Ақпарат

Бүгінгінің бас тақырыбы

АҢДАТПА

6-бет5-бет

(Соңы 3-бетте)

№108/1 (2886/1) 1 қазан 2016www.zanmedia.kz Қоғамдық-саяси, құқықтық газетzangazet@mail.ru

«БҮГІНГІ КҮНДІ КӨРГЕН ҰРПАҚ БАҚЫТТЫ»

РЕФОРМА — ҚҰҚЫҚ ҮСТЕМДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ КЕПІЛІЕЛБАСЫ СТАРТАП-ЖОБАЛАРМЕН

ТАНЫСТЫ

Ақорданың баспасөз қызметі Президент Нұрсұлтан Назарбаев «Павлодар мемлекеттік университетінің Стартап академиясы» ЖШС-де болғанын хабарлады. Елбасыға студенттер іске асырып, қазір өнім бере бастаған бизнес жоба-лар мен Павлодар мемлекеттік университетінің оқу үдерісіне енгізіліп жатқан «кәсіпкерлік арқылы оқыту» жөніндегі жаңа қағидат жайлы баяндалды. «Қазір мемлекет бизнестің дамуы үшін барлық жағдайды жасауда. Әлемнің көпте-ген елінде жастардың студенттік кезеңде өзінің стартап-жобаларын бастап, жоғары оқу орнын бітіргенде бірталай жетістікке жетуіне мүмкіндік беретін тәжірибелер бар. Мұндай жағдайлар еліміздің өзге өңірлерінің жоғары оқу орындары-ның студенттері үшін де жасалуға тиіс», – деді Президент.

А.ҚҰРМАНҒАЛИ

ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ШАРАЛАРЫНЫҢ НӘТИЖЕСІ

ШЫҒАРЫЛДЫ

ҚР Денсаулық сақтау және әлеуметтiк даму вице-министрi Бiржан Нұрымбетов ОКҚ брифин-гiнде Жұмыспен қамтудың аймақтық кешендi жоспарлары арқасында 279,8 мың адам жұмысқа тұрғанын жеткізді. «Жұмыспен қамтудың жол картасы - 2020» бағдарламасы мен халықты жұ-мыспен қамтудың аймақтық кешендi жоспарла-рының арқасында елде жұмыссыздық көрсеткiшi 5 пайызды құрады. Биылғы 8 айда «ЖЖК-2020» бағдарламасын iске асыру аясында 111,9 мың адам жұмыспен қамту шараларына қатысты. Оның iшiнде жұмыссыздар 74,4 мың адам (66,5 пайыз), өзiн-өзi жұмыспен қамтығандар саны 36,2 мың адам (32,4 пайыз) және 1258 адам (1,2 пайыз) iшiнара жалдамалы жұмыскерлер болып табылады», - дедi вице-министр жұмыспен қамту шараларының нәтижесімен бөлісіп.

Т.ИБАШЕВА

ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ФОРУМ ЖҰМЫСЫН БАСТАДЫ

Атырауда «Atyrau invest-2016» III халықара-лық инвестициялық форум жұмысы басталды. Мемлекеттік органдар, ұлттық компаниялар, даму институттары, таяу және алыс шетел дип ломатиялық өкілдіктерінің өкілдері мен шет ел және отандық инвесторлар қатысатын шараның бірінші күні қатысушылар өңірде іске асырылған немесе іске асырылу кезеңіндегі негізгі инвестициялық жобалармен танысады. Ұйымдастырушысы «Біріккен химиялық компа-ния» ЖШС мен Атырау облысының әкімдігі болып табылатын форумның негізгі міндеті – өңірдің әлеуетін көрсету, түрлі саладағы нақты жоба-ларға инвестиция тарту.

К.ЫСҚАҚОВА

ЕМОГРАФИЯ – КЕЗ КЕЛГЕН МЕМЛЕКЕТТІҢ АЙРЫҚША КӨҢІЛ БӨЛЕТІН МӘСЕЛЕСІ. ХА-ЛЫҚТЫҢ ӨСІМІНСІЗ МЕМЛЕКЕТТІҢ ДАМУЫ ТУРАЛЫ АЙТУ МҮМКІН ЕМЕС. СОНДЫҚТАН ДА, ҰРПАҚ САНЫН КӨБЕЙТУДІҢ АРНАЙЫ БАҒДАР-ЛАМАСЫН ЖАСАП, ЫНТАЛАНДЫРУ ТЕТІКТЕРІН КӨБЕЙТУГЕ БАРЛЫҚ ЕЛДЕР МҮДДЕЛІ.

Сәті түскен сұхбат

(Соңы 7-бетте)

Алаң жұрт

– Бақытжан Жарылқасынұлы, биыл Қазақстан Республикасы Судьялар одағының құрылғанына жиырма жыл толып отыр. Еліміз сот жүйесінің қа-лыптасып, дамуында салмақты орны бар осы мәртебелі ұйымның негізін қалаушылардың бірі өзіңіз екенсіз. Уақытында одақтың тізгінін ұстап, оның жұмысын жүргізгеніңізді де білеміз. Тақыр жерден осындай ұйым құрып, оның жұмысын алып жүрудің қиындығы аз болмаған болар? Жалпы, одақ өзіне артылған үмітті ақтай алды ма?

– Бұл 1996 жылдың мамыр айы, яғни, еліміздің тәуелсіздік алып, әлемдік қауымдастықтардағы өз ор-нын айқындай бастаған сындарлы кезең еді. Жоғарғы Соттың төрағасы белгілі қоғам қайраткері, заң сала-сының көрнекті өкілі марқұм Мақсұт Нәрікбаев болатын. Мен ол уақыт-та Жоғарғы Соттың судьясы болып қыз мет жасап жүргенмін. Осы кезде Алматының жанындағы Қарқаралы шипажайында ЮСАИД-тың арнайы бағдарламасы бойынша судьялардың мәслихаты өтіп, оған Американың бір топ судьялары қатысты. Жиында әлем-дегі сот жүйесіне қатысты жаңалықтар мен қабылданып жатқан шешімдер таныстырылып, саланың даму бағыты, жетістіктері мен кемшіліктері жайлы келелі әңгіме қозғалды. Қазақстан мен өзге елдердің сот жүйесі салыс-тырылды. Алғаш рет Судьялар одағы туралы ұсыныс та осы басқосуда ор-таға тасталды.

-НЫҢ ДЕРЕГІНЕ СЕНСЕК, БҮГІНГІ ТАҢДА ЖЕР ШАРЫНЫҢ ӘРБІР АЛТЫНШЫ ТҰРҒЫНЫ ТАЗА АУЫЗСУҒА ЗӘРУ ЕКЕН. СОНДЫҚТАН СУ АХУАЛЫ ӘЛЕМ ЕЛДЕРІНІҢ БАСТЫ МӘСЕЛЕСІНЕ АЙНАЛЫП ОТЫР. АЛ ТЕЗ АРАДА СУ МӘСЕЛЕСІН ШЕШУГЕ ҰМТЫЛМАСАҚ, 2025 ЖЫЛҒА ҚАРАЙ ӘЛЕМДЕГІ ӘРБІР ЕКІНШІ АДАМ СУ ТАПШЫЛЫҒЫН СЕЗІНЕТІН КӨРІНЕДІ. ӘЛЕМ ҒАЛЫМДАРЫ ОСЫНДАЙ БОЛЖАМ ЖАСАП ОТЫРСА, ЕЛІМІЗДІҢ ГИДРОЛОГ ҒАЛЫМЫ ЖАҚЫПБАЙ ДОСТАЙҰЛЫ «2030 ЖЫЛҒА ҚАРАЙ СУДЫҢ БАҒАСЫ МҰНАЙ ҚҰНЫМЕН ТЕҢ БОЛАДЫ» ДЕГЕН ҚОРҚЫНЫШТЫЛАУ БОЛЖАМ АЙТУДА.

(Соңы 16-бетте)

Бақытжан ӘБДІРАЙЫМ, Парламент Мәжілісінің депутаты, ҚР ҰҒА академигі, «Құрметті судья» атағының иегері:

«БАСТЫ МӘСЕЛЕ – СОТ ҚЫЗМЕТІНЕ ҚОҒАМДЫҚ СЕНІМ ҚАЛЫПТАСТЫРУ»

БҰҰ

Д

Су мәселесінің мұншалықты шиеленісуіне көптеген жағдай әсер етіп отыр. Соның ішін-де су мәселесінің туындауына адамдардың жерасты суларын аяусыз ластауы түрткі болуда. Мәселен, әлем бойынша су қо-рының айтарлықтай бөлігін ие-ленген Ресей елінің жерасты су көздерінің 17 пайызын санитар-лық нормаларға сай келтірмей тастағаны анықталған. Ресейлік-тер ғана емес, су көздерін лас-тауда әлемнің барлық елі дерлік алдына жан салмай тұр. Бүгінде ауызсу ретінде халықтың қажеті-не жарап отырған Тянь-Шань мұзарттары 1957 жылдан бері 30 пайызға кішірейген. Ал 2025 жылға дейін оның тек жартысы ғана қалады деп күтілуде.

Су әлемдік мәселеге айналып отыр

Біраз жылдан бері 22 наурыз Дүниежүзілік су ресурстары

күні болып аталып өтіліп келеді. Бұл атаулы күн суға қатысты әлдебір қуанышты жағдайдың әсерінен емес, керісінше, жыл өткен сайын суға қатысты мәсе-лелердің көбеюі, су ресурстары жағдайының нашарлауы салда-рынан белгіленген. Осы орайда әлем бойынша Әмудария суы деңгейінің соңғы он жыл ішінде үшінші мәрте қатты төмендеп кеткені жайлы әлем ғалымдары дабыл қағуда. БҰҰ Орталық Азия елдері басшылары су қо-рын басқаруда ортақ мәмілеге келіп, Әмудария өзенін сақтау шараларын қарастырмаса, мұ-ның арты үлкен апатқа соқты-руы мүмкін екенін айтуда.

Кезінде Әмудария өзенінің Арал теңізіне құяр бөлігі аза-юына байланысты теңіз суы ның тартылғаны жасырын емес. Сондықтан Әмудария Арал те-ңізінің кебін кие ме деген қор-қыныш бүгінде сейілмей тұр. Бұл – мөлдірлігі жөнінен Орта-лық Азия елдері арасында ғана

АЛТЫНСЫЗ ӨМІР СҮРУГЕ БОЛАР,БІРАҚ, СУСЫЗ КҮН КЕШЕ АЛМАЙМЫЗ

Баспасөз — 2017

Құрметті оқырман!«Заң газеті» және «Юридическая газета», «Заң», «Фемида» басылым дарына жазылу басталғанын естеріңізге салғымыз келеді.

Төл басылым да рыңыздан қол үзіп қалмаңыздар!

жеке тұлғалар үшін – 65921заңды тұлғалар үшін – 15921

жеке тұлғалар үшін – 65928заңды тұлғалар үшін – 15928

«Заң газеті»

«Заң» журналы – 75849«Фемида» – 75858

«Юридическая газета»

Жазылу индекстері:

zanreklama@mail.ru

Біздің басылымдарға«Қазпошта» АҚ бө лім ше лері, «Қазпресс» ЖШС дүң гір шек тері және Алматы қаласын дағы «Дауыс» жүйесі ар қы лы жазы лу ла ры ңызға болады.

ДЕМОГРАФИЯНЫ КӨТЕРУ ТЕК ҚАРЖЫҒА ТӘУЕЛДІ ЕМЕС

емес, әлем бойынша алдыңғы орынды иеленетін, байлығы мен шұрайлылығы үшін жоға-ры бағаланған, жетекші су көзі саналатын өзеннің басындағы жағдай.

Су ресурстарын қорғауға арналған арнайы заңның ба-рына қарамастан, өндірістік қалдықтарды суларға төгу, же-расты суларын қалай болса солай пайдаланып қана қоймай, оны түрлі жолдармен ластау

әрекеті тоқтар емес. Гидролог мамандар жерүсті суларының ластануынан жерасты сулары да лайланып, адам денсаулы-ғына қауіп төндіретінін айта ды. Яғни, су сапасының төмендеуі адам денсаулығына кері әсер етіп қана қоймай, ауа райы-ның нашарлауына, экология-лық жағдайдың өршуіне де әкеліп соғады екен. Сулар ға қатысты мұндай аяусыз әрекет біздің елімізге де тән. Мәсе-лен, осыдан 30 жылдай бұ-рын жасалған зерттеу нәти-жесінде елімізде ірілі-ұсақты 48 мың көл бары анықталған. Алайда, өткен жылғы зерттеу нәтижесінде бұлардың басым бөлігінің жойылып, қалғанының тұздылығы артқаны анықталған. Тұздылығы артқан көлдерде балық мүлдем тіршілік етпейді. Және тұзданудың соңы олардың кебуіне алып келеді. Соның мы-салы, кезінде Арал атырабында 3 мыңнан астам көл болса, кейін солардың 300-дейі ғана қалған.

Қазақстан да ұрпақ санын көбейту мақ-сатында тұғырлы жобалар жасап, қаржылық қолдау көрсетуден кенде түсіп жатқан жоқ. Бір белгілісі, демографияны тек әлеумет-тік жақтан қамтамасыз ету арқылы көтеру мүмкін емес. Әрине, арнайы жәрдемақының тағайындалуы, көпбалалы аналарға берілетін жеңілдіктер көлемінің молдығы белгілі бір

тұрғыда азаматтарды ынталандыруға ықпал-ды болуы мүмкін. Алайда, демографиялық дүмпу жасалу үшін қаржылық қамқорлықпен бірге, азаматтардың денсаулығына, әл-ауқа-тына, елдің экологиялық жағдайына да мән берген дұрыс.

2 №108/1 (2886/1) 1 қазан 2016

zangazet@maiI.ru

«Еңбегіне қарай – құрмет»

Кездесу Тәртіптік кеңес

Пәрмен

ҚҰҚЫҚ

Үздік отбасылар анықталды

Сайыс

ӘДЕП КЕҢЕСІНДЕ ӘДЕБІНЕН ЖАҢЫЛҒАН ШЕНДІЛЕР ЖАЗАЛАНДЫ

Сақтықта қорлық жоқ

Чемпионат

КИНОЛОГ-МАМАНДАР БӘСЕКЕГЕ ТҮСТІ

Мемлекеттік қызметкерлер арасында әдебінен жаңылып, тәртіп бұзып қой-ғандар құдды бір қыл көпірден өткендей күйге түседі. Бұған дейін тамыз айында өткен әдеп жөніндегі кеңесте кодекс талабын бұзған 6 лауазымды тұлғаға ескерту берілген болатын. Ал, бұл жолғы жиында шенеуніктерге қатысты 10 сұрақ қаралып, 22 тәртіптік іс бойынша мәселе қаралатынын Алматы облысындағы әдеп жөніндегі кеңестің төрағасы Серікбай Нұрғисаев мәлім етті.

«Жаңылмайтын жақ, сүрінбейтін тұяқ жоқ». Десек те, өз ісіне сауыс-қандай сақ болуды мемлекеттік қыз-мет керлер жете түсінбейтін сияқты. Себебі, осы отырыста кейбір лауа-зымды азаматтардың мемлекеттік қызметке жүрдім-бардым қарайтыны көзге шыққан сүйелдей көрін іп тұрды. Жиында Талдықорған қаласы прокуратурасының ұсынысы бойынша «Талдықорған қаласының жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары бөлімінің» ММ басшысы Н.Амировқа, бас мамандар А.Ормановаға, Н.Алтын-беков ке қатысты тәртіптік іс қарал-ды. Жауапты тұлғалар Талды қорған қаласы мен аумағындағы екінші деңгейдегі көшелерге жөндеу жұмыс-тарын жүргізуге қатысты бай қауда «Ақсұңқарай» серіктестігін заңсыз жеңім паз деп таныпты. Осы іске байла нысты түсінік берген Н.Амиров мырза «Жеке тұрғын үй-коммуналдық шаруа шылығынан» бөлініп шыққалы кадр тапшылығын сезініп отырғанын, әлі күнге дейін мекемеде заңгердің жоқтығын айтып, кеткен қателіктерді дер кезінде түзеткендерін, мемлекет қаржысының талан-таражға түспегенін айтты. Кеңес мүшелері Талдықорған қаласының әкімі Б.Қарасаевқа хат жолдап, лауазымды тұлғаларға мемле-кеттік қызметшілердің әдеп кодексін бұзғаны үшін сөгіс түріндегі тәртіптік жаза қолдануды ұсынды.

Ескелді ауданы прокуратурасының ұсынысы бойынша «Ескелді ауданының

ауылшаруашылық бөлімі» ММ бас-шы сы Н.Керікбаев пен бас маман Т.Қанапиянов тың тәртібі де осы жиында қаралды. Аталған қызметкерлер аудан бойынша асылтұқымды ірі қара және қой шаруашылығымен айналысатын Нұржанов, Қадыров, Ожаров және тағы басқа шаруашылықтарды субсидиялау кезінде құзырлы органмен бекітілген субсидиялау ережесінің талаптарын бұзыпты. Бір сөзбен айтқанда, мал ұсақталып кетпесін деп асылтұқымды малдарға ерекше мән берілетінін біле тұра, аудандағы лауазымды тұлғалар өз істеріне көзжұмбайлықпен қарапты.

«Мемлекеттік қызмет туралы» заң-ның 50-бабының 1-тармағының 4-тар-мақшасын бұзғаны үшін Ескелді ауда-нының әкімі Ж.Ноғайбековке, ауыл-шаруашылық бөлімінің басшысы Н.Керікбаевқа «қызметке толық сәйкес еместігі туралы ескерту» түрін дегі тәр-тіптік жаза қолда нылмақ. Әдеп кодек сінің 5-тармағының 3-тар мақ шасын бұзған ауыл шаруа шылық бөлі мінің бас маманы Т.Қана пияновқа қатаң сөгіс берілді.

Райымбек аудандық прокура тура-сының ұсынысы бойынша «Райым бек ауданының мәдениет және тілдерді дамыту бөлімі» ММ басшысы Н.Оқасқа қатысты іс те өз шешімін осы жиында тапты. Ұсынысты жан-жақты саралаған комиссия тәртіптік теріс қылық бел-гілерінің жоқтығына байланысты істі

тоқтатты. Ал, Еңбекшіқазақ ауданы прокуратурасының ұсынысы бойынша «Еңбекшіқазақ ауданының жолаушы көлігі және автомобиль жолдары бөлімі» ММ басшысы Б.Искаковқа қатыс ты істе жіберілген кемшіліктер таразыланып, жауапты тұлға сөгіс арқалап қайтты.

Бұдан кейін Алматы облысы про-куратурасының ұсынысы бойынша Қарасай ауданы әкімінің орынбасары Н.Жұмәділге және Жапаровқа, Сәулет және қала құрылысы бөлімінің басшысы О.Жұматаевқа, Қаскелең қаласының әкімі Б.Нұрлыбаевқа, Іргелі ауылдық округінің әкімі Қ.Атшабаровқа, Үш-қоңыр ауылдық округінің әкімі Ә.Дала-баев қа, Ұмтыл ауылдық округі нің әкімі С.Байбосыноваға, Жандосов ауылдық округінің әкімі Б.Сейсен-баевқа, Бірінші май ауылдық округінің әк ім і М.Қарнақовқа, Райымбек ауылдық округінің әкімі А.Әуесбайға, Әйтей ауылдық округ ін ің әк ім і Қ.Кикимовке қатысты тәртіптік істер қарал ды. Осының өзі тәртіптік кеңес ешкімнің лауазымына, атақ-даңқына қарамайтынын, мемлекеттік қызметте қателікке жол бергендер заңнамаға сай жауап беретінін дәлелдей түседі.

А.БҰЛҒАҚОВ,«Заң газеті»

АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ

Қызылорда облыстық соты Еңбек күні мерекесіне орай, «Еңбегіне қарай – құрмет, жасына қарай – ізет» тақырыбында кездесу өткізді. Іс-шараға доғарыстағы судьялар Нұргүлсім Бесбаева, Зина Жаңбыршаева, Қызылорда облысы бойынша Соттар әкімшісі басшысының орынбасары Салтанат Смағұлова, Қызылорда облысы соттарының жас мамандары және Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің сту-дент тері қатысты.

Кездесуді ашқан Салтанат Смағұлова Елбасының 2013 жыл-ғы 22 қарашадағы жарлығы бойынша Қазақстан күнтізбесіне қыркүйек айының соңғы жексенбісі Еңбек күні деп белгіленгенін айтып, жиналған қауымды мерекемен құттықтады. Сонымен бірге еңбегімен ұрпаққа үлгі болған доғарыстағы судьялармен өткізіліп отырған кездесудің маңыздылығына тоқталды.

Келесі кезекте баяндама жасаған облыстық соттың бас маманы Клара Ерманова еңбектің адамның өзін қалыптастыруда шешуші рөл атқаратынын жеткізді. Ал, сот саласының доғарыстағы судьялары өздерінің 40 жылдық еңбек жолындағы тәжірибесімен бөлісті. Облыстық соттың доғарыстағы судьясы Нұргүлсім Бесбаева еңбек жолындағы жетістіктерге адам ең бірінші темірқазықтай мақ-сатымен, талапшыл арманымен жететінін айтты. Ол «әрбір маман өз мамандығын сүюі керек» деді.

Шара соңында университеттің құқықтану факультетінің сту-денттері Қызылорда облыстық сотының ғимаратында орналасқан сот мұражайымен, сот тарихынан сыр шертетін құжаттар, суреттер, соттың әртүрлі республикалық спартакиадалық жарыстарда иеленген дипломдары мен медальдары және мұражайда орналасқан құнды дүниелерімен етене танысты. Студенттерге соттардың атқаратын қызметі, оларға жүктелетін міндеттері жайлы Соттар әкімшісі басшысының орынбасары Салтанат Смағұлова түсіндірді. Сондай-ақ, ол болашақ заңгерлерге «Ұлт жоспары – 100 қадам» аясында сот саласындағы өзгерістерді, судьялыққа үміткерлерге қойылатын талаптарды баяндап берді.

Сот мұражайын аралау барысында студенттер өздерін қызық-тырған барлық сұрақтарға толыққанды жауап алып, ұйымдас-тырылған іс-шараға алғысын білдірді.

Қызылорда облыстық сотының баспасөз қызметі

Атырау облысы Ішкі істер департаментінің жеке құрамы арасында салауатты өмір салтын насихаттау мақсатында жүйелі түрде әртүрлі спорттық іс-шаралар өткізіліп тұрады.

Жақында Отбасы күні мерекесіне орай, ішкі істер органдары қызметкерлерінің отбасылары арасында «Әкем, анам және мен» атты спорттық ойын түрлерінен сайыс өткізілді.

«Эстафеталық таяқшалармен жүгіру», «Скакалкамен секіріп жүгіру», «Қаппен секіру», «Үлкен доппен секіру», «Арқан тартыс», «Көп болып жүгіру» деп аталатын сайыстың 6 кезеңі бойынша ІІД қызметкерлерінің отбасынан құралған 10 команда өзара күш сынасты. Сайыс барысында жылдамдық, ұйымшылдық, алғырлық таныта білген отбасылар жарыс шыңынан көрінді.

Жалпыкомандалық есеп бойынша 1-орын – Кекілбаевтар отбасына, 2-орын – Қарабалиевтар отбасына, 3-орын – Алпановтар отбасына берілді.

Сайысқа қатысқан барлық команда әртүрлі аталымдар бойынша марапатталып, жарыс жеңімпаздарын ОІІД бастығының орынбасары, полиция полковнигі Қ.Бахтыгереев құттықтап, ІІД бастығының грамотасын табыс етті.

Гүлнәзира МҰХТАРОВА

Жылыту маусымы жеке сектор тұрғындары үшін әдеттегіден ерте басталады. Сондықтан, оларға отпен ойнаудың жақсылыққа апармайтынын ескерткен артық болмас.

Солтүстік Қазақстан облысының Ішкі істер департаментінде облыстық құқық қорғау органдары кинолог-мамандарының үш күндік чемпионаты қорытындыланды. Мұндай іс-шара облысымызда алғаш рет өткізіліп отыр. Чемпионат ҚР Тәуелсіздігінің 25 жылдығына арналды.

Чемпионаттың жабылу салтанатына облыстық полиция ведомствосының басшылығынан бөлек, СҚО ІІД жанындағы консультативтік-кеңесші органның мүшелері мен Ардагерлер кеңесінің төрағасы Сұраған Көпеев қатысты.

Автокөлік пен ғимарат ішінде есірткі іздеу, адамды жүрген іздері арқылы іздеп табу, кедергілерден өту, қаруланған қылмыскерді ұстау – осы төрт кезеңде кинолог-мамандардың басшылығымен қызметтік-іздестіру иттері сынға түсіп, бірнеше күнге созылған сайыста 22 кинолог-маман өз араларында ең үздікті анықтады. Облыстық және қалалық, аудандық полиция ведомстволарының кинологтарымен қатар, бұл чемпионатқа әскери бөлімнен, шекара қызметінен, мемлекеттік кірістер, қылмыстық атқару жүйесі департаментінен, желілік ішкі істер бөлімінен келген кинологтар қатысты.

Көлікті тіркеу

жеңілдеді2016 жылдың 26 қыркүйегінен

бастап ел аумағында көлік құрал-дарын мемлекеттік тіркеудің экс-тер риториалдық принципі енгі-зілді. Осыдан бастап кез кел ген мамандандырылған ХҚКО-да немесе әкімшілік полициясының облыстық тіркеу пункттерінде елі міз дің барлық аймағынан келген көліктерді иесінің қай жерде тір келгеніне қарамастан тіркеуге болады.

«Бірінші кезекте бұл жаңалық автокөлікті тіркеу процедурасын жою және азаматтарға ыңғай-лы жағдай жасау мақсатында енгізілді. Енді автокөлікті иесі-нің тұрған жеріне қарамастан тіркеуге болады. Жақында осы жаңалықты іске қосуға ресми старт берілді. Бірінші күні біздің бөлімшеміз 140 қала сыртынан келген көлік құралдарын тіркеді. Болжам бойынша бұл трафик уақыт өте келе мегаполис тұр ғын-дары мен транспорттың жинақ-талуына байланысты айтар-лықтай өседі»,– деп хабар лады Алматы қаласының ІІД Әкімшілік полиция басқармасының тіркеу-емтихан жұмысы бөлімі бастығы-ның орынбасары, полиция под-пол ковнигі Нұрлан Аманбек.

Ішкі істер министрлігінде тір-кеу-емтихандық бөлімшелерде тұрғындарға қызмет көрсетуге ыңғайлы жағдай жасаудың шара лары белгіленуде. Бұрын авто көлікті тіркеу процедурасы жеңілде тілген: көлікті тіркеуге қажетті құжаттар тізімі, заңды тұлғалар жарғысы жойылды, көлік құралдарын тір кеу туралы куәлік көшірмесін беру барысында көлік құралын қарау тоқтатылды (жоғалған, бүлін ген жағдайда). Сондай-ақ, жүргізуші куәлігін берудің экстерриториал дық принципі енгізілді. Әр азамат тіркелген жеріне қарамас тан, кез келген аймақтың мамандан-дырылған ХҚКО-нан жүргізуші куәлігін ала алады, А, А1, В, В1 категориясындағы (подка тегория-сындағы) жүргізуші куәлігін алу үшін міндетті түрде авто мек-тептерде оқу талап етілмейді.

Гүлнар ЖАМАНҚҰЛОВА, Алматы қаласының ІІД

баспасөз қызметкері

Игі іс

Күз келді, бұл уақытта жеке- меншік үйлердің тұрғындары өз жылыту маусымын бастап кетеді. Ал, оттың тек жылыту көзі ғана емес, бақылаудан шыққан кезде өте қауіпті болатынын қаперде ұстаған дұрыс. Осыған орай, Қостанайдың Төтенше жағдайлар басқармасы қызметкерлері жеке- меншік секторлардың тұрғын-дарына жадынамалар мен буклет-тер таратуда. Оларда отты қалай тоқтатуға болатыны, оны қалай бақылаудан шығарып алмау жөнін-дегі қажетті ақпарат бар. Қауіп сіздік шараларын ескермеу – өрт тің басты себептерінің бірі.

Сонымен қатар, құтқару шылар-дың айтуынша, жылыту маусы-мындағы өрттер сүйекті отынмен жанатын пештерді пайдалану кезін-

дегі өрт қауіп сіздігі ережелерін сақтамау және электр жабдықтарының істен шығуына байланысты орын алуда. Осыған байланысты Қостанай тұрғындарына тұрмыстағы өрт қауіпсіздігі ережелерін сақтау, ата-аналарының назарынсыз балаларды қалдырмау, бала лардың отпен ойнауына жол бермеу қажеттігі ескертілуде. Қарапайым қауіпсіздік шараларын сақтау арқылы тілсіз жаудан өз өмірін, сондай-ақ, жылдар бойы жинаған мүлкі мен материалдық құндылықтарын сақтап қалуға болатынын азаматтар түсінуі шарт.

Қостанай облыстық төтенше жағдайлар департаментінің баспасөз қызметі

«Сайыс барысында бірнеше жыл қатарынан жұмыс істеп жүрген, өз жұмысын жақсы меңгерген кинолог-мамандар мен иттер қатысты. Солтүстік Қазақстан облысында осы чемпионат алғаш өткізіліп отыр. Сондықтан болар, жігіттеріміздің бойында толқыныс байқалуда. Алайда, жігіттеріміз жақсы нәтижелер көрсетті», – дейді ҚР ІІМ Кинология орталығы арнайы дайындық бөлімшесінің аға жедел уәкілі Ерік Кәрібаев.

СҚО ІІД бастығы, полиция генерал-майоры Берік Біләловтің айтуынша, сайыстың басты мақсаты – кинолог-мамандардың жоғары кәсіби шеберлігін арттыру және қолдау, қызметтік иттердің дайындығын анықтау, сондай-ақ, олардың көмегімен қылмыстардың ашылуын жақсарту.

Сайыстың нәтижесі бойынша есірткі заттарын іздеу мен анықтаудан бірінші орын СҚО ІІД кинологы, полиция старшинасы Алексей Калиниченко мен оның төрт аяқты көмекшісі Златқа берілді. Жарылғыш заттарды іздеу мен анықтаудан бірінші орынды ІІД кинологы, полиция сержанты Данияр Қалиахметов пен оның Айза атты иті иеленді. Адамды іздері арқылы іздеп табудан Қызылжар ауданы ІІБ кинологы, полиция аға лейтенанты Қуаныш Дүйсенов пен Байкал деген лақап аты бар иті үздік атанды. Жалпыкомандалық есепте СҚО ІІД Кинологиялық қызмет орталығы бірінші орыннан көрінді.

«Жеңімпаз болғаныма қуаныштымын. Бірінші кезекте тәлімгерлерім мен ұстаздарыма алғысымды білдіремін. Бұл арада үздік нәтижеге жетуде көмекшім Златтың еңбегін айта кету керек», – деп қуанышымен бөлісті СҚО ІІД Кинологиялық қызмет орталығының кіші инспектор-кинологы, полиция старшинасы Алексей Калиниченко.

Чемпионаттың ашылу салтанатында іс-шара қатысушылары қызметтік-іздестіру иттерінің өнерін тамашалады. Төрт аяқты көмекшілердің отты шеңберден өткенде, қарулы қылмыскерді ұстау кезінде көрсеткен батыл әрі кәсіби әрекеттері көпшілікті таңғалдырды. СҚО ІІД басшылығының пікірінше, мұндай іс-шаралар кинологтардың өзін-өзі жетілдіруіне, қиын жұмыста үздік көрсеткіштерге жетуіне септігін тигізбек.

СҚО ІІД қызметтік-іздестіру иттерінің көмегімен жыл басынан бері 567 қылмыс ашылып, заңсыз айналымнан 170 келіден астам есірткі заттары алынды.

Юрий КЛЫКОВ, СҚО ІІД баспасөз қызметі

№108/1 (2886/1) 1 қазан 2016 3zangazet@mail.ru ҚОҒАМБүгінгінің бас тақырыбы Көзқарас

АУАСЫ ЖОҚ ДЕРТКЕ ШАЛДЫҚҚАН АДАМНЫҢ СОҢҒЫ СӘТКЕ ДЕЙІН ҚАСЫНАН ТАБЫЛАТЫН ЖАҚЫНДАРЫ МЕН ДӘРІГЕРЛЕР ҒАНА. ОЛАР ТӨСЕККЕ ТАҢЫЛҒАН ЖАННЫҢ АЗАБЫН ЖАҚСЫ ТҮСІНЕДІ. КҮНДЕЛІКТІ ДӘРІНІ ЕГІП ТҰРЫП ОНЫҢ ТЕК НАУҚАСТЫҢ ҚИНАЛЫСЫН УАҚЫТША ЖЕҢІЛДЕТЕТІНІН ДӘРІГЕР ДЕ, СОЛ ДӘРІ ҮШІН ҚАЛТАСЫНДАҒЫ СОҢҒЫ ТЕҢГЕНІ ҚАҒЫП, ҚАРЫЗҒА КІРЕ БАСТАҒАН ТУЫСТАР ДА СЕЗЕДІ. БІРАҚ, АМАЛ ЖОҚ. ТАМЫРЛАРЫ КҮНДЕЛІКТІ ЕГІЛГЕН ИНЕДЕН ҚАНТАЛАП, ҚОЗҒАЛЫССЫЗ ЖАТҚАННАН ЖАМБАСЫ ОЙЫЛЫП, ТЕРІСІ КӨШЕ БАСТАҒАН СЫРҚАТТЫҢ ОСЫНДАЙДА ҚАЛАЙТЫНЫ БІРЕУ ҒАНА — ЖАНЫН ҚИНАЙ БЕРМЕЙ, ТЕЗІРЕК КӨЗ ЖҰМУЫНА ДӘРІГЕРЛЕРДІҢ КӨМЕКТЕСУІ. ШЫНЫНДА ДА, ТУЫСТАРЫНА МАСЫЛ БОЛҒЫСЫ КЕЛМЕЙ АҚ ХАЛАТТЫЛАРДАН ЖӘРДЕМ КҮТЕТІН НАУҚАСТАР АЗ ЕМЕС. ОЛАРДЫҢ ТІЛЕГІНІҢ ОРЫНДАЛУЫН, ЗАҢ ТІЛІМЕН АЙТҚАНДА, ЭФТАНАЗИЯ ДЕЙДІ. НАУҚАСТАР ӨЛІМГЕ БАС ТІККЕНІМЕН, БІЗДІҢ ЕЛДЕ ОЛАРДЫҢ ТІЛЕГІН ҚАНАҒАТТАНДЫРАТЫН ЗАҢ ЖОҚ.

ДДЕМОГРАФИЯНЫ КӨТЕРУ ТЕК ҚАРЖЫҒА

ТӘУЕЛДІ ЕМЕС ЖАҚЫНЫҢНЫҢ ҚИНАЛҒАНЫН КӨРУ АУЫРНЕМЕСЕ БІЗГЕ ЭФТАНАЗИЯ КЕРЕК ПЕ?

Бәрекелді!

Сонымен қатар, демографияға әсер етер бірнеше факторды ерек-ше атап өткен жөн болар.

Ең алдымен, ұлтты өсіру үшін елдегі сүрбойдақтар қатарын азайт қан дұрыс. Соңғы жылдары жас тарда қызметке ден қою, жеке басының мүддесі үшін ерлі-зайып-тылық өмірге асықпау үрдісі белең алып барады. Түптеп келгенде жастар отбасы, бала алдындағы жауаптылықтан қашады. Өзінің табысын жеке өзіне ғана жұмсап, өзгеге уайымдамауды жөн көреді. Осылай жүргенде уақыты өтіп кетіп, кәрі қыздар мен сүрбойдақтар қа-тарын көбейтетінін көпшілігі түсін-бейді. Ал, жасы ұлғайған сайын сырқаты көбейіп, қуаты кеміген ерлі-зайыптылар көпбалалы отбасы тұрмақ, өздерінің орнын басар екі баланы өмірге әкеле алмай баз ке-шеді. «Әйелдер арасында бедеулік қаншалықты көп болса, ерлер ара-сындағы белсіздік те кейінгі жылда-ры артып келеді» деген дәрігерлер сөзі бұл пікіріміздің дұрыстығын дә-лелдей түседі. Ендеше, жастардың салт басты, сабау қамшылы болып жүре бермей бірігіп күн ке шуі не, Қазақстандағы отбасылар санын көбейтуіне ықпал ететін қадамдар жасау қажет-ақ. Мұндайда тек бойдақ салығын енгізумен мәселе шешілмейді. Сондықтан, ұл-қызы-ның «отырып» қалмауына ата-ана, туыстары да мүдделілік танытқаны дұрыс.

Отбасылық құндылықтарға же-ңіл қараудың соңы да демография-лық өсімге салқынын тигізуде. Әсі ресе, азаматтық неке деген ат ал ған жауапсыз одақтың жастар ынтасын басатыны әлдеқашан дә лел денген. Азаматтық неке – қа зақ тың ұстанымына жат, жа-уап сыздыққа тәрбиелейтін одақ. Мұн дай некені біреулер ерлер үшін пай далы болғанымен, әйелдерге залалы көп деп жатады. Оны ба-лалы болған әйелдердің алимент алуда қиналуымен, жазықсыз жапа шегуімен түсіндіретіндер бар. Шын-дығына келгенде, азаматтық неке ер-азаматтардың да есіл уақытын ұрлап, нағыз қайраты тасып, ден-сау лығы күшінде тұрған кезде ба-лалы болуға деген мүмкіндігін әл-сіретеді. Жауапсыз өмірге үйренген жігіттердің ертең де жайлы отбасын ұрып, тұрақты некеде тұратыны-на ешкім кепілдік бермейді. Сон-дықтан, азаматтық некеге заңдық тұрғыда тыйым салатын кез жетті.

Жасанды түсіктің де демогра-фияның жауы екені аз айтылмайды. Рас, бірінші жүктілігін түсік жасату арқылы бұзған нәзікжандылардың қайта ана атануы неғайбыл. Осы-ны ескере отырып, бірінші рет ана атанғалы отырған әйелдердің түсік жасатуына тосқауыл қойған орын-ды. Ал, қалған жағдайда түсіктің жасалуына тыйым салу тіпті мүм-кін емес. Бұл айналып келгенде жос парсыз баладан құтылу үшін ме дициналық мекемелерге бару-дан қашып, емші-домшылардың қолынан қайтыс болатындар санын арттыруы әбден мүмкін. Өйт кені, түсік жасатуға заңдық тұр ғыдан тыйым салатындар елдер баршы-лық. Бірақ, сол елдердің көп шілігі жазадан қашам деп заңсыз жол-мен түсік жасатқан жас қыздардың өлімінен кейін өз талаптарын өз-герткен болатын.

Генетик-мамандар аналардың жасы ұлғайған сайын ауру балалар санының артатынын айтады. Дәрі-герлердің дабыл қағатын жөні бар. Себебі, қазір нәрестелердің өлімі көбейген, дімкәс балалардың саны артқан. Ахуалдың ауырлағанын некенің кеш тіркелуімен, ерлі-за-йыптылардың жас ерекшелігімен түсіндіретін дәрігерлер осы күні қыз дардың отыз жастан асқанда тұрмыс құрып, азаматтардың отыз-ға таяғанда шаңырақ көтеретіндері-не алаңдаушылық танытады. Десек те, кеш отау көтеру тек біздің елге тән қасірет емес. Демографиясына жаны күйген елдің барлығы осы мәселенің алдын алу үшін күре-суде. Ал, отызында орда бұзудың орнына енді ғана отау көтерген

жандарды дені сау ұрпақтың тағ-дырынан гөрі өздерінің күнделікті күнкөрісі көбірек мазалайды. «Әу-елі жағдайымызды жасап ала йық, баламен басымызды қатырып қай-теміз» дегенді жиі еститініңіз де содан. Мұндайда дау айтудың өзі әбестік. Себебі, күнкөрісін қамда-май тұрып баламен «басы қатып» жүрген студент-аналардың жағ-дайы, шынында да, жаңағы пікір дің жаңсақ еместігін дәлелдейді.

Мысалы, мамандар 20-28 жас аралығындағы әйелдердің өмірге дені сау ұрпақ әкелу мүмкіндігі жоғары екенін айтады. Яғни, эко-логияның әсерінен, ананың жеке күтімнің жоқтығынан, денсаулығы-ның кінәратынын жас кезде де дімкәс бала туылуы мүмкін. Бұл жаста қыздардың көпшілігі жоғары оқу орындарында білім алып жата-ды. Ал, білім мен аналық парызды қатар алып жүру екінің қолынан келе бермесі тағы белгілі. Себебі, жоғары оқу орындары отбасылы сту денттерге жатақхана бермейді. Оларда мұндай мүмкіндік жоқ. Бұл – студент-аналар кездесетін бірін-ші қиындық. Екіншіден, ана болған соң бөпеге күтім жасалуы керек. Сәбидің ауырып қалуы да ғажап емес. Тіпті, ауырмағанның өзінде түнімен жаялығын ауыстырып, та-мақтандырсаң да ұйқың бөлінбей ме? Ал, аса мәртебелі ұстаздардың жас аналарға түсіністікпен қарай-тындары сирек. «Мен үшін бала туған жоқсың», «Студентсің бе, оқы, тапсырма бәріңе ортақ» дей-тін оларға демографиядан гөрі өзі оқытатын пән маңыздырақ. Кейбір оқу орындарында нәрестелі болған студентке алғашқы екі айға сабаққа еркін қатысу мүмкіндігінің берілетіні рас. Бірақ, одан келіп-кетер пайда көп емес. Себебі, студент бала күткен кезде жіберген сабақтары үшін бәрібір қосымша тапсырмалар орындайды. Осындайда «баласы бар студент неге оқуын бір жылға шегеріп, келесі жылы жалғастыр-масқа?» деп ойларыңыз анық. Сту-дент-аналарда ондай да мүмкіндік жоқ. Егер демалыс алатын болса, грантта оқып жүрген оның орны бірден ақылы бөлімде оқитын сту-дентке беріліп, ол келесі жылы ақы төлеп оқуға мәжбүр болады.

Үшінші қиындық – қаржылық жағдайға байланысты. Қазақтың бір қарадомалағын қайтсем аман-есен азамат етем деген жас ана өз оқуын ақсатып алары анық. Мұн-дай жағдайда ол бұрын алып кел-ген азғантай шәкіртақысынан да айырылады. Мемлекет тарапынан берілетін жәрдемақының шәкір-тақыдан да аз екенін ескерсек, бұл жерде студент-ананың қаншалықты ұтылатынын байқар едік.

Төртіншіден, студент-аналарға емханалардан берілетін жеңілдік те жоқтың қасы. «Оқу орны мен отбасының ортасында жүгіріп жүр-ген соң өзіңе күтім жасауың қиын. Оның үстіне бала емізетін аналарға толыққанды, витаминдерге бай, құнарлы тамақтарды тұтыну ке-рек. Оған жағдай қайда? Мүмкіндік болмаған соң сүт те шықпайды, баланы да тойғыза алмайсың. Қо-сымша тамақтың бағасы болса өте қымбат. Оған жаялықты, дәрі-дәр-мекті қосыңыз» дегенді кез келген студент-ананың аузынан естуге болады.

Осыдан кейін генетиктер «18 бен 25 жастың арасында дені сау бала туылады» деген құлаққағыс-тарын жастарға емес, жастарға жағдай жасамай отырғандарға айт-қаны орынды емес пе? Генетиктер қалаған жастағы қыздар оқу орын-дарының студенттері екені белгілі. Ал, тұңғыштарын аяғынан тік тұрғы-зу үшін оқудан шығып кетуге дейін баратын студент-аналардың осы тауқыметтерден кейін демография-ны көтеруге, екінші баласын өмірге әкелуге ынтасы қайдан болсын?

Ресейде отбасылы студенттерге арнайы жатақхана беріледі. Қиын-дықтың жақындастырғаннан гөрі ажырататынын ескерсек, бізге де демографияны өсіріп, ажырасқан-дар санын азайту үшін жатақхана мәселесін жолға қойған жөн шығар.

Жадыра ҚҰДАЙБЕРГЕНОВА

Қ а -терлі дертке шалдыққан жан-

дар өмірінің соңғы сәтіне дейін күресуге тырысады. Алайда, көбінің оған шыдамы жете бермейді. Бірі жанының ауырғанына төзбесе, екін-шілері жақындарының қиналғанын көргісі келмейді. Тіпті, туыстарының күнделікті дәріге қаржы іздеп қа-рызданғанын да қаламағандықтан өлімге асығып жатады. Әрі балала-рының алдында дәрменсіз жатқа-ны да талайлардың жүрегін жа-ралайтыны шындық. Солай десек те, арнайы заң болмағандықтан, жазылмас дертке шалдыққан қа-зақстандықтардың барлығы көрер жарығының таусылғанын күтуге мәжбүр.

Эфтаназия сөзі грек тілінен аударғанда «жеңіл, қиналыссыз өлім» дегенді білдіреді. Бұл мәселе Қазақстанда біраз уақыттан бері дау тудырып келе жатқаны белгілі. Оны жақтаушылар да, қарсылық айтушылар да жеткілікті. Жақтау-шылар егер сырқаттың беті бері қа рамайтыны анық болса, науқасты көп қинаудың қажеті жоқ дегенді алға тартады. Күнделікті дәрі-дәр-мекке кететін шығыннан бөлек, төсекке таңылған жақыны үшін өз жеке өмірін сарп еткен туыстарды да ойлағанымыз жөн дейді олар. Ал, қарсылық білдірушілердің сүйе-

нетіндері – заң мен моральдық мүдде.

Демі бітпеген адамды біреудің қолымен мезгілінен бұрын өлтіру қылмыспен пара-пар. Ол шындық. Мұны дін де қуаттайды. Алайда, соңғы уақытта қатерлі ісікке шал-дыққан, жүрек талмасынан мәң-гілік төсекке таңылған, миына қан құйылып ессіз жатқан жандардың көбеюі эфтаназия мәселесі әлі де ұзақ уақыт тартыс тақырыбына ай налатынын меңзейді. Дәрігер-лер, сондай-ақ, нәрестелердің ара сында мүгедек болып туғандар санының артып бара жатқанына алаңдаушылық білдіруде. Дене мүшесі кем, жартыкеш туған сә-билерді жас аналардың бауыры-на салып жіберу екі бірдей тағ-дырды талқыға салғанмен тең. Нә рестенің өмір сүріп кететініне 99 пайыз сенімсіз болып тұрған-мен, дәрігерлердің ананы жан азабынан, сәбиді күнделікті дәрі қабылдаудан құтқаруға мүмкінді-гі жоқ. Ана жатырында жатқанда сәби дамуындағы ауытқушылықты байқап, түсік жасату – мүгедек ба-лаларды азайтудың бір жолы ғана. Ал, тіркеуден қашып, дәрігер дің бақылауында болмай, перзентха-наға бірден келетін аналар өз өмі ріне ғана емес, баласының тағ дырына да балта шабатынын тү сінгені жөн.

БИЫЛ ШЫМКЕНТТЕ ҚАЛА КҮНІ МЕРЕ-КЕСІН ТОЙЛАУ БҰРЫНҒЫ ЖЫЛДАРҒА

ҚАРАҒАНДА ЕРЕКШЕЛЕУ ЖӘНЕ МӘН-МАҢЫЗЫ ЖАҒЫНАН ДА БӨЛЕКШЕЛЕУ ӨТТІ ДЕСЕК АРТЫҚ АЙТҚАНДЫҚ БОЛМАС. ОСЫ МЕРЕКЕ АЯСЫНДА ҚАЛАДА БІРНЕШЕ БАЙҚАУ ӨТКІЗІЛДІ.

Солардың қатарында үстіміздегі жылдың сәуір ай-ында Шымкент қаласының жетістіктері мен келбетін ел тұрғындарына насихаттау мақсатында қалалық ішкі саясат бөлімінің тапсырысымен «Жаңа дәуір» қоғам-дық бірлестігі БАҚ пен интернет жарияланымдары бойынша «Шырайлы Шымкент» республикалық бай-қауын жариялаған болатын.

Байқаудың ережесінде Шымкент қаласының мәде-ни, әлеуметтік, экономикалық дамуын, туристік және инвестициялық әлеуетін айшықтайтын ақпараттар, материалдар жариялау арқылы қаланың имиджін қа-лыптастыру маңыздылығы айтылған-ды. Содан бері өткен бес ай ішінде журналистер мен блогерлердің «Үздік баспасөз жарияланымы», «Үздік теле-радио бағдарламасы», «Үздік интернет - БАҚ жарияланымы» және «Әлеуметтік желілер мен блог-постардағы үздік жазба» аталымдары бойынша көптеген материалдары жарық көрді. Ағымдағы жылдың сәуір-тамыз айларын-да БАҚ пен интернетте жарияланған материалдарды қазылар алқасы сарапқа салып, мұқият қарап шығып, қорытындысын шығарған екен.

Осы қорытынды негізінде Қала күні мерекесі қар-

саңында Шымкент қалалық балалар мен жасөспірім-дер орталығында «Шырайлы Шымкент» республика-лық байқауының жеңімпаздарын марапаттау рәсімі өтті. Оған Шымкент қаласының әкімі Ғабидолла Әбдірахымов пен оның орынбасары Қайрат Нұртай арнайы қатысып, жеңімпаздарға бағалы сыйлықтар мен естелік дипломдар тапсырып, жеңімпаздарға алғысын айтты.

Байқау қорытындысына сәйкес, «Үздік баспасөз жарияланымы» аталымы бойынша қалалық «Пано-рама Шымкента» газетінің тілшісі Галина Германға, «Оңтүстік Қазақстан» қоғамдық-саяси газетінің тілшісі Жәмила Мамырәліге және Оңтүстік Қазақстан облыс-тық сотының ақпараттық қамтамасыз ету бөлімінің басшысы, Қазақстан Журналистер одағының мүшесі Қ.Дүйсенбиге арнайы дипломдар табысталды. Осы орайда, биылғы 26 тамыздағы «ЗАҢ газетінің» №95 санында Қ.Дүйсенбидің «Шырайлы Шымкент» айда-рымен «Ішкі туризмді дамытуды туған жерден бас-тайық» тақырыбындағы мақаласы жарық көргенін айта кеткеніміз жөн шығар.

Жалпы, жоғарыда аталған өзге аталымдар бо-йынша дәл осындай дипломдар «24.kz», «Айғақ», TVK телеарналарына және өзге де ақпараттық порталдар мен блогерлерге беріліп, барлық жеңімпаздар бағалы сый-сияпаттарға ие болды.

Ш.МЕКЕНБАЙҰЛЫ,«Заң газеті»

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ

(Соңы. Басы 1-бетте)

Эфтаназия мәселесін түсініс тік пен қабылдаған алғашқы ел – Швеция. «Өз еркімен өмірден ке туге» өтінішті алғаш толықтай қи-мылсыз қалған 32 жаста ғы әйел берген болатын. Ерік-ті өлімге қолдау көрсеткен келесі мемлекет – Нидер-ланды. Мұнда аталмыш заң 1984 жылы қабыл-данған еді. 2002 жылы Бельгия да Швеция ны құп тап, эфтаназияны заң дық тұрғыдан бекітті. Аме рика Құрама Штатта-ры аталған тақырыпта бір пікірге келе қойған жоқ. Медицинаның көмегі-мен өлімді жақындатуды қуат тап тек Орегон шта-

ты мен Вашингтон штаты келісімге келген. Онда да заңда назарға алынатын шектеулер өте көп.

Аталмыш қадамға алғаш бар-ған шведтердің айтуынша, егер сыр қаттың ақыл-есі түзу болып, өз ісі не есеп беретін болса медицина-ның көмегімен жеңіл өлімді таңда-уын құптау керек екен.

Ал, эфтаназияны қолдамайтын-дардың алға тартар ең үлкен ар-гументі – жаны жаралы жанға көмектесуді біреулердің пайда көзі-не айналдыруы мүмкін дегенмен ұштасып отыр. Оған негіз де жоқ емес. Ұлыбританиядағы профес-сорлардың бірі Джулиан Савулеску өзінің «Биоэтика» деп аталатын журналында жаға ұстатар жаңалық айтқан. Эфтаназия арқылы сыр-қаттардың мерзімінен бұрын көз жұмуына көмектесу арқылы кейбір дәрігерлер трансплантация мәсе-лесін шешіп келген.

Иә, мол табыстың шеті қыл-тиғанда арды да, ұятты да ұмытып кететіндер қоғамда жоқ емес. Сол тұрғыдан алғанда бізге де эфта-назияны заңдастыру әлі де ерте секілді. Тіпті, бұл әдісті тәжірибеге енгізу мұсылмандығымызға жат. Өйткені, біз «Көретініңді көрмей, көрге кірмейсің» деп тәмсіл еткен Төле бидің ұрпағы емеспіз бе?

Дастан НЕСІПБАЙҰЛЫ

БАЙҚАУ ЖЕҢІМПАЗДАРЫ АНЫҚТАЛДЫ

4 №108/1 (2886/1) 1 қазан 2016

zangazet@maiI.ruАЙНА

АЛМАТЫ – АҢЫЗ ҚАЛА

«Алматыға уақытша келіп кеткен адам оны мәңгі сағы­нып жүреді!». Бұл Алма тыға уақытша оқу немесе жұмыс үшін кел іп , кей ін басқа қалаға қоныс аударған талай отандастарымыздың арман қала, аңыз қала туралы пікірі. Алатаудың бөктеріне қоныс тепкен, ауа райы үнемі жай машуақ мінез танытып тұратын, апортының иіс і аңқыған, жылдың төрт мезгілі де тұрғындары үшін қолайлы Алматы қаласы еліміздің бағы десе болғандай. Өйткені, бұл талай халықаралық жиындар өткен, талай туристердің көз құрты болған еліміздің мақтаныш қаласы. Биыл осы ару қаламыздың мыңжылдық мерейтойын атап өттік.

2015 жылдың 3 қарашадағы ЮНЕСКО Бас конференциясы 38- сессиясының шешімімен Алматы қаласының 1000 жылдығын мере-келеу ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мерейтойлар тізіміне енген болатын. Яғни, ару қаламыздың мыңжылдық мерекесі ЮНЕСКО көлемінде той-ланатын болып бекітілді. Бұл – қала үшін де, жалпы қазақ жұрты үшін де қуанышты жаңалық!

Жасыратыны жоқ, мыңжылдық алдында бұл турасында талай әңгіме айтылды. Б іреулер Алматының мерей тойын қазақ хандығының 550 жылдығымен байланыстырса, енді біреулер «Алматының 2,5 мың жылдық тарихы бар» деген уәж келтірді. Қайткен күнде мұның бәрі уақыт өте зерттеле берер. Бастысы бағымызға осындай қаланың біткені емес пе?!

Алматы – үлкен белестерді бағын-дырған қала. Оның тарихына көз жүгіртсек, басынан сан қилы тари-хи кезеңдерді өткергенін бағам-даймыз. Мысалы, қарапайым өзіміз-дің тәуелсіздік алған жылдардың тарихи маңызы өте зор екені белгілі. Ызғарлы желтоқсанның құрбанына айналған адамдардың өздері әлі күнге Алматының айбынды болған сәтін еш естерінен шығармайды. Себебі, бұл тарихи мекен әрі ұлы уақиға.

Ал қазір тәуелсіз елдің көркем аймағына айналып отыр.Қазақтың маңдай алды марғасқаларының барлығы дерлік осы мекенге арман іздеп келіп, өздері аңызға айналып кеткен. Талай жақсыны Кеңсайында бауырына басып жатқан арман қалаға әлі талай адам құмартары анық...

Абыз қала туралы аңыз көп...

Тарихи деректерге сүйенсек, қала туралы тарихи құнды жәдігерлер де, деректер де өте көп. Қала тұрған жерді ежелден қазақ ұлтын құраған тайпалар мекен еткен. Іле Алатауының етегінде орналасқан тайпалар дәуірінен бастау алған тарихымызды қала тарихымен байла-ныстырушылар баршылық. Ғалым-дарымыз: «Ежелгі Жібек жолының бір нүктесі болған шаһардың кемінде 1000 жылдық тарихы бар», – деген деректі бұрыннан айтып келеді. Оған археолог-ғалымдар тапқан керамикалық заттар мен ұсталардың ескі құрал-саймандары дәлел.

Сондай -ақ , Х І І І ғ а сырда ғы «Алмату» деген жазуы бар тиынның табылуы ғалымдар пайымын нақтылай түсті. ЮНЕСКО-да ресми тіркету туралы келісім ұзаққа созылғанымен, нәтижесінде Алматының 1000 жыл-дығы әлемдік атаулы күндер қатарына енгізілді.

Алмату қаласы туралы алғашқы жазба деректер Рашид ад-Диннің шығармаларында кездеседі. Бабыр Шыңғыс хан шапқыншылығынан қираған Алмалык, Алмату қалалары туралы жазады. Мухаммед Хайдар Дулати және Шараф ад-Дин Йезди өз шығармаларында Алматуды атап кеткен. Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» атты кітабында Алматы қаласы туралы жазып, оны «өңірдегі ең танымал жер» деп көрсетеді. Археологиялық зерттеулер қазіргі Алматының орнында ерте-ректе сақтар, кейінірек үйсін, орта ғасырларда дулат тайпалары өмір кешкен елді мекендер мен қалашықтар, Алмалық пен Алмату қалалары (екеуі екі басқа қала) болғандығын дәлелдеп отыр. Бұл қалалардың қираған құрылыстарын 1251–1259 жылы француз королі IX Людвигтің елшісі және Қытай саяхатшысы Чжан Дэ өз көздерімен көргендіктерін жазған. Алмату қаласының аты жазылған күміс ақшалар, сақтардың 25 барыс бейнесімен безендірілген «Жетісу құрбандық табағы», ғажайып «Қарғалы тәттісі» бұл жердің мыңдаған жылдық тарихы бар өркениетті өлкенің орталығы болғандығын көрсетеді.

Сондай-ақ К.Ақышев бастаған қазақстандық ғалымдар 1969 жылы Алматы маңында Есік қорғанындағы қазба жұмыстары кезінде «Алтын адамды» табады. Оның б.э.д. V-VI ғасырларды қамтитын сақ дәуіріне жататыны белгілі болды. Бұл сол уақытта Алматы қаласының аумағында

елд імекендерд ің болғандығын айқындайды. XVI ғасыр жазушысы және ақын Захир әд-Дин Мұхаммед Бабыр Алматы қаласы туралы «Тараз-кент» атты кітабында келесідей мәліметтерді келтіреді: «Ферғана – бесінші климаттағы аудан, игерілген егістік жер шекарасында орналасқан. Оның шығысында Қашқар, батысында Самарқанд, оңтүстігінде Бадахшан шекара таулары, солтүстігінде Алма-лық, Алмату және Янги сияқты қалалар бар». Бұл жазбада орта ғасырлық қала Алмату – Алматы туралы жазылғаны анық. Тізе берсек мұндай деректер өте көп. Бастысы осы деректерді тарихшыларымыз тереңдеп зерттеп, бір тұжырымға келсе дейміз.

Асфальт астындағы тарих

Алматының ежелгі тарихын зерт-теудегі қиындықтардың бірі – қазіргі кезде археологиялық нысан дардың көбі құрылыс астында көміліп қалған.

Академик Карл Байпақов келтірген дерекке қарағанда, 1980 жылдары қазіргі 10-шағынаудандағы қорымның үстіне үйлер салынып кеткен. «Ол кезде барынша қарсыластық, бірақ шенеуніктердің бюрократизмін жеңу-ге шамамыз келмеді», – дейді ол. Археологиялық нысандарын жойылып кетуден қорғау проблемасын көптеген ғалымдар айтып жүр. Археолог Александр Горячевтің айтуынша, Бұтақты (Бутаковка) шатқалынан ежелгі 11 қоныс табылған. Ол экспе-диция шығарып зерттеуге кіріскенге дейін оның алтауы ғана қалып, қалға-ны құрылыс салған кезде жойылып кеткен.

Жасыратыны жоқ, ғалымдарымыз қала тарихы түгілі, жалпы қазақ тарихында бір келісімге келе алмай әрқайсысы өз уәждерін тықпалайтын кездері аз емес. Демек, алдағы уақытта тарихшыларымыз тамыры терең тарихымыздың нақты ақиқатына жетсе болғаны...

Алматы туристік қала...

Елімізде көне қалалар жетерлік. Түркістан, Отырар, Сауран секілді біздің рухани бай қалаларымыз туристерге, тағзым етушілерге толы. Алматы да сол сияқты ірі туристік орталыққа айналып келе жатыр. Әрине, мыңжылдық тарихы бар, қойнауы жәдігерге толы қаланың көрсетері мол. Этнотуризм мен заманауи мол жетістіктерді жетілдіре отырып, Алматы қаласына саяхатшыларды тартудың мүмкіндігі мол.

Алматы еліміздің туристік сала сында көрсетілетін қызметтердің 60 пайызын қамтиды екен. Қаланың туристік мүмкіндігі мол екенін Елбасы да жоғары бағалап: «Алматының туристік кластерін дамыту арқылы 90 мың тұрғынды жұмыспен қамтуға болады», – деген болатын. Былтырғы жылы Алматы

қаласының ТМД бойынша туристер үшін ең тартымды қала лардың бестігіне кіргені осының дәлелі.

«БЭЛТА» басылымының дерегінше, ТМД-дағы туристік қалалардың үздік ондығын Минск, Киев және Баку қалалары бастап тұр. Ал, Алматы қаласы төртінші, Елордамыз – Астана алтыншы орынды еншілеген. Осы орайда мамандар тұрақтылық пен бейбітшілікті сүйетін елімізге ат басын тірегісі келетін туристер санының жыл санап артып тұрғанын айтады.

Отандық туризмнің дамуына 10 елдің азаматтарын визасыз қабылдау тәртібінің енгізілгені үлкен сеп болғанын айта кеткен жөн. Соның арқасында Батыс Еуропа, Америка және Азия елдерінен келетін саяхатшылар саны артып келеді. Табиғатты тамашалау мен тынығудан бөлек, бизнесін дөңгелетуге келетін-дердің қатары да соңғы жылдары әжептәуір ұлғайған.

«Алматыда туризм өте жақсы дамып келеді. Соңғы бес жылды алатын болсақ, қалаға келген турис-тер саны 70 пайызға артып отыр. Оған экономиканың дамуы, қаладағы әртүрлі туристік орындардың көбеюі себеп» ,– дед і Алматы облысы әкімдігінің туризмді дамыту бөлімінің басшысы Жанар Алшымбаева.

Туристер қызығушылық танытып отырған орындардың қатарына Шым-бұлақ, Медеу, ҚР Тұңғыш Прези денті атындағы саябақ, Арбат, Тәуелсіздік алаңы, Көктөбе, М.Әуезов атындағы драма театры енген. Алып шаһарда саяхатшылар үшін ерек орынның бірі – Ықылас атындағы музыкалық аспаптар мұражайы. «Бізде дәл осындай музыкалық аспаптар мұра-жайы жоқ деп толық сеніммен айта аламын. Бұл музей өте қызықты әрі танымды екен. Бұл жерде тек қазақ ұлттық аспаптары ғана емес, сонымен қатар өзге ұлттардың жәдігерлері жеткілікті», – дейді ресейлік турист Марина Боева.

Айта кетер жайт, Алматының айналасында орналасқан Үлкен Алматы көлі, Шарын шатқалы, Жоңғар Алатауы ұлттық табиғи парктері, Көлсай көлі, Қайыңды көлі, Шымбұлақ шипажайы, Медеу, Көк Жайлау, Үстірт табиғи қорығы секілді мекендердің қайсысы болмасын туристердің демалуына да, тамашалауына да лайық жерлер. Қайткен күнде жер жаннаты саналатын Жетісу өңірінің қызығы мол. Тек туристерді тарта білсек болғаны...

Бизнесті дамытуға лайықты қала

«Алматы инновация және техно-логия орталығы болады. Бұған қаражат жеткілікті және идеялар да бар». Бұл Алматы қаласының әкімі Бауыржан Байбек мырзаның қалаға берген бағасы. Байбектің айтуынша, Алматы макроэкономикалық, әлеу-меттік көрсеткіш бойынша алда келеді. «Қаланың экономикалық өсімі халық

санының артуымен тікелей байланысты. Қаламыз соңғы екі жылда екі есе ұлғайды, халық саны 20 пайызға көбейді. Қысқа мерзімді болжамға сәйкес бұл үлкен тәуекел, дегенмен, мұның бәрі қаланың игілігі үшін… Қазіргі кезде бюджеттің 75 пайызы жаңадан қосылған аудандарды дамыту үшін жұмсалып жатыр», – деді қала әкімі.

Демек, қала әлі де өркендей бермек. Тағы айта кетерлік жайт, бұл қала қазіргі қазақ қоғамындағы ірі мегаполистердің бірі. Жаңа заманға сай дамыған ғимараттарымен де ерекшеленеді. Бизнес пен бәсекенің орталығы және болашағынан біршама биік белес күттіретін қала әлі талай халықаралық жиындардың мекені бола бермек.

Алманы бренд ете алдық па?

Қаланың атының өзі айтып тұрға-нындай, Алматы ежелден алманың отаны. Бұл жер сан ғасыр бұрын Алмалық атанып, мұнда алманың неше алуан түрі отырғызылып, өсірілген. Мұны көне тарих та растай түседі. Мысалы, 1908 жылы алғаш рет Германияда өткен бау-бақша өнімдерінің көрмесінде көне қала Алмалықта өсірілген апорт алмасы өте жоғары бағаланған. Апорттың бір ерекшелігі, ол басқа алмалардай кез келген жерде өспейді. Тек қана топырағы шұрайлы тау беткейінде, теңіз деңгейінен 900 – 1200 метр биіктікте жақсы өседі. Мұны бау-бақша зерттеуші ғалымдар да дәлелдеп отыр. Демек, алдағы уақытта дәл осы апорттың даңқын арттырып, апортты Алматының бренді ретінде таныта білсек, қанекей!

Алматы – дерек

Қала күн санап өркендеп, аумағы кеңу үст інде. Халықаралық ір і басқосулар мен спорттық шараларға келген қонақтар Алматының сұлу-лығына, халқының қонақжай һәм мейірбандығына таңданыстарын жасырмайды. Ел дамуына ерекше үлес қосып отырған Алматыда атқарылған іс те көп, атқарар шаруа да шаш етектен.

Қазақстан халқының 10 пайызына жуығы немесе 2 миллионға жуық адам осы Алматы қаласында тұрады. Республикалық ішкі жалпы өнімнің 18 пайызын құрап, мемлекеттік қазынаға түсетін барлық табыстың 25 пайызын өндіріп отырған бұл шаһардың бюд-жеті 354 миллиардтан астам деп саналады. Мұндай көлем Моңғолия, Тәжікстан, Қырғызстан және Армения мемлекеттерінің бюджеттеріне сай келеді екен.

Алматы – Қазақстанның ең ірі мегаполисі. Ғылыми, білім беру, мәдени, тарихи, экономикалық, қаржылық, банктік және елдің индус-триялық орталығы болып табылады. Қаланың аты, Алматы, «алма қаласы» деп аударылады.

Алматы – Іле Алатауының бөктерінде, Тянь-Шаньның солтүстік жотасының

етегінде, Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысында, Еуразия құрлы-ғының орталығында орналасқан. Қала аумағында бақтар мен бақшалар, саябақтар мен бульварлар сегіз мыңнан астам гектар жерді алып жатыр.

Мұнда көптеген д індер мен түрлі ұлт өкілдері бар. Қазіргі таңда Алматы қаласында 18 театр, 45 мұражай мен сурет галереялары жұмыс істейді. Мұнда музыканың түрлі салаларындағы көптеген фести-вальдар өтуде: Джаз, рок фести-вальдар, ретро фестивальдар өз көрермендерін бір ортаға жинауда. Алматыда қаланың ерекше мәртебесін көтеретін Қазақстандағы ірі банктердің бөлімшелері, сондай-ақ, қаржылық институттар және еншілес компаниялар орналасқан. Қазақстан Ұлттық ғылым академиясы, Орталық Азия географиялық қоғамы, «Каменское плато» обсерваториясы, сондай-ақ, көптеген жетекші универ ситеттер мен ғылыми-зерттеу институттары бар. Қаланың шетінде Медеу және Шымбұлақ тау шаңғысы орталығы секілді көптеген спорт кешен дері, альпинист туристік лагерлер, шипа-жайлар, демалыс орталық тары және кемпингтер салынған.

Болашақтың қаласы

Оңтүстік астана аталып жүр-ген Алматы қаласының қаз ірг і қолданыстағы бас жоспары 13 жыл бұрын бекітілген көрінеді. Құрылыс нормалары бойынша бас жоспар әр бес жыл сайын түзетіліп тұруы тиіс. Бұған дейін енгізілген жалғыз түзетуге сәйкес, 2004 жылы қала аумағына 2 мың гектар территория кірген. Қазіргі бас жоспар 2020 жылға дейін қолданылып, Алматы халқы саны бір жарым миллион адамға жетеді деп болжанған. Бірақ 2013 жылы халық саны болжанған шамаға мерзімнен ерте жетіп, қазіргі бас жоспарға түзету енгізу қажеттігі туған. Оның үстіне қала территориясы да ұлғайып кеткен. Қалаға жаңадан сегізінші аудан қосылған.

Түзетуге сәйкес, бас жоспарды қолдану мерзімі 15 жылға – 2030 жылға дейін деп есептелген. Ол кезге қарай Алматы халқы 2 миллион 400 мыңға, ал 2020 жылға қарай 2 миллион 100 мың адамға жетеді деп болжанады. Алматы аумағы да өсіп, 2020 жылға қарай – оған 1 мың 500, ал 2030 жылға қара тағы 7 мың гектар жер қосылады деп күтілуде.

Бас жоспарға сәйкес, 1 миллион шаршы метр ескі баспана 8 миллион шаршы метр жаңа баспанамен ауыстырылады деп болжанады. Жаңа жоспар бойынша, қазір пайдала-нылып жүрген 1 мың шаршыметр су құбырын қайта жаңартып, 1 мың 300 шаршыметр жаңа құбыр тарту қажет. 1 мың 600 шаршыметр жерде кәріз құбырларының ескісі жаңартылып, жаңасы тартылуы тиіс. Бұл шамамен Алматы мен Көкшетау қалалары аралығындай қашықтық.

Алматы халқының санын азайту үшін қала маңы аймақтарын дамытып, олардағы тұрмыс сапасын жақсарту жоспарланған. Демек, қала халқының қолайлы өмір сүруі үшін алдағы уақытта да бар жағдай жасалынады.

Айта кетер жайт, қаланың эколо-гиялық жағдайы үлкен мәселеге айналып отыр. Мамандар бұл мәсе-ленің де алдағы уақытта шешімін табатынына сендіреді. Тұрғындар санының шамадан тыс көбеюі , көліктің өсуі экологияның бұзылуына, криминалдық жағдайдың ушығуы-на түрткі болғанын да жасыруға болмайды. Тағы бір мәселе – көшедегі кептеліс қаншама жолдар қайта жасалып, кеңейтіліп, жолайрықтар салынғанымен әлі күнге сол күйінде қалуда. Дегенмен, ынта болса еліміздің сүйікті қаласының басты мәселелері шешімін табатын күн алыс емес!

Қуаныш ЕРМЕКОВА

№108/1 (2886/1) 1 қазан 2016 5zangazet@mail.ru

ТҰЛҒА

– Елімізде заң шығару ин-ститутын құру жайлы түрлі пікір өрбуде. Сіздің бұл тұрғыдағы ойыңыз?– Біз мынаны ұмытпауымыз керек,

заң шығарушы орган – Парламент жұмысын жетілдіріп, сапалы заң жаз-байынша, құқықтық мемлекет құру-дың ауылы алыс. Мақсатқа жетудің ең бастысы – Парламент жанынан арнайы заң шығару институтын құру. Және онда білікті заңгерлердің жұ-мыс істеуіне мүмкіндік жасау. Солар арқылы заңның мүлтіксіз орындалу тетіктерін табу. Олай деп отырға-ным, егемендік алдық, қаншама заң шығуда. Бірақ, біз Кеңес тұсынан қалған ескі жобаларды түзетумен ғана шектелудеміз. Өкінішке қарай, жаңа мемлекеттің жаңа ерекшелігін, экономикалық, құқықтық жағдайын ескеретін заңдарға әлі жете алмай жатырмыз. Жету үшін көп уақыт керек. Ол белгілі жағдай, алайда, талмай еңбек етуге тиіспіз. Заң жо-баларын дайындайтын арнайы инс­титут Ресейде бар. Бір ғана мысал айтайын. Елімізде қазір мемлекеттік, жеке меншік оқу орындары бар. Кон-ституция бойынша оқу, орта, жоғары білім алу тегін. Бірақ, қазір олар ақылы болып кетті. Бүгінде білім алу жарысқа түсті. Жүзден астам жоғары оқу орны болса, оның үштен бірі ғана мемлекеттік. Олардың да көпшілігі ақылы. Осы оқу орындарындағы бала біткеннің жалғыз мақсаты – білім алу. Ақылы оқу орындарының бағасы әртүрлі. Бір мемлекетте тұрамыз. Білім сапасы, диплом деңгейі, ала-тын мамандық бір. Дипломның күші бірдей жүретіндігі Конституциямен нақтыланған. Осы мәселе мемле-кеттік тұрғыда реттеуді қажет етеді. Бірдей мамандықтарға білімінің ақы-сы да бірдей болсын. Конституция да адамдар құқығы тең. Білім алуда азаматтардың сол конституциялық құқығы бұзылуда. Бізде Парламент бар, өкінішке қарай, осыны ойлап жатқан депутат жоқ.

– Ұстаз-ғалымсыз, дүние-жүзілік білімнің жетістіктерін жастар қайтсе меңгереді?– Қазақстанның өсіп­өркендеуінің

кілті жастарда. Ел дамуының жаңа кезеңі мен тәуелсіздігіміздің үшінші он жылдығында білімді, тәрбиелі, өнегелі жастарды қалыптастыру тә­уелсіз мемлекетіміздің өркен жаюы­ның негізі екендігін Елбасы үнемі айтуда. Негізі, оқу, білім жолында талмай ізденгенде ғана нәтиже бо-лады. Ең бастысы жалған білімнен, өзіңді де, өзгені де алдаудан аулақ болған абзал. Себебі, дүниежүзілік білімнің жетістіктеріне жету көп ең-бекті қажет етеді. Бұл жолда көп тіл білудің маңызы зор. Көп тілді білу, көп салалы ғылым мен білімді игеру-дің айқын көзі. Туған тіліңді білу мін-детің, қалғандарын меңгеру құқығың. Қазақстанды әлем тәуелсіз мемлекет ретінде таниды. Кезінде бодан ел болдық. Сондықтан, бүгінгі күнді көрген ұрпақ бақытты. Ендігі мақсат – Отанды сүйіп, оның өсіп­өркендеуі жолында қызмет ету. Қазақтың осын-ша жерге ие болуының қыр­сырына терең бойлаған абзал. Қазақтың әдет­ғұрпы, Қасымханның қасқа жолы, Есімханның ескі жолы, Тәуке ханның тура жолы бар. Тәуке ханның тура жолы дегенді Тәуке ханның Жеті жарғысы деп айтып жүр. Жеті жарғы – қазақты тура жолға бастаған. От-басылық қатынастарда әдет­ғұрып-ты білген жөн. Қазір теңдікті желеу етіп әрқайсысы, еркек те, әйел де, бала да өзінің білгенін істейді. Қа-зақта отбасының қарым­қатынастық құқықтық жағдайы қашаннан берік болған. Үйдің азаматы, иесі – еркек, ал, киесі – әйел болған. Тәрбие әйел-ден басталған. Бала­шаға ата­ананың айтқанын екі етпеген. Осындай ба-баларымыздың ұлағатты тәрбиесінің бәрін ескі заңдардан алып, өмірімізге жаңаша ендіруден ұтарымыз көп.

– Қалай ендіреміз, ол үшін қайтпек керек? – Бұл мемлекеттік деңгейде қолға

алынатын шаура. Жоғарыда айтқа-

нымдай, заң шығарушы органнан үлкен жауапкершілік күтіледі. Бізде өткен тарихты зерттеп­зерделеу кемшін. Мықты заңгер ғалымдар көп қой, соларды тарту керек. Баланы іште жатқаннан мейірімділік пен әділеттілікке тәрбиелеу жолдарын ұстанудың маңызы зор.

– Білім гранттарын бөлуге қатысты ойыңызды білсек. – Білім гранттары жан­жақты са-

раланып, әр өңірдің жағдайына қарай әділетті бөлінуі керек. Қынжылар-лығы, бізде осы мәселелер ескеріл-мейді. Кейде білім грантының аты болғанымен, заты бөлек болып ке-теді. Грантқа лайықты емес жандар ие болады. Білім министрлігі оқу орындарына білім гранты не үшін, қандай жағдайға байланысты бөліну-де соны білуі тиіс. Тіпті, жыл сайын арнайы комиссия құрып, солардың зерттеулерінен кейін ғана білім гран-тын бөлсе, онда үлкен жетістікке жетеміз. Қазіргі үлкен мәселе, бала грантпен оқығанымен, оқуды бітірген соң жұмыс таба ала ма? Осыған келіп тірелуде. Білім грантымен оқыған ба-ланың жұмыссыз қалмауы, ол оқуға түскен күннен бастап қамтамасыз етілуі тиіс. Бала оқуының сұрауы бар екенін біледі. Диплом алсам болды деген көзқарастан арылады. Егер ол оқуды бітірісімен жұмысқа тұратыны-на сенімді болса.

– Қоғамымызда докторан-тураға түсудің де түрлі қитұр-қылықтары бары жайлы әңгі-мелер желдей еседі. Осылар қан шалықты шындыққа жана-сады?– Бұл үлкен мәселе, білім жүйесі-

не докторантура пейджи енді. Док-торантураға түсу үшін бұрын байқау жариялаушы еді. Бүгінде ол жоқ. Орын береді, сол орындарға дайын адамдар пайда болады. Жасыра-тыны жоқ, бұл жерде де тамыр­та-ныстықтың иісі аңқып тұр. Оқитын,

білімді балалар докторантураға түсе алмайды. Бұл да білім гранты сияқты. Баланы ақысыз оқытуға бюджеттен қаржы шыққан соң, оның сұрауы болуы керек. Болашақты ойлау үшін білім грантына, ғылыми атақ алатын оқу орындарына қатысты заңдық жайттарды реттеген жөн. Ол үшін конкурстық комиссия құру керек. Бізде жоғары оқу орындарының көбі жекеде. Олардың мақсаты, қаражат алып, диплом беру. Мәселе білімде. Әділетті комиссия құрып, білім грант-тарын қажетті мамандықтарға бөлсе, жастар жұмыссыз қалмайды.

– Патриот болу, тілді білу керек дейсіз. Жалпы, мақ-сат-мұратына жету жолында адам ға не қажет?– Патриоттықтың бірінші белгісі

– ұлтты сүю. Отанды, жерді құрмет-теп, елдің бірлігін қастерлеу. Ескі дәстүрді сыйлау. Адамның өзі патри-от болмайынша, ешкім оны ешкімге міндеттей алмайды. Адамда міндет пен мақсат бар. Мақсат ішкі ойдан, тәрбиеден, білімнен шығады. Ал, мін-дет – мемлекеттік, қоғамдық шаруа. Мысалы, заңдар міндеттейді. Қыл-мыстық заңды алсақ, онда құқық пен міндет бар. Екіге бөлінеді. Мақсат – адамның заңды құрметтеуі, таза жүруі сынды ішкі сезімнен құралады. Көбімізде осы мақсат жетіспейді. Мысалы, бізде мемлекеттік тіл – қа-зақ тілі. Сондықтан, Парламент қа-зақша жұмыс істеп, бүкіл заң қазақ тілінде жазылуға міндетті. Өкінішке қарай, бұл мәселеде де мақтана алмаймыз. Ресми тіл орыс тілі деген-ді қырғыздар да алып тастады. Бір мемлекетте – бір ғана мемлекеттік тіл ұстанымы болуы керек. Ал, басқа тілдерде сөйлей ме, жаза ма, ол қарапайым азаматтардың өздерінің құқығы. Парламент пен Конститу-циялық кеңестен мемлекеттік тілде сөйлеуді талап ететін кез жетті. Мем-лекеттегі ең үлкен лауазым иесі – Президенттен мемлекеттік тіл талап

етілгенде, неге осы заңдылық Парла-мент, Үкімет, Конституциялық кеңес мүшелерінен де сұралмайды. Қазір қазақтардың саны 70 пайыздан асты деген мәлімет бар. Сондықтан, бәрі қазақ тілінде болуы керек. Парла-ментте 25 жылда екі­ақ заң қазақша жазылыпты. Бұл енді өзге елдерден ұят. Мұның өзі Конституция ереже-лерін сақтамаудың анық көрінісі. Ре-сейдің бүкіл басылымы бізге келеді. Неге Қазақстанның газет­журналда-ры шетелдерге барып сатылмайды. Өйткені, қазақ тілінің мысын өзіміз басып отырмыз. Бізге латын әрпіне жедел көшу керек. Егер латын әрпіне көшсек, баспасөзіміздің де қадірі ар-тады. Түркі тілдес халықтар бір­бірін түсінеді, бағалайды.

– Бұқаралық ақпарат құрал-дары жайлы ойыңызбен де бөлісе отырсаңыз?– Баспасөздің рөлін күшейту кезек

күттірмейді. Журналистер кемшілік-терді қолмен қойғандай көрсетуге ұмтылғаны абзал. Қазақ «сын түзел-мей, мін түзелмейді» дегенді бекер айтпаған. БАҚ­тарға шыққан сыни материалдардың соңы сиырқұйым-шақтанып кетеді. Оларға жауап беріп жатқан ешкім жоқ. Баспасөз мате­риалдарына тиісті органдар баға бе­ріп отырса, халықтың сенімі нығаяды. Мысалы «Заң газетіне» заңдардың қайшылығы мен сот, прокурор, құқық қорғау органдарының кемшіліктері көптеп берілсе, көпшілік іздеп жүріп оқиды. Мақтаудан шынын айтсам, коммунизмнен де асып кеттік. Көп мақтау бірде болмаса, бірде жарға жығады.

– Өлім жазасы кесілетін қыл-мыстар санатын арттыруды қолдайсыз ба?– БҰҰ­да 1980 жылғы арнаулы

конгресі осы жайтты қарап, күн тәртібінен өлім жазасын қолданбау туралы мәселені мүлде алып тастады. Ондағылар: «Бұған ара ласпаймыз, бұл әр мемлекеттің ішкі жағдайына байланысты», – деді. Өлім жазасын алып тастауды ұсына тындардың ал­ға тартар сылтауы – сот қателесіп, өлім жазасына кесуі мүм кін десе, енді біреулер адамның өмі рін тек Алла тағала ғана алатынын айтады. Бұл дәйектердің бәрі іс жү зінде оң шешімін таппады. Өйткені, өлім жа-засы – қылмыстық жазаның ерекше түрі. Дейтұрғанмен, өлім жазасы қа-зақта атам заманнан бар. Бізде қазір

нормасына жауапкершілік күшей-еді. Құқықтық норма – әділет жолы, адам, қоғам, мемлекет мүддесінің үйлестірушісі, заңдылық пен демо-кратияның даму негізі. Мемлекет басшысы Н.Назарбаев универси-тетінде «Қазақстан білім қоғамы жолында» атты интерактивті дәріс оқыды. Дәріс те Президент Қазақ­станның өркендеуі, гүлденуі, дүние жүзінде алдыңғы қатарлы мемлекет санатында көрінуі үшін құқықтық са уат тылықты, тәрбиені, сананы же­тілдіру қажеттілігіне баса назар ау­дарды. Негі зі, құқықтық мемлекет – заң, құқық нормаларының мүлтіксіз орындалуынан көрінеді. Сондықтан, коммунистік тоталитарлық режимнің қалдықтарынан құтылып, сөзден іске көшкен абзал.

– Даулы істерді шешуде өмірімізге дендеп еніп жатқан қазіргі медиация институты бұрынғы бабалар тәсілінің жаңа түрі емес пе?– Кез келген даулы мәселенің

сотта шешілетіні Конституцияда жа-зылған. Медиация тәртібі, сотқа дей-інгі татуластыру шаралары, төрелік, мұның бәрі бұрынғы бабаларымыз­дың ақ жолы. Екі жақты келістіріп, өзара туындаған дауды сотсыз ше-шудің қазіргі қоғам үшін пайдасы зор. Себебі, өнбес дауды қуғаннан ештеңе шықпайды. Дау атаулының қашанда тараптар бітімгершілігі­мен біткені жақсы. Істі медиациямен шеш кісі келетіндерге баж салығын қайтарып, мемлекет жақсы стимул жасап отыр.

– Ұстаздардың білім-білігі де көп сынға ұшырап жатады. Соны жою жолдары бар ма?– Білім берудің негізгі көзі – білік-

ті ұстаз екені ақиқат және осыған орай заң оқу орындарында ұстаздық қызметке қабылдарда ең алдымен олардың өзі оқытатын пәннің шын мәніндегі білгірі екендігі, сот, тергеу, құқық қорғау қызметіндегі тәжіри-бесі, болашақ заңгерлерді әділет-тілікке тәрбиелейтін өзіндік адами қасиеттері, дәріс берудегі шешендік ерекшеліктері басты назарға алынуы керек. Оқытушыларды конкурстық қызметке алғанда алдымен студент-терге дәріс оқытып, олардың білім деңгейін студенттердің де бағалаға-ны дұрыс. Өйткені, бүгінде ғылыми дәрежесі барлар көп, ал, студент-терге дәріс беру, шынайы ұстаз болу

Орайы келген әңгіме

Арықбай АҒЫБАЕВ, заң ғылымының докторы, академик:

«БҮГІНГІ КҮНДІ КӨРГЕН ҰРПАҚ БАҚЫТТЫ»

Арықбай Нүсіпәліұлы Ағыбаев 1941 жылы 15 маусымда Қырғызстанның Тоқмақ қаласында туған. Балалық шағы Алматы облысы, Жамбыл ауданының Қастек ауылында өтеді. 1967–1970 жылдары Қа-зақстан Ғылым академиясының Философия және құқық институтында, 1973–1978 жылдары Алматы облысы сотында қызмет істеген. 1978–1981 жылдары Қарағанды мемлекеттік университетінде аға оқы-тушы болған. Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті мен әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-да доцент, профессор, кафедра меңгерушісі қызметтерін атқарады. Оның ғылыми жұмыстары қылмыстық құқық, криминал мәселелерін зерттеуге арналған. 2 монография, 10 ғылыми-әдістемелік оқу құралы-ның авторы. Қарасай батыр, Сұраншы батыр, Сүйінбай, Жамбыл туралы бірнеше тарихи очерктері үшін халықаралық Жамбыл Жабаев атындағы сыйлықтың лауреаты болды.

1990 жылдан бүгінге дейін Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-де еңбек етуде. 1997 жылы докторлық дис-сертациясын қорғады. Заң саласында қазақ тілінде 800-дей ғылыми-әдістемелік еңбек жазды. Бүгінде университеттен құқықтық тәрбие орталығын ашып, жастардың құқықтық сауатын жетілдіруге үлес қосуда. Заң жобаларын ұсыну, жастарды заң шығаруға тарту, заңнан аттамауға үйрету, әдет-ғұрып, дәстүрлерді бойларына сіңіру бұл күні ұстаздың басты мақсатына айналған. 2003 жылы ҚР Еңбек сіңір-ген қайраткері атағын алды.

мараторий, қылмыстың екі түрінде ғана өлім жазасы қолданылады. Өте ауыр қылмыстарға өлім жазасы сөз-сіз керек. Мысалы, балаларға қиянат жасағандарды, өте қауіпті қылмысқа барғандарды аяудың қажеті жоқ. Заң әділ болсын. Қаңғыбастар әдейі қылмыс жасайды. Себебі, олар түзеу мекемелеріндегі дайын тамақ пен дайын төсекке үйренген. Өте ауыр қылмыс жасағандардың өмір сүру-ге қаншалықты қақысы бар? Сон-дықтан, ауыр қылмыстардың санатын қайта қарауды қазіргі күннің өзі талап етіп отыр. Оны азайтып, әшекейлеуді жағдай көтермейді. Сонда заң дұрыс болады.

– Сіз айтып отырған мінсіз заңды жасау мүмкін бе?– Тағы да қайталап айтамын, заң-

ды түзеу үшін, алдымен Парламентті жөндеу керек. Әкімшілік орындардан босаған шенеуніктерді Парламентке апарудың қажеті жоқ. Олардан түк шықпайтынын өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Заң шығаруда ғалымдар мен депутаттар бір жағадан бас, бір жең-нен қол шығара жұмыс істегенде ғана жоғары жетістіктерге жетеміз. Халық арасынан білікті азаматтарды билікке көптеп тартсақ, белсенділік артып, заңның сапасы да жақсармақ. Дүние жүзінің заңдарымен қатар, өзіміздің тарихи заңдарымызды зерт-теу керек. Ғылыми­зерттеу инсти-туттарымен біріге жұмыс істегенде ғана ол заң сапалы жазылады. Бізде бір мекеме заң жобасын дайындай-ды, депутаттар атүсті отырып қол кө тереді. Сонымен қабылданады. Мы салы, Жер туралы заңның соңы не болды? Ақыр соңында Президент мараторий жариялады. Мемлекет басшысы «Халыққа ұнамаған заң маған керегі жоқ», деп орынды айтты.

– Құқықтық мемлекеттің ерек шелігі неде дер едіңіз?– Құқықтық мемлекетте бірінші

құ қық, норма, әділеттілік, құқық

өте жауапты іс. Өзінің білім­білігін жұмысқа қабылданбас бұрын дәлел-дей алған мұғалім өзінің жағымсыз әрекеттерімен сенімге селкеу түсір-мейді. Жоғары білімді заңгерлердің білім саласы тиісті дәрежеде болса, мемлекетімізде заңдылық пен құқық тәртібі де жоғарылайды. Сонда ғана біз алдыңғы қатарлы 30 мемлекеттің қатарында кіре аламыз.

– Оқырмандарға айтарыңыз?– Біздің Қазақстанның егемен

ел болғанын көріп, қатты қуандық, арманымыз орындалып, тәуелсіз ел болдық, қазақ деген халықты дүние жүзі таныды. Қазіргі студенттер тәу-елсіздік алғаннан кейінгі дүниеге кел-ген жастар. Бұл азаматтарға ғылым-ды, білімді дамытуға ерекше үлес қосуға толық мүмкіндіктер жасалу-да. Сондықтан, осы мүмкіндіктерді пайдалануға ұмтылу керек. Биыл 75­ке келдім. Ғұмырымды заң сала-сына, шәкірт тәрбиелеуге арнадым. Көргеніміз бен көңілге түйгенімізді жастар санасына құю бізге парыз. Бар арманым ата жолын сақтап, ұлт мұрасын ұрпаққа ұлағаттау, бабалар өсиетін жаңғырту. Шетелге еліктемей, керісінше, өз әдет­ғұрпы-мызды оларға үлгі етсек, одан, ал-дымен өзіміз пайда көреміз. Әйтпесе, жастар бүгінде түрлі келеңсіздікке бой алдыруда. Мысалы, Тәуке ханның тура жолында ең ауыр қылмыстың біріншісі – кісі өлтіру болса, екіншісі – зинақорлық. Еліктеу салдарынан бізде осы қылмыстар белең алды. Біздің әдет­ғұрпымызға қайшы қыл-мыстар болуда. Жетім бала, жесір әйел көбейді. «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» деген даналық жай сөз емес. Қазақстанда бірнеше эт-ностың өкілі тұратынына мақтанамыз. Тұрсын, бірақ, олар қазақ тілін біліп, мәдениетімізді сақтасын, қазақты құрметтесін! Өзгені емес, өз халқы-мызды көбейтуді ойлайық.

– Әңгімеңізге рақмет.

Түймегүл СМАҒҰЛ,«Заң газеті»

6 №108/1 (2886/1) 1 қазан 2016

zangazet@maiI.ruТӘУЕЛСІЗДІККЕ ТАРТУ

Осыдан тура ширек ғасыр бұрын, яғни 1991 жылы 16 желтоқсанда еліміз өз тәуелсіздігін жариялап, Қазақстан Республикасы егемен ел ретінде дүниежүзіне таныла бастады. «Егемен болмай, ел болмас» деп ата-баба-ларымыз жырлағандай, егемендік алған аз уақыт ішінде еліміз адам танымастай өзгерді. Елбасымыз Н.Назарбаевтың салиқалы саясатының, қазақ халқының, елімізді мекен-дейтін басқа да ұлттар мен ұлыстардың бір мақсатқа бағытталған бірлігінің, дос-тығының, қажырлы еңбегінің арқасында мемлекетіміз тәуелсіз ел ретінде аяғынан нық тұрды. Осы жылдар ішінде мемлекетіміздің бағыт-бағдарын айтқындайтын негізгі заң – Конституциямыз қабылданды. Мемлекеттік биліктің басқару жүйесі қалыптасты, алға қойған мақсаттарымыз айқындалды. Еліміз әлемге танылып, лайықты орнына ие болды.

Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алған ширек ғасыр ішінде толағай табыстарға қол жеткізді. Осы уақыт ішіндегі қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық, рухани-мәдени өмірімізде қол жеткізген табыстарымыз көңіл қуантарлықтай. Елбасымыз Н.Назарбаевтың бастамасымен жүзеге асырылып жатқан халқымыздың әл-ауқатын көтеруге, тұрмыс-жағдайын жақсартуға бағытталған сан-салалы іс шаралар, іргелі жобалар мен маңызды бағдарламалардың сәтті орындалуы еліміздің абырой-беделін арттырды.

Президент Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған «Қазақстан жаңа жаһандық нақты ахуалда: өсім, реформалар, даму» атты дәстүрлі Жолдауында елімізде жүзеге асырылатын іс-шаралардың басым бағыт-тарын айқындап, алда тұрған асқарлы жаңа міндеттерді белгілеп берді. Жолдауда Елбасымыз осы жүріп өткен кезеңді «Бұл – Тәуелсіздіг імізді нығайту жолындағы өлшеусіз еңбегіміздің ширек ғасырлық белесін қорытындылайтын мерейлі сәт» деп ерекше атап көрсетті.

Еліміз тәуелсіздігін алған ширек ғасыр ішінде мемлекетіміздің саяси-экономикалық және мемлекеттік басқару жүйесі қалыптасты. Еліміздің негізгі заңына сәйкес, Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады. Еліміз өз тәуелсіздігін алған жылдар ішінде осы басты қағидаттарды басты назарда ұстады және туындаған қиындықтарға қарамастан ұдайы даму жолында болды. Оған айқын дәлел – өткен жылы Елбасы Н.Назарбаевтың бастамасымен жарияланған «Ұлт жоспары-100 қадам: баршаға арналған қазіргі заманғы мемлекет» бағдарламасы.

Елбасының сөзімен айтқанда, «100 нақты қадам» – бұл жаһандық және ішкі сын-қатерлерге жауап және сонымен бір мезгілде, жаңа тарихи жағдайларда ұлттың дамыған мемлекеттердің отыздығына кіру жөніндегі жоспары. Жоспардың негізгі мақсаты – «аурудың сыртқы белгілерін» сылап-сипап қою емес, оларды «жүйелі емдеу» болып табылатын қоғам мен мемлекетті түбегейлі қайта өзгертуге негіз қалайды.

«100 нақты қадам» бес институционалды реформаны жүзеге асыруды көздейді. Олар кәсіби мемлекеттік аппарат құру, заң үстемдігін қамтамасыз ету, баршаға арналған қазіргі заманғы мемлекет құру, біртектілік пен бірлік және есеп беретін мемлекетті қалыптастыру. Өткен жылы осы бес институтционалды реформаны нақты жүзеге асыруға бағытталған дайындық жұмыстары жүргізілді, нәтижесінде аз уақыт ішінде 59 заң қабылданып, биылғы жылдан бастап біз осы жоспарды нақты жүзеге асыруға кірістік.

Тәуелсіздік алған 25 жыл ішінде биліктің бір тармағы болып табылатын сот билігі де

күрделі қалыптасу жолынан өтіп, аяғынан нық тұрды деп айта аламыз. Еліміздің негізгі заңы – Конституцияға сәйкес, Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және өзіне азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, республика Кости-туциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарт-тарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды. Судья сот төрелегін іске асыру кезінде тәуелсіз және Коституция мен заңға ғана бағынады.

Бүгінгі күні сот билігі коммунистік партия-ның басшылығы мен мүддесіне негізделген кеңестік сот жүйесінен әр азаматтың заң алдындағы теңдігі мен мүддесін қорғауға негізделген, оңтайландырылған сот жүйесіне көшті. Сот билігі мен сот жүйесін жетілдіруде «100 нақты қадам» – Ұлт жоспарының аясын-да жарияланған бес институционалдық реформаның алатын орны ерекше. Заңның үстемдігін қамтамасыз етуге бағытталған іс-шараларды жүзеге асыруға байланысты сот жүйесі бес сатылы сот жүйесінен үш сатылы сот жүйесіне көшті. Сот сатыларының азаюы істердің тез қаралуын және азаматтардың сот төрелгіне қолжетімділігін жеңілдетуге, сотқа деген халықтың сенімін күшейтуге, әр сот сатысының істі қараудағы жауапкершілігін арттыруға бағытталған.

Сот билігін жүргізетін тұлға судья болған-дықтан, оған деген талап айтарлықтай күшейтілді. Ендігі жерде судья болу үшін сот саласында бес жыл еңбек өтілі бар, бір жыл тағылымдамадан, бір жыл сынақ мерзімінен өткен, одан кейін облыстық соттың жалпы жиналысында оң қорытынды алу шарт. Осындай сыннан өткен адам ғана судья бола алады. Судьялардың зейнетақымен, тағы басқа материалдық құндылықтармен жан-жақты қамтылуымен бірге, оның күнделікті жұмысына, адами мінез-құлқына, кәсіби деңгейіне деген талаптар мен жауаптылық артпақ. Сотпен қаралатын істердің заң аясында қаралуын қамтамасыз ету мақсатымен ендігі жерде барлық сот процестері бейне және таспаға жазу арқылы қаралатын болады, ол жазбаларды судьялар түзетуге мүмкіндіктері болмайды. Халықтың сотқа деген сенімділігін арттыру мақсатында алқабилермен қаралатын қылмыстық істердің аясы кеңеймек, сондай-ақ, адамдардың конституциялық құқықтарын шектейтін барлық тергеу әрекеттері тергеу судьясының санкциялауымен жүргізілетін болады. Тергеу судьясы сот процесінде айыптау мен қорғау арасындағы теңгерімді қаматамасыз етуге міндетті. Осы және тағы басқа құрылымдық және ұйымдастырушылық шараларын жүзеге асыру сот билігіндегі заң үстемдігін қамтамасыз етеді. Бұл іс-шаралардың барлығы сайып келгенде елміздің егемендігін баянды етіп, еліміздің дамыған мемлекеттер қатарына қосудың алғы шарттарын жасайды.

2016 жылдың 1 қаңтарынан «5 институттық реформаны жүзеге асыру бойынша 100 нақты қадам» – Ұлт жоспарын орындаудың практикалық кезеңі басталды. Судьялар қауымдастығы бұл жоспардың сәтті іске асатындығына сенімді, себебі бұл жос-пар қиялға, болжамға емес нақты іске асыруға болатын программатикалық нақ-ты тұжырымдарға негізделген. Елбасы Н.Назарбаев тың сөзімен айтсақ, «Ұлт жоспары – қазақстандық арманға бастайтын жол. Біз өзіміздің қазақстандық арманымыздың орындалуына және Қазақстанның өркендеуіне сенімді түрде қол жеткізетін боламыз».

Б.МЕРГЕМБАЕВ, Шығыс Қазақстан облысы Зайсан

аудандық сотының төрағасы

Әлемдік аренада ойып тұрып орын алатын Қазақстанды дамыған отыз озық елдің қатары-на енгізуге мүмкіндік беретін Президенттің «100 нақты қадам» – Ұлт жоспарымен бір адамдай болып танысып шықтық. Байқа-ғанымыздай, әр қадамның ерекше қоғамдық-саяси маңызы бар, онда кәсіби мемлекеттік аппарат құру, заңның үстемдігін қамтамасымз ету, индустрияландыру және экономикалық өсім, біртектілік пен бірлік, есеп беретін мемлекетті қалыптастыру секілді ауқымды мақсат-міндеттер қойылған. Бұл құжатта қойылған талап үдесінен шыға білсек үздік елдер қатарына қосыларымыз күмәнсіз

Қазақстан дамуының 25-жылдығында жүргізіліп жатқан күрделі реформалану нәтижесінде әділсот үдерістеріне халықтың қолжетімділігі арта түсуде. Былтырғы жылдың өзінде осы бағыттар бойынша бірқатар ауқымды жұмыстар атқарылды. Өткен жылдың басынан бері сот органдарының автоматтық жүйесі жүйелі жұмыс жасай бастаған. Ақпараттық технологиялар да сот өндірісіне енгізілді, ал бұл дегеніңіз бюрократиялық кедергілерді жоюға ықпал етіп, сот жүйесінің ашықтығын қамтып, сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға септігін тигізіп жатыр.

Шындығында, 100 нақты қадамда үшінші билікке жүктеліп отырған тапсырманың бірі – сот инстанцияларын қысқартуға бағытталған болатын. Бұл дер кезінде айтылған, дұрыс ұсыныс. Өйткені, сот жүйесінің бес сатылық үлгісі Кеңес Одағынан бері келе жатқан әрі әлем елдерінде қолданудан қалып бара жатқан ескі үлгі болды. Ал дамыған әлем елдерінің басым бөлігі үш сатылы жүйеде қызметті жандандырып, қарапайым халықтың көңілінен шығып отыр. Міне, Ұлт жоспарын орындау мақсатында заңнамаларға өзгерістер енгізіліп, қазір сот төрелігі үш сатыда атқарылатын болды. Осылайша Қазақ стан сот жүйесіндегі оң өзгерістер арқылы халықаралық стандарттарға бір қадам жақындай түскені сөзсіз.

Жаңа реформаға сәйкес, облыстық сот тарда тек апелляциялық сатылар ғана қалды, ал кассациялық саты Жоғарғы Соттың құзырына енді. Аралық сатылардың қысқаруы қаржы мен уақытты үнемдегенін қазір көпшілік те біліп, соттағы игі іске оң бағасын беруде.

Реформа аясындағы екінші бір басты мәселе кәсіби сот жүйесін дамытуды көздейді. Азаматтардың сот жүйесіне сенімділігін арттыру көп жағдайда судьялардың кәсібилік деңгейіне байланысты болып табылады. Жалпы, әр саладағы негізгі мәселені кадрдың шешетіні еш талас тудырмаса керек. Кадр-лық біліктілік мәселесі сот саласының да күн тәртібінен ешқашан түскен емес. Ұлт жоспарында да Елбасы судьяларға қатысты қойылатын біліктілік талаптарын күшейтіп, судья лауазымына кандидаттарды іріктеу тетігін қатайтуды жүктеді.

Сонымен қатар, реформалар аясында соттардың есептілігі де күшейтіле түсті. Бұл ретте судья этикасына арналған жаңа кодекс әзірленуде, ол қазан айына белгіленіп отырған Республика судьяларының VІІ-съезінде қабылданады деп жоспарлануда. Оның негізінде ҚР Жоғарғы Сотының жанынан құрылатын арнайы сот алқасына судьялардың әрекеттеріне шағымдану үшін заңды және жеке тұлғалардың құқықтары кеңейтіле түсті. Жалпы, Жоғарғы Сот жанында екі комиссия жұмыс істейтін болады.

Қазір барлық сот процестерінде дыбыс- бейнежазбаларды енгізу қажеттілігі туындады. Бұл ретте аталмыш жоспар орындалып бітті, өйткені, қазіргі таңда Атырау облысы сот-тарының сот отырыстарының барлық зал дары дыбыс-бейнежазба құрылғыларымен толық жабдықталды.

Елбасымыз Н.Назарбаев республика судьяларының съезінде сот корпусының кәсі-билігін арттыру маңызды екенін, ешкімнің де қателік жібермейтініне кепілдік жоқ екенін, бірақ, судьялар жұмысындағы қателіктер барша қоғам үшін және әрбір адам үшін қымбатқа түсетінін, судьяларға заң атынан әділеттілік үшін әрекет ету сеніп тапсырылғанын, бұл оларға екі есе жауапкершілік жүктейтінін, бұл міндеттің шешімі ең алдымен сот құрылымы жүйесін жаңғыртуды қажет ететінін айтты. Осы тапсырмалардың әрқайсысының салмағы ауыр, міндеті жоғары.

Президенттің судьялар біліктілігіне қойыла-тын талаптарды күшейтуі заман талабы-нан туындап отырған мәселе. Себебі, Ата Заңымызбен сот төрелігін Қазақстан Респуб-ликасының атынан соттардың ғана жүзеге асыратыны белгіленген. Ал, осындай үлкен міндет жүктеліп отырған лауазымға кім көрінгеннің келмеуі үшін талаптың күшейтілуі орынды.

Тәуелсіздік жылдарында соттар бұрынғы

ЖЕТІСТІККЕ ТОЛЫ

РЕФОРМА – ҚҰҚЫҚ ҮСТЕМДІГІН

ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ КЕПІЛІ

Болатбек ЖҰМАБАЕВ,Атырау облысы

мамандандырылған ауданаралық кәмелетке толмағандардың істері

жөніндегі сотының төрағасы

АТА-БАБАМЫЗДЫҢ АРМАНЫ БОЛҒАН, ҚАЗАҚТЫҢ МАҢДАЙЫНА ТУҒАН ТАЛАЙ БІРТУАР ТҰЛҒАЛАРЫ ОҒАН ЖЕТУ ЖОЛЫНДА ӨМІРЛЕРІН САРП ЕТКЕН ЕЛ ТӘУЕЛСІЗДІГІНЕ БИЫЛ 25 ЖЫЛ ТОЛЫП ОТЫР.

ТӘУЕЛСІЗДІК АЛҒАЛЫ БЕРІ ЕЛІМІЗ ӨЗІНДІК ДАМУ ЖОЛЫНА ТҮСІП, ЭКОНОМИКАМЫЗ ДА, БАСҚА ДА МЕМЛЕКЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРАТЫН НЕГІЗГІ ТЕТІКТЕР ҚАРҚЫНДЫ ДАМЫП КЕЛЕДІ. ЕЛБАСЫ ҚАШАНДА ЖАРҚЫН БАСТАМАЛАРДЫҢ ЖАРШЫСЫ, АЛДАҒЫ ӨМІРДІ АЙҚЫНДАЙ БІЛЕТІН БАҒДАРЛАУШЫ ІСПЕТТЕС. ОНЫҢ СЫНДАРЛЫ САЯСАТЫНЫҢ АРҚАСЫНДА ЖЫЛ ӨТКЕН САЙЫН ХАЛҚЫМЫЗДЫҢ ӘЛ-АУҚАТЫ АР-ТЫП, ЕРКІНДІКТІ ТУ ЕТКЕН ЕГЕМЕН ЕЛІМІЗДІҢ МӘРТЕБЕСІ ШЫҢДА-ЛЫП ОТЫРҒАНЫН БАЙҚАУҒА БОЛАДЫ.

партиялық саясат кезіндегі бодандықтан ажырап, өздерінің жұмысына, судьялар қызметіне қатысты қарапайым қағаздан бастап, зәулім ғимаратқа, заманауи техни-калық құрылғыларға дейінгі материалдық мәселелердің барлығы дерлік шешімін тапты. Бүгінде бәрі ерекше заманауи келбетке ие. Осының барлығы біріншіден халық игілігіне жасалып жатқан шаралар. Мұндай ұтымды жұмыстардың қолға алынып, шешімін табуына бұрынғы өткен съездердің де көп ықпалы тигені анық. Ашық ойлар алаңына айналған съездер әр аймақтан келген судьялардың еркін ой-пікір алмасуына, сот жүйесінің дамуы мен өзекті мәселелердің шешімін табуына, сот жүйесінің материалдық базасының нығаюына айтарлықтай ықпалын тигізеді.

Судьялардың 2013 жылдың 20 қараша-сында өткен VI съезінде сот саласындағы соңғы 4 жыл көлеміндегі атқарылған сан-салалы жұмыстар таразы басына салынып, сараланды. Съезде Елбасы қазақстандық сот жүйесінің алдына бірқатар мәселелер қойып, абыройлы міндет жүктеген еді. Кейін, осы жұмыстарды жоспарлы түрде жүзеге асыру үшін «100 нақты қадам» – Ұлт жоспарын ұсынып, онда құқық қорғау органдарына қатысты жүзеге асырылатын қадамдарды «Заңның үстемдегін қамтамасыз ету» деп аталатын екінші бөлімінде жіктеді. Одан бері де біраз уақыт өтті. Ұлт жоспарында жүктеген міндеттер бүгінгі күні заңнамалық тұрғыда толық орындалды деуге болады.

Қазақстандық сот жүйесі көрсеткен қызметті қолдану аясы бойынша ыңғайлы, ал құқықтық қорғауы басқа дамыған мемлекеттердікіндей бекем бола түсуі керек. Мұндай олқылықтарды толтыруда Ұлт жоспарында межеленген тапсырмалардың берері мол.

Сот жүйесі өзінің даму тарихында Жоғарғы Сотта инвестициялық дауларды қарауға арналған мамандандырылған алқа құруымен ерекшеленіп отыр. Мұнда таразыланатын даулар бойынша ірі инвесторлардың құқығы қорғалады. Сондай-ақ, ұлттық сот жүйесін жетілдіріп, экспертті кеңестер беретін Халықаралық Кеңестердің құрылуы да қазақстандық соттың халықаралық талап үдесінен шығып отырғанын көрсететін көрсеткіш. Соңғы өзгерістерге сәйкес, Жоғарғы Сот жанындағы сот жюриі қайта құрылып, оның құзыреті екі комиссияға бөлінді. Бұл да бүгінгі заман талабын ескергеннен қолға алынған жаңалықтар.

Осы жылдар аралығында еліміздің Қылмыстық, Қылмыстық және Азаматтық процестік, Әкімшілік құқықбұзушылық туралы заңнамалары күрделі өзгерістерге ұшырады. Сондай-ақ, тергеу судьясының өкілеттіліктері күшейтіліп, алқабилердің қатысуымен қаралатын істердің ауқымы артты, азаматтық істер бойынша прокурордың қатысуы шектелді. Судьялыққа өтуге үміткеркерлерге қойылатын талаптар да күшейтілді. Біз қазір өзіміз еңбек етіп жүрген саланың жыл санап емес, күн санап өсіп келе жатқанына мақтанамыз. Бізді өсірген – тәуелсіздік! Тәуелсіздік түлеткен құрылымның әлі талай биікті бағындырарына сенеміз.

ЖИЫРМА БЕС ЖЫЛ

7zangazet@maiI.ru

№108/1 (2886/1) 1 қазан 2016

(Соңы. Басы 1-бетте)

СӘТІ ТҮСКЕН СҰХБАТ

«БАСТЫ МӘСЕЛЕ – СОТ ҚЫЗМЕТІНЕ ҚОҒАМДЫҚ СЕНІМ ҚАЛЫПТАСТЫРУ»

Шет елдерде судьялар саясатқа араласпай тәуелсіз болуы үшін, сот жүйесінде туындайтын мәселелерді өздері талқылап, олардың шешу жолдарын тауып, Жоғарғы Сот, өзге де құзырлы орындар алдына қою үшін осындай ұйымдарға бірігеді екен. Бізде ондай орган болмады. Ал, жалпы Конституциямыз бойынша судья саяси партия мүшесі болып, өзге ұйымдарға да қосыла алмайды. Әр мекеме мен еңбек ұжымында құрылатын кәсіподақтың мақсаты бөлек. Бұл ұйым белгілі бір саланың емес, тұтас еңбек адамдарының мүд делеріне, құқыларына қатысты мәселелер бойынша жұмыс істейді. Онда сот саласының проблемаларын алға жылжыту, сот тәуелсіздігі, судья­лар мәртбесіне қатысты әңгіме айту мүмкін емес. Мұның сыртында тоқ саныншы жылдардың басында сот жүйесінің бір бөліг і Әділет министрлігіне, бір бөлігі Жоғарғы Сотқа қарайтын. Бұл да сот жүйесі қызметінің толыққанды жүзеге асуына үлкен кедергі болды.

Шетелдік әріптестерді тыңдап отырып, судьялардың бұл дербес ұйымының сот саласына қатысты осы секілді маңызды мәселелерді шешудің құралы бола алатынын пайымдадық. Сөйтіп, Мақсұт Сұлтанұлы маған судьялардың осындай қауымдастыққа бірігудің пайдасын, мүмкіндіктерін зерделеп, ұйымды құрудың дайындық шараларымен айналысуға тапсырма берді. Бірден іске кірісіп, басқа судья­лармен бірлесіп одақтың жарғысы мен Судьялар кодексінің жобасын әзірледім. Бұл құжаттар сол жылы болған Судьялар одағының бірінші съезінде Елбасы қолдауымен қабыл­данды. Осы жиында одақтың төрағасы да сайланып, оған бірден сол кездегі Жоғарғы Сот төрағасы ретінде Мақсұт Нәрікбаевтың өзі лайық деп танылды. Мен одақтың хатшылығы қызметін атқардым.

Осыдан кейін одақтың жұмысын жандандырып, судьяларға ол жайлы ақпараттарды жеткізіп тұру үшін арнайы «Заңгер» деп аталатын басылым ашылды. Оның алғашқы редак торы белгілі журналист, Парла­менттің бұрынғы депутаты Сергей Киселев болды. Сонымен қатар бүгінде беделді, мәртебелі марапат ретінде өзіндік салмағы бар «Үш би» төсбелгісі бекітілді. Оны Өскемендегі Теңге сарайына тапсырыс беріп, шығарған едік. Соған үлкен үлес қос қан, ұйымдастырып шығарған Шығыс Қазақстан облыстық сотының төрағасы Асқар Секишев мырза еді. Бұл марапат судьялардың арасында көп жыл қызмет еткен тәжірибелі, сот жүйесінің дамуына үлкен үлес қосқан азаматтарға, халықаралық соттардың, басқа мемлекеттердің Жоғарғы Соттарының төрағаларына беріледі. Оған ие болғандар арасында бүг інде Ресейдің арбитраждық сотының төрағасы Яковлев және Қазақ станның Жоғарғы Сот төрағасы Қайрат Мәми бар.

Алғашқы кезден бастап Судьялар одағы сот жүйесінің тәуелсіздігін арттырып, судьялар мәртебесін көтеру, сот қызметін уақыт талабына сай жетілдіру бағытында белсенді жұмыс жүргізуге кірісті. Бұл ұйымның аясында көптеген заңнамаларға, құқықтық акт ілерге өзгерістер енгізілді. Сот билігінің Әділет министр­лігі құрамынан шығуында да осы ұйымның еңбегі бар. Одақ төра­ғалығына өзім 2001 жылы Судья лар одағының екінші съезінде сайлан­дым. Сол кезде Жоғарғы Сотты бас қарған Қайрат Мәми Судьялар одағына ерекше көңіл бөлді. Соның арқасында одақ облыстық соттың төрағаларына ең жақын және судья­лардың тәуелсіздігін қорғайтын, оларға жан­жақты көмек көрсететін орган ретінде танылды. Судьялар қызметіне көмек беретін әдістемелік, зерттеу еңбектері жарыққа шыға бастады. Судьялар құзырлы орындар жанынан құрылған жұмыс топтарына шақырылып, нормативтік актілер, заңнамалық құжаттар талқылауына қатысатын болды. Осы ретте Әділет министрлігінен Жоғарғы Сотқа ауысу жөнінде Жоғарғы Соттың нормативтік қаулысы қабылданғанын ерекше атап өтуге болады. Сот жүйесінің тәуелсіз орган болуы алғаш осы құжатта дәйектелген еді. Сондықтан, еліміз дің сот жүйесі үшін оның рөлі 1991 жылы Қазақстанның егемендік алған кезінде қабылдаған Тәуелсіздік деклара циясына тең болды.

Осы сәттен бастап сот жүйесі жаңаша бағытта дамып, болашаққа тың қадамдар жасалды. Басылымдарға сот саласының өзекті мәселелері, әлемдік даму үрдістері кеңінен жазыла бастады. Елбасы баяндамаларын­да Жоғарғы Сотқа үлкен сенімділік білдіріп, сот жүйесінде атқарылып жатқан жұмыстарға оң баға берілді. 2000 жылдан бастап Судьялар одағы толыққанды құрылым ретінде аяғынан тұрып, Халықаралық судьялар одағына мүше болуына ұсыныс берді. Әлем­дік деңгейдегі бұл мәртебелі ұйым құрамына қабылдану оңай болмады. Оған өту кезінде одақтың барлық

Бақытжан ӘБДІРАЙЫМ, Парламент Мәжілісінің депутаты, ҚР ҰҒА академигі, «Құрметті судья» атағының иегері:

жұмыстары зерделеніп, әлемдік талаптарға сәйкестігі сараланды. Осыған қомақты үлес қосқан сол кездегі Жоғарғы Сот судьясы Әуезнұр Қаженов және Солтүстік Қазақстан облыстық сотының төрағасы Бекет Тұрғараев мырзаларды атап кеткенім дұрыс.

Бүг інде Судьялар одағы сот жүйесінің белсенді органы. Заң жүзінде оның мәртебесі, міндеті толықтай айқындалып, белгіленген. Ұйым сот жүйесі ардагерлерін әлеуметтік тұрғыда қолдауға үлкен маңыз береді . Мереке күндері олардың басын қосып, кездесу өткізу одақ құрылғаннан бері дәстүрге айналған. Сонымен қатар, спорттық шаралардың өтуі де осы ұйымның тікелей бастамасы және қолдауымен жүзеге асуда. Бұл заң бойынша түрлі шектеулер аясынан шыға алмай жүрген судьяларды біріктіріп, олардың бір­бірімен ара ласуына дәнекер болып, қазіргі тілмен айтқанда қарым­қатынасқа корпоративтік рух беріп отыр.

– Енді қазіргі таңда Судьялар одағы жұмысын уақыт талабына сай қалай жетілдіруге болады? Сот жүйесінде жүргізіліп жатқан реформалар бұл құрылымға да біраз міндет жүктеп отырған шығар?

– Жалпы Судьялар одағы сот жүйесінде жүргізіліп жатқан рефор­малық өзгерістердің бірден­бір қозғаушы күші әрі алға жылжытушысы ретінде өзін танытқан ұйым. Әсіресе, судьялардың кәсіби біліктілігін көтеруге байланысты салмақты ұсыныстар, олардың тәжірибеде жүзеге асуы осы ұйымның бастамашылығы, бел­сенділігі арқасында жүзеге асып жатыр. Мәселен, одақтың мұрындық болуымен Жоғарғы Соттағы тәжіри­белі, білікті судьялар, ғалымдар қатыстырылып, конференциялар мен семинарлар өткізілуде. Мұның бәрін Судьялар одағының судьялар тәуелсіздігін арттыруға қосып жатқан үлесі деп санауға болады.

Судья ең алдымен білікті болу керек. Екіншіден, тәуелсіз судья болу үшін мемлекет тарапынан жан­жақты жағдай жасалуы керек. Қазіргі таңда судьяның жағдайы жаман емес. Дегенмен, бұл тұрғыда әлі де ширатып, дамытуды қажет ететін шаралар бар.

– Мәселен, қай тұрғыда?– Мысалы, меніңше, кей мәселе

судьялардың тым қағазбастылығынан туындап отыр. Судья қаншама сот процесін өткізеді, сот актілерін дайындап, қаулыларын шығарады. Оларды жазу керек, жан­жаққа жариялау керек. Бұл олардың уақыты­мен қатар күшін де сарқитын өте ауқымды жұмыс. Оның салдары, әрине, істердің қаралу сапасына

да әсер етіп жатады. Бұл мәселені шешу үшін судьяның жеке аппара­тын күшейту керек. Қазір судьяның жанында хатшыдан басқа ешкім жоқ. Оның мойнында да қыруар міндет бар. Судьяның қағаздарын дайындайды, сотқа қатысушыларды шақырады. Сол себептен, осы сот хатшыларының мәртебесін судьяның оң қолы ретінде көтеріп, жалақысын да судьяның деңгейінде өсірсе оң болар еді. Сонда бұл қызметке білімді, сауатты мамандар келіп, болашақ судьялық қызметкерлер резерві сапалы үміткер­лермен толығады.

Тағы бір мәселе – сот жүйесіне халық әртүрлі баға береді. Шыны керек, олар жайында қоғамда әділ емес, саяси тапсырыстарды орын­дайды деген сот қызметінің беделін төмендететін кереғар пікірлер аз айтылмайды. Бұған жол бермеу үшін объективті түрде бір индикатор табу керек.

Жалпы, әлемдегі ең беделді рей­тинг Дүниежүзілік банктің Флагман рейтингісі бойынша Қазақстанның сот жүйесі тиісті талаптарға сай. Бүгінде ол алғашқы ондықтардың санында тоғызыншы орында тұр. Жиыр ма жыл бұрын біз халықаралық рей­тинг бойынша үздіктердің алғашқы ондығында болуды армандамайтын да едік. Қазіргі сот жүйеміз жаңа бағытта дамып келеді. Бұл сала елімізде толықтай жаңа технология бойынша жұмыс істейді. Мәселен, арыз электронды түрде қабылданып, оған сол сәтінде онлаин режіминде жауап беріледі. Қазір азаматтарымыз сотқа бармай­ақ, онда не болып жатқанын көріп отырады. Он жылға жетпейтін уақыт ішінде ақпараттық технологияның ірі жетістігі – онлаин жүйесі сот қызметінің ажырамас

одағы, Жоғарғы Сот мұны ескеріп, арнайы топ құру керек. Моральдық заңды қалай жасау керек, моральмен заңды қалай салыстыру керек, заң моральсыз бола ала ма, болса ол заңнан қанша үлес алу керек? Осы сауалдар төңірегінде жүйелі зерттеу жүргізетін уақыт жетті.

– Бізде тергеу судьясы инсти­туты құрылды емес пе?

– Тергеу судьясы институтының құрылуы бұл ретте жеткіліксіз. Судья толыққанды жұмыс істеп, әділетті шешім қабылдау үшін прокурордың көптеген құзыреттері жойылу керек. Оның функциясы тек қана процеске қатысып, заңдылығын қадағалаудан аспауы қажет. Прокурорды тергеуге қатыстыру кеңес заманының тозығы жеткен талабы. Тергеу ісін тек сот қана қадағалау керек. Әлемде про­курор қадағалауы деген жоқ. Нақты бағаны сот қана береді. Себебі, сот бір биліктің тармағы. Біздегі заң шығарушы орган, сот, үкіметтен тұратын үш тармақты билік құрамында прокурор жоқ. Конституция бойынша прокурор сот билігіне де, заң шығару билігіне де, атқарушы билікке де жатпайды. Шетелде, мысалы Амери­када Әділет министрлігі Бас прокурор­дың лауазымын атқарады.

– Бұған бәлкім судьяларды тағайындау ісінің демократиялық принциптен сырт болуы ықпал етіп отырған болар? Қоғам тарапынан мұның да сот тәуелсіздігіне кері әсері бары айтылады. Судья тағайын далмай, халық тарапынан сайлану керек деген пікір бар.

– Жалпы, қазір судья болу өте қиын. Бұл лауазымға жету үшін көптеген сатылардан өту керек. Негізі судьяны халықтың сайлауы керек деген пікірдің жаны бар деп

мәселесі де шешімін тапқан болар еді. Жалпы, судьяның белсенділігі мен білімділігінің ең үлкен көрсеткіші ол екі ортаны мәмілеге келтіре алуында. Сол себептен заңнамаларға осы талап дәйекті түрде енгізілу керек.

– Бізде осы шараны жүзеге асыруды көздейтін «Медиация туралы» заң бар емес пе?

– Иә, бұл заң жыл өткен сайын жиі қолданылып келеді. Меніңше біздегі сот жүйесі әлемдегі басқа елдермен салыстырғанда ешкімнен кем емес. Елбасы бес институционалдық рефор­мада бұл салаға айрықша көңіл бөліп, заңдардың үстемдігін, сот­тардың тәуелсіздігін қамтамасыз етуді міндеттеді. «100 нақты қадам» – Ұлт жоспарында бұл тапсырманы жүзеге асырудың нақты тетіктері айқындалды. Соған сәйкес, бүгінде мәселен, кадр сапасын көтеруде азаматтық меритократия принципі қолданылып жатыр. Ниет әрине оң. Дегенмен, меніңше оның тек судьялар арасында жүзеге асырылуы дұрыс емес. Сот корпусы тек сот жүйесінің ғана емес, басқа сала мамандарынан да жасақталуы керек. Мысалы оның құрамына неге құқық тақырыбында жазатын журналистер бармасқа? Меніңше, сот жүйесі осындай маман­дардан тек қана ұтады.

– Жақында республика судья­ларының жетінші съезі өтпек. Сіз­діңше, осы алқалы жиында сот жүйесіне қатысты қандай маңызды мәселе көтерілуі керек?

– Жалпы, сот жүйесі үшін негізгі мәселе – судьяларға деген қоғамдық сенім деңгейін көтеру. Бұл тек Жоғарғы Соттың күшімен жүзеге асатын шаруа емес. Бұған Үкімет, Пар ламент, бұқаралық ақпарат құрал дары түгел мүдделі болып, ат­салысуы керек. Біздегі барлық мәсе­ленің тек сот арқылы шешілетіні, оған депутат, прокурор, министр ықпал ете алмайтыны айтылу керек. Сонымен қатар, әкімдер, министрлер сынды судьялардың да арнайы портал арқылы рейтингісі түзілу керек. Халық тарапынан әр судьяға баға берілу керек. Бұл судья қызметіне тиімді бақылау тетігі болады. Өз кезегінде оның қызметіндегі, ел алдындағы, отбасы тәрбиесіндегі жауапкершілігін арттырады. Әлемде сот қызметі, судья біліктілігі, оның моральдық кел­беті арнайы индикаторлар бойынша анықталып, рейтинг түзіледі. Бұл сот жүйесі қызметінің сапасын көтеретін, халықтың әділсот төрелігіне сенімін арттыратын ықпалды тетік. Қазақстан осы жүйеге келеді деп кәміл сенемін!

– Уақыт тауып ой бөліскеніңізге көп рақмет.

Айша ҚҰРМАНҒАЛИ,«Заң газеті»

есептеймін. Меніңше, бұл талап бірінші сатыдағы судьялар үшін тиімді. Кезінде Кеңес одағында бірінші сатыдағы судьяны халықтық судьялар деп атаушы еді. Ол жүйенің де өз артықшылықтары болғанын мойындау керек. Процессуалдық вертикалды қарайтын болсақ, халықпен тікелей кездесетін бірінші сатыдағы судья. Сондықтан, меніңше халықпен қоян­қолтық жұмыс істейтін осы судьяны халық сайлағаны дұрыс.

Себебі, ол халықтың өз ортасында жүргендіктен оның көңіл күйін, ойын біледі, заңсыздықты көріп, сезеді және тәуелсіз болады. Аудандық судьяларды жаппай сайлау дұрыс емес шығар. Осы ретте біз билер сотын тәжірибеге кеңінен енгізу туралы мәселе көтеріп жүрміз. Заң бойынша біраз құзыреттер берілген бұл инсти­тут бізде көбіне ұсақ дауларды қарайды. Егер билер сотын бес жыл сайын халық сайласа, бұдан тек ұтқан болар едік. Олар ең бастысы, халыққа жақын болады. Халық өзі сайлаған соң оның жұмысын қадағалап отырады. Қазір сотта қаралатын істер негізінен ұсақ­түйек даулар. Көпқабатты үйлердегі көршілердің тұрмыстық кикілжіңдері көп бүгінде. Мұндай істерді сотта қарау ұзақ уақытты алады және қаржы шығынын қажет етеді. Билер соты болса оларды шақырып алып, бітістіріп, мәселені бейбіт жолмен шешудің жолын қарас­тырады. Сонымен қатар, билер соты арқасында жаңа сіз айтқан шешімдердің әділ, адамгершілікті болу

бөлігіне айналып үлгерді. Бұл үлкен жетістік. Бұл Елбасымыздың сот жүйесін қолдауының нақты нәтижесі.

– Дегенмен, судьялар үшін дау­ласушы тараптарды толыққанды қанағаттандыратын әділ шешім шығару үлкен мәселе болып отыр­ғаны шындық. Бұған негізгі қол байлау заңдардағы бірқатар өлшемдер. Судья заң аясынан шықпау үшін кей жағдайларда адамгершілікке қарсы, әділетсіз шешімдер шығарып, үкім кесуге мәжбүр болады. Заң шығарушы ұйымның өкілі ретінде осы жағдайға қалай баға бересіз? Бұған жол бер меу үшін не істеуге болады деп ойлайсыз?

– Жалпы, судьяларға көбірек еркіндік беру керек. Өкінішке қарай, судьялар бізде заңның аясынан шыға алмайды. Заңда қабылданған талапты орындауға мәжбүр. Олай етпесе қабылдаған шешімі заңсыз болып табылады. Сол себептен, бұл жерде қайшылық бар. Мұны он алтыншы ғасырда әлемге белгілі Эмануэль Кант деген ғалым: «Заңның адамгершілігі» деп жазып кеткен. Оның айтуынша, бұл заңның адамгершілігі негізгі постулат. Заңда адамгершілік болмаса адамдар оны заң ретінде қабылдай алмайды. Әр заң моральды болу керек. Моральсыз заң – заң емес. Сол себептен, бұл ғылыми тұрғыдан алғанда методологиялық проблема. Өкінішке қарай, бұл мәселе бізде әлі жан­жақты зерттеліп жатқан жоқ. Сонымен қатар, бұған әлі көңіл бөлінбеуде. Сол себептен Судьялар

Судья болу өте қиын. Бұл лауазымға жету үшін көптеген сатылардан өту керек. Негізі судьяны халықтың сайлауы керек деген пікірдің жаны

бар деп есептеймін. Меніңше, бұл талап бірінші сатыдағы судьялар үшін тиімді. Кезінде Кеңес одағында бірінші сатыдағы судьяны халықтық судьялар деп атаушы еді. Ол жүйенің де өз артықшылықтары болғанын мойындау керек. Процессуалдық вертикалды қарайтын болсақ, халықпен тікелей кездесетін бірінші сатыдағы судья. Сондықтан, меніңше халықпен қоян-қолтық жұмыс істейтін осы судьяны халық сайлағаны дұрыс.

Себебі, ол халықтың өз ортасында жүргендіктен оның көңіл күйін, ойын біледі, заңсыздықты көріп, сезеді және тәуелсіз болады. Аудандық судьяларды жаппай сайлау дұрыс емес шығар. Осы ретте біз билер сотын тәжірибеге кеңінен енгізу туралы мәселе көтеріп жүрміз.

8 №108/1 (2886/1) 1 қазан 2016

zangazet@mail.ruтөртінші билік

икипедиялық мәліметтер «АқпАрАттық соғыс» сөзіне мынАдАй АнықтАмА береді: «мАтериАлдық және интеллектуАлдық сАлАлАрдА қАндАй дА бір ұтыс Алу мАқсАтындА бір-бірінің АқпАрАттық ресурстАрынА белсенді АқпАрАттық ықпАл жүргізетін қАрсылАстАрдың қАлпы. «АқпАрАттық соғыс» ұғы мы АқпАрАттық ресурстАрдың, АқпАрАттық және теле-коммуникАциялық технологиялАрдың, бұқАрАлық АқпАрАттың электрондық құрАлдАрының дАмуынА орАй кең қолдАнылА бАстАды.

у

Ақпараттық соғыстың басты мақса-ты – қарсы жақты өз ырқына мәжбүр-леп көндіру арқылы өз мүддесіне сәйкес келетін саяси, экономикалық, әскери, әлеуметтік ұтысқа қол жеткі-зу. Ақпараттық соғыс мемлекеттер, одақтар, қоғамдық, экономикалық және әскери құрылымдардың ара-сында жүргізілуі мүмкін. Ақпараттық соғыстың «психологиялық соғыспен»

АқпАрАттық соғыс Ашық қоғАмның көрінісі ме?

ұқсастығы басым, өйткені, ақпараттық соғыс субъектілерінің мақсаты элек-тронды БАқ-тың қатысуымен орын-далады. Ақпараттық соғыста жеңіліс табатын негізгі нысандар: ақпараттық жүйе, мемлекеттің, қоғамның ақпарат-тық және интеллектуалдық ресурста-ры, адамдардың жүйкесі», – делінген.

Ақпараттық технологиялар зама-нында әлеуметтік желілердің миллион-

керек пе, керек емес пе? Бірінші-ден, сені ақпаратқа деген аштық өлім оша ғына жетелеп барады. Екіншіден, ба қытсыздыққа душар етуі мүмкін жағ дай үшін кәсібімен ғана емес, өмі­рімен де қоштасу. Қажет пе, қажет емес пе? Осындай қауіпті аймақтарда болып келген нағыз кәсіби мамандар төмендегідей кеңестер ұсынады. Бұл кеңестер Ресейдегі экстремалды жур-налистика орталығында сараптамадан өтіп талқыланған. Және тәжірибеден өткен бұл әдістер соғыс пен түрлі апат­тар аймағында болып келген бірталай әріптестерге көмектескен.

1.Сөзіңде тұру. Егер де біреуге ма те риал барысында оның аты­жөнін ата мауға уәде берсең, оны орындауға тиіссің.

Мақаланың мәтінін баспаға бермес бұрын, оны кейіпкерге бір көрсетіп алуға сөз берсең, сөзіңде тұр! Матери-алға қосылған өтірік оқиғаны әсірелеу, жалған факт – кәсіби мамандығыңмен қоштасуға, тіпті, өміріңе қауіп төндіре тін жағдайға әкеліп соқтыруы мүмкін.

2. Қолыңда бар мәліметті саудаға салма. Журналист үшін ең мазасыз кезең – материал жинау мен оны бас-паға дайындау кезеңі. Бұл аралықта сіз біреулер үшін қауіпті ақпаратқа ие адамсыз. Сізбен келіссөз жасауға әре-кет етушілер табылады. Сіз қомақты қаржыға ақпаратты сатқыңыз келсе де асықпаңыз. Бұл жерде жеке ішкі мәде-ни этикадан да жоғары бір мәселе бар. Ол – сізге айналаңыздың сатқын жур-налист есебінде қарауы. Яғни, қолында бар құнды ақпаратынан оңай айырыла-тын журналист есебінде сый­құрметіңіз болмайды.

3. Ойламаған жерден тұтқынға тү­сіп немесе кепілге алынып қалса ңыз, ешқашан қарсыласпаңыз. Өз қар­сылығыңыз арқылы қылмысқа барып отырған тараптың ашу­ызасын туғы­зуыңыз мүмкін. Бұл жерде сізге тек қана мұқият болған жөн. Адамдардың түр­сұлбасын, жүрген жерлер мен жағ­дайды үнсіз бақылап, есіңізге сақ тап отыр ғаныңыз абзал. Алайда, оны өте елеусіз істеңіз. Егер де сізді кепілге алып отырған адамның біреуін танып қалсаңыз, оны білдірмеңіз. Өз өміріңіз-ге қауіп төнуі мүмкін. Мүмкіндік туа қал ған жағдайда өзіңіздің дерегіңізді бе руге асығыңыз.

4. Қару мен камера екеуінің басы ешқашан бір қазанға сыймайды. Яғни, журналиске қару ұстауға болмайды. Соғыс аумағында, тіпті, қаруды ойнап болса да қолыңызға ұстауға болмайды. Бұл сіздің өміріңізді қорғай алмайды.

5. Жомарт бол – өзіңіздің әріптес­теріңізбен ақпарат бөлісіп, бір тілім нан болса да, бірге жеуді үйреніңіз! Бұл қайырың ертең өзіңе қайта оралады.

6. Соғыс аумағында аузыңызға ти-генді жеп үйреніңіз. Соған әркез дайын жүріңіз.

7. Қасыңызға кісі ерту керек болса, пысық, ширақ, батыр адамды емес, ең сабырлы адамды ерткен жөн.

8. Егер де сізден соғыс аумағында «қай жақтың журналисісің» деген сауал қойылатын болса, мүмкіндігінше бей-тараптықты ұстанған дұрыс. Егер бір тарапты атасаңыз, өзіңіздің өміріңізге қауіп төнді деп есептей беріңіз.

9. Соғыс аумағында әдемі, сәнді киінуге болмайды. Сіздің әдемі киім­деріңіз қарсы тараптың қызығу шы­лығын оятуы мүмкін. Бұл қателік сіздің өміріңізге қауіп төндіреді.

10. Қару­жарақ сақталған қоймаға жақындамаңыз. Сізді шпиондық әрекет жасап жүр деп қабылдап қалуы мүмкін.

Бетті дайындаған Жадыра ҚҰДАЙБЕРГЕН

дар санасына ықпал етуі артып келеді. Бүгінде ол психикалық ауру сияқты, себебі, біз әлеуметтік желілерге те-реңірек дендеп барамыз, олардың ықпалы қазір БАқ-тың ықпалынан да бірнеше есе жоғары. ендеше, осын-дай, ақпараттық соғыс әлеуметтік желілер арқылы жедел дамып бара жатқан қоғамда дәстүрлі БАқ қайта құрылымдануы қажет секілді.

қазіргі уақытта интернетте әлем бойынша күніне 2 млрд адам оты-ратын көрінеді. олардың 90 пайызы әлеу меттік желілердің пайдаланушы-лары. Яғни, бұл үрдіс әлемдегі ақпа-раттық соғыстардың тез таралуына,

тез нәтижеге қол жеткізуіне себепкер болуда. осы тұрғыда біз ақпарат тық соғыстың қазіргі қоғамға тигізетін пай дасы мен зияны туралы білуге әре-кеттендік. Әлемдік проблема біздің де проблема. ендеше, бұл біз ғана сезіктеніп, біз ғана аяғын аңдап басып отырған жағдай емес. Біз сауалнамаға тартқан классикалық БАқ өкілдері де қазақстандағы ақпараттық қақтығыс-тардың бар екенін алға тартты. «Ау-руын жасырған өледі» дейді дана халық. Айтудан емес, әрекетсіздіктен қорыққан жөн шығар, ендеше.

Есте жүрсін!

ЖуРНАлискЕ кЕРЕк кЕңЕс

Журналистика тек қызықты маман-дық қана емес, қауіпті де. Күн сайын журналист әртүрлі оқиғаларға тап болады. Ол күрделі оқиға ғана емес, оның өміріне қауіп төндіретін апат-ты жағдай болуы мүмкін. Осы жерде қазақ айтатын «басын бәйгеге тігу» тіркесі өзектілігімен алға шығады. Журналиске осындай тәуекелге бару

С а у а л н а м а

Есей ЖЕңІсҰлЫ, журналист:

«Бұл қақтығыс адамзат барда ешқашан тоқтамайды»

– Жиырма жылға жуық журналистік ғұмы-рымызда ақпараттық соғыстың ірісін де, ұсағын да көрдік. Сонда көңілге түйгеніміз мынадай бол-ды: ақпараттық соғыс адамзат барда ешқашан тоқтамайды. Бір-біріне адамгершілік, ізгілік, мейі-рімділік формулаларын сызып көрсетіп отырған әлем қожайындарының үстел астындағы қолы шүріппеде тұра береді. Ол шүріппе ешқашан ба-сылмауы мүмкін, бірақ, ақпараттық соғыс арқылы оғы атыла бермек. Осы күні 18 мың ғаламға болмаса да, оның құйттай бөлігі – Жер-Анаға қожайындық жасағысы келетін елдер қадау-қадау. Азғана. Бірақ, бүкіл әлем сол азғана елдердің мүддесімен өмір сүріп жатыр. Ал, біздің ақпараттық кеңістік осы соғыстың тәжірибе алаңы іспеттес. Оған әсер етпей жатқан ел жоқ. Демек, біз алаңсыз ұтылып жатырмыз. Балаларға арналған телеарнамыз – жалғыз-ақ, орыс тіліндегісі – он. Мемлекеттік тапсырысты 12 рес публикалық арна орындайды, олардың рейтинг қуу дертіне ұшырап, туған халқы барын ұмытып қалатын сәттері көп. Яғни, өзгенің бодауында кетуі жиі. Биыл бір қаладағы жастар үндінің «Холли» мерекесін тойлапты... Әп-бәре-келді! «Қазақстанда» майлы ішектей созылып келе жатқан «Келіннің», басқа да арналардағы «Киелі неке», т.б. сериалдардың тамаша жетістігі бұл. Бір отбасында анасы баласын ұрмақ болса, үшін-ші сыныпта оқитын бала қолын қусырып алып, «кешіріңізші, Кришна-Құдай!» деген көрінеді. Міне, мұның бәрі жеңіліс қана емес, ақпараттық соғыс-тағы ойсырай ұтылу... Украинаның шығысына соғысқа аттанып, «орыс әлемін» қорғап жүрген қазақ қандастарымыз осындай ақпараттық соғыс-тың құрбандары болмағанда, басқа кім? Жиринов-скийдің «О, Боже, царя храни!» деген алғысын көр-сетпеген арна жоқ. Тіршілікті ғана күйттейтін, ақпарат құралдарынан қазақы қаны қою өнімді іздеп әуре болмайтын адамдар үшін ол да олжа.

Біз ұтылып жатырмыз...Кішірек ауқымдағы ақпараттық соғыс осыдан

20 жыл бұрын ғана мемлекет мүддесінің жеңісімен аяқталатын. Қазір бәрі жекенің қолында болғасын ақпараттық соғыстар да ұсақтала, тұрпайылана түсті. Сол «соғыстар» қоғамның моральдық және рухани деңгейін қатты түсіріп жатыр. Бірін-бірі қаралайтын, бірінің төсегіне үңілген қоғамда моральдық қуат мықты болады деу қиын... Бірақ, айналаға қарасақ, көршілердің де, алыстағы ай-даһарлардың да көрген күні осы. Соған қарағанда ақпараттық үлкен шайқастардан гөрі кішігірім «төсек-сахна-үй» деңгейіндегі «соғыстар» қоғамды көбірек азғындата ма деймін...

Жандос БӘДЕлҰлЫ, журналист:

«Ақпараттық соғыс – ең әділетсіз соғыс»

– Өз басым ақпараттық соғысты ең әділет-сіз тартыс дер едім. Себебі, ол азғана топтың қалың бұқараны жалған ақпаратпен алдап-арбап, турасын айтқанда «санасын улап», өздерінің жеке

мүдделеріне пайдалануды көздейді. Демек, бұл журналистиканың дамуына ешқандай пайдасын тигізбейді. Сонымен қатар, мұнда пікірді күштеп тану, кейбір ақпараттарды бұрмалап көрсету, қарсы тарапты орынсыз қаралау секілді журна-листика мен сөз бостандығының барлық өлшем-деріне қайшы тәсілдердің ашық қолданылатыны белгілі. Мұның ең үлкен мысалдарын біз көршілес Ресей телеарналарынан күнделікті көріп жүрміз. Ақпараттық соғыс кезінде тараптар БАҚ-тарға толық бақылау орнатып, өз қалауы бойынша жұ-мыс жүргізгісі келеді. Ал, бұл – журналистің кәсіби міндетін ойдағыдай атқаруына кедергі келтіру деген сөз. Сонымен қатар, әрбір ақпараттың мүд-деден шығуы қадағаланады. Қаламайтын хабар-о-шар бұрмаланып беріледі. Бұл – қоғамдық сананы манипуляциялау деген сөз. Демек, ақпараттық соғыстың өзге де кез келген соғыс түрлері секілді зиянынан басқа ештеңесі жоқ. Ал, «ақпараттық соғыс бүгінгі қазақ қоғамында бар ма?» дегенге кел-сек... Бар. Бірақ, жекеленген топтардың арасында ғана. Әсіресе, әлеуметтік желілерде «ақпараттық тартыстар майданы» қызып тұр.

Қарагөз сМАДІл, журналист:

«Кілтипанның кілті өзімізде»

– Соңғы екі жылдағы геосаяси шиеленіс тер мен алыс-жақын шетелдердегі мүдделер қақтығысы ақпараттық соғыстарға ұласып жатқанын көріп отырмыз. Алысқа бармай-ақ, Түркия мен Ресей арасы шиеленісіп, одан бұрынырақ Украинаның территориялық қауіпсіздігі сынға түскен сәтте Қазақстанның ақпараттық кеңістігін негізі-нен көршілес БАҚ көзқарасы «басып» қалғанын еске алсақ жетіп жатыр. Сол уақыттан бері Қазақстанның ақпараттық қауіпсіздік мәселесі бізде әлі де шешілмей жатқанына байланысты қазақы қоғамның алаң көңілін «Открытая Азия Онлайн» сайтына берген былтырғы сұхбатында белгілі саясаттанушы Досым Сәтбаев өте жақсы айтып өткен еді. Иә, саясаттанушының пікірімен келіспеске болмас, Украинадағы, кейінгі Түркия-дағы жағдайлар Қазақстанның ақпараттық кеңістігінің еркін, тәуелсіз емес екенін байқатып қойды. Бізді қатты алаңдататыны, ақпараттық соғыстар уағында шетелдердің мүддесі үшін бір ғана қазақ қоғамы екіге жарылып кете алатыны болса керек. Яғни, өзге елдердің мүддесін көздеген, өзге елдердің сойылын соққан ақпараттық соғыс-тың салқыны қазақ қоғамына кері әсер етіп, өзге ел үшін біртұтас қазақ қоғамы екіге бөлініп-жа-рылып кетсе, демек, біздің ақпараттық қауіпсіздік саламыздың кілтипаны бар деген сөз.

Айдос ҚуАНЫШҰлЫ, әскери психолог:

«Бұдан журналистиканы дамып кетеді дей алмаймыз»

– Ақпараттық соғыс адамзат тарихымен бірге жасасып келе жатыр. Бұл жердегі мәселе – оның сипаты мен бүгінгі таңдағы белсенділігінің артқан-дығында. Әрине, бұл ең алдымен технологиялардың

жасарып бара жатуының себебінен болса, екінші-ден, мемлекеттік саясаттың ұстамына көп дүние байланысты.

Өзге батыс елдеріне қарағанда біздің елдегі ақпа-раттық қақтығыстар шоу-бизнестің маңында қалып қойды. Рас, мемлекетаралық қарым-қаты-настар кезінде көршілес елдер болсын немесе өзге де Еуропа елдерінен болсын, қай-қайсысы болса да, өздерінің ақпарат кеңістіктерінің алдыңғы қатарда бәсекеге қабілетті екендігімен мақтаны-сады. Өйткені, бұл процесс, менің ойымша, оларда мүмкіндігінше кәсіби тұрғыда өтетін секілді. Ақпараттық соғыстың пайдасы қыруар дей ал-маймыз. Зиянына қатысты талай дүние ні айтуға болады. Мемлекетаралық саясатқа қатысты ақпараттық соғыстар бұл ретте көш басында. Ақпараттық тәуелсіздігі басым басылым бұл тақырыпқа еркін кіре алады. Ақпараттық соғыс тек қантөгіс жағдайында өтеді деуге негіз жоқ. Бұл майдан журналистиканың лас ойындарының бірі. Танымал басылымның не месе атақты телеар-наның бәсекелесі бас тайтын бұл соғыс қарсыласты тұқырту тұрғысында қолдан келгенді аямау керек екендігін көрсетеді. Тіпті, ішкі нарықтан бөлек, сыртқы мемлекетаралық қақтығыстарда сыртқы саясатта қызу жүріп жатыр. Осы шайқаста ақпа-раттық соғыс жүргізіп жатқан екі мемлекеттің көршілес елдерінің ұстанымы, олардың да өзіндік принциптері көрініп қалады. Біз секілді дамушы ел-дер ақпараттық соғыс алаңында тәжірибесін енді ғана қалыптастырып келеді. Отандық ішкі ахуал ақпараттық соғыстың өз ішімізде қарқынды жүр-гізіліп жатқанын күнде дәлелдеп жатыр. Ірі ком-панияларды былай қойғанның өзінде, әлеуметтік желілерде жүріп жатқан мұндай қақтығыстар бұл саланы керемет өркендетіп, алға ілгерілетіп жібереді дей алмаймыз.

Гүлназ НҰРТАЗА, блогер:

«Ақпараттық технологиялардың ілгерілеуіне септігін тигізуде»

– Ақпараттық соғыстың журналистикаға тигізетін зияны – ең алдымен, мұнда негізсіз, объек-тивті емес пікірлердің жүретіндігі. Мұндағы мақ-сат қарсыласты қалайда тұқыртып, ел алдындағы беделін түсіру десек, бұдан халыққа келетін зиян – жалған ақпаратқа сенетіндігі. Сеніп қана қой-майды, бұл жерде жікке бөлінушілік орын алады. Адамдар өз ыңғайына қарай тараптарды таңдайды да, сол тараптың сөзін сөйлеушіге айналады. Бізде қазір елдегі бақытсыздықтың бәріне жаппай Ресей-ді кінәлай беру үрдісі белең алды ғой. Немесе белгілі бір акциялар, болмаса наразы лықтар бой көтерсе, біз оған бұл жерде міндетті түрде алып держава Американы айыптаймыз. Оны міндетті түрде осы екі мемлекет қаржыландырып, солар бастап отыр дейміз. Бұның бәрі біздің әділ, ашық, объективті пікірді қалыптас тыруға дағдыланбағанымыздың көрінісі. Енді бұл жерде ақпараттық соғыстан келетін пайда бар дей алмай-мыз. Оның бір ғана плюсі – болуы мүмкін технологиялық кеңістікті жеделдетеді. Яғни, жаңа бір прогрестердің арқа-сында ел әлемдік ақпараттық технологиялардың озық үл-гісін меңгеруге үйренеді.

9zangazet@maiI.ru

№108/1 (2886/1) 1 қазан 2016 ДІН-ДІҢГЕК

Бүгінгі діни ахуалдағы кемшілік салғырт­тықтықтың жемісі. Қазір тіркелген секта, діни ұйым, бірлестіктер көп. Олардың жұмысына да бақылау жасау мүмкін емес. Өйткені, құжат бойынша олардың атқарып отырған шаруаларының барлығы заңды. Құқықтық шеңберден аттамағандай сыңай танытқанымен, елдегі діни ахуалдың мінсіз, дұрыс жолмен жүріп келе жатпағаны соңғы кездері жиі байқалып жатыр.

«Жастар дінге бет бұрды», – деп қуанған халық қазір неге сақалын жіберіп, хиджабын жамылған ұрпағына үрке қарайды? Қасиетті діннің астарынан қауіп іздеп, қорқудың сыры неде?

Қазақстандағы діннің етек жайған кезі тәуелсіздік алған жылдармен тұспа-тұс келеді. Оған дейін коммунизмнің елесі кезген елде дінсіздік пен маскүнемдік үлкен мәселеге айналған еді. Шындығында, күнде арақ ішіп отбасының шырқын бұзатын ата-ананың оғаш әрекеттерінен құтылудың бірден-бір жолы дін деп түсінген жастар арамызда аз емес. Оның үстіне, егемендік алған елге алғашқы жылдары бәрі таңсық болып, еліктеудің көп орын алғаны белгілі. Телеарналардан берілген түрлі фильмдерге еліктеген жастардың қылмысқа бой ұрып, жазасын өтеушілер санын көбейткені де осы кез. Бала тәрбиесін уысынан шығарып

– Бү г і нде Қ ұранның мән­мағынасы көптеген т ілдерге аударылды. Осыған орай, тікелей Құранды басшылыққа алып, сондағы нұсқаулармен жүру қажет деп санайтын уаххаби, сәлафи сияқты діни ағымдар шықты. Осы жайында не айтасыз?

– Арабтың тілі өте бай. Тіпті, бір сөздің 15-20 мағына беретін жайлары да кездеседі. Сондықтан да, Құранды тікелей қабылдап, оның мән-мағынасын дәл түсінеміз деу мүлдем қате. Қазіргі таңда Құранның исламтанушы ғалымдар 10-20 пайыз-дайын ғана түсіндіре алады. Ал қалған 80-90 пайызы бізге жұмбақ күйінде қалып отыр.

Шын мәнінде Құранның мән-мазмұны шексіз терең. Оның ішкі және сыртқы мағынасы бар. Сыртқы мағынасына қарап түсіндіру толық түсінік болмайды. Мәселен, шкафтың алдынан қарасақ, ол жалпақ болып көрінеді, ал жанынан қарасақ, ол жіңішке сияқты көрінеді. Шкафқа дәл сипат беру үшін оны жан-жағынан, яғни алдынан да, бүйірінен, артынан, төбесі мен табанынан назар аударып, содан кейін барып сипаттауымыз қажет болады. Сол сияқты, Құран Кәрімді де ішкі, сыртқы мағыналарын жан-жақты зерттеп, зерделеген соң ғана толық түсінік ала аламыз.

Жоғарыда айтқанымыздай, араб тілі өте бай тіл. Мәселен, Құранда намазға тұрғанда жүздер іңд і , аяқтарыңды жуып, шаштарыңа мәсіх тартып тұрыңдар деген аят бар. Жуыну, яғни арабша «би» деген сөзді бір ғалымдар толық жуыну деп түсіндірсе, екіншілері ішінара жуыну деп қабылдайды, ал енді бір ғалымдар денеге су тисе жуынған болып саналады дейді. Біздің Ханафи мәзхабында дәрет алу үшін дененің төрттен біріне су тигізу шарт. Ал енді осыны, яғни, дәрет алуды тікелей Құранға сүйеніп жасасақ, не болар еді? Әркім әртүрлі түсініп, өзінше дәрет алу рәсімін жүргізер еді.

– Ораза ұстауға қатысты шарт­тарда да түсіндіруді қажет ететін тұс тар бар.

– Иә, оны өзіміз де көріп, біліп жүрміз. Осы орайда, ертеде болған мынадай оқиғаға байланысты әңгіме бар. Пайғамбарымыздың заманында алғашқы мұсылмандардың бірі болған бір сахаба рамазан айында ораза ұстайды. Ол Құранда айтылғандай, қара ж іп пен ақ ж іпт ің арасы айырылған кезге дейін ішіп-жейді. Бұл үшін терезесінің алдына қара және ақ жіп қойып, сол көрінген кезге дейін тамақтанатын болған. Ақ жіп пен қара жіптің анық көрінген кезі таң әбден атып, күн қызарып шығатын кезге тура келеді екен. Бірде ол пайғамбарымызға осы жайды айтады. Сонда пайғамбарымыз күліп, ақ жіп пен қара жіптің айырылған кезі деген қараңғылық кетіп, таң шапағы енді ғана біліне бастаған кез екендігін айтып түсіндіреді. Егер де біз де сол сахаба сияқты ақ жіп пен қара жіптің

Айтарым бар

Серік ХАЛЫҚОВ, Жақия қажы мешітінің имамы, исламтанушы:

«ҚҰРАНДЫ ТІКЕЛЕЙ ҚАБЫЛДАП, ОНЫҢ МӘН-МАҒЫНАСЫН ДӘЛ

ТҮСІНЕМІЗ ДЕУ ҚАТЕ»

ЛІМІЗДІҢ ӘР ТҮКПІРІНДЕ ОРЫН АЛЫП ЖАТҚАН ЛАҢ-КЕСТІК ОҚИҒА ӘСІРЕДІН ДАРЛАР ТАРАПЫНАН ЕЛІ-МІЗДІҢ ҚАУІПСІЗДІГІНЕ ҮЛКЕН ҚАТЕР БАРЛЫҒЫН ТАҒЫ ДА КӨРСЕТКЕНДЕЙ БОЛДЫ. ҚАУҒИТЫП САҚАЛ ҚОЙЫП, ӘЙЕЛДЕРІН БАСТАН-АЯҚ ҚАРА МАТАМЕН БҮРКЕП, ӨЗДЕРІН ДІН ИСЛАМНЫҢ ТІРЕГІНДЕЙ СЕЗІНІП ЖҮРЕТІН СӘЛАФИ, УАХАБИ ДЕЙТІН АҒЫМДАРДЫ ҰСТАНАТЫНДАРДЫҢ ЖОЛЫ ҚАНШАЛЫҚТЫ ДҰРЫС? МӘЗХАБТЫ МОЙЫНДАМАЙ, ТІКЕЛЕЙ ҚҰРАН НҰС ҚАУЫМЕН ЖҮРЕМІЗ ДЕЙТІН ОНДАЙ ЛАРДЫҢ ӘРЕ КЕТІ ҚАНШАЛЫҚТЫ ДІН ЖОЛЫ НА СЫЙЫМДЫ? ОСЫ ЖАЙЫНДА КӨКШЕТАУДАҒЫ ЖАҚИЯ ҚАЖЫ МЕШІТІНІҢ ИМАМЫ, ИСЛАМТАНУШЫ СЕРІК ХАЛЫҚОВ ӨЗ ОЙ-ПІКІРЛЕРІМЕН БӨЛІСЕДІ.

Осыған қарап, аздап арақ ішіп, қызып тұрған кезде намаз оқуға болады екен ғой деп ойлауға болады. Бірақ, кейін келген аятта доңыз еті, өлексе, Алланың атын айтып бауыздалмаған мал еті харам делініп, алдыңғы аяттың күші жойылады.

Құранның мән-мағынасын түсін-діретін фикх негіздері (усул а фикх) деген ғылым бар. Жалпы Құраннан және хадистерден барлық сауалдарға жауап таба аламыз, егер біз оның мән-мағнасына дін шеңберінде ой жүгіртіп, ақыл таразысына салар болсақ. Ал егер тікелей түсінер болсақ, Құраннан бүгінгі күнгі көптеген мәселелерге жауап таба алмаймыз. Мұның өзі Құранды әлсіретіп, оның Алладан келген ақиқаттығына күмән туғызар еді. Мәселен, пайғамбарымыздың заманында болмаған ұялы телефон, компьютер, интернет деген қазір күнделікті өмірімізде көп қолда-нылады. Егер бір имамнан біреу «скаип желісі арқылы күйеу бала Алматыда, қалыңдық Лондонда, бір куә Астанада, екінші куә Көкшетауда болса, осындай жағдайда неке қиюға бола ма?» деп сұраса, оған Құран арқылы не деп жауап бере аласыз? Әрине, бұл туралы Құранда да, хадисте де ештеңе айтылмаған. Осыған қарап, Құранда барлық сауалға жауап бар дегені қайда деп күмән келтірушілер болары анық.

Негізінен Құранға логикалық ой қисыны тұрғысынан қарап, ислам діні шеңберінде оның шарттарын түсіндіру қажет. Осы орайда, тәпсір ілімі бұл маңызды мәселені зерттеп-зерделеуге үлкен ықпалын тигізеді. Құранды Құранмен тәпсірлеу, яғни, түсіндіру

деген бар. Мәселен, Құранда бір аяттың мағынасын басқа бір аят арқылы түсіндіреді. Сондай-ақ, Құран аяттарын хадис арқылы түсіндіру бар. Онан қалды, тілдік мағынасы арқылы да түсіндіріледі.

Б ір сөзбен айтқанда, Құран түпсіз терең мұхит іспетті. Оның мән-мағынасын дәл тауып түсінеміз деу мүмкін емес. Әсіресе, Құранның ішк і тылсым мағынасы терең . Сондықтан да, діни шарттарды Құранды тікелей басшылыққа ала отырып жүргіземіз деу дұрыс емес. Пайғамбарымыздың заманында пайғамбарымыздың өзі тікелей діни шарттарды қалай орындау қажеттігін түсіндіріп отырды. Ал кейін ислам ілімін жан-жақты меңгерген ғалымдар Құранның мән-мағнасы мен діни шарттарды қалай орындау қажеттігін түсіндірді. Осындай жол – мәзхаб. Діни парыздарды сол мәзхаб нұсқаған үкімдер арқылы орындауымыз шарт. Сонда қателесуден аулақ боламыз.

Дәретпен жүрудің пайдалылығыДәретпен жүрудің пайдасы өте

көп. Ол жөнінде хадис-шәрфтерде былай делінген:

«Дәретті жүрген адам ораза тұтқан адам сияқты» (Дәйләми);

«Жақсылап алынған дәрет – иманның жартысы» (Ибн Хиббан);

«Дәрет алған адамның ағаш-тан жапырақтары төгілген сияқты күнәлары төгіледі» (Табарани);

«Жан алушы періште келген кезде дәретті болған адам шаһид мәртебесіне қауышады» (Табарани);

«Дәрет алғаннан кейін «Қадір»

сүресін оқыған адам сыддықтардан, екі рет оқыған адам шәһидтердің қатарына жазылады, үш рет оқыған адам пайғамбарлармен бірге тіріледі ((Дәйлами).

Ренжітудің баяныИслам дінінде адамды ренжіту,

к ө ң і л і н қ а л д ы р у ү л к е н к ү н ә саналады. Ренж і т у – Қағбаны жетпіс рет бұзғаннан да ауыр күнә. Осыдан кейін мұсылман адам қалай біреуді ұрып-соғып, балағаттай алады немесе қол көтеріп, өлтіре алады? Бұл ақылға қонымды нәрсе емес. Ренжітуге байланысты ислам әлемінде есімі танымал үлкен тұлға Азиз Махмуд Худаи туралы мынадай әңгіме бар.

Уфтада хазіреті шәкірттерінің ішінен Азиз Махмуд Худаиді өте жақсы көреді екен. Осыны білетін басқа шәкірттері бұған қызғанышпен қарайтын. Шәкірттерінің бұндай іштарлықтарын б ілет ін Уфтада хазіреті бір күні шәкірттерімен қырға серуенге шыққанда оларға: «Маған бір-бір бау гүл әкеліп беріңдер» дейді. Ұстаздарының тапсырмасын алысымен шәкірттері бірден гүл теруге кірісіп кетеді. Біраз уақыттан кей ін шәк ірттер і ұстаздарына қырда өскен көркі көз тартар әдемі гүлдерді әкеліп береді. Тек Азиз Махмуд Худаи ұстазына қурап қалған гүл әкеледі. Сонда Уфтада хазіреті Худаи хазіретінен: «Қарашы достарың қандай әдемі гүлдер әкелді, ал сен болсаң қурап қалғанын әкеліпсің. Бізді осыған лайық көрдің бе?» -деп сұрайды.

Худаи хазіреті: «Ұстазым, әрине сіз ең әдемі гүлдер алуға лайықсыз. Бірақ қай гүлге барсам да барлығы Аллаһты зікір етіп тұрды. Сондықтан оларды жұлып алуға батылым бармады. Ал мына қураған гүл енді Аллаһты зікір етуге шамасы жоқ болғандықтан, сізге осы гүлді әкелуге мәжбүр болдым» -деп жауап береді. Сонда Уфтада хазіреті басқа шәкірттеріне қарап: «Міне, сендердің араларыңдағы айырмашылық осы», – дейді.

Ойлап көріңіз, бір гүлдің өзін жұла алмайтын діннің өкілдері қалайша бір адамды ұра алады немесе қалайша бейкүнә адамдарды дін атынан өлтіре алады, бұл ақылға қонбайтын нәрсе. Бұлай болып жатқан болса, демек мұнда бір надандық бар. Өйткені, пайғамбарымыз алаейкиссалам: «Ілім қай жерде болса, дін сол жерде. Дін қайда болса, ілім сол жерде», – деген.

Яғни, іл імс із д ін болмайды. Сол сияқты дін болмаған жерде де ілім болмайды. Бұл екеуі бір-б ір інен ажырамайды. Иә, иман ету шарт, бірақ иманнан кейін ең бірінші істелетін нәрсе – ілім үйрену. Өйткен і намаз оқитын болсақ, ораза ұстайтын болсақ, саудамен айналысатын болсақ, бұлардың барлығының қалай орындалатынын білуіміз шарт болады. Қандай іспен айналыссаң да сол істің ілімін білуің керек.

– Әңгімеңізге рақмет.

Қалкөз ЖҮСІП,«Заң газеті»

АҚМОЛА ОБЛЫСЫ

алуға қауіптенген ата-ананың көпшілігі бұл тұста тәрбиенің негізі дін деп түсінген еді.

Діни танымдық мектептерге, мешіттерге ұл-қызын өз қолдарымен жетектеп ертіп барған ата-ананың осы күні бармақтарын тістеп жүргендері баршылық. Сол сияқты, тәрбиесіне көнбеген, нашаға, араққа салынған балаларын түзу жолға түсіру ниетімен секталардың көмегіне жүгінгендер де аз емес. Ұрпағын өз қолымен сектанттардың қолына тапсырып тұрып «Еті – сенікі, сүйегі – менікі» дегенді айтқан үлкендер ол кезде өз істеріне есеп бере қоймаған. Міне, араға жылдар салып, тәрбиелі азамат болады деп сенген балалары «сенің ұстанған дінің дұрыс емес», – деп өздеріне қарсы шыққанда ғана көпшілігінің ойлана бастағаны анық. Енді міне, сол кездегі салғырттықтың нәтижелері біліне бастады. Соқтасы толған сыздауықты қанша жасырып, жапқанымызбен, ол ақыры жарылып тынды. Ақтөбедегі Шұбарши ауылынан басталып, бүгінде еліміздің түкпір-түкпірінен көрініс бере бастаған лаңкестік әрекеттер соның дәлелі.

Тәуелсізд іктен кейінг і жылдары елде қалыптасқан діни ахуал назардан тыс қалмағанда мұндай оқыс оқиғалар орын алмас та еді.

діншілдер мазарларды, бейіт басына қойылған құлпытастарды қирата бастады. Қоғам тағы меңіреу қалпында қалды. Естімеді. Міне, әсіре- діншілдерді өсіріп отырған да осы жауапсыздық.

Өзбекстан да, Тәжікстан да қазір Араб елдерінде, Пәкістанда діни сауатын арттырып жатқан жастарды елге алдырып, бұл жақта біл імін жетілдіруге тыйым салып жатыр. Бізде де шетелге барып, білімін көтеруге талаптанушылар аз емес. Әрине, жастардың жан-жақты болғаны жақсы. Бірақ, мемлекеттің қаржысына оқытқан балаларымыздың ертең мемлекетке қарсы шықпауына, елге қарсы шығатын топты ұйымдастырмауына өзіміз мүдделі болуға тиіспіз. Осыған орай, бүгінде дін істеріне қатысты арнайы министрліктің құрылуы көңілге көп үміт сыйлайды. Және соңғы кезде мектеп, арнаулы орта, жоғары оқу орындарына дінтану пәнін енгізу бойынша көтеріліп отырған бастаманың да қоғамға оң ықпалын тигізері даусыз. Тек бұл курстарда діннің тарихы ғана емес, жастардың діни сауаттылығын жан-жақты көтеретін тақырыптар қамтылуы тиіс.

Мақпал МӘЛІКҚЫЗЫ

«АДАСҚАНДАРДЫ» ҚАЙТСЕК АЗАЙТАМЫЗ?

Пікір

Өйткені, бұл жағдай кеше немесе бүгін ғана байқалып отырған жоқ. Мұндай мәселенің барлығы ақпарат құралдарында оқтын-оқтын болсын көтеріліп қалатын. Жастардың арасында діни көзқарасы бөлек ортаның қалыптасып келе жатқаны, мектепте хиджап киген қыздардың көбейіп, сақалдылар санының артқаны да талай талқыланды. Алғашында бұл түйткілге құлақ түрген ешкім болмады. Ауыл адамдары да жас балалардың көз алдыларында діни фанатқа айналып бара жатқанын елеп-ескермеді. Ақыры, шектеу көрмеген жастар өздерінің ілім-білімін сіңіруге тырысып, үлкендерге қарсы шыққаны аздай, араға уақыт салып қазақтың тәу еткен киелі орындарын қиратуды бастады. Содырлардың қолымен жермен жексен болғандардың алғашқысы Қыз әулие ескерткіш-белгісі. Жанында өсіп тұрған жалғыз ағашты кескендері аздай, түбірін өртеп тып-типыл еткен сақалдылар ескерткіштен де ештеңе қалдырмаған еді. Ел шулады. Әрлі-берлі өткенде жалғыз ағашты пана тұтып, ақ матасын байлап кететін риясыз халық үшін бұл үлкен соққы емес пе? Соққы екені рас. Кейіннен өлген адамның басына тас қойдырмайтын жаңа

айрылған кезіне дейін ішіп-жейтін болсақ, онда ұстаған оразамыз түгел бұзылар еді. Құранда Құранды оқып, оған ой жүгіртпей ме деген аят бар. Оның мәні Құранға философиялық ой жүгірту емес, ислам діні шеңберінде ой жүгірту болып табылады.

– Сіздіңше адаспаудың жолы неде?

– Құранда күші осы күнге дейін сақталған үкімдер және күші жойылған үкімдер бар. Мәселен, Құранда араққа қатысты б ірнеше аятта айтылған. Намазға есін білмейтіндей мас күйде тұруға болмайды делінеді.

Е

10 №108/1 (2886/1) 1 қазан 2016

zangazet@mail.ruӘЛЕУМЕТ

Рас, басқа елдерде де ғасыр та-жалымен күрес оң нәтижесін беріп жатыр деу қиын. Мәселен, Өзбекстан ВИЧ індетін кең тарататын елдер қа­тарына еніп отыр. Сарапшылар «Ор-талық Азия елдері ішінде Өзбекстан азаматтары ВИЧ індетін көп жұқтыра-ды әрі таратады» деген тоқ тамға кел-ген. ЮНЭЙДС өкілінің ха барлауын ша, Түрікменстан – БҰҰ­ға ВИЧ індеті жөнінде ақпарат бермей отырған жалғыз мемлекет. Сондықтан, ел ден саулығына алаңдаған халықара-лық ұйымдар мүмкіндігінше ВИЧ­пен бірігіп күресуге шақыруда.

Ауруды емдегеннен оның алдын алған

тиімдірекМамандар әрқашан да атап ай-

татын қағида – «ауруды емдегеннен гөрі сырқаттың алдын алған әлдеқай-да тиімді». Мәселен, әрбір науқасты емдеуге мемлекет жылына 500­900 млн теңге шығындауға мәжбүр көрі-неді. Бұл шын мәнінде қыруар қаржы. Сондықтан, мамандар «жастар үй-ленбей тұрып ВИЧ­тестіден өтуі ке­рек деген секілді қарапайым қағи-даларды да сақтау арқылы ВИЧ­пен тиімді күресуге болар еді» дейді.

Алматыда өткен жылы 21 аяғы ауыр әйелден ВИЧ індеті анықталған. Бұл шын мәнінде сұмдық статисти-ка. Еліміздің ақ халаттылары АИТВ (ВИЧ) індетін жұқтырғандар саны артып бара жатқанын айтып дабыл қағуда. Бұрын нашақорлар арасында ине арқылы кең тараған қатерлі ин-фекцияны бүгінде жыныстық жолмен жұқтыратындар көбейген. Айықпас дертке шалдыққандар саны әсіресе Ақтөбе және Атырау облыстарында артып барады.

Сәби денінің саулығы тікелей ата­анасының денсаулығына байла-нысты. Ата­ананың бойындағы қан-дай да бір жұқпалы дерт міндетті түр-де болашақ ұрпақтың бойында қылаң береді екен. Сондықтан, Қытай елі жас жұбайларды денсаулығы туралы анықтама әкелген соң ғана некеге тіркейді. Егер жас жұбайлардың біреуі дерт жұқтырған болса немесе денсаулығынан кінәрат табылса, онда оларға некеге отыруға тыйым салы-нады. Осылайша болашақта өмірге келетін сәби денсаулығына алаңдап, дені сау ұрпақ қалыптастыруды мақ-сат еткен қытайлықтардың негізгі мақ саты ұлт қауіпсіздігін қамтама сыз ету болып отырғаны анық. Өйткені, мамандар соңғы кезде еліміздегі ВИЧ, СПИД секілді қауіпті дерттерді жыныстық жолмен жұқтыру фак-тілерінің күрт көбейгендігін айтып отыр. Оның ішінде заңды некедегі ер-лі­зайыптылардың өмірге ВИЧ індетін ала туатын ұрпақтар санын көбейтіп отырғаны алаңдатарлық жағдай.

Осы орайда, ұлттың ұрпақ арқылы қалыптасатынын ескерсек, жас жұ-байлардың өздерінің денсаулығына деген жауапкершілігін арттыру қажет-тілігі сезіледі. Өкінішке қарай, еліміз-де үйленер алдында жас жұбайлар-

дан денсаулығы туралы анықтама талап етілмейді. Шындығында, біз ол анықтамаға жай қағаз ретінде емес, ұлттық қауіпсіздік тұрғысынан қара-уымыз керектігі ұмыт қалып отыр.

Мақпал ТОҚТАРОВА, заңгер:

– Елімізде некеге отырар алдын-да жас жұбайлардан денсаулығы туралы анықтама талап етілмейді. Бірақ, некеге отыруға өтініш берген кезде өтініштің астыңғы жағында «некеге отыру шарттарымен таны-стық, бір-біріміздің денсаулығы-мыз туралы білеміз» деген секілді бөлімдерге қол қоя ды. Яғни, олар өздері үшін денсау лықтарын меди-циналық тексеру ден өткізіп көруге болады. Ал, біз дің тарапымыздан ондай талап қо йылмайды. Бұл Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы кодекстің 13-бабында анық көрсетілген. Сол кодекстің негізінде ға на жас жұбайлардың үйленер ал-дындағы өтінішінің астыңғы жа ғына арнайы бөлім енгізгенбіз.Осылайша заңымызда да, некеге

тіркейтін АХАТ бөлімдерінде де жас жұбайлардың денсаулығына алаң­даушылық байқалмайды. Заң «ден-саулығын өздері үшін тексертсін» десе, АХАТ­тықтар қағаз жүзінде жас тардың «өзара бір­біріміздің ден­саулығымызды білеміз» деген ма­құлдауына малданып отыр. Әрине, ауруы жанына батпай дәрігер алдына бармайтын ұлтымыздың қанына сің-ген әдеті жас жұбайларды отау тігіп, үй болар алдында да өз еріктерімен дәрігер алдына сүйремесі белгілі.

Ал, медициналық тексерусіз не-кеге тұрып болған соң жас жұбай-лардың бірқатарының бала болмай

кестіктерін тексертіп жататын жастар елімізде жоқтың қасы.

Әсіресе, соңғы кездері ВИЧ індетін жұқтырушылар арасында ерлі­за­йыптылардың да кездесіп қалуы ма-мандарды алаңдатуда. Осыған орай, Қарағанды қаласының салауатты өмір салтын қалыптастыру орталығының мамандары «үйленер алдында жас жұбайларды ВИЧ инфекциясына тек-серістен өтуін талап ететін заң қабыл-данса» дейді. Осы мақсатта некеге тұруға өтініш берген жастарға неке қию қызметкерлері телефон соғып, ВИЧ тестіден өтуге де шақыруда.

Тынысхан ӘУБӘКІРОВА, СӨС орталығының дәрігер-үйлестірушісі:

– Өткен жылдың қарашасында ВИЧ және СПИД-тің алдын алу үшін айлық өтті. Содан кейін біз резолю-ция қабылдап, Әділет министрлігіне үйленетін жас жұбайларға арнап семинар өткізу туралы хат жаздық. Олар бұл ше шімімізді қолдады. Біз елімізде үйленер алдында жас жұбайларды ВИЧ тестіден өтуге міндеттейтін заң қабылданғанын қалар едік. Бүгінде жігіт те, қыз да бір-біріне «бұл тестіден өт» деп ашық кесіп айта алмайды. Олай дейтін болса, бір-біріне сенімсіздік танытқандық болып шығады. Ал, тиісті орындар тарапынан ВИЧ тес-тіден өту туралы талап енгізілсе көптеген мәселенің алдын алар едік.Расында да, соңғы кездері еліміз-

де ВИЧ инфекциясын жұқтырған әйел дер қатарының артқаны байқал­ған. «Қазақстанда ВИЧ инфекция сын жұқ тырған әйелдер қатары көбейіп ке леді. Бұл оның жұғу жолының өзгер­генін білдіреді. Яғни, бұрынғыдай инъекциялық есірткі қабылдаушылар арасында дерт жұқтырғандар қатары азайып, жыныстық жолмен берілу көр сеткіші артқан», – дейді мамандар.

Және ерлі­зайыптылардың ара-сында да қауіпті дертті жұқтырған-дар саны бар екенін жасырмайды. ВИЧ қана емес, жүрек­қан тамыр аурулары мен бүйрек, буын ауру-ларының барлығын ата­анасының бойынан дер кезінде анықтап, алдын алған жағдайда өмірге дені сау ұрпақ әкелудің мүмкіндігі жоғары көрінеді. Мамандар «жас жұбайларды үйлен-бес бұрын, денсаулығын тексеруді міндеттеу арқылы денсаулық сала-сына бөлінетін мемлекеттік бюджетті де үнемдеуге мүмкіндік туар еді. Біз жас жұбайлардың денсаулығын тексерместен, үйленуге рұқсат беру арқылы тумай жатып ауру атанған, мүгедек ұрпақтың санын көбейтуге мұрындық болып отырмыз» дейді.

Алдын алудан гөрі аластатуды дұрыс

көредіЖасыратыны жоқ, елімізде ВИЧ,

СПИД секілді ғасыр дертімен ауыра-тын науқастармен дұрыс қарым­қа-тынас орнамаған. Оның алдын алудан

ның тапталуы жиілеп кеткен көрінеді.Айта кетер жайт, Шығыс Еуро-

па елдерінде мұндай дертке шал-дыққан адамдарға дұрыс көзқарас қалыптасып, құқықтары қорғалған. Соңғы статистикалық деректер бой-ынша, елімізде СПИД­ке шалдыққан адамдар саны 20 мыңнан асқан. Бұл – ресми түрде тіркелгендері ғана. Ал, тіркелмегендерін қоссақ, бұл сан әлдеқайда көбейе түседі. Сондықтан, біз осы бастан ВИЧ пен СПИД­ке деген қоғам көзқарасын дұрыс қа-лыптастыру жұмыстарын жүргізуіміз керек. Ал, оларды аластатып, қуда-лаумен іс бітпейді.

Абдулхамит РАЙЫМБЕРГЕНОВ, күйші, өнер зерттеушісі, «Көкіл» мектебінің директоры:

– Елімізде ВИЧ, СПИД дерттері-не шалдыққан адамдарға дұрыс көзқарас әлі қалыптаса қойған жоқ. Жекеменшік мектеп қана емес, мемлекеттік мектептің директоры да айықпас дертке шалдыққан балаға үркіп қарайды. Өйткені, сол мектепте ВИЧ-ке шалдыққан бала оқып жатқанын естіген бойда ата-аналар баласын алып қашуға тырысады. Жалпы, біздің тұтас қоғамымыздың көзқарасы солай қалыптасқан. Бүгінде дауасы та-былмай отырған дертке көпшіліктің теріс қарап отыруына түсіністік танытқан да жөн шығар. Сырттай сын айтқан жақсы, бірақ, оны әркім өз басына қатысты ойланып көрсе, мәселені тереңірек ұғынғандай болады. Өз басым алдыма қауіпті дертке шалдыққан бала келсе, мектепке қабылдау кезінде ойла-нар едім. Сондықтан, қоғамдағы түсініспеушілікті ушықтырмай, мем-лекет өзі мүдделілік танытқанда ғана бұл мәселе оң шешімін табады деп ойлаймын.

Негізі, балалардың мұндай дерт-ке шалдығуына тұтас қоғам кінәлі. Сондай-ақ, олардың барлық жағы-нан жұрт қатарлы білім алып, еңбек етуі мен өмір сүруіне мемлекет тіке-лей жәрдемдессе дұрыс болар еді.

ВИЧ індеті әлемде 30 млн

адамды жалмадыВИЧ дерті алғаш тіркелген өткен

ғасырдың 80­жылдарынан бүгінгі күнге дейін әлемде бұл дерттен 30 миллион адам қайтыс болған. Олар-дың көбі жұмыс істеуге қабілетті жас тағы азаматтар. Дүниежүзілік Ден саулық Сақтау Ұйымы Қазақстан-ды ВИЧ инфекциясы ең аз тараған елдер қатарына жатқызады. Әйтсе де елімізде қауіпті індетті жұқтырған, одан көз жұмған адамдардың саны артып келе жатқанын жасыру мүмкін емес. Мәселен, бір ғана Қарағанды облысында осы дертке шалдыққан алғашқы адам анықталған 1990 жыл-дардан бастап, қазіргі кезге дейін 4,5 мыңға жуық науқас тіркелген. Өкінішке қарай, олардың 1800­і қай-тыс болып кетті.

АИТВ ағзаның қорғаныш жүйе сін зақымдайды. Оны жұқтырған адам­дардың көпшілігі бірнеше жылға дейін өзінің ауырғанын сезбей, сау адам-ша жүруі мүмкін. Дертке шалдыққан адам тиісті ем алмаса, уақыт өте келе, оның бойындағы бұл дерт асқы-нып, жұқтырылған иммун тапшылығы син дро мына (СПИД) ұласуы мүмкін. Яғни, ЖИТС – бұл аурудың ең ақырғы сатысы. Алайда, бұл туралы хабары аз болғандықтан, көпшілік АИТВ­ға шалдыққандарға үрке қарайды.

ЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА МИНИСТРЛІГІНІҢ СТАТИСТИКА КО-МИТЕТІ ТАРАТҚАН ХАБАРЛАМАҒА СЕНСЕК, ЕЛІМІЗДЕГІ ВИЧ ІНДЕТІН ЖҰҚТЫРҒАНДАР САНЫ ЖЫЛ ӨТКЕН САЙЫН АРТЫП БАРАДЫ. МӘСЕЛЕН, 2016 ЖЫЛДЫҢ МАУСЫМ АЙЫНДА ВИЧ ІНДЕТІН ЖАҢАДАН ЖҰҚТЫРҒАН 215 НАУҚАС ТІРКЕЛГЕН. ЖАЛПЫ, БИЫЛҒЫ ЖЫЛДЫҢ АЛТЫ АЙЫНДА ҚАЗАҚСТАН БОЙ-ЫНША 1351 АДАМНЫҢ ВИЧ ЖҰҚТЫРҒАНЫ АНЫҚТАЛДЫ. БҰЛ КӨРСЕТКІШ БЫЛТЫРҒЫ ЖЫЛДЫҢ БАСТАПҚЫ АЛТЫ АЙЫМЕН САЛЫСТЫРҒАНДА 16,5 ПАЙЫЗҒА КӨБЕЙІП ОТЫР. ҒАСЫР ТА-ЖАЛЫНА АЙНАЛҒАН ВИЧ ІНДЕТІНІҢ ЖЫЛ ӨТКЕН САЙЫН КӨ-БЕЮІ МАМАНДАРДЫ ДА АЛАҢДАТЫП ОТЫР. НЕ ІСТЕУ ҚАЖЕТ?!

Ұ

Аурудың тұрмыстық жолмен беріл-мейтінін, тек инемен есірткі қолдану, жыныстық жол мен қан арқылы ғана тарайтынын біле тұра, қоғам қауіпті инфекция жұқтырғандардан іргесін аулақ салады. Сол себепті олар өз-дері туралы ешкімге айта бермейді.

Еліміздің ешбір заңнамалық құжа-тында АИТВ дертіне шалдыққандар жұмыстан шеттетілсін деген талап жоқ. Алайда, Астанадағы ЖИТС­тің алдын алу және оған қарсы күрес орталығы бас дәрігерінің орынбаса-ры Салтанат Мусинаның айтуынша, қауіпті инфекция жұқтырғандарды жұмыстан шығарып жіберу фактісі жиі тіркеледі екен. АИТВ дертімен ауыра-тындардың 85 пайызы 20­39 жас ара-сындағы өмірге бейім адамдар екенін ескерсек, жұмыссыз қалу оларды әлеуметтік және психологиялық түйт­кілдерге әкеп тірейтіні айтпаса да түсінікті. Сондықтан, орталық ма-мандары тіркеуде тұрған науқастар жайлы деректерді мейлінше құпия ұстауға тырысады.

Еліміздің барлық қалаларындағы ЖИТС­тің алдын алу және оған қар­сы күрес орталықтары АИТВ­ға шал­дық қан науқастарды ЖИТС сатысына жеткізбеу үшін қолдан келгеннің бә­рін жасауда. ЖИТС­тен әлі ешкім жа­зыл ған емес, өйткені, оның шипасы табылған жоқ.

БҰҰ Балалар қорының (ЮНИСЕФ) өткен жылғы баяндамасына сүйенсек, соңғы 15 жылда бұл айықпас дерт-тен қайтыс болған жасөспірімдер дің саны үш есеге артқан. 2014 жылы аталған ауру салдарынан 15 жасқа дейінгі 150 мың жеткіншек қайтыс болған. Олардың 90 пайызы Африка елдерінде тұрған өрімдер. Статистика көрсеткендей, ғаламшарымызда ВИЧ жұқтыр ған 15 жастан жоғары 17,4 мил лион нәзікжанды өмір сүреді екен.

Бүгінгі күні елімізде АИТВ инфек-циясын жұқтырған әрбір науқасты емдеуге мемлекеттен жылына 500­900 мың теңге көлемінде қаржы жұмса лады.

ТҮЙІНМамандар есірткі қабылдайтын

науқастармен күресте дәрменсіз. Өйткені, олар өз денсаулығына көңіл бөлмейді, науқас екенін біле тұра, есірткі қолдануды тоқтатпай-ды. Ине арқылы жұқтырғандарды бақылау қиын болғанымен, инфек-цияның жыныстық жолмен тара-луын шектеуге болады. Теледидар мен радиодан үздіксіз берілетін бейнероликтердің, мектептерде, жоғары оқу орындарында оқылатын дәрістер мен семинарлардың да мақсаты – сол. Алайда, көп адамдар ондағы айтылатын деректерді өз-деріне қатыссыз деп есептейді.

Жүргізілген сауалнамалар ба-рысында жастар АИТВ туралы біл-генімен, одан сақтану шараларын жасамайтындарын ашық айтқан. Сөйтіп, кездейсоқ қатынастар ар-қылы өз өмірлерін қауіпке тіге-тінін сезінгісі келмейді. Ғылыми әдебиет терде ВИЧ жұқтырған адам 30 жыл өмір сүреді делінеді. Бірақ, отандық дәрігерлердің айтуынша, біздің еліміздегі науқастардың өмір сүру ұзақтығы бұдан әлдеқайда аз. Сондықтан, мамандар мейлінше кездейсоқ кездесу, қауіпті қатынас-тардан абай болу керектігі туралы айтудан шаршамайды. Науқастар-дың өмір сүру ұзақтығын арттыру – бір мәселе болса, сау азамат-тарды АИТВ жұқтырудан сақтан-дыру – екінші түйткіл. Ұлт саулығы – қазақтың санын көбейтуді мақсат тұтқан мемлекеттің басты мұраты екенін ескерсек, ұл мен қыз өсіріп отырған ата-ананың ұрпақ тәрбие-сін босаңсытуға қақы жоқ.

Қуаныш ӘБІЛДӘҚЫЗЫ,«Заң газеті»

ажырасып кетуі немесе бір­бірімен қан тобының сәйкес келмеуіне бай-ланысты ұзақ жылдар бірге тұрып, ақырында екі жаққа кетуге бел бууы еліміздегі ажырасулар санын кө-бейтіп тұрғаны жасырын емес. Ең сұмдығы, ата­аналардың бірінің бой-ындағы ВИЧ індеті белгісінің болуы өмірге де сондай ауруды ала туатын баланың келуіне жол ашып тұр. Өйт­кені, некеге тұрғанға дейін денсау-лығын тексертіп, болашақта өмірге дені сау ұрпақ әкелу үшін өзара сәй-

гөрі қоғамнан аластатуды дұрыс кө­реді. Он шақты жыл бұрын Оңтүстік Қазақстан облысында осы дертті жұқтырып алған жүздеген баланың тағдыры осының дәлелі. Олардың мектепке, балабақшаға баратын кезі келгенде осы өңірде туындаған талай мәселе қоғамның әлі де болса бұл дертпен ауыратындарға дұрыс көзқа-расының қалыптаспағанын байқат ты. Сорақысы сол, мамандардың ай­туынша, соңғы кездері айықпас дерт-ке шалдыққан балалардың құқығы-

ҒАСЫР ДЕРТІ ӘЛ БЕРМЕЙ

ТҰР

Гүлжан АЙЫМБЕТОВА, эмбриолог-ғалым:– Адам бойындағы аурулардың елеулі бөлігі тұқымқуалаушылық

арқылы ата-анасынан баласына беріледі. Егер анасының бойына бала бітпес бұрын, аурулардың алдын алу жұмыстары жүргізілсе, дүниеге дені сау ұрпақ әкелуге болады. Біз көп жағдайда аурудың алдын алуға ұмтылып, өмірге келетін сәбиді жоспарламастан, денсаулығында кемістігі бар баланы өмірге әкелген соң ғана ем-детуге ұмтыламыз. Сондықтан, мемлекет тарапынан отау құрар жастарға алдын ала денсаулығын тексеруден өткізу міндеттелсе дұрыс болар еді. Қазір көптеген елдер ВИЧ, СПИД секілді қауіпті аурулардың алдын алу мақсатында осы қадамдарға барып отыр. Алматыда аяғы ауыр әйелдер екі рет ВИЧ індетіне тексеріледі. ВИЧ індеті 6 айда инкубациялық кезеңнен өтетіндіктен, жүктілік-тің 30-32 апталығында ВИЧ індетін қайталап тексеруге шешім қабылданған.

Жанетта ЖАЗЫҚБАЕВА, «Балаларды СПИД дертінен қорғау» қорының президенті:– Мен осыған дейін бұл мәселені бірнеше рет көтердім. Үйленер

алдында жас жұбайлардан денсаулығы туралы анықтама талап ету көп елдердің тәжірибесінде бар. Біз де оны өз тәжірибемізге енгізсек, көп мәселенің алдын алған болар едік. Расында да, кейде жас жұбайлардың білместіктен ВИЧ індетін бір-біріне жұқты-рып жататын кездері болады. Егер мұны алдын ала білсе өзара жұқтырудан да сақтанып, болашақ өмірге келетін ұрпақтың денсаулығын сақтауға да септігі тиер еді. Сондықтан, мемлекет тарапынан жастардың денсаулығына деген жауапкершілігін мін-деттеу қажет.

МАМАНДАР НЕ ДЕЙДІ?

№108/1 (2886/1) 1 қазан 2016 11zangazet@mail.ru

ТҰҒЫР

Қазақ – елдің елдігін, ке-меңгер теңдігін сөз арқылы жеткізіп, сөзге тұрған халық. Ойға қонымды, сұлу да көр-кем, нақышты да нұсқалы сөз-дердің иелері – шешен-билер болған. Билер айтатын сөз шешімнің барлығы халықтың көкейіндегі мен көңілдегісін жарыққа шығарып, халық мүддесін іске асыруға бағыт-талған.

Би болу адамның әлеумет-тік күй-жағдайына, дәулеті-не байланысты болмаған. Би атану өзінен-өзі келмеген. Би атағына үздік шыққан шешен, қара қылды қақ жарып, әділ-дік атаулыны бұра тартпаған адамдар ғана көтерілген. Бір сөзбен айтқанда, алдын бол-жай алатын, сөз құдіретінің қадірін түсірмейтін, ақыл-па-расаты жоғары, ұшқыр ойлы, сөйлеген сайын тасып отыра-тын білімдар шешен, дарын иелері ғана би дәрежесіне көтерілген.

Бұл жерде біз қазақтағы билік мектебінің даму тарихын, билер айтқан шешендік сөз-дердің терең мәнін саралауды жөн көрдік. Өйткені, олар жай-лы шығып жатқан баспа мате-риалдары өте көп. Сондықтан, халық аузындағы әңгімелер-ге сүйеніп, билер мектебінің құрылымдық жүйесіне және билер қабылдаған шешімдер түрлеріне, оларды іске асы-ру қызметтеріне аз-кем тоқ-талғанды құптадық.

Билер – ата би, төбе би, қа-тар би, төтен би, бала би болып бөлінген. Ата би – бұрын билік құрған, талай елдік істер мен даулардың тағдырын шешіп елге танылған, енді қартайып, билік ісін ізінен ерген кіші билерге тапсырған адам. Ол биліктен қарттығына байланыс-ты қалғанымен, кейінгі билер қауымы оны ақылшы, кеңесші ретінде тұтынып, батасын алып отырған.

Бірде төбе биге Шақшақұлы Жәнібек (жас жігіт кезінде) ке-леді. «Еліңде қартың болса, жазулы тұрған хатың, үйіңнің қасында биік төбең болса, ерттеулі тұрған атың» деген екен атам қазақ. Сізден ақыл сұрайын деп келдім. Бозбала болып ерлік қылайын ба, әлде үлгі алып билік құрайын ба?» – депті. Сонда төбе би: «Өгізді өрге салма – қанатың талар, наданға көзіңді салма – сағың сынар. Досыңа өтірік айтпа – сенімің кетер, дұшпаныңа сырыңды айтпа – түбіңе жетер. Жақыным деп жаманның малы үшін жақсының жағасынан алма – өрісің тарылар. Қару жисаң мылтық жи – жаяу жүр-сең таяқ, қарның ашса тамақ. Әйел алсаң көріктіге қызықпа, тектіні ал. Айналаңа мақтаншақ жігіт жинасаң ұятқа қалдырар. Ұрыншақ атың болса – жаз жарға, қыс қарға жығар. Елге бай құт емес, би – құт. Қабыр-ғадан қар жауса – атан менен нарға күш, ел шетіне жау келсе – қабырғалы биге күш. Менен ақыл сұрасаң, айтарым осы», – деген екен.

Төбе би атамыздың ақылын ұстанған Жәнібек атақты батыр әрі шешен би болған. Қарап отырсақ, ата бидің ел-жұртқа тигізер осындай пайдасы аз емес.

Төбе би – елдік (мемлекет-тік) немесе өңірлік (регион) аумақта сайланып қойылатын қаламыш билер. Мысалы, та-рихымыздағы Төле, Қазыбек, Әйтеке билер өз өңіріндегі (жүздіктерінде) төбе билер болған. Төбе билерді сай-лайтын халық емес, оларды билер жиынында сайлаған. Сондықтан да, мұндай билерді қалаулы, қаламыш билер деп те атаған.

Ал, қазақ жұртшылығы бо-йынша төбе билікке сайлан-ған – Төле би атамыз. Төле бидің төбе билікке сайлануы үлкен талқыдан өтіп барып іске асқан, үш жүздің бірне-ше билері төбе би сайлауға жиналған деседі. Сонда Ұлы жүз билері: «Біздің атамыздың жасы үлкен (Ақарысты айта-ды), төбе би Төле би болуы

керек», – депті. Кіші жүздің би-лері: «Қазақ атамыздың шаңы-рағы (үлкен үй) бізде, біздің жолымыз үлкен. Сондықтан, төбе би Әйтеке би болсын», – деген. Сонда Орта жүздің билері: «Ұлы жүздің үлкендік жолы, Кіші жүздің үлкен үйлік жолы бар. Бізде еш жолдық құқық жоқ. Сондықтан, тө бе би Қазыбек болуы керек», – дегенді айтыпты. Осындай кең талқыдан кейін атақты үш би талқыға салынып, төбе билікке Төле биді сайлапты.

Қатар билерге – қазақ би-лері құрамындағы төбе биден (Төле би) басқалары, яғни, бір-бірінен артықшылығы жоқ, тең құқылы билер жатқан. Олар – Қазыбек пен Әйтеке билер. Сол сияқты әр жүз би-лері құрамында да төбе және қатар билер болған. Қазақ жүздеріндегі төбе билер – Төле, Қазыбек, Әйтекелер. Олар дың қарауындағылар қа-тар билер санатына кіргізілді.

Жеке би – әрбір ауыл, кіші рулық бөліністе би-лер құрамы болмаған, олардағы би – біреу (жеке). Жеке билер сайланбаған не-месе қаламыш (қа лаулы) би деп те аталынбаған. Олар өзінің ше-шендік қабіле-т імен, ұнамды, өнегелі ісімен елге танылмаған, билік ету ісінде сыналған азаматтарды би деп саналы түрде мойын-даған, сөйтіп, олар ел сеніміне сай билік ісін жүр-гізіп отырған.

Төтен би – екі ел арасын-дағы кейбір даулы мәселе-лерді шешіп келуге ел ара-сындағы билерден таңдама билер тобын құрып, өкілетті етіп жіберілетін билер (төтен-ше би деп те атаған). Мұн-дай төтенше би тобын екі жақ өзінше құрып, кездесуге жі бе реді екен. Уағдаласқан жерге екі жақтан төтен билер келіп, мәселені талқылап, тиіс-ті келісім-шешімін (билігін) қа-был дайтын болған. Аталмыш билер тобы көбінесе ұзаққа созылған даулы істерді шешіп келу үшін жұмсалған. Бұл би-лер тобы сайланбаған, олар елдің беделді адамдарынан құрылған.

Бала би – билік дәрежесін әлі иеленбеген, билік айтуға талап қылып, өзін әр жерде көрсете бастаған жеткіншек. Ал, кейін ондай талапты жас-тар үйренсін (стажировка) деп, ірі билер қосшылыққа алып жүрген. Билік ісі жүріп жат-қан да жаңағы бала би мұқият тыңдай отырып, берілген би-ліктің жетімсіз жақтары болса немесе билік етуші би то қаулап қалса, билікке арала сып өз билігін айтатын болған. Осы орайда, олардың арасында бірте-бірте елге танылып, ше-шен билердің бірі болып кет-кендері де аз емес.

Ертеректегі бір аңызда Төле мен Қазыбек Кіші жүз еліне бір көне дауды тындыруға келеді. Билердің шешімін тыңдап есік жақта отырған бала: «Асқар тау, сенде бір мін бар – елге асу бермейсің, тасқын су, сен-де бір мін бар – өтуге өткел бермейсің, билерде де бір мін бар – басқаға сөз бермейсің», – деп орнынан тұрып кетіп қа-лады. Төле би мен Қазыбек би: «Мынау тегін бала емес қой», – деп шақырып алады да, балаға істің билігін айтуды тапсырады. Баланың берген билігіне екі би риза болысып, оны тағы бір сынау үшін: «Жігіттің жақсысы қандай болады?» – деп сауал қояды. Сонда жаңағы бала: «Жігіттің жақсысы дұрыс сөзге тоқтай білген, басқаны сөзіне тоқтата білген», – депті. Сон-дағы бала би Әйтеке еді. Ол халыққа осылай танылды. Сол кезде Әйтеке небары он алты жаста екен. Сөйтіп, Әйтеке дана биге айналыпты. Әйтеке атамыз айтулы шешен әрі қа-зақ мемлекетін құрысуға үлес қосқан мемлекет қайраткері

болған адам. Жалпы, қазақ билері тарихында атақты би-лердің көпшілігі істі бала билік-тен бастағаны мәлім.

Бұдан басқа да қазақтың ресми емес билері болған. Олар – ел басқарушысының өздері (хандары). Олар билік айтып, халыққа жарлық ететін болған. Сондай хандардың қатарында Тәуке мен Абылай хандардың болғанын айтқан жөн. Олардың билік, іс-әрекет-тері халық сүйіспеншілігінен әр кез орын тапқан.

Қазақ билерінің ойласып шешетін орталығын билер кеңесі деп атаған. Олар билер уағдаластығымен белгілі бір жерде өтіп, онда ел қамына байланысты мәселелер қара-лып, мәмілеге келіп отырған. Ондай билер кеңес-тер і көб іне Күл тө -бе-

д е , О р д а -ба сында, Түр-кістанда, Ұлы тау да, Көк-шетауда, Қа ра тауда, Ала тауда, Жа йық, Ыр ғыз өңірінде бол ған. Осы билер кеңесіне үш жүздің ірі билері түгел қатысып, мәсе-лені бірлесіп шешкен. Билер келісіп шешкен іс халыққа жа-рия етіліп отырған.

Міне, осындай билер кеңес-тері қазақ даласының кішігірім өңірлерінде де болып тұрған. Билер кеңестерінің елдің бір-лігі мен ынтымағына тигізген қолайлы әсері аз емес.

Қазақ билер жүйесінің қай-сысының шешімін алсақ та, олардың ел басқару ісінде басшылыққа алынып оты-ратын күші болған. Сондай дұрыс шешілген билікті қалың көпшілік те бар ықыласымен қолдаған.

Бірлікке, ынтымаққа шақы-ратын шешімдердің бірі – үш жүздің билері Ордабасыға жиналып, елді жоңғар басқын-шылығына қарсы топтасуға шақыруынан көрінеді. Соған орай, қазақ халқы қаһарына мініп, бар күшін жоңғарларды талқандауға жұмсады. Нәти-жесінде ата жауын талқан-дап, өзінің ұлттық тұтастығын сақтап қалды.

Билердің өз кезінде ел басқару ісіне үлкен әсер етіп, халқымыздың бірлігі мен ын-тымағына зор ықпалы бол-ғанын еш уақытта ұмытуға болмайды. Бірақ, қазіргідей өркениетті даму жағдайын-да Қазақ елін би басқарсын, билердің басқару жүйесіне көшейік деген пікір айту, әл-бетте, көңілге қонымсыз бо-лар еді. Өйткені, билер мен оның билік ету жүйе сі қазақы қалпымызға ғана үйлесетін қасиет. Біздің қазіргі жүз түрлі ұлт мекендеген көпұлтты рес-публикамыздың жағдайында билер жүйесі деген басқару-дың жаңа түріне көшеміз деу бос әурешілік. Десек те, ха-лық құрметтеген билеріміздің бұрынғы қызметтерін қастер-лей отырып, олардың шешен-дік сөз өнерін әлі де дамыта түсу қазіргі ұрпаққа сын.

Қ.АРГИМБАЕВА,Ақжар аудандық сотының

судьясы СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН

ОБЛЫСЫ

«Би – халықтың тірі шежіресі, заңгері, әрі заң шығарушысы». Бұл анықтама Қазақ стандағы (Ақмола қаласындағы) отарлау әкімшілігінде қызмет еткен ерекше тапсырмалар жөніндегі Ресей чиновнигі И.Козловтың 1882 жылы қазақтардың әдет-тік-құқықтық нормалары мен құқықтық құрылымдарын арнайы зерттеу негізінде жарияланған еңбегінен алынды. Ол, со-нымен қатар, билердің «мүлтіксіз әділдігі мен табиғи дарынды» ұштастыра білгенін де жазды.

Тағы бір беделді автор Б.Н.Дельвиг қазақ билерін «әдет құқығының жалғыз сақтаушылары» деп атаса, ал, А.Крахалев өз еңбегінде: «Қырғыздардың (қазақтар-дың) сот әділдігіне қатысты көзқарасы өте қатал...Әділдіктің болуы – ең маңызды та-лап», – деп көрсеткен.

Қазақ әдет-ғұрып құқығы жүйесінде би-лердің маңызы мен мәртебесіне қатысты, халықтың құқықтық санасына мықтап ен-ген және дәстүрлі менталитеттің мазмұнын құраған бірқатар қағидалар мен нормалар бар. Олар қысқа да нұсқа нақыл сөздерден көрінеді: «Атаңның баласы болма, адамның баласы бол» – «Не будь сыном только сво-его отца, а будь сыном человека»; «Туға-

нына бұрғаны – би-д і құдай

ұрға-ны» – «Нет

божеской кары больше для бия, чем его пристрастие в пользу род-ственника»; «Таста тамыр жоқ, биде бауыр жоқ» – «Камень не имеет корня, также и би не имеет родственника». Әділдік пен ақиқат, оларға жетуге тырысу қазақ құқығы нормаларына негізделген сот ісін жүргізуге және билердің соттық шешімдерінің іргелі негізі болған, яғни, «Атаңның құлы айтса да, әділдікке басыңды и» – «Поклонись справедливости, если она высказана даже

и рабом твоего отца»; «Тіл – жүйрік емес, шын – жүйрік» – «В красноречии важна вы-разительность, но ценнее истина».

Қазақтар өздерін және өз мемлекеттілі-гін «Киіз туырлықты қазақ хандығы» деп атаған. «Көне нысанадағы билер соты әрі халық соты, әрі сот төрелігі бола білген. Жалпыэтникалық мүдделер әдет-ғұрып құқығы нормаларынан жоғары қойылған. Бұл «Әдет – әдет емес, жөн – әдет» – «За-коны обычаев – не законы, а законами яв-ляются те из них, которые выражают общие интересы» деген ережеден көрінеді.

Сот рудың, аймақтың атынан емес, тәуелсіз бидің, әділдіктің атынан шыға-рылды, қазақ құқығында қысқа да нұсқа ережелерден көрініс тапқан билер билі-гінің моральдық және императивтік күші болды, оның негізгі нормасы келесідей ережелерден көрініс алады: «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» – «У беспристрастного бия не бывает на суде «своих» не «не своих», а если он обзавелся ими, то он теряет святость своего сана». Қазақтардағы билер сотының маңызды ерекшеліктері: ол – қарастырылатын да-улы істің материалдық-пәндік мазмұнына қарағанда рухани мазмұнына көбірек көңіл бөлінгендігі және әділеттілік пен моральдық қағидаларды басшылыққа алғандығында. Халықтың санасында үнемі «Ханда қырық кісінің ақылы бар, биде қырық кісінің білімі

мен ары бар» – «У властелина хана – ум сорока людей, а у бия – знание и со-

весть сорока людей»; «Бай мал сақтайды, би ар сақтайды» –

«Богач – это хранитель скота, а би является хранителем

совести» деген сөздер жаң ғырып тұрды.

Осындай мораль-дық-норма тивтік қағи-даларды билер ұс-танған бола тын. Бұл орай да, атақты Әй те ке би (1682-1766) келер ұр паққа мынадай сөз-дерін қалдырған: «Менің

өмірім – өзгенікі, өлім ғана өзімдікі болды» –

«Моя жизнь при надлежит моему народу, а мне принад-

лежит собственная смерть».Қазақ соты дауласушы тарап-

тарды келісімге келтіруге тырысып істі шешетін, сондай-ақ, дауды шешу

барысында жеке және қоғамдық сипаттағы теріс әрекеттерді жоюға тырысты. Осындай қиын мақсаттарды шешу үшін билер да-налар мектебінде (өмір мектебінен) оқып, данагөй ақсақалдардың алдында сыннан өтіп, өткір ойлы, шешен тілді болуы, сон-дай-ақ, қазақ құқығының білгірлері болуы міндетті еді.

С.АЗМАҒАНБЕТОВА,Шығыс Қазақстан облысының

№2 кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған

ауданаралық сотының судьясы

Қазақтың әдеттік-құқықтық жүйесі тарих бойы қалыптасқанын, оның әртүрлі ғасыр-лар үнімен үндестігін баса айтпаса бол-майды. Бір жағынан алғанда, оның консер-вативтік сипаты, екінші жағынан, көшпелі өркениет ауданында әркез қозғалыста, да-муда болғандығы сезіледі. Осы кезеңде би қазақтың құқықтық дәстүрлерінің сақтау-шысы ретінде танылған. Бұл оның кәсіптік қызметінің міндетті қыры болып табылады. Сонымен қатар, би – ұлы дала құқығын ер-кін талқылаушы әрі оның нормаларын қоғам өзгеруіне сай қолданушы.

Елге белгілі Мақаш әкім (Мұқамбетжан Шолтырұлы Бекмұхамбетов 1830-1904 жж.) Бөкей ордасына келгенде, атақты Малтақан биге (1820-1910) арнайы қолқа салып:

– Малтақан аға, дүниеде «айналайын-ның» шегі нешеу? Әбден кейігенде «атаңа нәлет» деп ренжиміз. Олай болса атаңа нәлеттің түрі қандай? Осы жайларды түсін-діре кетсеңіз, – деп сұрапты.

Сонда Малтақан би кідірместен: – Е, Мақашжан, бар болғаны осылар-

дың жауабын таба алмай дал болып жүр-сең, әуелгің үш, кейінгің төрт ағайынды ма деп қаламын. Олар: өзің үйде бол-болма, ауылыңа ат байлаған ес-дос, жақын-жа-ран, кез келген құдайы қонаққа жарқырап отырып барын базар етер, берген шайын шалып тастаған тоқтыға, тоқтысын жетек-тетіп мінгізіп жіберер тай-құнанға пара-пар етіп, есте қалдыратын ақжарма, жайсаң қатыннан айналайын! Содан соң жүген алып, жүгіріп барғаныңда теріс айналып, артын бермей, қасқайып қарап тұратын ер қанаты – атыңнан айналайын! Байтақ елге басшы болып тұрғанда қол астындағы пақыр-мүшкіл адамдар, әлді-хәлділерден таяқ жеп, тепкі көріп алдына аңырап кел-генде байдың малы, бидің ажарына қара-май, кемді теңгеріп, жылағанды күлдірген,

құлағанды сүйеген, сөйтіп, төрелігін дәл айтқан хәкімнен айналмас па?

Ал, нәлетің: ес-дос, жора-жолдас бол-маса алыс жолдан арып-ашып жеткен құ-дайы қонаққа «үйде су жоқ», «әбдіреде ас жоқ», «аулада отын қалмапты» деп пеш ар тында кіржіңдеп, аяқ-табақпен алы-сып, ошақ басына жоламай қоятын қатын – атаңа нәлет! Мойныңа бұршақ салып, Алла дан алты ай жаз, үш ай күз сұрап, тілеп алған ұл-қызың есейіп, бойжеткенде әйелі не күйеуінің пыш-пыш күңкіліне ілесіп, жағың түсіп, буының салдыраған кезде өзіңе ақырып-бақырып, төбеңе зікір салса, басыңа әңгір таяқ орнатса нағыз соның өзі – атаңа нәлет! Қысы-жазы екі ауылдың арасын шаң қылып, қара суды қақ бөліп іш-кен көршің көне сырды бөлісіп, жастығыңды жаңғыртар жалғыз досың келгенде біріге алмадың деп, сырыңды жатқа жайып, сыр-тыңнан ғайбаттаса, сол – атаңа нәлет! Ба-сыңа бақыт дарып, халқыңа аға атанған шағыңда, біреуден қорлық, озбырлық не қиянат көрген пақырлар мен жаяулар ал-дыңа келгенде, байдың малы, бидің жағы, мырзаның сыйына қызығып, жылағанның жанына, дау-дамайдың сырына шым батып, үңіле алмаған хәкім – атаңа нәлет! – деп жауап беріпті.

Малтақанның жауабына дән риза болған Мақаш әкім: «Аға, бәрін де дұрыс айттыңыз. Қай-қайсысы да өмірде кездесетін жайлар екен. Сізге көптен-көп рақмет!» – деп ри-зашылығын білдіріпті.

Ертедегі билер даналығы – бүгінімізге де үлгі, қазіргі заман билері өз құнды-лықтарымыздан терең дәріс алса игі болар еді дейміз.

Э.ЖАНСҰЛТАНОВА,Катонқарағай аудандық сотының

кеңсе меңгерушісі ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ

ЕЛГЕ БАЙ ҚҰТ ЕМЕС, БИ – ҚҰТ

АЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ДА ЕРТЕДЕН ҚАЛЫПТАСҚАН ӨЗІНДІК ЕЛ БАСҚАРУ ЖҮЙЕЛЕРІ БОЛҒАН. ОЛАР: ЕЛ БАСШЫСЫ – ХАНЫ, ЕЛДІҢ ҚАМЫН ЖЕГЕН ЕРЛЕРІ, СӨЗІН СӨЙЛЕГЕН ШЕШЕН-БИЛЕРІ БОЛЫП ІРІКТЕЛГЕН. ЕЛ БАСҚАРУ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ БІРІ – БИЛЕР ҚЫЗМЕТІНІҢ, ОНЫҢ БИЛІК ЖҮЙЕСІНІҢ ӨЗІНДІК ТӘРТІБІ БАР.

Қ «АТАҢНЫҢ ҚҰЛЫ АЙТСА ДА, ӘДІЛДІККЕ БАСЫҢДЫ И»

ҚҰҚЫҚТЫҚ ДӘСТҮРДІ САҚТАУШЫ

12 №108/1 (2886/1) 1 қазан 2016

zangazet@maiI.ruБІРІНШІ БАЙЛЫҚ

– Біздің азаматтар неге кәсіби мамандар қызметіне жүгінуге құлықсыз, әсіресе, психологтардан ат-тондарын алып қашады?

– Батыста әр адамның жеке гинекологі, стоматологі, шаш тара­зы ның болатыны сияқты жеке пси­хологінің болуы қалыпты жағдай. Олар өздерінің жеке мәселесін біз сияқты достары мен туысқандарына емес, психологқа айтып, қиындықтан құтылуда маман көмегіне сүйенеді. Және оның өзіндік артықшылықтары да көп. Қазақстандықтар да бірте­бірте кәсіби маман көмегіне жүгіну ге дағдыланса, елімізде үлкен проб­лемаға айналған суицид, ажырасу сияқты келеңсіз мәселелердің алдын алу мүмкіндіктері көбейер еді. Мұны ғалымдар жоққа шығармайды. Тәжірибеден байқағанымыз, қазіргі уақытта жоғары білімді, жетістікке жетуді қалайтын, алдына нақты мақсат қойған, өз өмірін жақсартқысы келетін және барлық жағынан үйлесімді тірлік кешуді көксейтін адамдар қандай жағдайда да психологқа барудың қажеттіг ін мойындайды. Шынын айту керек, бізде психологиялық кеңес беру өте кенжелеп қалды. Оған менталитетіміздің де әсері зор. Мысалы, халқымызда отбасы құнды лығы қашанда жоғары орынға қойылған. Отбасылық, ерлі­зайып­тылар арасындағы мәселелерде көбіне «Бас жарылса бөрік ішінде, қол сынса жең ішінде» қағидасын ұстанамыз. Қандай да бір қиын жағдай бола қалса, біз оны көбінесе сыртқа шығармай, жеңгемізге, әпке­мізге, жақын құрбыларымызға құпия түрде айтамыз. Ал, батыс халқы кез келген қиындықта кәсіби маманға барады, оларда жасырып­жабу жоқ. Бізде, керісінше, әр адамның жылап баратын «үйде немесе айналасында өз психологі» бар.

– Өз жақын адамдарыңа ғана мұң шаққанның несі жаман?

– Жаны қиналған кезде жақын адамыңа барып жылағанның, мұң­шеріңді ақтарып алғанның жамандығы жоқ. Бірақ, бұл тек уақытша жеңілдеу­ге жақсы көмек. Уақытша нәрсе шын мәнісіндегі мәселені шешпейді. Мысалы, тісің ауырғанда дәрі ішесің, ауырғаны уақытша тыйылады. Бәрібір ол тісті емдеу қажет, бір дәрінің көмегімен емделіп кетпейді. Бұл да сол сияқты танысы жылап келген адамнан көмегін аямайды, тыңдайды, не істеу керектігі жайлы кеңесін береді. Алайда, сіздің өміріңізде еш нәрсе өзгермейді, барлығы сол қалпында қалады.

– Оның себебі неде? – Өйткені, біз біреуге кеңес бер­

генді ұнатамыз, бірақ, берген кеңесті жасағанды ұнатпаймыз. Шағым айтып келген адамдардың өзі кейде сіз берген кеңестің бәрін жоққа шығарады: «ой, бұған менің уақытым жоқ» немесе «мен ешқашан да бұлай жасай алмаймын», «мен бұған шыдай алмаймын», «бұл өте қымбат, менің ақшам жоқ» деген сияқты сылтаулары көбейеді. Немесе күйеуінің жасаған қиянаты жайлы шағымданады, сосын оны басқа құрбыларының күйеу­лерімен салыстырады. Бұл бір ойын сияқты.

– Клиент проблемаларының ұзақ уақыт шешілмеуі психологқа материалдық тұрғыдан тиімді шығар?

– Қателесесіз, сіздің жеке өміріңіз­де өзгерістер болып, жақсы жаққа ауысуына қызығушылық танытатын жалғыз адам: ол – психолог. Өйткені, ол сізге сапалы психологиялық көмек көрсетсе, бұл – оның жұмысының жемісі. Сіздің жетістігіңіз – психологтің жетістігі. Сіздің проблемаларыңызды ұзаққа созудың психолог үшін еш мәні жоқ. Менің тәжірибемде екі жыл бұрын айырылысқан күйеуін қайтарып алғысы келетін клиент болды. Ал, күйеуінің жаңа отбасы, кішкентай қызы бар.

– Екі жыл аз уақыт емес, оның талпынысы қалай болды, күйеуін қайтарып алуға көмектестіңіз бе?

– Жоқ, мен оған сұрағын басқаша қоюға көмек бердім. Себебі, оның күйеуін қайтарып алудың астарында басқа психологиялық проблема тұр еді. Әйел күйеуінің өзін тастап кеткен іне еш көнд іге алмаған. Мәселенің астарына үңіле келе, оның күйеуін қайтарып алу емес, «мені тастап кетті» деген ойымен жұмыс істеу керек болды Біз осы проблемамен жұмыс жасадық. Соңында ол бұрынғы күйеуі өзіне керек емесін, оның қайтпайтынын түсінді. Және басқа адамды кезіктіріп тұрмысқа шығып кетті.

– Өте жақын, яғни, жан досың психологтің орнын алмастыра ала ма?

– Жоқ, тіпті, оның психологиялық білімі бар психолог болса да алмас­тыра алмайды.

– Басқалар көмек күтетін пси-холог тардың өзінде де көптеген проблема бар, сонда адамға психо-логияның көмегі қандай?

– Психологтар сиқыршы немесе періште емес, олар да сіз бен біз сияқты қарапайым адамдар. Зерттеулерге

сүйенсек, көптеген атақты психологтар психологияны көбінесе өзінің басында психологиялық проблемасы бар адамдар таңдайтыны жайлы тұжырым жасайды. Олар өз проблемаларымен жұмыс жасап, емдеуден өткеннен кейін ғана өзгеге көмектесе алмақ. Ал, өмірде көрген­түйгені аз, көңілі шат адамдар психологияға қызықпайды, психолог мамандығын таңдамайды да. Өйткені, оларға өзгенің проблемасы түсініксіз, оны түсінгілері де келмейді. Өзі өмірдегі көп қиын жағдайлардан өткен, оны шешуден тәжірибесі бар психологтар ғана басқа адамдардың жан дүниесін түсініп, қабылдай алады.

– Сонда жақын адамын жоғал-тып, күйзеліске түскен жанға, ондай жағдайды басынан өткермеген психолог көмектесе алмай ма?

– Міндетті түрде олай емес, бірақ, «мұның бәрі оңай нәрсе» деп қараған адам оған көмектесе алмайды. Кем дегенде сол адамның қайғысын жан дүниесінен өткізе алатындай зерде керек. Бұл психологтің тәжірибесіне байланысты.

– Бұрын адамдар психологсыз да жаман өмір сүрген жоқ қой. Солар да психологиялық проблема-лар болмаған ба?

– Бұрын адамдар теледидарсыз, ұялы телефонсыз, компьютерсіз де өмір сүрді. Демек, қазіргідей ол кезде программистер, дизайнерлер, тағы да басқа мамандықтар болмаған. Бүгінде ақпараттық технология, ғылым, білім қарыштап дамуда. Заман

өзгерді, адамдардың сұранысы артты. Адам факторы барда психологиялық проблемалар міндетті түрде қатар жүреді. Бұрын да қазіргідей проблема аз болмаған. Құран Кәрім, қазақтың өлең­жыры, ертегілері, даналық сөздері тұнып тұрған психология. Соларды ол заманның адамдары ұрпақ тәрбиесіне тиімді қолдана білген.

– Қазіргі кезде психологиялық көмек алуға кімдер көп келеді?

– Бізге психолог ретінде көбінесе 20 мен 60 жастың арасындағы әйел адамдар көп келеді. Бірақ, кейінгі уақытта бұрынғы 5 жылмен салыстырғанда ер­азаматтар көбірек келе бастады.

– Оларды маман қызметіне жүгінуге көбіне не мәжбүр етеді?

– Көбінесе психологқа жеке бас мәселелерімен, махаббат машақа­тымен, отбасылық, тұрмыстық жағ­дай ды жақсарту т.б. проблема лар­мен келеді. Кей жандарға отбасын сақтауда, сүйіктісімен арақатынасын жақсартуда немесе ажырасу кезінде қолдау қажет болады. Психо логтар негізінен өзін­өзі бағалау деңгейімен, қорқыныштармен, мазасыз данулар­мен, депрессиямен жұмыс жасайды.

– Қорқыныштарды нақты айта кетсеңіз...

– Көбінесе адамда жалғыздықтан, өлімнен, айырылып қалудан, өзгеріс­тен, белгісіздіктен қорқу болады. Сондайда адам қорқынышқа бой алдырып, одан өздігінен шыға алмай қалады. Мұндай жағдайда міндетті түрде маман көмегі керек.

– Көбіміз психологқа қай кезде баруды да түсінбейміз, мысалы, қандай жағдайда психологтың көмегі шұғыл түрде қажет болады?

– Травмалық жағдай болған кез­де, қайғыруды бастан кешіргенде, шешімі жоқ қиындыққа тап болғанда психологтің көмегі керек болады. Ешқашан да өз қайғыңызбен жалғыз қалмаңыз. Одан шығудың жолын іздеңіз және оның басты жолы кәсіби маман қызметіне жүгіну екенін естен шығармаған жөн.

Сұхбат

Сәуле СМАҒҰЛҚЫЗЫ, Алматы қалалық психикалық сауықтыру орталығының психологі:

«УАҚЫТША КӨМЕК МӘСЕЛЕНІ ШЕШПЕЙДІ»

үниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұйымының 1948 жылғы жарғысының преамбуласында: «Денсаулық – бұл дерттердің немесе денелік (физикалық) ақаулардың жоқтығы ғана емес, физикалық, психикалық және әлеуметтік бақу-аттылығының жай-күйі» деп жазылса, Прези-дент Дж. Кеннеди 1961 жылы өзінің Конгрес-ске дәстүрлі жолдауында: «Құрама Штаттар үшін №1 проблема – бұл ұлттың психикалық денсаулығы. Жұмыссыздық, материалдық қиындықтар, дағдарыс кезіндегі қысқартулар,

Д

*Жұмысыңа бар күшіңді жұмсап, ықыласпен істе. Таңдаған мамандығың

өзіңе ұнамаса, басқа жұмысқа ауыс. Өмірдің басым бөлігі жұмыста өтетіндіктен, оны азапқа айналдырудың

қажеті жоқ. Бұл өзіңе де, қоғамға да пайдалы.*Адамдардан көмегіңді аяма. Басқаның қамын ойлау барлық

адамға тән. Тәкаппарлық пен тоғышарлыққа бой алдырмай, көмекке зәру адамға қол ұшын соз, жақсылық жаса.

Ол адамның қуанғанын көріп, өзің де бақытқа кенелгендей боласың.

– Қоғамымызда психолог пен психиатрды шатастыратындар да бар. Тіпті, көбісі психологқа баруға ұялады. «Психологқа баратын мен жынды емеспін» деген сөздерді жиі естиміз.

– Өкінішке қарай, адамдардың арасында мұндай түсінік бар. Бірақ, психиатрия мен психологияның айыр­машылығы үлкен. Психиатр пси­хикалық ауруларды емдейді, ал, психолог психикасы сау адамдармен жұмыс жасайды. Бұл мәселеде тағы бір айта кетерлік жайт, көп адам­дар психологқа тек қана жолы бол­ма ғандар барады деп ойлайды. Психологқа көбінесе ақылды, білімді, жетістікке қол жеткізген, бірақ, өмір­де, жұмысында, бизнесінде, отба­сында, өзінде қандай да бір сұрақтар туындаған адамдар келеді.

– Психологқа біреудің сүйреуімен мәжбүрлеп әкелудің пайдасы бар ма?

– Психологқа күшпен әкелудің қажеті жоқ. Бұдан адамда қарсылық туады, сосын ол маман кеңесін тың­дағысы да келмейді. Онымен қоса, сіздің көндіріп алып келгеніңізден де ешқандай әсер болмайды, бұл уақыт пен ақшаны босқа жұмсауға әкеледі.

– Неге олай? – Психолог жұмысының бірегей­

лігінің өзі осында, яғни, клиентпен бірігіп жұмыс жасау. Тіс дәрігеріне барғанда «дәрігер, тісім ауырып тұр, бір нәрсе жасаңыз» деп креслоға жайғасасыз – болды. Қалғанын дәрі­гердің өзі жасайды. Сіздің міндетіңіз – оның айтқанын істеп тыныш отыру. Психологияда бәрі басқаша. Психо­логтың клиентпен жұмысының нәтижесі бірігіп әрекет жасауда ғана көрінеді. Сондықтан да, психологиялық жұмыс табысты болуы үшін клиентке екі шарт қойылады. Біріншісі – клиент көмекті өзі сұрауы керек. Екіншісі – клиент өз ақшасын төлеуі қажет. Осы екі шарт орындалғанда міндетті түрде нәтиже болады.

– Мен «психологтар кеңес бер-мейді» дегенді естідім. Бірақ, психологқа кез келген адам ары қарай не істеу керегі жайлы кеңес алу үшін бармай ма?

– Шындығында, психологтар кеңес бермейді. Психологтің мақсаты – адамның өмірде не қалайтындығын бейсаналық деңгейден саналы деңгейге шығаруға, жете түсінуге мүмкіндік беру. Өзіміздің мінезімізді, сезімдерімізді, қажеттіліктерімізді жете түсінген кезі­мізде ғана бізде таңдау жүреді. Мысалы, бұрыннан жасап жүргенімізді жасай береміз немесе басқасын көреміз. Өз проблемаларымызды және оның себептерін жете түсінген жеткіліксіз. Бұл – ішкі дүниемізге деген алғашқы қадам.

– Біздің оқырмандарымызға не айтасыз?

– Мемлекет басшысының «Ұлт саулығы – табысты болашағымыздың негізі» деген сөзі бар. Елімізде психолог мамандар бар, қандай да бір шешімі табылмай, ұзаққа созылған қиын жағдай болса, тартынбай мүмкіндікті пайдаланыңыздар. Жан саулығы мен тән саулығын сақтау өз қолдарыңызда.

Бетті дайындаған Түймегүл ИБАШЕВА,

«Заң газеті»

КОНФЕРЕНЦИЯ

ТУБЕРКУЛЕЗБЕН күрес шарасы күшейтілудеАлматыда ҚР Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрі Тамара Дүйсенованың қатысуымен

туберкулезді біріктірілген бақылау бойынша халықаралық конференция өтті. Шараға ҚР ДСӘДМ, Орталық Азия, Қытай, Беларусь, Ресей, АҚШ, Украина, Оңтүстік Корея туберкулезбен күресу ұлттық орталықтарының, Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұйымының, USAID, ЖИТС/АИТВ, туберкулез және безгекпен күрес бойынша жаһандық күрес қорының, Project HOPE халықаралық ұйымының, АҚШ Ратгерс университетінің аурулардың алдын алу мен оны бақылау орталығы және өзге де халықаралық үкіметтік емес ұйым өкілдері қатысты.

Министрдің мәлімдеуінше, Мемлекет басшысының Туберкулезбен күрес ұлттық бағдарламасына саяси қолдау көрсетуінің, сонымен қатар, ведомствоаралық және салааралық өзара байланыс нәтижесінде соңғы жылдары елімізде аталған ауру бойынша эпидемиологиялық жағдай едәуір жақсарды. Халыққа туберкулезге қарсы көрсетілетін көмектің сапасын әрі қарай жетілдіру үшін оны бақылаудың біріктірілген моделі жасалды. Ол аталған аурумен күрестің барлық басым бағыттарын қарастырады. Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұйымы мен Туберкулезбен күрес халықаралық одағының саясатын ұстана отырып, Қазақстанда туберкулезбен күресу шаралары алғашқы медициналық­санитарлық көмек жүйесімен біріктірілді. Мкмлекет туберкулезбен сырқаттанған адамдарға қажетті жеткілікті қаражат бөліп отыр. Инфекциялық бақылау шаралары күшейтілді. Аталған ауруды диагностикалаудың инновациялық жеделдетілген үлгілерін енгізу жалғасуда.

Екі күнге жалғасқан конференцияда 2016­2035 жж. арналған EndTB ДДСҰ стратегиясын Орталық Азия аумағында жүзеге асыру, оның ішінде МСАК ұйымдары деңгейінде туберкулезді емдеу мен диагностикалаудың жеделдетілген үлгілерінің қолжетімділігін арттыру, пациенттер мен дәрігерлердің ортақ жауапкершілігін ұлғайту мәселелері талқыланды.

Естеріңізге сала кетейік, туберкулез қоғамдық денсаулық сақтау саласының, әсіресе, Еуразия аймағындағы елдердің маңызды мәселелерінің бірі болып отыр. ДДСҰ­ның соңғы мәліметіне сай, жыл сайын әлемде туберкулезбен 8,5 млн­ға жуық адам сырқаттанады. Оның ішінде көптеген дәрілерге төзімді 500 мыңнан астам жағдай тіркелсе, аталған аурудан 1,3 млн адам қайтыс болады.

Туберкулезге қарсы кешенді шараларды сапалы жүзеге асыру нәтижесінде соңғы 10 жылда Қазақстанда туберкулезбен сырқаттану 2,2 есеге азайып, өлім­жітім көрсеткіші 5 есеге төмендеген.

отбасындағы түсініспеушіліктер секіл-ді сан сұрақтың түп төркінін иемденген депрессия ертеңгі болашағымыздың бұлыңғыр бейнесіне айналмасына кім кепіл?!» – дейді. Бұл тұжырымдарға жүгінсек, дамыған елдер жан саулығын ертеден басты орынға қойған. Біздің елде психологиялық қызметке тек тәуелсіз дік алғаннан кейін көңіл бөлінді. Жалпы, психолог көме-гіне сүйенудің маңыздылығы жай лы Алматы қалалық пси хологиялық сауық тыру орталығының психологі Сәуле СМАҒҰЛҚЫЗЫМЕН ой бөліскен едік.

№108/1 (2886/1) 1 қазан 2016 13zangazet@mail.ru

ТАРАЗЫ

ды ұсына отырып, еліміздегі сот және құқық қорғау органдарын жаңарту, жетілдіру уақыттың талабы екенін көрсетті. Әлемдегі дамыған 30 елдің қатарына кіру жөніндегі ұлттық жоспарда сот жүйесін жетілдіруге 11 қа-дамның белгіленуінің өзі осының айғағы.

Биылғы жылдың қаңтарынан бастап Ұлт жоспарын орындаудың практи-калық кезеңіне аяқ бастық. Жыл басынан бастап бес сатылы сот жүйесінің үш сатылы сот төрелігіне көшуіміз, судьяларды даярлау мен іріктеуде та-лаптардың күшейтілуі, жаңа Азаматтық процестік кодекстің қабылдануы, Жоғарғы Сотта ірі инвестициялық даулар бойынша алқаның құрылуы, республика соттарында сот отырыстарының дыбыс-бейнежазба арқылы жүргізілуі және басқа да бірқатар жаңашылдықтардың бәрі де Елбасы бастамасымен қабылданған «100 нақты қадам» – Ұлт жоспарын іске асы-рудың нақты шаралары болып табылады.

Ұлт жоспарының 19-қадамында «Судьялардың есеп беру тәртібін кү-шейту. Судьялардың жаңа этикалық кодексін жасау керектігі» көзделген. Заман көші ілгерілеген сайын құқықтық құжаттардың жаңартылуы заң-дылық. Осыған орай, Жоғарғы Сотта арнайы шаралар қабылданып, су-дьялар корпусының талап-тілектері мен ұсыныс-пікірлері ескеріле отырып жаңа Әдеп кодексінің жобасы жасалды. Онда Әдеп кодексін қабылдаудың халықаралық тәжірибесі жан-жақты ескерілген. Бүгінде кодекс жобасы су-дьялар қауымдастығымен келісіліп, Жоғарғы Сот жанындағы халықаралық кеңестің отырысында мақұлданды. Сондай-ақ, кодекс жобасы халықара-лық сарапшылардың да оң бағасын алып үлгерді.

Жаңа Кодексте қазіргі заман қазысының жалпы этикалық ұстанымдары мен кәсіби қызметін атқару кезіндегі, тіпті, отбасы мен тұрмыстағы әдеп ұстанымдары бөлек-бөлек үш тарауда берілген. Судьялар одағы дайын-даған бұл жобада «Судьялар мінез-құлқының Банголор қағидаттары», Сот билігі тәуелсіздігінің мәселелері бойынша Киев конференциясының ұсынымдары назарға алынған. Судья қызметтік міндеттен тыс уақытта да қызмет бабын өзінің жеке басының мүддесімен шатыстырмауы тиіс. Сондай-ақ, сыбайлас жемқорлыққа жол бермеу, парасаттылық пен жоға-ры адамгершілікті, кәсіби біліктілікті жандандыру мәселелері де аталған кодекстен сырт қалмаған.

Жалпы, осы уақытқа дейін өткізілген әр съезд сот жүйесін дамыту мен азаматтардың сот әділдігіне деген сенімін жаңа деңгейге көтергені ақиқат. Республика судьяларының басын қосатын съезд биыл жетінші мәрте ұй-ымдастырылғалы отыр. 1996 жылдан бері әр төрт жыл сайын өтетін бұл жиынды судьялар қауымы ерекше ықыласпен, асқан дайындықпен күтеді. Себебі, қазылар үшін өз ойын, пікірін ашық айтатын алаңға айналған бұл жиында сот жұмысын алға ілгерілетіп, үшінші биліктің әлеуетін көтеретін маңызды мәселелер талқыға түседі.

Қорыта келгенде айтарым, елімізде жалпы сот саласына қатысты жүр-гізіп отырған реформалар азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын баянды етіп, құқықтық мемлекет құруға септігін тигізеді деп есептеймін.

ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ

Елімізді ұлы жетістіктерге жетелеп келе жатқан Елбасы Нұрсұлтан На-зарбаев туралы қай тұрғыдан айтсақ та жарасады. Өйткені Президент ай-қындап берген сындарлы саясаттың өміршең екеніне барша халық көз жеткізіп отыр.

Елімізді экономикалық тұрғыда дамытуда, сот саласын реформалауға ерекше мән берудің арқасында көпте-ген жетістікке қол жеткіздік. Атап айт-қанда, қазіргі экономикалық, банктік, әлеуметтік, тағы басқа салалардағы қол жеткен табысымыз, уақтылы өт-кізілген құқықтық реформа болмаса осындай деңгейге көтерілуі мүмкін емес еді.

Шын мәнінде, біз кейде экономи-калық жетістіктеріміз туралы көп айта-мыз да, еліміздегі жеке азаматтар мен заңды тұлғалардың конституциялық құқығын әділ қорғайтын сот қызметі туралы айта бермейміз. Бұл жөнінде Президенттің «Қазақстан жолы» атты кіта бында: «…сот тық-құқықтық жүйе-нің тиімділігін қамтамасыз ету эко но-микалық проблемаларды шешуден бірден-бір кем соқпайтын міндет еді», – деп атап көрсетілген. Елімізде әлеу-меттік жағдайдың жақсарып, эконо-миканың тұрақтануы, ең алдымен, Елбасының құқық қорғау, соның ішін-де, сот саласындағы реформаларды жүргізудегі сарабдал саясатының ар-қасында жүзеге асқаны баршамыз ға аян.

Менің ойымша, Елбасының тұла бойында қай саланы болса да терең түсініп, дәл сол саланың мамандық иесіндей ой түйетін ерекше қабілет пен көре білу қасиеті бар. Еліміздегі сот қызметінің дұрыс жолға қойылға-ны, сот төрелігінің әлемдік стандарт-тарға сай дамуы нәтижесінде сот әділ дігі кәсіби деңгейге көтерілді. Мұ ның қоғамда тыныштық орнатуға, эконо микалық өрлеуге бірден-бір ке-пілдік беретінін Тұңғыш Президентіміз өз уақытында болжай білді.

Көпшіліктің есінде болар, Респуб-лика судьяларының VІ съезін ашу сал та натында сөйлеген сөзінде Ел-басы Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақ-стан-2050» Стратегиясын негізге ала отырып: «… Осы бағдарламаның ең негізгі түйіні – сол кезге дейін дүни-енің өркендеп өскен, ең байыған 30 мемлекетінің қатарына кіреміз деп отырмыз. Біз меже қылған биік бе-лестер барлық саладағы игіліктерді көздейді. Сондықтан, сот жүйесі сол елдердің сот жүйесімен бірдей болуы керек», – деп еліміздегі соттардың бұдан әрі атқаратын міндеттеріне кеңі-нен тоқталған еді.

Президент: «Қазақстанның сот жүйесі алдыңғы қатарда болуы қажет. Бұл туралы мен Стратегияда нақ-ты көрсеттім. Барлық құқық қор ғау

органдары ішінен ең жоғары тұрға-ны Жоғарғы Сот болып табылады. Жо ғарғы Соттың абыройы – Қазақ-станның абыройы, жалпы биліктің абы ройы», – деп еліміздегі соттардың беделіне айрықша баға берді. Осы ретте сот жүйесін жетілдіруді одан әрі тыңғылықты жалғастыруда Елбасымыз жасаған реформалардың арқасында атқа рылған іс-шаралардың өзектілері-не тоқталып, соттар мен судьялардың мерейін өсірген игі істерді саралап бергенім артық болмас.

Еліміз егемен ел атанып, тәуелсізді-гімізді баянды еткен ширек ғасырға жуық уақыттан бері өзінің құ қықтық жүйесі, соның ішінде ең өзектісі – сот төрелігін заман талабына сай жаңғы-рту жылдар бойы үздіксіз жүргізіліп келеді. Оған нақты дәлел келтірер болсақ, 1991 жылғы 16 желтоқсанда қабылданған «Мемлекеттік тәуелсіздік туралы» Конституциялық заңда мем-лекеттік билік жүйесі үш тармақта – заң шығару, атқару және сот билігі бо лып құрылды. Бұл қағидаттар 1993 жылы қабылданған Ата Заңымызда одан әрі нақтыланды. Мем лекет бас-шысы сот жүйесін осылай дамыта беру бағыттарын белгілей оты рып, әр жылғы уақыт талабына сай батыл да жаңа қадамдар жасауға ық пал етті.

Елбасының ұйғаруымен 1994 жылы «Қазақстан Республикасындағы мем-лекеттік құқықтық реформа бағдар-ламасы туралы» қаулы қабылданды. Бұл құжатта судьялардың дербестігі мен тәуелсіздігіне кепілдік берілді. Азаматтардың құқықтары мен бос-тан дық тарын сот арқылы қорғаудың заңдық-құқықтық алғышарттары жа-салып, Қазақстандағы сот жүйесі бір арнаға тоғысты. Сөйтіп, сот тәуел-сіздігі зама науи реформаларға сай қамтамасыз етілді.

Бұдан кейін сот реформасын одан әрі же тілдіруде 1995 жылғы Конститу-цияның ма ңызы зор болды. Мемлекет басшысы аталған Конституцияның сот жүйесін дамыту дағы рөлін: «Сот әділдігін шын мәнінде әді летті және риясыз жүргізуге сот корпусын қа лып -тастырудың Конституцияда көрсетіл-ген тетік тері септігін тигізеді», – деп нақты айтып берді. Осы Ата Заңы-мызда жергілікті жердегі соттарды сайлаудың орнына, енді оларды Пре-зидент тағайындайтыны, ал мұның өзі олардың тәуелсіздігін жергілікті жер-лердегі әкімшілік ықпалдан қорғайты-нын, ал Жоғарғы Соттың судьялары Президенттің ұсынысымен Парламент Сенатында сайланатыны ең жоғары заңдық тұрғыда айқындалды. Сөй-тіп, еліміздегі сот жүйесінің буынын бекітіп, белін буып берді.

Тұңғыш Президентіміз 1995 жылы сот жүйесін дамытудың негізін қа-лаған тағы бір құжатқа – «Қазақстан

Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Астана қаласында 2015 жылғы 6 ма-мырда өткен Үкіметтің кеңейтілген отырысында бес институционалдық реформаны жүзеге асырудың 100 нақты қадамын белгілеп берген бо-латын. Институционалдық рефор-ма – бұл бүкіл халықтық іс. Оның басты жүзеге асырушысы, тірегі – халықтың саналы іс-әре кеті болып табылады.

Мемлекет басшысы: «Мен ре-фор малар жоспарын Ұлт жоспары деп атадым, өйткені рефор малар Қазақстанның әрбір азаматының тікелей қатысуын талап етеді. Ре-формалар – тек мемлекеттік ма-шинаның ғана емес, халықтың ісі», – деп атап көрсетті.

Елбасының «Қа зақстан-2050» Стратегиясы – қалыптасқан мем-лекет тің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жол дауында: «Мен 2050 жылғы Қазақстан – Жал-пыға ортақ еңбек қоғамы екеніне сенімдімін. Ол – барлығы да адам игілігі үшін жасалатын, экономикасы мықты мемлекет. Білім беру саласы да, денсаулық сақтау саласы да үздік. Бей бітшілік пен тыныштық салтанат құрған. Азаматтары еркін және теңқұқықты, ал билігі әділ. Онда заң үстемдік етеді», – деп тұжырымдаған болатын.

Стратегиялық жоспардың түп қазығы – «Мәңгілік Ел» идеясы болып табылады. Осы ұлттық иде-яның шырағын жаққан Елбасымыз халқымыздың әлемде алар орнын

Халқымызға ғасырлар бойғы арман болған тәуелсіздік, егемендік ұстанымдарын биікке көтеретін бұл күн – біздің Отанымыздың әрбір азаматы үшін қастерлі.

Азаттықты аңсаған елдің түпкі мақсатының орындалып, бүгінгі «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуел-сіздігі туралы» конституциялық заңның 1991 жылы 16 жел-тоқсанда қабылдануына байланысты тұрақты түрде аталып өтілуде.

Бізді бұл күнге дейін жеткізген ұмытылмас уақиғалар – ел қорғау соғыстары, ұлт-азаттық көтерілістері, қандай ауыртпалықты да көтере білген, жасымайтын асқақ жігер-лі рухы, қайтпайтын табандылығы – өшпес өнеге, өлмес мұра ретінде сақталуға тиіс. Бұл еркіндік сүйгіш, патри-оттық дәстүр 16 желтоқсан уақиғаларына дейін жалғасты. Осылайша бұл тәуелсіздік күнінің оңайлықпен келмегенін білеміз. Елбасымыз өткен дәуірдегі қаһармандық оқиға-лардың тізбегін таяудағы Махамбет Өтемісұлының 200 жылдығына арнаған сөзінде: «Ұлы далада бірінен соң бірі толас таппай жүріп жатқан 200-ге тарта көтерілістер эстафетасы, біздің бүгінгі тәуелсіздігіміздің бастау көз-дері» деп бағалаған болатын. Елдің біртұтастығы мен ты-ныштығын сақтауға бар өмірін сарп еткен хан-сұлтандары мен батырларын тарихқа өлшеусіз үлес қосқан ірі тұлғалар ретінде ардақтап, олардың өлмес рухын ұлт мақтанышы ретінде күні бүгінге дейін жеткізді. Бұл қасиетті шежіре – бүгінгі буын арқылы келер ұрпақтың бойына жастайынан сіңірілетін баға жетпес игілік. Осы өнегені, елжандылық, отансүйгіштік дәстүрді жастардың бойына дарыту, патриот-тық рухта тәрбиелеу – бүгінгі таңда әрбір қазақстандықтың қасиетті борышы болып табылады.

Тәуелсіздігімізді жариялағаннан бергі мезгіл ішінде

көптеген елеулі табыстарға қол жеткіздік. Бұл Прези-дентіміздің жүргізіп отырған парасатты көреген саясатының нәтижесі – Еліміздің тыныштығы мен қауіпсіздігінің, көп ұлтты Қазақстан халқының жарастығы мен ынтымақтас-тығының арқасында болып отыр. Еліміздің тәуелсіздігі мен мемлекеттілігінің орныға түсуі, ұлттық қауіпсіздігі, эконо-микамыздың жедел қарқынмен дами беруі, Қазақстан ха-лықтарының өз болашақтарына деген берік сенімі, қазіргі замандағы өркениетті қауымдастық ортасында іргелі елге айналуы – стратегиялық негізгі бағыттарды құрайды.

Сондықтан, бұл күн жас мемлекетіміз үшін – біртұтас елдіктің, ынтымақтастық пен татулықтың, сонымен қатар, өткенге деген тағзымды салауат пен болашаққа деген сенімді үміттің мерекесі болып табылады. Еліміздің ұлы тарихына, ата-баба рухына, аға ұрпақтардың қаһарман-дық өмір жолына құрметпен басымызды иіп, Отанымыз – Қазақстанға деген құрметтеу сезімін әкелетін бүгінгідей мереке күні алға қарай тағы да берік сеніммен қарап, болашақтың тыныш өмірінің негізін қалау үшін қазір де бұл бағыттағы іс-әрекетті жалғастыру керек. Қоғамдық өмір сабақтары мен Отанымыздың мүддесі қазіргі таңда патриоттық дәстүрге сай келетін жатқан жаңа талаптарды қойып отыр. Ата-бабаларымыздың алдында тәуелсіздік үшін күресу мақсаты тұрған болса, біздің алдымызда оны нығайта түсу міндеті тұр.

Ендеше әрқашан да әрқайсымыздың «кішкене отбасы-мыздан басталатын кең-байтақ ұлы Отанымыздың» тәуел-сіздік күні құтты болсын, көк аспанымызбен астасқан көк туымыз әрдайым биіктен желбірей берсін!

Б.НАЛИБАЕВА,Жаңақорған аудандық сотының кеңсе меңгерушісі

Мінбер

АҢА ІСТІ БАСТАМАС БҰРЫН МЕЖЕ БЕЛГІЛЕП, МАҚСАТТЫ АЙҚЫНДАП АЛҒАН МАҢЫЗДЫ. ҚАРАП ОТЫРСАҚ, БҮГІНГІ КҮНГЕ ДЕЙІН СОТ ЖҮЙЕСІН ЖАНДАН-ДЫРУҒА ҚАТЫСТЫ КӨПТЕГЕН ҚАДАМ ЖАСАЛҒАН ЕКЕН. АТАП АЙТСАҚ, СОТ ЖҰМЫСЫНА, СУДЬЯЛАР ҚЫЗМЕТІНЕ ҚАТЫСТЫ ҚАРАПАЙЫМ ҚАЛАМ-ҚАҒАЗ-ДАН БАСТАП, ЗӘУЛІМ ҒИМАРАТҚА ДЕЙІНГІ МАТЕРИАЛДЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРДІҢ БАРЛЫҒЫ ДЕРЛІК ШЕШІМІН ТАУЫПТЫ. БҮГІНДЕ ЖАЛДАМАЛЫ, ЕСКІ ҒИМАРАТ-ТА ОТЫРҒАН СОТ ҰЖЫМЫ ЖОҚ. ЕҢСЕЛІ, БИІК ҒИМАРАТТАР, ЖАҢА ҮЛГІДЕ ЖАСАЛҒАН ЖҰМЫС БӨЛМЕЛЕРІ, ТЕХНИКАЛЫҚ ЖАҚТАН ТОЛЫҚ ЖАРАҚТАН-ДЫРЫЛҒАН СОТ ЗАЛДАРЫ, БІР СӨЗБЕН АЙТҚАНДА, ТӘУЕЛСІЗ СОТ ЖҮЙ-ЕСІН ҚҰРУ, ҚҰҚЫҚ САЛАСЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ, ОЛАРДЫ ЗАҢ ДЫҚ ТҰРҒЫДАН БЕКІТІП АЛУ, ЕЛ ІШІНДЕГІ СОТҚА ДЕГЕН ЖАҢАША КӨЗҚАРАСТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ – ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫ ҚОЛ ЖЕТКЕН ТАБЫСТАРДЫҢ БІР ПАРАСЫ ІСПЕТТЕС.

Ж

СОТ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ – ЕЛ НАЗАРЫНДА

Республикасындағы соттар және судья лардың мәртебесі туралы» Кон-ституциялық заң күші бар Жарлыққа қол қойды. Осылайша, сот жүйесінде мемлекеттік билікке қажетті барлық атрибуттар еліміздегі сот төрелігінің тыңғылықты қалыптасқанын айқындап берді.

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев елі-міздің сот жүйесін әлемдік стандарт-тарға сәйкестендіруде көптеген кө-шелі міндеттерді алға қойғаны белгілі. Оның жыл өткен сайын сот төре лігінде орнығуын өзінің бақылауында ұстауда.

Қазірдің өзінде еліміздегі бар-лық соттарда электронды сот ісін жүр гізу жүйесі енгізілген. Сонымен қатар, Жоғарғы Сот тың ғаламтор ре-сурсын жаңарту, жергі лікті соттардың Интер нет-ресурстарын жетілдіру жұ-мыс тары тиянақты жүргізіліп келеді. Сот өндірі сіне қатысушылардың істің қозғалысы туралы жедел ақпарат алуы на, шығарылған сот актілерімен таны суына барлық мүмкіндіктер жа-салған.

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың әлемдік дағдарысқа қарсы біртұтас болып көрсетуде баламасы жоқ, ұста-нымы кесімді 5 халықтық бағыттан тұратын Ұлт жоспары – Қазақстанды әлемнің алдыңғы қатарлы 30 елінің қатарына қосу үшін жасаған ғасыр-лық межесі. Өткір де ұтқыр идеяға құрылған 5 институционалдық ре-форма дегеніміз: қазіргі заманғы мемлекеттік аппаратты қалыптастыру, заң үстемдігін қамтамасыз ету, ин-дустрияландыру және экономикалық өсім, болашағы біртұтас ұлт, транспа-рентті және есеп беруші мемлекет. Осы реформалар мен алға қойылған мақсаттарды жүзеге асыру үшін ел Президенті 100 нақты қадамды ай-қындап берді. Заңдарды мүлтіксіз сақтаған мемлекет қана өркен жайып, гүлдене бермек. Президенттік рефор-мада басты бағыттардың бірі ретінде заң үстемдігіне басымдылық беріліп отырғаны да сондықтан.

«100 нақты қадам» – Ұлт жоспары реформасында сот жүйесіне баса на-зар аударылған. Бұл мемлекеттің одан әрі дамуындағы соттардың ерекше рөлін көрсетеді. Қазіргі уақытта сот төрелігінің тиімділік деңгейі эконо-микалық, әлеуметтік, құқықтық және өзге де салалардың табысты жаңғы-руын айқындаушы фактор болып та-былады. Бұл бәсекеге қабілетті ұлтты дамыту үшін қажетті шарт.

«100 нақты қадам» – Ұлт жоспары аясында сапалы судьялар корпусын қалыптастыруға ерекше мән беріл-ген. Судьялар корпусына абыройлы, кәсіпқой, руxани бай, тәжірибелі, өз кәсібіне жауапты азаматтар алынуы тиіс. Сол себепті Жоғары сот кеңесі түбегейлі реформаланды. Құқықтық сот институты Жоғарғы Сотқа берілді. Осындай орасан зор реформалардың жемісті жүргізілуі Елбасының саяси көрегенділігі мен қажырлы күш-жі-герінің, табандылығы мен позициясы-ның беріктігінің арқасы дер едім.

Судьялардың әлеуметтік мәрте-бесіне сай, еш алаңсыз қызмет етуіне қолайлы жағдай жасау, лайықты бас-панамен қамтамасыз ету әр жылдары өз шешімін тыңғылықты түрде табуда. Мемлекет басшысы судьялардың әл-ауқатын үнемі жақсартып отыруды өзінің назарынан ешқашан тыс қал-дырған емес. Сол үшін де судьялар қауымының ел Президентіне деген құрметі мен алғысы шексіз.

О.ТҰРСЫНОВ,Астана қалалық сотының

судьясы

Сот сөйлесін

ҚАЗІРГІ ЗАМАН ҚАЗЫСЫ ҚАНДАЙ БОЛУЫ КЕРЕК?

Әлемдегі кез келген мемле-кеттің өсіп-өркендеуі мен табысқа жетуі ең алдымен мемлекеттік органдардың тиімді және сапалы жұмыс істеуімен тығыз байла-ныс ты. Осы орайда, Қазақстанда сот жүйесін жетілдіруге ерекше назар аударылып отыр. Өйткені, әділ және ашық сот қазіргі кез-де еліміздегі заңдылық сатысы мен деңгейінің, қоғамымыздағы демократиялық үдерістердің да-муының басты көрсеткіші болып табылады.

Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев «100 нақты қадам» – Ұлт жоспарында отандық сот жүйесін жетілдіруге бағытталған негізгі міндеттерді нақты белгілеп берді. Елбасы жаңа реформалар-

Ермек ТҰРБАЕВ, Арал аудандық сотының төрағасы

РЕФОРМА ЖАЛҒАСАДЫ

айқындап, адаспас жол, айны-мас бағытын белгілеп беріп отыр. «Мәңгілік Ел» идеясы – теңдессіз, патриоттыққа толы идея. Ата-баба-ларымыздың арманы. Бүгінгі біздің өміріміз, болашақтың бақытты жолы. Сондықтан да, баршамыз тізе қосып, бір мақсат үшін, бір мүдде, бір болашақ үшін аянбай тер төгіп,

қажымай қайрат қылуымыз, ерінбей еңбек етуіміз керек.

Ұлт жоспары Қазақстанды бәсе-кеге қабілетті ең жоғары дамыған 30 елдің қатарына қосуы тиіс. Бұл мақсат мемлекетке де, кәсіпорын-дар мен әрбір азаматқа да ерекше жоғары міндеттер жүктейді. Ең ілгері дамыған мемлекеттердің көрсет кіштері мен өмір сапасына қарап бой түзеуге бізді өмірдің өзі итермелеп отыр.

Қазіргі таңда Ұлт жоспарының сот жүйесіне қатысты барлық он қадамы орындалып отыр. Соның ішінде, сот сатыларын оңтайлан-дыру бағытында бес сатылықтан үш сатылық сот төрелігі жүйесіне көшуі, инвестициялық дауларды қарайтын Жоғарғы Соттың маман-дандырылған алқасы мен Астана қалалық сотының маманданды-рылған құрамының құрылуы, жаңа Азаматтық процестік кодекстің қабылданып, қолданысқа енгізілуі, барлық сот процестерінің дыбыс және бейне жазба жүргізу арқылы өткізілуі, судья лауазымына канди-даттарды іріктеу тәртібінің қатай-тылуы, сондай-ақ, алдағы VII съезде қабылданатын судьялардың жаңа Этикалық кодексінің жасалуы рес-публиканың сот құрылымын және сот ісін жүргізуді одан әрі жетілдіру-ге зор серпін берді.

Л.ҰСТАҒАЛИЕВА,Батыс Қазақстан облысы

мамандандырылған ауданаралық экономикалық

сотының судьясы

ҚАСТЕРЛІ МЕРЕКЕ

14 №108/1 (2886/1) 1 қазан 2016

zangazet@maiI.ruТАЛҚЫ

СОТ – ДАУ-ЖАНЖАЛҒА СОҢ-ҒЫ НҮКТЕ ҚОЯТЫН, АҚ ПЕН ҚАРАНЫ АЙЫРАТЫН ОРЫН. АЛ, МҰНДАЙ МӘРТЕБЕЛІ ОРТАНЫ С Ы Й Л А У Ә Р А З А М А Т Т Ы Ң ПАРЫЗЫ ЖӘНЕ ТӨРЕЛІК ЕТЕР ТӨРДІ СЫЙЛАМАҒАНДАРҒА ЖАЗАНЫҢ ТАҒАЙЫНДАЛУЫ ОРЫНДЫ.

Сотқа құрметтемеушілік

білдіру дегеніміз не?

Процеске қатысушылардың және өзге де адамдардың қатысуынсыз соттың iстi одан әрi қарауы мүмкiн болмайтын жағдайларда, олардың шақыру қағазы, хабарлау, хабардар ету немесе шақыру бойынша сотқа дәлелді себептерсіз келмеуінен, сот отырысында төрағалық етушiнiң өк iмдерiне бағынбаудан, сотта белгіленген қағидаларды бұзудан көрiнген сотты құрметтемеушiлiк, сондай-ақ, сотты және (немесе) судьяны құрметтемеушiлiк туралы анық көрінетін өзге де әрекеттер (әрекетсiздiк) сотты құрметтемеу-шіліктің белгілері болып табылады.

Сотты және (немесе) судьяны құрметтемеушiлiк туралы анық көріне-тін өзге де әрекеттер (әрекет сiздiк) белгілеріне келесілерді жатқызуға болады:

іс жүргізуге қатысушының әкiм-шiлiк құқық бұзушылық туралы iстi қарайтын органға (лауазымды адамға) iс бойынша талқылауды кейiнге қалдыруға себепшi болған дәлелді себепсіз келуден бас тартуы немесе келмеуі;

алқабидiң мiндеттерiн атқару үшiн азаматтың шақыру бойынша дәлелді себептерсіз сотқа келмеуі;

алқабидiң сот талқылауында iстi қарауға байланысты Қазақстан Рес пуб ликасының заңдарында белгi-ленген міндеттерді орындамауы, сондай-ақ, шектеулердi сақтамауы;

әкiмшiлiк құқық бұзушылық тура-лы iстердi қарауға уәкiлеттiк беріл-ген орган (лауазымды адам) куә ретiнде сауал қоюға жататын адамның айғақтар беруден дәлелді себептерсіз бас тартуы немесе келмеуі;

әкiмшiлiк құқық бұзушылық тура лы iстi қараған кезде және медициналық қызмет сараптамасын жүргiзу бары-сында органға (лауазымды адамға) куәнiң, жәбiрленушiнiң көрiнеу жалған айғақтары, сарапшының көрiнеу жалған қорытындысы, сондай-ақ, сондай жағдайларда аудармашы жасаған көрiнеу дұрыс емес аударма беруі;

лауазымды адамның соттың жекеше ұйғарымын, қаулысын, про курордың, тергеушiнiң немесе анық таушының ұсынуын қараусыз қалдыруы не оларда көрсетiлген заңбұзушылықтарды жоюға шара қолданбау, сол сияқты жекеше ұйғарымға, қаулыға немесе ұсынуға уақтылы жауап қайтармауы;

сот үкiмiн, сот шешiмiн немесе өзге де сот актiсiн және атқарушылық құжатты орындамауы сотқа құрметте-меу шілік болып табылады.

Тәртіпті қадағалайтын

тұлға кім?

Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев мемлекеттің құқықтық жүйесін жаңғырту үшін бес институ-ционалдық реформаны жүзеге асыруға бағытталған «100 нақты қадам» Ұлт жоспарында сот жүйесін одан әрі жетілдіруге үнемі назар аударып, сот әділдігін жүзеге асырудың тиімділігін арттыру қажеттігін айтып, осы тап-сырма аясында жаңа Азаматтық процестік кодекс қолданысқа енгізіл-гені бәрімізге аян.

Жаңа кодекстегі процессуалдық заң талаптары халықаралық талаптарға сай жүйеленген. Азаматтық процестік кодекс сотқа құрметтемеушілік білдір-гені үшін жауапқа тарту тәртібіне көптеген өзгерістер ала келді. Осы орайда, төрағалық етуші судьяның сот отырысына тиісті дәрежеде басшылық етуінің көп маңызы бар.

Төрағалық етушiнiң мiндетiн судья атқарады. Төрағалық етушi азаматтық сот ісін жүргізу қағидаттарына сәйкес, процестік әрекеттер жасаудың сабақ-тастығы мен тәртiбінiң сақталуын, процеске қатысушылардың процестік құқықтарын жүзеге асыруын және олардың процестік міндеттерді орын-дауын, процестің тәрбиелiк ықпалын қамтамасыз ете отырып отырыстың барысына басшылық жасайды. Іске қатысатын қандай да бір тұлғаның төрағалық етушiнiң процестік әрекет-терiне қарсылық бiлдiруі сот отыры-сының хаттамасына енгiзiледi.

Төрағалық етушi сот отырысында тиiстi тәртiптi қамтамасыз етуге қажеттi шаралар қолданады. Сот отырысында тәртіпті сақтау жөніндегі талаптар іске қатысатын барлық тұлғалар және олардың өкілдері, мамандар, сарапшылар, аудармашылар үшiн,

ТӨРЕЛІК ЕТЕР ТӨРДІ СЫЙЛАУ МІНДЕТ

Шешiм шығармай аяқталатын істегі сот шешiмiн немесе ұйғарымын сот отырысы залында қатысып отырғандар түрегеп тұрып тыңдайды. Іске қатысатын адамдар мен сот отырысы залында қатысып отырған азаматтар судьяға «Құрметті сот» деп сөйлейді.

Түсініктемелер мен айғақтарды, сұрақтар мен оларға жауаптарды процеске қатысушылар төрағалық етушінің рұқсатымен түрегеп тұрып береді. Бұл қағидадан ауытқуға төрағалық етушiнiң рұқсатымен ғана жол берілуі мүмкiн. Іске қатысатын адамдар, сондай-ақ, сот отырысы залында қатысып отырған азаматтар сот отырысы залындағы тәртіпті сақтауға міндетті.

Сот отырысы басталар кезде төра-ғалық етуші тараптарға олардың процессуалдық құқықтары мен міндет терін түсіндіреді. Яғни, төраға-лық етуші тараптарға олардың іс материалдарымен танысуға, олардан үзінді көшірмелер жазып алуға және көшірмелер түсіруге; қарсылықтарын мәлімдеуге; дәлелдемелерді табыс етуге және оларды зерттеуге қаты-суға; іске қатысатын басқа да тұлға-ларға, куәларға, сарапшылар мен мамандарға сұрақтар қоюға; өтініш-хаттар, оның ішінде талап қоюды қамтамасыз ету бойынша шаралар қолдану туралы, дәлелдемелерді қамтамасыз ету бойынша, қосымша дәлелдемелерді талап ету туралы, татуластыру рәсімдерін қолдану туралы өтінішхаттар беруге; сотқа ауызша және жазбаша түсініктемелер беруге; сот процесі барысында туындайтын барлық мәселелер бойынша өз дәлелдерін келтіруге; іске қатысатын басқа да адамдардың өтінішхаттары мен дәлелдеріне қарсы болуға; сот жарыссөздеріне қатысуға; сот отырысының хаттамасымен танысуға және оған жазбаша ескертпелер беруге; соттың шешімдеріне, ұйғарым-дары мен қаулыларына шағым жасауға; Қазақстан Республикасының азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңнамасында берілген басқа да процестік құқықтарды пайдалануға құқығы бар екенін толықтай түсін-діреді.

Сонымен қатар, олар басқа адам-дардың құқықтарын теріс пайда-ланбай, олардың мүдделерін бұзбай, өздеріне тиесілі барлық процес-тік құқықтарды адал пайда лануға тиіс екенін және істерді қарау мен шешу мерзімдерін қасақана созып жіберуге жол бермеуге тиіс екендігін түсіндіреді. Сондай-ақ, іске қатысатын

ға төрағалық етушi соттың атынан ескерту жасайды.

Тәртiптi қайталап бұзған жағдайда iске қатысатын адам сот отырысының хаттамасына енгізілетін сот ұйғарымы бойынша сот талқылауының барлық уақытына немесе оның бiр бөлiгiне сот отырысы залынан шығарып жiберiлуi мүмкiн. Төрағалық етушi соңғы жағ-дайда сот отырысы залына қайта жiберiлген адамды ол болмаған кезде жасалған процестік әрекеттермен таныстырады.

Сот отырысы залына қайта орал-ған адамдар олар болмаған кезде зерттелген мән-жайлар бойынша түсініктеме беруге және іске қатыса-тын басқа адамдарға сұрақтар қоюға құқылы.

Ашық сот отырысына қатысу

тәртібі

Ашық сот отырысында іске қатыс-пайтын адамдардың да сот залында тыңдарман болып отыруына жол берілген. Ал, егер осы адамдар тара-пы нан тәртіп бұзушылық болған жағдайда қандай жауаптылық көз-делген? Іске қатыспайтын және сот отырысы залында қатысып отырған адамдар қайталап тәртіп бұзғаны үшін төрағалық етушінің өкімімен отырыс залынан шығарып жіберіледі. Ал, істi талқылау барысында оған қатысушылар жаппай тәртiп бұзған жағдайда сот iске қатыспайтын адам дардың барлығын сот отырысы залынан шығарып жіберуі және iстi жабық отырыста қарауы немесе iстi талқылауды кейiнге қалдыруы мүмкiн. Мұндай жағдайда істі жабық сот отырысында қарау және шешу туралы ұйғарым шығарылады, ол сот отырысының хаттамасына енгізіледі.

Тәртіптің сақталмауы істің

сапалы қаралуына кедергі

Сот отырысы залында сотқа құр меттемеушілік анықталғаннан кейін төрағалық етуші судья келесі процессуалдық әрекеттерді жүзеге асырады: төрағалық етуші судья сот отыры сында нақты жеке тұлғаның тарапы нан сотқа құрметтемеушілік фактісі орын алғанын анықтаған

шығарған жағдайда сот қаулының қарар бөлігін жариялағаннан кейін, әкімшілік жауаптылыққа тартылған тұлғаға қаулының толық мәтіні жазба-ша түрде дайындалатынын және оның көшірмесі оған тапсырылатыны туралы түсіндіруге міндетті. Бұл ретте төрағалық етуші судья әкімшілік жауаптылыққа тартылған тұлғаға қаулыға жеке шағым не наразылық келтіру тәртібі мен мерзімін міндетті түрде түсіндіруі тиіс. Мұндай жағ-дайда қаулының толық мәтіні ол жария ланған күннен бастап бір тәулік ішінде дайындалуға жатады.

Төрағалық етуші судьяның жоғары-да келтірілген әрекеттерін сот оты-рысының хатшысы міндетті түрде сот отырысының хаттамасына енгізуі қажет. Сонымен қатар, сот отыры-сының хаттамасында төрағалық етуші судьямен қаулының қашан дайын болатыны, кінәлі тұлғаға қаулының көшірмесі қашан табысталатынын және қаулыға шағым келтіру тәр-тібі түсіндірілгені міндетті түрде көрсетілуі тиіс. Қаулыға шағым беру мерзімі өткеннен кейін сот отырысы хатшысымен ат қару парағы жазылып, орындауға жол данады.

Жаза жауаптылықты арттырады

Процеске қатысушы тұлға тарапы-нан тікелей сот талқылауы бары сын да сотты құрметтемеу фактісі анық-тал ған кезде кінәлі адамға қандай жауаптылық көзделген?

Процеске қатысушы тұлға тарапы-нан тікелей сот талқылауы барысында сотты құрметтемеу фактісі анықталған кезде сот кінәлі адамға осы кодекстің 120-бабында белгіленген тәртіппен әкімшілік жаза қолдануға құқылы.

2016 жылдан бастап қолданысқа енгіз ілген Азаматтық процестік кодекстің 120-бабының талабына сай, сот отырысында сотқа құрметте-меушілік білдіру фактісі анықтал-ғанын істі тікелей жүргізуші судья (сот құрамы) құқық бұзушыға сот кеңесу бөлмесіне кетпестен бұрын жария-лайды. Осы факт сот отыры сының хаттамасында тіркеледі. Бұл ретте әкімшілік құқық бұзушылық тура-лы хаттама жасалмайды. Ал, өзіне қатысты сотқа құрметтемеушілік біл-діру фактісі анықталған адам, сондай-ақ, іске қатысатын өзге де адам дар өз түсініктемелерін беруге құқылы. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы қаулыны төрағалық етуші судья

азаматтық іс бойынша сот отырысы аяқталғаннан кейін кеңесу бөлмесінде дайындайды, оған судьялар (сот құрамы) қол қояды.

Егер сотқа құрметтемеушілік сот отырысында білдірілсе және тәртіп бұзушы сот отырысының залы нан шығып кеткен жағдайда сот оты-ры сынан тыс сотқа құрметте меу-шілік білдірілмеген кезде, сондай-ақ, егер сот отырысына келуден жал тару белгіленсе, сот приставы немесе соттың өзге жұмыскері сот төрағасының немесе сот отырысына төрағалық етушінің ауызша өкімі бойынша құқық бұзушылық туралы хаттама жасайды. Бұл ретте құқық бұзушылық туралы хаттама қажетті материалдармен бірге Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінде белгі-ленген соттылыққа сәйкес қарау үшін сотқа жіберіледі.

Егер сот отырысында тәртіп бұзу-шының әрекеттерінде қылмыстық құқық бұзушылық белгілері болса, сот бұл туралы қаулы шығарады, ол өзіне қатысты қаулы шығарылған адамға үш жұмыс күні ішінде тапсырылады және растайтын материалдармен бірге прокурорға сотқа дейінгі іс жүргізуді ұйымдастыру үшін жолданады.

Қазақстан Республикасының Әкім шілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 653-бабының 1-тарма-ғының талабына сай, процеске қатысушылардың және өзге де адамдардың қатысуынсыз соттың iстi одан әрi қарауы мүмкiн болмайтын жағдайларда, олардың шақыру қағазы, хабарлау, хабардар ету немесе шақыру бойынша сотқа дәлелді себептерсіз келмеуінен, сот отырысында төрағалық етушiнiң өк iмдерiне бағынбаудан, сотта белгіленген қағидаларды бұзудан көрiнген сотты құрметтемеушiлiк, сондай-ақ, сотты және (немесе) судьяны құрметтемеушiлiк туралы анық көрінетін өзге де әрекеттер (әрекетсiздiк) – ескерту жасауға не жиырма айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға не бес тәулікке дейінгі мерзімге әкімшілік қамаққа алуға әкеп соғады.

Қазақстан Республикасының Әкім шілік құқық бұзушылық тура-лы кодексінің 653-бабының 1-тар-м а ғ ы н ы ң т а л а б ы н а с а й , о с ы баптың бiрiншi бөлiгiнде көзделген, әк iмшiлiк жаза қолданылғаннан кей iн б iр жыл iшiн де қайталап жасалған әрекеттер (әрекетсiздiк) – отыз айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға не он тәулікке дейінгі мерзімге әкімшілік қамаққа алуға әкеп соғады.

Әкімшілік хаттама толтыру ережесі

Сот отырысынан тыс кезде сотқа құрметтемеушілік фактісі анықталған жағдайда әкімшілік жауапқа тарту тәртібі немен ерекшеленеді? Мұндай жағдайда соттың аумағында, бірақ, сот отырысынан тыс кезде әкімшілік іс өндірісі әкімшілік құқық бұзушылық әрекетіне куә болған судья мен сот маманының сот төрағасының атына жазылған арызы негізінде қозғалады. Сонымен қатар, әкімшілік іс өндірісі сот приставының баянхаты негізінде де қозғалуы мүмкін.

Егер әкімшілік құқық бұзушылық әрекеті нақты тұлғаға қатысты жасалса (мысалы, сот қызметкеріне және т.б.), сот приставы құқық бұзушыдан, жәбірленушіден, куәлардан түсінік-теме алады. Осыдан соң сот приста вы әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама жасақтайды және алынған арыз, түсініктемелерді хат тамаға қоса тіркейді. Әкімшілік құқық бұзу шылық туралы хаттаманың көшір месі құқық бұзушыға қолхат арқы лы беріледі. Қажет жағдайда сот ғимаратында алкогольдік немесе наша қорлық масаю күйінде жүріп-тұрған құқық бұзушыны дәрігерлік куәлан дыру актісі хаттамаға қоса жалғанады.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама жасақталғаннан кейін сот приставы ішіне арыз (баянхат), түсінік-темелер, сот ғимаратында алкоголь дік немесе нашақорлық масаю күйін-де жүріп-тұрған құқық бұзушыны дәрігерлік куәландыру актісі және әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттаманы тігу арқылы және олардың ішкі тізімдемесін жасау арқылы әкім-шілік істі рәсімдейді.

Әкімшілік іс сот төрағасының қолы қойылған жолдама хатпен бірге әкімшілік іс өз мәнінде қаралу үшін сотқа жолданады. Мұндай әкімшілік іс мамандандырылған әкімшілік сотпен қаралады, ал, егер ол аудан аумағында мамандандырылған сот болмаған жағдайда аудандық соттың кеңсесіне тіркеу арқылы сол соттың судьясына қарау үшін беріледі.

Әкімшілік іс сотта Қазақстан Респуб-ликасы Әкімшілік құқық бұзушы лық туралы кодексінде белгіленген жалпы тәртіпте және прокурордың міндетті түрде қатысуымен қаралады.

А.СҰЛТАНҒАЛИЕВА,Ақтөбе қалалық сотының

судьясы

сондай-ақ, сот отырысы залында қатысып отырған азаматтар үшiн мiндеттi. Төрағалық етушінің сот отырысында тәртіпті сақтау жөнін дегі талаптарын орындамау осы кодекстің 119-шы және 120-баптарының талаптарына сәйкес, заңда көзделген жауаптылыққа әкеп соғады.

Тараптар орындауы тиіс талаптар қандай?

2016 жылдан бастап қолда нысқа енгізілген Қазақстан Республи касы-ның Азаматтық процестік кодек-сінің 187-бабының талабына сай, судья сот отырысы залына кiрген кезде залдағы қатысып отырған адамдар орындарынан тұрады.

тараптар мен басқа да тұлғалар үшін дәлелдемелерді беру қиын болған жағдайда бірінші сатыдағы сот олардың өтінішхаты бойынша оларға дәлелдемелерді талап етіп алдыруға жәрдем көрсететінін де анық айтады.

Ескерту жасау негізі

Айталық, жауапкер төрағалық ету шін ің рұқсатынсыз орнында отырып талапкердің сот алдында түсі нік беруі кезінде оның сөзін бөліп, орнында отырып сөйледі. Сот проце-сіне қатысушы тұлға тарапынан мұндай талаптар бұзылған жағдайда төрағалық етуші тарапынан қандай әрекеттер жасалуы керек? Кодекстің 188-бабының талабына сай, істi тал-қылау кезiнде тәртiпті бұзған адам-

жағдайда бұл туралы сот отырысына қатысушы тұлғаларға хабарлайды және сол сот отырысында қаралып жатқан азаматтық іс бойынша үзіліс жария лап, жеке тұлғаның жеке басын анықтайды, оның тарапынан нақты қандай заңбұзушылық орын алғанын түсіндіреді. Ол жеке тұлғадан орын алған заңбұзушылық бойынша түсі-нік теме алады. Осыдан соң төра-ғалық етуші судья кеңесу бөл месіне бөлінбестен, өз орнында отырып (немесе кеңесу бөлмесінен орал-ғаннан кейін), әрекетінде сотқа құр-меттемеушілік фактісі орын алған кінәлі адамға қатысты әкімшілік жаза қолдану туралы қаулыны жариялайды.

Әрекетінде сотқа құрметтемеушілік фактісі орын алған кінәлі адамға қатысты әкімшілік жаза қолдану туралы қаулыны сот өз орнында отырып

№108/1 (2886/1) 1 қазан 2016 15zangazet@mail.ru

Редакторлар кеңесiнiң төрағасы – президентДосымбек ӨТЕҒАЛИЕВ

Бас редакторБекжан ӘШІРБАЕВ

Бас редактордың орынбасарыАйнұр СЕМБАЕВА

Жауапты хатшы-дизайнерМақсат ТҮГЕЛОВ

Нөмiрдiң кезекшi редакторыСәкен ОРЫНБАСАРҰЛЫ

Астана

Алматы

Атырау

Ақмола

Қызылорда

Оңтүс тiк Қазақстан

ШығысҚазақстан

Газет бетiндегi жарияланымдардың пози циясы мен фактiлерi үшiн редакция жауап бермейдi.

Жарнама мен хабарландырулардың маз мұнына жарнама берушi жауап ты. Жарнама берушi нiң жiберген қа телiгiне байланысты талап-тiлектер хабарлан-дыру жарияланған күн нен бастап екi ай мерзiм iшiнде қа былданады.

Газеттi есепке қою туралы №12292-Г куәлiктi 2012 жылғы 20 ақпанда Қа-зақстан Респуб лика сының Мәде ниет және ақпарат министрлiгi берген.

Газеттiң терiмi мен бет қаттау жұ мыс-тары «Заң» Медиа-корпорация» ЖШС компьютерлiк орта лығында жа салды. Ал-маты облысы, Iле ауданы, Өтеген батыр ауылы, Сейфуллин кө шесi, 2«б», «Принт плюс» ЖШС баспаханасында басылып шығарылды. Тел.: факс. 8 (727) 51-78-27, 8 (727) 51-78-31

Алматы қаласы Тел: 8(727) 292-29-27, 292-40-89факс: 8 (727) 292-29-92

E-mail: zanreklama@mail.ruАстана қаласы Абай көшесі, 78, 105-кеңсетел: 8 (7172) 34-58-28

Меншiк иесi: «ЗАҢ» МЕДИА-КОРПОРА ЦИЯ» ЖАУАПКЕРШIЛIГI ШЕКТЕУЛI

СЕРIКТЕСТIГI

Айша Құрманғали,8 707 851 91 13;

Айтақын Бұлғақов,8 702 239 62 99

Құралай Қуатова8 701 678 9077

Қалкөз Жүсiп, 8 701 300 14 74.

Нағымжан Сауяев,8 778 282 77 82.

Шадияр Мекен бай ұлы,8 775 733 56 65.

Азамат Қасымов,8 702 276 93 76

МЕНШIКТI ТIЛШIЛЕР:

ЖАРНАМА БӨЛІМІ:

«ÞðÑëóæáà» ÆØÑÊөêøåòàó қ., М.Горьêий êөøåñi, 37, 107-бөлмå. Òåл.: 8 (7162) 25-77-17«Âåðñèÿ-Ïðåññ» ÆØÑÏàâлоäàр қ., Åñòàй êөøåñi, 40. Òåл.: 8 (7182) 32-47-67, 32-49-04«Àéäè» ÆØÑҚàрàғàíäû қ., Æàмбûл êөøåñi, 11. Òåл.: 8 (7112) 42-00-71Қàëèàñқàðîâ Íұðëàí Íұðғèñûíұëû ÆÊÏåòроïàâл қ., Ê.Ñүòiøåâ êөøåñi, 58, 30-бөлмå, 3-қàбàòÒåл. 8 (7152) 46-02-57, ұÿлû òåл.: 8 (777) 572-29-91, 8 (701) 315-54-59Ìèõååâà Îëüãà Ñòàíèñëàâîâíà ÆÊҚоñòàíàй қ., Гоголь êөøåñі, 110, ВÏ 67 (Чåхоâ-Гоголь êөø. қиûлûñû), 8-714-2-50-97-07, 8-7758847211, 8-7053506918 «Îçàò-1» ÆØÑÀқòөбå қ., Àлòûíñàриí êөøåñi, 31. Òåл.: 8 (7132) 40-41-05, 87774348344жәíå Àқòàó қàлàñûИП «SAPA KZ» Аòûðàу қàëàñû, 87781063779, e-mail:zan-at@mail.ru Åðøîâà Ëþäìèëà ÆÊØûмêåíò қ., Æåлòоқñàí êөøåñi, 20 б.ÆØÑ «Íàçàð-1 фèðìàñû» ÆØÑ («РУТÀ» ÆÀ) info@nazar1.kzØûмêåíò қ., Èлÿåâ êөøåñi, 47, à/ж 144. Òåл.: 8 (7252) 53-40-48, 30-12-10«Þðèäè÷åñêàÿ фèðìà «Êîíñуëüòàíò» ÆØÑ Îрàл қ., Ë.Òолñòой, 28. Òåл.: 8 (7112) 50-88-05«Ðåêëàìà» ÆØÑÎрàл қ., Äоñмұхàмåäоâ êөøåñі, 43/1. Òåл.: 8 (7112) 50-47-34«Ëèð» ÆØÑ Қоñòàíàй қ., Áàйòұрñûíоâ êөøåñi, 67, 417-ïәòåр. Òåл.: 8 (7162) 54-57-03«Êîìпàíèÿ Æåòå» ÆØÑÒàлäûқорғàí қ., м-оí Молоäåжíûй 3 үй, 1 ï. Òåл.: 8(7282) 24-29-66, 87058147221ÆÊ Гàâðèëåíêî И.И. Қоñòàíàй қ.,ïр. Àль-Фàрàби 119 үй, êàб.407-Àòåл/фàêñ: 8 (7142) 53-63-21.«Æàñ Îòàу» ÆÊ Қûäûðбàåâà Í.Í. Қûзûлорäà қ., Әйòåêå би ê-ñі., 27, òåл: 26-45-89, ұÿлû òåл: 8 (777)402-28-28; 8 (700) 332-24-78.ÆÊ Тàжèбàåâà, Òàрàз қàлàñû Қойêåлäі êөøåñі 158 à, ХҚÎ àóмàғûòåл.: 87017268772, 87054422939ИП Íîâîñåëîâà Ïåòроïàâл қàлàñû, Êоíñòиòóциÿ Қàзàқñòàí êөøåñі, 28 үй, 1-қàбàò òåл: (87152) 46-74-77«Вåðñàëü Бèçíåñ» Àòûрàó қàлàñû, Мàхàмбåò êөøåñі, 107-à, 2-êàб., òåл: 32-14-29, 30-65-24, 8701 920 45 38ÆÊ «Ìàðцåфåй», Өñêåмåí қàлàñû, 60 òåл, 8(7232) 578414, 87772256506ÆÊ «Бàõäàуëåòîâà А.» Àлмàòû қ., Æібåê жолû ê., 55, Àлмà ñàó-äà орòàлûғû, 4-қàбàò, 426-íүê-òå. Òåл: 2714939. 87052083694 Email:ardawka_94@mail.ru.

ЖАРНАМА ҚАБЫЛДАЙТЫН ОРЫНДАР:

050012, Алматы қаласы, Х.Досмұхамедұлы көшесi (бұрынғы Мичурин), 68 «б»-үй.Қабылдау бөлмесi: 292-43-43; 292-79-61 (факс);

Астана қаласы, Абай көшесі, 78, 105-кеңсефакс: 8 (7172) 34-58-28E-mail: zan@zanmedia.kz

«Заң газеті» аптасына 3 рет – сейсенбі, сәрсенбі, жұма күндері жарық көреді.

РЕДАКЦИЯНЫҢ МЕКЕНЖАЙЫ:

Тапсырыс №9 Индекс 65921Газет Қазақстан Республикасы бойынша таралады

ҚЫЛМЫС ПЕН ЖАЗА

Àлïûñ бåñêå êåлñå äå әлі øàлò қи-мûлäàï, øàбûòïåí жүрåòіí Қàлäûбåê Òұрñûíоâòû òàíиòûíäàр àз åмåñ. Ғûлûм-íàí ойûï òұрûï орûí àлғàí àзàмàò àқ-ñàқàл жàñûíà жåòêåíімåí, әрі òûң, әрі ñåргåê. «Ñізäі êім àлïûñ бåñòå äåï ойлàй-äû, ñоíäàй жàñ êөріíåñіз», – äåï лåïірòå мàқòàғàí қûз-êåліíøåêòåрäің ñөзі äå ïрофåññорäû бір êөòåріï òàñòàйòûí åäі.

Қàрòàÿ бàñòàғàíû мà, қàлàй, ñоңғû êåзäåрі àйíàлàñûíäàғû íәзіê жàíäûлàр-äûң бàрлûғû өзіíå åрåêøå ілòиïàòïåí қàрàйòûíäàй êөріíіï, өзіí êүòіï оòûрғàí бәйбіøåñіíå êөңілі òолмàй êåêірåйå қà-лàòûí êåзäåрі äå жоқ åмåñ. Ïåíäåліê-àй äåñåңøі. Ñол àлûï-ұøқàí êөңілмåí åêіíøі қàбàòòàí òөмåíгå òүñіï êåлå жàòқàí ïрофåññор өзіíå қàäàлà қàрàï òұрғàí жігіòòі äå åлåй қоймàäû. Êөзі àñ-ïàíäà, êөңілі äàлàäà êåòіï бàрà жàòқàí àзàмàò «әêåңíің» äåгåí ûзàлû äàóûñқà бұрûлғàí. Қàрàңғûлûқòà жàрқ åòêåí êåзäіê өзіíå қàрàй àòûлғàíäà àқûлмàí àзàмàò жàғäàйäû òàрàзûлàï үлгåрмåäі äå. Áұл êåзäå ñóûқ қàрó ұñòàғàí жігіò êåзäіêòі êөêірåêêå бойлàòûï үлгåргåí болàòûí. Àóàíû бірíåøå рåò òілгілåï өò-êåí êåзäіê àлïàмñàäàй äåíå жåргå бүê-òåòіліï òүñêåíäå бàрûï қûíàбûí òàïқàí.

ДабылӘøåйіíäå óàқûòòàí êåøіêïåйòіí ïро-

фåññорäû бүгіí Òàңàò жàрòû ñàғàòòàй êүòòі. Àқûрû болмàғàí ñоң ұÿлû òåлå-фоíûíà хàбàрлàñқàí. Æàóàï жоқ. Нå äå болñà жàғäàйäû білмåê болғàí жігіò өзі-íå òàíûñ ïәòåргå бåòòåгåí. Åñіêòåí êір-гåíі ñол åêåí, àлäûмåí қûр-қûр åòêåí äàóûñòû åñòіäі, ñоñûí бүêòåòіліï жàòқàí ïрофåññорäû êөзі øàлäû. Áірäåí жåäåл жәрäåм мåí ïолициÿғà қоңûрàó øàлғàí жігіò êөмåê êåлгåíøå өзіíің әêåñіíäåй болûï êåòêåí àқûлмàí àғàíû қолûмåí ñүйåï оòûрғàí. Äәрігåрлåр êåліï «Үміò бàр, әлі-àқ жàзûлûï êåòåäі», – äåгåí-äå ғàíà жàíû жàй òàïқàí ол ïолициÿ қûзмåòêåрлåріíің ñàóàлäàрûíà жàóàï бåрóгå êіріñêåí åäі.

Áір қûзûғû, үйäåí øûғàр åñіêòің äәл àлäûíäà оòûрûï бұл бåйñàóûò жүргåí åøêімäі бàйқàмàғàí болûï øûқòû. Áұл қàлàй? Өзі äå àң-òàң. Êүäіêòі åøòåңå åñіíäå жоқ. Àл, äàóûñ øå? Ïрофåññор-äûң êөмåê ñұрàï àйқàйлàмàғàíû қàлàй? Îл өзіí жүргізóøіíің êүòіï òұрғàíûí біл-гåí åäі ғой. Áұл äà òүñіíіêñіз. Ñол êүíі мàңàйäàғûлàрäûң бàрлûғûí ñұрàққà àлғàí жåäåл òоï àóûз òұøûòûï àйòàр-лûқ іліê òàïïàäû. Åøêім åøòåңå êөрмå-гåí. Ñàрàïøûлàр оқиғà орíûíäà қàлғàí àÿқêиім ізäåріí, åñіê жàқòàóûíäà қàлғàí ñàóñàқ òàңбàлàрûí òүñіріï àлäû. Åíäігі үміò жәбірлåíóøіíің өзіíäå.

СергелдеңÑол êүíі Қàлäûбåê Òұрñûíоâòûң

өмірі үøіí жàíòàлàñқàí äәрігåрлåр åêі êүííің іøіíäå үø бірäåй оïåрàциÿ жà-ñàäû. Áірàқ, åêі êүí бойû үміò ñûйлàï òûíûмñûз ñоққàí жүрåê òàң àлàêåóімäå әлñірåï бàрûï, үзіліï òûíғàí. Îñûлàйøà òåргåóøіíің қûлмûñêåрäі ұñòàóғà мүм-êіíäіê бåрåòіí ñоңғû ілігі орòà жолäàí êåñілгåí åäі.

Áілäåй бір êоллåäжäі жåêåøåлåí-äіріï, жүйåлі бàñқàрûï оòûрғàí Қàл-äûбåê Òұрñûíоâòûң өлімі êөïøіліêòі бåйжàй қàлäûрғàí жоқ. Өзіíåí êåйіí ғûлûмғà êåлгåí бірíåøå бóûíäû òәр-биåлåгåí оíûң бåäåлäі øәêірòòåрі äå ұñòàзäàрûíûң өліміíå жàóàïòûíû òåз òàбóäû òàлàï åòêåí-äі. Қоғàмíûң êөңіліí àóäàрғàí мұíäàй қûлмûñòàрäû Іøêі іñòåр äåïàрòàмåíòі êөбіíåñå òәжірибåлі, òіñқàққàí òåргåóøілåргå òàбûñòàйäû. Áұл жолû äà òåргåó бөліміíің біліê-òі мàмàíû, ïолициÿ мàйорû Æåòігåí Нұрбàåâқà êүрäåлі іñòің òүйіíіí øåøó òàïñûрûлғàí болàòûí.

Өзіíå жүêòåлгåí іñêå жàóàïêåрøіліêïåí қàрàй-òûí мàйор ізäåóäі оқиғà болғàí жåрäåí бàñòàäû. Êөрøілåрäі, жүргізóøіíі òàғû бір рåò ñөзгå òàрòқàí ол жûлò åòåрліê åøòåңå òàïïàäû. Äәрігåрлåр äå ïрофåññорäûң åø òілгå êåлмåй êåòêåíіí àйòқàí. Қиûí ñәòòå ïрофåññор-äû біріíøі бàйқàï, êөмåê қолûí ñозғàí жүргізóøіñіí äå êүäіêòåí òûñ қàлäûрóғà болмàйäû. Òөмåíäå оòû-рûï оíûң êүäіêòі àäàмäû бàйқàмàóû мүмêіí бå? Әлäå қожàйûíûíà êөңілі òолмàй өліміí òілåï жүрäі мå åêåí? Îлàй äåй-іí äåñåң åгåр жүргізóøі бàрûï жåäåл жәрäåм øàқûрмàғàíäà ïрофåññор ñол ñәòòå-àқ êөз жұмғàíäàй åäі. Ñоíäà үл-êåí êіñіíің өліміí қàлàғàí êім?

Àлмàòûäàғû àлòûí êâàäрàò ñàíàлà-òûí үйлåрäің орòàñûíäà òұрғàí òåр-гåóøі åíäі біріíøі қàбàòқà орíàлàñқàí äүêåí қûзмåòêåрлåріí, àâòоòұрàқ жұ-мûñøûлàрûí ñөзгå òàрòқàí. Áәрі бірà-óûзäàí бåйñàóûò жүргåí àäàмäû бàй-қàмàғàíäàрûí àйòқàíûмåí, àâòоòұрàқ êүзåòøіñі Ñәлім Áàйíàзàроâ «оñûäàí бір àïòà бұрûí ñол үйäі òөңірåêòåï жүргåí бір жàñ жігіòòі бàйқàäûм. Îқиғà болғàí êүíі мåí äåмàлғàí åäім. Áірàқ, ñол жігіòòің ïрофåññор міíіï êåлгåí êөліêòі àйíàлñоқòàï ұзàқ жүргåíі әлі êөз àлäûмäà», –äåäі. Áірàқ, àлà жåйäåлі жігіòòі қàíøà ñóрåòòåгіñі êåлгåíімåí фо-òоробоò жàñàғàí ñóрåòòің åøқàйñûñûíà êүзåòøіíің êөңілі òолмàäû. Нå өзі ойûí-äàғûñûí жåòêізå àлмàäû. Æоқòàí гөрі бұл äà болмàøû үміò.

Êүíі бойû êóәгåрäåí ñóûрòïàқòàï ñûр òàрòóмåí óàқûòûí өлòіргåí òåр-гåóøі åíäі ïрофåññорäûң жұмûñòàғû орòàñûí бàқûлàï êөрмåê болäû.

Жаңа ізÒåргåóøіíің íå øàрóàмåí êåлгåíіí

åñòігåí ñоң «қàрàғûм, бåрі êåл», –äåï àлғàø әңгімåгå òàрòқàí êоллåäжäåгі àқñàқàлäàрäûң бірі Ñåріê Áорòàñоâ åäі.

– Әрêімíің бір қàйғûñû бàр äåгåí рàñ қой. Áілімäі äå, àòàқ ïåí àбûрой-äû äà бір бàñûíà үйіï бåргåíімåí, бұл êіñіíің бір қàñірåòі – бàлàñû åäі. Æàлғûз ұлû Øûңғûñ бàрлûқòû êөòåрå àлмàäû. Нå оқûмàäû, íå жұмûñ іñòåмåäі. Æàñû оòûзäàí àñқàíûмåí оòбàñûí äà құрғàí жоқ. Àøûғûí àйòқàíäà, әлі êүíгå әêåñі мåí øåøåñіíің мойíûíäà оòûр. Міíå, ñоғàí Қàлåêåң қàòòû êүйіíåòіí. Àрàқòû қойûï ñоңғû жûлäàрû íàøàғà мûқòàï оòûрғàí ұлûíûң іñі ол êіñіíі àíûқ қàжûò-òû. Òіïòі, бірäå «Êүøіê, åíäі ñåí мåíі боïñàлàóғà êөøòің бå?» äåгåí ñөзіí äå åñòіï қàлäûм. Ñоíûñûíà қàрàғàíäà, қûлмûñêåрäі мûíà ñүòòåй ұйûï оòûрғàí ұжûмûíàí åмåñ, оòбàñûíûң àйíàлà-ñûíàí ізäåгåíің жөí-àó, – äåäі àқñàқàл êүрñіíіï.

Áұäàí êåйіí Қàлäûбåê Òұрñûíоâòûң әріïòåñòåріí әңгімåгå òàрòқàí òåргåóøі іñêå қàòûñòû åøòåңå òàбà àлмàäû.

Ойсыраған отбасы

Òåргåóøі қàрàлû оòбàñûíà ïрофåñ-ñорäûң жåòіñіí өòêізгåí ñоң бàрмàқ болäû. Áұл êåлгåíäå қоíàқòàр ñàíû әлі àзàймàғàí åêåí. Äåгåíмåí, мұíûң êім åêåíіí білгåí ñоң үй иåñі оңàøà бөлмåгå жåòåлåгåí. Îòàғàñûíûң өлімі-íå êімíåí êүäіêòåíåріí білмåй àлà-бұрòқàí әйåлäің әңгімåñі øàøûрàңқû øûқòû. «Åлäің àлäûíäà жүргåí àäàм ғой. Äұøïàíû болмàäû äåï àйòà àлмàй-

À қпàðàò құðàëäàðûíûң õàëûқòûң êөçі ìåí құëàғû åêåíі ðàñ. Дåãåí-

ìåí, ñîңғû уàқûòòà бàñпàñөç бîëñûí, òåëåàðíàëàð бîëñûí қûëìûñòûқ õðîíèêà-ëàðäûң бîÿуûí қîþëàòûп бåðуäі әäåòêå àйíàë äûðäû. Қàòûãåçäіêòі бîÿìàñûç бåðу àðқûëû қîғàìíûң øûíàйû бåò-бåйíåñіí êөðñåòåìіç äåãåííåí øûққàí бîëàð бұë. Қàëàй бîëғàíäà äà, қûëìûñòûң қàíûí òà-ìûçûп, êіñі өëіìіí, àғûë-òåãіë àäàì қàíûí êөðñåòу қîғàìғà жàқñûëûқ әêåëìåйäі.

Áіз оñûíäàй жàмàíäûқòû жàрíàмàлàóäû әäåòêå àйíàлäûрûï бàрàмûз. Àйòàлûқ жàқûíäà Òàлғàрäàғû àóлàíûң біріíäå òұрғàí êөліê өрòåíіï, іøіíäå ойíàï оòûрғàí åêі бàлà òірілåй жàíûï êåòêåí. Құäàй бåòіí àóлàқ қûлñûí, бұл äұøïàíûңà òілåмåйòіí қàйғû ғой. Ñоíû òåлåàрíàлàр біріíåí ñоң бірі іліï àлûï êåòіï êөр-

ñåòіï жàòòû. Áûлàй қàрàñàңûз оòòàí äûмû қàлмàғàí êөліêòі êөрñåòñåң äå àқïàрàòòûң боÿóû ñолғûí òàрòûï қàлмàйäû. Àл, бізäің òілøілåр өрòòåí äûмû қàлмàғàí бàлàлàрäûң òûжûрûлғàí äåíåñіí қàйòà-қàйòà êөрñåò-òі. Îñû êімгå, íåгå êåрåê? Àäàмзàòқà ñàқòûқ øàрàлà-рûí ұмûòïàó êåрåгіí òүñіíäірó үøіí íәрåñòåíің мәйіòіí êөрñåòó қàíøàлûқòû оңäû?

Ñоíäàй-àқ, қàзір жол-êөліê àïàòòàрû қûлмûñ хро-íиêàñûíûң òұрàқòû òàқûрûбûíà àйíàлғàí. Îíû äà әр àрíàíûң бåрó әäіñі әрòүрлі. Áірåóлåрі оқиғàíû қàíûқ åòó үøіí àïàòòàí қàйòûñ болғàíäàрäûң бåйíåñіí êөр-ñåòіï жàòàäû. Àғûл-òåгіл қàíäû íûñàíàғà àлàòûíäàр äà бàр. Îíû êөрñåòêåíäå эêрàííûң бåргі бåòіíäå жàñ бàлàлàрäûң, àïàòòàí қàйòûñ болғàí жàíäàрäûң жàқûíäàрû оòûрàòûíûí åñåïêå àлà бåрмåйміз. Яғíи, қàрàïàйûм àäàми ñåзімäåр үíåмі ұмûò қàлàäû.

Îñû êүíі åмåóріí äåгåí àзàйäû. Қàйäà бàрñàң қàí. Àíà àрíàíû қоññàң мûлжà-мûлжàñû øûққàí êөліê, оäàí қàíû ñóäàй àққàí àäàмäû ñүйрåï øûғàрà àлмàй жàòқàí äәрігåрлåрäі êөрñåòåäі. Êåлåñі òåлåàрíà äà

олàрäàí қàлмàй êіñі қолûíàí қàзà òàïқàí жàíäû қàíøà жåрäåí ïûøàқòàғàíûíà äåйіí òәïòіøòåï жàòàäû. Áұл àқïàрàò құрàлäàрûíà ұïàй жиíàï, рåйòиíгіí êөòåрó үøіí қàжåò болàр. Áірàқ, рåйòиíг àäàми ñåзімäі àòòàó òұрғûñûíàí жàñàлмàóû êåрåê қой.

Æàлïû, қàòûгåзäіêòі, жàмàíäûқòû жàрíàмàлàғàí-íàí ұòқàí åøêімäі êөргåíіміз жоқ. Æàлғàí ñåíñàциÿ үøіí мұíäàй оғàø әрåêåòêå бàрóғà болмàйäû. Áіз оíñûз äà бàòûñòûң рóхàíи құíäûлûққà íåмêåòòі қà-рàйòûí ïñихологиÿñûí қàлûïòàñòûрûï жàòûрмûз. Àл, åíäі оғàí қàòûгåзäіêòі жàрíàмàлàó қоñûлñà, жàñòàр òәрбиåñіí қàäàғàлàó мүмêіí бå? Ñåбåбі, қàòûгåзäіêòің òåê қàíà қàòûгåзäіêòі òóäûрàòûíû åøқàíäàй äәлåл-äåóäі қàжåò åòïåйäі. Ñоíäûқòàí, бірåóäің қàйғûñû мåí өліміíåí ұïàй жиíàғàííàí гөрі ұрïàқòûң òәрбиåñіí êөбірåê ойлàғàí àбзàл. Қûлмûñòû àзàйòқûмûз êåлñå, қàòûгåзäіêòі қоюлàòóäû қою êåрåê.

Бетті дайындаған Шынар МӘЛІКҚЫЗЫ

ÏРÎФÅÑÑÎРÄЫҢ ӨËІМІ

мûí. Êåйäå әріïòåñòåрімåí болмàøû íәрñåгå ñөзгå êåліï, êүйіï-ïіñіï жүрåòіí. Êåйäå өзі оқóäàí øûғàрûï жібåргåí бàлàлàрäàí қàóіïòåíåòіí åäі», – äåгåí әйåл òåргåóøіíің «Áàлàңûз бåí жұбàй-ûңûзäûң àрàқàòûíàñòàрû қàíäàй åäі?» – äåгåíäå òоñûлûï қàлäû.

«Èә, олàрäûң àрàñû ñоңғû êåзäåрі óøûғûï êåòêåíі рàñ. Îòàғàñû ñûрòқà жàйлû болғàíûмåí бàлàñûíà үíåмі êөңілі òолмàй жүрåòіí. Áàрøûлûқïåí өñêåí бàлàíû бàñûíäà боñ жібåрäіê қой. Êåйіí қàíøà жөíгå ñàлмàқ болғàíûмåí, оíûñûíàí åøòåңå øûқïàäû. Қàйòà бà-лàм åрåгіñå òүñòі. Іøімäіêêå ñàлûíäû, íàøàғà үйір болäû. Àқøà бåрмåгåí ñоң боïñàлàйòûíäû øûғàрäû», – äåäі әйåл åгіліï оòûрûï.

Ñоíäà қàлàй боïñàлàғàí? Ñөйòñå, Øûңғûñ әêåñіíің жàñ êåліíøåêêå бàрûï êөңіл қоñûï жүргåíіí êөріï қàлғàí åêåí. Êүйåóіíің àäàлäûғûíà øүбà êåлòіргіñі êåлмåгåí әйåл «мүмêіí жұмûñòàғû қûз-êåліíøåêòåрмåí ñөйлåñіï òұрғàíûí êөргåí болàр. Áàлàм ñоíû ïàйäàлàíғàí ñиÿқòû», – äåï қàлäû оòàғàñûí жàмàí-øûлûққà қимàй.

Ñәлäåí ñоң Øûңғûñ òà êåлäі. Қà-зàқ òіліíäå òом-òом êіòàï жàзûï, åлäің қàзàқøà ñàóàòûí êөòåргåí білімäі àзà-мàòòûң ұлû бір àóûз қàзàқøà білмåйòіí болûï øûқòû. «Гоâориòå, ÿ âñå ïоíи-мàю», – äåгåí оíûң àóзûíàí àрàқòûң иіñі мүңêіï òұр. Әêåñі өлгåí êүíі қàйäà болғàíûí àйòûï бåрå àлмàғàí жігіòòі бөлімäå бàрûï ñөйлåòïåê болғàí òåр-гåóøі қûлмûñòûң бір ұøû оñûíäà жàòқàíûíà ñåíімäі åäі.

Мың күдікØûңғûñ өзіíің êіíәñізäігіí рàñòàï

бåрå àлмàғàíûмåí òåргåóøі оíûң әêå өліміíå қàòûññûз åêåíіí àíûқòàäû. Áұäàí êåйіí ол жүргізóøіíі äå òиÿíàқòû òåêñåріï êөрäі. Ñөйòñåê, оí жûлäàí àñà óàқûò ïрофåññорäûң қол àñòûíäà жұмûñ іñòåгåí жүргізóøі бұл оòбàñûғà òóғàíûíäàй болûï êåòêåí åêåí. Әêåñі-íåí åрòå àйûрûлғàí оíû Қàлäûбåê Òұрñûíоâ қàмқорлûғûíà àлûï, қолûíàí êåлгåíøå äåмåïòі. Òіïòі, жàñ оòбàñû äàлàäà қàлмàñûí äåï өзіíің ñàÿжàйûí äà ñûйғà òàрòқàí болûï øûқòû. «Îл êіñі мåíің òóûñòàрûм жàñàмàғàí жàқ-ñûлûқòû жàñàäû. Åøқàøàí òàрûқòûр-ғàí жоқ. Мåí ол êіñіíің àлäûíäà мәңгі қàрûзäàрмûí», – äåгåí жүргізóøі ñөзі-íåí øûíàйû ризàøûлûқ ñåзілåòіíäåй.

Áұäàí êåйіí òåргåóøі ïрофåññор-мåí ñөзгå êåлäі äåгåí әріïòåñòåріí äå, êåліñïåгåí ñòóäåíòòåріí äå íûñàíàғà àлäû. Æоқ, бір äå бір äåрåê òàïñàøû. Áàñøûлàрäûң қûñûï жàòқàíû àíàó. Ïрофåññорäûң òóûñòàрûíûң àлқûмíàí àлûï жàòқàíû мûíàó. Îñûлàй боñқà ñåíäåліñïåí бір àй өòòі. Êүäіêòі òåêñå-рóмåí åêіíøі àй ñûрғûäû. Êүмәíäі òàр қàòàм äåóмåí үøіíøі àй жûлжûäû. Қûлмûñ àøûлмàäû, қûлмûñêåрäåí хà-бàр болмàäû.

Òөрòіíøі àйғà àÿқ бàñқàíäà қàлòà òå-лåфоíûíà «ñізбåí ñөйлåñóім êåрåê» äåï жàñ әйåл хàбàрлàñқàí. Êåзäåñòі. Әр ми-íóòûí бàғàлàйòûí òåргåóøі жàí-жàғûíà

үрêå қàрàғàí êåліíøåêòің àйòàрûí àñûғà êүòêåí. «Мåí ïрофåññор Қàлäûбåê Òұрñûíоâòû өлòіргåí жàíäû білåміí», – äåгåíäі åñòігåíäå бàғàíàäàí íåмêåòòі òұрғàí òåргåóøі êåліíøåêêå òөïåлåòå ñұрàқ қойûï, бөлмåгå жåòêåíøå өзіíå қàжåòòі àқïàрàòòû àлғàí åäі.

ҚызғанышМàйрà Ñәäóàқàñоâà êоллåäжäå жұ-

мûñ іñòåйòіí êәрі қûзäûң бірі åäі. Îрíûí òàбàòûí êүíäі àñûғà êүòêåí қûз әóåлі өзіíå ñөз ñàлғàí Құäиÿрмåí òіл òàбû-ñàäû. Àжûрàñқàí жігіò òå мûíàäàй ñûй òàрòқàí өміріíå ризà åäі. Àлàйäà, ïро-фåññорäûң өзіíå ûқûлàñòû åêåíіí біл-гåí Мàйрà жàңà мàхàббàòûíàí òàйқûï øûқòû. Îòûзäàғû қûзғà êөз ñàлғàí ïро-фåññор жомàрò åäі, óәäåøіл болàòûí. «Ұл òàóûï бåрñåң қàлàäàí ïәòåр àлûï бåрåміí, òіïòі àжûрàñûï ñåíімåí òұрà-òûí ойûм бàр», – äåгåí ол Мàйрàíûң әбäåí ñåíіміíå êірäі. Îл àз äåñåңіз, қàлà øåòіíäå òұрàòûí Мàйрàғà орòàлûқòàí ïәòåр жàлäàï, àз óàқûòòûң іøіíäå үлäå мåí бүлäåгå орàï қойäû.

Áàғû жàíғàí қûз åíäі Құäиÿрмåí êåзäåñóäåí қàøàòûí болғàí. Àл, ол àңäóûí, қорқûòóûí қоймàäû. Îíûñûíà àñà мәí бåрмåгåí қûз ïрофåññор-äûң өліміí åñòігåíäå Құäиÿрäûң ñөзіí åñіíå àлғàí. Àрòûíøà ұмûòòû. Уàқûò ұмûòòûр äû. Àрàғà бір àй ñàлûï мұíûң өміріíäå Құäиÿр қàйòà ïàйäà болғàí. Áàÿғû êүрêåñіíå қàйòà орàлғàí қûз òàғ-äûрûí åíäі оñû жігіòïåí бàйлàíûñòûрà-òûíûí òүñіíгåí. Àл ол... «Ñåíің íàқñүйå-ріңäі өлòіргåí мåí», – äåï қàрàï оòûр. Áàқûòûíàí, болàøàғûíàí àйûрғàíäàй Құäиÿрäû ñол êүíі жåê êөріï êåòòі. Æәíå оñû óàқûòқà äåйіí қûлмûñòûң àøûл-мàғàíûí білåòіí êåліíøåê åгåр өзі бàрûï àйòïàñà Құäиÿрäûң жàзàñûз қàлàòûíûí äà òүñіíгåí. Ñоíäûқòàí, қûлмûñêåрäі òàбóғà êөмåêòåñóäі ïрофåññорäûң àл-äûíäàғû ïàрûзû ñàíàғàí êåліíøåê іñòі жүргізóøі òåргåóøігå àқòàрûлóäû жөí ñàíàғàí åêåí.

МойындауҚұäиÿр êөï бұлòàқòàғàí жоқ. Ïро-

фåññорäû қàлàй, íå үøіí өлòіргåíіí äå мойûíäàäû. «Ñоíäàй àäàмäàрäû жåê êөрåміí. Áолûï, òолғàí, өзіí бàñқàлàр-äàí àрòûқ êөрåòіí жàíäàр ұíàмàйäû. Îл мåíің Мàйрàмäû жàқñû êөргåí жоқ. Îғàí мàқòàíûï жàíûíà åрòіï жүрåòіí жàñ, әäåмі қóûрøàқ êåрåê болäû. Мåí Мàйрàíû ñоäàí құòқàрäûм», – äåäі жі-гіò. Àл, Мàйрàíûң ойûíäà íåíің бàр åêå-íіí жігіò òүñіíäі äåйñіз бå? Құòқàрó øû-íûң іñіíå оíûң қóàíà қоймàғàíû àíûқ.

Îñûмåí бåñ àй бойû жұмбàғû øå-øіл мåй, êөïøіліê òàлқûñûíà òүñêåí қûл-мûñòûқ іñêå íүêòå äå қойûлäû. Іñòі òà-рàзûлàғàí ñóäьÿ Құäиÿр Êåңøіліêұлûí 9 жûлғà бàñ боñòàíäûғûíàí àйûрóғà үêім øûғàрäû.

(Кейіпкерлердің аты-жөні белгілі се-бептермен өзгертілді)

ҚÀÒЫГÅЗÄІÊÒІ ÆÀРНÀМÀËÀУ ҚÀÆÅÒ ÅМÅÑ

16 №108/1 (2886/1) 1 қазан 2016

zangazet@maiI.ruАЛАҢ ЖҰРТ

Қорқыныштысы сол – кепкен көл дердің орнына шөлге бейім ши, жантақ, жусан секілді шөптер өсіп, өзен-көлдердің тартылуының соңы экологиялық жағдайға, ауа райы-ның өзгеруіне де қатты әсер ететіні байқалған.

Соңғы кездері Балқаш көлінің мүшкіл халі мен Жайық суының екі есе азайғаны жөнінде де жиі айтыла бастады. Алайда, өкінішке қарай, өзен-көлдеріміздің экологиялық жағдайын шешіп, жерасты суларын сақтау жөнінде жасалып жатқан іс-шаралар жоқтың қасы. Алдағы уақытта мұнай құнымен тең түсер су мәселесіне ешкім бас қатырар емес. Өзара әріптестік қарым-қатынастары біршама дамыған елдер көптеген ортақ мәселені шешуге мүдделілік танытқанымен, су қорын бірлесіп, тиімді қолдану сияқты маңызды мәселелерді шешуге құлықсыздық танытуда. «Судың да сұрауы барын» естен шығарғандай. Осылайша көптің үрейін тудырып отырған 2025-2030 жылдардағы су мәселесінің алдын алу мүмкін болмай отыр.

Біздің еліміз пайдаланатын суы-ның 50 пайыздайын басқа елдер-ден келетін өзендерден алады. Оның ішінде Қытайдан – 19 пайыз, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстаннан – 17 пайыз және Ресейден 7 пайыздай су алады. Бұл су ресурстары шаруа қожалықтары мен егіс даласын суару-ға пайдаланылады. Айта кетер жайт, біз су алып отырған елдердің эко-номикасы өскен сайын, олардан келетін су мөлшері де жыл өткен сайын азаюда. Тіпті, күндердің күнінде түрлі сылтаулармен олар су көздерін жауып тастаса да, біз ешкімге өкпе айта алмаймыз. Сондықтан, мамандар «ертерек өз жоғымызды өзіміз түген-деп үлгергеніміз жөн» дейді.

Ауызсу мәселесі қашан шешіледі?

«2010 жылы Қазақстан халқы тұтастай таза ауызсумен қамтамасыз етіледі». Бұл құзырлы орындардың 2002-2010 жылдарға арналған «Ауыз-су» бағдарламасын жүзеге асыруы кезінде халыққа берген уәдесі болатын. Бағдарламаның жүзеге асу мерзімі әлдеқашан аяқталды. Ал, ауылдарымыздың 40 пайызы таза ауызсумен қамтамасыз етілмеген болса, олардың 11 пайызы ауызсуды тасып ішуге мәжбүр болып отыр. Қаладағы жағдай да мәз емес. Жүргізілгеніне жарты ғасыр уақыт өткен жерасты су құбырлары ес-кіргендіктен, қалалық тұрғындардың дені бүгінде үйіндегі шүмектен аққан суды пайдаланбайтын дәрежеге жеткен.

Тәуелсіз сарапшылардың мәлімет-теріне сүйенсек, қазақстандықтар-дың 90 пайызы сапасыз су тұтынады екен. Ал, кезінде «суға жаппай қарық қыламыз» деп уәде берілген бағдар-ламаға 335 миллиард теңге қаржы жұмсалған болатын. Өкініштісі сол, бүгінде берілген уәде мен бөлінген қаржының құмға сіңген судай із-түзі білінбейді.

Ал, қуаныштысы, «шешінген судан тайынбас» дегендей, еліміз «ауыз-су мәселесін қалайда шешеміз» деп 2011–2020 жылдары халықты ауызсумен қамтамасыз ету жөніндегі «Ақбұлақ» бағдарламасын қабыл-даған. Оған жыл сайын бюджеттен 90 миллиардтай теңге бөлініп, жалпы, 10 жылдың ішінде 951 миллиард теңге қаржы жұмсалады деп күтілуде.

Жаңа бағдарлама бойынша тағы да «еліміз толықтай таза ауызсумен қамтылады» деген ұрандар айтылуда. Мемлекет басшысы да «2020 жылы қалалардағы орталық сумен жаб-дық тауды пайдалану мүмкіндігі 100 пайызды құрауға тиісті. Ал, ауылдық мекендерде екі есе – 80 пайызға дейін өсуі керек» деп тапсырма берді. Алайда, жарнамасы жер жарған бағдарламаның бастапқы уәдесін ұмытып, бөлінген триллион теңгеге жуық рекордты соманың тағы да мақсатсыз пайдаланылып кетпесіне ешкім кепілдік бермейді. Өйткені, алғашқы «Ауызсу» бағдарламасы кезінде де талай уәде беріліп, тиісті қаржы бөлінгенімен, бағдарламаны орындау барысында қызмет бабын теріс пайдалану, бюджет қаражатын жымқыру, су тораптарын сапасыз салу, санитарлық нормаларды сақ-тамау секілді заңбұзушылықтар

ере жүруінің арқасында бастапқы бағдарлама көздеген мақсатына жете алмай қалған еді. Аталмыш бағдарламада көзбояушылықтарға орын берілгені соншалық – дайын емес нысанды қабылдап алу фактілері де кездескен.

Айта кетер жайт, әдемі ұранмен басталып, соңы сиырқұйымшақтанып кеткен 2002-2010 жылдарға арналған «Ауызсу» бағдарламасын жүзеге асыру барысында 300 мыңнан астам қателік анықталған. Осының салдарынан елімізде мыңдаған ауылдар қара суға жарымай, миллиондаған адам су тапшылығы салдарынан «ағынды судың арамы жоқ» деген сөзге малданып, арық пен өзен суларын пайдаланып отыр.

Ағын судың арамы жоқ па?

Сол ағынды сулардың әсерінен жыл сайын миллиондаған адамның денсаулықтарына зиян келуде. Демек, еліміздегі ауызсу мәселесін дұрыс жолға қойып алмай жатып халықтың орташа өмір сүру жасын ұзартамыз деу бос әурешілік. Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұйымының мәлі-меттеріне сүйенсек, барлық аурудың 80 пайызы судың сапасына тікелей байланысты екен. Сондықтан, Бірік-кен Ұлттар Ұйымы «соғысқа, басқа да зорлық-зомбылық түрлеріне қара ғанда халықты көп шығынға ұшырататын – лас су» деген болжам жасаған. Осы орайда, еліміздегі халықтың 90 пайызының сапасыз су тұтынатынын ескерсек, лас судың салдарынан халық денсаулығы ның қаншалықты бұзылып жатқанын айқындауға болатын секілді.

Өкін ішке қарай, мемлекетт ік бағ дар лама кезінде кейбір ауыл-дар бағдарламаға мүлдем ілінбей қалған. Алыс ауылдарды айтпаған-да, 2002-2010 жылдарға арналған «Ауызсу» бағдарламасынан үлкен қала ларымыздың іргесіндегі ауыл-дар да қалыс қалған. Мәселен, ірі мегаполис саналатын Алматы қаласының іргесіндегі Ақжар, Қал-қаман, Ақбұлақ, Рахат секілді ауыл-дардың барлығы таза ауызсуға зәру. Алматының дәл іргесіндегі ауыл халқының көлігі барлары тіршілік нәрін қаладан тасып ішсе, көлігі жоқтары жарамсыз сумен таңдай жібітуге мәжбүр. Ал, суды тасып ішуден жалыққан кейбір азаматтар ауласынан өз бетінше құдық қазып алған.

Рахат ауылы пайдаланып отырған, таудан ағып келетін ауызсуды қанып ішу тұрмақ, татып ішу мүмкін емес. Тұрғындардың «құрттаған суды мал-мен таласа ішеміз, басшылар тек қана қара суға қарық қылса жетер еді» деп

ұшырауы үйреншікті жағдайға ай-налды. Базбір елдер жаңбыр суы мен қар суын жинап, арнайы сүзгіден өткізу арқылы ауызсу тапшылығымен күресіп, әрі жаңбыр мен қарды өз игіліктеріне тиімді пайдаланып отырса, біз қар мен жаңбыр суының пайдасын емес, тек зиянын көріп отырмыз.

Жыл сайын көктем мезгілінде еліміздің әр өңірінде су тасқыны орын алады. Мәселен, 2013 жылы көктем келмей жатып күн ерте жылитын оңтүстік аймақ Қызылорда облысында аяқастынан күннің күрт жылынуы салдарынан таудан аққан су Жаңақорған кентінің шығыс жақ беткейінде орналасқан 30-40 тұрғын үй мен нысандарды шайып кетті. Одан кейін Қарағанды облысы, Орал қаласы, Семей қаласы жыл сайын көктем кезінде әбігерге түсіп қалады. Демек, жыл сайын судың тасуына да бой үйреніп алды, қар суына малшынып, жаңбыр суына шайылып отыра беру қанымызға сіңіп барады. Жасыратыны жоқ, бүгінде кейбір өңірлердегі су шайып кеткен мал шығынын да ешкім өндіріп беріп жатқан жоқ.

Қарап отырсақ, жыл сайын су тас қынынан зардап шегу елімізде

Тапшылықты жоюдың озық әдісіБүг інде әлем бойынша таза

ауызсу тапшылығы үлкен мәсе-ле г е а йналып о тыр ғ аны р а с . Сондықтан, кейбір елдер жаңбыр, қ а р с у л а р ы н ж и н а п , а р н а й ы сүзг іден өтк ізу арқылы ауызсу ретінде пайдаланып отырса, базбір елдер мұндай суларды арықтар арқылы суқоймаларға бағыттап, ег іст і кт і суаруға пайдалануда. Әйтеуір, зиянын емес, пайдасын көруге машықтануда. Мәселен, мексикалықтар «жұмыртқадан жүн қырқып», жаңбыр суын ауызсуға пайдалануда. Ол үшін ерік тілер-ден құралған арнайы топ көмек көрсетуге де дайын. Бүгінде тұр-ғындар жаңбыр суын жинаудың жаңа әдістерін меңгеруде. Аталмыш шараны жүзеге асыру үшін Мексика биліг і 7 миллион песо қаражат бөлген. Қазір 10 мың тұрғын үйге арнайы құрылғы орнатылған. Жаңа қондырғы жаңбыр суын жинап қана қоймай, оны сол бойда сүзгіден өткізіп тазартады. Бұл құрылғының тағы бір тиімді тұсы – ол күннен қуат алып жұмыс істейді. Яғни, табиғаттың берген суын құрылғы

БҰҰ-НЫҢ ДЕРЕГІНЕ СЕНСЕК, БҮГІНГІ ТАҢДА ЖЕР ШАРЫНЫҢ ӘРБІР АЛТЫНШЫ ТҰРҒЫНЫ ТАЗА АУЫЗСУҒА ЗӘРУ ЕКЕН. СОНДЫҚТАН, СУ АХУАЛЫ ӘЛЕМ ЕЛДЕРІНІҢ БАСТЫ МӘСЕЛЕСІНЕ АЙНАЛЫП ОТЫР. АЛ, ТЕЗ АРАДА СУ МӘСЕЛЕСІН ШЕШУГЕ ҰМТЫЛМАСАҚ, 2025 ЖЫЛҒА ҚАРАЙ ӘЛЕМДЕГІ ӘРБІР ЕКІНШІ АДАМ СУ ТАПШЫЛЫҒЫН СЕЗІНЕТІН КӨРІНЕДІ. ӘЛЕМ ҒАЛЫМДАРЫ ОСЫНДАЙ БОЛЖАМ ЖАСАП ОТЫРСА, ЕЛІМІЗДІҢ ГИДРОЛОГ ҒАЛЫМЫ ЖАҚЫПБАЙ ДОСТАЙҰЛЫ «2030 ЖЫЛҒА ҚАРАЙ СУДЫҢ БАҒАСЫ МҰНАЙ ҚҰНЫМЕН ТЕҢ БОЛАДЫ» ДЕГЕН ҚОРҚЫНЫШТЫЛАУ БОЛЖАМ АЙТУДА.

арқылы жинап, құрылғының өзін табиғаттың көмегімен жұмыс істе-ту ге көшкен мексикалықтарға қалай сүйсінбессің. Бүгінгі таңда Мексика тұрғындарының 40 пайызға жуығы ауызсу тапшылығын сезінеді екен. Әсіресе, қуаңшылықтан ауыл шаруашылығының айтарлықтай зардап шегетінін ұққан ел суды барын ша үнемдеп пайдаланып, тіпті, жаңбыр дың тамшысына дейін жинап, кәделеріне жаратудың түрлі жолдарын қарастыруда.

жергілікті басқару орындарына арыз айтқанына талай жыл өткен. Осылайша алдыңғы бағдарламадағы оңды-солды бақылаусыз жұмсалған қаржының зардабын бүгінде қарапайым халық тартып отыр.

Айтпақшы, мамандар 2002-2010 жылдарға арналған «Ауызсу» бағдарламасының көздеген мақсатына жете алмай қалуының басты себебі «бөлінген қаржыға бақылаудың болмауы» деген қорытынды жасаған. Ендеше, бөлінген қаржының талан-

әдет болып қалыпты. Министрдің мәліметіне сүйенсек, тек қана 2010-2012 жылдары елімізде болған түрлі тасқыннан 146 елді мекен зардап шегіп, 5064 үй мен 11 400 саяжай және шаруашылық құрылыстарын су алып кеткен. Соның ішінде 31 мың-нан астам адам су басқан аймақ тан басқа жақтарға көшірілген. Сондай-ақ, министрдің айтуынша, қардың күрт еруі мен толассыз жауған жаңбырдың салдарынан 107 елді мекенді су басып, кейбір нысандар

МАМАН НЕ ДЕЙДІ?Жақыпбай ДОСТАЙҰЛЫ, ҚР БҒМ География институты су мәселелері

бөлімінің меңгерушісі, география ғылымының докторы, профессор:

– Егер суды тиімді пайдалану жүйесіне көшсек, аталмыш мәселенің алдын алуға үлкен мүмкіндік бар. Тек осыны түсініп, біздің мемлекетіміз дер кезінде тиісті шараларды қабылдай білсе екен. Еріген қар суларына шейін бағыттап, құйып алу арқылы техникалық су ретінде пайдалануға тырысуымыз қажет. Таза ауызсуды көлік жуып, көше шаңын басуға пайдалануды тоқтатпасақ, ертеңгі күні өкініштен бармағымызды шайнаймыз. Қазіргі таңда экономикасы мен халқының саны өскен сайын Қытай еріксіз судан қысып жатыр. Қырғызстанда да дәл осындай жағдай. Сондықтан, біздің тез арада суды үнемді пайдалануға көшкеніміз жөн.

Су жанжалынан біздің елімізге де қауіп бар. Өткен жылдары Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша кетпен ұстаған шаруаларымыздың өзбектермен бірнеше рет қақтығысып қалғанының куәсі болдық. Мұндай суға қатысты келіспеушіліктер жиі тіркеліп тұрады. Ал, алдағы уақытта тіпті өрши түсуі мүмкін. Сондықтан, суға қатысты мәселелерімізді ертерек шешіп алуға тырысқанымыз жөн.

Стокгольмде өткен су форумында дүниежүзі бойынша соңғы 10 жыл көлемінде 700-ден астам суға қатысты қаруланған қақтығыс болғаны айтылды. Бұл – өте өзекті мәселе. Әр мемлекет мұнайсыз, алтынсыз өмір кешуі мүмкін, бірақ, сусыз өмір сүре алмайды. Бұл – анық. Осы орайда, суға қатысты қақтығыс болуын да жоққа шығаруға болмайды.

таражға түспеуі үшін не істеуіміз керек?! Бүгінгі күні басты назарға алатын мәселе осы болып отыр.

Су үнемдеуден ұтарымыз көп

Соңғы жылдары еліміздегі қала-лар мен ауылдардың жауған жаң-быр, тасыған өзен мен еріген қар суының астында қалып шығынға

қирап қалған. Жалпы, бүгінгі күні тасқын қаупі бар аймақтарда 1,4 мил лионнан астам тұрғын мен 32 мыңнан астам тұрғын үй қоры, әлеу меттік-мәдени және өндірістік мақсаттағы нысандар орналасқан. Шыны керек, басқа елдер «қалауын тауып қар жандырып» жаңбыр мен қар суын тиімді пайдаланып отырғанда, біздің қар суынан қыруар шығынға батып, тіпті, адам өліміне жол беріп отырғанымыз ұят-ақ.

АЛТЫНСЫЗ ӨМІР СҮРУГЕ БОЛАР

бірақ, сусыз күн кеше алмаймыз

Ал, бізде ше?

Атап айта кетерлік жайт, біздің елімізде су ресурстарына үнемшілдік жоққа тән. Қар суы мен жаңбыр суы түгіл, таза су қорындағы судың өзін қалай болса солай пайдаланамыз. Әлі күнге дейін күнделікті тұрмысымызда таза ауызсу мен техникалық судың бөлінбеуі – осының айғағы.

Көлік жуу орындарында көлік жуу үшін де, көшенің шаңын басу үшін де таза суды шашып пайдаланып жатырмыз. Базб ір елдер ауыл шаруа шылығында қуаңшылықтың зардабын тартып, ег іст ік суару кезінде де үнемшілдікке көшіп жатса, әлі күнге біз судың басын егістікке бұрып қойып, ернеуінен асыра суару әдісінен әлі өзгере алмай жүрміз. Мәселен, Израиль елі жайқалған егістікті тамшылатып суару әдісі арқылы қарапайым тәсілмен егілген көкөністен екі-үш есе артық өнім алуға болатынын дәлелдеп отыр. Ал, кәдімгі әдіс бойынша 1 гектардан 30 тонна өнім алынса, тамшылатып суару арқылы 60-100 тоннаға дейін көкөністі қамбаға жинап алуға болады екен.

Шыны керек, суды ернеуінен асырып күні-түні суарып отырсақ та, біз әлі күнге өз елімізді өзіміз толықтай көкөніспен қамтамасыз ете алмай отырмыз. Ал, Израиль елі табиғатының нашар болғанына қарамастан, тамшылатып суару әдісі арқылы мол өнім жинап, өздерін аста-төк өніммен қамтығаны аздай, өнімдерін алыс-жақын шетелдерге шығаруда. Бір ғана Израиль елінде емес, аталмыш әдіс дүниежүзінде көптеген елдерде қолданылып, тиімді нәтиже беруде. Әйтсе де әлі күнге еліміз үнемдеп пайдаланылатын мақтаулы әдіске толық бет бұра алмай отыр.

Жалпы, бүгінде барлық елдер «Судың да сұрауы бар» екенін ұғынып, түрлі үнемдеу жолдарын қарастырып жатыр. Ал, біздің суқоймалар салып, еріген қар суы мен жауын-шашынды жинау түгіл, бүгінде қала ішіндегі арықтарды уақтылы тазалап, судың қала ішінде сақталмай ағып кетуіне жағдай жасай алмай отырғанымыз рас. Мамандар «суға деген осы көзқарасымызды өзгертпесек бол-майды» дейді.

Еліміздің кейбір өңірлерінде қыс-та кісі бойы қар түсетінін ескерсек, оны Құдайдың өзі берген несібесі ретінде кәдемізге жаратуды ескере-тін кез жеткен секілді. Сондықтан, алдағы уақытта шетелдердің тиімді тәжірибесін өз тәжірибемізге енгізіп, көктемгі мезгілде еріген қар суы-ның әбігерін емес, рақатын көрсек ұтылмасымыз анық. Бізге де етек-жеңді жиятын кез жеткендей.

Қуаныш ӘБІЛДӘҚЫЗЫ

(Соңы. Басы 1-бетте)