1392 ' ( )* $ˆ & ! # ˙...

مجلةّ مطالعات ايراني

دانشكدة ادبيات و علوم انساني

دانشگاه شهيد باهنر كرمان

1392پاييز و زمستان ، و چهارمدهم، شمارة بيستدوازسال

∗∗∗∗كلوت جازموريان نويافته زههاينگارهصخره تفسيرگرايانه ةمطالع

زادهياكبرخيش رايسم

يشناسباستان ارشدكارشناس اجلورحيام ديسعدكتر

رفتيج دانشگاهي انسان علوم بخس سيرئ وي شناسباستان ارياستاد عربي حسنعلدكتر

رازيش هنر دانشگاهي ادرا وي مال معاون وي شناسباستان ارياستاد

چكيده

در جنوب شرق استان كرمان جازموريان ) Zehkaloot(كلوت زه دهستانهاينگارهصخرهروي رودخانه آبگرم حاشيه شرقي در ) Mirdoost(ردوست محلي به نام ميدر دو محل يكي در

تاريخي سرتپه گورستاني تيره در ميانديگري بر قطعه سنگ و در مسير جاده امروزيايصخره چهار گروه انساني، بهاثر دو اين هاينگاره .اندايجاد شده) Sar Tappeh Lak Kooh(كوه لك

نمادين و استيليزه ها اين نگاره. شوند تقسيم ميتيبهكو ) اشكال سادة نامشخص (هندسي، جانوريها رسوب ديده ي از نقشروي برخ واندانساني آسيب ديده و )فرسايش(عوامل طبيعي بر اثر ودهستنمحوطه در اين دو . اندبا شئ نوك تيز ايجاد شدهو حكاكي ايكوبه هايش به روهانگارهاين . شودمي

افزار با نرم،برداريپس از عكس نويافتة آن هاينگارهصخره و ،شناساييكلوت هبررسي پيمايشي منطقه ز به گاهنگاري ،هانگارهشناسي سنگ بر معرفي و گونهعلاوه پژوهشدر اين . فتوشاپ طراحي شدند

و رود هليلةو فرهنگ جوامع باستاني حوزبراي تبيين جايگاه آنها همچنين ؛پرداخته شده استآنها تلاش شده با رويكرد،در پايان. اندديگر ايران مقايسه شدهمناطق هاي با نمونهوريان در ايران،جازم

از طريق هاداده. تبيين شودهانگاره، كاركرد و هدف احتمالي ايجادشناختيتفسيرگرايانه و نشانهل گردآوري شده و سپس به روش استدلابه روش اسنادي ميداني نگارندگان و نيز بررسي

. انداستقرايي تحليل شده

كوه،سرتپه لكدوست، كلوت، ميرزهاي ها، نقوش صخرهنگارهصخره :كليديهايهواژ .نمادين استيليزه،

2/6/1393 :يرش نهايي مقالهتاريخ پذ 27/1/1393: تاريخ دريافت مقاله ∗

[email protected] : هنشاني پست الكترونيك نويسند

196 ...هاي نويافتهنگارهمطالعة تفسيرگرايانه صخره/

قدمه م-1

ها به عنوان ها و تمدنفرهنگجوامع، در بسياري از) Rock Art (ايهنر نقوش صخره ة دهاز اين نقوش العةمط. شده استابزاري براي بيان افكار و اعتقادات به كار گرفته

شناسي ايران مطالعات باستانةدر حوزگذشته به تدريج در حال به دست آوردن جايگاهي شمال شرق، غرب، ( ايران نواحي مختلفاي در رهفراواني و پراكندگي اين آثار صخ. است

جديدي از مطالعاتةبه شاخرا ، اين موضوع )فلات مركزي، جنوب و جنوب شرق دراي صخره هنر ).71: 1386قسيمي، )(1نقشه( كشور تبديل كرده استشناسي باستان تصاوير آن، عمدة هاينقشمايه كه است هايينگاره ةدربرگيرند بيشتر امروزي، مفهوم

در يا نگارهتك صورت به انسان، و گياهان ،اشكال ،يجانور مينياتوري، گاه و كوچك نگارهكنده ةشيو به اغلب و است آييني و اجتماعيمراسم و نبرد شكار، يهاصحنه

)Petroglyph (اجرا شده است )تمامي انواع اما به طور كليّ،؛)3: 1389 جودي، و رضايي . )21: 1386كريمي، (گيرد كندن، ساييدن، خراشيدن، بريدن و خرد كردن را در بر مي

بيشترين تنها نه ديگر، شدة شناخته هنرهاي بين در كه، هنري جهاني است ايهنرصخره هايجلوه نخستين ،هنر اين. است داده اختصاص خود به نيز ايويژه ايگاهكه ج دارد را قدمت جهان نقاط از بسياري در را انسان دور اجداد و زيباشناختي هنري حساسيت از شده شناخته

در سراسر شنقو اين ).46: 1381 فر،رفيع( گذاردمي نمايش معرض به معنادار بياني با شناسي،، از مشابهت و وحدت ريختيرپاو سبك د بر تنوع محسوس علاوهجهان، ). 35: 1386ملاصالحي و ديگران، ( برخوردار هستند يي و معناييمحتوا

)73: 1386قسيمي، (شده ايران اي معرفينقشه پراكندگي برخي از نقوش صخره). 1 نقشه

/مجلّة مطالعات ايراني 197

بيان مسأله-1-1

ها به دو دليل اهميت فراوان دارد؛ نخست، پراكندگي و شمار آنها نگارههمطالعات صخرآثار با زندگي عامة مردمان در بسياري از اين در اغلب مناطق جهان و دوم، ارتباط نزديك

هاي دهد و جنبهجوامع گذشته كه آنها را در مقابل هنرهاي فاخر و درباري قرار ميهاي اصلي در پرسش.كند جوامع كهن را بازگو ميتري از زندگي مردمان عاديعمومي

.گرددها و پيام آنها باز ميها به سازندگان، اهداف اجراي نگارهبررسي اين نگارهرود در كلوت رودبار در حوزه فرهنگي هليلاي نويافته زهاين مقاله، نقوش صخرهدر

در ميان هااين نگارهيگاه و براي تبيين جاشناسي شدهجنوب استان كرمان معرفي و گونهدر . ايران پرداخته شده استديگرهاي هاي ايران، به مقايسه آنها با برخي نمونهنگارهصخره هانگاره تلاش شده با رويكردي تفسيرگرايانه، كاركرد و هدف احتمالي ايجاد اين ،پايان

كلوت و نيز در زه ميداني نگارندگانمطالعه از طريق بررسي هاي موردداده. تبيين شود .انداي گردآوري شده و سپس به روش استدلال استقرايي تحليل شده منابع كتابخانهةمطالع ضرورت و اهميت تحقيق-1-2

آثار نواحي شمال شرق، مركز، شمال بيش از همه، هاي ايران، نگارهدر مطالعات صخرهنوب شرق ايران بسيار حوزه جآثار اند و و غرب ايران مورد توجه قرار گرفتهبغر

، در تكميل نقشه هاي جنوب كرماننگارهثبت و مطالعة صخره. استباقي مانده ناشناخته كه به ويژه آن؛اي از اهميت فراواني برخوردار استشناسي كشور و مطالعات هنر صخرهباستان

اختيشنهاي سبككلوت، تفاوتهاي جنوب كرمان از جمله آثار زهنگارهدر برخي صخرهشناخت و تبيين ماهيت آنها، ، بنابراين؛شودديده ميهاي ايران نگارهبارزي با ديگر صخره .رود و جازموريان استپيشينة فرهنگي غني حوزه هليلگام مهمي در شناخت

تحقيقة پيشين-1-3

رود و جازموريان، اطلاعات كمي در هاي فرهنگي هليل حوزههاينگارهصخره ةدربار از جمله نقوش ؛به چند گزارش اندك، محدود استلعات اين نقوش و مطادست است

هاي اسماعيلي و دهستان هاينگارهتوان به كرمان مياستاناي گزارش شده از صخره-و ديوان مراد در كهنوج، لاله) Sisovak(سواك در جيرفت، سي) Zehmakan(زهمكان

آباد و نازوييه در مان، تنگ حسينران در كركنج در ماهان، چهل سهزار در بافت،


اشاره كرد برنجو در سيرجانعلي، كوه تنبور، تنگ انجير و تل، شاه فيروز، پنجهشهربابك .پرداخته شده است هانگاره تنها به معرفي اين هادر اين گزارش. )12: 1376فرهادي، ( بحث-2

كلوت زهموقعيت جغرافيايي -2-1

متوسط ارتفاع و 27ْ 48َ جغرافيايي عرض و 58ْ 35َ رافياييجغ طول باكلوت زهدهستان در جنوب كرمان آباداسلام شرق جنوب كيلومتري 67 در هاي آزاد از سطح آبمتر 380 اين).58: 1383هاي استان كرمان شهرستان كهنوج، فرهنگ جغرافيايي آبادي( دارد قرار

بم با شرق از ، سيستانايرانشهر با جنوب از ، كرمانعنبرآباد شهرستان با شمال از شهرستان هايويژگي( )3 و 2هاي نقشه(مرز است همدر كرمان گنجقلعه و كهنوج با غرب از و

از كلوتزهواژة ).125: 1385 سال، جمعيتي و كشوري تقسيمات ديدگاه از كرمان استان و آب سطح بودن بالا معني به زه محلي اصطلاح در .است شده گرفته كلوت و زه واژة دو

است ياد شدهعاملِ دو وجود ،آبادي گذارينام علت. استخرما درخت ي ازنوع كلوت ).49 :1383 كهنوج، شهرستان كرمان استان هايآبادي جغرافيايي فرهنگ(

)1383هاي استان كرمان، فرهنگ جغرافيايي آبادي( در نقشه ايران موقعيت استان كرمان.2نقشه


)1383هاي استان كرمان، فرهنگ جغرافيايي آبادي( كلوت در استان كرمانموقعيت دهستان زه. 3نقشه

شدهكلوت و آثار شناسايي زهةحوزشناسي باستانبررسي -2-2

به سرپرستي 1391 زمستان در جازموريان كلوتزه ةحوز شناسيباستانميداني بررسيارشد نامه كارشناسيپايان در قالب و مطالعات تحليلي آن رسيد انجامبه اول مقاله ةنگارند. شد شناسايي ايصخره نقوش ،محل دو در ،در اين بررسي. صورت گرفت اولهنگارند

رنگتيره هايصخره روي ،كوهلك سرتپة تاريخي گورستان بين فضاهاي در نخستين محل نام به محلي در آبگرم رودخانة شرقي حاشية در بزرگ صخرة چند بر ديگري و)1تصوير(

.)2و1 عكس هوايي( دقرار دار )3 و 2تصاوير( دوستسنگ مير

)Google earth( كوهسرتپه لك. 2عكس هوايي ) Google earth( دوستسنگ مير. 1عكس هوايي


هاشناسي نگارهبندي و گونه دسته-2-3

توان به چهار دسته تقسيمميوع از نظر موضرا كلوت نويافته زهطور كلي نقوش ه ب :كرد

كوه نقش انسان در حالات مختلف هم در نقوش سرتپه لك : انسانيهاينگاره )الفاگر چه تشخيص دقيق حالت و . و هم در نقوش سنگ ميردوست ايجاد شده است

سخت ) 1كوه، تصوير مانند نقوش سرتپه لك(چگونگي نقش انساني در برخي موارد انسان با ، )؟ يا شكار؟آييني مراسم در(هاي باز انسان با دستدري تأمل، نقوش است؛ اما با ق دار در حال حمله به موجودي ناشناخته و انسان با كلاه شاخانسان سواركار ،؟تير و كمان

حالت ايستادن و شيوة نمايش نقوش ).3 و 2، 1تصوير( در ميان تصاوير قابل شناسايي استهكلوت، با دستان و پاهاي باز، شباهت زيادي به نقوش انساني در هاي زانساني در نگاره

حيدري، () Saravan(هاي سراوان نگارهسنگهاي سراسر ايران از جمله نگارهصخرهمحمدي و همكاران، بيك(ملاير همدان ) Arges(ارگس سفلي B ةمجموع، )6- 45: 1382در خراسان شمالي ) Jorbat of Jajarm(، نقوش جربت جاجرم )131- 132: 1391

و ميمند يزد نصرآباد در )Rameh Kooh (، رمه كوه)168: 1388، و همكاراننژادرشيدي( . دارد) 22: 1386كريمي، (در كرمان

اي ايران، در سنگ ميردوست و همچون ديگر نقوش صخره :جانوري هاينگاره) بايجاد شده و استيليزه )Abstract(ي انگارخلاصه به شيوة جانوريكوه، نقوش سرتپه لك

.دهد در مناطق ديگر ايران نشان ميجانوريهايي را با نقوش تفاوت، اما در فرم كليّ؛استيا گاو شبيه به الاغ جانوريو ، گوزن، اسب در شكارگاه يا چراگاه مانند بزجانورانينقش

و اثر را تشكيل اين دجانوري نقوش ،رسد افسار و طنابي به گردن داردكه به نظر مي) ؟( نقش اسب به صورت مستقل و در دو ،مورددر اين ميان، در يك ). 3 و2تصوير(دهند مي

انند گوزن، ديگر مجانورانبز در دو مورد و به همراه سواركار ترسيم شده است و مورد ايهنگاره در حالي كه نقش غالب در صخره؛اندتنها در يك مورد ترسيم شده) ؟(يا گاو ) ؟(الاغ

كلوت، از در زهجانوري به طور كليّ، نقوش ؛مناطق ديگر ايران، انواعي از بز و قوچ است .منحصر به فرد هستندبه تعبيري، ساير نقوش ايران متفاوت و بانظر فرم و موضوع


در ميان نقوش سرتپه و ميردوست، :)ساده و نامشخص( هندسي هاينگاره) جترين برداشت دربارة ابتدايي. هندسي نيز وجود دارده يا نامشخصشواهدي از اشكال ساد

اي در دايره با نقطهدهند؛ مانند نقش است كه نقوشي نمادين را نشان مياين اشكال اينكلوت هاي زههاي مشابه با نقش چليپا در نگاره نمونه).3 و 2 و 1تصوير( چليپانقش وسط و ، نازوييه )170: 1388، و همكاراننژاديديرش(اي جربت جاجرم توان در آثار صخرهرا مي ارگس سفلي در ملاير Bو مجموعه )17: 1376فرهادي، (در شهر بابك كرمان خبر

.جستجو كرد) 128: 1391محمدي و همكاران، بيك( هايتاريخ كه سنگ ميردوست روي جديد هاي يادگاري:هاخطوط و كتيبه) د حك آن روي »قادر« واژة و 13، 138 مثل ريديگ اعداد و 1368 ،1362 ،1353 ،1345بر عكس . دهندكلوت را تشكيل ميهاي زه، چهارمين دسته از نگاره)2 تصوير( است شده

سوادي سوادي يا كمدهندة بي، نشان»قادر«نوشته شدن برخي اعداد مانند عدد سه زير واژة ).2تصوير ( آن است ةسازند

).زادهاكبريشيخطراح )(عكاس دانشي(با نقوش انسان و بز كلوتكوه زهسر تپه لك. 1تصوير


).زادهاكبريشيخطراح ( )عكاس دانشي( كتيبهده، چليپا،با نقوش انسان سواركار و پياكلوت ميردوست زهسنگ. 2تصوير

)عكاس دانشي(وف با نقوش اسب، گاو يا الاغ؟، گوزن، بز، انسان، دايره و حرسنگ ميردوست .3تصوير

).زادهاكبريشيخطراح (

تصوير ( ك هستندو مسب ، خلاصهاستيليزهها نگاره در اين سنگجانورينساني و نقوش ا و تحرك و پويايي اندنشان داده شدهكلوت عمدتاً در حالت ايستا زهجانورينقوش ).4

هاي باز ها با دستم انسانفر. كاملاً مشابه استجانورانهمچنين فرم ايستادن . كمي دارند .شودوت چنداني در حالت آنها ديده نمي است و تفايكديگرنيز مشابه


).زادهاكبريشيخطراح (سنگ مير دوست محوطه نقوش انساني. 4تصوير

).زادهاكبريطراح شيخ(، گوزن و اسب با افسار؟ محوطه سنگ مير دوست الاغ يا گاو؟نقوش . 5تصوير

و ) شكاففرسايش و ( كليه نقوش بر اثر عوامل طبيعي يشناسوضعيت آسيبز نظر ا .اندانساني به شدت آسيب ديده

اك و ديوان در كهنوج، سوسيكرمان از جمله استان اگر چه در نواحي ديگري از مردان و علي كوه تنبور در سيرجان، تنگفيروز، پنجهتنگ انجير، تنگ برنجو، تپه شاه

هاي شهرك زار بافت و كوهن و دهستان اسماعيلي جيرفت، لالهماهان، زهمكادر سكنج اي گزارش شده است قبرستان مغو در جنوب بردسير، وجود نقوش صخرهمس رفسنجان و

اما به جز مواردي از نقوش انساني و چليپا، شباهت كمي ميان نقوش ؛)12: 1376فرهادي، (فرد بودن دارد و اين موضوع، خاص و منحصربه كلوت با ساير نقوش كرمان وجودزه

.كندكلوت را تأييد مينقوش زه هانگارهنحوه ايجاد -2-4

در محيط و بستر موجود امكانات از استفاده با اي در هر دوره صخرهنقوش ايجادبه راايران اي هصخر نقوشي اجراي فنون توانمي ،روهمين از ؛است بودهگيري اثر شكل :كرد بنديدسته سه گروه دركليّ طور

.هابا رنگ روي صخرهاشي نقّ) الف : سخت نوك تيز به دو شيوهابزاراكي با يك حكّ) ب


نقوش را نقر ) فلزغالباً(در اين حالت از يك وسيله سخت نوك تيز : خطوط مستقيمـ .اندكردهو برگشت نيم كه براي ايجاد آن از انتقال حركات رفت : خطوط زيگزاكي و مواجـ

.دور مچ دست به ابزار استفاده شده است :به دو شيوه) ايچكشي يا كوبه( ايروش ضربه) جهايي به سخت روي سطح صخره مجموعه نقطهضربات متوالي جسم : حك كردنـ

م ياند و در مجموع تشكيل خطي را براي ترسآورد كه در يك خط و رديفوجود مي .دهنداشكال مي

بلكه ؛تنها به ايجاد خطوط با استفاده از ضربات چكشي اكتفا نشده: يا منفينقش كنده ـ شودديده مي) منفي در زمينه مثبت(ده تمامي نقش بر زمينه سنگ به صورت گود و كن

).39: 1382 حيدري،(حكاكي با وسيلة سخت «كوه و سنگ ميردوست از دو روش لكدر دو اثر سرتپه

اگرچه ؛ها استفاده شده استبراي ايجاد نگاره» اي يا كوبهاي چكشيضربه«و » نوك تيز اما ؛اي استاي چكشي يا كوبهكوه، ضربههاي سرتپه لكروش اصلي در ايجاد نگاره

هاي سنگ در نگاره). 1تصوير (همزمان با آن از روش حكاكي نيز استفاده شده است اي استفاده شده ش كوبهميردوست، بيشتر از روش حكاكي و به صورت محدودتر از رو

ق و تفاوت نوع خطوط، احتمال تعلّها، تفاوت ميزان رسوبتفاوت عمق نگاره. است ). 3 و 2تصاوير (نمايد بيشتر ميو نه يك دوره هاي ميردوست را به چند دوره زماني نگاره هاد نگارهتفسير كاركر -2-5

بسيار محدود هد موجود ، مدارك و شواايدر تفسير هدف و كاركرد نقوش صخرهبر پايه چند اما ؛اندهاي شخصي و غيرمستند بوده پيش فرضاسير، بر پايةتف اغلبو هستند

هشگران بر اين باورند كه اين واي در دنيا، پژهاي نقوش صخرهمطالعه دقيق در برخي نمونه هايو در مكانا هدف و نيتي از قبل تعيين شده ب تداعي كنندة داستاني خاص هستند و،آثار

گيري آنها به صورت تصادفي يا كاملاً اتفاقي يا اند و شكلمشخص جغرافيايي ايجاد شده به بيان ؛)16: 1386محمدي قصريان، (توسط چوپانان از سر گذراندن وقت نبوده است

هشگران با توجه به نقوش نمايش داده شده، محل نمايش آنها، فرهنگ بومي وديگر، پژ


ي نقوش و مقايسه با موارد مشابه در صدد به دست آوردن تفسيري درست هاي حاومكان باور دارنداي آفريقاي جنوبي به عنوان نمونه، پژوهشگران نقوش صخره. از اين آثار هستند

اند و س و با اهميت آييني واقع شدهاي اين مناطق، در جاهايي مقداغلب آثار صخرهكه در تفسير كاركرد و بنابراين، ؛اندبوده) Shamanism(نقوش آن مربوط به آيين شمنيسم

گيري نقش، اهميت يا تمايز آن مكان نسبت اي بايد مكان شكلهدف ايجاد نقوش صخرههاي استقراري، نوع نقوش، تعداد هاي ديگر، نحوه ارتباط ميان آن مكان با محوطهبه مكاني منطقه مورد توجه قرار گيرد گري نقوش، ارتباط نقوش با فرهنگ بومها، روايتنگاره

دودر اي حوزه جازموريان، به عنوان نمونه، در نقوش صخره.)16: 1386، محمدي قصريان( با كلوتهاي زهرسد حك كردن نقش بز بر صخرهبه نظر مي. استترسيم شده »بز«نقش مورد

وضعيت ؛ چراكهمرتبط است جازموريان حيوان در اقليم گرم و مرطوب حوزة اينحضور از اين جانورانيميش، اي است كه امكان زيست بز، از قوچ و اقليمي اين حوزه به گونه

پروران اين حوزه جغرافيايي بيشتر به پرورش بز اشتغال است و امروزه نيز، دامتر آساندست از دوران گذشته مورد توجه ين منطقه به دليل فراوانيِ بز كوهي همچنين، ا.دارند

جگاه حاكمان بوده و برخي مناطق كوهستاني رودبار به عنوان شكارگاه و تفرّشكارگران و؛ 1342يعقوبي، : ها در جيرفت و رودبار بنگريد بهدرباره شكارگاه(حكام معرفي شده است

).75-76: 1345؛ ابن حوقل، 66: 1347؛ اصطخري، 688: 1385مقدسي، علاوه بر ، اهلي شده توسط انساننجانورا نخستينبز به عنوان يكي از از سوي ديگر،

ترين منابع تأمين پروتئين موردنياز يكي از مهم،انسان آن دورهنزد وجود نوعي احترام شكار و دستيابي به اين حيوان ،هاي انسان گذشتهيكي از دغدغهشد و شمرده ميانسان

هاي ي نمادين در فرهنگ بز به صورت استيليزه و با پيام).2 :1392اتفاقي، (ارزشمند بوده است نوع .دانندهاي آسيا، بز كوهي را راهنماي ارواح مي اغلب اقوام استپ.رودمختلف به كار مي

، 1379شواليه و گربران، (بوده است مرتبط خيزي در شوش وحشي آن با خداي حاصلبا شد و ميتش پرس،هاي گاوها و گلهّ همچنين به عنوان تجسم باروري انسان).93 :2ج

يكسان به ) Ningirsu(گيرسو و نين) Tammuz(خيزي سومري به نام تموز خداي حاصل ركب خداي آگني م،در اساطير هندو به عنوان يك حيوان ويژه قرباني. آمدشمار مي

)Agni( بود) ،باران فرشتة نمادي از لرستان، بز حيوان خورشيد و گاه در). 35: 1387هال


كهن، ماه با باران و خورشيد با خشكي و گرما رابطه داشته است و هاي بود؛ زيرا از زمانهاي خميدة بز كوهي و هلال ماه شباهتي وجود دارد، مردم باستان چنين چون ميان شاخ

: 1386پوربخشنده، (هاي خميده بز كوهي در نزول باران مؤثر است اند كه شاخاعتقاد داشتههاي مختلف به عنوان نمادهايي مانند در گونه تصاوير بز كوهي،در دوران تاريخي). 49

همچنين نصب كلة ؛نيرو و قدرت جنسي نر، طول عمر، بركت و اصالت به كار رفته استكريمي، (داول بوده است هاي اخير نيز متها تا دورههاي آن برسر در خانهقوچ يا بز يا شاخ

1386 :31.( كلوت رودبار و ي حوزه جيرفت، زهرسد وضعيت جغرافياياز سوي ديگر، به نظر مي

در منابع . ايجاد كرده بود و آهوگوزنانواع جازموريان بستر مناسبي را براي حضور نيز اشاره شده جانوراناين هاي جيرفت و رودبار به شكارگاهتوصيفمكتوب تاريخي، در

به دليل ).75-76: 1345؛ ابن حوقل، 66: 1371، ابن خردادبه؛ 688: 1385مقدسي، (است توسط شاهان ساساني نشانه قدرت و توانايي آنها گوزن، شكار آنهاي خاص ويژگي

نقش اين حيوان نمادي از آرامش، وقار، آگاهي، هوشياري ، به طور كلي؛شدمحسوب مي همچنين گوزن براي اقوام هندواروپايي آسياي ؛و پيروزي تاريكي بر روشنايي است

-گوزن، صورتي از خداي بين. شد هنر آنها نشان داده ميمركزي مقدس بود و غالباً در

النهرين و حوزه جيرفت به و به دليل ارتباط فرهنگي بين) 91: 1387هال، ( بود النهرينيِ آنوتوان اين فرضيه را مطرح كرد كه گوزن در نزد ساكنان حوزه م، مي.ويژه در هزاره سوم ق

برخوردار نمادين نيز از اهميت ) جازموريانشامل جيرفت، رودبار تا (رود فرهنگي هليل .بوده است

كلوت به تصوير كشيده نيز در سه مورد در آثار زهبا سوار و بدون سوار نقش اسب ها به ياري آنها ويژگي اهورايي داشته و در اسطوره، ايرانيانةاسب در انديش. شده است

اي و هاي اسطورهشخصيت كمال بخشي به ةهمچنين خلقت اسب به منزل. پرداخته است و براي حمل وسايل واروپائيان اين حيوان را رام كردندنخستين بار هند. قهرمانان بوده است

ها و همچنين در جنگ. )54: 1382جعفري دهقي، (هاي خود به كار بردندو ارابه به همين علت است كه در نزد ايرانيان؛شدهاي مهم از اين حيوان استفاده ميمأموريت

اند باستان، ارزش اين حيوان نجيب شناخته شده و در پرورش و پرستاري آن كوشيده


نقش اسب در زندگي مردمان تا حدي بود كه در ادبيات اوستايي، ). 156: 1384ذاكري، (در جدال اهورامزدا با اهريمن، . هر يك از ايزدان به نوعي با اين حيوان سروكار داشتند

گردونه ايزد ميترا توسط . اندكشيدها را گروهي از اسبان سرخ ميگردونه درخشان اهورامزدرنگ سفيد و جاودانه و گردونه ايزد سروش به وسيله چهار اسب چهار اسب تيزپاي تك

ايزدان ). 54- 55: 1382، دهقيجعفري(شده است هاي زرين حمل ميتيزرو درخشان با سم ابرها بودند، ة كه به جنبش درآورند)Tishtar (و تيشتر) بهرام: Varsarghaneh(ورثرغنه

به شكل و هيبت اسبي سرخ رنگ و روشن و گاهي بالدار، در نبرد نيكي عليه شر و نور . شدندها در آن دوران به درگاه ايزدان قرباني نيز مياسب. شدندعليه تاريكي نمايان مي

همچنين . ستن داشت ارزشي معادل هشت گاو آب، عالياسبِيك طبق يك قطعه اوستايي، هاي بسياري از پهلوانان اساطيري با اسب، حكايت از ارزش و اهميت اين حيوان ارتباط نام

اي، گرشاسب به عنوان مثال سياووش به معني دارنده اسبي سياه يا قهوه. در عهد باستان دارد: 1382 ، دهقيجعفري(بود در معناي دارنده اسب لاغر و گشنسب به معناي دارنده اسب نر

ارتباط نزديك . شددر دوران ساساني، اسب همواره در كنار پادشاهان ترسيم مي). 55- 56 نيز موجب توجه و تكريم اين ن، در دوران اسلامي و حتي امروزهاين حيوان با زندگي انسا

مند بوده و حيوان بوده و به ويژه قبايل عشايري و روستايي به فراواني از مزاياي آن بهرهروي در زهكلوت هاي مرتبط با زندگي كوچ به همين دليل است كه در محوطه؛هستند

. رودبار، نقش اين حيوان بسيار مورد توجه بوده استكه ) 6تصوير (است ) صليب(كلوت شامل دايره و چليپا هاي زه در نگارههندسينقوش

ندگي پا به زچلي. پذيري زيادي استاز لحاظ معنايي داراي ارزش و پيچيدگي و تأويلبه چليپا چون در جوامع آغازين، مردم رسد به نظر مي .شودابتدايي زندگي بشر مربوط مي

شكل دو چوبي بود كه روي هم گذاشتند و علت آن، شكل صليبيمظهر آتش احترام مي كه پايان بخش شب و اي خورشيدتصوير دايره. افروختندساييدند و با آن آتش ميمي

انسان ابتدايي كه در .صليب شبيه بود با بخشبود، همچون آتش روشنيدهندة روز نويدندة او در برابر جانوران وحشي ارهدپرتو تجربة خويش آتش را بازدارندة قهر طبيعت و نگ

كرد و آسا تصور ميداراي نيروي مافوق طبيعي و معجزهرا نيز آن ـ صليب ـ نشان ديد،ميانسان ابتدايي براي حفظ . دو و جلوة خدايي مبدل گشتتدريج، نماد صليب به مظهر جاه ب


امه و تزيينات زندگي خويش نقش جان خود در برابر ارواح خبيثه، اين نشان را روي ج صليب به عنوان نشاني از خورشيد، به برخي از نگارة). 287 :1369ياحقي، ( كردمي

: 1387هال، ( دارد خيزي و خوشبختي اشارهنمادهاي خورشيدي همچون روشنايي، حاصل بر ابديت ،است و چون داراي آغاز و پاياني نيستدايره مظهر روح، روان و مبين ذات ). 5

ها و خداي متعال در هنر شرق و غرب دايره، نمادي براي كيهان و آسمان .دارددلالت اي دور سر آنها، با دايره ميترا و اهورامزدا كه خدايان خورشيد بودند،در ايران. است

).9 :1387هال، (شد نمايش داده مي

.)زادهاكبريطراح شيخ( سنگ ميردوست ايره درليپا و د چنگارة. 6تصوير

هانگارههدف از ايجاد -2-6

رويكرد چند قالب در توانمي را هانگارهسنگ ايجاد اصلي دلايل و يكلّ اهداف :كرد تشريح

. دارد وجود يافته تكامل صورت به شناسيزيبايي و ذوق ،هانگاره نوع اين ايجاد درگاه موجود ابزارهاي باو بسيار آگاهانه هنري اثر يك ايجاد هدف با آن سازندة هنرمند يعنيبپذيريم، را فرضيه اين اگر .ه استآوردوجودبه هاي آن دوره را برخواسته از ديدگاه ياثر

به را هانگاره اجراي شيوه توانينم و است ابزار از ناشي آثار بودن آبستره و تجريدي چراكه ؛گرفت نظر در دوره آن براي شده انتخاب هنرمند كه توسط هنري سبك عنوان هايسبك براي ابزارها و زمينه كند كه انتخاب هنري سبك يك تواندمي زماني ،هنرمند ).10 :1392 ،اتفاقي( زندب اجرا و انتخاب به دست آنگاه و باشد داشته وجود نيز ديگر

كه است اخبار و اطلاعات بيان و وقايع ثبت ،هانگاره ايجاد اهداف از ديگر يكي ترسيم با ، رخدادها رانوشته و خط از برخورداري عدم دليل به نگارنده شخص يا هنرمند به و ابتدايي ايشيوه قالب در و دوران آن ابزار و امكانات باامر تنها اين و بيان كرده نقوش


كاركرد هانگاره اين گفت توانمي حالت اين در كه صورت گرفته استتزاعيان صورت ).10 :1392 ،اتفاقي( اندداشته تصويري خط نوع يك

هاي ديگري نيز قابل بحث است؛ از جمله اينكه نقوش اين افزون بر موارد فوق، فرضيهيابي به خير ايجاد تواند با اهداف جادوگرانه و به نوعي رهايي از شر و دستدو محوطه مي

فرهنگ آنها به گواهي ار، جوامعي است كهگيري اين آثزيرا بستر شكل. شده باشد دست كم از هزاره ها و اعتقاداتيها، افسانهها، اسطورهداستانسالخوردگان و بوميان، پر از

و برخي از آنها جنبه محلي و برخي ديگر، جنبه فرامحليم تا دوران اسلامي است. قسوم نوعي اعلام يا تسهيل شكار علت ايجاد اين نقوش،همچنين فرضية ديگر اينكه . اندداشته

.بوده است جانوراننياز براي تكثير و ازدياد نسل هانگاره سازندگان -2-7

سر از كتيرازن يا و چوپان يك كه اندبوده چوپاني نقوش نوعي اي صخرهنقوشگاه در ؛است كرده ايجادآن را ،بوده هگلّ چراي شغولم هك هنگامي در يا و بيكاري و نتفنّ

نبوده نگارگري آنها اصلي شغل كه است آن نشانگر ها،صحنه عاميانه هاينقاشي ،حال عين كه شودمي ديده نيز آورشگفت و عالي هايطرح ،اي صخرهنقوش ميان در اگرچه. است ماهرتري نگارگران به كار، در تممارس دليلبه بود، نگارگري نقاشان اين اصلي شغل اگر

انجام براي بيشتري مجال و فرصت و يافتمي تكامل آنها كار شيوه و شدندمي تبديل كنند ترسيم تريماهرانه و تربزرگ تصاوير اندتوانستهمي و داشته گيرترزمان كارهاي

هاي يژگيبر اساس سبك و وكلوت، هاي زهنگارهرسد به نظر مي).200: 1377 فرهادي،(ها، از زيرا اين نگاره؛اندهاي مختلف ترسيم شده طيفاز يسازندگانتوسط ، فنيّ نقوش

نقوشي ساده با كمترين جزييات تا نقوشي پركارتر، نقوشي با خطوط ظريف يا قوي، . گيرندنقوشي با عمق زياد يا كم را در بر مي

هانگارهگذاري تاريخ -2-8

اي دشوار باقي مانده هنوز به عنوان مسألهي كنده اگذاري نقوش صخرهتاريخ desposits(برداري از آثار رسوبي انباشتي نمونهمانند هاي جديدي اگرچه روش.است

accumulated (نگاري راديوكربن سطح سنگ براي گاه) ،محمدي قصريان و نادريتعيين مدت زمان براي ) Surface Patinehs( ي سطحهايآزمايش پتينهيا همان ) 63: 1386


اما هنوز .مورد استفاده قرار گرفته استدر برخي كشورها سپري شده از تاريخ ايجاد نقش هاي نسبي پيشنهاد نشده گذاري و تاريخهانگارهشناسي گونهروشي قطعي به جز استناد به

هس به زماني لحاظ به ايران در شده شناسايي سنگي هاينگاره). 58: 1386شيدرنگ، (است :شودمي تقسيم دسته

گياهي، تصاوير دوران اين شاخص هاينگاره جمله از :تاريخ از پيش دوران )الف كه است شكسته صليب زمان اين نقش ترينمشخص و دايره، نقش دو نيمدستي هانگاره در تقريباً بز نقشهمچنين . كرد مشاهده توانمي دوران اين هايسفال روي را آن هاينمونه بز قوم هر تاريخ، از پيش دوره در .است داشته وجود دوران آن فرهنگي مراكز ري ازبسيا

مظهر كوهي بز ،لرستان در. دانستمي سودبخش طبيعي عوامل از يكي مظهر را كوهي النوعرب و فراواني سمبل كوهي بز ،ايلام و شوش در .دانستندمي باران فرشته گاه و خورشيد

معصومي، ( بود بزرگ خداي حيواني خصيصه دهندهنمايش مرسو در و بود هايدنيروي1349 :270-260.( گرايانهواقع تقريباً هاينگارهها و كتيبه دوره اين ويژه هاينگاره: تاريخي دوران) بشكل آن اجراي در توانايي و هاتكنيك پيشرفت عمدتاً به واسطة هايينگارهچنين . است

)29: 1373 كنزق، اشبش خانيكي و لباف( گرفته است در و هستند تاريخ و كتيبه داراياين دوران، هاينگاره بسياري از: اسلامي دوران) ج زياد فراواني با و بالا تعداد در ارجاع منبع و مقايسه قابل تصاوير ،كتيبه فاقد هاينگاره ).13 :1392اتفاقي، (دارد وجود

:برد بهره توانمي زير هايراه از هانگارهسنگ نسبي گذاريتاريخ همچنين براي شدن اهلي تاريخ به توجه با اهلي و وحشي (جانواران نوع در تحقيق و بررسي لباس و پوشش نوع ،)نيزه و كمان و تير مانند چوپاني ياشكار (ابزارها نوع ،)جانوران

ها،هنگار اثر بودن نو و حفاري،كهنگي عمق و نحوه آنها، هنري سبك انساني، هاينگارهتوان به تاريخ اهلي شدن بز، براي مثال مي .)186 :1382حصارنوي، ( ....و نوشتار ،كتيبه 10000 سال قبل، سگ در 7500 سال قبل، گاو در 3500 سال قبل، گوزن در 9500يعني

).32: 1360هي بهاروند، لّالامان( سال قبل اشاره كرد 5000سال قبل و شتر در


هايي استناد شده است كه ويژگيبه نظر پژوهشگرانكلوت، زههاينگارهگذاري در تاريخ :اندپيش از تاريخي و تاريخي را به شرح زير برشمردهاي نقوش صخره

هاي جنگ و جدال و صحنه سواران و شكارچيان با تير و كمان هاينگاره اول،ةدست .ق دارندعلّدوران تاريخي تعمدتاً و اول تا سومهاياحتمالاً به هزارهكه

به دوراني مسبك كه احتمالاً جانورانمانند انسان و ترخلاصه و سادهنقوش دوم، ةدست . )49: 1386پوربخشنده، (ق دارندتعلّ) عمدتاً هزاره پنجم و چهارم(تر كهن

اين نقوش قدمت همچنين نظرياتي درباره نقش اسب و انسان سواركار وجود دارد كه اين ).63: 1386محمدي قصريان و نادري، (اند م نسبت داده.ل قبه هزاره اوحداكثر را

نقوش با توجه به .ق آنها به دوران جديدتر نيز دور از ذهن نيستبدين معنا است كه تعلّسواركار و اسب به عنوان انسان ، با كلاه شاخدار در حال حمله به موجود ناشناختهانسان

و سنگ ميردوست احتمال تعلّق آنهابه دوران كوه په لكهاي سرتنقوش غالب در نگاره . تاريخي بيشتر است

با توجه به فراواني آثار دوران تاريخي در منطقه و شواهدي كه از از سوي ديگر، به دست آمده از دوران تاريخيروي مبتني بر شكار و دامداري در رودبارزندگي كوچ

دوران تاريخي از نقوش رودبار به بيشتريشماره احتمال اينك) 1392، زادهاكبريشيخ( .ق داشته باشند بيشتر استتعلّ

اي جازموريان با بسترهاي محيطي و معيشتي نقوش صخرهنسبت -2-9

شناسي هاي باستانم، يافته.رود در هزاره سوم قبا وجود آغاز شهرنشيني در حوزه هليليش از تاريخ تا دوران هاي پ شيوه زندگي مردمان از هزاره كهدهداين حوزه نشان مي

روي و به شيوة كوچمتكيّ اسلامي بيشتر از آنكه مبتني بر شهرنشيني و يكجانشيني باشد، اين نظر، بر اساس شواهد فراوان از . )1392زاده، اكبريشيخ (استقرارهاي موقت بوده است

؛ ل توجيه استها و آثار سفالي در كنار شواهد محدود و كم از ساختارهاي معماري قابقبرستانرود تا جازموريان در حوزه فرهنگي هليل» كوچروي مدرن«كه امروزه نيز پديده چنان

شكل گرفته و ساكنان اين مناطق در فصول گرم سال از منازل خود در شهرها و روستاهاي هاي جبالبارز جنوبي و شمالي و بحرآسمان كوچ جيرفت و عنبرآباد و رودبار، به كوهستان

با در نظر گرفتن اين شيوه از معيشت در ادوار پيش از تاريخي تا اسلامي در . كنندمي


-تري از چگونگي ارتباط ميان نگارهرود و جازموريان، امكان تفسير دقيقهاي هليلحوزه

.اي با زندگي جوامع انساني به وجود خواهد آمدهاي صخرهاي جازموريان نشان صخرهشناسي و تحليل محتوايي نقوش بررسي نشانهبه بيان ديگر،

در اين نقوش با شكارگري به عنوان شيوة معيشت يا تفريح ـ و مراسم آييني بدهد اغلمي ارتباط آنها با مربوط به زندگي كشاورزي احتمالعدم ايجاد نقوشي از ابزار . ارتباط هستند-وزه زهاي حهاي صخره نگارهاز سوي ديگر،. نمايد را كمتر مي كشاورزيشيوة معيشت

نقوش انساني .هايي سنگلاخي با قابليت كشت كم قرار دارند زميندامنة كوه وكلوت در اند و اغلب با دستان باز يا دست به كمر ، عمدتاً بدون ابزار ويژه تصوير شدهكلوتزهحوزه

هايي مانند رقص و يا نوعي مراسم آييني را به ذهن شوند كه حالتيا به طرف بالا ديده مي .كنندبادر ميمت

گيرينتيجه -3

كلوت رودبار در حوزه فرهنگي جازموريان،اي دهستان زه نقوش صخرهموضوع غالب، نگرش و اعتقادات جوامع ساكن در اين حوزه زندگي روزمرهبرگرفته از طبيعت پيرامون،

و احتمالاً هستندايش بيشتريداراي فرسكوه مانند سرتپة لكنقوش اين از برخي.استو همچنين شيوة اجراي و برخي ديگر با توجه به تازگي آثار كوبش قدمت بيشتري دارندكنده از اين گوياي تداوم سنت نقش. مواردي معاصر هستندتر و در نقش، به نظر جديد

انسان و چليپا به چشم نقش كوه، در نقوش كندة سرتپه لك. تا امروز استدوران باستان، انسان سواركار و انسان با كلاه دستان باز رو به بالاو ابزاري در انسان با دستخورد و مي

ايين نقوش به شيوه كوبها. دار در حال حمله به موجودي ناشناخته ترسيم شده استشاخدار نقش انسان با كلاه شاخبه ويژه، ؛ م تعلّق دارند. اول قةبه هزار احتمالاًاند وايجاد شده

ش كنده سنگ و اما نقاريخي اشاره دارد؛اي در دوران ت اسطورهاحتمالاً به داستان ياكه ل انسانشامدر صخرة اول، ايش و رسوب كمتري دارند و نقوش آثار فرس،دوستمير

با كماني در دست، بز، گوزن، اسب و الاغ يا سواركار، انسان ايستاده با دستان باز، انسان ، جانوربا كمان در دست، نقوشي از قش انسان علاوه بر ندر صخره دوم، . هستند گاو؟


نيز به اين نقوش.شودديده مي 138 ،1368، 1362 اعدادي مانند ـمعاصرهاي يبهت كچليپا و .تعلّق دارندبه دوران تاريخي، اسلامي و معاصر احتمالاً واندشي ايجاد شدهروش كوبني و چليپا، اي زهكلوت جازموريان جز در مواردي از نقوش انساهاي صخرهنگاره

.اي ايران دارندتفاوت زيادي در سبك و فرم با ديگر نقوش صخره

هايادداشتشناختي بررسي باستان«زاده با عنوان اكبريارشد سميرا شيخنامة كارشناسي حاضر برگرفته از پايانمقالة.1

ة راهنمايي و مشاور به1392است كه در سال » كلوت جازموريان واقع در شهرستان رودبارهاي زهمحوطه . به انجام رسيده استدانشي در بررسي ميدانيعلي با همراهي عرب و حسنعلي اميرحاجلو و سعيد

منابعفهرست .انتشارات بنياد فرهنگ ايران: ، ترجمه جعفر شعار، تهران الارضةصور، )1345( .حوقلابن .1

ترجمه سعيد خاكرند، مقدمه ،مسالك و ممالك، )1371 (.خردادبه، عبيداالله بن عبداهللابن .2موسسه فرهنگي ـ موسسه مطالعات و انتشارات تاريخي ميراث ملل: آندره ميكل، تهران

.حنفاء

شناسي همايش ملي باستان، »هاي چاه چشمه فردوسنگارهسنگ« ،)1392( .اتفاقي، هاشم .3 .ها، دانشكده هنر دانشگاه بيرجندها، آسيب، فرصتايران دستاوردها

:، به كوشش ايرج افشار، تهرانمسالك و ممالك، )1347( . ابواسحاق ابراهيماصطخري، .4 .بنگاه ترجمه و نشر كتاب

.بنگاه ترجمه و نشر كتاب: نشيني در ايران، تهران، كوچ)1360( .هي بهاروند، سكندرلّالامان .5معرفي و تحليل «، )1391 (.محمدي نسرين بيكمحسن جانجان، ،االلهمحمدي، خليلبيك .6

، مجله نامه »)ملاير ـ همدان( ارگس سفلي Bهاي نويافته مجموعه نگارهقوش سنگنشناسي دانشگاه بوعلي سينا همدان، شماره دوم، دوره دوم، بهار و تابستان، صفحات باستان140-121.

- ، باستان»)اراك(اي فراهان نگاهي به نقوش صخره«، )1386(. پوربخشنده، خسرو .7

.46-49 سوم، بهار و تابستان، صفحات پژوهي، سال دوم، شمارهمجله ، »سازي در اساطير ايران باستاناسطوره باران«، )1382( .، محمود دهقيجعفري .8

هنر كرمان، سال دوم، هاي ايراني، دانشگاه بامطالعات ايراني، مركز تحقيقات فرهنگ و زبان .53-60شماره چهارم، صفحات


، ترجمه رقيه بهزادي، در هنر شرق و غربادهااي نم نگارهفرهنگ، )1387( .الجيمز ه .9 . فرهنگ معاصر:تهرانچاپ سوم،

اثر، مجله ،»تفت شهرستان گنج دره هاينگارهسنگ«، )1381 (.عليرضا حصارنوي، .10 .180 -186 فحاتص ،35 شماره پاييز،

سال دوم، ،گاهنامة آواي باستان، »هاي سراواننگارهسنگ«، )1382( .حيدري، محمد .11 2-48 ره سوم، صفحاتشما

، كتاب ماه هنر، وزارت »اسب در اساطير: رمزهاي اساطيري«، )1384( .ذاكري، محسن .12 .154-158 صفحات،85-86 شماره فرهنگ و ارشاد اسلامي،

هاي جربت، نگارهسنگ«، )1388( .زاده نرگس مصطفينژاد، مسعود، ميثم دلفاني،رشيدي .13

شناسي مدرس، سال اول، شماره دوم، پاييز و انهاي باستمجله پژوهش ،»شهرستان جاجرم .166-174زمستان، صفحات

و تفسير توصيف، معرفي، هلون؛ هاينگاره اشگفت«، )1389( .جودي خ م، رضايي .14

.فرهنگ و شناسيانسان ترويجي مجله علمي سايت ،»گاهنگاري

www.anthropology.ir. علمي ، مجله»)سونگون( ارسباران هايگارهنسنگ« ،)1381( .الدين جلال،فررفيع .15

.45-76 فحاتص تابستان، و بهاراول، شمارة اول، شناسي، دورهانسان نامه پژوهشيابه فضايلي، ، ترجمه و تحقيق سودفرهنگ نمادها، )1379( .ژان شواليه، آلن گربران .16

. انتشارات جيحون:ويراستار عليرضا سيداحمديان، تهرانكلوت هاي زهشناختي محوطهبررسي باستان«، )1392( .زاده، سميرااكبريشيخ .17

شناسي، به ارشد باستانكارشناسينامه پايان، »جازموريان واقع در شهرستان رودبار ).منتشر نشده(راهنمايي سعيد اميرحاجلو، دانشگاه آزاد اسلامي واحد كازرون

،»ال كردستانهايي از شماي ميوله؛ نويافتهنقوش صخره«، )1386( .شيدرنگ، سونيا .18 .55-60: پژوهي، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان، صفحاتاستانب

:هنر شناسيمردم باب در ايرساله ،باد در هاييموزه ،)1377( .مرتضي فرهادي، .19

دانشگاه :تهران ،تيمره صخرهاي نويافته نمادهاي ها ونگارهسنگ مجموعه گزارش .طباطبايي علامه

اي نويافته در سيرجان و شهربابك معرفي نقوش صخره«، )1376( .فرهادي، مرتضي .20

.12-19: ، بهار و تابستان، صفحات17، مجله ميراث فرهنگي، شماره »كرمانسازمان : تهران، )1383( شهرستان كهنوج،هاي استان كرمان،آباديرافيايي فرهنگ جغ .21

.جغرافيايي نيروهاي مسلح


مجله ، »اي در منطقة اورامانوش صخرهگزارش بررسي نق«، )1386( .طاهر ،قسيمي .22-80 :فحاتصبهار و تابستان، ، 3 شماره سال دوم،،اينامه هنر صخره، ويژهاستان پژوهيب

71. مبناي بر ايران ايصخره هاينگارهكنده به نو نگرشي«، )1386( .فريبا كريمي، .23

-34 :صفحاتستان، بهار و تاب ،3شماره، سال دوم، پژوهيباستان مجله ،»ميداني مطالعات20.

سلسله كتاب ،»بيرجند مزار لاخ« ،)1373( .كنزق بشاشرسول رجبعلي، خانيكي، لباف .24 .25 شماره ،)كهن هايكتيبه شناسي،باستان( پژوهشي مقالات

اي در ايران؛ مشكلات و مطالعات نقوش صخره«، )1386( .محمدي قصريان، سيروان .25

اي، سال دوم، شماره شناسي و هنر صخره نامه باستانپژوهي؛ ويژه، مجله باستان»راهكارها .15-17سوم، بهار و تابستان، صفحات

اي بررسي و مطالعه نقوش صخره«، )1386( . رحمت نادريمحمدي قصريان، سيروان، .26

پژوهي، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان، مجله باستان، »خرهّ هنجيران مهاباد .61-64: صفحات

،»ايران تاريخ از پيش هايسفال روي بر كوهي بز نقش«، )1349( .مرضاغلا معصومي، .27 .255-292، صفحات 28، شماره پنجم سال ،تاريخي هايبررسي مجله

، ترجمةقاليم الاةمعرفاحسن التقاسيم في ، )1385( .مقدسي، ابوعبداالله محمد بن احمد .28 .انتشارات كومش: علينقي منزوي، چاپ دوم، تهران

شناسيباستان«، )1386( .زاده محمد سعيدپور، آتسا مؤمني، محمد بهراماالله، حكمتاصالحي،ملّ .29

، سال دوم، شماره سوم، پژوهيباستان ،»هاي جنوب كوهستاني استان قزويننگارهصخره .35-45: هار و تابستان، صفحاتب

معاونت ،1385 سال جمعيتي و كشوري تقسيمات ديدگاه از كرمان استان هايويژگي .30 .كرمان اطلاعات و آمار كل دفتر كرمان، استانداري ريزيبرنامه

: تهران، فرهنگ اساطير و اشارات داستاني در ادبيات داستاني، )1369( .ياحقي، جعفر .31 .مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالي و سروش

بنگاه : محمدابراهيم آيتي، تهرانة جم، ترالبلدان، )1342( .يعقوبي، احمد بن ابي يعقوب .32 .ترجمه و نشر كتاب

1392 ' ( )* $ˆ & ! # ˙...

Documents