Georg Lu.kacs (1913)

Georg Lukacs

MARKSİST İMGELEM

Hazırlayanlar: Ali Şimşek - Mediha Göbenli

Veysel Atayman

© Yenihayat Kütüphanesi Corpus -4

1 . Basım, Nisan 2004

Tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz.

Koordinatör: Aziz Hatman

Editör: Ali Şimşek

Çevirenler: Veysel Atayman - Mediha Göbenli

Kaynakça: Ateş Uslu

ISBN - 975 - 6398 - 1 2 - 4

Ofset Hazırlık, Baskı ve Cilt: Çizge Tanıtım ve Matbaacılık Ltd. Şii. Tel: (0212) 482 56 28

YENİHAYAT YAYINCILIK TANITIM ORG. VE TİC. LTD. ŞTİ. Katip Mustafa Çelebi Mah. Billurcu Sk. No:4/ 1 34433 Beyoğlu - İSTANBUL Tel: (0.212) 243 98 21 Fax: (0.212) 243 98 22 www.yenihayatkutuphanesi.com e-mail: info@yenihayatkutuphanesi.com

İÇİNDEKİLER

Yeniden Lukacs 7

Sunarken ıs

Türkçede Lukacs 23

Marx'a Yolum 27

Gerçekçilik Sorunu 37

Özgür Ya Da Güdümlü Sanat 81

Marx'a Yolum'a Ek (1957) 113

Birey ve Toplum 127

Kişisel Sözlüğü 173

Yeniden Lukacs

Marksist edebiyat kuramları deyince kuşkusuz Lukacs akla gelen ilk isimlerden. "Soylu" bir Macar ailesinin çocuğu

olarak 1885'te dünyaya gelen Lukacs öncelikle estetik kura­mıyla ilgilenir. 20. yy.'ın başından 1914'de kadar Bükreş, Berlin, Floransa ve Heidelberg' deki öğrenim yıllan süresin­ce estetik kuramı üzerine çalışmalar yapar. Birinci Dünya Savaşından sonra Lukacs yoğun şekilde Marx ve Hegel ince­lemesine başlar, bunun sonucunda 1918' de Macaristan Ko­münist Partisi'ne üye olup önemli mevkilerde görevlendiri­lir. 1923'te "Tarih ve Sınıf Bilinci" kitabı yayınlanır (bu kitap uzun süre "Eleştirel Kuram"ı (Kritische Theorie), öğrenci ha­reketini ve dönemin aydınlarını meşgul eder.) Lukacs, dün­ya çapında Marksistleri etkileyen ve bütünlüğü merkeze ko­yan bir kuramcı ve düşünürdür. 1931'de Berlin'e sürgüne gi­den Lukacs, 1933'te Moskova'ya geçer, 194S'ten 1958'e ka­dar Bükreş'te felsefe profesörüdür.

l 930'ların başında -Hitler'in iktidarı ele geçirmesinden

7

önce- Georg Lukacs, Johannes R. Becher, Andor Gabor ve Alfred Kurella'nın estetik konumu karşısında Brecht, Benja­min, Hanns Eisler ve Ernst Bloch yer alır. Bu iki görüş ara­sında 19 3 7-19 39 yıllarında yapılan Marksist estetik tartışma­lan "dışavurumculuk" ve "gerçekçilik" başlıklan altında daha -da alevlenir. Marksist estetik ve edebiyat tartışmalan 1933'e kadar genelde komünistlerin kendi aralarında sürdürdükleri bir tartışmadır. Sürgünde bu tartışmaya halk cephesinden de esinlenerek sürgün yayın organlannda - Internationale Literatur, Neue Deutsche Blatter, Die neue Weltbühne ve Das Wort - komünist olmayan edebiyatçılar da katılır. Örne­ğin Klaus Mann -Thomas Mann'ın oğlu- dışavurumculuğu savunup daha sonra Hitler saflarında yer alan Gottfried Benn' den yola çıkarak "İlk önce irrasyonalizme inanç, on­dan sonra barbarlığa, ve işte Adolf Hitler'e ulaşırsınız" ta­nımlamasıyla dışavurumculuğa karşı çıkar.

Nitekim bu tartışmanın eksenini, dışavurumculuğun bir edebi akım olarak "antifaşist" edebiyat geleneğinin bir parça­sı olup olmadığı sorusu oluşturur. Ve "dışavurumculuğun" solcu ve devrimci bir akım mı yoksa -Gottfried Benn örne­ğinde olduğu gibi- faşizme giden bir yol olarak mı bakılaca­ğı tartışmanın odak noktasını oluşturur. Lukacs'm tezi, dı­şavurumculuğun gerçek anlamda siyasi bir eğilim olmayıp bohem bir burjuva karşıtlığı olduğudur. Lukacs'a göre bi­linçli bir siyasi duruş olmaktan çok psikolojik bir duruş olan dışavurumculuk, ne ekonomik ne de toplumsal bağlanılan inceleme ve görme yetisine sahiptir. Anarşik bohemci, soyut bir burjuva karşıtlığı bu yüzden kapitalizm eleştirisini ancak sağdan yapabilir. Dışavurumcu başkaldırının ideolojik teme­li, emperyalizm olarak kalacaktır ve öznel olarak savaşa kar­şı mücadele hep savaşa karşı olacaktır; ama hiçbir zaman emperyalist savaşa ve politik-ekonomik nedenlerine karşı değil. Bu yüzden Lukacs dışavurumcu başkaldırıyı sadece "öznel dürüst bir çığlık" olarak niteler.

8

Gerçekçilik tartışması ise iki sorudan yola çıkarak Mark­sist bir edebiyat kuramının oluşturulmasını hedefler: günü­müz edebiyatının görevleri ve edebiyata yüklenen genel Marksist beklentiler. Bu tartışmalar Lukacs ve Brecht olmak üzere iki farklı yöntemi içerir. Her ikisi de Marksist gerçek­çilik tanımlaması için kendi yönteminin en doğru yöntem ol­duğunu savunur. Lukacs da Brecht de yansıtma kuramının savunucularıdır. Lukacs yansıtma kuramında karşıtlıkları dışlama yerine aşmayı amaçlayıp öz ve görüntüyü (fenome­ni) kaynaştırmak ister. Brecht ise bir sanat eserinde haz al­ma anını reddederek öz ve görüntüyü bütünleştirmek yerine farkları ve uyumsuzlukları gösterme kaygısını taşır. Brecht, yansıtılanın çevresinde başka hareketlerin ve hatların izleri­ni de taşımasını ister. Brecht'in sanat anlayışının içerdiği haz, öz ile fenomen arasındaki çelişkileri ve bağlanılan çö­zümlemenin hazzıdır. Brecht eserde yansıtılan gerçeklerle özdeşleşmek yerine mesafe ister. Böylelikle Lukacs da, Brecht de sanat ve edebiyata epistemolojik bir değer biçer. Lukacs, bilimsel ve estetik epistemolojinin okurda veya se­yircide "katharsis" (arınma) yoluyla nesnel gerçekleri yansıt­tığını savunur. Brecht, okurun veya seyircinin kendini kah­ramanlarla özdeşleştirdiği geleneksel yöntemlerin yeterli ol­madığını düşünüp yöntem olarak "epik tiyatro"yu seçmiştir.

Tartışma Lukacs'ın temsil ettiği tarafın "lehine" sonuçla­nır ve tek doğru Marksist konum olarak sunulur. Dışavu­rumculukla birlikte Joyce, Kaflrn, Dos Passos'un uyguladık­ları edebi yöntemler gerçekliği yansıtmada yetersiz oldukla­rı gerekçesiyle reddedilir. Buna karşılık 1960'lara gelindi­ğinde Brecht'in konumu tek doğru Marksist konum olarak ilan edilir. Mittenzwei, Völker, Gallas incelemeleriyle Lu­kacs'ın savunduklarının yanlış, Brecht'in konumunun ise doğru ve tezlerinin Marksist edebiyat kuramı için en kullanı-

, lır olduğunu kanıtlamaya çalışırlar.

Lukacs'ın, Thomas Mann'ın ve Tolstoy'un romanlarını ve

9

anlatı tekniklerini övmesi, Willi Bredel ve Karl Grünberg gi­bi komünist işçi yazarların romanlarını ise "rapor", "toplan­tı protokolü" kategorisine koyup yeterince edebi bulmama­sı, l 9701erde ona karşı "revizyonist yansıtma kuramcısı" suç­lamasını getirecektir. Marksist bir yazın ve estetik anlayışı­

nı üretmek ve pekiştirmek amacıyla 1928'de kurulan Dev­

rimci Proleter Yazarlar Birliği'nin 1929' da çıkarmaya başla­dığı dergisinde (Linkskurve) Lukacs 193l'den itibaren eleşti­riler yazar, 1932'de "Tendenzen oder Parteilichkeit?" (Eğilim mi taraf tutmak mı?), "Reportage oder Gestaltung?" (Röpor­taj mı Şekillendirme mi?) başlıklı yazılan bu dergide yayım­lanır. Linkskurve'nin hedefleri, devrimci işçi edebiyatı aracı­

lığıyla proleter sınıf bilincini geliştirmek, devrimci işçi ede­biyatının kuramını oluşturmak, burjuva edebiyatını eleştiri süzgecinden geçirirken her edebiyatın bir sınıf edebiyatı ol­duğunu göstermek, bütün devrimci işçi yazarları ve sınıf du­ruşuna sahip yazarları bir araya getirmek ve Sovyetler Bir­

liği'ni savunmaktı. 1929-1933 yıllan arasında işçi yazarlar iş­

çi mücadelesini, grevleri, işçi yaşamlarını ele alan eserler üretirler. Bu romanları Lukacs, Bredel örneğinde olduğu gi­bi katı bir eleştiriden geçirir: "Olayın iskeleti doğru, ama bu sırf bir iskelet olarak kalır. Onu canlı kılabilecek şey: ete ke­miğe bürünmüş insanlar ve canlı, değişken, insanlar arasın­da süreç içerisinde oluşan ilişkiler, burada neredeyse tama­

men eksik kalır. Bredel gerçi figürlerine belli bir karakteris­

tik atfeder, onların dış görünüşlerini anlatır.[ ... ] Ama bunla­rın hepsi donuk kalır. İnsanlarının gelişimi yoktur." der

Lukacs'ın kuramında bu sanat anlayışını gerçekleştirmek için üç şey gerekir: "tipik bir kahraman", "anlatmak" (betim­lemek yerine) ve "katharsis". "Anlatmak", toplum ve birey

arasındaki çelişkileri insana özgü, yani insanın kendisi tara­

fından yapılan şeylerin insanlar arasında 'yabancılaştırılmış' ilişkiler olduğunu göstermektir. Buna karşın "betimleme"nin ise okura toplumsal zorunlulukların insan tarafından yara-

10

tıldığını, yani insan tarafınd.an da değişebilir olduğunu yete­rince göstermediği ayrımına gider Lukacs. Bu yüzden de Lu­kacs işçi yazarların romanlarını eleştirerek donukluğa ve tek yanlılığa karşı çıkar: "Diyalektik maddecilik, Marx'ın öğreti­si, her gün, her saat, pratiğe dayanarak işlenmeli, yeniden mal edilmelidir. Öte yandan Marx'ın öğretisi, özellikle yıkıl­maz birliği ve bütünlüğüyle, pratiğin sürdüıülmesi, feno­menlerin ve yasaların denetlenmesi, öğrenilmesi için biricik silahı oluşturur. Eğer bütünlüğün içinden bir öge koparıla­cak olursa, gene donukluk ve tekyanlılık doğar" (Marx'a Yo­lum)

Bugün bu tartışmalara baktığımızda Brecht veya Lukacs arasında bir seçime gitmek, veya hangisinin daha doğru ol­duğunu kanıtlamak yerine, bu "kısır" döngüyü kırıp Brecht ve Lukacs'ın birbirlerini tamamlayan, Marksist edebiyat ku­ranıma anlamlı katl�ılarda bulunan kuramcılar olarak Lu­kacs ve Brecht deyip ikisine de Marksist estetik geleneğinin bir parçası olarak sahip çıkmamız gerektiğini düşünüyoruz. Mesele burada Brecht ve Lukacs arasında bir seçime gitmek değil, hedef ve bu hedefe ulaşmak için uygulanan yöntemle­ri ayırt etmektir. İkisi için de önemli olan hedef, gerçekliği insanın özgürleşmesi açısından yorumlamaktır (ki bu her ikisi içinde sosyalizmin inşasıyla özdeşleşir). Her ikisi için de sanatın işlevi, seyirciyi veya okuru özgürleşme mücadele­sinde yer almaya motive etmektir - Lukacs'ta "katharsis" (arınma), Brecht'de ise yabancılaştırma yoluyla.

Toplumcu gerçekçilik (sosyalist gerçekçilik) - Eleştirel gerçekçilik Ayrımı

Eleştirel gerçekçilik - toplumcu gerçekçilik ayrımını ilk önce Gorki getirmiştir. Toplumcu gerçekçilik düşüncesinin oluşmasına ön ayak olan aslında Engels'ti diyebiliriz. En­gels, edebiyat üzerine kaleme aldığı -genelde- mektuplarda

1 1

edebi eserden toplumsal bir duruş ve ileti bekler. Miss Hark­ness'e yazdığı bir mektupta gerçekçiliği şöyle tanımlar: "Eğer bir şeyi eleştirecek olursam, o da anlatının aslında belki de yeterince gerçekçi olmayışıdır. Gerçekçilik bana kalırsa de­taylara sadık kalınması dışında tipik karakterlerin tipik ko­şullar altında oldukları gibi yansıtılmasıdır. Sizin karakterle­riniz anlatıldıkları çapta yeterince tipik ama onları çevrele­yen ve eyleme götüren koşullar belki de aynı derecede değil. 'City Girl'de işçi sınıfı kendine yardım etmede aciz ve kendi­ne yardım etmek için bir girişimde bile bulunmayan pasif bir yığın konumundadır. Onları kör sefaletlerinden çıkart­mak için yapılan bütün girişimler dışardan, yani yukardan geliyor."

Engels, yazarın "dışardan veya yukardan" müdahalesine karşı gelir, yani yazarın kendi düşüncesini propaganda yo­luyla açıklamasını istemez; ama yazarın ideolojik duruşunu roman karakterleri ekseninde sergilemesini ister. Minna Kautsky'ye yazdığı bir mektupta bunun açıklamasını yap­mayı ihmal etmez: "Ama benim kastettiğim, eğilime (Ten­denz) işaret etmeden, bu durum ve olayın kendisinden çık­malıdır ve şair, işlediği toplumsal sorunların gelecekteki ta­rihi çözümünü okurun eline vermesi gerekmemektedir. Bu­na romanın, yaşadığımız koşullarda özellikle burjuva çevre­lerden gelen okurlara, ama doğrudan bizim çevremizdeki okurlara yönelmemesi, eklenmektedir; ve burada sosyalist eğilim romanı da kanımca tam kendi işlevini görmektedir, eğer sadık anlatımla gerçek koşulları vererek, egemen kon­vansiyonel yanılsamaları yırtıp burjuva dünyasının optimiz­mini sarsar ve doğrudan çözüm vermeden ve göze batarak taraf tutmadan, varolanın sürekli geçerliliği üzerindeki şüp­heyi kaçınılmaz kılabilirse."

Lukacs, daha sonra perspektif ve dünya görüşünün bü­tünlüğünden yola çıkarak sosyalist gerçekçiliğin perspektifi­nin toplumculuğu kurma mücadelesi olarak tanımlar ve sos-

12

yalist gerçekçilik ile eleştirel gerçekçilik arasındaki ayrımı, eleştirel gerçekçiliğin toplumculuğu benimseyip dışardan yansıtırken, toplumculuk perspektifi yazarın gerçekleri taraf tutarak ve sınıf duruşuyla içerden görmesini sağlayıp vurgu­yu işçi sınıfının işlevine yapar. Bu da işçi sınıfı hesaba katıl­madıkça, çağdaş toplumun hiçbir zaman tam olarak yansıtı­lamayacağıdır.

Görüldüğü gibi, bugün hala sürdürülen "toplumcu ger­çekçilik" tartışmalarına ek olarak, toplumcu gerçekçiliğin 1934'te Sovyetler Birliği'nde resmi bir yöntem olarak kabul edilmesini önceleyen bir tartışma olduğunu belirtmekte fay­da var. Bir taraf "sosyalist gerçekçilik"i güdümlü veya resmi estetik anlayışı olduğu için reddederken, diğer bir kesim de Marksist estetik geleneğinin bir parçası olarak sahip çıkma­yı savunmaktadır. Reddedip etmeme kaygısı taşıyanlar için Emst Fischer'in yaptığı tespit önemlidir: "Elimizdeki anla­tım yolları zenginleştikçe, yaygın bir gerçek açıkça belire­cektir. 'Eleştirel gerçekçilik - toplumcu gerçekçilik' karşıtlığı bir yalınlaştırma olsa bile, köklü bir doğruyu da içeriyor. Toplumcu gerçekçiliğin bir yöntem, bir anlatım olarak ta­nımlanması karşısında hemen şu soru geliyor akla: kimin anlatımı, kimin yöntemi? Gorki'nin mi, Brecht'in mi? Maya­kovski'nin mi, Eluard'ın mı? Makarenko'nun mu, Aragon'un mu? Şolohov'un mu, O'Casey'nin mi? Bu yazarların yöntem­leri olabildiğince birbirinden ayrı, ama temelde ortak bir tu­tumları var. Bu yeni Toplumcu tutum, hepsinin emekçi sını­fının tarihsel görüşünü ve bütün çelişmeleriyle toplumcu dü­zeni ilke olarak benimsemelerinin sonucudur."

Fischer'in toplumcu sanat hakkında yaptığı bu tespit önemlidir; çünkü Brecht ve Lukacs örneğinde olduğu gibi, herkes kendi yöntemini en doğru yöntem olarak savunsa da, aynı hedefi göz önünde bulundurur. Bu da sınıfsız ve sömü­rüsüz bir toplumun inşasıdır.

13

Bu tartışmalardan çıkarılacak dersleri Marx'ın şu yerinde sözleriyle tamamlayabiliriz: "Bu devrimler ... kendilerini eleştirirler; durmadan ilerlemelerinde aksarlar, yeniden baş­lamak için, atmış oldukları adımlan gözden geçirirler." (ak­taran Fischer, s. 1 11)

Ve Brecht'in "Diyalektiğe ÔVgü" şiirinde dile getirdiği gibi

"Yaşadığın sürece asla deme hiçbir zaman.

Kesin değildir kesin olan.

Bu işler böyle sürüp gitmeyecek ...

ve

sona ermeden gün, gerçekleşir asla dediğin."

Mediha Göbenli-Ali Şimşek

14

SUNARKEN

Yirminci yüzyılın batı kültürüqde çok saygın bir yeri olan ünlü marksist edebiyat eleştirmeni, estetikçi ve kültür düşü­nürü Georg Lukacs, bizde genellikle Brecht ile yaptığı "ger­çekçilik" tartışmasından "yenik" ayrılmış bir düşünür olarak bilinmektedir. Bu kitaba aldığımız yazıların seçimini yapar­ken, Lukacs'a çeşitli dönemlerde yakıştırılmış kimi nitelikle­ri ne önlemek, ne de pekiştirmek kaygısı taşıdık. Amacımız, bir yandan yukarda sözü geçen tartışmaya yeni kuramsal boyutlar getirebilmek, bir yandan da Lukacs'ı, bu dar çalış­manın sınırlarına sığabildiği ölçüde, nesnel olarak tanıtmak­tı. Çıkış noktası aldığımız Marksizm ve Stalincilik (Rowohlts Deutsche Enzyklopaedıe-Ausgewaehlte Schriften N, Ham­burg 1970) genellikle politik nitelikte yazılardan oluşuyordu; yazıların kuramsal düzeyi ise, derinleştirici olmaktan çok sergileyici bir işlev taşıyordu. Bu nedenle yazı seçimini Marksizm ve Stalincilik derlemesinin dışına da taşırmayı yeğledik.

Sözü geçen kitaptan seçtiğimiz "Özgür Ya Da Güdümlü Sanat" başlıklı yazı, Stalinci baskının 1948'lerde Lukacs'ın yayımladığı Demokrasi ve Edebiyat" kitabından alınmıştır. Sözkonusu kitap, Lukacs çevresinde kopanları "revizyonist" suçlama-fırtınasına dayanak olmuştu; Parti ile Lukacs ara­sındaki bu tartışma, Lukacs'ın susmayı yeğlemesiyle yatış-

1�

mıştı. Lukacs, susmasına gerekçe olarak Rajk olayını göste­rir. Bilindiği gibi Laszlo Rajk, kısa bir süre sonra, 1949 yılın­da "vatana ihanet" suçlamasıyla idam edilmişti. Lukacs 1957' de "Demokrasi ve Edebiyat" adlı kitabındaki tüm yazı­ların kimi aksaklıklarına ve eksikliklerine karşın, gene de ge­nel çizgide doğru bir yöne oturtulmuş olduğunu ileri süre­cektir.

Aynı kitaptan aldığımız "Marx'a Yolum 1933" ve "Marx'a Yolum'a Ek-1957" başlıklı iki yazıda, Lukacs bir bakıma hem kendisiyle, hem de Stalin'le hesaplaşmaktadır. Lukacs, Stalin'in gerek ideolojik, gerek toplumsal- kültürel, gerekse politik alanda kemikleşmi,, dogmatik yargılan geçerli kıla­rak, her üç alanda da gelişmeyi -değişik derecelerde olmak üzere- giderek engellediği sonucuna varır. Kendisinin olup bitenlere ses çıkarmak şöyle dursun, Stalin'i destekleyici ta­vır almış olmasını da, tarihsel nesnel koşullara bağlayarak, "Bu konuda yapılacak her eleştiri, karşı yanda savaşı günde­me almış faşizmin ekmeğine yağ sürebilecekti," sözleriyle açıklar.

"Gerçeklik Sorunu" başlıklı yazı, 1937/38 yıllarında Mos­kova'da yayımlanan "Söz" dergisindeki tartışm�ann belki de en önemli yazısıdır. Bu yazıyla ilgili "giriş" bölümünde, yazıyı aldığımız kitabın önsözündeki bilgilere dayanarak ge­niş bir açıklama yapmayı uygun bulduk. Sözkonusu yazı, sosyalist gerçekçilik tartışmalarına özellikle kuramsal yön­den derin boyutlar getirecek nitelikltedir; bu yönüyle de, Gü­nebakan Yayınlan'nın daha önceleri çıkarmış olduğu, Ber­tolt Brecht'ten "Sosyalist Gerçekçilik Ve Toplum" derlemesi­nin bir tamamlayıcısıdır.

Kitabın son bölümünde ise, Lukacs'ın çağdaş sorunlar karşısındaki felsefe anlayışını, bu sorunları kapsayıcı marks­ist görüş açısını ortaya koyan "Birey ve Toplum" yer alıyor. Bu yazı, Lukacs'la Alman toplumbilimcisi Kofler arasında

16

geçen, 1967 yılında Budapeşte'de gerçekleştirilmiş bir söyle­şi; özellikle kurumsal yönü ağır basan bu söyleşi, Lukacs'ın düşüncesinin uzandığı derin boyutları da sergilemek bakı­mından,onu daha yakından tanımamıza olanak verecektir.

Ancak ideoloji ve politika üzerinde sayısız yapıtlarıyla ["Tarih ve Sınıf Bilinci" (1923-Berlin), "Lenin" (1924-Viya­na), "Moses Hess ve İdealist Diyalektiğin Sorunlan" (1926-Leibzig), "Nietzsche ve Faşizm" (1946-Budapeşte), "Edebi­yat ve Demokrasi" (1947-Budapeşte), "Burjuva Felsefesinin Bunalımı" (1947-Budapeşte), "Genç Hegel, Diyalektik vVe Ekonomi İlişkileri Üzerine" (1948-Zürih), "Varoluşçuluk Ya Da Marksizm" ( 1948-Paris, "Yeni Demokraside Marksist Fel­sefenin Görevleri" (1948-Budapeşte), "Mantığın Yıkılması" (1954-Berlin), "Estetik Tarihine Katkılar" (1954-Berlin), "Genç Marx" (1965-Pfullingen), "Eski Almanya'nın Mezara konuşu", Faust Ve Faustus", "Rus Edebiyatı-Rus Devrimi", "Konuşmalar" (1968), "İdeoloji Ve Politika Yazılan" (1967) vb.] bir bütün oluşturan bu düşünürü, böylesi bir kitabın bo­yutlan içinde tanıtabilmek savının sınırlılığı ortadadır.

Kimilerine göre "hegelleştirilmiş" bir marksizmi Lu­kacs'ın yazılannın tümünde bulmak olanaklıdır (Georg Lichtenheim, "Georg Lukacs" Dtv. 1971). Kimi zaman leninistlerin öfkesini üstünde roplamış ("Tarih ve Sınıf Bilin­ci" yapıtı nedeniyle), Macaristan'daki politik gelişmeye kıla­vuzluk etmek amacıyla hazırladığı izlence (pragram) nede­niyle (Blum-tezleri) politik çalışmamalardan alıkonduğu ol­muştur. Ne var ki, sağlıklı bir toplumcu düşünce, kimin ne olup ne olmadığını aktarma "dedikodularala" değil, nesnel dayanaklı çalışmalarla saptamak durumundadır; yoksa itici "nitelikler" arkasında zengin düşün hazinelerinin de kapağı açılmadan tarihe gömülmesi olasılığı vardır.

. .

1885 yılında Tuna Monarşisi'nin ikinci başkenti Budapeş­te' de doğan Lukacs, 1906'da felsefe doktorasını vermiş,

17

1919'da beş ay süren Komünist Hükümeti sırasında eğitim komiserliği görevi yüklenmiş, daha sonralan 1944'e dek geri dönmemek üzere yurdunu terk etmek zorunda kalmış, yirmi yılı aşkın bu süre içindeki çalışmalarının çoğunu SSCB' de gerçekleştirmiştir. 1915 yılma değin uzanan gençlik dönemi­ni, Lukacs, burjuva felsefisinin etkisi altındaki dönem, diye tanımlar. Bu dönemin ürünü 1915'de yayımladığı "Roman Kuramı" dır.

Sözünü ettiği, burjuva düşün dünyasındaki 1914-18 sava­şıyla noktalanan bunalım ve parçalanmışlığın Lukacs'a da yansıdığı bir dönemdir. Bu dönem, yeni-kantçılık'tan Dilt­hey'in manevi bilimler ve tarih felsefesine, oradan da Hegel' e doğru gelişen bir felsefe çizgisiyle belirlenmiştir. Herman Cohen ve Poul Nathor'un kurdukları yeni-kantçı okul, Mar­burg okulu diye de anılır. Marburg okulu da tüm yeni-kant­çı okullar gibi hem hegelci, hem de olgucu (pozitivist) ma­teryalist anlayışa karşıdır. Kant'ın eleştirizmini mantıkla birleştiren Marburg okulu, Kant'ın ethik'ini de 19. yüzyılın son yılları burjuva toplumuna uygulamayı deneıpiştir. Mar­burg okulu varolanın özünün bilinemeyeceğini ileri sürer­ken, Dilthey'in felsefesi, toplumsal gerçekleri konu edinen manevi bilimllerin konularının (gerçeklerinin), duygu-öz­deşleşmesi (Einfühlung) yoluyla bilinebileceğini savlar. Tari­hi yaratan ruhun (aklın) düşünme faaliyeti içinde dışlanan kanıtları ile, bu tarih içinde gerçekleşen ruh (akıl) özdeştir­ler. Bu da sonradan yaşantılaştınlarak tarihin anlaşılmasını sağlar. Sanatta, kültürde vb. dışlaşan ruh (akıl) ile, tarih içinde g�rçekleşen ruh (akıl) arasında bağ kurulabilir. Kant'ın parçaladığı gerçeği bir bakıma birleştirme felsefidir. Dilthey'in felsefesi. Ne var ki, Dilthey'in felsefesinde ruhun tarihi ancak izlenebilen bir tarihtir, bu tarihi değiştirmek olanaksızdır, çünkü tarihi yapan ruhun kendisi değişmez. Lukacs, yeni-kantçı felsefelerle pozitivist (olgucu) felsefele­rin yüzeyselliği yanında, Dilthey felsefesinin tarihsel bir hak-

18

lılık taşıdığını ve bu felsefelere yeğ tutulduğunu söylerken, manevi bilimler yönteminin aslında olguculuğun sorunları­nı ne denli az aştığını göremiyorduk, der.

1900'lerin ilk çeyreğinde tüm Alman düşünürlerini etkile­yen diğer bir düşünür de Husserl, "Eidetik indirgeme yönte­mi"yle<11 bilinci amprik ve öznel kanıtlarından arındınp, salt bilince varmak ister. Gene savaş arifesinde Nietzsche'nin akıldışıcı görüşleri de felsefa alanını doldurmuştur. Burjuva felsefesinin bu bunalım belirtileri içinde öznel idealizmden nesnel idealizme doğru yol alan Lukacs, bu kargaşada marksizmi bulup tanımak için 1917 Devrimi'ni bekleyecek­tir. Gerçi Lukacs'ın ifadesiyle 1923'de bile hala hegelci göz­

lüklerle görülen bir Marx'tır bu (Tarih ve Sınıf Bilinci, 1923).

Dönemin tüm felsefe tartışmalarını enine boyuna sergile­mek ne amacımız içinde, ne de kitabın çapı buna elverişli. Biz bu kısa açıklamaları, 19001er ile 1920'ler arasında Kıta Avrupası'nm bu kesiminde (Macaristan'da) gelişen olayların kısa bir yorumunu yaparak tamamlamak istiyoruz. Çünkü, bir düşünürün gelişiminin, içinde yetiştiği toplumun çalkan­tılarından önemli ölçüde etkilendiği bir gerçek olduğuna gö­re, anayurdundaki toplumsal olayların başka değişle sınıf sa­vaşımlarının kaba çizgileriyle de olsa bilinmesi, Lukacs'm düşünsel oluşumunda etkisi olan nesnel koşullar hakkında önemli ipuçları sağlayacaktır.

1902'lerde Erno Szabo (1877-1918) Marx'ı, Proudhon'u, Bakunin ve Sorel'i birleştiren seçmeci (eklektik) bir "anar­şist-sendikacılık" düşüncesini savunmaktadır. Sosyal de­mokratlar ve onlara bağlı sendikalar bu görüşlere karşıdır­lar. Öğrenciler ve aydınlar arasında yandaş bulcµı Szabo,

1 "Öze yönelik indirgeme yöntemi" (Ayraç içne alma [Einklammerung) yöntemi): · Nesnelerin özünü kavrayabilmek için, bütün raslantılarıyla birlikte gerçek dünya­yı, uzay ve zamanla ilgili belirlenimler bakımından nesnede bulunan her şeyi, özellikle bireysel varoluşu, gelip geçici edimleriyle yaratıcı ben'in kendisini bile ayraç içine alma, ("Felsefe Terimleri Sözlüğü" Bedia Akarsu, TDK yayınları .)

19

1902'de "Sosyalist Öğrenciler Kulübü"nü kurar. Sendikala­rın genel grevleriyle proleter devrimin başlatılabileceği ileri sürülmektedir. Genç Lukacs da "Budapeşte Devrimci Sosya­list Öğrencileri" diye bilinen bu kulübün kurucuları arasın­dadır. Demokrat* içerikten yoksun, köhnemiş, büyük top­rak "ağalarının" güdümünde olan Macaristan parlamenta­rizminin değiştirilmesi her sol liberalin özlemini çektiği bir değişimdir; bu amaçla, Eduard Bernstein ve Max Adler'in de katıldıkları seminerler düzenlenir. Aynı yıllarda, Ka­utsky'nin determinist marksist anlayışına bel bağlamış, işçi­leri örgütlemek için çaba gösteren sosyal demokratlardan bi­ri olan Oszkar Jaszi'nin çıkardığı "Yirminci Yüzyıl" dergisi, büyük toprak sahiplerini Macaristan'ın baş sorunu saymak­tadır. Dergi çevresinin çoğunluğunu hali vakti yerinde bur­juvalar oluşturur. İlke olarak demokratik bir hareketin bile çok güç görünmesi, burjuva aydınların hareketi giderek terk etmelerine yol açınca, dergi de sola, sanayi işçilerine yaklaş­mak zorunda kalır. Marksist terminolojiyle bir burjuva dev­rimidir istenen. Sanayi proletaryasının aydın öncülüğünde kitle bilinci getirilerek yapılacaktır bu devrim.

Bu sırad�, savaşın neden olduğu mayalanma süreci için­de yepyeni bir seçkinler ideolojisi oluşmaktadır. Sanayi kesi­mindeki mühendisler, bilim adamları, teknoktartalar, kısa­cası tüm üretim-aydınları birleşerek bir sendika kurarlar.

, Amaçlan meslek çıkarlarını korumanın yanında, savaşa kar­şı çıkanları da desteklemektir. Bu harekete sonraları "mü­hendisler sosyalizmi" denmiştir. Baş kuramcılarından Gyula Hevesi, hiç istemediği halde Saint-Simon ideolojisini yeni­den diriltir. Tarihçi Jazef Lengyel bu hareket için, "teknok­ratların ve mühendislerin sabotajlarına dayanan bir devrim planı," der. Hevesi, asıl artık-değeri işçilerin değil de, teknot­rat ve mühendislerin sağladığı görüşündedir. İşte böylesine yoğun kavram kargaşası içinde bocalayan Macaristan' da, 1918 yılında Komünist Parti kuruludur. Lukacs da Komü-

20

nist Parti'ye girer. Parti başkanı Bela-Kun ve bolşevik yan­daşları çok geçmeden, 1919 Şubatında tutuklanırlar. Ancak Cumhurbaşkanı Karolyi burjuvaların desteğini yitirince çe­kilmek zorunda kalır. Bunun üzerine yirmi dört saat önce hapiste bulunan Kun, Sosyal Demokratlarla bir koalisyon kurarak iktidara gelir (22 Mart 1919) . . Bu dönemde Lukacs, önce "halk eğitim komiseri yardımcısı", daha sonra da "halk eğitim komiseri" görevlerini alır. Ancak çoğunluğu tarım ke­simi nüfusundan oluşan Macaristan'da, sosyalist ve komü­nist koalisyonu çoğunluk desteğinden yoksundur. Genel ola­rak burjuva demokratik devriminin kısa dönemli bir prole­terya diktatörlüğünü de birlikte getireceği kabul edilmekte­dir. Bela-Kun hükümetinin en önemli sorunu, Habsburg Monarşisi'nin yıkılması üzerine Macaristan'ın Sırp, Romen ve Çek istilası tehdidi altında bulunmasıdır. Bu olgu, Bela­Kun'u sosyalizmi ulusalcı eğilimlerle birleştirmeye zorlar. Sovyet kızıl ordusunun yardıma gelmemesi yüzünden Ro­menlere yenilgi kaçınılmaz olunca, Ku Viyana'ya sığınmak zorunda kalır. Beş ay süren komünist-sosyalist koailsoyunu­nun ardından, Miklos Horthy'nin beyaz ordusu Budapeş­te'ye girer, beş bin kişi öldürülür, yetmişbeş bin kişi tutukla­nır. Bunların arasında, Viyana'da başlatılan kampanya üze­rine birkaç ay sonra serbest bırakılacak olan Lukacs da var­dır. Lukacs Viyana'daki yasa dışı Macar Kominist Partisi ile çalışır ve tüm politik işlevlerinden alıkonur; bundan sonra sırf felsefe ve edebiyat eleştirisine yönelir.

Kolayca görülebileceği gibi, oldukça çalkantılı, sınıf sava­şımlarının çok belirgin olduğu bir toplumda yetişmiştir; Lu­kacs', "Marx'a Yolum" başlıklı yazısında da açık biçimde be­lirttiği gibi, döneminin toplumsal olayları, moda ideolojileri, her aydın gibi onu da kimi zaman olumlu, çoğu zaman da olumsuz yönden etkilemiş, düşünce gelişill)ini biçimlendir­miştir. Gençlik döneminin kimi ideolojik yanılgıları, onun, "Marx'a varışını" bir anlamda geciktirmiştir.

21

Kitaptaki yazılan oldukça geniş bir zaman aralığından seçtik (1933-1967). Çevirileri gerçekleştirirken, özgün met­nin daha kolay anlaşılmasına yardımcı olmak amacıyla kimi küçük açıklayıcı eklemeler yapmayı, özgün metinde bulun­mayan bu açıklayıcı eklemelerimizi köşeli ayraçlarla belirle­meyi uygun bulduk. Kitabın sonuna bir de kişiler sözlüğü e.kledik. Sözlüğe metinlerde geçen bütün adlan değil de, bi­zim için görece yabancı sayılabilecek kişileri almayı yeğle­dik.

Veysel Atayman

22

ToRKÇE'DE LUKACS'IN ESERLERİ VE LuKACS'IN ÜZERİNE ÇALIŞMALAR (llaZlrlayan: Atq Uslu)

Bibliyografya

Kitaplar

LUKACS, Georg, Avrupa Gerçekçiliği, çev. Mehmet H. Doğan, Payel Yayınlan, İstanbul, 1977. \

LUKACS, Georg, Çağdaş Gerçekçiliğin Anlamı, çev. Cevat Çapan, Payel Yayınevi, İstanbul, 1986.

LUKACS, Georg, Estetik 1, çev. Ahmet Cemal, Payel Yayınlan, İstanbul, 1999.

LUKACS, Georg, Estetik 11, çev. Ahmet Cemal, Payel Yayınlan, İstanbul, 1992.

LUKACS, Georg, Estetik IIl, çev. Ahmet Cemal, Payel Yayınlan, İstanbul, 1988.

LUKACS, Georg, Roman Kuramı, çev. Cem Soydemir, Metis Yayınlan, İstanbul, 2003.

LUKACS, György, Birey ve Toplum, çev. Veysel Atayman, Günebakan Yayınlan, İstanbul 1978.

LUKACS, György, Lenin'in Düşüncesi, çev. Ragıp Zarakolu, Belge Yayınlan, İstanbul.

LUKACS, György, Tarih ve Sınıf Bilinci, çev. Yılmaz Öner, Belge Yayınlan, İstanbul, 1998, 1998.

Lukacs'm Makaleleri, Lukacs'Ja Yapılan Röportajlar

LUKACS, Georg, "Denemenin Doğası ve Biçimi Üzerine", çev. Nurdan Gürbilek, Defter (1), ekim-kasım 1987, 105-123.

LUKACS, Georg, "Güzelliğin Mantık ve Metafizikteki İdesi",

23

Güldeste 2(24), aralık 1983, 18-19. LUKACS, Georg, "Kapitalizmin Çöküş Döneminde Yazın

Erlerinin Durumu", çev. Yakup Şahan, Yeni Düşün (34, 35, 36, 37), 1987, 38-40, 67-71, 69-72, 73-78.

LUKACS, Georg, "Kurtarıcı", çev. Kundeyt Şurdum, Yeni Dergi 4(47), ağustos 1968, 95-100.

LUKACS, Georg, "Margarette Tragedyası", çev. Şerif Hulusi, Türk Tiyatrosu 12(50), mart 1956, 23-44.

LUKACS, Georg, "Örgüt Sorunu Metodolojisine Doğru [I]", çev. Sevim Köksal, Sosyalist Politika (1), Mayıs 1994, 103-117.

LUKACS, Georg, "Örgüt Sorunu Metodolojisine Doğru [il], çev. Sevim Köksal, Sosyalist Politika (2), Eylül 1994, 106-124.

LUKACS, György, "85. Doğum Yıldönümünde Lukacs ile Bir Konuşma", çev. A. G., Yeni Edebiyat (7), Mayıs 1970, 14-16.

LUKACS, György, "Balzac ve Gerçekçilik", çev. Şerif Hulusi, Soyut (47), haziran 1972, 39-45.

LUKACS, György, "Bilimsel Siyaset Üzerine Belirlemeler", Wolfgang Abendroth ile söyleşi, çev. Afşar Timuçin, Felsefe Dergisi (S), ekim-aralık 1978, 12-25.

LUKACS, György, "Birey ve Toplum", Leo Kofler ile söyleşi, çev. Afşar Timuçin, Felsefe Dergisi (4), temmuz-eylül 1978, 16-59.

LUKACS, György, "Dostoyevski", çev. İsmail İzgü, Yeni Dergi 7(74), kasım 1970, 330-343.

LUKACS, György, "Epik ve Tiyatro: Epik ve Tiyatro Arasındaki Ayrımın Temelinde Yatan Hayat Olguları", çev. Taciser Ulaş - Bülent Aksoy, Yeni Dergi 7(75), Aralık 1970, 398-414.

LUKACS, György, "Genel Değerlendirme [Marx Üzerine]". Wolfgang Abendroth ve Hans Heinz Holtz ile Söyleşi, çev. Afşar Timuçin, Felsefe 'Dergisi (8, 9), 1979, 82-87, 35-40.

24

LVKACS, György, "Kapalı Uygarlıklar", çev. Afşar Timuçin · Mehmet Sert, Felsefe Dergisi (2), ocak-mart 1978, 3-15.

LUKACS, György, "Marks ve Engels'in Estetik Yazıları", çev. Bedrettin Cömert - Zeki Özcan, Forum 21(353), 15 Aralık 1968, 17-19.

LUKACS, György, "Puşkin", çev. Kundeyt Şurdum, Yeni Dergi 6( 68), mayıs 1970, 339-344

LUKACS, György, "Romanda Koşullanma ve Tarihsel­Düşünsel Anlam", çev Tahsin Saraç, Türk Dili 23(234), mart 1971, 555-561.

LUKACS, György, "Varlık ve Bilinç", Hans Heinz Holtz ile söyleşi, ·çev. Afşar Timuçin, Felsefe Dergisi (3), nisan­haziran 1978, 33-66.

Lukacs Üzerine Kitap ve Yazılar

CEMAL, Ahmet, "Georg Lukacs ve ·Beş Evresi", Hürriyet Gösteri (57), Ağustos 1985, 4-5.

ÇULHAOGLU, Metin, "Lukacs, Gramsci ve Althusser", Binyıl Eşiğinde Marksizm ve Türkiye Solu içinde, YGS Yayınları, İstanbul, 2002.

DEUTSCHER, "lsaac, Deutscher, Lukacs ve Mann'ı Eleştiriyor", çev Hilmi Yavuz, Yeni Edebiyat (3), Ocak 1970, 5-6.

GOLDMANN, Lucien, "Genç Lukacs'ın Estetiği", çev. Mehmet Sert, Yann (9), mayıs 1982, 20-22.

GOLDMANN, Lucien, "György Lukacs'ın ilk Yazılarına Giriş", çev. Afşar Timuçin - Mehmet Sert, Felsefe Dergisi (2), ocak-mart 1978, 16-51.

HELLER, Agnes, "Lukacs'ın Estetiği", çev. Nejat Firuz, Yeni Dergi 8(95), ağustos 1972, 87-90.

LEQUENNE, Michel, "Lukacs ve Sosyalist Gerçekçilik", çev. Erhan Bener, Çağdaş Türk Dili 4(38), nisan 1991, 60-64.

LUNN, Eugene, Marksizm ve Modernizm: Lukacs, Brecht, Benjamin ve Adorno Üzerine Bir Tarihsel İnceleme, çev.

25

Y. Alogan, Alan Yayınlan, İstanbul, 1995. LICHTHEIM, George, George Lukacs, çev. Zeki Algün, İlya

Yayınlan, İzmir, 2001. MENEMENCİOGLU, Nermin, "Soljenitsin ve Lukacs", Yeni

Edebiyat (2), ağustos 1971, �-9.

OKTAY, Ahmet, "Türkçe'de Lukacs ve Düşüncesinin Etkisi",

Defter (10), haziran-ekim 1989, 20-39. OSKAY, Ünsal, "'Kahraman" ve 'Tragedya' Açısından

Lukacs, Brecht ve Benjamin", Yazko Çeviri 3(18), mart­

nisan 1984, 93-101.

ÖNGÖREN, Veysel, "Gerçekçiliğin Işığında Lukacs,

Edebiyatta Tip Sorunu ve Aydın", Bilim ve Sanat (26), şubat 1983, 34-37.

RADDATZ, Fritz J., Georg Lukacs, çev. Ender Ateşman, Alan

Yayıncılık, İstanbul, 1984.

SAVRAN, Gülnur, "Lukacs'ın Felsefi Mirası", Sınıf Bilinci

(13), ağustos 1993, 43-76. SAVRAN, Gülnur, "Tarih ve Sınıf Bilinci", Virgül (20),

haziran 1999, 2-5. STEINER, George, "Georg Lukacs ve Şeytan'la Anlaşması",

çev. Bülent Aksoy, Türk Dili 23(234), Mart 1971, 662-674.

UMRAN, Sedat, "Lukacs'm Heidelberg Yıllarının Estetiği

(1916-1918)", Güldeste 2(23), kasım 1983, 26-28. YETİŞKEN, Hülya, "G. Lukacs'ta Sanatçının Yaratıcı

Etkinliğinde Öznellik ve Nesnellik Sorunu", Hacettepe

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 16(1), haziran

1999, 181-187.

26

MARX'A YOLUM

Dünya göriişünün aydınlığa kavuşmasını, toplumsal geli­şimi, hele hele günümüzdeki durumu ve bu durum içinde kendi konumunu, günümüzdeki durum karşısında tavır alı­şını önemseyen bir kişi için Marx1a kurduğu ilişki, bir ölçüt niteliğindedir: Bu soruyu ne denli derinden ve köklü kavra­dığına bakıp, dönemimizin dünya tarihsel savaşımları karşı­sında açık seçik bir tavırdan -bilerek ya da bilmeyerek- ka­çınmak mı, yoksa kaçınmamak mı istediğini saptayabiliriz herkesin. Marx1a olan ilişkinin marksizimle düşünce düze­yinde kapışmanın biyografik bir taslağı, biyografinin kendi­si -benim örneğimde olduğu gibi- hiçbir şekilde kamu oyu­nun ilgisini toplama savı taşımasa da, emperyalist dönem aydınlarının sosyal tarihine bir katkı olarak, genel anlamda belli başlı bir ilgiyi uyandırıcı görünüştedir.

Marx1a ilk tanışmam (Komünist Manifestosu'yla) lise dö­nemimin sonuna rastlar. İlk etki olağanÜstü büyük olmuş, henüz öğrenciyken Marx ve Engels'in birçok yazılarını ("18 Brumaire", "Ailenin Kökeni" gibi) ve "Kapital"in birinci cil­dini incelemiştim. Bu inceleme marksizmin bazı çekirdek noktalarının doğruluğunc;ı aklımın yatmasını sağlamıştı he­men. İlk ağızda artık-değer kuramının, tarihin sınıf savaşım­larının tarihi olarak kavranmasının ve toplumun sınıflara bö­lünmüşlüğünün etkisi altında kalmıştım. Bu arada, bir bur-

27

juva aydınından en beklenen şeyi yaparak, bu etkiyi ekonomi ve toplumbilimle sınırlamıştım. O günlerde, diyalektik mad­deci felsefe ile arasında hiçbir ayrım gözetmediğim maddeci felsefeyi bilgi teorisi yönünden tümüyle aşılmış sayıyordum. Yeni-kantçı felsefenin "Bilincin içkinliği" öğretisi, o zamanki sınıf konumuma ve dünya görüşüme bir güzel uyuyordu. Ben de bunu, hiçbir eleştirel sınamadan geçirmeden, her bil­gi-teorik sorunsalın çıkış noktası olarak kayıtsız şartsız kabul ediyordum. Gerçi aşın öznel idealizmin sorunları boyuna ka­famı kurcalayıp duruyordu. (Örneğin yeni-kantçılığın Mar­burg okulu olsun, Mach'çılık<0 olsun, gerçeği bilince içkin bir kategori [ulam] sayıp, doğrudan biliçten türetmelerine bir türlü aklım ermiyordu) Gelgelelim bu tutarsızlıklar maddeci görüşlere yaklaşmama yol açmadı, tersine, bu sorunu yer yer akıldışıcı, görececi yollardan, yer yer de mistisizme kayarak çözmeye çalışan okullara, (Windelband/Rickert, Simmel, Dilthey) yaklaştım. Öğrencisi olduğum Simmel'in etkisi, bu dönemde Marx' dan edindiğim tüm bilgileri böyle bir dünya görüşü içine "yerleştirmeme" yol açtı.

Simmel'in "Para Felsefesi" ve Max Weber'in protestancı­lık yazılan, içinde Marx'dan bazı inceltilmiş, rengi uçmuş ögelerin zorunlu olarak bulunduğu, ama nerdeyse tanınmaz olduğu edebiyat sosyolojim için örnek aldığım kişilerdi. Simmel'i örnek alarak, bir yandan "toplumbilimi" o çok so­yut kavranmış ekonomik temelden koparıyordum, bir yan­dan da "toplum bilimsel" çözümlememde estetiğin asıl bilim­sel incelenmesinin ("Modern Dramın Gelişim Öyküsü", "Edebiyat Tarihi Yöntembilimi-(191 O)", her ikisi de Macar­ca yazılmıştır) yalnızca bir ön basamağını görüyordum. 1907 ile 1911 arasında çıkan denemelerim bu yöntem ile mistik bir öznelciliğin arasında kayıp duruyorlardı.

1 Fizikçi, filozof Ernst Mach'ın (1838- 1 91 6) öğretisi için Lenin'in ve lenincilerin olumsuz anlamda kulandıkları bir tanım. Yeni olguculuğa etki yapan Mach için bi­lim "düşünme ekonomisi"ydi. Bilimin görevi, deneyimden elde edilen olguları dü­zenlemekti. Oysa olgular da Mach için yalnızca duyumlamalardı [algılamalardı].

28

Böyle bir dünya görüşü gelişmesi göz önünde tutulacak olursa, Marx'a ilişkin .gençlik izlenimlerimin de &iderek so­lup belirginliğini yitirdiği ve bilimsel etkinliğim içinde daha az yer tutmaya başladığı anlaşılır. Marx'ı hep en uzman ikti­satçı ve "toplumbilimci" sayıyordum hala; ancak ekonomi ile toplumbilim o zamanki etkinliklerim arasında geçici ola­rak az yer tutuyordu. Bu öznel idealizmin beni felsefi bir bu­nalıma ittiği o gelişim aşamasının tek tek sorunları ve ara basamakları okuyucu için ilginç değildir. Oysa bu bunalım, -tabii benim bilincinde olmadığım- emperyalist karşıtlıkla­rın giderek daha yoğun ortaya çıkmasıyla nesnel yönden be­lirlenmiş bir bunalımdı ve dünya savaşının patlak vermesiy­le daha da arttı. Gelgelelim bunalımını ilk önce öznel ide­alizmden nesnel idealizme geçiş biçiminde gösterdi kendini ("Roman Kuramı", 1914-1915). Doğal olarak da Hegel -ve özellikle "Geist'in Fenomenoloji'si"- benim için artan bir önem kazanmaya başladı.

Savaşın emperyalist karakterinin gözümde giderek daha netleşmesi ve Hegel çalışmalarımın derinleşmesiyle birlikte, Feuerbach'ı da -o zaman için yalnızca insanbilim (antropo­logism) yanıyla- işin içine katmamla Marx'la ikinci yoğun uğraşma dönemim başlar. Bu kez "Politik Ekonominin Eleş­tirisi" ne (o büyük) girişi didik didik incelemiş olmama kar­şın, Marx'ın gençlik döneminin felsefi yazılan ilgimi çeki­yordu. Bu kez Simmelci değilse de Hegelci gözlüklerle bakı­lan bir Marx' dı karşımdaki, yoksa "olağanüstü bir bilimci", iktisatçı, toplumbilimci olan Marx değil. Her şeyi kapsayan düşünür, büyük diyalektikçi, içimdeki "alacakaranlık"tan gün ışığına çıkmaya başlamıştı artık. Gelgelelim hala o gün­lerde bile, maddeciliğin, somutlaştırma ve birlikleştirme (bağdaşıklaştırma), diyalektiğin sorunlarını tutarlılaştırma bakımından taşıdığı önemi farkedemiyordum. Ancak Hegel­ci anlamda içeriğin biçim karşısında birincil, öncelikli oldu­ğu görüşüne varmıştım ve büyük ölçüde Hegelci temele da-

29

yanarak, Marx ve Hegel'i bir tarih felsefesi içinde birleştir­meye çalışıyordum. Anayurdum olan Macaristan' da, en etki­li "sol-sosyalist" ideolojinin Ervin Szabo'nun sendikalizmi olriıası nedeniyle, bu denemem özel bir anlam taşıyordu: Er­vin Szabo'nun sendikacılıkla �lgili yazıları "tarih felsefesi ça­lışmalarıma" olumlu bazı katkılarda bulunurken (örneğin, "Goatha İzlencesi'nin Eleştirisi"ni onun sayesinde tanımış­tım), yoğun soyut-öznelci, bu nedenle ahlaksal yönü ağır ba­sıcı özellikler de kazandırdı. Akademik bir aydın olarak yasa dışı işçi hareketlerinin dışında kaldığım için, savaş sırasında ne Spartakus yazılarını, ne de Lenin'in savaş üzerine yazıla­rını görmem mümkün ol"u. Yoğun ve kalıcı bir etkilenmey­le Rosa Luxemburg'un savaş öncesi yazılarını okuyordum; Lenin'in "Devlet ve Devrim'ini ancak 1 9 1 8- 1 9 1 9 devrimi sıra­sında tanıyabildim.

İşte böyle ideolojik bir mayalanma içindeyken 1 9 1 7 ve 1 9 1 8 devrimleri beni kıskıvrak yakaladı. Kısa bir kararsız­lıktan sonra, 1 9 1 8'de Macaristan Komünist Partisi'ne katıl­dım ve o günden sonra devrimci işçi hareketinin saflarında yer almaya başladım. Pratik çalışmalarım, çok geçmeden Marx'ın ekonomik yazılarıyla daha yoğun bir biçimde uğraş­mamı gerektirdiği gibi tarihi, ekonomi tarihini, işçi hareket­leri tarihini vl>. de daha iyi öğrenmemi, felsefi temellerimi yeniden gözden geçirmemi zorunlu kılıyordu. Marksist diya­lektiği gerçekten tümüyle kavrayabilmem için giriştiğim bu boğuşma çok uzun sürdü. Macar devriminin deneyimleri, her türlü sendikacı kuramın ne denli. tutarsız olabileceğini çok kesin gösterdi (Parti'nin devrimdeki rolü); gelgelelim aşın sol öznelcilik içimde daha uzun süre yaşadı. ( 1 920'deki parlamentarizm tartışmasında aldığım tavır, Mart eylemine karşı tutumum, bunun sonucudur.) Bütün bunlar, özellikle diyalektiğin maddeci yanını gerçek anlamıyla ve doğru kav­ramamı engelledi. "Tarih ve Sınıf Bilinci" kitabım (1923) bu �çişi çok net �österir. Hegel'i Marx'la "aşmak" için girişti-

30

ğim biliçli denemeye karşın diyalektiğin ayırtgan sorularını hala idealistçe çözüyordum. (Doğa diyalektiği, imge kuramı vb.) Sımsıkı sarıldığım Luxemburg'un birikim kuramı, aşın · sol-öznelci bir eylemcilikle organik olmayan bir biçimde bir­leşiyordu hala.

Ancak devrimci işçi hareketiyle uzun yılların pratiğinden gelen kaynaşmam, Lenin'in yapıtlarını inceleyip öğrenmem ve onları -yavaş yavaş- en temel anlam ve önemleriyle kav­ramam, Marx'la uğraşmamın üçüncü aşamasını başlattı. İlk kez şimdi, hemen hemen on yıl süren pratik bir çalışmadan sonra, Marx'la· en azından on yılı aşan kuramsal bir boğuş­madan sonra, maddeci diyalektiğin kapsayıcı ve birlikli [bağdaşık] karakteri gözümün önünde somut olarak netleşti. Ama özellikle bu·netleşme Marx'ı hakiki anlamıyla öğrenme­nin asıl şimdi başladığını ve bundan böyle de durmak bilme­yeceğini gösterir. Çünkü Lenin'in çok yerinde saptadığı gibi, "görüntü yasadan daha zengindir . . . bu nedenle yasa, her ya­sa dar, eksik, yaklaşıktır." Yani: Diyalektik maddeciliğin ge­rektirdiği gibi, doğanın ve toplumun fenomenlerinin enine­boyuna-derinliğine bilgisilile dayanarak, bu fenomenleri ni­hai biçimde kavradığını sanan her kimse, kaçınılmaz biçim­de canlı diyalektikten mekanik donukluğa düşmekten, kap­samlı madd�cilikten idealist tekyanlılığa gerilemekten kur-. tulamaz. D!yalektik maddecilik, Marx'ın öğretisi, her gün her saat, pratiğe dayanarak işlenmeli, yeniden mal edilmeli­dir. Öte yandan Marx'ın öğretisi, özellikle yıkılmaz birliği ve bütünlüğüyle, pratiğin sürdürülmesi, görüntülerin ve yasala­rın denetlenmesi, öğrenilmesi için biricik silahı oluşturur. Eğer bütünlüğün içinden bir öge koparılacak olursa (ya da en azından ihmal edilirse), gene donukluk ve tekyanlılık do­ğar; uğrakların birbirine olan oranlarını bilemezsek, gene ayağımızın altındaki maddeci diyalektik zemini yitirebiliriz. "Çünkü her hakikat" der Lenin, "abartılınca, gerçekliğini sı­nırlan aşılınca anlamsızlığa dönüşür; dahası böyle durum­larda kaçınılmaz olarak anlamsızlığa dönüşmelidir."

3 1

Komünist Manifesto'yu çocukken ilk kez okuduğumdan bu yana otuz yılı aşkın bir zaman geçti. Marx'ın yazıları içi­ne -düz bir çizgide değil, çelişkilerle dolu da olsa- giderek

artan ölçüde girmem, toplum açısından bir anlam taşıdığı

ölçüde, benim de entellektüel gelişmemin ve bundan öteye

tüm yaşantımın tarihidir. Bana öyle geliyor ki, Marx'ın orta­ya çıkışını izleyen çağda, kendini esasen ciddiye alan her dü­

şünür için Marx'la uğraşma her düşünürün baş sorununu oluşturmalıdır; Marx'ın yönteminin ve ortaya koyduğu so­

nuçların düşünürce benimsenme tarzı ve derecesi, düşünü­

rün insanlık gelişimi içindeki yerini, konumunu belirler. Bu

gelişme sımfsallıkla belirlenmiştir. Ama sözkonusu olan

donmuş, kemikleşmiş değil, diyalektik bir belirlenmişliktir: Sınıfların savaşımındaki konumumuz marksizmi kendimize mal edişimizin [benimseyişimizin] tarz ve derecesini büyük

ölçüde belirler; öte yandan bu benimseyişimizin [öğrenme­

mizin] her aşaması, yaşamla ve proleteryanın pratiği ile _kay­

naşmamıza yol açan bir etki yaptığından, böylelikle yeniden

geriye dönerek, Marx'ın öğretisiyle kurduğumuz ilişkileri bir kez daha derinleştirmemizi zorunlu kılar.

1 933

32

GERÇEKÇİLİK SORUNU ÜZERİNE

Yaklaşık otuz yıl kadar önce, edebiyat mirasına doğru sahip çıkma konu: ndaki değişik düşünceler bir tartışmaya yol aç­mıştı. Miras sorunu önce marksistler tarafından ortaya atıl­mıştı. Dışavurumculuk (ya da gerçekçilik) tartışması denilen bu tartışma, 1 93 7-38 yıllannda sürgünde sürdürülen bir tar­tışmaydı. Aslında faşizmin Avrupa'daki varliğı bu . tartışmayı belirleyen bir olguydu; ancak savaşın bitişinden sonra Adena­uer ortamının buyurucu ve "antikomünist" niteliği, sözkonu­su tartışmanın verimli uzantılannı (Federal Almanya içinde) kesip, tartışmayı dondurmuştur. ilk kez altmışlann sonlanna doğru, Almanya'da dogmatik olmayan bir marksist estetiği,

, proleter-devrimci edebiyatı, proletarya yüceltimini kendilerine uğraş edinenler, maddeci bir edebiyat bilimi aracılığıyla "üst­yapı " tartışmalannı başlatmayı başarmışlar, gerçekçilik dü­şüncesine, marksist edebiyat kuramına ve estetiğe yeniden ar­tan bir ilgi duyulmasını sağlamışlardır. Oysa o günlere değin gerçekçilik tartışması, Almanya 'da olsa olsa burjuvaziyi ilgi­lendiren bir sorun sayılmaktan, burjuvazinin bir iç sorunu gi­bi görünmekten öteye bir anlam taşımamıştır .

. Savaşın bitişinden sonra, sürgündeki sol görüşlü aydınla­nn çoğu Batı yerine Doğu Almanya ya dönmeyi yeğlemişler, ya da Avrupa 'nın öteki ülkelerinde kalmışlardır. Sürgünden dö­nenlerin deneyimlerinden çıkanlması gerekli sonuçlar, Batı Al-

33

manya daki politik ortamın buna elverişli olınaması yüzünden özellikle böyle bir edebiyat tartışması gerçekleşemediği için ve­rimli olamamıştır.

1 937'de başlayan dışavurumculuk tartışması, sosyalist edebiyatın gelişmesi bakımından oldukça ayırtgan bir yer tu­tar. Aynı yıllarda Bitler Münih 'te açtırdığı sergide tüm modern sanatı ve dışavurumculuğu "yozlaşmış sanat" damgasıyla ta­rihe gömme çabasındadır. Sovyet resmi politikasında da sos­yalist gerçekçilik adına dışavurumculuk 'yoz sanat, çöküntü sanatı " diye tanımlanmaktadır.

·

Dışavurumculuğun sosyalist gerçekçilik adına bir "çökün­tü sanatı " diye tanımlanmasının özgül sınıfsal konuma dek uzanan nedenleri vardı; bu tanımlama, edebiyat mirasının fa­şizme karşı savaşımda ne denli kullanılabileceğine ya da kul­lanılamayacağına ilişkin marksist bir değerlendirmenin ürü­nüydü. Bitler politikası yönünden dışavurumculuğun "yoz sa­nat" olarak yorumlanması ise, aslında Alman klasiğini kuzey Alman özü ile özdeşleştirme, kaynaştırma çabalanndan -kay­naklanmakta, tutucu-ahi.aksal kafadan doğan bir öfkeyle bü­tünlenmekteydi.

Moskova'da yayınlanan "Söz" dergisinde 1 93 7-38 yıllan arasında sürdürülen bu tartışma, salt dışavurumculuk tartış­ması niteliğinde değildir; bir bakıma marksist bir gerçekçilik anlayışının düşünceyle yoğrulmasıdır da. Daha sonralan, Lu­kdcs ile Anna Seghers arasındaki yazışmalarda, Brecht-Lukdcs polemiğinde uzar gider tartışmalar. *

Önce Alman yazan (şairi) Gottfried Benn 'in Nazi Devle­ti 'nden yana çıkmasıyla başlayan tartışma, Klaus Mann 'ın ve Alfred Kurella 'nın "dışavurumculuğu doğuran düşünce ve ru­hun faşizme de yol açtığı "nı öne sürmeleriyle bir anda alevle­nir. Özellikle Kurella'nın kışkırtıcı yazılan, tartışmaya bir an­da on beş yazann ve edebiyat eleştirmeninin katılmasına ne-

• Bu tartışma için bkz: Estetik ve Politika, Der: Ünsal Oskay, Eleştiri Yay.

34

den olur. Bu yazarlar arasında Herward Walden, Rudolf Leon­hard, Emst Bloch gibi eski dışavurumcular da vardır.

Tartışmanın doruk noktalan bir yanda Lukdcs ile Bloch, öte yanda yine Lukacs ile Brecht arasındaki görüş aynlıklann­da ortaya çıkar. Bu dönemde adı geçen Alman yazarlan içinde en çok edebiyat yazısı yazmış olan Lukacs'dır. "Rusya Proleter Yazarlar Topluluğu"nda önemli bir yeri vardır Lukacs 'ın; tar­tışmaya gerçekçiliği en geniş boyutuyla getiren, "Gerçekçilik Sorunu" yazısıyla yine o olmuştur. 1934'de Moskova 'da yayın­lanan "Uluslararası Edebiyat" dergisinde dışavurumculukla hesaplaşmış ("Dışavurumculuğun Büyüklüğü Ve Çöküşü") ve Brecht'le Bloch 'un da belirttikleri gibi, doğru birçok görüş or­taya koymuştur. Örneğin, dışavurumculuğun burjuvaziye, burjuvalığa karşı çok soyut bir "muhalefet" oluşturduğunu, öznel duygunun abartıldığını, gerçek. önünde düşünceye sığı­nılarak gerçek'ten kaçıldığını, bütün bunlardan da gerçek 'ten uzaklaştıncı bir ideoloji doğduğunu, doğru olarak saptayabil­miştir. Ancak Bloch, dışavurumculuğun öznelciliğini, bireyci­liğini içerikten yoksun oluşunu faşizme teslim oluşunun nede­ni olarak gösteren Lukacs 'ın, tüm bu sorunlan sanat biçimle­rinden tamamen kopararak ele aldığını söyler.

Dışavurumculuk tartışmasına sırf Lukacs açısından yak­laşmak, doğru bir değerlendirmeyi engelleyebilir. Bu değerlen­dirmeyi yaparken otuzlarda Sovyetler Birliği 'ne egemen olan gerçekçilik anlayışını, bu sorun üzerindeki tartışmalan, edebi­yat mirasının, "halk cephesi " hareketinin birleştirici politikası ışığında marksist açıdan yeniden işlenip değerlendirilmesi ça­balarını da göz önünde bulundurmalıyız.

35

Veysel Atayman Mediha Göbenli

Ali Şimşek

GERÇEKÇİLİK SORUNU

Devrimci burjuvazi kendi döneminde sınıfının davası için amansız bir sa­

vaşım sürdürmüştür; bu savaşımında tüm araçları kullanmıştır, güzel yazın

araçlarını da. Şövalyeliğin son kalıntılarım genel alay (konusu) yapan neydi?

Cervantes'in "Don Quijotte"u. Burjuvazinin, feodalizme, aristokrasiye karşı

verdiği savaşımda, elindeki en güçlü silfilıdı.

Devrimci proletaryaya da, ona tıpkı böyle bir silah verebilecek en azından

küçük bir Cervantes gerekmektedir. (Alkışlar, coşkunluk ... )

Gorgi Dimitroff Moskova Yazarlar Binası 'ndaki

Antifaşizm Gecesi konuşmasından.

"Söz" (Das Wort) dergisinin dışavurumculuk (ekspresyo­nizm) tartışması, t�rtışmaya sonradan katılanlar için belirli bir güçlük getirdi; birçok kişi dışavurumculuğu büyük bir tutkuyla savundu. Ancak, kim'in örnek bir dışavurumcu ya­zar olduğunun, daha doğrusu kimin dışavurumcu diye nite­lenmeyi hak ettiğinin somut olarak söylenmesi istendiğinde, görüşler birbirinden öylesine kesin ayrılıyor ki, tartışmasız kabul edilen tek bir ada rastlamak olası değil. Hatta en ateş­li savunma konuşmalarını bile okurken, arasıra: Acaba ger­çekten dışavurumcular var mı, diye düşünüp kuşkuya kapıl­maktan kendini alamıyor insan.

37

Burada tek tek yazarların değerlendirmesini yapmayıp, edebiyatın gelişmesindeki ilkeler üzerinde duracağımızdan, bu sorunun açıklığa kavuşması da bizim açımızdan öyle p.ek

büyük bir önem taşımıyor. Edebiyat tarihi açısından, yaza­

rıyla olsun, eleştiricisiyle olsun, dışavurumcu bir yönelim

var kuşkusuz.

Aşağıdaki düşüncelerimde ilkesel sorunlarla sınırlayaca­ğım kendimi.

ı .

Önce bir önsoru: Bazı yazarların benim eleştiri faaliyeti­mi saldınlanna hedef yaparken özellikle vurguladıkları gibi, burada [bu tartışmalarda] sözkonusu edilen, modern edebi­yat ile klasik edebiyat arasındaki karşıtlık mıdır? Sorunun böyle konması temelden yanlıştır sanıyorum. Bu tutumun

arkasında, çözülmeye yüz tutmuş doğalcılıktan (natüralizm)

ve izlenimcilikten (empresyonizm) başlayıp, dışavurumcu­luk (ekspresyonizm) üzerinden geçerek gerçeküstücülüğe (sürrealizm) varan bir gelişim çizgisinin, yani günümüz sa­natı ile, bu edebiyat akımlarının birbiriyle özdeşleştirilmesi gizlidir. Bloch ve Hanns Eisler'in "Yeni Dünya Sahnesi "nde­

ki yazılarında bu kuram en kesin ve tartışmasız biçimiyle be­lirlenir. Bu yazarlar, modern sanattan söz ederlerken, mo­

dem sanatın sözcüleri olarak yalnızca yukarıda sözü edilen gelişim çizgisinin temsilcilerinin kastedildiği görülür.

Şimdilik değer yargısında bulunmak istemiyoruz. Yalnız­ca soruyoruz: Zamanımızın edebiyat tarihine bir dayanak

olabilir mi bu kuram?

Her ne olursa olsun, bugün bu konuda başka bir görüş de var. Edebiyatın gelişmesi, -özellikle kapitalizmde (özellikle kapitalizmin bunalım döneminde)- alabildiğine karmaşık bir görünümdedir. Ancak kabaca söyleyecek olursak, tek tek yazarların gelişimlerinde elbette sık sık kesişen üç büyük

38

döngüyü (daireyi), günümüz edebiyatı içinde birincisinden ayırdedebiliriz.

Birincisi: Mevcut sistemin [dizgenin] savunuculuğunu ve sözcülüğünü yapan, çoğunlukla yer yer gerçekçilik-karşıtı, yer yer de uyduruk gerçekçi olan edebiyat. Buna burada de­ğinmeyeceğiz.

·ikincisi: Öncü [avangard-yenilikçi] denen, doğalcılıktan gerçeküstücülüğe değin uzanan edebiyat (asıl öncü edebiyat üzerinde daha sonra duracağız). Bu edebiyatın temel eğilimi nedir? Burada konuyu biraz öne alarak yalnızca şu kadarını söyleyebilirim: Ana eğilim, gerçeklikten giderek uzaklaşma, gerçekçiliğin gittikçe artan ölçüde tasfiyesidir.

Üçüncüsü: Bu dönemin önemli gerçekçilerinin edebiyatı. Bu yazarlar çoğu durumda edebiyat yönünden kimseden yardım almamaktalar; edebiyattaki gelişimin akıntısına kar­şı, edebiyatın yukarda sözü geçen her iki kümesinin oluştur­duğu akıntıya karşı kürek çekmektedirler. Bu çağdaş gerçek­çiliğin üstünkörü tanımlanması için Gorki, Thomas ve Hein­rich Mann, Romain Rolland vb. adlarını saymam şimdilik yeter.

Sözde klasikçilerin kendini beğenmişlikleri ve bilgiçlikle­

ri karşısında modern sanatın haklarını canla başla savunan­

ların tartışma yazılarında günümüz edebiyatının bu doruk kişelerinin adı bile geçmez. "Öncülükten yana" [yenilikçi] ta­rih-yazımında ve bugünkü edebiyatın irdelenmesinde bun­lar yok sayılırlar. Emst Bloch'un ilginç, düşünce ve gereci

[malzemesi] bol "Bu Dönemin Mirası" kitabında, eğer belle­

ğim beni yanıltmıyorsa, Thomas Mann adı yalnızca bir kez

geçer. Yazar onun (Mann'ın) -ve Wassermann'ın- "bakımlı

burjuvalığından" söz eder. Böylece Bloch için bu olay kapan­mıştır.

Böyle görüşlerle tüm tartışma altüst edilmektedir; onu

39

yeniden ayaklan üzerine yerleştirme ve bugünkü edebiyatın en iyi yanını, anlayışsız küçümseyiciler karşısında savun­mak zamanı gelmiştir. Demek ki, kavga modeme karşı kla­sik kavgası olmayıp, şu soruyla belirlenir: Günümüz edebi­yatında hangi yazarlar, hangi edebiyat akımları ilerlemeyi temsil eder? Konumuz gerçekçilik sorunudur.

2.

Özellikle Emst Bloch, dışavurumculuk üzerine yazdığım o eski yazımda (Uluslararası Edebiyat dergisi, Sayı 1, Mosko­va-19 34) bu akımın kuramcılarıyla gereğinden fazla uğraş­makla suçluyor beni. Bu yanlışı hani burada da yineler, mo­dern edebiyat üzerine eleştirici görüşlerini burada da irdele­me konusu yaparsam, beni bağışlasın. Çünkü -kuramsal yanlışlıklar taşısa da- sanatsal eğilimlerin kuramsal yönden dile getirilmesinin önemsiz olduğuna inanmıyorum. Özellik­le bu durumlarda, bu yanlışlıklar akımın aslında özenle giz­lenmiş "sırlarını" [gizlerini] dışa vururlar. Ve Bloch, dönemi­nin Picard, Pinthus vb. gibi kuramcılarından çok farklı nite­liklere sahip bir kuramcı olduğundan, onun kuramlannı bi­raz daha ayrıntılı ele almam olağandır.

Bloch saldırısını benim "bütünsellik" anlayışıma yönelti­yor. (Anlayışımı ne kerte doğru yorumladığı sorusunu bir yana bırakıyorum; önemli olan benim haklı olup olmadığım ya da Bloch'un beni doğru yorumlayıp yorumlamadığı değil, asıl konunun kendisidir.) Bloch, klasiğin sahip olduğu par­çalanmamış nesnel gerçekçilik ilkesine karşıdır. Bloch'a göre ben, " . . . her yerde kapalı (bütünsel) bir bağlamlık gösteren bir gerçeğin . . . " varlığını şart koşuyorum. Devam ediyor: "Bunun gerçeğin kendisi olup olmadığı tartışılabilir; ancak eğer bu ger­çekse, gerek dışavurumcu parçalama ve ekleme girişimleri, ge­rekse en yeni ara verme ve kurgu girişimleri boşuna eğlenmek­ten başka bir şey değildir. "

40

Bloch bu "bağlamlık, birlik durumundaki gerçek" görü­şünü, klasik idealist sistemlerin [dizgelerin] düşüncemdeki kalıntısından başka bir şey saymıyor ve kendi görüşlerini şöyle dile getiriyor:

"Belki hakiki bir gerçek aynı zamanda kesintilidir de. Lu­kacs nesnelci-kapalı bir gerçek kavramına sahip olduğundan, dışavurumculuk sorununu ele alırken, bir dünya tablosunu (bu dünya tablosu kapitalist dünya tablosu da olsa) parçala­yan her türlü sanatsal girişime karşı çıkıyor. Bu nedenle yüzey­bağlamlıklannın parçalanmasını değerlendiren ve boşluklarda yeni şeyler keşfeden bir sanatta da yalnızca öznelci parçalama buluyor. Öyle olunca da parçalama girişimlerini çöküntü du­rumuyla bir kefeye koyuyor. "

Burada modern sanatın gelişmesini kuramsal yönden te­mellendiren, kapalı [içinde tutarlı], ve bir dünya görüşüne

değin gerilere uzanan bir anlayışla karşılaşıyoruz. Bloch'un

yerden göğe kadar hakkı var; bu soruları temellendiren ku­

ramsal bir açıklamada "Diyalektik maddeci imge kuramının tüm sorunlan dile getirilmelidir. "

Böyle bir tartışmaya girmekten kişisel olarak çok mem­nun olurdum, ancak burası yeri değil; şimdi ele alınması ge­

reken sorun çok daha basit bir soruyla ilgili, o da şu: Ekono­

mik ve ideolojik birliğiyle kapitalist sistemin ve burjuva top­

lumunun "kapalı bağlamlığı", "bütünselliği," bilinçten ba­ğımsız nesnel bir bütün oluşturur mu gerçekte?

Marksistler arasında -ve Bloch son kitabında tüm gücüy­

le marksizme bağlandığını açıklıyor- bu konuda herhangi

bir ikilik olmamalıdır. Marx der ki :

"Her toplumun üretim ilişkileri bir bütün oluştururlar. "

Burada her sözcüğünün altını çizmeliyiz; çünkü Bloch günümüz kapitalizminin özellikle bu "bütünselliğini" kabul etmiyor. Kısacası aramızdaki karşıtlık doğrudan, biçimsel,

4 1

felsefi olmayan, kapitalizmin kendisini ekonomik-toplumsal yönden ele alışımızda ortaya çıkan bir karşıtlık; gelgelelim felsefe, gerçeğin düşüncede yansıması [yansıtılması] oldu­ğundan, burada önemli felsefi ayrılıklar ortaya çıkıyor.

Elbette Marx'ıiı alıntısını tarihsel olarak anlamalıyız, ya­

ni: Ekonominin bütünselliğinin kendisi de tarihsel olarak dönüşen bir şeydir. Ancak bu dönüşmeler aslında her bir ekonomik fenomen arasındaki nesnel bağlamlığın yaygınlaş-

• tınlmasından ve sağlamlaştırılmasından, yani "bütünselli­

ğin" giderek ağır basmasından ve daha zengin içerikli olma­

sından ibarettir. Marx'a göre kapitalizmin tayin edici ilerici rolü, özellikle dünya pazannı oluşturmaktadır; böylece dün­ya ekonomisinin tümü nesnel bağlamlı bir bütün olur. İlkel ekonomiler kapalı görünen bir yüzey oluştururlar; burada [en eski] bir komünist köyü, ya da Ortaçağ başındaki bir kenti düşünelim. Ancak böyle bir "kapalılık", zaten böyle bir ekonomi alanının, çevresine, insan toplumunun tümünün

gelişimine çok az bağlarla bağlı olmasından ileri gelmekte­dir. Buna karşın kapitalizmde ekonominin parçalan, uğrak­lar, o zamana değin görülmemiş bir tarzda kendi başına buyruklaşırlar. (Kapitalizmde ticaretin ve paranın bağımsız­laşmasını düşünelim; bu ikincisi, para dönüşümünden kay­naklanan para bunalımı olasılıklarına değin uzanmıştır.) Kapitalizmin yüzeyi [dışı] ekonomik sistemin nesnel yapısı sonucu "parçalanmış" görünür, bu [yüzey] nesnel açıdan zo­runlu olarak kendilerini bağımsızlaştıran uğraklardan oluş­muştur. Bu da elbette kapitalist toplumda yaşayan insanla­rın yazar ve düşünürlerin bilincinde de yansıyacaktır.

Parçasal uğrakların kendi başlarına buyruklaşmaya yö­

nelmeleri, kapitalist ekonominin öteden beri nesnel bir olgu­sudur. Ne ki bu, tüm sürecin yalnızca bir parçası, bir uğrak olarak kalır. Nesnel olarak varolan kaçınılmaz bağımsızlaş­maya karşın, birlik, bütünsellik, tüm parçaların nesnel bağlamlılığı, en yoğun ifadesini özellikle bunalımlarda bu-

42

lur. Marx uğrakların bu zorunlu bağımsızlaşmasındaki diya­lektik bağlamlılığı çözer:

"Aslında birbirlerinin parçası olduklanndan, bir arada bu­lunmalan gereken uğrakların kendi başlarına buyruklaşmala­rı, ancak zorlanarak ortaya çıkabilir; bu, yıkıcı süreç olarak belirir. O [bu süreç], onların [uğrakların] birliğinin farklılaş­maların birliğinin faaliyete geçmesinden ileri gelen bunalımdır işte. Birbirine ait olan ve birbirini tamamlayan uğrakların kar­şılıklı olarak elde ettikleri bağımsızlık zorlanarak yok edilir. Demek ki bunalım, birbirine karşı kendiliğinden hareket eden uğrakların birliğini kanıtlar. "

Bunlar kapitalizmdeki toplumsal bağlamlılığın "bütün­selliğinin" temel nesnel uğraklarıdırlar. Ve her marksist, ka­pitalizmin temel ekonomik kategorilerinin [ulamlarının] in­

sanların kafasında daima ters yansıdığını [yansıtıldığını] bi­

lir. Konumuz bakımından bu, doğrudan doğruya kapitalist

yaşamın içinde yer alan insanın, kapitalizmin "normal işle­me" denen dönemlerinde [bağımsızlaşmış uğraklar aşama­sında] bir birlik algıladığı ve (varolduğunu) düşündüğü, bu­nalım devrelerinde ise, [bağımsızlaşmış uğrakların birliğinin kurulması dönemlerinde ise] parçalanmışlığı bir yaşantı ola­

rak algıladığı anlamına gelir. Kapitalist sistemin genel buna­

lımı sonucunda, bu sonuncu yaşantı [olay], kapitalizmin fe­

nomenlerini doğrudan doğruya kendi yaşantılarının içinde bulanların geniş çevrelerinde uzun süre yerleşip kalır.

3.

Bütün bunların edeb_iyatla ilgisi ne?

Edebiyatın nesnel gerçeklik ile ilişkisini yadsıyan dışavu­rumcu ya da gerçeküstücü bir kurama göre hiçbir ilgisi yok; marksist bir edebiyat kuramı için ise, bütün bunların edebi­yatla ilgisi pek çok. Eğer edebiyat gerçekten de nesnel gerçe-

43

ğin özel bir yansıma biçimiyse, bu gerçeği aslında nasılsa öy­le kavramalı ve neyin, nasıl doğrudan göründüğünü vermek­le yetinmemeli. Yazar gerçeğin böyle, "aslında nasılsa öyle" kavranmasına ve gösterilmesine çalışırsa, yani hakikaten bir gerçekçiyse, gerçek yazarca düşüncede nasıl formüle edilir­se edilsin, gerçeğin nesnel bütünselliği sorunu büyük bir önem taşır.

Lenin bütünsellik kategorisinin pratikte taşıdığı önemi her zaman vurgulamaktan geri kalmamıştır:

"Bir eşyayı [şeyi] gerçekten tanımak için, onun her yanını, kavramak, araştırmak gerekir. Bunu hiçbir zaman tamamen yerine getiremeyeceğiz, ancak kapsayıcılık talebi bizi yanılma­lardan ve katılaşmalardan koruyacaktır. (Tarafımdan altı çi­zildi G.L.)

Her hakiki gerçekçinin edebiyat pratiği, nesnel toplumsal toplam-bağlamlılığın ve ona egemen olmak için gerekli olan "kapsayıcılık talebi"nin önemini göstermektedir. Gerçekçi bir yazarın canlandırmasının derinliği, etkinliğinin genişliği ve süresi, büyük ölçüde, -[gerçeği] canlandırırken- onun ta­rafından tasarlanmış bir fenomenin gerçekte neyi gösterdiği­ni açık seçik bilmesine bağlıdır. Önemli yazarın gerçek ile ilişkisini böyle ele almak, -Bloch'un düşündüğü gibi- top­lumsal gerçeğin yüzeyinin "parçalanmalar" gösterdiğini ve dolayısıyla [toplumsal gerçeğin yüzeyinin ] insanın bilincine buna [bu parçalanmalara] uygun biçimde yansıdığını hiçbir zaman dışlamaz. Gerçeğin ele alınışındaki bu uğrağı ne den­li göz önünde bulundurduğumuz, dışavurumculuk üzerine yazdığım eski yazının dayanağını oluşturan alıntı göster­mektedir. Lenin'den dayanak olarak seçtiğim alıntı şöyle başlar:

" . . . Asıl-olmayan, görünürde-olan, yüzeyde bulunan sık sık kaybolur, 'öz ' gibi 'sağlam', 'sımsıkı ' duramaz . . . "

Ancak önemli olan, yalnızca toplam-bağlamlılığın bu uğ-

44

rağının varlığını kabul etmek değil, -hele günümüzde- bu uğrağı, toplam bağlamlılığın uğrağı olarak tanımak, onu dü­şüncemizde, duygularımıza kapılarak biricik gerçek sayma­maktır; yani öz ile fenomenin diyektik birliğini doğru kavra­maktır; başka deyişle: Önemli olan "yüzeyin" dıştan katıştı­rılmış bir açıklamasına başvurulmadan, öz ile fenomen ara­sındaki bağlamı, anlatılan yaşam kesiti içinde sanatkarca canlandıran, yeniden yaşattıran, canlı bir tasarımdır.

Öz ile fenomen arasındaki bağlamın canlandınlmış ka­rakterinin altını çiziyoruz; çünkü politik tavırlarıyla solda yer alan gerçeküstücülerin çok sevdiklert, (gerçeğin parçala­rıyla) içten hiçbir bağlan bulunmayan tezleri gerçeğin par­çalan içine "yerleştirme" tutumunu, Bloch'un aksine, bu so­runun sanat düzeyinde bir çözümü olarak görmüyoruz. Tho­mas Mann'ın "bakımlı kentsoyluluğu"nu Joyce'un gerçeküs­tücülüğü ile bir karşılaştıralım. Her ikisinin kahramanları­

nın bilincinde, Bloch'un çok haklı olarak emperyalist dö­nemdeki birçok insanın bilinç-durumu için karakteristik saydığı bu parçalanma, kesinlik, bu ara vermeler ve "boşluk­lar" canlandırılmıştır. Gelgelelim Bloch'un yanılgısı, bu gö­rüntüyü gerçek ile karşılaştırarak, parçalanmış görüntünün özünü, nedenlertni, bağlanmış görüntünün özünü, nedenle­rini, bağlantılarını vb. somut olarak ortaya koymak yeline, bu bilinç durumunu doğrudan doğruya gerçeğin kendisi ile, bu bilinçte bulunan görüntüyü olanca parçalanmışlığıyla (çarpıtılmışlığıyla) şeyin kendisi ile özdeşleştirmektir.

Bloch bu tutumuyla kuramsal olarak dışavurumculann ve gerçeküstücülerin sanat-düzeyinde yaptıklarının aynısını yapmaktadır. Joyce'un canlandırma tarzına bir göz atalım. Onun [Joyce'un] görüntüsü, okuyucunun gözünde benim iti­ci . tutumumla yanıltıcı bir görünüş kazanmasın diye, Bloch'un ona ilişkin sözlerini aktarıyorum:

"Benliksiz bir ağız burada akan bir sürüklenişin ortasında-

45

dır, evet, zaman zaman onu [sürüklenişi] içer, kekeleyerek an­latır, göz önüne serer. Dil bu parçalanmışlığı izler, bitmemiştir ama çoktan oluşturulmuştur, ölçülere bağlanmıştır, hem açık, hem kanşıktır. Aslında yorgunluk dönemlerinde, konuşma aralannda beliren, ya da hayalci kararsız insanlann konuştu­ğu yalan yanlış gevelediği sözcük oyunlan: burada ipini tü­müyle koparmıştır. Sözcükler iş görmez olmuş, anlam ilişkile­rinden uzaklaştınlmıştır; dil bir bakarsınız parçalara aynlmış kurtçuk gibi kıvranır, bakarsınız hareket eden çizgi resim (Trickbild) gibi ortaya çıkar, bir bakarsınız sahne tavanı gibi eylemin içine sarkmıştır. "

Bu bir betimleme; son değerlendirme de şöyle:

"Değeri beş para etmez (bir şey), ama aynı zamanda işitil­medik bir rağbet görüyor. Sıkıştınlıp topaklaştınlmış kağıtlar­dan oluşan bir keyfilik, maymun gevezeliği, yılan balığı dilim­leri, hiç'ten fragmanlar, ve aynı zamanda kargaşa içine sko­lastik kurma girişimi ( . . . ) bir sürü yol arasında yolsuz, bir sü­rü hedef arasında hedefsiz. Montaj şimdi çok iş başanyor, es­kiden öyle gelişigüzel yalnızca düşünceler yanyana dururdu, şimdi şeyler de en azından su basmış bölgede, boşluğun düşsel balta girmemiş ormanında. "

Bu uzun alıntıyı buraya almak zorundaydık, çünkü Bloch'un dışavurumculuğu tarihsel değerlendirmesinde ger­çeküstücü montaj çok önemli, hatta belirleyici bir yer tutar. Kitabının daha önceki bir yerinde, dışavurumculuğu savu­nan herkes gibi, onun [dışavurumculuğun] görünürdeki ve hakiki temsilcileri arasında o da ayının gözetir. Ve Bloch'a göre hakiki dışavurumculuk çabaları yaşamaya devam et­mektedir. Diyor ki:

"Fakat bugün bile dışavurumcu kökenli olmayan, hiç de­ğilse onun [dıŞ'avurumculuğun} alabildiğine fırtınalı etkisi al­tında kalmamış olan büyük bir yetenek düşünülemez. Son dı­şavurumculuğu, "gerçeküstücü" diye adlandınlanlar sürdür-

46

düler; bunlar küçük bir küme [grup} oluşturuyorlardı, ama ge­ne öncülük [yenilik] onlardaydı ve: gerçeküstücülük asıl-mon­tajdır . . . Gerçeküstücülük, yaşantı-gerçeğinin karmakanşıklığı­nın devrilmiş uyaklarla ve duraklarla betimlenmesidir. " (Tara­fı�dan altı çizilmiştir G.L.)

Okuyucu burada, dışavurumculuğun savunucu Bloch'un dönemimiz edebiyatının gelişim çizgisinden ne anladığını, çağımızın önemli gerçekçilerinin tümünü bile bile, kafasının dikine giderek nasıl edebiyatın dışına koyduğunu açık seçik görüyor.

Thomas Mann kendisini bu bağlam içinde bir karşıt ör­nek olarak ele almamamı bağışlasın. Tonio Kröger'i ya da Christian Buddenbrook'u ya da Büyülü Dağ'ın baş tiplerini bir düşünün. Gene düşünün ki, bunlar Bloch'un istediği gibi kendilerinden bağımsız bir gerçek ile karşı karşıya getirile­rek değil de, salt kendi biliçlerinden hareket edilerek canlan­dırılmış tipler olsunlar. Açıktır ki, olduğu gibi [alınan] bi­linçleriyle, çağrışım süreçlerini nasıl gerçekleştiriyorlarsa öyle, "yüzeyin parçalanmışlığı"nda Joyce'unkilerden hiçde aşağı kalmayan bir tarzda karşımızda duracaklardı; onlarda da en az Joyce'daki kadar "boşluk" bulunurdu. Bu yapıtların o bunalımdan önce doğmuş olduğu söylenmesin -sözgelimi Christian Buddenbrook' daki nesnel bunalım, ruhun, Joy­ce'un kahramanlarında olduğundan daha fazla parçalanma­sına yol açıyor. Ve Büyülü Dağ dışavurumculukla aynı döne­me düşer. Demek ki, Thomas Mann eğer bu insanların doğ­rudan alınmış, fotoğrafı çekilmiş ve sonra birbirine bağlan­mış düşüncelerinde ve yaşantı-parçalarında takılıp kalmış olsaydı, Joyce'un yaptığı gibi, Bloch'un hayranlığını uyandı­ran "sanatsal düzeyde ilerici" bir abide dikerdi.

Thomas Mann böylesine modern konularda neden sanat­düzeyi bakımından hala "eski moda," "eskiye bağlı" kalıyor ve öncülük etmiyor? İşte hakiki bir gerçekçi oldğundan; bu

47

durum en başta - yaratıcı [canlandıncı] sanatçı olarak­Christian Buddenbrook'un, Tonio Kröger'in, Hans Cast­rop'un, Settembrini ya da Naphta'nın kim olduklarını gayet iyi bildiğini gösterir onun. Bunu soyut-bilimsel bir toplum­sal çözümleme [analiz] anlamında bilmesine gerek yoktur; burada yanılıyor olabilir, tıpkı kendisinden önce Balzac'ın, Dickens'in ve L. Tolstoy'un yanılmış olduklan gibi -ancak o, yaratıcı gerçekçi anlamında biliyor bunu; düşünme ile duy­manın toplumsal varlığın içinden nasıl büyüyüp taştığını, yaşantılarla duygulann nasıl gerçeğin tüm karmaşasının parçaları olduğunu biliyor. Gerçekçi olarak, bu parçanın ye­rinin yaşamın tüm karmaşası içinde nerede bulunduğunu, toplumsal yaşamın neresinden geldiğini, nereye gittiğini vb. gösteriyor.

Yani, eğer Thomas Mann Tonio Kröger'i yalnızca "şaşır­mış bir burjuva " olarak tanımlamakla kalmayıp burjuvazi ile arasındaki dolaysız karşıtlığa, burjuva yaşamı içinde yeri yurdu bulunmamasına, burjuva yaşantısının dışına itilmiş olmasına karşın, onun neden ve nasıl "şaşırmış bir burjuva" olduğunu canlandırarak gösteriyorsa; işte özellikle bu neden­le, -yalnızca yaratıcı olarak değil, aynı zamanda toplumsal gelişimin kavranmasında da- burjuva karşıtı ruh durumlan yüzünden küçük burjuva kürklerini -o da çoğun estetik yön­den- kabul etmeyişlerinin, kadife koltuklan ya da mimaride­ki uyduruk rönesansı küçümseyişlerinin, kendilerini, -nes­nel olarak- burjuva toplumunun uzlaşmaz düşmanları duru­muna getirmeye yettiğini sanan şu "aşın-köktenciler"in bir kule boyu yükseklerine çıkmıştır.

4.

Emperyalist dönemde doğalcılıktan gerçeküstücülüğe de­ğin birbirinin yerini hızla alan modem edebiyat akımlarının tümü, gerçeği, yazara ve onun yaratıcılığına [canlandırması-

48

na] doğrudan nasıl görünüyorsa öyle almaları bakımından, birbirlerine benzerler. Bu dolaysız görünüş biçimi, toplum­sal gelişim boyunca değişip durur. Ve hem kapitalist gerçe­ğin az önce anlattığımız nesnel görünüş biçimlerinin değiş­mesine göre, hem de sınıfsal katmanların değişmesinin, sınıf savaşımının, bu yüzeyin çeşitli yansıtılış biçimlerini doğur­masına göre, gerçeğin bu doğrudan görünüş biçimi gerek nesnel, gerekse öznel olarak değişir. Bu değişme, çeşitli yö­nelimlerin özellikle birbirlerinin yerine geçmelerini ve bir­birleriyle amansız bir savaşım sürdürmelerini zorunlu kılar.

Bu dönemlerde, eski edebiyatın ve edebiyat kuramının devede kulak gelenekleri ile tüm modern akımlar arasındaki karşıtlık, bu akımlara sözde "bildikleri gibi" yazmayı yasak­layan bir eleştirinin bilgiçliğine karşı sürdürülen ateşli bir karşı çıkışla birlikte doruğuna ulaştı. Bu çeşitli akımların temsilcileri, (ve yalnızca sanat alanında değil) kendiliğin­denliğin tabanında, doğrudanlığa bağlı kalınarak gerçek öz­gürlüğe, emperyalist dönemin tepkici önyargılarından kur­tuluşa ulaşılamayacağının ayrımına varamıyorlardı. Çünkü emperyalist kapitalizmin kendiliğinden gelişmesi, zaten bu tepkici önyargıları durmadan yükse�.!n bir merdiven basa­mağında kesiksiz üretir ve yeniden üretir. (Emperyalist bur­juvazinin, bu yeniden üretim sürecini bilerek teşvik ettiğini bir yana bırakıyoruz .. . ) Ve emperyalist çevrenin kendi ya­şantıları [olaylan] içindeki tepkici etkinliğini bulup çıkar­mak, eleştirerek bu .etkenliğin ötesine geçmek için, zorlu bir çalışma, kendiliğindeliğin terkedilmesi ve aşılması, toplum­sal gerçekteki tüm öznel yaşantıların [olayların] -bu yaşan­tıların gerek içerik, gerekse biçimlerinin- tartılıp ölçülmesi, gerçeğin derinden araştırılması gerekir.

Dönemimizin önemli gerçekçileri bu zorlu çalışmayı, sa­nat-düzeyi, dünya görüşü ve politika açısınd�n yapmışlardır, yapmaktadırlar. Romain Rolland'ın Thomas ve Heinrich Mann'ın gelişimlerini anımsamak yeter. Bu gelişimler her

49

yönden birbirlerinden çok farklı oldukları halde -sözkonusu özellik hepsinde ortaktır.

Çeşitli modern akımların kendiliğindelik düzeyinde takı­lıp kaldıklannı saptarken, doğalcılıktan gerçeküstücülüğe değin ciddi yazarlann ortaya koydukları sanatsal çalışmayı yadsımak istemiyoruz. Çünkü bunlar kendi yaşantılanndan hareket ederek bir anlamda tutarlılıkla sürdürülmüş, üstün yetenek ürünü, çekici ve ilginç ifade tarzları yaratmışlardır. Ama tüm bu çalışmalar, onların toplumsal gerçek ile ilişki­lerini göz önüne <ı.lacak olursak, ne dünya görüşü, ne de sa­nat düzeyi bakımından kendiliğindelik düzeyinin üstüne çı­karlar.

Ve bu nedenle, bunlarda ortaya çıkan sanatsal ifade so­yuttur, tekyönlüdür. (Bu arada söz konusu akıma eşlik eden estetik bir kuramın sanattaki "soyutlama"dan yana ya da ona karşı olmasının hiçbir önemi yoktur. Öte yandan, dışa­vurumculuktan bu yana, soyutlamanın üzerinde de kuram­sal yönden de duruluyor.) Belki anlattıklanmızda bir çelişki bulunduğunu düşünen okurlar vardır; kendiliğindelik ile so­yutlama birbirlerini tamamen dışlıyorlarmış gibi görünüyor. Oysa diyalektik yöntemin en büyük düşünsel kazançların­dan biri, -daha Hegel'de- kendiliğindelik ile soyutlamanın içerden beraberliklerini bulup, doğrudanlık zemini üzerinde yalnızca soyut bir düşüncenin oluşabileceğini kanıtlamış ol­masıdır.

Marx burada da Hegel felsefesini ayakları üstüne dikmiş­tir ve ekonomik bağlamların çözümlenmesinde tekrar tek­rar, doğrudanlık ile soyutlamanın birbirlerinin parçalan ol­duklarını, ve bu özelliğin ekonomik olguların yansımasında nasıl dile geldiğini kanıtlamıştır.

Burada konumuza ancak değinen çok kısa bir açıklamay­la yetinmek zorundayız. Marx, para dolaşımı ile bu dolaşı­mın aracı, yani para-ticaret sermayesi arasındaki bağlamla-

50

nn, kapitalist sürecin tümünün en ileri düzeydeki soyutla­masını meydana getirdigini ve tüm bağıntıları silip süpürdü­ğünü göstermiştir. Şimdi bu bağlamları toplam süreçten ba­ğımsızmış gibi, göründükleri biçimde, aldatıcı bağımsızlık­larına kanarak ele alacak olursak, düşünceden yoksun, ta­mamen fetişleştirilmiş bir soyutlama niteliğine bürünürler! "Para getiren para." Gelgelelim sırf bu nedenle kapitalizmin fenomen-yüzeyinin doğrudanlığında takılıp kalan kaba ikti­satçılar, bu fetişleştirilmiş soyutlama dürtyasında, doğru­danlık görüşlerinin kanıtlandığı duygusuna kapılıp sudaki balık gibi rahatlayınca, iktisatçıdan toplumsal yeniden üre­tim sürecinin tümünü göz önüne almasını isteyen marksist eleştirinin "ukalalığına" öfkeyle karşı çıkmaktadırlar. Marx'ın Adam Müller için söylediği gibi: Bunların bu konu­daki melankolikliği, her zaman olduğu gibi, yüzeyin toz bulut­lannı görmekten ve bu toza bulanmış olanı haksız olarak giz dolu, anlamlı bir şey gibi göstermelerinden ileri gelmektedir.

Bu tür düşüncelerden kalkarak, dışavurumculuk üzerine yazdığım eski yazımda, dışavurumculuğu "gerçekten uzakla­şan bir soyutlama" diye nitelemiştim. Gerçi soyutlamasız sa­nat olmaz. Yoksa tipik olan nasıl meydana gelebilirdi? An­cak -her hareket gibi- soyutlamanın da bir yönü vardır ve önemli olan bu yöndür. Belli bir yeri olan her gerçekçi [sa­natçı] gerek nesnel gerçeğin yasa demetlerine ulaşmak, ge­rekse toplumsal gerçeğin daha derinlerde yatan, gizli, dola­yımlı, algılamalara açık olmayan bağlamlarına uzanabilmek için, yaşantının içinden çıkardığı gerecini (malzemesini] -soyutlamanın araçlarından da yararlanarak- işler.

Ancak sözkonusu bağlamlar öyle hemen yüzeyde bulun­madıklarından, ve bu yasa-demetleri çok düzensiz, kannaş­dolaş , sırf eğilime göre [gelişigüzel] işlediklerinden, hakiki gerçekçi için sanat düzeyinde ve dünya görüşü düzeyinde ol- 1

mak üzere bir çifte çalışma zorunluluğu doğar: Bir yandan sözkonusu bağlamların düşünceyle kavranıp sanatla canlan-

5 1

dınlması, öte yandan -bu ikincisi birinci çalışmaya sımsıkı bağlıdır- soyutlanarak ele alınmış bu bağlamların sanatla örtülmesi, yan'. soyutlamanın giderilmesi gerekir. İşte bu çif­te çalışmanın sonucunda [sanatla] canlandırılmış yeni bir kendiliğindenlik doğar; yşamın canlandırılmış biçimlendiril­miş bir yüzeyidir bu; öyle ki, her an özü açık seçik saydam­laştınp gösterir bu yüzey (yaşamırı doğrudanlığında raslan­mayan bir durumdur bu); ama gene de yaşamın yüzeyi, ya­şamın kendiliğindenliği olarak görünür. Başka deyişle, yal­nızca bu toplam bağlamların karmaşası içinde yalıtılmış, ko­parılmış, öznel olarak algılanmış ve soyutlanarak yükseltil­miş bir uğrak olarak değil yaşamın öz belirleyicilerinin tü­münün yüzeyi olarak görünür.

Bu öz ile fenomen arasındaki sanatsal diyalektiktir. Bu di­yalektik ne kerte zengin, çeşitlenmiş, dolaşık, "kurnaz" (Le­nin) ise, yaşamın canlı çelişkisini, toplumsal belirleyicilerin birliği ile zenginliği arasındaki çelişkinin canlı birliğini ne denli güçlü kavrarsa, gerçekçilik o denli büyük, o denli derin olur.

Peki bunun karşısında "gerçekten uzaklaşan soyutlama" ne anlama gelir? Saydam olmayan, parçalanarak yansıtıl­mış, kargaşa içinde görünen, anlaşılmamış, ancak doğrudan yaşanmış olan dış-yüzey, nesnel bağıntıların hemen hemen bilerek bir kenara bırakılması ve yok sayılmasıyla düşüncey­le bu düzey üzerine yükseltilmeden saptanır.

Gerçekte hiçbir yerde hareketsizlik [durgunluk] bulun­maz. Zihinsel ve sanatsal çalışma ya gerçeği doğru, ya da gerçek'en uzaklaşan yönde hareket etmelidir. Bu sonuncu hareket [gerçekten uzaklaşan] -görünürde çelişik gibi- ama daha doğalcılık' da ortaya çıkmıştı . Çevre ortam teorisi, fetiş­leştirilerek mit durumuna gelmiş bir kalıtım, doğrudan yaşa­mın sıradanlıklarını soyutlayarak saptayan bir ifade biçimi ve diğer bazı şeyler, daha burada [doğalcılıkda] öz ile feno-

52

menin diyalektiğine sanatla yaklaşmanın yollarını tıkamış­lardır; ya da daha açık ifade edersek: Doğalcı yazarlarda böyle bir [öz ile fenomenin diyalektiğine] giden yolun bulun­mamış olması, sözkonusu ifade biçimini doğurmuştur. Her ikisi de canlı bir karşılıklı etkileşim içinde bulunmaktadırlar.

Bu nedenle doğalcılığın gerek fotoğrafla, gerekse yazıyla öylesine [gerçeğe] sadık kalarak yansıttığı yaşam yüzeyleri, iç hareketten yoksun, ölü kalmaktan öteye gidememişlerdir -durumsal olmaktan öteye geçememişlerdir. O zaman dış­tan alabildiğine birbirinden değişik görünen doğalcı oyunlar ve romanlar nerdeyse birbirleriyle karıştırılacak denli birbir­lerine benzerler; (çağımızın en büyük sanat trajedilerinden birini bu bağlam içinde ele almak gerekirdi aslında: Gerhard Hauptmann'ın o parlak başlangıçlarından sonra büyük bir gerçekçi olamayışının nedenleri bu yönden araştırılmalıydı.) Bunun yeri burası değil. Yalnız Dokumacılar ve Kastor Kürk 'ün yazan için doğalcılığın bir körükleyici olmaktan çok bir engel olduğunu (onda doğalcılığın aşılmasının, do­ğalcılığın dünya görüşse} temellerinin ötesine geçmeden ger­çekleştiğini) belirtmekle yetineceğiz.

Doğalcı ifade biçimlerinin sanata getirdiği engelleyici sı­nırlamaların ayrımına çabuk varıldı. Gelgelelim, hiçbir za­man temelden bir eleştiri yöneltilmedi bunlara, Soyut bir kendiliğindenliğin karşısına, boyuna, başka soydan, sözde ona karşıt, ama aslında tıpkı onun gibi soyut bir kendiliğin­denlik çıkarılıp duruldu. Tüm bu gelişim çizgisinin sanat ku­ramı ve sanat pratiği yönünden karakteristik yanlannd::ın bi­ri, geçmişin, özü gereği hep bir önceki yönelimle sınırlanma­sıdır: İzlenimcilik için doğalcılıktır bu geçmiş vb. Böylece te­ori ve pratik bu alabildiğine dışsal (yüzeysel), tamamen so­yut karşıtlık içinde sıkışıp kalmıştır. Bu inceleme tarzı bizim tartışmamız içine bile uzanmıştır. Rudolf Leonhard dışavu­rumculuğun tarihsel zorunluluğunu da böyle türetiyor:

53

" . . . çünkü katlanılmaz, olanaksız duruma gelmiş iZlenimci­liğin oluşturduğu bu karşıtlık, dışavurumculuğun nedenlerin­den biridir. " Böyle diyor ve bu görüşü açık ve anlaşılır biçim­de sürdürüyor, ama diğer nedenlere öyle fazla değinmiyor. Görünürde dışavurumculuk, daha önce ortaya çıkmış olan edebiyat yönelimlerine karşı çok kesin, diğerlerini dışta bıra­kan bir karşıtlık oluşturuyor. Dışavurumculuk özün ortaya çıkarılmasını kendi canlandırma (anlatım) tarzının odak noktası sayar. Leonhard bunu dışavurumculuktaki "nihilist olmayan" yan diye tanımlıyor.

Ne var ki bu öz, gerçeğin, tüm sürecin nesnel özü değil­dir. Bu öz zaten salt öznel olandır. Şimdi burada dışavurum­culuğun pek saygın olmayan eski kuramcılarına el atacak değilim. Ernst Bloch asıl dışavurumculuk ile hakiki olmaya­nı birbirinden ayırırken özellikle bu öznel yanı vurgular:

"Özgün dış�vurumculuk daha çok resim parçalamasıydı; orijinal bakımdan da, yani zorla yırtılıp parçalanan ve birbi­rine kavuşturulan özne açısmdan da, yanlmış-yırtılmış yü­zeydi. "

Öz'ün özellikle böyle tanımlanması, onun bile bile, üslup­landınlarak, bağlamlığından soyutlanarak, bağıntılarından koparılarak, kendi başına yalıtılarak ele alınmasına yol aç­mıştır. Tutarlı dışavurumculuk, gerçek ile her bağıntıyı yad­sır; gerçeğin olanca içeriğine öznel bir savaş açmaktan geri kalmaz. Burada Gottfried Benn'in ne ölçüde gerçek ya da ti­pik bir dışavurumcu sayılabileceği tartışmasına katılacak değilim. Ancak Ernst Bloch'un dışavurumculuk ve gerçeküs­tücülük çalışmalarında öylesine göz alıcı, öylesine büyüleyi­ci betimlediği yaşam duygusunun, Benn'in Sanat ve Güç ki­tabında en sert, en dürüst, en görsel ifadesini bulduğunu sa­nıyorum:

"Avrupa'da 1910 ile 1 925 arasında doğalcılık-karşıtından başka hiçbir üslup yoktu. Gerçek de yoktu zaten, en fazla bö-

54

lük pörçük [gerçek] parçalan vardı. Gerçek, kapitalist bir kav­ramdı . . . Ruhun gerçeği yoktu. "

Wangenheim da aslında kendisinin olmayan düşünceler­den bolca yararlanarak yaptığı dışavurumculuk savunma­sında -tabii yalnızca betimleyici olmaktan öteye geçmeyen ve düşünceyi sonuna dek tutarlı götürmeyen bir çalışma- ay­nı saptamalara gelip dayanıyor:

"Ortalıkta dışavurumculuğa uyarlı bir gerçek bulunmadığı için, öyle fazla bir şey başanlamadı ( . . .) kimi dışavurumcu, ayaklan altında her zemini yitirince, havaya sıçrayıp bulutla­ra asılarak. yeni bir dünyanın zeminine ulaşmak istedi. "

Buna karşın Heinrich Vogel'in yazısında nesnel-olgu'nun ve sonuçlarının açık seçik dile getirildiğini görüyoruz. Dışa­vurumcu soyutlamanın doğru bilgisinden kalkarak doğru sonuca varıyor:

"O (yant dışavurumculuk G.L.) burjuva sanatının ölüm dansıydı . . . Dışavurumculuk şeylerin özü 'nü verdiğini sanıyor­du, ama vere vere çürümeyi verdi. "

Gerçeğe yabancı hatta düşman bir tavrın zorunlu sonucu olarak, "öncü sanat"ta, giderek artan ölçüde gelişim süreci içinde ilkece bir içeriksizliğe, ilkece bir içerik-düşmanlığına varan bir içerik-yoksulluğu, durmadan büyüyen bir yoksul­luk ortaya çıktı. Gene Gottfried Benn bu bağlamı en anlaşı­lır biçimde dile getiriyor:

" . . . içerik kavramının kendisi de su götürür oldu. İçerik ne dt:mek, tüm bunlar eriyip çözülmüş, bitmiş tükenmiş, (yalnız­ca) görüntüyü doldurmaya yarayan şeyler -yüreğin rahatlık/a­n, duygu katılaşma/an, yalana kapılmış töz/erin oluşturduğu küçük bir sürn, yaşam yalanlan, umutsuz, biçimden yoksun şeyler . . . "

Okuyucunun da bir yargıya varabileceği gibi, bu betimle­me Bloch'un yaptığı dışavurumcu ve gerçeküstücü çlünya

55

betimlemesine çok yakın düşüyor. Aslında Benn ve Bloch bu saptamalardan birbirine tamamen aykırı sonuçlar çıkarıyor­lar. Bloch kitabında yer yer, tanımını yaptığı bugünkü dün­ya anlayışından kaynaklanan sanat sorunsalını oldukça net görüyor:

"Böylece önemli yazarlar konulannın içine doğrudan gire­meyip, onu parçalıyorlar. Varolan dünya onlar açısından öy­külendirebilecekleri -anlatılabilecek bir görünüm oluşturmu­yor; yalnızca boşluk kanştınlabilecek bir kopma . . . "

Bloch bunun üzerine burjuvazinin devrimci döneminde Goethe'ye değin uzanan yolu araştırarak şöyle devam ediyor:

"Goethe'den sonra eğitimci roman [Erziehungs-roman]de­vam edeceğine, Fransız desillusionizmi geldi. Ve hele bugün büyükburjuvasal boşluğun içinde kusursuz karşı-dünyada, dünya olmayan dünyada ya da yıkıntılar dünyasında 'uzlaş­ma' (uyuşma), somut yazarlar için ne bir tehlikedir, ne de ola­naklıdır. Burada diyalektik davranıştan başka davranışın [ye­ri yoktur]: Ya diyalektik kurgu için gerek [malzeme] oluştura­cak, ya da onun [diyalektik kurgunun!] deneyi olacaktır. (Odysseus'un dünyası bile artistik olan Joyce 'da her şeyi parçalayan, her yönüyle parçalanmış bugünün en küçük sirkülasyonunda bir duvar galerisi oldu.)"

Burada Bloch'la ayrıntılar üzerinde kavga edecek değiliz. Yani, ne diyalektik sözcüğünü sırf bireysel bir anlam vererek kullanmasının, ne de düşleri yıkan romanı (Desillusionsro­man) Goethe'ye doğrudan bağlanmasının üzerinde duruyo­ruz. (Zaten benim eski Roman Kuramı'm, Bloch'un bu yanıl­gısına katkıda bulunmanın günahlf'ı taşır.) Şimdi sorun da­ha önemli bir yerde. O da Bloch'un, -değerlendirmeye ters işaret koyarak- edebiyat yapıtlarında öykünün ve kompozis­yonun, insanın nesnel gerçek ile ilişkisine bağımlı olduğu görüşünü ortaya atmasında. Buraya dek her şey doğru. Bloch dışavurumculukla gerçeküstücülüğün tarihsel hakkını

56

(ortaya çıkma hakkını) kanıtlamak isterken, dönemimizin eyleyen insanı ile toplum arasındaki nesnel ilişkileri araştır­mayıp -Jean Christoph bu ilişkilerin bir eğitimci romana bi­le olanak tanıdığını gösterir-, belirli bir aydın tabakasının yalıtılarak alınmış bilinç-durumundan çıkarak bugünkü dünyanın nesnel durumunu kuruyor; tabii bu dünya ona, tu­tumunun kaçınılmaz sonucu olarak, -ve ne yazık ki Benn'in düşüncelerine de çok yakınlaşarak- "dünya olmayan dünya" olarak görünüyor. Gerçeğin karşısında böyle tavır alan ya­zarlar için elbette "yerleşik, geleneksel türden" hiçbir eylem, hiçbir kurma, hiçbir içerik, hiçbir kompozisyon mümkün değildir. Dünyayı yaşantılarına böyle geçiren insanların ya­şam duygularını dile getirmek için getçekten de dışavurum­culuk ve gerçeküstücülük ancak biriciJ,c olanaklı ifade biçim­leridir artık. Dışavurumculuğun ve gerçeküstücülüğün böyle felsefe yoluyla aklanıp paklanması, Bloch'un gerçeğe yönel­mek yerine, öylece hiç eleştirmeden dışavurumculuğun ve gerçeküstücülüğün gerçek karşısında pozunu renkli bir kav­ram diline dönüştürmesiyle, oldukça yaralanıyor.

Tüm değerlendirmelerdeki bu kesin aykırılıklara karşın, Bloch'un belirli olguları saptamasını gene de doğru ve değer­li sayıyorum. Bloch, dışavurumculuktan gerçeküstücülüğe uzanan zorunlu gelişim çizgisinin gösterilmesinde tüm ·ön­cüler"in içinde en tutarlı olanıdır. Hatta montajı bu gelişim aşamasının zorunlu sanatsal ifade biçimi olarak görebilen ilk kez odur. (Üstelik kurgunun yalnızca çağdaş "öncü sanat" akımında değil, çağdaş burjuva felsefesinde de bulunduğu büyük bir zeka ustalığıyla kanıtlamış olması, onun bu konu­daki onur payını arttırıyor.)

Ve işte sırf bu nedenle de, tüm bu gelişimin gerçek-karşıtı tek yönlülüğü, onda, bu yönelimin diğer düşünürlerinden çok daha net ortaya çıkıyor. Bu tek yönlülük -ama Bloch bu­na değinmiyor- daha doğalcılıkta varolan bir şey. İzlenimci­liğin doğalcılıkta farklı olarak getirdiği sanatsal "cilalama"

57

[süsleme], sanatı karmaşık bağlarından, nesnel 5.!rçeğin bir­birine dolanmış yollarından, canlandırılmış öykülerde ve in­sanlardaki varlık ile bilincin nesnel diyalektiğinden daha çok "arındırmıştır" [koparmıştır] . Sembolizm zaten bile bile se­çilmiş bir tekyönlülüktür. Çünkü sembolün anlamsal kabuğu ile sembolün içeriği arasındaki aynşıklık [heterojenlik], öznel [bireysel] çağrışımın dar, tek hatlı yolunda sembolik bağını kurabilir ancak.

Kurgu bu gelişimin doruk noktasıdır; bu bakımdan Bloch'un kurguyu t'J.m bir kararlılılıkla gerek felsefi, gerekse sanatsal yönden "öncü" edebiyatın ve düşüncenin merkezine koymasını saygı ile karşılıyoruz. Kurgunun özgün biçimiyle fotomontaj olarak şaşırtıcı, hatta arasıra güçlü bir ajitasyon etkisi yapması, özellikle, tamamen ayrışık [heterojen], nesnel olarak birbirleriyle hiç ilişkisi bulunmayan, yalıtılarak [bü­tünden], koparılmış gerçek parçalarının şaşırtıcı biçimde bir araya getirilmesinden ileri gelir. İyi fotomontaj . iyi bir espi­ri etkisi yapar. Ancak bu tek yönlü bağlama -espri de yerin­de ve etkili olsa bile- gerçeği (her ne kerte bu gerçek, gerçek olmayan biçimde kavranıyorsa da), lıağlamlığı (her ne kerte bu bağlamlık bağlamsızlık biçiminde fonnüle ediliyorsa da) ve bütünselliği (her ne kerte bu bütünsellik bir kargaşa ola­rak yaşantılaştınlıyorsa da) canlandırma iddiasıyla ortaya atıldığı anda, sonuçta yaratacağı etki derin bir tekdüzelik [monotonluk] olmaktan öteye gidemez. Tek tek ayrıntılar en alacalı bulacalı renklerle ışıldayabilirler, bütün hiç de iç açı­cı olmayacak biçimde gridir; tıpkı parçalan çeşitli renklerde göze çarpsa da sokak ortasında toplanmış suyun bir pis su birikintisinden başka bir şey olamayacağı gibi.

Bu tekdüzelik nesnel gerçek-yansısının bir yana bırakıl­masının, zengin bir karmaşa oluşturan bağlantıların birlik ve çokyanlılığm canlandırılması ve bu bağlantıların tipler içinde yansıtılması için sanatsal bir çaba harcanmasının ka­çınılmaz bir sonucudur. Çünkü bu dünya duygusu, canlan-

58

dınlan yaşam gerecinin [malzemesinin] içinden, gerçek ta­biatından bir kompozisyonun, bir yapının kurulmasına, bir ses yükseltilmesine, ya da yükseltilen sesin kısılmasına ola­nak tanımaz.

Eğer bu sanatsal eğilimleri yozlaşma [çöküntü] eğilimle­.ri diye tanımlarsak hemen "eklektik akademisyenlerin bil­giçce küstahlığına" karşı bir öfke ve kızgınlığın bağırtılan sık sık duyulur. Bu nedenle, bana karşı çıkanların bile öteki ko­nularda büyük bir otorite saydıkları, değer verdikleri, çöküş (dekadanlık) konularının uzmanı sayılan bir kişiyi, Friedrich Nietzsche'yi yardıma çağırmama izin verin. "Her edebi çöküş [dekadanlık] kendini neyle belli eder?" diye soruyor ve yanıtlıyor:

"( .. .) yaşamın bundan böyle bütün içine oturmaması için. Sözcük başıboş hale gelir ve cümlenin içinden fırlayıp gider; cümle ağırlık kazanır ve yanın [aynntının] anlamını karartır; yan [aynntı] bütünü yok ederek can kazanır -bütün artık bü­tün değildir. Ama bu, yozlaşmanın [çöküntür:zün] her üslubu için geçerli bir denklemdir: Her keresinde atomlann anarşisi, iradenin darmadağınıklığı ( . . . ) Yaşama gelince, aynı canlılık,. yaşamın titreşimi ve bereketliliği, en küçük nesnelerin içine zorla sıkıştınlmış; geri kalan ise, yaşamdan yoksunluk. Her yanda felç, acı donukluk ya da düşmanlık ile kargaşa var: Her ikisi de, örgütlemenin tırmanılan biçimleri ne denli yüksekse, o denli göze batıcı. Bütün ise artık hiç yaşamıyor; bileştirilmiş­tir o, ölçülüp biçilmiştir, yapaydır, bir gözbağcılık 'tan başka bir şey değildir. "

Nietzsche'nin oldukça karakteristik bu betimi, sözkonusu yönelimlerin sanatsal eğilimlerinin tıpkı Benn ve Bloch den­li iyi bir betimidir. Ve dışavurumculuğun her türlü eleştirel yorumunu "kabalaştırma" diye yadsıyan, dışavurumculuğun teori ve pratiğinden alınan her örneği, hiçbir şey kanıtlama­yan kaba dışavurumculuk, diye görüp kulak arkası eden

59

Walden'den dilediğimiz, Nietzsche'nin bu yozlaşma kuramı­nı, genelleştirilmiş dilsel biçim verme kuramı biçiminde kul­lanışı karşısında tavır almasıdır.

"Neden yalnızca cümle kavranabilsin de sözcük kavrana­masın ? . . . Ve yazarlar egemen olmaya başladıktan için, hemen sözcüğe aldınş etmeksizin bir cümle yapıyorlar. Ama sözcük egemen oluyor. Sözcük cümleyi parçalıyor, böylece edebiyat parça-yapıt'a dönüşüyor. Yalnızca sözcükler birleşiyor. Cüm-

• leler hep dağılmıştır.

- İşte bu "kaba-dışavurumcu" dil kuramı Walden'in eseri. Kuşkusuz ilkeler hani Joyce'da bile yüzde yüz bir tutarlılık­la sürdürülemez. Çünkü yüzde yüz bir kargaşa ancak delile­rin kafasına egemendir ve Schopenhauer'in bir kez haklı ola­rak ileri sürdüğü gibi, yüzde yüzlük bir kuşkuculuk ancak tı­marhanede bulunabilir. Ancak kargaşa [kaos], öncü sanatın dünya görüşü dayanağını oluşturduğundan, birbirine da­yanmış tüm ilkeler konuya yabancı [maddeye yabancı] bir gereçten türemiş olmak zorundadırlar. Bu nedenle bu kur­gusal yorumlar, bu bir araya toplamalar vb. yalnızca yedek parça olabilirler ancak, bunlar bir sanatın tek yönlülüğünün artmasından öteye anlam taşımazlar.

5.

Tüm bu edebiyat yönelimlerinin doğuşu, ekonomiden, toplumsal yapıdan, emperyalist dönemin sınıf savaşımların­dan çıkılarak anlaşılacak bir şeydir. Bu bakımdan Rudolf Leonhard dışavurumculukta zorunlu bir tarihsel fenomen bulurken haklıdır. Ancak ünlü Hegel cümlesini şöyle değişti­rip düşüncelerini sürdürürken yarıyanya haklıdır:

"Dışavurumculuk (eskiden), yani bir zamanlar, o zamanlar mantıklıydı. "

Her ne denli Hegel idealizmi, mantık kavramı içine za-

60

man zaman varolanın savunmasını yerleştiriyorduysa da, "tarihin mantığı" Hegel'de bile böylesine basit değildir; hele hele marksizm için bu "mantıklılık" (tarihsel zorunluk) hiç de öyle kolay değildir. Tarihsel zorunluğun kabul edilmesi markssizmde ne varolanın haklı gösterilmesi (hatta varola­nın döneminde bile) anlamına geliyordu, ne de tarihte ka­derci bir zorunluğun ifadesi sayılıyordu. Bunu en iyisi gene ekonomi alanından bir örnekle gösterebiliriz. Kuşkusuz ilk para birikiminin oluşması, yani küçük üreticilerin üretim araçlarından koparılmaları, proletaryanın yaratılması vb. tüm insanlığa sığmayan canavarlıklara karşın tarihsel bir zorunluluktu. Gelgelelim hiçbir aklı başında marksist, bu dönemin İngiliz burjuvazisini -Hegel mantığının taşıyıcısı (gerçekleştiricisi) olarak kutlamayı düşünmez. Ve gene bu­rada kapitalizmden sosyalizme geçişin kaderci bir zorunlu­ğunu görmek, hiçbir marksistin aklına gelmez. Marx daha kendi döneminde devrinin Rusya'sı için ilk birikimden kapi­talizme geçme yolunun biricik kaçınılmaz yol sayılmasına şiddetle karşı çıkmıştı; ve bugün, Sovyetler Birliği'nde ger­çekleştirilmiş sosyalizmin koşullan altında, geri kalmış ülke­lerin ancak ilk birikim yolundan önce kapitalizme, oradan da sosyalizme geçebilecekleri görüşleri karşı-devrimin izlen­cesinden [programından] başka bir şey değildir. Kısacası Le­onhard gibi düşünerek dışavurumculuğun doğuşunu tarih­sel bir zorunluk olarak kabul etsek bile, bu hiçbir zaman onun sanat açısından doğru, yerinde bir akım olduğunu, ge­leceğin sanatı için kaçınılmaz bir uğrak, yapı taşı niteliği ta­şıdığını kabul etmemiz anlamına gelmez. Bu nedenle Leon­hard, dışavurumculukta ''yeni gerçekçiliğin olanaklaştınlması yolunda insanın saptanması ve şeylerin pekiştirilmesini" gö­rürken ona katılamayız. Burada Bloch gerçeküstücülükde, kurgunun yaygınlaşmasında dışavurumculuğun kaçınılmaz ve zorunlu sonucunu görmekte çok haklıdır. Wanangen­heim'a gelince, o da dışavurumculuk içinde sosyalist gerçek­çilikte kullanılmak üzere yitirilmemesi gereken bir kalıt çı-

6 1

karmaya çalışıyor. Dışavurumculuktan kurtarmaya çalıştığı parçaları şöyle savunuyor:

"ilke olarak: Dışavummculuk tiyatrosu güçlü etki yaptıysa da, dünyayı bölük pörçük yansıttı. Sosyalist gerçekçiliğin ti­yatrosu, biçimlerinin tüm çeşitliliği içinde, (gene de) birliği yansıtır. "

Ve bu nedenle dışavurumculuğun, sosyalist gerçekçiliğin temel yapı taşlarından biri olması gerekiyor demek? Bu ge­rekliliği verecek ne estetik, ne de mantıksal bir kanıt bula­mazsınız.( . . . )

Eski yazımda açık seçik dile getirilmiş olan dışavurumcu­luğun tarihsel değerlendirilmesinden hareket eden Bloch, şu suçlamada bulunuyor bana karşı:

"üstyapıda geleceği önceden yakalayan [haber veren] hare­ketler gerçek olmasaydı, geç kapitalist toplumda öncülük (ye­nilikçilik) yoktur. "

Bu suçlamanın kaynağı, Bloch'un bugünkü sanatın yolu­nu yalnızca gerçeküstücülüğe ve kurguya giden yolda bulma­sında yatıyor. Bu yönelimin öncülük [yenilikçilik] rolü tartı­şılırsa, Bloch'a göre, toplumsal gelişim eğilimlerinin ideolo­jik düzeyde önceden saptanması olanağı da kabul edilmiyor demektir.

Ne ki bu doğru değildir. Marksizm ideolojinin bu önce­den görme işlevini her zaman kabul etmiştir. Edebiyat ala­nında kalmak istersek, Paul Lafargue'ın Marx'a dayanarak Balzac'a ilişkin neler söylediğine bir kulak verelim:

"Balzac yalnızca döneminin toplum tarihçisi değil aynı za­manda Loius Philippe [zamanında] henüz embrio dummun­da olan ve ancak onun ölümünden sonra, Napoleon ili zama­nında tamamen gelişebilen peygambersi tiplerin de yaratıcı­sıydı. " (Altını ben çizdim G. L.)

Peki bu marksist anlayış bizim dönemimiz için de geçer-

62

li mi? Elbette. Ancak böyle "peygambersi tipleri" yalnızca önemli gerçekçilerde bulabiliyoruz. Maksim Gorki'nin ro­manlarında, uzun öykülerinde ve dramlarında [oyunlarında] böyle tipler sürüsüne bereket. Sovyetler Birliği'ndeki son ge­'lişmeleri [ 1 937] dikkatle ve net bir bakışla izleyebilen kimse, Gorki'nin "Sivrisinek" (Kamara), "Kilim Samgin'in Yaşamı", "Dostiyagev" gibi yapıtlarında gerçek varlıkları ancak şimdi tamamen su yüzüne çıkabilmiş bir dizi tipi, Marx'ın anla­mında önceden görüp saptayabildiğini farkedecektir . . .

Benzer örnekleri Alman �debiyatında da bulabiliriz. Heinrich Mann'ın ilk yapıtlarını, söz gelimi "Uyruk" ya da "Profesör Unrat"ı ve öteki birçok yapıtı düşünelim. Burada Alman burjuvasının ve demagojiyle yolundan saptırılmış Al­man küçük burjuvasının sonradan faşizmle tümüyle serpilip gelişen tiksindirici, bayağı-hayvanca bir dizi özelliklerinin "peygamberce" önceden bildirildiğini kim yadsıyabilir? Ve bu açıdan Mann'm "iV. Henri" karekterine bakılsın; gerçek­ten yaşamdaki gibi sahici, tarihsel yönden hakiki bir figür­dür bu; ama aynı zamanda, anti-faşist cephenin savaşımları sırasındaki gelişim boyunca, ancak faşiz,min yenilmesi süre­ci içinde serpilip gelişen insancıl özelliklerin önceden yaka­lanmasıdır da.

Gene zamanımızdan bir karşı örnek alalım: Savaşa karşı ideolojik savaşım, en iyi dışavurumcuların ana konuların­dan biriydi. Peki çevremizde öfkeyle kuduran, tüm namuslu dünyayı tehdit eden yeni emperyalist savaşın [ 1 937] önce­den habercisi olarak ne kalmıştır bu edebiyattan geriye. Sa­nırım hiç kimse bugün bu edebiyatın tümüyle eskimiş oldu­ğunu ve günümüze kesinlikle uygulanamayacağını yadsıma­yacaktır. (Buna karşın, gerçekçi Arnold Zweig Çavuş Grischa'sında, Verdun Önünde Eğitim'inde, savaş ile arasın­daki bağlantıyı, "normal" kapitalist vahşetin savaştaki top­lumsal ve bireysel devamını ve artmasını öylesine canlandır­mıştır ki, yeni savaşın can alıcı yanlarından birçoğunu önce­den haber verebilmiştir.)

63

Bütün bunlarda öyle gizemli [esrarengiz] ya da aykırı bir yan yok; özellikle her sahici, önemli gerçekçiliğin özü (yapı­sı) budur. Don Quijote 'dan Oblomov'a, buradan da günümü­zün gerçekçilerine uzanan böyle bir gerçekçilik; karakterle­rin yaratılmasına yönelmiş bir gerçekçilik olduğundan, in­sanlarda, insanların birbirleriyle ilişkilerinde, insanların ey­lemlerini gerçekleştirdikleri durumların içinde, toplumun, ve hatta tüm insanlık gelişiminin nesnel gelişme eğilimleri olarak uzun dünemler boyunca etkinliğini sürdürmüş olan kalıcı, sürekli yanlan aramalıdır.

Bu soydan yaz.arlar gerçek bir ideolojik öncülük [akımı] oluştururlar; çünkü nesnel gerçeğin canlı, ama henüz gizli­likten kurtulamamış eğilimlerini öylesine derin ve doğru canlandırırlar ki, onların canlandırmaları [yaratmaları] da­ha ilerdeki gelişimce doğrulanır. Hani bu doğrulamayı, ba­şarılı bir fotoğrafın aslı ile öyle basit bir örtüşmesi, ona tıpa­tıp benzemesi anlamında değil de, özellikle gerçeğin çok yanlı ve zengin bir biçimde kavranmasının ifadesi, onun [gerçeğin] daha Herdeki bir gelişim basamağında tamamen serpilip açılacak ve herkesçe algılanabilirleşecek bir fenome­ne dönüşecek yanlarının, (şimdilik) yüzey altında gizlenmiş eğilimlerinin yansıması olarak düşünmeliyiz. Öyleyse büyük gerçekçilikte, gerçeğin, doğrudan doğruya pek büyük önem taşımadığı halde, nesnel yönden o denli can alıcı, sürekli bir eğilimini canlandırmaktayız. Yani gerçek ile çok yanlı ilişki­leri içindeki insanı ve özellikle bu zengin çok yanlılık, çok çe­şitlilik içinde kalıcı olanı, sürekliyi [canlandırırız]. Ve öte yandan, gelişmenin, canlandırıldığı, dile getirildiği sıralarda henüz filizimsi varlığım sürdüren ve [içinde barındırdığı] tüm nesnel ve öznel olanakları [belirlenimleri] gerek top­lumsal, gerekse insana ilişkin yönleriyle açık geliştiremeyen bir eğilim de ayrırnsanıp [farkedilip] canlandırılır. Böyle eği­limleri yakalayıp canlandırmak, edebiyattaki hakiki öncülü­ğün görevidir. Bir yazarın öncü akıma gerçekten girip girme-

64

diğini gelişmenin kendisi gösterir; onun [yazarın] insan ka­rakterilerinin önemli özelliklerini, gelişme yönlerini, top­lumsal işlevlerini doğru ayrımsayıp, etkileri kalıcı olacak bi­çimde canlandırmasına bakar bu. Herhalde şimdiye değin

yaptığımız açıklamalardan sonra, edebiyatta böyle bir öncü­lüğü ancak önemli gerçekçilerin oluşturabilecekleri ortaya çık­mıştır.

Hani sorun, öznel yaşantıda dürüst bir öncülük duygusu taşımak değildir; önemli olan öncülük duygusu taşıyarak sa­nat gelişiminin önünde yürümeye çalışmak, dahası, ne den­

li göz kamaştırıcı olursa olsun, bir takım teknik yenilikler [yapmak] değil -öncülüğün toplumsal ve insana ilişkin içeri­ği, "peygamberce" önceden haber verilenin genişliği, derin­likliliği ve doğruluğudur.

Kısacası; üstyapıda önceden haber veren bir hareket ola­nağının yadsınması, buradaki tartışmanın odak noktasını

oluşturmaz. Tartışma şu sorularda odaklanmaktadır: Geliş­meyi kim önceden yakalamış, haber vermiştir? Nasıl ve neyi haber vermiştir?

Yukarıdaki çoğaltılması çok kolay kimi örneklerde, günü­müzün önemli gerçekçilerinin sanatsal düzeyde, karakterler yaratarak neyi önceden haber verdiklerini gösterdik. Şimdi

şu karşı soruyu sorarsak: Dışavurumcuhık neyi önceden ha­ber vermiştir? Bloch'dan yalnızca şu yanıtı alırız: Gerçeküs­tücülüğü. Yani, toplumsal gelişmeleri insan karakterlerinde canlandırarak önceden raber verme yeteneğinden ilkece yoksun olduğu, en büyük savunucularının yaptıkları karak­

teristik tanımlamadan açık seçik belli olan bir başka edebi­yat akımını: "Peygambersi tipler·in yaratılmasıyla, ilerki ge­lişmelerin önceden gerçek anlamda yakalanması ile, öncü­lükçülüğün hiçbir ilişkisi yoktur, olmamıştır, olamaz.

Eğer böylece edebiyattaki öncülüğün ölçütünün ne oldu­ğunu anladıksa, somut soruların yanıtlanması da zor olma-

65

yacaktır artık. Edebiyatımızda öncü kimdir öyleyse? Gorki gibi "peygambersi" canlandırmaları gerçekleştirenler mi; yoksa doğalcılıktan gerçeküstücülüğe değin her yeni moda­nın bandobaşısı gibi en önünde giden her akımı modası geç­meden bir yıl önce "aşmak" için kasıla kasıla gezinen, topra­ğı bol olsun, Hermann Bahr mı? Bay Bahr elbette bir karika-

, türü bu işin; dışavurumculuğun inançlı savunucularını onunla bir tutmak aklımın ucundan bile geçmez. Ama ger­çek olan bir şeylerin karikatürüdür o: Biçimci, içerikten yok­sun, toplumsal gelişmenin büyük akıntısından kopmuş ön­cülüğün.

Marksizmin bilinen doğrularından biri, insanın her faali­yetinin, eylemde bulunan öznenin faaliyetine ilişkin kendisi­nin ne düşündüğüne bakılarak değil de, o faaliyetin nesnel olarak toplam bağlamlık içinde neyi temsil ettiğine bakıla­rak yargılanabileceğidir.11>

Öyleyse her yönden bilinçli bir "öncü" olmayı istemek zo­runlu olmadığı gibi (kralcı Balzac'ı düşünebiliriz), öte yan­dan sanatta devrim yapmaya, "kökten yepyeni" bir şey yarat­mış olmaya yönelik en ateşli istek, en yürekten inanç bile, sırf istemede, sırf inançta kaldığı sürece, hiçbir yazan gele­ceğin gelişim eğilimlerinin habercisi kılamaz.

6.

Bu eski bilinen hakikati halka özgü biçimde de dile geti­rebiliriz: Cehennemin yolu iyi niyetle döşenmiştir. Aramız­dan herkes kendi gelişmesini ciddiye alıp, gözünü budaktan sakınmadan nesnel bir eleştiriden geçiri�se, bu eski, bilinen

1 ) Nasıl bir bireyin ne olduğu hakkında onun kafasından geçenlere bakarak ka­rar veremezsek, böyle bir alt-üst olma dönemini de, o dönemin bilincine bakarak yargılayamayız. Bu bilinç daha çok maddi yaşamın çelişkilerinden hareket edile­rek, üretim güçleri ile üretim ilişkileri arasındaki nevcut çelişkiye dayanılarak açık­lar.malıdır. (Politik Ekonominin Eleştlrlsl önsözünden. [K, Manej)

66

doğruyu ara sıra öğrenmektedir. Bu uygulamaya kendimden başlamak istiyorum. 1 9 1 4-1 9 1 5 kışı: Öznel olarak savaşa, sa­vaşın anlamsızlığına, insanca olmayışına, kültür ve uygarlı­ğı yok ediciliğine tutkuyla karşı çıkma. Çaresizlikle bezen­miş karamsar bir ruhsal durum. Kapitalizmin güncel duru­munu Fichte'nin �mayışma uygun olarak "günahkarlığın ta­mamlanmış çağı" diye tanımlama. Yani �znel dilek, ileriye dönük bir prostesto. Bunun nesnel sonucu: İçi-dışı idealist mistisizm kokan, her yanıyla sapına kadar tepkici-gerici ve tarihsel gelişime ilişkin tüm değerlendirmeleri yanlış olan Roman Kuramı kitabımdır. 1 922'ye gelindiğinde, devrim sa­bırsızlığıyla bezenmiş bir havanın heyecanı. Kızıl savaşın emperyalistlere karşı sıktığı kurşunlar kulakların dibinde vı­zıldıyor hala; Macaristan' da yasadışılığın heyecanıyla tirtir titriyorum; varlığımın tek· bir teli [parçası] bile, ilk büyük devrimci dalganın geçmiş olduğunu, komünist öncü [hare­ketin] kararlı devrimci iradesinin kapitalizmi yıkma yetene­ğ_inden yoksun bulunduğunu hala kabul etmek istemiyor. Yani öznel temel: devrimci sabırsızlık. Nesnel sonuç: (bir ürün) Tarih ve Sınıf Bilinci. İdealizminden, yansıma-kuramı­nı eksik kavrayışından, doğadaki diyalektiği yadsımasından dolayı tepkici-gerici bir yapıt.Elbette ben bu dönemde başı­na böyle şeyler gelen tek insan değilim. Tersine, kitlesel bir olay bu. Ve benim şu önceki dışavurumculuk yazımda bir­çoklarını karşıma almama yol açan görüşüm, yani dışavu­rumculuğu USPD121 ideolojisiyle bir bağ içine sokmam, aslın­da yukarda sözünü ettiğim eski doğruya [hakikate] dayan­maktadır.

Bizim dışavurumculuk tartışmamızda devrim (dışavu-

2) 1 9 1 7- 1922 yılları arasında varolan siyasi bir parti Mart 1 91 G'da savaş bütçesi­ne karşı çıkan/karşı oy kullanmalar "Sosyal Demokrat İş Birliğini" oluşturmalar. 6-8 Nisan 191 7'de Gotha'da H. Haase ve W. Dittmann öncülüğünde USPD kuru­lur. 19 18 Kasım Devriminden sonra sene sonuna kadar parlamentoda yer alır. Ekim 1 920'de, Halle'deki parti kongresinde delegasyonun sol çoğunluğu KPD ile birleşmeye karar verir. Geriye kalan bölümü ise tekrar SPD'ye katılır (1 922).

67

devrimci eğilimler, USPD'nin, USPD ideolojisinin parçalan­masına çalışanlardı.

Peki ya dışavurumcular? Onlar ideologlardır. Önderler ile kitleler arasında dururlar. Kişisel [öznel] olarak çoğunlukla ham, belirsiz, bulanık, karmakarışık inançlar ve düşünceler taşısalar da, dürüsttürler. Ama aynı zamanda, bir tek o ham devrimci kitlelerin kendilerini alamadıkları kaypaklıktan başka, çok çeşitli karşı-devrimci parolaların kolaylıkla kulla­nabileceği tüm olasıl tepkici-gerici önyargılarla da tıka basa doluydular. (Soyut pasifizm, şiddete başvurmama ideolojisi, burjuvazinin soyut eleştirisi, anarşist çlgınlıklar vb.) Ve ide­ologlar olarak, bu belirli geçiş durumunu gerek düşünce, ge­rekse sanat düzeyinde durağanlaştırdılar. Ve devrimci açı­dan bakıldığında, bu bazı bakımlardan kararsız, sallantılı USPD kitlelerinin içinde bulundukları ideolojik geçiş duru­mundan çok daha gerici bir geçiş durumuydu. Ancak böyle ideoloji� bir geçiş durumunun devrimci anlam ve önemi akış içinde bulunmasından, ileri doğru zorlamasından, kendini durağanlaştınnamasından [bir yerde yerleşmemesinden] ile­ri gelir. Bu geçiş ideolojisinin dışavurumculukça gerek sa­nat, gerekse düşünce düzeyinde durağanlaştınlması, hem dı­şavurumculann kendileri, hem de onların etkisi altında bu­lunanlar bakımından, bunların devrimci yönde yürümeleri­ni engelledi. Sallantılı geçiş ideolojilerinin sistemleştirilme­sinde hep rastlanan bu zararlı etki, dışavurumculukta özel bir gerici-tepkici nitelik kazanmıştır. Bir yandan Hitlercili­ğin o debdebeli, bol keseden atan iddialarında, ukalalıkları­nda, ebedi hakikatler biçimindeki vaazlarında beliren bu ge­ricilik-tepkicilik, dışavurumculuğun devrim yıllarındaki ya­pısının [özünün] belirtilerindendi. Öte yandan dışavurumcu­lukta, yanlış eğilimlerin sanatın derinden kucakladığı bir gerçeğin yardımıyla denetlenmelerinin ya da aşılmalarının engellenmesi sonucunu doğuran özgül-gerçek karşıtı eğilim­ler, dışavurumculuğun bu özelliğine yol açmışlardır.

69

rumculuk) ve Noske -tam dışavurumcu bir biçimde- karşı karşıya konuyorlar. Peki ama acaba Noske USPD'nin karar­sız, çekingen, komitelerin iktidarı almalarını engelleyici, karşı tepkicilerin örgütlenmesine ve silahlanmasına göz yu­man tutumu olmasaydı, yani kısaca USPD olmasaydı, devri­mi bastırabilir miydi? USPD'nin varlığı zaten Alman işçileri­nin duygusal yönden devrime en çok gönül vermiş, en kök­tenci kitlesinin bile, ideolojik bakımdan devrim için henüz donanmamış olduğunun parti düzeyindeki, örgüt düzeyin­deki en belirgin ifadesiydi. Spartaküs Birliği'nin USPD' den yavaş yavaş kopması, ilkece yetersiz eleştirisi, Lenin'in daha baştan beri Spartaküs Birliği'nde kıyasıya eleştirdiği, Alman devrimindeki öznel etmenin [faktörün] zayıflığının ve geliş­memişliğinin önemli bir yanını dile getiriyordu.

Elbette durum tümüyle böyle basite indirgeneq�k gibi de­ğildi. Eski yazımda USPD'nin önderleri ile kitle arasında ke­sin bir ayınm yapmıştım. Kitleler güdüce devrimciydiler. Nesnel yönden de devrimciydiler; savaşla doğrudan ilgili iş­letmelerde, fabrikalarda grevler yapmışlar, cepheyi parçala­mışlardı; devrimci heyecanlan Ocak devrimine yol açmıştı: Ancak ne olursa olsun, kararsızdılar ve durumu açık seçik kavramış değillerdi, önderlerinin demogojisine kapıldılar. Önderlerinden kimileri (Kautsky, Bernstein, Hilferding) bi­linçli karşı devrimcilerdi; nesnel olarak eski Alman sosyal demokratları ile işbölümü yaparak (bunu kendileri itiraf et­mişlerdir) burjuva egemenliğinin kurtarılması için kendileri­ne düşeni yerine getirmişlerdi. Nesnel anlamda gerçekten dürüst devrimci önderlere gelince bunalım döneminde dev­rime yöneltilmiş bu sabotaja karşı etkili bir direnişte bulun­ma yeteneğinden yoksundular. Öznel (kişisel) dürüstlükle_ri­ne, karşı .koyuşlarına karşın sağcı önderlerin ilerlemesine engel olmadılar; dirençleri giderek bir kırılmaya, kopmaya, USPD'nin parçalanmasına, sonunda da kendi sonlarının ha­zırlanmasına engel olmadı . USPD hareketinde gerçekten

68

Gördüğümüz gibi dışavurumculuk, sıkı sıkıya sarıldığı kendiliğindenlik anlayışına gerek sanat, gerekse dünya görü­

şü düzeyinde uyduruk bir derinlik, uyduruk bir tamamlan­

mışlık kazandırmak isterken, böyle bir geçiş ideolojisinin

durağanlaştınlmasıyla zorunlu bağlamlık içinde bulunan tüm tehlikeleri de artırır.

Eğer dışavurumculuk gerçekten de ideolojik bir etkinliğe

sahip olnıuşsa, etki altına aldıklarının devrimci aydınlanma

süreçlerini olumlu yönde körüklememiş, tersine, bu süreçle­

ri engellemiştir. Bu etkisi de USPD ideolojisiyle aynı çizgide

yürür: Her ikisinin de aynı gerçeğe çarpıp parçalanmaları

raslantı değildir. Eğer, Noske'nin yengisi dışavurumculuğu da yıkmıştır, deniyorsa, bu, gerçeğin bağlamlarının dışavu­

rumculuğa özgü biçimde basitleştirilmesidir. Dışavurumcu­

luk bir anlamda birinci devrim dalgasının sonuyla birlikte

batıp gitmiştir ve bu devrimin sonuca ulaşmamasında USPD

ideolojisinin suçu büyüktür. Bir başka anlamda da, olgun­luktan uzak başlangıç döneminin devrimci gevezeliklerin­den gittikçe daha güçlü kurtulmaya başlayan kitlelerin dev­rimci bilincinin annmasıyla [aydınlığa kavuşmasıyla) çök­

müştür.

Almanya'da dışavurumculuğu yalnızca ilk devrimci dal­

ganın yenilgisi değil, aynı zamanda proleter devrimin Sovyet Rusya' da gerçekten yerine oturması da tahtından düşürmüş­tür. Proletaryanın egemenliği ne denli sağlamlık kazanmış­sa, sosyalizm Sovyetler Birliği'nin ekonomisine ne denli kap­

samlı ve derinliğine yerleşmiş, emekçi kitleleri kültür devri­

minin kapsamına ne denli köklü ve yaygın almışsa, "öncü sa­

nat" da, Sovyetler Birliği'nde gittikçe güçlenen gerçekçilik

tarafından o denli güçlü ve hiçbir umuda yer bırakmaksızın geri itilmiştir. Öyleyse dışavurumculuğun yenilgisi son tah­lilde devrimci kitlelerin olgunluklarının ürünüdür. Maya­kovski ya da bizdeki ·Becher gibi şairlerin gelişim yolu, dışa­vurumculuğun ölümünün hakiki nedeninin kitlelerin olgun-

70

}aşmasında aranıp bulunabileceğini özellikle gösteren ör­neklerdir.

7.

Tartışmamız sırf bir edebiyat tartışması mıdır? Sanıyo­rum ki, değil. Bu tartışmanın en son dayandığı yer, hepimi­zi ilgilendiren, hepimizi aynı ölçüde harekete geçiren politik bir sorun açısından önemli sayılmasaydı, sanıyorum edebi­yat yönelimleri ile onların kuramsal yönden açıklanmaları arasındaki çekişme böylesine geniş dalgalar oluşturmazdı: Halk cephesi o]uşmazdı.

Bernhard Ziegler çok sivri bir biçimde halkçılık sorusunu tartışmaya sokuyor. Her yanda bu soru'nun yol açtığı heye­canı duyuyoruz; kuşkusuz bu yoğun ilgi olumlu bir şey. Bloch dışavurumculukla birlikte halkçılığı da kurtarmak isti­yor. Diyor ki:

"Dışavurumculuğun halka yabancı boşyüceliği [gururu] hiç yoktu, dahası tam tersi: "Mavi Binici" tablosu'3' Murnaci {yöresinin) cam süslemelerini kopya eder; [Bu tablo] en başta duygulandıncı, inanılmaz ve giz dolu köylü sanatına, çocuk­lann ve tutuklulann resimlerine, akıl hastalannın şaşırtıcı bel­gelerine, ilkellerin sanatına bakışa yol açtı. "

Böylesine bir halkçılık anlayışıy]a her şey karmakarışık oluyor. Halkçılık ilkel "ürün1erin" [sanat ürün1erl] ideolojik seçimden yoksun olarak, artistik ölçütlere göre, ağız tadına

göre kabulü [toplanması] değildir. Gerçek halkçılığın bütün bunlarla ilgisi yoktur. Öyle olsaydı, cam resimleri ya da plas­tik toplayan gösteriş meraklısı,. kafayı üşütünce insanın me­kanik aklın bağ]arından (zincirlerinden), kurtulmasını kut­layan her züppe, ha1kçılığın da öncü savaşçılarından biri olurdu.

3) Alman Dışavurumcu ressamı F. Marc'ın yapıtı (Çev.).

71

Kuşkusuz bugün doğru bir halkçılık anlayışını saptamak oldukça güçtür. Çünkü halkın yaşamının, kapitalizmin as­lında ilerici olan ekonomik etkenleriyle parçalanması, hal­kın dünya göıiişünde, sanat çalışmalarında zevklerde, ahlak­sal yargılarda bir güvensizlik yaratmaktadır -demagojik ze­hirlenme olanaklarını doğurmaktadır. Ve halk üretiminin eski üıiinlerini gelişigüzel, seçmeden kendimize yaklaştır­mamız, her durum ve koşul altında, her bağlamlık içinde ke­sinlikle ilerici bir tutum olmadığı gibi, halkın her türlü enge­le karşın gene de yolunda ileriye yönelen canlı güdülerini kö­ıiikleyici bir çağrı da değildir. Gene aynı nedenlerle, bir ede­biyat üıiinünün ya da edebiyat yöneliminin geniş bir yaygın­lık göstermesi de, onun halkçılığının bir ölçütü olamaz. Ge­rek geri kalmış geleneksel sanat türleri ("yurt-sanatı" Heimatkunst gibi), gerekse kötü modern türler (polisiye ro­manlar gibi), herhangi bir yönden gerçekten halkçı olma­makla birlikte, alabildiğine yaygınlık gösteren türlerdir.

Ne var ki, tüm bu karşı çıkmaların ve kaygıların haklı bir yanı da vardır; günümüzün gerçek edebiyatından neyin ne öl­çüde kitlelere iletilebildiği önemlidir. Peki son on-yılların "öncülük" akımından hangi yazar bu yönüyle Gorki ile, Ana­tole France, Romain Rolland, yada Thomas Mann ile karşı­laştırılabilir? Sanatsal düzeyi böylesine yüksek Buddenbrook Ailesi gibi bir romanın milyonları bulan baskısı hepimizi dü­şündürmelidir. Halkçılığın tüm sorunsalı, burada derlenip toparlanamayacak denli "geniş bir alan" oluşturur. Burada halkçılığın iki uğrağına değinmekle yetineceğiz; hani bunla­rı da tüketici bir biçimde ele alma bilgiçliğine kesinlikle sap­:rp.adan tabii.

Şimdi önce kalıt [miras] ilişkisi. Halkın yaşantısıyla kuru­lan her canlı ilişki içinde kalıt [miras], ilerlemenin harekete geçirilmiş süreci demektir; gerçek anlamda bir yaşatma, (sentez kurarak) aşma, koruma, halkın tüm geleneklerindeki, acı ve sevinçlerindeki, devrim geleneklerindeki canlı, yaratıcı

72

güçleri daha yüksek düzeye çıkarma demektir. Kalıt ile canlı bir ilişki içinde olmak demek, halkın bir çocuğu olmak, halkı­nın gelişim akıntısıyla sürüklenmek demektir. İşte Gorki Rus, Romain Rolland Fransız, Thomas Mann Alman halkı­nın birer çocuğudurlar. Yazılarının içeriği ve sesi, tüm birey­sel özgünlüklerine karşın, tüm yapaylıktan, yapmacılıktan, seçip-toplayıcılıktan, ilkel zevklere yönelik olmaktan uzak yanlarına karşın, yaşamın içinden çıkmışlardır, halklarının tarihi içinden çıkmışlardır, halklarının gelişiminin birer ürü­nüdürler. Bu nedenle, yazılarının sanat düzeyindeki yüksek­liğe karşın, öyle bir hava egemendir ki onlarda, bu hava hal­kın geniş kitlelerinde yankısını bulacaktır ve bulmuştur.

"öncülükçülüğün" kalıt karşısındaki tavn ise bunun ke­sin karşıtı bir durumu oluşturur. Avantgarde halkın karşısın­daki tavn, büyük bir haraç-mezat satışı karşısında takınılan tavır gibidir. Bloch'un yazıları karıştıniacak olursa, kalıtlar­dan ve kalıttan söz edilirken, ancak şu ifadelerin kullanıldı­ğı görülecektir: "Kullanılabilir kalıt parçalan," "yağmala­mak" vb. Bloch, bu sözcükler kaleminden raslantıyla kaçmış olmayacak denli bilinçli bir düşünür ve üslupçudur; bu söz­cükler kalıt karşısındaki genel bir tavır dile getirir daha çok. Bloch için kalıt, içini gelişigüzel karıştınp eşeleyebileceği­niz, içinden o an için kullanılabilecek gelişigüzel parçaları koparıp alabileceğiniz ve gene anlık gereksinmelere göre ge­lişigüzel birbirine bağlayabileceğiniz ölü bir yığındır.

Bu düşünceyi Hanns Eisler, Bloch'la birlikte yazmış ol­duğu bir makalede çok belirgin bir biçimde dile getirmiştir. Haklı olarak Berlin' deki Don Carlos gösterisine hayran ol­muş Hanns Eisler. Gelin görün ki, Schiller'in gerçekten ne olduğunu, onun gerçek büyüklüğünün, sınırlarının, engelle­rinin nerede bulunduğunu, kendi halkı olan Alman halkı için ne anlam taşımış olduğunu ve hala hangi anlamı taşıdığını irdeleyecek yerde; Schiller'in halkçı-ilerici etkisini, halk cep­hesinin, Alman halkının kurtuluşunun silahı yapmak baha-

73

nesiyle gerici-tepkici önyargılar çöpünün nasıl ayıklanması gerektiğini düşünecek yerde -tüm bunları bir yana bırakıp, sürgündeki yazarlar için kalıtla ilgili şu eylem izlencesini [programını] düzenliyor: "Peki Almanya dışındaki görevimiz nedir acaba? Bellidir ki, böyle bir savaşıma elverişli olan kla­sik gerecin [malzemenin] ayaklanmasına ve hazırlanmasına yardım etmek zorundayız yalnızca. "

Eisler, klasikleri anti-faşist bir "Büchmann"a parça parça ayınp sonra "elverişli parçalan" birleştirmemizi öneriyor. Alman halkının parlak edebiyat geçmişi karşısında bundan daha yabancı, daha boşyücelikli, daha reddedici davranıla­mazdı.

Halkın yaşamı nesnel olarak süreklidir. "Özcülükçü­ler"inki gibi devrimlerde, yalnızca çatlaklık, kopukluk, tüm geçmişi yok etmek isteyen, büyük, parlak, görkemli geçmiş ile her sürekliliği (bağı) kopartmak isteyen felaketlerden baş­ka bir şey görmeyen öğreti, Cuvier'in öğretisidir, yoksa Marx ya da Lenin'in değil. Bu öğreti, reformculuğun evrim öğreti­sinin anarşist bir tamamlayıcısıdır. Evrim öğretisi yalnızca sürekliliği görürken, öteki yalnızca çatlaklan, kopukluklan, uçurum ve felaketleri görür. Oysa tarih, süreklilik ile kesikli­ğin, evrim ile devrimin canlı diyalektik birliğidir.

Burada da önemli olan, her yerde olduğu gibi, doğru gö­rülmüş, anlaşılmış içeriktir. Lenin marksist miras anlayışına dair şunları söyler:

"Marksizm, devrimci proletaryanın ideolojisi olarak dünya­tarihsel anlamını [önemini], burjuva döneminin en değerli ka­zanımlannı hiç de reddetmeyip tersine, insan düşüncesinin iki bin yılı aşkın gelişiminin ve insanlık kültürünün değerli olan her şeyini kendisine mal etmesi ve işleyip değerlendirmesiyle elde etmiştir. "

Öyleyse, önemli olan, bu gerçekten değerli olanın nerede aranması gerektiğidir.

74

Eğer soru halkın yaşantısıyla ve onun ilerici eğilimleriyle bağlamlıklan içinde, yanı doğru ele alınmışsa, bizi organik olarak ikinci soru küme' sine, yani gerçekçilik sorusuna götü­rür. "Öncülükçü" sanat kuramlarının yoğun etkisi altında kalan modern halk sanatı anlayışları, halkın sanatsal faaliye­ti içindeki en-ilk gerçekçiliği ilgi alanının kıyı ve bucağına it­mişlerdir tümüyle. Gene bu soruyu da burada enine boyuna açmamız olanaksız; doğru bir noktaya dikkati yöneltmekle yetinmeliyiz.

Burada edebiyatı yazmaktan söz ediyoruz. Ve Alman ta­rihinin trajik akışı sonucu, edebiyatımızdaki [Alman edebi­yatı] halkçı-gerçekçi yönelimin, İngiltere, Fransa ve Rus­ya' da uzun süre güçlü olmadığını unutmamalıyız. Ama özel­likle bu olgu, en yoğun dikkatimizle Alman geçmişinin varo­lan halkçı-gerçekçi edebiyatına eğilmemiz, onun yaşamı kö­rükleyen üretken geleneklerini ayakta tutmamız için bize gayret vermeli. Ve eğer bu yönü tutacak olursak, tüm "Al­man sefaleti" ne karşın bu halkçı gerçekçi edebiyatın sözgeli­mi Grimmelshausen'in Simplizissimus'u<•ı gibi dev başyapıt­lar yarattığını görürüz. Bu b�şyapıtın parçalanmış ögeleri­nin kurgu değerini takdir etmeyi Eisler' e bırakalım; bu baş­yapıt, yaşayan Alman yazın-yapıdan bakımından büyüklü­ğüyle (ve sınırlarıyla) yaşayacak ve güncel bir bütün olarak varlığını sürdürmeye devam edecektir.

Çünkü ancak gerçekçiliğin geçmişteki ve günümüzdeki başyapıtlarına bir bütün olarak bakmayı becerebilir, onlar­dan öğrenir, onların yaygınlaşması için _çaba harcar, doğru anlaşılmalarını sağlarsak; büyük gerçekçi canlandırmalarını

4 Simplizius Simplizissimus: Grimmelshausen'in 1 669'd yayımlanan romanı , Eserin amacı, okuyucuya, insanın Tanrı'ya ve dünyaya karşı takındığı değişik tu· tumları allegorik biçimde göstermektir. Otuz yıl savaşları romanda yalnız bir de­kor olarak belirmez; bir yandan da bu olay aracılığıyla bireyin dengesizlikleri ve tutarsızlıkları yansıtılmak istenir. Kitabın altıncı bölümü Alman edebiyatındaki ilk "robinsonad"tır. (Çev.)

75

sağlarsak; büyük gerçekçi canlandırmanın güncel, kültürel ve politik değeri dile gelir: "Öncülükçülüğün" -en iyi durum­da esprili- tekyanlılığına karşın, gerçekçiliğin tükenmez çok­yanlılığı. Okuyucu, Cervantes ve Shakespeare' e, Balzac ve Tolstoy'a, Grimmelshausen ve Gottfried Keller'e, Gorki, Thomas Mann ve Heinrich Mann'a halkın geniş kitlelerin­den, kendi yaşantısından giriş bulur. Büyük gerçekçiliğin yaygın ve kalıcı etkisi, özellikle bu giriş olanağının -diyebili­riz ki- sonsuz sayıda kapıyla sağlanmış olmasıdır. Canlan­dırmanın zenginliği, insan yaşamının tipik görünüş tarzları­

-nı doğru ve kalıcı olarak kavrama, bu başyapıtların büyük, ilerici etkisini oluşturur: Bunların okuyucuları, sözkonusu yapıdan benimsedikleri süreç içinde, kendi yaşantılarını ve yaşam deneyimlerini aydınlığa kavuştururlar; insansal, top­lumsal ufuklarını genişletirler ve canlı bir insancılık sayesin­de, halk cephesinin politik parolalarını kendilerine mal et­meye, bunların politik insancılığım kavramaya hazırlanırlar; insanlığın büyük ilerici ve demokratik gelişim çağlarının gerçekçi sanat yapıtınca iletilen anlayışı, halk cephesinin sa­vunduğu yeni tip devrimci demokrasi için geniş kitlelerin ru­hunda verimli bir zemin hazırlayacaktır. Anti-faşist savaşım edebiyatı, bu toprağın içinde ne denli derin kökleşmişse, o denli derinden temellendirilmiş, örnek alınacak ya da nefret edilecek karakterler yaratacaktır; bu edebiyatın halktaki yan­kısı o denli güçlü olacaktır.

Joyce ya da "öncülükçü" edebiyatın öteki temsilcilerine ancak çok dar bir kapı açılmaktadır: Orada ne olup bittiğini anlayabilmek için belirli bir "hileyi çözmek" gerekir. Ve bü­yük gerçekçilikteki kolay giriş yolu insan için zengin bir kay­nak oluştururken, halkın geniş kitleleri "öncülükçü" edebi­yattan hiçbir şey öğrenemezler. Özellikle bu edebiyatta ger­çeğin kendisi, yaşamın kendisi bulunmadığı için, okuyucula­ra (politik deyimiyle: tarikatçı bir biçimde) yaşamın dar ve öznel bir anlayışı zorla kabul ettirilirken; gerçekçilik, can-

76

landınlmış zenginliğiyle, okuyucuların koyduğu sorulara ya­nıtlar getirir -yaşamın koyduğu sorulara yaşamın kendi ya­nıtını verir! Buna karşın, akla karayı seçerek anlaşılmasına çalışan öncülükçü sanat için, gerçeğin öylesine öznelleştirtl­miş, çarpıtılmış ve saptınlmış yankıları, ruh durumuna göre [dile getirilmiş] yankılan vardır ki, halktan gelen adam bun­ları asla kendi yaşam deneyimlerinin diline çeviremez.

Halk yaşantısıyla canlı ilişki, kitlelerin kendi yaşam dene­yimlerinin ilerici bir tut_umla geliştirilmesi -işte budur ede­biyatın büyük görevi [misyonu]. Genç Thomas Mann'ın Batı Avrupa edebiyatının sorunsalını ve yaşamdan kopmuşluğu­nu yapıtlarında acı acı eleştiriyle edebiyat bağlamı içilldeki doğru yerine koyması, 1 9. yüzyılın Rus edebiyatına "kutsal edebiyat" demesi bir raslantı değildir. Burada sözkonusu edilen, işte özellikle yaşamı uyandırıcı bu halkçı ilericiliktir.

Halk cephesi demek: gerçek halkçılık için savaşım ver­mek, kendi halkının tarihsel olmuş, tarihsel anlamda kendi­ne özgü olmuş yaşantısına çokyanlı bağlı olmak, demektir; bu halk yaşantısı içinden yeni, politik, etkili bir yaşamı uyandıracak ilerici eğilimleri, tutunulacak yerleri ve parola­ları bulmak demektir. Halk yaşantısının tarihsel kendine öz­gülüğünün bu canlı kavranması, anlaşılması, kendi tarihinin eleştirisini de elbett.e dışta bırakmaz. Tersine: böyle bir eleş­tiri kendi tarihini tanımanın, bilmenin, kendi halkının ya­şantısını gerçekten anlamının zorunlu bir sonucudur. Çünkü ilerici demoJrratik eğilimler hiçbir halkta mükemmel, eksik­siz ve aşınmasız yerine yerleşmiş değildir, hele Alman halkı­nın tarihinde bu hiç olmamıştır. İlericiliğin ve demokrasinin yqğun tıkanıklıklarını, tutukluluklarını (gerek politik, gerek­se kültürel alanda) emperyalist dönem yarattığı için; bu süre­cin politik, kültürel ve sanatsal çöküntü (decadence) feno­menlerinin (belirtilerinin) sıkı bir eleştirisi, gerçek halkçılığa -geçit açmanın zorunlu bir ögesidir. Sanat alanındaki en te­mel çöküntü gö�nümleri arasında, -bilerek ya da bilmeye-

77

rek- gerçekçiliğe karşı savaşımı, bir de buna bağlı olarak or­taya çıkan edebiyat " ve sanatın fakirleşmesi ve yalıtılmasını gösterebiliriz.

İncelememizde, bu çöküntü sürecinin hiçbir zaman kaçı­nılmaz bir yazgı gibi kabul edilmemesi gerektiğini, bu çökün­tüyle, yalnızca politik ve kuramsal yönden değil, aynı zaman­da sanatsal canlandırma (yaratma) araçlarıyla da her yanda savaşım veren güçlerin, canlı güçlerin harekete geçtiğini, bu­gün de hareket halinde olduğunu gördük. Görevimiz, köklü ve önemli gerçekçiliğin bu olumlu güçlerine yönelmektir.

Sürgünlük, Almanya'daki ve öteki ülkelerdeki halk cephe­sinin savaşımları, bu eğilimleri zorunlu olarak güçlendirmiş­tir. Burada, değişik çıkış noktalarından kalkarak, bu yıllarda özellikle dünya görüşü ve edebiyat değeri bakımından önce­sine göre daha da büyüyen He\nrich ve Thomas Mann'ı ör­nek almamız yeter. Ancak burada sözkonusu olan, anti-fa­şist edebiyatta yaygın olan bir gelişme eğilimidir. Halktan ko­puk tarihsel bir öznelciliğin belirli eğilimlerini aşmak ve ger­çek halk yaşantısının sorunlarını kendisine mal edip canlan­dırmak amacıyla ne denli canla başla çabaladığını görmek için, Feuchtwanger'in "Oğull�"ını, "Yahudi Savaşı" ile kar­şılaştırmak gerekir. Bundan ki.sa bir süre önce Al&ed Döblin Paris SDS'de bir konferans verdi; konferansın, edebiyatın politik-tarihsel güncelliğini vurgulaması ve Gorki tipi ger­çekçiliği örnek gerçekçilik sayması, edebiyatımızın gelişme­si bakımından küçümsenmeyecek bir değer taşır. Ve Brecht, "Söz'' dergisinin üçüncü sayısında, faşizmin insana-karşılı­ğına karşı, çok sesli, çok renkli gerçekçi, kendisi için yeni bir tarzda savaşım verdiği tek perdelik bir oyun (Der Spitzel­"Muhbir") yayımladı. Oyunda Almanya'daki faşist terör kor­kusunun insan yazgısı aradığıyla iletilen canlı bir görüntü­sünü veriyor, bu [korku ve terörün] birlikte yaşamanın tüm insancıl temellerini, kan-koca-evlat arasındaki güveni nasıl yok ettiğini, faşist insana-karşılığın, sözde koruduğunu ileri

78

sürdüğü aileyi, en temel dayanaklarını parçalayarak nasıl paralalayıp yok ettiğini gösteriyor. Yukarda saydıklarımız­dan başka -özellikle en önemli ve en yetenekli- birçok yazar

bu yola girmeye başlamışlardır.

Gene de bu saptamayla emperyalist dönemin gerçek-kar­

şıtı geleneğine karşı savaşımın artık bitmiş olduğu ileri sü­rülmüş olmasın. Tam tersine tartışmamız, bu geleneklerin halk cephesinin önemli, politik yönden ilerici düşünceli yan­

daşlarında hala güçlü kökleri bulunduğunu kanıtlamaktadır.

Sırf bu nedenle, böyle bir dost-sakınmasız tartışma büyük önem taşımaktaydı. Çünkü yalnız kitleler değil, aynı zaman­

da ideologlar da (yazarlar ve eleştirmenler de) sınıf savaşı­mındaki kendi deneyimleri yoluyla öğreniyorlar. Özellikle

halk cephesindeki savaşımların deneyimlerinin sonucunda,

sürgünde olmaları nedeniyle bu sorunlar karşısında çok da­

ha başka türlü düşünmüş olan yazarları da sarmaya başla­

yan, gerçekçiliğe karşı o canlı ve giderek güçlenen eğilimi

görmemek büyük hata olur.

Halk cephesi edebiyatın halkçılığı ve hakiki gerçekçilik ara­

sındaki çokyanlı iletilen iç bağlamlığın varlığını kanıtlamak,

bu incelemenin göreviyd_i.

1 937

79

ÖZGÜR YA DA GÜDÜMLÜ SANAT

Günümüzün bu en önemli, en güncel olduğu kadar en can sıkıcı sorusu, hemen her yerde karşımıza çıkaroldu. İşte çok önemli olması, onu kulak arkası etmemizi engelliyor. Açık seçik biçimde yanıtlanması gereken bir soru bu. Gelge­

lelim -günümüzün tüm önemli sorunlarında yapılageldiği gibi- bir çözüm yolu ararken, sorulan -son zamanlarda yay­gın olduğu biçimde- ortaya koyacak ve yanıtlayacak olursak, yanlış seçenekler girdabına kaptırmış oluruz kendimizi. Gü­nümüzde iki yaygın seçenek var:

Biri sanat ve edebiyatın salt propaganda olduğunu söylü­yor. Kimi zaman bunların kendilerine özgü araçları bulun­duğunu da ekliyor. Hangi eğilimin toplumsal yengisini, han­

gi toplumsal sorunun çözümünü kollarsa kollasın, sanatın biricik görevi, gerek çağının, gerekse toplumun ve savaşım veren sınıfların uzlaşmazlıklarında bel-li bir yer tutmaktır, deniyor. Sanatın önüne konan bu hedefin dışında kalan her şeye, "sanat için sanat", "fildişi kule", vb. yakıştırmalarla

' karşı çıkılıyor. Upton Sinclair bu anlayışın uluslararası dü­

zeydeki temsilcilerinden biridir.

İkinci seçeneğe gelince, bu da, sanat ve edebiyatın yal�ız­ca kendi başlan na birer amaç oluşturdukları gorüşül\iıi ·yer­leştirmeye çalışıyor. Yok, sanat ve edebiyat toplumda ·olup bitenler karşısında kayıtsız kalmalıymış; yok, dola:ysı� top-

8 1

lumsal sanatlardan ve sorunlardan bağımsızrnışlar, tarihin büyük sorunları da onları ilgilendirmezmiş, sanatçı ne bir içerik, ne de bir biçim yasasına bağlıymış, geçerli ve yerleşik ahlaktan, insancıllık düşüncelerinden, derin boyutlu düşün­celerden, kısacası her türlü düşünceden bağımsız olunmalıy­mış falan . . . Sanatın en yüce ilkesini, sanatçının kişiliği -da­ha doğrusu- Ya.\atım anındaki ruh durumu oluşturmuş.

Kendisini [aslına uygun] yansıtan bir ifadenin, ancak, bi­linçli yüzeysel ve duygusal araçlar tarafından belirlendiği bütünüyle başıboş ve oyunsu bir açılma, [serpilme] sanatın

. biricik nesnesi ve ölçüsüymüş.

Gerçekten ancak bu iki seçenekten, estetik görüşten ille de birini seçmek zorunda mıyız?

ı.

Neredeyiz? Nereye gideceğiz? Bu sorulara somut bir ya­nıt verebilmek için nereden geldiğimizi bilmemiz gerekir. Özgür ya da güdümlü sanat sorusuna nereden geldik? Nasıl ortaya çıktı bu soru? Çünkü insan varlığının değişmez öge­lerini ilgilendiren sorular karşısında -sözgelimi varlığımızın önkoşullannı sağlamak için çalışmak zorundayızdır- başka türlü; toplumsal gelişmenin herhangi bir belirli tarihsel ba­samağının ögelerini, değişkeni ilgilendiren sorular karşısın­daysa yine başka türlü oluyor tutumumuz. Gerçekten de: Her çağ, özellikle her çağın estetiği, dünya karşısındaki tutu­munu mutlaklaştırmak ve bunu, artık insanın ve sanatın bundan böyle �eğişmeyecek, bulunabilmiş en son tutumu saymak eğilimindedir. Az önce değindiğimiz iki yanlış seçe­neğin temsilcilerine tam yakışmaktadır bu eğilim.

Gerçeğe gelince: Diyelim ki salt düşünceye dayanarak bir varsayımdan hareket ediyoruz ve bir an için Aiskhylos ya da Giotto'nun [özgür ya da güdümlü sanat] tartışmasına değin

82

ne düşünebileceklerini kestirmeye çalışıyoruz. Herhalde da­ha neyin tartışmasını yaptığımızı bile onlara anlatmanın olanaksızlığını görürdük.

Hiç de raslantı değil bu olanaksızlık; çünkü yalnızca sa­nat ve sanat anlayışlarında değil, bu her iki ayırtgan yaşam gerçeği ve biçimindede -ve doğal ki, bunların kavramlarında da- tarihin akışı içinde derin organik ve nitelikçe değişmeler getiren bir gelişme görülür. Başta özgürlük kavramı yönün­den geçerlidir bu gelişme. Nitekim ayn yorumlara açık böy­lesi ifade biçimlerini konumuzun odak sorunsalında kullan­mamak için bu soruna kısa da olsa değinmek zorundayız. Çünkü bu türden bulanıklıklar, tartışan tarafları yaratıcı iki­li konuşmalara götüreceği yerde, birbirine koşut yürüyen monologlara itecektir kaçınılmaz olarak; değişik temel kav­ramlardan hareket eden kanıtlamalar birbirleriyle buluşma olanağı bile bulamayacaklardır. Toparlayacak olursak: Antik çağın özgürlük anlayışında insan özgürlüğünün somut ön­koşullan ayırtgan bir önem taşırdı. Antik çağın insan ülküsü -gerek insanın toplumsal ilişkileri, gerekse kendi iç yaşantı­sı bakımından- her yanıyla uyumlu, özgür insandı. Buradan iki sonuç çıkar. Bir yandan, içinde özgürlüğün ancak insan­ların birbirleriyle kurdukları etkin, canlı ilişkilerle işlerlik kazanabileceği özgür bir toplum gereksinimi doğar. Antik çağın özgürlüğü, öncelikle devlet yurtaşlarının (citoyen) öz­gürlüğüdür. Öte yandan özgürlük, herkesin kendi özgürlü­ğüne gerçekten sahip olmasını ve özgürlükle sımsıkı bağ­lamlı yükümlülüklerini yerine getirebilmesini sağlayan in­sancıl davranışın [tavrın] eğitim ve kendi kendini sıkıdene­tim altına alma yoluyla gerçekleştirilmesi demektir.

Antik çağın özgürlüğünün, günümüz deyimiyle, entellek­tüel niteliği bu olgulara bağlıdır. Antik çağ ahlakları, her ne kadar koydukları hedefler ve uyguladıkları yöntemlerle bir­birlerinden ayrılırlarsa da, hep ortak bir yan taşıyagelmişler­dir: Özgürlük denince -tek insanın özgürlüğü denince- insa-

83

nın kendi içgüdülerine hakim olması anlaşılır. Epikürosçu ahlakın temel ilkesi hemen hemen budur.

Böyle olunca: Antik çağın kesin inancı, insanın ancak öz­gür bir toplum içinde gerçekten özgür olabileceğiydi. Eğer bu özgürlük yok edilirse ya da insan elverişsiz tarihsel koşul­lar altında, özgürlük üzerine kurulmamış bir toplumda yaşa­mak zorunda kalırsa, onun iç özgürlüğü, yalnızca zorbalığın isteklerine boyun eğmek anlamına gelmeyip, aynı zamanda kendi iç dünyasının işleyişinde de içgüdülerinin, duygu ve tutkularının, ruhsal durumlarının yaşamın asıl içsel, ahlak­sal zorunluluğuna baskın çıkması sonucunu doğuran, yani salt fiziksel varlığım oluşturan bağlara da boyun eğmesi de­mektir.

Antik çağın özgürlük kavramının bu niteliği, özgürlük üzerine kurulmuş ahlakın daima somut bir ahlak olmasını sağlamıştır. Bu ahlak özgür bir iç ve dış [toplumsal] eylemin, yani özgür bir varlığı oluşturan tüm basamakların karmaşık 1'.arşılıklı etkileşimlerinin ve ön koşullarının somut olarak bi­linmesini önkoşar. Genel kurallar ve ilkeler, somutu olgun­laşt rrnak ve insan yetkinliğine ulaşabilmek için, bu somut bağlamlıkları bulmak zorundaydılar. Antik ahlakda -sırf Aristoteles'te değil- aşırılıklar arasında kalan bir ortamın nihai (kesin) rol oynaması bir rastlantı değildir.

Toplumsal bakış açısının [çıkarların] ön plana alınması­nın hiçbir zaman kişiliğin baskı altına alınması anlamına gelmediği rastlantı değildir. Fikirlerin, ahlak ve bilincin gü­cü hiçbir zaman keşişliğe yol açmamıştır.

Burada ahlakın tarihini çizmek bize düşmez. Ancak günü- · müzdeki özgürlük anlayışının zamana bağlılığını, belirli top­lumsal ilişkilerce koşullanmışlığını yeterli nitelikte göz önü­ne koyabilmek için antik çağ üzerinde böyle ayrıntılı durduk.

Çağımızın ahlak niteliğini belirleyen ayırtedici dayanak, gerek toplumun kapitalist gelişmesi, gerekse bu gelişim ba-

84

samağına uyarlı devletlerin, hukuk dizgelerinin ve ahlak öğ­retilerinin türemesidir. Gerçi yeni toplum, bilindiği gibi, salt bir etkenliğin ürünü olmayıp, feodalizmin çözülüp dağılma­sıyla, feodalizmin yıkıntıları üstünde onun parçalanmasıyla doğup gelişmiştir. Sorunumuz bakımından bunun anlamı şudur: Devrimci döneminde antik çağın etkisi altında kaldı­ğı sürece salt ideolojik nitelikte olan yeni ahlak, feodal ilişki­lerin parçalanmasıyla toplumsal gerçek için de geçerlilik ka­zanmıştır. Ancak bu (gelişim) savaşımları sırasında birey ile toplum arasında kapital�st üretim düzeninin yarattığı yeni ilişkilerden dolayı ilkece yeni bir özgürlük kavramı meydana çıkmıştır.

Feodalizmde insan hep herhangi bir topluluğun üyesi (kast, lonca, vb.) olagelmişti. Haklan ve görevleri tek bu top­luluk tarafından belirlenirdi. Biraz abartarak, feodalizmin (ne İlkçağ'daki, ne de modern dönemdeki anlamda) özgür­lük kavramını hiç tanımadığı yalnızca olumlu ve olumsuz kast ayrıcalıkları ve ödevlerine yer verdiği söylenebilir. Hani burada özgürlükten söz edilebilirse, bu yalnızca ruhun ken­di manevi mutluluğunu sağlayan ahlaksal özgürlüktü, iyi ile kötü arasında bir iç seçim yapma özgürlüğüydü, diyebiliriz; her türlü davranışın içeriğiyse kast toplumu tarafından sap­tanmıştı. Böylece oluşan iç ahlak, her türlü kanaldan geçe­rek (özellikle kapitalizmin çöküş aşamasında) kapitalist top­lum ahlakının içine sızmıştır.

Kendisinden önceki tüm üretim düzenlerinden ayrılan kapitalist üretim düzeni, her insanın yazgısının toplumun gizli kalmış hareket yasaların� bağımlılığını arttırıp yoğun­laştırır. Aynı zamanda her insana (meta değişiminin öznesi­ne) daha önceki toplumlardan hiçbirinin görmediği kadar yüzeysel ve sözde bir başına buyrukluk verir. Gerçi meta de­ğişimi Antik Çağ' da ve Ortaçağ' da da vardı. Ancak meta de­ğişiminin, insanların aralarındaki ilişkileri ve onların top­lumsal bağlarını kurucu bir belirtgen olması: bu tarihte yeni

85

bir olguydu. Ama işte kapitalist üretim düzeninin nesnel ger­çek içinde ortaya koyduğu, özellikle bu yeni bağlamlıktı. Bu bağlama uyan devletleri yaratan devrimler, insan haklarını ilan ederken bu dokuyu açığa çıkarıyorlardı. Yeni yaşamın ahlakı -gerçeği hakikaten ciddiye alırsa ve bu yüzden ciddi­ye alınacak düşünceler de yaratıyorsa- teori ve pratikte bu yeni yaşam olgularını bir sistem içinde bir araya getirir.

Büyük Fransız Devrimi'nin doruk noktasında 1973 Ana­yasası, özel mülkiyeti (meta değişiminin evrenselliğini te­mellendiren hukuksal önkoşullan) ve özgürlüğü (yeni ifade­siyle: _Meta değişiminin evrenselliğini temellendiren ahlaksal önkoşullan) belirlerken, herkesin kendi mülkiyetinden sınır­sız yararlanma hakkını gücence altına almayı amaçlamıştı. Özgürlük, başkasının sınırsız eylem özgürlüğünü zedeleme­diği sürece tamdır.

Günümüze değin etkinliğini sürdüren Kant'ın felsefesi, haklı olarak, Fransız Devrimi'nin felsefi ifadesi sayılagelmiş­tir. Kant'm ahlak öğretisini anımsayan, bu öğretinin tüm yönteminin, gerçekten de kapitalist üretim düzeninin geliş­mesiyle ortaya çıkan ve Fransız Devrimi tarafından insanın temel haklan olarak anayasaya alınan toplumsal olguların düşünceyle kavranması olduğunu da bilecektir.

Kant'ın bu ahlak anlayışını antik çağınkiyle karşılaştırdı­ğımızda, her iki özgürlük kavramı arasındaki ayırtedici kar­şıtlığı da hemen görürüz. Eski ahlak, toplumun nesnel doku­sunu belirlemiş ve buradan bireysel eylemin [davranışın] ah­

lak yasalarını türetmiştir. Yenisi, her insanın bireysel davra­nışını, biricik çıkış noktası olarak almış, her toplumsal kate­gori, ancak bu davranışın ışığında ahlaksal bir anlam kaza­nabilmiştir. Eskisi, özgürlüğü kendi hedefleriyle bağdaşır bir biçimde _somut olarak ve içerik bakımından belirlemiş; yenisi, yalıtılmış bireyin davranışını temel aldığı için, soyut

ve biçimsel bir özgürlük getirmiştir. Eskisi, olgulara daya-

86

nan (positiv) bir ahlaktır: Gerçek insanın, gerçek, her şeyi kapsayan iç ve dış eyleminin [davranışının] hakiki yönlerini arar. Buna karşın diğeri, olgulara dayanmayan (negativ) bir ahlaktır: Eylem [davranış] olanaklarının sınırlarını yalnızca kendine dönük bireyin ve kapitalist toplumun durumunu göz önüne alarak koyar. Özetlersek: Özgürlük Antik Çağ için insanların birlikteki somut yaşamlarının ve eylemlerinin en üst düzeydeki biçimidir. Kapitalist toplumda ise, ruhsal bir olgu sayılıp, bireysel bir davranış korsesine sıkıştınlır.

Karşılaştırmalarımızda buraya değin yalnızca büyük Fransız Devrimi dönemine, yani bugün egemen olan toplum düzeninin doğuş dönemine bağlı kaldık. Yürekli savaşım ön­derlerinin, bu toplumu gerçekleştirmek için, toplumun bu kıvranışından yeni bir antik çağın doğacağı, insan ve yurt­taşlık haklarının yeni bir toplumsal insanın doğuşunu, dev­let yurttaşının [citoyen] doğuşunu başlatacağı yanılsaması­nı, coşkulu bir yanılsamayı yarattıkları bir dönemle bağ kur­duk. (Bu yiğitçe yanılsama klasik Alman felsefesinin özgür­lük savaşımlarına da felsefi bir heyecan kazandırmıştır.)

,

Ne var ki, feodalizmin yıkılması yeni bir (Antik Çağ) dev­leti yerine, bir genel meta değişimi toplumu, dünya pazarla­rının büyük bunalımlarından doğan bir toplum yarattı. Tek'in -kendisi için genellikle hiç de saydam olmayan- ikti­sadi ilişkilere bağımlılığı ne denli arttıysa, kendi içine ka­panmış, görünürde kendinden başka hiçbir şeye gereksinimi olmayan, yaşamın anlamını yalnızca kendi içinde ·arayan atomun, monad'ın [Leibniz] bilinci de, o denli güçlendi. Aşa­ğı yukarı yanın yüzyıl önce Simmel, modern özgürlük kav­ramının yöntemce �erçi hala Kant'a bağlı kaldığını, ancak o zamandan bu yana [bu kavram yapısında] temel dönüşüm­lerin meydana çıktığını saptamıştı. Kant'ın bireyciliği aslın­da eşitlik ilkesine dayanıyordu; Kant eşit değerdeki insandan (meta değişiminin öznelerinden) hareket etmişti. Oysa Sim­mel'e göre yeni insan için önemli olan o katıksız bireysellik-

87

ti; bir bireyi nitelikçe diğerinden ayıran şeydi. Ahlak da bu­na uymuş, özgµrlük, böyle anlaşılan bir bireyin özgürlüğü olmuştu.*

Bilindiği gibi Simmel'in bu düşüncesi, emperyalist döne­min düşüncesine egemen olmuştur. Günümüzün moda fel­sefesi varoluşçuluk, kişiliğe ilişkin böyle bir birey kavramını çok daha somut, çok daha içerikli ve gerek toplum, gerekse insanla olan ilişkileri bakımından, çok daha dolgun ele ala­rak Simmel'den ayrılır. Varoluşçuluğun özgürlüğü, çoktan atomlaştınlmış insanın kararlarını da atomlaştınr: Kişinin kararları onun bireysel, niceliksel varlığını ne geçmişine, ne de geleceğine bağlar.

Böylelikle atomlaştınlmış insan yanılsaması o zamana dek uzanagelen gelişimin doruğuna varmış oluyor: Özgürlük kavramının içi tamamen oyulup boşaltılıyor. Özgürlük, ken­dinden başka dayanağı olmayan [başkasına gereksinimi bu­lunmayan] bireysel bilincin belli bir an için kendisinin san­dığı şeyse, sırf bu soyut genelllğinden dolayı yok ediliyor de­mektir.

Çünkü her şey özgürse, özgürlük yok demektir. Herhangi bireysel, yalıtılmış bilincin kendinin saydığı her içerik öz­gürlüğün içeriği olabilirse, özgürlük boş laf demektir. Üste­lik 1 9. ve 20. yüzyıldaki gelişmeler, bireyciliğe ilişkin her şe­yin ahlaksal geleneklerle bağlarını kopararak, bu özelliği da­ha da artırmışlardır.

Her ne kadar Kant'ın özgürlük kuramı olumsuz [olgulara dayanmayan] ve salt biçimsel bir kuramdıysa da: Fransız Devrimi'nin yüreklendirici yanılsamalannın çağdaşı olan Kant, kişilikten, hep tüm kişiliğin kendi salt fiziksel ve ruh­sal verileri, dolaysız içgüdüleri üzerindeki egemenliğini an­lar. (Bu egemenliğin Kant'ta giderek abartık bir keşişliğe dö-

• Bkz. Georg Simnel, Modern Kültürde Çatışma, İletişim Yay; 2003

88

nüşmüş olması ayn bir konudur.) Oysa 19. ve 20. yüzyılın toplumsal ve düşünsel gelişimi, artık her toplumsal ilişkinin, her ahlaksal kuralın (ölçütün) içinde, giderek artan ölçüde, kişiliğin, özgürlüğün baskı altına alınmasını bulmakla kal­mamış, aslında bireysel yaşama sağlamlık, kişiliğe belkemi­ği ve dayanıklılık kazandıran ruhsal güçleri, aklı ve anlama yetisini de, özgürlüğü yok edici baskı nedenleri olarak değer­lendirmiştir. Kant için ise böyle bir özgürlük anlayışı, heye­can ve duyguların (ruhsal durumun), kendi başına bırakıl­mış içgüdülerin, ansal olanın başıboş bırakılması demekti . Nitekim bu anlayışın şeytanca bir karikatürü, her ahlakı yadsıyan Hitler ve yandaşlarının "dünya görüşleri"nde ken­dini göstermiştir. Kant'ta vicdan, henüz ahlaksal özgürlüğün vücud bulması, ve onu ayakta tutan temel ilkedir. Hitler ve yandaşları için ise, özellikle bu vicdan, onların özgürlük de­dikleri şeyin, yani tüm dayanaktan yoksun ve aşağılık içgü­dülerin sınırsızlığının en büyük engelleyicisidir. Hitler'in bu anlayışı şeytanca bir çarpıtmadır. Gelgelim [bu anlayışın] karikatür biçiminde birçok öncü düşüncelerin içine sızdığı­nı da unutmayalım.

Böylece toplumsal büyük-evren (makrokozmos), [yani] kapitalist üretim düzeni, emperyalist çağın kişilik ve özgür­lük anlayışının uyduruk atomlarının küçük-evreni (mikro­kosmos) içinde ahlaksal yansısını bulur. Varoluşçuluğun öz­gürlük öğretisi, yaşamın içinde zaten yıllardan beri yaygın olan bir tutumun yalnızca düşünsel bir ifadesidir.

il.

Şimdi bu deneyimlerimizle [bilgilerimizle] "sanat düze­yinde özgürlük" nedir sorusuna yönelecek olursak, öteki alanlarda, özellikle salt kuram alanında yerine oturttuğu­muz bazı saptamaların, bu soruya olduğu gibi uygulanama­yacağını açık seçik görürüz. Gerçi bunu kabul etmek, genel

89

toplumsal deneyimlerin [bilgilerin] sanatın iç sorularıyla bir bağlamlık oluşturmadığı, ya da toplumsal ahlaktaki çökün­tünün, sanatın gerçekten kendini bulması anlamına geleceği biçimindeki modem önyargılara katılmak demek değildir. Gerçi bugün, böyle olduğunu kabul etme eğilimi yaygındır; hele özellikle, az önce üstünde durduğumuz sorun açısın­dan, yani içgüdülerin sınırsız egemenliğinin hakiki özgürlü­ğün nesnelleşmesi sayıldığı durumlarda. Ne var ki moder çö­küntünün önde gelen düşünürleri bile pek inanmamışlardır

. buna. Kimsenin, modem iç güdü kültünü ilkece düşmanı sa­yamayacağı Nietzsche, bir sanatçının güdü dünyasının, sa­natçının bilincinde durmadan bir iyiyi bir kötüyü, bir değer­liyi bir değersizi ürettiğini ve özellikle burada ortaya çıkan seçme yeteneğinin sanatçıyı sanatçı yaptığını açık biçimde

söylemiştir.

Modem felsefenin an'a dayanan özgürlük kavramının, ol­duğu gibi [koşulsuz] sanata uygulanamayacağı her ne denli belliyse de, bu sanatsal özgürlük sorununun -gene de genel toplumsal ve düşünsel gelişimin çerçevesi içinde- ama tabii kendi özelliğiyle kavranması gereken özgül bir sorun oldu­ğunu yadsımak anlamına gelmez.

İşte bu anlamda sorulabilir ve sorulmalıdır: Sanatçı eski­den özgür müydü? Bugün özgürlük denen şey özgürlük mü­dür?

Bizim anlayışımıza göre eskiden sanaçı özgür degildi. -Kolaylık sağlasın diye, sanatçının içinde bulunduğu bağla­rın tümünü, aralarında çok temel ayrımlar olduğunu bile bi­le, birarada ele alacağız. Geçmişin sanatçısı günümüzün sa­natsal özgürlük kavramından bile habersizdi. Sanat Eski­çağ' da, Ortaçağ'da ve hatta Rönesans'ta yaşamın bir parça­sıydı ve sanatçılar hiç duraksamadan bunun tüm sonuçları­na katlanıyorlardı; yani gerek dünya görüşlerinde, gerekse konularında, ortaya koydukları biçimlerde ve biçim dilinde,

90

kendi yapıtlarının da içinde yer aldığı kamu yaşamının taşı­yıcısı olan toplumun etkisi altındaydılar. Daha somut ifade edersek: Doğum ya da yaşamları boyunca oluşan inançları nedeniyle içine kondukları sınıfın dünya görüşü, konu, içe­rik ve biçimsel çıkış noktalan, onlar için birer ölçüydü. Baş­ka türlü de olabileceğini akıllarına bile getiremezlerdi. ·

Peki böyle olması tümüyle bir bağımlılığa, güdümlü bir sanata, özgürlük eksikliğine mi yol açmıştır? Hayır, asla! Da­hası en genel en kolay kavranacak uğraklar olan dünya gö­rüşü ve politika uğrağı yönünden de, güdümlülükten söz edemeyiz. Şu anda bireysel ifadeleri, ya da bireysel ton fark­larını falan düşünmüyorum; bunlar hakiki sanatın ancak çok dar bir "faaliyet alanı"nı oluştururlar. Bu yaratma süre­cinin ve yaratmanın [yapıtın] birer parçasını oluşturdukları toplum ve resmi yaşam, katı, kemikleşmiş bir birlik oluştur­madıkları gibi, yalnızca tek bir yönde de -yaratmanın [sanat yapıtının] herhangi bir yerden bu gidişe katılabileceği- tek bir yönde de yürümezler. Toplum ve resmi yaşamın bu bir­liği, karşıtların ve birbirleriyle savaşım veren güçlerin kar­maşık, durmadan değişen bir sonucudur. Her etmen, bu ha­reket içindeki birliğin bir parçası olarak geçerlidir ve [top­lum ve resmi yaşam arasındaki] bu birliğin kendisi de, çok değişken, çok renkli savaşımların değişebilen bileşkeninden başka bir şey değildir. Herhangi bir bütünün ya da herhangi bir bütün oluşturan (bütün) parçasının önemli bir tasarımı, yani bir sanat yapıtı doğunca, -biçimsel ve içeriksel bağlar, dünya görüşü ve politik düzeydeki bağımlılıklar ne kerte bü­yük olursa olsunlar- şeylerin mantığı, diyalektik gerçek ve bu gerçeğin diyalektik yansıması, gene de idelojik bağımsız­lık için belirli bir "faaliyet alanı" sağlarlar; tersi kurumsal olarak olanaksız olurdu. Daha doğrusu: Bu güçlerin toplum­sal zorunluyu sırf belli bir anda [aslına] uygun olarak ger­çekleştirebilmek uğruna bağımlı [güdümlü] bir yapıt isteme­leri, kuramsal yönden olanaksızdır.

9 1

Eğer bu bir sanat 'ideolojisi, belirli toplumsal yönelimle­rin ifadesi olarak geçerli bir kuralsa, tüm özgül estetik so­runlar yönünden de bir kat daha .geçerlidir. Çünkü gerek modern kuramlarda gerekse günümüzde yaşayan sanatçıla­rın önemli bir bölümünün kendi yaratım süreçlerine ilişkin düşüncelerinde görüldüğü gibi sanat yalnızca bir "ifadedir" . Nesnel bakıldığında, gerçeğin görüntüsünün kendine özgü bir biçimi olan sariat, gerçeğin kendisine ve -eğer sözkonu-

• su hakiki bir sanatçıya- gerçeğin hareketini ve hareket yönü­nü, kısacası varlığın, dayanıklılığın [kalıcılığın] ve değişme­İıin bellibaşlı öz-niteliklerini yansıtır. Bir kez daha yineleye­lim: Eğer sözkonusu hakiki bir sanatçıysa, bu yansıma, yapı­tı doğuran öznel niyetten, iradeden, kararlılıktan daha bü­yük ve geniş, daha kapsamlı ve derin, daha zengin ve haki­kate daha yakındır. Büyük bir sanatçının büyük sanatı, her zaman onun sandığından ve duyduğundan dnha özgürdür; bu sanat nesnel türeyimi belirleyen toplumsal koşulların gösterdiğinden daha özgürdür. Daha özgürdür, çünkü gerçe­ğin özüne, öznel ve nesnel türeyimin [genesis] içinde ortaya çıkan ve eylemin gösterdiğinden daha köklü bağlanmıştır.

Gelgelelim bu türden haklı düşünceler eski ve yeni sanat­sal özgürlük kavramı arasındaki temel ayrımı gözden silme­melidir. Bu ayrım nesneldir. Sorun, sanatçının kendisini es­kiden özgür saymaması sorunu değildir; çünkü hak bile id­dia etmemiştir özgürlük üzerinde. Oysa modern bir sanatçı için özellikle özgürlük, onun sanat bilincininin temel yaşan­tılarından [olaylarından] biridir. Sanat nesnel olarak her za­man toplumsal yaşamın bir parçası olagelmiştir. İlkece yan­kısız ve başkaları için anlaşılmaz olan sanat, sırf monolog özelliğinden oluşan sanat, tıpkı tutarlı bir kuşkucu felsefe gi­bi, tımarhanede de varolabilir. Bir karşılığın [bulunması] zo­runluğu, yani yankı alma olanağı -bir sanat yapıtının kendi­sinden koparılamaz ayırtgan belirticisi

_. biçimsel ve içeriksel

özelliği olarak- her zaİnan her hakiki sanat yapıtının temel

92

yanlarından birini oluşturur. Bir sanat yapıtının izleyicisiy­le, yani belirli bir toplumla, daha doğrusu bu toplumun ta­rihsel olarak belirlenmiş şu ya da bu parçasıyla kurduğu iliş­ki, az çok öznel ya da nesnel alarak varolan yapıta sonradan eklenen bir şey olmayıp, gerek türeyimi, gerekse estetiği ba­kımından, [yapıtı] kurucu bir temeldir. Hem eski, hem de ye­ni sanat için aynı ölçüde geçerlidir bu.

Peki ayırım nerede? Varsa, nerede bulunuyor? Kısaca özetleyerek söylemek gerekirse denebilir ki, Antik Çağ'ın sa­natçısı ile izleyicisi arasında dolayımsız bir bağ, bu nedenle de canlı ve verimli bir karşılıklı etkileşim vardı. Bu da, sanat­çının bağlılığı yani, sanatın güdülmesi anlamına gelir. Çün­kü bugün (artık yalnızca oyunda, o da birçok çarpıklıkla, sahne ile izleyici arasında varolan) karşılıklı etkileşim ve et­kileşimden türeyen bağımlılık sanat için bir canlanma anla­mına gelir. Bu tür bir bağ sanat için yaratıcı bir buluşun ve öz-olanı (asıl'ı) doğru kavrayışın gerçekten özgürce gerçek­leştirildiği o "faaliyet alanı"nı da yaratır. Tüm eski yapıtların konu yönününden nasıl bağımlı olduklarını düşünelim. Eski ve Ortaçağ'daki yontu ve mimari ilişkisini düşünelim. Fresk'in mimari ile ilişkisini düşünelim. Gerçek bir anla­tım'ın, epikbiçimlerin ve üslubun doğuşunda hangi etkiyi yaptığını düşünelim. Ancak, burada doğan bağın, ne biçime, ne de içeriğin birbirinden tamamen yalıtılmış sorunlarına bağlanamayacağına hep dikkat etmemiz gerekiyor. İsterse doğrudan bir çıkış noktasına sahip olsun, gene de her ba­ğımlılık, biçimsel ya da içeriksel somut uygulanışı sırasında, kaçınılmaz olarak başka bir bağımlılığa dönüşür. Hakiki bir öykü, yalnızca görünürde biçimsel bir zorunluktur; çünkü tüm kuruluşa, yapıya, düzenlemeye, karekterlerin ve yazgı­nın gösterilişine öylesine derinden etki eder ki, giderek içe­rik olur çıkar. Ancak yüzeysel bir inceleme konunun zorlayı­cılığına bakıp, onu içerik olarak kavrayabilir. Oysa hiçbir ko­nu, sırf ham (işlenmemiş) bir gereç değildir ve ancak belirli

93

bir dünya görüşü bağlarnlığı içinde içeriğe dönüşebilir. Oy­sa, konunun yalnızca ham gereç olmaması ve ancak belirli bir dünya görüşüyle bağlam kurduktan soma içerik dönüşe­bilmesi nedeniyle, konunun içerdiği olanaklar, bu dönüşüm sırasında, aynı zamanda yapıta da biçimini veren ve yapıtın yapısını düzenleyen kuvvetlere dönüşürler. (Orestes konusu, Giotto, Leonardo ve Tintoretto'da "Son Akşam Yemeği" be­timleri.)

Burada daha önce değinilen soru yeniden ve daha somut karşımıza çıkıyor. Sözkonusu bağı kuran toplumsal gerçeğin kendisi de durmadan değişir. Bu değişme, daha önce değin­diğimiz gibi bir yandan sanatsal özgürlüğe "faaliyet alanı" sağlarken, öte yandan bağlayıcı bir yol da gösterir: Böyle ko­şullar altında, ancak toplumun değişmeleri karşısında çok önemli şeyler söylemesi gereken sanatçı, gerçek bir sanat ya-· pıtı meydana getirebilir. Çünkü ancak çok önemli bir bildi­rim [haber], toplumun çoğunlukla yalnızca su altından hare­ket eden güçlerini ve bu güçlerin güncel değişmelerini kav­rayarak, buradan biçim ile içeriğin organik ve verimli bir ge­lişimine olanak sağlayacak denli derin ve güçlü olabilir. Böy­le zamanlarda biçimin gerçekten değişmesi, ancak derinle­mesine yeni bir içeriğin varlığıyla olasıdır; sözgelim�, Aiskhylos'un ikind oyuncuyu oyuna sokması, yalnızca bi­çimsel bir yeniliktir. Gerçekte ise, [bu yenilikte] trajik çatış­ma artık sanat düzeyinde doğmaktadır.

Gelgelelim kapitalist gelişme sanat ile izleyicisi arasında­ki bu doğrudan ilişkiyi koparıp neredeyse tümden yok etmiş­tir. Bu sorunun temelinde yatan tarihsel süreci kaba taslak da olsa verecek değiliz. Durumu en iyi aydınlatacak olan Goethe'nin modern sanatsal özgürlüğün doğuşu hakkında Schiller'e yazdığı bir mektuptan vereceğimiz alıntıdır: "Biz yenilikçiler maalesef bazen de şairler olarak doğarız ve bü­tün (edebi) tür içinde nerede olduğumuzu tam olarak bilme­den şikayet ederiz. Çünkü özgül şartlar -eğer yanılmıyor-

94

sam- aslında dışardan gelmelidir ve fırsat yeteneği belirle­melidir." Görüyoruz ki Goethe bir gevşeme seziyor, evet, es­ki bağın yitip gidişi; ama Goethe bunu gene de kabul edile­cek bir özgürlük, ya da sanatsal özgürlüğün eninde sonunda kendini göstermesi olarak görmez. Tersine, sanatçıya top­lumsal gerçek tarafından zorla kabul ettirilen bu özgürlükte önemsenecek bir tehlikeyi görmüştü.

Kapitalist üretim düzeni ne denli yetkin serpilirse, bu öz­gürlük de o denli sınırsızlaşır. Her türlü konu sınırlaması so­na erer; yaratma özgürlüğü burada bir zorlamaya dönüşür artık. Herbir sanat türünün kendi izleyicisiyle arasındaki doğrudan bağlam, yapıtın kapsamının, yapısının ve anlatılış tarzının karşılıklı etkileşimleri, belirli, somut bir algılama­yansıtma türünün karşısında yitip gider. Burada da her şey sanatçının bireysel buluş yeteneğine bağlıdır; burada da sa­natçının yeni özgürlüğü [bir anlamda] tamamen eksiksiz bir özgürlüktür. (Dramda bu bağlam yalnızca görünürde koru­nagelmiştir. Tiyatronun kapitalist bir girişime dönüşmesi ve izleyicinin yalnızca eğlenmek istemesiyle, tiyatronun, bu dramatik biçimi somut ve yaratıcı yönde etkileyen karakteri de yitip gitmiştir. Sahne tekniği dramdan bağımsızlaşır ve öznel edebi bir zanaat olup çıkar; ama 19 . yüzyılda dram da -kendi zararına- bağımsızlaşır: Kitap dramı doğar.)

Bütün bunlar sanatçı ile izleyici arasındaki doğrudan iliş­ki ve dolayımsız karşılıklı etkileşimin yalnızca gevşemesi ya da yitip gitmesi demek değildir. İzleyicinin adsız, belli bir bi­çimden yoksun, çehresiz duruma gelmesi anlamını da taşır. Eskiden sanatçı yapıtıyla kime yöneneldiğini bilirdi . Bugün ise -nesnel olarak sanatın toplumsal işlevini incelerken- so­yut pazarın karşısında meta üreticisi olarak belirir. Sanatçı­nın özgürlüğü -tıpkı bir mal üreticisinin özgürlüğü gibi, gö­rünürde- genellikle sınırsızdır. (Özgürlüksüz pazar olmaz) Ama tabii pazar yasaları tıpkı bir fabrikatör gibi sanatçıyı da egemenliği altında tutar.

95

Genel olarak doğru olan bu saptamanın bir yanılgıya dö­nüşüp donmaması için somutlaştırılması gerekir; kapitalist gelişim, sanat yapıtı ile izleyicisi arasındaki ilişkiyi gitgide bir mal pazarı [ilişkisine] dönüştürmüştür. Burada olguları sıralamak boşuna yer kaplamak olur. Herkes sinemanın, ga­zetenin ve yayımcılığın büyük sermaye ile ilişkilerini, bir konser menejerinin müzik alanındaki, bir sanat sergisinin güzel sanatlar alanındaki önemini bilir. Sanatçı ile izleyicisi arasındaki ilişki, yalnızca o eski dolaysızlığını yitirmekle kal­madı, aralarına yeni bir aracı yerleşerek tüm sanat alanlan-

- na el attı: Sermaye, 19 . yüzyıl kapitalizm denizi içinde ancak birkaç kapitalizm-öncesi ada tanıyordu. Deneysel sahneleri, canını dişine takmış yayımcıları, yazarlar tarafından çıkarı­lan dergileri filan tanıyordu bu yüzyıl. Kapitalizm ise baş­langıçta ve esas olarak, gerçek bir kitle iletişiminin nesnesi­ni oluşturan ve bu özelliğine karşın gene de hakiki sanat olan bir sanatı hedef almıştı. Gelgelelim kapitalizmin geliş­mesine koşut olarak -hele iyi sanatın da bir ticaret olabilece­ği ve hatta en muhalif, en öncü [yenilikçi] sanatın bile, çok geniş olanaklı, dahası başarılı bir kazancın nesnesi olabile­ceği belli olunca- bu adalar da birbiri ardından yitip gittiler. Sanatın tümü, iyi ve kötü sanat, usta yapıtlar ve zevksiz yapıtlar (kitsch), klasikler ve öncüler, hepsi de aynı ölçüde kapitalizme boyun eğdi.

Bu durum, sanatın modern özgürlüğünün niteliğini, onun gerçek içeriğini ve bu içeriğe zorunlu bağlanan yanıl­samaları belirledi. Burada da bilinen olguları tazeleyecek de­ğiliz. Kapitalist kitlesel üretimin "kibar" en iyi satandan, da­hası "öncü.den (yenilikçiden) -ya da düne kadar yenilikçi sayılandan- içgıcıklayıcı, bayağı edebiyattan tutun da, seri imalat ürünü sıradan romanlara değin, bayağılığın çağdaş biçimlerinin en değişik türlerini ortaya koyduğunu bilmeyen yoktur. Büyük sermayenin, bu alanda da, tıpkı giyim ve ayakkabı sanayindeki gibi, karşı konamaz modalar yarattığı­nı herkes bilir.

96

Ne var ki, bu durumun mekanik olduğunu ve sanatçının özgürlüğünü yüzde yüz yıkacağını sanmak, durumu kabaca basitleştirmek demektir: Kapitalist büyük sanayi bile -özel­likle moda yaratırken- bireysel katkı, beğeni ve fikirler ol-. maksızın yaya kalır. Hele sanatın meta (mal) olduğu yerde daha da geçerlidir bu. Sanatçı kişilik olarak kapitalist için bir değer, bir "marka" temsil eder. Bu kişmk ne kadar açık seçik, elle tutulur, usluluğa varan bir nitelik taşırsa, değeri de kapitalist için o ölÇüde yükselir. Kuşkusuz böylelikle do­ğan "özgürlük", kendi geçerliğini kabul ettiren kişilik, hakiki sanatın güvencesi değildir; tersine: Kapitalizmin edebiyatın­da "daha yüksek değerdeki", "kibar" bayağılığı, özellikle kişi­liğin, özgür, sanatsal buluş yeteneğinin böylesine abartılma­sı- belirler. Karl Kraus'un edebiyat ve sanat eleştirisi, kapita­list temeller üzerinde doğmuş olan bu özgürlük ve !tişilik putlaştırmasını çok yerinde ve irice bir alayla senelerce kur­calayıp durmuştur.

Peki hakiki sanat? Gerçek bir sanatçının özgürlüğü? Bu sorunu unutmuş değiliz. Hatta bir taslak çerçevesi olmasına karşın, bu çerçeveyi olabildiğince tam çizmeye çalışarak, ka­pitalist toplumdaki hakiki sanatın gerçek "faaliyet alanı"nı somutlaştırmak istedik. Andre Gide bir kez çağımızdaki her hakiki edebiyatın zamana karşı ortaya çıktığını saptamıştı. Bu tamamen doğrudur; gerek içerik, gerekse biçim bakımın­dan. Ancak bu muhaliflik, kapitalizmin desteklediği sanatın biçim.ve içerik yönünden yadsınmasının çok ötesine uzanır. Bir bakıma tüm sistemi kapsar. Bugüne değin, sanatçıların kapitalizm kadar böylesine yabancı davrandıkları başka hiç­bir toplum düzeni olmamıştır.

Yabancı: Bu sözcüğün içinde modern sanatsal özgürlü­ğün tüm görkemli heyecanı ve sınırlılığı içerilmiştir. Bu gör­kem çaresiz, şaşkın, kendini savunmanın görkemidir. Yal­nızca kapitalizmin yarattığı mal üreten ve dağıtan işleyiş de­ğildir hakiki sanatı yutulma tehdidi altında tutan. Yani yal-

97

nızca bu işleyişe, bu işleyişin yaygılaştırdığı sıradan roman bayalığına ve diğer uyduruk sanata karşı değil, bu fenomen­lerin doğurduğu, bu fenomenlerden türeyen tüm yaşam bi­çimlerine ve insan değerlerine karşı da ölümüne bir savaşım vermek zorunludur. Tıpkı sanatçıların eskiden safdilce bir olağanlıkla ya da bilinçli bir hayranlıkla çağlarının ve top­lumlannın çocukları olmaları gibi, modem sanatçıların ço­ğu da -ve özellikle en iyileri de- toplumun o içine kondukla­rı ve kendilerinden ona uymaları istenen kalabalığını öfke ve acıyla, dahası ürpertici ve tiksintiyle gözlemlemişlerdir. Böylece sanatsal özgürlük abartılmış bir öznelliğe dayanıla­rak, ancak ve ancak bu öznelliğin adına istenmiştir. [Bu dü­zende] sanatçı kişilik, sözkonusu toplumu sırf kendi iç esini­ne göre canladırabilmek için bu bağımsızlık hakkını ister. Öyleyse modem sanatçı sözkonusu edilince, özgürlük kavra­mı da soyut, biçimsel ve olgulardan uzaktır (olumsuzdur): Onun bağımsızlığına kimsenin kanşamayacağından başka bir içeriği yoktur.

Bu biçimsel ve olumsuz soyutlama modem sanatsal öz­gürlüğün sınırlarını belirler. Sınırlar iki yönden göze çarpar­lar. Birincisi sanatçıyı giderek artan bir kararlılıkla kendini kendi öznelliği içine hapsetmeye iter. Sanatçılar gerçekten önemli konulardan, anlatım-canlandırma biçimlerinden, bunlarla uğraşmak sanat açısından artık verimsiz sayıldığı için, gitgide uzaklaşırlar; çünkü onlar kapitalizmin önü alı- . namaz yavan edebiyatına teslim olmuşlardır. Giderek sanat­sal özgürlük için salt iç yaşamdan, katıksız öznel yaşantılar­dan, olaylardan başka bir "faaliyet alanı" kalmaz.

Bu kendi bildiğini okuyan, küstahlıkla çarpıtılmış "içine kapanıklık," bağımsızlığın içinde ancak at oynatabildiği bu dar alanın yer aldığı bir dünyaya karşı sürdürülen umutsuz bir karşı çıkıştır; tüm bu olayların asıl amacı budur. (Katık­sız öznelliğin birçok yapıtta ve yaratıcı dışavurumda evren­sel bir fenomen olarak tanıtılması, olguların kendisinde de hiçbir değişiklik yapmaz.)

98

Böylece çelişik bir durum ortaya çıkmıştır: O eski, bağlı, bağımsızlığının daha az bilincinde ve daha az özgür olan sanat, döneminin toplumunu eleştirirken, bugünkü sanat­tan çok daha özgür davranmıştır. Soyut, olgulara dayanma­yan [olumsuz], biçimsel bir özgürlük, ancak somut özgürlü­ğün yok edilmesi pahasına varolur. Modern sanat, öznel öz­gürlük uğruna nesnel gerçeğin ele geçirilmesinden vazgeç­miştir.

Öznel sanatsal bağımsızlığı içinde, kendini dışa vurduğu toplumsal koşullarla somut olarak karşılaştırırsak, bu karşıt­lık daha da belirginleşir. İşte bu, öznel özgürüğün nesnel sı­nırlanmışlığının ikinci uğrağıdır. Bu içe yönelme, kapitaliz­min kesinlikle yadsınması, görünüşte, anlamsız, sanat düş­manı bir dış dünyaya karşı sanatçının düşünce dünyasında oluşan alabildiğine devrimci bir davranıştır [jesttir). Bu dav­ranışın çok derinden duyulan heyecanını, inatçı ve uzlaşma bilmez iradesini birçok ünlü sanatçı da yaşamıştır ve yaşa­maktadır. Soru yalnızca şudur: Bu davranışın nesnel anlamı ve değeri nedir? Daha somut olarak: O yadsınan, yargılanan ve aşağılanan nesne, yani kapitalist dış dünya, [sanatçının] bu tutumu karşısında nasıl davranmaktadır?

Tarihsel bir boylamdan bakıldığında trajik-komik bir çe­lişki görünür. İkisi arasındaki ilişki oldukça iyidir. Çünkü bugün, kapitalizmin sermaye yatırımının ve meta değişimi­nin sanata hani nerdeyse sınırsızca egemen olduğunu kabul etmek ve saptamak, doğrudan doğruya [kapitalizmin] kar emellerine hizmet etmeyen tüm sanat yapıtlarının yasaklan­dığı, baskı altına alındığı ve susmak zorunda bırakıldığı an­lamına gelmez kesinlikle. Hani en eleştirel gerçekçiliğin bile duruma göre yağlı bir kazanç sağlayabileceğini ve kaynağı sııf Zola ya da Steinbeck olduğu için böyle bir yüksek ka­zanç olanağını geri çevirecek tek bir kapitalistin bile buluna­mayacağını da eklemek yersiz. Ne var ki, burjuva toplumu­nun genel sanat ticareti ve sanat politikası oldukça çok yan-

99

lıdır: Gördüğümüz gibi sanatçının kişiliğine ve öznel sanat­sal özğürlüğüne olanaklar oranında oldukça büyük bir "fa­aliyet alanı" açar. Ancak çalışan kitleler için ayrımı eş bulu­nan ve çok yaygın olan bayağılığın (kitcsh) olağanüstü sert kuralları vardır (Hollywood). Üstteki onbinlerin tüketimi için belirlenmiş sanatta, soyut bir başkaldırma ruhunun ege­men olması engel anlamına gelmeyebilir; kapitalizmin can alıcı çıkarlarına dokunmaz bu başkaldırma, ne kadar içe dö­ner, soyutlaşırsa, o kadar az zararlı olur bu çıkarlara.

Böylece ortaya çıkan özgürlük, içinde sanatçının gelişimi bakımından büyük tehlikeler gizlemektedir. Kendi-içine­dönmüşlük nesnel toplumsal sorunlardan kaçış anlamına gelir aslında. Bu kaçış [uzaklaşma) -çok ender olarak açıkça söylenen- bir uzlaşmayla, bu temel üzerinde sanatçı ile (ka­pitalistin aracılığı sayesinde) izleyicisi arasında gerçekleşen bir uzlaşmayla daha da artar. Öte yandan sanatçı tarafından öznel iyimserlikle desteklenen, en yaygın kaçıştır bu. Bu uz­laşmada belli şeyler üzerine, belli türden, belli tondan ko­nuşmak yasaklanmıştır. Ancak böyle [sınırlı] bir çerçevenin içinde sınırsız bir bağımsızlıkla hareket edebilir sanatçı. Uz­laşma sözcüğü gerçi kulağa hoş gelmeyebilir, ama bunu ör­neklerle göz önüne sermek gerektiğine bile inanmıyoruz, çünkü bu sözcük çok bilinen bir gerçeği dile getiriyor.

Tecrübeli her yazar, hangi yazılarının hangi dergide, han­gi gazetede, ya da hangi yayınevinde basılabileceğini bilir ve - dürüst olalım- birçok durumda -az çok açıklıkla söylemek gerekirse- bu olanak, konunun seçimini ve gelişimini bile belirlemiştir. Böyle dile getirilen ya da sessizce katlanılan uzlaşmaların, çoğunlukla sanatı yolundan alarak ince ya da kaba, bayağı üretimlere yönelttiği o çok rastlanır durumdan söz etmiyorum. Bizde Franz Molnar* böyle bir kapitalist

• Franz Molnar (1 878-1 952), uluslararası tanınan ve başarılı Macar eğlence ya­zarı; çok erken ABD'ye göçer. En çok tanınan romanları "Paul Sokağı'nın Olan­ları/Erkek Çocukları" ( 1910) ve tiyatro oyunları : Filiocu" (191 2), "Olypia" (1 928). (Unterhaltungsschriftsteller).

1 00

"özgürlüğün" sanat üzerindeki sözkonusu etkisine en göze batıcı örnektir.

Öyleyse modern sanatsal özgürlük, dolaysız bireysel ifa­denin, dolaysız bireysel sanatsal yaşantının, öznel sınırlan­mamış özgürlüğü diye nitelendirilebilir. Buradan -toplum-

. sal yaşam ve nesnel dış dünya bu ifadenin gereçleri olsalar da- sanatçılar dolaysız yaşantı içinde birçok durumda nasıl dışarı taşıyorlarsa [nasıl g6ze çarpıyorlarsa], kendilerini öy­

le gösterdikleri sonucu çıkar. Ama herkes bu saptamanın [manifestation] hiçbir toplumda (hele kapitalist toplumda)" toplumsal dünyanın özü ve o�un harekef eden güçleri ile öz­deş olamayacağını bilir. Modem sanatçıların çoğu, giderek gericileşen emperyalist dünyanın içinde soyut yaşantı ve ifa­de özgürlüklerini kurtarmaya çalıştıklarından, toplumsal dünyayı tanıyamamaktadırl.ar. Birç�k motif bunu göster­mektedir. Burada yalnızca sanat ile iktisadi yapı arasındaki karşılıklı etkileşim anlatıldı; oysa gerek sanatçının kamu ya­şamına yabancılaşmasına yol açan toplumsal zorunluk, ge­rekse bu kendi içine dönüklüğe, bu topluma yabancılaşma­ya anlaşılır ve çoğunlukla saygıyla karşılanır bir karşı çıkma niteliği yakıştıran son on-yılların gerici politik gelişimi, hep bu konuya girerler. Bu konuya aynntılanyla değindim. Bu karşı çıkış -bir kez daha yineleyirn- çoğunlukla saygı duyu­lur bir karşı çıkıştır, ancak: Salt karşı çıkışın öznel yaşantısı­nın ne ideolojik, ne de sanatsal bak.ımdan bir "yüksek değer" oluşturmadığını, böyle oluşan bireyciliği "bodrum bireycili­ği" diye tanımlayan Dostoyevski daha o yıllarda açık seçik aynmsam�ştı.

Nedenlerin birbirine dolaşması ve düğümlenmesi nasıl olursa olsun, şu olgu değişmez: Mod�rn sanatçı özgürlüğü uğruna en büyük bedeli ödemiştir: Gerçek sanatın hakiki öz­gürlüğünden vazgeçmiştir; insanın hakiki dünyasına, tüm insansal ifade olanakları arasından en derin ve en kapsamlı ifadeyi vermekten vazgeçmiştir. Derinlere inen bir ilişki ve .

101 ·

gerçeğin nesnel özüne parçalanmaz bir bağlılık: İşte hakiki nesnel sanatsal özgürlük. Bu özgürlük nesneldir, çünkü ço­ğu durumda sanatçının bildiğinden, tasarlayabileceğinden ve amaçladığından daha büyüktür. İşte sanat, modern geli­şim yüzünden, özgürlüğün krallığına giden bu yoldan geri, çevrilmiştir. Sanatçının kar�ı çıkan içe dönüklüğü, toplu­mun sanat karşıtı eğilimleri karşısında öznel bir çelişkidir; nesnel olarak ise: Dış etkenlerle doğmuş sürecin ivmelendi­rilmesi ve derinleştirilmesinden başka bir şey değildir. Ches­terton "iç aydınlanmanın, aydınlanmanın en iğrenç türü" ol-

. duğunu söylemişti. Hem dış, hem de iç gerçeği çarpıttığı için gerçekten de en iğrencidir. Ve -bu çok önemli- çarpıtma, kendi içine dönüklüğe ne denli köklü dayanırsa sözkonusu içe dönüklük ne denli ideolojik nitelik kazanırsa, o denli güç­lüdür. Bu durum modern gelişmenin hemen başında ortaya çıkmıştır. Goethe genel toplumsal dönüşümlerin sanat üze­rindeki olumsuz etkilerini betimlerken, kısa bir süre sonra da Ludwig Tieck, Alman romantik kuşağının bu ilk ve önde gelen temsilcisi, "kendi içine dönüklüğün" dünya görüşü ba­kımından taşıdığı anlamı büyük bir övgüyle dile getirir:

Varlıklar, onları düşündüğümüz için vardır, Buğulu bir uzaklığın ardındadır dünya Ve karanlık çukurlarına dünyanın Yanımızda taşıdığımız bir kıvılcımdır düşen: Niçin dönüŞmüyor dünya yabanıl yıkıntılara? Yazgıyız biz, ayakta tutan dünyayı! . . . Ne diye ürpertiyor öyleyse Donuk 'ışıltılarını yarattığım nesneler beni? Varsın çiftleşsin erdemle kötülük! Hepsi duman, hepsi sis

. gölge!

Bir ışık uzanıyor içimden karanlık geceye. Erdem, onu düşündüğüm için vardır.

1 02

Kendi içine dönüklüğün böylesine göklere çıkarıldığı ide­

olojik övgüye ekleyecek bir şey olmasa gerek. Belirmekte

olan 19 . ve 20. yüzyılın sanat düzeyindeki bireyciliği, aslında

romantik dönemde daha önceden boyutları açık seçik dile

getirilmiş olanı değişik biçimlerde yinelemekten başka bir

şey yapmaz. Gene de önemli bir ayrım vardır iki dönem ara­

sında: Romantizmin başlangıç evresinde dünya görüşündeki

bu öznelciliğin, bu ilkece kendi içine dönüklüğün, dünyanın

sanat düzeyinde kavranmasında hareket ettirici bir güç ola­

cağı yanılsamaları yaygındı. Oysa romantiğin sanat düzeyin­

deki gelişmesi bu düşleri yıktı götürdü. Bu ideolojik tavır

sonradan, günümüzde yaygınlaşınca, pek bilincinde olmasa

da, .eski yenilgisinin ruhsal izlerini taşımaya devam etmiştir.

Romantik inancın gerilim gücü azaldıkça -buna koşut ola­

rak- gerçeği çarpıtan bir eğilim de yoğunlaşmıştır; çünkü

(bilinçsiz de olsa) ancak bu yoldan sanatı kurtaran bir "ken­

di-içine-dönük-olma" yanılsamasının ayakta durması müm­

kündür.

Bu çelişiklik gönümüzde iyice açığa çıkmıştır. Son on-yıl­

ların öncü yönelimi gerçeküstücülük, sanatçının tümüyle

bağımsız olması özelliğini kurtarmak amacıyla dış dünyanın

nesnelliğini bile bile dıştfl bırakmıştır. Ve kapitalist toplu­

mun hunharca etkilerine kMşı çıkan bu etkin karşı koyuş,

çelişik bir sonuç vererek, sanatçının insanlıktan uzaklaşma­

sına yol açmıştır. "Yazar, insanın insan olmaktan çıktığı yer­

de, insan olmaya başlar." Ben demiyorum bunu Ortega y

Gasset* söylüyor. Bu gelişimin hayranı olan Gasset, daha da

ileriye gidiyor: Bu yaşantı ve ifade tarzının nesnel dünyanın

özü ile nasıl bağlam oluşturduğunu gösteriyor; çünkü bu en

öznelci sanat olan gerçeküstücülükte de elbette bir dış dün­

ya var. Ama nasıl bir dış dünya? Ortega y Gasset bu konuda

• Jose Ortega y Gasset "İnsanın Sanattan Kovulması" (la dashumanizacion del aite, 1925). Toplu Eserleri, Çev. H. Wey/. ve U, Webes Cilt il, Suttgart 1 955, s. 247.

103

şunları söylüyor: Şeylerin özünü dönüştürmek �orunlu de­ğildir, onları yeni imlerle belirtmemiz, "yaşamın ikincil yan­larının devasa büyüklükte ön planda durduğu bir sanat ya­ratmamız" yeter.

111.

Bu gelişim öyle dümdüz ve bunalımsız yürümüş değildir; oysa burada da karşı akımlar, şöyle kabataslak da olsa, aya­küstü gösterilemez. Kapitalist dönem sanatçılarının büyük

· gerçekçiliği nasıl yarattıklarım öteki yazılarımda ayrıntıla­rıyla anlatmıştım.** Burada yalnızca Carly'nin, Ruskin ve Morris'in, bir yapıtın bir zamanlar varolan bağlanmışlığını,

• :;yani o eski özgürlüğü, doğrudan bir ilişkiyi değişik yollardan · : kurm�yı deneyen sanat eleştirilerine yollamalar yapmak is­

terim. Şimdi günümüz sanatıyla kıyaslarlabilecek kadar ser-pilmemiş olan dönemin sanatım, "sanatsal" bir "taşracılık" diye tanımlayan Tolstoy'a değineceğim. Tolstoy bunu söyler­ken eski sanatın evrenselliğine karşı çıkıyordu. Halkın ya­şam biçimleriyle kurulacak sürekli ve dolaysız bir bağlantı­nın, ·sanatı, modern yaşamın girdabından kurtaracak biricik yoİ olduğunu açıkça aynmsamıştı. Öteki yapıtlarımda bu ko­nuyla ilgili geniş bilgi vardır.

Peki sanatsal özgürlük sorununu böylesine güncelleştiren günümüzün yeni sorunu nedir acaba? Modern sanatsal öz­gürlüğün eleştirilmesi bugün artık umutsuz bir durumdan yakınmak değil, somut, gerçek çıkış yollan aramaktır. Yeni durum, sosyalizmin Sovyetler Birliği'ndeki zaferidir. Yeni durum için verilen savaşım, halk demokrasilerinin Avru­pa'nın büyük bir bölümündeki zaferi içindir. Bu iki fenomen ilkece temelden birbirinden ayrilır. 1 9 1 7 Devrimi Rusya' da kapitalist üretim düzenini yıkmış ve bir insan ömrünü dol-

**Bkz. G: Luk3cs, Dünya Edebiyatında Rus Gerçekçiliği; Balzac ve Fransız Ger­çekçiliği; Gerçekçiliğin Sorunları; Payel Yay.

104

duracak zaman aralığında sınıfsız bir toplum yaratmıştır. Bizdeki [Macaristan'daki] -ve öteki birçok ülkedeki- halle demokrasisi henüz bu aşamanın başlangıç evresindedir.

Aralarındaki ilkesel ayrımlara karşın -özellikle kültür ve sanat alanında- halk demokrasisi ile sosyalizmin sorunları arasında kesişme noktalan vardır. Dtişman ise, -kötü niyet­le- [sosyalizm ile halk demokrasisi] arasına bir eşitlik işare­ti yerleştirmektedir; işçilerin çıkarlarını savunan tüm önlem­leri komünizm diye karalamaktadır. Kendine halk özgürlü­ğü adına bir yol açmak isteyen her şeyi, sanat ve kültürün baskı altında tutulması diye ilan etmektedir; halk demokra­sisinin korunması ve sağlamlaştırılmasından söz edildikçe, sosyalizme karşı demokrasinin korunmasından · dem vur­maktadır vb.

Burada dar anlamda ekonomik ve politik sorunlardan söz etmiyoruz. Ama sanat ve kültürün sorunlarını ön plana alınca, başka bir bağlam içinde daha önce değişik biçimler­de değindiğim göze batıcı bir olguyla karşılaşıyoruz: Bir yandan faşizmin kendisi, eski biçimsel demokrasinin buna­lımından doğmuştur. Biçimsel demokrasi olmadan olanak­sızdı. Öte yandan kültür bunalımı tüm emperyalist dönem devletlerinde aynı sanat bunalımı olarak ortaya çıkmıştır. Yalnızca biçimsel yönden en yetkin demokrasinin yaygın ol­duğu yerlerde değil, egemenliğin yüzde yüz gericiliğin eline düştüğü yerlerde de böyle olmuştur. Bu bakımdan, günü­müzde yeni sorunlara karşı çıkan direncin, biçimsel demok­rasinin yandaşlarında en yoğun durumda bulunması bir raslantı değildir.

Böylece "güdümlü sanat" sorusuna gelip dayandık. De­mokrasinin en gelişmiş biçimi olan sosyalizm gibi halk de­mokrasisi de, kültür politikasının odak noktasına: Birincisi, tüm kültürü ve sanatı, çalışan halk ile -ilk ağızda bugüne de­ğin kültürden hemen hemen tümüyle yoksun bırakılmış işçi

105

ve köylüler ile- gene doğrudan bir ilişki içine sokma görevi­ni, ikincisi, hem etken hem de edilgen olarak, kültürün bu­güne değin ele

. geçirilen tüm değerli kazançlarını halkın ma­

lı yapma, böylece halkı, bu kültürü alabilecek, özümleyebile­cek yeteneği kazanacak düzeye yükseltme görevini koyar. Ama aynı zamanda halkın malı olabilecek, halkın içinde kendini tanıyabileceği ve gerçekten de kendi malı olarak be­nimseyebileceği bir kültür yaratma görevidir bu. İşte dost­düşman bu kültür programına bakıp, "güdümlü" sanat gibi yanlış bir parolayı ortaya atmaktadır.

Açık seçik aynmsayabilmemiz için bu türden ayrıntılı fel­sefi ve tarihsel açıklamalara gereksinim vardı: Yanlış bir pa­roladır sözkonusu olan; -hangi yandan olursa olsun- bizi Upton Sinclair politikası ile, katıksız öznelcilik politikasın­dan birini yeğleme durumunda bırakan bir ikilemin aslında uydurma bir ikilem olduğunu görmemiz için [gerekliydi bu]. Yadsımayalım: Her iki görüşün de azımsanmayacak tarafta­n vardır. Anlattıkları en basit köylü ve en cahil işçi tarafın­dan kolaylıkla anlaşılabilsin ve bunların tadına varabilsin di­ye, sanatçılardan, yeni toplumun kuruluşunun günlük konu­larıyla uğraşmalarını ve tüm olaylan (konulan) bu alandan seçmelerini isteyen bir eğilim yaygındır; ama öte yandan özellikle sanatçılar arasında yaygın bir eğilim daha vardır, bu eğilim der ki: "İsterseniz halkı sanat ile ilişki içine sokun, ama halk neyse o kalır, sanatçılar da neyseler odurlar." Yani halk, bu sanatı nasılsa öyle hazmedebileceği konuma yüksel­tilmelidir; bu başarılamazsa, ·eh halkın şansı yokmuş diyece­ğiz. Böylece son yüzyılın önde gelen düşünürlerinin ikide birde ileri sürdükleri bir görüşe varıyoruz; yani sanatın ilke olarak aristokrat karakter taşıdığı savına. Buradan çıkarıla­cak yargılar çok değişiktir. Yer yer demokrasiye karşı politik sonuçlar bile türetilir buradan; kültür düşmanı olduğu baha­nesiyle bu demokrasiye son bile verilebilir. Yer yer de halk demokrasisinde her şeyin eskiden olduğu gibi kaldığı, yani

1 06

sanatçıların bildiklerini yenilemek zorunda bulunmadıkları ve gerici dönemde olduğu gibi gene yalnız kaldıkları sapta­masıyla yetinilmektedir. Sanatçıların sanatta içkin bir yet­kinliğin peşinde oldukları eskiden dayanılan o eğitimli, ye­tişkin tabakanın yok edilmesi, ya da eski önemini yitirmesi nedeniyle, bu demokraside konumların daha da kötüleştiği ileri sürülmektedir. Aslında her iki bakış açısını da -özel tar­tışmalarda bile- kendilerini dışa vuruŞlarından daha kesin dile getiriyorum burada.

Öyleyse "güdülen" sanat parolası altında ne yatmaktadır? Halk demokrasisinin yukarda betimlenen kültür politikasını somutlaştırmak istersek, o zaman şu çabayı göstermemiz ge­rektiğini görürüz: Sanat gelişiminin toplumsal yaşamın te­mel dayanaklarındaki değişmeleri izlemesinin yalnızca sa­natçıların değil, aynı zamanda sanatın da yararına olduğuna sanatçıları inandırmak. Bunun niçin sanatın da yararına ol­duğuna gelince. Sanırım buraya değin yapageldiğim açıkla­malar buna bir yanıt vermişlerdir: Kapitalist kültür ve özel­likle emperyalist dönemdeki kültür, sanatçıları bir çıkmaz sokağa saptırdığı için. . . Sanatçılar Dostoyevski'nin "bod­rum" bireyciliği'nden vazgeçerlerse, sanatın o en eski duru­munu; sanatın kamu yaşamı_nın önemli bir parçası olduğu, ve sanatçının -özellikle yaratıcı bir insan olarak- bu kamu yaşamına derinden katıldığı durumu yeniden gerçekleştir­meye çalışırlarsa, şimdi yeniden doğmuş bulunan izleyicile­riyle, yani çalışan halk ile doğrudan ilişki kurma olanağın­dan yararlanırlarsa; yıllarboyu olağan sayılmış bir tutumu terketmek, öznel olarak bir kurban vermekten başka bir şey olmayacağı için, işte bu anlamda bir kurban istenmiş olur sanatçılardan; ama onlardan istenen, gerek sanat, gerekse insancılık yönünden, verimli olacak bir kurbandır.

Yalnız günümüz koşulları altında akla-uygun olmakla olanaklı sayılan her "güdüm" bu çok genel çizginin dışına ta­şamaz. Çünkü her ne kadar halk demokrasisinin taraftan

1 07

olan işçilerin ve köylülerin yaşamlarının, sanatçı ile izleyici­si arasında yeniden doğrudan ilişkiler kuracak, kapitalist sa­

nat izleyicisinin niteliksiz, değişken biçimli, çehreden yok­sun karakterini ortadan kaldıracak olanaklan içerdiğinden, bu yaşamlann nesnel zenginlikleri ve gelecek umutlannın yoğunluğuyla, sanatçı için, içine kapanık, içe yönelik bir ben'in kendinden geçmiş düşlerinden çok daha verimli bir zemin sağlayabileceğine hiç kuşku yoksa da; günümüzde

• yalnızca olanak niteliğinde olup, gerçeğe dönüşmemiş bulu­nan bu olanaklan, kullansınlar diyen sanatçıların önüne ha­zırlop koyabilecek kimse yoktur ve olamaz. Özellikle bu bağ­lam içindeki her ütopya, her ütopik deney, alabildiğine teh­likelidir. Büyük dönüşümlerin ağzında duruyoruz. Program­lı ön-tahminlerin tehlikesi ise, en verimlisinin hangisi olaca­ğını, geleceğin gerçeğinde şimdiden kimsenin bilemeyeceği mevcut sınırsız olanak.lan sınırlandırmasıdır. Her ütopyanın tehlikesi, somut gerçek'den esnek yararlanıldığında, gerçek­leştirilebilir olanaklann çok çok gerisinde kalmasıdır.

Böyle bir kanıtlamanın inandıncı gücü, onun yalnızca ge­nel derinliklerinin doğruluğundan ileri gelmeyip, bir halk

demokrasisinin izlediği genel politanın kültürel dayanakla­nndan da kaynaklanır. Sanatçı ile izleyici arasında, kapita­list aracılığıyla ortadan kalkmış bulunan bir doğrudanlığın yeniden kurulabileceğinden söz ediyorsak, somut toplumsal olanaklan sözkonusu ediyoruz demektir. Açıktır ki: kapita­lizmi yok eden sosyalizm, doğal olarak bu aracılığın da kö­

künü kazır. Halk demokrasisinin ekonomi politikasında, bi­rinci hedef olarak, büyük toprak sahibi ile büyük sermaye­nin gücünü birleştiren tekelci sermayenin bizde [Macaristan Halk Cumhuriyeti] ayaklan üstüne diktiği tek başına ege­menliği ortadan kaldırmak gelir. Toprak reformu, koopera­tiflerin yaygınlaştınlması sahte kooperatiflerin yok edilmesi, madenciliğin ve öteki merkezi girişimlerin kamulaştınlması bu durumun ekonomik temellerini yaratırlar.

108

Soru kendini gösteriyor: Sanatın kapitalizmden ileri ge­len sorunlarının ortadan kalkması., ya da hiç değilse azalma­sı için, bu durumdan sanat alanında nasıl yararlanılabilir? Şimdiye değin uzanagelen deneyimler, bu alanda umut veri­ci olanakların bulunduğunu göstermektedir. Sanatçı ile izle­yicisi arasındaki aracı rolü kapitalist egemenlikten alınıp iş­çilerin toplumsal organlarına devredilirse, bir sanat yapıtı­nın yalnızca o katıksız meta olma niteliği değil, salt kazanca yönelen bir aracılık da (tüm zararlı sonuçlarıyla birlikte) son bulmakla kalmaz, sanatçı ile izleyicisi arasında yeni, verim­li, öncekilerden nitelikçe farklı, dolaysız bir ilişki kurulabilir. Bir köylü ve işçi kültürünün serpilip açılması, bugün şimdi­den hiç de kestirilemeyecek ölçüde bu yeni ve doğrudan iliş­kileri gerek sanatçı, gerekse izleyici bakımından verimlileşti­rebilir.

Bu yeni, dolaysız ilişkilerin toplumsal ön koşullarının bu­gün çoktan doğmakta oldukları bellidir. Ancak: Henüz doğ­ma [oluşma] durumundadırlar; öznel de olsa, nesnel de olsa, hala birer olanaktırlar, gerçek değil. Bunların gerçekleşmesi belirli tarzda, evet ancak belirli tarzlarda ivmelendirilebilir. Çünkü son insan kuşağının gerici, emperyalist kapitalizmi­nin oluşturduğu çağdaş sanatçılaı:ın büyük bir bölümünün, ve gene bu dizgenin tüm baskı ve sefaletine katlanmak zorun­da bırakılan köylü ve işçilerin· önemli bir bölümünün şu �n­da böylesine meyve verecek bir karşılıklı etkileşim gerçekleş­tirecek yetenekten uzak oldukları da açıktır. Bunların her iki­si de kendilerini geliştirmelidirler; böyle verimli bir karşılıklı etkileşimin doğabilm�si için hem öğrenmeli, hem de [o za­mana değin] öğrendiklerini yeni bir düzeyde ele almalıdırlar.

Burada her iki taraf için de "güdülme" [Jenkung] sorusu ortaya çıkıyor. Bu "güdülme" ancak karşıl!klı yakınlaşmanın engellerinin toplumsal, ideolojik ve sanat-sal düzeyde aşılma­sından, sorunların tüm yanlarıyla her iki tarafa da tanıtılıp öğretilmesinden, olanakların, boyutların açıklanmasından,

109

bir işbirliğinin maddi, kültürel ve sanatsal ön-koşullarının yaratılmasından oluşabileceği gibi, demokratik devletin ve

işçilerin toplumsal örgütlerinin yardımlarından oluşan bir "güdümlülük" de sözkonusu olabilir. Bu sorunu bürokratik kafayla yönetmeliklere, kimi belirlenimlere uygun olarak kavrayan herkes (ister parti yönetmeliği olsun, isterse sınıf­sal kurallar vb. olsun) en büyük zararlara yol açabilir ve ge­lecekteki olanakları daha çekirdekteyken boğar.

Daha önceki bir yazımda, bir parti edebiyatçısının oyna­dığı rolü çok özel bir tanımla, partizanlık diye belirlemiştim; amacım, onsuz hiçbir parti edebiyatının varolamayacağı o özgürlüğü, o vazgeçilemez "faaliyet alanı"nı göstermekti. Oysa buradaki sorun daha geniş kapsamlı. Parti edebiyatçı­sı gerçi edebiyatta önemli bir tiptir, ama edebiyatı (tümüyle) çok az doldurur; yeni demokratik toplumda yalnızca parti edebiyatçılarının yazı yazacaklarını umanların aklı hiçbir şeye ermiyor demektir. Bu ciddi bir demokratik ülkü olamaz herhalde. Çünkü bu ülkü, [birimleri] aynı ortak payda altın­da toplamayı ve yalınlaştırmayı içermez, tersine: Gerek her­bir sanatçının yapıtında, gerekse sanatçıların tümünde zen­ginlik, çokyanlılık, çokseslilik [öngöıiir]. Yukarlarda son on­yılların gelişiminin uyumsuzluğuna değinirken, amacımız, bir kişisel yapmacıklığın o gelişmiş ton farklarına karşın, ge­ne de ayırtgan sorunların [işlenmesinde] bir daraltmanın, bir fakirliğin kanımızca ortaya çıktığını göstermektir. Bu­nun aşılmasında -inanıyoruz ve biliyoruz- halkın kurtuluşu­nun katkısı olacaktır; kuşkusuz kendiliğinden, insanların te­pesinden geçerek olmayacak bu; ancak insanların kararlan ve eylemleriyle gerçekleşecek. Hiç bir "önlem," "kurum" ya da "güdümlülük" sanata yeni bir gelişme yönü getiremez. Buv.u.yalnızca sanatçılar kendileri gerçekleştirebilirler, ama tabii toplumsal yaşamdan, toplumdaki değişimlerden ba­ğımsız değillerdir.

Tüm bunlar öyle sanatın kendi sorunu olmayıp, ideolojik

1 1 0

değişmelerin bir parçasıdırlar. Sanatsal özgürlük her ne ka­dar özgürlüğün genel toplumsal ve felsefe sorunlarıyla özdeş değilse de bunlardan bağımsız da değildir. Bu düşünceler, sanatçıları, şimdiye kadar olduğundan başka türlü çalışma­ları gerektiğine inandırmamalıdır. Üslup sorunları kararlar­la düzenlenmeyip, sanatçıların gelişmelerinin iç diyalekti­ğince belirlenirler. Sanatçı ise, bir toplumun içinde yaşar ve -istesin, istemesin- bir dünya görüşüne dayanır. Ve bu dün­ya görüşünü üslubunda da dile getirir. Topluma bağımlı olan bu dünya görüşü yanında sanatçının dünya görüşü so­rununu, sanatçının gözü önüne sermeyi denedim. Tüm top­lumsal yaşam dönüşüm aşamasındadır. Onunla birlikte, her temel toplumsal dönüşümlerde olduğu gibi, özgürlüğün içe­riği ve biçimi de değişir. Sanatçıların bu değişmelerle bir ilintilerinin bulunmadığını, dünyadaki değişmelerin, onların içinde, hani şu en duyarlı gereç üzerinde herhangi bir iz bı­rakmayacağını sanmak bir yanılgıdır. Ve ancak en derin inanca dayanan, özgür istem'e dayan� ve özgürlük içinde gerçekleşen dönüşüm en verimli dönüşümdür.

Hegel- "özgürlük" zorunluluğun öğrenilmesinden [bilgi­sinden] başka bir şey değildir, der. İşte burada -kendi içine kapanmış bir ben'in "bodrum" dünyasında değil- yeni, haki­ki özgürlük yatmaktadır. Dünyada bunalımların olmasından sanatçılar da sorumlu değil midir? Bu bunalımları kendileri ve sanatları için yaratıcı kullanabilmeleri onlara bağlı değil midir? Kaçınılmaz zorunluluk içinde ne kadar özgürlük bu­labilecekleri ve bu özgürlüğü kendileri ve sanatları yönün­den ne denli özgür ve yaratıcılıkla kullanabilecekleri onlara bağlı değil midir?

1 947

ı ı ı

MARX' A YOLUM' A EK (1957)

Okuduğunuz satırlar [Marx'a Yolum ( 1 933) yazısı-Çev.], herkesin de görebileceği gibi, heyecanlı bir ruh durumunda kaleme alınmıştır. İçine düştüğüm ruh durumunun nedeni, yalnızca bunca düşünce serüveninin ardından, hani elli'ye de merdiven dayamışken, ayağımın altında bundan �öyle sağlam bir zeminin varlığını duyumsamam değil. Geçip gi­den son on beş yılın olaylannın da bunda yoğun payı vardı. tık devrim yılları üzerine önceden konuştum. Ama Lenin'in ölümünden sonraki dönem için bir şey söylemedim. Bir sa­vaşım yandaşı olarak, Stalin'in Troçki ile Sinovyev' e karşı yüıüttüğü Lenin'in mirasını koruma savaşımını yaşadım ve Lenin'in bize sunduğu kazançların kurtarılışını, [sosyaliz­min] kuruluşunu sürdürmek için bunlardan yararlanılışını gördüm. 1 924-30 dönemine ilişkin bu yargılanma aradan geçip giden yıllar, ve geçip giden yıllann deneyimleri önem­li bir değişiklik getirmedi. Üstelik, 1 929-30 yıllarındaki felse­fe tartışmaları, bende, Hegel-Marx:, Feuerbach-Marx, Marx­Lenin arasındaki bağıntıları açıklayabileceğimiz ve bu ba­ğıntıları Plehanov'un ortodoksluğundan kurtarabileceğimiz, felsefe araştırmasına yeni ufuklar açabileceğimiz umudunu yaratmıştı. Hep karşıtı olduğum Rus Proleter Yazarlar Top­luluğu'nun dağılmasıyla da ( 1 932), ben ve başka bir çok kişi için geniş bir perspektif açılmıştı: Sosyalist edebiyatın, marksist edebiyat kuramının ve eleştirinin, herhangi bir bü.-.

1 13

rokratik engele çarpmadan atılım yapabilmesi olanağı doğ­muştu. Burada iki özelliğin, edebiyat kuramının ve edebiyat eleştirisinin marksist-leninist karakterinin, bir de bürokratik engel ve sınırlamaların ortadan kalkışının altını aynı kalın­lıkta çizmek gerekir. Yine bütün bunlara sözkonusu yıllarda genç Marx'ın temel yapıtlarını, özellikle "Ekonomik-Felsefi Elyazmalan"nı ve Lenin'in felsefi mirasını öğrendiğimizi de eklersem, otuzların başındaki o yoğun heyecanı ve büyük umutları doğuran olguları saymış olurum.

-Hani iyimser bir ifadeyle- o yıllarda bile kalıba uymayan her iki düşünceden birinin boğucu ya da saldırgan bir diren­meyle karşılaşması, bu umutlara yavaş yavaş yayılan bulanık bir renk katmaya başlamıştı. Başlangıçta ben ve benimle bir­likte birçok kişi, henüz tamamen aşılmamış geçmişin kalın­tılarıyla karşı karşıya bulunduğumuzu ("Rapp'çılar", kaba­toplumbilimciler vb.) sanıyorduk. Derken, tüm bu kuramsal ilerlemeleri engelleyen eğilimlerin sağlam, dirençli bürokra­tik dayanak noktalan bulunduğunu anladık. Gene de, doğ­matizmi savunma sisteminin son kez, bir raslantı sonucu or­taya çıkışma tanık olduğumuza bir süre daha inandık dur­duk. Aramızdan birçoğu zaman zaman Stalin'i kastederek içini çekiyordu: "Ah, si le roi le savait." ("Ah, bunu bilseydi kral.") Böyle bir durum elbette sonsuza dek sürmezdi. İleri­ye doğru sürükleyen, marksist kültürü zenginleştirilen akın­tılar ile, her bağımsız düşüncenin boğmatik, bürokratça-ti­ranca ezilmesi arasındaki çelişkinin kaynağının bizzat Stalin rejiminin kendisinde, dolayısıyla da Stalin'in kişiliğinde aranması gerektiği gerçeğini görmek lazımdı artık.

Şimdi bu duruma karşı tavır almak gerekince, aklı başın­da herkesin dünya-tarihsel konumu göz önünde bulundura­rak hareket etmesi gerekiyordu: Dünya-tarihsel konum Hit­ler'in tırmanışını ve sosyalizmi yıkma savaşına hazırlanışını gösteriyordu. Bu durumun doğuracağı kararlara her şeyin -ve kişisel olarak en değerli saydığım şeylerin bile, yaşamımı

1 14

verdiğim yapıtımın bile- kayıtsız şartsız boyun eğmesi ge­rektiğini anlamıştım. İyi bildiğim alanlarda marksist-le­ninist dünya görüşünü doğru uygulamayı, ve açığa çıkarılan yeni nesnel olguların gerektirdiği ölçüde bu dünya görüşünü geliştirmeyi yaşamımın temel görevi bellemiştim. Ancak et­kili olduğum bu dönemlerin tarihsel savaşımı, biricik sosya­list devletin, dolayısıyla da sosyalizmin varlığının korunma­sına yönelik olduğundan, tüm görüşlerimi, tavırlarımı (hat­ta kendi yapıtlarıma karşı tavrımı bile) bu gerçekleri kolla­yan kararların doğrultusunda ortaya koydum. Gerçi bu, söz­konusu savaşım boyunca ortaya çıkan, propagandası yapı­lan, sonra da çekip giden her türlü ideolojik eğilime eyvallah dediğimiz anlamına gelmez elbette. Ancak bu dönemlerde bir karşı çıkışın yalnızca fiziksel anlamda olanaksızlığından başka, aynı zamanda da can düşmanımızın, her türlü kültü­rün yıkıcısının kolayca düşünsel-ahlaksal bir desteğine dö­nüşebileceğini de açık seçik görüyordum.

Bu bakımdan bilimsel fikirlerim uğruna bir tür partizan savaşımı vermeye, yani Stalin'den birkaç alıntı yaparak ça­lışmalarımın yayımlanmasını sağlamaya ve sonra bu çalış­malarda kalıptan uzaklaşan görüşlerimi varolan tarihsel ha­reket alanının el verdiği ölçüde gerekli dikkatle ortaya koy­maya mecburdum. Sonuç olarak arada bir susma buyruğuy­la karşılaştım. Örneğin savaş sırasında Hegel'i Fransız Dev­rimi karşısında feodal gericiliği-tepkiciliği savunan bir filo­zof olarak ilan eden bir kararın açıklandığı bilinmektedir. Ben de genç Hegel üzerine yazdığım kitabımı o günlerde ya­yımlayamazdım tabii. Şöyle düşünüyordum: Savaşı hani böyle bilim dışı ahmaklıklara başvurmadan da kazanmak olanaklıdır. Ama madem ki anti-hitlerci propaganda bu yan­lış düşünceye bir kez bulaşmıştı, artık o an için önemli olan Hegel'in doğru anlaşılması uğruna kavga çıkarmak değil, sa­vaşı kazanmaktı. Bilindiği gibi bu yanlış kuram savaştan sonra da uzun yıllar sürdü gitti. Ama benim de "Genç Hegel"

1 1 5

kitabımı gene tek bir satır değiştirmeden yayımladığım bi­linmektedir ( 1 948).

Ama sözkonusu olan çok daha önemli toplumsal sorunlar vardı ve bu sorunlar stalinci yönetimin olumsuz yanını gene bu dönemlerde açık seçik dışa vurmuşlardı. Tabii büyük du­ruşmaları düşünüyorum şu anda. Bunların hakla hukukla bağdaşırlığını başından beri kuşkuyla karşılamıştım, hani büyük Fransız Devrimi'ndeki Jirodenler ile Danton yandaş­

larına karşı yürütülen davalardan pek ayrılır yanlan yoktu; yani duruşmaların yasallıkları sorununa pek büyük bir ağır-

. lık vermeden, tarihsel zorunluklarını kabul ediyordum, hep­si bu. (Bugün Kruşçev, bu duruşmaların politik yönden de gereksiz olduklarını kesinlikle vurgularken haklıdır sanı­nın.)

Tavrım ilk kez, troçkizm ve benzeri düşüncelerin tilin köklerinin kazınması buyruğu verildiğinde, temelden değiş­meye başladı. Bunun, çoğunluğu suçsuz insanların kitleler halinde yargılanıp yok yere hüküm giymesi anlamına gelece­ğini daha baştan kavramıştım. Bugün bana tavrımı niçin açıkça ortaya koymadığını sorulacak olursa, yeniden fiziksel olanaksızlığı ortaya atacak değilim -o sıralar siyasal sürgün olarak Sovyetler Birliği'nde yaşıyordum-; bunun nedeni ah­lakla ilintiliydi: Sovyetler Birliği faşizme karşı bir ölüm ka­lım savaşının eşiğindeydi. İnançlı bir komünist şöyle diyebi­lirdi: "Right or wrong, my party" ("Doğru da olsa, yanlış da ol­sa, benim partim"). Bu durumda Stalin önderliğindeki parti

ne yapıyorsa, -partiden birçok kişi de benim gibi düşünü­yordu- bu savaşımda onunla koşulsuz bir dayanışma içinde bulunmamız, ve bu dayanışmayı her şeyin üstünde tutma­mız gerekiyordu. Zaferle biten savaş durumu kökünden de­ğiştirdi. Yirmi altı yıllık sürgünden sonra yurduma geri dö­nebildim. Tıpkı savaş sırasında olduğu gibi, sosyalist olsun burjuva olsun, dünyanın tüm demokratik güçlerinin gericili­ğe-tepkiciliğe karşı bağlaşmasının mümkün olabileceği bir

1 1 6

aşamaya varmış olduğumuz kanısındaydım. "Recontres In­

temationales"de, Cenevre'de yaptığım 1 946 tarihli konuş­mamda bu göıüşlerimi dile getirdim. 5 Mart 1 946'da Churc­hill'in Fulton'da yaptığı konuşmadan bu yana, kapitalist dünyadaki karşı eğilimleri, Batı'nın etkili ve yetkili çevreleri­nin savaş bağlaşımını yok etmek ve savaştaki düşmanına ge­rek politik, gerekse ideolojik yönden yaklaşmak amacıyla na­

sıl çırpındığını görmemem için kör olmam gerekirdi. Daha Cenevre' de Jean-R. de Salis ve I?enis de Rougemont Rusya'yı Avrupa kültüıünün dışında bırakmak için hazırlanmış tas­laklar ileri sürdüler. Ama öte yandan böyle bir girişim karşı­sında sosyalist kamptan gelen tepkinin, benim ve benim gi­bi birçok banş yanlısının, Orta Avrupa' da halk demokrasile­rinin kurulmasıyla güçlenen sosyalizm sayesinde silineceği­ni umduğumuz ideolojinin birçok özelliğini barındırdığını görmemek için de kör olmak gerekirdi. Dünyadaki yeni du­rumun bir buyruk gibi önümüze çizdiğine inandığım ve hep inanacağım bu yolun gerektirdiği çabalara bağlı olduğum­dan, 1 948 Wroclaw Kongresi'nde10 barış hareketine büyük bir heyecanla katıldım ve bugüne kadar da bu hareketin

inançlı bir yandaşı olmayı sürdürdüm. Wroclaw konuşma­mın konusu dünkü ve bugünkü düşmanın; emperyalist geri­ciliğin-tepkiciliğin diyalektik birliği ve farklılığıydı.

1 948 yılı belki de 1 9 1 7' den bu yana en büyük dönüm nok­talan�dan biriydi: Çin' de proleter devrimin zaferi. Özellikle bu devrim aracılığıyla Stalin'in teori ve pratiğindeki çelişki­

ler bir kez daha gün ışığına çıkmıştı. Çünkü bu zafer, nesnel olarak, Stalin'in Troçki'ye karşı -ve haklı olarak- savunduğu, "tek ülkede devrim" döneminin artık tarihe karıştığını göste­riyordu: Orta Avrupa'daki halk demokrasilerinin doğuşu ise,

1 ) Wroclaw'da (Breslau) 26 ve 30 Ağustos 1 948 arasında "Barışı Koruma Kong­resi" düzenlendi. Lukacs'ın bu kongredeki konuşması, "Aydınların Sorumlulukla­rı" başlığı altında, 1 955'de "Lukacs'ın Yetmişinci Doğum Yı ldönümü" derlemesin­de yayımlandı .

1 1 7

bu yeni duruma tam bir geçişti artık. Öznel yönden ise, Sta­lin ve yandaşlarının kökten değişen dünya koşullarından te­orik ve dolayısıyla da pratik sonuçlan çıkarmak istemedikle­ri, dahası çıkaramadıkları görüldü. Çok akıllı bir kişi olan Stalin, pratiği içinde yeni durumun kimi belirtileri ve uğrak­laı ını elbette kavramıştı; ancak ortaya çıkan bu yeni duru­mun, "tek ülkede sosyalizm" döneminin yöntemlerinden

-sanayi yönünden geri kalmış Rusya'nın nesnel olarak sü­rekli tehlike altında kalışından türemiş bulunan, ancak Sta­lin'in kendisi tarafından bu zorunluğun çok ötelerine değin

· geliştirilen yöntemlerden kopma anlamına geleceği, Sta­lin'in kavrama ufuklarının çok ötesinde kalıyordu. Böylece yeni bir strateji ve taktiğin varlığını buyuran yeni dünya du­rumu, eski strateji ve taktiğin kaçınılmaz biçimde yeniden sivrilmesinin, aşırılıkla gündeme alınmasının bir örneğini sahneleyen bir girişimle yanıtlandı: Sovyetler Birliği ile Yu­goslavya'nın arası açıldı. Bunun devamı elbette büyük du­ruşmalar zamanından artakalan yöntemlerin yeniden tez­gahlanmasıydı.

Bu yeni taban ile eski ideoloji arasındaki çelişki, "Edebi­yat ve Demokrasi" adlı kitabım üzerine 1949 ile 1950 arasın­da Macaristan'da sürdürülen tartışmalarla benim için daha da kolay anlaşılır oldu. Örgütleyici anlamında yönetici bir eylemci olmamama karşın, 1 944 yılında Macaristan'a dönü­şümden bu yana, ortaya çıkan yeni durumdan sosyalizme geçişi giderek iknaya dayanan, kerte kerte açılan yeni yollar­dan gerçekleştirebilmenin gerekli sonuçlarını çıkarmaya ça­lışıyordum. Az önce sözünü ettiğim kitaptaki yazılar ve ko­nuşmalar bu çabalara ayrılmıştı. Her ne denli bugün bu ya­zılan bazı yönlerden yetersiz, amaçlan açık seçik belirlen­memiş, çıkarsamalan yanlış yazılar sayıyorsam da, gene de hareket yönleri doğruydu. Oysa doğmatizm ideolojisini sa­vunanlarla anlaşabilmenin ne denli umutsuz olduğunu gös­terdi bu tartışmalar.

1 1 8

Bu tartışmanın ve tartışmada bilinçli olarak gerilememin -o sıralarda Rajk duruşmaları vardı<1>- birinci yaran, çok dallanmış budaklanmış eylemci işlevimi bir yana bırakarak tümüyle kuramsal çalışmalara yönelmem oldu. Tartışmala­rın deneyimleri ve günün etkili olayları, marksizm-leniniz­min sorunlarını bundan böyle Stalin'in ve yandaşlarının yöntemlerine karşı daha derinlikli, daha köklü gözden geçir­meme yol açtı. Dünyanın durumunda ortaya çıkmış bulunan belirleyici yeniliği Stalin'in kavrayamamış olduğu kanısı, geçmişi şöyle didik didik incelemekle yaygınlaşıp genelleşti. Yirminci yüzyılın yirmilerinin ikinci yansında faşizme karşı savaşım en önde gelen sorun olup çıktığında, Stalin'in, bu savaşımın önemini bile ancak on yıl geçtikten sonra kavra­yabildiğini anlamıştım. Sosyal demokrasiyi faşizmin "ikiz kardeşi" sayan öğretisi, işçi sınıfının, dahası tüm demokra­tik ögelerin oluşturacakları birleşik cephenin, insan kültürü­nün varolma ya da yokolma sorununa dönüştüğü dönemde, böyle bir cephe birliğinin kurulmasını olanak dışı yapıp çık­tı. Yani 1 91 7'nin devrim fırtınalarında ve devrimin hemen ertesinde haklı olan, ama fırtınanın yatışmasından sonra, en gerici tekelci sermayenin her yönden saldırısının yaygınlaş­masından sonra nesnel olarak tümüyle eskimiş bulunan bir strateji ve taktiğe dört elle sarılmıştı. Bu bakımdan 1 948' den sonra olup bitenleri yirmilerin temel yanlışlarının yinelen­mesi gibi değerlendirmekten kendimi alamadım.

Görüşlerimin iç gelişimi, burada irdeleyeceğim bağlamla­rın asıl konusu. Ancak yanlış görüşlerin temelinde yatan dü­şünce sistemini şöyle taslağımsı olarak bile çizmem olanak­sız. Ama Stalin'in düşüncesindeki trajik çelişkinin gittikçe daha açık seçik gözlerimin önüne serildiğini söylemeliyim.

2) Laszlo Rajk (1 909-1 949), 1 932-33 yılları arasında İspanya'da iç savaşa katıl­mış, 1 941 -44 arası gizlice geri geldiği yurdunda tutuklu kalmış, 1 944'de Alman­ya'ya götürülmüş, 1 945'de tekrar Macaristan'a dönmüştür. Macar Komünist Par­tisi 1 . sekreterliği, içişleri ve dışişleri bakanlığı yapan Rajk, devlete karşı komplo düzenlediği gerekçesiyle 1 949'da idam edilmiştir. Rajk' ın daha sonraları suçsuz­luğu anlaşılmıştır.

1 19

Lenin emperyalist aşamanın başında öznel etmenin an­

lam ve önemini klasiklerin öğretilerinden de öteye geliştir­mişti. Stalin bundan, öznel dogmalardan oluşan bir sistem türetti. Staliİı'in trajik çelişkisi, büyük yeteneğinin, zengin deneyimlerinin, keskin zekasının bu öznelciliğin hatalı oldu­ğunu net olarak görmesine yol açmamasıdır. Bu bakımdan, son yapıtında (SSCB'de Sosyalizmin Ekonomik Sorunları) ekonomik özneliciliğin doğru bir eleştirisini ortaya koyması­na karşın, bu öznel ekonomizmin manevi babasının, sabırlı, kararlı körükleyicisinin kendisinden başkası olmadığını ak-

. lının köşesinden bile geçirmemiş olması, bana çok trajik ge­liyor. Öte yandan, böyle bir düşünce sistemi içinde birbiriy­le kıyasıya çelişen görüşler hiç rahatsızlık vermeden yanya­na bulunabiliyorlar. Örneğin, zorunlu olarak durmadan

'ar­

tan sınıf karşıtlıkları kuramı ile, sosyalizmin en son aşama­

sının, komünizmin elle tutulabilecek kadar yakında bulun­duğu kuramının yanyana oluşları gibi. Bu birbirini karşılık­lı olarak dışlayan savların birbirine dolaşması, sonunda, "Herkes yeteneğine göre, herkese gereksinmesi kadar" diye özetlenen özgür ilkenin otokratik düzenlenmiş polis devle� tinde gerçekleştiği bir komünist devletin doğuşuna yol açtı.

Lenin'in "Tek ülkede sosyalizm" kuramını Troçki'ye karşı başarıyla savunmuş olmanın, böylece de büyük bir iç buna­lım döneminde sosyalizmi kurtarmanın onuruna sahip çı­kan Stalin, 1 9481e birlikte ortaya çıkan yeni dönem karşısın­da, tıpkı bir zamanlar Troçki'nin Sovyetler Birliği'nin geli­şim zorunluğu karşısında takındığı anlayışsız kuramsal tav­rı takınmıştır. Stalin'in geride kalması ve anlayışsızlığı yü­zünden, emperyalist düşmanlarının soğuk savaşı kolaylıkla sürdürmelerini sağladığı, bugün çok kişi tarafından görüle­bilmiştir artır.

Yineliyorum: Burada yalnızca kendi görüşlerimin geliş­mesi anlatılacaktı; o da marksizmin kuramsal sorunları açı­sından. Buraya değin Stalin üzerinde söylenenler, sorunsalı

1 20

doğru olarak ortaya koymamızı kolaylaştıracak arka planı ve ortamı sağlamak içindi. Büyük Stalin devriminin ilk yılların­da önemli bir bölüm aydının o heyecanlı havası düşünülecek olursa, Lenin'in marksizmde dahice gerçekleştirdiği çifte re­form yapıtı bu devrimin hazırlayıcıları arasındadır. Bir kere Lenin, marksizmin ustalarıyla ilgili yıllardan beri süregelen önyargılan süpürüp atmıştı. Ve bu temizleme işlemlerinde, Marx ve Engels'in yapıtlarının o zamana dek henüz gün ışı­ğına çıkarılmamış çok geniş bilgilerle dolu olduğu görül­müştür. Öte yandan yılmaz gerçekçilik duygusuyla, yaşamın gündeme getirdiği yeni sorunlar karşısında, ustalardan akta­rılan "şaşmaz" alıntılara öylece bel bağlamanın olanaksızlı­ğına dikkati çekmişti. Komünist Parti Merkez Komitesi'nin politik raporunu sunarken, emperyalizmin çağdaş görünü­mü konusunda bu türden marksistlere karşı iğneleyici bir alaycılıkla şunlan demişti: "Marx bile bu konuda tek bir söz­cük olsun yazmayı aklına getirmemiş, tam olan tek bir alın­tı, çürütülemez tek bir değinme bırakmadan da ölmüştür. Bu nedenle, şimdi paçamızı kendi başımıza kurtarmalıyız."

Marksizmin Lenin' ce bir inşası umudunu, burada da be­lirttiğim gibi, Lenin'in ölümünden sonraki ilk yıllarda koru­muştum. Kerte kerte artan, gelişen düş kırıklığımı da açık seçik anlattım burada. Sonuçta, bu durumun bilimsel-ku­ı;-amsal yönden önemli olan yanını derlemek kalıyor geriye. Sorun, Stalin'in düşünsel-manevi egemenliğinin yerleşmesi ve bir kişi yüceltimine dönüşrpesi ölçüsünde, marksist araş­tırmanın da "kesin hakikatler"in yorumuna, uygulanmasına ve yaygınlaştırılmasına dönüşüp yozlaşması sorunudur. Ya­şamın tüm sorunlarına verilen yanıt, yaygın öğretiye bakıla­cak olursa, marksizmin ustalarının, özellikle Stalin'in yapıt­larında saptanmıştı. Bu arada başlangıçta Lenin Marx'ı ve Engels'i, sonra da Stalin Lenin'i giderek daha çok arka pla­na ittiler. Örneğin, diyalektiğin yasalarını Lenin'in "Felsefe Defterleri" ne göre �le alan 'bir filozofun, Stalin'in "Parti Ta-

1 2 1

rihi"nin dördüncü bölümünde diyalektik yasaların sayısını ve tanımını kesinleştirdiğini ileri sürerek azarlandığını anımsıyorum. Yapılması gereken, işlenen soruna uygun yeri Stalin'den bulup, alıntı biçiminde saptamaktı. Bir keresinde Alman arkadaşlarımdan biri, "Bir fikir nedir?" diye sormuş­tu, "Fikir [bu] alıntılar arasında bağ kurmaktır." Gerçi marksizm-leninizmin geliştirilmesine açılan kapının yine de tümüyle kapanmamış olduğunu yadsımak yanlış olur. Gel­gelelim, sonsuz hakikatler hazinesini yenileriyle zenginleş­tirme, ya da o güne kadar çürütülmez sayılan bir hakikati ·devre dışı bırakma ayrıcalığına yalnızca Stalin sahipti.

Bilimsel yaşamın böylesine bir sistemden çok zarar gör­düğünü enine boyuna anlatmaya hiç gerek yok sanırım. Yal­nızca marksizmin geliştirilip ilerletilmesi için kuramsal yön­den en önemli bilimlerden olan politik eknnominin ve felse­fenin, o günlerde tümüyle felç edildiğini belirtmek isterim. Doğa bilimlerinin gelişmesi ise, bu yüzden öyle fazla engel­lenmiş değildir. Her ne denli bu alanlarda da arada bir sür­tüşmeler, anlaşmazlıklar ve dahası bunalımlar ortaya çık­mışsa da, bu bilimlerin pratikte geliştirilmesi öylesine yaşa­ma ilişkin bir sorundu ki, doğa bilimleri alanındaki ilerleme­nin durdurulması olanaksızdı. Bu verimsiz "alıntıbilim"in ("Zitatologie") tehlikeli sonuçlan örneğin yöntembilim (me­todoloji) sorunlarında, dünya görüşünün temellerini sapta­mada vb. daha belirgin su yüzüne çıkar.

Bu dondurma, kemikleştirme ruhuna [düşüncesine] kar­şı partizanca savaşım veren bir tek ben değildim. Stalin'in ölümünden bu yana, özellikle XX. Kongre' den beri bu sorun karmaşası nitelikçe yeni bir aşamada ortaya çıktı: Tüm bu sorunlar sonunda açıklıkla tartışıldı; bilimin resmi düşünce­si iyi kötü anlaşılır biçimde dile getirilmeye başlandı. Gene burada sözkonusu tartışmaların durumuna ve tartışmalarda ortaya çıkan eğilimler:��şöyle ucunda da olsa değinmemiz, bu çalışmanın görevi dışın(i.a kalır. Kendi görüşümü kısaca

. '�: .. ·, · ·, ·.u2

derlemekle yetineceğim: Bugün marksizm için en büyük teh­likenin revizyonist eğilimlerde yattığını inanıyorum. Onbeş­yirmi yıldır Stalin'in ortaya attığı her şey marksizmle özdeş, hatta marksizmin tırmandığı en uç nokta olarak tanıtıldığın­dan; burjuva ideologları, Stalin'in yanlışlığı belli olmuş bir­çok tezini ve uyguladığı yöntemin önemli uğraklarını kulla­narak, bunlarla birlikte, bunlarla özdeşmiş gibi gösterilmeye çalışılan ustaların vardıkları sonuçlan da değiştirmeye çalış­maktadırlar. Ve bu düşünce yönetimi, kalıpçı-dogmatik eği­timleri sonucu düşünce yönünden savunmasız duruma gel­miş bulunan bazı komünisti de etkilediğinden, burada önemli bir tehlikeden söz edilmelidir. Ama bu dogmatistler, Stalin'in marksizmin ustaları ile özde özdeş olduğu görüşü­ne dört elle sarılmaya devam ederlerse, böyle akıntılara kar­şı tıpkı saf revizyonistler gibi çaresiz, savunmasız kalacak­lardır. Marksizmin-leninizmin korunması ve geliştirilmesi­nin sürdürülmesi için bu çıkmaz sokaktan bir ara yol, bir çı­kış yolu bulmak gerek; yani revizyonizmle etkili bir savaşım için bu dogmatizmin kökünün kazınması zorunludur.

Az önce de belirttiğim gibi, Lenin burada alınması zorun­lu olan tavrın dayanak noktasını açıkça göstermiştir. Eğer marksizmin bize ileri götürülmesi için gerekli güvenilir yön­tem, bir dizi sağl<l:ffi hakikat, birçok verimli dayanak bıraktı­ğını; bunları derinlemesine öğrenip benimsemeden ve değer­lendirmeden ileriye doğru tek bir bilimsel adım atamayaca­ğımızı; yalnızca marksçılığın tabanı üzerinde evrensel bilim­lerin oluşturulup geliştirilmesinin bir görev olduğunu, ancak bunun çoktan hazırlanıp önümüze 'konmuş bir şey olmadı­ğını bilirsek -bütün bunlar açık seçik anlaşılırsa, marksist araştırmada yeni bir atılım olanağı ortaya çıkacaktır. Engels ölümünden önce marksistlerin önündeki bu göreve dikkati çekmişti. Lenin ise onun uyanlarını yineledi. İnanıyorum ki, şimdi bu istekleri yerine getirmenin zamanı gelmiştir. He­nüz bir marksist mantığımız, marksist estetiğimiz, marksist

1 23

etik'imiz, · marksist psikolojimiz vb. yok dersek, yıldırıcı, umut kıncı bir şey söylemiş olmayız. Tersine, birçok kuşağın yaşamını verimlileştirecek, yaşamını dolduracak büyük ve sürükleyici bilimsel ödevlerden umut dolu bir coşkuyla söz ediyoruz.

Bu çerçeve içinde, böyle bir çalışmanın boyutlarına iliş­kin somut olarak konuşmak olanaksız. Daha kendi çalışma­larım için bile, yer darlığı nedeniyle böyle bir açıklama yap­mam olası değil. Yalnızca şunu söyleyebilirim: Marksizmin _klasikleriyle uğraşım, bana yaşamımda ilk kez çabalarımın her zaman yönelik olduğu şeyi gerçekleştirme olanağını ver­di: Manevi-düşünsel dünyanın fenomenlerini gerçekte oldu­ğu gibi, kendinde olduğu gibi, tarihsel-sistemli yapılarıyla doğru görmek, bu yapıya bağlı kalarak betimlemek ve bun­ları hakikatlerine uyarlı biçimde dile getirmek. Bu açıdan dogmatizme karşı savaşım da bir bakıma kendini savunma­dır. Çünkü başlangıçta etkisi altında kalarak faaliyetime baş­ladığım burjuva ideologları, bu fenomenleri hiç kuşkusuz çarpıtmışlardır. Ancak dogmatizm, öznel "çürütülmezliği" ile, nesnenin derinlemesine incelenmesine, nesneden hare­ket eden her türlü genellemeye karşıydı: düşünce yapısında çerçeveyi görmesini engelleyen böylesi at gözlükleri bulun­masına tahammül eden herkes, ancak hazırlop dogmalardan birtakım açıklayıcı tanımlamalar türetebilir ve gerçekle her türlü bağı yitirmeye mahkumdur. Dogmacılığa karşı sürdür­düğüm partizan savaşımın, yaşamla, yaşamın nesneleriyle olan canlı ilişkimi korumakla kalmamış, bu ilişkiyi geliştir­miştir de. Bu gün bir estetikle uğraşabiliyor ve bir etik düşü­nü kurabiliyorsam, bunu bu savaşıma borçluyum.

Böylece bu satırları da heyecanlı umutların, bekleyişlerin içinde yazıyorum. Bili.yorum: Yeni yollan araştıran çabala­rın bitişine daha çok var; doğmacılığa kayışların revizyoniz­min aynı ölçüde güçlenmesiyle karşılandığı kimi durumları yaşadık, bugün de yaşıyoruz. Evrensel nitelikte marksist bir

1 24

bilimin ohışturulması doğrultusunda ortaya konacak ciddi çalışmaların -burada öncelikle kendimden söz ediyorum­bana sarsılmaz ve tükenmez bir yaşama anlamı kazandırdı­ğı kesindir. (Kendi çalışmalarımın hangi nesnel değerleri ka­zanacağı konusunda tarih karar verecek; ben bunu yargıla­yacak yetkide değilim.) Bugün de sayısız engelle karşı karşı­yayız. Devrimci işçi hareketi doğuşundan bu yana çok çeşit­li dar boğazlan aşmak zorunda kalmıştır. Bugüne dek bunu hep başardı, gelecekte de başaracak, buna inancım sonsuz­dur. Ben de bu taslağı Zola'nın biraz değiştirilmiş, bir de­yişiyle bitirmek istiyorum: "La verile est lentement en marche et a la fin des fins rien ne l'arretera." ("Hakikat yavaş yavaş or­taya çıkıyor ve sonuçta bunu hiçbir şey önleyemeyecek.")

125

BİREY VE TOPLUM

Georg Lukacs - Leo Kofler

KOFLER: Uzun zamandır çok belli bir soru ilgimi çekip beni meşgul edip durdu. İdeolojiyi tek yanlı olarak yanlış bi­linçle eş tutmak ve asıl boşlukta salman - boşlukta salınan denen bilinci - tek yanlı olarak bağlı olmayan (bağımsız) bi­linç ile - buradan burjuva ideolojisi için belirli ideolojik so­nuçlar çıkartmak için -bir tutmak alışıldık bir şey oldu. Bu­radan şu sorun çıkıyor: Hala nüfusun yansını oluşturan işçi­lerin burjuvalaştığı zafer kazanılmışçasına ima ediliyor.

Kastedilen şu: İşçinin eskiden yanlış bir sınıf bilinci var­dı ve bugün bir burjuva bilincini devraldığı ölçüde doğru bir bilinci var. Bu ise bir çelişki anlamına geliyor; çünkü, tanım gereği doğru bilinci sadece bağı olmayan (bağımsız) bilinç ile bir tutarken işçi sınıfına, bağlı, doğru bir bilinç atfedili­yor. Bu durum, bu çelişki burjuva ideolojisinin kaçınamaya­cağı bir zorunluluk mudur ya da rastlantı mıdır?

LUK.ACS: Meseleyi gene belli bir ölçüde basitleştirmeme müsaade edin. Sanının Gramsci, ideoloji sözcüğünü genel­likle birbirinden tamamen ayn iki anlamda kullandığımızı söylerken haklıydı. Bir yandan söz konusu olan, her insanın toplumda belli bir sınıf konumunda varolduğu - buna tabii ki döneminin bütün kültürü aittir - ve ilgili (söz konusu) du­rumdan bağımsız hiçbir bilinç içeriğinin olamayacağı temel marksist gerçeklik. Diğer yandan ise, bu sorundan belli de-

1 27

formasyonlar ortaya çıkıyor, ve insan, evet ideolojiyi bu an­lamda da gerçekliğe karşı deforme olmuş belli bir tepki ola­rak algılamaya alışmıştır. Sanırım, bu iki şeyi, ideoloji kav­ramını kullanacak olursak, ayırmak zorundayız, ve buna ek olarak - şimdi ontolojik soruya geliyorum - insanın başın­dan beri her organizm gibi kendi çevresini yanıtlayan bir varlık olduğunda yola çıkmak gerekir. Bu demektir ki, insan kendi gerçekliğinden ortaya çıkan problemleri sorulara dö­nüştüıüp bunları yanıtlar; ama boşlukta yüzen, kendiliğin­den, sırf içeriden dışarıya çalışan sözde bilinç hiç var olma­·dı ve bunu kanıtlamayı hiç kimse başaramamıştır şimdiye kadar. Boşlukta yüzen "zeka" kavramının da, tıpkı günümü­zün o pek hoşa giden "ideolojiden arındırma" kavramı gibi, gerçek insanın gerçek toplumdaki gerçek konumuyla uzak­tan yakından bir ilişkisi olmayan salt buluşlar olduğunu dü­şünüyorum.

KOFLER: Gene bu bağlam içinde, sınıflardan bağımsız, anlayacağınız sınıfsal konum tarafından belirlenemeyen ide­olojik fenomenler, yani üstyapı fenomenlerinin bulunup bu­lunmadığı sorusu sürekli ortaya atılıyor. Siz kendiniz Prof. Lukacs, eski çalışmalarınızda ideoloji sorusunun sınıf ile doğrudan ilişki sorunu olmadığını, sınıf toplumunun bütün­selliğine giren bir sorun olduğunu kesinlikle vurgulamıştı­nız. Ve gerçekten de, gerek burjuvaziye, gerek işçiliğe ve ge­rekse küçük burjuvaziye bağlanabilen belli başlı ideolojik fe­nomenler bulmak mümkün; sözgelimi dil alanında, öncelik­le de nesnelleştirme dünyasından türeyen terminoloji ala­nında; örneğin: "Teknik bize hükmediyor," "atom bombası bizi tehdit ediyor," "enflasyon her şeyi pahalılaştırıyor," ya da "ezilme kitle toplumundan<0 türüyor." Marx olsa alaylı

1 ) "Kitle toplumu" çağdaş burjuva felsefe ve toplumbiliminin, emperyalizmin sınıf­sal karakterini gizlemek ve sosyalizmi yermek için başvurduğu bir kavramdır. Emek-sermaye çelişkisine değinmeden, üretim ve nüfusun hızla artışı sonunda, insanın, insanlığını yitirmesine yol açan büyük bir çarkın bir parçası durumuna girdiğini ileri süren burjuva düşünürleri, içinde yaşadıkları toplum düzenini, sınıf­sal yapıya değinmeden eleştirme imkanları aramaktadırlar. (Çev.)

1 28

bir biçimde "sıkıntı burada yoksulluktan türüyor," derdi. Sö­zün kısası dilin bu genel-kullanım biçimleri, gerçekten de, her ne denli sınıflı toplumdan bağımsız biçimler olarak de­ğilse de, suf belirli bir [tek] sınıfa bağlanamayan [düzenle­şimlenemeyen-koordine edilemeyen] biçimler olarak sınıf­landırılabilirler; çünkü bunlar nesneleştirilmiş, fetişleştiril­miş toplumsal bir durum içindeki belli başlı davranış tarzla­rının yansımalandırlar.

LUKACS: Gene burada sorunu biraz daha ileri götürmek isterim. İnsan yaşamı doğa ile insan arasındaki bir madde özümlemesine dayandığından, bu özümlemeyi sürdürürken elde ettiğimiz hakikatlerin (örneğin matematiksel, fiziksel, geometrik) genel bir geçerlilik taşıdıkları su götürmez. Ne var ki, bu genel geçerli hakikatlerden burjuvasal anlamda bi­rer fetiş yaratılmıştır; çünkü bu hakikatler, duruma göre sı­nıf savaşımına sımsıkı bağlanabilirler; ve eğer bugün astro­nominin hakikatleri sınıflara bağlı değildir diyorsak, doğru­dur bu; ama öte yandan Kopemikus ve Galileo Galilei üzeri­ne sürdürülen tartışmalarda, kişinin Galileo Galilei'nin ya­nında ya da karşısında tavır almış olması, onun sınıfsallığı­nı belirleyen en önemli uğraklardan biriydi.

Toplum ile doğa arasındaki özümleme de toplumsal bir süreç olduğundan, bu süreç içinden elde edilen kavramların bir toplumdaki sınıf savaşımlarına etkin olmaları olanağı her zaman vardır. Şimdi ben "gelişme", "ilerleme" ve benze­ri kavramları seçerken kullandığım sözcükler tam, kesin de­ğil; aslına bakılacak olursa, "gelişim" sınıflardan bağımsız olduğunu söyleyeceğimiz bir olgu; sözgelimi Darwin' deki türlerin gelişiminde olduğu gibi. Gelgelelim, öte yandan özellikle darvincilik sorunu nice yıllar toplumsal bir tartış­manın konusu olagelmiştir. İnsanlığın bağdaşık bir gelişim mi izlediği, yoksa değişik kültür hareketlerinin başta ve son­da ortaya mı çıktıkları, anlayacağınız, burada bir döngünün bulunup bulunma_dığı sorusu da, gene bir toplumun sınıfsal katmanlaşmasından bağımsız yanıtlanacak bir soru değildir.

1 29

Şimdi burada, bir yanda insan aklının, insanın anlama yetisinin, çeşitli sınıfların kendisini nasıl değerlendirdiğine aldırmaksızın tüm toplum, hatta tüm doğa görünüşü için ge­çerli şeyler saptayabilmesine, öte yanda insanın olanca kişi­liğiyle toplumsal savaşımın içine katılmışlığına bakarak -bu durumda herhangi bir önermenin kabul edilmesi ya da red­dedilmesi, insa.un sınıfsallığının koşulladığı bir sonuçtur ar­tık- sınıflara bağlı olma ve olmama konusunda kaygan sınır­lar bulunduğunu söylemek istiyorum. Yani, genel bir aynm­lamaya gidemeyeceğimiz kanısındayım: Burada ideoloji bi­ter, burada başka bir şey başlar, diyemeyiz. Sözkonusu olan, . toplumun verilmiş yapısınca ve bu yapıyla bağlam içinde sı­nıf savaşımlarının mevcut düzeyince belirlenmiş olup, soyut cümlenin açıklayamayacağı kaygan, akışkan bir şeydir. "Boşlukta yüı;en" diye tanımlanan sınıfların durumu da ay­nen böyledir. Öyle fazla çalkantılı olmayan -diyelim ki- sa­kin dönemlerde, bir sınıfın, o sırada egemen olan savaşımlar karşısında tamamen tarafsız tavırlar takındığı durumlara rastladığı tartışma götürmez. Ancak, toplumun içinde, her türlü olası sınıf farklılıkları karşısında tarafsız kalacağını he­men baştan ileri sürebileceğimiz bir insanın bulunamayaca­ğını kesinlikle söyleyebilirim.

Pratikte bir bağımsızlığın ve daha da öteye, en olasılık dı­şı bağlaşmalann olanaklılığı, tarihin çok renkli olmasını sağ­lamaktadır. 19. yüzyılın ilk yarısı İngiltere' sinde belli başlı işçi reformlarında, en tutucu aristokrasinin burjuvaziye kar­şı çıktığını ve çalışma saatlerinin kısaltılmasını sağladığını sanının anımsayacaksınız. Her ne denli bu olgu, bir olgu ol­maktan öteye, o zamanki sınıf savaşımları göz önünde tutul­duğunda, [aristokrasi] sınıfının anlaşılır bir eylemi idiyse de, kalkıp da, aristokrasinin çalışma saatlerinin kısaltılmasın­dan yana oluşu bu sınıfın sınıfsal çıkarları gereğidir, gibi bir sonuca varacak olursak, biraz ileri gitmiş oluruz. Anlayaca­ğınız, hakikatin somut olduğunu söyleyen temel diyalektik ilkeyi, ideoloji sorununda d� ayakta tutmamız gerekir.

130

KOFLER: Sanırım burada olağanüstü önemli bir açık-se­çiklik sağlama zorunluğuyla karşı karşıyayız. Şimdi bizim çevrelerde çok tartışılan bir konuya parmak basmak istiyo­rum. Kavramların akmasından, birbirine geçmesinden, ken­dilerini kabul ettirmelerinden bir genellemeden . . . söz ettiniz.

LUKACS: Evet . . .

KOFLER: Örneğin ilerleme kavramında olduğu gibi . . . Hatta derim ki: Artık soyutlama kavramları, bunun nasıl gerçekleştiği sorusu devamlı ortaya atılıp, sonunda akıldı­şıcılığa gelip dayanıldığını görüyoruz burada. Akıldışıcılığın insan ruhunun bir yapımı olduğunu yadsıyamayız kuşku­suz. Gerekirse sezgiyi, boşlukta durduğu söylenen "aklı, bi­linci, " yaratıcı olanı vb. sayabilirim burada. Siz, yazılarınız­da akıldışıcılığa hep saldırdınız ve gerek kavramların oluştu­rulmasında, gerekse ideolojik somutlaştırma alanında taşı­dığı tehlikelere dikkati çektiniz. Aşağı yukarı ruhsal yaşantı alanında, içte olup bitenin, akla-uygun olan karşısında ba­ğımsızlaştınldığım, aşın vurgulandığını, böylece yaşantının, daha doğrusu iç yaşantının -alabildiğine modem sorulara geçtik bile- yani akıl-dışı olanın, asıl dünyanın yerine geçti­ğini söylemek istiyordunuz sanırım.

Sonra şu mitleştirme sorunu var. Bir yanda akıl ile man­tığın, öte yanda akıl ile iç hakikatin karşı karşıya getirilmesi sorunu var. Giderek akıldışı anlayışta "ilerleme" kavramının yadsınması da bununla bağlantılıdır. Son neticedt;. "yaşantı" ile, "asıl değerli olan" ile "iç-insanın özel yam" ile bağdaşa­mayacağı ileri sürülen insancılık (hümanizma) alaya alını­yor. Yani insancıl olan yüzeysel, dışsaldır; diğeri ise ince, du­yarlı, içsel bir şey olup, ondan üstündür. Sizin ileride deği­neceğim Alman tarihinde akıldışıcılık sorunundan bağımsız olarak, bu soruya tamamlayıcı ya da yorumlayıcı biçimde ne diyeceğinizi merak ediyorum.

LUKACS: Evet, bakın, önce olağanüstü yaygın ve güncel

. .. .

olan bir yanılgıyı bir yana itmek istiyorum; yani bir yanda içsel bir şey olan sezginin, öte yanda düşünsel çıkarsamanın (akıl yürütmenin) karşıtlar olarak ele alınmasını. Sezgi, bil­gi teorisi kavramı olarak ele alındığında tümüyle yanlıştır ve arkası bomboştur. Ama salt ruhbilimsel bir kavram olarak, her zaman ortaya çıkan bir olağanlıktır. Bu kavramın mitleş­tirilmesi.ne karşı şunu saptamak gerekir: Sezgi hep, kişi bir düşünce karmaşasıyla çok uğraşınca ve bu karmaşa kişinin bilinç altında uzun zaman işledikten sonra, "ansızın" ortaya çıkar, -tırnak işaretleri içinde ansızın diyorum- bir sonuca varır. Böyle bir sezgiyi matematiğin içinde bile bulabilirsi­niz; yalnızca sanatla böylesine sımsıkı bağlanmış olması ke­sinlikle yanlıştır; ancak -işte şimdi bilgi teorisi yanına geli­yoruz- herhangi bir önerme için ya da herhangi bir önerme­ye karşı, o önermenin sezgi ile mi, yoksa sezgisiz mi bulun­duğu konusunda bir şey söyleyemeyiz. Önerme ya mantık­sal, ya da tarihsel olarak doğrulanmalı ve sezgi ile mi yoksa sezgisiz mi bulunduğuna bakılmadan, önermenin doğruluğu sınanmalıdır.

Bu saptamayı önemli saymamın nedeni, kanımca hani bilgi teorisi yönünden bir nedene dayandırmak gereği bile duymadan, Alman felsefesinde Schelling'ten bu yana, hatta daha Kant'ın "Yargı Gücünün Eleştirisi·nde, sezgisel bilgiye, sezgisel olmadığı varsayılan bilgi karşısında üstünlük tanın­mış olmasıdır. Sezginin üstünlüğü belirli bir dogmatizmle öylece kabul edilmiştir. Bu işin belirli ölçüde öznel olan ya­nı. İşin nesnel yanına gelince; insanın nesnel-gerçek prati­ğinde somut olan ve mantık anlamına gelen akıl ile, yüzyıl­lar boyu abartılmış soyut akıl arasında bir uzaklık bulundu­ğu kanısındayım. Çalışmamızdan, nesnel-gerçeğiyle başet­me çabamızdan çıkan şey, akfa-uygun olandır, demek istiyo­rum; örneğin, gerçek'te işlerliği olan, geçerli bir bağlamlığı buluşumda olduğu gibi. Elimden bir taş bırakırsam, o taş ye­re düşerse ve bu deneyi birkaç kez yinelersem, Galileo Gali-

1 32

lei'nin, daha yüksek bir düzeyde düşme yasası biçiminde for­müle ettiği mantıksal bir bağlamlık bulurum. Ne var ki, ya­şamın içinde bulduğumuz her gerçek akla-uygunluk, bir "öy­le olursa-böyle" akla uygunluğudur. Herhangi sômut bir du­rum, somut sonuçları ile bağ içindedir ve bu [bağ], yaşamı­mız içinde bir yasalar demetiyle birlikte yeniden ortaya çık­tığı için, haklı olarak, böyle bir bağlam akla uygundur, diyo­ruz. Gelgelelim mantığın, mantık içinde yakalananın abar­tılmasıyla dünyanın [evrenirt] genel bir akla uygunluğuna varılmıştır ki, olgusal olarak (de facto) yoktur böyle bir akla uygunluk. Demek istiyorum ki, bugün egemen olan doğa ya­saları için •. bir taşın yeryüzüne düşmesi akla uygundur. Ama taşın yukarı doğru uçtuğu ve düzenli olarak hep yukarı uça­cağı bir başka dünya tasarlayacak olursam, böyle bir dünya­nın insanları da bunu [taşın uçusunu] akla-uygun sayacak­lardır. Böyle olunca -işte burada "öyle olursa böyle" akla uy­gunluğu işe karışıyor- taşın yere düşmesi herhangi akla-uy­gun nedenlerden değil de, doğanın o durumda öyle olduğu ' için (başka türlü değil) zorunlu kıldığı bir akla uygunluktur.

Şimdi toplumda da, topluqısal gelişmede de, ikide birde, dün akla-uygun görünenin bugün olgular ile bağdaşmadığı, anlayacağınız, toplumsal (anlamda) yukarı doğru uçan bir taşla uğraşmak zorunda kaldığımız durumlar ortaya çıkıyor. Bu durumda insanlık iki tavır takınabilir. Birinci tavır insa­nın çalışma sırasında doğa karşısında takındığı tavırdır: Eğer bir madde, o zamana değin bilinen yasalara belirli bir ölçüde ters düşüyorsa, o zaman yeni yasallık bulunana değin başka açıklamalara başvurulur. Bu toplumsal gelişimde de sık sık görülen bir olaydır. Öte yandan toplumsal gerçeğin böyle bir değişimi, -işte gene sınıf durumuna geri dönmüş oluyoruz- belli başlı sınıflar için tamamen saçma, anlamsız bir şeydir; [böyle bir değiştirmede], toplumsal anlamda söy­leyecek olursak anarşi ve düzensizlik (dağınıklık) bulursu­nuz. Belli başlı sınıflar için çok yalın ve akla-uygun görünen

1 33

şeylerin, egemen sınıflar ve onlara yakınlık duyanlar tarafın­dan kargaşamsı ve akıldışı sayıldığı Fransız Devrimi'ndeki sınıfların durumunu alın. Düşüncemiz daima toplumsal du­rumumuza bağlı olup, onunla bir bağlamlılık oluşturduğun­dan, tarihte her zaman, önemli sınıflarla anlan temsil eden önemli düşünürler, belirli durumlarda, yeni bağlamlıklan ve toplumun yeni gelişimini eski aklın açısından inceleyip yar­gılamaktan geri kalmayacaklardır. Çünkü şunu unutmama­lısınız: Her ne denli, Fransız Devrimi sırasında o zamanki feodal sınıfın yandaşları, akıl-dışı bir görüş açısını benimse­miş idiyseler de, feodalizm, Aquino'lu Tommaso döneminde hiç de akıl-dışı değildi. Aquino1u Tommaso, feoda�izmi hak­lı olrak mantığın vardığı zorunlu bir sonuç olarak kavramış­tı; çünkü o dönemin toplum gerçeği içinde, o zamanki "öyle olursa-böyle" gerçeğine uyan birçok şey vardı.

Oysa Marat ile Robespierre'in pratiği feodal sınıfın akılcı bir sistemi içine yerleştirilemezdi; öyle olunca da, toplumsal konumdan akıldışıcılık dediğimiz şey çıktı; modern gelişim açısından işin ayırtgan yanı, yeni aklın yadsınmasında ya da ondan duyulan kuşkuda takılıp kalınmayıp, giderek olağa­nüstü yaygınlaşan ve -nasıl desem- bu sistemin kurucuları­nın hiç de istemediği şeyler üzerinde etkilerini gösteren bir akıldışıcılık sisteminin oluşmasıdır. İyice göz önüne serebil­mek için iki örnek alacağım. Max Weber'in politik toplumbi­limini ele alın. Meslek Olarak Politika adlı yapıtında birçok

tanrının dünyaya egemen olduğunu ileri süren öğretisini in­celeyin. Bu, Max Weber'in karşısında durduğu toplumda açık seçik bir "öyleyse-böyle" akıl kavramına varamayıp, da­ha fazla akla uygunlaştıramadığı söz konusu çeşitli güçlerin, birbirleriyle savaşım durumunda bulunduklarında karar kı­

lıp kalması demektir. Çünkü bu güçleri akla uygunlaştırmak, onun bütünleyemeyeceği sonuçlan ortaya çıkaracaktı; bu­nun üzerinde gerçekte birbirleriyle savaşım sürdüren tanrı­lar biçimindeki söylencesel (mitolojik) bir tasarımın arkası-

1 34

na sığındı. Den�bilir ki. . . sanıyorum rahatlıkla diyebiliriz ki, · bu noktada akıldışıcılık Max Weber'in sistemine de girmiş­

tir. Ya da yeni-olguculuk [neopozitivzriı] gibi tüm dünyayı [evreni) denetlenebilen bir akılcılığa indirgeyen ve bunun dı­şında kalan her şeyi reddeden bir düşünce sistemini alın. As­lında yeni-olguculuğun kurucuları arasında başlangıçta Wittgenstein gibi gerçek bir düşünür vardı. Yeni-olguculu­ğun ilkelerini felsefi yönden temellendiren Wittgenstein, bu ilkelerin [temel önermelerin] kıyısında, deyim yerindeyse, bir akıldışıcılık çölünün, yani yeni-olguculuğun akılcılığı ile kendisine ilişkin hiçbir şey ortaya koyamayacağımız bir ya­nın bulunduğunu kesinlikle görmüştü. Wittgenstein, olgucu ö�ermelerin ötesinde kalan bu dünyanın varolmadığını aklı­na getirmeyecek denli zeki bir düşünürdü elbette; ve Witt­genstein felsefesinin kenarında -bu yalnızca benim gözle­mim değil, çoğu bu gözlemde bulunmuştur- bir akıldışıcılık alanı bulunduğunu sanıyorum. Ve 19 . ve 20. yüzyıl boyunca çeşitli biçimlerde büyük bir akıldışıcılık dalgasıyla karşılaş­tığımız kanısındayım. Tümüyle haklısınız, yalnızca Alman­ya' da deği.l; çünkü, örneğin Amerikan pragmatizminin akıl­dışı uğrakları olduğunu, Bergson'un çok tipik biçimde akıl­dışı yanlar taşıdığını, (istesin istemesin) Croce'un akıl-dışı uğraklarla dolu olduğunu kimse yadsımayacaktır; kısacası akıldışıcılık yalnızca Almany�'ya özgü değil, uluslararası bir fenomendir. Yalnız (Almanya için) özgül olan yan, Alm�m­ya' da akıldışıcılığın gerici ve en gerici politik gücün ideoloji­si durumuna gelmesidir ki, bu diğer ülkelerde görülmemiş bir durumdur.

KOFLER: Siz bu Alman akıldışıcılığını, dışsal olan aklın güçleri karşısında yer alan iç güçlere, bir iç-karşıkonulmaz­lığa duyulan inanç biçiminde tanımlıyorsunuz. Acaba top­lumsal, yani dışsal olan ile görünürde bir karşıtlık oluşturan ve iç (ruhsal) olana duyulan bu abartılmış inancı, Alman ta­rihi ile -gerçi bunu bir ölçüye değin zaten yapmıştınız- bel-

1 35

ki de tüm o talihsiz Alman geçmişi ile bir ilinti içine oturt­mamız gerekmez mi? Örneğin 1 4 1 0 ve 1466'daki şövalyele­rin yenilgisinden tutun da, 1 56 l 'de şövalye devl�tinin (dere- .

·

beyliğinin) bölünmesinden, ticaret yollarının değişmesin­den, getirdiği her sonuçla otuz yıllık savaştan, köylülerin ye­nilgisiyle sonuçlanan o gerçekten talihsiz yıllardan, klasiğin yalıtılmasından, 1 848 Devrimi'nin yenilgisinden başlama­mız doğru olmaz mı? Gerçi daha önce [diğer yapıtlarda] da­ğınık da olsa bu konulara değinmiştiniz. Ancak öğrencile­rim, sizin, Almanya1da, akıldışıcı yollardan çözüm arama ve çözümlenmemiş sorunlar üslubunda yanıt verme eğilimi bu­lunduğunu kanıtlamaya çalışmanızı ilgiyle karşıladılar. So­mut olarak [bu düşüncenizi] hangi bağlamlıklar içine koya­bileceğimizi, . akıldışıcı ideolojinin neden özellikle Alman-

. ya' da bütünsel bir egemenliğe kavuşabildiğini ve Alman hal­kının (nerdeyse) ayırtgan öz niteliklerinden birine dönüştü­ğünü -elbette tarihsel anlamda- nasıl açaklayabileceğimizi bilmek istiyorlar.

LUKACS: Bunun Almanya'nın özgül tarihi ile gerçekten bir bağlam içinde bulunduğuna ve özellikle, şimdi "akılcı" adı alhnda toplayabileceğimiz belli başlı felsefi-toplum bi­limsel biçimlerin, batının büyük ülkelerinde, insanların ken­dilerinin ürünü olduğuna inanıyorum. Yani ulusların büyü­yüp kaynaşarak politik birlikler oluşturmasının, modern toplumun ortaya çıkışı ile sımsıkı bir� yakınlığı olduğu dü­şüncesindeyim. Doğallıkla her Fransız ya da İngiliz, uluslaş­masını, üzerinde öyle fazla düşünmeksizin, kendi yapımı olarak duyacaktır. Yoğunlaştırıcı mutlakiyetten Fransız Dev­rimi'ne ve Napoleon'a değin halkı bir birlik içinde bağlaştı­ran şeyin Fransız mantığı olduğuna inanıyorum; kişisel ey­lem, insan olmak ve yurtsever olmak doğrudan birbirleriyle bağdaşan, kaynaşan şeylerdi. Buna karşın Almanya'da, Al­man �alkının kendi gücüne dayanarak bir ulus, modern bir ulus biçiminde birleşme yeteneği gösteremediği bir gelişim

1 36

ortaya çıkınca, nesnel gerçek, bir ikileme yol açtı; belli bir öl­çüde hala eski gerçeğin toprağında yaşayan, ama mantıklıy­sa, kendi görüşlerine dayanarak bu eski gerçeğin tutar tara­fı kalmadığını anlayan, gene de politik alanda yürürlüğe ko­nabilecek çözümler bulamayan katıksız Alman'ın iç duygu­sal dünyasından ileri gelen bir ikilemdi bu. Böylece 18 . yüz­yıl Almanya'sında Justus Möser, Herder ve genç Goethe'de dile gelen bir karşıtlık ortaya çıkmıştı. Gerçi bir iç devrim bazı şeyleri değiştirebilirdi, ama Almanya'nın iç ve dış koşul­ları buna yatkın değillerdi, ve Hegel gibi büyük bir akıldışı­cılık düşmanının, Napoleon'un varlığında, bir yandan -ken­dini gerçekleştirmeye doğru yol alan- çevresel ruhu, öte yan­dan da Almanya'nın işlerini Paris'te nasılsa bir düzene koya­

bilecek devlet adamını görmesi bir raslantı değildi. Bu ikici­lik giderek başarısızlığa uğrayan 1 848 Devrimi'ne dayandı; ve aslında içe alınan bir dışsalın akıl-dışı görüntüsü ile, as­lında dışsal olan bir içselin akıl-dışı görüntüsünün, Alman halkının kendi güçle�ni gözden uzak tutacak biçimde ters çevrilmesiyle, tepeaen inme bir devrim, oldukÇa karmaşık bir çözüme dönüştü.

Dış dünyanın ilerici gelişimi karşısında, bu gelişimi be­nimsemeyip, ona tepki gösteren bir ilksel insan tözünün va­rolduğunu ileri süren bir bölümü dış kaynaklı çeşitli kuram­lar, söz konusu ikililiğin (dualite) yapıcısı olmuşlardır. Bu görüş yalnız Hitler'in öğretisinde değil, düşünceyi, aklı (tin) ruhun düşmanı sayan K.lages'in tezlerinde de ortaya çıkar; Heidegger ideolojisinde de ortaya. atılmış olan bu anlayıştan, Hitler' e yalnızca elle tutulur bir demagoji üretmek kalmıştı; o da bu içliliğin [akıldışıcılığın] taşıyıcısı olarak eski katıksız ırklı Cermen'i seçti. Almanya'nın iç güçler tarafından ger­çekleştirilemeyen gecikmiş uluslaşması, yalnızca batı ülkele­riyle değil, Almanya'dan çok daha geri kalmış toplumsal bir yapıya sahip olmakla birlikte, ulusal birliğin mutlakiyet ta­rafından daha önce gerçekleştirilmiş bulunduğu, bu nedenle

1 37

Fransız Devrimi'nden itibaren, Dekbristlerden<2> 1 9 1 Tye de­ğin Çarlığa karşı yapılan önü alınmaz ayaklanmalar zincirle­rinin birbirini izlediği Rusya'daki gelişme ile de tam bir zıt­lık oluşturan toplumsal bir durumun doğmasına yol açtı. İş­te bu yüzden, Almanların, hesaplaşamadıkları ve altedeme­dikleri bir geçmişleri bulunduğunu ve gerek bu gerçeğin he­nüz tümüyle üstesinden gelemedikleri, gerekse kendi yarat­tıkları, ilerici bir tarihe sahip olmama bilinci egemen oldu­ğu için, Hitler'le hesaplaşmalarının da olanaksız olduğunu Jleri sürüp duruyorum. Almanların kendi yarattıkları, "geri­ci-olandır," Bismarck Reich'dır. Hitler'in 3. Reich'ıdır. Tüm bunları bir bakıma kendi yaratıkları olarak kabul ederler; ve yirminci yüzyıl boyunca günümüzde de geniş ölçüde- libera­lizm ve demokrasiye Almanya' da ithal malı gözüyle bakılma­sı elbette bir rastlantı değildir. Bunun sadece sosyalizmle bağlantılı olduğu doğru değildir. Liberalizm ve demokrasiyi Alman varlığıyla, özüyle bağdaştıramadıkları için, batının it­hal malı sayıp kabul etm.eyen birçok düşünür vardır hala.

Asıl Alman varlığını, Alman devletinin Bismarck'çı biçi­minde ortaya çıkan uzlaşmayla özdeşleştirirler, yani tarihçi­lerin katiyen kabul etmedikleri, ekonomik gelişmenin karşı konulmazlığı: sanıyorum ki, Bismarck hakkında yazılan on kitap içinden, Bismarck'ın yarattığı devletin aslında 'Prusya­lı' gümrük birliği olduğunu hiç olmazsa tespit eden bir kitap çıksın. Bismarck, Alman halkını değil 'Prusyalı' gümrük bir­liğini bir devlette birleştirmiştir. Bunu çok önemli bir gerçek olarak görüyorum, ama hakkında - denebilir ki - Alman ta­rih araştırması (bilimi) hiç düşünmemektedir. Treitsch­ke'nin bu gerçeği görmüş olması ayırıcıdır; daha ilerici olan Marcks, Meinecke gibilerinde bu tamamen eksiktir. Ve böy­lece bütün Alman tarihi öylesi kaotik bir duruma gelir ki as­lında tek bir - nasıl desem - gerici mantık-dışı çözüm Alman varlığına uygun olarak algılanır. Bu Alman irrasyonalizmi-

2) 1 825'de Petersburg'da yapılan başarısız bir subaylar ayaklanmasına katılqnlar.

1 38

nin bir özelliğidir ve böylesi bir derecede/biçimde İtalyan fa­şizminde bile bulunmaz.

KOFLER: Hazır Budapeşte'de bulunduğuma göre, bu kolay ele geçmez olanaktan yararlanarak, son zamanlarda aydınlar arasında tartışması sürdürülen ve batı dünyasını tümüyle ilgilendiren bir soruna değinmek istiyorum. Aslın­da felsefenin, bilimin ve edebiyatın sorunlarını değil de, ile­ri sanayi toplumlarındaki kitlelerin kendiliğinden akıldışıcı­lığını hedef alan, akıldışıcılıkla bağlam içindeki bir sorun bu. Oldukça kendine özgü yanları olan [çok özel tarzlı], ya­rı-marksçı ya da sol burjuva kökenli tanınmış düşünürleri çok uğraştıran, saptanması [açıklanması] güç bir akıldışıcı­lıktan söz ediyorum. Belki bu nedenlerle de, ne olduğu pek bilinmeyen bir akıldışıcılık; batı toplumlarının yeni bir feno­meni olduğu için yazılarınızda değinmemişsiniz. Bu konuya dair size kesinlikle soru sormayı öğrencilerime söz verdim ve bu konudan ne anlaşıldığını açıklıkla ortaya koyabilmek için çok somut bazı özetlemeler vermek isterim. Sınıflı top­lumun içinde oluşup burada yerleşmelerine karşın, sınıfsal­lıkla ilişkisi hemen hemen yok sayılabilecek kavram ve dü­şünceler bunlar. Bugün artık "özgür-istemli bütünleşme", saf kendiliğinden bilinç için, eski anlamda olduğu gibi, man­tıklı düşünmeye ve akıllı kararlara dayanarak [davranışlara] katılmak anlamına gelmeyip, körükörüne bir evet'e akıldışı­cı yollardan yönlendirilmiş olmanın sonucunda, [davranışla­ra] katılmak anlamına gelmektedir. Bugün "memnun olma" yazgısıyla akla dayanan bir uzlaşma sağlamak ya da gözle görünür bir başarıyla yetinmek anlamına gelmeyip, kendisi de yöneltilen tüketim-tekniğinin yöneltici güdüsüne bakarak yön bulan yönlendirilmiş (manipule) bir düşünce demektir.

Burada tamamen akıl-dışı süreçlerle karşı karşıya bulun­duğumuz apaçık ortada; tüketim istemlerinin ideolojik yö­neltme sonucu keşişlere özgü bir nefis köreltme ölçüsünde sınırlandırılması, zorlama oluşturulmuş bir tüketim bilinci

1 39

ile nesnel-olgusal yetenekler arasında aşağı yukarı bir denge sağlamayı amaçlar. Ya da günümüzdeki kitlelerin akıldışı düşünce dünyasını incelerken karşılaştığımız başka bir il­ginç kavram "özel" kavramıdır. "Özel" kavramı, bir zaman­lar olduğunun tersine, çoktan beri kamusalın (resminin) karşıtı olmaktan çıkıp, ideolojik yardım yapma, hatta bire­yin güçlenni harekete geçirme, çalıştırma bahanesiyle baş­tan ayağa dış dünyanın etkisi altına sokulmuş bireysel ya-

• şanı anlamına geliyor. Ya da "muhalefet" kavramını alalım. Muhalefet artık "birlikte davranma"dan (beraber yap­ma' dan) kaçınma anlamına gelmiyor; tersine -şu anda aklı -ma Alman Sosyal Demokrat Partisi'ni getirerek konuşuyo­rum- daha önce denenmiş, yerleştirilmiş olana katılmak için hak iddia etmek, demek. "özgÜrlük" de artık herkesin ya da çoğunluğun yaptığının tersini yapma, ya da çoğunluğun söy­lediğinin arzuladığını tersini söyleme, arzulama değildir; öz­gürlük, baskıcı düzenin resmen özgür diye ilan ettiklerini ge­çebilme hakkıdır artık. Baskıcı düzende anlayacağınız! Bu örnekler yoğunlaştırılabilir, ama Budapeşte'ye nutuk çekme­ye gelmedim! Amacım bu konulan olabildiğince ayrıntılı ve anlaşılır biçimde açıklamanızdır. Bu sorunların büyük bir önem taşıdık.lan kanısındayım, çünkü birkaç açıklama, de­ğinme ve yakında yayınlanacak olan kitabım dışında gele­neksel marksizmin hiç el atmadığı bir sorun demeti bu.

LUKACS: Çok doğru. Kanımca tüm bunlar 1 929'un bü­yük ekonomik bunalımından sonra kapitalizmin belli başlı temel sorunlarında bazı dönüşmelerin görünmesine bağla­nabilir.

Bu dönüşüm, kapitalizmin kapitalizm olmaktan çıktığı, ya da herhangi bir halk kapitalizmi filan doğduğu anlamına gelmez; az sonra kısaca açıklayacağım gibi, çok yalın anlam­da bir dönüşmeydi bu bana göre. 80- 1 00 yıl kadar öncesine geri dönersek, Marx'ın yaşadığı yıllarda, üretim araçları sa­nayinin, büyük kapitalist örgütlenmenin temel direğini oluş-

1 40

turduğunu goruruz. Buna tekstil sanayi hammaddelerini, öğütme ve şeker sanayini de katacak olursak, o zamanki asıl kapitalist ekonomi kollarının hemen hemen tümünü saymış oluruz. Derken bu dönemi izleyen 30 yıl içinde tüketimin tü­mü kapitalistleştirildi. Yalnızca ayakkabı ve giyim sanayisin­den söz etmiyorum; çok ilginçtir, ev bakımının tümü de, ne bileyim, soğutuculardan tutun da, çamışır, bulaşık makina­larına kadar ne varsa ağır sanayinin bir nesnesi olmaya yüz tuttu; eh buna koşut olarak da hizmet alanı bile büyük kapi­talistçe bir şeylere dönüşüyor. Marx'ın dönemindeki yan fe­odal ev hizmetçisi bile artık çağın gerilerinde kalan bir olgu­ya dönüştü; kapitalist hizmetler dizgesi doğuyor artık. Soru­nun ilkin yüzeyde kalan bir yanını irdelemek istiyorum.

�Marx dönemindeki bir büyük fabrika ya da işletme sahibini ele alalım; böyle bir insanın çok sınırlı bir ticari çevresi ol­duğunu biliyoruz; öyle çok olağanüstü bir işleyiş-düzeni kur­madan, ürününü kişilere ulaştırabilirdi. Oysa büyük sanayi araçlarıyla üre�ilen bir kitle tüketim ürünü -sözgelimi traş bıçağı- ortaya çıktıktan sonra, bu milyonlarca traş bıçağının tek tek tüketicilere götürülebilmesi için özel bir işleyiş düze­ni kurmak zorunludur ve az önce sözünü ettiğimiz düşünce denetimi (yönlendirilmesi) sisteminin bu · ekonomik gerek­sinmeden doğduğuna ve oradan toplumsal ve p<;>litik alanla­ra yayılmış olduğuna hiç kuşkum yok. Şimdi bu işleyişin başkan seçiminden boyunbağı ve sigara seçimine değin top­lumsal yaşamın hemen her köşesine egemen olduğunu göre­bilmemiz için, elimize herhangi bir dergiyi alıp sayfalarını şöyle bir karıştırmamız yetecektir. Ancak bu gelişmenin bir başka sonucu da, işçi sınıfının sömürülmesinin bundan böy­le mutlak artık-değer sömürüsünden nispi artık-değer sömü­rüsüne doğru kaymasıdır. Anlayacağınız, işçi sınıfının orta­lama yaşam düzeyi yükseltildikçe artan bir sömürüyle karşı karşıyayız. Marx'ın zamanında böyle bir şey yoktu demiyo­rum; ancak başlangıç belirtileri geziyordu ortada. Nispi ar-

141

tık-değeri ekonomik yönden sanırım ilk kez Marx ayrımla­mıştı. Öte yandan, "Kapital"in basılmamış bir bölümünde, bir keresinde çok ilginç bir saptama yaparak, mutlak artık­değerde, üretimin yalnızca biçimsel olarak sermayenin altın­da yer aldığını ve ancak nispi artık-değerin ortaya çıkmasıy­la gerçek anlamda kapitalizmin alt-kategorilerinden biri du­rumuna geldiğini söyler. İşte günümüzün belirtisidir bu. Sö­zünü ettiğiniz tüm sorunlar bu saptamaya bağlanabilir. [Böylece] yabancılaşma sorunu da tamamen yeni bir çehre­ye bürünüyor. Marx Ekonomik Felsefi Elyazmalan'nı hazır­larken, işçi sınıfının yabancılaş(tırıl)ması, işçiyi neredeyse hayvansı bir düzeye indirgeyen küçültücü, baskıcı bir çalış­ma demekti ve yabancılaşma belirli anlamlarda insanlıktan edilmeyle özdeşleştirilmişti; öyle ki, sınıf mücadelesi uzun yıllar ücret ve çalışma saatleri kısaltılması istemleriyle işçi için asgari insanca yaşamı güvenceye almaya yönelikti. İkin­ci Enternasyonal'in ünlü üç sekizi [8 saat çalışma, 8 saat uy­ku, 8 saat boş zaman] bu sınıf savaşımın bir belirtisidir. Oy­sa bu sorun şimdi belli bir anlamda bir alan kayması göste­riyor; belli bir anlamda diyorum. Şöyle bir anımsamaya ça­lışın, Federal Almanya Başbakanı Erhard, reform girişimle­rini sürdürürken, ilk yaptığı, çalışma saatlerinin haftada bir saat uzatılmasını istemek olmuştu. Bunun mutlak artık-de­ğer açısından anlaşılır bir önlem olduğu ortadadır. İngilte­re' de Wilson'un politikasına bakarsanız, aynı öykünün yine­lendiğini görürsünüz, Mutlak artık-değer ölmemiştir kısaca­sı, ancak Marx'ın dönemlerinde oynadığı baş-belirleyicilik rolü gerilerde kalmıştır.

Bundan ne çıkar? Emekçinin ufkunda yeni bir sorunun, yani anlamlı bir yaşam sağlama sorununun kendini göster­di�i. .Mutlak artık-değer döneminin sınıf savaşımı, anlamlı bir yaşamın nesnel koşullarını sağlamaya yönelikti; bugün haftada 40 saatlik çalışma ve bunun karşılığında alınan üc­retle anlamlı bir yaşam sağlamanın ilk adımları atılmış sayı-

1 41 1

lır, ancak günümüzde sigara satışından başkan seçimine de­ğin uzanan düşünce denetiminin (manipülasyon) insan ile anlamlı bir yaşam arasına ara duvan gibi çekildiğine tanık oluyoruz; çünkü sözkonusu düşünce denetiminin amacı, resmen sık sık ileri sürüldüğü gibi, tüketiciye hangi soğutu­cunun ya da hangi traş bıçağının daha kaliteli olduğunu öğ­retmek değil, onun bilicini yönlendirmektir. Tek bir örnek alacağım. "Gauloises tipi" denen reklam örneği:ı;ıi. Bu rek­lamda Gauloises sigaraları içen bir kişi olağanüstü canlı, güçlü bir insan görüntüsüne sahiptir. Ya da krem mi, sabun mu, her neyse böyle bir malı tanıtan reklamlardan birinde sözkonusu malın (sabun ya da kremin) çekici erotik kokusu­na kapılmış iki güzel kadının sarıldığı genç bir adam görü­rüm. Ne demek istetiğimi anlıyorsunuz sanırım. Bilincin böylesine manipüle edilmesi sonucu, işçi, çalışan insan, boş zamanının nasıl değerlendireceği sorusuna yanıt aramaktan alıkonur; tüketim yaşamı dolduran bir amaç olarak kabul et­tirilir ona; tıpkı 12 saatlik iş gününde çalışmanın zorlayıcı, tepeden inmesi bir tarzda yaşama egemen olması gibi. Bura­da karmaşık ve güç bir sorun çıkıyor karşımıza; bu sorun ye­ni bir direnme biçiminin örgütlenmesi zorunluluğundan do­ğuyor. Basit, kaba marksizmin değil de, Marx'ın anladığı marksizmi alacak olursak, yabancılaşmanın bu yeni biçim­lerine karşı verilecek savaşımın motifleriyle karşılaşırız. Marx'm "Kapital"in 3. cildindeki "özgürlük dünyası ve z�­runluluk dünyası"nı sözkonusu eden o ünlü yazısından<3> söz ediyorum.

Marx'ın, çalışmanın hep bir zorunluklar dünyası içinde kaldığını saptaması çok önemlidir. Marx sosyalist gelişme­nin, çalışmaya insan onuruna yaraşır ve insanın gelişmesine uygun biçimler kazandırmak anlamına geldiğini eklemiştir. Çalışmanın, insan için bir yaşam gereksinimi olmasını ko­münizm için ön-koştuğu "Goatha Programı'nın Eleştiri­si"ndeki istemiyle tamamlayabiliriz bunu. Günümüzde bir

1 43

çalışma bilimi var şimdi, işçilere de ruhsal tedavi uygulanı­yor; ne ki işçilerin ruhsal durumlarını düzeltme uydurması altında, günümüzde varolan kapitalist teknolojiyi [uygula­yımbilimi], düşünceyi yönlendirme araçlarıyla işçilere kabul ettirmekten başka bir amacı yok bunun; ancak çalışmanın işçi bakımından yaşamın vazgeçilmez gereksinimi olan bir

3) Bu "söyleşi"yi aldığımız kitabın bir başka bölümünde, "Kapital"in 3. cildindeki yukarda sözü geçen yazı var. Aynı kitaptaki Marx' ın sözkonusu yazısına ilişkin açıklamayı özetledikten sonra, "özgürlük dünyası ve zorunluk dünyası"na ilişkin bu bölümü notlarımıza katmayı uygun bulduk (Çev.) :

. Marx'ın bu yazısı, özgürlük gibi tartışmalı bir kategori üzerine Marx'ın yazdığı en ünlü yazılardan biridir. Bireysel yetenek ve gereksinimlerin her yanıyla geliştiril­mesi anlamına gelen özgürlük (genç Marx "bütünsel insan"dan söz eder) doğa­nın teknik-bilimsel olanaklarla denetim altına alınmasında, bu imkanların ulaştık­ları düzeyle yalın bir orantı oluşturmaz; özgürlüğün sınırları doğa denetimini sağ­layan bilimsel-teknik olanakların toplumsal örgütlenme biçimine bağlıdır. Ekono­mi alanını, özgürlüğün at koşturabileceği başlıca alanlardan biri sayan (serbest rekabet) liberal kuramların tersine, bu alan, Marx'da dalma, doğa zorlamalarıyla yaşam gereksinmelerinin baskısı altında kalan, yani "dış amaca uygunluğun" dü­men suyuna giren bir alandır. Bu alanda özgürlük, insanların ortaklaşa çabalarıy­la kendileri ile "doğa arasındaki madde özümlemesini" denetlemede gösterebil­dikleri başarıya bağlıdır; başka değişle doğa tarihini nihayet arkalarına almaları­na bağlıdır. Marx için gerçek özgürlük boş zamanla eş anlamlıdır, ama toplumsal turizm devrinin "boş zamanı" değildir bu. Marx'ın yazısı özgün biçimiyle şöyledir: "Toplumun gerçek zenginliği ve onun [toplumun] yeniden üretilme sürecinin sü­rekli olarak geliştirilme olanağı, ( . . . . ) onun üretkenliğine ve içinde onun [bu üret­kenliğin] gerçekleştiği az çok zengin içerikli üretim koşullarına bağlıdır. Özgürlük dünyası, gerçekte ancak güçlüklerin ve dış amaca uygunlukların belirlediği çalış­manın bittiği yerde başlar; yani sorunun tabiatı gereği, [özgürlük dünyası] asıl maddi üretim alanının dışında kalır. Yabanın gereksinimlerini karşılamak, yaşa­mını sürdürmek ve yeniden üretmek için doğayla boğuşması nasıl gerekiyorsa, uygar da, hep toplum biçiminde, her olasıl üretim biçimi altında öyle yapmak zo­rundadır. Onun [uygarın] gelişmesiyle, gereksinmeler nedeniyle bu doğa zorun­lukları dünyası da genişler; ama aynı zamanda bunları [gereksinmeleri] karşıla­yan üretim güçleri de gelişir. Bu alandaki özgürlük, toplumsallaş[tirıl]mış insanın, birleştirilmiş üreticilerin, doğa ile kendi aralarındaki madde özümlemesini -kör bir güç olan bu özümlemenin egemenliğinden kurtularak- akılla düzenlemelerin­den, ortak denetimleri altına almalarından, onu [özümlemeyi] en az güç harcama­sıyla ve kendi insan doğalarına [onurlarına] en yakışan, en uygun koşullar altın­da gerçekleştirmelerinden ibarettir. Ama o [özümleme] gene de bir zorunluklar dünyası olarak kal ır hep. Bunun ötesinde, insanın kendi amacı olan insansal güç­geliştirilmesi, yani özgürlüğün gerçek dünyası başlar; ama bu da, kendi tabanını oluşturan o zorunluklar dünyasının üzerinde belirebilir. İş gününün kısaltılması te­mel koşuldur."

144

uğraşa dönüşmesini sağlayacak. bir teknoloji değildir bu.

Bizde kemikleşmiş bir önyargı şöyle der: Kapitalizm zaten

öyle olduğu, teknolojideki her yenileştirme karın arttırılma­sını hedef aldığı ve bunun ötesinde her şey önemsiz olduğu için, teknolojik [uygulayımbilimsel] yeniliklerin ille de kapi­

talizmin hizmetinde olma zorunlulukları, ontolojik olarak

teknolojinin varlığının ayrılmaz bir niteliğidir. Bu konuda

yalnızca tarihsel bir örnek, -ortaçağın son dönemleriyle ka­

pitalizmin başlangıç dönemleri arasında kalan bir olaydan, çok ilginç bir geçişten- örnek vereceğim; yani el zanaatlan­nın yetkinleşmesiyle birlikte sanat olmaya doğru bir yön tut­

maları olayından söz edeceğim. Andığım öyle büyük sanat­

lar değil, mobilyalar, masalar, koltuklar; bunların o dönem­

deki üretiminden söz ediyorum . . .

Kapitalizmle birlikte teknolojik uygulama alanında da

-sözgelimi bir masanın imalatında da- erekbilimsel sapta­

malardan (teleologische Setzung) başka ilkeler ortaya sürül­düğü için, adı sanı yitip giden bir gelişmeydi bu. O zaman

15 . yüzyıl bir el zanaatçısının kapitalizmle birlikte doğmak.­

ta olan bu sorunları tamamen doğal-dışı bir şey olarak algı­ladığından [duyduğundan] emin olabiliriz; tıpkı böyle, gü­nümüzün bir teknologu da, bir üretim planının, sözkonusu üretimin işçiler bakımından anlamlı bir duruma sokulması­nı sağlayacak. biçimde hazırlanmasını doğal-dışı ve anlamsız

bulacaktır. Oysa Rönesans'ın üstün niteliklere sahip, sanat­

sal yanı yoğun teknolojisiyle karşılaştırıldığında, günümü­

zün nicel yanı ağır basan kitlesel teknolojisi oldukça yeni bir şey olduğu halde, işçiler için anlam taşıyacak. bir üretim sağ­

layan sözünü ettiğimiz soydan bir teknoloji günümüz tekno­lojisine göre fazla bir yenilik değildir. Teknolojinin toplum

tarafından ne ölçüde belirlenen bir yenilik olduğu unutulu­

yor ve kapitalist teknolojinin yeniliklerinden belirli anlamda

"insan olma"ya bağlı bir "kendinde şey" yapılıyor. Bu işin ça­lışmayı ilgilendiren yanı; diğer yanı ise boş zamanın değer-

1 45

lendirilmesiyle ilgilidir ki, bu da sözünü ettiğimiz düşünce denetiminin insanın öz çıkarlarıyla çeliştiğini giderek daha geniş ölçüde anlatan ideolojik bir çalışmadan, kitleyi ideolo­jik bir aydınlatma görevinden başka bir şey olamaz.

Gene az önceki gibi sıradan bir moda örneği almamı ba­ğışlayın, ama moda yazılarını büyük bir toplumbilimsel il­giyle okuduğumu saklayamam. Haute Cauture'de yirmi yıl­dan beri kadın giyiminde her ne pahasına olursa olsun uzun eteğin yerleştirilmeye çalışılması, bu alandan düşünce yön­lendirilmesine (manipülasyon) yeni bir örnektir. Bu sağla­nırsa kumaş endüstirisiniİı kazancı elbette artacaktır. Gelge­lelim şu her şeyi yapabilir dediğimiz moda bu noktada başa­rısızlığa uğramıştır. Paris'teki büyük moda dergilerinde yir­mi yıldır uzun etek şamatası yapılmasına karşın, kadınlar işe giderken ağzına kadar tıka basa dolu bir yeraltı taşıyıcısına uzun etekleriyle sıkışmayı kabul etmeyip, haklarını savun­maktadırlar. Bu örneklerle ne söylemek istediğim ortada. Manipülasyon ilkesel olarak mutlak-yetkin değildir; gerçi in­sanın kişiliğini geliştiren gerçek gereksinimleri onda uyan­dırmak [beyin yıkamayla yaratılan gereksinimlerin yerine koymak için] elbette çok daha zor bir iştir, ve bu noktada çok uzun ve uğraştırıcı bir süreçle karşı karşıya olduğumuza inanıyorum; gene de son aşamada başarıya ulaşacak bir sü­reçtir bu; çünkü yalnız işçi sınıfını ilgilendirmekle kalmayıp, nispi artık-değer ve manipülasyon yönünden tüm aydınları ve küçük burjuvalan ilgilendirmektedir; çünkü bunlar kapi­talizme, daha doğrusu kapitalizmin manipülasyonuna tıpkı işçi sınıfı gibi boyun eğmekten kurtulamazlar. Demek ki gö­rev, olanakları günümüze değin uzanagelmiş ekonomik geli­şim tarafından hazırlanmış, gerçekten başına buyruk kişiliği yaratabilmektir. Çünkü, bütün insanların insanca, uygar [kültürlü] bir varoluşun olanaklarına kavuşabilmeleri için, insanın fiziksel varlığının yeniden uretimi için zorunlu olan iş miktarı gitgide azaltılmalıdır. Bu eski kültürde -Marx'ın

146

belirttiği gibi- ekonomik-kurnazlık tarzında gerçekleşmişti; örneğin Atina'nın köleciliği, bir üst tabakayı, büyük Atina kültürünün doğmasını gerçekleştirebilecekleri kerte çalışma zorunluğundan uzak tutmuştu. Yaşam tarzları içinde kapi­talizmin eski kategorilerinin [ulamlarının] hala geçerlikleri­ni korudukları bazı toplumsal katmanların varolduğu yadsı­namaz. İşte bunların ortadan kalkmasına çalışmak, işçiler için yeni bir yaşam düzeyi getirmek, büyük bir görevdir kuş­kusuz. Gerçi işçinin kendini yeniden üretimi için zorunlu olan çalışmasının azaltılmasıyla, gerek kafa, gerekse kol emekçilerinin, yani çalışanların geniş bir bölümünün özgür ve insan gibi bir yaşam sürme koşullarının doğmaya başla­dığını görüyoruz, ama böyle bir gelişmeyi tamamlamak için yabancılaşmayı bugünkü düzeyde ele alıp, ilkesel yönden iyice irdelememiz gerekir. Gelgelelim, bunu yapmak isteyen­lerin "genç Marx"ı olgun Marx'a yeğ tutmaları<4> tarihsel bir salaklıktır bence. Ekonomik Felsefi Taslaklar [elyazmaları] yabancılaşma fenomenini bize oldukça plastik ve felsefi bir biçimde gösterir.

4) Birçok Marx eleştirmeni, genç, hümanist Marx'ı olgun, ekonomici Marx'tan ayırma eğilimindedir. Tümü kavrayamayanların kaçınamadıkları bir ameliyattır bu. Sözde genç Marx daha çok kuramcı bir filozof, olgun Marx ise pratiğe dönük toplum çözümleyicisi, eleştiricisidir. Lukacs'ın bu söyleşisini aktardığımız kitabın başka bir bölümünde, Alman düşünürlerinden Dr. Phil. Alfred Schmidt özet ola­rak şunları söyler (Çev.): Marx'ı böyle bir kesinlikle ikiye ayırmak olanaksızdır. Marx bir filozoftan çok, 1 9. yüzyılın büyük Hegel eleştiricilerindendir. 1 9. yüzyılda Hegel'den sonra profesörler felsefesi görülmez. Marx felsefeyi "gerçekleştirerek" onu olumsuzlamıştır. Ekonomi bilimi başlangıçta Marx'ı duymamazlıktan gelmiş­ti. Kautsky dönemlerinde de marksizm önceleri ulusal-ekonomik bir sorundu. Derken Paris Taslakları bulundu. Marksist kuramı bir tür ''yabancılaşma insanbi­limine" çevirme eğilimi varoluşçuluğun da etkisiyle yoğunlaştı. Marx'ın ilk kez He­gel ve Feuerbach'la hesaplaştığı bu başlangıç döneminin taslaksı çalışmaların­da, henüz geleneksel felsefenin terim ve kavramlarını [dilini] kullanması olağan­dı. Ama bu olgu, onun bu dönemini filozofluk dönemi diye ilan etmenin saçmalı­ğını önlemez. Sıradan bir evrimcilik anlayışıyla, insan niteliklerinin, bireysel yete­nek ve gereksinimlerin özgürlüğe kavuşturulması için olgunluk çağında maddi dayanaklar veren Marx' ı , bu tutumuyla genç döneminden ayırmaya çalışanlara en güzel yanıtı gene Marx verir: Maymunun anatomisini [ancak] insandan kalka­rak açıklayabiliriz, ama tersi olanaksızdır.

1 47

Ancak bugün yabancılaşmanın güncel sorunu bundan 1 20 yıl kadar önce Marx döneminde olduğundan bambaşka bir çehreye bürünmüştür ve görevimiz bu yeni yabancılaşma biçimini saptayıp ortaya koymaktır; bunun için bu sorun karmaşasının tüm tarihsel diyalektiğini bilmek gerekir; çün­kü günümüzde, sanki teknik gelişme önü alınmaz bir biçim­de her şeyi yutan bir canavarmış gibi, tekniğin fetişizmine kendini kaptırmış, birer aydın ve insancıl düşünür olarak büyük övgüye değer, olağanüstü zeki ve yürekli iyi insanlar var. Bu da yanlış. Marksizme dayanılarak kanıtlanabilir yan­lışlığı. Kırk yıl önce tekniği ayırtedici üretim gücünden sa­yan Buharin'in anlayışına karşı çıkmıştım; günümüzde atom enerjisinin kullanılması gibi büyük yeni buluşlarla bağlantı­lı olarak bu yanılgı daha da bir yaygınlaşmıştır. Görevimiz, daha doğrusu buradaki marksist görev, fetişleştirilmiş ka­derciliği insanların kafasından kazıyıp çıkarmak ve tekniğin hiçbir zaman üretim güçlerinin gelişimini sağlayan bir araç olmaktan öteye geçemediğini, üretim güçlerinin eninde so­nunda insandan ve onun yeteneklerinden başka bir şey ol­madığını belirtmektedir; insanın yeniden biçimlendirilmesi görevini odak noktasına almanın, marksizmde yeni bir aşa­ma anlamına geleceğini göstermek gerekir. Yani, hiçbir bi­çimde karşı-marksist bir şey değil bu söylenen; çünkü genç Marx'ın daha Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eleştirisi'nde, in­san için kökün, insanın kendisi olduğunu söylediğini unut­mayın. İşte marksizmin bu yanı öyle havanda su döven bir propaganda biçiminde değil de, bugünkü kapitalizmin çö­zümlenmesine dayanılarak ön plana alınmalıdır; böylelikle günümüzdeki yabancılaşmaya karşı bir savaşım tabanı oluş­turulabilir ancak. İşte sorunuza kaba taslak verebileceğim yanıt bu aşağı yukarı.

KOFLER: Manipülasyonun öyle "herşeye hükmeden" "kudreti mutlak" olmadığını konuşmamız kanıtlıyor. Ama bunu şöyle ya da böyle açıklamanın da öyle pek kolay olma-

1 48

dığı göıiilüyor. Belki sizin şu dinsel ateizm kavramını, şu

salt entellektüel düşünce tarzının bir parçası sayıldığı alan­

dan çıkarıp ele almamıza . . .

LUKACS: Evet . . .

KOFLER: . . . ve b u dinsel ateizmin, günümüzde öznel ola­

rak "asıl" dünyanın yerine geçirilmiş entellektüel ben'i değil

de . . .

LUKACS: Evet . . .

KOFLER: . . . tüketimi, tatili (tatil gününü), keyif yapmayı

vb. -ama tabii daha önce sözünü ettiğimiz gibi bilincin yö­

neltilmesi sonunda- Tann'nın yerine geçirme eğilimlerinin

geniş kitlelerde yaygınlık kazandığını kanıtlamama izin ve­

rirsiniz sanının: ve bu nedenle -J:ıani burada birtakım ara

halkalara ayrıntılarıyla değinemeyiz ama- kitlelerin ruhsal

yabancılaşması öylesine ileri varmıştır ki, Marx'ın işaret et­tiği gibi, geleneksel kökenli din bilinci çözülmeye, dağılma­

ya yüz tutmuştur; Marx'm öngördüğünden çok önce, sınıflı

toplumu filan beklemeden, her ne denli başka nedenlerden

ötüıii de olsa. Burada bir soy dinsel tanrıtanımazlıkla karşı

karıyayız; hani bugün kiliselerin yer yer tanntanımazlarca

tıka basa doldurulmasından da belli bu. Aynı zamanda bü­yüye doğru alabildiğine çarpıcı, ilginç kaymalara olanca so­

mutluğuyla tanık oluyoruz. Anlayacağınız, insan yazgısını

spor toto ya da yıldız falı yoluyla etkileme çabalarının mo­

dem "akla-uyma" gelişmesi karşısında dinsel ya da büyüsel

birer mitos olarak sınıflandınlpıalan mümkün olduğuna gö­

re, asıl özgün-dinsel olanın yerine büyünün geçtiğini öne sü­

rebiliriz sanının. Uyuşturucu maddelere dayanan bir yaşam

değeri bulma girişimleri de bu gelişimin parçasıdır. Şu anda

ünlü LSD'yi düşünüyorum. Düşünür Huxley'in uyuşturucu

maddeyi öven bir kitap yazdığını duyunca, soruna daha da­

ciddiyetle eğilmek gerek sanırım.

LUKACS: Biliyorum kitabı. . .

149

KOFLER: Biliyor musunuz? Bilmediğiniz ne var, sayın Lukacs? Ben de tam bilmediğiniz bir şeyi size tanıtmaya ha­zırlanıyordum. Neyse. Algılamanın Kapılan adlı kitapta Hux­ley "yeni bir yol"un mitolojisini yaratıyor; salt öznel soydan bir mitoloji, ama gücünü uyuşturucudan alan, uyuşturucu­nun sağladığı bir mitoloji bu. Harward Üniversitesi'nin ta­nınmış ruhbilimcilerinden Leary gibilerinin "aşkın bir ya­şam" eğitimi için öbekler oluşturması, din profesörü Clark gibi, din öğrencileriyle -üstüne basa basa söylüyorum: din öğrencileriyle- öğrencilerin ve din adamlarının LSD aracılı-

- ğıyla Tann'ya yaklaştıklarını - Clark da, aynen böyle der: Tann'ya yaklaşmak- ileri sürdürecek sonuçlar veren deney­ler yapmaları, oldukça huzursuzluk verici olsa gerekir . . .

LUKACS: Doğru . . .

KOFLER: Olup biteni biraz daha izleyecek olursak, diya­lektiğini, insanın modem sorunlarının çözümünde esrime halinin büyüsel biçimlerinden yararlanma, diye tanımlaya­bileceğimiz, çok ilginç bir süreçle karşılaşırız. Örneğin Beat­les gösterilerinin o kendinden geçirici -spazma tutulmuşca­sına sarsıcı görünüşlerini düşünün. Sorun, doğal ki ben'in özel alanına giriyor; ben'in çalışma yerinde, resmi ve top­lumsal yaşamda baskı altında tutulduğu için boşalamama­sından ileri gelen, adeta dinsel bir bilinç, bir yeni tanrı yara­tılıyor. Gele gele akıldışıcılığm ve dinsel ateizmin yeni, tü­müyle modern bir biçimine gelip dayanıyoruz; bunların in­celenmesi, çözümlenmesi, bugün her zamankinden daha yaygın bir gelişim içindeki modern marksizmin yönünden büyük bir önem taşımaktadır her halde.

LU.KACS: . . . Tamamen haklı olduğunuza inanıyorum. Ancak, müsaade ederseniz bir bütün içinde ele aldığınız so­runu iki ayrı bölüme ayıracağım. Birinci bölüm, bugün için­de yaşadığımız toplumsal-ekonomik biçimlerin savaşımlara tanık olmuş dönüşümlerinin genel bir tarihidir. Bu gelişme-

1 50

lerin ve özellikle içlerindeki öznel etmen'in gelişmesinin dümdüz bir doğru izlediğini sanmak yanılgıların büyüğü­dür. Hani sırf dinsel yanı ele ala<;ak olursak, Ortaçağ'ın son­larında ve Rönesans' da dinin, bir çeşit her yanı aydınlatılmış bir kayıtsızlığa dönüşüp sönmesinin ardından, köylü savaş­ları ve Reforın'la birlikte yeni bir dinselliğe yol açacak biçim­de alevlenmesi, bir yüzyıl öncesinden kestirilemeyecek bir şeydi. Bu anlamda çok önemsediğim bir gerçeği dile getir­mek istiyorum: 19. yüzyılın bitiminde, � 9. yüzyılın ikinci ya­nsında aslında durmadan keskinleşen bir sınıf savaşımı, ilk dünya savaşında ve 1 9 1 7' de doruğuna ula:;;tıktan sonra; İkin­ci Dünya Savaşı'nın ardından yeni bir durumla yepyeni bir şeyler doğdu ve bizim - şöyle söyleyeyim: sabırsız- gençleri­miz, solun bugünkü kızgın genç insanları, gelişim onları ye­terince hızlı izleyemediğinden, Çince sapmalara düşmekten, Amerika' da hemen yarınki bir devrimin düşünü kurmaktan kurtulamayıp, bu da yetmeyince partizanlık yapmak için kalkıp Güney Amerika'ya bile gidiyorlar. Marksistler olarak bizim görevimiz, birinci büyük dönemin ardından bütün bu olaylan açık seçik kavrayabilmektir. Kapitalizmin nispi ar­tık-değerin egemenliği altına girme dönüşümüyle birlikte, iş­çi hareketinin, devrimci hareketin yeni bir başlangıca itildi­ğini ve günümüzde sözde çoktan aşılmış olması gereken 1 8. yüzyıldaki "makinaya saldın" gibi ideolojilerin çarpık ve gü­lünç biçimlerde yeni bir rönesans yaşadıkları bir durumun doğduğunu görüp bunu çözümlemek zorundayız. Belki bu­gün kadınları ve kızlan kapsayan büyük seks dalgasının için­de bir nevi kadının bağımsızlığını elde etme savaşını görmek ve bunu 1 8. yüzyılın makina saldırısına benzetmek size çe­lişik gibi görünüyor, ama öyle sanıyorum ki, burada makina­ya saldın'ya benzeyen bir ·şey var; ve bugün öznel etmen'i uyandırmak isterken, yüzyılın yirmilerini yenileyip sürdüre­bileceğimizi sanmıyorum, tersine yeni bir başlangıcın teme­li üzerinde bugüne değin uzanagelen işçi hareketinden ve

ı s ı

marksizmden edindiğimiz deneyimlerin tümünden hareket etmemiz gerekir. Ancak yeni bir başlangıçla haşhaşa olduğu­muzu kesinlikle kabul etmek zorundayız; -bir benzetme ya­pabilmek için- 20. yüzyılın yirmilerinde değil de, belli bir anlamda 1 9. yüzyılın başlarında, Fransız Devrimi'nden son­ra işçi hareketinin kıvamını bulmaya başladığı dönem gibi bir dönemdeyiz. Bu saptamanın kuramcılar bakımından çok

önemli olduğu kanısındayım; çünkü belirli hakikatlerin söy­lenmesi çok sınırlı bir yankı yaparsa, hemencecik bir kuşku- . dur yayılır ortaya. Saint-Simone ve Fourier'in söyledikleri _çok önemli şeylerin önceleri çok az yankı yaptığım ve ancak 19. yüzyılın otuz ve kırklarında işçi hareketinin yeniden can­lanabildiğini anımsayalım. Elbette benzetmeleri fazla abar­tamayız. Öte yandan benzetmeler koşutluklara dönüşmez­ler. Ancak yeni bir dönemin başlarında bulunduğumuzun kesinlikle kabul edilmesi gerektiğini söylerken, ne demek is­tediğim anlaşılıyor sanının; bizim görevimiz, kuramcılar olarak vereceğimiz bilgilerin kitlelerdeki yansısının şimdilik az olacağını bile bile, içinde bulunduğumuz dönemin insan­

larının ellerindeki olanaklara açıklık kazandırmaktır. Kuş­kusuz, bunun SSCB'deki stalinci gelişmeyle, bu gelişmeyi aş­mada görülen duraksamayla ve buna uyarlı olarak sosyaliz­min gecikmiş gelişmesiyle bağlantısı vardır; büyük olaylar öznel etmen üzerinde çok olumsuz etkiler yapabilirler-ta­mamen tarihsel bir örnek alayım- Fransız Devrimi'ndeki sol Jakobenlerin yiğitçe başarısızlığı, sosyalizmin, devrimci de­mokratik hareketle hiçbir ilişkisi bulunmadığı düşüncesini, ütopyacılığı doğurmuştur. Aslında bu, 1 793 ve 94 yıllarında­ki Fransız gelişmesinden duyulan hoşnutsuzluğun ve geliş­menin yarattığı kırgınlığın dile gelmesidir; ancak bu olgu, iş­çi hareketini uzun süre etkilemiştir; ve gerçekte ilk kez Marx, demokratik devrim savaşımını devrimci sosyalizm için sava­şımın ön basamağına yerleştirmiştir. Biz bugün elimizdeki bilgileri toplumsal pratiğe, politik pratiğe uygulayabilecek

1 52

yetenekteki politikacılardan yoksunuz. Aslında 1 9 1 7 döne­minde Lenin'in kişiliğinde çok önemli bir kuramcı ile politi­kacının karışımını bulabilmemiz çekici bir model olmakla beraber eşsiz bir olaydır. Bu bakımdan politikanın gelecekte de böyle bir birleşmeyle sürdürülebileceğini kesinlikle söyle­mek olanaksızdır. Şu anda teorinin başlangıçları elimizde, ama bu teoriyi politik sözcüklere çevirebilecek politikacı ufukta gözükmüyor, gene de hareketin güçlenmesiyle bu po- . litikacılann ortaya çıkacağından kesinlikle eminim.

Bu bağlam içinde şimdi sorunun ikinci parçasına, yani din yanına geçiyorum. Bu hemen hiç kimsece ve özellikle biz marksistlerce değinilmemiş bir soru; çünkü dogmatik marksizm daha hala aşamadığı 19 . yüzyılın kırklanndan kal­ma din anlayışını atamadı bir türlü. Günümüzde uzaya fır­latılan füzelerin hiçbir yerde Tann'yı bulamadıklarını söyle­yen yazılar bile okuduk, ve böyle bir kanıtın herhangi bir in­sanı etkileyebileceğini sanan tanrıtanımazlar var; günümüz­de Dante'nin ilahi Komedya'sındaki, ya da Aquino'lu Tomas­so'nun anladığı anlamda gökyüzündeki Tann'ya inanan tek bir çamaşırcı kadın bulabilir misiniz acaba? Eski dinin var­lıkbilimsel [ ontolojik] temelinin yıkılıp gittiğini tartışma gö­türmez, ve bu varlıkbilimsel [ontolojik) temel insan eylemi­ni her zaman belirleyen bir uğrak olagelmiştir. Bütün dindar insanlar, bugünden beri değil aslında, Schleiermacher'in "En Yalın İçtenlikli Bağımlılık Öğretisi"nden<5> bu yana, din­deki eski varlıkbilimi [ontolojiyi] bir yana bırakıp, benim "Estetik"de dinsel gereksinim dediğim şey için herhangi yeni bir varlıkbilim arama zorunluluğuyla karşı karşıyadırlar. Pe­ki nedir bu dinsel gereksinim? Bu, yaşamın anlamsız bir ya­şam olduğunu düşünen insanın boğucu, sıkıcı duyguşudur;

5) Schleiermacher; bu öğretide dinin öğretilemez olduğunu, kişinin onu yaşan­tısıyla, deneyimiyle kavramış olması gerektiğini, tanrısal-ruhsal-tarihsel bir dün­yaya olan yalın içten bağımlılığın, alçakgönüllülüğü, sevgiyi, utancı, insafı, piş­manlığı vb. öğreteceğini ileri sürer. (Çev.)

1 53

ve insan yaşamında yönünü yordamını bulamazken, dinin eski varlıkbilimi de yıkıldığına göre, -şu anlamda yıkıldığına göre: bugün eski ve yeni Tevrat'ı tarihsel-ontolojik (varlıksal) yönüyle eylemlerine kılavuz yapacak bir katoliğin ya da pro­testanın var olduğunu sanmıyorum- şimdi bu insanlar da bir soy "tüm değerleri yadsıma" (nihilizm) durumundalar; ve sizin hani doğru saptadığınız gibi, büyü'ye değin uzanan şey, bu şaşkınlığın, bu bomboş uzayda durmanın sonucl)n-

• da, kendine yeni bir dayanak aramaktan başka birşey değil­dir. Kapitalizmin manipüle edilen dünyası karşısında rriarksist anlayışla ele aldığım anlamlı yaşam sorununun, te­melde, bugün dinsel gereksinim sorunu denen sorunun ay­nısı olduğu görülüyo:ç işte burada bir geçit bulmayı dene­meliyiz. Geçitte iki engelle karşılaşıyoruz. Birinci engel, bir­çok marksistin tanrıtanımazlığın bugün her türlü etkisini yi­tirmiş bulunan eski gerekçelerine dayanan dogmatik anla­yışlarıdır. Öte yandan, örneğin Garaudy gibilerinin belirli ki­şilere, örneğin Teilhard de Chardin'e ideolojik yönden yak­laşmaya çalışmaları bir raslantı değildir. Elbette gerçekte bir yakınlaşma sözkonusu değildir ve dinsel gereksinimi sahici olan, ancak bu gereksinim için yanlış ideolojik dayanaklara sanlan bu insanlara, dayanaklarının yanlışlığını kabul ettire­rek yardımcı olamayız. Burada marksizm alabildiğine kar­maşık sorunlarından biriyle daha karşılaşıyoruz, şöyle söyle­yeyim: Genç Marx'ın doktara çalışmasını Epikuros'dan seç­miş olması bir raslantı değildi. Anlayacağınız bu epikuros­culuk, tanrıların dünyanın Intermund'larında (Epikuros'a göre sonsuz dünyalar arasında bulunduğu varsayılan yerler) yaşadıklarını, yani Tanrı'nın, tanrısal olanın, aşkın, ilkenin insan yaşamı üzerinde herhangi bir etkisi bulunmadığını, bulunamayacağını ve insanın' kendi yaşamına ancak kendi­sinin bir anlam katabileceğini kabul etmesini ve anlamlı ya­şam için verilen bu savaşımda tıpkı "Enternasyonal"in dedi­ği gibi, ona hiçbir tanrının yardımcı olamayacağını söyler.

1 54

İşte bu, dinsel tanrıtanımazlığı gerçek bir tanrıtanımazlı­ğa çevirebileceğimiz noktadır. Bu da bir sürü felsefi sorunu gündeme getirir; şimdi burada birçok soruya açıklık kazan­dmrken yaptığım gibi Nicolai Hartmann'm bu konudaki katkılarına dikkati çekmek isterim. Hartmann erekbilim [te­leologie] üzerine yazdığı küçük kitabında, insanın günlük olaylarını sanki kendisinden bağımsız bir erek tarafından yönetiliyormuş gibi yaşadığını söyler. Tutun ki, kendisine yakın bir insan ölüyor; o zaman insan sanki X'in, Y'nin ölü­mü, Z'nin ahlaksal yaşamını değiştirmesini sağlamak için ereksel bir ölümmüş gibi (amacı önceden belirlenmiş bir ölümmüş gibi), bu neden benim başıma geldi diye sormak­tadır. İşte sanıyorum ki burası marksizmin inşasında. daya­nabileceğimiz diyalektik-epikuroscu noktadır ve bu noktayı açıklığa kavuşturarak bu tanrıtanımazlara yardımcı olabili­riz. Kuşkusuz tüm büyük kiliseler Reform sonrası dönemi­nin büyük ideolojik bunalımıyla karşılaştırılabilecek bir bu­nalım içindedirler. Bu konuda, katolik dünyadaki Reform bunalımının doğmasına, katolik kilisesinin sırf feodalizmin korunmasına göre ayarlanmış olması nedendir diyebilirim� ve bunalımdan sonra Loyola'nın büyük başarısı, katolik kili­sesinin ancak doğmakta olan kapitalizm ile bağlaşarak bir kilise olma niteliğini sürdürebileceğini ve genişleyebileceğin ayrımlamış olmasından ileri gelir. Şimdi gene katolik kilise­sinin ve diğer kiliselerin, kapitalizm ile can yoldaşlığı yap­manın tehlikeli bir şey olduğunu görmeye başladıkları bir bunalım içindeyiz. Papa XXIII . Johannes'in kapitalizmin dinsel desteğine tek yanlı yönelmenin bir yana bırakılarak yeni bir yön bulmanın gerektiğini iyice kavradığı görülüyor. Bu nedenle benzeşmeli olarak 1 7 . yüzyıldaki Loyola'yı örnek aldım. Bugünkü dinsel gereksinimlerin ne dogmatik, ne de ideolojik yönden dayanaksız bir çözümlemesini yapmaktan kaçınmalıyız; çünkü bugün dinsel bunalım içinde bulunan­lara ancak birinci yoldan yardımcı olabiliriz, yani çeşitli yol-

155

lardan anlamlı bir yaşamın olanaklarını gerçekleştirmek ve bir bağlaşım kurabilmek için savaşım vermemiz gerekir. Böyle bir bağlaşımın üçüncü bağlaşığı sosyalist ülkelerde stalinciliği temizlemeye çalışan marksistler olacaktır. Çünkü ancak stalinciliğin temizlenmesinden sonra sosyalist ülke­lerde yaşamı anlamlılaştıran, ve aslında sosyalizmd�; kapita­lizmden daha önce ve çok daha açık seçik ortaya çıkabilecek yaşam eğilimleri gerçekleştirilebilecektir. Oysa bu eğilimler,

• bugüne değin stalinci sistem ve stalinci yoldan aşılma çaba­lan nedeniyle geri bırakılmışlardır. Bilmem, burada değişik güçlerin çok karm;ışık biçimde birlikte etkin olduklarını, ve eğer bilinç yöneltimine karşı savaşımdan herhangi speküla­tif sonuçlar beklersek, geçici de olsa, kendimizi yanılsamala­ra kaptıracağımızı anladınız mı? En önemli şey, başta marksizmin bugün ne anlama geldiğini ve neler yapabilece­ğini tamamen kuramsal yönüyle açıklığa kavuşturmamızdır.

KOFLER: Ayrıntılı ve çokyanlı açıklamalarınızda üç şey dikkatimi çekti. Şimdi diğer iki sorunun hiç değilse varoldu­ğuna işaret ettikten sonra, yalnızca bir tek sorunu tartışma­ya sokmak istiyorum. Dini aynı zamanda bilgi-teorisi ve in­sanbilim (antropoloji) dayanaklarından türettiniz, ama gali­ba bu türetme Marx'ın dini "sıkıştırılmış yaratığın iç geçir­mesi" diye belirleyişiyle de bağlantı içine sokulmalıdır. Si­zin, "Estetik"in gerek birinci, gerekse ikinci cildinde din so­runu üzerinde çok ayrıntılı durduğunuz dikkatimi çekti; ger­çi değindiğim bu ilişkiyi ortaya koymuyorsunuz, ama sanı­rım burada bunu tartışmamıza gerek yok. Yalnız şu sözünü ettiğimiz kadınların ve kızların "makinalara saldınsı"na il­ginç bir biçimde katlanıldığını, hatta, tutumun arkalanıp teşvik edildiğini görüyoruz, neden acaba? Ve burada bir kuş­ku doğuyor; geleneksel tabulara karşı bu tür başkaldırma bi­çimini hoş görmek diğer yandan, qu karmaşık diyalektik içinde acaba bunları kurulu düzenle bütünleştirme (enteg­rasyon) eğilimlerinin gerçekleşmesini de sağlayabilir mi?

1 56

LUKACS: Bakın, çok haklı olduğunuzu sanıyorum. Şim­di bu ilişki içinde cinselliği makinalara saldırıyla karşılaştı­nyorsak, bu karşılaştırma en son insansal güdülere dayanı­yor, yoksa hareketin kendine değil. Makina saldırısı o za­manki kapitalizmle bütünleştirilemedi, oysa bu anlaşılmaz ideolojik hareketler gayet güzel bütünleştirilebilirler kurulu düzenle. Burada ilginç bir örnek vermek isterim: Mannhe­im'ın tanınmış kitabını (İdeoloji ve Ütopya) ele alalım*. Man­heim ideolojiye oldukça sert davranırken, ütopyaya karşı ba­ğışlayıcı bir zaaf, sevgiden doğan bir hoşgörü gösteriyor. Be­lirttiğimiz gibi bir ütopya, ütopya olarak düzenle çok kolay bütünleşebilir -çünkü ideoloji ile ütopya arasında devrimci pratik yitip gider- çünkü hedefleri alabildiğine uzak olduğu için gerçekleşemeyeceği daha baştan belli olan muhalefet, bugünkü türden bir kapitalizm tarafından düzenle bir güzel bütünleştirilebilir. Kimi şeyler saygı ile karşılanırken, kimi­lerinin pek de saygı uyandırmayışını anlamak kolay. Hani ciddi bir düşünürü ele almak için, diyelim ki Bloch, sosya­lizmle birlikte doğanın da değişeceğini söylüyorsa, buna kimsenin bir diyeceği olmaz; sosyalizmi isterse doğayı bile temelden değiştirecek kerte köktenci olsun; Bloch bu söyle­dikleriyle saygı duyulan ve övülen bir düşünür olabilir, oysa ben şimdi kalkıp da Nietzsche ile Hitler arasında bir ilişki bulunduğunu ileri sürecek olsam, Alman ruhunun kutsal ge­leneklerini zedeleyen bir "hükümet ajanı" ya da ne bileyim onun gibi bir şey olurum, çünkü Nietzsche'yi eleştirmek de­mek, bugünün milliyetçiliğine de olanca canlılığıyla dokun­mak demektir. Kişisel bir örnek aldığım için bağışlayın, ama bu örnek gösteriyor ki, -bilinç yönlendirilmesine karşı veri­len savaşımın genişletilmesinde çok önemli bu nokta- olağa­nüstü köktenci şeyler ilginç diye karşılanabilirken, çok basit, ruhsuz, cansız şeyler, -nasıl desem bilmem ki- dogmatik, akıldan yoksun, eskimiş, ne bileyim bunun gibi yargılarla

• Kari Mannheim, İdeoloji ve Ütopya Epos, 2002

1 57

karşılanıyor. Kısacası bugünkü bu durumu açık seçik gör­mek gerekir.

KOFLER: Tabii başka örnekler de verilebilirdi, yoksa sırf Bloch'u . . .

LUKACS: Bloch'u en iyisi saydığım için örnek aldığımı söylememe izin verin; başkalarından çok daha sağlam ör­nekler alabilirdim. Bloch'un dürüstlüğünden kuşku duyama­yız, yeteneğinden de öyle . . .

KOFLER: Öte yandan sizin dediğiniz gibi, gerçi savaş­mak için Vietnam'a gitmemekte direnen, ama öfkeleri içinde yan devrimci yarı aydınca kapitalizm karşıtı kesilen, yan ya­rıya da boyun eğici bir tavrı benimseyen şu öfkeli gençleri çı­karan okullar var. Açıkçası Frankfurt ekolünün yönü bu. Şimdi aynı zamanda yazılarınızda da bir sorun olarak ele alınan soruna, yani o yalnızca öfkeli olmakla kalmayan ve yaptıkları eleştirilerden sonra kalkıp da herhangi bir biçim­de boyun eğmeyen, taviz vermeyen, "oh�mlu örnekler" dedi­ğiniz soruna değinmek istiyorum. Alman Gerçekçileri adlr kitabını�da Gottfried Keller'den söz ederken, şöyle diyorsu­nuz aşağı yukarı: Keller'in sanatının belli başlı eğilimleri, büyük geleceğin içlerine değin uzanan bir anlam taşırlar; bir yaşamın burada canlandırılan gerçek "örnek kişileri" de­mokrasi içinde. karşımıza çıkarlar; her sahici . demokrasinin gerçekten insancıl ve demokratik yanlan, gerçeklerinden bir şey yitirmeden, ideal bir biçime bürünürler; gerçi bu burada tartışılması olanaksız, ilginç bir biçimde oluyor ama, altını kalın çiziyorsunuz: "gerçeklerini yitirmeden" diye. Yani bu­rada sözkonusu edilenler hakiki örnek kişilerdir, özellikle bunun üstüne basmak istiyorum. "Gerçeklerini yitirme­den,"yani, gizli bir ütopya durumuna düşmeden! Peki ama aynı zamanda, böyle gerçek insancıl bir demokrasiyi nesne­leştiren bu tipleri bugünkü yaşamda da bulmamız gerekmez mi? Başka bir şey daha: Bu tiplere bütünüyle biçim bozul-

1 58

masına uğramış ve fetişleştirilmiş bir yaşamda -ki bu günü­müzün ayırtgan belirtisidir- rastlanabilir mi acaba? Ve eğer belli ölçüde . . . özür dilerim . . . bir şey daha . . .

LUKACS: Buyrun! . . .

KOFLER: . . . ve eğer belli ölçüde de olsa bulunabilir mi. . . sonra eğer düzenle zorla bütünleştirmeyi incitmeden sağla­yan yöntem hala ağırlığını koruyorsa, burada, görevini belir­li sınırlar içinde gerçekleştirebilen, ancak sürecin tümüne dokunmadan önünden geçip giden, hedefi şaşıran ütopik bir ideolojinin üzerinde durmuş olmuyor muyuz? Hemen altını çizeyim, bunlar benim görüşlerim değil, öğrencilerimden si­ze sunmak üzere getirdiğim sorulardan.

· LUKACS: Bilinçli bir azınlığın oluşturulması, kitle hare­ketinin ön koşuludur, derim. Sanının "Ne Yapmalı" kitabın­da Lenin bunu çok iyi betimlemiştir. Şimdi Keller örneğine geri dönüp, öyle odak noktasında duran bir motifi değil de, sıradan, ama söylemek istediğimi açık seçik gösterecek bir parçayı seçeceğim. Bayan Regel Amrain uzun-öyküsünü eği­tim sorununu irdelemek için alıyorum. Bayan Arnrain'in oğ­lunun kötü ya da berbat davrandığı her durumda, bunları büyük bir hoşgörü ve merhametle karşılarken, onda insana özgü bir aşağılık belirtisi gördüğünde kesinlikle karşısına çıkması çok üstünde durulacak bir olgudur. İşte burada bir "örnek olma" sorunu vardır ve Bayan Arnrain'in bildiğimiz gibi çökmekte olan bir İsviçre toplumuna bağlı olması, bu sorunun değişmesine yol açmaz. Gerçekçilik her zaman bir "gösterme"dir ve burada da çöken İsviçre toplumu gösteril­mektedir. Ne olursa olsun, aşağılığa va aşağılanmaya karşı savaşım sorunu, bu ahlaksal sorun geçerliliğini korur ve bi­zin manipülasyona karşı mücadelemizde büyük bir önem ta­şır. -Bugün de tamamen mümkündür- gene güncel bir ör­nek alacağım, Jorge Semprun'un Büyük Gezi romanından söz ediyorum; içinde pek çok önemli yan var. Bugünkü du-

1 59

rumdan ve bunu gösteren edebiyattan söz ettiniz. Son yirmi yılın tüm edebiyatını incelersek - biraz da utanç verici oldu­ğunu söylemeliyim- ellilerde yayımlanmış, ölüme mahkum bir antifaşistin son mektuplarını işleyen ve insanın büyüklü­ğünü, yürekliliğini ve direniş gücünü bol bol dile getiren bu kitabın, yazarlara esin kaynağı olmadığını söylemeliyim. Oy­sa Semprun'un kitabı, edebiyatın, yaşamın içinde gerçekleş­tirilmiş bulunan bu mektupların insancıl düzeyine yaklaşa­bildiği ilk kitaplardan biridir. Hani benzer yapıtların bulun­µıadığını söylemek istemiyorum, sözgelimi Hochhuth'un uzun-öyküsü Berlinli Antigon var, sonra Böll'ün Dokuzbu­çukta Bilardo'sunda çok iyi yerler bulabiliriz. Bakın sanattan değil, yaşamdan söz ediyorum burada. Böll' de tımarhaneye kapatılan ve sonunda delice bir öfkeyle askere ateş eden ka­dın, faşizme gerçekten karşı çıkan bir tiptir, ve bu davranış, Almanya' da süregiden yaşamın karşıtı bir tutumla, faşizmin içten yok edilmesine yönelik bir davranıştır. Ve Semprun'da altını çizmeyi çok istediğim bir yer var, çünkü yapıt faşizmin o korkunç olaylarından birine dayanıyor; anlayacağınız, çoğunulukla kaba, şiddete başvuran bir bilinç manipülasyo­nunun örneği olarak gösterilmeyen yahudi sorununa. Gelin görün ki bugün Almanya'da faşizmin aşılmasını yahudi so­runun ortadan kaldırılmasına indirgemek alabildiğine yan­lıştır derim. Aslında romandaki sıradan bir olaydır ve Semp­run olanaktan yararlanarak bunu çok güzel ve yürekli bir bi­çimde yahudiliğin de bir eleştirisine dönüştürebilmiştir. Semprun'da bir komünist Alman yahudisi var, Fransa'ya ge­çip partizanlarlg birlikte savaşıyor ve partizan olarak ölüyor; Semprun onu şöyle konuşturuyor: "Ben yahudi ölümüyle öl­mek istemem." Çünkü yahudi ölümü, yüzbinlerin, milyonla­rın çıt çıkarmadan, en ufak bir direnç girişiminde bulunma­dan gaz fırınlarını boylamaları demekti. Gerçekte Varşova gettosundaki yahudi ayaklanması da buna benzer bir şeydi, ama demek istediğim şu: Gerçeği edebiyat ile diyelim ki ya-

160

hudilik sorunu üzerinden giderek netleştirmek istiyorsunuz, o zaman bu Fransa'da ölen yahudi partizanı, edebiyat yö­nünden Varşova'daki ayaklanmayla aynı yaşam düzeyinde duran ilk yahudidir. Bilmem ne demek istediğim anlaşılıyor mu? Ve burada edebiyata büyük sorunlar düştüğü kanısın­dayım. Örneğin tamamen başka bir alandan bu konuya dik­kati çekmiştim. Solşenizin'in İvan Denissoviç'in Yaşamından Bir Gün romanını, diğer büyük toplama kampları romanla­rıyla karşılaştırırsanız, büyük bfr farkın ayrımına varırsınız; bir yanda vahşet girişimlerinin doğalcı anlatımı; öte yanda, Solşenizin'de, insanın bir toplama kampında hangi biçimler­de, hangi hilelere başvurarak, ne bileyim hangi yollardan in­sansal bütünlüğünü koruyabileceği sorunu. Burada Solşeni­zin'in romanının yeni, değişiklik getiren yanı görülüyor. Bu­rası edebiyatın, "manipülasyon"a karşı savaşımda destek olabileceği yerdir, yeter ki manipülasyonu bir yazgı olarak alıp, manipülasyon karşısında edebiyatçı olarak pes etme­

yin. Örnekleri belli bir amaçla seçtim, çünkü ölüme hüküm­lü anti-faşistin son mektuplarında bulduğunuz bu gerçek başkaldırmanın bugünkü araçlarla ve olaylarla, ya da eski olaylara geri dönerek, aynı ölçüde, bugünkü insanın "bilinç manipülasyonu" a karşı verdiği savaşımda onun eylemine ör­nek oluşturacak tarzda, edebiyatın edebiyatlığından bir şey yitirmeden, gösterilebileceğine işaret etmek isterim. Böyle edebiyatın varolduğu tartışılmaz. Örneğin, Amerikalı Willi­am Styron'un "Ve Evi Ateşe Verdi" romanı var. Kitapta "ma­nipülasyon" Dostoyevski anlamında büyük bir insansal, pat­layıcı trajedi olarak ele alınıyor. Bir yandan zengin insanın kaçınılmaz olarak manipüle eden bir tirana, yoksul insanın da bu manipülasyonun ku:r:banına dönüşmesi gösterildikten sonra, sonlara doğru kişisel bir karşı çıkma olarak gerçekleş­tirilen öldürme olayıyla, yoksul insanın manipülasyona kar­şı isyanı dile getiriliyor; yoksulun mutlu rastlantılar sonucu cinayetin sonuçlarından kurtulabilmesi ve cinayetten sonra

161

mutlu, anlamlı bir yaşam sürdürebilmesi, bu geniş görüş açısından oldukça ilginç. Böyle yapıtlara çok az rastlanır ol­makla birlikte, örnekler çoğaltılabilir. Yalnızca şunu demek istiyorum: Bu yöneltilmeye karşı çıkan hareketin çok güçsüz olmasına bakıp da karamsarlığa düşmemeliyiz. Olanakları­mız var, müttefiklerimiz var, iç hoşnutsuzlukları olan insan­lar var, sandığımızdan fazla bunlar ve şimdi önemli olan na­sıl ve hangi hızla burada uyandırıcı bir çalışma yapabilece­ğimizdir.

KOFLER: Manipülasyona teslim olma konusuna dikkati · çektiniz, bana Thomas Mann çözümlemenizde Raabe ile

bağlamlı olarak kenar kahramanlardan söz ettiğiniz yeri anımsattı. . .

LUKACS: Evet . . .

KOFLER: . . . savaşımlarda büyük dünyaya açılan bir de­liği, geçidi yok yere arayan kenar (dışta kalan) kahramanlar ya da, kenar tipleri .. .

LUKACS: Evet . . .

KOFLER: Sonuç insanın çarpıtılmasıdır -şöyle demek is­terim, bugünkü dünya açısından: mezhepçiliğe varmadır. Çağımızda büyük dünyaya geçmek için olağanüstü çaba har­cayan, ancak . . .

LUKACS: Evet . . .

KOFLER: . . . ancak dogmatizmlerinde tarihsel değişmele­ri yanlış anlayan ya da başkasını ihanetle suçlayap., oyn bu yüzden kendileri ya düşleri içinde sıkışıp kalan . . .

LUKACS: Evet . . .

KOFLER: . . . ya da tersine burjuva-kapitalist yaşam konu­mundan insan yaşarrıı anlamında, insanın demokratikleş­mesi anlamında kendileri için bir şeyler çıkarmak isteyen . . .

LUKA.CS: Evet . . .

1 62

KOFLER: . . . ve sonunda olup bitene razı olan ve tıpkı uy­duruk karşı-uçlar gibi sözünü ettiğimiz çarpıklıkları göste­ren birçok tip tanıyoruz.

LUKACS: Evet . . .

KOFLER: Şimdi böyle olunca ş u soru çıkıyor ortaya: Acaba mezhepçilik, içinde her şeye karşın yeni bir şeylerin oluştuğu bir bunalım dönemi fenomeni değil midir? Birinci­si, bu kendi bilinçlerine göre ilerici olan gerek burjuva, ge­rekse sosyalist kökenli güçlerin böyle dağılıp harcanmaları, ilerici güçlerin bunalım konumuyla açıklanabilecek bir zo­runluluk mudur? İkincisi, acaba mezhepçilik gelecekte bir işe yaramaz mı, ve ne işe yaracağını tarihsel-kuramsal bir derinlik içinde önceden saP,tayamaz mıyız? İşte kenar kah­ramanlar ve tipler sorunu günümüzdeki durumuyla bana bunları düşündürüyor.

LUKACS: Gerçek büyük bir hareket, ne kerte az gelişmiş­se yanılgıların gelişim değeri de o kerte olumludur. Bugün, çalışmanın bir oyuna dönüşeceğini ileri süren Fourier'in dü­şüncesinin tamamen yanlış bir düşünce olduğunu görüyo­ruz. Oysa o zaman kapitalist çalışmanın körükörüne göklere çıkarılması karşısında, daha önce Schiller'in estetiğinde de karşılaştığımız Fourier'in bu ütopik düşüncesi olumlu bir anlam taşıyordu. Derken Marx çıkıp doğru yolu bulunca, olumsuz bir değer kazanmaktan kurtulamadı . Elbette, bu­gün manipülasyona karşı çıkan bir çok girişim (her girişimi buraya katıyor değilim) iyi bir anlam taşıyabilir. Yazıyı he­nüz okumadım ama, Modern Zamanlar (Tems Modernes) dergisinin son sayısında manipülasyonun ideologu sayılan Teilhard de Chardin'e karşı bir eleştirinin tartışmaya kondu­ğunu duydum. Gerçekten de Teilhard de Chardin'in düşün­celeri ile -bilmem ki nasıl söylesem- bu yeni-olgucu manipülasyon dünya görüşü arasında sımsıkı bir bağlam vardır. Burada Hegel'e dayanarak, hakikat somuttur, diyece-

163

ğim ve belirli bir yönde geleceğe olumlu katkısı olacak mez­hepler bulunabileceği gibi, etkileri bugün bile olumsuz olan mezhepler bulunduğunu sanıyorum. ·

KOFLER: Sayın Lukacs, sizi çok yormak istemem, ama çok tartışmalı bir yönü olan ve benim yönettiğim bir semi­neri oldukça uğraştıran bir soru daha sorabilir miyim aca­ba? Sizin "Estetik"in birinci cildinin bir bölümünde, yansıt­ma sorunuyla bağlamlı olarak birlik içindeki [bağdaşık] ger­çekten söz ediyorsunuz.

LUKACS: Evet . . .

KOFLER: Şimdi şu soru çıkıyor ortaya: 1 923'deki Tarih ve Sınıf Bilinci kitabınızda klasik felsefeye dayanarak, bu fel­sefenin gerçeğin bilinirliğini , bu gerçeğin "doğurulmasıyla" [yaratılmasıyla] nasıl bağlam içine soktuğunu kanıtlıyorsu­nuz. Bu felsefeyi eleştirirken, haklı olarak gerçeğin bilinirli­ği sorununun ancak toplumsal pratik kavramının zemini üzerinde çözülebileceğini söylüyorsunuz. Pratik kavramı göz önünde tutulmadan bu sorun çözülmez, diyorsunuz. Şimdi soru şu: Doğurmanın (yaratmanın) her iki kavramı olan bil­gi-teorisi ve toplum kavramları iki ayrı gerçek alanına gir­mezler mi? Söz yerindeyse, biri maddi üretim alanına bağ­lıyken, diğeri doğabilimin ve matematiğin nesnelerine yöne­lik değil midir? Gerçi sizin türetmeleriniz arada bir kopuk­luk yokmuş gibi okunuyor ama, aslında eleştirici bir tavırla diyebiliriz ki, iki ayrı "doğurma" [yaratma-meydana getir­me] kavramıyla çalışıyorsunuz kitapta.

LUKACS: Bir kere, belki sizin de bildiğiniz gibi, Tarih ve Sınıf Bilinci kitabımı aşılmış bir kitap saydığımı belirterek başlamam gerekiyor söze, bu bakımdan Tarih ve Sınıf Bilin­ci yapıtındaki türetimin Estetik' de geliştirilen sorunla her­hangi bir bağlantısı yok. Gerçeğin birliği (bağdaşıklığı) ve "meydana getirme" ne anlama geliyor, ona bakalım; gerçe­ğin tüm fenomenleri -inorganik, organik ya da toplumsal fe-

1 64

nomenler- gerek kendi içlerinde, gerekse birbirleriyle karşı­lıklı etkileşim durumunda bulunan belirli karmaşalardaki [kümelerdeki] . bir dizi nedenselliğe göre oluşturduğu için, gerçek birliklidir [bağdaşıktır]. Yani bir özdeşlik vardır. An­cak daha önce Hegel kitabımda da göstermeye çalıştığım gi­bi, Hegel'in diyalektiğe getirdiği en önemli yeniliklerden bi­ri, "karşıtların birbiriyle savaşımı" değil de, "özdeşliğin öz­deşliği," "özdeş olmayan"ın, diyalektiğin temel ilkesi yerine konmasıdır. İşte ben, gerçeğin insanın her tür saptamasın­dan -buna birazdan döneceğim- bağımsız olarak nedensel­liğin içinde akıp gittiğine inandığımdan, birlikli bir gerçe­ğin, bir özdeşliğin bulunduğunu söylüyorum. Bundan sonra da bu birliğin kendini, gerçekliğin üç değişik biçiminde gös­termesi gelir. Çalışma içinde "meydana getirme" (yaratma), çalışanın kendine gerçekleştirmeyi düşündüğü erekbilimsel (teleolojik) bir hedef saptamasıyla gerçekleşiyor elbette. Bu yönden bakılırsa, doğada bulunmayan yepyeni bir şeyin meydana getirilebileceğini görürüz. Öyle atom bilimlerine değin uzanmaya gerek yok. Tekerleği alın, aslında doğada tekerlek diye bir şey yoktur. İnsan, daha gelişim aşamasının başlangıç dönemlerinde tekerleğin yapısına geldiğinde, bu doğa için yepyeni bir kompozisyondu. Erekli yerleştirmeler ( teleologische Setzung), özleri gereği, nedensellik dizilerinin öğrenilmesine, ve edinilen bu bilgilerin ışığında doğanın bu nedensellik dizilerinin insan tarafından başka [yeni] bir bi­reşim düzeniyle birbirlerine etki yapmalarına olanak verir­ler; öyle ki, tüm bu olup biten, sanki insanın ereksel sapta­maları olmasa da gerçekleşebilirmiş gibi gelir bize. Şimdi, biz varolan nedensel bağlamlıkları değiştiremeyiz, yalnızca öğrenir ve uygulayabiliriz onları. Hegel ilk yazılarında çalış­maya değinirken, yerinde bir görüşle, doğanın, insanın alet­leriyle kendi kendine işleyerek çalıştığını söylemiştir. Sözü­nü ettiğimiz yaratmada, "meydana getirme" de bir özdeşliğin özdeşliği ve özdeş olmama gizlidir. Şöyle ki, tekerlek insa-

1 65

nın meydana getirdiği bir şeydir, ama gene de tekerlekte in­sandan bağımsız olarak doğada egemen olan nedensel dizi­lere aykın hiçbir şey yoktur. İnsan belirli bir yolda öğren-

/miş, tanımış olmasaydı, elbette tekerleği meydana getire-/ mezdi. Yani bu meydana getirme gerçeğin birliğine (bağda­

şıklığına) aykırı olmayan, ancak çok karmaşık bir süreçtir. Ben şimdi kalkıp da bu gerçeğin üst düzeydeki biçimlerine başvuruyorsam, daha önce dinsel sorunda değindiğimiz bir şeyi kasdediyorum, örneğin -gerek organik gerekse inorga­nik- doğanın, insanın ereksel saptamalarından bağımsız

-olarak kendi diyalektiğine göre "'lk:ıp gittiğini ve gerçekleşti­ğini, yetkinleştiğini söylemek istiyorum. Şimdi, insanın fiz­yolojik yapısı da, ruhsal yazgısı da birer raslantıdırlar. Aslın­da Man bir keresinde, devrimci bir durumun işçi sınıfı önünde lider olarak kimi bulacağı rastlantıdır, diye yazar­ken çok haklıydı; öte yandan, bu salt fizyolojik ve ruhsal bir şey de değildir burada. Gene de işte ortadan kaldırılmaz bir rastlantı payı kalıyor, ve bu rastlantı doğa-olayının salt ne­densel akışından çıkan bir rastlantıdır. Bu açıdan, insan pratiği karşısında birlik içinde bir doğa vardır; ben şimdi kalkıp da doğa bilimlerinin ve insan ruhunun vb. bilgilerine gereksinim duyan herhangi toplumsal bir faaliyette bulun­sam, bu faaliyet karmaşası içinde benim önünü alamayaca­ğım yasa demetleri etkinlikleri karşımıza çıkar. Gerçi bilgi­lerime dayanarak dış gerçeğin üzerinde değiştirici bir etkin­lik yaratabilirim, ama gerçeğin yasaları bensiz de etkindir­ler; bu ilişki içinde ben ekonomide üretici, sanatçı ya da dü­şünür olarak birlikli, bağdaşık bir gerçeğin karşısında bulu­nurum; işte bu birliği özdeşliğin özdeşliği, özdeş-olmama diye anlamam gerekiyor.

KOFLER: Peki Marx'm Felsefi Ekonomik Taslaklar' da ile­ri sürdüğü, doğa'nın insansız hiç olduğu yargısıyla bu söyle­dikleriniz nasıl bir bağlam oluşturuyor?

LUKACS: İçinden çeşitli rastlantısallıklar sonunda insa-

1 66

nın çıktığı doğa'nın, onsuz (sözkonusu yönden) hiçbir şey ol­madığını söyleyecek olursam, hani güzel bir özdeyişten ucuz bir deyiş yapıvermiş olurum. Marx, üstünde insan etkinlik gösteriyor diye, dünyanın "varolan" bir şey olduğunu, buna karşılık Mars ya da Venüs' de insan yoksa bunların "varolma­

dıklarını" söylemiş değil ki. Burada Epikuros'un zorunluk

fikrini geliştiren genç Marx'ın çelişik gibi görünen bir özet­

lemesiyle karşı karşıyayız. Çünkü eğer tanrılar Inter­mund'larda yaşıyorlarsa, bu, insanların da ancak değiştirici bir etki yapabilecekleri, bunun ötesinde doğanın tabii ki kendi başına insandan tamamen bağımsız geliştiği anlamına

gelir. Marx'ın başka bir şey kastetmiş olacağını sanmıyorum.

KOFLER: Kuşkusuz, böyle de anlaşılması gerekir zaten.

Şimdi en son bir noktaya değinmek için soru'nun başlangı­cına geri dönmek istiyorum. Hegel, gerçeğin mutlak akıldan (tin'den) doğmasını "üremesini" toplumdaki üretim soru­nuyla ilişki içine yerleştirmiştir, sanki bu ikisi (mutlak akıl ve toplum) aynı düzlem üzerindeymişler gibi. Burada karış­

tırmalar ya da yanlış anlaşılmalar olmaması için, bir ara

koymak gerekmez mi?

LUKACS: Bakın, bilgi-teorik soruların işlenmesi konu­sunda oldukça şüpheci olduğumu söylemeliyim. Çünkü bil­gi teorisi sorunlarının, varlıkbilimsel (ontolojik) soru-ko­

yumların uğradıkları olarak ele alınmadıkları sürece, sorun­ları çarpıttıklarından ve eşitlik olmayan yere eŞitlik (işareti),

eşitlik olan yere de tersine koymalarından korkarım. Bilgi teorisi konusunda çok dikkatli olmak gerekir. Şimdi önemli bir olguya değineyim; Kant'ın teorisinde bizi çevreleyen dünya, arkasında aşkın ve bilinemez [öğrenilemez] bir "ken­dinde şey"in bulunduğu salt bir görüngü [fenomen] oldu­

ğundan bizim somut (algılanır) gerçeğin içindeki görüngü

[fenomen] ve öz ayrımımız, Kant' da ortadan kalkar; He­gel' de ise gerçek, gerçekten varolan bir öz ile, gene kendisi de gerçek olan bir görüngüler dünyasından (fenomenler

167

dünyasından) oluşur. Bu da gösteriyor ki, burada yalnızca

bilgi teorisi bakımından bir gelenek kurabiliriz; ve şimdi marksist anlamda "üretme" den söz edecek olursam, üret­me' den elbette yalnızca çalışmanın ürünlerini anlayacağız

en geniş anlamıyla; üretme . . .

KOFLER: Toplumun üretimi . . .

LUKACS: Evet, ama toplumun üretimi ve işbölümünün

yaygınlaşması, birincil ereksel saptamanın (teleologische Setzung) üstüne kurulan ve duyulmamış bir ereksel sapta­plalar sistemi oluşturan, gittikçe karmaşıklaşan ereksel sap­

tamalar sonucunda gerçekleşir. Herhangi biri toplumu ger­

çekten çözümleyecek olursa, toplumun kurucu atomunun

işte bu ereksel saptamalar olduğu sonucuna varır sanıyo­rum. Ancak bileşimleri erekli bir bileşim biçiminde gerçek­

leşmemiştir. Her mal satışının ve satın almanın hep birer ereksel saptama olduğunu belirtmeliyiz. Kadının biri pazara

gidip beş armut alırsa, bu ereksel bir saptamadır. Ancak pa­

zar yerinde bu binlerce ereksel saptamaların sonucunda, di­

ğer pazar nedensellikleriyle birleşen bir pazar nedenselliği

doğar, ve bu noktadan sonra artık ereksel saptamaların ne­densel sonuçlandır etkinlik gösteren her bir ereksel sapta­manın oluşturduğu sonucun, bu ereksel s�malarda

amaçlanandan başka bir şey göstermeleri (meydana getir­

meleri) toplumsal varlığın içindeki yasallıklann ve nesnelli­

ğjn önü alınmaz uğrağıdır. Diyelim ki ortalama kar, aşın kar

sağlama çabasından doğar; o durumda tek tek saptamaların içinde aşın (fazladan) kar çabalan gerçekleşir, hatta aşın kar da gerçekleşir, ne var ki toplam-gelişim içinde gene de

ortaya çıkan, tüm sürecin kendisi olarak azalan kar haddi belirtisidir. Bu çekirdekten hareketle, toplumdaki özgürlük

ve zorunluk sorunlarını da felsefece işlemek gerekir. Kanım­

ca bunu yaparken, -ve bu sorun hiçbir zaman felsefe yönün­den yeterince üstünde durulmuş bir sorun değildir- neden­selliği ve erekselliği, belirlenmişliğin (determinasyon) iki bi-

1 68

çimi olarak, yanyana, birbirinden �ağımsız ele almak gere­kir. Ereksel olanın tümüyle yadsındığı dönemler olmuştur; oysa kendi başına ve bağımsız olarak varolan yalnızca ne­denselliktir, toplumsal varlık içinde buna ereksel saptama . eklenir, ancak ereksel bir saptama yalnızca nedensellikle be­lirlenmiş bir dünyada varolabilir, diyebiliriz. Burada, erek­sellik ile nedenselliği bilgi teorisi yönünden birbirinden ba­ğımsız ilişkiler gibi çözümleyebileceğimi söylerken ne de­mek istediğimi görüyorsunuz artık. Varlıkbilimsel (ontolo­jik) yönden çözümlemeye girişirsem, gerçi o zaman görü­nüşte birbirine aykırı yanlar bulurum, çünkü bir yandan ereksellik ancak nedenselliğin egemenliğinde işleyebilir, öte yandan toplumdaki yeni eşyalar, biçimler ve bağlantılar an­cak ereksel saptamaların sonucunda meydana gelebilirler. Bu bilgi teorisi bakımından çok aykın bir şey gibi görünü­yorsa da, varlıkbilimsel (ontolojik) yönden yaklaştığınızda, işbölümünün yalın bir çzümlenmesinden başka bir şey de­ğildir.

KOFLER: Çok doğru, araya bir açıklama koymamın ne­deni, üretim kavramıyla bağlamlı olarak doğabilecek yanlış anlamaları önlemekti . . .

LUKACS: Tabii, tabii. . .

KOFLER: . . . hani üretim' den sırf çalışmayı anladığınız sonucu . . . çıkmasın diye, oysa . . .

LUKA.CS: Ben çalışma-hedefinin . . .

KOFLER: . . . birincil şey olduğunu . . . söylemek istiyorsu­nuz.

LUKACS: Bakın, çalışmanın hedefinden (saptanmasın­dan) çalışmanın düzenleşimi (koordinasyonu) kavramı çıkı­yor. Entelektüel ön çalışma kavramı çalışma'ya doğru gelişi­yor vb. Bu süreç toplumsal işbölümü biçiminde gelişmeye devam ederse, bundan gelenekler ve buna bağlı sonuçlar do-

1 69

ğar. Daha ileri bir basamakta hukuk doğar buradan; her hu­kuksal saptama aynı zamanda bir ereksel saptamadır; her hukuksal yönerge: Franz Müller iki kutu sigara çaldığı için üç ay içeri tıkılsın, dememden ibarettir. Hiçbir hukuksal yö­nerge yoktur ki, ya kendisi ereksel bir saptama olmasın, ya da ereksel bir saptamaya geçişi oluşturmasın. Demek istedi­ğim, bilimin en yüksek biçimlerinden sanata değin, ereksel saptama sorunlarına uğramadan edemeyiz.

KOFLER: Varlıkbilimden söz ederken, gerçekte insanbi­_limi (antropoloji) kastediyorsunuz sanının.

LUKACS: Hayır, çünkü bir insan olsun olmasın, buna bakmaksızın belirli varlıkbilimsel düzenlemelerin varoldu­ğunu söylemek istiyorum. Sözgelimi, bizim güneş sistemin­deki çeşitli gezegenleri üzerlerinde organik yaşam var mı di­ye incelersem, bunun insanla bir alışverişi yok ki. Çünkü bir gezegen üstünde yaşamın gelişiyor olması olgusu, burada yaşamın ille de insana varacağı anlamına gelmez. İşte bu noktada elimizdeki bilgilerin, gereçlerin yetersizliği nedeniy­le çözümleyemediğimiz bir ikinci sıçrama var, ama bu nok­tadan ilerdeki çözümlemelerin çok karmaşık sonuçlara vara­cağından hiç kuşkum yok. Marx, darvinciliğin, erek-biçimle bir hesaplaşma olduğunu yerinde bir görüşle dile getirmişti. Ve daha şimdiden canlıların gelişimine bakarak, gelişimde çıkmaz sokaklar bulunduğunu, ve oldukça yüksek bir geli­şim düzeyinde, çıkmaz sokaklar bulunduğunu görüyoruz. Hayvansal toplumun en yüksek biçimlerine en yüksek geli­şim düzeyindeki hayvanlarda değil de, böcekler de rastlarsı­nız; gelin görün ki, hayvanlardaki toplumsallaşma da onla­rın bundan böyle gelişimini durduran bir sınırdır; işbölümü -örneğin arılarda- biyolojik bir işbölümü olduğundan, arı kovanı da kendini ancak biyolojik yönden yenileyebilir, ama kovandaki kraliçe egemenliğini bir demokrasiye dönüştüre­mez. Burada bilerek eski bir anlamsızlığı yineliyorum. Çün­kü bundan öteye bir toplumsal gelişme işbölümünün biyolo-

1 70

jik değil de toplumsal bir nitelik taşıdığı insanlardaki düzen­lemeyle olanaklı yalnızca.

KOFLER: Kuşkusuz; ne ki bu geleneksel felsefede başka türlü değil mi? Bu noktada neyi kabul edersek edelim, insan­sal-toplumsal alanda her şey başka türlü değil mi, yani in­sanbilim böyle değil mi? Örneğin erekbilim (teleoloji) kavra­mı. Bundan bir felsefe yapınca, felsefeyi uyduruk sorunlara ve uyduruk çözümlere yol açacağı bir alana kaydırmış olu­yoruz.

LUKACS: Bugün elbette bu soruyu insanbilim alanına in­dirgemeye çalışan çok yoğun bir akım var. Ama bu indirge­me, doğanın tüm geçmişini ortadan kaldırıyor; insanlarda da, belirli şeylerin sırf inorganik zorunluğun yasalarından ileri geldiğini bir yana bırakıyor. Bakın, bir keresinde aklı başında birisi bana, hareket organlan tek sayılardan oluş­muş tek bir canlının bulunmayışının çok ilginç olduğunu söylemişti. Tekli sayılara bizde de rastlanıyor, bir burnumuz var, bir ağzımız, ancak üç ya da beş ayağı olan tek bir can­lıdan söz edemezsiniz, ya iki ya dört, ya sekiz, ya on ayağı var filan; işte bu hareketin fiziksel yasalarına bağlı bir şeydir ve bu yasalar canlılarda böyle yerleşmişlerdir. Buna insanbi­lim mi diyeyim şimdi? Biraz abartılmış bir geliştirme olmaz mı? Sanıyorum insanbilimin öylesine vurgulanmasının ne­deni, doğru ve ilerici saydığım bir düşünceden, yani insanla­rın, ruhun bilimi denen şeyden biraz kuşkuya düşmüş olma­larından kaynaklanıyor. Psikoloji insanın belirli ifade biçim­lerini izole ederken [yalıtırken] insanın her davranış tarzının bir çifte nedenselliğin sonucu olduğunu, yani bir yandan in­sanın fizyolojik yapısıyla ve bu fizyolojik güçlerin etkisiyle koşullanmış bir şey olduğunu, öte yandan da toplumsal olay­lara gösterdiği tepkiyle belirlendiğini görmemiştir. BU> ruh­bilimde bütünsel bir ifade kazanır. Örneğin bu konudan tik­sindiğimi söylersem, bu katıksız fizyolojik bir tepki değildir; biliyorsunuz, kokular ne denli modaya boyun eğiyor ve in-

1 71

sanların belirli kokulara gösterdikleri tepkinin ne denli top­lumsal olduğu ortada. Belki iyi bir örnek değil ama, iki yan­lı olmayan, yani aynı zamanda birbirinden ayrılmaz biçim-· de toplumsal ve fizyolojik olmayan tek bir ruhsal tepki bu­lunmayacağını göstermek istedim yalnızca. Zamanla, araş­

tırmalarını bu iki parçanın karşılıklı etkileşimine antropolo­jinin bir insanbilimin doğacağından kuşkum yok, ama böy­lelikle toplumsal gelişmenin önemli sorunlarının çözüleceği­ni sanmak bir yanılsamadır, çünkü toplumsal gelişme -her ne kerte insana bağlıysa da- ekonomideki kendine özgü ya­saların üzerinde gelişir. Ve, hani bir önceki örneğe değinmek

için söylüyorum, şu kar oranlarının azalmasını insanbilim­sel yoldan nasıl açıklarlar, çok merak ediyorum.

KOFLER: Eh, burada sonsuza değin tartışabiliriz sayın Lukacs, sabrınız için sonsuz teşekkürler.

1 967, Budapeşte

1 72

KİŞİLER SÖZLÜGÜ

Aiskhylos: (İ.Ö. 525-456) Yunanlı trajedi yazan. Yapıtlarından yalnızca yedisi tam olarak bugüne kalmıştır. Özellikle adaletin ge­rekliliği üstünde durur, hak sorununu kurcalar. Vermek istediği ah­lak dersi, Atina ahlakının temeli olan üstün erdemliliğe, yani ölçülü­lüğe çağrıdır. Tiyatro sanatına döneminde teknik anlamda birçok ye­nilik getirmiştir.

Aquino'lu Tomasso: ( 1 225 [26-1274) Dominikan rahibi. Skolasti­ğin en önemli temsilcilerinden biri. Aristoteles öğretisi ile hıristiyan­lık arasında bir bileşim kurmayı denedi. Doğal ile doğal-üstü Tanrı bilgisinin birlikte varolduğunu savundu. Doğa ile "Gnade" (kayra­inayet) arasındaki karşıtlığı yadsıdı. Onda "Gnade" doğayı bütünler.

Bahr, Hermann (1 863-1934) Avusturyalı yazar. Romanlar, oyun­lar ve birçok deneme yazdı.

Becher, Johannes: ( 1 891 - 1958) Alman toplumcu şairi ve oyun ya­zarı. İlk yapıtlarında dışavurumculuğun etkisi altında kaldı. Sonra­lan açık, yalın ve gerçekçi bir üsluba yöneldi.

Benn, Gottfried: (1 886- 1956) Alman yazarı. Hem Nietzsche'nin, hem de dışavurumculuğun etkisinde kaldı. Kutsal sayılan bütün ge­leneklere karşı çıktı. İnsanın içine düştüğü nihilizmden ancak sanat alanında çaba harcayarak kurtulabileceğini savladı.

Bergson, Henri: ( 1 859-1941) Fransız filozofu. Salt düşünme yetisi karşısında sezginin (Intuition) üstünlüğünü savundu. "Yaşama atılı­mı" anlamındaki "elan vital" öğretisi, Avrupa felsefesini büyük ölçü­de etkiledi. Bu öğretiye göre "yaşama atılımı", yaşamı ileriye götüren iç güç'ü belirler; bu güç yaşamın her türlü yaratıcı gelişmesinde ken-

1 73

dini belirten, yaratmadan yaratmaya sıçr�mayı sağlayan güçtür; kı­

saca evrenin ana, temel gücüdür.

Bernstein, Eduard: ( 1 850-1932) Alman politikacısı ve yazan. Re­

formcu, evrimci sosyalistlerin kuramcılarındandır. Başlangıçta be­

nimsediği marksizmden sonralan vazgeçti.

Bloch, Ernst: ( 1 885-1977) Alman filozofu. Aristo'nun, Hegel'in öğ­

retilerini diyalektik maddeci tabanla bağdaştırmaya çalıştı. Yahudi­

hıristiyan "öbür dünya bilgisi" (Eschatologie) üzerinde bir "umut ku­

ramı" geliştirdi. Bloch'a göre doğa ve toplum, iç gelişim olanakları

sayesinde, tüm yetersizlikleri aşıp maddi-manevi evrensel bir birli­

gin kurulmasına yönelebilirler. Böyle bir gelişim sonunda insanın

gerek toplumsal, gerekse bireysel yabancılaşmışlığı da aşılabilecek­

tir. Bloch bu anlamda diyalektik maddeciliği oldukça uzak, ütopik

hedeflerin gerçekleştirilmesi amacına koşar. Ona göre ütopyalar her

zaman varolmuşlardır ve tarihin bir bütün olarak kavranmasını sağ­layan toplumsal ütopya, insanın kendi bilincine varmasıdır. En

önemli yapıtları: "ütopya'nın Ruhu" ( 1 9 1 8), "Çağımızın Mirası"

( 1933), "Hegel'e Nesnel Açıklamalar" ( 195 1) , "Avicenna ve Aristote­

les Solu" ( 1952), "İlke Umut" ( 1954), "Doğal Hak ve İnsanlık Onuru"

( 196 1), "Yabancılaşmalar" ( 1964).

Buharin, Nikolay: ( 1 888- 1 938) Bolşeviklerin önde gelenlerinden.

Bir öğretmenin oğlu olan Buharin, okul dönemlerinde yasa dışı ilan

edilen edebiyatla uğraştı, marksizmi öğrendi; 1906'da bolşeviklere

katıldı. 1908'de bolşeviklerin Moskova temsilcilerinden biri oldu,

ama 191 1 'de Almanya' ya sığınmak zorunda kaldı. Politbüro üyeliği,

komintern başkanlığı yapan Buharin, 1919'da Komünist Parti'den

çıkarıldı; üçüncü Moskova duruşmalannda sekiz yıl tutuklu kalma­

sına karar verildi. Ancak 1 938'de ensesine bir kurşun sıkılarak yaşa­

mına son verildi. En önemli eserleri "Komünizmin Alfabesi" ( 192 1 ),

"Tarihsel Maddecilik Kuramı" ( 1 922), ."Proleter Devrim ve Kültür"

( 1923).

Croce, Benedetto: ( 1866-1 952) Estetikçi, filozof, tarihçi, siyasal bi­

limci. Felsefe anlayışı büyük ölçüde Hegel'e dayanır. Felsefenin ta­

rihten ayrılamayacağını ileri sürerek, bilgi alanındaki en önemli ye­

ri tarihe verdi. 194 7' de İtalyan Liberal Partisi'nin başına getirilen

1 74

Croce'nin en önemli yapıtı "Tin'in Felsefesi"dir. Estetik konusunda

büyük etkisi olmuştur.

Cuvier, Georges: ( 1 769-1 832) Fransız doğa bilgini. Ona göre orga­

nizmadaki tüm değişiklikler birbirlerine bağımlıdır. Çeşitli canlılar­

daki kimi nitelikler birbirlerine uyduğu halde, bir kısım nitelikler

birbirlerinden tümüyle ayndır. Cuvier, gelişim, evrim öğretisini ka­

bul etmez. Türlerin değişmezliğini, yeryüzünün sürekli bir evrim de­

ğil, çeşitlt zamanlarda "devrimler" geçirdiğini öne sürer.

Dilthey, Wilhelm: ( 1 833-19 1 1 ) Alman filozofu. Bilimsel anlamda

geliştirilen bir yaşam felsefesi kurdu. Manevi bilimlerin yöntemsel

ve bilgi-teorik bağımsızlığı için çaba harcadı. Tüm dünya görüşü so­

runlarını tarihsel evrime katan Dilthey'e göre bütün varlıklar sürek­

li bir devinim içindedirler, duran bir şey yoktur; bunun yanında bü­

tün düşünceler, bilgiler ise görecedir.

Döblin, Alfred: ( 1 878-1957) Alman romancısı. Eserlerinde top­

lumsal kurumları ve kişilerin toplumsal konumlarını mitologyadan

öykülere, tarihsel olaylara bağladı. Dışavurumculuğa şematik bir so­

yutlamayla yaklaşan Döblin, bireyin öznelliğini, toplumun nesnelli­

ğinden üstün tuttu.

Eisler, Hanns: ( 1 898 - 1 962) Alman bestecisi. Koro müziği çalış­

malannda üslubunu iyice yalınlaştırdı. Halk ezgilerinden yararlanır­

ken çağdaş yorumlara yöneldi."

Doğu Berlin'e yerleştikten sonra

Brecht'le birlikte çalışmaya başlayan Eisler, süitler, senfoniler, or­

kestra için çeşit!� parçalar, koro ve sahne için besteler yazdı. Demok­

ratik Alman Cumhuriyeti ulusal marşının da bestecisidir.

Epikuros: (İ.Ö. 341-27 1 ) Yunanlı filozof. Ona göre tannlar dünya­

nın dışında, kendi değimiyle "Intermund"larda yaşarlar ve insan yaz­

gısına herhangi bir etkileri yoktur. Ahlak anlayışı insanın mutluluğu­

na yöneliktir. Mutluluğa, zevkleri akıllıca kullanarak varılabilir.

Feuchtwanger, Leon: ( 1 884- 1953) Alman yazarı. "Söz" dergisini

Moskova'da çıkaranlardan. Tarihsel romanı yeniden canlandırma­

sıyla ünlüdür. Hıristiyan ve Yahudi tarihinden öyküleri birleştirmiş­

tir. 1 9 1 9 yılında Brecht'in yandaşlan arasına giren Feuchtwanger,

bir süre onunla çalışmıştır. Epik tiyatroyu benimsemiş, son yapıtla-

1 75

rında diyalektik tarih incelemesi yöntemleriyle romanları ve oyunla­

rı değerlendirmiştir.

Feuerbach, Ludwig: ( 1 804-1 872) Alman filozofu. Hegel'den yola

çıkarak maddeciliğe vardı. Hegelci solu, Marx'ı, Engels'i etkiledi. Fe­

uerbach'ın görüşleri üzerine Marx "Feuerbach Üzerine Tezler", En­

gels "Feurbach ve Klasik Alman FelsefesininYıkılışı" ve Lenin "Ma­

teryalizm ve Ampriokritisizm" adlı eserleri kaleme aldılar. Duyumcu

bir bilgi öğreticisinin insanların tasarımlarından ve dilekleıinden tü­

rediğini öne sürdü. Başlıca yapıtları: "Hegelci Felsefenin Eleştirisi" ( 1 839), "Hıristiyanlığın Özü" ( 1 84 1 ), "Geleceğin Felsefesinin Temel­

leri" ( 1843), "Tanrıların Doğuşu" ( 1 857).

Fichte, Johann Gottlieb: ( 1 762-1 8 14) Alman filozofu. "Tüm Vahiy­

lerin Eleştirisi" kitabında ( 1790) Kant'ın eksik din felsefesini tamam­

lamayı denedi. ilk yazıları kozmopolitik ve devrimci nitelikteydi; bi­lim öğretisi tüm felsefesinin temelini oluşturdu. "Bilim Öğretisine

Temel", "Töreler Öğretisi �istemi" gibi yapıtlarında, bilincin tüm ya­

pısını, bireyin kendi koyumları (hedefleri) dışında diyalektik olarak

geliştirmeyi denedi. Fichte'nin diyalektiği, aslında, Kant'ın usu eleş­

tirme yöntemi olan transzendentalizminin tutarlı bir devamıdır. Din

felsefesinde maddi dünya, dinsel görevi yerine getirmeye malzeme

oluşturur. Bu felsefede Tanrı, töresel dünya düzeniyle özdeştir. Fich­te giderek mistisizme kayar. "İnsanın Belirlenimi" ( 1 800) adh yapı­

tında, insanın, karakterli, iradeli olmasını ister. İnsanın eğitilmesini

şart koşar ve devletin sorumluluğunda ulusal bir eğitim sisteminin

kurulmasını ister. Napoleon'a karşı çıkıp Alman ulusal birliği için

çalışmış, ulusal düşüncelerin yaygınlaşmasına katkısı olmuştur.

Fourier, Charles: ( 1 772-1837) Fransız sosyalisti. Ütopik-sosyalist

bir sistem kurmayı denedi "Flanj" adını verdiği aşağı yukarı 1 600 ki­şiyi barındıran topluluklar kurarak, bu topluluklarda çalışmayı in­

sanlar için cazip hale getirecek önlemler alıp büyük çapta üretimi

gerçekleştirmeyi, böylece gelir dağılımını düzene koymayı, iktisadi

sorunları çözümlemeyi tasarladı. Bu topluluklar, herkesin en az bir

hisseyle katıldığı çok ortaklı şirket niteliğindedir. Elde edilen gelirle­

rin (4/12)si sermayeye, (3/12)si yeteneğe, (5/12)si ise çalışma'ya dağı­

tılarak, her ortak hem sermayesinin, hem yeteneğinin, hem de çalış-

176

masının payını alacağından, gelir dağılımı sorunu da çözümlenmiş olacaktır.

Garaudy, Roger: ( 1 9 1 3) Fransız Komünist Partisi politbüro üyesi; birçok kez milletvekilliği yaptı, Clermond-Ferrand Üniversitesi'nde öğretim görevlisi olarak çalıştı ( 1 962). Kafka isimli incelemesi yayınevimizce yayınlanmıştır.

Gorki, Maksim: ( 1 868-1936) Rus romancısı. Çağımızın en güçlü, en önemli yazarlarından biridir. Çocukluğu ve gençliği çok zor ko­şullar altında geçti; hayatın pratiğinden geçmiş olmanın onurunu hiçbir. zaman yadsımadı. ilk yapıtlarından sonra büyük bir ün ka­zandı; 1 902'de "Bilimler Akademisi''nin onur üyesi oldu. Ekim Dev­rimi'nin gerçekleştirilmesinde büyük katkısı olan Gorki, bu konuda sosyalist gerçekçi edebiyat üıiinleri verdi, kuramsal yazılar yazdı, iş­çilerle edebiyat üzerine sürekli söyleşiler düzenledi. Son eserlerinde sosyalizmin insanlığa getirdiği, getirmesi gerekli sevginin savunusu­na girişti.

Gorki, sanatın oluşum ve gelişim koşullarını açıklarken burjuva estetikçilerinden çok farklı davranmıştır. Çocukluğunda, ilk gençli­ğinde gördüğü, birlikte yaşadığı emekçilerin sanatla yakın ilintisini gerçekçi gözlemlerle ifadede etmiştir. "Sanat," diyor Gorki, "kölele­rin zahmetli, yorucu boğuntulu yaşamına sevinci, şenliği getirdi." Kişişel gözlemlerden yola çıkan yazar, gözlemlerinden yararlanarak ilkçağ'ın sanat ürünlerine döner. Etrüsk vazolarının, Mısır-Yunan­Roma uygarlıklarındaki tapınakların, heykellerin, kuyum eşyasının kimlerce yapıldığını anımsatır. "Her günkü yıpratıcı yaşamlarını kö­leler, sonunda sanata dönüştürdüler," der.

Go�ki sanattaki arınmışlığın bozulmasını, yozlaşm�sını da sınıf­lı toplum düzenine bağlar: "Toplum sınıflara aynlınca emek bir zor­lama, bir kölelik durumuna geldi, yaratma alınıp satılır oldu; namus­lu ve onurlu yaratım sanatçıların günlük ekmek parasını çıkarmak için giriştikleri mücadeleden doğan rekabete yerini bıraktı; bu reka­bet de 'beyler için' yapılan nesnelerin sayısını arttırarak nesnelerin değerini düşürdü." Lukacs'a göre Gorki, " . . . temel hayat kültürü olan yazınsal kültürünü en güç koşullar altında kazandığından çağının en büyük yazarı" olmuştur.

1 77

Grimmelshausen, Hans Jakob Christoph: ( 162 1 - 1 6 7 6) Alman dilinin

ilk büyük roman yazarı. Töreleri çokyönlü yansıtabilmesiyle ünlü­dür.

Hartmann, Nicolai: ( 1 882- 1 950) Filozof. Temel kuramında gerçek

dünyanın dört ayrı tabakadan oluştuğunu öne sörer. Bu tabakalar

bir inorganik, bir organik, bir ruhsal (seelisch) ve bir de tinsel (geis­

tig) tabakadır.

Hauptmann, Gerhard: ( 1 962-1956) Alman oyun yazarı ve roman­

cısı. Hauptmann'ın büyükbabaları dokumacıydı. İbsen'in oyunları­nın natüralist akımın estetik kuramlarının etkisi altında kaldı. Olayı­

kişiyi yaşamdakine bağlamaya çalıştı. "Dokuma İşçileri" adlı oyunu,

· gerçekçilik tartışmalarında hep sözkonusu edildi. Sonraları sağcı yö­

nelimler gösterdi.

Heidegger, Martin: ( 1 889-1 977) Alman filozofu. Fenomonoloji

yöntemlerini varlıkbilimsel (ontolojik) sorunlara uyguladı. 1 947'den sonra yayınlanan eserlerinde, varlık sorununu fenomenolojik ve va­roluşsal bakış açıları dışında irdelemeye çalıştı. Felsefesinin, varo­

luşçuluğun kavramlarına uygulanamayacağını öne sürdü. Heidegger

varlığı sonsuz belirlenimleriyle ortaya koymak yerine, kendi içinde

ele alarak kavramaya çalışır.

Herder, Johann Gottfried von: ( 1 744-1 803) Filozof ve şair. Goethe üzerindeki büyük etkisiyle tanınır. Halkların dili, kültürü ve edebiya­tıyla ilgilendi; Alman halk şarkılarını inceledi.

Hilferding, Rudolf: (1877- 194 1 ) Avusturya kökenli Alman politika­

cısı. Sosyal Demokrat Parti' den milletvekili seçildi; 1929' da Maliye

Bakanlığı yaptı.

Hochhuth, Rolf: ( 1 93 1 ) Alman oyun yazarı. "Stellvertreter" ("Tem­silci") adlı oyununda Papayı Nazilerin Yahudi katliamına karşı koy­mamış olmakla suçlar.

Huxley, Aldous: ( 1 894-1963) İngiliz yazarı. Çelişkili ve yıkıcı kuş­

kuculuğu, sonraları yerini budizmin ve hindu felsefesinin etkisiyle

bir tür gizemciliğe bırakır. Romanlarmda felsefe çizgisinin dışına

çıkmaz.

Joyce, James: ( 1 882- 1941) İrlanda asıllı İngiliz romancısı. Katolik

1 78

bir aileden geliyordu; sıkıdüzenli bir katolik eğitim gördü. Çevresi­nin ve okul arkadaşlarının çabalarına karşın ulusçu harekete hiçbir zaman katılmadı. Hayatı boyunca siyaseti geri plana itmeye ve İrlan­da'nın ulusçu özlemlerine karşı koymaya çalıştı. "Sanatçının Bir

Genç Adam Olarak Portresi" ( 1 9 1 6) romanında kendi gençliğini, İr­

landa' daki ulusçuluk hareketlerini, katolik eğitimi anlatır. Eleştirel

bir tutumu vardır yazarın. "Ulysses" ( 1922) romanı, üç Dublinli'nin yaşamından bir günü geriye dönüşlerle, bilinç akımı çerçevesinde iş­ler. İç monolog tekniğinin büyük ustalıkla kullanıldığı bir eserdir bu.

"Finnegans Waka" ( 1 936) romanında ise, insanlık tarihini yorumla­

maya kalkan bir meyhanecinin, başarısızlığa uğramasını, düş kırık-

lığını yansıtır. '

Joyce kişisel bir dil kullanmış, bilinç akışını gündelik sözcükler yerine bu dille yoğurmuştur. Lukacs, Joyce'un değerini yadsımamak­la birlikte, onun geçerli ve yararlanılabilir saymaz. Joyce'un eserleri kopuk, şematik, hayatın zenginliklerine görece de olsa yaklaşamamış

ürünlerdir Lukacs'a göre.

Kautsky, Kari: ( 1 854- 1 938) Sosyalist politikacı ve kuramcı. Alman

Sosyal Demokrat Partisi'nin Erfurt Programı'nı hazırlayanlardan.

Keller, �ottfried: ( 1 8 19-1 890) İsviçre'li yazar. Goethe anlamında bir hümanist olan Keller, Feuerbach'ın etkisiyle duyusal-somut dün­

yaya yönelmiş, dünyanın güzelliğini ve geçiciliğini etkin politik he­

yecanla birleştirmiştir. Ti\m töresel ölçülere sımsıkı bağlı kaldığı

halde, gene de önyargılardan uzak ve bağımsız davranabilmesi,

onun yazar olarak başarısını arttırmıştır. Bir ahlakçı sayabileceği­

miz Keller, sırdan burjuva yargılarından uzak, daha sıcak, daha iç­

ten bir dünyayı dile getirir. Şiirsel gerçekçiliğinde canlandırılanın nesnelliği ile, canlandırılana duyulan sevgi birleşir.

Klages, Ludwig: ( 1 872- 1 956) Elyazısı bilimini kurdu. Genel an­

lamda bir ifade öğretisi ve karakter bilgisi geliştirdi . Onda tin ruha

karşı olan, cansız, "yaşama düşman" bir ilkedir. En önemli yapıtı:

"Ruhun Karşıtı Olarak Tin".

Kofier, Leo: ( 1 907) Alman toplumbilimcisi. En önemli yapıtları: "Modem Edebiyat Kuramı Üzerine. Sosyalist Açıdan Öncülükçülük" ( 1 962), "Burjuva Toplumunun Tarihi Üzerine. Yeni Çağın Açıklayıcı

1 79

Bir Araştırısı" ( 1 966), "Çileli Eros. Sanayi Kültürü Ve İdeoloji. Tin Ve Toplum" (1967).

Kraus, Kari (1874- 1936) Avustı_.ıryalı yazar. Şiirleri, oyunları ün­lüdür. Birçok eleştiri kaleme almış, çevriler yapmıştır.

Lafargue, Paul: ( 1 842- 1 9 1 1 ) Fransız marksist politikacı ve yazarı. Karl Marx'ın kızıyla evlendi. Fransız işçi partisini kurdu ( 1 880). Mil­letvekilliği yaptı.

Leary, Timothy: (1920) Harvard Üniversitesi'nde klinik psikolojisi okutmanı. Uyuşturucu hapların kullanılmasından yana çıktı. En önemli yapıtları: "Interpersonal Diagnosis", "Interpersonal Diagno­sis öf Personality".

Leonhard, Rudolf: ( 1 889-1953) Alman şairi. Devrimi ve evrensel barışı öven, dışavurumcu nitelikte şiirler yazdı.

Loyola, Ignatus von: ( 149 1 - 1 556) 1 540 yılında 11. Paul tarafından da onaylanan Jesu Topluluğunu (Cizvit Tarikatı) kurdu ( 1 534). Ana amacı, katolik kilisesini sağlamlaştırmak ve yaygınlaştırmaktı. Her dönemde, katolik yönetimlerle çatışan büyük politik etkinliği olmuş­tur.

Mann, Heinrich: (1871-1950) Thomas Mann'ın kardeşi. 1930'da Prusya Sanat Akademisi başkanı oldu, ancak 1933'de nazilerin bas­kısıyla bu görevi bırakmak zorunda kaldı. Aynı yıl Fransa' da Barbus­se, Gide, Aragon ve Bloch'la birlikte nazizmi yeren toplantılar düzen­ledi. Stendhal, Balzac, Flaubert ve Zola'mn etkisinde kalmıştır. "Di­ana", "Minerva", "Venüs" adlarındaki üç romanıyla Wilhelm Alman­ya'sı toplumunu yerer. Toplumsal eleştiri taşıyan yapıtlarından "Pro­fesör Unrat" (1905), "M�vi Melek " adıyla 1930'da sinemaya aktarıl­mıştır. "imparatorun ülkesi" romanında toplum eleştirisi doruğuna erişir; "Küçük Kent" de en iyi yapıtlarındandır. Heinrich Mann, mil­liyetçilik ve militarizmle kıyasıya bir savaşım sürdürmüş, hümanist bir toplumculuğun savunuculuğunu yapmıştır.

Mann, Klaus: ( 1 906-1 949) Thomas Mann'ın oğlu. Genç yaşta ti­yatroya başladı; oyunculuğunun yanı sıra eleştiriler, dramlar, hika­yeler, romanlar, çeşitli denemeler yazdı. Savaş muhabirliği yaptı. En önemli yapıtları, Çaykovski'nin yaşamını anlattığı "Patetik Senfoni", ve Alman sürgünlerini dile getirdiği "Volkan" dır.

1 80

Mann, Thomas: (1 875-1 955) Alman romancısı. Mann edebiyatı et­kilemiş bir yazardır. Lukacs'a göre gerçekçiliğin çok yetkin bir tem­silcisidir. "Buddenbrook Ailesi" ( 1901) Mann'm ilk önemli romanı sayılabilir. Eserde burjuva sınıfının maddi varlığını yitirişi anlatıl­

mıştır. "Tristan" ( 1903), "Venedikte Ölüm" ( 1913) gibi kısa romanla­

rında, sanatsal yaşamla gerçeklik arasındaki çelişmeyi irdeler. "Bü­yülü Dağ" ( 1 924), "Doktor Faustus" ( 1947) Mann'ın sorunsala yöne­lik bir romancı olduğunu kanıtlayan ürünlerdir.

Hitler iktidarında ülkesinden kovulup, Amerika'ya gitmiş­

tir.Mann, yaşamı boyuca kaba güce, şiddete, kan dökücülüğe karşı

çıkmış, insancıl değerleri savunmuştur. Eserleri de bu dünya görü­

şünün bir yansıması olarak nitelenebilir. Burjuva dünyasını, burju­

va sınıfını kabalıkla, vahşetle, bayağılıkla suçlamıştır. Burjuva ahla­kının ikiyüzlülüğüne değinmiş, bu ahlakın karşısına hümanist so­runsalı çıkannıştır.

Mennhelm, Kari: ( 1 893-1947) Toplumbilimci. Ona göre ideoloji,

tarihin belli bir anında bir toplumsal sınıfın çıkarlarının aldatıcı

amaçla evrenselleştirilmesidir. Aydının görevi, karmaşık sınıf çatış­malarını kavrayarak ideolojiyi aşmaktır.

Marck, Franz: (1 880-191 6) Alman ressamı. Genellikle hayvan re­simleri çizdi, göz kamaştıncı renkleri yeğledi. Atlar başlıca tutkusuy­du. Atlann varlığında doğa}'ı, an yaşamı buluyordu. Son ürünlerin­de soyutlamaya yönelik bir tutum içine girdi.

Mayakovski, Vladimir, Vladimiroviç: ( 1893-1930) Sovyet şairi. Şiir­

lerinde serbest ölçüyü çok başarılı bir biçimde kullandı. Yarım uyak,

eksilti, söyleyiş araçlan arasında sayılabilir. Devrimci şiirin en bü­yük ustalanndandır.

Molnar, Franz: ( 1 878 - 1 952) Macar yazan. Yapıdan genellikle oyalayıcı, eğlendirici, ama yüzeysel nite1iktedir. En ünlü romanı "Pal

Sokağı'nın Çocukları"dır ( 1907). "Liliorn" ( 1909) ve "(Olympia"

( 1927) adlı iki oyunu da tanınmıştır.

Möser, Justus: ( 1720-1794) Alman yazan. "Aydınlanma"ya karşı çıktı.

Müller, Adam Heinrich: ( 1 779-1 829) Alman romantik okul iktisat­

çısı ve kamu hukukçusu.

1 8 1

Noske, Gustav: (1 868-1946) Rosa Luxemburg ile Kari Liebk­necht'in önderliklerinde gelişen Spartakus işçi hareketini, 6- 1 1 Ocak 1919 tarihlerinde kanlı bir biçimde bastıran Alman savunma bakanı.

Sosyalist Parti milletvekilliğiyle politik yaşama atılan Noske, sonra­

dan savunma bakanı olmuştur.

Ortega y Gasset, Jose: ( 1 883-1 953) Madrit'te metafizik profesörü

oldu ( 1 9 1 1) . Nietzsche ve Dilthey'in yaşam felsefesinin etkisi altında­dır. Tanrısız bir hıristiyanlık düşüncesinin çözüldüğü görüşündedir.

Felsefesi spirituel bir çoğulculuk olarak nitelendirilebilir. "insan kişi­

liğinin asıl çekirdeği ruhtur."

Rapp, Georg: ( 1 757-1 847) İlkel hıristiyanlıktan esinlenerek, dinsel

ve toplumsal nitelikte bir "topluluk" kurmayı düşündü. ABD' de

"New Harmony'' adı verilen koloniyi kurdu. Bu koloniyi bir süre iş­

lettikten sonra, 1 825'de Robert Owen'e sattı. Ohio kıyılarında "New

Economy" adlı ikinci bir koloniyi kurdu.

Rickert, Heinrich: ( 1 863 - 1936) W. Windelband'm öğrencisi.

Onun ölümünden sonra "Baden Okulu"nu yönetti. Değerler ve kül­

tür sorunlarıyla uğraştı.

Rolland, Romain: ( 1 860 - 1944) Fransız yazan. Önce tarihsel ve felsefi dramlar yazdı. Sonraları büyük sanatçılara, özellikle büyük bestecilere ilişkin birçok biyografi kaleme aldı. Birinci Dünya Sava­

şı sırasında yazdığı barış yanlısı bir bildiri, gerek Fransa' da gerekse

Almanya' da büyük tepkilere yol açtı.

Schelling, Friedrich Wilhelm von: ( 1 775 - 1 854) Alman filozofu.

Doğa ile tin'in (Geist) özdeşliğin savundu. İnsan ve Tanrı arasında yer alan "doğa duygusu"nu felsefeye katmaya çalıştı. Doğa duygusu

Alman romantik şiirinin temeli oldu. Ahlak duygusundan da derin

olan bu duygu, sanat sezgisidir. Schelling'te doğa felsefesi sanat fel­

sefesine uzanır.

Schiller, Friedrich von: ( 1 759-1805) Alman oyun yazarı ve şairi.

Başlangıçta gerçekçiliği, döneminin çerçevesinde işlemiştir. Sonra­dan tarihsel konulara yönelmiş, dramatik ögelerin yüksek düzeyde kullanılmasını gerçekleştirmeye çalışmıştır.

Schl�iermacher, Friedriİ:h: { 1768 - 1834) Dinbilimci ve filozof. İde-

182

alist felsefeyle dinbilim arasında bir bağ kurmaya çalıştı. Dinbilimi­

nin konusu, Tanrı sözünün anlamından çok, insanların dinsel bilinç­lerini kapsar.

Schopenhauer, Arthur: ( 1 788 - 1 860) Alman filozofu. Öğretisine

göre, dünyanın özü, temelsiz ve amaçsız istençtir (iradedir). Bu is­

tenç, görüngüler dünyasında yaşama ve çoğalmaya yöneliktir. Ama

daha yüksek düzeyde istenç akıldan uzaklığının ve kötülüğünün ay­

rımına vanr ve gene akıl yoluyla kurtulur, olgunluğa erişir. Bu, hiç­

bir çıkar gözetmeden sanat yapıtlarını izleyerek gerçekleşir; tam an­lamıyla kurtuluş, yaşam istencine karşı çıkılarak sağlanabilir.

(Schleiermacher budizmin etkisinde kalmıştır.) Onda dünya, bir ta­

sarımdan (Vorstellung) başka bir şey değildir.

Seghers, Anna: ( 1900 Ölüm Tarihi) Alman yazan. Sosyalist ger­

çekçiliğin baş temsilcilerinden sayılır. Tarih, sanat tarihi ve sinoloji

eğitimi gördü. 1 933 yılında ülkesini terk etti; 1 94 7 yılında Doğu Ber­lin' e yerleşti. 195 1 Yılında "Stalin Ödülü"nü kazandı. En önemli ya­

pıtları: "St. Barbara Balıkçılarının Ayaklanması", "Grubetsch", "Ye­

dinci Haç", ''Transit", "Qlüler Genç Kalır".

Simmel, Georg: ( 1858 - 1 9 1 8) Alman filozofu ve toplumbilimcisi.

Soyutlamayı yadsıyan Simmel. bir yaşam ve kültür felsefesi geliştir­

meye çalıştı.

Styron, William: ( 1 925) Amerikalı yazar. Amerikan toplumunun bireyi yok edişini ele alan ve "Yitik Kuşak"ın kaynaklarını betimle­

yen romanlar ve öyküler yazdı.

Szabo, Ervin: ( 1 877- 1 9 1 8) Macar sosyal demokrasisinin sol kanat

kuramcılarından, toplumbilimci ve tarihçi. "Budapeşte Sosyoloji

Topluluğu"nun kurucularından olan Szabo, anarşist-sendikacı eği­limleriyle Lukacs'ı gençlik dönemlerinde önemli ölçüde etkilemiş

düşünürlerdendir.

Teilhard de Chardin, Pierre: ( 1 88 1 - 1 955) Cizvit papazı, paleontolo­

ji profesörü. Özellikle tarih öncesi dönemler konusunda uzman sayı­

lır.

Tieck, Ludwig: ( 1773 - 1 853) Alman romantik dönem şairi ve ya­

zan. Satirik - ironik şiirler yazdı, halk masallarım andıran masallar

183

denedi. "Aydınlanma"yı eleştiren Tieck'in yapıtlarında lirik, mistik,

allegorik bir üslup egemendir. Masallarında ve komedilerinde za­

manla, meklinla, eşyalarla ironik ve serinkanlı bir biçimde oynayışı,

ilerde "absurde" tiyatro yandaşlarının onunla ilgilenmelerine neden

olmuştur. Tieck "aydınlanma" ile romantik dönem arasında bir köp­

rü sayılabilir. Yaşlılık dönemlerinde yazdığı kısa romanlar, dönemi­

nin tarihi ve toplumu için yol gösterici birer "rehber" gibidir.

Vogel, Heinrich: ( 1 902) Alman dinbilim profesörü. Başlıca eserle­

ri : "Yalvaran İsa", Hıristiyanlık Bilimi", "Hıristiyanlıkta Tanrı",

"Buchenwald'lı Vaiz", "Atom Çağında İnsanın Geleceğine İlişkin".

Walden, Herworth: ( 1878) - ?) Alman müzikçisi ve yazan. Dışavu­

rumculuk hareketinin öncülerinden biridir. Romanlar, dışavurumcu

oyunlar, sanat ve edebiyat eleştirileri yazdı. SSCB'de ölüm tarihi bi­

linmez.

Weber, Max: ( 1 864 - 1 920) Toplumbilimci ve filozof. Toplumbili­

mi ampirik bir bilim sayarak, değer-bilimlerinden ayırdı.

Windelband, Winhelm: ( 1 848 - 1 9 1 5) Alman filozofu. "Baden Oku­

lu" diye tanınan yeni-kantçı okulun kurucusudur. Şeylerin kendi ba­

şına varlığını yadsıyarak, kantçılığın ötesinde idealizme ve mistisiz­

me yöneldi.

Wittgenstein, Ludwig Joseph Johann: ( 1 859 - 195 1 ) Avusturyalı filo­

zof. Olasılık, mantık ve matematik kuramlarını temellendirdi. Daha

sonralan felsefi anlatımları (ifadeleri) dil olgusuna dayandırmaya

çalıştı.

Zweig, Arnold: ( 1 887) Alman yazan. Savaşı sert ve gerçekçi bir

dille eleştirdiği "Çavuş Grischa İçin Tartışma" romanıyla ün kazan­

dı. Oyunlar da yazdı.

1 84

it ı