Ақпарат

Бүгінгінің бас тақырыбы

АҢДАТПА

6-бет5-бет

(Соңы 3-бетте)

№110/1 (2888/1) 6 қазан 2016www.zanmedia.kz Қоғамдық-саяси, құқықтық газетzangazet@mail.ru

«АлмАты — тәуелсіздіктің Алтын бесігі»

жоғАлғАн бАлАлАр қАйдА кетеді?Лаңкестікке қарсы заң жобасы

мақұЛданды

Парламент мәжілісінің жалпы отырысында «қазақстан республикасының кейбір заңнама-лық актілеріне экстремизмге және терроризмге қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы мақұлданды. оны депутаттарға таныстырған ұлттық қауіпсіздік комитеті төрағасының орынбасары марат қалқабаев заң жобасы қауіпсіздік кеңесі отырысында мемлекет бас-шысының тапсырмасымен әзірленіп, жобада лаңкестік қылмыстармен күресудегі оңтайлы тәжірибелер ескерілгенін жеткізді. жоба экс-тремизмге және терроризмге қарсы іс-қимыл, қару-жарақ айналымы және көші-қонды реттеу саласындағы қолданыстағы заңнаманы жетіл-діруге негізделген.

А.ҚҰрмАнғАли

ұЛттық музей байқау жарияЛады

қазақстан республикасының ұлттық му-зейі қазақ тарихындағы маңызды уақиғалар бейнеленген заманауи бейнелеу өнері туын-дыларының эскиздерін жасауға байқау жари-ялады. оған кескіндемелік және графикалық сурет, мүсін, инсталляция секілді заманауи бейнелеу өнері туындылары қабылданады. еліміздің тарихындағы айтулы уақиғалар мен тарихи тұлғалардың бейнесін көрсету арқылы жастарды отансүйгіштікке баулуды, қазақстан халқының тарихи оқиғаларға деген көзқарасын қалыптастыруды мақсат еткен байқау 2016 жылы 16 желтоқсанда қорытындыланады.

Т.иБАШЕВА

көЛік жүргізу курсын бітіргені тураЛы куәЛік

мектеПте беріЛеді

жол жүру ережесін үйрету жұмыстарын мектеп қабырғасынан бастау арқылы еліміздегі жол-көлік апаттарының санын азайтуға бола-тындығы жайлы үкімет отырысында қр білім және ғылым министрі ерлан сағадиев мәлім-деді. «бүгінде балалардың жолда жарақат алу деңгейі азаймай отыр. осыған байланысты алғашқы әскери дайындық оқу бағдарламасы-на, яғни нВП-ға көлік жүргізу, сонымен қатар, жол қауіпсіздігі ережелерін оқытуды енгізетін боламыз. осының нәтижесінде мектеп бітіретін балаларға көлік жүргізу курсын бітіргені туралы куәлік беріледі. осылайша, 18 жасқа келген бала көлік жүргізу куәлігін ала алады», – дейді министр.

К.ЫСҚАҚОВА

та-бабамыздың «тал бесіктен жер бесікке дейін білім ізде» деп келетін өси-етін ұстанған елміз. білім алу, ілім жинау, ғылымға ден қою ұлтты ұлы мұраттарға жетелейтін қасиеттер. сондықтан, бұған жекелеген адамның ынта-ықыласынан бөлек, мемлекеттің қолдауы да ауадай қажет. азамат-тарының оқуына, білім алуына ыңғайлы жүйе құрып, жағдай жасап, бір сөзбен айтқанда, «болам деген баланың бетінен қақпай, белін буса» құба-құп.

Заң заңғары

(Соңы 7-бетте)

Кездесу

Мемлекеттің қалыптасуы да адамның ғұмыры секілді. Тек адам – қысқа ғұмырлық, мем-лекет – мәңгілік. Жер бетінде пайда болып, қалыптаса бас­тағаннан бастап­ақ, оның ал­дын да сан мыңдаған мақсат, мұ раттар тұрады. Белгілі бір ереже­тәртіпке бағынады, ке-мел келешекке, жасампаз да жар қын болашаққа ұмтылады.

Кез келген мемлекеттің өткеніне, пайда болу кезеңіне назар аударсаңыз, олардың өмір тарихы да өзіміздікіндей. Осыдан талай жылдар бұрын «Бiз, ор-тақ тарихи тағдыр бiрiктiрген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерiнде мемле-кеттiлiк құра отырып, өзiмiздi еркiндiк, теңдiк және татулық мұраттарына берiл-ген бейбiтшiл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, дүниежүзiлiк қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып, қазір-гі және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне оты-рып, өзіміздің егемендік құқығымыз ды негізге ала отырып осы Конституция ны қабылдаймыз», – деген Қазақстан хал қы да сол алпауыт елдердің салған сүрең соқпағымен келеді. Яғни, жас мемле-кеттің қанаты қатайып, демократия­лық, құқықтық, зайырлы елге айналды. Мем лекет қандай негізімен пәрменді, қандай идеяларымен өміршең, қандай ұстанымдарымен танымал, қандай бе-делімен сыйлы? Міне, бұл кез келген елдің бет­бейнесін әлемге танытатын жиынтық доктрина. Яғни, осы сауалдарды жіктей отырып біз ондағы өзімізге асыл, өзімізге жақын, өзімізге жанашыр аяулы дүниелерді ақтарамыз. Яғни, ол бізді өмірге келмей тұрып­ақ жарқын болашақ пен салтанатты мемлекетпен қамтамасыз еткен батыр бабалар.

Шығыс қазақстан облысына жұмыс сапарымен келген білім және ғылым министрі ерлан сағадиев глубокое ауданындағы уваров орта мектебінің ұжымымен кездесті.

(Соңы 10-бетте)

«АдАМды сүйген АдАМның жүрегі тАзА БОлАды»

Ш

а

Ұстаздар қауымымен жүздес­кен ерлан сағадиев еліміздің білім беру жүйесіне енгізіліп жатқан жаңалықтар жайында баяндап, министрліктің қолға алып жатқан шаруасының қан-шалықты дұрыс екеніне көз жеткізді. Министр мұғалімдерді кәсіби мерекемен құттықтап, ай-мақта білім беру саласында көп-теген қанатқақты жобалардың қолға алынып жатқанын, егер енгізіліп жатқан жаңалықтар жемісті жүзеге асса, тәжірибе

республиканың өзге аймақтары-на таратылатынын тілге тиек етті.

Мектептерге қандай өзгерістер енеді?

Шығыс Қазақстан облысы педагогтарымен кездесу орны бекер таңдалып алынған жоқ. Уваров ауылындағы бұл білім беру мекемесі былтыр ғана пай-далануға берілген болатын. Мек-теп түлектері Ұлттық бірыңғай тестілеу барысында ең жоғары

БіліМ БерУ сАлАсындАғы үздіК жетістіКтер тәжіриБеге енгізілМеК

Баспасөз — 2017

Құрметті оқырман!«Заң газеті» және «Юридическая газета», «Заң», «Фемида» басылым дарына жазылу басталғанын естеріңізге салғымыз келеді.

Төл басылым да рыңыздан қол үзіп қалмаңыздар!

жеке тұлғалар үшін – 65921заңды тұлғалар үшін – 15921

жеке тұлғалар үшін – 65928заңды тұлғалар үшін – 15928

«Заң газеті»

«Заң» журналы – 75849«Фемида» – 75858

«Юридическая газета»

Жазылу индекстері:

zanreklama@mail.ru

Біздің басылымдарға«қазпошта» ақ бө лім ше лері, «қазпресс» жШс дүң гір шек тері және алматы қаласын дағы «дауыс» жүйесі ар қы лы жазы лу ла ры ңызға болады.

АҚылы ОҚУғА түсетіндер ҰБт­дан БОсАтылАды

көрсеткіштерімен ерекшеленеді. әртүрлі эксперименттерге қаты-сып, озық нәтиже көрсететін де осы мектеп. заманауи матери-

алдық техникалық құралдармен жабдықталуы, қолайлы жағдай оқушылардың жақсы жетістікке жетуіне ықпал етеді.

ерлан сағадиев мектепке дейінгі мекемелерге қандай та-лаптар енгізілгені туралы да ба-яндады. енді жатын бөлмелерді ойын бөлмелерімен біріктіруге де болады. Бұрын оған тыйым салынған болатын. Бұл өзгеріс біріншіден, балабақшадағы орын санын арттырып, кезекте тұрған балалар санының қысқаруына септігін тигізеді. екінші үлкен өзгеріс тамаққа байланысты. Осыдан былай балалар тағамы комбинаттарына балабақшаға тағам жеткізіп беруге рұқсат етіледі. Яғни, енді әрбір балабақ-шада аспазшы мен ас бөлмесінің болуы міндетті емес. Бұл бала-бақша ұжымындағы қызметкер-лердің білім беру, тәрбие жұмыс­тарымен алаңсыз айналысуына мүмкіндік береді.

Министр жақын арада мек-тептерге арналған жаңа сани-тарлық нормалар мен ереже-лердің жасалатынын жеткізді. Өзгерістерде жаңа спорттық сы ныптардың болуы да қарас­тырылуда. жаңа өзгерістер тіпті біздің аймақта енгізіліп жатқан да көрінеді.

Орағытып отырғандағы айтпағымыз, та­ғы да білім жүйесіндегі өзгерістер жайлы. Қолға алынып жатқан жаңашылдықтың бәрі жалпақ жұрттың көңілінен шығып келеді деу қиындау.

2 №110/1 (2888/1) 6 қазан 2016

zangazet@maiI.ru

Жүйріктен жүйрік озар жарысқанда...

Спартакиада Тағайындау

Оң қадам

ҚҰҚЫҚ

Ардагерлер арамызда

Шара

ЖАҢА АЛҚА ТӨРАҒАСЫ ТАНЫСТЫРЫЛДЫ

Бас полицей аймақ тынысымен танысты

Акция

ОҚУШЫЛАР ПОЛИЦИЯ ЖҰМЫСЫМЕН ТАНЫСТЫ

Қызылорда облыстық сотының мәжіліс залында Қазақстан Респуб­ликасы Жоғарғы Сотының судьясы, ҚР Жоғары Сот Кеңесінің мүшесі Әділ Құрықбаев Қызылорда облыстық сотының ұжымына Қазақстан Республикасы Президентінің 2016 жылғы 27 қыркүйектегі №342 Жарлы ғымен та ғайындалған облыстық соттың қылмыстық істер жөніндегі алқа төрағасы Бақытжан Қалымбетті таныстырды.

Таныстыру рәсіміне облыстық, қалалық әкімдік, мәслихат өкілдері, Қызылорда облыстық соты жанындағы Соттармен өзара іс-қимыл жөніндегі кеңес төрағасы, «Нұр Отан» халықтық демократиялық партиясының Қызыл-орда облыстық филиалы, прокуратура, ішкі істер, Ұлттық қауіпсіздік, Әділет департаменті басшылығы, облыстық мемлекеттік кірістер департаменті және Қызылорда облыстық сотының алқа төрағалары мен судьялары қатысты.

Жаңадан тағайындалған алқа төрағасының қызметі мен жеке қасиетіне тоқталған Әділ Жамбасбай-ұлы: «Бақытжан Қалымбет Қызыл-ордада туып-өскен, осы өңірге еңбегі сіңген азамат. Өз ісінің кәсіби маманы, білікті басшы, әділдіктің ақ жолындағы еңбегімен алдағы уақытта да еліміздің сот жүйесінің беделін арттыруға зор үлесін қосады деп сенім білдіремін», – деді.

Құттықтау сөз сөйлеген Қызылорда облыстық соты жанындағы Соттармен өзара іс-қимыл жөніндегі кеңес төрағасы Қорғанбек Қайроллаұлы алқа төрағасын жаңа қызметімен құттықтап, Елбасы артқан сенімді ақтай беруіне тілектестігін білдірді.

Сонымен бірге «Нұр Отан» партия-сының Қызылорда облыстық филиалы төрағасының бірінші орынбасары

Ибадулла Құттықожаев: «Біз осы күнге дейін Бақытжан Қалымбет жайлы жағымсыз пікір естіген жоқпыз. Халық – сыншы. Алдағы уақытта да облыстық сотты өз саласы бойынша алға жетелейді деген пікірдемін, оған оның біліктілігі мен тәжірибесі жеткілікті», – деп, жаңа қызмет жолында табыс, сәттілік тіледі.

Шара барысында Әділ Құрықбаев сот жүйесіндегі соңғы жаңалықтар мен заманауи технологиялардың жетістіктерін айтып өтті. Сондай-ақ, Ұлт жоспары «100 нақты қадам» аясында атқарылған шараларға, сот ісін жүргізудің үш сатылы жүйесіне кеңінен тоқталды.

Облыстық сот төрағасының міндетін атқарушы, азаматтық істер жөніндегі сот алқасының төрағасы Қайрат Адранов таныстыру рәсіміне арнайы келген ҚР Жоғарғы Сотының судьясы Әділ Құрықбаевқа сот корпусы атынан алғысын білдірді.

Өз кезегінде Бақытжан Қалымбет жауапты қызмет жолында тәжірибесі мен күш-жігерін салып, Елбасы артқан сенімді ақтайтынын жеткізді.

Осыған дейін Қызылорда қалалық

№2 сотының төрағасы қызметін а тқар ған Бақытжан Қалымбет 1986 жылы Қарағанды мемлекеттік университетінің заң факультетін бітірген. Ол бүгінгі күнге дейін түрлі салаларда қызмет атқарған. Атап айтқанда, прокуратура саласында стажер, аға тергеуші, прокурор, Қызылорда облыстық сотының судьясы, әділет басқармасының бастығы, Қызылорда қалалық және қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттарының төрағасы қызметтерін атқарған.

Сот әділдігін жүзеге асыруды жоғары деңгейде қамтамасыз еткені үшін 2011 жылы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты төрағасының алғыс- хатымен, 2013 жылы Қызылорда облысы әкімінің Құрмет грамотасымен, 2014 жылы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының III дәрежелі «Мінсіз қызметі үшін» медалімен, 2014 жылы Қазақстан Республикасы Судьялар одағының «Үш би» құрмет белгісімен марапатталған.

Қызылорда облыстық сотының баспасөз қызметі

Ақмола облысының судьялары Қарағанды қаласында өткен Қазақстан Республикасы судьяларының VIII спартакиадасына қатысты. Спартакиада ел Тәуелсіздігінің 25 жылдығына және Қазақстан Республикасы судьяларының VII съезіне арналып өтті.

Республикамыздың барлық өңірінің судьяларынан құрылған командалар спорттың мини-футбол, волейбол, бильярд, үлкен теннис, үстел теннисі, шахмат, дойбы түрлерінен жарысты. Cпорт жарыстары екі күн бойы жалғасты.

Ақмола облысының командасы қарсыластарынан кем түспеді. Іріктеу ойындарынан өткен мықты командалардың арасындағы жарыстарда үлкен теннистен 1-орынды Ақмола облысының судьясы Марат Молдагельдин иеленді. Ерлер арасындағы үстел теннисі бойынша 2-орынды Ақмола облыстық сотының судьясы Раджаб Дамиров иеленді. Ал, Ақмола облысы судьяларының футбол командасы 4-орынға ие болды.

Өңір судьялары және сот қызметкерлері команданы лайықты жеңістерімен құттықтап, жаңа жетістіктерге жетулеріне тілектес екендерін жеткізді.

.Ақмола облыстық сотының баспасөз қызметі

Қостанайлық құтқарушылар аға буын өкілдерін Қарттар күнімен құттықтады. Күнтізбедегі мұндай ерекше күн олар үшін жай ғана мереке емес, сондай­ақ, тілдесу мен қуанышты кездесулер. Олар тірліктің бітпес түйткіліне байланысты өздері қалағандай жиі кездесе алмайды емес пе?!

– Құрметті ардагерлер! Біз бұл мерекені аға буынның күні, даналардың күні деп атаймыз. Сіздердің әрқайсысыңыздың мойындарыңызда үлкен өмір тәжірибесі, көпжылғы еңбек өтілі жатыр. Мереке күні сіздерге мықты денсаулық, бақыт, ықылас пен ұзақ өмір тілегім келеді, – деп Қостанай облысының Төтенше жағдайлар департаменті Ардагерлер кеңесінің төрағасы В.Киселев барлық қатысушыларды құттықтады.

Сонымен бірге аға буынға деген ақжарма тілегін Қостанай облысының ТЖД бастығы, азаматтық қорғау полковнигі Т.Кәкімов пен «Өрт сөндіру және авариялық құтқару жұмыстары қызметі» ММ бастығы, азаматтық қорғау полковнигі М.Жүсіпов те жеткізді. Олар ардагерлердің қызметтің дамуына баға жетпес үлес қосқанын, нағыз берік үлгі, патриотизм мен өз ісіне деген үлкен жауапкершіліктің үлгісі болғанын атап өтті.

Зейнетке шығумен өмір тоқтап қалмайды, керісінше, бұрын-соңды уақыт бөлуге мүмкіндік болмаған істерде өздерін жан-жақты көрсетуге және де өз талантын, парасаттылығы мен ой-өрісін жетістікпен қолдануға мүмкіндік туады. Кәріліктен қашып құтылу мүмкін емес, алайда, өмірдің бақытқа толы жылдарын мейлінше созуға әбден болады.

Қарттар күнін мерекелеу қостанайлық құтқарушылар ара-сында жақсы дәстүрге айналған. Мереке соңында ардагерлер еңбектерін бағалап, ілтипат көрсеткен әріптестеріне алғыстарын білдірді.

Қостанай облысының Төтенше жағдайлар департаментінің баспасөз қызметі

Атырау облыстық ішкі істер департаментінің бастығы, полиция полковнигі Аян Дүйсембаев аудандық ішкі істер бөлімдерін, селолық округтарды аралап, тұрғындармен кездесуін жалғастыруда.

Жақында облыстың бас полицейі Қызылқоға ауданында болып, осындағы полицейлердің тыныс-тіршілігімен танысты. Сапар барысында ауданның Сағыз стансасына келіп, қылмыстық ахуал турасында жергілікті халықпен әңгімелесті. Осындағы поселкелік полиция бөлімшесі жыл басында жергілікті полиция қызметінің құрылуына байланысты жабылып қалған болатын. Бүгінгі кездесуде тұрғындар тарапынан бұл мәселе де айтылмай қалмады.

Аудандарды араламас бұрын, департамент бастығы қылмыстық ахуалды саралай отырып, Сағыз стансасына полиция бөлімшесінің қажеттігі туралы ҚР Ішкі істер министрімен келіскен болатын. Қызылқоға ауданының әкімі Мақсот Мұқанов бас полицейдің қатысуымен Сағыз поселкелік полиция бөлімшесінің ғимаратын салтанатты түрде ашып, сақшыларды қуанышқа бөледі. Аян Сәбитұлы өз бұйрығымен бөлімшеге 10 штаттық бірлік енгізіп, полиция капитаны Жұмагелді Хангереевті бөлімше бастығы лауазымына тағайындады.

Бұдан соң халықпен кездесу Сағыз стансасының 3 ауылында жалғасты. Департамент бастығы осында жаңадан учаскелік тірек пунктін ашты. Сонымен қатар, аудан әкімдігінің қолдауымен учаскелік полиция инспекторы, полиция аға лейтенанты Сержан Шаукеровке 4 бөлмелі пәтердің кілтін табыс етті.

Қ.ҚУАТОВА

Акция облыс орталығына кіреберістегі «Оңтүстік» Шеп бекетінің бақылау-өткізу пунктінде өткізілді. Ұстаздар мен ата-аналар бастап келген экскурсияға Бірінші гимназияның бірінші сыныбында оқитын 40-тан астам бала қатысты. Дөңгелекті көліктерді мәжбүрлеп тоқтатуға арналған құрылғы, патрульдік автокөліктер, рациялар, компьютерлер мен бекеттегі бөлмелер көрсетіліп, жол-патрульдік полициясының өзге де құрылғылармен жарақтандырылуы егжей-тегжейлі түсіндірілді.

Бүлдіршіндер мектеп табалдырығын аттап, жол қоз-ғалысының қатысушылары болғандықтан, оларға жолда жүру ережелері жайлы айтылды. Сондай-ақ, полицейлер мен ұстаздар балаларға жаяу жүргіншілер өткелінен, бағдаршамнан қалай өту керектігіне және ешқашан жолдан жүгіріп өтуге болмайтындығына тоқталды.

– Қызметкерлер қолданыстағы барлық құрал-жабдық-тарды – өткір шегелері бар «Лиана» лентасын, терезенің қара жабынмен қаншалықты тұмшаланғанын анықтауға арналған құрылғыны көрсетті. Балаларға қызғылықты болды. Балалардың жол-көлік жарақатының алдын алу мақсатында экскурсия барысында жол қозғалысы ережелерін түсіндірдік. Бір қуантарлығы, бүлдіршіндердің көпшілігі ережелерді білетін болып шықты, – дейді СҚО ІІД Жергілікті полиция қызметі жол-патрульдік полиция

батальоны штабының аға инспекторы, полиция капитаны Вадим Ламаш.

Жергілікті полиция қызметі қызметкерлерінің айтуынша, «Оңтүстік» бекетінде оқушылардың қатысуымен өткізілетін мұндай кездесулер дәстүрге айналған. Олар жыл сайын өткізіледі екен. Болашақта бұл балалардың бірі өз өмірін ішкі істер органдарында қызмет етумен байланыстырып, жол қозғалысы ережелерінің сақталуын бақылайтын полиция қызметкері болып қалуы әбден мүмкін.

Солтүстік Қазақстан облыстық ІІД баспасөз қызметі

Қызылорда облыстық сотында Қазақстан Республикасының Судьялар одағы VIII спартакиадасының финалдық додасына қатысып, Қызылорда облысы соттарының командасында белсен-ділік танытып, тартысты ойын өрнегін көрсеткен судьяларды марапаттау рәсімі өтті.

Еліміздегі судьялар арасындағы сыйластықпен қатар, достықтың одан әрі жандана түсуіне үлесін тигізетін спорттық додада Қызылорда облысы соттарының командасында белсенділік танытқан бірқатар судья облыстық сот пен ҚР Судьялар одағының Қызыл-орда облысы бойынша филиа лы ның және облыс әкімінің марапат тарын иеленді.

Қызылорда облыстық сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасы-ның төрағасы Қайрат Адранов спар-такиа дада асқан біліктілік көрсет кен Жалағаш аудандық сотының төрағасы А.Мизанбаев, қалалық соттың судьясы Ә.Жұмабаев, Арал аудандық сотының судьясы Н.Бекетаев, Қазалы аудан дық сотының судьясы М.Оспановқа Қызыл-орда облысы әкімінің алғысхатын табыстады.

Сонымен бірге облыстық сот пен ҚР Судьялар одағының Қызылорда облысы бойынша филиалының алғыс- хаты облыстық соттың қылмыстық

Дода

ҮЗДІКТЕР МАРАПАТТАЛДЫ

істер жөн індег і сот алқасының төрағасы Е.Қарабаев, облыстық соттың судьялары М.Ахметов, А.Наримов, Қызылорда облысының маман дан-дырылған ауданаралық эконо микалық сотының төрағасы А.Дәуренбеков, Қызылорда облысының маман дан-дырылған ауданаралық эконо мика-лық сотының судьясы Н.Еламанов, Қызылорда қаласы №2 сотының төрағасы Б.Қалымбет, Қызылор-да қалалық сотының төрағасы А.Бабатов, қалалық соттың судьялары Ә.Джумабаев, Т.Жусупов, Б.Пазылов, Қызыл орда облысының кәмелетке толма ғандар істері жөніндегі мамандан-дырылған ауданаралық сотының

төрағасы А.Әбу, Жалағаш аудандық сотының төрағасы А.Мизанбаев, Бай-қоңыр қалалық сотының төрағасы М.Тұрғанбаев, Арал аудандық сотының судьялары Н.Бекетаев, Д.Кентбаев, Қызылорда қаласы №2 сотының судьялары А.Сайдуллаев, Б.Жаңабаев, Қазалы аудандық сотының судьялары М.Оспанов, Қ.Мыхановтарға берілді.

Біз өз кезегімізде марапат иелерін шын жүректен құттықтап, алдағы уа-қыт та өтетін спорттық додаларда биік межелерден көрінулеріңізге тілек тес ті-гімізді білдіреміз.

Қызылорда облыстық сотының баспасөз қызметі

№110/1 (2888/1) 6 қазан 2016 3zangazet@mail.ru қоғамБүгінгінің бас тақырыбы Көкейкесті

азақстандағы «неке және отбасы туралы» заңының 1998 жылы 17 желтоқсанда қабылданғаны белгілі. содан бері ерлі-зайыптылардың ортақ келісімдері, ана мен баланың арақатынасы, некеге тұру, бала асырап алу мәселелері осы заңның аясында шешімін тапқан болатын. дегенмен, уақыт озған сайын заң да ескіреді, заман да өзгереді. тиісінше заңның толықтырылып, өзгертіліп отыруы қалыпты жағдай. 2012 жылы 17 қаңтарда күшіне енген неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы кодексі сондай игі бастамамен өмірге жолдама алған еді. сонымен, жаңа кодекс қазақстан халқына қандай жаңалық алып келді? әсіресе, бала асырап алу бағытындағы басымдықтар қандай болмақ?

қАқылы оқуғА түсетіндер ҰБт-дан БосАтылАды

Жетімін ЖылАтпАғАн елміз

(Соңы. Басы 1-бетте)

Бір жағынан, бұл мүмкін де емес шығар. Алайда, орта мектептердегі оқыту бағдарламасына ағылшын тілін енгіземіз дегелі бері қоғам ала жаздай алашапқын болды. Білім және ғылым министрлігі үштұғырлы тілді енгізудің себептерін, оның артықшылықтарын және басқасын айтып, ұстанымдарын дәлелдеп бақты. қоғам қайраткерлері мен белсенділер, азаматтық ұйым өкілдері һәм зиялы қауым болса мұны терістеуге тырысты. тек «бала баста-уыш сыныпта ана тіліне қанығып өсуі керек, өркениетті елдерде солай» деген жанайқай министрлікті райынан қайтара алмады. оған биыл ұл-қызы бастауыш сыныпқа барған ата-аналар куә. Бірін-ші сынып оқушылары ағылшын тілінің әріптерін, түрлі заттардың сол тілдегі атауын жаттай алмай ақылы айран, ойы ойран болып жүр.

Бір анығы, жыл басында Білім және ғылым министрі болып тағайындалған ерлан сағадиев бұл өзгерісті өзімен бірге ала келген жоқ. оған дейін-ақ бағдарлама жасалып, талқыланып, дайындалып қойған. Жаңа министрге жүктелгені көптің арасында жақтаушы-сынан даттаушысы көп болған жаңа бағдарламаны білім беру жүйесіне ен-гізу ғана еді. оқу жылы басталып, бір айы өтіп те үлгергендіктен, ол жайлы пәлен-түген деу қисынсыз. қалғаны – нәтижесін күту. ертең жаңа жүйе бойынша мектеп бітіргеннің барлығы ағылшын тілінен алдына жан салмай, ел көшін әлемдік көшке қосуға қомақты үлес қосып жатса қуаныштымыз. егер, керісінше, ұрпақ жат тілді игеремін деп ана тілінен адасып, ұлттық құнарынан айырылып жатса ше, онда сұрауы кімнен болмақ?! ол жағы енді келешек-тің еншісіндегі беймәлім дүние.

есесіне, мәлімі – ақылы жоғары оқу орнына түсетіндер Ұлттық бірыңғай тест тапсырмауы мүмкін. Бұл жақын бо-лашақта болуы ғажап емес, тіпті, келер жылы да. Өйткені, Білім және ғылым ми-нистрлігі қазір осы бастаманы талқылап жатыр. «ҰБт-ның нашарлығы бар деп көп адам сынға алып жүрді. сондықтан да, біздің министрліктен сұрап жүр-геніміздің де себебі бар. ендігі жылдан бастап ақылы бөлімге алатындарды оқу орындары өздері қабылдасын. ға-лымдар да, мамандар да жеткілікті. Өз-дері де емтихан қабылдауға шамалары жетеді деп ойлаймыз», – дейді ол жай-лы қр жоғары оқу орындары қауымдас-тығының президенті рахман Алшанов.

Яғни, өзгеріс мақұлданған жағдайда Жоо-ның ақылы бөліміне түсетін та-лапкерлер ҰБт-ның орнына универси-теттің өзіне барып әдеттегідей емтихан тапсырады. Баяғыдай. мұны белгілі бір деңгейде талапкерлерге жасалатын жеңілдікке балап отырған да сыңай-лы. себебі, бұлай етудегі бір мақсат шетелдік оқу орындарына ағылатын абитуренттердің ағынын азайту екен. Иә, аталмыш жаңашылдықтың қанша-лықты дұрыс не бұрыстығын мамандар айта жатар. Біздің қоспағымыз, түбі осылай ететіні бар, онда неге мұны әу баста ҰБт жүйесін енгізерде ескерме-ген?! Әлде белгілі бір нәрсені біресе олай, біресе бұлай өзгерту қалыпты дүние ме?! Ал, жоғары оқу орнының ақылы бөліміне түскісі келген талап-керлерді ҰБт-дан босатудың бір себебі – бірыңғай тестілеу министрліктің, яғни, мемлекеттің шарасы және оны өткі-зу, ұйымдастыру жұмыстарының бар шығыны мемлекет мойнында, ендеше, ол сынаққа тек мемлекеттің оқу гранты-на үміттілер ғана қатысуы қажет деген пайымнан шыққандай.

Ұлттық бірыңғай тестілеудің сұрақта-ры да аздап өзгерістерден сырт қал-майтын сыңайлы. Бұған дейін мұны Білім және ғылым министрі ерлан саға-диевтің өзі мәлімдеген-ді. сөзін келтіре кетсек. «қазір ҰБт бойынша түпкілікті жоба жоқ. Әзірге дайын жоба педаго-гикалық қауымдастыққа талқыға ұсы-нылады. мектепте түлектер бірқатар пән бойынша емтихан тапсырады. Ал, Ұлттық бірыңғай тестілеу бұрынғыша өткізіле береді. тек сұрақтар құрылымы өзгереді. Жоба бойынша 60 сұрақ стан-дартты болады. 60 сұрақ 30-дан екіге бөлінеді және олар мамандыққа байла-нысты болады. мәселен, түлек меди-циналық мамандықты таңдаса, 60 стан-дартты сұраққа жауап береді. осыған қоса, 60 сұрақ болады, оның 30-ы биология, 30-ы химия бойынша. қалған тәртіпке айтарлықтай өзгеріс енгізіл-мейді». Бұл – өткен айдың соңындағы министрдің мәлімдемесі. сондай-ақ, ведомство басшысының сөзіне сүйен-сек, ҰБт-ға өзгерістер енгізуді көздей-

тін аталмыш жоба 50-ге жуық орта және жоғары білім ордалары басшыларының талқысынан өтеді. сосын барып мини-стрлік сайтында жарияланып, жалпы көпшілік онымен танысуға мүмкіндік алады-мыс. танысып қана қоймай, оған пікір білдіруге әркім құқылы. Өйткені, министр жоба аясында көптің пікірін де назарға алатынына сендірген болатын.

Өзгеріс бір бұл ғана емес. Жоғары оқу орындары жүйесін де бірқатар жаңашылдықтар күтіп тұр. Әңгіме олар-дың құрылымы хақында. министрлік өкілдерінің мәліметіне сүйенсек, уни-верситеттер коммерциялық емес ак-ционерлік қоғам ретінде жұмыс істеуі ықтимал. ондай жағдайда нарық сұра-нысына қарай өздерінің оқу жүйелерін құруларына тура келеді. Аталмыш өз-герісті жасаудағы бір мақсат – бәсекеге қабілетті кадрлар даярлау мен сапалы мамандар шығаруда жоғары оқу орын-дарының арасында бәсекелестік орна-ту. сөз етіп отырған өзгеріс жайында «Белгілі бір деңгейде дербестік алатын жоғары оқу орындарын біз үш санатқа бөлуіміз керек. ол: академиялық дер-бестік, басқарушылық және қаржылық. Басқарушылық дербестігіне қатысты айтарым, бұл еншілес компания ашуға берілетін мүмкіндік. Жекелеген жағдай-ларда ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижесін коммерцияландыру үшін. Бұл шетелдік студенттерді қабылдайтын ор-талық ашуға, сондай-ақ, бақылау кеңес-тері арқылы дербес шешім қабылдауға мүмкіндік береді», – деп түсіндірді қр Білім және ғылым министрлігі Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру департаментінің директоры дар-хан Ахмед-заки.

Ақылы оқуға түскісі келетіндерді ҰБт-дан босату мәселесіне қайта орал-сақ. Жалпы, «өнерге әркімнің-ақ бар таласы» демекші, мемлекеттік грантқа ілініп, жоғары білімді тегін алудан әр-бір талапкер дәмелі. Бағасы шарықтап тұрған жоғары оқу орындарының ақылы бөлімінде ұл-қызын оқытуды кез келген ата-ананың қалтасы көтере бермейтіні де хақ. сондықтан, қай талапкер болсын Ұлттық бірыңғай тестілеуге қатысып, бақ сынағанды қош көреді. сынақтан сүрінбей өтіп мемлекеттік грантқа ілі-нетін-ілінбейтіні өз алдына бөлек мәсе-ле. Бұл арада әңгіме ҰБт-ға қатысу жай-ында болып тұр және бұған әр талапкер құқылы. оған ешкім шектеу қоя алмаса керек. ендеше, министрлік ақылы оқуға түскісі келетіндердің аражігін қалай ажыратып, оны ҰБт-дан қандай негізде босатпақ деген сауал туындайды. Әзір-ге ол жағы белгісіз. министрлікте бұл өзгеріс талқыланып жатқанын ескерсек, демек, толық жүзеге асыру тетіктері алдағы уақытта белгілі болып қалады деген үміттеміз.

Ал, аталмыш жаңашылдықты талап-керлерге жасалған жеңілдікке қанша-лықты жатқызуға болатынын әркім ақыл таразысына сала жатар. дегенмен, ақылы жоғары оқу орындарындағы жыл-дық төлемақының бағасын ауыздықта-са, төмендетсе, сол әлдеқайда жеңілдік болар еді. Өйткені, қазіргі жағдайда талапкер үшін оқуға түсуден гөрі төрт жыл бойы оқуының ақысын тауып беріп отыру қиынға соғатыны жасырын емес. Жаһанда дағдарыс орнап, оның қа-зақстанға да оңайға соқпай тұрғаны биік мінберден жиі айтылады. Жалпыға жария болмаса да, ел арасында жұмыс орындарының жабылуы, жұмысшының қысқаруы, жалақының азаюы секілді мәселелер бар. Бюджеттен төленетін әлеуметтік төлемдер аздап өскенімен, нарық пен базардағы баға екі есе-ге өсіп, оны «жеп» қойды. елімізде азық-түлік бағалары 200 пайызға дейін өсіп кеткендігін жаңадан жасақталған үкіметтің алғашқы отырысында Ұлттық экономика министрі қуандық Бишім-баевтың өзі мәлімдеді. Яғни, бүгінгі күні елдің төлем қабілеті едәуір төмендеп кетті. осындай жағдайда ақылы оқуға түскісі келетін түлектерді ҰБт-дан боса-тудан бұрын, оқу орындарының ақысын ақылға сыятындай межеге келтіргені әлдеқайда абзал еді. себебі, біздегі кей оқу орындарының төлемақысы әлемнің алдыңғы қатарлы университеттеріне жетеқабыл. Білім беру сапасының соған сай не сай еместігі бөлек мәселе. оқуға түсудің өзі қияметке айналып кететін жағдайлар кездеседі. тіпті, қазақстанда тұрып ілім-білім іздеген қаракөздеріміз үшін түркияның бакалаврына, маги-стратурасына түсу оңайырақ болып жатады. «Арқа жайлы болса, арқар ауып несі бар» демекші, елімізде жоғары білім алу қолжетімді болса, жастарымыз түркияға тентіреп несі бар?!

Сәкен ОРЫНБАСАРҰЛЫ,«Заң газеті»

отбасы құқығын реттейтін ескі заң өзінің дәр-менсіздігін, осалдығын көрсетіп алды. олай дей-тініміз, соңғы жылдары еліміздегі әрбір төртінші неке бұзылып, ол толық емес отбасында өсіп жатқан балалар санының көбеюіне мұрындық болды. Әсіресе, біздің еліміздегі бала асырап алудың жеңілдігіне байланысты шетел асқан қа-ракөздердің артуы жаңа кодекстің өмірге келуі не түрткі болғандай. статистикалық мәліметтерге сү йенсек, «неке және отбасы туралы» заңы қа-былданғаннан бері елімізден 7500 баланы шетел-діктер асырап алған екен.

қазақстандық отбасылар да 25 785 баланы бағып алған. Әрине, балалардың жан жылуын сезініп, ата-ананың мейірімін көріп өскені жақ-сы-ақ. Бірақ, баланы асырап алғанымен, жау-апкершілігін ұмытып, асыранды ұл-қызынан бас тартатын ата-аналар да жеткілікті. еліміздегі жағ-дай осындай болғанда, шетел асқан жетімдердің жағдайы қандай болмақ? Баладан бас тартқан 182 отбасы өздерінің бала тәрбиесіне дайын еместі-гін, қаржы жағдайының нашарлап кеткенін айтып ақталыпты. сонда олар жетім балаға үміт сыйлап үйіне апарғанда соңының не болатынын болжа-маған ба? түсініксіз.

Жылдар бойы қордаланған кемшіліктерді елек-тен өткізе келе, жаңа кодексте бала асырап алу шарты қатайтылғанын байқадық. егер бұрын бала асырап алуға ниетті шетелдіктер сәбиді ешкімнің көмегінсіз тікелей асырап ала беретін болса, жаңа кодекс бойынша қазір асырап алу мәселелері тек заңды тұлғалар – агенттіктер арқылы іске асы-рылатын болды. Өз жұмыстарының тиімділігін, жа уапкершіліктерінің жоғарылығын дәлелдеген, 10 жылға жуық жұмыс тәжірибесі бар агенттіктер ғана бала асырап алушыларға көмектесе алады. Бұл дұрыс та. қалай болғанда да, бала деген еш тексеріссіз ақшасы барлар саудалайтын зат емес. ол – қазақстанның бір бөлшегі. тастанды болға-нымен, байлығы көп, бағысын әлем танып жатқан еліміз ешбір азаматын далаға сұраусыз тастай алмайды. Бұл заң соған меңзейді.

Бала асырап алуға ниетті шетелдіктер біздің ел аумағында өздерінің филиалдары мен өкіл-діктерін ашып, арнайы тіркеуден өткен агенттік-термен жұмыс істемек. Агенттіктер қазақстанда балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау саласындағы уәкілетті орган – Білім және ғылым министрлігінің Балалар құқықтарын қорғау жө-ніндегі комитетінде аккредиттеу рәсімінен өтуі қажет. міне, бұл – жаңа кодекстің ұтқаны, жетім-дерге жасаған қамқорлығының көрінісі. тағы бір айта кетерлігі, енді бала асырап алушылар шетелдік болсын, қазақстандық болсын – бәріне қойылатын талап бір. олар бала кәмелеттік жасқа толғанша жыл сайын өздерінің өмір сүру жағдай-ларын, отбасында баланың қалай тәрбиеленіп жатқаны туралы есеп беріп отыруы шарт. Бала асырап алуға лайықты емес тұлғалардың тізімі де жасалып, енді жетімдердің көрінгеннің жетегінде кетпеуіне жағдай жасалғаны да көңілді көншітеді. Жетімін жылатпаған ел емеспіз бе?! Жаңа кодекс жаңа ата-ана тауып, отбасы бақытына ие болам деген сәбилерге қолдау көрсетіп, қамқоршы бо-ларына сенейік.

КереК дереК

Соңғы 10 жылда Қазақстан бойынша 37 450 бала асырап алынды. Оның

ішінде қазақстандық азаматтар – 28 мыңнан астам (77 пайыз), баланың ше-

телдік туысқандары – 500-ге жуық (1,2 пайыз), шетелдік азаматтар 8 мыңға

жуық баланы асырап алған. Америка Құрама Штаттарының азаматтары

қазақстандық балаларды асырап алудан көш бастап тұр. Осы жылдар ішін-

де 6406 отбасы сәбилі болған. Одан кейінгі орында – Испания. 600 отбасы

қаракөздерді апарып толыққанды отбасыға айналған. Бельгия – 343, Герма-

ния – 173, Канада – 167, Ирландия – 140, Франция 131 бала асырап алып отыр.

Бала асырап алуға кімдердің мүмкіндігі жоқ?

Біз мақаламыздың басында бала асырап алуда шектеу қойылатын жандардың тізімі қалыптасқа-нын айтқан болатынбыз. заң талаптары бойын-ша қанша жерден сәбилі болғысы келгенімен, төмендегі тұлғаларға бала асырап алуға рұқсат етілмейді. олар:

- соттылығы бар жандар;- жазылмайтын немесе жұқпалы ауруға шал-

дыққандар;- отбасылық жағдайы төмендер;- өзін қоғамда жағымсыз жағынан танытқандар,- бірінші, екінші топтағы мүмкіндігі шектеулі

жандар;-психикалық ауруға шалдыққандар;- маскүнемдік дертіне шалдыққандар;- нашақорлар.

ҚАжет ҚҰжАттАР Бұрынғыдай емес, қазір бала асырап алатын

ата-ана агенттік тарапынан жіті тексеріліп, оның өмір жолы қатаң бақылаудан өтеді. одан бөлек, ата-ана болудан үміттілер агенттік талап еткен барлық құжаттарды дер кезінде өткізуі керек. сонымен, қазақстан республикасындағы қол-даныстағы бала асырап алу рәсіміне сәйкес, ел азаматтары уәкілетті органдарға, ал, шетелдіктер қр дипломатиялық және консулдық мекемелері арқылы өтініштерін білдіре алады. Және:

• баланы асырап алу ниеті туралы жазбаша өтініш;

• қаржылық жағдайы туралы анықтама;• отбасылық жағдайы туралы анықтама;• денсаулық жағдайы туралы анықтама;• қамқоршылық және қорғаншылық органдары

немесе мемлекеттік лицензия негізінде осындай қызмет түрлерін жүзеге асыратын агенттіктер беретін, ықтимал асырап алушылардың жеке адамгершілік сапалары туралы есепті бірге өткі-зеді. қолдаухат материалдарын қарау барысында басқа да құжаттар талап етілуі мүмкін. Барлық құ-жаттар қазақ немесе орыс тілдеріне аударылған, апостильденген болуы қажет.

қр азаматы болып табылатын балаларды (ұл немесе қыз баланы) асырап алуға ниет білдіруші шетел азаматтарын есепке алу туралы ережеге сәйкес, шетелдердегі қр консулдық мекемелерін-де шетел азаматтарын арнайы есепке тұрғызу жүргізіледі. Баланы асырап алуға ниет білдірген тұлғалардың өтініштері бойынша асырап алу сот арқылы қаралады. Бала асырап алу жөніндегі істердің қаралуын сот ерекше өндіріс тәртібінде, қазақстан республикасының Азаматтық іс жүргізу заңнамасында көзделген ережелер бойынша жүр-гізеді. соттың түпкілікті шешімі шыққаннан кейін қазақстанның АХАт және көші-қон органдарында асырап алынған балаға асырап алу және туу тура-лы куәліктер, сонымен бірге қр ұлттық паспорты ресімделеді.

сондай-ақ, жаңа кодекстің тағы бір ерекшелігі – шетел азаматтары асырап алған бала қр заңна-масына сәйкес, 18 жасқа толғанға дейін қр аза-маттығын сақтайды. Кәмелеттік жасқа толғаннан кейін қай елдің азаматтығын алғысы келсе ерік өзіне беріледі.

жадыра ҚҰдАйБеРгеНОвА

4 №110/1 (2888/1) 6 қазан 2016

zangazet@maiI.ruСЪЕЗД ҚАРСАҢЫНДА

Айта кету керек, сот жүйесін жетілдіру мақсатында Қазақстан Р е с п у б л и к а с ы П р е з и д е н т і н і ң Жарлығымен мамандандырылған ауданаралық экономикалық және әкімшілік соттар, Алматы қаласында мамандандырылған қаржылық сот және кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттар құрылды.

2006 жылы 16 қаңтарда «Алқа­билер туралы» және «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне алқабилердің қатысуымен қылмыстық сот ісін жүргізу мәсе­лелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң­дар қабылданды және аса ауыр қылмыстар туралы істер бойынша қылмыстық істерді қарауға алқабилер қатыстырылды.

2007 жылдың 21 мамырында Қазақстан Республикасының Консти­туциясына түзетулер енг ізуд ің нәтижесінде сот жүйесі қамауға алуға санкция беру құқығына ие болды. Ал, 2008 жылдың 5 шілдесінде Қылмыстық іс жүргізу кодексіне өзгерістер енгізіліп, қамауға алуды санкциялау соттың ерекше құзыретіне берілді.

Барлық деңгейдегі соттарда электрондық терминалдар мен бейнебайланыс жүйелері, басқа да ғылым мен техниканың соңғы жетістіктері енгізілді. Қазіргі заман талабына сәйкес, сот отырыстарын дыбыс­бейнетаспаға түсіру енгізілді. Сот жүйесі қызметінің қолайлылығын қамтамасыз ету мақсатында соттарда ақпараттық бюро қызметінің мүмкін­шіліктері кеңейтілді. Яғни, азаматтар мен сотқа қатысушылар қажетті мәліметтер алу үшін сот кеңсесі мен соттарға бармай, қажетт і қарауға тағайындалған істер тізімі мен олардың шешімдері, сонымен қатар, басқа да керекті мәліметтерді санаулы уақыттарда тиісті сайттарға кіріп еркін алуға мүмкіндік бар. Бұл жүйе ел азаматтарының, жеке, заңды тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, ақпараттар алмасуды жеңілдетуге қызмет етуде.

Соңғы жүргізілген реформалардың нәтижесінде соттар балама жаза түрлері мен бітімгершілік рәсімдерін қолдана алатын болды. Елбасының 2010 жылғы 18 тамыздағы «Қазақстан Республикасының құқық қорғау қызметі мен сот жүйесінің тиімділігін арттыру жөніндегі шаралар туралы» Жарлығында, «Қылмыстық сот ісін жүргізуде бітімгерлік рәсімдерді кеңейтуге, оның ішінде медиация институтын дамытуға, жеке ашық айыптау қылмыстық істерінің санатын кеңейтуге» тапсырма берді.

Қазақстан Республикасы Прези­дентінің 2011 жылғы 5 тамызда күшіне енген «Медиация туралы» заң елдегі құқық институттарының бірі ретінде даулардың баламалы түрде шешілуіне, тараптардың бітімге келу жолын тиімді реттеуде ықпал ететіндігі көрсетілді.

Елбасы Н.Назарбаевтың рес­публика Тәуелсіздігінің 20 жылдығы

1996 жылдан бері Қазақстан Судьялар одағының алты съезі өтті. Осы айтулы басқосулардың сот тарихындағы маңыздылығы ерекше

болғаны анық. Қазылар съезіне Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың қатысып, судьялар қауымдастығын қолдауының нәтижесінде биік мінбер­ден айтылған маңызды мәселе лердің барлығы да рет­ретімен жүзеге асырылып келді.

Мәселен, 2013 жылы 20 қара­шада Астана қаласында өткен VІ съезде Елбасымыз: «Судьялардың халықаралық қауымдас тығының Қазақстан Судьялар одағын то­лыққанды мүшелікке қабылдауы біздің сот жүйесін реформалауда жеткен жетістіктеріміздің мойындалуының белгісі. Бұл – біздің сот жүйеміздің қызметін мойындау және отандық сот төреліг ін халықаралық сот қоғамдастығына кіріктіру ісіндегі маңызды қадам. Жалпы, қазақстандық Фемида біртұтас мемлекеттік биліктің толысқан, жауапты және пәрменді тармағына айналды. Барлық деңгейдегі судьялардың орасан еңбегін мен осыдан көремін! Мен сіздердің заң алдындағы қызметтеріңізге, сот мантиясы мәртебесіне адалдық­тарыңызға, елімізде әділдік пен құқық тәртібі салтанат құруы үшін атқарып жүрген күнделікті лайықты

еңбектеріңізге ризамын», – деген болатын. Президентіміздің осы сөзі біздің күшімізге күш, жігерімізге жігер қосып, жұмысымызға жаңа серпін берген еді.

Сонымен қатар, Нұрсұлтан Әбішұлы Қазақстанның сот жүйесі алдыңғы қатарда болуы қажеттігін айтып: «біз «Қазақстан – 2050» Стратегиясын темірқазық ете отырып, сот жүйесін жетілдіруді жалғастыра беруіміз қажет» дей келе Үкімет пен Жоғарғы Сотқа бірлесіп жаңа Азаматтық іс жүргізу кодексінің жобасын әзірлеуді қадап тапсырғаны белгілі. Мемлекет басшысы берген осы тапсырманы және азаматтық істерді қарау тәртібі процестің тараптары үшін ыңғайлы және тез, оларды бітістіруге және заманауи технологияны кең қолдануға бағытталған болуға тиіс екендігін ескерткен өзге де тапсырмалардың бәрін Жоғарғы Сот екі жылдың ішінде толығымен жүзеге асырғаны туралы БАҚ­та айтылып, жазылып жатыр.

Жақында Қазақстан Республика­сы Жоғарғы Сотының төрағасы Қайрат Мәмиді Елбасы қабылдады. Әңгімелесу барысында «100 нақты қадам» – Ұлт жоспарының іске

асырылу мәселелері мен Қазақстан судья ларының кезектен тыс VІІ съезіне дайындық барысы талқыланған еді. Осы кездесуде Жоғарғы Сот төрағасы Ұлт жоспарының сот жүйесіне қатысты барлық он бір қадамы орын далғанын, сонымен бірге, Ұлт жоспарында көзделген реформалар республиканың сот құрылымын және сот ісін жүргізуді одан әрі жетілдіруге зор серпін берілгенін айтқан болатын.

Бәрімізге белгілі, былтыр еліміз­де жаңа құқықтық ортаны қалып­тастыртын 59 заң қабылданып, көп теген заңдарға түзетулер мен өзгерістер енгізілді. Мұның ішінде жаңа Азаматтық процестік кодекс пен «Жоғары сот кеңесі туралы» заңдардың орны айрықша.

2016 жылдан бастап күшіне енген Азаматтық процестік кодекс құқық саласын түбегейлі жақсартуға ықпалын тигізуде. Сонымен қатар, биылғы жыл басынан соттар бес сатылықтан жүйеден үш сатылық сот төрелігі жүйесіне көшті. Бұл бірінші (аудандық соттар) және екінші апелляциялық (облыстық сот) сот сатыларының рөлін айтарлықтай

мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан республикасының Заңы нәтижесінде 1997 жылғы 16 шілдедегі Қазақстан Республикасының Қыл­мыстық кодексіне, 1997 жылғы 13 желтоқсандағы Қазақстан Респуб­ликасының Қылмыстық іс жүргізу кодексіне, 1997 жылғы 13 желтоқ­сандағы Қазақстан Респуб ликасының Қылмыстық атқару кодексіне, 2001 жылғы 30 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық­ бұзушылық туралы кодексіне өзгер­тулер мен толықтырулар енгізілді. Заңдардан сотталуға жататын ұсақ­түйек қылмыстар алынып тасталып, Әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодексі толықтырылды.

Сонымен бірге, сотталушы мен жәбірленуші өзара татуласқан жағ­дайда айыпталушы қылмыстық жауап кершіліктен босатылады және тұлға өз еркімен келтірген шығынды толық орнына толтырып, айып­

пұлды, өсімақыны төлегені қылмыс­тық жауапкершіл іктен босатуға негіз болып саналады. Бірқатар қылмыстық құрамдар бойынша бас бостандығынан айыру мерзімдері азайтылды.

Сот биліг і халықтың Консти­туциядағы, заңнамалар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерде көрсетілген азаматтардың және заңды тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауда, заңды тұлғалар мен басқа да ұйымдардың жұмыстарында заң үстемдігін қамта­масыз етуде басты рөл атқарып, өзінің әділдігін көрсетті. Сонымен қатар, сот саласының өркендеуіне және халықтың сотқа деген сенімін арттыру мақсатында, сот саласы өз жұмысын ашық жариялап, ақпарат құралдарымен тығыз жұмыс істеу қолға алынды, ай сайын аудан дық сотта «Ашық есік» күні іс­шарасы, жұмыс қорытындыларына байла­ныстыбаспасөз конференциясы,

қаралған істер бойынша брифингтер өткізілетін болды.

Атырау облысының соттарында жемқорлықпен ымырасыз күрес жүргізуде, соттардың материалдық­техникалық базасын жаңартып, судьялар мен сот қызметкерлерінің әлеуметтік­тұрмыстық жағдайларын жақсарту бағытында өзгелерге үлгі боларлық ауқымды істер тын­дырылғандығын айта кеткен жөн. Қашық аудандарда ғы шағым­данушыларды әрлі­берлі жүргізбей, бейнеконференц байланыс жүйесі арқылы қабылдау жүзеге асырылуда. Соның арқасында барлық соттар­мен тікелей байланысқа шығып, түрлі жиналыстар мен «дөңгелек үстелдерге», семинар сабақтар мен тренингтерге қатысып, сот процестерін бақылауға мүмкіндік туды. Қысқаша айтқанда, ашық, әділсот қағидасын дұрыс деңгейде жүргізді.

Қазір ел азаматтарының сот жүйесіне деген сенімін арттыруға, сот өндірісін жаңарту және жеңіл дету, судьялардың сотта қателік жібер­меуіне және заңбұзушылыққа жол бермеуіне, сот өндірісін жүргізуде үздік инновациялық технологияларды пайдалануға, сөйтіп толықтай «Элек­тронды үкімет» жүйесі бойынша жұмыс жасауға көшкенімізді көріп отырмыз.

2014 жылдан бастап аудандық сотта электронды сот өндіріс ін енгізу жұмыстары қолға алынды. «Сот кабинеті», «Сот құжаттарымен танысу» сервисі, сот процестерін дыбыс және бейнетіркеу жүйесі, СМС және электронды хабарламалар тарату жүйелері жүзеге асырылды. Мемлекет тарапынан сот саласына соттардың материалдық­техникалық

жабдықтармен қаржыландырылуына, судьялар мен сот қызметкерлерінің жұмыс істеу іне орасан жағдай жасалды.

«Сот кабинеті» – бұл сот орган­дарының онлайн сервистері мен қызметтерін қолдануға мүмкіндік беретін біртұтас терезе, ол арқылы азаматтар, олардың өкілдері немесе адвокаттары ғаламтордың көмегімен өтініштері мен арыздарын электронды түрде жібере алады. Сонымен бірге, мемлекеттік бажды онлайн режимінде төлеу, сот құжаттарын қарау, істің тарихымен танысу мүмкіндіктері де қарастырылған. Жаңадан енгізілген аталмыш қызмет түрлері мүдделі тұлғаларға істің қаралу мерзімдерін бақылап отыруға пайдасын тигізеді. Заманауи ақпараттық технологияларды қолдану сот қызметінің қолжетімділігі, ашықтығы мен тиімділігі тәсілдерінің бірі болып табылады. Сондай­ақ, ақпараттық сервистерді қолдану сот кеңсесі қызметкерлерінің ғана емес, сотқа жүгінетін адамдардың да уақытын үнемдейді. Азаматтар үйлерінен шықпай­ақ сотқа жүгініп, Жоғарғы Соттың ресми сайты арқылы өз құжаттарын бере алады. Бұл жаңа технология арқылы жеке тұлғалар және олардың өкілдері, заңды тұлғалардың өкілдері «Сот кабинет інде» орналастырылған электрондық нысандарды толтыру арқылы электрондық құжаттарды сотқа ұсынуға құқылы.

Сот жүйесіндегі жаңашылдықтар мұнымен шектеліп қойған жоқ, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2015 жылғы 6 мамырда Астана қаласында өткен Үкіметтің кеңейтілген отырысында бес институттық реформаны жүзеге асырудың 100 нақты қадамын белгілеп берді, оның бірі – заң үстемдігін қамтамасыз ету. Осы орайда, жаңа тарихи жағдайда дамыған отыз мемлекеттің құрамына кірудің ұлттық жоспары болып табылатын бес институционалдық бағдарламаны жүзеге асыруда соттардың жауап­кершілігі алғы шепте.

Азаматтардың сот төреліг іне қолжетімділігін жеңілдету мақса­тында сот жүйесінің сатыларын оңтай­ландыруды қарастыратын бес сатылы жүйеден үш деңгейлі сот төрелігіне көшуге қатысты «Заң үстемдігін қамта масыз ету» рефор масына ерек­ше көңіл бөлінді.

Қазіргі таңда, Реформаның 20­қа­дамын орындауда сот отырыс тарын дыбыс­бейнетіркеу жүйесін енгізу бойынша шаралар белсенді түрде іске асырылды. Осы ретте қазіргі уақытта қолданы латын дыбыс­бейнетіркеу жүйеле рінің деректерді сақтаудың орталық тандырылған жүйесі бар, сондай­ақ, сот органдарының «Бір­ыңғай автоматтандырылған ақпарат­тық­талдау жүйес і» және «Сот кабинеті» онлайн­сервисімен бірік­тірілген.

Дыбыс­бейнетіркеу жүйесін интер­нет­ресурста орналастырылған істерді қарау тізімімен интеграциялау қазірдің өзінде сот отырысының нақты басталу уақытын қадағалап отыруға мүмкіндік береді. Сот отырыстарына дыбыс­бейнетіркеу жүйесін енгізу – бұл баршаға айқын, қолжетімді және заңның үстемдік етуіне негізделген, уақыт талабына сай сот төрелігін құру жолындағы қадам болып табылады.

Осылай, онлайн сервистерді жаңғырту және сот ісін жүргізуді жеңілдету мәселелері оң шешімін тапты. Төрт жыл сайын өтетін судьялар қауымдастығы съезінің маңызды жаңашылдықтары арта түсті. Міне, осындай айтулы жетістіктерге қол жеткізгенімізді еліміздің жетінші съезі қарсаңында айта кеткенді жөн деп санадым.

ЗАМАНАУИ ТЕХНОЛОГИЯ СОТТЫҢ АШЫҚТЫҒЫ МЕН

ҚОЛЖЕТІМДІЛІГІН АРТТЫРДЫ

қарсаңында Қазақстан халқына арна ған «Болашақтың і р гес і н бірге қалайық» атты Жолдауында қылмыстық заңды ізгілендіру арқылы еліміздің сот, құқық қорғау жүйесін әлемдік стандарттар деңгейіне көтеру м індеттер і тұрғандығы айтылған . І з г і ленд іру саясаты негізінде ең алдымен шағын және орта ауырлықтағы қылмысты бірінші рет жасаған азаматтарды, халықтың әлеуметтік әлсіз топтары өкілдеріне қылмыстық жазаны тағайындауда жеңілдету қарастырылды.

2011 жылдың 18 қаңтарында қабыл­данған «Қазақстан Республикасының кейб ір заңнамалық акт і лер іне қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру және қылмыстық процестегі заңдылықтың кепілдіктерін күшейту

Е.АМАНҒАЛИЕВ,Атырау облысы Құрманғазы аудандық сотының төрағасы

ҚАЗЫЛАРДЫҢ АШЫҚ ОЙ АЙТАР АЛАҢЫ

Құрасбек РЫСҚҰЛБЕКОВ, Оңтүстік Қазақстан облысымамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының судьясы

күшейтіп, сот төрелігінің сапасын жақсартуға, яғни, жергілікті соттар жұмысының тиімділігін арттыруға септігін тигізуде. Бұл өзгеріс сот төрелігіне қолжетімділікті жеңілдетіп, істерді сотта қарау мерзімдерін азайтуға мүмкіндік бергені қуанарлық жағдай.

Ұлт жоспарындағы 19­қадам бойынша қазіргі таңда судьялардың есеп беру тәртібі күшейтіліп, судья­лардың жаңа Әдеп (этикалық) кодек­сінің жобасы әзірленді. Жоғары да аталған іс­шаралардың барлығы кәсіби судьялар корпусын қалып­тастыру жұмысын жүйелі жүр гізуге және бұл өз кезегінде, барлық судьялардың сот төрелігін сапалы жүзеге асыруға ықпал етеді. Мем­лекет ім ізд ің құқықтық жүйес ін жетілдіру жұмыстары алдағы уақытта да жалғасатын болады. Әрбір судья сот билігінің биік абыройы үшін адал қызмет етіп, сот жүйесін одан әрі жетілдіруге атсалысуда. Санаулы күндерден кейін өткелі отырған VІІ съезд Судьялар қауымдастығының алдағы мақсаты мен міндеттерін айқындап, соттардың жұмысына жаңа серпіліс беретініне сенімдіміз.

1996 ЖЫЛЫ ЕЛІМІЗДЕ БІРІНШІ РЕТ СУДЬЯЛАРДЫҢ СЪЕЗІ ӨТКІЗІЛГЕН БОЛАТЫН. СОДАН БЕРІ ҚАРАЙ СУДЬЯЛАР ОДАҒЫНЫҢ АЛТЫ СЪЕЗІ СОТ ТАРИХЫНДА ӨЗ ОРНЫМЕН ЕСТЕ ҚАЛЫП ОТЫР. ОСЫҒАН ДЕЙІН ӨТКІЗІЛГЕН ӘРБІР СЪЕЗДІҢ ӨЗІНДІК ЖАҢА МАҚСАТТАРЫ, ЯҒНИ, МЕМЛЕКЕТТІҢ ЖАҢА ҚОҒАМДЫҚ­САЯСИ, ӘЛЕУМЕТТІК­ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ МӘРТЕБЕСІНЕ САЙ КЕЛЕТІН СОТ ЖҮЙЕСІН ОДАН ӘРІ ДАМЫТУДЫҢ БАСЫМ БАҒЫТТАРЫ НӘТИЖЕЛІ ОРЫНДАЛДЫ.

5zangazet@maiI.ru

№110/1 (2888/1) 6 қазан 2016 ТҰҒЫР

Құрылтайда Ұлт көшбасшысы халқымыздың бүгіні мен болашағы туралы баяндама жасап, Қазақ елінің шынайы тәуелсіздікке қол жеткізуінің айқын көрінісін паш етті. Нәтижесінде, Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы құрылып, қауым дастық төрағалығына Тұңғыш Прези дент, Ұлт көшбасшысы Нұр сұлтан Назарбаев сай ланды. Ал, төрағаның бірінші орынбасары қызметіне Қазақстан Жазушылар одағының сол кездегі төрағасы, жазушы Қалдарбек Найманбаев кірісіп, осы жауапты жұмысты жазушы өмірінің соңына дейін табысты жүргізді.

1993 жылы 17 желтоқсанда Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының тұсаукесер салтанаты болды. Сол жылдың өзінде-ақ Қазақстанға Моңғолиядан, Түркиядан, Ираннан және ТМД елдерінен 7,5 мың қазақ отбасы көшіп келді. Алғашқы Құрылтай ағайындарға ақжолтай болды. Моңғолия, Өзбекстан, Ресей мен Түрікменстан, Түркия, Ауғанстан, Иран, Қытайдан шыққан ұлы көш атажұртқа атбасын тіреді. Содан бергі 24 жылда тұңғыш жиынға 33 елден келіп қатысқан 470 делегат тәуелсіздік жылдарында 1,5 миллионға жуық қандасымыздың елге оралуына жол салып берді. 24 жылда 965 мыңнан астам адам азаматтық алды. Елбасы бастаған игі істерден Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы шет қалған емес.

Атажұртқа айқара есік ашылды

Екінші Құрылтай араға он жыл салып, 2002 жылы еліміздің рухани астанасы Түркістанда өтті. Және ол жиында Қазақстан ның тәуелсіздік алған он жыл ішіндегі қол жеткізген табыстарын саралап-сараптауға айрықша көңіл бөлінді. Құрылтайға алыс және жақын 32 шет мемлекеттен 400-ден астам өкіл қатысты. Алқалы жиында қандастарымыздың елге оралу, көші-қон квотасының мөлшерін ұлғайту мәселелері қаралды. Және онда айтылғандар құр сөз болып қана қойған жоқ, осы Құрылтай ағайындардың атажұртқа оралуына айқара есік ашты. Мысалы, 2003 жылы – 5 мың, 2004 жылы – 10 мың, 2005 жылы – 15 мың отбасы елге көшіп келді.

Келелі мәселелер қолға алынды

2005 жылы 27-28 қыркүйекте Қазақтардың ІІІ Дүниежүзілік құрылтайы Астанада өткізілді. Құрылтайға Ресейден, Қытайдан, Аустриядан, Чехиядан, Норвегиядан, Италиядан, Сингапурдан, Мысырдан, т.б. елдерден 300-ден аса қазақ келді. Әр Құрылтай шеттегі ағайындардың жағдайына тереңдей түсіп, үшінші басқосуда шетелдерде тұратын қазақтарды Қазақстанның жоғарғы оқу орындарында оқыту, сондай-ақ, тарихи Отанға инвестиция салу, Республиканың экономикасы туралы толық ақпараттар алу мүмкіндігін жасау секілді келелі мәселелер ортаға салынды.

Басқосуда бес міндет белгіленді

2011 жылы 25 мамырда Астанадағы Тәуелсіздік сарайында Мемлекет басшысы, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төралқасының төрағасы Нұрсұлтан Назарбаевтың қатысуымен Дүниежүзі қазақтарының IV Құрылтайы өтті. Құрылтайда Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының соңғы бес жылда атқарған жұмыстары қорытындыланып, алдағы міндеттері айқындалды. Құрылтайға әлемнің 35 мемлекетінен 380 делегат қатысты. IV Құрылтай ел тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналды. Тағы бір ерекшелік, делегаттардың 60 пайызын 30-ға дейінгі жастар құрады. Елбасы осы құ рылтайда шетел дердегі қазақ диаспорасы мен орал мандарға қолдау көрсетудің барлық тетіктерін айқындап, 5 міндет белгілеп берді. Негізгілерін атасақ, бірін шісі – көші-қонға, екіншісі – оқу-білімге, үшіншісі – бұқаралық ақпарат құралдарына байланысты болды. Президент: «Біз әлемдегі барша қазақ жастарының сапалы білім алуына тиісті жағдай жасауымыз керек» деп, Білім және ғылым министрлігіне қандас-тарымызға бөлінетін гранттық квотаны нақтылап, жастармен жүйелі жұмыс жүргізуді тапсырды.

Елбасы барлық Құрылтайда шет елдегі ағайындардың бүгіні мен болашағына қатысты өзекті мәсе лелерді айтып, соған сай, Қазақстан тарапынан жасалуға тиіс қол даудың бәрін бір жүйеге түсіріп, нақ тылап берді. Тәуелсіздік таңы атқалы Дүниежүзі қазақтарының 4 Құрылтайы өтті. Бесінші басқосу келер жылға жоспарлануда.

Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы алтын көпірге айналды

Дүниежүзі қазақтары қауым дастығын алыс-жақын шетелдегі 5 млн қазақ диаспорасы мен Қазақстанның арасын жал ғастыратын алтын көпірге теңесек асыра айтқандық болмас. Себебі, қауымдастық Қа зақстанда қолға алынған ма ңыз ды істерді шетелдегі ағайындарға дер кезінде жет кі зер жаршы. 15 млн қазақ әртүрлі елді мекендейтін, түрлі мәдениет пен салт-дәстүрге бейімделген және әртүрлі жазуды қолданатын ха лыққа айналып отыр. Соған қарамастан, олардың өздерінің ұлттық ерекшелігін сақ тауға, ана тілін білуге деген ынта-ықыластары зор. Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы Елбасының жыл сайынғы Жол даулары ның қазақша мәтінін латын жазуымен жарыққа шығарып, шетелдегі ағайындарға тұрақты түрде жеткізуде. Қауымдастық жанынан «Туған тіл» альманағы мен «Алтын бесік» журналы жарық көреді.

Алыс және жақын шетелдерде тұратын қазақтар әлемнің қырықтан астам елін мекен етуде. Соңғы деректерге сүйенсек, Өзбекстанда 1,5 миллион, Қытайда 1,5 миллион, Ресейде 1 млн.-ға жуық, Түрікменстанда 80 мың, Моңғолияда 140 мың, Қыр ғыз станда 45 мың қазақ бар. Қазақтар Ауған стан, Иран, Түркия сияқты елдерден бастап, Еуропаның Германия, Франция, Швеция, Дания сияқты алыс мемле кеттерінде де өмір сүруде. Дүниежүзі қазақтары қауымдас ты ғының сырт жерлердегі қазақ диаспорасымен тұрақты байланыс жасайтынын ескерсек, аталған ұйым алыстағы аға йындардың ұлттық-рухани және көші-қон жөніндегі мұң-мұқтаждары мен өтініш-тілектерін Қазақстан үкіметіне, басқа да тиісті орындарға жеткізіп, олардың шешілуіне ықпал жасап оты руға да айрықша көңіл бөледі. Соған орай шетелдегі қандастарымыз Дү ниежүзі қазақтары қауымдастығын өз дерінің қасиетті қара шаңырағы санайды. Дүниежүзі қазақтары қа уымдастығы жұмысын төралқа төр ағасы, Президентіміз белгі леп берген бағыт-бағдары мен міндет-тапсырмаларына сүйеніп жүзеге асырады. Бұл жұмыстардың арасында әлем қазақтарының құрылтайларын ұйым дас тырудың алар орыны ерекше.

– Қазақстан Тәуелсіздігінің 25 жылдығына орай өткізілетін өнер фестивалінің мақсатына тоқталсаңыз.

– Фестивальдің негізгі мақсаты – шеттегі және елге оралған қазақ жастарының өнерін бағалап, олардың есімін елге таныту. Нақты айтсам, талантты жастарға қолдау көрсету Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрлігі мен Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы жұмысының бір бағыты. Аталған министрліктің Тіл комитеті қолдауымен дәстүрге айналған фестивальден үлкен өнерге жолдама алып, бүгінде есімдері кеңінен танылған ақын-жазушы, суретші, әнші-термеші көп. Әлемдік экономикалық дағдарыс салдарынан елімізде орын алған қаржы тапшылығына қарамастан, фестиваль биыл да өзінің жалғасын тауып отыр. Фестивальге қазақ диаспорасы неғұрлым шоғырланып орналасқан Қытай, Моңғолия, Ресей, Өзбекстан елдерінен келген, шетелде туып-өсіп, атажұртқа оралған, ұлты қазақ, жасы 35-тен аспаған шығармашылық жастар қатысады. Фестивальге қандастарымыз әлемнің 21 елінен келмек. Өнер фестивалін биыл Қазақстан Тәуелсіздігінің 25 жылдығына арнап отырмыз. Ел Тәуелсіздігін ардақтау мен жастар бойында патриоттық рухты қалыптастыру қашанда алдыңғы орында тұрмақ. Әртүрлі радикалдық діни ағымдардан, жат пиғылды топтардың ықпалынан жастарды қорғау бүгінгі күннің басты талабы десек, осындай игі іс-шаралардың маңызы зор.

– Шетте жүрген қандастарымыз Қазақ елінің Тәуелсіздік тойын қалай қабылдайды?

– Алдағы жылы елімізді ірі уақиғалар күтуде. Халықаралық «ЭКСПО» көрмесі мен Әлем қазақ-тарының V Құрылтайына дайындықпен келу жас-тарымызға, оның ішінде жас диаспора өкілдеріне де жаңа міндеттер жүктейді. Бүгінде біз Тәуелсіздігімізге ширек ғасыр толған торқалы кезеңге аяқ басып отырмыз. Бұл іштегі, сырттағы барша ағайынға ортақ ұлы той. Қазақ елінің егемендігі барлығымыздың ата-бабаларымыздың ғасырлар бойғы арманы. Тәуелсіздік тойын шекара сыртынан келген қандастарымыздың әрбірі өзінің төл мерекесі санайды. Тарихи Отанының туы жоғары болуын қаламайтын қазақ шекара сыртында кемде-кем, тіпті, жоқ деуге болады. Мұны мен ел ісіне, диаспора шаруасына араласқан ұзақ жылғы тәжірибемнен анық білемін.

– Шетелдердегі қазақ мәдени орталықтарымен байланыстарыңыз қандай?

– Қазіргі кезде Еуропа ел дерінің көбінде, Германия, Түркия, Франция, Австрияда Қазақ мәдени орталық-тары құрылған. Олардың жұмыстарын жоғары бағалауға болады. Қауымдастық осы орталық тар мен бірлесіп, Еуропа қазақтарының спорт және мәдени мерекелерін ұйымдастыруда. Өзбекстандағы қазақ мәдени орталығы да жемісті жұмыс істеуде. Ол елдің көптеген облыстары мен Қарақалпақстанда республикалық Қазақ ұлттық мәдени орталығының бөлімшелері кұрылған. Ресейдің Мәс кеу, Санкт-Петербург сияқты үлкен қалаларынан бастап, Астрахань, Орынбор, Омбы, Самара, Саратов, Челябі, Түмен облыстары мен сонау алыстағы Саха Республикасында да қазақ мәдени орталығы бар. Қазір қазақтар көп тұратын елдердің басым көпшілігінде заңды түрде құрылып, әділет мекемелерінен тіркеуден өткен қазақ мәдени орта лықтары жетерлік. Солармен бірігіп, шетелдерде кіші Құрылтайлар өткіземіз. «Өзбекстандағы қазақтар», «Қытай дағы қазақтар», «Ресейдегі қазақтар» деген монографиялық жинақтар жарық көрді. Шетел қазақтарымен байланыс жасау жөнінде түрлі ғылыми-практикалық конференциялар, дөңгелек үстел мәжілістері ұйымдастырылуда.

– Тәуелсіздікті одан әрі нығайтып, бекітуде жастар не істеуі керек?

– «Тәуелсіздікті күн сайын қорғау керек, нығайту керек, өркендету керек», деген сөзді Елбасы, қауымдастық төрағасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев жиі айтады. Тәуелсіздікті біздің жастарымыз күн сайынғы еңбектерімен, шығармашылығымен, өнерімен

қорғап, нығайта, өркендете алады. Сондықтан, әр жас алдына биік мақсаттар қойып, соған жету жолында талмай еңбектенуі керек. Жастарға қазір құлашын кеңге жаза, шабыттана түсетін уақыт келді. Елбасының «Ұлы дала ұлағаттары» атты мақаласында атап көрсеткеніндей, «Жаңа заман біздің өрісімізді кеңейтіп, жолымызды ұзартты. Тілімізге теңдік, ойымызға кеңдік берді». Енді, тек, сол теңдік пен кеңдікті қадірлей, бағалай білу әрқайсымызға парыз.

– Үлкен өнер додасына үміткерлер қалай таңдалып алынды?

– Фестивальге дайындық жұмыстары биылғы жылдың жаз, күз айлары бойы жүргізілді. Дүниежүзі қазақтары Қауымдастығының «Қазақ әлемі» сай-тында, «Туған тіл», «Алтын бесік» журналдарында фестиваль аясындағы ақындар мүшәйрасы мен термешілер сайысының, қолөнершілер көрмесінің Ережесі алдын ала жарияланып, жас ақындардың өлеңдері, термешілер орындайтын терме-жырлардың аудиожазбасы, қолөнершілер туындыларының фотокөшірмелері алдын ала сарапқа салынды. Барлығы 180-ге жуық шығармашылық жастар арасынан 15 ақын, 10 термеші, 15 суретші мен қолөнерші іріктелді. Олардың өнерін қазақстандық белгілі өнер адамдарынан, ақын-жазушылардан, суретші, қол-өнершілерден, әнші-термешілерден құрылған 3 топ Әділқазылар алқасы бағалайды. Фестиваль 7 қазан күні Алматыдағы М.О.Әуезов атындағы Қазақ драма театрында өткізіледі.

– Мұндай шаралар жастарға, жалпы, елге не береді?

– Өнер фестивалі үш түрлі бөлімнен тұрады. Мұның өзі суретшілер көрмесі, ақындар мүшәйрасы мен әнші-термешілер байқауы шетелдегі және оралман қазақ жастарының шығармашылық қарымын толықтай сарапқа салуға мүмкіндік береді. Жастардың өнері бізге шетелдегі қандастарымыздың арман-мұраттарын тереңірек білуге, оларды жақынырақ тануға, атажұртқа деген махаббатын сезінуге көмектеседі. Ұл-қыздарымыздың шабытын шыңдап, қанатын қатайтатын фестиваль тақырыбына сәйкес, жолданған шынайы өнер туындысының берері мол, мүмкіндігі ұшан теңіз. Ақындар мүшәйрасының, суретшілер көрмесінің тақырыптары кездейсоқ алынған жоқ. «Алматы – Тәуелсіздіктің алтын бесігі» атты жалпы тақырыпқа біріктірілген өнер бәйгесінде ел егемендігін жырлау мен биыл 150 жылдығы қазақ елі мен қазақ диаспорасы арасында кеңінен аталып өткен атақты Зуқа батыр бейнесін жырға қосу басты міндет болып отыр. Бір кездері қиыр жайлап, шет қонған қандастарымыздың теңдігі мен еркіндігі үшін жан қиған Зуқа батыр есімін атажұртқа таныту үшін Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы біршама істер атқарды. Қауымдастықтың «Атажұрт» баспа орталығынан Батырхан Құсбегиннің «Зуқа батыр» және Қажығұмар Шабданұлының «Пана» романы жарық көріп, ел кітапханаларына таратылды. Жас ақындар жыры батыр есімінің елімізде ардақталуына үлкен үлес қосары даусыз. Ақындарға берілген үш тақырыптың қай-қайсысы да олардың шығармашылық қарымын шыңдайды. Ал, әнші-термешілердің орындаушылық шеберлігіне баға беру, сарапқа салу арқылы фестиваль өнердегі жаңа есімдердің ашылуына жол салады ғой деп үміттенеміз. Өзіндік ерекшелігі мол суретшілік пен кескіндеме өнерінің де болашақ саңлақтары, нағыз қылқалам шеберлері осы өнер байқауынан үлкен өнерге жолдама алып жатса, мәдени өмірімізге жаңалық сыйлайтын шынайы шеберлерге айналса, біздің мақсатымыздың орындалғаны болар еді.

– Фестиваль қатысушыларына тілегіңіз.– Қазақ елі жастарының өнері өрге жүзсін, қазақ

мәдениетінің келешегі кемел болсын! Қазақстан Тәуелсіздігінің 25 жылдығына арналған «Алматы – Тәуелсіздіктің алтын бесігі!» фестивалі әрбір жастың бағын ашуына тілектеспін.

Бетті дайындаған Түймегүл ИБАШЕВА,«Заң газеті»

ТҰҢҒЫШ ҚҰРЫЛТАЙҒА 33 ЕЛДІҢ ҚАЗАҒЫ

ҚАТЫСТЫТалғат МАМАШЕВ, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төрағасы:

«АЛМАТЫ – ТӘУЕЛСІЗДІКТІҢ АЛТЫН БЕСІГІ»

Е Л І М І З Т Ә У Е Л С І З Д І К К Е Қ О Л ЖЕТКІЗГЕН КҮННЕН БАСТАП, ТАҒДЫР ТӘЛЕЙІМЕН ӘЛЕМ НІҢ

ӘР ТҮКПІРІНДЕ ӨМІР СҮРІП ЖҮРГЕН ҚАЗАҚТАРДЫ АТАЖҰРТПЕН ҚАУЫШ­ТЫРУҒА БАСА МӘН БЕРІЛДІ. КӨП ҰЗАМАЙ, ОЛ АРМАН ДА ОРЫНДАЛЫП, ҚАЗАҚ ҮШІН АҚ ТҮЙЕНІҢ ҚАРНЫ ЖАРЫЛҒАН КҮН ТУДЫ. 1992 ЖЫЛЫ ӘСЕМ ҚАЛА АЛМАТЫДА ЖЕР ШАРЫНЫҢ ТҮКПІР­ТҮКПІРІНЕН ЖИНАЛҒАН ҚАНДАСТАР ТАБЫСЫП, МЕМЛЕКЕТ БАСШЫСЫНЫҢ

Жедел сұхбат

ТІКЕЛЕЙ ҚОЛДАУЫМЕН БІРІНШІ ҚҰРЫЛТАЙ ӨТТІ. ОНДА ДҮНИЕЖҮЗІ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАУЫМДАСТЫҒЫН ҚҰРУ, ОНЫҢ ЖАРҒЫСЫН ҚАБЫЛДАУ, БАСШЫ ОРГАНДАРЫН САЙЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ТАЛҚЫЛАНДЫ.

6 №110/1 (2888/1) 6 қазан 2016

zangazet@maiI.ruТАЛҚЫ

ЖОҒАЛҒАН БАЛАЛАР ҚАЙДА КЕТЕДІ?

Деректерге сүйенсек, балалардың жоғалуы бүгінде әлемдік мәселеге айналған. Халықаралық құқық қорғау ұйымдарының мәліметіне сенсек, жыл сайын Еуропа елдерінде — 70 мың бала, АҚШ-та – 1,5 млн бала, Ресейде 15 мыңға жуық бала жоғалады екен. Еліміз халқының саны жөнінен бұл елдерден әлдеқайда төмен сатыда тұрса да, балалар мен жасөспірімдердің жоғалу деңгейінен кем түспей тұрғаны байқалады. Жоғалған балалардың жартысы сәті түсіп табылып жатса, кейбірінің жендеттердің қолынан қаза табатыны мамандарды алаңдатып отыр. Бүгінде ата-аналар балаларын бір сәтке болса да, көзден таса қалдырудан қорқатын болды. Мамандар ең алдымен ата-аналарға балаларына өздері қорған болу керектігін, көзден таса етпеуін ескертуде. Жақында ресейлік журналистер жүргізген зерттеу нәтижесі көрсеткендей, кез келген бейтаныс адамның аулада ойнап жүрген баланы ертіп кетуі үшін 20-30 секунд жеткілікті екен. Балалардың басым бөлігі тәжірибе кезінде санаулы секундтардың ішінде бейтаныс адамға

Соңғы кездері елімізде алаяқтыққа қатысты деректер өсе түскен. Мамандар «алаяқтық статистика бойынша ұрлықтан кейінгі екінші орын алатын кеңінен тараған қылмыс түрі. Қазіргі таңда алаяқтықтың жаңа түрлері пайда болуда, оған туристік, банк және өзге де салалардың адамдары тартылуда» дейді. Деректер «Біреудің ала жібін аттама» дейтін қазақы тәрбиеміздің аяқасты болғанын аңғартып отыр. Әлемдік дағдарыс басталғалы бері алаяқтардың саны тіпті арта түскен. Адамдарды алдап, ақшаларын алу үшін немесе банктердің, мемлекеттік қазынаның қаржысын иемдену үшін олар небір айла-тәсілдерді ойлап табады. Алаяқтық әрекеттерге қатысты ашылған қылмыстарға сараптама жасаған Бас прокуратура республикада тіркелген алаяқтық қылмыстардың 68,4 пайызы алдап ақша алуға байланысты, 6,1 пайызы ұялы телефон арқылы жасалған, ал қалғаны көлік құралдары, жылжымайтын мүлік, зергерлік бұйымдарға бағытталған, деген тұжырым жасады.

Нарық кезеңінің заңдылығына қалыптаса алмай, елдің еншісіне көз алартуға дайын тұратын масылдық психология елдегі осындай қылмыстардың өршуіне себепкер болып отыр. Республикадағы жұмыссыздар санының артуы мен ізгілендіру негізінде түрмелерден босатылып жатқан азаматтардың қайта қылмысқа барып, жеңіл табысқа оңай кенелудің жолдарын іздеуі алаяқтық фактілерінің көбеюіне негіз болып отыр. Біреудің несібесіне ортақтасып, жолдан табыс табуды мақсат тұтатын алаяқтармен күрес қарқынды жүріп жатыр. Алайда, құқық қорғау жүйесіндегі бұл күрестің нәтижесі көңіл көншітпей тұр. Ендеше, алаяқтықпен күресудің өзге жолдары қайсы?

Бас прокурордың орынбасары Ерлік Кененбаев алаяқтық әрекеттер туралы арыздар мен хабарламаларды тіркеу, тергеу мен жіктеу барысында кездесетін түйткілді мәселелер көп екенін айтады. Мәселен алаяқтық бойынша тіркелген әрбір екінші арыз іс жүзінде олай болмай шығатындықтан шарттық міндеттемелерді орындамау фактілері сотта қаралуы тиіс деп санайды. Алаяқтық мәселесі бойынша деректер азайсын десек, осындай түйткілді мәселелерді шешіп алу қажеттігі сезіледі.

Прокурорлардың айтуынша, алаяқтар, көбінесе, ақшаға көз тігеді екен. Ал, олардың арбауына әйелдер жиі түсетін көрінеді. «Құрыққа түскен азаматтардың ортақ ерекшелігі – заңды білмеуі. Жалпы, мәселені талдау барысында алаяқтық қылмыстардың көп жағдайда, тиісті алдын алу шараларын дер кезінде қолға алмауынан болатынын көрсетті. Құқық қорғау және мемлекеттік органдар арасында нақты байланыс жоқ», – дейді құзырлы мекеме өкілдері. Азаматтар аңғалдықтарының кесірінен ақша айырбастау, ұялы телефоннан хабарласу секілді өтініштерге сеніп, алаяқтарға алданып қалып жататын көрінеді. Сондай-ақ, соңғы кездері телефон арқылы хабарласып, «жақыныңыз келеңсіз жағдайға тап болды» деп үптеп кететіндер де жиі кездескен. Алаяқтықтан жиі зардап шегетін тағы бір топ – жасөспірімдер. Тәжірибеде мұндай фактілердің жасөспірімнен қоңырау шалу үшін телефонын немесе айдап көру үшін велосипедін бере тұруын өтіну секілді түрлері кең тараған. Себебі балалар ештеңеден сезіктенбестен өз дүниелерін өзгеге ұстата салуы мүмкін. Ал арам пиғылын жүзеге асырған қаскүнем оқиға орнынан лезде тайып тұруға әрекет жасайды.

Телефон алаяқтары уақыт өткен сайын абоненттерді алдаудың жаңа тәсілдерін ойлап тауып отыратындықтан, мұндай қылмыстың нақты түрлерін айқындау мүмкін бола бермейді. Дегенмен, телефон алаяқтығының кең

тараған бірнеше түрі бар. Біріншісі, алаяқ телефон соғып, өз құрбанының жақын туысы қиын жағдайға (есірткімен қолға түсті не ЖКО-ға себепші болды) тап болғаны жөнінде ескертіп, өзі көрсеткен адамға ақша аударуды сұрайды. Екіншісі – жалған компаниялардың әртүрлі акциялар өткізетіні туралы хабарлама жолдау арқылы жасалатын СМС-алаяқтық. Алаяқтық әрекеттері қатарына бірнеше жылдар бұрын пайда болып, көпшілікке қыр-сыры мәлім болған үлгі ретінде «қаржы пирамидалары» да жатады.

Жылжымайтын мүлік бағытындағы алаяқтық үлгілері де әр алуан. Оларға банктен тиімді баға бойынша кепілдегі мүлікті сатып алу, сатып алу-сату туралы жалған келісімшарттарға отыру, бірлескен бизнес ашуды желеу етіп, кредит алу үшін «құрбанның» пәтерін не үйін банкке кепілге қою секілді әрекеттер жатқызылады.

Ғаламтор өміріміздің ажырамас бөлшегіне айналғалы бері интернет-алаяқтық ұғымының өзіндік сипаты көріне бастады. Олар: интернет-поштаға көп көлемде ақша ұтқандығы не мұрагерлік және тағы да басқа ақпарат жолдау, арзан бағаға автокөлік және оның қосалқы бөлшектерін сату секілді ақпараттармен бөлісетіндер.

Мамандардың сөзіне қарағанда алаяқтардың негізгі мақсаты өзгенің мүлкін иеленуге бағытталған. Сондықтан, азаматтардың алаяқтардың арбауына түспей, қырағылық таныта білу маңызды.

Бұл ретте құқық қорғау органдары мынадай ақыл-кеңестер береді: Егер сізге туысыңыздың қиын жағдайға (мысалы, оны полициядан немесе басқа да құқық қорғау органдарынан босатуға қатысты) тап болғанын, одан шығу үшін белгіленген сомадағы қаражат қажеттігін айтып қоңырау шалынса, әуелі туыстарыңызға хабарласып, мән-жайды анықтап алуға тырысқаныңыз жөн. Белгілі бір ақшалай соманы ұтып алғаныңыз, акцияның жеңімпазы атанғаныңыз туралы келіп түскен СМС-хабарламаға жауап бермегеніңіз дұрыс. Жылжымайтын мүлікті сату және сатып алу кезінде барлық операцияларды, сондай-ақ, ақшалай қаражаттарды қарызға алуды тек нотариус арқылы рәсімдеңіз. Келісімшарттың барлық тармақтарын мұқият оқыңыз. Келісімнің барлық ережелерімен келіскенше және түсінікті болғанша ешқайда қол қоймаңыз. Сізге түсініксіз болса түсіндіруді өтініңіз. Егер де келісімшарттың қандай да бір тармағы жазбаша көрсетілмесе, тек ауызша болса, онда сізді алдау әрекеттері жүзеге асып жатқанын түсінуіңіз керек. Есіңізде болсын, адамдарды алдап-арбап өмір сүретін қулар коммуникативтік қасиеттерді жақсы меңгерген. Олар адамдардың іші-бауырына кіріп кетіп, төзіне баурап алады, тығыз байланысқа түсе біледі, сенімділік пен аяушылық тудыра алады. Олар қажет болған жағдайда көздеген адамының жанынан табылады, өз жоспарын жүзеге асыру үшін қолайлы сәтті бірден біледі. Бұл жағынан оларды адамның ойындағысын дөп басатын «психолог» деуге де болады.

Өзгенің жылжымайтын мүлкін, көлігін алаяқтықпен иеленіп кететіндердің де көбеюі өзекті мәселе болып отыр. Жұмысқа орналастыруға уәде бергіштер мен мемлекеттік жәрдемақыларды тағайындау жұмыстарына көмектесуге уәде ететін алаяқтар да көбейген. Демек, жалпы халыққа осындай жағдайларда абай болу керектігін алдын ала әлі де болса ескерту қажет. Құзырлы орын өкілдері қазақстандықтардың алаяқтықпен жиі айналыса бастауының сырын осыдан іздеп отыр. Тағы бір айта кетер жайт, қаржылық дағдарыс күшейген сайын қоғамымызда алаяқтардың да қатары арта түседі екен. Сондықтан халық ең алдымен өздері үшін абай болғаны жөн. Ал, мамандар не дейді?

АБАЙЛАҢЫЗ, АЛАЯҚ!

ЕЛІМІЗДЕ ЖЫЛЫНА МЫҢ ЖАРЫМҒА ЖУЫҚ БАЛА ЖОҒАЛАДЫ ЕКЕН. ОЛАРДЫҢ БІРАЗЫ ТАБЫЛ-СА, ЕНДІ БІРІНІҢ МҮРДЕСІ ҒАНА ТАБЫЛЫП, АЛ ЕНДІ БІРЕУЛЕРІ МҮЛДЕМ ІЗ-ТҮЗСІЗ КЕТЕТІН КӨРІНЕДІ. БҮГІНГІ КҮНІ ЕЛІМІЗ БОЙЫНША ЖАЛ-ПЫ САНЫ 5000-НАН АСТАМ БАЛА ІЗДЕСТІРІЛУ ҮСТІНДЕ ЕКЕН. БҰЛ СТАТИСТИКАНЫ БЫЛТЫР-ҒЫ ЖЫЛДЫҢ КӨКТЕМІНДЕ «ҚАЗАҚСТАННЫҢ ИНТЕРНЕТ АССОЦИАЦИЯСЫ» ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАР БІРЛЕСТІГІНІҢ ПРЕЗИДЕНТІ ШАВКАТ САБЫРОВ МЫРЗА КЕЛТІРГЕН ЕДІ. АЙДЫҢ-КҮНІНІҢ АМА-НЫНДА БАЛАПАНДАРЫМЫЗДАН НЕГЕ КӨЗ ЖА-ЗЫП ҚАЛЫП ЖАТЫРМЫЗ?

еріп кете барған. Демек ата-анасының бақылауынан тыс қалған кез келген бала қарақшының жетегінде кетуі әбден мүмкін. Сондықтан, мамандар ата-аналарға барынша абай болуды ескертіп отыр.

Өкінішке қарай, елімізде бала-ларды қауіптен сақтандыру мақ-сатында айтарлықтай жұмыс жүр-гізіліп жатқан жоқ. Мамандардың пікірінше, Қазақстанда жоғалған балаларды іздеп табу тек полиция мен жақындарының шаруасы деген түсінік кең тараған. Қоғамның өзі жоғалған балалардың табылуына үлес қоса бермейді. Оған дәлел бүгінгі уақытта осы бағытта жасалып жатқан жұмыстардың кемшін түсіп жатқаны. Көктемде кейбір белсенділер жоғал-ған балалар туралы вебпортал ашып, аталмыш мәселеге орай қоғам назарын аудартуды көздеген еді. Бастама авторы Шавкат Сабыров «Қазақстанда шамамен бес мыңға жуық жоғалған бала бар. Біз әуелі жоғалған балалар туралы деректерді осы порталға енг іземіз . Көрші елдермен біріге отырып, ортақ дерек қорын жасаймыз. Себебі жоғалған

немесе ұрланған бала, айталық, Ресейге кетіп қалуы мүмкін ғой. Бұдан бөлек, порталда балаларға, ата-аналарға, мұғалімдерге арналған қажетті ақпараттар жарияланады. Егер бала адасып кетсе, не істеуі керек немесе телефонды қалай қолдана алады де ген сияқты деректер де енгіземіз» деген еді. Жоғалған балаларды іздеп қана қоймай, балаларға психологиялық көмек көрсетет ін бұл сайттың ашылуына қуанып-ақ қалғанбыз. Баласы жоғалған ата-аналар порталға хабарлама қалдырып, одан ары

порталға келіп түсетін ақпарат бірден полицияға жіберіліп, полиция ол ақпаратты тексеріп анықтағаннан кейін іздеу салу туралы мәлімет сайтта жариялануы керек еді. Балаларды іздестіруге арналған портал 2014 жылдың қыркүйегінде іске қосылуы керек болатын. Өкінішке қарай, бүгінде жоғалған балалар туралы ақпарат жарияланатын сайт жасау ісі кейінге шегерілуде. Қажетті қаражаттың тапшылығына орай бастамашыл топ портал жасау ісін кешіктіруде.

Осы орайда балалар психологі М а р г а р и т а Ө с к е м б а е в а « Б і з

әлі де болса балалардың жоғалу дерегіне, олардың өлі денелерінің табылуына мән бермей отырмыз, қ о ғ а м ы м ы з д а а т а - а н а л а р м е н не балалармен психологиялық жұмыстар да жүргізілмей жатыр. Ең болмаса мемлекеттік емес ұйымдар балалардың жоғалуының алдын алу мақсатында жұмыстар жүргізсе екен» дейді. Құс екеш құс та балапанын қорғайды. Осындайда құс құрлы бола алып отырмыз ба дейсің, еріксіз.

Еркенұр ЕРЗИЯ

Лимана ҚОЙШИЕВА, «Сенім» психологиялық көмек көрсету және алдау-арбау жағдайларының алдын алу орталығының жетекшісі, психолог:

«Бұл мәселеде жалғызбасты қарттарға көмек қажет»

– Алаяқтар, әдетте, адамдардың жеңіл пайда табу, бір нәрсеге оңай әрі тез қол жеткізу сияқты қасиеттерін ескеріп, өз ісіне оңтайлап алады. Олар, негізінен, әртістік дарыны бар, өтірікті шындай етіп жеткізетін айлакерлігі басым адамдар болып келеді. Сондай-ақ, таза әрі әдемі киінеді, асықпай сөйлеп, әзіл-қалжың айтады, адамның көзіне тура қарап, барынша сенім тудыруға тырысады. Алдау-арбау жолында жүрген жұбайлық жұптар да кездеседі. Олар тез әрекет етіп, басқадай ақпарат алуға мүмкіндік бермейді. «Тез шешім қабылда, әйтпесе, үлгермейсің» деп асықтырады, ойлануға уақыт қалдырмайды. Жылдам шешім қабылдау қажет болғандықтан, зардап шегуші оның ұсынысын қабылдауға мәжбүр болады. Жапа шеккен адамдар әдетте: «Не болғанын түсінбей қалдым», «Гипноз жасады ғой деймін», «Ол сондай сенімді сөйлегендіктен нанып қалдым», – дегенді жиі айтады. Алайда, адамдар алданбаймын деп тұрса да ондай жылпостардың айтқанын қалай істеп, жетегінде кеткенін білмей, сезбей де қалады. Әсіресе, бүгінде жалғызбасты қарттардың үйін тартып алып жатқан алаяқтар көп. Сондықтан, жылжымайтын мүлік алаяқтардың басты көздегені екенін ескере отырып, әлеуметтік қызметкерлер жалғызбасты қарттарға көмектесіп, олардан сақтандырса екен.

Марат БӘШІМОВ, Еуропалық құқық пен адам құқығы сараптамалық институтының директоры:

«Ең бірінші себеп – әлеуметтік жағдайдың төмендігі»

– Өз басым елімізде алаяқтардың көбеюінің себебін әлеуметтік жағдайдан іздеймін. Елімізде жұмыссыздық көп. Бәрі қымбат. Ақша керек. Еріксіз алаяқтық жолмен ақша тапқысы келеді. Сондықтан, алаяқтықтың көбеюінің ең бірінші себебі әлеуметік жағдай деп білемін. Екіншіден, халықтың құқықтық сауатының төмендігі. Сол себепті, халқымыздың құқықтық сауатын көтеру керек.

Ғабиден ЖАЙЛИН, заңгер:

«Халықпен бірлесе жұмыс жүргізу керек»

– Алаяқтық – алдау немесе сенімге кіру арқылы бөтеннің мүлкіне қол сұғу, иә болмаса, бөтен мүліктің құқығына ие болу арқылы іске асатын қылмыс болып табылады. Алаяқтықтың негізгі принципі – өзі құрбан етіп отырған адамды алдау арқылы өзіне ақша, мүлік, басқадай нәрселердің құқын ерікті түрде бергізу. Көп жағдайда алданған адамдар өзінің алданғанын білсе де, құқық қорғау органдарына өтініш бермейді. Өйткені, оңай алданып қалғанына арланады, екіншіден, арыз түсіргенімен ештеңе өнбейді деп есептейді. Үшіншіден, мұндай қылмысты дәлелдеу өте қиын. Кейде олар топ болып әрекет етіп, өз құрбандарын алдын ала жоспарға сәйкес үгіттеп, алдайды. Олар адамның бір нәрсеге қызыға қарау, әуестік тәрізді психологиялық ерекшелігін ескеріп, соны пайдаланып кетеді. Осыған орай, алаяқтықтың алдын алу үшін құқық қорғау органдарына халықпен бірлесе жұмыс жүргізу керек.

Еркенұр ЕРЗИЯ

7zangazet@maiI.ru

№110/1 (2888/1) 6 қазан 2016

(Соңы. Басы 1-бетте)

ЗАҢ ЗАҢҒАРЫ

«АДАМДЫ СҮЙГЕН АДАМНЫҢ ЖҮРЕГІ

ТАЗА БОЛАДЫ»

Біз ата тарихтың абызына айнала бастаған осындай қайраткерлерімізді қанша мәрте болса да дәріптеп, қаншама жылдар өтсе де ұлықтап отыруға тиіспіз. Арғы тарихтан тартсаң, айтулы ақтаңдақтар жетерлік. Бергі тарихқа бет бұрсаң, бедері көп саясатты өз ұлтының игілігіне қарай бейімдеуге ұмтылған беделді тұлғалар баршылық.

«Халықтың салт-дәстүрі заңнан биік» деген тұжырымды алға тартып, өз халқының әдет-ғұрпын қайта жаңғыртуға ұмтылу қылышынан қан тамып тұрған кеңес заманында мүмкін еместей көрінеді көпшілікке. Ол сол кездегі саясат үшін заңды құбылыс-тұғын. Алаш деп атойлаған талай қазақтың айтулы азаматтарын жалмаған кеңестік саясаттың мұндай тұжырым айтқан азаматты да аямасы анық еді. Бірақ, мұндай тұжырым айтып, өз халқын ата-дәстүрден ажырамауға шақыру Нағашыбай Шәйкеновтей азаматтың қолынан келді. Ол өзінің ежелгі бабалар ұстанымының дұрыстығына, оның ұрпақ тәрбиесіне ауадай қажеттігіне еш күмән келтірген емес. Яғни, біздің бүгінгі құқықтық кеңістігімізге енгізілген алқабилер соты, медиация мәселелер ін ің бәр і Шәйкенов көзқарасын нақтылай түсті.

Қайраткерлік қалай қалыптасады?

Тәуелді заманның тәртібі көпшілік-ті өз заңымен жүруге мәжбүрледі. Бірақ, осы біржақты саясаттың сая-сында қазақ халқының ұлт болып қайта түлеуге деген ұмтылысы қатар жүріп жатты. Оларға осы Нағашыбай Шәйкенов секілді азаматтар түрткі болды, осы кісілердей ерік-жігері мықты қайраткерлер тамызық берді. Нағашыбай Аманғалиұлының құқық ғылымына қатысты еңбектері, оның қазаққа қатысты құқықты түсіну ерек-шеліктері, осы жолдағы жеке тұлғаның мүддесі мен құқықтарын түсіндіруі өзінше бір зерттеуді қажет ететін ғылым.

Ғалымның Қазақстанның азаматтық заңнамасын қалыптастырудағы рөлі мен қызметі, оның мемлекеттік тергеу комитетін құру идеясы, қазақстандық парламентаризмнің дамуы және 1995 жылғы Конституцияны әзірлеудегі жанкештілігі, одан берідегі ғалымның ұстаздық болмысы Нағашыбай Аманғалиұлының қайраткер ретінде қалыптасуына түрткі болған мәселе-лер еді. Ол кездегі шынайы еңбек, на ғыз жанкешт іл і к пен басын бәйгеге тігу секілді құрбандықтар негізінде қалыптасатын. Ол кездегі қайраткерлік қазіргідей ағаларын жағалау арқылы емес, ұлтының алдындағы жауапкершілікті жан-жүрег імен сез ін іп , сол жолда ауыр міндеттерді арқалап шығу арқылы дәлелденетін. С.Зиманов, Н.Шәйкенов секілді азаматтардың бұл шарттылық тұрғысында ел алдындағы жүздері жарқын, беделдері биік. Яғни, олардың беделі осындай талай жанкештілік пен үлкен тартыстардың арасында қалыптасты. Бағынышты мемлекеттің өкілі бола тұра, басты мәселе ұлттық сипат пен ұлттық рухтың жоғалмауы екенін ұлықтай білген мұндай азаматтар сол кезде әр салада еңбек етті. Егер де олардың қаракеті, олардың қайраткерлігі сол кезде кеңестік жүйемен қатар жұмыс істемегенде біздің білім жүйеміз, құқықтық кеңістігіміз, ақпарат сала-мыз, мәдениет пен медицинамыз бүгінде бұндай жетістікке жетер ме еді, кім біледі?!

Бұл мәселеде бізге Нағашыбай Аманғалиұлының өмір жолы мысал. Оның құқықтық жүйе, заң саласын-дағы қайраткерлігі талай кітапқа жүк болар жұмыс. Бұл жердегі міндет біздің бүгінгі құқықтық сала, сот жүйесінің мойнында. Егер де осы Нағашыбай Аманғалиұлындай айтулы азаматтардың көзін көрген, сонымен замандас болған кісілер-ден қайраткердің ел игілігі үшін істеген қыруар шаруаларының жай-жапсарын сұрастырып, ғылыми, сауатты зерттеулер мен шынайы естеліктер жазылмаса, ертеңгі күнгі қазынамыздың қабырғасы бос қалмақ. Өткен тарихтың бағасы бүгін берілуі тиіс.

Біздің бүгінгі жазылып отыр-ған мақа ламыз ертеңгі тарихтың қалы бын құрауға да жарамайды. Өйткені, біз абзал ағалардың алдын көрмедік, қайраткерлігі мен табанды күресіне сүйініп қасында жүрмедік. Олардың қайраткерлігі, олардың ұлт мәселесіндегі табанды текетіресі бізге алдыңғы буын ағалардың айтуымен ғана көмескі жетті. Сондықтан да, С.Зимановтың болсын, Қ.Халиковтың болсын, Н.Шәйкеновтің болсын, тіпті, беріде ғана өмірден өткен М.Нәрікбаев ағамыздың болсын Қазақ станның тәуелсіз сот жүйесінің қалыптасуына сіңірген еңбектері нақты дәлелді құжатпен қатар, абзал ағалардың алдын көрген шәкірттерінің белсенділігімен жарыққа шығуға тиіс.

Қазақстанның бүгінгі сот жүйесін-де немесе құқықтық жүйеде отырған басшылық ең алдымен ардагерлерін дәріптеп, олардың әрбір еңбегін келер ұрпаққа аманаттауға міндетті. Біз Нағашыбай Шәйкеновтің баста-масымен ҚР Әділет министрліг і жанынан құқықтық ақпарат орталығы, Заңнамалар институты, «Юридическая газета» және «Заң газеті», мамандан-дырылған «Жеті жарғы» заң баспа-сы ашылғанын білеміз. Құқықтық ғылымның тұжырымдамалық мәселе-лерін дайындауға, нарықтық қайта құруларды қамтамасыз етуге үлесін қосып, көптеген маңызды заң актіле-рінің жобаларын дайындауға белсе-не қатысқан ғалым. Сондай-ақ, ол кісінің Әділет министрі болған кезінде құқықтық реформа үшін табанды күрес жүргізгені көпке үлгі. Өкінішке қарай, міне, біз осындай санаулы ғана уикипедиялық білім негізінде жазылған жалпы мағлұматтан әріге аса алмаймыз. Заң саласындағы мұндай талантты, бұл кісілердей көре ген ғалым адамдар саусақпен санарлық. Осы тұрғыдан алғанда сол санаулылардың тәуелсіз ел тарихына сіңірген сан салалы еңбегін жинақтау бүгінгі ғылымның үлесіндегі шаруа.

Халықаралық педагогикалық білім беру академиясының академигі, «Қазақстан білім беру ісінің құрметті қызметкері», профессор Мұстафа Матаев На ғашыбай Шәйкенов жайлы:

«Еліміздің құқығының дамуы на еңбек еткен ел ағалары мен талантты заңгер ғалымдар бар. Кейбіреуі өмір-ден озды. Бірақ, олардың есімдері және ең бектері халқымыз үшін үлкен абырой сыйлады. Мысалы, Нағашыбай Шәйкенов – қазіргі Қазақ заң универ-си тетінің не гізін қалаушы, реформа жүргізу ші. Оның ең бектерін құр-меттеуші ғалымдар оны насихаттау жұмыстарын ұйымда стырса, жақсы болар еді деп ойлай мын. Ректор бола тұра, бір акаде миялық топтың тәлімгері қызмет ін қатар атқар ған. Жастарғ а өзінің тұлғалық қасиеті мен ұнай білген. Әдіс темелік жағынан да, б іл імділ ік жағынан да алға тартатын қасиеттерге бай тұлға.

саласының, соттық құрылымның негізін қалайтын ұлттық салт-дәстүрге бейімделген мектеп қалыптастыру керек екендіг ін жақсы сез інд і . Олар осы жолға өзінің білім-білігін салды. «Кейбір институттар үшін заң факультетін ашу мәртебе сияқты. Менің есебім бойынша, тек Алматының өзінде тоғызға жуық заң факультеті жұмыс істейді. Бүкіл факультетте бір ғана кафедра, онда бес оқытушы бар, ал, меңгерушісі экономист. Ондай оқу орнынан қандай заңгер шығуы мүмкін? Сондықтан, министрлік заң білімін, заңгерлер дайындауды өз бақылауына алуды жөн көріп отыр. Бұл жеке-дара билік жүргізу деген сөз емес. Мақсат – ғалымдардың,

ғалиұлын тек заңгер, білікті басшы, мықты министр есебінде ғана емес, өте талантты ұстаз, көреген стратег, белсенді қайраткер ретінде де қатты құрметтейді. Сабақ барысында оның тек теорияға ғана емес, практикаға да көп сүйеніп, студенттерін практи-калық жұмыстармен сынайтынын да замандастары құрметпен еске алысады. «Н.Шәйкенов ораторлық дарынға ие еді, сөзімен сендіру, ойын қысқаша, қарапайым және түсінікті етіп жеткізе білетін. Оның ойы мен сөзі студенттерге жақын әрі түсінікті еді. Бұл әрбір жалпыуниверситеттік, факультеттік жиындар мен іс-шара-лардан, академиялық оқу топ-тарын дағы және барлық курстар студенттерімен әңгімелесу барысында байқалатын еді. Студенттер оның лекциясын қалдырмай тыңдайтын және бұл олардың мақтанышына айналған еді. Студенттердің мұндай ілтипаты мен көңілі оның жоғары адамгершілік қасиеті мен терең білімділіг інің арқасында болды. Ол өзі де студенттердің арасында болғанды ұнататын. Н.Шәйкеновтің әріптестерінің пікірлері бойынша студенттерге оның үйреткендерінің ең бастысы – өз ойын, п ік ір ін қорықпай айту, қоғамға бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жеткізе білу. Бір сөзбен, кейде бір сұрақпен немесе мысалмен бұзылмайтын ар г умент терд і қайта қарауды үйрететін. Оның лекция берудегі ерекшел іг і – ол студенттерд ің тарапынан қайта байланысты талап ететін», – дейді бір естеліктер.

«Пәлегі таза қауынның түйнегі таза болады, Адамды сүйген адамның жүрегі таза болады» дейді халық даналығы. Студент естел іктер і Нағашыбай Шәйкеновтің нағыз ұстаз болғанын айтады. Оның студенттермен бірге тауға шығып, студенттермен бірге биге қатысқанын, студенттердің еркіндікке, ашықтыққа үйренгенін қалағанын жазады. «Баламен бала бола білу де тек адамның адамының ғана қолынан келеді» дейді тағы бір даналық. Ендеше, ол өзінің тек қана шәкірттерге ұстаздық, ағалық қамқорлық көрсетпегенін сол кезде жақсы сезінген сияқты. Ол өзінің ұстаздық миссиясымен қатар, әр шәкіртінің бойына ең алдымен, туған халқын сүйетіндей патриоттық, салт-дәстүрді құрметтейт індей ұлтжандылық, қазақтың қаракөз-дерінің білім зердесінің қай кеңістікке дейін шаба алатынын байқататын еркіндік сіңірген секілді. Біз айтулы ағамен замандас болмадық, бәлкім, кей тұста қаламымызды артық сермеп немесе көгілдір сияның дәл көсілуіне мүмкіндік бермей де отырған болармыз. Бұл біздің сырт көз ретіндегі, заң саласының корифейіне құрмет есебіндегі естелігіміз ғана. Артық-кем тұсты зиялы ғалымның алдын көрген салауатты да сауатты шәкірттері түзей жатар. Біз сондай сауатты шәкірттердің шынайы да дәлелді естелігіне зәруміз.

Оның басқаша болуы мүмкін емес еді

Кеңес өкіметін ің саясатында өсіп, соның салқынын сезіп өскен Нағашыбай Шәйкеновтей ағамыздың ұлтжанды, патриот, көреген болмауы мүмкін емес. Өйткені, олар өзінің тәуелсіз елінің түтінінің өз алдына түзу шыққанын қалады, өйткені, олар басқыншы елден талай теперіш көрген әкелерінің әңгімелерін естіп өсті. Олар өз замандастарының еңсесінің өзге ұлт өкілдерінен төмен екенін көздерімен көрді. Өздері де сол қазанда қайнап, талай запыранды сол кездегі қазақ қоғамымен бірге жұтты. Ендеше, оның басқаша болуы мүмкін емес еді.

Қазақ заңының жастарсыз көгер-іп, көктемесін сезінгендіктен ол ұстаз дыққа ойысқандай көрінеді бүгін бізге. Зерделі жасты жоғарыда айтқан ұлтжандылық критерийлеріне сай тәрбиелеу де осындай өмірден талай тағылым алған ағалардың ғана қолынан келсе керек-ті. Шәйкенов сырт жерде туып-өссе де, өзінің ана тіліне деген ықыласының айрықша болғанын өзінің бірнеше сұхбатын-да тілге тиек етіпті. Түп негізінен ажырамаған ұрпақ қай жерде туса да, қай өңірде өссе де, арғы тамырына тартатыны заңдылық. Қазақтың «тегі тартып тұр, тек жібермейді» дейтіні де осыдан шығар. Біз замандас естеліктерінен Шәйкеновтің қазақ

тілін нашар меңгергеніне ұялып, қатты өкінетінін көрдік. Ол өзінің осы бір жетіспеушілігін болашақ ұрпақтың тағдырынан көргісі келмегендей. «Негізгі мақсатым – ана тілін меңгеру» дейтін әрекеті де осындай биік мұраттарға ұмтылғанынан хабардар етеді. «Ол университетте қазақ тілінде дәріс беруді, сабақ жүргізуді арман етті. Сонымен қатар, оқулықтардың қазақ тілінде шығуы, аударылуына аса мән берген еді. Жоспарында министрліктің жанынан ғылыми-әдістемелік кеңес құру бар еді.

Институттағы атмосфера демокра-тиялық болды десе де болады. Оқытушылар барлық студенттердің іс-шараларына аянбай қатысып, олармен жақсы қарым-қатынас орнатты. Себебі, «біз олар үшін жұмыс істеп жүрміз ғой» дейтін. Тағы бір шәкірттің осындай естелігі біздің болжамды толықтырып тұрғандай. Нағашыбай Шәйкеновке арналған «Подвижник права» атты естелік кітапта оның Қазақстанда құқықтық жүйені реформалау идеясына адал да іркіліссіз қызмет еткенін және өте маңызды да жауапты істі өзіне сеніп тапсырғаны үшін, қолдау көрсеткені үшін, оның білімі мен кәсібилігіне, оның адами қасиетіне сенгені үшін әрқашан да өз еліне, өз Елбасына риза болғаны айтылады. Ғалым-заңгер, мемлекет және қоғам қайраткерінің «... болашақтағы және жас заңгерлерге бұл кәсіптің ізгілікті кәсіп екендігін айтқым келеді, өйткені, оларды ғаламат әлеуметтік игілік – Қазақстандағы құқықтық тәртіпті орнықтыру ісі күтіп тұр. Сіздер осы бастан өздеріңізді заң қызметшілері болуға әзірлеуге тиіссіздер, бұл пендешілік емес, құрметке лайық еңбек, сонда ғана құқық уағыздаушысы деңгейіне дейін биіктей аласыздар. Тек сонда ғана өз мақсатына сай заңдылық салтанат құрады. Бүгінгі таңда құқық саласына құр қызмет етушілік емес, өрелі де өнегелі күш-жігер талап етіледі, өйткені, қоғамымызда құқықтық нигилизмнің – тамыры тереңге кеткен. Құқықты бағалаңыздар және оны барынша өркендетіңіздер. Тек құқық қана қақтығысты сұхбатқа айналдыруға қабілетті. Тек құқық қана әлсізді күштімен иықтастырып, оларға теңбе-тең мүмкіндік беруге қабілетті. Тек құқық қана өлім аузындағы адамды заңды тұрғыда мәңгілік ете алады. Құқықтан ізгілік қана биік. Әділдіктен кешірім ғана биік».

Шәйкеновтің өз аузымен айтылған осындай кең ауқымды терең ой мен салиқалы тұжырым ғалымның бүгінгі келбетінің айқындауышы іспетті. Біздің қалған әңгіме сол айқындауышқа ілескен күшейткіштер ғана... Өйткені, Нағашыбай Шәйкенов – өнегелі өмірімен өз тарихын қалыптастырған тұлға. Қазақтың заң ғылымдары жаңаша сипатқа ойысқан заманда осы ғылымның сүбелі бір корифейіне айналған азамат айтулы да аяулы есімдердің қатарында тұрады.

Шолпан ҚАРАЕВА

Айта берсе, жас мамандарға ұлылық пен кішіпейілділікті ұштас тыра білген тұлғаны тану тек қана патриоттыққа, яғни, білім мен тәрбиенің өзара бірлігінің мәнін түсінетін қасиет қалыптасады деп ойлайм ын. Қазіргі қоғамның талабы – тәуелсіздіктің туын тік ұстап, нарық қыспақтарында жол білетін, ұлтжанды, отансүйгіш адамдарды тәрбиелеу. Бәсекелестікке төтеп бере алатын маман болу үшін заңгер өне бойы ізденісте болуы қажет. Болашақ заңгерлердің бо йы-нан көргім келетін қасиет – бойын-да рухани тазалық қасиеті бар, адалдықты жаны сүйетін, ақиқат үшін жанын салып күресетін, материалдық игіліктен, дүниенің қызығынан рухани дүниені жоғары қоятын адам болу»,–дейді.

«Шәкірті жоқ ұстаз – мылқау ұстаз»

«Қазақтың тағдыры, келешекте ел болуы да мектебінің қандай негіз де құрылуына барып тіреледі. Мек тебімізді таза, берік һәм өз жанымызға /қазақ жанына/ үйлесетін негізде құра білсек, келешегіміз үшін тайынбай-ақ серттесуге болады», – деген екен Мағжан Жұмабаев. Бүгінгі сот жүйесі, құқықтық сала талай мектепті артқа тастады. Нағашыбай Аманғалиұлындай азаматтар әділет

мамандардың күшін біріктіріп, заң мамандарын даярлайтын бір қуатты орталық құру. Заң оқулықтарын, оқыту бағдарламасын әз ірлеу керек. Тек сонда ғана жоғары білікті заңгерлерді дайындауға болады...» – деген Шәйкенов Әділет министрі болып тұрған тұсында заң саласы мамандарының сауатын көтеруге барынша еңбек сіңірді . Замана талабына сай, нағыз кәсіби сауатты заң мамандарын даярлайтын Заң институттарының алғашқы баспал-дақтары осы кезде Шайкенов тұсында қаланды. Министр бола жүре ол кісі осы кадр мәселесіне, оның ішінде ұлттық кадр мәселесіне қатты көңіл бөлді. «Екатеринбург халқының саны жағынан Алматыға қарағанда бір жарым есеге көп. Мен жұмыс істеген бір ғана заң институты кафедра сының өзінде Одақ көлемінде кеңінен танымал бес профессор қызмет атқаратын. Азаматтық құқық, қылмыстық құқық және мемлекеттік құқық кафедралары жоғары санат-ты профессорлық-ұстаздық құра-мы мен мақтан тұтылатын. Осыған қарамастан, Екатеринбургте тек қана доценттер емес, көптеген мықты профессорлар болды», – деген ол Алматыда ғалым-заңгерлердің өте аз екендігіне өкініш білдіріпті. Және өзі осы жолға ғалым-заңгерлердің көптеп тартылуын қалады.

Көзкөргендер Нағашыбай Аман-

Нағашыбай Шәйкеновтің баста масымен ҚР Әділет министрлігі жанынан құқықтық ақпарат орталығы, Заңнамалар институты, «Юридическая газета» және «Заң газеті», мамандан дырылған «Жеті жарғы» заң баспа сы ашылғанын білеміз. Құқықтық ғылымның тұжырымдамалық мәселе лерін дайындауға, нарықтық қайта құруларды қамтамасыз етуге үлесін қосып, көптеген маңызды заң актіле рінің жобаларын дайындауға белсе не қатысқан ғалым. Сондай-ақ, ол кісінің Әділет министрі болған кезінде құқықтық реформа үшін табанды күрес жүргізгені көпке үлгі. Өкінішке қарай, міне, біз осындай санаулы ғана уикипедиялық білім негізінде жазылған жалпы мағлұматтан әріге аса алмаймыз. Заң саласындағы мұндай талантты, бұл кісілердей көре ген ғалым адамдар саусақпен санарлық. Осы тұрғыдан алғанда сол санаулылардың тәуелсіз ел тарихына сіңірген сан салалы еңбегін жинақтау бүгінгі ғылымның үлесіндегі шаруа.

8 №110/1 (2888/1) 6 қазан 2016

zangazet@mail.ruәлеумет

лаш ардақтысы ахмет Байтұрсыновтың «мектептің жаны мұғалім. мұғалім қандай Болса, мектеп сондай Болады» деген сөзінің құны күн өткен сайын артпаса, еш кеміген емес. сонау кеңес дәуірінде Білім алған алдыңғы Буын өкілдері «ғалым да, шахтер де Бас иетін, ұстазым Бар сенің қасиетің» деп әндетіп, ұстаздар қауымына аса құрметпен қараған. сол Бір жылдары жоғары оқу орындарының оқытушыларын қоспағанда, қарапайым ауыл мектеБінде саБақ Беретін қатардағы мұғалімдерге деген ілтипат, шіркін, қандай еді!?

а

Ұстаздарға деген қҰрметті қайтсек қайтарамыз?

Сыйың болмаса, шәкіртіңе сөзің де өтпейді

Дамыған отыз елдің қатарына қосылуды мақсат еткен Қазақстанда білім саласына деген қамқорлық ерекше. Алайда, қайтарымы көңіл көншіт-пейді. Себебі, еліміз өз тәуелсіздігін алғаннан кейін бұрынғы қалыптасқан білім жүйесінен бірден бас тартып, саланы іргетасынан бастап қайта қалау оңай емес. Сонау тоқсаныншы жылдардағы тоқырау, одан кейін на-рықтық экономикаға көшу, қолында дипломы бар, тәжірибелі мамандардың базар жағалап кетуі, барлығы да жас мемлекеттіміздің өз білім жүйесін қалыптастыруға қолбайлау болды.

Жаңа мыңжылдыққа қадам басқалы да бұл сала реформадан көз ашпай келеді. Бұл да жалпы білім саласына, соның ішінде ұстаздардың мәртебесі-не қатысты мәселелердің туындауына түрткі болды. Мысалы, жоғары оқу орындарын алып қарасаңыз, оларда белгілі бір тұрақты жүйе жоқ. Ал, жаңа реформалардың тың жаңалықтарын меңгеруге уақыт қажет. Нәтижесінде әр оқу орны, әр оқытушы өздерінше әрекет етіп жатыр. Қара-пайым рефератқа қойылатын талаптың өзі әртүрлі. Жалпы білім беретін мектептердің де жағдайы осыған ұқсас. Бір мектеп «Атамұра» баспасынан шыққан оқулықпен оқыса, енді бірі «Алматы» кітаптың оқулығымен білім береді. Түптеп келгенде мұның барлығы жалпы білім саласы мен ұстаздар-дың беделінің түсуіне әсер етуде.

Рас, бұрынғы кезде мұғалімдердің ел арасындағы беделі олардың мәр-тебесін көтеретін арнайы заңның ықпалынсыз-ақ мықты еді. Ал, қазір мұғалімдерге сол құрметті қайтару үшін «ұстаздардың мәртебесі туралы заң қабылдау керек» деген ойларды ара-тұра естіп жүрміз. Алайда, мені бұ-дан гөрі, бүгінгі ұстаздардың тым қағазбасты болып кеткені алаңдатады. Әсіресе, мектептегі ұстаздардың жүгі ауыр.

Жыл сайын ЖОО-нан мыңдаған түлек осы мамандық бойынша диплом алуда. Бірақ, көпшілігінің мұғалім болуға құлқы жоқ. Оларды тіпті, кез-ке-зеңмен көтерілетін ұстаздардың жалақысы да қызықтырмайды. Өйткені, болашақ ұстаздар бұл мамандықтың қиындығына сырттай қанық. Ал, енді олардан олай болса неге бұл мамандықты таңдадың деп сұрай қал-саңыз, көпшілігі басқа амалдарының болмағанын айтады. Яғни, педагогика қазір ең қолжетімді мамандыққа айналып отыр. Жоқтан гөрі, жоғары деп, педагогикаға кездейсоқ келгендердері қаншама?

Мұғалімдерге бәрі бастық

Бүгінгі мұғалімдерге бәрі бастық, мектеп директорынан бастап, ата-аналарға дейін қит етсе, қатардағы ұстаздарға тарпа бас салуға дайын. Ал, бұл олардың ең әуелі өздері білім беріп отырған оқушылардың алдындағы беделінің түсуіне әсер етуде. Мектепке комиссия келсе құрдай жорғалап, дегбірі қашып жүрген ұстазын көрген оқушыда оған деген құрмет қайдан болсын!? Баласының сөзін сөйлеп, оқушылардың алдында мұғалімді жерден алып, жерге салатын ата-аналар тағы бар. Бұл да мұғалімдердің қадірінің кетуіне тікелей әсер етеді. Ең сорақысы, психологияда сый жоқ жерде, сөз де өтпейді деген қағида бар. Оқушы мұғалімін сыйламаса, ол оның түсіндірген сабағын да қабылдай алмайды. Тіпті, керемет жақсы түсін-діргеннің өзінде, оқушының мұғалімге деген құрметі болмаса, бәрі далаға кеткені. Сондықтан, ата-аналар жағы өз баласын мұғалімді сыйлауға, құр-меттеуге үйреткені жөн. Қазір ата-аналар көпшілігі жас. Барлығының көзі ашық. Олар біздің балаларымыз мектепте толыққанды білім ала алмайды деп, қосымша ақылы оқуларға беріп, шығындалып әлек. Мұның өзі бала-лардың мектептегі ұстаздарына деген көзқарасына кері әсер етеді. Ата анасының мұғалімге деген сенімсіздігін көргенде бала да жабылып қалады. Баланың мұғалімнің айтқанын тыңдамай, үй тапсырмасын орындамай бару сияқты жауапсыздықтар міне осыдан шығады. Қазір үлкен кісілерді тыңдасаңыз, барлығы «біз кезінде мұғалімнен қорқатын едік» дейді. Шын мәнінде олар соншалықты қорықпаған, оларды ата-аналары солай тәрби-елеген және қоғамда мұғалімдердің сыртынан сын айтылмаған. Керсінше, біреуді мұғалім екен десе, кәдімгідей үлкен қызмет басындағы адамдай оған құрмет көрсететін. Анығында, ұстаз ұлы мамандық. Сондықтан, олдың мәртебесін көтеру, білім мен ғылым саласына жасалған ең үлкен қамқорлық деп білемін.

ал, қазір ше? Ұстаздар жайлы сөз бола қалса, ойымызға не ке-леді осы? мойындау керек, бүгінгі ұстаздар қауымының жоғарыдағы сый-құрметтен жұрдай болғаны аздай, қажет болса көше сыпырып, саяси науқан атаулының алдыңғы шебінде жүретін әмбебап маманға айналғаны ашындырады. Бұл үрдіс қазіргі «заманауи ұстаздардың» қоғам алдындағы беделін төмен-детпесе, жоғарылатар емес. Жал-пы, жаңа ғасырда бәрі бәсекеге қа-

қазір мектепте ер мұғалімдер тым аз. ал, болашағын ұстаз-дықпен байланыстырған ер бала-ларды мүлдем кездестірмейсіз. Барлылығы заңгер, экономист, банкир болғысы келеді. неге мұғалім болмасқа, деп сұра-саңыз кәдімгідей намыстанатын-дарын байқайсыз. «ағай боламын ба, сонда?» деп күлкіге айналды-ратындары да бар. Осыны көр-генде келешекте бүгінгі жастар арасынан мықты педагог шығады деген үмітің сөніп, көз алдыңа тек әйел адамдардан құралған ұстаздар ұжымы келеді.

Өзім білім саласында қырық жылдан аса тер төгіп, зейнетке шыққандықтан осыны көргенде кәдімгідей қынжыламын. Бәрібір ер азаматтардың орны ойсырап тұрғандай көрінеді маған. Бұлай болмайды. Біз «рахманов» ағай-дың қадірін біліп өскен ұрпақ пыз. Б.соқпақбевтың «менің атым қо жа» шығармасындағы басты кейіпкердің бірі «рахманов» ағай-ларға еліктейтін жастарды қазір көре алмай жүрмін.

мектепте ер мұғалімдердің же тіспеу мәселесі 60-70-жыл-дары түркияда байқалған екен.

сонда мемлекет тарапынан бағ-дар лама жасалып, ерлерді мек-тепке тарту мәселесі алдыңғы кезекке қойылыпты. Бәлкім, біз-ге де осындай әркет ету керек шығар? Бұлай кете берсе, ба-лаларымыздың болмысын бұ-зып аламыз. Жасыратыны жоқ, қазір көптеген балалар әкесіз өсіп жатыр. Әсіресе, осындай балалар үйінде де, мектепте де тек әйелдердің тәрбиесін алса, оларға ер азаматтарға тән қаси-еттерді кім үйретеді? Бұл оқушы қыздарға да қатысты. Жалпы, ер азаматтардың тәрбие саласын-дағы орнын толтыру керек деп ойлаймын. ер мұғалімдері көп мектептің ұжымында сыйластық, бір-біріне деген құрмет сезімі басым келеді. мұндай ортада білім алған баланың жағдайы толыққанда отбасында тәрбие-ленген балаға ұқсас. Ұл балала-рымыз ер мінезді, қыздарымыз ибалы, қылықты болып өссін де-сек, ұстаздар қауымының құра-мын ер азаматтармен толықты-руымыз керек.

Тәттігүл ЖҰБАНОВА,Педагог-зейнеткер

білетті болуға ұмтылуда. Әлемдегі ең дамыған елдерді анықтауда да осы бәсекелестік алдыңнан шыға-ды. мысалы, алдыңғы қатардағы мемлекетті анықтауда сол мемле-кеттің денсаулық сақтау саласы мен білім жүйесі басты назарға алынады. Яғни, медицинасы мінсіз елдің халқының дені сау, ал білімі мықтының болашағы жарқын деген сөз.

ал, бүгінгі таңда әлемдегі да-мыған отыз мемлекеттің бірі болу-ды көздеген қазақстанда аталған салалардың аяқ алысы қандай? Әлемдік додада бұл жағынан бәсе-кегеге төтеп берер қауқарымыз қаншалық деген сұраққа тоқталар болсақ, ғаламдық додада көш ба-сынан көрінуімізге әлі ерте екенін мойындауымызға тура келеді.

Бұған білім жүйесінің күре тамы-ры ұстаздар қауымының қадірінің кетіп тұрғаны басты себеп. Ұс-таз деген ұлағатты маманның бе-делінің мұншалықты төмендеуін біреулер білім саласындағы жүй-есіздікпен байланыстырса, басқа-лары ашықтан-ашық ұстаздардың өздерін айыптайды.

көп жағдайда, білім беру жүй-есінің сапасына көңіліміз толмай жатса, оны басқа мемлекеттермен салыстыруға жүйрікпіз. мәселен, бірі ұстаздарға лайықты құрмет көрсетуді олардың материалдық жағдайын жақсартумен байланыс-тырса, өзгелері мәселені мұғалім-дердің біліктілігімен байланыстырып жүр. Әрине, бұл екеуі ұстаздардың қадірін арттыратын басты фактор-лар болса, олардың мәртебесінің заңдық тұрғыда көрініс табуы да аса маңызды. Осы орайда, өткен жылдың күзінде қазақстанның Білім және ғылым министрлігі «қа-зақстан республикасының кейбір заңнамалық актілеріне білім беру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасын дайындап, оны заң шығарушы орган мақұлдаған бола-тын. Онсыз да реформадан кенде емес қазақстандық білім жүйесіне қатысты заңға өзгерістер мен то-лықтырулар енуіне елбасының «100 нақты қадам» – Ұлт жоспары түрткі болып, бұған қоса білім саласының 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасының пәрмені артып отыр.

сондай-ақ, айтулы жаңалыққа толы жаңа заңның 50-бабы педа-гог қызметкерлердің мәртебесіне арналса, 51-бабы Педагог қызмет-кердің құқықтары, міндеттері мен жауапкершілігін айқындауға бағыт-талған. десек те. тұтастай бір та-рауға жүк болған ұстаз мәртебесіне қатысты жаңа заң талаптарының дені олардың кәсіби міндетіне қой-ылатын талаптарды арттыруды көздейді.

мысалы, болашақ ұстаздарды даярлау мен жұмысқа қабылдауға қатысты талаптар қатайып, педаго-гика мамандығына тапсыратын та-лапкерлер биылдан бастап қосым-ша емтихан тапсыруға міндеттеліп отыр. Бұл өз кезегінде, педагоги-каға адасып келетін талапкерлердің санын азайтып, осы мамандықты жүрек қалауымен таңдаған бола-шақ ұстаздардың қарасын көбей-теді деген үміт зор.

ал, бүгінгі заң талабына сай мектептерден бастап жоғары оқу орындарына дейін жұмысқа қа-былданатын үміткерлерден бұрын сотталғандығы мен психологиялық ауруларының бар-жоғын, есірткіге әуестігі жоқтығын анықтау да кей-інгі кездердегі білім ордаларындағы жаға ұстатарлық жағдайлардың алдын алуға септігін тигізері сөзсіз. мұның сыртында, ұстаздардың пе-дагогика этикасын сақтауы, қадірлі мамандығына кір келтірмеуі шарт. Осылайша, ендігі жерде ұстаздар қауымы педагогика әдебінен аспа-уы тиіс болса, сәйкесінше, ата-а-налар мен басқа да заңды өкілдер педагогтардың қадір-қасиеті мен ар-намысын құрметтеуге міндетті. Өкінішке қарай, білім туралы жаңа заңнан педагогтардың қадір-қаси-еті мен ар-намысына қатысты бір-ақ ауыз сөз тіркесін зорға таптық...

мәселен, биылғы жылдың басында Білім және ғылым министрлігі ұстаздардың жалақысы 43 пайыздан 66 пайызға дейін көтеріледі деп ауыздарын толтырып айтқан еді. артынша, бұл мақсатқа 200 млрд теңге бөлініп, ұстаздар қауымы жап-жақсы жалақы алатын болды. Бірақ, әу баста жалақыны ұстаздардың білім деңгейі, санаты мен тәжірбиесіне байланысты көтерілгендіктен жас мұғалімдер жағы әзірге мардымсыз жалақыларын місе тұта тұруларына тура келеді.

енді нақты сандарды сөйлетіп орташа есеппен бір ставкамен жұмыс істейтін мұғалімдердің жалақысын мысалға алсақ, жоғары санатты мұғалімдікі 66,9 мың теңге болса, 79,5 мың теңге болып 19 пайызға, бірінші санатты мұғалімдікі 58,0 мың теңге болса, 72,4 мың теңге болып 25 пайызға, екінші санатты мұғалімдікі 54,5 мың теңге болса, 69,4 мың теңге болып 27 пайызға, санатсыз мұғалімдікі 49,2 мың теңге болса, 62,1 мың теңге болып 26 пайызға дейін өскен. аз ба, көбін айтудың өзі артық шығар. алайда, қарапайым мектептің ұстаздарын тыңдай қалсаңыз, «директордан сағат сұрадым немесе осынша сағатым қысқарып қалды» деген әңгімені жиі естисіз. Әрине бұл әңгіменің астарында жалақы мәселесі жатқаны даусыз. кейбір мектептерде мұғалім жетіспегендіктен бір мұғалім екі ставкамен жұ-мыс істеп жүрген жағдайлар да аз кездеспейді. алайда, заң бойынша бір мұғалімге бір жарым ставкадан артық жалақы есептелмейтінін ескерсек, олар жарты ставка жұмысты тегін істеп жүр деген сөз. Жалақы есептеу демекші, енді мұғалімдердің жалақысы қалай есеп-телетіндігіне аз кем тоқтала кетсек. рас,көптеген ұстаздар өздерінің жалақысын есептеуге келгенде есепке шорқақ келеді. елімізде білім саласының қызметкерлеріне мемлекет тарапынан жалақыларына түрлі үстеме ақылар қосылады. ауыз толтырып айтарлықтай жалақы алады деген әңгіме міне, осыдан шығып отыр.

Жоғарыда атап өткен білім саласы қызметкерлерінің жалақы-сы қр Үкіметінің «азаматтық қызметшілерге, мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен ұсталатын ұйымдардың қызметкерлеріне, қа-зыналық кәсіпорындардың қызметкерлеріне еңбекақы төлеу жүйесі туралы» қаулысына сай есептеледі. Осы қаулыға сәйкес, барлық санаттағы ұстаздар G-9 санатына жатқызылады. Бірақ, жалақы есептеуде ұстаздардың еңбек өтілі, біліктілік деңгейі айырмасы ескеріледі. мысалы, сіздің еңбек өтіліңіз 3 жылдан асты делік. Бұл жағдайда 3-5 жыл аралығындағы 2,53 коэффиценті бойынша өз жа-лақыңыздың көлемін есептеп шығаруға болады. коэффицентті, яғни 2,53-ті БЛЖ (базалық лауазымдық жалақы) мөлшеріне көбейтеміз. Бұл жерде шыққан шығынды сіздің 18 сағатқа арналған лауазымдық жалақыңыздың көлемі. егер сағат саны 18-ден аз немесе көп болса жоғарыда анықтаған лауызымдық жалақыңызды 18-ге бөліп, шыққан шығындыны өзіңіздің сағаттық жүктемеңізге көбейтесіз. сонда, бір айлық жалақы көлемі анықталады. сол сияқты, біліктілігіңіз немесе қосымша өзге жүктемеңізге байланысты базалық лауазымдық жа-лақыға түрлі қосымшалар қосылуы мүмкін. атап айтқанда, сынып жетекшілігіне, дәптер тексергені үшін, орыс тіліндегі мектептердің қа-зақ тілі мұғалімдеріне, барлық пән мұғалімдерінің 5-12 сыныптардың дәптеріндегі жазба жұмыстарын тексергені үшін қосымша ақы қара-стырылған. сол сияқты, ауылдық жерлердегі ұстаздардың, санатына байланысты саналатын ақылар бар.

PS. Бір қарағанда, ұстаздардың еңбегін бағалауда еш мін жоқ. Алайда, сандарды есепшотқа салып қалай есептесек те жалпы мектеп мұғалімдерінің орташа жалақысы жүз мың теңгеге жетпейді-ау. Ал, енді бүгінгі қымбатшылық қысқан заманда ертелі кеш өмірі мектепте өтіп жатқан ұстаздар қауы-мының еңбегі лайықты бағаланып жатыр деп айта алмаймыз. Мәселен, алпауыт көршіміз Қытайда ең жоғары жалақы ала-тындардың қатарында ұстаздар да бар. Ал, біздің ұстаздары-мыз қай қатарда? Ең болмаса, орташа жалақы алтындардың ортасынан табыла ма?

Бетті дайындаған Камила ӘКІМБЕКҚЫЗЫ, «Заң газеті»

Тақырыпқа орай

ер мҰғаЛімдердің Орны БӨЛек

мектеПке Жас мамандар ЖетісПейді

азақстандық ұстаздардың жалақысы жыл сайын көтерілгенмен, қымБатшылықтың кесірінен айлығы шайлығына жетпей жүр­гендердің қатарында мұғалімдер де Бар. әсіресе, жас кадрлардың жалақысы күнкөріске жете Бермейді. салдарынан жас мамандар Басқа салаға кетуге мәжБүр.

қ

9zangazet@maiI.ru

№110/1 (2888/1) 6 қазан 2016 ЗАҢ ЖӘНЕ ЗАМАН

ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ПРИНЦИПТЕРI

Арықбай АҒЫБАЕВ, заң ғылымының докторы, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың профессоры, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері

Заңдылық қағидасы Парламент немесе Президент қабылдаған қыл­мыстық заңның құқық қолдану тәжiрибесiнде де, заң нормаларын қабылдау саласында да, сөз жоқ, үстемдiк ету арқылы көрiнiс табады. Бұл көрiнiс бiрнеше құқықтық талап­тардың жиынтығынан құралады. Оның бiрiншiсi – ҚР Қыл мыстық кодексiнiң халықаралық қылмыстық құқықтың жұрт таныған принциптерi мен нормаларын басшы лыққа алуы болып табылады.

Қазақстан Республикасы Консти­туциясының 4­бабының үшiншi тармағында республика бекiткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басымдығы болады деп көрсетiлген. Адам құқықтары жөнiндегi 1948 жылғы Жалпыға бiрдей декларация, 1986­1989 жылдарғы Вена келiсiмi, наркоманияға және террорлық актiге қарсы күрес туралы халықаралық конвенция және осы сияқты басқа да халықаралық құжат­тар халықаралық аймақта iстелетiн қылмыстар үшiн жауаптылық белгi­лейдi. Мысалы, 1986 жылғы Вена келiсiмiнде көптеген халықаралық қылмыстық­құқықтық нормалар бел­гiленiп, кеңеске қатысушы елдер­ге ұсынылған . Осы кел iс iмн iң «Қағидалар» деген тарауының 106­107 баптарында террорлыққа қарсы күрес, 23­бабында БҰҰ қабылдаған тұтқындармен қарым­қатынастың төменгi стандартты ережелерiн сақтау; сондай­ақ, БҰҰ бекiткен лауазымды адамдардың құқық тәртiбiн сақтаудағы мiнез­құлқы жөнiндегi кодекс туралы; 23б­бабында адамды оның құқығын бұзатын психиатриялық немесе басқадай дәрiгерлiк тәжiрибеден қорғау; 24­бабында өлiм жазасын қолдану туралы қылмыстық заңды қолдану жөнiндегi ұсыныстар туралы мәселелер көрсетiлген.

Тәуелсiз Қазақстан Республикасы осындай халықаралық құқық норма­ларын қастерлейдi және осындай халықаралық шарттар республикада бекiтiлген уақыттан бастап басшы­лыққа алынады. Заңдылық қағиданың екiншi бiр талабы – қылмыстық заңның конституциялық заңға негiзделуi болып табылады. конституцияда көр­сетiлген негiзгi ережелердi қыл мыстық заң сөзсiз басшылыққа алуы тиiс. Өйткенi, Конституцияның ең жоғары заңдық күшi бар және республиканың бүкiл аумағында ол тiкелей қолда­нылады (4­бап 2­тармақ). Мысалы, Конституцияның 15­бабының 2­тарма­ғында өлiм жазасы ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшiн ең ауыр жаза ретiнде заңмен белгiленедi делiнген. 17­бапта адамның қадiр­қасиетiне қол сұғылмайтыны, ал, 16­бапта әркiмнiң жеке басының бостандығына құқы бар екендiгi көрсетiлген. Қылмыстық кодекстiң көптеген баптары осы конституциялық заңдарға негiзделiп қабылданған. Заңдылық принцип­терiнiң тағы бiр талабы «арнайы заңда көрсетiлмейiнше, қылмыс та, жаза да жоқ» деген тұжырымға негiздел­ген. Заңдылық принциптерiнiң осы талабы на сәйкес, жазба, жария түрде қабылданған қылмыстық заң қыл­мыстық құқықтың негiзгi қайнар көзi болуға тиiс. Барлық қылмыстық­құқықтық нормалар бiрыңғай жүйеге келтiрiлiп, Қылмыстық кодекске бiрiк тiрiлуi қажет. Қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауаптылықты көздейтiн өзге заңдар оларды осы кодекске енгiзгеннен кейiн ғана қолданылуға тиiс.

Қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берiлмейдi. Адамның ойы, пиғылы, дүниетанымы, көзқарасы конституциялық нормаға қаншалықты қайшы келсе де, ол белгiлi бiр нақты iс­әрекетпен ұштас­паса қылмыс ретiнде қаралуға тиiс емес. Қоғамға қауiптi, қылмыстық заңға қайшы, кiнәлi iс­әрекеттер заң шығарушы орган арқылы қылмыстық құқық бұзушылық деп табылады. Қылмыстық құқық бұзушылық пен жаза туралы мәселелер қылмыстық

ауырлығы мен түрiне, оның жеке басының қасиеттерiне, жауаптылықты ауырлататын немесе жеңiлдететiн мән­жайларға байланысты дараланып тағайындалады. Қылмыстық құқық бұзушылық iстеген адам тек қана қылмыстық заңда көрсетiлген негiз­дерге сәйкес қылмыстық жауап­ты лықтан немесе жазадан боса­тылуы мүмкiн. Жасы кәмелетке тол­ма ғандар және жүктi немесе емшек­те жас балалары бар әйел дерге, кәрi адамдарға қыл мыстық құқық бұзушылық iстеген басқа субъек­тiлерге қарағанда iзгiлiк қағи дасы басшылыққа алына отырып жеңiлдеу жаза тағайындалуы мүмкiн.

Қылмыстық құқықтың үшiншi бiр принципi – жауаптылықтан құтыл­майтындық принципi. Бұл принцип бойынша әрбiр кез келген адам лауазымдық, басқа да жағдайларға қарамастан, өзi iстеген қылмысы үшiн сөзсiз, мiндеттi түрде жауапты болады. Яғни, қолымен iстеген қылмысты мойнымен көтередi. Бұл үшiн қыл­мыстық­құқықтық жауап тылықты белгiлейтiн заң нормалары тайға таңба басқандай анық түсiнiктi болуы керек. Сөйтiп, ол iстелген қылмыстық құқық бұзу шылық үшiн нақты жауаптылықты айқындау қажет. Жауаптылықтан құтылмайтындық принципiнiң жүзеге асырылуы үшiн бұл өте керек. Сондай­ақ, осы прин циптiң жүзеге асырылуы құқық қорғау және құқық қолдану орган дарына үлкен мiндет жүктейдi. Тәжiрибе көрсетiп отырғандай, көпте ген қылмыстардың ашылмай, кiнәлi адамдардың жазасыз қалуы, жасалған қылмыстардың тiркелмеуi, тiркелген қылмыстардың бiразының ашылмауы осы принциптiң жүзеге

тық кодекс i заңды тұлғаларды қылмыс субъектiсi деп танымайды. Материалдық, моральдық немесе басқа жағынан келтiрiлген зияндары үшiн тек азаматтар ғана қылмыстық заңға сәйкес жауапқа тартылады.

Қылмыстық құқықтың бесiншi принципi – кiнәлi жауаптылық принципi болып табылады. Бұл қағиданың мәнi сол – кiнәсiз қылмыс та болмайды дегендi бiлдiредi. Қылмыстық жауап­тылықта оны iстеген адамның iс­әрекетiнде кiнә болған жағдайда ғана, яғни, қылмыс iстеген адамның өзiнiң iс­әрекетiне қасақаналық немесе абайсыздық түрде бiлдiрген саналы, психикалық қатынасы жатады. Iс­әрекеттiң зардабы қанша ауыр болса да, егер ол кiнәсiз жағдайда iстелсе, ол қылмыс болып табылмайды. Кінәсіздік пен зиян келтiру – қылмыстық құқық бұзушылық емес, оқыс оқиға болып саналады.

Қылмыстық құқықтың алтыншы принцип – әдiлеттiлiк принципi болып табылады. Бұл принциптiң мәнiсi сол – қылмыстық жауапқа және жаза ға iс­әрекетiнде қылмыстың

дықтары қылмыстық құқық қорғайтын объектiлердiң ең алғашқы ларының бiрi ретiнде көрсе тiлген. Қылмыстық заң әрбiр азаматқа қажет болған жағдайда қорғануға құқық бередi, iс­әрекеттiң қылмыс тылығын жоятын мұндай мән­жайлар қылмыстық құқық бұзушылық болып саналмайды. Қылмыстық заңның бұл нормасы әрбiр азаматтың әлеуметтiк белсендiлiгiн арттыруға өзiнiң конституциялық құқықтары мен бостандықтарын, мүддесiн батыл қорғауға тiкелей жағдай туғызады. Қылмыстық кодекстiң Ерекше бөлi­мiнде азаматтардың өмiрiн, денсау­лығын, ар­намысын, олардың конс­титуциялық құқықтары мен бостан­дықтарын қорғауға арналған арнаулы тараулар бар.

Қылмыстық құқықтағы iзгiлiк принципi қылмыстық заңды бұз­ған адамдарға да қолданылады. Қылмыстық жазаның мақсаты әлеу меттiк әдiлеттiлiктi қалпына келтiру, сондай­ақ, сотталғандарды түзеу болып табылады. Жаза тән азабын шектiрудi немесе адамның адамгершiлiк намысына тиiп, қадiр­

(VI бөлiм). Мұнда кәмелетке толма­ғандардың жас мөлшерi, психо­логиялық даму деңгейi, жеке басының өзге де ерекшелiктерi ескерiлiп, олардың жазасы жеңiлдетiлуi немесе олар жазадан босатылуы да мүм­кiн. Iзгiлiк қағидасын дұрыс iске асыру қылмыстық заң мiндеттерiн жүзеге асырудың алғышарты болып табылады.

Қылмыстық заң – Қазақстан Рес­публикасының Конституциясына сәй­кес, Республика Парламентi қабыл­даған құқылық актi болып табылады. Қылмыстық заңның мiндеттерi – бей­бiтшiлiктi және адамзаттың қауiп­сiздiгiн, адам мен азаматтардың құқық тарын, бостандықтары мен заң ды мүдделерiн, меншiктi аумақтық тұтас тықты, конституциялық құры­лысты, қоғамдық тәртiп пен қауiп­сiздiктi, табиғи ортаны қыл мыс тық қол сұғушылықтан қорғау және қылмыстың алдын алу болып табыла­ды. Бұл мiндеттердi жүзеге асыру үшiн қылмыстық заңдар қыл мыстық жауаптылықтың негiздерiн белгiлейдi. Жеке адамға, мемлекетке немесе қоғамға қауiптi iс­әрекеттердiң қан­дайы қылмыс болып табылатынын айқындайды. Қылмыс iстеген адам­дарға қолданылуы мүмкiн және өзге де ықпал ету шараларын белгiлейдi.

Қылмыстық заң жазалау қатерiмен тыйым салу арқылы адамның жеке басына, қоғамға, мемлекетке кiнәлi түрде зиян келтiретiн немесе зиян келтiру қаупiн тудыратын қылмысты әрекеттердi iстеуге тыйым салады. Қылмыстық заң, сонымен қатар, тиiстi ор гандарға және лауазымды адам­дар ға iс­әрекетiнде қылмыс белгiсi бар кiнәлi адамды қылмыстық жауапқа тарту немесе көрсетiлген негiзге сүйенiп, оларды қылмыстық жауап­тылықтан және жазадан босатуды мiндет тейдi. Сонымен, қылмыстық құқықтық норма бiр мезгiлде тыйым салушы және мiндеттеушi нормалар болып табылады. Бұл нормалардың тағы да сақтандырушылық және тәрбиелiк мәнi бар.

Қылмыстық құқықтық норманың сақтандырушылық функциясы – iстелген iс­әрекетi үшiн тиiстi баптар­дың санкциясында көрсетiлген жазаны кiнәлi адамға тағайындау мүмкiндiгi арқылы өз көрiнiсiн табады, осы арқы лы барлық азаматтарды қылмыс iстеуден күнi бұрын сақтандыру арқылы тәрбиелiк ықпал ету шарасы жүзеге асырылады. Қылмыстық­құқықтық норма, сонымен бiрге кез келген азаматтарды заңды бұлжыт­пай орындауға тәрбиелеумен бiр­ге, оларды қылмыс iстегендермен ымыра сыз күрес жүргiзу рухына бау­ли ды. Қылмыстық құқықтық норма қоғамдық қатынастарды қорғап қана қоймайды, ол сонымен бiрге мұндай қатынастарды ретке келтiредi, өйткенi, қоғамдық қатынастарды қорғаудың өзi соны ретке келтiру арқылы жүзе­ге асырылады. Қылмыстық құқық белгiлi бiр қоғамдық мiнез­құлық өрелерiн белгiлеумен бiрге, осы өрелердi бұзушыларға қарсы қыл­мыс тық құқықтық нормаларды қол­дану арқылы өз мiндеттерiн жүзеге асырады. Қылмыстық құқықтық нор­ма өзiнiң реттеушiлiк ықпалымен кез келген азаматтарды қылмысты құбылысқа төзiмсiз болуға, олармен ымырасыз күрес жүргiзуге баулу арқы лы iске асырады.

қасиетiн қорлау мақсатын көзде­мейдi. Жаза жүйелерiнiң көпшiлiгi сотталған адамды бас бос тан ды­ғынан айырмайтын жаза түр лерi­нен құралған. Ату түрiндегi өлiм жазасы заңда көрсетiлген реттерде ерекше ауыр қылмыстар үшiн ғана қолданылады. Қылмыстық заң iзгiлiк қағидасын басшылыққа ала отырып, қылмысты он сегiз жасқа толмай iстеген адамдарға, сондай­ақ, әйелдерге және сот үкiмi шығарған сәтте алпыс үшке толған еркектерге және ол жастан асқан еркектерге ату жазасы тағайындалмайды.

Iзгiлiк принципi жазаның өтелме­ген бөлiгiн жазаның неғұрлым жеңiл жаза түрiмен ауыстыру (73­бап), шын өкiнуiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату (65­бап), жүктi әйелдердiң және жас балалары бар әйелдердiң жазаны өтеуiн кейiнге қалдыруы (74­бап), ауруға шалдығуына байланысты жазадан босату (75­бап), шартты түрде соттаудың күшiн жою (64­бап), рақымшылық немесе кешiрiм жасау актiсi (78­бап) арқылы да жаңа Қылмыстық кодексте заңды­лық көрiнiс тапқан.

Iзгiлiк қағидасы негiзiнде жаңа Қылмыстық кодексте кәмелетке тол­ма ғандардың қылмыстық жауап ты­лығы деген арнаулы бөлiм берiл ген

құқық бұзушылық құрамының толық белгi лерi бар адамдар тартылуы керек. Негiзсiз, дәлелсiз қылмыс­тық құқық бұзушылықтар үшін жауаптылыққа жол берiлмейдi. Бұл қағиданың жүзеге асырылуы үшiн ең алдымен қылмыстық заңның өзiнiң әдiл болуы және iстеген қылмысы үшiн сот тағайындаған жазаның және қылмыстық­құқық ықпал ететiн өзге шаралары соған сай әдiл болуы керек. Қоғам мүшелерiнiң, халықтың шын еркiн бiлдiретiн қоғамдық мүдде­ге сай, әлеуметтiк қажеттiлiкке сай қабылданған заңдар ғана әдiлеттi болып табылады. Қылмыстық заңды қабылдау кезiнде кеткен ағаттықтар, қоғамға қауiптi iс­әрекеттердi дер кезiнде қылмыс қатарына қоспау немесе ондай қоғамға қауiптiлiгi жоқ iс­әрекеттердi қылмыстық құқық бұзушылық қатарынан алып тастамау да заңның әдiлетсiздiгiн көрсетедi.

«Маңызы болмағандықтан, қоғам­дық қауiптi емес, яғни, жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтiрмейтiн қылмыстар» деген Қыл­мыстық кодекстегi (10­бап 4­бөлiгi) қағиданы басшылыққа алып, қыл­мыстық құқық бұзушылық заңның қолданылуындағы әдiлетсiздiктерге жол берiлмеуi керек. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының барлық

заңдарда тiкелей көрсетiледi және оларға тиiсiнше заңдылық анықтама берiледi. Қылмыстық заңда арнайы көзделмеген ретте адамның iс­әрекетi қылмысқа жатпайды. Қылмыстық құқық бұзушылық жоқ жерде жаза да болмайды.

Қылмыстық құқықтың екiншi бiр принципi – азаматтардың заң алдын­дағы теңдiгi болып табылады. Қазақ­стан Республикасы Консти туциясының 14­бабының 1­тармағында заң мен сот алдында жұрттың бәрi тең деп аталған. Қылмыстық құқық бұзу­шылық жасаған адам оның тегiне, әлеуметтiк, лауазым дық және мүлiктiк жағдайына, нәсiлiне, ұлтына, саяси сенiмiне, жынысына, бiлiмiне, тiлiне, дiнге қатынасына, кәсiбiнiң түрi мен сипатына, сондай­ақ, тұрғылықты жерiне және басқа да жағдайларға қарамастан, жауаптылыққа тартылады. Бұл қағида жаңа ҚК­нің 15­бабының 3­бөлігінде арнайы көрсетілген. Азаматтардың қылмыстық заң алдын­дағы теңдiгi iстеген қылмысы үшiн қылмыстық жауаптылыққа және жазаға тартылуы болып табылады. Бұл жерде заң алдындағы теңдiктi бiр түрлi қылмыс iстеген кiнәлi адамдардың барлығына б iрдей етiп жаза тағайындау деп түсiнбеу қажет. Жаза кiнәлiнiң қылмысының

асырылуындағы келеңсiз көрiнiстердi көрсетедi. Мұның өзi құқық қорғау органдары қызметкерлерiнiң кәсiптiк деңгейiнiң, азаматтардың қылмыспен күресудегi белсендiлiк дәрежесiнiң, қолданылып жүрген заңдардың әлi де болса пәрмендiлiгiнiң жеткiлiксiздiгiнiң көрiнiсi болып табылады. Бұл жерде айтылатын басты мәселе сол қыл­мыстық құқық бұзушылық iстеген адам ерте ме, кеш пе, бәрiбiр қыл­мыстық жауапқа тартылады, заң бойынша тиiстi жазасын алады. Бұл қағи даның түпкi мәнi осында.

Қылмыстық заңның төртiншi прин­ципi – жеке жауаптылығы қағидасы болып табылады. Адам өзiнiң кiнәсi анықталған жағдайда ғана қоғамға қауiптi әрекеттер (әрекетсiздiк) және бағытталған қауiптi зардаптар үшiн ғана қылмыстық жауапқа тартылады. Бұл принципке сәйкес, адам өзiнiң жеке iстеген немесе қылмысқа бiрлесiп қатысуы арқылы iстеген қылмысы үшiн сол адамның өзi дербес, жеке жауапты болады. Жеке жауаптылық принципi не сәйкес, қылмыстың субъектiсi болып есi дұрыс, заңда белгiленген жасқа толған жеке адам танылады. Мұн­дай тұлғаны қылмыстық құқықта қылмыстық субъектi деп атайды. Қазақстан Республикасы Қылмыс­

Қылмыстық құқықтың үшiншi бiр принципi – жауаптылықтан құтыл майтындық принципi. Бұл принцип бойынша әрбiр кез келген адам

лауазымдық, басқа да жағдайларға қарамастан, өзi iстеген қылмысы үшiн сөзсiз, мiндеттi түрде жауапты болады. Яғни, қолымен iстеген қылмысты мойнымен көтередi. Бұл үшiн қыл мыстық-құқықтық жауап тылықты белгiлейтiн заң нормалары тайға таңба басқандай анық түсiнiктi болуы керек. Сөйтiп, ол iстелген қылмыстық құқық бұзу шылық үшiн нақты жауаптылықты айқындау қажет. Жауаптылықтан құтылмайтындық принципiнiң жүзеге асырылуы үшiн бұл өте керек. Сондай-ақ, осы прин циптiң жүзеге асырылуы құқық қорғау және құқық қолдану орган дарына үлкен мiндет жүктейдi.

белгiлерi бар әрекет қылмыстық жауаптылықтың негiзi болуы тиiс. Әдiлеттiлiк қағидасының жүзеге асырылуы әдiл жаза тағайындауға тiкелей байланысты. Соттар әдiл жаза тағайындау үшiн қылмыс iстеген кiнәлi адамға жазаны даралауға негiз беретiн: iс­әрекетiнiң қоғамға қауiптiлiгiнiң мәнi мен дәрежесiн, кiнәлiнiң жеке басын, жауаптылықты жеңiлдететiн және ауырлататын мән­жайларды, қылмыстың iстелуiнiң себептерiн есепке ала отырып, оның түзелуiне және қайтадан қылмыс iстемеуiне қажеттi және негiз болатын, әдiлеттi жаза тағайындауы керек. Әдiлеттiлiк принципi бойынша бiр қылмыс үшiн ешкiмдi де қайталап қылмыстық жауапқа және жазаға тартуға болмайды (4­бап).

Қылмыстық құқықтағы тағы бiр принцип – iзгiлiк принципi болып табылады. Iзгiлiк принципiнiң жүзеге асырылуы ең алдымен қылмыстық заң арқылы азаматтардың жеке басын, олардың өмiрiн, денсаулығын, құқықтарын қылмыстық қол сұғушы­лықтан қорғау арқылы көрiнiс табады.

Жаңа Қылмыстық кодекстiң 2­ба­бында адам мен азаматтың жеке басы, олардың құқықтары мен бостан­

10 №110/1 (2888/1) 6 қазан 2016

zangazet@mail.ruаймақ

өзі тірісінде-ақ «Хан апа», «қазақтың қани-пасы» атанған әйгілі ұстаз, КсрО МеМлеКет-тіК сыйлығының иегері қанипа ОМарғалиқы-зы БітіБаеваның араМыздан КетКеніне де еКі жылдың жүзі БОлыпты. Бірақ ұлағатты ұстаз-дың еКінші ғұМыры енді ғана Басталғандай. өсКеМендегі дарынды Балаларға арналған жаМБыл атындағы МаМандандырылған МеК-теп-гиМназия-интернатында БітіБаеваның өңіраралық педагОгиКалық Оқулары БОлып өтті.

К

Сонымен қатар, министрлік футбол, хоккей және дене тәрбиесі бағдарламасындағы басқа да ойындардың саға-тын арттыруды көздеп отыр. Ал кәсіби спортшыларды дене тәрбиесі пәнінен мүлдем босату қажет.

Қазақстандық оқушылардың сабақ үлгерімін біліп отыру үшін еліміздің барлық мектептерінде электронды күнделік енгізіледі. Министрдің айтуынша, бұл электрон-ды оқулықтардың әлсіз тұсын анықтауға мұрсат береді.

– Мысалы, еліміздегі оқушылар физика пәні бойынша оптика тақырыбын түсінбей қалса, яғни бұл оқулықта кінәрат бар дегенді білдіреді. Бұл кемшілікпен мамандар әрі қарай жұмыс істейтін болады, – деп түсіндірді Ерлан Сағадиев.

Орыс мектептерінде білім алатын оқушылардың барлығы бірдей мемлекеттік тілде еркін сөйлей ал-майды. Қазақстанның ең үздік үш университетінің ғалымдары қазақ тілін оқытудағы бұл кемшілікті жоюға күш салды. Мамандар жаңа әдістемені жасап, оқушы-лардың күнделікті өмірде жиі қолданатын сөздерді жи-нақтауда. Бұл сөз қоры жыл сайын толығып отыратын болады. Мүмкін оқушыларды білім деңгейі бойынша оқытатын, тілді нашар меңгерген оқушы мықтыларды қуып жетуге ықпал ететін қосымша оқулықтар да әзір-ленеді. Мұның бәрі келесі жылдан бастап іске асырыла бастайды.

– Биыл біз төрт мың ағылшын тілі пәні мұғалімін оқытудың жаңа коммуникативті әдісі бойынша оқытуды бастаймыз. Оқу төрт айдан тоғыз айға дейін созылуы мүмкін. Бірақ, бұл уақытта мұғалімнің жұмыс орны сақталып, стипендия да төленеді, келу-кету жолақасы, тамағы, бәрі де төленеді. Тәжірибеге де қараймыз. Қатып қалған ештеңе жоқ, әрқашан өзгерістер енгізу-ге болады, бірақ әзірге өзгерістер енгізуді жоспарлап отырған жоқпыз. Мәселені біржақты ғана алып қара-сақ, ештеңе де өзгермейді, – дейді министр.

Өңірдің түлектері көрші елге неге кетеді?

Уваров орта мектебіндегі кездесуде мектептер мен колледждердің директорлары министр Ерлан Сағади-евпен толғандырған мәселелерді талқылап, өздерінің ұсыныстарын да айтты. Ең алдымен өңір педагогтарын мектеп түлектерінің көрші мемлекеттерге ағылуы ма-залайды. Мұғалімдердің пікірінше, мектеп түлектері грантқа түсу үшін Қазақстаннан қашады.

– Ресейдің университеттеріне берілетін гранттар 10 маусымда-ақ сайттарда жарық көреді, – дейді Шығыс Қазақстан облыстық білім басқармасының басшысы Айжан Садықова. – Бұл кезде мектеп бі-тірушілер мемлекеттік тапсырыспен қандай бағытқа, қандай орын бөлінгенін біліп отырады. Бізде де осы жағын ескеру қажет. Ертерек хабарласақ, балалар үміттенеді. Ал бізде мұндай мәліметтер тек тамызда ғана белгілі болады.

Сонымен қатар, шығысқазақстандық педагогтар колледждерде «Серпін» бағдарламасын іске асыру-ды тоқтатып, оны жоғары оқу орындарына ыңғайлау қажеттігін ұсынды. Олар өздерінің бұл ұсыныстарын колледжге түсетіндердің таңдауды саналы түрде, ой-ланып-толғанып жасамайтындығымен түсіндірді. Нәти-жесінде олардың көпшілігі маманға қат өңірде қалмай, өзінің туған жеріне оралады.

Уваров орта мектебінің мұғалімдері бірінші сынып оқушыларын жаңадан шыққан математика оқулығы бойынша оқытудың қиындығын ашып айтты. Онда өт-кен тақырыптарды қайталап, бекітуге көңіл бөлінбейді. Бұдан басқа бірінші сынып оқушылары екінші сыныпта өтетін тақырыптарды оқуға мәжбүр.

Ерлан Сағадиев өңір педагогтарының барлық ұсы-ныстарын тыңдап, көкейкесті мәселелердің түйінін тарқатуға уәде етті.

Азамат Қасым, «Заң газеті»

Кездесу

БіліМ БЕРУ САлАСыНдАғы үздік жЕТіСТікТЕР ТәжіРиБЕгЕ ЕНгізілМЕк

Шығыс Қазақстан облыс-тық білім басқармасы мен «Шығыс» өңірлік орталығы-ның ұйытқы болуымен «за-манауи білім беруде Қанипа Бітібаеваның инновациялық технологиясы мен педагоги-калық тағылымы» атты тақы-рыпта алғаш рет өтіп отырған Бітібаеваның педагогикалық оқуларына Алматы, Қараған-ды, Павлодар облыстарынан арнайы келген қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімдері, облыстық білім басқармала-рының мамандары, облыстың барлық білім беру ұйымда-рының гуманитарлық пәндер мұғалімдері, Өскемен қаласы гуманитарлық колледжі мен Семейдегі М.әуезов атындағы педагогикалық колледж оқы-тушылары қатысты. келген қонақтар ең алдымен Қ.Біті-баева атындағы облыстық оқу-әдістемелік мұражаймен танысып, аталған мектептің 6 «а», 6 «б» сыныптарындағы «Тұлғасы биік, тағылымы мәңгі ұлы ұстаз», «Шабытыма қанат бердің шарқ ұрған...» атты сы-нып сабақтары мен Бітібаева зертханасында жүргізілген «Оғыз қаған жыры» бойынша онлайн жүйесінде өткен Біті-баева сабақтарына қатысты.

Сондай-ақ, Бітібаеваның өңіраралық педагогикалық оқуларына қатысушылар ха-лықаралық, республикалық, мектепішілік ғылыми жоба-лар, олимпиада жүлдегер-лерінің жұмыстары қойылған арнайы көрмені де тамаша-лап, ұлағатты ұстаз еңбек еткен мектептің жетістіктеріне қанықты. дарынды балаларға арналған жамбыл атындағы мамандандырылған мек -теп-гимназия-интернатының оқушылары әзірлеген «Аңыз ұстаз» атты сахналық көрініс те қонақтардың көңілдерінен шықты.

Қазақ педагогикасындағы

теңдесі жоқ құбылыс

Шараға қатысушыларды Шығыс Қазақстан облыстық білім басқармасы басшысы-ның орынбасары Айнұр Сұл-танова құттықтап, жылы ле-бізін білдірді.

– Қанипа Омарғалиқызы саналы ғұмырын ұстаздық-тың ұлағатты жолына арнады. Туған халқының асыл сөзін, мұраларын шәкірттерінің са-насына ұялатып, ұлы Абай мен Мұхтардың ұлылығын дә ріптеді. Қанипа Бітібаева – қазақ педагогикасындағы теңдесі жоқ ерекше құбы лыс. Ол қазақ әдебиетін оқыту әдістемесін, технологиясын дамытуға айрықша үлес қос-ты. Белгілі ғалымдар ә.Қоңы-ратбаев, көшімбаевтардан кейін «Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі» атты жоғары оқу орындарына арналған оқу-лық жазды. Республикамыз-да тұңғыш рет Абай, Мұхтар шы ғармаларын мектепте оқы-туға арналған іргелі еңбектер еліміздің түкпір-түкпірінде-гі ұстаздардың сұранысы-на ие болды, – деген Айнұр Оралқызы бүгінде облыста Қанипа Бітібаева зертханасы-ның саны артып отырғанын, Тарбағатай, Абай, Шемо-найха, зырян, жарма аудан-дарында да жаңадан зертха-на бөлімшелері ашылғанын жеткіз ді. Ұлы ұстаздың ең-бек еткен қара шаңырағын да Қа нипа Бітібаева атындағы оқу-әдістемелік мұражай

Игі іс

БіТіБАЕвА ОҚУлАРыашы лып, облыс ұстаздары мен мектеп оқушылары үшін қызмет етуде. жылма-жыл Қанипа Бітібаева атындағы олимпиада дәстүрлі түрде өт-кізіліп келеді. Алдағы уақыт-та Қанипа Бітібаева атын-дағы зертханалар бір-бірімен онлайн жүйесінде сабақтар өткізіп, шеберлік сыныптар көрсетіп, тәжірибе алмасатын болады.

Қанипа Бітібаева – ұлы Абай, Мұхтардың шығармала-рын мектепте оқыту мәселесі-не байланысты құнды еңбек-тер жазған ұстаз. Абайдың, Мұхтардың еңбектерін мектеп оқушыларына қалай оқыту керек? Нәрін, сөлін бала бой-ына қалай сіңіру қажет? Ша-раның пленарлық бөлімінде бұл тақырыпта С.Аманжолов атындағы ШҚМУ Біліктілікті арттыру орталығының дирек-торы Бақытжан келгенбаева «Қанипа Бітібаеваның М.әуе-зов шығармашылығын оқыту жайлы еңбегінің ғылыми-прак-тикалық құндылығы» тақыры-бында баяндама жасады.

Бақытжан КелгенБаева, с.аманжолов атындағы ШҚмУ Біліктілікті арттыру орталығының директоры:

– Ұлағатты ұстаз, көр­нек ті педагог, халықтың аяу лы қызы Қанипа Омарға­лиқызы Бітібаеваның ғылы­ми­әдістемелік мұраты – төл педагогикамыз бен әдебиеттанудың еңсесін

биікке көтеріп, мұғалімдер мен студенттер қауымының ой­өрісін кеңейтіп, тәжіри­бесін ұштау болатын. Қани­па Омарғалиқызы – қазақ әдебиетін оқытудың инно­вациялық технологиясын төл ізденістерімен дамы­тып, ежелгі дәуір әдебиеті­нен қазіргі қазақ әдебиеті­не дейін оқыту әдістемесін жазып шыққан ғалым­ұстаз еді. Ғалым­ұстаз М.Әуе­зовтің әдеби мұрасын оқы­ту мәселесіне «Әдебиетті оқытудың тиімді жолдары» (1991), «Мұхтар Әуезов шы ғармашылығын оқыту» (1994), «М.Әуезов туын­дыларын мектепте оқыту» (2002) атты кітаптар жазып, әуезовтану іліміне қомақты үлес қосты. Бұрынғы ав­торлар жазушы мұра сын жекелеген тақырыптар ая сында оқыту мәселе­сін қарастырса, ұстаздың М.Әуезов шығармаларын оқытуға арналған осы үш

еңбегі ұлы жазушы шығар­маларын тұтастай оқытуға арналған алғашқы еңбек­тер еді.

Бітібаеваның әдістемесіне

арналған жеке сайт ашу қажет

Ал «Қанипа Бітібаеваның жаңашыл әдістемесі – оқы-тудың өнімді жолы» атты та қырыпта баяндама жаса-ған Алматы облыстық білім

басқармасы әдістемелік ка-бинетінің инновация және орта білім бөлімінің жетекшісі Шеризат Сапарғалиева оқы-ту үрдісіне ұлттық бірыңғай тестілеу жүйесі енгізілгеннен бергі уақыт ішінде әдебиет жалаң мәліметтер жиынтығы-на айналып, өз мәнінен айы-рыла бастағанын, оқушылар арасында көркем әдебиетке деген қызығушылықтың тө-мендеп кеткенін жасырмады. дәл осы кезде оқушылар-дың функционалдық сауат-тылығын дамыту жөніндегі ұлттық іс-қимыл жоспары дү-ниеге келді. десе де Қанипа Омарғалиқызы функционал-дық сауаттылық туралы сөз қозғалмай тұрған сонау алпы-сыншы жылдардың өзінде-ақ осы мәселені көтерген көрі-неді. Бүгінгі күні Қанипа Біті-баеваның еңбектері әдебиетті оқытудың әдістемелік ғылы-мында үлкен орын алады.

Осы орайда алматылық мейман Қанипа Бітібаеваның жинақталған, жаңартылған әдістемелік құралдары бүкіл республика мұғалімдеріне қолжетімді болуы үшін Бітіба-еваның әдістемесіне арналған жеке сайт ашылса, республи-ка мұғалімдерінің барлығы бір кісідей атсалысып, Бітібаева атындағы қор құрса, Бітіба-ева әдістемесіне арналған жеке басылым жарық көрсе, сонымен қатар, тіл маманда-рына арналған Бітібаева атын-

дағы жүлде, төсбелгі тағайын-далса деген ұсыныстарын да жеткізді.

Екі сөздің басын қоса алмайтын

балаларды ақын етіп шығаратын

2009 жылы Білім және ғы-лым министрлігінің арнайы бұйрығымен Қ.Бітібаеваның кабинеті республикалық ғылы-ми-әдістемелік зертхана бо-лып құрылды. ке йіннен 2011 жылы Қ.Бітібаева зертханасы Астана қаласындағы №64 мек-тепте де ашылды. Шарада осы зертхананың жетекшісі Алтын-гүл Шотбаева «заманауи білім беруде Қанипа Бітібаеваның инновациялық технологиясы мен педагогикалық тағылы-

мы» тақырыбында баянда ма жасап, ұлағатты ұстаздың оқушының білім деңгейін шы-ғармашылық деңгейге кө-теру жолдарын ұсынғанын, ғалым-ұстаздың, әсіресе, «Ой тастау, ойланту, ойлау» тех-нологиясы оқушының өз ең-бегімен білімді алуға жағдай жасап, шығармашылық қа-білетін жетілдіруге, өзінің ішкі мүмкіндіктерін тануға жете-лейтінін айтты.

Шарада ұстаздың тәр-биесін көріп, тәлімін алған шәкірттері де сөз алып, әдемі естеліктердің тиегін ағытты. Солардың бірі – абайтанушы ғалым Айжан Қартаева.

– Қанипа апай екі сөздің басын қоса алмай, шығарма жаза алмай келген балаларды ақын, жазушы, сөзге шешен етіп шығаратын еді, – дейді ол.

Өскемендегі дарынды ба-лаларға арналған жамбыл атындағы облыстық маман-дандырылған мектеп-гимна-зия-интернатындағы Қ.Біті-баева атындағы зертхананың жетекшісі Меруерт Мұқашева да Қ.Бітібаеваның шәкірті. Ол Қанипа апайдың көзі тірісін-де ашылған республикалық ғылыми-әдістемелік зертха-насының бүгінгі жұмыстары жайында жиналғандарға баян-дап берді.

– зертхана бүгінгі күні рес-публика көлеміндегі ғылы-ми-зерттеу, оқу-әдістемелік, тәжірибелік алаңға айналып отыр. Қ.Бітібаеваның бүгінгі өңіраралық педагогикалық оқулары – ұстаздың іс-тәжіри-бес ін ің жалғасын тауып жатқандығының, өміршеңді-гінің дәлелі, – дейді М.Мұқа-шева.

Педагогикалық оқулардың барысында «Қ.Бітібаева және қазақ тілі мен әдебиетінің өзекті мәселелері», «Қазақ тілі мен әдебиетін оқытуда Қ.Біті-баеваның инновациялық тех-нологиясы», «Қ.Бітібаеваның педагогикалық мұрасы және гуманитарлық ғылымдарды оқыту» тақырыптарында сек-циялар жұмыс жасап, үздіктер анықталып, жүлдегерлерге дипломдар, ал қатысушыларға сертификаттар табыс етілді.

Бетті дайындаған азамат Қасым, «Заң газеті» ШығыС ҚАзАҚСТАН ОБлыСы

ләйла Жұмаханова, Күршім ауданы Қалжыр орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі:

– Осыдан он жылдан астам уақыт бұрын, 2005 жылы Өскеменге келіп, Қанипа апайдың автор­лық курсына қатысып едім. Талай ақыл­кеңесін тың­дадым, бірлесе жұмыс іс­тедік. Тіпті «Шоқан Уәли­хановтың еңбектеріндегі этнографиялық атаулар» атты еңбегімді оқып «Ләй­ласы бар мектеп – шамшы­рағы бар мектеп» деп ре­цензия жазып бергені де есімде. Бүгінгі Бітібаева­ның педагогикалық оқула­рына қатысқаныма шексіз бақыттымын.Ұйымдастырушылардың

айтуынша, аталған шара енді үш жылда бір рет өткізіліп тұратын болады.

(Соңы. Басы 1-бетте)

11zangazet@maiI.ru

№110/1 (2888/1) 6 қазан 2016

Оқырман сауалдарына

заңгер

Серік Жолдыбай

жауап береді

телефондар: 8 (7132) 51 04 13;

8 702 226 07 358 771 187 47 31,8 707 892 55 148 705 383 96 31

E-mail:sultan.ns@mail.ru

Сауал – сізден, жауап – бізден

КСР билігінде атқарушылық органдарды қайта құру жүзеге асырылған. Соның ішінде, қазақстандық Әділет министрлігі құрылған болатын.

2012 жылдың 28 тамызында Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен «Қазақстан Республикасының кәсіби және басқа да мерекелері туралы» нормаларына өзгертулер мен толықтырулар енгізілген, Әділет органдары қызметкерлерінің күні 30 қыркүйек болып белгіленген.

2002 жылдың 18 наурыздағы Қазақстан Республикасы «Әділет органдары туралы» заңы әділет органдары қызметінің негі­зі мен құқықтық мәртебесін анықтай­тын нормативтік­құқықтық актісі. Қазір, Қазақстан Республикасының әділет органдары атқарушылық билік органы болып табылады. Мемлекеттік қызметті құқықтық қамтамасыз етуде, өз міндеті аясында жүзеге асырады. Азаматтардың және лауазымды тұлғалардың, мекеме­лердің және азаматтардың заңды мүдде­лерін және құқықтарын қорғауды қамта­масыз етеді.

Әділет органдарының қызметтері өте көп, бір қызмет екінші қызметтен маңыздырақ деп айтуға болмайды. Бүгінде заңды тұлғаларды тіркеу қызметі, жылжымайтын мүлік құқығы, сараптама жүргізу, нақты жеке және заңды тұлға лардың атқарушылық құжаттарын орындау ісі бірізге түсірілген. Әділет орган дарында құқықтық нормативтік актілерді мемле кеттік тіркеуге ерекше көңіл аударылуда. Барлық қоғамдық құқықтық қатынас үшін нормашығармашылықтың сапасын жоғарылату маңызды. Сондай құқықты тіркеуде қоғам мен нақты азаматтың бостандығын және заңды мүддесін қоз­ғайды.

2016 жылдың 8 айы ішінде Әділет департаментіне нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеуге – 381 акт келіп түсті, соның ішінде мемлекеттік тіркеуден 333­і өтті, мемлекеттік тіркеуге қабылданбаған, мемлекеттік органдармен қайтарылған немесе заңдық сараптама жүргізілмеген 48­нормативтік құқықтық акті. Осылай, Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес емес құжаттарына, әділет органдары заңдылыққа бір беткей «сүзгі», сапалы заңды сараптама жүргізуде.

Сонымен қатар, құқықтық мони­торинг жүргізу бойынша функциясы азаматтардың ең басты құқықтық қорғау кепілі болып табылады. Қолданыстағы нормативтік құқықтық актілер екінші сараптамаға тап болғанда, ескіргені анықталады. Осы функцияны қамтамасыз ету аясында, ағымдағы жылы 23 актіге қатысты 13 ұсыным және 24 актіге катысты 22 ақпараттық хат енгізілген болатын. Осылай, азаматтардың бостандығы мен құкығына қатысты 47 акт, қолданыстағы заңнаманы сәйкестендіруде өткізілген мониторингті жүргізуді анықтау бары­сында және енгізілген ұсыным нәтижесі бойынша 4 лауазымды тұлға тәртіптік жауапкершілікке тартылды.

Расында, әділет органдарының ең басты міндеті: жеке және заңды тұл­ға лардың мемлекеттік органдармен қарым­қатынастарын жетілдіру арқылы істі ықшамдау мен жеделдету болып табылады. Сондай­ақ, ақпараттық ресурс­тарды қолдану және баскару механизмін жетілдіруге қазір барынша басымдық берілуде.

Ағымдағы жылы Солтүстік Қазақстан облысы әділет органдарымен 50 мыңнан жоғары мемлекеттік қызмет көрсетілген болатын. Бүгінгі таңда мемлекеттік қыз­меттің жартысынан көбі баламасыз негізде көрсетіледі. Әкімшілік тосқауылды қысқартуға байланысты апостильдеу және лицензиялау, жылжымайтын мүлік, заңды тұлғаларды тіркеу саласында электронды нысанда (онлайн) мемлекеттік қызмет ұсынылады.

Шешесі қамалса, бала қайда қаңғиды?

Біраздан қоңсылас көрші әйелдің алаяқтықпен айналысатынын білмеппіз. Күйеусіз, екі баласымен тұратын. Тұрақты жұмысының жоқтығы қылмысқа итермеледі ме, көп адамды пәтермен, жермен «жарылқайтын» болып, ақша жинапты. Енді ісі тергеуге түсіп, әзірге ешқайда кетпеу қолхатымен қылкөпірдің үстінде қалды. Егер қамала қалса, бастауыш сыныптарда оқитын шиеттей балалары қайда қаңғып кетеді? Әлде олардың тағдырына мемлекет араласа ма?

Алмагүл БАҚЫТБЕРГЕНҚЫЗЫ(сауал электронды поштамен келген)

Қылмыстық-процестік кодекстің 154-бабы ата-анасының немесе асыраушысының күзетпен ұсталуының салдарынан қараусыз, күтусiз және күнкөріс қаражатынсыз қалған кәмелетке толмағандарға қамқоршылық жасалуын қадағалауды қылмыстық процесті жүргізетін органның өзіне жүктейді. Оны осы орган бюджет қаражаты есебiнен қамтамасыз етуге мiндеттi. Қылмыстық процестi жүргізетін органның еңбекке қабiлетсiз бала-шағаны қарау, күту және мемлекеттiк әлеуметтiк көмек органдарына немесе медициналық ұйымға уақытша орналастыру жөнiндегi тапсырмасы қорғаншы және қамқоршы орган, сондай-ақ аталған ұйымдардың басшылары үшiн мiндеттi. Қамқоршылық жасаушы егер болып және келiсiмiн беріп жатса, қамалушының туыстарына да сенiп тапсырылуы мүмкін.

Қылмыстық процестi жүргізетін орган бұлтартпау шарасы ретiнде күзетпен ұстау қолданылған адамға немесе басқа да мүдделi тұлғаға осы туралы дереу хабарлайды.

Күзет басшысы қылмыстыны босата ала ма?

Тумамыздың баласы қылмыспен ұсталып, тергеу изоляторына қамалып қалды. Ұсталғаннан кейінгі күні қалалық сотқа жеткізіліп, судьяның санкциясымен екі айға жабылды. Екі ай өткеннен кейін оны күзетпен ұстау орны әкімшілігінің басшысының келісімімен босатып алуға болатын көрінеді. Егер ондай мүмкіншілік болса, қандай заңдарда көрсетілген?

Абай ҚАЗМАҒАМБЕТҰЛЫАҚТӨБЕ ҚАЛАСЫ

Күзетпен ұстауды санкциялау және мерзімін ұзарту құқығы Қылмыстық-процестік кодекстің 148, 151, 152-баптарына сәйкес аудандық және оған теңестірілген соттың тергеу судьясына, ал оның қаулысына шағым жасалған, наразылық білдірілген жағдайда облыстық және оған теңестірілген соттың судьяларына тиесілі. Тергеу судьясы материалдар сотқа келіп түскен кезден бастап сегіз сағаттан кешіктірілмейтін мерзімде, Заңда айқындалған тәртіпті сақтай отырып, күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасын санкциялау туралы өтінішхатты прокурордың, күдіктінің, айыпталушының, оның қорғаушысының қатысуымен қарайды. Егер Заңда ерекше жағдайлар үшін арнайы көзделмесе, сотқа дейінгі тергеп-тексеру кезінде күзетпен ұстау мерзімін екі айдан асыруға болмайды. Тергеп-тексеруді екі айға дейінгі мерзімде аяқтау мүмкін болмаған жағдайда тергеушінің прокурормен келісілген уәжді өтінішхаты бойынша тергеу судьясы оны осы Кодексте көрсетілген шекті мерзімге дейін ұзартуы мүмкін.

Судья сот отырысының басында қандай өтінішхаттың қаралуға жататынын жариялайды. Іске қатысты адамдарға олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді. Содан кейін енгізілген өтінішхат бойынша тараптардың күзетпен ұстау түріндегі бұлтартпау шарасын сол қалпында қалдыру қажеттігі тұрғысындағы дәлелдерін тыңдап, күдіктіні, айыпталушыны күзетпен ұстау мерзімін ұзарту туралы өтінішхатты қанағаттандыру немесе қанағаттандырудан бас тарту және бұлтартпау шарасының күшін жою немесе оны неғұрлым жеңілдеуіне өзгерту және оны қамаудан босату туралы қаулылардың бірін шығарады.

Күзетпен ұстау мерзімін ұзарту туралы өтінішхат келіп түскен күнінен бастап үш тәуліктен аспайтын мерзімде қаралуға жатады.

Күзетпен ұстау орны әкімшілігінің басшысы күдіктіні, айыпталушыны күзетпен ұстау мерзімі аяқталардан жиырма төрт сағат бұрын ол туралы іс жүргізуінде қылмыстық іс жатқан органға, сондай-ақ прокурорға хабарлауға міндетті. Егер күзетпен ұстаудың заңда белгіленген мерзімі аяқталғанға дейін күдіктіні, айыптаушыны босату не күзетпен ұстау мерзімін ұзарту туралы тиісті шешім келіп түспесе, күзетпен ұстау орны әкімшілігінің басшысы оны өзінің қаулысымен босатып, көшірмесін жиырма төрт сағат ішінде іс жүргізуінде қылмыстық іс жатқан органға және прокурорға жолдайды.

БАРЛЫҚ АЙМАҚ ЖЕКЕ СОТ ОРЫНДАУШЫЛАРЫМЕН

ҚАМТЫЛҒАН

«ӘДІЛЕТ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІ» ДЕГЕН МАМАНДЫҚ ЖОҚ, ОНЫ УНИВЕРСИТЕТТЕРДЕ МЕҢГЕРМЕЙДІ. ӘДІЛЕТ ОРГАНДАРЫНДА ТӘЖІРИБЕ ЖИНАҒАН СОҢ, ЕҢБЕКТІҢ ҚЫЗЫҚТЫ ДА ҚИЫН МЕКТЕБІНЕН ӨТКЕННЕН КЕЙІН ҒАНА ОСЫ САЛАНЫҢ НАҚТЫ МАМАНЫ БОЛУҒА БОЛАДЫ. ЕГЕР АДАМ ӨЗ ІСІНЕ БЕРІЛГЕН ЖӘНЕ ӨЗ ЖҰМЫСЫН АДАЛ ОРЫНДАЙТЫН БОЛСА, ОНЫҢ ІС­ӘРЕКЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІГІ АБСОЛЮТТІ МАҢЫЗДЫ ЕМЕС, ҚАЙ САЛАДА БОЛМАСЫН ОЛ ҚҰРМЕТ ПЕН СЕНІМГЕ ЖЕТЕДІ.

Біздің елімізде әр мамандықтың өзінің жеке кәсіби мерекесі бар. Қазақстан Республикасының

әділет органдары өздерінің кәсіби мерекелерін 30 қыркүйек күні тойлайды. Бұл күн әділет қызметкерлері үшін тарихи айтулы күн болып табылады. Нақты, 1919 жылдың 30 қыркүйегінде Қазақ КСР Әскери­революциялық комитетімен әділет бөлімін құру туралы қаулы қабылдан­ған болатын. Кейін ол Әділет халықтық комис сариаттарына қайта құрылған болатын. 1946­1949 жылдары Қазақ

тіркеу және әдістемелік көмек көрсетуді бакылау функциясы әділет органдарына бекітілген.

Қазақстан Республикасының Прези­денті Нұрсұлтан Назарбаевтың «100 нақты кадам» – Ұлт жос парында әділет органдарына беріл ген тапсырма қомақ ты. Стратегиялық бағдар лама­ның 27­қадамында мемле кеттік сот орындаушылар санын кезең­кезеңі мен қысқарту арқылы жеке сот орындау­шылар кызметін жетілдіруге басымдық берілген. Әділет департаменті мен Жеке сот орындаушылар филиалы ның бірлесе атқарған жемісті жұмысының арқасында бүгінгі күні Солтүстік Қазақ­стан облысының барлық аудандары жеке сот орындаушылар қызметімен қамтылған.

Атқарушылық іс­жүргізушілік сала­сында алиментке қатысты істердің айрықша орын алатынын айта кеткеніміз жөн. Алименттік төлемдерді өндіріп алуда сот орындаушыларға үлкен жауапкер­шілік жүктелген. Әсіресе, туған баласына алимент төлеуден қашып небір түрлі қитұрқылыққа баратын қашқын­әкелердің имансыздығына еріксіз жаға ұстайсың. Соларды тезге салып, балаларға тиесілі нәпақаны қайтаруда сот орындаушылары тиянақты еңбек етуде.

Қазақстан Республикасының Консти­туциясында ең басты кепілдік – құқық, мемлекеттік саясатта басты негізгі басымдылық – білікті заң көмегін алу құқығына беріледі. 2016 жылы өңірдегі жалпы адвокаттар саны 184­ті құрады (2015 жылы – 182 адвокат). Барлық облыс аудандары адвокаттық қызмет көрсетумен қамтамасыз етілген.

Заңды тұлғалардың нотариалды іс­әрекеттерді жасауда, нотариат инсти­тутына берілген азаматтардың заңдық мүддесін және құқықты қорғауды қамта масыз етудегі рөлі маңызды. Сол түстік Қазақстан облысында жеке нотариус тардың жалпы саны – 83 (Петропавл қаласында 47 нотариус, облыс аудандарында – 36), (2015 жылы нотариустың жалпы саны – 79 құрады). 2016 жылы Солтүстік Қазақстан облысының Әділет департаментінде 4 жеке нотариустың есептік тіркеуі жүр­гізілді, 1 жеке нотариус есептік тір­кеу ден алынды. Ең бастысы, барлық аудандар нотариалды қызмет көрсетумен қамтылған.

Солтүстік Қазақстан облысы аума­ғында «облыс бойынша Кәсіби баға­лау шылар палатасы» қызметі жүзеге асырылуда. Оның құрамына 22 жеке тұлға және 6 заңды тұлға кіреді. Бүгінгі таңда құқықтық негилизммен күрес, құқықтық мәдениетті көтеру, халық

деңгейін анықтау максатында әлеуметтік зерттеулер жүргізу;

– әлеуметтік­маңызды міндеттерді түсіндіру бойынша жастар мен үкіметтік емес ұйымдар және Солтүстік Қазақстан филиалы «Нұр Отан» партиясымен бірлесе акцияларды қолға алу жоспарланған.

Бүгінгі күні еліміз әлемнің ең дамыған үздік 30 елінің қатарына кіруді мақсат етіп отыр. Соған сәйкес, өзінің өзге елдермен иық тіресе алатындай, бәсекеге қабілеттілігін дәлелдеу де аса маңызды. Биылғы жылы еліміз Дүниежүзілік эконо­микалық форумның Жаһандық бәсекеге қабілетті индексі бойынша 42 орын алып, өз көрсеткішін былтырғы жылмен салыстырғанда 8 сатыға жақсартты. Әділет министрлігі 4 индикатор бойынша негізгі орындаушы болып табылады:

1) «Зияткерлік меншіктік қорғау».2) «Меншіктік құқық».3) «Заңдылықта таласты мәселелерді

шешу тиімділігі».4) «Заңдылықта экімшілік тэртіпке

салуды даулау тиімділігі».СҚО Әділет департаментінде бекітілген

жоспар негізінде, жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі көрсеткіштерін жақ­сарту бойынша тұрақты негізде жұмыс жүргізілуде.

Солтүстік Қазақстан облысы Әділет департаменті өзара қарым­қатынас пен ынтымақтастықты жақсарту мақсатында ағымдағы жылы Солтүстік Қазақстан облысы бойынша Кәсіпкерлер палатасымен және «Даму қоры» АҚ аймақтық палатасымен өзара ынтымақтастық туралы меморандум жасаған болатын. Сонымен қатар, Сол­түстік Қазақстан облысы бойынша Сыбай­лас жемқорлыққа қарсы Ұлттық бюро­сымен де келісім жасалған. Мұның барлы­ғы қызметтік этика нормаларын және сыбайлас жемқорлық құқықбұзушыларды анықтау мен бұлтартпау мақсатында қолға алынған болатын.

Сондай­ақ, Әділет департаменті ҚР Әділет министрлігінің ведомствоаралық мекемелерімен өзара қарым­қатынасты жүзеге асырады. 2013 жылғы 17 сәуірдегі ҚР Әділет министрлігінің №123 бұйрығы­мен бекітілген Ережеге сәйкес, Үйлестіру кеңесі тұрақты әрекет етуші орган болып табылады. Қазақстан Республикасы аумақтық әділет органдары келісілген іс­іре кетін құру үшін құрылған болатын.

Соңғы жылдары әділет жүйесінде түбегейлі реформа жүргізілуде. Күн сайын әділет органдарының рөлі жоғарылауда және сәйкесінше жүктелген қызметтер мен міндеттер ұлғаюда.

Р.КАКТАЙ,Солтүстік Қазақстан облысы

Әділет департаментінің басшысы

арасында түсіндіру жұмыстары тиімді ұйымдастыру бағытында қолға алынған шара аз емес.

Әділет министрлігінің стратегиялық жоспарына сәйкес, ел азаматтарының құқықтық мәдениетінің деңгейін жоғарыла­ту мақсатында Әділет департа менті мен оның құрылымдылық бөлімшелерінде 2016 жылы 2044 іс­шара, соның ішінде 169 дөңгелек үстел отырысы, 751 лек­ция мен семинар өткізіліп, 242 мақа­ла жариялану үшін жолданған. Әділет министр лігінің және Департаментінің веб­сайтында 332 ақпараттық материал, информагенттіктерінде 70 ақпарат орна­лас тырылған.

Атап кететін жайт, 2017 жылы Әділет департаменті құқықтық түсіндіру жұмыс­тарын жүзеге асыруда жаңа форма лар мен тәсілдерді қолдануда. Соның нәтижесінде:

– «Заманауи Қазақстанда құқықтық негилизмді қалай жеңуге болады?» тақыры­бында заң факультеттері студенттері ара­сында эссе­конкурс ұйымдастыру;

– Нормативтік құқықтық актілерді тал­кылау бойынша ашық диалог өткізу;

– жастар мен халықтың құқықтық білім

Бүг інг і күн і бизнест і Интернет желі сі арқылы ашу мүмкіндігі жүзеге асырылды. Кәсіпорынды тіркеу, сауда субъектілерін тіркеу уақыты 1 сағатқа дейін қысқартылды. Бұл үлкен жетістік. Қызмет көрсету мерзімі қысқартылған және қағаз құжаттарын ұсыну қажеттілігі жойылды.

Мемлекеттік басқарма жүйесіне реформа жүргізу аясында, азаматтық хал актілерді тіркеу қызметі жергілікті атқарушылық органдар құзіретіне берілді. Бірақ, азаматтық хал актілерді

ӘДІЛЕТ

12 №110/1 (2888/1) 6 қазан 2016

zangazet@mail.ruмінбер

кімшілік деген сөз латын тілінен аударғанда «басқару» деген мағынаны білдіреді. Яғни, әкімшілік құқық басқару саласындағы биліктік қатынастарды реттейді. әкімшілік құқық – мемлекеттік басқару саласындағы қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар жиынтығы.

ә

Заң энциклопедиясы әкімшілік құқықтың түсінігін мемлекеттік бас­қару органдарының атқарушылық қызметі процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастармен байланыс­тырады.

Әкімшілік­құқықтық реттеудің ерек шеліктері мемлекеттік басқа­рудың ерекшелігімен тығыз бай­ланысты. Себебі, бұл салада көп жағдайда бағынушылық қатынастар орын алған. Бұл жерде ерекше атап өтетін бір жайт – әкімшілік­құқықтық қатынастар басым көпшілік жағдайда мемлекеттік органның (лауазымды тұлғаның) біржақты ерік білдіруінің негізінде қалыптасады. Мысалы, бұй­рық, шешім, қаулы және т.б. Яғни, әкімшілік құқықтық реттеу заңды тең дігі жоқ қатысушылар субъекті­лері болып табылатын қатынастарға бағытталған.

Қоғамның санасында әкімшілік құқық атқарушы биліктің күштеу құ­ралы ретінде қалыптасып кеткен. Алайда, әкімшілік құқықты мемлекет­тің экономикада және басқа да қоғам өмірінің салаларында белсенді ара­ласуы ретінде сыңаржақ түсінуге де болмайды. Әкімшілік құқық мемле­кеттің мүддесіне қызмет ете отырып, адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының заңды түрде жоғары тұруын қатаң сақтайды.

Қазіргі кезде әкімшілік құқықтың мақсаттары мен міндеттеріне деген көзқарастар түбегейлі өзгеруде. Атқарушы биліктің міндеттерінің ішін­де басты орынды адамның құқықтары мен бостандықтарын бекіту, сақтау және қорғау иеленген. Азаматтар­дың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың және жүзеге асырудың деңгейі – биліктің жүзеге асырылуы­ның тиімділігінің көрсеткіші.

Әкімшілік құқықтың негізгі мақ­саттары:

1) мемлекеттік әкімшіліктің тиімді қызметіне жағдай жасау;

2) азаматтардың, мемлекеттің, қо­ғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету;

3) жүзеге асырылуы атқарушы би лікпен байланысты азаматтардың, олар дың бірлестіктерінің құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруға жағ дай жасау;

4) экономиканы дамытуға жағдай жасау;

5) әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға жәрдемдесу;

6) азаматтарды және қоғамды мемлекеттік әкімшіліктің өзіндік билі­гінен, немқұрайдылықтан және билік­ті заңсыз пайдалануынан сақтауды қамтамасыз ету.

Бұл ретте Әкімшілік кодекс әкім­шілік құқық бұзушылық үшін жауап­кершілікке тарту, жаза шараларын белгілеу т.б. мәселелерін айқындау­шы құқық нормаларын біріктіретін, бірегей жүйеленген заңдар актісі болып табылады. Қазақстан Респуб­ликасында «Қазақ КСР­нің әкімшілік құқық бұзушылықтар кодексі» қолда­нылып келді (1998). Ол КСРО респуб­ликалары арасында алғашқылардың бірі болып, 1984 жылы 22 наурызда 10­шы сайланған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 8­сессиясында қабыл­данған. Кейін оған бірнеше түзетулер мен толықтырулар енгізілді. 1995 жылы 1 сәуірде Әкімшілік кодекстің өзгертулері мен толықтыруларын то лықтай қамтыған ресми мәтіні жа­рия ланды. Әкімшілік кодексте мате­риалдық және іс жүргізуге қатысты бөлімдер біріктірілген; 5 бөлімнен, 31 тараудан, 450­ден астам баптан құралған болатын. Оның көптеген қағидалары бүгінгі күннің, нарықтық қарым­қатынастардың жаңа талап­тарына сай келмей ескіргені рас. Жалпы, Әкімшілік кодекс жеке тұлға­лардың әкімшілік жауапкершілігін айқындайтын ең басты акт болып саналады.

Әкімшілік заңнама мемлекет­тің қолындағы әкімшілік­құқықтық қатынасты белгілейтін бірден­бір құрал болып табылады. Өз кезе­гінде әкімшілік құқық бұзушылық жалпы құқық бұзушылық туралы статистикалық деректер ішінен үнемі алғашқы орында тұратынын олар­дың үнемі өсіп отыруынан көруге болады. Сондықтан, Елбасы жыл сайынғы Қазақстан халқына жол­дауында және Қазақстан Респуб­ликасы судьяларының VI съезінде ұсақ құқық бұзушылықтарды бол­дырмайтын әкімшілік заңнаманы реформалаудың қажеттілігі жөнінде

айтты. Бұл өзгерістердің қылмыс­тылықты азайтып, азаматтар мен адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға көмектесетініне назар аударды. Сондықтан, Елбасының берген тапсыр­маларын орындау дер кезін­де жасалып, өзгерістерімен толықтырылған жаңа күйдегі Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі 2015 жыл­дан бастап қолданыста. Бұл кодекстің қабылдануы оны талқылау кезінде заң қауымдастығы ор­тасында және ха­лық арасын­да да үлкен қ ы з ы ғ у ­шы лық ту­ғызды.

Жа ңа ко декс­тің ере­же ле рі бо йын ­ ш а әкім­ші лік қ ұ ­қ ы қ бұ зу шылық туралы хат таманы тол­тырған уә кілетті тұлғаға оның толық болмауы немесе дұрыс еместігі себебінен қайтару тәртібі алынып тасталған. Бұл өз кезегінде әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі қа­рауда созылмалықты болдырмай, әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауда уәкілетті тұлғалар­дың жауапкершілігін арттырады. Жаңа кодекске жаңадан ашылған мән­жайлар бойынша қаулылар­ды қайта қарау институтын енгізу әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауды оңтайландыруға бағытталған. Сондай­ақ, әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бой­ынша күшіне енген қаулылар касса­циялық тәртіпте қайта қаралу мүм­кіндігі енгізілген, бұл өз кезегінде азаматтардың құқықтарын қалпына келтіру аясын кеңейтеді.

Жаңа кодекс келесі негізгі бағыт­тарды іске асыру арқылы әкімшілік заңнаманы реформалауға бағыт­талған.

Біріншіден, шағын бизнеске қол­дау көрсетуді көздейтін ізгілендіру. Атап айтқанда, шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін айыппұлдар мөл­шерлері орта есеппен екі есе азай­тылды. Сондай­ақ, әкімшілік жазаның түрі ретінде ескертуді қолдану аясы кеңейтілді.

Екіншіден, әкімшілік құқық бұзу­шылық туралы істерді қарауға уәкі­леттік берілген органдардың құзы­реті қайта қаралды. Атап айтқанда, санкцияларында айыппұл түріндегі әкімшілік жаза көзделген баптар уәкілетті мемлекеттік органдардың қарауына беру жолымен соттардың жұмысы жеңілдетіледі.

Үшіншіден, әкімшілік жауапты­лыққа тарту рәсімін жаңғырту. Әкім шілік құқық бұзушылық тура­лы іс бойынша қысқартылған іс жүр гізу егер адам әкімшілік құқық бұзушылық жасалған жерде хатта­мамен бірге алған түбіртек бойынша айыппұл төлеу жүргізген жағдай­ларда қысқартылған іс жүргізу ен­гізіледі. Яғни, адам жасалған құқық бұзушылық фактісімен келіседі, өз кінәсін мойындайды және өз еркімен айыппұл төлеуге дайын және ешқан­дай наразылығы жоқ.

Бұл ретте қысқартылған тәртіп үшін адамға хаттаманы тапсырған кезден бастап жеті күндік мерзімде айыпұлдың жалпы сомасынан 50 пай­ызын төлеуге мүмкіндік беру түрінде үйлестіруші тетік көзделген. Адам жасалған құқық бұзушылық факті­сімен келіспеген жағдайда іс жалпы тәртіппен қаралады.

Сыбайлас жемқорлыққа бейім факторларды жою мақсатында, сон­дай­ақ, қысқартылған іс жүргізуді қамтамасыз ету үшін айыппұлдың нақты айқындалған мөлшері көздел­ген. Өндіріп алудың қалған барлық түрлері қатыстық­айқындалған (екі жақты) ретінде сақталған.

Судьяға, органға (лауазымды адамға) жеңілдететін мән­жайларды белгілеу кезінде жеке тұлғаға са­лынатын әкімшілік айыппұл сомасын жалпы соманың 30 пайызына дейін қысқартуға мүмкіндік беретін норма­

және әкімшілік жауаптылыққа тартудың теңгерімді тәртібін мейлін­ше нақты айқындауды мақсат етеді.

Бұдан бөлек, жаңа редакция бо­йынша әкімшілік қамауға алудың ең ұзақ мерзімі 30 тәулікке, айрықша жағдайлардағы төтенше жағдай­лар режимінде 45 тәулікке дейін қысқартылып отыр. Әкімшілік құқық бұзушылық жасаған маскүнемдікпен, нашақорлықпен немесе уытқұмар­лықпен ауыратындарға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану секілді жазалау нормалары алынып тасталған.

Заңбұзушылықтарға ықпал ететiн жағдайларды жою мақсатында судья мен лауазымды тұлғаның жеке қаулы не ұсыным шығару құқығын көздей­тiн толықтырулар енгiзілді.

Заңнаманың жаңалығы неде?Әкімшілік құқық бұзушылық тура­

лы кодекстің қабылдану себептері­нің бірі – тиісті заңнама ережелерін қылмыстық жауапкершіліктен әкімші­лік тәртібіне өткізу, сонымен қатар, әкімшілік құқық бұзушылық жауап­кершілікті арттыру болып табылады. Ал, бұл өзгерістер еліміздің әлеумет­тік­экономикалық жағдайын дамы­туға бағытталғандығы белгілі. Алай­да, осы кодексте кәсіпкерлер үшін қандай өзгерістер бар, олар әкімшілік құқық бұзбау үшін алдын ала нені білгені жөн? Кодекстің 695­бабына сәйкес, әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстердi қарауға және әкiмшiлiк жазалар қолдануға заңды тұлғалар­ды мемлекеттiк тiркеу саласындағы уәкiлеттi органның, оның аумақтық бө лімшелерінің басшылары мен олар дың орынбасарлары құқылы.

Сондай­ақ, осы кодекстің 466­ба­бына сай, заңнамада көзделген жағ дайларда заңды тұлғаны, оның фи лиалдары мен өкiлдiктерін қайта тiркемей, қызметтi жүзеге асыру;

– шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi­не немесе коммерциялық емес ұй­ымдарға – он, орта кәсіпкерлік субъ­ектілеріне – жиырма, ірі кәсіпкерлік субъектілеріне қырық айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл са­луға әкеп соғады;

– тiркеушi органға заңды тұлғаның орналасқан жерiнiң өзгергенi туралы уақтылы хабарламау;

– шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi­не немесе коммерциялық емес ұйым дарға – бес, орта кәсіпкерлік субъ ек тілеріне – он, ірі кәсіпкерлік субъек тілеріне отыз айлық есептік көрсет кіш мөлшерінде айыппұл са­луға әкеп соғады.

Есте ұстар жайтЖаңа Әкімшілік құқық бұзушылық

туралы кодекстің өмір қажеттілігінен туғаны анық. Сондықтан, оның мы­надай тұстарына айрықша тоқталған артық болмайды. Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iс бойынша қау­лыға апелляциялық тәртіппен шағым, наразылық қаулының көшiрмесi

разылық әкімшілік жауаптылыққа тартылған адамның не өзіне қатысты

әкімшілік іс жүргізу тоқтатылған адамның жағдайын нашарлата­тын жағына қарай қаулы жария­ланған күннен бастап алты ай ішінде берілуі мүмкін.

Сот қаулыларына кассация­лық шағымды, наразылықты

олар түс кен күн нен бастап 10 тәу лік ішінде облыстық және оған

теңестірілген сот кемінде үш судьядан тұратын құраммен қарайды. 2001 жылғы кодекс­те әкімшілік істердің касса­

циялық тәртіппен қаралуы мүлдем қарастырылмаған болатын.

Қазір әкімшілік істер бойынша шығарылған қау­

л ы л а р ғ а ш а ­ғым дар мен

наразы­

лықтар келтірілген жағдайда қаулы заңды күшіне енбеген болса апел­ляциялық, заңды күшіне енген соң кассациялық тәртіппен облыстық деңгейдегі соттарда қаралады.

Жаңа заң жол қауіпсіздігін

қамтамасыз етедіЖол жүрісі қауіпсіздігі саласын­

дағы жағдай ауқымды дағдарыс сипатына ие болып отыр. Сараптап қарасақ, бұл автомобиль паркінің өсуінен, жүргізушілердің жол жүрісі қағидаларына немқұрайды қара­уынан және жол жүрісіне қатысушы­лардың жалпы құқықтық мәдениетінің жоқтығынан туындайды. Жол­көлік оқиғаларының (ЖКО) динамикасы 2001­2007 жылдар аралығында бар­лық жағынан апаттылықтың өскенін көрсетті. 2008 жылғы заңды қабыл­дау елдегі апаттылықты төмендетуге едәуір әсер етті. Соған байланысты заңға өзге рістер мен толықтырулар енгізуге тура келді. Осы заңның шеңберінде Қазақстан Республика­сының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне түзетулер мен жол қауіпсіздігі саласындағы құқық бұзушылықтардың барлық құрамда­ры бойынша әкімшілік жауапкершілік күшейтілді, қайталап жасалған және ұдайы құқық бұзушылықтар үшін жауапкершілік көзделді, сондай­ақ, әкімшілік жазаларды баламалық салу мүмкіндігі алынып тасталды. Осы лайша, ресми деректерге сүйен­сек, 2007­2011 жылдар аралығында ЖКО саны 15 942­ден 12 019­ға де­йін, қа за тапқандар саны 4365­тен 2707­ге және жарақат алғандар саны 18 951­ ден 14 мыңға дейін төмендеді. Соң ғы екі­үш жыл аралығында жол жүрісі қағидаларын бұзушылықтарды жасаудың күрт өсуі және осының сал­дары ретінде ЖКО, онда қаза тапқан және жарақат алған адамдар саны­ның едәуір өсуі байқалды. Мысалы, алдыңғы жылды өткен жылмен са­лыстырғанда арнайы бақылау­өлшеу техникалық құралдары мен аспапта­ры тіркеген ЖЖҚ бұзушылықтардың саны 89,5 пайызға өсіпті. Бұл бұрын қабылданған шараларға адамдардың бейімделіп алғанын, ал, көлік басқару мәдениеті бұрынғы деңгейде қалға­нын көрсетеді. Сондықтан, тәртіпті күшейту үшін заңға тағы да өзгеріс­тер енгізу керек болды.

Соңғы кездегі сараптама нәти­желеріне қарағанда, жүргізушінің кінәсінен 21 294 ЖКО болған, бұл жол бойындағы барлық оқиғалар­дың шамамен 90 пайызын құрайды. Оның ішінде мас күйдегі жүргізушінің кінәсінен 600 ЖКО жасалып, 106 адам қаза тауып, 867 адам жарақат алған.

Жүргізушілердің кінәсінен әрбір төртінші ЖКО жылдамдық режим­дерін сақтамаудан болады. ЖКО­да зардап шеккендердің жалпы санынан осы себеп бойынша әрбір үшінші адам қаза табады және әрбір бесін­шісі жарақат алады. Қарсы жүру

жолағына шығу салдарынан биыл 1659 ЖКО жасалды, бұл өткен жылға қарағанда 30 пайызға артық. Жол қауіпсіздігіне әсер ететін ЖЖҚ­ны елеулі бұзушылықтардың бірі – жол қиылыстары мен жаяу жүргінші өт­келдерінен өту қағидаларын бұзу. Ресми деректерге сүйенсек, осы себептер бойынша биылғы жылы 4513 ЖКО жасалып, онда 142 адам қаза тауып, 5508 адам жарақат алған. Келтірілген деректер жол ережесін бұзған адамды тәрбиелеу және жаңа құқық бұзушылық жасаудың алдын алу бөлігіндегі әкімшілік жаза қолдану жазасы арқылы мүмкін емес екенін көрсетеді. Сондықтан, мұндайларды қатаң жазалайтын заң керек болды.

«Жол жүрісі туралы» заңының жаңа талаптарымен өзара байланысты үш жаңа бап қолданысқа енгізілді. Олар – «Жол жүрісі туралы» заңдағы оқу ұйымдарында көлік құралдарын жүр­гізушілерді даярлаудағы талаптардың күшейтілуі. Осы заң арқылы кодекс­ке көлік құралдары жүргізушілерін даярлау қағидаларын бұзғаны үшін оқу ұйымдарының жауапкершілігін көздейтін жаңа 464­2, 464­3 баптары енгізілді.

Жаңа «Қазақстан Республика­сының iшкi iстер органдары тура­лы» заңның 19­бабына сәйкес, ішкі істер органдарының қызметкерлері Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында атқаратын лауазымына, уақытқа қарамастан, оларға қыл­мыстық немесе әкімшілік құқық бұ зушылық туралы арыз немесе ха бар берілген жағдайда ондай әрекет тердің жолын кесу, жәрдемге мұқтаждарға көмек көрсету, оқиға болған орынды күзету, сондай­ақ, жақын жердегі ішкі істер органдарын хабардар ету жөнінде шаралар қол­дануға міндетті. Бұл ретте Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне сәйкес, жол қауіпсіздігі саласындағы құқық бұзушыларға өз құзыреттері шегінде тек жол­патрульдік полициясының қызметкерлері ғана хаттама толтыра алады.

Зияткерлік меншік жөнінде

Қазіргі таңда зияткерлік меншік мәселелеріне айрықша назар ау­дарылады. Ол дербес сала ретінде еліміздің инновациялық дамуының барлық стратегиялық құжаттарын­да және халықаралық келісімдерде қамтылды. Айталық, Қазақстан – Париж конвенциясының, Мадрид келісімінің, Патенттік ынтымақтастық туралы халықаралық келісімнің қа­тысушысы. Сондай­ақ, патенттер, тауар таңбалары туралы заңдарды қоса алғанда, зияткерлік меншік ны­сандарының құқыларын қорғаудың біртұтас жүйесі жасалды.

Жаңа редакциядағы кодекстің 158­бабына сәйкес, бөтен тауар бел­гісін, қызмет көрсету таңбасын неме­се тауар шығарылған жердің атауын, біртектес тауарларға, көрсетілетін қызметтерге арналған, оларға ұқ­сас белгілеулерді, сондай­ақ, бөтен фирмалық атауды заңсыз пайдалану, егер бұл іс­әрекеттерде қылмыстық жаза қолданылатын белгілер болма­са тауар тәркіленеді. Ал, оны айна­лысқа енгізіп, пайда көздеген жеке тұлғаларға – 30, шағын кәсіпкерлік субъектілеріне – 40, орта кәсіпкерлік субъектілеріне – 50, ірі кәсіпкерлік субъектілеріне 100 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл са­лынады.

Жаңартылған заңда зияткерлік меншік құқыларын қорғау саласында «Бөтен тауар таңбасын, қызмет көр­сету таңбасын, тауар шығарылған жердің атауын немесе фирмалық атауды заңсыз пайдаланғаны үшін» деген 158­ші жалғыз ғана бап қалды. Алайда, жаңа редакцияда әкімшілік жауапкершілік іс­әрекеттерде қыл­мыстық жаза қолданылатын әрекет белгілері болмаса ғана қолданыла­ды. Яғни, заң шығарушы орган жау­апкершілік шеңберін кеңейтіп отыр. Осыған ұқсас заңбұзушылықтың бірнеше мәрте жасалуы немесе ірі залал келтіру сияқты жіктемелік бел­гілері кез келген заңды немесе жеке тұлғаны 222­бап бойынша қылмыс­тық жауапкершілікке тартуға негіз болып табылады. Қылмыстық іс­әре­кет үшін 300 АЕК­ке дейінгі мөлшер­де айыппұл салынады немесе 240 сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға жегу, 75 тәулікке дейінгі мерзімге қамауға алу жазасы қолда­нылады.

Сондай­ақ, 1700­ден аса әкімшілік құқық бұзушылық құрамы қарас­тырылған. Онда қолданыстағы ко­декстен 50­ден артық бап ҚР Қыл­мыстық кодексіне қылмыстық теріс қылықтар санатына ауыстырылған.

Ермек МАХМЕТОВ,Ақтөбе қаласының

мамандандырылған әкімшілік сотының судьясы

ӘКіМшіліК ЗАңнАМАны ОңтАйлАндыРу ЗАМАн тАлАБы

ны енгізу аса елеулі жаңашылдықтар­дың бірі болып табылады.

Бұл кодекс әкімшілік құқық бұзу­шылық туралы заңнаманы елеулі түрде реформалауды, сыбайлас жемқорлық тәртіп бұзушылықтарына ықпал ететін ережелерді алып тастау­ды, әкімшілік­құқықтық әрекеттерді

бұрынғыша тапсырылған күннен бас тап 10 тәулік iшiнде беріледі (45 та рау).

46­тарауда әкiмшiлiк құқық бұзу­шылық туралы iстер бойынша заң­ды күшiне енген қаулыларды және оларға шағымдарды, наразылықтар­ды қарау нәтижелерi бойынша қаулы­ларды қайта қараудың кассациялық тәртiбi белгіленген (ӘҚБтК­нің 847­бабы).

Кассациялық шағым немесе на­

№110/1 (2888/1) 6 қазан 2016 13zangazet@mail.ru

имандылықСұхбат Көзқарас

«Тәрбиелі адам – Тағалы аТпен Тең»

Қазақ халқында «Өзіңді-өзің сыйламасаң, өзгеден сый дә мет-пе» деген ұлағатты сөз бар. асылында, біздің қазақ ежелден-ақ өзін өзгеге сыйлатып келе жат қан, ұлттық тәрбие жүйесін қалып тастырған халық. Қазақ ұлттық тәрбиесіне назар аударар болсақ, оның ислам шариғатымен байла нысып жатқанын байқаймыз. де мек, әр қазақ баласы ұлттық тәр биемен сусындап өсер болса, ол елін сүйіп, жеріне қызмет етеді және өз халқының жанашыр аза маты болады. Тіпті, кез келген сырт-қы күшке, әсіресе, дәстүрге қарсы рухани күштерге тосқауыл болып, жағаға жармасқан қазіргі жат ағымдардан бойын аулақ ұстайды.

Қазіргі таңда етек алып бара жатқан ата-баба дәстүріне қарсы лықтың ең басты себебі – ұлттық құндылықтарымыздың қадірін жете түсінбеуден туындауда. Ұлттық тәрбие көріп, ұлттық мүддемен су сындамаған ұрпақ, амал жоқ, жат мәдениетке бой алдыруда. Сайып келгенде, қоғамда орын алып жат қан сау ақылға сыймайтын келең сіз әрекеттер ұлттық рухания-ты мыздан алыстауға апарып соғуда.

Ұлттық рухы асқақ, намысы бе кем һәм қуатты ел боламыз десек, бұл ретте өскелең ұрпақ тәр биесіне ерекше мән беруіміз керек. «ел бола мын десең, бесі гіңді түзе» демекші, бесік – бала тәр биесін қолға алу – басты міндетіміз. «балаға мінез үш алуан адамнан жұғады: бірінші – ата-анасынан, екіншісі – ұстазынан, үшіншісі – құрбысынан». Өйткені, «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің», «алдыңғы арба дөңгелегі қалай қозғалса, арбаның соңғы дөңгелегі солай қозғалады», «ағайынға қарап бала өсер, Қарағайға қарап тал өсер». Олай болса, бала тәрбиесінде алдыңғы толқынның кейінгі толқынның алдында жауапкершілігі зор.

«біз қазақ – мал баққан елміз, ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз» дегендей, қазақ халқы басынан сөз асырмаған, ешкімге намысын таптатпай, елдігін сақтаған халық. Осы қасиет сонау ықылым заманнан бесік тәрбиесінің негізіне айналып, жас ұрпақ санасына сіңіріліп отырған. Қазақ тарихында топқа кіріп сөз бастаған билер мен шешендердің, атқа мініп қол бастаған батырлардың барлығы дерлік – қазақ дәстүріндегі ұлттық тәрбиенің жемісі. бұрындары қазақ халқы балаға үлгі-өнеге көрсету, тәрбие беру ісін қалай жүзеге асырған? Кешкілік уақыттарда ауыл ақсақалдарының кеңестеріне балалар қатыстырылған. Қазақ балалары түнді-түнге ұрып айтылатын жыр-дастандарды тыңдаған. Сөйтіп, ұлттық тәрбиеміздің қайнары – халық ауыз әдебиеті, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, шешендік сөздер, мақал-мәтелдердің мәнін бала үйден біліп, сол биік санамен кеп ел ісіне араласқан.

Жас ұрпақ – ел қорғаны, ұлттың тірегі. Қазақ жастарының жалынды, намысты, отаншыл болуы үшін олардың тарихи-діни санасын ояту осы тұрғыдағы істердің жемісті болуына ықпал етеді. Олай дейтініміз, рухы биік қазақ халқы өз хандығын құрғаннан ресей империясының құрамына кіргенге дейінгі 400 жылға жуық уақыт ішінде салтанат құрған елдігіне осы отбасы институты арқылы қол жеткізген.

Халықтың тұрмыстық тәрбиеге байланысты салт-дәстүр жоралғылары, айталық сәлемдесу, үлкенді сыйлау, қонақ күту, тамақтану, сөйлеу әдебі, киім-киіс, жүріс-тұрыс, отбасынан бастап, білім ордаларында жалғасын табар болса, жоғалып бара жатқан ұлттық құндылықтарымыз қайта қалпына келер еді. Сол уақытта қазіргі таңда елдің ішкі тыныштығына қауіп төндіріп жүрген жат ағыммен күрес мәселесі өзінен-өзі күн тәртібінен түсер еді. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін еліміздің барлық өңірлерінде «Ұлттық тәрбие» клубтары ашылып, ұрпақ тәрбиесін жүзеге асыруға белсене араласқаны абзал. Ұлттық рухтың қадір-қасиетін білетін ұрпақ өз ата-бабасының дәстүріне қарсы шықпайтыны ақиқат.

Халықта «Тәрбиелі адам – тағалы атпен тең» деген сөз бар. Ұлттық тәрбиесі бар ұрпақ қана ұлттық мүдденің өркендеуіне өз үлесін қосатын ұлтжанды тұлғаға айналады. «Жеті атасын білген ұл жеті жұрттың қамын жер» деген сөз осыны меңзейді.

«әкесі қой баға білмегеннің, баласы қозы баға да білмейді», «әдепсіз өскен адамнан, тәртіппен өскен тал жақсы», «Үлкенді сен сыйласаң, кіші сені сыйлайды, кіші сені сыйласа, кісі сені сыйлайды» деп келетін даналық сөздердің астарында ұлттық тәрбиенің иісі аңқып тұр. Өйткені, ұлттық тәрбиемізге теңесер дүние әлемде жоқтың қасы. «Ұлттық тәрбие» нені меңзейді дегенге келсек, ол – Отанға, тілімізге, дінімізге деген құрметке шақырады.

Ұлттық тәрбие – ананың ақ сүті, бесік әлдиімен келетін дүние. Қазақтың ұлттық тәрбиесінің негізін салған мағжан Жұмабаев «педагогика» атты еңбегінде былай дейді: «Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып, көп буын қолданып келе жатқан тақтақ жол болғандықтан, әрбір ұлттың баласы өз ұлтының арасында өз ұлты үшін қызмет ететін болғандықтан, әрбір тәрбиеші баланы сол ұлт тәрбиесімен тәрбие қылуға міндетті».

Қазіргі жаһандану жағдайында елдігімізді жоғалтып, ұлттық бітім-болмыстың сара жолына нұқсан келтірмей, елдігіміздің мәңгілігін сақтау – көп болып қолға алар жұмыс. ақпарат ғасырындағы ақпарат тасқынына оң мен солды ажырата алатын білім, біліктілігімізбен ғана тойтарыс бере аламыз. әлемдегі дамыған елдердің қатарына қосылу жолы да қысқара түспек. ал, бұл ретте ұлттық тәрбие көмекке келері анық. мәселен, жүрек түкпірінде ұлтқа, елге деген ізгі ниет жатар болса, дүниедегі барлық ғылым-білімді дамытып, ғылыми-техникалық жетістіктерін меңгермекпіз.

рас, әрбір қазақ баласы заман талабынан қалмай білімді болуы қажет. әйтсе де тәрбиесіз берілген құрғақ білім көп жағдайда зияндылыққа ұшыратары тағы бар. Соның салдарынан елін, жерін, Отанын сүю, өсіп-өнген жеріне қалтқысыз қызмет ету секілді жауапкершіліктер жадыдан шығады. мұндай олқылық әрекеттерді болдырмау үшін әрбір жас жеткіншекке біліммен қатар, ұлттық тәрбие беруіміз қажет. Көрнекті қоғам қайраткері мұстафа Шоқай: «Ұлттық мәдениеттен жұрдай рухта тәрбиеленген ұрпақтан халқымыздың қажеті мен мүддесін жоқтайтын пайдалы азамат шықпайды»,– деп айтқан екен. демек, ұлттық тәрбие – бiздiң ұрпақтан-ұрпаққа жеткiзетiн асыл қазынамыз. Осындай ұлттық құндылықтардың ұмыт бола бастауынан адами қасиеттеріміз де аяққа тапталып барады. Жасыратыны жоқ, өз ана тілін, ата тарихын, асыл дінін, ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрін жетік білмеудің себебінен қазақ қоғамында бұрын-соңды болмаған таңдай қақтырар жат әрекеттер белең алуда. Тастанды балалар, қарттар үйі, нашақорлық, жезөкшелік, жат діннің жетегінде кеткен жастар т.б. тізбектей берсек, осының барлығы қоғамды іштей ірітіп барады. Осы жағдай қоғаммен қатар, жекелеген жандарға да опық жегізуде.

Халқымыз «Ұлы жол үйіңнің табалдырығынан басталады» дейді. Шынында солай. Қазақ халқының сонау ықылым замандардан бері отбасы, ошақ қасында-ақ қаланған ұлттық тәрбиесінің имандылықпен байланысын аңғарамыз. Кез келген тәрбиелік сөздердің мәнісіне үңілсек, осыны айқын аңғарамыз. ал, имандылық пен адамгершілік қағидаларын халқымыздың өлең-жырларынан, шешендік сөздерінен, бабалар өсиет-терінен де үйренуге толық негіз бар. демек, ұлттық тәрбие қашанда имандылықтың өзегі екенін еліміздің есінен шығармағаны дұрыс.

Дастан Несіпбайұлы

– Соңғы кездері дінтану пәнін мектептен бастап жоғары оқу орындарының бағдарламасына дейін енгізу керектігі айтылуда. Бұл бастама қандай қажеттілік-тен туындап отыр?– Кез келген бастама қоғамның

қажеттілігін өтеу, сұранысын орындау мақсатында қолға алынады. Осы-дан біраз жыл бұрын әсіредіншіл-дердің оғаш әрекеттері қоғамның алаңдаушылығын тудырды. елі міздің батыс өңірінде бұл мәселе тіпті ас-қынып кетті. асыл дініміздің атын жамылғандардың ықпалына түскен-дер бір сәтте тұмшаланып, өз ұс-та ным дарымен өмір сүре бастады. Кә дімгі отау ішінен отау тіккендей тірлік кешті. Олар «бүйректен сирақ шыға рып», жаңа қағидалар ойлап тауып жатты. Соның кесірінен ата-анасынан, ортасынан безінгендер көбейді. Теріс ықпалдың әсерінен өз туғанына қарсы шығатындар пайда болды. міне, мұның барлығы діннің дұрыс дәріптелмегенінің кесірі. дін әліппесін меңгермегендердің қиыс жолға түсуі заңдылық. ал ды-на бөтен мақсат қойғандар жас тар-дың діни сауатсыздығын өз мүд-делеріне оңтайлы пайдалана білді. Осындай кемшіліктерді жойып, діни сауатсыздықты болдырмау мақ са-тында дінтану дәрістерін білім беру бағдарламаларына енгізу қажеттілігі туындаған болатын.

– Дінтану пәнінің енгізілуімен мәселе шешіледі деп ойлайсыз ба?– Тәуелсіздік алған алғашқы жыл-

дары жастардың мешітке баруына қуанғанымыз есте. Кеңестік идео-логияның қамытынан босаған жас мемлекет үшін жастардың дінге бет қоюы үлкен жетістіктей сезілген еді сол тұста. алайда, «Тәрбиесіз бе ріл-ген білімнің зиянды» болатынын ке-йіннен жақсы түсіндік. Шындығында, біз осы жылдары дінге қатысты бақы-лауды назардан тыс қалдырдық. Шетелдерге жіберген студенттеріміз діни сауатын көтерудің орнына сана-сын улап келіп жатты. бұдан өзі ға-на зардап шеккен жоқ. біліктілігін көтеріп келеді деген мамандар өзі-не табына қараған жастардың да санасын улады. мұндай мәселе бұ-рынғы одақтас елдердің барлығына ортақ десем қателеспеймін. Оларда да өзге елдердің мәдениетін меңге-ріп, озығын алып, тозығын зерттеп ке леді деп жіберілген студенттер те-ріс ағымдардың уытын елге тарата бастады. мәселенің өзектілігін түсін-ген елдер дер кезінде студенттерін қайта шақырып, діни оқу орындарына жіберуден бас тартты. бізде де бұл бағытта біраз шаруалар қолға алынды. бір белгілісі, діни сауатсыздықпен күресті тек мешіт қызметкерлеріне, имамдарға жүктеп қоюға болмайды. бұл – жалпы халық болып бірігіп ше-шетін мәселе. дінтану пәні де сол ортақ мақсатты мүлтіксіз орындау үшін енгізіліп отыр. Және бұл пәнді оқыту дінге қатысты түйткілдерді то-лық ше шуге пәрменді деу қате.

– Дінтану сабақтарында не оқытылады?– Жалпы, бүгінде дін тақырыбы

қоғам үшін де, адам үшін де аса маңызды да ауқымды тақырыптардың бірі болып отырғандығы баршамыз-ға мәлім. бұл тақырыпты саралап, ой елегінен өткізу үшін ауқым ды дә-лелдер қажет сияқты. дін бізге жа-раты лысымыздың мақсатын, алла тағала алдындағы пенделік мін дет-терімізді үйретеді. Жақсы мен жа-манды, дұрыс пен бұрысты, арам мен адалды ажыратуды және жақ-сылыққа қарай жоғарылаудың жол-дарын көрсетіп береді. дін адамды рухани тұрғыдан байытады. Көркем мінезді кемеліне келтіреді. Жеке адамдардың бір-біріне құрметпен қарап, өзара ақыларын өтеп жүруге баулиды. Қысқасы, діннің мақсаты – адам баласын дүние тіршілігінде де, ақиретте де бақыт-шаттыққа кенелту.

ал, мектептер мен жоғары оқу орын-дарындағы оқу бағдарламаларына курс ретінде қосылып отырған дінтану пәнінің жағдайы қандай дәрежеде? бұл пәннің мақсаты қандай, жалпы, ЖОО-ларда оқытылуы дұрыс па, әлде бұрыс па? бұл өзекті ойларға тоқталып, ой түбіне үңіліп көрсек, жалпы, дінтану пәнін – бұл діни ілімдер тарихын және діни өмірдің институциялық фор масын діни-мәдени мұра, діни өнер, діни жазба ескерткіштерін, діни білім және

ғылыми зерттеу қызметі, дінге тән құқықты, діндер тарихының архео-логиялық ескерткіштерін, түрлі діни ілімдер мен діни ұйымдар арасындағы өзара қатынас тарихы мен қазіргі ахуа лын зерттейтін ғылым ретінде танимыз. Жоғары кәсіби білім беру жүйе сінде дінтану зайырлы тұрғыдан оқытылады.

дінтану пәні – тарихтың сан ға-сыр лық мұрасында жинақталған діни тәжірибе, діни мәдениет ескерт кіш-тері, интеллектуалды және рухани мұралар болып табылады. біз біле-тініміздей, барлық оқытушылар діни білімге, діни әдет-ғұрыптар мен дәс-түрлерге құрметпен қарайды. За-йырлы ғылымның тақырыбы мен маз мұны атеистік немесе дінге қарсы емес. Университетте оқытылатын діни ғылымдардың тақырыбы мен маз мұны қайырымдылық, ізгілік, адамсүйгіштік, патриотизм, толеранттылық, басқа дін өкілдеріне құрметпен қарау қағи-даттарына сүйенеді. менің ойым ша, қазіргі таңда дінтану пәнінің универ-ситет бағдарламаларына қосы лып отырғандығы өте дұрыс. Себебі, бү гінгі жас – ертеңгі елдің бола ша-ғы, бір мақсат, бір мүддеге бірік ті-ріле жұмыс атқаратын келешектің кемелдері. ал, осы тұрғыдан келгенде жастарды дұрыс бағытта тәрбиелей білу бүгінгі білім ошақтарында іс ке асырылатындығы айтпаса да тү сі-нікті. дін тұрғысындағы тақы рып-тарды зерделеу барысында түрлі кездерде пайда болған ежелгі рим, Грекия, иран, Конфуций ілімі, хрис-тиан діні, даосизм, синтоизм ілім-дерінің барлығында адамдарды ба уырмалдыққа, мейірімділікке, қайы-рым дылыққа, адалдыққа шақыратын ор тақ құндылықтар бар екендігіне студенттердің көзі жетеді. аталған қасиеттердің барлығы әр адамның бойында бар екендігін түсіндірумен қатар, сол қасиеттерді әркімнің өз бойында жетілдіре білуіне басты назар аударылады. алла тағала өзінің бір аятында «мен сендерді бір-біріңді тану үшін бір еркек, бір әйел қылып жараттым және ұлтқа бөлдім» деген екен. егер осы сөзді ақылға са ла тын болсақ, бір еркек, бір әйел – заң ды-лық, ал, ұлтқа бөлдім деген сөз ден әр ұлттың салт-санасына қарай та-ным- түсінік қалыптасатынын көруге болады.

– Бізде жаңа енгізілген пән-дер өзге елдердің тәжірибесі тұрғысынан оқытылады. Дінтану бойынша жүргізілетін курстарда бұл кемшіліктер қаншалықты ескерілген?– біздің ата-бабаларымыз дінді

тереңінен зерттеп, мол тағылымын өзі нің салт-санасына, дәстүріне сіңіре білген. Қазақ халқының салт-санасы,

дәстүрі, Құран ілімін терең меңгерген ғұлама, данышпандарымыздың нақыл сөздерінің, халық даналығының бар-лығы адамды бауырмалдыққа, ме-йі рімділікке, инабаттылыққа, кіші-пе йіл ділікке, тағы басқа да жақсы қа сиеттерге үйретеді. Осындай тари-хи мұралар, дінді насихаттаудағы дара жо лымыз тұрғанда бізге өзге елдердің тәжірибесін меңгеріп, басқа елдерге жалтақтаудың қажеті жоқ.

асылында, әрбір дүниеге келген адамның бойында дінге, рухани таза-лыққа, тылсым күшке сену сезімі бо-лады. бойдағы бұл сезім адамды ерте ме, кеш пе, әйтеуір, бір тылсым күшке сенуге жетелейді. адамның ет пен сүйектен жаратылғаны айдан анық болса, тән мен жан да сол адамдық ұғымның қос қанатын құрайды. Тән азығы ішіп-жеу мен басқа да нәпсілік жағдаяттармен байланысты болса, жан азығы – ең алдымен, Ұлы Жара-тушыға құлшылық ету. Тарихи дерек-терден қорытынды шығарсақ, дінсіз, яғни, иманға бой ұсынбаған адам болғанымен, дінсіз қоғам болмаған. Себебі, адам баласы сенімге мұқтаж. Соның ішінде тоқтала кететінім, қазіргі таңда осы діни зорлық-зомбылық пен алдап-арбаудың құрсағында қалып отырғандардың көпшілігі жастар. Түр-лі секталардың алдауына арбалып, өз өмірін қиып кетіп жатқандары қанша-ма?! бұған не себеп? әрине, мәселе діни білімнің өз деңгейінде жетілді ріл-мегендігінде. Жастар ғаламтор бет-терінен болсын, кез келген әдебиет беттерінен болсын алған жалған ақпа-раттарға өздерін сендіріп, жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтай қаптаған жат ағымдардың шырмауында кетіп жа-тыр. Тағы да атап өткім келеді, ел бо-лашағы – жастар. Сондықтан, оларды дұрыс жолмен жүргізіп, ғылымилық тұрғыдан діни санасын қалыптасты-руда дінтану пәнінің орны ерекше. Жоғары оқу орындарында тереңірек оқытылып, пән аясы кеңейтілсе нұр үстіне нұр болар еді.

– Дінтанушы ретінде сізді не алаңдатады?– Қазіргі жастардың сенгіштігіне,

аңқаулығына алаңдаймын. мұның барлығы сауатсыздықтың кесірі. Өт-кенде қызылордалық жасөспірім-дердің мектептен қашып мешітке баратынын айтып мамандар дабыл қақты. мектептегі бала үшін ең бас-ты міндет – білім алу болуы керек. діни сауатын мектептен тыс уақытта толықтырса болады. ал, біреулердің сөзіне ерген балалар мектепті қойып мешітке барады. бұл мәселені ата-ана мен мешіт имамдары назарда ұстауы керек. Өйтпесек, ертең кеш болады.

– Ой бөліскеніңізге рақмет.

Жадыра ҚұдайбергеНова

Мақпал Мәлікқызы, С.Асфендияров атындағы қазақ ұлттық медицина университетінің оқытушысы:

«дін әліппеСін меңГермеГендердің ҚиыС ЖОлға ТҮСУі Оңай»

л-қызының ізетті, ибалы, ме йі рімді болуын қай ата-ана қаламайды дейсіз. дегенмен, оң жақта отырып балалы болған қыз дардың көбеюі, темір тор дағы ер-азаматтар санының артуы имандылық әліппесін үйрету де осал тұстарымыздың барлы-ғын аң ғартады. Яғни, біздің отбасы мыз дағы имандылық әлсіреген. «баланы – жастан» дейтін бабалар тәлімі көп шаңырақта ескеріле бермейді. егер ұл мен қызымызға қазақы құндылықтардың қасиетін түсіндіріп, ұлттық тәрбиенің маз мұнын бойларына сіңіре алсақ, бүгінгідей ата дәстүрге қарсы шы ғып, ата-анасының сөзін сыйла майтын жастар пайда болмайтын еді.

ұ

14 №110/1 (2888/1) 6 қазан 2016

zangazet@maiI.ruБІРІНШІ БАЙЛЫҚ

Бесік тербету арман болған жұп­тардың кейбірі өздерінің сәбилі бола алмауын Алланың сынағы деп қабылдап сабырлылық танытса, енді біреулер айналасындағы балалы жандарға қарап, «неге мен балалы бола алмаймын, неге мен…» деп өзін­өзі мүжіп, одан әрмен қиналады. Ал, енді біреулер отбасын құруға асықпай, «ақша болса, баланы да жасатып аламын» деп ойлайды екен. Дегенмен, қазіргі кезде жастардың көбінің көзі ашық, бір жылға жуық балалы бола алмаған жағдайда дәрігерлерге көрініп, себебін анықтауға тырысып бағады. Себеп демекші, бұған сәл кейінірек тоқталамыз.

Сәбилі болғым келеді…

Осы мақаланы жазуға бел буған­да алдымен Алматы қаласындағы ең ірі репродуктивті медицина клини­каларының біріне бас сұқтым. Маман­дармен сөйлеспес бұрын, дәлізде дәрігерге кезек күтіп отырған жандармен тіл табысуға тырысып көрдім. Клиникаға келгендерді сыртынан бақылап отырып­ақ мұнда жай адамдардың келмейтінін байқайсың. Сыртқы келбеттерінен, киген киімдерінен, жақсы күтімінен­ақ олардың жағдайлары жаман емес, табысты келіншектер екенін байқау қиын емес.

Әйелдің бедеу, еркектің белсіз

болуына не себеп?

Дерек терге сүйенсек, еліміздегі отба сылық жұптардың шамамен 15­20 пайызы сәби сүйе алмайды екен. Репродуктолог мамандардың айтуын­ша, жұбайлардың уақытында балалы бола алмауының себебі сан алуан. Көбіне бедеулік қабыну процесінен болады. Ол суық тигізуден, жыныс­тық қатынаспен берілетін неше түр­лі инфекциялардан, дұрыс тамақ­танбаудан, ішімдік ішуден, темекі шегудің әсерінен де болуы мүмкін. Денсаулық сақтау ұйым дарының қорытындысы бойынша мұндай аурудың 50 пайызы адамның өзіне байланысты. 20 пайызында эколо­гиялық факторлар, яғни, қорша ған ортаның, ішетін суымыздың, жейтін тамағымыздың әсері. Келесі 20 пайызы генетикалық факторларда, яғни, сіздің ағзаңыз қандай ауруға бейім, соған байланысты. 10 пайызы ғана дәрігерге байланысты екен. Сондықтан, бедеулік бұрынғыдан да қиындап кеткен мәселенің бірі болып отыр. Қазіргі кезде қыздар да, ұлдар да интернеттен неше түрлі ақпарат ала отырып жыныстық қатынасқа ерте қызығушылық танытады. Бүгінде 13­14 жаста жыныстық қатынасқа түсіп, тіпті, жасанды түсік жасатып үлгерген жасөспірімдер жетіп­артылады.

Қыз баланың бала көтеруінің ең жақсы кезеңі – 18­28 жас аралығы. Әйелдің мүмкіндігі 40 жастан кейін мүлдем төмендейді, 35 жастан бастап құлдырай бастайды, ал, 45 жастан кейін бала көтеретін әйел кемде­кем. 20 жастағы қыз баланың бір айда бала көтеру мүмкіндігі 15­20 пайыз болса, 30 жаста 10 пайыз, 40 жаста 5­ақ пайыз.

Отбасылық жұптардың балалы бола алмауы тек әйелдің денсаулығы­на байланысты десек қателесеміз. Өйткені, қазіргі кезде ер адамдардың белсіздігінің көрсеткіші де жоғарылап кеткен. Тіпті, жұптардың балалы бола алмауына 50 пайыз еркектер кінәлі екенін айтып мамандар дабыл қағуда.

Дегемен, ДТҰ әдісі де барлық отбасыларға бірдей 100 пайыз ата­ана болу бақытын сыйлай алады деп кесіп айтуға да болмайды. Өйткені, бірне ше мәрте ДТҰ жасатып, әрекеттері сәтсіз болған жұптар да бар.

«Пробиркадағы бала» қалай пайда

болады?

Әлем бойынша ең алғашқы про­биркадағы бала 1978 жылы ту ған. Бүгінге дейін дүниежүзінде 5 мил­

лион бала репродуктивті техно­логия көмегімен дүниеге келіпті. Қазіргі кезде әр жылы туылатын америкалық балалардың 1 пайызы осы экстракорпоралды ұрықтандыру тәсілі арқылы дүниеге келсе, бұл көрсеткіш Еуропа елдерінде де, жалпы әлем бойынша жылдан­жылға өсіп келеді. Ал, біздің елімізде 20 жылдан бері ДТҰ бағдарламасы енгізіліп, балаға зар болып жүрген жандарға ата­ана атану бақытын сыйлап келеді. Бүгінде еліміз бойынша 18 репродуктивті технологиялар клиникасы жұмыс істейді. Ал, 2010 жылдан бері осы бағдарламаға мемлекет қолдау білдіріп, квота бөліп отыр. Дәрігерлердің айтуынша, ДТҰ бағдарламасын жүзеге асыру үшін бір жұпқа шамамен 800 мың мен 1 миллион теңге көлемінде қаржы жұмсалады.

ДТҰ әдісі өте күрделі және бірнеше сатылы процесс. ДТҰ бағдарламасы өткізілетін цикл ішінде әйел жағдайын бірнеше рет бақылау мен әртүрлі дәрі­дәрмектерді тағайындау кажет болады.

1.Бедеуліктің түрін және себептерін анықтау.

2.Көптеген фолликулдардың өсіп­жетілуі үшін гормоналдық препарат­тар тағайындау.

3.Тағайындалған дәрі­дәрмектерге аналық бездердің жауабын бір қатар ультрадыбыстық зерттеулердің көме­гі мен бақылап, бағалау.

4.Фолликулдардың пункциясы бола тын кезді анықтау.

5.Фолликулдардың пункциясы, оның құрамын аспирациялау, одан аналық ұрықтарды бөліп алып, арнайы коректік ортаға салу.

6.Аталық ұрықты алу және дайын­дау.

7.Аталық және аналық ұрықтарды «құтыға» салып біріктіріп (ұрықтардың инсеминациясы) және оларды инку­баторға 48­72 сағатқа салып қою.

8.2­5­шi тәулікте анасының жатыр қуысына эмбриондарды тасымалдау.

9.Эмбриондардың дамуына және жатырға бекітілуіне көмектесетін дәрі­дәрмектерді тағайындау.

10.Жүктілікті анықтау.11.Жүктілікті әйелдер кеңесімен

бірігіп жүргізу.ДТҰ­ның сәтті болуы көптеген

жағдайларға байланысты: емделу­шілердің жасына, бедеуліктің ұзақ­тығына, тағайындалған дәрі­дәр­мектерге аналық бездердің жауабына – неғұрлым аналық ұрық көп алынса, жүктіліктің болу мүмкінді гі соғұрлым жоғары; аналық ұрық пен шәуһеттің сапасына, дәрігер тағайындауларын уақтылы орындау және көптеген басқа да жағдайларға, сонымен қатар, ерлі­зайыптылардың психологиялық дайындығына да байланысты болады.

ДТҰ әдісімен емделіп жүрген емделушілерден үлкен шыдамдылық, тәрт іп және дәрігердің барлық тағайындауларын мүлтіксіз және уақытында орындау талап етіледі.

«Құтыдан шыққан» алғашқы қазақстандық бала биыл 20 жаста

Ең алғаш ДТҰ бағдарламасын елімізге белгілі эмбриолог Салтанат Байқошқарова енгізгені әмбеге аян. Ол 19 жасынан бастап осы салаға қызығушылық танытып, зерттеп, шетелдердегі алдыңғы қатарлы маман­дардан дәріс алды. 1995 жылдары еліміздің экономикалық жағдайы да аса мәз емес еді. Ауруханаларда қажетті құрылғылар тұрмақ, қарапайым электр қуаты мен жылудың болғанына қуанатын кездер болатын. Ауданның ауруханаларын айтпағанда, қала пер­зентханаларында дәрігерлер мен акушерлер, мед бикелер қалталарына май шам мен сіріңке салып жүретін. Өйткені, кез келген уақытта жарықтың сөніп қалуы ғажап емес еді. Осын­дай қиын кезеңдерде Салтанат Байқошқарова білім алуға барын салып, Валерий Здановский сынды ресейлік ғалым нан тәлім алды. Здановский Қазақстандағы алғашқы зертхананың ашылуына қол ұшын берді. Алайда, зертхананы ашуға қыруар қаржы қажет болды. Өйткені, бір микроскоптың бағасы көліктің құнымен тең еді. Осындай қиын­қыстау кезде жұбайы Салтанатқа өзінің жолдасы Батыр Бекмұсаев қаржылай көмек көрсетті. Бірнеше жылға созылған қажырлы еңбектің арқасында Қазақстанда ең алғашқы «құтыдағы сәби» 1996 жылы дүниеге келді. Қаншама әйелдің ана атануына себепкер болған Салтанат ханым өзінің екі ұлын да ДТҰ әдісі арқылы дүниеге әкелді.

Жылдан­жылға репродуктивті технология дамып, дені сау ұрпақты дүниеге әкелуге барынша жағдай жасалуда. Медицина ғылымы бір орында тұрмайды. Қазір ДТҰ барынша табиғи жолмен ұрықтануға жақындап келеді. Жақында елімізде жапондық жүйе бойынша ДТҰ әдісі қолданыла бастады. Бұл әдіс классикалық тәсілмен салыстырғанда біршама қолжетімді.

«Құтыдағы баланың» басқалардан

айырмашылығы бар ма?

Осыдан б ірнеше жыл бұрын Ресейдің бас педиатры Александр Баранов ДТҰ тәсілі арқылы дүниеге келген балалардың 75 пайызында басқалармен салыс тырғанда денсау­лығында көп жағдайда к інәрат болатындығын алға тартқан еді. Дәрі­гердің айтуынша, «құтыдан шық­қан балалардың» жүйке жүйесін­де ауытқушылықтар жиі кездеседі және аутизм дертіне шалдыққан балалардың басым көпшілігі денеден

әкелу мүмкіндігі мол десек, әрине, 20 жастағысында. Сондықтан, баланы барынша жас кезде, денсаулық мықты кезде туған жақсы. Бірақ, бұл дегеніміз ДТҰ әдісімен сау бала тумайды деген сөз емес. Жасанды жолмен туған балалар мен табиғи жолмен дүниеге келген балалардың арасында айтарлықтай айырмашылық болмайды. Ең бастысы, ДТҰ әдісі әр адамның ағзасындағы ерекшелігіне орай өте сауатты жасалса болғаны.

Осы уақытқа дейін дін өкілдерінің арасында да ДТҰ әдісіне қарсылық білдіргендер жиі кездесетін. Уақыт өте келе дін өкілдері де баланы жасанды жолмен ұрықтандыру арқылы дүниеге әкелуді құптай бастады. Ислам дінінде ДТҰ әдісі қолданылу үшін келесі шарттар міндетті болып саналады: әдісті әйел адам болмаса мұсылман ер адамның жасауы, ұрықтардың ауысып, шатастырылмайтындығына нақты көз жеткізілуі, қолдан ұрықтандыру күйеуінің көзі тірісінде жасалуы, ерлі­зайыптылардың бұл іске бірдей рұқсаты болуы орындалуы тиіс делінген. Қоғамдағы кереғар пікірдің алдын алуды көздегендей бұл мәселе кезінде Мәжілісте қаралды. Нәтижесінде арнайы заң қабылданып, демографияның дамуына үлес қосатын ЭКО тәсілі заңдық тұрғыда қолданыла бастады.

«ЭКО – бұл бизнес» дегенмен

келісесіз бе?

Жоғарыда айтқанымыздай, ДТҰ әдісі арқылы балалы болуға қалталы жандар жиі жүгініп жатады. Отыздан асқанша тұрмыс құрмай, карьерасын жасаған бір танысым күйеусіз­ақ өзі үшін баланы ЭКО арқылы туып алғанына куә болдым. Енді біреулер бірнеше рет бала туып жүрмеу үшін бір рет ЭКО жасатып, бірден егіз немесе үшем туып алғысы келеді. Білуімізше, әйелдің құрсағына екіден көп эмбрион салуға рұқсат етілмейді. Дегенмен, ақша жүрген жерде бәрі де мүмкін емес пе? Осыдан 2­3 жыл бұрын бір әйелдің үшем туам деп ЭКО жасатып, уақытынан бұрын алты айлық шақалақтарды дүниеге әкелгенін, сәбилердің кінәратпен туғандығын да естідік. Сонда кейбіреулер үшін ЭКО «құтыдағы қуаныш» болғанымен, енді біреулер үшін табыс көзі болғаны ма деген ой келеді. Бұл сұрақты белгілі маман Салтанат Байқошқароваға қойып көрген едік.

С а л т а н а т Б Е Р Д Е Н Қ Ы З Ы , «Экомед» емханасының жетекшісі:

–ДТҰ әдісін қолдануға ғы лы ми тұрғыдан мүмкіндіктер көп. Бірақ, оның бәрін оңды­солды қолдана берсек, онда діни және адами қайшылықтар пайда бо лады. Сондықтан, бәрін бірдей қол дануға болмайды. Кез келген нәрсені алсаңыз, оның жақсы

және жаман жақтары бар. Сол сияқты бұл әдісті дұрыс пайда ла ну керек. Құқықтық жағынан бұл әдіс қолдау тапқан. Мемлеке ті мізде репродуктивті құқықты қол дануға байланысты тиесілі заң дар бар. Сондықтан, біз заң нан аспай және заң шеңберінде жұ мыс істейміз. Қазір қай жерге барсаңыз да, «пәленшенің келіні туа алмай жүр», «түгеншенің ар тында қалар ұрпағы жоқ» деген дей әңгімелерді жиі естисіз. Бұл мәселе демографияға да әсер етеді. Өйткені, Қазақстанда 2 мил­лионнан астам репродуктивті жас тағы отбасылар болса, соның әр бір бесіншісі бала сүю бақы ты на қол жеткізе алмай жүр. Бұл – 300­350 мың отбасы. Қарап отыр саңыз, олардың қатарында бірде­бір баласы жоқтары, яғни, бір перзентке зар боп жүргендер де, сондай­ақ, бір­екі баласы бар, екіншісін не үшіншісін туа алмай жүргендер де табылады. Сон дық тан, бедеулік мәселесі тіптен баласы жоқ отбасыларына ғана тән нәрсе емес.

Әлемдегі бедеулікті емдеу жөнінен алдыңғы қатарлы елдер көш басында Израиль тұр. Өйт кені, ол жерде бедеулікті емдеу түр лері тегін. Әрине, ақылы қыз мет түрлері де бар. Бірақ, бедеулік мемлекеттің қолдауымен тегін емделеді. Қазақстанда ана мен бала орталықтары, отбасын жос­парлау орталықтары т.б. бар. Оларда бедеулікті тексеру тегін. Егер де адам бедеулікке тексеріл гісі келсе, сол орталықтарда бұл мәселені анықтай алады. Бірақ, ғылымның ең соңғы жаңалық тары қосалқы репродуктивті тех ноло гиялар, денеден тыс ұрық­тан дыру әдістеріне қол жеткізудің мүмкіндіктері әлі де аз. Мемлекет тарапынан беріліп жатқан кво талар бар, мәселен, 2010 жылдан бастап 100 отбасына квота беріл се, 2013 жылдан бастап 600 квота беріліп отыр. Бірақ, бұл өте аз. Сон дықтан, мұны әлі де қолдау керек. Ең басты мәселе – Из раиль дің 100 пайыз болмаса да, біраз тәжірибесін өз елімізге ен гіздіру. Мәселен, арзан гор мондық дәрілердің көмегін кеңінен таратып, баласы жоқ отбасыла рына қол ұшын созуға мүмкін діктер баршылық.

Елімізде соңғы 3 жыл дан бері жасанды ұрықтан дырудың жаңа әрі арзанырақ түрлері қолданылып жатыр. Біз дің жағдайда бұл әдістің тіптен тегін болуы мүмкін емес. Тек мемле кеттің қолдауымен ғана жүзеге асып жатқан мәселе бұл. Сон дықтан, емделуші азаматт ар ға көп әрі қымбат дәрілерді бер мей, халыққа көбірек ауқымды қыз мет етуді мақсат тұтып отырмыз. Денеден тыс ұрықтандыру әді сін қалай арзандатуға болады? Бұл арада басқа елдердің тәжіри бесі қандай? Біз осыны мемлекет ке дәлелдегіміз келеді. Бұл мәсе леге біздің маман ретінде жаны­мыз ашымаса, кімнің жаны ашиды? Бір перзентке зар болып, жылап жүрген адамдар өте көп. Солар дың күнделікті біздің алдымызға ке ліп, жылап­сықтап, мұңын шаққанын көре отырып, олардың проблемасын біз көтермесек, кім көтереді? Әрине, бұған үлкен қаражат, қажыр­жігер мен уақыт жұмсалып отыр.

ДТҰ (ЭКО) – дүниежүзінде қым­бат тұратын технологиялар арқылы жасалатыны белгілі. Соңғы бір жыл­дағы теңге девальвациясын ескерсек, ДТҰ бағдарламасында қолданатын дәрі­дәрмек, құрал­жабдықтардың барлығын шетелден доллар және евроға алатындықтан, 2­3 есеге қым баттады. Дәрімен және дәріні мүлдем қолданбай немесе аз мөл­шерде қолданатын ұрықтандыру жолдары бар. Дәріс із жасанды ұрықтандыру құны 300­400 мың төңірегінде болады. Дәрі­дәрмек қалайда қымбат, шамамен 500­600 мың теңгеге дейін кетеді, оның үстіне емдеу технологиясы мен міндетті түр де өтуге тиіс тексерулер көле­мін қоса есептегенде орта есеппен 1 мил лион теңгеге жуықтайды. Екінің бірі нің қалтасы бұндай қаражатты көтере бермейді. Сондықтан, емделу­дің бағасын шығындардың 2­3 есе көбеюіне қарамастан, сол баяғы деңгейде қалдырып, дағдарысқа қарамастан ұстап отырмыз. Ертең не боларын уақыт көрсетеді. Дегенмен, бізде шетелдермен салыстырғанда ДТҰ әдісінің бағасы анағұрлым арзан. Мысалы, алпауыт АҚШ және Еуропа елдерінде ДТҰ дәрі­дәрмексіз 10 мың АҚШ долларына жасалады екен. Англияда 12 мың фунт стерлинг тұрады. Сондықтан, көптеген адамдар шетелден арнайы біздің орталықтарға ұшып кеп, бақтарын сынайды. Қазіргі уақытта біздің емханаларда ДТҰ әдісімен дүниеге келген балалар Америка, Германия, Англия, Италия, Түркия, Ресей, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан, Әзірбайжан т.б. алыс және жақын шетелдерде тұрып жатыр.

Қазақстандағы ДТҰ ба­ғдар ламасы туралы мәселе­лерді бір мақаланың ауқы­мына сыйғызу мүмкін емес. Медицинаның осы бір саласы әлі де зерттеу лер мен сарап­тауларды қажет етеді. Алда ғы уақытта суррогат ана тақы­рыбын қозғайтын бола мыз.

А.НҰРСАБЕТҚЫЗЫ

«ҚЫЗ ҮЛЕСІ ҚАШАНДА БОЛУ АНА…» ДЕМЕКШІ, ӘЙЕЛ ЗАТЫ БОЛЫП ЖАРАТЫЛҒАН СОҢ, АНА БОЛУДЫ АРМАНДАМАЙТЫН НӘЗІКЖАНДЫ ЖОҚ ШЫҒАР, СІРӘ! ӘСІРЕСЕ, БІЗДІҢ ҚАЗАҚЫ ТҮСІНІГІМІЗДЕ КЕЛІН БОЛЫП БОСАҒА АТТАҒАН СОҢ, ЕҢ АЛДЫМЕН АТА­ЕНЕМІЗГЕ НЕМЕРЕ СЫЙЛАП ҚУАНТҚЫМЫЗ КЕЛЕДІ, ЖАРЫМЫЗДЫҢ ТЕЗІРЕК БАЛАСЫН ИІСКЕП МЕЙІРЛЕНГЕНІН ҚАЛАЙМЫЗ, АНА АТАНЫП, СӘБИІМІЗДІ ҚҰШАҒЫМЫЗҒА АЛСАҚ ДЕЙМІЗ. КЕЙДЕ ОСЫ БІР ҚАРАПАЙЫМ ҒАНА БАҚЫТ КЕЙБІРЕУЛЕРДІ ҰЗАҚ КҮТТІРЕДІ. НӘРЕСТЕНІҢ ІҢГӘЛАҒАН ДАУЫСЫНА ЗАР БОЛҒАН ЖҰПТАРДЫ БҮГІНДЕ МЕДИЦИНА ҒЫЛЫМЫ «ПРОБИРКАДАҒЫ БАЛАЛАРМЕН» ҚУАНТАТЫНДАЙ ДӘРЕЖЕГЕ ЖЕТКЕН. АЛАЙДА, МЕДИЦИНА ҒЫЛЫМЫНЫҢ ОСЫ БІР ЖАҢАЛЫҒЫ ТӨҢІРЕГІНДЕ КҮНІ БҮГІНГЕ ДЕЙІН ТҮРЛІ ПІКІРЛЕР АЙТЫЛЫП ТА, ЖАЗЫЛЫП ТА ЖҮР. БІРЕУЛЕР ДЕНЕДЕН ТЫС ҰРЫҚТАНДЫРУДЫ ТАБЫСТЫ БИЗНЕС ДЕСЕ, ЕНДІ БІРЕУЛЕР ЖАРАТЫЛЫС ЗАҢДЫЛЫҒЫНА ҚАРСЫ ШЫҒАТЫН СӘТСІЗ ТӘЖІРИБЕ ДЕП ТЕ БАҒАЛАП ЖАТАДЫ. СОНДА ТАБИҒИ ЖОЛМЕН ПЕРЗЕНТ СҮЙЕ АЛМАҒАН ЖАНДАР НЕ ІСТЕУІ КЕРЕК?

ДТҰ әдісімен емделгенде опе ра­тивтік килігуді қажет ететін әр түрлі асқынулардың болуы мүмкін. Мысалы, көпұрықты жүктілік, жатыр дан тыс (түтікшелік, аналық бездік, кұрсақ ішілік) және жатыр мойындық жүктілік, мұндай жағдайлар табиғи жолмен болған жүктілік кезінде де болуы мүмкін. Аналық бездердің гиперсти­муля циясы (гормоналдық дәрі­дәрмектерге аналық бездердің өте күшті жауап қайтаруы) болуы мүмкін, бұл кезде қажетті ем қолданылады және ем аурухана жағдайында жүргізілуі де мүмкін. Сирек жағдайларда аналық бездің, аналық без сулы iciгінің(киста) жарылып кетуі, жақын жатқан мүшелер мен қан тамырлардың жарақаттануы мүмкін, мұндай жағдайда жедел түрде хирургиялық көмек көрсету керек болады.

«ҚҰТЫДАҒЫ СӘБИДІҢ» ҚҰПИЯСЫ

тыс ұрықтандыру арқылы дүниеге келген балалар екенін айтып жар салған болатын. Сондай­ақ, ол бұл тәсілдің әйел денсаулығына да өте зиян екенін айтты. Ол «ДТҰ бағдарламасына мемлекеттен ақша бөлу елдегі мүгедектер санын арттыру деген сөз» деп қойып қалды. Алайда, репродуктолог ғалымдар Барановтың пікірімен, әрине, келіспейді. Олардың айтуынша, табиғи жолмен дүниеге келген балалардың арасында да кемтар сәбилер туылады.

Мамандардың айтуынша, ДТҰ әдісіне жүгінетін жандардың жасы 35­40­тар шамасында болып келеді. Сондықтан, жас ұлғайған сайын ағзада түрлі өзгерістер болуы мүмкін. Бұл табиғи құбылыс. Сондықтан, жасы 20­дағы келіншек пен 35­тегі келіншектің қайсысында дені сау бала дүниеге

№110/1 (2888/1) 6 қазан 2016 15zangazet@mail.ru

Редакторлар кеңесiнiң төрағасы – президентДосымбек ӨТЕҒАЛИЕВ

Бас редакторБекжан ӘшірБАЕВ

Бас редактордың орынбасарыАйнұр СЕМБАЕВА

Жауапты хатшы-дизайнерМақсат ТҮГЕЛОВ

Нөмiрдiң кезекшi редакторыСәкен ОрЫНБАСАрҰЛЫ

Астана

Алматы

Атырау

Ақмола

Қызылорда

Оңтүс тiк Қазақстан

ШығысҚазақстан

Газет бетiндегi жарияланымдардың пози циясы мен фактiлерi үшiн редакция жауап бермейдi.

Жарнама мен хабарландырулардың маз мұнына жарнама берушi жауап ты. Жарнама берушi нiң жiберген қа телiгiне байланысты талап-тiлектер хабарлан-дыру жарияланған күн нен бастап екi ай мерзiм iшiнде қа былданады.

Газеттi есепке қою туралы №12292-Г куәлiктi 2012 жылғы 20 ақпанда Қа-зақстан Респуб лика сының Мәде ниет және ақпарат министрлiгi берген.

Газеттiң терiмi мен бет қаттау жұ мыс-тары «Заң» Медиа-корпорация» ЖШС компьютерлiк орта лығында жа салды. Ал-маты облысы, Iле ауданы, Өтеген батыр ауылы, Сейфуллин кө шесi, 2«б», «Принт плюс» ЖШС баспаханасында басылып шығарылды. Тел.: факс. 8 (727) 51-78-27, 8 (727) 51-78-31

Алматы қаласы Тел: 8(727) 292-29-27, 292-40-89факс: 8 (727) 292-29-92

E-mail: zanreklama@mail.ruАстана қаласы Абай көшесі, 78, 105-кеңсетел: 8 (7172) 34-58-28

Меншiк иесi: «ЗАҢ» МЕДИА-кОрпОрА цИя» ЖАуАПкеРШIлIГI ШекТеулI

СеРIкТеСТIГI

Айша Құрманғали,8 707 851 91 13;

Айтақын Бұлғақов,8 702 239 62 99

Құралай Қуатова8 701 678 9077

Қалкөз Жүсiп, 8 701 300 14 74.

Нағымжан Сауяев,8 778 282 77 82.

Шадияр Мекен бай ұлы,8 775 733 56 65.

Азамат Қасымов,8 702 276 93 76

МенШiктi тiлШiлер:

ЖАрнАМА бөліМі:

«ÞðÑëóæáà» ÆØÑÊөêøåòàó қ., М.Горьêий êөøåñi, 37, 107-бөлмå. Òåл.: 8 (7162) 25-77-17«Âåðñèÿ-Ïðåññ» ÆØÑÏàâлоäàр қ., Åñòàй êөøåñi, 40. Òåл.: 8 (7182) 32-47-67, 32-49-04«Àéäè» ÆØÑҚàрàғàíäû қ., Æàмбûл êөøåñi, 11. Òåл.: 8 (7112) 42-00-71Қàëèàñқàðîâ Íұðëàí Íұðғèñûíұëû ÆÊÏåòроïàâл қ., Ê.Ñүòiøåâ êөøåñi, 58, 30-бөлмå, 3-қàбàòÒåл. 8 (7152) 46-02-57, ұÿлû òåл.: 8 (777) 572-29-91, 8 (701) 315-54-59Ìèõååâà Îëüãà Ñòàíèñëàâîâíà ÆÊҚоñòàíàй қ., Гоголь êөøåñі, 110, ВÏ 67 (Чåхоâ-Гоголь êөø. қиûлûñû), 8-714-2-50-97-07, 8-7758847211, 8-7053506918 «Îçàò-1» ÆØÑÀқòөбå қ., Àлòûíñàриí êөøåñi, 31. Òåл.: 8 (7132) 40-41-05, 87774348344жәíå Àқòàó қàлàñûИП «SAPA KZ» Аòûðàу қàëàñû, 87781063779, e-mail:zan-at@mail.ru Åðøîâà Ëþäìèëà ÆÊØûмêåíò қ., Æåлòоқñàí êөøåñi, 20 б.ÆØÑ «Íàçàð-1 фèðìàñû» ÆØÑ («РУТÀ» ÆÀ) info@nazar1.kzØûмêåíò қ., Èлÿåâ êөøåñi, 47, à/ж 144. Òåл.: 8 (7252) 53-40-48, 30-12-10«Þðèäè÷åñêàÿ фèðìà «Êîíñуëüòàíò» ÆØÑ Îрàл қ., Ë.Òолñòой, 28. Òåл.: 8 (7112) 50-88-05«Ðåêëàìà» ÆØÑÎрàл қ., Äоñмұхàмåäоâ êөøåñі, 43/1. Òåл.: 8 (7112) 50-47-34«Ëèð» ÆØÑ Қоñòàíàй қ., Áàйòұрñûíоâ êөøåñi, 67, 417-ïәòåр. Òåл.: 8 (7162) 54-57-03«Êîìпàíèÿ Æåòå» ÆØÑÒàлäûқорғàí қ., м-оí Молоäåжíûй 3 үй, 1 ï. Òåл.: 8(7282) 24-29-66, 87058147221ÆÊ Гàâðèëåíêî И.И. Қоñòàíàй қ.,ïр. Àль-Фàрàби 119 үй, êàб.407-Àòåл/фàêñ: 8 (7142) 53-63-21.«Æàñ Îòàу» ÆÊ Қûäûðбàåâà Í.Í. Қûзûлорäà қ., Әйòåêå би ê-ñі., 27, òåл: 26-45-89, ұÿлû òåл: 8 (777)402-28-28; 8 (700) 332-24-78.ÆÊ Тàжèбàåâà, Òàрàз қàлàñû Қойêåлäі êөøåñі 158 à, ХҚÎ àóмàғûòåл.: 87017268772, 87054422939ИП Íîâîñåëîâà Ïåòроïàâл қàлàñû, Êоíñòиòóциÿ Қàзàқñòàí êөøåñі, 28 үй, 1-қàбàò òåл: (87152) 46-74-77«Вåðñàëü Бèçíåñ» Àòûрàó қàлàñû, Мàхàмбåò êөøåñі, 107-à, 2-êàб., òåл: 32-14-29, 30-65-24, 8701 920 45 38ÆÊ «Ìàðцåфåй», Өñêåмåí қàлàñû, 60 òåл, 8(7232) 578414, 87772256506ÆÊ «Бàõäàуëåòîâà А.» Àлмàòû қ., Æібåê жолû ê., 55, Àлмà ñàó-äà орòàлûғû, 4-қàбàò, 426-íүê-òå. Òåл: 2714939. 87052083694 Email:ardawka_94@mail.ru.

ЖАРНАМА ҚАБЫЛДАЙТЫН ОРЫНДАР:

050012, Алматы қаласы, Х.Досмұхамедұлы көшесi (бұрынғы Мичурин), 68 «б»-үй.Қабылдау бөлмесi: 292-43-43; 292-79-61 (факс);

Астана қаласы, Абай көшесі, 78, 105-кеңсефакс: 8 (7172) 34-58-28E-mail: zan@zanmedia.kz

«Заң газеті» аптасына 3 рет – сейсенбі, сәрсенбі, жұма күндері жарық көреді.

редАкцияның МекенЖАйы:

Жеке таралым 10253 данаТапсырыс №11 Индекс 65921Газет Қазақстан республикасы бойынша таралады

теМірҚАзыҚ

Қоғàмäàғû äåмоêрàòиÿлûқ үрäіñòåр àäàм жәíå àзàмàòòûң құқûқòàрûí қàм-òàмàñûз åòóäің íàқòû òåòіêòåріí құрó, оңòàйлû құқûқòûқ мåхàíизмäåрäі åí-гізó мàқñàòûíäà 2015 жûлäûң 1 қàңòà-рûíàí бàñòàï Қàзàқñòàí Рåñïóблиêà-ñûíûң Қûлмûñòûқ-ïроцåñòіê êоäåêñі қолäàíûлà бàñòàäû. Æàңà ҚÏÊ бұрûí болмàғàí ïроцåññóàлäûқ òұлғà – òåргåó ñóäьÿñû лàóàзûмûí òәжірибåгå åíгізäі. Æàңà иíñòиòóò қûлмûñòûқ ïроцåñòі із-гілåíäірóгå мол мүмêіíäіêòåр бåрóімåí құíäû.

Êоäåêñòің 54-бàбûíûң 3-бөлігіíäå «òåргåó ñóäьÿñû – біріíøі ñàòûäàғû ñоò-òûң ñóäьÿñû, оíûң өêілåòòігіíå қûлмûñ-òûқ ñоò іñіí жүргізóäå àäàмäàр құқûқòà-рûíûң, боñòàíäûқòàрû мåí зàңäû мүääåлåріíің ñàқòàлóûíà ñоò бàқûлàóûí оñû êоäåêñòå êөзäåлгåí òәрòіïïåí жүзåгå àñûрó жàòàäû. Òåргåó ñóäьÿñûí (ñóäьÿлà-рûí) оñû ñоò òөрàғàñû ñóäьÿлàрäûң қà-òàрûíàí òàғàйûíäàйäû. Òåргåó ñóäьÿñûí àлмàñòûрó қàжåò болғàí êåзäå ол қàйòà òàғàйûíäàлóû мүмêіí» äåï жàзûлғàí.

ҚР ҚÏÊ-íің 55-бàбûíäà ñоòқà äåйіíгі іñ жүргізó бàрûñûíäàғû òåргåó ñóäьÿ-ñûíûң өêілåòòіêòåрі êөзäåлгåí, олàр мûíàлàр:

1) êүзåòïåí ұñòàóäû ñàíêциÿлàó;2) үйқàмàқòû ñàíêциÿлàó;3) лàóàзûмûíàí óàқûòøà øåòòåòóäі

ñàíêциÿлàó;4) жàқûíäàóғà òûйûм ñàлóäû ñàíê-

циÿлàó;5) эêñòрàäициÿлûқ қàмàқòû ñàíê-

циÿлàó;6) êүзåòïåí ұñòàó, үйқàмàқ, эêñòрà-

äициÿлûқ қàмàқ мåрзімäåріí ұзàрòó;7) êåïілäі қолäàíó;8) мүліêêå òûйûм ñàлóäû ñàíêциÿ-

лàó;9) êүзåòïåí ұñòàлмàйòûí àäàмäû ñоò-

ïñи хиàòриÿлûқ жәíå (íåмåñå) ñоò-мåäи-циíàлûқ ñàрàïòàмà жүргізó үøіí мåäици-íàлûқ ұйûмғà мәжбүрлåï орíàлàñòûрó;

10) бұрûí өзіíå қàòûñòû êүзåòïåí ұñòàó қолäàíûлғàí àäàмíûң ïñихиêà-лûқ àóрó фàêòіñі àíûқòàлғàí êåзäå оíû àóрóлàрäû қàòàң оқøàóлàó жàғäàйûíäà

Íақты бір істі қарау барысында және жал-пы сот төрелігін жүзеге асыру барысын-

да уақытты үнемдеу арқылы сот ісін жүргізу мақсатында қазір көп істер қолға алынуда. Соттарда қаралатын және шешілуге жататын істердің әралуандығы сот төрелігінің мақсаты мен міндетіне жетудің түрлі жолдары бар екенін көрсетеді. Сотқа жүгінген сәттен бастап, істің шешімін тапқанға дейінгі жол даудың ерек-шелігіне, яғни, ең тиімді жолдың таңдалуына байланысты.

Æàңà Àзàмàòòûқ ïроцåñòіê êоäåêñ àзàмàòòûқ іñòåрäі қàрàó рәñіміí жåңілäåòåòіí бірқàòàр өзгåріñòåр мåí жàңàлûқòàр åíгізåäі.

Îñûíäàй íоâåллàлàрäûң бірі – жåңілäåòілгåí жàзбà өíäіріñіí åíгізó болûï òàбûлàäû.

Êөрñåòілгåí өíäіріñ бойûíøà қàрàлóғà жàòàòûí іñòåр ñàíàòû òөмåíäåгіäåй:

1) қàрàжàò ñомàñûí өíäіріï àлó òóрàлû òàлàï àрûзäàр бойûíøà, åгåр òàлàïòàғû құí ñомàñû зàңäû òұлғàлàр үøіí – жåòі жүз àйлûқ åñåïòіê êөрñåòêіøòåí àñïàйòûí болñà, àл, жåêå êәñіïêåрлåр үøіí – åêі жүз àйлûқ åñåïòіê êөрñåòêіøòåí àñïàйòûí болñà;

2) жàóàïêåрäің àқøàлàй міíäåòòåмåлåріí бåêіòåòіí, жәíå (íåмåñå) øàрò бойûíøà қàрûзäû рàñòàйòûí òàлàïêåр ұñûíғàí құжàòòàр òàлàïòàғû құí ñомàñûíàí òәóåлñіз болñà;

3) зàңмåí íåмåñå øàрòòà қàрàñòûрûлғàí жàғäàй-лàр бойûíøà ñоòқà äåйіíгі рåòòåó мàқñàòûмåí мåäиà-циÿ òәрòібімåí бåêіòілгåí, äàóлàрäû (êоíфлиêòåрäі) рåòòåó бойûíøà êåліñімäі орûíäàó жөíіíäå;

4) Қàзàқñòàí Рåñïóблиêàñû «Ноòàриàò òóрàлû» зàңûмåí бåêіòілгåí íåмåñå øàрòòà қàрàñòûрûлғàí жàғäàйлàр бойûíøà ñоòқà äåйіíгі рåòòåó òәрòібімåí íоòàриóñïåí êóәлàíäûрûлғàí, äàóлàрäû рåòòåó òәрòібімåí жàñàлғàí êåліñімäåрäі орûíäàó бойûíøà;

5) òàрàïòàр мåí àäâоêàòòàрäûң òàïñûрмà øàрòû бойûíøà àäâоêàòòûң қàòûñóûмåí бåêіòілгåí íåмåñå àäâоêàòòàр мåí òàрàïòàрäûң «Àäâоêàòòûқ қûзмåò òó-рàлû» зàңûíà ñәйêåñ, ïàрòиñиïàòиâòі рәñім òәрòібімåí бåêіòілгåí äàóлàрäû рåòòåó бойûíøà êåліñімäåрäі орûíäàó бойûíøà;

6) зàңмåí бåêіòілгåí íåмåñå øàрòïåí қàрàñòû-рûлғàí жàғäàйлàрäà ñоòқà äåйіíгі рåòòåó òәрòібімåí бåêіòілгåí êәñіïêåрліê, иíâåñòициÿлûқ қûзмåòêå қà-

òûñòû äàóлàр бойûíøà êåліñімäåрäі орûíäàó òóрàлû; 7) ñàқòàíäûрó äàóлàрû бойûíøà жәíå зàңмåí

бåêіòілгåí íåмåñå øàрòïåí қàрàñòûрûлғàí жàғäàйлàр-äà ñоòқà äåйіíгі рåòòåó òәрòібімåí бåêіòілгåí бàíêòіê зàåм øàрòûíàí òóûíäàйòûí äàóлàр бойûíøà êåліñім-äåрäі орûíäàó òóрàлû;

8) зàңмåí бåêіòілгåí íåмåñå øàрòïåí қàрàñòû-рûлғàí жàғäàйлàрäà ñоòқà äåйіíгі рåòòåó òәрòібімåí бåêіòілгåí òұòûíóøûлàр құқûғûí қорғàó ñàлàñûíäàғû äàóлàр бойûíøà êåліñімäåрäі орûíäàó бойûíøà;

9) зàңмåí бåêіòілгåí íåмåñå øàрòïåí қàрàñòû-рûлғàí жàғäàйлàрäà ñоòқà äåйіíгі рåòòåó òәрòібімåí бåêіòілгåí òұòûíóøûлàр құқûғûí қорғàó ñàлàñûíäàғû жåêåмåíøіê құқûғûí қорғàó бойûíøà êåліñімäåрäі орûíäàó бойûíøà;

10) зàңмåí бåêіòілгåí íåмåñå øàрòïåí қàрàñòû-рûлғàí жàғäàйлàрäà ñоòқà äåйіíгі рåòòåó òәрòібімåí бåêіòілгåí íåêå-оòбàñûлûқ қàòûíàñòàр ñàлàñûíäàғû äàóлàр бойûíøà êåліñімäåрäі орûíäàó òóрàлû;

11) жåêå òұлғàлàр мåí зàңäû òұлғàлàрäûң àр-íà-мûñûíà, àбûройûíà жәíå іñêåрліê бåäåліíå íұқñàí êåлòірåòіí, øûíäûққà жàíàñïàйòûí мәлімåòòåрäің òàрàлóûíà жол бåрмåóгå бàғûòòàлғàí жàриÿлàíûмäàр òóрàлû äàóлàр бойûíøà êåліñімäåрäі орûíäàó òóрàлû;

12) зàңмåí бåêіòілгåí íåмåñå øàрòïåí қàрàñòû-рûлғàí жàғäàйлàрäà ñоòқà äåйіíгі рåòòåó òәрòібімåí бåêіòілгåí өзгå äå êåліñімäåрäі орûíäàó òóрàлû.

Àòàï өòó êåрåê, жоғàрûäà òізбåêòåлгåí äàó òàлàï-òàрûí жåңілäåòілгåí (жàзбàøà) өíäіріñ òәрòібімåí қàрàóäû êөрñåòïåй ұñûíûлñà äà, ол оñû òàрàóäûң åрåжåñіíå ñәйêåñ қàрàлàòûí болàäû.

Æåңілäåòілгåí өíäіріñ òәрòібімåí іñòі қàрàó мåрзімі øåêòåлгåí, мұíäàй іñòåр òàлàï қàбûлäàíғàííàí êåйіí 1 àй іøіíäå қàрàлóғà жàòàäû. Áірàқ, зàң øûғàрóøû бåл-гілі бір жàғäàй орûí àлғàí êåзäå òàлàï ñоò өíäіріñіíің жàлïû åрåжåñі àрқûлû қàрàó òәрòібі мүмêіíäігіí äå қàрàñòûрғàí.

Іñòі жåңілäåòілгåí òәрòіïïåí қàрàóäûң өзіíäіê åрåê-øåліêòåрі бàр, оғàí ñәйêåñ, іñ қозғàлғàííàí êåйіí ñоò òàрàïòàрäû құлàқòàíäûрàäû, íåгізäåлгåí àйғàқòàрû бàр қоñûмøà құжàòòàрû òірêåлгåí òàлàï àрûзғà жàóàï (қàрñûлûқ білäірó) үøіí 15 жұмûñ êүíіí бåêіòåäі. Æà-óàïқà òàлàïêåргå êөøірмåñі жолäàíғàíûí рàñòàйòûí құжàò òірêåлåäі. Ñоò бåêіòêåí мåрзім өòêåííåí êåйіí ñоòқà êåліï òүñêåí жàóàï, àйғàқ íåмåñå өзгå äå құ-жàòòàр, åгåр олàр ñоò øåøім øûғàрғàíғà äåйіí òүññå,

òàрàïòàр ñоò бåêіòêåí мåрзімäå ол құжàòòû бåрó мүм-êіíäігі болмàғàíûí äәлåлäåóі òиіñ.

Ñоò òàлқûлàóû оíûң оңàйлàòûлóûíà бàйлàíûñòû òàрàïòàр øàқûрûлмàй, ñоò жàóàï ұñûíó мåрзімі біò-êåííåí êåйіí қàрàлûï, øåøім òåê òàрàïòàр ұñûíғàí құжàòòàр бойûíøà øûғàрûлàäû. Ñоò оòûрûñû хàò-òàмàñûí жүргізó рәñіміíің болмàóû жәíå ñоò òàлқû-лàóûí êåйіíгå қàлäûрó ол бойûíøà øåøім қàбûлäàó ïроцåñіí бірøàмà жåңілäåòåäі. Қàбûлäàíғàí êоäåêñòің àбñолюòòі жàңàлûғû – оñû ñàíàò бойûíøà қûñқà øå-øім қàбûлäàó болûï òàбûлàäû, бұл бұрûíғû êоäåêñòå болмàғàí.

Æàлïû қûñқà øåøім êіріñïå, äәлåлäåмå жәíå рåзàлюòиâòі бөлімíåí òұрàäû. Ñиïàòòàмà бөлімі àлû-íûï òàñòàлғàí, бірàқ, åгåр øûғàрûлғàí øåøім зàңäû êүøіíå åíгåíгå äåйіí жàзбàøà өòіíіø òүñірілñå íåмåñå ñоòòûң өз қàлàóû бойûíøà óәжäåлгåí ñоò øåøімі øûғàрûлàäû.

Зàң øûғàрóøû қûñқà øåøімäі – бұл бåлгілåíгåí бөлігі болмàйòûí øåøім, ÿғíи, òàрàïòàрäûң àрûз òà лàïòàрû òізбåêòåлåòіí жәíå àйòûлғàí äàó мàңûзû бо йûíøà òүñіíіê бåрåòіí бөлігі болмàйòûí øåøім äåï àлäûí àлà òүñіíäіргåí.

Êоäåêñòің 147-бàбûíà ñәйêåñ, біріíøі ñàòûлû ñоò åгåр жàóàï бåрóøі іñòі қàрàó òóрàлû жәíå øåøім қàбûлäàóғà әñåр åòåòіí àйғàқòàрäû ұñûíà àлàòûíû òóрàлû хàбàрлàмà àлмàғàíûí мәлімäåгåí жàғäàйäà оңàйлàòûлғàí өíäіріñ òәрòібімåí қàбûлäàíғàí ñоò øåøіміí êåрі қàйòàрó мүмêіíäігіíå иå.

Ñоò øåøіміí êåрі қàйòàрó жәíå оғàí øàғûм òүñірó òóрàлû өòіíіøòі бåрó òәрòібі øàғûмäàíó мåрзіміíің ұзàқòûғûí қоñïàғàíäà, ñûрòòàй қàрàó өíäіріñ рәñімі-íå ұқñàñ. Øåøімгå øàғûм òүñірó мåрзімі ұзàрòûлғàí, òàрàïòàрғà ñоò øåøіміí êåрі қàйòàрó бойûíøà өòіíіøòі қàíàғàòòàíäûрóäàí бàñ òàрòó òóрàлû ұйғàрûм øûққàííàí êåйіí øàғûмäàíó үøіí бір àйлûқ óàқûò мåрзімі бåлгілåíгåí. Áұл ñоò øåøімäåрі àïåллÿциÿлûқ ñàòûäàғû ñоòïåí жåêå-äàрà қàрàлàäû. (402-бàï ÀІÆÊ).

Æàлïû, жåңілäåòілгåí өíäіріñ òәрòібімåí іñòåрäі қà-рàó рәñімі íàқòû рåглàмåíòòåлгåí, òәрòібі òүñіíіêòі әрі қолжåòімäі. Îñû оңàйлàòûлғàí рәñімäі жүзåгå àñûрó àзàмàòòûқ іñ жүргізóäі жåңілäåòóгå жәíå жåäåлäåòóгå мүмêіíäіê бåрåäі.

Бàõûòжàí ÐАХÌАÍБÅÐДИÅВ,Ақìîëà îбëûñûíûң ìàìàíäàíäûðûëғàí

àуäàíàðàëûқ эêîíîìèêàëûқ ñîòûíûң ñуäüÿñû

ñàрàïòàмà òàғàйûíäàó òóрàлû мәñå-лåíі òåргåó ñóäьÿñûíûң қàрàйòûíûí бåêіòêåí. Îñûíûң өзі қорғàóøûлàр өòіíіøіíің íåгізñіз жолäà қàлмàóûíà òүрòêі болàрû àíûқ. Ñоíûмåí қàòàр, зàңäàғû жàңàлûқòûң àрқàñûíäà òåр-гåó ñóäьÿñûíûң êөмåгімåí қûлмûñòûқ ïроцåñòі жүргізåòіí оргàíғà àйғàқ бåрóі үøіí êåлóіí қàмòàмàñûз åòó қиûíäûқ òóäûрàòûí, бұрûí өзäåрі жàóàï àлғàí êóәíі, қорғàóøû рåòіíäå қàòûñàòûí àä-âоêàòòûң өòіíіøхàòû бойûíøà мәжбүр-лåï әêåлó òóрàлû мәñåлåñі äå øåøіміí òàóûï оòûр. Әриíå, òåргåó ñóäьÿñû-íûң äà қàòåліê жібåрóі мүмêіí. Îíäàй жàғäàйäà òåргåó ñóäьÿñûíûң қàóлûñûíà оñû êоäåêñòің 107-бàбûíäà êөзäåлгåí òәрòіïïåí øàғûм жàñàлóû, íàрàзûлûқ білäірілóі мүмêіí.

Қûлмûñòûқ-ïроцåñòіê êоäåêñòің 56-бàбûíûң òәрòібі бойûíøà òåргåó ñóäьÿ ñûíûң өêілåòòіêòåріí жүзåгå àñû-рóäûң жàлïû øàрòòàрû òөмåíäåгіäåй бåлгілåíгåí. Àйòàлûқ, òåргåó ñóäьÿñû өз құзûрåòіíå жàòқûзûлғàí мәñåлå-лåрäі ñоò оòûрûñûí өòêізбåй жåêå-äàрà қàрàйäû. Åгåр зàңäû жәíå íåгізäåл-гåí øåøім øûғàрó үøіí мàңûзû бàр мәí-жàйлàрäû зåрòòåó қàжåò болñà, òåргåó ñóäьÿñû òиіñòі òұлғàлàрäûң жәíå ïроêóрорäûң қàòûñóûмåí ñоò оòûрû-ñûí өòêізó òóрàлû қàóлû åòåäі.

Ñоò оòûрûñû òåргåó ñóäьÿñûíûң өêі-мі бойûíøà бåйíåбàйлàíûñ рåжиміíäå жүргізілóі мүмêіí. Ñоò оòûрûñû бàрû-ñûíäà хàòòàмà жүргізілåäі.

Òåргåó ñóäьÿñû:1) ñоòқà äåйіíгі іñ жүргізóäі жүзåгå

àñûрàòûí оргàííàí қàрàлûï жàòқàí мәñåлå бойûíøà қоñûмøà àқïàрàòòû òàлàï åòóгå;

2) òиіñòі ñоòқà äåйіíгі іñ жүргізóäің бàрлûқ мàòåриàлäàрûмåí òàíûñóғà жәíå олàрäû зåрòòåóгå;

3) ïроцåñêå қàòûñóøûлàрäû ñоò оòû рûñûíà øàқûрóғà жәíå олàрäàí қûл мûñòûқ іñ бойûíøà қàжåòòі àқïà-рàòòû àлóғà құқûлû.

4) Òåргåó ñóäьÿñû ҚР ҚÏҚ-íà ñәй-êåñ, іñòі мәíі бойûíøà øåøó êåзіíäå ñоò òà қàрàóäûң íûñàíàñû болóû мүмêіí мәñåлåлåрäі àлäûí àлà øåøóгå, òåр гåï-òåêñåрó бàғûòû жәíå òåргåó әрåêåòòåріí жүргізó òóрàлû íұñқàóлàр бåрóгå, ñоòқà

äåйіíгі іñ жүргізóäі жүзåгå àñûрàòûí àäàмäàрäûң жәíå қàäàғàлàóøû ïроêó-рорäûң, ñоíäàй-àқ, іñòі мәíі бойûíøà қàрàйòûí ñоòòûң орíûíà әрåêåò жàñàó-ғà жәíå øåøім қàбûлäàóғà òиіñ åмåñ.

5) Êүäіêòі өзіíå àзàïòàó жәíå бàñқà äà зàңñûз әрåêåòòåр қолäàíûлғàíû òóрàлû àрûзäàíғàí íåмåñå оíäà êүø қолäàíóäûң ізäåрі болғàí êåзäå òåр-гåó ñóäьÿñû қàäàғàлàóøû ïроêóрорғà êөрñåòілгåí фàêòілåрäі äåрåó òåêñåрóäі жүзåгå àñûрóäû òàïñûрóғà міíäåòòі.

6) Àäàмíûң құқûқòàрû мåí боñòàí-äûқòàрûí, ұйûмäàрäûң зàңмåí қорғà-лàòûí мүääåлåріí зàңñûз øåêòåó íå-мåñå өзгå äå бұзó фàêòілåрі àíûқòàлғàí êåзäå òåргåó ñóäьÿñû зàңбұзóøûлûққà жол бåргåí òұлғàлàрäûң жàóàïòûлûғû òóрàлû мәñåлåíі øåøó үøіí жåêåøå қàóлû øûғàрàäû.

Ïроцåñòі жåңілäåòó жәíå òиімäілігіí àрòòûрó мàқñàòûíäà ñоòқà äåйіíгі іñ жүргізó бàрûñûíäà жәбірлåíóøі мåí êóәíің àйғàқòàрûí ñàқòàó қàрàлғàí. Áұл қàжåòòі òұлғàлàрäàí бàñ ñоò оòûрû-ñûíäà жàóàï àлó мүмêіíäігі болмàғàí жàғäàйäà (øåòåлäå òұрóû, мåмлåêåò àóмàғûíàí òûñ жåргå êåòóäі жоñïàрлàï қою, àóûр äåрò ñàлäàрûíàí қàйòûñ болó мүмêіíäігі) äәлåл рåòіíäå ïàйäà-лàíûлàòûí äåрåêòåрäі ñоòïåí бåêіòóäі қàмòàмàñûз åòåäі.

Òåргåó ñóäьÿñû Қàзàқñòàíäàғû қûлмûñòûқ ñоò іñіí жүргізóäåгі жàңà ñóбъåêò рåòіíäå біріíøі êåзåêòå ñоò билігіí òàрàòóøû болûï òàбûлàäû. Îл қûлмûñòûқ іñòі ñоòқà äåйіí жүргізó бà-рûñûíäà àзàмàòòàрäûң êоíñòиòóциÿлûқ құқûқòàрû мåí боñòàíäûқòàрûí íåгіз-ñіз øåêòåóäі болäûрмàóғà бàғûòòàлғàí қûзмåòòі жүзåгå àñûрàäû.

Æàңà Қûлмûñòûқ-ïроцåñòіê êоäåêñ-êå åíгізілгåí бұл жàңàлûқòàр хàлûқòûң ñоòқà äåгåí ñåíіміíің àрòóûíà, ñоòòûң өêілåòòіêòåріíің êåңåюіíå, àзàмàòòàрäûң êоíñòиòóциÿлûқ құқûқòàрû мåí боñòàí-äûқòàрûíûң ñоò òàрàïûíàí хàлûқàрà-лûқ ñòàíäàрòòàрғà ñàй бàрûíøà қорғà-лóûíà êåïіл бåрåòіíäігіí àйқûíäàйäû.

Аñқàð ЗИАДА,Қîðғàëжûí àуäàíäûқ

ñîòûíûң ñуäüÿñûÀҚМÎËÀ ÎÁËыÑы

Пайым

Айтарым бар!

ÆÅңІËÄÅÒІËГÅН ӨНÄІРІÑ ÒӘРÒІÁІМÅН ҚÀРÀËÀÒыН ІÑ МÅРЗІМІ ØÅÊÒÅËГÅН

лбасы НұрсұлтаН Назарбаевтың ҚазаҚстаН халҚыНа арНағаН 2012 жылғы 14 желтоҚсаНдағы «ҚазаҚстаН-2050 стратегиясы – ҚалыптасҚаН мемлекет-тің жаңа саяси бағыты» атты жолдауыНда ҚылмыстыҚ іс жүргізу жүйесіН жетілдіру Қажеттілігі айтылғаН.

е

ÒÅРГÅу ÑуÄьяÑыНың ÆұМыÑы ÆÀНÄÀНыÏ ÊÅËÅÄІ

ұñòàóғà лàйûқòàлғàí, ïñихиàòриÿлûқ êөмåê êөрñåòåòіí àрíàóлû мåäициíàлûқ ұйûмғà àóûñòûрó;

11) мәйіòòі эêñгóмàциÿлàó;12) êүäіêòігå, àйûïòàлóøûғà хàлûқ-

àрàлûқ ізäåó жàриÿлàó мәñåлåлåріí қàрàйäû.

Îñûäàí-àқ ñоò ñàлàñûíäàғû жàңà лàóàзûмғà қàíøàлûқòû жоғàрû жàó-àïòûлûқòûң àрòûлғàíûí àңғàрóғà бо-лàòûíäàй. Áұғàí қоñà, òåргåó ñóäьÿñû àíûқòàóøûíûң, àíûқòàó оргàíûíûң, òåргåóøіíің жәíå ïроêóрорäûң әрåêåò-òåріíå (әрåêåòñізäігіíå) жәíå øåøім-äåріíå жàñàлғàí øàғûмäàрäû қàрàйäû. Ñоíûмåí қàòàр, òåз бұзûлàòûí íåмåñå қûлмûñòûқ іñòі мәíі бойûíøà øåøêåíгå äåйіí ұзàқ ñàқòàлóû åлåóлі мàòåриàлäûқ øûғûíäàрäû қàжåò åòåòіí зàòòàй äәлåл-äåмåлåрäі өòêізó òóрàлû мәñåлåíі қàрàó äà òåргåó ñóäьÿñûíà жүêòåлгåí. Ñоòқà äåйіíгі іñ жүргізó бàрûñûíäà жәбірлå-íóøі мåí êóәíің àйғàқòàрûí ñàқòàóғà қою, àäâоêàòòàр мåí ïроêóрорлàрäû қоñïàғàíäà, ñоòқà äåйіíгі іñ жүргізóäå ïроцåñòіê міíäåòòåрäі орûíäàмàйòûí íåмåñå òиіñіíøå орûíäàмàйòûí òұлғà-лàрғà àқøàлàй өíäіріï àлóäû қолäàíó мәñåлåñіí äå øåøó òåргåó ñóäьÿñûíûң құзûрåòіíå êірмåê.

Ïроêóрорäûң ұñûíóûмåí қûлмûñ-òûқ іñ бойûíøà ïроцåñòіê øûғûíäàрäû өíäіріï àлó òóрàлû мәñåлåíі қàрàóäà, ñұрàó ñàлóäû орûíäàóäàí бàñ òàр-òûлғàí íå ол бойûíøà үø òәóліê іøіíäå øåøім қàбûлäàíбàғàí жàғäàйäà қор-ғàóøû рåòіíäå қàòûñàòûí àäâоêàòòûң óәжäі өòіíіøхàòû бойûíøà, мåмлåêåòòіê құïиÿлàрäû құрàйòûí мәлімåòòåрäі қоñïàғàíäà, қûлмûñòûқ іñ үøіí мàңûзû бàр êåз êåлгåí мәлімåòòåрäі, құжàòòàр-äû, íәрñåлåрäі òàлàï åòіï àлäûрó жәíå қûлмûñòûқ іñêå қоñûï òігó òóрàлû мәñå-лåíі äå òåргåó ñóäьÿñû қàрàï, øåøім қàбûлäàй àлàäû.

Æàлïû, жàңà лàóàзûмíûң қорғàóøû-лàр қûзмåòіí жåңілäåòóгå жàí біòіргåíіí мойûíäàóûмûз êåрåê. Өйòêåíі, жàңà êоäåêñòå қорғàóøû рåòіíäå қàòûñàòûí àäâоêàòòûң óәжäі өòіíіøхàòû бойûíøà åгåр қûлмûñòûқ қóäàлàó оргàíû оñûí-äàй өòіíіøхàòòû қàíàғàòòàíäûрóäàí íåгізñіз бàñ òàрòñà íå ол бойûíøà үø òәóліê іøіíäå øåøім қàбûлäàíбàñà,

16 №110/1 (2888/1) 6 қазан 2016

zangazet@mail.ruалаң жұрт

Арбауына кәріні де, жасты да ілін-діріп, соңдарынан ілестіруге тырысқан мұндай ағымдарға қатысты Мәжілістің мінберінде де қорқынышты деректер айтылған еді. «Әділет департаментінің ресми деректері бойынша, «Иегова куәгерлері» ізбасарларының саны 6000-нан, ал «Саентология шірке-уі» ізбасарларының саны шамамен 5000-нан асатын көрінеді. Еліміздегі жастардың 60 пайызы түрлі діни ағымдардың жетегінде жүр», – деп дабыл қағып, депутаттық сауал жол-даудың арқасында мәселе біршама шешілді. Жақында осы мәселеге қа-тысты тағы бір жаңа дерек айтылды.

Елімізде жат ағымның жетегінде 15-16 мың қазақстандық кеткен. Бұл туралы жақында ҚР МСМ Дін істер комитетінен Балғабек Мырза-ев мәлім етті. «Бейресми деректер бойынша 15-16 мыңдай адам. Оның ішінде такфиристер, жиһадистер деп түрлі ағымдарға бөлініп жатады. Ал Сирияға 500-ге жуық адам кеткен. Сондықтан біз осы мәселелердің бар-лығын зерттеп, талдап, олардың теріс бағытқа кетуіне не себеп болғанын жан-жақты сараптаудамыз. Қазірдің өзінде «Ақ-ниет» оңалту орталығы жат ағым құрбандарымен жұмыс жасау-да», – деді комитет өкілі.

Оңалту орталығынан

үміт барИмамдардың айтуынша, бүгінде

мешітке келетін жамағаттың 85-90 пайызы жастар. Ал жалпы елімізде-гі рухани ізденіске түскен жандар ғаламтор арқылы жат ағымдардың уағыз-насихатына иланып жатады екен. «Бұл ұлттық проблема. Себебі, қан шама қаракөздеріміз темір торға тоғытылып, тағдырлары талқандалып жатыр. Енді осы олқылықтың орнын толтырып, бұдан кейін өзгелердің жат ағым құрбаны болмауы үшін жан- жақты еңбек етуіміз маңызды», – дейді Нұр-Мүбарак университетінің про ректоры, профессор Шамшәдин Ке рім мырза. Расында да не істеуіміз керек?!

Айта кетер жайт, екі жыл ішінде елімізде 256 қазақстандық радикал ағымдардан шығарылыпты. «Ақ ниет» оңалту орталығы осынша қзақстан-дыққа радикалды ағымдардан шығуға көмектескен. Бұл туралы ҚР Дін істері және азаматтық қоғам министрлігінің Дін істері жөніндегі комитет төраға-сының орынбасары Ғабит Абзалбек мәлім етті. Олардың барлығы дерлік рухани қолдау іздей жүріп, адасқа-нын білмей қалған жандар. Тиісті орындардың қолдауы арқасында жол тауып, жат ағымның жетегінен басын арашалап алды. Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс аясында 2014 жылдан бастап елімізде «Ақ ниет» оңалту орталығы жұмыс жасап келеді. Орталық қызметкерлері радикалды діни ағымдар идеясынан зардап шек-кен әйелдер арасында оңалту жұмыс-тарын жүргізеді. Қазіргі күні мұндай оңалту орталықтарының маңызы зор екені анық.

Ғабит Абзалбек мырзаның айтуын-ша, Қазақстанда Дін істері жөніндегі комитет жанындағы дін мәселелері бойынша республикалық ақпарат-тық-насихаттау тобы және дін мәсе-лелері бойынша 304 жергілікті ақпа-раттық-насихаттау тобы жұмыс істейді екен. «Біз халықтың мақсатты топтары бойынша жұмыс істеуге бет алдық. Сонымен қатар, әйелдер қоғамы мен жастар арасында жұмыс істейміз. Бұл қарым-қатынас тұрғысынан әйелдер ұйымдарын да тартудамыз. Әйелдер ұйымдары экстремизмнің алдын алу жұмысында, рухани-адамгершілік тәр-биеде маңызды рөл атқарады. Әйел-дердің қоғамдағы рөлін төмендетуге болмайды», - дейді Ғабит Абзалбек.

Осыған дейін ҚР ҰҚК Қазақстанда жыл басынан бері 57 радикалдың сот-талғанын хабарлаған болатын. Ведом-ствоның мәліметінше, 2016 жылдың басынан бастап ұлттық қауіпсіздік органдары Қазақстанда лаңкестік және діни-экстремистік қылмыстар жасағаны үшін 57 радикалды соттаған

және осыған дейін де осы бап бойын-ша талай адам істі болған еді.

Лаңкестер түрмеде тыныш

жатыр ма?Елімізде діни ағымның жетегін-

де кеткендермен қолдан келгенше жұмыс жүргізіліп жатыр. Кейбіреуі сотталып, енді бірі Сирия асып, кей-бір айыбын түсінгендер өз үйіріне қосылуда. Ал түрмеге тоғытылғандар түрменің де тыныштығын қашырып жатқан жоқ па?!

Кейбір мамандар лаңкестер қа-раңғы қапаста да қауіпті. Түрмеге жа ңа түскендер лаңкестер қатарына тар тылып кетуі мүмкін деген жора-малдар айтуда. Өз кезегінде Қылмыс-тық-атқару жүйесі комитетіндегілер (ҚАЖК) жоғарыда айтылған күдікті жоққа шығаруда. Ал тәуелсіз са-рапшылардың бірқатары ҚАЖК-мен келіссе, кейбіреуі түрмеде дәстүрлі дінге қарсы көзқарастылардың жа-сырын насихат жүргізіп, тіпті қамау-дағыларды радикалдап жатқанын да айтады.

Бір кездері терроризм бабымен түрмеге отырғандарды өзге соттал-ғандардан оқшау ұстау керек деген де пікір айтылған еді. Мұндай оқшаулау-дың қажет екенін уақыт сездіріп отыр.

Өйткені соңғы жылдары елімізде діни экстремизм мен терроризмге қарсы айтарлықтай күрес жүргізіліп жатыр. Күштік құрылымдар салдар-мен ғана күресіп қоймай, профилак-тикалық шараларды да іске асыруда. Осы орайда айта кетер жайт, соңғы жылдары қоғамға қауіп төндіріп, мем-лекет құрылымдарына қарсы ұйым-дас тырылған қылмыс саны айтар-лықтай көбейген көрінеді. Соған сай террористік және экстремистік баптар бойынша істі болғандардың да қатары артқан.

Кейбір сарапшылардың пікірінше, түрлі радикалды экстремистік идея-ларды бойына сіңіріп, қоғамға қауіп төндіріп отырғандардың дені түрме-ден шыққандар екен. Демек, біздің қауіп бекер емес. Бірлі жарым санасы уланғандар түрмеде де бос жатпай басқаларды да өз қатарына тартып жатыр. Тіпті мамандардың «түрме-лерде жаппай діни радикализмге бет бұру тенденциясы жүзеге асып бара жатқан жоқ па?» деген күдіктері де бар. Осыған орай қайбір жылы Мәжіліс депутаты Мұхтар Тінікеев «жазасын өтеушілерді жасаған қыл-мысына қарай бөліп отырғызу керек. Көптеген елдерде діни экстремизм бабы бойынша жазасын өтеушілер басқалардан оқшауланған. Бізге де бұл тәжірибені енгізу артықтық етпей-ді» деп пікірін білдірген еді.

Қазір елімізде діни экстремизм бабы бойынша сотталған азаматтар-дың жалпы саны 500-дің айналасында екен. Аз ба, көп пе? Олардың басты ниеті үнемі өз ұстанымдарын насихат-тау екенін ескерсек, олардың санының қазірдің өзінде сәт сайын еселеніп жатуы әбден мүмкін.

Жасыратыны жоқ, түрме экстре-мистік ағымдағы адамдар үшін өз-дерінің үгіт-насихаттарын жүргізуге қолайлы орта болып табылады. Яғни, мамандардың айтуынша, «түрмеге экстремизм немесе терроризм көзқа-расындағы сотталған бір адам отырса, ол жерден радикалды ағымдарды мықтап ұстанған 3-5 адам шығады». Демек олармен жұмыс жүргізу қа-

жет. Мамандар «оқшауланған түрмені қазіргідей емес тәжірибелі имам және күшті теологтармен қамтамасыз ету де аса қиынға соқпас еді» дейді.

Адвокат Серік Сәрсенов: «лаңкестік қылмысымен сотталғандардың бар-лығы бір қазанда қайнауы тиіс. Басқа қылмыс жасағандармен бірге отырған лаңкесшілер қанатын жайып алған ИГИЛ тәрізді түрмеде отырып-ақ жа-сақ құруы мүмкін. Сол себепті, олар-ды оқшау ұстау – орынды шешім. ҚР ҚК 255-бабындағы («Терроризм акті») жазалау шарасын күшейту қажет. Кем дегенде, 20 жыл бас бостандығынан және өмір бойы бас бостандығынан айыруды қарастырса артық болмай-ды», – дейді. Бұл пікірге біздің алып- қосарымыз жоқ.

Еркіндік ессіздікке апарады

Мұсылмандықты шолақ балақ, қаба сақал, кебінге оранып жүру деп ұғатындар «Ахмадие жамағаты», «Ал-ля-Аят» (Фархатшылар) культтік-мис-тикалық діни ағымы, «Ата жолы» («Ақ жол»), тахриршілдер, таблиғшылар, салафилер, такпиршілер, кораниттер болып сан түрге бөлінуде. Ал осынау негізгі мақсаты белгісіз діни ағымдар-дың әрқайсысының етегінде бір-бір қандасымыз кеткен күннің өзінде ұлт қауіпсіздігіне қаншалықты қауіп тө-нетінін бағамдай беріңіз. Негізінен, жұмыссыздар, өмірден өз орнын тап-пағандар, рухани ізденісте жүргендер, жеке басы және отбасындағы психо-логиялық қиындықтарға төзе алмаған-дар, ислам дінін терең білмейтіндер, әсіресе, жастар миссионерлердің үгіт-насихатына тез ілігетін көрінеді.

Еліміздің батыс өңірінде ислам дініндегі түрлі діни ағымдарды ұс-танған жастардың да көбейіп бара жатқаны жасырын емес. Ендеше, мұ-ның алдын алуда қандай іс-шаралар атқарылып жатыр? Шыны керек, «за-йырлы мемлекетпіз» деп, идеология тұрғысынан халқымызды тым еркін жіберіп алған секілдіміз. Тіпті бүгін-де мамандар көпұлттылықтан гөрі, көпдінділіктің зардабы ауыр екендігін жарыса айтып жүр. Демек, көпдін-ділікпен күресетін кез жетті.

Деректерге сүйенсек, 90-жылдар-дың басында Қазақстанда 500-дей діни бірлестіктер мен ұйымдар болса, бүгінде олардың саны 4000-нан асып кетіпті. Бұған негізінен «он адам бірі-гіп діни бірлестік құрып, тіркеле бер» дейтін сол кездегі заңымыз ықпал етсе керек! Ең қорқыныштысы, еліміз-де олардың ісін бақылауға алып отыр-ған, ашықтан ашық күрес жүргізіп, мешіттерге барлау жасап отырған ешқандай мекеменің жоқтығы болып отыр. «Ағылшын тілін оқытамыз, пси-хологиялық көмек көрсетеміз» деп алдап-сулап маңайларына адамдарды жинап алып, өз ағымдарын насихат-тап жүрген діни бірлестіктер бүгінде қараларын күн өткен сайын көбейтуге талпынуда.

Діни бірлестіктерді бейберекет тіркеп, олардың іс-әрекетін бақылау-сыз қоюымыздың салдарынан бүгінде олар мыңдаған қандастарымызды өз бауырларына тартып үлгеруде. Ағымға ерген азаматтардың сәбилерін тиісті медициналық тіркеуден өткізу-ден бас тартып, тіпті екпе егуден қа-шуы, басқа ағымға ерген жасөспірім-дердің мектептегі оқуларын тастап кетуі, мектеп жасындағы ұл-қыздар-дың музыка тыңдау – харам, мемле-кеттік Әнұранды тыңдамау, кеудеге

қол қоймау, туға құрмет көрсетпеу, евангелші баптистердің «жер бетінде шекара болмауы керек» деп, Отан қорғаудан қашып, әскери борышты өтемеу дұрыс деген бағыттағы уағыз-дар жүргізуі түрлі діннің ағымын да кеткендердің ұлттық әдет-ғұрып, салт-сананы естен шығаруының ай-ғағы болса керек.

Айта кетерлік нәрсе, жат пиғылды ағымдардың жетегінде кеткен жастар-дың, жалпы адамдардың қоғамға қайта оралуы өте қиын. Тіпті кейде мүмкін де емес. Сондықтан, мәселе-мен күрескеннен гөрі, мәселенің ал-дын алған маңызды секілді. Әсіресе, ұлттық мәселелерді кейінгі орынға ысырып, «баланың тұсауын кесуге болмайды, орамал тағып, сақал қой-маған харам» деп, адамдардың өзін екіге бөліп, бүкіл дүниені халал мен харам арасында өлшейтіндер ұлттық құндылықтарымыздың ұмытылуына ықпал етіп жатқандай. Демек, бұл бағыттағы жұмыстар да күшейтілуі керек.

Өйткені, оларды Отан, отбасы, бірлік сынды қасиетті ұғымдар толған-дырмайды. Санасы уланғандар тек көсемдері айтқанды екі айтпай орын-дайтын сарбаздарға айналғанын өз дері де түсінбейді. Бұған дәлел – соңғы кездері радикалды ағым мү-ше лерінің бірнеше рет қылмысты оқи ғалардың ұйымдастырушылары ретінде аталуы. Ал бұл қоғам үшін қорқынышты емес пе?! Қазіргі ата-а-на баласы «Алла» атын аузына алып, намазға жығыла бастаса кәдімгідей қорқып, қобалжитын жағдайға жеткен. Мұндай жайт ата-бабамыздың үш ұйықтаса да түсіне кірмеген болар. Алайда, өкінішке қарай, бүгінгі ға-ламдану заманындағы еліміздегі ахуал осыған саяды. Бұл арада мәселе дін-нің өзінен емес, дін атын жамылушы теріс пиғылдылардың құйтырқы әре-кетінен ушығып тұрған жайы бар. Дәрігер мамандар ұлтымызға жат ағымдар пайдаланатын амал-тәсіл-дердің психикаға теріс әсері барын, тіпті кейбір жағдайда олар адамды жындыханадан бір-ақ шығаратынын немесе өз-өзіне қол жұмсауға дейін апаратындығын растап отыр. Осыдан кейін әке-шеше сыртта жүрген бала-сына қалай алаң болмасын?

Сондай-ақ, түрлі діннің ағымын-да кеткен әке мен баланың бір дас-тарқаннан ас ішпек түгіл, бірін-бірі жау көруі, өзінен туса да өзгедей күй кешіп, әке-шешесін тыңдамай, бала-лары басқа діннің ағымында кеткен ата-аналардың зары әлі күнге тиісті орындардың құлағына жете алмай отыр.

Еліміздегі Қазақстан мұсылманда-ры діни басқармасы да «басқа діни бірлестіктер өз діндерін насихаттаса насихаттай берсін, ал біздің дінде зорлық жоқ» деп өздерін «салқынқан-ды» ұстауда. Сонда дәстүрлі емес діндердің іріткі ісіне тосқауылды кім қоюы керек?! Айтпақшы, «біздің дінде зорлық жоқ» деп Мұсылмандар діни басқармасы қол қусырып отырғанда, еліміздегі провослав дінінің өкілдері құлшылық ететін сөздерін мемлекет-тік тілге аударуға кірісе бастапты. Ал христиан дінінің өкілдері түрмелерге жиі бас сұғатынын мамандар айтып отыр. Олар бұл әрекетін христиан дінін қабылдаған кей қазақтар үшін қажет деп түсіндіруде.

Ал сонда біздікі қандай жайба-рақаттық? Айта кетерлік жайт, сау қоғамда азаматтардың санасының улануына сынамалап кірген діни ағымдардан бөлек, басқа елдерден діни сауатын жетілдіріп келген аза-

маттар да өз «үлесін» қосып отырғаны анықталған еді. Дінімізді солардың ықпалынан таза сақтау үшін ерекше білімді, елін сүйетін отандық дін ма-мандары қажет-ақ.

Сондай-ақ бүгінгі қоғамда көбейіп бара жатқан хиджаб киген қыздардың қай ағымда екенін айтып беретін, дінді саралап зерттейтін институттар да жоқ. Ең бастысы, осынау дін сала-сындағы берекетсіздіктердің бәріне тыйым салар «Дін және наным-сенім бостандығы жайлы» заңды қатайту туралы пікір көптен бері айтылып келе жатса да әлі күнге қолға алынар емес. Өкініштісі сол, жастарымыз саналы түрде өзге діннің ағымында кетіп жатқан жоқ, олар діни сауатының төмендігі мен қоғамдағы алдын алу жұмыстарының жеткіліксіздігі салда-рынан адасып жүр. Сондықтан, түрлі діни ағымның жетегіндегі жастары-мызға араша түсер кез жеткен секілді.

Жарылқап ӘЛМҰХАМЕТОВ, дінтанушы:

– Бүгінгі таңда бізде түр-лі діни секталар қаптап кетті. Сондықтан діни бірлестіктердің аяғына тұсау салатын заңды қатайтуымыз керек. Және «дін-ді мемлекеттен бөлек» деген қате пікірді тоқтататын кез жет-ті. Өйткені, бақылаусыз түрлі діни ағымдардың көбейіп кетуі мемлекет тұтастығына қауіп төндіруде. Уаххабизм – сырт-тан қаржыландырылатын, ұлт қауіпсіздігіне қауіп төндіретін ағым. Олар жастардың албырт шағын өз мақсаттарына тиімді пайдаланып, соңдарынан ерту-де. Астана, Алматы, Қараған-ды секілді ірі қалаларда бұл ұйымның ошақтары бар. Білім және ғылым министрлігі, құқық қорғау орындары болып, осынау ағымның алдын алуға күш са-луы қажет. Өйткені, олар діннің атын жамылып, жастардың са-на-сезімін улауда. Сондықтан, мемлекет тарапынан арнайы бағдарлама құрып, жастардың өзге діннің шырмауында кетпесі үшін алдын алу жұмыстарын атқаруымыз керек. Әйтпесе, бұдан ұлт қауіпсіздігіне үлкен қатер төнуде.Жастардың теріс діни ағымдар жетегінде кетуінің негізгі үш себебі бар. Ол: ра-дикалды ұйымдардың ықпалы, әлеуметтік желілердегі насихат пен тегін таратылатын діни әде-биеттер. Біз күресті осылардан бастауымыз керек. Қазақстан-дағы діни ахуалға тоқталғанда, отандастарымыздың халықара-лық лаңкестік күштердің қол-баласына айналып жатқандығы туралы айтпай кетуге болмай-ды. Түрлі жолдармен Сирия мен Иракқа кетіп жатқандар бар. Өкініштісі, олар өздерімен бірге отбасын, кішкентай балаларын да ала кетуде. Бұл бір отбасы-ның немесе бір аймақтың ғана емес, ұлттың қасіреті. Ғаламдану заманындағы басты

қатер – ашық-шашықтығымыз. Осы ұрымтал тұсты пайдаланушы мы-сық тілеу миссионерлер ұлтымызға жақын Ислам діні атын жамылып кез келген бағыт бойынша, соның ішінде ғаламтор арқылы да жастарымыздың санасын улап, қоғамымызға іріткі са-лып бағуда. Демек, жат ағымдармен күресті тоқтатпау қажет!

Қуаныш ӘБІЛДӘҚЫЗЫ,«Заң газеті»

Жасыратыны Жоқ, бір кездері елімізде сан түрлі діни ағым өкілдері қаптап кетті. «ВайшнаВтар», «бахаи» сенімі, «бірлестік шіркеуі», «иегоВа куәгерлері», «соңғы өсиет шіркеуі», «кришнаны тану қоғамы», «саенто-логия шіркеуі», «мормондар», «сахадЖа йога», «Жаңа аспан», «Жаңа өмір шіркеуі» секілді қаптаған діни ағымдардан аяқ алып Жүре алмай, еліміз әлемдегі дәстүрлі емес діндердің орталығына айналып кет-кендей сезінгеніміз есте. Және олар елімізде тіркеліп алып, тыныш Жатқан Жоқ. халқымыздың біртұтастығы-на сына қағып, халықты қырық бөлікке бөліп алуға тырысты. басқаны қойып, исламның өз ішіндегілер де қырық тармаққа бөлініп, халқымыз Жаппай ада-са Жаздады. шүкір, ол кезбен салыстырғанда қазір атының өзі түсініксіз мұндай ағымдардан біршама тазардық. мемлекет тарапынан шұғыл шешімдер қабыл-данып, біршама Жұмыстар атқарылуының нәтиЖесін-де ұлтымызға да, дінімізге де, ұстанымымызға да Жат біршама ағымдар елімізден аластатылды.

Ж

ЖАСТАРДы ЖАТ АҒыМНың ЖЕТЕГіНЕ БЕРМЕйіК!