1980 veblejÛeer cejeer keâeobyejer : mje⁄he je...

ØekeâjCe ogmejs

1980 veblejÛeer ceje"er

keâeobyejer : mJe¤he Je DeeMeÙe

1980 veblejÛeer ceje"er keâeobyejer : mJe¤he Je DeeMeÙe / 99

ØekeâjCe ogmejs

1980 veblejÛeer ceje"er keâeobyejer : mJe¤he Je DeeMeÙe

2.1 ØemleeJevee

2.2 mee"esòejer keâeobyejer

2.3 1980 veblejÛeer veJÙee ØeJe=òeerÛeer ceje"er keâeobyejer

2.4 1980 veblejÛÙee ceje"er keâeobyejerleerue ceneveiejerÙe peerJevepeeefCeJeebÛes mJe¤he

2.5 1980 veblejÛÙee ceje"er keâeobyejerleerue «eeceerCe peerJevepeeefCeJeebÛes mJe¤he

2.6 1980 veblejÛÙee ceje"er keâeobyejerleerue oefuele peeefCeJeebÛes mJe¤he

2.7 1980 veblejÛÙee ceje"er keâeobyejerleerue �eerJeeoer peeefCeJeebÛes mJe¤he

2.8 1980 veblejÛÙee keâeueKeb[eleerue Ssefleneefmekeâ, heewjeefCekeâ, Ûeefj$eelcekeâ Je

jepekeâerÙe keâeobyejer : mecekeâeueerve meboYeeËÛÙee Deveg<ebieeves hegveJee&Ûeve

µ meceejeshe

µ efve<keâ<e&

µ meboYe&metÛeer


ØekeâjCe ogmejs

1980 veblejÛeer ceje"er keâeobyejer : mJe¤he Je DeeMeÙe

2.1 ØemleeJevee :

ceje"erle �keâeobyejer� Ùee Jee*dceÙeØekeâejeuee Deepe Skeâ ØeOeeve Jee*dceÙe Øekeâej cnCetve

ceevÙelee Je ueeskeâefØeÙelee ueeYeuesueer Demeueer, lejerner �keâeobyejer� ne Jee*dceÙeØekeâej Fb«epeer

jepeJe�erleÛe pevceeuee Deeuee Deens. ceje"erleerue heefnueer keâeobyejer cnCetve efpeÛee GuuesKe

kesâuee peelees, leer njer kesâMeJepeer ÙeebÛeer �Ùeeef$ekeâ�eâceCe� (1841) ner pee@ve yevÙeveÛÙee

�efheueef«ecme Øees«esme� Ûee DevegJeeo Deens. cnCepesÛe ner ceje"erleerue heefnueer keâeobyejer Yee<eebleefjle

Deens, lej ceje"erleerue heefnueer mJeleb$e keâeobyejer cnCetve yeeyee heodcevepeer ÙeebÛÙee �Ùecegvee

heÙe&�ve� (1857) Ùee keâeobyejerÛee GuuesKe kesâuee peelees. cnCetve ceje"erle keâeobyejer ne

Jee*dceÙeØekeâej Fb«epeer JeUCeeves Deeuesuee Deens, Demes cnCelee Ùesles. Demes Demeues lejer heg{erue

keâeueKeb[ele �keâeobyejer�ves Deeheuee efJekeâeme Ie[Jetve DeeCeuee Deens. Ùee Jee*dceÙeØekeâejeuee

�ceje"er�Ûee Ûesnje Øeehle Peeuee Deens. veblejÛÙee keâeUele cees"�ee ØeceeCeele Jee*dceÙeefveefce&leer

Ùee Øekeâejele PeeuÙeecegUs ceje"er Yee<esle keâeobyejer Skeâ ØecegKe Jee*dceÙeØekeâej "juesuee Deens.

yeeyee heodcevepeer ÙeebÛÙeeheemetve ØeejbYe PeeuesuÙee ceje"er keâeobyejer efveefce&leerle ue#ceCeMee�eer

nUyes, vee.me. efjmeyet[, je.efYe. iegbpeerkeâj, nefjYeeT Deehe�s, veeLeceeOeJe, vee.n. Deehe�s,

Jee.ce. peesMeer, ßeer.JÙeb. kesâlekeâj, ceecee Jejsjkeâj, vee.meer. Heâ[kesâ, efJe.me. Keeb[skeâj, ie. $Ùeb.

cee[Keesuekeâj, ßeer.ce. cee�s, j.Jee. efoIes, yee.meer. ce{xkeâj, iees.veer. oeb[skeâj, ßeer.vee.

heW[mes, JÙebkeâ�sMe cee[iegUkeâj FlÙeeoer uesKekeâebveer mJeeleb$ÙehetJe& keâeUele YejerJe Demes Ùeesieoeve

efouesues Deens. Ùee keâeobyejerÛÙee ØeJeemeele efleÛÙeele Deveskeâ ØekeâejÛes cenòJehetCe& yeoue Ùee

keâeUele Ie[tve Deeues Deensle. efleuee �veJekeâeobyejer� cnCetve DeesUKeues peeT ueeieues. Ùee

veJekeâeobyejerÛes JesieUsheCe veeWoJeleevee efJeveeMe meØes cnCeleele, ��veJekeâeobyejer ner veeÙekeâ-

veeefÙekeâe, JeeleeJejCe, Mewueer, DeMee heæleerves jÛeuÙee peeCeeNÙee heejbheefjkeâ keâeobyejerhes#ee

JesieUer nesleer. ceeCemeebÛes mJele:Meer, FlejebMeer DeeefCe efvemeiee&Meer Demeuesues mebyebOe DeefOekeâ


ves�kesâheCeeves Ùee keâeobyejerle Dee{Uleele. peerJeveele Ie[CeeNÙee yeNÙeeJeeF&� iees�eRÛeer oKeue

veJekeâeobyejer Iesleevee efomeles. veJekeâeobyejerves Deveskeâ mlejeleerue DevegYeJeefJeMJe meekeâejues. efMe�

mebkesâleebÛeer HeâejMeer efHeâkeâerj veJekeâeobyejerves kesâueer veener. Deveskeâ veJeveJes efJe<eÙe veJekeâeobyejerves

neleeUuesues efomeleele.��1 ns cele efJeÛeejele Ieslee mJeeleb$Ùeesòej ceje"er keâeobyejer Ùeener heg{s

Deveskeâ Debieebveer efJekeâefmele Peeuesueer efomeles. ceje"er keâeobyejerle DebieYetle DeMee ØekeâejÛes yeoue

veblejÛÙee keâeueKeb[ele Ie[tve Deeuesues efomeleele. Ùee yeoueeÛeer Øeef�eâÙee meeOeejCele: 1945

veblej meg¤ Peeuesueer efomeles. 1945 heemetve ceje"er meeefnlÙeele �veJemeeefnlÙe� ner mebkeâuhevee

DeefmlelJeele Deeueer. keâLee, keâefJelee Ùee Jee*dceÙeØekeâejele cees"�ee ØeceeCeele efmLelÙeblej Ùee

keâeUele Ie[tve Deeues. iebieeOej iee[ieerU, DejefJebo ieesKeues, heg.Yee. YeeJes Ùeebveer �veJekeâLee�

efvecee&Ce keâ¤ve keâLee Jee*dceÙeØekeâejeÛee ÛesnjeceesnjeÛe yeouetve �ekeâuee. nsÛe keâeÙe& yee.meer.

ce{xkeâj, MejÛÛebõ cegefkeäleyeesOe Ùeebveer keâeJÙe Øeebleele kesâues. vee��e Jee*dceÙeØekeâejelener Ùee

keâeUele efmLelÙeblej peeCeJet ueeieues; heCe keâeobyejer Jee*dceÙeØekeâej cee$e Ùee keâeUele Flej

Jee*dceÙeØekeâejebØeceeCes yeoue mJeerkeâejleevee peeCeJele veJnlee. yeoueehetJeeaÛeer heeMJe&Yetceer Heâej

lej �yeveiejJee[er� meejKÙee keâeobyejerves efvecee&Ce kesâueer nesleer Demes cnCelee ÙesF&ue.

2.2 mee"esòejer keâeobyejer :

1960 veblejÛee keâeueKeb[ cee$e keâeobyejerÛeeÛe ceeveeJee ueeielees. 1960 veblej

ceje"er keâeobyejer efJeefJeOe Debieebveer efJekeâefmele Peeueer. keâeobyejerÛee Ûesnjeceesnje yeouetve �ekeâCeejer

keâeobyejer efvecee&Ce nesT ueeieueer. GæJe MesUkesâ, YeeT heeOÙes, ceveesnj MeneCes, YeeueÛebõ

vescee[s, efÛe.$Ùeb. Keeveesuekeâj, nceero oueJeeF&, peÙeJeble oUJeer, ceveesnj leunej, Ûebõkeâeble

Keesle, yeeyegjeJe yeeiegue, Deevebo ÙeeoJe, De®Ce meeOet, megYee<e YeW[s, ceOeg cebiesMe keâefCe&keâ,

n.cees. ceje"s Demes efkeâleerlejer veJes keâeobyejerkeâej Ùee keâeUele GoÙeeuee Deeues. meceepeeÛÙee

efJeefJeOe mlejebleerue peerJeve Ùee keâeobyeNÙeebletve cetle& Peeues. keâeobyejer uesKeveeÛÙee Oee�Ceerlener

yeoue Peeues. Ùee yeoueeÛÙee hee"erceeies DemeCeeNÙee heefjefmLeleerÛee JesOe Ieslee [e@. jJeeRõ "eketâj

cnCeleele, ��1960 veblejÛee keâeU ceneje�^eÛÙee meebmke=âeflekeâ FeflenemeeÛÙee Â�erves yejeÛe


iegbleeiegbleerÛee Deens. mJeeleb$Ùe efceUtve SJnevee Skeâ leheeÛee keâeueKeb[ Gue�tve iesuee neslee

DeeefCe jepekeâerÙe ef#eeflepeeJej yejeÛemee Yeüceefvejeme Peeuesuee efometve Ùesle neslee. ÙeeÛe keâeUele

Deveskeâ meeceeefpekeâ Je jepekeâerÙe ÛeUJeUeRÛee veJÙeeves GoÙe Peeuee. mebÙegkeäle ceneje�^, oefuele

heBLej Ùee ÛeUJeUerÛÙee hee"eshee" Meslekeâjer ÛeUJeU GoÙeeme Deeueer. heg{s 1975 Ùee

Deeblejje�^erÙe �eer Je<ee&veblej �eerJeeoer peeefCeJee cetU Oe¤ ueeieuÙee. ce. Hegâues, [e@. yeeyeemeensye

Deebyes[keâj ÙeebÛÙee efJeÛeejebÛee veJÙeeves Oeeb[esUe Iesleuee peeT ueeieuee. SJe{sÛe veJns lej

JewÛeeefjkeâ peieleeJej lÙeebÛÙee efJeÛeejebÛee meJeËkeâ<e ØeYeeJe peeCeJet ueeieuee. meeJe&ef$ekeâ

efMe#eCeØemeejecegUs Deveskeâ Ghesef#ele meceepemlej peeie=le nesT ueeieues DeeefCe meeefnlÙeeÛÙee

ceeOÙeceeletve DeefYeJÙekeäle nesCÙeeÛee ØeÙelve keâ¤ ueeieues.��2 ÙeecegUs meenefpekeâÛe keâLeelce

meeefnlÙeeÛee ØeYeeJe Jee{uee. lÙeelener keâeobyejer Jee*dceÙeØekeâej Ùee keâeUele cees"�ee ØeceeCeele

yenjeme Deeuee. DeeefCe lÙeecegUsÛe mee"esòejer keâeueKeb[ keâeobyejerÛee keâeueKeb[ cnCetveÛe

DeesUKeuee peeT ueeieuee.

Ghejeskeäle yeeyeeRÛee ØeYeeJe �keâeobyejer�Jej Ùee keâeUele he[ueeÛe; lÙeeÛeØeceeCes Jee{les

DeewÅeesefiekeâerkeâjCe, MenjerkeâjCe DeeefCe Jee{uesuee ceOÙeceJeie& Ùeener iees�er keâeobyejerÛÙee efJekeâemeeuee

Devegketâue "juÙee. 1963 ceOÙes ceveesnj MeneCes ÙeebÛeer �Oeekeâ�s DeekeâeMe�, ceveesnj leunej

�ceeCetme�, YeeueÛebõ vescee[s �keâesmeuee�, peÙeJeble oUJeer �Ûe�eâ� DeeefCe efÛe.$Ùeb Keeveesuekeâj

ÙeebÛeer �je$e keâeUer Ieeiej keâeUer� Ùee heeÛe keâeobyeNÙee ØekeâeefMele PeeuÙee. Ùee heeÛener

keâeobyeNÙee heeÛe ØeJe=òeerÛÙee efveoxMekeâ "juÙee DeeefCe heg{s ÙeeÛe Debieeves ceje"er keâeobyejerÛee

meeOeejCele: efJekeâeme Ie[tve Deeuesuee efomelees.

Ùee keâeobyeNÙeele keâeobyejer Jee*dceÙeele heefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeCeejer keâeobyejer cnCetve

�keâesmeuee� Ùee YeeueÛebõ vescee[�eebÛÙee keâeobyejerÛee GuuesKe kesâuee peelees. keâeobyejerefJe<eÙeerÛÙee

ØeÛeefuele keâuhevee jö "jefJeCeejer, keâeobyejer veJns lej Øeeflekeâeobyejer cnCetve DeJelejCeejer,

hejelceYeeJeeÛee DeeefJe<keâej keâjCeejer keâeobyejer cnCetve �keâesmeuee� ØeÙeesieMeerue "jueer. �keâesmeuee�Ûee

veeÙekeâ-efveJesokeâ heeb[gjbie meebieJeerkeâj ØemLeeefhele cetuÙeJÙeJemLee veekeâejlees. yeehe, ieg¤,

ueivemebmLee, efMe#eCemebmLee, meeefnlÙemebmLee FlÙeeoer iees�er ÛewlevÙeMetvÙe yeveuÙeeÛeer peeCeerJe


heeb[gjbieuee nesles DeeefCe lees Ùee JÙekeäleer DeLeJee mebmLeebceOeerue oebefYekeâlee GIe[ keâjlees. cee$e

lees mJele:ner keâener YeJÙe-efoJÙe, �eâebeflekeâejkeâ Demes keâener keâ¤ Mekeâle veener. DeeheuÙee

meeceLÙe&nervelesÛeer peeCeerJe lÙeeuee nesles. lees veeÙekeâ veener, veeÙekeâeÛeer Oeerjesoeòelee, YeJÙelee,

heje�eâce FlÙeeoer ue#eCes lÙeeÛÙeele veenerle. lees ØeefleveeÙekeâ Deens DeeefCe ne ØeefleveeÙekeâÛe

vescee[WÛeer Keeme efveefce&leer Deens. Jemeble Deeyeepeer [nekesâ Ùee keâeobyejerefJe<eÙeer cnCeleele,

��keâesmeuee� (YeeueÛebõ vescee[s 1963) ner ¤{ keâLeveheæleer Pegiee¤ve osCeejer, keâLeevekeâ

vemeuesueer, ØeleerkeâelcekeâlesÛee DeLeJee ¤hekeâelcekeâlesÛee heie[e vemeuesueer DeMeer Skeâ cenòJeeÛeer

keâeobyejer Deens. Ùee keâeobyejerle ceeCetme �hejelce� yeveuÙeeÛeer peeCeerJe JÙekeäle Peeuesueer Deens;

hejbleg �keâesmeuee�leerue ner hejelcelee kesâJeU DeewÅeesefiekeâerkeâjCeecegUs, ceneveiejerkeâjCeecegUs

efvecee&Ce Peeuesueer veener. Skeâerkeâ[s yee¢e JeemleJeeleerue ceeveJeer JÙeJenejeleerue leke&ânervelesÛee,

lej ogmejerkeâ[s ceeveJeeÛÙee DeeJeekeäÙeeheueerkeâ[ÛÙee iees�erceOeerue ogyeexOelesÛee ØelÙeÙe Deens.��3

DeeefCe ÙeeÛeeÛe heefjCeece cnCetve hejelceYeeJeeÛee, ogyeexOelesÛee, DeefmlelJepevÙe efÛeblee GÉsieeÛee

DeeefJe<keâej keâjCeeNÙee keâeobyeNÙee heg{erue keâeUele cees"�ee ØeceeCeele efvecee&Ce PeeuÙee. lÙeele

YeeT heeOÙes ÙeebÛeer �ye@efjm�j Deefve®æ OeeshesMJejkeâj� (1967), Keeveesuekeâj ÙeebÛeer �ef$eMebketâ�

(1968), ceveesnj MeneCes ÙeebÛeer �heg$e� (1971), efkeâjCe veiejkeâj ÙeebÛeer �meele mekeäkebâ

$esÛeeUerme� (1974), keâceue osmeeF& ÙeebÛeer �keâeUe metÙe&� (1975), oerveeveeLe ceveesnj

ÙeebÛeer �jesyees� (1976), MÙeece ceveesnj ÙeebÛeer �ns F&MJejjeJe ns heg®<eesòecejeJe� (1983),

jIeg ob[Jeles ÙeebÛeer �JemesefÛevee� (1984) Ùee keâeobyeNÙeebÛee meceeJesMe neslees. Ùee meJe&

keâeobyeNÙeebvee mJele:Ûee Demee Ûesnjeceesnje Deens. lÙeele yee¢e JeemleJeeÛÙee efÛe$eCeeSsJepeer

Deebleefjkeâ JeemleJeeÛes efÛe$eCe keâjCÙeekeâ[s Ùee uesKekeâebÛee keâue efometve Ùeslees.

2.3 1980 veblejÛeer veJÙee ØeJe=òeerÛeer ceje"er keâeobyejer :

mee"esòejer keâeueKeb[eÛee efJeÛeej Jejerue efJeJesÛeveele DeeueeÛe Deens. vescee[WÛÙee �keâesmeuee�ves

ceje"er meceer#ekeâebmeceesj ØeMve GheefmLele kesâuee. lÙeecegUs �keâesmeuee�Ûes JesieUsheCe Ùee oMekeâeJej

ØeYeeJe hee[tve iesues. heg{s �keâesmeuee�ÛÙee ØeYeeJeeletveÛe veJÙee keâeobyeNÙee pevceeuee DeeuÙee.


veweflekeâlee, osMeerÙelee Ùee Yetefcekesâletve uesKeve kesâues peeT ueeieues. YeeueÛebõ vescee[Wveer veweflekeâlesÛee

efJeÛeej meJe&ØeLece JesieàÙee Debieeves ceeb[uee, ��veweflekeâlee cnCepes uesKekeâeÛee JewÙeefkeälekeâ

cetuÙeefJeÛeej.��4 Demee DeLe& vescee[Wveer efouee Deens. keâeobyejerkeâejeÛeer mJele:Ûeer veweflekeâ Yetefcekeâe

DemeeJeer ueeieles. keâeobyejerkeâejeÛeer veweflekeâlee vesnceerÛe meceepeeuee hees<ekeâ; hejbleg yengmebKÙe

ueeskeâebvee efJejesOeer Jee�sue DeMeeØekeâejs keâeobyejerÛÙee Deble:mlejele ®peuesueer Demeles. JeeÛekeâner

lÙeeÛee Øeeflekeâej keâjle Demelees. Ssefleneefmekeâ, Ûeefj$eelcekeâ, heewjeefCekeâ, jbpeveJeeoer keâeobyeNÙeele

veweflekeâlesuee Leeje vemelees. meeceeefpekeâ keâeobyejerleÛe veweflekeâlee DeefOekeâ Demeles, ne efJeÛeej

vescee[Wveer peJeUheeme 1960 les 1975 Ùee keâeUele meelelÙeeves ceeb[uee. �veJÙee keâeobyejerleerue

veweflekeâlee� MeesOeCÙeeÛee ØeÙelve lÙeebveer kesâuee, lejer yengmebKÙe ceje"er keâeobyejerkeâejebveer lÙeebÛee

ne efJeÛeej mJeerkeâejuÙeeÛes efomele veener.

heg{s ÙeeÛe hejbhejsÛes uesKekeâ cnCetve 1980 veblejÛÙee keâeUele MÙeece ceveesnjebÛÙee

uesKeveekeâ[s heenlee Ùesles. lÙeebÛÙee �ns F&MJejjeJe... ns heg®<eesòecejeJe� (1983), �MeerleÙegæ

meoevebo� (1987), �keâU� (1996), �Kethe ueeskeâ Deensle�, �Glmegkeâlesves ceer Peesheuees�

Ùee keâeobyeNÙeebveer hegvne Skeâoe �keâesmeuee�veblej ceje"er keâeobyejerÛee hegveefJe&Ûeej keâjCÙeeme Yeeie

hee[ues. lÙeebÛÙee uesKeveeletve veweflekeâ peeCeerJe ØeieuYeheCes JÙekeäle Peeueer Deens. ØeÙeesieMeeruelee

ne lÙeebÛÙee keâeobyeNÙeebÛee cenòJeeÛee efJeMes<e "juee Deens. meceepeeuee meceeblej DeMeer keâ"esjheCes

JÙekeäle Peeueer Deens. GoenjCeeoeKeue efkeâMeesj meevehe ÙeebÛes cele heene. ��MÙeece ceveesnjebÛeer

peerJeveÂ�er DeeefCe meceepeeÛÙee mecÙekeâ DeekeâueveeÛee DeeJeekeâe Flekeâe ØeÛeb[ Deens keâer lÙeebÛeer

mebJesoveMeeruelee ØeeÙeesefiekeâ heeleUerJejÛe keâeobyejerletve DeeefJe<ke=âle nesT Mekeâueer.��5 ÙeeÛeyejesyej

heg{s les Demesner cnCeleele, ��ceje"er JeeÛekeâebvee Ûeebieueer keâeobyejer JeeÛeCÙeeÛeer veer� meJeÙe

vemeuÙeecegUs lÙeebÛÙee eflevner keâeobyeNÙeebkeâ[s JeeÛekeâebmeefnle meceer#ekeâebÛesner ogue&#e Peeuesues

Deens.��6 Ùee celeebÛÙee heeMJe&YetceerJej lÙeebÛÙee keâeobyejer uesKeveeÛee Lees[keäÙeele efJeÛeej keâjeÙeuee

nJee. �ns F&MJejjeJe... ns heg®<eesòecejeJe� ner keâeobyejer Skeâe Mesleer keâeÙee&ueÙeeleerue oesve

DeefOekeâeNÙeebÛeer keâLee Deens. F&MJejjeJe Je heg®<eesòecejeJe ns oesve hee$e. lÙeebÛes heo, DeefOekeâej

meceeve Demeleele. oesIeebÛes Iejiegleer JeeleeJejCe meejKesÛe. oesIeebvee oesve cegueb. oesIesner yeer.keâe@ce


nesleele. F&MJejjeJeÛÙee cegueeuee peemle ceeke&â efceUtve veeskeâjer veener, lej keâceer ceekeäme&ceOÙes

heg®<eesòeceÛee cegueiee veeskeâjeruee ueeielees. F&MJejjeJeebÛes cele Demes keâer ner veeskeâjer ceePÙee

cegueeuee ÅeeJeer; keâejCe lÙeeÛÙeekeâ[s DeefOekeâ ceekeäme& Deensle DeeefCe lemee lees Dee«en Oejlees.

ÙeeJe¤ve oesIeebÛes cew$eerhetCe& mebyebOe ogjeJeleele. JewcevemÙe Jee{erme ueeieles. Dee@efHeâmeele ie�le�

he[leele, mheOee& meg¤ nesles. Skeâe Dee@efHeâmeeleerue keâce&Ûeejer, lÙeebÛeer mheOee&, nsJesoeJes, mJeYeeJe

iegCe-oes<e, JeeleeJejCe Ùee meJeeËÛes yeejkeâeJÙeeves uesKekeâ efÛe$eCe keâjlees. �F&MJejjeJe

heg®<eesòecejeJeeÛÙee Leesyee[erle ceejlees� ner Ie�vee keWâõJeleea "sJetve keâeobyejer heg{s mejkeâle peeles

Je mebheles.

�MeerleÙegæ meoevebo� keâeobyejer Skeâe ueneveMee Ie�vesJej DeeOeeefjle Deens. meoevebo

veeJeeÛee Skeâ ceOÙeceJeieeaÙe Fmece DeeheuÙee mkegâ�jves jmlÙeeJe¤ve peeleevee Skeâe yeesUerÛÙee

leeW[eMeer DeekeâefmcekeâheCes iejerye DemeuesuÙee meoeefMeJeÛÙee ueneve yeeUeÛÙee Øesleeuee Oekeäkeâe

ueeietve Øesle jmlÙeeJej he[les. ÙeecegUs meoevebomen ØesleÙee$esleerue ceb[UerÛeer ceveefmLeleer veepetkeâ

nesTve efJemkeâ�tve peeles. SJe{erÛe Ie�vee; heCe YeeJeefvekeâ meboYe& Ùesleele. Ùeelener uesKekeâ

met#ceheCes leheMeerueJepee efveJesove keâjlees. �keâU� ner MÙeece ceveesnjebÛeer cenòJeeÛeer keâeobyejer.

efleuee keâeobyejer keâe cnCeeJes Demee ØeMve he[lees. Skeâe cees�ej ie@jspeJeeuÙeeÛeer ner keâLee

lÙeeÛÙeeÛe efÛebleveeletve meekeâej nesles. SketâCe 58 iees�eRletve (keâUe) efJeefJeOe yeeyeer uesKekeâ

efveoMe&veeme DeeCetve oslees. ceOÙeceJeieeaÙeebÛÙee peerJeveeleerue Úes��ee mecemÙeebÛesner met#ceheCes

efÛe$eCe �keâU�ceOetve Ùesles.

�Kethe ueeskeâ Deensle� DeeefCe �Glmegkeâlesves ceer Peesheuees� Ùee oesvner Deueerkeâ[ÛÙee

keâeobyeNÙee ceOÙeceJeieeaÙe peerJeveefÛe$eCeÛe meekeâej keâjleele. cnCetve lÙeebÛÙee uesKeveeJej Dee#eshe

Iesleuee peelees keâer, �MÙeece ceveesnjebÛeb efueKeeCe ceOÙeceJeieeaÙe heefjIeeleÛe efHeâjCeejb Deens.

lÙeeÛe efJeMJeeleueer ceeCemeb, DevegYeJe, veelesmebyebOe lÙeebÛÙee keâueeke=âleerletve efomele jenleele.

Skeâe Øekeâejs ceÙee&efole ie�euee DeefYeJÙekeäle keâjCeeje ne uesKekeâ Deens.� Ùee Dee#esheeÛes Keb[ve

keâjleevee [e@. meceerj kegâuekeâCeea cnCeleele, ��MÙeece ceveesnj ne Deele Ie[lebÙe les yeIeCeeje

DeeefCe yeefIeleueb les lemebÛe efveKeU ceeb[t heenCeeje uesKekeâ Deens. Je=òeerlejbie ØeJeen ØeJeemeeÛeb


Yee<eeblej keâjCeeje �efJejUe uesKeefvekeâ� Deens. peieCÙeele Ie[CÙeeÛÙee efkebâJee ve Ie[CÙeeÛÙee

pÙee MekeäÙelee Deensle lÙee MekeäÙelee leheemeCeeje mebMeesOekeâ Deens. cetueieeceer mebMeesOeveeuee

yee¢e kegbâheCeeÛee efkeâlehele meboYe& Demelees? SKeeoe uesKekeâ hemejlees lÙeehes#ee Keesue efkeâleer

peelees ¢eeJe¤ve lÙeeÛeb yejbJeeF&�heCe ceespeeJeb.��7 Ghejeskeäle celeebJe¤ve Je keâeobyejerleerue

Ie�veebJe¤ve Skeâ iees� mhe� nesles keâer, ne uesKekeâ �Ie�ves�hes#ee JÙekeäleeruee, JÙekeäleerÛÙee

Deebleefjkeâ efJeMJeeuee peemle cenòJe oslees. Ie�vescegUs JÙekeäleerÛÙee ceve:he�ueeJej Gce�CeeNÙee

mebJesoveebletve keâeobyejer Deekeâej Iesles cnCetve keâoeefÛele ØeeÙeesefiekeâ "jles.

ceje"er keâeobyejerle pes efJeMJe keâOeer Deeues veener DeeefCe pÙee heæleerves MÙeece ceveesnjebveer

DevegYeJe, Øemebie, ÛeÛee& Ùeebletve les meekeâej kesâues les meJe&Ûe ØeÙeesieMeerue "jues. lÙeeÛeyejesyej

lÙeebÛÙee keâeobyejerletve Deeuesueer veweflekeâlee ner cenòJeeÛeer "jueer. lÙeebÛÙee veweflekeâlesÛes mJe¤he

mhe� keâjleevee ce.meg. hee�erue �MeerleÙegæ meoevebo� keâeobyejerleerue Ie�vesmeboYee&le cnCeleele,

��Øesleeuee yemeuesueer Oe[keâ ner Øeleerkeâelcekeâ Ie�vee cn�ueer heeefnpes. Skeâe DeLee&ves ner

mebJesove#ecelee ieceeJeuesuÙee efve:meb%e, yeOeerj, ØesleJele, ke=âefleMetvÙe yeveuesuÙee meceepeeuee

yemeuesueer Oe[keâ Deens. keâLeevekeâele leer ÙeesieeÙeesieevegmeej Demeueer lejer Ùee ÙeesieeÙeesieeÛeer

Ùeespevee keâeobyejerkeâejeves cee$e menslegkeâ kesâueer Deens. Ùee meceepeeuee meÅe:efmLeleerÛes Yeeve ÙeeJes,

lÙeeves MegæerJej ÙeeJes, meb%eeMeerue yeveeJes, ÛewlevÙeeves meUmeUeJes, lÙeemee"er DeelcevetleveerkeâjCeeuee

meeceesjs peeJes ner keâeobyejerkeâejeÛeer ØeeceeefCekeâ leUceU Deens.��8 Ùee celeeJe¤ve YeeueÛebõ

vescee[WÛÙee veblej ceje"er keâeobyejeruee �veweflekeâlee�, �ØeeÙeesefiekeâlee� Ùee cetuÙeebÛee Jemleghee"

Ieeuetve osCeeje cenòJeeÛee uesKekeâ cnCepes MÙeece ceveesnj nesÙe Demes cnCeeJes ueeieles.

Ùee keâeueKeb[ele ÙeeÛe ØeJe=òeerves uesKeve keâjCeeNÙee DevÙe uesKekeâeble efJeueeme meejbie

ÙeebÛeer �SvkeâerÛÙee jepÙeele� (1983) ner keâeobyejer ue#eCeerÙe "jles. Ie�vee DeeefCe hee$es

ÙeebÛÙeele keâeÙe cenòJeeÛes Deens Ùee ØeMveeÛes Gòej Ùee keâeobyejerves efveef§eleheCes hee$e Demes efoues

Deens. �SvkeâerÛÙee jepÙeele�ceOeerue Øeceeso JeWieguexkeâjebÛee Deebleefjkeâ mebIe<e& Flekeâe JÙeehekeâ Deens

keâer ceeveJeer mebmke=âleerÛÙee cegUeMeer lÙeeÛeer peeCeerJe peeTve heesnesÛeles. Ùee keâeobyejerletve ceeveJeer

JÙekeäleer DeeefCe mebmke=âleer ÙeebÛÙee mebyebOeeceOeerue met#ce efJeue#eCe metÛekeâlee meejbieebveer efvecee&Ce


kesâueer Deens. Øeceesokeâ[s veeÙekeâheCeeÛÙee keâes"uÙeener KegCee vemeuÙee lejer lees efJeÛeej keâjCeeje

veeÙekeâ Deens. hejosMeeÛÙee efJeefJeOe meebmke=âeflekeâ JeeleeJejCeele lees JeeJejlees, lejerner mJele:uee

lÙeeves �osMeer�Ûe "sJeues Deens. ÙeeJe¤ve JeemleJeeÛes efÛe$eCe keâ¤ve JeemleJeeÛÙee heueerkeâ[s

peeCÙeeÛee ne ØeÙeesie Ùee keâeobyejerle cenòJeeÛee "jlees.

Ùee keâeUeleerue veJÙee JeeleeJejCeeefJe<eÙeer, keâeobyejerkeâejebÛÙee DeefYeJÙekeäleerefJe<eÙeer

nefj§ebõ Leesjele cnCeleele, ��peeieeflekeâerkeâjCeeÛÙee DeeefCe DeeefLe&keâ GoejerkeâjCeeÛÙee Ùee

keâeUele JÙekeäleerÛee Yegiee neslees Deens. ceeOÙeceebveer JÙekeäleer-JÙekeäleeRceOeuee Yeso keâceer keâ¤ve

DeefmcelesÛeer GYeejCeer DeMekeäÙe kesâueer Deens. Ùee efJeefJeOe leCeeJeeKeeueer JÙekeäleerÛes keâmes

efJeIe�ve Ie[les Deens ÙeeÛes efÛe$eCe ceje"er keâeobyejer keâ¤ ueeieueer Deens. efJeIe�veeÛÙee Ùee

Øeef�eâÙesceOÙes JÙekeäleerÛes DeeÙeg<Ùe, DeefmlelJe pemes OeeskeäÙeele Ùesles Deens, lemesÛe meceepemeomÙeebvee

hejmhejebMeer pees[CeeNÙee, DeLe&hetCe& DeeÙeg<Ùe MekeäÙe keâjCeeNÙee meceepeeÛeer mebkeâuhevee OeeskeäÙeele

ÙesT ueeieueer Deens. ner mece«e veemee[er Je DeLe&MetvÙelee mhe� keâ¤ heenCeeNÙee keâeobyeNÙee

MÙeece ceveesnj, jbieveeLe he"ejs, Deefveue oeceues, cekeâjbo mee"s, peer.kesâ. Ssveehegjs ÙeebmeejKÙee

uesKekeâebveer Deueerkeâ[ÛÙee keâeUele efueefnuÙee Deensle.��9 Ùee celeeJe¤ve veJÙee keâeUeMeer

mebyebefOele ceje"er keâeobyejerleerue Ùee veJÙee ØeJe=òeerÛes metÛeve nesles. Ùee keâeueKeb[ele uesKeve

keâjCeejs jbieveeLe he"ejs ns Ùeele cenòJeeÛes uesKekeâ "jleele. ceeveJeer peerJeveeMeer yeæ DemeuesuÙee

meeceeefpekeâ, jepekeâerÙe, meebmke=âeflekeâ, Mew#eefCekeâ #es$eeleerue leeCesyeeCes DeeefCe lÙeeletve ceeveJeer

cetuÙeebÛeer nesCeejer IegmeUCe, Iegmece� les DeeheuÙee uesKeveeletve JÙekeäle keâjleele. �efoJes iesuesues

efoJeme� (1982), �jLe� (1984), �Ûe�eâJÙetn� (1989), �nejCe� (1990),

��eskeâoej meeJeueerÛes Jele&ceeve� (1991), �leeceühe�� (1994), �og:KeeÛes MJeeheo�

(1995), �veeceg<keâerÛes mJeiele� (1999) DeMee Skeâehee"eshee" Skeâ mejme Je meMekeäle

keâeobyejerefveefce&leer lÙeebveer kesâueer.

�efoJes iesuesues efoJeme� Ùee keâeobyejerletve DeeCeeryeeCeerÛeer JeemleefJekeâlee DeeefCe efleves

efvecee&Ce kesâuesues ØeMve ceeb[CÙeele Deeues Deensle. ceneje�^ ne peeleerÙe JÙeJemLesle efJeYeeieuesuee

Øeeble Deens. FLeuÙee meeceeefpekeâ JÙeJemLesle Ùee efJeYeepeveeÛes iebYeerj Je otjieeceer heefjCeece


Deepener mhe�heCes peeCeJeleele. peeefleefJenerve Yetefcekeâe DemeCes ns pejer Goej JÙeefkeäleceòJeeÛes

Øeleerkeâ Demeues lejer Ùee JÙeJemLesÛes ns ¤he keâueeke=âleerÛÙee Debieeves JÙekeäle JneJes Demee Dee«en

ßeer.JÙeb. kesâlekeâj Je YeeueÛebõ vescee[s Ùeebveer DeeheuÙee uesKeveeletve (ke=âefleMeerueheCes) Oejuee

Deens. vescekeâe neÛe Âef�keâesve peeCelee-DepeeCelee ��eskeâoej meeJeueerÛes Jele&ceeve� keâeobyejerletve

uesKekeâ JÙekeäle keâjlees.

�og:KeeÛes MJeeheo� ner lÙeebÛeer Skeâ cenòJeeÛeer keâueeke=âleer. Ùee keâeobyejerÛee veeÙekeâ

JeeuePee[s veeJeeÛee ØeeOÙeehekeâ Deens. lees mejUceeieea, heeheYeer¤, Lees[e Yeeye[e Deens. lÙeeÛes

ØeehebefÛekeâ peerJeve ner Skeâ heeleUer, lÙeeÛes JÙeeJemeeefÙekeâ Je meeceeefpekeâ peerJeve ner ogmejer

heeleUer DeeefCe lÙeeÛes ceveesefJeMJe ner eflemejer heeleUer. GunemeyeeF& Ûeòej Ùee DebieCeJee[er

efMeef#ekesâÛee ce=lÙet neslees. leer JeeuePee[sÛÙee heefjÛeÙeeÛeer Demeles. efleÛÙee ce=lÙetuee JeeuePee[s

leerve heeleUeRJe¤ve Øeeflemeeo oslees. ÙeeØekeâejs ner keâeobyejer Deekeâejeuee Ùesles. meceepeeleerue

JeemleJe Ie�vesÛes Deveskeâ yeejkeâeJÙeebmen efÛe$eCe uesKekeâ Ùeeletve keâjleele.

�leeceühe�� ner meeefnlÙe Dekeâeoceer hegjmkeâejØeehle lÙeebÛeer cenòJehetCe& keâeobyejer nesÙe.

mee[sDee"Mes he=�ebÛÙee Ùee keâeobyejerle ceneje�^eÛÙee jepekeâerÙe, meeceeefpekeâ, Mew#eefCekeâ, DeewÅeesefiekeâ,

menkeâej #es$eeÛee Fefleneme efpeJebleheCes ØelÙeÙeeme Ùeslees. JÙeefkeäleefÛe$eCeeleerue ØeYeeJeerheCeecegUs

keâeobyejer JeeÛekeâebÛÙee ceveeÛeer hekeâ[ Iesles. �� leeceühe�� ner jepekeâerÙe keâeobyejer Deens Demeb

cnCeCÙeehes#ee jepekeâerÙe heeMJe&YetceerÛee GheÙeesie keâ¤ve jepekeâerÙe #es$eeleuÙee efJeefJeOe mJeYeeJeebÛÙee

ceeCemeebÛee meKeesue MeesOe IesCÙeeÛee ØeÙelve keâjCeejer ke=âleer Deens.��10 JÙeefkeälejsKee�ve,

Je=òeer-ØeJe=òeeRceOeueer mebIe<ee&Ûeer ¤hes, JeeleeJejCe efveefce&leer, Yee<eeMewueer, ØelÙe#eeleerue jepekeâerÙe

JÙekeäleeRÛes efÛe$eCe (ÙeMeJeblejeJe ÛeJneCe, MebkeâjjeJe ÛeJneCe, Mejo heJeej, mebpeÙe ieebOeer)

DeeefCe Ùee meJe& Øeef�eâÙesletve meJe&meeceevÙe ceeCetme DeeefCe jepekeâejCe ÙeebÛee DevÙeesvÙemebyebOe Ùeele

�leeceühe�� efveef§ele GpeJeer "jueer Deens. Ùee keâeueKeb[eleerue Skeâ cenòJeeÛeer �jepekeâerÙe

keâeobyejer� cnCetve efleÛeer veeWo IÙeeJeer ueeieles. �veeceg<keâerÛes mJeiele�, �Ûe�eâJÙetn�, �jLe�,

�nejCe� ÙeebmeejKÙee lÙeebÛÙee GuuesKeveerÙe keâeobyeNÙee efJeefJeOe mecemÙeebvee cegKej keâjleele.

meceepeeleerue Mees<eCeeÛeer heeUscegUs MeesOeCÙeeÛee ØeÙelve keâjleele. he"ejWÛÙee uesKeveele efJeefJeOe


ØeJe=òeerÛee ØelÙeÙe Ùeslees. �osMeerÙelee� ner cenòJeeÛeer ØeJe=òeer lÙeebÛÙee keâeobyejeruesKeveeletve

DeJelejles. �veeceg<keâerÛes mJeiele� ner keâeobyejer ØeeÙeesefiekeâ heeleUerJej peeles. veweflekeâlee, osMeerÙelee,

ØeeÙeesefiekeâlee Ùee cetuÙeebÛee hegjmkeâej he"ejs keâjleele. cnCetve les Ùee keâeUeleerue cees"s uesKekeâ

"jleele.

Deveble meeceble ÙeebÛeer �Sce.�er.DeeÙeJeecee¤� (1989) ner Ùee keâeueKeb[eleerue

ue#eCeerÙe keâeobyejer nesÙe. Ùee keâeobyejerletve meeiejeJej nsuekeâeJeCeeNÙee yees�erÛes peie oeKeefJeuesues

Deens. neBiekeâeBieÛÙee efkeâveeNÙeeJej ner keâLee meg¤ nesles. ÛeerveÛee efkeâveeje, efHeâefueefhevmeÛee

efkeâveeje Deesueeb[le leer heg{s mejkeâles. Keeueer nsuekeâeJeCeeje cenemeeiej, Jej efveUsYeesj DeekeâeMe,

hebÛeceneYetleebÛes peerJeIesCes JeeoU, ceeCemeeleuÙee celmej DeeefCe Ie=CeebÛes oMe&ve. Skeâ JesieUs

efJeMJe Ùee keâeobyejerletve ceje"er JeeÛekeâebheg{s Ùesles DeeefCe ceje"er keâeobyejeruee DeeMeÙeeÛÙee

Â�erves veJelee Øeoeve keâjCeejs "jles. lÙeeÛeØeceeCes FLeuÙee JÙeeefceße JÙeJemLesleerue Skeâe

le®CeeÛes nesCeejs meJe&mlejerÙe mKeueve MeMeebkeâ Deeskeâ ÙeebÛÙee �DecetkeâÛes mJeeleb$Ùe� Ùee keâeobyejerletve

Ùesles. meeceevÙe MeslekeâNÙeeÛÙee peerJeveele JeeJe�UermeejKeer Ûengyeepetbveer ÙesCeejer mebkeâ�s DeeefCe

lÙeele cees[tve he[Ceejs lÙeeÛes Iej ÙeebÛee JesOe yeeyeejeJe cegmeUs �neuÙee neuÙee ogOet os� ceOetve

Iesleele. yeueelkeâeefjle DepeeCe cegueerkeâ[s heenCÙeeÛee hejbhejeiele Âef�keâesve jJeeRõ MeesYeCes

�jkeäleOeÇgJe�ceOetve meekeâejleele. peerJeveeleerue Yeesieehes#ee DeeefCe lÙeeieehes#ee ÙeesieeÛee ceeie&

DeefOekeâ Ûeebieuee ns ceeb[CeeNÙee mJeeceer Oece&�ele ÙeebÛÙee �Le[& Ûe@vesue� Ùee keâeobyejerÛee GuuesKe

1990 ÛÙee oMekeâele DeheefjneÙe& "jlees.

Deueerkeâ[ÛÙee keâeUele $Ùeb.efJe. mejosMecegKe �[ebieesje Skeâe veiejerÛee� (1998),

Deefveue yeJex �[eWiej cneleeje Peeuee�, oerveeveeLe ceveesnj �cevJeblej� (1999), Deefveue

oeceues �ieewleceÛeer iees�� (1999), megjsMe ÉeoMeerJeej �Jele&ceeve� (2002), jcesMe FbieUs

�efveMeeCeer [eJee Debie"e� (2005), keâceuesMe JeeueeJeuekeâj �yeekeâer MetvÙe�, jepeve Keeve

�mele vee iele�, cekeâjbo mee"s �DeÛÙegle Dee"Jeues DeeefCe Dee"JeCe� (2003), �Dee@hejsMeve

Ùecet� (2004) FlÙeeoer keâeobyeNÙee ue#eCeerÙe "jleele.


$Ùeb.efJe. mejosMecegKeebveer �yeKej Skeâe jepÙeeÛeer�, �GÛÚeo� Ùee keâeobyeNÙeebÛee heg{Ûee

�hhee �[ebieesje : Skeâe veiejerÛee� (1998) efuentve ceje"er keâeobyejer Jee*dceÙeele ef$eKeb[elcekeâ

keâeobyejerÛee ÙeMemJeer ØeÙeesie kesâuee Deens. �[ebieesje Skeâe veiejerÛee� ner keâeobyejer ¤hekeâelcekeâ

heeleUerJej JeeJejleevee efomeles. meòee ceeCemeeuee keâMeer Yeü� keâjles, Yeü� JÙeJemLesle meJe&meeceevÙe

ceeCemeeÛes, meppeveeÛes peieCes keâmes og<keâj nesles ÙeeÛes DeØeeflece efÛe$eCe cnCepes Øemlegle

keâeobyejer nesÙe.

oerveeveeLe ceveesnjebÛeer �jesyees�veblej �cevJeblej� ner ogmejer keâeobyejer nesÙe. Jele&ceevekeâeU

DeeefCe YetlekeâeU, hegvepe&vceeÛes DeeYeeme, Ùee DeeYeemeeÛÙee KegCeebÛee MeesOe DeeefCe lÙeeletve GYee

jenCeeje Ssefleneefmekeâ he� DeMeer �cevJeblej�Ûeer ceeb[Ceer Deens. SkeâefJemeeJÙee MelekeâeÛÙee meerceejs<esJej

yeouelÙee ceeveJeer peerJevecetuÙeebÛee MeesOe IesCeeje DeeefCe ne MeesOe Iesleevee keâenermee mebYeüefcele

DemeCeeje DeeOegefvekeâ keâeUeleerue ieewlece DeeefCe efyeÇef�Me keâeUele Fb«epeer meòesuee Men osCÙeemee"er

mJeeleb$ÙeÙegæele menYeeieer nesCeeje vece&o Ùee oesve JÙeefkeälejsKeebÛÙee peerJeveØesjCeebÛee MeesOe DeeefCe

hegvepe&vceeÛÙee DeeYeemeelcekeâ heeleUerJej Skeâe OeeiÙeeves yeebOetve, lÙeebÛÙeeleerue meecÙe-Yeso MeesOeCÙeeÛee

kesâuesuee ØeÙelve ne �cevJeblej� Ùee keâeobyejerÛee JeCÙe& efJe<eÙe Deens. Ùee keâeobyejerle SkeâeÛe JesUer

Jele&ceeve DeeefCe Fefleneme menpeheCes GYes jenleele, nerÛe Ùee keâeobyejerÛeer veJeer ØeJe=òeer Deens.

�ieewleceÛeer iees�� (1998) ner Deefveue oeceueWÛeer Ùee keâeueKeb[eleerue DeefleMeÙe

cenòJeeÛeer keâeobyejer "jles. keâeobyejerÛee veeÙekeâ �ieewlece� Deens. ne ieewlece Skeâe ÛeebieuÙee

(pes.meer.F&.) kebâheveerle GÛÛeheoeJej keâece keâjlees. kebâheveeruee veHeâe efceUJetve osCÙeele lees

he�eF&le Deens. lÙeemee"er pÙee iees�er keâjeJÙee ueeieleele lÙee lees meieàÙee ceeieeËÛee Jeehej

keâ¤ve keâjlees. Skeâoe Skeâe GÛÛeheomLe DeefOekeâeNÙeeuee ueeÛe osleevee hekeâ[uee peelees. Skeâ

efoJeme heesueerme keâes"[erle jenlees. peeefceveeJej meg�tve DeeuÙeeJej lÙeeÛeer kebâheveer lÙeeuee

peyejomleerves mesJeecegkeäle keâjles. lÙeeveblej lÙeeÛÙeele DeeefCe yeeÙekeâesle Yeeb[Ces nesT ueeieleele.

leer ceensjer efveIetve peeles. Ùeeveblej ieewleceuee keâener cetueYetle ØeMve he[leele. DeeheuÙeeÛe

Jee��eeuee ns meJe& keâe ÙeeJes? peiele jenCÙeemee"er kegâ"uesner meyeU keâejCe veener? ceeCemeeuee

peieeJebmeb keâe Jee�leb? ceeCemeeveb megKeer keâmeb JneÙeÛeb? Demes keâener ØeMve he[tve lees Ye�keâeÙeuee


ueeielees. JesieJesieUs ØeÙeesie keâjlees. DeMee heæleerves keâLeevekeâ Deekeâejeuee Ùesles. �ieewlece�

veeJeeÛes hee$eÛe meebieueerleerue ne@�sueele yemeuesuÙee Ûeej efce$eebÛÙee mebJeeoeletve Deekeâejeuee Ùesles.

ÛeewIeebvee he[uesues ØeMve, j�eU DeeÙeg<Ùe, lÙeeme kebâ�eUuesueer ner ceeCemeb Deensle. lÙeebÛÙee

DeeÙeg<Ùeeleerue keâeW[er Heâes[CÙeemee"er les KesU KesUleele Je ieewlece veeJeeÛeer JÙekeäleer keâuhevesletve

efvecee&Ce keâjleele. ÙeeJe¤ve Ùee keâeobyejerle oesve mlej efomeleele; heCe ns oesvner mlej Skeâceskeâeble

hetCe&heCes SkeâmebOe efomeleele. Ùee keâeobyejerefJe<eÙeer nefj§ebõ Leesjele cnCeleele, ��ceeveJeer DeeÙeg<ÙeeÛes

ns Deekeâueve DelÙeble JewefMe��ehetCe& keâLeveheæleer Debieerkeâe¤ve �ieewleceÛeer iees�� ceOetve meeoj

keâjCÙeele Deeues Deens. Ùee keâLeveheæleerÛes cenòJeeÛes JewefMe��e ns keâer efleÛee efJeÛeej kesâJeU

efveJesoveeÛes leb$e cnCetve keâjlee Ùesle veener, keâeobyejerÛÙee DeeMeÙemet$eeMeer leer FlekeäÙee Ieefve�

jerleerves efveieef[le Deens keâer, keâLeveheæleeruee DeeMeÙeeÛes veJes ¤he Øeehle JneJes. ¤heeuee

Demeuesuee DeeMeÙe FlekeäÙee meceLe&heCes GheÙeesieele DeeCeCeejs uesKeve ceje"er keâeobyejerle

DeheJeeoevesÛe Dee{Ules.��11 Ùee celeeJe¤ve �ieewleceÛeer iees�� ¤heyebOeeÛÙee Debieeves ceje"er

keâeobyejerle Skeâ veJeer ØeÙeesieMeerue keâeobyejer cnCetve ue#eCeerÙe "jles.

cekeâjbo mee"s ÙeebÛÙee �DeÛÙegle Dee"Jeues DeeefCe Dee"JeCe� DeeefCe �Dee@hejsMeve Ùecet�

Ùee keâeobyeNÙeebÛeer oKeue IesCes ÙesLes DeeJeMÙekeâ Deens. keâeobyejerefJe<eÙeerÛeer meieUer mebkeâuheveeÛe

Ùee uesKekeâeves yeouetve �ekeâuesueer Deens. nsner JeemleJeefÛe$eCeÛe Deens; hejbleg keâLee keâMeer

meebieeÙeÛeer Demeles DeeefCe meebieleevee DemebKÙe iees�er keâMee efcemeUeJeÙeeÛÙee Demeleele cnCepes

JeemleJeeÛes efkeâleer hewuet GIe[ nesleele ns Ùee keâeobyeNÙeebJe¤ve ue#eele Ùesles.

jcesMe FbieUs ÙeebÛeer �efveMeeCeer [eJee Debie"e� (2005) ner DeYÙeeme keâeueKeb[eÛÙee

meerceejs<esJejerue ue#eCeerÙe keâeobyejer "jles. mJeeleb$ÙeeÛee megJeCe&ceneslmeJe Deesueeb[tve nerjkeâ

ceneslmeJeekeâ[s PesheeJeCeeNÙee DeeefCe Øepeemeòeekeâ osMeeÛeer efveefce&leer nesTve DeOe&Melekeâ Gue�tve

iesuesuÙee Yeejle osMeeleerue mee#ejlesÛeer Deepe keâeÙe efmLeleer Deens, lÙeeÛee DeefleMeÙe mebJesoveMeerueheCes

uesKeepeesKee ner keâeobyejer ceeb[les. �mee#ejlesÛee ØeMve�Ûe keWâõmLeeveer ve jenlee meceepeeÛes

meecetefnkeâ mKeueve DeeefCe cetuÙeNnemeeÛee ØeMve Ùee keâeobyejerletve jsKee�uee DemeuÙeeves efMe#ekeâebÛee


Jeie&, DeefOekeâeNÙeebÛee Jeie&, ieesjiejerye efvej#ejebÛee Jeie& DeMee ueneve ueneve ie�ebletve keâLeevekeâ

Deekeâej Iesles. SkeâÛe hee$e keWâõmLeeveer jenle veener lej veeskeâjMeenerÛee Skeâef$ele ueyee[Jeie& GYee

jenlees. efJeMes<ele: ØeeLeefcekeâ efMe#eCeeÛeer peer De#ecÙe nsUmeeb[ Deepe DeeheCe kesâueer Deens efleÛes

DelÙeble efJeoejkeâ JeemleJe DeeheuÙeemeceesj keâeobyejerves "sJeues Deens. efJeveeso, Gheneme, GhejesOe,

efJemebieleerÛes DeeefCe «eeceheeleUerJejerue, MeemekeâerÙe heeleUerJejerue Deveskeâ ieceleerpeceleeRÛes

jesÛekeâ efveJesove ns Ùee keâeobyejerÛes JewefMe��e Deens. lÙeeÛeyejesyej efÛe$eoMeea DeeefCe ÛeheKeue

Yee<eeMewueerletve uesKekeâeves Kes[�eeleerue ceeCemeebÛÙee yeesueCÙeelener pees efceefMkeâue, Fjmeeue Je

yesOe[keâheCee Demelees lees ngyesntye Meyoeble hekeâ[uee Deens. lÙeecegUs Ùee ØelÙeÙekeâejer Yee<esves

keâeobyejeruee GbÛeer Øeehle Peeueer Deens. Ùee uesKekeâeÛÙee uesKevemeeceLÙee&efJe<eÙeer Yee.ue. YeesUs

cnCeleele, ��pes JeeÛekeâ meceepeeefYecegKe Deensle DeeefCe pÙeebvee leUeieeUeleuÙeebÛÙee ØeeLeefcekeâ

nkeäkeâebyeeyele DeemLee Deens DeMee JeeÛekeâebÛÙee mebJesoveebvee cee$e Deesjyee[tve jkeäleyebyeeU

keâjCÙeeÛes DeeefCe lÙeebvee Debleceg&Ke Je DemJemLe keâjCÙeeÛes meeceLÙe& ¢ee uesKeveele efveef§ele

Glejues Deens.��12 Ùee celeeJe¤ve keâeobyejerÛes keâueelcekeâ ÙeMe efmeæ nesles. ÙeeØeceeCes 1980

les 2005 Ùee keâeueKeb[ele JesieJesieàÙee ØeJe=òeer meekeâej keâjCeeNÙee Ghejeskeäle keâener

keâueeke=âleer ue#eCeerÙe "jleele.

lÙeeÛeØeceeCes Ùee keâeueKeb[ele SKeeoer ogmejer keâeobyejer efveefce&leer keâjCeeNÙee uesKekeâebÛee

FLes GuuesKe keâjCes �eâceØeehle "jles. ßeer.vee. heW[meWÛeer �legbyee[Ûes Keesle� ner ceje"erleerue ØeoerIe&

keâeobyejer ÙeeÛe keâeueKeb[ele Ùesles. GæJe MesUkesâ Ùee mee"esòejer oMekeâeleerue uesKekeâeÛeer

efmevesceepeieleeJej DeeOeeefjle �efvecee&lee� keâeobyejer JeeÛeveerÙe "jles. %eevesMJej vee[keâCeeAÛeer

�vepejyebo� Skeâe efÛe$ekeâejeÛes JeemleJe peerJeve meekeâejles. ØeYeekeâj heW{ejkeâj �jejbie {ebie�,

yee.n. keâuÙeeCekeâj �Dejepekeâ�, jJeeRõ MeesYeCes �he[Iece�, DepeÙe PeCekeâj �mejkeâejveecee�

lÙeeÛeØeceeCes �iesuÙee DeOe&Melekeâeleuee cenòJeeÛee keâeobyejerkeâej� cnCetve pÙeebÛÙeekeâ[s DeeheCe

heenlees les YeeueÛebõ vescee[s ÙeebÛÙee �efye{ej� (1975), �pejeruee� (1977), �Pegue�

(1979) Ùee efMe#eCeJÙeJemLesleerue Yeü�eÛeej ceeb[CeeNÙee keâeobyeNÙeebÛeener GuuesKe Ùee


keâeueKeb[eleÛe keâjeJee ueeielees. Skebâojerle ØeeÙeesefiekeâlee, veweflekeâlee, veJeveweflekeâlee, osMeerÙelee,

JeemleJeeÛes keâefuhele DeeYeemeelcekeâ ¤he, efJeefJeOe yeesueerYee<esÛee DeefYeJÙekeäleermee"erÛee Jeehej,

Ie�veebhes#ee �hee$ee�uee DeefOekeâ cenòJe, JÙekeäleerÛÙee DebleefJe&MJeele ÛeeueCeeje ceveesJÙeeheej,

DeheefjefÛele Demes veJes peie, DeMee keâener veJÙee ØeJe=òeer Ùee keâeueKeb[eleerue ceje"er keâeobyeNÙeebletve

efometve Ùesleele.

ÙeeÛeyejesyej 1960 les 1980 Ùee keâeueKeb[ele oefuele peeefCeJee, «eeceerCe peeefCeJee,

�eerefJe<eÙekeâ peeefCeJee, ceneveiejerÙe peeefCeJee DeeefJe<ke=âle keâjCeejer keâeobyejer cees"�ee ØeceeCeele

efvecee&Ce Peeueer. Ghesef#ele meceepeIe�keâebÛes peerJevemlej Ùee keâeobyeNÙeebletve meekeâejCÙeele Deeues.

yeeyetjeJe yeeietue ÙeebÛeer �met[� (1970), kesâMeJe cesßeece �nkeâerkeâle DeeefCe pe�eÙet� (1972),

GæJe MesUkesâ �Oeie� (1960), je.jb. yeesje[s �heeÛeesUe� (1971), Deevebo ÙeeoJe

�ieesleeJeUe� (1971), Mebkeâj hee�erue ��ejHegâuee� (1964), YeeT heeOÙes �Jeemegveekeâe�

(1965), �JewleeieJee[er� (1964), ceOeg cebiesMe keâefCe&keâ �ceeefnceÛeer Kee[er� (1969),

De®Ce meeOet �cegbyeF& efoveebkeâ� (1973) FlÙeeoer keâeobyeNÙee Ùeeyeeyeleerle cenòJehetCe& "jleele.

lÙeeÛeyejesyej Ssefleneefmekeâ, heewjeefCekeâ, Ûeefj$eelcekeâ, jepekeâerÙe Øekeâejeveg¤he ner keâeobyejer Ùee

keâeueKeb[ele cees"�ee ØeceeCeele efvecee&Ce Peeueer. �ÙeÙeeleer� (1959), �mJeeceer� (1962),

�ce=lÙegbpeÙe� (1967) ÙeebÛÙeeveblej Ssefleneefmekeâ, heewjeefCekeâ keâeobyeNÙeebÛeer uee�Ûe ceje"erle

efvecee&Ce Peeueer; heCe heg{erue keâeueKeb[ele ner uee� Deesmejueer. �heeefvehele� (1988),

�mebYeepeer� (2005), DeMee DeheJeeoeves Ùee Øekeâejele keâeobyejer efueefnueer iesueer.

Ùee mee"esòejer keâeueKeb[eÛee efJeÛeej keâjlee ceje"er keâeobyejer Deveskeâ efoMeebveer efJemleeefjle

Peeuesueer efomeles. ceeveJeer ceveeleerue Jeemevee efJekeâejebÛee MeesOe IesCeejer keâeobyejer; �eerJeeoer

peeefCeJee DeeefCe �eerefve� DevegYeJeebÛes efÛe$eCe keâjCeejer �eerefueefKele keâeobyejer; ceOÙeceJeieeaÙe

cetuÙeNnemeeÛes efÛe$eCe keâjCeejer keâeobyejer; oefuele, Ghesef#eleebÛÙee peieeÛes mebJesove ceeb[Ceejer

keâeobyejer; «eeceerCe, ØeeosefMekeâ peerJeve jsKee�Ceejer keâeobyejer DeMeer efJeefJeOelee DeeefCe efJeheguelee

ue#eele Ieslee 1980 veblejÛÙee keâeobyejerÛes Ghejeskeäle keâener DeeMeÙemet$eebÛÙee Deveg<ebieeves

efJeJesÛeve keâjCes DeefOekeâ ÙeesiÙe "jsue Demes Jee�les.


2.4 1980 veblejÛÙee ceje"er keâeobyejerleerue ceneveiejerÙe peerJevepeeefCeJeebÛes

mJe¤he :

Yeejleeuee mJeeleb$Ùe efceUeuÙeeveblej osMeeÛÙee efJekeâemeeuee ieleer osCÙeeÛee Yeeie cnCetve

DeewÅeesefiekeâerkeâjCeeÛeer meg®Jeele Peeueer. ØeecegKÙeeves DeewÅeesefiekeâerkeâjCeeÛeer JÙeehleer MenjebYeesJeleer

keWâefõle Peeueer DeeefCe MenjebÛeer ceneveiejs nesCÙeeÛÙee Øeef�eâÙesuee meg®Jeele Peeueer. Menjebkeâ[s

Deeheueer jespeerjes�er MeesOeCÙeemee"er efJeefJeOe ØeosMeeletve ceeCemes ÙesT ueeieueer. ÙesleeveeÛe lesLeerue

Yee<ee, mebmke=âleer, mebmkeâej, Ûeeueerjerleer IesTve Menjele ÙesT ueeieueer DeeefCe ÙeeÛe keâejCeevJeÙes

ceneveiejele �JÙeeefceße� meebmke=âeflekeâ efJeMJe Deekeâejeuee Deeues. ceneveiejeÛee efJekeâeme nesle

Demeleevee ceneveiejerÙe Peieceiee�eÛes efJeMJe Skeâerkeâ[s meekeâej nesT ueeieues; lÙeeÛeyejesyej

ogmejerkeâ[s efJeefJeOe Gheveiejs, Peeshe[heóer ØeosMe Deekeâejeuee Ùesle nesles. cnCepes ÙeeÛe ceneveiejerÙe

meceepeele GÛÛeYeüt Jeie&, ceOÙeceJeie&, keâefve� Jeie& Demes Deveskeâ mlej efvecee&Ce nesT ueeieues. Ùee

mlejele iegjHeâ�uesuÙee JÙekeäleeRÛeer mlej/Jeie& yeoueCÙeeÛeer Oe[he[ meg¤ Peeueer. ßeefcekeâ,

cepetj, keâeceieej, JÙeeheejer, veeskeâjoej, Yeeb[Jeueoej ÙeebmeejKÙee JeieeËÛes peerJeve ceneveiejeleuÙee

DeefmlelJeeJej GYes jeefnues DeeefCe ÙeeÛe JeieeËletve yengefJeOe mebmke=âleer Deekeâejeuee Deeueer,

Ghemebmke=âleerves Deekeâej Iesleuee, keâceeueerÛeer JÙeefkeälekeWâefõlelee pevceeuee Deeueer. lÙeeletve DeLe&,

keâece ÙeemeejKÙee yeeyeeRvee DeJeemleJe cenòJe Øeehle Peeues DeeefCe Ùee JÙeefkeälekeWâefõle peieCÙeeletve

Deveskeâ mecemÙee GlheVe PeeuÙee. ceeveJeer peerJeveeMeer mebyebefOele iegbleeiegbleerÛes JeemleJe Deekeâejeuee

Deeues DeeefCe ÙeeÛe JeemleJeeletve YeeT heeOÙeWÛeer keâeobyejer, veeceosJe {meeUebÛeer keâefJelee,

yeeyetjeJe yeeiegueebÛeer keâLee, efJepeÙe leW[guekeâjebÛeer vee�kesâ Deekeâejeuee Deeueer.

ceneveiejerÙe peerJeveefÛe$eCe ceje"er meeefnlÙeeleerue meJe&Ûe Jee*dceÙeØekeâejele meMekeäleheCes

keâjCÙeele Deeues Deens. mee"esòejer keâeueKeb[ele ceje"er keâeobyejerÛee efJeÛeej keâjlee YeeT

heeOÙeWÛÙee �[eWyeeNÙeeÛee KesU�, �keâjb�e�, �JewleeieJee[er�, �ye@. Deefve®æ OeeshesMJejkeâj�,

�je[e�, �De«esmej�, �Jee@[& veb. 7�, �meefpe&keâue JeCeJee�, �nesceefmekeâ efyeÇies[�, �pesueye[&med�

FlÙeeoer keâeobyeNÙeebletve ceneveiejerÙe peerJeve peeefCeJee meMekeäleheCes JÙekeäle PeeuÙee Deensle.

lÙeeÛeØeceeCes peÙeJeble oUJeeRÛeer �Ûe�eâ�, megYee<e YeW[s ÙeebÛeer �DeosMeer� (1971), �DebOeejJee�e�,


ceOeg cebiesMe keâefCe&keâ �ceeefnceÛeer Kee[er�, De®Ce meeOet �cegbyeF& efoveebkeâ�, �efmebnemeve�, Jemeble

Deeyeepeer [nekesâ �DeOeesueeskeâ�, Yee.ue. hee�erue �Jemleer Jee{les Deens� DeMee Deveskeâ uesKekeâebÛÙee

keâeobyeNÙee Ùee keâeueKeb[ele ceneveiejerÙe peerJeveJeemleJe DeefYeJÙekeäle keâjleele.

ÙeeefJe<eÙeer Skeâ yeeye ØeecegKÙeeves peeCeJeles keâer, Ùee keâeueKeb[eleerue keâeobyeNÙee

ØeecegKÙeeves cegbyeF& ceneveiejeÛÙee efÛe$eCeele iegbleuesuÙee efomeleele. ��ceneveiejekeâ[s OeeJeCeeNÙee

ceeCemeebÛee ueeW{e, lÙeebÛÙee iejpee YeeieefJeCÙeemee"er nesCeejer Deleesveele Jee{, Ùee Jee{erletve

meJeeËÛÙeeÛe iejpee YeeieefJeCÙeemee"er DemeceLe& "juesueb ceneveiej, Peeshe[heóer, Hegâ�heeLeJejerue

mebmeej, oeoeefiejer keâjCeejs iegb[, veeWoCeerke=âle mebIe�veebÛeer iegb[efiejer, keâeUeyeepeej, JesMÙee

JÙeJemeeÙe FlÙeeoer Deveskeâ iees�eRvee DeeheesDeeheÛe pevce osles. lÙeecegUs ceneveiejele Skeâerkeâ[s

ieieveÛegbyeer Fceejleer, ceOÙeceJeieeaÙeebÛes Heäue@�med, meeceevÙeebÛÙee ÛeeUer; lej ogmejerkeâ[s kebâieeue

ceeCemeebÛÙee yekeâeue Peeshe[heó�ee, jmlÙeeJejÛes mebmeej, IeeCeerÛes meeceüepÙe, [gkeâjebÛes DeeefCe

ceeCemeebÛÙee efheueebÛes Skeâ$e Jee{Ces; ns vewmeefie&keâ efÛe$e yevele Ûeeueues Deens. DeMee yekeâeue,

kebâieeue JemlÙeebÛes efÛe$eCe ceje"er keâeobyejerle DeefOekeâ ØeceeCeele Peeuesues Deens.��13 Ùee

celeeJe¤ve ceneveiejerÙe peerJeveJeemleJeeÛes Skeâ Debie DeeefCe lÙeeÛe Debieeves mee"esòejer keâeueKeb[ele

ceje"er keâeobyejerle Peeuesues efÛe$eCeeÛes ¤he meceesj Ùesles. ceneveiejeceOetve jenCeeje yengmebKÙe

GÛÛeYeüt Jeie&, lÙeeÛes peerJeve, lÙeeleerue leeCeleCeeJe, keâew�gbefyekeâ, meeceeefpekeâ efJeMJe, lÙeeØeceeCeele

Ùee keâeUeleerue keâeobyejerkeâejebveer jsKee�ues veener Demes veeWoJeeJesmes Jee�les.

Deueerkeâ[ÛÙee keâeUele meeOeejCele: 1980-85 veblej ceneveiejerÙe meceepepeerJeve

yeouele Ûeeueues Deens. cenekeâeÙe GÅeesie, JÙeeheejer mebmLee, veeskeâjMeener Ùee ceneveiejeleerue

MeefkeälekeWâõebJej peeieeflekeâerkeâjCe, KeepeieerkeâjCe, GoejerkeâjCe, yeoueleer mejkeâejer DeeefLe&keâ

OeesjCes heefjCeece keâjerle Deensle. ceneveiejeleerue JeemleJe Pehee��eeves yeouele Deens. hetJeea

meJeeËÛÙee neleeuee keâece efceUsueÛe Demee ceneveiejeefJe<eÙeer DemeCeeje mecepe Deepe Kees�e "jle

Deens. meJe&meeceevÙe ceeCemeebÛee mJehveYebie nesle Deens. Gue� lÙeeuee peieCÙeemee"er Deveskeâ

heeleàÙeebJej mebIe<e& keâjeJee ueeiele Deens. ceneveiejerÙe meceepeele cetuÙeebÛeer cees"�ee ØeceeCeele


IemejCe Peeueer Deens. Ùee yeouelÙee meboYee&men 1980 veblejÛeer keâeobyejer ceneveiejerÙe

peerJeveefÛe$eCe keâjles Deens.

n.cees. ceje"s, megYee<e YeW[s, mebpeÙe peesMeer, mebpeerJe Keeb[skeâj, ceOeg cebiesMe keâefCe&keâ,

Deveble meeceble FlÙeeoer keâeobyejerkeâej Ùee keâeueKeb[ele cenòJeeÛes "jleele. n.cees. ceje"WÛÙee

�ØeemleeefJekeâ�, �mee@Heä�JesDej�, �ceekexâ�� Ùee keâeobyeNÙee cenòJehetCe& Deensle. �ØeemleeefJekeâ�

(1985) Ùee keâeobyejerle n.cees. ceje"s Ùeebveer uesKekeâ, he$ekeâej, keâueeJeble FlÙeeoer yegefæpeerJeer

Jeiee&leerue ueeskeâebÛes veweflekeâ mKeueve DeeefCe {eWieerheCeeÛeer Skeâ Ûe�he�erle iees� meebefieleueer

Deens. JÙeJemLesefJe®æ Deesj[CeeNÙee DeeefCe lÙeeÛe JÙeJemLesÛee iegueece nesCeeNÙee veeÙekeâebÛeer leer

keâLee "jles. �mee@Heä�JesDej� ner GÅeesie-JÙeJemeeÙeele veJeer ce@vespeceW� efHeâuee@mee@Heâer DeeCet

heenCeeNÙee osMecegKeebÛÙee YeüceefvejemeeÛeer keâLee Deens. hewmee, Yeeweflekeâ megKeueesueghelee, Øee@[keä�

KeheJeCes, Deveweflekeâ JÙeJenej, ce@vespeceW�, hee��ee&, oewjs, keâe@vHeâjvme FlÙeeoer leheMeerueemen

keâeobyejer Deekeâej Iesles. uesKekeâ ��keâeobyejer JeeÛeveerÙe keâjCÙeeÛÙee veeoele les �eerMejerjeÛeer

JeCe&ves, yee@meÛee yeueelkeâej DeMeele jme IesTve Heâ[kesâ heæleerÛes DevegkeâjCe keâ¤ve ceneveiejerÙe

peerJeveefÛe$eCeeuee yeieue osleele.��14 ne oes<e ogue&#etve ÛeeueCeej veener. lÙeecegUs lÙeebÛÙee

keâeobyejerle ceneveiejerÙe JeemleJe heeMJe&YetceerhegjlesÛe Gjles Demes efomeles. �FefleJe=òe� meejKeer

lÙeebÛeer keâeobyejer ceneveiejele Jele&ceevehe$es, jepekeâerÙe Ûe{eDees{er, [eJehesÛe, lÙeebÛÙee keâeàÙee

OebÅeeMeer DemeCeeje mebyebOe ÙeebÛes efÛe$eCe keâjles. �ceekexâ��ceOetve hewmee DeeefCe lÙeeves Kejsoer

keâjlee ÙesCeejs Yeeweflekeâ megKe nsÛe SkeâcesJe meeOÙe ceeveCeeNÙee ueeskeâebÛes peie Ùesles. DeMee keâener

keâeobyeNÙeebletve n.cees. ceje"s ceneveiejerÙe meceepeJeemleJe GYes keâjCÙeeÛee ØeÙelve keâjleevee

efomeleele.

megYee<e YeW[s ns ceneveiejerÙe meceepeJeemleJeeÛes efÛe$eCe keâjCeejs Deueerkeâ[ÛÙee keâeUeleerue

cenòJeeÛes keâeobyejerkeâej "jleele. �peesieerCe� meejKeer meeceeefpekeâ mecemÙesJejerue keâeobyejer efuentve

DeieesojÛe keâeobyejerÛÙee #es$eele lÙeebveer Deeheuee "mee Gce�Jeuee neslee. �DebOeejJee�e� Je

�efkeâveeje�, �yeesvmeeÙe� ÙeebmeejKÙee ue#eCeerÙe keâeobyeNÙeebÛeer lÙeebveer efveefce&leer kesâueer Deens.

�DebOeejJee�e�letve DeesuÙee hee��ee&, uesojkeâjvmeer FlÙeeoer ceeieeËveer nJes les efceUefJeCeeNÙee


GÛÛeYeüt meesmeeÙe�erÛes efÛe$eCe Ùesles. neÙe meesmeeÙe�erÛÙee heeJeueeJej heeTue �ekeâle YeesieJeeoekeâ[s

OeeJeCeeje ceOÙeceJeie& ns DeepeÛes efJeoejkeâ JeemleJe Ùee keâeobyejerletve meekeâejles. �efkeâveeje� ÙeeÛe

efJe<eÙeeÛee hee"hegjeJee keâjCeejer lÙeebÛeer heg{erue keâeobyejer "jles. efleÛÙeeefJe<eÙeer Øee. ce.o.

nelekeâCebieueskeâj cnCeleele, ��DeewÅeesefiekeâ hee§eeòÙe mebmke=âleerÛes pes heefjCeece YeejleerÙe peerJeveeJej

Peeues DeeefCe hee§eeòÙe osMeele ogmeNÙee ceneÙegæeveblej pees cetuÙeebÛee Nneme meg¤ Peeuee,

Deveweflekeâlee ne peerJeveceeie& yeveuee; lÙeeØeceeCes YeejleerÙe veweflekeâ cetuÙeebÛeer peheCetkeâ keâjCeeje

pees ceOÙeceJeie& lÙee ceOÙeceJeiee&leerue cetuÙeJÙeJemLesJejÛee efJeMJeeme GodOJemle nesT ueeieuee,

lÙeebÛeer kegâ�gbyeJÙeJemLee keâesuece[ueer, veelesmebyebOeeleerue ceeCegmekeâer ve� nesT ueeieueer. ÛebieUJeeoeÛes

Lewceeve meg¤ Peeues, mebmkeâejmebheVe ceOÙeceJeiee&leuÙee le®Ceefhe{eruee efJeueemeer DeeÙeg<ÙeeÛeer

Ûe�keâ ueeieueer. efleÛes ceve:mJeemLÙe njheues. Ùee heefjefmLeleerÛes JesOekeâ efÛe$eCe YeW[�eebveer

�efkeâveeje� Ùee keâeobyejerle kesâues Deens.��15 Ùee celeeJe¤ve yeouelÙee keâeUeÛes mepeie Yeeve

keâeobyejerletve meekeâej keâjCeeje ne keâeobyejerkeâej "jlees. �yeesvmeeÙe�meejKeer keâeobyejer efMe#eCe#es$eeleerue

Yeü�eÛeejeÛes efÛe$eCe keâjles. Skebâojerle lÙeebÛÙee keâeobyeNÙeeletve ceneveiejerÙe meceepeJeemleJeeÛÙee

JewefJeOÙehetCe& ¤heeÛes oMe&ve Ie[les.

mebpeerJe Keeb[skeâj ÙeebÛÙee �DeMeebleheJe&� (1992) keâeobyejerle veJÙee DeewÅeesefiekeâerkeâjCeeÛÙee

mecemÙee, keâeceieejeble veJÙeeves GoÙeeuee Deeuesues oefuele vesle=lJe, Yeü� JÙeJenej, ceeuekeâ-

DeefOekeâejer ÙeebÛes efÛe$eCe Ùesles. ceneveiejerÙe GÅeesie#es$eeleerue veJes ØeMve, mebieCekeâeÛÙee Deeieceveeves

ØeieleerÛeer Jee{uesueer ieleer, hegvne veJÙee Ùeb$eecegUs yesjespeieejerle Yejcemee� nesCeejer Jee{, jeKeerJe

peeieebcegUs GÛÛeJeCeeaÙe le®CeebÛÙee ceveele efvecee&Ce nesCeeje jes<e ns OegcemeCeejs ceneveiejerÙe ØeMve

�DeMeebleheJe&�letve leekeâoerves DeeefJe<ke=âle nesleele. Yeevet keâeUs ÙeebÛeer �keâe@ceüs[� (1989) ner

keâeobyejer ÙeeÛe efJe<eÙeeJejerue Deens. keâeceieejefJeMJe, keâeceieej vesles ÙeebÛÙee mebyebefOele leheMeerueJepee,

leg�keâleg�keâ Ie�veebletve ceeefnleerJepee meceepepeerJeve leer meekeâejles. mebpeÙe peesMeer ÙeebÛÙee �veefÛekesâleeÛes

GheeKÙeeve� (1996) Ùee keâeobyejerletve ye[�ee GÅeesie-JÙeJemeeÙeeleerue mheOee&, ÙeMemJeer nesCÙeemee"erÛeer

Oe[he[, lÙeemee"er ceespeeJeer ueeieCeejer efkebâcele ÙeeÛes efÛe$eCe Ùesles. meceepeceveeuee «eemet heenCeeNÙee

cetuÙeNnemeeÛÙee DemeeOÙe jesieeÛes efoioMe&ve keâeobyejer keâjles.


ÙeeÛeyejesyej DeieesojÛÙee keâeUele MeMeebkeâ Deeskeâ �DecegkeâÛes mJeeleb$Ùe� (1982),

ceOeg ob[Jeles �JemesefÛevee� (1984), De®Ce meeOet �efPeheNÙee� (1990), �le[pees[�

(1992), DeÛÙegle yeJex �ke@âefueef[Deesmkeâeshe�, %eevesMJej kegâuekeâCeea �vepejyebo�, Meeblee

ieesKeues �jer�e JesefueCekeâj�, Jemeble vejnj HesâCes �NnemeheJe&� (1986) FlÙeeoer keâeobyeNÙee

ceneveiejerÙe meceepeJeemleJeeletveÛe Deekeâejeuee DeeuÙee Deensle. ØelÙeskeâ keâeobyejerle ceneveiejeleerue

JesieJesieàÙee efJe<eÙeeuee mheMe& keâjCÙeele Deeuee Deens. ceneveiejeleerue meeefnlÙe, keâuee Ùee

meebmke=âeflekeâ peerJeveeÛes DeeefCe lÙeeÛÙeeMeer efveieef[le keâueeJebleeÛes peie �efye{ej�, �ke@âefueef[Deesmkeâeshe�,

�NnemeheJe&� Ùee keâeobyeNÙeeletve meekeâej nesles. Meeblee ieesKeueWÛeer �jer�e JesefueCekeâj� �eer

mJeeleb$ÙeeefJe<eÙeer ØeMve GheefmLele keâjles. ieewjer osMeheeb[WÛÙee keâeobyeNÙeebÛeer heeMJe&Yetceerner

ceneveiejerÙe Deens. ÙeeefJe<eÙeer [e@. jJeeRõ "eketâj cnCeleele, ��ieewjer osMeheeb[s, Meeblee ieesKeues

ÙeebÛÙee keâeobyeNÙeebletve ÙesCeejs efJeMJener ceneveiejerÙe mJe¤heeÛesÛe Deens. ceneveiejerÙe mebmke=âleerle

®peuesuÙee DeelcekeWâõer peeefCeJeebÛes Skeâ JesieUs ¤he cnCetveÛe lÙeebÛÙee keâeobyeNÙeebkeâ[s heeneJes

ueeiesue.��16

Skebâojerle Ùee meJe& keâeobyeNÙeebÛÙee DeeMeÙe-mJe¤heebÛee efJeÛeej keâjlee ceneveiejerÙe

Ghemebmke=âleerÛes efÛe$eCe JesieJesieàÙee keâeobyeNÙeebletve keâjCÙeele Deeues; heCe ceneveiejeÛee mece«elesves

JesOe IesCÙeeÛee ØeÙelve YeeT heeOÙes JeieUlee Flej uesKekeâebvee eflelekeâemee hesueuesuee efomele

veener. Deueerkeâ[ÛÙee keâeUele lej ceneveiejs Pehee��eeves yeouele Deensle. veJes ØeMve, veJÙee

mecemÙee ceneveiejele cees"�ee ØeceeCeele efvecee&Ce PeeuÙee Deensle. yeepee¤ JÙeJemLesle �ceeCetmeheCe�

njJele Ûeeueuesueer ner efhe{er Deens. ÙeeÛes efJeMues<eCe keâjleevee efveleerve efjb{s cnCeleele, ��meJe&

JÙeefkeäleiele efJeJebÛevee efce�uesueer, DeeefLe&keâÂ��ee megefmLej Demeuesueer DeeefCe YeesJeleeueÛÙee

meeceeefpekeâ heefjefmLeleerMeer keâenerner osCes-IesCes vemeuesueer ner efhe{er Deens. leer Deeheues efjlesheCe

keâe@chÙeg�j, �er.Jner., Ûe@veume, Fb�jves� ÙeebÛÙee meeneÙÙeeves DeeYeemeceÙe JeemleJeeves (virtual

reality) Ye¤ve keâe{les. cegkeäle DeLe&JÙeJemLee DeeefCe peeieeflekeâerkeâjCeeÛÙee JesieJeeve Øeef�eâÙescegUs

Ùee efhe{erÛee efjlee DeJekeâeMe peeieeflekeâ yeepeejhes"ebveer Ye¤ve iesuee Deens. lÙeecegUs Deelee ne

mecegoeÙe �GheYeeskeälee mecegoeÙe� yeveuee Deens.��17 neÛe JÙeefkeälepeerJeveeleerue efjlee DeJekeâeMe


DeepeÛÙee ceneveiejerÙe keâeobyejeruee JÙeehelee ÙesCes iejpesÛes Deens. lÙeeÛeyejesyej yekeâeue Peeshe[heó�ee,

lÙeebÛes efJeõthe ¤he, iegb[efiejer, ueQefiekeâ Jeemevee, efJekeâej, jepekeâejCe, yebo he[Ceejs keâejKeeves,

GodOJemle nesle peeCeejs keâeceieejefJeMJe ns hegvne ceje"er keâeobyejerle ÙesCes efvekeâjeÛes Peeues Demes

efveef§ele Jee�les.

2.5 1980 veblejÛÙee ceje"er keâeobyejerleerue «eeceerCe peerJevepeeefCeJeebÛes mJe¤he :

1975 ÛÙee Deemeheeme «eeceerCe meeefnlÙe ÛeUJeU meg¤ Peeueer. Ùee ÛeUJeUerÛeer

ØesjCee «eeceerCe ceneje�^eleerue otjotjÛÙee Kes[�eehee[�eele, veJeefMeef#ele mebJesoveMeerue le®Ceebvee

meeefnlÙeeÛes Yeeve DeeCetve osCÙeeme Øesjkeâ "jueer. Kes[�eehee[�eele Úes�er-cees"er mebcesueves Ye¤ve

«eeceerCe Yeeieele meeefnlÙe-meebmke=âeflekeâ JeeleeJejCe leÙeej nesCÙeeme ceole Peeueer. «eeceerCe

Yeeieele Peeuesuee efMe#eCeeÛee Øemeej, Jee{lee JeeÛekeâJeie& DeeefCe keâeobyejer Jee*dceÙeØekeâejeÛeer

ueeskeâefØeÙelee Ùee yeeyeer keâejCeerYetle "¤ve 1980 veblejÛÙee keâeueKeb[ele «eeceerCe keâeobyejer

cees"�ee ØeceeCeele efvecee&Ce Peeueer. Ùee keâeueKeb[ele efvecee&Ce nesCeeNÙee «eeceerCe keâeobyejerÛÙee

peeefCeJeebÛes mJe¤hener efYeVe nesles. yeoueles «eeceJeemleJe DeefOekeâ ØelÙeÙekeâejer jerleerves «eeceerCe

keâeobyejer meekeâe¤ ueeieueer nesleer. mee"esòejer keâeUele uesKeve keâjCeejs JÙekebâ�sMe cee[iegUkeâj,

Deevebo ÙeeoJe, je.jb. yeesje[s ÙeebÛÙeener keâeobyeNÙee Ùee keâeueKeb[ele Øeefmeæ nesle neslÙee.

cee[iegUkeâjebÛÙee �meòeeblej�, �keâ®Cee�keâ� Ùee keâeobyeNÙee 1982 meeueer ØekeâeefMele PeeuÙee.

je.jb. yeesje[WÛeer �ÛeejeheeCeer� (1989), �jne�heeUCee�, �meeJe��, Deevebo ÙeeoJeebÛÙee

�keâeÛeJesue�, �veebiejCeer�, �IejefYebleer�, �PeeWyeer�, �ve�jbie� Ùee keâeobyeNÙee Ùee keâeUeleÛe

cenòJehetCe& "jleele. Ùee uesKekeâebÛee meceeJesMe DeieesojÛÙee keâeueKeb[ele ØeecegKÙeeves kesâuee

peelees.

1980 veblejÛÙee keâeueKeb[ele «eeceerCe keâeobyejerkeâej cnCetve ceevÙelee heeJeuesues

Gòece yeb[t leghes, yeeyeejeJe cegmeUs, jepeve ieJeme, heg®<eesòece yeesjkeâj, veeieveeLe keâesòeeheuues,

JeemegosJe ceguee�s, jJeeRõ MeesYeCes, ceesnve hee�erue, yee.ie. kesâmekeâj, mejoej peeOeJe, meoevebo

osMecegKe, ieCesMe DeeJe�s, ke=â<Ceele Keesle, yeeyet efyejeoej ÙeebÛee GuuesKe DeheefjneÙe& "jlees.


veJÙee peeefCeJesÛeer «eeceerCe keâeobyejer JeemleJemevcegKe Peeueer. ns meJe&Ûe keâeobyejerkeâej JeemleJe

Øekeâ�ve keâ¤ ueeieues, JeemleJeeÛÙee hee"erceeies DemeCeeNÙee yeeyeeRÛee MeesOe IesT ueeieues.

ÙeeefJe<eÙeer [e@. veeieveeLe keâesòeeheuues cnCeleele, ��mJeeleb$Ùeesòej keâeueKeb[ele «eeceerCe Yeeieele

pes heefjJele&ve meg¤ Peeues nesles; les 1980 ÛÙee Deemeheeme DeefOekeâ leer�e Peeues. leCeeJe

DeefOekeâÛe Jee{ues DeeefCe «eeceerCe uesKekeâ �MeesOekeâ� Peeuee. lÙeebÛÙee keâeobyejeruesKeveeletve

Deveskeâ veJeveJes efÛe$eCe efJe<eÙe Deeues. lÙee efveefceòeeves JeemleJe Øekeâ�veeÛeer JÙeehleer Jee{ueer;

heCe Ùee keâeueKeb[eleerue meieàÙeele cenòJeeÛeer pej keâesCeleer iees� Demesue lej leer ner keâer,

Decegkeâ Skeâ JeemleJe Deekeâejeuee ÙesCÙeeÛes keâejCe keâesCeles ÙeeÛee MeesOe uesKekeâ IesT ueeieues.��18

ÙeeÛee heefjCeece cnCetve DeeleeheÙeËle ceje"er «eeceerCe keâeobyejerle pÙee efJe<eÙeebÛes efÛe$eCe Deeues

veJnles les ÙesT ueeieues. veJÙee peeefCeJesÛeer «eeceerCe keâeobyejer efvecee&Ce nesT ueeieueer. mecekeâeueerve

ØeMveebvee keâeobyejer DeefYeJÙekeäle keâ¤ ueeieueer. «eeceerCe keâeobyejerleerue peeefCeJeebÛes efJeefJeOeebieer

mJe¤he heenleevee �Oece& DeeefCe Oece&mebmLee� ÙeebÛÙee Deveg<ebieeves ceeveJeer peerJeveeÛes - «eeceerCe

peerJeveeÛes keâmes Mees<eCe nesles ÙeeÛes efÛe$eCe jepeve ieJeme �Yeb[ejYeesie� (1988), �ÛeeQ[kebâ�

(1985), Gòece yeb[t leghes �PegueJee� (1986) DeeefCe yeUJeble keâebyeUs ÙeebÛÙee �veehele�

ÙeemeejKÙee keâeobyeNÙeebletve Ùesles. Oecee&ÛÙee veeJeeKeeueer peesheemeuÙee peeCeeNÙee JeeF&� ØeLee,

hejbheje, lÙeeletve �eerÛee efouee peeCeeje yeUer, efleÛes yengheojer Mees<eCe Ùee keâeobyeNÙee Øekeâ�

keâjleele. 1984 meeueer ØekeâeefMele Peeuesueer DeMeeskeâ Jn�keâj ÙeebÛeer �yeiee[� ner keâeobyejer

Ùee Â�ervesÛe ue#eCeerÙe Deens. veJeme Hesâ[CÙeeÛeer DelÙeble JeeF&� ØeLee - hee"erÛÙee keâCÙeele

ueesKeb[er Deekeâ[e IegmeJetve IesCÙeeÛeer - DeeefCe lÙeeletve heojele he[CeeNÙee og:Keeuee keâeobyejer

DeefYeJÙekeäle keâjles.

«eeceerCe meceepeele oefuele meceepe cees"�ee ØeceeCeele jenlees. lÙeebÛes JesieJesieUs JÙeJemeeÙe,

ieeJekegâmeeyeensjÛeer Jemleer, efkeâUmeJeeCÙee, DeeWieUJeeCÙee JÙeJemeeÙeeletve hees�eÛeer KeUieer

YejCÙeeÛes Øekeâej, meJeCe&-oefueleebceOeerue OegcemeCeejs mebyebOe, Ùee efJe<eceleehetCe& peerJeveJÙeJemLesÛes

¤he DeMeeskeâ Jn�keâj �cesuesueb heeCeer� (1992) Ùee keâeobyejerletve DeeefJe<ke=âle keâjleele.

veeceosJe keâebyeUWÛÙee �jeIeJeJesU� (1992) Ùee keâeobyejerletvener DemeeÛe mebIe<e& Øekeâ� Peeuee


Deens. «eeceerCe Yeeieeleerue Úes��ee-Úes��ee oefuele peeleeRÛes og:Ke, Ùee og:Keeuee keâejCe

DemeCeejer JÙeJemLee ÙeebÛee MeesOe Ùee keâeobyejerletve ØelÙeÙekeâejerefjlÙee Iesleuee Deens.

�ÛeeQ[kebâ�, �Yeb[ejYeesie�, �keâUhe�, �efOebieeCee� DeeefCe �leCekeâ�� Demes jepeve ieJeme

ÙeebÛes keâeobyejeruesKeve. �leCekeâ�� ner lÙeebÛeer ue#eCeerÙe keâeobyejer. «eeceerCe Yeeieeleerue oefuele-

meJeCe& mebIe<e& mebheJeeÙeÛee Demesue lej hejmhejebvee mecepetve IesCÙeeÛeer efvekeâ[ uesKekeâ Øekeâ�

keâjlees. «eeceerCe meceepeeleerue peeleerÙe heeleUerJejerue jepekeâejCe DeeefCe meceepekeâejCe kegâ"uÙee

efoMeenerve DeeefCe cetuÙeYeü� Debieeves HeâesHeâeJeles Deens ÙeeÛes oMe&ve �leCekeâ�� ceOetve Ie[les.

�leCekeâ��ÛÙee efJe<eÙeemebyebOeer jJeeRõ MeesYeCes cnCeleele, ��MeemekeâerÙe heeleUerJejerue megOeejCeebÛee

ueeYe, lÙeeletve yeouele iesuesuee megKemeesÙeerØeehle keâ¤ve ¤{ meceepeJÙeJemLesle efmLejeJeuesuee

oefuele meceepe, [e@. yeeyeemeensyeebÛÙee veeJeeÛee GheÙeesie keâjerle heg{s Deeuesues veJÙee efhe{erleerue

vesle=lJe, peeleerheeleerÛÙee veeJeeJej megOeejCee, ueeYeebÛee nesCeeje iewjJeehej DeeefCe lÙeeletve GYes

jenCeejs veJes ØeMve, veJÙee mecemÙee ne �leCekeâ��Ûee efJe<eÙe Deens.��19 SketâCeÛe DeepeÛÙee

oefuele ÛeUJeUerÛes DeheÙeMe DeeefCe lÙee ÛeUJeUerÛÙee ceÙee&oebÛes Yeeve �leCekeâ��ceOetve JÙekeäle

nesles. lÙeeÛeyejesyej ÙeeÛe efJe<eÙeeJejerue �kegâmleer�, �keâeUieYe&� Ùee efJepeÙe efMejme� ÙeebÛÙee

keâeobyeNÙeebletve «eeceerCe Yeeieeleerue oefueleebleie&le mebIe<e&, vesle=lJeeÛeer ie�yeepeer DeeefCe Ùee

meieàÙeebletve oefueleebÛes nesCeejs Mees<eCe ÙeebÛes ØelÙeÙekeâejer efÛe$eCe Ùesles.

Oece& DeeefCe hejbhejebÛÙee meboYee&leerue peeCeerJe JÙekeäle keâjle DemeleeveeÛe Ùee keâeUele

Kes[�eele Ie[tve ÙesCeeje yeoue, mejkeâejer OeesjCes, efveÙeespeves DeeefCe efJekeâeme, menkeâejeÛÙee

ÛeUJeUerletve Kes[�eeheÙeËle heesnesÛeuesueer meeKej keâejKeeveoejer, DeewÅeesefiekeâerkeâjCe ÙeemebyebOeer

peeefCeJeemegæe ceje"er «eeceerCe keâeobyejerkeâejeves ØeieuYeheCes DeefYeJÙekeäle kesâuÙee. mJeeleb$Ùeesòej

keâeUele efveÙeespeve Je efJekeâeme ns hejJeueerÛes Meyo Peeues; hejbleg ne efJekeâeme keâesCeeÛee Je

keâesCeeÛÙee peerJeeJej ne keâUerÛee ØeMve yeveuee Deens. efJekeâemeeÛÙee Mees<eCekeâejer Øee¤heeÛee

DeLee&le ke=âef<epeve mecetnebÛÙee peefceveer efJekeâemeeÛÙee veeJeeKeeueer keâe{tve IesTve efJemLeeefheleebvee

JeeNÙeeJej mees[tve osCeeNÙee JÙeJemLesÛÙee DeblejbieeÛee GYee Dee[Jee Úso efJeMJeeme hee�erue

ÙeebÛeer �Pee[ePe[leer� (1991), $Ùebyekeâ Deemej[esnkeâj �keâeUer DeeF&�, ceesnve hee�erue


�yemleeve� (1997) Je Mebkeâj meKeejece ÙeebÛeer �Sme.F&.Pes[.� ÙeebmeejKÙee keâeobyeNÙeebceOetve

Iesleuesuee Deens. �Pee[ePe[leer�letve OejCe«emleebÛÙee cejCeØeeÙe mecemÙeebÛes JeemleJe efÛe$eCe

JÙeehekeâ meeceeefpekeâ peeefCeJesves kesâuesues Deens. DeeefLe&keâ mece=æermee"erÛes OejCe ns OejCe«emleebmee"er

efpeJebleheCeerÛes cejCe "jles. lÙeebÛÙee peerJeIesCÙee og:KeeÛes, GodOJemlelesÛes, hegveJe&meveeÛÙee

MeeskeâebeflekesâÛes, Dee�eâeUefJe�eâeU JÙeJemLesMeer GYeejuesuÙee ue{�eeÛes G«e Yeer<eCe cenevee��e

keâeobyejerle meekeâejues Deens. keâeobyejerÛee DevegYeJe yengkeWâõer Deens. efJeefJeOe mebIe<ee&Ûeer ¤hes,

Deveskeâ Je=òeer-ØeJe=òeer, ØeoerIe& keâeuehe� ÙeecegUs keâeobyejer meeceeefpekeâ omleSsJepe "jles.

Ùee keâeobyejerefJe<eÙeer [e@. De®Ce efMebos cnCeleele, ��mJeeleb$Ùeesòej keâeUeleerue keâefLele

efJekeâemeeÛÙee - DeLe&keâejCeeÛÙee ceÙee&oe GIe[ keâjCeeNÙee Ùee keâueeke=âleerves Meemeve, ØeMeemeve

Je SketâCeÛe JÙeJemLesÛÙee YetefcekesâmeboYee&le Yetefceheg$eebÛÙee peerJevecejCeeÛÙee yeepetves GheefmLele

kesâuesues ØeMve Deepener Devegòejerle Deensle. ceeCemeeÛÙee mecetnefve�sÛee, Yetefceefve�sÛee Je DeefmlelJeeÛee

mebIe<e& MeesOe JeemleJe meeceeefpekeâ he�eJe¤ve efkeâleer keâueelcekeâ meeceLÙee&ves DeefYeJÙekeäle keâjlee

Ùeslees ÙeeÛee �Pee[ePe[leer� Gòece mepe&veelcekeâ vecegvee Deens.��20 Ùee celeeJe¤ve mecekeâeueerve

JeeleeJejCeeJej Yee<Ùe keâjCeejer keâeobyejer cnCetve �Pee[ePe[leer�Ûes JesieUsheCe ue#eele Ùesles.

Ùeeveblej Yetefceheg$eebÛÙee ØeMveebvee �eskeâoejefjlÙee efÛeef$ele keâjCeejer ceesnve hee�erue ÙeebÛeer �yemleeve�

(1997) ner keâeobyejer cenòJeeÛeer "jles. DeeOegefvekeâerkeâjCeeÛÙee Øeef�eâÙesle ceneveiejele MesleerJej

nesle DemeuesuÙee Dee�eâceCeeÛeer mecemÙee les JÙekeäle keâjleele. Mebkeâj meKeejece Ùeebveer �Sme.F&.Pes[.�

Ùee Deieoer Deueerkeâ[ÛÙee keâeobyejerletve peeieeflekeâerkeâjCeeÛÙee, KeepeieerkeâjCeeÛÙee keâeUele

DeewÅeesefiekeâ Øekeâuheebmee"er MeslekeâNÙeebÛÙee peefceveer peyejomleerves leeyÙeele IesTve lÙee Yeeb[JeueoejebÛÙee

nJeeueer keâjCÙeeÛeer Øeef�eâÙee meg¤ Peeueer Deens. lÙee efJejesOeele Yetefceheg$eebÛeer Deeboesueves nesleensle.

��efJeMes<ele: jeÙeie[ efpeu¢eele MeslekeâNÙeebvee efJeMJeemeele ve Ieslee lÙeebÛÙee peefceveer mebheeefole

keâjCÙeeÛeer Øeef�eâÙee meg¤ Peeueer. Ùee Øeef�eâÙesle mejkeâejÛee menYeeie yee¢ele: lejer hejJeeveieer

osCÙeehegjlee efomele Demeuee lejer ØelÙe#eele ueeskeâØeefleefveOeer DeeefCe mejkeâejer DeefOekeâejer Ùee

Keepeieer kebâhevÙeebmee"er peceerve mebheeoveeÛÙee ceesefncesle menYeeieer nesT ueeieues. ÙeecegUs efJemLeeefhele

nesCeeje cees"e mecetn mebIe<ee&mee"er GYee jeefnuee. lÙeebÛee mebIe<e& ne �Sme.F&.Pes[.� Ùee keâeobyejerÛee


efJe<eÙe Deens.��21 mesPeÛÙee efJeefJeOe DebieeJej ØekeâeMe �eketâve Yeeb[Jeueer DeeefLe&keâ-jepekeâerÙe

JÙeJemLesefJe®æÛee Yetefceheg$eebÛee ne vÙeeÙÙe ue{e Meesef<ele-Mees<ekeâ ÙeebÛÙeeleerue DeefmlelJeeÛÙee

mebIe<ee&Ûes leer�e ¤he OeejCe keâjlees DeeefCe mecekeâeueerve veJÙee Mees<ekeâ JÙeJemLesefJe®æ ØeKej

Yetefcekeâe keâeobyejer JÙekeäle keâjles. OejCe«emleeÛes ØeMve jJeer efceßee ÙeebÛÙee �ceesnesU� Je Jeeceve

hee$eerkeâj ÙeebÛÙee �peieyeg[er� Ùee keâeobyeNÙeebletve osKeerue neleeUues Deensle.

ÙeeÛeyejesyej DeeCeKeer Skeâ peeCeerJe 1980 veblejÛÙee keâeueKeb[eleerue «eeceerCe

keâeobyejerletve JÙekeäle nesles. cepetj, keâ�keâjer, Yetefcenerve Meslekeâjer, Tmelees[ keâeceieej, keâesj[Jeent

Meslekeâjer, ßeerceble Meslekeâjer, Deuegles-yeueglesoej Ùee meJe& «eeceerCe meceepeeÛes Ie�keâ DemeCeeNÙee

Jeiee&Ûeer memesnesuehe�, Mees<eCe, Iegmece�, ef�eÙeebÛes Mees<eCe, cegueebÛÙee efMe#eCeeÛeer nesCeejer

Jeeleenle, lÙeebÛes owvÙe, og:Ke, oeefjõ�e ÙeemebyebOeer peeefCeJee yee.ie. kesâmekeâj ÙeebÛÙee �kegâCeeÛÙee

KeebÅeeJej�, mejoej peeOeJe �keâesÙelee�, Ùeesefiejepe JeeIeceejs �OegjeUe�, ceesnve hee�erue �meeKejhesje�

Je ceneosJe ceesjs ÙeebÛÙee �PeeWye[� Ùee keâeobyeNÙeebletve JÙekeäle PeeuÙee Deensle.

«eeceerCe ceneje�^eÛÙee DeLe&keâejCeeÛee keâeÙeeheeue� keâjCeeNÙee menkeâej ÛeUJeUerleerue

Yeü�eÛeejeÛes, DeheØeJe=òeerÛes, efnlemebyebOeer jepekeâejCeeÛes oMe&ve JeemegosJe ceguee�s Ùeebveer �efJe<eJe=#eeÛÙee

cegàÙee� ceOetve Ie[Jeues Deens. menkeâejeleerue �mJeenekeâej� ceeb[tve Mees<ekeâ leòJeebÛee MeesOe

lÙeebveer Iesleuee Deens.

mecekeâeueerve keâeUeleerue cenòJeeÛee DeeCeKeer Skeâ ØeMve cnCepes heeCeerØeMve nesÙe.

MeslekeâNÙeebÛÙee DeefmlelJeeÛeeÛe DeeOeej �heeCeer� Deens. heeCeer DeeefCe lÙeeÛÙeeMeer efveieef[le

ØeMve «eeceerCe keâeobyeNÙeebletve Deeues Deensle. og<keâeUecegUs osMeesOe[eruee ueeieuesuÙee Meslekeâjer

kegâ�gbyeebÛeer JÙeLee �Meeefhele� (1980) Ùee De®Ce meeOetbÛÙee keâeobyejerletve Ùesles. efJeMJeeme

hee�ueebÛÙee �heebefieje�letve heeCÙeeÛÙee GOeUheóercegUs efvecee&Ce nesCeejs ØeMve Ùesleele. yeeyeejeJe

cegmeUWÛÙee �heKeeue� (1995) ceOetvener heeCeerØeMve Ùeslees. Deueerkeâ[ÛÙee keâeUeleerue �leneve�

keâeobyejerletve meoevebo osMecegKeebveer heeCeer�bÛeeF& Je lÙee Deveg<ebieeves «eeceerCe Yeeieele

peeieeflekeâerkeâjCeeÛÙee mheMee&ves Ùesle DemeuesuÙee DeheØeJe=òeeRJej yees� "sJeues Deens. hewmee,

Yeeweflekeâ megKe ÙeebÛeer Deefleefjkeäle �leneve� MeslekeâNÙeebÛes peerJeve keâmes GodOJemle keâjles ÙeeJej


keâeobyejer ØekeâeMe �ekeâles. lÙeeØeceeCes je.jb. yeesje[s Ùeebveer �ÛeejeheeCeer� (1989) ceOÙes

og<keâeUer heefjefmLeleerle peveeJejebÛÙee JewjCeerÛee, ÛeeNÙeeÛee ØeMve efÛeef$ele kesâuee Deens.

1980 veblejÛÙee keâeueKeb[ele Kes[�eeheÙeËle efMe#eCeeÛee Pehee��eeves Øemeej Peeuee.

ceneje�^ele 1982-83 veblej efJeveeDevegoeve leòJeeJej ceneefJeÅeeueÙes cees"�ee mebKÙesves meg¤

Peeueer. MeslekeâNÙeebÛeer cegues efMe#eCe IesT ueeieueer. Ùeeletve efMe#eCe mebmLeeÛÙee ¤heeves jepekeâerÙe

Deñs efvecee&Ce Peeues. veJes efMe#eCecen<eea GoÙeeuee Deeues, efMe#eCe ceneie nesT ueeieues,

efMe#eCeeves meceepe heefjJele&ve Ie[Jet heenCeeje Kes[�eeleuee le®Ce Ùee efJeefÛe$e ceeveefmekeâlesle

De[keâuee. lÙeeuee vee veeskeâjer vee Mesleer DeMee heefjefmLeleerle lees nleyeue Peeuee. Ùee efJeoejkeâ

JeemleJeeÛes, efMe#eCeeleerue Yeü�eÛeejeÛes efÛe$eCe yee.ie. kesâmekeâj ÙeebÛÙee �JeeÙe�tU� (1983),

je.jb. yeesje[s ÙeebÛÙee �meeJe�� Ùee keâeobyeNÙeebletve Ùesles. efMe#eCeeyejesyejÛe jepekeâejCe Kes[�eele

Pehee��eeves heesnesÛeues. jepekeâerÙe heg{eNÙeebleerue meòeemebIe<e&, Yeü�eÛeej, ie�ele�eÛes jepekeâejCe,

jepekeâerÙe nsletves Øesefjle nesTve peeleerheeleeRvee efouesues YeieJes, efnjJes, efveUs meboYe& Kes[�eeheÙeËle

heesnesÛeues. lesLeerue meJe&Ûe Ie�keâebvee lÙeeves ØeYeeefJele kesâues. Øee. ceesnve hee�erue cnCeleele.

��Kes[�eeÛes ogozJe Demes keâer Kes[�eele meJee&le ØeLece jepekeâejCe heesnesÛeues. efJekeâeme Peeuee

veener, Demes keâesCe cnCelees? heCe efJekeâemeeÛeer iegCeJeòee keâeÙe ne ØeMve cenòJeeÛee. pegvÙee

heejbheefjkeâ Kes[�eeÛeer ßesCeer DeeefCe megKeMeebleer yejer nesleer Demes meJe&Ûe Lejeleerue Kes[tle

yeesueleele. ner lÙeebÛÙee cegKeeletve Øekeâ�Ceejer Kejer meeceeefpekeâlee Deens. Deieoer Ûegueerheemetve

mejhebÛeeÛÙee KegÛeeaheÙeËle DeeefCe MesleeÛÙee yeebOeeheemetve les cegKÙeceb$ÙeeÛÙee KegÛeeaheÙeËle DeeefCe

efleLetve OejCeeheÙeËle, efJepesheÙeËle «eeceerCe Yeeieele jepekeâerÙe nwoesme meg¤ Deens.��22 Ùee

nwoesmeeves ce. ieebOeeRÛÙee mJehveeleerue Kes[�eeÛee, ueeskeâMeenerÛee keâmee Yeüceefvejeme kesâuee ÙeeÛes

efÛe$eCe heg®<eesòece yeesjkeâjebÛeer �ces[ Fve Fbef[Ùee� (1987), jepeve ieJeme ÙeebÛeer �efOebieeCee�,

veeieveeLe keâesòeeheuues ÙeebÛeer �ieebOeejerÛes [esUs� (1985), jeceÛebõ he"ejWÛeer �heeÛej�,

jbieveeLe he"ejWÛeer �leeceühe��, je.jb. yeesje[s ÙeebÛÙee �Deeceoej meewYeeiÙeJeleer� FlÙeeoer keâener

keâeobyeNÙeebletve Ùesles.


�ces[ Fve Fbef[Ùee� letve yeoueleer jepekeâerÙe mebmke=âleer Je DeeOegefvekeâerkeâjCeeÛes Deeieceve

ÙeecegUs «eeceerCe Yeeieele keâmee �Fbef[Ùee� DeJeleerCe& Peeuee, Ùee yeoueeÛes «eecepeerJeveeJejerue

yengmlejerÙe heefjCeeceebÛes ceeefce&keâ, ue#eJesOeer, {bieoej Mewueerletve efÛe$e meekeâej nesles. hebpeeyejeJe

meensyejeJe hee�erue iejmeesF&keâj ner Ùee keâeobyejerleerue cenòJeeÛeer JÙeefkeälejsKee ��ceer mejhebÛÙe ¢ee

ieeJeÛee. iejmeesF& Kego&Ûee. leebyesje heUsue ueeskeâeF&ve efveJeUtve osÙeue mejhebÛÙe.��23 DeeefCe

nerÛe JÙeefkeälejsKee DeeheuÙee YeesJeleerÛÙee meceepeekeâ[s, ceeCemeebkeâ[s DeeefCe mJele:keâ[s efceefmkeâueheCes

heenle «eeceerCe Yeeieele peerJevecetuÙeebÛeer keâMeer he[Pe[ nesle Ûeeueueer Deens DeeefCe MenjerkeâjCeeÛÙee

Øeef�eâÙesle SketâCeÛe «eeceerCe peerJeve keâmes Øeotef<ele nesle Ûeeueues Deens ÙeeÛes JeCe&ve keâjlees.

�leeceühe�� ceOetve 1942 les 1979 Ùee ØeoerIe& keâeueKeb[ele meòesÛÙee keâuhevee keâMee

yeouele iesuÙee, menkeâej ÛeUJeU, efMe#eCeeleerue jepekeâejCe, oefueleebÛes ØeMve, celeebÛes

jepekeâejCe, meceepeeuee Øeehle Peeuesues DeelceYeeve Ùee yeeyeerÛes efÛe$eCe Ùesles. �efOebieeCee�letve

jepeve ieJeme ieeJeheeleUerJejerue jepekeâejCe jsKee�leele. �ieebOeejerÛes [esUs� Ùee keâeobyejerletve

keâesòeeheuues jepekeâejCeeÛes efn[erme ¤he Je lÙeeceeieerue meeceeefpekeâ peeefCeJeebÛes yesie[erheCe GIe[

keâjleele. je.jb. yeesje[s �Deeceoej meewYeeiÙeJeleer�letve «eeceerCe Yeeieele vesle=lJe keâ¤ heenCeeNÙee

�eerÛeer Kegö efleÛÙee heleerkeâ[tve nesCeejer Iegmece� JÙekeäle keâjleele. jepeve ieJeme �leCekeâ�� Ùee

keâeobyejerletve oefuele ÛeUJeUerÛee HeâesueheCee GIe[ keâjleele. Ùee efJe<eÙeeJejerue Deueerkeâ[ÛÙee

keâeUele peer.kesâ. Ssveehegjs ÙeebÛÙee �DeefYemejCe� Ùee keâeobyejerletve efJemle=le oefuele jepekeâejCeeÛes

meboYe& JÙekeäle nesleele.

«eeceerCe meeefnlÙeeÛeer keWâõJeleea peeCeerJe cnCepes MeslekeâNÙeebÛes og:Ke, lÙeebÛes Mees<eCe Je

Mees<ekeâ JÙeJemLesÛes ¤he GIe[ keâjCes. iesuÙee oesve oMekeâebheemetve «eeceerCe ke=â<eer JÙeJemLesÛeer

he[Pe[ nesle Deens, «eeceerCe ceeCemeebÛes Mees<eCe Ûengyeepetbveer nesle Deens, MesleerJejerue Demceeveer-

meguleeveer mebkeâ�s, MesleerceeueeÛes IemejCeejs YeeJe, Jee{lee Glheeove KeÛe&, yeBkeâebÛeer efJeòe

hegjJe"�eeyeeyele DeveemLee, mejkeâejer veeskeâjMeenerÛeer ueeÛeKeesj ce«etj Je=òeer, meeJekeâejMeenerÛee

heeMe, YeÙeevekeâ oeefjõ�e, MeslekeâNÙeebÛÙee efMeef#ele efhe{erÛÙee Jee��eeme Deeuesueer leer�e yeskeâejer,

jepÙekeâlÙeeËÛeer MesleerefJe<eÙeer Goemeervelee Je SketâCeÛe MeslekeâNÙeebÛee mebhetCe& JÙeJemLesJejerue


G[euesuee efJeMJeeme, Yeüceefvejeme Je JewHeâuÙe«emle MeslekeâNÙeebÛÙee DeelcenlÙee DeMee yengefJeOe

DeeMeÙemet$e JÙekeäle keâjCeeNÙee keâeobyeNÙee Ùee keâeueKeb[ele ue#eCeerÙe "jleele. Ùeele yeeyeejeJe

cegmeUs ÙeebÛeer �neuÙee neuÙee ogOet os� (1985), �Jee¤U� (2004), �hee�eruekeâer�

(2005), jJeeRõ MeesYeCes �keâeW[er� (1992), Mes<ejeJe ceesefnles �Demeb peieCeb leesueeÛeb�

(1994), �OetUhesjCeer� (2001), Deevebo hee�erue �keâeieto DeeefCe meeJeueer�, ieCesMe

DeeJe�s �ieCeieesle�, �efYe¤[�, Yeejle keâeUs �Ssmes kegâCeyeer YetheeU� (2001), YeercejeJe

JeeIeÛeewjs �jeveKeUieer�, �ieje[e�, �heeCeIeUer�, yeeyet efyejeoej �keâeJe[�, �ceeleerÛes heeÙe�,

�mebYetleer�, meoevebo osMecegKe �yeejesceeme�, DeMeeskeâ keâeweflekeâ keâesUer �hee[e� (2006),

YeeueÛebõ osMeheeb[s �DebOeej FLeuee mebhele veener�, meleerMe peeOeJe �yeU� (2006), jcesMe

DebOeejs �heeieesjs� (1999), je.ie. ÛeJejs �DeejbyeU� (2006), leeveepeer jeT hee�erue

�¤he meeJeueer�, ceeOeJe keâeW[efJeuekeâj �[eUb� (1996), efovekeâj ÛeewOejer �yegPJee&ieceve�

(2007), ke=â<Ceele Keesle �ieeJe"eCe�, �jJeboeUe�, ØekeâeMe osMeheeb[s kesâpekeâj �yeejoevee�

FlÙeeoer keâeobyeNÙeebÛee GuuesKe keâjeJee ueeielees.

yeeyeejeJe cegmeUs Ùeebveer �neuÙee neuÙee ogOet os� ceOetve MeslekeâNÙeebÛÙee De[ÛeCeer,

mecemÙee, meeJekeâejer keâpe& FlÙeeoer meboYee&le ke=â<eer DeLe&keâejCeeÛee efJeÛeej ceeb[uee Deens. jJeeRõ

MeesYeCes �keâeW[er�Éejs MeslekeâNÙeebÛÙee Mees<eCeeÛeer cegUs MeesOeCÙeeÛee ØeÙelve keâjleele. �yeejesceeme�

ner Ùee keâeueKeb[eleerue ue#eCeerÙe keâeobyejer "jles. mecekeâeueerve JeemleJeeuee DeOeesjsefKele keâjle,

ke=âef<eJÙeJemLesÛeer he[Pe[, Deueerkeâ[ÛÙee keâeUeleerue cenòJehetCe& yeoue DeeefCe megefMeef#ele

yeskeâej �SkeâveeLe� Ûeer JÙeLee, Iegmece� ceeb[Ceejer keâeobyejer "jles. ��pÙeebÛÙee Iejele yeejesceeme

DeVeOeevÙeeveb YejuesuÙee keâCeiÙee DemeeÙeÛÙee, yeejesceeme ogOeeÛeer iebiee JeeneÙeÛeer, yeejesceeme

MesleerÛeb JewYeJe Iejele veeboeÙeÛeb DeeefCe yeejesceeme Iejele hewmee KegUKegUeÙeÛee leer meJe&Ûe meOeve

IejeCeer Deelee ke=âef<ejlve hegjmkeâej IesCeeNÙee jeJemeensye ve®YeeTmeejKeer DeeefCe megYee<e leCehegjsmeejKeer

keâceeueerÛeer oefjõer DeeefCe keâpe&yeepeejer Peeuesueer Deensle. YeejleerÙe Mesleer DeeefCe Meslekeâjer

Deelee hegjshetj kebâieeue DeeefCe mheOexÛÙee yeepeejhes"sle keâeÙeceÛee efoJeeUKeesj Peeuesuee Deens.��24

Ùeeletve MeslekeâNÙeebÛeer efJeheVeeJemLee efvecee&Ce Peeueer Deens.


veJÙee efhe{erme MesleerefJe<eÙeer efle�keâeje efvecee&Ce nesle Deens. KeguÙee DeeefLe&keâ OeesjCeeÛes,

peeieeflekeâerkeâjCeeÛes MesleerJej heefjCeece nesle Deens. Ùeemen �yeejesceeme� MeslekeâNÙeebÛeer Jesovee

Øekeâ� keâjles. Mes<ejeJe ceesefnleWÛÙee �Demeb peieCeb leesueeÛeb�, �OetUhesjCeer� Ùee oesvner keâeobyeNÙee

SkeâeÛe kegâ�gbyeeÛes leerve efhe{�eeÛes peerJeveJeemleJe meekeâejleele. �Ssmes kegâCeyeer YetheeU�ceOetve

Yeejle keâeUs Ùeebveer MeslekeâNÙeebÛÙee Øeefle�sÛeer yesie[er keâuhevee, MesleerJe¤ve YeeJeeYeeJeeleerue

mebIe<e&, kegâCeyeer DeeefCe yeueglesoejebÛÙee ceveesJe=òeerleerue Heâjkeâ DeeefCe cenòJeeÛes cnCepes �Ssmes

kegâCeyeer YetheeU ~ oeefjõ�eele meJe&keâeU ~ heefj DebleefjÛee Denbkeâej ~ meeb[erlee vee ~~� DeMee

Denbkeâejeletve Nnemeekeâ[s ÛeeueuesuÙee Meslekeâjer Jeiee&Jej vescekesâ Yee<Ùe kesâues Deens. ÙeeÛe

efJe<eÙeeJej MeslekeâNÙeebÛÙee DeeUmeemen efJeefJeOe oes<e oeKeefJeCeejer meleerMe peeOeJeebÛeer �yeU�

keâeobyejer GuuesKeveerÙe Deens. ke=â<Ceele Keesle �ieeJe"eCe� Ùee Deueerkeâ[ÛÙee keâeobyejerletve �eer

veeefÙekesâÛÙee meboYee&ves iejerye-keâ�keâNÙeebÛÙee DeLe&keâejCeeceOÙes peerJevemebIe<ee&Ûes, heMegOeveeÛes mLeeve

DeOeesjsefKele keâjleele. �jeveKeUieer�letve JeeIeÛeewjs og<keâeUecegUs Jeeleenle PeeuesuÙee MeslekeâNÙeebÛeer

owvÙeeJemLee efÛeef$ele keâjleele. MesleerceeueeÛÙee YeeJeemebyebOeerÛes ØeMve efJeMes<ele: kesâUer GlheeokeâeÛee

ØeMve DeMeeskeâ keâeweflekeâ keâesUer �hee[e�, YeeueÛebõ osMeheeb[s ÙeebÛÙee �DebOeej FLeuee mebhele

veener� keâeobyeNÙeebletve GheefmLele kesâuee peelees. ÙeeØekeâejs mecekeâeueerve efJeefJeOe peerJevepeeefCeJee

ceje"er «eeceerCe keâeobyejer JÙekeäle keâjleevee efomeles. lÙeeÛeyejesyej Ùee keâeueKeb[ele DeeCeKeer

keâener ØeJe=òeer «eeceerCe keâeobyejerletve DeeefJe<ke=âle PeeuÙeeÛes efomeles. ÙeeefJe<eÙeer [e@. veeieveeLe

keâesòeeheuues cnCeleele, ��1980 veblejÛÙee keâeUeleerue uesKekeâebveer «eeceerCe peerJeveeÛeer

JÙeehleer Jee{Jeueer. «eeceerCe peerJeveeÛee MeesOe DeefOekeâ MeesOekeâ heæleerves IÙeeJeÙeeme ØeejbYe

kesâuee. ns meebiele DemeleeveeÛe ieeJeiee[�eeÛÙee yeensj Ye�keäÙee DeeefoJeemeer peieekeâ[s heenCÙeeÛee

ue#eCeerÙe ØeÙelve Peeuee Deens.��25 Ghejeskeäle celeeÛee efJeÛeej keâjlee Ùee keâeUele Gòece yeb[t

leghes ÙeebÛÙee �PegueJee�, �Yemce�, �PeeJeU�, �efÛehee[�, �KeeF&�; ceOegkeâj Jeekeâes[s ÙeebÛÙee

�PesuePehee��, �efmeefuehemesje�; megjsMe ÉeoMeerJeej ÙeebÛÙee �nekegâceer�, �leeboUe�, �Deuekeâveboe�

ÙeebmeejKÙee keâeobyeNÙeebletve DemeeÛe ØeÙelve kesâuee iesuee Deens. ��oefuele, keâ�keâjer, osJeoemeer,

Mesleerle jeyeCeejs cepetj, ceemeàÙee Oe¤ve efJekeâCeejs keâesUer FlÙeeoer ceeCemes legheWÛÙee keâeobyeNÙeebceOÙes


JeejbJeej Ùesleele.��26 peieCÙeemee"er keâjeJee ueeieCeeje mebIe<e& ne ieeJeiee[�eeÛÙee yeensjÛÙee

ceeCemeebmee"er veJee veener; heCe Ùee Ùeb$eÙegieecegUs, veJÙee leb$e%eeveecegUs efvekeâeueele efveIeCeejer

pegveer JÙeJemLee DeeefCe veJÙee JÙeJemLesle hees�emee"er keâjeJee ueeieCeeje Yeer<eCe mebIe<e& ÙeebÛes

oMe&ve legheWÛeer keâeobyejer Ie[Jeles.

megjsMe ÉeoMeerJeej ns �Deuekeâveboe�, �leeboUe�letve �eerÛÙee melJeeÛee, efleÛÙee mJeÙebYetlJeeÛee

efJeÛeej ceeb[leele. SKeeÅee DepeeCe peerJeeJej owJelJeeÛeer KeesU Ûe{Jetve efleÛÙee meieàÙee

ceeveJeer YeeJeYeeJevee efÛej[tve �ekeâCeeNÙee FLeuÙee meceepeJÙeJemLesÛÙee ØeJe=òeerÛee efveoxMe �leeboUe�letve

Ùeslees. lej �nekegâceer�letve ve#eueJeeoemeejKee Deueef#ele efJe<eÙe meekeâej neslees. ��ve#eueJeeoer

ÛeUJeU, lÙee ÛeUJeUerMeer mebyebefOele Demeuesueer megefMeef#ele le®Ce efhe{er, lÙee ÛeUJeUerÛeer

peyeeyeoejer, keâeÙe&, Ùee meyebOe iees�erÛes efÛe$eCe ceeef[ÙeebÛÙee heeMJe&YetceerJej les keâjleele. lÙee

Deveg<ebieeves ceeef[ÙeebÛeer peerJeveheæleer, jerleerYeeleer FlÙeeoerÛesner cevemJeer oMe&ve Ie[les.��27

DeeefoJeemeerÛÙee Deveskeâ ØeMveebhewkeâer ve#eueJeeo ne Skeâ meOÙee cenòJeeÛee ØeMve Deens. Ùee

ØeMveemen osMeeleerue [eJÙee ÛeUJeUer, heÙee&JejCeeÛee ØeMve, ceeveJeer nkeäkeâeÛee ØeMve,

mLeueeblejeÛee ØeMve Ùee meJe& Skeâceskeâeble iegbleuesuÙee ØeMveebÛee DeeefJe<keâej ner keâeobyejer keâjles.

ÙeeÛe efJe<eÙeeJej SkeâveeLe meeUJeWÛeer �SvkeâeQ�j�, yeeyee Yeeb[ �leb��ee�, Deefveue men�eyegæs

�[ebieCeer� (1985), efJeueeme ceveesnj �Skeâe ve#eueJeeÅeeÛee pevce�, vepetyeeF& ieeefJele

�le=<Cee� FlÙeeoer keâeobyeNÙee cenòJehetCe& "jleele.

ke=â<eerpeve mebmke=âleerleerue meJee&efOekeâ Meesef<ele, Ghesef#ele, JebefÛele Jeie& cnCepes DeeefoJeemeer.

lÙeebÛÙee og:Ke, owvÙe«emle peieCÙeeÛee, Mees<eCeeÛÙee efJeefJeOe meboYee&Ûee JesOe �PesuePehee��

ceOetve ceOegkeâj Jeekeâes[Wveer Iesleuee Deens. mejkeâejer veeskeâj, DeefOekeâejer, JÙeeheejer, ogkeâeveoej,

meeJekeâej ÙeebÛÙeekeâ[tve nesCeeNÙee Mees<eCeeÛes efJeefJeOe heoj Gueie[tve oeKeefJeues Deensle.

�keâesjketâ� peceeleerÛÙee Oeeefce&keâ, meebmke=âeflekeâ Je Deme¢e peerJeIesCÙee peerJeveeÛes efJeefJeOeebieer oMe&ve

Ùee keâeobyejerletve nesles. �[ebieCeer� peceeleerÛes Mes" meeJekeâejekeâ[tve nesCeejs Mees<eCe, Jes"efyeieejer,

hejeJeuebyeve Jeiewjs yeeyeer �[ebieCeer�letve Deefveue men�eyegæs JÙekeäle keâjleele. DeMee jerleerves Ùee

ogue&ef#ele meceepeIe�keâebÛee peerJevemebIe<e& Jejerue keâeobyejerkeâejebveer ceeb[uee Deens.


1980 les 2005 Ùee keâeueKeb[eÛee efJeÛeej keâjleevee mee"esòejer keâeUele uesKeve

keâjCeeNÙee Deevebo ÙeeoJe, je.jb. yeesje[s, JÙebkeâ�sMe cee[ietUkeâj ÙeebÛÙeener keâeobyeNÙee Ùee

keâeueKeb[ele ØekeâeefMele nesle neslÙee. lÙeele Deevebo ÙeeoJe �IejefYebleer�, �keâeÛeJesue�, �ve�jbie�,

�veebiejCeer�, JÙebkeâ�sMe cee[ietUkeâj �keâ®Cee�keâ�, �JeeJe�U�, je.jb. yeesje[s �ÛeejeheeCeer�,

�jne�heeUCee�, �meeJe��, �cejCeoejer�, �Deeceoej meewYeeiÙeJeleer�, �veeceoej ßeerceleer�, �FLeb

nesleb Skeâ ieeJe� FlÙeeoeRÛee GuuesKe keâjlee Ùeslees. uesefKekeâebÛeer JeeCeJee cee$e Ùeener keâeUele

efometve Ùesles. Øeeflecee Fbieesues ÙeebÛeer �yeg{eF&� (1999), �hee�&�eF&ce� (2002) Ùee

keâeobyeNÙeebÛee DeheJeeo JeieUlee ef�eÙeebkeâ[tve «eeceerCe keâeobyejerÛÙee meboYee&le Heâejmes uesKeve

Peeuesues efomele veener. jJeeRõ "eketâj �Oecee&lcee�, efJeúue JeeIe �[syet� Ùee oesvner «eeceerCe

uesKekeâebÛÙee Ùee Ûeefj$eelcekeâ keâeobyeNÙeebÛee GuuesKe keâjCesner ÙesLes cenòJeeÛes "jles.

Skebâojerle 1980 veblejÛeer «eeceerCe keâeobyejer MeesOekeâ Â�erves mecekeâeueerve JeemleJeeuee

efYe[leevee efomeles. JeemleJeeÛÙee JÙeeefceßelesÛeer Gkeâue keâeUeÛÙee efJeefJeOe meboYee&men uesKekeâ

JÙekeäle keâjleevee efomeleele. Ùee keâeueKeb[eleerue keâeobyejerves SketâCeÛe ceje"er keâeobyejeruee

mecetnefve�leskeâ[s JeUefJeues Je pevemecetnebÛes peieCÙee-cejCÙeeÛes ØeMve keWâõmLeeveer DeeCeues.

hetJeeaÛÙee «eeceerCe keâeobyejerJejerue jesce@efv�efmePeceÛee efMekeäkeâe hegmetve meeceeefpekeâlee Je mecemÙee

keWâefõlelesÛes ØeKej Yeeve efoues. JebefÛele, Meesef<ele Ie�keâeÛes Mees<eCeeÛes efJeefJeOe heoj Gueie[tve

oeKeefJeues. mecekeâeueerve jepekeâejCe, DeLe&keâejCe, Oece&keâejCeeÛeer yeoueleer ¤hes Je «eeceerCe

mecetneJejerue lÙeeÛÙee heefjCeeceeme Yeeef<ekeâ ke=âleerletve GYes kesâues. Demes Demeues lejer Deieoer

Deueerkeâ[ÛÙee keâeUeleerue jepekeâerÙe, DeeefLe&keâ, Oece& Ùee meòee meef�eâÙe nesTve meceepeele peer

ØeÛeb[ GueLeeheeueLe nesle Deens lÙeeÛee «eeceerCe mecetneJej efveef§ele heefjCeece nesle Deens. Ùee

heefjCeeceemen meMekeäle «eeceerCe keâeobyejer efveefce&leer nesCes iejpesÛes Deens Demes Jee�les.

2.6 1980 veblejÛÙee ceje"er keâeobyejerleerue oefuele peeefCeJeebÛes mJe¤he :

mJeeleb$Ùeesòej keâeUeleerue yeouelÙee meeceeefpekeâ-meebmke=âeflekeâ heefjefmLeleerÛee Jee*dceÙeerve

DeeefJe<keâej cnCepes oefuele, «eeceerCe, �eerJeeoer meeefnlÙeØeJeeneÛes Deeieceve nesÙe. Ùeeleerue


oefuele meeefnlÙe ØeJeeneves ceje"er meeefnlÙeeuee Skeâ peyejomle DeeJneve efoues. ceje"er heeb{jhesMeer,

meoeefMeJe hes"er meeefnlÙeeuee efceUeuesuee ne meJee&le cees"e Oekeäkeâe neslee DeeefCe Ùee OekeäkeäÙeeves

ceje"er meeefnlÙe efJeÛeejhejbhejsuee veJÙeeves efJeÛeej keâjCÙeeÛeer iejpe Yeemeueer. ��ns o[heuesuÙeebÛes

DeelceefveJesove DemeuÙeecegUs lÙeeuee DeYeeefJeleheCes ceeveJeerÙe heeleUer menpeheCes GheueyOe

Peeueer. lÙeebÛee vekeâej, efJeõesn Je Ie=Cee DevÙeeÙeeefJe®æ DemeuÙeecegUs lÙeebÛÙee DevegYeJeeme

menpeielÙee cetuÙeelcekeâ DeeOeej ueeYeuee. oefueleebveer ceeies JeUtve efveJesefole kesâuesues DevegYeJe

mHeâes�keâÛe jeefnues. SJe{sÛe veJns lej efMe#eCeeletve DeeuesuÙee mepeieheCeecegUs lÙeeleerue

cegUeleues JeemleJe DeefOekeâ oenkeâheCes peeCeJet ueeieues.��28 nsÛe �eskeâoej, oenkeâ peeefleJÙeJemLee

efveefce&le JeemleJe DevegYeJe ceje"er meeefnlÙeeuee veJelee Øeehle keâ¤ve iesues. JesieJesieàÙee peeefCeJee

meeefnlÙeele DeeefJe<ke=âle nesT ueeieuÙee. �oefuele� mebkeâuhevesefJe<eÙeer Gue�megue� ÛeÛee& Peeueer.

mJeeleb$Ùe, mecelee, yebOeglee, meeceeefpekeâ yeebefOeuekeâer Ùee cetuÙeebÛeer meeefnlÙeeÛÙee meboYee&le

ceeb[Ceer Peeueer. veJeer Yee<ee, veJÙee Øeeflecee, mekeâme peerJeveevegYeJeeletve DeeMeÙemece=æ ceje"er

oefuele meeefnlÙe Deekeâejeuee Deeues. Ùee ØeJeeneÛeer meg®Jeeleerme peesjkeâme DeefYeJÙekeäleer Peeueer

leer keâefJelee, DeelcekeâLeve Ùee Jee*dceÙeØekeâejeletve. leguevesves keâeobyejer lesJe{�ee leekeâoerves

efvecee&Ce Peeueer veener. ÙeeefJe<eÙeer [e@. veeieveeLe keâesòeeheuues ÙeebÛes cele efJeÛeejele Ieslee Ùesles. les

cnCeleele, ��oefuele peerJeveefÛe$eCe keâjCeejs Deiej oefuele uesKekeâebveer efueefnuesues keâeobyejeruesKeve

Heâejmes veener ner JemlegefmLeleer Deens. oefuele ØeefleYee ØeLecele: keâeJÙeeletve Øekeâ� Peeueer (lemes

nesCes mJeeYeeefJekeâ nesles) DeeefCe keâeJÙeeÛÙee efvekeâ� DeelcekeâLeveebceOÙes leer peemle jceueer.

efkebâyengvee meieàÙee DevegYeJeebÛee efveÛeje DeelcekeâLeveebceOÙes nesTve iesuÙeecegUs keâeobyejer efueefnCÙeeÛee

ØeÙelve oefuele keâeobyejerkeâejebveer kesâuee vemeeJee.��29

Ghejeskeäle celeebÛÙee heeMJe&YetceerJej oefuele keâeobyejer uesKeveekeâ[s heenlee keâener ceespekeâerÛe

veeJes "UkeâheCes ue#eele Ùesleele. lÙeele yeeyetjeJe yeeiegue �met[�, kesâMeJe cesßeece �nefkeâkeâle

DeeefCe pe�eÙet�, veeceosJe {meeU �ne[keâer ne[JeUe�, megOeekeâj ieeÙekeâJee[ �Metõ�, ceeOeJe

keâeW[efJeuekeâj �Depetve Gpe[eÙeÛeb Deens� ÙeebÛee GuuesKe keâjlee Ùeslees. Ùee DeieesojÛÙee efhe{erle

DeCCeeYeeT mee"s, MebkeâjjeJe Kejele, vee.je. MeW[s ÙeebmeejKÙee oefuele uesKekeâebÛeer keâeobyejer


Øeefmeæ Peeueer Demeueer lejer �oefuele� Ùee mebkeâuhevesMeer lÙeebÛÙee uesKeveeÛÙee ØesjCee efkeâleer

pegUleele ne ØeMve DevegòejerleÛe Deens. Skebâojerle oefuele meeefnlÙeeÛÙee Deeieceve keâeueKeb[ele

oefuele keâeobyejer keâceerÛe efueefnueer iesueer. yeeyetjeJe yeeiegueebveer cees"�ee ØeceeCeele keâeobyejer

uesKeve kesâues Demeues lejer �met[�, �keâeW[er�, �DeIeesjer� JeieUlee Flej uesKeve ns DeØekeâeefMeleÛe

jeefnues Demes efomeles. cnCetve keâefJelee, DeelcekeâLeveeÛee peesjkeâmeheCee �keâeobyejer� Jee*dceÙe

Øekeâejeuee ueeYeuee veener Demes cnCeCÙeeme cees"e JeeJe Deens.

1980 les 2005 Ùee keâeueKeb[eleerue �oefuele� keâeobyejerÛee efJeÛeej keâjleevee

oefuele keâeobyejer keâMeer yeouele iesueer? efleves keâesCelÙee peeefCeJee DeeefJe<ke=âle kesâuÙee? efleÛeer

hejbheje keâesCeleer? efleÛÙee ØesjCee keâesCelÙee? Ùee keâener ØeMveebÛÙee Deveg<ebieeves efJeÛeej keâjCes

�eâceØeehle "jles. Ùee keâeueKeb[eleerue oefuele keâeobyejer uesKekeâebÛee efJeÛeej keâjlee megOeekeâj

ieeÙekeâJee[, veeceosJe {meeU, yee.me. ne�s, Yeercemesve os"s, DeMeeskeâ Jn�keâj, veeceosJe

keâebyeUs, heeb[gjbie keâoce, SkeâveeLe meeUJes, efmeæeLe& jece�skesâ, peer.kesâ. Ssveehegjs, keâuhevee

peeOeJe FlÙeeoeRÛes uesKeve cenòJehetCe& "jles.

ÙeeÛeyejesyej oefueleslej uesKekeâebkeâ[tvener oefuele peeefCeJesÛeer keâeobyejer efueefnueer iesueer

Deens. ßeer.ce. cee�s ÙeebÛÙeeheemetve Deevebo meeOeues, ceOeg cebiesMe keâefCe&keâ, megYee<e YeW[s, Yee.o.

Kesj, meoe keâNne[s, De®Ce meeOet, jepeve ieJeme ÙeebÛÙeeheÙeËle ner hejbheje peeles. meoe keâNne[s

�Demhe=MÙeeÛeer [eÙejer�, �ieeJekegâmeeyeensjÛeer Jemleer�, ceOeg cebiesMe keâefCe&keâ �Yeekeâjer DeeefCe

Hetâue�, De®Ce meeOet �yeefn<ke=âle�, jepeve ieJeme �leCekeâ��, yeeyee Yeeb[ �oMeef�eâÙee� Ùee

mecekeâeueerve keâeueKeb[eleerue keâeobyeNÙee JeemleJe efÛe$eCeeÛÙee yeeyeleerle GpeJÙee Deensle. oefuele

peerJeveeleerue efJeefJeOeebieer JeemleJe lÙeebveer meekeâejues Deens. lejer �yeUer�, �Yeekeâjer DeeefCe

Hetâue�, �leCekeâ�� ÙeebÛee DeheJeeo JeieUtve Flej oefueleslej keâeobyejerkeâejebJej Dee#eshe veeWoJeleevee

efJeueeme keâebyeUs cnCeleele, ��Flej oefueleslej uesKekeâ oefueleebÛÙee Deblejbieele efMe¤ve lÙeebÛÙee

ceveYeeJeveebÛes efÛe$eCe keâjleevee efomele veenerle. oefueleebÛeer Iej-Jemleer, lÙeebÛes oeefjõ�e,

lÙeeleerue oenkeâlesÛee ØelÙe#e DevegYeJe oefueleslej uesKekeâebvee vemelees. lÙeecegUs og¤ve efomeCeeNÙee

Ùee iees�erÛes efÛe$eCe pejer les keâ¤ Mekeâues Demeues lejer lÙeele efpeJebleheCee, JeemleJelee Je


ØelÙeÙekeâejerlesÛee DeYeeJe Dee{Ulees.��30 Ùee celeeletve vekeâUleheCes pevcepeele oefuele DemeCes

cnCepes oefuele uesKekeâ "jCes ÙeeÛes metÛeve keâjeÙeÛes Deens Demes efomeles. cnCetveÛe pevcepeele

oefuele DemeCeeNÙee uesKekeâebÛÙee keâeobyejeruesKeveeÛee hejeceMe& Ùee keâeueKeb[eÛÙee meboYee&le

veeWoJeleevee Ùee keâeueKeb[ele mebKÙesves efJehegue uesKeve keâjCeejs keâeobyejerkeâej cnCetve ceeOeJe

keâeW[efJeuekeâj cenòJeeÛes "jleele. lÙeebÛÙee keâeobyejeruesKeveeÛee efJeÛeej keâjlee �Depetve Gpee[eÙeÛeb

Deens� (1981), �DeveeLe� (1981), �Úso� (1982), �Pehee�uesuee�, �neleeÛeer Ie[er

leeW[eJej yees��, �Deelee Gpee[ues�, �[eUb�, �JesOe�, �osMeesOe[er�, �heefjlÙekeälee�, �ÛeewkeâMeer

Ûeeuet Deens�, �Skeâ nesleer keâeleUJee[er� FlÙeeoer Deveskeâ keâeobyeNÙee lÙeebveer efueefnuÙee Deensle.

Kes[�eeleerue ÛeebYeej peeleerÛes peerJeve lÙeebÛÙee keâeobyeNÙeebletve DeeefJe<ke=âle Peeues Deens.

�Depetve Gpee[eÙeÛeb Deens� Ùee keâeobyejerleerue osJepeer DeeefCe osJekeâer ns keâesCelÙeener heefjefmLeleerle

hejbhejsuee DeeJneve ve oslee Meeblelesves peiet heenCeejs kegâ�gbye Deens. cegueiee keâeMeerveeLe efMekeâle

Demeuee lejer lÙeeves Deeheueer heeÙejer keâOeer mees[t veÙes DemesÛe lÙeebvee Jee�les. oefuele ceeCemeeÛÙee

ceveele cegjuesueer �ieleevegieeflekeâlee� ÙesLes efometve Ùesles. �DeveeLe� ner Yeemkeâjves efMe#eCeemee"er

kesâuesuÙee Oe[he[erÛeer DeeefCe yeskeâejercegUs efvecee&Ce PeeuesuÙee JewHeâuÙeeÛeer keâLee Deens. �Úso�

ceOetve oefuele meceepeeleerue GÛÛeveerÛelee lÙeebveer Øesce ØekeâjCeeletve jsKee�ueer Deens. Kes[�eeÛee

efJekeâeme keâjCÙeeÛÙee F&<exves Pehee�uesuÙee le®CeeÛeer keâLee �Pehee�uesuee� ceOetve Ùesles. lemesÛe

ØeeLeefcekeâ efMe#eCeeÛÙee yeeyeleerle DemeCeeNÙee mecemÙeebJej ØekeâeMe �ekeâCeejer �neleeÛeer Ie[er

leeW[eJej yees�� ner keâeobyejer Øeefleketâue meeceeefpekeâ heefjefmLeleerle ØeeLeefcekeâ efMe#eCe IesCeeNÙee

cegueebÛee ceeveefmekeâ keâeW[ceeje JÙekeäle keâjles. �[eUb�meejKeer keâeobyejer MeslekeâNÙeebÛÙee DeelcenlÙeebÛÙee

mecemÙeebvee DeOeesjsefKele keâ¤ve DeVeefvecee&lÙeeueeÛe oesve JesUÛes DeVe efceUt veÙes, DeMeer

Meeskeâebeflekeâe ceeb[les.

keâeW[efJeuekeâjebÛÙee uesKeveemen Flej keâeobyejer uesKekeâebÛÙee uesKeveeletve efJeefJeOe peeefCeJee

DeeefJe<ke=âle PeeuÙee Deensle. oefuele peerJeveeÛes efJeefJeOeebieer efÛe$eCe keâ¤ve, oefuele meceepeeleerue

efJeefJeOe Ie�keâebJej ØekeâeMe �ekeâuee Deens. Ùee keâeobyejerves keâesCelÙee Debieeves ØeJeeme kesâuee

lÙeeefJe<eÙeer [e@. veboe cesßeece cnCeleele, ��Yetkeâ, ieefjyeer, Mees<eCe, Deieeflekeâlee, ueeÛeejer,


iegueeceer, Jes"efyeieejer Ùee mecemÙeebÛes oefuele peerJeveeMeer peJeUÛes veeles Deens. oefuele keâeobyejerÛee

ne Øeeblener megVe keâjCeeje Deens. pÙeebveer ØekeâeMeeÛeer Jee� oeKeJetve DeelceefJeMJeeme peeieJeuee

lÙee Ye. ieewlece yegæ, ce. Hegâues Je lÙeebÛÙee helveer meeefJe$eeryeeF& Hegâues, [e@. yeeyeemeensye

Deebyes[keâj DeeefCe jceeyeeF& Deebyes[keâj ÙeebÛÙee Ûeefj$eeÛee keâeobyejerves ceeieesJee Iesleuee Deens.

jepekeâejCeeÛeer ceerceebmee keâjleÛe efJeefYeVe oefuele ÛeUJeUeRJej efJeOeeÙekeâ Je efJeoejkeâner

ØekeâeMe �ekeâuesuee Deens.��31

Ghejeskeäle celeeJe¤ve Ùee keâeueKeb[eleerue keâeobyejerÛeer efoMee mhe� nesles. oefuele,

Meesef<ele, iegueece, Jes"efyeieejer, Deieeflekeâ, iejerye, oefjõer ceeCemeebÛes peerJeve efÛe$eCe keâjCeejer

oefuele keâeobyejer, oefuele meceepeeuee DeelceYeeve osCeeNÙee ceneheg®<eebÛes Ûeefj$e jsKee�Ceejer

oefuele keâeobyejer DeeefCe mecekeâeueerve jepekeâejCe Je oefuele ÛeUJeU ÙeeefJe<eÙeer Øeefleef�eâÙee

JÙekeäle keâjCeejer keâeobyejer Demes cnCelee ÙesF&ue. ÙeeÛe met$eeÛÙee Deveg<ebieeves efJeÛeej keâjerle

Demeleevee oefuele uesKekeâebÛÙee Ûeefj$eelcekeâ keâeobyeNÙee heg{erueØeceeCes Deensle. yebOegceeOeJe

�jceeF&� (1987), nefjYeeT heieejs �ÙegieØeJe&lekeâ�, �Pegbpeej�, efn.iees. yevemees[s �DeeYeeUeSJe{er�

(1985), megMeeruee cetue �mecyegOo� (1983), veevee {eketâuekeâj �YeerceeF& - jceeF&�

(1991), [e@. oe.me. iepen�s �peeseflekeâeblee meeefJe$eer�, ÙeMeJeble ceveesnj �jceeF&� (1991),

jceekeâeble peeOeJe �meesveyee�, keâ®Cee peceoe[s �jcee�, cegjueerOej Yeesmeskeâj �efmeæeLee&Ûeer ÙeMeesOeje�

(1989), veeruee heeb{js �peesleer-meeefJe$eer� FlÙeeoer keâeobyeNÙee cenòJehetCe& "jleele.

�ÙegieØeJele&keâ� [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keâjebÛÙee peerJeveeJej DeeOeeefjle Demetve �Pegbpeej�

Ùee keâeobyejerletve nefjYeeT heieejWveer peesefleyee Hegâues ÙeebÛes peerJeveÛeefj$e efÛeef$ele kesâues Deens.

�DeeYeeUeSJe{er�letve efn.iees. yevemees[s Ùeebveer meeefJe$eeryeeF& DeeefCe peesefleyee Hegâues Ùee oesIeebÛes

menpeerJeve jsKee�ues Deens. �mecyegOo� meejKeer Ye. ieewlece yegæebÛÙee peerJeveeJej keâeobyejer efuentve

Deeheueer meeceeefpekeâ yeebefOeuekeâer megMeeruee cetue Ùeebveer JÙekeäle kesâueer Deens. lej veevee "eketâuekeâj

Ùeebveer �YeerceeF&-jceeF&� Ùee keâeobyejerletve yeeyeemeensye Deebyes[keâj Je helveer jceeyeeF& Deebyes[keâj

ÙeebÛes peerJeveÛeefj$e jsKee�ues Deens. lej jceeyeeFËÛÙee peerJeveØeJeemeeefJe<eÙeer [e@. ÙeMeJeble

ceveesnjebÛeer �jceeF&� ner keâeobyejer cenòJehetCe& "jles. �meesveyee� keâeobyejerletve Skeâe meeceevÙe


oefuele JÙekeäleerÛeer [e@. Deebyes[keâj ÙeebÛÙee Øeleer DemeCeejer ßeæe ceeb[ueer Deens. ÙeeÛeyejesyej

Yee.o. Kesj Ùeebveer �Øeyegæ� ner Deebyes[keâjebÛÙee peerJeveeJej oesve Yeeieeble efueefnuesueer keâeobyejer

Deens. ÙeemeejKÙee Ûeefj$eelcekeâ keâeobyeNÙee oefuele keâeobyejerÛes oeueve mece=æ keâjCÙeele Yej

�ekeâleele ns efveef§ele.

oefuele uesKekeâ ØeeOeevÙeeves keâefJelee, DeelcekeâLeve ns Jee*dceÙeØekeâej neleeUleele.

keâeobyejer legjUkeâ mJe¤heele Ùesles. DeeefCe Deeuesueer keâeobyejer ner efJeMes<ele: Ûeefj$eelcekeâ

mJe¤heeÛeer Dee{Ules. oefuele ÛeUJeU DeeefCe jepekeâejCeeJej ØekeâeMe �ekeâCeeNÙee keâeobyejerle

Ùee keâeueKeb[ele yee.me. neb�s ÙeebÛeer �ÙegieefJeOeeve� (1983), cegjueerOej peeOeJe �keâeÙe&keâlee&�

(1984), MejCekegâceej efuebyeeUs �GheuÙee�, ÙeesieWõ cesßeece �Gòegbie�, SkeâveeLe meeUJes

�SvkeâeQ�j�, peer.kesâ. Ssveehegjs �DeefYemejCe�, efmeæeLe& jece�skesâ �Yeejle mewue nesleevee� ÙeebmeejKÙee

keâeobyeNÙeebÛeer efveefce&leer Peeueer. efn.iees. yevemees[s ÙeebÛÙee �cegefkeälemeb«eece�ceOÙes [e@. yeeyeemeensye

Deebyes[keâj Øesefjle JewÛeeefjkeâ YetefcekesâÛÙee heeMJe&YetceerJej oefuele cegefkeäleue{�eeÛes efÛe$e jsKee�ues

Deens; hejbleg lÙeeuee meebkesâeflekeâ mJe¤heeÛÙee ØescekeâLesÛeer pees[ efouÙeeves lÙeeÛeer OeejÛe yeesLe�

nesles. yee.me. ne�s ÙeebÛÙee �ÙegieefJeOeeve� ceOeerue Deebyes[keâjer ÛeUJeUerÛee keâeobyejer¤heer he�

ceeb[CÙeeÛee ØeÙelve GuuesKeveerÙe cnCeeJee ueeiesue.

[e@. yeeyeemeensye Deebyes[keâjebÛÙee efveJee&Ceeveblej Deebyes[keâjer ÛeUJeU pÙeebÛÙee ueesKeb[er,

heesueeoer KeebÅeeJej GYeer Deens lÙee keâeÙe&keâlÙee&uee meceepeele keâesCeles mLeeve Deens lÙeeÛeer

peerJeveJÙeLee �keâeÙe&keâlee&�letve cegjueerOej peeOeJe JÙekeäle keâjleele. ��JeevejebceOÙes �GheuÙee�

veeJeeÛeer peele Deens. lÙee JeevejebÛÙee �esUerÛee veeÙekeâ �esUerle veJeerve pevceeuee Deeuesueer vej

efheuues "ej ceejlees. lÙeeuee DeeheuÙee GheYeesieele Yeeieeroej Je=òeerle DemeCeejs meecÙe MejCekegâceej

efuebyeeUs Ùeebvee peeCeJeues. lÙeeletve ner keâeobyejer efueefnueer iesueer.��32 �GheuÙee� oefuele

ÛeUJeUerleerue jepekeâerÙe mJeeLe&, mebefOemeeOetheCeeJej efJeoejkeâ ØekeâeMe �ekeâles, lej ÙeesieWõ

cesßeece ÙeebÛeer �Gòegbie� keâeobyejer ÛeUJeUerleerue Skeâe me�eâerÙe keâeÙe&keâlÙee&ÛÙee peerJeveØeJeemeeÛee

DeeuesKe ceeb[les. �SvkeâeQ�j�Éejs SkeâveeLe meeUJes ve#eueJeeoer ÛeUJeUerÛee uesKeepeesKee

ceeb[leele. Meeblelesves DeeefCe efJeOeeÙekeâ ceeiee&vesner lÙeebvee lÙeebÛÙee Ùeelevee meceepeeheg{s ceeb[lee


Ùesle veenerle. meòesheg{s MeneCeheCe Ûeeuele veener. ��e[e� keâeÙeÅeeKeeueer Yej[uÙee peeCeeNÙee

DeeefoJeemeeRvee; Skeâ Jekeâerue cnCetve DeeefCe Hegâues-Deebyes[keâjer ÛeUJeUerleerue Skeâ meeceevÙe

keâeÙe&keâlee& cnCetve uesKekeâeuee pes DevegYeJe Deeues, lÙeeletve lÙeebveer ner keâLee meekeâej kesâueer

Deens. lÙeecegUs Deebyes[keâjJeeoer efJeMJeeleerue cenòJeeÛeer keâeobyejer lej "jlesÛe lÙeeÛeyejesyej

efJepeÙe De$eece Ùee ceeef[Ùee DeeefoJeemeerÛÙee kegâ�gbyeeÛeer DelÙeeÛeejebvee hejeYetle keâjle efveIeeuesueer

ue#eJesOeer peerJevekeâLee Deekeâejeme Ùesles.

�DeefYemejCe� (2002) ner peer.kesâ. SsveehegjWÛeer Úes�sKeeveer keâeobyejer oefuele ÛeUJeU,

oefuele ie�ebÛes, he#eebÛes, ie�ele�ebÛes jepekeâejCe, Skeâceskeâebvee Men osCeejs Hegâ�erj vesles DeeefCe

lÙeebÛes oefuele meceepeeÛÙee Gæejemee"erÛes DeeYeemeelcekeâ jepekeâejCe ÙeeÛes efJeoejkeâ JeemleJe

meekeâejles. [e@. efkeâMeesj meevehe Ùee keâeobyejerÛÙee �meeceeefpekeâles�efJe<eÙeer Yee<Ùe keâjleevee cnCeleele,

�� DeefYemejCe� Ùee ke=âleerle Deebyes[keâj DeeefCe lÙeebveer efvecee&Ce kesâuesueer ÛeUJeU, he#eerÙe

leòJe%eeve keWâõJeleea Deens. uesKekeâeuee Deebyes[keâjebefJe<eÙeer keâceeueerÛeer DeemLee Deens. Deebyes[keâjebveer

efvecee&Ce kesâuesuÙee he#eeefJe<eÙeer DeeefCe ÛeUJeUerefJe<eÙeer megæe DeemLee Deens; hejbleg Deebyes[keâjebvee

Dehesef#ele DemeuesuÙee he#eeÛÙee YeefJeleJÙeeueeÛe he#eerÙe keâeÙe&keâlÙeeËveer - he#eerÙe heg{eNÙeebveer

keâeefUcee HeâemeuÙeeÛeer Keble uesKekeâeuee DeefOekeâ DemJemLe keâjles. oefuele heg{eNÙeebveer Deebyes[keâjebvee

mJeeLee&mee"er Jeehejues DeeefCe ÛeUJeUeruee meceepeele �erkesâÛee efJe<eÙe yeveefJeues. DeeheuÙeeÛe

meceepeeÛÙee YeerceMekeäleerÛÙee YejJeMeeJej DeeefCe Deebyes[keâjebÛÙee veeJeeJej oefuele heg{eNÙeebveer

DeeheuÙeeÛe efJekeâemeeÛes jepekeâejCe kesâues. Deebyes[keâjebveblejÛee keâeueKeb[ ne Skeâ DebOeejÙegie

"juee. peerkeWâÛÙee �DeefYemejCe�Ûeer ceeb[Ceer ¢ee DeLee&ves meeceeefpekeâ ke=âleer Deens.��33 Ùee

celeeJe¤ve meceepeele JewÛeeefjkeâ DeefYemejCeeÛeer iejpe ner keâueeke=âleer Øekeâ� keâjles. ÛeUJeUerleerue

veslÙeebÛÙee veecemeeOecÙee&cegUs JeemleJeeÛÙee DeeCeKeerÛe peJeU keâeobyejer peeles.

oefuele keâeobyejer ner DevÙe oefuele meeefnlÙeeleerue Jee*dceÙeØekeâejeØeceeCesÛe ØeecegKÙeeves

JeCe&JÙeJemLee, peeefleJÙeJemLee, efJe<ecelee, GÛÛe-veerÛe YeeJeecegUs nesCeeje mebIe<e& DeeefCe ceeveefmekeâ

Dees{eleeCe Je les{ Ùee heefjIeeleÛe efHeâjCeejer Deens, Ùee mecepegleeruee Úso osCeejs uesKeve cnCetve

efmeæeLe& jece�skesâ ÙeebÛÙee �Yeejle mewue nesleevee� Ùee keâeobyejerÛee GuuesKe keâjeJee ueeielees.


peeieeflekeâerkeâjCe, KeepeieerkeâjCeeves efvecee&Ce kesâuesues ØeMve, yengje�^erÙe kebâhevÙeebÛes Jee{les

ØemLe, Kegues DeeefLe&keâ OeesjCe, meeceeefpekeâ efJe<ecelesyejesyejÛe Jee{le peeCeejer YeÙeeJen DeeefLe&keâ

efJe<ecelee keâeobyejer Øekeâ� keâjles. mecekeâeueerve JeemleJeeleerue DebleefJe&jesOeebJej Yee<Ùe cnCepes

�Yeejle mewue nesleevee� keâeobyejer nesÙe. ÙeeyejesyejÛe jepekeâerÙe Øeke=âleer DemeCeeNÙee Gòece keâebyeUs

�ßeeæ�, Ùeesefiejepe JeeIeceejs �meYeeheleer�, veeceosJe {meeU �efveiesef�Jn mhesme�, efJepeÙe efmejme�

�keâeUieYe&� FlÙeeoer ue#eCeerÙe keâeobyeNÙee "jleele.

Ghejeskeäle keâener ØeJe=òeeRÛee efJeÛeej kesâuÙeeveblej oefuele meeefnlÙeÛe pÙee ØeJe=òeermee"er

DeesUKeuÙee peeles leer �meeceeefpekeâ yeebefOeuekeâer� nesÙe. oefuele keâeobyejerletvener cees"�ee ØeceeCeele

meeceeefpekeâ Yeeve Gpeeiej Peeuesues efomeles. ef�eÙeebÛÙee mecemÙee, Jew%eeefvekeâ Âef�keâesve, meceepeeleerue

efJeefJeOe mecekeâeueerve mecemÙee, Yetkeâ, oeefjõ�e, og:Ke, Gheemeceej, oefuele peeleerleerue ßes�-

keâefve� YeeJe Ùeebvee cees"�ee ØeceeCeele mecekeâeueerve oefuele keâeobyejer DeefYeJÙekeäle keâjles.

megOeekeâj ieeÙekeâJee[ �Metõ�, Yeercemesve os"s �Fmkeâes��, efYe.efMe. efMebos �Dece=leveeÙekeâ�,

yeeyegjeJe ieeÙekeâJee[ �Deeie�, �PeU�, veeceosJe {meeU �ne[keâer ne[JeUe�, DeMeeskeâ Jn�keâj

�cesuesueb heeCeer�, �yeiee[�, ceeOeJe keâmeyes �vekegâue�, YeeF& leebyes �efveÙeleer�, efJepeÙe efmejme�

�kegâmleer�, Øesceevebo iepJeer �peeiej�, peÙeØekeâeMe ieJeUs �Jesovee�, ÙeesieWõ cesßeece �ceePee ieeJe

kegâ"eÙe?�, Gòece yeb[t leghes �Yemce�, �MesJebleer�, veeceosJe keâebyeUs �jeIeJeJesU�, �TvemeeJeueer�,

efJeMJeeme DebYeesjs �DeeIeele�, keâÛe¤ YeeuesjeJe �mceMeeveYetceer�, iepeeveve peeOeJe �efHeâjmlee�,

JewpeveeLe keâUmes �leerve efYebleer�, MeefMekeâeble leemeieeJekeâj �cevegmce=leerÛes meeJe��, peÙeJeble

Jn�keâj �pe�eÙet�, jJeeRõ yeiee[s �ie{tU�, �eer mecemÙeebvee DeOeesjsefKele keâjCeeNÙee Gòece yeb[t

leghes ÙeebÛÙee �PegueJee�, �KeeF&�, �KegUer�, yeUJeble keâebyeUs �veehele�, megiebOee MeW[s �efHeâhegueer�,

Yeercemesve os"s �Ûe�eâer�, vee.ye. peeOeJe �[e@. Debpevee�, MeefMekeâeble leemeieeJekeâj �efieOee[s�,

megMeeruee mebkeâheeU �keâmejle�, keâuhevee peeOeJe �Ghesef#elee� FlÙeeoer Ùee keâeueKeb[eleerue

cenòJeeÛÙee keâeobyeNÙee "jleele.

Ùeeleerue keâener ue#eCeerÙe keâeobyeNÙeebÛee efJeÛeej keâjlee Yeercemesve os"WÛÙee �Fmkeâes��ceOetve

Kes[�eeletve Menjele DeeuesuÙee oefuele le®Ceeuee Menjer mebmke=âleerMeer pegUJetve Iesleevee keâesCekeâesCelÙee


mecemÙeebceOetve peeJes ueeieles ÙeeÛes efÛe$eCe Ùesles. ceeOeJe keâmeyeWÛÙee �vekegâue� ceOetve ceje"e

peeleerefJe®æ oefueleebveer efouesuee mebIe<e& Ùeslees. YeeF& leebyes ÙeebÛÙee �efveÙeleer�letve oefuele le®Ce

Oecce mJeerkeâejuÙeeveblej ieeJeele meebmke=âeflekeâ mebIe<ee&uee leeW[ Heâes[leevee efomelees. peer.kesâ.ceeves

ÙeebÛÙee �cegkeäleer� ceOÙes Ûece&keâej meceepeeleerue Skeâe efJeOeJee �eerÛÙee keâjejerheCeeÛeer keâLee

DeeefJe<ke=âle nesles. �ceePee ieeJe kegâ"eÙe?�letve ÙeesieWõ cesßeece Deebyes[keâjer efJeÛeejeves YeejeJeuesuÙee

le®Ce efhe{erÛeer efJeõesner ceeveefmekeâlee ØeeefleefveefOekeâheCes JÙekeäle keâjleele. veeceosJe {meeU

�ne[keâer ne[JeUe�letve Øeehle heefjefmLeleerle yeueglÙeeÛeer keâe"er mJeerkeâe¤ve mJeeefYeceeveeves peiet

heenCeeNÙee oefuele �eerÛeer keâLee jsKee�leele. mJeeefYeceeve peeie=le oefuele ceeCemeebÛes ceeveefmekeâ

heefjJele&ve nsÛe Ghejeskeäle yengmebKÙe keâeobyeNÙeebÛes met$e Deens.

JewefJeOÙehetCe& keâeobyejeruesKeve keâjCeeNÙee DeMeeskeâ Jn�keâjebveer �cesuesueb heeCeer� ceOetve

{esj peeleerÛes keâ�Øeo peerJeveJeemleJe meekeâejues Deens. �yeiee[� ner lÙeebÛeer DeeCeKeer Skeâ

ue#eCeerÙe keâeobyejer "jles. veeceosJe keâebyeUWÛÙee �jeIeJeJesU�, �TvemeeJeueer�, �meebpejbie� Ùee

keâeobyeNÙee cenòJeeÛÙee "jleele. �jeIeJeJesU�ceOetve Skeâ Deueef#ele, DemheefMe&le, ceelebie

meceepeeÛeer keâLee-JÙeLee les meekeâejleele. �jeIeJeJesU� ner Jeeuebyeer veeJeeÛÙee ceelebie peeleerleerue

ceelesÛeer peerJevekeâLee Deens. efleÛeer peerJevemejCeer efleÛÙee peerJeveeleerue JÙeLeebÛee DeefJeYeepÙe Yeeie

Deens. cnCetve leer ceelebie peerJevejne�erÛeerÛe efÛe$ekeâLee Deens. ner ceelebie peele ieeJeiee[�eeleerue

Skeâ Yeeie Demeles. cnCetve leer ceelebieeÛÙee peeleeryejesyej ieeJeiee[�eeÛeerner efmLeleerieleer meebieles.

ne ieeJeiee[e SketâCe meceepeJÙeJemLesÛee Yeeie Demelees cnCetve lÙeeleerue peeleerÛes keâ�t JeemleJe

DeeefCe ßecepeerJeeRÛÙee Mees<eCeeÛeer keâ�t keâ®Ce keâneCeerner meebielees. Jeeuebyeer, jIet, meerleejece Ùee

JÙeefkeälejsKeebYeesJeleer keâeobyejer efHeâjle jenles. keâeobyejerÛeer Yee<ee Deveuebke=âle Demeueer lejer

ØelÙeÙekeâejer DemeuÙeecegUs ceveeÛee "eJe Iesles. efleÛÙee JesieUsheCeeefJe<eÙeer [e@. Ûebõkeâeble yeebefoJe[skeâj

cnCeleele, ��oefuele meeefnlÙeeÛeer YeeJeveelcekeâ, mebJesoveelcekeâ, Yeeef<ekeâ DeeefCe Âef�keâesveelcekeâ

keâeW[er Heâes[tve ner keâeobyejer ceje"er meeefnlÙeeÛes ef#eeflepe ®boeJeles. Yee<esÛÙee pees[Ceerletve

Deueef#ele peieeÛeb meceLe&heCes oMe&ve Ie[Jeles, meeefnlÙeebleie&le JeemleJeeÛeb efJeMJe DeefOekeâ mece=æ

keâjles DeeefCe ceeCemeebÛÙee mebmkeâejebvee GoeòelesÛee mheMe& osTve Dehesef#ele yeoueebÛee ceeie& megkeâj


keâjles. cnCetveÛe ner keâeobyejer Skeâ leesueeceesueeÛeer keâueeke=âleer Jee�les.��34 Ùee keâeobyejerÛÙee

ÙeMeeveblej veeceosJe keâebyeUs �jIet�ÛÙee efJekeâmeveeÛeer Øeef�eâÙee �TvemeeJeueer�, �meebpejbie� Ùee

keâeobyeNÙeebletve jsKee�CÙeeÛee ØeÙelve keâjleele.

veeceosJe keâebyeUWÛÙee veblej oefuele keâeobyejerle cenòJeeÛes veeJe efJepeÙe efmejme� ÙeebÛes

"jles. �kegâmleer�, �keâeueieYe&� FlÙeeoer lÙeebÛÙee keâeobyeNÙee ue#eCeerÙe "jleele. oefuele peeleerleÛe

DemeCeejer GÛÛeveerÛelee, peeleer-hees�peeleer, ßes�-keâefve�lesÛee YeeJe, GÛÛe oefuele peeleerÛeer

ceeveefmekeâlee les Øekeâ� keâjleele. �kegâmleer� keâeobyejerleerue ns efveJesokeâeÛÙee (ceneotceecee) leeW[Ûes

Godieej heenlee Ùesleerue. ��DeeceÛÙee yeer ueF& peeleer neF&leer. DeeceÛeb pecele veener efleLeb, efleLeueer

cenej DeeboJeeU neÙeleer. Deecner ueesceme cenej cnbpeer meJee&hejerme GÛÛe. ceie DeeboJeeU,

uee[JeeU, DeMee peeleer neÙeleer. leer neÙeleer DeeceÛeerÛe, heCe Deeceer cnbpeer yeejeceemeer Deve

leer cnbpeer DekeäkeâjceeMeer DemelÙeele, nukeâer! DeMee nuekeäÙee peeleer mebie meesÙejheCe keâmeb

keâjeJeb?��35 ÙeeJe¤ve pÙee ceneheg®<eeves meceepeeleerue efJe<ecelee ve� keâjCÙeemee"er mebhetCe&

peerJeve JÙeleerle kesâues, lÙeebÛÙeeÛe meceepeele Depetvener DeMeer efJe<ecelee veeboeJeer, ner Debleie&le

meue efJepeÙe efmejme� JÙekeäle keâjleele. �keâeueieYe&� ceOetve oefuele meceepeeuee heg{ejheCee

mJeerkeâejCÙeeÛÙee Je=òeerÛeer Peeuesueer ueeieCe DeOeesjsefKele keâ¤ve, oefueleebÛee ØemLeeefheleebkeâ[tve

Deepener keâmee Jeehej kesâuee peelees ÙeeJej ØekeâeMe �ekeâuee Deens.

�leerve efYebleer�ceOetve «eeceerCe Yeeieele heesnesÛeuesueer efMe#eCeeÛeer iebiee peeleerÙeJeeo,

jepekeâejCe DeeefCe Yeü�eÛeej ÙeecegUs keâMeer Øeotef<ele Peeueer Deens, ÙeeÛes efÛe$eCe JewpeveeLe

keâUmes keâjleele. �eerÛÙee JÙeefkeäleefJekeâemeeuee keâMee ceÙee&oe he[leele lÙeeÛes GoenjCe megMeeruee

mebkeâheeU ÙeebÛÙee �keâmejle� keâeobyejerletve efomeles, lej �eerves efveef§ele kesâuee lej leer mJele:ÛeeÛe

keâmee Gæej keâ¤ Mekeâles ÙeeÛes GoenjCe cnCepes keâuhevee peeOeJe ÙeebÛeer �Ghesef#elee� keâeobyejer

nesÙe. oeefjõ�e, heefjefmLeleer DeeefCe efvejeOeej yeeF&keâ[s heg®<e peeleerÛeer heenCÙeeÛeer Â�er �efieOee[b�

ceOetve MeefMekeâeble leemeieeJekeâj ceeb[leele. �ke=â<Cehe#e� ner heeb[gjbie keâoce ÙeebÛeer ue#eCeerÙe

keâeobyejer "jles. Skebâojerle oefuele keâeobyejerÛÙee DeefYeJÙekeäleerefJe<eÙeer efJeueeme keâebyeUs cnCeleele,

��oefuele uesKekeâebvee oefuele peerJeveeÛee ØelÙe#e DevegYeJe DemeuÙeecegUs oefuele keâeobyejerle


oefueleebÛÙee IejeoejebÛes Je lÙeebÛÙee JemleerÛes efÛe$eCe, oefueleekeâefjlee DemeuesuÙee GÅeesie

JÙeJemeeÙeeÛes efÛe$eCe, oefueleebÛes peerJeIesCes oeefjõ�e, lÙeebÛÙee peerJeveeleerue ¤{er-ØeLee-hejbheje

DeeefCe DebOeßeæe, oefueleebÛeer og:Kes, lÙeebÛÙeeJej meJeCeeaÙeebkeâ[tve nesCeeje DevÙeeÙe, DelÙeeÛeej,

ØemLeeefhele JÙeJemLesefJe®æ oefueleebÛÙee ceveele KeoKeoCeeje efJeõesn, Demhe=MÙe cnCetve oefueleebvee

efceUCeejer JeeieCetkeâ Je lÙeebÛeer nesCeejer DeJensuevee, meceepeeleerue peeefleYesoeÛee $eeme, oefuele

peeleerÛÙee Debleie&le DemeCeejer ßes�-keâefve�lee, oefuele kegâ�gbye peerJeveeÛeer megboj efÛe$es, efMekeâuesuÙee

oefuele le®CeebÛes Pehee��eeves nesCeejs heeb{jhesMeerkeâjCe, lÙeebÛes mJele: kegâ�gbyeeheemetve Je meceepeeheemetve

leg�Ces, Deebyes[keâjebveer meg¤ kesâuesuee oefuele cegkeäleerue{e, oefuele ÛeUJeU Je lÙee ÛeUJeUerÛeer

DeepeÛeer Meeskeâebeflekeâe, vesle=lJeeÛes efvecee&Ce Peeuesues ØeMve, ÛeUJeUerle he[uesueer Hetâ� DeMee

efJeefJeOeebieer peerJeveeÛee JesOe Iesleuesuee efomelees.��36 ns cele ÙeesiÙeÛe "jles.

oefuele keâeobyejerÛÙee Ùee meboYee&le efJe.Meb. Ûeewiegues cnCeleele, ��ceje"er meeefnlÙeeÛÙee

cegKÙe ØeJeenele peeleerÙe ßes�-keâefve�lesÛes efÛe$eCe Peeues nesles; heCe oefuele keâeobyejerleerue

meceepeoMe&ve met#ce heeleUerJe¤ve kesâues iesues Deens. ceje"er meeefnlÙeeleerue meeceeefpekeâlesuee

Øeehle Peeuesues ns veJes heefjceeCe mece«e ceje"er meeefnlÙeeÛeer GbÛeer Jee{efJeCeejs "jues Deens.��37

Ûeewiegues Ùeebvee Demes Jee�les, lej oefuele meeefnlÙeele keâefJelee, DeelcekeâLeveeÛÙee leguevesves

keâeobyejer DeYeeJeevesÛe efueefnueer iesueer Demes Jej [e@. veeieveeLe keâesòeeheuues ÙeebÛes cele keâeÙe

cnCetve Ùesles. DeYÙeemeebleer lej Demes efomeles keâer, mebKÙesves oefuele keâeobyejer efJehegue efueefnueer

iesueer Deens; cee$e iegCeelcekeâÂ��ee �jeIeJeJesU�, �cesuesueb heeCeer� ÙeebÛee DeheJeeo mees[uee, lej

oefueleslej uesKekeâ jepeve ieJeme �leCekeâ��, ceOeg cebiesMe keâefCe&keâ �Yeekeâjer DeeefCe Hetâue�

keâeobyeNÙee Ùee keâeueKeb[ele oefuele mebkeâuhevesMeer DeefOekeâ peJeUerkeâ meeOeleele. oefuele uesKekeâebÛÙee

keâeobyejerhes#ee GpeJÙee "jleele ns veeWoJeeJesmes Jee�les. iebieeOej heeveleeJeCes �Yeekeâjer DeeefCe

Hetâue�uee Glke=â� oefuele keâeobyejer ceeveleele. Ghejeskeäle efJeueeme keâebyeUs DeeefCe efJe.Meb. Ûeewiegues

ÙeebÛes efveJesove peeleerves oefuele DemeCes lesÛe �oefuele meeefnlÙe� DemesÛe efveoxefMele keâjles. les cele

Ùee keâeueKeb[eleerue uesKeveeuee vÙeeÙe osCeejs "jle veener, Demes cnCelee Ùesles.


2.6.1 Ghesef#eleebÛes, cegefmueceebÛes efJeMJe :

oefueleslej uesKekeâebveer oefuele, Ghesef#ele, JebefÛele, DeeefoJeemeer ÙeebÛÙee peerJeveekeâ[s

menevegYetleerhetJe&keâ heeefnues Deens. meeefnlÙeele lÙeebÛes peerJeve efÛe$eCe keâjCÙeeÛee ØeeceeefCekeâ

ØeÙelve yeNÙeeÛe Deieesojheemetve keâjCÙeele Deeuee Deens. Ghesef#ele Ie�keâele DeeefoJeemeer,

osJeoemeer, peesielÙee, JesMÙee, cegjUer, cemeCepeesieer, heejOeer, leceemeieerj DeMee ueeskeâebÛes

peerJeveefÛe$eCe Deeues Deens. DeeefoJeemeer meeefnlÙeeÛes DeefmlelJe Deueerkeâ[s peeCeJele Demeues lejer

Ùee keâeobyejer Jee*dceÙeele lÙeeÛes he[meeo Heâej hetJeeaheemetve Dee{Uleele. ��ogmeNÙee ceneÙegæeveblejÛÙee

keâeUele cee$e ceje"er keâeobyejerves DeeefoJeemeeRÛÙee megKe-og:KeeÛeer, DeeMee-Deekeâeb#eebÛeer,

DevegYeJeefJeMJeeÛeer oKeue Iesleuesueer efometve Ùesles.��38 cegbyeF&leerue keâelekeâNÙeebÛÙee peerJeveeJej

yesleuesueer Mebkeâj efYemes ÙeebÛeer �pebieueeleerue ÚeÙee� (1945), Jeejueer meceepeeÛÙee peerJeveeJejerue

efJe.Jee. n[heebÛeer �ieesoejeCeer� (1947), "ekeâj peceeleerÛÙee peerJeveeJejerue iees.veer. oeb[skeâjebÛeer

�pewle js pewle� Ùee keâeobyeNÙeebmen Deueerkeâ[ÛÙee keâeUele keâesjketâ peceeleerÛÙee peerJeveeJej

DeeOeeefjle ceOegkeâj Jeekeâes[WÛeer �PesuePehee�� (1989), Ûebõhetj efpeu¢eeleerue ieeW[-ceeef[ÙeebÛÙee

peerJeveeJejerue megjsMe ÉeoMeerJeej ÙeebÛÙee �nekegâceer�, efPebiee YeesF& meceepeeÛes efÛe$eCe keâjCeejer

�efmeueerheMesje� Ùee keâeobyeNÙee cenòJehetCe& "jleele.

heejOeer meceepeeÛes peerJeveefÛe$e jsKee�Ceejer �heejOe� ner efveUt oeceueWÛeer ue#eCeerÙe

keâeobyejer "jles. osJeoemeer, peesielÙeebÛes peerJeveefÛe$eCe ceneosJe ceesjs ÙeebÛÙee �Jej DeeYeeU

Keeueer Oejleer�, jepeve ieJeme �ÛeeQ[kebâ�, �Yeb[ejYeesie�, Gòece yeb[t leghes �PegueJee� FlÙeeoer

keâeobyeNÙeeble Ùesles. ÙeemleJe Deefveue yeJex ÙeebÛeer �[eWiej cneleeje Peeuee�, oerveeveeLe ceveesnj

�Deeboesueve�, megjsMe ÉeoMeerJeej �nekegâceer�, efJeueeme ceveesnj �Skeâe ve#eueJeeÅeeÛee pevce� Ùee

keâeobyeNÙeener Ùee meboYee&le cenòJeeÛÙee "jleele. SkesâkeâeUer ceOÙeØeosMe - KeeveosMeeÛÙee

meerceeJeleea Yeeieele peceerveoejerefJe®æ DeeefCe efleuee mebj#eCe osCeeNÙee Fb«epeer meòesefJe®æ yeb[

GYeejCeeNÙee leb��ee (leelÙee) efYeuueeÛeer JeeoUer DeeÙeg<ÙekeâLee yeeyee Yeeb[ Ùeebveer �leb��ee� Ùee

keâeobyejerle keâLeve kesâueer. Deueerkeâ[sÛe Øeefmeæ PeeuesuÙee �yeÇ� Ùee keâeobyejerletve keâefJelee cenepeve

Ùeebveer DeeefoJeemeer �eerÛes efkeâleer heeleUerJej Mees<eCe kesâues peeles ns oeKeJetve efoues Deens. vepetyeeF&


ieeefJele ÙeebÛÙee �le=<Cee� Ùee keâeobyejeruee �eerJeeoer peeefCeJeebmeesyeleÛe DeelceÛeefj$eelcekeâlesÛes

heefjceeCe ueeYeues Demetve DeeefoJeemeer mlejeletve heg{s DeeuesuÙee Ùee uesefKekesâves ØeecegKÙeeves

ef�eÙeebÛÙee Mees<eCeekeâ[s ue#e JesOeues Deens. ÙeemleJe ceeOeJe mejkegbâ[s ÙeebÛeer �Jee[e�, yeeyetjeJe

ce[eJeeRÛÙee �Gceepeer jepes�, �Mebkeâj veNns� Ùee keâeobyeNÙeener GuuesKeveerÙe "jleele.

yeeyee Yeeb[ ÙeebÛeer �oMeef�eâÙee� (1995) ner GuuesKeveerÙe keâeobyejer Deens. leer

�pejbiee�, �keâepeesU� Ùee keâeobyeNÙeebhes#ee efkeâlÙeskeâ he�erves ÙeMemJeer "juesueer keâeobyejer "jles.

�oMeef�eâÙesÛee efJe<eÙeÛe cegUele mebJesovee iees"tve �ekeâCeeje Deens.� ceelebie meceepeeleerue Dehebie

yeehe efJeúue �oMeef�eâÙee�Ûee veeÙekeâ Deens Skeâ MeeUkeâjer cegueiee - Yeevegoeme. efiejCeerle

DeheIeele PeeuÙeecegUs heeÙe leg�uesuee Deens, lÙeecegUs lees yeskeâej Deens. hew"CeÛÙee veiej

heefj<eosle Pee[tJeeueerÛes keâece keâjCeejer Meeblee ner lÙeeÛeer DeeF& Deens. Yeevetuee mceMeeveIee�eJejerue

jeKesleerue meesveb, hewmee ieesUe keâjCÙeele efJeMes<e jme; kesâMeJe Ye�peer, veejeÙeCe Ye�peer ns

Iee�eJej oMeef�eâÙee keâjCeejs efkeâjJeble lej legkeâejece vneJeer oMeef�eâÙesÛÙee mebmkeâejele kesâme

keâeheCeeje. Kejs lej kesâMeJe Ye�peer, veejeÙeCe Ye�peer, legkeâejece vneJeer ÙeebÛÙeele Yeevegoeme

ÙesTve efceUlees. meeJekeâejeheemetve Yee[�eeves ÛeeUCeer DeeCetve ØesleeÛeer jeKe lÙeeletve ÛeeUlees,

lÙeele De[ketâve he[CeeNÙee hewMeeletve DeeefCe meesvÙeeletve DeeheuÙee mJehveebÛes ceveesjs yeebOelees.

Skeâe ØesleeJejerue keâehe[b keâe{tve keâhe[s efMeJelees. Ùee ke=âleerletve lees Deeheues megKe, Deevebo

MeesOelees; heCe DeeheuÙeeÛe ceecesyeefnCeerÛÙee ØesleeÛeer jeKe lÙeebÛes kegâ�gbye Iee�eJej IesTve Ùesles,

lesJne ce=lÙetÛÙee efJeue#eCe JeemleJeeves leUeletve neo¤ve peelees. ceeveJeer peerJeveeÛÙee Debeflece

melÙeeÛeb Yeer<eCe, YeÙeeJen ¤he Øeeflele keâjCeb ns �oMeef�eâÙee�Ûeb ieefYe&le met$e Demeueb lejer

�Ghesef#elee�Ûes JeemleJe peerJeve efÛe$eCe cnCetve keâeobyejerkeâ[s heeneJes ueeieles. Ûebõkeâeble hee�erue

ÙeeefJe<eÙeer cnCeleele, ��JeemleJeeuee nuueer peer DeJekeâUe Øeehle Peeueer Deens leer ue#eele Ieslee,

oMeef�eâÙee ner keâeobyejer Skeâ ceewefuekeâ DeheJeeoÛe cnCeeJee ueeiesue. Ùee DeheJeeoeÛes veeles meeves

ieg®peeRÛÙee efJeMeeue ceeveJeer keâ®Cesveb efvecee&Ce kesâuesuÙee Jee*dceÙeerve ØeJeeneMeer Deens.��39 Ùee

keâ®Cesle ner keâeobyejer efvecee&Ce Peeueer Demeueer lejer YeesJeleeueÛÙee meeceeefpekeâ heÙee&JejCeekeâ[s

ue#e JesOeCÙeeÛes keâeÙe& leer keâjles. �� oMeef�eâÙee� keâeobyejer heÙee&JejCeeÛes DeeefCe heefjmejeÛÙee


heeefJe$ÙeeÛes ØeMve GheefmLele keâjCeejer keâeobyejer Deens.��40 Ùeeletve �oMeef�eâÙee�Ûes mecekeâeueerve

keâeueKeb[ele JesieUsheCe "UkeâheCes vepejsle Yejles.

ceje"er keâeobyejerÛÙeeÛe veJns lej SketâCe ceje"er Jee*dceÙe JÙeJenejele cegefmuece meceepe

KeNÙee DeLee&ves Ghesef#eleÛe jeefnuee Demes cnCeeJes ueeieles. Ssefleneefmekeâ keâejCehejbheje heenlee

[e@. jJeeRõ "eketâj ÙeebÛes Keeueerue cele efJeÛeejele IÙeeJes ueeieles. ��cegefmuece meceepeekeâ[s

heenCÙeeÛee ceje"er uesKekeâebÛee Âef�keâesve keâenermee DeekeâmeeÛee jeefnuÙeecegUs DeeefCe efMe#eCeeÛÙee

DeYeeJeecegUs Kegö cegefmuece meceepeeletve uesKekeâ Heâejmes heg{s ve DeeuÙeecegUs ceje"er meeefnlÙeeleerue

cegefmuece meceepeeÛes efÛe$e ÙeLeeleLeeÛe jeefnues. les Deeues lesner keâOeer efJeke=âle heæleerves Deeues lej

keâOeer DeeoMe&Jeeoer heæleerves Peeues (�Suieej� - ßeer.vee. heW[mes). lÙeecegUs ÛegkeâerÛÙee OeejCee

Øeme=le PeeuÙee. Jemlegle: YeejleYetceerleerue Ùee ÙegieeÙegieebÛÙee menØeJeeMeebÛÙee Jee�ÛeeueerÛee

JemlegefmLeleerefveoMe&keâ MeesOe Iesleuee peeÙeuee nJee neslee; hejbleg �FbOeve�Ûeer veeWo IesTvener

Depetvener les Ie[ues Deens Demes cnCelee ÙesCeej veener.��41 ner JemlegefmLeleer ceevÙe keâ¤ve

DeepeÛÙee keâeUele Ùeeyeeyeleerle vescekesâ keâMee heæleerves uesKeve nesles ns heenCes �eâceØeehle "jles.

cegefmuece meceepeeÛes cnCetve veJns lej Ùee meceepeeÛÙee og:Ke, owvÙe, oemÙeeuee, meebmke=âeflekeâ

meeÛeuesheCeeuee, efnbot-cegefmuece mebyebOeebÛÙee Oegcemele DemeCeeNÙee mJe¤heeuee DeeefJe<ke=âle keâjCeejs

keâeobyejerkeâej cnCetve jepeve Keeve Ùee keâeUele cenòJeeÛes "jleele.

�m�eâerve �sm��, �keâeHeâj�, �Ùeleerce�, �MejerÙele�, �cepeej DeeefCe nÙeele�, �mele vee

iele�, �efÛecet�Yej ¤{eryeepe DeeYeeU�, �JeU yeveeleerue keâeceOesveg�, �iJeener DeeefCe JesieUer

vemeuesueer iees��, �peeleJeeCe DeeefCe efJeveMeve� FlÙeeoer lÙeebÛÙee keâeobyeNÙee Øeefmeæ Deensle.

oefuele, DeeefoJeemeer, cegefmuece DeeefCe «eeceerCe peerJeveeleerue JeemleJeeuee les DeOeesjsefKele

keâjleele. Oece& DeeefCe Oecee&ÛÙee ÛegkeâerÛÙee efMekeâJeCegkeâerletve efvecee&Ce PeeuesuÙee DeeÛejCeleòJeeÛee

les yegjKee Heâe[leele. �cepeej� keâeobyejer efnbot-cegefmueceebleerue Le[iÙeeJe¤ve ieeJeele efvecee&Ce

nesCeejs JewcevemÙe Øekeâ� keâjles. �m�eâerve �sm��ceOetve Ûebosjer ogefveÙesÛÙee Deekeâ<e&Ceeletve Menjele

DeeuesuÙee le®CeerÛeer Jeeleenle efÛeef$ele nesles. �Ùeleerce�ceOÙes Deeuece Ùee cegueeÛeer heesjkesâheCeeheeÙeer

Peeuesueer kegâòejDees{ efÛeef$ele nesles. OeceeËlej kesâues lejer pevceeuee efÛekeâ�uesueer �peele� peele


veener Demes JeemleJe �peeleJeeve� meekeâejles. peele DeeefCe Oecee&hes#eener ceeCemeeÛes peieCes ceesueeÛes

Deens ne efJeÛeej uesKekeâeves �efJeveMeve� Ùee keâeobyejerletve ceeb[uee Deens. ��Oece& DeeefCe peeleerefJe<eÙeerÛeer

ceeveefmekeâlee yeoueuÙeeefMeJeeÙe meceepeele ceeCemeeuee peieleeÛe ÙesCeej veener. Demee ØeieuYe

meeceeefpekeâ mecelesÛee DeeefCe meeceeefpekeâ mJeemLÙeeÛee efJeÛeej uesKekeâeves Ùee keâLesle ceeb[uee

Deens.��42 SketâCe nsÛe met$e lÙeebÛÙee mebhetCe& uesKeveeÛÙee "eÙeer efomeles.

ÙeeveblejÛÙee keâeobyejerkeâejeble Mekeâerue MesKe ÙeebÛeer �pegyeeB�, Heâ.ce. Meneefpebos ÙeebÛeer

he$eelcekeâ �ceerlet�, jJeeRõ MeesYeCes �jkeäleOeÇgJe�, efnoeÙele Keeve �DebOeejeleerue Deßet�, cencceo

vewmeieea �DeelceJebÛevee�, �Ûe�eâ iegbleues Ûe�eâele�, cegveerj MesKe �DeefiveGlheele� FlÙeeoeRÛee

GuuesKe keâjlee ÙesF&ue. Ùee keâeobyeNÙeebletve meJe& meceepeIe�keâebÛeer, JebefÛeleebÛeer, Meesef<eleebÛeer,

DeuhemebKÙeekeâebÛeer "UkeâheCes cegõe Gce�uesueer efomeles. hetJeea efJe.keâe. jepeJee[�eebveer Iesleuesuee

��keâeobyeNÙeebÛee cegKÙe JeeÛekeâJeie& cn�uee cnCepes ceje"s mebmLeeefvekeâ, peneieerjoej Je Fveeceoej

ns ueeskeâ nesle. JeeCeer, Goceer Je Ye�efYe#egkeâner ¢ee keâLee JeeÛeleevee ceer heeefnuesues Deens. hejbleg

lÙee keâeobyeNÙeebÛÙee ceeNÙeeÛee cegKÙe efJe<eÙe cn�uee cnCepes ns ye[s, megKeJemlet Ssoer,

KegMeeueÛebo DeeefCe efve<keâece ueeskeâ nesle.��43 ne Dee#eshe Deueerkeâ[ÛÙee keâeobyejerkeâejebveer

Ghejeskeäle Ie�keâebÛes efÛe$eCe keâ¤ve Ghejeskeäle hegmetve keâe{CÙeeÛee ØeÙelve kesâuee Deens Demes

cnCelee ÙesF&ue.

2.7 1980 veblejÛÙee ceje"er keâeobyejerleerue �eerJeeoer peeefCeJeebÛes mJe¤he :

1960 veblej DeeuesuÙee meeefnlÙeØeJeenele ��eerJeeoer� meeefnlÙeØeJeen ne Skeâ cenòJeeÛee

ØeJeen "jlees. keâLee, keâefJelee, keâeobyejer Ùee meJe&Ûe Jee*dceÙeØekeâejele Ùee DeieesojÛÙee keâeUele

�eeruesefKekeâebveer uesKeve kesâuesues Dee{Ules; heCe ��eerJeeoer� peeefCeJeebÛes uesKeve lÙeebvee cnCelee

Ùesle veener. 1975 veblej meg¤ PeeuesuÙee �eercegkeäleer ÛeUJeUerves mebhetCe& peieele Deeheuee

ØeYeeJe efvecee&Ce kesâuee. efyeÇef�Me �eercegkeäleer ÛeUJeUerves 1970 meeueer Dee@keämHeâ[& Menjele

Deeheues heefnues je�^erÙe DeefOeJesMeve YejJeues. lesJneheemetve �eerJeeoer jepekeâejCeeÛeer heg®<ekeWâõer

jepekeâejCeehes#ee cetuele: efvejeUer ceeb[Ceer peieYej kesâueer peeT ueeieueer. �eerJeeoeves �jepekeâerÙe�Ûeer


JÙeeKÙee KetheÛe JÙeehekeâ kesâueer DeeefCe meòeemebIe<ee&le efhele=meòeekeâ JeÛe&mJeeÛeener DebleYee&Je

kesâuee. ��DeeceÛÙee jepekeâejCeeÛeer meg®Jeele celeoeve keâjCÙeeheemetve veJns lej DeeceÛÙee YeeJeveebheemetve

nesles, Ùee Yetefcekesâletve �eerÛÙee jepekeâerÙe YetefcekeâebÛeer JÙeeKÙee kesâueer peeT ueeieueer. YeejleerÙe

ef�eÙeebvee DeeheuÙee nkeäkeâebÛeer peeCeerJe nesTve Ùee osMeeleerue ef�eÙeebÛÙee opee&mebyebOeer heefnuee

DenJeeue 1975 meeueer mebmeosheg{s Deeuee. lÙeeveblej hebOeje Je<eeËveer ef�eÙeebÛes ØeMve je�êrÙe

heeleUerJej neleUCÙeemee"er Skeâ je�êrÙe DeeÙeesie DeefmlelJeele Deeuee. ceOeuÙee keâeUele

mebÙegkeäle je�êbÛÙee heg{ekeâejeves mebhetCe& peieeves �eeroMekeâ (1975-1985) meepejs kesâues

nesles. mecelee, efJekeâeme DeeefCe Meeblelee ner lÙee Je<ee&Ûeer leòJe$eÙeer nesleer. Glheeove, Øepeveve

DeeefCe ie=nke=âlÙes Ùee ef�eÙeebÛÙee keâeÙee&Ûee efJekeâeme Øeef�eâÙesle cesU Ieeuetve lÙee Øeef�eâÙesuee

DeefOekeâ ieefleceeve keâmes keâjlee ÙesF&ue ÙeeÛee efJeÛeej Ùee oMekeâeleÛe kesâuee iesuee.��44

Ghejeskeäle yeeyeerÛee heefjCeece nesTve ceneje�êle ��eercegkeäleer�, ��eerJeeo� Ùee mebkeâuhevesÛeer

ÛeÛee& nesT ueeieueer. ef�eÙeebÛÙee ceveeleerue YeeJeYeeJevee JÙekeäle keâjCÙeeÛÙee nsletves �ueuekeâejer�,

��eerGJeeÛe�, �efceUtve meeNÙeepeCeer� FlÙeeoer efveÙelekeâeefuekeâebÛee pevce Peeuee. lÙeeletve

DevegYeJeeefOeef�le uesKeve Øeefmeæ nesT ueeieues. ef�eÙeebvee mJele:ÛÙee nkeäkeâeefJe<eÙeer peeie=le

keâjCeejs ie�, mebIe�vee DeefmlelJeele DeeuÙee. meeefnlÙe ns meceepeØeyeesOeveeÛes meeOeve cnCetve

Jeehejues peeT ueeieues. �cegueieer Peeueer nes� ns pÙeesleer cnehemeskeâjebÛes heLevee��e Je ��eercegkeäleerÛÙee

heeTueKegCee� (otjoMe&veJejerue keâeÙe&�eâce) ØeÛeb[ ueeskeâefØeÙe Peeues. hee§eeòÙe �eerJeeoeÛeer

efJeÛeejmejCeer peeCetve IesCÙeeÛes ØeÙelve ÙesLeerue meeefneflÙekeâ, efJeÛeejJebleebkeâ[tve Peeues. lÙeeletve

heg®<eØeOeevelee, osnelcekeâ Yeeve, efuebieYeeJe ÙeeJej DeeOeeefjle jepekeâerÙe ÛeÛexuee meg®Jeele

Peeueer. Ùee Devegketâue JeeleeJejCeeÛee heefjCeece nesTve ceje"erle ef�eÙeebkeâ[tve veJÙee peeefCeJesÛeer

keâeobyejer 1980 veblejÛÙee keâeueKeb[ele pevceeuee Deeueer. Ùeener DeieesojÛÙee keâeueKeb[ele

ef�eÙeebkeâ[tve efJehegue ØeceeCeele keâeobyejer uesKeve Peeuesues efomeles. lÙeeleerue peeefCeJeebÛes vescekesâ

mJe¤he keâmes nesles ÙeeefJe<eÙeer [e@. Øeefceuee efYe¤[ efueefnleele, ��ef�eÙeebveer DeeheuÙee keâeobyeNÙeebceOetve

peeÛekeâ ¤{eRÛeb oMe&ve Ie[efJeueb. efnbot keâeÙeÅeeÛee keâ"esjheCee vepejsme DeeCetve efouee. JesMÙee

peerJeveekeâ[s JeeÛekeâebÛeb ue#e JesOetve lÙeeleerue efJeoejkeâ melÙe oeKeefJeCÙeeÛee ØeÙelve kesâuee.


heejleb$ÙeeÛeb og:Kener yeesuetve oeKeefJeueb. mebmke=âleer j#eCeeÛeer DeeJeMÙekeâlee he�Jetve efoueer.

mJeYee<esletve efMe#eCeeÛee ceeie& metÛeefJeuee. yeskeâejerÛÙee ØeMveebkeâ[sner ue#e JesOeCÙeeÛee ØeÙelve

kesâuee. Feflenemeeuee JeeÛee Heâes[ueer. hejYee<esJejerue Jee*dceÙeeJej ceje"er meepe Ûe{efJeuee.

DeeheuÙee keâuheveeMekeäleerÛÙee yeUeJej DeodYeglelesÛeener keâUme iee"uee. ns meejb ue#eele Ieslee

ef�eÙeebÛeer Ùee #es$eeleerue keâeceefiejer KejesKejÛe ØeMebmeveerÙe "jles.��45

ÙeebÛÙee Ghejeskeäle celeebÛee efJeÛeej keâjlee ef�eÙeebÛes heg®<eØeOeeve JÙeJemLesleerue mLeeve,

efuebieYeeJeelcekeâ efceUCeejer JeeieCetkeâ, Ùee JÙeJemLesle efleÛes nesCeejs Deveskeâ heojer Mees<eCe,

�ceeCetme� cnCetve heenCÙeeÛeer Â�er Ùee yeeyeeRÛÙee meboYee&le efJeYeeJejer efMe¤jkeâjebÛee DeheJeeo

JeieUlee Flej ef�eÙeebveer uesKeve kesâuesues Dee{Ule veener. 1980 les 2005 Ùee keâeueKeb[eÛee

efJeÛeej keâjlee �eerJeeoer keâeobyejeruesKeveeÛeer meg®Jeele ÙeeÛe keâeueKeb[ele KeNÙee DeLee&ves Peeueer

Demes cnCelee Ùesles. Ùee heeMJe&YetceerJej Ùee keâeUele �eerJeeoer Yetefcekesâletve uesKeve keâjCeeNÙee,

�eerJeeoer peeefCeJee meMekeäleheCes keâeobyejerletve DeeefJe<ke=âle keâjCeeNÙeeÛe keâeobyejerkeâejebÛÙee uesKeveeÛee

efJeÛeej keâjCes cenòJeeÛes "jles.

Ùee keâeUele keâceue osmeeF&, ieewjer osMeheeb[s, Meeblee ieesKeues, meeefveÙee, DeeMee yeies Ùee

cenòJeeÛÙee �eerJeeoer peeefCeJesves uesKeve keâjCeeNÙee uesefKekeâe cenòJehetCe& "jleele. keâceue

osmeeFËÛÙee �je$eefove Deecne� (1964) DeeefCe �keâeUe metÙe&� (1968) DeeefCe �n@�

IeeueCeejer yeeF&� (1977) Ùee oesve keâeobyeNÙee DeefleYeeweflekeâerÙe, meveeleve mJe¤heeÛÙee

ØeMveeÛes Yeeve, Decetle& leòJeefÛebleveelcekeâ Je=òeer, vesefCeJesleerue Oetmejlee, DevegYeJeeleerue JÙeeefceßelee

Je meb%eeØeJeener Mewueer Ùee efJeMes<eebcegUs lÙeebÛes keâeobyejerefJeMJe Depees[ "jues. lÙeebÛÙeeveblej Ùee

keâeueKeb[eleerue cenòJeeÛeer uesefKekeâe ieewjer osMeheeb[s nesÙe.

ÙeebÛÙee DeieesojÛÙee uesefKekeâebÛÙee uesKeveeefJe<eÙeer [e@. De®Cee ogYee<eer cnCeleele,

��SKeeoer keâeobyejer ner �eerJeeoer keâeobyejer Deens keâer veener ns "jJeleevee efleÛÙeeceeieerue �eerJeeoer

Âef�keâesve ne DelÙeble cenòJeeÛee "jlees. ef�eÙeebveer efueefnuesuÙee, ef�eÙeebÛes og:Ke ceeb[CeeNÙee,

�eer JÙeefkeälejsKee ØeOeeve DemeuesuÙee DeeefCe �eer mebueive Øeefleceeme=�er Je Yee<ee ÙeebÛes GheÙeespeve

DemeuesuÙee Deveskeâ keâeobyeNÙee ceje"erle Dee{Uleele. Ùee keâeobyeNÙeebceeieerue Â�er �eerJeeoer


vemetve GoejceleJeeoer Deens. Ùee keâeobyeNÙeebveer �eerJejerue DevÙeeÙeeuee, efleÛÙee og:Keeuee JeeÛee

Heâes[ueer Deens; hejbleg Ùee og:KeeÛes cetU keâejCe efhele=meòeekeâ JÙeJemLee Deens, ns Ùee keâeobyeNÙeebveer

kegâ"sner ceeb[uesues veener.��46 Ùee celeeJe¤ve ÙeeÛeer meg®Jeele ieewjer osMeheeb[sÛÙee keâeobyeNÙeeheemetve

Peeuesueer efomeles. �Skesâkeâ heeve ieUeJeÙee� (1980), �ceOÙe ue�he�erle� (1980),

�keâejeJeemeeleerue he$es� (1980), �efvejiee"� (1987), �cegkeäkeâece�, �ogmlej ne Iee��

(1989), �Leebie�, �ieesHeâ� (1999) FlÙeeoer lÙeebÛÙee keâeobyeNÙee Øeefmeæ Deensle. �ceOÙe-

ue�he�erle� ceOeerue veeefÙekesâuee SKeeÅee heg®<eeyejesyej ueive ve keâjlee jenCeb Ùeele keâener

efJeMes<e Jee�le veener. leer cnCeles, ��DeeheuÙeeuee nJeb lÙee ceeCemeeyejesyej keâe jent veÙes

DeeheCe? pÙeeuee keâjeÙeÛeb ueive, lÙeebveer keâjeJeb... yeekeâerÛÙeebveer keâe? jleer ßeerOejÛeb ueive

Peeueb vemeleb lej efkeâleer pegUueb Demeleb lÙeebÛeb?��47 efhele=meòeekeâ JÙeJemLesves efvecee&Ce kesâuesuÙee

mebkesâleebvee leer Pegiee¤ve osles. �Skesâkeâ heeve ieUeJeÙee� ceOeerue jeOee efJeJeeefnle heg®<eeÛÙee

Øesceele he[uesuÙee DeeheuÙee veerjpe veeJeeÛÙee cegueeruee meebieles, �DeeÙeg<Ùe legPeb Deens. lÙeeleues

efveCe&Ùe let IÙeeÙeÛesme. ceer legPee efve<esOener keâjle veenerÙes DeeefCe JeenJeener; heCe efveoeve let

mJele:Ûeer ØeleejCee keâ¤ vekeâesme!� ner JÙeefkeälemJeeleb$ÙeeÛeer yeerpes lÙeebÛÙee keâeobyejerle pevce

Iesleele. �keâejeJeemeeleerue he$es� Ùee keâeobyejerleerue �leer�Ûeer iegbleJeCetkeâ Deveskeâ efØeÙekeâjeble

nesleevee efomeles. lej DeepeÛÙee ��eer�Ûee ueive, heleer-helveer mebyebOe, �eer-heg®<e mebyebOe Ùeebvee

Deesueeb[tve mJele:heeMeer ØeJeeme mebhelees, leer Skeâe cegkeäkeâeceeMeer heesnesÛeles. �cegkeäkeâece�ceOeerue

veeefÙekeâe keâeefueboer efleLes heesnesÛeleevee efomeles efkebâJee �ogmlej ne Iee��ceOeerue veuet veJeNÙeeÛÙee

yeensjKÙeeueerheCeeves KetheÛe nyekeâles. efleÛÙee efJeMJeemeeuee le[e peelees lejerner leer lÙeeuee peeye

efJeÛeejle veener, efJejesOe keâjle veener. Heâkeäle mJele:ÛÙee peieCÙeeÛeer jerle yeoueles. �Skesâkeâ

heeve� ceOeerue jeOee ceeOeJeÛÙee Øesceele Deekebâ" yeg[euesueer efomeles. yeekeâerÛÙee veeefÙekeâe pÙeeÛÙeemeesyele

lÙee Deensle lÙee pees[eroejeMeer cnCee Jee veJeNÙeeMeer - veeleb efyevemeuesueb Demeleb. lÙeebÛÙee

keâeobyeNÙeebletve efomeCeejer �eer cegkeäle Deens. ceveeuee pes Jee�sue les keâjCeejer Deens. peieeÛeer heJee&

keâjCeejer leer veener. �keâejeJeemeeleerue he$es�ceOeerue �ceer� efleÛÙee peieCÙeeÛes met$e meebieleevee

cnCeles, �yegæeruee pes he�sue les keâjeÙeÛeb, Ùee efJeÛeejebvee Ieó Oe¤ve. ceie ueeskeâ iesues


Keñ�eele.� DeMee Øekeâejs JÙeefkeälemJeeleb$Ùe ns Ùee ef�eÙeebÛes cetuÙe Deens. ��ieewjer osMeheeb[s ÙeebÛÙee

keâeobyeNÙeebleerue �eer yeb[Keesj Deens, Oeer� Deens. veerleer-DeveerleerÛes ÉbÉ ceveele vemeuesueer Deens.

efJeJeeefnle �eerves Flej heg®<eebyejesyej mebyebOe "sJeCes cnCepes cegkeäleer Demee DeLe& yejesyej Deens

keâe? peerJeveefJe<eÙekeâ cetueYetle ØeMve ¢ee �eeruee yesÛewve keâjle veenerle keâe? Demee ØeMve

he[lees.��48 ÙeeJe¤ve lÙeebÛÙee ef�eÙee peerJeveeleues DeeoMe& peheeÙeuee Glmegkeâ veenerle. peerJeveeleuÙee

efvepeeaJe Ûeewkeâ�er cees[eÙeuee cee$e lÙee leÙeej Deensle. lÙeecegUs YeesJeleeueÛÙee heefjefmLeleerle

menpeheCes ve efomeCeeNÙee lÙee yeb[Keesj ef�eÙee Deensle Demes efomeles. lÙeebÛÙee SketâCe keâeobyejer

uesKeveeÛÙee met$eeefJe<eÙeer Jemeble Deeyeepeer [nekesâ cnCeleele, ��ieewjer osMeheeb[s ÙeebÛÙee �Skesâkeâ

heeve ieUeJeÙee�heemetve Deueerkeâ[ÛÙee �cegkeäkeâece�, �ieesHeâ� heÙeËleÛes lÙeebÛes uesKeve YeejleerÙe

meceepeJÙeJemLee Je mebmke=âleerJejÛes Yee<Ùe Deens. cee$e lÙeebÛee efÛe$eCeefJe<eÙe ceOÙeceJeie& DeeefCe

GÛÛe ceOÙeceJeie& Deens. meJe& Yeeweflekeâ megKeoeÙekeâ iees�er GheefmLele Demeleevee JÙekeäleerÛeer

veweflekeâlee vescekeâer keâMeele Demeles? keâesCelÙee meceepeJÙeJemLesle JÙekeäleer KeNÙee DeLee&ves

mJeeleb$ÙeeÛee DevegYeJe IesT Mekeâles? jkeäleeÛÙee veelÙeebntve efveJe[erÛeer MekeäÙelee Demeuesueer

cew$eermeejKeer veeleer DeefOekeâ ef�keâeT Demeleele keâe? DeMee keâener ØeMveebÛee MeesOe lÙeebÛÙee

keâeobyeNÙeebletve Dee{Ulees.��49 ÙeeØeceeCes ieewjer osMeheeb[s ÙeebÛes uesKeve ceeveJeer peerJeveeefJe<eÙeer

cetueYetle efÛebleve ceeb[leevee efomeles.

ieewjer osMeheeb[s ÙeebÛÙeeveblej �eerJeeoer peeefCeJee DeeefJe<ke=âle keâjCeejer, JesieàÙee JeUCeeves

peeCeejer GuuesKeveerÙe keâeobyejer cnCepes Meeblee ieesKeues ÙeebÛeer �jer�e JesefueCekeâj� (1990).

jer�e ner Skeâ Øeew{ kegâceeefjkeâe Deens. efleÛeer yenerCe mebieerlee DeeefCe JewJeeefnkeâ peerJeveele

DeÙeMemJeer "juesueer efleÛeer cew$eerCe mejmJeleer Ùee efleIeeRÛÙee DeeÙeg<ÙeeÛeer ner keâneCeer Deens. lÙee

efleIeer SkeâceskeâeRvee DeeOeej osle peieleele DeeefCe mJele:uee DeeOeej MeesOele peiet heenleele. jer�e

meJe&meeOeejCe �eerhes#ee JesieUer Deens. mJeleb$e efJeÛeejmejCeerÛeer Deens. [e@ueer, Mesjer, mebieerlee Ùee

leerve yeefnCeeRÛeer peyeeyeoejer jer�e heej hee[les. efleÛÙeele yebOe efvecee&Ce neslees. meeUJeer efJeJeeefnle

Deens. yeeÙekeâes, cegueieer ÙeecegUs lees GIe[heCes jer�euee mJeerkeâe¤ Mekeâle veener, lej jer�euee

Jee�les lÙeeves Deeheues veeles GIe[heCes efcejJeeJes. lees meebielees �ns ceuee MekeäÙe veener� lesJne


jer�eÛee veJn&me yeÇskeâ[eTve neslees. mejmJeleerÛÙee DeeefCe jer�eÛÙee heefjefmLeleerle efYeVelee Deens.

keâeobyejerÛÙee MesJe�er jer�e, mebieerlee, mejmJeleer Ùee efleIeer DeeheeheuÙee hejerves cegkeäle nesleele.

SketâCeÛe Ùee keâeobyejerefJe<eÙeer jbieveeLe he"ejs cnCeleele, ��jer�e JesefueCekeâj ner �eerÛee �hee@FË�

Dee@Heâ J¢et� meebieCeejer Ùee DeLee&ves �eerJeeoer keâeobyejer veener. meieUerÛe veeleer efJeue#eCe

mecejmetve mecepeeJetve Iesle, lÙeebÛÙeeleuÙee efJeefJeOe iegblÙeebvee DeemLesÛÙee keâJesle keâveJeeUtheCes

Iesle, lÙeebÛÙeeleues DeodYegle heoj Gueie[tve oeKeefJeCeejer cenòJeeÛeer keâeobyejer Deens.��50

ÙeeJe¤veÛe efleÛes JesieUsheCe mecekeâeueerve �eerJeeoer keâeobyejerle "UkeâheCes vepejsle Yejles.

Ùee keâeueKeb[ele Debefyekeâe mejkeâej �Skeâe MJeemeeÛeb Deblej� (1990), DeeMee yeies

�Pegbyej� (1984), �ef$eoue� (1994), �meslet� (1999), �Yetceer�, meeefveÙee �mLeueeblej�

(1994) Je �DeeJele&ve� (1996), keâefJelee cenepeve �yeÇ�, �efYeVe�, Øeeflecee Fbieesues

�yeg{eF&� (1999), �hee�&�eFce� (2002), ØeefleYee jeve[s �ceeveg<eer�, Debpeueer meesceCe

�yebefoMe�, ceeOeJeer osmeeF& �njJeuesuÙee Jee�e� (1991), jsKee yewpeue �le=hlee� (1997),

Mewuee yesuues �Pee[� (1982), efvece&uee osMeheeb[s �ef�keâueerSJe{b leU� (1980), �keâLee

Skeâe yekegâUeÛeer� (1992), �yevmeer keâens keâes yepeeF&�, �meuele metj meveF&Ûee�, cesIevee hes"s

�veeefleÛejeceer� Ùee keâeobyeNÙeebÛee GuuesKe DeheefjneÙe& "jlees.

DeepeÛÙee �eerÛeer ceeveefmekeâ mheboves, yeouele iesuesuÙee kegâ�gbyepeerJeveeÛeer JeerCe DeeMee

yeies DeefOekeâ Gueie[leevee efomeleele. �meslet�ceOetve ceeveJeer veelÙeebÛee met#ce JesOe Iesleele.

�ef$eoue�ceOetve oesve cewef$eCeeRÛÙee veelesmebyebOeeÛes efÛe$eCe keâjleele. lÙeebÛeer �Yetceer� ner meeefnlÙe

Dekeâeoceer hegjmkeâejØeehle keâeobyejer GuuesKeveerÙe "jles. cewefLeueer veeJeeÛÙee Skeâe cegueerÛÙee

megyegæ JÙeefkeäleceòJeeÛee DeeefCe efleÛÙee DeefmlelJeeÛÙee mepeie peeefCeJesÛee efJekeâmeveMeerue ØeJeeme

�Yetceer�letve Ùeslees. �Yetceer�ÛÙee ÙeMeeyeöue [e@. jJeeRõ MeesYeCes cnCeleele, �� Yetceer� ns �eerÛes

DevJeÙeeLe&keâ ¤hekeâ Ùee Deeefoce, Deveeoer ¤hekeâebÛÙee mebhetCe& keâeobyejerle uesefKekesâves kesâuesuee

Jeehej uesefKekesâÛÙee mece=æ Jee*dceÙeeleerue JÙeefkeäleceòJeeÛeer Øeleerleer osCeeje Deens. Deveskeâ

MekeäÙelee Demetvener He@âMevesyeue �eerJeeoer efkebâJee �eermJeeleb$ÙeJeeoer JeUCeeveb ner keâeobyejer ve

peelee peerJeveeÛÙee DeeefCe ceeveJeer mebyebOeeÛÙee cetU ieeYÙeeuee IeóheCes efÛe�ketâve jeefnueer, ns


�Yetceer�Ûeb DeeefCe heÙee&Ùeeves uesefKekeâe DeeMee yeieWÛeb cees"b ÙeMe ceeveeJeb ueeiesue.��51 Ùee

celeeJe¤ve �Yetceer�ves ceje"er �eerJeeoer keâeobyejeruee Skeâ JesieUs heefjceeCe Øeehle keâ¤ve efoues,

Demes cnCelee Ùesles.

cesIevee hes"sÛeer �veeefleÛejeceer� ner SkeâcesJe keâeobyejer, ceneveiejerÙe DeeefCe Menjer

ceOÙeceJeieeaÙe ef�eÙee DeefOekeâ [esUme DeeefCe efveOe[�ee nesT ueeieuÙeeÛes efomeles. DeMee Skeâe

yeouelÙee mJeYeeJeOecee&ÛÙee keâeUeleues mebJesove JÙekeäle keâjCeejer ner keâeobyejer Deens. Ùee

keâeobyejerle cegKÙe Deens les Skeâ�sheCe. ØelÙeskeâ peCe Ùee vee lÙee keâejCeeves Skeâ�e Deens DeeefCe

ns Skeâ�sheCe efveYeeJeCes lÙeeÛÙee (Yejle) Je efleÛÙee (ceerje) peieCÙeeÛee Oece& yeveuesuee Deens.

�eer-heg®<e mebyebOeeefJe<eÙeer, ueQefiekeâ yeeyeerefJe<eÙeer keâenerMeer yesOe[keâ Les� ceeb[Ceer FLes Demeueer

lejer lÙeeheueerkeâ[s peeTve KeNÙee ØesceeÛeer, mvesneÛeer Deemener keâeobyejerle JÙekeäle nesles.

Ie�mHeâes� IesleuesuÙee Skeâ��ee yeeF&ÛÙee Jee��eeuee ÙesCeeNÙee meJe& ØekeâejÛÙee ueneve

cees"�ee De[ÛeCeer, meeOÙee iees�ermee"er keâjeJeer ueeieCeejer Oe[he[, He@âefceueer vemeuesueer yeeF& ne

FlejebÛee Âef�keâesve, DeMee yeeF&uee keâenermes ie=nerle OejCes, keâesCeerner keâenerner yeesueeJes DeMeer

meceepeeÛeer ceveesJe=òeer, heejbheefjkeâ Ûeewkeâ�erle peieCeeNÙee ef�eÙeebÛee DeMee Skeâ��ee �eerkeâ[s

yeIeCÙeeÛee Âef�keâesve lÙeeleueer legÛÚlee, keâerJe efkebâJee DemetÙee Ùee meJeeËÛeer ØeYeeJeer DeefYeJÙekeäleer

�veeefleÛejeceer� ceOÙes Dee{Ules.

ÙeeÛe Je<ee&leueer �yeÇ� (2005) keâefJelee cenepeve ÙeebÛeer ue#eCeerÙe keâeobyejer. efleuee

keâeobyejer cnCeeÙeÛes keâe? ne Keje lej ØeMve Deens; keâejCe efleÛes mJe¤heÛe lesJe{s efJemkeâUerle

Peeues Deens. �meJnxletve leÙeej Peeuesuee DenJeeue� {esyeUceeveeves Demes cnCelee ÙesF&ue hejbleg

efleÛÙeeletve Deeuesues leheMeerue, �ØeHegâuuee� Ùee veeefÙekesâÛes JÙeefkeäleiele peerJeve DeeefCe lÙeeuee

Øeehle nesCeejs meeceeefpekeâ meboYe& DeeMeÙeeuee GbÛeer Øeehle keâ¤ve osCeejs "jleele. ceOÙeceJeieeaÙe

kegâ�gbyeele, veJeNÙeeÛÙee Oeekeâele JeeJejCeeNÙee veeefÙekesâuee veJeNÙeeves mees[tve efouÙeeveblej leer Skeâ

meceepemesJeer mebmLesle keâece keâjles. efleLes efleuee DeeefoJeemeer ef�eÙee DeeefCe lÙeebÛÙee nefkeâkeâleerletve

DevegYeJe Øeehle nesleele DeeefCe nUtnUt efleÛes mJeleb$e JÙeefkeäleceòJe Deekeâejeuee Ùesles. heg{s

�eerheCeeuee ie=nerle OejCeeNÙee heg®<eer Je=òeeruee leer vekeâej osles. veJeNÙeeØeceeCes cegueeueener vekeâej


osles. DeeÙeg<Ùeeleerue meeÛeuesheCeeuee vekeâej osles DeeefCe veJÙee Gcesoerves peieeÙeuee ueeieles. ner

�yeÇ�Ûeer keâLee cnCelee ÙesF&ue. meceepemesJeer mebmLee, lÙeebÛes JeemleJe ¤he, «eeceheeleUerJejerue

jepekeâejCe, ef�eÙeebÛes meceepeeleerue mLeeve, ef�eÙeebÛee �eerefJe<eÙeerÛee Âef�keâesve DeeefCe lÙeeletve

efvecee&Ce nesCeejs keâew�gbefyekeâ DevÙeeÙe DeMee Deveskeâ meboYee&men �yeÇ� meekeâej nesles. �efYeVe� Ùee

Deueerkeâ[ÛÙee keâeobyejerle �S[dme� DeeefCe lÙeeÛÙee Deleesveele kesâmesme ÙeemebyebOeer keâefJelee cenepeve

JeemleJeefjlÙee efÛe$eCe keâjleele. yesOe[keâ MeyokeâUe ns Ùee keâeobyejerÛes JewefMe��e "jles.

DeMee heæleerves ef�eÙeebveer efJeefJeOeebieeves Ùee keâeueKeb[ele uesKeve kesâuesues efomeles.

��eerJeeoer peeefCeJesÛeer� keâeobyejer Jepee kesâueer lej Ssefleneefmekeâ, heewjeefCekeâ, jepekeâerÙe, Ûeefj$eelcekeâ,

ceveesefJeMues<eCeelcekeâ, Jew%eeefvekeâ DeMee Debieeves keâeobyejeruesKeve megæe Ùee keâeUele Peeuesues

efomeles. DeepeÛÙee DeeOegefvekeâ �eerÛes efÛe$eCe, efleÛes yeouele Ûeeueuesues JÙeefkeäleceòJe, efleÛÙee

DeeÙeg<Ùeele efvecee&Ce nesCeejs ØeMve, efleÛeer ceeveefmekeâlee, JesieJesieàÙee veelesmebyebOeele efleÛes

Demeuesues ¤he, leÙeej Peeuesueer Øeeflecee FlÙeeoer Deveskeâ yeeyeer lÙeebÛÙee keâeobyeNÙeebletve efÛeef$ele

PeeuÙee Deensle. DeepeÛÙee uesefKekeâebveer meebkesâeflekeâlee Pegiee¤ve efouesueer Deens. DeefYeJÙekeäleerÛÙee

heæleer, uesKeveMewueer yeoueueer Deens. DeeOegefvekeâ �eerÛeer efJeefJeOe ¤hes lÙee keâeobyejerletve meekeâej

keâjerle Deensle. [e@. De®Cee ogYee<eer Ùee keâeueKeb[eleerue ef�eÙeebÛÙee keâeobyejer uesKeveemeboYee&le

cnCeleele, ��Lees[keäÙeele 1980 veblejÛÙee ef�eÙeebÛÙee keâener keâeobyeNÙeebceOetve �eerJeeoer

efJeÛeejmejCeerves efouesues veJes DeelceYeeve DeeefCe lÙeecegUs efhele=meòeekeâ JÙeJemLesÛÙee Ûeewkeâ�eruee

�eerves efouesuee "ece vekeâej DeefleMeÙe ØeYeeJeerheCes JÙekeäle nesleevee efomelees. ns DeelceYeeve,

mJele:ÛÙee DeeÙeg<Ùeeuee mJele: JeUCe osCÙeeÛee, mJele:Ûes efveCe&Ùe mJele: IesTve lÙeebÛeer

peyeeyeoejer hesueCÙeeÛee �eerÛee ØeÙelve �mLeueeblej�, �DeeJele&ve� ÙeemeejKÙee DevÙe keâeobyeNÙeebceOetvener

keâenerMee DeØelÙe#eheCes JÙekeäle nesleevee efomelees. Lees[keäÙeele 1980 veblejÛeer �eerJeeoer

keâeobyejer �eerJeeoer Âef�keâesve DeeefCe lÙeeÉejs Øeehle PeeuesuÙee veJÙee mebJesoveMeeruelesÛes oMe&ve

Ie[Jeles Demes cnCelee ÙesF&ue.��52 Demes Demeues lejer oceoej DeMee �eer keâeobyejerkeâejebÛeer

JeeCeJeeÛe Ùee keâeueKeb[ele efomeles; keâejCe ieewjer osMeheeb[s lÙee DeLee&ves oerIe&keâLee uesefKekeâeÛe

"jleele. �ef�keâueerSJe{b leU� efueefnCeeNÙee efvece&uee osMeheeb[s Ùee oMekeâeleerue ��eer� keâeobyejerkeâej


efomeleele. �jer�e JesefueCekeâj� Glke=â� keâeobyejer Demeueer lejer DeeMeÙeeÛÙee Â�erves Meeblee

ieesKeues efleuee meerefcele Jeleg&UeleÛe ceÙee&efole "sJeleele. Heâkeäle DeeMeeoeÙeer MesJe�eves leesue

meeJejuee peelees. SjJner veJn&me yeÇskeâ[eTve, YetlekeâeUeÛes heefjMeerueve, �eer-heg®<e efJeJeenyee¢e

mebyebOe, YeejleerÙe ef¡e§eve meceepeeÛes efÛe$eCe ns vesnceerÛesÛe Dee[eKes Ùeele Yes�leele. �eer

uesefKekesâÛÙee SketâCe DevegYeJeeuee, DevegYeJeeÛÙee oerIe&lesuee, efJeefJeOelesuee DebieYetle ceÙee&oe

he[leele DeeefCe ÙeeletveÛe lÙeebÛes efJe<eÙe ceele=lJe, JeelmeuÙe, (Yes�/Heâueßegleer - jesefnCeer

kegâuekeâCeea), �eer-heg®<eeleerue Goeòe Øesce, efJeJeenyee¢e mebyebOe Ùee heueerkeâ[s peele veener.

cnCetveÛe meeefveÙee, DeeMee yeies ÛeebieuÙee keâLeekeâej nesT Mekeâleele. keâefJelee cenepeve keâeobyejerÛÙee

¤heyebOeeÛÙee yeeyeleerle DeveefYe%e Jee�leele. lejer Ùee keâeUele �yeÇ� �veeefleÛejeceer�, �Yetceer�,

�ef�keâueer SJe{b leU� ÙeemeejKÙee keâueeke=âleer ue#eCeerÙe "jleele ns cenòJeeÛes nesÙe.

2.8 1980 veblejÛÙee keâeueKeb[eleerue Ssefleneefmekeâ, heewjeefCekeâ, Ûeefj$eelcekeâ Je

jepekeâerÙe keâeobyejer - mecekeâeueerve meboYee&ÛÙee Deveg<ebieeves hegveJee&Ûeve :

1980 veblejÛÙee ceje"er keâeobyejerÛes efJeJesÛeve keâjle Demeleevee meceepeJeemleJeeÛÙee

Deveg<ebieeves efJe<eÙeeÛeer ceeb[Ceer keâjCÙeele Deeueer Demeueer lejer Ùee keâeueKeb[eleerue keâeobyejerleerue

Ssefleneefmekeâ, heewjeefCekeâ, Ûeefj$eelcekeâ, jepekeâerÙe ØeJe=òeerÛes mJe¤he DeJeueeskeâve kesâuÙeeefMeJeeÙe

Ùee keâeueKeb[eleerue keâeobyejer Jee*dceÙeeÛÙee mJe¤heeme hetCe&lJe Øeehle nesCeej veener. Øeefmeæ

�erkeâekeâej YeeueÛebõ vescee[s Ùeebveer ceje"er keâeobyejerÛÙee leerve ØeJe=òeer keâuhetve lÙeele peemle

ueeskeâefØeÙe ØeJe=òeer cnCetve Ssefleneefmekeâ heewjeefCekeâ keâeobyejerÛee ieewjJe kesâuee Deens. mJeeleb$ÙehetJe&

keâeueKeb[ele je.Yeer. iegbpeerkeâj, n.vee. Deehe�s, efÛeb.efJe. JewÅe, veeLeceeOeJe, efJe.Jee. n[he

FlÙeeoer keâeobyejerkeâejebveer Ssefleneefmekeâ keâeobyejer efveefce&leer kesâueer. Ssefleneefmekeâ, heewjeefCekeâ

keâeobyejer ueeskeâefØeÙe Peeueer leer mJeeleb$Ùeesòej keâeueKeb[ele. Ùee ØeJe=òeeruee ueeskeâefØeÙe keâjCÙeeÛes

ßesÙe peeles �mJeeceer� (1962) Ùee jCeefpele osmeeFËÛÙee keâeobyejerkeâ[s. ÙeeefJe<eÙeer Yee<Ùe

keâjleevee YeeueÛebõ vescee[s cnCeleele, ��¢ee ØeJe=òeerÛes hegve®ppeerJeve keâjCeejer Je Ùegiekeâleea

"juesueer jCeefpele osmeeF& ÙeebÛeer �mJeeceer� ner keâeobyejer. leb$es, hee$eefveefce&leer, Øemebieefveefce&leer,


�^@efpe[er veeÙekeâeuee nUtJeejheCes neleeUCeejer mebjÛevee ¢ee yeeyeleerle �eâebeflekeâejkeâ Deens.��53

�mJeeceer�ÛÙee ÙeMeeveblej ceje"er meeefnlÙeele Ssefleneefmekeâ keâeobyeNÙee cees"�ee ØeceeCeele efvecee&Ce

PeeuÙee. jCeefpele osmeeF& ÙeebÛeer �ßeerceeve Ùeesieer� (1969), iees.veer. oeb[skeâj �yeÙee oej

GIe[�, �njnj ceneosJe�, �oÙee& YeJeeveer�, �Pegbpeej ceeÛeer�, �ns lees ßeeRÛeer FÛÚe�, vee.me.

Fveeceoej �Pegbpe�, �Peshe�, �ceb$eeJesieUe�, �jeT�, �MensveMene� FlÙeeoer keâeobyeNÙee ue#eCeerÙe

"juÙee. Ùee keâeueKeb[eÛee efJeÛeej keâjlee 1960 les 70 ÛÙee oMekeâeleerue ner efveefce&leer

"jles.

1975 ÛÙee veblej ceje"er keâeobyejerÛÙee Feflenemeele Ssefleneefmekeâ keâeobyejer DeuheØeceeCeele

Dee{Ules. efJeMJeeme hee�ueebÛee DeheJeeo JeieUuee lej peeCeerJehetJe&keâ Ssefleneefmekeâ keâeobyejeruesKeve

keâjCeeje uesKekeâ efJejUeÛe cnCeeJee ueeielees. 1980 les 2005 Ùee keâeueKeb[eleerue

cenòJeeÛes Ssefleneefmekeâ keâeobyejerkeâej cnCetve efJeMJeeme hee�ueebÛes Ùeesieoeve DeefÉleerÙe "jles.

�heeefvehele� (1988), �ceneveeÙekeâ� (1998), �mebYeepeer� (2005) Ùee lÙeebÛÙee GuuesKeveerÙe

Ssefleneefmekeâ keâueeke=âleer nesle.

mecekeâeueerve peerJeveeuee ielekeâeUekeâ[s Deekeâef<e&le keâ¤ve mecekeâeueerve hejeYeJeeÛeer

hetJe&heeref"keâeÛe peCet �heeefvehele� keâeobyejerle meebefieleueer iesueer Deens. Fefleneme Heâkeäle keâeÙe Je

keâmes Ie[ues ns meebielees. Ssefleneefmekeâ keâeobyejer Ie�veebÛeer ceeveefmekeâ keâejCes ÙegieOecee&ÛÙee,

JeeleeJejCeeÛÙee meboYee&le efveOee&efjle keâjerle Demeles. Ssefleneefmekeâ keâeobyejer ner osKeerue �ueefuele

keâeobyejer� Demeles ÙeeÛes vescekesâ Yeeve efJeMJeeme hee�erue Ùeebveer �heeefvehele� ceOetve Øekeâ� kesâues

Deens. 1761 ÛÙee ceje"s DeeefCe DenceoMene Deyoeueer ÙeebÛÙeeleerue PeeuesuÙee Yeer<eCe

ue{eF&Ûes efÛe$eCe keâjCeejer, FeflenemeeMeer Fceeve jeKeCeejer DeMeer ner keâeobyejer Deens. efJeMJeemejeJe,

meoeefMeJejeJe, ceeOeJejeJe, ieesefhekeâeyeeF&, jeIeesyeeoeoe, heeJe&leeryeeF&, DeeveboeryeeF&heemetve lej

peevet efYeblee[s ÙeebÛÙeeheÙeËleÛÙee JÙeefkeälejsKee�veele peMeer Ssefleneefmekeâ JeemleJelee Deens, leMeer

ceeveJeer ceveeÛeer DeveskeâefJeOe, efÛejblevelJeekeâ[s peeCeejer Deeboesuevesner Ùee JÙeefkeälejsKee�veeletve

JÙekeäle nesleele. Ùee keâeobyejerÛÙee ÙeMeeefJe<eÙeer Mebkeâj meej[e cnCeleele, ��Feflenemeeleerue

Ie�vee-JÙekeäleeRÛee, cetuÙeØeCeeueerÛee, meceepeefmLeleerÛee ØeeceeefCekeâheCes hee"hegjeJee keâ¤ve ns


meJe& uesKeve kesâuesues Demeues lejer ns FeflenemeeÛÙee heeleUerJejÛes hee"�ehegmlekeâ yeveuesues veener.

cenekeâeJÙemeÂMe efJeMeeue DeeMeÙe DeeefCe YeJÙe Mewueer, JÙeefkeälejsKeebÛeer mepeerJe GYeejCeer

DeeefCe mebIe<ee&Ûeer efveYe&ÙeheCes kesâuesueer vescekeâer neleeUCeer Ùee meJeeËcegUs �heeefvehele� ner Skeâ

DeefYepeele keâueeke=âleer yeveueer Deens.��54 �heeefvehele�ÛÙee ÙeMeeveblej �ceneveeÙekeâ� ner vesleepeer

megYee<eÛebõ yeesme ÙeebÛÙee peerJeveeJejerue Ssefleneefmekeâ Ûeefj$eelcekeâ keâeobyejer efJeMJeeme hee�ueebvee

meJe& YeejleerÙe Yee<eebheÙeËle IesTve iesueer. ceje"er uesKekeâeuee efceUeuesues ns ÙeMe DeefÉleerÙeÛe

cnCeeJes ueeiesue.

�mebYeepeer� Ùee Deieoer Deueerkeâ[ÛÙee keâeobyejerletve efJeMJeeme hee�erue Ùeebveer mebYeepeer

cenejepeebefJe<eÙeer DemeCeeNÙee Deveskeâ iewjmecepegleeRvee hegjeJÙeemen Kees[tve FLeuÙee yeÇeÿeCeer

je�^JeeoeÛÙee [esàÙeeble PeCePeCeerle Debpeve Ieeleues. ÙeeJe¤ve menslegkeâ Ssefleneefmekeâ, Ûeefj$eelcekeâ

keâeobyejeruesKeve keâjCeeNÙee efJeMJeeme hee�ueebÛes Ùee keâeueKeb[eleerue Ùeesieoeve DeefleMeÙe cenòJehetCe&

"jles. ��Ssefleneefmekeâ keâeobyejeruee cenekeâeJÙeeÛeer heeleUer ÙesCÙeemee"er keâefuheleeFlekeâerÛe efleÛÙeele

FeflenemeeÛeer ceeleyyejer Demeueer heeefnpes. lÙeeletveÛe Jemlegefve�e, meebmke=âeflekeâ mebefÛeleeÛes efJekeâmeve,

YeJÙeesoeòelee, ßeæeMeeruelee, efve®heCeefJeMes<elee, efJeMeeuelee DeeefCe JÙeeefceßelee ns iegCeOece&

efleuee Øeehle nesT Mekeâleerue.��55 Ùee heeleUerJej efJeMJeeme hee�ueebÛeer keâeobyejer efveef§eleÛe

GpeJeer "jueer Deens DeeefCe cnCetveÛe ueeskeâefØeÙelesÛes meJe& GÛÛeebkeâ efleves DeeheuÙee veeJes kesâues

Deensle.

hee�ueebÛÙee veblej Ùee keâeueKeb[ele "UkeâheCes Ssefleneefmekeâ keâeobyejerkeâejeÛee veeceesuuesKe

keâjlee Ùesle veener. jbieveeLe efleJeejer ns veeJe cenòJeeÛes "jles. �osJeefiejer efyeueeJeue� DeeefCe

�yesiece mece¤� Ùee Ssefleneefmekeâ keâueeke=âleeRletve Deveg�eâces ÙeeoJeebÛes heleve DeeefCe cegmeueceeveer

jepeJe�erÛee GoÙe Je ceesieueebÛee heleve keâeU ne keâeueKeb[ Deens. �yesiece mece¤�letve yesieceÛeer

JÙeefkeälejsKee GYeer jenles. keâeobyejerÛes les keWâõ Deens. �mece¤�Ûeer keâneCeer efÛeleejlee efÛeleejlee

les ceesieueebÛee helevekeâeU GYee keâjleele. Ssefleneefmekeâ JeemleJeehes#ee keâeobyejerle keâuheveeefJeueeme

DeefOekeâ DemeuÙeecegUs Ssefleneefmekeâ ØeCeÙeØeOeevelesÛeer iees� "jeJeer SJe{sÛe efleÛes Ùeesieoeve

"jles. lÙeecegUs Ssefleneefmekeâ JeemleJe, Ssefleneefmekeâ JÙeefkeälejsKee, keâuheveeefJeueeme, iet{


DeodYeglejcÙelee DeeefCe ceveesJesOekeâ ØescekeâLee ÙeebÛee megboj jÛeveelcekeâ mebÙeesie cnCepes �yesiece

mece¤� nesÙe Demes cnCelee Ùesles.

Ùee keâeueKeb[eÛÙee (1980 les 2005) meerceejs<esJej uesKeve keâjCeejs GuuesKeveerÙe

veeJe cnCepes Øeoerhe cnwmeskeâj nesÙe. lÙeebÛÙee �efpepeeT�, �Menepeerjepes� Ùee Glke=â� Ssefleneefmekeâ

Ûeefj$eelcekeâ keâeobyeNÙeebÛee GuuesKe keâjCes cenòJehetCe& "jles. ÙeeÛe keâeueKeb[ele ef�eÙeebveer keâener

Ssefleneefmekeâ keâeobyeNÙeebÛeer efveefce&leer kesâueer Deens. ceeueleeryeeF& oeb[skeâj �Ûe�eâJeleea� (1981),

Meeblee Ùeesieer �mJeeefceveer� (1997), jCejeefieCeer� (1992), mebpeerJeveer Kesj �ceefuekeâe-S-

efnboesmleeve-vetjpeneve� (1999), �DeJeOeÛeer yesiece� (1997), megMeeruee Kes[keâj �Meeefhelee�

(2000), efMejer<e hew �ueeueve yewjeieerCe� (1981), Yeejleer megoeces �ØeCeJeerj� (1997),

veboe Kejs �DebleepeerÛeer yeKej� (1996), veÙeveleeje osmeeF& �heje�eâceeÛeer MeLe& peneueer�

(1993), efJeÅee meØes �DeIÙe&oeve� (1991), DeeMee keâo&Us �efJeosMe� (1998),

MegYeoe ieesie�s �Keb[eàÙeeÛÙee Iee�emee"er� (1992) ÙeemeejKÙee Ssefleneefmekeâ keâeU DemeCeeNÙee,

Feflenemeeleerue Ghesef#eleebvee vÙeeÙe osCÙeemee"er, Ssefleneefmekeâ �eerÛes keâle=&lJe mecepetve IesCÙeemee"er

FlÙeeoer Yetefcekesâletve �eer keâeobyejerkeâejebveer uesKeve kesâuesues efomeles.

mee"esòejer keâeueKeb[ele efvecee&Ce Peeuesueer heewjeefCekeâ keâeobyeNÙeebÛeer hejbheje Ùee keâeueKeb[ele

Leebyeuesueer efomeles. �ÙeÙeeleer� ves efvecee&Ce kesâuesuÙee Jee*dceÙeerve JeeleeJejCeele �ce=lÙegbpeÙe�

�keâCee&Ùeve� Ùee keâeobyeNÙeebveer DeeCeKeerveÛe Yej Ieeleueer. ceje"erleerue yengleebMe heewjeefCekeâ

keâeobyeNÙee jeceeÙeCe-ceneYeejle DeeefCe YeeieJele hegjeCe ÙeebÛÙee heueerkeâ[s iesuÙeeÛes efomele

veener. DeepeÛÙee keâeUele ueeskeâefØeÙe DeMeer heewjeefCekeâ keâeobyejer Dee{Ule veener. mLetue

mJe¤heele heg{erue keâener keâeobyeNÙeebÛee GuuesKe Ùee keâeueKeb[ele keâjlee Ùeslees.

efJepeÙee peneieerjoej �ÙeÙeeeflekeâvÙee ceeOeJeer� (1993), Deevebo meeOeues �ceneheg®<e�

�Jewosner�, Yee.ßeer. hejebpehes �ÙegieeJesieUe�, megceleer #es$ecee[s �Ùee%emesveer�, ÙeesiesMJej ke=â<Ce

�melÙeefØeÙe ieebOeejer� (1987), MeefMekeâeble osMeheeb[s �SkeâueerÛe oerhekeâUer�, Mejo oUJeer

�SkeâueJÙe� (1988), jJeeRõ MeesYeCes �GòejeÙeCe� (2001), Deveble ceveesnj �pÙes��,

keâekeâe efJeOeeles �ogÙeexOeve� (1994), leeje Jeveejmes �MÙeeefceveer�, DeeMee yeies �kegâ¤#es$e�


(1990), efMeJeepeer meeJeble �ÙegiebOej� (2000), ue#ceerkeâeble leebyeesUer �iebOekeâeueer�,

jJeeRõ "eketâj �Oece&Ùegæ� (2003) FlÙeeoer Deveskeâ keâeobyeNÙeebÛee GuuesKe ÙesLes keâjlee

ÙesF&ue.

Ssefleneefmekeâ, heewjeefCekeâ DeeefCe Ûeefj$eelcekeâ Ùee keâeobyejerÛÙee meerceejs<ee leMee hegme�

Demeleele. keâeobyejer Jee*dceÙeØekeâejÛe JÙeefkeäleØeOeeve Deens. meceepeJeemleJeele peieCeejer JÙekeäleer

DeeefCe Ûeefj$e neÛe keâeobyejerÛee keâCee Demelees. cee$e keâefuhele JÙeefkeälejsKee DeeefCe hetJe&heefjefÛele

JÙeefkeälejsKee ÙeecegUs �Ûeefj$eelcekeâ keâeobyejer� mebMeesOeveelcekeâ Je me=peveelcekeâ heeleàÙeebJej

Demeles. Ûeefj$eelcekeâ keâeobyejerle JÙeefkeälejsKeebÛÙee peerJeveÛeefj$eeÛes pes JeemleJe Demeles les

JeemleJe melÙe DeeefCe keâefuhele melÙe ÙeebÛeer megjsKe Skeâelcelee lÙeele meeOeuesueer Demeles.

ceje"erle Ùee ØeJeeneÛeer meg®Jeele ßeer.pe. peesMeer ÙeebÛÙee �Deeveboer ieesheeU� (1968)

Ùee keâeobyejerheemetve nesles. lÙeeveblej lÙeebveer �jIegveeLeeÛeer yeKej� efueefnueer. ce=Ceeefueveer osmeeF&

�heg$e ceeveJeeÛee� (1967), iebieeOej iee[ieerU �ogo&cÙe� (1971), �ØeejbYe� (2002),

Yee.o. Kesj �Ùe%e�, pÙeeslmvee osJeOej �GòejÙeesieer� (1973), GæJe MesUkesâ �meensye�

(1975), �ceve:hetle�, efJe.ie. keâeefve�keâj �nesjheU� yeeyee Yeeb[ �leb��ee�, efJeMJeeme hee�erue

�ceneveeÙekeâ� (1998), Ûebõkeâeble Keesle �efyebye Øeefleefyebye� (1995), Jemeble heesleoej

�Ùeesæe mebvÙeemeer�, efJepeÙee peneieerjoej �keâce&Ùeesefieveer� (1991), ueeruee ieesUs �Deevebo

DeesJejer� FlÙeeoer keâeobyeNÙeebÛee GuuesKe keâjlee Ùeslees.

Skebâojerle 1980 les 2005 Ùee keâeueKeb[eÛee efJeÛeej keâjle Demeleevee Ssefleneefmekeâ,

Ûeefj$eelcekeâ, heewjeefCekeâ keâeobyejer cees"�ee ØeceeCeele efvecee&Ce Peeueer Demes cnCeCes Oee[meeÛes

nesF&ue. lejerner GheueyOe efveefce&leerletve efJeMJeeme hee�ueebÛÙee uesKeveeÛes ÙeMe Flej keâeobyejerkeâejebvee

ueeYeues veener ns GIe[ Deens. peeieeflekeâerkeâjCe, KeepeieerkeâjCeeÛÙee keâeUele JÙekeäleerÛÙee heg{s

Jele&ceevekeâeUeves veeveeefJeOe mecemÙeebÛee iegblee efvecee&Ce kesâuee Deens. ØemeejceeOÙeceebÛÙee, keâjceCegkeâerÛÙee

Jee{lÙee meeOeveebveer �JÙekeäleer�ÛÙee peerJeveeleerue efjlee DeJekeâeMe JÙeeheuee Deens. ojjespe

lÙeeÛÙeemeceesj veJÙee iees�eRÛes �hes�b�� meeoj kesâues peele Deens. Ùeeletve YetlekeâeUekeâ[s heenCes,

Ssefleneefmekeâ heg®<eebÛÙee peerJeveeÛes DeJeueeskeâve keâjCes, Ssefleneefmekeâ, heewjeefCekeâ keâeUeletve


mecekeâeueerve peerJeveeÛÙee YeeJeyebOeeÛee MeesOe IesCes Ùee yeeyeer ogjeheemle PeeuÙee Deensle. cegUeleÛe

efÛebleveMeeruelee njJetve efÛeblee lesJe{er Ùee keâeUeves Ùee JÙekeäleerYeesJeleer efvecee&Ce kesâueer Deens. Ùee

heeMJe&YetceerJej Ssefleneefmekeâ, heewjeefCekeâ, Ûeefj$eelcekeâ keâueeke=âleer JÙeefkeäleceveeÛeer efkeâleer hekeâ[

Iesleerue ne ØeMveÛe Deens.

jepekeâerÙe keâeobyejer :

ceje"erle jepekeâerÙe keâeobyejer ner mebkeâuhevee cee[KeesuekeâjebÛÙee �cegkeäleelcee� (1933)

heemetve efJeÛeejele Iesleueer peeT ueeieueer. leLeeefhe �cegkeäleelcee�hetJeeaner ceje"er keâeobyejerle

DeOetveceOetve jepekeâerÙe meboYe&, mJeeleb$ÙehetJe& keâeUeleerue ue{�eeÛes meboYe&, ÛeUJeUerÛes GuuesKe

Ùesle nesles; heCe lÙeebvee efveKeU jepekeâerÙe cnCeCÙeeFlehele DeLe&hetCe&lJe cee$e keâOeerner veJnles.

��mJeeleb$Ùeesòej keâeUele Yeejleele ueeskeâMeener jepÙeJÙeJemLee DeeuÙeecegUs jepekeâejCeeÛee DeLe&

DeefOekeâÛe iegbleeiegbleerÛee Peeuee Deens. DeepeÛÙee Ùee DeeOegefvekeâ keâeUele DeLe&keâejCe, meceepekeâejCe

Je jepekeâejCe ner Debies SkeâceskeâebceOÙes Flekeâer efcemeUtve iesueer Deensle keâer, lÙeebvee JesieUer

mJeleb$e #es$es ceeveCÙeehes#ee Skebâoj meeceeefpekeâ JÙeJenejekeâ[s heenCÙeeÛes ns Âef�keâesve Deensle,

DemesÛe cnCeeJesmes Jee�les. SKeeoe mebhe efkebâJee meeceeefpekeâÂ��ee cenòJeeÛes Deeboesueve ns Skeâe

DeLeea meeceeefpekeâ DebieeMeer efveieef[le Demeues efkebâJee lemes Jee�ues lejer Debeflecele: lÙeeÛee mebyebOe

keâesCelÙee vee keâesCelÙee Øekeâejs meòee mebheeoveeMeer pegUle DemeuÙeecegUs lÙee Ie�veebvee jepekeâerÙe

cnCelee Ùesles.��56 ÙeeÛes meboYe& mJeeleb$Ùeesòej keâeueKeb[eleerue YeeT heeOÙeWÛÙee �[eWyeeNÙeeÛee

KesU�, �je[e� ÙeemeejKÙee keâeobyeNÙeebletve Øekeâ�leele. "UkeâheCes jepekeâerÙe keâeobyejer cnCeeJeer

Demes meboYe& De®Ce meeOet �efmebnemeve�, Jemeble JejKes[keâj �ØeefleefveOeer�, ie.Øe. ØeOeeve �meelee

GòejeÛeer keâneCeer� ÙeemeejKÙee keâeobyeNÙeebveer efmeæ kesâues Deens.

�efmebnemeve�ceOÙes ÙesCeejer heefjefmLeleer DeeCeeryeeCeerhetJeeaÛeer Deens DeeefCe ceneje�^eleerue

jepekeâejCe ne efleÛee cenòJeeÛee DeeOeej Deens. ceneje�^eleerue jepekeâerÙe heefjefmLeleerÛes Øeefleefyebye

�efmebnemeve�ceOÙes he[uesues efometve Ùesles. De®Ce meeOetbÛÙeeÛe �le[pees[�, �cegbyeF& efoveebkeâ� Ùee

keâeobyeNÙeener jepekeâerÙe "jleele. mJeeleb$ÙehetJe& keâeUeleerue ÛeUJeUerÛes DeeoMe&, mJeleb$e YeejleeÛes

mJehve Je mJeeleb$Ùeesòej keâeUeleerue JeemleJe ÙeeceOeerue he[uesuÙee DeblejeÛes efÛe$eCe Jemeble

JejKes[keâjebÛÙee �ØeefleefveOeer� ceOÙes JÙekeäle Peeues Deens.


�meelee GòejeÛeer keâneCeer�ceOetve ie.Øe. ØeOeeve mecekeâeueerve jepekeâerÙe peerJeve hegjsmes

efÛeef$ele keâjerle vemeues lejer, jepekeâerÙe Ie�veebkeâ[s JesieJesieàÙee efJeÛeejmejCeerÛÙee Â�erletve

heenCÙeeÛee ceje"er keâeobyejer #es$eeleerue ne JesieUe ØeÙeesie Deens.

1980 les 2005 Ùee keâeueKeb[ele "UkeâheCes jepekeâerÙe keâeobyejer cnCetve Heâkeäle

�leeceühe�� ÙeeÛe keâeobyejerÛee GuuesKe keâjlee Ùeslees. oefuele, «eeceerCe, �eerJeeoer efJeÛeejmejCeerletve

jepekeâerÙe peeefCeJee DeefYeJÙekeäle PeeuÙee Deensle. lÙeebÛeer veeWo lÙee ØeJeeneÛÙee ef"keâeCeer kesâueer

Deens. �leeceühe�� keâeobyejer 1942 les 1979 Demee ceneje�^eÛÙee jepekeâerÙe, meeceeefpekeâ

peerJeveeÛee keâeuehe� meekeâejles. meòesÛÙee keâuhevesle nesle Ûeeueuesuee yeoue, efJeÛeejmejCeerÛeer

nesCeejer OegUOeeCe, efMe#eCe mebmLeebleerue jepekeâerÙe Deñs, leòJe DeeefCe JÙeJenej ÙeebÛÙeeleerue

Heâejkeâle, menkeâejeleerue Yeüceefvejeme, oefueleebÛes ØeMve, meJe& meceepeie�euee Øeehle nesCeejs

DeelceYeeve, lÙeeletve efvecee&Ce nesCeeje hesÛe, celeemee"erÛes jepekeâejCe Ùee meJe& Ie�keâebÛes

meboYee&men meeceeefpekeâ JeemleJe keâeobyejerletve DeefYeJÙekeäle nesles les jepekeâerÙe efÛe$eCe "jles.

efoiebyej heeOÙes cnCeleele, ��jepekeâerÙe DeeMeÙe JÙekeäle keâjCÙeehes#ee lÙee heueerkeâ[s peeCeeje

veweflekeâ DeeMeÙe Øekeâ� keâjCÙeekeâ[s Ùee keâeobyejerÛee keâue Demeuee lejer meeceeefpekeâ jepekeâerÙe

JeemleJeeÛeer SJe{er cees"er JÙeehleer ÙeehetJeeaÛÙee ceje"er keâeobyejerle efomele veener, ns efve:mebMeÙe.

cnCetve jepekeâerÙe heefjefmLeleerÛÙee efÛe$eCeeleerue Skeâ cenòJeeÛee �hhee "jCÙeeFlekesâ Ùee keâeobyejerÛes

cenòJe Deens.��57 �leeceühe��ÛÙee ÙeMeeveblej lÙee leesueeceesueeÛeer ogmejer jepekeâerÙe keâeobyejer

ceje"erle DeepeheeJeslees Dee{Ule veener. Ghejeskeäle efJeJesÛeveele veeWo IesleuesuÙee efJeMJeeme

hee�erue �Pee[ePe[leer�, ceOeg cebiesMe keâefCe&keâ �meveo�, �mebefOekeâeue�, n.cees. ceje"s �FefleJe=òe�,

megjsMe ÉeoMeerJeej �Jele&ceeve�, Deefveue yeJex �[eWiej cneleeje Peeuee�, SkeâveeLe meeUJes

�SvkeâeQ�j�, oerveeveeLe ceveesnj �Deeboesueve�, S.efJe. peesMeer �efJeMJemle�, Jemeble vejnj HesâCes

�peieeJesieUs�, efÛebleeceCe ueeiet �lesLes ueJneUs JeeÛeleer�, ÉejkeâeveeLe uesues �ceb$ÙeeÛeer yeeÙekeâes�,

ßeerOej cee[iegUkeâj �Dee"er Dee"er Ûeewme��, DepeÙe Pevekeâj �mejkeâejveecee�, ÙeMeJeble heeOÙes

�meòesÛee iegueece�, peer.kesâ. Ssveehegjs �DeefYemejCe� FlÙeeoer keâeobyeNÙeebÛee GuuesKe Ùee keâeueKeb[ele

cenòJehetCe& "jlees.


mJeeleb$Ùeesòej keâeUeleerue leòJenerve jepekeâejCe, meòeemheOee&, lÙeemee"er keâjCÙeele

ÙesCeeNÙee le[pees[er, ef�eÙeebÛee, oefueleebÛee jepekeâejCeele Jee{uesuee menYeeie, lÙeeletve efvecee&Ce

Peeuesues hesÛe, leeCeleCeeJe, cetueYeü� jepekeâerÙe JÙeJemLee, hewmee DeeefCe meòesÛee efvecee&Ce

Peeuesuee Ieefve� mebyebOe FlÙeeoer keâener yeeyeer Ùee keâeobyejerletve "UkeâheCes DeefYeJÙekeäle nesleele.

meceejeshe :

1980 les 2005 Ùee keâeueKeb[eleerue keâeobyejerÛÙee mJe¤he DeeMeÙeeÛee efJeÛeej

keâjlee leer efYeVe-efYeVe Debieeves efJekeâefmele Peeuesueer efomeles. ceje"er keâeobyejerle hetJee&heej Ûeeuele

Deeuesues ceOÙeceJeieeaÙe peerJeveefÛe$eCe #eerCe nesle peeTve Ùee keâeUeleerue keâeobyejer «eeceerCe

meceepe, oefuele meceepe, DeeefoJeemeer meceepe, ve#eueJeeoer, cegefmuece meceepe, �eermecetneÛes

og:Ke FlÙeeoer Ie�keâebvee cees"�ee ØeceeCeele DeeefJe<ke=âle keâjleevee efomeles. MÙeece ceveesnj,

jbieveeLe he"ejs, efJeueeme meejbie, Deefveue oeceues ÙeemeejKes keâeobyejerkeâej ceOÙeceJeieeaÙe

meceepeeÛÙee Ûeewkeâ�erleerue JÙekeäleerÛes jsKee�ve keâjerle Demeues lejer osMeerÙelee, ØeeÙeesefiekeâlee,

veweflekeâlee Ùee Debieeves lÙeebÛeer keâeobyejer DeeefJe<ke=âle nesles. JÙekeäleermecetnehes#ee JÙekeäleerÛÙee

Deebleefjkeâ efJeMJeeÛes efÛe$eCe keâjCÙeekeâ[s lÙeebÛee keâue DeefOekeâ efomelees. �keâeobyejer� jÛeveeyebOeeÛÙee

yeeyeleerlener les keâener ØeÙeesie keâjleele. ceneveiejerÙe, «eeceerCe, oefuele, DeeefoJeemeer keâeobyejer

Ùee keâeueKeb[ele Mees<eCeeÛÙee hejbhejebÛee MeesOe Iesleevee Dee{Ules. meceepeele PeeuesuÙee efJeefJeOe

ÛeUJeUer, jepekeâerÙe, meeceeefpekeâ efmLelÙeblejs, MenjerkeâjCe, DeewÅeesefiekeâerkeâjCe, menkeâej

ÛeUJeU, oefueleebÛee, ef�eÙeebÛee jepekeâerÙe Øeef�eâÙesle Jee{Ceeje menYeeie, lÙeeletve efvecee&Ce

Peeuesuee hesÛe, peeieeflekeâerkeâjCeeves efvecee&Ce kesâuesues DemebKÙe ØeMve, Ùee JeeleeJejCeele JebefÛele

mecetneÛeer nesCeejer Iegmece� Deueerkeâ[ÛÙee keâeobyeNÙee ØeecegKÙeeves JÙekeäle keâjerle Deensle; hejbleg

ef�eÙeebÛÙee keâeobyeNÙeebletve ÙesCeejs efJeefMe� Jeiee&leerueÛe �eer-efÛe$eCe ner efÛeblesÛeer yeeye Deens.

Oece& DeeefCe Oeeefce&keâ yeeyeerletve nesCeejs Mees<eCe, Jee{lee cetueleòJeJeeo, meieàÙeeÛe

meceepeeÛes jepekeâerÙe Øeef�eâÙesle ¤heeblej nesCes, Úes��ee-Úes��ee Ie�keâebvee DeelceYeeve Øeehle

nesCes, efMe#eCeeleerue Jee{lÙee Yeü�eÛeejecegUs Peeuesuee Yeüceefvejeme, mJeeleb$ÙeeÛÙee veeJeeKeeueer


�eer-osneÛeer kesâueer peeCeejer efJe�byevee, ceeOÙeceebÛes Jee{les ØemLe, peieeleerue keâener cet"YejebÛÙee

neleele meòesÛeer meejer met$es peeCes, meceepeeÛes GheYeeskeäleeJeiee&le Peeuesues ¤heeblej, DeeefLe&keâ,

meeceeefpekeâ Mees<eCeeÛeer Jee{leer ojer ÙeemeejKÙee keâener yeeyeer Depetvener hetCe&heCes Ùee keâeUeleerue

keâeobyejerletve ÙesCes yeekeâer Deens Demes veeWoJeeJesmes Jee�les. Ghejeskeäle yeeyeeRÛes ceje"er keâeobyejerle

efÛe$eCe DeeuÙeeme keâeobyejer Depetve meceepemevcegKe nesF&ue Ùeele Mebkeâe veener.

efve<keâ<e& :

✦ ceje"er keâeobyejer meg®JeeleerÛÙee keâeueKeb[ele Yee<eebleefjle Je Oece&ØemeejCeeÛÙee GösMeeletve

efvecee&Ce Peeuesueer efomeles.

✦ mJeeleb$Ùeesòej keâeUele keâeobyejerÛÙee yeoueeÛeer Øeef�eâÙee �yeveiejJee[er�, �Oeie� Ùee

keâeobyeNÙeebheemetve meg¤ Peeueer Demes cnCelee Ùesles.

✦ mee"esòejer keâeobyejerletve DeeuesuÙee efJeefJeOe meceepeIe�keâebÛes efÛe$eCe ceje"er keâeobyejeruee

veJelee Øeehle keâ¤ve iesuÙeeÛes Dee{Ules.

✦ 1975 veblejÛÙee keâeueKeb[eleerue efJeefJeOe Jee*dceÙeerve ÛeUJeUeRveer JewÛeeefjkeâ Yeeve

efouÙeecegUs heg{erue keâeueKeb[eleerue keâeobyejer JewÛeeefjkeâ yeebefOeuekeâerletve Deekeâejeuee

Deeueer, Demes cnCelee Ùesles.

✦ 1985 veblejÛÙee keâeobyejerletve DeeMeÙe, efJe<eÙe, Yee<eeMewueer Demes efJeefJeOe ØekeâejÛes

ØeÙeesie efvecee&Ce PeeuÙeeÛes Dee{Ules.

✦ 1985 veblejÛÙee keâeobyejerletve JÙekeäleerÛÙee yee¢eefJeMJeehes#ee Deebleefjkeâ efJeMJeeÛÙee

efÛe$eCeeÛes cenòJe Jee{ues.

✦ ceneveiejerÙe keâeobyejer Peeshe[heóer, JebefÛele, Meesef<ele Ie�keâebÛes efÛe$eCe DeefOekeâ keâjles.

leguevesves GÛÛeYeüt, ceOÙeceJeiee&Ûes efÛe$eCe keâeobyejerletve $ees�keâheCes Ùesleevee efomeles.

✦ 1980 veblejÛeer «eeceerCe keâeobyejer DeefOekeâ JeemleJemevcegKe Peeueer Je lÙee JeemleJeeÛÙee

hee"erceeies DemeCeeNÙee yeeyeeRÛee MeesOe IesT ueeieueer ne cenòJehetCe& yeoue "jlees.

✦ «eeceerCe keâeobyejerletve Ùee keâeUele «eeceerCe mecetneÛes Ie�keâ "jCeeNÙee efJeefJeOe Ie�keâebÛes

efÛe$eCe ÙesT ueeieuÙeeÛes mhe� peeCeJeles.


✦ OejCe«emleebÛes ØeMve, heeCeerØeMve, oefueleebÛes, DeeefoJeemeeRÛes ØeMve, «eeceerCe jepekeâejCe,

MeslekeâNÙeebÛes efJeefJeOeebieer og:Ke, Kes[�eeleerue efJekeâemeeÛee yeespeJeeje, megefMeef#ele yeskeâejebÛeer

Iegmece� FlÙeeoer efJe<eÙe «eeceerCe keâeobyejerÛÙee keWâõmLeeveer Øekeâ<ee&ves Dee{Uleele.

✦ Ùee keâeueKeb[eleerue oefuele keâeobyejer osJeoemeer, ceelebie, ÛeebYeej, cegjUer, peesielÙee,

Ye�kesâ, JebefÛele, Meesef<ele FlÙeeoer Deueef#ele Ie�keâebÛes efÛe$eCe keâjles.

✦ �jeIeJeJesU�Ûee DeheJeeo JeieUlee Ùee keâeueKeb[eleerue oefuele keâeobyejer "UkeâheCes

vepejsle Yejle veener.

✦ DeeefoJeemeer, cegefmuece ÙeebÛee JesieUe ØeJeen "jeJee DeMeeØekeâejs Ùee Ie�keâebÛes efÛe$eCe

meMekeäleheCes keâeobyejerletve Ùesle Deens.

✦ 1980 veblejÛÙee keâeueKeb[ele ��eerJeeoer� keâeobyejer efJeefMe� GbÛeerJej heesnesÛeuesueer

efomeles.

✦ osMeerÙelee ns cetuÙener Ùee keâeUeleuÙee yeNÙeeÛe keâeobyeNÙeebÛÙee keWâõmLeeveer efomeles.

✦ Ùee keâeueKeb[ele efJeMJeeme hee�ueebÛee DeheJeeo JeieUlee Ssefleneefmekeâ, Ûeefj$eelcekeâ

keâeobyejer "UkeâheCes vepejsle Yejle veener. jepekeâerÙe keâeobyejerÛÙee yeeyeleerle �leeceühe��Ûee

DeheJeeo JeieUlee DemesÛe cele veeWoJelee Ùesles.

✦ peeieeflekeâerkeâjCe, GoejerkeâjCe, KeepeieerkeâjCeeÛes efJeefJeOeebieer heefjCeece Depetve keâeobyejerle

ÙesCes yeekeâer Deensle Demes veeWoJeeJesmes Jee�les.

✦ Oeeefce&keâ cetueleòJeJeeo Je Ùee keâeUeleerue jepekeâerÙe, DeeefLe&keâ, meeceeefpekeâ efmLelÙeblejs

keâeobyejeruee hetCe&heCes keâJesle Ieslee Deeueer veenerle Demes cnCelee Ùesles.

meboYe&metÛeer :

1. meØes DeefJeveeMe, �mJeeleb$Ùeesòej keâeUeleerue ceje"er keâeobyejer�, Øeoef#eCee, Keb[ 2je,

keâe@efv�vesv�ue ØekeâeMeve, hegCes, he=.�eâ. 133.

2. "eketâj jJeeRõ, �ceje"er keâeobyejer : meceepeMee�eerÙe meceer#ee�, efoueerhejepe ØekeâeMeve,

hegCes, Øe. Dee. 15 ces 2007, he=.�eâ. 272.


3. [nekesâ Jemeble Deeyeepeer, �ceje"er meeefnlÙe, Fefleneme DeeefCe mebmke=âleer�, hee@hÙeguej

ØekeâeMeve, cegbyeF&, he.Dee. 2005/hegveceg&õCe 2008, he=.�eâ. 217.

4. vescee[s YeeueÛebõ, ��erkeâemJeÙebJej�, meekesâle ØekeâeMeve, Deewjbieeyeeo, efÉ. Dee. 2001,

he=.�eâ. 188.

5. meevehe efkeâMeesj, �ceje"er keâeobyejerleerue veweflekeâlee�, yepeepe heefyuekesâMeve, DecejeJeleer,

Øe.Dee. 1998, he=.�eâ. 9.

6. le$ewJe, he=.�eâ. 9.

7. kegâuekeâCeea meceerj, �Deele Ie[lebÙe les yeIeCeeje uesKekeâ�, DevegYeJe (ceeefmekeâ), mebhee.

megneme kegâuekeâCeea, Debkeâ-HesâyegÇJeejer 2009, he=. 29.

8. hee�erue ce.meg., �MeerleÙegæ meoevebo�, Deveg�gYe ($ewceeefmekeâ), cegbyeF&, peguew-Dee@iem�

1995, he=.�eâ. 45.

9. Leesjele nefj§ebõ, �DeepeÛeer ceje"er keâeobyejer : veJÙee Jee�e�, (mebhee.) Øe%ee oÙee

heJeej, heefjJele&veeÛee Jee�me¤, efoheeJeueer efJeMes<eebkeâ, 2009, he=.�eâ. 108.

10. yeebefoJe[skeâj Ûebõkeâeble, �osMeerJeeCe�, he=.�eâ. 461.

11. Leesjele nefj§ebõ, �keâeobyejerefJe<eÙeer�, he©eiebOee ØekeâeMeve hegCes, Øe.Dee. 2006, he=.�eâ. 158.

12. YeesUs Yee.ue. �o «es� mee#ejlee mebkesâle�, (mebhee) SkeâveeLe heieej, efveMeeCeer [eJee

Debie"e : Deekeâueve DeeefCe meceer#ee, MeyoeueÙe ØekeâeMeve, ßeerjecehetj, Øe.Dee.

2008, he=.�eâ. 13.

13. ieJeme jepeve, �ceneveiejerÙe peerJeveeÛes ceje"er keâeobyejerleerue efÛe$eCe�, iesuÙee

DeOe&Melekeâeleerue keâeobyejer, (mebhee.) efJeueeme Keesues, ueeskeâJee*dceÙeie=n, cegbyeF&, og.

Dee. 2007, he=.�eâ. 185.

14. le$ewJe, he=.�eâ. 187.

15. nelekeâCebieueskeâj ce.o., �meeefnlÙeefJeJeskeâ�, Øeeflecee ØekeâeMeve, hegCes, Øe.Dee. 1997,

he=.�eâ. 136-137.

16. "eketâj jJeeRõ, Gefve 2, he=.�eâ. 282.


17. efjb{s efveleerve, �ceneveiejerÙe DeeOegefvekeâ meeefnlÙeeleerue meeceeefpekeâlee�, DeeOegefvekeâ ceje"er

meeefnlÙe DeeefCe meeceeefpekeâlee, (mebhee.) [e@. ce=Ceeefueveer Mene Je Flej, he©eiebOee

ØekeâeMeve, hegCes, he. Dee. 2007, he=.�eâ. 146-147.

18. keâesòeeheuues veeieveeLe, �meeefnlÙeeÛee DeJekeâeMe�, Øeeflecee ØekeâeMeve, hegCes, Øe.Dee.

2003, he=.�eâ. 293.

19. MeesYeCes jJeeRõ, �1970 veblejÛeer ceje"er keâeobyejer�, Jee*dceÙeerve ØeJe=òeer : leòJeMeesOe,

(mebhee.) kesâMeJe cesßeece Je Flej, Øeeflecee ØekeâeMeve, hegCes, ØeLece DeeJe=òeer veesJnW.

2007, he=.�eâ. 142.

20. efMebos De®Ce, �yeouelÙee DeeefLe&keâ efmLeleerÛes «eeceerCe keâeobyejerceOeerue Øeefleefyebye�,

De#ejJewoYeea, (ceeefmekeâ), Debkeâ ces 2009, he=. 20.

21. Deew�er MewuesMe, �«eeceerCelesÛes yeoueles mJe¤he DeeefCe meeefnlÙe : SmeF&Pes[ÛÙee meboYee&le�,

heefjJele&veeÛee Jee�me¤ (heeef#ekeâ), Debkeâ - 15 HesâyeÇg. 2009 he=. 10.

22. hee�erue ceesnve, �ceneje�^eÛes heefjJele&ve DeeefCe «eeceerCe keâeobyejer�, Gefve 17, he=.�eâ. 155.

23. yeesjkeâj heg®<eesòece, �ces[ Fve Fbef[Ùee�, ßeerefJeÅee ØekeâeMeve, hegCes, heefnueer DeeJe=òeer

1987, he=.�eâ. 1.

24. meevehe efkeâMeesj, �ceje"er keâeobyejer veJeer efoMee�, efvece&ue ØekeâeMeve, veebos[, Øe. Dee.

2005, he=.�eâ. 136.

25. keâesòeeheuues veeieveeLe, Gefve. 18, he=.�eâ. 819.

26. MeesYeCes jJeeRõ, �melJeMeesOeeÛÙee efoMee�, ßeercebiesMe ØekeâeMeve veeiehetj, Øe.Dee. peeves

2005, he=.�eâ. 117.

27. le$ewJe, he=.�eâ. 119.

28. yeebefoJe[skeâj Ûebõkeâeble, �meeefnlÙeeÛes cece& : MeesOe DeeefCe yeesOe�, he©eiebOee ØekeâeMeve,

hegCes, ØeLeceeJe=òeer 2008, he=.�eâ. 108.

29. keâesòeeheuues veeieveeLe, �meeefnlÙeeÛee DevJeÙeeLe&�, mJe¤he ØekeâeMeve, Deewjbieeyeeo, og.

Dee. Dee@iem� 2008, he=.�eâ. 198-199.


30. keâebyeUs efJeueeme, �oefuele keâeobyejerÛes JesieUsheCe�, iesuÙee DeOe&Melekeâeleerue keâeobyejer

(mebhee.) efJeueeme Keesues, ogmejer DeeJe=òeer Dee@iem� 2007, he=.�eâ. 148.

31. cesßeece veboe, �oefuele keâeobyejer�, Gefve 19, he=.�eâ. 199.

32. cesßeece veboe, �oefuele keâeobyejer : mJe¤he meceer#ee�, ef[bheue heefyuekesâMeve, "eCes,

Øe.Dee. ef[meW. 2006, he=.�eâ. 418.

33. meevehe efkeâMeesj, Gefve 24, he=.�eâ. 164.

34. yeebefoJe[skeâj Ûebõkeâeble, �osMeerJeeCe�, De#ej ØekeâeMeve, cegbyeF&, Øe. Dee. 2002,

he=.�eâ. 449.

35. efmejme� efJepeÙe, �kegâmleer�, efjceefPece ØekeâeMeve, Deewjbieeyeeo, Dee.he. 1986,

he=.�eâ. 45.

36. keâebyeUs efJeueeme, �oefuele keâeobyejerÛes JesieUsheCe�, Gefve 30, he=.�eâ. 143-144.

37. Ûeewiegues efJe.Meb., �DeemJeeo DeeefCe DeeuesKe�, Øeeflecee ØekeâeMeve, hegCes, Dee.he.

2001, he=.�eâ. 143.

38. legcejece efJeveeÙekeâ, �DeeefoJeemeer meeefnlÙe : mJe¤he DeeefCe meceer#ee�, efJepeÙe ØekeâeMeve,

veeiehetj, DeeJe=òeer heefnueer 1994, he=.�eâ. 189.

39. hee�erue Ûebõkeâeble, �oMeef�eâÙee� uesKekeâ - yeeyee Yeeb[, meekesâle ØekeâeMeve, Deewjbieeyeeo,

he=. ceuehe=�.

40. meevehe efkeâMeesj, �ceje"er keâeobyejerleerue veweflekeâlee�, yepeepe heefyuekesâMeve, DecejeJeleer,

Øe.Dee. 1998, he=.�eâ. 90.

41. "eketâj jJeeRõ, Gefve 2, he=.�eâ. 345.

42. meevehe efkeâMeesj, Gefve 24, he=.�eâ. 245.

43. jepeJee[s efJe.keâe., �keâeobyejer�, mebhee. iees.ce. heJeej Je Flej, �efveJe[keâ ceje"er

meceer#ee�, meeefnlÙe Dekeâeoceer ØekeâeMeve, efouueer, 2007, he=. 27.

44. YeesUs Yee.ue., �meeefnlÙe ØelÙeÙe�, mJe¤he ØekeâeMeve, Deewjbieeyeeo, Øe.Dee. SefØeue

2001, he=.�eâ. 124.


45. efYe¤[ Øeefceuee, �ceje"er keâeobyejer : ef�eÙeebÛes Ùeesieoeve�, mJe¤he ØekeâeMeve, Deewjbieeyeeo,

DeeJe=òeer heefnueer petve 2003, he=.�eâ. 369-370.

46. ogYee<eer De®Cee, �1980 veblejÛeer �eerJeeoer keâeobyejer�, meJe&Oeeje ($ewceeefmekeâ),

mebhee. megKeosJe "eCekesâ, Debkeâ-2je, SefØeue-ces-petve 2008, he=.�eâ. 4.

47. osMeheeb[s ieewjer, �ceOÙe ue�he�erle�, ceewpe ØekeâeMeve, cegbyeF&, Øe.Dee. 1980, he=.�eâ.

88.

48. osJeOej efJeÅee, efJeveÙee [eWiejs, �keâeobyejer�, �eermeeefnlÙeeÛee ceeieesJee, Keb[-2,

meeefnlÙeØesceer Yeefieveer ceb[U, Øe.Dee. ef[meW. 2002, he=.�eâ. 180.

49. [nekesâ Jemeble Deeyeepeer, �ceje"er meeefnlÙe : Fefleneme DeeefCe mebmke=âleer�, hee@hÙeguej

ØekeâeMeve cegbyeF&, Øe.Dee. 2005, hegveceg&õCe 2008, he=.�eâ. 216.

50. he"ejs jbieveeLe, �DeepeÛeer keâeobyejer veeWoer DeeefCe efvejer#eCes�, mebhee. Øe%ee oÙee heJeej

Je Flej, heefjJele&veeÛee Jee�me¤, Je<e& 9 Jes, Debkeâ 1 uee, 1 les 15 ces 2009,

he=.�eâ. 20.

51. MeesYeCes jJeeRõ, �1970 veblejÛeer ceje"er keâeobyejer�, Gefve 19, he=.�eâ. 140.

52. ogYee<eer De®Cee, Gefve 46, he=.�eâ. 9.

53. vescee[s YeeueÛebõ, ��erkeâemJeÙebJej�, meekesâle ØekeâeMeve, Deewjbieeyeeo, efÉ.Dee. 2001,

he=.�eâ. 259.

54. meej[e Mebkeâj, �heeefvehele�, keâeobyejer Deekeâueve DeeefCe efJeMues<eCe, ÙeMeJeblejeJe ÛeJneCe

ceneje�^ cegkeäle efJeÅeeheer", veeefMekeâ, Øe.Dee. Dee@iem� 2001, he=.�eâ. 83.

55. kegâuekeâCeea o.efYe., �keâeobyejer : mJe¤he Je meceer#ee�, he©eiebOee ØekeâeMeve hegCes, Øe.Dee.

SefØeue 2003, he=.�eâ. 32.

56. heeOÙes efoiebyej, �iesuÙee DeOe&Melekeâeleerue jepekeâerÙe heefjefmLeleerÛes ceje"er keâeobyejerleerue

efÛe$eCe�, Gefve. 13, he=.�eâ. 98.

✦ ✦ ✦

1980 veblejÛeer cejeer keâeobyejer : mje⁄he je...

Documents