18. yüzyıl türk edebiyatı

7/30/2019 18. Yzyl Trk Edebiyat

1/181


2/181

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel KoordinatrProf.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr YardmcsDo.Dr.Mjgan Bozkaya

retim TasarmcsDo.Dr. Cemil Ulukan

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldzr.Gr. Nilgn Salur

lme Deerlendirme Sorumlusu

r.Gr. Dilek PolatKitap Koordinasyon Birimi

Yrd.Do.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldz

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

XVIII. Yzyl Trk Edebiyat

ISBN978-975-06-1128-5

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 43.000 adet baslmtr.

ESKEHR, Nisan 2012


3/181


4/181

indekileriv

Mahall-Folklorik slup ve Temsilcileri-II .................................... 52NEDMN RLERNDEN RNEKLER ....................................... ....................... 53

MAHALL-FOLKLORK SLUBUN DER TEMSLCLER ........................... 65

ENDERUNLU FAZIL .......................................... ............................................ .......... 65

airlii ........................................ ........................................... ........................................ 65

Eserleri ..................................... ............................................ ........................................ 66

Mesnevileri ....................................... ............................................ .......................... 66

MVERRH SRUR ....................................... ............................................ ............ 69

airlii ..................................... ............................................ .......................................... 70

Eserleri ........................................... ............................................ ................................... 70

zet ........................................ ............................................ ........................................... 71

Kendimizi Snayalm ......................................... ............................................ .............. 72

Okuma Paras ........................................... ............................................ ...................... 73

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................... ............................. 73

Sra Sizde Yant Anahtar ........................................ ............................................ ........ 74

Yararlanlan Kaynaklar ........................................... ........................................... ......... 75

Bavurulabilecek Kaynaklar .......................................... ........................................... .. 75

Hint slubunun Son Byk airi eyh Galip............................... 76HNT SLUBUNUN SON BYK AR EYH GALP .................................. 77

HAYATI ...................................... ........................................... ....................................... 77

ESERLER .......................................... ............................................ ............................... 79

SLUP ZELLKLER .......................................... ............................................ ......... 79

iir Dili ....................................... ............................................ ....................................... 80

Lafz-Anlam likisi ........................................ ........................................... .................. 82

Szn Ksal ......................................... ........................................... .......................... 82

Yeni Mazmunlar ........................................... ............................................ ................... 83

Bercesteli Beyitler ......................................... ........................................... .................... 83

Tasavvuf ve Hayal ........................................ ............................................ .................... 84

Tezattan Uyumlu Birliktelie: Paradoksal majlar .................................................. 85

Duyularn Uyumlu Birliktelii: oklu Duyulama .................................................. 86

eyh Galipin Etkileri ........................................ ........................................... ............... 86

BR BAKA LGAT BR ZGE MACERA: HSN AK ................................. 87

zet ....................................... ........................................... ............................................ . 94

Kendimizi Snayalm ....................................... ........................................... ................ 96

Okuma Paras .......................................... ........................................... ........................ 97

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ......................................... ............................... 98

Sra Sizde Yant Anahtar ....................................... ........................................... .......... 98

3. NTE

4. NTE


5/181

indekiler v

Yararlanlan Kaynaklar .......................................... ............................................ ......... 99

Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................... ........................................... ... 99

eyh Galipin iirlerinden rnekler............................................. 100EYH GALPN RLERNDEN RNEKLER ............................ ........................ 101

EYH GALP DVANINDAN RNEKLER ........................................... ................. 101

HSN AKTAN RNEKLER ....................................... ....................................... 116

zet ........................................... ............................................ ........................................ 122

Kendimizi Snayalm ..................................... ............................................ .................. 123

Okuma Paras ....................................... ............................................ .......................... 124

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ ............ 125

Sra Sizde Yant Anahtar ............................................ ........................................... ..... 125

Yararlanlan Kaynaklar ....................................... ........................................... ............. 126

Bavurulabilecek Kaynaklar ..................................... ............................................ ...... 126

XVIII. Yzylda Klasik ve Hikem slup . ....................................... 128XVIII. YZYILDA KLASK SLUP VE TEMSLCLER .................................... 129

Klasik slupta Din-Tasavvufi Sylem ..................................... ................................ 131

Km ........................................... ............................................ ....................................... 132

Nevres-i Kadm ....................................... ............................................ ......................... 137

Esrar Dede ........................................................................... ........................................ 138

XVIII. YZYILDA HKEM SLUP VE TEMSLCLER ................................... 140

Koca Ragp Paa ........................................................................ .................................. 141

Hanmefendi Hazretleri veya airler Kraliesi: Ftnat Hanm .............................. 144

zet ......................................... ............................................ .......................................... 147

Kendimizi Snayalm .......................................... ............................................ ............. 148

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................... ............................ 149

Sra Sizde Yant Anahtar ......................................... ............................................ ....... 149

Bavurulabilecek Kaynaklar ........................................... ........................................... . 151

Yararlanlan Kaynaklar ........................................... ............................................ ........ 151

XVIII. Yzylda Nesir ...................................................................... 152GR .......................................... ............................................ ...................................... 153

XVIII. YZYILDA BALICA MENSUR TRLER ....................................... ......... 155

Biyografiler ........................................ ........................................... ................................ 155

Tarihler ...................................... ............................................ ....................................... 157

Gazavatnameler ...................................... ........................................... .......................... 158

Srnameler ...................................... ............................................ ................................. 158

VEHB ......................................................................................................................... 159Sefaretnameler ve Seyahatnameler ........................................................ ................... 161

5. NTE

6. NTE

7. NTE


6/181

indekilervi

Tasavvufi Eserler ve erhler ........................................................ ............................... 162

Mneat Mecmualar ...................................... ........................................... ................. 162

KN (1712-1792) ......................................... ............................................ ................. 163

Eserleri ....................................... ........................................... ........................................ 164SONU ..................................... ............................................ ........................................ 170

zet ........................................... ............................................ ........................................ 171

Kendimizi Snayalm ........................................... ............................................ ........... 172

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ ............ 173

Sra Sizde Yant Anahtar ......................................... ............................................ ..... 173

Yararlanlan Kaynaklar ...................................... ............................................ ............. 174

Bavurulabilecek Kaynaklar ..................................... ............................................ ...... 175


7/181

viiindekiler

nsz

Sevgili renciler,

XVIII. yzylda Trk kltr ve sanat hayatnda bir deiimin baladn biliyorsunuz.Sosyal ve kltrel hayatta kendisini gstermeye balayan zihniyet zlnn edebiyata

yansmas daha uzun bir srece yaylmtr. Bu dnemde, mimari, resim ve edebiyat gibi

sanat dallarnda klasik estetikteki zlmenin izlerine rastlanmakla birlikte, bunlar temel

yapy deitirecek dzeyde deildir. Bu deiimin yeni bir sanat anlayn dourmas an-

cak XIX. asrn ikinci yarsnda gerekleir.

Lale Devrinde ilk kprdanmalarn somut rnekleri grlr. Nedmin temsil ettii kla-

sik anlay, mahall/folklorik slup zellikleriyle zenginleir. Sosyal ve kltrel hayattaki

deiime paralel bir biimde hikem tarzda sylenen iirler oalr. Koca Ragp Paa, sos-

yal ve siyasal hayattaki saygnln hikem slupla syledii iirlerle pekitirir. Asrn so-

nunda eyh Galip, Mevlevi geleneinden ve Mesneviden szd birikimi, Hint slubuy-

la yeniden yorumlayarak zgn eserler verir. Divan iirinde slup dzeyinde grlen bueitlilik, nesirde de trler dzeyinde yaanr.

XVIII. yzyl Trk edebiyatnn belirgin zellikleri, an temsil etme kabiliyetine sa-

hip air ve yazarlarn eserlerinden seilen rneklerle yanstlmaya alld. Yararl olma-

sn diliyoruz.

Editrler

Prof.Dr. Muhsin Macit

Prof.Dr. Osman Horata


8/181

1Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra;

XVIII. yzyl Trk edebiyatnn tarih ve sosyo-kltrel balamn betimleyebilecek,

XVIII. yzyl divan edebiyatnn genel zelliklerini aklayabilecek,

XVIII. yzyl divan iirini nazm ekli, tr ve slup asndan deerlendirebi-

leceksiniz.

Anahtar Kavramlar

indekiler

XVIII. Yzyl Trk EdebiyatXVIII. Yzylda Sosyo-Kltrel veEdeb Hayat

XVIII.YZYILDASOSYO-KLTRELVE

EDEBHAYAT GR TARHVESOSYO-KLTRELHAYAT XVIII.YZYILDVANR

XVIII.Yzyl

Divaniiri

LaleDevri

Klasikslup

Hintslubu

Mahall/folklorikslup

Hikemslup

XVIII. YZYIL TRK EDEBYATI


9/181

XVIII. YZYILDA SOSYO-KLTREL VE EDEB HAYAT

GROsmanllarda, Orta ada olduu gibi iir daha ok bir topluluk huzurunda okunmakzere kaleme alnm; bata saray olmak zere kk, konak, tekke, zellikle has bahe gibiyerler, hayatla sanatn yollarnn kesitii, yksek dzeyde ilm, edeb sohbetlerin yapld- meknlar olmutur. Bata padiah olmak zere sarayn sekinleriyle air ve sanatkrlarbir araya getiren has bahe meclisleri ise iirle padiah yani saray, en st dzeyde bulu-turan meknlar olarak edebiyat tarihimizde arkl bir yere sahiptir.

Bu nite, daha nce yaymladmz, Klasik Estetikte Hazan Rzgrlar: Son Klasik Dnem(1700-1800), (Trk Edebiyat Tarihi, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 2001, C.2,s. 437-542); Has Bahede Hazan Vakti, XVIII. Yzyl: Son Klasik Dnem Trk Edebiyat (AkaYaynlar, Ankara 2009, s.13-43) balkl almalardan yararlanlarak hazrlanmtr.

Yksek dzeyde bir estetik zevki temsil eden divan iiri de, Trk edebiyatnn has bah-esidir. Has bahede geceli gndzl gnlerce devam eden meclisler, sultanlarn bezm(=iret, elence) hayatnn merkezi olmutur. Eski iirin en sekin temsilcileri padiahnnedimi ve musahibi (=padiahn arkada, srda, danman) olarak bu meclislerde iirien yksek dzeyde temsil etmilerdir.

Asl has bahe, Topkap Saraynda bulunmakla birlikte, sarayn dnda da padiahamahsus bu adla anlan ok sayda bahe vardr (Atasoy 2002). Bunlarn says, en yksekseviyesine XVIII. yzylda ulam; stanbul, kklerdeki baheler ve her tara saran lalelgnlyla, bu asrda deta bir has baheye dnmtr. Fakat bunlar, bir lalenin mrgibi gelip geici olmu; has bahede hazan rzgrlar esmeye, Lale Devriyle birlikte deFransz Saraylarndan esintiler kendini gstermeye balamtr. Asrn sonlarna doru isesaraydaki klasik bahe mimarisi tarihe karmtr.

Halil nalckn Has-baede ay u tarab-Nedimler, airler, Mutribler, adl kitabnda ayrntlbilgi bulabilirsiniz (Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2011).

Edeb eserler, ncelikle estetik birer fenomen olmakla birlikte, tarih ve sosyo-kltrel

boyutu sebebiyle de sosyal bir enomendir. Toplumlarn ve alarn da bir ert gibi kendi-ne has ruhu ve zel eilimleri vardr. Bu ruh, en gzel bir ekilde sanat eserlerinde iade

XVIII. Yzylda Sosyo-Kltrelve Edeb Hayat

Fenomen (=Grng): Felsefe,bilim ve sanatn konusunuoluturan olgulara fenomen denir.

Felsefi olarak, bir nesne, olayveya srecin nesnel gerekliinivurgulayan bir kavramdr.


10/181

XVIII. Yzyl Trk Edebiyat4

imkn bulur. XVIII. yzyln edeb corayasn kee kmadan, ncelikle bu corayayarengini veren an zel eilimlerini, edebiyat hayatnn tarih, sosyal ve ikr temelleriniana izgileriyle ortaya koymak gerekecektir.

XVIII. yzyl, sosyal ve kltrel hayatta yeni bir deiimin balad III. Ahmet (1703-1730)in tahta k tarihinden, batllama srecinde nemli bir dnm noktas olan II.Mahmut (1808-1839) devrine kadar devam eden bir sreyi iine almaktadr. Asrn ban-dan itibaren, sosyal ve kltrel hayatta kendisini gstermeye balayan zihniyet zl-nn edebiyata yansmas daha uzun bir srece yaylmtr. Bu dnemde, mimari, resim veedebiyat gibi sanat dallarnda klasik estetikteki zlmenin izlerine rastlanmakla birlikte,bunlar temel yapy deitirmekten uzak motier seviyesinde kalm; bu deiimin yenibir sanat anlayn dourmas XIX. asrn ikinci yarsnda gereklemitir.

Bu sebeple bu asr, mevcut estetik anlay iinde bahar dnemini yaayan klasikedebiyat iin, hazan rzgrlarnn esmeye balad bir dnemdir. Hazan vakti gibi budnemin de kendine zg gzellikleri vardr. Fakat, bu gzellikleri besleyen kaynaklarcanlln kaybetmeye, yapraklar dklmeye yz tutmutur. Yaprak dkm ncelikle ka-side, kane ve tarih mesnevilerde balar.

Dnemin edebiyat hayat, mahall/olklorik slubun n plana kmasnn dnda n-ceki asrn bir devam olarak geliimini devam ettirmitir. Divan iirine derin bir nees al-dran eyh Galipten sonra ise, klasik edebiyat yeni bir hamle yapacak gten mahrumkalm ve zln kendini daha azla hissettirdii bir sre balamtr. Galipin iiri,Trk edebiyatnn has bahesinde kuunun son arksdr.

TARH VE SOSYO-KLTREL HAYATBeylikten devlete, devletten imparatorlua gei srecini tamamlayarak gcnn zirvesineulaan Osmanl mparatorluu, Kanuni Dneminin ortalarndan bilhassa III. Murattan

itibaren XVIII. asrn sonuna kadar sren bir zlme srecine girmitir. Yerel hanlklarlavarlklarn srdrmeye alan Orta Asya Trkleri iin de bu asr, adm adm Rus igalinedoru giden bir srecin balangc olmutur. in, Dou Trkistana girmi, HindistandakiBabrllerin taht kavgalar blgeye ngilizlerin hkim olmasyla sonulanmtr. Bunakarlk Avrupa, Rnesanstan itibaren gerekletirilen yapsal deiiklikler, bilim ve d-nce hayatndaki reormlar ile dnya dengesinde nemli bir g hline gelmeye bala-mtr. Bu asr, sanayi devrimini gerekletirme srecine giren Bat iin aydnlanma a-dr. lk dnemlerde byk bir imparatorluk olmann verdii gvenle Batdaki gelimele-ri grmezlikten gelen Osmanl brokrasisi, devlet ve toplum dzeninde grlen bozulma-nn sebebini kanun- kadimden (eski kanunlardan/Kanuni Dneminden) uzaklamaktaaram, areyi de Kanuni Dneminin grkemli gnlerine dnmekte bulmutur. Bu gele-

neki slahat dncesi, her dnemde taraar bulmakla birlikte bilhassa XVIII. asra kadaretkili olmu, bu tarihten itibaren bata savunma alannda olmak zere bilim, kltr ve ha-yat tarznda batya yneli balamtr. Fakat, Osmanllarn Batdaki gelimelere, onlarnmaddiyata dayal zihniyetine ayak uydurmalar kolay olmamtr (Tarih ve sosyo-kltrelarka plann verilmesinde u kaynaklardan yararlanlmtr: Uzunarl 1978; Uzunarl1983; Shaw 1982; Kunt 1999; Emecen 1999; Beydilli 1999a).

XVIII. yzyln banda Sadrazam Ram Mehmet Paa, bu ynde idari ve asker sla-hatlar yapmaya ve i bar temin etmeye alrken; kkleri olduka eskiye uzanan hu-zursuzluklar Edirne Vakas (21 Temmuz 1703) olarak bilinen sosyal bir patlamaya se-bep olmutur. eyhlislam Feyzullah Eendinin yaknlarna salad ayrcalklar, padi-ah II. Mustaann Edirnede ikameti; savalardan ve maddi skntlardan bunalan stan-

bul halknn da sabrn tarmtr. Bir grup cebecinin Grcistan seerine kmadan ncemaan alamadklar iin savaa kmay reddetmeleri sosyal patlamann kvlcmn ak-

Cebeci: Osmanl ordusunda zrhlbirliklere bal asker.


11/181

1. nite - XVIII. Yzylda Sosyo-Kltrel ve Edeb Hayat 5

mtr. Yenierilerin de katlmasyla isyan daha da alevlenmi, Feyzullah Eendiyi ikyetiin Edirneye giden heyetin hapsedilmesi, II. Mustaann Rumelide asker toplamaya kal-kmas, isyann aturasnn daha da bymesine sebep olmutur. syanclarn binler-ce asker, tccar ve halkn katlmyla saray kolaylkla ele geirmeleri zerine FeyzullahEendiyi Erzuruma srgne gndermek zorunda kalan II. Mustaa; maiyetindeki asker-leriyle stanbula yrm, akat Babaeski civarnda askerlerin isyanclarla anlaarak pa-diaha srt evirmesi zerine olay kan dklmeden kapanmtr. syan sonras, II. Musta-a tahttan indirilerek yerine III. Ahmet (1703- 1730) getirilmi; Feyzullah Eendi ve yan-dalar Edirnede devlete ve dine ihanet suuyla ldrlmtr. Bu olay sonrasnda, asilertarandan devletin Osmanl hanedan tarandan idare edilmesi tartlmaya balanm,Osmanl tarihinde ilk dea Osmanl hanedanna (l-i Osmana) alternati araylar iinegirilmitir. mparatorluun, Krm hanlar hatta Sokullunun torunlar tarandan ynetil-mesi gibi, gndeme getirilmesi bile dnlmeyecek ikirlerin ileri srlmesi, devletin te-mel direi padiahlk makamnn urad erozyonu, sosyal patlamaya giden huzursuzlu-un boyutlarn gstermesi bakmndan olduka nemlidir.

Edirne Vakasnn ardndan i huzurun salanmas 1718leri bulmutur. III. Ahmetinkontrol eline alp devlet ynetimini vezirlere brakarak kesine ekildii bir dnemde,sve Kral XII. Charles (Demirba arl)n Osmanllara snmak zorunda kalmas, devle-ti Ruslarla tekrar kar karya getirmitir. Etraarnn evrilmesi zerine zor durumda ka-lan Ruslarn bar istei, Krm Han Devlet Girayn muhaleetine ramen Osmanllarcakabul edilmi (1711), sve kral arl da be yllk misairlikten sonra 1714te lkesine gn-derilmitir. Bu olayn verdii moralle Venediklilerin elindeki Morann byk bir ksm-nn yeniden ele geirilmesi Habsburglar telalandrmtr. Onlarn Venediklilerin yann-da savaa girmesiyle Osmanllarn ileri asker ss konumundaki Belgrad kaybedilmitir.Bu yenilgi, sava yanls glerin yklmas, Nevehirli Damat brahim Paann sadrazam-

la getirilmesiyle sonulanmtr (1717). brahim Paa, toprak kayplarna raz olup Pasa-roa Antlamasyla, Viyanadan beri sregelen karkla son vermeye alm; Avrupa-llarn asker gleri ve diplomasisi hakknda bilgi edinmek zere ilk dea Osmanl elile-ri gndermitir. Yirmisekiz Mehmet elebi Parise, brahim Paa Viyanaya, Nili MehmetAa Moskovaya, Mustaa Eendi Viyanaya, Mehmet Eendi Lehistana gitmitir. PasaroaAntlamasnn getirdii bar yllarnda, Avrupallara tepeden bakma braklarak sadeceasker ve teknik alanda deil, sosyal ve kltrel hayatta da Batdan aktarmalar balamtr.

XVIII. yzylda siyasi ve asker alandaki reorm abalarn aratrarak, bu abalarn baar-szlkla sonulanmasnn sebeplerini tartnz.

Lale Devri1718-1730 arsndaki on iki yllk bar dneminde, III. Ahmet ve veziri Nevehirli Da-mat brahim Paann gayretleriyle Kthane merkez olmak zere stanbulun her taran-da imar ve kltr aaliyetine giriilmitir. Sadrazamn gayretleriyle, iki ay gibi ksa bir s-rede Fransadaki Fortainebleau Saray rnek alnarak Kthane Deresinin yata genile-tilir. ki tara mermer rhtmlar iine alnarak derenin etranda kk kanallar, glck-ler, skyeler ve alayanlar oluturulur. Nehrin kenarlarna stunlar dikilerekKasr- H-mayun ina edilir. Baruthaneye kadar, yolun kenarlarna saray erkn iin kkler yapla-rak, bunlara Kasr- Neat, eme-i Nur, Hurremabad, Cedvel-i Sim gibi isimler verilir. Yir-misekiz Mehmet elebinin searetnamesinde uzun uzun anlatlan Paristeki Versailles Sa-ray ve baheleri rnek alnarak stanbul havuzlu baheler, emeler, ktphaneler, elen-

ce ve gezinti yerleriyle sslenir. smi bizzat brahim Paa tarandan konulan Sadabad, 31Temmuz 1722de III. Ahmetin katld muhteem bir trenle alr. Sadabad, bu tarih-

1


12/181


ten itibaren devlet erkn, airler, musikiinaslar, rakkaseler ve zevk erbabnn toplandk-lar bir elence mekn olur. lkbaharla birlikte balayan elenceler, geceleri helva sohbet-leri ve era (=mum) elenceleriyle sabahlara kadar devam eder. Padiah, ilkbahar bukkte geirerek, sk sk devlet byklerine, yabanc elilere ziyaetler verir. Halkn da buelencelerden yararlanabilmesi iin krda adrlar kurulur. Devlet erkn giyim kuam-da lks ve isra yarna girer. Batl ressamlara portrelerini izdirmek moda olur. Devleterknnn evlerinde, alak divanlarn yerini koltuklar ve iskemleler almaya balar; panto-lon gibi bat tarz giyim yaygnlar. teden beri Trkler arasnda nem verilen bir iekolan ve dneme adn veren lale, bu devirde hastalk derecesine varan bir tutkuya dnr.Baz arkl grler olmakla birlikte Orta Asya bozkrlarnda doduu kabul edilen lale,oradan Trkler araclyla ran ve Osmanllara gemi ve XVI. asrda Trkler arasnda ol-duka yaygnlam; bu yzyln ortalarndan itibaren lale soanlar batl tccarlar tara-ndan gemilerle Avrupaya gtrlmeye balanmtr. Flemenk tccar Answer tarandan1563te Hollandaya gtrlen lale, bu lkede XVII. asrda akllara durgunluk veren bir ilgigrm ve lkenin en nemli ticaret mallar arasna girmi, lale soanlar ayn arlkta-ki altndan daha pahalya satlmaya balanmtr (Dash 1999; Mackay 1989: 35-39). Lale,Osmanllarda XVII. asrdan itibaren bizzat padiahlar tarandan ithal edilmeye balam,XVIII. asrn balarnda Hollandadaki gibi bir lgnla (tulipomanie) dnmtr. Sa-ray baheleri lalelerle doldurulmu, yeni bir lale yetitirenlereMeclis-i ke tarandandller verilmi, nadir bir lale soan yzlerce altna kadar satlmaya balanmtr. LaleDevrinin ihtiam ve cokusu batl ressamlarn tuvallerine gereki bir ekilde aks eder.Bunlardan XVII. asrn sonlarnda Fransz elisinin desteiyle stanbula yerleen Jean B.Vanmour, III. Ahmetin saray trenlerini, stanbulun eitli semtlerini, gnlk hayattankesitleri resmetmitir. Onun Peradaki atlyesi stanbuldaki aydnlarn ve diplomatlarnurak yeri olmutur (Altnay 1914; Vanmour 2003; Renda 2002: 103).

Lalenin doudan batya yolculuu ve Bat lkelerindeki lale lgnlyla ilgili Mike Dashn,Lale lgnl (ev. zden Arkan, Sabah Kitaplar,: 1999) adl kitabna bakabilirsiniz.

Lale Devri bilim, kltr ve sanat aaliyetleri bakmndan da nemli gelimelere sahneolmutur. Bu alandaki yeniliklerin en nemlisi brahim Mteerrika (1727-1745) taran-dan matbaann kurulmasdr. Bunun yannda, sadrazam brahim Paa tarandan, Arapave Farsadan eviriler yapmak zere bir tercme heyeti oluturularak din, tarih eserlerinyannda elsee ve astronomi ile ilgili eserler evrilmitir. Daha nce Osmanllarda arkldillerde basm grlmekle birlikte, Trke ilk kitap bu dnemde baslmtr. Matbaada ba-slan ilk kitap Vankulu Lgatidir. Mteerrikann lmne kadar din, tarih-corai eser-

lerle, szlklerden oluan on yedi eser yaymlanmtr. Binlerce hattatn isyan, baz dineserlerin oaltlmas ii onlara verilerek bastrlmaya allmtr. Mteerrikann l-mnden sonra ise uzun yllar hi kitap yaymlanamamtr. Bu olumlu gelimelere kar-lk, Lale Devrindeki isra ve lks merak, sadrazam ve ekibine kar tepkileri krklemive bu dnem Patrona Halil isyanyla kanl bir ekilde sona ermi, devrin sembol hlinegelen Sadabad yerle bir edilmitir. Baz isra ve arlklar bir kenara brakldnda, top-lumdaki deiim arzusunun ulat boyutu gstermesi bakmndan olduka nemli olanLale Devri, Hasan li Ycelin belirttii gibi Karloadan sonra lkenin zerine bir kbusgibi ken ksu (=Gne tutulmas) dneminde, bir lalenin mr kadar geen ecr-ikzip gibi kalmtr (1998: 220-221).

III. Ahmetin, isyan karsnda taht brakp kesine ekilmek zorunda kalmasndan

sonra yerine geen I. Mahmut (1730-1754), isyanclarn elebalarn temizledikten sonra,1723ten beri devam eden ran savalarnn ikincisini balatm, bu savalar 1746 anlama-


13/181


s ile her iki taran Kasririn Antlamasndaki snrlara dnmesiyle sonulanmtr. Ku-zeyde ve batda da varlklarn koruma mcadelesini devam ettiren Osmanllar, Avustur-ya ve Ruslar pskrterek Belgradn geri alnmasyla beklenmedik bir baar elde etmi-lerdir. Bu, Belgrad Antlamasndan Rus Savana (1739-1768) kadar srecek otuz yllkuzun bir bar ve rehavet dnemini getirmitir. Ruslar ve Avrupallarn kolaylkla ittiakyapmalar, ilk kez bu kadar uzun bir sre savatan uzak kalan Osmanllara, kuvvetler den-gesinde diplomasinin nemini kavratmtr. I. Mahmut, bar yllarnda Lale Devrini ha-trlatan boaz sealar ve imar aaliyetlerini devam ettirmi, stanbulda ve dier illerde k-tphaneler, Yalovada bir kt abrikas kurmutur. Batl lkeler karsnda alnan malu-biyetler, ordunun Avrupai tarzda talim ve tehizini zaruri klm; sonradan Humbaracba- Ahmet Paa adn alan Fransz C. Alexandre Comte de Bonnevalin yardmyla, maal,yeni bir Humbarac Oca (Hendesehane) kurulmutur (1734). Fakat bu ocak, yenierile-rin basks zerine bir sre sonra kapatlmtr.

Osmanllar bu asrda nemli doal aetlerle karlamtr. stanbul, birok dea b-yk yangnlara sahne olmu; bilhassa 27-28 Eyll 1755de kan byk yangnda sokakla-rn darl sebebiyle Bab- ltamamyla yanmtr. II. Osmann are olarak yollar geni-letme abas halkn tepkisi zerine gerekleememitir. 1755 ylndaki sert k ise Haliidondurmu; 1754 ve 1766 yllarnda ise stanbul byk depremlerle sarslmtr. Asrlar-dr binlerce insann lmne sebep olan veba salgn, bu asrda da karantina uygulamas-nn olmamas sebebiyle halk iin kbus olmaya devam etmi; bir gnde sadece Edirneka-p mezarlna 999 kiinin denedilmesi zerine, insanlar aresizlik iinde hastalktan kur-tulmak iin camilerde dua etmeye koumutur (Dirimtekin 1958: 124-125).

Sosyal HayatOsmanl zihniyet dnyasnda XVIII. asrn balarndan itibaren kendisini daha azla his-

settirmeye balayan zlme, siyasi hayatn yannda sosyal yapda da nemli deiiklikle-re yol amtr. Yllardr biriken problemler, toprak kayplaryla gelen binlerce gmeniniskn, Celali isyanlar ve i karklklarn getirdii huzursuzluklar, konar gerlerin yer-leik hayata zorlanmas, beraberinde isizlik, ekonomik sknt ve ahlaki knty getir-mitir. Fakat, artan bu sealete karlk bata devlet erknndan balamak zere seahat daartm, isra ve lks merak herkesi sarmtr. Bu dnemde kaleme alnan layihalarda, dev-let adamlar ve halktaki gsteri ve lks meraknn yaygnlamas, rvetin artmas sk skeletiri konusu edilmitir. Bu asrda, Pariste Turquerie diye Trk giyim kuam tarz modaolurken, Osmanllarda da Bat taklit edilen prestij kltr hline gelmitir. (Altar 1981).

Osmanldaki zihniyet deiiminde, batl lkelerle artan ilikilerin ve kurulan elilik-lerin zel bir nemi vardr. Eliliklerde sekler bir anlayla kendisini yetitirmeye ba-

layan Osmanl aydnlar, modernleme eilimini besleyen temel kaynak olmutur.LaleDevrinden sonra, stanbula gelen elilerin beraberinde getirdii bilginler ve sanatkrlarlaeliliklerde yaplan toplantlar, Bat kltr ve yaam tarznn aktarlmasnda birinci dere-cede rol oynamtr. III. Ahmet dneminde, stanbula gelen seirler, sk sk elenceler, ba-lolar, tiyatrolar dzenlerler ve bunlara Trkleri de davet ederler (And 1959). Aslnda, Os-manl topraklarndaki bu tr toplantlarn tarihi XVI. asra kadar gitmektedir. Osmanlymerak eden eitli seyyahlar ve gezgin kumpanyalarn stanbula gelerek kendi sanatlar-n icra ettikleri bilinen bir husustur (And 1972: 43). Bunlar, batllama eilimini besleyentemel aktrler olmaktan ziyade, Trk ve Bat kltrnn karlkl temasn salayan hu-suslar olarak nem arz ederler. Ayn ekilde, Osmanl topraklarnda varlklarn srdrenLevantenler, aznlklar ve mhtedi (slamiyeti sonradan kabul eden)lerin de benzer bir

etkisi olmutur. Bunlar, Trklerden nce Avrupa ile mnasebet kurmular, giyim kuam-larn, yaam tarzlarn Franszlara benzetmeye almlardr. Bilhassa, batl mimari ge-


14/181


lerin Osmanlya tanmasnda aznlklara mensup sanatkrlarn nemli bir rol olmutur.Bunlarn sonucu, ncelikle devlet erkn arasnda batl yaam tarzna kar bir me-

rak balamtr. Esma Sultan, Avrupal kadn tanmak iin La Baronne de Tottu sara-ya davet etmitir (Dirimtekin 1958:131-132). III. Selimin kardei Hatice Sultan da, Da-nimarka maslahatgzar Baron de Hubsn Bykderede yaptrd kknden ve bah-esinden ok etkilenmi; zellikle bahenin bir benzerine sahip olabilmek iin Danimar-ka kralnn yannda grev yapan Alman asll mimar ve ressam Antoine Ignace Melling(1763-1831)i stanbula getirtmitir (1782). Hatice Sultann hizmetine giren Mellinginilk ii, Ortakydeki Neatabad Sarayndaki klasik tezyinat kazyp yerine barokve roko-ko sslemeler yapmak olmu, kkn bahesini de labirent eklinde yeniden dzenlemi-tir. Kaynaklarda, III. Selim ve Hatice Sultann bu labirentlerde ocuklar gibi oynayp enkahkahalar att anlatlr. Melling, stanbulun birok yerine Avrupai tarzda baheler yap-m, ayn zamanda hayran kald stanbulun her taran tuvaline aktarmtr (Bu resim-lerin tpkbasm iin bk. Melling 1969). Fakat onun bu aaliyetlerinden Haremaas rahat-sz olmu ve kendisini srgne gndermitir (bk. Osmanl Ansiklopedisi 1995: C.5, s.12).

Parise 1720/21de eli olarak gnderilen Yirmisekiz Mehmet elebinin Searetnamesi,zihniyet dnyasndaki deiimi/zl gstermesi bakmndan nemli bir dnm nok-tasdr. Bat kltr ve medeniyetine duyulan hayranlk bu eserde olduu kadar, daha ncehibir eserde iade edilmemitir. Ynetim kesiminde kendisini hissettirmeye balayan ba-tllama eilimi, ncelikle savunma alannda kendisini gstermi; bu eilim saray, ordu veresm kurumlardan balayarak, bata mimari olmak zere, musiki, tezyinat, giyim kuamve hayat tarzn da etkilemeye balamtr. Fakat bu etkileim, XIX. asra kadar daha okteknik unsurlarla snrl kalm; XIX. asrdan bilhassa II. Mahmuttan itibaren eskinin iednk yaps terk edilerek da dnk bir yaam tarz olumaya balam; idare, kanunlarve hatta detlerde Batdan iktibaslar balamtr. Bu deiim, daha ok ehir hayatnda ve

bilhassa ynetim kesimi arasnda kendisini gstermitir. nk, ehirlerin byk bir ks-m hl ba ve bahelerle evrili kasaba grnmnden kurtulamamtr. Bu sebeple, bil-hassa stanbulda grlen deiime karlk, taradaki gndelik hayat eski hliyle, mistiktevekkl anlay iinde uzun yllar devam etmitir (Yediyldz 1999: 472, 510).

Bu asrda, hayat daha ok medrese, cami, i ve ev arasnda geen Osmanl insannnhayatnda, artan yoksulluk ve isizlikle beraber ahlaki knt ve kltrel sapmalar ken-dini daha azla gstermeye balamtr. Fakat ykseli alarnda kltrel aktarmalar her-hangi bir problem oluturmazken, k dnemlerinde giyim kuam gibi kltrel kimliiyanstan aktarmalar reddetme eilimi artmtr (nalck 1993: 425-427). Bu sebeple, ka-dnlarn klk kyaette keere avretlerini taklit etmeye balamalar, ziynet ve gzellikle-rini gsteren kyaetler giymelerinin yaygnlamas bir ermanla yasaklanmtr. Osman-

zade Taipin, Osmanlya snan sve kralna kaside yazan Ktibzade Sakp hakknda ka-leme ald hicviyesinde; Bist- iret lt- tersy mheyydr / Fakat yannda noksnelp ile bir medir diyerek, yeme ime, deme ve kyaetlerdeki renklemeyi eletir-mesi, kltrel kimlikle ilgili aktarmalara duyulan eyi dile getirmektedir. Eskinin kitapokunan, iirler sylenen kraathane zelliindeki kahvehaneleri, bu asrda sazendesi, ha-nendesi ve kei ile yenierilerin ve isiz gsz takmnn topland, isyan hazrlkla-rnn yapld esat merkezleri hline gelmitir. Bu sebeple kahvehanelerin hepsi birkadea yktrlm, akat ksa bir srede yeniden oalmtr.

mparatorluktaki iktisadi knty ve gerileme srecini hzlandran sebeplerden biride, XVI. yzyln balarndan itibaren dnya ticaret yollarnn deimesidir. XVII. asrnbalarndan itibaren ngiliz ve Hollandallarn Gney ve Gney-Dou Asyada egemen-

likler kurmaya balamas, dnya ticaret yollarnn ak denizlere gemesi; Dou-Bat ti-caret yollarnda bulunan bir lke olarak byk bir yarar salayan Osmanllar, dnya ti-

Barok:XVI ve XVII. yzyllardamimaride kullanlmaya balayanve resim, heykel, mzik veedebiyata da geen bir slup,bir sanat akm. talyada ortaya

kan bu slup, oradan Avrupayayaylmtr. Mimaride, klasikslupla fantastik (hayal) elerinsentezini; edebiyatta ise abartlslubu ifade eder.

Rokoko: Barok sluba tepkiolarak XVII. yzyl ortalarnadoru ortaya kan bir slup, birakmdr. Baroka gre, daha ince vedaha zarif bir s tildir.


15/181


caretinin nemli bir ksmndan mahrum brakmtr. XVIII. asrdan itibaren, mparator-lukta Avrupa devletlerinin, elilik, para ve istihdam imknlaryla varl, Osmanl ekono-misinin Batlarla ilikisini sklatrmtr. Ticaretteki Dou-Bat dengesi Bat lehine bozul-makla birlikte ekonomide ksmi bir rahatlamaya yol amtr. Fakat bu rahatlama, uzunsren Avusturya savalar, Celali isyanlar, ticaret yollarnn ekya tarandan kesilmesi,tarm retiminde grlen nemli dler sebebiyle, 1760lardan sonra yerini uzun sre-li bir bunalma brakmtr (Faroqhi 1999: 200-208).

Bilim ve Kltr HayatSiyasi ve toplumsal hayattaki zlme olgusu karsnda, slahatname yazma gelenei buasrda olduka yaygnlamtr. Nizam- Cedite kadar yazlan layihalarda zlmenin se-bebi olarak idari yozlama, adaletin terki, zulm, rvet, iltimas ve ihmal gibi hususlarileri srlm, are olarak kanun-i kadimi ihya etme gsterilmitir (z 1997: 98-111).Nizam- Ceditle birlikte, Batda meydana gelen deimelerden haberdar, i ve d gelime-lere vakslahatyazarlar grlmeye balamtr. Fakat, layiha yazarlarnn ruhen Batyaak olmakla birlikte, Bat kltr hakknda yeterli bilgi sahibi olmamalar; onlarn askertedbirler dnda, hukuka balanma ve kanun- kadime dnme gibi nerileriyle gelenek-i nasihatiler izgisinde kalmalarna sebep olmutur. III. Selime, ikisi yabanc yirmi ikibrokrat tarandan sunulan layihalar da, byk lde asker tedbirler erevesinde ka-lan, sathi, ze inemeyen tespitlerden teye geememitir (pirli 1999: 219). brahim M-teerrika, Penah Eendi ve Ratip Eendinin layihalar ise, Batdaki gelimelerden bahset-mesi ve Osmanllarla karlatrmaya gidilmesi bakmndan dierlerinden ayrlmaktadr.

brahim Mteerrika, Usull-Hikem i-Nizamil-mem adl eserinde, devletin geri kal-mas ve eitli devlet ynetim ekilleri (monari, aristokrasi ve demokrasi) hakknda bilgivererek, modern devletlerin akla dayanan yntemlerle ynetildiini, bu ynetim eklinde

din ve gelenekten ziyade bilgi ve bilimin nemli olduunu anlatm; devletin geri kal se-bepleri konusunda dierlerinden arkl olarak d dnya hakkndaki bilgisizlii gstermitir.Bu asrda, Osmanllarla Avrupallar arasnda gereki karlatrmalar yapan bir dier

eli-dnr, III. Selim dneminde Viyanaya giden Ebubekir Ratip Eendi olmutur. Ra-tip, searetnamesinde Avusturyallarn tarm, ekonomi, adalet ve salk kurumlar hakkn-da bilgi vermi, ayrca din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlm olduuna temas etmitir.

Bu asrn dier dnrlerinden Ahmet Resm Eendinin Hlasatl-tibar adl ese-ri ise Osmanl insannn byk ounluuyla deien dnyadan haberi olmadn gs-termektedir. 1757 ylnda gnderildii ve drt ay kald Viyana eliliiyle ilgili izlenim-lerini anlatt Searetnamesinde, Avusturyann ynetim biimi ve kendisine olduka il-gin gelen halkn hayat tarzyla ilgili bilgi vermi; kralienin ktlk zamannda pahal sat-

mak zere elde ettii rnleri ambarlarnda sakladn, zenginlerinin kuluk vaktine ka-dar uyuduklarn, sonra er beer mesire yerlerine gittiklerini, geceleri de opera ve ko-medya tabir olunan hayalhanede vakit geirdiklerini, sabaha kadar sohbet edip sokak-larda gezdiklerini anlatmtr (Yurdaydn 1999: 300-306). Resmnin ak ve cesur bir dil-le kaleme ald layihalar ise, III. Selimin reorm almalarnn ana konusunu tekil et-mitir (Beydilli 1999b: 175).

Osmanl bilim hayatnda da XVI. asrn sonlarndan itibaren kendisini gstermeye ba-layan tedrici bozulma, XVII. asrdan itibaren Osmanllarla Avrupallar arasndaki arkndaha da derinlemesine sebep olmutur. nceki asrda balayan slah almalar bu yz-ylda da devam etmi, III. Ahmet ve I. Mahmut dnemlerinde ilmiyenin slahyla ilgi-li ermanlar karlm, bilhassa III. Selim zamannda da bu konudaki almalara byk

bir nem ve ncelik verilmitir (hsanolu 1999: 277). Bu konuda atlan admlardan ennemlisi, Avrupadan iki asr sonra matbaann kurulmasdr (1726). Bundan nce de Os-


16/181


manllarda, aznlklar tarandan kendi dillerinde kitap basan matbaalar kurulmakla bir-likte bunlar uzun mrl olmamtr (Khya 1987: 491). Matbaann kurulmas Osmanlbilim hayatnn modernlemesinde nemli bir admdr. III. Ahmet, matbaann kurulma-snn yannda eviri aaliyetlerini de desteklemitir. Damat brahim Paann 1720 ylndakurduu otuz kiiden oluan tercme heyeti, Osmanllarda devlet tarandan kurulan vemaalarn hazineden alan ilk entelektel teebbs olmas sebebiyle ayr bir neme sahip-tir (hsanolu 1999: 344).

Avrupadan sadece ihtiya duyduklar teknolojik gelimeleri alan Osmanllar, XVIII.asrdan itibaren Bat biliminden selekti aktarmalar yapmaya, bilim geleneinde slam ge-leneinden Bat bilimine tedrici bir ekilde gemeye balamlardr. Fakat klasik gelene-i takip eden ilim adamlar her dnemde olmutur (hsanolu 1999: 223). Yazlan eser-lerde ve evirilerde ilk kez modern matematik ve izikle ilgili bilgiler verilmitir. Fran-sa elisi Marqius de Villeuvenin stanbulda bulunduu srada (1728-1741), ReislkttapMustaa Eendiden rica etmesi zerine yazlan Kevakib-i Seba adl eserde, Osmanlda uy-gulanan ilim ve retim usul hakknda bilgi verilmitir. Bu eserde, akaid, kh, man-tk, matematik, astronomi, anatomi ve tbbn aydal; elsee ve astrolojinin zararl; iir veedebiyatn ise ne zararl, ne de zararsz bilimler olarak saylmas, mspet ilimlerdeki ge-limelerin erd almalar dnda henz eitim hayatnda gerekli karl bulamad-n gstermektedir. XVIII. asrn sonlarna doru ise modern bilimler, asker alandaki ye-nileme almalaryla eitim hayatna girme rsat bulmaya balamtr (Advar 1982:176-180). Bu okullarda harp sanat, matematik gibi dersler yabanc uzmanlarca verilmi,Mhendishane-i Bahr-i Hmayunda eitim Franszca yaplmtr (Khya 1987: 493-494).

Bilim hayatndaki bu gelimeler modernleme srecinde nemli kilometre talardr.Fakat, asker eitim veren bu tr kurumlarda batl anlamda yeni bir eitim anlay do-maya balamakla birlikte; siyasi istikrarszlklar, yetimi eleman eksiklii, yabanc uz-

manlarn Trke bilmemeleri, yenileme abalarndan beklenen sonucun alnmasn en-gellemitir. nk, bir kltr unsuru olarak modern ilim metotlarnn transeri de, uygunsosyo-psikolojik ve maddi artlar, bu metotlarn yerleip devamn salayabilecek belli birsosyal-kltrel evrenin km olmasn gerektirir. Bunun olmamas, XVI. asrda kurulanmodern rasathanenin yaayamamasna, bu asrdaki matbaa ve mhendishanenin sreklibir varlk ve gelime gsterememesine sebep olmutur (nalck 1993: 429).

Osmanl devlet ve zihniyet yapsnda XVI. asrn sonlarnda balayan zlme, sanathayatnda ncelikle retimin sayca azalmasnda kendisini gstermi; XVIII. asrdan iti-baren Bat etkisi bata mimari olmak zere, mzik, resim, gibi btn sanat dallarn etkisialtna almtr. Bunlar iinde batl elerin en hzl uyguland sanat dal mimari olmu-tur (dekan 1999: 371). XVII. asrn mimarisi, geleneksel konu ve biimlerin kendi ku-

rallar iinde yenilenmesi ve yeni ilikilerin aranmasyla oluan Klasik SonrasDnemdir.XVIII. asrn bandan itibaren kendisini hissettirmeye balayan Bat medeniyetine hay-ranlk, Viyana ve Pariste kurulan eliliklerin iki kltr arasndaki alverii glendirme-sinin etkisiyle bilhassa asrn ikinci yarsndan itibaren nitelik deiimini beraberinde ge-tirmi, bu dnemden itibaren Bat sanat ve mimarisine tedrici bir alma balamtr. Ni-telik deiiminin ekil dzeyinden ilke, teknik ve malzeme konusunu zorlayan boyutlaravarmas ise XIX. yzylda gereklemitir (dekan 1999: 369).

XVIII. yzyl Avrupas, talyan barokuna kar tepki olarak ortaya kan Fransz roko-kosunun etkisi altndadr. XIV ve XV. yzyl Fransz saraynn beenisini oluturan roko-ko bu asrda olduka yaygnlam, Avrupada Paris, Versailles ve Mary saraylarnn ben-zerleri oalmtr. Tasarm ilkeleri eri izgilere ve oval biimlere dayal akc, hareketli

ve yumuak bir mekn mimarisi olan baroka karlk, Fransz rokokosu gemi klasik s-lubu korumutur. XVIII. asrn sonlarnda ise barok ve rokoko slubunun yerini Napol-


17/181


yon ynetimini simgeleyen ampir slup almtr. XIX. asrn ikinci yarsnda sanayi dev-riminin ardndan ise semeci slup egemen olmutur (dekan 1999:370). Lale Devri ileBatya almaya balayan Osmanl sanat ve mimarisi ise, nce rokoko, sonra da barok, am-pir ve semeci sluplarn etkisi altnda kalarak yerel sluplarn oluturmutur. Baz sanattarihileri, bu dnem mimarisi iin Osmanl baroku terimini kullanmakla birlikte, gerekanlamda bir barok sluptan sz edilemez. Osmanl mimarlar, hem barok hem de rokokosluptan etkilenmiler ve bunlara ait motieri geleneksel mimariye alamlardr (Renda2002:104). Yirmisekiz elebi Mehmet dndkten sonra, Fransz saraylar, baheleri, ski-yeleri, caddeleri ve saray yaants Osmanl saray evresinde byk bir ilgi uyandrm veIII. Ahmet tarandan Fransz saraylar rnek alnarak Sadabad saray yaptrlmtr.

XVIII. asrda cami tasarmnda da nemli bir sapma grlmektedir. Rokoko ve baroksluplarn etkisiyle, klasik dnemin geometrik yaps ve ktle dengesini sarsc eler buyzyl iinde Osmanl mimarisine szmaya balam; deysellik, hareketlilik, k-glgeve aydnlk gibi kavramlar XVII. yzylda klasik slubun snrlar iinde deerlendirilir-ken, bu asrda mimari biimin tanmlanmasnda birinci ncelikler olarak vurgulanmtr.I. Mahmut devrinde yapmna balanan Nuruosmaniye Camii (1755), temelinde Osmanlkimliini koruyan asrn en gl barok yaps olarak biimlenmitir. Bu eserde, kubbe kas-na ykselmi, pencereler dikine genilemi, minareler incelmi ve uzam, sebiline de ba-rok slubuna has bir hareketlilik verilmitir. I. Mahmutun, bu cami iin Avrupadan plan-lar getirttii akat ulemann kar kmas sebebiyle setii plan tam olarak uygulayama-d sylenmektedir. Bu slup, II. Mustaann tahta kt yl yapmna balanlan AyazmaCamisi (1757) ve Laleli Camisi (1763)nde de srdrlmtr (dekan 1999: 384-385).

eme tasarmnda da bu asrda rokoko ve barok sluplarn etkisiyle ktle plastii,dzenleme ve bezemede zengin bir eitlilik grlmektedir. Bunlardan Sultan Ahmetemesi (1728), drt kk kubbeyle donatlm krma ats ve geni kvrml saayla,

planlamas ve malzeme kullanm bakmndan klasik sluptan ayrlmtr. emenin cep-heleri klasik slupta dzenlenmekle birlikte, stilize ve doal elerin ayn yapda birlik-te kullanm dnemin elikili tutumunu gstermektedir. eme mimarisinde 1740a ka-dar bezeme ilkelerinde grlen zlmeden sonra, nce rokoko sonra da barok zelliklerbelirmeye balamtr. Kabata Mehmet Emin Aa emesi (1740), Karacaahmet Sadet-tin Eendi emesi (1741), deiimin ilk belirtilerini sergiler. Barok slup en etkili ekildeII. Osman emesinde (1756) kendini gstermitir (dekan 1999: 413). Bunlar, bu asrdaklasik mimarinin temel zellikleriyle varln srdrdn, barok ve rokoko sluplarnetkisinin ise ayrntlarda kaldn gstermektedir.

Resimde ise, mimariye gre batl resim anlayna gei daha uzun srmtr. Duvarresminde klasik gelenekten ilk kopmalar, XVIII. asrn ikinci yarsnda rokoko ve barok be-

zeme elerinin arasna manzara, sepet ve meyve tasvirlerinin girmesiyle balamtr. Fi-gr betimlemesi ise XIX. asrn ikinci yarsnda ele alnmtr. Derinlik, uzaklk, glgeleme,tonlama, ktle, hareket, kiilik gibi bat resmine zg nitelikler birbirinden bamsz ola-rak uygulanm, ancak XIX. yzyln ikinci yarsnda tmyle ele alnm ve tuval zeri-ne yal boya tekniiyle tablolar yaplmaya balanmtr (dekan 1999: 440,450). Tezhip-te de dier sanat dallarna benzer gelimeler grlmtr. XVIII. asrda, bir taraan klasikssleme sluplar yeni bir ruhla canlandrlmaya allrken, bir taraan da batdan gelenbarok ve rokoko bezeme sluplarnn motieri repertuara girmeye balamtr. Bu tr ak-tarmalarda, titiz bir seicilik gsterilmi, toplumun zevkine ve ihtiyalarna uygun olanlartercih edilmeye allmtr (Atl 1999: 471-473).

Dier sanat dallarnda grlen bat etkisi musikiye yansmamtr. Trk musikisinin

gelime safalar her zaman iktisadi ve siyasi gelime safalaryla paralellik gstermemi-tir. En byk bestekrlar ve eserler kn ilerledii, belki de sealetin artmasyla seaha-

Ampir slup: mparatorlukslubu anlamna da gelen, EskiYunan ve Roma klasik slubundanesinlenerek XVIII. yzyln ikinciyarsnda ortaya kan neo-klasik

slup. Mimari bata olmak zere,resim, heykel ve tezyinatta etkiliolmutur.


18/181


tin de artmasndan olsa gerek, XVIII ve XIX. asrlarda ortaya kmtr. Lale Devrinin ya-ama cokusunu iirde Nedim, musikide Mustaa avu temsil etmitir. Onun, devrin a-dal klasik eserler arasnda alm bir parantez niteliinde kalan hareketli, lirik, neeli ar-klar bugn bile zevkle alnp sylenmektedir. Osmanl hanedannn en nl bestekr,air, neyzen ve tanburi III. Selimin sanat evresi ise, Osmanl musikisinde son ihtiamnyaand bir yenilik sahnesi olmutur (Tanrkorur 1999 : 494-511).

Karloadan itibaren belirgin bir ekilde kendisini hissettirmeye balayan sosyal ve si-yasi yapdaki zl, bilim, kltr ve sanat eserlerinde etkisini gstermeye balamaklabirlikte; eskinin btn heybetiyle varln srdrd bir dnemde bunlar dank, bir-birinden kopuk araylardan teye geememitir. nk devri peinden srkleyebilecekbirikir akm veya bir ekolbu asrda henz ortada yoktur. Felsei olmaktan ziyade prag-matik bir yapya sahip olan Osmanl dnce hayat, alt asr boyunca baz sapma teeb-bsleri dnda Arap ve Fars dnrlerine ait eski ilm ve ikr eserlerin yeniden yorum-lanmasna ve gnlk hayatn pratik ihtiyalarna cevap vermeye dayal bir geliim gster-mi, yeni bir yaratclk ve diriliten yoksun kalmtr (Ocak 1999: 161-181). Buna kar-lk, mimari, edebiyat gibi sanat dallarnda, dnce hayatnn pragmatik zelliinden olsagerek, ortak medeniyet iinde zirvelere ulalmtr.

XVIII. YZYIL DVAN RSon Klasik Dnem olarak da adlandrlan XVIII. asr, nceki asrlarda oluan zevk anlay-lar dorultusunda bir gelime gstermekle birlikte, ok daha renkli, zengin, eklektik birgrnm arz etmektedir. Anlamdan ziyade sese nem veren, ak, tabii, zari bir syleyi-e dayanan klasik slup; bu slup iinde kalmakla birlikte ses yerine anlam (ikri) n pla-na karan tebli (hikemi, didaktik) slup; anlamn n plana kt, giri ve yeni maz-munlarla ykl mulak, tasannulu syleyie dayanan bedi slup (Sebk-i Hind) ve konu-

ma diline ait deyilerle ykl, kletsiz, ak bir syleyie yaslanan mahall / olklorik s-lup, bu dnemin belirgin izgileri olur. Fakat, bu asrda airler daha ok Hint slubuylazirveye kan kletli, sanatkrane syleyie tepki olarak nesir slubuna doru alan, ta-sannudan uzak, ak, zari ve kletsiz bir syleyii tercih ederler. Nedimde zari bir sen-teze ulaan bu slup, daha ok Sebk-i Hind ncesi, yani Bak, eyhlislam Yahya gibi a-irlerin elinde iadesini bulan, airlerin kudema tarz dedii klasik sluptur. Bu, mevcutestetik anlay iinde btn imknlar zorlayan bir edebiyatn yeniden geriye dndr.Fars edebiyatnda da, benzer bir ekilde iraz, sahan ve Horasan gibi merkezlerde olu-an ksmi reah ve huzur ortamnda eski klasik airler yeniden rabet kazanm; XVIII. as-rn balarndan XX. asra kadar Fars iirini Hint slubunun yol at ssl, kapal ve kar-mak mazmunlardan temizlemek amacyla Sebk-i Iraki ve Sebk-i Horasani airleri rnek

alnmaya balanmtr. Bu, bir geriye dn hareketi olmas sebebiyle Bazget-i Edebola-rak anlmtr. Bu slubun en nemli temsilcileri Mtak- Isahan, Nasruddin-i Isahanve ule-i Isahandir. Bunlardan bazlar sosyal tenkit ve hicivleriyle n plana kmlar-dr (bk. Mir Sadk 1376: 30-31; emys 1378: 305-339). Bu dnemde yetien Trk air-lerinin eserlerinde, bu airlerin isimlerine rastlanmamas iki edebiyatn ayn etmenler-le benzer bir yne gittiklerini dndrmektedir. Trk airleri, bu asrda kendi klasikleri-nin yannda Fars edebiyatndan Saib-i Tebriz, Kelm-i Kan, Talib-i mul ve evket-iBuhar gibi Hint slubunun nemli temsilcilerini rnek almaya, kendilerini onlarla kar-latrmaya devam etmilerdir. XVI. asrdan itibaren iade edilmeye balanan Fars airleri-ne stnlk iddias bu asrda daha yksek tonla sylenmi, bu yaklam ikinci sn air-lerde bile hkim olmutur. Fars etkisi, Arpaeminizade Sam ve Hoca Neetle birlikte yeni-

den canlanm, klasik imge sisteminden Sebk-i Hindnin imge sistemine gei en yksekve youn bir ekilde asrn sonunda eyh Galiple gereklemitir. Klasik iir, Galipten son-


19/181


ra yeni bir hamle yapacak gten mahrum kalm, XVIII. asrdan itibaren ncelikle sosyalhayatta, mimari, resim, iir gibi sanat dallarnda kendini hissettirmeye balayan zihniyetdeiiminin yeni bir edebiyat anlayn dourmas ise XIX. asrn ikinci yarsnda mm-kn olabilmitir. nk siyasette ve kltr aktarmnda grlen keskin izgilerin edebiya-ta yansmas uzun bir srece yaylmaktadr.

Siyasi ve sosyal hayatta belirgin bir ekilde kendini hissettirmeye balayan zevale kar-lk, bu dnemde edebiyat hayat nceki asrn devam olarakkemaldnemini yaamayadevam etmitir. Bunda devrin, uzun sren savalardan bkan Osmanl iin soluklanma vebar zleminin hkim olduu bir dnem olmasnn etkisi byktr. Eski iir, nceki asr-da hikmetve hnerle ulamaya alt merhaleye, bu asrda gnlk hayat ve konuma di-linin kendine has lgatini iire tayarak varmaya almtr.

Bu asr, air kadrosu bakmndan eski edebiyatn en zengin dnemidir. Bu sebepleXVIII. yzyl, kaynaklarda iir ve air asr olarak kabul edilmi; Sabitten itibaren herkaldrm tann altndan bir airin kmas sk sk eletiri konusu edilmitir. Snblza-de Vehbnin, iirin ayaklar altna alnd bir dnemde kendine air demekten utandnsylemesi, nicelike arta karlk nitelike yozlamann ulat boyutu gstermesi bak-mndan ilgintir. Bu tr ikyetlere nceki asrlarda da rastlanmaktadr. Fakat bu konuda,bu asrda grlen art, byk bir gelenein tekrarlana takrarlana bo bir ablona dn-meye baladn gstermektedir. stanbul ktphanelerinde, XVIII. asra ait divan olanairlerin says 168dir (stanbul Ktphaneleri TYDK1967: 901-934). Saay, Salim, Beli,Ramiz, Silahdarzade Mehmet Emin, Savet, Esadzade, Enderunlu Aki tezkirelerine greise, bu asrda yetien airlerin says 1322dir (eltik 1998: 49-85). Bunlar, klasik iiri bes-leyen kaynaklarn bu asrda eski gcnden azla bir ey kaybetmediini gstermektedir.

Edeb Muhitler

Geleneksel toplumlarda olduu gibi, Osmanllarda da sanat ve kltr aaliyetleri genellik-le arz-talep dengesinden ziyade patronaj sistemi (varlkl ve nuz sahibi devlet adam-larnn himayesi) etranda gelimitir (nalck 1993: 430). Bu asrda Osmanllar, birkadnda sanatkrlar koruyan, onlar tevik eden air, musikiinas, yenilik yanls padiah-lar tarandan ynetilmi; artan i ve d sarsntlara karlk bata saray olmak zere di-er devlet adamlar sanatkrlar tevik etmeye devam etmilerdir. III. Ahmet, NecipveAh-met; I. Mahmut, Sebkat; III. Mustaa Cihangir; III. Selim lhammahlasyla iirler syle-mitir. III. Ahmet ve III. Selim ise divan tertip etmilerdir. I. Mahmut ve bilhassa III. Se-lim airliklerinin yannda iyi birer bestekrdr. III. Ahmet ve III. Selimin saltanat yllarsanatkrlar asndan en verimli dnemlerdir. Bu iki padiahn sanat ve kltr aaliyetle-rine yakn ilgisi, asrn banda Nedim, sonunda ise eyh Galip gibi eski edebiyatn iki zir-

ve isminin yetitirmesine imkn salamtr. Padiahlarn yannda, Damat brahim Paave Koca Ragp Paa gibi sadrazamlarn sanat ve kltr aaliyetlerine verdii nem, sosyalve siyasi hayattaki olumsuzluklara karlk edebiyat hayatnn canlln korumasnda et-kili olmutur. Fakat siyasi hayattaki istikrarszlklar etkisini gstermeye balam, devletadamlarndan bekledikleri ilgiyi bulamamaktan kaynaklanan ikyetler bu asrda daha daartmtr. airlerin kaside yerine tarih yazmaya ynelmelerinde de bu durumun etkisi gzard edilmemelidir.

Klasik iir, her kesimden temsilcisi olmakla birlikte, kendi iin uygun yaama ikliminigelimi bir sosyal ve kltrel evrede bulmutur. Szl kltr ortamnn, insanlarn d-nme ve yazma eylemine etkisi uzun sre devam etmi, XVIII. asrn sonlarna kadar ede-biyat rnlerinin ou yazlm olsalar bile, dinleyici nnde okunmak zere kaleme aln-

mtr. Osmanllarda da yazlan iirler ve eserler, ncelikle saray, konak, meyhane gibi e-itli meclislerde okuyucuyla bulumutur. Bu asrda edebiyat ve sanat hayatnn merkezi


20/181


yine stanbuldur. Edirne, Bursa, Yeniehir, Mora, Tokat, Erzurum, Antakya, Adana, Ker-kk, Krm gibi merkezlerde doan devrin nemli isimleri, tahsil veya grevleri sebebiy-le stanbula gelerek, kendilerini burada gsterme rsat bulmulardr. Bu, siyasi ve sosyalhayattaki zlmenin kendini iyice hissettirdii XVIII. asrda, stanbulun ekim merkeziolma zelliinden bir ey yitirmediini gstermektedir. Beli ise Bursada domu ve haya-tn burada geirmitir. Hazk ve Enis, stanbulda eitim grmekle birlikte doduklar yer-lere dnerek hayatlarnn nemli ksmn memleketlerinde geiren airlerdir. Fakat Hazk,iirlerinde stanbula duyduu zlemi dile getirerek, tekrar stanbula gitmek nasip olur-sa bir daha oradan ayrlmayacan syler. Kasmpaal Salik Eendi de, stanbuldan ba-ka yerde oturamayacan belirtir. Kendilerinden ksaca bahsetmekle yetindiimiz, dne-min geri plandaki airlerinden olan Agh, Val ve Ham-i Amid ise Diyarbakrda domuve hayatlarn orada geirmilerdir.

Bu asrda, ilk kmelenmeler III. Ahmet ve onun mehur sadrazam Damat brahimPaann etranda olmutur. Sadrazam tarandan kurulan ve devlet tarandan maa de-nen ilk entelektel teebbs olan tercme heyetinde; Taib, Nedim, Sam, Rait, zzet AliPaa, Seyyit Vehb, Nahi, akir, elebizade Asm gibi devrin nemli airleri de vardr. KocaRagp Paa ve Hoca Neetin konaklar da devrin nemli edeb mahilleri olarak dikkati e-kerler. Tarikat ehli, edebiyat merakls insanlarla dolup taan Neetin Molla Granidekievinin medreseleri bile gpta ettirdii kaynaklarca belirtilmektedir. ou Divan- Hma-yun kaleminde memur olan, Hani, eyh Galip, Mtak Baba, Beyliki zzet, Pertev, Ney-yir, Ferr gibi airler, onun evindeki derslerin mdavimlerindendir. Asrn nemli devletadamlarndan ve airlerinden olan Koca Ragp Paann evi de airlerin urak yerlerinden-dir. Hamet ve eski edebiyatn mehur kadn airi Ftnat, Ragp Paa ile bu konakta geenlatieleriyle mehur olmulardr. stanbul dnda da baz airlerin etranda kk muhit-ler olumutur. Hametin srgn olarak gittii Bursada lim ve airlerden bir mahil olu-

turduu kaynaklarca belirtilmektedir. Bu mahilin mdavimlerinden biri de onun divan-n tertip eden mamzade Mehmet Saittir. Diyarbakrl Hamnin, klar ehirdeki kona,yazlar Dicle kenarndaki kk de Agh, Ham, Lebib, mmi gibi airlerin ve yrenin ilimve sanat adamlarnn topland bir mahil hline gelmitir. Bu toplantlara zaman zamanNab de katlmtr. Nakibendi eyhi olan Aghn, Diyarbakr Ulu Camii yanndaki hc-resi Vali Abdullah Paa, air Ham ve Lebib, Tezkireci Mucib gibi ilim ve sanat adamlar-nn topland bir yerdir. Tezkirelerde, bunlarn dnda airlerin topland dkkn, konakve mesire yeri gibi baka meknlardan da sz edilir (Ali Emir 1910). Bunlardan Recaiza-delerin konanda yaplan toplantlarda okunan beyitler, Nevadirl-sar Fi-Mutalaatil-Ear(Abdlkadirolu ve Sar 1998) adl eserde toplanmtr.Bunlarn yannda, 1721 yln-da randan stanbula gelen ran elisi Murtaza Kulu Han devrin edebiyat hayatna bir renk

katmtr. Nam mahlasyla, Farsa ve Trke gzel iirleri olan Azer asll bu air, Damatbrahim Paa tarandan devrin airleriyle tantrlm, kendine Nedim, Km, Asm gibiairler tarandan sadrazamn emriyle nazireler yazlmtr (Horata 2003: 253-259).

Benzerleri arasnda n plana kan yukardaki kmelenmelerin dnda, asrlarn biri-kimine dayanan kkl bir gelenek, Osmanl corayasnn her kesinde yzlerce air ye-titirmitir. Bu asr, yukarda belirtildii gibi klasik edebiyatn iir ve air bakmndan enverimli adr. Fakat bunlar arasnda, nazmlktan airlie kabilenlerin says azla de-ildir. Bu sebeple devrin edebiyat hayat, daha nceki asrlarda oluan edeb zevkler do-rultusunda gelimesini devam ettirmitir. Mevcut estetik anlay iinde dilin imknlarnsonuna kadar zorlayan stat airlerden sonra, Nedim ve eyh Galip, stn yetenekleriyleeski iire derin bir nees aldrmtr. Bunlarn dndaki airlere ise eskinin ve devrin stat

airlerinin izinden gitmek kalmtr.


21/181


XVIII. Yzyl Divan airlerinin TasnifiXVI. yzyl tezkirecilerinden Lati, airleri el dememi dnceler ve kendine has hayal-lere sahip yaratc airler ve hrszlar olarak ikiye ayrr ve ikinci gruptaki airleri de ken-

di arasnda derecelendirir. Fakat, airlerin saysnn haddinden azla olduu, zay bir a-irin bile statlk iddiasnda bulunduu bir ortamda, onlar semenin ve sralamann g-ln de belirtir (Lati1999: 32-35). Riyaz de airleri, manada yaratc olanlar; ncekimanadan yeni bir mana karabilenler; nceki manay gzel bir ekilde yeniden syleyen-ler ve nceki manay taklit edenler olmak zere drde ayrarak; taklidin iyi yapldndatakdir grdn, eit seviyede olursa reddedilmediini syler (Akgz 1990: 11). Grl-d gibi tezkireciler, airlerin derecelerini iade ederken daha okmana ve mazmun kav-ramlarn temel almakta; manay ieriin tesinde slup ve hayali de iine alan bir kavramolarak kullanmaktadrlar.

Bu dnemin ilk akla gelen isimleri, tezkirecilerin el dememi dnceler ve kendinehas hayallere sahip, yaratc airler olarak vasandrd, kendinden sonra birok takipi

bulan slup sahibi airler olan Nedimve eyh Galiptir .slup sahibi airlerin izinden gitmekle birlikte, stat airlerden aldklar manalardanyeni bir mana karmaya kadir; tezkirecilerce yaratc airler gibi makbul tutulan, yer yerzgn iirler yazan airler ise unlardr: Km, Sam, Seyyit Vehb, Nahi, Koca Ragp Paa.

Bu grubu, iir ve inada mahareti olan, nazm ve nesri airler arasnda makbul tutulanve devrinde hretin kaplarn aralamay baarm, adalar arasnda nadirl-akran(akranlarnn sekini) olarak vasandrlan; doutan iyi air olmakla birlikte sanatlar-n yeterince gelitirme rsat bulamam, eserleri gerekli titizlikten yoksun airler takip et-mektedir: Osmanzade Taib, Nazm, Nevres-i Kadm, Kn, Hoca Neet, Esrar Dede, Ende-runlu Fazl, Srur.

Taklitve tekit(=tekrarlama) seviyesinde kalmakla birlikte, yer yer mana ve hayali g-

zel tazmin ve iktibas edebilen, nazire airleri iinde, baz iirleri ve eitli zellikleriyledikkati ekmeyi baarm airler ise unlardr: Hevay, zzet Ali Paa,Enis Dede, eyhlis-lam shak, Ftnat.

Devri temsil zelliine sahip bu airlerin yannda, tezkirelerde vgyle bahsedilen, vezinlikaiyeli sz sylemeye kadir, heveskran- nazm (nazm heveskrlar) veya air-i na-puhte-gar (ham szl air) olarak nitelendirilen divan sahibi ok sayda baka isim de vardr.

Edebiyat tarihlerinde ve dnemle ilgili almalarda, XVIII. yzyl divan airleriyle ilgili s-nfandrma konusunu aratrnz. Size gre airlerin snfandrlmasnda temel dnce neolmaldr?

XVIII. Yzyl Divan iirinin zellikleriSon Klasik Dnem daha ok bir nazire edebiyat grnm arz etmektedir. Bu asrda enok tanzir edilen airlerin banda, gazelde Nab, kasidede ise Ne gelmektedir. Bak,Fuzul, eyhlislam Yahya, Sabit gibi airlere yazlan nazireler de nemli bir yer tutmak-tadr. Asrn banda Nedimin, sonunda da eyh Galipin yetimesiyle, airlerin ilgisi yu-kardaki statlarn yannda onlara da ynelmitir. Salim gibi iirinden ziyade tezkiresiyletannan bir airin gazeline, 150 kadar nazirenin yazlmas bu gelenein bu asrda ulatboyutu ve dt durumu gstermesi bakmndan olduka anlamldr. Bu, eski edebiya-tn gelimesinde nemli bir onksiyon ia eden ve o iirin kendine has bir akademisi olmazelliini tayan (Tanpnar 1976: 22) nazire geleneinin, artk iinin boalmaya balad-n, eitli meclislerde hoa vakit geirmeye yarayan alelade bir det durumuna dt-

n gstermektedir. Bu durum, her arlkta olduu gibi tepkilere yol am, nazirenin ba-sit bir taklit, hatta sirkat (hrszlk) seviyesinde kalmas baz airlerce eletirilmitir. Be-

2


22/181


li ve Neyl, her iirin tanzir edilmeyeceini, nazirenin taklit ve tekit seviyesinde kalma-mas gerektiini belirterek nazire yazmann kendi lisanlarna yakmayacan sylemilerve iirde kudemann khne tarzn terk edipyeni olan bulmaya almlardr. nk,Beyliki zzetin belirttii gibi khne nazmn rnekleri, hem ezberde, hem de divanlar-da azlasyla vardr. nemli olan yeniyi bulmaktr. Divanlardaki nev-zemin, nev-ayinbalkl iirler, airlerdeki deiim arzusunu gstermesi bakmndan son derece nemli-dir. Buna karlk, eskinin kk istisnalar dnda hayat tarz ve edebiyat anlayyla b-tn heybetiyle devam etmesi, airleri kudema tarzndan kurtaramam, onlardaki yeni-likler de yeni bir mazmun, allmadk bir kaiye ve redien teye geememitir. airlerinyeni olandan anladklar da ak deildir. lgin, yeni bir imaj ve yeni bir redi tayan iir,divanlarda nev-zemin bal tamaktadr. Yeni, baz airlere gre Nedimin iiri, baz-larna gre evket, Saib ve Kelimin iiridir. Galipe gre ise Nab ve Nedim tarz khnevadilerdir. Ona gre yeni, mecazi anlatmyla evket-i Buharnin iiridir ve bu tarz da ilkdea kendi icat ederek iir zeminini tazelemitir.

airlerdeki bu yenilik arzusu, gerek ekil, gerekse ierik bakmndan klasik estetiinkat kurallarnda zlmelere yol amtr. Eski iirin kadim konular; ak, tasavvu, rint-lik ve tabiat, nceki asrdan itibaren artmaya balayan mahall konular, bu asrda da de-vam etmekle birlikte, airlerin yz i ve d gereklie daha azla dnm, sosyal hayat-ta ve zihniyet dnyasndaki deiimin yansmalar az da olsa iirde grlmeye balam-tr. Tabiat tasvirleri, yaanan hayat, minyatr izgisinden kurtulup, modern bir tablo gibigereki bir ekilde eserlere aksettirilmeye balamtr. Bu dnemde tasavvui ak birkatemsilci dnda pek grlmemitir. Kadim, her dem taze konu olan ak, geleneksel so-yut kalplarndan kp Nedim, Enderunlu Fazl gibi airlerin elinde daha gereki, yer yermstehcenlik ve bayalk boyutlarnda iade edilmeye balamtr. Bu sebeple, msteh-cen syleyiler, argo ve krl szler bu dnemde nceki asra gre kyaslanmayacak ka-

dar artmtr. Sabit, bu tarzda ynlendirici bir isim olmutur. Hayatn iinden gelen ger-ek tiplere besledii sevgiyi teklisiz bir eda ile iade eden Nedim, bu yolda zari bir sente-ze ularken bu tarz, Mehmet Emin Beli, Hatem, Hevay, Osmanzade Taib, Hamet, Kn,Srur gibi airlerin elinde incelik ve zaraetten yoksunlam, bayalamtr.

Yerli konular, gerek mesnevilerde, gerekse kaside nesiblerinde baaryla sahnelenmi,yer yer modern hikyeleri andran rnekler ortaya konulmutur (Kortantamer 1993: 391-412). Bunlarn yannda, yeni, orijinal benzetmeler, allmadk mazmunlar divanlardakiizgi d syleyilerin saysn ciddi bir ekilde arttrmtr. airler, mavi gzl ve sarngzellere, kir dilberlerine olan meyillerini iade edip esmerden ikyet etmeye; sevgili-nin her eyine raz olan klarn yerini ceal sevgili istemeyen klar almaya balamtr.Bunun dnda divanlarda, belagat, sar, nahiv ve usul ilmine ait terimlerle rl kaside-

ler ve musiki terimleriyle dolu iirlere yer verilmitir. Bunlar, eski iirin sz daarcnda-ki ve zevk anlayndaki deiimin / zln nemli llere ulatn, klasik estetiinkat kalplar iinde eskinin devam olmayan arkl bir durumun ortaya kmaya balad-n gstermektedir. Bu, gelenein iinde erdin douunu, yani klasik airlerin kendini benolarak ortaya koymaya baladklarn iaret etmektedir. Fakat, divanlarn arasna serpiti-rilen bu izgi d syleyileri veya araylar bir dzene sokacak ikir akmnn olmamas,bunlar bir ekole dnmeden istisnai rnekler seviyesinde brakmtr.

Bu tr yenilik araylarna karlk, bu asr edebiyatnn genellikle taklit seviyesindekalmas, buna karlk ortaln air geinen insanlarla dolmas baz airleri edebiyat dn-yasnn hakemliine soyundurmutur. Osmanzade Taib, resm ermanla reis-i airan ilanedilmesinden sonra Sultan Ahmet iin kaleme ald kasidesinde, airlik lkesinin kendi-

ne teslim edildiini syleyerek ada airleri deerlendirmi, airle mteairi (=air ge-inen) ayrmaya almtr. Daha sonra da bu grevi yerine getirmek zere Seyyit Vehbyi


23/181


vekil brakmtr. Vehb de yz yetmi beyitlik uzunvekletnamesinde, Sultan III. Ahmetdevri airlerinin iir ve inalarn deerlendirmi, artk herkese statln kabul ettirecekbir airin kalmadn belirterek iir syleyenlerin derecelerini yazmak zere Nedimi g-revlendirmi, onun da son hkm vermek iin Selim Eendiyi vekil brakmasn tavsi-

ye etmitir. Fakat Nedimin zamansz lm bu grevini yerine getirmesini engellemitir.Selim ise edebiyat dnyasnda azla bir varlk gsterememitir. Asrn sonunda sultanu-uara seilen Snblzade Vehb ise, shan redii kasidesinde ada airleri isim ver-meden istihza yoluyla hicvetmitir. Vehb, hece vezniyle iir yazan airleri eletirerek iirinGevher gesine ve k mer mesleine dnmesinden yaknarak, ortaln ilimdenve derinlikten yoksun airlerle dolduu bir devirde air olduunu sylemeye ekindiinisylemitir. Seyyit Vehb de benzer ekilde trk, varsa ve mani tarz iir yazan klasikairleri eletirerek, airlik makamn r airlerinin tutmasndan yaknmtr. Devrintannm simalar arasnda yer alamayan Salik (1717-1800 sonras) ise, terkip-bendininkaiyesi sebebiyle devrin airlerinden bahseder. Fakat bunlar, methiyelerde grdmzsbjekti, soyut tasvirlerden teye gemez.

Bu asrdaki yozlamay gsteren bir rnek de mterek gazel saysndaki arttr.Nabde bir rnekle snrl kalan bu tarz, bu asr airleri arasnda bilhassa bir muhit etra-nda toplanan airler arasnda olduka rabet grmtr. Beyliki zzet gibi baz ahsi-yetlerde airlerin says drde kadar karlmtr. Btn bunlar nazire geleneinde olduugibi mterek gazelde de lnn karldn gstermektedir. Bunlardan baka, incelikve zaraetten yoksun mstehcen ve argo syleyilerin iiri okunmaz hle getirmesi, gn-lk konuma diline ynelite lnn karlmas, makam ve mevki isteiyle dolu iirle-rin oalmas, bu iirin temel esprisini oluturan kaynaklarn iinin boalmaya balad-n gsteren dier hususlardr. Hayata hikmet ve teekkr gzyle bakmas gereken ve dev-rinde Nabnin yegne vrisi olarak grlen Seyyit Vehbnin divannn, her rsatta padi-ah ve sadrazama yaklama isteini iade eden iirlerle dolu olmas, yozlamay hibir yo-

ruma meydan brakmayacak ekilde gstermektedir.Bu asrda, heceyle yazlan baz ark ve komalarn yannda klasik nazm ekilleri kul-lanlmaya devam etmitir. Fakat eski nazm ekilleri iinde allmadk, yeni konular dahaazla grlmeye balamtr. Nazm, Ftnat, Snblzade Vehb, Enderunlu Fazl gibi air-ler, baz mstezatlarnda gazelin yerine ktay tercih etmilerdir. Bunun dnda, Nazmmstezat eklinde naat, Hevay ise hezl yazmtr. Kaside, tarih, mesnevi, musammat vegazeller arasnda ieriiyle dikkati eken orijinal iirlere rastlanmaktadr. Bu dnemde,nceki asra gre kaside ve mesnevi sahasnda ciddi bir azalma grlmektedir. Buna kar-lk, gazeller ve tarihler ile ark, tahmis, murabba, muhammes gibi musammatlarn say-snda art olmutur. Krml Rahmnin, beyit says 5-11 arasnda deien birka kaside-sine karlk 117 tarih kaleme almas, kasidelerin yerini tarihlerin almaya baladn d-ndrmektedir. Sakp Mustaa ve Enis Dede gibi mutasavv airler ise, kasideyi el etek

pmeye benzeterek divanlarnda hi kasideye yer vermemi, iyi iirin muhakkak hak et-tii deeri bulacan sylemilerdir. Snblzade Vehb ve Srur de caize iin kaside yaz-may doru bulmamlardr. Kasidelerin rabetten dmesinde, airlerin III. Ahmet ve III.Selimin saltanat yllar dnda devlet adamlarndan bekledii ilgiyi bulamamalarnn et-kisi gz ard edilmemelidir. Artan imar aaliyetleri, Nab ve Nedimin gazellerinin Neyigeri plana drmesi, nceki asrdan itibaren iirde hner gstermenin daha da nem ka-zanmas, iirin gnlk hayata daha da almas, kasidenin rabetten dmesine tarih t-rnn ise airler iin daha cazip hle gelmesine sebep olmutur. Snblzadenin, Narhaltmla erdi hele trhlerin / Pek ucuzland bu bzrda kl-y shan demesi, edebiyathayatnn caize peinde koan airlerle dolmasnn da tarih saysnn artmasnda etkili ol-duunu gstermektedir. eyhlislam shakn, daha nce III. Ahmet ve Sadrazam brahim

Paaya yazdklar kasidelerin isimlerini deitirerek I. Mahmuta sunmas, airlerin yasaksavmak kabilinden kasideler yazdklarn gstermektedir.

Vekletname:Osmanl iirgelenei iinde reis-i airanseilen kiinin kendisinden sonraayn grev iin nerisini ierenmanzumelere denir.

Mterek gazel: ki veya dahaok airin msra ya da beyit beyitbirlikte syledikleri gazellere denir


24/181


Bu olumsuzluklara karlk, kaside sahasnda bata Nedim ve Galip olmak zerenemli isimler yetimitir. Bu airler asl kudretlerini gazellerinde gstermekle birlikte,kaside eklinde de ilk akla gelen isimlerdir. Nedim ve Galipten sonra, kaside sahasnnilk akla gelen ismi Mni tir. Mni in dnda Seyyit Vehb ve Snblzade Vehb anlma-s gereken nemli kaside airleridir. Edirneli Km, Sam, Neyl, Kn, Yahya Nazm, Sa-kp Mustaa, Nevres, Hamet ve Enderunlu Fazl kasideleriyle de tannan airlerdir. Fazl,kt talihinden ikyetleri ve gnlk konuma diline alan slubu; Sakp, Kn ve YahyaNazm naatlar; Mni, Kn ve Sakp ise kasidelerinin uzunluuyla dikkati ekmilerdir.Dier airlerde ise kasidelerin beyit saysnda nceki asra gre bir ksalma gze arpmak-tadr. Nevresin birden azla kii hakknda kaleme ald methiyesi ve zzetin kaside ek-linde yazd Sahilnamesi de trnn orijinal rneklerinden biridir.

En ok kaside sunulan devlet adamlarnn banda Damat brahim Paa ve III. Ah-met gelmektedir. Lale Devrinde yaayan airler, dier kasidelerinde bile nce birka be-yitle padiah ve sadrazamn vmlerdir. Bu, Lale Devrinin mimarlarna Osmanl dev-let adamlar iinde arkl bir konum kazandrmtr. III. Ahmetin humma (stma) hastal-na tutulmas, airleri derinden etkilemi ve Rait, Gmrkzade Hseyin, Cevr, Sam,Seyyit Vehb, shak- Di, Emin, Hamet, Edip, Nedim, Km, Sad gibi devrin airleri pa-diahn salna kavumas iin, kaside, nazm, kta eklinde shhatname kaleme alm-lardr. III. Ahmet iin yazlan bu iirler bir mecmuada toplanmtr (Arslan 2002: 777).III. Ahmetle birlikte byk bir art gsteren shhatnameler, dier devlet adamlar iinde yazlmtr. Bu iirlerin yannda, baz airler de mstakil manzum-mensur shhatna-melerkaleme almlardr. Taibin mensur-manzum karkShhatabad, Raitin manzumShhatabad gibi. Bu eserler, padiahn hastalktan kurtulmas zerine kaleme alnmaklabirlikte, Taibin eseri krk hadis erhi, Raitinki ise bir ak hikyesidir.

Sebk-i Hind ile birlikte, sanatn hner gstermeye dnmesi tarih, muamma ve l-

gaz trnde arta sebep olmutur. Tarihler genellikle kta-i kebire (=uzun kta) eklindeyazlmtr. Nabnin, divannda 150nin zerinde ktaya yer vermesi takipilerini de ktayazmaya yneltmitir. Drr ve Srur, tarih trnn bu asrdaki en nemli isimleridir.Seyyit Vehb, Km, Krml Rahm, Nedim, akir, Rait ve Enderunlu Fazl divanlarndaok sayda tarihe yer veren airlerdir. Drrinin Dvnnn nemli bir ksm tarihlerle do-ludur. Bu asrn ve klasik edebiyatn tarih drmedeki stad Srurdir.

Gazel bu asrda da en ok rabet gren nazm ekli olmutur. Bata Nedim olmak ze-re, eyh Galip, Nahi, Km, Sam, Neyl, zzet Ali Paa, Mehmet Emin Beli, Hazk, Ft-nat, Snblzade Vehb, Hamet, Esrar Dede, Pertev gazelleriyle tannan airlerdir. Asrnen azla gazele yer veren airi olan Edip, says 2197yi bulan gazelleriyle Edirneli Nazmve Muhibbden hemen sonra gelmektedir. Pertev de 500 civarndaki gazeliyle bu asrda

Edipi takip etmektedir. Bu asrda, geleneksel rindane, kane ve din-tasavvui neveylekaleme alnan gazellerin yannda, Hevay ile birlikte hiciv ve hezl trnde yazlan gazel-ler de artmaya balamtr.

Musammatlar, arknn grd rabet sebebiyle bu asrda divanlar iinde n planakmtr. lk rneini, Ubeyd (. 1573) ve Nailde grdmz ark yazma eilimi XVI-II. asrda daha da yaygnlam, Nazm, Nedim, Vahit, Galip, Enderunlu Fazl gibi air-ler ok sayda ark yazmlardr. Edebiyatmzda, kendine has zelliklere sahip bir nazmekli olmaktan ziyade, bestelenen veya bestelenmek amacyla yazlan iirlerin ad olan ar-k genellikle murabba eklinde yazlmtr. Nedim, devrin elence hayatnn cokusundan,III. Ahmetin tra olmasna kadar her konuda yazd arklaryla trn klasik konular-n geniletmitir. Vahit, yazd 101 arkyla (bestelenen 2 gazeliyle bu say 103e kmak-

tadr), sonraki asrda yaayan ve kendi gibi Enderunlu olan Vastan sonra edebiyatm-zn en ok ark syleyen airi olmutur.


25/181


Pertev, gazellerinin yannda musammatlarnn okluuyla da tannan bir airdir. Di-vannda terbiden taire kadar 72 musammat vardr. Bunlar arasnda yer alan Nev-ayinbalkl muaeri, Galip ve Nedimle karlkl konuma tarznda yazlan orijinal bir iir-dir. Mehmet Emin Beliin mseddes eklinde kaleme ald Hammamname, Terzina-me, Berbername, Kegernamesi olklorik zellikleriyle dikkati eken trnn orijinalrneklerindendir. Beliin, baz kaynaklarca yanllkla Bursal Belie ait gsterilen terkib-bent eklinde yazlm bir Sakinamesi de vardr (Abdulkadirolu 1997: 136-150). Nevresin,srgn yllarndaki vatan zlemini dile getirdii terkibi, musammatlar arasnda lirik ve rea-list zelliiyle dikkati ekmektedir. Edip, 627 rubaisiyle de bu trn stad Haletyi bile ge-ride brakmtr (Mum 2004: 153-154). Nahi de asrn en ok rubai syleyen airlerindenbiridir. Esrar Dede ve Galip de divanlarnda ok sayda rubaiye yer vermitir. Neyl ise, az-la rubai sylememekle birlikte Hayyamla boy lebileceini iddia etmitir.

Bu asr nceki yzyllara gre mesneviler bakmndan olduka akirdir. i kahraman-l ak ve macera konulu mesneviler itibardan dm, din-tasavvui mesnevilerde ncekidneme gre byk bir azalma olmutur. Buna karlk, realist, orijinal mesnevilerin sa-ys ise nceki dneme gre artmtr. Mesnevi sahasnn ilk akla gelen ismi Hsn Ak(Doan 2003) aheseri ile eyh Galiptir. Re-i midnin Can u Canan mesnevisi Galipinkt bir taklididir (stner 2003) . smail Beli, Snblzade Vehb, Nahi ve Enderun-lu Fazl, asrn dier nemli mesnevicileridir. evkengiz(Snblzade Vehb), Hubanname,Zenanname ve Defer-i Ak (Enderunlu Fazl), Sergzetname-i Fakr Be-Azimet-i Tokat,Bursa ehrengizi (smail Beli), Lalezarve Yenice ehrengizi (Vahit) devrin realist-yerlimesnevilerin baarl rneklerindendir. Atay izinde yazd realist mesnevileriyle Feyz(Arslan 2008), Sahilname (Tansel 1976; ztoprak 2004: 134-139) adl orijinal mesnevisiy-le Fenn de bu trde anlmas gereken dier isimlerdir. Fennden baka bu asrda, zzet veDervi Hilm tarandan da sahilname yazlmtr. zzetin eseri kaside eklindedir (Bay-

sun 1950; ztoprak 2004: 140-145). Ayrca yazar bilinmeyen Dastan- Medhiye-i stanbuladl 43 beyitlik kk bir sahilname vardr. Snblzade Vehbnin olu Ltullaha t-lerden oluan Lutiyye (Beyzadeolu 1996)si, Nabnin Hayriyyesi rnek alnarak yaz-lan didaktik bir nasihatnamedir. Nahinin devrinde olduka rabet gren manzumMes-nevi tercmesinin yannda, dier airlerce de kk hacimli din-ahlaki mesneviler kale-me alnmtr. Bunlar Miraciye (Nay Osman Dede), Bisetname (eyhlislam shak)dir.Bekaynin 6600 beyitlik din-destani halk hikyesi olan Battalnamesi (Paacolu 1993),Hasbin Silkl-Leal-i l-i Osmanadl 18.000 beyitlik mesnevisi, Osmanl Devletinin ku-ruluundan Fatih Dneminin sonuna kadarki olaylar, sultanlara gre devirlere ayrarakanlatan manzum bir tarihtir. Her dnemde, sultanlarn ve tarih olaylarn yannda, ehza-deler, vezirler, meayih ve airlerden de bahsedilir. air, manzum bir tezkire zellii gs-

teren bu ksmda, byk lde Knhl-Ahbara bal kalr (Cokun 2002). Ak ve mace-ra konulu mesneviler rabetten dmekle birlikte, Edhem Hma (Nat) (Ylmaz 2001),Leyla v Mecnun (r Mehmet Aa), Yusu u Zleyha (Kprlzade Esat Paa, Ahmed-iMrid, Molla Hasan) gibi trnn nemsiz birka rneine rastlanmaktadr. Divanla-rn sonunda yer alan kk mesnevilerde ise, Neylnin mesnevi eklinde manzum mek-tubu ve Hristiyan kzn Mslman gence akn anlatt mesnevileri gibi orijinal rnek-lere rastlanmaktadr.

Asrn nemli zelliklerinden biri de, ykseli dnemlerinde sosyal aksaklklara yz-n pek evirmeyen airlerin, sosyal ve siyasi hayatta grlmeye balayan zlmenin in-sanlarda yol at knt psikolojisinin etkisiyle olsa gerek, bu asrda sosyal tenkit vehicve daha azla arlk vermesidir. Hayatn daha ok olumsuz yzne dikkatini ynelten

airler, grdkleri aksaklklar baz tiplerin ahsnda ar bir ekilde hicvetmilerdir. Ha-lepli Edipin divannda sosyal tenkit nemli bir yer tutar. O, toplumdaki ahlaki knt-


26/181


y, ynetenlerin zaaarn gzler nne sererken olduka ar, argo, mstehcen kelimele-ri kullanmaktan ekinmez. Bu tr iirler, ierik itibariyle olduu kadar slubuyla da kla-sik estetikten ciddi bir sapmay gstermektedir. Fakat bu tr iirler, klasik edebiyatta ay-dasz hatta zararl abalar olarak grlm, baz airler tvbe ederek hiciv yazmay terk et-milerdir. Hoca Neetin, Perteve yazd mahlasnamesinde hicve ynelmemesini, Ne veFehimden ders almasn tavsiye etmesi, devrin bu tr iirlere bak asn gstermektedir.

Bu asrda, zihniyet dnyasnda ve sosyal hayatta kendini hissettirmeye balayan dei-im klasik estetikte de ciddi bir krlmaya yol am, daha canl ve konuma diline dahayakn bir slup airlerce byk bir rabet grmtr. Fakat bunlar, klasik mimariye canl-lk ve hareket kazandran barok igrleri gibi, klasik slup iinde birbirinden kopuk kkparantezler olmaktan teye geememi; klasik estetiin hayata daha ok hikmet ve hznuundan bakan, insann ruh dnyasnn derinliklerine hitap eden geni soluklu, cansz,mutantan syleyii, asrn hkim izgisi olmaya devam etmitir.

Sebk-i Hind airi olan Halepli Edip ise, eskilerin gayr-i munis olarak niteledii oksayda Arapa, Farsa szck kullanarak, eskiden arkl yeni bir iir lgati oluturduunuiddia etmitir. iirleri Nabnin deyiiyle deta kamus nshas gibidir. XVIII. asrda, birtaraan Sebk-i Hindnin etreil slubu devam ederken, bir taraan da mahall ve gnlkkonuma diline almann nem kazanmas, airlerin daha ok tasannudan uzak klet-siz bir syleyii tercih etmesi, hiciv ve hezl trnn yaygnlamasna paralel olarak Trk-e kelime ve deyimlerin artmas, dilde nceki asrlara gre bir sadelemeye yol am, i-ire daha yerli bir kimlik kazandrmtr. Gnlk konuma diliyle yazma baz airlerde bi-linli bir abaya dnm, bilhassa Trke kelimelerden kaiye ve redi kullanma konu-sunda zel bir aba sar edilmitir. eyh Galip, bu yneliin etkisiyle Trki-i basitle birgazel ve hece vezniyle bir ark, Nedim ise heceyle iki koma yazmtr. eyh Galip, gaze-lin nsha-i kamus olmadn syleyerek Sebk-i Hindnin kletli syleyiini eletiren

Nabyi, Hayrabadndaki Farsay andran ve Trke iinde bir sklet oluturan beyitleri se-bebiyle eletirmitir. Trke kelimelerden kaiye yapmaya dknlyle tannan Hatem,Biz Trke syleriz Acem dikkat eylesin diyerek Acem hayranlarna tarizde bulunmu-tur. Drrnin kardei Sadi elebi, iirin selis (=akc) ve ak olmas gerektiini belirttik-ten sonra, Benim Trk dilinde cmlenin malmudur irim / Ki laz- n-endeyle m-kedder etmem ihvn diyerek, iitilmemi kelimelerle okuyucularn ruhunu bulandrmakistemediini sylemitir. Bunlar, Sebk-i Hind ile birlikte daha da arlaan dile, Nabdenitibaren balayan tepkinin bu asrda daha da arttn gstermektedir. Fakat bu konudakizorlamalar, zevksiz, incelikten yoksun rneklerin ortaya kmasna sebep olmutur. Bilhas-sa bunlar ilgin kaiye ve redi araylarnda kendini gstermektedir. Nabde birka rnek-le snrl kalan, kaiye olan kelimelerin eklerle geniletilmesi bu asrda olduka yaygnla-

mtr. Snblzade Vehb, deiik kaiye ve redi araylar, gnlk konuma diline ait tabir-ler kullanmay bir oyun vastas hline getiren airlerin banda gelmektedir. Rait, Rahm,eyhlislam Esat, Pertev, Kni gibi airler de, benek ek dnek rek mercimek; etek-li- yelekli- bebekli- gbekli gibi gereksizliklerden kendilerini kurtaramamlardr.

Kurulu dnemi airlerinin yenilik adna medet umduklar cinasl ve cinas- mkerrerli ka-iyelerle rl gazeller, bu asrda yeniden yaygnlamaya balamtr (Horata 1998: 65-76). Ha-lepli Edip ise daha nce hibir divan airinde karlamadmz younlukta cinasa yer vere-rek bu tr syleyii sanatnn asli gayesi hline getirmitir. Kimsenin gitmedii bir yolda gitti-ini syleyen air, gazellerinin tamamna yaknn, rubai ve ktalarnn ise byk ounluunucinasl kaiyelerle yazmtr (Mum 2003: 51-70). Snblzade Vehb, shan redii kasidesindebu tr kaiye arayclarnn iiri k mer mesleine dndrdklerini syleyerek eletirmitir.

Hiciv trndeki eserlerin ve gnlk konuma diline yneliin artmas klasik iirin l-gatinde nemli bir deiime yol amtr. Bu asr, halk azna ait kelime ve deyimlerle,


27/181


mstehcen, argo, hatta krl szler bakmndan olduka zengindir. Musikiinas airlerinokluu, iir lgatine musikiyle ilgili birok kelime ve kavramn girmesine sebep olmu-tur. Beli, Drr, Esad, Nazm, Neyl devrin akla gelen ilk musikiinas airleridir (Erde-mir 1999: XXVIII). nceki asrda olduu gibi, bu asrda da Nedim, eyh Galip ve Edirne-li Km gibi airler tarandan aatay Trkesiyle iir yazma gelenei devam ettirilmitir.

Sabitte bir tutku hline gelen halk zevkinin dili ve hayat tarzyla iire tanmas, bu as-rn birok temsilcisinin asl gayelerinden biri olmutur. Bu tarz Nedimde gl ve zari birsenteze ulamtr. Bir taraan nceki asra ait olan, bir taraan da XVIII. asr mjdeleyenSabit, gnlk konuma dilini, yer yer mstehcen ve argo boyutlara ulamakla birlikte, g-rlmedik bir ekilde iire sokarak bu asr airleri zerinde ynlendirici bir g olmutur.Nedimden sonra ise bu tarz incelik ve zaraetten yoksunlam, yer yer bayalk seviyesi-ne drlmtr. Nedimin asl takipisi zzet Ali Paadr. Vahit, Neyl, smail Beli, e-lebizade Asm ve Seyyit Vehb, az da olsa Nedim tarznda iirler sylemilerdir. Snbl-zade Vehb ve Neyl ise Nab ve Nedim arasnda gidip gelen airlerdir. Bunlarn yanndamahalllemeyi daha ok Sabit izgisinde devam ettiren Taib (Yatman 1989), Hevay, Kni,

Srur, M. Emin Beli ve Enderunlu Fazlda da olklorik slup nemli bir yer utmaktadr.Enderunlu Fazl, gnlk hayat, d dnyay incelik ve zaraetten yoksun sath bir sluplaeserlerine aksettirmesiyle tannm, asl kudretini mesnevilerinde gstermitir.

Folklorik slubun yzeyselliine ve Sebk-i Hindnin ar zihniliine tepki gsteren air-ler, bata da belirtildii gibi Bak ve eyhlislam Yahyada iadesini bulan klasik estetie dn-meyi yelemilerdir. Anlamn yannda daha ziyade sese nem veren, tasannudan uzak, nk-teli, ak ve zari syleyi bu asr airlerinde byk bir rabet grmtr. Bu tarz syleyiinrneklerine gerek Nedim takipilerinde, gerekse Nab takipilerinde rastlanmaktadr. eyhGalip Divan da genellikle klasik estetik izgisinde yazlan iirlerle doludur. Sebk-i Hind isebtn zellikleriyle Hsn Akta kendisini gstermitir. eyhlislam Yahya ve Neatyi s-tat kabul eden Nazm Yahya, Enis ve Esrar Dede, Nahi gibi Mevlevi airler; Nevres-i Kadm,

Krml Rahm, Pertev, ve Beyliki zzet, klasik estetik izgisinde kalmay yeleyen airlerdir.Dnemin en ok takipi bulan airlerin banda Nabnin gelmesi sebebiyle; bu asrda

klasik sluptan duygu ve sesin yerine ikri ve manay ne karmas bakmndan ayrlantebli slup (hikemi/didaktik), en verimli an yaamtr. Fakat Koca Ragb Paa dnda-ki dier airler Nabnin gl, akc slubuna eriememiler, kendilerini kurulua dmek-ten kurtaramamlardr. Hikemi iirin rabet grmesinde, Nabnin etkisinin yannda sosyalve siyas hayattaki aksaklk ve huzursuzluklarn had safaya kmasnn da nemli bir etki-si vardr. Hikmetli syleyiin en nemli isimleri, Rait, Seyyit Vehb ve Koca Ragp Paadr.Drr, Km, Ftnat, Hazk, eyhlislam Esat asrn dier Nab takipileridir. SnblzadeVehb ve Neyl ise hikemi iirlerinin yannda Nedim vadisinde de iirler syleyen airlerdir.

Gerek klasik, gerekse olklorik sluptaki sathilik, zaman zaman tepkilere yol am,

baz airler Sebk-i Hindnin sanatl, kletli slubuna ynelmilerdir. Hint slubu veyaairlerin iadesiyleAcem tarz, asrn btn airleri zerinde etkisini gstermekle birlikte,Sami, Edip ve eyh Galip dnda nemli bir temsilci yetitirememitir. Galip, kendisininde belirttii gibi evkette en gzel iadesini bulan bu syleyii, Trk edebiyatnda en yk-sek dzeyde kullanan bir airdir. Asrlarca ilene ilene btn imknlar yoklanan bir di-lin mevcut estetik anlay iinde bunun tesinde ulaabilecei bir merhale kalmamtr.Eskiden arkl yeni bir iir lgati oluturmak amacyla yola kan Halepli Edip ise (Mum2004), eskilerin gayr-i munis (=allmam) olarak niteledii ok sayda Arapa, Fars-a szck kullanarak divann Nabnin deyiiyle adeta kamus nshas hline getirmitir.

Sonu olarak, XVIII. yzyl divan edebiyat nceki asrlarda atlan temeller zerindeson derece verimli bir dnem geirmekle birlikte, bu edebiyat besleyen kaynaklarn ku-

rumaya yz tuttuu, has bahede yapraklarn sararmaya yer yer de dklmeye baladbir dnemdir.


28/181


zet

XVIII. yzyl divan iirinin tarih ve sosyo-kltrel

balamn betimleyebilmek,

Osmanl mparatorluu, Kanuni dneminin ortala-

rndan sonra, bilhassa III. Murattan itibaren XVI-

II. asrn sonuna kadar sren bir zlme srecine gi-

rer. Buna karlk Avrupa, Rnesanstan itibaren ger-

ekletirilen yapsal deiikler, bilim ve dnce ha-

yatndaki reormlar ile dnya dengesinde nemli bir

g hline gelmeye balar. lk dnemlerde byk bir

imparatorluk olmann verdii gvenle Batdaki ge-

limeleri grmezlikten gelen Osmanl brokrasisi,

XVIII. asrdan itibaren bata savunma alannda ol-

mak zere bilim, kltr ve hayat tarznda Batya y-nelmeye balar.

XVIII. asrda yaplan slah almalar genel olarak

eskilerin yannda yeni messeselerin kurulmas ek-

linde gereklemi, bu ise klasik dzeni deitirme-

ye, ke doru giden imparatorlua hayat vermeye

yetmemitir. Osmanl zihniyet dnyasnda kendisini

daha azla hissettirmeye balayan zlme, siyasi ha-

yatn yannda sosyal yapda da nemli deiikliklere

yol am; yllardr biriken problemler, toprak kayp-

laryla gelen binlerce gmenin iskn, Celali isyan-

lar, beraberinde isizlik, ekonomik sknt ve ahlakiknty getirmitir. Fakat, artan bu sealete kar-

lk bata devlet erknndan balamak zere seahat da

artm, isra ve lks merak herkesi sarmtr.

Devlet ve zihniyet yapsndaki zl, sanat hayatn-

da ncelikle retimin sayca azalmasnda kendisini

gstermi; XVIII. asrdan itibaren Bat etkisi bata mi-

mari olmak zere, mzik, resim, gibi btn sanat dal-

larnda artmtr. Bunlar iinde batl elerin en hzl

uyguland sanat dal ise mimari olmutur.

XVIII. yzyl divan edebiyatnn genel zellikleriniaklayabilmek,

Son Klasik Dnem olarak adlandrlan XVIII. asr di-

van iiri, nceki asrlarda oluan zevk anlaylar do-

rultusunda gelime gstermekle birlikte, ok daha

renkli, zengin, eklektik bir grnm arz etmektedir.

Anlamdan ziyade sese nem veren, ak, doal, za-

ri bir syleyie dayanan klasik slup; bu slup iin-

de kalmakla birlikte ses yerine anlam (ikri) n plana

karan tebli (hikemi, didaktik) slup; anlamn n

18. yüzyıl türk edebiyatı

Documents