ°y ~Ó˚Óy!•ˆÏÓ˚ !SÈ° Óy í˛zˆÏ˛õ!«˛ï˛ !SÈ°–

§Ç!«˛Æ Ó,!_

Ø xÌ≈l#!ï˛ñ !Ó Ïò!¢ Ù%oyÓ˚ §ÇÜ˛ê˛ñ Óy!îçƒ Ó,!ÂôÓ˚ § ÏAà §Aà!ï˛!Ó•#l xyÙòy!lÓ˚ !ÓÜ˛y¢ ~ÓÇ í zFã˛ Ù%oyfl≥˛#!ï˛Ó˚•yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏï˛y §ÇÜ˛ˆÏê˛Ó˚ §¡ø%á#l •ˆÏÎ˚!SÈ°– Ë˛yÓ˚ï˛ ï˛yÓ˚ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ l#!ï˛ 1991 §yˆÏ° ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°~ÓÇ !ÓŸªÓƒyÇÜ˛ñ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ xÌ≈Ë˛y[˛y ÏÓ˚Ó˚ Ù Ïï˛y xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ §ÇfiÌyÓ˚ ã˛y Ï õÓ˚ Ü˛y ÏSÈ l!ï˛ fl∫#Ü˛yÓ˚ Ü˛ ÏÓ˚–

Ø xË˛ƒhs˝Ó˚#î xÌ≈l#!ï˛ˆÏï˛ñ !¢“ ~ÓÇ xy!Ì≈Ü˛ ˆ«˛ˆÏe ÓˆÏí˛¸yÙyˆÏ˛õÓ˚ §ÇflÒyÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y §)ã˛ly •ˆÏÎ˚!SÈ°– à%Ó˚%c˛õ)î≈Óy!•ƒÜ˛ «˛eà% Ï°yÓ Ù Ïôƒ !Ó Ïò!¢ Ù%oyÓ !Ó!lÙ ÏÎ !Ó!lÎsfî ~ÓÇ xyÙòy!l «˛ Ïe í zòyÓl#!ï˛Ó Ù Ïï˛y §ÇflÒyÓà% Ï°yã˛y°% • ÏÎ˚!SÈ°–

Ø §yÓ≈ç!lÜ˛ ˆ«˛eà%ˆÏ°yÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ§ÓyÓ˚ Ùyl í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ˆÏòÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛yˆÏÜ˛ •…y§ Ü˛Ó˚y ~ÓÇ Óƒ!=˛àï˛ ˆ«˛ˆÏeÓ˚Ü˛yˆÏSÈ ~ˆÏòÓ˚ òÓ˚çy á%ˆÏ° ˆòGÎ˚yÓ˚ Óƒy˛õyˆÏÓ˚ ˙Ü˛Ùï˛ƒ §y!ôï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°– ~ê˛y Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ° !Ó°!@¿Ü˛Ó˚î ~ÓÇí zòyÓ˚#Ü˛Ó˚ ÏîÓ˚ Ùyôƒ ÏÙ–

Ø !ÓŸªyÎ˚ˆÏlÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y •ˆÏFSÈ í˛zòyÓ˚#Ü˛Ó˚î ~ÓÇ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚Ü˛Ó˚î l#!ï˛§Ù)ˆÏ•Ó˚ ˛õ!Ó˚î!ï˛– ~Ó˚ ÙyˆÏl •ˆÏFSÈ ˆò¢#Î˚xÌ≈l#!ï˛ ÏÜ˛ !ÓŸª xÌ≈l#!ï˛Ó˚ §y ÏÌ ~Ü˛e#Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚y–

Ø xyí˛zê˛ §y!§≈Ç Óy Ü˛yˆÏçÓ˚ Ó!•/í˛zÍ§Ó˚î ≤Ã!Ü ˛Î˚y ~Ü˛!ê˛ o%ï˛ í˛zˆÏë˛ xy§y ÓƒÓ§y!Î˚Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ–Ø !ÓŸª Óy!îçƒ §ÇfiÌyÓ˚ åWTOä °«˛ƒ • ÏFSÈ ~Ü˛!ê˛ !lÎ˚Ùï˛y!sfÜ˛ Óy!îçƒ ÓƒÓfiÌyÓ˚ ≤Ãã˛°l Óy ≤Ã!ï˛¤˛y Ü˛Ó˚y ÎyÓ˚

Ùyôƒ ÏÙ !ÓŸª §¡õ ÏòÓ˚ §%¤% § ÏÓ≈yÍÜ, T˛ ÓƒÓ•yÓ˚ §%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–Ø §ÇflÒyÓÜ˛y°#l §Ù ÏÎñ Ü, !£Ï ~ÓÇ !¢“ Ï«˛ ÏeÓ Ó,!Âô !l¡àyÙ# • ÏÎ õ Ïí˛ !Ü˛v õ!Ó Ï§Óy «˛ Ïe Ó,!Âô |ôÁ≈Ù%á# !SÈ°–Ø §ÇflÒyÓ˚ ≤Ã!Ü Î˚y Ì ÏÜ˛ Ü, !£Ï Ï«˛e °yË˛Óyl •Î˚!l– §yÓ≈ç!lÜ˛ !Ó!l ÏÎ˚yàG ~•z «˛ Ïe •…y§ ˛õ ÏÎ˚!SÈ°–Ø xyÙòy!lÜ,˛ï˛ oÓƒ §hflÏyÎ˚ !ÙˆÏ° ÎyGÎ˚yÎ˚ ~ÓÇ !l¡¨•yˆÏÓ˚ !Ó!lˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî !¢“ˆÏ«˛ˆÏe Ó,!ÂôG Ÿ’Ì •ˆÏÎ˚

˛õ ÏÓ˚!SÈ°–


1. Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ Ü˛l xy!Ì≈Ü˛ §ÇflÒyÓ˚ Ü˛Ù≈§)!ã˛ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°⁄

2. WTO ~Ó˚ §ò§ƒ •GÎ˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl ˆÜ˛l⁄

3. Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ xy!Ì≈Ü˛ «˛ˆÏe RBI Ü˛l ï˛yÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y õ!Ó˚ã˛y°Ü˛ ÌˆÏÜ˛ §%!Óôy ≤ÃòylÜ˛yÓ˚#ˆÏï˛ õ!Ó˚Óï≈˛lÜ˛ ÏÓ˚!SÈ°⁄

4. xyÓ˚ !Ó xy•z Óy!î!çƒÜ˛ ÓƒyÇÜ˛à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚⁄

5. ê˛yÜ˛yÓ˚ xÓÙ)°ƒyÎ˚l Ó° Ïï˛ Ü˛# ÓyV˛⁄

6. ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˆ°ˆÏáy ı

i) Ü˛Ô¢°àï˛ ~ÓÇ xyÇ!¢Ü˛ !Ó!Ü ˛

ii) !m˛õy!«˛Ü˛ ~ÓÇ Ó•% õy!«˛Ü˛ Óy!îçƒ

iii) ¢%ÕÒ ~ÓÇ ¢%ÕÒ!Ó•#l ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛y

7. ¢%ÕÒ Ü˛l xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛Ó˚y •Î˚⁄

8. ˛ õ!Ó˚Ùyîàï˛ !Ó!ô!lˆÏ£Ïô Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ÓyV˛⁄

9. §Ó˚Ü˛yÓ˚ x!ôÜ,˛ï˛ §ÇfiÌyà%ˆÏ°yÓ˚ ÙˆÏôƒ ÎyÓ˚y Ù%lyÊ˛y Ü˛Ó˚ˆÏSÈ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl–ï% !Ù !Ü˛ ~ Ùï˛ §ÙÌ≈l Ü˛ ÏÓ˚y⁄ ˆÜ˛l⁄

10. ï%˛!Ù !Ü˛ ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚y Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ çlƒ xyí˛zê˛ˆÏ§y!§≈Ç Ë˛yˆÏ°y⁄ í˛zß¨ï˛ ò¢à%ˆÏ°y Ü˛l ~Ó˚ !ÓˆÏÓ˚yô#⁄

11. Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !Ü˛S%È §%!Óôy xyˆÏSÈ ˆÎà%ˆÏ°yÓ˚ çlƒ Ë˛yÓ˚ï˛ xyí˛zê˛ ˆ§y!§≈Ç ~Ó˚ àhs˝ÓƒfiÌ° !•§yˆÏÓ §ÓyÓ˚˛õSÈˆÏ®Ó˚– ~•z §%!Óôyà%ˆÏ°y Ü˛# Ü˛#⁄

12. ï%˛!Ù !Ü˛ ~ˆÏï˛ ~Ü˛Ùï˛ ˆÎñ Ë˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ x!ôÜ,˛ï˛ §ÇfiÌyà%ˆÏ°y í˛zß¨!ï˛Ó˚ çlƒ §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛ï,≈˛Ü˛à,•#ï˛ lÓÓ˚bl#!ï˛ §•yÎ˚Ü˛ Ë) !ÙÜ˛y õy°l Ü˛Ó˚ˆÏÓ⁄ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ü˛Ó˚ˆÏÓ⁄

13. ˆ§Óy «˛ˆÏeÓ˚ í˛zFã˛Ó,!ÂôÓ˚ ˛õSÈˆÏlÓ˚ Ü˛yÓ˚îà%ˆÏ°y Ü˛# Ü˛#⁄

14. §ÇflÒyÓ˚ l#!ï˛Ó˚ çlƒ Ü, !£Ï Ï«˛e ÏÜ˛ ÙyÓ˚ydÜ˛Ë˛y ÏÓ «˛!ï˛@˝ÃhflÏ • Ïï˛ òáy à°– Ü˛l⁄

15. §ÇflÒy ÏÓ˚Ó˚ §ÙÎ˚Ü˛y Ï° !¢“ Ï«˛ ÏeÓ˚ Ù®yò¢yÓ˚ Ü˛yÓ˚î Ü˛#⁄

16. §yÙy!çÜ˛ lƒyÎ˚!Óã˛yÓ˚ G Ü˛°ƒy ÏîÓ˚ ≤Ã«˛y˛õ Ïê˛ Ë˛yÓ˚ Ïï˛ xy!Ì≈Ü˛ §ÇflÒyÓ˚ ÏÜ˛ Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ˚y–

xl%¢#°l#


1. l# Ïã˛Ó §yÓ!î!ê˛ Ïï˛ 2004-05 §y Ï°Ó !ç !í˛ !˛õÓ Ó,!ÂôÓ •yÓ òáy Ïly •°– Óy!¢ï˛ ÏÌƒÓ í z õfiÌy˛õl˛õÂô!ï˛Ó˚ §¡∫ˆÏrô ï%˛!Ù ˆï˛yÙyÓ˚ ÚxÌ≈l#!ï˛ˆÏï˛ ˛õ!Ó˚§ÇáƒylÛ ÈüÈÓ•z ~ ˛õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ– l#ˆÏã˛Ó˚ §yÓ˚!îˆÏï˛ ≤Ãò_Ó˚y!¢ï˛Ìƒà%ˆÏ°yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ Time series Óy Ü˛y°#l §y!Ó˚ ˆÓ˚áyÓ˚ ˆ°á!ã˛e xAÜ˛l Ü˛ ÏÓ˚y ~ÓÇ ~ê˛y ÓƒyáƒyÜ˛ ÏÓ˚y–

2004-05 7.1

2005-06 9.5

2006-07 9.6

2007-08 9.3

2008-09 6.7

2009-10 8.6

2010-11 8.9

2011-12 6.7

2012-13 5.1

2013-14 7.4

2. ï˛yÙyÓ˚ ã˛yÓ˚ õy Ï¢ ò Ïáy ï% !Ù òá Ïï˛ õy ÏÓ !Óò%ƒÍ !làÙ åSEBsäñ !Ó ~§ •z ~§ ~ÓÇ x ÏlÜ˛§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ~ÓÇ Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚ §ÇfiÌy ÎyÓ˚y !Óò%ƒÍ §Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛Ó˚ ÏSÈ ¢• ÏÓ˚ ~ÓÇ Ó˚yçƒà% Ï°y Ïï˛– Ó˚yhflÏyÎ˚ §Ó˚Ü˛y!Ó˚Óy Ï§Ó˚ õy¢y˛õy!¢ Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚ Óy§G òáy ÎyÎ˚–

i) §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ~ÓÇ Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ~•z mï˛ ÓƒÓfiÌyÓ˚ §•ÓfiÌylˆÏÜ˛ ï%˛!Ù Ü˛#Ë˛yˆÏÓ òá⁄

ii) ~•z mï˛ ÓƒÓfiÌyÓ˚ §%!Óôy ~ÓÇ x§%!Óôyà%ˆÏ°y Ü˛# Ü˛#⁄

3. ï˛yÙyÓ˚ !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚ ~ÓÇ òyò% !òòyÓ˚ §y•yÎƒ !l ÏÎ˚ fl∫yô#lï˛yÓ˚ §ÙÎ˚Ü˛y Ï° Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ó•%çy!ï˛Ü˛§ÇfiÌyà%ˆÏ°yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚y– ~ál ï˛yˆÏòÓ˚ õyˆÏ¢ ü !ã˛•´ òyG ÎyÓ˚y ~áˆÏly xyˆÏSÈ xyÓ˚ ÎyÓ˚yˆl•z ï˛yˆÏòÓ˚ õyˆÏ¢ † !ã˛•´ òyG– ~Ùl!Ü˛ Ü˛yˆÏly §ÇfiÌy xyˆÏSÈ ÎyˆÏòÓ˚ lyÙ õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ ~•z §ÙhflÏ§ÇfiÌyÓ˚ Óï≈˛Ùyl lyÙ§Ù)•ñ §ÇfiÌyÓ˚ í˛zÍ˛õ!_ ˆò¢ñ oˆÏÓƒÓ˚ ôÓ˚lñ ˆ°yˆÏày •zï˛ƒy!ò áÑ%ˆÏç ˆÓÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇˆï˛yÙyÓ˚ ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y ≤Ã›ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y–

≤ÃhflÏy!Óï˛ x!ï˛!Ó˚=˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°

ÓSÈÓ !ç !í˛ !˛õ Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ å%ä


4. l# Ïã˛Ó˚à% Ï°yÓ˚ í z õÎ%=˛ í zòy•Ó˚î òyG

~ál ò Ïáy í z ÏÕ‘!áï˛ §ÇfiÌyà% Ï°y ÏÜ˛ 1991 §y Ï°Ó˚ xy Ïà Ë˛yÓ˚ Ïï˛ !SÈ° ly!Ü˛ lï% l xy!Ì≈Ü˛ l#!ï˛ã˛y°% •GÎyÓ õÓ ~ Ï§ ÏSÈ– ~•z ï˛Ìƒ õyGÎyÓ çlƒ ï˛yÙyÓ !¢«˛Ü˛ñ !˛õï˛yÙyï˛yñ òyò% !òòy ~ÓÇ òyÜ˛ylÙy!° ÏÜ˛Ó§y•yÎƒ lyG–

5. WTO ~Ó˚ ˜Óë˛Ü˛à%ˆÏ°yÓ˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ !Ü˛S%È áÓˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yàˆÏçÓ˚ xÇ¢ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚y– G•z˜Óë˛Ü˛à% Ï°y Ïï˛ !Óï˛!Ü≈ ï˛ !Ó£ÏÎ˚à% Ï°y !l ÏÎ˚ xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓ˚y ~ÓÇ Ü˛#Ë˛y ÏÓ !ÓŸªÓy!î ÏçƒÓ˚ ≤Ã§y ÏÓ˚ ~•z §ÇfiÌy§òÌ≈Ü˛ Ë) !ÙÜ˛y !l ÏÎ˚!SÈ°–

6. !ÓŸªÓƒyÇÜ˛ ~ÓÇ IMF ~Ó˚ !lˆÏò≈ˆÏ¢ xy!Ì≈Ü˛ §ÇflÒyˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛Ù≈§)!ã˛ ã˛y°% Ü˛Ó˚y !Ü˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ çlƒ~Ü˛yhs˝ ≤ÃˆÏÎ˚yçl !SÈ°⁄ ˆ°lˆÏòl í˛zÂô, Ï_Ó˚ §ÇÜ˛ê˛ ˆÙyÜ˛y!Ó°yÓ˚ çlƒ !Ü˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ xlƒ ˆÜ˛yˆÏly!ÓÜ˛“ !SÈ° ly⁄ ~•z Óƒy˛õy ÏÓ˚ ◊!îÜ˛ Ï«˛ xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓ˚y–

Books

ACHARYA, S. 2003. India’s Economy: Some Issues and Answers. Academic Foundation,

New Delhi.

ALTERNATIVE SURVEY GROUP. 2005. Alternative Economic Survey, India 2004–05,

Disequalising Growth. Daanish Books, Delhi.

AHLUWALIA, I.J. and I.M.D. LITTLE. 1998. India’s Economic Reforms and Development.

Oxford University Press, New Delhi.

BARDHAN, PRANAB. 1998. The Political Economy of Development in India. Oxford

University Press, Delhi.

BHADURI , AMIT and DEEPAK NAYYAR . 1996. The Intelligent Person’s Guide to

Liberalisation. Penguin, Delhi.

BHAGWATI, JAGDISH. 1992. India in Transition: Freeing the Economy. Oxford University

REFERENCES

oˆÏÓƒÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ ˆÜ˛yl ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏò!¢ ˆÜ˛y¡õy!lÓ˚ lyÙ!Ófl%Òê˛ç%ï˛yÜ˛!¡õí˛zê˛yÓ˚ày!í˛¸!ê˛!Ë˛ ~ÓÇ !Ê ˛çˆfiê˛¢ly!Ó˚ oÓƒ


Press, Delhi.

BYRES, TERENCE J. 1997. The State, Development Planning and Liberalisation in In-

dia. Oxford University Press, Delhi.

CHADHA, G.K. 1994. Policy Perspectives in Indian Economic Development. Har-Anand,

Delhi.

CHELLIAH, RAJA J. 1996. Towards Sustainable Growth: Essays in Fiscal and Financial

Sector Reforms in India. Oxford University Press, New Delhi.

DEBROY, B. and RAHUL MUKHERJI (Eds.). 2004. The Political Economy of Reforms. Bookwell

Publication, New Delhi.

DREZE, JEAN and AMARTYA SEN . 1996. India: Economic Development and Social

Opportunity. Oxford University Press, New Delhi.

DUTT, RUDDAR AND K.P.M. SUNDARAM. 2005. Indian Economy. S. Chand and Company,

New Delhi.

GUHA, ASHOK (Ed.) 1990. Economic Liberalisation, Industrial Structure and Growth

in India. Oxford University Press, New Delhi.

JA L A N , B IMAL . 1993. India’s Economic Crisis : The Way Ahead. Oxford

University Press, New Delhi.

JALAN, BIMAL. 1996. India’s Economic Policy: Preparing for the Twenty First Century.

Viking, Delhi.

JOSHI, VIJAY and I.M.D. LITTLE. 1996. India’s Economic Reforms 1991-2001. Oxford

University Press, New Delhi,

KAPILA, Uma. 2005. Understanding the Problems of Indian Economy. Academic

Foundation, New Delhi.

MAHAJAN, V.S. 1994. Indian Economy Towards 2000 A.D. Deep & Deep, Delhi.

PAREKH, KIRIT and RADHAKRISHNA, 2002, India Development Report 2001-02. Oxford

University Press, New Delhi.

RAO, C.H. HANUMANTHA. and HANS LINNEMANN. 1996. Economic Reforms and Poverty

Alleviation in India, Sage Publication, Delhi.

SACHS, JEFFREY D., ASHUTOSH VARSHNEY and NIRUPAM BAJPAI.1999. India in the Era of

Economic Reforms. Oxford University Press, New Delhi.

Government Reports

Economic Survey (for various years). Ministry of Finance, Government of India. Published

by Oxford University Press, New Delhi.

Tenth Five Year Plan 1997-2002. Vol. 1. Government of India, Planning Commission,

New Delhi.

(NITI Aayog) Appraisal Document of Twelfth Five Year Plan 2012-2017, Government of India.

UNIT

III

Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈ÓƒÓfiÌyÓ˚Óï≈˛Ùyl ã˛ƒyˆÏ°O

~Ü˛Ü˛3

Óï≈ Ùy Ïl Ë˛yÓ˚ï˛ Î ≤Ã!ï˛Ü) ° §Ù§ƒyà% Ï°yÓ˚ §¡ø%á#l • ÏFSÈ ï˛y ÏòÓ˚ Ù Ïôƒ

Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ •° òy!Ó˚ˆÏoÓ˚ §Ù§ƒyñ @˝ÃyÙ#î Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ í˛zß¨Î˚l ~ÓÇ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy

!lÙ≈yî– xyç Ë˛yÓ˚ï˛Ó£Ï≈ ~Ü˛ˆÏ¢y ˆÜ˛y!ê˛ çl§ÇáƒyÓ˚ ˆò¢ ~ÓÇ ÙylÓ§¡õò•z

•° ~•z ˆòˆÏ¢Ó˚ Ó,•Í §¡õò– ~•z Ó,•Í §¡õˆÏòÓ˚ çlƒ fl∫yfiÌƒ G !¢“ˆÏ«˛ˆÏe

!Ó!lˆÏÎ˚yà xï˛ƒyÓ¢ƒÜ˛– xyÙyˆÏòÓ˚ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ ôyÓ˚îy §¡õˆÏÜ≈˛ Ó%V˛ˆÏï˛

•ˆÏÓ ~ÓÇ ~Ü˛•z §ˆÏAà xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢ x!ôÜ˛ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl §,!T˛Ó˚

≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛yG Ó%V˛ˆÏï˛ •ˆÏÓ– í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ ˛õÂô!ï˛à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ~ÙlË˛yˆÏÓ ã˛Î˚l

Ü˛Ó˚Ó ÎyˆÏï˛ õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ õy¢y˛õy!¢ !fiÌ!ï˛¢#° í˛zß¨Î˚lG cÓ˚y!ß∫ï˛

•Î˚– í˛z˛õˆÏÓ˚y=˛ §Ù§ƒyà%ˆÏ°yÓ˚ ˆÙyÜ˛y!Ó°yÓ˚ çlƒ §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛ï,≈˛Ü˛ à,•#ï˛

˛õòˆÏ«˛˛õà%ˆÏ°yÓ˚ xyˆÏ°yã˛lydÜ˛ Ù)°ƒyÎ˚l xï˛ƒyÓ¢ƒÜ˛ñ Îy ~•z ~Ü˛ˆÏÜ˛

˛õ,ÌÜ˛Ë˛yˆÏÓ Óî≈ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–

~•z xôƒyÎ˚ õyˆÏë˛Ó˚ õÓ˚ñ !¢«˛yÌ#≈Ó˚y §«˛Ù •ˆÏÓ

l òy!Ó˚ˆÏoƒÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ó!¢T˛ƒ §¡∫ˆÏrô Ó%V˛ˆÏï˛ñ

l òy!Ó˚ˆÏoƒÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ôyÓ˚îy §¡∫ˆÏrô Óƒy˛õÜ˛ K˛yl °yË˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ñ

l òy!Ó˚oƒ õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õÓ˚ õÂô!ï˛à%ˆÏ°y §¡õˆÏÜ≈˛ ôyÓ˚îy °yË˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ñ

l òy!Ó˚oƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Óï≈˛Ùyl Ü˛Ù≈§)!ã˛à%ˆÏ°yÓ˚ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛–

òy!Ó˚oƒ

4


4.1 Ë)˛!ÙÜ˛y

˛õ)Ó≈Óï˛#≈ xôƒyÎà% Ï°y Ïï˛ ï˛yÙÓy !Óàï˛ §yï˛ ò¢Ü˛ô ÏÓ Ë˛yÓ Ïï˛ à,•#ï˛ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ l#!ï˛à% Ï°y ~ÓÇ !Ó!Ë˛ßí zßÎlÙ)°Ü˛ §)ã˛ ÏÜ˛Ó í z õÓ l#!ï˛à% Ï°yÓ ≤ÃË˛yÓ §¡õ ÏÜ≈xôƒyÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚SÈ– fl∫yô#l Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ≤Ãôyl °«˛ƒ !SÈ°çl§yôyÓ ÏîÓ l)ƒlï˛Ù ÙÔ!°Ü˛ ã˛y!•òyÓ §ÇfiÌyl Ü˛Óy ~ÓÇòy!Óoƒï˛y ò)Ó#Ü˛Óî– xyÙy ÏòÓ õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!ÓÜ˛“lyà% Ï°yÓÙ Ïôƒ í zßÎ ÏlÓ ôÓl §¡õ ÏÜ≈ Î xAà#Ü˛yÓ Ü˛Óy • ÏÎ!SÈ°ï˛yÓ Ù Ïôƒ §Ó≈y!ôÜ˛ à%Ó%c òGÎy • ÏÎ!SÈ°ÈüüüÈ ò!Ó ÏoÓ Ù Ïôƒò!Ó˚oï˛Ù ÏòÓ˚ í zß¨Î˚l åx Ïhs˝ƒyòÎ˚äñ ç#Ó ÏlÓ˚ Ù)° ÏflÀy Ïï˛ò!Óo ÏòÓ §ÇÎ%!=˛Ü˛Óî ~ÓÇ §Ü˛ Ï°Ó çlƒ ç#Ó ÏlÓ l)ƒlï˛Ùç#!ÓÜ˛yÓ hflÏÓ §%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Óy–

1947 §y Ï° çG•Ó°y° l Ï•Ó% §Ç!Óôyl §Ë˛yÎ§ Ï¡∫yô ÏlÓ˚ §ÙÎ˚ Ó Ï°!SÈ Ï°l Î ÚÚfl∫yô#lï˛y °yË˛ ¢%ô%Ùye~Ü˛!ê˛ ˛õòˆÏ«˛˛õñ ~Ü˛!ê˛ Ùye §%ˆÏÎyˆÏàÓ˚ ≤ÃyÓ˚Ω˛ñ xyÓ˚Gx!ôÜ˛ í z õ°!kô G !Óç ÏÎyÍ§Ó xyÙy ÏòÓ çlƒ ≤Ãï˛#«˛ÙylÉÉÉÉÉ òy!Ó˚oƒñ xK˛ï˛yñ Ó˚%@¿ï˛y ~ÓÇ §%ˆÏÎyˆÏàÓ˚ ˜Ó£ÏˆÏÙƒÓ˚§Ùy!ÆÜ˛Ó˚î–ÛÛ

~•zçlƒ•z xyÙy ÏòÓ çyl Ïï˛ • ÏÓ Óï≈ Ùy Ïl xyÙÓyˆÜ˛yÌyÎ˚ òÑy!í˛¸ˆÏÎ˚ xy!SÈ– ˆÎˆÏ•ï%˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ~Ü˛ ˛õM˛ÙyÇ¢ò!Ó˚o Ùyl%£Ï Ë˛yÓ˚ Ïï˛•z Ó§Óy§ Ü˛ ÏÓ˚ ï˛y•z òy!Ó˚oƒ•z ¢%ô%ÙyexyÙyˆÏòÓ˚ ~Ü˛Ùye §Ù§ƒy lÎ˚ñ Ü˛yÓ˚î ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ 300

!Ù!°Î˚l çlàî ~álG ï˛yˆÏòÓ˚ l)ƒlï˛Ù ≤ÃˆÏÎ˚yçlê%˛Ü%˛˛õ)Ó˚ Ïî x«˛Ù–

!Ó!Ë˛ß §Ù ÏÎ ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß fiÌy Ïl òy!Ó ÏoƒÓ !Ó!Ë˛ßôÓ˚l °«˛ƒ Ü˛Ó˚y ÎyˆÏFSÈ ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ ï˛yÓ˚ ÓƒyáƒyGÜ˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– òy!Ó˚oƒ •° ~Ùl ~Ü˛!ê˛ xÓfiÌy Îy ÌˆÏÜ˛§Óy•z Ù%!=˛ ˆ˛õˆÏï˛ ã˛yÎ˚– xï˛~Ó òy!Ó˚oƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚î •°

ò!Ó˚o ~ÓÇ ôl# í zË˛Î˚ ÏÜ˛ !l ÏÎ˚•z !ÓŸª õ!Ó˚Óï≈ ÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛xy•¥yl Ü˛Ó˚y ÎyˆÏï˛ x!ôÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ x!ôÜ˛ï˛Ó˚ çlàˆÏîÓ˚˛õÎ≈yÆ áy ÏòƒÓ˚ ÓƒÓfiÌy Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ñ õÎ≈yÆ xy◊ ÏÎ˚Ó˚ñ !¢«˛yG fl∫yˆÏfiÌƒÓ˚ §%ÓƒÓfiÌy Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ñ !•Ç§y ˆÌˆÏÜ˛ ÓÑyã˛yˆÏlyÎyÎ ~ÓÇ ≤Ã!ï˛!ê˛ §¡±òy ÏÎÓ !Ó!Ë˛ß x!Ë˛ ÏÎyà çyly ÏlyÓÓƒÓfiÌy Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–

~ál çylˆÏï˛ •ˆÏÓ òy!Ó˚oƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚ˆÏî ˆÜ˛yl‰l#!ï˛à%ˆÏ°y §•yÎ˚Ü˛ •ˆÏÓñ ˆÜ˛yl‰à%ˆÏ°y •ˆÏÓ lyñ §ÙˆÏÎ˚Ó˚§yˆÏÌ §yˆÏÌ Ü˛#Ó˚)˛õ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~Ü˛•z §yˆÏÌxyÙy ÏòÓ òy!Óoƒï˛y ÏÜ˛ §ÇK˛y!Îï˛ñ õ!ÓÙy˛õñ xôƒÎlñ ~ÓÇí˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ– ˆÎˆÏ•ï%˛ òy!Ó˚ˆÏoƒÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ !òÜ˛Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈñ ï˛y•z !Ó!Ë˛ß¨ §)ã˛ ÏÜ˛Ó˚ Ùyôƒ ÏÙ ï˛y ÏÜ˛ Ó%V˛ Ïï˛ • ÏÓ–~•z §)ã˛Ü˛à%ˆÏ°y •° ÈüüüÈ xyÎ˚ G ˆË˛yˆÏàÓ˚ hflÏÓ˚ñ §yÙy!çÜ˛§)ã˛Ü˛ñ VÑ%˛!Ü˛§ÇÜ ˛yhs˝ ò%Ó≈°ï˛yÓ˚ §)ã˛Ü˛ ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛ÈüÈÓ˚yç Ïl!ï˛Ü˛ ≤Ã ÏÓ¢y!ôÜ˛y ÏÓ˚Ó˚ §)ã˛Ü˛–

4.2 ò!Ó˚o Ü˛yÓ˚y⁄

ˆï˛yÙÓ˚y xÓ¢ƒ•z °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ Îñ ≤ÃyÎ˚ §ÙhflÏˆ«˛ˆÏe å@˝ÃyÙ G ¢•ˆÏÓ˚ä !Ü˛S%È ˆ°yÜ˛ ôl# ~ÓÇ !Ü˛S%Èˆ°yÜ˛ àÓ˚#Ó •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– xl% ~ÓÇ §%ôyÈüÈÓ˚ Ü˛y!•!l!ê˛˛õ Ïí ¸y– ï˛y ÏòÓ˚ ç#Ól •° Ó£ÏÙƒï˛yÓ˚ ò%!ê˛ ã˛Ó˚Ù xÓfiÌyÓ˚í˛zòy•Ó˚î åÓy: Èü 4.1 È ˆòˆÏáyä– ~Ùl xˆÏlÜ˛ ˆ°yÜ˛Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyÓ˚y ~•z ò%•z ã˛Ó˚Ù xÓfiÌyÓ˚ ÙˆÏôƒG ç#ÓlÎy˛õlÜ˛Ó˚ˆÏSÈ–

ˆë˛°yày!í˛¸ˆÏï˛ oÓƒ !ÓÜ ˛Î˚Ü˛yÓ˚# Óƒ!=˛ à!°ˆÏï˛Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ Ù%!ã˛ñ Ê%˛ˆÏ°Ó˚ Ùy°y ≤Ã›ï˛Ü˛yÓ˚# Ù!•°yñ ˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏlyÜ˛y˛õí˛¸ §Ç@˝Ã•Ü˛yÓ˚# Óƒ!=˛ñ ˆÊ˛!Ó˚GÎ˚y°y ~ÓÇ !Ë˛«%˛Ü˛ ÈüüüÈ≤ÃÙ%áÓy •° ¢• ÏÓÓ ò!Óo ~ÓÇ ò%Ó≈°ï˛Ó ◊!îÓ í zòy•Óî–

ÚÚˆÜ˛yˆÏly §Ùyç Ü˛áˆÏlyÈüÈ•z §Ù,Âô¢y°# G §%á# •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ lyñ ÎyÓ˚ x!ôÜ˛yÇ¢ çlàîò!Ó˚o ~ÓÇ ò%ò≈¢y@˝ÃhflÏ–ÛÛ

ÈüüüÈ xƒyí˛yÙ !fløÌ

61òy!Ó˚oƒ

ò!Ó˚o Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ §¡õ!_Ó˚ ˛õ!Ó˚Ùyî á%Ó•z Ü˛Ù •Î˚ ~ÓÇï˛yÓ˚y Ùy!ê˛Ó˚ ï˛!Ó˚ âˆÏÓ˚ Ó§Óy§ Ü˛ˆÏÓ˚–

~•z §ÙhflÏ âÓ˚à%ˆÏ°yÓ˚ ˆòGÎ˚y° ˜ï˛!Ó˚ •Î˚ Ùy!ê˛!òˆÏÎ˚ ~ÓÇ ˙à%ˆÏ°yÓ˚ SÈyí˛z!l ˜ï˛!Ó˚ •Î˚ áí˛¸ñ ï˛y°˛õyï˛yñÓyÑ¢ G ày ÏSÈÓ˚ í˛y°˛õy°y !ò ÏÎ˚– ï˛y ÏòÓ˚ Ù Ïôƒ ÎyÓ˚y x!ôÜ˛ò!Ó˚o ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ âÓ˚G ˆl•z– @˝ÃyÙ#îˆ«˛eà% Ï°y Ïï˛ ò!ÓoÓy x Ïl ÏÜ˛•z Ë) !Ù•#l •Î– ~ ÏòÓ Ù Ïôƒ

ÎyˆÏòÓ˚ !Ü˛S%È õ!Ó˚Ùyî ç!Ù xyˆÏSÈ §à%ˆÏ°y xyÓyÓ˚ ¢%‹Ò Óy˛õ!ï˛ï˛ ç!Ù– xˆÏlˆÏÜ˛•z xyÓyÓ˚ !òˆÏl ò%ˆÏÓ°y áˆÏï˛ õyÎ˚ly– í˛z˛õÓy§ G «%˛ôy ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚à%ˆÏ°yÓ˚!lï˛ƒ§Aà#ñ ï˛y ÏòÓ Ù Ïôƒ ÙÔ!°Ü˛ !¢«˛y G ò«˛ï˛yÓ xË˛yÓÌyÜ˛yÎ˚ ï˛yÓ˚y xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ §%!Óôyà%ˆÏ°y ˛õÎ≈yÆ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏî˛õyÎ˚ ly– ò!Ó˚o ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyà%ˆÏ°yG xfiÌyÎ˚#≤ÃÜ, !ï˛Ó˚–

x˛õ%!T˛Ó˚ Óƒy˛õyÓ˚!ê˛ ò!Ó˚oˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ á%Ó•z

Óy: 4.1 ı xl% ~ÓÇ §%ôy~Ü˛•z !òˆÏl xl% ~ÓÇ §%ôyÓ˚ çß√ •ˆÏÎ˚!SÈ°– xl%Ó˚ Ùy ÓyÓy !SÈˆÏ°l !lÙ≈yî ◊!ÙÜ˛– xlƒ!òˆÏÜ˛ §%ôyÓ˚ ÓyÓy !SÈˆÏ°l

~Ü˛çl ÓƒÓ§yÎ˚# ~ÓÇ Ùy !SÈˆÏ°l ~Ü˛çl lÜ˛¢y ≤Ã›ï˛Ü˛yÓ˚# Óy õ!Ó˚Ü˛“Ü˛–≤Ã§Ó Îsfîy xyÓΩ˛ •GÎyÓ ˛õ)Ó≈ ˛õÎ≈hs˝ xl%Ó Ùy !l ÏçÓ ÙyÌyÎ Ü˛ ÏÓ •z Ïê˛Ó Ë˛yÓ Ó•l Ü˛ ÏÓ!SÈ Ï°l– Îsfîy ¢%Ó% •GÎyÓ

˛õÓ Îsf õy!ï˛ Ùç%ï˛Ü˛yÓ# fiÌy Ïl !à ÏÎ ~Ü˛y•z !ï˛!l ï˛yÑÓ Ü˛lƒy §hs˝y ÏlÓ çß√ òl– !ï˛!l ï˛yÑÓ Ü˛lƒy ÏÜ˛ Ùyï, ò%?ô õyl Ü˛!Ó ÏÎ ~Ó˛õÓ~Ü˛!ê˛ õ% ÏÓy Ïly Ü˛y˛õí˛ !ò ÏÎ ï˛y ÏÜ˛ Ù% Ïí˛ ã˛ Ïê˛Ó Ì Ï° !ò ÏÎ ï˛!Ó òy°ly Ïï˛ ~Ü˛!ê˛ ày ÏSÈÓ í˛y Ï° V% !° ÏÎ x!ï˛§_¥Ó Ü˛y Ïç !Ê˛ ÏÓxy Ï§lñ Ü˛l ly ï˛yÓ Ü˛yç ã˛ Ï° ÎyGÎ˚yÓ Ë˛Î !SÈ°– xl%Ó Ùy xy¢y Ü˛ ÏÓ!SÈ Ï°l Î xl% §rôƒy õÎ≈hs˝ â%Ùy ÏÓ–

xlƒ!òˆÏÜ˛ñ §%ôy ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ly!Ùòy!Ù ly!§Ç ˆ•yˆÏÙ çß√@˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– ˆ§ ˛õ%Cyl%˛õ%CË˛yˆÏÓ í˛y=˛yÓ˚ myÓ˚y˛õÓ˚#!«˛ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°ñ ï˛yˆÏÜ˛ §%®Ó˚Ë˛yˆÏÓ fl¨yl Ü˛!Ó˚ˆÏÎ˚ lÓ˚Ù Ü˛y˛õí˛¸ !òˆÏÎ˚ ç!í˛¸ˆÏÎ˚ ï˛yÓ˚ ÙyÓ˚ ˛õyˆÏ¢ ~Ü˛!ê˛ ˆòy°lyˆÏï˛ ˆòGÎ˚y•ˆÏÎ˚!SÈ°– Îál•z ï˛yÓ˚ !áˆÏò ˆ˛õï˛ ï˛ál•z ï˛yÓ˚ Ùy ï˛yˆÏÜ˛ Ùyï,˛ò%?ô ˛õyl Ü˛Ó˚yï˛ñ Ó%ˆÏÜ˛ ç!í˛¸ˆÏÎ˚ ôÓ˚ï˛ñ ã%˛¡∫l Ü˛Ó˚ï˛ ~ÓÇ àylˆàˆÏÎ˚ â%Ù ˛õyí˛¸˚yï˛– §%ôyÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ ˛õ!Ó˚çlÓ˚y §%ôyÓ˚ xyàÙˆÏl í˛zÍ§Ó ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– xl% ~ÓÇ §%ôyÓ˚ ˜¢¢Ó !SÈ° á%Ó•z!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚– xl% á%Ó SÈyˆÏê˛yˆÏÓ°y ÌˆÏÜ˛ !lˆÏç•z !lˆÏçÓ˚ òáË˛y° Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !¢ˆÏá !àˆÏÎ˚!SÈ°– § çylï˛ «%˛ôy ~ÓÇ xË˛yˆÏÓÓ˚Îsfîy Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°– § xy!Ó‹ÒyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ° Ü˛#Ë˛yˆÏÓ í˛yfiê˛!Ól ÌˆÏÜ˛ áyÓyÓ˚ ï%˛ˆÏ° !lˆÏï˛ •Î˚ñ ¢#ˆÏï˛Ó˚ §ÙÎ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !lˆÏçˆÏÜ˛àÓ˚Ù Ó˚yáˆÏï˛ •Î˚ñ Ó£Ï≈yÜ˛yˆÏ° ˆÜ˛yÌyÎ˚ xy◊Î˚ !lˆÏï˛ •Î˚ ~ÓÇ §)ˆÏï˛y ây§ÈüÈ°ï˛y˛õyï˛y G ˛õyÌÓ˚ !òˆÏÎ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆá°ˆÏï˛ •Î˚ ÈüüüÈï˛yG § Ó˚Æ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– xl% Ü˛áˆÏly•z fl%ÒˆÏ° ÎˆÏï˛ õyˆÏÓ˚!l Ü˛lly xl%Ó˚ ÓyÓy Ùy !SÈ° ÎyÎyÓÓ˚ Óy ºyÙƒÙyî ◊!ÙÜ˛ñ Ü˛yˆÏçÓ˚§rôyˆÏl ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ~Ü˛ çyÎ˚ày ˆÌˆÏÜ˛ xlƒ çyÎ˚àyÎ˚ ˆÎˆÏï˛ •ï˛–

xl% lyã˛ Ïï˛ Ë˛y°Óy§ï˛– Îál•z ˆ§ àyl ¢%l Ïï˛ ˆ˛õï˛ñ ï˛yÓ Ùl ˆl Ïã˛ í zë˛ï˛ñ lyã˛ !l ÏÎ lï% l !Ü˛S%È í zqyÓl Ü˛ÓyÓí zß√yòlyÎ– § á%Ó §%®Ó# !SÈ° ~ÓÇ ï˛yÓ Ë˛yÓË˛!AàG á%Ó•z °yÓîƒÙÎ ~ÓÇ xÌ≈ õ)î≈ !SÈ°– ï˛yÓ Ù ÏlyÓy§ly !SÈ° ç#Ó Ïl Ü˛y Ïly~Ü˛!òl ÓAàÙ ÏM˛ l,ï˛ƒ ≤Ãò¢≈l Ü˛Óy– xl% á%Ó ÓˆÏí ¸y l,ï˛ƒ!¢“# • Ïï˛ õyÓï˛ñ !Ü˛v ï˛y ÏÜ˛ 12 ÓSÈÓ ÓÎ§ Ì ÏÜ˛•z Ü˛yç ¢%Ó% Ü˛Ó Ïï˛• ÏÎ!SÈ°– ˆÓÑ Ïã˛ ÌyÜ˛yÓ çlƒ Ùye Óy ÏÓy ÓSÈÓ ÓÎ Ï§•z ÓyÓy ÙyÓ § ÏAà ï˛y ÏÜ˛ ˆl ÏÙ ˛õí˛ Ïï˛ • ÏÎ!SÈ° ˆÓyçày ÏÓÓ áÑ% Ïç– ˆ§ôl# ÏòÓ çlƒ ≤Ãy§yò ˜ï˛!Ó Ü˛Óï˛ xÌã˛ ˆ§áy Ïl Óy§ Ü˛ÓyÓ Ù Ïï˛y fl∫≤¿ ˆòáy ˛õÎ≈hs˝ !SÈ Ï°y ï˛yÓ Ü˛y ÏSÈ !Ó°y!§ï˛y–

xlƒ!òˆÏÜ˛ñ §%ôy á%Ó•z à%îÙyl §¡õß¨ ~Ü˛!ê˛ !Óòƒy°ˆÏÎ˚ Îï˛ñ ÎáyˆÏl § Ü˛#Ë˛yˆÏÓ õí˛¸ˆÏï˛ •ˆÏÓñ !°áˆÏï˛ •ˆÏÓñ àîlyÜ˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ ÈüüüÈ ï˛y !¢áï˛– ˆ§ ÙyˆÏV˛ÙˆÏôƒ !¢«˛yÙ)°Ü˛ ºÙˆÏî l«˛e¢y°yˆÏï˛ñ çyò%âˆÏÓ˚ñ çyï˛#Î˚ í˛zòƒyˆÏl ˆÎˆÏï˛y– ˛õÓ˚Óï˛#≈§ÙˆÏÎ˚ ˆ§ ~Ü˛!ê˛ á%Ó•z Ë˛yˆÏ°y !Óòƒy°ˆÏÎ˚ Ë˛!ï≈˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°– ˆ§ xAÜ˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ë˛yˆÏ°yÓy§ï˛ ~ÓÇ ~Ü˛çl !Óáƒyï˛ !ã˛eÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ ~Ü˛yˆÏhs˝ !¢«˛y !lï˛– ˛õÓ˚Óï˛#≈ §ÙˆÏÎ˚ ˆ§ ~Ü˛!ê˛ °!°ï˛ Ü˛°y Ù•y!Óòƒy°ˆÏÎ˚ §%ˆÏÎyà ˛õyÎ˚ ~ÓÇ xyç ˆ§ ~Ü˛çl§%˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ !ã˛e!¢“# !•§yˆÏÓ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛–


í z ÏmàçlÜ˛– Ë˛@¿fl∫yfiÌƒñ x«˛Ùï˛y ~ÓÇò%Ó ˚yˆ ÏÓ ˚ yàƒ Óƒ!ôÓ˚ Ü˛yÓ ˚ˆ Ïî ~Ó˚y¢yÓ˚#!Ó ˚Ü˛Ë˛yˆ ÏÓ ò%Ó ≈° •Î˚– ï˛yÓ˚yÙ•yçl ÏòÓ˚ Ü˛ySÈ Ì ÏÜ˛ í zFã˛§% ÏòÓ˚ •y ÏÓ˚ê˛yÜ˛y ôyÓ˚ ˆlÎ˚ Îy ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ˆÏÜ˛xyç#Ól ˆÏîÓ˚ çyˆÏ° ç!í˛¸ˆÏÎ˚ Ó˚yˆÏá–ò!ÓoÓy á%Ó•z ò%Ó≈° ≤ÃÜ, !ï˛Ó •Î– xy°y˛õxyˆÏ°yã˛lyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ !lˆÏçˆÏòÓ˚ lƒyÎƒˆÓï˛lê%˛Ü%˛ xyòyÎ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÓƒÌ≈ •Î˚ ~ÓÇ~•zË˛yˆÏÓ•z ï˛yÓ˚y ˆ¢y!£Ïï˛ •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛–x!ôÜ˛yÇ¢ ò!Ó˚o ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚ !Óò%ƒˆÏï˛Ó˚ÓƒÓfiÌy ˆl•z– ï˛yˆÏòÓ˚ çµy°y!lÓ˚ ≤Ãôylí˛z˛õyòyl •° çµy°y!l Ü˛yë˛ ~ÓÇ àyÓÓ˚!ò ÏÎ˚ ï˛!Ó˚ â%Ñ Ïê˛– ò!Ó˚o ÏòÓ˚ Ù Ïôƒ ~Ü˛!ê˛Ó,•Í xÇ¢ fl∫FSÈ ˛õyl#Î˚ çˆÏ°Ó˚ §%!ÓôyˆÌ ÏÜ˛ Ó!M˛ï˛– ~•z ôÓ ÏlÓ õ!ÓÓyÓà% Ï°y Ïï˛ §% ÏÎyà §%!Óôy§Ù!ß∫ï˛ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlñ !¢«˛yˆÏï˛ ~ÓÇ !§Âôyhs˝ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ˆ«˛ˆÏe ã˛Ó˚Ù !°Aà ˜Ó£ÏÙƒï˛y ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚– ò!Ó˚oÙ!•°yÓy àË≈ yÓfiÌyÎ õÎ≈yÆ Îb õyÎ ly– ï˛y ÏòÓ !¢¢% ÏòÓxyÎ˚%‹Òy° Ü˛Ù •Î˚ Óy çß√§)ˆÏe•z Ë˛@¿fl∫yˆÏfiÌƒÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚#

•Î˚– xÌ≈l#!ï˛!ÓòÓ˚y ò!Ó˚o ÏòÓ˚ ¢ly=˛Ü˛Ó˚ Ïî ï˛y ÏòÓ˚ ˛õ¢yG §¡õ ÏòÓ˚ Ùy!°Ü˛ylyÓ˚ í z õÓ˚ à%Ó%c xy ÏÓ˚y˛õ Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈl–xÌ≈l#!ï˛!ÓòÓy Ó Ï° ÏSÈl Î ò!ÓoÓy ≤Ãôylï˛ Ë) !Ù•#l Ü, !£Ï◊!ÙÜ˛ •Î˚ ~ÓÇ á%Ó•z Ü˛Ù Ü,˛!£ÏˆÏçyˆÏï˛Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚# •Î˚–

~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ~ÙlG Ë)˛!Ù•#l Ü,˛£ÏÜ˛Ó ÏÎ ÏSÈ ÎyÓy !Ó!Ë˛ß ôÓ ÏlÓ xÜ, !£ÏÜ˛y ÏÎ≈Î%=˛ Ìy ÏÜ˛ ~ÓÇ «% o çy Ïï˛Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚#Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ ç!ÙˆÏï˛ Ë˛yí˛¸yˆÏê˛ ◊!ÙÜ˛!•§yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– @˝ÃyÙ ˆÌˆÏÜ˛ ÎyÓ˚y!ÓÜ˛“ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ ˆáÑyˆÏç ¢•ˆÏÓ˚~ˆÏ§ˆÏSÈ ï˛yÓ˚y•z •° ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ x!ôÜ˛yÇ¢ò!Ó˚o– ~•z °yÜ˛à%ˆÏ°y !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚x!lÎ!Ùï˛ Óy l!Ù!_Ü˛ Ü˛yç Ü˛ ÏÓ– ~•zfl∫!lË≈ Ó˚ °yÜ˛à% Ï°y ÏÜ˛ xyÓyÓ˚ §í ¸ ÏÜ˛Ó˚!Ü˛lyˆÏÓ˚ G x!°à!°ˆÏï˛ â%ˆÏÓ˚â%ˆÏÓ˚ !Ü˛S%ÈoÓƒ !ÓÜ ˛Î˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ òáy ÎyÎ˚–

!ã˛e 4.2 ı x!ôÜ˛yÇ¢ ò!Ó˚o ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚à%ˆÏ°y Ü˛yÑã˛y âˆÏÓ˚ Ó§Óy§ Ü˛ˆÏÓ˚–

!ã˛e 4.1 ı x!ôÜ˛yÇ¢ Ü,˛!£Ï◊!ÙÜ˛Ó˚y ò!Ó˚o

63òy!Ó˚oƒ

4.3 ò!Ó˚oˆÏòÓ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚⁄

Î!ò Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ òy!Ó˚oƒ §Ù§ƒyÓ˚ §Ùyôyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛•Î˚ñ ï˛y•ˆÏ° òy!Ó˚ˆÏoƒÓ˚ Ü˛yÓ˚îà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !lÙ)≈° Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒÓyhflÏÓ í z õ ÏÎy!à ~ÓÇ !fiÌ!ï˛¢#° Óî ÏÜ˛Ô¢° à Ïí˛ ï% ° Ïï˛•ˆÏÓ– ~Ü˛•z §ˆÏAà ò!Ó˚oˆÏòÓ˚ !lòyÓ˚%î xÓfiÌy ÌˆÏÜ˛ Ù%=˛Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ í˛z˛õÎ%=˛ ˆÎyçly @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ–ˆ§•zçlƒ ~•z ˛õ!Ó˚Ü˛“ly Óy ˆÎyçlyà%ˆÏ°y ÓyhflÏÓy!Î˚ï˛Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏ° §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ ≤ÃÜ,˛ï˛ ò!Ó˚oˆÏòÓ˚ ¢ly=˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛•ˆÏÓ– ~Ü˛•z §ˆÏAà òy!Ó˚oƒ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ Ùyey!fiÌÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ ~ÓÇ ˆÎ Ü˛yÓ˚îà%ˆÏ°y ~•z Ùyey!fiÌ!Ó˚Ü˛Ó˚ˆÏî ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ §à% Ï°yÓ˚ §yÓôylï˛yÓ˚ §ˆÏAàã˛Î˚l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ–

Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ fl∫yô#lï˛yÓ˚ õ) ÏÓ≈ òyòyË˛y•z lÔ ÏÓ˚y!çÈüÈ•z§Ó≈≤ÃÌÙ òy!Ó˚oƒ Ó˚áy §¡∫ Ïrô ôyÓ˚îy !ò ÏÎ˚!SÈ Ï°l– !ï˛!lˆç°áylyÓ Ü˛ ÏÎ!ò ÏòÓ òGÎy áy ÏòƒÓ ÓyçyÓ Ù) Ï°ƒÓ G˛õÓ!Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ Úˆç°áylyÓ˚ Ü˛ˆÏÎ˚!òˆÏòÓ˚ ç#!ÓÜ˛y !lÓ≈y• ÓƒÎ˚Û!lô≈yÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l– !Ü˛v ˆç°áylyÎ˚ ¢%ô%Ùye ≤ÃyÆ

ÓÎ˚flÒÓ˚y•z ÌyˆÏÜ˛ñ ÓyhflÏÓ §ÙyˆÏç !¢¢%Ó˚yG Ó§Óy§ Ü˛ˆÏÓ˚–xï˛~Ó !ï˛!l ç°áylyÓ˚ Ü˛ ÏÎ˚!ò ÏòÓ˚ ç#!ÓÜ˛y !lÓ≈y• ÓƒÎ˚~Ó Ù Ïôƒ !Ü˛S%È õ!ÓÓï≈ l â!ê˛ ÏÎ òy!Óoƒ Óáy ≤Ã›ï˛ Ü˛ÓyÓ≤ÃÎy§ Ü˛ ÏÓ ÏSÈl– ~•zçlƒ !ï˛!l ô ÏÓ !l ÏÎ!SÈ Ï°l Î Ùyê˛çl§ÇáƒyÓ˚ ~Ü ÈüÈï, ï˛#Î˚yÇ¢ !¢¢%ñ ÎyÓ˚ Ù Ïôƒ x Ïô≈Ü˛ !¢¢%Ó˚ˆË˛yˆÏàÓ˚ õ!Ó˚Ùyî á%Ó•z Ü˛Ù •Î˚ ~ÓÇ Óy!Ü˛ xˆÏô≈Ü˛ !¢¢%Ó˚ˆË˛yàG ≤ÃyÆÓÎflÒ ÏòÓ Ë˛y ÏàÓ x Ïô≈Ü˛ •Î– ~•zË˛y ÏÓ !ï˛!l!ï˛l ã˛ï% Ì≈yÇ Ï¢Ó åThree fourthsä §) ÏeÓ Óã˛ly Ü˛ ÏÓl–§)e!ê˛ •° 1

60

1

6

1

2

2

31

1

12

2

31

8

12

9

12

3

4× + × + × = + = + = = ˆË˛yˆÏàÓ˚

!ï˛l xÇ Ï¢Ó Ë˛yÓÎ%=˛ àí˛ Ì ÏÜ˛•z àí˛ òy!Óoƒ Óáy õyGÎyÎyÎñ Îy ç°áylyÓ ≤ÃyÆ ÓÎflÒ Ü˛ ÏÎ!ò ÏòÓ ç#!ÓÜ˛y !lÓ≈y Ï•ÓÓƒyˆÏÎ˚Ó˚ 3

4 xÇ¢ !SÈ°–

fl∫yô#lï˛yÓ˚ õ ÏÓ˚ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ò!Ó˚o ÏòÓ˚ ¢ly=˛Ü˛Ó ÏîÓ•% §ÇáƒÜ˛ Ü˛Ô¢° @˝Ã•î Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ1962 §y Ï° õ!ÓÜ˛“ly Ü˛!Ù¢l ~Ü˛!ê˛ xôƒÎl ò° àë˛lÜ˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l– 1979 §yˆÏ° ‘Task Force on Pro-

jections of Minimum Needs and Effective

consumption Demand’ lyÙÜ˛ x˛õÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ò°àë˛l Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°– 1989 ~ÓÇ 2005 §yˆÏ° ~Ü˛•z

Óy: 4.2ı òy!Ó˚oƒï˛y Ü˛#⁄

ò%çl àˆÏÓ£ÏÜ˛ñ ¢y•#l Ó˚Ê˛# áyl ~ÓÇ ˆí˛!ÙÎ˚l !Ü˛ˆÏÕ‘l òy!Ó˚ˆÏoƒÓ˚ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏÜ˛ á%Ó•z §ÇˆÏ«˛ˆÏ˛õ Óƒ=˛Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ı òy!Ó˚oƒ •° «%˛ôy– òy!Ó˚oƒ •° ˆÓ˚yàyÜ ˛yhs˝ •GÎ˚y ~ÓÇ í˛y=˛yÓ˚ ˆòáyˆÏlyÓ˚ x§ÙÌ≈ï˛y– òy!Ó˚oƒ •°!Óòƒy°ˆÏÎ˚ ˆÎˆÏï˛ ly ˛õyÓ˚y ~ÓÇ !lÓ˚«˛Ó˚ Ó˚ˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚yÓ˚ lyÙ– òy!Ó˚oƒ •° Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ xË˛yÓ– òy!Ó˚oƒ •°x§%Ó˚!«˛ï˛ Ë˛!Ó£Ïƒï˛ ~ÓÇ !òˆÏl ~Ü˛ÓyÓ˚ áyGÎ˚y– x˛õ!Ó˚ˆÏflÀyï˛ ˛õyl#Î˚ çˆÏ°Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆÓ˚yàyÜ ˛yhs˝ •ˆÏÎ˚ !¢¢%ˆÏòÓ˚Ù,ï%˛ƒÓ˚ ˆÜ˛yˆÏ° ì˛ˆÏ° ˛õˆÏí˛¸ ÎyGÎ˚yÓ˚ lyÙ•z •° òy!Ó˚oƒ– òy!Ó˚oƒ ¢!=˛•#lï˛yñ ≤Ã!ï˛!l!ôc •#lï˛y ~ÓÇ fl∫yô#lï˛y•#lï˛yÓ˚ lyÙ– ï%˛!Ù Ü˛# ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚y⁄

§Ó˚î# 4.1 ı òy!Ó˚oƒ §#ÙyˆÏÓ˚áy

ã˛ÓÙË˛y ÏÓò!Óo

á%Ó•zò!Óo

ò!Óoï˛ï˛ê˛yò!ÓolÎ˚

Ùôƒ!Ó_ˆ◊!î

í zFã˛ Ùôƒ!Ó_ˆ◊!î

á%ÓÈüÈ•zôl#

°yá˛õ!ï˛ ˆÜ˛y!ê˛˛õ!ï˛ôl#

ò!Óo !Ó_¢y°# Óy ôl#


í z Ïj Ï¢ƒ Ú!Ó Ï¢£ÏK˛ ò°Û àë˛l Ü˛Ó˚y • ÏÎ˚!SÈ°– õ!Ó˚Ü˛“lyÜ˛!Ù¢l SÈyí˛¸yG xˆÏlÜ˛ xÌ≈l#!ï˛!ÓòÓ˚y Óƒ!=˛àï˛Ë˛yˆÏÓ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ òy!Ó˚oƒ §#ÙyˆÏÓ˚áy !lô≈yÓ˚ˆÏîÓ˚ ˆã˛T˛yÜ˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l–

òy!Óoƒ ÏÜ˛ §ÇK˛y!Îï˛ Ü˛ÓyÓ í z Ïj Ï¢ƒ xyÙÓy Ùyê˛çlàî ÏÜ˛ ò%•z!ê˛ xÇ Ï¢ Ë˛yà Ü˛!Ó ÈüüüÈ ò!Óo ~ÓÇ !Ó_¢y°#Óy ôl# – òy!Óoƒ§#Ùy Óáy ~•z ò%•z ◊!î ÏÜ˛ õ,ÌÜ˛ Ü˛ ÏÓ ÏSÈ–Î!òG !Ó!Ë˛ß ôÓ ÏlÓ ò!Óoƒ Ó ÏÎ ÏSÈñ ÎÙl ÈüüüÈ ã˛ÓÙ ò!Óoñá%ÓÈüÈ•z ò!Ó˚o ~ÓÇ ò!Ó˚o– xl%Ó˚)˛õË˛yˆÏÓ !Ó_¢y°#ˆÏòÓ˚G!Ó!Ë˛ß¨ ˆ◊!î Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ˆÎÙl ÈüüüÈ Ùôƒ!Ó_ ˆ◊!îñí zFã˛Ùôƒ!Ó_ ◊!îñ ôl#ñ á%ÓÈüÈ•z ôl# ~ÓÇ ã˛Ó˚Ù ôl#– ~•zí˛z˛õˆÏ◊!îà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ §Ó˚°ˆÏÓ˚áy !•§yˆÏÓ ôˆÏÓ˚yñ ÎyÓ˚ò%!ê˛ ˆ¢£Ï ≤ÃyˆÏhs˝ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ã˛Ó˚ÙË˛yˆÏÓ ò!Ó˚o G ã˛Ó˚ÙË˛yˆÏÓôl# ~ÓÇ §Ó˚°ˆÏÓ˚áy!ê˛ òy!Ó˚oƒ Ó˚áyÓ˚ myÓ˚y ôl# G ò!Ó˚oò%!ê˛ Ë˛y Ïà !ÓË˛=˛ • ÏÎ˚ ÏSÈ–

òy!Ó˚ ÏoƒÓ˚ ◊!îÜ˛Ó˚îòy!Ó˚ ÏoƒÓ˚ ◊!îÜ˛Ó˚ ÏîÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ õÂô!ï˛ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ–

~Ü˛!ê˛ õÂô!ï˛Ó˚ Ù Ïôƒ ÎyÓ˚y §Ó≈òy•z ò!Ó˚o ~ÓÇ §yÙylƒï˛Ùò!Ó˚o !Ü˛v Îy ÏòÓ˚ !Ü˛S%È õ!Ó˚Ùyî ê˛yÜ˛y Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ åˆÎÙl ÈüüüÈÜ˛y!ÎÜ˛ ◊!ÙÜ˛ä ï˛y ÏòÓ ~Ü˛§ ÏAà !ã˛ÓÜ˛y°#l ò!Óo !•§y ÏÓ

ˆ◊!îË%˛=˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ ˆ◊!î Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyÓ˚y˛õÎ≈yÎ˚Ü !ÙÜ˛Ë˛y ÏÓ ò!Ó˚o G !Ó_¢y°#Ó˚ Ù Ïôƒ ò% Ïòy°ƒÙylåˆÎÙlñ «%˛o Ü,˛£ÏÜ˛ G ÙÓ˚¢%!Ù ◊!ÙÜ˛äñ ï˛yˆÏòÓ˚ x!fiÌï˛ò!Ó˚o Ó°y •Î˚ ~ÓÇ ÎyÓ˚y Ó!¢Ó˚Ë˛yà §ÙÎ˚•z ôl# ÌyˆÏÜ˛!Ü˛v ÙyˆÏV˛ÙˆÏôƒ Ë˛yàƒ ÎyˆÏòÓ˚ §•yÎ˚ •Î˚ lyñ ï˛yˆÏòÓ˚xyÜ˛!fløÜ˛Ë˛y ÏÓ ò!Ó˚o Ó°y •Î˚– ~•z ò% Ïê˛y ◊!î ÏÜ˛ ~Ü˛ ÏexfiÌyÎ# ò!Óo Ó Ï°– ~SÈyí˛y ÎyÓy Ü˛á Ïly ò!Óo lÎ ï˛y ÏòÓ!Ó_¢y°# Óy ôl# Ó°y •Î˚–

òy!Ó˚oƒ §#Ùy ÏÓ˚áy~ál xyÙÓy òy!Óoƒ §#Ùy ÏÓáy Ü˛#Ë˛y ÏÓ !lô≈y!Óï˛

•Î˚ ï˛y çylˆÏÓy– òy!Ó˚oƒï˛y ˛õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õÂô!ï˛Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ– ~Ó˚Ù Ïôƒ ~Ü˛!ê˛ •° l)ƒlï˛Ù Ü˛ƒy Ï°y!Ó˚ Ë˛y ÏàÓ˚xy!Ì≈Ü˛ Ù)°ƒ åÙyÌy!˛õS%È ÓƒÎ˚äÉ Îy @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÎ˚≤Ã!ï˛çˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe 2400 Ü˛ƒyˆÏ°y!Ó˚ ¢•%ˆÏÓ˚ ~°yÜ˛yÎ˚≤Ã!ï˛ç ÏlÓ «˛ Ïe 2100 Ü˛ƒy Ï°y!Ó– ~Ó í z õÓ !Ë˛!_ Ü˛ ÏÓ•z2011-12 §y Ï° òy!Ó˚oƒ Ó˚áy ÏÜ˛ §ÇK˛y!Î˚ï˛ Ü˛Ó˚y • ÏÎ˚ ÏSÈñˆÎáyˆÏl ≤Ã!ï˛ÙyˆÏ§ @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÎ˚ çl≤Ã!ï˛ Ë˛yàƒÙ)°ƒ816 ê˛yÜ˛y ~ÓÇ ¢•% ÏÓ˚ ~°yÜ˛yÎ˚ çl≤Ã!ï˛ 1000 ê˛yÜ˛y!SÈ°–

Î!òG xyÙyˆ ÏòÓ˚ ˆòˆ Ï¢Ó˚ §Ó˚Ü˛yÓ ˚ ò!Ó ˚o

ã˛yê≈˛ 4.2 ı !ã˛Ó˚Ü˛y°#l ò!Ó˚oñ xfiÌyÎ˚# ò!Ó˚o ~ÓÇ ôl#

òy!Ó˚oƒ §#ÙyˆÏÓ˚áy

å!ÓˆÏ¢£Ï ˆ◊!îä

å§yÙ!@˝ÃÜ˛ ˆ◊!îä !ã˛Ó˚Ü˛y°#l ò!Ó˚o xfiÌyÎ˚# ò!Ó˚o ôl#

§Ó≈òy ò!Ó˚o §yÙylƒï˛Ù ò!Ó˚o x!fiÌï˛ ò!Ó˚o xyÜ˛!fløÜ˛Ë˛y ÏÓ ò!Ó˚o Ü˛á Ïly ò!Ó˚o lÎ˚

65òy!Ó˚oƒ

˛õ!Ó˚ÓyÓ˚à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ≤Ã!ï˛ÙyˆÏ§ ≤Ã!ï˛ Óƒ!=˛Ó˚ˆË˛yàÓƒÎ˚ˆÏÜ˛ åMPCEä ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ xyˆÏÎ˚Ó˚ ˆòƒyï˛Ü˛!•§yˆÏÓ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈlñ ï˛Ìy!˛õ ï%˛!Ù !Ü˛ ~•z Îy!sfÜ˛˛õÂô!ï˛ˆÏÜ˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ !lô≈l Óy ò!Ó˚o ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ !ã˛!•´ï˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÎ%=˛ õÂô!ï˛ !•§yˆÏÓ ÙylˆÏÓ⁄

x!ôÜ˛yÇ¢ xÌ≈l#!ï˛!Óò‰ˆÏòÓ˚ Ùï˛yÙï˛ •° ~•z˛õÂô!ï˛Ó˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ÓˆÏí˛¸y §Ù§ƒy •° ˆÎ ï˛y §ÙhflÏ ò!Ó˚oˆ◊!îˆÏÜ˛ ~Ü˛•z ˆ◊!îˆÏï˛ xhs˝Ë%≈˛=˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ x!ï˛ ò!Ó˚oG xlƒ ò!Ó˚oˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yˆÏly ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ly– åã˛yê≈˛4.2 ˆòˆÏáyä– ~•z ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ Ù)°ï˛ áyòƒÓ› G !Ü˛S%È!lÓ≈y!ã˛ï˛ ˛õˆÏîƒÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ÓƒÎ˚ˆÏÜ˛ xyˆÏÎ˚Ó˚ ≤Ãï˛#Ü˛ !•§yˆÏÓôˆÏÓ˚ˆÏSÈñ ~Ó˚ !Ë˛!_Ó˚ í˛z˛õÓ˚G xÌ≈l#!ï˛!ÓòˆÏòÓ˚ ≤ÃŸ¿ Óyxy˛õ!_ Ó ÏÎ ÏSÈ– ~Ó Ùyôƒ ÏÙ Ü˛y ÏòÓ §ÓÜ˛y!Ó §• ÏÎy!àï˛yÓxyÓ!¢ƒÜ˛ï˛y Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ ï˛y x!ï˛ §• Ïç !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚y à Ï°GÜ˛yˆÏòÓ˚ x!ôÜ˛ §•ˆÏÎy!àï˛yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ï˛y !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚yÎyÎ˚ ly–

xyÎ˚ G §¡õ!_ SÈyí˛¸yG òy!Ó˚ˆÏoƒÓ˚ §ˆÏAà ç!í˛¸ï˛xˆÏlÜ˛ í˛z˛õyòyl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyÓ˚ ÙˆÏôƒ í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ •° ÈüüüÈÓ%!lÎ˚y!ò !¢«˛yÎ˚ xÇ¢@˝Ã•îñ fl∫yfiÌƒ!Ó!ôñ õyl#Î˚ ç° ~ÓÇfl∫yfiÌƒ!Ó!ô §¡øï˛ õÎ˚/≤Ãîy°# •zï˛ƒy!ò– ~à% Ï°yÓ˚ çlƒGòy!Ó˚oƒ §#Ùy ÏÓ˚áy ≤Ã›ï˛ Ü˛Ó˚y ≤Ã ÏÎ˚yçl– Óï≈ Ùy Ïl òy!Ó˚oƒ§#ÙyˆÏÓ˚áy !lô≈yÓ˚ˆÏîÓ˚ ˆÜ˛Ô¢ˆÏ° !lÓ˚«˛Ó˚ï˛yñ Ë˛@¿fl∫yfiÌƒñ§¡õò xy•Ó˚ˆÏî x˛õÎ≈yÆï˛yñ lyà!Ó˚Ü˛ G Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛fl∫yô#lï˛yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ˜Ó£ÏÙƒï˛y ÈüüüÈ ~•z§Ó §yÙy!çÜ˛í z õyòylà% Ï°y ÏÜ˛ !Ó ÏÓã˛ly Ü˛Ó˚y •Î˚ ly– òy!Ó˚oƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚î≤ÃÜ˛“à% Ï°yÓ °«˛ƒ •GÎy í z!ã˛ï˛ ÈüüüÈ ÙylÓ ç#Ó ÏlÓ §y!Ó≈Ü˛í˛zß¨Î˚l– ~Ó˚ÙˆÏôƒ xÓ¢ƒ•z ÌyÜ˛ˆÏï˛ •ˆÏÓ ˆÎñ Ùyl%£Ï Ü˛#•ˆÏï˛ ˛õˆÏÓ˚ ~ÓÇ Ü˛# Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ xÌ≈yÍ fl∫yfiÌƒÓyl G˛õ!Ó˚˛õ%T˛ ï˛Ìy K˛yl§¡õß¨ •ˆÏÎ˚ §yÙy!çÜ˛ ç#ÓˆÏlxÇ¢@˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•z ò,!T˛ˆÏÜ˛yî ˆÌˆÏÜ˛ í˛zß¨Î˚l•° ~Ü˛çl Ùyl% Ï£ÏÓ˚ ç#Ó ÏlÓ˚ Ü˛Ó˚î#Î˚ Ü˛yçà% Ï°yÓ˚ õ ÏÌxy§y ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛yÓ˚ !lÓyÓ˚î ˆÎÙl ÈüüüÈ !lÓ˚«˛Ó˚ï˛yñ

Ë˛@¿fl∫yfiÌƒñ §¡õò xy•Ó˚ˆÏî x§ÙÌ≈ï˛y Óy lyà!Ó˚Ü˛ GÓ˚yç Ïl!ï˛Ü˛ fl∫yô#lï˛yÓ˚ xË˛yÓ–

Î!òG §ÓÜ˛yÓ òy!Ó Ü˛Ó ÏSÈ Îñ ≤ÃÓ,!ÂôÓ í zFã˛ •yÓñÜ,˛!£Ï í˛zÍ˛õyòˆÏl Ó,!Âôñ @˝ÃyÙ#î ˆ«˛ˆÏe Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl ≤Ãòyl~ÓÇ 1990 ÈüÈ~Ó˚ ò¢ˆÏÜ˛ à,•#ï˛ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ §ÇflÒyÓ˚Ü˛Ù≈§)!ã˛à%ˆÏ°y òy!Ó˚ˆÏoÓ˚ hflÏÓ˚ˆÏÜ˛ ly!ÙˆÏÎ˚ ~ˆlˆÏSÈñ ï˛Ìy!˛õ§Ó˚Ü˛y ÏÓ˚Ó˚ ~•z òy!ÓÓ˚ G˛õÓ˚ xÌ≈l#!ï˛!ÓòÓ˚y § Ï®• ≤ÃÜ˛y¢Ü˛ ÏÓ ÏSÈl– xÌ≈l#!ï˛!ÓòÓy ò!á ÏÎ ÏSÈl Îñ Óy!¢ï˛Ìƒ §Ç@Ã•Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÂô!ï˛§Ù)•ñ ˆË˛yàÜ˛yÓ˚#Ó˚ V%˛!í˛¸Ó˚ xhs˝à≈ï˛ ˛õîƒ§yÙ@˝Ã#ñ òy!Ó˚oƒ ˆÓ˚áy !lô≈yÓ˚îÜ˛yÓ˚# ˛õÂô!ï˛§Ù)• ~ÓÇòy!Ó ÏoƒÓ ≤ÃÜ, ï˛ §ÇáƒyÎ •Ó ÏÊ˛Ó Ü˛ ÏÓ Ë˛yÓ Ïï˛ òy!Ó ÏoƒÓ§ÇáƒyˆÏÜ˛ Ü˛Ù òáyˆÏFSÈ–

òy!Óoƒ õ!ÓÙy Ï õÓ !Ó!Ë˛ß §ÓÜ˛y!Ó õÂô!ï˛à% Ï°yÓ§#ÙyÓÂôï˛y ÌyÜ˛yÎ˚ !Ó Ï¢£ÏK˛Ó˚y !ÓÜ˛“ õÂô!ï˛ Ïï˛ òy!Ó˚oƒ˛õ!ÓÙy Ï õÓ ã˛T˛y Ü˛ ÏÓ ÏSÈl– í zòy•Óîfl∫Ó) õñ ly ÏÓ° !ÓçÎ#xÙï˛≈ƒ ˆ§l ~Ü˛!ê˛ §)ã˛ˆÏÜ˛Ó˚ í˛zqyÓl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl Îy Úˆ§l§)ã˛Ü˛Û ly ÏÙ õ!Ó!ã˛ï˛– ~SÈyí˛yG òy!Óoƒ ÓƒÓôyl §)ã˛Ü˛ ~ÓÇÓà#≈Î˚ òy!Ó˚oƒ ÓƒÓôyl åPoverty Gap Index &

Squared Poverty Gapä lyÙÜ˛ í˛z˛õÜ˛Ó˚îà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ÓƒÓ•yÓ Ü˛Óy • ÏÎ Ìy ÏÜ˛– ï% !Ù ~•z í z õÜ˛Óîà% Ï°y §¡õ ÏÜ≈í zFã˛ Ï◊!îà% Ï°y Ïï˛ Ü Ù¢ çyl Ïï˛ õyÓ˚ ÏÓ–

4.4 Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ò!Ó˚ˆÏoÓ˚ §Çáƒy

ò!Ó˚o çlà ÏîÓ˚ §ÇáƒyÓ˚ xyl%Ùy!lÜ˛ õ!Ó˚Ùy ÏîÓ˚§ˆÏAà òy!Ó˚oƒ §#ÙyˆÏÓ˚áyÓ˚ l#ˆÏã˛ Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# çlàˆÏîÓ˚xl% õyï˛ ÏÜ˛ ÚÙyÌy à%l!ï˛ xl% õyï˛Û Ó Ï°–

Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# ˆÙyê˛ ò!Ó˚o çlàˆÏîÓ˚§Çáƒy çylˆÏï˛ ï%˛!Ù •Î˚ˆÏï˛y xy@˝Ã•# •ˆÏÓ– ï˛yÓ˚y Ü˛yÌyÎ˚Ó§Óy§ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ !Óàï˛ ÓÍ§Ó˚à% Ï°yˆÏï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ §ÇáƒyÓy xl% õyï˛ Ü˛ ÏÙ ÏSÈ ly Ü˛ ÏÙ!l⁄ Îál ~•z ôÓ˚ ÏlÓ˚ ï% °ly


≤Ãôylï˛ xl%˛õyï˛ ~ÓÇ ¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚ xyÜ˛yˆÏÓ˚ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚y•Î˚ñ ï˛ál xyÙyˆÏòÓ˚ ò!Ó˚o çlàˆÏîÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ hflÏÓ˚ ~ÓÇ!Ó!Ë˛ß¨ Ó˚y Ïçƒ §Ù ÏÎ˚ §Ù ÏÎ˚ ï˛y ÏòÓ˚ ≤Ã§y ÏÓ˚Ó˚ ôyÓ˚îy ≤ÃyÆ•Î˚–

˛õ!ÓÜ˛“ly Ü˛!Ù¢l myÓy ò!Óo çlà ÏîÓ §ÓÜ˛y!Óï˛Ìƒ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •Î˚– lƒy¢ly° ˆ§¡õ° §yˆ ÏË ≈ ˛xÓ˚àyly•z Ïç¢l åNSSOä myÓ˚y Ë˛yàƒ Óƒ ÏÎ˚Ó˚ §Çà,•#ï˛

ï˛ˆÏÌƒÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛•z ò!Ó˚o çlàˆÏîÓ˚ §Çáƒy õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚y•Î˚– 4.3 lÇ ã˛yê≈˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ 1973-2012 §y Ï°Ó˚ ˆÙyê˛çl§ÇáƒyÓ˚ ÙˆÏôƒ ò!Ó˚o çlàˆÏîÓ˚ §Çáƒy ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚xl% õyï˛ òáyÎ– 1973-74§y Ï° 320 !Ù!°Î ÏlÓ x!ôÜ˛çlàî òy!Ó˚oƒ §#Ùy ÏÓ˚áyÓ˚ l# Ïã˛ Ó§Óy§ Ü˛Ó˚ï˛–

2011-12 §y Ï° ~•z ò!Óo çlà ÏîÓ §Çáƒy ≤ÃyÎ270 !Ù!°Î˚ Ïl l ÏÙ ÏSÈ– xl% õy Ïï˛Ó˚ !Ë˛!_ Ïï˛ 1973-74


Ø 4.2 ~ÓÇ 4.3 xÇˆÏ¢ ï%˛!Ù ˛õˆÏí˛¸SÈ ˆÎñ ¢%ô%Ùye Ü˛Ù xyÎ˚ ~ÓÇ ÓƒˆÏÎ˚Ó˚ §ˆÏAà §¡õ!Ü≈˛ï˛ §)ã˛ˆÏÜ˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙòy!Ó˚oƒ ¢ly=˛Ü˛Ó˚î •Î˚ ly– !Ü˛v ~Ó˚ ¢ly=˛Ü˛Ó˚ ÏîÓ˚ «˛ Ïe ç!Ùñ âÓ˚Óy!í ¸ñ !¢«˛yñ fl∫yfiÌƒ ~ÓÇ fl∫yfiÌƒ!Ó!ô§¡øï˛ÓƒÓfiÌy!ò x!ôàï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛yG !Ó ÏÓã˛lyÎ˚ xyl Ïï˛ • ÏÓ– ï˛ySÈyí ¸y Ó£ÏÙƒÙ)°Ü˛ õÂô!ï˛à% Ï°y ÏÜ˛G !Ó ÏÓã˛lyÎ˚xylˆÏï˛ •ˆÏÓ– ~•z §ÙhflÏ §)ã˛Ü˛à%!° ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ~Ü˛!ê˛ !ÓÜ˛“ òy!Ó˚oƒ §#ÙyˆÏÓ˚áy ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ï˛yÓî≈ly Ü˛ ÏÓ˚y–

Ø òy!Ó˚oƒ §#ÙyˆÏÓ˚áyÓ˚ ≤Ãò_ §ÇK˛yÓ˚ G˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ à,•fiÌy!°Ó˚ Ü˛yˆÏç §y•yÎƒÜ˛yÓ˚#ñ ˆôy˛õyñ §ÇÓyò˛õe!ÓˆÏÜ ˛ï˛y ≤ÃÙ%á ÎyÓ˚y ï˛yÙyÓ˚ ~°yÜ˛yÎ˚ ‡ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢# Ó˚)ˆÏ˛õ Ó§Óy§ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛yÓ˚y Ü˛# òy!Ó˚oƒ §#ÙyˆÏÓ˚áyÓ˚ í˛z˛õˆÏÓ˚ lyl#ˆÏã˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛y ÓÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y–

ã˛yê≈˛ 4.3 ı Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ òy!Ó˚ˆÏoƒÓ˚ à!ï˛≤ÃÜ,˛!ï˛ñ 1973-2012

ò!Ó˚o çlà ÏîÓ˚ §Çáƒy å!Ù!°Î˚ Ïlä ÙyÌy à%î!ï˛ xl% õyï˛ å¢ï˛yÇ Ï¢ä

@˝ÃyÙ#î @˝ÃyÙ#î¢•%ˆÏÓ˚ ¢•%ˆÏÓ˚

67òy!Ó˚oƒ

§yˆÏ° Ùyê˛ çl§ÇáƒyÓ˚ ≤ÃyÎ˚ 55 ¢ï˛yÇ¢ çlàî òy!Ó˚oƒ§#ÙyˆÏÓ˚áyÓ˚ l#ˆÏã˛ Ó§Óy§ Ü˛Ó˚ï˛– 2011-12 §y Ï° ~ê˛y22 ¢ï˛yÇˆÏ¢ ˆlˆÏÙˆÏSÈ– 1973-74 §y Ï° 80 ¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚x!ôÜ˛ ò!Óo çlàî @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yà% Ï°y Ïï˛ Ó§Óy§ Ü˛Óï˛~ÓÇ ~•z õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ 2011-12 §y° õÎ≈hs˝ x˛õ!Ó˚Ó!ï≈ ï˛Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ– ~Ó˚ xÌ≈ •° ÈüüüÈ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ @˝ÃyÙà% Ï°y Ïï˛ ~álG!ï˛lÈüÈã˛ï% Ì≈yÇ¢ å3/

4ä ò!Óo çlàî Ó§Óy§ Ü˛Ó ÏSÈ– Ü˛l⁄

!Ó£ÏÎ˚!ê˛ !l ÏÎ˚ !ã˛hs˝y Ü˛ ÏÓ˚y–

1990ÈüÈ~Ó˚ ò¢ ÏÜ˛ñ @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yà% Ï°y Ïï˛ ã˛Ó˚Ùò!Ó˚o çlàˆÏîÓ˚ §Çáƒy •…y§ ˆ˛õˆÏÎ˚!SÈ°– ˆÎáyˆÏl ¢•ˆÏÓ˚ï˛yˆÏòÓ˚ §Çáƒy á%Ó•z §yÙylƒ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏî ˆÓˆÏí˛¸!SÈ°– ¢•Ó˚~ÓÇ @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yà%ˆÏ°yˆÏï˛ ò!Ó˚o çlàˆÏîÓ˚ xl%˛õyï˛

Ü ˛Ùyàï˛ •…y§ ˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈ– 4.3 lÇ ã˛yˆÏê≈˛ ï%˛!Ù °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆò Ïáy 1973-2012 §y Ï°Ó Ù Ïôƒ ò!Óo çlà ÏîÓ §Çáƒy~ÓÇ ï˛y ÏòÓ xl%õyï˛ •…y§ ˛õ ÏÎ ÏSÈ !Ü˛v ~•z ò%!ê˛ Ùylò Ï[˛Ó•…y Ï§Ó ≤ÃÜ, !ï˛ ï˛ï˛ê˛y í zÍ§y•ÓƒyOÜ˛ lÎ– ò Ï¢ ã˛ÓÙ ò!Óoçlà ÏîÓ˚ §ÇáƒyÓ˚ ï% °lyÎ˚ ~•z xl% õyï˛!ê˛ Ü˛Ù •y ÏÓ˚ •…y§˛õyˆÏFSÈ– ï%˛!Ù xyÓ˚G °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyÜ˛ˆÏÓ ˆÎ @˝ÃyÙ#î ~ÓÇ¢•Ó˚ ~°yÜ˛yà%ˆÏ°yˆÏï˛ ã˛Ó˚Ù ò!Ó˚o çlàˆÏîÓ˚ §ÇáƒyÓ˚ÓƒÓôyl •…y§ ˛õ ÏÎ˚ ÏSÈ– Îáy Ïl 1990-2000 §y° õÎ≈hs˝~•z xl%˛õyˆÏï˛Ó˚ ÓƒÓôyl ~Ü˛•z Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xyÓ˚ 2011-12

§yˆÏ° ~•z xl%˛õyï˛ ÓˆÏí˛¸ˆÏSÈ–

4.4 lÇ ã˛yˆÏê≈˛ Ó˚yçƒhflÏˆÏÓ˚ òy!Ó˚ˆÏoƒÓ˚ à!ï˛≤ÃÜ,˛!ï˛åtrendsä òáy Ïly • ÏÎ˚ ÏSÈ– ~•z ã˛y Ïê≈ ò%!ê˛ °y•zl•z çyï˛#Î˚

ã˛yê≈ 4.4 ı !Ü˛S%È Ó,•òyÎ˚ï˛l Ó˚y ÏçƒÓ˚ «˛ Ïe òy!Ó˚oƒ §#Ùy ÏÓ˚áyÓ˚ l# Ïã˛ Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# çl§Çáƒyñ 1973-2012 å¢ï˛yÇ Ï¢ä–

!Ó Ï¢£Ï oT˛Óƒ ı 1973 §y Ï°Ó çlƒ í z_Ó≤Ã Ïò¢ Óï≈ Ùyl í z_Óyá[˛ ÏÜ˛ñ Ùôƒ≤Ã Ïò¢ SÈ!_§àí˛ ÏÜ˛~ÓÇ !Ó•yÓ˚ V˛yí˛¸á[˛ˆÏÜ˛ xhs˝Ë%≈˛=˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ–

xrô

≤ÃÏò¢

!Ó•y

Ó

à%çÓy

ê˛

Ü˛î≈yê˛

Ü˛

Ùôƒ≤

ÃÏò¢

Ù•yÓ

˚yT…

G!í

˛¢y

Óyç

fiÌyl

ï˛y!Ù

°lyí

Y

íz_Ó≤

ÃÏò¢

˛õ!Ÿã

˛ÙÓA

à


vä §¡õ ÏòÓ˚ x§Ù Ó ˝ê˛l– §yÙ!@˝ÃÜ˛ òy!Ó˚oƒ •° Óƒ!=˛àï˛òy!Ó Ïoƒ §Ù!T˛– òy!Óoƒï˛y ÏÜ˛ §yôyÓîï˛ xÌ≈l#!ï˛Ó § ÏAàç!í˛¸ï˛ §Ù§ƒyÓ˚ myÓ˚y Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ÎÙl ÈüüüÈ iä fl∫“Ù)°ôl àë˛l iiä õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙyÓ xË˛yÓ iiiä ã˛y!•òyÓ âyê˛!ï˛ivä çl§ÇáƒyÓ˚ ã˛y˛õ vä §yÙy!çÜ˛ ‡ Ü˛°ƒyî ÓƒÓfiÌyÓ˚xË˛yÓ–

≤ÃÌÙ xôƒy ÏÎ˚ ï% !Ù Ë˛yÓ˚ Ïï˛ !Ó !ê˛¢ ¢y§lÓƒÓfiÌy§¡∫ Ïrô õ Ïí ¸SÈ– Î!òG Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ÏòÓ˚ ç#ÓlÎyeyÓ˚ Ùy ÏlÓ˚G˛õÓ˚ !Ó !ê˛¢ ¢y§ˆÏlÓ˚ ã)˛í˛¸yhs˝ ≤ÃË˛yÓ ~álG ˛õÎ≈hs˝!Óï˛!Ü≈ ï˛ñ ~ Ïï˛ Ü˛y Ïly § Ï®• l•z Î Ë˛yÓï˛#Î xÌ≈l#!ï˛~ÓÇ çlàˆÏîÓ˚ ç#ÓlÎyeyÓ˚ ÙyˆÏlÓ˚ G˛õÓ˚ ~Ó˚ xï˛ƒhs˝ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ ≤ÃË˛yÓ ˛õˆÏí˛¸!SÈ°– •zÇ°ƒyˆÏu˛Ó˚ °yÇÜ˛y¢yÎ˚Ó˚ˆÌˆÏÜ˛ ≤Ã›ï˛Ü,˛ï˛ §)!ï˛ Óflf xyÙòy!lÓ˚ Ê˛ˆÏ° fiÌyl#Î˚í zÍ˛õyòl Óƒy˛õÜ˛Ë˛y ÏÓ í zÍ˛õy!ê˛ï˛ •Î ~ÓÇ Ë˛yÓï˛ §%!ï˛ÓflfÓ˚Æy!lÜ˛yÓ˚Ü˛ ˆò¢ ˆÌˆÏÜ˛ ¢%ô%Ùye §)ï˛y åyarnäÓ˚Æy!lÜ˛yÓ˚Ü˛ ò Ï¢ õ!Ó˚Ó!ï ≈ï˛ •Î˚–

!Ó !ê˛¢ ¢y§lÜ˛yˆÏ° Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ˆÏòÓ˚ 70 ¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚ˆÓ!¢ Ü, !£ÏÓ § ÏAà ç!í˛ï˛ !SÈ° ÎyÓ Ê˛ Ï° xlƒylƒ «˛ ÏeÓï%˛°lyÎ˚ ç#ÓlÎyeyÓ˚ ÙyˆÏlÓ˚ G˛õÓ˚ Ü,˛!£Ï ˆ«˛ˆÏeÓ˚ ≤ÃË˛yÓˆÓ!¢ !SÈ°– !Ó !ê˛¢ l#!ï˛à% Ï°y xl%§y ÏÓ˚ @˝ÃyÙ#î Ü˛ ÏÓ˚Ó˚ •yÓ˚í˛z_ˆÏÓ˚y_Ó˚ Óyí˛¸yˆÏlyÓ˚ ≤ÃÓîï˛y ÌyÜ˛yÎ˚ ÓƒÓ§yÎ˚# ~ÓÇÙ•yçlÓ˚y x!ï˛o%ï˛ Ó,•Í ç!ÙÓ˚ Ùy!°Ü˛ •ˆÏÎ˚ í˛zˆÏë˛!SÈ°–!Ó !ê˛¢ ¢y§lÜ˛yˆÏ° Ë˛yÓ˚ï˛ áyòƒ¢ˆÏ§ÏƒÓ˚ Ó˚Æy!l xyÓ˚Ω˛Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°ñ ~Ó˚ Ê˛°fl∫Ó) õ 1875 ~ÓÇ 1900 §y Ï°Ó˚ Ù Ïôƒ26 !Ù!°Î˚l çlà ÏîÓ˚ ò%!Ë≈ Ï«˛Ó˚ Ê˛ Ï° Ù,ï% ƒ • ÏÎ˚!SÈ°–

Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ !Ó !ê˛¢ ¢y§lÜ˛yˆÏ° •zÇˆÏÓ˚çˆÏòÓ˚ ≤Ãôyl°«˛ƒ•z !SÈ° !Ó !ê˛¢ Ó˚Æy!lÜ, ï˛ o ÏÓƒÓ˚ çlƒ ÓyçyÓ˚ ï˛!Ó˚Ü˛Ó˚y Îy Ïï˛ Ë˛yÓ˚ï˛ •zÇ ÏÓ˚ç ÏòÓ˚ î õ!Ó˚ Ï¢yô Ü˛Ó˚ Ïï˛ õy ÏÓ˚~ÓÇ •zÇ ÏÓç §y¡ÀyçƒÓyò# §ly ÏòÓ çlƒ ÙylÓ¢!=˛ ≤ÃòylÜ˛Ó˚ Ïï˛ õy ÏÓ˚–

òy!ÓoƒhflÏÓ !l Ïò≈¢ Ü˛Ó ÏSÈ– ≤ÃÌÙ °y•zl!ê˛ l# Ïã˛Ó !òÜ˛ Ì ÏÜ˛2011-12 §y Ï°Ó òy!Óoƒ hflÏÓ ~ÓÇ xlƒ °y•zl!ê˛ 1973-

74 §yˆÏ°Ó˚ òy!Ó˚oƒhflÏÓ˚ !lˆÏò≈¢ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– ~Ó˚ xÌ≈ ~•z ˆÎ1973-2012 §yˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ò!Ó˚o çlàˆÏîÓ˚xl%˛õyï˛ 55 ¢ï˛yÇ¢ ˆÌˆÏÜ˛ 22 ¢ï˛yÇˆÏ¢ ˆlˆÏÙˆÏSÈ– ~•zã˛yê≈˛!ê˛ xyÓ˚G ˆòáyÎ˚ ˆÎ SÈÎ˚!ê˛ Ó˚yˆÏçƒ ÈüüüÈ ï˛y!Ù°lyí˛Yñí z_Ó≤Ã Ïò¢ñ !Ó•yÓñ Ùôƒ≤Ã Ïò¢ñ õ!Ÿã˛ÙÓyÇ°y ~ÓÇ í z!í˛£ÏƒyÈüüüÈ 1973-74 §yˆÏ° ~Ü˛ê˛y Ó,•Í xÇˆÏ¢Ó˚ ò!Ó˚o çlàîÓy§ Ü˛Ó˚ˆÏï˛y– xyÓyÓ˚ 1973-2012 §yˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ !Ü˛S%ÈË˛yÓ˚ï˛#Î˚ Ó˚yçƒ ï˛yˆÏòÓ˚ ò!Ó˚o çlàˆÏîÓ˚ hflÏÓ˚ˆÏÜ˛ ~Ü˛ê˛y!Ó ÏÓã˛ƒhflÏ ÏÓ˚ ly!Ù ÏÎ˚ ~ Ïl ÏSÈ– ï˛Ìy!˛õ G!í ¸¢yñ Ùôƒ≤Ã Ïò¢ñ!Ó•yÓ ~ÓÇ í z_Ó≤Ã Ïò¢ ~•z ã˛yÓ Óy Ïçƒ òy!ÓoƒhflÏÓ çyï˛#Îòy!Ó˚oƒhflÏÓ˚ Ì ÏÜ˛ x ÏlÜ˛ í z õ ÏÓ˚•z Ó˚ ÏÎ˚ à ÏSÈ– ï% !Ù °«˛Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyÜ˛ˆÏÓ ˆÎ ˛õ!Ÿã˛ÙÓyÇ°y ~ÓÇ ï˛y!Ù°lyí˛YˆÏï˛òy!ÓoƒhflÏÓ xlƒylƒ Óyçƒà% Ï°yÓ ï%°lyÎ Ó!¢ •y ÏÓ Ü˛!Ù ÏÎ~ˆÏlˆÏSÈ– Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ~•z Ó˚yçƒ ò%!ê˛ xlƒylƒ Ó˚yçƒà%ˆÏ°yÓ˚ï% °lyÎ˚ òy!Ó˚oƒhflÏÓ˚ ly!Ù ÏÎ˚ xyl Ïï˛ §«˛Ù • ÏÎ˚ ÏSÈ⁄

4.5 òy!Ó˚oƒï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚î§Ù)• Ü˛# Ü˛#⁄

òy!Ó˚ Ïoƒ Ü˛yÓ˚îà% Ï°y ≤Ãy!ï˛¤˛y!lÜ˛ ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛í˛z˛õyòylà%ˆÏ°yÓ˚ §!•ï˛ §¡õ!Ü≈˛ï˛ Îy ò!Ó˚oˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏl~Ü˛!ê˛ SÈy˛õ Ó˚yˆÏá– ò!Ó˚oÓ˚y à%îàï˛ !¢«˛y xç≈ˆÏl Ó!M˛ï˛•Î˚ ~ÓÇ ò«˛ï˛y xç≈ˆÏl x«˛Ù •Î˚ñ Îy ï˛yˆÏòÓ˚ x!ôÜ˛xyˆÏÎ˚Ó˚ §•yÎ˚Ü˛ •ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ï˛– ò!Ó˚oÓ˚y fl∫yfiÌƒ§ÇÜ ˛yhs˝˛õ!Ó˚ˆÏ§ÏÓyÎ˚ ≤ÃˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ˆ«˛ˆÏeG í˛z˛õˆÏÓ˚y=˛ Ü˛yÓ˚îÓ¢ï˛Óyôy≤ÃyÆ •ˆÏFSÈ– çy!ï˛àï˛ ˆË˛òyˆÏË˛òñ ôÙ#≈Î˚ xl%¢y§l~ÓÇ xlƒylƒ Ó£ÏÙƒÙ)°Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü ÏÙÓ˚ myÓ˚y «˛!ï˛@˝ÃhflÏÓ˚y•zÙ%áƒï˛ ò!Óo– Î §ÙhflÏ Ü˛yÓî§Ù)• ~Óçlƒ òyÎ# §à% Ï°y•° ÈüüüÈ iä §yÙy!çÜ˛ñ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ ~ÓÇ Óyç Ïl!ï˛Ü˛ Ó£ÏÙƒñiiä §yÙy!çÜ˛ Ó!•Ë)≈ !=˛Ü˛Óîñ iiiä ÓÜ˛yÓcñ ivä î@ÃhflÏï˛yñ

69òy!Ó˚oƒ

!Ó !ê˛¢ ¢y§lÜ˛yˆÏ° Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˆÜ˛y!ê˛ˆÜ˛y!ê˛ Ùyl%£Ï ÏÜ˛ ò!Óo Ü˛ ÏÓ !ò ÏÎ!SÈ°– !Ó !ê˛¢ÓyxyÙyˆÏòÓ˚ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ §¡õòà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ °%Z˛lÜ˛ˆÏÓ˚!SÈ°ñ xyÙyˆÏòÓ˚ !¢“ Ü˛yÓ˚áylyà%ˆÏ°y!Ó !ê˛¢ ÏòÓ çlƒ Ü˛Ù òy ÏÙ oÓƒ í zÍ˛õyòl Ü˛Ó Ïï˛¢%Ó% Ü˛ ÏÓ˚!SÈ° ~ÓÇ xyÙy ÏòÓ˚ áyòƒ¢§Ïƒà% Ï°yG!Ó ˆÏê˛ˆÏl Ó˚Æy!l •!FSÈ°– Ó•%§ÇáƒÜ˛ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ò%!Ë≈ «˛ ~ÓÇ «% ôyÎ˚ Ù,ï% ƒ • ÏÎ˚!SÈ°– 1857-58

§y Ï° !Ó !ê˛¢ ÏòÓ myÓy fiÌyl#Î lï˛y ÏòÓ §!Ó ÏÎˆòÓyÓ Ê˛ Ï° Ë˛yÓï˛#Î ÏòÓ Ù Ïl ã˛ÓÙ «˛yË˛ ~ÓÇx§ Ïhs˝y£Ï òyly ÓÑy Ïô ï˛ySÈyí˛y í zFã˛•y ÏÓ ã˛y!£# ÏòÓí˛z˛õÓ˚ Ü˛Ó˚ xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛Ó˚y ~ÓÇ xlƒylƒx§ˆÏhs˝yˆÏ£ÏÓ˚ Ê˛°ÈüÈ•z !§˛õy!• ~ÓÇ !Ó !ê˛¢ˆÏòÓ˚!lÎsfîyô#l Ë˛yÓï˛#Î §ly ÏòÓ Ù Ïôƒ !Ó Ïoy Ï•Ó§,!T˛ Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°–

xyçG Ü,˛!£Ï•z @˝ÃyÙ#î çlàˆÏîÓ˚ ç#Ól ôyÓ˚ˆÏîÓ˚Ù%áƒ í˛z˛õyÎ˚ ~ÓÇ ç!Ù•z ï˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ §¡õò– ç!ÙÓ˚Ùy!°Ü˛yly•z Ó›àï˛ Ü˛°ƒyˆÏîÓ˚ ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ !lô≈yÓ˚Ü˛~ÓÇ ÎyˆÏòÓ˚ !Ü˛S%È ˛õ!Ó˚Ùyî !lçfl∫ ç!Ù xyˆÏSÈ ï˛yÓ˚y•zç#ÓlÎyeyÓ˚ Ùyl í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §ÙÌ≈ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–

fl∫yô#lï˛yÓ˚ õÓ˚Óï˛#≈Ü˛y° ÌˆÏÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ç!ÙÓ˚˛õ%lÓ≈^˝ê˛ˆÏlÓ˚ ã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ~ÓÇ ÎyˆÏòÓ˚ ≤Ãã%˛Ó˚ õ!Ó˚Ùyîç!Ù Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ ç!Ù !lˆÏÎ˚ G•zà%ˆÏ°yË)˛!Ù•#lˆÏòÓ˚ xÌ≈yÍ ç!ÙˆÏï˛ Ùç%!Ó˚Ó˚ !Ó!lÙˆÏÎ˚ ◊!ÙÜ˛!•§y ÏÓ Ü˛yç Ü˛ ÏÓ˚ ~Ùl °y ÏÜ˛Ó˚ Ù Ïôƒ Ó^˝ê˛l Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈl–Î!òG ~•z ˛õòˆÏ«˛˛õ!ê˛Ó˚ §yÊ˛°ƒ !SÈ° §#!Ùï˛ñ ˆÎˆÏ•ï%˛Ü,˛!£Ï ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ Ó,•Í xÇ¢ ï˛yˆÏòÓ˚ Ùy!°Ü˛ylyô#l «%˛oˆçyï˛à%ˆÏ°y ã˛y£Ï Ü˛Ó˚ˆÏï˛ x§ÙÌ≈ !SÈ° Ü˛yÓ˚î ï˛yˆÏòÓ˚ xÌ≈Óy §¡õò !SÈ° lyñ ç!Ù ÏÜ˛ í zÍ˛õyòl¢#° Ü˛Ó˚yÓ˚ ò«˛ï˛yG!SÈ° ly ~ÓÇ ˆçyˆÏï˛Ó˚ xyÜ˛yÓ˚ ÓƒÓ•y!Ó˚Ü˛ !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛á%Ó•z ˆSÈyˆÏê˛y !SÈ°– í˛z˛õÓ˚v ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚

Ó˚yçƒà%ˆÏ°yÈüÈ•z ç!Ù õ%lÓ≈^˝ê˛ˆÏlÓ˚ l#!ï˛à%ˆÏ°yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàx§ÙÌ≈ •ˆÏÎ˚!SÈ°–

Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ x!ôÜ˛yÇ¢ @˝ÃyÙ#î ò!Ó˚oÓ˚y «%˛o Ü,˛£ÏÜ˛–ï˛yˆÏòÓ˚ ˆÎ ç!Ùà%ˆÏ°y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆ§à%ˆÏ°y §yôyÓ˚îï˛ Ü˛Ùí˛zÓ≈Ó˚ ~ÓÇ Ó,!T˛ !lË˛≈Ó˚– ï˛yˆÏòÓ˚ ç#!ÓÜ˛y Ê˛§ˆÏ°Ó˚ í z õÓ˚~ÓÇ Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly ˛õ¢%§¡õ!_Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚–çl§ÇáƒyÓ˚ o%ï˛•yˆÏÓ˚ Ó,!ÂôÓ˚ §ˆÏAà ï˛y° !Ù!°ˆÏÎ˚ !ÓÜ˛“Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ í˛zÍ§ ly ÌyÜ˛yÎ˚ ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ çlƒ ÙyÌy!˛õS%Èç!ÙÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùyî Ü ˛Ùyàï˛ Ü˛ÙˆÏSÈ ÎyÓ˚ Ê˛ˆÏ° Ë)˛!ÙÓ˚á![˛Ü˛Ó˚î •ˆÏFSÈ– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ «%˛o ˆçyï˛ ˆÌˆÏÜ˛ ˆÎxyÎ˚ •Î˚ ï˛y !òˆÏÎ˚ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ ˆÙÔ!°Ü˛ ã˛y!•òyÎÌyÎÌË˛yˆÏÓ õ)Ó˚î •Î˚ ly–

ï%˛!Ù xÓ¢ƒ•z Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ xyd•ï˛ƒyÓ˚ âê˛ly ¢%ˆÏlÌyÜ˛ˆÏÓ– ï˛yˆÏòÓ˚ ~•z xyd•ï˛ƒyÓ˚ !˛õSÈˆÏlÓ˚ Ü˛yÓ˚î •° ÈüüüÈã˛y Ï£ÏÓ˚ çlƒ G à,•fiÌy!°Ó˚ xlƒylƒ ≤Ã ÏÎ˚yç Ïl à,•#ï˛ î˛õ!Ó˚ Ï¢y Ïô x«˛Ùï˛y– î õ!Ó˚ Ï¢y ÏôÓ˚ x§ÙÌ≈ï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚î•° áÓy G xlƒylƒ ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛ ò% ÏÎ≈y ÏàÓ Ê˛ Ï° ï˛y ÏòÓ Ê˛§°

!ã˛e 4.4 ı fl∫ˆÏÓ˚yçàyˆÏÓ˚Ó˚ à%îàï˛ !l¡¨Ùyl òy!Ó˚oƒï˛yˆÏÜ˛ ÓÑy!ã˛ˆÏÎ˚ Ó˚yˆÏá–


lT˛ • ÏÎ˚ ÎyGÎ˚y– åÓy: 4.3 òˆÏáyä–

ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ï˛˛õ!¢!° çy!ï˛ ~ÓÇ ï˛˛õ!¢!°í˛z˛õçy!ï˛Ó˚y @˝ÃyÙ ~ÓÇ ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈l#!ï˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ «˛ˆÏeí zq$ï˛ Ü˛Ù≈§ÇfiÌy ÏlÓ˚ §% ÏÎyàà% Ï°y Ïï˛ ï˛y ÏòÓ˚ ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚K˛yl G ò«˛ï˛yÓ˚ xË˛yˆÏÓ xÇ¢@˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õyÓ˚ˆÏSÈ ly–

Ë˛yÓ Ïï˛Ó ¢•% ÏÓ ò!Óo ÏòÓ ~Ü˛ê˛y Ó,•ÍxÇ¢•z @˝ÃyÙ#î ò!Óo çlàîñ ÎyÓy Ü˛Ù≈§ÇfiÌylG ç#!ÓÜ˛y !lÓ≈y Ï•Ó §rôy Ïl @˝ÃyÙ Ì ÏÜ˛ ¢• ÏÓfiÌylyhs˝!Ó˚ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°– !¢“yÎ˚l ~•z §ÙhflÏò!Ó˚o çlàˆÏîÓ˚ §Ü˛°ˆÏÜ˛ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl ≤ÃòylÜ˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏSÈ ly– ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ ò!Ó˚oÓ˚y •Î˚ˆÏï˛yˆÓÜ˛yÓ˚ xÌÓy Ü˛á Ïly Ü˛á Ïly §yÙ!Î˚Ü˛ ◊!ÙÜ˛!•§yˆÏÓ !lÎ%=˛ ÌyˆÏÜ˛– ~•z §yÙ!Î˚Ü˛ ◊!ÙÜ˛Ó˚y§ÙyˆÏçÓ˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ò%Ó≈° xÇˆÏ¢Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛õˆÏÓ˚ˆÜ˛l ly ï˛y ÏòÓ Ü˛y Ïly ã˛yÜ% !ÓÓ !lÓy˛õ_y Ìy ÏÜ˛lyñ §¡õ!_ ÌyˆÏÜ˛ lyñ §#!Ùï˛ ò«˛ï˛y ÌyˆÏÜ˛ñ§% ÏÎyà §%!ÓôyG Ü˛Ù Ìy ÏÜ˛ ~ÓÇ ÓÑ Ïã˛ ÌyÜ˛yÓ˚çlƒ í˛zm,_ Ó°ˆÏï˛ !Ü˛S%ÈÈüÈ•z ÌyˆÏÜ˛ ly–

òy!Ó˚oƒï˛y Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ §ˆÏAàâ!l¤˛Ë˛yˆÏÓ ç!í˛¸ï˛– ˆÓÜ˛yÓ˚c Óy xyÇ!¢Ü˛ ˆÓÜ˛yÓ˚cñ§yÙ!Î˚Ü˛ G Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly Ü˛yˆÏçÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ •zï˛ƒy!ò ¢•Ó˚~ÓÇ @˝ÃyÙ#î ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ î@˝ÃhflÏ •ˆÏï˛ Óyôƒ Ü˛ˆÏÓ˚ Îy˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛ˆÏÙ ï˛yˆÏòÓ˚ xyÓ˚G òy!Ó˚ˆÏoÓ˚ ÙˆÏôƒ ç!í˛¸ˆÏÎ˚ ˆòÎ˚–î@˝ÃhflÏï˛y•z òy!Ó˚oƒï˛yÓ˚ xˆÏlÜ˛à%ˆÏ°y à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ü˛yÓ˚ˆÏîÓ˚

!ã˛e 4.5 ı à%îÙyl §¡õß¨ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl ò!Ó˚ˆÏoÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ~álG ~Ü˛!ê˛ fl∫≤¿


Ø ï%˛!Ù ï˛yÙyÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢# ôy˛õy ~ÓÇ ly!˛õï˛ˆÏÜ˛ òˆÏáSÈ– ~ê˛y çylˆÏï˛ ã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚y Î GÓ˚y ~•zÜ˛yçà%ˆÏ°y ˆÜ˛l Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ˆÏÜ˛ !lˆÏÎ˚ ˆÜ˛yÌyÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ !òˆÏl ï˛yÓ˚y Ü˛ï˛ÓyÓ˚ áyÓyÓ˚ˆá Ïï˛ õy ÏÓ˚ñ ï˛y ÏòÓ˚ Ü˛y Ïly Ë˛Ô!ï˛Ü˛ §¡õ!_ xy ÏSÈ !Ü˛ly ~ÓÇ ï˛yÓ˚y Ü˛l ã˛yÜ% !Ó˚ Ü˛Ó˚ Ïï˛ õy ÏÓ˚ ly–ï% !Ù Î ï˛Ìƒà% Ï°y ˛õ ÏÎ˚SÈ ï˛y ï˛yÙyÓ˚ ◊!îÜ˛ Ï«˛ !Óhfl,Ïï˛Ë˛y ÏÓ xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓ˚y–

Ø @˝ÃyÙ#î ~ÓÇ ¢•Ó˚ ~°yÜ˛yÎ˚ çlàˆÏîÓ˚ Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈Ó˚ ˛õ,ÌÜ˛ ˛õ,ÌÜ˛ ï˛y!°Ü˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚y– ï%˛!Ùò!Ó˚o lÎ˚ ~Ùl çlàˆÏîÓ˚G Ü˛yç Ü˛ˆÏÙ≈Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y– ~•z ò%!ê˛ ï˛y!°Ü˛yÓ˚ÙˆÏôƒ ï%˛°ly Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ˆï˛yÙyÓ˚ ˆ◊!îˆÏï˛ ò!Ó˚o çlàîÓ˚y ˆÜ˛l ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ü˛yˆÏç xÇ¢@˝Ã•ˆÏîx«˛Ù ï˛y !l ÏÎ˚ xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓ˚y–

71òy!Ó˚oƒ

Óy: 4.3 ı Ü˛y˛õ≈y§ ã˛y!£ÏˆÏòÓ˚ ò%ò≈¢y

xˆÏlÜ˛ ˆSÈyˆÏê˛y Ë)˛fl∫yÙ# ã˛y!£Ï G ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ ~ÓÇ ÓÎ˚l!¢“#Ó˚y !ÓŸªyÎ˚ˆÏlÓ˚ ≤Ãã˛[˛ xyâyˆÏï˛ òy!Ó˚ˆÏoƒÓ˚ÙˆÏôƒ õ!ï˛ï˛ •ˆÏFSÈ ~ÓÇ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ xˆÏ˛õ«˛yÜ,˛ï˛ ≤Ãà!ï˛¢#° Ó˚yçƒà%ˆÏ°yˆÏï˛G xyÎ˚ í˛z˛õyç≈ˆÏlÓ˚ í˛z˛õ°kôï˛yÓ˚ xË˛yÓ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–Î!ò õ!Ó˚ÓyÓ˚à%ˆÏ°y ï˛yˆÏòÓ˚ §¡õ!_ !Ó!Ü ˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ Óy î Ü˛ˆÏÓ˚ Óy xlƒ Ü˛yˆÏly !ÓÜ˛“ ã˛yÜ˛!Ó˚Ó˚ §%ˆÏÎyà ÌˆÏÜ˛ xyÎ˚ §,!T˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛˛õyˆÏÓ˚ ï˛y•ˆÏ° ï˛yˆÏòÓ˚ §Ù§ƒyà%ˆÏ°y «˛îfiÌyÎ˚# •ˆÏÎ˚ ÎyˆÏÓ– !Ü˛v Î!ò ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚à%ˆÏ°yÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ !Ó!Ü ˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ÙˆÏï˛y ˆÜ˛yˆÏly§¡õ!_ ly ÌyˆÏÜ˛ Óy î ˛õyGÎ˚yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly §Ω˛yÓly ly ÌyˆÏÜ˛ Î!òï˛yÓ˚y xï˛ƒhs˝ í˛zFã˛ §%ˆÏòÓ˚ •yˆÏÓ˚ î @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛#Ó ˆÏîÓ˚ ÊÑ˛yˆÏòç!í˛¸ˆÏÎ˚ ˛õˆÏÓ˚ñ ~•zË˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ §Ù§ƒyà%ˆÏ°y ï˛yˆÏòÓ˚ ò#â≈Ü˛y°#l!Ë˛!_ˆÏï˛ òy!Ó˚oƒˆÏÓ˚áyÓ˚ l#ˆÏã˛ ë˛ˆÏ° òÎ˚– ~•z ò%ò≈¢yÓ˚ !lÜ,˛T˛ï˛Ù Ê˛°•° xyd•ï˛ƒy– ˆÜ˛Ó°Ùye xrô ≤ÃˆÏòˆÏ¢•z ~Ó˚ §Çáƒy È3000 üÈ~ˆ˛õÔÑˆÏSÈˆÏSÈ ~ÓÇ ï˛y Ü ˛Ùyàï˛ Óyí˛¸ˆÏSÈ– 2005 §yˆÏ°Ó˚ !í˛ˆÏ§¡∫Ó˚ ÙyˆÏ§ñÙ•yÓ˚yˆÏT˛…Ó˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ fl∫#Ü˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ˆÎñ 2001 §y° ˆÌˆÏÜ˛ Ó˚yˆÏçƒ1000 ~Ó˚ x!ôÜ˛ Ü,˛£ÏÜ˛ xyd•ï˛ƒy Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ–

2002-03 §yˆÏ° Ë˛yÓ˚ï˛ !ÓˆÏŸªÓ˚ §ÓˆÏÌˆÏÜ˛ ÓˆÏí˛¸y Ü˛y˛õ≈y§ Óyï% °y í zÍ˛õyòÜ˛ «e Îy 8300 •QÓ ç!Ù ÏÜ˛ x!ô@˝Ã•î Ü˛ ÏÓ Ó Ïá ÏSÈ–!Ü˛v ≤Ã!ï˛ ˆ•QˆÏÓ˚ 300 ˆÜ˛!çÓ˚ Ü˛Ù í˛zÍ˛õyòl•z !ÓˆÏŸªÓ˚ òÓ˚ÓyˆÏÓ˚Ë˛yÓ˚ï˛ ÏÜ˛ Ü˛y˛õ≈y§ í zÍ˛õyò ÏlÓ˚ !òÜ˛ Ì ÏÜ˛ ï, ï˛#Î˚ fiÌy Ïl ë˛ Ï° !ò ÏÎ˚ ÏSÈ–í zFã˛ í zÍ˛õyòl ÓƒÎ˚ñ !l¡¨ G x!fiÌ!ï˛¢#° í zÍ˛õyò ÏlÓ˚ õ!Ó˚Ùyîñ !Ó ÏŸªÓ˚ÓyçyˆÏÓ˚ òyˆÏÙÓ˚ •…y§ñ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛y Î%=˛Ó˚yT˛…§• xlƒylƒ ˆòˆÏ¢Ó˚ myÓ˚y≤Ãò_ Ë˛Ó˚ï%˛!Ü˛Ó˚ Ê˛ˆÏ° !ÓŸªí˛zÍ˛õyòˆÏl xy!ôÜ˛ƒ ~ÓÇ !ÓŸªyÎ˚ˆÏlÓ˚ Ê˛ˆÏ°xË˛ƒhs˝Ó˚#î ÓyçyÓ˚ á% Ï° ÎyGÎ˚yÓ˚ Ü˛yÓ˚ Ïî xrô ≤Ã Ïò¢ ~ÓÇ Ù•yÓ˚y ÏT …Ó˚Ü˛y˛õ≈y§ í˛zÍ˛õyòÜ˛ ã˛y!£ÏˆÏòÓ˚ Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏe !lÓ˚%Í§y!•ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ ~ÓÇxyd•ï˛ƒyÓ˚ !ò ÏÜ˛ ë˛ Ï° !ò ÏFSÈ– ~•z !Ó£ÏÎ˚!ê˛ ¢%ô% Ù%lyÊ˛y Óy í zFã˛ ≤Ã!ï˛òy ÏlÓ˚ lÎ˚ñ !Ü˛v ~ê˛y Ü, !£ÏÓ˚ G˛õÓ˚ !lË≈ Ó˚¢#° °«˛ °«˛«%˛o ~ÓÇ ≤Ãy!hs˝Ü˛ ã˛y!£ÏˆÏòÓ˚ ç#!ÓÜ˛y !lÓ≈yˆÏ•Ó˚ G ˆÓÑˆÏã˛ ÌyÜ˛yÓ˚ §Ù§ƒyÎ˚ ˛õ!Ó˚îï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–

!ÓˆÏ¢£ÏK˛Ó˚y Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ xyd•ï˛ƒyÓ˚ çlƒ xˆÏlÜ˛ Ü˛yÓ˚î ò!áˆÏÎ˚ˆÏSÈl– §à%ˆÏ°y •° ÈüüüÈ iä àï˛yl%à!ï˛Ü˛ Ü,˛!£Ï õÂô!ï˛ˆÌˆÏÜ˛ í˛zFã˛ í˛zÍ˛õyòl¢#° Óy!î!çƒÜ˛ ¢ˆÏ§ƒÓ˚ !òˆÏÜ˛ x@˝Ã§Ó˚ •GÎ˚y §ˆÏ_¥G §!¡ø!°ï˛Ë˛yˆÏÓ ˛õÎ≈yÆ Ü˛y!Ó˚à!Ó˚ §%!ÓôyÓ˚ xï˛ƒhs˝xË˛yÓ !SÈ° ~ÓÇ §Ó˚Ü˛yÓ˚G Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ §y•yÎƒÜ˛yÓ˚# Ü˛yÎ≈Ü ˛Ùà%ˆÏ°y ˆÎÙl Ê˛yÙ≈ ≤ÃÎ%!=˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ˛õÓ˚yÙ¢≈ òyˆÏlÓ˚ ≤Ã§yÓ˚ñ§¡ø%!áï˛ §Ù§ƒyñ ï˛yÍ«˛!îÜ˛ ≤Ã!ï˛Ü˛yÓ˚Ù)°Ü˛ õò Ï«˛˛õ ~ÓÇ Ü, £ÏÜ˛ ÏòÓ˚ §Ù ÏÎ˚y˛õ ÏÎyà# õÓ˚yÙ¢≈ òyl •zï˛ƒy!ò §%!Óôyà% Ï°y ï% Ï°!l ÏÎ!SÈ Ï°l– iiä ˆ¢ Ï£ÏÓ ò%•z ò¢ ÏÜ˛ Ü, !£Ï Ï«˛ Ïe §ÓÜ˛y!Ó !Ó!l ÏÎy ÏàÓ •…y§ñ iiiä Ó,•Í xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ Ê˛yÙ≈ myÓy ≤Ãò_ Ó# ÏçÓ!l¡•y ÏÓ xAÜ% ÏÓyÂàÙñ Ó§ÓÜ˛y!Ó ~ Ïçrê˛ myÓy Ë˛çy° Ó#ç ~ÓÇ Ü˛#ê˛ly¢ ÏÜ˛Ó çyàylñ ivä Ê˛§° ÓƒÌ≈ï˛yñ ˛õyÜ˛yÓ xyÜ Ùî~ÓÇ áÓyñ vä ˆÓ§ÓÜ˛y!Ó Ù•yçl ÏòÓ Ü˛ySÈ ˆÌ ÏÜ˛ 36 ¢ï˛yÇ¢ ˆÌ ÏÜ˛ 120 ¢ï˛yÇ Ï¢Ó Ù Ïï˛y í zFã˛•y ÏÓ î @˝Ã•îñ viä §hflÏyxyÙòy!lÓ Ê˛ Ï° òyÙ G Ù%lyÊ˛yÓ !l¡Ù%á#ï˛yñ viiä ¢§ƒ Ï«˛ Ïe ç° Ï§ Ïã˛Ó xË˛y ÏÓÓ òÓ%l Ü, £ÏÜ˛Óy x!ï˛í zFã˛ •y ÏÓ î @˝Ã•î Ü˛ ÏÓx ÏlÜ˛ àË˛#Ó ˆÌ ÏÜ˛ ç° ˆÓÓ% ÏlyÓ Ù Ïï˛y l°Ü) ˛õ åBorewellä fiÌy˛õl Ü˛ ÏÓñ Îy ÓƒÌ≈ • ÏÎ ÏSÈ–

í˛zÍ§ ı ~ Ü˛ ÙˆÏ•ï˛yñ §ÔÓ˚Ë˛ ây£Ïñ !Ó˚ï%˛ ~°yÓ!í˛¸Ó˚ §•ˆÏÎy!àï˛yÎ˚ Ü,˛ï˛ xôƒÎ˚lñ Ú!ÓŸªyÎ˚lñ ç#!ÓÜ˛yÓ˚ «˛!ï˛ ~ÓÇòy!Ó˚ˆÏoƒÓ˚ ≤ÃˆÏÓ¢Ûñ 2004-05 §yˆÏ° Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ !ÓÜ˛“ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ §Ù#«˛yñ !ÓÜ˛“ §Ù#«˛y ò°ñ òy!l¢ Ó%Ü˛§‰ñ !ò!Õ‘ 2005

~ÓÇ !˛õ §y•zlyÌñ !ò §%ƒˆÏÎ˚!°Ç ÚˆÓ˚!çfiê˛yÓ˚ xÓ ˆí˛Ì§‰Ûñ !ò !•®%ñ 29 !í˛ˆÏ§¡∫Ó˚ 2005–

¢yhs˝yÓyñ l#°Ü˛yhs˝ §#ï˛yÓyÙ áy ÏÜ˛Ó õb# !Î!lÙ•yÓy ÏT …Ó ÎyË˛yï˛Ùy Ïï˛ xyd•ï˛ƒy Ü˛ ÏÓl–


ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛– áyòƒ¢§ƒ ~ÓÇ xlƒylƒ !lï˛ƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚o ÏÓƒÓ˚ òyÙ !Ó°y§Ó•%° o ÏÓƒÓ˚ òy ÏÙÓ˚ ï% °lyÎ˚ o%ï˛ •y ÏÓ˚Óyí˛¸ˆÏSÈñ Îy !l¡¨ xyÎ˚ §¡õß¨ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚à%ˆÏ°yÓ˚ Ü˛T˛ ~ÓÇxË˛yÓ ÏÜ˛ xyÓG Óy!í˛ ÏÎ òÎ– xyÎ ~ÓÇ §¡õ ÏòÓ x§ÙÓ ˝ê˛lG Ë˛yÓ˚ Ïï˛ òy!Ó˚oƒ ÏÜ˛ !ê˛!Ü˛ ÏÎ˚ Ó˚ Ïá ÏSÈ–

~•z§Ó Ü˛yÓ˚îà%ˆÏ°yÈüÈ•z §ÙyçˆÏÜ˛ ò%!ê˛ ˛õ,ÌÜ˛ˆ◊!îˆÏï˛ !ÓË˛=˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ~Ü˛!òˆÏÜ˛ ÎyÓ˚y í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚í˛z˛õÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚# G Ë˛yˆÏ°y í˛z˛õyç≈l Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇxlƒ!òˆÏÜ˛ ÎyÓ˚y ç#!Óï˛ ÌyÜ˛yÓ˚ çlƒ ¢%ô%Ùye ï˛yˆÏòÓ˚ ◊Ù!Ó!Ü ˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ ˛õÓ˚ ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ôl# ~ÓÇò!Ó˚ˆÏoÓ˚ ÙˆÏôƒ ÓƒÓôyl Ü ˛Ùyàï˛•z !Óhfl,Ïï˛ •ˆÏFSÈ– òy!Ó˚oƒË˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ Ó•%Ùy!eÜ˛ §Ù§ƒy ÎyÓ˚ §ˆÏAàÎ%ÂôÜ˛y°#l ï˛Í˛õÓ˚ï˛yÎ˚ ÙyÜ˛y!Ó°y Ü˛Ó˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl–

4.6 òy!Ó˚oƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ l#!ï˛ ~ÓÇ Ü˛yÎ≈Ü ˛Ù§Ù)•

Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Ç!Óôyl ~ÓÇ õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!Ó˚Ü˛“lyÎ˚§yÙy!çÜ˛ lƒyÎ˚ˆÏÜ˛ í˛zß¨Î˚l Ü˛Ô¢ˆÏ°Ó˚ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ í˛zˆÏj¢ƒ!•§y ÏÓ àlƒ Ü˛Ó˚y • ÏÎ˚ ÏSÈ–– ≤ÃÌÙ õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!Ó˚Ü˛“lyå1951-56ä xl%§yˆÏÓ˚ ÚÓï≈˛Ùyl õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ òy!Ó˚oƒ~ÓÇ xyÎ˚ñ §¡õò G §%ˆÏÎyˆÏàÓ˚ ˜Ó£ÏˆÏÙƒÓ˚ ÙˆÏï˛yâê˛lyà% Ï°y Ì ÏÜ˛•z xy!Ì≈Ü˛ ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛ õ!ÓÓï≈ ÏlÓ˚≤ÃÓ° §Ω˛yÓlyà%ˆÏ°y ≤ÃÜ˛ê˛ •ˆÏÎ˚ xyˆÏ§–Û !mï˛#Î˚˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!Ó˚Ü˛“lyˆÏï˛G å1956-61ä í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ Ú§ÙyˆÏçÓ˚ xˆÏ˛õ«˛yÜ,˛ï˛ Ü˛Ù §%!Óôy≤ÃyÆˆ◊!îà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ x!ôÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ x!ôÜ˛ï˛Ó˚ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏîxÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ §%!Óôy ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ–Û §Ü˛°≤ÃÜ˛yÓ˚ l#!ï˛ !Ó£ÏÎ˚Ü˛ ò!°ˆÏ°•z òy!Ó˚oƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚î ~ÓÇ~Ó˚çlƒ §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛ï,≈˛Ü˛ à,•#ï˛ !Ó!Ë˛ß¨ ˆÜ˛Ô¢°à%ˆÏ°yÓ˚í˛z˛õÓ˚ çyí˛¸ òGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–

§Ó˚Ü˛yÓ˚ òy!Ó˚òƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ !ï˛l ôÓ˚ˆÏlÓ˚˛õÂô!ï˛ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ≤ÃÌÙ!ê˛ •° ≤ÃÓ,!Âô §ÇÜ ˛yhs˝˛õÂô!ï˛– ~!ê˛ ~•z ≤Ãï˛ƒy¢yÓ˚ G˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛!SÈ° ˆÎñ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤ÃÓ,!ÂôÓ˚ ≤ÃË˛yÓ•z ˆÙyê˛ ˆò¢#Î˚í zÍ˛õyòl åGDPä ~ÓÇ ÙyÌy!˛õS%È xy ÏÎ˚Ó˚ o%ï˛ •y ÏÓ˚ Ó,!Âôâê˛y ÏÓñ Îy §Ùy ÏçÓ˚ §Ü˛° hflÏ ÏÓ˚ SÈ!í ¸ ÏÎ˚ õí ¸ ÏÓ ~ÓÇ ~Ó˚≤ÃË˛yÓ ò!Ó˚o xÇˆÏ¢Ó˚ ÙˆÏôƒG ã%Ñ˛•zˆÏÎ˚ ˛õí˛¸ˆÏÓ åtrickle

downä–È 1950üÈ~Ó˚ ò¢ˆÏÜ˛ ~ÓÇ 1960ÈüÈ~Ó˚ ò¢ˆÏÜ˛Ó˚≤ÃyÓ ÏΩ˛ ~ê˛y•z !SÈ° õ!ÓÜ˛“lyÓ Ù%áƒ Ü˛w!Ó®%– ~ê˛y xy¢yÜ˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ° ˆÎñ x!ï˛ o%ï˛ !¢ˆÏ“Ó˚ í˛zß¨Î˚l ~ÓÇ !Ü˛S%È!l!ò≈T˛ xM˛ˆÏ° §Ó%ç !Ó≤’ˆÏÓÓ˚ Ê˛ˆÏ° Ü,˛!£ÏÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l•zxl%ßï˛ xM˛°à% Ï°y ÏÜ˛ ~ÓÇ §Ùy ÏçÓ xï˛ƒ!ôÜ˛ õŸã˛yò˛õòˆ◊!î ÏÜ˛ í z õÜ, ï˛ Ü˛Ó ÏÓ– ï% !Ù !mï˛#Î ~ÓÇ ï, ï˛#Î xôƒy ÏÎxÓ¢ƒ xôƒÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈy ˆÎñ §yÙ!@˝ÃÜ˛ ≤ÃÓ,!Âô ~ÓÇ Ü, !£ÏG !¢ˆÏ“Ó˚ Ó,!Âô ï˛ï˛ê˛y xy¢yÓƒOÜ˛ !SÈ° ly– çl§ÇáƒyÓ,!ÂôÓ Ê˛°•z •° ÙyÌy!˛õS%È xy ÏÎÓ á%Ó•z fl∫“ Ó,!ÂôÓ Ü˛yÓî–ò!Ó˚o ~ÓÇ ôl# ÏòÓ˚ Ù Ïôƒ ÓƒÓôyl ≤ÃÜ, ï˛ õ Ï«˛ Ó Ïí ¸ ÏSÈ–§Ó%ç !Ó≤’Ó xyM˛!°Ü˛ ˜Ó£ÏˆÏÙƒÓ˚ ˛õy¢y˛õy!¢ Ó,•Í ~ÓÇ«% o Ü, £ÏÜ˛ ÏòÓ Ù ÏôƒG Ó£ÏÙƒ â!ê˛ ÏÎ ÏSÈ– Ë) !ÙÓ õ%lÓ≈ ˝ê˛ Ïlx!lFSÈy ~ÓÇ x§ÙÌ≈ï˛y !SÈ°– xÌ≈l#!ï˛!ÓòÓy ò!á ÏÎ ÏSÈlˆÎñ ò!Ó˚oˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤ÃÓ,!ÂôÓ˚ §%Ê˛° ã%˛•zˆÏÎ˚˛õ ÏÓ˚!l–

!ÓˆÏ¢£Ïï˛ñ ò!Ó˚oˆÏòÓ˚ Ü˛Ìy !ÓˆÏÓã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚ !ÓÜ˛“xl%§rôyˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe l#!ï˛ !lô≈yÓ˚Ü˛Ó˚y Ë˛yÓˆÏï˛ ¢%Ó˚%Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l ˆÎñ x!ï˛!Ó˚=˛ §¡õò ~ÓÇ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚í z õyÎ §,ç ÏlÓ Ùyôƒ ÏÙ ò!Óo ÏòÓ çlƒ xyÎ G Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl§,!T˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ– !l!ò≈T˛ òy!Ó˚oƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚î Ü˛Ù≈§)!ã˛Ó˚Ùyôƒ ÏÙ ~•z ° Ï«˛ƒ ˛õÔÑSÈy Ïly Îy ÏÓ– ~•z !mï˛#Î˚ õÂô!ï˛!ê˛ï, ï˛#Î˚ õM˛Óy!£Ï≈Ü˛ õ!Ó˚Ü˛“ly å1961-66ä Ì ÏÜ˛ à,•#ï˛•ˆÏÎ˚!SÈ° ~ÓÇ ï˛ál ˆÌˆÏÜ˛•z ï˛y ô#ˆÏÓ˚ ô#ˆÏÓ˚ §¡±§y!Ó˚ï˛•ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– 1970ÈüÈ~Ó˚ ò¢ˆÏÜ˛ Ü˛yˆÏçÓ˚ !Ó!lÙˆÏÎ˚ áyòƒ

73òy!Ó˚oƒ

lyÙÜ˛ ~Ü˛!ê˛ í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ Ü˛yÎ≈Ü ˛Ù à,•#ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°–

x!ôÜ˛yÇ¢ òy!Ó˚oƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚î Ü˛Ù≈§)!ã˛à%ˆÏ°y•z˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ à,•#ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°–Óï≈˛ÙyˆÏl fl∫!lÎ%!=˛ Ü˛Ù≈§)!ã˛ ~ÓÇ Ùç%!Ó˚ !Ë˛!_Ü˛Ü˛Ù≈§)!ã˛à% Ï°y ÏÜ˛•z òy!Ó˚oƒ !lÙ)≈° Ü˛Ó˚ ÏîÓ˚ Ù%áƒ ÙyôƒÙ ôÓ˚y•ˆÏFSÈ– fl∫!lÎ%!=˛ Ü˛Ù≈§)!ã˛Ó˚ í˛zòy•Ó˚î •° ÈüüüÈ @˝ÃyÙ#îˆÓ˚yçàyÓ˚ §,!T˛Ü˛yÓ˚# Ü˛Ù≈§)!ã˛ åREGPäñ ≤ÃôylÙsf#ˆÓ˚yçàyÓ˚ ˆÎyçly åPMRYä ~ÓÇ fl∫î≈çÎ˚hs˝# ¢•%ˆÏÓ˚ˆÓ˚yçàyÓ˚ ˆÎyçly (SJSRY)– ≤ÃÌÙ Ü˛Ù≈§)!ã˛!ê˛Ó˚ °«˛ƒ!SÈ° ¢•%ˆÏÓ˚ ~°yÜ˛yÎ˚ fl∫!lÎ%!=˛Ó˚ §%ˆÏÎyà §,!T˛ Ü˛Ó˚y– ~•zÜ˛Ù≈§)!ã˛!ê˛ áy!ò ~ÓÇ @˝ÃyˆÏÙyˆÏòƒyà Ü˛!Ù¢l ÓyhflÏÓy!Î˚ï˛Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– ~•z Ü˛Ù≈§)!ã˛Ó˚ xô#ˆÏl «%˛o !¢“ fiÌy˛õˆÏlÓ˚çlƒ ÓƒyÇˆÏÜ˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ xy!Ì≈Ü˛ §•ˆÏÎy!àï˛y ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y•Î˚– @˝ÃyÙ#î ~ÓÇ ¢•Ó˚ ~°yÜ˛yÓ˚ fl∫“ xyÎ˚ §¡õß¨

˛õ!Ó˚ÓyÓ˚à%ˆÏ°yÓ˚ !¢!«˛ï˛ ˆÓÜ˛yÓ˚Ó˚y PMRY ~Ó˚ xô# ÏlÜ˛Ù≈§ÇfiÌyl §,çlÜ˛yÓ˚# ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛zˆÏòƒyàfiÌy˛õ Ïl xy!Ì≈Ü˛ §•yÎ˚ï˛y ˛õ Ïï˛ õy ÏÓ˚– åSJSRYäÈüÈ~Ó˚≤Ãôyl °«˛ƒ •° ¢•Ó˚ ~°yÜ˛yà%ˆÏ°yˆÏï˛ fl∫!lÎ%!=˛ ~ÓÇÙç%Ó˚#!Ë˛!_Ü˛ !lÎ%!=˛ ÈüüüÈ ~•z ò%•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚§%ˆÏÎyà §,!T˛ Ü˛Ó˚y–

˛õ )ˆ ÏÓ ≈ fl ∫ !lÎ % !=˛ Ü˛Ù ≈§ ) !ã ˛Ó ˚ xô#ˆ Ïl˛õ!Ó˚ÓyÓ˚à% Ï°y ÏÜ˛ Óy Óƒ!=˛ !Ó Ï¢ Ï£Ï xy!Ì≈Ü˛ §•yÎ˚ï˛y ≤ÃòylÜ˛Ó˚y •ˆÏï˛y– È1990 üÈ~Ó˚ ò¢Ü˛ ˆÌˆÏÜ˛ ~•z ˛õÂô!ï˛Ó˚˛õ!Ó˚Óï≈ l Ü˛Ó˚y • ÏÎ˚ ÏSÈ– Óï≈ Ùy Ïl ÎyÓ˚y ~•z Ü˛Ù≈§)!ã˛à% Ï°yˆÌˆÏÜ˛ §%!Óôy ˆ˛õˆÏï˛ ã˛yÎ˚ ï˛y ÏòÓ˚ fl∫!lË≈˛Ó˚ ˆày¤˛# ‡ ò°åSHGsä àë˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ í˛zÍ§y• ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y •ˆÏFSÈ– ¢%Ó˚%Ó˚!òˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ !Ü˛S%È xÌ≈ çÙyˆÏlyÓ˚ çlƒ ~ÓÇ ˛õˆÏÓ˚ ~•zxÌ≈ !lˆÏçˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ «%˛o ˆÏîÓ˚ xyÜ˛yˆÏÓ˚ ôyÓ˚ òGÎ˚yÓ˚

!ã˛e 4.6 ı ÚáyˆÏòƒÓ˚ !Ó!lÙˆÏÎ˚ Ü˛yçÛ Ü˛Ù≈§)!ã˛Ó˚ xô#l Ùç%Ó˚#!Ë˛!_Ü˛ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl–


çlƒ í˛zÍ§y• ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y •Î˚– ˛õÓ˚Óï˛#≈ §ÙˆÏÎ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ÓƒyÇˆÏÜ˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ~•z fl∫!lË≈˛Ó˚ ò°à% Ï°yˆÏÜ˛ xyÇ!¢Ü˛xy!Ì≈Ü˛ §y•yÎƒ ≤Ãòyl Ü˛ ÏÓ˚ Ìy ÏÜ˛lñ ~•z ò°à% Ï°y•z õ ÏÓ˚!§Âôyhs˝ ˆlÎ˚ fl∫!lÎ%!=˛ Ü˛yÎ≈Ü ˛Ù §,!T˛Ó˚ çlƒ Ü˛yˆÏÜ˛ ~•zî ˆòGÎ˚y •ˆÏÓ– fl∫î≈çÎ˚hs#˝ @˝ÃyÙ fl∫ˆÏÓ˚yçàyÓ˚ ˆÎyçlyåSGSYä •° ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ü˛Ù≈§)!ã˛– SGSYÈüÈ•zÓï≈ Ùy Ïl çyï˛#Î˚ @˝ÃyÙ#î ç#!ÓÜ˛y !Ù¢l åNRLMä ly ÏÙ˛õ%là≈!ë˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ü˛•zË˛yˆÏÓ ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ ò!Ó˚oˆÏòÓ˚ çlƒçyï˛#Î˚ ¢•%ˆÏÓ˚ ç#!ÓÜ˛y !Ù¢l åNULMä lyÙÜ˛ ~Ü˛!ê˛Ü˛Ù≈§)!ã˛ à,•#ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–

§Ó˚Ü˛yÓ˚ @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÎ˚ Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# ò!Ó˚oxò«˛ çlàˆÏîÓ˚ Ùç%!Ó˚!Ë˛!_Ü˛ ˆÓ˚yçàyÓ˚ §,!T˛Ó˚ çlƒ!Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ü˛Ù≈§)!ã˛ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– 2005 §yˆÏ°Ó˚xyàfiê˛ ÙyˆÏ§ §Ç§ˆÏò ~Ü˛!ê˛ lï%˛l xy•zl ˛õy¢ •Î˚ˆÎáyˆÏl ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ @˝ÃyÙ#î ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ ~Ü˛çl •zFS%ÈÜ˛≤ÃyÆÓÎ˚flÒ ÏÜ˛ ÓÍ§ ÏÓ˚ 100 !ò ÏlÓ˚ xò«˛ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ Ü˛yç≤Ãòy ÏlÓ˚ !lŸã˛Î˚ï˛y òGÎ˚yÓ˚ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y • ÏÎ˚!SÈ°–~•z Ü˛yÎ≈Ü ˛Ù!ê˛ Ù•ydy ày!rô çyï˛#Î˚ @˝ÃyÙ#î Ü˛Ù≈§)!ã˛!lŸã˛Î˚ï˛y xy•zl åMGNREGAä lyˆÏÙ õ!Ó˚!ã˛ï˛– ~•zxy•zˆÏlÓ˚ xô#ˆÏl ò!Ó˚oˆÏòÓ˚ §Ü˛ˆÏ°•z ÎyÓ˚y l)ƒlï˛ÙÙç%!Ó˚ˆ Ïï˛ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆ Ïï˛ •zFS% ÈÜ˛ñ ï˛yÓ˚y ˆÎ§ÙhflÏ~°yÜ˛yà% Ï°yˆÏï˛ ~•z Ü˛yÎ≈Ü ˛Ù!ê˛ ã˛°ˆÏSÈ ˆ§áyˆÏl Ü˛yçÜ˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !Ó˚ˆÏ˛õyê≈˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– 2013-14 §yˆÏ°≤ÃyÎ ˚ 5 ˆÜ˛y!ê˛ ˛õ!Ó ˚ÓyÓ˚ ~•z xy•zˆ ÏlÓ˚ xô#ˆ ÏlÜ˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ §%ˆÏÎyà ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈ–

òy!Ó˚oƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ï,˛ï˛#Î˚ ˛õÂô!ï˛!ê˛ •°çlàîˆÏÜ˛ l)ƒlï˛Ù ˆÙÔ!°Ü˛ §%!Óôy ˆòGÎ˚y– Ë˛yÓ˚ï˛!ÓˆÏŸªÓ˚ x@˝ÃàyÙ# ˆò¢à% Ï°yÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ˆò¢ˆÎáy Ïl !Ó ÏÓã˛ly Ü˛Ó˚y • ÏÎ˚!SÈ° Îñ Ë˛ï%≈ !Ü˛ Ïï˛ áyòƒ¢§ƒñ!¢«˛yñ fl∫yfiÌƒñ ˛õyl#Î˚ ç° ~ÓÇ ˛õÎ˚/≤Ãîy°# §ÇÜ ˛yhs˝

§%!Óôy •zï˛ƒy!ò §yÙy!çÜ˛ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ˆË˛yˆÏàÓ˚ í˛z˛õÓ˚§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ÓƒÎ˚ çlàˆÏîÓ˚ ç#lÎyeyÓ˚ Ùyl í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛˛õyÓ˚ˆÏÓ– ~•z õÂô!ï˛Ó˚ xhs˝à≈ï˛ Ü˛Ù≈§)!ã˛à% Ï°y ò!Ó˚oˆÏòÓ˚ˆË˛yà Ü˛Ù≈§ÇfiÌy ÏlÓ˚ §% ÏÎyà §,!T˛ ~ÓÇ fl∫yfiÌƒ G !¢«˛yÎ˚í zß¨!ï˛Ü˛Ó˚ ÏîÓ˚ õ!Ó˚ õ)Ó˚Ü˛ • ÏÎ˚ Gë˛yÓ˚ ≤Ãï˛ƒy¢y Ü˛Ó˚y • ÏFSÈ–˛õM˛Ù ˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÎ˚ ~•z ˛õÂô!ï˛!ê˛ à,•#ï˛• ÏÎ˚ ÏSÈñ Îáy Ïl Ó°y • ÏÎ˚ ÏSÈ Îñ ÚÜ˛Ù≈§ÇfiÌy ÏlÓ˚ §% ÏÎyà!Óhfl,Ïï˛ •GÎ˚y §ˆÏ_¥G ò!Ó˚o çlàˆÏîÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ çlƒ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ oÓƒ G ˆ§Óy§yÙ@˝Ã# Ü ˛ˆÏÎ˚ x«˛Ù ÌyÜ˛ˆÏÓ–~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ l)ƒlï˛Ù hflÏÓ˚ õÎ≈hs˝ ò!Ó˚oˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚áyòƒ¢§ƒñ !¢«˛yñ fl∫yfiÌƒñ õ%!T˛ñ õyl#Î˚ ç°ñ Óy§fiÌylñˆÎyàyˆÏÎyà G !Óò%ƒÍ •zï˛ƒy!ò Ó˚)ˆÏ˛õ §yÙy!çÜ˛ ˆË˛yà G!Ó!lˆÏÎ˚yˆÏà õ!Ó˚˛õ)!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ–Û àîÓ^˝ê˛l ÓƒÓfiÌyñ§%§Ç•ï˛ !¢¢% í˛zß¨Î˚l ≤ÃÜ˛“ ~ÓÇ Ùôƒy•´ xy•yÓ˚ ≤ÃÜ˛“•° ~Ùl !ï˛l!ê˛ ≤Ãôyl Ü˛Ù≈§)!ã˛ ÎyˆÏòÓ˚ °«˛ƒ •°ò!Ó˚oˆÏòÓ˚ áyòƒ ~ÓÇ õ%!T˛àï˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ í˛zß¨Î˚l âê˛yˆÏly–≤ÃôylÙsf# @˝ÃyÙ §í˛¸Ü˛ ˆÎyçly– ≤ÃôylÙsf# @˝ÃyˆÏÙyòÎ˚ˆÎyçlyñ ÓyÕ√#!Ü˛ xyˆÏ¡∫òÜ˛Ó˚ xyÓy§ ˆÎyçly •zï˛ƒy!ò≤ÃÜ˛“à%ˆÏ°yG õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy ~ÓÇ Óy§fiÌyˆÏlÓ˚ xÓfiÌyÓ˚í zß¨Î˚ Ïl ã˛T˛y Ü˛Ó˚ ÏSÈ– ~ê˛y xÓ¢ƒ•z §Ç Ï«˛ Ï õ Ó°y Î Ïï˛˛õyˆÏÓ˚ Îñ Ë˛yÓ˚ï˛ xˆÏlÜ˛ «˛ˆÏe•z §ˆÏhs˝y£ÏçlÜ˛ x@˝Ãà!ï˛°yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ–

§Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ xyÓ˚G xˆÏlÜ˛ §yÙy!çÜ˛ !lÓ˚y˛õ_y§ÇÜ ˛yhs˝ Ü˛Ù≈§)!ã˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îà%ˆÏ°y !Ü˛S%È !ÓˆÏ¢£Ï ày¤˛#ˆÏÜ˛§y•yÎƒ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– ˆÜ˛w#Î˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ myÓ˚y à,•#ï˛ çyï˛#Î˚§yÙy!çÜ˛ §•yÎ˚Ü˛ Ü˛Ù≈§)!ã˛ •° ~Ùl•z ~Ü˛!ê˛ Ü˛Ù≈§)!ã˛Ó˚í˛zòy•Ó˚î– ~•z Ü˛Ù≈§)!ã˛Ó˚ xô#ˆÏl ÓÎ˚flÒ çlàî ÎyˆÏòÓ˚Îb Ü˛Ó˚yÓ˚ xÌ≈yÍ òáyÓ˚ Ü˛í˛z l•z ï˛yˆÏòÓ˚ ÓÑˆÏã˛ ÌyÜ˛yÓ˚çlƒ Ë˛yï˛y ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– ò!Ó˚o Ù!•°yÓ˚y ÎyÓ˚y õ!Ó˚ï˛ƒ=˛y~ÓÇ !ÓôÓy Ù!•°yÓ˚yG ~•z Ü˛Ù≈§)!ã˛Ó˚ xô#ˆÏl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–ò!Ó˚o çlàîˆÏÜ˛ fl∫yfiÌƒ!ÓÙy ˆòGÎ˚yÓ˚ çlƒG §Ó˚Ü˛yÓ˚

75òy!Ó˚oƒ

lï%˛l !Ü˛S%È õ!Ó˚Ü˛“ly @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– 2014 §y° ÌˆÏÜ˛§Ó˚Ü˛yÓ˚ ≤ÃôylÙsf# çlôl Îyçly ly ÏÙ ~Ü˛!ê˛ ≤ÃÜ˛ Ï“Ó˚§)ã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎáyˆÏl §Ü˛° Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ˆÏòÓ˚ ÓƒyÇˆÏÜ˛xƒyÜ˛yí˛zrê˛ áy°yÓ˚ çlƒ í˛zÍ§y• òGÎ˚y •Î˚– §M˛ˆÏÎ˚Ó˚xË˛ƒyˆÏ§Ó˚ õy¢y˛õy!¢ ~•z õ!Ó˚Ü˛“ly!ê˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ≤ÃÜ˛“ˆÌ ÏÜ˛ ≤ÃyÆ §%!Óôy ~ÓÇ Ë˛ï%≈ !Ü˛à% Ï°y ÓƒyÇ ÏÜ˛Ó˚ @˝Ãy•Ü˛ ÏòÓ˚xƒyÜ˛yí˛zˆÏrê˛ §Ó˚y§!Ó˚ ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ÓƒyÇˆÏÜ˛Ó˚@˝Ãy•Ü˛ ÏòÓ˚ 1 °«˛ ê˛yÜ˛y ò%â≈ê˛lyç!lï˛ Ó#Ùy ~ÓÇ 30,000

ê˛yÜ˛yÓ˚ ç#Ól!ÓÙyÓ˚ §%!Óôy ÌyˆÏÜ˛–

4.7 òy!Ó˚oƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚ˆ ÏîÓ˚ Ü˛Ù≈§)!ã˛ Èüüü È ~Ü˛!ê˛§Ùy Ï°yã˛lyÙ)°Ü˛ Ù)°ƒyÎ˚l

fl∫yô#lï˛yÓ˚ ˛õÓ˚Óï˛#≈ Ü˛yˆÏ° à,•#ï˛ òy!Ó˚oƒò)Ó˚#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛Ù≈§)!ã˛Ó˚ Ê˛° ï˛ál•z ≤ÃÌÙ §yÙˆÏlxyˆÏ§ Îál !Ü˛S%È Ó˚yˆÏçƒÓ˚ ÙˆÏôƒ ã˛Ó˚Ù ò!Ó˚o çlàˆÏîÓ˚¢ï˛yÇ¢ çyï˛#Î˚ àí˛¸ ˆÌˆÏÜ˛ xˆÏlÜ˛ l#ˆÏã˛ ˆlˆÏÙ xyˆÏ§–òy!Ó˚oƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚îˆÏÜ˛Ô¢° •yˆÏï˛ ˆlGÎ˚y§ˆÏ_¥G Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà xÇˆÏ¢•z «%˛ôyñ x˛õ%!T˛ñ!lÓ˚«˛Ó˚ï˛y ~ÓÇ ˆÙÔ!°Ü˛ §%!Óôyà% Ï°yÓ˚ xË˛yÓ ~Ü˛!ê˛

§yôyÓ˚î ˜Ó!¢T˛ƒÓ˚)ˆÏ˛õ !ÓòƒÙyl Ó˚ˆÏÎ˚•z ˆàˆÏSÈ– Î!òGòy!Ó˚oƒ !lÓyÓ˚î Ü˛Ù≈§)!ã˛à%ˆÏ°yÓ˚ !Óàï˛ §yˆÏí˛¸ õyÑã˛ ò¢Ü˛ˆÌˆÏÜ˛ !lÓ˚hs˝Ó˚ !ÓÜ˛y¢ •ˆÏÎ˚ xy§ˆÏSÈ– ï˛Ìy!˛õ òy!Ó˚ ÏoÓ˚ÙˆÏôƒ ˆÙÔ!°Ü˛ ˆÜ˛yˆÏly ˛õ!Ó˚Óï≈˛l §y!ôï˛ •Î˚!l– ï%˛!ÙˆòˆÏáSÈ ˆÎñ òy!Ó˚oƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚î Ü˛Ù≈§)!ã˛à% Ï°yÓ˚ lyˆÏÙÓ˚˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ~Ü˛e#Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ xÌÓyÓ) õyhs˝!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚y • ÏÎ˚ ÏSÈ– Î!òG Ü˛Ù≈§)!ã˛à% Ï°yÓ˚ myÓ˚y x!ï˛ò!Ó˚o ÏòÓ˚ §¡õ!_Ó˚ Ùy!°Ü˛ylyÎ˚ñ í zÍ˛õyòl ≤Ã!Ü Î˚yÎ˚ ~ÓÇˆÙÔ!°Ü˛ §%!Óôyà% Ï°y ˛õyGÎ˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ˆÜ˛yˆÏly !ÓˆÏ¢£Ï˛õ!Ó˚Óï≈˛l ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚!l– !ÓˆÏ¢£ÏK˛Ó˚y Îál•z ~•zÜ˛Ù≈§)!ã˛à%ˆ Ï°yÓ˚ Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚ˆ ÏSÈlñ ï˛ál•z ~•zÜ˛Ù≈§)!ã˛à% Ï°yÓ˚ §Ê˛°ï˛yÙ)°Ü˛ ÓyhflÏÓyÎ˚ ÏlÓ˚ «˛ Ïe !ï˛l!ê˛≤Ãôyl ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛yÓ˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚ í˛zˆÏmà ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl–ç!Ù ~ÓÇ xlƒylƒ §¡õ!_Ó˚ x§Ù Ó ˝ê˛ ÏlÓ˚ çlƒ ≤Ãï˛ƒ«˛òy!Ó˚oƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚î Ü˛Ù≈§)!ã˛à% Ï°yÓ˚ myÓ˚y !Ó_Óyl çlàîÓ˚y•zí˛z˛õÜ,˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– òy!Ó˚oƒï˛yÓ˚ ÙyeyÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ òy!Ó˚oƒò)Ó˚#Ü˛Ó˚î Ü˛Ù≈§)!ã˛à%ˆÏ°yÓ˚ ÙˆÏôƒ §¡õò Ó^˝ê˛ˆ ÏlÓ˚x˛õÎ≈yÆï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï˛ySÈyí˛¸yñ ~•z Ü˛yÎ≈Ü ˛Ùà%ˆÏ°yÓ˚ÓyhflÏÓyÎ˚l ≤Ãôylï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ~ÓÇ ÓƒyÇÜ˛ Ü˛Ù≈Ü˛ï≈˛yˆÏòÓ˚G˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎˆÏ•ï%˛ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ü˛Ù≈Ü˛ï≈˛yÓ˚y


Ø §Ù%o í˛z˛õÜ)˛°#Î˚ ~°yÜ˛yñ ÙÓ˚%Ë)˛!Ùñ ˛õy•y!í˛¸ í˛z˛õçy!ï˛ xM˛° ~ÓÇ í˛z˛õçy!ï˛ xM˛°à%ˆÏ°yˆÏï˛ §Ω˛Ó ~Ùl!ï˛l ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ §%ˆÏÎyàà%ˆÏ°yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ Óî≈ly Ü˛ˆÏÓ˚y ˆÎà%ˆÏ°y iä Ü˛yˆÏçÓ˚çlƒ áyòƒ Ü˛Ù≈§)!ã˛ ~ÓÇ iiä fl∫!lÎ%!=˛ Ü˛Ù≈§ÇfiÌy ÏlÓ˚ xô# Ïl Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ–

Ø ï%˛!Ù ˆï˛yÙyÓ˚ ~°yÜ˛yÎ˚ Óy ≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢# xM˛°à%ˆÏ°yˆÏï˛ !Ó!Ë˛ß¨ í˛zß¨Î˚lÙ)°Ü˛ Ü˛yç ˆòˆÏá ÌyÜ˛ˆÏÓ– ÎyÓ˚ ÙˆÏôƒÓ˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ §í˛¸Ü˛ !lÙ≈yîñ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ •y§˛õyï˛y°à%ˆÏ°yˆÏï˛ xRy!°Ü˛y !lÙ≈yîñ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ !Óòƒy°Î˚ !lÙ≈yî •zï˛ƒy!ò– ï% !ÙG•z §ÙhflÏ fiÌylà% Ï°y õ!Óò¢≈l Ü˛ ÏÓy ~ÓÇ Ü˛y ÏçÓ ≤ÃÜ, !ï˛Ó í z õÓ !lË≈ Ó Ü˛ ÏÓ Ü˛ï˛ §ÇáƒÜ˛ °yÜ˛ !lÎ%!=˛ ˛õ ÏÎ ÏSÈ~ÓÇ ï˛y ÏòÓ Ü˛# õ!ÓÙyî Ùç%!Ó òGÎy • ÏFSÈñ ï˛yÓ í z õÓ ò%•zÈüÈ!ï˛l õ,¤˛yÓ ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!ï˛ ÏÓòl ≤Ã›ï˛ Ü˛ ÏÓy–


Óy: 4.4 ı Ó˚yÙòy§ ˆÜ˛yí˛¸ÓyÓ˚ °«˛ƒ•#l §í˛¸Ü˛

Ó˚ã˛ ÏÜ˛ë˛y @˝Ãy ÏÙÓ˚ Ó˚yÙòy§ Ü˛yí ¸Óy ~ê˛y ¢% Ïl xyl Ï® xyd•yÓ˚y •Î˚!l Îñ § 17.44 °«˛ ê˛yÜ˛y ÎÈüÈˆÜ˛y ÏlyË˛y ÏÓ§Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ ˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈl– 1993 §yˆÏ°Ó˚ ˆ¢ˆÏ£ÏÓ˚ !òˆÏÜ˛ í˛z˛õçy!ï˛ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ lyˆÏÙ §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ó˚ã˛ˆÏÜ˛ë˛y @˝ÃyˆÏÙÓ˚!ï˛l !Ü˛ˆÏ°y!Ùê˛yÓ˚ òˆÏâ≈ƒÓ˚ Ó˚yhflÏyÓ˚ !lÙ≈yîÜ˛yÎ≈ 17.44 °«˛ ê˛yÜ˛yÎ˚ §¡õß¨ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ ≤ÃÜ˛“ •yˆÏï˛ !lˆÏÎ˚!SÈˆÏ°l–

Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ò!Ó˚oï˛Ù ˆç°y •° §%Ó˚à%çy ÈüÈ 55 ÎyÓ˚ ¢ï˛yÇ¢ çlˆÏày¤˛#•z í˛z˛õçy!ï˛ xÇˆÏ¢Ó˚– ˛õy•y!í˛¸ Óy!•!° ˆÜ˛yí˛¸Óyñ ÎyÓ˚y ò!Ó˚oˆÏòÓ˚G §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ x!hs˝Ù 5 ¢ï˛yÇ¢ xÇˆÏ¢Ó˚ ÙˆÏôƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ï˛yˆÏòÓ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ xy!òÙ çlçy!ï˛!•§y ÏÓ ï˛y!°Ü˛yË% =˛ Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈl– ï˛y ÏòÓ˚ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ çlƒ !Ó Ï¢£Ï ≤ÃÎ˚y§ ã˛° ÏSÈ Îáy Ïl !Ó¢y° õ!Ó˚Ùyî xÌ≈ xhs˝Ë%≈ =˛ Ü˛Ó˚y•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆÜ˛w#Î˚ xˆÏÌ≈ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ ≤ÃÜ˛ˆÏ“Ó˚ ÙˆÏï˛y•z ˛õy•y!í˛¸ ˆÜ˛yí˛¸Óy ≤ÃÜ˛ˆÏ“ ˛õyÑã˛ ÓSÈˆÏÓ˚ 42 ˆÜ˛y!ê˛ ê˛yÜ˛y ÓƒÎ˚ Ü˛Ó˚y•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–

ˆòˆÏ¢Ó˚ õy•y!í˛¸ Ü˛yí˛¸Óy çlçy!ï˛Ó˚ §Çáƒy ≤ÃyÎ˚ 15000ñ ÎyÓ˚ Ó,•Í xÇ¢•z §%Ó˚à%çyˆÏï˛•z Ó§Óy§ Ü˛ˆÏÓ˚– Î!òG!Ü˛S%È Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yÓ˚ˆÏî ~•z õy•y!í˛¸ Ü˛yí˛¸˚Óy í˛zß¨Î˚l ≤ÃÜ˛“!ê˛Ó˚ !Ë˛!_ Ó˚yÎ˚àí˛¸ ç°yˆÏï˛•z Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Ó˚ã˛ˆÏÜ˛ë˛y @˝ÃyˆÏÙ˛õy•y!í˛¸ ˆÜ˛yí˛¸˚Óy Ó˚yhflÏy !lÙ≈yˆÏî ~Ü˛!ê˛•z Ùye ˆSÈyˆÏê˛y §Ù§ƒy !SÈ° ÈüüüÈ ˆ§áyˆÏly ˆÜ˛yˆÏly ˛õy•y!í˛¸ ˆÜ˛yí˛¸Óy ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ ÌyÜ˛ï˛ly– Ó˚yÙòyˆÏ§Ó˚ õ!Ó˚ÓyÓ˚•z ≤ÃÜ,˛ï˛˛õˆÏ«˛ ~Ü˛!ê˛ Óƒ!ï˛Ü ˛Ù !SÈ°–

~Ü˛çl ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ §Çàë˛ˆÏlÓ˚ åNGOä Ü˛Ù≈Ü˛ï≈˛yÓ˚ Ó=˛Óƒ •° ÈüüüÈ Ú~ˆÏï˛ !Ü˛S%È xyˆÏ§ ÎyÎ˚ ly ~•z §Ü˛°≤ÃÜ˛“à%ˆÏ°y ˛õy•y!í˛¸ ˆÜ˛yí˛¸˚ÓyˆÏòÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly≤ÃÜ˛yÓ˚ °yˆÏË˛ xy§ˆÏSÈ ly ~Ùl!Ü˛ ~Ü˛!ê˛ §%•z!ÙÇ ˛õ%° ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ ÓyÇˆÏ°yÓ˚!lÙ≈yîG çlçy!ï˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ lyˆÏÙ•z Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ–Û Ó˚yÙòyˆÏ§Ó˚ SÈˆÏ° Ó˚yÙyÓï˛yÓ˚ Ü˛yí˛¸Óy ÓˆÏ°ˆÏSÈl Îñ Ú~•z @˝ÃyˆÏÙ õy•y!í˛¸ˆÜ˛yí ¸Óy õ!Ó˚Óy ÏÓ˚Ó˚ §Çáƒy Ü˛ï˛ ï˛y Ü˛í z çylyÓ˚ ã˛T˛y Ü˛ ÏÓ˚!lÛ ~ÓÇ Ú~áy Ïl ï˛y xy Ïà•z ~Ü˛ê˛y ÜÑ yã˛y Ó˚yhflÏy !SÈ°Û– Úï˛yÓ˚y~•z Ü˛yÑã˛y Ó˚yhflÏyÓ˚ í z õÓ˚ ¢%ô%Ùye !Ü˛S%È °y°Ùy!ê˛ !ò ÏÎ˚!SÈ°– 17.44 °«˛ ê˛yÜ˛y áÓ˚ã˛ Ü˛Ó˚y § Ï_¥G ~•z Ó˚yhflÏy!ê˛ xyçG õyÜ˛y•Î˚!l–Û

Ó˚yÙòyˆÏ§Ó˚ ã˛y!•òy ˆï˛y á%Ó•z §yôyÓ˚î– ˆ§ ÓˆÏ°ˆÏSÈñ ÚÚxy!ÙˆÏï˛y ¢%ô%Ùye !Ü˛S%È ç° ã˛y•z– ÚxyÙÓ˚y ç° SÈyí˛¸yÜ˛#Ë˛y ÏÓ Ü, !£Ï Ü˛Ó˚Ó⁄ ÓyÓ˚ÓyÓ˚ çyÓ˚ òGÎ˚yÓ˚ õÓ˚ § Ó Ï°!SÈ°ñ Ú17.44 °«˛ ê˛yÜ˛y Ó˚yhflÏy !lÙ≈y Ïî Óƒ ÏÎ˚Ó˚ õ!Ó˚Ó Ïï≈ ï˛yÓ˚yÎ!ò xyÙyÓ˚ ç!Ù Ïï˛ ÌyÜ˛y !ÓÜ˛° Ü% ÏÎ˚y!ê˛Ó˚ í zß¨!ï˛Ü˛ Ï“ Ü˛ ÏÎ˚Ü˛ •yçyÓ˚ ê˛yÜ˛y ÓƒÎ˚ Ü˛Ó˚ï˛ñ ï˛y• Ï° !Ü˛ §ê˛y Ë˛y Ï°y •ï˛ ly⁄ç!ÙÓ˚ xÓfiÌyÓ˚G !Ü˛S%È í˛zß¨Î˚l ≤ÃˆÏÎ˚yçlñ !Ü˛v ï˛yÓ˚y !Ü˛S%È ç° !òˆÏÎ˚•z Ü˛yç!ê˛ ¢%Ó˚% Ü˛Ó˚%Ü˛–Û

Ó˚yÙòyˆÏ§Ó˚ §Ù§ƒyà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ xÓˆÏ•°y Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°– §Ó˚Ü˛yÓ˚ ¢%ô%Ùye ~Ü˛!ê˛ °«˛ƒ˛õ)Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛ˆÏÎ˚!SÈ°– Î!ò~•z làò Ó˚y!¢ˆÏÜ˛ ÓƒyÇˆÏÜ˛ ÙÎ˚y!ò xyÙylï˛ åFDä Ó˚)ˆÏ˛õ à!FSÈï˛ Ó˚yáy •ï˛ ï˛y•ˆÏ° Ü˛yˆÏly õy•y!í˛¸ Ü˛yí˛¸Óy õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚Ü˛yí˛zˆÏÜ˛ Ü˛áˆÏly Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ï˛ ly– ¢%ô%Ùye §%ò !òˆÏÎ˚•z §%Ó˚à%çyÓ˚ çlàˆÏîÓ˚ ç#ÓlÎyeyÓ˚ Ùyl á%Ó•z Ë˛yˆÏ°y ÌyÜ˛ï˛ÛÈüüüÈ ~Ü˛çl §Ó˚Ü˛y!Ó˚ Ü˛Ù≈Ü˛ï≈˛y •y§ƒˆÏÜ˛Ôï%˛ˆÏÜ˛Ó˚ §ˆÏAà ÓˆÏ°ˆÏSÈl–

ˆÜ˛í˛zÈüÈ•z Ó˚yÙòy§ˆÏÜ˛ !çK˛y§y Ü˛ˆÏÓ˚!l ˆÎ ÈüüüÈ ≤ÃÜ,˛ï˛˛õˆÏ«˛ ï˛yÓ˚ Ü˛# ≤ÃˆÏÎ˚yçl !SÈ°ñ ï˛yÓ˚ §Ù§ƒy Ü˛# !SÈ°ñ xÌÓy~•z §Ù§ƒyà%ˆÏ°yÓ˚ §ÙyôyˆÏl ï˛yˆÏÜ˛ xhs˝Ë%≈˛=˛ Ü˛ˆÏÓ˚!l– ~Ó˚ ˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ 17.44 °«˛ ê˛yÜ˛y ÓƒˆÏÎ˚ ï˛yÓ˚ lyˆÏÙ ~Ü˛!ê˛ Ó˚yhflÏy˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ !òˆÏÎ˚!SÈ°ñ Îy Ü˛álG ï˛yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏl ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚!l– ï˛yÓ˚ lyˆÏÙ ˜ï˛!Ó˚ °«˛ƒ•#l ò%•z !Ü˛ˆÏ°y!Ùê˛yÓ˚§í˛¸ˆÏÜ˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ã˛°yÓ˚ çlƒ ˆÎ•z xyÙÓ˚y ˛õy Óyí˛¸y°yÙñ ï˛ál•z Ó˚yÙòy§ ˆÜ˛yí˛¸Óy ÓˆÏ° í˛zë˛°ñ Ú§ƒyÓ˚ñ xyÙyÓ˚ çˆÏ°Ó˚§Ù§ƒyÓ˚ !Ü˛S%È §Ùyôyl Ü˛Ó˚%lÛ–

í˛zÍ§ ı !˛õÉ §y•zlyÌñ 1966ñ ~!Ó Ó!í˛ °yË˛§‰ ~ à%í˛ í»˛ê‰˛ ı ˆfiê˛y!Ó˚ç Ê ˛Ù •z!u˛Î˚yç ˆ˛õyˆÏÓ˚T˛ !í˛!fiê˛∆Q§‰ñˆ˛õAà%•zl Ó%Ü˛§‰ñ !lí˛z!ò!Õ‘ ÌˆÏÜ˛ §ÇÜ˛!°ï˛–

77òy!Ó˚oƒ

ò%Ó˚!Ë˛§!rôÙ)°Ü˛ñ x˛õÎ≈yÆÓ˚)ˆÏ˛õ ≤Ã!¢«˛î≤ÃyÆñ ò%l#≈!ï˛≤ÃÓî ~ÓÇ fiÌyl#Î˚ àîƒÙylƒˆÏòÓ˚ myÓ˚y xˆÏlÜ˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ã˛y Ï õÓ˚ §¡ø%á#l •Î˚ñ ï˛y•z §¡õòà% Ï°yÓ˚ xò«˛ï˛yÓ˚ § ÏAàÓƒÓ•yÓ˚ ~ÓÇ x˛õã˛Î˚ •ˆÏÎ˚ ï˛yˆÏÜ˛– ~•z Ü˛Ù≈§)!ã˛à% Ï°yÓ˚≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ ˆ«˛ˆÏe fiÌyl#Î˚ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛ylà%ˆÏ°yÓ˚xÇ¢@˝Ã•ˆÏîÓ˚ xË˛yÓG °«˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–

òy!Ó˚oƒ §#Ùy ÏÓ˚áyÎ˚ Óy òy!Ó˚oƒ §#Ùy ÏÓ˚áyÓ˚ !Ü˛S%Èê˛yí˛z˛õˆÏÓ˚ Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ò%Ó≈°ï˛Ó˚ ˆ◊!îÓ˚ çlƒ§Ó˚Ü˛yÓ˚ myÓ˚y à,•#ï˛ l#!ï˛à% Ï°y ÓƒÌ≈ • ÏÎ˚ ÏSÈ– ~ê˛yG flõT˛ˆÎñ ¢%ô%Ùye í˛zFã˛ ≤ÃÓ,!Âô òy!Ó˚oƒ •…yˆÏ§ ÎˆÏÌT˛ lÎ˚–ò!Ó˚oˆÏòÓ˚ §!Ü ˛Î˚ xÇ¢@˝Ã•î SÈyí˛¸y ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃÜ˛“ˆÏÜ˛•z

§Ê˛°ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó lÎ˚–

òy!Ó˚oƒ Ó›ï˛ õˆÏ«˛ ï˛ál•z ò)Ó˚#Ë)˛ï˛ •ˆÏÓ Îálò!Ó˚oÓ˚y §!Ü ˛Î˚Ë˛yˆÏÓ ≤ÃÓ,!ÂôÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ xÇ¢@˝Ã•î ¢%Ó˚%Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ~ê˛y ï˛ál•z §Ω˛Ó Îál ò!Ó˚oÓ˚y §yÙy!çÜ˛§ã˛°Ü˛Ó˚î ≤Ã!Ü Î˚yÎ˚ xÇ¢@˝Ã•î Ü˛Ó˚ ÏÓñ ≤ÃÓ,!ÂôÓ˚ ≤Ã!Ü Î˚yÎ˚ò!Ó˚o çlàî xÇ¢@˝Ã•ˆÏî í˛zÍ§y!•ï˛ •ˆÏÓ ~ÓÇ ~Ü˛•z§ˆÏAà ï˛yˆÏòÓ˚ «˛Ùï˛yÎ˚l Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ– ~ê˛y Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚§%ˆÏÎyà §,!T˛ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛Ó˚ˆÏÓ ÎyÓ˚ Ê˛ˆÏ° ò!Ó˚oˆÏòÓ˚xyˆÏÎ˚Ó˚ hflÏÓ˚ñ ò«˛ï˛yÓ˚ í˛zß¨Î˚lñ fl∫yfiÌƒ ~ÓÇ fl∫y«˛Ó˚ï˛yÓ˚•yÓ˚ Ó,!Âô õyˆÏÓ– ï˛ySÈyí˛¸yG òy!Ó˚oƒ@˝ÃhflÏ ~°yÜ˛yà% Ï°yˆÏÜ˛!ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚y ≤Ã ÏÎ˚yçl ~ÓÇ ~°yÜ˛yà% Ï°y Ïï˛ !Óòƒy°Î˚ñ§í˛¸Ü˛ñ !Óò%ƒÍ ê˛!°ˆÏÎyàyˆÏÎyàñ ï˛ÌƒÈüÈ≤ÃÎ%!=˛àï˛ §Óyñ≤Ã!¢«˛î ≤Ã!ï˛¤˛yl •zï˛ƒy!ò ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛•ˆÏÓ–


xyÙÓ˚y fl∫yô#lï˛yÓ˚ õˆÏÓ˚ ≤ÃyÎ˚ SÈÎ˚ ò¢Ü˛ x!ï˛Ü ˛ÙÜ˛ˆ ÏÓ ˚ ˆÊ˛ˆ Ï°!SÈ– xyÙyˆ ÏòÓ˚ §Ü˛° l#!ï˛§Ù)ˆ Ï•Ó˚ ˚í˛ zˆ Ïj¢ƒà%ˆÏ°yˆÏï˛ Ó°y •ˆÏÎ˚!SÈ° ˆÎñ §Ùï˛y ~ÓÇ§yÙy!çÜ˛ lƒy ÏÎ˚Ó˚ õy¢y˛õy!¢ o%ï˛ ~ÓÇ §%£ÏÙ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛í˛zß¨Î˚ ÏlÓ˚ ≤Ã§yÓ˚ âê˛ ÏÓ– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ Î §Ó˚Ü˛yÓ˚•z «˛Ùï˛yÎ˚ÌyÜ%˛Ü˛ ly ˆÜ˛lñ l#!ï˛ !lô≈yÓ˚Ü˛Ó˚y §Ó≈òy•z òy!Ó˚oƒò)Ó˚#Ü˛Ó˚î ÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ Ù%áƒ ã˛ƒy Ï°O !•§y ÏÓ @˝Ã•î Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈl–ˆòˆÏ¢ ã˛Ó˚Ù ò!Ó˚oˆÏòÓ˚ §Çáƒy Ü˛ˆÏÙˆÏSÈ ~ÓÇ !Ü˛S%È Ó˚yˆÏçƒ~•z ò!Óo ÏòÓ §Çáƒy çyï˛#Î˚ à Ïí ¸Ó˚ ã˛ ÏÎ˚G Ü˛Ù– ï˛Ìy!˛õ§ÙyˆÏ°yã˛ˆÏÜ˛Ó˚y ò!áˆÏÎ˚ˆÏSÈl Î !Ó¢y° §¡õˆÏòÓ˚ Ó^˝ê˛l~ÓÇ ÓƒÎ˚ §ˆÏ_¥G xyÙÓ˚y òy!Ó˚oƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ °ˆÏ«˛ƒˆ˛õÑÔSÈyˆÏly ˆÌˆÏÜ˛ xˆÏlÜ˛ ò)ˆÏÓ˚•z Ó˚ˆÏÎ˚ ˆà!SÈ– ÙyÌy!˛õS%ÈxyÎ˚ ~ÓÇ àí˛¸ ç#ÓlÎyeyÓ˚ ÙyˆÏlÓ˚ í˛zß¨!ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñˆÙÔ!°Ü˛ ã˛y!•òyà%ˆÏ°y ˛õ)Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏeG !Ü˛S%È x@˝Ãà!ï˛âˆÏê˛ˆÏSÈ– !Ü˛v Îál ~•z Óƒy˛õyˆÏÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆòˆÏ¢Ó˚

!ã˛e 4.7 ı fl;ƒy˛õ §Ç@˝Ã•Ü˛yÓ˚# ı Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚xÓƒÓfiÌy çlàîˆÏÜ˛ fl∫“ Ùç%!Ó˚ˆÏï˛ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛Óyôƒ Ü˛ˆÏÓ˚–


x@˝Ãà!ï˛Ó˚ §yˆÏÌ ï%˛°ly Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛ál xyÙyˆÏòÓ˚Ü˛yÎ≈Ü˛y!Ó˚ï˛y ï˛ï˛ê˛y § Ïhs˝y£ÏçlÜ˛ lÎ˚– ï˛ySÈyí ¸yñ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚Ê˛° §Ü˛° xÇˆÏ¢Ó˚ çlàˆÏîÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ˆ˛õÔÑSÈyÎ˚!l–§yÙy!çÜ˛ ~ÓÇ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ !òÜ˛ !òˆÏÎ˚çlàˆÏîÓ˚ !Ü˛S%È xÇ¢ñ xÌ≈l#!ï˛Ó˚ !Ü˛S%È ˆ«eñ ˆòˆÏ¢Ó˚

!Ü˛S%È xM˛°à% Ï°y í˛zß¨ï˛ ˆò¢à% Ï°yÓ˚ §ˆÏAà ˛õyÕ‘y !òˆÏï˛˛õyˆÏÓ˚ñ ï˛Ìy!˛õ ~Ùl xˆÏlÜ˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyÓ˚y ~álGòy!Ó˚ ÏoƒÓ˚ ò%T˛ã˛Ü åvicious circle of povertyä Ì ÏÜ˛ˆÓˆÏÓ˚yˆÏï˛ §ÙÌ≈ •Î˚!l–

§Ç!«˛Æ Ó,!_

Ø Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ í zß¨Î˚lÙ)°Ü˛ Ó˚î ÏÜ˛Ô¢°à% Ï°yÓ˚ Ù Ïôƒ òy!Ó˚oƒï˛y ò)Ó˚#Ü˛Ó˚î•z •° ≤Ãôyl í z Ïj¢ƒ–

Ø áyòƒoÓƒ SÈyí ¸y xlƒylƒ o ÏÓƒÓ˚ í z õÓ˚ l)ƒlï˛Ù Óƒ ÏÎ˚Ó˚ § ÏAà @˝ÃyÙ#î G ¢•Ó˚ ~°yÜ˛yà%!° Ïï˛ ÎÌyÜ ÏÙ2400 ~ÓÇ 2100 Ü˛ƒy°!Ó˚ ˜ò!lÜ˛ ÙyÌy!˛õS%È ˆË˛yàÓƒÎ˚ˆÏÜ˛•z òy!Ó˚oƒ§#Ùy ˆÓ˚áy Óy ã˛Ó˚Ù òy!Ó˚oƒÓˆÏ°–

Ø Îál ò!Ó˚oˆÏòÓ˚ §Çáƒy ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ xl%˛õyï˛ ï%˛°ly Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ï˛ál xyÙÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yˆÏçƒÓ˚ ~ÓÇ!Ó!Ë˛ß¨ §Ù ÏÎ˚Ó˚ Ù Ïôƒ çlà ÏîÓ˚ òy!Ó˚ ÏoƒÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ hflÏÓ˚ §¡∫ Ïrô ôyÓ˚îy õy•z–

Ø Ë˛yÓ˚ Ïï˛ ò!Ó˚o ÏòÓ˚ §Çáƒy ~ÓÇ Ùyê˛ çl§ÇáƒyÓ˚ Ù Ïôƒ ï˛y ÏòÓ˚ xl% õyï˛ Î ÏÌT˛ õ!Ó˚Ùy Ïî Ü˛ ÏÙ ÏSÈ–1990 ÈüÈ~Ó˚ ò¢ˆÏÜ˛ ≤ÃÌÙÓyˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏï˛y ã˛Ó˚Ù ò!Ó˚oˆÏòÓ˚ §Çáƒy •…y§ ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈ–

Ø ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ò!Ó˚oÓ˚y•z @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yà% Ï°y Ïï˛ Ó§Óy§ Ü˛ ÏÓ˚ ~ÓÇ ï˛yÓ˚y !l Ïç ÏòÓ˚ ÏÜ˛ x!lÎ˚!Ùï˛ Gxò«˛ Ü˛y Ïç !l ÏÎ˚y!çï˛ Ó˚y Ïá–

Ø xyÎ ~ÓÇ ÓƒÎ §ÇÜ yhs˝ õÂô!ï˛à% Ï°yÓ Ù Ïôƒ ò!Óo çlà ÏîÓ xlƒylƒ à%îyÓ!° !Ó ÏÓã˛ly Ü˛Óy •Î ly–

Ø x ÏlÜ˛ ÓÍ§Ó˚ ô ÏÓ˚•z §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ë˛yÓ˚ Ïï˛ òy!Ó˚oƒ Ü˛Ùy ÏlyÓ˚ çlƒ !ï˛l!ê˛ õÂô!ï˛ xl%§Ó˚î Ü˛ ÏÓ˚ xy§ ÏSÈlı ≤ÃÓ,!Âô §ÇÜ yhs˝ í zß¨Î˚lñ !l!ò≈T˛ òy!Ó˚oƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚î Ü˛Ù≈§)!ã˛ ~ÓÇ ò!Ó˚o ÏòÓ˚ l)ƒlï˛Ù ÙÔ!°Ü˛ §%!Óôy≤Ãòyl–

Ø §¡õ!_Ó˚ Ùy!°Ü˛ylyÓ˚ •hflÏyhs˝Ó˚ñ í zÍ˛õyòl ≤Ã!Ü Î˚yÓ˚ ~ÓÇ ò!Ó˚o çlàî ÏÜ˛ ÙÔ!°Ü˛ §%!Óôy òGÎ˚yÓ˚ˆ«˛ Ïe §Ó˚Ü˛yÓ˚ ÏÜ˛ ~álG õò Ï«˛˛õ lGÎ˚y Óy!Ü˛ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ–

79òy!Ó˚oƒ

1. ò!Ó˚o !ã˛!•´ï˛Ü˛Ó˚ Ïî Ü˛ƒy°!Ó˚!Ë˛!_Ü˛ l#!ï˛ õÎ≈yÆ lÎ˚ Ü˛l⁄

2. ÚÜ˛yˆÏçÓ˚ !Ó!lÙˆÏÎ˚ áyòƒÛ ≤ÃÜ˛“ Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyV˛⁄

3. Ë˛yÓ˚ Ïï˛ òy!Ó˚oƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚ Ïî Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl §,!T˛Ü˛yÓ˚# ≤ÃÜ˛“à% Ï°y à%Ó%c˛õ)î≈ Ü˛l⁄

4. xyÎ˚ í z õyç≈lÜ˛yÓ˚# §¡õòà% Ï°y òy!Ó˚ ÏoƒÓ˚ §Ù§ƒyÓ˚ §Ùyôy Ïl Ü˛#Ë˛y ÏÓ §¡õÜ≈ Î%=˛⁄

5. Ë˛yÓ˚ Ïï˛ òy!Ó˚oƒ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚ Ïî §Ó˚Ü˛y ÏÓ˚Ó˚ òy!Ó˚oƒ !Ó ÏÓ˚yô# !eÙy!eÜ˛ õò Ï«˛˛õ §Ê˛° •Î˚!l– Ùï˛yÙï˛ Óƒ=˛Ü˛ ÏÓ˚y–

6. §Ó˚Ü˛yÓ˚ ÓÎ˚flÒ °yÜ˛ñ à!Ó˚Ó ~ÓÇ x§•yÎ˚ Ù!•°yˆÏòÓ˚ §•yÎ˚ï˛yÎ˚ Ü˛# Ü˛# Ü˛Ù≈§)!ã˛ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ⁄

7. ˆÓÜ˛yÓ˚c ~ÓÇ òy!Ó˚ˆÏoÓ˚ ÙˆÏôƒ Ü˛yˆÏly §¡õÜ≈˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ !Ü˛⁄ Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y–

8. ô ÏÓ˚y ï% !Ù à!Ó˚Ó õ!Ó˚ÓyÓ˚ Ì ÏÜ˛ xySÈ ~ÓÇ SÈy Ïê˛y òyÜ˛yl á%° Ïï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ì ÏÜ˛ §y•yÎƒ ã˛y•zSÈ– ï% !Ù§•yÎ˚ï˛yÓ˚ çlƒ Ü˛yl‰ ≤ÃÜ˛ Ï“Ó˚ xô#l xy ÏÓòl Ü˛Ó˚ ÏÓ ~ÓÇ Ü˛l⁄

9. @˝ÃyÙ#î ~ÓÇ ¢• ÏÓ˚Ó˚ òy!Ó˚ ÏoƒÓ˚ Ù Ïôƒ õyÌ≈Ü˛ƒ Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ˚y– ~ê˛y Ó°y Ü˛# !ë˛Ü˛ • ÏÓ òy!Ó˚oƒ @˝ÃyÙ Ì ÏÜ˛¢• ÏÓ˚ fiÌylyhs˝!Ó˚ï˛ • ÏÎ˚ ÏSÈ⁄ òy!Ó˚oƒ xl% õy Ïï˛Ó˚ à!ï˛≤ÃÜ, !ï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ ÏÓ˚ ï˛yÙyÓ˚ í z_ ÏÓ˚Ó˚ fl∫ õ Ï«˛Î%!=˛ òyG–

10. ôˆÏÓ˚y ï%˛!Ù @˝ÃyˆÏÙÓ˚ ~Ü˛çl Óy!§®yñ òy!Ó˚oƒ §Ù§ƒy ÙyÜ˛yˆÏÓ°yÎ˚ !Ü˛S%È ÓƒÓfiÌyÓ˚ §%˛õy!Ó˚¢ Ü˛ˆÏÓ˚y–

1. ï%˛!Ù xyˆÏ¢˛õyˆÏ¢Ó˚ 30 çl Óƒ!=˛Ó˚ òl!®l !Ó!Ë˛ß¨ oÓƒ Ë˛yˆÏàÓ˚ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚y– xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛òy!Ó˚ˆÏoƒÓ˚ Ùyey !lô≈yÓ˚ˆÏî ˙ Óƒ!=˛à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ xˆÏ˛õ«˛yÜ,˛ï˛ Ë˛yˆÏ°y ~ÓÇ áyÓ˚y˛õ xl%§yˆÏÓ˚ Ü ˛ÙÓÂôÜ˛ˆÏÓ˚y–

xl%¢#°l#

≤ÃhflÏy!Óï˛ x!ï˛!Ó˚=˛ Ü˛yç


2. ã˛yÓ˚!ê˛ !l¡¨ xyˆÏÎ˚Ó˚ õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ó›Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ê˛yÜ˛yÓ˚ xˆÏAÜ˛ xÌ≈ ÓƒˆÏÎ˚Ó˚ õ!Ó˚Ùyî §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚!lˆÏ¡¨Ó˚ §yÓ˚!î ˛õ)Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚y– xl%§rôyl!ê˛ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ˆÜ˛yl‰ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚!ê˛ xlƒ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ï% °lyÎ˚ x Ï õ«˛yÜ, ï˛ à!Ó˚Ó ï˛y ÓÓ˚ Ü˛ ÏÓ˚y– Î!ò òy!Ó˚oƒ Ó˚áy Óƒ!=˛ !˛õS%È Ùy!§Ü˛ 500 ê˛yÜ˛y !fiÌÓ˚ •Î˚ï˛ ÏÓ ã˛Ó˚Ù òy!Ó˚oƒG !lÓ) õî Ü˛ ÏÓ˚y–

25.0 35.9 28.7

5.7 6.1 9.9

17.4 14.1 10.3

15.1 12.7 19.6

6.3 5.3 13.1

3.3 3.8 4.0

10.8 10.8 8.1

16.5 11.3 6.4

100 100 100

62.9 72.2 72.8

˛õîƒ§yÙ@˝Ã# ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ Ü˛ ˛ õ!Ó˚ÓyÓ˚ á ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ à ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ âàÙ ‡ ã˛yí˛z°Ólflõ!ï˛ ˆï˛°!ã˛!l!Óò%ƒÍ‡xy Ï°yÜ˛ §Iy!âÜ˛y˛õí˛Óy!í˛¸ Ë˛yí˛¸y

3. !lˆÏ¡¨Ó˚ §yÓ˚!îˆÏï˛ ¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ !ò!Õ‘Ó˚ Ó!hflÏÓ˚ Óƒ!=˛ !˛õS%È !Ó!Ë˛ß¨ Ó›§yÙ@˝Ã#ˆË˛y ÏàÓ˚ í z õÓ˚ àí ¸ Ùy!§Ü˛ ÓƒÎ˚ òáy Ïly • ÏÎ˚ ÏSÈ– @˝ÃyÙyM˛ Ï° Úã˛yí z° ~ÓÇ àÙÛÈüÈ~ 25 ¢ï˛yÇ¢Ü˛ÌyÓ˚ xÌ≈ •° ≤Ã!ï˛ 100 ê˛yÜ˛y ÓƒˆÏÎ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ Ü˛Ó° 25 ê˛yÜ˛y ã˛yí˛z° ~ÓÇ àÙ Ü ˛ˆÏÎ˚ ÓƒÎ˚ •Î˚–§yÓ˚!î!ê˛ Ë˛yˆÏ°y Ü˛ˆÏÓ˚ õˆÏí˛¸y ~ÓÇ ≤ÃŸ¿à%ˆÏ°yÓ˚ í˛z_Ó˚ òyG–

Ó›§yÙ@˝Ã# @˝ÃyÙ#î ¢•%ˆÏÓ˚ !ò!Õ‘Ó˚ Ó!hflÏ§Ù)•

ã˛yí˛z° ~ÓÇ àÙí˛y° ~ÓÇ í˛y°çyï˛ õòyÌ≈ò%ô ~ÓÇ ò%?ôçyï˛ ˛õòyÌ≈Ê˛° ~ÓÇ ¢yÜ˛§Ó‰!çÙyÇ§ñ ÙySÈ ~ÓÇ !í˛Ù!ã˛!l°Óî ~ÓÇ Ù¢°yxlƒylƒ áyòƒ§yÙ@˝Ã#ˆÙyê˛ ı §Ü˛° áyòƒ ˛õòyÌ≈§yÙ@˝Ã#Ó˚ ÓƒˆÏÎ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚áyòƒ §yÙ@˝Ã#Ó˚ ¢ï˛yÇ¢

• !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ áyòƒ ˛õòyˆÏÌ≈Ó˚ §Ù!T˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ÓƒˆÏÎ˚Ó˚ ¢ï˛yÇ¢ ~ÓÇ ˆ§•zà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ x@˝Ãy!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ï% °ly Ü˛ ÏÓ˚y–

• ï% !Ù !Ü˛ Ù Ïl Ü˛Ó˚ Ó!hflÏ ~°yÜ˛yÓ˚ õ!Ó˚ÓyÓ˚à% Ï°y áyòƒ¢§ƒ ~ÓÇ í˛y°çyï˛#Î˚ ¢ Ï§ƒÓ˚ í z õÓ˚ x!ôÜ˛ !lË≈ Ó˚¢#°⁄

• !Ó!Ë˛ß¨ ~°yÜ˛yÎ˚ Ó§Óy§ Ü˛Ó˚ ÏSÈ ~Ùl çlàîÓ˚y Ü˛yl‰ o ÏÓƒÓ˚ G˛õÓ˚ Ü˛Ù ÓƒÎ˚ Ü˛Ó˚ ÏSÈ⁄ ~ ÏòÓ˚ ï% °ly Ü˛ ÏÓ˚y–

• ï%˛!Ù !Ü˛ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ ˆÎ Ó!hflÏÓy§#Ó˚y ÙySÈñ ÙyÇ§ ~ÓÇ !í˛ˆÏÙÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆÓ!¢ à%Ó˚%c ˆòÎ˚⁄

81òy!Ó˚oƒ

Books

DANDEKAR, V.M. and NILAKANTHA RATH. 1971. Poverty in India, Indian School of Politi-

cal Economy, Pune.

DREZE, JEAN. AMARTYA SEN & AKTHAR HUSAIN (Eds.). 1995. The Political Economy of

Hunger. Clarendon Press, Oxford.

NAOROJI, DADABHAI. 1996. Poverty and Un-British Rule in India, Publications Division,

Ministry of Information and Broadcasting, Government of India, Second Edition,

New Delhi.

SAINATH, P. 1996. Everybody Loves a Good Drought: Stories from India’s Poorest

Districts. Penguin Books, New Delhi.

SEN, AMARTYA. 1999. Poverty and Famines: An Essay on Entitlement and Deprivation.

Oxford University Press, New Delhi.

SU B R A M A N I A M , S. (Ed.). 2001. India’s Development Experience: Selected

Writings of S. Guhan. Oxford University Press, New Delhi.

Articles

KUMAR, NAVEEN and S.C. AGGARWAL. 2003. ‘Pattern of Consumption and Poverty in

Delhi Slums.’ Economic and Political Weekly, December 13, pp. 5294-5300.

MINHAS, B.S., L.R. JAIN and S.D. TENDULKAR. 1991. ‘Declining Incidence of Poverty in

the 1980s — Evidence versus Artefacts,’ Economic and Political Weekly, July 6-

13.

Government Reports

Report of the Expert Group of the Estimation of Proportion and Number of Poor,

Perspective Planning Division, Planning Commission Government of India, New Delhi,

1993.

Economic Survey (for various years). Ministry of Finance, Government of India.

Tenth Five Year Plan 2002-2007, Vol. II: Sectoral Policies and Programmes, Planning

Commission, Government of India, New Delhi.

Twelfth Five Year Plan (2012-17), Vols. I, II and III. Sage Publications Pvt. Ltd., New Delhi (for

Planning Commission, Government of India).

REFERENCES


~•z xôƒyÎ˚ ˛õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y §«˛Ù •ˆÏÓ ÈüüüÈ

l ÙylÓ §¡õòñ ÙylÓ Ù%°ôl ~ÓÇ ÙylÓ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ ôyÓ˚îy ˆ˛õˆÏï˛–

l ÙylÓ Ù)°ôˆÏl !lÎ%!=˛ñ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚l G ÙylÓ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ Îyà§)e çylˆÏï˛–

l §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ !¢«˛y G fl∫yfiÌƒ áyˆÏï˛ ÓƒˆÏÎ˚Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛–

l Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ !¢«˛yÓ˚ «˛ˆÏe x@˝Ãà!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ çylˆÏï˛–

Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ÙylÓÙ)°ôl àë˛l

5

83Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ÙylÓ Ù)°ôl àë˛l

5.1 Ë)˛!ÙÜ˛y~Ùl ~Ü˛!ê˛ í˛z˛õyòyl !lˆÏÎ˚ !ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚y Îy

ÙylÓçy!ï˛Ó˚ !ÓÜ˛y¢ˆÏÜ˛ xˆÏlÜ˛ Ó!¢ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ–§Ω˛Óï˛ ~ê˛y Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ K˛yl §Ç@˝Ã• G ï˛yÓ˚ ≤Ã§yÓ˚ˆÏîÓ˚«˛Ùï˛y Îy ˆ§ Ü˛ˆÏÌy˛õÜ˛ÌˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙñ àyˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ~ÓÇ !Ó¢ò Ó=+ ï˛yÓ˚ Ùyôƒ ÏÙ Ü˛Ó˚ ÏSÈ– !Ü˛v Ùyl%£Ï á%Ó ¢#â •zçylˆ Ïï˛ ˛õyÓ ˚° ˆÎñ ~ §ÙhflÏ !ç!l§à%ˆ Ï°yˆ ÏÜ˛ò«˛ï˛y˛õ)î≈Ë˛y ÏÓ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ xyÙy ÏòÓ˚ õÎ≈yÆ ≤Ã!¢«˛î GÜ%˛¢°ï˛y ≤ÃˆÏÎ˚yçl– xyÙÓ˚y çy!l ˆÎñ ~Ü˛çl !¢!«˛ï˛ˆ°y ÏÜ˛Ó ◊Ùò«˛ï˛yñ ~Ü˛çl x!¢!«˛ï˛ °y ÏÜ˛Ó ◊Ùò«˛ï˛yˆÌˆÏÜ˛ Ó!¢ ~ÓÇ ï˛y•z õ)Ó≈Óï≈˛# çlñ õÓ˚Óï≈˛# çl ÌˆÏÜ˛

ˆÓ!¢ xyÎ §,!T˛ Ü˛Ó Ïï˛ §«˛Ù ~ÓÇ Ê˛°◊%!ï˛ Ïï˛ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛≤ÃÓ,!Âô Ïï˛ ï˛yÓ˚ Îyàòyl Ó!¢ •Î˚–

!¢«˛yÓ˚ xˆÏß∫£Ïî ˆÜ˛Ó°Ùye Ùyl%£ÏˆÏÜ˛ í˛zFã˛˛í z õyç≈ ÏlÓ «˛Ùï˛y•z ≤Ãòyl Ü˛ ÏÓ ly ÓÓÇ ï˛yÓ xyÓG x ÏlÜ˛Ù)°ƒÓyl í˛z˛õÜ˛y!Ó˚ï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~ê˛y Ùyl%£ÏˆÏÜ˛ í˛zFã˛ï˛Ó˚§yÙy!çÜ˛ !fiÌ!ï˛ G ˆàÔÓ˚Ó ≤Ãòyl Ü˛ ÏÓ˚– ~ê˛y ~Ü˛çlÙyl%£Ï ÏÜ˛ ï˛yÓ˚ ç#Ó ÏlÓ˚ ï% °lyÙ)°Ü˛ Ë˛y Ï°y !ÓÜ˛“à%!° ÏÜ˛ˆÓ ÏSÈ lGÎ˚yÓ˚ «˛ Ïe Îyàƒ ÓylyÎ˚ó ~ê˛y §Ùy Ïç ã˛° Ïï˛ÌyÜ˛y ˛õ!Ó˚Óï≈˛là%!°ˆÏÜ˛ Ó%V˛ˆÏï˛ K˛yl ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ñ ~ê˛yí˛zqyÓl# «˛Ùï˛yˆÏÜ˛ í˛zj#!˛õï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– x!ôÜ˛vñ !¢!«˛ï˛

!ã˛e 5.1 ı Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ ˛õÎ≈yÆ !¢«˛y ~ÓÇ ≤Ã!¢«˛î áyÙyˆÏÓ˚Ó˚‡ç!ÙÓ˚ í˛zÍ˛õyòl¢#°ï˛y Óyí˛¸yˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–

!¢«˛yÓ˚ çlƒ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ G Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ï˛•!Ó° Ì ÏÜ˛ Óƒ ÏÎ˚Ó˚ ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y ÏÜ˛ ¢%ô%Ùye ≤Ãï˛ƒ«˛ Ê˛°yÊ˛°!òˆÏÎ˚ õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚y !ë˛Ü˛ •ˆÏÓ ly– §yôyÓ˚î Ùyl%£Ï §ã˛Ó˚yã˛Ó˚ Î ôÓ˚ˆÏlÓ˚ §%ˆÏÎyà °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚l ï˛yÓ˚ ÌˆÏÜ˛ Ó,•_Ó˚§%ˆÏÎyà ≤ÃòyˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !Ó!lˆÏÎ˚yà °yË˛çlÜ˛– ~Ó˚ xÌ≈ òÑyí˛¸yÎ˚ ÎyÓ˚y x˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ ÙyÓ˚yˆÎ Ïï˛l ï˛yÓ˚y §ÙÌ≈ • ÏÓl ï˛y ÏòÓ˚ Ù ÏôƒÜ˛yÓ˚ xhs˝!l≈!•ï˛ «˛Ùï˛yÓ!° ÏÜ˛ !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ° Ï«˛ƒ õò Ï«˛˛õ !l Ïï˛–

ÈüüüÈ xy°ˆÏÊ ˛í˛ Ùy¢≈y°

~Ü˛•z xyÎ˚ï˛ˆÏlÓ˚ Ë)˛!Ù ÌyÜ˛y§ˆÏ_¥G ï˛yÓ˚ Ê˛°l xyÙyÓ˚

ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓ!¢ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ⁄


◊Ù¢!=˛Ó °Ë˛ƒï˛yñ lï% l ≤ÃÎ%!=˛ @˝Ã•î ~ÓÇ x!Ë˛ ÏÎyç ÏlÓˆ«˛ Ïe §•yÎ˚Ü˛ •Î˚– xÌ≈l#!ï˛!Óòàî Ü˛yl ò Ï¢ !¢«˛yÓ˚§%ˆÏÎyà Ó,!ÂôÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ à%Ó˚%c xyˆÏÓ˚y˛õÜ˛ ÏÓ˚ ÏSÈl– Î Ï•ï% ~ê˛y í zß¨Î˚l õÂô!ï˛ ÏÜ˛ cÓ˚y!ß∫ï˛ Ü˛ ÏÓ˚–

5.2 ÙylÓ Ù%°ôl Ü˛# ⁄ˆÎÙlË˛yˆÏÓ ~Ü˛!ê˛ ˆò¢ ï˛yÓ˚ ˆË˛Ô!ï˛Ü˛ §¡õò

ˆÎÙl Ë)˛!ÙˆÏÜ˛ ˆË˛Ô!ï˛Ü˛ Ù)°ôlñ ˆÎÙl Ü˛yÓ˚áylyÎ˚˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ~Ü˛•zË˛yˆÏÓ ˆ§ ÙylÓ §¡õòˆÎÙl !¢«˛yÌ≈#ˆÏòÓ˚ ÙylÓ Ù)°ôl ˆÎÙl í˛y=˛yÓ˚ Óy•z!O!lÎ˚yˆÏÓ˚ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ≤ÃyÌ!ÙÜ˛Ë˛yˆÏÓ§Ùy ÏçÓ §Ó Ïã˛ ÏÎ Ó!¢ ≤Ã ÏÎyçl Î ÏÌT˛ õ!ÓÙy Ïî ÙylÓÙ)°ôl– Îy ~Ùl ˆÎyàƒ Óƒ!=˛ Ó˚)ˆÏ˛õ •ˆÏÓñ ÎyÓ˚y !lˆÏçÓ˚y≤ÃˆÏÊ˛§Ó˚ Óy xlƒylƒ ˆ˛õ¢yòyÓ˚ Óƒ!=˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ !¢!«˛ï˛ G≤Ã!«˛î≤ÃyÆ • ÏÎ˚ ÏSÈl– xlƒ Ü˛ÌyÎ˚ñ xyÙy ÏòÓ˚ xlƒ ÙylÓÙ)°ôl åˆÎÙl í˛y=˛yÓ˚ñ •z!O!lÎ˚yÓ˚ •zï˛ƒy!òä ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ Ïï˛• Ï° Ë˛y Ï°y ÙylÓ Ù)°ôl ≤Ã ÏÎ˚yçl– ~Ó˚ xÌ≈ •°ñ ÙylÓ§¡õò ˆÌˆÏÜ˛ xyÓ˚G ÙylÓ Ù)°ôl ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ çˆÏlƒñxyÙy ÏòÓ˚ ÙylÓ Ù)°ô Ïl !Ó!l ÏÎ˚yà Ü˛Ó˚y ≤Ã ÏÎ˚yçl–

ã˛ˆÏ°yñ l#ˆÏã˛Ó˚ ≤ÃŸ¿à%ˆÏ°yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙñ ÙylÓ Ù)°ôlÜ˛# ï˛y §¡∫ˆÏrô xyÓ˚G ~Ü˛ê%˛ flõT˛Ë˛yˆÏÓ çˆÏl !l•z /

åÜ˛ä ÙylÓ Ù)°ôˆÏlÓ˚ í˛zÍ§à%ˆÏ°y Ü˛# Ü˛#⁄

åáä ÙylÓ Ù)°ôl G ~Ü˛!ê˛ òˆÏ¢Ó˚ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛í˛zß¨!ï˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yˆÏly §¡õÜ≈˛ xyˆÏSÈ !Ü ⁄

åàä ÙylÓ Ù)°ôˆÏlÓ˚ àë˛l !Ü˛ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ §y!Ó≈Ü˛!ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛Î%=˛ ÎyˆÏÜ˛ ~ál Ó°y •Î˚ ÙylÓí zßÎl⁄

åâä Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ÙylÓ Ù)°ôl àë˛ˆÏl §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛#Ë)˛!ÙÜ˛y õy°l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚⁄

5.3 ÙylÓ Ù%°ôˆÏlÓ˚ í˛zÍ§!¢«˛yˆÏ«˛ˆÏe !Ó!lˆÏÎ˚yàˆÏÜ˛ ÙylÓ Ù)°ôˆÏlÓ˚

~Ü˛!ê˛ ≤Ãôyl í zÍ§ !• Ï§ ÏÓ Ù Ïl Ü˛Ó˚y •Î˚– xyÓ˚G xlƒylƒÜ˛!ï˛˛õÎ˚ í˛zÍ§ Î!òG Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– fl∫yfiÌƒ áyˆÏï˛ !Ó!lˆÏÎ˚yàñÜ˛Ù≈ ã˛°yÜ˛y°#l ≤Ã!¢«˛îñ x!Ë˛≤ÃyÎ˚î ï˛Ìy ï˛Ìƒ §M˛yÓ˚îÈüüüÈ ~à%!° •° ÙylÓ Ù%°ôl àë˛ˆÏlÓ˚ xyÓ˚G xlƒylƒí˛zÍ§–

ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !˛õï˛yÈüÈÙyï˛y ˆÜ˛l !¢«˛y áyˆÏï˛ ê˛yÜ˛yÓƒÎ˚ Ü˛ ÏÓ˚l⁄

Óƒ!=˛ Ü˛ï,≈ Ü˛ !¢«˛yáy Ïï˛ áÓ˚ã˛ !Ü˛S%Èê˛y ~Ùl ÎÙlò#â≈Ü˛y°#l ~ÓÇ Ü ÙÓô≈Ùyl °y ÏË˛Ó˚ í z Ïj Ï¢ƒ Ü˛y¡õy!lÓy Ü˛yÓ˚áylyÓ˚ Ù%°ôl# o ÏÓƒ ÓƒÎ˚– ~Ü˛•zË˛y ÏÓñ Óƒ!=˛ ï˛yÓ˚Ë˛!Ó£Ïƒ Ïï˛Ó xyÎ Óyí˛y ÏlyÓ í z Ïj Ï¢ƒ !¢«˛yáy Ïï˛ !Ó!l ÏÎyàÜ˛ ÏÓ˚–

!¢«˛yÓ˚ Ù Ïï˛y fl∫yfiÌƒ ÏÜ˛G Ü˛yl ò Ï¢Ó˚ í zß¨!ï˛Ó˚ˆ«˛ˆÏe ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ í˛z˛õyòyl ÙˆÏl Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÎÙlê˛y~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ í zß¨!ï˛Ó˚ «˛ Ïe à%Ó%c˛õ)î≈–

ˆÜ˛yl‰ Óƒ!=˛ Ë˛yˆÏ°y Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ÈüüüÈ~Ü˛çl x§%fiÌ °yÜ˛ ly !Ü˛ ~Ü˛çl §%fl∫yfiÌƒÓyl Óƒ!=˛⁄!ã˛!Ü˛Í§yÓ˚ §%!Óôy SÈyí ¸y ~Ü˛çl x§%fiÌ ◊!ÙÜ˛ ï˛yÓ˚ Ü˛yçˆÌˆÏÜ˛ !ÓÓ˚ï˛ ÌyÜ˛ˆÏï˛ Óyôƒ •Î˚– ~ˆÏï˛ í˛zÍ˛õyòl¢#°ï˛y

~ê˛y Ü˛ ÏÓ˚y§ÙyˆÏçÓ˚ xy°yòy xy°yòy hflÏÓ˚

ˆÌˆÏÜ˛ !ï˛l!ê˛ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ ÓySÈy•z Ü˛Ó˚ / åÜ˛äá%Ó àÓ˚#Óñ åáä Ùôƒ!Ó_ ~ÓÇ åàä§Ù,Âô¢y°#– ~•z õ!Ó˚ÓyÓ˚à% Ï°yÓ˚ SÈ Ï° GˆÙ ÏÎ˚ ÏòÓ˚ «˛ Ïe !¢«˛yáy Ïï˛ áÓ˚ Ïã˛Ó˚ ôÓ˚l!Óã˛yÓ˚ Ü˛ ÏÓ˚y–


•…y§ ˛õyÎ˚– §%ï˛Ó˚yÇñ fl∫yfiÌƒ áyˆÏï˛ÓƒÎ˚ ÙylÓ Ù)°ôl àë˛ ÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛à%Ó˚%c˛õ)î≈ í˛zÍ§–

≤Ã!ï˛ˆ Ï£ ÏôÜ˛ Å£Ïôåê˛#Ü˛yÜ˛Ó˚îäÈñ xy ÏÓ˚yàƒòyÎ˚Ü˛ Å£Ïôåx§%fiÌï˛yÓ˚ §ÙÎ˚ !ã˛!Ü˛Í§yäñ§yÙy!çÜ˛ Å£Ïô åfl∫yfiÌƒñ !¢«˛yÓ˚

≤Ã§yÓ˚ä ~ÓÇ õ!Ó˚‹ÒyÓ˚ õyl#Î˚ ç Ï°Ó˚ !Óôyl G í zß¨ï˛ õÎ˚/≤Ãîy°# ÓƒÓfiÌyÈüüüÈ ~à%!° •° fl∫yfiÌƒ Óƒ ÏÎ˚Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ó) õ–fl∫yfiÌƒ Óƒ ÏÎ ≤Ãï˛ƒ«˛Ë˛y ÏÓ §%fl∫yfiÌƒÓyl ◊!ÙÜ˛ ¢!=˛Ó Îyàyl

Ó,!Âô Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ï˛y•z~ê˛y ÙylÓ Ù)°ôlàë˛ˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ í˛zÍ§–

Ê˛yÙ≈à%ˆÏ°y ï˛yˆÏòÓ˚Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ Ü˛Ù≈Ü˛y°#l≤Ã!¢«˛ˆÏîÓ˚ çlƒ ÓƒÎ˚

Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚l •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~Ü˛ñ Ê˛yˆÏÙ≈Ó˚ !lçÜ˛Ù≈fiÌy Ïl ~Ü˛çl ò«˛ ◊!Ù ÏÜ˛Ó˚ ï˛cyÓôy Ïl Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚# ÏòÓ˚≤Ã!¢«˛î òGÎy Î Ïï˛ õy ÏÓó ò%•zñ Ü˛Ù≈ã˛yÓ# ÏòÓ Ü˛Ù≈fiÌ Ï°ÓÓy•z ÏÓ xlƒ Ü˛y Ïly fiÌy Ïl ≤Ã!¢«˛ ÏîÓ çlƒ õyë˛y Ïly Î Ïï˛˛õy ÏÓ˚– í zË˛Î˚ «˛ Ïe•z Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚# ÏòÓ˚ ≤Ã!¢«˛ ÏîÓ˚ çlƒ Ê˛yÙ≈!Ü˛S%È ÓƒÎ˚ Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚– Ê˛yÙ≈à%ˆÏ°y ï˛y•z ~ê˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ à%Ó˚%c!òˆÏï˛ ã˛y•zˆÏÓ ˆÎñ ≤Ã!¢«˛ˆÏîÓ˚ ˛õÓ˚ Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#Ó˚y ˆÎl ~Ü˛ê˛y!l!ò≈T˛ §ÙÎ˚ ˛õÎ≈hs˝ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛ˆÏÓ•z Ê˛yÙ≈à%ˆÏ°y≤Ã!¢«˛ ÏîÓ Ê˛ Ï° Ó,!Âô≤ÃyÆ í zÍ˛õyò ÏlÓ °y ÏË˛Ó Ê˛° ˛õ Ïï˛§Ê˛° •ˆÏÓ– Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ≤Ã!¢«˛ˆÏî ÓƒÎ˚ñ ÙylÓÙ)°ôl àë˛ˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ í˛zÍ§– ÎˆÏ•ï%˛ ~ôÓ˚ˆÏlÓ˚ áÓ˚ˆÏã˛Ó˚ï% °lyÎ˚ ◊Ù í zÍ˛õyò ÏlÓ˚ Ó,!Âô Ïï˛ •GÎ˚y °yË˛ Ó!¢ •Î˚–

ˆ°yÜ˛ ã˛yÜ˛!Ó˚Ó˚ áÑy Ïç fiÌylyhs˝!Ó˚ï˛ •Î˚ Îy ï˛y ÏòÓ˚çlƒ !lçfl∫ fiÌyl Ì ÏÜ˛ ≤ÃyÆ Óï˛l Ì ÏÜ˛ í zFã˛ï˛Ó Óï˛l

!lˆÏÎ˚ xyˆÏ§– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ @˝ÃyÙ ˆÌˆÏÜ˛ ¢•ˆÏÓ˚ fiÌylyhs˝Ó˚ˆÏlÓ˚Ü˛yÓ˚î!ê˛ •° ˆÓÜ˛yÓ˚c– ≤ÃÎ%!=˛àï˛Ë˛yˆÏÓ ˆÎyàƒï˛y§¡õß¨Óƒ!=˛Ó˚y ÎÙl •z!O!lÎ˚yÓ˚ñ í˛y=˛yÓ˚ÈüÈï˛yÓ˚y í˛zFã˛ï˛Ó˚ Óï˛l˛õyGÎyÓ xy¢yÎ !l ÏçÓ ò¢ Ì ÏÜ˛ xlƒ ò Ï¢ fiÌylyhs˝!Óï˛•Î˚– ~•z í˛zË˛Î˚ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ fiÌylyhs˝Ó˚ˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe•z ç!í˛¸ˆÏÎ˚xy ÏSÈ õ!ÓÓ•l ÓƒÎñ fiÌylyhs˝!Óï˛ fiÌy Ïl í zFã˛ï˛Ó ç#!ÓÜ˛y!lÓ≈y Ï•Ó áÓã˛ ~ÓÇ xçyly §yÙy!çÜ˛ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ õ!Ó ÏÓ¢ÌyÜ˛yÓ˚ Ùyl!§Ü˛ ã˛y˛õ– !Ü˛v lï%˛l fiÌyˆÏl Ó,!Âô≤ÃyÆí˛z˛õyç≈lñ fiÌylyhs˝Ó˚ §ÇÜ ˛yhs˝ Óy!Ü˛ §Ó áÓ˚ã˛ ÌˆÏÜ˛ Ó!¢•Î– ï˛y•zñ fiÌylyhs˝Ó Ïî ÓƒÎ G ÙylÓ Ù)°ôl àë˛ ÏlÓ ~Ü˛!ê˛í˛zÍ§–

ˆ°yÜ˛ ◊Ù ÓyçyÓ˚ ï˛Ìy xlƒylƒ ÓyçyˆÏÓ˚ ÎÙlÈüüüÈ !¢«˛y G fl∫yfiÌƒ §¡∫rô#Î˚ ï˛Ìƒ ˛õyGÎ˚yÓ˚ çlƒ ÓƒÎ˚Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚î !•ˆÏ§ˆÏÓ Ó°y ÎyÎ˚ñ !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ã˛yÜ˛!Ó˚Ó˚ §yˆÏÌ ˆ°yÜ˛ ï˛yÓ˚ ˆÓï˛l Ùyl çylˆÏï˛ ã˛yÎ˚ñçylˆÏï˛ ã˛yÎ˚ !¢«˛y ≤Ã!ï˛¤˛ylà%ˆÏ°y §!ë˛Ü˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ã˛yÜ˛!Ó˚ ÏÎyàƒ ò«˛ï˛y ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ ÏSÈ !Ü˛ ly ~ÓÇ ï˛y Ü˛#Ó˚Ü˛Ù˛õy!Ó˚◊!ÙˆÏÜ˛Ó˚ !Ó!lÙˆÏÎ˚ ÙylÓ Ù)°ôˆÏl !Ó!lˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ˆ«˛ˆÏe !§Âôyhs˝ lGÎ˚yÓ˚ çlƒ ~•z ï˛Ìƒà%!° çÓ˚%!Ó˚ ~ÓÇ~Ü˛•zË˛yˆÏÓ çÓ˚%!Ó˚ x!ç≈ï˛ ÙylÓ Ù)°ôl Ë˛y[˛yˆÏÓ˚Ó˚ ò«˛ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ– ï˛y•zñ ◊ÙÓyçyÓ˚ G xlƒylƒ ÓyçyÓ˚§¡∫rô#Î˚ ï˛Ìƒ ˛õyGÎ˚yÓ˚ çlƒ Ü˛Ó˚y ÓƒÎ˚G ÙylÓ Ù)°ôlàë˛ˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ í˛zÍ§–


Óy: 5.1 ı ˆË˛Ôï˛ Ù)°ôl G ÙylÓ Ù)°ôl

ò% ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ù)°ôl àë˛l•z §%!ã˛!hs˝ï˛ !Ó!lˆÏÎ˚yà !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚ Ê˛°yÊ˛°– Ë˛Ôï˛ Ù)°ôˆÏlÓ˚ «˛ˆÏe !Ó!lˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ !§Âôyhs˝ˆlGÎ˚y •Î˚ !lˆÏçÓ˚ K˛yˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zˆÏòƒyà˛õ!ï˛ˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ xˆÏlÜ˛ ≤ÃÜ˛yÓ˚ !Ó!lˆÏÎ˚yà !ÓÜ˛ˆÏ“Ó˚ ≤Ãï˛ƒy!¢ï˛Ê˛°yÊ˛ˆÏ°Ó˚ •yÓ˚ àîlyÓ˚ K˛yl ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ àîlyÓ˚ ˛õÓ˚ ï˛yÓ˚y Î%!=˛Î%=˛Ë˛yˆÏÓ !§Âôyhs˝ ˆlÎ˚ñ ˆÜ˛yl‰ !Ó!lˆÏÎ˚yà!ê˛ Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛–ˆË˛Ôï˛ Ù)°ôl ~Ó˚ Ùy!°Ü˛ylyñ Ùy!°ˆÏÜ˛Ó˚ §%!ã˛!hs˝ï˛ !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚ ˛õ!Ó˚îyÙ ÈüüüÈ ˆË˛Ôï˛ Ù)°ôl àë˛l Ù)°ï˛ ~Ü˛!ê˛ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ G≤ÃÎ%!=˛àï˛ ≤Ã!Ü Î˚y– ÙylÓ Ù)°ôl àë˛ ÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ù•c˛õ)î≈ xÇ¢ Ü˛yl Óƒ!=˛Ó˚ ç#Ó Ïl §Ù ÏÎ˚ â Ïê˛ Îál § !§Âôyhs˝ !l Ïï˛x§ÙÌ≈ •Î˚ ˆÎ ~ê˛y ï˛yÓ˚ í˛z˛õyç≈lˆÏÜ˛ x!ôÜ˛ï˛Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏÓ !Ü˛ ly– !¢¢%ˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ÙyÈüÈÓyÓy !Ü˛ÇÓy §Ùyç !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚!Óòƒy°Î˚ !¢«˛y G fl∫yfiÌƒ §Óy §%!Óôy ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– !¢«˛y!Óòàî ~ÓÇ §Ùyç ÙylÓ Ù)°ôl !Ó!lˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ !§Âôyhs˝ˆÏÜ˛≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ §ˆÏÓ≈yFã˛ hflÏˆÏÓ˚G xÌ≈yÍ Ù•y!Óòƒy°Î˚‡!ÓŸª!Óòƒy°Î˚ hflÏˆÏÓ˚G x!ôÜ˛v ~•z hflÏˆÏÓ˚ ÙylÓ Ù)°ôl àë˛lñ !Óòƒy°Î˚hflÏˆÏÓ˚ •z!ï˛˛õ)ˆÏÓ≈ à!ë˛ï˛ ÙylÓ Ù%°ôˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#°– ÙylÓ Ù)°ôl àë˛l xyÇ!¢Ü˛Ë˛yˆÏÓ ~Ü˛!ê˛ §yÙy!çÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ~ÓÇxyÇ!¢Ü˛Ë˛yˆÏÓ ÙylÓ Ù)°ôl ôyÓ˚îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §%!ã˛!hs˝ï˛ !§Âôyhs˝–

ˆï˛yÙÓ˚y çyl ˆÎñ ˆË˛Ôï˛ Ù)°ôl ˆÎÙl ÓyˆÏ§Ó˚ Ùy!°ˆÏÜ˛Ó˚ Óy§ ˆÎáyˆÏl ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚ñ ˆ§áyˆÏl ÌyÜ˛yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçlˆl•z– xlƒ!òˆÏÜ˛ ~Ü˛çl Óy§ÈüÈã˛y°Ü˛ ÎyÓ˚ Óy§ ã˛y°yˆÏlyÓ˚ K˛yl G §yÙÌ≈ƒ xyˆÏSÈñ ï˛yˆÏÜ˛ í˛z˛õ!fiÌï˛ ÌyÜ˛ˆÏï˛ •Î˚ Îál Óy§!ê˛Ùyl%£Ï !Ü˛ÇÓy oÓƒ ˛õ!Ó˚Ó•ˆÏlÓ˚ çlƒ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚– ˆË˛Ôï˛ Ù)°ôl x!ôÜ˛Ùƒ ~ÓÇ xlƒylƒ oˆÏÓƒÓ˚ Ùï˛ §•ˆÏç•z ÓyçyˆÏÓ˚ !Ó!Ü ˛Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ó xlƒ!òˆÏÜ˛ ÙylÓ Ù)°ôl x!ôàÙƒ lÎ˚ñ ~ê˛y ï˛yÓ˚ Ùy!°Ü˛ˆÏòÓ˚ ˆò• ~ÓÇ ÙˆÏl xË˛ƒhs˝Ó˚#îË˛yˆÏÓ ˜ï˛!Ó˚ •Î˚– ÙylÓÙ%°ôl ÓyçyˆÏÓ˚ !Ó!Ü ˛ •Î˚ lyñ ˆÜ˛Ó°Ùye ÙylÓ Ù)°ôˆÏlÓ˚ ˆ§Óy !Ó!Ü ˛ •Î˚ ~ÓÇ ï˛y•z ÙylÓ Ù)°ôˆÏlÓ˚ xy!ôÜ˛y!Ó˚ˆÏÜ˛í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ fiÌyˆÏl í˛z˛õ!fiÌï˛ ÌyÜ˛yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚– ˆË˛Ôï˛ Ù)°ôlˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ Ùy!°Ü˛ Óy x!ôÜ˛yÓ˚# ˆÌˆÏÜ˛ xy°yòy Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–xlƒ!òˆÏÜ˛ ÙylÓ Ù)°ôl ï˛yÓ˚ Ùy!°Ü˛ Óy x!ôÜ˛yÓ˚# ˆÌˆÏÜ˛ xy°yòy lÎ˚–

~•z ò%ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ù)°ôl ï˛yˆÏòÓ˚ fiÌyˆÏlÓ˚ à!ï˛¢#°ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ xy°yòy •Î˚– Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ Ü,˛!eÙ Óy!î!çƒÜ˛!Ó!ô!lˆÏ£Ïô SÈyí˛¸y ˆË˛Ôï˛ Ù)°ôl !ÓŸªÓƒy˛õ# §¡õ)î≈Ë˛yˆÏÓ ÙÓ˚î¢#° •Î˚– xyÓ˚ ÙylÓ Ù)°ôl !ÓŸªÓƒy˛õ# §¡õ)î≈ §M˛Ó˚î¢#°lÎ˚ñ ˆÎˆÏ•ï%˛ ï˛yÓ˚ à!ï˛¢#°ï˛y çyï˛#Î˚ï˛y G §Çfl,Ò!ï˛ myÓ˚y §#ÙyÓÂô– ï˛y•zñ xyÙòy!lÓ˚ ÙyôƒˆÏÙG ˆË˛Ôï˛ Ù)°ôl àë˛l Ü˛Ó˚yˆÎˆÏï˛ õyˆÏÓ˚– ÎáyˆÏl ÙylÓ Ù)°ôl à!ë˛ï˛ •Î˚– §Ùyçñ xÌ≈l#!ï˛ ~ÓÇ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ï˛Ìy Óƒ!=˛àï˛ ÓƒˆÏÎ˚Ó˚ §yˆÏÌ §Aà!ï˛ Ó˚ˆÏáÜ˛ï˛à%!° §%!ã˛!hs˝ï˛ l#!ï˛ !lô≈yÓ˚ˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ–

§ÙˆÏÎ˚Ó˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ò%ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ù)°ôˆÏlÓ˚•z Ù)°ƒ •…y§ •Î˚ !Ü˛v ~•z ò%•z ˆ«˛ˆÏe Ù)°ƒ •…yˆÏ§Ó˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ xy°yòy •Î˚–ÎˆÏsfÓ˚ !lÓ˚hs˝Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ ï˛yÓ˚ Ù)°ƒ •…y§ âê˛yÎ˚ ~ÓÇ ≤ÃÎ%!=˛Ó˚ õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏl ~Ü˛!ê˛ ÎsfˆÏÜ˛ §ˆÏÜ˛ˆÏ° Ü˛ˆÏÓ˚ ï%˛ˆÏ°– ÙylÓ Ù)°ôˆÏlÓ˚ˆ«˛ˆÏeñ ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ Ù)°ƒ •…y§ âˆÏê˛ !Ü˛v !¢«˛yñ fl∫yfiÌƒ •zï˛ƒy!ò ˆ«˛ˆÏe !lÓ˚hs˝Ó˚ !Ó!lˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ~•z Ù)°ƒ •…y§Óy x˛õã˛Î˚ ÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ !Ó¢y° §#Ùy õÎ≈hs˝ Ü˛Ùy Ïly Î Ïï˛ õy ÏÓ˚– ~•z !Ó!l ÏÎ˚yà §%!Óôy ≤Ãòyl Ü˛ ÏÓ˚ ≤ÃÎ%!=˛Ó˚ õ!Ó˚Óï≈ ÏlÓ˚ §y ÏÌ§yˆÏÌ ÙylÓ Ù)°ôlˆÏÜ˛ Ùy!lˆÏÎ˚ !lˆÏï˛ Îy ˆË˛Ôï˛ Ù)°ôˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe •ˆÏÎ˚ GˆÏë˛ ly–

ÙylÓ Ù)°ôl ÌˆÏÜ˛ ≤ÃÓy!•Óï˛ §%Ê˛ˆÏ°Ó˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ñ Ë˛Ôï˛ Ù)°ôl ÌˆÏÜ˛ xy°yòy •Î˚– ÙylÓ Ù)°ôl Ü˛Ó°Ùye ï˛yÓ˚Ùy!°Ü˛˛õ«˛ˆÏÜ˛•z °yË˛ ˆÎyàyÎ˚ lyñ §yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ §ÙyˆÏçÓ˚G °yË˛ •Î˚– ~ê˛yˆÏÜ˛ Óy!•ƒÜ˛ §%Ê˛° Ó°y ÎyÎ˚– ~Ü˛çl !¢!«˛ï˛Óƒ!=˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ àîï˛y!sfÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚#Ë˛yˆÏÓ xÇ¢ @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˆòˆÏ¢Ó˚ xyÌ≈ÈüÈ§yÙy!çÜ˛ í˛zß¨!ï˛ˆÏï˛ xÓòylÓ˚yáˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~Ü˛çl §%fiÌ Óƒ!=˛ñ Óƒ!=˛àï˛ ˛õ!Ó˚‹ÒyÓ˚ÈüÈ˛õ!Ó˚FSÈß¨ï˛y G fl∫yfiÌƒ!Ó!ô ˛õy°ˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ §ÇÜ ˛yÙÜ˛ ˆÓ˚yàˆÏÜ˛Ù•yÙy!Ó˚Ó˚ Ó˚)˛õ lGÎ˚y ÌˆÏÜ˛ xyê˛Ü˛yˆÏï˛ õyˆÏÓ˚– ÙylÓ Ù)°ôl Óƒ!=˛ G §yÙy!çÜ˛ ÈüüüÈ í˛zË˛Î˚ §%Ê˛°G ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ñ xlƒ!òˆÏÜ˛ˆË˛Ôï˛ Ù)°ôl ¢%ô%Ùye Óƒ!=˛àï˛ §%Ê˛°•z ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– xÌ≈yÍñ Ù%°ôl# oÓƒ ˆÌˆÏÜ˛ §%Ê˛° ï˛yˆÏòÓ˚ !òˆÏÜ˛•z ≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚ ÎyÓ˚y˙ oÓƒ!ê˛Ó˚ çlƒ ~ÓÇ ˙ oÓƒ ˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃyÆ ˆ§ÓyÓ˚ çlƒ òyÙ ã%˛!Ü˛ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–


ˆË˛Ôï˛ Ù)°ô ÏlÓ ôyÓly •° ÙylÓ Ù)°ôl ôyÓlyÓ!Ë˛!_– ~•z ò%ÛôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ù%°ôˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ !Ü˛S%È !Ù° Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñxyÓyÓ˚ !Ü˛S%È °«˛î#Î˚ !Ë˛ß¨ï˛yG Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ–

ÙylÓ Ù)°ôl ~ÓÇ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤ÃÓ,!Âô Óy!ÓÜ˛y¢ ı çyï˛#Î˚ xyˆÏÎ˚ Ü˛yÓ˚ ˆÓ!¢ ˆÎyàòyl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ~Ü˛!ê˛ Ü˛yÓ˚áylyÓ˚ ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ ly ~Ü˛çl §Êê˛GÎ˚yÓ˚!Ó Ï¢£Ï ÏK˛Ó˚⁄ xyÙÓ˚y çy!l Îñ ~Ü˛çl !¢!«˛ï˛ °y ÏÜ˛Ó˚◊Ù ò«˛ï˛yñ ~Ü˛çl x!¢!«˛ï˛ °y ÏÜ˛Ó˚ ◊Ùò«˛ï˛y Ì ÏÜ˛ˆÓ!¢ •Î˚ ~ÓÇ ~Ü˛çl !¢!«˛ï˛ ◊!ÙÜ˛ñ x!¢!«˛ï˛ ◊!ÙÜ˛ˆÌˆÏÜ˛ Ó!¢ xyÎ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù •Î˚– xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤ÃÓ,!ÂôÓ°ˆÏï˛ Ü˛y Ïly òˆÏ¢Ó˚ ≤ÃÜ,˛ï˛ xyˆÏÎ˚Ó˚ Ó,!ÂôˆÏÜ˛ ÓyV˛yÎ˚–fl∫Ë˛yÓï˛•zñ Ü˛yl òˆÏ¢Ó˚ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤ÃÓ,!ÂôˆÏï˛ ~Ü˛çl!¢!«˛ï˛ Óƒ!=˛Ó˚ Îyàòyl Óy xÓòylñ ~Ü˛çl x!¢!«˛ï˛Óƒ!=˛ ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓ!¢– Î!ò ~Ü˛çl §%fiÌ Óƒ!=˛ ò#â≈Ü˛y°ôˆÏÓ˚ x!Ó!â¯ï˛Ë˛yˆÏÓ ◊ˆÏÙÓ˚ ˆÎyàyl !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ï˛ˆÏÓ

xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤ÃÓ,!ÂôÓ˚ ˆ«˛ˆÏeñ fl∫yfiÌƒ G ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)≈í z õyòyl– ï˛y•z xlƒylƒ í z õyòyl ÎÙl Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ xÓfiÌyÎ˚≤Ã!¢«˛îñ ã˛yÜ˛!Ó Óyçy ÏÓÓ áÓÓyÓáÓ ~ÓÇ˛ fiÌylyhs˝Ó ÏîÓ§yˆÏÌ !¢«˛y ~ÓÇ fl∫yfiÌƒ •zï˛ƒy!ò ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ xyÎ˚

!ã˛e 5.2 ı ÙylÓ Ù)°ôˆÏlÓ˚ §,çl / !ò!Õ‘ˆÏï˛ xfiÌyÎ˚# Ó˚)ˆÏ˛õ ã˛y°% ~Ü˛!ê˛ !Óòƒy°Î˚–

!ã˛e 5.2 ~Ó˚ !òˆÏÜ˛ °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚–

åÜ˛ä í˛z˛õÎ%=˛ Úˆ◊!îÜ˛«˛Û ÌyÜ˛yÓ˚ §%!Óôyà%!°Ü˛# Ü˛#⁄åáä ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ ~§Ó !Óòƒy°ˆÏÎ˚ˆÎ !¢¢%Ó˚y ÎyÎ˚ ï˛yÓ˚y à%îàï˛ !¢«˛y °yË˛Ü˛ˆÏÓ˚⁄åàä ~§Ó !Óòƒy°Î˚à%!°ˆÏï˛ òy°ylâÓ˚ ˆl•zˆÜ˛l⁄


xç≈l «˛Ùï˛y Ó,!Âô Ü˛ˆÏÓ˚–, Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ~•z Ó!ô≈ï˛í˛zÍ˛õyòl¢#°ï˛y Óy ÙylÓ Ù)°ôl ˆÜ˛Ó°Ùye ◊Ù

í˛zÍ˛õyòl Ó,!ÂôÓ˚ «˛ˆÏe•z ÎˆÏÌT˛ xÓòyl Ó˚yˆÏá ly ÓÓ˚Ç

˛õ!Ó˚Óï≈ l ÏÜ˛ í zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚ Ïï˛ ~ÓÇ lï% l ≤ÃÎ%!=˛ @˝Ã• ÏîÓ˚«˛Ùï˛y §,çˆÏl xÓòyl Ó˚yˆÏá– !¢«˛yñ §ÙyˆÏç õ!Ó˚Óï≈˛l

~ÓÇ ˜ÓK˛y!lÜ˛ x@˝Ãà!ï˛ˆÏï˛ K˛yl §Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛ˆÏÓ˚ ~Ü˛

lï%˛l xy!Ó‹ÒyÓ˚ ~ÓÇ ˛õ!Ó˚Óï≈˛lˆÏÜ˛ §•çï˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚–~Ü˛•zË˛yˆÏÓñ !¢!«˛ï˛ ◊!ÙÜ˛ ¢!=˛Ó˚ §•ç°Ë˛ƒï˛yñ lï%˛l

≤ÃÎ%!=˛Ó˚ @˝Ã•îˆÏÜ˛ §•çï˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚–

ÚxÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤ÃÓ,!ÂôÓ˚ Ü˛yÓ˚îñ ÙylÓ Ù%°ôˆÏl

Ó,!ÂôÛÈüüüÈ ~ê˛y ÏÜ˛ ≤ÃÙyî Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ à ÏÓ£ÏîyÙ)°Ü˛ ò,T˛yhs˝

flõT˛ lÎ˚– ~ê˛y ˛õ!Ó˚Ùy˛õî §Ù§ƒyÓ˚ çlƒ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–í˛ zòy•Ó ˚î !•ˆ Ï§ˆ ÏÓñ !Óòƒy°Î˚ !¢«˛yÓ ˚ ÓS ÈÓ ˚ ñ

!¢«˛Ü˛ÈüÈ!¢!«˛yÌ≈#Ó˚ xl%˛õyï˛ ~ÓÇ Ë˛!ï≈˛Ó˚ •yˆÏÓ˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ

!¢«˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùy˛õñ !¢«˛yÓ˚ à%îàï˛ ÙylˆÏÜ˛ ≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛lyG Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚ñ ê˛yÜ˛yÓ˚ xˆÏAÜ˛ñ Ü˛y!Cï˛ xyÎ˚%‹Òy° G

Ù,ï%˛ƒ •yˆÏÓ˚Ó˚ §y•yˆÏÎƒ fl∫yfiÌƒ ˛õ!Ó˚ˆÏ§ÓyÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùy˛õ G

ˆÜ˛y Ïly òˆÏ¢Ó˚ Ùyl%£ÏˆÏòÓ˚ §!ï˛ƒÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ fl∫yfiÌÏƒ !fiÌ!ï˛ˆÏÜ˛lyG ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚– í˛z˛õˆÏÓ˚ í˛z!Õ‘!áï˛ §)ã˛Ü˛à%ˆÏ°y

ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ñ í˛zß¨ï˛ G í˛zß¨Î˚l¢#° í˛zË˛Î˚ ˆò¢à%!°Ó˚

!¢«˛y G fl∫yhflÏƒ ˆ«˛ˆÏe í˛zß¨!ï˛ ~ÓÇ ≤ÃÜ,˛ï˛ ÙyÌy!˛õS%ÈxyˆÏÎ˚Ó˚ ≤ÃÓ,!Âô Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏ°ñ ÙylÓ Ù)°ôl õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õ

x!Ë˛§,!ï˛ °«˛ƒ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ !Ü˛v ≤ÃÜ,˛ï˛ ÙyÌy !˛õS%È xyˆÏÎ˚

ˆÜ˛yl x!Ë˛§,!ï˛Ó˚ !ã˛•´ ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚ ly– xlƒ Ü˛ÌyÎ˚ñí zßÎl¢#° ò¢à%!° Ïï˛ ÙylÓ Ù)°ô ÏlÓ ≤ÃÓ,!Âô Óy !ÓÜ˛y¢

o%ï˛ï˛Ó˚ !Ü˛v ≤ÃÜ, ï˛ ÙyÌy !˛õS%È xy ÏÎ˚Ó˚ ≤ÃÓ,!Âô Óy !ÓÜ˛y¢

ï˛ï˛ê˛y o%ï˛ lÎ˚– ~ê˛y !ÓŸªy§ Ü˛Ó˚y Î%!=˛§Aàï˛ Îñ ÙylÓÙ%°ôl ~ÓÇ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤ÃÓ,!Âô ~Ó˚ Ü˛yÎ≈Ü˛yÓ˚î §¡õÜ≈˛

~Ü˛•z !òˆÏÜ˛ ≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚– xÌ≈yÍñ í˛zFã˛ï˛Ó˚ xyÎ˚ í˛zFã˛

˛õÎ ≈ yˆ ÏÎ ˚Ó ˚ ÙylÓ Ù)°ôˆ ÏlÓ ˚ !lÙ≈yî âê˛yÎ ˚ ~ÓÇ

!Ó˛õÓ˚#ï˛Ë˛yˆÏÓG ï˛y §ï˛ƒñ ï˛yÓ˚ ÙyˆÏl •°ñ í˛zFã˛ õÎ≈yˆÏÎ˚Ó˚

ÙylÓ Ù)°ôlG xyˆÏÎ˚Ó˚ !ÓÜ˛y¢ âê˛yÎ˚–

Ë˛yÓ˚ï˛Ó£Ï≈ xˆÏlÜ˛ xyˆÏà•z xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢ÙylÓ Ù%°ôˆÏlÓ˚ à%Ó˚%cˆÏÜ˛ fl∫#Ü˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– §ÆÙ˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÎ˚ Ó°y •Î˚ ÚÚˆÎÈüÈˆÜ˛yl í˛zß¨Î˚lˆÜ˛Ô¢ˆÏ°ñ !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛ˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˆò¢ ˆÎáyˆÏl ˆ°yÜ˛§Çáƒyx!ôÜ˛ñ §áy Ïl ÙylÓ §¡õò í zßÎ Ïl å˛õí˛ Ïï˛ • ÏÓ ÙylÓÙ)°ôlä á%Ó Ù•c˛õ)î≈ fiÌyl !òˆÏï˛ •ˆÏÓ– ˆÜ˛yˆÏly !ÓˆÏ¢£Ïˆ«˛ Ïe ≤Ã!¢«˛î ~ÓÇ !¢«˛y °y ÏË˛Ó õÓ ~Ü˛ê˛y !ÓÓyê˛ §ÇáƒÜ˛ˆ°yÜ˛ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ !ÓÜ˛y¢ ÏÜ˛ Ó°Óyl Ü˛Ó˚ Ïï˛ ~ÓÇ §Ùyç˛õ!Ó˚Óï≈˛lˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ Ü˛y!Cï˛ °ˆÏ«˛ƒ !lˆÏÎ˚ ˆÎˆÏï˛ñ !lˆÏç•z~Ü˛ê˛y §¡õò •ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚–ÛÛ

ÙylÓ Ù)°ô ÏlÓ å!¢«˛y ~ÓÇ fl∫yfiÌƒä !ÓÜ˛y¢ ~ÓÇxÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ !ÓÜ˛y Ï¢Ó Ù Ïôƒ Ü˛yÓî ≤ÃË˛yÓ §¡õ ÏÜ≈ Ó ≤Ã!ï˛¤˛yÜ˛Ó˚y Ü˛!ë˛l !Ü˛v 5.1 §yÓ˚î#ˆÏï˛ xyÙÓ˚y òáˆÏï˛ õy•z Îñ

!ã˛e 5.3 ı ÓK˛y!lÜ˛ G ≤ÃÎ%!=˛Ü˛ ÙylÓ¢!=˛ ı ÙylÓ Ù)°ô ÏlÓ

~Ü˛!ê˛ Ù%áƒ í z õyòyl


~•z ˆ«˛eà%!° ~Ü˛§yˆÏÌ Ó,!Âô °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ˆ«˛ˆÏeÓ˚ !ÓÜ˛y¢ §Ω˛Óï˛ xlƒylƒ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ ˆ«˛eˆÏÜ˛¢!=˛¢y°# Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈ–

§¡±!ï˛Ü˛y Ï°ñ Ë˛yÓï˛#Î xÌ≈l#!ï˛Ó í z õÓ ò%!ê˛ fl∫ï˛sf≤Ã!ï˛ˆÏÓòl §ly=˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ˆÎñ ÙylÓ Ù)°ôl àë˛ˆÏlÓ˚«˛Ùï˛yÓ˚ çlƒ Ë˛yÓ˚ï˛ o%ï˛•yˆÏÓ˚ !ÓÜ˛y¢ °yË˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ–çyÙ≈y!lÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ÓƒyÇÜ˛ñ í˛Î˚ˆÏã˛ ÓƒyÇÜ˛ ï˛yÓ˚ !ÓŸª §Ù,!ÂôˆÜ˛w lyˆÏÙ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòˆÏl å01/07/2005 ~≤ÃÜ˛y!¢ï˛ • ÏÎ˚!SÈ°ä í z ÏÕ‘á Ü˛ ÏÓ˚ Î Ë˛yÓ˚ï˛Ó£Ï≈ 2020 ~Ó˚

ÙˆÏôƒ ã˛yÓ˚!ê˛ Ù%áƒ §Ù,!Âô ˆÜ˛ˆÏwÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ •ˆÏÎ˚í˛zë˛ˆÏÓ– !Ó˚ˆÏ˛õyê≈˛ xyÓ˚G í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚ñ ÚÚxyÙyˆÏòÓ˚àˆÏÓ£ÏîyÙ)°Ü˛ xl%§rôyl ~•z x!Ë˛Ùï˛ˆÏÜ˛ §ÙÌ≈l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÎ Óï≈˛Ùyl xÌ≈l#!ï˛ˆÏï˛ ÙylÓ Ù)°ôl •° í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚§ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ í˛z˛õyòyl– fiÌ)° ˆò¢#Î˚ í˛zÍ˛õyòlåGDPä Ó,!ÂôÓ˚ çlƒ ÙylÓ Ù)°ôˆÏlÓ˚ Ó,!Âô xï˛ƒhs˝à%Ó%c˛õ)î≈–ÛÛ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ≤Ã§ ÏAà •z•y í z ÏÕ‘á Ü˛ ÏÓ˚ñ ÚÚ2005

G 2020 ~Ó˚ ÙˆÏôƒ xyÙÓ˚y ≤Ãï˛ƒy¢y Ü˛!Ó˚ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ 7ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ ˆÓ!¢ ÓÎ˚§#ˆÏòÓ˚ !¢«˛yÓ˚ àí˛¸ •yÓ˚ ÓSÈˆÏÓ˚ 40

¢ï˛yÇ¢ Ó,!Âô õyˆÏÓÉÉÉ–ÛÛ

§y¡±!ï˛Ü˛Ü˛y Ï° ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!ï˛ ÏÓòlÚË˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ K˛ylñ xÌ≈l#!ï˛ ÈüüüÈí˛z˛õç#Óƒ¢!=˛ G §% ÏÎyàÛ åIndian and the knowl-

edge Economy- leveraging

strenghts and opportunitiesäÛÈü È~!ÓŸªÓƒyÇÜ˛ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚ Î Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ K˛ylxÌ≈l#!ï˛ Ïï˛ Ó) õyhs˝!Ó˚ï˛ •GÎ˚y í z!ã˛ï˛ ~ÓÇˆ§ Î!òñ xyÎyÓ°ƒy Ïu˛Ó Ù Ïï˛y ï˛yÓ K˛yl ÏÜ˛ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ åxyÎ˚yÓ˚°ƒyu˛ ï˛yÓ˚ K˛ylxÌ≈l#!ï˛ á%Ó Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚#Ë˛yˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ÓˆÏ° Ùyly •Î˚äñ ï˛ˆÏÓ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ÙyÌy!˛õS%È

§yÓ˚!l 5.1

!¢«˛y G fl∫yfiÌƒ «˛ˆÏe í˛zß¨!ï˛Ó˚ §)ã˛Ü˛à%!° ã˛y°!ã˛e

!ÓÓÓ˚î 1951 1981 1991 2001 2014-15

≤ÃÜ,˛ï˛ ÙyÌy!˛õS%È xyÎ˚ åê˛yÜ˛yÎ˚ä 7,651 12,174 15,748 23,095 72,900

xˆÏ¢y!ôï˛ Ù,ï%˛ƒÓ˚ •yÓ˚ 25.1 12.5 9.8 8.1 6.7

å≤Ã!ï˛ 1,000 ˆ°yˆÏÜ˛ä

!¢¢%Ù,ï%˛ƒÓ˚ •yÓ˚ 146 110 80 63 37

çˆÏß√Ó˚ §ÙÎ˚ Ü˛y!A«˛ï˛ 37.2 54.1 59.7 63.9 67

ç#ÓlÜ˛y° åÓSÈˆÏÓ˚ä36.2 54.7 60.9 66.9 70

16.67 43.57 52.21 65.20 76

!ã˛e 5.4 ı §yÙˆÏlÓ˚ Ü˛yç ı Ë˛yÓ˚ï˛ K˛yl xÌ≈l#!ï˛ˆÏï˛ Ó˚)˛õyhs˝Ó˚–

Ù!•°y

˛õ%Ó˚%£Ï

§y«˛Ó˚ï˛y •yÓ˚ (%)


xyÎ˚ 2002ÈüÈ~ 1000 Ùy!Ü≈ l í˛°y ÏÓ˚Ó˚ !Ü˛!M˛Í ˆÓ!¢ˆÌˆÏÜ˛ Ó,!Âô •ˆÏÎ˚ 2020 ~ 3000 Ùy!Ü≈ l í˛°yÓ˚ • ÏÓ–!ÓŸªÓƒyAÜ˛ xyÓ˚G í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎñ ~•z Ó˚)˛õyhs˝ˆÏÓ˚Ó˚ çlƒË˛yÓï˛#Î xÌ≈l#!ï˛Ó §Ü˛° §•yÎÜ˛ í z õyòyl Ó ÏÎ ÏSÈ– ÎÙlÈüüüÈ ò«˛ ◊!ÙˆÏÜ˛Ó˚ !Ó¢y° §Ùy•yÓ˚ñ §!Ü ˛Î˚Ë˛yˆÏÓ Ü˛yÎ≈Ü ˛Ùàîï˛sf ~ÓÇ Ó!ã˛eƒ˛õ)î≈ !ÓK˛yl G ≤ÃÎ%!=˛Ó˚ õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy–

~Ë˛yˆÏÓ ~•z ò%!ê˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl•z !lˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎË˛yÓ˚ˆÏï˛ xyÓ˚G ÙylÓ Ù)°ôˆÏlÓ˚ àë˛l ï˛yÓ˚ xy!Ì≈Ü˛§Ù,!Âô ÏÜ˛ xyÓ˚G í zFã˛hflÏ ÏÓ˚ !l ÏÎ˚ Îy ÏÓ–

5.4 ÙylÓ Ù%°ôl G ÙylÓ í˛zß¨Î˚l

~•z ò%!ê˛ ˛õ!Ó˚Ë˛y£Ïy ~Ü˛•z ÙˆÏl •ˆÏ°Gñ ~ˆÏòÓ˚ÙˆÏôƒ flõT˛ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ÙylÓ Ù%°ôlñ !¢«˛y Gfl∫yfiÌƒˆÏÜ˛ ◊Ù í˛zÍ˛õyòl Ó,!ÂôÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ !l!Ù_!• Ï§ ÏÓ !Ó ÏÓã˛ly Ü˛ ÏÓ˚– ÙylÓ í zß¨Î˚l ~•z ôyÓîyÓ˚ í z õÓ˚≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ Î !¢«˛y ~ÓÇ fl∫yfiÌƒ •° ÙylÓ í zß¨!ï˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛x!ÓˆÏFSÈòƒ xÇ¢– Ü˛yÓ˚îñ ~Ü˛Ùye ï˛ál•z Ùyl%£Ï õí˛¸ˆÏï˛ñˆ°áˆÏï˛ G ò#â≈ı §%fiÌ ç#ÓlÎy˛õl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù •Î˚–ï˛ál•z ï˛yÓ˚y xlƒylƒ !ÓÜ˛“ Îy ï˛yÓ˚y Ù)°ƒÓyl Ù Ïl Ü˛ ÏÓ˚ñ

!lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù •Î˚– ÙylÓ Ù)°ôl Ùyl%£ÏˆÏÜ˛•zˆÜ˛yl õ!Ó˚îy ÏÙÓ˚ §yôl !• Ï§ ÏÓ Ù Ïl Ü˛ ÏÓ˚ó ~•z õ!Ó˚îyÙ•° í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ Ó,!Âô– ~•z Ùï˛yl%§yˆÏÓ˚ñ !¢«˛y ~ÓÇfl∫yfiÌƒˆÏÜ˛ˆÏw ÎˆÏÜ˛yl !Ó!lˆÏÎ˚yà x°yË˛çlÜ˛ •Î˚ñ Î!òï˛y oÓƒ ~ÓÇ ˆ§ÓyÓ˚ í˛zÍ˛õyòl Ó,!Âô ly Ü˛ˆÏÓ˚– ÙylÓí zß¨Î˚ ÏlÓ˚ õ!Ó˚ Ï≤Ã!«˛ Ïï˛ Ùyl%£Ï !l ÏçÓ˚y•z õ!Ó˚îï˛ §¡õò–ÙylÓ í˛zß¨Î˚lˆÏÜ˛ !¢«˛y G fl∫yfiÌƒáyˆÏï˛ !Ó!lˆÏÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚

Óy: 5.2 ı K˛yl xÌ≈l#!ï˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ Ë˛yÓ˚ï˛

àï˛ ¢ï˛Ü˛ ôˆÏÓ˚ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Êê˛GÎ˚yÓ˚ åSoftwareä !¢ˆÏ“ ~Ü˛!ê˛ í˛zÍ§y•çlÜ˛ x@˝Ãà!ï˛ âˆÏê˛ˆÏSÈ–Ë˛yÓ˚ï˛ !Ü˛Ë˛yˆÏÓ ï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛ˆÏÜ˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ñ !lˆÏçˆÏÜ˛ K˛ylÈüÈ!Ë˛!_Ü˛ xÌ≈l#!ï˛ˆÏï˛ Ó˚)˛õyhs˝!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚ ~Óƒy˛õy ÏÓ˚ í z Ïòƒy=˛yñ xyÙ°y G Ó˚yçl#!ï˛!ÓòÓ˚y ~ál ï˛y ÏòÓ˚ Ùï˛Óyò Óƒ=˛ Ü˛Ó˚ ÏSÈl– !Ü˛S%È ò,T˛yhs˝ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ Îáy Ïl@˝ÃyÙÓy§#Ó˚y •zÈüÈˆÙ•z° ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏSÈl Îy ~•z Óƒy˛õÜ˛ õ!Ó˚Óï≈˛lˆÏÜ˛ í˛zòy•,ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛•zË˛yˆÏÓñ •zÈüÈ≤Ã¢y§lˆÏÜ˛Ë˛!Ó£Ïƒ Ïï˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ õÌÈüÈ≤Ãò¢≈lÜ˛yÓ˚# !• Ï§ ÏÓ Ùyly •Î˚– ï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛Ó˚ §!ë˛Ü˛ Ù)°ƒyÎ˚î Óï≈ Ùyl xy!Ì≈Ü˛ í zß¨!ï˛Ó˚hflÏ ÏÓ˚Ó˚ í z õÓ˚ Ë˛#£ÏîË˛y ÏÓ !lË≈ Ó˚ Ü˛ ÏÓ˚– ï˛yÙÓ˚y !Ü˛ Ù Ïl Ü˛ ÏÓ˚y ÈüüüÈ @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÎ˚ ï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛ !Ë˛!_Ü˛ §Óyà% Ï°yÙylÓ í˛zß¨Î˚ˆÏl §«˛Ù •ˆÏÓ⁄ Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y–

~ê˛y §Ùyôyl Ü˛ ÏÓ˚y

Î!ò ~Ü˛çl !lÙ≈yî ◊!ÙÜ˛ñà,•˛õ!Ó˚ã˛y!Ó˚Ü˛yñ ˆôy!Ó xÌÓy ~Ü˛çl!Óòƒy° ÏÎ˚Ó˚ ã˛y˛õÓ˚y!¢ x§%fiÌï˛yÓ˚ çlƒ Î!òï˛yÓ˚ Ü˛Ù≈ˆÏ«˛ˆÏe xl%˛õ!fiÌï˛ ÌyˆÏÜ˛ñ ï˛ˆÏÓ~à%!°Ó í z õÓ !Ü˛ ≤ÃË˛yÓ õ ÏÓÈüüüÈÈüüüÈ çylyÓˆã˛T˛y Ü˛ ÏÓ˚y–

åÜ˛ä Ü˛Ù≈§%Ó˚«˛yåáä Ùç%!Ó˚‡ˆÓï˛l§Ω˛yÓƒ Ü˛yÓîà% Ï°y Ü˛# • Ïï˛ õy ÏÓ⁄


Óyí˛¸yˆÏly í˛z!ã˛ï˛ Î!ò ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ í˛zß¨Î˚l í˛zFã˛ï˛Ó˚ ◊Ùí˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ õ!Ó˚î!ï˛ Óy Ê˛° lyG !òˆÏï˛ õyˆÏÓ˚– §%ï˛Ó˚yÇ◊Ù í˛zÍ˛õyòˆÏl xÓòyl SÈyí˛¸yGñ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ !¢«˛y G≤ÃyÌ!ÙÜ˛ fl∫yˆÏfiÌƒÓ˚ ~Ü˛!ê˛ xy°yòy à%Ó˚%c Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•zÙï˛yl%§yˆÏÓ˚ñ ≤ÃˆÏï˛ƒˆÏÜ˛Ó˚•z ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ !¢«˛y G ≤ÃyÌ!ÙÜ˛fl∫yfiÌƒ ˛õ!Ó˚ˆÏ§Óy ˛õyGÎ˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ xyˆÏSÈ– xÌ≈yÍ§ÙyˆÏçÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ §òˆÏ§ƒÓ˚•z fl∫y«˛Ó˚ •GÎ˚yÓ˚ G §%fiÌç#Ól Ü˛yê˛yˆÏlyÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ xyˆÏSÈ–

5.5 Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ÙylÓ Ù)°ôl àë˛ˆÏlÓ˚ xÓfiÌy

~•z xÇˆÏ¢ xyÙÓ˚y Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ÙylÓ Ù%°ôl àë˛l!Ó ÏŸ’£Ïî Ü˛Ó Ïï˛ Îy!FSÈ– xyÙÓy •z!ï˛Ù Ïôƒ ç Ïl!SÈ Î ÙylÓÙ%°ôl àë˛l •° !¢«˛yñ fl∫yfiÌƒñ Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ ≤Ã!¢«˛îñfiÌylyhsÜ˛Óî ~ÓÇ ï˛ ÏÌƒ !Ó!l ÏÎy ÏàÓ í zÍ˛õyòl– ~à% Ï°yÓÙˆÏôƒ !¢«˛y ~ÓÇ fl∫yfiÌƒ •° ÙylÓ Ù%°ôl àë˛ˆÏlÓ˚ á%Ó•zà%Ó%c˛õ)î≈ í zÍ§– xyÙÓy çy!l Îñ xyÙy ÏòÓ ò¢ Î%=˛ÓyT …#Îˆò¢ Îáy Ïl Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ Ü˛w#Î˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ñ Ó˚yçƒ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ~ÓÇfiÌyl#Î˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ åˆ˛õÔÓ˚!làÙñ ˆ˛õÔÓ˚§Ë˛y ~ÓÇ @˝ÃyÙ˛õM˛y ÏÎ˚ï˛ä– Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Ç!Óôy Ïl ~•z ≤Ã Ïï˛ƒÜ˛ §Ó˚Ü˛y ÏÓ˚Ó˚Ü˛yçà%ˆÏ°yÓ˚ Ü˛Ìy í˛zˆÏÕ‘á xyˆÏSÈ– xl%Ó˚)˛õË˛yˆÏÓñ ~•z !ï˛lhflÏ ÏÓ˚Ó˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚•z !¢«˛y G fl∫yfiÌƒ ~•z ò%•z «˛ Ïe ÓƒÎ˚Ë˛yÓ˚Ó•l Ü˛ ÏÓ– fl∫yfiÌƒ Ï«˛ ÏeÓ !Óhfl,Ïï˛ !Ó ÏŸ’£Ïî xT˛Ù xôƒy ÏÎÜ˛Óy • ÏÎ ÏSÈ ï˛y•zñ ~áy Ïl Ü˛Ó°Ùye !¢«˛y Ï«˛ ÏeÓ !Ó ÏŸ’£ÏîÜ˛Ó˚y •ˆÏÓ–

ˆï˛yÙÓy !Ü˛ çylñ Ë˛yÓ Ïï˛ !¢«˛y G fl∫yfiÌƒ ÓƒÓfiÌyˆÜ˛ ˆòáyˆÏ¢yly Ü˛ˆÏÓ˚⁄ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ !¢«˛yˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ !Óhfl,Ïï˛!ÓˆÏŸ’£ÏˆÏîÓ˚ xyˆÏàñ !¢«˛y G fl∫yfiÌƒ ˆ«˛ˆÏe §Ó˚Ü˛y!Ó˚•hflÏˆÏ«˛ˆÏ˛õÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y §¡õˆÏÜ≈˛ !Óã˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ òáÓ–xyÙÓ˚y xÓ¢ƒ•z çy!l ˆÎñ !¢«˛y G fl∫yfiÌƒ ˛õ!Ó˚ˆÏ§ÓyñÓƒ!=˛àï˛ G §yÙy!çÜ˛ í˛zË˛Î˚ °yˆÏË˛Ó˚•z §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ xyÓ˚

~ê˛y•z •° !¢«˛y G fl∫yfiÌƒ õ!Ó˚ˆÏ§ÓyÓ˚ ÓyçyˆÏÓ˚ Óƒ!=˛àï˛G §yÙy!çÜ˛ ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlÓ˚ x!hflˆÏcÓ˚ Ü˛yÓ˚î– !¢«˛y Gfl∫yfiÌƒ Ï«˛ Ïe ÓƒÎ ~Ü˛ê˛y ò#â≈Ü˛y°#l Ù•c˛õ)î≈ ≤ÃË˛yÓ ï˛!ÓÜ˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ~à%!°ˆÏÜ˛ §•ˆÏç Óò°yˆÏly ÎyÎ˚ ly– ï˛y•zñ§ÓÜ˛y!Ó •hflÏ Ï«˛˛õ ≤Ã ÏÎyçl– í zòy•Óîfl∫Ó) õñ ~Ü˛!ê˛ !¢¢% ÏÜ˛Î!ò Ü˛yl ~Ü˛!ê˛ !Óƒòy° ÏÎ !Ü˛ÇÓy fl∫yfiÌƒ Ï§Óy Ü˛ Ïw Ë˛!ï≈Ü˛Ó˚y Ïly •Î˚ Îáy Ïl ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚ õ!Ó˚ Ï§Óy §Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛Ó˚y•Î˚!lÈüüüÈ ~ Ï«˛ Ïe !¢¢%!ê˛ ÏÜ˛ xlƒ Ü˛y Ïly ≤Ã!ï˛¤˛y Ïl !l ÏÎ˚ÎyGÎyÓ xy Ïà•zñ ï˛yÓ Ó Ïí˛y§ Ïí˛y «˛!ï˛ • ÏÎ Î Ïï˛ õy ÏÓ–x!ôÜ˛vñ ~•z ôÓ˚ ÏlÓ˚ õ!Ó˚ Ï§ÓyÓ˚ fl∫ï˛sf Ë˛y=˛y ÏòÓ˚ Ü˛y ÏSÈ˛õ!Ó˚ˆÏ§Óyà%ˆÏ°yÓ˚ à%îà Ùyl G áÓ˚ã˛ §¡∫ˆÏrô §¡õ)î≈ ï˛Ìƒˆl•z– ~•z ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ñ !¢«˛y G fl∫yfiÌƒ ˛õ!Ó˚ˆÏ§Óy≤ÃòylÜ˛yÓ#Óy ~Ü˛ Ïã˛!ê˛Îy «˛Ùï˛y xç≈l Ü˛ ÏÓ ~ÓÇ ¢y£Ï Ïî!°Æ •Î˚– ~•z ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y •°ÈüüüÈÎyˆÏï˛ ~•z ˛õ!Ó˚ˆÏ§Óyà%!°Ó˚ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ §Ó˚ÓÓ˚y•Ü˛yÓ˚#Ó˚y§Ó˚Ü˛yÓ˚ !lô≈y!Ó˚ï˛ Ùyl ÓçyÎ˚ Ó˚yˆÏá ~ÓÇ §!ë˛Ü˛ òyÙ lÎ˚ÈüüüÈ ï˛y §%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó˚y–

Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ñ ˆÜ˛w#Î˚ G Ó˚yçƒhflÏˆÏÓ˚ !¢«˛y Ùsfîy°Î˚ñ!¢«˛y !ÓË˛yà G !Ó!Ë˛ß¨ §ÇfiÌy ÎÙl lƒy¢ly° Ü˛yí z!™°xÓ ~í%˛ˆÏÜ˛¢ly° !Ó˚§yã≈˛ xƒyu˛ ˆê˛∆!lÇ åNCERTäñ•zí z!lË˛y!§≈!ê˛ @˝Ãƒyrê˛§ Ü˛!Ù¢l åUGCä ~ÓÇ x° •z!u˛Î˚yÜ˛yí z!™° xÓ ê˛Ü˛!lÜ˛ƒy° ~í% ÏÜ˛¢l åAICTEä !¢«˛yˆ«˛ ÏeÓ xhs˝à≈ï˛– ~Ü˛•zË˛y ÏÓ Ü˛w#Î G Óyçƒ hflÏ ÏÓ fl∫yfiÌƒÙsfîy°Î˚ñ fl∫yfiÌƒ !ÓË˛yà ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ §ÇfiÌyà% Ï°y ÎÙlÈüüüÈ •z!u˛Îyl Ü˛yí z!™° Ê˛Ó Ù!í˛Ü˛ƒy° !Ó§yã≈ åICMRäÈüüüÈfl∫yfiÌƒ Ï«˛ ÏeÓ xhs˝à≈ï˛–

xyÙy ÏòÓ˚ Ù Ïï˛y í zß¨Î˚l¢#° ò Ï¢ Îáy Ïl ~Ü˛ê˛y!ÓÓ˚yê˛ xÇˆÏ¢Ó˚ °yÜ˛ òy!Ó˚o§#ÙyÓ˚ l#ˆÏã˛ Ó§Óy§ Ü˛ˆÏÓ˚ñxyÙyˆÏòÓ˚ xˆÏlˆÏÜ˛•z ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ !¢«˛y G fl∫yfiÌƒ ˆ§ÓyÓ˚


§%!Óôy ˆË˛yà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– x!ôÜ˛vñ xyÙyˆÏòÓ˚ˆ°yÜ˛§ÇáƒyÓ˚ ~Ü˛ê˛y í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ xÇ¢ xï˛ƒyô%!lÜ˛ñfl∫yfiÌƒˆÏ§Óy G í˛zFã˛ÈüÈ!¢«˛yÓ˚ ÓƒÎ˚Ë˛yÓ˚ Ó•l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚ly– ï˛y §ˆÏ_¥Gñ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ !¢«˛y G fl∫yfiÌƒˆÏ§ÓyˆÏÜ˛ ÎálçlàˆÏîÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ !•§yˆÏÓ Ùyly •Î˚ñ ï˛y•z í˛z˛õÎ%=˛lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛Ë˛yˆÏÓ !l˛õ#!í˛¸ï˛ ◊!îˆÏòÓ˚!ÓlyÙ)ˆÏ°ƒ !¢«˛y G fl∫yfiÌƒ õ!Ó˚ˆÏ§Óy ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛–¢ï˛ ¢ï˛yÇ¢ §y«˛Ó˚ï˛y G Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ÏòÓ˚ àí ¸ !¢«˛y !Ó£ÏÎ˚Ü˛≤Ãy!ÆˆÏï˛ õ)î≈ï˛y °yˆÏË˛Ó˚ í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ Ü˛w#Î˚ G Ó˚yçƒ ~•zí˛zË˛Î˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚•z !Óàï˛ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ !¢«˛y Ï«˛ˆÏeÓƒÎ˚Ó,!Âô Ü˛Ó˚ˆÏSÈ–

Óƒ ÏÎ˚Ó˚ !¢«˛yáy Ïï˛ Óƒ ÏÎ˚Ó˚ ¢ï˛Ü˛Ó˚y õ!Ó˚Ùyî 7.92 Ì ÏÜ˛Ó,!Âô ˆ˛õˆÏÎ˚ 15.7 •Î˚ ~ÓÇ GDPÈüÈÓ˚ ¢ï˛Ü˛Ó˚y ˛õ!Ó˚Ùyî0.64 Ì ÏÜ˛ Ó,!Âô ˛õ ÏÎ˚ 4.13 •Î˚– ~•z §ÙÎ˚Ü˛y°Óƒy˛õ#ñ!¢«˛yáyˆÏï˛ ÓƒˆÏÎ˚Ó˚ Ó,!Âô §Ùyl lÎ˚ ÓÓ˚Ç ˆ§áyˆÏlx!lÎ!Ùï˛Ë˛y ÏÓ Ó,!Âô ~ÓÇ •…y§ • ÏÎ ÏSÈ– ~Ó §y ÏÌ xyÙÓyÎ!ò fl∫ï˛sf Óƒ!=˛ ~ÓÇ õ ÏÓ˚y˛õÜ˛yÓ˚# ≤Ã!ï˛¤˛yl Ü˛ï,≈ Ü˛ Óƒ!Î˚ï˛ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ÓƒÎ˚ Î%=˛ Ü˛!Ó˚ñ ï˛ˆÏÓ !¢«˛yáyˆÏï˛ Ùyê˛ ÓƒˆÏÎ˚Ó˚˛õ!Ó˚Ùyî xˆÏlÜ˛ ˆÓ!¢ •ˆÏÓ–

ˆÙyê˛ !¢«˛y Óƒ ÏÎ˚Ó˚ ~Ü˛!ê˛ !Ó¢y° xÇ¢ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛!¢«˛yÎ˚ Óƒy!Î˚ï˛ •Î˚ ~ÓÇ í˛zFã˛ï˛Ó˚‡ï,˛ï˛#Î˚ !¢«˛yáyˆÏï˛åí˛zFã˛ï˛Ó˚ !¢«˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛¤˛yl ˆÎÙl Ù•y!yÓòƒy°Î˚ñ˛õ!° Ïê˛Ü˛!lÜ˛ ~ÓÇ !ÓŸª!Óòƒy°Î˚ä ~•z xÇ¢ §yÙylƒï˛Ù–Î!òG §Ó˚Ü˛yÓ˚ í˛zFã˛!¢«˛y ˆ«˛ˆÏe àˆÏí˛¸ Ü˛Ù ÓƒÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ñ!¢«˛yÌ≈ # ≤Ã!ï˛ Óƒ ÏÎÓÛ õ!ÓÙyî ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ !¢«˛y «˛e Ì ÏÜ˛í˛zFã˛ï˛Ó˚ !¢«˛y ˆ«˛ˆÏe x!ôÜ˛ •Î˚– ~Ó˚ xÌ≈ ~•z lÎ˚ ˆÎñxy!Ì≈Ü˛ í zÍ§à%!° ÏÜ˛ í zFã˛ï˛Ó !¢«˛y Ì ÏÜ˛ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ !¢«˛yÓ!òˆÏÜ˛ fiÌylyhs˝!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ– ˆÎ•z xyÙÓ˚y !Óòƒy°Î˚!¢«˛yÓ˚ !ÓhflÏyÓ˚ Ü˛Ó˚Óñ xyÙy ÏòÓ˚ í zFã˛ï˛Ó˚ !¢«˛y ≤Ã!ï˛¤˛y Ïl≤Ã!¢«˛î ≤ÃyÆ xyÓ˚G x!ôÜ˛ !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl •ˆÏÓ–ï˛y•zñ !¢«˛yÓ˚ §ÙhflÏ hflÏˆÏÓ˚ ÓƒÎ˚ Ó,!Âô Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛–

2014ÈüÈ15ˆï˛ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ !¢«˛y «˛ Ïe !¢«˛yÌ≈# ≤Ã!ï˛Ùyôy!˛õS%È §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ÓƒˆÏÎ˚ Ó˚yçƒà%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚– Îáy Ïl !•Ùyã˛° ≤Ã Ïò Ï¢ Óƒ ÏÎ˚Ó˚ x ÏAÜ˛34ñ651 ê˛yÜ˛yñ !Ó•yˆÏÓ˚ ï˛y Ùye 4088 ê˛yÜ˛y– ~Ó˚Ê˛ Ï°!¢«˛yÓ §% ÏÎy ÏàÓ «˛ Ïe G !¢«˛y !Ó£ÏÎÜ˛ í z õ°!kôÓ «˛ ÏeÓ˚yçƒà% Ï°yÓ˚ Ù Ïôƒ õyÌ≈Ü˛ƒ !ÓòƒÙyl–

!¢«˛y ÓƒˆÏÎ˚ x≤Ãï%˛°ï˛y §¡∫ˆÏrô ~Ü˛çl Ó%V˛ˆÏï˛˛õyÓ˚ˆÏÓ Î!ò xyÙÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ §%˛õy!Ó˚¢ Ü˛Ó˚y!¢«˛y ÓƒˆÏÎ˚ Ü˛y!Cï˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ ï˛yˆÏÜ˛ ï%˛°ly Ü˛!Ó˚–

5.6 Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ !¢«˛y ˆ«˛e

!¢«˛yÎ˚ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ÓƒˆÏÎ˚Ó˚ !ÓÜ˛y¢ ıÈ ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛çyl !¢«˛y «˛ Ïe §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛ï˛ ÓƒÎ˚ Ü˛ ÏÓ˚⁄ §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛ï,≈ Ü˛~•z ÓƒÎ˚ ò%Ë˛yˆÏÓ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚y •Î˚ ÈüüüÈ åÜ˛ä ˆÙyê˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ÓƒˆÏÎ˚Ó˚ ¢ï˛Ü˛Ó˚y !•ˆÏ§ˆÏÓñ åáä ˆÙyê˛ fiÌ%° xË˛ƒhs˝Ó˚#îí˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ åGDPä ¢ï˛Ü˛Ó˚y !•ˆÏ§ˆÏÓ– ˆÙyê˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚Óƒ ÏÎ !¢«˛y Ï«˛ Ïe Óƒ ÏÎÓ ¢ï˛Ü˛Óyñ §ÓÜ˛y!Ó ≤ÃÜ˛ Ï“ !¢«˛yÓà%Ó˚%cˆÏÜ˛ !lˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÙyê˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#î í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚åGDPä ÙˆÏôƒ !¢«˛yáyˆÏï˛ ÓƒˆÏÎ˚Ó˚ ¢ï˛Ü˛Ó˚y ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚ñxyÙyˆÏòÓ˚ xyˆÏÎ˚Ó˚ Ü˛ï˛ xÇ¢ ˆòˆÏ¢Ó˚ !¢«˛yÓ˚ í˛zß¨!ï˛ˆÏï˛≤Ã!ï˛K˛yÓÂô– 1952ÈüÈ2014 ~•z §ÙÎÜ˛y Ï° Ùyê˛ §ÓÜ˛y!Ó

~•zà% Ï°y Ü˛ ÏÓ˚y

NCERT, UGC, AICTE,

ICMR - ~Ó˚ í˛zˆÏj¢ƒ ~ÓÇ Ü˛yçà%ˆÏ°y!lÓ) õî Ü˛ ÏÓ˚y–


≤ÃyÎ˚ 50 ÓSÈÓ˚ xyˆÏà !¢«˛y Ü˛!Ù¢l å1964 - 66ä§%˛õy!Ó˚¢ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ° ˆÎ Ü˛Ù˛õˆÏ«˛ GDP ~Ó˚ 6 ¢ï˛yÇ¢!¢«˛yáyˆÏï˛ ÓƒÎ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ ÎyˆÏï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ !¢«˛y !Ó£ÏÎ˚Ü˛§yÊ˛°ƒ Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ Óy í˛zß¨!ï˛Ó˚ •yÓ˚ í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ •Î˚–1988 §yˆÏ° Ë˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛ï,≈˛Ü˛ !lÎ%=˛ ï˛y˛õ§Ùç%ÙòyÓ˚ Ü˛!Ù!ê˛ñ 6 - 14 ÓSÈ ÏÓ˚Ó˚ §ÙhflÏ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ !¢¢% ÏòÓ˚10 ÓSÈˆÏÓ˚ å1998ÈüÈ99 ˆÌˆÏÜ˛ 2006ÈüÈ07ä !Óòƒy°Î˚

!¢«˛yÓ˚ xyGï˛yÎ˚ xyl Ïï˛ ≤ÃyÎ˚1.37 °«˛ ˆÜ˛y!ê˛ ê˛yÜ˛yÓ˚ ÓƒÎ˚ÓÓ˚yÂô Ü˛Ó˚yÓ ˚ Ü˛Ìy í˛ zˆ ÏÕ ‘áÜ˛ˆÏÓ˚l– !¢«˛yáyˆÏï˛ ÈGDPüÈÓ˚Ü˛y!Cï˛ 6 ¢ï˛yÇ¢ ÓƒÎ˚ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ï % ˛°lyÎ ˚ Óï ≈ ˛Ùyl hfl ÏÓ ˚ 4

¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚ !Ü˛S%Èê˛y í˛z˛õˆÏÓ˚ Îy§¡õ)î≈ x˛õÎ≈yÆ– l#!ï˛àï˛Ë˛yˆÏÓ6 ¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚ °ˆÏ«˛ƒ ˆ˛õÔÑSÈyˆÏly≤ÃˆÏÎ˚yçl ÈüüüÈ~ê˛yˆÏÜ˛ xyàyÙ#ÓSÈÓ˚à%!°Ó˚ çlƒ xÓ¢ƒΩ˛yÓ#!•ˆÏ§ˆÏÓ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–

2009 §yˆÏ°ñ Ë˛yÓ˚ï˛ §Ó˚yÓ˚ 6-14 ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ !¢¢%ˆÏòÓ˚ çlƒ!ÓlyÙ)ˆÏ°ƒ !¢«˛yˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚ õ!Ó˚îï˛Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !¢«˛y x!ôÜ˛yÓ˚ xy•zl ≤ÃîÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚–

Ë˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ §ÙhflÏ ˆÜ˛w#Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ 2¢ï˛yÇ¢ !¢«˛y í˛z˛õÜ˛Ó˚ åEducation Cessä xyˆÏÓ˚y˛õÜ˛Ó Ïï˛ ¢%Ó% Ü˛ ÏÓ– !¢«˛y í z õÜ˛Ó Ì ÏÜ˛ ≤ÃyÆ xyÎ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛

!ã˛e 5.5 ı !¢«˛y ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyˆÏï˛ !Ó!lˆÏÎ˚yà x!lÓyÎ≈–


!Óòƒy°Î˚ !¢«˛yÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ hflÏ ÏÓ˚ !Óòƒy°Î˚S%Èê˛ !¢«˛yÌ#≈ ÏòÓ˚ lÙ%ly §Ù#«˛y Ü˛ ÏÓ˚yñ ÎÙl ÈüÈüüüÈ

Ü˛ä ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ hflÏ ÏÓ˚ !Óòƒy°Î˚S%Èê˛ !¢«˛yÌ#≈–

áä xT˛Ù ◊!î Ïï˛ !Óòƒy°S%Èê˛ !¢«˛yÌ#≈–

àä ò¢Ù ◊!î Ïï˛ !Óòƒy°Î˚S%Èê˛ !¢«˛yÌ#≈–

Ü˛yÓ˚îà% Ï°y !lô≈yÓ˚î Ü˛ ÏÓ˚y ~ÓÇ ◊!îÜ˛ Ï«˛ xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓ˚y–

Ú!Óòƒy°Î˚S%Èê˛ !¢«˛yÌ#≈Ó˚y !¢¢% ◊ˆÏÙÓ˚ !òˆÏÜ˛ ôy!Óï˛ •Î˚Û– xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ï˛y ÙylÓÙ)°ô ÏlÓ˚ çlƒ ~Ü˛ê˛y «˛!ï˛–


!¢«˛yáy Ïï˛ Óƒ ÏÎÓ çlƒ ÓÓyj Ü˛Óy •Î– x!ôÜ˛vñ §ÓÜ˛yÓí zFã˛ï˛Ó˚ !¢«˛yÓ˚ í zß¨!ï˛Ó˚ çlƒ ~ÓÇ SÈyeSÈye# ÏòÓ˚ í zFã˛ï˛Ó˚!¢«˛yÓ˚ xl%Óï≈˛# •GÎ˚yÓ˚ çlƒ lï%˛l î ≤ÃÜ˛ˆÏ“ ~Ü˛ê˛y!Ó¢y° ÓƒÎ˚ ÙO$Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚–

Ë˛yÓ Ïï˛ !¢«˛y !Ó£ÏÎÜ˛ x@˝Ãà!ï˛ ı §yôyÓîï˛ ~Ü˛!ê˛ ò Ï¢Ó!¢«˛yàï˛ x@˝Ãà!ï˛ ÓÎ˚flÒ §y«˛Ó˚ï˛y hflÏÓ˚ñ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ !¢«˛y§¡õ)î≈ï˛yÓ˚ •yÓ˚ G Î%Ó §y«˛Ó˚ï˛y •yˆÏÓ˚Ó˚ myÓ˚y !lˆÏò≈!¢ï˛•Î˚– àï˛ ò%•z ò¢ˆÏÜ˛Ó˚ !ã˛e ˛õ!Ó˚§Çáƒyl §yÓ˚!î 5.2ˆï˛

ˆòáy Ïly •°–

5.7 Ë˛!Ó£ÏƒÍ §Ω˛yÓly§ÓyÓ˚ çlƒ !¢«˛y ÈüüüÈ ~á Ïly ~Ü˛ê˛y ò)Ó˚Óï≈ # fl∫≤¿ ı ÓÎ˚flÒ~ÓÇ ~Ü˛•z §y ÏÌ Î%ÓÜ˛ ÏòÓ fl∫y«˛Óï˛yÓ •yÓ Î!òG Ó Ïí˛ ÏSÈñï˛Ó%G Ë˛yÓ Ïï˛ !lÓ«˛ ÏÓÓ §Çáƒy ï˛ï˛ê˛y•z Ó ÏÎ à ÏSÈ Îï˛ê˛yfl∫yô#lï˛yÓ §ÙÎ Ë˛yÓ Ïï˛Ó °yÜ˛§Çáƒy !SÈ°– 1950 §y Ï°Îál §yÇ!Óôy!lÜ˛ õ!Ó£Ïò Ü˛ï,≈ Ü˛ Ë˛yÓï˛#Î §Ç!Óôyl à,•#ï˛•Î˚ñ ï˛ál §Ç!Óôy ÏlÓ˚ l#!ï˛ !l Ïò≈¢lyÎ˚ ~ê˛y í z ÏÕ‘á Ü˛Ó˚y

!ã˛e 5.6 ı !Óòƒy°Î˚S%Èê˛Ó˚y !¢¢%◊ˆÏÙÓ˚ !òˆÏÜ˛ ôy!Óï˛ •Î˚ / ÙylÓ Ù)°ôˆÏlÓ˚ ~Ü˛ !ÓÓ˚yê˛ «˛!ï˛–

§yÓ!˚î 5.2

Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ !¢«˛y !Ó£ÏÎ˚Ü˛ xç≈lÜ ˛!ÙÜ˛ §Çáƒy !ÓÓÓ˚î 1990 2000 2015

1. ÓÎ˚flÒ §y«˛Ó˚ï˛y •yÓ˚ å15 ˆÌˆÏÜ˛ x!ôÜ˛ ÓÎ˚flÒ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ ¢ï˛yÇ¢ä1.1 ˛õ%Ó˚%£Ï 61.9 68.4 81

1.2 Ù!•°y 37.9 45.4 63

2. ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ !¢«˛y §¡õ)î≈ï˛yÓ˚ •yÓ˚ å≤Ãy§!AàÜ˛ ÓÎ˚flÒ ˆày¤˛#Ó˚ ¢ï˛yÇ¢ä2.1 ˛õ%Ó˚%£Ï 78 85 94

2.2 Ù!•°y 61 69 99

3. Î%Ó §y«˛Ó˚ï˛yÓ˚ •yÓ˚ å15 ˆÌˆÏÜ˛ 24 ÓSÈÓ˚ ÓÎ˚flÒ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ ¢ï˛yÇ¢ä3.1 ˛õ%Ó˚%£Ï 76.6 79.7 92

3.2 Ù!•°y 54.2 64.8 87


• ÏÎ˚!SÈ° Îñ §Ç!Óôyl Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ •GÎ˚yÓ˚ 10 ÓSÈ ÏÓ˚Ó˚ Ù Ïôƒ§ÓÜ˛yÓ ÏÜ˛ 14 ÓSÈÓ õÎ≈hs˝ §ÙhflÏ !¢¢% ÏòÓ !ÓlyÙ) Ï°ƒ ~ÓÇÓyôƒï˛yÙ)°Ü˛ !¢«˛yÓ˚ ÓƒÓfiÌy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ– xyÙÓ˚y Î!òï˛y xç≈l Ü˛Ó Ïï˛ õyÓï˛yÙñ ï˛ ÏÓ ~ál xyÙy ÏòÓ §y«˛Óï˛yÓ•yÓ˚ 100 ¢ï˛yÇ¢ ÌyÜ˛ï˛–

!°Aà §Ùï˛yÈüÈ xyˆÏàÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ Ë˛yˆÏ°y ı Ù!•°yG õ%Ó%£Ï ÏòÓ Ù Ïôƒ §y«˛Óï˛y •y ÏÓÓ õyÌ≈Ü˛ƒ Ü˛Ù ÏSÈ Îy !°Aà§Ùï˛yÓ Ù Ïôƒ ~Ü˛!ê˛ ôlydÜ˛ í zß!ï˛ ÏÜ˛ §)!ã˛ï˛ Ü˛ ÏÓ– ï˛Ó%G!Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yÓ˚ˆÏî Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ lyÓ˚# !¢«˛yÓ˚ x@˝Ã§Ó˚ âê˛yˆÏlyx˛õ!Ó˚•yÎ≈ ÎÙlÈüüüÈ xy!Ì≈Ü˛ fl∫yô#lï˛yÓ˚ í zß¨!ï˛§yôl ~ÓÇÙ!•°y ÏòÓ˚ §yÙy!çÜ˛ õòÙÎ≈yòyÓ˚ çlƒ ~ÓÇ Ù!•°y !¢«˛yÙ!•°y ÏòÓ ≤Ãçll •yÓ G Ù!•°y G !¢¢% ÏòÓ fl∫yfiÌƒ Ï§ÓyÓí˛z˛õÓ˚ í˛z˛õÜ˛yÓ˚# ≤ÃË˛yÓ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– xï˛~Óñ §y«˛Ó˚ï˛y•y ÏÓÓ í zôÁ≈ §M˛y°l !l ÏÎ xyÙÓy xydï% T˛ ÌyÜ˛ Ïï˛ õy!Óly– ~Ü˛¢ï˛ ¢ï˛yÇ¢ ÓÎ˚flÒ §y«˛Ó˚ï˛y •yÓ˚ xç≈ˆÏlÓ˚ çlƒxyÙyˆÏòÓ˚ xˆÏlÜ˛ Ùy•z° ÎˆÏï˛ •ˆÏÓ–

Î%ÓÜ˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÓÜ˛yÓ˚ˆÏcÓ˚ hflÏÓ˚ §ˆÏÓ≈yFã˛ NSSO ~Ó˚ï˛Ìƒ xl%ÎyÎ˚#ñ 2011ÈüÈ12 §yˆÏ°ñ @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÎ˚ Î%ÓÜ˛

˛õ%Ó˚%£ÏÓ˚y ÎyÓ˚y fl¨yï˛Ü˛ Óy ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ xôƒÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ

ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÓÜ˛yÓ˚ˆÏcÓ˚ •yÓ˚ 19 ¢ï˛yÇ¢– ¢•Ó˚~°yÜ˛yÎ˚ xl%Ó˚)˛õ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÓÜ˛yÓ˚ˆÏcÓ˚ •yÓ˚

ï%˛°lyÙ)°Ü˛Ë˛yˆÏÓ Ü˛Ù ~ÓÇ ï˛y 16 ¢ï˛yÇ¢– §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚

ˆÓ!¢ àË˛#Ó˚Ë˛yˆÏÓ ≤ÃË˛y!Óï˛Ó˚y !SÈ° @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÓ˚fl¨yï˛Ü˛ Î%Óï˛#Ó˚yñ ï˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃyÎ˚ 30 ¢ï˛yÇ¢ ˆÓÜ˛yÓ˚–

!Ó˛õÓ˚#ˆÏï˛ñ @˝ÃyÙ#î G ¢•Ó˚ ~°yÜ˛yÎ˚ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ hflÏÓ˚ õÎ≈hs˝

!¢!«˛ï˛ Î%ÓÜ˛ Óy Î%Óï˛#ˆÏòÓ˚ ˆÜ˛Ó°Ùye 3-6 ¢ï˛yÇ¢ˆÓÜ˛yÓ˚– ï˛y•z §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ í˛zFã˛ï˛Ó˚ !¢«˛yÓ˚ çlƒ ÓÓ˚yj

Ó,!Âô G í zFã˛ï˛Ó˚ !¢«˛y ≤Ã!ï˛¤˛y ÏlÓ˚ Ùyl Ó,!Âô Ü˛Ó˚y í z!ã˛ï˛

ÎyˆÏï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ !¢«˛yÌ≈#ˆÏòÓ˚ !lˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ ˆÎyàƒ ò«˛ï˛yñ ˙≤Ã!ï˛¤˛ylà%!°ˆÏï˛ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚– Îál fl∫“ !¢!«˛ï˛

ˆ°yÜ˛ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ ï%˛°ly Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ˆòáy ÎyÎ˚ !¢!«˛ï˛

ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ ~Ü˛ê˛y !ÓÓ˚yê˛ xÇ¢ ÓÜ˛yÓ˚– Ü˛l⁄


ÙylÓ Ù)°ôl àë˛l G Ùyl í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ xy!Ì≈Ü˛ G

§yÙy!çÜ˛ §%!ÓôyÓ˚ §y ÏÌ §Óy•z õ!Ó˚!ã˛ï˛– Ë˛yÓ˚ Ïï˛ Ü˛w#Î˚

G Ó˚yçƒ §Ó˚Ü˛yÓ˚ !¢«˛y G fl∫yfiÌƒ «˛ˆÏeÓ˚ í˛zß¨!ï˛Ó˚ çlƒ˛õÎ≈yÆ ˛õ!Ó˚Ùyî xy!Ì≈Ü˛ ÓƒÎ˚ ÓÓ˚yj Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– §ÙyˆÏçÓ˚

!Ó!Ë˛ß¨ ¢yáyÎ˚ !¢«˛y G fl∫yfiÌƒ õ!Ó˚ Ï§ÓyÓ˚ !ÓhflÏyÓ˚ !l!Ÿã˛ï˛

Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ ÎyˆÏï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ !ÓÜ˛y¢ G §Ùï˛yÓ˚°ˆÏ«˛ƒ ~Ü˛§yˆÏÌ í˛z˛õl#ï˛ •GÎ˚y ÎyÎ˚– ˛õ,!ÌÓ#ˆÏï˛

˜ÓK˛y!lÜ˛ G ≤ÃÎ%!=˛àï˛ ÙylÓ¢!=˛Ó˚ §Ù,Âô §Ω˛yÓ˚ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ

Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈– ~ál ≤ÃˆÏÎ˚yçl •° ~Ó˚ à%îàï˛ ÙyˆÏlÓ˚í˛zß¨!ï˛ Ü˛Ó˚y ~ÓÇ ~Ùl ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y

ÎyˆÏï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ~à% Ï°yˆÏÜ˛ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢ ˛õÎ≈yÆË˛yˆÏÓ

≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–

!ã˛e 5.7 ı í˛zFã˛ï˛Ó˚ !¢«˛y / Ü˛Ù ≤ÃyÆÜ˛yÓ˚#

í˛zFã˛ï˛Ó˚ !¢«˛y ÈüüüÈ @˝Ã•îÜ˛yÓ˚# Ü˛Ù ı Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚!¢«˛yÓ˚ !˛õÓ˚y!Ùí˛ áyí˛¸y Îy §)!ã˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ á%Ó•z Ü˛Ù §ÇáƒÜ˛ˆ°yÜ˛ í˛zFã˛ï˛Ó˚ !¢«˛y hflÏˆÏÓ˚ ˛õÔÑSÈyÎ˚– x!ôÜ˛vñ !¢!«˛ï˛


xl%¢#°l#

1É ˆÜ˛yl ˆòˆÏ¢Ó˚ ÙylÓ Ù)°ôˆÏlÓ˚ ò%!ê˛ ≤Ãôyl í˛zÍ§ Ü˛# Ü˛#⁄

2É ~Ü˛!ê˛ ò Ï¢Ó˚ !¢«˛yàï˛ §yÊ˛°ƒ !lô≈yÓ˚ ÏîÓ˚ !l Ïò≈¢Ü˛à% Ï°y Ü˛# Ü˛#⁄

3É Ë˛yÓ˚ Ïï˛ !¢«˛y xç≈ Ïl xyM˛!°Ü˛ Ó£ÏÙƒ õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚ Ü˛l⁄

4É ÙylÓ Ù)°ôl G ÙylÓ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ õyÌ≈Ü˛ƒà%ˆÏ°y òáyG–

5É ÙylÓ í˛zß¨Î˚l Ü˛#Ë˛yˆÏÓñ ÙylÓ Ù)°ôˆÏlÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ ~Ü˛!ê˛ !Óhfl,Ïï˛ ¢∑⁄

6É ÙylÓ Ù)°ôl àë˛ Ïl Ü˛yl í z õyòylà%!° xÓòyl Ó˚yˆÏá⁄

7É §Ó˚Ü˛y!Ó˚ §ÇfiÌyà% Ï°y !Ü˛Ë˛y ÏÓ Ë˛yÓ˚ Ïï˛ !Óòƒy°Î˚ G •y§˛õyï˛y Ï°Ó˚ §%!Óôy í z õ°kô Ü˛Ó˚yÎ˚⁄

§Ç!«˛ÆÓ,!_

Ø !¢«˛y Ï«˛ Ïe !Ó!l ÏÎ˚yà Ùyl%£Ï ÏÜ˛ ÙylÓ Ù)°ô Ïl Ó) õyhs˝!Ó˚ï˛ Ü˛ ÏÓ˚ñ ÙylÓ Ù%°ôl Ó,!Âô≤ÃyÆ ◊Ù í zÍ˛õy ÏlÓ˚≤Ã!ï˛!l!ôc Ü˛ˆÏÓ˚ñ Îy ~Ü˛!ê˛ x!ç≈ï˛ «˛Ùï˛y ~ÓÇ ˆfl∫FSÈyÜ,˛ï˛ !Ó!lˆÏÎ˚yà !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚ ˛õ!Ó˚îyÙ ˆÎáyˆÏl ≤Ãï˛ƒy¢yÌyˆÏÜ˛ Îñ ~ê˛y Ë˛!Ó£ÏƒˆÏï˛Ó˚ xyÎ˚ í˛zÍˆÏ§Ó˚ Ó,!Âô âê˛yˆÏÓ–

Ø !¢«˛yñ Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ xÓfiÌyÎ˚ ≤Ã!¢«˛îñ fl∫yfiÌƒñ fiÌylyhs˝Ó˚î G ï˛ˆÏÌƒ !Ó!lˆÏÎ˚yàÈüüüÈ ~à%ˆÏ°y ÙylÓ Ù)°ôlàë˛ˆÏlÓ˚ í˛zÍ§–

Ø ˆË˛Ôï˛ Ù)°ôˆÏlÓ˚ ôyÓ˚ly•z •° ÙylÓ Ù%°ôl àë˛ˆÏlÓ˚ !Ë˛!_– ~•z ò%ÈüÈôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ù)°ôl àë˛ˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ !Ü˛S%È§yò,¢ƒ G Ó¢yò,¢ƒ xy ÏSÈ–

Ø ÙylÓ Ù)°ôl àë˛ˆÏl !Ó!lˆÏÎ˚yàˆÏÜ˛ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ ~ÓÇ !ÓÜ˛y¢ Ó,!ÂôÜ˛yÓ˚Ü˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ ÙˆÏl Ü˛Ó˚y •Î˚–

Ø ÙylÓ í˛zß¨Î˚l ~•z ôyÓ˚îyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ ˆÎ !¢«˛y G fl∫yfiÌƒ ÙylÓ Ü˛°ƒyˆÏî x!ÓˆÏFSÈòƒñ Ü˛yÓ˚î Îálˆ°yÜ˛ °áy ~ÓÇ õí ¸yÓ˚ «˛Ùï˛y °yË˛ Ü˛ ÏÓ˚ñ ò#â≈ G §%fiÌ ç#Ól Ü˛yê˛y ÏlyÓ˚ §yÙÌ≈ƒ °yË˛ Ü˛ ÏÓ˚ñ ~Ü˛Ùye ï˛ál•zï˛yÓ˚y xlƒylƒ !ÓÜ˛“à%!° !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚ Ïï˛ §«˛Ù • ÏÓ Îà% Ï°y ÏÜ˛ ï˛yÓ˚y à%Ó%c òÎ˚–

Ø Ùyê˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ÓƒˆÏÎ˚ñ !¢«˛yáyˆÏï˛ ÓƒˆÏÎ˚Ó˚ ¢ï˛yÇ¢ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ ÙˆÏôƒ !¢«˛yÓ˚ à%Ó˚%cˆÏÜ˛!l Ïò≈¢ Ü˛ ÏÓ˚–


8É !¢«˛yˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ í˛zß¨!ï˛Ó˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ §Ω˛Ó˚î !•ˆÏ§ˆÏÓ Ùyly •Î˚– Ü˛#Ë˛yˆÏÓ⁄

9É !l¡¨!°!áï˛à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ÙylÓ Ù)°ôl àë˛ˆÏlÓ˚ í˛zÍ§ !•ˆÏ§ˆÏÓ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y /ÈüÈ

Ü˛ä fl∫yfiÌƒ õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy–

áä fiÌylyhs˝Ó˚ Ïî ÓƒÎ˚–

10É ÙylÓ §¡õˆÏòÓ˚ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ fl∫yfiÌƒ G !¢«˛y §¡õ!Ü≈˛ï˛ ÓƒÎ˚ §ÇÜ ˛yhs˝ ï˛Ìƒ xç≈ˆÏlÓ˚≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y !lÓ) õî Ü˛ ÏÓ˚y–

11É ÙylÓ Ù)°ô Ïl !Ó!l ÏÎ˚yà Ü˛#Ë˛y ÏÓ !ÓÜ˛y Ï¢ xÓòyl Ó˚y Ïá–

12É Ú˛˛õ,!ÌÓ#Óƒy˛õ# àí ¸ !¢«˛yÓ˚ hflÏÓ˚ Óyí ¸yÓ˚ §y ÏÌ x§Ùï˛yÓ˚ «˛ Ïe ~Ü˛!ê˛ !l¡¨Ù%á# ≤ÃÓîï˛y òáy ÎyÎ˚ÛÈüüüÈÙhs˝Óƒ Ü˛ ÏÓ˚y–

13É ~Ü˛!ê˛ ò Ï¢Ó˚ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ í zß¨!ï˛Ó˚ «˛ Ïe !¢«˛yÓ˚ Ë) !ÙÜ˛y !Ó ÏŸ’£Ïî Ü˛ ÏÓ˚y–

14É !Ü˛Ë˛y ÏÓ !¢«˛y Ï«˛ Ïe !Ó!l ÏÎ˚yà xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ §Ù,!Âô Óy !ÓÜ˛y¢ ÏÜ˛ í zj#Æ Ü˛ ÏÓ˚ÈüüüÈ Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ˚y–

15É ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ çlƒ Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ xÓfiÌyÎ˚ ≤Ã!¢«˛ ÏîÓ˚ ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚ï˛yà%!° Óƒ=˛ Ü˛ ÏÓ˚y–

16É ÙylÓ Ù)°ôl ~ÓÇ xy!Ì≈Ü˛ §Ù,!ÂôÓ˚ ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛!ê˛ xl%§rôyl Ü˛ˆÏÓ˚y–

17É Ë˛yÓ˚ Ïï˛ Ù!•°y !¢«˛y ≤Ã§y ÏÓ˚Ó˚ ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓ˚y–

18É !¢«˛y G fl∫yfiÌƒ «˛ Ïe §Ó˚Ü˛y ÏÓ˚Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ ÏlÓ˚ •hflÏ Ï«˛ Ï õÓ˚ ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚ï˛yÓ˚ õ Ï«˛ Î%!=˛ òyG–

19É Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ÙylÓ Ù%°ôl àë˛ˆÏlÓ˚ «˛ˆÏe ≤Ãôyl §Ù§ƒyà%!° Ü˛# Ü˛#⁄

20É ˆï˛yÙy ÏòÓ˚ Ùï˛ xl%§y ÏÓ˚ñ §Ó˚Ü˛y ÏÓ˚Ó˚ !¢«˛y G fl∫yfiÌƒ õ!Ó˚ Ï§Óy ≤Ã!ï˛¤˛y Ïl Ë˛!ï≈ Ó˚ çlƒ ≤Ã ÏòÎ˚ x ÏÌ≈Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy !ë˛Ü˛ Ü˛ˆÏÓ˚yyÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ !Ü˛⁄ Î!ò ÌyˆÏÜ˛ ï˛ˆÏÓ Ü˛l⁄


1É Ü˛#Ë˛y ÏÓ ÙylÓ í zß¨Î˚l §)ã˛Ü˛ àîly Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛y !lô≈yÓ˚î Ü˛ ÏÓ˚y– !ÓŸª ÙylÓ í zß¨Î˚l §)ã˛ ÏÜ˛Ó˚ «˛ Ïe Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ xÓfiÌyl Ü˛#⁄

2É Ë˛yÓ˚ï˛ !Ü˛ !lÜ˛ê˛ Ë˛!Ó£Ïƒ Ïï˛ K˛yl!Ë˛!_Ü˛ xÌ≈l#!ï˛ • Ïï˛ Îy ÏFSÈ⁄ ◊î#Ü˛ Ï«˛ xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓ˚y–3É §yÓ˚!î 5É2ÈüÈˆï˛ òGÎ˚y ï˛Ìƒ Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y–4É ~Ü˛çl !¢!«˛ï˛ Óƒ!=˛ !• Ï§ ÏÓ !¢«˛yÓ˚ «˛ Ïe ï˛yÙyÓ˚ xÓòyl Ü˛# • ÏÓ⁄ Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ˚yñ ≤Ã Ïï˛ƒ ÏÜ˛

~Ü˛çl ÏÜ˛ !¢«˛y òyG–


5É !Ó!Ë˛ß¨ í zÍ§à%!° !°!˛õÓÂô Ü˛ ÏÓ˚y Îà%!° !¢«˛yñ fl∫yfiÌƒ ~ÓÇ ◊Ù §¡õ ÏÜ≈ ï˛Ìƒ §Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛ ÏÓ˚–6É Ü˛w#Î˚ ÙylÓ §¡õò í˛zß¨Î˚l ~ÓÇ fl∫yfiÌƒ ÙsfˆÏÜ˛Ó˚ Óy!£≈Ü˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl õí˛¸ ~ÓÇ §yÓ˚yÇ¢ Ïï˛!Ó˚

Ü˛ ÏÓ˚y–xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ §Ù#«˛yÎ˚ åEconomic Surveyäñ §yÙy!çÜ˛ !ÓË˛y ÏàÓ˚ í z õÓ˚ xôƒyÎ˚à% Ï°y õ Ïí ¸y–

.

Books

BECKER, GARY S. 1964. Human Capital. 2nd Edition, Columbia University Press, New

York.

FREEMAN , R ICHARD . 1976. The Overeducated American. Academic Press,

New York.

SIDDHARTHAN, N.S. AND K. NARAYANAN (Eds.). 2013. Human Capital and Development — The

Indian Experience. Springer, New Delhi.

Government Reports

India Human Development Report 2011: Towards Social Inclusion, Planning Commission,

Government of India.

Educational Statistics At a glance, Ministry of Human Resource Development, (for vari-

ous years), Government of India.

Annual Reports, Ministry of Human Resource Development, Government of India.

Websites

http://epathshala.nic.in

www.education.nic.in

www.cbse.nic.in

www.ugc.ac.in

www.aicte.ernet.in

www.ncert.nic.in

www.finmin.nic.in

www.mospi.nic.in

http://nroer.gov.in

REFERENCES

99@˝ÃyˆÏÙyß¨Î˚l


• @˝ÃyˆÏÙyß¨Î˚ˆÏlÓ˚ à%Ó˚%c í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ @˝ÃyˆÏÙyß¨Î˚l §¡õ!Ü≈˛ï˛ Ù%áƒ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°y í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛–

• Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §yÙ!@˝ÃÜ˛ í˛zß¨Î˚ˆÏl @˝ÃyˆÏÙyß¨Î˚l Î Ü˛ï˛ê˛y à%Ó˚%c˛õ)î≈ ï˛y xl%ôyÓl Ü˛Ó˚ˆÏï˛–

• @˝ÃyÙ#î í zß¨Î˚ Ïl ÏîÓ˚ §ÇfiÌyl ~ÓÇ õîƒ §yÙ@˝Ã#Ó˚ !Ó˛õll ÓƒÓfiÌyÓ˚ ï˛yÍ˛õÎ≈ õ)î≈ Ë) !ÙÜ˛y í z õ°!kô Ü˛Ó˚ Ïï˛–

• !fiÌ!ï˛¢#° ç#!ÓÜ˛y í˛z˛õyç≈ˆÏlÓ˚ çlƒ í˛zÍ˛õyòl ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ Ó!ã˛eÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ à%Ó˚%c §¡õˆÏÜ≈˛ xÓ!•ï˛ •ˆÏï˛–

• !fiÌ!ï˛¢#° í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ çlƒ çÓ ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ ï˛yÍ˛õÎ≈ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛–

@˝Ãy ÏÙyß¨Î˚l

6


6.1 Ë) !ÙÜ˛y

ã˛ï% Ì≈ xôƒy ÏÎ xyÙÓy õ Ïí˛!SÈ Î òy!Óo Ë˛yÓ Ïï˛Ó§yÙ Ïl ÙhflÏ Ó Ïí ¸y ã˛ƒy Ï°O • ÏÎ˚ òÑy!í ¸ ÏÎ˚ ÏSÈ– xyÙÓ˚y ~ê˛yGçyl Ïï˛ ˛õ ÏÓ˚!SÈ Î ò Ï¢Ó˚ x!ôÜ˛yÇ¢ à!Ó˚Ó Ùyl%£Ï @˝ÃyÙ#î~°yÜ˛yÎ Ó§Óy§ Ü˛ ÏÓ Îy ÏòÓ ç#ÓlôyÓ ÏîÓ çlƒ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛xï˛ƒyÓ¢ƒÜ˛#Î˚ í z õÜ˛Ó˚îà%!° õyGÎ˚yÓ˚ §yÙÌ≈ l•z– @˝ÃyÙ#îˆ«˛ Ïe Ü, !£Ï•z •° ç#!ÓÜ˛y !lÓ≈y Ï•Ó˚ ≤Ãôyl í z õyÎ˚– Ù•ydyày!rôÓ˚ Ü˛ÌyÎ˚ñ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ≤ÃÜ,˛ï˛ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ ≤ÃyÜ˛ ¢ï≈˛ •°@˝ÃyÙ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !ÓÜ˛y¢– ˆÜ˛Ó°Ùye ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ !¢“ˆÜ˛wà%ˆÏ°yÓ˚ Ó,!Âô G ≤Ã§yÓ˚ˆÏîÓ˚ ÙˆÏôƒ §#ÙyÓÂô ÌyÜ˛ˆÏ°≤ÃÜ, ï˛ í zßÎl xôÓy•z ÌyÜ˛ ÏÓ– Óï≈ Ùyl §Ù ÏÎG ~•z ôÓîy≤Ãy§!AàÜ˛ ˆÎñ ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ó≈yAà#î í˛zß¨Î˚l ≤Ã!Ü ˛Î˚y@˝ÃyˆÏÙyß¨Î˚lˆÏÜ˛ ˆÜ˛w Ü˛ˆÏÓ˚ xyÓ!ï≈˛ï˛ •Î˚– ~•zÓ˚Ü˛Ù •Î˚ˆÜ˛l⁄ Ü˛l xyÙÓy @˝Ãy ÏÙyßÎl ÏÜ˛ ~ï˛ê˛y à%Ó%c !ò!FSÈ ÎálxyÙÓy xyÙy ÏòÓ ã˛yÓ˛õy Ï¢Ó o%ï˛ !ÓÜ˛y¢Ùyl ¢•Óà% Ï°y Ïï˛!Ó¢y° xyÜ,˛!ï˛Ó˚ !¢“ ≤Ã!ï˛¤˛yl§Ù)• G xyô%!lÜ˛ ï˛Ìƒ≤ÃÎ%!=˛Ó Ü˛wà% Ï°y ÏÜ˛ à Ïí˛ í zë˛ Ïï˛ òá!SÈ– ~Ó Ü˛yÓî •°ñË˛yÓ Ïï˛Ó ò%•zÈüÈï, ï˛#ÎyÇ Ï¢Ó Ó!¢ °yÜ˛ ~álG Ü, !£ÏÓ í z õÓ!lË≈ Ó¢#° •GÎy § Ï_¥G Ü, !£Ï ò¢Óy§# ÏÜ˛ õÎ≈yÆ õ!ÓÙy Ïîáy ÏòƒÓ˚ §ÇfiÌyl Ü˛Ó˚yÓ˚ Ùï˛ í zÍ˛õyòl¢#° •Î˚!l– @˝ÃyÙË˛yÓ Ïï˛Ó ~Ü ÈüÈï, ï˛#ÎyÇ¢ çl§Çáƒy ~álG ã˛ÓÙ òy!Ó Ïoí% ÏÓ Ó ÏÎ ÏSÈ– ~•z Ü˛yÓ Ïî•z Ë˛yÓ Ïï˛Ó ≤ÃÜ, ï˛ í zßÎ ÏlÓ °«˛ƒ˛õ)Ó Ïî §Ù,Âô @ÃyÙ Ë˛yÓï˛ !lÙ≈yî Ü˛Ó Ïï˛ • ÏÓ– ~ál ï˛y• Ï°ˆòá Ïï˛ • ÏÓ @˝Ãy ÏÙyßÎl Ó° Ïï˛ Ü˛# ÓyV˛yÎ⁄

6.2 @˝ÃyˆÏÙyß¨Î˚l Ü˛#⁄

Ú@˝Ãy ÏÙyß¨Î˚lÛ •° Óƒy˛õÜ˛ xÌ≈Ó• ¢∑– @˝Ãy ÏÙyß¨Î˚lÙ)°ï˛ @˝ÃyÙ#î xÌ≈ ÓƒÓfiÌyÓ˚ §•z §Ü˛° «˛ ÏeÓ˚ í zß¨Î˚ Ïl

à%Ó˚%cyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ ˆ«˛eà%ˆÏ°y @˝ÃyÙ#î xÌ≈ ÓƒÓfiÌyÓ˚§y!Ó≈Ü˛ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ ≤Ã«˛y˛õˆÏê˛ xˆÏlÜ˛ê˛y !˛õ!SÈˆÏÎ˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–@˝ÃyÙ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ !Ü˛S%È !Ü˛S%È «˛e Îà%!° §Ù§ƒy §AÜ% ° §•zˆ«˛eà%!° Ïï˛ lï% lË˛y ÏÓ à%Ó%cy ÏÓ˚y˛õ Ü˛Ó˚y ≤Ã ÏÎ˚yçl • ÏÎ˚˛õˆÏí˛¸ˆÏSÈ ˆ§à%ˆÏ°y •° ÈüüüÈ

l §y«˛Óï˛yñ !Ó Ï¢£ÏË˛y ÏÓ lyÓ# §y«˛Óï˛yñ !¢«˛y ~ÓÇò«˛ï˛yÓ˚ !ÓÜ˛y¢–

l fl∫yfiÌƒñ ÎyÓ˚ ÙˆÏôƒ fl∫FSÈï˛y ~ÓÇ çlfl∫yfiÌƒ ò%!ê˛•z§y!Ù° Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ–

l Ë) !Ù §ÇflÒyÓ˚

l ≤Ã Ïï˛ƒÜ˛!ê˛ fiÌyl#Î í zÍ˛õyòl¢#° §¡õ ÏòÓ í zßÎl

l ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy í˛zß¨Î˚lñ ˆÎÙlÈüÈ !Óò%ƒÍñ ˆ§ã˛ñ îñ!Ó˛õllñ ˛õ!Ó˚Ó•î §%!ÓôyÈüÈ @˝ÃyÙ#î §í˛¸Ü˛ !lÙ≈yî~ÓÇ ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ !lÜ˛ê˛Óï≈˛# Ù•y§í˛¸ˆÏÜ˛Ó˚ §yˆÏÌ§ÇˆÏÎyà§yôl ~ÓÇ ¢yáy §í˛¸Ü˛ !lÙ≈yîñ Ü,˛!£Ïà ÏÓ£Ïîy ~ÓÇ à ÏÓ£Ïîy §¡±§yÓ˚ ÏîÓ˚ §%!Óôy ~ÓÇï˛Ìƒ !Óï˛Ó˚ ÏîÓ˚ §%!Óôy–

l òy!Óo ò)Ó#Ü˛Óî ~ÓÇ ò%Ó≈°ï˛Ó xÇ Ï¢Ó Ùyl% Ï£ÏÓç#ÓlôyÓ ÏlÓ Ùy ÏlÓ í zß!ï˛§yô Ïl !Ó Ï¢£Ï ÓƒÓfiÌyÎy í zÍ˛õyòl¢#° Ó˚yçày ÏÓ˚Ó˚ §% ÏÎyà Óyí ¸yÎ˚–

~Ó˚ xÌ≈ • ÏFSÈñ @˝ÃyÙ#î «˛ Ïe Î Ùyl%£Ïà% Ï°y Ü, !£ÏG xÈüÈÜ,˛!£Ï Ü˛yˆÏç !lÎ%=˛ ï˛yˆÏòÓ˚ í˛zÍ˛õyòl¢#°ï˛y Ó,!ÂôÓ˚çlƒ !ÓˆÏ¢£Ï §•yÎ˚ï˛yÓ˚ ÓƒÓfiÌy Ü˛Ó˚y òÓ˚Ü˛yÓ˚– xÈüÈÜ,˛!£Ïí˛zÍ˛õyòl¢#° Ü˛yçÜ˛Ù≈ ÎyÓ˚ÙˆÏôƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÈüüüÈ áyòƒ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚îñ §%°Ë˛ fl∫yfiÌƒ §%!Óôyñ à,ˆÏ• G Ü˛Ù≈fiÌˆÏ°fl∫FSÈï˛yñ !¢«˛yÓ § ÏÓ≈yFã˛ x@Ãy!ôÜ˛y ÏÓÓ !Ë˛!_ Ïï˛ o%ï˛ @ÃyÙ#î

ÚÚÎyÓ˚y ç!Ù Ïï˛ ã˛y£Ï Ü˛ ÏÓ˚ ï˛yÓ˚y•z ¢%ô%Ùye !l Ïç ÏòÓ˚ x!ôÜ˛y ÏÓ˚ ÓÑy Ïã˛– Óy!Ü˛ §Óy•z ï˛y ÏòÓ˚ òÎ˚yÓ˚ Ó%!ê˛ˆá ÏÎ˚ ÓÑy Ïã˛–ÛÛ

ÈüüüÈ !ÌÓ%Ó°%Ë˛yÓ˚


í˛zß¨Î˚l âê˛ˆÏÓ– ˛õ)Ó≈Óï≈˛# xôƒyˆÏÎ˚ ˆòáy ˆàˆÏSÈ ˆÎñ!ç!í˛!˛õÈüÈˆï˛ Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ xÓòyl Ü˛ˆÏÙˆÏSÈ– !Ü˛v Ü,˛!£ÏÓ˚í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#° çl§ÇáƒyÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly !ÓˆÏ¢£Ï ˛õ!Ó˚Óï≈˛l•Î˚!l– x!ôÜ˛vñ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ §ÇflÒyÓ˚ Ü˛yÎ≈Ü Ù ¢%Ó% Ü˛Ó˚yÓ˚˛õÓ˚ñ Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏe Ó,!Âôñ 1991 ˆÌˆÏÜ˛ 2012 ˛õÎ≈hs˝§ÙÎ˚Ü˛yˆÏ°ñ Óy!£Ï≈Ü˛ G ¢ï˛yÇ¢ •yˆÏÓ˚ •…y§ ˛õyÎ˚– Ó,!ÂôÓ˚~•z •yÓ˚ õ)Ó≈Óï≈˛# ÓSÈÓ˚à%!°Ó˚ Ó,!ÂôÓ˚ •yˆÏÓ˚Ó˚ ã˛y•zˆÏï˛ Ü˛Ù–!ÓˆÏ¢£ÏK˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛ñ Ü,˛!£ÏˆÏï˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ !Ó!lˆÏÎ˚yà 1991

§yˆÏ°Ó˚ õÓ˚ ÌˆÏÜ˛ •…y§ õyGÎ˚yÓ˚ çlƒ•z Ó,!ÂôÓ˚ •yˆÏÓ˚ ~•z˛õï˛l •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ïÑ˛yˆÏòÓ˚ Ó=˛Óƒ xl%§yˆÏÓ˚ñ x˛õÎ≈yÆ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyñ !¢“ G §ÓyˆÏ«˛ˆÏe !ÓÜ˛“ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚§%ˆÏÎyà §,!T˛ ly •GÎ˚yñ x!lÎ˚!Ùï˛ ˆÓ˚yçàyˆÏÓ˚Ó˚ Ó,!ÂôÓ˚Ê˛ˆÏ° @˝ÃyˆÏÙyß¨Î˚l ≤Ã!Ü ˛Î˚y Óyôy@˝ÃfiÌ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏîË˛yÓ˚ï˛Ó Ï£Ï≈Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ xM˛ Ï°Ó˚ Ü, £ÏÜ˛ ÏòÓ˚ Ù Ïôƒ ò%ò≈¢y !òl!òl Óyí ¸ Ïï˛ Ìy ÏÜ˛– 2007 Ì ÏÜ˛ 2012 õÎ≈hs˝ §ÙÎÜ˛y Ï°Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏe í˛zÍ˛õyòl Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ !SÈ° 3.2 ¢ï˛yÇ¢– ~•zˆ≤Ã«˛y˛õ Ïê˛ @˝ÃyÙ#î Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ !Ü˛S%È à%Ó%c˛õ)î≈ !òÜ˛ ÎÙl ÈüüüÈ

î G !Ó˛õîl ÓƒÓfiÌyñ Ü, !£ÏÓ Ó!ã˛eÜ˛Óî ~ÓÇ !fiÌ!ï˛¢#°í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ çÓ Ü,˛!£ÏÓ˚ ï˛yÍ˛õÎ≈˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛yÓ˚ !òˆÏÜ˛!Ó Ï¢£Ï lçÓ˚ òÓ–

6.3 @˝ÃyÙ#î ˆ«˛ Ïe î G !Ó˛õîl

î ı @ÃyÙ#î xÌ≈ ÓƒÓfiÌyÓ §Ù,!Âô ≤ÃyÌ!ÙÜ˛Ë˛y ÏÓ!lË≈ Ó˚ Ü˛ ÏÓ˚ õ%Ñ!çÓ˚ xl%≤Ã ÏÓ Ï¢Ó˚ í z õÓ˚ Îy Ü, !£Ï G xÈüÈÜ, !£Ïˆ«˛ˆÏeÓ˚ í˛zÍ˛õyòl¢#°ï˛y Óyí˛¸yˆÏï˛ xl%âê˛ˆÏÜ˛Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚– ç!ÙˆÏï˛ Ó#ç Ó˛õl ˆÌˆÏÜ˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ Ê˛°l˛õyÜ˛yÓ˚ ˛õÓ˚ ï˛y !Ó!Ü ˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Ü,˛£ÏˆÏÜ˛Ó˚ •yˆÏï˛ xy§y ˛õÎ≈hs˝§ÙÎ˚ê˛y xˆÏlÜ˛ ò#â≈– ~•zçlƒ ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ §ÙˆÏÎ˚Ó˚áÓ˚ˆÏã˛Ó˚ §ÇfiÌyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ í˛zÍ§ ˆÌˆÏÜ˛î !lˆÏï˛ •Î˚– Ó#ç Ü ˛Î˚ñ Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ §yÓ˚ Ü ˛Î˚ •zï˛ƒy!òÓ˚çlƒ Ü, £ÏÜ˛ ÏÜ˛ !Ó!l ÏÎyà Ü˛Ó Ïï˛ •Î– ~SÈyí˛yG õy!ÓÓy!ÓÜ˛ÓƒˆÏÎ˚Ó˚ §ÇfiÌyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆÎÙl ÈüÈ !ÓÓy•ñ Ù,ï%˛ƒñ ôÙ≈#Î˚xl%¤˛y ÏlÓ˚ Ü, £ÏÜ˛ ÏÜ˛ xÌ≈ !Ó!l ÏÎ˚yà Ü˛Ó˚ Ïï˛ •Î˚– xyÓ˚ ~Ó˚çlƒ ≤Ã ÏÎ˚yçl •Î˚ ÏîÓ˚– fl∫yô#lï˛yÓ˚ §ÙÎ˚Ü˛y Ï° @˝ÃyÙ#îÙ•yçl G ÓƒÓ§yÎ#Óy «% o G ≤Ãy!hs˝Ü˛ Ü, £ÏÜ˛ ~ÓÇ Ë) !Ù•#l◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ í˛zFã˛ §%ˆÏòÓ˚ •yˆÏÓ˚ î !òï˛– Ù•yçl GÓƒÓ§yÎ˚#Ó˚y ˆÏîÓ˚ !•ˆÏ§ˆÏÓÓ˚ áyï˛yÎ˚G Ü˛yÓ˚ã%˛!˛õ Ü˛Ó˚ï˛–~•zË˛yˆÏÓ ï˛yÓ˚y Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ ˆ¢y£Ïî Ü˛Ó˚ï˛– î ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛Ù•yçl ÏòÓ Ü% !«˛àï˛ ÌyÜ˛yÎ Ü, £ÏÜ˛Óy ÏîÓ ÊÑ y Ïò xyê˛ ÏÜ˛˛õí˛¸ï˛– ˆÏîÓ˚ ˆÓí˛¸yçy° ˆÌˆÏÜ˛ Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ Ù%=˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛~ÓÇ @˝ÃyÙ#î ÏîÓ˚ §Ó˚ÓÓ˚y• ÏÜ˛ §%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó˚ Ïï˛ 1969

§yˆÏ°Ó˚ ˛õÓ˚ Ë˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ §yÙy!çÜ˛ ÓƒyÇÜ˛ ÓƒÓfiÌÏyÓ˚˛õ_l Ü˛ ÏÓ ~ÓÇ Ó•%!Óô î §ÓÓÓy•Ü˛yÓ# §ÇfiÌy fiÌy˛õlÜ˛ˆÏÓ˚– õÓ˚Óï≈˛#Ü˛yˆÏ° 1982 §yˆÏ° çyï˛#Î˚ Ü,˛!£Ï G @˝ÃyÙ#îí zßÎl ÓƒyAÜ˛ å§Ç Ï«˛ Ï õ NABARDä ≤Ã!ï˛¤˛y Ü˛Óy •Î–~•z ÓƒyAÜ˛ •° §Ù@˝Ã @˝ÃyÙ#î xy!Ì≈Ü˛ §ÇfiÌyà%!°Ó˚Ü˛yçÜ˛ ÏÙ≈Ó˚ Ù Ïôƒ §Ùß∫Î˚ §yô ÏlÓ˚ çlƒ ~Ü˛ ¢#£Ï≈ §ÇfiÌy–


Ø ˆï˛yÙyÓ˚ xM˛ˆÏ°Ó˚ áÓˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yàç ˛õˆÏí˛¸Ùy!§Ü˛ !Ë˛!_ˆÏï˛ Ü˛yàˆÏç ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ @˝ÃyÙyM˛ˆÏ°Ó˚§Ù§ƒyà%!° ~ÓÇ §Ù§ƒy §Ùyôy ÏlÓ ÓƒÓfiÌyà%!°ÓÜ˛Ìy Ó°y • ÏÎ˚ ÏSÈ §à% Ï°y ÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛ ÏÓ˚y– ï% !Ù!lÜ˛ê˛Óï≈˛# ~Ü˛!ê˛ @˝ÃyÙ ˛õ!Ó˚ò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚y– @˝ÃyˆÏÙÓ˚ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚y ˆÎ ˆÎ §Ù§ƒyÓ˚ Ù%ˆÏáyÙ%!á •ˆÏFSÈ ï˛y!ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y– ˆï˛yÙyÓ˚ ˆ◊î#Ü˛ˆÏ«˛ ~!lˆÏÎ˚xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓ˚y–

Ø §Ó˚Ü˛y!Ó ˚ Gˆ ÏÎ ˚Ó§y•zê˛ http://

www.rural.nic.in ˆÌˆÏÜ˛ •zòyl#ÇÜ˛yˆÏ° ¢%Ó˚%•GÎ˚y ≤ÃÜ˛“§Ù)• ~ÓÇ ≤ÃÜ˛ˆÏ“Ó˚ í˛ zˆ Ïj¢ƒï˛y!°Ü˛yÓÂô Ü˛ ÏÓ˚y–


§Ó%ç !Ó≤’Ó @ÃyÙ#î î ÓƒÓfiÌyÓ Ù Ïôƒ Óƒy˛õÜ˛ õ!ÓÓï≈ ÏlÓ§)ã˛ly Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°– §Ó%ç !Ó≤’Ó @˝ÃyÙ#î î ÓƒÓfiÌyÎ˚ Ó!ã˛e~ˆÏl!SÈ° ~ÓÇ ~ˆÏÜ˛ í˛zÍ˛õyòlÙ%á# ˆÏî Ó˚)˛õyhs˝!Ó˚ï˛Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– xyçˆÏÜ˛Ó˚ !òˆÏl Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ @˝ÃyÙ#î ÓƒyÇÜ˛ÓƒÓfiÌyÓ˚ ≤Ã!ï˛¤˛yl!ê˛ àë˛ˆÏlÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒ •°ñ ~Ü˛y!ôÜ˛§•yÎÜ ÈüÈ§ÇfiÌyÓ í z õ!fiÌ!ï˛– ~•z §•yÎÜ˛ §ÇfiÌyà%!° •°ÈüüüÈ Óy!î!çƒÜ˛ ÓƒyÇÜ˛§Ù)•ñ xyM˛!°Ü˛ @˝ÃyÙ#î ÓƒyÇÜ˛§Ù)•ñˆÜ˛yÈüÈx˛õyˆÏÓ˚!ê˛Ë˛ G ç!Ù í˛zß¨Î˚l ÓƒyÇÜ˛– ~•z ÓƒyÇÜ˛à%!°Ü˛Ù §% Ïò õÎ≈yÆ î ≤Ãòy Ïl ≤Ã!ï˛◊%!ï˛ÓÂô– •zòyl#ÇÜ˛y Ï°fl∫ÈüÈ§•yÎ˚Ü˛ @˝Ã% õà%!° ≤ÃÌyàï˛ î ÓƒÓfiÌyÓ˚ ÊÑ yÜ˛ ÊÑ yÜ˛Ó˚˛õ)Ó ÏîÓ Ü˛y Ïç !l ÏÎy!çï˛ • ÏÎ ÏSÈ– ≤ÃÌyàï˛ î Îyày ÏlÓÜ˛yÎ≈˛õÂô!ï˛ ˆÜ˛Ó°Ùye ˆÎ x≤Ãï%˛° ï˛y•z lÎ˚– ~!ê˛@˝ÃyÙyM˛ˆÏ°Ó˚ §Ü˛° §yÙy!çÜ˛ §¡±òyÎ˚ˆÏÜ˛ §Ç•ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚

í zßÎ ÏlÓ òÔ Ïí˛ §y!Ù° Ü˛Ó Ïï˛ õy ÏÓ!l Ó Ï°•z fl∫ÈüÈ§•yÎÜ˛§ÇfiÌyà%!°ˆÏÜ˛ ~•z âyê˛!ï˛ ˛õ)Ó˚ˆÏîÓ˚ Ü˛yˆÏç §y!Ù° •ˆÏï˛• ÏÎ ÏSÈ– Î Ï•ï% ÓƒyÇ ÏÜ˛Ó î ˛õ Ïï˛ x!ï˛!Ó=˛ çyÙyl Ïï˛Ó≤Ã ÏÎ˚yçl •Î˚ ï˛y•z fl∫yË˛y!ÓÜ˛Ë˛y ÏÓ @˝ÃyÙyM˛ Ï°Ó˚ x!ôÜ˛yÇ¢ò!Ó˚o ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ ˆÏîÓ˚ çyˆÏ°Ó˚ xyGï˛yÓ˚ Óy•zˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–ï˛y ÏòÓ˚ î @˝Ã• ÏîÓ˚ §% ÏÎyà•z Ìy ÏÜ˛ ly– fl∫ÈüÈ!lË≈ Ó˚ ày¤˛#Ó˚§ò§ƒ ÏòÓ «% o «% o çÙyà% Ï°y ÏÜ˛ ~Ü˛!eï˛ Ü˛ ÏÓ ï˛y Ì ÏÜ˛§ò§ƒ ÏòÓ˚ ≤Ã ÏÎ˚yç Ïl î òGÎ˚y •Î˚– ~•z î SÈyê˛ SÈyê˛§•ç !Ü˛!hflÏˆÏï˛ Ü˛Ù §%ˆÏòÓ˚ •yˆÏÓ˚ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y •Î˚– 2003

§yˆÏ°Ó˚ Ùyã≈˛ Ùy§ §ÙÎ˚ ˛õÎ≈hs˝ §yï˛ °ˆÏ«˛Ó˚G x!ôÜ˛fl∫ÈüÈ!lË≈ Ó˚ ày¤˛# î ≤Ãòy ÏlÓ˚ Ü˛yç Ü˛ ÏÓ˚ ã˛° ÏSÈ– ~•z îÓƒÓfiÌy x!ï˛ «%˛o î Ü˛yÎ≈Ü ˛Ù lyˆÏÙ õ!Ó˚!ã˛ï˛– fl∫!lË≈˛Ó˚ˆày¤˛#à%!° Ù!•°y ÏòÓ «˛Ùï˛yÎ Ïl §•yÎï˛y Ü˛ ÏÓ– ~ Ï«˛ Ïe


Ø ˆï˛yÙyÓ˚ xyˆÏ¢ÈüÈ˛õyˆÏ¢Ó˚ ~°yÜ˛yÎ˚ ˆòáˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ fl∫!lË≈˛Ó˚ ˆày¤˛#à%ˆÏ°y î !òˆÏFSÈ– ~•zÓ˚Ü˛Ù fl∫!lË≈˛Ó˚ˆày¤˛#Ó˚ !Ù!ê˛Ç ÏÎ˚ xÇ¢@˝Ã•î Ü˛ ÏÓ˚y– ~•z §ÇfiÌyÎ˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°y Ï õÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !ÓÓÓ˚î ï˛!Ó˚ Ü˛ ÏÓ˚y– ~•z !ÓÓÓ˚ Ïî í z ÏÕ‘áÜ˛ˆÏÓ˚yÈüÈ ~!ê˛ Ü˛ál fiÌy!˛õï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ó˚ §ò§ƒ§Çáƒy Ü˛ï˛ñ §M˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚Ùyî Ü˛ï˛ñ !Ü˛Ë˛yˆÏÓ î ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚~ÓÇ î@˝Ã•#ï˛yÓ˚y !Ü˛Ë˛yˆÏÓ î ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚–Ø ï%˛!Ù ~ÙlG òáˆÏï˛ õyˆÏÓ Î fl∫!lÎ%!=˛Ó˚ çlƒ à,•#ï˛ ˆÏîÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ !Ü˛S%È °yÜ˛ xlƒ Ü˛yˆÏç °yàyˆÏFSÈ–~•z Ó˚Ü˛Ù !Ü˛S%È î@˝Ã•#ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ Ü˛ÌyÓyï≈˛y ÓˆÏ°y– ï˛yˆÏòÓ˚ fl∫!lÎ%!=˛Ó˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ xyÓ˚Ω˛ ly Ü˛Ó˚yÓ˚ Ü˛yÓ˚î!ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ï˛y ◊î#Ü˛ˆÏ«˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–

Óy: 6.1 : à!Ó˚Ó Ù!•°yˆÏòÓ˚ ÓƒyAÜ˛ ÚÜ%˛ê%˛¡∫◊#Û •° ˆày¤˛#!Ë˛!_Ü˛ Ù!•°y ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ §ÇfiÌy– ~•z §ÇfiÌy ˆÜ˛Ó˚y°yˆÏï˛ òy!Ó˚o ò)Ó˚#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚

Ü˛y Ïç !°Æ– 1995 §y Ï° §M˛Î˚ ÏÜ˛ í zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚ Ïï˛ ÓƒÎ˚ §y◊Î˚# à!Ó˚Ó Ù!•°y ÏòÓ˚ çlƒ §M˛Î˚# ÓƒyÇÜ˛ fiÌy˛õlÜ˛Ó˚y •Î˚– SÈy Ïê˛y SÈy Ïê˛y î §!Ù!ï˛à% Ï°yG ~•z ÓƒyÇÜ˛ fiÌy˛õ Ïl xÇ¢ @˝Ã•î Ü˛ ÏÓ˚– ~•z î §!Ù!ï˛à% Ï°y SÈy Ïê˛yˆSÈy Ïê˛y §M˛Î˚ ~Ü˛!eï˛ Ü˛ ÏÓ˚ ~Ü˛ Ü˛y!ê˛ ê˛yÜ˛y õÎ≈hs˝ §M˛Î˚ çÙy Ü˛ ÏÓ˚– ÓƒyÇÜ˛!ê˛ ~ál §ò§ƒ §Çáƒy ~ÓÇ §M˛Î˚§Ç@˝Ã Ï•Ó˚ !l!Ó˚ Ïá ~!¢Î˚yÓ˚ Ù Ïôƒ §Ó≈Ó,•Í ≤ÃÌyÓ!•Ë≈) ï˛ ÓƒyÇÜ˛ !•§y ÏÓ §Ùyò,ï˛–

í˛zÍ§ /ÈüÈwww.kudumbashree.com– ï%˛!Ù ~•z GˆÏÎ˚Ó§y•zê˛ ˆÌˆÏÜ˛ ÓƒyÇˆÏÜ˛Ó˚ xlƒylƒ í˛zˆÏòƒyà§¡õˆÏÜ≈˛ çylˆÏï˛ õyÓ˚ˆÏÓ– ï%˛!Ù !Ü˛ ÓƒyÇˆÏÜ˛Ó˚ §yÊ˛ˆÏ°ƒÓ˚ ˛õSÈˆÏlÓ˚ Ü˛yÓ˚îà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚y⁄


~Ü˛ê˛y x!Ë˛ ÏÎyà Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ Îñ ~•z ÏîÓ˚ xÌ≈ Ù)°ï˛ Ë˛yê˛≤Ã!Ü Î˚yÎ˚ ÓƒÎ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚– Ü˛l í zÍ˛õyòl¢#° ≤Ã!Ü Î˚yÎ˚ ~•zî °yàyˆÏly •ˆÏFSÈ ly⁄

@˝ÃyÙ#î ÓƒyÇ!Ü˛Ç ÈüÈ ~Ü˛!ê˛ xy Ï°yã˛lydÜ˛ Ù)°ƒyÎ˚l åRu-

ral Banking- a critical AppraisaläÓƒyÇÜ˛ ÓƒÓfiÌyÓ˚ o%ï˛ ≤Ã§yÓ˚ Ü,˛!£Ï ~ÓÇ xÜ,˛!£Ï

í zÍ˛õyòlñ xyÎ˚ ~ÓÇ Ó˚yçày ÏÓ˚Ó˚ í z õÓ˚ •z!ï˛Óyã˛Ü˛ ≤ÃË˛yÓˆÊ˛°ˆÏSÈ– !ÓˆÏ¢£Ïï˛ §Ó%ç !Ó≤’ˆÏÓÓ˚ õÓ˚ Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏÜ˛ îòyl~ÓÇ lyly!Óô §%!Óôy òy ÏlÓ Ùôƒ !ò ÏÎ í zÍ˛õyò ÏlÓ ≤Ã ÏÎyçlˆÙê˛y Ïï˛ §•yÎï˛y Ü˛ ÏÓ ÏSÈ– ò%!Ë≈ Ï«˛Ó Î%à ¢£Ï • ÏÎ à ÏSÈ–~ál xyÙÓ˚y áyˆÏòƒ fl∫Î˚Ç§¡õ)î≈ •ˆÏÎ˚!SÈ– ~Ó˚ ≤Ã!ï˛Ê˛°lâê˛ˆÏSÈ áyòƒ¢ˆÏ§ÏƒÓ˚ í˛z˛õˆÏã˛ ˛õí˛¸y Ùç%ï˛ Ë˛y[˛yˆÏÓ˚Ó˚ !ã˛ˆÏe–!Ü˛v ~álG xyÙy ÏòÓ˚ ÓƒyÇÜ˛ ÓƒÓfiÌyÓ˚ §Ó!Ü˛S%È !ë˛Ü˛ë˛yÜ˛• ÏÎ˚ í z Ïë˛!l–

§Ω˛Óï˛ Óy!î!çƒÜ˛ ÓƒyAÜ˛ Óƒï˛#ï˛ xlƒylƒ ≤ÃÌyàï˛≤Ã!ï˛¤˛yˆÏl xyÙylï˛ çÙyÓ˚ §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ !ÓÜ˛y¢ âê˛yˆÏï˛˛õy ÏÓ˚!l– ÎyàƒÓƒ!=˛Ó˚ Ü˛y ÏSÈ î ≤Ãòyl ~ÓÇ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# îxyòy ÏÎ˚Ó˚ §Çfl,Ò!ï˛ à Ïí ¸ ï% ° Ïï˛ õy ÏÓ˚!l– °yàyï˛Ó˚ Ü, !£ÏÓ˚xlyòyÎ˚# ˆÏîÓ˚ •yÓ˚ ˆÓˆÏí˛¸ ã˛ˆÏ°ˆÏSÈ– Ü, £ÏÜ˛Ó˚y ˆÜ˛l î˛õ!Ó˚ Ï¢y Ïô x§ÙÌ≈ •Î˚⁄ ~Ó˚Ü˛Ù ~Ü˛ê˛y x!Ë˛ ÏÎyà Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈÏÎ Ü, £ÏÜ˛Ó˚y •zFSÈyÜ, ï˛Ë˛y ÏÓ î õ!Ó˚ Ï¢yô Ü˛Ó˚ Ïï˛ ã˛yÎ˚ ly–

~Ó˚ Ü˛yÓ˚î Ü˛#⁄

~•z Ü˛yÓ˚ Ïî•z @˝ÃyÙ#î ÓƒyÇ!Ü˛ÇÈüÈ~Ó˚ !Óhfl,Ï!ï˛ ~ÓÇ≤Ã§yÓñ §ÇflÒy ÏÓÓ õÓ Ü˛ ÏÙ à ÏSÈ– õ!Ó!fiÌ!ï˛Ó í zß!ï˛ Ïï˛Óƒy ÏAÜ˛Ó Ü˛yÎ≈ ≤Ãîy°#Ó x!Ë˛Ù%á õ!ÓÓï≈ l ≤Ã ÏÎyçl Îy Ïï˛Ü˛ ÏÓ Ü˛Ó° îòyï˛y ~ÓÇ î@Ã•#ï˛yÓ Ù Ïôƒ ~Ü˛ §ï%ÓrôlÓ!ã˛ï˛ •Î– Ü, £ÏÜ˛ ÏòÓ Ù Ïôƒ ÓƒÎ §Ç ÏÜ˛yã˛l xË˛ƒy§ à Ïí˛ï% ° Ïï˛ • ÏÓ Îy Ïï˛ Ü˛ ÏÓ ï˛yÓy xy!Ì≈Ü˛ §¡õ ÏòÓ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó#ÓƒÓ•y ÏÓÓ ≤Ã ÏÎyà ÏÜ˛ í zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó Ïï˛ õy ÏÓ–


Ø Î!ò ï%˛!Ù @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÎ˚ Ó§Óy§ Ü˛Ó˚ñ ï˛ˆÏÓ §Ω˛Óï˛ ï%˛!Ù xyˆÏ¢˛õyˆÏ¢ ~Ùl ˆÜ˛yl ò%/áçlÜ˛ âê˛ly§¡õˆÏÜ≈˛ GÎ˚y!Ü˛Ó•y° xÌÓy Îy ï%˛!Ù ò%Ó˚ò¢≈l Óy §ÇÓyò˛õˆÏeÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ !Óàï˛ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚xyd•ï˛ƒy Ü˛Ó˚yÓ˚ âê˛lyÓ˚ §yˆÏÌ õ!Ó˚!ã˛ï˛ xÓ¢ƒ•z •ˆÏÎ˚SÈ– x!ôÜ˛yÇ¢ Ü,˛£ÏÜ˛•z Ü,˛!£ÏÜ˛yç Óy xlƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏl î!l ÏÎ˚ ÏSÈ– Ê˛§° Ë˛y Ï°y ly •Î˚y Óy lT˛ •GÎ˚yÓ˚ Ü˛yÓ˚ Ïîñ xyÎ˚ fl∫“ï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚ Ïî ~ÓÇ !ÓÜ˛“ Ó˚yçày ÏÓ˚Ó˚ §% ÏÎyàly ÌyÜ˛yÎ˚ ˆ§•z î ˛õ!Ó˚ˆÏ¢yˆÏô ÓƒÌ≈ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï˛y•z ï˛yÓ˚y ~Ùl ã˛Ó˚Ù ˛õòˆÏ«˛˛õ !lˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ âê˛ly§¡õˆÏÜ≈˛ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚ ◊î#Ü˛ˆÏ«˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–Ø @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÎ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ£ÏÓy ≤ÃòylÜ˛yÓ˚# ÓƒyÇˆÏÜ˛ ÎyG– ~!ê˛ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ Ü, !£Ï §ÙÓyÎ˚ ÓƒyÇÜ˛ñ Ë) !Ù í˛zß¨Î˚lÓƒyÇÜ˛ñ xyM˛!°Ü˛ @˝ÃyÙ#î ÓƒyÇÜ˛ xÌÓy ˆç°y §ÙÓyÎ˚ ÓƒyÇÜ˛G •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ Ü˛ï˛!ê˛ @˝ÃyÙ#î˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ î !lˆÏÎ˚ˆÏSÈñ Ü˛ï˛ ê˛yÜ˛y î !lˆÏÎ˚ˆÏSÈñ Ü˛# ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ÓrôÜ˛ ÓƒÓ•yÓ˚ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ §%ˆÏòÓ˚ •yÓ˚ Ü˛ï˛ ~ÓÇ ~ál˛õÎ≈hs˝ xlyòyÎ˚# î Ü˛ï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛yÓ˚ !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚y–Ø ˆÎ Ü, £ÏÜ˛ §ÙÓyÎ˚ ÓƒyÇÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ î !lˆÏÎ˚ˆÏSÈñ Î!ò ˆ§ Ê˛§° lT˛ •GÎ˚y Óy xlƒ Ü˛yÓ˚ˆÏî î ˛õ!Ó˚ˆÏ¢yôÜ˛Ó˚ˆÏï˛ ly ˛õyˆÏÓ˚ ï˛ˆÏÓ ï˛yÓ˚ î Ù%Ü%˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòGÎ˚y í˛z!ã˛ï˛ •ˆÏÓñ ly •ˆÏ° Ü,˛£ÏÜ˛ xy·ï˛•ƒy Ü˛Ó˚yÓ˚ ÙˆÏï˛y Ü˛!ë˛l!§Âôyhs˝ !lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ï%˛!Ù !Ü˛ ~Ó˚ §yˆÏÌ ~Ü˛Ùï˛ú xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–


6.4 Ü,˛!£Ï !Ó˛õîl ÓƒÓfiÌy

ï%˛!Ù !Ü˛ Ü˛áˆÏly ˆË˛ˆÏÓSÈñ ˆÎ áyòƒ¢§ƒñ Ê˛°ñ§Ó!çñ ˆÓ˚yç áyG ï˛y ˆòˆÏ¢Ó˚ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ xÇ¢ •ˆÏï˛!Ü˛Ë˛yˆÏÓ !lÎ˚!Ùï˛ ï˛yÙyÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ~ˆÏ§ ˛õÔÑSÈyÎ˚⁄ ï˛yÙyÓ˚Ü˛yˆÏSÈ oÓƒ §yÙ@˝Ã# ˆ˛õÔÑSÈyˆÏlyÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y •ˆÏFSÈ ÓyçyÓ˚≤Ãîy°#– Ü,˛!£Ï !Ó˛õîl •° ~Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ˆÎáyˆÏl §yÓ˚yˆò¢Óƒy˛õ# í˛zÍ˛õy!òï˛ Ü,˛!£ÏoˆÏÓƒÓ˚ §Ç@˝Ã•ñ §ÇÓ˚«˛îñ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚îñ õ!Ó˚Ó•lñ Ùyí˛¸Ü˛ ÓÑyôy•zñ Óà≈#Ü˛Ó˚î ~ÓÇ!Óï˛Ó˚î Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– fl∫yô#lï˛yÓ˚ õ)ˆÏÓ≈ Ü,˛£ÏÜ˛Ó˚y Îálí˛zÍ˛õy!òï˛ Ê˛§° ÓƒÓ§yÎ˚#ˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ !Ó!Ü ˛ Ü˛Ó˚ï˛ ï˛álÓƒÓ§yÎ˚#Ó˚y oˆÏÓƒÓ˚ GçˆÏl ày°Ùy° Ü˛Ó˚ï˛ ~ÓÇ oˆÏÓƒÓ˚òyˆÏÙÓ˚ !•§yˆÏÓG Ü˛yÓ˚ã%˛!˛õ Ü˛Ó˚ï˛– Ê˛°◊%!ï˛ˆÏï˛ ë˛Ü˛ˆÏï˛•ï˛ Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚– § §ÙÎ˚ Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ oˆÏÓƒÓ˚ ÓyçyÓ˚òˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yl ï˛Ìƒ ÌyÜ˛ˆÏï˛y ly ï˛y•z ÓƒÓ§yÎ˚#ˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏòÎ˚Ü˛Ù òyˆÏÙ•z Ü,˛£ÏÜ˛Ó˚y Ü,˛!£Ï oÓƒ !Ó!Ü ˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Óyôƒ •ï˛–Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ï˛yˆÏòÓ˚ Ùy° Ùç%ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Ó˚yáyÓ˚ çlƒË˛yˆÏ°y §ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ §%!Óôy ly ÌyÜ˛yÎ˚ ˛õÓ˚Óï≈˛# §Ó˚ÙˆÏÎ˚ÓyçyÓ˚òyÙ í˛zë˛y õÎ≈hs˝ !Ó!Ü ˛ fiÌ!àï˛ Ó˚yáˆÏï˛ õyˆÏÓ˚ ly–ï%˛!Ù !Ü˛ çylñ xyçG 10 ¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚ x!ôÜ˛ Ü,˛!£Ïí zÍ˛õyòl §ÇÓ˚«˛î Ü˛ ÏÓ˚ Ó˚yáyÓ˚ §%!ÓôyÓ˚ xË˛y ÏÓÓ˚ Ü˛yÓ˚ Ïî

x˛õã˛Î˚ •ˆÏFSÈ⁄ ~•z Ü˛yÓ˚ˆ Ïî ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ÓƒÓ§y≤Ã!ï˛¤˛ylà% Ï°y ÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ •hflÏ Ï«˛˛õçÓ˚%!Ó˚ •ˆÏÎ˚ õˆÏí˛¸ˆÏSÈ–

ã˛ˆÏ°yñ Ü,˛!£Ï !Ó˛õîˆÏlÓ˚ §Ç!Ÿ’T˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ í˛zß¨!ï˛Ó˚çlƒ ˆlGÎ˚y ã˛yÓ˚!ê˛ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õòˆÏ«˛ˆÏ˛õÓ˚ !ÓhflÏy!Ó˚ï˛xyˆÏ°yã˛ly Ü˛!Ó˚– ≤ÃÌÙ ˛õòˆÏ«˛˛õ •° §%!ÓlƒhflÏ G fl∫FSÈÓyçyÓ˚ ÓƒÓfiÌy ÏÜ˛ §%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó˚ Ïï˛ ÓyçyÓ˚à% Ï°yÓ˚ í z õÓ˚!lÎ˚sfî °yà% Ü˛Ó˚y– ~•z l#!ï˛ ã˛y°% •ˆÏ° Ü,˛£ÏÜ˛ G ˆË˛y=˛yí˛zË˛Î˚•z Ü˛Ù ˆÓ!¢ °yË˛Óyl •ˆÏÓ– Î!òG ~ál 27000

@˝ÃyÙ#î §yÙ!Î˚Ü˛Ü˛y°#l ÓyçyÓ˚ˆÏÜ˛ !lÎ˚!sfï˛ ÓyçyÓ˚ Ó˚)ˆÏ˛õ!ÓÜ˛y¢ âê˛yˆÏlyÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyÓ˚ Ùôƒ !òˆÏÎ˚ @˝ÃyÙ#îÓyçyˆÏÓ˚Ó˚ ÓyhflÏ!ÓÜ˛ «˛Ùï˛yÓ˚ °yË˛ í˛zë˛yˆÏly §Ω˛Ó •Î˚–!mï˛#Î˚ ôyˆÏ˛õ §í˛¸Ü˛ñ ˆÓ˚° ÓƒÓfiÌyñ Ùç%ï˛âÓ˚ñ à%òyÙâÓ˚ñ¢#ï˛ï˛y˛õ !lÎ˚!sfï˛ §ÇÓ˚«˛îyàyÓ˚ ~ÓÇ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î•zí˛z!lê˛à%ˆÏ°yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ˆË˛Ô!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ §%ˆÏÎyà§%!Óôy Óyí˛y Ïly– !Ü˛v ~á Ïly õÎ≈hs˝ õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙyÓ §%!ÓôyñÓ!ô≈ï˛ ã˛y!•òyÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ á%Ó•z x≤Ãï%˛°– ~Ó˚ í˛zß¨!ï˛≤ÃˆÏÎ˚yçl– ï,˛ï˛#Î˚ ôyˆÏ˛õ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ !Ó˛õlˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙÜ, £ÏÜ˛ ÏÜ˛ ï˛y ÏòÓ˚ í zÍ˛õyò ÏlÓ˚ lƒyÎƒ Ù)°ƒ õyGÎ˚yÓ˚ ÓƒÓfiÌyÜ˛Ó˚y– à%çÓ˚yï˛ ï˛Ìy ˆòˆÏ¢Ó˚ xlƒ ˆÜ˛yl xÇˆÏ¢ ò%?ô

!ã˛e 6.1 ı !lÎ˚!sfï˛ §∂# ÓyçyˆÏÓ˚ Ü,˛£ÏÜ˛ ~ÓÇ í˛z˛õˆÏË˛y=˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ °yË˛ ˆ˛õÔÑˆÏSÈ ÎyÎ˚–


í˛zÍ˛õyòÜ˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ §!Ù!ï˛•z @˝ÃyÙ#î xM˛ˆÏ°Ó˚ §yÙy!çÜ˛ï˛Ìy xy!Ì≈Ü˛ ã˛y°!ã˛e Óò° Ü˛ˆÏÓ˚ !òˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Î!òG•zòy!lÇÜ˛y Ï° !Ü˛S%È !Ü˛S%È fiÌy Ïl §ÙÓyÎà%!° Ïï˛ ò%Ó≈°ï˛y òáyÎyˆÏFSÈ– ~Ó˚ Ü˛yÓ˚î •ˆÏFSÈ §Ó Ü,˛£ÏÜ˛ˆÏÜ˛ §ÙÓyˆÏÎ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ§y!Ù° Ü˛Ó Ïï˛ ly õyÓyñ !Ó˛õîl ~ÓÇ ≤Ã!Ü ÎyÜ˛Óî §!Ù!ï˛ÓÙ Ïôƒ §Ùrô§)e ly •GÎy ~ÓÇ xÜ% ¢°# xÌ≈ ÓƒÓfiÌy˛õly–ã˛ï% Ì≈ ôy Ï õ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ l#!ï˛ Ó) õyÎ˚ ÏîÓ˚ !Ó£ÏÎ˚ §Ù)•ÎÌyÈüÈ Ü˛ä Ü,˛!£Ï í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ çlƒ l)ƒlï˛Ù §•yÎ˚Ü˛ òyÙ§%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó˚y áä Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ áyòƒ !làÙ myÓ˚y àÙ ~ÓÇã˛yí z Ï°Ó˚ ÓyÊ˛yÓ˚ fiê˛Ü˛ õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚y ~ÓÇ àä §Ó≈çl#l!Óï˛Ó˚î ≤Ãîy°# åˆÓ˚¢l ÓƒÓfiÌyäÓ˚ Ùyôƒ ÏÙ áyòƒ¢§ƒ ~ÓÇ!ã˛!lÓ˚ !Óï˛Ó˚î–

~•z •y!ï˛Î˚yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ °«˛ƒ •° Ü,˛£ÏˆÏÜ˛Ó˚í˛zÍ˛õy!òï˛ oˆÏÓƒÓ˚ lƒyÎƒ òyÙ ˆòGÎ˚y ~ÓÇ à!Ó˚ÓˆÏòÓ˚Ë˛ï≈) !Ü˛ Ïï˛ áyòƒ oÓƒ§yÙ@Ã# §ÓÓÓy• Ü˛Óy– ï˛Ìy!˛õ §ÓÜ˛y ÏÓÓ~•z§Ó ≤Ã ÏÎ˚y ÏàÓ˚ õÓ˚G xyç õÎ≈hs˝ Ü, !£Ï Óy!î ÏçƒÓ˚ í z õÓ˚Óƒ!=˛àï˛ ÓƒÓ§yÎ˚#Ó˚y åÙ•yçlñ @˝ÃyÙ#î x!Ë˛çyï˛Óyçl#!ï˛K˛ñ Óí˛ ÓƒÓ§yÎ# ~ÓÇ ôl# Ü, £ÏÜ˛ä SÈ!í˛ âyÓy ÏFSÈ–~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî ≤ÃˆÏÎ˚yçl §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ •hflÏˆÏ«˛˛õ !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛ˆÏÓ˚ˆÎˆÏ•ï%˛ Ü,˛!£Ï í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ ÓˆÏí˛¸y xÇˆÏ¢Ó˚ ÓyçyÓ˚

Óƒ!=˛àï˛Ë˛y ÏÓ !lÎ!sfï˛ • ÏÎ Ìy ÏÜ˛– §ÓÜ˛y ÏÓÓ ÙôƒfiÌï˛yÎÜ, !£Ï !Ó˛õll lylyË˛y ÏÓ ≤ÃË˛y!Óï˛ • ÏFSÈ– Ü˛y Ïly Ü˛y ÏlyàˆÏÓ£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛ Ü,˛!£ÏÓ˚ Óy!îçƒÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Ê˛ˆÏ° Ü,˛£ÏÜ˛Ó˚yí˛zFã˛•yˆÏÓ˚ xyÎ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà ˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~áyˆÏl í˛zˆÏÕ‘áƒˆÎñ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ •hflÏ Ï«˛˛õ !lÎ˚!sfï˛ • Ï°•z Ü, £ÏÜ˛Ó˚y ~•z í zFã˛xyˆÏÎ˚Ó˚ §%!Óôy õyÎ˚– ~•z !Ó£ÏˆÏÎ˚ ï˛yÙyÓ˚ Ë˛yÓly Ü˛#⁄

§Ω˛yÓlyÙÎ ÓÜ˛!“Ü˛ !Ó˛õîl ≤Ãîy°# åEmerg-

ing Alternate Marketing Channelsä~ Óƒy˛õyÓ!ê˛ §Óy•z Ó%V˛ Ïï˛ ˆ˛õ ÏÓ ÏSÈ ˆÎñ Ü, £ÏÜ˛Óy

Î!ò !l ÏçÓy•z ï˛y ÏòÓ í zÍ˛õyòl Ë˛y=˛y ÏòÓ Ü˛y ÏSÈ §Óy§!Ó!Ó!Ü Ü˛Ó Ïï˛ ˛õy ÏÓ ï˛ ÏÓ ï˛y ÏòÓ xyÎ Ó,!Âô ˛õyÎ– ˛õyOyÓñ•!ÓÎylyñ ~ÓÇ ÓyçfiÌy Ïl xy˛õ!l Ù!u˛ñ õ% Ïl Ïï˛ •yí˛õ§yÓÙ!u˛ñ xrô ≤Ã Ïò¢ ~ÓÇ ˆï˛ Ï°AàylyÓ ÓyÎÌ% ÓyçyÓ ly ÏÙÊ˛° ~ÓÇ §!∂ ÓyçyÓ ~ÓÇ ï˛y!Ù°lyí YÓ GV˛yÓÓ Óyçy ÏÓÜ, £ÏÜ˛ ÓyçyÓ ≤ÃË, !ï˛ !ÓÜ˛!¢ï˛ !ÓÜ˛“ !Ó˛õîl Ùyôƒ ÏÙÓ˚ !Ü˛S%Èí zòy•Óî– ~SÈyí˛yG x ÏlÜ˛ ò¢#Î‡Ó•%çy!ï˛ Ê yfiê˛ Ê%í˛ ã˛•z ÏlÎ%=˛ ˆÜ˛y¡õy!là%!° ~ál Ü, £Ï ÏÜ˛Ó §y ÏÌ Ü, !£Ï í zÍ˛õyòlåÊ˛°ÈüÈ§Ó!ç Ê˛°y ÏlyÓ çlƒ ã% !=˛ Ü˛Ó ÏSÈ– ~Óy Ü, £ÏÜ˛ ÏÜ˛í z õÎ%=˛ Ó#ç§• xlƒylƒ í z õyòyl Îyàyl !ò ÏÎ Ìy ÏÜ˛ ~ÓÇ


Ø ï% !Ù !lÜ˛Óï≈ # Ê˛°ÈüÈ§Ó!çÓ˚ ÓyçyÓ˚ õ!Ó˚ò¢≈l Ü˛ ÏÓ˚y– §•z Óyçy ÏÓ˚Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ !Ó Ï¢£Ïc á%Ó Ë˛y Ï°yË˛y ÏÓ°«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚ !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y– Ü˛Ù˛õˆÏ«˛ 10!ê˛ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ Ê˛° ~ÓÇ §Ó!ç ˆÜ˛yÌyÎ˚ í˛zÍ˛õyòl •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇí˛zÍ˛õyòl fiÌ° ˆÌˆÏÜ˛ ÓyçyˆÏÓ˚ ˆ˛õÔÑSÈyˆÏï˛ Ü˛ï˛ê˛y ò)Ó˚c x!ï˛Ü ˛yhs˝ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ï˛y çylyÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚y– ~ê˛yGçylyÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚y oÓƒà%ˆÏ°y Ü˛# ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚Ó•ˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ÓyçyˆÏÓ˚ ~ˆÏ§ ˆ˛õÔÑˆÏSÈˆÏSÈ ~ÓÇ §∂#Ó˚Ù) Ï°ƒÓ˚ í˛z˛õÓ˚ õ!Ó˚Ó•l áÓ˚ã˛ Ü˛# ≤ÃË˛yÓ Ê˛ˆÏ°–Ø ≤ÃyÎ˚ §Ó ˆSÈyˆÏê˛y ¢•ˆÏÓ˚ !lÎ˚!sfï˛ ÓyçyˆÏÓ˚Ó˚ §!ß¨!•ï˛ ÊÑ˛yÜ˛y çyÎ˚ày ÌyˆÏÜ˛– Ü,˛£ÏÜ˛ ˆ§áyˆÏl ï˛yˆÏòÓ˚í˛zÍ˛õy!òï˛ oÓƒ §yÙ@˝Ã# !Ó!Ü ˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚– ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ oÓƒ §yÙ@˝Ã# fiÌyˆÏl çÙy Ü˛ˆÏÓ˚ Ó˚yáˆÏï˛ õyˆÏÓ˚–~ál ~Ü˛ Óyçy ÏÓ˚ ÎyG ~ÓÇ ~Ó˚ Ü˛yÎ≈≤Ãîy°#Ó˚ !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛ ÏÓ˚ çylyÓ˚ ã˛T˛y Ü˛ ÏÓ˚y Óyçy ÏÓ˚Ó˚ÊÑ˛yÜ˛y çyÎ˚àyÎ˚ xy§y oˆÏÓƒÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ ~ÓÇ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ï˛yˆÏòÓ˚ òyÙ !lô≈y!Ó˚ï˛ •Î˚–


˛õ)Ó≈ !lô≈y!Óï˛ òy ÏÙ õÓÓï≈ # ÓSÈ ÏÓ Ê˛§° Ü Î Ü˛ÓyÓ xyŸªy§!ò ÏÎ Ìy ÏÜ˛– ï˛y•z Ó°y •Îñ ~•z ÓƒÓfiÌy Ü,£Ï ÏÜ˛Ó òyÙ !Ó£ÏÎÜ˛xy¢AÜ˛y ~ÓÇ V%Ñ !Ü˛ !lÓyÓî Ü˛ ÏÓ– §y ÏÌ §y ÏÌ Ü, !£Ï õ ÏîƒÓÓyçy ÏÓÓ !ÓhflÏyÓ âê˛ ÏÓ– ï% !Ù !Ü˛ Ù Ïl Ü˛ ÏÓy ~•z ôÓ ÏlÓÓƒÓfiÌy Ïï˛ SÈy Ïê˛y Ü, £Ï ÏÜ˛Ó xyÎ Ó,!Âô • ÏÓ⁄

~•z Ü˛yÓ˚ˆÏîñ !ÓÜ˛“ °yË˛çlÜ˛ Ü˛yˆÏçÓ˚ §%ˆÏÎyà §,!T˛Ü˛Ó˚ˆ Ïï˛ ~ÓÇ xyˆÏÎ˚Ó˚ lï%˛l ˛õˆÏÌÓ˚ •!ò¢ !òˆÏï˛@˝ÃyÙyM˛ˆÏ°Ó˚ xlƒylƒ «˛eà%!°Ó˚ !ÓÜ˛y¢ ≤ÃˆÏÎ˚yçl– ~•z˛õˆÏÌ xyÎ˚ Ó,!Âô Ü˛ˆÏÓ˚ @˝ÃyˆÏÙÓ˚ Ùyl%£Ï ò!Ó˚o G x§Ù˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ ˆÙyÜ˛y!Ó°y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ– ~•z çlƒxyl%£Ï!AàÜ˛ Ü˛yçÜ˛Ù≈ñ xÜ,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏe Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl ~ÓÇ!ÓÜ˛“ ç#Ól !çÓ#Ü˛yÓ˚ §% ÏÎyà Ó,!ÂôÓ˚ !ò ÏÜ˛ !Ó Ï¢£Ï lçÓ˚ˆòGÎ˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl– ~SÈyí˛¸yG xyˆÏÓ˚y xˆÏlÜ˛ §•ç°Ë˛ƒí˛z˛õyÎ˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy @˝ÃyÙ#î çl§yôyÓ˚îˆÏÜ˛ !fiÌ!ï˛¢#°ç#!ÓÜ˛y í˛z˛õyç≈ˆÏlÓ˚ §%ˆÏÎyà Ü˛ˆÏÓ˚ !òˆÏï˛ õyˆÏÓ˚–

Ü, !£Ï Ï«˛ Ïe çly!ôÜ˛ƒ Ó ÏÎ ÏSÈ– Ü, !£Ï Ïï˛ Ü ÙÓô≈Ùyl◊Ù ¢!=˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ !ÓÓ˚yê˛ xÇˆÏ¢Ó˚ !ÓÜ˛“ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚çlƒ xÈüÈÜ, !£Ï «˛eà%!° ÏÜ˛ ã˛yAày Ü˛ ÏÓ˚ ï˛y°y ≤Ã ÏÎ˚yçl–xÜ, !£Ï Ïï˛ x ÏlÜ˛ !ÓË˛yà Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ– ~Ó˚ Ù Ïôƒ !Ü˛S%È !ÓË˛y Ïà˛õÎ≈yÆ à!ï˛¢#° ˆÎyà§)e Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyÓ˚ çlƒ ~•zˆ«˛eà%ˆÏ°yˆÏï˛ fl∫yfiÌƒÜ˛Ó˚ Ó,!Âô ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚– !Ü˛v6.5 í zÍ˛õyòl¢#° !Ü Î˚yÜ˛ ÏÙ≈Ó˚ Ó!ã˛eƒÜ˛Ó˚î

˜Ó!ã˛eƒÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ò%!ê˛ !òÜ˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÈüüüÈ ~Ü˛!òˆÏÜ˛xyˆÏSÈ Ê˛§ˆÏ°Ó˚ í˛zÍ˛õyòl ≤Ãîy°#ˆÏï˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ~ÓÇxlƒ!òˆÏÜ˛ ◊Ù ¢!=˛Ó˚ Ü,˛!£Ï ˆÌˆÏÜ˛ xlƒylƒ xyl%£Ï!AàÜ˛Ü˛yˆÏÎ≈ åˆÎÙl õ¢%˛õy°lñ •y§ÈüÈÙ%Ó˚à# ~ÓÇ ÙÍ§ƒ õy°l≤ÃË,˛!ï˛ä ~ÓÇ xÜ,˛!£Ï «˛ˆÏe ◊Ù¢!=˛Ó˚ fiÌylyhs˝Ó˚– ~•z!Ó!ÓôÜ˛Ó˚ ÏîÓ˚ ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚ï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚î • Ï°y ¢%ô%Ùye Ü, !£ÏÓ˚í z õÓ˚ !lË≈ Ó˚ Ü˛ ÏÓ˚ ç#Ól !lÓ≈y Ï•Ó˚ çlƒ ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚ xyÎ˚í˛z˛õyç≈l V%Ñ˛!Ü˛˛õ)î≈ •ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸– lÎ˚y ˆ«˛ˆÏe !Ó!ã˛eÜ˛Ó˚î¢%ô%Ùye xyÎ˚ í˛z˛õyç≈ˆÏlÓ˚ V%Ñ˛!Ü˛ •…y§ Ü˛Ó˚ˆÏï˛•z §Ê˛° •ˆÏÓlyñ ï˛ySÈyí˛¸yG @˝ÃyÙ#î çl§yôyÓ˚ˆÏîÓ˚ í˛zÍ˛õyòl¢#° ~ÓÇ!ÓÜ˛“ õˆÏÌ ç#Ól ôyÓ˚ˆÏlÓ˚ §%ˆÏÎyà §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚– òˆÏ¢Ó˚x!ôÜ˛yÇ¢ Ü,˛!£Ï Ó˚yçàyÓ˚ áy!Ó˚Ê˛ Ê˛§° Ü˛!wÜ˛– !Ü˛vÓ˚!Ó Ê˛§ˆÏ°Ó˚ ÙÓ˚§%ˆÏÙ ÎáyˆÏl §ˆÏã˛Ó˚ §%!Óôy x˛õÎ≈yÆˆ§áy Ïl °yË˛òyÎÜ˛ ÓyçàyÓ §,!T˛Ó §%!Óôy á%Ó•z §#!Ùï˛–


Ø ï% !Ù ï˛yÙyÓ ~°yÜ˛yÎ Óy xy¢ÈüÈ õy Ï¢ Ü˛y Ïly~Ü˛!ê˛ !ÓÜ˛“ !Ó˛õîl ÓƒÓfiÌy ˆò Ïáy Îy ˆï˛yÙyÓ˚~°yÜ˛yÓ˚ Ü, £ÏÜ˛Ó˚y Óy õyŸªÓï≈ # xM˛ Ï°Ó˚ Ü, £Ï ÏÜ˛Ó˚yÓƒÓ•yÓ Ü˛ ÏÓ– !lÎ!sfï˛ Óyçy ÏÓÓ ã˛Ô•!jÓ Ì ÏÜ˛~Ó˚ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ !Ü˛⁄ ï˛yˆÏòÓ˚ §Ó˚y§!Ó˚ §•yÎ˚ï˛y ~ÓÇí zÍ§y• ≤Ãòy ÏlÓ˚ òÓ˚Ü˛yÓ˚ !SÈ° !Ü˛⁄ ~!ê˛ Ü˛l ~ÓÇÜ˛#Ë˛y ÏÓ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ˚y–

!ã˛e 6.2 ı Ü,˛!£Ï ˆ«˛ˆÏeÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §•yÎ˚Ü˛ Ü˛yÎ≈ •° à%í˛¸≤Ã›!ï˛Ü˛Ó˚î


xlƒ!ò ÏÜ˛ x ÏlÜ˛ !ÓË˛y Ïà !l¡ í zÍ˛õyòl¢#°ï˛y G x§FSÈ°ç#Ól Îy˛õ ÏlÓ ÓƒÓfiÌy Ü˛ ÏÓ Ìy ÏÜ˛– à!ï˛¢#° í z õ!ÓË˛y ÏàÜ, !£Ï ≤Ã!Ü Î˚yÜ˛Ó˚î !¢“ñ áyòƒ ≤Ã!Ü Î˚yÜ˛Ó˚î !¢“ñ ã˛Ù≈ !¢“ñ˛õÎ≈ê˛l ≤ÃË, !ï˛ xhs˝Ë≈% =˛– !Ü˛S%È ~Ùl «˛e Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ Îáy Ïl§Ω˛yÓly ÌyÜ˛y §ˆÏ_¥G !Ü˛v ~ˆÏï˛ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ §%!Óôy~ÓÇ xlƒylƒ §•yÎ˚Ü˛ Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ !lï˛yhs˝ xË˛yÓ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–ÎyÓ˚ÙˆÏôƒ xyˆÏSÈ à,•!Ë˛!_Ü˛ !¢“ˆÎÙl Ù,Í !¢“ñ !¢“Ü˛°yñ •hflÏïÑ yï˛≤ÃË, !ï˛– ~áyˆÏl x!ôÜ˛yÇ¢ @˝ÃyÙ#îÙ!•°y Ü, !£Ï Ïï˛ Ü˛y ÏçÓ §% ÏÎyà õyÎxlƒ!òˆÏÜ˛ ˛õ%Ó˚ %£ÏÓ˚y §yôyÓ˚îï˛xÈüÈÜ,˛!£Ï ˆÓ˚yçàyˆÏÓ˚Ó˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚–Óï≈˛Ùyl §ÙˆÏÎ˚ @˝ÃyÙ#î Ù!•°yÓ˚yGxÈüÈÜ, !£Ï Ü˛y ÏÎ≈ Ü˛Ù≈§ÇfiÌy ÏlÓ áÑyç¢%Ó% Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈ– åÓy: 6É2 ~ ò Ïáyä–

˛õ¢% ˛õy°l åAnimal

Husbandaryä

Ë˛yÓ Ïï˛Ó Ü, £ÏÜ˛ §Ùyç !Ù◊Ê˛§°ÈüÈ≤Ãyî# §¡õò Ü, !£Ï ÓƒÓfiÌyÓ˚

xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚– ≤Ãyî# §¡õˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ àÓ˚%ÈüÈÙ!•£Ïñ SÈyà°ñ•Ñy§ÈüÈÙ%Ó˚à# •zï˛ƒy!ò ≤Ãçy!ï˛ Ó•%° õyGÎ˚y ÎyÎ˚– õ¢% õy°lˆÌˆÏÜ˛ ˛õy!Ó˚Óy!Ó˚Ü˛ xyÎ˚ !fiÌ!ï˛¢#° •Î˚– §yˆÏÌ §yˆÏÌ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ áyòƒ §%Ó˚«˛yñ ˛õ!Ó˚Ó•îñ çµy°y!lñ ˛õ%!T˛•zï˛ƒy!òÓ˚ ÓƒÓfiÌy Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ áyòƒ í˛zÍ˛õyòl Ü˛yˆÏÎ≈ Óƒyâyï˛ly â!ê˛ ÏÎ˚– xyç õ¢% õy°l «˛ Ïe ~Ü˛y•z ò Ï¢Ó˚ 7 Ü˛y!ê˛

Óy: 6.2 ı åTANWAä ï˛y!Ù°lyí YÓ˚ Ü, !£ÏÜ˛y Ïç Î%=˛ Ù!•°yÓ˚y

ï˛y!Ù°lyí˛YˆÏï˛ Ù!•°yˆÏòÓ˚ §y¡±!ï˛Ü˛Ü˛yˆÏ° í˛zqy!Óï˛ Ü,˛!£Ï ˆÜ˛Ô¢ˆÏ°Ó˚ ≤Ã!¢«˛î ˆòGÎ˚yÓ˚ çlƒ ï˛ylÎ˚yåTANWAä lyˆÏÙ ≤ÃÜ˛“ ¢%Ó˚% •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~!ê˛ Ù!•°yˆÏòÓ˚ Ü,˛!£Ï í˛zÍ˛õyòl¢#°ï˛y ~ÓÇ ˛õy!Ó˚Óy!Ó˚Ü˛ xyÎ˚ Ó,!ÂôÓ˚çlƒ §!Ü Î˚Ë˛y ÏÓ Ë˛y!àòyÓ˚ • Ïï˛ í zÍ§y!•ï˛ Ü˛ ÏÓ˚– !ÌÓ%!ã˛Ó˚y˛õÕ‘#•z ~l ÏÌy!lÎ˚y ÏÙ° myÓ˚y õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ ≤Ã!¢!«˛ï˛Ù!•°y ˆày¤˛# ˆÜÑ˛ˆÏã˛y §yÓ˚ Óy!lˆÏÎ˚ !Ó!Ü ˛ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ ~ÓÇ ~•z í˛zˆÏòƒyà ˆÌˆÏÜ˛ xyÎ˚ í˛z˛õyç≈l Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– xˆÏlÜ˛ Ü,˛£ÏÜ˛Ù!•°y ày¤˛# x!ï˛ «%˛o î ÓƒÓfiÌyÓ˚ §•yÎ˚ï˛yÎ˚ !lˆÏçˆÏòÓ˚ ày¤˛#Ó˚ §M˛Î˚ Óy!í˛¸ˆÏÎ˚ !lˆÏï˛ §!Ü ˛Î˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•zôÓ˚ ÏlÓ˚ õ%O#Ë) ï˛ §M˛ ÏÎ˚Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ ÏÓ˚ ï˛yÓ˚y õy!Ó˚Óy!Ó˚Ü˛ «% oyÎ˚ï˛ Ü˛yÎ≈ ÎÙl Ùy¢Ó% ÏÙÓ˚ ã˛y£Ïñ §yÓyl ï˛!Ó˚ñ˛õ%ï% ° Óyly Ïly •zï˛ƒy!ò x ÏlÜ˛ ≤ÃÜ˛y ÏÓ˚ xyÎ˚ Ó,!Âô Ü˛Ó˚ ÏSÈ–

ã˛yê≈˛ 6.1 ı Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ •Ñy§ÈüÈÙ%Ó˚à# ˛õy°l ~ÓÇ ≤Ãyî# §¡õˆÏòÓ˚ Órê˛lñ 2012

ˆË˛í˛¸y GSÈyà°

¢%Ü˛Ó˚ xlƒylƒ

Ù%Ó˚à# ˛õy°làÓy!ò ~ÓÇ Ù!•£Ï


«% o G ≤Ãy!hs˝Ü˛ Ü, £ÏÜ˛ ~ÓÇ Ë) !Ù•#l ◊!Ù ÏÜ˛Ó˚ !ÓÜ˛“ç#ÓlôyÓ ÏlÓ §% ÏÎyà Ü˛ ÏÓ !ò ÏÎ ÏSÈ– ~•z «˛ Ïe Ù!•°yÓyGx ÏlÜ˛ Ë˛y Ï°y xÇ ÏÜ˛Ó˚ Ó˚yçàyÓ˚ õy ÏFSÈ–

ã˛yê≈˛ 6É1ÈüÈ~ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ≤Ãyî# §¡õˆÏòÓ˚ Órê˛lˆòáy Ïly • ÏÎ ÏSÈ– ~áy Ïl òáy Îy ÏFSÈ §Ó Ïã˛ ÏÎ Ó Ïí˛y xÇ¢58 ¢ï˛yÇ¢•z •Ñy§ÈüÈÙ%Ó˚!à õy°l Ü˛Ó˚ ÏSÈ– xlƒ õ¢à% Ï°yÓ˚Ù Ïôƒ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ í zê˛ñ àyôyñ âyí ¸y– §ÓyÓ˚ !l¡¨ hflÏ ÏÓ˚ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈáFã˛Ó ~ÓÇ ê˛yR$ âyí˛y– 2012 §y Ï° Ë˛yÓ Ïï˛ 300 !Ù!°ÎlàÓyò# ˛õ¢% !SÈ°– ÎyÓ˚ÙˆÏôƒ !SÈ° 108 !Ù!°Î˚l Ù!•£Ï–àï˛ !ï˛l ò¢ˆÏÜ˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ í˛yˆÏÎ˚!Ó˚ ˆ«˛e á%Ó Ë˛yˆÏ°yx@˝Ãà!ï˛Ó˚ SÈy˛õ Ó˚ Ïá ÏSÈ– 1951ÈüÈ2014 §ÙÎ˚Ü˛y Ï° ò Ï¢ò%?ô í˛zÍ˛õyòl xyê˛ à%ˆÏîÓ˚ x!ôÜ˛ ˆÓˆÏí˛¸ˆÏSÈ– ~Ó˚ ≤ÃôylÜ,˛!ï˛c Úx˛õyˆÏÓ˚¢l Êœ˛yí˛ÛÈ~Ó˚ §Ê˛° Ó˚)˛õyÎ˚îˆÏÜ˛ ˆòGÎ˚y• ÏÎ˚ ÏSÈ– ~!ê˛ ~Ùl ~Ü˛ õÂô!ï˛ ÎyÓ˚ xhs˝à≈ï˛ §Ü˛° Ü, £ÏÜ˛!l Ïç ÏòÓ !ÓÜ Î ÏÎyàƒ ò%ô ~Ü˛e Ü˛ ÏÓ !Ù!¢ ÏÎ §!ê˛Ó !Ó!Ë˛ßà%îyà%î xl%§yˆÏÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ xyÓyÓ˚ ˆ§!ê˛¢•Ó˚ˆÏÜ˛!wÜ˛ §ÙÓyˆÏÎ˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ÓyçyÓ˚çyï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛˛õ) ÏÓ≈•z Ó°y • ÏÎ˚ ÏSÈñ à%çÓ˚yï˛ Ó˚y Ïçƒ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ ò%?ô §ÙÓyÎ˚Ó˚)˛õyÎ˚ˆÏî §Ê˛°ï˛yÓ˚ à“ Îy ˆòˆÏ¢Ó˚ xˆÏlÜ˛ Ó˚yçƒ ~Ó˚

xl%Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– ~ál ÙyÇ§ñ !í˛Ùñ ˛õ¢Ù •zï˛ƒy!ò xlƒ§•çyï˛ õòyÌ≈ í zÍ˛õyòl¢#° «˛ Ïe !Ó!ÓôÜ˛Óî ~Ó ò,!T˛ Ïï˛

à%Ó%c˛õ)î≈–

ÙÍ§ƒã˛y£Ï åFisheriesä

ˆç Ï° §Ùyç ç°yôyÓ˚ ÏÜ˛ ÚÙyÛ Óy Úòyï˛yÛ !•§y ÏÓ

ÙyˆÏl– §yàÓ˚ñ Ù•y§yàÓ˚ñ lò#ñ !V˛°ñ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ˛õ%Ü%˛Ó˚ñV˛Ó˚îy •zï˛ƒy!ò §Ó ç°yôyÓ˚ çˆÏ° §ÙyˆÏçÓ˚ !l!Ÿã˛ï˛ G

x˛õ!Ó˚•yÎ≈ ç#Ól ôyÓ˚l Ü˛Ó˚yÓ˚ í˛zÍ§ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛

ÓyˆÏçê˛ ÓÓ˚yj Ó,!ÂôÓ˚ ~ÓÇ ÙÍ§ƒã˛y£Ï G ç° Ü,˛!£ÏˆÏï˛lï%˛l ≤ÃÎ%!=˛ ≤ÃˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ˛õÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ÙÍ§ƒ ã˛y£Ï í˛zß¨Î˚l

ò#â≈ õÌ x!ï˛Ü Ù Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈ– Óï≈ Ùy Ïl ò Ï¢Ó˚ §ÙhflÏ ÙÍ§ƒ

í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ 64 ¢ï˛yÇ¢ xhs˝ˆÏò≈¢#Î˚ ˆ«˛e ˆÌˆÏÜ˛ ~ÓÇ36 ¢ï˛yÇ¢ Ù•y§yàÓ˚#Î˚ G §yÙ%!oÜ˛ «˛e Ì ÏÜ˛ xy Ï§–

Óï≈˛ÙyˆÏl ˆÙyê˛ ÙÍ§ƒ í˛zÍ˛õyòl ˆÙyê˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#î

í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ 0É4 ¢ï˛yÇ¢– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ÙÍ§ƒ í˛zÍ˛õyòlÜ˛yÓ˚#≤Ãôyl Ó˚yçƒà%!° •° õ!Ÿã˛ÙÓAàñ xrô ≤ÃˆÏò¢ñ Ü˛Ó˚y°yñ

Ù•yÓ˚yT˛… ~ÓÇ ï˛y!Ù°lyí˛Y– ÙÍ§ƒç#Ó# õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ ~Ü˛

Óí˛¸ xÇ¢•z àÓ˚#Ó– Óƒy˛õÜ˛ Ü˛Ù≈•#lï˛yñ fl∫“ ˆÓ˚yçàyÓ˚ñ!l¡¨ ÙyÌy!˛õS%È xyÎ˚ñ xlƒylƒ ˆ«˛ˆÏe ◊Ù fiÌylyhs˝ˆÏÓ˚Ó˚

xË˛yÓ !lÓ˚«˛Ó˚ï˛yÓ˚ í˛zFã˛ •yÓ˚ ~ÓÇ î @˝ÃfiÌï˛yÈüüüÈ ~•z

≤Ãôyl Ü˛ ÏÎ˚Ü˛!ê˛ §Ù§ƒyÎ˚ ç Ï° §Ùyç Óï≈ Ùy Ïl §¡ø%á#l•ˆÏFSÈ– Î!òG Ù!•°yÓ˚y §!Ü ˛Î˚Ë˛yˆÏÓ ÙÍ§ƒ ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ §yˆÏÌ

Î%=˛ lÎ˚ñ ï˛yÓ˚˛õÓ˚G ≤ÃyÎ˚ 60 ¢ï˛yÇ¢ ◊Ù¢!=˛ Ó˚Æy!l

Óy!îˆÏçƒ ~ÓÇ 40 ¢ï˛yÇ¢ xË˛ƒhs˝Ó˚#î Óy!îˆÏçƒÓ˚xÇ¢#òyÓ˚ •° Ù!•°yÓ˚y– !Ó˛õîl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚

Ù)°ôl §Ç@˝Ãˆ Ï• ~ÓÇ î≤ÃòyˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Ù!•°y

ˆçˆÏ°ˆÏòÓ˚ §•yÎ˚ï˛yÓ˚ çlƒ §ÙÓyÎ˚ ~ÓÇ ˆçˆÏ°ˆÏòÓ˚fl∫!lË≈ Ó˚ ày¤˛#Ó˚ x!ôÜ˛ï˛Ó˚ Ë) !ÙÜ˛yÓ˚ ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y òáy

!òˆÏÎ˚ˆÏSÈ–

!ã˛e 6.3 ı @˝ÃyÙ#î ˆ«˛ˆÏe ˆË˛í˛¸y õy°l ÈüüüÈ xyÎ˚ Ó,!ÂôÓ˚à%Ó%c˛õ)î≈ Ü˛yçÜ˛Ù≈


í zòƒyl !Óòƒy åHorticultureä≤ÃÜ,˛!ï˛•z Ë˛yÓ˚ï˛ˆÏÜ˛ ç°ÓyÎ˚% ~ÓÇ Ùy!ê˛Ó˚ ôÓ˚ˆÏlÓ˚

!Ë˛ß¨ï˛yÎ˚ ôlƒ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ~Ó˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ Ë˛yÓ˚ï˛ í˛zòƒyl!Óòƒy §ÇÜ ˛yhs˝ !Ó!Óô ¢§ƒ í˛zÍ˛õyòl Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– ~Ó˚ ÙˆÏôƒÓ˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÈüüüÈ Ê˛°ñ §Ó!çñ Ü˛®ñ ¢§ƒñ Ê%˛°ñ Å£Ï!ô ~ÓÇ§%à!rô í˛z!qòñ Ù¢°yñ Óy!àã˛y ¢§ƒ åã˛yñ Ü˛!Ê˛ •zï˛ƒy!òä–~•z§Ó Ê˛§° ˆÓ˚yçàyˆÏÓ˚Ó˚ ˛õy¢y˛õy!¢ áyòƒ ~ÓÇ ˛õ%!T˛Ó˚ÓƒÓfiÌy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ á%Ó•z à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛Ó˚ˆÏSÈ–Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ í˛zòƒyl «˛ˆÏeÓ˚ xÓòyl §ÙhflÏ Ü,˛!£Ï í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚Ù)ˆÏ°ƒ ≤ÃyÎ˚ ~Ü˛ ï,˛ï˛#Î˚yÇ¢ ~ÓÇ ˆÙyê˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#îí˛zÍ˛õyò ÏlÓ˚ 6 ¢ï˛yÇ¢– Ë˛yÓ˚ï˛ xyÙñ Ü˛°yñ ly!Ó˚ ÏÜ˛°ñÜ˛yç%ÓyòyÙ ~ÓÇ x ÏlÜ˛ ôÓ ÏlÓ Ù¢°yÓ í zÍ˛õyò Ïl xyç!Ó ÏŸªÓ ~Ü˛ x@˝Ãî# ˆò¢ ~ÓÇ Ê˛° G §Ó!çÓ í zÍ˛õyò Ïl!Ó ÏŸª ~Ó fiÌyl !mï˛#Î– ¢£Ïƒ í zÍ˛õyò Ïl x ÏlÜ˛ Ü, £ÏÜ˛ Î%=˛ÌyÜ˛yÓ Ê˛ Ï° ï˛y ÏòÓ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ xÓfiÌyÓ í zß!ï˛ • ÏÎ ÏSÈ~ÓÇ ~!ê˛ ò%/fiÌ ˆ◊!îÓ ç#Ól ôyÓ ÏîÓ Ùyl í zßï˛ Ü˛ÓyÓÙyôƒÙ • ÏÎ ÏSÈ– Ê% °àySÈ ˆÓy˛õîñ Ê% ° í zÍ˛õyòlñ ly§≈y!Óˆòáy Ï¢ylyñ ¢AÜ˛Ó Ó#çÈüÈ~Ó í zÍ˛õyòlñ Ü˛y¢Ü˛°y!Óòƒy ã˛ã≈ yñ

Ê˛°Ê% Ï°Ó ≤Ã§yÓî ~ÓÇ áyòƒ ≤Ã!Ü ÎyÜ˛Óî @ÃyÙ#î Ù!•°y ÏòÓxï˛ƒhs˝ °yË˛òyÎÜ˛ ÓyçàyÓ • ÏÎ ÏSÈ–

Î!òG §ÇáƒyÓ˚ !òÜ˛ Ì ÏÜ˛ñ xyÙy ÏòÓ˚ ≤Ãyî# §¡õòí zÍ§y•ÓƒOÜ˛ xlƒ ò Ï¢Ó˚ ï% °lyÎ˚ ~Ó˚ í zÍ˛õyòl¢#°ï˛y

xˆÏlÜ˛ê˛y•z !lˆÏã˛– ~ˆÏï˛ òÓ˚Ü˛yÓ˚í˛zß¨ï˛ ≤ÃÎ%!=˛ ~ÓÇ í˛zß¨ï˛ ÙyˆÏlÓ˚G çyˆÏï˛Ó˚ ˛õ¢% Îy ÓÇ¢Ó,!ÂôˆÏï˛§•yÎï˛y Ü˛ ÏÓ í zÍ˛õyòl¢#°ï˛y ÏÜ˛§%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– «%˛o G ≤Ãy!hs˝Ü˛Ü, £ÏÜ˛ ~ÓÇ Ë) !Ù•#l ◊!ÙÜ˛ ÏòÓ˚í˛zß¨ï˛ ˛õ¢% !ã˛!Ü˛Í§y!Ó!ô ~ÓÇÙòy ÏlÓ §%!Óôy ≤Ãòyl Ü˛ ÏÓ ≤Ãyî#§¡õò í˛ zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ!fiÌ!ï˛¢#° ç#!ÓÜ˛y ôyÓ˚ˆÏîÓ˚!ÓÜ˛“ Óyçày ÏÓÓ ≤Ã§yÓ âê˛y ÏlyÎyÎ˚– ÙÍ§ƒ ˛õy°l •zˆÏï˛yÙˆÏôƒ˛õÎ≈yÆ Ó,!Âô • ÏÎ˚ ÏSÈ–!ã˛e / 6.4 ı Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˆÙyê˛ ≤Ãyî# §¡õˆÏòÓ˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˆÓ!¢ xÇ¢

Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Ù%Ó˚à# ˛õy°ˆÏl –

!ã˛e / 6.5 ı @˝ÃyÙ#î ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚ Ù!•°yÓ˚y ˆÙÔÙy!SÈ

˛õy°l ~Ü˛!ê˛ í˛zˆÏòƒyà Ü˛yÎ≈ !•§yˆÏÓ lÎ˚–


ï˛Ìy!˛õ x!ï˛!Ó˚=˛ ÙÍ§ƒ !¢Ü˛yÓ˚ ~ÓÇ ò)£Ïî§¡õ!Ü≈ ï˛ §Ù§ƒyÓ !lÎ!Ùï˛ ~ÓÇ !lÎ!sfï˛ Ü˛Óy ≤Ã ÏÎyçl–ÙÍ§ƒç#Ó# §Ùyç ÏÜ˛ Ü˛°ƒyîÜ˛Ó Ü˛Ù≈§)!ã˛ Ïï˛ áy˛õ áyGÎy Ïï˛• ÏÓ Îy ò#â≈Ü˛y°#l °yË˛ ~ÓÇ ôyÓî«˛Ù !fiÌ!ï˛¢#° ç#!ÓÜ˛y!lô≈yÓ˚ˆÏl §•yÎ˚ï˛y Ü˛Ó˚ˆÏÓ– í˛zòƒyl!Óòƒy ~Ü˛ !fiÌ!ï˛¢#°ˆÓ˚yçàyˆÏÓ˚Ó˚ §Ê˛° í˛z˛õyÎ˚ •ˆÏÎ˚ í˛zˆÏë˛ˆÏSÈ ~ÓÇ ~Ó˚ á%Óí˛zÍ§y• ˆòGÎ˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl– ~ˆÏÜ˛ xyÓ˚G í˛zÍ§y• !òˆÏï˛˛õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy «˛e ÎÙl !Óò%ƒÍñ ¢#ï˛ï˛y˛õ !lÎ˚!sfï˛ à%òyÙÓƒÓfiÌyñ !Ó˛õll Ùyôƒ ÏÙÓ !ÓÜ˛y¢ñ «% oyÎï˛l ≤Ã!Ü ÎyÜ˛Óî•zí z!lê˛ fiÌy˛õl ~ÓÇ Ü˛y!Óà!Ó í zßÎl G ≤Ã§y ÏÓÓ §ÇfiÌylÜ˛Ó˚ Ïï˛ !Ó!l ÏÎ˚yà òÓ˚Ü˛yÓ˚–

xlƒylƒ !ÓÜ˛“ ç#!ÓÜ˛yÓ˚ §% ÏÎyà åOther al-

ternative livelihood optionsäï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛ Ë˛yÓï˛#Î xÌ≈ÓƒÓfiÌyÎ x ÏlÜ˛ «˛ Ïe

Î%àyhs˝Ü˛yÓ˚# ˛õ!Ó˚Óï≈˛l §yôl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ˆÙyê˛yÙ%!ê˛§Çáƒyà!Ó Ï¤˛Ó Ù Ïï˛ ~Ü˛!ÓÇ¢ ¢ï˛y∑# Ïï˛ ò Ï¢ áyòƒ §%Ó«˛y~ÓÇ !fiÌ!ï˛¢#° í zß¨Î˚l ï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛ !lî≈yÎ˚Ü˛ • ÏÎ˚ í zë˛ Ïï˛˛õy ÏÓ– ï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛ ~ÓÇ í z õÎ%=˛ §Êê˛GÎƒyÓ ÓƒÓ•yÓ Ü˛ ÏÓ§Ó˚Ü˛yÓ˚ á%Ó §•ˆÏç•z áyòƒ §%Ó˚«˛y•#lï˛y ~ÓÇ V%Ñ˛!Ü˛ ~ÓÇxy¢AÜ˛yÎ%=˛ ˆ«˛eà%!°Ó˚ ˛õ)Ó≈yË˛y§ !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ÎyˆÏï˛~•zË˛y ÏÓ §Ùyç ~•z !Ó˛õ!_Ó §Ω˛yÓly •…y§ Óy ï˛y ≤Ã!ï˛ ÏÓyô

ÓƒÓfiÌy Ü˛Ó˚y Î Ïï˛ õy ÏÓ˚– Ü, !£Ï Ï«˛ Ïe ï˛y ~Ó˚ •z!ï˛Óyã˛Ü˛≤ÃË˛yÓ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ– Î Ï•ï% ~!ê˛ §Ω˛yÓlyÙÎ˚ ≤ÃÎ%!=˛ ~ÓÇ ~Ó˚≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàñ Ù)°ƒñ xyÓ•yGÎ˚y ~ÓÇ Ùy!ê˛Ó˚ xÓfiÌy G˛õ!Ó˚ ÏÓ Ï¢Ó˚ í z õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ ÏÓ˚ Ê˛§° !lÓ≈yã˛ Ïl í z õÎ%=˛ï˛y§ÓyÓ˚ Ü˛y ÏSÈ SÈ!í ¸ ÏÎ˚ !ò Ïï˛ õy ÏÓ˚– Î!òG ï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛ !lç˜Ó!¢ ÏT˛ƒ õ!Ó˚Óï≈ ÏlÓ˚ xl%âê˛Ü˛ •Î˚ lyñ !Ü˛v ~!ê˛ §Ùy Ïç§,çlydÜ˛ §Ω˛yÓƒï˛y ~ÓÇ K˛yl í˛zˆÏß√yã˛ˆÏlÓ˚ •y!ï˛Î˚yÓ˚!•§yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~Ó˚ @˝ÃyÙyM˛ˆÏ° Ü˛Ù≈§,çˆÏlÓ˚§Ω˛yÓlyG Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ– Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ xÇ Ï¢ ï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛Ó˚˛õÓ#«˛yÈüÈ!lÓ#«˛y ~ÓÇ @˝Ãy ÏÙyßÎ Ïl ≤Ã ÏÎyà §¡õß • ÏÎ ÏS–ÈåÓy: 6É3ÈüÈ~ òˆáyä

6.6 !fiÌ!ï˛¢#° í zßÎl ~ÓÇ çÓ Ü, !£Ï

§y¡±!ï˛Ü˛ ÓSÈÓ˚à%!°ˆÏï˛ Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ §yÓ˚ ~ÓÇÜ˛#ê˛ly¢ˆÏÜ˛Ó˚ xyÙyˆÏòÓ˚ fl∫yˆÏfiÌƒÓ˚ í˛z˛õÓ˚ «˛!ï˛Ü˛Ó˚ ≤ÃË˛yÓˆÊ˛° ÏSÈ– Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ≤Ãã˛!°ï˛ Ü, !£Ï Ë˛#£ÏîË˛y ÏÓ Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛§yÓ˚ ~ÓÇ !Ó£Ïy=˛ Ü˛#ê˛ly¢Ü˛ ≤ÃË,˛!ï˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#°Îy xyÙyˆÏòÓ˚ áyòƒ G ç° í˛zÍˆÏ§ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ˛õ¢%§¡õˆÏòÓ˚ «˛!ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ Ë)˛!ÙÓ˚ í˛zÓ≈Ó˚ï˛y •…y§ xÌ≈yÍÙy!ê˛Ó˚ í˛zÓ≈Ó˚ï˛y «˛#î Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ Óy›ï˛sfˆÏÜ˛!Ó˛õÎ≈ƒhflÏ Ü˛ ÏÓ˚– ï˛y•z !fiÌ!ï˛¢#° í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ çlƒ õ!Ó˚ ÏÓ¢

Óy: 6.3 ı §yÇ§ˆÏòÓ˚ myÓ˚y @˝ÃyˆÏÙÓ˚ ò_Ü˛ @˝Ã•îx ÏQyÓÓ˚ñ 2014 §y Ï°ñ Ë˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ §yÇ§ò xyò¢≈ @˝ÃyÙ Îyçly åSAGYäly ÏÙ ~Ü˛ lï% l õ!Ó˚Ü˛“ly

ã˛y°% Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈ– ~•z ≤ÃÜ˛ Ï“ Ïï˛ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ §Ç§ò §ò§ƒ ÏòÓ˚ !lç !lÓ≈yã˛l# «˛ Ïe ~Ü˛!ê˛ @˝ÃyÙ !ã˛!•´ï˛ Ü˛ ÏÓ˚ ï˛yÓ˚ í zß¨!ï˛§yôl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ– ¢%Ó˚%ˆÏï˛ñ §yÇ§òÓ˚y 2016 §y° ˛õÎ≈hs˝ ~Ü˛!ê˛ @˝ÃyÙˆÏÜ˛ xyò¢≈ @˝ÃyÙ !•§yˆÏÓ í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚~ÓÇ 2019 §y° ˛õÎ≈hs˝ xyÓ˚G ò%!ê˛ @˝ÃyÙ í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ– ~•zË˛yˆÏÓ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ 2500 ~Ó˚ x!ôÜ˛ @˝ÃyÙ ¢y!Ù°Ü˛ÓyÓ ≤ÃÎy§ Ó ÏÎ ÏSÈ– ~•z õ!ÓÜ˛“ly xl%§y ÏÓñ @˝ÃyÙ!ê˛Ó çl§Çáƒy • Ïï˛ • ÏÓ 3000ÈüÈ5000 ~ÓÇ õy•y!í˛ ~°yÜ˛y Ïï˛•ˆÏï˛ •ˆÏÓ 1000ÈüÈ3000 ~ÓÇ @˝ÃyÙ!ê˛ §yÇ§ˆÏòÓ˚ !lˆÏçÓ˚ @˝ÃyÙ !Ü˛ÇÓy ï˛yÓ˚ ˛õb#Ó˚ @˝ÃyÙ •ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ly– §yÇ§òÓ˚y≤Ãï˛ƒy!¢ï˛Ë˛yˆÏÓ•z @˝ÃyˆÏÙyß¨Î˚l ˛õ!Ó˚Ü˛“ly ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏÓl Ü˛ˆÏÙ≈yˆÏòƒyà @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ G fl∫yfiÌƒ ˛õ%!T˛ ~ÓÇ !¢«˛yàï˛ˆ«˛ Ïe õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ Ïï˛ @˝ÃyÙÓy§# ÏòÓ˚ xl% Ï≤ÃÓ˚îy ò ÏÓl–


ÓyrôÓ !Ó!Óô ≤ÃÎ%!=˛Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà x!lÓyÎ≈ ~ÓÇ ~Ùl•z ~Ü˛ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ≤ÃÎ%!=˛ •° ˜çÓ Ü,˛!£Ï– §ÇˆÏ«˛ˆÏ˛õ ˜çÓ Ü,˛!£Ï•° §¡õ)î≈ ~Ü˛ Ü,˛!£Ï õÂô!ï˛ Îy Óy›ï˛ˆÏsfÓ˚ Ë˛yÓ˚§yÙƒˆÏÜ˛ÓçyÎ˚ Ó˚yáˆÏï˛ ~ˆÏÜ˛ õ%îfiÌy!˛õï˛ ~ÓÇ ≤Ã§y!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ–§yÓy !ÓŸªÓƒy˛õ# áyòƒ !lÓy˛õ_y Ó,!Âô Ïï˛ ç!ÓÜ˛ õÂô!ï˛ Ïï˛í˛zÍ˛õy!òï˛ áyòƒ ˛õòyˆÏÌ≈Ó˚ ã˛y!•òy ˆÓˆÏí˛¸ ˆàˆÏS–È åÓy:6É4ÈüÈ~ òˆÏáyä

˜çÓ Ü,˛!£ÏÓ˚ §%!Óôy åBenefits of Organic

Farmingä˜çÓ Ü, !£Ï ÓƒÎ˚ Ó•%° Ü, !£Ï í zÍ˛õyòl åˆÎÙl í zFã˛

Ê˛°l¢#° Ó#çñ Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ §yÓ˚ñ Ü˛#ê˛ly¢Ü˛ •zï˛ƒy!òÓ˚ä!ÓÜ˛“ §ÇfiÌyl Ü˛ˆÏÓ˚ñ fiÌyÎ˚#Ë˛yˆÏÓ í˛ zÍ˛õß¨ ˜çÓ

í˛z˛õÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ §y•yˆÏÎƒ Îy §hflÏy •Î˚ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ Ê˛ˆÏ°!Ó!lˆÏÎ˚yà ˆÌˆÏÜ˛ ≤Ã!ï˛òyl x!ôÜ˛ ˆÙˆÏ°– ˜çÓ Ü,˛!£Ï˛Ó˚Æy!lÓ˚ Ùôƒ !òˆÏÎ˚ x!ôÜ˛ xyÎ˚ §,!T˛ •Î˚ñ Ü˛yÓ˚î •°˜çÓË˛yˆÏÓ í˛zÍ˛õß¨ ¢ˆÏ§ƒÓ˚ ã˛y!•òy Ó,!Âô õyˆÏFSÈ– !Ó!Ë˛ß¨ˆò¢ xôƒÎ˚î Ü˛ ÏÓ˚ ~ê˛y °«˛ Ü˛Ó˚y !à ÏÎ˚ ÏSÈ ÏÎ Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛oˆÏÓƒÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ í˛zÍ˛õy!òï˛ áyˆÏòƒÓ˚ ï%˛°lyÎ˚˜çÓË˛y ÏÓ í zÍ˛õy!òï˛ áyòƒ õòy ÏÌ≈Ó˚ õ%!T˛à%î x!ôÜ˛ •Î˚–~•zË˛yˆÏÓ fl∫yfiÌƒÜ˛Ó˚ áyˆÏòƒÓ˚ ÓƒÓfiÌy Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ˜çÓÜ,˛!£ÏˆÏï˛ñ ˆÎˆÏ•ï%˛ ◊Ù í˛z˛õÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ !ã˛Ó˚yã˛!Ó˚ï˛Ü,˛!£Ï xˆÏ˛õ«˛y x!ôÜ˛ •Î˚ § Ü˛yÓ˚ˆÏî Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ çÓ Ü,˛!£Ïx!ôÜ˛ xyÜ˛£Ï≈î#Î˚ •ˆÏÓ– õ!Ó˚ˆÏ¢ˆÏ£Ï í˛zÍ˛õyòl Ü˛#ê˛ly¢Ü˛Ù%=˛ ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ò,!T˛ˆÏÜ˛yl ˆÌˆÏÜ˛ !fiÌ!ï˛¢#°˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ í˛zÍ˛õyòl •Î˚– åÓy: 6É5ÈüÈ~ òˆÏáyä

Óy: 6.4 ı ˜çÓ áyòƒ!ÓŸªÓƒy˛õ# çÓ áy ÏòƒÓ˚ çl!≤ÃÎ˚ï˛y Óyí ¸ ÏSÈ– x ÏlÜ˛ ò¢ 10 ¢ï˛yÇ Ï¢Ó˚ Ù Ïï˛y ï˛y ÏòÓ˚ áyòƒ çÓ Ü, !£ÏÓ˚

Ùyôƒ ÏÙ í zÍ˛õß¨ Ü˛Ó˚ ÏSÈ– x ÏlÜ˛ á%ã˛ ÏÓ˚y ÓƒÓ§yÎ˚# ã˛•zl ~ÓÇ §% õyÓ˚ Ùy ÏÜ≈ ê˛ fl∫FSÈyÎ˚ çÓ áyòƒ oÓƒ !Ó!Ü Ü˛ ÏÓ˚Ú§Ó%ç !fiÌ!ï˛Û ≤ÃÙyî !ã˛•´ ˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xyÓ˚G Ü˛#ñ ˜çÓ áyòƒ oˆÏÓƒÓ˚ òyÙ ≤Ãã˛!°ï˛ áyòƒ oˆÏÓƒÓ˚ ã˛y•zˆÏï˛ ≤ÃyÎ˚10ÈüÈ100 ¢ï˛yÇ¢ õÎ≈hs˝ x!ôÜ˛ •Î˚–

Óy: 6.5 ı Ù•yÓ˚yˆÏT˛… ç!ÓÜ˛ õÂô!ï˛ˆÏï˛ í˛zÍ˛õy!òï˛ ï%˛°y1995 §yˆÏ° Ú≤ÃyÜ %˛!ï˛Û åPrakrutiä lyˆÏÙÓ˚ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ §Çàë˛l åNGOä ~Ó˚ !Ü˛¢yl ˆÙˆÏ•ï˛y Îál

§Ó≈≤ÃÌÙ §%˛õy!Ó˚¢ Ü˛ˆÏÓ˚l ï%˛°yÓ˚ Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ Ü˛#ê˛ly¢Ü˛ ~Ó˚ §Ó≈y!ôÜ˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ ˜çÓ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛í˛zÍ˛õyòl •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ~Ó˚ ˛õÓ˚•z ï˛álÜ˛yÓ˚ lyà˛õ%ˆÏÓ˚Ó˚ ˆÜ˛w#Î˚ ï%˛°y àˆÏÓ£Ïîy ˆÜ˛ˆÏwÓ˚ !lˆÏò≈¢Ü˛ !Óáƒyï˛ í˛z!=˛Ü˛ˆÏÓ˚l ÚÚxy˛õlyÓ˚y !Ü˛ §Ù@˝Ã Ë˛yÓ˚ï˛ˆÏÜ˛ Óflf•#l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛y•zˆÏSÈlÛÛ⁄ ~áˆÏly õÎ≈hs˝ 130ÈüÈ~Ó˚ x!ôÜ˛ Ü, £ÏÜ˛ 1200

ˆ•QÓ˚ ç!ÙˆÏï˛ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ ˜çÓ Ü,˛!£Ï xyˆÏ®y°l §ÇˆÏâÓ˚ Ùylòu˛ xl%ÎyÎ˚# ˜çÓ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ï%˛°y í˛zÍ˛õyòˆÏl≤Ã!ï˛K˛yÓÂô •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ó˚ í˛zÍ˛õyòl çyÙ≈y!lÓ˚ Ùylƒï˛y ≤ÃyÆ §ÇfiÌy ~!@˝ÃˆÏÜ˛y åAGRECOä myÓ˚y õÓ˚#«˛yÓ˚ õÓ˚í˛zFã˛ à%îÙyl §¡õß¨ ï˛Ü˛Ùy ˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !Ü˛¢yl ˆÙ•ï˛y ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ≤ÃyÎ˚ 78 ¢ï˛yÇ¢ Ü, £ÏÜ˛ •ˆÏ°y≤Ãy!hs˝Ü˛ Ü, £ÏÜ˛– ~ ÏòÓ˚ Ùy!°Ü˛ylyÎ˚ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ 0É4 •Q ÏÓ˚Ó˚ Ü˛Ù ç!Ù Îy ò Ï¢Ó˚ Ùyê˛ ã˛y£Ï ÏÎyàƒ ç!Ù 20 ¢ï˛yÇ¢–ï˛y•z ò#â≈ ÏÙÎyò#Ë˛y ÏÓ ~•z§Ó Ü, £ÏÜ˛ ÏòÓ ç Ïlƒ Ë) !Ù §ÇÓ«˛ Ïî ~ÓÇ xy!Ì≈Ü˛ !òÜ˛ !ò ÏÎ çÓ Ü, !£Ï x!ôÜ˛ °yË˛òyÎÜ˛–

í˛zÍ§ ı Ê ˛rê˛°y•zl 29 ç%°y•zñ 2005ÈüÈ~ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ °yÎ˚°y ÓyË˛yòÙ / ~ !@˝Ãî xŒê˛yÓ˚ ˆl!ê˛Ë˛ ˆÌˆÏÜ˛í zÂô,ï˛–


˜çÓ Ü,˛!£Ï çl!≤ÃÎ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ lï%˛l ≤ÃÎ%!=˛ @˝Ã•ˆÏîÜ, £ÏˆÏÜ˛Ó˚ •zFSÈy ¢!=˛ ~ÓÇ §ˆÏã˛ï˛lï˛y xyÓ¢ƒÜ˛– x˛õÎ≈yÆ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy ~ÓÇ õ ÏîƒÓ˚ !Ó˛õî ÏlÓ˚ ≤Ãôyl §Ù§ƒyà% Ï°y•zí z Ïm ÏàÓ˚ Ü˛yÓ˚î ÎyÓ˚ !ò ÏÜ˛ ò,!T˛ òGÎ˚y òÓ˚Ü˛yÓ˚– ~SÈyí ¸yGí z õÎ%=˛ Ü, !£Ïl#!ï˛ ≤Ã ÏÎ˚yçl çÓ Ü, !£ÏÓ˚ í zß¨Î˚ Ïl–

~!ê˛ °«˛ƒ Ü˛Óy à ÏSÈ ≤ÃyÓ!Ω˛Ü˛ ÓSÈÓà% Ï°y Ïï˛ çÓÜ,˛!£Ï ˆÌˆÏÜ˛ í˛zÍ˛õyòl xyô%!lÜ˛ Ü,˛!£ÏÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ Ü˛Ù •Î˚–ˆ§•zçlƒ «%o ~ÓÇ ≤Ãy!hs˝Ü˛ Ü, £ÏÜ˛ ÏòÓ Ó,•òyÎï˛l í zÍ˛õyò Ïlí˛z˛õˆÏÎyà# •ˆÏï˛ Ü˛!ë˛l •ˆÏÓ– Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ ˛õòyˆÏÌ≈ çy!í˛¸ï˛í˛zÍ˛õyòl xˆÏ˛õ«˛y ˜çÓ í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ !Ü˛S%È e%!ê˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ~ÓÇ o%ï˛ ˛õã˛l¢#° •GÎ˚yÎ˚ ï˛yí˛¸yï˛y!í˛¸ áyÓ˚y˛õ •GÎ˚yÓ˚§Ω˛yÓly ÌyˆÏÜ˛– í˛z˛õÓ˚v ˜çÓ Ü,˛!£ÏˆÏï˛ ÙÓ˚§%Ù Ó!•Ë≈)˛ï˛¢£Ïƒ Ê˛°ˆÏlÓ˚ !ÓÜ˛“ ~ˆÏÜ˛ÓyˆÏÓ˚•z §#!Ùï˛ •Î˚– ï˛y §ˆÏ_¥G˜çÓ Ü,˛!£Ï !fiÌ!ï˛¢#° Ü,˛!£ÏÓ˚ í˛zß¨Î˚ˆÏl §•yÎ˚Ü˛ •Î˚ ~ÓÇË˛yÓ Ïï˛Ó çÓ Ü, !£Ïçyï˛ õòyÌ≈ í zÍ˛õyò Ïl xË˛ƒhs˝Ó#î ~ÓÇxyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ ÓyçyˆÏÓ˚ §%!l!Ÿã˛ï˛ §%!Óôy Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï%˛!Ù !Ü˛ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚y áyòƒ ~ÓÇ áyòƒ Ó!•Ë≈)˛ï˛ §yÙ@˝Ã# ˜ÏçÓ Ü,˛!£Ï˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ã˛y£Ï Ü˛Ó˚ˆÏ° §hflÏy •ˆÏÓ⁄

6.7 í˛z˛õ§Ç•yÓ˚~!ê˛ flõT˛ ˆÎñ Îï˛«˛î ˛õÎ≈hs˝ ly ˆÜ˛yˆÏly ï˛yÜ˛

°yày Ïly Óy ã˛ÙÍÜ˛yÓ õ!ÓÓï≈ l âê˛ ÏÓ ï˛ï˛«˛î õÎ≈hs˝ @ÃyÙ#îˆ«˛ Ïe xl@Ã§Óï˛yÓ xrôÜ˛yÓ SÈ ÏÎ ÌyÜ˛ ÏÓ– xyç í˛y ÏÎ!Óí˛zˆÏòƒyàñ ˆ˛õy°!ê˛∆ñ ÙÍ§ƒ ˛õy°lñ Ê˛° §Ó!ç í˛zÍ˛õyòl•zï˛ƒy!ò !Ó!Óô Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ Ùôƒ !òˆÏÎ˚ @˝ÃyÙ#î «˛ˆÏe í˛zÍ˛õyòl≤Ã!Ü ÎyÓ Ó!ã˛eÜ˛Ó ÏîÓ Ùôƒ !ò ÏÎ @˝ÃyÙ#î «˛e ÏÜ˛ ≤ÃyîÓhs˝Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛y°y çÓ˚%!Ó˚ •ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸ˆÏSÈ– §yˆÏÌ §yˆÏÌ @˝ÃyÙ#îí˛zÍ˛õyòl ˆÜ˛w G ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ ÓyçyÓ˚ G !ÓˆÏò!¢ åÓ˚Æy!läÓyçyˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà ˆÎyà§)e fiÌy˛õl Ü˛Ó˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl •ˆÏÎ˚˛õ Ïí˛ ÏSÈ Îy Ïï˛ Ü, !£Ï í zÍ˛õyò Ïl !l ÏÎy!çï˛ !Ó!l ÏÎyà Ì ÏÜ˛x!ôÜ˛ ≤Ã!ï˛òyl õyGÎy §Ω˛Ó •Î– §•z§ ÏAà õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙyàï˛ í z õyòyl §Ù)• ÎÙl î ~ÓÇ !Ó˛õîlñ Ü, £ÏÜ˛ÓyrôÓÜ, !£Ï l#!ï˛ ~ÓÇ Ü, £ÏÜ˛ §Ùyç ~ÓÇ Ó˚yçƒ Ü, !£Ï !ÓË˛yˆÏàÓ˚Ù Ïôƒ !lÓ˚hs˝l §ÇÓyò xyòylÈüÈ≤Ãòyl ~ÓÇ §Ù#«˛y •zï˛ƒy!ò!Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°y @˝ÃyÙ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˛õ)î≈ §Ω˛yÓlyˆÏÜ˛ ÓyhflÏÓy!Î˚ï˛Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §•yÎ˚Ü˛ •ˆÏÓ–

~ál õ!Ó ÏÓ¢ G @Ãy ÏÙyßÎl ÏÜ˛ ò%•z!ê˛ xy°yò !Ó£ÏÎ!• Ï§ ÏÓ ˆòáy •Î ly– xyç ÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß ˆ«˛ Ïe !fiÌ!ï˛¢#°


Ø Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ˜çÓË˛yˆÏÓ í˛zÍ˛õy!òï˛ ˛õÑyã˛!ê˛ Ó•%° ≤Ãã˛!°ï˛ Ó›Ó˚ ~Ü˛!ê˛ §)!ã˛ ≤Ã›ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y–

Ø ï%˛!Ù xyˆÏ¢˛õyˆÏ¢Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly §%˛õyÓ˚ ÙyˆÏÜ≈˛ê˛ñ §Ó!çÓ˚ ˆòyÜ˛yl ~ÓÇ Óí˛¸ á%ã˛ˆÏÓ˚y !Ó˛õ!îˆÏï˛ ÎyG– !Ü˛S%È ˛õîƒ§ly=˛ Ü˛ˆÏÓ˚y– òyÙñ fiÌy!Î˚cÜ˛y°ñ à%îÙyl ~ÓÇ !ÓK˛y˛õˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ~à%ˆÏ°y çl!≤ÃÎ˚ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛yÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛˜çÓË˛yˆÏÓ í˛zÍ˛õy!òï˛ ~ÓÇ §yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ í˛zÍ˛õy!òï˛ õîƒ§yÙ@˝Ã#Ó˚ ï%˛°ly Ü˛ˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ã˛yê≈˛ ≤Ã›ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y–

Ø ï%˛!Ù xyˆÏ¢˛õyˆÏ¢Ó˚ ˆÜ˛yl fiÌyl#Î˚ í˛zòƒyl!Óòƒyàï˛ Ê˛yˆÏÙ≈ ÎyG Ê˛yˆÏÙ≈ ˆÎ oÓƒà%!° í˛zÍ˛õy!òï˛ •Î˚ ï˛yÓ˚!ÓhflÏy!Ó˚ï˛ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚y– ï˛yÓ˚y Ü,˛!£Ï Ê˛°yˆÏlyÓ˚ ôÑyˆÏã˛Ó˚ !Ó!ã˛eÜ˛Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y– ï˛yˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ ˜Ó!ã˛eÜ˛Ó˚ ÏîÓ˚ §%!Óôy ~ÓÇ x§%!Óôy xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓ˚y–


í zßÎ ÏlÓ çlƒ !ÓÜ˛“ õ!Ó ÏÓ¢ ÓyrôÓ ≤ÃÎ%!=˛ §Ω˛yÓ xy!Ó‹ÒyÓÜ˛Óy G §Ç@˝Ã• Ü˛ÓyÓ ≤Ã ÏÎyçl • ÏÎ ˛õ Ïí˛ ÏSÈ– ~•z ≤ÃÎ%!=˛§Ω˛yÓ Ì ÏÜ˛ ≤Ã!ï˛!ê˛ @ÃyÙ#î §¡±òyÎ !lç ≤Ã ÏÎyçl xl%ÎyÎ#≤ÃÎ%!=˛ Ó ÏSÈ !l Ïï˛ õyÓ ÏÓ– §Óy ≤Ã ÏÎy ÏàÓ í zòy•Óîà% Ï°yˆÌ ÏÜ˛ Îà% Ï°y ≤Ãy§!AàÜ˛ §à% Ï°y ÏÜ˛ xyÎ_ Ü˛ ÏÓ ≤Ã ÏÎy ÏàÓ

ˆã˛T˛y Ü˛Ó Ïï˛ • ÏÓ– §Óy §Ω˛y ÏÓÓ í zòy•Óî §Ù)• !• Ï§ ÏÓˆÓyV˛y Ïly • ÏFSÈ @˝ÃyÙ#î í zß¨Î˚l ˛õÓ˚#«˛yÓ˚ §yÊ˛°ƒçlÜ˛âê˛lyà%!°– ˆÎà%ˆÏ°y Ë˛yÓ˚ Ïï˛ !Ó!Ë˛ß¨ ≤Ãy Ïhs˝ ~Ü˛•zÓ˚Ü˛Ù˛õ!Ó ÏÓ Ï¢ §Ê˛°Ë˛y ÏÓ §¡õß Ü˛Óy • ÏÎ ÏSÈ– ~Ó Ê˛ Ï°•z Ü˛ÓyÓÙôƒ !ò ÏÎ ¢áyÓ ≤Ã!Ü Îy à!ï˛ õy ÏÓ–

1. Ú@˝ÃyˆÏÙyß¨Î˚lÛ Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ÓyV˛⁄ @˝ÃyˆÏÙyß¨Î˚ˆÏlÓ˚ ≤Ãôyl !Óã˛yÎ≈ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°y !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y–

2. @˝ÃyˆÏÙyß¨Î˚ˆÏl ˆÏîÓ˚ à%Ó˚%c xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–

3. à!Ó˚Ó Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ˆÏîÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y õ)Ó˚ˆÏî «%˛o î ÓƒÓfiÌyÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y–

4. @˝ÃyÙ#î ÓyçyÓ˚ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ à,•#ï˛ õòˆÏ«˛˛õà%!° Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y–

5. §%§Ç•ï˛ xyÎ˚ í z õyç≈ ÏlÓ˚ çlƒ Ü, !£ÏÓ˚ Ó!ã˛eƒÜ˛Ó˚î xyÓ¢ƒÜ˛ Ü˛l Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ˚y–

xl%¢#°l#

§Ç!«˛Æ Ó,!_

Ø @˝Ãy ÏÙyß¨Î˚l ¢∑!ê˛ Óƒy˛õÜ˛ xÌ≈Ó• • Ï°G ~áy Ïl ~!ê˛ Ù)°ï˛ xyÌ≈ÈüÈ§yÙy!çÜ˛ í zß¨Î˚ Ïl @˝ÃyÙ#î «˛ ÏeÓ˚!˛õ!SÈ ÏÎ˚ õí ¸y ÏòÓ˚ í zß¨Î˚ Ïl ~Ü˛ Ü˛yÎ≈ õ!Ó˚Ü˛“ly ÓyV˛yÎ˚–

Ø @˝ÃyÙ#î ˆ«˛ˆÏeÓ˚ §y!Ó≈Ü˛ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ °«˛ƒ xç≈ˆÏlÓ˚ çlƒ ÓƒyÇ!Ü˛Çñ !Ó˛õllñ §ÇÓ˚«˛îñ ˛õ!Ó˚Ó•l ~ÓÇˆÎyày ÏÎyà ÓƒÓfiÌy ≤ÃË, !ï˛ õ!Ó˚Ùylàï˛ G à%îàï˛ õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy í zß¨Î˚l ≤Ã ÏÎ˚yçl–

˛Ø õ¢%˛õy°l ÙÍ§ƒã˛y£Ï ~ÓÇ xlƒylƒ xÈüÈÜ,˛!£Ï Ü˛yÎ≈ ≤ÃË,˛!ï˛ lï%˛l ˆ«˛eà%ˆÏ°yˆÏï˛ à%Ó˚%c xyˆÏÓ˚yˆÏ˛õÓ˚ Ùôƒ!ò ÏÎ˚ñ ~•z ≤Ã!Ü Î˚y ¢%ô%Ùye Ü, !£Ï «˛e Ì ÏÜ˛ V%Ñ !Ü˛ •…y§ Ü˛Ó˚ Ïïˆ˛•z lÎ˚ ÓÓ˚Ç ï˛yÓ˚ õy¢y˛õy!¢ xyÙy ÏòÓ˚ @˝ÃyÙ#îçl§yôyÓ˚ ÏîÓ˚ í zÍ˛õyòl¢#° !fiÌ!ï˛¢#° ç#!ÓÜ˛yÓ˚ §% ÏÎyà §•ç°Ë˛ƒ Ü˛Ó˚y Îy ÏÓ–

˛Ø õ!Ó˚ˆÏÓ¢ !fiÌ!ï˛¢#° í˛zÍ˛õyòl ˛≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ ˜çÓ Ü,˛!£ÏÓ˚ à%Ó˚%c Ü ˛Ùyàï˛ ˆÓˆÏí˛¸ ã˛ˆÏ°ˆÏSÈ– ï˛y•z ˜çÓã˛y£ÏyÓy ÏòÓ˚ x@˝Ãà!ï˛ çÓ%!Ó˚–


6. @˝ÃyÙ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ í˛zß¨Î˚ˆÏl @˝ÃyÙ#î ÓƒyÇÜ˛ ÓƒÓfiÌyÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛yÓ˚ xyˆÏ°yã˛lyÙ)°Ü˛ Ù)°ƒyÎ˚î Ü˛ˆÏÓ˚y–

7. Ü, !£Ï !Ó˛õîl Ó° Ïï˛ Ü˛# ˆÓyV˛⁄

8. Ü,˛!£Ï !Ó˛õîl ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛yà%ˆÏ°y í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚y–

9. Ü, !£Ï !Ó˛õîˆÏlÓ˚ çlƒ °Ë˛ƒ !ÓÜ˛“ÙyôƒÙà%ˆÏ°y Ü˛# Ü˛#⁄ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ í˛zòy•Ó˚î òyG–

10. Ú§Ó%ç !Ó≤’ÓÛ ~ÓÇ Úfl∫î≈ !Ó≤’ÓÛ ~Ó˚ÙˆÏôƒ õyÌ≈Ü˛ƒ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚y–

11. Ü,˛!£Ï !Ó˛õîˆÏlÓ˚ í˛zß¨!ï˛ §yôˆÏl §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛ï,≈˛Ü˛ à,•#ï˛ !Ó!Ë˛ß¨ ÓƒÓfiÌyà%!° !Ü˛ õÎ≈yÆ ÓˆÏ° ï%˛!ÙÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚y– Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y–

12. @˝ÃyÙ#î Ó!ã˛eƒ Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ≤Ã§yˆÏÓ˚ xÈüÈÜ, !£Ï Ü˛ˆÏÙ≈y!lˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ Ë) !ÙÜ˛y xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–

13. ˜Ó!ã˛eÜ˛Ó˚ˆÏlÓ˚ x@˝Ãà!ï˛ §yôˆÏl ˛õ¢%˛õy°lñ ÙÍ§ƒ ã˛y£Ï ~ÓÇ í˛zòƒyl!ÓòƒyÓ˚ à%Ó˚%c xyˆÏ°yã˛lyÜ˛ ÏÓ˚y–

14. ï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛ §%§Ç•ï˛ í˛zß¨Î˚l ~ÓÇ áyòƒ !lÓ˚y˛õ_yÎ˚ á%Ó•z à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ÛÛÈüüüÈˆï˛yÙyÓ˚ Ùï˛yÙï˛ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚y–

15. ˜çÓ Ü, !£Ï Ü˛# ~ÓÇ !fiÌ!ï˛¢#° í˛zß¨Î˚ˆÏl ~!ê˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ≤Ã§yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚–

16. ˜çÓ Ü,˛!£ÏÓ˚ §%!Óôy ~ÓÇ §#ÙyÓÂôï˛y !lÓ˚)˛õî Ü˛ˆÏÓ˚y–

17. ˜çÓ Ü,˛!£ÏÓ˚ ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ ÓSÈÓ˚à%ˆÏ°yˆÏï˛ Ü,˛£ÏÜ˛ ˆÎ Ü˛ï˛à%ˆÏ°y §Ù§ƒyÓ˚ §¡ø%á#l •Î˚ ˆ§•zà%ˆÏ°yÓ˚ï˛y!°Ü˛y ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚y–

ACHARYA, S.S. 2004. Agricultural Marketing, State of the Indian Farmer, a Millennium

Study. Academic Foundation, New Delhi.

ALAGH, Y.K. 2004. State of the Indian Farmer, a Millennium Study — an Overview. Academic

Foundation, New Delhi.

CHAWLA, N.K., M.P.G. KURUP and V. P. SHARMA. 2004. Animal Husbandry, State of the Indian

Farmer, a Millennium Study. Academic Foundation, New Delhi.

DEHADRAI, P.V. and Y.S. YADAV. 2004. Fisheries Development, State of the Indian Farmer, a

Millennium Study. Academic Foundation, New Delhi.

JALAN, BIMAL. (Ed.). 1992. The Indian Economy: Problems and Perspectives. Penguin

REFERENCES


Publication, New Delhi.

NARAYANAN, S. 2005. Organic Farming in India. NABARD Occasional Paper No: 38, Depart-

ment of Agriculture and Rural Development, Mumbai.

SINGH, H.P., P.P. DUTTA and M. SUDHA. 2004. Horticulture Development, State of the Indian


SINGH, SURJIT and VIDYA SAGAR. 2004. Agricultural Credit in India: State of the Indian


SINHA, V.K. 1998. Challenges in Rural Development. Discovery Publishing House, New

Delhi.

TODARO, MICHAEL P. 1987. Economic Development in the Third World. Orient Longman Ltd,

Hyderabad.

TOPPO, E. 2004. Organic Vegetable Gardening: Grow Your Own Vegetables. Unit for Labour

Studies, Tata Institute of Social Sciences, Mumbai.

Government Reports

Successful Governance Initiatives and Best Practices: Experiences from Indian States,

Government of India in Coordination with Human Resource Development Centre and

UNDP, Planning Commission, Delhi, 2002.

Annual Reports, Ministry of Rural Development, Government of India, New Delhi.

Basic Animal Husbandry and Fisheries Statistics ( for various years), Ministry of Agriculture

and Farmers’ Welfare, Government of India.

Website

www.dahd.nic.in


~•z xôƒyÎ˚ ˛õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚ !¢«˛yÌ≈#Ó˚y §«˛Ù •ˆÏÓ ÈüüüÈ

l Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl §¡õ!Ü≈ ï˛ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ ôyÓ˚îy ÎÙl ÈüüüÈ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yçÜ˛Ù≈ñ ◊!ÙÜ˛ñ ◊Ù¢!=˛ ~ÓÇ ÓÜ˛yÓ˚c§¡õ ÏÜ≈ î%Vþöì•þÐ

l !Ó!Ë˛ß¨ «˛e§Ù)• !Ó!Ë˛ß¨ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yçÜ˛Ù≈ õ%Ó%£Ï G lyÓ˚#Ó˚ xÇ¢@˝Ã• ÏîÓ˚ ≤ÃÜ, !ï˛ xl%ôyÓl Ü˛Ó˚ Ïï˛–

l ˆÓÜ˛yÓ˚ˆÏcÓ˚ ≤ÃÜ, !ï˛ G Óƒy!Æ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛–

l ˆòˆÏ¢Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃyˆÏhs˝ !Ó!Ë˛ß¨ ˆ«˛ˆÏe Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ §%ˆÏÎyà §,!T˛Ó˚ çlƒ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆÎ í˛zˆÏòƒyàà%!° @˝Ã•îÜ˛ ÏÓ˚ ÏSÈñ ï˛yÓ˚ Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛Ó˚ Ïï˛–

Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl / ≤ÃÓ,!Âôñ!Ó!ôÈüÈÓ!•Ë≈)˛ï˛Ü˛Ó˚î ~ÓÇ xlƒylƒ

!Ó£ÏÎ˚ §Ù)•

7

117Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl / ≤ÃÓ,!Âôñ !Ó!ôÈüÈÓ!•Ë≈)˛ï˛Ü˛Ó˚î ~ÓÇ xlƒylƒ !Ó£ÏÎ˚ §Ù)•

7.1 Ë)˛!ÙÜ˛y

Ùyl%£Ï !Ó!Óô Ü˛yçÜ˛Ù≈ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÜ˛í˛zÊ˛yˆÏÙ≈ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– Ü˛í˛z Ü˛yÓ˚áylyÎ˚ñ ÓƒyˆÏAÜ˛ñˆòyÜ˛y Ïl ~ÓÇ xlƒylƒ x ÏlÜ˛ Ü˛Ù≈fiÌ Ï° Ü˛yçÜ˛ˆÏÓ˚– xˆÏlˆÏÜ˛ xyÓyÓ˚ âˆÏÓ˚ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– âˆÏÓ˚Ó Ï§ Ü˛y ÏçÓ˚ Ù Ïôƒ ¢%ô% !ã˛Ó˚yã˛!Ó˚ï˛ Ü˛yç ÎÙlÈüüüÈ ïÑ yï˛ Óylyñ Ü˛yÓ%Ü˛yÎ≈ÙÎ˚ !Ê˛ï˛y ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yxÌÓy !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ ÏlÓ˚ •hflÏ!¢ Ï“Ó˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚y–!Ü˛v xyçÜ˛y° âˆÏÓ˚ ÓˆÏ§ !Ó!Ë˛ß¨ xyô%!lÜ˛Ü˛yçG xˆÏlˆÏÜ˛ Ü˛ˆÏÓ˚l– ˆÎÙl ï˛ÌƒÈüÈ≤ÃÎ%!=˛!¢ Ï“Ó˚ ≤Ãy@˝Ãy!ÙÇÈüÈ~Ó˚ Ü˛yç– õ) ÏÓ≈ Ü˛yÓ˚áylyÓ˚Ü˛yç Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yï˛ ¢•ˆÏÓ ˚Ó ˚ ˆÜ˛ylÜ˛yÓáyly Ïï˛ Ü˛yç Ü˛Óy ÏÜ˛– ~ál !Ü˛v xyô%!lÜ˛≤ÃÎ%!=˛Ó˚ Ü˛°ƒyˆÏî ~•z §Ü˛° Ü˛yÓ˚áylyçyï˛ oÓƒ @˝ÃyˆÏÙÓ˚Óy!í˛¸ˆÏï˛G í˛zÍ˛õyòl Ü˛Ó˚y §ΩÓ •ˆÏFSÈ–

Ùyl%£Ï Ü˛l Ü yç Ü˛ ÏÓ⁄ Óƒ!=˛ !• Ï§ ÏÓ ~ÓÇ §Ùy ÏçÓ§ò§ƒ !•§y ÏÓ Ùyl% Ï£ÏÓ ÓÑ Ïã˛ ÌyÜ˛yÓ çlƒ Ü˛Ù≈ ~Ü˛!ê˛ à%Ó%c˛õ)î≈Ë) !ÙÜ˛y õy°l Ü˛ ÏÓ– Ùyl%£Ï ç#Ól ôyÓ ÏîÓ çlƒ ÓyçàyÓÜ˛ ÏÓ– !Ü˛S%È Ùyl%£Ï í z_Óy!ôÜ˛yÓ §) Ïe xÌ≈ ˛õyÎ– ~•z xÌ≈°y ÏË˛Ó çlƒ Ü˛yç Ü˛Ó Ïï˛ •Î ly– ~Ë˛y ÏÓ xÌ≈ °yË˛ Ü˛yí z ÏÜ˛§¡õ)î≈Ë˛y ÏÓ õ!Óï, !Æ !ò Ïï˛ õy ÏÓ ly– Ü˛ ÏÙ≈ !lÎ%!=˛ xyÙy ÏòÓfl∫!lË≈ Ó Ü˛ ÏÓ ~ÓÇ x ÏlƒÓ §y ÏÌ xÌ≈Ó•Ë˛y ÏÓ Ù°y ÏÙ¢yÜ˛Ó Ïï˛G §y•yÎƒ Ü˛ ÏÓ– ≤Ã Ïï˛ƒÜ˛ Ü˛Ù≈Óï˛ Óƒ!=˛ §!Ü ÎË˛y ÏÓçyï˛#Î xy ÏÎ xÓòyl Óy Ïá ~ÓÇ ~Ë˛y ÏÓ !Ó!Ë˛ß xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛Ü˛yçÜ˛ ÏÙ≈Ó Ùôƒ !ò ÏÎ ò Ï¢Ó í zßÎl â Ïê˛– ~ê˛y •° ≤ÃÜ, ï˛x ÏÌ≈ ç#Ól ôyÓ ÏîÓ çlƒ í z õyç≈l– xyÙÓy ¢%ô% xyÙy ÏòÓ

çlƒ•z Ü˛yç Ü˛!Óly– xyÙy ÏòÓ í z õÓ ÎyÓy !lË≈ Ó¢#° ï˛y ÏòÓ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y õ)Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒG Ü˛yç Ü˛!Ó˚– Ü˛yˆÏçÓ˚ à%Ó˚%cxl%ôyÓl Ü˛Ó˚ Ïï˛ ˛õ ÏÓ˚ñ Ù•ydy ày!rô !¢«˛y ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨Ü˛yˆÏçÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ≤Ã!¢«˛ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï à%Ó˚%c xyˆÏÓ˚y˛õÜ˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ •hflÏ!¢“– Ü˛ˆÏÙ≈ !lÎ%=˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ~Ùl Óƒ!=˛ ÏòÓ õÎ≈y Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓ xyÙÓy ò Ï¢ ÏÓyçày ÏÓÓ≤ÃÜ,˛!ï˛ ~ÓÇ ˆÓ˚yçàyˆÏÓ˚Ó˚ à%îÙyl §¡õˆÏÜ≈˛ ôyÓ˚îy ˛õy•z~ÓÇ ÙylÓ §¡õˆÏòÓ˚ §%¤%˛ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛˛õy!Ó˚– ~ê˛y xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ çyï˛#Î˚ xyˆÏÎ˚ !Ó!Ë˛ß¨!¢“à% Ï°yÓ ~ÓÇ xÌ≈l#!ï˛Ó !Ó!Ë˛ß «˛eà% Ï°yÓ xÓòyl ÏÜ˛!ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– xˆÏlÜ˛ §yÙy!çÜ˛§Ù§ƒyà% Ï°y ÏÜ˛ ÙyÜ˛y ÏÓ°y Ü˛Ó˚ Ïï˛ ~SÈyí ¸yG §y•yÎƒ Ü˛ ÏÓ˚ˆÎÙl §ÙyˆÏçÓ˚ ≤Ãy!hs˝Ü˛ xÇˆÏ¢Ó˚ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚y ~ÓÇ !¢¢%◊!Ù ÏÜ˛Ó˚yñ Ü˛#Ë˛y ÏÓ ¢y£Ï ÏîÓ˚ !¢Ü˛yÓ˚ •Î˚–

Îsf ÙyˆÏe•z xyÙyÓ˚ xy˛õ!_ lÎ˚– xyÙyÓ˚ !ÓˆÏÓ˚y!ôï˛y ÎˆÏsfÓ˚ ≤Ã!ï˛ •%%ç%ˆÏà˛õlyˆÏï˛– ï˛yÓ˚y ~ˆÏÜ˛Ó Ï° ◊ÙÈüÈ§y◊Î˚Ü˛yÓ˚# Î ÏsfÓ˚ ≤Ã!ï˛ xy@˝Ã•– Îál Ùyl%£Ï ◊Ù ÓÑyã˛y Ïï˛ ï˛Í˛õÓ˚ñ ï˛ál •yçyÓ˚ •yçyÓ˚ Ùyl%£ÏÜ˛Ù≈•#l •ˆÏÎ˚ §í˛¸ˆÏÜ˛ õ!ï˛ï˛ •ˆÏFSÈ xly•yˆÏÓ˚ ÙÓ˚yÓ˚ çlƒ–

ÈüüüÈ Ù•ydy ày!rô

!ã˛e /ÈüÈ 7.1 ı ˛õyOyˆÏÓÓ˚ ç°rôˆÏÓ˚ à,ˆÏ• ˜ï˛!Ó˚ Ê%˛ê˛Ó° Ó•%çy!ï˛Ü˛§ÇfiÌyà%ˆÏ°y ÓyçyˆÏÓ˚ !Ó!Ü ˛ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ–


7.2 Ü˛Ù≈# ~ÓÇ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl

Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl Ü˛#⁄ Ü˛Ù#•z Óy ˆÜ˛⁄ Îál ~Ü˛çlÜ, £ÏÜ˛ Ùy Ïë˛ Ü˛yç Ü˛ ÏÓ˚ ï˛ál § áyòƒ¢§ƒ í zÍ˛õyòl Ü˛ ÏÓ˚ñ!¢ˆÏ“Ó˚ çlƒ ÜÑ˛yã˛yÙy°G í˛zÍ˛õyòl Ü˛ˆÏÓ˚– §)ï˛yÈüÈÜ˛y˛õí˛¸Ü˛yÓ˚áylyÎ˚ Ü˛y˛õˆÏí˛¸ Ó˚)˛õyhs˝!Ó˚ï˛ •Î˚– °!Ó˚ Óy ê˛∆yÜ˛ ~Ü˛fiÌyl Ì ÏÜ˛ xlƒfiÌy Ïl oÓƒ õ!ÓÓ•î Ü˛ ÏÓ– xyÙÓy çy!lˆÎ ˆÜ˛yl ~Ü˛!ê˛ ˆò Ï¢ ˆÜ˛yl ~Ü˛ ÓSÈ ÏÓ˚ ˆÎ §ÙhflÏ oÓƒ~ÓÇ §ÓyÓ˚ í zÍ˛õyòl •Î˚ ï˛yÓ˚ xÌ≈Ù)°ƒ • ÏFSÈ ò Ï¢Ó˚˙ ÓSÈ ÏÓÓ Ùyê˛ xË˛ƒhs˝Ó#î í zÍ˛õyòl– ~Ó§y ÏÌ xyÙy ÏòÓ!ÓˆÏÓã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ Îñ !ÓˆÏò¢ ÌˆÏÜ˛ xyÙòy!lÓ˚ çlƒxyÙy ÏòÓ xÌ≈ ≤Ãòyl Ü˛Ó Ïï˛ •Î ~ÓÇ !Ó Ïò Ï¢ ÓÆy!l Ì ÏÜ˛xyÙÓ˚y xÌ≈ ˛õy•z– ~•z xÌ≈≤Ãòyl G xÌ≈≤Ãy!Æ ˆÌˆÏÜ˛ˆò Ï¢Ó˚ Î !lê˛ xyÎ˚ÈüÈí z õyç≈l •Î˚ §ê˛y ôlydÜ˛ •Î˚ åÎ!òxyÙÓ˚y Ù)ˆÏ°ƒÓ˚ !l!Ó˚ˆÏá xyÙòy!lÓ˚ ã˛y•zˆÏï˛ Ó˚Æy!l ˆÓ!¢Ü˛!Ó˚ä xÌÓy îydÜ˛ •Î˚ åÎ!ò Ù) Ï°ƒÓ˚ !l!Ó˚ Ïá xyÙòy!lÓ˚Æy!l ÏÜ˛ SÈy!í ¸ ÏÎ˚ ÎyÎ˚ä xÌÓy ¢)lƒ •Î˚ åÎ!ò xyÙòy!l GÓ˚Æy!l §ÙÙ)ˆÏ°ƒÓ˚ •Î˚ä– Îál xyÙÓ˚y ~•z í˛z˛õyç≈lˆÏÜ˛ˆÎyà Ü˛!Ó˚ åˆÎyà xÌÓy !ÓˆÏÎ˚yàäñ Îy xyÙÓ˚y ˜ÓˆÏò!¢Ü˛ˆ°l Ïòl Ì ÏÜ˛ ˛õ ÏÎ˚!SÈñ ï˛ál xyÙÓ˚y Ü˛# õyÓ⁄ xyÙÓ˚y˛õyÓ ˆòˆÏ¢Ó˚ ~Ü˛ ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ ˆÙyê˛ çyï˛#Î˚ í˛zÍ˛õyòl– ~ˆÏÜ˛ˆÙyê˛ çyï˛#Î˚ í˛zÍ˛õyòl ÓˆÏ°–

~•z §ÙhflÏ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ Îy xyÙy ÏòÓ˚ Ùyê˛ çyï˛#Î˚í˛zÍ˛õyòˆÏl xÓòyl Ó˚yˆÏá ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ÓˆÏ° xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ– ˆÓ!¢ ò«˛ xÌÓy Ü˛Ù ò«˛ Óƒ!=˛ ÎyÓ˚yxÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ §yˆÏÌ Î%=˛ ï˛yÓ˚y•z •° Ü˛Ù≈#–~ˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ◊!ÙÜ˛G ÓˆÏ°– ~Ùl!Ü˛ Ü˛Ù≈#ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛í˛zˆÜ˛í˛z ÎyÓ˚y x§%fiÌï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî xy•ï˛ •Î˚ Óy xlƒylƒ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ x«˛Ùï˛yÓ˚ çlƒñ ≤Ã!ï˛Ü)˛° xyÓ•yGÎ˚yÓ˚ çlƒñí zÍ§Óñ §yÙy!çÜ˛ Óy ôÙ≈#Î xl%¤˛y ÏlÓ çlƒ §yÙ!ÎÜ˛Ë˛y ÏÓÜ˛yˆÏç xl%˛õ!fiÌï˛ ÌyˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛G ◊!ÙÜ˛ Ó°y •ˆÏÓ–~•z §ÙhflÏ Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈Ó˚ ≤Ãôyl Ü˛Ù≈#ˆÏÜ˛ ÎyÓ˚y §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚

ï˛y ÏòÓ˚ ÏÜ˛G Ü˛Ù≈# !•§y ÏÓ ôÓ˚y •Î˚– xyÙy ÏòÓ˚ Ù Ïôƒ ~Ùl~Ü˛!ê˛ ôyÓ˚îy Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎñ !lˆÏÎ˚yàÜ˛ï≈˛y Ü˛yˆÏçÓ˚ çlƒÎy ÏòÓ ÏÜ˛ xÌ≈ ≤Ãòyl Ü˛ ÏÓl ï˛yÓy•z Ü˛Ó° Ü˛Ù≈#– Óƒy˛õyÓê˛y~Ó˚)˛õ lÎ˚– ÎyÓ˚y fl∫ÈüÈˆÓ˚yçàyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚l ï˛yÓ˚yG Ü˛Ù≈#–Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ Ó•% !Ó!ã˛e– ˆÜ˛í˛z ˆÜ˛í˛zÓSÈÓ˚ Ë˛Ó˚ Ü˛Ù≈§ÇfiÌy ÏlÓ˚ §% ÏÎyà õyÎ˚ñ xyÓyÓ˚ xlƒ Ü˛í zˆÜ˛í˛z Ùye ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ !Ü˛S%È ÙyˆÏ§Ó˚ çlƒ Ü˛yç ˛õyÎ˚– xˆÏlÜ˛Ü˛Ù≈#•z ï˛y ÏòÓ˚ Ü˛y Ïç ã˛°l§•z Ùç%!Ó˚G õyÎ˚ ly– ◊!Ù ÏÜ˛Ó˚§Çáƒy !•§yÓ Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ ˆÎ §ÙhflÏ Óƒ!=˛ xy!Ì≈Ü˛Ü˛yçÜ˛ ÏÙ≈Ó˚ §y ÏÌ Î%=˛ñ ï˛y ÏòÓ˚ §Óy•z ÏÜ˛ Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ ◊!î Ïï˛xhs˝Ë≈%˛=˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆï˛yÙÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ xy!Ì≈Ü˛ Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈Ó˚§y ÏÌ Î%=˛ Óƒ!=˛ ÏòÓ˚ §Çáƒy çyl Ïï˛ xy@˝Ã•# • ÏÓ– 2011-

12 §y Ï° Ë˛yÓ Ïï˛ ≤ÃyÎ 478 !Ù!°Î ÏlÓ ¢!=˛¢y°# ◊Ù¢!=˛


Ø ˆï˛yÙyÓ˚ Óy!í˛¸ˆÏï˛ xÌÓy ˆï˛yÙyÓ˚xyˆÏ¢ÈüÈ˛õyˆÏ¢ ~Ùl xˆÏlÜ˛ Ù!•°y xyˆÏSÈÎy ÏòÓ ≤ÃÎ%!=˛àï˛ !í˛!@Ã ~ÓÇ !í˛ Ï≤’yÙy xy ÏSÈ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ xÓ§Ó˚ §ÙÎ˚G xyˆÏSÈ Ü˛yˆÏçÎyGÎ˚yÓ˚ çlƒ !Ü˛v ï˛yÓ˚y Ü˛yˆÏç ÎyÎ˚ ly–ï˛yˆÏòÓ˚ !çK˛y§y Ü˛Ó˚ ˆÜ˛l ï˛yÓ˚y Ü˛yçÜ˛ˆÏÓ˚ly– Ü˛yˆÏç ly ÎyGÎ˚yÓ˚ Ü˛yÓ˚îà%ˆÏ°yï˛y!°Ü˛yÓÂô Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y ˆÎñ ˆÜ˛l ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏçÎyGÎ˚y í˛z!ã˛ï˛ ~ÓÇ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏç˛õyë˛y Ïly ÎyÎ– !Ü˛S%È §Ùyç !ÓK˛yl# ÏòÓ Ù Ïï˛à,!•l#Ó˚y à, Ï• !ÓlyÙ) Ï°ƒ Î Ü˛yçÜ˛Ù≈ Ü˛ ÏÓ˚Ìy ÏÜ˛l ï˛yG Ùyê˛ çyï˛#Î˚ í zÍ˛õyò Ïl ÎyàÜ˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛– Ü˛yÓ˚î ï˛yÓ˚yG xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈Ó˚ §yˆÏÌ Î%=˛– ï%˛!Ù !Ü˛ ~Ó˚ §yˆÏÌ§•Ùï˛ ˆ˛õy£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚y⁄


!SÈ°– ˆÎˆÏ•ï%˛ x!ôÜ˛yÇ¢ çlàî @˝ÃyˆÏÙ Óy§ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y•zˆ§áy ÏlÓ˚ xyl% õy!ï˛Ü˛ ◊Ù¢!=˛Ó˚ xl% õyï˛G x!ôÜ˛ •Î˚–~•z 473 !Ù!°Î˚l ◊Ù¢!=˛Ó˚ !ï˛lÈüÈã˛ï% Ì≈yÇ¢•z •° @˝ÃyÙ#î◊!ÙÜ˛– Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ◊Ù¢!=˛Ó˚ x!ôÜ˛yÇ¢•z õ%Ó%£Ï– ≤ÃyÎ˚ 70

¢ï˛yÇ¢•z ˛õ%Ó˚%£ÏÈüÈ◊!ÙÜ˛ ~ÓÇ ÓyÜ˛# xÇ¢ Ù!•°yÈüÈ◊!ÙÜ˛å!¢¢%ÈüÈ◊!ÙÜ˛ˆÏÜ˛G !°ˆÏAàÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ ˛õ%Ó˚%£Ï ~ÓÇ Ù!•°y◊!Ù ÏÜ˛Ó˚ ◊!î Ïï˛ Ë˛yà Ü˛Ó˚y • ÏÎ˚ ÏSÈä– @˝Ãy ÏÙÓ˚ ◊Ù¢!=˛Ó˚~Ü˛ÈüÈï,˛ï˛#Î˚yÇ¢ Ù!•°yÈüÈ◊!ÙÜ˛ ˆÎáyˆÏl ¢•Ó˚yM˛ˆÏ°Ó˚◊Ù¢!=˛Ó˚ Ùye ~Ü˛ÈüÈ˛õM˛ÙyÇ¢ Ù!•°yÈüÈ◊!ÙÜ˛– Ù!•°yÓ˚yÓ˚yß¨y Ü˛Ó˚yñ ç° §Ç@˝Ã•ñ çµy°yl# Ü˛yë˛ §Ç@˝Ã• ~ÓÇ ~Ó˚§y ÏÌ §y ÏÌ «˛ Ïï˛Ó Ü˛y ÏçG •yï˛ °yàyÎ– ï˛y ÏòÓ ÏÜ˛ là ÏòxÌÓy ¢§ƒ ≤ÃòyˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙG Ùç%!Ó˚ ˆòGÎ˚y •Î˚ ly–x ÏlÜ˛ «˛ Ïe•z ï˛y ÏòÓ !Ü˛S%È•z òGÎy •Îly– ~•z Ü˛yÓ Ïî•z~•z §Ü˛° Ù!•°yˆÏòÓ˚ ◊!ÙÜ˛ ˆ◊!îˆÏï˛G xhs˝Ë≈%˛=˛ Ü˛Ó˚y•Î˚ ly– xÌ≈l#!ï˛!ÓòˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛ñ ˙ §ÙhflÏ Ù!•°yˆÏòÓ˚G◊!ÙÜ˛ !•§ˆÏÓ àîƒ Ü˛Ó˚y ÓyN˛l#Î˚–

7.3 Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏl çlàˆÏîÓ˚ xÇ¢@˝Ã•î

ˆòˆÏ¢Ó˚ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ xÓfiÌy Îyã˛y•z Ü˛Ó˚ˆÏï˛◊!ÙÜ˛ÈüÈçlà ÏîÓ˚ xl% õyï˛ ÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ õ!Ó˚Ùy˛õÜ˛ !•§y ÏÓÓƒÓ•yÓ Ü˛Óy •Î– ~•z xl% õyï˛!ê˛ çl§ÇáƒyÓ Ü˛ï˛ ¢ï˛yÇ¢§!Ü Î˚Ë˛y ÏÓ Ü˛yl ò Ï¢Ó˚ oÓƒ G Ï§Óy §yÙ@˝Ã# í zÍ˛õyò ÏlxÇ¢ @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏSÈñ ï˛y çylˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– Î!ò ~•zxl% õyï˛!ê˛ Óí˛ •Îñ ï˛ ÏÓ Ó%V˛y Îy ÏÓ Î çlà ÏîÓ !lÎ%!=˛Ó˛õ!Ó˚Ùyî Ó!¢– Î!ò Ü˛yl ò Ï¢Ó˚ ~•z xl% õyï˛!ê˛ ÙyV˛y!Ó˚Óy !l¡¨ •Î˚ ï˛yÓ˚ xÌ≈ ~•z Î çl§ÇáƒyÓ˚ ~Ü˛ê˛y á%Ó Óí˛¸xÇ¢ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈Ó˚ §yˆÏÌ §Ó˚y§!Ó˚ Î%=˛ lÎ˚–

ˆï˛yÙÓ˚y •Î˚ Ïï˛y !l Ïã˛Ó˚ Óy õ)Ó≈Óï≈ # ◊!îà% Ï°y Ïï˛˛õ Ïí˛SÈ Úçl§ÇáƒyÛ ¢ Ï∑Ó xÌ≈– Ü˛yl ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ §Ù ÏÎˆÜ˛yl ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ fiÌy Ïl Ùyê˛ Î §ÇáƒÜ˛ °yÜ˛ Ó§Óy§Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛yˆÏÜ˛•z çl§Çáƒy ÓˆÏ°– Î!ò ï%˛!Ù Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚

◊!ÙÜ ÈüÈçl§ÇáƒyÓ xl% õyï˛ çyl Ïï˛ ã˛yG ï˛y• Ï° Ë˛yÓ Ïï˛ÓˆÙyê˛ ◊!ÙÜ˛ §ÇáƒyˆÏÜ˛ ˆÙyê˛ çl§Çáƒy !òˆÏÎ˚ Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚y~ÓÇ Ë˛yàÊ˛°ˆÏÜ˛ 100 !òˆÏÎ˚ à%î Ü˛ˆÏÓ˚y–

Î!ò ˆï˛yÙÓ˚y §yÓ˚!î 7.1ÈüÈ~Ó˚ !òˆÏÜ˛ ï˛yÜ˛yGñˆï˛yÙÓ˚y °«˛ƒ Ü˛Ó˚ ÏÓ Î xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y Ï õÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨hflÏ ÏÓ˚ çlà ÏîÓ˚ xÇ¢ @˝Ã•î Ùyey– Ë˛yÓ˚ Ïï˛ ≤Ã!ï˛ 100 çlÓƒ!=˛Ó Ù Ïôƒ ≤ÃyÎ 39 å38.6 Ü˛ õÓÓï≈ # õ)î≈§Çáƒy lGÎy• ÏÎ ÏSÈä çl ◊!ÙÜ˛– ¢•ÓyM˛ Ï° ~Ó xl% õyï˛ 36 Îáy Ïl@˝ÃyÙ#î Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ~Ó˚ xl%˛õyï˛ ≤ÃyÎ˚ 40– @˝ÃyÙyM˛ˆÏ°Ó˚Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ §¡õˆÏòÓ˚ fl∫“ï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Ê˛ˆÏ° ï˛yˆÏòÓ˚ xyÎ˚G§yÙylƒ– ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî ◊ˆÏÙÓ˚ ÓyçyˆÏÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ í˛z˛õ!fiÌ!ï˛ˆÓ!¢– ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ xˆÏlˆÏÜ˛Ó˚•z !Óòƒy°Î˚ñ Ù•y!Óòƒy°Î˚~ÓÇ xlƒ ≤Ã!¢«˛î Ü˛ Ïw ÎyGÎyÓ §% ÏÎyà •Î!l– ~Ùl!Ü˛ï˛y ÏòÓ˚ Ù Ïôƒ ÎyÓ˚y !à ÏÎ˚•z Ìy ÏÜ˛ñ ÙyV˛˛õ ÏÌ•z ï˛y ÏòÓ˚ õy Ïë˛ˆSÈò õˆÏí˛¸ Ü˛yÓ˚î ï˛yÓ˚y Ü˛Ù≈#Óy!•l#ˆÏï˛ ~ˆÏ§ §y!Ù° •ˆÏÎ˚˛õˆÏí˛¸– x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ñ ¢•Ó˚yM˛ˆÏ°Ó˚ ~Ü˛!ê˛ í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒxÇˆÏ¢Ó˚ Ùyl%£Ï !¢«˛y ≤Ã!ï˛¤˛ylà%ˆÏ°yˆÏï˛ ˆ°áy˛õí˛¸y ˆ¢£ÏÜ˛Ó˚ Ïï˛ õy ÏÓ˚– Ê˛°◊%!ï˛ Ïï˛ ¢•Ó˚yM˛ Ï°Ó˚ Ùyl% Ï£ÏÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ôÓ˚ ÏlÓ˚ Ü˛Ù≈§ÇfiÌy ÏlÓ˚ §% ÏÎyàà% Ï°y Ïï˛ xÇ¢@˝Ã•î Ü˛Ó˚ Ïï˛˛õyˆÏÓ˚– ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ !¢«˛yàï˛ ˆÎyàƒï˛y ~ÓÇ Ü˛yˆÏçÓ˚˛õyÓò!¢≈ï˛yÓ §y ÏÌ §Aà!ï˛˛õ)î≈ Ü˛Ù≈§ÇfiÌy ÏlÓ áÑyç Ü˛Ó Ïï˛˛õy ÏÓ– !Ü˛v @ÃyÙyM˛ Ï°Ó Ùyl% Ï£ÏÓ â ÏÓ Ó Ï§ ÌyÜ˛yÓ §% ÏÎyàˆl•z– Ü˛yÓ˚î ï˛yˆÏòÓ˚ xÓfiÌyê˛y !òlÈüÈxy!l !òlÈüÈáy•z≤ÃÜ, !ï˛Ó˚–

§yÓ˚!î 7.1

Ë˛yÓ˚ Ïï˛ ◊!ÙÜ˛ÈüÈçl§ÇáƒyÓ˚ xl% õyï˛2011-2012

!°Aà ◊!ÙÜ˛ÈüÈçl§Çáƒy xl%˛õyï˛ˆÙyê˛ @˝ÃyÙ ¢•Ó˚

˛õ%Ó%£Ï 54.4 54.3 54.6

Ù!•°y 21.9 24.8 14.7

ˆÙyê˛ 38.6 39.9 35.5


Ù!•°y ÏòÓ §y ÏÌ ï% °lyÎ òáy ÎyÎ Ó¢# §ÇáƒÜ˛˛õ%Ó˚%£ÏÓ˚y Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– ¢•Ó˚yM˛ˆÏ° lyÓ˚#ÈüÈ˛õ%Ó˚%£ÏˆÏË˛ˆÏò xÇ¢@˝Ã•ˆÏîÓ˚ •yˆÏÓ˚Ó˚ õyÌ≈Ü˛ƒ á%Ó Ó!¢– ÎÙl ≤Ã!ï˛ 100 çl¢•% ÏÓ˚ Ù!•°y ÏòÓ˚ Ù Ïôƒ Ùye ≤ÃyÎ˚ 15 çl Ü˛yl ly Ü˛ylxÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y Ï õÓ˚ §y ÏÌ Î%=˛ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ– x˛õÓ˚!ò ÏÜ˛@˝ÃyÙyM˛ Ï°Ó ◊ ÏÙÓ Óyçy ÏÓ ≤Ã!ï˛ 100 çl @˝ÃyÙ#î Ù!•°yÓÙ Ïôƒ ≤ÃyÎ˚ 25 çl•z ◊!ÙÜ˛– §yÙ!@˝ÃÜ˛Ë˛yˆÏÓ lyÓ˚#Ó˚y ~ÓÇ!ÓˆÏ¢£Ïï˛ ¢•Ó˚yM˛ˆÏ°Ó˚ lyÓ˚#Ó˚y ˆÜ˛l Ü˛Ù Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚l⁄~!ê˛ §yôyÓ˚îï˛ ˆòáy ÎyÎ˚ ˆÎñˆÎáyˆ Ïl ˛õ %Ó ˚ %£ ÏÓ ˚ y x!ôÜ˛í˛z˛õyç≈l Ü˛Ó˚ˆÏSÈl ˆ§áyˆÏl˛õ!Ó˚Óyˆ ÏÓ ˚Ó ˚ ˛õ«˛ ˆÌˆÏÜ˛Ù!•°y ÏòÓ Ü˛Ù≈ Ï«˛ Ïe ÎyàòylÜ˛Ó˚ Ïï˛ !lÓ%Í§y!•ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚–

í˛z˛õˆÏÓ˚Ó˚ xyˆÏ°yã˛lyÓ˚!ò ÏÜ˛ !Ê˛ ÏÓ ï˛yÜ˛y Ï° òáÓ Îñ˛õ!Ó˚Óy ÏÓ˚Ó˚ Ù!•°yÓ˚y Î §Ü˛°à,•fiÌy°#Ó˚ Ü˛yçÜ˛Ù≈ Ü˛ˆÏÓ˚ñï˛yˆÏÜ˛ í˛ zÍ˛õyòl¢#° Ü˛yç!• Ï§ ÏÓ fl∫#Ü, !ï˛ òGÎ˚y •Î˚ly–Ü˛yˆ ÏçÓ˚ §ÇÜ˛#î ≈ §ÇK˛y• z

lyÓ˚# ÏòÓ˚ à,•Ü˛yç ÏÜ˛ í zÍ˛õyòl¢#° Ü˛yç !• Ï§ ÏÓ fl∫#Ü, !ï˛ˆòGÎ˚yÓ˚ õˆÏÌ Óyôy •ˆÏÎ˚ òÑy!í˛¸ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî•z òˆÏ¢lyÓ# ◊!Ù ÏÜ˛Ó §Çáƒy ~ï˛ Ü˛Ù òáyÎ– !Ü˛v ~Ü˛ê% àË˛# ÏÓ!à ÏÎ !ã hs˝y Ü˛Ó Ï°•z òáy ÎyÎñ lyÓ#Óy à,•Ü˛y Ïç §!Ü ÎË˛y ÏÓxÇ¢ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˛õy!Ó˚Óy!Ó˚Ü˛ ˆ«˛ï˛ÈüÈÜ˛ˆÏÙ≈G !Óly˛õÎ˚§yÎ˚ Ü˛yç Ü˛ ÏÓ˚– ï% !Ù Ü˛# Ù Ïl Ü˛ ÏÓ˚y⁄ ï˛y ÏòÓ˚ §Çáƒyê˛y!Ü˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ ˆÙyê˛ lyÓ˚#ÈüÈ◊!ÙˆÏÜ˛Ó˚ §ÇáƒyÎ˚ xhs˝Ë≈%˛=˛ Ü˛Ó˚yí z!ã˛ï˛⁄

7.4 fl∫!lÎ%!=˛ ~ÓÇ Ë˛yí˛¸y Ü˛Ó˚y ◊!ÙÜ˛

◊!ÙÜ˛ÈüÈçl§ÇáƒyÓ˚ xl%˛õyï˛ !Ü˛ §ÙyˆÏçÓ˚◊!ÙˆÏÜ˛Ó˚ xÓfiÌy §¡õˆÏÜ≈˛ Óy Ü˛yˆÏçÓ˚ õ!Ó˚ˆÏÓ¢ §¡õˆÏÜ≈˛!Ü˛S%È !lˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚⁄ ~Ü˛!ê˛ í˛zˆÏòƒyˆÏà ◊!ÙˆÏÜ˛Ó˚ Ü˛yˆÏçÓ˚xÓfiÌy çylyÓ˚ Ùôƒ !òˆÏÎ˚ ˆòˆÏ¢ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ à%îÙyl§¡õˆÏÜ≈˛ ôyÓ˚îy °yË˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– §yˆÏÌ §yˆÏÌ ~ê˛yG çylyÎyÎñ ◊!ÙÜ˛!ê˛ !Ü˛Ë˛y ÏÓ Ü˛y Ïç !l ÏÎy!çï˛ åfiÌyÎ#Ë˛y ÏÓ ly!Ü˛xfiÌyÎ˚#Ë˛yˆÏÓä ~ÓÇ Ü˛ï,˛≈˛õ«˛G Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ xlƒ ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚§yˆÏÌ ï˛yÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ ~Ü˛ydï˛y !Ü˛Ó˚)˛õ–


Ø Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl §¡õ!Ü≈ ï˛ ÎÈüÈ Ü˛yl xl%§rôyl◊!ÙÜ ÈüÈçl§Çáƒy xl% õy Ïï˛Ó õÎ≈y Ï°yã˛ly Ì ÏÜ˛¢%Ó˚% Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛ÈüüüÈ Ü˛l⁄

Ø ˆï˛yÙÓ˚y •Î˚ˆÏï˛y ˆòˆÏá ÌyÜ˛ˆÏÓ !Ü˛S%È !Ü˛S%È§¡±òyÎ˚ Óy çl Ïày¤˛# Ïï˛ õ%Ó%£Ï ÏòÓ˚ xyÎ˚ õÎ≈yÆly •GÎ˚y § Ï_¥G ï˛yÓ˚y ï˛y ÏòÓ˚ â ÏÓ˚Ó˚ Ù!•°y ÏòÓ˚Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õyë˛yÎ˚ly Ü˛l⁄

!ã˛e 7.2 ı •zê˛ ˜ï˛!Ó˚ / xfiÌyÎ˚# ◊!ÙˆÏÜ˛Ó˚ ôÓ˚l–


ôÓ˚y ÎyÜ˛ñ !lÙ≈yî !¢ˆÏ“ !ï˛lçl Ü˛Ù≈# Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈl–~Ü˛çl !§ ÏÙ Ïrê˛Ó òyÜ˛y ÏlÓ Ùy!°Ü˛ñ ~Ü˛çl !lÙ≈yîÜ˛yÓ#◊!ÙÜ˛ ~ÓÇ ~Ü˛çl !lÙ≈yî ˆÜ˛y¡õy!lÓ˚ ≤ÃˆÏÜ˛Ô¢°#–ˆÎ Ï•ï% ï˛y ÏòÓ ˛õ¢yàï˛ xÓfiÌyl !Ë˛ß ï˛y•z ï˛y ÏòÓ !Ó!Ë˛ßlyˆÏÙ §ˆÏ¡∫yôl Ü˛Ó˚y •Î˚– Ü˛Ù≈#Ó˚y Îál ˆÜ˛yl ~Ü˛!ê˛í z Ïòƒy ÏàÓ Ùy!°Ü˛ •l ~ÓÇ ç#Ól !lÓ≈y Ï•Ó çlƒ ÓyçàyÓÜ˛Ó Ïï˛ í z Ïòƒyà!ê˛ ã˛y°ylñ ï˛y ÏòÓ ÏÜ˛fl∫ÈüÈí˛zˆÏòƒyà# Óy fl∫!lÎ%=˛ ÓˆÏ°–ˆÎáyˆÏl !§ˆÏÙˆÏrê˛Ó˚ ˆòyÜ˛yˆÏlÓ˚Ùy!°Ü˛ •ˆÏFSÈl fl∫!lÎ%=˛– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚≤ÃyÎ˚ 52 ¢ï˛yÇ¢ ◊Ù¢!=˛ ~•zˆ◊!îˆÏï˛ xhs˝Ë≈%˛=˛– !lÙ≈yî Ü˛yˆÏÎ≈!lÎ%=˛ ◊!ÙÜ˛Óy xfiÌyÎ# Ùç%!Ó ≤ÃyÆ◊!ÙÜ˛ ÓˆÏ° ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– ï˛yÓ˚yË˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ◊Ù¢!=˛Ó˚ ≤ÃyÎ˚ 30

¢ï˛yÇ¢– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ◊!ÙÜ˛Ó˚yxfiÌyÎ#Ë˛y ÏÓ x ÏlƒÓ ç!Ù Ïï˛ !lÎ%=˛Ìy ÏÜ˛ ~ÓÇ ï˛y ÏòÓ Ü˛y ÏçÓ !Ó!lÙ ÏÎ

˛õy!Ó◊!ÙÜ˛ ˛õ ÏÎ Ìy ÏÜ˛l– Ë˛yÓ Ïï˛Ó◊Ù¢!=˛Ó˚ 18 ¢ï˛yÇ¢ !lÙ≈yî≤ÃˆÏÜ˛Ô¢°# ÎyÓ˚y !lÙ≈yî ˆÜ˛y¡õy!lÓ˚§yˆÏÌ Î%=˛– Îál ~Ü˛çl Ü˛Ù≈#Ü˛yˆÏÓ˚yÓ˚ myÓ˚y Óy ˆÜ˛yl ÓƒÓ§yÎ˚#≤Ã!ï˛¤˛y ÏlÓ myÓy !lÎ%=˛ • ÏÎ !lÎ!Ùï˛ï˛yÓ˚ Ùç%!Ó˚ õyl ï˛y ÏòÓ˚ ÏÜ˛ !lÎ˚!Ùï˛ˆÓï˛lˆÏË˛yà# Ü˛Ù≈# ÓˆÏ°–

ã˛yê≈ 7.1 ~Ó˚ !ò ÏÜ˛ ï˛yÜ˛y Ï°ˆï˛yÙÓ˚y °«˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ ˆÎñ fl∫!lÎ%!=˛•zç#ÓlôyÓ ÏîÓ ~Ü˛!ê˛ Ù%áƒ í zÍ§ lyÓ#G õ%Ó%£Ï í zË˛ ÏÎ˚Ó˚ çlƒ•z– !ã˛ Ïe òáyÎy ÏFSÈ ◊Ù¢!=˛Ó 50 ¢ï˛yÇ Ï¢Ó Ó!¢

˛õ%Ó˚%£Ï G lyÓ˚# Ü˛yˆÏçÓ˚ ~•z ˆ◊!îˆÏï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xfiÌyÎ˚#Ùç%!Ó˚!Ë˛!_Ü˛ Ü˛yç õ%Ó˚%£Ï G lyÓ˚#ˆÏòÓ˚ í˛z˛õyç≈ˆÏlÓ˚ !mï˛#Î˚à%Ó%c˛õ)î≈ í zÍ§– ~ Ï«˛ Ïe ≤ÃyÎ˚ 31 ¢ï˛yÇ Ï¢Ó˚ Ùï˛ !lÎ%!=˛Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ– Îál !lÎ˚!Ùï˛ Óï˛l ÏË˛yà# Ü˛Ù≈# ÏòÓ˚ !ò ÏÜ˛ °«˛Ü˛!Óñ ï˛ál òáy ÎyÎ õ%Ó%£ÏÓy x!ôÜ˛ xl% õy Ïï˛ ~•z «˛ Ïe!lÎ%=˛– 20 ¢ï˛yÇ¢ ˛õ%Ó˚%£Ï !lÎ˚!Ùï˛ ˆÓï˛lˆÏË˛yà# Ü˛Ù≈#

ã˛yê≈˛ 7.1 / Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏl !°Aààï˛ !ÓË˛yçl

˛õ%Ó%£Ï ◊!ÙÜ˛ Ù!•°y ◊!ÙÜ˛

fl∫!lÎ%!=˛

xfiÌyÎ˚# Ùç%!Ó˚ ≤ÃyÆ ◊!ÙÜ˛

!lÎ˚!Ùï˛ ˆÓï˛lˆÏË˛yà# Ü˛Ù#≈

13%

31%51%

20%

29% 56%

ã˛yê≈˛ 7.2 ı xAÜ˛l !Ë˛!_Ü˛ Ü˛Ù≈!lÎ%!=˛Ó˚ !ÓË˛yçl

43%

15%

42%

35%

56%

9%

¢•Ó˚yM˛ˆÏ°Ó˚ ◊!ÙÜ˛ @˝ÃyÙyM˛ˆÏ°Ó˚ ◊!ÙÜ˛

!lÎ˚!Ùï˛ ˆÓï˛lˆÏË˛yà# Ü˛Ù#≈


fl∫!lÎ%!=˛


§Çáƒy x!ôÜ˛– @˝ÃyÙyM˛ Ï°Ó˚ x!ôÜ˛yÇ¢ °yÜ˛ Ü, !£ÏÜ˛y ÏçÓ˚í z õÓ˚ !lË≈ Ó˚¢#°– ï˛y ÏòÓ˚ Ù Ïôƒ x Ïl ÏÜ˛•z !l ÏçÓ˚ ç!Ù Ïï˛~Ü˛Ü˛Ë˛y ÏÓ ã˛y£ÏÓy Ï§Ó Ü˛yç Ü˛ ÏÓl– ~•z Ü˛yÓ Ïî @ÃyÙyM˛ Ï°fl∫!lÎ%!=˛Ó˚ xÇ¢#òy!Ó˚c Ó!¢ •Î˚–

¢•ÓyM˛ Ï° Ü˛y ÏçÓ ≤ÃÜ, !ï˛ !Ë˛ß– ~áy Ïl ≤Ã Ïï˛ƒ ÏÜ˛•zÜ˛yÓáylyñ ˆòyÜ˛yl ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß ôÓ ÏlÓ x!Ê˛§ !l ÏçÓyã˛y°yˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l ly– ï˛ò%˛õ!Ó˚ ¢•Ó˚yM˛ˆÏ° ÓƒÓ§y!Î˚Ü˛≤Ã!ï˛¤˛y ÏlÓ çlƒ !lÎ!Ùï˛Ë˛y ÏÓ ◊!Ù ÏÜ˛Ó ≤Ã ÏÎyçl •Î–

¢•Ó˚yM˛ˆÏ° Ü˛yˆÏçÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ !Ë˛ß¨– ~áyˆÏl≤Ã Ïï˛ƒ ÏÜ˛•z Ü˛yÓ˚áylyñ òyÜ˛yl ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ ÏlÓ˚ x!Ê˛§

ˆÎáy Ïl Ù!•°y Ü˛Ù≈# Ü˛Ó°Ùye 13 ¢ï˛yÇ¢– ï˛yÓ ˛õSÈ Ïl˛õyÓ˚ò!¢≈ï˛yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y ~Ü˛!ê˛ Ü˛yÓ˚î •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–!lÎ˚!Ùï˛ ˆÓï˛lˆÏË˛yà# Ü˛yˆÏçÓ˚ çlƒ ˛õyÓ˚ò!¢≈ï˛y G í˛zFã˛!¢«˛yÓ˚ ≤Ã ÏÎ˚yçl •Î˚– lyÓ˚# ÏòÓ˚ Ù Ïôƒ ~•z ò%•z ÏÎ˚Ó˚ xË˛yÓÌyÜ˛yÎ˚ lyÓ˚#Ó˚y Óï˛lˆÏË˛yà Ü˛yç Ó!¢ õyl ly–

ã˛yê≈˛ 7.2ˆï˛ Îál xyÙÓ˚y @˝ÃyÙ G ¢•ˆÏÓ˚Ó˚◊Ù¢!=˛Ó˚ !ÓË˛yç ÏlÓ˚ ï% °ly Ü˛!Ó˚ñ ï˛ál °«˛ Ü˛Ó˚ ÏÓy Îfl∫!lÎ%=˛ ~ÓÇ xfiÌyÎ˚# Ùç%!Ó˚≤ÃyÆ ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùyî¢•ÓyM˛ Ï°Ó ï%°lyÎ @ÃyÙyM˛ Ï° Ó!¢– ¢•ÓyM˛ Ï° fl∫!lÎ%!=˛G !lÎ˚!Ùï˛ ˆÓï˛lˆÏË˛yà# í˛zË˛Î˚ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚


Ø §yôyÓ˚îï˛ xyÙÓ˚y ~ê˛y ÙˆÏl Ü˛!Ó˚ Îñ ÎyÓ˚y !lÎ˚!Ùï˛ Óy xfiÌyÎ˚#Ë˛yˆÏÓ Ùç%!Ó˚Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ÎÙlÈüüüÈ Ü, !£Ï ◊!ÙÜ˛ñ Ü˛yÓ˚áylyÓ˚ ◊!ÙÜ˛ xÌÓy Ü˛yl Óƒy ÏAÜ˛ Óy x!Ê˛ Ï§Ó˚ Ü˛Ó˚!lÜ˛ !•§y ÏÓ Ü˛yç Ü˛ ÏÓ˚ñ ï˛y ÏòÓ˚ ◊!ÙÜ˛Ó Ï°– í z õ ÏÓ˚y=˛ xy Ï°yã˛ly Ì ÏÜ˛ ï˛yÙÓ˚y Ó% ÏV˛SÈ Îñ ÎyÓ˚y fl∫!lÎ%=˛ ÎÙl Ê% ê˛˛õy Ïï˛Ó˚ §Ó!ç !Ó ÏÜ ï˛yñ ˛õ¢yòy!Ó˚ˆÎÙl xy•zlç#Ó#ñ !ã˛!Ü˛Í§Ü˛ñ Óy›Ü˛yÓ˚ ï˛yÓ˚yG ◊!ÙÜ˛– !l Ïã˛Ó˚ í zÂô,!ï˛à% Ï°y ÏÜ˛ fl∫!lÎ%!=˛ñ !lÎ˚!Ùï˛ Óï˛l ÏË˛yà#Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚# ~ÓÇ xfiÌyÎ˚# Ùç%!Ó˚≤ÃyÆÈüÈ◊!ÙˆÏÜ˛Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ ÎÌyÜ ˛ˆÏÙ ÚÜ˛Ûñ ÚáÛñ ~ÓÇ ÚàÛñ myÓ˚y !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y /ÈüÈ

1É §°%l òyÜ˛y ÏlÓ˚ Ùy!°Ü˛2É ã˛yí˛z° Ü˛yÓ˚áylyÓ˚ ~Ü˛çl ◊!ÙÜ˛ ÎyˆÏÜ˛ ˜ò!lÜ˛ ˛õy!Ó˚◊!ÙÜ˛ ˆòGÎ˚y •Î˚ñ !Ü˛v ˆ§ !lÎ˚!Ùï˛ Ü˛Ù≈#–3É Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ fiê˛ê˛ Óƒy ÏAÜ˛Ó˚ Ü˛y£Ïyôƒ«˛–4É Ó˚yçƒ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ x!Ê˛ˆÏ§ ˜ò!lÜ˛ Ùç%!Ó˚Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ ê˛y•z˛õ Ü˛Ó˚yÓ˚ Ü˛yˆÏç !lÎ%=˛ñ !Ü˛v Ùy§ ˆ¢ˆÏ£Ï Ùç%!Ó˚

˛õyl–5É •hflÏã˛y!°ï˛ ïÑ yï˛ !¢ Ï“Ó˚ Ü˛y Ïç !lÎ%=˛ Óƒ!=˛–6É õy•zÜ˛y!Ó˚ §Ó!çÓ˚ òyÜ˛yˆÏl Ùy° Gë˛yÈüÈlyÙyÓ˚ Ü˛yˆÏç !lÎ%=˛ Óƒ!=˛–7É ë˛yu˛y ˛õyl#Î˚ ˆòyÜ˛yˆÏlÓ˚ Ùy!°Ü˛ ˆÎáyˆÏl ˆ˛õ˛õ!§ñ ˆÜ˛yÜ˛yˆÏÜ˛y°yñ !ÙÓ˚yu˛y !Ó!Ü ˛ Ü˛Ó˚y •Î˚–8É Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚ •y§˛õyï˛yˆÏ°Ó˚ §!ÓÜ˛y !Î!l 5 ÓSÈÓ˚ ô ÏÓ˚ !lÎ˚!Ùï˛ Ü˛yç Ü˛Ó˚ ÏSÈl ~ÓÇ Ùy!§Ü˛ Óï˛l õyl–

Ø xÌ≈l#!ï˛Ó˚ !Ó Ï¢£ÏK˛ ÏòÓ˚ Ù Ïï˛ xfiÌyÎ˚# Ùç%!Ó˚ ≤ÃyÆ ◊!ÙÜ˛Ó˚y ~•z !ï˛l ◊!îÓ˚ ◊!ÙÜ˛ ÏòÓ˚ Ù Ïôƒ §Ó Ïã˛ ÏÎ˚x§%Ó˚!«˛ï˛– ï˛yÙÓ˚y !Ü˛ çyl ~•z ◊!ÙÜ˛Ó˚y Ü˛yÓ˚yñ ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛yÌyÎ˚ õyGÎ˚y ÎyÎ˚ ~ÓÇ Ü˛l õyGÎ˚y ÎyÎ˚⁄Ø xyÙÓ˚y !Ü˛ Ó° Ïï˛ õy!Ó˚ fl∫!lÎ%=˛Ó˚y xfiÌyÎ˚# Ùç%!Ó˚ÈüÈ≤ÃyÆ ◊!ÙÜ˛ xÌÓy !lÎ˚!Ùï˛ Óï˛l ÏË˛yà# Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚# ÏòÓ˚ˆÌ ÏÜ˛ Ó!¢ í z õyç≈l Ü˛ ÏÓ˚⁄ !l ÏÎ˚y ÏàÓ˚ à%îàï˛Ùy ÏlÓ˚ !Ü˛S%È !l Ïò≈¢Ü˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛ ÏÓ˚y–


!l ÏçÓy ã˛y°y Ïï˛ õy ÏÓl ly– ï˛ò% õ!Ó¢•Ó˚yM˛ˆÏ° ÓƒÓ§y!Î˚Ü˛ ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlÓ˚çlƒ !lÎ!Ùï˛Ë˛y ÏÓ ◊!Ù ÏÜ˛Ó ≤Ã ÏÎyçl•Î˚–7.5 Ê˛yÙ≈ñ Ü˛yÓ˚áyly ~ÓÇ x!Ê˛ˆÏ§Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl

~Ü˛!ê˛ òˆÏ¢Ó˚ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛!ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ Ü,˛!£ÏˆÏ«˛e~ÓÇ xlƒylƒ Ü, !£Ï §Ç!Ÿ’T˛ Ü˛yçÜ˛Ù≈ˆÌˆÏÜ˛ ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ !¢“ G ˆ§Óyˆ«˛ˆÏeÓ˚ !òˆÏÜ˛ ôy!Óï˛ •ˆÏï˛ ˆòáyÎyÎ˚– ~•z ≤Ã!Ü ˛Î ˚yÎ ˚ ◊!ÙÜ˛Ó˚y@˝ÃyÙyM˛° ˆÌˆÏÜ˛ ¢•Ó˚Ù%á# •Î˚– ˛õÓ˚Óï≈˛# §ÙˆÏÎ˚ ôyˆÏ˛õôy Ï õ !¢“ Ï«˛ Ïe Ùyê˛ ◊Ù¢!=˛Ó˚ xÇ!¢òy!Ó˚c •…y§ õyÎ–ˆ§Óy ˆ«˛ˆÏeÓ˚ o%ï˛ §¡±§yÓ˚î âˆÏê˛ ÓˆÏ° !¢“ ˆÌˆÏÜ˛◊!ÙÜ˛ ˆ§Óy ˆ«˛ˆÏe ˛õy!í˛¸ ˆòÎ˚– ~•z fiÌylyhs˝Ó˚ !¢“ˆ«˛ˆÏe ◊Ù¢!=˛Ó˚ Órê˛ˆÏlÓ˚ !ã˛e °«˛ Ü˛Ó˚ˆÏ°•z Ó%V˛y ÎyÎ˚–§yôyÓ˚îï˛ñ xyÙÓ˚y §ÙhflÏ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yçÜ˛Ù≈ ÏÜ˛ xyê˛!ê˛!Ó!Ë˛ß¨ !¢ˆÏ“Ó˚ !ÓË˛yˆÏà Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ Ìy!Ü˛– ~à% Ï°y •°ÈüüüÈ åÜ˛ä Ü,˛!£Ïñ åáä áll ~ÓÇ í˛zˆÏ_y°lñ åàä í˛zÍ˛õyòlñ

åâä !Óò%ƒÍñ àƒy§ ~ÓÇ ç° §Ó˚ÓÓ˚y•ñ å.ä !lÙ≈yî Ü˛yÎ≈ñåã˛ä Óy!îçƒñ åSÈä õ!Ó˚Ó•l ~ÓÇ §ÇÓ˚«˛îñ åçä §Óy–xyˆÏÓ˚y §Ó˚!°Ü,˛ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ñ ~•z §Ü˛° !ÓË˛yàà% Ï°yˆÏï˛Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ ◊!ÙÜ˛ Óy!•l#ˆÏÜ˛ Ù)°ï˛ !ï˛l!ê˛ ≤Ãôyl ˆ«˛ˆÏeË˛yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ~à% Ï°y •° ÈüüüÈ åÜ˛ä ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ ˆ«˛eåÎyˆÏï˛ Ü,˛!£Ï xhs˝Ë≈%˛=˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈäñ åáä Ùyôƒ!ÙÜ˛ ˆ«˛eåˆÎáyˆÏl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ áll G í˛zˆÏ_y°lñ í˛zÍ˛õyòlñ !Óò%ƒÍñàƒy§ G ç° §Ó˚ÓÓ˚y•ñ !lÙ≈yî Ü˛yÎ≈ä ~ÓÇ åàä ˆ§Óy

!ã˛e / 7.3 ı ˆ˛õy¢yÜ˛ ≤Ã›ï˛Ü˛yÓ˚Ü˛ ◊!ÙÜ˛ı Ü˛yÓ˚áylyˆÏï˛ xyàÙlÓ˚ï˛

Ù!•°yˆÏòÓ˚ çlƒ Ü˛ˆÏÙ≈Ó˚ §ÇfiÌyl –

§yÓ˚!î 7.2

!¢ Ï“ ◊Ù¢!=˛Ó˚ Órê˛lñ 2011-12

64.1 6.7 43.6 62.8 48.9

20.4 35.0 25.9 20.0 24.3

15.5 58.3 30.5 17.2 26.8

100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

!¢“ !ÓË˛yà

≤ÃyÌ!ÙÜ˛ ˆ«˛e

Ùyôƒ!ÙÜ˛ ˆ«˛e

ï,˛ï˛#Î˚ Óy ˆ§Óy ˆ«˛e

ˆÙyê˛

Óy§fiÌyl !°Aà ˆÙyê˛

@˝ÃyÙ ¢•Ó˚ ˛ õ%Ó%£Ï lyÓ˚#


ˆ«˛e åˆÎáyˆÏl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Óy!îçƒ G ˛õ!Ó˚Ó•î ~ÓÇˆ§ÓyÜ˛yÎ≈ä– §yÓ˚!î 7.2 2011-12 §y° §ÙÎ˚Ü˛yÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨!¢ˆÏ“ ◊!ÙˆÏÜ˛Ó˚ Órê˛l òáyÎ˚–

Ë˛yÓ Ïï˛ Ü˛Ù≈§ÇfiÌy ÏlÓ ≤Ãôyl í zÍ§ •° ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ˆ«˛e– Ùyôƒ!ÙÜ˛ ˆ«˛ˆÏe ◊Ù¢!=˛Ó˚ 24 ¢ï˛yÇ¢ Ü˛yçÜ˛Ó˚ ÏSÈ– ≤ÃyÎ˚ 27 ¢ï˛yÇ¢ ◊!ÙÜ˛ §Óy «˛ ÏeÓ˚ §y ÏÌ Î%=˛–§yÓ˚!î 7.2ÈüÈ~ òáy ÎyÎ˚ Î @˝ÃyÙ#î Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ 64 ¢ï˛yÇ¢◊Ù¢!=˛ Ü,˛!£Ï G ÙÍ§ƒ ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#°– @˝ÃyÙ#î◊!Ù ÏÜ˛Ó ≤ÃyÎ 20 ¢ï˛yÇ¢ í zÍ˛õyòl !¢“ñ !lÙ≈yîÜ˛yÎ≈ ~ÓÇxlƒylƒ !¢ Ï“Ó §y ÏÌ Î%=˛– ≤ÃyÎ 16 ¢ï˛yÇ¢ @˝ÃyÙ#î ◊!ÙÜ˛ˆ§Óy «˛ Ïe !l ÏÎy!çï˛ñ ¢• ÏÓÓ ◊Ù¢!=˛Ó ≤ÃyÎ 35 ¢ï˛yÇ¢Ùyôƒ!ÙÜ˛ «˛ Ïe !l ÏÎ˚y!çï˛– Ü˛Ù≈!Ë˛!_Ü˛ !ÓË˛yçl Ì ÏÜ˛ˆòáy ÎyÎ˚ñ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ «˛ˆÏe õ%Ó˚%£Ï G lyÓ˚# í˛zË˛Î˚ xÇˆÏ¢Ó˚◊!ÙÜ˛Ó˚y ˆÓ!¢ ÙyeyÎ˚ í˛z˛õ!fiÌï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï˛ˆÏÓ ~áyˆÏllyÓ˚#ˆÏòÓ˚ í˛z˛õ!fiÌ!ï˛ ˛õ%Ó˚%£ÏˆÏòÓ˚ ã˛y•zˆÏï˛ ˆÓ!¢– ≤ÃyÎ˚ 63

¢ï˛yÇ¢ lyÓ˚# ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ ˆ«˛ˆÏe Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– ˛õ«˛yhs˝ˆÏÓ˚x Ïô≈ ÏÜ˛Ó Ü˛Ù õ%Ó%£ÈüÈ◊!ÙÜ˛ ~•z «˛ Ïe !l ÏÎy!çï˛ Ó ÏÎ ÏSÈ–˛õ%Ó˚%£ÏÓ˚y Ùyôƒ!ÙÜ˛ G ˆ§Óy í˛zË˛Î˚ ˆ«˛ˆÏe•z Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚§% ÏÎyà õyÎ˚–

7.6 Ó,!Âô ~ÓÇ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l¢#°Ü˛yë˛yˆÏÙy

!mï˛#Î˚ G ï,˛ï˛#Î˚ xôƒyˆÏÎ˚ ˆï˛yÙÓ˚y ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÈüÈˆÜ˛Ô¢° §¡õˆÏÜ≈˛ !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ ˛õˆÏí˛¸SÈ– ~ál xyÙÓ˚yÜ˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ Ó,!Âô G !ç!í˛!˛õÈüÈÓ˚ Ó,!Âô ~•z ò%•z!ê˛í zß¨Î˚lÙ)°Ü˛ §)ã˛Ü˛ °«˛ Ü˛Ó˚Ó– õ!Ó˚Ü˛!“ï˛ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ £Ïyê˛ÓSÈ ÏÓÓ õÌã˛°yÓ «˛ Ïe xyÙy ÏòÓ xyÜ˛y!A«˛ï˛ °«˛ƒ !SÈ°çyï˛#Î í zÍ˛õyòl G Ü˛Ù≈§ÇfiÌy ÏlÓ Ó,!Âô â!ê˛ ÏÎ xÌ≈l#!ï˛Ó§¡±§yÓ˚î ÏÜ˛ §%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó˚y–

1950 Ì ÏÜ˛ 2010 õÎ≈hs˝ §ÙÎ˚Ü˛y Ï° Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ˆÙyê˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#î í zÍ˛õyò ÏlÓ˚ ôlydÜ˛ Ó,!Âô â Ïê˛!SÈ° ~ÓÇˆ§ê˛y Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ Ó,!ÂôÓ˚ ã˛y•zˆÏï˛ ˆÓ!¢ !SÈ°– ï˛ˆÏÓ!ç!í˛!˛õÈüÈÓ Ó,!ÂôÓ Ï«˛ Ïe §Ó§Ù ÏÎ•z í zë˛yÈüÈlyÙy õ!Ó°!«˛ï˛•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !Ü˛v ~•z §ÙÎ˚§#ÙyÎ˚ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ Ó,!Âô 2¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚ Ó!¢ !SÈ° ly–

ã˛yê≈˛ 7.3 xyÙyˆÏòÓ˚ ò,!T˛ ê˛ˆÏl lÎ˚ x˛õÓ˚ ~Ü˛!ê˛•ï˛y¢çlÜ˛ í˛zß¨Î˚l !ã˛ˆÏeÓ˚ !òˆÏÜ˛– ~áyˆÏl ˆòáy ÎyÎ˚ñ1990ÈüÈ~Ó õÓ Ü˛Ù≈§ÇfiÌy ÏlÓ Ó,!Âô Ü Ùyàï˛ Ü˛Ù Ïï˛ Ìy ÏÜ˛~ÓÇ ï˛y Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ ˆàyí˛¸yÓ˚ !òˆÏÜ˛Ó˚ Ó,!ÂôÓ˚


Ø Ü˛yˆÏçÓ˚ ÓyçyˆÏÓ˚Ó˚ áÓÓ˚ Óy Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ áÓÓ˚y áÓÓ˚ !òˆÏï˛ §Ü˛° áÓˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yàˆÏç ~Ü˛!ê˛ Ü˛°yÙÓÓ˚yj Ü˛Ó˚y Ìy ÏÜ˛– Ü˛yl Ü˛yl Ü˛yàç §Æy Ï• ~Ü˛!òl ~Ü˛!ê˛ §¡õ)î≈ ˛õ,¤˛yç% Ïí ¸ Ü˛Ù≈áy!°Ó˚ áÓÓ˚ õ!Ó˚ ÏÓ¢lÜ˛ˆÏÓ˚– ˆÎÙl Úòƒy !•®% ˛õ!eÜ˛yÛÎ˚ ÚOpportunitesÛ Óy Úòƒy ê˛y•zÙ§ xÓ •z!u˛Î˚yÛˆÏï˛ ÚAccentÛ lyÙÜ˛˛õyï˛yÎ˚ Ü˛Ù≈áy!°Ó˚ !ÓK˛!Æ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •Î˚– xˆÏlÜ˛ ˆÜ˛y¡õy!l !Ó!Ë˛ß¨ ˛õˆÏò Ü˛Ù≈áy!°Ó˚ !ÓK˛y˛õl SÈy˛õyÎ˚–˛õ!eÜ˛yÓ˚ ~•z xÇ¢à%ˆÏ°y ˆÜ˛ˆÏê˛ lyG– ~ÓyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §yÓ˚!î ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ ˆÎáyˆÏl ã˛yÓ˚!ê˛ hflÏˆÏΩ˛ !l¡¨!°!áï˛!Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°y ÌyÜ˛ˆÏÓó §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ly!Ü˛ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆÜ˛y¡õy!lñ ˛õˆÏòÓ˚ lyÙñ ¢)lƒ ˛õˆÏòÓ˚ §Çáƒyñ ˆÜ˛yl‰ ˆ«˛eå≤ÃyÌ!ÙÜ˛ñ Ùyôƒ!ÙÜ˛ G ˆ§ÓyˆÏ«˛eä ~ÓÇ !¢«˛yàï˛ ˆÎyàƒï˛y– Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ çlƒ §ÇÓyò˛õˆÏe !ÓK˛y˛õlˆòGÎ˚y ≤Ã§ˆÏAà ≤Ã›ï˛ §yÓ˚!î!ê˛ ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚y–


•yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈ ˆlˆÏÙ xyˆÏ§– ~•z §ÙˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y!ç!í˛!˛õÈüÈÓ˚ Ó,!Âô G Ü˛Ù≈§ÇfiÌy ÏlÓ˚ §% ÏÎyà §,!T˛Ó˚ Ù ÏôƒG!Ó¢y° ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˆòáˆÏï˛ ˛õy•z– ~Ó˚ xÌ≈ •°ñ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚xÌ≈l#!ï˛ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ §%ˆÏÎyà Ó,!Âô ly Ü˛ˆÏÓ˚•z x!ôÜ˛˛õ!ÓÙy Ïî oÓƒ G §Óy í zÍ˛õyòl Ü˛Ó Ïï˛ §«˛Ù– õ![˛ï˛àî~•z âê˛lyˆÏÜ˛ Ü˛Ù≈•#l Ó,!Âô ÓˆÏ° x!Ë˛!•ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏSÈl–

~ál ˛õÎ≈hs˝ xyÙÓ˚yñ !ç!í˛!˛õÈüÈÓ˚ Ó,!Âô GÜ˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ Ó,!ÂôÓ˚ ï%˛°lyÙ)°Ü˛ !ã˛e ˆòˆÏá!SÈ– ~álxyÙÓ˚y çylÓ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl G !ç!í˛!˛õÈüÈÓ˚ Ó,!ÂôÓ˚ ~•z à!ï˛ÈüÈ≤ÃÜ,˛!ï˛ !Ó!Ë˛ß¨ xÇˆÏ¢Ó˚ ◊ÙÓy!•l#Ó˚ í˛z˛õÓ˚ Ü˛# ≤ÃË˛yÓˆÊ˛° ÏSÈ– ~Ó §y ÏÌ xyÙÓy ~G Ó%V˛ Ïï˛ õyÓÓ Î xyÙy ÏòÓˆò Ï¢ Ü˛# ôÓ˚ ÏlÓ˚ Ü˛Ù≈§ÇfiÌy ÏlÓ˚ §% ÏÎyà §,!T˛ • ÏFSÈ–

ã˛ Ï°yñ ~ál xyÙÓy õ)Ó≈Óï≈ # xÇ Ï¢ xy Ï°y!ã˛ï˛ ò%•z!ê˛§)ã˛ ÏÜ˛Ó !ò ÏÜ˛ !Ê˛ ÏÓ ï˛yÜ˛y•z– ~•z §)ã˛Ü˛ ò%!ê˛ •°ÈüüüÈ !Ó!Ë˛ß

!¢“ÈüÈ§ÇfiÌyÎ Ùyl% Ï£ÏÓ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl ~ÓÇ Ü˛Ù≈Óï˛ Ùyl% Ï£ÏÓxÓfiÌy– xyÙÓy çy!l ˆÎñ Ë˛yÓï˛ ~Ü˛!ê˛ Ü, !£Ï !lË≈ Ó ˆò¢ÎyÓ çl§ÇáƒyÓ ~Ü˛!ê˛ Óí˛ xÇ¢ @˝ÃyÙyM˛ Ï° Ó§Óy§ Ü˛ ÏÓ~ÓÇ ï˛yÓ˚y ç#ÓlÎy˛õˆÏlÓ˚ çlƒ ≤Ãôylï˛ Ü,˛!£ÏÓ˚ í˛z˛õÓ˚!lË≈ Ó¢#°– Ë˛yÓï˛ §• x ÏlÜ˛ ˆò Ï¢Ó í zßÎ ÏlÓ ˆÜ˛Ô¢°• ÏFSÈ Ü, !£Ï Ï«˛ Ïe çlà ÏîÓ !lË≈ Ó¢#°ï˛y ÏÜ˛ Ü˛!Ù ÏÎ xyly–

!¢“ Ï«˛e myÓy ◊Ù¢!=˛Ó Î Órê˛l • ÏFSÈ ï˛y Ì ÏÜ˛flõT˛ •Î˚ Îñ Ü, !£Ï Ü˛yç Ì ÏÜ˛ ◊ÙÓy!•l#Ó˚ xÜ, !£ÏÜ˛y ÏçfiÌylyhs˝Ó â Ïê˛ ÏSÈ– 1972-73 §y Ï° ≤ÃyÎ 74 ¢ï˛yÇ¢ °yÜ˛≤ÃyÌ!ÙÜ˛ ˆ«˛ˆÏe Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛l– 2011-12 §yˆÏ°ˆÏï˛§Çáƒyê˛y xˆÏlÜ˛ Ü˛ˆÏÙ 50 ¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚ xyˆÏ¢˛õyˆÏ¢ ã˛ˆÏ°xyˆÏ§– ï˛ˆÏÓ Ùyôƒ!ÙÜ˛ G §ÓyˆÏ«˛e Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ◊Ù¢!=˛Ó˚§yÙ Ïl §Ω˛yÓlyÙÎ Ë˛!Ó£Ïƒ Ïï˛Ó •yï˛SÈy!l !ò!FSÈ°– ï˛yÙÓy•Î˚ Ïï˛y °«˛ƒ Ü˛Ó˚SÈ Îñ ~•z «˛eà% Ï°y Ïï˛ Ü˛Ù≈§ÇfiÌy ÏlÓ˚

ã˛yê≈˛ 7.3 ı Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl G ˆÙyê˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#î í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ Ó,!Âôñ 1951-2012 (%)

!ç!í˛!˛õ !lˆÏÎ˚yà


xÇ¢#òy!Ó˚c ÎÌyÜ ˛ˆÏÙ 11 ˆÌ ÏÜ˛ 24 ¢ï˛yÇ¢ ~ÓÇ 15

ˆÌ ÏÜ˛ 27 ¢ï˛yÇˆÏ¢ Ó,!Âô Ï˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈ–ˆ¢£Ï ã˛yÓ ò¢Ü˛ å1972-2012ä ô ÏÓ Ùyl%£Ï fl∫!lÎ%!=˛

~ÓÇ !lÎ˚!Ùï˛ ˆÓï˛lˆÏË˛yà# Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚# ˆÌˆÏÜ˛ xfiÌyÎ˚#Ùç%!Ó≤ÃyÆ Ü˛yçÜ˛ ÏÙ≈Ó !ò ÏÜ˛ ôy!Óï˛ • ÏÎ ÏSÈ– !Ó Ï¢£ÏK˛àî

fl∫!lÎ%!=˛ ~ÓÇ !lÎ!Ùï˛ Óï˛l ÏË˛yà# xÌ≈yÍ !Ó!ôÓÂô «˛eˆÌ ÏÜ˛ xfiÌyÎ# Ùç%!ÓÓ !Ë !_ Ïï˛ !l ÏÎy!çï˛ •GÎyÓ ≤Ã!Ü Îy ÏÜ˛◊Ù¢!=˛Ó !Ó!ôÓ!•Ë≈) ï˛Ü˛Óî Ó Ï° Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ ÏSÈl– ~ÓÊ˛ Ï°◊!ÙÜ˛Óy á%Ó x§%Ó!«˛ï˛ • ÏÎ ˛õ Ïí˛– Ü˛#Ë˛y ÏÓ⁄ ˛õ)Ó≈Óï≈ #xÇ Ï¢Ó xy ÏÙòyÓy ÏòÓ âê˛lyÓ !ò ÏÜ˛ °«˛ Ü˛ ÏÓy–

1972-73 1983 1993-94 1999-2000 2011-2012

74.3 68.6 64 60.4 48.9

10.9 11.5 16 15.8 24.3

14.8 16.9 20 23.8 26.8

100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

61.4 57.3 54.6 52.6 52.0

15.4 13.8 13.6 14.6 18.0

23.2 28.9 31.8 32.8 30.0

100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

§yÓ˚!l 7.3

Ü˛Ù≈§ÇfiÌy ÏlÓ˚ ôÓ˚ ÏlÓ˚ ≤ÃÜ, !ï˛ åˆ«˛e xl%§y ÏÓ˚ ~ÓÇ ˛õ¢yàï˛ xÓfiÌyl xl%§y ÏÓ˚äñ 1972-2012 å¢ï˛yÇ¢ä

˛õò

≤ÃyÌ!ÙÜ˛

Ùyôƒ!ÙÜ˛

ˆ§Óy

ˆÙyê˛

fl∫!lÎ%!=˛

!lÎ˚!Ùï˛ ˆÓï˛lˆÏË˛yà# Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#


ˆÙyê˛

ˆ«˛e

ˆ˛õ¢yàï˛ xÓfiÌy


Ø ï˛yÙÓy !Ü˛ çy Ïly Ë˛yÓ Ïï˛Ó Ùï˛ ~Ü˛!ê˛ ò Ï¢ Ü˛Ù≈!lÎ%!=˛Ó •yÓ 2 ¢ï˛yÇ Ï¢ ÓçyÎ Óyáy §•ç Ü˛yç lÎ⁄ Ü˛l⁄Ø xÌ≈ÓƒÓfiÌyÎ˚ oÓƒ G §Óy §yÙ@˝Ã# í zÍ˛õyòl •GÎ˚y § Ï_¥G Î!ò xÌ≈ÓƒÓfiÌyÎ˚ Ü˛yl x!ï˛!Ó˚=˛ !l ÏÎ˚y ÏàÓ˚§%ˆÏÎyà §,!T˛ ly •Î˚ ï˛ál Ü˛# •ˆÏÓ⁄ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ü˛Ù≈•#lï˛yÓ˚ Ó,!Âô âˆÏê˛⁄Ø xÌ≈l#!ï˛!Óò‰ ÏòÓ˚ Ù Ïï˛ Î!ò !Ó!ôÓ!•Ë≈) ï˛Ü˛Ó˚î çlà ÏîÓ˚ í z õyç≈l Ó,!Âô Ü˛ ÏÓ˚ñ ï˛ ÏÓ ~•z ôÓ˚ ÏlÓ˚ §Ω˛yÓly ÏÜ˛§yòˆÏÓ˚ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛– ôˆÏÓ˚yñ ˆÜ˛yl ~Ü˛ ≤Ãy!hs˝Ü˛ ã˛y!£Ï §¡õ)î≈ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ Ü,˛!£ÏÈüÈ◊!ÙÜ˛ !•§yˆÏÓ !lÎ%=˛• ÏÎ˚ ÏSÈlñ ï% !Ù !Ü˛ Ù Ïl Ü˛ ÏÓ˚y Î ò!lÜ˛ ◊!ÙÜ˛ !•§y ÏÓ Ü˛yç Ü˛ ÏÓ˚ § x!ôÜ˛ Ùç%!Ó˚ ˛õ ÏÎ˚ á%!¢⁄ xÌÓy Å£ÏôˆÜ˛y¡õy!lÓ˚ ~Ü˛çl fiÌyÎ˚# G !lÎ˚!Ùï˛ ◊!ÙÜ˛ Î!ò ò!lÜ˛ Ùç%!Ó˚ÈüÈ!Ë˛!_Ü˛ ◊!Ù ÏÜ˛ õ!Ó˚îï˛ •Î˚ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ Ùyê˛í z õyç≈lG Óyí ¸ ÏSñÈ ï˛y• Ï° !Ü˛ § ï˛yÓ˚ ~álÜ˛yÓ˚ Ü˛y ÏçÓ˚ ≤ÃÜ, !ï˛ Ïï˛ á%!¢ • ÏÓ⁄ !Ó£ÏÎ˚ê˛y !° Ïá ◊!îÜ˛ Ï«˛ Ùï˛!Ó!lÙÎ˚ Ü˛ ÏÓ˚y–


7.7 Ë˛yÓ˚ˆ Ïï˛Ó ˚ ◊Ù¢!=˛Ó˚ x§Çà!ë˛ï˛Ü˛Ó˚î Óy!Ó!ôÓ!•Ë≈) ï˛Ü˛Óî

˛õ)Ó≈Óï˛≈# !ÓË˛yˆÏà xyÙÓ˚y ˆòáˆÏï˛ ˆ˛õˆÏÎ˚!SÈ ˆÎñxfiÌyÎ˚# ◊!Ù ÏÜ˛Ó˚ xyl% õy!ï˛Ü˛ •yÓ˚ Ü Ù¢ Ó Ïí ¸ ã˛ Ï° ÏSÈ–fl∫yô#l Ë˛yÓ Ïï˛Ó í zßÎlÈüÈ õ!ÓÜ˛“lyÓ Ù)° °«˛ƒ !SÈ° ò Ï¢ÓÙyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ç#ÓlÎyeyÓ˚ Ùyl í˛zß¨Î˚l Ü˛Ó˚y ÎyˆÏï˛ §Ü˛°Ë˛yÓ˚ï˛Óy§# ÙÎ≈yòy !lˆÏÎ˚ ÓÑyã˛yÓ˚ §%ˆÏÎyà ˛õyÎ˚– í˛zß¨ï˛ˆò¢à%ˆÏ°yÓ˚ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ à!ï˛ôyÓ˚y !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚ˆÏ° xyÙÓ˚yˆòáˆÏï˛ ˛õy•z ˆÎ í˛zß¨ï˛ ˆò¢à%ˆÏ°yˆÏï˛ !¢ˆÏ“Ó˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚§y ÏÌ §y ÏÌ Ü, !£Ï «˛ ÏeÓ˚ í zm,_ ◊!ÙÜ˛ ÏòÓ˚ !¢ Ï“Ó˚ Ü˛y Ïç§% ÏÎyà Ü˛ ÏÓ òÎ ~ÓÇ Ê˛°◊%!ï˛ Ïï˛ ◊!ÙÜ˛ ÏòÓ ç#ÓlÎyeyÓÙy ÏlÓ˚G í zß¨!ï˛ •Î˚– xyÙÓ˚y õ)Ó≈Óï≈ # xÇ Ï¢ °«˛ Ü˛ ÏÓ˚!SÈˆÎ í zßÎlÈüÈ õ!ÓÜ˛“ly Ó) õyÎ ÏîÓ 55 ÓSÈÓ õ ÏÓG Ë˛yÓ Ïï˛Óx Ïô≈ ÏÜ˛Ó˚ Ó!¢ ◊Ù¢!=˛ Ü, !£ÏÓ˚ í z õÓ˚ !lË≈ Ó˚¢#°–

xÌ≈l#!ï˛!Óò‰ˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛ xˆÏlÜ˛ ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ à%îÙyl ï˛°y!lˆÏï˛ !àˆÏÎ˚ˆë˛ ÏÜ˛ ÏSÈ– 10-20 ÓSÈ ÏÓ˚Ó˚ Ó!¢ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ õ ÏÓ˚G Ü˛l!Ü˛S%È Ùyï,˛cÜ˛y°#l §%ˆÏÎyà §%!Óôyñ Ë˛!Ó£Ïƒ!l!ôñ ˆ@˝Ãã%˛•z!ê˛~ÓÇ ˆ˛õl¢ˆÏlÓ˚ Ù%á ˆòˆÏál ly– ˆÜ˛l §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛ˆÏe!lˆÏÎ˚y!çï˛ ~Ü˛çl Ü˛Ù≈#Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛ˆÏe!lˆÏÎ˚y!çï˛ ~Ü˛çl Ü˛Ù≈# §ÙÜ˛yˆÏçÓ˚ çlƒ ï%˛°lyÙ)°Ü˛Ü˛Ù ˆÓï˛l ˛õyl⁄

ˆï˛yÙÓ˚y •Î˚ Ïï˛y °«˛ Ü˛Ó˚ ÏÓñ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ◊Ù¢!=˛Ó˚

~Ü˛!ê˛ «% o xÇ¢ !lÎ˚!Ùï˛ í z õyç≈l Ü˛ ÏÓ˚l– §Ó˚Ü˛yÓ˚ ◊ÙÈüÈxy•zl xl%§y ÏÓ˚ ï˛y ÏòÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ÏÜ˛ lylyË˛y ÏÓ §ÇÓ˚!«˛ï˛Ó˚yˆÏá– ◊Ù¢!=˛Ó˚ ~•z xÇ¢ ◊!ÙÜ˛ÈüÈ§ÇˆÏâÓ˚ àë˛l Ü˛ˆÏÓ˚ï˛y ÏòÓ !Ó!Ë˛ß §yÙy!çÜ˛ §%Ó«˛y Ó«˛y Ü˛Óã˛à% Ï°y ÏÜ˛ Ü˛yÎ≈Ü˛ÓÜ˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ !lˆÏÎ˚yà Ü˛ï≈˛yÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ x!ôÜ˛ Ùç%!Ó˚xyòy ÏÎ˚Ó˚ çlƒ òÓ˚ Ü˛£ÏyÜ˛!£Ï Ü˛Ó˚ Ïï˛ õy ÏÓ˚ñ ï˛yÓ˚y Ü˛⁄ ï˛yçyl Ïï˛ xyÙÓy ◊Ù¢!=˛ ÏÜ˛ ò%!ê˛ !ÓË˛y Ïà ◊!î!ÓË˛=˛ Ü˛ÓÓ–ˆÎ§Ó ◊!ÙÜ˛Óy !Ó!ôÓÂô ~ÓÇ !Ó!ôÓ!•Ë≈) ï˛ «˛ ÏeÓ §y ÏÌÎ%=˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ÎÌyÜ ˛ˆÏÙ §Çà!ê˛ï˛ G x§Çà!ê˛ï˛ ˆ«˛e!•§yˆÏÓG x!Ë˛!•ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– §ÙhflÏ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛e GˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏl ˆÎáyˆÏl 10 çl Óy ï˛yÓ˚ˆÓ!¢ Ë˛yí˛y Ïê˛ ◊!ÙÜ˛ !lÎ%=˛ xy ÏSÈñ ï˛y ÏÜ˛ §Çà!ê˛ï˛ «˛ ÏeÓ≤Ã!ï˛¤˛yl Ó Ï° ~ÓÇ Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ ◊!ÙÜ˛ ÏòÓ˚ §Çà!ê˛ï˛ «˛ ÏeÓ˚◊!ÙÜ˛ Ó Ï°– xlƒylƒ §Ü˛° ≤Ã!ï˛¤˛ylà% Ï°y ~ÓÇ §ÙhflÏ≤Ã!ï˛¤˛ylà% Ï°y Ïï˛ Ü˛Ù≈Óï˛ ◊!ÙÜ˛ ÏòÓ !l ÏÎ x§Çà!ê˛ï˛ «˛eà!ë˛ï˛– ~•zË˛y ÏÓ x§Çà!ê˛ï˛ «˛ Ïe °«˛y!ôÜ˛ Ü, £ÏÜ˛ñ Ü, !£Ï◊!ÙÜ˛ñ ˆSÈyˆÏê˛y ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlÓ˚ Ùy!°Ü˛ xhs˝Ë≈%˛=˛– ˆSÈyˆÏê˛y≤Ã!ï˛¤˛yˆÏl ÎyÓ˚y Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚y fl∫!lÎ%=˛ Ü˛yÓ˚î ~Ó˚yË˛yí ¸y Ïê˛ ◊!ÙÜ˛ !l ÏÎ˚yà Ü˛ ÏÓ˚ ly– ~•z x§Çà!ê˛ï˛ «˛ ÏeÓ˚ÙˆÏôƒ §ÙhflÏ xÈüÈÜ,˛!£Ï Ü˛yˆÏç !lÎ%=˛ xfiÌyÎ˚# Ùç%!Ó˚≤ÃyÆ◊!ÙÜ˛Ó˚y xhs˝Ë≈%˛=˛ ÎyÓ˚y ~Ü˛y!ôÜ˛ Ùy!°ˆÏÜ˛Ó˚ çlƒ Ü˛yçÜ˛ ÏÓ˚ Ìy ÏÜ˛l– ÎÙl ÈüüüÈ !lÙ≈yî Ü˛y ÏÎ≈ !lÎ%=˛ ◊!ÙÜ˛ ~ÓÇÙyÌyÎ˚ Ë˛yÓ˚# ÓyV˛y Ó•lÜ˛yÓ˚# ◊!ÙÜ˛Ó˚y– Î§ÙhflÏ ◊!ÙÜ˛§Çà!ê˛ï˛ ˆ«˛ˆÏe Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛yÓ˚y §yÙy!çÜ˛ §%Ó˚«˛yÓ˚

Óy: 7.1 ı §Çà!ê˛ï˛ ˆ«˛ˆÏe !lˆÏÎ˚yà

Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃyˆÏhs˝Ó˚ !lˆÏÎ˚yà §ÇÜ ˛yhs˝ ï˛ÌƒÈüÈ§Ç@˝Ã•Ü˛yÓ˚# §ÇfiÌy ˆÌˆÏÜ˛ ˆÜ˛w#Î˚ ◊ÙÙsfÜ˛ §Çà!ê˛ï˛ˆ«˛ ÏeÓ !Ó!l ÏÎyà §ÇÜ yhs˝ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛ ÏÓ– ï˛yÙÓy !Ü˛ çy Ïlyñ Ë˛yÓ Ïï˛ §Çà!ê˛ï˛ «˛ ÏeÓ Ü˛ ≤Ãôyl !l ÏÎyàÜ˛ï≈ y⁄2012 §yˆÏ° ≤ÃyÎ˚ 30 °«˛y!ôÜ˛ §Çà!ê˛ï˛ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ≤ÃyÎ˚ 18 °«˛y!ôÜ˛ ◊!ÙÜ˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛ˆÏe!lˆÏÎ˚y!çï˛– ~áyˆÏl ˛õ%Ó˚%£ÏÓ˚y•z §Çáƒy!ôÜ˛ƒ– Ù!•°yÓ˚y §Çà!ê˛ï˛ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ ◊Ù¢!=˛Ó˚ Ùye ≤ÃyÎ˚ ~Ü˛ £Ï¤˛yÇ¢–xÌ≈l#!ï˛!Óò‰ ÏòÓ˚ Ù Ïï˛ 1990 §y Ï°Ó˚ ≤ÃÌÙ!ò ÏÜ˛ xy!Ì≈Ü˛ §ÇflÒyÓ˚ Ü˛Ù≈§)!ã˛ ã˛y°% •GÎ˚yÓ˚ õÓ˚ Ì ÏÜ˛ Ë˛yÓ˚ Ïï˛ §Çà!ê˛ï˛ˆ«˛ˆÏe ◊!ÙÜ˛ !lˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ §Çáƒy !l¡¨àyÙ# •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛–


§%!Óôyà%ˆÏ°y ˆË˛yà Ü˛ˆÏÓ˚– x§Çà!ê˛ï˛ ˆ«˛ˆÏe ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ï% °lyÎ §Çà!ê˛ï˛ «˛ ÏeÓ ◊!ÙÜ˛Óy x!ôÜ˛ í z õyç≈l Ü˛ ÏÓ–§yôyÓîï˛ í zßÎl ≤Ã!Ü ÎyÎ òáy ÎyÎ Î xÌ≈l#!ï˛Ó §Ù,!ÂôÓ§yˆÏÌ §yˆÏÌ x!ôÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ x!ôÜ˛ï˛Ó˚ xÇˆÏ¢Ó˚ ◊!ÙÜ˛§Çà!ê˛ï˛ «˛ Ïe Ü˛yç õyÎ ~ÓÇ x§Çà!ê˛ï˛ «˛ ÏeÓ §y ÏÌÎ%=˛ ◊!Ù ÏÜ˛Ó xl% õyï˛ •…y§ ˛õ Ïï˛Ìy ÏÜ˛– !Ü˛v Ë˛yÓ Ïï˛ Ü˛# • ÏFSÈ⁄!l Ï¡Ó !ã˛e °«˛ Ü˛ ÏÓy Îy ◊Ù¢!=˛Ó§Çà!ê˛ï˛ G x§Çà!ê˛ï˛ ˆ«˛ ÏeÓÓ ˝ê˛l òáyÎ–

7.2 xl%ˆÏFSÈˆÏò xyÙÓ˚yˆçˆÏl!SÈ°yÙ ˆÎñ ~ˆÏòˆÏ¢ ≤ÃyÎ˚473 !Ù!°Î˚l ◊!ÙÜ˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–!Ó!ôÓÂô «˛ˆÏe Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ≤ÃyÎ˚ 30

!Ù!°Î˚l ◊!ÙÜ˛– ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛!Ó!ôÓÂô ˆ«˛ˆÏe !lÎ%=˛ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚¢ï˛yÇ¢ !•§yÓ ˆÓÓ˚ Ü˛Ó˚ˆ Ïï˛

˛õyÓ˚ ÏÓ⁄ ï˛y • ÏÓ Ùye SÈÎ˚ ¢ï˛yÇ¢ (30/473×100)! ï˛y•zÓy!Ü˛ 94 ¢ï˛yÇ¢ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ !Ó!ôÓ!•Ë≈)˛ï˛ ˆ«˛ˆÏe– xyÓ˚ 30

!Ù!°Î˚l !Ó!ôÓÂôˆÏ«˛ˆÏe !lÎ%=˛ ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ ÌˆÏÜ˛ Ùye 6!Ù!°Î˚l xÌ≈yÍ ≤ÃyÎ˚ 20 ¢ï˛yÇ¢ (30/6×100) Ù!•°y–xyÓ !Ó!ôÓ!•Ë≈) ï˛ «˛ Ïe õ%Ó%£Ï ◊!ÙÜ˛ •° Ùyê˛ ◊Ù¢!=˛Ó69 ¢ï˛yÇ¢–

!ã˛e / 7.4 ı Ó˚yhflÏyÓ˚ ˛õyˆÏ¢ !Ó!Ü ˛ ı x§Çà!ê˛ï˛ ˆ«˛ˆÏe Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl Ó,!ÂôÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ó˚)˛õ–

350

300

250

200

150

100

50

0

246

310

133

ã˛yê≈˛ 7.4 ı !Ó!ôÓÂô‡ !Ó!ôÓ!•Ë)≈˛ï˛ «˛ˆÏe !lÎ%=˛ ◊!ÙÜ˛ å2009-2012ä

◊!Ù

ÏÜ˛Ó˚ §

Çáƒy å

!Ù!°

Î˚Ïlä

!Ó!ôÓÂô !Ó!ôÓ!•Ë)≈ ï˛

˛õ%Ó%£Ï Ù!•°y


1970 ~Ó˚ ò¢ˆÏÜ˛Ó˚ ˆ¢£Ï!òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ Ë˛yÓ˚ï˛ §•xˆÏlÜ˛ í˛zß¨Î˚l¢#° ˆò¢ í˛zˆÏòƒyà G !Ó!ôÓ!•Ë≈)˛ï˛ ˆ«˛ˆÏeÜ˛Ù≈Ó˚ï˛ ◊!ÙÜ˛ ÏòÓ˚ í z õÓ˚ Ù Ïly ÏÎyà òÎ˚ Î Ï•ï% !Ó!ôÓÂôˆ«˛ˆÏe !lˆÏÎ˚yà ÌÙˆÏÜ˛ ˛õˆÏí˛¸!SÈ°– !Ó!ôÓ!•Ë≈)˛ï˛ ˆ«˛ˆÏeñ◊!ÙÜ˛Óy ~ÓÇ í z Ïòƒy=˛yÓy !lÎ!Ùï˛ xyÎ õyÎ lyó §ÓÜ˛y ÏÓÓ˛õ«˛ ˆÌˆÏÜ˛G ï˛yˆÏòÓ˚ çlƒ ˆÜ˛yl §%Ó˚«˛y Óy !lÎ˚ÙÜ˛yl%l

ˆl•z– ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ ˆÜ˛yl «˛!ï˛˛õ)Ó˚î SÈyí˛¸y•z ÓÓ˚áyhflÏ Ü˛Ó˚y•Î˚– xyÓyÓ˚ !Ó!•Ë)≈˛ï˛˛ í˛zˆÏòƒyà «˛ˆÏe Î ≤ÃÎ%!=˛ ÓƒÓ•yÓ˚Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ï˛y ˆ§ˆÏÜ˛ˆÏ°– í˛zˆÏòƒy=˛yÓ˚y ˆÜ˛yl !•§yÓG Ó˚«˛yÜ˛ ÏÓ˚ ly– ~§ÙhflÏ «˛ ÏeÓ˚ ◊!ÙÜ˛Ó˚y Ó!hflÏ xM˛ Ï° Ó§Óy§Ü˛ ÏÓ˚ Ìy ÏÜ˛– §¡±!ï˛ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ ◊!ÙÜ˛ §Çàë˛l åILOä~Ó˚ ≤ÃˆÏã˛T˛yÎ˚ Ë˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ !Ó!ôÓ!•Ë≈)˛ï˛ ˆ«˛ˆÏeÓ˚

Óy: 7.2 ı xyˆÏÙòyÓyˆÏò !Ó!ôÓ!•Ë≈)˛ï˛Ü˛Ó˚î

xy ÏÙòyÓyò ~Ü˛!ê˛ §Ù,Âô¢y°# làÓ– ~áylÜ˛yÓ §Ù,!ÂôÓ í zÍ§ 60!ê˛ÓG Ó!¢ ÓflfÓÎl !¢ Ï“Ó í z õ!fiÌ!ï˛ñˆÎáy Ïl 1ñ50ñ000 ◊!ÙÜ˛ !lÎ%=˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z ◊!ÙÜ˛Ó˚y !Óàï˛ ¢ï˛y∑# ôˆÏÓ˚ ~Ü˛ê˛y !l!Ÿã˛ï˛ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏî xyÎ˚xç≈l Ü˛ ÏÓ!SÈ°– ï˛y ÏòÓ §%Ó!«˛ï˛ Ü˛yç !SÈ°~ÓÇ ç#!ÓÜ˛y !lÓ≈y Ï•Ó˚ çlƒ õÎ≈yÆ Ùç%!Ó˚!SÈ°– ~Ü˛•z§yˆÏÌ ï˛yÓ˚y §yÙy!çÜ˛ §%Ó˚«˛y≤ÃÜ˛ Ï“Ó˚ xhs˝Ë≈% =˛ !SÈ° Îy ï˛y ÏòÓ˚ fl∫yfiÌƒ GÓyÂô≈Ü˛ƒÜ˛y°#l ç#Ól ÏÜ˛ §%Ó!«˛ï˛ Ó Ïá ÏSÈ–ï˛y ÏòÓ˚ ~Ü˛ê˛y ¢!=˛¢y°# ◊!ÙÜ˛ÈüÈ§Çâ !SÈ°Îy Ü˛Ó° ◊ÙÈüÈ!ÓÓy Ïò•z ï˛y ÏòÓ ≤Ã!ï˛!l!ôcÜ˛Ó˚ï˛ ly ÓÓ˚Ç ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚˛õ!ÓÓy ÏÓÓ í zß!ï˛Ü˛ Ï“ !Ü ÎyÜ˛°y˛õ ã˛y!° ÏÎˆÎï˛– 1980 ÈüÈ~Ó˚ ≤ÃÌÙ!òˆÏÜ˛ §yÓ˚y òˆÏ¢ÓflfÓÎ˚l !¢“à%ˆÏ°y Órô •ˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚–!Ü˛S%ÈfiÌy Ïl ÎÙl Ù%¡∫y•zÈüÈ~ Ü˛yÓ˚áylyà%!°ï˛yí˛ ¸ yï˛y!í˛ ¸ Órô •ˆ ÏÎ ˚ !àˆ ÏÎ ˚ !S È°–xyˆÏÙòyÓyˆÏòñ ~•z Órô •GÎ˚yÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛10 ÓSÈÓ˚ ò#â≈y!Î˚ï˛ •Î˚– ~•z §ÙÎ˚Ü˛yˆÏ°≤ÃyÎ˚ 40ñ000 ~Ó˚ ˆÓ!¢ fiÌyÎ˚# ◊!ÙÜ˛ ~ÓÇ 50ñ000 ~Ó˚ ˆÓ!¢ xfiÌyÎ˚# ◊!ÙÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛yç •yÓ˚yÎ˚ ~ÓÇ!Ó!ôÓ!•Ë≈) ï˛ «˛ Ïe ~ Ï§ §y!Ù° •Î˚– ~•z làÓ˚!ê˛ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ Ù®y ~ÓÇ çl !Ó Ï«˛yË˛ñ !Ó Ï¢£Ï Ü˛ ÏÓ˚ §y¡±òy!Î˚Ü˛òyAàyÓ˚ !¢Ü˛yÓ˚ •Î˚– §ÙhflÏ ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ Ùôƒ!Ó_ ˆ◊!î ˆÌˆÏÜ˛ !Ó!ôÓ!•Ë≈)˛ï˛ ˆ«˛ˆÏe ï˛Ìy òy!Ó˚ˆÏoƒÓ˚ !òˆÏÜ˛ ˆë˛ˆÏ°ˆòÎ˚– ~Ó˚ ≤ÃË˛yÓ õ!Ó˚°!«˛ï˛ • ÏÎ˚!SÈ° Óƒy˛õÜ˛ Ùòƒ˛õyl ~ÓÇ xyd•ï˛ƒyÎ˚ó !¢¢% ÏòÓ˚ !Óòƒy°Î˚ õy Ïë˛ SÈò ê˛yly •Î˚~ÓÇ Ü˛yˆÏç ˛õyë˛yˆÏly •Î˚–í˛zÍ§ / ˆÓ˚lyly V˛yÓÓy°yñ Ó˚by ~Ù §%ò¢≈l ~ÓÇ ç#ˆÏÙy° í˛zß¨# åEd.ä •zlÊ˛Ó˚Ùy° •zˆÏÜ˛yl!Ù ~ê˛ ˆ§rê˛∆y°ˆfiê˛ç/ !lí˛z fiê˛∆yÜ˛ã˛yÓ˚‰§ xÓ ~Ù≤’Î˚ˆÏÙrê˛ñ ˆ§ç ˛õyÓ!°ˆÏÜ˛¢l‰§ñ !lí˛z !ò!Õ‘ñ 2003 ˛õ,¤˛y 265

~Ü˛!ê˛ âˆÏÓ˚ ¢!=˛Ó˚ Ë˛yÓ˚§yÙƒï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ı ~Ü˛çl ˆÓÜ˛yÓ˚ !¢“◊!ÙÜ˛ Ó˚§%ˆÏlÓ˚ ˆáy§y SÈyí˛¸yˆÏFSÈl ˆÎáyˆÏl ï˛yÓ˚ flf#Ó˚ !Ó!í˛¸ ÓylyˆÏlyÓ˚lï%˛l Ü˛yˆÏç ˆÎyà !ò°–


xyô%!lÜ˛#Ü˛Ó˚ ÏîÓ˚ ~ÓÇ ~•z «˛ ÏeÓ˚ ◊!ÙÜ˛ ÏòÓ˚ §yÙy!çÜ˛§%Ó˚«˛y ÓƒÓfiÌy ≤Ãòy Ïl í z Ïòƒyà# • ÏÎ˚ ÏSÈ–

7.8 ˆÓÜ˛yÓ˚c

ˆï˛yÙÓy x ÏlÜ˛ °yÜ˛ ÏÜ˛ ò ÏáÌyÜ˛ˆÏÓ §ÇÓyò˛õˆÏe ã˛yÜ˛!Ó˚Ó˚ ˆáÑyçÜ˛Ó˚ˆÏï˛– Ü˛í˛z Ü˛í˛z ã˛yÜ˛!Ó˚ Óy Ü˛yˆÏçÓ˚ˆáÑyç Ü˛ˆ ÏÓ ˚l ï˛yˆ ÏòÓ˚ Órô % Óyxyd#Îfl∫ç ÏlÓ Ùyôƒ ÏÙ– !Ó!Ë˛ß ¢• ÏÓñˆï˛yÙÓ˚y ˆòˆÏá ÌyÜ˛ˆÏÓ !Ü˛S%È ˆ°yÜ˛ ˙!òˆÏlÓ˚ çlƒ Ü˛yˆÏçÓ˚ ≤Ãï˛ƒy¢yÎ˚ ~Ü˛!ê˛!l!ò≈T˛ fiÌyˆÏl òÑy!í˛¸ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ˆÜ˛í˛zÜ˛yÓ˚áylyÎ˚ ÎyÎ˚ ~ÓÇ òÆ ÏÓ˚ ÎyÎ˚– ï˛yÓ˚yˆ§áy Ïl ï˛y ÏòÓ Óy ÏÎyí˛yê˛y !ò ÏÎ çyl Ïï˛

ã˛yÎ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆÎyàƒ ˆÜ˛yl ¢)lƒ˛õò Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ !Ü˛ly– @˝ÃyÙ#î~°yÜ˛yÎ˚ xˆÏlˆÏÜ˛•z Ü˛yˆÏçÓ˚ ˆáÑyˆÏç Óy•zˆÏÓ˚ ÎyÎ˚ ly ~ÓÇ


!l¡¨!°!áï˛à%!°Ó˚ Ù Ïôƒ Îà%!° !Ó!ôÓ!•Ë≈) ï˛ «˛ ÏeÓ˚ xhs˝à≈ï˛ñ §à%!° Ïï˛ !ê˛Ü˛ åüä !ã˛•´ òyG

Ø ~Ü˛!ê˛ •yˆÏê˛ˆÏ°Ó˚ ◊!ÙÜ˛ñ ÎáyˆÏl §yï˛çl Ë˛yí˛¸yˆÏê˛ ◊!ÙÜ˛ G !ï˛lçl õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ §ò§ƒ–

Ø ~Ü˛çl Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚ !Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚ !¢«˛Ü˛ ÎáyˆÏl 25 çl !¢«˛Ü˛ Ü˛Ù≈Ó˚ï˛–

Ø ~Ü˛çl ˛õ%!°¢ Ü˛l Ïfiê˛Ó°

Ø ~Ü˛!ê˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ •y§˛õyï˛yˆÏ°Ó˚ ly§≈

Ø ~Ü˛çl !Ó˚:yÈüÈã˛y°Ü˛

Ø ~Ü˛!ê˛ Ü˛y˛õˆÏí˛¸Ó˚ ˆòyÜ˛yˆÏlÓ˚ Ùy!°Ü˛ ˆÎáyˆÏl lÎ˚çl ◊!ÙÜ˛ Ü˛Ù≈Ó˚ï˛–

Ø ~Ùl ~Ü˛!ê˛ Óy§ ˆÜ˛y¡õy!lÓ˚ ã˛y°Ü˛ ˆÎáy Ïl 10!ê˛ Óy§ñ 20 çl ã˛y°Ü˛ñ Ü˛u˛yQÓ˚ G xlƒylƒ ◊!ÙÜ˛ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ–

Ø ~Ùl ~Ü˛!ê˛ !lÙ≈yîÈüÈˆÜ˛y¡õy!lˆÏï˛ Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ !lÙ≈yîÈüÈ≤ÃˆÏÜ˛Ô¢°# ˆÎáyˆÏl 10 çl ◊!ÙÜ˛ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ–

Ø Ó˚yçƒ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ òÆˆÏÓ˚Ó˚ xfiÌyÎ˚#Ó˚)ˆÏ˛õ Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ Ü˛!¡õí˛zê˛yÓ˚ x˛õyˆÏÓ˚ê˛Ó˚–

Ø !Óò%ƒÍ òÆ ÏÓ˚Ó˚ ~Ü˛çl Ü˛Ó˚!îÜ˛ –

!ã˛e 7.5 ı ÓÜ˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚áylyÓ˚ ◊!ÙÜ˛ x!lÎ˚!Ùï˛ Ü˛yˆÏçÓ˚ xˆÏ˛õ«˛yÎ˚–


Îál Ü˛yç ly ÌyˆÏÜ˛ñ ï˛yÓ˚y Óy!í˛¸ˆÏï˛•z ÌyˆÏÜ˛– ˆÜ˛í˛z

Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl !Ó!lÙÎ Ü˛ Ïw Îyl ~ÓÇ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl !Ó!lÙÎˆÜ˛ ÏwÓ Ùyôƒ ÏÙ ¢)lƒ˛õò §ÇÜ yhs˝ !ÓK˛!ÆÓ çlƒ !l Ïç ÏòÓ

lyÙ l!ÌË%˛=˛ Ü˛ˆÏÓ˚– NSSO ˆÓÜ˛yÓ˚c ÏÜ˛ ~Ùl ~Ü˛ê˛y

˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ §)!ã˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆÎáyˆÏl Óƒ!=˛ Ü˛yˆÏçÓ˚xË˛yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏSÈ ly ÈüüüÈ !Ü˛v Ü˛Ù≈ÈüÈ!Ó!lÙÎ˚

§ÇfiÌyñ ÙôƒfiÌï˛yÜ˛y!Ó˚ xÌÓy Órô% Óy xyd#Î˚ fl∫çˆÏlÓ˚

ÙyôƒˆÏÙ Ü˛yç á%ÑçˆÏSÈ– xyÓyÓ˚ òÓ˚áyhflÏ Ü˛Ó˚yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙÓï≈ Ùyl Ü˛y ÏçÓ õ!Ó!fiÌ!ï˛ Ïï˛ G õy!Ó◊!Ù ÏÜ˛ Ü˛yç Ü˛ÓyÓ

•zFSÈy ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ ÏÓ– ~Ü˛çl ÓÜ˛yÓ Óƒ!=˛ ÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß í z õy ÏÎ

!ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– xÌ≈l#!ï˛!Óò‰Ó˚y ˆÓÜ˛yÓ˚ Óƒ!=˛ Ó°ˆÏï˛~Ùl ~Ü˛çl ÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚ ˆÎ x Ïô≈Ü˛ !ò Ïl ~Ü˛ â^˝ê˛yÓ˚

ˆÓ˚yçàyÓ˚G xç≈l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚ ly–

Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈ ˆÓÜ˛yÓ˚c §¡õ!Ü≈˛ï˛ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ çlƒ!ï˛l!ê˛ í˛zÍ§ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ çlàîlyÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòlñ

ã˛yÜ˛!Ó˚ G ˆÓÜ˛yÓ˚c xÓfiÌy §¡õ!Ü≈˛ï˛ çyï˛#Î˚ lÙ%ly

ÈüÈ§Ù#«˛y §ÇfiÌyÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl ~ÓÇ !lˆÏÎ˚yà G ≤Ã!¢«˛î§ÇÜ yhs˝ §yôyÓ˚î õ!Ó˚ã˛y°Ü˛Ù[˛°#Ó˚ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl !Ó!lÙÎ˚

ˆÜ˛ ÏwÓ˚ §y ÏÌ l!ÌÜ˛Ó˚ ÏîÓ˚ ï˛Ìƒ– Î!òG~•z í zÍ§à% Ï°y ÓÜ˛yÓ˚c §¡õ!Ü≈ ï˛ !Ë˛ß¨

!Ë˛ß¨ xl%Ùyl §Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛Ó%G

~à%ˆÏ°y Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ˆÓÜ˛yÓ˚ˆÏcÓ˚ °«˛î GˆÓÜ˛yÓ˚ˆÏcÓ˚ ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ò §¡∫ˆÏrô ï˛Ìƒ

§Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛ˆÏÓ˚–

xyÙyˆÏòÓ˚ xÌ≈l#!ï˛ˆÏï˛ !Ó!Ë˛ß¨ôÓ ÏlÓ ÓÜ˛yÓc Ó ÏÎ ÏSÈ !Ü˛⁄ ~•z á Ï[˛Ó

≤ÃÌÙ xl%ˆÏFSÈˆÏò ~Ü˛!ê˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛

§¡õˆÏÜ≈˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyˆÏÜ˛ Ó°y•Î í zß√%=˛ ÓÜ˛yÓc– Ë˛yÓ Ïï˛Ó Ü, !£Ï Ï«˛ Ïe

ˆÎ ˆÓÜ˛yÓ˚c Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ xÌ≈l#!ï˛!Óò‰Ó˚y

ï˛y ÏÜ˛ SÈpÈüÈˆÓÜ˛yÓ˚c Ó Ï°– SÈpÈüÈˆÓÜ˛yÓ˚c xy§ Ï° Ü˛#⁄ôÓ˚y ÎyÜ˛ñ ~Ü˛çl Ü, £Ï ÏÜ˛Ó˚ ã˛yÓ˚ ~Ü˛Ó˚ ç!Ù xy ÏSÈ ~ÓÇ

ÓSÈˆÏÓ˚ !Ó!Ë˛Èß¨ Ü,˛!£Ïç Ü˛yçà%ˆÏ°y §¡õyòˆÏlÓ˚ çlƒ ï˛yÓ˚

!l Ïç ÏÜ˛ §• xyÓ˚G ò%Ûçl Ùye ◊!Ù ÏÜ˛Ó˚ ≤Ã ÏÎ˚yçl– !Ü˛vˆ§ Î!ò õÑyã˛çl ◊!ÙÜ˛ˆÏÜ˛ !lˆÏÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ §yˆÏÌ ï˛yÓ˚

˛õ!Ó˚Óy ÏÓ˚Ó˚ §ò§ƒ ÎÙl ï˛yÓ˚ flf# G !¢¢% ÏÜ˛ !l ÏÎ˚yà Ü˛ ÏÓ˚ñ

~•z õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ê˛y SÈpÈüÈˆÓÜ˛yÓ˚c !• Ï§ ÏÓ õ!Ó˚!ã˛ï˛– ~Ü˛ê˛y§Ù#«˛y Îy 1950 ~Ó˚ ò¢ˆÏÜ˛Ó˚ ˆ¢£Ï!òˆÏÜ˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°

ï˛y ˆò!áˆÏÎ˚!SÈ° ˆÎñ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ Ü, !£Ïç ◊!ÙˆÏÜ˛Ó˚ ≤ÃyÎ˚ ~Ü˛

ï, ï˛#Î˚yÇ¢ SÈpÈüÈˆÓÜ˛yÓ˚–

ˆï˛yÙÓ˚y •Î˚ˆÏï˛y òˆÏá ÌyÜ˛ˆÏÓ Î xˆÏlÜ˛ °yÜ˛

¢•Ó˚yM˛ˆÏ° ã˛ˆÏ° xyˆÏ§ñ §áyˆÏl Ü˛yç ÓˆÏSÈ lÎ˚ ~ÓÇ

!Ü˛S%È §ÙˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ ˙áyˆÏl ÌyˆÏÜ˛– !Ü˛vñ Îál•z Ó£Ï≈yï%˛ ¢%Ó˚% •Î˚ñ ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ !lç @˝ÃyˆÏÙ !Ê˛ˆÏÓ˚ xyˆÏ§–

ï˛yÓ˚y Ü˛l ~Ùl Ü˛ˆÏÓ˚⁄ ~ê˛y ~çlƒ Î Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏe Ü˛yç

ÙÓ˚¢%!Ù ≤ÃÜ, !ï˛Ó˚– ÓSÈ ÏÓ˚Ó˚ §Óà% Ï°y Ùy Ï§Ó˚ çlƒ §áy ÏlÜ˛yˆÏçÓ˚ §%ˆÏÎyà ÌyˆÏÜ˛ ly– Îál Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏe Ü˛Ó˚yÓ˚ Ùï˛

ˆÜ˛yl Ü˛yç ly ÌyˆÏÜ˛ñ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚y ¢•Ó˚yM˛ˆÏ° ÎyÎ˚ ~ÓÇ

!ã˛e 7.6 ı xyá Ü˛yê˛y•zÜ˛yÓ˚# ◊!ÙÜ˛ ı Ü,˛!«˛ˆÏ«˛ˆÏe SÈp ÓÜ˛yÓ˚c §yôyÓ˚î !ã˛e–


Ü˛yˆÏçÓ˚ áÑyç Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ÓÜ˛yÓ˚cˆÏÜ˛ ÙÓ˚¢%!ÙˆÓÜ˛yÓ˚c Ó Ï°– ~ê˛y Ë˛yÓ˚ Ïï˛ ≤Ãã˛!°ï˛ ÓÜ˛yÓ˚ ÏcÓ˚ ~Ü˛!ê˛§yôyÓ˚î Ó˚)˛õ–

Î!òG xyÙÓ˚y !lˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ ô#Ó˚ x@˝Ãà!ï˛ ≤Ãï˛ƒ«˛Ü˛!Ó˚– ï˛Ìy!˛õ ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ ˆòˆÏáSÈ á%Ó ò#â≈ §ÙÎ˚ ôˆÏÓ˚ˆ°yÜ˛ ˆÓÜ˛yÓ˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ !ÓˆÏ¢£ÏK˛Ó˚y ÓˆÏ°lñ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚y ò#â≈ §ÙÎ˚ ôˆÏÓ˚ §¡õ)î≈Ë˛yˆÏÓ ˆÓÜ˛yÓ˚ ÌyÜ˛ˆÏï˛˛õyˆÏÓ˚ lyñ Ü˛yÓ˚î ï˛yˆÏòÓ˚ §!Aàl xy!Ì≈Ü˛ xÓfiÌyï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ~Ùl ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˆòˆÏÓ ly– ˆï˛yÙÓ˚y ÓÓ˚Çï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ òáˆÏï˛ õyˆÏÓ Ü˛T˛Ü˛Ó˚ Ü˛yç @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÎyxyÓ˚ xlƒ ˆÜ˛í˛z Ü˛Ó˚ˆÏÓ ly– ˙ Ü˛yç !lÓ˚ylˆÏ®Ó˚ xÌÓyV%Ñ˛!Ü˛˛õ)î≈G •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~Ùl!Ü˛ ˛õy!Ó˚˛õy!Ÿª≈Ü˛ xÓfiÌyx˛õ!Ó˚‹ÒyÓ˚ xÌÓy xfl∫yfiÌƒÜ˛Ó˚G •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˆÜ˛w#Î˚G Ó˚yçƒ §Ó˚Ü˛yÓ˚ x ÏlÜ˛ í z Ïòƒyà lÎ˚ ~ÓÇ !l¡¨ xyÎ˚Ë% =˛

˛õ!Ó˚ÓyÓ˚à%ˆÏ°yˆ ÏÜ˛ñ í˛ z ˛õÎ%=˛ ç#!ÓÜ˛yÓ˚§%!Óôy≤Ãy!ÆÓ˚ çlƒ !lˆÏÎ˚yà §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~ê˛y˛õÓ˚Óï≈˛# áˆÏ[˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ–

7.9 §Ó˚Ü˛yÓ˚ ~ÓÇ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl §,!T˛

ˆï˛yÙÓ˚y Ù•ydy ày!rô çyï˛#Î˚ @˝ÃyÙ#î

Ü˛Ù≈!lŸã˛Î˚ï˛y xy•zl 2005 ~Ó˚ Ü˛Ìy ÙˆÏl

Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚– ~•z xy•zˆÏl @˝ÃyÙ#î à!Ó˚Ó

˛õ!ÓÓy ÏÓÓ Î§Ü˛° ≤ÃyÆÓÎflÒ §ò§ƒÓy xò«˛

Ü˛y!Î˚Ü˛ ◊Ù Ü˛Ó˚ Ïï˛ •zFS%ÈÜ˛ñ §Ó˚Ü˛Ù ≤Ã Ïï˛ƒÜ˛

˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ˆÏÜ˛ !lô≈y!Ó˚ï˛ •yˆÏÓ˚ Ùç%!Ó˚Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛

ÓSÈˆÏÓ˚ xhs˝ï˛ 100 !òˆÏlÓ˚ Ü˛yç ˆòGÎ˚y–

@˝ÃyÙyM˛ˆÏ° Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ §%ˆÏÎyà §,!T˛ñ

@˝ÃyˆÏÙÓ˚ •ï˛ò!Ó˚o Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ xyÎ˚

ˆÓ˚yçày ÏÓ˚Ó˚ Ó˚yhflÏy á% Ï° !ò Ïï˛ fl∫yô#lï˛yÓ˚ õÓ˚

ˆÌˆÏÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ xˆÏlÜ˛ Ü˛Ù≈§)!ã˛ !lˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !Ü˛v ~•z ≤ÃÌÙ

ˆÜ˛yl ≤ÃÜ˛“ @˝Ãy ÏÙÓ˚ Ùyl%£Ï ÏòÓ˚ l)ƒlï˛Ù Ùç%!Ó˚ Ïï˛ Ü˛y ÏçÓ˚

!lŸã˛Î˚ï˛y !ò°–

fl∫yô#lï˛yÓ˚ §ÙÎ˚Ü˛y° ÌˆÏÜ˛ Ü˛w#Î˚ ~ÓÇ Ó˚yçƒ

§Ó˚Ü˛yÓ˚à%!° !lˆÏÎ˚yà §,!T˛ G Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ §%ˆÏÎyà

˜ï˛!Ó˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛Ó˚ˆÏSÈ–

ï˛y ÏòÓ˚ ≤Ã Ïã˛T˛y ÏÜ˛ Óƒy˛õÜ˛Ë˛y ÏÓ ò%ÛË˛y ÏÓ ◊!î!ÓË˛=˛ Ü˛Ó˚y

ÎyÎ˚ ÈüüüÈ ≤Ãï˛ƒ«˛ ~ÓÇ õˆÏÓ˚y«˛– ÎÙl ï˛yÙÓ˚y õ)Ó≈Óï≈˛#

áˆÏ[˛ ˆòˆÏáSÈñ ≤ÃÌÙ ˆ◊!îÓ˚ ˆ«˛ˆÏeñ §Ó˚Ü˛yÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨

!ÓË˛yˆÏà ≤Ã¢y§!lÜ˛ í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ ˆ°yÜ˛ !lˆÏÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚–

§Ó˚Ü˛yÓ˚ xˆÏlÜ˛ Ü˛yÓ˚áylyñ ˆ•yˆÏê˛° ~ÓÇ ˛õ!Ó˚Ó•î

ˆÜ˛y¡õy!lG ã˛y°yÎ˚ ~ÓÇ §Ó˚y§!Ó˚ ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ Ó˚yçàyÓ˚

§Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛ˆÏÓ˚– Îál §Ó˚Ü˛y!Ó˚ í˛zˆÏòƒyà ˆÌˆÏÜ˛ ˛õîƒ G

ˆ§ÓyÓ˚ í˛ zÍ˛õyòl Ó,!Âô ˛õyÎ˚ñ ï˛ál ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚

!ã˛e 7.7 ı ÓÑyô !lÙ≈yîñ §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛ï,≈˛Ü˛ ≤Ãï˛ƒ«˛Ë˛yˆÏÓ !lˆÏÎ˚yà §,çl–


í˛zˆÏòƒyàà% Ï°y ÎyÓ˚y §Ó˚Ü˛y!Ó˚ í˛zˆÏòƒyà ˆÌˆÏÜ˛ ÜÑ˛yã˛yÙy°@˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛yÓ˚yG ï˛y•z xÌ≈ÓƒÓfiÌyÎ˚ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚§%ˆÏÎyà Ó,!Âô Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚î fl∫Ó˚)˛õñ Îál §Ó˚Ü˛y!Ó˚Ùy!°Ü˛yly§¡õß¨ ~Ü˛!ê˛ !fiê˛° Ü˛y¡õy!l ï˛yÓ˚ í˛zÍ˛õyòlÓ,!Âô Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛y §Ó˚y§!Ó˚Ë˛yˆÏÓ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ Ü˛y¡õy!lˆÏï˛!l ÏÎ˚yà Óyí ¸y ÏÓ– ~Ü˛•z§y ÏÌ Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚ Ü˛y¡õy!là% Ï°yÎyÓ˚y ˙ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆÜ˛y¡õy!l ˆÌˆÏÜ˛ !fiê˛° Ü ˛Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚ñï˛yÓ˚yG ï˛yˆÏòÓ˚ í˛zÍ˛õyòl G !lˆÏÎ˚yàÓ,!Âô Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ~ê˛y•° xÌ≈l#!ï˛ˆÏï˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ í˛zˆÏòƒyà myÓ˚y ˛õˆÏÓ˚y«˛Ë˛yˆÏÓÜ˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ §%ˆÏÎyà §,!T˛ Ü˛Ó˚y–

ã˛ï%˛Ì≈ xôƒyˆÏÎ˚ ˆï˛yÙÓ˚y °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyÜ˛ˆÏÓ ˆÎñxˆÏlÜ˛ Ü˛yÎ≈Ü ˛Ù Îy §Ó˚Ü˛yÓ˚ ÓyhflÏÓyÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛yÓ˚ °«˛ƒ!l ÏÎyà §,!T˛Ó Ùyôƒ ÏÙ òy!Óoƒ ò)Ó#Ü˛Óî– ~à%!°G !l ÏÎyà§,!T˛Ó˚ Ü˛yÎ≈Ü ˛Ù !•ˆÏ§ˆÏÓ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– ~•z §ÙhflÏÜ˛yÎ≈Ü ˛Ùà%ˆÏ°yÓ˚ í˛zˆÏj¢ƒ ¢%ô%Ùye !lˆÏÎ˚yà §Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛Ó˚ylÎ˚– ~Ó˚y !Ó!Ë˛ß¨ˆÏ«˛ˆÏe ˆ§ÓyG §Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎÙlÈüüüÈ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ fl∫yfiÌƒñ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ !¢«˛yñ @˝ÃyˆÏÙ õyl#Î˚ ç°ñ˛õ%!T˛ xyÎ G !l ÏÎyà §,!T˛Ó §¡õò Ü ÏÎÓ çlƒ çlàî ÏÜ˛§y•yÎƒ Ü˛Ó˚yñ Ùç%!Ó˚Î%=˛ !l ÏÎ˚yà §,!T˛Ó˚ Ùyôƒ ÏÙ §¡õ!_Ó˚!ÓÜ˛y¢ Óy í˛zß¨!ï˛ñ à,• G fl∫FSÈï˛y §%!ÓôyÓ˚ !lÙ≈yîñ à,•!lÙ≈yˆÏîÓ˚ çlƒ §y•yÎƒñ @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÎ˚ Ó˚yhflÏy !lÙ≈yîñ˛õ!ï˛ï˛ ç!Ù Óy xô/˛õ!ï˛ï˛ ç!ÙÓ˚ í˛zß¨!ï˛§yôl–

7.10 í˛z˛õ§Ç•yÓ˚Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ü˛Ù≈¢!=˛Ó˚ Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ ~Ü˛ê˛y õ!Ó˚Óï≈˛l

• ÏÎ˚ ÏSÈ– §Óy «˛ Ïe òáy à ÏSÈ lï% l í zò#Î˚Ùyl Ü˛y ÏçÓ˚§)ˆÏÎ≈yòÎ˚ ˆ§ÓyˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ !ÓhflÏyÓ˚ ~ÓÇ í˛zß¨ï˛ ≤ÃÎ%!=˛Ó˚xy!ÓË≈ y ÏÓÓ Ü˛yÓ Ïî ~ál SÈyê˛ í z Ïòƒyà ï˛Ìy !Ü˛S%È Óƒ!=˛àï˛í z Ïòƒyà xÌÓy !Ó!¢T˛ ◊!ÙÜ˛ Ó•%çy!ï˛Ü˛ Ü˛y¡õy!là% Ï°yÓ§yˆÏÌ ≤Ã!ï˛flõô≈yÎ˚ !ê˛ˆÏÜ˛ ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– Ü˛yˆÏçÓ˚xyí zê˛ Ï§y!§≈Ç ~ál ~Ü˛!ê˛ §yôyÓ˚î ≤ÃÌy • ÏÎ˚ Îy ÏFSÈ– ~Ó˚xÌ≈ •°ÈüüüÈ ~Ü˛!ê˛ Óí˛ Ü˛yÓáyly ï˛yÓ !l ÏçÓ !Ó Ï¢£Ï !ÓË˛yàÓy «˛e åˆÎÙlÈüüüÈ Óô Ü˛!¡õí zê˛yÓ˚ ≤Ãy@˝Ãy!ÙÇ Óy @˝Ãy•Ü˛ˆ§Óy xl%!ÓË˛yàäÈüÈˆÜ˛ Órô Ü˛ˆÏÓ˚ ˆSÈyˆÏê˛y í˛zˆÏòƒyà xÌÓy!ÓˆÏ¢£ÏK˛ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ ÎyÓ˚y xˆÏlÜ˛§ÙÎ˚ xlƒylƒ ˆòˆÏ¢Ó˚G• Ïï˛ õy ÏÓ˚ ï˛y ÏòÓ˚ ÏÜ˛ ≤Ãã% Ó˚ õ!Ó˚Ùy Ïî SÈy Ïê˛y SÈy Ïê˛y á Ï[˛!ÓË˛=˛ Ü˛ ÏÓ˚ Ü˛yç •hflÏyhs˝Ó˚ Ü˛Ó˚ Ï° °yË˛≤Ãò • ÏÓ Ó Ï° Ù ÏlÜ˛Ó˚y •Î˚– Ê˛ˆÏ°ñ xyô%!lÜ˛ Ü˛yÓ˚áyly Óy òÆˆÏÓ˚Ó˚˛õÓ˚¡õÓ˚yàï˛ ôyÓ˚îy ~ÙlË˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •ˆÏFSÈ ˆÎxˆÏlˆÏÜ˛Ó˚ çlƒ âÓ˚•z Ü˛yÎ≈ˆÏ«˛ˆÏe ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •ˆÏFSÈ– ~•z§ÙhflÏ !Ü˛S%È õ!Ó˚Óï≈˛l Óƒ!=˛àï˛ ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ õˆÏ«˛ ÎyÎ˚!l–ÓÓ˚Ç ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ §#!Ùï˛ §yÙy!çÜ˛ §%Ó˚«˛y ≤Ãy˛õƒï˛yÓ˚ Ùôƒ!òˆÏÎ˚ !lˆÏÎ˚yà ≤ÃÜ, !ï˛ xyÓ˚G x≤ÃÌyàï˛ •ˆÏÎ˚ àˆÏSÈ–

àï˛ ò%!ê˛ ò¢ ÏÜ˛ñ ò Ï¢Ó˚ Ùyê˛ ò¢#Î˚ í zÍ˛õyò ÏlÓ˚o%ï˛ Ó,!Âô • ÏÎ ÏSÈ– !Ü˛vñ ~Ü˛•z§y ÏÌ Ü˛Ù≈§ÇfiÌy ÏlÓ §% ÏÎyàÓ,!Âô ˛õyÎ˚!l– ~ê˛y !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛ˆÏÓ˚ @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÎ˚Ü˛Ù≈§ÇfiÌy ÏlÓ˚ §% ÏÎyà §,!T˛ Ïï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ÏÜ˛ í z Ïòƒyà !l Ïï˛Óyôƒ Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈ–


1É ◊!ÙÜ˛ ˆÜ˛⁄2É Ú◊!ÙÜ˛ çl§ÇáƒyÓ˚ xl% õyï˛ÛÈüÈ~Ó˚ §K˛y òyG–3É !l¡¨!°!áï˛Ó˚y !Ü˛ Ü˛Ù≈#È ÈüüüÈÈ ~Ü˛çl !Ë˛«%˛Ü˛ñ ~Ü˛çl ã˛yÓ˚ñ ã˛yÓ˚yÜ˛yÓ˚Óy!Ó˚ñ ç%Î˚y!í˛¸⁄ Ü˛l⁄4É x§ò,¢ Óƒ!=˛!ê˛ ˆÓÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y iä ˆ§°%ˆÏlÓ˚ Ùy!°Ü˛ñ iiä ~Ü˛çl Ù%!ã˛ñ iiiä ÙyòyÓ˚ ˆí˛Î˚y!Ó˚Ó˚ ~Ü˛çl

§Ç!«˛Æ Ó,!_

Ø ˆÎ§Ü˛° Óƒ!=˛Ó˚y !Ó!Ë˛ß¨ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛Ù≈Ü˛yˆÏu˛Ó˚ §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ fiÌ)° çyï˛#Î˚ í˛zÍ˛õyòˆÏlxÓòyl Ó˚yˆÏáñ ï˛yÓ˚y•z •° ◊!ÙÜ˛–

Ø ˆò Ï¢Ó˚ Ùyê˛ çl§ÇáƒyÓ˚ ≤ÃyÎ˚ ò%•zÈüÈ˛õM˛ÙyÇ¢ !Ó!Ë˛ß¨ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛Ù≈Ü˛y Ïu˛Ó˚ §y ÏÌ Î%=˛–

Ø ˛õ%Ó˚%£ÏÓ˚y !ÓˆÏ¢£Ïï˛/ @˝ÃyÙ#î õ%Ó˚%ˆÏ£ÏÓ˚y•z •° Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ◊Ù¢!=˛Ó˚ Ù)° xÇ¢–

Ø Ë˛yÓ˚ Ïï˛ Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ ◊!ÙÜ˛ ÏòÓ˚ x!ôÜ˛yÇ¢•z •° fl∫!lË≈ Ó˚ñ §yÙ!Î˚Ü˛ Ùç%!Ó˚Ó˚ ◊!ÙÜ˛ ~ÓÇ !lÎ˚!Ùï˛ Óï˛lË% Ü˛Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚# ÏòÓ˚ §!¡ø!°ï˛ §Çáƒy–

Ø Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ùyê˛ ◊Ù¢!=˛Ó˚ ≤ÃyÎ˚ !ï˛lÈüÈ˛õM˛ÙyÇˆÏ¢Ó˚•z ç#ÓlÈüÈç#!ÓÜ˛yÓ˚ ≤Ãôyl í˛zÍ§ •° Ü,˛!£Ï G §Ç!Ÿ’T˛Ü˛yçÜ˛Ù≈–

Ø •zòy!lÇÜ˛y Ï° Ü˛Ù≈§ÇfiÌy ÏlÓ˚ Ó,!Âô !l¡¨àyÙ# • ÏÎ˚ õ Ïí ¸ ÏSÈ–

Ø §ÇflÒyÓ˚ õÓ˚Óï≈ # §ÙÎ˚Ü˛y Ï° Ë˛yÓ˚ Ïï˛ §Óy Ï«˛ Ïe Ü˛Ù≈§ÇfiÌy ÏlÓ˚ §% ÏÎyà §,!T˛ • ÏÎ˚ ÏSÈ– Ù)°ï˛ x≤ÃÌyàï˛ˆ«˛ˆÏe Ü˛yˆÏçÓ˚ ~•z §%ˆÏÎyà ÓˆÏí˛¸ˆÏSÈ ~ÓÇ x!ôÜ˛yÇ¢ «˛ˆÏe•z Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ •° xfiÌyÎ˚#–

Ø !Ó!ôÓÂô Óy ≤ÃÌyàï˛ «˛ˆÏeÓ˚ Ù%áƒ !lˆÏÎ˚yàÜ˛ï≈˛y •° §Ó˚Ü˛yÓ˚–

Ø @˝ÃyÙ#î Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ˆÓÜ˛yÓ˚ˆÏcÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §yôyÓ˚î Ó) õ •° SÈpÈüÈˆÓÜ˛yÓ˚c–

Ø Ë˛yÓ˚ Ïï˛ ◊Ù¢!=˛Ó˚ Ü˛yë˛y ÏÙyàï˛ õ!Ó˚Óï≈ l • ÏÎ˚ ÏSÈ–

Ø !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ l#!ï˛ ~ÓÇ ≤ÃÜ˛ˆÏ“Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛ Óy õˆÏÓ˚y«˛Ë˛yˆÏÓ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl §,!T˛Ó˚ çlƒ˛õò Ï«˛˛õ @˝Ã•î Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈ–

xl%¢#°l#


ˆÜ˛y£Ïyôƒ«˛ñ ivä ~Ü˛çl à,•!¢«˛Ü˛ñ vä õ!Ó˚Ó•l !lÎ˚sfÜ˛ñ viä !lÙ≈yî Ü˛Ù≈#–5É lï% lË˛y ÏÓ §,!T˛ •GÎy Ü˛yçà% Ï°yÓ x!ôÜ˛yÇ¢•z òáy !ò ÏÎ!SÈ° ÈüüüÈüüüÈÈüüüÈ «˛ Ïe åˆ§Óy‡˛õîƒ í zÍ˛õyòlä6É ã˛yÓ˚çl Ë˛yí˛¸yˆÏê˛ ◊!ÙÜ˛ !lˆÏÎ˚ à!ë˛ï˛ ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!ï˛¤˛ylˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ ÈüüüÈÈüüüÈÈüüüÈ å!Ó!ôÓÂô‡!Ó!ôÓ!•Ë≈) ï˛ä

ˆ«˛ ÏeÓ˚ ≤Ã!ï˛¤˛yl–7É Ó˚yç !Óòƒy°ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– Îál § !Óòƒy°ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ lyñ ï%˛!Ù ï˛yˆÏÜ˛ òáˆÏï˛ õyˆÏÓ áyÙyˆÏÓ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏSÈ–

ï%˛!Ù !Ü˛ ï˛yˆÏÜ˛ Ü˛Ù≈# !•ˆÏ§ˆÏÓ àîƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y⁄ ˆÜ˛l⁄8É ¢•Ó˚yM˛ˆÏ°Ó˚ lyÓ˚#ˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ @˝ÃyÙyM˛ˆÏ° Ó!¢ Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ lyÓ˚# òáy ÎyÎ˚– Ü˛l ~Ùlê˛y •Î˚⁄9É !Ùly •° ~Ü˛çl à,!•l#– à,•fiÌy°#Ó˚ Ü˛yçÜ˛Ù≈ §yÙ°y ÏlyÓ˚ õy¢y˛õy!¢ Ï§ ~Ü˛!ê˛ Ü˛y˛õ Ïí ¸Ó˚ òyÜ˛y Ïl

Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– ˆòyÜ˛yl!ê˛Ó˚ Ùy!°Ü˛ ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ã˛y°Ü˛ •° ï˛yÓ˚ fl∫yÙ#– ~ˆÏ«˛ˆÏe ï˛yˆÏÜ˛ !Ü˛ ~Ü˛çl Ü˛Ù≈#!• Ï§ ÏÓ àîƒ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚⁄ Ü˛l⁄

10É x§ò,¢ Óƒ!=˛!ê˛ˆÏÜ˛ ÓÓ˚ Ü˛Ó˚ /ÈüÈiä !Ó˚:yã˛y°Ü˛ !Î!l ~Ü˛çl !Ó˚:y Ùy!° ÏÜ˛Ó˚ !Ó˚:y ã˛y°yl– iiä Óyç!Ù!flfiiiä Å£Ï% ÏôÓ˚ òyÜ˛y ÏlÓ˚ Ü˛Ù≈# ivä ç% Ïï˛y õy!°§Ü˛yÓ˚# Óy°Ü˛

11É !l Ï¡y=˛ §yÓ!î!ê˛ Ïï˛ 1972-73 §y Ï° Ë˛yÓ Ïï˛Ó ◊Ù¢!=˛Ó !Ólƒy Ï§Ó ï˛Ìƒ Ó ÏÎ ÏSÈ– §yÓ!î!ê˛ õÎ≈y Ï°yã˛lyÜ˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ◊Ù¢!=˛Ó˚ ~Ó˚)˛õ !ÓlƒyˆÏ§Ó˚ Ü˛yÓ˚î Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y– ï˛yÙÓ˚y °«˛ƒ Ü˛Ó˚ˆÏÓ Îñ ï˛Ìƒà%ˆÏ°y 30

ÓSÈÓ˚ xy Ïà Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ §y ÏÌ §Aà!ï˛˛õ)î≈–

125 69 195

32 7 39

12É !l Ï¡y=˛ §yÓ!î!ê˛ 1999-2000 §y Ï°Ó Ë˛yÓ Ïï˛Ó Ùyê˛ çl§ÇáƒyÓ ~ÓÇ Ü˛Ù≈#ÈüÈçl§ÇáƒyÓ xl% õyï˛ ÏÜ˛ˆòáyÎ˚– ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ ~•z §yÓ˚!î ˆÌˆÏÜ˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ◊Ù¢!=˛Ó˚ ˛õ!Ó˚Ùyî å¢•Ó˚ ~ÓÇ ˆÙyê˛ ◊Ù¢!=˛äàîly Ü˛Ó˚ Ïï˛ õyÓ˚ ÏÓ⁄

71.88 41.9 71.88 × 41.9 = 30.12

28.52 33.7 ?

100.40 39.5 ?

Ó§ÓyˆÏ§Ó˚ fiÌyl

@˝ÃyÙ#î

¢•Ó˚

◊Ù¢!=˛ åò¢° Ï«˛Ó˚ !• Ï§ ÏÓä

˛õ%Ó%£Ï Ù!•°y ˆÙyê˛

xM˛°

@˝ÃyÙ#î

¢•Ó˚

ˆÙyê˛

çl§ÇáƒyÓ˚ xyl%Ùy!lÜ˛

˛õ!Ó˚Ùyî åˆÜ˛y!ê˛ä

xyl%Ùy!lÜ˛ Ü˛Ù#≈ÈüÈ

çl§ÇáƒyÓ˚ xl%˛õyï˛

xyl%Ùy!lÜ˛ Ü˛Ù#≈

§Çáƒy åˆÜ˛y!ê˛ä


13É @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ ¢•ˆÏÓ˚ !lÎ˚!Ùï˛ Óï˛ˆÏlÓ˚ Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#Ó˚ §Çáƒy Ó!¢ Ü˛l⁄14É !lÎ˚!Ùï˛ Óï˛ ÏlÓ˚ Ü˛Ù≈§ÇfiÌy Ïl Ù!•°y ÏòÓ˚ §Çáƒy ï% °lyÙ)°Ü˛Ë˛y ÏÓ Ü˛Ù Ü˛l⁄15É Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ §y¡±!ï˛Ü˛Ü˛y Ï°Ó˚ ◊Ù¢!=˛Ó˚ «˛eàï˛ !Ólƒy Ï§Ó˚ ôyÓ˚îy!ê˛ !Ó ÏŸ’£Ïî Ü˛ ÏÓ˚y–16É 1970ÈüÈ~Ó ò¢ ÏÜ˛Ó ï% °lyÎ !Ó!Ë˛ß !¢“à% Ï°y Ïï˛ ◊Ù¢!=˛Ó !Ólƒy Ï§Ó «˛ Ïe ï˛Ùl Ü˛y Ïly õ!ÓÓï≈ l

âˆÏê˛!l– ~•z !Ó£ÏˆÏÎ˚ Ùhs˝Óƒ Ü˛ˆÏÓ˚y–17É ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ Ù Ïl Ü˛Ó˚ Îñ !Óàï˛ 50 ÓSÈ ÏÓ˚ Ë˛yÓ˚ Ïï˛ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl §,!T˛Ó˚ ôyÓ˚y!ê˛ ò Ï¢Ó˚ !ç!í˛!˛õ Ó,!ÂôÓ˚

§y ÏÌ §yÙO§ƒ˛õ)î≈⁄ !Ü˛Ë˛y ÏÓ⁄18É !Ó!ôÓ!•Ë≈) ï˛ «˛ ÏeÓ˚ õ!Ó˚Ó Ïï≈ !Ó!ôÓÂô «˛ Ïe Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl §,!T˛ Ü˛Ó˚y !Ü˛ ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚⁄ Ü˛l⁄19É !Ë˛QÓ˚ !òˆÏl Ü˛Ó° ò%•z â^˝ê˛yÓ˚ çlƒ Ü˛yç õyÎ˚– Óy!Ü˛ §ÙÎ˚ § Ü˛Ó° Ü˛yˆÏçÓ˚ áÑyˆÏç â%ˆÏÓ˚– § !Ü˛

ˆÓÜ˛yÓ˚⁄20É ï%˛!Ù ~Ü˛!ê˛ @˝ÃyˆÏÙ Ó§Óy§ Ü˛Ó˚S– Î!ò ˆï˛yÙyˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ @˝ÃyÙ ˛õM˛yˆÏÎ˚ï˛ˆÏÜ˛ ˛õÓ˚yÙ¢≈ ˆòGÎ˚yÓ˚ çlƒ–

ï˛ ÏÓ @˝Ãy ÏÙÓ˚ í zß¨!ï˛ ~Ùl!Ü˛ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl §,!T˛Ó˚ çlƒ ï% !Ù Ü˛# ôÓ˚ ÏlÓ˚ Ü˛Ù≈§)!ã˛ @˝Ã• ÏîÓ˚ õÓ˚yÙ¢≈ ≤ÃòylÜ˛Ó˚ ÏÓ⁄

21É xfiÌyÎ˚# Ùç%!Ó˚ÈüÈ◊!ÙÜ˛ Ü˛yÓ˚y⁄22É ~Ü˛çl ◊!ÙÜ˛ !Ó!ôÓ!•Ë≈)˛ï˛ «˛ˆÏe Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ !Ü˛ly ï˛y ï%˛!Ù Ü˛#Ë˛yˆÏÓ çylˆÏï˛ õyÓ˚ˆÏÓ⁄

1É ~Ü˛!ê˛ xM˛° ÏÜ˛ ˆÓ ÏSÈ lyGñ ˆÎÙl ˆÜ˛y Ïly §Ó˚!î Óy ˆÜ˛yl Ó§!ï˛ ~°yÜ˛y ~ÓÇ ~ ÏÜ˛ 3-4!ê˛ í˛z˛õxM˛ˆÏ° Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚y– ~Ü˛!ê˛ §Ù#«˛y Ü˛ˆÏÓ˚y ÎyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ˆ§áyˆÏl Ó§Óy§Ó˚ï˛ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚Ü˛yçÜ˛Ù≈ §¡õ ÏÜ≈ !Ó¢òË˛y ÏÓ çyl Ïï˛ õyÓ˚ ÏÓ– ≤Ã Ïï˛ƒÜ˛!ê˛ xM˛ Ï°Ó˚ çlƒ Ü˛Ù≈«˛Ù Ùyl%£ÏÈüÈçl§ÇáƒyÓ˚xl% õyï˛ ÓÓ˚ Ü˛ ÏÓ˚y– !Ó!Ë˛ß¨ í z õxM˛ Ï°Ó˚ ~•z xl% õy Ïï˛Ó˚ •Ó˚ ÏÊ˛Ó˚ ÏÜ˛ Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ˚y–

2É ôˆÏÓ˚yñ 3-4!ê˛ SÈye ò°ˆÏÜ˛ Ó˚yˆÏçƒÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ xM˛°à%ˆÏ°y Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ òGÎ˚y •ˆÏ°y– ~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛xM˛ Ï° !Ó Ï¢£Ïï˛ ôyl ã˛y£Ï Ü˛Ó˚y •Î˚– xlƒ ~Ü˛!ê˛ xM˛ Ï°Ó˚ ≤Ãôyl Óy!àã˛y ã˛y£Ï •° ly!Ó˚ ÏÜ˛°– ï, ï˛#Î˚xM˛°!ê˛ •° í˛z˛õÜ)˛°Óï≈˛# xM˛° ÎáyˆÏl ÙySÈ ôÓ˚y•z •° ≤Ãôyl Ü˛Ù≈Ü˛y[˛– ã˛ï%˛Ì≈ xM˛°!ê˛Ó˚ õyˆÏ¢•z~Ü˛!ê˛ lò# Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈñ ~•z xM˛°!ê˛ Ïï˛ õ¢% õy° ÏlÓ˚ Ü˛yçÜ˛Ù≈ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z ã˛yÓ˚!ê˛ xM˛ Ï° !Ü˛ ôÓ˚ ÏlÓ˚Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl §,!T˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ §•z §¡õˆÏÜ≈˛ ã˛yÓ˚!ê˛ SÈye ò°ˆÏÜ˛•z ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÓˆÏ°y–

3É ~Ü˛!ê˛ fiÌyl#Î õyë˛yày ÏÓ ÎyG ~ÓÇ §áy Ïl Ë˛yÓï˛ §ÓÜ˛yÓ myÓy §yÆy!•Ü˛Ë˛y ÏÓ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ Ú~Ù≤’Î ÏÙrê˛!lí˛zçÛ!ê˛ ˆòá– !Óàï˛ ò%•zÙyˆÏ§ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ §Çáƒy ˛õˆÏí˛¸y– ˆ§áyˆÏl §yï˛!ê˛ §Çáƒy •ˆÏÓ–~ ÏòÓ˚ ˆÌ ÏÜ˛ 25!ê˛ !ÓK˛!Æ ã˛Î˚l Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ !lˆÏ¡¨y=˛ §yÓ˚!î!ê˛ ˛õ)Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚y– å≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏl §yÓ˚!î!ê˛§¡±§yÓ˚î Ü˛ ÏÓ˚yä– ◊!îÜ˛ Ï«˛ Ü˛yçà% Ï°yÓ˚ ≤ÃÜ, !ï˛ §¡õ ÏÜ≈ xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓ˚y–

≤ÃhflÏy!Óï˛ x!ï˛!Ó˚=˛ Ü˛yç


4É ˆï˛yÙyÓ˚ ~°yÜ˛yˆÏï˛ ã˛y°% !Ó!Ë˛ß¨ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ Ü˛yçÜ˛Ù≈ •Î˚ˆÏï˛y ˆï˛yÙyÓ˚ lçˆÏÓ˚ ˛õˆÏí˛¸ˆÏSÈ– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õÓ˚yhflÏy !lÙ≈yî Ü˛Ó˚yñ ˛õ%Ü%˛Ó˚ §ÇflÒyÓ˚ Ü˛Ó˚yñ !Óòƒy°Î˚ Ë˛Ól !lÙ≈yîñ •y§˛õyï˛y° ~ÓÇ xlƒylƒ §Ó˚Ü˛y!Ó˚x!Ê˛§ !lÙ≈yîñ ç° ≤Ã!ï˛ ÏÓ˚yôÜ˛ ÓÑyô ~ÓÇ à!Ó˚Ó ÏòÓ˚ çlƒ Óy!í ¸ !lÙ≈yî •zï˛ƒy!ò Ü˛yçà% Ï°y– ~ôÓ˚ ÏlÓ˚~Ü˛!ê˛ Ü˛Ù≈Ü˛y Ï[˛Ó í z õÓ ~Ü˛!ê˛ §Ùy Ï°yã˛lyÙ)°Ü˛ Ù)°ƒyÎl !Ó Ï õyê≈ ï˛!Ó Ü˛ ÏÓy– Ù)°ƒyÎ ÏlÓ !Ó£ÏÎÓ› Ïï˛Îy ÌyÜ˛ Ïï˛ õy ÏÓ˚ ï˛y •° ÈüüüÈ åÜ˛ä Ü˛yçê˛y Ü˛#Ë˛y ÏÓ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚y • ÏÎ˚!SÈ°ñ åáä Ü˛y ÏçÓ˚ çlƒ ÓÓ˚yjÜ, ï˛xˆÏÌ≈Ó˚ ˛õ!Ó˚Ùyî åàä ÓÓ˚yjÜ,˛ï˛ xˆÏÌ≈ fiÌyl#Î˚ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ xÓòyl Î!ò !Ü˛S%È ÌyˆÏÜ˛ñ åâä Ü˛yˆÏç !lÎ%=˛Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ §Çáƒy ÈüÈ ˛õ%Ó˚%£Ï ~ÓÇ lyÓ˚# í˛zË˛Î˚•zñ å.ä Ùç%!Ó˚Ó˚ •yÓ˚ñ åã˛ä ˙ xM˛ˆÏ° ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ü˛yˆÏçÓ˚≤Ã ÏÎyçl#Îï˛y !Ü˛ ≤ÃÜ, ï˛˛õ Ï«˛•z !SÈ° ~ÓÇ Î ≤ÃÜ˛ Ï“Ó xyGï˛yÎ ~•z Ü˛yç • ÏFSÈ § ≤ÃÜ˛ Ï“Ó Ó) õyÎ ÏîÓÎÌyÌ≈ï˛y §¡õˆÏÜ≈˛ §ÙyˆÏ°yã˛lyÙ)°Ü˛ Ùhs˝Óƒ !°!˛õÓÂô Ü˛ˆÏÓ˚y–

5É §y¡±!ï˛Ü˛Ü˛y Ï°ñ ï% !Ù •Î˚ Ïï˛y °«˛ƒ Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈy Îñ õy•y!í ¸ ~ÓÇ áÓ˚y≤ÃÓî xM˛ Ï° x ÏlÜ˛ fl∫FSÈy Ï§ÓÜ˛§ÇfiÌyG Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl §,!T˛Ó˚ çlƒ !Ó!Ë˛ß¨ õò Ï«˛˛õ !l ÏFSÈ– ï˛yÙÓ˚y Î!ò ï˛yÙy ÏòÓ˚ xM˛ Ï° ~ôÓ˚ ÏlÓ˚ˆÜ˛yl õò Ï«˛˛õ °«˛ Ü˛ ÏÓ˚ Ìy ÏÜ˛yñ ï˛ ÏÓ ~à% Ï°y õÎ≈ ÏÓ«˛î Ü˛ ÏÓ˚y ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!ï˛ ÏÓòl ï˛!Ó˚ Ü˛ ÏÓ˚y–

CHADHA, G.K. and P.P. SAHU, 2002. ‘Post-reform Setbacks in Rural Employment: Issues that

need further scrutiny.’ Economic and Political Weekly, May 25, pp.1998-2026.

DESAI, S and M.B.DAS. 2004. ‘Is Employment Driving India’s Growth Surge’, Economic and

Political Weekly, July 3, pp. 3045-3051.

GHOSE, AJIT K. 1999. ‘Current Issues of Employment Policy in India.’ Economic and Political

Weekly, September 4, pp. 2592-2608.

HIRWAY, INDIRA. 2002. ‘Employment and Unemployment Situation in 1990s: How Good are

NSS Data.’ Economic and Political Weekly, May 25,

pp. 2027-2036.

REFERENCES

!Ó£ÏÎ˚ 1 lÇ !ÓK˛!Æ 2 lÇ !ÓK˛!Æ1. x!Ê˛ˆÏ§Ó˚ lyÙ2. òÆÓ˚ ‡ ˆÜ˛y¡õy!l3. §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ‡ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ‡ˆÎÔÌ í˛zˆÏòƒyà §ÇfiÌy4. ˛õˆÏòÓ˚ lyÙ5. ˆ«˛e ı ≤ÃyÌ!ÙÜ˛‡ Ùyôƒ!ÙÜ˛ ‡ ˆ§ÓyˆÏ«˛e6. ˛õˆÏòÓ˚ §Çáƒy ‡ ¢)lƒ ˛õˆÏòÓ˚ §Çáƒy7. ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ˆÎyàƒï˛y


JACOB, PAUL. 1986. ‘Concept of ‘work’ and estimates of ‘workforce’ — An appraisal of the

treatment of activities relating to non-marketed output,’ Sarvekshana, Vol.IX, No.4,

April.

KULSHRESHTHA, A.C., GULAB SINGH, ALOK KAR and R.L. MISHRA. 2000. ‘Workforce in the

Indian National Accounts Statistics,’ The Journal of Income and Wealth, Vol.22, No.2,

July, pp. 3-39.

PRADHAN, B.K. and M.R.SALUJA. 1996. ‘Labour Statistics in India: A Review.’ Margin, July-

September, Vol.28, Number 4, pp. 319-347.

RATH, NILAKANTHA. 2001. ‘Data on Employment, Unemployment and Education: Where to go

from here?’ Economic and Political Weekly, June 9, pp. 2081-2087.

SUNDARAM, K. 2001. ‘Employment-Unemployment Situation in the Nineties: Some Results

from NSS 55th Round Survey’, Economic and Political Weekly, March 17, pp. 931-940.

SUNDARAM, K. 2001. ‘Employment and Poverty in 1990s: Further Results from NSS 55th

Round Employment-Unemployment Survey, 1999-2000,’ Economic and Political Weekly,

August 11, pp. 3039-3049.

VISARIA, PRAVIN. 1996. ‘Structure of the Indian Workforce, 1961-1994,’ The

Indian Journal of Labour Economics, Vol.39, No.4, pp. 725-740.

Government Reports

Annual Reports, Ministry of Labour, Government of India, Delhi.

Census of India 2011, Primary Census Abstract, Registrar General of Census Operations,

Ministry of Home Affairs, Government of India, Delhi.

Economic Survey, Ministry of Finance, Government of India.

Reports on Employment and Unemployment Situation in India, Ministry of Statistics and

Planning, Government of India.

Websites

www.censusofindia.nic.in

www.mospi.nic.in

˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy

~•z xôƒyÎ˚ ˛õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚ !¢«˛yÌ#≈Ó˚y §«˛Ù •ˆÏÓ ÈüüüÈ

l §yÙy!çÜ˛ ~ÓÇ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ «˛ˆÏe Ë˛yÓ˚ï˛ Ü˛# ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ≤Ãôyl ã˛ƒyˆÏ°ˆÏOÓ˚§¡ø%á#l •ˆÏFSÈ ï˛y Ó%V˛ˆÏï˛–

l xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚ˆÏl õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y §¡õˆÏÜ≈˛ çylˆÏï˛–

l ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ í˛z˛õyòyl !•§yˆÏÓ ¢!=˛Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y Ü˛# ï˛y Ó%V˛ˆÏï˛–

l ¢!=˛ åenergyä ~ÓÇ fl∫yfiÌƒ «˛ˆÏeÓ˚ §Ù§ƒy G ≤Ãï˛ƒy¢yà%ˆÏ°y Ó%V˛ˆÏï˛–

l Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ fl∫yfiÌƒ §ÇÜ ˛yhs˝ õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy §¡∫ˆÏrô Ó%V˛ˆÏï˛–

8


8.1 Ë)˛!ÙÜ˛y

ï%˛!Ù !Ü˛ Ü˛áˆÏly ˆË˛ˆÏÓ ˆòˆÏáSÈñ ˆÜ˛l Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚!Ü˛S%È Óyçƒ !Ü˛S%È !Ü˛S%È «˛ Ïe xlƒylƒ Óy ÏçƒÓ ï%°lyÎ Ë˛y Ï°y≤Ãò¢≈l Ü˛Ó˚ˆÏSÈ⁄ ˆÜ˛l Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˛õyOyÓñ •!Ó˚Î˚yly ~ÓÇ!•Ùyã˛°≤Ã Ïò¢ Ü, !£Ï G í zòƒyl «˛ Ïe í zß!ï˛ °yË˛ Ü˛ ÏÓ ÏSÈ⁄ˆÜ˛l à%çÓyê˛ G Ù•yÓyT … !¢ Ï“Ó !òÜ˛ Ì ÏÜ˛ xlƒ Óy ÏçƒÓï%˛°lyÎ˚ xˆÏlÜ˛ ~!àˆÏÎ˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆÜ˛Ó˚y°yñ ÎyÚˆòÓï˛yÓ˚ !lçfl∫ Ë) !ÙÛ ly ÏÙ çl!≤ÃÎ˚ • ÏÎ˚ í z Ïë˛ ÏSÈñ !¢«˛yñfl∫yfiÌƒ §%Ó«˛y G õÎ/≤Ãîy°# G !l‹Òy¢l ÓƒÓfiÌyÎ § ÏÓ≈yFã˛hflÏ ÏÓ ˛õÔÑ ÏSÈ ÏSÈ ~ÓÇ ºÙî !˛õ˛õy§% ÏòÓ x!ôÜ˛ •y ÏÓ xyÜ, T˛Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈ⁄ Ü˛l Ü˛î≈yê˛ ÏÜ˛Ó˚ ï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛ !¢“!ÓŸª ÏÜ˛ xyÜ, T˛Ü˛Ó˚ ÏSÈ⁄

ÈüüüÈ ~Ó˚ xlƒï˛Ù Ü˛yÓ˚î •° ~•z§Ó Ó˚yçƒà%ˆÏ°yË˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ xlƒylƒ Ó˚yˆÏçƒÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy «˛ˆÏexˆÏlÜ˛ í˛zß¨!ï˛ §yôl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– !Ü˛S%È Ó˚yˆÏçƒÓ˚ ç°ˆÏ§ã˛ÓƒÓfiÌy í˛zß¨ï˛ñ xyÓyÓ˚ xlƒ Ó˚yçƒà%ˆÏ°yÓ˚ ˛õ!Ó˚Ó•îÓƒÓfiÌy í zß¨ï˛ xÌÓy Ó® ÏÓ˚Ó˚ §!ß¨Ü˛ Ïê˛ xÓ!fiÌï˛ •GÎ˚yÎ˚

á%Ó §•ˆÏç•z !lÙ≈yîçyï˛ !¢ˆÏ“Ó˚ çlƒ ÜÑ˛yã˛yÙy° xy•Ó˚îÜ˛Ó˚ Ïï˛ õy ÏÓ˚– Ü˛î≈yê˛ ÏÜ˛Ó˚ ÓƒyAày°%Ó% ¢•Ó˚ x!ôÜ˛ §ÇáƒÜ˛Ó•%çy!ï˛Ü˛ §ÇfiÌyˆÏÜ˛ xyÜ,˛T˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆ˛õˆÏÓ˚ˆÏSÈ Ü˛yÓ˚îˆ§!ê˛ !ÓŸªÙy ÏlÓ˚ Îyày ÏÎyà ÓƒÓfiÌy ≤Ãòyl Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈ– ~•z§Ü˛° Ü˛yë˛y ÏÙyàï˛ §%!Óôy•z ò Ï¢Ó˚ í zß¨!ï˛Ó˚ õ ÏÌ §•yÎ˚Ü˛•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ òˆÏ¢Ó˚ õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy •ˆÏÎ˚ í˛zˆÏë˛ˆÏSÈ– ï˛y•ˆÏ°Ü˛#Ë˛y ÏÓ õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙyàï˛ §%!Óôy í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ õÌ ÏÜ˛ §%àÙÜ˛ˆÏÓ˚⁄

8.2 õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy Ü˛#⁄

!¢“ §ÇÜ ˛yhs˝ ~ÓÇ Ü,˛!£Ïçyï˛ í˛zÍ˛õyòlñ ò¢#Î˚~ÓÇ ˜ÓˆÏò!¢Ü˛ ÓƒÓ§yÓy!îçƒÈüüü È ~•z§Ó ≤Ãôylˆ«˛eà% Ï°yˆÏï˛ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy ~Ü˛!ê˛ §•yÎ˚Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏ§Óy≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– ~•z õ!Ó˚ˆÏ§ÓyÓ˚ xhs˝Ë≈%˛=˛ !Ó£ÏÎ˚à% Ï°y •°ÈüüüÈ Ó˚yhflÏyâyê˛ñ Ó˚° ÓƒÓfiÌyñ §yÙ%!oÜ˛ Ó®Ó˚ñ !ÓÙylÓ®Ó˚ñÓÑyôñ !Óò%ƒÍ í˛ zÍ˛õyòl ˆÜ˛wñ ˜ï˛° G àƒyˆ Ï§Ó˚˛õy•z˛õ°y•zlñ ˆê˛!° ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ §%ÓƒÓfiÌyñ ˆòˆÏ¢Ó˚!Óòƒy°Î˚ G Ù•y!Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚ !¢«˛y ÓƒÓfiÌyñ •y§˛õyï˛y°

§• fl∫yfiÌƒ ÓƒÓfiÌyñ ˛õ!Ó˚FSÈß¨˛õyl#Î˚ çˆÏ°Ó˚ §%!Óôy§• í˛zß¨ï˛fl∫yfiÌƒ!Ó!ôñ ˛õÎ˚/≤Ãîy°# G!l‹Òy¢î ÓƒÓfiÌyñ ÓƒyÇÜ˛ñ !ÓÙy Gxlƒylƒ xy!Ì≈Ü˛ §ÇfiÌy §•xlƒylƒ xy!Ì≈Ü˛ ≤Ã!ï˛¤˛yl§Ù)•–~•z§Ü˛° §%!Óôyà%!°Ó˚ ÙˆÏôƒÜ˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ ˛õîƒ í˛zÍ˛õyòˆÏl G˛õ!Ó˚ Ï§ÓyÓ˚ «˛ Ïe ≤Ãï˛ƒ«˛ ≤ÃË˛yÓ!Óhfl Ï yÓ ˚ Ü˛ˆ ÏÓ ˚– xlƒ!òˆ ÏÜ ˛

!ã˛e 8.1 ı Ó˚yhflÏy •ˆÏFSÈ ≤ÃÓ,!ÂôÓ˚ §yˆÏÌ •yÓ˚yˆÏly ˆÎyà§)e–

ÚÚxyÙy ÏòÓ˚ ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚ x ÏlÜ˛ !Ü˛S%ÈÓ˚ çlƒ xyÙÓ˚y x Ï õ«˛y Ü˛Ó˚ Ïï˛ õy!Ó˚ñ !¢¢% õy ÏÓ˚ ly– ï˛y ÏÜ˛ xyÙÓ˚yÚxyàyÙ#Ü˛y°Û Ó°ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ ly– ï˛yÓ˚ lyÙ •° xyçÛÛ– ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy ~Ùl•z–

ÈüüüÈ Gabrriella Mistral - Chilean Poet

141˛õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy

Óy!Ü˛à%ˆ Ï°y xÌ≈l#!ï˛Ó˚ §yÙy!çÜ˛ ˆ«˛e !lÙ≈yˆ Ïî˛õˆÏÓ˚y«˛Ë˛yˆÏÓ §•yÎ˚Ü˛ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚–

ˆÜ˛í z Ü˛í z õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy ÏÜ˛ ò%!ê˛ Ë˛y Ïà Ë˛yà Ü˛ ÏÓ˚ÈüüüÈ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ G §yÙy!çÜ˛– xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙyÓ˚xhs˝Ë≈% =˛ !Ó£ÏÎ˚à% Ï°yÓ˚ Ù Ïôƒ ¢!=˛ñ õ!Ó˚Ó•î G Îyày ÏÎyàxlƒï˛Ù– xlƒ!òˆÏÜ˛ §yÙy!çÜ˛ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ xhs˝à≈ï˛!Ó£ÏÎ˚à% Ï°yÓ˚ Ù Ïôƒ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ !¢«˛yñ fl∫yfiÌƒ ~ÓÇ Óy§fiÌyl–

í z õÓ˚ !lË≈ Ó˚ Ü˛ ÏÓ˚ñ ÎyÓ˚ Ù Ïôƒ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈxyô%!lÜ˛ Ó˚yhflÏyâyê˛ñ ˆÓ˚°GˆÏÎ˚ ~ÓÇç°˛õˆÏÌ ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ §%!ÓôyÓ˚ÙˆÏï˛y ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyà%ˆÏ°y Îy o%ï˛ GÓ,•Í ÙyeyÎ˚ Ó#ˆÏçÓ˚ ˛õ!Ó˚Ó•îñÜ˛#ê˛ly¢Ü˛ñ Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ §yÓ˚ ~ÓÇÜ,˛!£Ïç í˛zÍ˛õyòl !Ó˛õîˆÏl §y•yÎƒÜ˛ ÏÓ˚– §y¡±!ï˛Ü˛Ü˛y Ï° Ü, !£Ï Ï«˛e ÏÜ˛Ó,•Í ÙyeyÎ˚ í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ çlƒ !ÓÙy~ÓÇ ÓƒyÇ!Ü˛˛Ç §%!Óôyà%ˆÏ°yÓ˚ í˛z˛õÓ˚!lË≈ Ó˚ Ü˛Ó˚ Ïï˛ •Î˚–

˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy ~Ü˛!ê˛ ˆòˆÏ¢Ó˚xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚ˆÏl ò%•z !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ÈüüüÈí˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ í˛z˛õÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ í˛zÍ˛õyòl¢#°ï˛y Óy!í˛¸ˆÏÎ˚ ~ÓÇˆòˆÏ¢Ó˚ çlàˆÏîÓ˚ ç#ÓlÎyeyÓ˚ ÙyˆÏlÓ˚ í˛zß¨Î˚l â!ê˛ˆÏÎ˚–x˛õÎ≈yÆ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy fl∫yˆÏfiÌƒÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ~Ü˛y!ôÜ˛ !ÓÓ˚)˛õ≤ÃË˛yÓ Ê˛ Ï°– õyl#Î ç Ï°Ó §ÓÓÓy• ~ÓÇ õÎ/≤Ãîy°#Óí zßÎ ÏlÓ Ê˛ Ï° Óy ÏàÓ §Ω˛yÓly •…y Ï§Ó §y ÏÌ §y ÏÌ ≤Ãôylç°Óy!•ï˛ Óy ÏàÓ ≤Ã ÏÜ˛y˛õ ÎÙl Ü˛ ÏÙñ ï˛Ù!l §•z§ÙhflÏˆÓ˚yˆÏàÓ˚ ï˛#Ó ï˛yG •…y§ ˛õyÎ˚– x!ôÜ˛v ~ê˛y flõT˛ ˆÎñ˛õyl#Î˚ ç°ñ ˛õÎ˚/≤Ãîy°# ~ÓÇ fl∫yˆÏfiÌƒÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛§%flõT˛ Îyày ÏÎy ÏàÓ õy¢y˛õy!¢ õ!ÓÓ•î ~ÓÇ Îyày ÏÎyà§ÇÜ yhs˝ õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙyÓ à%îÙyl G fl∫yfiÌƒ õ!Ó Ï§Óy ≤Ãy!ÆÓˆ«˛e!ê˛ˆ ÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– !ÓˆÏ¢£Ïï˛ âlÓ§!ï˛ˆ«˛eà% Ï°y Ïï˛ õ!ÓÓ•î §ÇÜ yhs˝ ò)£Ïî ~ÓÇ !lÓy˛õ_y §ÇÜ yhs˝V%Ñ˛!Ü˛Ó˚ ≤ÃË˛yÓ ˆÓ˚yàyÜ ˛yhs˝ •GÎ˚yÓ˚ §Ω˛yÓlyˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–

8.4 Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ xÓfiÌy

!ã˛Ó˚yã˛!Ó˚ï˛Ë˛yˆÏÓ §Ó˚Ü˛yÓ˚•z ˆòˆÏ¢Ó˚ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyí zß¨Î˚ ÏlÓ˚ òy!Î˚cË˛yÓ˚ @˝Ã•î Ü˛ ÏÓ˚ xy§ ÏSÈ– !Ü˛v ~ê˛y °«˛Ü˛Ó˚y ˆàˆÏSÈ ˆÎ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy ˆ«˛ˆÏe §Ó˚Ü˛y!Ó˚ !Ó!lˆÏÎ˚yà

8.3 õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ ≤Ãy§!AàÜ˛ï˛y

˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy •° ~Ùl ~Ü˛!ê˛ §•ˆÏÎyà# ≤Ãîy°#ÎyÓ í z õÓ xyô%!lÜ˛ !¢“!Ë˛!_Ü˛ xÌ≈l#!ï˛Ó ò«˛ Ü˛yÎ≈≤Ãîy°#!lË≈ Ó˚ Ü˛ ÏÓ˚– xyô%!lÜ˛ Ü, !£ÏG Óƒy˛õÜ˛Ë˛y ÏÓ õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙyÓ˚

!ã˛e 8.2 ı !Óòƒy°Î˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy–


ï%˛!Ù ˛õyí˛¸y Óy §!ß¨!•ï˛ xM˛ˆÏ° !Ó!Ë˛ß¨˛õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙyàï˛ §%!Óôy ˆË˛yà Ü˛ ÏÓ˚ ÌyÜ˛ ÏÓ– ï˛y ÏòÓ˚§Óà% Ï°yÓ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y ≤Ã›ï˛ Ü˛ ÏÓy– ï˛yÙyÓ õyí˛y Ïï˛xyÓG x ÏlÜ˛ ôÓ ÏlÓ õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙyÓ xyÓ!¢ƒÜ˛ï˛y ÌyÜ˛ Ïï˛˛õy ÏÓ– ï˛y ÏòÓG ~Ü˛!ê˛ õ,ÌÜ˛ ï˛y!°Ü˛y ≤Ã›ï˛ Ü˛ ÏÓy–


x˛õÎ≈yÆ– Óï≈Ùy Ïl õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙy í zßÎ Ïl Ó§ÓÜ˛y!Ó «˛ Ïe!l Ïç•z ~ÓÇ §ÓÜ˛y!Ó «˛ ÏeÓ §y ÏÌ ÎÔÌ xÇ¢#òy!Ó ÏcÓ!Ë˛!_ Ïï˛ õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy í zß¨Î˚ Ïl à%Ó%c˛õ)î≈ Ë) !ÙÜ˛y !l ÏFSÈ–

xyÙy ÏòÓ˚ ò Ï¢Ó˚ x!ôÜ˛yÇ¢ Ùyl%£Ï @˝ÃyÙ#î «˛ ÏeÓ§Óy§ Ü˛ ÏÓ˚– !ÓŸªÓƒy˛õ# Ü˛y!Ó˚à!Ó˚ x@˝Ãà!ï˛ § Ï_¥G @˝ÃyÙ#îÙ!•°yÓ˚y ~álG ˜çÓ çµy°y!l ˆÎÙl ÈüüüÈ ¢ˆÏ§ÏƒÓ˚xÓ!¢T˛ƒyÇ¢ñ àyÓÓ G çµy°y!lÜ˛yë˛ •zï˛ƒy!ò ÓƒÓ•yÓ Ü˛ ÏÓï˛yˆÏòÓ˚ çµy°y!lÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçlˆÙê˛yÎ˚– ï˛yÓ˚y çµy°y!lñ ç°~ÓÇ xlƒylƒ ˆÙÔ!°Ü˛≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ oÓƒy!ò xy•Ó˚îÜ˛Ó Ïï˛ ò)Óò)Óy Ïhs˝ õy!í˛ òÎ–2001 §yˆÏ°Ó˚ xyòÙ¢%ÙyÓ˚#ˆòáyÎ˚ ˆÎñ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ @˝ÃyÙ#î~°yÜ˛yÓ ˚ 56 ¢ï˛yÇ¢˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚ !Óò%ƒˆÏï˛Ó˚ ÓƒÓfiÌyÓ˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ 43 ¢ï˛yÇ¢˛õ!Ó˚Óy ÏÓ˚ ~á Ïly Ü˛ ÏÓ˚y!§lÓƒÓ•,ï˛ •ˆÏFSÈ– ≤ÃyÎ˚ 90

¢ï˛yÇ¢ @ÃyÙ#î õ!ÓÓyÓ ÓyßyÓ

Ü˛y Ïç ˜çÓ çµy°y!l ÓƒÓ•yÓ˚Ü˛ ÏÓ– Ùye 24 ¢ï˛yÇ¢ @˝ÃyÙ#î˛õ!ÓÓyÓ•z l° myÓy §ÓÓÓy•Ü yÓ#˛õyl#Î˚ çˆÏ°Ó˚ §%ˆÏÎyà ˆË˛yàÜ˛Ó ÏSÈ– ≤ÃyÎ 76 ¢ï˛yÇ¢ çlàîÜ) Îyñ ç°yôyÓñ õ%Ü% Óñ •…òñ lò#ñáy° •zï˛ƒy!ò í˛zß√%=˛ çˆÏ°Ó˚í zÍ§ ÏÜ˛ ˛õyl#Î˚ ç Ï°Ó˚ í zÍ§!•§y ÏÓ ÓƒÓ•yÓ Ü˛Ó ÏSÈ– @˝ÃyÙ#î~°yÜ˛yÓ˚ Ùye 20 ¢ï˛yÇ¢

ˆ°yÜ˛•z fl∫yfiÌƒ!Ó!ô§¡øï˛ í zßï˛ ¢Ôã˛y° ÏÎÓ §%!Óôy õy ÏFSÈ–

§yÓ˚!î 8.1 °«˛ Ü˛ ÏÓ˚yñ ˆÎáy Ïl xlƒylƒ !Ü˛S%ÈˆòˆÏ¢Ó˚ §ˆÏAà Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !Ü˛S%È ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyàï˛ xÓfiÌyÓ˚˛ï%˛°ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Î!òG §Ü˛ˆÏ°•z xÓàï˛ ˆÎ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy•z í zß¨ ÏlÓ˚ Ù)° !Ë˛!_ ï˛Ìy!˛õ Ë˛yÓ˚ï˛ ~álG~•z !Ó£Ï ÏÎ˚ x ÏlÜ˛ !˛õ!SÈ ÏÎ˚ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ– Ë˛yÓ˚ï˛ ï˛yÓ˚ ÈGDPüÈÓÙye 34 ¢ï˛yÇ¢ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyˆÏï˛ !Ó!lˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚ˆÏSÈ Îy!ã˛l ~ÓÇ •z Ï®y Ïl!¢Î˚yÓ˚ ï% °lyÎ˚ á%Ó•z làîƒ–

!ã˛e 8.3 ı ÓÑyô / í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ Ù!®Ó˚–

!ã˛e 8.4 ı ˛õyÜ˛y Óy!í˛¸§• !lÓ˚y˛õò ˛õyl#Î˚ ç° ı ~álG ~Ü˛!ê˛ fl∫≤¿–


!Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛ xÌ≈l#!ï˛!Óò‰ xl%Ùyl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl Î~ál Ì ÏÜ˛ xyàyÙ# Ü˛ ÏÎÜ˛ ò¢ ÏÜ˛Ó Ù Ïôƒ•z Ë˛yÓï˛ !Ó ÏŸªÓï, ï˛#Î˚ Ó,•_Ù xÌ≈l#!ï˛ !•§y ÏÓ õ!Ó˚à!îï˛ • ÏÓ– ~•zçlƒË˛yÓ˚ï˛ˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ó!lˆÏÎ˚yà Óyí˛¸yˆÏï˛

• ÏÓ– ÎÈüÈ Ü˛y Ïly ò Ï¢ Îál xyÎ˚ Óyí ¸ Ïï˛ ¢%Ó% Ü˛ ÏÓ˚ ï˛ál˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ àë˛ˆÏlÓ˚ ã˛y!•òyÓ˚G à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˛õ!Ó˚Óï≈˛lxy§ˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚– fl∫“ xyÎ˚ §¡õß¨ ˆò¢à%ˆÏ°yÓ˚ ˆ«˛ˆÏeç°ˆÏ§ã˛ñ ˛õ!Ó˚Ó•î ~ÓÇ !Óò%ƒÍÈüüüÈ ~•z§Ó ˆÙÔ!°Ü˛˛õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙyà% Ï°y•z x!ôÜ˛ à%Ó%c˛õ)î≈– Îál xÌ≈ ÓƒÓfiÌyí˛zß¨ï˛ •ˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ˆÙÔ!°Ü˛ ˆË˛yˆÏàÓ˚ã˛y!•òyà%ˆÏ°y õ!Ó˚˛õ)î≈ •ˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛ál ÌˆÏÜ˛•z xÌ≈ÓƒÓfiÌyÎ˚ Ü, !£ÏÓ˚ xÓòyl Ü˛Ù Ïï˛ ¢%Ó% Ü˛ ÏÓ˚ ~ÓÇ §Óy Ï«˛e§ÇÜ yhs˝ õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy àë˛l xyÓ¢ƒÜ˛ • ÏÎ˚ õ Ïí ¸– ~ çlƒ•zí zFã˛ xyÎ §¡õß ò¢à% Ï°y Ïï˛ !Óò%ƒÍ ~ÓÇ ê˛!° ÏÎyày ÏÎyà§ÇÜ yhs˝ õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙyà% Ï°yÓ˚ à%Ó%c x!ôÜ˛–

xï˛~Óñ õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙyÓ˚ í zß¨Î˚l ~ÓÇ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛í zß¨Î˚l •yï˛ ôÓ˚yô!Ó˚ Ü˛ ÏÓ˚ ã˛ Ï°– ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ §#Ùy õÎ≈hs˝ç°ˆÏ§ˆÏã˛Ó˚ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ §%!Óôy ~ÓÇ ~Ó˚ ˛õÎ≈yÆ !ÓhflÏyˆÏÓ˚Ó˚í˛z˛õÓ˚ Ü, !£Ï !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– !¢ˆÏ“Ó˚ x@˝Ãà!ï˛ñ ¢!=˛ G !Óò%ƒÍí zÍ˛õyòlñ õ!ÓÓ•î ~ÓÇ Îyày ÏÎy ÏàÓ í z õÓ !lË≈ Ó Ü˛ ÏÓ–flõT˛ï˛•zñ Î!ò õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ í˛zß¨Î˚ˆÏl à%Ó˚%c xyˆÏÓ˚y˛õ lyÜ˛Ó˚y •Î˚ ï˛y• Ï° ï˛y xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ í zß¨Î˚ Ïl !ÓÓ˚yê˛ Óyôy • ÏÎ˚òÑyí˛¸yˆÏÓ– ~•z xôƒyˆÏÎ˚ ¢%ô%Ùye ò%ÈüÈôÓ˚ˆÏlÓ˚ õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚


Ø Îál ï%˛!Ù §ÇÓyò˛õe ˛õí˛¸ ï˛ál ï%˛!Ù Ë˛yÓ˚ï˛!lÙ≈yîñ !ÓˆÏ¢£Ï ≤ÃˆÏÎ˚yçl!Ë˛!_Ü˛ Óy•l åSpecial

Purpose Vehicle, SPVäñ !Ó Ï¢£Ï xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ˆ«˛eñ !lÙ≈yî õ!Ó˚ã˛y°l •hflÏyhs˝Ó˚ åBuild operate

Transfer, BOTäñ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ Èü È ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ÈÈxÇ¢#òy!Ó˚cÈüüüÈ •zï˛ƒy!ò ¢∑à%ˆÏ°y ˛õˆÏí˛¸SÈ– ~Ü˛!ê˛ˆfl;˛õÓ%Ü˛ åScrapbookäÈüÈ~ ~•z §ÇÜ ˛yhs˝ ¢∑Î%=˛§ÇÓyòà%ˆÏ°y !°!˛õÓÂô Ü˛ˆÏÓ˚y– ~•z ¢∑à%ˆÏ°y˛õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙyÓ˚ §y ÏÌ !Ü˛Ë˛y ÏÓ §¡õÜ≈ Î%=˛⁄

Ø ~•z xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢ˆÏ£Ï ≤Ãò_ í˛zˆÏÕ‘á ˆÌˆÏÜ˛xyÓ˚G xlƒylƒ õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙyÓ˚ !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã•Ü˛ ÏÓ˚y–

§yÓ˚!î 8.1

Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ xlƒylƒ òˆÏ¢Ó˚ !Ü˛S%È õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyˆò¢ GDP ÈüÈÓ ¢ï˛yÇ¢ !•§y ÏÓ §%Ó˚!«˛ï˛ ˛õyl#Î˚ í˛zß¨ï˛ ˆ¢Ôã˛ ÓƒÓfiÌy ˆÙyÓy•z° ÓƒÓ•yÓ˚Ü˛yÓ˚# !Óò%ƒÍ í zÍ˛õyòl

˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyˆÏï˛ çˆÏ°Ó˚ í˛zÍ§ ≤Ãy!Æ ≤Ãy!Æ (%) (2015) 100 ˆ°yÜ˛ (2015) å≤Ã!ï â^êyÎ !Ó!°Îlä!Ó!lˆÏÎ˚yà (2014)* (2015) !Ü˛ Ï°yGÎyê˛ (2016)

!ã˛l 46 96 77 93 6015

•ÇÜ˛Ç 24 92 100 229 39

Ë˛yÓï˛ 34 94 40 79 1423

ò!«˛î ˆÜ˛y!Ó˚Î˚y 29 98 100 119 549

˛˛õy!Ü˛hflÏyl 15 91 64 70 105**

!§Aày˛õ%Ó˚ 29 100 100 146 49**

•zˆÏ®yˆÏl!¢Î˚y 35 87 61 132 249

í˛zÍ§ ı !ÓŸª í˛zß¨Î˚l §)ã˛Ü˛ 2017 !ÓŸªÓƒyÇˆÏÜ˛Ó˚ GˆÏÎ˚Ó§y•zê˛ www.worldbank.org. (2014 §yˆÏ°Ó˚ ï˛Ìƒyl%§yˆÏÓ˚ä fiÌ)° Ù)°ôlàë˛ˆÏlÓ˚ ï˛Ìƒà%!° ˆòˆÏáyó https://yearbook.enerdate.net.


í˛z˛õÓ˚ xyˆÏ°yÜ˛˛õyï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÓñˆ§à%ˆÏ°y •° ¢!=˛ ~ÓÇ fl∫yfiÌƒ§¡õ!Ü≈ ï˛–

8.5 ¢!=˛

xyÙyˆ ÏòÓ˚ ˆÜ˛l ¢!=˛Ó˚≤ÃˆÏÎ˚yçl⁄ ˆÜ˛yl‰ ˆÜ˛yl‰ Ó˚)ˆÏ˛õ ~!ê˛˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚⁄ ~Ü˛!ê˛ Ó˚y ÏT …Ó˚ í zß¨Î˚l≤Ã!Ü Î˚yÎ˚ ¢!=˛ ~Ü˛!ê˛ à%Ó%c˛õ)î≈ fiÌylx!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ xyˆÏSÈ– !¢“ˆÏ«˛ˆÏeÓ˚çlƒ ~ê˛y xï˛ƒyÓ¢ƒÜ˛– Óï≈Ùy Ïl ~ê˛yÓ,•Í ÙyeyÎ˚ Ü,˛!£Ï ~ÓÇ ï˛Í§ÇÜ ˛yhs˝ˆ«˛e ÎÙl í zÍ˛õyòl ~ÓÇ õ!ÓÓ•îñ§yÓñ Ü˛#ê˛ly¢Ü˛ Å£Ïô ~ÓÇ Ê˛y ÏÙ≈ ÓƒÓ•,ï˛ Îsf õy!ï˛Ó «˛ ÏeÜ˛y Ïç °y Ïà– Óy!í˛â ÏÓ ~ê˛y Óyßyñ xy Ï°yÜ˛ ~ÓÇ í z_y Ï õÓˆ«˛ Ïe ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚– ï% !Ù Ü˛# ~Ùl Ü˛y Ïly oÓƒ í zÍ˛õyòlG õ!Ó˚ Ï§ÓyÓ˚ Ü˛Ìy Ë˛yÓ Ïï˛ õy ÏÓ˚y Îáy Ïl ¢!=˛Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ˆl•z⁄

¢!=˛Ó˚ í˛zÍ§§Ù)• Èı¢!=˛Ó˚ Óy!î!çƒÜ˛ ~ÓÇ xÓy!î!çƒÜ˛ í zÍ§ xy ÏSÈ–

Óy!î!çƒÜ˛ í˛zÍˆÏ§Ó˚ ÙˆÏôƒ xhs˝Ë≈%˛=˛ •° Ü˛Î˚°yñ ˛õˆÏê˛∆y°~ÓÇ !Óò%ƒÍ– ˆÎˆÏ•ï%˛ ~à%ˆ Ï°y Ü ˛Î˚ Èü È!ÓÜ ˛Î˚ •Î˚–xÓy!î!çƒÜ˛ ¢!=˛Ó˚ í˛zÍ§à%ˆÏ°y •° ÈüüüÈ çµy°y!l Ü˛yë˛ñ

Ü,˛!£Ï Óç≈ƒñ ¢%Ü˛ˆÏly ˆàyÓÓ˚ Óy âÑ%ˆÏê˛•zï˛ƒy!ò– ˆÎˆÏ•ï%˛ ~ˆÏòÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ˆÏï˛Óy ÓlçAàˆÏ° ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚ ï˛y•z~ˆÏòÓ˚ xÓy!î!çƒÜ˛ ¢!=˛Ó˚ í˛zÍ§Ó°y •Î˚–

ˆÎáyˆÏl Óy!î!çƒÜ˛ ¢!=˛Ó˚í˛zÍ§à%ˆÏ°y åç°!Óò%ƒÍ Óƒ!ï˛ï˛ä«˛Î¢#° §áy Ïl xÓy!î!çƒÜ˛ ¢!=˛Óí zÍ§à% Ï°y lÓ#Ü˛Óî ÏÎyàƒ– Ë˛yÓ Ïï˛Ó60 ¢ï˛yÇˆÏ¢e x!ôÜ˛ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚˜òl!®l Ó˚yß¨y G í˛z_yˆÏ˛õÓ˚ çlƒ~álG !ã˛Óyã˛!Óï˛ ¢!=˛Ó í zÍ§à% Ï°yÓí z õÓ˚ !lË≈ Ó˚¢#°–

!ã˛e 8.6 ı @˝ÃyÙ#î ˛õ!Ó˚Ó•ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏe àÓ˚%Ó˚ ày!í˛¸ ~álG ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y

˛õy°l Ü˛Ó˚ ÏSÈ–

!ã˛e 8.5 ı çµy°y!lÜ˛yë˛ ¢!=˛Ó˚ ≤Ãôyl í˛zÍ§ –


x≤Ãã˛!°ï˛ ¢!=˛Ó˚ í˛zÍ§ ı¢!=˛Ó˚ Óy!î!çƒÜ˛ ~ÓÇ xÓy!î!çƒÜ˛

í zË˛Î í zÍ§à%!° ~Ü˛ Ïe ≤Ãã˛!°ï˛ ¢!=˛Ó í zÍ§ly ÏÙ õ!Ó!ã˛ï˛– ~SÈyí˛yG ¢!=˛Ó xyÓG !ï˛l!ê˛í˛zÍ§ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÈüüüÈ ˆ§ÔÓ˚¢!=˛ñ ÓyÎ˚%¢!=˛ ~ÓÇˆçyÎ˚yÓ˚ÈüÈËÑ˛yê˛y ˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃyÆ ¢!=˛ åtidal

powerä Îy ÏòÓ˚ §yôyÓ˚îï˛ x≤Ãã˛!°ï˛ ¢!=˛Ó˚í˛zÍ§ ÓˆÏ°– @˝Ã#‹ø≤Ãôyl ò¢ •GÎ˚yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏîË˛yÓ˚ˆÏï˛ ~•z !ï˛lôÓ˚ˆÏlÓ˚ ¢!=˛ í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ˆ«˛ˆÏe §#Ùy•#l §Ω˛yÓly xyˆÏSÈ– Î!ò !Ü˛S%ÈÎÌyÌ≈ ÓƒÎ˚ §Ç ÏÜ˛yã˛lÙ)°Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# Ü˛Ô¢°ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ñ Îy §•ç°Ë˛ƒ– ~Ùl!Ü˛ xyÓ˚G §hflÏyˆÜ˛Ô¢° !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛Ó˚y ÎˆÏï˛ õyˆÏÓ˚– Óy!î!çƒÜ˛ ¢!=˛Ó˚ Ë˛yˆÏàÓ˚ ôÓ˚l Èı

Ë˛yÓ Ïï˛ Ùyê˛ ÓƒÓ•,ï˛ ¢!=˛Ó 74 ¢ï˛yÇ¢ Óy!î!çƒÜ˛¢!=˛Ó˚ myÓ˚y ˛õ)Ó˚î Ü˛Ó˚y •Î˚– ~Ó˚ÙˆÏôƒ Ó,•Í xÇ¢ xyˆÏ§Ü˛Î°y Ì ÏÜ˛ å54 ¢ï˛yÇ¢äñ 32 ¢ï˛yÇ¢ xy Ï§ ï˛° Ì ÏÜ˛ñ10 ¢ï˛yÇ¢ xy ÏSÈ ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛ àƒy§ Ì ÏÜ˛ñ ~ÓÇ 2 ¢ï˛yÇ¢xy Ï§ ç°¢!=˛ Ì ÏÜ˛– xÓy!î!çƒÜ˛ ¢!=˛Ó˚ í zÍ Ï§Ó˚ Ù ÏôƒÓ˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ çµy°y!l Ü˛yë˛ñ àÓ˚%Ó˚ ˆàyÓÓ˚ ~ÓÇ Ü,˛!£Ïçyï˛ Óç≈ƒÎy Ùyê˛ ÓƒÓ•,ï˛ ¢!=˛Ó˚ 26 ¢ï˛yÇ Ï¢Ó˚G Ó!¢– Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚¢!=˛ Ï«˛ ÏeÓ˚ ~Ü˛!ê˛ à%Ó%c˛õ)î≈ !Ó Ï¢£c •° x˛õ!Ó˚ Ï¢y!ôï˛ˆï˛° ~ÓÇ ˆ˛õˆÏê˛∆y!°Î˚yÙçyï˛ oˆÏÓƒÓ˚ xyÙòy!lÓ˚ í˛z˛õÓ˚!lË≈˛Ó˚¢#°ï˛yñ Îy !lÜ˛ê˛ Ë˛!Ó£ÏƒˆÏï˛ á%Ó•z o%ï˛ •yˆÏÓ˚ Ó,!Âô˛õyˆ ÏÓ ~ÓÇ ~ê˛y xÌ≈l#!ï˛Ó˚ §yˆ ÏÌ àË˛#Ó˚Ë˛yˆ ÏÓ§¡õÜ≈˛Î%=˛–

8.2 §yÓ!î Ïï˛ Óy!î!çƒÜ˛ ¢!=˛Ó Ë˛y ÏàÓ «˛eàï˛Órê˛l òáy Ïly • ÏÎ˚ ÏSÈ– 1953-54 §y Ï° õ!Ó˚Ó•î «˛e!SÈ° Ó!î!çƒÜ˛ ¢!=˛Ó˚ §Ó≈Ó,•Í í z õ ÏË˛y=˛y– !Ü˛v õÓ˚Óï≈ #§Ù ÏÎ˚ õ!Ó˚Ó•î «˛ Ïe ¢!=˛ ÓƒÓ•y ÏÓ˚Ó˚ õ!Ó˚Ùyî Ü Ùyàï˛Ü˛Ù Ïï˛ ¢%Ó% Ü˛ ÏÓñ xlƒ!ò ÏÜ˛ õ!ÓÓyÓñ Ü, !£Ï ~ÓÇ !¢“ Ï«˛ Ïe¢!=˛ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚Ùyî Óyí˛¸ˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚– §ÙhflÏÓy!î!çƒÜ˛ ¢!=˛ Ë˛y ÏàÓ «˛ Ïe ï˛° ~ÓÇ àƒy Ï§Ó xÓòyl!ã˛e 8.7 ı ÓyÎ˚%Ü˛° ı ¢!=˛ í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ xlƒ ~Ü˛!ê˛ í˛zÍ§ –

!ã˛e 8.8 ı ˆ§ÔÓ˚¢!=˛Ó˚ Ó,•Í §Ω˛yÓly Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–


§Ó≈y!ôÜ˛– xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ o%ï˛•yˆÏÓ˚ Ó,!ÂôÓ˚ §yˆÏÌ§yˆÏÌ ¢!=˛ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ õ!Ó˚ÙyîG o%ï˛ Ó,!Âô õyˆÏFSÈ–

¢!=˛‡!Óò%ƒÍ ¢!=˛ ı

¢!=˛Ó í zÍ§à% Ï°yÓ Ù Ïôƒ Î!ê˛ § ÏÓ≈yFã˛ ò,¢ƒÙyl §!ê˛•° !Óò%ƒÍ ¢!=˛ñ Îy xyô%!lÜ˛ §Ë˛ƒï˛yÎ x@˝Ãà!ï˛Ó § ÏAàxAàyx!AàË˛y ÏÓ ç!í˛ï˛– ~ê˛y ˛õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙy ˆ«˛ ÏeÓ ~Ü˛à%Ó˚%c˛õ)î≈ í˛z˛õyòyl Îy ˆÎˆÏÜ˛ylG ˆòˆÏ¢Ó˚ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛í zßÎl ÏÜ˛ !lô≈yÓî Ü˛ ÏÓ– §yôyÓîË˛y ÏÓ GDP Ó,!ÂôÓ •y ÏÓÓï%°lyÎ ¢!=˛Ó ã˛y!•òy Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ x!ôÜ˛ •Î– §Ù#«˛y Ì ÏÜ˛

çyly ÎyÎ ˆÎñ ≤Ã!ï˛ ÓSÈ ÏÓ GDP Ó,!ÂôÓ •yÓ 8 ¢ï˛yÇ¢xç≈l Ü˛Ó Ïï˛ • Ï° ¢!=˛Ó çyàyl ÓyÍ§!ÓÜ˛ 12 ¢ï˛yÇ¢•y ÏÓÓ Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈ •GÎy xyÓ¢ƒÜ˛–

2016 §yˆÏ°ñ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ˆÙyê˛ !Óò%ƒÍ í˛zÍ˛õyòl«˛Ùï˛yÓ˚ 67 ¢ï˛yÇ¢ ~ˆÏ§!SÈ° ï˛y˛õ#Î˚ í˛zÍ§ ˆÌˆÏÜ˛–xlƒ!òˆÏÜ˛ñ ç°!Óò%ƒÍ ~ÓÇ ˛õyÓ˚Ùyî!ÓÜ˛ ¢!=˛ ˆÌˆÏÜ˛xy§ï˛ ÎÌyÜ ˛ˆÏÙ 14 ¢ï˛yÇ¢ ~ÓÇ 2 ¢ï˛yÇ¢ – Ë˛yÓ˚ï˛§Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ¢!=˛ §ÇÜ ˛yhs˝ l#!ï˛ñ ç° ~ÓÇ ÓyÎ˚% ~•z ò%!ê˛¢!=˛Ó˚ í zÍ§ ÏÜ˛ í zÍ§y!•ï˛ Ü˛ ÏÓ˚ Î Ï•ï% ~Ó˚y ç#ÓyŸ¬àï˛

çµy°y!lÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#° lÎ˚~ÓÇ Ü˛yÓ≈l !là≈Ùl ˛õ!Ó˚•yÓ˚Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛Ìy!˛õGñ ~•z ò%•z í˛zÍ§ˆÌˆÏÜ˛ o%ï˛•yˆÏÓ˚ !Óò%ƒÍ í˛zÍ˛õyòlxy¢yl%Ó˚)˛õ •Î˚!l–

xyî!ÓÜ˛ ¢!=˛ •° !Óò%ƒÍ¢!=˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ í˛zÍ§ ÎyÓ˚xÌ≈˜ Ïl!ï˛Ü˛ §%!Óôy Ó˚ˆ ÏÎ˚ˆ ÏSÈ–Óï≈ Ùy Ïlñ õyÓ˚Ùyî!ÓÜ˛ ¢!=˛ Ùyê˛¢!=˛ ˆË˛yˆ ÏàÓ˚ ˆÜ˛Ó°Ùye 2

¢ï˛yÇ¢ Îáy Ïl !Ó ÏŸª ~Ó àí˛Ùyl

§yÓ˚!î 8.2

Óy!î!çƒÜ˛ ¢!=˛Ó˚ «˛eàï˛ Ë˛yˆÏàÓ˚ ≤ÃÓîï˛y å¢ï˛yÇˆÏ¢äˆ«˛e 1953-54 1970-71 1990-91 2014-15

˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ 10 12 12 23

Ü,˛!£Ï 01 03 08 18

!¢“ 40 50 45 44

˛õ!Ó˚Ó•î 44 28 22 2

xlƒylƒ 5 07 13 13

ˆÙyê˛ 100 100 100 100

ã˛yê≈˛ 8.1 ı Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ !Óò%ƒÍ í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ í˛zÍ§ñ 2016

ï˛y˛õ!Óò%ƒÍ

ç°!Óò%ƒÍ

˛õyÓ˚Ùyî!ÓÜ˛

lï%˛l ~ÓÇ

˛õ%î/l!ÓÜ˛Ó˚îˆÏÎyàƒ ¢!=˛–

í zÍ§ ı lÓÙ ˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!Ó˚Ü˛“ly VOL-II xôƒyÎ 6ñ ˛õ!ÓÜ˛“ly Ü˛!Ù¢lñ Ë˛yÓï˛ §ÓÜ˛yÓñ !lí z!ò!Õ‘ ~u˛ ~ly!ç≈ fiê˛ƒy!ê˛§!ê˛:-2016ñ ˆÜ˛w#Î˚ ˛õ!Ó˚§Çáƒyl Ü˛yÎ≈y°Î˚ñ ˛õ!Ó˚§Çáƒyl §ÇÜ yhs˝ ÙsfÜ˛ ~ÓÇ ≤ÃÜ˛“ Ó) õyÎ˚î !ÓË˛yàñ Ë˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚–


•° 13 ¢ï˛yÇ¢– ~ê˛y Óy!Ü˛ !ÓˆÏŸªÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ xˆÏlÜ˛Ü˛Ù– §çlƒ !Ü˛S%È !Ü˛S%È !ÓˆÏ¢£ÏK˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛ !Óò%ƒÍ ¢!=˛í˛zÍ˛õyòˆÏl xyî!ÓÜ˛ å˛õyÓ˚Ùyî!ÓÜ˛ä í˛zÍˆÏ§Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚x!ôÜ˛ Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛ñ xlƒ!òˆÏÜ˛ !Ü˛S%È !Ü˛S%È !ÓˆÏ¢£ÏK˛˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ ~ÓÇ !fiÌ!ï˛¢#° í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛~•z !Ó£ÏˆÏÎ˚ xy˛õ!_ çy!lˆÏÎ˚ˆÏSÈl– ï%˛!Ù Ü˛# ÙˆÏl Ü˛ ÏÓ˚y⁄

!Óò%ƒÍ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ !Ü˛S%È ã˛ƒyˆÏ°O ı!Ó!Ë˛ß¨ !Óò%ƒÍ í˛zÍ˛õyòlˆÏÜ˛w myÓ˚y í˛zÍ˛õy!òï˛

!Óò%ƒ Ïï˛Ó §¡õ)î≈ xÇ¢ ã) í˛yhs˝ ˆË˛y=˛y ÏòÓ myÓy ˆË˛yà Ü˛Óy•Î lyñ ~Ó ~Ü˛ê˛y xÇ¢ !Óò%ƒÍ Ü˛ ÏwÓ !lçfl∫ xyl%£Ï!AàÜ˛Ü˛y Ïç ÓƒÓ•,ï˛ •Î– x˛õÓ ~Ü˛!ê˛ xÇ¢ !Óò%ƒÍ ≤ÃÓ ÏîÓ §ÙÎlT˛ •Î– !Óò%ƒ Ïï˛Ó Óy!Ü˛ xÇ¢ Îy xyÙÓy âÓÓy!í˛ñ x!Ê˛§~ÓÇ Ü˛°Ü˛yÓáylyÎ ˛õ ÏÎ Ìy!Ü˛ ï˛y • ÏFSÈ !lê˛ ≤Ãy!Æ–

Óï≈Ùy Ïl Ë˛yÓ Ïï˛Ó !Óò%ƒÍ Ï«˛e Î §ÙhflÏ ã˛ƒy Ï° ÏOÓ§¡ø%á#l •ˆÏFSÈ ï˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ •° /

åÜ˛ä Ë˛yÓ Ïï˛Ó Óï≈ Ùyl !Óò%ƒÍ í zÍ˛õyò ÏlÓ õ!ÓÙyîÓyÍ§!Ó˚Ü˛ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤ÃÓ,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ 7-8 ¢ï˛yÇ¢ ÓçyÎ˚ÓyáyÓ «˛ Ïe õÎ≈yÆ lÎ– !Óò%ƒ Ïï˛Ó ã˛y!•òyÓ Ü Ùyàï˛ Ó,!ÂôÓ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y ˆÙê˛yˆÏï˛ •ˆÏ° Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ Óy!î!çƒÜ˛ ¢!=˛Ó˚ˆÎyàyl ≤ÃyÎ˚ 7 ¢ï˛yÇ¢ •y ÏÓ˚ Ó,!Âô Ü˛Ó˚ Ïï˛ • ÏÓ– Óï≈ Ùy ÏlË˛yÓ˚ï˛ ≤Ã!ï˛ÓSÈÓ˚ Ùye 20,000 ÙàyGÎ˚yê˛ lï% l «˛Ùï˛yÎ%=˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏSÈ– í˛z˛õÓ˚v ˆÎ §ÙhflÏ !Óò%ƒÍ í˛zÍ˛õyòlˆÜ˛wà%ˆÏ°y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛yˆÏòÓ˚ «˛Ùï˛yÓ˚G õ)î≈ ÓƒÓ•yÓ˚ •ˆÏFSÈlyñ Ü˛yÓ˚î !Óò%ƒÍ í˛zÍ˛õyòlˆÏÜ˛wà%ˆÏ°y §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ • ÏFSÈ ly–

åáä Óyçƒ !Óò%ƒÍ õ£Ï≈òà% Ï°y !Óò%ƒÍ Órê˛ ÏlÓ «˛ Ïe


Ø xlƒylƒ ¢!=˛Ó˚ í˛zÍ§à%ˆÏ°yÓ˚ ÙˆÏôƒñ ï%˛!Ù!Ü˛ °«˛ƒ Ü˛Ó˚SÈ Î õyÓ˚Ùyî!ÓÜ˛ ¢!=˛ Ì ÏÜ˛≤ÃyÆ !Óò%ƒ Ïï˛Ó˚ xÇ¢ á%Ó•z §yÙylƒ– Ü˛l⁄

Ø ˆ§ÔÓ˚¢!=˛ñ ÓyÎ˚%¢!=˛ ~ÓÇ ˆçyÎ˚yÓ˚Ë˛yê˛yˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃyÆ ¢!=˛à%!°•z !lÜ˛ê˛ Ë˛!Ó£ÏƒˆÏï˛¢!=˛Ó˚ í˛ zÍ§ •ˆÏÎ˚ òÑyí˛ ¸yˆ ÏÓ– ï˛yˆÏòÓ˚ï%˛°lyÙ)°Ü˛ §%!Óôy G x§%!Óôyà% Ï°y Ü˛#Ü˛#⁄ ˆï˛yÙyÓ˚ ˆ◊!îˆÏï˛ ï%˛!Ù ï˛y !lˆÏÎ˚xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ ÏÓ˚y–

Óy: 8.1 ı ~Ü˛!ê˛ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ó˚ã˛ly

˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ÓyrôÓ Ó˚)ˆÏ˛õ ÌyˆÏl ¢•ˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ lï%˛l ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ SÈ!Ó ˆòáy ÎyˆÏFSÈ– ˆ§ÔÓ˚¢!=˛ñ ÎyˆÏÜ˛ xyˆÏà§%ò)ˆÏÓ˚Ó˚ ôyÓ˚îy ÙˆÏl Ü˛Ó˚y •ï˛ ÎyˆÏÜ˛ Ü˛yˆÏç °yàyˆÏlyÓ˚ «˛ˆÏe x§Ω˛Ó Ë˛yÓy •ï˛ñ Óï≈˛ÙyˆÏl Ó,•Í ÙyeyÎ˚ ÓƒÓ•,ï˛•ˆÏFSÈñ Îy ˆÌˆÏÜ˛ ÓyhflÏ!ÓÜ˛ °yË˛ •ˆÏFSÈ ~ÓÇ ~Ó˚ Ê˛ˆÏ° ÓƒÎ˚ §ÇˆÏÜ˛yã˛ˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ¢!=˛Ó˚G §M˛Î˚ •ˆÏFSÈ–ˆ§ÔÓ˚¢!=˛ˆÏÜ˛ ç° àÓ˚Ù Ü˛Ó˚ˆÏï˛ñ ê˛∆y!Ê˛Ü˛ °y•zê˛ ≤ÃIµ°ˆÏl ~ÓÇ !ÓK˛y˛õl ˆ•y!í≈˛ÇüÈ~Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y•ˆÏFSÈ– §ÔÓ˚¢!=˛Ó˚ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ «˛ˆÏe ÌyˆÏl ˛õÔÓ˚!làÙ x@˝Ãî# fiÌyl òá° Ü˛ˆÏÓ˚ !lˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ¢•ˆÏÓ˚Ó˚§Ü˛° lÓ!l!Ù≈ï˛ xRy!°Ü˛yÎ˚ ç° àÓ˚Ù Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛ˆÏe §ÔÓ˚¢!=˛Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yàˆÏÜ˛ x!lÓyÎ≈ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ Îy Ú~Ü˛!ê˛˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ó˚ã˛lyÛ ¢#£Ï≈Ü˛ñ 1 xyàfiê˛ 2005ÈÈüüüÈ Ü˛°yˆÏÙ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–Ø ï%˛!Ù !Ü˛ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ x≤Ãã˛!°ï˛ ¢!=˛Ó˚ xyÓ˚G Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe xlƒ ˆÜ˛y Ïly í˛zòy•Ó˚î !òˆÏï˛˛õyˆÏÓ˚y⁄


500 !Ó!°Î˚ˆÏlÓ˚ x!ôÜ˛ «˛!ï˛Ó˚ §¡ø%á#l •ˆÏFSÈ– ~Ó˚Ü˛yÓ˚îà% Ï°yÓ˚ Ù Ïôƒ xlƒï˛Ù •° ≤ÃÓ˚î G Ó ˝ê˛ ÏlÓ˚ «˛ Ïe«˛!ï˛ñ !Óò%ƒ Ïï˛Ó §!ë˛Ü˛ òyÙ !lô≈yÓî ly •GÎy ~ÓÇ xlƒylƒxò«˛ï˛y– !Ü˛S%È !Ü˛S%È !ÓˆÏ¢£ÏK˛ˆÏòÓ˚ Ùï˛yÙï˛ •° ˆÎÜ, £ÏÜ˛ ÏòÓ Ù Ïôƒ Ó ˝ê˛l•z «˛!ï˛Ó ≤Ãôyl Ü˛yÓî– x ÏlÜ˛ «˛ Ïe!Óò%ƒˆÏï˛Ó˚ ã%˛!Ó˚ •GÎ˚yG Ó˚yçƒ !Óò%ƒÍ !làˆÏÙÓ˚ åSEBsä§Ù§ƒyÓ˚ Ü˛yÓ˚î • ÏFSÈ–

åàä !Óò%ƒÍ í zÍ˛õyòl «˛ Ïe Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚ «˛ ÏeÓ˚

xÇ¢@˝ Ã•î ~ÓÇ Ë) ˛!ÙÜ˛y ~álG Ü˛Ù– !Óˆ Ïò!¢!Ó!l ÏÎ˚yàÜ˛yÓ˚# ÏòÓ˚ «˛ ÏeG ~Ü˛•z xÓfiÌy–

åâä Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ xÇˆÏ¢ !Óò%ƒˆÏï˛Ó˚ í˛zFã˛Ù)°ƒ~ÓÇ x!ôÜ˛ §ÙÎ˚ ôˆ ÏÓ ˚ !Óò%ƒˆ Ïï˛Ó ˚ ã˛ ˛õ°ï˛y• zåPowercutsä çlà ÏîÓ˚ x§ Ïhs˝y Ï£ÏÓ˚ Ü˛yÓ˚î–

å.ä Ë˛yÓ Ïï˛Ó ï˛y˛õ!Óò%ƒÍ Ü˛wà% Ï°y Îy Ë˛yÓ Ïï˛Ó!Óò%ƒÍ «˛ ÏeÓ˚ ≤Ãôyl xÓ°¡∫lñ ï˛y ÜÑ yã˛yÙy° G Ü˛Î˚°yÓ˚ˆÎyày ÏlÓ˚ x≤Ãï% °ï˛yÎ˚ Ë% à ÏSÈ–

Ó: 8.2 ı !Óò%ƒÍ Ó^˝ê˛l ı !ò!Õ‘Ó˚ ˆ«˛ˆÏe

fl∫yô#lï˛yÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ó˚yçôyl# !ò!Õ‘ˆÏï˛ ã˛yÓ˚ÓyÓ˚ !Óò%ƒÍ ÓƒÓfiÌy˛õlyÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– 1951 §yˆÏ° !ò!Õ‘

Ó˚yçƒ !Óò%ƒÍ ˛õ£Ï≈ò åDSEBä à!ë˛ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°– ˛õÓ˚Óï≈˛# §ÙˆÏÎ˚ 1958 §yˆÏ° !ò!Õ‘ !Óò%ƒÍ Ó^˝ê˛l‡ˆÎyàyl !làÙ åDESUä

à!ë˛ï˛ •Î˚– 1997 §yˆÏ°Ó˚ Ê˛Ó %Î˚y!Ó˚ Ùy§ ÌˆÏÜ˛ !ò!Õ‘ !Óò%ƒÍ õ£Ï≈ò åDVBäñ Ó˚yçƒ !Óò%ƒÍ õ£Ï≈ò åSEBä Ó˚)ˆÏ˛õ xyd≤ÃÜ˛y¢

Ü˛ˆÏÓ˚ Óï≈˛ÙyˆÏl !Óò%ƒÍ Ó^˝ê˛ˆÏlÓ˚ Ü˛yç!ê˛ ò%!ê˛ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ §ÇfiÌyˆÏlÓ˚ •yˆÏï˛ lƒhflÏ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆÎà%ˆÏ°y •° ÈüüüÈ Reliance

Energy Ltd. (BSES Rajdhani Power Ltd ~ÓÇ BSES Yamuna Power Ltd) ~ÓÇ Tata Power

Ltd (NDPL)– ~Ó˚y !ò!Õ‘Ó˚ ≤ÃyÎ˚ 46 °yá @˝Ãy• ÏÜ˛Ó˚ !Óò%ƒ Ïï˛Ó˚ Îyàyl !ò ÏÎ˚ Ìy ÏÜ˛– !ò!Õ‘ !Óò%ƒÍ !lÎ˚sfÜ˛ Ü˛!Ù¢l åDERCä

myÓ˚y !Óò%ƒˆÏï˛Ó˚ Ù)°ƒ !lô≈yÓ˚î ~ÓÇ xlƒylƒ !lÎ˚sfîàï˛ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°y ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •Î˚– Î!òG xy¢y Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ° ˆÎ !Óò%ƒÍ

Ó^˝ê˛l ~ÓÇ ˆË˛y=˛yˆÏòÓ˚ §%!Óôy ≤ÃòyˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ÓˆÏí˛¸y ôÓ˚ˆÏlÓ˚ í˛zß¨!ï˛ °«˛ Ü˛Ó˚y ÎyˆÏÓñ !Ü˛v x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ !l!Ó˚ˆÏá Ê˛°yÊ˛°

x§ Ïhs˝y£ÏçlÜ˛–

Óy: 8.3 ı ¢!=˛Ó˚ §M˛Î˚ ı CFL ~ÓÇ LED Óy°‰Ó ÓƒÓ•yˆÏÓ˚ í˛zÍ§y• ≤ÃòyˆÏlÓ˚ âê˛ly¢!=˛ Ü˛yÎ≈Ü%˛¢°ï˛y Ó%ƒˆÏÓ˚yÈüÈÓ˚ Ùï˛ xl%§yˆÏÓ˚ §yôyÓ˚î ÓyˆÏÕ∫Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ CFL ÓyÕ∫ 80 ¢ï˛yÇ¢ !Óò%ƒÍ Ü˛Ù áÓ˚ã˛

Ü˛ˆÏÓ˚– •zˆÏ®yÈüÈ~!¢Î˚yl lyÙÜ˛ CFL !lÙ≈yï˛yÓ˚ Ó=˛Óƒ •° ˆÎñ ò¢ °«˛ å1 millionä 100 GÎ˚yê˛ ÓyˆÏÕ∫Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛!•§yˆÏÓ Î!ò 20 GÎ˚yê˛ CFL Óy°‰Ó ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛y•ˆÏ° 80 ˆÙàyGÎ˚yê˛ !Óò%ƒˆÏï˛Ó˚ §y◊Î˚ •Î˚– ~Ó˚Ê˛ˆÏ° 400

ˆÜ˛y!ê˛ ê˛yÜ˛y áÓ˚ã˛ ÓÑy Ïã˛–xyçÜ˛y° !Óò%ƒÍ §O ÏÎ˚Ó˚ «˛ Ïe xyÙy ÏòÓ˚ ò Ï¢ LED (Light Emitting Diode) Óy!ï˛ ÓƒÓ•y ÏÓ˚ í zÍ§y•

≤Ãòyl Ü˛Ó˚y • ÏFSÈ– LED Óy°‰Óñ Incandescent ÓyˆÏÕ∫Ó˚ ~Ü˛ ò¢ÙyÇ¢ å1/10ä !Óò%ƒÍ ~ÓÇ CFL ÈüÈ~Ó˚ xˆÏô≈Ü˛˛õ!ÓÙyî å1/2ä !Óò%ƒÍ áÓã˛ Ü˛ ÏÓ §Ù˛õ!ÓÙyî xy Ï°y ≤Ãòyl Ü˛ ÏÓ– ¢!=˛ Ü˛yÎ≈ƒÜ% ¢°ï˛y Ó%ƒ ÏÓyÈüÈ~Ó Ùï˛yl%§y ÏÓ UJALA

≤ÃÜ˛ Ï“Ó˚ °«˛ƒ •° í zIµ° Óy°‰ ÏÓÓ˚ õ!Ó˚Ó Ïï≈ LED Óy°‰Ó ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y Îy 5905 ÙàyGÎ˚yê˛ !Óò%ƒÍ §y◊Î˚ Ü˛Ó˚ ÏÓ–~•z õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ Ê˛ˆÏ° ~Ü˛!ê˛ õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ Óy!£Ï≈Ü˛ àˆÏí˛¸ 4000 ê˛yÜ˛y §y◊Î˚ •ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ ~ê˛y ÌˆÏÜ˛ flõT˛ï˛ Ó°yÎyÎ˚ Î l)ƒlï˛Ù ≤Ã!ï˛fiÌy˛õl ÓƒÎ˚ ~ÓÇ ò«˛ï˛y Ó,!ÂôÓ˚ Ü˛yÓ˚ Ïî ~Ü˛!ê˛ õ!Ó˚Óy ÏÓ˚Ó˚ Óy!£Ï≈Ü˛ à Ïí ¸ 4000 ê˛yÜ˛y §M˛Î˚ • Ïï˛˛õy ÏÓ˚–


~Ü˛•zË˛yˆÏÓ !lÓ˚hs˝Ó˚ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤ÃÓ,!Âô ~ÓÇçl§ÇáƒyÓ Ó,!ÂôÓ Ê˛ Ï° Ë˛yÓ Ïï˛ !Óò%ƒ Ïï˛Ó ã˛y!•òy Óï≈Ùy ÏlÓí˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ x!ôÜ˛ •yˆÏÓ˚ Ó,!Âô ˛õyˆÏFSÈ– x!ôÜ˛§Ó˚Ü˛y!Ó˚ !Ó!lˆÏÎ˚yàñ í˛zß¨ï˛ àˆÏÓ£Ïîy G í˛zß¨Î˚l ≤ÃˆÏã˛T˛yñx Ïß∫£Ïîñ ≤Ã ÏÜ˛Ô¢°àï˛ í zqyÓl ~ÓÇ õ%l/lÓ#Ü˛Ó˚î ÏÎyàƒ¢!=˛Ó˚ í˛zÍ§à%ˆÏ°y•z Óyí˛¸!ï˛ !Óò%ƒˆÏï˛Ó˚ ˆÎyàyl !l!Ÿã˛ï˛Ü˛Ó˚ Ïï˛ õy ÏÓ˚–

fiÌy!˛õï˛ !Óò%ƒÍ «˛Ùï˛yÓ õy¢y˛õy!¢ !Óò%ƒÍ Ï«˛ ÏeÓÓ,!ÂôˆÏï˛ !Ó!lˆÏÎ˚yà ly Ü˛ˆÏÓ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ !Óò%ƒÍˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚Ü˛Ó˚ ÏîÓ˚ õ ÏÌ •Ñ Ïê˛ ÏSÈ å!Ó Ï¢£Ï Ü˛ ÏÓ˚ !Óò%ƒ Ïï˛Ó˚Órê˛ˆÏlÓ˚ å8.2 Óy: ˆòˆÏáyää ~ÓÇ !Óò%ƒˆÏï˛Ó˚ í˛zFã˛Ù)°ƒ!lô≈yÓ˚îˆÏÜ˛ Ùylƒï˛y !òˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Ê˛ˆÏ° !Ü˛S%È !l!ò≈T˛ ˆ«˛ˆÏeÓ˚í˛z˛õÓ˚ ~Ó˚ áyÓ˚y˛õ ≤ÃË˛yÓ ˛õˆÏí˛¸ˆÏSÈ å3.3 Óy: ˆòˆÏáyä–ï%˛!Ù !Ü˛ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ ~ê˛y §!ë˛Ü˛ l#!ï˛⁄


Ø ï% !Ù Ü˛# ôÓ˚ ÏlÓ˚ ¢!=˛ ï˛yÙyÓ˚ Óy!í ¸ Ïï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚– ï˛yÙyÓ˚ ÓyÓyÈüÈÙyÓ˚ Ü˛ySÈ Ì ÏÜ˛ ç Ïl lyGÈüüüÈ !Ó!Ë˛ß¨ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ¢!=˛ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚ ≤Ã!ï˛ ÙyˆÏ§ Ü˛# õ!Ó˚Ùyî xÌ≈ ÓƒÎ˚ •ˆÏFSÈ–Ø Ü˛ ï˛yÙyˆÏòÓ˚ ¢!=˛Ó˚ Îyàyl òÎ˚ ~ÓÇ ï˛y Ü˛yÌy ÌˆÏÜ˛ í˛zÍ˛õß¨ •Î˚⁄ ï%˛!Ù !Ü˛ xlƒ Ü˛yˆÏly §hflÏy !ÓÜ˛“¢!=˛Ó˚ í zÍ Ï§Ó˚ lyÙ Ó° Ïï˛ õy ÏÓ˚y Îy ï˛yÙy ÏòÓ˚ â ÏÓ˚ xy Ï°y çµy°y Ïï˛ Óy áyòƒ ï˛!Ó˚ Ïï˛ Óy ~Ü˛fiÌyl Ì ÏÜ˛ xlƒfiÌy Ïl ºÙ Ïî §y•yÎƒ Ü˛ ÏÓ˚⁄Ø l#ˆÏã˛Ó˚ §yÓ˚!î!ê˛ °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚y– ï%˛!Ù Ü˛# ÙˆÏl Ü˛Ó˚ ¢!=˛Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# §)ã˛Ü˛⁄

í zÍ§ ı !ÓŸª í zß¨Î˚l §)ã˛Ü˛ñ 2017, www.worldbank.org

Ø ˆï˛yÙyÓ˚ ~°yÜ˛y‡Ó˚yˆÏçƒ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ¢!=˛Ó˚ Ó^˝ê˛l •Î˚ ï˛y °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚y– ~Ü˛•z§ˆÏAà ˆï˛yÙyÓ˚ ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ ˆÙyê˛!Óò%ƒˆÏï˛Ó˚ ã˛y!•òy Ü˛ï˛ê%˛Ü%˛ ï˛y ÓÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ï˛y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ õ)Ó˚î Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛y Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓ˚y–Ø ï% !Ù °«˛ Ü˛ ÏÓ ÌyÜ˛ ÏÓ ÏÎ çlàî !Óò%ƒÍ ~ÓÇ xlƒylƒ ¢!=˛Ó §y◊ ÏÎ x ÏlÜ˛ ôÓ ÏlÓ õÂô!ï˛ xÓ°¡∫l Ü˛ ÏÓÌy ÏÜ˛– í zòy•Óî fl∫Ó) õñ àƒy§ÈüÈ fiê˛yË˛ ÓƒÓ•y ÏÓÓ ˆ«˛ Ïe !Ó!Ë˛ß àƒy§ ~ Ïç!™à% Ï°y àƒy Ï§Ó §!ë˛Ü˛ ~ÓÇ ˛õÓ#!«˛ï˛ÓƒÓ•y ÏÓÓ í z õÓ !Ó!Ë˛ß ôÓ˚ ÏlÓ í z õ Ïò¢ !ò ÏÎ Ìy ÏÜ˛– ï% !Ù ~•z !Ó£ÏÎà% Ï°y !l ÏÎ ï˛yÙyÓ ÓyÓyÈüÈÙy G ÓÎ/ Ïçƒ¤˛ ÏòÓ§y ÏÌ xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓy ~ÓÇ à%Ó%c˛õ)î≈ !Ó£ÏÎà% Ï°y !°!˛õÓÂô Ü˛ ÏÓ ï˛yÙyÓ ◊!î Ïï˛ xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓy–

ˆò¢ 2015 §yˆÏ° 2014 §yˆÏ° ¢!=˛Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ÙyÌy!˛õS%È GDP åÙyÌy!˛õS%È §Ùï%˛°ƒ ˆï˛°åí˛°yˆÏÓ˚ä (ppp) ˆÜ˛!çˆÏï˛ä

Ë˛yÓ˚ï˛ 5730 637

•zˆÏ®yˆÏl!¢Î˚y 10,835 884

•z!ç≤Wz 10,250 815

•zí˛z ˆÜ˛ 38,866 2777

çy˛õyl 35,804 3471

•zí˛z ~§ ~ 52,704 6957


8.6 fl∫yfiÌƒfl∫yfiÌƒ Ó° Ïï˛ ¢%ô%Ùye ÓyàÙ%=˛ •GÎy ÏÜ˛•z ÓyV˛yÎ

lyñ ~ê˛y Ü˛y ÏÓyÓ Ë˛ï˛ ÏÓÓ Ü˛Ù≈ §Ω˛yÓly ÏÜ˛ í z õ°!kô Ü˛ÓyÓ«˛Ùï˛yˆÏÜ˛G ˆÓyV˛yÎ˚– fl∫yfiÌƒ•z ˆÎÈüÈˆÜ˛yl Óƒ!=˛Ó˚ §%á§Ù,!ÂôÓ˚ Ùylò[˛– fl∫yfiÌƒ ~Ü˛!ê˛ çy!ï˛Ó˚ §¡õ)î≈ §Ù,!Âô~ÓÇ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ Î%=˛ ˛õ)î≈ ≤Ã!Ü ˛Î˚y– Î!òG !ÓÇ¢¢ï˛y∑# Ïï˛ ÙylÓ fl∫y ÏfiÌƒÓ !ÓŸª Ó) õyhs˝Ó õ!Ó°!«˛ï˛ • ÏÎ ÏSÈñˆÎê˛y •z!ï˛•yˆÏ§ xï%˛°l#Î˚ ï˛Ìy!˛õ ÓƒÓfiÌy ˛õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õÓ˚~Ü˛!ê˛ § Ïê˛Ó Ùyôƒ ÏÙ ÎÈüÈ Ü˛y Ïly Óy ÏT …Ó fl∫yfiÌƒ ÓƒÓfiÌy ÏÜ˛§ÇK˛y!Îï˛ Ü˛Óy Ü˛!ë˛l • ÏÓ– §yôyÓîï˛/ !Ó!Ë˛ß §)ã˛Ü˛ ÎÙl!¢¢% Ù,ï% ƒÓ •yÓñ Ùyï,cÜ˛y°#l Ù,ï% ƒÓ •yÓñ ≤Ãï˛ƒy!¢ï˛ xyÎ%ñ˛õ%!T˛ hflÏÓ˚ ï˛Í§ˆÏAà §ÇÜ ˛yÙÜ˛ G x§ÇÜ ˛yÙÜ˛ ˆÓ˚yˆÏàÓ˚âê˛lyà% Ï°y ÏÜ˛ !Óã˛yÓ˚ Ü˛ ÏÓ˚ !Ó Ï¢£ÏK˛Ó˚y Ùyl% Ï£ÏÓ˚ fl∫y ÏfiÌƒÓ˚Óƒy˛õyÓ˚ê˛y Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛ ÏÓ˚l–

fl∫yfiÌƒ §ÇÜ ˛yhs˝ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ í˛zß¨Î˚l•z ~Ü˛!ê˛ˆòˆÏ¢Ó˚ oÓƒ G ˛õ!Ó˚ˆÏ§Óy í˛zÍ˛õyòˆÏl §%fl∫yfiÌƒ §¡õß¨ÙylÓ¢!=˛ ÏÜ˛ §%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛ ÏÓñ Óï≈ Ùyl §Ù ÏÎ !Ó Ï¢£ÏK˛ ÏòÓÙï˛yÙï˛ •° ˆÎ çlàˆÏîÓ˚ fl∫yfiÌƒ §%!Óôy ≤ÃyÆ Ü˛Ó˚yÓ˚x!ôÜ˛yÓ˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ xyÓ˚ lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ fl∫yfiÌƒ§¡øï˛

ç#ÓlÎy˛õ ÏlÓ x!ôÜ˛yÓ §%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Óy §ÓÜ˛y ÏÓÓ•z òy!Îc–fl∫yfiÌƒ §¡∫rô#Î˚ õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙyÓ˚ xhs˝à≈ï˛ !Ó£ÏÎ˚à% Ï°y •° ÈüÈ•y§˛õyï˛y°ñ í˛y=˛yÓ˚ñ ˆ§!ÓÜ˛y G xlƒylƒ fl∫yfiÌƒÜ˛Ù≈#ñ!ÓSÈylyñ •y§˛õyï˛yˆÏ°Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ Îsf˛õy!ï˛ ~ÓÇ ~Ü˛í zß¨ï˛ Å£Ïô ≤Ã›ï˛Ü˛yÓ˚# «˛e– ~ê˛yG §ï˛ƒ Îñ ~•z §ÙhflÏfl∫yfiÌƒ §¡∫rô#Î õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙyà% Ï°yÓ í z õ!fiÌ!ï˛•z Ü˛Ó°ÙyeçlàˆÏîÓ˚ fl∫yfiÌƒÓyl •GÎ˚yÓ˚ çlƒ ˛õÎ≈yÆ lÎ˚– §ÙhflÏçlà ÏîÓ˚ Ü˛y ÏSÈ ~•z §%!Óôyà% Ï°y ˛õÔÑSÈy Ïï˛ • ÏÓ– í zß¨Î˚l˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ hflÏÓ˚ Ì ÏÜ˛ l#!ï˛!lô≈yÓ˚î Ü˛Ó˚y çyÓ˚!òˆÏÎ˚!SÈˆÏ°l– ÎyˆÏï˛ xÌ≈ ≤ÃòyˆÏlÓ˚ x«˛Ùï˛yÓ˚ çlƒ ˆÜ˛í˛z!ã˛!Ü˛Í§y §%!ÓôyÓ˚ xyˆÏÓ˚yàƒÜ˛yÓ˚# G ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yôÜ˛yÓ˚#§%!Óôyà%!° ˆÌˆÏÜ˛ Ó!M˛ï˛ ly •Î˚– !Ü˛v xyÙÓ˚y !Ü˛ ~•z°«˛ƒ xç≈l Ü˛Ó Ïï˛ ˛õ ÏÓ!SÈ⁄ !Ó!Ë˛ß ôÓ ÏlÓ fl∫yfiÌƒ §¡∫rô#Î˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyà%ˆÏ°y §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈ xyÙÓ˚yË˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ fl∫y ÏfiÌƒÓ˚ xÓfiÌy §¡∫ Ïrô xy Ï°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó–fl∫yfiÌƒ õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙyÓ˚ xÓfiÌy ı

§Ó˚Ü˛y ÏÓ˚Ó˚ §Ü˛° fl∫yfiÌƒ §¡∫rô#Î˚ !Ó£ÏÎ˚à% Ï°yÓ˚˛õÎ≈ ÏÓ«˛î ~ÓÇ !lÎsf Ïî ~Ü˛!ê˛ §yÇ!Óôy!lÜ˛ òyÎÓÂôï˛yÓ ÏÎ ÏSÈñ ÎyÓ Ù Ïôƒ !ã˛!Ü˛Í§y §¡∫rô#Î !¢«˛yñáy Ïòƒ Ë˛çy°ñ

!ã˛e 8.9 ı òˆÏ¢Ó˚ x!ôÜ˛yÇ¢ xÇˆÏ¢ ~álG fl∫yfiÌƒ §¡∫rô#Î˚ õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ xË˛yÓ–


Å£Ïô G !Ó£Ïy=˛ oÓƒñ !ã˛!Ü˛Í§y §¡∫rô#Î ˛õ¢yñçß√ÈüÈÙ,ï% ƒÈüÈ!ÓÓy• §ÇÜ yhs˝ õ!Ó§Çáƒylñ Ùyl!§Ü˛≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛y G í zß√_ï˛y xhs˝Ë≈% =˛– ˆÜ˛w#Î˚§ÓÜ˛yÓñ ˆÜ˛w#Î fl∫yfiÌƒ ~ÓÇ ˛õ!ÓÓyÓ Ü˛°ƒyî˛õ!Ó˚£ÏˆÏòÓ˚ §•yÎ˚ï˛yÎ˚ !Óhfl,Ïï˛ l#!ï˛ ~ÓÇ˛õ!ÓÜ˛“lyÓ í zß!ï˛ §yôl Ü˛ ÏÓ– ~•z §ÇfiÌy!ê˛!Ó!Ë˛ß ôÓ ÏlÓ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛ ÏÓ ~ÓÇ xy!Ì≈Ü˛G Ü y!Óà!Ó !òÜ˛ !ò ÏÎ Óyçƒ §ÓÜ yÓñ Ü˛w¢y!§ï˛xM˛° ~ÓÇ xlƒylƒ §ÇfiÌy ÏÜ˛ ò Ï¢ à%Ó%c˛õ)î≈fl∫yfiÌƒ §ÇÜ yhs˝ Ü˛Ù≈§)!ã˛ Ó) õyÎ Ïî §•yÎï˛y Ü˛ ÏÓ–

§Ù ÏÎÓ §y ÏÌ §y ÏÌ Ë˛yÓï˛ !Ó!Ë˛ß hflÏ ÏÓ~Ü˛ !Ó¢y° fl∫yfiÌƒ õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy ~ÓÇ çl¢!=˛!ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛ ÏÓ ÏSÈ– @ÃyÙ#î hflÏ ÏÓ §ÓÜ˛yÓ myÓy !Ó!Ë˛ß ôÓ ÏlÓ•y§˛õyï˛y° ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y •Î˚ Îy ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ fl∫yfiÌƒ ÏÜ˛w ly ÏÙ˛õ!Ó!ã˛ï˛ å8.5 Ó: ò Ïáyä– Ë˛yÓ Ïï˛Ó xyÓG x!ôÜ˛ §ÇáƒÜ˛•y§˛õyï˛y° xyˆÏSÈ ˆÎà%!° ˆfl∫FSÈyˆÏ§Ó# §ÇfiÌy ~ÓÇˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ §ÇfiÌy myÓ˚y ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •Î˚– ~•z§Ó•y§˛õyï˛y°à%ˆÏ°y ˆÙ!í˛ˆÏÜ˛° Ü˛ˆÏ°çñ Ê˛yˆÏÙ≈!§ Ü˛ˆÏ°ç~ÓÇ ly!§≈Ç Ü˛ˆÏ°ˆÏç ≤Ã!¢«˛î≤ÃyÆ !ã˛!Ü˛Í§Ü˛ ~ÓÇxô≈!ã˛!Ü˛Í§yÜ˛Ù≈# åProfessionals and Para-medi-

cal professionalsä myÓ˚y õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •Î˚–fl∫yô#lï˛yÓ §ÙÎ õÓÓï≈ #Ü˛y Ï° fl∫yfiÌƒ õ!Ó Ï£ÏÓyÎ

í z ÏÕ‘á ÏÎyàƒ !ÓhflÏyÓ â Ïê˛ ÏSÈ– 1951 Ì ÏÜ˛ 2013 §y Ï°ÓÙ Ïôƒ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ •y§˛õyï˛y° ~ÓÇ Å£Ïôy° ÏÎ˚Ó˚ §Çáƒy Ó,!Âôˆ˛õ ÏÎ˚ 9300 Ì ÏÜ˛ 44000 • ÏÎ˚ ÏSÈ ~ÓÇ •y§˛õyï˛y Ï°Ó˚!ÓSÈylyÓ §Çáƒy Ó Ïí˛ 1.2 °«˛ Ì ÏÜ˛ 6.3 °«˛ òÑy!í˛ ÏÎ ÏSÈ–~Ü˛•z§ ÏAà ly!§≈Ç Ü˛Ù≈#Ó˚ §ÇáƒyG Ó,!Âô ˛õ ÏÎ˚ 0.18 °«˛ˆÌ ÏÜ˛ 23.44 °«˛ • ÏÎ˚ ÏSÈ ~ÓÇ xƒy Ï°y˛õƒy!Ì í˛y=˛y ÏÓ˚Ó˚§Çáƒy 0.62 °«˛ ÌˆÏÜ˛ Ó,!Âô ˛õˆÏÎ˚ 9.2 °«˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–fl∫yfiÌƒ õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙyÓ !ÓhflÏy ÏÓÓ Ê˛ Ï° à%!ê˛Ó§hs˝ G !à!lÜ, !ÙˆÓy ÏàÓ ò)Ó#Ü˛Óî §Ω˛Ó • ÏÎ ÏSÈ ~ÓÇ ˛õy!°G Ü% ¤˛ ÏÓy ÏàÓ≤ÃyÎ˚ !lÙ≈)°l â Ïê˛ ÏSÈ–

ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ «˛ ÏeÓ˚ fl∫yfiÌƒ õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy ı

§y¡±!ï˛Ü˛Ü˛y Ï° §Ó˚Ü˛y!Ó˚ fl∫yfiÌƒ õ!Ó˚ Ï§Óy «˛e˛õ!Ó˚ˆÏ§Óy ≤ÃòyˆÏlÓ˚ «˛ˆÏe ï˛ï˛ê˛y §Ê˛° •Î˚!l Îy xyÙÓ˚y˛õÓ˚Óï≈˛# xÇˆÏ¢ xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚Ó– x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ñ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ˆ«˛ ÏeÓ˚ fl∫yfiÌƒ õ!Ó˚ Ï£ÏÓy ≤Ãòy ÏlÓ˚ Ùyey ≤Ã!ï˛!lÎ˚ï˛ ~ÓÇo%ï˛ Ó,!Âô ˛õyˆÏFSÈ– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ 70 ¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚ ˆÓ!¢•y§˛õyï˛y° ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛e myÓ˚y ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛– ~•z§Ó•y§˛õyï˛y°à%ˆÏ°yˆÏï˛ ˆÙyê˛ !ÓSÈylyÓ˚ ≤ÃyÎ˚ ò%•z ˛õM˛ÙyÇ¢å2/5ä !ÓòƒÙyl– ≤ÃyÎ 60 ¢ï˛yÇ Ï¢Ó Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈ Å£Ïôy°Î~Ü˛•zË˛y ÏÓ Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚ «˛e myÓ˚y õ!Ó˚ã˛y!°ï˛– ï˛yÓ˚y 40

¢ï˛yÇ¢ Ó!•!Ó≈Ë˛yà#Î Óyà# ~ÓÇ 46 ¢ï˛yÇ¢ xhs≈!ÓË˛yà#ÎˆÓ˚yà# ÏòÓ˚ fl∫yfiÌƒ õ!Ó˚ Ï§Óy ≤Ãòyl Ü˛ ÏÓ˚ Ìy ÏÜ˛–

§y¡±!ï˛Ü˛ §ÙˆÏÎ˚ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛e !ã˛!Ü˛Í§y§¡∫rô#Î !¢«˛y G ≤Ã!¢«˛îñ !ã˛!Ü˛Í§y §ÇÜ yhs˝ Ü˛Ô¢° Óyà!lô≈yÓîñ Å£Ï ÏôÓ ≤Ã›ï˛Ü˛Óî G !ÓÜ Îñ !ã˛!Ü˛Í§y°Î !lÙ≈yî~ÓÇ fl∫yfiÌƒ ˛õ!Ó˚ˆÏ§Óy ≤ÃòyˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈Ë) !ÙÜ˛y õy°l Ü˛Ó˚ ÏSÈ– 2001-2002 §y Ï° 13 °y ÏáÓ˚ˆÓ!¢ !ã˛!Ü˛Í§y í˛zˆÏòƒyà 22 °«˛ çlàîˆÏÜ˛ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl≤Ãòyl Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈñ ~ ÏòÓ˚ Ù Ïôƒ 40 ¢ï˛yÇ Ï¢Ó˚ Ó!¢ !ã˛!Ü˛Í§yí z Ïòƒy ÏàÓ˚ Ùy!°Ü˛yly ~Ü˛ç ÏlÓ˚ •y Ïï˛•z lƒhflÏ ~ÓÇ !ï˛!l

§yÓ˚î# 8.3

Ë˛yÓ˚ Ïï˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ fl∫yfiÌƒ §¡∫rô#Î˚ õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙyñ 1951ÈüÈ2015!Ó£ÏÎ˚ 1951 1981 2000 2014-15

•y§˛õyï˛y° 2,694 6,805 15,888 19,653

å§Ó˚Ü˛y!Ó˚ä

!ÓSÈyly å§Ó˚Ü˛y!Ó˚ä 1,17,000 5,04,538 7,19,861 7,54,724

Å£Ïôy°Î˚ 6,600 16,745 23,065 26,325

≤ÃyÌ!ÙÜ˛ fl∫yfiÌ ÏÜ˛w 725 9,115 22,842 25,308

˛í˛z˛õˆÏÜ˛w - 84,736 1,37,311 53,655

§Ç!Ù!◊ï˛ fl∫yfiÌƒ ÏÜ˛w - 761 3,043 5,396

í˛zÍ§ ı lƒy¢ly° Ü˛!Ù¢l xÓ ÙƒyˆÏÜ ˛y•zˆÏÜ˛yl!Ù: ~u˛ ˆ•°Ì‰ñ fl∫yfiÌƒ ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚Ü˛°ƒyî ÙsfÜ˛ñ Ë˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ñ !lí˛z!ò!Õ‘ñ 2005ñ !Ó!Ë˛ß¨ ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ çyï˛#Î˚fl∫yfiÌƒ §ÇÜ ˛yhs˝ ï˛Ìƒ ˛õyGÎ˚y ÎyˆÏÓ www.cbhidghs.nic.in


Óy: 8.5 ı Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ fl∫yfiÌƒ ÓƒÓfiÌyË˛yÓ Ïï˛Ó fl∫yfiÌƒ ˛õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙy ~ÓÇ fl∫yfiÌƒ §%!Óôyà% Ï°y !ehflÏÓ#Î • ÏÎ Ìy ÏÜ ÈüüüÈ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ñ Ùôƒ ~ÓÇ § ÏÓ≈yFã˛ Óy

ï, ï˛#Î àë˛l §ÇÜ yhs˝– ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ fl∫yfiÌƒ §%!Óôyà% Ï°yÓ Ù Ïôƒ Ó ÏÎ ÏSÈ ÈüüüÈ ≤Ãã˛!°ï˛ fl∫yfiÌƒ §Ù§ƒyà%!°Ó K˛yl ï˛Ìy ~à% Ï°y ÏÜ˛§ly=˛Ü˛Óñ ≤Ã!ï˛ ÏÓyôÜ˛Óî ~ÓÇ !lÎsf ÏîÓ õÂô!ï˛ñ áy ÏòƒÓ Îyàyl Ó,!Âô G õÎ≈yÆ õ%!T˛ ≤Ãòyl ~ÓÇ õÎ≈yÆ õyl#Î ç Ï°ÓG ˆÙÔ!°Ü˛ ˛õÎ/≤Ãîy°# ÓƒÓfiÌyÓ ˆÎyàylñ Ùyï, cÜ˛y°#l G !¢¢% fl∫y ÏfiÌƒÓ ˆòáy Ï¢ylyñ ≤Ãôyl ≤Ãôyl §ÇÜ yÙÜ˛ ˆÓy ÏàÓ!ÓÓ% ÏÂô !ê˛Ü˛yÜ˛Óî ~ÓÇ xyây Ïï˛Ó !ã˛!Ü˛Í§yñ Ùyl!§Ü˛ fl∫y ÏfiÌƒÓ !ÓÜ˛y¢ ~ÓÇ ≤Ã ÏÎyçl#Î Å£Ï ÏôÓ Îyàyl òGÎy–

@˝ÃyÙ#î ˆ«˛eà%ˆÏ°yˆÏï˛ §•yÎ˚Ü˛ ˆ§!ÓÜ˛yôye# Ü˛Ù≈#Ó˚y•z •ˆÏ°l ≤ÃÌÙ fl∫yfiÌƒ §%!Óôy≤ÃòylÜ˛yÓ#– ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ fl∫yfiÌƒ Ï§Óy ≤Ãòyl Ü˛ÓyÓ çlƒ@˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛y ~ÓÇ ˆSÈyˆÏê˛y ¢•Ó˚à%ˆÏ°yˆÏï˛•y§˛õyï˛y° fiÌy˛õl Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎà%ˆÏ°yÓ˚≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ ~Ü˛çl í˛y=˛yÓ˚ñ ~Ü˛çl ly§≈ ~ÓÇ§#!Ùï˛ ˛õ!Ó˚Ùyî Å£Ïô !òˆÏÎ˚ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •Î˚– ~•z•y§˛õyï˛y°à% Ï°y ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ fl∫yfiÌƒ Ü˛wñ §yÙy!çÜ˛fl∫yfiÌƒˆÏÜ˛w ~ÓÇ í˛z˛õˆÏÜ˛w lyˆÏÙ õ!Ó˚!ã˛ï˛– Îál≤ÃyÌ!ÙÜ˛ fl∫yfiÌƒˆÏÜ˛ˆÏwÓ˚ myÓ˚y ˆÓ˚y!àÓ˚ xÓfiÌyÓ˚í˛zß¨Î˚l §Ω˛Ó •Î˚ ly ï˛ál ï˛yˆÏÜ˛ ÙôƒˆÏ◊!îË%˛=˛~ÓÇ ï, ï˛#Î˚ àë˛l §ÇÜ yhs˝ •y§˛õyï˛y°à% Ï°y Ïï˛ ˛õyë˛y Ïly •Î– ˆÎ§ÙhflÏ •y§˛õyï˛y Ï° í zßï˛ ¢°ƒ !ã˛!Ü˛Í§yñ ~:ÈüÈ Óñ•z!§!ç •zï˛ƒy!ò í zßï˛ï˛Ó §%!Óôy ≤Ãòyl Ü˛Óy •Î §•z •y§˛õyï˛y°à% Ï°y ÏÜ˛ ÙôƒÙ õÎ≈y ÏÎÓ fl∫yfiÌƒ§%!Óôy ≤ÃòylÜ˛yÓ# §ÇfiÌy

Ó°y •Î– ~Óy ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ fl∫yfiÌƒ §%!Óôy ≤Ãòy ÏlÓ õy¢y˛õy!¢ í zßï˛ï˛Ó fl∫yfiÌƒ §Óy ≤ÃòylÜ˛yÓ#!•§y ÏÓG Ü˛yç Ü˛ ÏÓ– ï˛yÓy Ù%áƒï˛/ ˆç°y §òÓ ~ÓÇ Ó Ïí˛y ¢•Óà% Ï°y Ïï˛ xÓ!fiÌï˛– ˆÎ§Ü˛° •y§˛õyï˛y°à% Ï°y Ïï˛ xyô%!lÜ˛ hflÏ ÏÓÓ Îsf õy!ï˛ G Å£Ïô Ó ÏÎ ÏSÈ ~ÓÇ fl∫yfiÌƒ §¡∫!rôÎç!ê˛° §Ù§ƒyà% Ï°yÓ õÎ≈y Ï°yã˛ly Ü˛Óy •Î ~ ÏòÓ ï, ï˛#Î àë˛l §ÇÜ yhs˝ •y§˛õyï˛y° Ó°y •Î–fl∫yfiÌƒ §¡∫rô#Î §Ù§ƒyà% Ï°y ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ G Ùyôƒ!ÙÜ˛ ˆ«˛ ÏeÓ •y§˛õyï˛y° myÓy §Ùyôyl Ü˛Óy§Ω˛Ó •Î ly–

ï, ï˛#Î àë˛l §ÇÜ yhs˝ •y§˛õyï˛y°à% Ï°yÓ Ù Ïôƒ ~Ùl ≤ÃÙ%á ≤Ã!ï˛¤˛ylG Ó ÏÎ ÏSÈ Îà% Ï°yà%îÙyl §¡õß !ã˛!Ü˛Í§y §ÇÜ yhs˝ !¢«˛y ≤Ãòyl Ü˛ ÏÓ ~ÓÇ ~Ü˛•z § ÏAà à ÏÓ£ÏîyÙ)°Ü˛ Ü˛yç G!Ó Ï¢£Ï fl∫yfiÌƒ Ï§Óy ≤Ãòyl Ü˛yÓ– ~à% Ï°yÓ Ù Ïôƒ í z ÏÕ‘á ÏÎyàƒ •° ÈüüüÈ x°‰ •z!u˛Îy •zl‰!fiê˛!ê˛!ê˛í zê˛xÓ ˆÙ!í˛ ÏÜ˛° §y•z™ñ lÎy!ò!Õ‘ñ ˆ˛õyfiê˛ @˝Ãƒyç% ÏÎê˛ •zl!fiê˛!ê˛!ê˛í zê˛ñ ã˛[˛#àí˛ñ çG•Ó °y°

•zl!fiê˛!ê˛!ê˛í zê˛ xÓ ˛õyfiê˛ @˝Ãƒyç% ÏÎê˛ Ù!í˛ ÏÜ˛° ~í% ÏÜ˛¢l ~u˛ !Ó§yã≈ ñ õ!u˛ Ïã˛!Óñ lƒy¢ly° •zl!fiê˛!ê˛!ê˛í zê˛ xÓ Ùrê˛y°ˆ•°Ì ~u˛ !lG ÏÓy §y•z Ï™§ñ ÓƒyAày Ï°yÓ ~ÓÇ x° •z!u˛Îy •zl!fiê˛!ê˛!ê˛í zê xÓ •y•z!çl ~u˛ õyÓ!°Ü˛ •°Ìñ Ü˛y°Ü˛yï˛y–

í˛zÍ§ ı §Ù!T˛àï˛ xÌ≈l#!ï˛ ~ÓÇ fl∫yˆÏfiÌƒÓ˚ í˛z˛õÓ˚ çyï˛#Î˚ Ü˛!Ù¢ˆÏlÓ˚ !Ó˚ˆÏ˛õyê≈˛ñ 2005–

~Ü˛!ê˛ fl∫yfiÌƒ §ˆÏã˛ï˛lï˛y !Ù!ê˛Ç–

~Ü˛!ê˛ !¢¢%ˆÏÜ˛ ˆ˛õy!°GáyGÎ˚yˆÏly •ˆÏFSÈ–


!Ó!Ë˛ß §Ù ÏÎ í z Ïòƒyà!ê˛ ÏÜ˛ Ë˛yí˛y Ïê˛ Ü˛Ù≈#Ó myÓy õ!Óã˛y°lyÜ˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛l– !ÓˆÏ¢£ÏK˛Ó˚y ˆò!áˆÏÎ˚ˆÏSÈl ˆÎñ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛e myÓ˚y ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •y§˛õyï˛y°à%ˆÏ°yfl∫yô#lË˛y ÏÓ Ü˛y Ïly !Ó!ô!l Ï£Ïô SÈyí ¸y•z Ó,!Âô õy ÏFSÈ– !Ü˛S%È!Ü˛S%È Ó§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ÓƒÓfiÌy ≤ÃòylÜ˛y!Ó˚ í˛y=˛yÓ˚ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ ÎyÓ˚yí˛y=˛yÓ˚ !•§yˆÏÓ ~álG ˆÓ˚!ç!fiê˛∆Ü,˛ï˛ lÎ˚ ï˛yÓ˚y •yï%˛ˆÏí˛¸í˛y=˛yÓ˚ ly ÏÙ õ!Ó˚!ã˛ï˛–

1990ÈüÈ~Ó˚ õÓ˚Óï≈ # §Ù ÏÎ˚ í zòyÓ˚#Ü˛Ó˚ ÏîÓ˚ Ê˛ Ï°xˆÏlÜ˛ ≤ÃÓy§# Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ~ÓÇ !¢“ G Å£Ïô ≤Ã›ï˛Ü˛yÓ˚#§ÇhflÏy Ë˛yÓ Ïï˛ ôl# G !ã˛!Ü˛Í§y õÎ≈ê˛Ü˛ ÏòÓ xyÜ˛!£Ï≈ï˛ Ü˛Ó Ïï˛

xyô%!lÜ˛ à%îÙyl §¡øï˛ §% õyÓ flõ¢y!°!ê˛ •y§˛õyï˛y Ï°Ó!lÙ≈yî Ü˛ ÏÓ˚l åÓy: 8.6 ˆòˆÏáyä– ï%˛!Ù !Ü˛ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ ˆÎË˛yÓ Ïï˛Ó Ó!¢ÓË˛yà °yÜ˛ ~•z ≤ÃÜ˛yÓ §% õyÓÈüÈ flõ¢y!°!ê˛•y§˛õyï˛yˆÏ°Ó˚ §%!Óôy @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ ˆÜ˛l ˛õyˆÏÓ˚ly⁄ ~Ùl Ü˛# Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ÎyˆÏï˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛Óƒ!=˛˛ í˛z_Ù fl∫yfiÌƒ õ!Ó˚ˆÏ£ÏÓy @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚⁄Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ !ã˛!Ü˛Í§y õÂô!ï˛

Ë˛yÓï˛#Î !ã˛!Ü˛Í§y õÂô!ï˛ Ïï˛ SÈÎ ôÓ ÏlÓ ÓƒÓfiÌyÓ˚ ÏÎ˚ ÏSÈ ÈüüüÈ xyÎ% ÏÓ≈!òÜ˛ñ Îyàyñ •zí zly!lñ !§Âôyñ ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛!ã˛!Ü˛Í§y ~ÓÇ ˆ•y!ÙG˛õƒy!Ì åAYUSHä– Óï≈˛ÙyˆÏl

Óy: 8.6 ı !ã˛!Ü˛Í§y ˛õÎ≈ê˛l ÈüÈ ~Ü˛!ê˛ Óí˛¸ §%ˆÏÎyàï% !Ù •Î˚ Ïï˛y !ê˛!Ë ÈüÈÓ˚ áÓÓ˚ Óy §ÇÓyò˛õ Ïe ò ÏáSÈ Î ¢°ƒ !ã˛!Ü˛Í§yñ ÎÜ, Í ≤Ã!ï˛fiÌy˛õlñ òÑyï˛ ~ÓÇ §Ô®Î≈Óô≈Ü˛

ˆ§Óy @˝Ã•ˆÏîÓ˚ çlƒ x!ôÜ˛ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏî !ÓˆÏò!¢Ó˚y Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ~ˆÏ§ Ë˛#í˛¸ çÙyˆÏFSÈ– ˆÜ˛l⁄ ˆÜ˛l lyñ xyÙyˆÏòÓ˚ fl∫yfiÌƒ˛õ!Ó˚ Ï§ÓyÓ˚ § ÏAà xyô%!lÜ˛ï˛Ù !ã˛!Ü˛Í§y ≤Ã ÏÜ˛Ô¢° ~ÓÇ à%îÙyl §¡õß¨ ˛õ¢yôyÓ˚# í zË˛Î˚•z Î%=˛ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ– !Ó Ïò!¢ ÏòÓ˚Ü˛y ÏSÈ xyÙy ÏòÓ˚ ò Ï¢Ó˚ ~•z§Ó õ!Ó˚ Ï§Óyà% Ï°y ï˛y ÏòÓ˚ !l ÏçÓ˚ ò Ï¢Ó˚ ï% °lyÎ˚ x!ôÜ˛ §hflÏy– 2016 §y Ï° 2,01,000

!Ó Ïò!¢ !ã˛!Ü˛Í§y õ!Ó˚ Ï§Óy lGÎ˚yÓ˚ çlƒ Ë˛yÓ˚ Ïï˛ ~ Ï§!SÈ° – ~•z §Çáƒy!ê˛ 15 ¢ï˛yÇ¢ •y ÏÓ˚ ≤Ã!ï˛ÓSÈÓ˚ Ó,!Âô õy ÏFSÈ–!ÓˆÏ¢£ÏK˛Ó˚y Ë˛!Ó£Ïƒò‰Óyî# Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ˆÎñ •Î˚ï˛ 2020 §yˆÏ° Ë˛yÓ˚ï˛ !ÓˆÏò¢#ˆÏòÓ˚ ~•z ˛õ!Ó˚ˆÏ§Óy ≤Ãòyl ÓyÓòñ 500

!Ó!°Î˚l ê˛yÜ˛y í˛z˛õyç≈l Ü˛Ó˚ˆÏÓ– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ˆÓ!¢ §ÇáƒÜ˛ !ÓˆÏò¢#ˆÏòÓ˚ ~•z Óƒy˛õyˆÏÓ˚ x!ôÜ˛ xyÜ˛!£Ï≈ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ fl∫yfiÌƒ˛õ!Ó˚ Ï§ÏÓyÓ˚ í zß¨!ï˛ âê˛y Ïly Î Ïï˛ õy ÏÓ˚–

í˛zÍ§ ı ˛õÎ≈ê˛l Ùsfîy°Î˚ñ Ë˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ~ÓÇ www.grantthorntor.in

Óy: 8.7 ı §Ù%òyÎ˚ ~ÓÇ fl∫yfiÌƒ ˛õ!Ó˚ˆÏ£ÏÓyÓ˚ x°yË˛çlÜ˛ §ÇfiÌy

Ë˛yˆÏ°y fl∫yfiÌƒ ˛õ!Ó˚ˆÏ§Óy ≤ÃòyˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ !òÜ˛ •° §Ù%òyˆÏÎ˚Ó˚ xÇ¢@˝Ã•î– ~ê˛y ~•z ôyÓ˚îyÓ˚ í˛z˛õÓ˚!Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎáyˆÏl çlàîˆÏÜ˛ ≤Ã!¢«˛ˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ fl∫yfiÌƒ ˆÜ˛ˆÏw !lˆÏÎ˚y!çï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z˛õÂô!ï˛ xyÙy ÏòÓ˚ ò Ï¢Ó˚ !Ü˛S%È xÇ Ï¢ •z!ï˛Ù Ïôƒ•z ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y • ÏFSÈ– Ë˛yÓ˚ Ïï˛ ~•z ôÓ˚ ÏlÓ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚ ÏSÈ ~Ùl Ü˛ ÏÎ˚Ü˛!ê˛NGOÈüÈÓ˚ lyÙ •° xy ÏÙòyÓy ÏòÓ˚ SEWA ~ÓÇ l#°!à!Ó˚Ó˚ ACCORD– ◊!ÙÜ˛ §Çàë˛là% Ï°y ï˛y ÏòÓ˚ §ò§ƒ ÏòÓ˚çlƒ ~ÓÇ @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÓ˚ çlàî ÏÜ˛ §hflÏy õ!Ó˚ Ï§Óy ≤Ãòy ÏlÓ˚ çlƒ !ÓÜ˛“ !Ü˛S%È fl∫yfiÌƒ õ!Ó˚ Ï£ÏÓy !lÙ≈yî Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈl– ~•z!Ó£Ï ÏÎ x@˝Ãî# Ë) !ÙÜ˛y !l ÏÎ ÏSÈl ~Ùl ~Ü˛!ê˛ Ó•%° õ!Ó!ã˛ï˛ §ÇfiÌy •° ¢!•ò •y§˛õyï˛y°ñ Îy 1983 §y Ï° Ùôƒ≤Ã Ïò Ï¢Óò%à≈ ¢• ÏÓ˚ SÈ!_¢àí ¸ á!l◊!ÙÜ˛ §Ç ÏâÓ˚ Ü˛Ù≈# myÓ˚y fiÌy!˛õï˛ • ÏÎ˚!SÈ°– !Ü˛S%È @˝ÃyÙ#î §ÇfiÌyG ~•zôÓ˚ ÏlÓ˚ !ÓÜ˛“ fl∫yfiÌƒ˛õ!Ó˚ˆÏ£ÏÓyÓ˚ í˛zˆÏòƒyà !lÙ≈yˆÏî ˛õòˆÏ«˛˛õ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– ~ˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛Ó˚ í˛zòy•Ó˚î Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Ù•yÓ˚yˆÏT˛…Ó˚ ÌyˆÏl ¢•ˆÏÓ˚ˆÎáy Ïl ~Ü˛!ê˛ í z õçy!ï˛ çlà ÏîÓ˚ §ÇfiÌy ÈüüüÈ Kashtakari Sangathanñ fl∫“Ù) Ï°ƒ §yôyÓ˚î Ó˚y ÏàÓ˚ !ã˛!Ü˛Í§yÓ˚çlƒ @˝ÃyÙ#î hflÏˆÏÓ˚ Ù!•°y fl∫yfiÌƒÜ˛Ù≈#ˆÏòÓ˚ ≤Ã!¢«˛î !òˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛–


Ë˛yÓ Ïï˛ 3167!ê˛ Ë˛yÓï˛#Î !ã˛!Ü˛Í§y õÂô!ï˛ Ïï˛ õ!Óã˛y!°ï˛•y§˛õyï˛y°ñ 26,000 Å£Ïôy°Î ~ÓÇ 7 °«˛ Ó!ç!fiê ∆Ü, ï˛ÓƒÓfiÌy≤ÃòylÜ˛yÓ˚# Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈl– !Ü˛v ~ ÏòÓ˚ Ù Ïôƒ §yÙO§ƒ≤ÃòyˆÏl á%Ó•z §yÙylƒ õòˆÏ«˛˛õ•z @˝Ã•î Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyˆÏï˛Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z §ÙhflÏ «˛ˆÏe í˛zß¨ï˛ ÙyˆÏlÓ˚ !¢«˛yÓ˚ Ü˛yë˛yˆÏÙy Óyà ÏÓ£ÏîyÎ˚ í zÍ§y• ≤Ãòy ÏlÓ˚ Ù Ïï˛y !Ó£ÏÎ˚à%!° fiÌyl õyÎ˚–

Ë˛yÓï˛#Î !ã˛!Ü˛Í§y õÂô!ï˛à% Ï°y Ü˛yÎ≈Ü˛Ó#ñ !lÓy˛õò~ÓÇ §hflÏy •GÎ˚yÎ˚ xyÙyˆÏòÓ˚fl∫yfiÌƒ §¡∫rô#Î˚ x!ôÜ˛yÇ¢§Ù§ƒyà% Ï°yÓ˚ §Ùyôy Ïl ~ ÏòÓ˚ Óƒy˛õÜ˛ §Ω˛yÓly Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ–

fl∫yfiÌƒ G fl∫yfiÌƒ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚§)ã˛Ü˛ ÈüüüÈ ~Ü˛!ê˛xy Ï°yã˛lyôÙ≈# Ù)°ƒyÎ˚l ı

˛õ) ÏÓ≈Ó xy Ï°yã˛ly Ïï˛ Ó°y • ÏÎ ÏSÈñ ~Ü˛!ê˛ ˆò Ï¢Ófl∫y ÏfiÌƒÓ xÓfiÌy ˆÎ §ÙhflÏ !lô≈yÓ ÏÜ˛Ó í z õÓ !lË≈ Ó Ü˛ ÏÓˆ§à% Ï°y •° ÈüüüÈ !¢¢% Ù,ï% ƒÓ •yÓ G Ùyï, cÜ˛y°#l Ù,ï% ƒÓ•yÓñ ≤Ãï˛ƒy!¢ï˛ xyÎ% G õ%!T˛Ó hflÏÓñ ï˛Í§ ÏAà §ÇÜ yÙÜ˛ Gx§ÇÜ yÙÜ˛ Óy ÏàÓ âê˛ly– §yÓ!î 8.4üÈ~ !Ü˛S%È fl∫yfiÌƒ§)ã˛Ü˛~ÓÇ ~•z§Ó §)ã˛ ÏÜ˛Ó «˛ Ïe Ë˛yÓ Ïï˛Ó xÓfiÌy ≤Ãò_ • ÏÎ ÏSÈ–!ÓˆÏ¢£ÏK˛ˆÏòÓ˚ Ùï˛yÙï˛ •° fl∫yfiÌƒ ˆ«˛ˆÏe §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚x!ôÜ˛ï˛Ó˚ Ë) !ÙÜ˛yÓ˚ §% ÏÎyà Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ– í zòy•Ó˚î !•§y ÏÓñ

§yÓ!î Ïï˛ òáy Ïly • ÏÎ ÏSÈ ÏÎ fl∫yfiÌƒ «˛ ÏeÓ í z õÓ Óƒ ÏÎÓ˛õ!Ó˚Ùyî ˆÙyê˛ ÈGDPüÈÓ˚ 4.7 ¢ï˛yÇ¢– ~ê˛y í˛zß¨ï˛ Gí zßÎl¢#° í zË˛Î ò¢à%!°Ó ï%°lyÎ xï˛ƒhs˝ Ü˛Ù–

~Ü˛!ê˛ §Ù#«˛y Ì ÏÜ˛ òáy à ÏSÈ Îñ Ë˛yÓ Ïï˛ !Ó ÏŸªÓˆÙyê˛ çl§ÇáƒyÓ ≤ÃyÎ 17 ¢ï˛yÇ§ Ó§Óy§ Ü˛ ÏÓ !Ü˛v ~•zˆò¢!ê˛ !Ó ÏŸªÓ Ùyê˛ Óyà òyÎË˛yÓ åGlobal Burden of

diseases, GBDä 20 ¢ï˛yÇ¢ Ó•l Ü˛Ó ÏSÈ– !Ó Ï¢£ÏK˛ÓyˆÜ˛y Ïly !Ó Ï¢£Ï Óy ÏàÓ Ü˛yÓ Ïî x§Ù ÏÎ Ù,ï% ƒ Ù% Ïá õ!ï˛ï˛ˆ°y ÏÜ˛Ó §Çáƒy !lî≈ ÏÎ ~ÓÇ ˙ ˆÓy ÏàÓ Ü˛yÓ Ïî x§ÙÌ≈• ÏÎ ÌyÜ˛yÓ Ü˛yÓ Ïî lT˛ •GÎy ÓÍ§ ÏÓÓ §Çáƒy !lô≈yÓ ÏîGGBD lyÙÜ˛ §)ã˛Ü˛!ê˛ ÓƒÓ•yÓ Ü˛ ÏÓl–

Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ÈGBDüÈÓ˚ xˆÏô≈ˆÏÜ˛Ó˚ ˆÓ!¢ Ü˛yÓ˚î •°í˛y•z!Ó˚Î˚yñ ÙƒyˆÏ°!Ó˚Î˚y ~ÓÇ Î«˛y lyÙÜ˛ §ÇÜ ˛yÙÜ˛ Ó˚yà–≤Ã!ï˛ÓSÈÓ˚ ≤ÃyÎ˚ 5 °«˛ !¢¢% ç°Óy!•ï˛ ˆÓ˚yˆÏàÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏîÙyÓ˚y ÎyÎ˚– AIDS üÈ~Ó˚ !Ó˛õòG x!ôÜ˛ ÙyeyÎ˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–x˛õ%!T˛ ~ÓÇ !ê˛Ü˛yÜ˛Ó ÏîÓ Å£Ï ÏôÓ Îyày ÏlÓ x˛õÎ≈yÆï˛y•z≤Ã!ï˛ÓSÈÓ˚ 2.2 !Ù!°Î˚l !¢¢%Ó˚ Ù,ï%˛ƒÓ˚ Ü˛yÓ˚î–

Óï≈˛ÙyˆÏlñ 20 ¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚G Ü˛Ù §ÇáƒÜ˛ çlàî§Ó˚Ü˛y!Ó˚ fl∫yfiÌƒ ˛õ!Ó˚ˆÏ§ÓyÓ˚ §%ˆÏÎyà @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– ~Ü˛!ê˛

§yÓ˚!î 8.4

Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §ˆÏAà xlƒylƒ ˆòˆÏ¢Ó˚ fl∫yfiÌƒ §)ã˛ˆÏÜ˛Ó˚ ï%˛°lyñ 2014-15

§)ã˛Ü˛ Ë˛yÓ˚ï˛ !ã˛l xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛y Î%=˛Ó˚yT˛… ◊#°AÜ˛y

!¢¢%Ù,ï%˛ƒÓ˚ •yÓ˚/1,000 ç#Óhs˝ Ë)˛!Ù¤˛ !¢¢% 38 9 6 8

5 ÓÍ§ˆÏÓ˚Ó˚ l#ˆÏã˛ !¢¢% Ù,ï%˛ƒ /1,000 ç#Óhs˝ Ë)˛!Ù¤˛ !¢¢% 48 11 7 10

ò«˛ ôye#myÓ˚y ≤Ã§Ó åˆÙyˆÏê˛Ó˚ ¢ï˛yÇ¢ä 74 100 99 99

!ê˛Ü˛y≤ÃyÆ !¢¢% (DPT) å¢ï˛yÇ¢ä 87 99 95 99

fl∫yfiÌƒ §¡∫rô#Î˚ ÓƒÎ˚ åGDP ÈüÈÓ˚ ¢ï˛yÇ¢ !•§yˆÏÓä 4.7 5.6 17 3.5

ˆÙyê˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ÓƒyˆÏÎ˚ 5 10.4 21.3 11.2

fl∫yfiÌƒ §¡∫rô#Î˚ ÓƒÎ˚ (%)

fl∫yfiÌƒáyˆÏï˛ Óƒ!=˛àï˛ ÓƒˆÏÎ˚Ó˚ ¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚ 89 72 21.4 95

!•ˆÏ§ˆÏÓ !lç ˛õˆÏÜ˛ˆÏê˛Ó˚ áÓ˚ã˛ (%)

í˛zÍ§ ı !ÓŸªfl∫yfiÌƒ ˛õ!Ó˚§Çáƒy 2017 ~ÓÇ www.worldbank.org


§Ù#«˛y ˆÌˆÏÜ˛ ˆòáy ˆàˆÏSÈ ˆÎñ Ùye 38 ¢ï˛yÇ¢PHCà%!° Ïï˛ õÎ≈yÆ õ!ÓÙy Ïî í˛y=˛yÓ Ó ÏÎ ÏSÈ ~ÓÇ Ùye30 ¢ï˛yÇ¢ PHC à%!° Ïï˛ õÎ≈yÆ Å£Ï ÏôÓ Ùç%ï˛ Ó ÏÎ ÏSÈ–

¢•Ó˚ÈüÈ@˝ÃyÙ ~ÓÇ ò!Ó˚oÈüÈôl# ˆË˛òy ÏË˛ò ıÎ!òG Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ 70 ¢ï˛yÇ¢ çlàî @˝ÃyÙ#î

~°yÜ˛yÎ˚ Ó§Óy§ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛Ìy!˛õ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ùye ~Ü˛˛õM˛ÙyÇ¢ •y§˛õyï˛y° åˆÓ§ÓÜ˛y!Ó •y§˛õyï˛y° §•ä @ÃyÙ#î~°yÜ˛yÎ˚ xÓ!fiÌï˛– @˝ÃyÙ#î Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ˆÙyê˛ Å£Ïôy°ˆÏÎ˚Ó˚

Ùye x Ïô≈Ü˛ Å£Ïôy°Î˚ xÓ!fiÌï˛– §Ó˚Ü˛y!Ó˚ •y§˛õyï˛y Ï°Ó˚≤ÃyÎ 6.3 °yá !ÓSÈylyÓ Ù Ïôƒ Ùyê˛yÙ%!ê˛ 30 ¢ï˛yÇ¢ !ÓSÈyly@˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÎ í z õ!fiÌï˛ Ó ÏÎ ÏSÈ– xÌ≈yÍ @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÎÓ§Óy§Ü˛yÓ˚# çlàˆÏîÓ˚ çlƒ ˛õÎ≈yÆ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏî fl∫yfiÌƒ˛õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙy l•z– ~ÓÊ˛ Ï° Ë yÓ Ïï˛Ó çlà ÏîÓ Ù Ïôƒ fl∫yfiÌƒÓƒÓfiÌyÓ !Ë˛ßï˛y §,!T˛ • ÏÎ ÏSÈ– •y§˛õyï˛y Ï°Ó §Çáƒy !l ÏÎ!Óã˛yÓ Ü˛Ó Ï° ˆòáy ÎyÎñ @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÎ ≤Ã!ï˛ ~Ü˛ °«˛çlàˆÏîÓ˚ çlƒ Ùye 0.36 §ÇáƒÜ˛ •y§˛õyï˛y° Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–


Ø ˆï˛yÙyÓ˚ ~°yÜ˛yÓ˚ Óy xyˆÏ¢˛õyˆÏ¢Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ fl∫yfiÌƒˆÏÜ˛ˆÏw ÎyG– ~Ü˛•z§ˆÏAà ˆï˛yÙyÓ˚ ~°yÜ˛yÓ˚ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚•y§˛õyï˛y°ñ !ã˛!Ü˛Í§y §ÇÜ ˛yhs˝ ˛õÓ˚#«˛yàyÓ˚ñ åˆflÒlä §%- ˛õÓ˚#«˛y ˆÜ˛wñ Å£ÏˆÏôÓ˚ ˆòyÜ˛yl ~ÓÇ xlƒylƒ §%ˆÏÎyà §%!Óôyà%ˆÏ°y§¡∫ˆÏrô ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚y–

Ø ÚÚò!Ó˚o çlàî ÎyÓ˚y ≤Ã!ï˛ÓSÈÓ˚ ˛õy§ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÓí˛¸yˆÏly •yçyˆÏÓ˚y §ÇáƒÜ˛ ˆÙ!í˛ˆÏÜ˛° ˛fl¨yï˛Ü˛ˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ§ÏÓy @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛˛õyÓ˚ˆÏSÈ ly ï˛yˆÏòÓ˚ ˆòáyˆÏ¢ylyÓ˚ çlƒ xyÙyˆÏòÓ˚ !Ü˛ ôye#ˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˆ§ly ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛⁄ ÈüüüÈ ~•z !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ˆ◊!îˆÏï˛~Ü˛!ê˛ !Óï˛Ü≈˛ §Ë˛yÓ˚ xyˆÏÎ˚yçl Ü˛ˆÏÓ˚y–

Ø ~Ü˛!ê˛ xôƒÎ˚l ˆÌˆÏÜ˛ ~ê˛y !lô≈y!Ó˚ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÏÎñ ¢%ô%Ùye !ã˛!Ü˛Í§y §ÇÜ ˛yhs˝ ÓƒÎ˚•z ≤Ã!ï˛ÓSÈÓ˚ 2.2 ¢ï˛yÇ¢ çlàîˆÏÜ˛òy!Ó˚oƒ ˆÓ˚áyÓ˚ l#ˆÏã˛ !lˆÏÎ˚ xy§ˆÏSÈ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ⁄

Ø ˆï˛yÙyÓ˚ ~°yÜ˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ •y§˛õyï˛yˆÏ° ÎyG– G•z §ÙhflÏ •y§˛õyï˛y° ˆÌˆÏÜ˛ !ê˛Ü˛y≤ÃyÆ !¢¢%Ó˚ §Çáƒy ˆÓÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y–•y§˛õyï˛y° Ü˛Ù≈#ˆÏÜ˛ õÑyã˛ ÓSÈÓ˚ xyˆÏà !ê˛Ü˛y≤ÃyÆ !¢¢%Ó˚ §Çáƒy !çK˛y§y Ü˛ˆÏÓ˚y– !Ó£ÏÎ˚!ê˛ ◊!îˆÏï˛ !Ó¢òË˛yˆÏÓ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–

Ø xy§yˆÏÙÓ˚ ò%•zçl !¢«˛yÌ≈# ÈüüüÈ °#ly ï˛y°%Ü˛òyÓ˚ å16ä ~ÓÇ §%¢yhs˝ ÙˆÏ•ï˛y å16äñ ï˛yˆÏòÓ˚ ~°yÜ˛yÎ˚ §•ˆÏç ≤ÃyÆ Å£Ï!ôàySÈÈüÈ áí˛¸ñ ôyˆÏlÓ˚ ˆáy§y Óy Ë%˛!§ ~ÓÇ ¢%Ü˛ˆÏly xyÓç≈ly !òˆÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ Ù¢y ï˛yí˛¸yˆÏlyÓ˚ ˆË˛£Ïç Å£Ïô ÚJagÛ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ–ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õÓ˚#«˛î §Ê˛° •ˆÏÎ˚!SÈ° åShodh Yatra (Innovation), Yojana, September 2005ä– Î!ò ï%˛!Ù ~ÙlˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ §¡∫ˆÏrô çyˆÏly ÎyÓ˚ Ü˛yˆÏly §,çlydÜ˛ õÂô!ï˛ çlàˆÏîÓ˚ fl∫yˆÏfiÌƒÓ˚ xÓfiÌyÓ˚ í˛zß¨!ï˛ â!ê˛ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ xÌÓy Î!ò ~ÙlˆÜ˛yl Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ çyˆÏly ÎyÓ˚ !ã˛!Ü˛Í§y §ÇÜ ˛yhs˝ ç!í˛¸Ó%!ê˛‡àySÈ˛õy°y åMedicine Plantsä §¡∫ˆÏrô K˛yl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ G !ï˛!lˆÎ•zà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ çlàˆÏîÓ˚ ˆÓ˚yà Ù%!=˛ˆÏï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚lÈüüüÈ ï˛y•ˆÏ° ï˛yˆÏòÓ˚ §ˆÏAà Ü˛Ìy ÓˆÏ°y ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ !lˆÏÎ˚xyˆÏ§y– xÌÓy ï˛yÓ˚y Ü˛l G !Ü˛Ë˛yˆÏÓ Ó˚yˆÏàÓ˚ !ã˛!Ü˛Í§y Ü˛ˆÏÓ˚l §•z §¡∫ˆÏrô ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚y– ï˛yÙyÓ˚ ◊!îÓ˚ !¢«˛yÌ≈#ˆÏòÓ˚§ˆÏAà ~•z§Ó ï˛ˆÏÌƒÓ˚ xyòyl≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚y– ï%˛!Ù fiÌyl#Î˚ §ÇÓyò˛õe Óy Ùƒyày!çˆÏlG ~•z §¡∫ˆÏrô !°áˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y–

Ø ï%˛!Ù !Ü˛ ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚y ˆÎñ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ¢•Ó˚à%!°ˆÏï˛ !ÓŸªÙyˆÏlÓ˚ fl∫yfiÌƒ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ÎyˆÏï˛ Ü˛ˆÏÓ˚~à%!° !ã˛!Ü˛Í§y õ£Ï≈ê˛Ü˛ ÏòÓ˚ Ü˛y ÏSÈ xyÜ˛£Ï≈î#Î˚ • ÏÓ⁄ xÌÓy §Ó˚Ü˛y ÏÓ˚Ó˚ !Ü˛ @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÓ˚ çlà ÏîÓ˚ çlƒ fl∫yfiÌƒ õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy≤ÃòyˆÏl ÙˆÏly!lˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ⁄ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ ˆÜ˛ylê˛yˆÏï˛ ≤Ãyôylƒ !òˆÏï˛ •ˆÏÓ⁄ !Óï˛Ü≈˛ Ü˛ˆÏÓ˚y–

Ø fl∫yfiÌƒ §%!Óôy ≤ÃòyˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ˆï˛yÙyÓ˚ ~°yÜ˛yÎ˚ Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ ˆfl∫FSÈyˆÏ§Ó# §ÇfiÌyà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ åNGOsä !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y–ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛Ù≈Ü˛yu˛ §¡∫ˆÏrô ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ˆï˛yÙyÓ˚ ˆ◊!îˆÏï˛ ~ˆÏ§ ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛Ù≈Ü˛yu˛ §¡∫ˆÏrô xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ï˛yˆÏòÓ˚xy˛õƒyÎ˚l Ü˛ ÏÓ˚y–


ˆÎáyˆÏl ¢•Ó˚ ~°yÜ˛yÎ˚ §Ù§ÇáƒÜ˛ çlàˆÏîÓ˚ çlƒÓ˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ 3.6 §ÇáƒÜ˛ •y§˛õyï˛y°– @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÎ˚xÓ!fiÌï˛ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ fl∫yfiÌƒ ˆÜ˛wà%ˆÏ°yˆÏï˛ ~:ÈüÈˆÓ˚ ÓyÓ˚=˛ õÓ˚#«˛yÓ˚ §%!Óôy l•z Îáy Ïl Î ÏÜ˛y Ïly ¢•Ó˚Óy§#Ó˚çlƒ ~ê˛y ÙÔ!°Ü˛ fl∫yfiÌƒ!Ó!ôÓ˚ xhs˝à≈ï˛– !Ü˛S%È !Ü˛S%È Ó˚yçƒˆÎÙl !Ó•yÓ˚ñ Ùôƒ≤ÃˆÏò¢ñ Ó˚yçfiÌyl ~ÓÇ í˛z_Ó˚≤ÃˆÏò¢ï%˛°lyÙ)°Ü˛Ë˛yˆÏÓ fl∫yfiÌƒ!Ó!ô §ÇÜ ˛yhs˝ §%!ÓôyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe!˛õ!SÈˆÏÎ˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !Óàï˛ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ @˝ÃyÙ#î~°yÜ˛yÎ˚ Î §ÙhflÏ çlàî õÎ≈yÆ fl∫yfiÌƒ!Ó!ôÓ˚ §%!Óôy˛õyÎ˚ly ï˛yˆÏòÓ˚ ¢ï˛Ü˛Ó˚y •yÓ˚ Ó,!Âô õyˆÏFSÈ–

@˝ÃyˆÏÙÓ˚ çlàˆÏîÓ˚y !¢¢% !ã˛!Ü˛Í§yñ flf#ˆÏÓ˚yàñxl%Ë) !ï˛ly¢Ü˛ ~ÓÇ ôye# !Óòƒy •zï˛ƒy!ò !Ó!¢T˛ !ã˛!Ü˛Í§y˛õ!Ó˚ Ï£ÏÓyà% Ï°y õy ÏFSÈ ly– Î!òG ≤Ã!ï˛ÓSÈÓ˚ 380!ê˛ fl∫#Ü, ï˛

!ã˛!Ü˛Í§y Ù•y!Óòƒy°Î˚ ˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃyÎ˚ 44,000 flÿï˛Ü˛!ã˛!Ü˛Í§Ü˛ ˛õy¢ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ ï˛Ó%G @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yà%!°ˆÏï˛!ã˛!Ü˛Í§ ÏÜ˛Ó˚ âyê˛!ï˛ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ– xyÓyÓ˚ ~•z 44,000 flÿï˛Ü˛!ã˛!Ü˛Í§ ÏÜ˛Ó Ù Ïôƒ Ì ÏÜ˛ ~Ü˛ õM˛ÙyÇ Ï¢Ó x!ôÜ˛ xy!Ì≈Ü˛§%!Óôy ˛õyGÎ˚yÓ˚ çlƒ !ÓˆÏòˆÏ¢ ã˛ˆÏ° ÎyˆÏFSÈ– !Ü˛S%È xÇ¢flÿï˛Ü˛ !ã˛!Ü˛Í§Ü˛ ¢•ˆÏÓ˚ xÓ!fiÌï˛ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚•y§˛õyï˛y°à% Ï°y ÏÜ˛ Ó ÏSÈ !l ÏFSÈ–

Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ¢•ˆÏÓ˚ G @˝ÃyÙ#î í˛zË˛Î˚ ~°yÜ˛yÎ˚Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# òy!Ó˚oï˛Ù 20 ¢ï˛yÇ¢ çlàî ï˛yˆÏòÓ˚xy ÏÎ˚Ó˚ 12 ¢ï˛yÇ¢ fl∫yfiÌƒ õ!Ó˚ Ï£ÏÓyÎ˚ ÓƒÎ˚ Ü˛ ÏÓ˚ñ Îáy Ïl˙ ~°yÜ˛yÓ˚ ôl# çlàîÓ˚y ï˛y ÏòÓ˚ xy ÏÎ˚Ó˚ Ùye 2 ¢ï˛yÇ¢!ã˛!Ü˛Í§y ˛õ!Ó˚ˆÏ§ÓyÎ˚ ÓƒÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ò!Ó˚oÓ˚y Îál x§%fiÌ•Î˚ ï˛ál Ü˛# âˆÏê˛⁄ xˆÏlˆÏÜ˛•z ï˛yˆÏòÓ˚ ç!Ù !Ó!Ü ˛ Ü˛ˆÏÓ˚

!ã˛e 8.10 ı x ÏlÜ˛ ôÓ ÏlÓ fl∫yfiÌƒ §ÇÜ yhs˝ §%!Óôy õyGÎy §•ç°Ë˛ƒ •GÎy § Ï_¥G Ùyï,cÜ˛y°#l fl∫yfiÌƒ õ!Ó Ï§Óy ~Ü˛!ê˛ !ã hs˝yÓ !Ó£ÏÎ–

Ü˛yçà% Ï°y Ü˛ ÏÓ˚yØ !Óàï˛ ÓÍ§Ó˚à% Ï°y Ïï˛ ò Ï¢Ó˚ §yÙ!@˝ÃÜ˛ fl∫yfiÌƒ ÓƒÓfiÌyÓ˚ í zß¨!ï˛ °«˛ Ü˛Ó˚y à ÏSÈ– ≤Ãï˛ƒy!¢ï˛ xyÎ% Ó Ïí ¸ ÏSÈñ!¢¢% Ù,ï%˛ƒÓ˚ •yÓ˚ Ü˛ˆÏÙˆÏSñ à%!ê˛Ó§hs˝ ò)Ó˚#Ü˛Ó˚î §Ω˛Ó •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ Ü%˛¤˛ G ˆ˛õy!°G ˆÓ˚yà !lÙ≈)°#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ °«˛ƒÙyeyGxç≈ˆÏlÓ˚ Ù%ˆÏá– !Ü˛v ~•z ˛õ!Ó˚§Çáƒylà%ˆÏ°y xyÙyˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ Ë˛yˆÏ°y °yàˆÏÓ ï˛ál•z Îál xyÙÓ˚y ≤Ã!ï˛!ê˛ ˆÓ˚yàˆÏÜ˛xy°yòyË˛yˆÏÓ !Óã˛yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏÓy– õ,!ÌÓ#Ó˚ Óy!Ü˛ xÇˆÏ¢Ó˚ §ˆÏAà ~à%ˆÏ°yÓ˚ ï%˛°ly Ü˛ˆÏÓ˚y– !ÓŸª fl∫yfiÌƒ !Ó˚ˆÏ˛õyê˛≈ ÌˆÏÜ˛ ï%˛!Ù~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !ÓÓÓ˚î õyˆÏÓ Îy !ÓŸª fl∫yfiÌƒ §ÇfiÌy ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚– ï%˛!Ù Ü˛# ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ï˛Ìƒ ˛õˆÏÎ˚S ⁄Ø ~Ü˛Ùy§ ô ÏÓ˚ ï% !Ù ï˛yÙyÓ˚ ◊!îÜ˛«˛ õÎ≈ ÏÓ«˛î Ü˛ ÏÓ˚y ~ÓÇ Ü˛l !Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛ !¢«˛yÌ≈# xl% õ!fiÌï˛ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈï˛y ÓÓ˚ Ü˛ ÏÓ˚y– Î!ò ~•z xl% õ!fiÌ!ï˛ fl∫yfiÌƒ §ÇÜ yhs˝ x§%!ÓôyÓ˚ Ü˛yÓ˚ Ïî • ÏÎ˚ Ìy ÏÜ˛ñ ï˛y• Ï° ï˛y ÏòÓ˚ Ü˛# ôÓ˚ ÏlÓ˚ fl∫yfiÌƒ§Ù§ƒy • ÏÎ˚!SÈ° ï˛y ÓÓ˚ Ü˛ ÏÓ˚y– ~•z §Ù§ƒy!ê˛Ó˚ !ÓÓÓ˚î §Ç@˝Ã• Ü˛ ÏÓ˚y ÈüüüÈ ï˛yÓ˚y Ü˛# ôÓ˚ ÏlÓ˚ !ã˛!Ü˛Í§yÓ˚ §% ÏÎyà !l ÏÎ˚ ÏSÈ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ Ùyï˛y!˛õï˛y ~•z !ã˛!Ü˛Í§y ÓyÓò Ü˛# õ!Ó˚Ùyî ê˛yÜ˛y áÓ˚ã˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ◊!îˆÏï˛ ~•z !Ó£ÏˆÏÎ˚ ã˛ã≈˛y Ü˛ˆÏÓ˚y–


Óy ï˛yˆÏòÓ˚ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÓrôÜ˛ Ó˚ˆÏá !ã˛!Ü˛Í§y ÓƒÎ˚Ë˛yÓ˚ Ó•lÜ˛ˆÏÓ˚– ÎˆÏ•ï%˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •y§˛õyï˛y°à%!°ˆÏï˛˛õÎ≈yÆ ˛õ!Ó˚Ùyî !ã˛!Ü˛Í§y ˛õ!Ó˚ˆÏ§ÓyÓ˚ xË˛yÓ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñï˛y•z ò!Ó˚o çlàî ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ •y§˛õyï˛yˆÏ°Ó˚ !òˆÏÜ˛V%Ñ˛Ü˛ˆÏSÈñ Îy ï˛yˆÏòÓ˚ !ã˛Ó˚!òˆÏlÓ˚ çlƒ î@˝ÃhflÏ Ü˛ˆÏÓ˚ Ó˚yˆÏáñxÌÓy ï˛yÓ˚y Ù,ï%˛ƒˆÏÜ˛ !ÓÜ˛“ !•§yˆÏÓ ÓˆÏSÈ lÎ˚–

Ù!•°y ÏòÓ˚ fl∫yfiÌƒ ıË˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ˆÙyê˛ çl§ÇáƒyÓ˚ ≤ÃyÎ˚ x Ïô≈Ü˛•z •°

Ù!•°y– Ù!•°yÓy !¢«˛yñ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yçÜ˛ ÏÙ≈ xÇ¢@˝Ã•î~ÓÇ fl∫yfiÌƒ õ!Ó˚ˆÏ§Óy @˝Ã•ˆÏî õ%Ó˚%£ÏˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ x!ôÜ˛§Ù§ƒyÓ˚ §¡ø%á#l •Î˚– òˆÏ¢ !¢¢%!°Aà xl%˛õyï˛ 2001

§yˆÏ°Ó˚ 927 Ì ÏÜ˛ 2011 §y Ï° 914ÈüÈˆï˛ l ÏÙ xy§yÓ˚ˆ˛õSÈˆÏl Ü˛yÓ˚î !•§yˆÏÓ Ü˛lƒy º)î •ï˛ƒyÓ˚ Ó,!Âô âê˛lyˆÏÜ˛•z!Aàï˛ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– 15 ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛Ù ≤ÃyÎ˚ 3,00,000

ˆÙ ÏÎ˚ ÏòÓ˚ ¢%ô% !Ó ÏÎ˚•z •Î˚!lñ í z õÓ˚v ï˛yÓ˚y ~Ü˛ §hs˝y ÏlÓ˚çll#G •ˆÏÎ˚ àˆÏSÈ–

15-49 ÓÎ˚ Ï§Ó˚ !ÓÓy!•ï˛ 50 ¢ï˛yÇ Ï¢Ó˚G Ó!¢Ù!•°y•z ˆ°ÔˆÏ•Ó˚ xË˛yˆÏÓ Ó˚=˛y“ï˛y G x˛õ%!T˛ç!lï˛§Ù§ƒyÎ Ë% à ÏSÈñ Îyñ 19 ¢ï˛yÇ¢ Ùyï, cÜ˛y°#l Ù,ï% ƒÓ çlƒòy!Î˚– ï˛ySÈyí ¸y àË≈ ˛õyï˛ G Ë˛yÓ˚ Ïï˛ Ùyï, cÜ˛y°#l Ó˚yà GÙ,ï%˛ƒÓ˚ ≤Ãôyl Ü˛yÓ˚î–

fl∫yfiÌƒ •° ~Ü˛!ê˛ à%Ó%c˛õ)î≈ çlÜ˛°ƒyîÙ)°Ü˛ ÓƒÓfiÌyˆÎê˛y çlà ÏîÓ ÙÔ!°Ü˛ ÙylÓy!ôÜ˛yÓG Ó Ïê˛– Î!ò §ÓÜ˛y!Ófl∫yfiÌƒ õ!Ó Ï§Óyà% Ï°y ÏÜ˛ !Ó ÏÜ˛w#Ü˛Óî Ü˛Óy •Î ï y• Ï° §Ü˛°lyà!ÓÜ˛Óy•z í zßï˛ !ã˛!Ü˛Í§y õ!Ó Ï§ÓyÓ §% ÏÎyàà%!° ˛õ Ïï˛˛õy ÏÓ– !¢«˛y G ò«˛ fl∫yfiÌƒ õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙyÓ í z õÓ•z Óy ÏàÓ§ ÏAà ò#â≈Ü˛y°#l °í˛y•z ÏÎÓ §Ê˛°ï˛y !lË≈ Ó Ü˛ ÏÓ– ~Óçlƒfl∫yfiÌƒ ~ÓÇ fl∫FSÈï˛y §• Ü˛yÎ≈Ü˛Ó# ÓƒÓfiÌyÓ ≤Ã!ï˛ § Ïã˛ï˛lï˛y§,!T˛ Ü˛Óy ≤Ã ÏÎyçl– ~•z ≤Ã!Ü ÎyÎ ò%Ó§M˛yÓ ~ÓÇ ï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛ˆ«˛ˆÏeÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛yˆÏÜ˛G xÓˆÏ•°y Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ly– fl∫yfiÌƒ˛õ!Ó Ï£ÏÓyÙ)°Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü Ùà%!°Ó Ü˛yÎ≈Ü˛y!Óï˛y ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ fl∫yfiÌÏƒ˛õ!Ó˚ Ï§ÓyÓ í z õÓG !lË≈ Ó Ü˛ ÏÓ– xï˛~Ó xyÙy ÏòÓ Ù)°

í z Ïj¢ƒ •GÎy í z!ã˛ï˛ çlàî ÏÜ˛ x!ôÜ˛ï˛Ó à%îÙyl §¡õßç#Ó ÏlÓ !ò ÏÜ˛ !l ÏÎ ÎyGÎy– Ë˛yÓ Ïï˛ ¢•Ó G @ÃyÙ#î fl∫yfiÌƒ˛õ!Ó Ï£ÏÓyÓ Ù Ïôƒ flõT˛ !Ó ÏË˛ò Ó ÏÎ ÏSÈ– Î!ò xyÙÓy ~•zôÓ ÏlÓ Óyí˛hs˝ !ÓË˛yçƒï˛y ÏÜ˛ xÓK˛y Ü˛!Ó ï˛y• Ï° xyÙy ÏòÓˆò Ï¢Ó˚ §yÙy!çÜ˛ÈüÈxy!Ì≈Ü˛ ÓƒÓfiÌyÎ˚ x!fiÌÓ˚ï˛y ÓçyÎ˚ÌyÜ˛ ÏÓñ xy¢AÜ˛y ÌyÜ˛ ÏÓ– §Ü˛° çlàî ÏÜ˛ ÙÔ!°Ü˛ fl∫yfiÌƒ˛õ!Ó Ï£ÏÓy §%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó Ïï˛ • Ï° xyÙy ÏòÓ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ fl∫yfiÌƒ˛õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙy ˆ˛õÔÑ ÏSÈ ˆòGÎyÓ § ÏAà § ÏAà ï˛yÓ ≤Ãy˛õƒï˛y~ÓÇ fl∫«˛Ùï˛y í zË˛Î•z §!¡ø!°ï˛ Ü˛Óy ≤Ã ÏÎyçl–


~Ü˛!ê˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ çlƒ xÌ≈l!ï˛Ü˛ ~ÓÇ§yÙy!çÜ˛ í zË˛Î õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙy•z à%Ó%c˛õ)î≈– ~Ü˛!ê˛ §• ÏÎyà#ÙyôƒÙ !•§y ÏÓ õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙyñ í zÍ˛õyò ÏlÓ í z õÜ˛Óîà% Ï°yÓí˛zÍ˛õyòl¢#°ï˛y Ó,!Âô Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ç#ÓˆÏlÓ˚ à%îàï˛Ùylí zß¨ï˛ Ü˛ ÏÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛Ë˛y ÏÓ §Ü˛° xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ ÏÜ˛≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ ÏÓ– fl∫yô#lï˛yÓ §yï˛ ò¢ ÏÜ˛ Ë˛yÓï˛ õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙy!lÙ≈yˆÏîÓ˚ «˛ˆÏe à%Ó˚%c˛õ)î≈ x@˝Ãà!ï˛ °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– Î!òGï˛yÓ˚ Ó ˝ê˛ ÏlÓ˚ «˛ Ïe Ó£ÏÙƒ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ– Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ x!ôÜ˛yÇ¢@˝ÃyÙ#î xÇ Ï¢ ~álG í zßï˛ ÓyhflÏyâyê˛ñ ò)Ó§M˛y ÏÓÓ §% ÏÎyà§%!Óôyñ !Óò%ƒÍñ fl%Ò°ñ •y§˛õyï˛y° •zï˛ƒy!òÓ xË˛yÓ Ó ÏÎ ÏSÈ–ˆÎˆÏ•ï%˛ Ë˛yÓ˚ï˛ xyô%!lÜ˛ï˛yÓ˚ !òˆÏÜ˛ V%Ñ˛Ü˛ˆÏSÈ ï˛y•z à%îÙyl§¡õß õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙyÓ ã˛y!•òyG !òl !òl Ó,!Âô õy ÏFSÈñ ï˛ ÏÓï˛yÓ˚ § ÏAà õ!Ó˚ ÏÓ Ï¢Ó˚ í z õÓ˚ Îy Ïï˛ õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy §ÇÜ yhs˝ˆÜ˛yˆÏly !ÓÓ˚)˛õ ≤ÃË˛yÓ ly ˛õˆÏÓ˚ ï˛yG °«˛ Ó˚yáˆÏï˛ •ˆÏÓ–ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛e ~ÓÇ !ÓˆÏò!¢ !Ó!lˆÏÎ˚yàÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy !lÙ≈yˆÏî xyÜ˛!£Ï≈ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §ÇflÒyÓ˚Ù)°Ü˛Ü˛Ù≈§)!ã˛ˆÏï˛ !ÓˆÏ¢£Ï §%!Óôy ~ÓÇ í˛zÍ§y•òyÎ˚Ü˛ åIncen-

tiveä !Ó!Óô §%!Óôy ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y • ÏÎ˚ ÏSÈ– ¢!=˛ ~ÓÇ fl∫yfiÌƒÈüüüÈ ~•z ò%•z õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy «˛e Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛Ó˚ Ï° ~ê˛y flõT˛•Î˚ ˆÎñ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ ˆ«˛e §Ü˛ˆÏ°Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ §ÙylË˛yˆÏÓˆ˛õÔÑSÈy ÏlyÓ˚ §% ÏÎyà Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ–


§Ç!«˛Æ Ó,!_

Ø ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy •° Ë˛Ô!ï˛Ü˛ §%!Óôy ~ÓÇ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ §%!ÓôyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ lê˛GÎ˚yÜ≈ – õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙyÓ˚§• ÏÎy!àï˛yÓ˚ «˛ Ïe §yÙy!çÜ˛ õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙyG à%Ó%c˛õ)î≈– õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy ò Ï¢Ó˚ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ à%Ó%c˛õ)î≈ !Ë˛!_–

Ø §ÙˆÏÎ˚Ó˚ §ˆÏAà ï˛y° !Ù!°ˆÏÎ˚ í˛zFã˛ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ •yÓ˚ ÓçyÎ˚ Ó˚yáyÓ˚ çlƒ õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy hflÏˆÏÓ˚Ó˚í˛zß¨Î˚l âê˛yˆÏly ≤ÃˆÏÎ˚yçl– í˛zß¨ï˛ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyàï˛ §%!Óôy Óï≈˛ÙyˆÏl ˆÓ!¢ §ÇáƒÜ˛ !ÓˆÏò!¢!Ó!l ÏÎ˚yàÜ˛yÓ˚# ~ÓÇ õÎ≈ê˛Ü˛ ÏòÓ˚ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ !ò ÏÜ˛ xyÜ, T˛ Ü˛Ó˚ ÏSÈ–

Ø @˝ÃyÙ#î õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyàï˛ §%!Óôyà%ˆÏ°yÓ˚ í˛zß¨Î˚l Ü˛Ó˚y á%Ó•z à%Ó˚%c˛õ)î≈–

Ø ˛õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙyàï˛ í zßÎ Ïl Ó,•Í ï˛•!Ó Ï°Ó çlƒ §ÓÜ˛y!Ó G Ó§ÓÜ˛y!Ó «˛ ÏeÓ xÇ¢#òy!Ó ÏcÓ≤Ã ÏÎ˚yçl–

Ø o%ï˛ï˛Ó xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ ≤ÃÓ,!ÂôÓ çlƒ ¢!=˛ á%Ó•z à%Ó%c˛õ)î≈– Ë˛yÓ Ïï˛ !Óò%ƒ Ïï˛Ó ã˛y!•òy G Îyày ÏlÓÙ Ïôƒ !Ó¢y° ÓƒÓôyl Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ–

Ø x≤Ãã˛!°ï˛ ¢!=˛Ó˚ í zÍ§à% Ï°yG !Óò%ƒ Ïï˛Ó˚ âyê˛!ï˛ õ)Ó˚ Ïî §•yÎ˚Ü˛ • ÏÓ–

Ø Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ !Óò%ƒÍ «˛e í zÍ˛õyòlñ ≤ÃÓ˚î ~ÓÇ Ó^˝ê˛lhflÏ ÏÓ˚ x ÏlÜ˛ §Ù§ƒyÓ˚ §¡ø%á#l • ÏFSÈ–

Ø fl∫yfiÌƒñ ÙylÓçy!ï˛Ó˚ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ G Ùyl!§Ü˛ Ü˛°ƒy ÏîÓ˚ «˛ Ïe ~Ü˛!ê˛ à%Ó%c˛õ)î≈ Ùylò[˛–

Ø fl∫yô#lï˛yÓ˚ õˆÏÓ˚ fl∫yfiÌƒ õ!Ó˚ˆÏ§Óyà%ˆÏ°y àë˛làï˛ !òÜ˛ !òˆÏÎ˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ !ÓhflÏyÓ˚ °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ~ÓÇ fl∫yfiÌƒ §)ã˛Ü˛à% Ï°yÓ˚G í zß¨Î˚l â Ïê˛ ÏSÈ–

Ø x!ôÜ˛yÇ¢ çlà ÏîÓ˚ çlƒ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ fl∫yfiÌƒ õÂô!ï˛ G §%!Óôyà% Ï°y õÎ≈yÆ lÎ˚–

Ø fl∫yfiÌƒ §ÇÜ yhs˝ §%!Óôyà% Ï°y ÓƒÓ•y ÏÓ˚Ó˚ «˛ Ïe @˝ÃyÙ#î G ¢•Ó˚ ~°yÜ˛yÓ˚ Ù Ïôƒñ ôl# G ò!Ó˚ ÏoÓ˚Ù Ïôƒ !Ó¢y° ÓƒÓôyl Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ–

Ø ˆòˆÏ¢ Ü˛lƒyº)î •ï˛ƒyÓ˚ ~ÓÇ Ùyï,˛cÜ˛y°#l Ù,ï%˛ƒÓ˚ âê˛ly Ó,!ÂôÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî Ù!•°yˆÏòÓ˚ fl∫yfiÌƒ!l ÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ í z ÏmàçlÜ˛ õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ §,!T˛ • ÏÎ˚ ÏSÈ–

Ø fl∫yfiÌƒ§ÇÜ ˛yhs˝ §%!Óôy ~ÓÇ fl∫yfiÌƒ §ˆÏã˛ï˛lï˛y Ó,!ÂôÓ˚ ˆ«˛ˆÏe !lÎ˚!sfï˛ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛eñˆfl∫FSÈy Ï§Ó# §ÇfiÌy åNGOsä ~ÓÇ §yÙ%òy!Î˚Ü˛ xÇ¢@˝Ã•î fl∫yfiÌƒ õ!Ó˚ Ï§Óyà% Ï°yÓ˚ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ˆ«˛ˆÏe à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y !lˆÏï˛ õyˆÏÓ˚–

Ø çlfl∫y ÏfiÌƒÓ˚ §• ÏÎyà# «˛e !• Ï§ ÏÓ !ã˛!Ü˛Í§yÓ˚ ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛ ≤Ãîy°#à% Ï°yÓ˚ xl%§rôyl Ü˛Ó˚ Ïï˛• ÏÓ– Ë˛yÓ˚ Ïï˛ !ã˛!Ü˛Í§y õÎ≈ê˛l Ó,!ÂôÓ˚ x§#Ù §Ω˛yÓly Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ–


1É ˛Ú˛õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙyÛ ¢∑!ê˛ Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ˚y–

2É ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy ÏÜ˛ Î ò%!ê˛ ◊!î Ïï˛ Ë˛yà Ü˛Ó˚y • ÏÎ˚ ÏSÈ ï˛y ÏòÓ˚ Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ˚y– Ü˛#Ë˛y ÏÓ ï˛yÓ˚y ~ ÏÜ˛ x˛õ ÏÓ˚Ó˚í z õÓ˚ !lË≈ Ó˚¢#°⁄

3É ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙyàï˛ §%!Óôy Ü˛#Ë˛y ÏÓ í zÍ˛õyòl ÏÜ˛ §y•yÎƒ Ü˛ ÏÓ˚⁄

4É ~Ü˛!ê˛ ò Ï¢Ó˚ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ í zß¨Î˚ Ïl õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙyÓ˚ xÓòyl Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ– ï% !Ù !Ü˛ ~Ü˛Ùï˛⁄ Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ˚y–

5É Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ @˝ÃyÙ#î õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ xÓfiÌy Ü˛#Ó˚Ü˛Ù⁄

6É ¢!=˛Ó˚ ï˛yÍ˛õÎ≈ Ü˛#⁄ Óy!î!çƒÜ˛ ~ÓÇ xÈüÈÓy!î!çƒÜ˛ ¢!=˛Ó˚ í˛zÍˆÏ§Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˆ°ˆÏáy–

7É !Óò%ƒÍ í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ !ï˛l!ê˛ ˆÙÔ!°Ü˛ í˛zÍ§ Ü˛# Ü˛#⁄

8É ˆ≤ÃÓ˚î ~ÓÇ Ó^˝ê˛lç!lï˛ «˛!ï˛ Ó°ˆÏï˛ ï%˛!Ù Ü˛# ÓyV˛⁄ ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ü˛ÙyˆÏly ÎyÎ˚⁄

9É !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xÓy!î!çƒÜ˛ ¢!=˛Ó˚ í˛zÍ§à%!° Ü˛# Ü˛#⁄

10É õ%l/lÓ#Ü˛Ó˚î ÏÎyàƒ ¢!=˛Ó˚ í zÍ Ï§Ó˚ ÓƒÓ•y ÏÓ˚Ó˚ Ùyôƒ ÏÙ ¢!=˛Ó˚ §ÇÜ˛ê˛ ò)Ó˚ Ü˛Ó˚y Î Ïï˛ õy ÏÓ˚ ÈüüüÈ §ï˛ƒï˛yÎyã˛y•z Ü˛ ÏÓ˚y–

11É !Óàï˛ ÓÍ§Ó˚à% Ï°y Ïï˛ ¢!=˛Ó˚ Ë˛y ÏàÓ˚ ôÓ˚l Ü˛#Ë˛y ÏÓ õ!Ó˚Ó!ï≈ ï˛ • ÏÎ˚ ÏSÈ⁄

12É Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ¢!=˛Ó˚ Ë˛yˆÏàÓ˚ •yÓ˚ ~ÓÇ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ≤ÃÓ,!Âô ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ §¡õ!Ü≈˛ï˛⁄

13É Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !Óò%ƒÍ «˛e Ü˛# Ü˛# §Ù§ƒyÓ˚ §¡ø%á#l •ˆÏFSÈ⁄

14É Ë˛yÓ˚ Ïï˛ §y¡±!ï˛Ü˛Ü˛y Ï° ¢!=˛ §ÇÜ˛ê˛ Ùê˛y Ïï˛ Ü˛# Ü˛# §ÇflÒyÓ˚ Ü˛Ù≈§)!ã˛ à,•#ï˛ • ÏÎ˚ ÏSÈ ÈüüüÈ Óî≈ly Ü˛ ÏÓ˚y–

15É xyÙy ÏòÓ˚ ò Ï¢Ó˚ çlà ÏîÓ˚ fl∫y ÏfiÌƒÓ˚ ≤Ãôyl Ó!¢T˛ƒà% Ï°y Ü˛# Ü˛#⁄

16É Ú!ÓŸª Ó˚y ÏàÓ˚ òyÎ˚Ë˛yÓ˚Û åGBDä Ü˛#⁄

17É xyÙy ÏòÓ˚ fl∫yfiÌƒ §¡∫rô#Î˚ ÓƒÓfiÌyÓ˚ ≤Ãôyl x§%!Óôyà% Ï°y Óî≈ly Ü˛ ÏÓ˚y⁄

18É Ü˛#Ë˛y ÏÓ Ù!•°y ÏòÓ˚ fl∫yfiÌƒ á%Ó•z í z Ïm ÏàÓ˚ !Ó£ÏÎ˚ • ÏÎ˚ òÑy!í ¸ ÏÎ˚ ÏSÈ⁄

19É §Ç Ï«˛ Ï õ çlfl∫yfiÌƒ §¡∫ Ïrô °á– Óï≈ ÙylÜ˛y Ï° çlfl∫yfiÌƒ «˛ Ïe ÈüüüÈ Ó˚yçƒ myÓ˚y Ü˛# ôÓ˚ ÏlÓ˚ §Ó˚Ü˛y!Ó˚fl∫yfiÌƒ Ü˛yÎ≈Ü Ù lGÎ˚y • ÏÎ˚ ÏSÈ ï˛y Óî≈ly Ü˛ ÏÓ˚y–

20É SÈÎ˚ ôÓ˚ ÏlÓ˚ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ !ã˛!Ü˛Í§y õÂô!ï˛Ó˚ ï% °ly Ü˛ ÏÓ˚y–

21É Ü˛#Ë˛y ÏÓ xyÙÓ˚y fl∫yfiÌƒ §ÇÜ yhs˝ õ!Ó˚ Ï§ÓyÙ)°Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü Ùà% Ï°yÓ˚ Ü˛yÎ≈Ü˛y!Ó˚ï˛y Ó,!Âô Ü˛Ó˚ Ïï˛ õy!Ó˚⁄

xl%¢#°l#


1É ï%˛!Ù Ü˛# çylˆÏï˛ ˆï˛yÙyÓ˚ âˆÏÓ˚ ~Ü˛ ˆÙàyGÎ˚yê˛ !Óò%ƒÍ xylˆÏï˛ 30-40 !Ù!°Î˚l ê˛yÜ˛y ÓƒÎ˚ •Î˚⁄ ~Ü˛!ê˛lï%˛l !Óò%ƒÍ Ü˛w ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ó•% !Ù!°Î˚l ÓƒÎ˚ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ~•z Ü˛yÓ˚î!ê˛•z !Ü˛ ÎˆÏÌT˛ lÎ˚ ÎyÓ˚ çlƒ ï%˛!Ù ï˛yÙyÓ˚Óy!í˛¸ˆÏï˛ !Óò%ƒÍ §M˛Î˚ ¢%Ó˚% Ü˛Ó˚ˆÏÓ⁄ !Óò%ƒˆÏï˛Ó˚ §M˛Î˚ Ü˛Ó˚y•z •° xˆÏÌ≈Ó˚ §M˛Î˚– Ó›ï˛ ~ê˛y !Óò%ƒÍ í˛zÍ˛õyòl ˆÌˆÏÜ˛Gx!ôÜ˛ Ù)°ƒÓyl– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ÓyÓ˚ Îál !Óò%ƒˆÏï˛Ó˚ !Ó° ˆï˛yÙyÓ˚ Óy!í˛¸ ~ˆÏ§ ˆ˛õÔyÑSÈyÎ˚ñ ï%˛!Ù xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyÜ˛ˆÏÓ ˆÎˆï˛yÙyÓ˚ ã˛yÓ˚˛õyˆÏ¢ ~ï˛ §ÇáƒÜ˛ ˜Óò%ƒ!ï˛Ü˛ ÓyÕ∫ ~ÓÇ ˛õyáyÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ˆl•z– §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ÓˆÏí˛¸y Ü˛Ìy •° ~•z !Ó£ÏˆÏÎ˚ˆï˛yÙyˆÏÜ˛ xyÓ˚G §ï˛Ü≈˛ ~ÓÇ ÎbÓyl •ˆÏï˛ •ˆÏÓ ~ÓÇ ~•z ≤ÃÎ˚y§!ê˛ ~ál ÌˆÏÜ˛•z ¢%Ó˚% Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ– ~•z Ü˛yˆÏç ï%˛!Ùˆï˛yÙyÓ˚ õ!Ó˚Óy ÏÓ˚Ó˚ xlƒylƒ §ò§ƒ ÏòÓ˚G ç!í ¸ï˛ Ü˛ ÏÓ˚y ~ÓÇ ï˛Ê˛yï˛ ò Ïáy– ï˛yÙyÓ˚ Óy!í ¸Ó˚ Ùy!§Ü˛ !Óò%ƒÍ ÓƒÓ•y ÏÓ˚Ó˚˛õ!Ó˚Ùyî !°!˛õÓÂô Ü˛ˆÏÓ˚y– !Óò%ƒÍ §M˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆÜ˛Ô¢°à%!° ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ !Óò%ƒˆÏï˛Ó˚ !ÓˆÏ° ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˆòˆÏáy–

2É ˆï˛yÙyÓ˚ ~°yÜ˛yÎ˚ Ü˛# ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyàï˛ ≤ÃÜ˛“à%!°Ó˚ x@˝Ãà!ï˛ •ˆÏFSÈ ˆ§à%ˆÏ°y ˆÓÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y–ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ˆÓÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y /ÈüÈ

aä ˙ ≤ÃÜ˛ˆÏ“Ó˚ çlƒ ÓÓ˚yj ÓyˆÏçê˛–bä ≤ÃÜ˛ˆÏ“Ó˚ xˆÏÌ≈Ó˚ í˛zÍ§–cä ˙ ≤ÃÜ˛“!ê˛ Ü˛# ˛õ!Ó˚Ùyî Ü˛Ù≈§ÇfiÌyl §,!T˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ⁄dä ≤ÃÜ˛ˆÏ“Ó˚ §Ùy!ÆÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ Ü˛# ôÓ˚ˆÏlÓ˚ §y!Ó≈Ü˛ §%!Óôy •ˆÏÓ⁄eä ≤ÃÜ˛“!ê˛ §¡õ)î≈ •ˆÏï˛ Ü˛ï˛ §ÙÎ˚ °yàˆÏÓ⁄fä ˆÜ˛yl ˆÜ˛y¡õy!là%ˆÏ°y ~•z ≤ÃÜ˛ˆÏ“Ó˚ §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛3É !lÜ˛ê˛Óï≈˛# ˆÎˆÏÜ˛ylG ï˛y˛õ!Óò%ƒÍ ˆÜ˛w‡ç°!Óò%ƒÍ ˆÜ˛w‡˛õ!Ó˚Ùyî!ÓÜ˛ !Óò%ƒÍ ˆÜ˛w ˛õ!Ó˚ò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚y–

Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ~•z ˆÜ˛wà%ˆÏ°y Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛ˆÏÓ˚y–4É ˆï˛yÙyÓ˚ ˆ◊!îÓ˚ SÈyeSÈye#ˆÏòÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ @˝Ã%ˆÏ˛õ Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢#ˆÏòÓ˚ myÓ˚y ÓƒÓ•,ï˛

!Óò%ƒˆÏï˛Ó˚ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏîÓ˚ G˛õÓ˚ §Ù#«˛y Ü˛ˆÏÓ˚y– ~•z §Ù#«˛y!ê˛Ó˚ Ù%áƒ í˛zˆÏj¢ƒ •° ÈüüüÈ ˆÜ˛yl !ÓˆÏ¢£Ï çµy°y!l!ê˛ ˆï˛yÙyÓ˚≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢# xM˛ˆÏ° x!ôÜ˛ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏî ÓƒÓ•,ï˛•ˆÏFSÈ ~ÓÇ Ü˛ï˛ê˛y ˛õ!Ó˚ÙyˆÏî •ˆÏFSÈ ï˛y ˆÓÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y– !Ó!Ë˛ß¨ @˝Ã%ˆÏ˛õÓ˚ myÓ˚y≤ÃyÆ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ˆ°á!ã˛e ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ~ÓÇ ï%˛°ly Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÓÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y G•z !ÓˆÏ¢£Ï çµy°y!l!ê˛Ó˚ ˛õSÈˆÏ®Ó˚§Ω˛yÓƒ Ü˛yÓ˚î–

5É xyô%!lÜ˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ¢!=˛ ÓƒÓfiÌyÓ˚ fiÌ˛õ!ï˛ í˛É ˆ•y!Ù Ë˛yÓyÈüÈ~Ó˚ ç#Ól# ~ÓÇ Ü˛yç xôƒÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚y–6É ÚÎ%ÂôÓ˚ï˛ Ó˚yT˛…à%ˆÏ°y ~Ü˛!ê˛ xfl∫yfiÌƒÜ˛Ó˚ !ÓˆÏŸªÓ˚ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛•z§yˆÏÌ õ«˛˛õyï˛Ù)°Ü˛ ÙˆÏlyË˛yÓ ~ÓÇ

xyÓÂô G §ÇÜ˛#î≈ Ùyl!§Ü˛ ˆÓ˚yˆÏàÓ˚ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ÛÈüüüÈ ~•z !Ó£ÏˆÏÎ˚ ï%˛!Ù ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y xÌÓy !Óï˛Ü≈˛§Ë˛yÓ˚ xyˆÏÎ˚yçl Ü˛ˆÏÓ˚y–

Books

JALAN, BIMAL (Ed.). The Indian Economy — Problems and Prospects. Penguin Books, Delhi,

1993.


REFERENCES


KALAM, A.P.J. ABDUL WITH Y.S. RAJAN. 2002. India 2020: A Vision for the New

Millennium. Penguin Books, Delhi.

PARIKH, KIRIT S. AND RADHAKRISHNA (Eds.). 2005. India Development Report

2004-05. Oxford University Press, Delhi.

Government Reports

Energy Statistics 2016, Ministry of Statistics and Programme Implementation,

Government of India.

The World Health Report 2002. Reducing Risks, Promoting Healthy Life, World Health

Organisation, Geneva.

Report of the National Commission on Macroeconomics and Health, Ministry of

Health and Family Welfare, Government of India, New Delhi, 2005.

Tenth Five Year Plan, Vol.2, Planning Commission, Government of India, New Delhi.

The India Infrastructure Report: Policy Imperatives for Growth and Welfare 1996.

Expert Group on the Commercialisaton of Infrastructure Projects. Vols.1, 2 and 3 Ministry

of Finance. Government of India, New Delhi.

World Development Report 2004. The World Bank, Washington DC.

India Infrastructure Report 2004. Oxford University Press, New Delhi.

Economic Survey 2004-2005. Ministry of Finance, Government of India.

World Development Indicators, 2013, The World Bank, Washington.

World Health Statistics 2014, World Health Organisation, Geneva.

National Health Profile (NHP) of India for various years, Central Bureau of Health

Intelligence, Goverment of India, New Delhi.

Websites

On energy related issues:

www.pcra.org

www.bee-india.com

www.edugreen.teri.res.in

http://powermin.nic.in

On health related issues:

http://www.aiims.edu

http://www.whoindia.org

http://mohfw.nic.in

www.apollohospitalsgroup.com

www.worldbank.org

www.cbhidghs.nic.in


~•z xôƒyÎ˚ ˛õyë˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ !¢«˛yÌ≈#Ó˚y §«˛Ù •ˆÏÓ ÈüüüÈ

l ˛õ!Ó˚ ÏÓ Ï¢Ó˚ ôyÓ˚îy §¡õ ÏÜ≈ Ó%V˛ Ïï˛

l Ú˛õ!Ó˚ ÏÓ¢àï˛ xÓ«˛Î˚Û ~ÓÇ Ú§¡õò !l/ Ï¢£ÏÜ˛Ó˚îÛ ~Ó˚ Ü˛yÓ˚î G Ê˛°yÊ˛° !Ó ÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚ Ïï˛

l Ë˛yÓ˚ï˛ Î õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ §Ù§ƒyà%ˆÏ°yÓ˚ §¡ø%á#l ï˛yÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ Ó%V˛ˆÏï˛–

l ˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ §ÇÜ yhs˝ xy Ï°yã˛ƒ ≤ÃŸ¿à% Ï°y ÏÜ˛ !fli!ï˛¢#° í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ Ó,•_Ó˚ ≤Ã«˛y˛õ Ïê˛ §¡õ!Ü≈ ï˛ Ü˛Ó˚ Ïï˛–

˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ~ÓÇ!fli!ï˛¢#° í˛zß¨Î˚l

9

163˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ~ÓÇ !fli!ï˛¢#° í˛zß¨Î˚l

9.1 Ë) !ÙÜ˛y˛õ)Ó≈Óï≈˛# xôƒyÎ˚à%ˆÏ°yˆÏï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚

xÌ≈l#!ï˛ ˆÎ §Ü˛° à%Ó˚c˛õ)î≈ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ Ù%ˆÏáyÙ%!á •ˆÏÎ˚ˆÏSÈˆ§ §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~ál ˛õÎ≈hs˝ ˆÎxÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚l xyÙÓ˚y xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ ï˛yÓ˚ !Ó!lÙˆÏÎ˚˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ Ë˛yÓ˚# ˆ°yÜ˛§yl •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆÎ•z xyÙÓ˚y!ÓŸªyÎ˚ˆÏlÓ˚ Î%ˆÏà ˛õy Ó˚yá°yÙñ Îy í˛zFã˛ ≤ÃÓ,!ÂôÓ˚ •yˆÏÓ˚Ó˚≤Ã!ï˛◊%!ï˛ òÎ– ï˛ál xyÙy ÏòÓ Ù Ïl Óyá Ïï˛ • ÏÓ xï˛# Ïï˛ÓxÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ í zßÎ ÏlÓ õ ÏÌÓ «˛!ï˛Ü˛yÓÜ˛ ≤ÃË˛yÓà% Ï°y ~ÓÇxyÙyˆÏòÓ˚ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ Ó˚yhflÏy ˆÓˆÏSÈ !lˆÏï˛ •ˆÏÓÎy !fli!ï˛¢#° í˛zß¨Î˚lˆÏÜ˛ §%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– !fli!ï˛¢#°í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ Îy Ó˚yhflÏy xyÙÓ˚y xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚!SÈ ï˛yˆÏÜ˛ Ó%V˛ˆÏï˛~ÓÇ ~•z ÓyhflÏyÎ Î Óyôyà% Ï°y Ó ÏÎ ÏSÈ ï˛y í z õ°!kô Ü˛Ó Ïï˛•ˆÏ° xyÙyˆÏòÓ˚ ≤ÃÌˆÏÙ•z çylˆÏï˛ •ˆÏÓ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ §ˆÏAàç!í˛¸ˆÏÎ˚ ÌyÜ˛y õ!Ó˚ˆÏÓ¢ §ÇÜ ˛yhs˝ lyly ≤ÃŸ¿–

~•z Ü˛Ìy ÙˆÏl ˆÓ˚ˆÏáñ ~•z xôƒyÎ˚!ê˛ˆÏÜ˛ !ï˛l!ê˛áˆÏ[˛ !ÓË˛=˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ≤ÃÌÙ Ë˛yˆÏà õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ Ü˛yÎ≈~ÓÇ Ë)˛!ÙÜ˛yÓ˚ !òˆÏÜ˛ xyˆÏ°yÜ˛˛õyï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !mï˛#Î˚Ë˛y Ïà Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ õ!Ó˚ ÏÓ Ï¢Ó˚ •y°ã˛y° ~ÓÇ ï, ï˛#Î˚Ë˛yˆÏà !fli!ï˛¢#° í˛zß¨Î˚lˆÏÜ˛ §%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆÎ §Ü˛°˛õòˆÏ«˛˛õ G Ó˚îl#!ï˛ !lˆÏÎ˚ ~à%ˆÏï˛ •ˆÏÓ ˆÎà%ˆÏ°yÓ˚ !òˆÏÜ˛ò,!T òGÎ˚y • ÏÎ˚ ÏSÈ–

9.2 ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ÈÈüüüÈ §ÇK˛y ~ÓÇ Ü˛yç§Ù)•˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ •°ñ xyÙÓ˚y Î çàˆÏï˛ Ó§Óy§ Ü˛!Ó˚

ˆ§áyˆÏl í˛z_Ó˚y!ôÜ˛yÓ˚§)ˆÏe ≤ÃyÆ ˆÙyê˛ §¡õò– ~ˆÏï˛ §Ó˜çÓ ~ÓÇ x˜ÏçÓ í˛z˛õyòyl xhs˝Ë%≈˛=˛ Îy ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚

˛õ!Ó˛õ)ÓÜ˛– §Ü˛° §ç#Ó í z õyòyl ÈüüüÈ õy!áñ õ¢%ñ àySÈ õy°yñÓlñ ÙÍ§ƒ •zï˛ƒy!ò •° õ!Ó ÏÓ Ï¢Ó È çÓ í z õyòyl– x ÏçÓí z õyòy ÏlÓ˚ Ù Ïôƒ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ ÓyÎ%ñ ç°ñ Ë) !Ù •zï˛ƒy!ò– ~SÈyí ¸y!¢°y ~ÓÇ §)Î≈y Ï°yÜ˛G •° õ!Ó ÏÓ Ï¢Ó x ÏçÓ í z õyòy ÏlÓí˛zòy•Ó˚î– õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ã˛ã≈˛yÓ˚ Ù)° !Ó£ÏÎ˚ •°ñ ~•z çÓ ~ÓÇx˜ÏçÓ í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ ˆòlyÈüÈ˛õyGlyˆÏÜ˛xl%ôyÓl Ü˛Ó˚y–

õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ Ü˛yÎ≈ ı

˛˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ ã˛yÓ˚!ê˛ á%Ó•z à%Ó%c˛õ)î≈ Ü˛yÎ≈ Ü˛ ÏÓ˚ iä ~!ê˛§¡õˆÏòÓ˚ ˆÎyàyl ˆòÎ˚ ı §¡õˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ xyˆÏSÈlÓ#Ü˛Ó˚î ÏÎyàƒ ~ÓÇ xlÓ#Ü˛Ó˚î ÏÎyàƒ í zË˛Î˚ §¡õò– Î§¡õˆÏòÓ˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ Ê˛ˆÏ° «˛Î˚ •GÎ˚yÓ˚ Óy !l/ˆÏ¢!£Ïï˛•GÎ˚yÓ˚ §Ω˛yÓly ÌyˆÏÜ˛ ly ï˛yˆÏÜ˛ lÓ#Ü˛Ó˚îˆÎyàƒ §¡õòÓ Ï°– xÌ≈yÍ §¡õ ÏòÓ˚ x!ÓÓ˚yÙ §Ó˚ÓÓ˚y• §•ç°Ë˛ƒ •Î˚–lÓ#Ü˛Ó˚îˆÏÎyàƒ §¡õˆÏòÓ˚ í˛zòy•Ó˚î •° ÓˆÏlÓ˚ àySÈ˛õy°y~ÓÇ §Ù%ˆÏoÓ˚ ÙySÈ– xlƒ!òˆÏÜ˛ xlÓ#Ü˛Ó˚îˆÏÎyàƒ §¡õò•° §à%!°ñ Îy !l‹Òy¢l ~ÓÇ ÓƒÓ•y ÏÓ Ê% !í˛ ÏÎ ÎyÎ ÎÙlç#ÓyŸ¬ çµy°yl# åiiä ~!ê˛ Óç≈ƒ §Ùy!•ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ åiiiä ~!ê˛!çlàï˛ ~ÓÇ ˜çÓ ˜Ó!ã˛eƒ ~Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ≤ÃyˆÏîÓ˚ x!hflÏcÓçyÎ˚ Ó˚yˆÏá ~ÓÇ åivä ~!ê˛ ly®!lÜ˛ ˆ§Óy ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ñˆÎÙl Ü˛yl Ù ÏlyÓ˚Ù ò,¢ƒ ≤ÃË, !ï˛–

˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ~•z Ü˛yçà%ˆÏ°y ˆSÈò•#lË˛yˆÏÓ•z Ü˛Ó˚ˆÏï˛˛õy ÏÓ Îï˛«˛î õÎ≈hs˝ ly ~•z Ü˛yçà% Ï°yÓ ã˛y!•òy õ!Ó ÏÓ Ï¢ÓôyÓî «˛Ùï˛yÓ Ù Ïôƒ Ìy ÏÜ˛– ~Ó xÌ≈ •° §¡õò !l‹Òy£Ï ÏîÓ•yÓ˚ ~Ó˚ õ%îÓ%Í˛õyòl •yÓ˚ ÏÜ˛ Îy Ïï˛ x!ï˛Ü Ù ly Ü˛ ÏÓ˚ ~ÓÇ

xy˛õl ˆáÎ˚yˆÏ° ÌyÜ˛ˆÏï˛ !òˆÏ° ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ °«˛ °«˛ ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ ç#ÓlˆÏÜ˛ Ó•l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !Ü˛v~ˆÏ«˛ˆÏe §Óã˛y•zˆÏï˛ ˆÓ!¢ x!fli!ï˛¢#° G Ë˛Î˚ÇÜ˛Ó˚Ë˛yˆÏÓ !Ó˛õIlÜ˛ Ü˛yÓ˚Ü˛ •ˆÏFSÈ ÙylÓ ≤Ãçy!ï˛– xyô%!lÜ˛≤ÃÎ%!=˛ˆÏï˛ Ó°#Î˚yl ÙylÓ ≤Ãçy!ï˛ •zFSÈyÜ,˛ï˛Ë˛yˆÏÓ xÌÓy x!lFSÈyÜ,˛ï˛Ë˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §%ò)Ó˚≤Ã§yÓ˚#x!˛õÓ˚Óï≈ l ÏÎyàƒ õ!Ó˚Óï≈ l xylyÓ˚ «˛Ùï˛yÎ˚ Ó°#Î˚yl– üüüÈ xK˛yï˛lyÙy


í zÍ˛õß Ó Ïç≈ƒÓ õ!ÓÙyî Îy Ïï˛ õ!Ó ÏÓ Ï¢Ó ¢y£Ïî «˛Ùï˛yÓ!Ë˛ï˛Ó˚ Ìy ÏÜ˛– Îál âê˛ly ~•zÓ) õ •Î˚ lyñ ï˛ál õ!Ó˚ ÏÓ¢ï˛yÓ˚ ï,˛ï˛#Î˚ ~ÓÇ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ü˛yç!ê˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ x§ÙÌ≈ •Î˚–˛õ!Ó˚ ÏÓ Ï¢Ó˚ ï, ï˛#Î˚ Ü˛yç!ê˛ •° ≤Ãy ÏîÓ˚ x!hflÏc Ó˚«˛y Ü˛Ó˚y–˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ ~•z Ü˛yç!ê˛ ly Ü˛Ó˚ Ïï˛ õyÓ˚yÓ˚ xÌ≈ •° õ!Ó˚ ÏÓ¢

!Ó˛õß¨ •GÎ˚y– §yÓ˚y !ÓˆÏŸª xyç ~•z˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛– í˛zß¨Î˚l¢#° ˆò¢à%ˆÏ°yÓ˚Ü ÙÓô≈Ùyl çl§Çáƒy ~ÓÇ í zß¨ï˛ !Ó ÏŸªÓ˚ˆË˛yàÓyò# ç#Ólã˛ã≈˛y ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ í˛z˛õÓ˚ÙyÓydÜ˛ ã˛y˛õ §,!T˛ Ü˛Ó ÏSÈ– x ÏlÜ˛ §¡õò!Ó°%Æ •ˆÏÎ˚ àˆÏSÈ ~ÓÇ §,T˛ Óç≈ƒ õòyÌ≈˛õ!Ó ÏÓ Ï¢Ó !Ó Ï¢y£ÏÜ˛ «˛Ùï˛yÓ Óy•z ÏÓ ã˛ Ï°ˆàˆÏSÈ Úˆ¢y£Ïî «˛Ùï˛yÛ Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yÎ˚˛õ!Ó ÏÓ Ï¢Ó «˛Î«˛!ï˛ ¢y£Ï ÏîÓ §yÙÌ≈ƒ ÏÜ˛–~Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî•z xyç xyÙÓ˚y ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢§ÇÜ˛ˆÏê˛Ó˚ ˆòyÓ˚ˆÏàyí˛¸yÎ˚ òÑy!í˛¸ˆÏÎ˚ xy!SÈ–í zß¨Î˚l Ü˛Ó˚ Ïï˛ !à ÏÎ˚ lò# ~ÓÇ ç° ÏflÀyï˛ò)!£Ïï˛ ~ÓÇ ¢%!Ü˛ˆÏÎ˚ ˆàˆÏSÈ Îy ç°ˆÏÜ˛xy!Ì≈Ü˛ oˆ ÏÓƒ ˛õ!Ó˚îï˛ Ü˛ˆ ÏÓ ˚ˆ ÏS È–˛õy¢y˛õy!¢ñ lÓ#Ü˛Ó ˚î ~ÓÇ

xlÓ#Ü˛Óî ÏÎyàƒ §¡õ ÏòÓ Óƒy˛õÜ˛ !l‹Òy£Ï ÏîÓ Ê˛ Ï° x ÏlÜ˛à%Ó˚%c˛õ)î≈ §¡õò !Ó°%Æ •ˆÏÎ˚ ˆàˆÏSÈ ~ÓÇ xyÙÓ˚y lï%˛l§¡õ ÏòÓ áÑy Ïç ≤ÃÎ%!=˛ ~ÓÇ à ÏÓ£ÏîyÎ xl%§rôyl Ü˛Ó Ïï˛!Ó¢y° xÌ≈ Óƒ ÏÎ˚ Óyôƒ •!FSÈ– ~Ó˚ §y ÏÌ ç% Ïí ¸ xy ÏSÈ xô/˛õ!ï˛ï˛– õ!Ó ÏÓ Ï¢Ó §%!fiÌ!ï˛ !ÓlT˛ •GÎyÓ Ü˛yÓ Ïî fl∫yfiÌƒ

!ã˛e 9.1 ı ç°Ó˚y!¢ ı «%˛oñ !•Ùy°ˆÏÎ˚Ó˚ ï%˛£ÏyˆÏÓ˚ ˛õ%T˛ fl∫yò% çˆÏ°Ó˚ í˛zÍ§ Îy

ò)£ÏîÙ%=˛ ÌyˆÏÜ˛–

ÓyÎ%ò)£Ïî ç°ò)£Ïî ¢∑ò)£Ïî

•Ñy˛õy!l ‡ Ÿªy§Ü˛T˛ Ü˛ Ï°Ó˚y


Ø ˆÜ˛l ç° xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ˛õîƒ •ˆÏÎ˚ í˛zˆÏë˛ˆÏSÈ⁄ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–Ø l#ˆÏã˛Ó˚ §yÓ˚!î!ê˛ ÓyÎ˚%ñ ç° ~ÓÇ ¢∑ ò)£ÏˆÏîÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî §,T˛ !Ü˛S%È §yôyÓ˚î Ó˚yà ~ÓÇ x§%fiÌï˛yÓ˚ lyÙ

!° Ïá ˛õ)Ó˚î Ü˛ ÏÓ˚y ı


ÓƒÎ˚ ÈüüüÈ ç° ~ÓÇ ÓyÎ%Ó˚ !l¡¨Ù%á# à%îÙy ÏlÓ˚ åË˛yÓ˚ Ïï˛ 70

¢ï˛yÇ¢ ç° ò)!£Ïï˛ä Ê˛ˆÏ° Ÿªy§ÈüÈ≤ÃŸªy§ â!ê˛ï˛ ~ÓÇ ç°

Óy!•ï˛ Óy ÏàÓ òÈy˛õyòy!˛õ Ó,!Âô ˛õ ÏÎ ÏSÈ– ~Ó Ê˛ Ï° fl∫yfiÌƒ

ÓƒÎ˚G Ó,!Âô !˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !ÓŸª ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ !Ó˛õÎ≈Î˚ ˆÎÙl

!ÓŸª í z£÷ÏyÎ˚l ~ÓÇ G Ïçyl hflÏ ÏÓ˚ «˛Î˚ xy ÏÓ˚y Ó,!Âô õy ÏFSÈ–

Ê˛°◊%!ï˛ˆÏï˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ Óyí˛¸!ï˛ xy!Ì≈Ü˛ òyÎ˚Ë˛yÓ˚ Ó•l

Ü˛Ó˚ Ïï˛ x ÏlÜ˛ ÓƒÎ˚ Ü˛Ó˚ Ïï˛ • ÏFSÈ– ~Ó˚ Ì ÏÜ˛ flõT˛ òáy

ÎyˆÏFSÈ ˆÎñ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ò)£ÏˆÏîÓ˚ ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ ≤ÃË˛yˆÏÓÓ˚ çlƒ§Ó˚Ü˛y ÏÓ˚Ó˚ §% ÏÎyà ÓƒÎ˚ Óyí ¸ ÏSÈ–

~ál §Óã˛y•zˆÏï˛ ÓˆÏí˛¸y ≤ÃŸ¿!ê˛ •° ı ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢§ÇÜ ˛yhs˝ §Ù§ƒy !Ü˛ ~•z ¢ï˛y∑#Ó˚ lï%˛l âê˛ly⁄ Î!ò •Î˚ñï˛ˆÏÓ ˆÜ˛l⁄ ~•z ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ ˆ˛õˆÏï˛ !Ü˛S%È !ÓhflÏy!Ó˚ï˛xy Ï°yã˛lyÓ ≤Ã ÏÎyçl– §Ë˛ƒï˛yÓ í z£yÜ˛y Ï° xÌÓy õ!Ó ÏÓ¢ò)£Ï ÏîÓ •z!wÎ@Ãy•ƒ Ó,!ÂôÓ õ) ÏÓ≈ ~ÓÇ õ,!ÌÓ#Ó ò¢à% Ï°y Ïï˛

˛Óy: 9.1 ı !ÓŸª í˛z£÷ÏyÎ˚l

˛!ÓŸª í z£÷ÏyÎ˚l •°ñ õ,!ÌÓ#Ó˚ l# Ïã˛Ó˚ hflÏ ÏÓ˚Ó˚ xyÓ•yGÎ˚yÓ˚ àí ¸ ï˛y˛õÙyeyÓ˚ ô# ÏÓ˚ ô# ÏÓ˚ Ó,!Âô– !¢“ !Ó≤’ ÏÓÓ˚ õÓ˚ˆÌ ÏÜ˛ !@˝Ãl •yí z§ àƒy Ï§Ó˚ Ó,!Âô•z !ÓŸª í z£÷ÏyÎ˚ ÏlÓ˚ çlƒ òyÎ˚#– !ÓŸª í z£÷ÏyÎ˚ ÏîÓ˚ •zòy!lÇÜ˛y Ï°Ó˚ Ó!¢T˛ƒ §Ù)• õÎ≈ ÏÓ«˛îÜ˛ˆÏÓ˚ òáy ÎyˆÏFSÈñ §Ù§ƒyê˛y §¡õ)î≈Ë˛yˆÏÓ Ùl%£Ïƒ §,!T˛– ç#ÓyŸ¬ çµy°y!lÓ˚ ò•l G xÓ˚îƒ !lôl Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ •yï˛ ôˆÏÓ˚•z•ˆÏFSÈ Îy Óyï˛yˆÏ§Ó˚ Ü˛yÓ≈lÈüÈí˛y•zÈüÈx:y•zí˛ ~ÓÇ xlƒylƒ !@˝Ãl •yí˛z§ àƒy§à%ˆÏ°yÓ˚ !l/§Ó˚î Óy!í˛¸ˆÏÎ˚ !ÓŸª í˛z£÷ÏyÎ˚lâê˛y ÏFSÈ– ÓyÎ%Ù[˛ Ï° Ü˛yÓ≈lÈüÈí˛y•zÈüÈx:y•zí˛ !Ù ÏÌl ~ÓÇ ~ÓÜ˛Ù xlƒylƒ àƒy§ åÎy ÏòÓ ï˛y˛õ ¢y£Ï ÏîÓ «˛Ùï˛y Ó ÏÎ ÏSÈäÓyÎ˚%Ù[˛ˆÏ° !ÙˆÏ¢ñ xlƒ Ü˛yˆÏly õ!Ó˚Óï≈˛l ly Ü˛ˆÏÓ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ Ë)˛ÈüÈ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ í˛z˛õ!Ó˚Ë˛yàˆÏÜ˛ í˛z£÷Ï Ü˛ˆÏÓ˚ ≤ÃyÜ‰˛ÈüÈ!¢“yÎ˚ˆÏlÓ˚§ÙÎ˚ 1750 §y Ï°Ó˚ õÓ˚ Ì ÏÜ˛ Ü˛yÓ≈lÈüÈí˛y•zÈüÈx:y•zí˛ ~ÓÇ CH

4 ~Ó˚ ÓyÎ%Ù[˛ Ï° Ü˛w#Ë˛Ól ÎÌyÜ ÏÙ 31 ¢ï˛yÇ¢

~ÓÇ 149 ¢ï˛yÇ¢ Ó,!Âô ˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈ– àï˛ ¢ï˛y∑#ˆÏï˛ ÓyÎ˚%Ù[˛ˆÏ°Ó˚ ï˛y˛õÙyey 1.10F (0.60C) Ó,!Âô ˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ§Ù%oï˛° Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ •z!M˛ í˛z˛õˆÏÓ˚ GˆÏë˛ ˆàˆÏSÈ– !ÓŸª í˛z£÷ÏyÎ˚ˆÏlÓ˚ !Ü˛S%È ò#â≈Ü˛y°#l Ê˛° •°ñ ˆÙÓ˚% ≤ÃˆÏòˆÏ¢Ó˚ ÓÓ˚Ê˛ à°ˆÏÓÎyÓ˚ õ!Ó˚î!ï˛ •° §Ù%oï˛ Ï°Ó˚ í zFã˛ï˛y Ó,!Âô ~ÓÇ §Ù%oï˛ê˛Óï≈ # ~°yÜ˛yà% Ï°y Ïï˛ Ólƒy • ÏÓñ !•ÙÓy• à°y ç Ï° õ%T˛˛õyl#Î˚ ç° §Ó˚ÓÓ˚yˆÏ•Ó˚ «˛ˆÏe !lË≈˛Ó˚ï˛y !ÓlT˛ •ˆÏÓ çÓ Ó!ã˛eƒ •…y§ õyˆÏÓñ á%Ó âl âl Ü ˛yhs˝#Î˚ V˛ˆÏí˛¸Ó˚ í˛zÍ˛õ!_•ˆÏÓ ~ÓÇ Ü ˛y!hs˝Î˚ Ó˚yà Óƒy!ôÓ˚ òy˛õê˛ Ó,!Âô õyˆÏÓ–

!ÓŸª í z£÷ÏyÎ ÏlÓ Ü˛yÓîà% Ï°yÓ Ù Ïôƒ Ó ÏÎ ÏSÈ Ü˛Î°y ~ÓÇ ˛õ Ïê ∆y!°ÎyÙçyï˛ o ÏÓƒÓ ò•l åÜ˛yÓ≈lÈüÈí˛y•zÈüÈx:y•zí˛ñ!ÙˆÏÌlñ ly•zê˛∆y§ x:y•zí˛ñ GˆÏçyl ≤ÃË,˛!ï˛Ó˚ í˛zÍ§ä Ól ôÁÇ§ñ Îy ÓyÎ˚%Ù[˛ˆÏ° Ü˛yÓ≈lÈüÈí˛y•zÈüÈx:y•zí˛ ~Ó˚ ˛õ!Ó˚ÙyîÓyí˛yÎñ ≤Ãyî# Óç≈ƒ Ì ÏÜ˛ !Ù ÏÌl àƒy§ !là≈Ùlñ àÓy!ò õ¢%Ó í zÍ˛õyòl Ó,!Âô Îy Ól ôÁÇ Ï§ xÓòyl Óy Ïá– •zí zly•z Ïê˛í˛ˆl¢l§ Ü˛lÊ˛y ÏÓ˚™ xl Üœ y•z ÏÙê˛ ã˛O ~Ó˚ § Ï¡ø°l çy˛õy ÏlÓ˚ !Ü˛ ÏÎ˚y Ïê˛y ï˛ 1997 §y Ï° xl%!¤˛ï˛ •Î˚– § Ï¡ø° Ïl~Ü˛!ê˛ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ ã%˛!=˛ fl∫y«˛!Ó˚ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ° ~•z ã%˛!=˛ˆÏï˛ Ó°y •Î˚ !ÓŸª í˛z£÷ÏyÎ˚lˆÏÜ˛ ˆÙyÜ˛yˆÏÓ°y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !@˝Ãî •yí˛z§àƒy Ï§Ó˚ !lÓ˚§Ó˚î Ü˛Ùy ÏÓ !¢ Ï“yß¨ï˛ ò¢à% Ï°y–

í˛zÍ§ ı www.wikipedia.org


!¢“yÎ˚ˆÏlÓ˚ ˛õÓ≈ ¢%Ó˚% •GÎ˚yÓ˚ xyˆÏàñ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ §¡õˆÏòÓ˚ˆÎyàyl ÏÜ˛ SÈy!˛õ ÏÎ ÎyÎ!l §¡õ ÏòÓ ã˛y!•òy– ~Ó xÌ≈ •°ñ

ˆ§ §ÙÎ˚ ò)£Ïî !SÈ° ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ˆ¢y£Ïî Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛yÓ˚Ù Ïôƒ ~ÓÇ Î §ÙÎ˚ ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛ §¡õò ÓƒÓ•y ÏÓ˚Ó˚•yÓ !SÈ° §¡õ ÏòÓ õ%l/ í zÍ˛õyò ÏlÓ •y ÏÓÓ ã˛y•z Ïï˛Ü˛Ù– ~•z Ü˛yÓ Ïî §•z §ÙÎ õ!Ó ÏÓ¢àï˛ §Ù§ƒyÓ§,T˛ •Î˚!l– !Ü˛v çl!ÓˆÏfl≥˛yÓ˚î ~ÓÇ Óô≈l¢#°çl§ÇáƒyÓ˚ Ü ˛ÙÓô≈Ùyl ã˛y!•òy ˛õ)Ó˚ˆÏî !¢“!Ó≤’ˆÏÓÓ˚ •yï˛ ôˆÏÓ˚ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ ÓòˆÏ° ˆàˆÏSÈ–Ê˛°fl∫Ó˚)˛õ í˛zÍ˛õyòl ~ÓÇ ˆË˛yà í˛zË˛Î˚ˆÏ«˛ˆÏe•z§¡õˆÏòÓ˚ ã˛y!•òy §¡õˆÏòÓ˚ ˛õ%lÓ˚%Í˛õyòl •yˆÏÓ˚Ó˚ã˛y•z Ïï˛ Ó Ïí˛ à ÏS–È õ!Ó ÏÓ Ï¢Ó ¢y£Ïî «˛Ùï˛yÓí z õÓ˚ ã˛y˛õ Ë˛#£ÏîË˛y ÏÓ Ó Ïí ¸ à ÏSÈ ÈüüüÈ ~•z ôyÓ˚yxyçG ã˛° ÏSÈ– ~•zË˛y ÏÓñ õ!Ó˚ ÏÓ Ï¢Ó˚ §%!fiÌ!ï˛Ó˚ˆ«˛ Ïe ã˛y!•òy ÈüÈ Îyàyl §¡õÜ≈ §¡õ)î≈Óy ÏÓ xò°Óò° •ˆÏÎ˚ ˆàˆÏSÈ ~ál xyÙyˆÏòÓ˚ §yÙˆÏl

˛Óy: 9.2 ı GˆÏçyl hflÏˆÏÓ˚ «˛Î˚

GˆÏçyl hflÏˆÏÓ˚ «˛Î˚ •° fiê˛∆ƒyˆÏê˛y§!fl≥˛Î˚yˆÏÓ˚ G GˆÏçyˆÏlÓ˚ hflÏˆÏÓ˚ «˛ˆÏÎ˚ ÎyÓyÓ˚ âê˛ly– GˆÏçyl hflÏˆÏÓ˚ «˛ˆÏÎ˚Ó˚Ü˛yÓ˚î fiê˛∆ƒyˆÏê˛y§!fl≥˛Î˚yˆÏÓ˚Ó˚ í˛zFã˛ hflÏˆÏÓ˚ Üœ˛y!Ó˚l ~ÓÇ Ó y!Ùl ÎÔˆÏàÓ˚ Ü ˛ÙÓô≈Ùyl í˛z˛õ!fiÌ!ï˛– ~•z ò%•z ÎÔˆÏàÓ˚ í˛zÍ§•° Üœ˛yˆÏÓ˚yÊœ%˛ˆÏÓ˚y Ü˛yÓ≈l åCFCä– xyÓ˚ ~•z Üœ˛yˆÏÓ˚yÊœ%˛ˆÏÓ˚yÜ˛yÓ≈l §,!T˛ •Î˚ Ù)°ï˛ !Ê ˛ç Óy ~Î˚yÓ˚Ü˛!u˛¢lyˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏï˛yë˛yu˛y Ü˛Ó˚yÓ˚ Îsfñ ˆfl± Ü˛Ó˚yÓ˚ Îsf ~ÓÇ x!@¿!lÓ≈y˛õÜ˛ ÎˆÏsf ÓƒÓ•,ï˛ ~ˆÏÓ˚yˆÏ§° ˆ≤ÃyˆÏ˛õˆÏ°rê˛§ G ˆÓ yˆÏÙyÊœ%˛ˆÏÓ˚yÜ˛yÓ≈lå•ƒy°l§ä Ì ÏÜ˛– G Ïçyl hflÏ ÏÓ˚Ó˚ «˛ ÏÎ˚Ó˚ õ!Ó˚Ùyî fl∫Ó) õ x!ï˛ ÏÓà%!l !Ó!Ü˛Ó˚î åUVä õ,!ÌÓ# Ïï˛ x Ïô≈Ü˛ xy Ï§ ~ÓÇ§ç#Ó Ó›Ó˚ «˛!ï˛§yôl Ü˛ˆÏÓ˚– x!ï˛ ˆÓà%!l !Ó!Ü˛Ó˚î Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ cÜ˛ÈüÈÜ˛ƒy™yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yÓ˚î ÓˆÏ° ÙˆÏl Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ~!ê˛Ê˛y•zˆÏê˛y≤’yÇê˛ˆÏlÓ˚ í˛zÍ˛õyòl •…y§ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ xlƒylƒ ç°ç ≤Ãyî#ˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ≤ÃË˛yÓ ˆÊ˛ˆÏ°– ~!ê˛ fiÌ°ç í˛z!qˆÏòÓ˚Ó,!Âô Ïï˛ !ÓÓ) õ ≤ÃË˛yÓ §,!T˛ Ü˛ ÏÓ˚– 1979 Ì ÏÜ˛ 1990 Î Ï•ï% G Ïçyl hflÏÓ˚ §Ó≈y!ôÜ˛ «˛!ï˛Ü˛yÓ˚Ü˛ x!ï˛ ÏÓà%!l Ó˚!Ÿ¬ ÏÜ˛˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ÓyÎ˚%Ù[˛ˆÏ° xySÈˆÏí˛¸ ˛õí˛¸ˆÏï˛ Óyôy ˆòÎ˚ñ ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî GˆÏçyl hflÏˆÏÓ˚ «˛Î˚ !ÓŸªÓƒy˛õ# í˛zˆÏmà §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ–ÓyÎ%Ù[˛ Ï° G Ïçyl hflÏ ÏÓ˚Ó˚ «˛Î˚ Órô Ü˛Ó˚ Ïï˛ Ù!rê ∆° ã% !=˛ xl%§y ÏÓ˚ñ Üœ y ÏÓ˚yÊœ% ÏÓ˚yÜ˛yÓ≈ ÏlÓ˚ !lÓ˚§Ó˚ ÏîÓ˚ í z õÓ˚ !l Ï£ÏôyK˛yxyˆÏÓ˚y˛õ §• GˆÏçyl hflÏˆÏÓ˚ «˛ˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ òyÎ˚# Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ §Ù)• ÎÙlñ Ü˛yÓ≈lˆÏê˛ê˛∆yˆÏÜœ˛yÓ˚y•zí˛ñ ê˛∆y•zˆÏÜœ˛yˆÏÓ˚y•zˆÏÌl åÎyˆÜœ y ÏÓ˚yÊ˛Ù≈ ly ÏÙG õ!Ó˚!ã˛ï˛ä ~ÓÇ Ó yÙy•zl ÎÔà Îy •ƒy°™ ly ÏÙ õ!Ó˚!ã˛ï˛ñ ï˛y ÏòÓ˚ !l/§Ó˚ ÏîÓ˚ í z õÓ˚G !Ó!ô!l Ï£ÏôxyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛Ó˚y •Î˚–

í˛zÍ§ ı www.ceu.hu

!ã˛e 9.2 ı òyˆÏÙyòÓ˚ í˛z˛õï˛ƒÜ˛y Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !¢ˆÏ“yß¨ï˛ xM˛ˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ

xlƒï˛Ù– Ë˛y!Ó˚ !¢“ ˆÌˆÏÜ˛ ò)£ÏîÜ˛yÓ˚# ˛õòyÌ≈ òyˆÏÙyòÓ˚ lò#Ó˚ ï˛#ˆÏÓ˚ çÙy

•ˆÏÎ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ §ÇÜ˛ê˛ §,!T˛ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ–


˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ §¡õò ~ÓÇˆ§ÓyÓ˚ ã˛y!•òy xˆÏlÜ˛ Ó,!Âôˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈ !Ü˛v ~Ó˚ ˆÎyàylx!ï˛!Ó ˚=˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Gx˛õÓƒÓ•y ÏÓÓ Ü˛yÓ Ïî §#!Ùï˛•ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸ˆÏSÈ– ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏîxyç ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ §Ù§ƒy Óç≈ƒí zÍ˛õyòl ç!lï˛ ò)£Ïî ç!ê˛°• ÏÎ˚ õ Ïí ¸ ÏSÈ–

9.3 Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ õ!Ó˚ ÏÓ¢àï˛xÓfiÌy

˛à%îàï˛Ë˛yˆÏÓ í˛zß¨ï˛Ù,!_Ü˛yñ ¢ï˛y!ôÜ˛ lò# ~ÓÇ í z õlò#ñ âl §Ó%ç Ólñ Ùy!ê˛Ó˚l# Ïã˛ §!M˛ï˛ ≤Ãã% Ó á!lç õòyÌ≈ñ Ë˛yÓï˛ Ù•y§yà ÏÓÓ !Óhfl,Ïï˛˛õÓ≈ï˛Ùy°y ≤ÃË,˛!ï˛Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ Ë˛yÓ˚ï˛ xÊ%˛Ó˚yl ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛§¡õ Ïò Ë˛Ó˚ õ%Ó˚ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ– ò!«˛ ÏîÓ˚ Ùy°Ë) !ÙÓ˚ Ü, £÷ÏÙ,!_Ü˛yï%˛°y ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ çlƒ á%Ó•z í˛z˛õˆÏÎyà#– ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî ÓflfÓÎ˚l!¢ˆÏ“Ó˚ ˆÜ˛w#Ë˛Ól ~•z xM˛ˆÏ° •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– àyˆÏAàÎ˚§Ùï˛°Ë)˛!Ù Îy xyÓ˚Ó §yàÓ˚ ÌˆÏÜ˛ ÓˆÏAày˛õ§yàÓ˚ õÎ≈hs˝!Óhfl,Ïï˛ !Ó ÏŸªÓ˚ xï˛ƒhs˝ í zÓ≈Ó˚ «˛eà% Ï°yÓ˚ Ù Ïôƒ xlƒï˛Ùñ§Ó Ïã˛ ÏÎ˚ !l!Óí ¸ ã˛y£ÏÎ%=˛ xM˛° ~ÓÇ çlâlcG ˆÓ!¢–Ë˛yÓï˛#Î Ól x§ÙË˛y ÏÓ Ó! ˝ê˛ï˛ • Ï°G ÓlË) !Ù x!ôÜ˛yÇ¢çl§Çáƒy ÏÜ˛ §Ó%ç xyFSÈyòl ~ÓÇ Ólƒ≤Ãyî# ÏòÓ ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛xyFSÈyòl !òˆÏÎ˚ ˆÓ˚ˆÏáˆÏSÈ– ˆòˆÏ¢ ˆ°Ô• xyÜ˛!Ó˚Ü˛ Ü˛Î˚°y~ÓÇ ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛ àƒy§ ≤Ãã% Ó õ!ÓÙy Ïî §!M˛ï˛ Ó ÏÎ ÏSÈ– Ü˛Ó°Ë˛yÓ˚ Ïï˛•z !Ó ÏŸªÓ˚ Ùyê˛ °Ô•ÈüÈxyÜ˛!Ó˚Ü˛ §!M˛ï˛ Ë˛y[˛y ÏÓ˚Ó˚20 ¢ï˛yÇ¢ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ– ò Ï¢Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ xÇ¢ Ó:y•zê˛ñ ï˛yÙyñˆÜ ˛yˆÏÙê˛ñ !•Ó˚yñ fl∫î≈ñ !§§yñ !°àly•zê˛ñ ÙƒyAày!lçñ òhflÏyñ•zí z ÏÓ!lÎyÙ •zï˛ƒy!ò õyGÎy ÎyÎ– ï˛ ÏÓ Ë˛yÓ Ïï˛ í zßÎlÙ)°Ü˛Ü˛yÎ≈Ü ˛ˆÏÙÓ˚ çlƒ ï˛yÓ˚ §#!Ùï˛ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ §¡õˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚

ã˛y˛õ ˛õí˛¸ˆÏSÈñ ˛õy¢y˛õy!¢ ˆò¢Óy§#Ó˚ fl∫yfiÌƒ G Ü˛°ƒyˆÏîÓ˚í z õÓ˚ ≤ÃË˛yÓ Ê˛° ÏSÈ– Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ õ!Ó˚ ÏÓ¢ ò%•z!ê˛ !òÜ˛ !ò ÏÎ˚!Ó˛õ!_Ó Ù% Ïá ÈüüüÈ ~Ü˛!ê˛ •° òy!Óoƒï˛yÓ Ü˛yÓ Ïî õ!Ó ÏÓ¢ÓxÓlÙl ~ÓÇ !mï˛#Î˚ !Ó˛õ!_ •° §Ù,Âô ~ÓÇ á%Ó o%ï˛Óyí˛ Ïï˛ ÌyÜ˛y !¢“ Ï«˛e Ì ÏÜ˛ ò)£Ïî– Ë˛yÓ Ïï˛ õ!Ó ÏÓ¢àï˛ò%!Ÿã˛hs˝yÓ˚ Ü˛yÓ˚îà%ˆÏ°yÓ˚ ÙˆÏôƒ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ •° ÓyÎ˚%ò)£Ïîñç°ò)£Ïîñ Ë) !Ù«˛Î˚ñ ÓlôÁÇ§ ~ÓÇ Ólƒ ≤Ãyî#Ó˚ !Ó°%!Æ–~Ó˚ ÙˆÏôƒ í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ •° åiä Ë)˛!ÙÓ˚ í˛zÓ≈Ó˚ï˛y •…y§ åiiä˜çÓ Ó!ã˛e •…y§ åiiiä ¢•Ó ~°yÜ˛yÎ !Ó Ï¢£ÏË˛y ÏÓ ÎylÓy•lˆÌˆÏÜ˛ §,T˛ ÓyÎ˚%ò)£Ïî åivä fl∫yò% çˆÏ°Ó˚ ÓƒÓfiÌy˛õly åväÜ˛!ë˛l ÓˆÏç≈ƒÓ˚ ÓƒÓfiÌy˛õly Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ Ë)˛!ÙÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ÙyeyÎ˚~ÓÇ Ó˚)ˆÏ˛õ «˛!ï˛ •ˆÏFSÈ Îy Ù%áƒï˛ x!fiÌ!ï˛¢#° ÓƒÓ•yÓ˚~ÓÇ xl% õÎ%=˛ ÓƒÓfiÌy˛õlyÓ˚ Ê˛ Ï° • ÏFSÈ–

Ë) !ÙÓ fl∫yË˛y!ÓÜ˛ï˛y l ÏT˛Ó çlƒ òyÎ# í z õyòylà% Ï°y•° ÈüüüÈ åiä ÓlôÁÇ Ï§Ó˚ Ê˛ Ï° §Ó% ÏçÓ˚ xyFSÈyòl •…y§ åiiäx!fiÌ!ï˛¢#° çµy°y!l Ü˛yë˛ ~ÓÇ õ¢%áy ÏòƒÓ !l‹Òy¢l åiiiäfiÌylyhs˝Ó˚ ã˛y£Ï åivä ÓlyM˛° x!ô@˝Ã•î åvä ÓˆÏl xyà%l°yày ~ÓÇ Ùyey!ï˛!Ó˚=˛ õ¢%ã˛yÓ˚î åviä õÎ≈yÆ Ë) ÈüÈ§ÇÓ˚«˛î

!ã˛e 9.3 ı ÓlôÁÇˆÏ§Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ç!ÙÓ˚ í˛zÓ≈Ó˚ï˛y •…y§ñ ˜çÓ ˜Ó!ã˛e lT˛ ~ÓÇ ÓyÎ˚%ò)£Ïî–


˛Óy: 9.3 ı !ã˛˛õˆÏÜ˛y Óy xy!ØˆÏÜ˛y ÈüüüÈ lyˆÏÙ !Ü˛ •Î˚⁄ï%˛!Ù •Î˚ˆÏï˛y !ã˛˛õˆÏÜ˛y xyˆÏ®y°ˆÏlÓ˚ Ü˛Ìy ¢%ˆÏlSÈñ ÎyÓ˚ í˛zˆÏj¢ƒ !SÈ° !•Ùy°Î˚ ˛õÓ≈ˆÏï˛Ó˚ Ólà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ÓÑyã˛yˆÏlyÓ˚ ~Ü˛

x!Ë˛lÓ xyˆÏ®y°l– Ü˛î≈yê˛ˆÏÜ˛ ~Ü˛•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ xyˆÏ®y°l Úxy!ØˆÏÜ˛yÛ lyˆÏÙ §Çà!ë˛ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°– xy!ØˆÏÜ˛yÈüÈÓ˚ xÌ≈•° xy!°Aàl– 8 § Ï≤Wz¡∫Ó˚ 1983ñ Îál !§Ó˚§# ç°yÓ˚ §y°Ü˛yl# Ó Ïl àySÈ Ü˛yê˛y ¢%Ó% • ÏÎ˚!SÈ° ï˛ál 160 çl lyÓ˚#ñ õ%Ó%£ÏG !¢¢%Ó˚y àySÈà% Ï°y ÏÜ˛ xy!°Aàl Ü˛ ÏÓ˚ Ó˚yá° ~ÓÇ Ü˛yë% !Ó˚Î˚y ÏòÓ˚~•z çyÎ˚ày SÈyí ¸ Ïï˛ Óyôƒ Ü˛Ó˚°– ï˛yÓ˚y õÓ˚Óï≈ # SÈÎ˚ §Æy• Ól!ê˛ ÏÜ˛˛õy•yí ¸y !ò ÏÎ˚!SÈ°– fl∫Î˚Ç Ï§ÓÜ˛Ó˚y àySÈà% Ï°y ÏÜ˛ ï˛ál•z SÈyí ¸°ñÎál ÓlòÆ ÏÓÓ xy!ôÜ˛y!ÓÜ˛Óy ~•z xyŸªy§ !ò° Îñ àySÈà% Ï°y ÏÜ˛~ál ˆÌˆÏÜ˛ ˜ÓK˛y!lÜ˛ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ~ÓÇ ˆç°y x!Ê˛ˆÏ§Ó˚ Ól§¡∫rô#Î˚ Ü˛Ù≈ ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ §yˆÏÌ §yÎ%çƒ ˆÓ˚ˆÏá Ü˛yê˛y •ˆÏÓ–

Îál !ë˛Ü˛yòyÓ˚Ó˚y !ÓÓ˚yê˛ ~°yÜ˛yÓ˚ ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛ Ólà% Ï°y ÏÜ˛Óy!î!çƒÜ˛ Ë˛yˆÏÓ Ü˛yê˛!SÈ°ñ ï˛ál Ó,«˛à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ xy!°Aàl Ü˛ˆÏÓ˚Ó˚yáyÓ˚ ôyÓ˚îy xy§°ñ Îy ˆ°yÜ˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏl ~•z xy¢y ~ÓÇ !ÓŸªy§çyày° ˆÎ ï˛yÓ˚y àySÈà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ Ó˚«˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ– ~•z !ÓˆÏ¢£Ï˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ àySÈÜ˛yê˛y xyê˛ˆÏÜ˛ !òˆÏÎ˚ 12000 !ê˛ àySÈˆÏÜ˛ Ó˚«˛yÜ˛ˆÏÓ˚!SÈ°– !Ü˛S% È ÙyˆÏ§Ó˚ ÙˆÏôƒ ~•z xyˆÏ®y°l ˛õyŸªÓï≈˛#ˆç°yà%ˆÏ°yˆÏï˛ SÈ!í˛¸ˆÏÎ˚ õí˛¸°–

çµy°y!lÓ˚ Ü˛yë˛ ~ÓÇ !¢ Ï“Ó˚ ÓƒÓ•y ÏÓ˚Ó˚ çlƒ !l!Ó≈ã˛y ÏÓ˚àySÈà%ˆÏ°y Ü˛yê˛yÎ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ÙyÓ˚ydÜ˛ «˛!ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– í˛z_Ó˚Ü˛ylyÓ˚y xM˛ˆÏ° ~Ü˛!ê˛ Ü˛yàˆÏçÓ˚ !Ù° ≤Ã!ï˛¤˛yÓ˚ 12 ÓSÈÓ˚ õÓ˚ xM˛° ˆÌˆÏÜ˛ ÓÑy¢ •y!Ó˚ˆÏÎ˚ ˆàˆÏSÈ– ~Ü˛çl Ü,˛£ÏˆÏÜ˛Ó˚ Ó=˛Óƒ •°–ÚÓˆÏí˛¸y ÓˆÏí˛¸y ˛õyï˛y Î%=˛ àySÈà%ˆÏ°yñ Îy Ë)˛!ÙˆÏÜ˛ Ó£Ï≈yÓ˚ §Ó˚y§!Ó˚ ≤Ãã˛[˛ xyâyï˛ ˆÌˆÏÜ˛ Ó˚«˛y Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛yˆÏòÓ˚ ôÁÇ§ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ~Ó˚ Ê˛ˆÏ° í˛z˛õˆÏÓ˚Ó˚ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ùy!ê˛ Ó£Ï≈yÓ˚ çˆÏ°Ó˚ §ˆÏAà ô%ˆÏÎ˚ ã˛ˆÏ° ÎyÎ˚ ~ÓÇ ~ál ¢%ô% Ü˛yÜÑ˛Ó˚•z Ó˚ˆÏÎ˚ ˆàˆÏSÈ– ~áyˆÏl ~ál ây§SÈyí˛¸y xyÓ˚ !Ü˛SÈ%•z çß√yÎ˚ ly– Ü,˛£ÏˆÏÜ˛Ó˚ ~ê˛yG x!Ë˛ˆÏÎyà Îñ lò# ~ÓÇ í˛z˛õÈüÈlò#à%ˆÏ°yÓ˚ ç° ï˛yí˛¸yï˛y!í˛¸ ¢%!Ü˛ˆÏÎ˚ ÎyˆÏFSÈ ~ÓÇÓ£Ï≈yG ~ál x!lÎ˚!Ùï˛ •ˆÏÎ˚ ˆàˆÏSÈ– ~ál ~Ùl !Ü˛S%È ˆÓ˚yà ~ÓÇ ç#Óyî% Ê˛§°ˆÏÜ˛ lT˛ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ Îy xyˆÏà !SÈ° ly–

xy!ØˆÏÜ˛y xyˆÏ®y°ˆÏlÓ˚ Ü˛Ù≈#Ó˚y ˆã˛ˆÏÎ˚!SÈˆÏ°l ˆÎñ !ë˛Ü˛yòyÓ˚ ~ÓÇ Ól òÆˆÏÓ˚Ó˚ xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛Ó˚y !Ü˛S%È !lÎ˚Ù!Ó!ôxl%§Ó˚î Ü˛Ó˚%Ü˛– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ï˛yÓ˚y ˆã˛ˆÏÎ˚!SÈˆÏ°l ˆÎñ Ü˛yê˛yÓ˚ xyˆÏà àySÈà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ fiÌyl#Î˚ çlàˆÏîÓ˚˛õÓ˚yÙ¢≈ ˆlGÎ˚y ˆ•yÜ˛ ~ÓÇ ˆÜ˛yˆÏly çˆÏ°Ó˚ í˛zÍˆÏ§Ó˚ 100 !Ùê˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚§#ÙyÎ˚ ~ÓÇ 30 !í˛!@˝Ã Óy ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˛õy•y!í˛¸ ì˛yˆÏ°Ó˚àySÈà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ÎyˆÏï˛ Ü˛yê˛y ly •Î˚–

ï%˛!Ù !Ü˛ çyl ˆÎñ !¢“ ≤Ã!ï˛¤˛ylà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ÓlË)˛!Ù ÓÓ˚yj Ü˛ˆÏÓ˚ñ ÎyˆÏï˛ Ólç §¡õòà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚y !¢ˆÏ“ÜÑ˛yã˛yÙy° !•§yˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚⁄ Î!ò ~Ü˛!ê˛ Ü˛yàˆÏçÓ˚ !Ù° 10,000 Ü˛Ù≈# !lÎ%=˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Óy ~Ü˛!ê˛ ≤’y•zí˛zí˛ Ü˛yÓ˚áyly800 Ü˛Ù≈# !lÎ%=˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛Ìy!˛õ ~Ó˚ Ê˛ˆÏ° 10 °«˛ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ ˜òl!®l ≤ÃˆÏÎ˚yçl ˆÌˆÏÜ˛ Ó!M˛ï˛ •Î˚ ÈüÈ ~Ó˚˛õÓ˚G Ü˛# ~ê˛y ˆÙˆÏlˆlGÎ˚y ÎyÎ˚– ï%˛!Ù !Ü˛ ÙˆÏl Ü˛Ó˚⁄

í˛zÍ§ Èı State of India’s Environment, The Second Citigens Report 1984-85, Cen-

tre for Science and Environment, 1996, New Delhi.


ÓƒÓfiÌy @˝Ã•î ly Ü˛Ó˚y åviiä xl%˛õÎ%=˛ Ê˛§° ã˛Ü ˛ åviiiä

Ü, !£Ï Ó˚y§yÎ˚!l ÏÜ˛Ó˚ xl%!ã˛ï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ ÎÌyÈüÈÓ˚y§yÎ˚!lÜ˛ §yÓ˚

~ÓÇ Ü˛#ê˛ly¢Ü˛ åixä ç°ˆÏ§ã˛ ÓƒÓfiÌyÓ˚ xl%˛õˆÏÎyà#

˛õ!Ó˚Ü˛“ly ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly åxä Ë)˛àË≈˛fiÌ çˆÏ°Ó˚

Ùyey!ï˛!Ó˚=˛ !l‹Òy¢l åxiä §¡õˆÏòÓ˚ xÓyô í˛z˛õ°kôï˛y

åxiiä Ü, !£Ï !lË≈ Ó˚ °y ÏÜ˛Ó˚ ò!Ó˚oï˛y–

˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ˆÙyê˛ ˆË˛ÔˆÏày!°Ü˛ xM˛ˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ 2.5

¢ï˛yÇ¢ xM˛° Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ë)˛ÈüÈ§#ÙylyÎ˚– !Ü˛v

˛õ,!ÌÓ#Ó Ùyê˛ çl§ÇáƒyÓ 17 ¢ï˛yÇ¢ Ó§Óy§ Ü˛ ÏÓ Ë˛yÓ Ïï˛

~ÓÇ Ùyê˛ ≤Ãyî# §¡õ ÏòÓ˚ 20 ¢ï˛yÇ¢•z Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ Ë˛yÓ˚ Ïï˛–

ˆ•QÓ˚ñ Îáy Ïl ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ ≤Ã ÏÎ˚yçl õ)Ó˚ ÏîÓ˚ çlƒ òÓ˚Ü˛yÓ˚0.08 •QÓ ÓlË) !Ù– ÎyÓ Ê˛ Ï°ñ ÓlôÁÇ§ fl∫yË˛y!ÓÜ˛ §#ÙyˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃyÎ˚ 15 !Ù!°Î˚l ≤Ã!ï˛ âl!Ùê˛yÓ˚ ˆÌ ÏÜ˛G ˆÓ!¢• ÏÎ˚ à ÏSÈ–

Ë) !Ù !•§yÓà% Ï°y Ì ÏÜ˛ òáy ÎyÎ Îñ §yÓy ò Ï¢Ë) !Ù«˛ˆÏÎ˚Ó˚ ÓƒÓ§y!Î˚Ü˛ •yÓ˚ •° 5.3 !Ó!°Î˚l ê˛l– ~Ó˚Ê˛ Ï° ò Ï¢Ó˚ 0.8 !Ù!°Î˚l ly•z Ïê ∆y Ïçlñ 1.8 !Ù!°Î˚l ê˛lÊ˛§Ê˛Ó˚y§ ~ÓÇ 26.3 !Ù!°Î˚l ê˛l õê˛y!¢Î˚yÙ lT˛ • ÏFSÈ–Ë˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ï˛Ìƒ xl%ÎyÎ˚#ñ ≤Ã!ï˛ÓSÈÓ˚ Ë)˛!Ù«˛ˆÏÎ˚Ó˚Ê˛ Ï° 5.8 !Ù!°Î˚l ê˛l ˆÌ ÏÜ˛ 8.4 !Ù!°Î˚l ê˛l ˛õ%!T˛í z õyòyl lT˛ • ÏFSÈ–

çl§Çáƒy ~ÓÇ ≤Ãyî# §¡õ ÏòÓ˚ x!ôÜ˛ âlc ï˛Ìy ÓlyÎ˚lñ

Ü, ˛ !£ Ïñ ÙylÓ Ó§!ï˛ ~ÓÇ !¢ˆ Ï“Ó˚ çlƒ ç!ÙÓ˚≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÙ)°Ü˛ ÓƒÓ•yÓ˚ñ ˆòˆÏ¢Ó˚ §#ÙyÓÂô ç!Ù§¡õˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !Ó¢y° ã˛y˛õ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚–

ˆò Ï¢Ó Ùyl% Ï£ÏÓ ÙyÌy!˛õS%È ÓlË) !ÙÓ õ!ÓÙyî 0.08

Ë˛yÓ Ïï˛Ó ¢•% ÏÓ ~°yÜ˛yÓ ÓyÎ%ò)£Ïî ≤Ãã˛[˛Ë˛y ÏÓ •ÎˆÎáyˆÏl ÎylÓy•ˆÏlÓ˚ §Ó≈y!ôÜ˛ xÓòyl xyˆÏSÈ ~ÓÇ !Ü˛S%Èxlƒ ~°yÜ˛yÎ˚ !¢“ ~ÓÇ ï˛y˛õ!Óò%ƒÍ Ü˛ ÏwÓ˚ çlƒG •z•y•ˆÏFSÈ– ÎylÓy•ˆÏlÓ˚ àƒy§#Î˚ ˛!l‹Òy¢l á%Ó !ã˛hs˝yÓ˚ !Ó£ÏÎ˚Ü˛yÓ˚î ~à%ˆÏ°y ÓyÎ˚% ò)£ÏˆÏîÓ˚ l#ã%˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ í˛zÍ§ ~ÓÇ


Ø xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚ˆÏl ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ xÓòylˆÏÜ˛ í˛z˛õ°kô Ü˛Ó˚yˆÏï˛ !lˆÏ¡¨Ó˚ ˆá°y!ê˛ Ü˛Ó˚yˆÏly ˆÎˆÏï˛˛õyˆÏÓ˚– ~Ü˛çl !¢«˛yÌ≈# ~Ü˛!ê˛ oˆÏÓƒÓ˚ lyÙ !lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ Îy ˆÜ˛yˆÏly í˛zˆÏjˆÏ¢ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚ ~ÓÇ x˛õÓ˚ !¢«˛yÌ≈#≤ÃÜ, !ï˛ ~ÓÇ ˛õ,!ÌÓ#ˆÏï˛ oÓƒ!ê˛Ó˚ Ù)° í˛zÍ§ ˆáÑyˆÏç ˆÓÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏÓ–

ê ∆yÜ˛ ß fiê˛#° ~ÓÇ Ó˚yÓyÓ˚

!fiê˛° ß ˆ°Ô•y ß á!lç ß ˛õ,!ÌÓ#

ÓyÓyÓ ß àySÈ ß Ól ß ˛õ,!ÌÓ#

Ó•z ß Ü˛yàç ß àySÈ ß Ól ß ˛õ,!ÌÓ#

Óflf ß §%ï˛y ß Ó,«˛ ß ≤ÃÜ, !ï˛

ˆÙ!¢lß ˆ°Ô•y ß á!lç ß ˛õ,!ÌÓ#

Ø ~Ü˛ ê ∆yÜ˛ í» y•zË˛yÓ˚ ÏÜ˛ ày!í ¸ Ì ÏÜ˛ Ü˛y Ï°y ôÑyÎ˚y !là≈ï˛ •GÎ˚yÓ˚ çlƒ 1000 ê˛yÜ˛y ç!Ó˚Ùyly ã˛y°ylˆÜ˛ˆÏê˛ !òˆÏï˛ •°– ˆÜ˛l ï%˛!Ù ÙˆÏl Ü˛Ó˚ ï˛yˆÏÜ˛ ò![˛ï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ ~ê˛y !Ü˛ Î%!=˛§¡øï˛⁄ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–


~•zà% Ï°yÓ ≤ÃË˛yÓ §yôyÓî Ùyl% Ï£ÏÓ í zõÓ õ ÏÓ– 1951 §y Ï°3 °«˛ Ùyê˛Ó Óy•l Ì ÏÜ˛ 2003 §y Ï° Ó Ïí˛ ~•z §Çáƒy67 ˆÜ˛y!ê˛ • ÏÎ ÏSÈ– 2003 §y Ï° ˆÙyê˛ ˆÓ!çfiê˛yÓ Ü˛ÓyÓy• ÏlÓ ≤ÃyÎ 80 ¢ï˛yÇ¢ !SÈ° Óƒ!=˛àï˛ ˛õ!ÓÓ•î Óy•l

å¢%ô% ò%ÈüÈã˛yÜ˛yÓ Óy•l ~ÓÇ ày!í˛ä– ~•zË˛y ÏÓñ ÎylÓy•l Ùyê˛

ÓyÎ% ò)£Ï ÏîÓ ÓyV˛yÎ ~Ü˛!ê˛ í z ÏÕ‘á ÏÎyàƒ Îyàòyl Ü˛ ÏÓ–

Ë˛yÓï˛ !Ó ÏŸªÓ ò¢!ê˛ !¢ Ï“yßï˛ ò Ï¢Ó Ù Ïôƒ ~Ü˛!ê˛–

!Ü˛v ~•z ÙÎ≈yòy ï˛yÓ § ÏAà !Ü˛S%È xlyÓ¢ƒÜ˛ ~ÓÇ x≤Ãï˛ƒy!¢ï˛

˛õ!Ó˚îyÙ Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚ xyˆÏl ˆÎÙl ÈüüüÈ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly•#l

¢•Ó#Ü˛Óîñ ò)£Ïî ~ÓÇ ò%â≈ê˛lyÓ V%Ñ !Ü˛– Ü˛w#Î ò)£Ïî !lÎsfî˛õ!Ó£Ïò 17 ôÓ ÏlÓ !¢“ ÏÜ˛ åË˛yÓ# ~ÓÇ ÙyV˛y!Ó hflÏ ÏÓÓäí z ÏÕ‘á ÏÎyàƒ ò)£ÏîÜ˛yÓ# !•§y ÏÓ !ã˛!•´ï˛ Ü˛ ÏÓ ÏSÈ–

í˛z˛õˆÏÓ˚y=˛ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°y Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ã˛ƒy Ï°O à% Ï°y ÏÜ˛ í z ÏÕ‘á Ü˛Ó˚ ÏSÈ– õ!Ó˚ ÏÓ¢ Ùsfîy°Î˚ ~ÓÇˆÜ˛w#Î˚ G Ó˚yçƒ ò)£Ïî !lÎ˚sfî õ!Ó˚£Ïò myÓ˚y à,!•ï˛ !Ó!Ë˛ß¨˛õ!Ó˚Ùy˛õà%ˆÏ°y ï˛ï˛«˛î ˛õÎ≈hs˝ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# •ˆÏÓ ly Îï˛«˛î

˛Óy: 9.4 ı ò)£Ïî !lÎ˚sfî ˛õ£Ï≈ò åPCBä

Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ≤Ãôyl õ!Ó˚ ÏÓ¢àï˛ §Ù§ƒyà% Ï°y ÎÙl ÓyÎ%ò)£Ïî G ç°ò)£Ïîñ ≤Ã!ï˛ ÏÓ˚yô G !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒË˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ 1974 §y Ï° ò)£Ïî !lÎ˚sfî õ£Ï≈ò àë˛l Ü˛ ÏÓ˚– ~Ü˛•z ° Ï«˛ƒ Ó˚yçƒ hflÏ ÏÓ˚ §Ü˛° õ!Ó˚ ÏÓ¢àï˛ !Ó£ÏÎ˚ ÏÜ˛ˆÙyÜ˛y!Ó°yÓ˚ çlƒ Ó˚yçƒà% Ï°y Ïï˛ !lç !lç õ£Ï≈ò Óy!l ÏÎ˚ ÏSÈ– õ£Ï≈ò ç°ñ ÓyÎ% ~ÓÇ Ë) !Ù ò)£Ïî §¡õ!Ü≈ ï˛ ï˛Ìƒà% Ï°y§Ç@˝Ã• ï˛òhs˝ ~ÓÇ ≤Ãã˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ˛õ£Ï≈òà%ˆÏ°y ˆSÈyˆÏê˛y lò# ~ÓÇ Ü%˛ˆÏÎ˚yÓ˚ ç°ò)£Ïî !lÎ˚sfîñ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô ~ÓÇ˛õ!Ó˚FSÈß¨ï˛yÓ˚ çlƒ §Ó˚Ü˛yÓ˚ˆÏÜ˛ ≤ÃÎ%!=˛àï˛ §•ˆÏÎy!àï˛y ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ òˆÏ¢ ÓyÎ˚%ò)£Ïî ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yôñ !lÎ˚sfî~ÓÇ í˛z˛õ¢Ù Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛Ìy ÓyÎ˚%Ó˚ à%îàï˛ Ùyl í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ë)˛!ÙÜ˛y Ó˚yˆÏá–

~•z õ£Ï≈òà%ˆÏ°y ç° ò)£Ïî ~ÓÇ ÓyÎ˚% ò)£Ïî §¡õ!Ü≈˛ï˛ §Ù§ƒyà%ˆÏ°yÓ˚ ï˛òhs˝ xl%§rôyl ~ÓÇ àˆÏÓ£Ïîy Ü˛ˆÏÓ˚ÌyˆÏÜ˛ ï˛Ìy ~•z à%ˆÏ°yÓ˚ !lÎ˚sfîñ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Ë)˛!ÙÜ˛y !lˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ~Ó˚ çlƒ ˛õ£Ï≈òà%ˆÏ°y àîÙyôƒˆÏÙÓ˚§y•y ÏÎƒ Óƒy˛õÜ˛ àî§ Ïã˛ï˛lï˛yÙ)°Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü ÙG Ü˛ ÏÓ˚ Ìy ÏÜ˛– ò)£Ïî !lÎ˚sfî õ£Ï≈ò !lÜ˛y!¢ Óç≈ƒ G Óy!î!çƒÜ˛ Ó ÏçƒÓ˚ÓƒÓfiÌy˛õly ï˛Ìy !l‹õ!_ §¡õ!Ü≈ ï˛ !lÎ˚ÙyÓ!°ñ §Ç!«˛Æ !ò¢y!l Ïò≈¢ ~ÓÇ !l Ïò≈!¢Ü˛y ≤Ã›ï˛ Ü˛ ÏÓ˚–

!¢“à% Ï°y ÏÜ˛ !lÎ˚sf ÏîÓ˚ myÓ˚y ï˛yÓ˚y ÓyÎ%Ó˚ à%îàï˛Ùyl Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛ ÏÓ˚– ç°yhflÏ ÏÓ˚Ó˚ xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛ ÏòÓ˚ !ò ÏÎ˚Ó˚yçƒ õ£Ï≈òà%ˆÏ°y ï˛yˆÏòÓ˚ ~°yÜ˛yô#l ≤Ã!ï˛!ê˛ !¢“ !l!ò≈T˛ §ÙÎ˚ xhs˝Ó˚ õ!Ó˚ò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚– õ!Ó˚ò¢≈lÜ˛yˆÏ° !¢“à%ˆÏ°yí˛zÍ˛õy!òï˛ Ü˛!ë˛l G àƒy§#Î˚ ÓˆÏç≈ƒÓ˚ ¢yôˆÏl ÎÌyÎÌ ÓƒÓfiÌy !lˆÏFSÈ !Ü˛ly ï˛y òˆÏá– ï˛yÓ˚y í˛zˆÏòƒyà fiÌy˛õl ~ÓÇlàÓ˚ õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ çlƒ ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚ ÓyÎ%Ó˚ à%îàï˛Ùyl §¡õ!Ü≈ ï˛ ï˛Ìƒ ≤Ãòyl Ü˛ ÏÓ˚– ò)£Ïî !lÎ˚sfî õ!Ó˚£Ïò ç°ò)£Ïî§¡õÜ≈ #Î˚ ≤ÃÎ%!=˛àï˛ ~ÓÇ õ!Ó˚§Çáƒylàï˛ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• ï˛y ÏòÓ˚ õÓ˚flõÓ˚ ÏÜ˛ !Ù!° ÏÎ˚ òáy ~ÓÇ ≤Ãã˛yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ Ù Ïï˛yÜ˛yçà%ˆÏ°y Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ˛õ!Ó˚£Ïò 125!ê˛ lò# åí˛z˛õlò#G ~Ó˚ ÙˆÏôƒ xhs˝Ë%≈˛=˛ä Ü%˛ˆÏÎ˚yñ •…òñ áyï˛ñ ˛õ%Ü%˛Ó˚ñ !ò!âñ ˆí»˛l~ÓÇ áy°ÈüÈ~Ó˚ çˆÏ°Ó˚ à%îàï˛Ùyl ˛õÓ˚#«˛y Ü˛ˆÏÓ˚–

Ø !lÜ˛ê˛Óï≈˛# ~Ü˛!ê˛ Ü˛yÓ˚áyly Óy ç°ˆÏ§ã˛ !ÓË˛yˆÏà ÎyG ~ÓÇ ç° ï˛Ìy ÓyÎ˚% ò)£ÏîˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚yÓ˚çlƒ ï˛yˆÏòÓ˚ myÓ˚y à,!•ï˛ ÓƒÓfiÌy §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚y–

Ø áÓ ÏÓ˚Ó˚ Ü˛yàçñ Ó˚!í˛ ÏÎ˚y G ê˛!°!Ë˛¢l Óy fiÌyl#Î˚ !Ó° ÏÓyí≈ à% Ï°y ï% !Ù •Î˚ Ïï˛y ç° ï˛Ìy ÓyÎ%ò)£Ïî§¡õÜ ≈#Î˚ § Ïã˛ï˛lï˛yÙ)°Ü˛ Ü˛Ù≈§)!ã˛à% Ï°yÓ˚ !ÓK˛y˛õl !lŸã˛Î˚•z òáSÈ– !Ü˛S%È áÓ ÏÓ˚Ó˚ !Üœ !lÇñ ≤Ãã˛yÓ˚ õe ~ÓÇ xlƒylƒï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–


˛õÎ≈hs˝ ly xyÙÓ˚y §%!ã˛!hs˝ï˛Ë˛y ÏÓ !fiÌ!ï˛¢#° í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ õÌ@˝Ã•î ly Ü˛!Ó˚– Ë˛!Ó£Ïƒï˛ ≤ÃçˆÏß√Ó˚ çlƒ í˛zß¨Î˚l•z •°!ã˛ÓfiÌyÎ# í zßÎl– §Ù,!ÂôÓ Ü˛Ìy !ã hs˝y ly Ü˛ ÏÓ ¢%ô% xyÙy ÏòÓ

≤ÃˆÏÎ˚yçl õ)Ó˚î !Ó!â¯ï˛ ly •Î˚–§ÇK˛y!ê˛ xyÓyÓ˚ ˛õˆÏí˛¸y– ï%˛!Ù °«˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ ˆÎñ

Ú≤Ã ÏÎyçlÛ ¢∑!ê˛ ~ÓÇ ¢∑à%FSÈ ÚË˛!Ó£Ïƒï˛ ≤Ãçß√Û ~•z ò%•z!ê˛á%Ó à%Ó%c˛õ)î≈– ~áy Ïl Ú§¡õ ÏòÓ˚ Ó ˝ê˛ ÏlÓ˚ §y ÏÌ Îyà§)eˆê˛ Ïl Ú≤Ã ÏÎyçlÛ !Ó£ÏÎ!ê˛ ÓƒÓ•yÓ Ü˛Óy • ÏÎ ÏSÈ– § Ï¡ø° ÏlÓ!Ó˚ Ï õy Ïê≈ ÈüüüÈ ÚxyÙy ÏòÓ˚ §Ó≈çl#l Ë˛!Ó£Ïƒï˛Û lyÙÜ˛ xÇ Ï¢!fiÌ!ï˛¢#° í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ í˛z˛õˆÏÓ˚ í˛zˆÏÕ‘!áï˛ §ÇK˛y ˆòGÎ˚y•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl!ê˛ˆÏï˛ Ó°y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎñ §Ü˛ˆÏ°Ó˚≤ÃyÌ!ÙÜ˛ ≤Ã ÏÎ˚yçl ˛õ)Ó˚î Ü˛Ó˚y ~ÓÇ ~Ü˛ê˛y Ë˛y Ï°y ç#ÓlôyÓ˚ˆÏîÓ˚ xyÜ˛yA«˛yˆÏÜ˛ ã˛!Ó˚ï˛yÌ≈ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §Ü˛°ˆÏÜ˛ §Ùyl§%ˆÏÎyà ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y •° !fiÌ!ï˛¢#° í˛zß¨Î˚l– §Ü˛ˆÏ°Ó˚≤ÃˆÏÎ˚yçl ˛õ)î≈ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ §¡õˆÏòÓ˚ ˛õ%l/Ó^˝ê˛l Ü˛Ó˚yÓ˚≤ÃˆÏÎ˚yçl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z xˆÏÌ≈ !fiÌ!ï˛¢#° í˛zß¨Î˚l ~Ü˛!ê˛˜l!ï˛Ü˛ !Ó£ÏÎ˚– ~í˛GÎ˚yí≈˛ ÓyÓ˚!ÓÎ˚yÓ˚ åEdward

Barbierä !fiÌ!ï˛¢#° í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ §ÇK˛yÎ˚ ÓˆÏ°ˆÏSÈlñ ~•zí˛zß¨Î˚l ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ hflÏˆÏÓ˚ à!Ó˚Ó ˆ°yÜ˛ˆÏòÓ˚ ˆË˛Ô!ï˛Ü˛ç#ÓlÎyeyÓ Ùyl Ó,!ÂôÓ § ÏAà §Óy§!Ó ç!í˛ï˛– ~ê˛y Ó!ô≈ï˛xyÎ˚ñ ≤ÃÜ,˛ï˛ xyÎ˚ñ !¢«˛y ˛õ!Ó˚ˆÏ£ÏÓyñ fl∫yfiÌƒˆÏ§Óyñfl∫yfiÌƒÓƒÓfiÌyñ õÎ/≤Ãîy°#ñ ç°§ÓÓÓy• •zï˛ƒy!òÓ §y•y ÏÎƒ˛õ!Ó˚Ùyîàï˛ õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– xyÓ˚G flõT˛ Ë˛y£ÏyÎ˚ Ó°yÎyÎ˚ñ !fiÌ!ï˛¢#° í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ °«˛ƒ •ˆÏ°y à!Ó˚Ó ˆ°yÜ˛ˆÏòÓ˚˛õÓ˚Ù òy!Ó˚ˆÏoƒÓ˚ •yÓ˚ Ü˛áˆÏly Îy ï˛yˆÏòÓ˚ !ã˛Ó˚fiÌyÎ˚# ~ÓÇ§%Ó˚!«˛ï˛ ç#!ÓÜ˛yˆÏÜ˛ §%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ §¡õˆÏòÓ˚!l‹Òy¢lñ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ xÓ«˛Î˚ñ §Çfl,Ò!ï˛Ü˛ Óyôy ~ÓÇ§yÙy!çÜ˛ x!fiÌÓ˚ï˛y •…y§ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z xˆÏÌ≈ !fiÌ!ï˛¢#°í zßÎl • Ï°y ~Ü˛!ê˛ í zßÎl Îy §Ü˛ Ï°Ó ÙÔ!°Ü˛ ≤Ã ÏÎyçl˛õ)Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚– !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛ˆÏÓ˚ Ó•%§ÇáƒÜ˛ à!Ó˚ÓˆÏòÓ˚– ~•zˆÙÔ!°Ü˛ ≤Ã ÏÎyçlà% Ï°y •° ÓyçàyÓñ áyòƒñ !Óò%ƒÍñ ç°ñ~ÓÇ âÓ˚Óy!í˛¸ ≤ÃˆÏÎ˚yçlà%ˆÏ°y ˛õ!Ó˚˛õ)î≈ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Ü,˛!£Ïñ!¢“˛õîƒ í˛zÍ˛õyòlñ ¢!=˛ ~ÓÇ õ!Ó˚ˆÏ£ÏÓy «˛ˆÏeÓ˚ !ÓÜ˛y¢!lŸã˛Î˚ï˛y Ü˛Ó˚y çÓ%!Ó˚–

ç#Ó ÏlÓ Ùyl í zßÎ ÏlÓ çlƒ Ü˛Óy í zßÎl Ü˛yÎ≈à% Ï°y §¡õòï˛Ìy õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ xÓ«˛Î˚ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ~•z xÓ«˛Î˚ õ!Ó˚ˆÏÓ¢G xÌ≈l#!ï˛Ó˚ §ÇÜ˛ê˛ §,!T˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ–

9.4 !fiÌ!ï˛¢#° í zß¨Î˚l˛˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ ~ÓÇ xÌ≈l#!ï˛ õÓ˚flõÓ˚ !lË≈ Ó˚ ~ÓÇ

~ ÏÜ˛ x˛õ ÏÓ˚Ó˚ çlƒ ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚– ï˛y•z õ!Ó˚ ÏÓ Ï¢Ó˚ í z õÓ˚~Ó˚ ≤ÃË˛yÓ ÏÜ˛ xÓ Ï•°y Ü˛ ÏÓ˚ Î í zß¨Î˚l ï˛y õ!Ó˚ ÏÓ¢ ÏÜ˛ôÁÇ§ Ü˛ ÏÓ òÎñ Î õ!Ó ÏÓ¢•z ç#Ó çàÍ ÏÜ˛ °y°l˛õy°lÜ˛ ÏÓ˚– ï˛y•z Îê˛y òÓ˚Ü˛yÓ˚ñ §ê˛y •° õ!Ó˚ ÏÓ Ï¢Ó˚ Ë˛yÓ˚§yÙƒÓ˚«˛y §•yÎ˚Ü˛ í˛zß¨Î˚l Óy !fiÌ!ï˛¢#° í˛zß¨Î˚l– !fiÌ!ï˛¢#°í zß¨Î˚l •° ~Ùl ~Ü˛ í zß¨Î˚lñ Îáy Ïl Óï≈ Ùyl ≤Ãç Ïß√Ó˚ˆË˛y ÏàÓ ≤Ã ÏÎyçl !Ùê˛y ÏlyÓ §y ÏÌ §y ÏÌ Ë˛!Ó£Ïƒï˛ ≤Ãç Ïß√ÓˆË˛yˆÏàÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl !Ùê˛yˆÏlyÓ˚ çlƒ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ §¡õò§ÇÓ˚!«˛ï˛ ÌyÜ˛ ÏÓ– •zí zly•z Ïê˛í˛ l¢l§ Ü˛lÊ˛y ÏÓ˚™ xl~l!Ë˛Ó˚lˆÏÙrê˛ xƒyu˛ ˆí˛Ë˛°y˛õˆÏÙrê˛ÈüÈ~ !fiÌ!ï˛¢#°í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ ôyÓ˚îyˆÏÜ˛ !ÓˆÏ¢£Ï à%Ó˚%c ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚!SÈ° ~ÓÇ!fiÌ!ï˛¢#° í zßÎl ÏÜ˛ ~ÙlË˛y ÏÓ §ÇK˛y!Îï˛ Ü˛Óy • ÏÎ!SÈ°ÈüüüÈ Ú~Ùl í zßÎl Îáy Ïl Óï≈ Ùyl ≤Ãç Ïß√Ó ≤Ã ÏÎyçlà% Ï°y˛õ)Ó˚ˆÏîÓ˚ •yÓ˚!ê˛ ~Ùl •ˆÏÓ ÎyˆÏï˛ Ë˛!Ó£Ïƒï˛ ≤ÃçˆÏß√Ó˚


Ø ÎÈüÈ Ü˛yl çyï˛#Î áÓ ÏÓÓ Ü˛yà Ïç ÓyÎ% ò)£Ï ÏîÓ˛õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õÓ˚ hflÏΩ˛ ï%˛!Ù ˆòáˆÏï˛ ˛õyG– ò#˛õyÓ!°Ó˚~Ü˛ §Æy• xyˆÏàÓ˚ñ ò#˛õyÓ!°Ó˚ !òˆÏlÓ˚ ~ÓÇò#˛õyÓ!°Ó˚ ò%•z !òl ˛õˆÏÓ˚Ó˚ ò)£Ïî !Ó£ÏÎ˚Ü˛ áÓˆÏÓ˚Ó˚xÇ¢ê% Ü% ÜÑ Ïê˛ Ó˚yá– ï% !Ù !Ü˛ ~•z Ùylà% Ï°yÓ˚ Ù Ïôƒí˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ˆòáSÈ⁄ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓ˚y–


Ó yu˛°ƒyu˛ Ü˛!Ù¢l Ë˛!Ó£Ïƒï˛ ≤Ãçß√ ÏÜ˛ §%Ó!«˛ï˛Ü˛Ó˚yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆçyÓ˚ !òˆÏÎ˚!SÈ°– ~ê˛y ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢!ÓòˆÏòÓ˚ ˙Î%!=˛Ó §ÙÌ≈l Ü˛ ÏÓ Îáy Ïl Ó°y • ÏÎ ÏSÈ Î ~ê˛y xyÙy ÏòÓ˜l!ï˛Ü˛ òy!Î˚c ˆÎ xyÙÓ˚y Ë˛!Ó£Ïƒï˛ ≤ÃçˆÏß√Ó˚ çlƒ ~Ü˛§%®Ó õ,!ÌÓ# Ó Ïá Îy•z– xlƒË˛y ÏÓ Ó° Ïï˛ õy!Óñ Ë˛!Ó£Ïƒï˛≤Ãçß√ˆÏÜ˛ Óï≈˛Ùyl ≤Ãçß√ myÓ˚y ~Ü˛ ˆ◊¤˛ï˛Ó˚ ˛õ,!ÌÓ#í z_Óy!ôÜ˛yÓ §) Ïe ≤Ãòyl Ü˛Óy í z!ã˛ï˛– Ü˛Ù≈Ü˛ ÏÓG xyÙy ÏòÓxyàyÙ# ≤Ãçß√ÈüÈ~Ó˚ ç#Ó ÏlÓ˚ çlƒ Ë˛y Ï°y à%îyÓ!° §¡õß¨§¡õˆÏòÓ˚ Ë˛y[˛yÓ˚ !òˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚y í˛z!ã˛ï˛ñ Îy xyÙÓ˚yí z_Ó˚y!ôÜ˛yÓ˚# !•§y ÏÓ ˛õ ÏÎ˚!SÈ–

Óï≈˛Ùyl ≤ÃçˆÏß√Ó˚ òy!Î˚c •°ñ ~Ùl í˛zß¨Î˚l§Çà!ë˛ï˛ Ü˛Ó˚y Îy ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛ í z õÜ˛Ó˚îà% Ï°yÓ˚ !ÓÜ˛y¢ âê˛yÎ˚~ÓÇ õ!Ó ÏÓ¢ ÏÜ˛ ~ÙlË˛y ÏÓ !lÙ≈yî Ü˛ ÏÓ ÎyÓ Ê˛ Ï° !l Ï¡Ó!Ó£ÏÎ˚à% Ï°yÓ˚ ò«˛ï˛y Ó,!Âô õyÎ˚–

åiä ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛ §¡õ ÏòÓ §ÇÓ«˛î åiiä ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛Óy›ï˛ˆÏsfÓ˚ ˛õ%lÓ˚%Í˛õyòl åiiiä Ë˛!Ó£Ïƒï˛ ≤ÃçˆÏß√Ó˚ çlƒÓyí˛¸!ï˛ áÓ˚ã˛ Óy V%Ñ˛!Ü˛ ã˛y˛õˆÏly ÌˆÏÜ˛ !ÓÓ˚ï˛ ÌyÜ˛y–

!Óáƒyï˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢Óyò# xÌ≈l#!ï˛!Óò •Ó˚ÙlˆË˛!°Ó˚ ÙˆÏï˛ !fiÌ!ï˛¢#° í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ °«˛ƒ xç≈ˆÏlÓ˚ çlƒ!l Ï¡Ó !Ó£ÏÎà% Ï°yÓ !ò ÏÜ˛ !Ó Ï¢£Ï lçÓ òGÎy ≤Ã ÏÎyçl–

åiä çl§Çáƒy ÏÜ˛ õ!Ó ÏÓ Ï¢Ó ôyÓî «˛Ùï˛yÓ hflÏÓ˛õÎ≈hs˝ §#!Ùï˛ Ó˚yáˆÏï˛ •ˆÏÓ– ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ôyÓ˚î«˛Ùï˛yçy•yˆÏçÓ˚ ÚË˛yÓ˚Ó•lÜ˛yÓ˚# ˆáyˆÏ°Ó˚Û ÙˆÏï˛y Îy çy•yˆÏçÓ˚Ë˛yÓ˚§#ÙyÓ˚ !lˆ Ïò ≈¢Ü˛– xÌ≈ ÓƒÓfiÌyÎ˚ ~•zÓ˚Ü˛ÙË˛yÓÓ•lÜ˛yÓ# áy Ï°Ó xË˛yÓ • Ï° Ùyl% Ï£ÏÓ §Çáƒy õ,!ÌÓ#ÓôyÓ˚î«˛Ùï˛yÓ˚ x!ôÜ˛ • ÏÎ˚ Ìy ÏÜ˛ ~ÓÇ !fiÌ!ï˛¢#° í zß¨Î˚lˆÌ ÏÜ˛ xyÙy ÏòÓ˚ ò) ÏÓ˚ !l ÏÎ˚ Îy ÏÓ–

åiiä ≤ÃÎ%!=˛àï˛ í zß¨Î˚l í z õÜ˛Ó˚î Ë˛yà ly • ÏÎ˚í z õÜ˛Ó˚î ò«˛ï˛yÙ%á# •GÎ˚y í z!ã˛ï˛–

åiiiä lÓ#Ü˛Ó˚îˆÏÎyàƒ §¡õˆÏòÓ˚ !l‹Òy¢l!fiÌ!ï˛¢#° •GÎ˚y í˛ z!ã˛ï˛ ÎyˆÏï˛ !l‹Òy¢ˆÏlÓ˚ •yÓ˚˛õ%lÓ%Í˛õyò ÏlÓ˚ •y ÏÓ˚Ó˚ ï% °lyÎ˚ Ó!¢ ly •Î˚–

åivä xlÓ#Ü˛Ó˚î ÏÎyàƒ §¡õ ÏòÓ˚ xÓ«˛Î˚ •yÓ˚lÓ#Ü˛Ó˚î ÏÎyàƒ !ÓÜ˛“ §,!T˛Ó˚ •y ÏÓ˚Ó˚ ï% °lyÎ˚ Ó!¢ •GÎ˚yí z!ã˛ï˛ • ÏÓ ly–

åvä ò)£ÏˆÏîÓ˚ Ê˛ˆÏ° §,T˛ x§yÙÌ≈ƒà%ˆÏ°yˆÏÜ˛§Ç Ï¢yôl Ü˛Ó˚y x!ï˛ ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚–

9.5 !fiÌ!ï˛¢#° í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ Ü˛Ô¢°§Ù)•

˛x≤ÃÌyàï˛ ¢!=˛Ó˚ í˛zÍˆÏ§Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ ıï%˛!Ù ˆï˛y çylñ Ë˛yÓ˚ï˛ ï˛yÓ˚ !Óò%ƒˆÏï˛Ó˚ ã˛y!•òy

ˆÙê˛yˆÏlyÓ˚ çlƒ ï˛y˛õ!Óò%ƒÍ ~ÓÇ ç°!Óò%ƒÍ Ü˛wà%ˆÏ°yÓ˚í z õÓ˚ á%Ó Ó!¢ !lË≈ Ó˚¢#°– í zË˛Î˚ «˛ Ïe•z x!ôÜ˛ ÙyeyÎ˚˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ç!lï˛ !ÓÓ˚)˛õ ≤ÃË˛yÓ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï˛y˛õ!Óò%ƒÍˆÜ˛wà% Ï°y x!ôÜ˛ ÙyeyÎ˚ Ü˛yÓ≈lÈüÈí˛y•zÈüÈx:y•zí˛ àƒy§ !l/§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ñ Îy ~Ü˛!ê˛ !@˝Ãl •yí˛z§ àƒy§– Î!ò §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓÓƒÓ•yÓ˚ ly Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛ˆÏÓ ~à%ˆÏ°y ˆÌˆÏÜ˛ ˆôÑyÎ˚yÓ˚ §yˆÏÌSÈy•z !là≈Ùl •Î˚– Ê˛°fl∫Ó) õñ ç°ñ ç!Ù ~ÓÇ õ!Ó˚ ÏÓ Ï¢Ó˚xlƒylƒ í˛z˛õyòyl ò)!£Ïï˛ •Î˚– ç°!Óò%ƒÍ õ!Ó˚Ü˛“lyà%ˆÏ°yxÓ˚îƒˆÏÜ˛ ≤’y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ lò#Ó˚ ç° ôyÓ˚y ï˛Ìy lò#xÓÓy!•Ü˛yÓ ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛ ç° ≤ÃÓy• ÏÜ˛ Ü˛!Ù ÏÎ òÎ– ÓyÎ%¢!=˛~ÓÇ §ÔÓ˚Ó˚!Ÿ¬ xÈüÈ≤ÃÌyàï˛ ¢!=˛Ó˚ Ë˛y Ï°y í zòy•Ó˚î– !Ü˛v≤ÃÎ%!=˛àï˛ K˛y ÏlÓ xË˛y ÏÓ ~álG ~•z «˛eà% Ï°y Ïï˛ Ó Ïí˛yÙyeyÎ˚ §yÊ˛°ƒ Ü% í ¸y Ïly ÎyÎ˚!l–@˝ÃyÙ#î xM˛ Ï°‡~°yÜ˛yÎ ~° !˛õ !ç ~ÓÇ àyÓÓ àƒy§ ı

@˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÓ˚ õ!Ó˚ÓyÓ˚à% Ï°y §yôyÓ˚îï˛ Ü˛yë˛ñˆàyÓ ÏÓÓ áyê˛y xÌÓy xlƒylƒ çÓ Ó›à% Ï°y ÏÜ˛ çµy°y!l!•§y ÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ ÏÓ˚– ~•z ≤ÃÌyÓ˚ x ÏlÜ˛ «˛!ï˛Ü˛Ó˚ ≤ÃË˛yÓÓ˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎÙl xÓ˚îƒ!lôlñ §Ó%çyÎ˚l •…y§ñ ˆàyÓˆÏÓ˚Ó˚x˛õã˛Î˚ ~ÓÇ ÓyÎ%ò)£Ïî– ~•z õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ §Ç Ï¢yôl Ü˛Ó˚yÓ˚çlƒ Ë˛Ó˚ï%˛!Ü˛ˆÏï˛ ~° !˛õ !ç §Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛Ó˚y •ˆÏFSÈ– ~Ó˚§yˆÏÌ ˆÎyà Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆàyÓÓ˚ àƒy§ ≤ÃÜ˛“ fiÌy˛õˆÏlÓ˚çlƒ §•ç î ~ÓÇ Ë˛Ó˚ï%˛!Ü˛ ≤Ãòyl– ï˛Ó˚°Ü,˛ï˛ˆ˛õˆÏê˛∆y!°Î˚yÙ àƒy§ åLPGä •° ~Ü˛!ê˛ ˛õ!Ó˚‹ÒyÓ˚ ï˛Ó˚°–


Îy õy!Ó˚Óy!Ó˚Ü˛ «˛ Ïe ò)£Ï ÏîÓ˚ õ!Ó˚Ùyî ÏÜ˛ Ü˛ÙyÎ˚– ï˛ySÈyí ¸y~ Ï«˛ Ïe ¢!=˛Ó x˛õã˛ÎG l)ƒlï˛Ù •Î– àyÓÓ àƒy§ ≤ÃÜ˛“˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ çlƒ àyÓÓ˚ ≤’ƒyˆÏrê˛Ó˚ ÙˆÏôƒ Ê˛°y •Î˚ ~ÓÇï˛y Ì ÏÜ˛•z àƒy§ í zÍ˛õy!òï˛ •Î– ~•z àƒy§ çµy°y!l !•§y ÏÓÓƒÓ•,ï˛ •Î˚– xyÓyÓ˚ õ Ïí ¸ ÌyÜ˛y xÓ!¢T˛yÇ¢!ê˛ á%Ó Ë˛y Ï°y˜çÓ §yÓ˚ ~ÓÇ Ùy!ê˛Ó˚ í˛zÓÁ≈Ó˚ï˛y Ó,!Âô §•yÎ˚Ü˛–¢•Ó˚yM˛ Ï°Ó˚ !§ ~l !ç ı

!ò!Õ‘ˆÏï˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˛õ!Ó˚Ó•î ÓƒÓfiÌyÎ˚ çµy°y!l!•§yˆÏÓ Ü˛ÙˆÏ≤Ã§í˛ lƒyã˛yˆÏÓ˚° àƒy§ åCNGä ÓƒÓ•yˆÏÓ˚ÓyÎ%ò)£Ï ÏîÓ˚ õ!Ó˚Ùyî í z ÏÕ‘á ÏÎyàƒË˛y ÏÓ Ü˛ ÏÙ ÏSÈ ~ÓÇ àï˛Ü˛ ÏÎ˚Ü˛ ÓSÈ ÏÓ˚ ÓyÎ% x ÏlÜ˛ õ!Ó˚‹ÒyÓ˚ • ÏÎ˚ ÏSÈ–

ÓyÎ˚%¢!=˛ ı ˆÎ §Ó xM˛ˆÏ° Óyï˛yˆÏ§Ó˚ à!ï˛§yôyÓ˚îï˛ ˆÓ!¢ Ìy ÏÜ˛ñ ˆ§áy Ïl ÓyÎ% Ü˛ï˛à% Ï°y ˛õ!Ó˚ ÏÓ Ï¢ˆÜ˛yl ≤Ã!ï˛Ü) ° ≤ÃË˛yÓ SÈyí ¸y•z !Óò%ƒÍ §Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛Ó˚ Ïï˛ õy ÏÓ˚–Óyï˛yˆÏ§Ó˚ §yˆÏÌ•z ÓyÎ˚%Ü˛ˆÏ°Ó˚ ê˛yÓ˚Óy•zlà%ˆÏ°y â%ˆÏÓ˚ ~ÓÇ!Óò%ƒÍ ˜ï˛!Ó˚ •Î˚– !l/§ˆÏ®ˆÏ• ≤ÃyÌ!ÙÜ˛Ë˛yˆÏÓ ÓƒÎ˚ ˆÓ!¢•Î˚– !Ü˛v ~Ó˚ §%Ê˛° ~Ùl ˆÎ §• Ïç•z Óí ¸§Ó˚ áÓ˚ã˛ ÏÜ˛˛õ%!£ÏˆÏÎ˚ !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–

ˆÊ˛yˆÏê˛yˆÏË˛y°ˆÏê˛•zÜ˛ ˆ§ˆÏ°Ó˚ myÓ˚y ˆ§ÔÓ˚¢!=˛ ı≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛ Ë˛y ÏÓ•z Ë˛yÓ˚ Ïï˛ §) ÏÎ≈Ó˚ xy Ï°y ˆÌ ÏÜ˛

≤Ãã%˛Ó˚ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏî ˆ§ÔÓ˚¢!=˛Ó˚ xyàÙl •Î˚– xyÙÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ ~Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛!Ó˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó) õñ xyÙÓ˚y Ü˛y˛õí˛¸ñ¢§ƒñ xlƒylƒ Ü,˛!£Ïçyï˛ oÓƒ ¢%‹Ò Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ ~Ó˚ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ !lï˛ƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ oÓƒG ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y•Î˚– ¢#ï˛Ü˛yˆÏ° ¢Ó˚#Ó˚ àÓ˚Ù Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒG xyÙÓ˚y

!ã˛e 9.4 ı ˆàyÓÓ˚ àƒy§ ≤ÃÜ˛ˆÏ“ ˆàyÓÓ˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ¢!=˛ í˛zÍ˛õyòl–


Ø !ò!Õ‘ˆÏï˛ Óy§ ~ÓÇ xlƒylƒ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ õ!Ó˚Ó•î§ÇfiÌyÓ˚ ày!í ¸à% Ï°y çµy°y!l !•§y ÏÓ ˆ˛õ Ïê ∆y° Óy!í˛ Ïç Ï°Ó˚ ˛õ!Ó˚Ó Ïï≈ CNG ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– !Ü˛S%Èày!í˛¸ˆÏï˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l#Î˚ •z!Ol ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇˆ§ÔÓ˚¢!=˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ ÏÓ˚ Ó˚yhflÏy xy Ï°y!Ü˛ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚–~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛là%ˆÏ°y §¡õˆÏÜ≈˛ ˆï˛yÙyÓ˚ Ü˛#Ùˆ Ïl •Î˚⁄ Ë˛yÓ ˚ˆ Ïï˛ !fiÌ!ï˛¢#° í˛ zß ¨Î ˚ˆ ÏlÓ˚≤Ã ÏÎyçl#Îï˛y§¡õ ÏÜ≈ ◊!îÜ˛ Ï«˛ ~Ü˛!ê˛ !Óï˛Ü≈ §Ë˛yÜ˛ˆÏÓ˚y–


§)Î≈yˆÏ°yÜ˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛!Ó˚– í˛z!qòÓ˚y ˆÊ˛yˆÏê˛y!§ˆÏrÌ!§§‰˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆ§ÔÓ˚¢!=˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆ ÏÓ ˚ˆÊ˛y Ïê˛y ÏË˛y° Ïê˛•zÜ˛ Ü˛y Ï£ÏÓ §y•y ÏÎƒ §ÔÓ¢!=˛ ÏÜ˛ !Óò%ƒÍÈüÈ~Ó) õyhs˝!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õy!Ó˚– ~•z Ü˛y¢à%ˆÏ°yˆÏï˛ §ÔÓ˚¢!=˛ˆÏÜ˛xyÓÂô Ü˛ ÏÓ˚ Ó˚yáyÓ˚ çlƒ !Ó Ï¢£Ï ôÓ˚ ÏlÓ˚ í z õÜ˛Ó˚î ÓƒÓ•yÓ˚Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ˆ§ÔÓ˚¢!=˛ˆÏÜ˛ !Óò%ƒÍüÈ~ Ó˚)˛õyhs˝Ó˚Ü˛ˆÏÓ˚– ≤Ãï˛ƒhs˝ xM˛ˆÏ°Ó˚ çlƒ ~•z ≤ÃÎ%!=˛!ê˛ á%Ó•z Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚#–ˆÎ §ÙhflÏ xM˛ Ï° Óò%ƒ!ï˛Ü˛ ï˛y ÏÓ˚Ó˚ Ùyôƒ ÏÙ !Óò%ƒÍ §Ó˚ÓÓ˚y•Ü˛Ó˚y x§Ω˛Ó Óy á%Ó ÓƒÎ˚ §yˆÏ˛õ«˛ ˆÎáyˆÏlñ ~•z ≤ÃÎ%!=˛ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ~•z ≤ÃÎ%!=˛!ê˛ §¡õ)î≈ ò)£Ïî Ù%=˛–

ˆSÈyˆÏê˛y ç°!Óò%ƒÍ˛ ≤ÃÜ˛“ ı ˛õy•y!í˛¸ xM˛ˆÏ°Ó˚≤ÃyÎ˚ §Ó≈e•z ˆSÈyˆÏê˛y lò# ˆòáˆÏï˛ ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚– ~•z §ÙhflÏlò#Ó˚ x!ôÜ˛yÇ¢•z ÓyÓ˚Ùy§ áÓ˚ˆÏflÀyï˛y ÌyˆÏÜ˛– ˆSÈyˆÏê˛yç°!Óò%ƒÍ ≤ÃÜ˛ Ï“ lò#Ó˚ ç° ÏflÀy Ïï˛Ó˚ ¢!=˛ ÏÜ˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ ÏÓ˚ê˛yÓ˚Óy•zlˆÏÜ˛ â%Ó˚yˆÏly •Î˚ ~ÓÇ ~•z â)î≈yÎ˚Ùyl ê˛yÓ˚Óy•zlˆÌˆÏÜ˛ !Óò%ƒÍ í˛zÍ˛õyòl Ü˛Ó˚y •Î˚– fiÌyl#Î˚Ë˛yˆÏÓ ~•z !Óò%ƒÍÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z ôÓ˚ ÏlÓ˚ !Óò%ƒÍ í zÍ˛õyòl Ü˛wà% Ï°yÜ˛Ù ˆÓ!¢ ˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ ÓyrôÓ Ü˛yÓ˚î ˆÎáy Ïl ~•z ˆÜ˛wà% Ï°yà Ïí ¸ í z Ïë˛ ˆ§áy Ïl ç!ÙÓ˚ ÓƒÓ•y ÏÓ˚Ó˚ ≤ÃÜ, !ï˛ Ïï˛ ˆÜ˛y ÏlyÓÜ˛Ù õ!ÓÓï≈ l §y!ôï˛ •Î ly– fiÌyl#Î ã˛y!•òy õ)Ó ÏîÓ Ù Ïï˛yÎ ÏÌT˛ !Óò%ƒÍ í zÍ˛õy!òï˛ •Î ~•z §ÙhflÏ ˆÜ˛ Ïw– ~Ó xÌ≈•° ~•z §ÙhflÏ ≤ÃÜ˛ Ï“Ó˚ Ê˛ Ï° Ó Ïí ¸y xyÜ˛y ÏÓ˚Ó˚ §Ó˚ÓÓ˚y•hflÏΩ˛ ~ÓÇ ˛õ!ÓÓy•# ï˛y ÏÓÓ ≤Ã ÏÎyçl ò)Ó • Ïï˛ ˛õy ÏÓ ~ÓÇ!Óò%ƒÍ §ÓÓÓy• §ÇÜ yhs˝ ˆ°yÜ˛§ylG Órô • Ïï˛ ˛õy ÏÓ–

≤ÃÌyàï˛ K˛yl ~ÓÇ xyã˛Ó˚î!Ó!ô ı!ã˛Ó˚yã˛!Ó˚ï˛Ë˛y ÏÓ Ë˛yÓ˚ï˛Ó Ï£Ï≈Ó˚ Ùyl%£Ï ≤ÃÜ, !ï˛Ó˚ á%Ó

!lÜ˛ Ïê˛ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ– ï˛yÓ˚y ˛õ!Ó˚ ÏÓ Ï¢Ó˚ !lÎ˚sfÜ˛ !• Ï§ ÏÓ lÎ˚ñÓÓ˚Ç ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ~Ü˛!ê˛ í˛z˛õÜ˛Ó˚î !•§yˆÏÓ•z ˆÓÑˆÏã˛ÓˆÏï≈˛Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Î!ò xyÙÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ Ü,˛!£ÏÓƒÓfiÌyñ fl∫yfiÌƒ˛õ!Ó˚ Ï£ÏÓyñ Óy§fiÌyl ~ÓÇ ˛õ!Ó˚Ó•î ÓƒÓfiÌyÓ˚ !ò ÏÜ˛ !Ê˛ ÏÓ˚ï˛yÜ˛y•z ï˛ˆÏÓ xyÙÓ˚y Ó%V˛ˆÏï˛ õyÓ˚Ó Î ~•z §ÙhflÏ xl%¢#°l•° ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ÓyrôÓ– !Ü˛v §y¡±!ï˛Ü˛ Ü˛yˆÏ° xyÙÓ˚yxyÙy ÏòÓ˚ !ã˛Ó˚yã˛!Ó˚ï˛ xl%¢#°à% Ï°y Ì ÏÜ˛ § ÏÓ˚ Îy!FSÈ– ÎyÓ˚

Ê˛ Ï° xyÙy ÏòÓ˚ õ!Ó˚ ÏÓ¢ ~ÓÇ ~Ùl!Ü˛ @˝ÃyÙ#î !ï˛ Ï•ƒÓ˚G≤ÃÓ° «˛!ï˛ •ˆÏFSÈ– ~Ùl §ÙÎ˚ ~ˆÏ§ˆÏSÈ xyÓyÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈Ó˚xÓfiÌy Ïl !Ê˛ ÏÓ˚ ÎyGÎ˚yÓ˚– ~Ó˚ ~Ü˛!ê˛ í zÍÜ, T˛ í zòy•Ó˚îÓ˚ ÏÎ˚ ÏSÈ fl∫yfiÌƒ Ï§ÓyÎ˚– Ë˛yÓ˚ï˛ á%Ó•z §ÔË˛yàƒÓyl Î ~áy ÏlÅ£Ï!ôà%î §¡õß¨ ≤ÃyÎ˚ 15,000 ~Ó˚ ˆÓ!¢ ≤Ãçy!ï˛Ó˚í˛z!qò Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ≤ÃyÎ˚ 8,000 ~Ó˚ Ùï˛≤Ãçy!ï˛Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ !lÎ˚!Ùï˛ Ë˛yˆÏÓ•z xyÙyˆÏòÓ˚ ˆ°yÜ˛§Çfl,Ò!ï˛ Ïï˛ !Ó!Ë˛ß !ã˛!Ü˛Í§y ÓƒÓfiÌyÎ • ÏÎ xy§ ÏSÈ– õ!Ÿã˛!Ù!ã˛!Ü˛Í§y ÓƒÓfiÌyÓ˚ xy@˝Ãy§# x@˝ÃàÙ ÏlÓ˚ §y ÏÌ ï˛y° !Ù°y Ïï˛!àˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y xyÎ˚%ˆÏÓ≈òñ í˛zly!lñ !ï˛ÓÁï˛#Î˚ ~ÓÇ ˆ°yÜ˛yÎ˚ï˛!ã˛!Ü˛Í§yÓ˚ Ùï˛ ≤Ãyã˛#l !ã˛Ó˚yã˛!Ó˚ï˛ ÓƒÓfiÌyà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ xÓK˛yÜ˛Ó˚ˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– ò#â≈fiÌyÎ˚# fl∫yfiÌƒ §Ù§ƒyà%ˆÏ°yÓ˚í z õ¢ ÏÙÓ˚ çlƒ ~•z §ÙhflÏ !ã˛!Ü˛Í§y ÓƒÓfiÌyÓ˚ ≤ÃË) ï˛ ã˛y!•òyxyÓyÓ˚ §,!T˛ • ÏÎ˚ ÏSÈ– xyçÜ˛y° §Ó ôÓ˚ ÏlÓ˚ ≤Ã§yôl# oÓƒˆË˛ç£Ï §Ç!Ù◊ˆÏî ˜ï˛!Ó˚ •Î˚– ˆÎÙlñ ã%˛ˆÏ°Ó˚ ˆï˛°ñ òÑyˆÏï˛Ó˚Ùyçlñ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ˆ°y¢lñ Ù%ˆÏáÓ˚ !Ü ˛Ù •zï˛ƒy!ò–~•z §ÙhflÏ oÓƒà%ˆÏ°y ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ÓyrôÓñ ~Ùl!Ü˛ ~§ÙhflÏoÓƒà%ˆÏ°y ï%˛°lyÙ)°Ü˛Ë˛yˆÏÓ ˛õyŸª≈≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y•#l– ~ˆÏòÓ˚çlƒ á%Ó Ó Ïí ¸y Ùy Ï õÓ˚ !¢“fiÌy˛õl ~ÓÇ Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ ≤Ã!Ü Î˚y˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y ˆl•z–

˜çÓ Ü˛ Ï¡õyfiê˛ §yÓ˚ ı àï˛ ˛õÑyã˛ ò¢ˆÏÜ˛Ó˚ ˆÓ!¢§ÙˆÏÎ˚ Ü, !£ÏˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ í˛zÍ˛õyòl Ó,!ÂôÓ˚ ï˛y!àˆÏò xyÙÓ˚y ≤ÃyÎ˚§¡õ)î≈Ë˛y ÏÓ ˜çÓ §y ÏÓ˚Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ ÏÜ˛ í z Ï õ«˛y Ü˛ ÏÓ˚ ˆà!SÈ~ÓÇ §y!Ó≈Ü˛Ë˛yˆÏÓ•z Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ §yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#°•ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸!SÈ– ~Ó˚ Ê˛°fl∫Ó˚)˛õñ í˛zÍ˛õyòl¢#° ç!ÙÓ˚ ~Ü˛!ê˛!Ó¢y° xÇˆÏ¢Ó˚ ç!ÙÓ˚ Ùy!ê˛Ó˚ fl∫yfiÌƒ•y!l •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ùl!Ü˛ç Ï°Ó˚ Ë˛y[˛yÓ˚ §• Ë) àË≈ fiÌ ç°≤Ãîy°# G ã˛Ó˚Ù Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ò)£Ï ÏîÓ˚ Ü˛Ó Ï° ˛õ Ïí ¸ ÏSÈ– ~Ó˚ §y ÏÌ xyÓyÓ˚ ˆ§ Ïã˛Ó˚ çlƒçˆÏ°Ó˚ ã˛y!•òyG ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ ˛õÓ˚ ÓSÈÓ˚ ˆÓˆÏí˛¸•z ã˛°ˆÏSÈ–

~ál §yÓ˚y ò Ï¢Ó˚ !Ó¢y° õ!Ó˚Ùyî Ü, £ÏÜ˛ õ%lÓ˚yÎ˚˜çÓ Óç≈ƒ ˆÌˆÏÜ˛ í˛zÍ˛õy!òï˛ ˜çÓ §yˆÏÓ˚Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ ¢%Ó˚%Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ˆòˆÏ¢Ó˚ !Ü˛S%È xÇˆÏ¢ àÓy!ò ˛õ¢% ˛õy°l Ü˛Ó˚y •Î˚ˆÜ˛Ó°Ùye ~•z Ü˛yÓ˚ Ïî ˆÎ ï˛yÓ˚y ˆàyÓÓ˚ í zÍ˛õyòl Ü˛ ÏÓ˚–


ÚˆàyÓÓ˚Û §yÓ˚ !•§y ÏÓ á%Ó•z í zÍÜ, T˛ ~ÓÇ Ùy!ê˛Ó˚ í zÓÁ≈Ó˚ï˛yÓ˚«˛yÎ˚ §•yÎ˚Ü˛–

fl∫yË˛y!ÓÜ˛ ˜ç!ÓÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ñ ˆÜÑ˛ˆÏã˛yx!ôÜ˛ o%ï˛ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ ˜çÓ Ó›ˆÏÜ˛ ˜çÓ §yˆÏÓ˚ ˛õ!Ó˚îï˛Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ ~ál Óƒy˛õÜ˛Ë˛yˆÏÓ ÓƒÓ•,ï˛•ˆÏFSÈ– ˛õˆÏÓ˚y«˛Ë˛yˆÏÓñ ˛õ%Ó˚ §ÇfiÌylà%ˆÏ°yG ~Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏîí z õÜ, ï˛ • ÏÎ˚ ÏSÈ Ü˛yÓ˚î ï˛y ÏòÓ˚ ~ál Ü˛Ù õ!Ó˚Ùy Ïî Ó Ïç≈ƒÓ˚ÓƒÓfiÌy˛õly Ü˛Ó˚ Ïï˛ •Î˚– «˛!ï˛Ü˛yÓ˚Ü˛ Ü˛#ê˛˛õï˛ ÏAàÓ˚ !lÎ˚sf Ïî ˜çÓ ˛õÂô!ï˛ ı

§Ó%ç !Ó≤’ˆÏÓÓ˚ x@˝ÃÎyeyÓ˚ §yˆÏÌ §yÓ˚y ˆò¢Ê˛§ˆÏ°Ó˚ í˛zFã˛Ê˛°ˆÏlÓ˚ çlƒ xyÓ˚G x!ôÜ˛ï˛Ó˚ Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛Ü˛#ê˛ly¢Ü˛ ÓƒÓ•yÓ˚ °y!Ê˛ ÏÎ˚ °y!Ê˛ ÏÎ˚ Óyí ¸!SÈ°– ï˛ ÏÓ ¢#â •z~Ó˚ «˛!ï˛Ü˛Ó˚ ≤ÃË˛yÓ ˆòáy !àˆÏÎ˚!SÈ°– áyòƒoˆÏÓƒÓ˚ ò)£ÏîSÈ!í˛¸ˆÏÎ˚ ˛õí˛¸°– Ùy!ê˛ñ ç°Ë˛y[˛yÓ˚à%ˆÏ°y ~Ùl!Ü˛ Ë)˛àË≈˛fiÌç°G ò)!£Ïï˛ •ˆÏï˛ °yà°– ~Ùl!Ü˛ ò%ôñ ÙyÇ§ ~ÓÇ ÙyˆÏSÈÓ˚Ù ÏôƒG ò)£Ïî ôÓ˚y ˛õí ¸°–

~•z ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ ˆÙyÜ˛yˆÏÓ°yÎ˚ñ Ü˛#ê˛˛õï˛Aà!lÎsf ÏîÓ çlƒ xyÓG í zßï˛ ˛õÂô!ï˛ ã˛y°%Ó ≤Ã Ïã˛T˛y ã˛° ÏSÈ–~ Ï«˛ Ïe ~Ü˛!ê˛ õò Ï«˛˛õ •° í z!q ÏòÓ Ü˛#ê˛ly¢ ÏÜ˛Ó ÓƒÓ•yÓ–~Ó˚ Ù Ïôƒ !lÙày ÏSÈÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ á%Ó•z í z õ ÏÎyà#– !lÙàySÈˆÌ ÏÜ˛ x ÏlÜ˛ÓÜ˛Ù Ü˛#ê˛˛õï˛Aà !lÎsfÜ˛ Óy§yÎ!l ÏÜ˛Ó §,!T˛Ü˛Óy • ÏÎ ÏSÈ ~ÓÇ ~à% Ï°y ÓƒÓ•yÓ Ü˛Óy • ÏFSÈ– !Ù◊ ã˛y£Ï~ÓÇ ~Ü˛•z ç!Ù Ïï˛ ôyÓyÓy!•Ü˛Ë˛y ÏÓ !Ó!Ë˛ß ôÓ ÏlÓ ¢§ƒã˛y£Ï Ü˛ÓyÓ˚ Ê˛ Ï° Ü, £ÏÜ˛Ó˚yG §• ÏÎy!àï˛y Ü˛Ó˚ ÏSÈ–

~Ó˚ §yˆÏÌ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õ¢% G ˛õy!á §¡õˆÏÜ≈˛G§ Ïã˛ï˛lï˛y Ó Ïí ¸ ÏSÈ– x ÏlÜ˛ õ¢% õy!á Ü˛#ê˛˛õï˛Aà !lÎ˚sf Ïî§•yÎ˚ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎÙl ≤Ãyî#ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ≤Ãôyl •° §y˛õñ Îy•zÑò%Ó˚ ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛#ê˛˛õï˛Aà !¢Ü˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛•z Ë˛yˆÏÓ˛õy!áˆÏòÓ˚ xˆÏlÜ˛ ≤Ãçy!ï˛ Ü˛#ê˛Ù%!£ÏÜ˛y!ò ~ÓÇ ˛õï˛ˆÏAàÓ˚

!¢Ü˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎÙl ˆ˛õÑã˛y ~ÓÇ ÙÎ˚)Ó˚– Î!ò ~•z §ÙhflÏ˛õ¢% G ˛õy!á ÏòÓ˚ Ü, !£Ï Ï«˛ ÏeÓ˚ xy Ï¢˛õy Ï¢ Ó§Óy§ Ü˛Ó˚ Ïï˛ˆòGÎ˚y •Î˚ ï˛ˆÏÓ ï˛yÓ˚y ˆ˛õyÜ˛yÙyÜ˛í˛¸ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ xˆÏlÜ˛ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ü˛#ê˛˛õï˛ˆÏAàÓ˚ !Óly¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ– ~ˆÏ«˛ˆÏe!ê˛Ü˛!ê˛!Ü˛G á%Ó à%Ó%c˛õ)î≈– ï˛y ÏòÓ˚ à%Ó%c §¡õ ÏÜ≈ xyÙy ÏòÓ˚çyl Ïï˛ • ÏÓ ~ÓÇ ï˛y ÏòÓ˚ Ó˚«˛y Ü˛Ó˚ Ïï˛ • ÏÓ–

xyçÜ˛y° Ú!fiÌ!ï˛¢#° í zß¨Î˚lÛ Ü˛Ìy!ê˛ á%Ó ≤Ãã˛!°ï˛¢∑ Órô– ~!ê˛ ≤ÃÜ,˛ï˛˛õˆÏ«˛ í˛zß¨Î˚l !Ó£ÏÎ˚Ü˛ !ã˛hs˝yôyÓ˚yÓ˚~Ü˛!ê˛ xyÙ)° ˛õ!Ó˚Óï≈˛l– Î!òG ~•z ôyÓ˚îy!ê˛ˆ ÏÜ˛!Ó!Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï˛ˆÏÓ ~•z ˛õÌ xl%§Ó˚îÜ˛Ó˚ˆÏ° §ÓyÓ˚ çlƒ !ã˛Ó˚fiÌyÎ˚# í˛zß¨Î˚l ~ÓÇ xÈüÈ•…y§ÙylÜ˛°ƒyî ÏÜ˛ §%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó˚y Îy ÏÓ–

9.6 í˛z˛õ§Ç•yÓ˚xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚l ÎyÓ˚ °«˛ƒ Ü ˛ÙÓô≈Ùyl

çl§ÇáƒyÓ˚ ≤Ãˆ ÏÎ ˚yçl ˛õ )Ó ˚ˆ ÏîÓ˚ çlƒ oÓƒ ~ÓÇˆ§ÓyÜ˛yÎ≈y!òÓ˚ í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ Ó,!Âô Îy ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ í˛z˛õÓ˚x!ôÜ˛ï˛Ó˚ ã˛y˛õ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ õÎ≈yˆÏÎ˚˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢çyï˛ §¡õˆÏòÓ˚ ã˛y!•òy ï˛yÓ˚ ˆÎyàyˆÏlÓ˚ ˆã˛ˆÏÎ˚Ü˛Ù !SÈ°– ~ál ˛õ,!ÌÓ# ~Ùl ~Ü˛ xÓfiÌyÓ˚ Ù%ˆÏáyÙ%!á•ˆÏÎ˚ˆ ÏSÈ ˆÎáyˆÏl ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢çyï˛ §¡õˆÏòÓ˚ ã˛y!•òyÜ ÙÓô≈Ùyl !Ü˛v xï˛ƒy!ôÜ˛ ÓƒÓ•yÓ˚ ~ÓÇ x˛õÓƒÓ•y ÏÓ˚Ó˚Ü˛Ó˚ Ïî ï˛y ÏòÓ˚ Îyàyl •° §#!Ùï˛– !fiÌ!ï˛¢#° í zß¨Î˚ ÏlÓ˚°«˛ƒ •ˆÏFSÈ ~Ùl ~Ü˛ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ ôÓ˚lˆÏÜ˛ xyÎ˚_ Ü˛Ó˚yñÎy õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ §Ù§ƒyà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ Ü˛!ÙˆÏÎ˚ xylˆÏï˛ õyˆÏÓ˚~ÓÇ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ í˛zß¨Î˚ˆÏl Ë˛!Ó£Ïƒï˛ ≤ÃçˆÏß√Ó˚ !lçfl∫ã˛y!•òy Ùê˛yˆÏlyÓ˚ §«˛Ùï˛yÓ˚ §yˆÏÌ Ü˛yl Ó˚)˛õ xy˛õ§ lyÜ˛ˆÏÓ˚•z Óï≈˛Ùyl ≤ÃçˆÏß√Ó˚ ã˛y!•òy ˆÙê˛yˆÏlyÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–


1. ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyV˛⁄2. ˛Îál §¡õˆÏòÓ˚ !l/§Ó˚ˆÏîÓ˚ •yÓ˚ ï˛yÓ˚ õ%lÓ˚%Í˛õyòˆÏlÓ˚ •yÓ˚ ÌˆÏÜ˛ Ó!¢ •Î˚ñ ï˛ál Ü˛# •Î˚⁄3. ˛l# Ïã˛Óà% Ï°y ÏÜ˛ õ%ll≈Ó#Ü˛Ó˚î ÏÎyàƒ ~ÓÇ xÈüÈ õ%ll≈Ó#Ü˛Ó˚î ÏÎyàƒ §¡õ ÏòÓ ◊!î !Ólƒy§ Ü˛ ÏÓy–

åiä àySÈ åiiä ÙySÈ åiiiä ˛õ Ïê ∆y!°Î˚yÙ åivä Ü˛Î˚°y åvä °y• xyÜ˛!Ó˚Ü˛ åviä ç°4. xyç !ÓˆÏŸªÓ˚ ò%!ê˛ ≤Ãôyl ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ §Ù§ƒy •° ÈüÈÈüÈÈüÈÈüÈÈüÈÈüÈÈüÈÈüÈÈüÈÈüÈ ~ÓÇ ÈüÈÈüÈÈüÈÈüÈÈüÈÈüÈÈüÈÈüÈÈüÈÈüÈÈüÈÈüÈÈüÈ–5. !l¡¨!°!áï˛ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°y Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ §Ù§ƒyÎ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ≤ÃË˛yÓ ˆÊ˛°ˆÏSÈ⁄ ~à%ˆÏ°y

§Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ §yÙˆÏl Ü˛# ôÓ˚ˆÏlÓ˚ §Ù§ƒy ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚yˆÏSÈ⁄åiä Ü ÙÓô≈Ùyl çl§Çáƒyåiiä ÓyÎ%ò)£Ïîåiiiä ç Ï°Ó˚ Ü˛°%!£Ïï˛Ü˛Ó˚î

§Ç!«˛Æ Ó,!_

Ø˛ õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ã˛yÓ˚!ê˛ Ü˛yÎ≈ Ü˛ˆÏÓ˚ ı §¡õˆÏòÓ˚ Îyàyl òÎ˚ñ Óç≈ƒ ¢y£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚ñ !çlàï˛ ~ÓÇ çÓ Ó!ã˛ˆÏeƒÓ˚ÙyôƒˆÏÙ ≤ÃyˆÏîÓ˚ x!hflÏc ÓçyÎ˚ Ó˚yˆÏá ~ÓÇ §Ô®Î≈ !Ó£ÏÎ˚Ü˛ §Óy ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚–

Ø˛ çl!Ó Ïfl≥˛yÓ˚îñ ÓË˛Ó¢y°# Ë˛yàyã˛yÓ˚ G í zÍ˛õyòl õ!Ó˚ ÏÓ Ï¢Ó˚ í z õÓ˚ «˛!ï˛Ü˛yÓ˚Ü˛ ≤ÃË˛yÓ Ê˛ Ï°–

Ø˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ í˛zß¨Î˚lÙ)°Ü˛ Ü˛Ù≈§)!ã˛ˆÏï˛ ï˛yÓ˚ õ!Ó˚!Ùï˛ §¡õˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ≤ÃÓ° ã˛y˛õ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ §yˆÏÌ§yˆÏÌ ï˛y Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ fl∫yfiÌƒ ~ÓÇ §Ù,!ÂôÓ˚ í˛z˛õÓ˚G ≤ÃË˛yÓ Ê˛°ˆÏSÈ–

Ø Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ !Ó˛õˆÏòÓ˚ ò%•z!ê˛ ôyÓ˚y Óï≈˛Ùyl– ~Ó˚ ~Ü˛!ê˛ •° òy!Ó˚ˆÏoÓ˚ Ü˛yÓ˚î ç!lï˛ ò)£Ïî Gx˛õÓ˚!ê˛ •° ôlÓ_y G o%ï˛ !ÓÜ˛y¢Ùyl !¢“ˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ò)£Ïî–

Ø !Ó!Ë˛ß¨ ÓƒÓfiÌyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙñ §Ó˚Ü˛yÓ˚ñ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ˆÏÜ˛ §%Ó˚«˛y ≤ÃòyˆÏlÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚ˆÏ°G ~ˆÏ«˛ˆÏe !fiÌ!ï˛¢#°í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ õÌ xl%§Ó˚ ÏîÓ˚ ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ–

Ø !fiÌ!ï˛¢#° í zßÎl •° ~Ùl ~Ü˛ ôÓ ÏlÓ í zßÎl Îáy Ïl Ë˛!Ó£Ïƒï˛ ≤Ãç Ïß√Ó !lçfl∫ ≤Ã ÏÎyçl Ùê˛y ÏlyÓ«˛Ùï˛yÓ˚ §y ÏÌ Ü˛y Ïly Ó˚Ü˛Ù xy˛õ§ ly Ü˛ ÏÓ˚•z Óï≈ Ùyl ≤Ãç Ïß√Ó˚ ≤Ã ÏÎ˚yçl õ)Ó˚ ÏîÓ˚ ≤Ã!Ü Î˚y ÏÜ˛ ã˛y!° ÏÎ˚ !l ÏÎ˚ ÎyGÎ˚y• ÏÓ–

Ø ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ §¡õˆÏòÓ˚ õ!Ó˚Óô≈lñ §ÇÓ˚«˛î Óy›ï˛ˆÏsfÓ˚ õ%lÓ˚%Í˛õyòl¢#° «˛Ùï˛yÓ˚ §ÇÓ˚«˛î ~ÓÇ Ë˛!Ó£ÏƒÍ≤ÃçˆÏß√Ó˚ õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ V%Ñ˛!Ü˛à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ò)Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ•z !fiÌ!ï˛¢#° í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ õÌ ≤Ã¢fiÌ •ˆÏÓ–

xl%¢#°l#


åivä ôlÓyl ÏòÓ˚ Ë˛y ÏàÓ˚ Ùylåvä !lÓ«˛Óï˛yåviä !¢“yÎlåviiä ¢•Ó˚yÎ˚låviiiä xÓ˚îƒ xyFSÈy!òï˛ ~°yÜ˛yÓ˚ •…y§åixä ˆã˛yÓy!¢Ü˛yÓåxä Ë) ÈüÈí z£÷ÏyÎl

6. ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ Ü˛yçà%ˆÏ°y Ü˛# Ü˛#⁄7. Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ç!ÙÓ˚ í˛zÓ≈Ó˚ï˛y •…yˆÏ§ SÈÎ˚!ê˛ Ü˛yÓ˚î !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y–8. ˛õ!Ó˚ ÏÓ Ï¢Ó˚ îydÜ˛ Óy «˛!ï˛Ü˛ ÏÓ˚y ≤ÃË˛y ÏÓÓ˚ §% ÏÎyà ÓƒÎ˚ Ü˛#Ë˛y ÏÓ x!ôÜ˛ •Î˚ Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ˚y–9. Ë˛yÓ˚ Ïï˛ !fiÌ!ï˛¢#° í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ ° Ï«˛ƒ í z õÎ%=˛ õò Ï«˛˛õà% Ï°yÓ˚ Ó) õ ÏÓ˚áy ï˛!Ó˚ Ü˛ ÏÓ˚y–10. Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ≤Ãã˛%Ó˚ õ!Ó˚ÙyˆÏî ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ §¡õò Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Ó=˛Óƒ!ê˛ ≤ÃÙyî Ü˛ˆÏÓ˚y–11. ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ §ÇÜ˛ê˛ !Ü˛ ~Ü˛!ê˛ •zòy!lÇÜ˛yˆÏ°Ó˚ âê˛ly⁄ Î!ò •Ñƒy •Î˚ ï˛ˆÏÓ Ü˛l⁄12. ò%!ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚ í˛zòy•Ó˚î òyG ÈüüüÈ

åÜ˛ä ˛õ!Ó˚ ÏÓ¢àï˛ §¡õ ÏòÓ˚ xï˛ƒy!ôÜ˛ ÓƒÓ•yÓ˚–åáä ˛õ!Ó˚ ÏÓ¢àï˛ §¡õ ÏòÓ˚ x˛õÓƒÓ•yÓ˚–

13. Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Î ÏÜ˛yl ã˛yÓ˚!ê˛ õ!Ó˚ ÏÓ¢àï˛ à%Ó%c˛õ)î≈ !Ó£ÏÎ˚ §¡õ ÏÜ≈ Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ˚y– õ!Ó˚ ÏÓ¢àï˛«˛Î˚«˛!ï˛Ó˚ «˛ Ïe §% ÏÎyà ÓƒÎ˚ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ ÈüüüÈ Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ˚y–

14. ˛õ!Ó˚ ÏÓ¢àï˛ §¡õ ÏòÓ˚ ã˛y!•òy Îyày ÏlÓ˚ Ó˛õ!Ó˚ Ïï˛ƒÓ˚ !Ó£ÏÎ˚!ê˛ Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ˚y–15. Óï≈ Ùyl õ!Ó˚ ÏÓ¢àï˛ §ÇÜ˛ Ïê˛Ó˚ Ü˛yÓ˚îà% Ï°y Óî≈ly Ü˛ ÏÓ˚y–16. Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ ÎÈüÈˆÜ˛y Ïly ò%!ê˛ «˛!ï˛Ü˛yÓ˚Ü˛ õ!Ó˚ ÏÓ¢àï˛ ≤ÃË˛yÓ §¡õ ÏÜ≈ xy Ï°yÜ˛˛õyï˛

Ü˛ˆÏÓ˚y– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ §Ù§ƒyà%ˆÏ°yˆÏï˛ ~Ü˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˜Ó˛õÓ˚#ï˛ƒ ˆòáy ÎyÎ˚ ÈüüüÈ ~à%ˆÏ°y ~Ü˛!òˆÏÜ˛òy!Ó˚ˆÏoÓ˚ Ü˛yÓ˚î §,T˛ ~ÓÇ xlƒ!òˆÏÜ˛ í˛zFã˛ ÓË˛Ó˛õ)î≈ ç#ÓlÙyˆÏlÓ˚ Ê˛ˆÏ° §,T˛– ~ê˛y !Ü˛ §ï˛ƒ⁄

17. !fiÌ!ï˛¢#° í zß¨Î˚l Ü˛#⁄18. ˆï˛yÙy ÏòÓ fiÌyl#Î xÓfiÌy ÏlÓ í zõÓ !Ë˛!_ Ü˛ ÏÓ !fiÌ!ï˛¢#° í zßÎ ÏlÓ ã˛yÓ!ê˛ Ü˛Ô¢° Óî≈ly Ü˛ ÏÓy–19. !fiÌ!ï˛¢#° í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ §ÇK˛y Ïï˛ xhs/≤Ãçß√àï˛ §yÙƒï˛yÓ˚ ôyÓ˚îyÓ˚ à%Ó%c xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓ˚y–

1. Ù Ïl Ü˛ ÏÓy ≤Ã!ï˛ ÓSÈÓ °«˛ ày!í˛ Ù Ïê ∆y¢•Óà% Ï°yÓ ÓyhflÏyÎ xy§ ÏSÈ– Ü˛y Ïly ôÓ ÏlÓ §¡õòà% Ï°y~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî !l/ˆÏ¢!£Ïï˛ •ˆÏFSÈ ÓˆÏ° ï˛yÙyÓ˚ ÙˆÏl •Î˚⁄ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–

2. ˆÎ §ÙhflÏ oÓƒà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ õ%lÓ≈ƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ ï˛y!°Ü˛y ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚y–

≤ÃhflÏy!ÓÜ˛ x!ï˛!Ó˚=˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ§Ù)•


3. Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ Ë)˛!Ù«˛ˆÏÎ˚Ó˚ Ü˛yÓ˚î ~ÓÇ ~Ó˚ ≤Ã!ï˛Ü˛yÓ˚ §Ù)ˆÏ•Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ã˛yê≈˛ ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚y–4. ˛õ!Ó ÏÓ¢àï˛ §Ù§ƒy §,!T˛ Ïï˛ çl!Ó Ïfl≥˛yÓî Ü˛#Ë˛y ÏÓ xÓòyl Ó Ïá ÏSÈ⁄ ~≤Ã§ ÏAà ◊!îÜ˛ Ï«˛

~Ü˛!ê˛ !Óï˛Ü≈ §Ë˛yÓ˚ xy ÏÎ˚yçl Ü˛ ÏÓ˚y–5. ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ «˛Î˚«˛!ï˛à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˛õ)Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ Ó˚yT˛…ˆÏÜ˛ ≤Ãã%˛Ó˚ Ù)°ƒ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚yˆÏï˛ •ˆÏÓ ÈüüüÈ

Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ˚y–6. ˆï˛yÙy ÏòÓ˚ @˝Ãy ÏÙ ~Ü˛!ê˛ Ü˛yàç ï˛!Ó˚Ó˚ Ü˛yÓ˚áyly fiÌy˛õl Ü˛Ó˚y • ÏÓ– §ÙyçÜ˛Ù≈# í z Ïòƒyà˛õ!ï˛

~ÓÇ @˝ÃyÙÓy§#Ó˚ Ë) !ÙÜ˛y !lˆÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ lyê˛Ü˛ í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚y–

BOOKS

AGARWAL, ANIL and SUNITA NARAIN. 1996. Global Warming in an Unequal World. Centre for

Science and Environment, Reprint Edition, New Delhi.

BHARUCHA, E. 2005. Textbook of Environmental Studies for Undergraduate Courses,

Universities Press (India) Pvt Ltd.

CENTRE FOR SCIENCE AND ENVIRONMENT. 1996. State of India’s Environment

1: The First Citizens’ Report 1982. Reprint Edition, New Delhi.

CENTRE FOR SCIENCE AND ENVIRONMENT. 1996. State of India’s Environment

2: The Second Citizens’ Report 1985, Reprint Edition, New Delhi.

KARPAGAM, M. 2001.Environmental Economics: A Textbook. Sterling Publishers, New Delhi.

RAJAGOPALAN, R. 2005. Environmental Studies: From Crisis to Cure. Oxford University

Press, New Delhi.

SCHUMACHER, E.F. Small is Beautiful. Abacus Publishers, New York.

Reports

State of India’s Environment (for various years), Centre for Science and Environment,

New Delhi.

Journals

Scientific American, India, Special Issue, September 2005

Down to Earth, Centre for Science and Environment, New Delhi.

Websites

http://envfor.nic.in

http://cpcb.nic.in

http://www.cseindia.org

REFERENCES

Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ í˛zß¨Î˚l x!Ë˛K˛ï˛y ı ≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢# ˆò¢à%ˆÏ°yÓ˚ §ˆÏAà~Ü˛!ê˛ ï%˛°lyÙ)%°Ü˛ xyˆÏ°yã˛ly

UNIT

III

~Ü˛Ü˛4

xyçˆÏÜ˛Ó˚ !ÓŸªyÎ˚ˆÏlÓ˚ ˛õ,!ÌÓ#ˆÏï˛ ˆÎáyˆÏl ˆË˛ÔˆÏày!°Ü˛ §#Ùyà%ˆÏ°y ô#ˆÏÓ˚

ô#ˆÏÓ˚ xÌ≈•#l •ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸ˆÏSÈñ ˆ§áyˆÏl í˛zß¨Î˚l¢#° !ÓˆÏŸªÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛

Ó˚yˆÏT˛…Ó˚ ï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢# Ó˚yT˛…à%ˆÏ°yÓ˚ myÓ˚y à,•#ï˛ í˛zß¨Î˚l ˛õ!Ó˚Ü˛“lyà%ˆÏ°y

ˆÓyV˛y á%Ó•z ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚– ~Ó˚ à%Ó˚%c xyÓ˚G Óyí˛¸ˆÏSÈ Ü˛yÓ˚î ï˛yÓ˚y !ÓŸªÓyçyˆÏÓ˚

xˆÏ˛õ«˛yÜ,˛ï˛ §#!Ùï˛ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ fiÌyl•z òá° Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆ˛õˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ~•z

~Ü˛ˆÏÜ˛ñ xyÙÓ˚y Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ §ˆÏAà ˆÜ˛Ô¢°àï˛Ë˛yˆÏÓ

à%Ó˚%c˛õ)î≈ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢# Ó˚yT˛… !ã˛l ~ÓÇ ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ í˛zß¨Î˚l x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚

ï%˛°lyÙ)°Ü˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó–

Ë˛yÓï˛ ~ÓÇ ï˛yÓ ≤Ã!ï˛ ÏÓ¢# ò¢à% Ï°yÓï% °lyÙ)°Ü˛ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y


• Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢# ˆò¢ñ !ã˛l ~ÓÇ ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ~ÓÇ ÙylÓ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚§)ã˛Ü˛à% Ï°yÓ˚ à!ï˛≤ÃÜ, !ï˛ xl%ôyÓl Ü˛Ó˚ Ïï˛–

• í zßÎ ÏlÓ Óï≈ Ùyl xÓfiÌyÎ ˛õÔÑSÈ Ïï˛ !à ÏÎ ~•z ò¢à% Ï°y Î Óî ÏÜ˛Ô¢° !l ÏÎ!SÈ° ï˛y Ù)°ƒyÎîÜ˛Ó˚ Ïï˛–

10


10.1 Ë)˛!ÙÜ˛y

˛õ)Ó≈Óï˛#≈ ~Ü˛Ü˛à%ˆÏ°yˆÏï˛ xyÙÓ˚y Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛yà%ˆÏ°y !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ ˛õyë˛Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– xyÙÓ˚y ~G õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ Î Ë˛yÓ˚ï˛ Ü˛yl‰ Ü˛yl‰ôÓ˚ ÏlÓ˚ l#!ï˛Ùy°y @˝Ã•î Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°ñ Îy ÏòÓ˚ !Ë˛ß¨ï˛Ó˚ ≤ÃË˛yÓxÌ≈l#!ï˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ «˛ Ïe õ Ïí ¸!SÈ°– !Óàï˛ ò%•z ò¢Ü˛ ô ÏÓ˚xyÇ!¢Ü˛Ë˛y ÏÓ !ÓŸªyÎ˚ ÏlÓ˚ ≤ÃË˛y ÏÓ Ë˛yÓ˚ï˛§• !Ó ÏŸªÓ˚ ≤ÃyÎ˚§Ó òˆÏ¢ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ Ó˚)˛õyhs˝Ó˚ ~ˆÏ§ˆÏSÈ– ~•z Ó˚)˛õyhs˝ˆÏÓ˚Ó˚!Ü˛S%È fl∫“Ü˛y°#l ~ÓÇ !Ü˛S%È ò#â≈Ü˛y°#l ≤ÃË˛yÓ xy ÏSÈ ≤Ã!ï˛!ê˛ˆòˆÏ¢ ~Ùl!Ü˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛G– ≤Ã!ï˛!ê˛ Ó˚yT˛… ï˛yÓ˚ !lçfl∫xË˛ƒhs˝Ó˚#î xÌ≈l#!ï˛ˆÏÜ˛ ¢!=˛¢y°# Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ xˆÏlÜ˛ˆÜ˛Ô¢° @˝Ã•î Ü˛ ÏÓ ÏSÈ– ~•z í z Ïj Ï¢ƒñ ï˛yÓy x ÏlÜ˛ ôÓ ÏlÓxyM˛!°Ü˛ ~ÓÇ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ˆày¤˛# ˜ï˛!Ó˚Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ° ÈüüüÈ ÎÌy §yÜ≈˛ åSAARCäñ •zí˛zˆÏÓ˚y!˛õÎ˚yl•zí˛z!lÎ˚lñ xy!§Î˚yl åASEANäñ !Ó Ü˛§ åBRICSäñG-8, G-20 •zï˛ƒy!ò– ~SÈyí ¸yGñ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yT … ï˛y çyl Ïï˛í zÍ§%Ü˛ Î ï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛ ÏÓ¢# ò¢à% Ï°y Ü˛yl‰ Ü˛yl‰ ôÓ˚ ÏlÓ˚í zßÎlÙ%á# õÂô!ï˛ @Ã•î Ü˛ ÏÓ ÏSÈ– ~•zË˛y ÏÓ ï˛yÓy !l Ïç ÏòÓ~ÓÇ ï˛y ÏòÓ ≤Ã!ï˛ ÏÓ¢# ò Ï¢Ó ¢!=˛ ~ÓÇ ò%Ó≈°ï˛yÓ õyÌ≈Ü˛ƒË˛y Ï°yË˛y ÏÓ Ó%V˛ Ïï˛ õy ÏÓ– !ÓŸªyÎ ÏlÓ Ü Ùyàï˛ í z Ïß√yã˛ ÏlÓÊ˛ Ï° !Ó Ï¢£Ï Ü˛ ÏÓ í zßÎl¢#° ò¢à% Ï°yÓ çlƒ ≤Ã!ï˛ ÏÓ¢#Ó˚y ÏT …Ó˚ xÓfiÌy K˛yï˛ ÌyÜ˛y xï˛ƒhs˝ xyÓ¢ƒÜ˛– Ü˛lly ~•zí˛zß¨Î˚¢#° ˆò¢à%ˆÏ°yˆÏÜ˛•z ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÓ˚ §¡ø%á#l •ˆÏï˛•Î˚ ¢%ô%Ùye ï˛y ÏòÓ˚ ã˛y•z Ïï˛ í zß¨ï˛ ò¢à% Ï°yÓ˚ § ÏAà•z lÎ˚ñï˛y ÏòÓ˚ Ù Ïï˛y í zß¨Î˚l¢#° • ÏÎ˚ í zë˛y xlƒylƒ SÈy Ïê˛yáy Ïê˛yÓ˚yT˛…à%ˆÏ°yÓ˚ §ˆÏAà– ~SÈyí˛¸y ≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢# ˆò¢à%ˆÏ°yÓ˚xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õà% Ï°y §¡õ ÏÜ≈ G xyÙy ÏòÓ˚ ôyÓ˚îyÌyÜ˛y òÓ˚Ü˛yÓ˚ ˆÜ˛lly ~Ü˛!ê˛ Ó,•Í xM˛ˆÏ°Ó˚ §Ü˛° Ù%áƒ

xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó í z õÓ•z !lË≈ Ó Ü˛ ÏÓ §•z xM˛ Ï°ÓÙyl% Ï£ÏÓ˚ §y!Ó≈Ü˛ í zß¨!ï˛–

~•z xôƒyˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ò%•z Ó,•Í≤Ã!ï˛ ÏÓ¢# Ó˚yT … õy!Ü˛hflÏyl G !ã˛l myÓ˚y à,•#ï˛ í zß¨Î˚lÙ%á#˛õ!ÓÜ˛“lyà% Ï°y ï% °ly Ü˛ÓÓ– ï˛ ÏÓ ~ê˛y Ù Ïl Óyá Ïï˛ • ÏÓˆÎñ ~•z ò¢à% Ï°yÓ˚ Ù Ïôƒ !Ó¢y° ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛ §¡õòç!lï˛§yò,¢ƒ ÌyÜ˛ˆÏ°G Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ «˛Ùï˛yÓ˚ õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyàï˛!òÜ˛ !òˆÏÎ˚ ˆòáˆÏï˛ ˆàˆÏ°ñ ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ x“•z §yò,¢ƒÓ˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Ë˛yÓ˚ï˛Ó£Ï≈ ÈüüüÈ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ §Ó≈Ó,•Í àîï˛sf ~ÓÇxô≈¢ï˛y∑#Ó˚ Ó!¢ §ÙÎ˚ ôˆÏÓ˚ ôÙ≈!lÓ˚ˆÏ˛õ«˛ ~ÓÇ xï˛ƒhs˝í zòyÓ˚ Ù ÏlyË˛yÓy˛õß¨ §Ç!Óôy ÏlÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚# ò¢ !• Ï§ ÏÓ˛õ!Ó˚à!îï˛– ~•z Ë˛yÓ˚ï˛Ó Ï£Ï≈Ó˚ Ó˚yç Ïl!ï˛Ü˛ ¢y§l ÓƒÓfiÌyñ˛õy!Ü˛hflÏy ÏlÓ˚ ≤ÃÓ° §yÙ!Ó˚Ü˛ Ù ÏlyÓ,!_§¡õß¨ Ó˚yç Ïl!ï˛Ü˛«˛Ùï˛yñ !ã˛ ÏlÓ˚ !lÎ˚!sfï˛ xÌ≈ÓƒÓfiÌyÓ˚ Ü˛y Ïly !Ù° á%Ñ Ïç˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚ ly– !ã˛l ¢%ô%Ùye §y¡±!ï˛Ü˛Ü˛y Ï° àîï˛y!sfÜ˛ÓƒÓfiÌy ~ÓÇ í˛zòyÓ˚Óyò# xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ÓƒÓfiÌyÓ˚ !òˆÏÜ˛!l Ïç ÏÜ˛ õ!Ó˚Ó!ï≈ ï˛ Ü˛Ó˚ ÏSÈ–

10.2 í˛zß¨Î˚lÙ%á# !ò¢y ı ~Ü˛!ê˛ «˛l!ã˛e

ï%˛!Ù !Ü˛ çylñ Ë˛yÓ˚ï˛ñ ˛õy!Ü˛hflÏyl ~ÓÇ !ã˛ˆÏlÓ˚í˛zß¨Î˚lÙ%á# ˛õ!Ó˚Ü˛“lyà%ˆÏ°yˆÏï˛ xˆÏlÜ˛ §yò,¢ƒ xyˆÏSÈ⁄!ï˛l!ê˛ ò¢ ~Ü˛•z §Ù ÏÎ í zßÎ ÏlÓ õ ÏÌ ã˛°y ¢%Ó% Ü˛ ÏÓ!SÈ°–Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ õy!Ü˛hflÏyl 1947 §y Ï° fl∫yô#l Ó˚yT … !• Ï§ ÏÓ˛õ!Óà!îï˛ • ÏÎ!SÈ° ~ÓÇ àîï˛y!sfÜ˛ !ã˛l §ÓÜ˛y ÏÓÓ fiÌy˛õly•ˆÏÎ˚!SÈ° 1949 §yˆÏ°– ˙ §ÙÎ˚ ˛õ![˛ï˛ çG•°°y°ˆl Ï•Ó% ï˛yÑÓ˚ ~Ü˛ Ë˛y£Ï Ïî Ó Ï°!SÈ Ï°lñ ÚÚÎ!òG Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ!ã˛ ÏlÓ˚ !Ó£ÏÎ˚àï˛Ë˛y ÏÓ !ã˛hs˝y G Ë˛yÓôyÓ˚yÎ˚ x ÏlÜ˛ õyÌ≈Ü˛ƒxy ÏSÈñ ï˛Ìy!˛õG ò¢ ò%•z!ê˛Ó lï%l ~ÓÇ Ó≤’!ÓÜ˛ õ!ÓÓï≈l

Ë) Ïày° xyÙy ÏòÓ ≤Ã!ï˛ ÏÓ¢# Óy!l ÏÎ ÏSÈñ •z!ï˛•y§ xyÙy ÏòÓ Órô% Ü˛ ÏÓ ÏSÈñ xÌ≈l#!ï˛ xyÙy ÏòÓ Ü˛ ÏÓ ÏSÈ §• ÏÎyà#ñ≤ÃˆÏÎ˚yçl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ §%•,Í– ÎyˆÏòÓ˚ õÓ˚ˆÏÙŸªÓ˚•z ~Ë˛yˆÏÓ !Ù!°ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛yˆÏòÓ˚ Ùyl%£Ï !Ü˛Ë˛yˆÏÓ õ,ÌÜ˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ–

ÈüüüÈ çl ~Ê‰ ˆÜ˛ Ïlí˛#

183Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢# ˆò¢à%ˆÏ°yÓ˚ ï%˛°lyÙ)°Ü˛ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y

~!¢Î˚yÓ˚ lï% l Ë˛yÓly ~ÓÇ lï% l í zqyÓl# ¢!=˛Ó˚ ≤Ãï˛#Ü˛fl∫Ó˚)˛õ ~!¢Î˚yÓ˚ ò¢à%ˆÏ°yˆÏï˛ ~Ü˛ lï%˛l x!Ë˛Óƒ!=˛ á%ÑˆÏç˛õy ÏFSÈ–

!ï˛l!ê˛ ˆò¢•z ~Ü˛•zË˛yˆÏÓ ï˛yˆÏòÓ˚ í˛zß¨Î˚lÙ%á#˛õ!Ó˚Ü˛“lyà%ˆÏ°y ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– Ë˛yÓ˚ï˛ 1951-56 §yˆÏ°ï˛yÓ˚ ≤ÃÌÙ ˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# ˛õ!Ó˚Ü˛“ly @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– xyÓ˚˛õy!Ü˛hflÏyl 1956 §y Ï° ï˛yÓ˚ ≤ÃÌÙ õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!Ó˚Ü˛“lyˆây£Ïîy Ü˛ˆÏÓ˚ñ ÎyˆÏÜ˛ ~ál ÙôƒÜ˛y°#l í˛zß¨Î˚l õ!Ó˚Ü˛“lyÓ°y •Î˚– !ã˛l 1953 §y Ï° ≤ÃÌÙ õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!Ó˚Ü˛“lyˆây£Ïîy Ü˛ˆÏÓ˚– 2013 §y° ˆÌˆÏÜ˛ ˛õy!Ü˛hflÏyl 11ÈüÈï˛Ù˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ å2013-18ä í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ÎyˆÏFSÈ xlƒ!òˆÏÜ˛ !ã˛l Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏSÈ 13ÈüÈï˛Ù˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ å2016-20ä í z õÓ˚– Ùyã≈ 2017

˛õÎ≈hs˝ñ Ë˛yÓ˚ï˛ õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!Ó˚Ü˛“ly !Ë˛!_Ü˛ í zß¨Î˚lÙ%á#˛õ!Ó˚Ü˛“ly ã˛y!° ÏÎ˚ Îy!FSÈ°– Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ õy!Ü˛hflÏyl ~Ü˛•zôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ° ÈüüüÈ ˆÎÙlñ xˆÏlÜ˛§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ §,!T˛ ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ çlƒ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ÓƒÎ˚ Ó,!Âô– xy!¢Ó˚ ò¢Ü˛ õÎ≈hs˝ !ï˛l!ê˛ òˆÏ¢Ó˚•z!ÓÜ˛y¢ •yÓ˚ ~ÓÇ ÙyÌy!˛õS%È xyÎ˚ ~Ü˛ !SÈ°– xyç ï˛yÓ˚y~ ÏÜ˛ x˛õ ÏÓÓ ï%°lyÎ Ü˛yl‰ xÓfiÌy Ïl xy ÏSÈ⁄ ~•z ≤Ã ÏŸ¿Óí˛z_Ó˚ ˛õyGÎ˚yÓ˚ xyˆÏàñ xyÙÓ˚y !ã˛l ~ÓÇ ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚í zßÎÙ%á# õ!ÓÜ˛“lyà% Ï°yÓ !ï˛•y!§Ü˛ ≤Ã«˛y˛õ Ïê˛Ó í z õÓò,!T˛˛õyï˛ Ü˛!Ó˚– ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ !ï˛l!ê˛ ~Ü˛Ü˛ ˛õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚ xyÙÓ˚y•z!ï˛ÙˆÏôƒ•z çˆÏl!SÈ fl∫yô#lï˛yÓ˚ õÓ˚ ÌˆÏÜ˛ Ë˛yÓ˚ï˛ Ü˛yl‰l#!ï˛à% Ï°y @˝Ã•î Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°–

!ã˛l ı ~Ü˛ò°#Î˚ ¢y§l ÓƒÓfiÌyÓ˚ xhs˝à≈ï˛ àî≤Ãçyï˛y!sfÜ˛ !ã˛l ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ •GÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚ xÌ≈ ÓƒÓfiÌyÓ˚à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˆ«˛eà%ˆÏ°yñ í˛zˆÏòƒyà ï˛Ìy ç!Ùñ ˆÎà%ˆÏ°yÓ˚Ùy!°Ü˛yly ~ÓÇ õ!Ó˚ã˛y°l «˛Ùï˛y Óƒ!=˛àï˛ ÈüüüÈ ï˛y §Ó•z§Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ !lÎ˚sfˆÏî xyly •Î˚– 1958 §yˆÏ°Ó˚ Ú§yÙˆÏlÓ˚!òˆÏÜ˛ !ÓÓ˚yê˛ °yÊ˛Û l#!ï˛ åGLFä ¢%%Ó˚% Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ° ÎyÓ˚í z Ïj¢ƒ !SÈ° ò Ï¢ Óƒy˛õÜ˛ •y ÏÓ˚ !¢“ Ï«˛e à Ïí ¸ ï˛y°y–

!lˆÏçÓ˚ âˆÏÓ˚Ó˚ ˆ˛õSÈˆÏl !¢“ í˛zˆÏòƒyà àˆÏí˛¸ ˆï˛y°yÓ˚ çlƒˆ°yÜ˛ ÏòÓ˚ í zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚y •ï˛– @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÎ˚ ÚÜ˛!Ùí zlÛåˆÎÔÌ áyÙyÓä ¢%Ó% Ü˛Óy • ÏÎ!SÈ°– ~•z ÎÔÌ áyÙyÓà% Ï°yÓï˛_¥yÓôyˆÏl ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚y §!¡ø!°ï˛Ë˛yˆÏÓ ç!Ù ã˛y£Ï Ü˛Ó˚ï˛–1958 §y Ï° 26,000 ÎÔÌáyÙy ÏÓ˚Ó˚ Ùyôƒ ÏÙ ≤ÃyÎ˚ §Ü˛°Ü, £ÏÜ˛ ÏòÓ˚ ~•z ÓƒÓfiÌyÓ˚ xyGï˛yÎ˚ xyly • ÏÎ˚!SÈ°–

GLF x!Ë˛Îyl xˆÏlÜ˛ §Ù§ƒyÓ˚ §¡ø%á#l•ˆÏÎ˚!SÈ°– Ë˛Î˚AÜ˛Ó˚ áÓ˚yÎ˚ !ã˛ˆÏlÓ˚ Óƒy˛õÜ˛ «˛!ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°~ÓÇ ≤ÃyÎ˚ 30 !Ù!°Î˚l °y ÏÜ˛Ó˚ Ù,ï% ƒ • ÏÎ˚!SÈ°– Îál !ã˛l~ÓÇ Ó˚y!¢Î˚yÓ˚ ÙˆÏôƒ m®µ Î%ˆÏÂôÓ˚ §)e˛õyï˛ âˆÏê˛ñ ï˛álÓ˚y!¢Î˚y ï˛yÓ˚ !lˆÏçÓ˚ !ÓˆÏ¢£ÏK˛ˆÏòÓ˚ ÎyÓ˚y !ã˛ˆÏl !¢“yÎ˚ˆÏl§y•yÎƒ Ü˛Ó Ïï˛ !à ÏÎ!SÈ Ï°lñ ï˛y ÏòÓ ÏÜ˛ !Ê˛!Ó ÏÎ !l ÏÎ xy Ï§–Ù•yl §Ó≈•yÓ˚yÓ˚ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ !Ó≤’Ó åGreat Proletarion

Cultural Revolution, 1966-76ä ¢%Ó% Ü˛ ÏÓ˚!SÈ Ï°l–ÎyÓ˚ xô#ˆÏl SÈye G ˛õ¢yòy!Ó˚ˆÏòÓ˚ @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÎ˚ Ü˛yçÜ˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ õyë˛yˆÏly •ï˛–

Óï≈ Ùyl §Ù ÏÎ˚ !ã˛ Ïl Î o%ï˛ !¢“ «˛ ÏeÓ˚ !ÓÜ˛y¢â Ïê˛ ÏSÈ ~Ó˚ í˛zÍ§ 1978 §yˆÏ°ˆlGÎ˚y §ÇflÒyÓ˚ l#!ï˛ˆÏï˛á%ÑˆÏç ˆòáy ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !ã˛l ôyˆÏ˛õ ôyˆÏ˛õ §ÇflÒyÓ˚ ¢%Ó˚%Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ñ Ü,˛!£Ïñ ˜ÓˆÏò!¢Ü˛ Óy!îçƒ~ÓÇ !Ó!lˆÏÎ˚yà «˛ˆÏe §ÇflÒyÓ˚ ¢%Ó˚% •ˆÏÎ˚!SÈ°– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏe ÈüüüÈ Ü,˛!£Ï áyÙyˆÏÓ˚Ó˚ ç!Ù SÈy Ïê˛y SÈy Ïê˛yá Ï[˛ Ë˛yà Ü˛ ÏÓ˚ §à% Ï°y ÏÜ˛ xy°yòy xy°yòy õ!Ó˚Óy ÏÓ˚Ó˚ÙˆÏôƒ Ó^˝ê˛l Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ° å¢%ô% ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ çlƒñÙy!°Ü˛yly òGÎ˚y •Î˚!lä– ï˛yÓ˚y !lô≈y!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚ òGÎ˚yÓ˚˛õÓ˚•z ç!Ù ÌˆÏÜ˛ xy§y Óy!Ü˛ xyÎ˚ !lˆÏçÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ Ó˚yáˆÏï˛˛õyÓï˛– õÓÓï˛#≈ õÎ≈y ÏÎñ §ÇflÒyÓ ¢%Ó% • ÏÎ!SÈ° !¢“ Ï«˛ Ïe–ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ áyˆÏï˛Ó˚ §ÇfiÌy ï˛Ìy @˝ÃyÙ#î G ¢•%ˆÏÓ˚í˛zˆÏòƒyàà%ˆÏ°yÓ˚ åxÌ≈yÍ Î í˛zˆÏòƒyàà%ˆÏ°yÓ˚ Ùy!°Ü˛yly G˛õ!Ó˚ã˛y°ly fiÌyl#Î˚Ë˛yˆÏÓ •Î˚ä í˛z˛õÓ˚ oÓƒ§yÙ@˝Ã#í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ òGÎ˚y •ˆÏÎ˚!SÈ° ÎyˆÏï˛ õÎ≈yˆÏÎ˚ñ§Ó˚Ü˛y ÏÓ˚Ó˚ !lçfl∫ §ÇfiÌyÓ˚ åÎy !ã˛ Ïl Ó˚yT … x!ôÜ, ï˛ §ÇfiÌy


~ÓÇ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ x!ôÜ,˛ï˛ §ÇfiÌy lyˆÏÙ õ!Ó˚!ã˛ï˛ä§yˆÏÌ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ í˛zˆÏòƒyàà%ˆÏ°yÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÙ)°Ü˛˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ §,!T˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– §ÇflÒyÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ §ÙÎ˚˜mï˛Ù)°ƒ !lô≈yÓ˚î ÓƒÓfiÌyÓ˚ ≤ÃÓï≈˛l Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°– ~Ó˚xÌ≈ •° ò%Ë˛yˆÏÓ Ù)°ƒ !lô≈yÓ˚î Ü˛Ó˚y •ï˛ ÈüüüÈ Ü,˛£ÏÜ˛ G!¢“àï˛ ~Ü˛Ü˛à%ˆÏ°yÓ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ myÓ˚y !lô≈y!Ó˚ï˛ òyˆÏÙ!l!ò≈T˛ õ!Ó˚Ùyî í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ Ü˛yˆÏç ÓƒÓ•,ï˛ oÓƒ ~ÓÇ í˛zÍ˛õy!òï˛ oÓƒ Ü ˛Î˚ Óy !ÓÜ ˛Î˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ï˛ ~ÓÇÓy!Ü˛ xÇ¢ê%˛Ü%˛ ÓyçyÓ˚ òyˆÏÙ Ü ˛Î˚ Óy !ÓÜ ˛Î˚ Ü˛Ó˚y ÎˆÏï˛y–˛õÓ˚Óï˛#≈ ÓSÈÓ˚à% Ï°yˆÏï˛ñ í˛zÍ˛õyòl Ó,!Âô õyGÎ˚yÓ˚ §ˆÏAà§ ÏAà Óyçy ÏÓ˚ °l Ïòl •GÎ˚y oÓƒ Óy í zÍ˛õyò Ïl ÓƒÓ•,ï˛oˆÏÓƒÓ˚ õ!Ó˚ÙyˆÏîÓ˚ xl%˛õyˆÏï˛G Ó,!Âô •ˆÏÎ˚!SÈ°– !ÓˆÏò!¢!Ó!l ÏÎ˚yà ÏÜ˛ xyÜ˛£Ï≈î Ü˛Ó˚ Ïï˛ !Ó Ï¢£Ï xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ xM˛°fiÌy˛õl Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°–

˛õy!Ü˛hflÏyl ı ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ à,•#ï˛ xy!Ì≈Ü˛l#!ï˛à%ˆÏ°yÓ˚ !òˆÏÜ˛ ï˛yÜ˛yˆÏ° ï%˛!Ù °«˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚xy!Ì≈Ü˛ l#!ï˛à%ˆÏ°yÓ˚ §ˆÏAà ~ˆÏòÓ˚ xˆÏlÜ˛ §yò,¢ƒ xyˆÏSÈ–

˛õy!Ü hflÏylG §ÓÜ˛y!Ó ~ÓÇ Ó§ÓÜ˛y!Ó «˛e §!¡ø!°ï˛ !Ù◊xÌ≈l#!ï˛ ÓƒÓfiÌy @˝Ã•î Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°– õM˛y¢ G £Ïyê˛ ò¢ ÏÜ˛Ó˚ˆ¢ˆÏ£ÏÓ˚ !òˆÏÜ˛ ˛õy!Ü˛hflÏyl xˆÏlÜ˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛y°l àï˛l#!ï˛Ó õ!ÓÜ˛yë˛y ÏÙy ï˛!Ó Ü˛ ÏÓ!SÈ° åxyÙòy!l ≤Ã!ï˛fiÌy˛õl!Ë˛!_Ü˛ !¢“yÎ˚ˆÏlÓ˚ çlƒä– l#!ï˛à%ˆÏ°yÓ˚ xhs˝Ë%≈˛=˛ !SÈ°ˆË˛yàƒ õˆÏîƒÓ˚ ≤Ã›ï˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ ¢%ˆÏÕÒ SÈyˆÏí˛¸Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ§ÇÓ«˛î– ~SÈyí˛yG ~•z l#!ï˛Ó Ùyôƒ ÏÙ ≤Ã!ï˛ ÏÎy!àï˛Ù)°Ü˛xyÙòy!lÓ «˛ Ïe ≤Ãï˛ƒ«˛ xyÙòy!l !lÎsfî Ü˛ÓyÓ ÓƒÓfiÌy!SÈ°– §Ó%ç !Ó≤’ ÏÓÓ Ê˛ Ï° Îy!sfÜ˛#Ü˛Ó ÏîÓ Î%à ¢%Ó% • ÏÎ!SÈ°~ÓÇ !Ü˛S%È !lÓ≈y!ã˛ï˛ «˛ ÏeÓ˚ õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ çlƒ§ÓÜ˛y!Ó !Ó!l ÏÎyà Ó,!Âô ˛õ ÏÎ!SÈ°– Ê˛°fl∫Ó) õ áyòƒ¢ Ï§ƒÓí zÍ˛õyòl x ÏlÜ˛ Ó,!Âô ˛õ ÏÎ˚!SÈ°– ~•z §ÙhflÏ l#!ï˛ Ü, !£ÏçÜ˛yë˛y ÏÙy Ïï˛ lyê˛Ü˛#Î˚ õ!Ó˚Óï≈ l ~ Ïl!SÈ°– §_ ÏÓ˚Ó˚ ò¢ ÏÜ˛Ù)°ôl# ˛õîƒ !¢ˆÏ“Ó˚ çyï˛#Î˚Ü˛Ó˚î •ˆÏÎ˚!SÈ°– ~Ó˚˛õÓ˚ñ˛õy!Ü˛hflÏyl §_Ó˚ G xy!¢Ó˚ ò¢ ÏÜ˛Ó˚ ¢ Ï£ÏÓ˚ !ò ÏÜ˛ ï˛y ÏòÓ˚l#!ï˛ ˛õy!Œê˛ˆÏÎ˚ ˆòÎ˚ ~ÓÇ ï˛ál !Óçyï˛#Î˚Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ !òˆÏÜ˛ˆçyÓ òGÎy • ÏÎ!SÈ° ~ÓÇ Ó§ÓÜ˛y!Ó «˛e ÏÜ˛ í zÍ§y!•ï˛Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°– ~•z §ÙˆÏÎ˚ õy!Ü˛hflÏyl õ!Ÿã˛Ù# Ó˚yT˛…à%ˆÏ°y

!ã˛e ı 10.1 ı GÎ˚yây §#Ùyhs˝ ¢%ô%Ùye õÎ≈ê˛l fiÌ°•z lÎ˚ x!ôÜ˛v ~!ê˛ Ë˛yÓ˚ï˛ G õy!Ü˛hflÏy ÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ Óy!îçƒfiÌ° !•ˆÏ§ˆÏÓ ˛õ!Ó˚à!îï˛–


ˆÌˆÏÜ˛G xy!Ì≈Ü˛ §y•yÎƒ ˆ˛õˆÏÎ˚!SÈ°– ï˛Ìy ÙôƒÈüÈ˛õ)Ó≈ˆò¢à% Ï°y Ïï˛ ÎyGÎy ≤ÃÓy§# ÏòÓ Ü˛ySÈ Ì ÏÜ˛G !lÓhs˝Ó xÌ≈˛õyGÎ˚y Îï˛– ~Ó˚Ê˛ Ï° ò Ï¢Ó˚ xÌ≈l#!ï˛ !ÓÜ˛y Ï¢ í zÍ§y•˛õyGÎy ÎyÎ– ï˛ySÈyí˛yñ ï˛álÜ˛yÓ §ÓÜ˛yÓà% Ï°yG Ó§ÓÜ˛y!Óˆ«˛eà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ í˛zÍ§y• !òï˛– ~•z§Ó Ü˛yÓ˚ˆÏî òˆÏ¢ lï%˛l!Ó!lˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ xl%Ü)˛° ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §,!T˛• ÏÎ˚!SÈ°– 1988 §y Ï° ò Ï¢ §ÇflÒyÓ˚ ã˛y°% • ÏÎ˚!SÈ°–

!ã˛l ~ÓÇ ˛õy!Ü˛ hfl Ïyˆ ÏlÓ˚ í˛ zß ¨Î ˚lÙ%á#˛õ!ÓÜ˛“lyà% Ï°yÓ §Ç!«˛Æ Ó) õ ÏÓáy õyë˛ Ü˛ÓyÓ õÓñ ã˛ Ï°yxyÙÓ˚y ~ál Ë˛yÓ˚ï˛ñ !ã˛l ~ÓÇ ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ !Ü˛S%Èí zß¨Î˚lÙ)°Ü˛ §)ã˛ ÏÜ˛Ó˚ ï% °lyÙ)°Ü˛ xy Ï°yã˛ly Ü˛!Ó˚–

10.3 çl§Çáƒy !Ó£ÏÎ˚Ü˛ §)ã˛Ü˛

Î!ò xyÙÓ˚y !ÓˆÏŸªÓ˚ çl§ÇáƒyÓ˚ !òˆÏÜ˛ ï˛yÜ˛y•zxyÙÓ˚y ~ê˛y ˆòáˆÏï˛ ˛õyÓ !ÓˆÏŸªÓ˚ ≤Ã!ï˛ SÈÎ˚ çl ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚Ù Ïôƒ ~Ü˛çl Ë˛yÓï˛#Î ~ÓÇ x˛õÓçl !ã˛l Ïò¢#Î– xyÙÓyË˛yÓ˚ï˛ñ !ã˛l ~ÓÇ ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ çl§Çáƒy !Ó£ÏÎ˚Ü˛§)ã˛Ü˛à%ˆÏ°yÓ˚ ï%˛°ly Ü˛Ó˚Ó– ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ çl§Çáƒy á%ÓÜ˛Ù ~ÓÇ !ã˛l Óy Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ≤ÃyÎ˚ ~Ü˛ÈüÈò¢ÙyÇ¢ Ùye–

Î!òG !ã˛l §ÓˆÏã˛ˆ ÏÎ ˚ Óí˛ ¸ ˆò¢ ~ÓÇˆË˛Ô Ïày!°Ü˛Ë˛y ÏÓ !ï˛l!ê˛ ò Ï¢Ó˚ Ù Ïôƒ Ë) á Ï[˛Ó˚ §Ó Ïã˛ ÏÎ˚

ˆÓ!¢ ~°yÜ˛y òá° Ü˛ ÏÓ˚ xy ÏSÈñ ï˛ ÏÓ ~Ó˚ âlc §Ó Ïã˛ ÏÎ˚Ü˛Ù– §yÓ˚!î 10.1 òáyÎ˚ õy!Ü˛hflÏy ÏlÓ˚ çl§Çáƒy Ó,!ÂôÓ˚•yÓ˚ §Ó Ïã˛ ÏÎ˚ Ó!¢ñ ï˛yÓ˚ õ ÏÓ˚•z Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ !ã˛l–!ÓˆÏ¢£ÏK˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛ §_Ó˚ ò¢ˆÏÜ˛Ó˚ ˆ¢ˆÏ£ÏÓ˚ !òˆÏÜ˛ à,•#ï˛Ú~Ü˛ §hs˝ylÛ l#!ï˛ !ã˛ˆÏlÓ˚ fl∫“ çl§Çáƒy Ó,!ÂôÓ˚ ≤ÃôylÜ˛yÓ˚î– ï˛yÓ˚y ~ê˛yG ÓˆÏ°l Îñ ~Ó˚ Ê˛ˆÏ° !°Aà xl%˛õyï˛å≤Ã!ï˛ 1000 õ%Ó% Ï£Ï lyÓ˚#Ó˚ §Çáƒyä •…y§ õyÎ˚– Îy•z •yÜ˛ñ§yÓ˚!î ÌˆÏÜ˛ ï%˛!Ù ~ê˛y òáˆÏï˛ õyˆÏÓ Îñ !ï˛l!ê˛ òˆÏ¢•z!°Aà xl% õy Ïï˛ lyÓ˚#Ó˚ xÓfiÌyl l# Ïã˛ G ~Ü˛ Ï õ Ï¢ • ÏÎ˚xy ÏSÈ– !Ó Ï¢£ÏK˛ ÏòÓ˚ Ù Ïï˛ õ%e§hs˝y ÏlÓ˚ ≤Ã!ï˛ Ùy•ÈüÈ•z ~Ó˚Ü˛yÓ˚î– §¡±!ï˛ñ !ï˛l!ê˛ ò¢•z ~•z xÓfiÌyÓ˚ í zß¨!ï˛Ó˚ çlƒx ÏlÜ˛à% Ï°y í z õyÎ˚ @˝Ã•î Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈ– ~Ü˛ §hs˝yl l#!ï˛ ~ÓÇ~Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ ˛õ!Ó˚îyÙ fl∫Ó˚)˛õ çl§Çáƒy Ó,!Âô ˆÓ˚yˆÏôÓ˚!Ü˛S%È xlƒ ≤ÃË˛yÓG !SÈ°– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ !Ü˛S%È ò¢ˆÏÜ˛Ó˚˛õÓ !ã˛ Ïl Î%Ó ÏÜ˛Ó ï%°lyÎ Ó,Âô °y ÏÜ˛Ó §Çáƒy Ó,!Âô õy ÏÓ–~•z Ü˛yÓ˚ Ïî !ã˛ ÏlÓ˚ ≤Ã Ïï˛ƒÜ˛ ò¡õ!ï˛ ÏÜ˛ ò%•z §hs˝yl @˝Ã• ÏîÓ˚xl%Ù!ï˛ òGÎ˚y • ÏÎ˚ ÏSÈ–

!ã˛ Ïl ≤Ãçll •yÓ˚G Ü˛Ùñ x˛õÓ˚!ò ÏÜ˛ õy!Ü˛hflÏy Ïl~•z •yÓ˚ á%Ó Ó!¢– !ã˛ Ïl ¢•Ó˚#Ü˛Ó˚ ÏîÓ˚ •yÓ˚G Ó!¢– xyÓ˚Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏe 33 ¢ï˛yÇ¢ Ùyl%£Ï ¢•Ó˚yM˛ˆÏ° Ó§Óy§Ü˛ ÏÓ˚l–

§yÓ˚!î 10.1

!Ü˛S%È !lÓ≈y!ã˛ï˛ çl§Çáƒy !Ó£ÏÎ˚Ü˛ §)ã˛Ü˛ñ 2015

1311 1.2 441 929 2.3 33

1371 0.5 146 941 1.6 56

188 2.1 245 947 3.7 39

í˛zÍ§ ı !ÓŸª í˛zß¨Î˚lÙ)°Ü˛ §)ã˛Ü˛ñ 2017, www.worldbank.org

ˆò¢

Ë˛yÓ˚ï˛

!ã˛l

˛õy!Ü˛hflÏyl

xyl%Ùy!lÜ˛çl§Çáƒyå!Ù!°Î˚ˆÏlä

çl§ÇáƒyÓ˚Óy!£Ï≈Ü˛

!ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ •yÓ˚

âlcå≤Ã!ï˛ Óà≈!Ü˛!Ùä

!°Aàxl%˛õyï˛

≤Ãçll•yÓ˚ ¢•Ó˚#Ü˛Ó˚î


10.4 ˆÙyê˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#î í˛zÍ˛õyòl~ÓÇ ˆ«˛e§Ù)•

!ã˛ˆÏlÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ !ÓˆÏŸªÓ˚§ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˆÓ!¢ ã˛!ã≈˛ï˛ !Ó£ÏÎ˚ •° G•zˆò Ï¢Ó˚ Ùyê˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#î í zÍ˛õyò ÏlÓ˚!ÓÜ˛y¢– !ã˛ˆÏlÓ˚ ˆÙyê˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#îí˛zÍ˛õyòl åGDPä $19.8 !ê ∆!°Î˚lÎy !ÓˆÏŸªÓ˚ !mï˛#Î˚ Ó,•_Ù fiÌyˆÏlÓ ÏÎ ÏSÈ– Îáy Ïl Ë˛yÓ Ïï˛Ó GDP •°$ 8.07 !ê˛∆!°Î˚l ~ÓÇ ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚GDP •° $ 0.94 !ê˛∆!°Î˚lñ ÎyË˛yÓ˚ï˛#Î˚ GDP ÈüÈ~Ó˚ ≤ÃyÎ˚ 12%–xyÓ˚ Ë˛yÓ˚ˆ Ïï˛Ó˚ GDPñ !ã˛ˆ ÏlÓ˚GDPÈüÈÓ˚ ≤ÃyÎ˚ 40%–

ˆÎáy Ïl x ÏlÜ˛ í zß¨ï˛ ò Ï¢Ó˚ 5% !ÓÜ˛y Ï¢Ó˚ •yÓ˚ôˆÏÓ˚ Ó˚yáˆÏï˛ Ü˛T˛ •Î˚ñ ˆ§áyˆÏl !ã˛l ≤ÃyÎ˚ ~Ü˛ ò¢Ü˛ ôˆÏÓ˚ò%•z x ÏAÜ˛Ó˚ Ó!¢ !ÓÜ˛y Ï¢Ó˚ •yÓ˚ ô ÏÓ˚ Ó˚ Ïá ÏSÈ– Îy §yÓ˚!î10.2 ˆÌ ÏÜ˛ òáy ÎyÎ˚–

~ê˛yG ˆòáy ÎyÎ˚ñ xy!¢Ó˚ ò¢ˆÏÜ˛ ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚!ÓÜ˛y Ï¢Ó •yÓ Ë˛yÓï˛ Ì ÏÜ˛G Ó!¢ !SÈ°– !ã˛ ÏlÓ !ÓÜ˛y Ï¢Ó•yÓ˚ !SÈ° ò%•z xˆÏAÜ˛ ~ÓÇ Ë˛yÓ˚ï˛ !SÈ° §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ l#ˆÏã˛–2011-15 §y°à% Ï°y Ïï˛ Ë˛yÓ˚ï˛ G !ã˛ ÏlÓ˚ !ÓÜ˛y Ï¢Ó˚ •y ÏÓ˚


Ø Ë˛yÓ˚ï˛ !Ü˛ çl§Çáƒy !fiÌ!ï˛¢#°ï˛y ÓçyÎ˚ Ó˚yá Ïï˛ Ü˛y Ïly ÓƒÓfiÌy xl%§Ó˚î Ü˛ ÏÓ˚⁄ Î!ò ï˛y Ü˛ ÏÓ˚ Ìy ÏÜ˛ñ ï˛ ÏÓ~Ó˚ !Ó¢Ïò !ÓÓÓ˚î §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ï˛y ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y– ~Ó˚çlƒ ˆï˛yÙÓ˚y §Ó≈ˆÏ¢£Ï xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛§Ù#«˛yñ Óy!£Ï≈Ü˛ ≤Ã!ï˛ ÏÓòl ~ÓÇ fl∫yfiÌƒ ~ÓÇ õ!Ó˚ÓyÓ˚ Ü˛°ƒyî Ùsf ÏÜ˛Ó˚ G ÏÎ˚Ó§y•zê˛!ê˛ õÎ≈ ÏÓ«˛î Ü˛Ó˚ Ïï˛ õy ÏÓ˚y–Ø !Ó Ï¢£ÏK˛Ó˚y °«˛ Ü˛ ÏÓ˚ ÏSÈlñ Ë˛yÓ˚ï˛ñ !ã˛l ~ÓÇ õy!Ü˛hflÏylÈüÈ~Ó˚ Ù Ïï˛y í zß¨Î˚l¢#° ò¢à% Ï°y Ïï˛ õ%e §hs˝yl ÏÜ˛x!ôÜ˛ ≤Ãyôylƒ ˆòGÎ˚yÓ˚ ≤ÃÓîï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ Óy ˛õyŸª≈Óï˛#≈ ~°yÜ˛yˆÏï˛ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚âê˛ly °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ⁄ Ùyl%£Ï õ%e §hs˝yl ~ÓÇ Ü˛lƒy §hs˝yˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ Ü˛l Ó£ÏÙƒ Ü˛ˆÏÓ˚⁄ ~•z Óƒy˛õyˆÏÓ˚ ï%˛!Ù Ü˛# ÙˆÏlÜ˛Ó˚⁄ ◊!îÜ˛ Ï«˛ ï˛yÙÓ˚y ~•z !Ó£ÏÎ˚à% Ï°y xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓ˚y–

í zÍ§ ı ~!¢Î˚yl í˛zß¨Î˚l ÓƒyAÜ˛ñ !ÓŸª í˛zß¨Î˚l§)ã˛Ü˛ 2016ñ ~!¢Î˚y~ÓÇ ˆ˛õ!§!Ê˛Ü˛ 2016~Ó˚ Ù%áƒ§)ã˛Ü˛–

§yÓ˚!î 10.2

ˆÙyê˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#î í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ Óy!£Ï≈Ü˛

!ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ •yÓ˚ (%) - 1980-2015

1980–90 2011–2015

5.7 6.7

10.3 7.9

6.3 4.0

ˆò¢Ë˛yÓ˚ï˛!ã˛l˛õy!Ü˛hflÏyl

!ã˛e 10.2 ı Ë˛yÓ˚ï˛ñ !ã˛l ~ÓÇ ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ Ë)˛!ÙÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ G Ü,˛!£Ï–

(Not to scale)

Ë) !ÙÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ ~ÓÇ Ü, !£ÏÜ˛yç

˛õy!Ü hflÏyl

Ë˛yÓï˛

!ò!Õ‘•z§°yÙyÓyò

!ã˛l

ˆÓ!çÇ

àÓy!ò ˛õ¢%SÈyà°ï%˛°yÙySÈ ã˛y£Ï˛õyê˛ã˛yí˛z°ã˛y


§yÙylƒ ˛õï˛l xyˆÏ§– !Ü˛v xlƒ!òˆÏÜ˛ñ ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚!ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ •yˆÏÓ˚ !Ó¢y° ˛õï˛l §Çâ!ê˛ï˛ •Î˚– ~§ÙÎ˚˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ •yÓ˚ Ùye 4% üÈ~ ˆlˆÏÙ òyÑí˛¸yÎ˚–!ÓˆÏ¢£ÏK˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛ñ ˛õy!Ü˛hflÏyl myÓ˚y 1988 §yˆÏ° à,•#ï˛xy!Ì≈Ü˛ §ÇflÒyÓ ~ÓÇ x ÏlÜ˛ !òl ô ÏÓ ò Ï¢Ó Óyç Ïl!ï˛Ü˛x!fiÌÓï˛y õy!Ü hflÏy ÏlÓ ~•z õï˛l ≤ÃÓîï˛yÓ Ü˛yÓî– õÓÓï˛#≈˛õÎ≈y ÏÎ˚ xyÙÓ˚y xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚Óñ Ü˛yl‰ «˛e!ê˛ ò¢à% Ï°yÓ˚~•z !ò¢yÎ˚ ˆÓ!¢ Ë)˛!ÙÜ˛y @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚–

≤ÃÌˆÏÙ ~ê˛y ˆòˆÏáy ˆÎñ !Ó!Ë˛ß¨ ˆ«˛ˆÏe !lÎ%=˛ˆ°y ÏÜ˛Ó˚ GDPÈüÈˆï˛ Ü˛#Ó) õ xÓòyl Ó˚y Ïá– õ)Ó≈Óï˛#≈ á Ï[˛~ê˛y Ó°y • ÏÎ˚ ÏSÈ Îñ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ï% °lyÎ˚ !ã˛l G õy!Ü˛hflÏy Ïl

¢•% ÏÓ˚ çlà ÏîÓ˚ xl% õyï˛ Ó!¢–Ë)˛§ÇfiÌyl ~ÓÇ ç°ÓyÎ˚% §ÇÜ ˛yhs˝˛õ!Ó˚ˆ ÏÓˆ Ï¢Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆ Ïî !ã˛ˆ ÏlÓ˚ã˛y£ Ïˆ ÏÎyàƒ ç!ÙÓ˚ ˛õ!Ó ˚Ùyîï% °lyÙ)°Ü˛Ë˛y ÏÓ Ü˛Ù ÈüüüÈ ò Ï¢Ó˚ˆÙyê˛ ç!ÙÓ˚ ≤ÃyÎ˚ 10 ¢ï˛yÇ¢Ùye– !ã˛ ÏlÓ˚ Ùyê˛ ã˛y£Ï ÏÎyàƒ ç!ÙË˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ã˛y£ÏˆÏÎyàƒ ç!ÙÓ˚ 40

¢ï˛yÇ¢– xy!¢Ó˚ ò¢Ü˛ ˛õÎ≈hs˝ñ!ã˛ˆÏlÓ˚ 80 ¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚G ˆÓ!¢çlà ÏîÓ˚ ç#!ÓÜ˛y !lÓ≈y Ï•Ó˚ Ù)°§yôl !SÈ° Ü, !£Ï– ï˛ál Ì ÏÜ˛ !ã˛l§Ó˚Ü˛yÓ˚ ò Ï¢Ó˚ çlàî ÏÜ˛ ï˛y ÏòÓ˚ç!Ù ï˛ƒyà Ü˛ ÏÓ˚ •hflÏ!¢“ñ Óy!îçƒï˛Ìy ˛õ!Ó˚Ó•îÈü È~Ó˚ Ùˆ Ïï˛yÜ˛yçà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ç#!ÓÜ˛y !•§yˆÏÓ@˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ í˛zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚ï˛–

2014-15 xÌ≈ ÓSÈˆÏÓ˚!ã˛ˆÏlÓ˚ ◊Ù¢!=˛Ó˚ 28% Ü, !£ÏˆÏï˛!lÎ%=˛ !SÈ° ~ÓÇ ï˛yˆ ÏòÓ˚GDPÈüÈˆï˛ ˆÎyàòyl !SÈ° 9%–

§yÓ˚!î 10.3 ò Ïáyñ Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ õy!Ü˛hflÏy ÏlÓ˚ GDPÈüÈˆï˛Ü, !£ÏÓ˚ xÓòyl !SÈ° ÎÌyÜ ÏÙ 17% ~ÓÇ 25%– !Ü˛vxyl%˛õy!ï˛Ü˛ •yˆÏÓ˚ ◊Ù¢!=˛Ó˚ Ü,˛!£ÏˆÏï˛ !lÎ%!=˛Ü˛Ó˚î˛õy!Ü hflÏy ÏlÓ ï%°lyÎ Ë˛yÓ Ïï˛ Ó!¢ !SÈ°– õy!Ü hflÏy Ïl ò Ï¢Ó≤ÃyÎ˚ 43% ◊Ù¢!=˛ Ü,˛!£ÏˆÏï˛ !lÎ%=˛ !SÈ°ñ !Ü˛v Ë˛yÓ˚ˆÏï˛~•z !lÎ%!=˛ 50%– í zÍ˛õyòl ï˛Ìy Ó˚yçày ÏÓ˚Ó˚ «˛eàï˛xÓòyl ˆÌˆÏÜ˛ ~ê˛yG ˆÓyV˛y ÎyÎ˚ ˆÎñ ~•z !ï˛l xÌ≈ÓƒÓfiÌyˆÏï˛•z !¢“ ~ÓÇ ˆ§ÓyˆÏ«˛ˆÏe ◊Ù¢!=˛Ó˚ !lÎ%!=˛xyl% õy!ï˛Ü˛ •y ÏÓ˚ Ü˛Ù– !Ü˛v í zÍ˛õyò ÏlÓ˚ !Óã˛y ÏÓ˚ ï˛y ÏòÓ˚xÓòyl ˆÓ!¢– !ã˛ˆÏlÓ˚ GDP ÈüÈˆï˛ !lÙ≈yîçyï˛ ~ÓÇ

!ã˛e 10.3 ı Ë˛yÓ˚ï˛ñ !ã˛l ~ÓÇ õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ !¢“ˆÏ«˛e

(Not to scale)

!¢“

˛õy!Ü hflÏyl

Ë˛yÓ˚ï˛

!ò!Õ‘

ˆÓ!çÇ

!ã˛l°yˆÏ•yÓ˚

Ü˛Ó˚yã˛#

xy•ˆÏÙòyÓyò

ÓƒyAàyˆÏ°yÓ˚ ˆã˛ß¨y•z

ˆÜ˛y°Ü˛yï˛y

ày!í ¸‡ÎylÓy•l !lÙ≈yî!§ ÏÙrê˛Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ ˛õòyÌ≈Ü˛Î˚°y•z Ï°Q…!l:•z!O!lÎ˚y!Ó˚Çxy!Ì≈Ü˛ §ÇfiÌyáyòƒ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yôÜ˛ˆï˛° G àƒy§Óflfˆ°Ô• G •zflõyï˛


ˆ§Óy Ï«˛ ÏeÓ xÓòyl §Ó Ïã˛ ÏÎ Ó!¢ñ ÎÌyÜ ÏÙ 43% ~ÓÇ48%– ˆ§áyˆÏl Ë˛yÓ˚ï˛ G ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏl GDP ÈüÈˆï˛ˆ§Óy Ï«˛ ÏeÓ˚ xÓòyl §Ó Ïã˛ ÏÎ˚ Ó!¢ ~ÓÇ ¢ï˛Ü˛Ó˚y •y ÏÓ˚ï˛y 50 ¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚G Ó!¢–

!ÓÜ˛y¢ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ fl∫yË˛y!ÓÜ˛ l#!ï˛ xl%§yˆÏÓ˚ˆò¢à% Ï°y ï˛y ÏòÓ˚ í zÍ˛õyòl ~ÓÇ Ó˚yçày ÏÓ˚Ó˚ çlƒ ≤ÃÌÙ!òˆÏÜ˛ Ü,˛!£Ï!lË≈˛Ó˚ •ˆÏ°G˛ õÓ˚Óï˛#≈ õÎ≈yˆÏÎ˚ !¢“ˆÏ«˛e ~ÓÇï˛yÓ˛õÓ §Óy Ï«˛ ÏeÓ í z õÓ !lË≈ Ó¢#° • ÏÎ õ Ïí˛– !ã˛ ÏlÓˆ«˛ ÏeG ~•zÓÜ˛Ù•z • ÏÎ!SÈ° Îy xyÙÓy §yÓ!î 10.4 Ì ÏÜ˛ˆòá Ïï˛ õy•z– Ë˛yÓï˛ ~ÓÇ õy!Ü hflÏy Ïl !¢“ Ï«˛ Ïe ◊Ù¢!=˛Ó!lÎ%!=˛Ó˚ xl%˛õyï˛ Ü˛Ùñ Îy ÎÌyÜ ˛ˆÏÙ 21% ~ÓÇ 23%

!SÈ°– xyÓ˚ñ Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ GDPüÈˆï˛!¢“ˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ xÓòyl !SÈ° ÎÌyÜ ˛ˆÏÙ 30% ~ÓÇ 21%–~•z ˆò¢à%ˆÏ°yˆÏï˛ GDP ÈüÈÓ˚ xÓòyl ï˛y•z §Ó˚y§!Ó˚ˆ§Óy Ï«˛ Ïe fiÌylyhs˝!Ó˚ï˛ • ÏÎ˚!SÈ°–

~•zË˛yˆÏÓñ Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ ˛õy!Ü˛hflÏyl í˛zË˛Î˚ˆÏòˆÏ¢ˆ§ÓyˆÏ«˛e í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ ~Ü˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˆ«˛e !•§yˆÏÓ í˛zˆÏë˛~ Ï§!SÈ°– ~•z §Óy Ï«˛e GDPÈüÈ ï˛ Ó!¢ Îyàòyl Ü˛Ó ÏSÈ~ÓÇ ~Ü˛•z § ÏAà ~ê˛y §Ω˛yÓƒ !l ÏÎ˚yàÜ˛ï≈ y !•§y ÏÓG í z Ïë˛~ˆÏ§!SÈ°– Î!ò xyÙÓ˚y xy!¢Ó˚ ò¢ˆÏÜ˛Ó˚ ◊Ù¢!=˛Ó˚xl%˛õyˆÏï˛Ó˚ !òˆÏÜ˛ ï˛yÜ˛y•z ï˛y•ˆÏ° xyÙÓ˚y ˆò!á ˆÎñ˛õy!Ü˛hflÏyl §Óy Ï«˛ Ïe ï˛yÓ˚ ◊Ù¢!=˛Ó˚ fiÌylyhs˝ ÏÓ˚Ó˚ «˛ ÏeË˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ !ã˛l ˆÌˆÏÜ˛ o%ï˛ï˛Ó˚– xy!¢Ó˚ ò¢ˆÏÜ˛ Ë˛yÓ˚ï˛ñ

!ã˛l ~ÓÇ ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ ˆ§ÓyˆÏ«˛ˆÏe !lÎ%=˛ ◊Ù¢!=˛Ó˚xyl%˛õy!ï˛Ü˛ Ùyey !SÈ° ÎÌyÜ ˛ˆÏÙ 17%, 12% ~ÓÇ27%– xyÓ˚ 2014 §yˆÏ° ~ê˛y ÎÌyÜ ˛ˆÏÙ 29%, 43%

~ÓÇ 34 ¢ï˛yÇˆÏ¢ !àˆÏÎ˚ ˛õÔÑˆÏSÈˆÏSÈ–àï˛ !ï˛lò¢Ü˛ ô ÏÓ ~•z !ï˛l!ê˛ ò Ï¢•z Ü, !£Ï Ï«˛ Ïe

í zÍ˛õyòl Ü˛ ÏÙ à ÏSÈ– xÌã˛ Ó°yÓy•%°ƒ ~•z !ï˛l!ê˛ ò Ï¢•zÜ, !£Ï Ï«˛ Ïe ◊Ù¢!=˛Ó˚ !l ÏÎ˚y ÏàÓ˚ õ!Ó˚Ùyî !SÈ° §Óã˛y•z Ïï˛ˆÓ!¢– xlƒ!òˆÏÜ˛ñ !¢“ˆÏ«˛ˆÏe !ã˛l ≤ÃyÎ˚ ò%•z xˆÏAÜ˛Ó˚!ÓÜ˛y Ï¢Ó •yÓ ô ÏÓ Óyá ÏSÈñ §áy Ïl Ë˛yÓï˛ G õy!Ü hflÏy ÏlÓ

Ü˛yçà%ˆÏ°y Ü˛ˆÏÓ˚y ı

Ø ï%˛!Ù !Ü˛ ~ê˛y ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ Î!ã˛ˆÏlÓ˚ lƒyÎ˚ Ë˛yÓ˚ï˛ G ˛õy!Ü˛hflÏylˆÏÜ˛G !¢“ˆ«˛ Ïe Ù Ïly!l ÏÓ¢ Ü˛Ó˚y òÓ˚Ü˛yÓ˚⁄ Ü˛l⁄

Ø !ÓˆÏ¢£ÏK˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛ñ ˆ§ÓyˆÏ«˛eˆÏÜ˛!ÓÜ˛y Ï¢Ó •z!Ol !•§y ÏÓ Ùyly !ë˛Ü˛ lÎñ !Ü˛vË˛yÓ˚ï˛ G ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ í˛zß¨!ï˛Ù)°ï˛ ~•z ˆ§ÓyˆÏ«˛ˆÏe•z •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆï˛yÙyÓ˚x!Ë˛Ùï˛ Ü˛#⁄

§yÓ˚!î 10.3

2014-15 §yˆÏ°Ó˚ ˆÓ˚yçàyÓ˚ ~ÓÇ GDPÈüÈÓ˚ ˆ«˛eàï˛ xÇ¢#òy!Ó˚c

17 9 25 50 28 43

30 43 21 21 29 23

53 48 54 29 43 34

100 100 100 100 100 100

í˛zÍ§ ı !ÓŸª í˛zß¨Î˚l !lˆÏò≈¢Ü˛ 2016ó ~!¢Î˚y ≤Ã¢yhs˝ Ù•y§yàÓ˚ xM˛ˆÏ°Ó˚ Ù%áƒ !lˆÏò≈¢Ü˛ 2016–

ˆ«˛e

Ü,˛!£Ï!¢“ˆ§ÓyˆÙyê˛

GDPÈüÈˆï˛ xÓòyl ◊Ù¢!=˛Ó˚ Ó^˝ê˛lË˛yÓ˚ï˛ !ã˛l ˛õy!Ü˛hflÏyl Ë˛yÓ˚ï˛ !ã˛l ˛õy!Ü˛hflÏyl


!¢ˆÏ“ !ÓÜ˛y¢ •yÓ˚ Ü˛ˆÏÙˆÏSÈ– xyÓyÓ˚ 1980-2015ñ ~•z§ÙÎ˚Ü˛yˆÏ° !ã˛l ˆ§ÓyˆÏ«˛ˆÏe !ÓÜ˛y¢ •yÓ˚ Óyí˛¸yˆÏï˛ §«˛Ù• ÏÎ ÏSÈñ Îáy Ïl Ë˛yÓï˛ G õy!Ü hflÏy ÏlÓ §Óy Ï«˛ Ïe !ÓÜ˛y¢•yÓ ≤ÃyÎ !fiÌÓ • ÏÎ xy ÏSÈ– §%ï˛ÓyÇ Ó°y ÎyÎ !ã˛ ÏlÓ !ÓÜ˛y Ï¢!¢“ G ˆ§Óyñ í˛zË˛Î˚ˆÏ«˛ˆÏeÓ˚•z xÓòyl ˆÓ!¢– ˆ§áyˆÏlË˛yÓ˚ï˛ Ù)°ï˛ ˆ§ÓyˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ í˛z˛õÓ˚•z !lË≈˛Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– ï˛ˆÏÓ~•z §ÙÎ˚Ü˛yˆÏ° ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏl ~•z !ï˛l!ê˛ ˆ«˛ˆÏeÓ˚•z xÌ≈yÍÜ,˛!£Ïñ !¢“ ~ÓÇ ˆ§ÓyÙ)°Ü˛ ~•z !ï˛l!ê˛ !òˆÏÜ˛•z ï˛yÓ˚í zÍ˛õyòl «˛Ùï˛y x ÏlÜ˛ê˛y Ü˛ ÏÙ !à ÏÎ˚!SÈ°–

10.5 ÙylÓ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ §)ã˛Ü˛§Ù)•

ˆï˛yÙÓ˚y l# Ïã˛Ó˚ Üœ y Ï§ ÙylÓ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ §)ã˛Ü˛ ~ÓÇx ÏlÜ˛ í zß¨ï˛ G í zß¨Î˚l¢#° ò¢à% Ï°yÓ˚ xÓfiÌyl §¡∫ Ïrô˛õ Ïí ¸SÈ– ã˛ Ï°y xyÙÓ˚y ò!áñ !Ü˛S%È !lÓ≈y!ã˛ï˛ §)ã˛Ü˛à% Ï°y Ïï˛Ë˛yÓ˚ï˛ñ !ã˛lñ õy!Ü˛hflÏyl Ü˛#Ó˚Ü˛Ù ≤Ãò¢≈l Ü˛Ó˚ ÏSÈ–

§yÓ!î 10.5 òáyÎ Î !ã˛lñ Ë˛yÓï˛ ~ÓÇ õy!Ü hflÏylˆÌˆÏÜ˛ !Ü˛S%È !lÓ≈y!ã˛ï˛ ÙylÓ í˛zß¨Î˚l §)ã˛Ü˛ ~!àˆÏÎ˚ ÎyˆÏFSÈ–ˆÎÙlñ xyÎ˚ !lˆÏò≈¢Ü˛ ÈüüüÈ ÙyÌy!˛õS%È GDP Óy òy!Ó˚oƒ

§yÓ˚!î 10.5

!Ü˛S%È !lÓ≈y!ã˛ï˛ ÙylÓ í˛zß¨Î˚§)ã˛Ü˛ñ 2016

0.624 0.738 0.550

131 91 148

68.3 76 66.4

6.3 7.6 5.1

6092 14,400 4866

37 32 44

38 9 66

174 27 178

40 77 64

94 96 91

39 9 45

í˛zÍ§ ı ÙylÓ í˛zß¨Î˚l §)ã˛Ü˛ ~ÓÇ !ÓŸª í˛zß¨Î˚l§)ã˛Ü˛ñ 2016 www.worldbank.org

!Ó£ÏÎ˚ÙylÓ í˛zß¨Î˚l§)ã˛Ü˛ åÙylä

Ó˚ƒyÇÜ˛ åHDI !Ë˛!_Ü˛ä

çˆÏß√Ó˚ §ÙÎ˚ ≤Ãï˛ƒy!¢ï˛ xyÎ˚% åÓSÈˆÏÓ˚ä

!Óòƒy°Î˚ xy!.lyÎ˚ àí˛¸ ÓSÈÓ˚ å15 ÓSÈÓ˚ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ˆÓ!¢ ¢ï˛yÇˆÏ¢ä

ÙyÌy !˛õS%È GDP

òy!Ó˚oƒ ˆÓ˚áyÓ˚ l#ˆÏã˛ çl§Çáƒy å$ 3.10 ≤Ã!ï˛!òl PPPä!¢¢%Ù,ï%˛ƒ •yÓ˚ å≤Ã!ï˛ 1000 ç Ïß√äÙyï,˛cÜ˛y°#l Ù,ï%˛ƒ •yÓ˚ å≤Ã!ï˛ 1°«˛ çˆÏß√ä

í˛zß¨ï˛ ˆ¢Ôã˛y°ˆÏÎ˚Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚

í˛zß¨ï˛ ˛õyl#Î˚ çˆÏ°Ó˚ í˛zÍ§ fiÌyÎ˚#Ë˛yˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚Ü˛yÓ˚#

x˛õ%!T˛Ó˚ !¢Ü˛yÓ˚ !¢¢% å%ä

Ë˛yÓ˚ï˛ !ã˛l ˛õy!Ü˛hflÏyl

§yÓ˚!î 10.4

!Ó!Ë˛ß¨ ˆ«˛ˆÏe í˛zÍ˛õyòlÓ,!ÂôÓ˚ à!ï˛ ≤ÃÜ,˛!ï˛ Óy!£Ï≈Ü˛ ¢ï˛Ü˛Ó˚y •yˆÏÓ˚ñ 1980-2015

1980–90 2011–15

3.1 7.4 6.9 2.3 5 8.4

5.9 10.8 13.5 4.1 8.1 8.4

4 7.7 6.8 2.7 3.4 4.4

ˆò¢

Ë˛yÓ˚ï˛!ã˛l˛õy!Ü˛hflÏyl

Ü,˛!£Ï !¢“ ˆ§Óy Ü,˛!£Ï !¢“ ˆ§Óy


ˆÓ˚áyÓ˚ l# Ïã˛ çl§ÇáƒyÓ˚ xl% õyï˛ó fl∫yfiÌƒ !l Ïò≈¢Ü˛ ÎÌyÙ,ï%˛ƒ •yÓ˚ñ ˆ¢Ôã˛y°ˆÏÎ˚Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ñ fl∫y«˛Ó˚ï˛yñ ≤Ãï˛ƒy!¢ï˛ç#ÓlÜ˛y° Óy x˛õ%!¤˛– òy!Ó˚oƒˆÏÓ˚áyÓ˚ l#ˆÏã˛ Ó§Óy§Ü˛yÓ˚#ˆ°y ÏÜ˛Ó §Çáƒy Ü˛Ùy Ïï˛ ~ÓÇ ¢Ôã˛y° ÏÎÓ ÓƒÓ•yÓ Óyí˛y Ïï˛˛õy!Ü hflÏyl Ë˛yÓï˛ Ì ÏÜ˛ ~!à ÏÎ xy ÏSÈ– !Ü˛v ~•z ò%•z ò¢•zï˛y ÏòÓ lyÓ# ÏòÓ Ùyï,cÜ˛y°#l Ù,ï% ƒÓ •yÓ Ì ÏÜ˛ Ó«˛y Ü˛Ó Ïï˛˛õyˆÏÓ˚!l– !ã˛ˆÏl ≤Ã!ï˛ ~Ü˛°«˛ lÓçyï˛ˆÏÜ˛Ó˚ çˆÏß√Ó˚ §ÙÎ˚¢%ô% 27 çl lyÓ˚#Ó˚ Ù,ï%˛ƒ •Î˚– xlƒ!òˆÏÜ˛ñ Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~•z Ù,ï%˛ƒÓ˚ •yÓ˚ ÎÌyÜ ˛ˆÏÙ 178 çl~ÓÇ 174 çl– xyŸã˛Î≈çlÜ˛Ë˛y ÏÓ ~ê˛y ˆòáy ÎyÎ˚ ˆÎ!ï˛l ò¢•z ï˛y ÏòÓ˚ Ó!¢Ó˚Ë˛yà lyà!Ó˚Ü˛ ÏòÓ˚ í zß¨ï˛ õyl#Î˚ç Ï°Ó˚ í zÍ§ §Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛Ó˚ Ïï˛ §«˛Ù • ÏÎ˚ ÏSÈ– ï% !Ù òá ÏÓˆÎñ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ òy!Ó˚oƒˆÏÓ˚áy å$ 3.10 ≤Ã!ï˛!òlä ~Ó˚l#ˆÏã˛ Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ xl%˛õyï˛ !•§yˆÏÓ ~•z !ï˛l!ê˛ˆò Ï¢Ó˚ Ù Ïôƒ Ë˛yÓ˚ Ïï˛ §Ó Ïã˛ ÏÎ˚ Ó!¢ ò!Ó˚o °yÜ˛ Ó§Óy§Ü˛ˆÏÓ˚– ï%˛!Ù á%ÑçˆÏï˛ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚yñ ˆÜ˛l ~•z ˛õyÌ≈Ü˛ƒà%ˆÏ°y• ÏFSÈ–

Îy•z ˆ•yÜ˛ ~•z Ó˚Ü˛Ù ≤ÃŸ¿à%!° !lˆÏÎ˚ ã˛ã≈˛y Ü˛Ó˚y Óy!§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚ §ÙÎ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ ÙylÓ í˛zß¨Î˚l§)ã˛Ü˛à%ˆÏ°yÓ˚ ò,ì˛¸ï˛y˛õ)î≈ ≤ÃˆÏÎ˚yà §¡∫rô#Î˚ §Ù§ƒyà%ˆÏ°yÓ˚í˛z˛õÓ˚G lçÓ˚ Ó˚yáˆÏï˛ •ˆÏÓ– ~ê˛y ~çlƒ •Î˚ñ Ü˛yÓ˚î ~Ó˚y≤Ã Ïï˛ƒÜ˛!ê˛•z á%Ó•z à%Ó%c˛õ)î≈ §)ã˛Ü˛ó !Ü˛v ~•zà% Ï°yG õÎ≈yÆlÎ˚– ~ ÏòÓ˚ § ÏAà xyÙy ÏòÓ˚ fl∫y!ôÜ˛yÓ˚ §)ã˛ ÏÜ˛Ó˚ Óƒy˛õy ÏÓ˚Gçyly ≤ÃˆÏÎ˚yçl– Ú§yÙy!çÜ˛ ~ÓÇ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ !§Âôyhs˝@Ã• Ïî àîï˛y!sfÜ˛ xÇ¢#òy!ÓcÛ ~Ó Ùyl ÏÜ˛ ~ÓÜ˛Ù•z ~Ü˛!ê˛§)ã˛Ü˛ !•§yˆÏÓ ˆÎyà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– !Ü˛v ~ê˛yˆÏÜ˛ ÙylÓí zßÎl§)ã˛Ü˛ !•§y ÏÓ x!ï˛!Ó=˛ Ü˛y Ïly à%Óc òGÎy •Î!l–!Ü˛S%È !Ü˛S%È !l!Ÿã˛ï˛ fl∫y!ôÜ˛yÓ˚ §)ã˛Ü˛ ÏÜ˛ åˆÎÙlÈüüüÈ Úlyà!Ó˚Ü˛x!ôÜ˛yÓ˚à%ˆÏ°yÓ˚ §yÇ!Óôy!lÜ˛ §%Ó˚«˛yÓ˚ §#ÙyÛ Óy ÚlƒyÎ˚˛õy!°Ü˛yÓ˚ fl∫yô#lï˛y ~ÓÇ xy•zˆÏlÓ˚ ¢y§l ≤Ã!ï˛¤˛yÎ˚§yÇ!Óôy!lÜ˛ §%Ó˚«˛yÓ˚ §#ÙyÛä ~álG õÎ≈hs˝ ≤ÃÓï≈˛l Ü˛Ó˚y

•Î˚!l– ~•zà%ˆÏ°yÓ˚ xhs˝Ë%≈˛!=˛ SÈyí˛¸y ~ÓÇ §Ω˛Óï˛ xyÓ˚G!Ü˛S%È §)ã˛ˆÏÜ˛Ó˚ xhs˝Ë%≈˛!=˛ SÈyí˛¸yñ ï˛yˆÏòÓ˚ à%Ó˚%c ≤Ãòyl SÈyí˛¸yñÙylÓ í˛zß¨Î˚l §)ã˛ˆÏÜ˛Ó˚ !lÙ≈yî x§¡õ)î≈ ÌyÜ˛ˆÏÓ ~ÓÇ ~Ó˚í˛z˛õˆÏÎy!àï˛yG §#!Ùï˛ •ˆÏÓ–

10.6 í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆÜ˛Ô¢° ÈüüüÈ ~Ó˚ Ù)°ƒyÎ˚l

§yôyÓ˚îï˛ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ í˛ zß¨Î˚l˛õ!Ó˚Ü˛“ly ÏÜ˛ xyò¢≈ !•§y ÏÓ xlƒylƒ ò¢ ï˛y ÏòÓ˚ !l ÏçÓ˚í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ õyë˛ G !lˆÏò≈!¢Ü˛y !•§yˆÏÓ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚– !ÓˆÏŸªÓ˚!Ó!Ë˛ß¨Ë˛yˆÏà §ÇflÒyÓ˚ Ü˛yÎ≈Ü ˛Ùà%!° ã˛y°% •GÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ~•zôÓ˚ˆÏlÓ˚ ≤ÃÓîï˛y !ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ ˆòáy ÎyˆÏFSÈ– xyÙyˆÏòÓ˚≤Ã!ï˛ ÏÓ¢# ÓyT …à% Ï°yÓ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ Ì ÏÜ˛ !¢«˛y@˝Ã•ˆÏîÓ˚ xyˆÏà ï˛yˆÏòÓ˚ §Ê˛°ï˛yÓ˚ ~ÓÇ ò%Ó≈°ï˛yÓ˚ Ù)°Ü˛yÓ˚îà%ˆÏ°y ˆÓyV˛y ≤ÃˆÏÎ˚yçl– ï˛ySÈyí˛¸y ~G ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ˆÎ xyÙÓy ï˛y ÏòÓ õ!ÓÜ˛“lyà% Ï°yÓ !Ó!Ë˛ß õÎ≈y ÏÎÓ Ù Ïôƒ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ~ÓÇ ï%°ly Ü˛!Ó– Î!òG !Ó!Ë˛ß ò¢ ï˛y ÏòÓ í zßÎl≤Ã!Ü Îy ÏÜ˛ xy°yòy xy°yòyË˛y ÏÓ ~!à ÏÎ !l ÏÎ !à ÏÎ!SÈ Ï°yñ~ Ï§y xyÙÓy §ÇflÒyÓ Ü˛yÎ≈Ü ÏÙÓ ≤ÃyÓΩ˛ ÏÜ˛ ≤Ã§Aà !•§y ÏÓô!Ó˚– xyÙÓ˚y çy!lñ 1978 §yˆÏ° !ã˛ˆÏl §ÇflÒyÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y¢%Ó% • ÏÎ˚!SÈ°ñ ï˛Ìy õy!Ü˛hflÏy Ïl 1988 §y Ï° ~Ó˚Ç Ë˛yÓ˚ Ïï˛1991 §y Ï°– ã˛ Ï°y xyÙÓ˚y §ÇflÒyÓ˚ õ)Ó≈Óï˛#≈ ~ÓÇ õÓ˚Óï˛#≈§ÙÎÜ˛y Ï° ~•z ò¢ !ï˛l!ê˛Ó §yÊ˛°ƒ ~ÓÇ ÓƒÌ≈ï˛y §Ç Ï«˛ Ï õ˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛!Ó˚–

ˆÜ˛l 1978 §yˆÏ° !ã˛l õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyàï˛ §ÇflÒyÓ˚§)ã˛ly Ü˛ ÏÓ!SÈ°⁄ Ë˛yÓï˛ ~ÓÇ õy!Ü hflÏyl ÏÜ˛ !ÓŸªÓƒyAÜ˛ ~ÓÇxyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ Ù%oy Ë˛y[˛yÓ˚ ÌˆÏÜ˛ §ÇflÒyÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y @˝Ã•ˆÏîÓ˚çlƒ !lˆÏò≈¢ Ü˛Ó˚y •ˆÏ°G !ã˛ˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ~Ó˚)˛õ ˆÜ˛yˆÏlyÓyôƒÓyôÜ˛ï˛y !SÈ° ly– G•z §ÙˆÏÎ˚Ó˚ !ã˛ˆÏlÓ˚ lï%˛l lï,˛cˆòˆÏ¢Ó˚ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ô#Ó˚ à!ï˛ ï˛Ìy ÙyGÓyò#¢y§ ÏlÓ xô# Ïl xyô%!lÜ˛#Ü˛Ó ÏîÓ xË˛yÓ !l ÏÎ §vT˛ !SÈ°


ly– ï˛yÓ˚y xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ° ÙyGÓyò#ˆÏòÓ˚ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛í zßÎ ÏlÓ ò¢≈l ÈüüüÈ !Ó ÏÜ˛w#Ü˛Óîñ fl∫ÎÇË˛Óï˛y ï˛Ìy !Ó Ïò!¢≤ÃÎ%!=˛ñ oÓƒ ~ÓÇ Ù)°ôl ˛õ!Ó˚•yÓ˚ñ ˆòˆÏ¢Ó˚ xÌ≈l#!ï˛ˆÏÜ˛§!ë˛Ü˛ !ò¢y ˆòáyˆÏï˛ ÓƒÌ≈ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Óƒy˛õÜ˛ Ë)˛!Ù§ÇflÒyÓ˚ñ§Aâ#Ü˛Ó˚îñ §yÙ ÏlÓ˚ !ò ÏÜ˛ !ÓÓ˚yê˛ °yÊ˛l#!ï˛ ~ÓÇ xlƒylƒí˛zˆÏòƒyàà%ˆÏ°y §ˆÏ_¥G 1978 §yˆÏ°Ó˚ ÙyÌy!˛õS%È áyòƒ¢§ƒí zÍ˛õyòl õM˛y¢ ò¢ ÏÜ˛Ó˚ ÙôƒÓï˛#≈ §Ù ÏÎ˚Ó˚ Ù Ïï˛y•z !SÈ°–

~ê˛y ˆòáy ˆàˆÏSÈ ˆÎñ §ÇflÒyÓ˚ ˛õÓ˚Óï˛#≈ §ÙˆÏÎ˚Ó˚§yÙy!çÜ˛ ~ÓÇ x!Ì≈Ü˛ §)ã˛Ü˛à%ˆÏ°yÓ˚ í˛zß¨!ï˛ Ù)°ï˛ !¢«˛y~ÓÇ fl∫yfiÌƒñ Ë)˛!Ù §ÇflÒyÓ˚ñ !ÓˆÏÜ˛w#Ë)˛ï˛ ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ò#â≈ ÏÙÎyò# x!hflÏc ~ÓÇ SÈy Ïê˛y í z Ïòƒyàà% Ï°yÓ í z õ!fiÌ!ï˛Óçlƒ õ!Ó˚Ü˛yë˛y ÏÙy !lÙ≈y Ïî xï˛ƒhs˝ §y•yÎƒ Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°– !ã˛ Ïl§ÇflÒyÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ¢%Ó˚% •GÎ˚yÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈•zñ @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yÎ˚≤ÃyÌ!ÙÜ˛ fl∫yfiÌƒ õ!Ó Ï£ÏÓyÓ Óƒy˛õÜ˛ ≤Ã§yÓ â Ïê˛!SÈ°– ÎÔÌáyÙyÓ˚ í z Ïòƒy ÏàÓ˚ Ùyôƒ ÏÙ áyòƒ¢ Ï§ƒÓ˚ lƒyÎ˚ §Aàï˛Ë˛y ÏÓÓ^˝ê˛l • ÏÎ˚!SÈ°– !Ó Ï¢£ÏK˛Ó˚y ~ê˛yG Ó Ï°l ˆÎñ ≤Ã!ï˛!ê˛§ÇflÒyÓ˚ ÓƒÓfiÌy ≤ÃÌˆÏÙ ˆSÈyˆÏê˛y ˛õ!Ó˚§ˆÏÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚y•ˆÏÎ˚!SÈ°ñ ï˛yÓ˚˛õÓ˚ Óƒy˛õÜ˛ ÙyeyÎ˚ ≤Ã§yÓ˚ •ˆÏÎ˚!SÈ°–!ÓˆÏÜ˛w#Ë)˛ï˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ §Ê˛°ï˛y GÓƒÌ≈ï˛yÓ˚ xy!Ì≈Ü˛ñ §yÙy!çÜ˛ ~ÓÇ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ Ù)ˆÏ°ƒÓ˚˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Îál SÈyˆÏê˛y SÈyˆÏê˛yË) !Ùá[˛ Ü, !£ÏÓ˚ çlƒ Ü,, £ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ ˆòGÎ˚y •° ï˛ál ~ê˛yxˆÏlÜ˛ §ÇáƒÜ˛ à!Ó˚Ó ˆ°yÜ˛ˆÏÜ˛ §Ù,Âô Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°–~Ó˚Ê˛°fl∫Ó˚)˛õñ @˝ÃyÙ#î !¢“ xË)˛ï˛˛õ)Ó≈ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ §•yÎ˚Ü˛˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ ≤Ã›ï˛ • ÏÎ˚!SÈ° ~ÓÇ xyÓ˚G x!ôÜ˛ §ÇflÒy ÏÓ˚Ó˚çlƒ ~Ü˛!ê˛ §)ò,ì ¸ !Ë˛!_ ï˛!Ó˚ Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°– !Ó Ï¢£ÏK˛Ó˚y ~Ùlx ÏlÜ˛ í zòy•Óî ï% Ï° ô ÏÓ ÏSÈl Îy ≤ÃÙyî Ü˛ ÏÓ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛§ÇflÒyÓ˚ Ü˛#Ë˛y ÏÓ !ã˛ ÏlÓ˚ o%ï˛ !ÓÜ˛y¢ â!ê˛ ÏÎ˚!SÈ°–

!ÓˆÏ¢£ÏK˛Ó˚y Î%!=˛ ˆòl ˆÎñ §ÇflÒyÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y˛õy!Ü hflÏy Ïl §Ó xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ §)ã˛Ü˛à% Ï°y ÏÜ˛ !˛õ!SÈ ÏÎ !ò ÏÎ ÏSÈ–xyÙÓy ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ xÇ Ï¢ ò Ïá!SÈ Îñ xy!¢Ó ò¢ ÏÜ˛Ó ï%°lyÎ

lÓÁ•zÈüÈ~Ó ò¢ ÏÜ˛ GDPÈüÈÓ Ó,!ÂôÓ •yÓ ~ÓÇ ï˛yÓ «˛eàï˛xÓòyl xˆÏlÜ˛ Ó!¢ •yˆÏÓ˚ •…y§ ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈ–

Î!òG ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ ò!Ó˚oˆÏÓ˚áy§ÇÜ yhs˝ ï˛Ìƒ á%Ó Ë˛y Ï°yñ !Ü˛v õy!Ü˛hflÏy ÏlÓ˚ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ï˛ÌƒÓƒÓ•yÓ˚Ü˛yÓ˚# !ÓˆÏ¢£ÏK˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛ ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏl Ü ˛ÙÓô≈Ùylòy!Óoï˛y !l Ïò≈¢ Ü˛ ÏÓ– £Ïy Ïê˛Ó ò¢ ÏÜ˛ ò!Óo °y ÏÜ˛Ó §Çáƒyxyl%˛õy!ï˛Ü˛ ÙyˆÏl 40 ¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚ ˆÓ!¢ !SÈ°ñ Îy xy!¢Ó˚ò¢ ÏÜ˛ •…y§ ˛õ ÏÎ 25% • ÏÎ!SÈ°– !Ü˛v lÓÁ•zÈüÈ~Ó ò¢ ÏÜ˛~•z §Çáƒy xyÓyÓ Óyí˛ Ïï˛ Ìy ÏÜ˛– !Ó Ï¢£ÏK˛Óy õy!Ü hflÏy ÏlÓxÌ≈ÓƒÓfiÌyÓ !ÓÜ˛y Ï¢Ó •y ÏÓ •…y§ ~ÓÇ ò!Óoï˛yÓ õ%lÓyÎxy!ÓË≈˛yˆÏÓÓ˚ Ü˛yÓ˚î !lô≈yÓ˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !àˆÏÎ˚ ÓˆÏ°ˆÏSÈl ˆÎñÜ, !£Ïç !ÓÜ˛y¢ ~ÓÇ áy ÏòƒÓ Îyày ÏlÓ õ!ÓÙyî ≤Ãy!ï˛¤˛y!lÜ˛í˛zß¨Î˚làï˛ ≤ÃÎ%!=˛Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ ly Ü˛ˆÏÓ˚Ë˛y Ï°y Ê˛§° Ê˛° ÏlÓ˚ í z õÓ˚ !lË≈ Ó˚ Ü˛ ÏÓ˚– Îál Ê˛§ Ï°Ó˚Ë˛yˆÏ°y Ê˛°l •Î˚ ï˛ál xÌ≈l#!ï˛ Ë˛yˆÏ°y xÓfiÌyÎ˚ ÌyˆÏÜ˛~ÓÇ Îál ï˛y •Î˚ lyñ ï˛ál xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ §)ã˛Ü˛à%ˆÏ°yG!fiÌÓ˚ Óy l!ï˛Óyã˛Ü˛ !òÜ˛ !l Ïò≈¢ Ü˛ ÏÓ˚–

ˆï˛yÙyÓ˚ •Î˚ˆÏï˛y ÙˆÏl xyˆÏSÈñ ˆ°lˆÏòl !•§yˆÏÓÓ˚§ÇÜ˛ê˛ ò)Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ë˛yÓ˚ï˛ˆÏÜ˛ !ÓŸª ÓƒyÇÜ˛ G xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛xÌ≈Ë˛y[˛yÓ Ì ÏÜ˛ î !l Ïï˛ • ÏÎ!SÈ°– ÎÈüÈ Ü˛y Ïly ò Ï¢Óçlƒ !ÓˆÏò!¢ Ù%oy á%Ó à%Ó˚%c˛õ)î≈ ~ÓÇ ï˛y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ xç≈lÜ˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚ ~ê˛y çyly xyÓ˚G à%Ó˚%c˛õ)î≈– Î!ò ~Ü˛!ê˛ ˆò¢Ü˛yÓ˚áylyçyï˛ oˆÏÓƒÓ˚ fiÌyÎ˚# Ó˚Æy!l ˆÌˆÏÜ˛ !ÓˆÏò!¢ Ù%oyxç≈l Ü˛Ó Ïï˛ §«˛Ù Ìy ÏÜ˛ñ ï˛ ÏÓ ï˛yÓ !ã hs˝y Ü˛ÓyÓ ≤Ã ÏÎyçlˆl•z– ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ x!ôÜ˛yÇ¢ !ÓˆÏò!¢ Ù%oy ÙôƒÈüÈ˛õ)Ó≈~!¢Î˚yÎ˚ Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ õy!Ü˛hflÏy!l ◊!ÙÜ˛ ÏòÓ˚ ≤Ã!Ó˚ï˛ xÌ≈ ~ÓÇx!ï˛ !lÎ˚ï˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l¢#° Ü,˛!£Ïç oˆÏÓƒÓ˚ Ó˚Æy!l ˆÌˆÏÜ˛x!ç≈ï˛ •Î˚– õy!Ü˛hflÏy ÏlÓ˚ ~Ü˛!ò ÏÜ˛ ÎÙl !Ó Ïò!¢ ÏîÓ˚í˛z˛õÓ˚ Ü ˛ÙÓô≈Ùyl !lË≈˛Ó˚¢#°ï˛y ˆÓˆÏí˛¸ ÎyˆÏFSÈ xlƒ!òˆÏÜ˛~•z î õ!Ó˚ˆÏ¢yô Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛ˆÏeG Óyí˛¸!ï˛ §Ù§ƒyÓ˚ §,!T˛• ÏFSÈ–



Ø xlƒylƒ í zß¨Î˚l¢#° ò¢à% Ï°yÓ˚ å~Ó˚Ù Ïôƒ ~!¢Î˚ ≤Ã!ï˛ ÏÓ¢#Ó˚yG xy ÏSÈä ï% °lyÎ˚Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ !ÓÜ˛y¢ x!ôÜ˛ !Ü˛v Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ÙylÓ í˛zß¨Î˚l §)ã˛Ü˛à%ˆÏ°y !ÓˆÏŸªÓ˚xl%ßï˛ ò¢à% Ï°yÓ lƒyÎ !l¡Ù%á#– Ë˛yÓï˛ Ü˛yÌyÎ Ë% ° Ü˛Ó ÏSÈ⁄ Ü˛l xyÙÓy xyÙy ÏòÓÙylÓ §¡õ ÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛ ï˛ï˛ê˛y ÎbÓyl l•z⁄ ◊!îÜ˛ Ï«˛ xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓ˚y–

Ø !Ü˛S%È §ÙÎ˚ ôˆÏÓ˚ ~ê˛y ˆòáy ÎyˆÏFSÈ ˆÎñ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ §hflÏy !ã˛ly oˆÏÓƒÓ˚ ˆÎyàyl •ë˛yÍˆÓ Ïí ¸ Îy ÏFSÈ ÎyÓ˚ ≤ÃË˛yÓ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ !lÙ≈yî «˛ Ïe òáy Îy ÏFSÈ ~ÓÇ ~Ü˛•z § ÏAà xyÙÓ˚yxyÙyˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢# ˆò¢à%ˆÏ°yÓ˚ §ˆÏAàG Óy!îˆÏçƒ !°Æ •!FSÈ ly– l#ˆÏã˛Ó˚ §yÓ˚!î!ê˛Ó˚!òˆÏÜ˛ ï˛yÜ˛yGñ ÎáyˆÏl Ë˛yÓ˚ï˛ myÓ˚y !ã˛l G õy!Ü˛hflÏyˆÏl Ó˚Æy!l ~ÓÇ !ã˛l G õy!Ü˛hflÏylˆÌˆÏÜ˛ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ xyÙòy!l ï˛Ìƒ ˆòGÎ˚y xyˆÏSÈ– Ê˛°yÊ˛°à%ˆÏ°y Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y– áÓˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yàç ˛õˆÏí˛¸ñ GˆÏÎ˚Ó§y•zê˛ á%ÑˆÏç ~ÓÇ áÓÓ˚¢%ˆÏlñ !lˆÏçÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢# ˆò¢à%ˆÏ°yÓ˚ §ˆÏAà Óy!îçƒÎ%=˛ oÓƒG ˆ§Óyà%ˆÏ°yÓ˚ !ÓÓÓ˚î§Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚y– xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ Óy!îçƒ §¡õˆÏÜ≈˛ !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ çylyÓ˚ çlƒ ï%˛!Ù ~•zG ÏÎ˚Ó§y•zê˛G òá Ïï˛ õy ÏÓ˚y– http:/dgft.gov.in

2004-2005 2015-2016 2004-2005 2015-2016

2,341 14,286 46 427 2884 52

25,232 58,932 12 31,892 4,04,043 107

ˆò¢

˛õy!Ü˛hflÏyl

!ã˛l

Ë˛yÓ˚ï˛ ˆÌˆÏÜ˛ Ó˚Æy!l åˆÜ˛y!ê˛ ê˛yÜ˛yÎ˚ä Ë˛yÓ˚ï˛ myÓ˚y xyÙòy!l åˆÜ˛y!ê˛ ê˛yÜ˛yÎ˚ä

Óy!£Ï≈Ü˛ !ÓÜ˛y¢•yÓ˚ (%)

Óy!£Ï≈Ü˛ !ÓÜ˛y¢•yÓ˚ (%)


Îy•z ˆ•yÜ˛ñ àï˛ !Ü˛S%È ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ ˛õy!Ü˛hflÏyl ï˛yÓ˚xy!Ì≈Ü˛ !ÓÜ˛y¢ õ%lÓ%ÂôyÓ˚ Ü˛Ó˚ Ïï˛ ~ÓÇ !ÓÜ˛y Ï¢Ó˚ à!ï˛ ÏÜ˛ôˆÏÓ˚ Ó˚yáˆÏï˛ ˆ˛õˆÏÓ˚ˆÏSÈ–È2016-2017üÈ~Ó˚ Óy!£Ï ≈Ü˛˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl xl%ÎyÎ˚#ñ 2015-2016 xy!Ì≈Ü˛ÓSÈˆÏÓ˚ GDPÈüÈÓ˚ Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ 4.7% !lÓÂô Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñÎy àï˛ xyê˛ ÓSÈ ÏÓ˚Ó˚ Ù Ïôƒ § ÏÓ≈yFã˛ !SÈ°– Î!òG Ü, !£Ï Ï«˛ Ïe!ÓÜ˛y Ï¢Ó˚ •yÓ˚ § Ïhs˝y£ÏçlÜ˛ hflÏÓ˚ Ì ÏÜ˛ x ÏlÜ˛ ò) ÏÓ˚ñ ï˛ ÏÓ!¢“ ~ÓÇ §ÓyˆÏ«˛ˆÏe !ÓÜ˛y¢ •yÓ˚ ÎÌyÜ ˛ˆÏÙ 6.8% ~ÓÇ5.7%ÈüÈ~ òyÑ!í˛¸ˆÏÎ˚!SÈ°– ï˛ySÈyí˛¸y xˆÏlÜ˛ §Ù!T˛àï˛xÌ≈l#!ï˛Ó §)ã˛Ü˛ !fiÌÓ ~ÓÇ •z!ï˛Óyã˛Ü˛ ≤ÃÓîï˛yÓ !òÜ˛!ê˛ ÏÜ˛•z§)!ã˛ï˛ Ü˛Ó˚ ÏSÈ–

10.7 í˛z˛õ§Ç•yÓ˚

xyÙyˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢# Ó˚yT˛…à%ˆÏ°yÓ˚ í˛zß¨!ï˛Ó˚x!Ë˛K˛ï˛y Ì ÏÜ˛ xyÙÓy Ü˛# !¢ Ïá!SÈ⁄ õyÑã˛ ò¢ ÏÜ˛ÓG Ó!¢§ÙÎ˚ ôˆÏÓ˚ Ë˛yÓ˚ï˛ñ !ã˛l ~ÓÇ ˛õy!Ü˛hflÏyl ï˛yˆÏòÓ˚ í˛zß¨Î˚lÎyey !lÓ˚hs˝Ó˚ ã˛y!° ÏÎ˚ Îy ÏFSÈ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ !Ë˛ß¨ï˛Ó˚ Ê˛°yÊ˛°~ÓÇ x!ËK˛ï˛yÎ˚G §¡ø%á#l •ˆÏFSÈ– §_Ó˚ ò¢ˆÏÜ˛Ó˚ ˆ¢£Ï˛õÎ≈hs˝ !ï˛l ˆòˆÏ¢Ó˚•z í˛zß¨Î˚lhflÏÓ˚ l#ˆÏã˛ !SÈ°– !Ü˛v !Óàï˛!ï˛l ò¢Ü˛ ô ÏÓ˚ ~•z !ï˛l!ê˛ ò¢ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ hflÏ ÏÓ˚ xÓfiÌylÜ˛Ó˚ ÏSÈ– àîï˛y!sfÜ˛ ≤Ã!ï˛¤˛ylà% Ï°y !l ÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ÙyV˛y!Ó˚Óy ˛õ!Ó˚!Ùï˛ !ÓÜ˛y¢ âˆÏê˛ˆÏSÈ– !Ü˛v ˆòˆÏ¢Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ÓˆÏí˛¸yxÇ Ï¢Ó˚ çlàî ~álG Ü, !£Ï!lË≈ Ó˚– ò Ï¢ x ÏlÜ˛ «˛ Ïe˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyàï˛ !òÜ˛ !òˆÏÎ˚G !˛õ!SÈˆÏÎ˚ xyˆÏSÈ– ~Ü˛ã˛ï% Ì≈yÇ Ï¢ÓG Ó!¢ °yÜ˛ ÎyÓy òy!Óoƒ§#ÙyÓ l# Ïã˛ Ó§Óy§Ü˛ ÏÓ ï˛y ÏòÓ ç#Ól ÎyeyÓ Ùyl í zßï˛ Ü˛ÓyÓ ≤Ã ÏÎyçl#Îï˛y

~álG Ó˚ˆÏÎ˚ àˆÏSÈ–

!ÓˆÏ¢£ÏK˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛ñ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ x!fiÌÓ˚ï˛yñ!Ó Ïò¢ Ì ÏÜ˛ ≤Ã!Ó˚ï˛ x ÏÌ≈Ó˚ G˛õÓ˚ x!ôÜ˛ !lË≈ Ó˚¢#°ï˛y~ÓÇ !ÓˆÏò¢# ˆÏîÓ˚ ˆÓyV˛yÓ˚ §ˆÏAà Ü,˛!£ÏˆÏ«˛ˆÏe x!ï˛o%ï˛˛õ!Ó˚Óï≈˛l¢#° Ê˛°l ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ Ù®yÓ˚Ü˛yÓ˚î– Î!òG !Óàï˛ !ï˛l ò¢ ÏÜ˛Ó˚ §Ù!T àï˛ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛§)ã˛Ü˛à% Ï°y Ïï˛ •z!ï˛Óyã˛Ü˛ ~ÓÇ í zFã˛Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ ¢%Ó% • ÏÎ˚ ÏSÈÎy ò Ï¢Ó˚ xÌ≈l#!ï˛Ó˚ õ%lÓ%Âôy ÏÓ˚Ó˚ !lò¢≈l Ó•l Ü˛Ó˚ ÏSÈ–

!ã˛ Ïl Ó˚yç Ïl!ï˛Ü˛ fl∫yô#lï˛y ï˛Ìy ÙylÓ x!ôÜ˛yÓ˚Ó˚«˛yÎ˚ Ó˚yç Ïl!ï˛Ü˛ •hflÏ Ï«˛ Ï õÓ˚ xË˛yÓ !ã˛hs˝yÓ˚ Ù)° !Ó£ÏÎ˚–ï˛Ìy!˛õñ àï˛ !ï˛l ò¢Ü˛ ôˆÏÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛òyÎ˚ÓÂôï˛yÓ˚ Ü˛Ìy ly Ë% Ï° ÓyçyÓ˚ ÓƒÓfiÌyÓ˚ ≤Ã ÏÎ˚yà Ü˛ ÏÓ˚~ÓÇ òy!Ó˚oï˛y ò)Ó˚#Ü˛Ó˚ ÏîÓ˚ § ÏAà § ÏAà Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ í zß¨ï˛Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §Ê˛° •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï%˛!Ù ~ê˛yG °«˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ Îñ ÎálË˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ ˛õy!Ü˛hflÏyl ï˛yˆÏòÓ˚ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛ˆÏeÓ˚í˛zˆÏòƒyàà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ÓƒÓfiÌy !lˆÏÎ˚ˆÏSÈï˛ál !ã˛l ÓyçyÓ˚ ÓƒÓfiÌyÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚ x!ï˛!Ó˚=˛§yÙy!çÜ˛ ~ÓÇ xy!Ì≈Ü˛ §%ˆÏÎyà §,!T˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛˛õyï˛Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ç!ÙÓ˚ §Ù!T˛àï˛ Ùy!°Ü˛yly ÓçyÎ˚ Ó˚ˆÏá ~ÓÇç!ÙˆÏï˛ Óƒ!=˛àï˛ ã˛y£ÏÓyˆÏ§Ó˚ xl%Ù!ï˛ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ !ã˛lï˛yÓ˚ @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛yà%ˆÏ°yˆÏï˛ §yÙy!çÜ˛ !lÓ˚y˛õ_y ≤Ã!ï˛¤˛yÜ˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– §ÇflÒyˆÏÓ˚Ó˚ ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ §ÙÎ˚ ˆÌˆÏÜ˛•z §yÙy!çÜ˛˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy àë˛ˆÏl §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ≤ÃˆÏã˛T˛y myÓ˚y !ã˛ˆÏlÓ˚˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy àë˛ˆÏl §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ≤ÃˆÏã˛T y myÓ˚y !ã˛ˆÏlÓ˚ ÙylÓí˛zß¨Î˚l §)ã˛Ü˛à%ˆÏ°yÓ˚ í˛zß¨Î˚ˆÏl •z!ï˛Óyã˛Ü˛ Ê˛°yÊ˛°˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚–


§Ç!«˛Æ Ó,!_

Ø !ÓŸªyÎ˚l ≤Ã!Ü Î˚y xyÓ˚Ω˛ •GÎ˚yÓ˚ §y ÏÌ §y ÏÌ í zß¨Î˚l¢#° ò¢à% Ï°y ï˛y ÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛ ÏÓ¢# ò¢à% Ï°yÓ˚ í zß¨Î˚l≤Ã!Ü Îy ~ÓÇ l#!ï˛à% Ï°y Ó%V˛ Ïï˛ xy@˝Ã•# • ÏÎ í z Ïë˛!SÈ° Ü˛yÓî ~•z ò¢à% Ï°y ÏÜ˛ í zßï˛ ò¢à% Ï°yÓ õy¢y˛õy!¢ï˛y ÏòÓ˚ Ù Ïï˛y í zß¨Î˚l¢#° ò¢à% Ï°yÓ˚ Ì ÏÜ˛G ≤Ã!ï˛ ÏÎy!àï˛yÓ˚ §¡ø%á#l • Ïï˛ • ÏÎ˚!SÈ°–

Ø Ë˛yÓ˚ï˛ñ õy!Ü˛hflÏyl G !ã˛ ÏlÓ˚ ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛ §¡õò ~Ü˛•z ôÓ˚ ÏlÓ˚ • Ï°G ï˛y ÏòÓ˚ Ó˚yç Ïl!ï˛Ü˛ ÓƒÓfiÌy §¡õ)î≈!Ë˛ß¨ ôÓ˚ ÏlÓ˚–

Ø !ï˛l!ê˛ ò¢•z ï˛y ÏòÓ˚ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ çlƒ õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ ôyÓ˚îy!ê˛ ÏÜ˛ xl%§Ó˚î Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°– Î!òG ~•zí zß¨Î˚lÙ)°Ü˛ l#!ï˛à% Ï°y ≤Ã ÏÎ˚y ÏàÓ˚ çlƒ ò¢à% Ï°yÓ˚ Ü˛yë˛y ÏÙyàï˛ ≤Ã!ï˛¤˛y ÏlÓ˚ Ù Ïôƒ x ÏlÜ˛ ï˛Ê˛yï˛ !SÈ°–

Ø xy!¢Ó˚ ò¢ ÏÜ˛Ó˚ ¢%Ó%Ó˚ !ò ÏÜ˛ !ï˛l!ê˛ ò Ï¢Ó˚•z í zß¨Î˚lÙ)°Ü˛ §)ã˛Ü˛à% Ï°y ÎÙl ÈüüüÈ Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ ~ÓÇ çyï˛#Î˚xy ÏÎ˚Ó˚ «˛eàï˛ xÓòyl ~Ü˛•z !SÈ°–

Ø !ã˛ˆÏl 1978 §yˆÏ°ñ ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏl 1988 §yˆÏ° ~ÓÇ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ 1991 §yˆÏ° §ÇflÒyÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ≤ÃÓ!ï≈˛ï˛•ˆÏÎ˚!SÈ°–

Ø ˆÎáyˆÏl !ã˛l !lçfl∫ ≤ÃˆÏã˛T˛yÎ˚ Ü˛yë˛yˆÏÙyàï˛ §ÇflÒyÓ˚à%ˆÏ°y ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ° §áyˆÏl Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ õy!Ü˛hflÏylxyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ §ÇfiÌyà% Ï°yÓ˚ myÓ˚y Óyôƒ • ÏÎ˚ §ÇflÒyÓ˚ ≤Ã!Ü Î˚y @˝Ã•î Ü˛ ÏÓ˚!SÈ°–

Ø ~•z !ï˛l òˆÏ¢Ó˚ à,•#ï˛ l#!ï˛à%ˆÏ°yÓ˚ ≤ÃË˛yÓG !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ !SÈ°– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ !ã˛ˆÏlÓ˚ ~Ü˛ §hs˝yl l#!ï˛ï˛y ÏòÓ˚ çl§ÇáƒyÓ˚ Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ ÏÜ˛ xyê˛ ÏÜ˛ !ò ÏÎ˚!SÈ°ñ õy!Ü˛hflÏyl G Ë˛yÓ˚ Ïï˛ ~á Ïly ~Ùl Ü˛y Ïly Óƒy˛õÜ˛˛õ!Ó˚Óï≈ l â Ïê˛!l–

Ø ˛õM˛y¢ ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ í˛zß¨Î˚lÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ ˛õˆÏÓ˚G !ï˛l!ê˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ ◊Ù¢!=˛Ó˚ Ó,•Í xÇ¢•z Ü,˛!£ÏÓ˚ í˛z˛õÓ˚!lË≈ Ó˚¢#°– Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ «˛ Ïe ~•z !lË≈ Ó˚¢#°ï˛y xyÓ˚G x!ôÜ˛–

Ø Î!òG !ã˛l ô %˛õò# !ÓÜ˛y¢l#!ï˛ xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ xyˆÏhflÏ xyˆÏhflÏ Ü,˛!£Ïç ˆ«˛e ˆÌˆÏÜ˛ !lÙ≈yî ˆ«˛ˆÏe ~ÓÇï˛yÓ˚˛õÓ˚ ˆ§Óy ˆ«˛ˆÏe fiÌylyhs˝!Ó˚ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°ñ !Ü˛v Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ ˛˛õy!Ü˛hflÏyl §Ó˚y§!Ó˚ Ü,˛!£ÏˆÏ«˛e ˆÌˆÏÜ˛ˆ§Óy Ï«˛ Ïe fiÌylyhs˝!Ó˚ï˛ • ÏÎ˚!SÈ°–

Ø !ã˛ ÏlÓ˚ !¢“ «˛e ÓÓ˚yÓÓ˚•z ~Ü˛!ê˛ í zFã˛Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ ÓçyÎ˚ Ó˚ Ïá ÏSÈ !Ü˛v Ë˛yÓ˚ï˛ G õy!Ü˛hflÏyl í zË˛Î˚ ò Ï¢Ó˚ˆ«˛ Ïe ï˛y •Î˚!l–

Ø x ÏlÜ˛ ÙylÓ í zß¨Î˚l §)ã˛ ÏÜ˛Ó˚ «˛ ÏeG Ë˛yÓ˚ï˛ G õy!Ü˛hflÏyl Ì ÏÜ˛ !ã˛l ~!à ÏÎ˚ xy ÏSÈ– Î!òG ~•z í zß¨!ï˛Ó˚çlƒ §ÇflÒyÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly xÓòyl !SÈ° lyñ !ã˛l myÓ˚y à,•#ï˛ §ÇflÒyÓ˚ ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ ˆÜ˛Ô¢°à%ˆÏ°yÓ˚•zxÓòyl Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ–

Ø í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ §)ã˛Ü˛à% Ï°y Ù)°ƒyÎ˚ ÏlÓ˚ §ÙÎ˚ fl∫y!ôÜ˛yÓ˚ §)ã˛Ü˛à% Ï°yG !Ó ÏÓã˛ly Ü˛Ó˚y ≤Ã ÏÎ˚yçl–


1. xyM˛!°Ü˛ ~ÓÇ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ ày¤˛#à% Ï°y Ü˛l ï˛!Ó˚ • ÏÎ˚ ÏSÈ⁄

2. !lçfl∫ ò¢#Î˚ xÌ≈l#!ï˛ ÏÜ˛ ¢!=˛¢y°# Ü˛Ó˚ Ïï˛ ò¢à% Ï°y myÓ˚y à,•#ï˛ !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ ÏlÓ˚ ÙyôƒÙà% Ï°yÜ˛# Ü˛#⁄

3. Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ õy!Ü˛hflÏyl ï˛y ÏòÓ˚ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ õÌ ÏÜ˛ ≤Ã¢hflÏ Ü˛Ó˚ Ïï˛ Î ~Ü˛•z í zß¨Î˚lÙ)°Ü˛ l#!ï˛à%!°xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ° §à%ˆÏ°y Ü˛# Ü˛#⁄

4. 1958 §y Ï° ¢%Ó% •GÎ˚y !ã˛ ÏlÓ˚ Ú§yÙ ÏlÓ˚ !ò ÏÜ˛ !ÓÓ˚yê˛ °yÊ˛Û x!Ë˛Îyl!ê˛ Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ˚y–

5. 1978 §yˆÏ°Ó˚ §ÇflÒyÓ˚ l#!ï˛Ó˚ G˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ !ã˛ˆÏlÓ˚ o%ï˛ !¢“àï˛ !ÓÜ˛y¢ âˆÏê˛!SÈ°– ï%˛!Ù !Ü˛~Ü˛Ùï˛⁄ Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y–

6. xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ çlƒ õy!Ü˛hflÏyl myÓ˚y à,•#ï˛ í zß¨Î˚Ù)°Ü˛ ≤Ã Ïã˛T˛yà% Ï°y Óî≈ly Ü˛ ÏÓ˚y–

7. !ã˛ ÏlÓ˚ Ú~Ü˛§hs˝ylÛ l#!ï˛Ó˚ à%Ó%c˛õ)î≈ ï˛yÍ˛õÎ≈ Ü˛#⁄

8. !ã˛lñ õy!Ü˛hflÏyl ~ÓÇ Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ù%áƒ çl§Çáƒy !Ó£ÏÎ˚Ü˛ §)ã˛Ü˛à% Ï°yÓ˚ í z ÏÕ‘á Ü˛ ÏÓ˚y–

9. 2003 §y Ï°Ó˚ Ë˛yÓ˚ï˛ G !ã˛ ÏlÓ˚ GDPÈüÈˆï˛ «˛eàï˛ xÓòy ÏlÓ˚ ï% °lyÙ)°Ü˛ xy Ï°yã˛ly Ü˛ ÏÓ˚y–~ê˛y Ü˛# !lˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚⁄

10. ÙylÓ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ §)ã˛Ü˛à% Ï°yÓ˚ í z ÏÕ‘á Ü˛ ÏÓ˚y–

11. Úfl∫y!ôÜ˛yÓ˚ §)ã˛Ü˛Û Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ÓyV˛⁄ !Ü˛S%È fl∫y!ôÜ˛yÓ˚ §)ã˛ˆÏÜ˛Ó˚ í˛zòy•Ó˚î òyG–

12. !ã˛ ÏlÓ˚ o%ï˛ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ !ÓÜ˛y¢ õ!Ó˚ã˛y°lÜ˛yÓ˚# !Ó!Ë˛ß¨ í z õyòylà% Ï°yÓ˚ Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛ ÏÓ˚y–

13. !l¡¨!°!áï˛ Ó!¢T˛ƒà% Ï°y ÏÜ˛ Ë˛yÓ˚ï˛ñ !ã˛l ~ÓÇ õy!Ü˛hflÏy ÏlÓ˚ xÌ≈ÓƒÓfiÌy xl%ÎyÎ˚# !ï˛l!ê˛ Ë˛y Ïà!ÓË˛=˛ Ü˛ ÏÓ˚y–

• ~Ü˛ §hs˝yl l#!ï˛

• !l¡¨ ≤Ãçl ÏlÓ˚ •yÓ˚

• í zFã˛ÙyeyÎ˚ ¢•Ó˚#Ü˛Ó˚î

• !Ù◊ xÌ≈l#!ï˛

• í zFã˛ÙyeyÎ˚ ≤Ãçll •yÓ˚

• !Ó¢y° çl§Çáƒy

• çl§ÇáƒyÓ˚ xï˛ƒ!ôÜ˛ âlc

• !lÙ≈yîÜ˛yÓ˚# ˆ«˛ˆÏeÓ˚ çlƒ ≤ÃÓ,!Âô

• ˆ§ÓyˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ çlƒ ≤ÃÓ,!Âô

xl%¢#°l#


14. ˛õy!Ü˛hflÏy ÏlÓ˚ ô#Ó˚ ≤ÃÓ,!Âô ~ÓÇ òy!Ó˚oï˛yÓ˚ õ%l/ xy!ÓË≈ y ÏÓÓ˚ Ü˛yÓ˚îà% Ï°y òáyG–

15. !Ü˛S%È Ù%áƒ ÙylÓ í zß¨Î˚l §)ã˛ ÏÜ˛Ó˚ ≤Ã!«˛ Ïï˛ Ë˛yÓ˚ï˛ñ !ã˛l ~ÓÇ õy!Ü˛hflÏy ÏlÓ˚ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ ï% °ly Ü˛ ÏÓ˚y–

16. àï˛ ò%•z ò¢ ÏÜ˛ Ë˛yÓ˚ï˛ ~ÓÇ !ã˛ ÏlÓ˚ !ÓÜ˛y¢ •y ÏÓ˚ õ!Ó˚°!«˛ï˛ à!ï˛≤ÃÜ, !ï˛ §¡õ ÏÜ≈ Ùï˛yÙï˛ Óƒ=˛ Ü˛ ÏÓ˚y–

17. ¢)lƒfiÌyl õ)Ó˚î Ü˛ ÏÓ˚y /

Ü˛ä 1956 §yˆÏ° ÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉ ~ ≤ÃÌÙ õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# õ!Ó˚Ü˛“ly ¢%Ó˚% •ˆÏÎ˚!SÈ°– å˛õy!Ü˛hflÏyl ‡ !ã˛lä

áä Ùyï,˛cÜ˛y°#l Ù,ï%˛ƒÓ˚ •yÓ˚ ÉÉÉÉÉÉÉÉ ~ x!ôÜ˛– å!ã˛l ‡ õy!Ü˛hflÏylä

àä òy!Ó˚oƒ§#ÙyÓ˚ l# Ïã˛ Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# °y ÏÜ˛Ó˚ õ!Ó˚Ùyîàï˛ xl% õyï˛ ÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉ ~ Ó!¢– åË˛yÓ˚ï˛‡ ˛õy!Ü˛hflÏylä

âä 1978 §yˆÏ° ÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉ ~ §ÇflÒyÓ˚Ù)°Ü˛ Ü˛Ù≈§)!ã˛ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°– å!ã˛l ‡ õy!Ü˛hflÏylä–

1. Ë˛yÓ˚ï˛ G !ã˛l ~ÓÇ Ë˛yÓ˚ï˛ G ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ Ù%=˛ Óy!îçƒ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ G˛õÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !Óï˛Ü≈˛§Ë˛yÓ˚xy ÏÎ˚yçl Ü˛ ÏÓ˚y–

2. ï%˛!Ù xÓàï˛ ˆÎ xyÙyˆÏòÓ˚ ÓyçyÓ˚à%ˆÏ°yˆÏï˛ §hflÏy !ã˛ly oÓƒ ˆÎÙl ÈüüüÈ ˆá°lyñ ˜Óò%ƒ!ï˛Ü˛ §yÙ@˝Ã#ñçyÙyÜ˛y˛õí˛¸ñ Óƒyê˛y!Ó˚ •zï˛ƒy!ò §•ç°Ë˛ƒ– ï%˛!Ù !Ü˛ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ Î à%îàï˛Ùyl ~ÓÇ òyˆÏÙÓ˚ !Óã˛yˆÏÓ˚ ~•zoÓƒà%ˆÏ°y Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ í˛zÍ˛õy!òï˛ oˆÏÓƒÓ˚ §ˆÏAà ï%˛°lyˆÏÎyàƒ⁄ ~•z oÓƒà%ˆÏ°y !Ü˛ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆò¢#Î˚í˛zÍ˛õyòÜ˛ˆÏòÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ •%Ù!Ü˛ fl∫Ó) õ⁄ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–

3. ï%˛!Ù !Ü˛ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ !ã˛ˆÏlÓ˚ lƒyÎ˚ Ë˛yÓ˚ï˛ G ï˛yÓ˚ çl§ÇáƒyÓ˚ Ó,!ÂôˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ú~Ü˛ §hs˝ylÛ l#!ï˛@˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ çl§ÇáƒyÓ˚ Ó,!Âô Ü˛ÙyˆÏï˛ Ë˛yÓ˚ï˛ ˆÎ l#!ï˛à%ˆÏ°y xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚í z õÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !Óï˛Ü≈ §Ë˛yÓ˚ xy ÏÎ˚yçl Ü˛ ÏÓ˚y–

4. !ã˛ˆÏlÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢ Ù%áƒ xÓòyl !lÙ≈yîˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ ~ÓÇ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢ Ù%áƒ xÓòyl ˆ§ÓyˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ ÈüüüÈ!Óàï˛ ò¢ˆÏÜ˛ ~•z ˆò¢à%ˆÏ°yˆÏï˛ Ü˛yë˛yˆÏÙyàï˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ˆ≤Ã!«˛ˆÏï˛ ~•z !ÓÓ,!ï˛Ó˚ ≤Ãy§!AàÜ˛ ~Ü˛!ê˛ï˛y!°Ü˛y ≤Ã›ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y–

5. !ã˛l Ü˛#Ë˛y ÏÓ §Ê˛° ÙylÓ í zß¨Î˚l§)ã˛Ü˛à% Ï°y Ïï˛ ~!à ÏÎ˚ ÌyÜ˛ Ïï˛ §ÙÌ≈ • ÏÎ˚ ÏSÈ⁄ ◊!î Ü˛ Ï«˛ xy Ï°yã˛lyÜ˛ ÏÓ˚y– å§Ó≈ Ï¢£Ï ÙylÓ í zß¨Î˚l !Ó˚ Ï õyê≈ !ê˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ ÏÓ˚yä–



Books

DREZE, JEAN AND AMARTYA SEN. 1996. India: Economic Development and Social

Opportunity. Oxford University Press, New Delhi.

Articles

RAY, ALOK. 2002. ‘The Chinese Economic Miracle: Lessons to be Learnt.’ Economic and

Political Weekly, September 14, pp. 3835-3848.

ZAIDI, S. AKBAR. 1999. ‘Is Poverty now a Permanent Phenomenon in Pakistan?’ Economic

and Political Weekly, October 9, pp. 2943-2951.

Government Reports

Annual Plan 2016-17, Ministry of Planning, Development & Reform, Government of Paki-

stan accessed from http://pc.gov.pk on 02 January 2017.

Economic Survey, Ministry of Finance, Government of India (for various years).

Human Development Report 2005, United Nations Development Programme, Oxford Uni-

versity Press, Oxford.

Labour Market Indicators, 3rd Edition, International Labour Organisation, Geneva.

Pakistan: National Human Development Report 2003, United Nations Development

Programme, Second Impression 2004.

World Development Report 2005, The World Bank, Oxford University Press, New York.

World Development Indicators (for various years), Washington; Human Development Report

2015, United Nations World Bank Development Programme Geneva; Key Indicators of Asia and

Pacific 2016, Asian Development Bank, Philippines.

Websites

www.stats.gov.cn

www.statpak.gov.pk

www.un.org

www.ilo.org

www.planningcommission.nic.in

www.dgft.delhi.nic.in

REFERENCES


˛˛õ!Ó˚Ë˛y£Ïy ˆÜ˛y£Ïò!«˛îÈüÈ˛õ)Ó≈ ~!¢Î˚ ˆò¢à% Ï°yÓ˚ §Çàë˛l åASEANä ı ò!«˛îÈüÈ˛õ)Ó≈ ~!¢Î˚yÓ˚ Ó˚yT˛…à%ˆÏ°yÓ˚ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ñ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ G§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ §Çàë˛l– ~Ó˚ §ò§ƒ ˆò¢à%ˆÏ°y •° ÈüüüÈ Ìy•z°ƒyu˛ñ •zˆÏ®yˆÏl!¢Î˚yñ Ùy°Î˚!¢Î˚yñ !§Aày˛õ%Ó˚ñ !Ê˛!°˛õy•zl§ñÓ %ˆÏl•zñ òyÓ˚%§y°yÙñ Ü˛ˆÏ¡∫y!í˛Î˚yñ °yG§ñ ÙyˆÏÎ˚lÙyÓ˚ ~ÓÇ !Ë˛ˆÏÎ˚ï˛lyÙ–

ˆ°l Ïòl í zm,_ Óy !•§yÓ åBalance of Paymentsä ı ˆ°lˆÏòl í˛zm,_ •° ~Ü˛!ê˛ ˛õ!Ó˚§Çáƒylàï˛ !ÓÓ,!ï˛ñ Îy~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ §ÙˆÏÎ˚ Óy ÓSÈˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ §ˆÏAà xlƒylƒ ˆòˆÏ¢Ó˚ ã˛°!ï˛ G Ù)°ô!l !•§yˆÏÓ §ÙhflÏ xy!Ì≈Ü˛ ˆ°lˆÏòlåˆòly G ˛õyGlyä §Ç!«˛Æ xyÜ˛y ÏÓ˚ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ ÏÓ˚– ˆÎ Ï•ï% ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ §ÙÎ˚Ü˛y Ï°Ó˚ ˆ°l Ïòl í zm,_ ˆÙyê˛ §¡õ!_ GÓyôƒÓyôÜ˛ï˛y ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ ÏÓ˚ Ó Ï° ˆ°l Ïòl í zm,_ §Ó≈òy•z §Ùï˛y ÓçyÎ˚ Ó˚y Ïá–

≤Ã ÏÓ¢ Óyôy åBarriers to Entryä ı ~ê˛y ˆ§•z !l Ï£ÏôyK˛y ÏÜ˛ !l Ïò≈¢ Ü˛ ÏÓ˚ Îy ˆÜ˛yl !¢ Ï“ ≤Ã ÏÓ¢ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ •zFS%ÈÜ˛lï%˛l Ê˛yÙ≈ˆÏÜ˛ xy§ˆÏï˛ Óyôy ˆòÎ˚– Î!òG ~•z xÓˆÏÓ˚yô Óy Óyôy ˙ !¢ˆÏ“ !lÎ%=˛ ˛õ%Ó˚yˆÏly Ê˛yÙ≈ˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ly–

í z_Ù §¡ø!ï˛ åBetter complianceä ı ~ê˛y §yôyÓ˚îï˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ Ü˛Ó˚ G ˆòly §ÇÜ ˛yhs˝ !lÎ˚ÙÜ˛yl%l ˛õy°lˆÏÜ˛ !lˆÏò≈¢Ü˛ ÏÓ˚– ~ê˛y §yôyÓ˚îï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ÏÜ˛ Ü˛Ó˚ G Ó ÏÜ˛Î˚y ≤Ãòy ÏlÓ˚ ˆ«˛ Ïe í z!Õ‘!áï˛ •Î˚–

!m˛õy!«˛Ü˛ Óy!î!çƒÜ˛ ã%˛!=˛ åBilateral Trade Agreementsä ı ò%!ê˛ òˆÏ¢Ó˚ ÙˆÏôƒ oÓƒ xÌÓy §ÓyÓ˚ xyòylÈüÈ≤Ãòyl§¡õ!Ü≈˛ï˛ ÓƒÓ§y!Î˚Ü˛ ã%˛!=˛–

Ó ƒyu˛°ƒyu˛ Ü˛!Ù¢l åBrundland Commissionä ı ˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ ~ÓÇ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ xyhs˝§¡õÜ≈ !Ó£Ï ÏÎ˚ xy Ï°yÜ˛˛õyï˛Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ 1983 §yˆÏ° Ó˚yT˛…§ÇˆÏâÓ˚ í˛zˆÏòƒyˆÏà à!ë˛ï˛ Ü˛!Ù¢l– Ü˛!Ù¢l ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚– ≤Ã!ï˛ˆÏÓòˆÏl!fiÌ!ï˛¢#° í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ ˆÎ §ÇK˛y ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚!SÈ° ï˛y á%Ó çl!≤ÃÎ˚ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ §yÓ˚y ˛õ,!ÌÓ#ˆÏï˛ ï˛y Óƒy˛õÜ˛Ë˛yˆÏÓ í˛z!Õ‘!áï˛•ˆÏFSÈ–

ÓyˆÏçê˛#Î˚ âyê˛!ï˛ åBudgetary Deficitä ı ~Ùl ~Ü˛!ê˛ xÓfiÌy Îál §Ó˚Ü˛y!Ó˚ xyÎ˚ G Ü˛Ó˚ ≤Ãy!Æ myÓ˚y §Ó˚Ü˛y!Ó˚ÓƒÎ˚Ë˛yÓ˚ Ó•l Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ly–

¢!=˛ ò«˛ï˛yÓ˚ Ó%ƒˆÏÓ˚y åBurean of Energy Efficiencyä ı ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ §ÇfiÌyñ ÎyÓ˚ í˛zˆÏj¢ƒ •°fl∫!lÎ˚sfî G ÓyçyÓ˚ l#!ï˛Ó˚ çlƒ l#!ï˛ G ˆÜ˛Ô¢° !lô≈yÓ˚î Ü˛Ó˚y– §ÇfiÌy!ê˛ xÌ≈l#!ï˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆ«˛ˆÏe ¢!=˛ §ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ çlƒí zÍ§y!•ï˛ Ü˛ ÏÓ˚ ~ÓÇ !Óò%ƒ Ïï˛Ó˚ x˛õã˛Î˚Ù)°Ü˛ ÓƒÓ•yÓ˚ ˆÓ˚yô Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ÓƒÓfiÌy @˝Ã•î Ü˛ ÏÓ˚–

ÓƒÓ§y ≤Ã!Ü Î˚yÓ˚ xyí zê˛ Ï§y!§≈Ç åBusiness Prouse Outsourcing [BPO]ä ı ÓƒÓ§y ≤Ã!Ü Î˚yÓ˚ xyí zê˛ ˆ§y!§≈Çó§yôyÓ˚îï˛ ~Ü˛!ê˛ ˆÜ˛y¡õy!lÓ˚ §yˆÏÌ xlƒ ˆÜ˛y¡õy!lÓ˚ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ~•z ¢∑!ê˛ âl âl í˛zFã˛y!Ó˚ï˛ •Î˚ !Ü˛S%È !ÓˆÏ¢£Ï ôÓ˚ˆÏlÓ˚Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈Ó˚ xyí˛zê˛ ˆ§y!§≈ÇÈüÈ~Ó˚ ˆ«˛ˆÏe åˆÎÙl Ü˛° ˆ§rê˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yˆÏçäñ ˆÎáyˆÏl !ÓˆÏòˆÏ¢Ó˚ ˆÜ˛y¡õy!l ˆÌˆÏÜ˛ xy•z !ê˛ˆ§Q ÏÓ˚Ó˚ Ü˛y ÏçG Ë˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ˆÜ˛y¡õy!là% Ï°y xyí zê˛ ˆ§y!§≈Ç Ü˛ ÏÓ˚ Ìy ÏÜ˛–

ôyÓ˚î «˛Ùï˛y åCarrying Capacityä ı ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ ~°yÜ˛y §Ó≈y!ôÜ˛ Îï˛çl Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ≤Ã!ï˛˛õy!°ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ˆ§•z §Çáƒy ÏÜ˛ ˙ ~°yÜ˛yÓ˚ ôyÓ˚î «˛Ùï˛y Ó Ï°– xyÓ˚G ˆÓ!¢ Îy!sfÜ˛Ë˛y ÏÓ §ÇK˛y!Î˚ï˛ Ü˛Ó˚ Ï° Ó°y ÎyÎ˚ñ ôyÓ˚î «˛Ùï˛y •°âlcÈüÈ!lË≈˛Ó˚¢#° çl§ÇáƒyÓ˚ §Ó≈y!ôÜ˛ §Çáƒy ˆÎáyˆÏl çl§Çáƒy Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ ¢)lƒ–

199˛˛õ!Ó˚Ë˛y£Ïy ˆÜ˛y£Ï

Ü˛ƒy§ ÏÜ˛!í˛Ç ≤ÃË˛yÓ åCascading Effectä ı Ü˛Ó˚ xyˆÏÓ˚yˆÏ˛õÓ˚ Ê˛ˆÏ° òyˆÏÙÓ˚ x§Ùyl%˛õy!ï˛Ü˛ Ó,!Âô xÌ≈yÍ òyÙÓ,!ÂôˆÏÜ˛SÈy!˛õˆÏÎ˚ ˆàˆÏ° ï˛yˆÏÜ˛ Ü˛ƒy§ˆÏÜ˛!í˛Ç ≤ÃË˛yÓ ÓˆÏ°–

làò çÙyÓ˚ xl% õyï˛ åCash Reserve ratioä ı Óy!î!çƒÜ˛ ÓƒyÇÜ˛§Ù)• ÏÜ˛ ˆÜ˛w#Î˚ ÓƒyÇ ÏÜ˛Ó˚ å!Ó˚çyË≈ ÓƒyÇÜ˛ xÓ•z!u˛Î˚yä !lÜ˛ê˛ ï˛y•yˆÏòÓ˚ ˆÙyê˛ xyÙylˆÏï˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ xyl%˛õy!ï˛Ü˛yÇ¢ çÙy Ó˚yˆÏá– làò çÙyÓ˚ xl%˛õyˆÏï˛Ó˚ myÓ˚yÓy!î!çƒÜ˛ ÓƒyÇÜ˛à% Ï°yÓ˚ î !lÎ˚sfî Ü˛ ÏÓ˚ ˆÜ˛w#Î˚ ÓƒyÇÜ˛–

x!lÎ˚!Ùï˛ Ùç%!Ó˚ ≤ÃyÆ ◊!ÙÜ˛ åCasual wage Labourerä ı ~Ü˛çl Óƒ!=˛ !Î!l xˆÏlƒÓ˚ ˆÜ˛yl Ü,˛!£Ïç ÓyxÜ, !£Ïç í˛zÍ˛õyòl ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏl x!lÎ˚!Ùï˛Ë˛yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ !Ó!lÙˆÏÎ˚ ˜ò!lÜ˛ •y!çÓ˚y !•§yˆÏÓ ˆÎ Ùç%!Ó˚ ˛õyÎ˚–

Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ï˛yÓyò åColonialismä ı Î%ÂôçÎ˚ Óy xlƒˆÏÜ˛yl í˛z˛õyˆÏÎ˚ Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ ¢y§lˆÏÜ˛ §¡±§yÓ˚î Ü˛Ó˚y– xlƒˆò¢ ÏÜ˛ í z õ!l ÏÓ¢ !• Ï§ ÏÓ Ó˚ Ïá ï˛y ÏòÓ˚ Ó˚yç Ïl!ï˛Ü˛ ~ÓÇ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ ç#Ól ÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚y •° Å˛õ!l ÏÓ!¢Ü˛ï˛yÓy ÏòÓ˚Ù)° í˛zˆÏj¢ƒ– xyÓ˚ ~Ó˚ Ù)° ˜Ó!¢T˛ƒ •ˆÏFSÈ ˆ¢y£Ïî–

Ü, !£ÏÓ˚ Óy!î!çƒÜ˛Ó˚î åCommercialisation of Agricultureä ı ~Ó˚ xÌ≈ •°ñ ¢ˆÏ§ƒÓ˚ í˛zÍ˛õyòl ˆÜ˛Ó°Ùye˛õy!Ó˚Óy!Ó˚Ü˛ ˆË˛yà !lÓ,!_Ó˚ çlƒ ly •ˆÏÎ˚ í˛zÍ˛õyòl •ˆÏÓ ÓyçyˆÏÓ˚Ó˚ ã˛y!•òy ˛õ)Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ– !Ó !ê˛¢ ¢y§lÜ˛yˆÏ° Ü,˛!£ÏÓ˚Óy!î!çƒÜ˛Ó˚î ¢∑à%FSÈ!ê˛ !Ë˛ß¨ xÌ≈ Ó•l Ü˛Ó˚ï˛– !Ó !ê˛¢Ó˚y làò¢§ƒ í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ çlƒ Ü, £ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ ˆÓ!¢ òyÙ !òˆÏï˛ ¢%Ó˚%Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– !Ü˛v áyòƒ¢§ƒ í˛zÍ˛õyòlÜ˛yÓ˚# Ü,˛£ÏÜ˛Ó˚y ï%˛°lyÙ)°Ü˛Ë˛yˆÏÓ Ü˛Ù òyÙ ˆ˛õï˛– !Ó !ê˛¢Ó˚y ~•z §Ü˛° làò ¢§ƒˆÏÜ˛Ó, Ïê˛ˆÏlÓ˚ !¢“à%ˆÏ°yÓ˚ Ü˛yÑã˛yÙy° Ó) Ï˛õ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ï˛–

Ü˛!Ùí zl åCommunesä ı åÜ˛!Ùí zl Îy çlà ÏîÓ˚ Ü˛!Ùí zl !• Ï§ ÏÓ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ä ˛õ) ÏÓ≈ 1958 ˆÌ ÏÜ˛ 1982-85 xÓ!ô@˝ÃyÙyM˛ˆÏ°Ó˚ !ï˛l!ê˛ ≤Ã¢y§!lÜ˛ Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ §ˆÏÓ≈yFã˛ Óy ¢#ˆÏ£Ï≈ !SÈ° Ü˛!Ùí˛zl Îy !ã˛ˆÏl ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ !˛õ˛õ°§ Ü˛!Ùí˛zl !•ˆÏ§ˆÏÓ–˛õÓ˚Óï˛#≈ §ÙˆÏÎ˚ Ü˛!Ùí˛zˆÏlÓ˚ fiÌ°y!Ë˛!£Ï=˛ •Î˚ ê˛yí˛zl!¢˛õ Óy làÓ˚– ï˛ál §ˆÏÓ≈yFã˛ ˆÎÔÌ •zí˛z!lê˛à%ˆÏ°y ò%Ë˛yˆÏà !ÓË˛=˛ Ü˛Ó˚y•Î˚ ÈüüüÈ í˛zÍ˛õyòl !ÓˆÏ@˝Ãí˛ ~ÓÇ í˛zÍ˛õyòl ò° Óy !ê˛Ùñ Ü˛!Ùí˛zlà%ˆÏ°yÓ˚ ≤Ã¢y§!lÜ˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ G xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yçÌyÜ˛ï˛–

ˆË˛yà V% !í ¸ åConsumption Basketä ı ~Ü˛!ê˛ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ ˆÎ §ÙhflÏ oÓƒ G ˆ§Óy ˆË˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yˆÏÜ˛•z ˆË˛yà V%˛!í˛¸ÓˆÏ°– Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ˆË˛yˆÏàÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ !•ˆÏ§Ó Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õ!Ó˚§Çáƒyl §ÇfiÌy ˙ §Ü˛° oÓƒˆÏÜ˛ ¢ly=˛ Ü˛ˆÏÓ˚– NSSO, ˆË˛yàV%˛!í˛¸ˆÏï˛ 19 ≤ÃÜ˛yÓ˚ oÓƒ§Ù)•ˆÏÜ˛ ¢ly=˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ !Ü˛S%È ÈüüüÈ iä áyòƒ ¢§ƒ iiä í˛y° iiiä ò%ô G ò%ô çyï˛#Î˚ oÓƒivä §!∂ vä ˆË˛yçƒ ˆï˛° viä çµy°yl# G xy Ï°y ~ÓÇ viiä Ü˛y˛õí˛¸ ˆã˛y˛õí˛¸–

x«˛Ùï˛y åDefaultä ı !l!ò≈T˛ §ÙˆÏÎ˚ ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ §%ò G xyÙylï˛ ˛õ!Ó˚ˆÏ¢yô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ly ˛õyÓ˚y– ~•z î ˆÜ˛ylxyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ xy!Ì≈Ü˛ §ÇfiÌy ˆÌ ÏÜ˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ myÓ˚y ˆlGÎ˚y îG • Ïï˛ ˛õy ÏÓ˚– î ˛õ!Ó˚ Ï¢yô Ü˛Ó˚ Ïï˛ ly ˛õyÓ˚ Ï° î @˝Ã•#ï˛y!ÓŸªy§ ˆÎyàƒï˛y •yÓ˚yÎ˚–

âyï˛!ê˛ ÓƒyÎ˚ åDeficit financingä ı §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ÓƒÎ˚ñ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ xyÎ˚ • Ïï˛ ˆÓ!¢ • Ï° ï˛y ÏÜ˛ âyê˛!ï˛ ÓƒÎ˚ Ó Ï°–

çl!Ólƒy§àï˛ õ!Ó˚Óï≈ l åDemographic Transitionä ı çl!Ólƒy§àï˛ õ!Ó˚Óï≈ ÏlÓ˚ ôyÓ˚îy!ê˛ çl§Çáƒy !Ó Ï¢£ÏK˛

Ê ˛yAÜ˛ ˆlyˆÏê˛!§Î˚yl 1945 §y Ï° ≤ÃÓï≈ l Ü˛ ÏÓ˚l– xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ Ü˛y Ï° í zß¨ï˛ ç#ÓlÎyeyÓ˚ Ùy ÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚ Ï≤Ã!«˛ Ïï˛çß√•yÓ˚ G Ù,ï%˛ƒ•yÓ˚ í˛zË˛ˆÏÎ˚•z •…y§ ˛õyGÎ˚yˆÏÜ˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~•z ôyÓ˚ly!ê˛ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚– ˆlyˆÏê˛!§Î˚y° çl!Ólƒy§˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ !ï˛l!ê˛ ˛õÓ≈ˆÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l ÈüüüÈ ≤ÃyÜ‰˛ !¢“ !Ó≤’Óñ í˛zß¨Î˚l¢#° ~ÓÇ xyô%!lÜ˛ !¢ˆÏ“yß¨ï˛ §Ùyç– ˛õÓ˚Óï˛#≈§ÙˆÏÎ˚ !¢ˆÏ“y_Ó˚ ˛õÓ≈ xhs˝Ë%≈˛=˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°–


!ÓÈüÈ!lÎ˚sfl åDereservationä ı ˛õ) ÏÓ≈ ¢%ô%Ùye ˆÜ˛yl ~Ü˛Ü˛ Óy ~Ü˛y!ôÜ˛ í z Ïòƒy ÏàÓ˚ çlƒ §ÇÓ˚!«˛ï˛ ˆ«˛ Ïe oÓƒ Gˆ§Óy í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ xl%Ù!ï˛ ˆòGÎ˚y •ï˛– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ !ÓÈüÈ!lÎ˚sfî Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yˆÏly •Î˚ñ Ó,•Í !¢“ §Ù)•ˆÏÜ˛ ¢%ô%Ùye «%˛oí z Ïòƒy ÏàÓ˚ çlƒ §ÇÓ˚!«˛ï˛ ˆ§Óy G oÓƒ í zÍ˛õyò ÏlÓ˚ xl%Ù!ï˛ Óy §% ÏÎyà ˆòGÎ˚y–

xÓÙ)°ƒyÎl åDevaluationä ı !Ó!lÙÎ •y ÏÓÓ ˛õï˛ ÏlÓ Ü˛yÓ Ïî ˜Ó Ïò!¢Ü˛ Ù%oyÓ ï% °lyÎ ˆò¢#Î Ù%oyÓ Ù)°ƒ •…y§ ˛õyÎ–

!Ó°!@¿Ü˛Ó˚î åDis-investmentä ı ˆÜ˛yl ˆÜ˛y¡õy!lÓ˚ Ù)°ôl# §¡õˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ xÇ¢ ˆfl∫FSÈyÎ˚ !Ó!Ü ˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòGÎ˚y–~Ë˛yˆÏÓ ˆÜ˛y¡õy!l §¡õò Óyí˛¸yÎ˚ ~ÓÇ •zÜ%˛•z!ê˛Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l •Î˚ Óy ˛õ!Ó˚ã˛y°l ÓƒÓfiÌy˛õlyÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l •Î˚–

!l ÏÎ˚yàÜ˛yÓ˚# åEmployersä ı !lˆÏÎ˚yàÜ˛yÓ˚# •° ˆ§•z Óƒ!=˛ !Î!l §yôyÓ˚îï˛ Ë˛yí˛¸yˆÏê˛ ◊!ÙÜ˛ myÓ˚y í˛zˆÏòƒyà ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÜ˛ˆÏÓ˚–

í z Ïòƒyà åEnterprisesä ı Óƒ!=˛ Óy Óƒ!=˛ˆÏày¤˛#Ó˚ Ùy!°Ü˛ylyô#l G ˛õ!Ó˚ã˛y°lyô#l í˛zˆÏòƒyà Îy oÓƒ í˛zÍ˛õyòl Ü˛ˆÏÓ˚ ÓyoÓƒ §yÙ@˝Ã# Ó^˝ê˛l Ü˛ˆÏÓ˚ Óy ˆ§Óy í˛zÍ˛õyòl Ü˛ˆÏÓ˚ xÌÓy oÓƒ G ˆ§Óy !Ó!Ü ˛ Ü˛ˆÏÓ˚ §¡õ)î≈Ë˛yˆÏÓ Óy xyÇ!¢Ü˛Ë˛yˆÏÓ–

•zÜ% •z!ê˛§ åEquitiesä ı ˆÜ˛yl ˆÜ˛y¡õy!lˆÏÜ˛ ˆòGÎ˚y ˛õ%Ñ!çÓ˚ §ÙÙ) Ï°ƒÓ˚ xÇ¢– ~áyˆÏl xÇ!¢òyÓ˚Ó˚y ˆÜ˛y¡õy!lÓ˚ Ùy!°Ü˛!•ˆÏ§ˆÏÓ !ÓˆÏÓ!ã˛ï˛ •Î˚– ï˛yÓ˚y ˆÜ˛y¡õy!lˆÏÜ˛ ˆË˛yê˛ !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ °Ë˛ƒyÇ¢ ˛õyGÎ˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚# •Î˚–

§ÇfiÌy Óy ≤Ã!ï˛¤˛yl åEstablishmentä ı ~Ùl ~Ü˛!ê˛ í z Ïòƒyà ˆÎáy Ïl ÓÍ§ ÏÓ˚Ó˚ x!ôÜ˛yÇ¢ Ü˛yç Ü˛ ÏÙ≈Ó˚ §ÙÎ˚•zxhs˝ï˛ ~Ü˛çl Ë˛yí ¸y Ïê˛ ◊!ÙÜ˛ Ü˛yç Ü˛ ÏÓ˚–

•zí z ÏÓy!˛õÎyl •zí z!lÎl åEuropean Unionä ı •zí z ÏÓy˛õ Ù•y Ïò Ï¢Ó 25!ê˛ Óy ÏT …Ó Óyç Ïl!ï˛Ü˛ñ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ G §yÙy!çÜ˛§• ÏÎy!àï˛y Óyí˛y ÏlyÓ í z Ïj Ï¢ƒ à!ë˛ï˛ §ÇfiÌy– ~Ó §ò§ƒ ˆò¢à% Ï°y •° ÈüüüÈ x!fiê ∆Îyñ ˆÓ°!çÎyÙñ §y•z≤Ãy§ñ ˆã˛Ü˛ ≤Ãçyï˛sfñˆí˛lÙyÜ≈ ñ •z§ Ïê˛y!lÎyñ !Ê˛l°ƒyu˛ñ Ê y™ñ çyÙ≈y!lñ @˝Ã#§ñ •y ÏAàÓ#ñ xyÎyÓ°ƒyu˛ñ •zê˛y!°ñ °yï˛!Ë˛Îyñ °y Ï:ÙÓyà≈ñ ˆlòyÓ°ƒyu˛ñ˛õï%≈ ày°ñ ˆflõ•zlñ §%•z Ïí˛lñ •zí zly•z Ïê˛í˛ !Ü˛Çí˛Ùñ Ùy°ï˛yñ ˆ˛õy°yu˛ñ ˆfl‘yË˛y!Ü˛Îy ~ÓÇ ˆfl‘y ÏË˛!lÎy–

Ó˚Æy!l ¢%ÕÒ åExport Dutiesä ı Ó˚Æy!l ˛õ ÏîƒÓ˚ í z õÓ˚ ˆÎ ¢%ÕÒ xy ÏÓ˚y˛õ Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛y•z Ó˚Æy!l ¢%ÕÒ–

Ó˚Æy!l Óô≈Ü˛ åExport Promotionä ı ~Ü˛à%FSÈ Ü˛Ù≈§)!ã˛ åÎyÓ˚ ÙˆÏôƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ !Ê˛§Ü˛ƒy° G Óy!î!çƒÜ˛ §•yÎ˚ï˛y ~ÓÇÓy!îçƒÈüÈÓyôy ò)Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õò Ï«˛˛õä Îy §Ó˚Ü˛y!Ó˚ oÓƒ §yÙ@˝Ã#Ó˚ Ó˚Æy!l Ó,!ÂôÓ˚ ° Ï«˛ƒ @˝Ã•î Ü˛ ÏÓ˚– xyÓ˚ Ó˚Æy!lÓ,!ÂôÓ˚ Ùôƒ !òˆÏÎ˚ ÎyˆÏï˛ xy!Ì≈Ü˛ Ó,!Âô G ˜ÓˆÏò!¢Ü˛ Ù%oyÓ˚ xyÎ˚ ÓyˆÏí˛¸ ˆ§ê˛yG §%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ Ó˚Æy!l Óô≈ˆÏÜ˛Ó˚ §y•yˆÏÎƒ–

xyÙòy!lÈüÈÓ˚Æy!l l#!ï˛ åExport-Import Policyä ı §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˆ§•z §Ü˛° xy!Ì≈Ü˛l#!ï˛ Îy xyÙòy!lÈüÈÓ˚Æy!lÓy!îçƒ ÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ ÏÓ˚–

˛õy!Ó˚Óy!Ó˚Ü˛ ◊!ÙÜ˛ åFamily Labour ‡ workerä ı ˛õ!Ó˚Óy ÏÓ˚Ó˚ ˆ§•z §ò§ƒ ˆÎ !ÓlyÙç%!Ó˚ Ïï˛ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ˆÜ˛yl Ê˛yˆÏÙ≈ñ !¢ˆÏ“ Óy ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ ˆÜ˛yl §ò§ƒ myÓ˚y ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ ÓƒÓ§y!Î˚Ü˛ ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏl Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚l–

xy!Ì≈Ü˛ ≤Ã!ï˛¤˛yl åFinancial Institutionä ı §M˛Î˚ §Ç@˝Ã• G §Çà,•#ï˛ §M˛Î˚ˆÏÜ˛ í˛zÍ˛õyòl¢#° Ü˛yˆÏç ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚§ˆÏAà Î%=˛ xy!Ì≈Ü˛ ≤Ã!ï˛¤˛yl– Óy!î!çƒÜ˛ ÓƒyÇÜ˛ñ §ÙÓyÎ˚ ÓƒyÇÜ˛ñ í˛zß¨Î˚l ÓƒyÇÜ˛ G !Ó!lˆÏÎ˚yà ≤Ã!ï˛¤˛ylà%ˆÏ°y ~Ó˚ xhs˝Ë%≈˛=˛–

Óyç ÏÜ˛y£Ï ÓƒÓfiÌy˛õly åFiscal Managementä ı Ü˛Ó xy ÏÓy˛õl ~ÓÇ §ÓÜ˛y!Ó ÓƒÎ !lÎsfîÜ˛yÓ# xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yçÜ˛Ù≈–

!Ê˛§Ü˛ƒy° l#!ï˛ åFiscal Policyä ı !Ê˛§Ü˛ƒy° l#!ï˛ •° Ü˛Ó˚ G §Ó˚Ü˛y!Ó˚ Óƒ ÏÎ˚Ó˚ ˆ§•z Ó) õòyl ÏÜ˛ Ó%V˛yÎ˚ Îy ˆò Ï¢Ó˚xÌ≈ÓƒÓfiÌyˆÏÜ˛ §¡±§yÓ˚î¢#° Ü˛ˆÏÓ˚–


≤Ãï˛ƒ«˛ ˜Ó Ïò!¢Ü˛ !Ó!l ÏÎ˚yà åForeign Direct Investmentä ı ˆÜ˛yl ˆòˆÏ¢Ó˚ xË˛ƒhs˝Ó˚#î Ü˛yë˛yˆÏÙyñ §Ó˚OyÙñ§ÇfiÌy Ïï˛ ˜Ó Ïò!¢Ü˛ §¡õ ÏòÓ˚ !Ó!l ÏÎ˚yà ÏÜ˛ Ó%V˛yÎ˚– ~áy Ïl ˆ¢Î˚yÓ˚ Óyçy ÏÓ˚ !l ÏÎ˚y!çï˛ ˜Ó Ïò!¢Ü˛ !Ó!l ÏÎ˚yà xhs˝Ë%≈ =˛ •Î˚ly– ˆ¢Î˚yÓ˚ Óyçy ÏÓ˚Ó˚ Ùyôƒ ÏÙ ˆò!¢Î˚ ˆÜ˛y¡õy!l Ïï˛ !Ó!l ÏÎ˚y ÏàÓ˚ ˆÌ ÏÜ˛ ≤Ãï˛ƒ«˛ ˜Ó Ïò!¢Ü˛ !Ó!l ÏÎ˚yà ˆÓ!¢ í z õÜ˛yÓ˚# Ó Ï°Ù Ïl Ü˛Ó˚y •Î˚– Ü˛yÓ˚î ˆ¢Î˚yÓ˚ Óyçy ÏÓ˚ !l ÏÎ˚y!çï˛ ˛õ%Ñ!ç x!fiÌÓ˚ ≤ÃÜ, !ï˛Ó˚ •Î˚ Îy «˛!îÜ˛ §Ù ÏÎ˚Ó˚ çlƒ !l ÏÎ˚y!çï˛ •Î˚ ~ÓÇˆÎ ˆÜ˛yl §ÙÎ˚ !Ó!lˆÏÎ˚yàÜ˛yÓ˚#Ó˚y ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õ%Ñ!ç ï%˛ˆÏ° !lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ ≤Ãï˛ƒ«˛ ˜ÓˆÏò!¢Ü˛ !Ó!lˆÏÎ˚yà Ë˛y° Óy áyÓ˚y˛õˆÎ ˆÜ˛yl ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛•z !fiÌ!ï˛¢#° •Î˚–

˜Ó Ïò!¢Ü˛ !Ó!lÙÎ˚ åForeign Exchangeä ı xlƒ ˆòˆÏ¢Ó˚ Ù%oy Óy Óu˛ Ü ˛Î˚ÈüÈ!ÓÜ ˛Î˚–

˜Ó Ïò!¢Ü˛ !Ó!lÙÎ˚ ÓyçyÓ˚ åForeign Exchange Marketä ı ˆÎ Óyçy ÏÓ˚ !fiÌÓ˚ !Ó!lÙÎ˚ •y ÏÓ˚ ˜Ó Ïò!¢Ü˛ Ù%oyÓ˚ˆÜ˛lyÈüÈˆÓã˛y •Î˚ ï˛yˆÏÜ˛ ˜ÓˆÏò!¢Ü˛ !Ó!lÙÎ˚ ÓyçyÓ˚ ÓˆÏ°– Ù%oyÓ˚ !Ó!lÙÎ˚ •yÓ˚ Ü˛ï˛ê˛y ˛õ!Ó˚Óï˛≈l¢#° •ˆÏÓ ï˛yÓ˚ !•§yˆÏÓÓ˚!Ë˛!_ˆÏï˛ Ë˛!Ó£ÏƒˆÏï˛Ó˚ ˆÜ˛yl !l!ò≈T˛ ï˛y!Ó˚ˆÏáÓ˚ çlƒG ˆÜ˛lyÈüÈˆÓã˛y Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–

˜Ó Ïò!¢Ü˛ ≤Ã!ï˛¤˛y!lÜ˛ !Ó!l ÏÎ˚yà åFIIä ı ˜ÓˆÏò!¢Ü˛ !Ó!lˆÏÎ˚yà Îy xyˆÏ§ fiê˛Ü˛ñ Óu˛ Óy xlƒ xy!Ì≈Ü˛ §¡õˆÏòÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ–~•z ôÓ˚ ÏlÓ˚ !Ó!l ÏÎ˚yà Ê˛yÙ≈ Óy !Ó!l ÏÎ˚yàÜ˛yÓ˚#Ó˚ í z õÓ˚ §Ó˚y§!Ó˚ !lÎ˚sfî çy!Ó˚ Ü˛ ÏÓ˚ ly–

˜Ó Ïò!¢Ü˛ ≤Ãy!ï˛¤˛y!lÜ˛ !Ó!l ÏÎ˚yàÜ˛yÓ˚#Ó˚y åFIIsä ı !Ó Ïò Ï¢Ó˚ ÓƒyÇ!Ü˛Ç G xÈüÈÓƒyÇ!Ü˛Ç xy!Ì≈Ü˛ ≤Ã!ï˛¤˛ylñ ÎÙl Óy!î!çƒÜ˛ÓƒyÇÜ˛ñ !Ó!lˆÏÎ˚yà ÓƒyÇÜ˛ñ !Ùí˛zã%˛Î˚y° Ê˛yu˛ñ ˆ˛õl¢l Ê˛yu˛ Óy ~ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xlƒylƒ ≤Ãy!ï˛¤˛y!lÜ˛ !Ó!lˆÏÎ˚yàÜ˛yÓ˚#Ó˚yñ ÎyˆÏòÓ˚!Ó!l ÏÎ˚yà ò Ï¢Ó˚ ¢Î˚yÓ˚ Óyçy ÏÓ˚ fiê˛Ü˛ Óy Ó Ïu˛ °yày Ïly •Î˚– ~•z ôÓ˚ ÏlÓ˚ !Ó!l ÏÎ˚yà ¢Î˚yÓ˚ Óyçy ÏÓ˚Ó˚ í z õÓ˚ í z ÏÕ‘á ÏÎyàƒ≤ÃË˛yÓ ˆÊ˛ Ï°–

§Çà!ë˛ï˛ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ ≤Ã!ï˛¤˛yl åFormal Sector Establishmentä ı §Ü˛° §Ó˚Ü˛y!Ó˚ G ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛yl

ˆÎáy Ïl 10 çl Óy ï˛yÓ˚ ˆÓ!¢ ◊!ÙÜ˛ !l ÏÎ˚yà Ü˛Ó˚y •Î˚–

!çÈü20 È åG-20ä ı 20!ê˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ÙM˛ ÎyÓ˚ í˛zˆÏj¢ƒ •° !ÓŸª xÌ≈l#!ï˛Ó˚ !fiÌ!ï˛¢#°ï˛y G §•l¢#° í˛zß¨Î˚lˆÏÜ˛

§%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó˚y– ~•z ÙM˛ 19!ê˛ ˆò Ï¢Ó˚ xÌ≈Ùsf# ÏòÓ˚ ~ÓÇ ˆÜ˛w#Î˚ ÓƒyÇ ÏÜ˛Ó˚ àË˛l≈Ó˚ ÏòÓ˚ ~Ü˛ çyÎ˚àyÎ˚ !l ÏÎ˚ ~ Ï§ !§Âôyhs˝ˆlÎ˚– ~•z ˆò¢à%ˆÏ°y •° ÈüüüÈ xyˆÏç≈!rê˛lyñ xˆÏfiê˛∆!°Î˚yñ Ó y!ç°ñ Ü˛ylyí˛yñ !ã˛lñ Ê ˛y™ñ çyÙ≈y!lñ Ë˛yÓ˚ï˛ñ •zˆÏ®yˆÏl!¢Î˚yñ•zê˛y!°ñ çy˛õylñ ˆÜ˛y!Ó˚Î˚yñ ˆÙ!:ˆÏÜ˛yñ Ó˚y!¢Î˚yñ ˆ§Ô!òxyÓ˚Óñ ò!«˛î xy!Ê ˛Ü˛yñ ï%˛!Ü≈˛ñ ˆ@˝Ãê˛ !Ó ˆÏê˛lñ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛y– •zí˛zˆÏÓ˚y!˛õÎ˚l•zí z!lÎ˚l G G-20 ~Ó˚ §ò§ƒ– •zí z ÏÓ˚y!˛õÎ˚yl Ü˛yí z!™° ~Ó˚ xôƒ«˛ G •zí z ÏÓ˚y!˛õÎ˚yl §rê ∆y° ÓƒyÇ ÏÜ˛Ó˚ ≤Ãôyl •zí z ÏÓ˚y!˛õÎ˚yl•zí z!lÎ˚ ÏlÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ôc Ü˛ ÏÓ˚l–

!çÈüÈ8 åG-8ä ı Ü˛ylyí˛yñ Ê ˛y™ñ çyÙ≈y!lñ •zê˛y!°ñ çy˛õylñ ˆ@˝Ãê˛ !Ó ˆÏê˛lñ í˛z_Ó˚ xyÎ˚yÓ˚°ƒyu˛ñ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛y G Ó˚y!¢Î˚ylˆÊ˛í˛yˆÏÓ˚¢l ~•z ˆò¢à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !lˆÏÎ˚ à!ë˛ï˛ ˆày¤˛#ˆÏÜ˛ !çÈüÈ8 Ó°y •Î˚– !çÈüÈ8 ~Ó˚ Ù%áƒ Ü˛Ù≈§)!ã˛ •ˆÏFSÈ Ó˚yT˛… ≤ÃôylˆÏòÓ˚Óy!£Ï≈Ü˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ G xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ¢#£Ï≈ ˜Óë˛Ü˛– ~•z ˜Óë˛ˆÏÜ˛ Ó˚yT˛…≤ÃôylˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ ˛õòy!ôÜ˛yÓ˚#Ó˚y í˛z˛õ!fiÌï˛ÌyˆÏÜ˛l– ¢#£Ï≈ §y!ÙˆÏê˛Ó˚ x!ôlfiÌ x§Çáƒ §Ë˛y xl%!¤˛ï˛ •Î˚ ÎáyˆÏl l#!ï˛ àˆÏÓ£Ïîy Ü˛yÎ≈Ü ˛Ù ÌyˆÏÜ˛– !çÈüÈ8 ~Ó˚ ¢#£Ï≈y!ôÜ˛yÓ˚#!• Ï§ ÏÓ ≤Ã Ïï˛ƒÜ˛ §ò§ƒ Ó˚yT … ~Ü˛ ÓSÈÓ˚ Ü˛ ÏÓ˚ Ìy ÏÜ˛– 2006 §yˆÏ° Ó˚y!¢Î˚y !çÈüÈ8 ~Ó˚ ¢#£Ï≈ ˛õˆÏò !SÈ°–

!ç ~§ !ê˛ ‡ oÓƒ G ˆ§Óy Ü˛Ó˚ åGoods and Service Taxä ı oÓƒ G ˆ§ÓyÓ˚ ˆÎyàyˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ xyˆÏÓ˚y!˛õï˛

~Ü˛Ùye ˛õ ÏÓ˚y«˛ Ü˛Ó˚ •° !ç ~§ !ê˛ Îy 2017 §y Ï°Ó˚ ç%°y•z Ùy Ï§ ã˛y°% Ü˛Ó˚y •Î˚– xy Ïà Ë˛yÓ˚ Ïï˛ ~Ü˛y!ôÜ˛ ôÓ˚ ÏlÓ˚˛õ ÏÓ˚y«˛ Ü˛Ó˚ ã˛y°% !SÈ°ñ ˆÎÙl !ÓÜ Î˚ Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ¢%ÕÒ– ˆ§à% Ï°y ÏÜ˛ ï% Ï° !ò ÏÎ˚ !ç ~§ !ê˛ ã˛y°% Ü˛Ó˚y •Î˚– ˛õîƒ G ˆ§ÓyÓ˚


í zÍ˛õyòl ≤Ã!Ü Î˚yÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ôy Ï õ Ù)°ƒ §Ç ÏÎyç ÏlÓ˚ í z õÓ˚ ~Ó˚ Ü˛Ó˚ ã˛y˛õy Ïly •Î˚– ~•z Ü˛ ÏÓ˚Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ •yÓ˚ Ó˚ ÏÎ˚ ÏSÈ– ÎÌy

0 ¢ï˛yÇ¢ñ 5 ¢ï˛yÇ¢ñ 12 ¢ï˛yÇ¢ñ 18 ¢ï˛yÇ¢ñ ~ÓÇ 28 ¢ï˛yÇ¢– ~•z •y ÏÓ˚ ≤ÃyÎ˚ §Ó oÓƒ G ˆ§ÓyÎ˚ Ü˛Ó˚ ôyÎ≈ Ü˛Ó˚y •Î˚–~•z Ü˛Ó˚ •yÓ˚à% Ï°y §ÙhflÏ xÌ≈l#!ï˛ Ïï˛ ~Ü˛•z Ìy ÏÜ˛–

ˆ§Óyl%òyl åGratuityä ı ã˛yÜ%˛!Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ xÓ§Ó˚ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ ˛õÓ˚ Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#ˆÏÜ˛ !Ü˛S%È ˛õ!Ó˚Ùyî ê˛yÜ˛y ˆòl !lˆÏÎ˚yàÜ˛ï≈˛y–Ü˛Ù≈ç#Ó Ïl ˆ§Óy ≤Ãòy ÏlÓ˚ çlƒ !l ÏÎ˚yàÜ˛ï≈ y ~•z xÌ≈ ˆòl–

ˆÙyê˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#î í˛zÍ˛õyòl åGDPä ı ˆÜ˛yl ˆò Ï¢Ó˚ xË˛ƒhs˝ ÏÓ˚ ~Ü˛ ÓSÈ ÏÓ˚ ˆÙyê˛ ˆÎ ˛õ!Ó˚Ùyî ã) í ¸yhs˝ ˛õÎ≈y ÏÎ˚Ó˚ oÓƒ Gˆ§Óy í˛zÍ˛õyòl •Î˚ ï˛yÓ˚ xy!Ì≈Ü˛ Ù)°ƒ– ˆòˆÏ¢Ó˚ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ç#ÓlÎyeyÓ˚ ÙyˆÏlÓ˚ xˆÏlÜ˛à%ˆÏ°y ˛õ!Ó˚Ùy˛õˆÏÜ˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ~ê˛y •°ˆÙyê˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#î í˛zÍ˛õyòl– ï˛ˆÏÓ ~•z ò,!T˛Ë˛Aà#Ó˚ ˆ«˛ˆÏeG !Ü˛S%È §#ÙyÓÂôï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–

˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ åHouse holdä ı §yôyÓ˚îï˛ ~Ü˛•z §yˆÏÌ Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# G ~Ü˛•z Ó˚yß¨yâÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚Ü˛yÓ˚# Óƒ!=˛§Ù)•– Ú§yôyÓ˚îï˛ÛÜ˛Ìy!ê˛Ó˚ xÌ≈ •° ˆÎñ xfiÌyÎ˚#Ë˛yˆÏÓ Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# x!ï˛!ÌÓ˚y ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ §ò§ƒ !•§yˆÏÓ àîƒ •ˆÏÓ ly– !Ü˛v ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ˆÜ˛í z xfiÌyÎ˚#Ë˛y ÏÓ Óy•z ÏÓ˚ ÌyÜ˛ Ï°G !ï˛!l ˛õ!Ó˚Óy ÏÓ˚Ó˚ §ò§ƒ !•§y ÏÓ àîƒ • ÏÓ–

xyÙòy!l °y•zˆÏ§™ åImport Licencingä ı !Ó Ïò¢ ˆÌ ÏÜ˛ ˆÜ˛yl ~Ü˛!ê˛ ˆò Ï¢ oÓƒ xyÙòy!l Ü˛Ó˚ Ïï˛ ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚§Ó˚Ü˛y!Ó˚ xl%Ù!ï˛–

xyÙòy!l !ÓÜ˛“ åImport Substitutionä ı §Ó˚Ü˛y ÏÓ˚Ó˚ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ í zß¨Î˚ ÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ l#!ï˛ ˆÎáy Ïl !Ó Ïò¢ ˆÌ ÏÜ˛xyÙòy!lÜ,˛ï˛ oˆÏÓƒÓ˚ xl%Ó˚)˛õ oÓƒ ˆòˆÏ¢Ó˚ xË˛ƒhs˝ˆÏÓ˚ í˛zÍ˛õyòl Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z l#!ï˛ˆÏï˛ ¢%ÕÒ ~ÓÇ xlƒ !Ó!ô!lˆÏ£Ïô ã˛y!˛õˆÏÎ˚xyÙòy!l !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z l#!ï˛ ˆò¢#Î˚ !¢“ˆÏÜ˛ fl∫ÈüÈ!lË≈˛Ó˚ •ˆÏï˛ G ˆÓ˚yçàyˆÏÓ˚Ó˚ §%ˆÏÎyà §,!T˛ˆÏï˛ xl%âê˛ˆÏÜ˛Ó˚ Ë) !ÙÜ˛y˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚–

!¢¢% Ù,ï% ƒ •yÓ˚ åInfant Mortality Rateä ı ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ ÓSÈ ÏÓ˚ ≤Ã!ï˛ ~Ü˛ •yçyÓ˚ ç#!Óï˛ çß√@˝Ã•î Ü˛Ó˚y !¢¢%Ó˚ÙˆÏôƒ Îï˛çl !¢¢% 1 ÓSÈÓ˚ •GÎ˚yÓ˚ xyˆÏà•z ÙyÓ˚y ÎyÎ˚ ˆ§•z §Çáƒy–

Ù%oyfl≥˛#!ï˛ åInflationä ı §yôyÓ˚î òyÙhflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ü ˛Ùyàï˛ Ó,!Âô–

xÈüÈ§Çà!ë˛ï˛ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ í˛zˆÏòƒyà§Ù)• åInformal Sector Enterprisesä ı ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ í˛zˆÏòƒyà §Ù)•

ˆÎáy Ïl !lÎ˚!Ùï˛ !Ë˛!_ Ïï˛ !l ÏÎ˚y!çï˛ ◊!Ù ÏÜ˛Ó˚ §Çáƒy 10 ~Ó˚ Ü˛Ù–

ˆò¢#Î˚ xÌ≈l#!ï˛Ó˚ §ÇÎ%!=˛Ü˛Ó˚î åIntegration of Domestic Economyä ı ˆòˆÏ¢Ó˚ xÌ≈l#!ï˛ˆÏÜ˛ xlƒylƒˆòˆÏ¢Ó˚ xÌ≈l#!ï˛Ó˚ §yˆÏÌ Ù%=˛Óy!îçƒ G !Ó!lˆÏÎ˚yà ÓyrôÓ §Ó˚Ü˛yÓ˚# l#!ï˛§Ù)• myÓ˚y §%¤%˛Ë˛yˆÏÓ G õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ !lË≈˛Ó˚¢#°ï˛yÓ˚!Ë˛!_ˆÏï˛ §ÇÎ%=˛ Ü˛Ó˚yˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ Ó!•!Ó≈ˆÏŸªÓ˚ §yˆÏÌ ˆò¢#Î˚ xÌ≈l#!ï˛Ó˚ §ÇÎ%!=˛Ü˛Ó˚î–

xò,¢ƒÓ˚y åInvisiblesä ı ˆ°lˆÏòl í˛zòÓ, Ï_Ó˚ ã˛°!ï˛ áyˆÏï˛ xˆÏlÜ˛Ó˚Ü˛Ù oˆÏÓƒÓ˚ ÙˆÏôƒ !Ü˛S%È xò,¢ƒ oÓƒ ÌyˆÏÜ˛– xò,¢ƒoÓƒà%ˆÏ°y •° Ù)°ï˛ ˆ§ÓyÙ)°Ü˛ ˆÎÙl ÈüüüÈ ˛õÎ≈ê˛lñ çy•yç G !ÓÙyl ˛õ!Ó˚Ó•îñ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ˆ§Óy ˆÎÙl !ÓÙy ~ÓÇÓƒyÇ!Ü˛Ç– !ÓˆÏòˆÏ¢ í˛z˛õ•yÓ˚ ˛õyë˛yˆÏly Óy !ÓˆÏò¢ ˆÌˆÏÜ˛ xy§y í˛z˛õ•yÓ˚ @˝Ã•î ~ÓÇ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ï˛•!Ó° fiÌylyhs˝Ó˚ñ §Ó˚Ü˛y!Ó˚xl%òyl ~ÓÇ §%òñ °yË˛ G °Ë˛ƒyÇ¢ •zï˛ƒy!òG ÌyˆÏÜ˛ xò,ˆÏ¢ƒÓ˚ ï˛y!°Ü˛yÎ˚–

◊Ù xy•zl åLabour Lawsä ı ◊!ÙÜ˛ˆÏòÓ˚ fl∫yÌ≈Ó˚«˛yˆÏÌ≈ §Ó˚Ü˛yÓ˚ myÓ˚y ˜ï˛!Ó˚ §ÙhflÏ !lÎ˚Ù G !lÎ˚sfî §Ù)•–

Ë)˛!Ùñ Ó˚yçfl∫ ÓˆÏ®yÓhflÏ åLand / Revenue Settlementä ı Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ !Ó !ê˛¢ §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛ï,≈˛Ü˛ !Ó!Ë˛ß¨ ~°yÜ˛y


x!ô@˝Ã•î Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ˙ §ÙhflÏ x!ôÜ, ï˛ xM˛ˆÏ°Ó˚ ≤Ã¢y§l !lô≈y!Ó˚ï˛ •ˆÏï˛y ˙ §ÙhflÏ xM˛ˆÏ°Ó˚ ˛õ%Cyl%˛õ%C !lÓ˚#«˛ˆÏîÓ˚í˛z˛õÓ˚– !Ó !ê˛¢ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ §%!ÓôyˆÏÌ≈ ~ê˛y !§Âôyhs˝ •ˆÏÎ˚ !àˆÏÎ˚!SÈ° ˆÎñ x!ôÜ, ï˛ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ xM˛° ˆÌˆÏÜ˛ Ü˛Ó˚ Óy Ó˚yçfl∫§Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚y •ˆÏÓñ •Î˚ Ü, £ÏÜ˛ !Ü˛ÇÓy Ù•° xÌÓy ç!ÙòyˆÏÓ˚Ó˚ ÙyÓ˚Ê˛ï˛ Óy ÙyôƒˆÏÙ– ≤Ãò_ Ü˛ˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚•z í˛z=˛ ç!ÙÓ˚ í˛z˛õÓ˚x!ôÜ˛yÓ˚ Óy Ü, !£ÏÜ˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ˆòGÎ˚y •ˆÏÓ– ~•z ÓƒÓfiÌy˛õlyˆÏÜ˛•z ç!Ù Ó˚yçfl∫l#!ï˛ Ó°y •Î˚– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨xM˛ˆÏ°Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yçfl∫l#!ï˛ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆÎÙl iä !ã˛Ó˚fiÌyÎ˚# ÓˆÏ®yÓhflÏ Îy ç!ÙòyÓ˚# ÓƒÓfiÌy˛õly !•§yˆÏÓ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ñ iiä

Ó˚y ÏÎ˚yê˛yÓ˚# ÓƒÓfiÌy˛õly ÈüüüÈ åxÌ≈yÍ Ü, £Ï ÏÜ˛Ó˚ § ÏAà §Ó˚Ü˛y ÏÓ˚Ó˚ §Ó˚y§!Ó˚ Ü˛Ó˚ Óy Ó˚yçfl∫ §ÇÜ yhs˝ ÓƒÓfiÌy˛õlyä iiiä Ù•°òyÓ˚#Ó Ï®yÓhflÏ åÓ˚yçfl∫ §ÇÜ yhs˝ !§Âôyhs˝ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ~ÓÇ Ù• Ï°Ó˚ Ù Ïôƒ Ü˛Ó˚ ôyÎ≈ Ü˛Ó˚y •Î˚ä

ç Ïß√Ó˚ §ÙÎ˚ ≤Ãï˛ƒy!¢ï˛ ç#ÓlÜ˛y° åÓSÈÓ˚ä åLife expectancy at Birth åyearsää ı ç Ïß√Ó˚ §ÙÎ˚ ≤Ãï˛ƒy!¢ï˛ç#Ól Ó°ˆÏï˛ Ó%V˛yÎ˚ ~Ü˛!ê˛ lÓçyï˛Ü˛ Ü˛ï˛ ÓSÈÓ˚ ÓÑyã˛ˆÏÓ Î!ò çß√Ü˛yˆÏ° !ÓòƒÙyl ÓÎ˚§!Ë˛!_Ü˛ Ù,ï%˛ƒ•yÓ˚ lÓçyï˛ˆÏÜ˛Ó˚ç#ÓlÜ˛yˆÏ° ~Ü˛•z ÌyˆÏÜ˛–

Ùyï,˛cÜ˛y°#l Ù,ï%˛ƒ•yÓ˚ åMaternal Mortility Rateä ı Ùyï, cÜ˛y°#l Ù,ï%˛ƒ•yÓ˚ Ó°ˆÏï˛ Ó%V˛yÎ˚ Ù,ï˛ §hs˝yl ≤Ã§ˆÏÓÓ˚§Çáƒy G ç#!Óï˛ §hs˝yl ≤Ã§ˆÏÓÓ˚ §ÇáƒyÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ §¡õÜ≈˛ xÌÓy ˆÜ˛yl ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ ÓSÈˆÏÓ˚ ˆÙyê˛ ç#!Óï˛ §hs˝yl≤Ã§Ó G ≤Ã§ÓÜ˛y°#l Ù,ï%˛ƒÓ˚ §ÇáƒyÓ˚ ÙˆÏôƒÜ˛yÓ˚ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ §¡õÜ≈˛–

Ùy Ïã≈ rê˛ ÓƒyÇÜ˛yÓ˚ åMarchent Bankersä ı ÙyˆÏã≈˛rê˛ ÓƒyÇÜ˛yÓ˚ •° ~Ùl ~Ü˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ÓƒyÇÜ˛ Óy xy!Ì≈Ü˛ ≤Ã!ï˛¤˛yl ÎyxyÓyÓ˚ !Ó!lˆÏÎ˚yà ÓƒyÇÜ˛yÓ˚ !•§yˆÏÓ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– ÙyˆÏã≈˛rê˛ ÓƒyÇÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yç •° ˆÜ˛y¡õy!là%ˆÏ°yÓ˚ •zÜ%˛•yê˛ ÓƒÓfiÌy˛õly åî≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛yÓ˚ ÎyˆÏÜ˛ ˆ˛õyê≈˛ˆÏÊ˛y!°G ÙƒyˆÏlçˆÏÙrê˛ ÓˆÏ°ñ ˛õÓ˚yÙ¢≈òylä G fiê˛Ü˛ G Óu˛ÈüÈ~Ó˚ Ü ˛Î˚ÈüÈ!ÓÜ ˛ˆÏÎ˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙñ î≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y Óy ˆ˛õyê≈˛ˆÏÊ˛y!°G ÓƒÓfiÌy˛õly !Ó£ÏˆÏÎ˚ ˛õÓ˚yÙ¢≈òyl–

x§%fiÌï˛yÓ˚ í˛z˛õ!fiÌ!ï˛ åMorbidityä ı Ù!Ó≈!í˛!ê˛ Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yÎ˚ x§%fiÌï˛yÓ˚ í˛z˛õ!fiÌ!ï˛ˆÏÜ˛– Óƒ!=˛Ó˚ Ü˛Ù≈«˛Ùï˛yˆÏÜ˛≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ x§%fiÌï˛yÓ˚ í˛z˛õ!fiÌ!ï˛– Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ §yÙ!Î˚Ü˛Ë˛yˆÏÓ x§ÙÌ≈ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛y°y– ò#â≈Ü˛yˆÏ° Ù,ï%˛ƒˆÏÜ˛ ˆí˛ˆÏÜ˛ xylˆÏï˛˛õyˆÏÓ˚– Ù!Ó≈!Ë˛!ê˛ •yÓ˚ ˆÓyV˛yÎ˚ çl§ÇáƒyÓ˚ ÙˆÏôƒ x§%fiÌï˛yÓ˚ •yÓ˚ˆÏÜ˛–

Ù,ï% ƒ•yÓ˚ åMortility Rateä ı ÚÙê≈˛y!°!ê˛Û ¢∑!ê˛ ~ˆÏ§ˆÏSÈ ÚÙê≈˛y°Û ˆÌˆÏÜ˛– ÚÙê≈˛y°Û •° •zÇˆÏÓ˚!ç ¢∑– ~Ó˚ Ù)° °ƒy!ê˛l¢∑ ÚÙÓ˚lÛ ÎyÓ˚ xÌ≈ Ù,ï%˛ƒ– Ùê˛≈y!°!ê˛ ˆÓ˚•zê˛ Óy Ù,ï%˛ƒ •yÓ˚ •ˆÏFSÈ ≤Ã!ï˛ •yçyÓ˚ çl§Çáƒy !˛õS%È Óy!£Ï≈Ü˛ Ù,ï%˛ƒ •yÓ˚– ~ Ù,ï%˛ƒˆÜ˛yl ˆÓ˚yà Óy fl∫yË˛y!ÓÜ˛Ë˛y ÏÓ • Ïï˛ ˛õy ÏÓ˚–

~Ù xyÓ˚ !ê˛ !˛õ xy•zl åMRTP Act.ä ı ~•z xy•zl ≤ÃîÎ˚l Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~Ü˛ˆÏã˛!ê˛Î˚y Ü˛yÓ˚ÓyÓ˚ ≤Ã!ï˛•ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇçl§yôyÓ˚ ÏîÓ˚ fl∫yÌ≈ §%Ó˚«˛yÎ˚ lçÓ˚ ˆòÎ˚ ly ~Ùl ÓƒÓ§y!Î˚Ü˛ ≤Ã!ï˛¤˛y ÏlÓ˚ Ü˛yçÜ˛Ù≈ ÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚ Ïï˛–

Ó•%˛õy!«˛Ü˛ ˛Óy!î!çƒÜ˛ ã%˛!=˛ åMulitilateral Trade Aggrementä ı ò%•z ~Ó˚ ˆÓ!¢ ˆòˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ oÓƒ ~ÓÇˆ§ÓyÓ˚ xyòyl ≤Ãòy ÏlÓ˚ !Ó£Ï ÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ ˆò Ï¢Ó˚ Óy!î!çƒÜ˛ ã% !=˛–

çyï˛#Î˚ í˛zÍ˛õyòl ‡ xyÎ˚ åNational Product ‡ Incomeä ı ˆÜ˛yl ˆò Ï¢ í zÍ˛õy!òï˛ Ó› G ˆ§ÓyÜ˛y ÏÎ≈Ó˚ ÓyçyÓ˚Ù)°ƒ G !Ó Ïò¢ ˆÌ ÏÜ˛ ≤ÃyÆ xy ÏÎ˚Ó˚ ˆÎyàÊ˛°–

çyï˛#ÎÜ˛Óî åNationalisationä ı Óƒ!=˛àï˛ Óy ˆÓ§ÓÜ˛y!Ó ˆ«˛e ˆÌ ÏÜ˛ §ÓÜ˛y!Ó ˆ«˛ Ïe Ùy!°Ü˛ylyÓ fiÌylyhsÓ•z •°çyï˛#ÎÜ˛Óî– Óƒ!=˛ Óy Óƒ!=˛ Ïày¤˛#Ó x!ô Ïl ÌyÜ˛y í z Ïòƒyàà% Ï°y ÏÜ˛ Óyçƒ Óy ˆÜ˛w#Î §ÓÜ˛yÓ myÓy x!ô@˝Ã•î Ü˛Óy•z •° ˆÜ˛ylí z Ïòƒy ÏàÓ çyï˛#ÎÜ˛Óî– ˆÜ˛yl ˆÜ˛yl ˆ«˛ Ïe Óyçƒ §ÓÜ˛yÓ ˆÌ ÏÜ˛ ˆÜ˛w#Î §ÓÜ˛y ÏÓÓ Ü˛y ÏSÈ Ùy!°Ü˛yly fiÌylyhs˝Ó ÏÜ˛G Ó%V˛yÎ–


lÎ˚y xy!Ì≈Ü˛ l#!ï˛ åNew Economic Policyä ı 1991 §yˆÏ° à,•#ï˛ xy!Ì≈Ü˛ l#!ï˛à%ˆÏ°y•z lÎ˚y xy!Ì≈Ü˛ l#!ï˛ lyˆÏÙ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛–

xlÓ#Ü˛Ó˚îˆÏÎyàƒ §¡õò åNon Renewable Resourcesä ı ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ §¡õò Îy lÓ#Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ly– ˙§ÙhflÏ §¡õˆÏòÓ˚ Ùç%ï˛ Ó,•Í •ˆÏ°G §#ÙyÓÂô– í˛zòy•Ó˚î fl∫Ó˚)˛õñ ç#ÓyŸ¬ çµy°yl#ÈüÈˆï˛°ñ Ü˛Î˚°y ~ÓÇ á!lç §¡õò ÈüüüÈˆ°y•yñ §#§yñ xƒy°%!Ù!lÎ˚yÙñ •zí˛zˆÏÓ˚!lÎ˚yÙ •zï˛ƒy!ò–

¢%ÕÒ!Ó•#l Óyôy åNon Tariff Barriersä ı Ü˛Ó˚ ÓyˆÏò §Ó˚Ü˛yÓ˚ myÓ˚y xyˆÏÓ˚y!˛õï˛ xyÙòy!l !lÎ˚sfˆÏîÓ˚ §Ü˛° Óyôy§Ù)•–~•z Óyôy§Ù)ˆÏ•Ó˚ ÙˆÏôƒ ≤Ãôylï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˛õ!Ó˚Ùyîàï˛ !Ó!ô!lˆÏ£Ïô ~ÓÇ xyÙòy!lÜ,˛ï˛ oˆÏÓƒÓ˚ à%îÙyl–

§% ÏÎyà ÓƒÎ˚ åOpportunity costä ı ~Ü˛!ê˛ oÓƒ í zÍ˛õyòl Ü˛Ó˚ Ïï˛ !à ÏÎ˚ Óy ~Ü˛!ê˛ Ü˛yÎ≈ §¡õyòl Ü˛Ó˚ Ïï˛ !à ÏÎ˚ ˆÎ˛õ!Ó˚Ùyî §ˆÏÓ≈yFã˛ í˛zÍ˛õß¨ Ù)°ƒ Óy í˛z˛õÜ˛yÓ˚ ï˛ƒyà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚ ï˛y •° ˙ oÓƒ í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ ~ÓÇ Ü˛yÎ≈ ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ §%ˆÏÎyàÓƒÎ˚–

ˆ˛õl¢l åPensionä ı ~Ü˛çl xÓ§Ó˚≤ÃyÆ Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚# Ùy!§Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏï˛y£ÏÜ˛ !•§yˆÏÓ Îy ˛õyÎ˚–

ÙyÌy!˛õS%È xyÎ˚ åPer Capita Incomeä ı ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ §Ù ÏÎ˚ ˆò Ï¢Ó˚ ˆÙyê˛ xyÎ˚ ÏÜ˛ ˙ §Ù ÏÎ˚Ó˚ ˆÙyê˛ çl§Çáƒy!òˆÏÎ˚ Ë˛yà–

˛õyÓ˚!Ùê˛ °y•zˆÏ§™ Ó˚yç åPermit License Rajä ı ~•z ˛õ!Ó˚Ë˛y£Ïy !òˆÏÎ˚ Ó%V˛yÎ˚ ˆÎñ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ oÓƒ ~ÓÇ ˆ§Óyí zÍ˛õyò ÏlÓ˚ çlƒ Ü˛yl í z Ïòƒyà ¢%Ó% Ü˛Ó˚ Ïï˛ñ õ!Ó˚ã˛y°l Ü˛Ó˚ Ïï˛ G ã˛y!° ÏÎ˚ ÎyGÎ˚yÓ˚ çlƒ §Ó˚Ü˛yÓ˚ !lôy!Ó˚ï˛ !lÎ˚Ùl#!ï˛à% Ï°y–

˛õ!Ó˚Ü˛“ly Ü˛!Ù¢l åPlanning Commissionä ı ˛õ!Ó˚Ü˛“ly Ü˛!Ù¢l •° Ë˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ~Ü˛!ê˛ §ÇfiÌy– ˆòˆÏ¢Ó˚ˆÙyê˛ Ó˚yT˛…#Î˚ §¡õˆÏòÓ˚ Ù)°ƒyÎ˚î Ü˛Ó˚y ~ÓÇ §¡õò ÓÓ˚yˆÏj fl∫FSÈï˛y Ó˚«˛y Ü˛Ó˚y ~•z §ÇfiÌyÓ˚ Ù)° Ü˛ï≈˛Óƒ– ˆòˆÏ¢Ó˚ ˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ Ó) õˆÏÓ˚áy Ó) õyÎ˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly Ü˛!Ù¢l–

òy!Ó˚o ˆÓ˚áy åPoverty lineä ı ˆÎ Óƒ!=˛ ˆÜ˛yl Ù Ïï˛ ˆÓÑ Ïã˛ ÌyÜ˛yÓ˚ Ù Ïï˛y ≤Ã!ï˛!òl ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚ áyòƒoÓƒ å@˝ÃyÙyM˛ Ï°Ó˚

çlƒ ˜ò!lÜ˛ 2400 Ü˛ƒy Ï°y!Ó˚ ~ÓÇ ¢•Ó˚yM˛ Ï°Ó˚ çlƒ 2100 Ü˛ƒy°!Ó˚ä Ü Î˚ Ü˛Ó˚ Ïï˛ Óy ˆË˛yà Ü˛Ó˚ Ïï˛ ˛õy ÏÓ˚ ly ï˛y ÏÜ˛ òy!Ó˚oˆÓ˚áyÓ˚ l#ˆÏã˛Ó˚ Ùyl%£Ï !•ˆÏ§ˆÏÓ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚–

Óƒ!=˛ Ùy!°Ü˛ylyô#l Óy ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛yl åPrivate sector establishmentä ı !¢“ Óy ÓƒÓ§y ÏÎ˚Ó˚ Ùy!°Ü˛ˆÎáyˆÏl ˆÜ˛yl Óƒ!=˛!ÓˆÏ¢£Ï Óy !Ü˛S%È §ÇáƒyÜ˛ Óƒ!=˛Ó˚ !Ù!°ï˛ ˆày¤˛#–

í zÍ˛õyòl¢#°ï˛y åProductivityä ı í˛z˛õÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ~Ü˛Ü˛ ≤Ã!ï˛ í˛zÍ˛õyòlˆÏÜ˛ í˛zÍ˛õyòl¢#°ï˛y Ó°y •Î˚– Ù)°ôl !lˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ò«˛ï˛y Óyí ¸ Ï° Óy ◊ ÏÙÓ˚ ò«˛ï˛y Óyí ¸ Ï° í zÍ˛õyòl¢#°ï˛y Ó,!Âô õyÎ˚– ~•z ¢∑!ê˛ §yôyÓ˚î ◊ ÏÙÓ˚ í z õÜ˛Ó˚ ÏîÓ˚ í zÍ˛õyòl¢#°ï˛yÓ,!ÂôˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚–

Ë˛!Ó£Ïƒ!l!ô åProvident Fundä ı •z•y ~Ü˛!ê˛ §M˛ˆÏÎ˚Ó˚ ï˛•!Ó° ˆÎáyˆÏl Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚# ~ÓÇ Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#Ó˚ !lˆÏÎ˚yàÜ˛ï≈˛y!lÎ˚!Ùï˛Ë˛y ÏÓ xÌ≈ çÙy Ü˛ ÏÓ˚ Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#Ó˚ Ë˛!Ó£ÏƒÍ §%Ó˚«˛yÓ˚ çlƒ ~•z çÙyÜ, ï˛ xÌ≈ §Ó˚Ü˛y ÏÓ˚Ó˚ !lÎ˚sf Ïî Ìy ÏÜ˛ ~ÓÇ ~•zxÌ≈ xÓ§Ó˚ @˝Ã• ÏîÓ˚ ˛õÓ˚ Óy Ü˛yç ˆÌ ÏÜ˛ •zhflÏÊ˛y ˆòGÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚ Ü˛Ù≈yã˛yÓ˚# ÏÜ˛ ˆòGÎ˚y •Î˚–

§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ ≤Ã!ï˛¤˛yl åPublic sector Establishmentä ı !¢“ G ÓƒÓ§yÓ˚ Ùy!°Ü˛ ˆÎáyˆÏl §Ó˚Ü˛yÓ˚–~ Ï«˛ Ïe ≤Ã!ï˛¤˛ylà% Ï°y ÏÜ˛ ˛õ!Ó˚ã˛y°lyG Ü˛ ÏÓ˚l §Ó˚Ü˛yÓ˚– ~ §Ü˛° ≤Ã!ï˛¤˛yl fiÌyl#Î˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ñ Ó˚yçƒ §Ó˚Ü˛yÓ˚ G ˆÜ˛w#Î˚


§Ó˚Ü˛yÓ˚ myÓ˚y ~Ü˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •Î˚ xÌÓy ˆÎÔÌË˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •Î˚–

˛õ!Ó˚Ùyîàï˛ ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛y åQuantitative Restrictionsä ı xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ Óy!îˆÏçƒÓ˚ Ü˛ï˛à%ˆÏ°y !l!ò≈T˛ oˆÏÓƒÓ˚xyÙòy!lÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùyî§#Ùy xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~Ó˚ í˛zˆÏj¢ƒ xyÙòy!lÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùyî §#!Ùï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ°lˆÏòl í˛zm,_ˆÏÜ˛Ü˛Ùy Ïly ~ÓÇ ˆò Ï¢Ó˚ !¢“à% Ï°y ÏÜ˛ §ÇÓ˚«˛î Ü˛Ó˚y–

!lÎ˚!Ùï˛ ˆÓï˛lˆÏË˛yà# Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚# åRegular Salaried / Wage Employeeä ı ˆÎ Óƒ!=˛ xˆÏlƒÓ˚ Ê˛yˆÏÙ≈ ÓyxÈüÈÊ˛yÙ≈ í˛zˆÏòƒyˆÏà Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ !Ó!lÙˆÏÎ˚ ˆÓï˛l Óy Ùç%!Ó˚ !lÎ˚!Ùï˛Ë˛yˆÏÓ ˛õyÎ˚ å~áyˆÏl Ùç%!Ó˚ ˜ò!lÜ˛!Ë˛!_ˆÏï˛ xÌÓy!l!ò≈T˛ §ÙÎ˚ xhs˝Ó˚ Ü˛yˆÏçÓ˚ !l!Ó˚ˆÏá lï%˛l ã%˛!=˛Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ !lô≈y!Ó˚ï˛ •Î˚ lyä– !lÎ˚!Ùï˛ ˆÓï˛lˆÏË˛yà# Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒˆÜ˛Ó°Ùye ÎyÓ˚y §ÙÎ˚ Ùç%!Ó˚ ˛õyˆÏFSÈ ï˛yÓ˚y•z lÎ˚ ÎyÓ˚y ˆÓï˛lG ˛õyÎ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛G xhs˝Ë%≈˛=˛ Ü˛Ó˚y •Î˚–

lÓ#Ü˛Ó˚î ˆÎyàƒ §¡õò åRenewable Resourcesä ı ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛ §¡õˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ Ü˛ï˛à%ˆÏ°y ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ GÓƒÓ•yˆÏÓ˚ §ï˛Ü≈˛ï˛y xÓ°¡∫l Ü˛Ó˚ˆÏ° ˛õ%ll≈Ó#Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– Ólñ ˛õ¢%ñ ç°ñ ÙÍ§ƒ •zï˛ƒy!ò Î!ò á%Ó ˆÓ!¢ ÙyeyÎ˚ ÓƒÓ•yÓ˚Ü˛Ó˚y ly •Î˚ ~ ÏòÓ˚ ˛õ%ll≈Ó#Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó– ç°G ~•z ôÓ˚ ÏlÓ˚ §¡õò–

§yÜ≈ åSouth Asian Association for Regional Cooparationä ı ò!«˛î ~!¢Î˚yÓ˚ 8 !ê˛ ˆò¢ åÓyÇ°yˆÏò¢ñË% ê˛ylñ Ë˛yÓ˚ï˛ñ Ùy°m#˛õñ l˛õy°ñ õy!Ü˛hflÏylñ ◊#°AÜ˛y G xyÊ˛ày!lhflÏylä !l ÏÎ˚ ~•z §ÇfiÌy ï˛!Ó˚ •Î˚– Órô%cñ !ÓŸªy§ ÏÎyàƒï˛yG ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ ˆÓyV˛y˛õí ¸yÓ˚ Ù ÏlyË˛yÓ !l ÏÎ˚ ò!«˛î ~!¢Î˚yÓ˚ ˆò¢à% Ï°y ÏÜ˛ ~Ü˛§ ÏAà Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ §% ÏÎyà ~•z §Çàë˛l≤Ãòyl Ü˛ ÏÓ˚– §ò§ƒ ˆò¢à% Ï°yÓ˚ Ù Ïôƒ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ G §yÙy!çÜ˛ í zß¨Î˚l ÏÜ˛ cÓ˚y!ß∫ï˛ Ü˛Ó˚y ~•z §ÇfiÌyÓ˚ Ù)° °«˛ƒ–

fl∫ ÏÓ˚yçàyÓ˚# åSelf Employedä ı ÎyÓ˚y !lˆÏçÓ˚ áyÙyÓ˚ Óy ÓƒÓ§yÎ˚#Ü˛ í˛zˆÏòƒyà fl∫ï˛sfË˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛ˆÏÓ˚ xÌÓyÎyÓ˚y ˆÜ˛yl ˆ˛õ¢yàï˛ Óy ÓƒÓ§yÎ˚#Ü˛ Ü˛y Ïç ~Ü˛Ü˛Ë˛y ÏÓ Óy Ü˛ ÏÎ˚Ü˛çl xÇ¢#òyÓ˚§• !°Æ Ìy ÏÜ˛– í z Ïòƒyà ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ˆ«˛ˆÏe˛ !Ü˛Ë˛yˆÏÓñ ˆÜ˛yÌyÎ˚ ~ÓÇ Ü˛ál í˛zÍ˛õyòl Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ í˛zÍ˛õy!òï˛ oÓƒ !Ó!Ü ˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ ˆ§ !Ó£ÏˆÏÎ˚ fl∫yô#lË˛yˆÏÓ !§Âôyhs˝ˆlÎ˚– ï˛yˆÏòÓ˚ xyÎ˚ Ù)°ï˛ í˛zÍ˛õy!òï˛ !ÓÜ ˛Î˚ Óy °yˆÏË˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚–

§yÙy!çÜ˛ §%Ó˚«˛y åSocial Securityä ı §Ó˚Ü˛y!Ó˚ G ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ í z Ïòƒy Ïà à,•#ï˛ ≤Ã ÏÎ˚yçl#Î˚ ÓƒÓfiÌy Îy ÓÎ˚flÒ ÏòÓ˚ñ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛Ë˛yˆÏÓ x«˛Ù Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ñ ò%/fiÌˆÏòÓ˚ñ !ÓôÓyˆÏòÓ˚ ~ÓÇ !¢¢%ˆÏòÓ˚ çlƒ Ó›àï˛ §%Ó˚«˛y §%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ó˚ÙˆÏôƒxhs˝Ë%≈˛=˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆ˛õl¢lñ @˝Ãyã%˛•z!ê˛ñ ≤Ã!Ë˛ˆÏí˛rê˛ Ê˛yu˛ñ Ùyï,˛cÜ˛y°#l §%ˆÏÎyà §%!Óôy •zï˛ƒy!ò–

!ÓˆÏ¢£Ï xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ xM˛° åSpecial Economic Zoneä ı !ÓˆÏ¢£Ï xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ xM˛° Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yÎ˚ ~Ü˛!ê˛!l!ò≈T˛ ˆË˛Ôà!°Ü˛ ~°yÜ˛y ˆÎáy Ïl xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ xy•zl ˆò Ï¢Ó˚ ÓyòÓy!Ü˛ xÇ Ï¢Ó˚ ˆ«˛ Ïe ≤Ã ÏÎyçƒ xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ xy•z ÏlÓ˚ã˛y•z Ïï˛ ˛õ,ÌÜ˛– !Ó Ïò¢# !Ó!l ÏÎ˚yà xyÜ˛£Ï≈î Ü˛Ó˚y•z !Ó Ï¢£Ï xÌ≈ Ïl!ï˛Ü˛ xM˛° ˜ï˛!Ó˚Ó˚ ˆ«˛ Ïe ˆ≤ÃÓ˚îy !• Ï§ ÏÓ Ü˛yç Ü˛ ÏÓ˚–!ã˛lñ Ë˛yÓ˚ï˛ñ çí≈˛lñ ˆ˛õy°yu˛ñ Ü˛yç!Ü˛hflÏylñ !Ê˛!°!˛õl§ G Ó˚y!¢Î˚yˆÏï˛ !ÓˆÏ¢£Ï xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ xM˛° Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–

!fiÌ!ï˛¢#° ÓƒÓfiÌy åStabilization measuresä ı í zFã˛ Ù%oy!fl≥˛!ï˛Ó˚ •yÓ˚ G °l Ïòl í zò‰Ó, Ï_Ó˚ í zë˛ylyÙy !lÎ˚sf ÏîÓ˚í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ à,•#ï˛ Ó˚yçˆÏÜ˛y£Ï G xy!Ì≈Ü˛ ÓƒÓfiÌy–

Ó˚yçƒ !Óò%ƒÍ ˛õ£Ï≈ò åState Electricity Boardsä ı ~à%ˆÏ°y Ó˚yçƒ ≤Ã¢y§ˆÏÜ˛Ó˚ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ xÇ¢ ÎyÓ˚y !Óò%ƒÍí zÍ˛õyòlñ §Ó˚ÓÓ˚y• G !Óï˛Ó˚ ÏîÓ˚ Ü˛yç Ü˛ ÏÓ˚–

!Ó!ôÓÂô làò xl%˛õyï˛ åStatutory Liquidity Ratioä ı !Ó˚çyË≈˛ ÓƒyÇÜ˛ xy•zl xl%§yˆÏÓ˚ ≤Ã!ï˛!ê˛ Óy!î!çƒÜ˛ÓƒyÇÜ˛ˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆÙyê˛ ã˛y!•òy G ˆÙÎ˚yò# xyÙylˆÏï˛Ó˚ l)ƒlï˛Ù xÇ¢ làˆÏò Ó˚yáˆÏï˛ •Î˚– làò §ÇÓ˚!«˛ï˛ xyl%˛õyˆÏï˛Ó˚


åCRRä lƒyÎ˚ !Ó!ôÓÂô làò xl%˛õyˆÏï˛ åSLRä !Ó˚çyË≈˛ ÓƒyÇˆÏÜ˛Ó˚ î !lÎ˚sfî l#!ï˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ˛õÂô!ï˛ Îy Óy!î!çƒÜ˛ÓƒyÇÜ˛à% Ï°y ÏÜ˛ ˆÙ Ïl ã˛° Ïï˛ •Î˚–

fiê˛Ü˛ ~: Ïã˛•zO åStock Exchangeä ı ˆÎ Óyçy ÏÓ˚ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ G ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆÜ˛y¡õy!lÓ˚ ˆ¢Î˚yÓ˚ ˆÜ˛ly ˆÓã˛y •Î˚– ~•zÓyçyÓ˚ ˆ¢Î˚yÓ˚ òy°y° ÏòÓ˚ ˆ¢Î˚yÓ˚ G xlƒylƒ !§!Ü˛í z!Ó˚!ê˛§ ˆÜ˛ly ˆÓã˛yÓ˚ çlƒ §% ÏÎyà §%!Óôy ≤Ãòyl Ü˛ ÏÓ˚–

ˆ¢Î˚yÓ˚ ÓyçyÓ˚ åStock Marketä ı ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!ï˛¤˛yl ˆÎáyˆÏl fiê˛Ü˛ G ˆ¢Î˚yÓ˚ ˆÜ˛ly ˆÓã˛y •Î˚–

Ü˛yë˛yˆÏÙyàï˛ §ÇflÒyÓ˚ l#!ï˛ åStructural Reform Policiesä ı xÌ≈l#!ï˛Ó˚ §ÇflÒyÓ˚§yôˆÏl ò#â≈ˆÏÙÎ˚yò# ÓƒÓfiÌy§Ù)•ñˆÎÙl í˛zòy!Ó˚Ü˛Ó˚îñ !Ó!lÎ˚sfî ~ÓÇ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚Ü˛Ó˚îñ ÎyÓ˚ Ù)° °«˛ƒ •° xÌ≈l#!ï˛Ó˚ ò«˛ï˛y Ó,!Âô G ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÎ˚ !ê˛ˆÏÜ˛ÌyÜ˛ˆÏï˛ §«˛Ù •GÎ˚y–

xyÙòy!l ¢%ÕÒ åTariffä ı xyÙòy!lÓ˚ í˛z˛õÓ˚ xyˆÏÓ˚y!˛õï˛ ¢%ÕÒ– ~•z ¢%ÕÒ ò%•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ÈüüüÈ oˆÏÓƒÓ˚ ~Ü˛Ü˛ !Ë˛!_Ü˛åˆÎÙl ≤Ã!ï˛ ê˛l o ÏÓƒä G o ÏÓƒÓ˚ òyÙ !Ë˛!_Ü˛– §yôyÓ˚îï˛ ˆò¢#Î˚ !¢“à% Ï°y ÏÜ˛ §%Ó˚«˛y ˆòÓyÓ˚ ≤Ã ÏÎ˚yç Ïl ï˛y xyÙòy!lÓ˚˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛ÙyˆÏï˛ ~•z Ü˛Ó˚ xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z ¢%ÕÒ ˆòˆÏ¢ Ü˛Ù≈§ÇfiÌyˆÏlÓ˚ §%ˆÏÎyà §,!T˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚–

xyÙòy!l ¢% ÏÕÒÓ˚ Óyôy åTariff Barriersä ı §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆÎ §Ü˛° !Ó!ô!l Ï£Ïô xy ÏÓ˚y˛õ Ü˛ ÏÓ˚ xyÙòy!lÓ˚ í z õÓ˚ñ Îy Ù)°ï˛Ü˛Ó˚ ã˛y˛õyˆÏlyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ •Î˚–

◊!ÙÜ˛ •zí z!lÎ˚l åTrade Unionä ı ◊!ÙÜ˛ ÏòÓ˚ §ÇfiÌy Îy ◊!ÙÜ˛ ÏòÓ˚ fl∫yÌ≈ §%Ó˚«˛yÓ˚ Ü˛yç Ü˛ ÏÓ˚– Ùç%!Ó˚ñ !Ó!Ë˛ß¨ §% ÏÎyà§%!Óôyñ Ü˛Ù≈ Ï«˛ ÏeÓ˚ xÓfiÌy •zï˛ƒy!ò !Ó£ÏÎ˚ !l ÏÎ˚ òÓ˚Ü˛£ÏyÜ˛!£Ï Ü˛ ÏÓ˚ ◊!ÙÜ˛ •zí z!lÎ˚l–

ˆÓÜ˛yÓ˚c åUnemploymentä ı Î!ò ˆÜ˛í˛z Ü˛yç ˆ˛õˆÏï˛ •zFS%ÈÜ˛ ~ÓÇ Ü˛yˆÏçÓ˚ ˆÎyàƒï˛y xyˆÏSÈñ ï˛y §ˆÏ_¥G ˆÜ˛yl Ü˛yç˛õy ÏFSÈl ly ï˛y• Ï°•z ï˛y ÏÜ˛ ˆÓÜ˛yÓ˚ Ó°y • ÏÓ– !ï˛!l Ü˛y ÏçÓ˚ Óyçy ÏÓ˚ !ÓÓ˚yçÙyl ˛õy!Ó˚◊!Ù ÏÜ˛Ó˚ !Ó!lÙ ÏÎ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚ Ïï˛•zFS%ÈÜ˛–

làÓ˚yÎ˚l åUrbanisationä ı làÓ˚yÎ˚l •° là ÏÓ˚Ó˚ !ÓhflÏyÓ˚ §Ù@˝Ã ~°yÜ˛yÓ˚ çl§ÇáƒyÓ˚ xl% õy Ïï˛ làÓ˚ ~°yÜ˛y GlàˆÏÓ˚Ó˚ çl§ÇáƒyÓ˚ !ÓhflÏyÓ˚ G Ó,!Âô– §yÙ!@˝ÃÜ˛ çl§ÇáƒyÓ˚ Ó,!ÂôÓ˚ •yˆÏÓ˚Ó˚ ã˛y•zˆÏï˛ làˆÏÓ˚Ó˚ çl§Çáƒy Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ í˛zFã˛ •Î˚–làÓ˚yÎ˚lˆÏÜ˛ Ó,!ÂôÓ˚ ÓSÈÓ˚!Ë˛!_Ü˛ ¢ï˛Ü˛Ó˚y •yÓ˚ xÌÓy ò¢Ü˛!Ë˛!_Ü˛ •yˆÏÓ˚Ó˚ xÌÓy ò%•z!ê˛ çlàîlyÓ˚ ÙôƒÓï˛#≈ Ó,!ÂôÓ˚ •yˆÏÓ˚≤ÃÜ˛y!¢ï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ ï˛yˆÏÜ˛–

◊!ÙÜ˛ çl§ÇáƒyÓ˚ xl% õyï˛ åWorker Population Ratioä ı ˆÙyê˛ Ü˛Ù#≈ §Çáƒy G ˆÙyê˛ çl§ÇáƒyÓ˚ xl%˛õyï˛–•z•y ÏÜ˛ ¢ï˛yÇ Ï¢Ó˚ !•§y ÏÓ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚y •Î˚–

scerttripura.orgscerttripura.org/upload/indian_eco._development.pdf · 2020-04-18 · tapas...

Documents