d

Mvzu 1. qtisadi nzriyynin predmeti v metodu.( 2 saat) Plan 1.Cmiyytin inkiafnda iqtisadiyyatn rolu. qtisadi nzriyynin predmeti. 2. qtisadi nzriyynin vziflri v yrnilmsinin zruriliyi. 3. qtisadi qavrama v iqtisadi tfkkr. 4. qtisadi qanunlar v kateqoriyalar. 5. qtisadi nzriyynin tdqiqat metodlar. 1.Cmiyytin inkiafnda iqtisadiyyatn rolu. qtisadi nzriyynin predmeti. Briyyt meydana gldiyi gndn insanlar hm tbitin, hm d cmiyytin sirlrini yrnmy almlar. Indi hamya mlumdur ki, elml, incsntl, siyastl mul olmazdan vvl, yemk eylrin, paltara, ayaqqabya, yanacaa, mnzil v baqa nemtlr malik olmaq lazmdr. Buradan aydn olur ki, yaamaq n n zruri nemtlr istehsal insan cmiyyti hyatnn sasn tkil edir. Lakin bu nemtlr insanlara hazr halda verilmir. Onlar insanlarn zlri, hm d bir-birilrindn ayrlqda, tkbtk deyil, qruplar, kollektivlr klind, yni birlikd istehsal edirlr. Bu mqsdl, onlar mvcud tbii v maddi ehtiyatlardanmineral xammal ehtiyatlar, ii qvvsi, idaretm bacar, man v avadanlqlar, torpaq v s.istifad edirlr. Lakin iqtisadi ehtiyatlarn mhdud miqdarda olmas is-tniln qdr nemtlr istehsal etmy v ideal cmiyyt ya-ratmaa imkan vermir. nki cmiyytin tlbat sonsuzdur v o, istehsal imkanlarna nisbtn daha srtl artr. Bu is mtlq mnada nemtlr bolluunun yaradlmasn qeyri-mmkn edir. Btn bunlara sasn bel bir ntic xarmaq olar ki, cmiyyt hr cr tlbat deyil, normal, urlu tlbat dmyi qarsna mqsd qoymaldr. Cmiyytin n zruri v mxtlif tyinatl nemtlr olan tlbatnn dnilmsinin sasn is iqtisadiyyat1 tkil edir v btn mnasibtlr sistemind iqtisadi mnasibtlr hlledici yer tutur. qtisadiyyat ictimai hyatn xsusi sahsi kimi olduq-ca mrkkb qurulua malikdir. O, hr eydn vvl iqtisadi mnasibtlrin toplusu, cmiyytin iqtisadi bazisidir. Iqtisa-diyyat znn xsusi qanunlar sasnda faliyyt gstrir, cmiyytin inkiafnda hlledici rol oynayr v onun anatomiyasn tkil edir. Iqtisadi mnasibtlrin spesifikas ninki mhsullarn yaradlmasn, onun bldrlmsi v istifad olunmasn, hm d tsrrfatln, istehsaln t-kili, iqtisadi vasit v stimullarn mxtlif formalarnn xsusiyytlrini rtlndirir. Iqtisadiyyat hm btvlkd iqtisadi sistemin sciy-yvi chtlrini, hm d ayrca gtrlm bir lknin frqlndirici xsusiyytlrini ks etdirir. Iqtisadiyyat istehsal (snaye, knd tsrrfat, tikinti, yk nqliyyat v s.) v qeyri-istehsal (thsil, shiyy, mnzil kommunal tsrr-fat v s.) sahlrini hat edir. Ayrayr faliyyt nvlri-nin, istehsalatlarn iqtisadiyyatlarn da frqlndirmk lazmdr. Buna knd tsrrfatnda bitkiilik v heyvandar-ln iqtisadiyyatlarn1

misal gstrmk olar. Iqtisadiyyat sas istehsal pilllrindn-firma, mssis v birliklrdn, shmdar cmiyytlrindn ibart olduu n ayr-ayr firmalarn, birliklrin, mssislrin, shmdar cmiyytlrinin d iqtisadiyyatlar vardr. Ev tsrrfatnn iqtisadiyyat da xsusi qrupa ayrlr. Iqtisadiyyat, nhayt cmiyytd iqtisadi mnasibt-lri yrnn iqtisad elmlri sistemidir. O, cmiyytin iqtisadi quruluunu, onun obyektiv qanunauyunluqlarn yrnir, iqtisadiyyatn mxtlif sahlrind ba vern proseslri, hadislri nzri chtdn thlil edir, mxtlif tyinatl nemt-lrin istehsal v blgsn dair mli tvsiylr ilyib hazrlayr. Iqtisadiyyat elmi fundamental v ttbiqi tdqiqat-lara blnr. Fundamental tdqiqatlarn vzifsi obyektiv iqtisadi qanunlarn drk edilmsi v onlardan smrli istifad olunmas yollarn saslandrmaqdan ibartdir. Bu elmlr iqtisadi nzriyy, iqtisadi tarix, iqtisadi tlimlr tarixi, statistika, mhasibat uotu v s. aiddir. Ttbiqi elmlr fundamental tdqiqatlarn nticlrindn xsusi v konkret mli problemlrin hllind istifad edirlr. Bu elmlr funksional (maliyy v kredit, pul tdavl, demoqrafiya, mk iqtisadiyyat, marketinq, menec-ment, -7iqtisadi gibernetika v s.) ayr-ayr lklrin iqtisadiy-yat (mhlli, lk) v sah (snaye, knd tsrrfat, nqliyyat, rabit v s. iqtisadiyyatlar) lamtlrin gr tsnifldirilir. Iqtisad elmlri sistemind iqtisadi nzriyy xsusi yer tutur. Bel ki, masir iqtisad elmini aaca bnztsk, iqtisadi nzriyyni onun gvdsi, iqtisadi sistemin ayr-ayr sahlrini yrnn xsusi iqtisadi elmlri is onun qol- buda adlandrmaq olar. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, iqtisadi nzriyynin predmetinin myyn olunmasnda iqtisadlar arasnda yekdil fikir yoxdur. Merkantilistlrin fikrinc iqtisadi nzriyy mbadil qanunlar, fiziokratlara gr hm mbadil, hm d istehsaln idar edilmsi il laqdar olan qanunlar haqqnda elmdir. A. Smit onun mbadil v istehsal da daxil olmaqla srvt, D. Rikardo is srvtin mxtlif siniflr v qruplar arasnda bldrlmsi qanunlar haqqnda elm olduunu iddia edirdilr. Sonralar iqtisadi nzriyynin yrndiyi msllr istehlak da daxil edilmi v bellikl d, onun predmetinin istehsal, blg, mbadil v istehlak idar edn qanunlardan ibart olmas haqqnda fikir formalamdr. Masir dvrd iqtisadi hadis v proseslrdn bhs edn elmi, sadc olaraq Iqtisadiyyat da adlandrrlar. Mhur Amerika iqtisads, Nobel mkafat laureat Pol Samuelsonun drsliyi mhz bu ad altnda 20 dfy qdr nr olunmudur. Bu drslik ali mktb tlblri n yazlm v demk olar ki, kapitalist lklrinin ksriy-ytind ondan istifad olunur. Drslikd iqtisadi nzriyy ndir? bal altnda xsusi fsil vardr. P. Samuelson iqtisadi nzriyynin predmetinin myyn olunmasna dair n ox yaylm be fikri sadalayr v bel bir nticy glir ki, iqtisadi nzriyynin predmeti dqiq myyn oluna bilmz v buna ehtiyac da yoxdur1. Bununla birlikd o, bel hesab edir ki, iqtisadi nzriyynin predmetin dair aada gstriln triflrdn hr biri dorudur v hr bir savadl adam bu siyahn bir ne df uzada bilr: 1) Iqtisadi1

nzriyy insanlar arasnda mbadil v pul svdlmlri il laqdar olaraq ba vern faliyyt nvlri haqqnda elmdir; 2) Iqtisadi nzriyy insanlarn gndlik igzar faliyytlri, yaamaq n vsait ld etmlri v ondan istifad olunmasn yrnmlri haqqnda elmdir; 3) Iqtisadi nzriyy istehsal v istehlak sahsind briyytin zrin dn vziflrin hdsindn nec gl bilmsi haqqnda elmdir; 4) Iqtisadi nzriyy srvt haqqnda elmdir; 5) Iqtisadi nzriyy mxtlif mtlrin istehsal, indi v glckd istehlak etmk mqsdil onlarn mxtlif adamlar v qruplar arasnda bldrlmsi,insanlar v cmiyyt trfindn pulun kmyil v ya onun itirak olmadan nadir ehtiyatlardan mhsuldar istifad olunmas haqqnda elmdir.2 Iqtisadi nzriyy mlkiyytin formasndan, sahlrin v razilrin, tarixi dvrlrin xsusiyytlrindn asl olmayaraq, tsrrfatln bir sra prinsiplrin ml olunmasn nzrd tutur. Bunlar ntic v xrclrin llmsi, onlardan smrli istifad edilmsi, istehsallar n myyn stimullarn yaradlmas v sdir. Masir dvrn qlobal sosial-iqtisadi problemlrinin-inflyasiya, isizlik, hrbi xrclr, bdc atmazl, yoxsulluq v qeyri-brabrlik, traf mhitin irklnmsinin qarsnn alnmas, biznesin hkumt trfindn tnzimlnmsi v xalqn hyat sviyysinin yksldilmsi v s. hll edilmsi xeyli drcd mhdud miqdarda ehtiyatlardan smrli istifad olunma-sndan asldr. Demli, iqtisadi nzriyy cmiyyt zvl-rinin tlbatlarn maksimum drcd dmk n mhdud miqdarda istehsal ehtiyatlarndan smrli istifad olunmas, yaxud da onlarn idar edilmsi problemlrini yrnir. Bellikl, yuxarda deyilnlri mumildirrk demk olar ki, iqtisadi nzriyy cmiyytin tlbatn maksimum drcd dmk mqsdil mhdud miqdarda istehsal ehtiyatlarndan smrli istifad olunmas v onlarn idar edilmsi prosesind insanlar arasnda meydana xan qarlql mnasibtlri yrnir. qtisadiyyat yrnm, drketm baxmdan yanadqda onu mikroiqtisadiyyat, makroiqtisadiyyat, mezoiqtisadiyyat v meqoiqtisadiyyat sahlrin blmk olar. daretm baxmdan da iqtisadiyyat bu hisslr blnr: M K R O Q T S A D Y Y A T istehsaln v xidmtin mssis, firma sviyysind aradrlmas, tkili v idar edilmsi demkdir. Burada istehsal xrclri, mnft, qiymt, mk haqq, tlb- tklif kimi iqtisadi amillrdn daha konkret kild istifad olunur v idaretmd daha evik formalar seilir. M A K R O Q T S A D Y Y A T hir lknin v regionun iqtisadiyyatnn btvlkd yrnilmsi, aradrlmas v thlili demkdir. Makroiqtisadiyyat sviyysind cmiyynin, lknin, milli iqtisadiyyat n balca iqtisadi problemlri dayanr. Burada ictimai istehsaln mcmusu, milli glir, onlarn artm, blgs, sosial tlbatlarn tmin olunmas v s. kimi problemlr yrnilir. M E Z O Q T S A D Y Y A T makroiqtisadiyyatn yarm sistemidir, bir- biri il zv bal sahlr kompleksidir. Bura ASK , aqrar- biznes, hrbi snaye kompleksi v s. daxildir. Bunlarn maddi sasn mk blgs v kooperativlm2

tkil edir. Hrbi snaye kompleksi hrbi v mlki istehsal sahlrinin qarlql laqsi ifad olunur. M E Q O Q T S A D Y Y A T dnya tsrrfatn, yni beynlxalq miqyasda iqtisadiyyat yrnir. 2. Iqtisadi nzriyynin vziflri v yrnilmsinin zruriliyi. Iqtisadi nzriyynin yrnilmsin vaxt ayrmaa, buna mk srf etmy dyrmi? Bu suala tannm iqtisad Con Meynard Keyns (1889-1946) bel cavab vermidir: Iqtisadlarn v siyasi xadimlrin ideyalar dnl-dyndn daha byk hmiyyt malikdir. Dnyan mhz onlar idar edirlr. zlrini intellektual tsir imkanlarna malik olan mli i adamlar hesab ednlr kemiin hr hans bir iqtisadsnn quludur1. Bunun n drcd hqiqt uyun olduunu sas-landrmaq n iqtisadi nzriyynin yerin yetirdiyi vziflri nzrdn keirk. Hr bir elm kimi iqtisadi nzriyy d myyn vziflri yerin yetirir. Onun balca vziflrindn biri cmiyytin iqtisadi hyatnda ba vern hadis v proseslri yrnmk v aydnladrmaqdan ibartdir. Bu, onun idrak funksiyasdr. Hr bir elmin nzri mddalar ictimai hyatda n qdr tez ttbiq edilirs v zn n qdr tez doruldursa, rhbrlik n sas v cmiyytin dyidirilmsind mli nticlr verirs, onlar bir o qdr dyrli olurlar. Ona gr d iqtisadi nzriyy faktlar sadc olaraq tsvir etmkl kifaytlnmir. Bu fundamental elm iqtisadi hyatn drinliklrin nfuz edir, iqtisadi proseslri idar edn qanunlar akara xarr v onlardan istifad olunmas yollarn gst-rir. Bunlar iqtisadi nzriyynin idrak funksiyasnn, onun, indi haqqnda shbt gedn ikinci mli funksiyas il laqdar olduunu gstrir. Iqtisadi nzriyy hm d adamlarda siyasi v iqtisa-di uru, tfkkr formaladrmaq vzifsini yerin yetirir. O, bu vzifni real gerkliyi akara xarmaq v mumi-ldirmk yolu il hyata keirir. gr o ba vern proses-lri nzri chtdn aydnladrmrsa, ylb qalm prob-lemlr tnqidi yanamrsa v mli vziflri dzgn hll etmk n ntic xarmrsa, onda onun btn mddalar havadan asl qalr, znn hyatiliyini itirir. Iqtisadi nzriyynin vziflrindn biri d onun bir sra sah (snayenin, knd tsrrfatnn, nqliyyatn, thsilin v s. iqtisadiyyatlar) v funksional (mk iqtisadiyyat, maliyy v kredit, pul tdavl, marketinq, menecment v s.) elmlr n metodoloji sas olmasdr. Bu metodoloji sas is kemiin dahi iqtisadlar Adam Smitin, David Rikardonun, Con Styuart Millin, Karl Marksn v Con Meynard Keynsin srlrinin tsiri altnda yaranmdr. Bellikl, iqtisadi nzriyynin yerin yetirdiyi vziflr bel bir ntic xarmaa imkan verir deyk ki, onu yrnmk n vaxt ayrmaa, mk srf etmy dyr. Ona gr d hazrda iqtisadi siyastl mul olan dnya liderlrinin iqtisadlarla mslhtlmlri, onlarn tvsiylrini nzr almalar adi hala evrilmidr. Indi iqtisad-lar hkumt orqanlarnda, parlamentlrd yksk vzif1

tuturlar. Msln, AB prezidenti onun iqtisadi urasna daxil olan iqtisad mslhtilrin tvsiylrindn daim istifad edir. AB prezidentinin iqtisadi mruzsind isizlik v inflyasiya, iqtisadi artm v mhsuldarlq, vergilr v dvlt xrclri, yoxsulluq v qeyri-brabrlik, tdiy ba-lans v beynlxalq valyuta sistemi, i vernlrl ilynlr arasnda qarlql mnasibtlr, traf mhitin irklnmsi, rqabt v inhisar leyhin qanunvericiliy riayt olunmas v b. iqtisadi problemlr xsusi yer tutur. Gndlik hyatmzda rastladmz konkret problemlrin ksriyyti iqtisadi mzmuna malikdir. Bunlar ayr-ayr bazarlarda, mt v fond birjalarnda qiymtlrin qalxb-enmsinin sbblri, ayr-ayr lklrd xalqn rifahnn sviyysi v keyfiyyti, istehsaln Isve modelinin v Azrbaycan Demokratik Respublikasnn (1918-1920) iqtisadi platformasnda nzrd tutulan iqtisadi msllrin v indiki Azrbaycan cmiyytind gedn sosial-iqtisadi proseslrin mahiyyti, aztminatl aillrin sosial mdafisinin tkili, yeni iqtisadi mnasibtlrin formalamasnda dvlt mlkiyytinin zlldirilmsinin rolu, vergilr, onlarn mzmunu, bdcnin glirlri, xrclri v s ibartdir. Btn bunlar cmiyytin iqtisadi hyatnda ox mhm rol oynayrlar. Tbiidir ki, cmiyytd gedn sosial-iqtisadi proseslrdn ba xarmaq, hrtrfli informasiyaya malik olmaq, qarya xan suallara inandrc cavablar vermk istyn hr ks iqtisadi tfkkr malik olmaldr. Iqtisadi nzriyynin biznesl mul olanlar trfin-dn yrnilmsinin xsusil byk hmiyyti vardr. nki iqtisadi sistemin mahiyyti v xarakterini daha yax baa dn, inflyasiyann sbblri v nticlri haqqnda aydn tsvvr malik olan mssis rhbri, hmin dvrd vziyytdn xmaq n baqalarna nisbtn daha all qrarlar qbul ed bilir. Bunun nticsidir ki, iri irktlrin idar olunmasna iqtisadlar daha ox clb edirlr ki, bunlar da informasiyalar toplamaq v thlil etmk sasnda smrli qrarlar qbul etmkl mul olurlar. Lakin iqtisadi nzriyy ox byk mli hmiyyt malik olsa da, onun tdqiqat obyektind nzri problemlr stnlk tkil edir v o, daha ox mumi hmiyyt ksb edn problemlri yrnir. Btn bunlara sasn demk olar ki, cmiyytd gedn sosial-iqtisadi proseslrdn ba xarmaq n iqtisadi nzriyynin yrnilmsinin ox byk hmiyyti vardr. Dorudur, hyatda he bir iqtisadi tlim grmmi el adamlara, o cmldn mtxssislr rast glinir ki, onlar cmiyytd gedn ox mrkkb iqtisadi proseslrdn dzgn ba xarr, evikdirlr v yaranm vziyytl laqdar tez manevr etmyi yax bacarrlar. Btn bunlara baxmayaraq, hr cr inikas kimi, sosial-iqtisadi mnasibtlrin inikas olan iqtisadi tfkkr d mrkkb v ziddiyytli olduu, bzi hallarda htta aldadc v thrif olunmu kild grndy, cmiyytin inkiafna ks tsir gstr bildiyi n iqtisadi nzriyynin yrnilmsi il hamnn mntzm mul olmas olduqca vacibdir. P. Samuelsonun tbirinc, iqtisadi nzriyynin yrnilmsi il mntzm mul olmayan adam musiqi srin qiymt vermy chd gstrn kar adama bnzyir.

3. Iqtisadi qavrama v iqtisadi tfkkr. Iqtisadi tfkkr iqtisadi urun nsrlrindn biri olmaqla, insanlarn mnvi faliyytlrinin balca trkib hisssidir. O, insanlarn traf almi, burada ba vern iqtisadi hadis v proseslri drk etmlrinin xsusi formasdr. Baqa szl, iqtisadi tfkkr insanlarn istehsaln qanuna-uyunluqlarn anlaylar v onlarn arasndak mntiqi laq v asllqlar vasitsil zlrinin urlarnda ks etdirmlri demkdir. Bellikl, iqtisadi tfkkr insanlarn sosial-iqtisadi mnasibtlr v onlarn inkiaf qanuna-uyunluqlarna dair baxlar sistemidir. Iqtisadi tfkkrn obyektini, onun subyektindn frqlndirmk lazmdr. Iqtisadi tfkkrn obyektini iqtisadi mnasibtlr tkil edir. Onun subyekti is istehsal tkil v idar edn insanlardr. Iqtisadi tfkkrn xarak-teri v mzmunu bir sra amillrdn-cmiyyt hyatnn sosial raitindn, sinfi mnsubiyytdn, istehsaln v mk tkilinin vziyytindn, kollektivd formalaan qarlql mnasibtlrdn, mit qaylarndan v s. asldr. Insanlar yalnz gerkliyi drk etmkl kifaytln bilmzlr. nki onlarn malik olduqlar biliklr mvafiq mli nticlrin xarlmasna xidmt etmlidir. Demli, insanlar iqtisadi anlaylardan, kateqoriyalardan istifad etmkl, zlrinin mli faliyytlrind shv yol vermdn, cmiyytd gedn hadis v proseslrdn ba xara v onlar idar ed bilrlr. Iqtisadi anlay v kateqoriyalardan istifad etmyi bacarmadqda tfkkrd sinkretizm1 ml glir, adamlar iqtisadiyyatda ba vern hadislrin irisind itib-batr, onun balca lamtini v ya lamtlrini ayrd ed bilmirlr. Bu zaman hadislr kmiyyt v keyfiyyt, sbb v ntic, forma v mahiyyt lamtlrin gr deyil, tsadfi tsvvrlr gr ayrlr, birldirilir v ya tsnifldirilir. Bununla birlikd, iqtisadi tfkkr tkc zahiri lamtlr gr deyil, hm d daxili xsi mnblr gr myyn edilir. Buna insanlarn qabaqcadan mmkn ola biln yanl ntic xarmalar hmiyytli drcd tsir gstrir. Bu, tfkkrd ablonulua gtirib xarr, adamlar hadisnin mahiyytin varmadan, z faliyytlrini qabaqcadan malik olduqlar yanl tsvvrlr sasnda qurmaqda davam edirlr. Bununla laqdar olaraq iqtisadi tfkkr znn sas vzifsini yerin yetir bilmir. Iqtisadi tfkkrn mhm xsusiyytlrindn biri d ondan ibartdir ki, o insanlarn mnafelri, xsusil d maddi mnafelri il laqdardr. Mhz buna gr d iqtisadi tfkkrn istiqamtlri insanlarn mnafelri il myyn olunur v bu, onlar ba vern hadislrdn myyn nticlr xarmaa vadar edir. mumiyytl, iqtisadi mnafelr insanlarn davrannn, hrktverici faliyytinin balca amilidir. Insanlarda iqtisadi tfkkr myyn kateqoriyalar vasitsil formalar v ardcl olaraq bir ne mrhl v pilldn keir. Ilk vvl, istehsalla qarlql laq prosesind insanlarda onun haqqnda n sad tsvvr formalar. Bu tsvvr sas etibaril hadislrin zahiri trflrini ks etdirir v iqtisadi1

tfkkrn formalamasnda empirik1 mrhldir. Bu mrhlnin hmiyyti onunla myyn edilir ki, o, iqtisadi hadislr haqqnda ox sad tsvvr-lrin ld edilmsi, onlarn elmi chtdn mumildirilmsi n olduqca vacibdir. nki empirik biliklr sasnda adamlar daha geni v drin anlaylara yiylnmk n imkan ld edirlr. mumildirmnin gediind nisbi mnada konkret olan biliklr getdikc saflar. Lakin mcrrd tfkkr mrhlsi n qdr hmiyytli olsa da, hadisnin drk olunmas prosesi onunla baa ata bilmz. nki mcrrd anlaylar, tam, btv haqqnda yalnz sistemsiz, qarma-qarq tsvvr verir. Elmi mcrrd anlaylarn meydana glmsi il mnasibtlrin mxtlif v mrkkb bksini, hminin hadislr, hadislrl onlarn mahiyyti, mxtlif sviyylr v qaydalar arasndak laq v asllqlar myyn etmk imkan yaranr. Bu andan tfkkr znn tamamlanma, nzri mrhlsin daxil olur. Bu, mahiyytc tfkkrn formalamasnda real iqtisadi proseslr haqqnda qabaqcadan ld edilmi biliklrin sintez mrhlsidir. Tfkkr hm d znn hqiqt doru hrktind myyn pilllrdn keir. Hr eydn vvl qeyd etmk lazmdr ki, bir sra anlaylar sasnda myyn hipotez, yni yrniln iqtisadi proseslrin faliyytd olmas v hrkti haqqnda frziyy meydana xr. Idrakn sonrak pillsi konsepsiyadr. Frziyyy nisbtn konsepsiya hadis v proseslr dair myyn nqteyi nzrlri saslandran geni baxlar sistemidir. Buna Azrbaycan Respublikasnn iqtisadi inkiaf, yaxud da qiymtlrin ml glmsi konsepsiyalarn misal gstrmk olar. Hm d qarya qoyulan sosial-iqtisadi vziflrin hll edilmsinin n smrli yollarn myyn etmk n bir ne konsepsiya hazrlamaq mqsduyundur. Baqa szl, qarya qoyulan vziflrin yerin yetirilmsind oxvariantllqdan istifad olunmaldr. Digr trfdn, mxtlif konsepsiyalar elmi chtdn saslandrlmal, obyektiv iqtisadi qanunlarn tlblri nzr alnmaldr. Mxtlif konsepsiyalarn diq-qtl v drindn ilnmsi v onlarn hrtrfli saslandrl-mas nticsind elmi biliklrin tcrbd snanm v zn dorultmu, tamamlanm v mkmml sistemi olan iqtisadi nzriyy formalar. Btvlkd tfkkrn trkib hisssi olan iqtisadi tfkkr yaradc xarakter dayr. Bu, mlum iqtisadi forma v metodlara tnqidi yanamaq, onlarn mhdudluunu, iqtisadi hyatn real faktlar il onlarn barsindki tsvvrlr arasnda frqlri grmk, zntnqid raitind hyatmzda drin kk salm v zn dorultmayan, vaxt kemi stereotiplrdn yaxa qurtarma bacarmaq qabiliyytin malik olmaq demkdir. Insanlar anadanglm iqtisadi tfkkr malik olmurlar, onu hyatda qazanrlar. Insanlarn cmiyytd mvcud olan iqtisadi mnasibtlrl laqd olmas iqtisadi tfkkrn formalamasnn balancn qoyur. Bu proses aild, mktbd v mk kollektivlrind davam edir. Iqtisadi tfkkr yiylnmk n hr eydn vvl salam dncy malik olmaq lazmdr. Lakin iqtisadi gerkliyi olduu kimi qavramaq, sosialiqtisadi hyatn dolaq msllrindn ba xarmaq, tsrrfat tcrbsinin ox mrkkb vziflrini hll etmyi bacarmaq n tkc salam dncy malik1

olmaq kifayt deyildir. Hm d istehsaln idar olunmasnn obyektiv iqtisadi qanunauyun-luqlar, prinsiplri v metodlar haqqnda biliklr yiyln-mk lazmdr. Cmiyytimizin yenildiyi masir dvrd bu xsusil vacibdir. Ona gr d tsadfi deyildir ki, ktllrin canl yaradclq imkanlarnn akara xarlmas, adamlarn mumi dvlt problemlrinin hll edilmsin clb olunmas, mk adamlarnn istehsaln v btn ictimai hyatn sl sahibin evrilmsinin tmin olunmasna dair evik mexaniz-min yaradlmas cmiyytin yenildirilmsi v sasl iqtisadi islahatlarn hyata keirilmsinin mhk da hesab olunur. Bel bir raitd prinsipc ox byk hmiyyt malik olan bir vzif adamlarda masir iqtisadi tfkkr formaladrmaqdan, sahibkarl v igzarl stimulladrmaqdan ibartdir. Qarya qoyulan vziflr is yalnz btn sviyylrd iilrin bilik v sritliliyini ykslt-mk, cmmiyyt zvlrinin iqtisadi thlil metodlarna yiy-lnmlrini, idaretmd onlarn fal itirakn tmin etmk yolu il yerin yetiril bilr. Bellikl, insanlarn faliyytlrinin balca sahsi iqtisadiyyat olduuna gr onlarda iqtisadi tfkkrn formaladrlmas xsusi hmiyyt ksb edir. 4. qtisadi qanunlar v iqtisadi kateqoriyalar. Cmiyytd iqtisadi proseslr daxili, znmxsus qanunlarla idar olunur. Iqtisadi qanunlar sosial-iqtisadi proseslrin inkiaf qanunlardr. Hegel qeyd edirdi ki, btn qanunlar kimi, iqtisadi qanunlar da iki hadis arasndak laqni1 ifad edir. Iqtisadi qanunlar insanlar, hadis v proseslr arasnda daim tkrarlanan, onlarn mnafelrini ifad edn obyektiv, zruri sbb-ntic laqlridir. Buradan aydn olur ki, iqtisadi qanunlar hadis v proseslr arasndak daxili, zruri, sabit laqlri ifad edir. Tbit qanunlar kimi, iqtisadi qanunlar da obyektiv xarakter dayr. Yni onlar insanlarn urundan, istk v arzularndan asl olmayaraq meydana xr v faliyyt gstrir. Insanlar onlar yarada, lv ed, dyidir bilmzlr. Iqtisadi qanunlarn obyektiv xarakterd olmasn etiraf etmk subyektiv amillrin rolunu azaltmaq kimi baa dlmmlidir. Baqa szl, insanlar iqtisadi qanunlarn qarsnda aciz deyildirlr, onlar hmin qanunlar drk v bundan zlrinin mnafelrin uyun olaraq istifad ed, bununla da iqtisadi inkiaf srtlndir bilrlr. Lakin iqtisadi qanunlarn obyektiv xarakterd olmasn inkar ednlr d vardr. Onlar bu qanunlarn insanlarn iradsindn, drraksindn, psixologiyasndan asl olduunu qeyd edirlr. Htta bu qanunlar fetildirnlr d rast glinir. Onlar szd iqtisadi qanunlarn obyektiv xarakterini qbul etslr d, obyektivliyi kortbiilikd, qanunlarn faliyytinin qarsnn alnmasnn mmkn olmamasnda grrlr. Tbit qanunlar kimi cmiyytin inkiafnn iqtisadi qanunlar da obyektiv xarakter dasalar da, bunlar bir-birindn frqlndirn chtlr d vardr. Bel ki:1

1) Tbit qanunlar insanlarn itirak olmadan meydana glib, faliyyt gstrir, iqtisadi qanunlar is insan cmiyyti il eyni vaxtda meydana glib faliyyt gstrmy balamdr; 2) Tbit qanunlar uzunmddtli, bdidir. Iqtisadi qanunlar is tarixi inkiafn myyn pillsind meydana glir, faliyyt gstrir, onlar douran sbblr, rait aradan xdqda, onlar da aradan xr, z yerini yeni qanunlara verirlr. Iqtisadi qanunlar qrupa blmk olar; 1) Spesifik iqtisadi qanunlar; 2) mumi v ya n mumi iqtisadi qanunlar; 3) Bir ne sosial-iqtisadi quruluda v ya iqtisadi sistemd faliyyt gstrn iqtisadi qanunlar. Spesifik iqtisadi qanunlar inkiafn bir pillsini digrindn frqlndirir. Bu qanunlar istehsal, blg, mbadil v istehlakn konkret formalarna xas olan qanunlardr. Msln, kapital ym qanunu, rqabt qanunu kapitalizm xas olan spesifik iqtisadi qanunlardr. Spesifik iqtisadi qanunlar sistemind sas iqtisadi qanun xsusi yer tutur. Bu qanun istehsaln mqsdini ifad edir, yni istehsal ny v kim xidmt edir? ayr-ayr adamlarn varlanmasnam, yoxsa cmiyytin btn zvlrinin rifahnn yaxladrlma-snam? Demli, sas iqtisadi qanun insanlarn iqtisadi mnafelri il sx laqdardr. Iqtisadi mnafelr insanlarn birg mk prosesind, myyn iqtisadi mnasibtlr rivsind formalar. Insanlarn my ilkin svqedici sbbi olan iqtisadi mnafelr iqtisadiyyatn v btvlkd cmiy-ytin trqqisinin hrktverici qvvsidir. Tarixi inkiafn gedii inandrc surtd gstrir ki, mk blgs il eyni vaxtda hr bir frdin (ayrca ailnin) iqtisadi mnafeyi il btn frdlrin mumi mnafelri arasndak ziddiyyt d meydana xr. Hm d qeyd etmk lazmdr ki, bu mumi mnafe ayr-ayr frdlr arasnda qarlql asllq olduuna gr obyektiv xarakter dayr. Cmiyytin inkiaf, mk blgsnn drinlmsi, mlkiyyt formalarnn v tsrr-fatlq metodlarnn tkmilldirilmsi il laqdar olaraq iqtisadi mnafelrin strukturu v hyata keirilmsi mexanizmi d mrkkblir. Msln, ibtidai cmiyytd my svqedici sbb acndan lmk thlksi, adt v nnlr, nfuz, quldarlq v feodalizmd is balca olaraq qeyri-iqtisadi mcburiyyt olmudur. Kapitalizm, iqtisadi mcburiyytin, adamlarn mna-felrin iqtisadi tsiretmnin xsusi, olduqca evik v smrli sistemini yaratmdr. Msln, rqabt mbarizsind mlub olmaq v mflislmk thlksi sahibkarlar istehsal tkmilldirmy, onu n yeni v yksk mhsuldarlql avadanlqlarla tchiz etmy mcbur edir. mumi v ya n mumi iqtisadi qanunlar iqtisadi inkiafn btn mrhllrind faliyyt gstrir v onlara mk mhsuldarlnn yksldilmsi, tlabatn daim artmas qanunlarn misal gstrmk olar. Bu qanunlar aadak xsusiyytlr malikdir. Onlar: 1) n mumi iqtisadi laqlri v mnasibtlri sciyylndirir; 2) Hmi iqtisadi trqqi qanunlar kimi x edir. Spesifik iqtisadi qanunlar is bu xsusiyytlr malik deyildirlr. Msln, feodalizmin formalad v inkiaf etdiyi dvrd feodal rentas qanunu cmiyytin inkiafna tkan vermi, ictimai trqqi qanunu olmudur. Lakin kapitalizm cmiyyti meydana glib formaladqdan sonra hmin qanun ictimai trqqini lngitmidir; 3)

Cmiyytin inkiaf il laqdar olaraq mumi iqtisadi qanunlar ninki tarix shnsindn xr, ksin yen d qalmaqda davam edir, rollar daha da artr. Bir qrup iqtisadi qanunlar da vardr ki, onlar n spesifik, n d mumi qanunlara aid etmk olmaz. Bunlara dyr qanunu, pul tdavl qanunu v s. misal gstrmk olar. Onlar cmiyytin inkiafnn, trqqinin dourduu iqtisadi mnasibtlri ifad edirlr. Iqtisadi qanunlar iqtisadi kateqoriyalar vasitsil tzahr edir. Iqtisadi kateqoriyalar-iqtisadi hadis v pro-seslrin mumi chtlrini ifad edn v obyektiv xarakter dayan mumi anlaylardr. Bunlara mlkiyyt, istehsal, blg, mbadil, istehlak, mt, dyr, maliyy, kredit, mk blgs v s. misal gstrmk olar. Bellikl, iqtisadi qanunlarla iqtisadi kateqoriyalar arasnda qarlql laq vardr. Iqtisadi kateqoriyalar obyektiv iqtisadi qanunlarn mzmununu tkil edn sabit sbb ntic laqlrini a-kara xarmaa, hadis v proseslrin zahiri grn arxa-snda onlarn sl mzmununu myyn etmy imkan verir. 5. Iqtisadi nzriyynin tdqiqat metodlar. Iqtisadi hadislrin mahiyytin varmaq, onlarn inkiaf qanunlarn drk etmk v faliyyt mexanizmini akara xarmaq yalnz elmi chtdn saslandrlm tdqiqat metodlarndan istifad olunduqda mmkndr. Elmi metod-gerkliyin yrnilmsini, tbit v cmiyyt hadislrinin drk olunmasna yanalmasn, elmi tfkkr qaydalarn v obyektiv almin qanunauyunluqlarn ks etdirn sul v vasitlrin toplusudur. Hr bir elm kimi, iqtisadi nzriyynin d znmx-sus spesifik tdqiqat metodlar vardr. Hr eydn vvl, qeyd etmk lazmdr ki, iqtisadi problemlri yrnmk mqsdil onlarn haqqnda faktlar toplanr. Buna tsvir v ya empirik metod deyilir. Bundan sonra faktlara sasn iqtisadi prinsiplr myyn olunur ki, bu da iqtisadi thlil adlanr. Demli, iqtisadi nzriyy znn predmetini yrnmk n thlil metodundan geni istifad edir. Thlil zaman obyekt trkib hisslrin ayrlr, onlar ayrlqda hrtrfli yrnilir, tamn daxilind hr birinin yeri v rolu aydnladrlr. Thlil bir-birindn tamamil frqlnn iki sviyydmakro v mikroiqtisadi sviyylrd aparla bilr. Makroiqtisadi thlil ya iqtisadiyyat zr mumilikd, yaxud da onun ayr-ayr blmlri (msln, dvlt blmsi, qeyri-dvlt blmsi v s.) zr ayrlqda aparlr. Ona gr he d tsadfi deyildir ki, mxtlif iqtisadi problemlr makroiqtisadi sviyyd thlil olunduqda istehsaln, glirlrin v xrclrin mumi hcmi, mulluun v qiymtlrin mumi sviyysi v s. gstricilrdn istifad edilir. Mikroiqtisadi thlil is konkret iqtisadi vahidlr (ayr-ayr sahlr, firmalar v s.) sviyysind aparlr. Bu zaman istehsal olunan hr hans konkret mhsulun miqdar v ya qiymti, bir firmada alan iilrin say, onun ld etdiyi glir v ya srf etdiyi xrcin mbli, bir ailnin gliri v s. gstricilrdn istifad olunur. Hadis trkib hisslrin ayrldqdan v onlarn mahiyyti aydnladrldqdan sonra idrak prosesi baqa formada, thlilin nticlrinin tam halnda birldirilmsi kimi baa atr. Trkib hisslrin ayrlm v thlil olunmu n-

srlrin yenidn vahid tam halnda birldirilmsi sintez adlanr. Thlil v sintez arasndak qarlql laqni mrkkb iqtisadi proses olan mt tdavlnn misalnda nzrdn keirk. Bu prosesin thlili gediind vvlc onu tkil edn nsrlrin-mt, pul, qiymt, alq-satq mliyyat v s.- mahiyyti aydnladrlr. Bu nsrlrdn hr birinin xsusiyytlri myyn olunduqdan sonra thlil prosesind ld edilmi mlumatlar mumildirilmkl tdqiq olunan hadis haqqnda mumi tsvvr ld edilir. Iqtisadi hadis v proseslri thlil edrkn induksiya v deduksiya metodlarndan geni istifad olunur. Induk-siya dedikd nzri mdda v prinsiplrin xarlmasna, baqa szl, faktlardan nzriyyy, xsusidn mumiy doru hrkt nzrd tutulur. Bir ox hallarda is qarya qoyulan vziflrin yerin yetirilmsin nzriyydn bala-nr. Baqa szl, vvlc nzriyy hazrlanr, sonra bu, yoxlanlr, nzrd tutulan, gzlniln ntic alndqda ttbiq olunur, alnmadqda is qbul edilmir. Buna deduksiya v ya frziyy (hipotez) metodu deyilir. Bellikl, iqtisadi hadis v proseslr yrnildikd frziyy adlanan ilkin prinsiplri formaladrmaq n tsadfi mahidy, abstrakt mha-kimy, mntiq, yaxud da intiusiyaya arxalanmaq olar. Msln, kabinet mntiqin sasn bel bir mhakim yrtmk olar ki, alclar rzaq mhsullarn qiymtlr aa olduqda alsalar, bu, onlar n daha srflidir. Bu frziyynin doru olub olmamas sonralar mvafiq fakt-lar mntzm olaraq yrnmk yolu il dflrl yoxlanl-maldr. Deduksiya metodunda mumidn xsusiy, nzriyydn faktlara doru gedilir. Induksiya v deduksiya bir-birini tamamlayan tdqi-qat metodlardr. Bel ki, deduksiya vasitsil formaladr-lan frziyydn empirik mlumatlarn toplanmas v sistem-ldirilmsi n istifad olunur. Faktlar is z nvbsind daha mzmunlu frziyylr formaladrmaq n ilkin rtdir. Iqtisadi hadislri trzid kmk, mikroskopla mahid etmk, laboratoriya raitind yrnmk mymkn deyildir. Onlar drk etmyin sas sulu elmi abstraksiyadr. Baqa szl, K.Marksn dediyi kimi Iqtisadi formalar tdqiq edilrkn n mikroskopdan, n d kimyvi reaktivlrdn istifad etmk mmkn deyildir. Bunlarn hr ikisinin yerini abstraksiya qvvsi tutmaldr1. Abstraksiya termini szn hrfi mnasnda yayndrmaq, srfnzr etmk, nzr almamaq demkdir. Msln, kapitalizm btv bir tam kimi iqtisadi mnasibtlrin mxtlif nvlrinin toplusundan ibartdir. Onun haqqnda konkret bilik ld etmk n bu sistem daxil olan btn nsrlr arasndak daxili qarlql laqlri akara xarmaq lazmdr. Lakin aydn msldir ki, kapita-lizmi elmi chtdn thlil edrkn bu mrkkb sistemin btn trkib hisslrinin hamsn birdn, eyni vaxtda nzrdn keirmk olmaz. Odur ki, vvlc onun chtlrindn birini, sonra digrini, daha sonra ncsn v s. thlil etmk lazmdr. Yalnz bu yolla kapitalizm haqqnda konkret v tam tsvvr ld etmk olar. Demli, mnasi-btlrin hr hans bir chti thlil olunarkn bilrkdn onun digr chtlri nzr alnmr. Bu is gerkliyi daha drindn baa dmy, yrniln hadislrin nticlrindn n mhmlrini, balcalarn seib ayrmaa, ikinci drc-li, yaxud da tdqiqat mrkkbldirn, tin1

ldirn, lakin onun mahiyytin xll gtirmyn msllrdn srfnzr etmy, onlar nzr almamaa imkan verir. Bununla laqdar olaraq, iqtisadi hadis v proseslr yrnilrkn baqa rtlr sabit qalmaqla metodundan da istifad olunur. Baqa szl, nzrdn keiriln probleml bal olan digr msllrin dyimz qald frz edilir. Hr bir iqtisadi hadis qarlql laq v asllqda olan kmiyyt v keyfiyyt trflrin malikdir. Hadisnin keyfiyyt trfi onun mahiyytini ifad edir. Kmiyyt is hadisnin miqdar lsdr. Bunlarn dialektik vhdtind keyfiyyt myynedicidir. Kmiyyt dyimlri is z nvbsind labd olaraq yeni iqtisadi keyfiyyt doru aparr. Msln, kapitalist iqtisadiyyatnn keyfiyyt myynliyi olan mlkiyyt mnasibtlri onun feodalizm nisbtn daha srtli inkiafn tmin etmidir. Iqtisadi mnasibtlrin kmiyyt trfinin thlili onlarn siyasi-iqtisadi mzmununu daha drindn akara xarmaa, iqtisadi hadis v proseslr arasndak sbb-ntic laqlrinin xarakteri haqqnda daha konkret tsvvr malik olmaa imkan verir. Msln, iqtisad n tkc mnftin mahiyytini akara xarmaq yox, hm d onun normasn myyn etmk maraql v vacibdir. Odur ki, iqtisadi nzriyyd hadislrin kmiyyt trfini thlil edrkn riyazi v statistik sullardan, modelldirmdn geni istifad edilir. Iqtisadi nzriyy kursunda geni ttbiq olunan metodlardan biri d mlumatlarn, sosial-iqtisadi proseslr arasndak qarlql laq v asllqlarn v onlarn inkiaf qanunauyunluqlarnn qrafiklrd tsvir olunmasdr. Qrafiklr materiallar daha yax mnimsmy, aydn baa dmy, drindn thlil etmy, rqmlrin kmyil ifad olunan qanunauyunluqlar sezmy imkan verir, onlarn yaniliyini, aydn v yadda qalan olmasn tmin edir.

Mvzu 2 : stehsal, onun mahiyyti v amillri.( 2 saat) Plan 1. qtisadi proseslr v ictimai istehsaln trflri. 2. qtisadi ehtiyatlar. Onlarn kmiyyt v keyfiyyti. 3. Mhdud miqdarda iqtisadi ehtiyatlardan istifadnin smrliliyi. 1. qtisadi proseslr v ictimai istehsaln trflri. Briyyt meydana gldiyi gndn insanlar hm tbitin, hm d cmiyytin sirlrini yrnmy almlar. ndi hamya mlumdur ki, siyastl, elm il, incsntl mul olmazdan vvl , yemk, geyinmk, yanacaa; mnzil v baqa maddi nemtlr malik olmaq lazmdr. Lakin ictimai fikir bu nticy birdnbir deyil, uzun mddti hat edn tin bir yol kemkl glib xmdr. V insanlar bu hqiqti drk etmkl, sanki ictimai hyatn inkiaf qanunauyunluqlarnn ox mrkkb yumanda klfin ucunu tapmaa nail olmular. nsan cmiyytinin hyat is hqiqtn olduqca mrkkb, oxchtli v dolaqdr. O, maddi nemtlrin istehsal, xidmtlr, elm v texnika, siyast v ideologiya sahlrind insanlarn oxsayl faliyyt nvlrindn ibartdir. Baqa szl, insanlar arasnda tdricl ictimai mnasibtlrin el bir btv sistemi formalam, myyn hyat trzi, dvltin ailnin, mnviyyatn konkret formalar meydana glmidir ki, bunlarn irisindn hyatn zli ( ilkin) sasn tkil edn proseslri ayrmaq lazm idi. Bel bir ilkin sas btn ictimai mnasibtlr sistemindn ayrld v bu ictimai istehsaldan ibartdir. qtisadiyyat cmiyyt hyatnn sas olduuna gr iqtisadi( istehsal) proseslr d btn ictimai mnasibtlr sistemind hlledici hmiyyt malikdir. qtisadi proseslrin ba verdiyi balca sah is iqtisadiyyatn sasn tkil edn ictimai istehsaldr. ctimai istehsalda gedn proseslrd insanlar bir trfdn tbitl, digr trfdn is z aralarnda myyn mnasibtlr girirlr. Bu mnasibtlrd myynedici rol insanlarla tbit arasndak mnasibti ifad edn mhsuldar qvvlr mxsusdur. Mhsuldar qvvlr ndir? Bu suala cavab vermk n vvlc ictimai istehsaln sas amillrini nzrdn keirk. ctimai istehsal aadak amil mvcud olduqda mmkndr: 1) i qvvsi; 2) mk cisimlri; 3) mk vasitlri qvvsi insanlarn mk srf etmk qabiliyytlri, baqa szl, onlarn malik olduqlar v istniln vaxt istehsal prosesind istifad ed bilcklri fiziki v zehni qabiliyytlrinin mcmusudur. stehsal prosesinin ba vermsi n i qvvsi hr df istehlak olunmaldr. qvvsi istehsaln xsi amilidir. mk cisimlri- insan myinin tsir gstrdiyi btn eylrdir ki, bunlar da glck mhsulun maddi sasn tkil edir. mk cisimlrini 2 yer blmk olar:

1) tbitin insan cmiyytin hazr halda verdiyi mk cisimlri ( kmr, dmir filizi, tbii sututarlardak balq v s. ) 2) insanlarn zlrinin myi il yaradlan mk cisimlri ( xammal v ya xam material, yanacaq v i. a. ). nsan myinin tsir gstrdiyi mk cisimlrin xammal v ya xam material deyilir. Msln, domna sobalarnda istifad olunan kmr v filiz, manqayrma zavodundak metal, toxuculuq mssislrindki iplik xammal v ya xam materialdr. Elmi- texniki inqilab inkiaf etdikc qabaqcadan nzrd tutulmu xasslr malik olan keyfiyytc yeni, yni tbitd olmayan mk cisimlrinin yaradlmas mmkn olur. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, bu zaman da torpaq, tbit zli sasdr. Bu, onu gstrir ki, klassik ingilis siyasi iqtisadnn grkmli nmayndsi U. Pettinin mk srvtin atas, torpaq is anasdr tezisi masir dvrl hmahng sslnir. mk vasitlri insanlarn mk cisimlrin tsir gstrdiklri eylr v ya eylr kompleksin deyilir. nsanlar bu eylrin fiziki, kimyvi, bioloji xsusiyytlrindn istifad etmkl zlrin lazm olan mhsullar istehsal edirlr. mk vasitlri bir ne nv ayrlr. Bunlarn irisind hlledici yer mexaniki mk vasitlri v ya mk altlrin - man v avadanlqlarna mxsusdur. Bunlar istehsaln smk v zl sistemini tkil edirlr. mk altlrinin inkiaf texniki trqqinin sas gstricisidir. stehsaln inkiafnda hr bir tarixi dvrn balca frqlndirici lamti hr eydn vvl mk altlrinin inkiaf sviyysi il myyn edilir. mk vasitlrinin nvlrindn biri d istehsaln damar ( borular, nlr, llklr v s. ) sistemidir. Kimya, metallurgiya, atom snayesinin inkiaf il laqdar olaraq cmiyytd bu mk vasitlrinin rolu nzr arpacaq drcd artr. mk vasitlrin, hminin istehsalat binalar, osse v dmir yollar, kanallar v s.- d daxildir. Torpaq hm mk vasitlri, hm d mk cismidir. Baqa szl, torpaqdan knd tsrrfat mhsullarn istehsal etmk n bir vasit kimi istifad olunduuna gr o, mk vasitsidir. Digr trfdn, insan z myi il torpaa tsir gstrdiyin gr ( msln, torpaq umlandqda, toxum spildikd, bitkilr becrildikd v s. ) o, hm d mk cismidir. mk cisimlri il mk vasitlri ikisi birlikd istehsal vasitlrini ml gtirir. stehsal vasitlri ictimai istehsaln maddi amilidir. stehsaln xsi v maddi amillri bir- biri il qarlql laqddir. Bu o demkdir ki, istehsaln onun nsrlrinin- ii qvvsi, mk cisimlri v mk vasitlri- mexaniki birlmsindn ibart olduunu tsvvr etmk dzgn olmaz, bu qarlql laqd olan mrkkb bir sistemdir. Qarlql laqd v bir birindn asl olan btv sistem is istehsaln nsrlrinin mexaniki toplusundan keyfiyytc frqlnir v istehsal texnologiyas v onun tkili il laqdar daha ox smr ld edilmsin imkan verir. Texnologiya istehsaln sas amillri arasdak qarlql laqlri, hminin istehsal vasitlrinin elmi kflr vasitsil v tcrbd akara xarlan

mexaniki, fiziki v kimyvi xasslrin salanmaqla mk cisimlrin insanlarn tsiretm sullarn ifad edir. nsanlar eylrin vvlrind mlum olmayan xasslrini akara xarmaqla yeni nv mhsullar hazrlaman sirlrin yiylnir, daha mtrqqi texnologiyadan, keyfiyytc tamamil baqa materiallardan istifad edirlr. Bu da z nvbsind iilr qarsnda yeni tlblr qoyur. Bununla birlikd istehsaln tkili d fasilsiz olaraq dyiir v daim tkmillir, ictimai istehsaln sah quruluu dyiir v mrkkblir, ixtisasladrlma v kooperasiyaladrmann yeni- yeni formalar meydana xr, istehsaln ictimai xarakteri , istehsal prosesind mssislr, sahlr arasnda qarlql laqlr gclnir. ctimai istehsal inkiaf etdikc istr onun amillrini, istrs d onlarn qarlql laqlrinin xarakteri d dyiir, enerji problemi daha kskin xarakter alr. lk dvrlrd balca enerji mnbyi insann ( yaxud istehsalda istifad olunan heyvanlarn) qvvsi olmu v enerji istehsaln mstqil amili kimi ayrlmamdr. ndi is vziyyt tamamil dyimidir. Hazrda istehsaln amillri arasnda qarlql laq v asllq gcl enerji mnblrini mnimsmdn mmkn deyildir. Demli, indiki raitd istehsaln enerji il tmin olunmas son drc byk hmiyyt ksb edir. Elmi- texniki inqilabn tsiri il xidmt sahlri surtl inkiaf edir v onlar cmiyyt n ox vacib olan vziflri yerin yetirirlr. Bu sahlr istehsaln infrastrukturu adlanr v bunlara nqliyyat, rabit, enerji v informasiya xidmti daxildir. stehsaln xsi amilinin inkiafnda is sosial infrastruktur( thsil, shiyy, ictimai- ia, mnzil kommunal tsrrfat) mhm rol oynayr. ctimai istehsaln amillrinin mrkkblmsi v onlar arasndak qarlql laqlrin gclnmsi cmiyytin inkiafnn btn mrhllrind onun sas nsrlrinin ii qvvsi, mk cisimlri mk vasitlrindn ibart olmas haqqnda mddan aradan qaldrmr, ksin, istehsaln amillrinin qarlql faliyyti nticsind insanlarn bu v ya digr tlbatn dmk xasssin malik olan mk mhsullar yaranr. stehsaln xsi amili il maddi amili ikisi birlikd v qarlql laqd cmiyytin mhsuldar qvvlrini tkil edir. Mhsuldar qvvlrin inkiaf insanlarn tbit qvvlrini v hadislri zrind hkmranlq drcsini ifad edir v z ksini mk mhsuldarlnn yksldilmsind, cmiyytin srvtinin artmasnda tapr. Mhsuldar qvvlrin inkiaf sviyysi ictimai trqqinin balca meyar v n mhm mumi gstricisidir. ctimai trqqinin bir pillsindn digrin keilmsi inkiaf dayandrmr v mvcud mhsuldar qvvlrin mhv edilmsini tlb etmir. ksin, hakimiyyt glmi qabaqcl sinif khn cmiyytd yaradlm mhsuldar qvvlrdn istifad etmkl onlar yenidn qurmaa, keyfiyytc yeni sviyyy qaldrmaa nail olur, z hakimiyytini qti olaraq brqrar edir. stehsal prosesind insanlar yalnz tbitl deyil, hm d az aralarnda myyn mnasibtlr girirlr.

ctimai istehsal, maddi nemtlrin istehsal, blgs, mbadilsi v istehlak prosesind insanlarn iradsindn , istk v arzularndan asl olmayaraq meydana xan mnasibtlrin mcmusu istehsal mnasibtlridir. stehsal mnasibtlri btn ictimai mnasibtlr sistemind balca, hlledici mnasibtlrdir, cmiyytin ictimai bazisidir. stehsal mnasibtlrinin aadak iki nvn bir- birindn frqlndirmk lazmdr. 1. Tkilati- iqtisadi mnasibtlr. 2. Sosial- iqtisadi mnasibtlr. Tkilati- iqtisadi mnasibtlr mhsuldar qvvlrin inkiaf drcsi v tkili sviyysini sciyylndirir. Buna mk blgs, istehsaln ixtisasladrlmas, kooperasiyaladrlmas, tmrkzlmsi, mrkzlmsi v s. aiddir. Sosial- iqtisadi mnasibtlr is istehsaln ictimai formasn ( xsusi kapitalist, xrda mt istehsal v s. ) ifad edir. 2. qtisadi ehtiyatlar. Onlarn kmiyyt v keyfiyyti. Iqtisadiyyatn sasn tkil edn balca problem iqtisadi ehtiyatlarn mhdud miqdarda v ya aztaplan (nadir) olmasdr. Iqtisadi ehtiyatlar dedikd mtlrin istehsal v haliy xidmt gstrilmsi n istifad olunan tbii, mk v insanlarn zlri trfindn istehsal edilmi ehtiyatlar nzrd tutulur. Bunlara snaye v knd tsrrfat mhsullarn istehsal etmk n istifad olunan mssislrin binalar, qurular, avadanlqlar, man v altlr, nqliyyat v rabit vasitlri, myin mxtlif nvlri, torpaq, faydal qazntlar v i. a. aiddir. Iqtisadi v ya istehsal ehtiyatlar aadak drd qrupa blnr: 1) tbii ehtiyatlar; 2) maddi ehtiyatlar; 3) mk ehtiyatlar; 4) maliyy ehtiyatlar. Tbii ehtiyatlara istehsalda istifady yararl olan eylr daxildir. Bunlarn zlri d tknn v tknmyn ehtiyatlara, tknn ehtiyatlar da z nvbsind brpa edil biln v brpa edil bilmyn ehtiyatlara blnr. Maddi ehtiyatlar insanlarn zlri trfindn yara-dlan investisiya mtlrindn (manlar, avadanlqlar, xammal v materiallar, yanacaq v i.a.) ibartdir. mk ehtiyatlarna mk qabiliytli hali daxildir. mk ehtiyatlar sosialdemoqrafik, pe-ixtisas v mdni thsil aspektlrindn nzrdn keirilir. Snayeldirmdn vvlki texnologiyalardan sna-ye texnologiyalarna, oradan da postindustral texnologiya-lara keildikd ayr-ayr ehtiyat nvlrinin hmiyyti d d-yimidir. Bel ki, snaye cmiyytin qdr tbii v mk, snaye cmiyytind maddi, posdindustral cmiyytind is intellektual v informasiya ehtiyatlarna stnlk verilmi v verilir. Sahibkarlq qabiliyyti d iqtisadi ehtiyatlara aid edilir. Iqtisadi ehtiyatlar mxtlif sullarla tsnifldirilir. Onlar hr eydn vvl, brpa edilmsi mmkn olan v mmkn olmayan ehtiyatlara blmk olar.

Birinciy torpaq, su hvzsi, melr, habel mk ehtiyatlar, ikinciy is da kmr, neft, qaz, dmir filizi yataqlar v s. aid edil bilr. Iqtisadi ehtiyatlar istehsal prosesind oynadqlar roldan v mhsulda z ksini tapb-tapmamasndan asl olaraq iki qrupa blnr: 1) Istehsal prosesini tmin edn iqtisadi ehtiyatlar; 2) Mhsulda maddiln iqtisadi ehtiyatlar. Manlar, avadanlqlar, bina v tikililr, habel mk ehtiyatlar bir ne istehsal dvrnd (tsiklind) itirak etmkl, istehsal prosesini tmin edn iqtisadi ehtiyatlara aiddir. Xammal v materiallar, yanacaq is bir istehsal dvrnd itirak etmkl, istehsal olunan mhsulda maddilir. Nhayt iqtisadi ehtiyatlar obyektiv (maddi) v subyektiv (xsi) ehtiyatlara blnr. Maddi ehtiyatlara binalar, manlar, avadanlqlar, xammallar, yanacaq v s. xsi ehtiyatlara is mk ehtiyatlar daxildir. Iqtisadi ehtiyatlar hm d kmiyyt v keyfiyyt baxmndan nzrdn keirmk lazmdr. nki cmiyyt inkiaf etdikc istifad olunan ehtiyatlarn miqyas genilnir, istehsal prosesin daha ox iqtisadi ehtiyatlar clb olunur. Tarixi inkiafn gediind iqtisadi ehtiyatlarn rolu v hmiyyti dyiir. Msln, vaxtil aqrar blmd nnvi l myi, dartc qoqu qvvsi kimi i heyvanlar stnlk tkil edirdis, snayeldirmnin hyata keirilmsi istehsal olunan man v xammallarn n plana kemsin, elmin iqtisadi ehtiyata evrilmsin imkan vermidir. Elm keyfiyytc xsusi iqtisadi ehtiyat, elmi biliklr is tbit v cmiyytin inkiaf qanunlar, onlarn tcrbd ttbiq olunmas sullar haqqnda informasiya mnbyidir. Hr cr inkiaf kimi, texnoloji trqqi d hm tkaml, hm d inqilab yolu il ba ver bilr. Iqtisadi ehtiyatlar mhsul buraxlnn potensial imkanlardr. Istehsal prosesind onlar birldirilir v istehsaln amillrin evrilir. Daha konkret desk, myyn texnologiya sasnda digr ehtiyatlarla birldiriln iqtisadi ehtiyatlar istehsaln amillri adlanr. Iqtisadi ehtiyatlara bir ox hallarda istehsal ehtiyatlar da deyilir. Btn iqtisadi ehtiyatlar mumi bir xassy malikdirlr. Bu, ondan ibartdir ki, onlarn hams nadir taplan v ya mhdud miqdardadr. 3. Mhdud miqdarda ehtiyatlardan istifadnin smrliliyi. Smrlilik iqtisadi nzriyynin sas problemidir. Smrlilik dedikd cmiyytin artan sonsuz tlbatn daha yax, yaxud da imkan daxilind maksimum drcd dmk mqsdil mhdud miqdarda ehtiyatlardan daha smrli istifad edilmsi sasnda, yksk nticlr nail olunmas nzrd tutulur. Iqtisadi smrlilik istehsal prosesind istifad olunan mhdud ehtiyatlarn miqdar il ld ediln hr hans bir mhsulun miqdar arasndak laqni sciyylndirir, baqa szl, xrc-mhsul buraxl problemini hat edir. Bellikl, mhsul istehsal il istehsaln amillri arasndak qarlql laq iqtisadi smrlilik gstricilri vasitsil tzahr edir. Bunlar da z nvbsind iqtisadi ehtiyatlarn hr vahidin dn mhsulun hcmi il llr. Iqtisadi

smrliliy qiymt verrkn tkamilli v oxamilli metodlar bir-birindn frqlndirmk lazmdr. Birinci halda buraxlan mhsul nvb il ayr-ayr iqtisadi ehtiyatlarn, ikinci halda is btn iqtisadi ehtiyatlarn hcmi il mqayis edilir. Smrliliyin qiymtlndirilmsind oxamilli yanama metodundan istifad edilmsi, mhsul istehsalnn artmasnda hr bir iqtisadi ehtiyatn oynad rolu myyn etmy imkan verir. Btn bunlar nzr alnmaqla hr bir cmiyytd ehtiyatlardan smrli istifad olunmasna xsusi diqqt yetirilmlidir. Bu mqsdl d cmiyytin malik olduu ehtiyatlardan tam istifad olunmaqla istehsaln mmkn olan hcmi tmin edilmlidir. Bunun n is tam mullua v istehsaln tam hcmd faliyyt gstrmsin nail olunmaldr. Tam mulluq dedikd bu i n yararl olan btn ehtiyatlardan istifad edilmsi nzrd tutulur. Istehsaln tam hcmd faliyyt gstrmsi is o demkdir ki, ehtiyatlar mxtlif sahlr arasnda smrli bldrmk, yni ttbiq olunan ehtiyatlardan el istifad etmk lazmdr ki, onlarn hr biri istehsaln mumi hcmin z thfsini ver bilsin. Buna hans mhsulun istehsal n harada daha lverili rait varsa, onu mhz orada istehsal etmk yolu il nail olunur. Qnat probleminin mahiyytini cmiyytin istehsal imkanlarn nzrdn keirmkl daha aydn nmayi etdirmk olar. Bu mqsdl vvlc aadak ehtimallara yol verildiyini frz edk: 1) Iqtisadiyyat tam mulluq raitind faliyyt gstrir v istehsaln tam hcmi tmin edilmidir; 2) Istehsal amillri n kmiyyt, n d keyfiyytc dyimir; 3) Istehsal texnologiyas dyimir; 4) Cmiyytd cmi-cmltan iki mhsul-snaye robotlar v yemk eylri istehsal olunur. Lakin slind bel deyildir. Baqa szl, cmiyytd bu v ya digr sviyyd isizlik mvcuddur v istehsaln tam hcmd faliyyt gstrmsi mmkn deyildir; istehsal amillri hm kmiyyt, hm d keyfiyytc dyiir v yenidn blnr: Elmi-texniki trqqi il laqdar olaraq istehsal texnologiyas v mvcud istehsal ehtiyatlarnn trkibi daim dyiir; iqtisadiyyatda saysz-hesabsz adda mhsul istehsal edilir v xidmt gstrilir. Yemk eylri insanlarn tlbatlarn bilavasit dyn istehlak dyrlri, snaye robotlar is dolay yolla dyn istehsal tyinatl investisiya mtlridir. Bu ehtimallar onu gstrir ki, iqtisadiyyatn normal inkiafn tmin etmk n cmiyyt istehsal imkanlarnn seilmsi zruriyyti il zlir. Baqa szl, bir halda ki, mvcud ehtiyatlarn mumi hcmi mhduddur, demli, iqtisadiyyatn snaye robotlar v yemk eylri istehsaln istniln qdr genilndirmk imkanlar da mhduddur. Fikrimizi bir qdr d sadldirsk, dey bilrik ki, snaye robotlar istehsalnn myyn miqdarda artrlmas yemk eylrinin istehsalna srf ediln ehtiyatlarn azalmasna, yni onun bir hisssinin bu sahdn axb-getmsin sbb olur. ks ntic d xarmaq olar: gr yemk eylri istehsaln artrmaq istyiriks, onda bu, snaye robotlar istehsalnn azalmas hesabna mmkn ola bilr. Demli, cmiyyt bir-birini qarlql surtd inkar edn mqsd atmaq urunda mbariz apara bilmz. Qnat prob-leminin

mahiyyti d mhz bundan ibartdir. Cmiyytin istehsal imkanlarn aadak misalla izah edk (Cdvl 2.1). Cdvl 2.1 Snaye robotlar v yemk eylrinin istehsal olunmas imkanlar (rqmlr rtidir) Mhsul nvlri Yemk eylriyz min Snaye robotlar (min) Istehsal alternativlri A B C D E 0 10 1 9 2 7 3 4 4 0

2.1 cdvlindki rqmlr rti, yaxud da frz ediln olsa da, bunlara sasn xarlan nticlrin ox byk nzri v mli hmiyyti vardr. Bel ki, A alternativin sasn ntic xarsaq mvcud olan btn ehtiyatlar snaye robotlarnn, yni istehsal tyinatl mtlrin hazrlanmasna ynldilmli olard. E alternativin sasn mlahiz yrtdkd is dey bilrik ki, btn ehtiyatlar yemk eylrinin hazrlanmas n istifad edilmlidir. Lakin mbalisiz demk olar ki, hr iki alternativ qeyri-real olmaqla, alabatan deyilidir. nki hr bir iqtisadiyyatda ehtiyatlarn investisiya mtlri v istehlak eylri istehsal edn sahlr arasnda blnmsind tarazlq yaratmaq mmkn olur. A alternativindn E alternativin doru hrkt etdikc yemk eylri istehsal tdricl artr, snaye robotlar istehsal is vvlc azalr v son nticd yox olur. Bu, ehtiyatlarn investisiya mtlri istehsal edn sahlrdn axb getmsi yolu il ba verir. Bir halda ki, istehlak eylri insanlarn tlbatlarn bilavasit dyir, onda bel bir nticy glmk olar ki, E alternativin doru hr bir hrkt aldadcdr. nki cmiyyt bu cr hrkt etmkl, znn cari tlbatn daha yax dyir. Lakin b cr siyast yeridilmsi cmiyyt baha baa gl bilr. Ona gr ki, bel olduqda cmiyytin investisiya mtlri ehtiyat ya azalr, yaxud da adi srtl artr v demli, istehsaln glck imkanlar da aa dr. Bir szl, cmiyyt A alternativindn E alternativin doru hrkt etmkl, slind glckd daha ox prinsipin nisbtn indi daha ox prinsipin stnlk verir v axrncn seir. ksin E alternativindn A alternativin doru hrkt etmkl, cmiyyt cari istehlakdan imtina etmk siyastini semi olur. Bu is ehtiyatlarn bir hisssinin srbstlmsin v investisiya mtlri istehsalnn artrlmas n lverili rait yaranmasna imkan verir. Masir dvrd iqtisadiyyat sahsind Nobel mkafat laureat Vasili Leontyev Vizer qanununun izahn mhdud miqdarda ehtiyatlarn blnmsini nisbi iqtisadi smrlilik terminlri il ifad etmidir. Bunlar z ksini onun irli srdy Xrc-mhsul buraxl iqtisadi modelind tapmdr. ox vacib v balca bir chti d qeyd etmk lazmdr: qnat problemini hll etmk n ham trfindn qbul edilmi vahid sul v ya yol yoxdur.

Mvzu 3. Mlkiyyt v sahibkarlq faliyyti.(2 saat) Plan 1. Mlkiyyt mnasibtlrinin iqtisadi mnasibtlr sistemind yeri. Mlkiyytin obyekti v subyekti. 2. Mlkiyytin tarixi tiplri v formalar. 3. Sahiblik srncamverm, istifadetm v mnimsm iqtisadi kateqoriyalardr. 4. Sahibkarlq faliyytinin mqsdi v formalar. 5. Sahibkarln sas funksiyalar.

1. Mlkiyyt mnasibtlrinin iqtisadi mnasibtlr sistemind yeri. Mlkiyytin obyekti v subyekti. Mlkiyyt mnasibtlri insanlar arasnda meydana xan btn mnasibtlrin sasn tkil edir. Onun meydana glib formalamasn cmiyytdn knarda axtarmaq dzgn olmazd. Baqa szl, cmiyytl he bir laqsi olmayan, ondan tcrid olunmu halda med, yaxud da insan yaamayan hr hans bir adada tk-tnha mr srn xsi mlkiyyti hesab etmk dzgn deyildir. Digr trfdn, mlkiyyt mnasibtlri eylrl, birinci nvbd investisiya mtlri, yni mlkiyytin ob-yekti il laqdardr. Mlkiyytin obyekti insanlarn ny, hans nemtlr, hr eydn vvl investisiya mtlrin sahib olmalarn gstrir. Msln, mlkiyytin obyektin torpaq, yeralt srvtlr, melr, sular, dmir yollar, banklar, firmalar (mssislr), sorta irktlri v s. daxildir. Demli, mlkiyyt mnasibtlrini obyektsiz tsvvr etmk olmaz. Bununla birlikd, mlkiyyt mnasibtlrini ml-kiyytin obyekti il eynildirmk d dzgn deyildir. nki eylr zlynd mlkiyyt deyildirlr, yalnz mlkiyyt mnasibtlrinin daycsdrlar. Bu deyilnlrdn aydn olur ki, mlkiyyt investisiya mtlri v istehlak eylrinin mnimsnilmsini sciyylndirn, istehsal, blg, mbadil v istehlak prosesind insanlar arasnda meydana xan v tarixn dyin mnasibtlr sistemidir. Iqtisadi amillr istehsal prosesinin hyata keirilm-sinin sas olduuna gr tarixi inkiafn btn mrhl-lrind iqtisadi mnasibtlr sistemind investisiya mtlri zrind mlkiyyt mnasibtlri balca yer tutur. mk prosesini hyata keirn ii qvvsinin investisiya mtlri il birlmsinin, mxtlif sosial qruplar arasnda meydana xan qarlql mnasibtlrin xarakteri mlkiyyt mnasi-btlrindn asldr. Investisiya mtlri zrind mlkiyyt mnasibtlri iqtisadi mnasibtlrin xsusi hisssi olmaqla, hm d btn digr iqtisadi mnasibtlrin mahiyytini, xarakterini v inkiafn myyn edir. Buradan aydn olur ki, mlkiyyt mnasibtlrini btn iqtisadi mnasibt-lrdn frqlndirmk lazmdr. Eyni bir mlkiyyt obyekti mxtlif vaxtlarda mx-tlif mlkiyyt mnasibtlrinin daycs ola bilr. Ms-ln, feodalizmin rivlri daxilind meydana glib forma-lam sntkarlq emalatxanalar burjua inqilabnn qlbsindn sonra kapitalist mlkiyytinin, kapitalizmin daxilin-d meydana glib formalam fabrik v zavodlar is 1917-ci ild Oktyabr inqilabnn qlbsindn sonra Sosialist ml-kiyytinin obyektin evrilmilr. Tarixn meydana gln hr bir mlkiyyt formasnn obyekti il yana, subyekti d vardr. Mlkiyytin subyekti dedikd hr eydn vvl, investisiya mtlrin kimlrin (siniflrin, sosial qruplarn, ayr-ayr xslrin v i.a.) sahib olmalar nzrd tutulur. Mlkiyyt hququnun subyektlri dvlt, yerli dvlt hakimiyyti orqanlar, mssislr (kooperativlr, shmdar cmiyytlri, tsrrfat ortaqlqlar v assosiasiyalar, icar mssislri v i.a.) ictimai birliklr v dini tkilatlar, vtndalardr.

Mlum olduu kimi, istehsaldan sonrak mrhl-lrd hazrlanm mxtlif tyinatl nemtlr blnr, mbadil edilir v istehlaka daxil olur. Bununla laqdar olaraq investisiya mtlri zrind mlkiyyt mnasi-btlri istehsal olunan mhsullar zrindki mlkiyyt mnasibtlri il tamamlanr. Bellikl, mlkiyyt mnasibtlri insanlarn mxtlif tyinatl nemtlr, birinci nvbd investisiya mtlrin sahib olmalar il laqdar olaraq onlarn arasnda meyda-na xan mnasibtlri ifad etmkl, iqtisadi mnasibtlr sistemind balca yer tutur. 2. Mlkiyytin tarixi tiplri v formalar. Tarixd mlkiyytin sas etibaril iki tipi mumi v xsusi-mlumdur. Kapitalizm qdr minilliklr rzind knd tsrrfat hakim sah, onun maddi rti-torpaq is balca iqtisadi ehtiyat olmudur. Bununla laqdar olaraq, o, dvrd torpaq zrind mumi mlkiyyt mnasibtlri cmiyytin hyatnda sas rol oynamdr. Lakin mlkiyytin formalar bdi deyildir, tarixn dyiir v bu, mhsuldar qvvlrin inkiaf sviyysindn asldr. Mhsuldar qvvlrin inkiaf, mk blgsnn drinlmsi v mlak brabrsizliyinin artmas prosesind onlarn nticsi kimi xsusi mlkiyyt meydana glib formalam v inkiaf etmidir. Xsusi mlkiyytin ilk formas quldarlq mlkiy-ytidir. Bunun sasn qul myinin nticlrinin mnims-nilmsi tkil edir. Orta srlrd is hakim mlkiyyt formas feodal mlkiyyti olmudur. Bu mlkiyytin sasn xsi azadlqdan mhrum olan asl thkimli kndlilrin istismar tkil etmidir. Istehsallarn torpaa ball il laqdar olmayan mlkiyyt mnasibtlri d feodalizmin rivlri daxilind ml glmidir. Kndlilrin xrda xsusi mlkiyyti il yana, torpaq mlkiyytindn ayrlm v feodal asllndan azad olan, sat n mhsul hazrlayan hr sntkarlarnn mlkiyyti d olmudur. Sntkarlarn xsusi mlkiyyti mt istehsal v mbadilsi il laqdar-dr v buna gr d onun subyektlri mt istehsallardr. mt istehsalnn inkiaf v bununla laqdar olaraq ilkin kapital ym nticsind meydana glmi kapitalist mlkiyyti znn iqtisadi mzmununa gr mlkiyytin vvlki formalarndan sasl surtd frqlnir. masir dvrd inkiaf etmi kapitalist lklrind mlkiyytin geni yaylm formalar aadaklardr: 1)Ayr-ayr kapitalist-sahibkarlara mxsus olan investisiya mtlri zrind frdi mlkiyyt; 2) Bir qrup kapitalist-sahibkara mxsus olan investi-siya mtlri zrind qrup (korporativ) mlkiyyti. Bunla-ra shmdar cmiyytlri v korporasiyalarn mlkiyyti daxildir. 3)Iqtisadiyyatn bu v ya digr sahsind istehsal ehtiyatlarnn hlledici hisssini z lind cmldirn iri kapitalist-sahibkar birliklrinin inhisar mlkiyyti;

4)Dvlt mlkiyyti. Hazrda elmi-texniki inqilab raitind dvlt mlkiyytinin iqtisadi hmiyyti artsa da o, aparc mvqey malik deyildir. Bunu inkiaf etmi kapitalist lklri zr statistik mlumatlardan da aydn grmk olar. Bel ki, ken srin 90-c illrinin ortalarnda AB-da milli glird dvlt blmsinin xsusi kisi tqribn 2-3 % olmudur. Qrbi Avropa lklrind is vziyyt tamamil baqa crdr, daha dorusu dvlt blmsinin xsusi kisi bir qdr ykskdir. Msln, Avstriyada btn istehsal gclrinin 37%-i, AFR-d milli srvtin 21%-i, mumi mhsulun Fransada 20%-i, Isved 14%-i, Italiyada 12%-i dvlt blmsinin payna dr. Buradan aydn olur ki, adlar kiln lklrin he birind dvlt blmsi stnly malik deyildir. lkmiz mstqilliyini brpa etdikdn drhal sonra grdy n mhm tdbirlrdn biri d mlkiyyt mnasibtlrinin yenidn qurulmasna ynldilmidir. Bel ki, Mlkiyyt haqqnda Azrbaycan Respublikasnn 9 noyabr 1991-ci il tarixli qanununda lkmizd mlkiyytin aadak formalar nzrd tutulmudur: 1) Dvlt mlkiyyti; 2) Kollektiv mlkiyyt; 3) Xsusi mlkiyyt. lkmizd dvlt mlkiyyti btn xalqa mxsusdur. Bu mlkiyytin obyektin respublikann razisi hdud-larnda olan torpaq, yerin tki, daxili sular v razi sular, bitki v heyvanlar almi v s. daxildir. Qanunda nzrd tutulduu kimi dvlt mlkiyytinin bir hisssi bldiyy mlkiyytin veril bilr. Bldiyy mlkiyytin yerli znidar orqanlarnn mlak, mnzil fondu, mhndis infrastrukturu obyektlri (su kmri, kanalizasiya tsrrfat, qaz, istilik v enerji tchizat), thsil, mdniyyt, shiyy mssislri v baqa mlak daxil ola bilr. Mlkiyytin kollektiv formalarnn sas chti ondan ibartdir ki, onlar investisiya mtlri v onlarn nticl-rinin mnimsnilmsinin kollektiv xarakterini ifad edirlr. Qanuna gr kollektiv mlkiyytin aadak formalar ola bilr: 1) Mssislrin mlkiyyti; 2) Sahibkar birliklrinin mlkiyyti; 3) Ictimai birliklrin mlkiyyti; 4) Xeyriyy fondlarnn v baqa fondlarn mlkiyyti; 5) Dini tkilat-larn mlkiyyti. Mssislrin mlkiyytin mlak mlkiyytlri kimi yaradlan v hquqi xs saylan tsrrfat cmiyytlri v ortaqlqlar, kooperativlr, kollektiv mssislr; sahibkar birliklrinin mlkiyytin is hquqi xs saylan kooperativlrin v baqa hquqi xslrin sahibkar birliyi (konsern-lr, assosiasiyalar v i.a.) daxildir. Kollektiv mlkiyyt formalarndan biri d ictimai birliklrin mlkiyytidir. Hquqi xslr hesab olunan icti-mai birliklrin mlkiyytind binalar, tikililr, mnzil fondu, avadanlq, inventar, pul vsaiti, shmlr, digr qiy-mtli kazlar ola bilr. Son illrd xalqmzn n yax adt-nnlrindn biri olan xeyriyyilik iin xsusi diqqt yetirilir v bunu hyata keirn fondlar yaradlr. Bu da kollektiv mlkiyytin formalarndan biridir. Bu mlkiyyt xeyriyy fondlar v baqa ictimai fondlarn tsrrfat faliyytindn ld etdiklri glirlr d daxil olmaqla z vsaitlri il aldqlar v ya yaratdqlar mlak daxildir.

Dini tkilatlarn mlkiyytin is binalar, ayin pred-metlri, istehsal, sosial v xeyriyy tyinatl obyektlr, pul vsaiti, onlarn faliyyti n zruri saylan baqa mlak daxil ola bilr. Vtndalarn, tkilatlarn baladqlar, yaxud da dvltin sahibliy, istifady v srncama verdiyi mlak da onlarn mlkiyytidir. Mlkiyyt mnasibtlrindn bhs olunduqda xsusi mlkiyyti yaddan xarmaq olmaz. nki lkmizd, mlkiyytin qanunla myyn edilmi formalarndan biri d xsusi mlkiyytdir. Xsusi mlkiyyt dedikd, bzi hallarda dvlt mxsus olmayan istniln mlkiyyt formas nzrd tutulur. . Vtndalarn mlkiyytind aadaklar ola bilr: torpaq sahlri, yaay evlri, mnzillr, balar, ba evlri, qarajlar, ev tsrrfat lvazimat v xsi istehsal predmet-lri; pul vsaiti; shmlr, istiqraz vrqlri v baqa qiymt-li kazlar; ktlvi informasiya vasitlri, nqliyyat vasit-lri, avadanlq, sahibkarlq faliyyti sahlrind binalar, tikililr v baqa investisiya mtlri. Vtndalar bunlar idar etmk v srncam vermk hququna malikdirlr. Mlkiyyt haqqnda Azrbaycan Respublikasnn 9 noyabr 1991-ci il tarixli qanununda nzrd tutulmu ml-kiyyt formalarnn qsa sciyysi beldir. Lakin 1995-ci il noyabr aynn 12-d mumxalq ssvermsi yolu il qbul edilmi Azrbaybaycan Respublikasnn Konstitusiyasnda lkmizd aadak mlkiyyt nvlrinin yaradlmas nzrd tutulmudur: 1) Dvlt mlkiyyti; 2) Bldiyy mlkiyyti; 3)Xsusi mlkiyyt. Grndy kimi, lkmizin sas qanununda bldiyy mlkiyyti kallektiv mlkiyytin trkibind deyil, mlkiyytin xsusi nv kimi gstrilmi, kollektiv mlkiyytin is ad kilmir. . Btn mlkiyyt formalarnn hm msbt, hm d mnfi chtlri vardr. Odur ki, onlardan birinin mtlqldirilmsi inhisarn meydana glmsin doru aparr, istehsaln smrliliyinin azalmasna sbb olur. Ona gr d dvlt, mlkiyytin mxtlif formalarnn inkiaf n brabr rait yaradr v onlarn mdafisini tmin edir. Mlkiyyt hququnun hyata keirilmsind mlkiyytin formasndan asl olaraq mhdudiyytlr v ya stnlklr yol verilmir. Mlkiyyt formalarnn mxtlifliyi qarlql rqabti zruri edir ki, bu da onlarn daha da tkmill-dirilmsi n stimul yaradr. Demli, mlkiyytlrin plralizm raitind, onlarn hr hans birinin hyatda z stnlklrini gstrmkl qrarlamas daha mqsduyundur. Bu, o demkdir ki, mlkiyytin yegan olan bir tipini onun yegan olan digr bir tipi il vz etmk olmaz. Bu sahd d plralizm szd yox, id olmaldr. 3. Sahiblik, srncamverm, kateqoriyalardr. istifadetm v mnimsm iqtisadi

Mlum olduu kimi, mlkiyyt iqtisadi mnasibt kimi oxchtli anlaydr. O, hyatn sosial-iqtisadi raiti-ni myyn v ifad edir, mxtlif tyinatl nemtlrin isteh-sal v mnimsnilmsi formasdr. Iqtisadi mnasibtlr nemtlrin mnimsnilmsi nqteyi-nzrindn yanadqda mlkiyytl yana, sahiblik v istifadetm anlaylar da mnimsm formalardr. Srncamverm is mlkiyyt, sahiblik v istifadetm mnasibtlrinin realladrlmasnn konkret formasdr.

Istifadetm, sahiblik v srncamvermnin mzmu-nunu aydnladrmaq n hr eydn vvl, qarlql laqd olan kateqoriyalar sistemind mnimsm anlay-nn yerini, onun istehsalla mnasibtini myyn etmk lazmdr. Mnimsm insanlarn eylr zlrininki, onlarn sahibi kimi baxmalar, mnasibt bslmlri demkdir. Lakin bu, insanlarn eylr olan subyektiv mnasibtlri deyildir, o, insanlar arasnda eylrl laqdar meydana xan mnasibtlri ifad edir. Mnimsm olduqca geni anlaydr. Iqtisad elmini maraqlandran sas cht mnimsmnin iqtisadi nsrlridir. Bir sra hquqi aktlar sasnda varislik, balamaq v i. a. mnimsm iqtisadi nzriyynin tdqiqat obyekti deyildir. Iqtisadi mnasibt olan mnimsm bir trfdn nemtlrin istehsal, digr trfdn is myyn mlkiyyt formalarnn mvcdluu il laqdardr. Mhz bu mnada istehsal v mnimsm bir-birinin eynidir. Lakin istehsal v mnimsm hm d eyni ey deyildirlr. Istehsaln myyn sosial-iqtisadi trfibilava-sit istehsal prosesind investisiya mtlrinin mnims-nilmsi yrnildikd o, mnimsm il uyun glir. Digr trfdn, mnimsmnin yalnz istehsaldan ibart olduunu tsvvr etmk d yanl fikirdir. Ola bilr ki, ayr-ayr xslr istehsal etsin, lakin mnimsmsin, yaxud da ksin, istehsal etmsin, lakin mnimssin. Baqa iqtisadi hadislr kimi, mnimsmnin d bdi, daimi olduunu demk dzgn deyildir. O, iqtisadi trqqinin mxtlif mrhllrind inkiaf edir, yeni mzmunla tamamlanr, znginlir. Mlkiyyt, hm d mnimsm demkdir. Lakin bunlarn tamamil eyni anlaylar olduunu demk dzgn olmazd. nki onlarn hr ikisi iqtisadi mnasibtlr sistemind mstqilliklrini saxlayrlar. Eyni zamanda mlkiyyt, sahiblik v istifadetm mnimsmnin mxtlif formalardr. Bununla birlikd sahiblik znd istifad-etmni, mlkiyyt is onlarn hr ikisini birldir bilr. Bu proseslrin lahiddlmsi d mmkndr. nki tcrb-d mlkiyyti, sahiblik v istifadetm vziflrini digr xslr verir. Srncamverm mxtlif drcd mnimsmnin btn formalarna aiddir. Lakin mlkiyyti, habel sahib-lik v istifadetm slahiyytlrin malik olan xslr bir-birindn lahiddldikd mlkiyyti onlarn hr ikisin, yni sahiblik hququ ld etmi xs v istifad edn nisbtn daha byk iqtisadi imkana malik olur. Sahiblik, istifadetm, srncamverm, htta mlkiyyt mnasibtlrinin z d iqtisadi mnasibtlrin mxtlif chtlrini ks etdirdiyin gr onlarn hr biri tamn mstqil trkib hisslridir. Bellikl, sahiblik, srncamverm, istifadetm v mnimsmnin hr biri myyn iqtisadi mzmuna malik olan iqtisadi kateqoriyalardr v insanlar arasnda meydana xan mnasibtlri ifad edirlr. 4. v formalar. Sahibkarlq faliyytinin mqsdi

Bazar mnasibtlrinin yksk sviyyd inkiaf etmi olduu lklrin tcrbsi sahibkarlq faliyyti qarsnda mxtlif mqsdlrin qoyulduunu gstrir. Iqtisadiyyatn mvcud vziyytindn, inkiaf sviyysi v miqyasndan asl olmayaraq sahibkarlq faliyyti qarsnda duran sas iqtisadi vzif, strateji mqsd mnft ld etmkdn iba-rtdir.. Mn-ftin aa sviyysi sahibkara bazarda znn mvqeyini qoruyub saxlamaa, z faliyytinin mvcud sviyysini brpa etmy, tkrar istehsal prosesini hyata keirmy imkan verir. Mnftin yksk sviyysi is sahibkara znn faliyyt dairsini daha da genilndirmy, risk etmy, mrkkb bazar konyukturas raitind rqiblrl mvffqiyytl rqabt aparmaa, biznes almind daha da mhkmlnmy v z mvqelrini qoruyub saxlamaa, mhsulun istehsal v sat sahsind malik olduu bazar payn artrmaa v ntic etibaril vvlki dvrlr nisbtn daha ox mnft ld etmy rait yaradr. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, bunlar, konkret raitdn asl olaraq dyi bilr. Baqa szl, mnftin kmiyytinin ox v ya az, sviyysinin is aa v ya yuxar olmas il laqdar qarya qoyulan vziflrd mxtliflik hallar da mmkn-dr. Bunlar bir qdr trafl nzrdn keirk. Mlum oldu-u kimi, sahibkarn z qarsna qoyduu balca vziflr-dn biri istehsal olunan mhsulun, yaxud da gstriln xidmtin, onlarn satnn hcmini artrmaqdan ibartdir. Lakin mnft ld etmk v tez bir zamanda xsi srvti artrmaq urunda mbariz aparmaq he d btn hallarda sahibkarlq faliyytinin yegan mqsdi deyildir. Sahibkar qrar qbul edrkn konkret raiti nzr almaldr. Sahibkarlq iqtisadi faliyytin sas sahlrindn biri olmaqla, demk olar ki, iqtisadiyyatn btn sahlrind geni yaylmdr. Sahibkarlq mnft ld edilmsin ynldiln tbbskarlq faliyytinin formalarndan biri olduuna gr tkrar istehsaln fazalar (istehsal, blg, mbadil v istehlak) il laqdardr v aadak yollarla realladrla bilr: 1) Bilavasit istehsal funksiyalarnn hyata keiril-msi- mtlrin, xidmtlrin, informasiyalarn, biliklrin istehsal; 2)Vasitilik funksiyalarnn hyata keirilmsimt v xidmtlrin istehsallardan istehlaklara atd-rlmasna xidmt gstrilmsi; 3)Maliyy sahsind tdavl, dyrlrin mbadil-sin ynldilmi funksiyalarn yerin yetirilmsi. Sahibkarlq faliyytinin bu formalarnn hr biri mstqil olmaqla yana, hm d bir-birini tamamlayr. Tsrrfatlq edn subyektlrin iqtisadi mnafelri v aparlan iqtisadi islahatlara olan mnasibtlri d bir-birindn frqlnir. Lakin buna baxmayaraq sahibkarlarn mumi maraqlar da vardr. Bu, ondan ibartdir ki, sahibkarlar iqtisadi mhitin lverili olmasn, sahibkarlq haqqnda msbt ictimai urun formalamasn, btn sviyylrd hakimiyytl trafdaln sahmana salnmasn istyirlr. lkmizin qanunvericiliyind sahibkarlq faliyytinin btn nvlri, o cmldn mhsul istehsal, sat v xidmtlr gstrilmsi formalarnda yaradlmasna icaz verilir. Burada sahibkarlq, tsrrfat ortaqlqlar, mhdud msuliyytli cmiyytlr, istehsal kooperativlri, shmdar cmiyytlri, kiik

mssislr, kndli (fermer) tsrrfatlar v s. nzrd tutulur. Sahibkarln formalar istehsaln xarakteri v miqyasna bilavasit tsir gstrir. Snayec inkiaf etmi lklrin tcrbsi gstrir ki, sahibkarlq kiik, orta v iri sahibkarla blnr. Kiik v orta sahibkarln myyn edilmsi il bal kmiyyt, keyfiyyt v qarq (iqtisadi) yanamalar bir-birindn frqlnir. Kiik mssislri myyn etmk n sas etibaril kmiyyt gstricilri kimi iilrin say, satn hcmi, aktivlrin balans dyri meyarlarndan istifad olunur. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, kiik sahibkarln myyn olunmasnda bunlar, habel dvriyy kapitalnn kmiyyti, sat bazarlarnda sahib olduu pay kifayt qdr sanball gstricilr hesab oluna bilmz. nki bunlara sasn haqqnda shbt gedn hadisy tam xarakteristika vermk mmkn deyildir. . Mssislrin hcmini myyn edrkn adtn aadak sas lamtdn istifad olunur; 1) iilrin say; 2) istehsal olunan mhsulun dyri; 3) sas kapitaln (sas istehsal fondlarnn) dyri. Iqtisadi chtdn inkiaf etmi lklrd kiik sahib-karlq oxsayl xrda mlkiyytilr tbqsindn ibartdir. Bunlar xeyli drcd lknin sosial-iqtisadi v siyasi inkiaf sviyysini myyn edir. lknin daxili bazarnn demk olar ki, btn sahlrini hat edn v ona yksk drcd uyunlaan kiik sahibkarlq iqtisadiyyatn sabit inkiafn tmin edir, siyasi mhitin sabitliyin tsir gstrir. Kiik sahibkarlq igzar hyatn n evik formasdr. Ona gr d kiik sahibkarlq ktlviliyin v quruluunun dinamik ol-masna gr frqlnir. Hazrda mssislrin byk ks-riyyti (90%-dn oxu) onun payna dr. Bu fakt bel bir fikir sylmy sas verir ki, kiik sahibkarlq olmadan ba-zarn yaradc potensialndan smrli istifad edilmsi mmkn deyildir. Buradan aydn olur ki, inzibati amirlik iqtisadiyyatndan sosial ynml bazar iqtisadiyyatna keid raitind kiik sahibkarln formalamas v inkiaf etdirilmsi iqtisadi siyastin n mhm strateji vziflrin-dn biridir. Orta v iri biznes n lazm olan ideyalarn sas his-ssi mhz iqtisadiyyatn bu blmsind yaradlr v demli, iri istehsal kiik sahibkarln imkanlar il tamamlanr. mt v xidmtlrin hm istehsallar, hm d istehlak-lar olan kiik mssislr bazarn dyin konyukturasna ox hssas v vaxtnda reaksiya vermk imkanna malikdir. Snaye, ticart v maliyy korporasiyalarnn timsaln-da iri sahibkarlq bazar iqtisadiyyatnn icbari strukturlarn-dandr. Bellikl, lkd yksk smrli bazar iqtisadiy-yatnn formalamasnda xsusi sahibkarln inkiaf etdiril-msi v mdafi olunmas sisteminin yaradlmasnn ox byk hmiyyti vardr. 5. Sahibkarln sas funksiyalar. Sahibkarn faliyyti hr eydn vvl mssisnin iinin smrli tkilin ynldilir. V burada onun hamya mlum olan daxili funksiyalar diq-qti daha ox clb edir. Tannm iqtisad R.Barr sahib-karn daxili funksiyalarn aadak kimi tsnifldir-midir. Sahibkar:

1) Istehsal tkil edir. Onun bu funksiyasna iqtisadi raitin qiymtlndirilmsi, faliyyt plannn ilnib hazrlanmas, inzibati idaretmnin tkili, planlarn yerin yetirilmsi zrind nzartin hyata keirilmsi v s. daxildir. 2) Riski z zrin gtrr. Sahibkar risk edn x-sdir. 3) Hakimiyyt funksiyalarn yerin yetirir. Sahibkar istehsal vahidinin rhbridir. Demli, o, zn mxsus olan istehsal vahidind alan iilr rhbrlik edir. Sahibkarn rqabt mbarizsi prosesind baqa sa-hibkarlarla bhslmsi onun mssisdnknar funksiya-sna aiddir. Bu funksiyalar vaxtil Y.mpeterin Iqtisadi tkaml nzriyylri srind aadak kimi myyn-ldirilmidir. Sahibkar: 1) istehlakya hl mlum olmayan yeni iqtisadi nemtlri, yaxud da yeni keyfiyytlrl khn iqtisadi ne-mtlri istehsal edir; 2) hr hans bir sahd vvllrd ttbiq olunmam yeni istehsal metodlarndan istifad edir; 3) Yeni sat bazarlarn mnimsyir, yaxud da vvlki bazarlardan daha keni istifad edir; 4) Yeni xammal mnblri v nvlrini mnimsyir; 5) Istehsal v satn tkilinin yeni formalarndan istifad edir. Sahibkarn nzrdn keiriln btn bu funksiyalar onun hamya mlum olan funksiyalarna aiddir. Bunlarla yana, sahibkar z xarakterin gr itimai hesab olunan aadak funksiyalar da yerin yetirir: 1) Istehsal amillrinin n lverili rtlrl laqln-dirilmsi v bununla da iqtisadi ehtiyatlardan-maddi, mk, maliyy, intellektual v i. a.- daha smrli istifad edilmsi funksiyas. 2)Itimai mhsulun yaradlmas v milli glirin blgsn sahibkarln tsiri funksiyas.3 mt v xidmtlr olan tdiy qabiliyytli tlbinin smrli v tam dnilmsi funksiyas.4) Sahibkarln innovasiya funksiyas. Kiik, orta v iri sahibkarln funksiyalar bzi spe-sifik chtlrin baxmayaraq hm d yerin yetirdiklri mumi chtlr gr bir-birin uyun glir. Bu, hr eydn vvl onlardan hr birinin z funksiyalarn daha smrli kild hyata keirmsin aiddir. Lakin buna baxmayaraq, onlardan hr birinin bu v ya digr sahd stnlklri vardr. Msln, iri sahibkarln stnlklri zn aa-daklarda gstrir. Iri sahibkarlq: -ktlvi istehsalda v demli, mhsul vahidin gr z xrclrini aasalmaqda byk imkanlara malikdir; -sas istehsalatn tullantlarndan istifad etmkl, lav mhsul istehsal edib, realladrmaq imkanna ma- likdir; -xammal v mt ehtiyatlar yaradlmas sahsind daha byk imkanlara malikdir; -ox byk imkanlara malik olduqlarna gr bazarda drin marketinq tdqiqatlarnn aparlmasnda, qiymt siyastind, gztli tariflrl xammal v materiallarn satn alnmasnda, qsa v uzunmddtli kredit gtrlmsind,

qiymtlrin sabitliyind, nhayt znmaliyydirm, istehsaln fiqi tmrkzlmsi hallar ba verdikd, xammal v materiallarla zntminetmd myyn stnlklr malikdir: . Nhayt, kiik sahibkarln tsrrfatla bal haki-miyyti demk olar ki, olduqa mhduddur v yalnz z-nn xsusi ilrind bundan istifad edilir. . Kiik sahibkarln itimai funksiyalarndan biri d zn onda gstrir ki, onlar geni tkrar istehsaln v ba-zar iqtisadiyyatnn evikliyini tmin edir. O, drin ixtisas-lama v istehsaln oxtrfli kooperasiyaladrlmasn tmin etmkl, bazar daha ox tlbat olan mt v xid-mtlrl tez bir zamanda doldurmaa imkan verir. Azad rqabt bazarlarn mhz kiik mssislr formaladrr. Kiik sahibkarln ictimai funksiyalarndan biri d cmiyytd siyasi v sosial sabitliyin qorunub saxlanmas v mhkmlndirilmsindn ibartdir. Buna kiik biznes tr-findn yeni i yerlrinin yaradlmas, habel mlkiyytilr tbqsinin genilndirilmsi yolu il nail olunur. Nhayt, kiik sahibkarlq yerli bdclrin glirlrinin formala-masnda itirak edirlr. Bu, bldiyylr sviyysind hyata keirilir. Iri sahibkarlq da bir sra itimai funksiyalar yerin yetirir. Bunlardan biri lkd real tsrrfat hakimiyytinin hyata keirilmsi funksiyasdr Milli iqtisadiyyatn xarici iqtisadi tmsililiyi funksi-yasn da iri sahibkarln itimai funksiyasna aid etmk olar. Iri sahibkarln itimai funksiyalar z ifadsini hm d aadaklarda tapr. Iri biznes: 1) halinin byk ks-riyytinin sabit mulluunun tmin olunmasnda ox m-hm rol oynayr;2) lknin dvlt bdcsinin glirlrinin formalamasnda ox byk hmiyyt malikdir; 3) lk-nin milli iqtisadiyyatnn, habel onun regionlarnn ixtisas-ladrlmasna tsir gstrir; 4) iqtisadi artmn hrktverici qvvsi kimi x edir. Btn bunlar onu gstrir ki, kiik, orta v iri sahibkarlq cmiyytin hyatnda mhm rol oynayr v ox vacib funksiyalar yerin yetirir.

Mvzu 4:mt istehsal v pul. ( 2 saat) Plan 1. mt v onun xasslri. mt istehsalnn formalar. 2. mt tdavl v pulun meydana glmsi. 3. Pulun mahiyyti v vziflri. 4. Pulun nvlri. 1. mt v onun xasslri. mt istehsalnn formalar. Bazar iqtisadiyyatnn sasn xsusi mlkiyyt v mt istehsal tkil edir. Lakin cmiyytlrin tarixi inkiaf prosesinin mxtlif mrhllrind iqtisadi hyatn mumi formalar faliyyt gstrir. Tsrrfat tiplrinin tkili v onlarn tkaml iqtisadi inkiafn qanunauyunluqlar rivsi daxilind hyata keirilir. Iqtisadi hyatda faliyyt gstrn tsrrfat tiplrinin tkili formalar bunlardr: a) natural tsrrfat; b) sad mt tsrrfat; v) kapitalist mt tsrrfat; q) planl mt tsrrfat. Tsrrfat tkili tiplrinin tarixn ilkin formas natural istehsaldr. Tsrrfatn bel bir tkili formasnda istehsal il istehlakn hcmi st- st dr. Natural tsrrfat feodal mlkiyyti il d ox xarakterikdir. mt tsrrfat formas natural tsrrfatn ksi kimi yaranmdr. Tsrrfat tiplrinin sonrak tkaml ictimai mk blgsn yaradr. Ictimai mk blgs- bir mhsul v ya mhsulun bir hisssini istehsal etmk n ixtisaslamasdr. ctimai mk blgsnn formalar aadaklardr: 1. Maldar tayfalarn kinilikdn ayrlmas birinci ictimai mk blgsn yaradr.

2. ctimai sntkarlarn formalamas v sntkarlq sahlrinin meydana glmsi ikinci iri ictimai mk blgsn yaradr. 3. Tacirlrin bir sinif kimi formalamas nc iri ictimai mk blgsn yaradr. Natural tsrrfatdan frqli olaraq mt tsrrfat istehsaln el bir tkili formasdr ki, burada istehsal olunan mhsullar ancaq mbadil sferasna daxil olur. mt tsrrfatnn olmas n aadak rtlr tlb olunur: 1. ctimai mk blgs. mt istehsal raitind mxtlif tsrrfat sahlri faliyyt gstrir. Bu tsrrfat sahlri mxtlif nv mhsul istehsal zr ixtisaslarlar. Snaye knd tsrrfatndan ayrlr. Snaye istehsalnn mxtlif sahlri yaranr. 2. Mlkiyyt formalar. Istehsal vasitlri zrind xsusi mlkiyytin olmas sas amillrdn biridir. mk mhsulu olan mt istehsal vasitlri zrind olan mlkiyyt sahibin mxsusdur. Bu sbbdndir ki, sahibkar z mhsulunu mt kimi digr zruri mty dyidirmlidir, yni mhsul mbadil olunmaldr. 3. stehsallar arasnda iqtisadi laq formas kimi mt mbadilsi olmaldr. 4. Tsrrfatn bazarla tnzimlnn xarakteri. mtnin 2 xasssi vardr: 1. istehlak dyri 2. mbadil dyri mtnin faydall, insann bu v ya digr bir tlbatn xasssi onu istehlak dyri edir. stehlak dyri hr hans bir eyin tbii xasssindn asldr. Lakin istehlak dyri onu yaradan myin kmiyyt miqdarndan asl deyildir. Mhsulun mty evrilmsi n mbadil dyrinin olmas rtdir. nki, mbadil dyri kimi btn mtlr myyn bir kmiyyt nisbtind bir- birin dyidirilmlidirlr. stehlak dyri baxmndan mtlri lmk olmaz. Lakin mbadil dyri nqteyi nzrindn mtlr llrlr, nki mtlr dyidirilnd onlarn sasn mbadil nisbti tkil edir. stehlak dyrinin mxtlifliyin baxmayaraq mtlrin istehsalna srf ediln mk eyni olduuna gr bu mtlrin dyrini lmk mmkndr. mtlrin istehsalna srf ediln myin miqdar kmiyyti hmin mtlrin dyrini lmk imkan verir v bunun sasnda mtlri dyr baxmndan bir- biril mqayis etmk olar. Demli, mtnin myyn bir miqdar nisbtind baqa mty dyidirilm qabiliyyti onu mbadil dyri edir. stehlak dyri v mbadil dyri kateqoriyalarn elmi dbiyyata Aristotel, A. Smit, D. Rikardo, T. Maltus, K. Marks,. C. S. Mill v baqa alim- iqtisadlar gtirmidir. mk- dyr nzriyysinin trfdarlar gstrirdilr ki, keyfiyytc mxtlif, kmiyytc ll bilmyn mtlr mbadil oluna bilr. Onlarn fikrinc dyidiriln mtlrin mumi bir sas var. Bu mumi sas mk msrflridir v hmin mk msrflri mbadil dyrini myyn edir. Masir Qrb iqtisadi dbiyyatnda mk- dyr nzriyysindn frqli olaraq yeni bir nzriyy- faydallq nzriyysi meydana glmidir. Faydallq

nzriyysinin yaradclar K. Mengerin, E. Bem- Baverkin v F. Vizerin yaratdqlar son faydallq nzriyysin saslanrlar. Bu nzriyyy gr mbadilnin sasn dyr deyil, faydallq tkil edir. A. Smit mt istehsalna srf ediln myi, alnan myi( mk haqqn), mnfti v torpaq rentasn dyr aid edir. D. Rikardo v D. R. Mak- Kullox dyri istehsal xrclri kimi, J. B. Sey is eyin faydall kimi izah edirlr. D. Loderdel dyri tklif v tlbl laqd izah edir. Tarixn mt istehsal tkilinin formas ( tipi) mvcuddur: sad mt tsrrfat, kapitalist mt istehsal v planl mt tsrrfat. Sad mt istehsal tsrrfat tkilinin el bir formasdr ki, burada istehsal vasitlri zrind istehsallarn xsusi mlkiyyti var v onlar mhsulu mbadil n, bazarda satmaq mqsdil istehsal edirlr. Kapitalist mt istehsalnn xarakterik xsusiyyti ondan ibartdir ki, mstqil olan kapitalist- sahibkar istehsal amillri sasnda z iqtisadi faliyytini tkil edir. stehsaln amillri dedikd, kapital, mk, torpaq v sahibkar- kapitalist nzrd tutulur. Onu qeyd etmk lazmdr ki, kapitalist- sahibkar iri istehsal tkil edir. Frdi kapitalist istehsal il yana kollektiv tsrrfat formalar da tkil olunur. Msln, mtrk sahibkarlq, shmdar cmiyytlri v s. Tsrrfat tiplrinin xsusi formalarndan biri d inzibati- amirlik, mrkzldirilmi planl iqtisadiyyatdr. Planl iqtisadiyyatda mt- pul v bazar laqlri saxlanlr. Lakin iqtisadiyyatn idar edilmsin dvlt hddn artq nfuz edir. Planl mt tsrrfatnda istehsallarla istehlaklar arasnda olan laqlri dvlr z nizamlayr. Planl mt tsrrfat zn dorultmad n masir mrhld btn kemi sosialist lklri bazar iqtisadi sistemin kemilr. 2. mt tdavl v pulun meydana glmsi. mtd tcssm olunan v mbadil zaman tzahr edn ictimai mk mtnin dyrini yaradr. Brabr dyr malik olan mtlr bir- birin mbadil edilir, bu mtlr ekvivalentdirlr. Dyr mbadil dyril baldr. Dyr mtnin daxili xasssidir, mbadil dyri is mt dyrinin tzahr formasdr. mtlrin dyrlrinin brabrldirilmsi v mbadilsi mt istehsalnda xarakterik chtdir. Natural tsrrfat raitind istehsallar vaxt vahidi sasnda ( saat, gn) srf etdiklri mklrini nzr alr v onun nticsini lrdlr. Lakin natural tsrrfat raitind onlarn srf olunmu myi dyr formas almrd. mt tsrrfatnda is mk dyr mnasibtlri kimi tzahr edir. Demli, mt tsrrfatnda ictimai mk birbaa vaxt vahidi il ifad olunur. ctimai mk mt istehsalnda dolays yolla- yni mbadil prosesind tzahr edir. Msln, bir ct ayaqqab 3 kq. pamba brabr tutulur. Dolays yolla bu o demkdir ki, bir ct ayaqqabya srf ediln ictimai mk 3 kq pamba srf ediln ictimai my brabrdir. Bellikl, dyr tkc mk msrfi deyil, o eyni zamanda mt istehsalna srf ediln ictimai mkdir ki, mbadil prosesind tzahr edir.

Demli, mtnin dyri istehsal prosesind mk vasitsil yaradlr. Mbadil prosesind dyr bir mtni digr mty dyidirnd tzahr edir. Buna mbadil dyri deyilir. Dyrin ilkin inkiaf formas sad dyr formasdr. Msln, bir balta = 20 kq. taxl. Burada baltann dyri 20 kq. taxlda ifad olunmudur. Taxl baltann dyrini ks etdirir. Baltann dyri taxln istehlak dyrind ifad olunmudur, nki hm taxln, hm d baltann istehsalna mk srf olunmudur. Bu iki mtnin bir- birin brabr tutulmas o demkdir ki, onlarn hr ikisinin istehsalna srf olunmu mk brabrdir. mtlrin birbirin brabr olmasnn sasn bu mtlrd tcssm edn brabr mk srfi tkil edir. z dyrini digr mtd ifad edn mt ( balta) nisbi dyr formas, z dyrini ( taxl) baltann istehlak dyrind ks etdirn mt ekvivalent dyr formasdr. lk mbadil tsadfi xarakter dam v bir nv mhsulun baqa nv mhsula dyidirilmsi olmudur. Dyrin bel formasna sad v ya tsadfi dyr formas deyilir. Birinci iri ictimai mk blgsnn yaranmas il mbadil mntzm kil alr. Msln, maldar tayfalar maldarlq mhsullar istehsal etdikc kini tayfalarn v sntkarlarn istehsal etdiyi mhsullara ehtiyac artr. Bellikl, bu tayfalar arasnda olan mbadil mntzm xarakter dayr. Bel bir tarixi inkiaf nticsind dyrin ikinci mbadil formas- tam v ya dolun dyr formas yaranr. Dyrin inkiafnn ikinci formasnda dyr z tcssmn bir ne mtnin istehlak dyrind tapr. Lakin bu prosesd d mtlr mtlr dyidirilir. ctimai mk blgsnn v mt istehsalnn inkiaf, onlarn drinlmsi, bir mtnin digr mty dyidirilmsi qnatbx olmur. Mbadil prosesi tinlir. Msln, ayaqqab sahibinin baltaya , balta sahibinin taxla olan ehtiyac artr. Bellikl, mt tsrrfat genilndikc mt istehsallar arasnda el bir mumi ekvivalent dyr formas ortaya xr ki, btn mt istehsallarnn bu ekvivalent dyr formasna ehtiyac artr. Bellikl, bir mt btn mtlr srasndan ayrlr v mumi ekvivalent dyr formas kimi mbadil olunur. Dyr formalarnn inkiafnn bu mrhlsin mumi dyr formas deyilir. mumi dyr formas onunla xarakteriz edilir ki, btn mtlr bir mty, yni mumi ekvivalent rol oynayan mty mbadil olunur. Dri, xz, duz v s. mxtlif yerlrd mumi ekvivalent rolunu oynamlar. Mxtlif mtlrin mumi ekvivalent rol oynamas genilnmkd v artmaqda olan bazar tlbatn dy bilmir. mt tsrrfatnda ziddiyytlr yaranr. Bellikl, myyn bir mt uzun mddt mumi ekvivalent rol oynamaqda passivlir v dyrin pul formas yaranr, yni mumi ekvivalent rol oynayan mt z yerini dyrin pul formasna verir. Pul rolunu mxtli metallar yerin yetirib v nhayt, gm v qzl z xasslrin gr tdavldn btn ekvivalentlri sxdrb xarr. nki qzl z dyrini hmi saxlayr, paslanmr, xarab olmur, kisi v hcmi lverilidir, blnm xasssin malikdir, istniln yer aparla bilir.

Dyrin pul formasnda btn mtlr mumi ekvivalent rol oynayan qzln istehlak dyri vasitsil ifad olunur. Bellikl, mt tsrrfatnda uzun bir tarixi inkiaf nticsind mumi ekvivalent rol oynayan xsusi bir mt- pul yaranr. mt tsrrfatnn mrkzi kateqoriyalarndan biri mt olsa da nemt anlay hm tarixi, hm d mntiqi mvqeyi nzrdn mtdn qabaq yaranmdr. Nemt dedikd, hr hans bir mna, ya, hadis, mk mhsulu v s. nzrd tutulur ki, bunlar insanlarn bu v ya baqa bir tlbatn dmk qabiliyytin malikdirlr, insanlarn mnafelrin, mqsdlrin, chdlrin cavab ver bilirlr. qtisadi dbiyyatda bel bir fikir vardr ki, nemt hr hans bir ey v ya yadr, o insann tlbatn dyir. Nemt bel bir trifin verilmsi mhdud xarakter dayr. Digr baxlara gr is nemt faydal ola bilck hr hans bir yann tcssmdr, o mk mhsulu da , tbitin bhrsi d ola bilr. Insanlara zruri olan nemtlr irisind xidmtlrin xsusi rolu v yeri vardr. Xidmt insann mqsduyun faliyytidir, bu faliyytin nticsi faydal smrdir, o insanlarn bu v ya digr tlbatn dyir. Nemt anlayn daha drindn baa dmk n onu mtdn frqlndirmk v tsrifldirmk lazmdr. Mxtlif kriteriyalar sasnda nemtlri mxtlif nvlr ayrmaq olar. Nemtlrin qruplara ayrlmasnn n geni yaylm formas maddi v qeyri- maddi nemtlrdir. I. Maddi nemtlr aadaklar aid edilir: tbit bx etdiyi nemtlr torpaq, hava, iqlim; istehsal nticsind yaranan mhsul yeyinti mhsullar, binalar, tikililr, manlar, avadanlqlar v s. Bellikl, maddi nemtlr anlayna mxtlif xarakterli faydal eylr daxil edilir. Digr fikr sasn bu nemtlri mnimsm baxmndan gstriln kateqoriyaya aid edirlr. II. Qeyri- maddi nemtlr. Buraya aadaklar aid edilir: insanlarn qabiliyytinin bacarnn inkiaf etdirilmsin tsir edn nemtlr. Bu nemtlr qeyri- istehsal dairsind yaradlr- shiyy, thsil, incsnt, thsil, kino, teatr, muzeylr v ilaxr. Qeyri- maddi nemtlr d z nvbsind iki qrupa blnr: a) daxili qeyri- maddi nemtlr. Buraya aiddir: tbitin insanlara bx etdiyi nemtlr( ss, deklamasiya, musiqi qabiliyyti, elm olan bacarq v s. ); b) xarici qeyri- maddi nemtlr- insanlarn tlbatlarnn dnilmsi n xarici mhit ( igzar laqlr, etibar, himay v s.) Gstrdiklrimizdn lav indiki v glck, birbaa v dolays, uzunmddtli v qsamddtli nemtlr d mvcuddur. Nemtlrin tsnifatnda n mhm, n sas iqtisadi v qeyri- iqtisadi nemtlrdir. Iqtisadi nemtlr iqtisadi faliyyt nticsind yaradlr. Iqtisadi nemtlr, mumiyytl, nemtlrin mhdudluu il ( mhdud resurslar ) laqdardr. Qeyri- iqtisadi nemtlr , yni tbitin bx etdiyi nemtlr insan myinin faliyytinin nticsi deyildir. Bu nemtlr tbitin znd mvcuddur ( hava, su, iq v s.) . Demli, nemtlrin iqtisadiyyat

baxmndan istifad oluna bilcyi v mhdudluu onlar iqtisadi v qeyri- iqtisadi kateqoriyalara ayrmaa sas verir. Nemt anlay il mt kateqoriyasn eynildirmk olmaz. Mbadil n istehsal olunan spesifik iqtisadi nemt mt deyilir. Nemtin he bir xarakterindn asl olmayaraq onun mbadil n, satlmaq n istehsal olunmas hmin nemti mt edir. Xidmt d mt kimi x edir. Lakin, xidmtin istehlak dyri, yalam formas yoxdur. Ikincisi, xidmtin istehlak dyri canl myin faydal smrsinin nticsidir. ncs, xidmt ya formas almr. Onu srvt kimi ymaq olmur, o istehsal prosesind istehlak olunur. 3. Pulun mahiyyti v vziflri. Pulun mahiyyti haqqnda iqtisadlar arasnda fikir mxtlifliyi vardr. Msln, K.Marks pulu xsusi nv mt, mumi ekvivalent rol oynayan mtdir. A.Smit is tdavln arx adlan-drmdr. Vaxtil pul nzriyysi msllri il mul olmu v hazrda mul olan iqtisadlarn oxu is pulun mahiyytini onun yerin yetirdiyi vziflrl laqlndirirlr. Onlarn fikrinc insanlarn pul hesab etdiklri v pul kimi iltdiklri hr ey puldur. Lakin pulun vziflri haqqnda iqtisadlar arasnda fikir ayrl vardr. Msln, iqtisad-larn hams pulun yalnz 3 vzif yerin yetirdiyini etiraf edirlr. Bunlar pulun: 1) Tdavl vasitsi; 2) Ym (dfin yaratmaq) vasitsi; 3) Dyr ls vziflridir. Lakin bunlarla yana, pul hm d tdiy vasitsi v dnya pulu vziflrini yerin yetirir. Pul tdavl vasitsi funksiyasn yerin yetirrkn mt v xidmtlrin alqsatqsnda vasitilik edir ki, bunun saysind d barter xas olan atmazlqlar aradan qaldrlr, tdavl xrclri is azalr. Bu vzifni real pullar yerin yetirirlr. Pulun ym vasitsi funksiyas bu gn mt satlar-kn ld ediln vsaitdn glckd digr mtlrin satn alnmas n istifad olunmas demkdir. Lakin pul bu vzifni yerin yetirrkn myyn mhdudiyytlrl zlir. Bu, onunla laqdardr ki, pulun qti myyn edilmi no-minal dyri alclq qabiliyytikonkret raitdn asl ola-raq dyi bilr. Bu is hr eydn vvl mt v xidmt-lrin qiymtlrindn asldr v aadak kimi myyn edilir: Z=1:P Burada: Zpulun alclq qabiliyyti, Pqiymt demkdir. Inflyasiya raitind pulun alclq qabiliyyti real dyri kskin surtd aa dr v srvtin pul forma-snda saxlanmas iqtisadi mnasn itirir, torpaq sahlrinin, danmaz mlakn, incsnt srlrinin v s. satn alnmas prosesi gedir. Bununla yana, srvtin pul formasnda saxlanmas alternativ v ya itirilmi imkanla laqdar olan xrclrin ol-masna gtirib xarr. nki srvt pul formasnda saxlan-dqda hmin mddtd sahibin glir gtirmir. Da-nmaz mlak is (msln, ev) kiray verildikd, sahibin icar haqq formasnda glir gtirir.

Pulun dyr ls funksiyas mtnin myyn mbld pula brabr tutulmas demkdir. Bu, hm d m-tnin dyrini milli pul vahidi il ifad etmy imkan verir. Pulun bu vzifsi qiymt miqyas vasitsil realladrlr. Bir sra sbblr zndn mtlr hmi nqd pula satlmr. Odur ki, mtlrin mhltl, pulu myyn md-dtdn sonra dnilmkl alnb-satlmas zruriliyi meyda-na xr. Bu zaman pul vzifsini borc hdliklri, msln, veksellr yerin yetirirlr. Lakin dm vaxt atdqda alc (debitor) borc thhdnd gstriln mbli satcya (kreditora) vermy borcludur. Bu zaman pul tdiy vasitsi funksiyasn yerin yetirir. Ssudalarn qaytarlmas, icar haqq v vergilr, gstriln xidmtlrin dyrinin dnil-msind d pul tdiy vasitsi rolunda x edir. Pul yalnz lk daxilind deyil, hm d lklr arasn-dak iqtisadi mnasibtlrd vasitilik edir. Demli, pulun vziflrindn biri d onun dnya pulu olmasdr. Pulun bu funksiyasnn meydana glmsinin maddi ilkin rti mt istehsalnn inkiaf v mt mbadilsinin milli srhdlri amas olmudur. Baqa szl, pul, dnya bazarnda milli libasn atr v kl formasnda x edir. Kemi zamanlarda, bzi lklrd qzl, bzilrind is gm, pul kimi ildildikd dnya bazarlarnda iki dyr ls qzl v gm hkmranlq etmidir. Bellikl, pul, nzrdn keiriln vziflri yerin yetirmkl glirlrin v mhsullarn dvran prosesind, habel dvltlr arasndak iqtisadi mnasibtlrd vasitilik edir. Dvriyyd olan pulun miqdar mtlrin miqdarna uyun gldikd milli iqtisadiyyat rivsind makroiqtisadi tarazlq n zmin yaradlm olur. 4.Pulun nvlri. Ilk df bir sra mtlr xz, mal-qara, balq, duz, ttn v i.a. pul kimi ildilmidir. Lakin zaman kedikc aydn olmudur ki, mxtlif mtlr pul kimi istifad olunsalar da, onlarn bir sra atmazlqlar vardr. Baqa szl, pul kimi ildiln mtlr (v ya pulun hazrlanmas n istifad olunan material) khnlmyn, yngl, sabit, eynitipli, bln v tanna biln olmal v s. tlblr cavab vermli idi. Mhz qiymtli metallar gstriln tlblr cavab verdiklrin gr pul vzifsini yerin yetirmilr. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, tdavl v ym vasitsi funksiyalarn yerin yetirn pullarn kisi ar, nominal dyri yksk, ticart mliyyatlarnn hyata keirilmsi n mnasib deyildi. Ona gr d btn bunlar nzr alnmaqla pulun hazrlanmas n n mnasib material kimi kazdan istifad olunmasna stnlk verilmidir. Iqtisadi dbiyyatda kaz pullarn XVII-XVIII srlrd buraxlmas haqqnda fikir geni yaylmdr. Qeyd olunur ki, kaz pullar ilk df 1690-c ild imali Ameri-kada Masausets tatnda, XVIII srin birinci yarsnda is digr tatlarda buraxlmaa balanmdr. Uzun mddt davam etms d (1716-1720-ci illr) Avropada kaz pullar buraxlmas tcrbsinin Fransaya mxsus olduu gstrilir. Lakin qeyd etmk lazmdr ki, tdqiqatlarn fikrinc, mcburi kaz pul nianlar 812-ci ild ind buraxlmdr. V tarixi mnblrl tanlq bel bir

qnat glmy imkan verir deyk ki, mcburi kaz pullar XIII srd Azrbaycan-da da buraxlmdr. Kaz pullar tam qiymtli pullarn nian, tmsilisi olmaqla, dvltin hdliyini ifad edir v mcburi mznn il hazrlanr. Demli, kaz pullarn alclq qabiliyytinin aa dmsi tkc mt v xidmtlrin qiymtlrinin bahalanmas il deyil, hm d hakimiyyt dyiikliyi, halinin dvlt olan inamnn azalmas il laqdardr. Kaz pullarn emissiyas sas etibaril dvlt xrclrinin v bdc ksirinin maliyyldirilmsinin zruriliyi il baldr. lbt-t, kaz pullarn istniln qdr ksilmsi mmkndr. Lakin bel olduqda, o, qiymtdn dr. Ona gr d kaz pullardan bir qayda olaraq ym vasitsi kimi istifad olunmur. Kredit mnasibtlrinin inkiaf etmsi il laqdar olaraq kredit pullar meydana glmi v onun sas nvlri veksel, banknot v ekdir. Veksel, nzrd tutulmu mddtd myyn mb-ld pulun qeyd-rtsiz dnilmsi zr hdlikdir. Bu, sahibin myyn olunmu mddt baa atdqda hmin mbli tlb etmk hququ verir. Digr borc hdliklri il mqayisd vekselin bir sra xsusiyytlri vardr. Bunlar ondan ibartdir ki, veksellr mcrrddir, milli qanunvericilikl rsmiyyt salnr, tdavld nqd pul kimi istifad oluna bilir, onun zrind borc thhdnn konkret sbb-lri gstrilmir v s. v i. a. Banknotlarn sas lamtlri aadaklardr. Ban-knotlar: 1) Kommersiya veksellrin dyidirilmk n mrkzi banklar trfindn buraxlr; 2) Tlb olunduqda qzla dyidirilir. nki klassik banknotlar ikili tminata, bir trfdn veksel (mt), digr trfdn is qzl (mrkzi bankn qzl ehtiyat) kimi istifad olunmaq slahiyytin malikdir. Kommersiya veksellri banknotlarn sasn tkil ets d, onlarn arasnda aadak frqlr d vardr: 1)Veksel zr borclu faliyytd olan sahibkar (tacir v ya snayei) olduu halda, banknot zr borclu mrkzi bankdr; 2) Banknotlar kredit pullar olmaqla, xsusi keyfiy-yt mumi tdavl vasitsi olmaq qabiliyytin malikdir. Veksellr is mumi dm vasitsi deyildir; 3) Banknotlar mddtsiz hdlikdir. Vekselin tda-vl is onun dnilm mddti il mhdudlar. ekzrind myyn mblin gstrildiyi v x-susi formada olan pul sndidir. Onun sahibi eki baqasna vermkl, bir nv kredit tkilatlarna z hesabndan onu tqdim edn xsin hesabna pul krlmsin, yaxud da onun nqd qaydada dnilmsin dair rsmi mr vermi olur. ek ilk df pulun saxlanmas mqabilind manti-dn myyn mbld pul tutulmas v buna dair qbz ve-rilmsi formasnda XIV srd Byk Britaniya v Hollan-diyada meydana glmidir. Lakin sonralar, eklrl aparlan mliyyatlar bir s-ra problemlrin meydana xmasna sbb olmudur. Bu, birinci nvbd onlarn dnilmsi v ek kitabalarnda oxsayl imzalarn nzrd tutulmas il laqdardr. Ona gr d eklrin kredit vrqlri il vz edilmsi lazm gl-midir. Kredit vrqlri

bank v ya ticart firmalar trfin-dn buraxlan, bankda hesab olan sahibkarn xsiyytini tsdiq edn v ona praknd ticartd nqd pul dmdn mt v xidmtlri satn almaq hququ vern snddir. Bu-nun inkiaf gediind tyinatlarna, funksional v texniki xarakteristikalarna gr frqlnn plastik vrqlrin mx-tlif nvlri meydana glmidir. Hesablamalarn hyata keirilmsi mexanizmindn asl olaraq ikitrfli v oxtrfli vrq sistemlri bir-birindn frqlndirilir. Ikitrfli hesablama itiraklar arasnda razlama sasnda aparlr. oxtrfli hesablama sistemind is hmin vrqlri dni vasitsi kimi tqdim etmkl tacirlrdn v xidmt tkilatlarndan mtlri mhltl satn almaq olur. Kredit vrqlri ilk df XX srin 50-ci illrind AB-da meydana glmidir. Bundan sonra is minlrl itirak banklar birldirn iri assosiasiyalar formala-mdr. Hazrda AB halisinin demk olar ki, hams, bir, ksriyyti is bir ne bank vrqsinin sahibidirlr. Bu qayda il hesablamalar dnyann