Jean Thvenot 1655-1656'DA TRKYE

Tercman1001 TEMEL ESER

eviren: Nuray YILDIZ

STANBUL1978

TERCMAN GAZETES'nin bir kltr hizm eti olarak yaynlad "1001 TEMEL ESER" Serisinin 120. kitab, Jean Thevenot'dan Nuray Y ldzm evirdii " 1 6 5 5 -1 6 5 6 'd a TRKYE", KERVAN KTAPILIK BASIN SANAY ve TCARET A . . Ofset Tesislerinde dizilm i ve baslmtr.

(NSAN 1978)

1001 Temel Eser i iftiharla sunuyoruz

Tarihimize m n, m ill benliim ize g katan ktphaneler dolusu birbirinden sem e eserlere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyoloji, felsefe, folklor gibi m ill ruhu geli tiren,ona yn veren konularda "Gerek eserler" elim izin altndadr. Ne var ki, elim izin altndaki bu eserlerden ounlukla istifade edem eyiz. nk devirler deim elere yo l am , dil deim i, yaz deim itir.

G zden ve gnlden uzak kalm unutulmaya yz tutm u -Ama deerinden hibir ey kaybetm em i, oun luu daha da nem kazanm- binlerce cilt eser, bir sre daha el atlmazsa, tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir. nk onlar derleyip - toparlayacak ve gnmzn trkesi ile baskya hazrlayacak deerdeki kalemler, gn getik e azalmaktadr.

Bin yllk tarihimizin iinden szlp gelen ve bizi biz yapan, kltrmzde "K eta" vazifesi gren bu eserleri, tozlu raflardan kurtarp, nesillere ulatrm ay plnladk.

Sevinle karlayp, mitle alkladm z "1000 Tem el Eser" serisi, Mill Eitim Bakanlnca durdurulunca, bugne kadar yaynlanan 66 esere yzlerce ek yapm ay dndk ve "Tercman 1001 Tem el Eser" dizisini yaynlamaya karar verdik. 111000 Tem el Eser" serisini hazrlayan ok deerli bilginler heyetin i, yeni yelerle genilettik . Ayrca 200 ilim adammzdan yardm vaadi aldk. Tercman'n yayn hayatndaki geni imknlarn 1001 Tem el Eser i in daha da glendirdik. Artk karnza gururla, cesaretle km am z, eserlerimizi gzlere ve gnllere sergilememiz zaman gelmi bulunuyor. M ill deer ve m nda her kitap ve her yazar bu serimizde yerini bulacak, h i bir art dnce ile deerli deersiz, deersiz de deerli gibi ortaya konm ayacaktr. nk esas gaye bin yllk tarihimizin tem elini, m ayasn gzler nne sermek, onlar lyk olduklar yere oturtmaktr.

Bu bakmdan 1001 Tem el Eser'den madd h i bir kr beklem iyoruz. Krmz sadece gurur, iftihar, hizm et zevki olacaktr.

KEMAL ILICAK

Tercman Gazetesi Sahibi

N D E K L E R

nszGiri1650'den nce Fransa Gzyle Trk mparatorluu1650'lerdeki DeiiklikJen Thevenot, Tarafsz Seyyah

BR NC KISIM

Hristiyan lkesinden Trk lkesine Seyhat

I Seyahatin Gyesi Seyyahn Bir lhm Dou Seyhatine Davet

II Malta Adasnda Zaptedilmez MaltaLa Valatte'nin MeraklanEyll'de Notre-Dam e Gnnde Yaplan Elence

- 7 -

I I I Malta'dan anakkale'ye Sapience Adas ve Matapan Burnu Spilalonga (Kea) skelesi Geminin Karaya Oturmas

IV anakkale, Gelibolu ve stanbul'a Varmz BoazlarGelibolustanbul'a Varmz

K N C KISIM stanbul

Trk mparatorluunun Merkezi

V stanbul'un Mevkii stanbul'un Pln stanbul'un Bykl

V I stanbul'un bideleri AyasofyaSiileymaniye Camii Sultan Ahmet Camii

V II stanbul'un Hipodromu,Stunlar ve Dikili Talan AtmeydanStunlar

V III Hkmdarn Saray SaraySultanlar, Hadm Aalar, Hkmdarn Maiyeti Hkmdarn Dier Saraylar

IX Dier Saraylar, Hanlar, Evler ve Bedestenler Trk Evlerinin i

HanlarehircilikKapalar

Hali'in Kuzeyinde: Frenk MahalleleriKasmpaaGalataPera (Beyolu)

X I Kz Kulesi, skdar, Byk Ada ve Kara Deniz skdarBoaz-r i

NC KISIM Trkler'in Tre ve detleri

X II Trklerin Bz Hususiyetleri D GrnKyafetTrkler'in Selmlama Tarz

X II I Trk Hamamlar Rusmann Kullanl

X IV Trklerde Yemek, mek ve Yatmak Trkler Sofra BandaeceklerKahveerbetler ve Gzel Kokular Trklerin Yatmas

X V Trklerin Vakit Geirmeleri ve Elenceleri OyunlarYaplan Talimler Kuklalar

- 9 -

Gbek Dans

UX V I Trk Dili, Trklerde ilim ve Kehnet Trk Dili Trklerde lim Khinlik

X V II Hastalklar ve lalar Kanaatkrlk ve Salk Tedavi ve lalar

X V III Trklerin DiniHz. Muhammed ve Kur'an Trklerin nanc Mslman Cenneti

X IX Koruyucu Melekler ve Siyah Meleklerin mtihan

X X Cennete Girecek Hayvanlar Salih Peygamberin Devesi Hz. brahim'in Koyunu Hz. Musa'nn neiHz. Sleyman'n Karncas Papaan, Eek ve Balk Ktmir, Kk Kpek Hz. Muhammed'in Devesi

X X I Snnet

X X II slm Dininin Esaslar Tanr'nn Ad

X X III Ramazan OrucuOru Tutmayanlarn Cezalandrlmas

- 1 0 -

X X IV Trklerde Bayram

X X V Trkleri Pisiikten Kurtaran Abdestler Abdest

X X V I Camiler ve Namazlar Camiler NamazlarDin ve Hayr lerinde Trklerin Gayreti

X X V II Trklerin Yardmseverlii ve Hac nsanlara Kar Yardmseverlik Hayvanlara Kar Yardmseverlik Mekke'ye Hac

X X V IH Trklere Dinlerinde Yasak Edilen eyler Resimler TefecilikDomuz ve Dier Murdar Etler arap

X X IX Trklerde Kanun Adamlar MftMolla ve Kad mamSem Yapan Derviler

X X X Trklerde Evlenme

X X X I Trk Kadnlarnn Gzellikleri, detleri ve Giyimleri Gzellik htimamElbiselerSa Tuvaleti ve PeeTrklerin, Kadnlar Hakkndaki FikirleriBoanma

X X X II Trklerde llere Alama Adetleri, lleri Gmme ve MezarlklarAlamaCenaze Merasimi GmmeMezarlklar ve Trbeler

X X X III Trklerin Mizac Trklerin Faziletleri Trklerin Kusurlar

X X X IV HkmdarIV . Mehmed (1648-1687)Bir dar Tasarruf Olarak Karde Katli Hkmdarn Elenceleri Gnlk ler Hkmdarn Gezileri Sultan Murad ve Ttn

X X X V Sadrzam ve Trk mparatorluunun Dier Balca GrevlileriSadrzam Dier Vazifeliler

X X X V I Divn Hmyn Divn Nedir Adaletin Sr'atiHkmdarn Birini Huzuruna Kabul

X XX V II-A sayi in Salanmas Trklerde nzibat Karklklar ve Kavgalar ParaTrkiye'de Cezalar Canilerin dam Tarz

X X X V III Hkmdarn Ordusu PiyadeYenierilerSvariSilh Altna Alma ve Ordunun esiOrdunun MoraliSilhlanma

X X X IX Trklerin Denizcilikte Zayfl

DRDNC BLM stanbul'da Beklenmedik Bz Olaylar

XL anakkale Sava (1656)

XL1 1655 Ylnda stanbul'da Ortaya kan Ayaklanma

Yenierilerin Sebep Olduu Karklklar 1655 syanlarHkmdar ile silerin Grmesi Bz dmlar Ayaklanmann Sonu

XL.il Hkmdarn Tebaas Hristiyanlar ve Yahudiler Din Aznlklarn Elbiseleri Rumlarn MezhebiTrk mparatorluu'ndaki Rumlarn Adetleri Trkiye'de Yahudiler

X L II Hind Elisinin stanbul'a Gelii ve Kabul Edilii Merasime Katlmann Gl Elinin Alay Geit Treni

X L IV Hkmdarn Merasime k

- 1 3 -

BENC KISIM Trk mparaorluu'nda:

Anadolu ve Ege Adalarnda Seyahat

X L V Bursa ehriehrin Gzellikleri Bir Trk Masal

XLVBursa'dan zmir'e Seyahat Kervann Hareketi

X L V II zmir ehriEfes'e Gereklemeyen Seyahat

X L V III Sakz Adas Sakz ehri Sakz AalarNiamoni Manastr (Nea Moni)Homeros Burada Dodu Adann zellikleri Siys Otonomi Kadnlarn Gzellii Trklerin Aday Zapt

L Ege Takm AdalarNaka (Nixia, Naksos) Hakknda DncelerParos ve DelosMykonosTinosSantorin ve Volkan Samos'da: Bir Kaput'. .1 Satn Alnmas

Nicaria (caria)Garip Bir OlayBodrum Aklarnda Frtna

Rodos nnde

Ll Bir Fransz Korsannn Rastlamas

- 1 5 -

N S Z

M uhtelif devirlerde Trk lkelerini eitli maksatlarla gezip gren seyyahlarn yazdklar sey hat nmeler mill kltrmz iin kym etli kaynak malzemesini ihtiva ederler. Ancak bu se- yhatnmeleri kullanrken, dikkatli olmak ve seyyahlarn mensup olduklar din ve siyas grleri hatrdan karmamak lzmdr. M em leketim izi ziyaret eden seyyahlarn nemlilerinden birisi de Jean Thevenot'dur.

Jean Thvenot, 1633 ylnda Paris'te domutur. Varlkl bir aileye mensuptu. Kk yata amcas Melchisdech Th- venot'nun tesirinde kalarak arkiyatla merak salm ve bz dou dillerini renmee balamtr. Onun yetim esindeydev- rinin ileri gelen arkiyatlarndan Barthlmy d'Herbelot (16251695)'nun byk rol olmutur. Seyahate kmadan nce bir mddet onun yannda kalarak ondan dou dilleri ve kltrleri, hakknda bilgisini geniletmitir. Birlikte seyahate km ay kararlatrrlar, fakat d'Herbelot, son anda bz ile- v sebeplerle seyahate kmaktan vazgeince, Thvenot, tek bana 31 Mays 1655 tarihnde Roma'dan hareket eder. 2 Aralk 1655 tarihinde stanbul'a varan Thvenot, 30 Austos 1656 tarihine kadar dokuz ay stanbul'da kalr. Bundan sonra Bursa, zm ir ve bz Ege adalarn gezdikten sonra Kuds'e git

- 1 7 -

mitir. Mteakip yllarda Thevenot, Msr, Filistin, Irak, ran ve Hindistana kadar gitm i, dnte randa lmtr. (1667)

Jean Thevenot, seyahatnamesinde ackca belirttii gibi, *i ye siysi maksatlarla deil,sdece renme ve grme arzusunu tatmin iin bu uzun seyahate km tr. S ey ahatn meinden anlalaca zre, frzraz Trke bilmesi sebebiylejstan bulda Trkler ile temas kurmu ve Trk cem iyetini daha yakndan tanma imknn bulmutur. Din konular hari, verdii bilgilerde, son derece tarafsz davranm ve bu ynyle dier seyyahlardan ayrlmtr. Onda koyu hristiyan taassubuna pek rastlanmaz.Trklerin temizliine, kanaatkrlna ve adleti sratle yerine getirmelerine hayranln ackca belirtir. Trfe kahvesi ve kahvehaneleri hakknda kitabnda genie bir fasl ayrm olan Thevenot, kahveyi Fransa'ya gtren kii olarak kabul edilir.

Voyages de M. de Thevenot en Europe, Asie e t Afrique"adn tayan seyahatnamesi, blmden meydana gelmektedir. Trkiyey i iine alan birinci ksm "Voyage du Levant; Msr, Irak ve ran iine alan ikinci ksmy "Site du Voyage de Le- van t ve Hindistan iine alan nc ksm ise Les Voyages des ndes Orientales adn tamaktadr. Seyahatnamenin birinci ksm 1665 , ikinci ksm 1674 ve nc ksm da 1684 y llarnda Pariste basld. 16 8 7 de ngilizcesi ve 1 6 9 3 de de Alman- cas neredildi. Tam Franszca metin ise 1727*de be cilt halinde yine Am sterdam da basld.

Burada tercmesini sunduumuz ksm , yalnz Trkiyey i ii' ne alan, seyahatnamenin birinci ksmdr. TercmemizetFranois Billacois tarafndan sadeletirilerek L Empire du Grand Turc adyla 1965 ylnda Pariste nerettii metin esas tekil etmitir.

Nuray YILDIZ

- 1 8 -

ESER SADELETREREK NER EDEN F. BLLACOS'NIN

G R

Seyahatname ana unsurdan meydana geiir:Seyahatin yapld srada o memleketin gerek durumu Seyyahn ahsiyeti (eer varsa dehas, bu ideki tecrbesi,

bilgisi, ahsiyeti, zevkleri ve hatt mizac)-Gidecei memleket hakknda kendi memleketinde edindii

bilgi (seyyahn mracaat ettii okuyucularnn ounun n fikri ve belirli bir ldehareketinden nce kendi fikri... ve belki hareketinden sonra da). 1655 Trkiyesini Jean Thevenot'nun bizzat grmesinden nce, bu Trkiye'yi ve Thevenot'yu ve ayn zamanda onaltmc asrn ortalarnda Fransada Trkiyenin nasl tahayyl edildiini yirminci asrn insanlar olarak o devre gre grmemiz gerekir.

- 19 -

Tle

veno

tnun

tak

ip et

tii

yol

1650'DEN NCE FRANSA GZYLE TRK MPARATORLUU

XIII. Louis'in ve gen XIV, Louis'nin adalarnn gznde Trk, Montesqieu'nun "ran Mektuplar" nda grlecei gibi fantastik bir yaratktr. "Trk neyin nesidir?" sorusunu, Avrupa'nn en geni arazisine sahip olan bu imparatorluktan daima fevkalde, fakat az veya ok doru baz haberler ald zaman zavall halkn kendi kendine hayretle sormas gerekir. Yahut da bu kadar soru sormakszn Moliere tarznda yumruklarn skarak bir ihtiyar gibi barmal: "Alak Trk". Bilinen bir dnyann ya da muhayyel dnyalarn ister Hristiyan ister putperest "m edenilemi ve dier memleketlerin her bir tarafndaki Trk, bu devrin vasat Fra- sznn zihninde teekkl eden dnyasnn ufuklarn evreliyordu.

Burada bize iki soru soruluyor:Osmanl mparatorluunda cereyan eden hadiseler

hakknda Fransa'da nasl bilgi ediniliyor?

- 2 1 -

Trk imaj nasl meydana getiriliyor?En emin fakat ok az olan bilgi, Fransz ile Trkn

dorudan doruya temasndan edinilmektedir.Sultan tarafndan krala baz fevkalde eliler gnde

rilmitir. ilgi ekici elbiseler, gzel at gezintileri: Halkn bilgisi hemen hemen budur.Siyas konumalara gelince bunlar 1618'deki elinin resm raporuna gre "prensler arasnda konuulan iler olup bunlardan halkn bilgi edinmesine lzum yoktur."

Franszlar Trkiye'ye gidiyorlar. Fakat bir nceki yzyldaki Guillaume Postel'in yazlarnn scaklm hisseden Rnesans insannn merakn tamyorlar. Onlar sadece ticar veya korsanhk krlar, ya da Krala veya Tanr'ya yaplan hizm et ilgilendiriyor.

Onlar arasnda Dou Akdeniz limanlarnda ticaret yapan ve oraya giden gelen pek ok tccar, armatr ve gemi kaptanlar (ekserisi Marsilyal) vardr. Bu ahslar ancak kendi muhasebe kaytlarn yazyorlard. Bu gneyliler phesiz konumalarnda az veya ok mbalal ksa fkralar anlatmak zorunda deillerdi. Fakat bu szl bilgi, dier eylerden daha ok evredeki pein hkmleri kuvvetlendiriyordu.

Dier bir grup ise Dou'ya kr, macera ve kavga aramak iin gidiyordu. Bunlar ya Malta'nn emrinde kor-

,san veya Trklerin hizm etinde "muhtedi" yahut mr- ted oluyorlard. Geri Fransa'da mslmanlara iyi gzle pek baklmyordu. Ancak slm' yakndan tanyanlar kendiliklerinden akn akn bu dine kouyorlard.

Tarihi Fernand Braudel tarafndan akla kavuturulan psikolojik bir problem: D ou Akdeniz'de slm dinine gem e salgn manastrlar korkutuyordu...Fakat dnmeler Douda eski ile yeni dindalar ve vatandalar arasnda ok zaman arac olduklar halde, hor g

- 2 2 -

rldkleri Fransa'da onlarn szlerine itibar eden yoktu. u veya bu ekilde Fransa'ya dnenin (ve hristiyan dinini yeniden kabul eden kimsenin) tek zdrab ona utan veren bir gem ii kamufle etmektir.

eitli mezheplere bal olanlar, bilhassa kapuinler ve cizvitler Trk memleketlerinde ounluu tekil ediyorlard: onlar kutsal mahalleri koruyorlar ve Ege adalarndaki kk katolik topluluklarm, Venedik ya da Fransz himayesinde ellerinde tutuyorlar yahut imparatorluktaki aznlklarn din deitirmelerini kontrol ediyorlard. Bu aznlklar Rumlar, Ermeniler ve Yahu- diler idi. Onlar bilhassa Kudse giden haclarn faydalanmas iin rehberler, kendilerini himaye edenlere ithaf ettikleri, ikenceleri ve martirleri anlatan birok eser yaynlyorlard.

Sonuncu seyyahlar grubu Trkler hakknda bilgi edinm ek iin vazifelendirilen kimselerdi: Sefaret mensuplar ve konsoloslar. Fakat diplomatlarn grevi yalnz sultan, sadnzam, ortodoks patrii ve eyhlislm ile protokol icab grmeler olmayp baka eyler de vard, fakat bu tehlikesiz deildi. Th- ven otnun tanm olduu eli M.de la Haye Yedikule zindannda 3 ay kalacaktr (16 6 0 )... Meslein en iyi geleneinde bile, onlar elilik binasnn dna kmazlar ve evrelerinde geen itibar krc eylerden uzak kalma tercih ederlerdi. Eer bir diplomat baz eyler yaynlarsa bu, zamann siyas vaziyetini destekleyen bir yazdr. Bu Trk diplomasisi asndan uzlatrc veya hrn bir tavr taknarak, ters, hrn veya uzlac (belki de birka ay sonra hkmetin gr olacak) tutumlara kapy ak brakan bir ihtiyat aheseridir. Bylece e l i Brves stanbul'da 22 yl grevde kaldktan sonra, iinde m uhtelif blmler bulunan Relation de Voyages adl eserini yaynlad (Paris 1628): "Osmanl hkmdarlarnn saltanatn ykma ve tahrip etm e ortamn hazr

- 23 -

layan sebepler zerinde ksa nutuklar" ve "Kraln, padiah ile yapm olduu anlama ve onun hristiyanla getirdii faydalar hakknda nutuklar"...

Seyyahlarn, bir kamuoyu meydana getirebilecek az da olsa bilgi verdikleri grlyor. Bununla beraber bu fikir mevcuttur, devam etmektedir ve Trk meselesi hakknda da kuvvet kazanmaktadr. Kamuoyu .umumiyetle imzasz kk yazlar, ucuz fiata satlan uuan varaklar, kt kt zerine fena basklar ve bizim "nemsiz gazetelerin" atalar ile besleniyordu.

ki metelik olan bu ince brorlerde ne yazlmaktayd? Onlar -k en d i tarzlarnda Trk hkmdar ile ilgili siyas ve asken byk olaylar, felketleri ve mucizeleri iine almaktadrlar. te bir misali. Sultan Almed 1617 Kasmnda ldii. 1618 balangcnda be uan varak onun lm ve yerini alan alefi hakknda 5 farkl bilgi vermektedir. Birinde, onun lmn, imanlna balayan bilgi bulunur. Dierinde ise "zayf, solgun ve teni zeytin renginde" olarak lmtr. Aksini sylemenin pek nemi yoktur. Dors hristiyanlara ok zalimane gelen tyler rpertici bir lmdr. Onun yerine kim geecekti? Kardei Mustafa veya olu Osman? Burada bahsedilen Mustafa'dr. O, sofu, "bar taraftan","kendini islm inancna vermi" bir adam olarak tarif edilir. Dier bir portre. Mustafa, yeeninin gzlerini oydur- tan, hristiyanlar hrpalayan ve ancak "namussuzluk ve kt ihtilaslar yapan" bir "kalletir".. Burada bahsedilen Osman (gzleri kr edilm em i olan) Sultan Osman- dr.Bumn hakknda yle deniyor: Mustafa'y sofuluu ile babaa brakr, "hristiyanlarn byiik zalimi" tinvan ile nr ve Merkezi Avrupa'ya bir sefer hazrlar... Kark ve birbirini tutmaz bilgiler (kendi hatalarn bizzat dzelten byk periyodik basnn yanlmas) gerekm i gibi okunuyordu. Bize gre "sama bilgi"ve- renler kendi adalan iin haberlerin ve daha dorusu

- 24 -

tarihin tayclar idiler!Btn bu kk literatrn ana fikri eski Trk tehli

kesinin devamll ve hristiyanlk ile slmiyet arasndaki devan eden rekabettir. Hristiyanlarn hmisi olan Fransa Kral ile Emirl Mninn Sultan arasnda geen hadiseler etrafa bu sayede yaylyor. Uan yapraklar bundan st kapal bahsederler ve kutsal savata bunlar ancak bir ara verme olarak vasflandrrla\"H- kmdar tarafndan hristiyanlara bir sava iln iddiasnn yaylmas iin bunlar ok geerlidirler. y lece syleniyor: "Dinimi Polonya'da yaymak ve senin armha gerilmi Tanr'n hibir zaman tahrip etmek istemiyorum... Senin kutsal rahiplerini boyundurua vurmak ve kadnlarnn memelerini kpeklere attrmak istiyorum ..." Avrupa'da yerlem i olan Trk, bugnk Almanya'y yamalamak iin Polonya ve Macaristan' elinde tutuyordu. Ve sonra sra Fransa'ya gelecekti... Yenieriler karada, gemiciler denizde ve sahillerde dehet sayorlard. Bir brorde yazldna gre Bakire Meryem, Saint Maison de Lorette kutsal mahallini yama etmek iin talya'ya kartma yapan 60 Trk kadrgasn tahrip etm ek maksadyla 25 Ocak 1618'de frtna meydana getirdi. 30 yl savalarnda blnm olan AvrupalIlara uan yapraklar yle demektedir: Ancak bir dman vardr, Trk. Ancak bir sava vardr, hal seferi!

Trk dnmek hal seferini dnmektir. Uan yapraklar Trk imparatorluunun sonunun geldiini bildiren mucizev yazlar ile halk sk sk kutsal savaa tevik ederler... Bylece, Sainte Brigitte, sarayda bir hayal grdn iddia ediyor ve "XIII. Louis kutsal ha, taze ve gzel Lis iein i stanbul'a dikecektir" diyordu. Fransz asilzdeleri Girit'i mdafaa iin Venedik ordusuna katlrlar. Bir hayalperest olan fakat ciddiye alnan Nevers dk "hristiyan milis"i adyla

bir sava birlii kurar ve buna katlmay tevik eder: Ana kralie Marie de Medicis masrafa katlmak iin1.200 .000 frank yardmda bulunur... Richelieu'nn com u Kardinali Peder Joseph, Trklere kar Tur- ciade adl ltince bir destan kaleme alr ve "hristiyan Kazaklarn" patriine giderek bir koalisyon yapmak zere btn Avrupa saraylarna adamlar gnderir.

Bir sava edebiyatnn deersiz bilgi kayna!... Hakknda ok zayf bilgi edinilen ve ihtirasl bir uura sahip olan Trk nasl ifade ediliyor?

Trk, fizik bakmdan bir e it devdir. Kuvveti zaten ataszlerine gem itir. O, cesur ve dayankl bir savadr, dolaysiyle tehlikelidir. Kyafet ve ss ile m uhteem ve yabanc olarak tahayyl edilir. Asker hnerleri, saray oyunlar, devrin byk gsterileri daima ve her zaman baar ile "Trklerin" svari alaylarn ve tu takmalarn temsil eder. Bu, bizim nisbet l ve normlarmzdan ayrlan, eer rknt vermiyorsa gldren Herkl' andran bir devdir. Baz uan yapraklar Trk Gargantua gibi masal kahraman yaparlar. Hkmdar, Irak'da verdii bir ziyafette bit, pire ve tahta kurusu ile doldurulmu ngiliz turtasn ikram eder ve krdan olarak fil d ii kullanr. Eer buradaki Trk bir kelime ile zetlersek, o devs bir yaratktr.

O halde fizik bakmdan hemen hemen m itolojik bir yaratktr. Ruh olarak ise hemen hemen peri ya da ey tan gibi bir eydir. Kuvvetli olduundan zlimdir. Fethedilmi lkeler ve hristiyanlar gznde zlim olduu kadar kardelerine kar da zlimdir. nk sadnzam, devaml idm ve bom a ileri dzenler. Padiahn, kendisinden sonra kimin tahta geecei meselelerini halletmek iin husus bir kanunu vard: ld zaman ehzadelerin en by "imparatorluun temel kanununa gre (erkek kardelerini) devletin muhafazas iin bo- durtturur". Daha kts kan dkclk Trkn kalle-

- 2 6 -

ligidir. mansz olan dinde gerek iman terkedip kt iman sahibi olandr ve milletleraras mnasebetlerde sapk inancn koruyucusudur. O kar koyan bir devdir. Dman deil bir rakiptir.

1650'LERDEK DEKLK

Devs Trk heykelinin ayaklan kildendir. Yava da olsa zaman zaman Fransa'da farkedilmektedir ve hkmler deim ektedir. 1687'de bile Franszlar halmiras ve M uhteem Sleyman'n kudretli imaj ile yaayacaklardr. Fakat daha kavrayl iy i bir gzlem ci olan Vignau gerek durumu ortaya koymaktadr.

"Etat present de la puissance ottom ane" adl eserinde bu kudret o kadar muazzamdr ki karadan ve denizden ona bakan herkes her zaman ani korkuya kaplacaktr. Bu konuda im diye kadar yazlanlann hepsinde, tahayyl edilm i olan bu eyleri yalanlamaa cesaret edilmemitir. Bu gibi yalan yanl dncelere itibar etm eyip konu aynntlariyle ve balca blmleri ile ele alnrsa netice hi de ayn olmaz ve ne ok hataya dld anlalr.

Bu yzyln ortasnda Osmanl mparatorluu,Avrupa lkelerinin en genii ve dnyann en byk glerinden biri durumundadr. Fakat fetih hareketi sona ermiti. Osmanl Devletine son katlan lke Girit oldu. Trkler Venediklileri bu adadan kartmak iin 30 yl sren Kandiye Savan (1 6 4 0 1669) yapmak zorunda kaldlar. Karada, kati bir sonu almakszn baz talihsizlikler ile (1664'de SaintGothard bozgunu) Lehistana ve dier imparatorluklara kar seferler birbirini takip eder. nebaht (1571)'dan itibaren byk bir deniz gc olmaktan kan Trkler karada da yenilm ez bir dman olmaktan ktlar. 1682'de Viyana zerine yaplan son teebbs baanszlkla sona erecek ve byk gerileme

- 27 -

balayacaktr...Ekonomik alanda, Osmanl mparatorluu tam ba

msz deildi. Uluslararas byk ticaret, bat paralarnn kullanld ve "frenk" tccarlarnn hkim olduu, yabanc gemilerle yaplyordu: ngiliz, Hollanda, Fransz ve pek az da talyanlar. Osmanl hzinesine vergi veren, buna karlk konsoloslar tarafndan himaye edilen ve imparatorlua tbi halk arasndan toplanm olan ok sayda yk tayc, tercman, sekreter, kom isyoncu gibi personeli kullanarak, kapitlsyon anlamalarndan yararlanmak suretiyle frenk mallarn Osmanl mparatorluunun kontrolnden karrlard.

politikada tablo daha az karanlktr.Yenierilerin ayaklanmalarna ve u veya bu paann serkeliine (bu kadar geni bir devlette kanlmaz) ramen idare iyi iler. Hkmetin bandaki sadrzan genellikle bilgili bir kiidir. ahs kabiliyet, vazifenin zorluunu ortadan kaldrr. Tek zayf nokta sultanlarn ounun kabiliyetsiz oluudur. Sadece IV. Murad (1 6 2 3 1640) byk bir ahsiyet sahibi olarak karmza kar. Onun haleflerinin ahsiyetleri ve enerjileri eksiktir. phesiz iyi bir sadrazam, hkmdarn kabiliyetsizliini bir dereceye kadar ortadan kaldrr. Bununla beraber Franszla- ra. Osmanl Devletinin gerilemeye balamasnn ilk araz gibi gelen budur. Hkmdar, Franszlarn muhayyilesinde artk yrtc bir ftih olmaktan kar ve vicdan azab ekm eksizin haremin bir biblosu olur. Gevek ve zevk dkn, iinden pazarlkl ve istekleri geici olan, kurnaz ve sadist. Trkn bu yeni sileti ile Fransa'da 16501660 yllarndaki "Turquierie" modas balar...

"Turquierie" zevki (dierleri arasnda Racine'in Ba- jazet"sini de verecek olan) daha geni bir fenomenin ancak bir belirtisidir. Bu devrin Franszlar, Trk dnyas ve genellikle dou hakknda en iyi bilgiyi elde et-

- 28 -

ek iin ihtirasldrlar. stanbul'daki bir elilik sekreteri olan A ntoine Galland, Binbir Gece Masallarnn Franszca tercmesi ile mehur olacaktr. Yzyln ikinci yansnda Trk mparatorluundaki seyahatlere ait yazlar, ilk yansna nazaran iki kat daha fazla baslr ve eskilerinin de yeni basklan yaplr, entellektel ilgi daha fazladr.Trke ve Arapa zerinde aratrma yaplmas, bu devre kadar Fransa'daki birka orijinal ve zel almadan ibaretti ve Dou'da buna duyulan ihtiya sebebiyle, bu daha dzenli bir hale geldi ve geliti. Colbert, gnmzn Ecole des Langues Orientales ( Dou Diller Okulunun) nvesi olan "Yeni diller iin" bir okul kurdu. arkiyatlk bir ilim olmaa balad.

te bu srada Jean Thevenot da stanbul'a gitmek iin yola kt.

JEAN THEVENOT, TARAFSIZ SEYYAH

Jean Thevenot, kendisinden nceki ve kendisini takip etmek zorunda olan pek ok seyyah geti, nk seyahatine balarken salam bir ark kltrne sahipti, onu seyahate sadece merak itm em iti.

1633 ylnda Paris'de doduu zaman, dounun masallar onun beiinin etrafn eviriyordu. Carabosse masal, onu byc kitaplarnda kaybolm u bir limi dnmee evketti... O, kfi derecede geliri olan bir aileye mensuptu ve geim sknts ekm iyordu. 8u aileden olan byk adam Melchisedech onun amcas idi. Gen yata gelim e belirtileri gsteren bir yeen iin iyi bir rnek. Melchisedech Thevenot l ve yaayan baz dou dillerini bilir, Trk ve Arap memleketleri uzmanlan ile mnasebet kurard. O, douya hi ayak basmam farkl bir arkiyatdr... Bu durum onun bu memleketler hakknda'Relations de plusiuers voyageus cruieux"adl hacimli eserler yaynlamasna mni olmaz.

Anca M elclisedech,yeenin i daha kk yatan itibaren dou illerine yneltir. Onu bilgin dostlan ile tantrr. Onlardan biri olan Herbelot, bu gen zerinde belirli bir tesir gsterecek ve Yeen Thevenot diye a- rlmaa balanacakt. Aada, seyyahm z stanbul seyahatini yapmaa tevik eden ve kendisine refakat etm ek isteyen Herbelot'ya ayrm olduu sayfalar okunacaktr. Th6venot hareket etm eden nce, daha evvel Doudaki yollar hakknda baslm olan yazlan okudu.

Eserinin urasnda burasnda onun seyahate karken tam bilgi sahibi olduu grlmektedir. lk basksnn nsznde, ziyaret etm i olduu yerler hakknda "Bu kadar bilgince ve bu kadar ehliyetle bilgi vermi olan bilgin yakarlara" sayglarn belirtir ve bunlar arasnda "M. de Breves, Hayes, Loir"lan belirtir... Bu e it "klsiklerin" seim i, Thevenot'nun bilgi derecesi hakknda bizi temin eder. Bu hkme, Teb harabelerini ziyaret eden Loir'm bu paras ile varyoruz:

"Yaayan gzellikler, fikrimce talar ve mezarlar deerlendiriyor ve size unu itiraf etm eliyim ki hi bir yerde Teb'de grdklerim kadar, bilhassa dnyann engiiyel yaratklan olan Yahyd.iler kadar, gzel kadnlar

grmedim, baz meraklar bz ehnn am ziyaret e t1m ee zorlar."

Byle hocalar ile Y een Thevenot'nun bilgisinin,serada yetitirilen bir ot gibi deil rzgra ak bir aa gibi salam olduundan emin olabiliriz.

Daima mevcut ve daima hkim olan bilgi (bir uzmann hatasn dzeltmek iin birka sz ve bir yap veya bir ehrin gem iin i zetlem ek iin sylenen birka cmle) Thevenot'nun eserinin byk deerini (ve ahsiyetinin scakln) ortadan kaldramaz: tam bir kabiliyet. Sz, lmnden sonra 1684'de eserlerini yaynlayan editre brakalm: "slbu sde ve aktr. Onun

- 3 0 -

slbu btn hatralarn yazlmasn arzu edeceimiz bir zellik tar. Gereksiz hi bir ayrntya rastlanmaz. Ancak gerektii zaman ayrntl bilgiler verilir. Ama bilhassa samimilii dikkati eker. Fakat bizzat Thevenot onu nceden daha iyi sylem iti. "K t karalamalardaki iaretlerden" seyahat notlarn bir kitap haline getiremeyeceini ve bunlan "daha iyi ifade etm ee" vakti olmadn zrle bildirerek, yle ilve eder: "Dilin tabi olmasnn gerei daha iyi ifade edeceine inanyorum ."

Tabiilik: Bu byk kelime bizzat Jean Th6venot tarafndan sylenm iti. O, hereyden nce ilgi ekici bir akyreklidir. Komu lkeler sonra da stanbul ve Dou iin Fransa'dan ayrld, daha sonra yalnz grme arzusu ile Msr, Filistin, Iran ve Hindistan'a kadar gidecektir. Ne bilim endiesi ne de siyas veya ticar bir vazifesi olmakszn "sadece merak ve renm e ihtiras onu seyahate evketti". O, Bursa'da dinlenilen bir iiri kaydetm ek veya Osmanl idaresinin kademelerini zmekle ilgileniyordu. Fakqt, o kalabalkta kaybolm u durum da, dirsekleyerek kendine yol aarak ve dzeni salayan m em urlar tarafndan terslenerek, Hindistan' dan stanbul'a gelen bir elinin alaynn geiini seyretm ekten holanyordu. O, stanbulun kk bir kahvesinde oturarak bu siyah ve kokulu ikiyi, henz Fransa'da tannm ayan kahveyi im ekten zevk alyordu. O, (elinin endieli hayretiyle) yannda Yenieriler olmakszn, Avrupa tarzndaki apkas yerine bir turban giyme tedbirini gstermeksizin Dou sokann kalabalna karm aktan tolanyordu.Eliye neeli bir ekilde hi bir zaman yaralanmadn anlatyordu.

"Sadece bir defasnda kk ocuklar bize birka elma koan attlar..." bu da tanm a alm ok pahalya demi olmak saylmazd.

Yirmiiki yan verdii renm e sevinci ve yapmack

- 31 -

sz merak ile Thevenot,sempatinin pein hkmleri alp gtrd bir espri iersinde Trklerle karlat. Onn hi bir din pein hkm yoktu. Thdvenot phesiz ka- tolikti fakat dindar deildi. Ancak bir kere Tanrya yalvard grlr: bir frtnada. Bir hacdan ziyade bir tu rist olarak Mukaddes Mezar ziyaret ettii zaman ok aracaktr: "Bu yer, daha nce bizzat denediim gibi, Tanr'nn emirlerini dinlemeyenlere byk bir ball telkin ediyordu. Bir Malta valyesi tarafndan soyulmasndan nce bile onda hal zihniyeti asla mevcut deildi. Venedikliler Trk donanmasn anakkale'de yendikleri zaman, stanbul'da hristiyanlara kar bir katlim n beklenildii Frenk kolonisinin kk dnyasnda Thevenot, kutsal savan heyecanna tekrar kap larak hristiyanlm zaferine sevinir.

Ancak hristiyanlara kar iddetlenm i kin sebebiyle Thevenot, saf bir ruhun souk gerekliine deil yaayan bir ahsn tenakuzlarna sahiptir.O, nslmala- rn merhametine hayrandr ve Trklerin ruh yapsnn tarafsz bir tablosunu izm ekten de geri durmaz ve onlarn kurnazlklarndan ok faziletleri zerinde srar eder. O, Trk hkim iyetinin Sakz'da olduu gibi dier Ege adalarnda da yum uak olmadm biliyordu. Fakat Venedik hkim iyeti bundan daha iyi deildir. Fakat en acnacak durum da olanlar, hara veren Cea halkdr: "Bu ada halk iyi insanlardr ve Trkler kadar h- ristiyanlarm da kt muamelelerine maruz kalmalar sebebiyle ilgilenip acmaa lyktrlar". stanbul'da sratle neticelenen ve adalette taraf tutm ayan mahkemelere hayrandr ve mslmanlara olduu kadar hristiyan aznlklara da eit bir ekilde davranldm kaydeder. "nk bir hristiyan ilemi olduu bir sua karlk mslmanl kabul etm ek suretiyle hayatn kurtarabiliyor fakat Trklerin hayatlarn kurtarm ak iin hibir areleri yoktur"...

- 3 2 -

Thevenot taraf tutm akla beraber sadece Rumlar hakknda ciddi fikre sahiptir. Mesel Sakzllar " irk in", gururlu, cahil, "zevke ve sarholua kendilerini kaptrm byk kallelerdir..." ; nihayet millet olarak rum durlar"... Fakat Thevenot asla alay etm iyor ve bilhassa Sakz'da Rum kadnlarnn gzelliine hayran kalyordu. Belki de Rumlar bu ekilde tarif etmesi, ok kskan bulduu kocalarndan almak iindi.

htirasl ve pein hkmlerden syrlm bir kii, Jean Thevenot Trkiye'ye gitmek iin yola kt zaman (1655) olduu gibi daima merakl ve yapmackszdr...9 yl sonra eserinde, uzaktaki tecrbelerinden Fransz halkna vermi olduu bilgilerde Trk tehlikesinin ve bir umac Trk imajnn hl hkim olduu bir gr grlmektedir, fakat kanaatlerinde de tam mnsiyle mem nun olmad farkedilmektedir. XIV. Louis a dalarnn pein hkmlerine sahip olmayan Thevenot1 yu XX. asrn okuyucusuna takdim etm ek istiyoruz ve bu ztn iyi niyetini ortaya koym ay arzu ediyoruz.

* * *

Thevenot'nun ruhuna sadk kalarak bu bask aslna uygun, fakat lm iddia tam am aktadr.

Thevenot'nun eseri paralar halindedir. Eserin aslna bal kalarak okum ay kolaylatrm ak iin paragraflara isim veren ve bazen de blmlerin eklini deitiren satr balar koyduk. Fakat anlat tarzna bal kaldk.

Karanlk noktalar aydnlatm ak, modern ilmin getirdiklerini gz nne almak ve Thevenot'nun durum unu mnakaa etm ek iin okumay zorlatran dip notlardan ya da cildin sonunda yaplan aklamalardan kan- dk.M onolou,takip eden okuyucuya ait olan bir diyalog ekline evirmei tercih ettik.K endi ilavelerimizi

- 33 -

Thevenot'nun metninden ayrtmek iin parantez i in de vermei uygun bulduk.

Voyage du Levant adl eserden burada ancak XVII. yzyl Fransz politik mitolojisinde Trk hkmdarnn kazand nem sebebiyle, dorudan doruya Trkler ve Trkiye ile ilgili olanlar aldk: Malta (Hristiyanln Trklere kar kalesi), Ege Denizindeki adalar (buralar Trk hkim iyetine daha yeni gem iti), stanbul (OsmanlI Hkmdarnn merkezi) ve Anadolu (oturanlarn ounun Trk olduu imparatorluun yegne paras). Biraz uzun olan baz hikyeler ya da seyyah gerekten ilgilendirmeyen iskeleler hakknda ahs olmayan notlar metinden kartlmtr.

Nihayet, Jean Thevenot'nun Relation'unun birinci basksnn temenni etti i gibi "onun, okuyacaklara ok ksa gelmesini" mit edelim.

FRANOS BLLACOS

B R N C K I S I M

HIRSTYAN > KESNDEN TRK LKESNE SEYAHAT

SEYAHATN GAYES

SEYYAHIN BR LHAMI

Seyahat etm ek arzusu insanlar iin daima ok tabi olm utur, bana yle geliyor ki bu ihtiras hi bir zaman gnmzdeki kadar kuvvetle hissedilmemitir. Dnyann her yerinde rastlanan ok sayda seyyh bu durumu olduka ispat eder vaziyettedir ve yirmi yldan beri gzel seyahatlerin ok oluu pheleri ortadan kaldrr. Hi kimse yoktur ki bilinmeyen gzel eylere ilgi duymasn ve eer mbrem meraklar tarafndan engel olunmazsa bizzat ahit ve seyirci olmak istem eyen pek az kii kar.

Bunlar bana ilk seyhat dncesini vermi olan gzel fikirlerdir. 1652 ylnda benim bu seyahatime engel olacak byk bir iim yoktu ve bylece bana ilham edilen hususlar takip ederek merakm kolaylkla tat

I

- 3 7 -

min etmek frsatn buldum.Seyatim e ngiltere'den baladm, Hollanda ve A l

manya ile devan ettim sonra da talya'y ziyaret ettim , oradan Napoli'ye geinceye kadar dikkate deer birey- le karlamadm. nk onlar dikkate deer yapan eyler Franszlarca bilinmektedir. Rona'nm talya'ya salayabildii eylerle kafam doldurduktan sonra, burada kalmann enteresan bir yeri olmayacana karar verdim. Byk bir arzu ile beklediim yerleri grmek iin baka lkelere gittim: fakat nce nereye seyhat edeceim i tespit etm em lzm d ve faydasz bir seyhat yapmamak ve seyhatten yararlanmak iin lzumlu artlar ve klavuzlar gerekliydi.

DOU SEYAHTNE DAVET

Tanr bana frsat verdi. Roma'da D ou hakknda bilgi sahibi olan bir Fransza rastladm. Onun n bilginler arasnda ok yaylm t, onda dierlerinde ok nadir bulunabilen, ilim adam iin olmas lzmgelen herey vard. Her ne kadar bilgin kardinaller ve Roma'nn en yksek papazlar ile konumak onun vaktinin byk bir ksmn alyorsa da bilgisinden ok faydalandm, bana dostluk gsterdi ve onun aracl ile baka bilgileri renm ekten memnundum.

nce edebiyat, grek ve lti dilleri hakknda ok bilgili bir insan tandm, kendisi mesleindeki en iyiler arasna konabilir ve ibranicedeki bilgisi o kadar derindir ki sadece ibranice yazlm kitaplar anlamakla kalmayp her eit haham da anlyordu ve bu konuda o kadar derin bilgiye sahipti ki, Yahudi bilgin ve hahamlar ile mnakaa ediyor ve onlara peygamberleri ve kendi imanmz asndan Ah ti Atik'i izah ediyordu, bunda yle baarl idi ki, onun hi sarslmadm syleyebilirim. Onun ilminden o kadar bylenmilerdi ki, can-

lar sklncaya kadar kalyorlar ve 3 ya da 4 saatlik k onumadan sonrakilerinde kitaplar ile kyorlard, yanndan karldklar iin zldklerini grdm, baka dostlarna ayrmak zorunda olduklar zaman onunla birlikte olmak iin saklyorlard. Kaide ve Sryani dilleri de onun iin pek yabanc deildi, emsalleri arasnda Arapa, Farsa ve Trkede stn geliyordu. Bu dillerdeki kitaplar incelem iti ve btn bu dilleri Avrupa'da en iyi bilen olduunu syleyebilirim . Bu maharetini bu dilleri konumaktan baka kitaplarndaki bilgisi ile de ortaya koyuyordu. Bilhassa ilimde ve D ouya it pek ok eyin aklanmasnda kendinis gsteriyordu, bu hususta konumaktan asla geri durmuyordu ve insanlar hayrette brakacak derecede meseleleri ilm i olarak ortaya koyuyordu.

Bu kadar ok dou dilini bilmesi, tarihin eitli kollarnda yenide olduu kadar eskide de bu kadar derinlem esi onun iin bir stnlktr. Ve bize ok yeni bilgiler vermektedir. Bunlar ne bizim corafyaclarmz ne de tarihilerimiz bilmezler, hi deilse derinliine bilmezler.Kesin bilgi verebildikleri konular zerinde bile ancak kekelerler. eitli dilleri bildii kadar dier bilimlerin pek ouna da vkft ve m iza olarak kendini beenm i bir kimse deildi.

Sk sk rastlad Levantenler'den rendii davranlar kadar rf ve detlerini ve' onlarla karlatm zaman yapmam gerekenleri de bana retti ve nihayet bana Dou iin her hususta bilgi verdi.Seyhat yapma konusunda sevincim dorua ulat, bu kadar faydal olan seyahati ne zamandr mit ediyordum ve dnmde bu kadar bilgi ile Douda ilmin, sanatn ve tabiatn gzelletirdii btn Dou ile ilgili bilgileri halka anlatabilecektim.

Fakat gem iye bineceim iz srada M. de Herbelot (biraz nce bahsettii kiinin ismidir) iin nemli olan;

- 39 -

onun plnn bozan ve seyahatini geciktiren ailev bir ii kt: bu talihsizlii sabrla karladm nk Mal- ta'da buluacamz, benimle geleceini vaad etti ve Napoli'ye uramak zorunda olan ve Franszlarn girmesi yasaklanan papaya ait drt kadrgadan birine binmekiin hazrlandm srada, o bana elde ettiim bu gzel frsat karmamam tavsiye etti.

1655 ylnn 31 Mays Pazartesi gn Roma'dan ayrldm ve 2 Haziranda Civita Vecchia'da Kont Gaddi'- nin kumanda ettii bir kadrgaya bindim, gemide Konttan iyi kabul grdm, 4 Haziranda kadrgalar Napoli'ye 8 mil kala durdular ve 5 Haziran, kadrga yolcularnn bu ehri gezmeleri ile geti, 6 Haziran Pazar gn akam hareket ettik ve Sicilya'ya doru yelken atk.

Barthlmy d'Herbelot (1625 - 1695) Thvenot'nun byk bir sayg duyduu bu kii arkiyatlar arasnda nl bir isme sahiptir. talya'nn ilim muhitinde uzun mddet kaldktan sonra Paris'deki College Royal'de dou dillerini retti. Ondan bize "Bir Dou Kitapl yahut btn tantt Dou halklarn iine alan niver- sal bir szlk" kald. (1697)

IIMALTA ADASINDA

Napoli ve Messina'dan sonra Thvenot "Hristiyanln nc karakolu" durumunda olan Malta Adas'na yanat. Katolik Bat Akdeniz ile Rumlarn oturduu Dou Akdeniz adalar arasnda Trk ve Venedik hkimiyeti arasnda mcadele sahas olan Malta, hristiyanln kalesi durumundadr.

Rodos'un fethinden sonra (1522) SaintJean valyeleri burada kuvvetli bir deniz ss kurdular. Kadrgalar nebaht'da kendilerini gstermi olan (1571) valyeler, Trk ve barbar donanmalarna kar hal n-

- 40 -

c kuvvetleri ile seferleri dindarca bir arada yrttler ve lristiyan mallarn olduu kadar mslman mallarn da ele geirerek kazanl bir korsanlk faaliyetine giritiler. Bu ele geirilen mallarn % 10'u adada dzeni ve refah salayan Byk stad'a veriliyordu.

Bu ada kalabalktr ve 1590 ylnda Napoli kral yardmcs Alvadelista Kontunun emri ile, kendisine gerekli olan tahln miktarn renmek iin yaptrd saymda kalede, eski ehirde,Valetta ehrinde,Saint Michel adasnda, 7 rahibin idaresindeki blgelerde 36 ky ve emrindeki valyeler ve hizmetindekiler hari27 .000 kii tespit edildi. Maltallar esmer tenlidirler ve intikam alma hususunda en az SicilyalIlar gibi davranrlar. Burada kadnlar ok gzeldir ve olduka samimidirler, ehre, balarndan yere kadar uzanan bir manto ile giderler, fakat btn yzleri rtl olduu halde, kendileri tannmadan herkesi grrler. Malta Adas'da konuulan dil Arapadr, fakat talyanca da zellikle ehirde ok yaylmtr.

ZAPTEDLMEZ MALTA

Kanun Sultan Sleyman 1565 ylnn MaysEyll aylar arasnda aday ele geirmek iin donanma ile muhasara etti. Fakat Byk stad Jean de La Valetta baarl bir ekilde kar koydu ve Trkler kuatmay kaldrmak zorunda kaldlar.

Onlar ok gl bir orduyu ay mddetle saylar az, fakat ok uyank insann mdafaa etti i bir yere kar bouna sevkederek 1565 Eyll sonunda aday terkettiler.

['lslmanlardan olan bir grup allageldii gibi Mal- ta'ya ait birka kadrgay ele geirince kamaa baladlar, sava yapmaa muktedir olduklar halde savatan kayorlard. Bu zamandan itibaren Saint

- 4 1 -

Ange atosunun ykntlar artk tamir edilmeyecekti, tabiat onu kendiliinden mhtahken yapm t.

Birka donanm a Malta nnde iki aydan daha fazla mcadele edemediinden, burann zaptedilmez olduunu sylem ekten ekinm iyorum . Onun surlar salam olduklar kadar gzel bir grne de sahiptirler. Malta limanna gelenler, sralar halinde dikilmi gzel aalarn rtt Barraque' grm ekten byk zevk duyarlar. Burada gzel bir bahe vardr ve talya kulesinin altndan limana bakan olduka yksek bir yerdedir. Buras sralar halinde dikilmi portakal ve limon aalan* ile doludur ve ykseklere kadar su fkrtan em eleri buraya ayr bir gzellik verir. Bu baheyi Byk stad Lascaris yaptrm tr.

LA VALETTA'NIN MERAKLARI

Thevenot, Byk stad La V aletta'nn ina ettirdii ve ismini verdii mstahkem ehri ziyaret eder. Askeri mimar Francesco Laparelli ve de Cortone'nin eseri olan, adann merkez irili ufakl tepelerin bulunduu bir yerde, geometrik dzenin uyguland, ortogonal plna sahip bir ehirdir. Roma disiplininin Akdeniz medeniyetine yapt tesirlerin bir rnei. Kutsal kalntlar, mstahkem yaplar ve hayr messeseleri seyyahn dikkatini eker.

Bayezid, Rodos valyelerinin, ilk byk stadlar SaintJean'm kutsal kalntlarna byk deer verdiklerini bilerek, ona ait olan ve tam amen altndan yaplm bulunan mahfazasnn kaidesine gotik harflerle belirtildii gibi A ntakya'dan stanbul'a getirilen ve babas Fatih 'in hzinesinde bulunan bir eli, onlara verdi. Bir parma eksik olan aziz Anne'm da bir eli orada grnmektedir. Rodos valyeleri bu eli, halen Fransa'da

- 42 -

hkm sren XIV. Louis'yi dnyaya getirdii zaman ana kralieye takdim ettiler. Onlarda daha pek ok kutsal kalnt ve o k sayda zengin ss eyas vardr.

Bu ehirde pek ok gzel bina bulunur, fakat dierleri arasnda Bykstad'm saray en muhteemidir. Bu sarayda, grld kadaryla yalnz kalitesi ile deil 35 ya da 40 .0 0 0 kiiyi silhlandracak kadar byk ve dzenli bir silh deposu bulunmaktadr. Sarayn btn blmleri son derece iyi dzenlenmitir ve durmadan alan kleler tarafndan temizlenmektedir. Byk stad'lara ait olan kleler zerlerindeki iaretleri ile dierlerinden ayrlrlar. Kapnn yannda birka sra demir ile tespit edilm i bir top vardr, tahta ksm olduka incedir ve tamam salam ve iyi dikilmi bir deri ile kaplanmtr. Bu eit top kolay tanabilmesi iin icad edilmitir, bu toplar dalara ve zor ulalabilen yerlere kolaylkla gtrlebilirler, fakat iki ya da attan sonra artk kullanlmaz hale gelirler.

liastahane iyi ina edilmitir. Hasta valyeler iin ayrlan salon yaldzla sslenmitir ve orada valyelere gm kap kacakla hizm et edilmektedir. Bu hastahane- ye btn hastalar kabul edilir ve iyi muamele grrler. Fakir olan btn yolcular buradan hi geri evrilmezler. Buraya kabul edilirler ve istedikleri yere gitme im kn kncaya kadar baklrlar. Ve onlarn ihtiyalar giderilir, hibir cret istenmeden gemilere bindirilirler.

EYLLDE N O TR E-DAM E GNNDE YAPILAN ELENCE

N otre-D am e gn olan 8 Eyll'de Malta'da bulunduumda, her yl ayn gnde Trklerin kale nndeki kuatm ay kaldrmalar hatrasna yaplan elence ve merasimi,grdm. Btn asker birlik sabahleyin erkenden silhl olarak SaintJeanm nnde ve sava dze

- 4 3 -

ninde toplanrlar. Kilise son derece gzel sslenir ve Byk stad yinde bulunur ve orada yaplan duadan sonra, Auvergne hanndan kar ve bahsedilen hann bayran tayan, ba mihverli, hann en eskilerinden bir valye tarafndan takip edilir. Kilisenin etrafnda dner ve meydandan geti i zaman btn askerler defa tfek atarlar. Bu valyeden sonra bir elinde kl dier elinde ise Trkler ekildikten sonra Ispanya Kralnn d in hediye olarak gnderdii bir haneri tayan, Byk stad'n asl genci gelir. Kl ve haner ok k ymetli talarla sslenmitir: Saint-Jean'n byk kapsna gelerek kiliseye girerler ve krsnn yaknna kadar ilerlerler ve bayra tayan valye bahsedilen bayrak ve Kutsal Heykeli defa selmlar, sonra Byk s- tad'a doru dnerek, onu da ayn ekilde selmlar ve sonra da kendi tarafndaki Kardinafden sonra yerini almaa gider ve onun yannda,Byk stad'a kl ve haneri takdim eden asil gen yer alr,onlar plak olarak ve lhi devam etti i srece elinde tutar; lhi bitince onlar asil gence teslim eder ve yinden sonra Kardi- nalitekrar saraya uurlarlar, burada valyeyi bayrak ile kere daha selmlar. Sonra hana dnerler ve burada da bayra tayan valye btn han skinlerine ve dostlarna ziyafet verir. Yemekten sonra palUo yarlar yaplr ve dierleri bayram sona erdiren benzer elenceler yaparlar.

IIIMALTA'DAN ANAKKALEYE

Malta'da be ay M. Herbelot'yu bekledim, fakat onun ileri, kararlatrm olduum uz seyahate katlmasn tamamiyle m ni oldu. O, bana bu durumu bildirdi. Bu sebepledir ki tek bama hareket etmek duru-

inanda kaldm, stanbul'a gitme frsatn elde ederek, 1655 ylnn 4 Kasm Perembe gn, sabahn 9'nda Livaurne'dan gelen ve Ciudad'l Philippes Martin ynetim indeki SainteMarguerite adl gem iye bindim.

38 yandaki bu gemi iyi bir yelkenliydi ve denizde baarlyd, bordasnda 32 denizcisi vard ve 6 para demir top ve 8 para bronz mancna sahipti, bunlar arkebz (1) ve fitilli tfeklerle donatlm t. Kaptan Antoine Martin ile gidiyorduk, onun SaintEsprit adl gemisinde 28 kii, 5 demir top ve 8 mancnk vard: Sainte-M arguerite ad verilen Cuidad'l bir polacre (2) bizimle geliyordu, onun bordasnda da 24 kii, iki top ve alt demir mancnk yer alyordu, kaptannn ad Jacques Fautrier idi. Bu polacre hzl gidiyordu, halbuki kaptan Antoine Martin'in gemisi daima arkada kalyordu, bu durum ise bize, gnde 10 milden fazla bir yol kaybna sebep oluyordu, nk o biraz geride kalnca beklemek zorunda kalyorduk.

5 Kasm Cuma gn sabah lebech'e evirecek ve ertesi gece de byk bir yamurdan sonra tremontane'e dnecek olan ponent (3) ve mistral esiyordu, fakat ok zayf olduundan az yol alabiliyorduk: 6 Kasm Cumartesi akam hava serinledi ve ok yol aldk. Fakat

ilerledike Sapienza (4) Adas kavanda Tripoli ge-

(1)Bir eit tfek. (evirenin notu)(2)Akdeniz'de yelken ve krekle alan kk bir gemi eidi.

(evirenin notu)(3)Thevenot, A kdeniz gemicileri tarafndan kullanlmakta olan

mahall isimlere gre belli bal rzgrlar aklar.LEBECH: Gneybat rzgar. M AESTRAL: K u zeybat rzgr, TRAMONTANE: K uzey-rzgr, SROC veya SROCCO: Gneydoudan esen yakc rzgr, PONENTBat rzgr

(4)Sapienza veya M odon Adas, bugn M ethoni adn tar ve Peloponnes'in gneybatsndaki ayn ad tayan burnun karsmdadr.

- 4 5

milerine rastlamak korkusu artyordu, ertesi gn de bu adada kalma zorunda olacamza inanyorduk ve onlara rastlamadan buradan getik. Zira Kasmn yedisine rastlayan pazar gn sabah, nceden yaptm z hesaba gre Sapienza denilen adadan epeyce mil uzaklal- dm zannederek ve Sapienza adasnn ilerisinde 70 milden fazla mesafede bulunan Matapan Burnunu henz gem i olduumuzu farkettik. Bu hata ise gemimizin saatte 8 milden daha ok ilerlediini zannetm em izden geliyordu, halbuki o, 10 milden fazla gidiyordu, nk msait olan rzgrla birlikte Venedik krfezinin akntlar da iim ize yaryordu.

SAPENZA ( MODON) ADASI VE MATAPAN BURNU

Neticesi bizim iin ilkinden daha nem li olan bir hata daha yaptk' yolum uzu ylece tayin ettik, Cerigo (ha) ve Cerigott arasndan gem ek iin Sapienza (Modon) adasndan ve Matapan burnundan 90 mil mesafeden gem ek zorunda kaldk ve bununla beraber Pazar gn gn aarnca, sylem i olduum gibi, Matapan burnu zerinde ve karaya sadece iki mil gibi ok ksa mesafedeydik, bu da bizi 40 milden fazla ve gerekten en ksa yol olan ana kara ile Cerigo arasndan gem ee mecbur etti, eer ok daha dar olan Cerigo ile Cerigotto arasndan gem i olsaydk daha tehlikeli olurdu. Farketmeksizin bizi sola, ana karaya doru iten bu sonuncu hata, Venedik krfezinin akntlar sebebiyle meydana geldi; iyi bir ans eseri yanlm olduumuz iin olduka sevinliydik, nk bylece hem tahminimizden 150 mil daha ilerde bulunuyorduk ve hem de ok zaman birka Venedik kalyonunun bulunduu Cerigo'nun bu kadar yaknna gelm ee cesaret edem eyecek olan korsanlarn tehlikesinden kurtulmu

- 4 6 -

oluyorduk: Artk benzer hatalar yapmak ok tehlikeliydi, zira eer gece olm u olsayd, gemimiz karaya arpma tehlikesi ile kar karya idi. Bu tehlike dikkate alnarak karadan biraz uzaklald.

Eskiden Taenarus ad da verilen Matapan burnu Mora'nm yksek bir burnudur; bu burunda Arion'un (1) bir yunus balnn srtnda karaya kt sylenir: burada Maiotlar otururlar, bunlar dalarda kralsz ve kanunsuz yaarlar, lkede kuvvetli olana, bazen Venediklilere, bazen de Trklere tbi olurlar ve ileri, geenleri soymaktr. Bu halk adn, Maina diye isimlendirilen kydan alr.

KYTHERA'YA V A R I

Yolculuumuza Cerigo adasnda SaintNicolas iskelesinde ara vermekle zm bulduk; burada, civar grmeksizin birbuuk gn kaldk. Bu ada gibi btn takmadalar av hayvan ile dolu idi, avlanmak iin karaya ktk; Cerigo adas burada ok miktarda porfir kartlmas sebebiyle eskiden Porphyris adn tayordu; Cythera diye de isimlendirilir, belki de Bordoninin Isolario (2) sunda bulunan Scotera kelimesi buradan gelm ektedi; m itolojiye gre Vens'n deniz kpnden domasndan sonra ilk oturduu ada buras oldu ve bu sebepledir ki burada, denize yakn bir yerde bir tapmak ina edildi, harabeleri bugn dahi grlmektedir. Cerigo, Ege Denizi adalarnn ilkidir, evre uzunlu-

(1) M. . 7. yzylda yaam bir Yunan lirik airi. (evirenin notu)

(2)Seyyah, bir asrdan fazla bir zaman iin corafya literatrnn bir klsii haline gelmi olan dnya adalar ansiklopedisine imada bulunuyordu. Isolario nel quale si ragiona di tu tte Visole del M ondo" Benedetto B ordoninin bu eseri 1534'de Venedik'te yaynland.

u 60 mildir ve Mora'ya ancak 50 mil uzaklktadr .orada ada ile ayn ismi tayan bir de ehir vardr; Venedikliler bu adann tamamna sahiptirler ve buras ok nemli bir geit olduu iin , burada asker bir garnizon bulundururlar.

SPNALONGA (KEA) SKELES

15 Kasm Pazartesi gn konsolos gemide bizi grm ee gelerek beraberinde kasabaya gtrd ve evinde yem ek verdi; kasaba bykt ve burada 700 ev vard, fakat bize sylendiine gre bu evlerin ancak 400'nde oturuluyordu, dierleri ise Kandiye Savandan itibaren terkedilmiti. Bu evler sadece ta ve toprakla ina edilmiler ve amfiteatr eklinde kademeli olarak sralanmlard,- her biri dierinin atsnn bittii hizada ve tepenin m eyli zerinde ina edilm iti ve 10 ya da 12 sra tekil ediyorlard; btn sokaklarda evlerin atlar, dz, terasl ve biri dierini takip edecek ekilde ya pldndan ilk bakta btn evler grnyordu: Harabe halinde kuvvetli bir ato vard; bana sylendiine gre birka yl nce 60 Trk, kumandan Thomas Morosii idaresindeki Venedik ordusuna iki fitilli tfekle burada bir ay kar koymulard veancak sular kalmad iin teslim oldular; eskiden Ceos ve Cea olarak isimlendirilen ve Negrepont adasnn bir paras olduu sylenilen bu ada at nal eklindeydi ve evresi 50 mil uzunluundayd. Topra olduka verimlidir, buday yetitirilir, araplk ve hayvanclk yaplr, limanda ok balk olduunu da sk sk alarmzla balk tutarak grdk. Skinleri hara veya vergi olarak her yl Trklere 3 400 , Venediklilere 2600 kuru derlerdi, ayrca buraya kar yaplan baskn ve yamalar onlar ypratm ve biroklarn, evlerini ve m em leketlerini terke zorlamtr. Oradaki kadnlar kendilerini iri

- 4 8 -

gsterecek tarzda fakat temiz giyinirler. ri grnmek amacyla dizlerine kadar inen elbiselerden 6 7 tanesini stste giyerler, elbiselerinden daha uzun olan gm lekleri grlyordu. Ayaklarnda beyaz ynden gzel o raplar vardr, balarnda ise gs de rten tl bulunuyordu ve istedikleri hle giriyorlard, velhasl bu adann sakinleri iyi insanlardr ve hristiyanlardan olduu kadar Trkler tarafndan da uradklar kt hakaretler sebebiyle onlara acmak gerektir.

GEMNN KARAYA OTURMASI

Gece yarsndan veya drt saat sonra karay far- kettik,fakat burann Bozcaada olup olmadn bilm iyor

duk; aksi gibi afak vakti yolum uza devam ettik ve buray henz getiim izi anladk, Tuva nnde, karaya ok yakn idik; kaptanmz, geminin karaya oturmasnn grlts ile uyand ve kaybolm u olduunu zannederek ok su olup olmadna bakmak iin koarak geminin sintinesine gitti, fakat orada hi bir ey bulamad. Bu srada denize bir kayk indirtti ve iine inerek hasar tespiti iin geminin etrafnda dolat, sadece geminin k (pupa) tarafndan apa atld, onun yardm ile ksa zamanda kumdan kabildik, burada Tanr bize gerekten yardm etti, nk o kadar sert bir rzgr vard ki, gemi batma tehlikesi ile kar karya idi.Bu- nunla birlikte bir saatlik zamanda kurtulduk, hem de sintineye bir damla su bile girmeden; eer geminin oturduu yer kayalk olsayd gemi batard. Tayfalar gemiyi kurtarmak iin btn gayretlerini sarfettikleri srada batma tehlikesini unutarak, hl dikkate deer ve byk bir alana yaylan Truva'nn eski ve nl ehrinin harebelerini hayal ediyordum; nihayet g durumdan kurtularak karadan uzaklatk ve saat 9 10 srala- nnda anakkale Boazna girdik; buras Trklerin ilk

IVANAKKALE, GELBOLU VE STANBUL'A

VARIIM IZ

BOAZLAR

anakkale'nin kalelerinin her ikisi de anakkale B oaznn sahilindedir.

Birbirinin top menzilinde olan bu hisarlardan birisi Avrupa'da,dieri ise Asya yakasndadr,ikisi arasndaki mesafe iki mil civarndadr ;buras boazn geni yeridir Avrupa'da olan hisar Roma devrinde Sestos adn tayordu; boaza hkim olan gen eklinde bir tepenin eteinde ina edilm iti, bu tepenin zerinde bir kasaba bulunuyordu. Bu hisarn kurun kaplamal kulesi vardr, bunlardan ikisi kara tarafnda ve en by olan iin- cs ise liman zerindedir; gizlice drbnmle baktmda yirmi civarnda mazgal delii grebildim, bunlarda byk apl toplar bulunuyordu, ayrca drbnmle buraya bir adamn kolaylkla girebileceini de farkede- bildim.

Asya'da Anadolu tarafnda eskiden Abydos'un bulunduu yerdeki dier hisar bir dzlkteydi, hemen hemen kare eklindeydi; her cephesinde ii kule ve ortasnda bir kale burcu vardr, dierindeki kadar ok mazgal delii yoktu; 200 mil uzaklkta bulunan stanbul'un gerekten anahtar durumunda olan Asya ile Avrupa yakasndaki bu iki hisar II. Murat'n olu II. Mehmet ina ettirm itir, hisarlar dost veya dman hibir gem inin durmadan geem eyecekleri veya geerlerse sonunda tehlikeyle karlaacaklar yerlerdi: stanbul'dan gelen btn gemiler kaak eya veya kaak kle ta

defa Asya'dan Avrupa'ya getikleri yerdir.

- 50 -

yp tamacklarnn kontrol edilmesi iin Anadolu yakasndaki hisarn nnde gn dururlard.

Sestos ve Abydos,bu iki yer Leandros ve Hero'nun aklar ile nldrler: Bu yer yaknlarnda Pers Kral Kserkses ordusunu Asya'dan Avrupa'ya geirmek iin gemilerden bir kpr kurdurdu: Andra ile hisarlar arasnda aa yukar 280 millik bir mesafe vardr.

GELBOLU

Fazla kalabalk deildi, sadece arda insanlara rastlamak mmknd, orada oturanlarn ou rumlar- d; bunlardan byk bir ksm rak veya dier alkoll ikiler satarlard; evlerinin kaplar ancak 2,5 ayak yk- sekliideydi, Trkler sarho olduklar zaman at zerinde eve girerek her eyi altst ettikleri iin , bu areyi bulmulard ;bu esirde bir kulesi olan kare eklinde bir kale vard, onun eski olmas sebebiyle histiyanlar tarafndan ina edildiini tahmin edebiliyorum.

Sahilde iinde yedi eski kadrga grlen bir tersane bulunuyordu, Trkler bunlar Kbrs adasn fethettik leri zaman Venediklilerden aldklarm sylyorlar, fakat aslnda kadrgalar nebaht savandan kurtulmu olan donanmadan kalanlardr ve onlar denizden gtreme- dikleri iin Adalar Denizine geirmek gayesiyle Koint Krfezi zerinden insan gc yardm ile naklettiler, nk dier gemileri ele geirmi olan iristiyanlar geitleri de igal etmilerdi.

MARMARA DENZ

1 Aralk aramba gn biraz rzgr vard, leden sonra saat 4 'de gemimiz herkesin iinde oturmaktan olduka can sklm olarak limann dnda demirledi: akamn 9'unda, hafif ay nda ve bizi hzla gtren

_ 51 _

gzel bir bat ve gneybat rzgr ileJareket ettik, btn geceyi denizin geniledii bir yerde bulunan Marmara adasnda geirdik, bu deniz Marmara adn alyor (eskiden Propontid denirdi). 2 Aralk Perembe gn, rzgr bizim daha hzl gitmemize yardm edecek ekilde esm ee balad, fakat bize ^csi ynden gelen akntlar kuvvetliydi ve normal gidiim izden daha fazla yol alamadk.

STANBULA VAR I

Nihayet gn doarken Gelibolu'dan tahminen 125 mil kadar mesafede olan stanbul'u grmee baladk; sarayn nnden geerek Galata'da leden sonra saat 12 arasnda yolculuum uz son buldu. Burada, bu byk ehirde bir nceki gece yangn ktn ve henz devam ettiini rendik, Marmara'da yangn farket- ni, fakat nerede olduunu tahmin edem em itik.

Topraa ayak basar basmaz, beni byk bir nezaketle kabul eden Fransa Kralnn elisi M. de la Haye' selmladm. Derhal Galata'da bir pansiyon sahibi olan M. de la Roze adl bir Flamand'a gittim ve birka gn sonra da baheli, Hali'i ve Boaz' gren, ucuz fiata bir ev kiraladm.

- 5 2 -

K N C K I S I M

S T A N B U L

TRK MPARATORLUUNUN MERKEZ

STANBULUN KONUMU

stanbul'u gren herkes,onun btn dnyaya hkim bir konuma sahip olmas sebebiyle, dnyann en gzel yeri olduunda birleirler. Avrupa da Trakya'dan Bo- az'a doru uzanm bir yerde kurulmutur, buradan Asya'ya gei ancak yarm saat srmektedir.

htiya duyulan veya arzulanan her ey, btn k ylar denizle evrili olan stanbul'a byk miktarda deniz yoluyla her taraftan getirilebiliyordu. Akdeniz ve Karadeniz'e alan bu iki boaz yle kar karya gelmilerdir ki, rzgr biri yoluyla gemilerin stanbul'a geliine mani olsa, dieri yoluyla gelmek iin msait bir durum ortaya kard. Bu iki deniz arasnda ve limann giriinde tabiat, sanatn hibir yardmn grmeksizin dnyann en gzelini yaratt, buras en az 6 mil evreye ve 1 mil genilie sahiptir. Kylarnn elverili o lmas sebebiyle gemiden dorudan doruya, kaya bin- meksizin karaya klabilir, nk en byk gemiler hi

V

zahmetsiz karaya yanaabilirler.O halde Klin'in, kuruculara, ehirlerini nerede kur

malar icap ettiini nasihat eden cevabna hayret e tmemek lzmdr. Krler lkesi ile kar karya cevab, Kalkedonlulann karsnda kurduklarm gsteriyordu. Khin, tabii bakmdan bu kadar elverili yeri ihmal ederek, bu yerin karsnda Asya'da Kalkedon (Kad- ky)'u kurmu olduklarndan, onlarn ne kadar krlemi olduklarn iddia ediyordu.

(Mitolojik devirlerden itibaren,Thevenot stanbul'un Bizans, Grek, Roma ve Hristiyanlk devirleri tarihini zetliyor.)

1203 ylnda stanbul Venedikliler ile birlik olan Franszlar tarafndan BizanslIlardan alnd ve 1254'de Paleologlar buray yeniden ele geirdiler, nihayet Trk hkmdar II. Mehned 29 Mays 1453 Sal gn burasn fethetti. 1453 ylnn Pentekte bayramnda Trkler buray fethettiler ve bu tarihten itibaren oras Tk- lerin elindedir ve oraya stanbul adn verdiler.

Buras hemen hemen Lyon ile ayn iklim zellii gsterir, bazen yaz aylarnda scaklk bunaltc olur, zellikle Temmuz ve Austos aylarnda leden sonralar serin bir rzgrn esm edii zamanlar, Franszlar bu rzgra, limann azndan gelmesi sebebiyle "d rzgr" derler.

Bu ehir depremlere de maruz kalr, yle ki bir gecede iki defa yer sarsnts hissettim.

STANBUL'UN PLNI

ehir gen eklindedir, iki taraf denizle evrilidir, bir taraf Marmara ve Akdeniz ile, dier taraf liman ile ve nc taraf da kara ile snrlandrlmtr, en byk sahili Marmara zerindedir ve sarayn bulunduu burundan Yedikule'ye kadar uzanr, liman tarafndaki sa-

hil ise orta uzunluktadr.Saray, genin ucu zerinde ina edilmitir, buras

Marmara ile liman arasnda uzanr ve bu sarayn altnda liman tarafnda ve kyda sarayn baheleri yer alr; saray bir zamanlar eski Bizantion ehrinin kurulduu yer civarndadr. stanbul, Karadeniz'den gelenler kadar Akdeniz'den gelenlere de gzel grnr.

Akdeniz'e alan boaz zerindeki dier kede kurunla rtl yedi kule mevcuttur. Onlar hristiyan- lar tarafndan ina edilmilerdir ve uzun zaman hkmdarn hzinelerini saklamak iin kullanlmlardr.imdi de yksek ahsiyetler iin hapishane olarak kullanlmaktadr.

Kara tarafnn limana uzanan ksmnda, nc k ede mparator Constantinos'un saraynn harabeleri grlr.

Bu ehir gzel surlarla evrilmitir, kara surlar y on tma talardan yaplm ift sraldr, dier surlar ise sadece m oloz talar ve tulalar ile ina edilmitir. Bu surlarn nnde derin ve geni bir hendek bulunmaktadr: Dtaki ilk suru tamamlayan ve hendein arkasnda 3 0 4 0 ayak yksekliindeki birbirinden fazla uzak olmayan 250 kulenin alt ksmlarnda topular, stte ise okular iin mazgal delikleri bulunmaktadr.

ikinci sur daha yksek olmakla beraber ayn tarzda ina edilm itir, nk o karadan kordona kadar alt metre uzunluktadr, bunda da birinci surdaki kadar fakat daha yksek kuleler vardr. Bylece buras kullanl bir istihkm durumundadr. Netice olarak bu ehir kolaylkla mstahkem hale getirilmitir; fakat bu zamana kadar Trkler ona hi ihtiya duymadlar.

Deniz surlar o kadar yksek deildir, fakat bunlar da iyi durumdadrlar, mazgallar ve kk kuleler ile donatlm tr, Marmara ve Hali boyunca uzanrlar. Ancak kk gemi ve kayklarn yanap yklerini

- 5 7 -

boaltmalarm salamak maksadyla baz yerlerde surlar 50 adm kadar ieri alnmlardr.

STANBULUN BYKL

ok kimse stanbul'un Kahire ya da Paris'den byk olmadn sanrlar, fakat onlar yanlrlar nk buras bu iki ehrin hi birinden daha kk deildir. Bir keresinde bir Fransz ile beraber evresini dolatm , her birimiz bir saat aldk ve Tophane'de bir kayk veya gemiye binerek stanbul tarafna getik ve liman zerinde yer alan sarayn kknn bize msaade edilen en yakn yerinde karaya ktk: sonra kay Yedikule'de bizi beklemek zere gndererek saatlerimizi 7'ye getirdik ve liman boyunca, daima sur dndan yolumuza kara ksmndan Yedikule'ye gelinceye kadar devam e ttik, burada saatlerimize baknca her ikisinin de 8.45 olduunu grdk, bylece bu yolu katedebilmek iin bir saat eyreklik zaman sarfettik ve kaykla Yedikule'- den Saraybrnu'na gelmek iin kiinin krek ektii kaykla bir saat kfi geliyordu, nk bu taraf yaya gidilemezdi, su burada surlar dyordu, fakat eer yaya gidecek bir yol olsayd, hi phesiz bu yol bir saatte alnamazd, fakat be eyreklik bir zamanda kolaylkla yrnebilirdi," bir eyrek saatlik zaman lzumluydu, nk balangtan itibaren gem ee cesaret edem ediim iz iin liman zerinde bir para kyy arkamzda brakmtk: bylece, bizim yaptmz gibi hzl yrmek artyla saatlik zaman stanbul'un evresini dolam aa yetecekti: O halde bu ehrin surlarnn dndan evresi 1012 mil olduu sylenebilir.

Bu ehir 22 kapya sahiptir, alts kara tarafnda onbiri ise liman boyunca ve bei de Marmara sahilinde olup, hepsinin liman ve inileri vardr.

STANBUL'UN BDELERVI

mparator Constantinus, imparatorluunun merkezini R om adan stanbul'a naklettii zaman, h i o lmazsa eski ehre eit bir hale getirmek iin ona yeni Roma adm vererek bu ehre nem kazandrd ve bunun iin de yedi tepeyi seti, yedi tepe zerinde kurulan ilk ehri taklid ederek tepe veya meyiller zerinde derhal ok sayda heykel, stun vs. gibi bidelerle ssledii ehrini kurdu.

Yedi tepe zerinde kurulan bu ehir belli bir p lna gre yaplm tr, yle ki bir ev dierinin manzarasn hi bir zaman kapatmyordu. Oradaki sokaklar gzel deildir ve ekserisi dardrlar, fakat ok sayda gzel yap vardr.

AYASOFYA

stanbul'da pek ok gzel cami bulunmaktadr, onlarn en m uhteem i Ayasofya'dr. Eskiden kilise olan Ayasofya ilk defa mparator Justin tarafndan ina edilm i ve sonra da mparator Justinyanus tarafndan geniletilm i, zenginletirilmi ve sslenmi, T annmn bilgeliine ithaf edilmi ve bu sebeple de Agia Sopiia adn almtr. stanbul Trklerin hkim iyetine getiinde buras camiye evrilmi olup bugn de ay ismi tamaktadr. Gren herkesin hayran kald bu eser 114 adm uzunluunda ve 80 adm geniliindedir; dardan kare, ierden ise daire eklindedir; kilisenin btn cephesi boyunca uzanan portiin altndan girmek iin drt kap mevcuttur, fakat oraya ancak, byk bir mermer kapnn iindeki ak kk bir kapdan girilebilir. Bylece olduka geni olan camiye girilmi olur ve onun ortasnda, tonozu alak yann kre ek

- 5 9 -

linde kendi trnde ve emslleri arasnda tek olan bir kubbe vardr. Bu kilisenin iinde btn evreye hkim durumda olan bir kap sundurmas mevcuttur,bu sundurma benzer ekilde tonozlu, otuz adm geniliinde, altm stunun destekledii bir dier galeriyi tar, bu da dier kk stunlarla kilesinin kubbesini takviye eder.

Bu galeriye yukardan hafif bir kademe ile klr, bize kapy aan Trke para vermemiz icap etti.Buraya iristiyanlar hkim iken bu galeri, d in trenler srasnda erkeklerin inanlarn bozmasnlar diye, kadnlara ayrlmt.

Orada, Trklerin, Constantinus'a it olduunu syledikleri bir mezar ve bir ta vardr, bunun zerinde (inanacak olursak) Meryem Ana Hz. sa'nn kundaklarn ykyordu ve Trkler ona byk bir sayg duyarlar.

Bu kilise eskiden tamamen mozaikle kaplyd, gene de ha ve resimler gibi, birka para grlmektedir; Trkler resimlere hi nem vermedikleri iin bunlar silmee teebbs etm iler ve ancak yansn silebil- milerdir.

Bu kilisenin dnda ok yksek ve ince drt minare vardr, onlann en st ksmlanna kadar klabilir; bunlarn ok katl ve epeevre olan erefelerinde mezzinler ezan okurlar.

Bu kilise eskiden mevcut kiliselerin en by idi, Trkler bunun baz ksmlarn ortadan kaldrdlar; kendi camilerini ina etm ek iin bu onlara iyi bir m odel oldu: kilisenin arkasnda ve ok yaknnda, giriinden pek uzak olmayan bir yerde, kk bir sokakta iki byk ve iri stun grlr, burada bir zamanlar adaletin yerine getirildii sylenir; dier bazlannn sylediine gre orada stun vard ve her birinin zerine Cons- tantinus, bronz bir ha koydurm utur ve her han

- 6 0 -

zerinde greke u szleri yazdrm ta "SA daima stndr.

Orann yaknnda eski bir kule vardr, hkmdarn hayvanlar burada barnmaktadr; orada aslanlar, kurtlar, tilkiler, leoparlar, bir vaak, bir zrafa derisi ve dier ender hayvanlar grdm.

SLEYMANYE CAM

A yasofya stanbul'un gzel camileri iin bir model olm utur, bu ehirde yedi tane Seltin cami vardr.S- leynaniye'nin Ayasofya'ya ok benzediini syleyebilirim; buras kandillerle donatlm byk bir camidir, bu camiin kble tarafnda bir trbe vardr, burada camiye adn veren ve bu camii yaptran Sultan Sleyman'n nnn bulunduu tabut bulunmaktadr; bu tabut Medine'den getirilmi ve topraa serilmi bir halnn zerindedir, tabutun zerindeki rt de Mekke'den getirilmi ve bu rtnn zerinde bu ehrin resmi vardr. Mezarn ba tarafnda bir sark ve buna kym etli talarla ssl iki tu balanmtr ve evresinde ok sayda byk mum, yaklm kandiller, alnp gtrlmemesi iin zincirlenmi ve lnn ruhu iin okunmak zere konm u kur'anlar yer alr; orada insanlarn her saat kur'an okuduklar da grlr. Byk hkmdarlar lmlerinden sonra bu dualarn kesilmemesi iin bir vakf brakmaa da itina etmilerdir.

(Bu cami, Sleymaniye Camii, byk Trk Mimar Sinan tarafndan 15501557 seneleri arasnda yaplm tr ve bugn dahi stanbul'un en gsterili bidesidir

Bu trbenin yaknnda bir dieri daha vardr, onun iinde Sleyman'n ok sevdii bir hanmnn n bulunmaktadr, ayrca II. Sleyman'n bir olunun n da bulunmaktadr. Bu cami em elerin bulunduu ok gzel bir avluya sahiptir.

- 6 1

SULTAN AHMET CAM

Sultan Ahmet'in ina ettirdii bu yeni cami, stanbul'un en gzel ve m uhteem bidelerindedir: camie byk bir avludan girilir, buradan mermer stunlar zerinde ve kurun kapl, uzunluuna dokuz, geniliine alt kubbenin bulunduu son cemaat yerine gelinir,sonra, evresinde gizli yerler olan kare eklinde bir avluya geilir, bu gizli yerlerin her birinde Trk detlerine g re ihtiya duyulan temizliin yapld musluklar vardr; avlunun ortasnda gzel bir em e yer alr.

Bu cami olduka byktr ve gzel bir kubbesi vardr, bu kubbede ok sayda kandil mevcuttur, bunlarn bir ksm camdan kreler eklindedir, mesel biri iyi tehiz edilm i bir kadrga, bir dieri camiin aatan deseni, dier bakalar ise benzer zarif ekillere sahiptir; bu camiin arkasnda Sultan Ahm et ve oullarnn yatt trbe bulunmaktadr, onlarn tabutlar zerinde iri bir kavuk, her birinin yaknnda byk bir mum ve ruhlar iin orada daima dua eden biri bulunur: bu camiin esas girii Atm eydan tarafmdadr.

(Thevenot ekillerin gzellii ve ltta renklerin armonisinde olduu kadar pitoresk detayda da ok hassas davranr. Sultan Ahm et Camiini ziyaret edenler ona "Mavi Cni" diye adm verdiren inilerin i sslemedeki gzellikleri iin syleyecek sz bulamazlar.)

stanbul'da dala baka birok gzel cami de vardr, bunlar arasnda limann yaknndaki Sultan Mehmet; buradan biraz daha uzakta olan Sultan Selim ve Yenieri odalarnn yaknnda Sultan Sleyman tarafndan bir olu iin ina ettirilen bu sebeple ehzade Mescidi yani ehzade Camii ve eski sarayn yaknnda Bayezid tarafndan ina ettirilen camileri sayabiliriz.

Btn bu camilerin hastahane ve medreseleri vardr

- 6 2 -

ve burada, okumak imknn bulamam bir ok fakir renci beslenir ve okutulur.

VIISTANBUL'UN HPODROMU, STUNLARI VE

DKL TA LA R I

ATMEYDANI

CBu meydan araba yarlarnn ilgi ile takip edildii, sportif olduu kadar politik gruplamalarn da grld Bizans hipodromunun bulunduu yerdedir: gsteri ok zaman karklkla biterdi. Atm eydan The- venot zamannda bugn de olduu gibi hipodromun baz dekor unsurlarn korumaktayd. Balcalar Kar- ak'dan gelen ve I. Thedosius zamannda dikilen bir dikilita, Platea'da Persler'i yenen (M . .479) muzaffer Grek ehirleri tarafndan Delfi'de adak olarak dikilen ve Constantinus tarafndan yeni merkeze nakledilen "Ylanl Stun".3

stanbul'da eskiden pek ok gzel heykel, dikilita ve stunlar bulunmaktayd, fakat btn bunlar o ekilde tahrip edilm itir ki, bunlardan pek az ey kalmtr: hipodromun bugn de eski bykln koruduu grlyor, buras uzunluu geniliinden fazla olan ve at yarlarnn yaplmas sebebiyle hipodrom adn tayan Trklerin de burada her gn ayn yarlar yaptklar ve Atm eydan adm verdikleri yerdir; bu meydann ortasnda olduka iyi durumda, zerinde hiyeroglif harfler bulunan bir dikilita vardr ve oradan birka adm uzakta, olduka yksek,lar kullanlmakszn stste konm u talardan yaplm bir stun bulunmaktadr, har kullanlmakszn stste konm u talardan yaplm bir stun bulunmaktadr.

Biraz daha uzakta, meydann nihayetine doru tun

- 6 3 -

tan, birbirine sarlm ylandan meydana gelen bir stun vardr, stunun st ksmnda ylanlarn balar birbirlerinden biraz ayrlm durumdadr: kinci Mehmet stanbul'u fethettiinde bu balardan biri alt enesinden bir karg veya kl darbesi ile krlmtr ve baz kimseler bu stunun ylanlara kar by iin buraya konm u olduunu sylerler, bu krk sonradan olm utur ve stun hl yerinde durmaktadr.

STUNLAR

ehirde iki gzel stun daha vardr, biri ok eskidir ve tarihi stun diye isimlendirilir, nk btn evresi zeminden tepeye kadar, Roma'daki Antonin, Trayan stunlarnda olduu gibi alak kabartma figrler ile donatlmtr, burada anlatlanlarn onu buraya diktiren Arcadius'un bir seferinin hikyesi olduu ve zerine heykelini koydurduu sylenir; st k sm a,iinde yer alan dner merdiven ile klr. Dier stun yanm stun adn tar, nk civardaki yanan birka ev sebebiyle tammen siyahlamtr, ok kt durumda olduundan dmesine mani olmak ve yerinde tutabilmek iin byk demir emberler ile balanmak zorunda kalnmtr; bu yangndan nce, biri dierine iyi bir ekilde tutturulmu olan sekiz porfir tatan yaplm tr, bir ksmnda birbirine iyi balanm ve st defne dallar ile sslenmi balar grnmektedir; bunlar bugn de kolaylkla farkedilebilir.

VIIIHKMDARIN SARAYI

Hkmdarn saray stanbul'a denizden gelirken gze arpan ilk yerdir, bu saray sahildeki baheleri ile ok gzel bir manzaraya sahiptir, fakat binann mimarisi

- 6 4 -

m uhteem deildir ve bu kadar kudretli bir hkmdarn saraynn olmas icap eden ile mukayese edilirse ok sadedir. Serrai Trkede saray anlamna gelir, Fransz- lar ise bunu srail olarak deitirmilerdir, bu isimle yalnz kadnlarn oturduu bir yer kast edilmektedir; kapatmak anlamna gelen Franszca serrer veya talyanca serrar kelimesinden tretilmek istenirse de, bu kelime Trkedir ve saray anlamna gelir ve hkmdarn oturduu yer bilhassa serrai diye isimlendirilir.

SARAY

Saray eskiden Bizantion'un kurulduu Karadeniz Boazna bakan Saint Demitre tepeciinin zerinde ina edilmitir; sarayn daireleri tepeciin stndedir baheler aadadr. Bu sarayn evresi mildir ve gen eklindedir, iki kenar deniz tarafnda olup ehir surlar ile kapatlmtr ve surlar ile deniz arasnda biraz ykseke bir rhtm vardr, fakat h i kimse oraya gidemez, zellikle liman tarafndan saraya geem ez ; nc kenar deniz tarafmdakiler gibi birok kuleden meydana gelen salam bir surla ehirden ayrlmtr, bu kulelerde daima nbeti olarak Acemiolanlar bulunmaktadr.,Acemiolanlar hara karlnda toplanan ocuklardr, onlarn arasnda ok akll ve maharetli olanlar seilir, eitilir ve eitli grevlere tayin edilirler ; daha az zeki olanlar ise bahvan, seyis ve benzeri iler gibi daha basit ilerde kullanlrlar.

Limann kenarnda, Galata'nm karsnda ve rhtm zerinde bir kk yer alr, zeminden biraz ykseke ve ok sayda gzel mermer stun ile desteklenmi olan bu kke hkmdar sk sk hava almaa gelirdi ; denizde gezinmek istedii zaman da saltanat kayna buradan binerek denize alrd.

Deniz sahilinde bulunan sarayn dier tarafnda,yedi tane kulenin bulunduu tarafa giderken olduka yksek bir eit kk vardr, hkmdar buraya ok zaman elenm ee gelirdi; kemerler zerine ina edilmitir ve altnda surun karsnda oyulm u halar grlr.Rn- lar bnda vaktiyle bir kilisenin bulunduunu sylerler; burada ayrca bir de em e vardr ve Rmlar buraya Transfigrasyon (1) gn gelirler, bu sudan hastalarna iirirler ve onlar boazlarna kadar kuma gmerler; hemen sonra da kartrlar; hkmdar bu gnde kknde bulunur ve kendisi grnmeden bu yaplanlara bakarak elenirdi.;

Bu yerin yaknnda byk bir pencere grlmektedir, bu pencereden sarayda bodurulmu olanlar geceleyin denize atlr; bu srada top atlarak durum rt-b a s edilir. Bu sarayn deniz tarafnda pek ok kaps vardr, fakat onlar ancak Hkmdar ve birka saray mensubu iindir; sarayn esas kaps Ayasofya tarafnda ve oraya yakn bir yerdedir; bu kap Kapclar tarafndan korunmaktadr ve olduka geni bir avluya alr, nce sa kolda sarayn hastahaesi grlr. Hasta olan saray mensuplar buraya kk bir araba ile giderlerdi. Biraz ilerde solda st kurunla kapl Cebelne yani sill deposu bulunmaktadr; bu bina vaktiyle Ayasofya'nn ayin eyalarnn sakland yerdi, bu sebeple de kilisenin zamannda fevkalde byk olduu dnlebilir.

Bu avludan, birinciden daha az byk olan ve kare eklindeki, tamam 200 adm uzunluunda ikinci bir avluya geilir, onun epeevre etrafnda kurunla kapl, mermerden ok sayda stunun destekledii avlu eklindeki bir galeri yer alr; sa kolda bu galerinin ar-

(1 )Transfigiirasyon: Hz. sa'nn armha gerilmesinden sonra Ta- bor Danda h a varisin 0 li ninesi.

66

kasnda, avlunun bir ucundan dier ucuna kadar sralanm dokuz kubbe grlr, hepsi de kurunla kapldr, bunlar mutfaklardr; sol kolda galerinin arkasnda, sadece hkmdarn bindii atlarn bulunduu ahr vardr; dier ahrlar deniz kysnda, sarayn Marmara'ya bakan tarafnda yer alr. Bu ikinci avluya sadece hkmdar at zerinde girebilir, dierleri ise kapdan yaya girerler. Yenieriler bu avluda, galerinin altnda sa kolda, svariler ise solda sralanrlar.

Ortada nar ve selvilerle evrelenen ok gzel bir em e bulunmaktadr, hkmdar bu em e yannda vaktiyle Paa'lann ve dier devlet ileri gelenlerinin kellesini vurdururdu.

Bu avlunun sonunda, solda Byk Divann topland- salon ve sada ise saraya girilen kap yer alr, buradan ancak davetliler girebilir, onun esrarl havasndan bahsetmeden geeceim .

Bu sarayn ii, dardan zannedildii gibi dzenli deildir, burada birbirinden ayr kubbeli daireler g

rlmektedir. Bunlar birbirinden ayrt edilem eyecek ve kime ait olduu sylenem eyecek ekildedir. Bu sarayda oturan hkmdarn gene burada oturan hizm etileri ve onlarn da maiyetleri bulunmaktayd.

SULTANLAR, HADIM AALARI, HKMDARIN MAYET

Bu grevlilerden ou hadm aalardr ve hemen hemen hepsi siyaltr; hadm edilmekten memnundurlar, fakat hkmdarlardan biri bir gn gezinirken idi edilmi bir atn,bir ksran zerinde olduunu grr,saraya dner dnm ez burada bulunan hadm aalarnn cinsiyet organlarn kestirir ve ta ettirir. Bundan sonra devaml olarak onlar kontrol ettirir. Hadmlatrma 8 10 yalarnda yaplrd ve bir ou bu ameliye sra

- 6 7 -

snda lrd. Habeistan ve dier siyah Afrika'ya gnderilen paalar, hkmdarn hareminde hizm et etmek iin bir ok kim seyi hadmlatrarak stanbul'a gnderirlerdi.

Hadm aalan sarayn idaresini ellerinde tutarlar, kadnlara hizm et ederler, sarayn dier mensuplarndan ayr olarak hep birlikte otururlar, onlar korumak iin o k titiz ve uyanktrlar, sarayda bu yar erkekleri aldatacak kadn bulunmamaktadr, nk hkmdarn ok kskan olduunu ve bu kadnlardan birinin tek bir baknn hayatna mal olacan iyi bilirlerdi.

Sultanlar sarayn bahesinde gezindikleri zaman,bostanclar yahut bahvanlar surlarn etrafnda bulunmaktadrlar ve arkalarndaki byk ve yksek atya bal olan sopalan tutarak, deniz tarafna bakarlar ve sultan- lann dardan grlmelerini nlemek iin bahe ile onlar arasnda bir eit sur meydana getirirler, fakat hadm aalan tarafndan grlme endiesiyle bizzat kendileri sultanlara bakmaa cesaret edemezler, aksi takdirde derhal balan uurulurdu; bu kskanlk o kadar fazlayd ki, surlar yksek olsa bile denizden geen kayk veya gemilerin, sultanlarn bahede olduklar srada buraya 4 00 admdan daha fazla yaklamalarna msaade edilmezdi, ilerine gitmeleri iin oradan gem eleri icap ettii takdirde ayet bahenin yaknndan geiyorlarsa nbeti bir tfek atarak onlar uzaklatnr ve bylece onlar da denizde byk bir tur atmak zorunda kalrlard.

Hadm aalan hkmdann iolanlarnn hizmeti ile de grevlidirler; hepsi gen olan iolanlar ou hris- tiyan m eneli olup, mslmanlatrlmlardr ve sekiz yandan yirmi yana kadar sarayda byk itina ile yetitirilirler; onlarn bir ksmna yay ekm ek, mzrak atmak, ata binmek ve at koturmak, gremek, okumak, yazmak ve ark sylem ek retilir, dierlerine de m e

- 6 8 -

yil ve kabiliyetlerine gre baka eyler retilir, fakat onlar ilk nce slm dininin kaidelerini renm ek zorundadrlar; eer onlar kabiliyetli iseler yksek makam lara dahi gelebilirlerdi, tayin edildikleri m em uriyete gre bir cretle birka yl sonra saraydan karlard; halbuki sarayda bulunduklar zaman kaarlarsa derhal cezaya arptrlrlard. Onlar odalara taksim edilmilerdir, bir odada pek ok kii kalr, burada olduka rahatsz yaarlar; yattklar zaman odada bulunan hadm lar i- olanlannm bir yataktan dierine gemelerini nlemek iin devaml onlan kontrol ederlerdi.

Saraya gelebilen krk kadar iolanm n esas grevi hkmdarn yakn hizm etlerinde bulunm aktr; bunlardan balca d rt tanesi unlardr; hkmdarn klcn tayan silhtar, hkmdarn kaftann tayan uhadar, abdest almak istedii zaman su dkm ek iin bir kapta her an su tayan ibriktarve susad zaman imesi iin ona vermek zere bir kapta erbet tayan kpdar.Bu drt kii saraydan daima hkmdar ile birlikte karlar. Bunlar bu grevlerden im paratorluun en yksek makamlarna geerler.

HKMDARIN DER SARAYLARI

Bu saraydan baka, stanbul'da Eski Saray adm tayan ve bir zamanlar iinde hkmdarn oturduu bir dier saray vard, fakat artk burada, len hkmdarn hanmlar oturm aktaydlar; eer bata olan hkmdarn houna giden bir kadn varsa, bu kadn sarayda alko- nurdu. Onlar bu eski sarayda da hadm aalan tarafndan lnceye kadar korunurlard. Hkmdar bu kadnlardan pek aznn devlet erknndan biriyle evlenmesini ho karlard. Bu saray iyi ina edilm iti, kapdan baka danya hibir k olmayan kuvvetli surlarla evrilm iti; buras bizim kzlar manastrlarna olduka

- 6 9 -

benzemektedir.Bu saraylarn dnda hkmdarn, tarada Asya'da

olduu kadar Avrupa'da da birok baka saraylar vard; bunlarn hepsi de gzel bahelere sahipti ve btn bu baheleri ok sayda bostanclar idare ediyordu.Onlarn ba ise Bostancba idi. Bu im paratorluun en iyi vazifelerinden birisiydi. Bostancban sarayda lojman bulunurdu, genellikle sakallyd, sarayda sadece hkmdar ve bostancba sakal brakabilirlerdi, dierleri ise onlara hizmetin iareti olarak sakallarn tra ederlerdi. Ayrca bahelerde ve denizdeki gezilerinde hkmdara refakat ediyordu. Hkmdarn bindii kayn dmenini bostancba idare ederdi. Hi phe yok ki bostancbalar yalnz sarayda deil btn devlet dhilinde kudrete sahiptiler.

Hkmdar stanbul'da ileri gelen kimselerden birisini ldrtmek istedii zaman, bu ile bostancbay vazife- lendirirdi.

(Saray anlamak iin bu bilgi ve mahede olduka faydaldr. Btn dier seyyahlar gibi, Thevenot da sarayn ancak kk bir ksmna kabul edildi. Thevenot bu sarayn Bat saraylarndan ok farkl olarak, hibir mimar endiesi olmayan baheler ve avlulardan "pavyon eklindeki birbirinden ayr bialar"dan meydana geldiini grd.Bnunla beraber "turquerie"ler iin Fransz halknda doan zevke ve bizzat kendisinin rastlad halklarn kadnlarna kar duyduu ilgiye ramen, Thevenot "esrarla dolu olan bu yerden bahsetm ee" devam eder, halbuki sultann haremi ve oradaki dedikodular biliniyordu. Birka yl sonra dier bir seyyah olan J .13. Tavernier daha az titiz davranacak ve "Rela- tio de l'interieur d seail d Gand Seineur" (Hkmdarn saraynn i mnasebetleri) adl eserini daha roman tarznda yazacaktr.^

- 70 -

DER SARAYLAR, HANLAR, EVLER VE BEDESTENLER

IX

TRK EVLERNN

stanbul'da b irok husus saray daha vardr, fakat onlar dtan baknca hibir gzellie sahip deildirler, bilkis ok irkindirler, onlarn d grn itibariyle gzel olmamalarnn sebebi hkmdar kskandrmak korkusu olmaldr. Bu saraylar byktrler ve bizim manastrlarda olduu gibi yksek duvarlar ile evrilmilerdir: ilerinde ok gzel daireler vardr, bunlarn tavanlar altn ve azr ile kaplanm tr ve zemine serilmi giizel lallar zerinde yrnreriye girenin, hallarn bozulmamas iin ayakkablarn kapda kartmas deti vardr. Duvarlar, porselen nevinden ince iniler ile kapldr. Btn salonlarda ve odalarda yerden yarm ayak veya bir ayak ykseklikte kerevet eklinde o tu racak yerler vardr, bunlara divan denir. Bunlar odann zeminini kaplayan hallardan daha gzel ve kymetli hallar ile kapldr, yaldz ilemeli yastklar duvara dayaldr. B divanlarda dinlenilir, misafirler kabul edilir ve giinn en gzel ksm burada geirilir. Btn bu saraylarda kadnlar dairesi ayrlm tr ve evin sahibi veya birka hadm aasndan baka kimse buraya giremez.

HANLAR

ehirde, rahiplerin manastrlarna benzeyen ve ian diye isimlendirilen birok byk bina varlr. Hanlarda byk kare eklinde bir avlu, bunun ortasnda byk havuzu ile birlikte bir em e, avlunun epeevre e trafnda kemerler ve bunlarn altnda da duvar boyunca uzanan, eit byklkte ve her birinin oca olan odalar

- 71 -

bulunm aktadr. Bu kemerler altta olduu gibi, avlunun etrafnda yer alan bir galeriyi tarlar ve bu galeride de alt kattaki gibi odalar bulunm aktadr.

Bu hanlar tccarlarn kalmas iin yaplm tr. Bu odalardan birkanda kalabilmek iin, anahtarlar tayan kapcyla konum ak ve giri iin ona bir eyrek veya yarm kuru vermek lzmdr, sylenildiine gre burada kalabilmek iin konulan narha gre gnde bir, iki veya ake demek icap eder. Maazalar da mallar iin buray kiralamaktadrlar. Bu hanlar salam bir ekilde ina edilm itir ve ana duvarlar yontm a talardan yaplmtr. stanbul'da bulunan en gzel han Valide handr. Hkmdarn annesi (Valide Sultan)ina e ttirdii iin bu ad tam aktadr. Her zaman ucuz ve bo yer bulabilen yabanclar iin buras ok rahattr. Bir ilte, biika rt, hal ve yastklar, ite size mobilyal kalabileceiniz yer: bu hanlar sahipleri iin byk gelir kaynadrlar.

EHRCLK

stanbul'un evleri salam deildir ve hemen hemen tamam ahaptandr. Sk sk yangna ve bilhassa rzgr olduu zaman kl olmaa maruz kalyorlard. Burada kaldm sekiz ay mddetince stanbul'da defa yangn oldu. Geli gnme rastlayan ilk defasnda 8.000 ev yand, dier iki defa ise bu kadar byk zarar olmad. Sultan Murad (IV.) zamannda, ehrin yansn yok eden ve gn gece sren byk bir karklk o ldu ; bu evlerin ekserisinin kk olduklar ve dier malzemelere nazaran daha ok ahaptan yapldklan gerektir, ksa zamanda ve az masrafla yeniden ina edilirler.

Bu yangnlara are bulmak ve durdurm ak iin Baltac diye isimlendirilen kiiler vardr, bunlar hkmdardan devaml aylk alrlar, bir yerde yangn knca, ate

- 7 2 -

in civarndaki 20 veya 30 kom u evini ykmaa balarlar, nk ate ksa zamanda bu evleri de sarar. Bu yangnlar ok zaman ttn sebebiyle kar; nk Trkler ttn ierlerken kolaylkla uyurlar ve ttn yataklarnda itiklerinde ubuklarnda den atein kolayca tutuabilen malzeme ile temas yangn kolaylatrr. Bu yangn tel, bazen de yangn sndrmee kouanlarn kalabal iersinde bulunan, evleri yamalamak isteyen grubun, dier evleri tututurm asndan gelir.

stanbul'un sokaklar ok kt, ekserisi dar, eri br, alakl ykseklidir.

KAPALIARI

stanbul'da pazarlarn kurulduu birok m eydan bulunm aktadr. Fakat yontm a talarla ina edilmi ve ok kaln duvarlar ile rtlm, byk Bedesten'i grmek icap eder; dkknlar Paris saraynn salonu tarznda, bu duvarlar altnda ve evrede yer alrlar; bu dkknlarda en kym etli mallar satlr. Kapalarnn, olduka salam olan ve geceleri kapatlan drt kaps vardr. Hi kimse burada yatm az, herkes akamleyin dkknn dikkatle kapatr. ehirde dier bir Bedesten daha vardr, fakat daha kktr ve burada daha az deerli mallar satlr.

XHAL'N KUZEYNDE: FRENK MAHALLELER

KASIMPAA

stanbuldan kfi derecede bahsetm i olarak, bir varo durum undaki Galata'yagemek icap eder. Galata, stanbul'dan aradaki limanla ayrlm tr, ok sayda ka

- 73 -

yk bulunm aktadr ve az bir cretle bu iki sahil arasnda bu kayklarla gidip gelinir ve gitmek istediiniz yere sizi tarlar. Kayklar kk gemilerdir, peremeler ise ok hafif kiik kayklardr, eer bir tarafa daha ok yiik konursa kolaylkla alt st olabilir.

Galata'ya kara yoluyla yaya gitmek iin olduka uzun bir mesafe olan Hali'i dolam ak lzmdr. Hali 'e akan bir tatl su deresini geerek Galata'ya varlr. lkin Okmeydan bulunur, buras Tirklerin ok attklar byk bir alandr ve gene buraya Tiirkler gelerek geit treni yapan orduyu selmlarlar ve onun biitiin ih tiyalar iin Tanrya dua ederler. Sonra da gzel bir ky olan Kasmpaa'ya gelinir. Burada deniz kysnda kadrgalarn mavnalarn ve gemilerin yapld tersane vardr. Bu tersanede kadrgalarn kalafatland veya yenilerinin yapld 120 gz bulunm aktadr. Kaptan Paa veya amiralin tersanede lojman vardr, tersane ve btn deniz mrettebat ona baldr. Bu tersanede hkmdarn kleleri iin ok byk ve geni bir hamam bulunur. Kasmpaa'dan mezarlklar getikten sonra Galata 'ya gelinir.

GALATA

Galata, stanbulun karsnda bulunan ve olduka byk olan bir ehirdir, ikisi arasnda liman bulunm aktadr. Bu ehir bir zamanlar Cenevizlilere aitti ve olduka ehemmiyeti hizdi. Burada byk bir kule grlr, Trkler stanbul'u fethettik ten sonra, bu kule uzun zaman Trklere kar dayanabilm itir. Oradaki evler gzeldir ve iyi ina edilmitir. Burada ok sayda Rum oturm aktadr, ayrca Frenkler de vardr. Galata'da Frenklerin be ibadethaneleri bulunm aktadr. Cor- delier tarikatndan olanlar (kiliseleri SainteMarie adn tam aktadr); Observantin veya Kovasiyo-

- 74 -

nel Cordelier tarikat mensuplar (kiliseleri Saint F ranois); Jacobinler (kiliseleri SaintPierre), Cizvitler (kiliseleri SaintBenoit ve Kapuinler (kiliseleri S a in t- Georges).

Deniz kysnda herkese bilinen en giizel balk pazar bulunur; buras, her iki tarafnda balklarn bulunduu bir sokaktr, dkknlarnda bu kadar ok bal sergilemeleri artcdr; orada hemen hemen her eit taze ve ucuz balk vardr. Rumlar Galata'da birok kabare iletirler, buras sarho olduklar zaman ok kstah ve karlanca tehlikeli olan, stanbul'un ayaktak- nnn devam ettii yerdir.

PERA (BEYOLU)

G alata'dan karak, mezarlklarla buradan ayrlm olan Pera'ya gelinir. Buras gzel bir kasabadr, stanbul'da oturan Lehistan ve Ragsa elisi hari, hristi- ya eliler burada otururlar. Fransz elisi Pera'da gzel ve byk bir sarayda oturm aktadr; Kraln Evi diye isimlendirilen bu yer btn liman, hkmdarn sarayn grr; onun karsnda olan Pera'nn evleri gzeldir ve evlerin hemen hemen tamamnda Rumlar oturm akta- tadr.

TOPHANE

Pera'dan, bir derenin kysnda ve sarayn karsnda yer alan Tophane'ye inilir. Buras Tophane olarak isimlendirilir, nk burada toplar ve dier silh paralan dklr ve ismini kk bir kasaba durum undaki btn mahalleye verir. Galata, Pera ve Tophanenin evleri o kadar dzenli ina edilmilerdir ki bu yerler biri stte dieri altta kalacak ekildedir, onlar anfiteatr ekli meydana getirirler ve burada kolaylkla ve hoa giden

- 75 -

bir tarzda liman ve deniz grlr.

XIKIZ KULES, SKDAR,

BYK ADA V E KARADENZ

stanbul'un civar sayfiye yerleri neresi olursa olsun Fransa'da olduu gibi pek gzel ve kalabalk deildirler; bununla birlikte hoa giden gezinti yerleri vardr; bir kaya binerek skdar'a gitm ek lzm dr, yol bir mil kadardr.

Saray ile skdar arasnda, skdar'a gidilirken nnden geilen, istenirse iine girilebilen Kz Kulesi bulunmaktadr. Bu kule denizdeki bir kayann zerine ina edilmitir ve son derece salamdr. Burada stanbul limann ve bu limann iki sahilini ate altnda tu tabilecek ok sayda top bulunm aktadr; bu kulede suyu souk ve gzel olan bir de su kuyusu vardr. Bu kulenin niin "Kz Kulesi" adn tadn bilmiyorum.?

SKDAR

Buradan skdar'a gidilir. Asya'da, deniz kysnda ve Topkap Saraynn karsnda bir kasabadr, orada, gzel baheleri ile hkm dann saray bulunuyor. Ayn sahilde daha ileride, burada toplanan IV. kmenik Konsil sebebiyle eskiden m ehur olan Kadky bulunm aktadr. im di sadece fakir bir kasabadr.

B O A Z-

stanbul'dan drt saat mesafedeki Byk Ada (Prens Adas) havas ok gzel olan bir mesire yeridir. Bu ada byk olmamakla beraber son derece hoa gider ve Rum larn o turduu iki byk mahallesi vardr. Karade

- 7 6 -

niz Boaz harikulde bir gezinti yeridir. Bu boaz Karadeniz'den stanbul'a kadar uzanm akta ve M armara'da Karadeniz ile Akdeniz'i birletirm ektedir, en geni yeri bir mil ve uzunluu ise 12 mildir .Tophane'den Boaz'a doru giderken solda, Avrupa tarafnda ok sayda baheli gzel evler grlr, sonra da her iki kys gerekten ok gzel m anzaraya sahip olan dnyann en gzel yeri bu boaza girilir; bu manzara m uhteem evler ve meyva baheleri ile daha da gzellik kazanm aktadr.

Asya sahilinde grdm ok gzel saray, halen hkm sren Sultan M ehmed'in babas Sultan brahim 'e aittir. Sultan brahim , Sultan M urad'm dier kardelerini ldrtmesi sebebiyle yirm i yl deta hapishane hayat yaayarak lmden kurtu lm utur. Sarayn etrafnda bulunan ok sayda yksek aa sarayn grnmesine m ni olur ve o civarda oturanlarn bize syledikleri gibi, pek az kii bu saray grebilmitir.

Boazn iki sahili boyunca, her trl ihtiyacn karlanabilecei ok sayda gzel kasabalar vardr. Boazda her eit ve bol m iktarda balk avlanr, bilhassa olduka byk olan kl balklar; bunlara bu ismin verilmesi burnu zerinde kl eklinde uzun ve geni bir klk veya daha ziyade bir testereyi andran kntnn bulun- masmdandr,.suda srayarak gemileri takip eden pek ok yunus bal da orada grlebili