100 osmanli buyugu - İsev

PA DÝ ÞAH LAR

SUL TAN OS MAN GA ZÝBa ba sý: Er tuð rul Ga zi An ne si: Hay me Ha tun Do ðu mu: Sö ðüt, 1258 Ölü mü: Bur sa, 1326 Sal ta na tý: 1281- 1326

Os man lý Dev le ti'nin ku ru cu su olan Os man Ga zi uzun boy lu, yu -var lak yüz lü, es mer ten li, ela göz lü ve ka lýn kaþ lýy dý. Omuz la rý ara -sý ol duk ça ge niþ, vü cu du nun bel den yu ka rý kýs mý aþa ðý kýs mý naoran la da ha uzun du. Da vu di bir se si var dý. Sö zü nü kim se den esir -ge mez di. Ýk na edi ci ko nu þur du ve se vim li idi. Ba þý na kýr mý zý çu ha -dan ya pýl mýþ Ça ða tay tar zýn da Ho ra san ta cý gi yer di. Ýç ve dýþ el bi -se le ri ge niþ yen liy di. Kaf ta ný nýn ya ka sý bol du. Ký ya fet le ri ni giy di ði -nin er te si gü nü yok sul la ra ve rir di. 1 ak çe lik ilk ver gi yi koy du ðukay nak lar da ka yýt lý dýr.

Ba ba sý Er tuð rul Ga zi'nin ve fa týn dan son ra, gö zü pek ve mert li ði,ah la ký ve me zi yet le ri ile aþi ret, ka vim ve ka bi le ye baþ ola cak li der likvas fý na sa hip ol du ðun dan bu gö re ve ge ti ril di. Ce sa re ti ve kah ra man -lý ðýn dan ötü rü ona ''Ka ra Os man Bey" la ka bý ta kýl mýþ tý. Ata bin mek -te ve her tür lü si la hý kul lan mak ta çok üs tün dü. Dev let iþ le ri ni da imadik kat le plan lar ve hiç bir þe yi te sa dü fe bý rak maz dý. Bu da O'nunda ima ba þa rý lý ol ma sý ný sað lar dý. Çok cö mert ti, sof ra sý na hiç ayý rýmyap ma dan, çev re sin de ki her ke si da vet eder di.

Os man Ga zi de ðer li bir dev let ada mýy dý. Dü rüst, ted bir li, ce sur,cö mert ve ada let liy di. Fa kir le re ye di rip, giy dir me yi çok se ver di. Üze -rin de ki el bi se ye kim bi raz dik kat li ce bak sa, he men çý kar týp ona he di -ye eder di. Her ikin di vak ti evin de mi sa fir olan la ra ik ram da bu lu nur,zi ya fet ve rir di. Os man Ga zi, 1281 yý lýn da Sö ðüt'te Ka yý Bo yu'nun yö -ne ti mi ne geç ti ðin de he nüz 23 ya þýn day dý. Ata bin mek te, ký lýç kul lan -mak ta ve sa vaþ mak ta çok us tay dý. Aþi re tin ile ri ge len le rin den ÖmerBey'in ký zý Mal Ha tun ile ev len di ve bu ev li lik ten iler de Os man lýDev le ti'nin ba þý na ge çe cek olan oð lu Or han Ga zi dün ya ya gel di.

Os man Ga zi, Ahi Þeyh le rin den Ede ba li'nin gö rüþ le ri ne de ðer ve -rir ve ona say gý du yar dý. Sýk sýk Þeyh Ede ba li'nin Es ki þe hir Sul -tanönü’nde ki dergâhý na gi der ve mi sa fir ka lýr dý. Os man Ga zi bir ge ceÞeyh Ede ba li'nin dergâhýn da mi sa fir ken, bir rü ya gör dü. Sa bah olun -ca he men Þeyh Ede ba li'ye ko þup, ona þöy le de di: "Þey him, rü ya magir di niz. Göð sü nüz den bir ay çýk tý. Yük sel di, yük sel di, son ra be nimkoy nu ma gir di. Gö be ðim den bir aðaç bü yü me ye baþ la dý. Bü yü dü, ye -þil len di. Dal, bu dak sal dý. Dal la rý nýn göl ge si bü tün dün ya yý tut tu.Rü yam ne ma na ya ge lir?"

11 Muhteşem Osmanlı’nın Mimarı Güzide Şahsiyetler

Þeyh, bir sü re sus tuk tan son ra ona þöy le de di: "Müj de ler ol sun eyOs man! Hak Te âlâ, sa na ve se nin ev la dý na sal ta nat ver di. Bü tün dün ya,ev la dý nýn hi ma ye sin de ola cak, ký zým da sa na eþ ola cak." Bu olay danson ra Þeyh, ký zý Ba la Ha tun'u Os man Bey'e ver di. Bu ev li lik ten deAla ed din doð du.

Ana do lu'da ku ru lup, 600 yýl lýk bir ta rih di li min de ve üç ký ta da hü -küm sü ren Os man lý Dev le ti'nin ku ru cu su Os man Ga zi, 1326'da Bur -sa'da Nik ris has ta lý ðýn dan öl dü. Ve fat et ti ðin de ge ri ye bý rak tý ðý malvar lý ðý þun lar dý: Bir at zýr hý, bir çift çiz me, bir kaç ta ne san cak, bir ký lýç,bir mýz rak, bir tir keþ, bir kaç at ve üç sü rü ko yun.

Ço cuk la rý: Fat ma Ha tun, Pa zar lý Bey, Ço ban Bey, Ha mid Bey,Or han Bey, Alâed din Ali Bey, Me lik Bey, Sav cý Bey.

12 Adem Suad

SUL TAN OR HAN GA ZÝBa ba sý: Os man BeyAn ne si: Mal Ha tunDo ðumu: 1281Ölü mü: 1360 Sal ta na tý: 1326-1359

Sul tan Or han Ga zi, ba ba sý Bi zans lý la ra kar þý mü ca de le ye gi riþ ti ðita rih ten iti ba ren as ker lik ve ida ri iþ le re ka tý la rak dev let ida re si ni öð -ren di. Ak ça Ko ca ve Ab dur rah man Ga zi'nin öð ren ci si ol du. Or hanGa zi, gös te ri þi sev mez di, öm rü nün bü yük bir kýs mý ný sa vaþ alan la rýn -da ge çir di. Ba ba sý Os man Bey'in ve fat et ti ði ta rih te (1326) Bur sa'yý al -dý. Bur sa'yý dev le tin mer ke zi ya pa rak tah ta çýk tý. Ken di adý na ''Ak ça''de nen gü müþ sik ke bas týr dý. O sý ra lar da 46 ya þýn day dý. Os man lý Dev -le ti'nde sul tan ün va ný ilk de fa O'nun za ma nýn da kul la nýl dý. Ül ke siiçe ri sin de de vam lý ola rak do la þýr, halk ile bir lik te olur du. Dev let teþ -ki la týn da ilk ida ri, ad li ve as ke ri dü zen le me yi ger çek leþ tir di.

Or han Ga zi, iri ya pý lý bir in san dý. Pem be be yaz bir te ni var dý. Sa rý -þýn, uzun ca boy lu, ma vi göz lüy dü. Ku la ðýn da si yah bir be ni var dý. Sað -lam ya pý lý idi. Yu mu þak huy lu, mer ha met li, fa kir hal ký se ven, ule ma -ya hür met li, din dar, ada let li, he sa bý ný bi len ve hiç bir za man te la þa ka -pýl ma yan, hal ka ken di si ni sev dir miþ bir bey di. Sýk sýk hal kýn ara sý naka rý þýr, on la rý zi ya ret et mek ten çok hoþ la nýr dý. Dav ra nýþ la rý den ge li veka rar lý idi. Ça týk kaþ lý idi. Ken di si ne söy le nen söz le ri da ima dik kat ledin ler di. Hoþ soh bet bir in san dý. Âlim ler le ko nuþ mak tan çok hoþ la -nýr dý. Ha re ket li ve di na mik bir in san dý. An cak ted bir le dü þü ne rekadým atar dý. Yük sek bir ah lak duy gu su na sa hip ti.

Dev le tin ilk il mi ve sos yal ku rum la rý nýn oluþ ma sý da yi ne O'nunza ma nýn da baþ la dý. Ýz nik'te ca mi, med re se ve ima ret yap týr dý. Os man lýDev le ti'nin ilk üni ver si te si olan bu med re se ye o dö ne min en önem liho ca la rý ný gö rev len di re rek il mi eði ti mi baþ lat tý.

Or han Ga zi 1346'da Bi zans Ým pa ra to ru VI. Yo an nis Kan ta ku zi -nos'un ký zý Te odo ra ile ev len di.

Ay rý ca, Yar hi sar Tek fur'unun ký zý Ho lo fi ra, Bi le cik tek fu ruy la ev -len di ri lir ken, dü ðün ba sý lýp Ho lo fi ra esir alýn dý ve Or han Ga zi ile ev -len di ril di. Müs lü man ol duk tan son ra adý Ni lü fer Ha tun ola rak de ðiþ -ti ril di; bu ev li lik ten, ile ri de Os man lý Dev le ti'nin üçün cü hü küm da rýola cak Mu rad Hü da ven di gar doð du.

Ço cuk la rý: Fat ma Ha tun, Sü ley man Pa þa, Mu rad Hü da ven di gar,Ýb ra him, Ha lil, Ka sým.

14 Adem Suad

SULTAN MURADHÜDAVENDÝGARBa ba sý: Or han Ga zi An ne si: Ni lü fer Ha tun Do ðumu: 1326 Ölü mü: 1389 Sal ta na tý: 1359-1389

Sul tan I. Mu rad 1326'da Bur sa'da doð du. Ba ba sý Or han Ga zi, an -ne si Bi zans tek fur la rýn dan bi ri nin ký zý olan Ni lü fer Ha tun'dur (Ho lo -fi ra). Sul tan I. Mu rad uzun boy lu, de ðir mi yüz lü ve iri bu run luy du.Ka lýn ve ada le li bir vü cu da sa hip ti. Ba þý na mev le vi sik ke si üze ri ne tes -tar sa rý lý bir baþ lýk gi yer di. Çok sa de gi yi nir ve kýr mý zý ze min li be yazel bi se den hoþ la nýr dý. Ýlk eði ti mi ni an ne si Ni lü fer Ha tun'dan al dý. Da -ha son ra tah si li ni ta mam la mak için git ti ði Bur sa Med re se le rin de ilimve sa nat adam la rý ile be ra ber ya þa dý.

Sul tan I. Mu rad, ga yet na zik, se vim li ve çok ha lim se lim di. Alimve sa nat kar la ra hür met gös te rir, fa kir le re ve kim se siz le re þef kat li dav -ra nýr dý. Da hi bir as ker ve dev let ada mýy dý.

"Der viþ Ga zi le rin Þeyh le ri nin Kra lý Mu rad Ga zi" di ye aný lan Sul -tan I. Mu rad, bü tün ha ya tý bo yun ca plan lý ve prog ram lý ha re ket et ti.Ýyi bir as ke ri ve ida ri teþ ki lat çý idi. Sul tan I. Mu rad, Bi zans Ki li se si'negö re bir Ýsa düþ ma ný ola rak gö rül se de, fet het ti ði yer ler de ya þa yan Hý -ris ti yan hal ka Pa pa'dan da ha iyi dav ran dý ðý için on la rýn sev gi si ni ka -zan mýþ tý. 1382 yý lýn dan iti ba ren "Mu rad Hü da ven di gar" di ye aný lanSul tan I. Mu rad, Bi rin ci Ko so va Sa va þý'ndan son ra sa vaþ ala ný ný ge -zer ken, Sýrp Kra lý La zar'ýn da ma dý ta ra fýn dan ha in ce han çer le ne rekþe hit ol du.

Os man lý Dev le ti'nin kü çük bir bey lik ten im pa ra tor luk ha li ne gel -me si ça lýþ ma la rý O'nun za ma nýn da baþ la mýþ týr. Ka ra ma noð lu Dev le -ti'ni yýk mýþ, Ana do lu'da ki önem li bir en ge li or ta dan kal dýr mýþ týr. Edir -ne'yi ve çev re si ni ala rak ül ke si ni Bal kan lar böl ge sin de ge niþ let miþ tir.Bi zans O'nun za ma nýn da Os man lý la ra ta bii ola rak ver gi ye bað lan mýþ -týr. Ça buk ka rar ve rir ve ça buk ha re ke te ge çer di. Ýyi si lah kul la nýr, hersa vaþ ta or du su nun ba þýn da bu lu nur du. Sa de bir ha yat ya þa ma yý se verve sa de gi yi nir di. Den ge li ve otu rak lý bir tav ra sa hip ti. O'nun da sa rý ðýba ba sý nýn ki gi bi mü cev ve ze ye ri ne al týn üs küf lü idi. Ya ni ule ma tar zýidi. Sa rý ðý nýn çev re si ne gü zel bir tül bent sa rar dý.

Ço cuk la rý: Ne fi se, Sul tan Ha tun, Ya kub Çe le bi, Yýl dý rým Ba ye zid,Sav cý Bey ve Ýb ra him Bey.

16 Adem Suad

SUL TAN YIL DI RIM BA YE ZÝD Ba ba sý: Sul tan I. Mu radAn ne si: Gül çi çek Ha tunDo ðumu: 1360Ölü mü: 8 Mart 1403Saltanatý: 1389-1403

Sul tan Ba ye zid 1360 yý lýn da Edir ne'de doð du. An ne si Gül çi çekHa tun, Rum'dur. Yýl dý rým Ba ye zid yu var lak yüz lü, be yaz ten li, koç bu -run lu, ela göz lü, kum ral saç lý, sýk sa kal lý ve ge niþ omuz luy du. Sert vekuv vet li bir ses to nu na sa hip ti. Gir di ði sa vaþ lar da gös ter di ði ce sa ret -ten do la yý ona 'Yýl dý rým' la ka bý ve ril di. Ba ba sý gi bi al týn üs küf üze rebur ma ve sar ma sa rýk gi yer di. Yýl dý rým Ba ye zid ço cuk lu ðu nu Bur saSa ra yý'nda kar deþ le riy le bir lik te ge çir di. Ýyi bir eði tim gör dü. Dev rinen bü yük alim le rin den ders ler al dý. Genç li ðin de Kü tah ya san ca ðýn dava li lik yap tý. Sul tan Mu rad Hü da ven di gar'ýn va si ye ti ge re ði 1389yý lýn da pa di þah lý ða ge ti ril di. Tah ta çýk tý ðýn da 29 ya þýn day dý. Sul tan Ba ye zid 1389-1403 yýl la rý ara sýn da Os man lý Dev le ti ni ida re

et ti. Ba ba sý nýn sal ta na tý nýn ilk yýl la rýn da onun la bir lik te sa vaþ la ra ka tý -la rak iyi bir ko mu tan ola rak ye tiþ ti. Ba ba sý nýn sa vaþ sý ra sýn da ve fa tý üze -ri ne dev let ida re si ni eli ne al dý. Ru me li'de ki fe tih le rin den son ra Ana do -lu'ya dö nüp, bir çok yer le ri ül ke si ne ka ta rak sý nýr la rý ný ge niþ let ti. Ana do -lu'da bey lik ler dö ne mi ne son ve re rek, Ana do lu'da Türk Bir li ði'ni kur -ma ya ça lýþ tý. Bi zans onun za ma nýn da bir Os man lý vi la ye ti ha li ne gel di.Özel lik le Nið bo lu Mey dan Mu ha re be si'ni ka za na rak Haç lý Or du su'nuyen me si, ken di si ne Av ru pa ça pýn da bir þöh ret ka zan dýr dý. Se la nik veEf lak böl ge le ri ni al dýk tan son ra Ma car sý nýr la rý na se fer ler dü zen le di.Ýs tan bul'u 1391 yý lýn da ilk de fa mu ha sý ra et miþ, bu nu bir kaç de fa

tek rar la mýþ ol ma sý na rað men, Ana do lu'da ki Ti mur teh li ke si yü zün -den bun da ba þa rý lý ola ma dý. Çok ka rar lý bir ki þi li ðe sa hip ti. Rüþ vet veada let siz lik le re kar þý çok sert ön lem ler al dý. Ha ta ya pan la rý ce za lan -dýr ma dan ön ce on la ra na si hat ler de bu lu nur du. Ýyi bir sa vaþ çý idi.Or du nun güç len me si için bir çok re form lar yap tý. Dev let O'nun za ma -nýn da bü yük bir ha zi ne sa hi bi ol muþ tu or du ya dü zen li ma aþ ve ril me siilk kez onun za ma nýn da baþ la dý.Os man lý-Sýrp dost lu ðu bu dö nem de baþ la dý. Sýr bis tan'ýn ba þýn da,

Ko so va sa va þýn da ölen Kral La zar'ýn oð lu Ste fan La za ro eviç var dý. Ba -rýþ ant laþ ma sý için gel di ði Edir ne'de kýz kar de þi Ma ria'yý Ba ye zid'e ver di.Bu ev len me sa ye sin de Os man lý-Sýrp dost lu ðu ku rul du. Yýl dý rým Ba ye -zid Ti mur'la yap tý ðý An ka ra Sa va þý'nda ye nil di ve esir düþ tü. 13 yýlsü ren sal ta na tý so nun da esa re ti nin baþ la ma sýn dan 7 ay 12 gün son rave fat et ti.

Ço cuk la rý: Fat ma Sul tan, Mu sa Çe le bi, Sü ley man Çe le bi, Mus ta -fa Çe le bi, Ýsa Çe le bi, Meh med Çe le bi, Er tuð rul Çe le bi, Ka sým Çe le bi.

18 Adem Suad

SUL TAN MEH MED ÇE LE BÝBa ba sý: Yýl dý rým Ba ye zid An ne si: Dev let Ha tun Do ðu mu: 1389 Ölü mü: 26 Ma yýs 1421 Sal ta na tý: 1413-1421

Sul tan Meh med Çe le bi, 1389 yý lýn da Edir ne'de doð du. Ba ba sý Yýl -dý rým Ba ye zid, an ne si de Ger mi ya no ðul la rýn dan Dev let Ha tun'dur.Or ta boy lu, yu var lak yüz lü, be yaz ten li, kýr mý zý ya nak lý ve ge niþ gö ðüs -lüy dü. Ba þýn da kul lan mýþ ol du ðu sa rýk, al týn iþ le me li ka vu ðu ile ga yetgü zel gö rü nür dü. Ýçi kürk lü ve ya ka sý dik olan bir kaf tan gi yi nir di. Kuv -vet li bir vü cu da sa hip ti. Ga yet ha re ket li ve ce sur du. Gü reþ ya par veçok kuv vet li yay ki riþ le ri ni bi le çe ke bi lir di. Tah si li ni Bur sa Sa ra yý'ndata mam la dý. Meh med Çe le bi da ha son ra ba ba sý Yýl dý rým Ba ye zid ta ra -fýn dan Amas ya san cak bey li ði ne ta yin edil di ve bu sý ra da dev let iþ le ri -ni öð ren di. Ba ba sý nýn ölü mü üze ri ne baþ la yan taht kav ga la rý yü zün denkar deþ le riy le sa vaþ mak zo run da kal dý. Fet ret Dev ri de ni len þeh za de lerara sýn da ki sal ta nat kav ga sý na son ve re rek 1413 yý lýn da 26 ya þýn da tah -ta geç ti. Pa di þah lý ðý sü re sin ce biz zat 24 sa va þa ka tý lan Meh med Çe le -bi, bu sa vaþ lar da kýr ka ya kýn ya ra al dý. Sul tan Meh med Çe le bi Müs lü -man la ra kar þý gös ter miþ ol du ðu ada le ti, ay ný za man da Hý ris ti yan top -lu luk la ra kar þý da gös te rir di. Ýyi bir ida re ci ve po li ti ka cýy dý.

Çe le bi Sul tan Meh med, ba ba sýn dan son ra bo zu lan Ana do lu TürkBir li ði'ni ye ni den ku ra rak bir ba ký ma Os man lý Dev le ti'nin ikin ci ku -ru cu su ol muþ tur. Çok cid di ve ka rar lý bir ki þi li ði var dý. Ya kýn çev re sin -de ol du ðu ka dar, ül ke dý þýn da da bu ki þi li ði gü ven sað la mýþ týr. Çok iyisi lah kul la nýr. Sa vaþ ta en ön saf lar da çar pý þýr, or du su nun da ima gü ve -ni ni ka za nýr dý. Sa kin bir ki þi li ði var dý. Güç lü bir inan ca sa hip ti. Yok -sul la ra yar dým et me yi çok se ver di. Bur sa'da çok bü yük imar fa ali yet -le rin de bu lun muþ, ca mii, med re se, ima ret ve ken di si ne de bir tür beyap týr mýþ týr.

Fet ret Dev ri'nden son ra Ana do lu'da ki bey lik le ri tek rar bir ara yatop la ma yý ba þa ran Sul tan Meh med Çe le bi'ye Os man lý Ým pa ra tor lu -ðu'nun ikin ci ku ru cu su gö züy le de ba ký la bi lir. Meh med Çe le bi 26 Ma -yýs 1421 de Edir ne'de ve fat et ti. Ölüm ha be ri giz len di. Os man lý Pa di -þah la rý ara sýn da ölü mü giz le nen ilk pa di þah ol du. Ce na ze si Bur sa'yage ti ri le rek Ye þil Tür be'ye def ne dil di.

Ço cuk la rý: Sel çuk Ha tun, Fat ma Ha tun, Mus ta fa Çe le bi, Mu radHan, Ah med Çe le bi, Yu suf Çe le bi ve Mah mud Çe le bi.

20 Adem Suad

SUL TAN II. MU RADBa ba sý: Sul tan I. Meh med (Çe le bi) HanAn ne si: Emi ne Ha tunDo ðumu: 1402Ölü mü: 3 Þu bat 1451Sal ta na tý: 1421-1451

Sul tan II. Mu rad 1402 yý lýn da doð du. An ne si Dul ka di ro ðul la rýBey li ðin den Emi ne Ha tun'dur. Ço cuk lu ðu Amas ya'da ge çen Sul tanII. Mu rad, or ta boy lu, ha fif es mer ten li, ge niþ yüz lüy dü. Göz le ri ha fifçe kik ve ye þil di. Si yah ve bi raz ça týk kaþ la rý var dý. Çok gü zel ko nu þur -du. Sa rý ðý de de le ri ninki gi bi bur ma ve sar ma üs küf lü olup aþa ðý tül -bent al týn da ka lýr gö rün mez di. Tah ta çýk tý ðýn da 19 ya þýn day dý.

Sul tan II. Mu rad, 1421- 1451 yýl la rý ara sýn da Os man lý Dev le ti'niida re et ti. Ana do lu'da Ti mur ile ya pý lan sa vaþ lar sý ra sýn da ül ke top -rak la rýn dan çýk mýþ olan Bal kan lar böl ge sin de ki önem li böl ge le ri tek -rar ül ke si ne ka zan dýr dý. Se la nik þeh ri ni de ge ri al dý. Or ta Av ru pa'yadoð ru Ma ca ris tan ve Ar na vut luk böl ge si ne de fa lar ca se fer ler yap tý.Çok sa kin bir ki þi li ði var dý. Ve ken di ar zu su ile tah tý ný oð lu na bý ra ka -rak din len me ye çe kil di. Bu nu fýr sat bi len düþ ma nlarýn Bal kan lar böl -ge sin de ül ke top rak la rý ný tek rar al mak is te me le ri üze ri ne ik ti da rý ye -ni den ele al dý. Özel lik le II. Ko so va Mey dan Mu ha re be si'ni ka zan ma -sý, Dev le tin Bal kan lar böl ge sin de güç len me si ni sað la dý. Düþ man lar layap tý ðý sa vaþ lar da ba þa rý sað la dýk tan son ra ik ti da rý tek rar oð lu na bý -rak tý.

Sul tan II. Mu rad sa kin ve hu zur lu bir ha yat ya þa ma yý ar zu eden,fa kat ge rek ti ði tak tir de çok ha re ket li, ce sur ve hiç bir þey den yýl ma yanbir ki þi li ðe sa hip ti. Dev let iþ le ri ni as la ih mal et mez di. Otuz yýl lýk sal -ta na tý sü re sin ce, ül ke si ni çok bü yük bir þan ve þe ref le ida re ede rek,em ri al týn da bu lu nan her ke sin sev gi si ni ka zan dý. Din dar, adil velü tufkâr bir pa di þah tý.

Son de re ce ka rar lý ve ol gun dav ra nýr dý. Ýyi si lah kul la nýr. Âlim veþa ir le rin ko ru yu cu su idi. Dev let ge le ne ði ne ve ana ne le ri ne son de re -ce bað lýy dý. Çok cö mert olup, fa kir le ri ko rur, yar dým et mek ten zevkdu yar dý. Ken di si nin en bü yük mut lu lu ðu, Fa tih Sul tan Meh med gi bieþi ne az rast la na cak bir in sa nýn ba ba sý ol mak tý.

Ço cuk la rý: Þeh za de Ha tun, Fat ma Ha tun, Sul tan Meh med (Fa tih),Ah med, Ala ad din, Or han, Ha san, Ah med.

22 Adem Suad

FA TÝH SUL TAN MEH MEDBa ba sý: Sul tan II. Mu rad An ne si: Hü ma Ha tun Doðumu: 29 Mart 1432 Öl ümü: 3 Ma yýs 1481Saltanatý: 1451-1481

Sul tan II. Meh med 29 Mart 1432'de Edir ne'de doð du. Ye din ci pa -di þah ola rak Os man lý tah tý na çýk tý. 1451-1481 yýl la rý ara sýn da Os -man lý Dev le ti'ni ida re et ti. II. Meh med'in ya pý lý ve güç lü bir be de nivar dý. Yu var lak çeh re siy le as la ný an dý rýr dý. Ýh ti yat lý ve ze ki, ça týk kaþ -lýy dý. Üs tün zekâsý ka ra göz le rin de ký výl cým gi bi par lar dý. Koç bu run -lu, sa rým sý pem be bir çeh re si, uzun ca bir çe ne si ve siv ri bir sa ka lý var -dý. Sa rý ðý de de si Çe le bi Sul tan Meh med'in sa rý ðý gi biy di. Bu ký ya fe tida ha son ra ki Pa di þah la ra da ör nek ol du.

Çok yön lü bir ki þi li ðe sa hip ti. Üs tün zekâsý kü çük yaþ lar da farkedi len II. Meh med, çok iyi ho ca lar dan ders al dý. Çok yön lü ola rak al -dý ðý eði tim ile Türk çe den baþ ka, Arap ça, Fars ça, Yu nan ca ve Slav ca -yý da okur ve ya zar dý. Ýyi bir þa ir di. Dev ri nin en bü yük ule ma la rýn danbi ri siy di. Alim, þa ir ve sa nat kar la rý sýk sýk top lar ve on lar la soh bet et -mek ten çok hoþ la nýr dý. Ýl ginç ve bi lin me dik ko nu lar hak kýn da ma ka -le ler yaz dý rýr ve bun la rý in ce ler di.

Ho ca lý ðý ný da yap mýþ olan Ak þem sed din, Fa tih Sul tan Meh med'inen çok de ðer ver di ði alim ler den bi ri dir. Fa tih Sul tan Meh med, ga yetso ðuk kan lý ve ce sur du. Eþ siz bir ko mu tan ve ida re ciy di. Ya pa ca ðý iþ -ler le il gi li ola rak en ya kýn la rý na bi le hiç bir þey söy le mez di. Fa tih Sul -tan Meh med oku ma yý çok se ver di. Fars ça ve Arap ça'ya çev ril miþ olanfel se fi eser ler okur du. 1466 yý lýn da Bat lam yus Ha ri ta sý ný ye ni denter cü me et ti rip, ha ri ta da ki ad la rý Arap harf le riy le yaz dýr dý. Bi lim selso run lar da, han gi din ve mez he be men sup olur sa ol sun bil gin le riko rur on la ra eser ler yaz dý rýr dý.

Bi li me bü yük önem ve ren Fa tih Sul tan Meh med ya ban cý ül ke ler -de ki bü yük bil gin le ri Ýs tan bul'a ge tir tir di. Ni te kim as tro no mi bil gi niAli Kuþ çu ken di dö ne min de Ýs tan bul'a gel di. Ün lü Res sam Bel li ni'yide Ýs tan bul'a da vet ede rek por tre si ni yap týr dý. Þa ir ve açýk gö rüþ lüy -dü. Da ima öð ren me yi amaç la yan, iyi bir ki þi li ðe sa hip ol du ðu gi bi iyibir ku man dan, güç lü bir dev let ada mý ve dev ri ne ký yas la çok açýk fi -kir li, ge niþ kül tür lü Ba tý'ya çok ya kýn bir hü küm dar dý. Ýlim adam la rýile çok ya kýn iliþ ki için de bu lun muþ, ül ke için de il min ge liþ me si ni sað -la dý ðý gi bi, Ba tý'dan da sa nat çý la rý ge ti re rek, Do ðu ve Ba tý me de ni ye -ti nin kay naþ ma sý ný sað la dý.

24 Adem Suad

Fa tih Sul tan Meh med 1481 yý lý na ka dar hü küm dar lýk yap tý ve biz -zat 25 se fe re ka týl dý. Azim ve ira de sa hi biy di. Tem kin li ve ver di ði ka -rar la rý ke sin lik le uy gu la yan bir ki þi li ði var dý. Dev let yö ne ti min de ol -duk ça sert ti. Sa vaþ lar da çok ce sur olur, boz gu nu ön le mek için ile riatý la rak as ker le ri sa va þa teþ vik eder di. Ba ba sý nýn tah tý bý rak ma sý ileký sa bir sü re dev let ida re si ni ele al mýþ, için de bu lu nu lan olay lar se be biile tah tý tek rar ba ba sý na dev ret miþ tir. 1451'de ba ba sý nýn ölü mün denson ra dev le tin ida re si ni tek rar eli ne al mýþ týr.

En bü yük is te ði Ýs tan bul'u al mak tý ve bu nu da çok genç yaþ ta ba -þa ra rak, Or ta çað'dan Ye ni çað'a ge çi þi sað la dý. Ken di dö ne mi ne ka darde vam eden örf ana ne ve ge le nek le ri, sal ta nat usu lü ku ra lý ný ku ra rakdev let ida re si ne ye ni bir dü zen ge tir di. Os man lý Dev le ti'nin dün yadev le ti ol ma sý için her fýr sa tý de ðer len dir di. Dev le tin mer kezî bir ida -re, oto ri te ile yö ne til me si ni sað la ya cak en önem li ted bir le ri al dý ðý gi biuy gu la ma ya koy du ðu ka nun na me le ri ile de dev le tin de vam lý lý ðý ný sað -la dý. Ken din den ön ce ki ka nun la rý da "Ka nunnâme-i Âli Os man"adýy la top la dý.

20 ya þýn da Os man lý pa di þa hý olan Sul tan II. Meh med, Ýs tan bul'ufet he dip 1100 yýl lýk Do ðu Ro ma Ým pa ra tor lu ðu nu or ta dan kal dý ra rakFa tih ün va ný ný al dý. Hz.Mu ham med'in (S.A.V) ha di si þe ri fin de müj -de le di ði Ýs tan bul'un fet hi ni ger çek leþ ti ren bü yük ko mu tan ol ma yý daba þa ran Fa tih Sul tan Meh med, yük sek ye te ne ði ve de ha sýy la dost vedüþ man la rý na gü cü nü ka bul et tir miþ bir Türk hü küm da rýy dý. Or taÇað'ý ka pa týp, Ye ni çað'ý açan Ci han Ým pa ra to ru Fa tih Sul tan Meh -med, Nik ris has ta lý ðýn dan do la yý 3 Ma yýs 1481 gü nü Mal te pe'deve fat et ti ve Fa tih Ca mii'nin ya nýn da ki Fa tih Tür be si'ne def ne dil di.


SUL TAN II. BA YE ZÝD Ba ba sý: Sul tan II. Meh med (Fa tih)An ne si: Mük ri me Ha tunDo ðu mu: 3 Ara lýk 1448 Ölü mü: 26 Ma yýs 1512 Sal ta na tý: 1481-1512

Sul tan II. Ba ye zid, Di me to ka'da doð du. An ne si Mük ri me Ha tunbir Türk ký zý dýr. Ba ba sý Fa tih Sul tan Meh med il me il gi duy du ðu için,oð lu Þeh za de Ba ye zid'e iyi bir eði tim ver di. O dev rin en meþ hur alim -le rin den ders okut tur du ve bü tün Ýs lam ilim le ri ni en iyi þe kil de öð ren -me si ni sað la dý. Sul tan II. Ba ye zid ye di ya þýn da iken, Ha dým Ali Pa þane za re tin de Amas ya va li li ði ne ta yin edil di. Amas ya, Sel çuk lu lar dev -rin den be ri önem li bir ilim ve kül tür mer ke ziy di. Pa di þah ola cak þeh -za de le rin ye tiþ me si için, bu vi la yet te bü tün þart lar ha zýr dý. II. Ba ye zid se ki zin ci pa di þah ola rak Os man lý tah tý na çýk tý. 1481-

1512 yýl la rý ara sýn da Os man lý Dev le ti'ni ida re et ti. Ba ba sý nýn 1481 ta -ri hin de se fe re gi der ken Geb ze ya kýn la rýn da ve fa tý üze ri ne dev let ile rige len le ri ta ra fýn dan ik ti da ra ge ti ril di. Bu olay kar de þi Kon ya Va li siCem ile ara la rýn da sal ta nat çe kiþ me si ne se bep ol du. Sal ta na tý nýn ilkyýl la rýn da kar de þi Cem ile uð raþ mak zo run da kal dý ðýn dan bu ko nu nunhal le dil me sin den son ra ül ke top rak la rý nýn ge niþ le til me si için O daata la rý gi bi sa vaþ tý. Bir yandan kom þu la rýy la iyi iliþ ki ler ku rma ya ça lý -þýr ken, bir yandan da ül ke nin de niz ler de de bü yü me si ni sað la ya rakde niz ci lik ile il gi li dü zen le me le ri yap tý.Sul tan II. Ba ye zid sa kin ve ka rar lý bir ki þi li ðe sa hip ti. Et ra fýn da ki -

le re yar dým et me yi se ver ve ha yýr iþ le ri ne za man ayýr ma yý bi lir di.Uzun boy lu, sür me li elâ göz lü ve ça týk kaþ lý idi. Es mer çeh re sin de kisa ka lý yu var lak tý. Za rif bir dev let ada mýy dý. Çat ma ku maþ tan el bi se lergi yer, sa rý ðý sa ha be le rin ki ne ben zer di. Sa de gi yin me yi se ver di. Sa vur -gan de ðil di, mas raf la rý büt çe si ni aþ maz dý. Ge li ri nin bir kýs mý ný da hal -ka ve özel lik le fa kir le re da ðýt mak tan zevk alýr dý. Sul tan II. Ba ye zid ay -ný za man da çok ha lim se lim ve di ni ne bað lý bir pa di þah tý, bu se bep leken di si ne Ba ye zid-i Ve li de nil di. Sul tan II. Ba ye zid, þa ir le ri sa ra ya top -lar, on lar la soh bet eder di. Çok mer ha met li bir pa di þah olan Sul tan II.Ba ye zid, sýk sýk fa kir le re sa da ka da ðý týr dý. Arap ça ve Fars ça'yý çok iyi bi len Sul tan II. Ba ye zid, Ça ða tay leh -

çe si ve Uy gur al fa be si ni de öð ren di. Ýs lam ilim le ri nin ya ný sý ra, ma te -ma tik ve fel se fe tah si li de yap tý. 24 Ni san 1512'de pa di þah lýk tan ay rýl -mak zo run da ka lan Sul tan II. Ba ye zid, bir ay ka dar da ha ya þa dý ve 26Ma yýs 1512'de ve fat et ti.

Ço cuk la rý: Ay ni þah, Gev her, Mü lük Sul tan, Ha ti ce Sul tan,Sel çuk ve Hü ma Ha tun, Mah mud, Ah med, Þe hin þah, Ya vuz Sul tanSe lim, Meh med, Kor kud, Ab dul lah, Alim þah.


YA VUZ SUL TAN SE LÝM Ba ba sý: Sul tan II. Ba ye zidAn ne si: Gül ba har Ha tun Do ðumu: 10 Ekim 1470Ölü mü: 21 Ey lül 1520 Sal ta na tý: 1512-1520

Ya vuz Se lim 1470 ta ri hin de Amas ya'da doð du. An ne si Gül ba harHa tun Dul ka di ro ðul la rý bey li ðin den dir. An ne si Þeh za de Se lim'i çok iyiye tiþ tir di. Dev ri nin en yük sek ho ca la rýn dan Ha lim Çe le bi'den ders al -dý. Aða bey le rin den, da ha üs tün bir ze ka ya ve kuv vet li bir ira de ye sa -hip ti. Bü yük bir dev let adamý ol mak için bü tün va sýf la rý ha iz di. Ede bi -ya ta faz la sýy la me rak lýy dý. Bi ri Türk çe, di ðe ri Fars ça iki Divâný var dýr.

Ba ba sý Sul tan Ýkin ci Ba ye zid pa di þah ol duk tan son ra, as ke ri sevkve dev let ida re ci li ði ni öð ren me si için, Þeh za de Se lim'i Trab zon San -ca ðý'na ta yin et ti. O, bu ra da dev let iþ le riy le meþ gul olur ken bir yan -dan da þi ir ya zý yor du. Trab zon'da bü yük alim Mev la na Ab dül ha limEfen di'nin ders le ri ni ta kip et ti. Bu ra da Sü ley man ad lý bir oð lu dün ya -ya gel di. Ya vuz Sul tan Se lim, sa de gi yin me yi se ver, süs len me yi hiçsev mez di. Eþi Ha fi ze Ay þe Sul tan'ýn, oð lu Sü ley man'a süs lü bir el bi segiy dir di ði ni gö rün ce, "Sen böy le süs le nir sen, Ha tun lar ne gi ye cek?"de miþ ti.

Trab zon'u çok gü zel ida re eden Þeh za de Se lim'in bu ara da kom þudev let ler le de iliþ ki si ol du. Va li li ði sý ra sýn da Trab zon hal ký ný ra hat bý -rak ma yan Gür cü ler üze ri ne üç se fer yap tý. En önem li si olan Kü ta yisse fe rin de Kars, Er zu rum, Art vin il le ri ile bir çok ye ri fet he de rek Os -man lý top rak la rý na kat tý (1508). Bu ra lar da ya þa yan Gür cü le rin hep siMüs lü man ol du lar.

Ya vuz Se lim, Trab zon'da va li iken mem le ke ti nin du ru mu nu in ce -den in ce ye tet kik edi yor du. Ýran'dan ge len Þii kuv vet le ri Ana do lu iç -le ri ne doð ru akýn edi yor lar dý. Bu na faz la sýy la üzü lü yor du. Ba ba sý iyi ceih ti yar la mýþ ol du ðun dan, Fa tih dev ri nin mu az zam za fer le ri gö rün mü -yor du. Mem le ke ti ida re ede cek bü yük ve zir ler de yok tu. Bu hal denmü te es sir olan Ya vuz Se lim, ba ba sý na þöy le bir mek tup yaz dý:

"Dev let iþ le ri ni ba þar ma nýn ko lay bir iþ ol ma dý ðý þüp he siz dir. Ben de le ri -ne ka lýr sa, iþ ba þý na ge ti ri le cek kim se le rin dev let adam la rýn dan bi ri ne men -sup ol ma sý mak sa da ve fa et mez. Bu gi bi le rin bel ki bi raz sa da ka tin den is ti -fa de edi le bi lir. Mem le ke ti mi zin her kö þe sin de ilim ve ah la kýy la ta nýn mýþ bir -çok kim se ler var dýr. O cüm le den ol mak üze re bu ta raf ta ki kul la rý nýz danba zý la rý ný uzun za man de ne dim. Ken di le ri nde az çok ka bi li yet gör düm.Bun lar bi raz da ha ye tiþ ti ri le cek olur sa ken di le rin den is ti fa de olu nur. Bumak sat la ken di le ri ni tak di me cü ret edi yo rum."


Sul tan Se lim, ken di gü cüy le do ku zun cu pa di þah ola rak Os man lýtah tý na çýk tý. 1512- 1520 yýl la rý ara sýn da Os man lý Dev le ti'ni ida re et -ti. Ken din den ön ce ki le re ký yas la en az ik ti dar da ka lan Pa di þah ol du.Tah tý ba ba sýn dan zor la ala rak, onun sa kin ki þi li ði ne kar þý lýk, hýrs lý,mü ca de le ci ve çok atak bir ya pý ya sa hip ti. Ya vuz Se lim, pa di þah olun -ca iki si ya se tin ger çek leþ ti ril me si ne ça lýþ tý. Bi ri si, Do ðu si ya se ti;Ýran’da Þii Sa fevî Dev le ti'ni or ta dan kal dýr mak, Or ta As ya'ya bir ka pýaç mak tý. Di ðe ri ise; Ku zey si ya se ti ile Mý sýr'ý el de ede rek Hint ti ca retyol la rý na sa hip ol mak tý. Ay ný za man da Ha li fe li ði Arap lar dan ala raküç yüz mil yon Müs lü man'ýn Ha li fe si sý fa tý ný ka zan mak tý. Ya vuz Se lim,bu emel le ri ni ye ri ne ge ti re bi le cek bir kud ret te ya ra týl mýþ tý. Or du suonu çok se vi yor du. O da bü yük kuv vet le re ku man da et mek ik ti da -rý na sa hip ti.

Sul tan Se lim sal ta na tý nýn ilk yýl la rý ný kar deþ le riy le il gi li mü ca de le -ler le ge çir dik ten son ra dev le tin Gü ney do ðu'ya doð ru ge niþ le me si nisað la ya cak önem li sa vaþ la rý ka zan dý. Þah Ýs ma il'i Çal dý ran'da yen di.Ala üd dev le'nin kuv vet le ri ni da ðýt tý. Din len mek için Ýs tan bul'a dön -dü. Mý sýr Sul ta ný Kan su Gav ri'ye kar þý se fe re çý kýp, Mer ci da býk'ta onuyen di. Da ha son ra Þam'a yü rü dü ve ora da kýþ la dý. Ora dan Mý sýr'a yo -la çýk tý ve Mý sýr'ý al dý. Bu sa vaþ lar so nun da kut sal ema net le ri Ýs tan -bul'a ge tir di ve Ýs tan bul'u Hi la fet mer ke zi yap tý. Ken di si de ha li fe ol -du. Hal ký na kar þý çok adil dav ra nýr, yok sul la rý ko rur, halk ara sýn da si -vil ký ya fet ile ge zer di. Hal kýn so run la rý na ku lak ve rir, he men çö zümge ti rir di. Cö mert li ði ile ün sal mýþ tý. Halk ona kah ra man lý ðýn dan vesert li ðin den do la yý "Ya vuz" de miþ ti. Ya vuz Sul tan Se lim, ül ke ima rý naol duk ça önem ver miþ, ca mi, med re se ve kül li ye ya pa rak ül ke il mi ninge liþ me si ni sað la mýþ tý.

Or ta boy lu idi. Ýn ce ama sað lam ya pý lýy dý. Hoþ soh bet bir ki þi li ðivar dý. Açýk ve ay dýn lýk bir çeh re si var dý. Se lim tar zý sa rýk onun ica dý -dýr. Sa rýk tan baþ ka ay rý ca ke çe kü lah da gi yer di. Çok gü zel ata bi ner,dev rin en meþ hur si lah þör le ri ni alt ede cek ka dar iyi ký lýç kul la nýr dý.Gü reþ mek te, ok ve yay yap ma da üs tü ne yok tu. Harp ten hoþ lan mak -la be ra ber çok in ce bir ru ha da sa hip ti. Mü te va zý bir ki þi li ði olan Ya -vuz Sul tan Se lim, her öðün ye mek te tek çe þit ye mek yer di ve aðaç tanta bak lar kul la nýr dý.

30 Adem Suad

Gös te riþ ten hoþ lan maz, dev let ma lý ný is raf et mez di. Ba ba sýn dandev ral dý ðý tat minkâr ha zi ne yi að zý na ka dar dol dur du. Ha zi ne nin ka pý -sý ný mü hür le dik ten son ra, þöy le va si yet et ti: "Be nim al týn la dol dur du -ðum ha zi ne yi, to run la rým dan her kim dol du ra bi lir se ken di müh rü ilemü hür le sin, ak si hal de Ha zi ne-i Hu ma yun be nim müh rüm le mü hür -len sin." Bu va si yet tu tul du. O ta rih ten son ra ge len pa di þah la rýn hiç -bi ri ha zi ne yi dol du ra ma dý ðýn dan, ha zi ne nin ka pý sý da ima Ya vuz'unmüh rüy le mü hür len di. Ya vuz Sul tan Se lim, ata la rý hep sa kal uzat týk -la rý hal de sa ka lý ný ke ser di. Bu nun se be bi ni so ran la ra "Sa ka lý mý elever me mek için ke si yo rum" de di ði ri va yet edi lir. Bir ku la ðý na da kü peta kar dý.

Ya vuz Sul tan Se lim, Ma ca ris tan'a bir se fer yap mak üze re or du su ileyo la çýk tý. Fa kat yol cu luk sý ra sýn da has ta lan dý. 22 Ey lül 1520'de "As -lan Pen çe si" de ni len bir çý ban yü zün den he nüz 50 ya þýn da iken ve fatet ti. Do kuz yýl lýk, za fer ler le do lu olan ha ya tý so na er di ði za man, dün -ya ta ri hi en bü yük hü küm dar la rýn dan bi ri ni kay be tti. Ha ya tý nýn sonda ki ka la rýn da Ya sin-i Þe rif oku yor du. Ka nu ni Sul tan Sü ley man, Fa tihCa mii'nde ba ba sý nýn ce na ze na ma zý ný kýl dýk tan son ra, onu Sul tan Se -lim Ca mii av lu sun da ki tür be ye def net tir di. Ya vuz Sul tan Se lim se kizyý la sek sen yýl lýk iþ sýð dýr mýþ bü yük bir pa di þah tý.

Ço cuk la rý:Ha ti ce Ha tun, Fat ma Ha tun, Haf sa Ha tun, Þah Ha tun,Ka nu ni Sul tan Sü ley man.


KA NU NÝ SUL TAN SÜ LEY MAN Ba ba sý: Ya vuz Sul tan Se limAn ne si: Haf sa Ha tunDo ðumu: 27 Ni san 1495Ölü mü: 6-7 Ey lül 1566 Sal ta na tý: 1520-1566

Ka nunî Sul tan Sü ley man dev ri, Türk ha ki mi ye ti nin do ruk nok ta -sý na ulaþ tý ðý bir de vir ol muþ tur. Ba ba sý Ya vuz Sul tan Se lim, onu kü çükyaþ lar dan iti ba ren çok ti tiz bir þe kil de ye tiþ tir me ye baþ la dý. Ben ze rigö rül me miþ bir ter bi ye ve tah sil gör dü. Ýlk eði ti mi ni an ne sin den ve ni -ne si Gül ba har Ha tun'dan al dý. Ye di ya þý na ge lin ce tah sil için Ýs tan -bul'a, de de si Sul tan Ýkin ci Ba ye zid'in ya ný na gön de ril di. Þeh za de Sü -ley man, bu ra da Ka ra ký zoð lu Hay red din Hý zýr Efen di'den ta rih, fen, ede -bi yat ve din ders le ri alýr ken, sa vaþ tek nik le ri ko nu sun da da öð re nimgö rü yor du.

Ba ba sý Ya vuz Sul tan Se lim'in 1512’de tah ta geç me si üze ri ne Ýs tan -bul'a ça ðý rý lan Þeh za de Sü ley man, ba ba sý nýn kar deþ le riy le mü ca de le -le ri sý ra sýn da Ýs tan bul'da ka la rak ba ba sý na ve ka let et ti. Bu sý ra da Sa -ru han san cak bey li ðin de de bu lun du. Ba ba sý Ya vuz Sul tan Se lim'inölü mü üze ri ne, 25 ya þýn day ken, Ma ni sa'dan Ýs tan bul'a ge le rek onun -cu pa di þah ola rak tah ta geç ti. Ken di sin den baþ ka er kek kar de þi ol ma -dý ðý için tah ta ge çi þi ko lay ve ça týþ ma sýz ol du. Ka nu ni Sul tan Sü ley -man 1520-1566 yýl la rý ara sýn da Os man lý Dev le ti'ni ida re et ti. Os man -lý Pa di þah la rý ara sýn da ik ti dar da he men he men en uzun ka lan, Os -man lý Dev le ti'ni en bü yük sý nýr la rý na ulaþ tý ran Sul tan ol du.

Ken di si ne "Ka nu ni" den me si, ye ni ka nun lar icat et me sin den de ðil,mev cut ka nun la rý yaz dýr týp çok sý ký bir þe kil de tat bik et me sin den do -la yý dýr. Ka nunî Sul tan Sü ley man ada le ti se ven bir pa di þah tý. Mý sýr'dange len ver gi yi had din den faz la bu lup, yap týr dý ðý araþ týr ma so nun da hal -kýn zul me uð ra dý ðý ný dü þün me si ve Mý sýr Va li si ni de ðiþ tir me si bu nunaçýk ka ný tý dýr.

Ka nu ni Sul tan Sü ley man, tah ta çýk tý ðý sý ra da Os man lý Dev le tidün ya nýn en zen gin ve en güç lü dev le ti ko nu mun day dý. Ba ba sý nýnölü mü ve ken di si nin pa di þah ol ma sý, "Ars lan öl dü, ye ri ne ku zu geç ti"di ye dü þü nen Av ru pa lý la rý se vin di ri yor du. An cak Av ru pa lý lar, çokgeç me den ha yal ký rýk lý ðý na uð ra dý lar. Çok cid di ve ken din den eminbir pa di þah olan Ka nu ni Sul tan Sü ley man, azim ve ira de sa hi biy di.Ya pa ca ðý iþ ler de hiç ace le et mez, ga yet ge niþ dü þü nür ve ver di ði emir -den as la ge ri dön mez di. Ýþ ba þý na ge ti re ce ði adam la ra, ka bi li yet de re -ce le ri ne gö re gö rev ve rir di. Bu güç O'nun is mi nin Ba tý'da muh te þem(Mag ni fi cent), ola rak anýl ma sý ný sað la dý.


Her ge çen gün ünü dün ya ya hýz la ya yý lan Sul tan Sü ley man'ýn güç -lü ik ti da rý kar þý sýn da Ba tý den ge li bir dö nem ya þa dý. Bel grad'ý ve Ro -dos'u al dý. Ma car Kra lý ný boz gu na uð rat tý ve Bu da peþ te'yi al dý. Kar þý -sýn da Al man kra lý sa va þa ma yýp kaç tý. Ýran or du su nu yen di. O böl ge -de bir çok ül ke ler Os man lý Ým pa ra tor lu ðu'na ka týl dý. Za fer le so nuç la -nan bir çok se fer le ri ara sýn da Ye men, Ha beþ, Zi get var'ý sa ya bi li riz. Ka -nu ni Sul tan Sü ley man Zi get var ku þat ma sý ný ida re eder ken, 7 Ey lül1566 yý lýn da 71 ya þýn da ve fat et ti.

Ka nu ni Sul tan Sü ley man yük sek bir ahlâk duy gu su na sa hip ti. Na -zik ti, al çak gö nül lü ve sa kin dav ra nýþ lýy dý. Tam bir inan mýþ, di ni bü -tün dü. Za man za man ký lýk de ðiþ ti rip hal kýn içi ne ka rý þýr dý. Bir çok ha -yýr ese ri yap mýþ ve vak fet miþ tir. Sü ley ma ni ye Ca mii ve kül li ye si enönem li eser le rin den dir. Oðul la rý için yap týr dý ðý sün net dü ðün le ri vebu ra da uy gu la nan tö ren ler min ya tür ola rak çi zi le rek o gün kü dev letdü ze ni, sos yal ya þan tý, as kerî ve si yasî ha yat hak kýn da ge le ce ðe bil gita þýn ma sý ný sað la dý.

Ço cuk la rý: Mih ri mah Ha tun, Ra zi ye Ha tun, Ýkin ci Se lim, Ba ye -zid, Ab dul lah, Mu rad, Meh med, Mah mud, Ci han gir, Mus ta fa.

Bü yük bir dev let ada mý olan Ka nunî Sul tan Sü ley man ay ný za -man da ün lü bir þa ir di. Meþ hur þi ir le rin den bi ri si þu dur:

"Halk için de mu te ber bir nesne yok dev let gi bi,

Ol ma ya dev let ci han da, bir ne fes sýh hat gi bi.

Sal ta nat de dik le ri bir ci han kav ga sý dýr,

Ol ma ya baht-ü saa det dün ya da vah det gi bi"

34 Adem Suad

SUL TAN II. SE LÝMBa ba sý: Ka nu ni Sul tan Sü ley manAn ne si: Hür rem Sul tanDoð u mu: 28 Ma yýs 1524Ölü mü: 15 Ara lýk 1574 Sal ta na tý: 1566-1574

Sul tan II. Se lim 28 Ma yýs 1524'de Ýs tan bul'da doð du. Ba ba sý Ka nu -ni Sul tan Sü ley man, an ne si Hür rem Sul tan'dýr. Hür rem Sul tan Slav kö -ken li dir. Sul tan II. Se lim or ta boy lu, açýk alýn lý, ma vi göz lü, in ce kaþ lýve sa rý þýn bir pa di þah tý. Þeh za de li ðin de mü kem mel bir tah sil ve ter bi yeile ye tiþ ti ril di. Dev let ida re si ni iyi ce öð ren mek için de Ana do lu'nun çe -þit li yer le rin de san cak bey li ði yap tý. Bu sý ra da tah si li ne de vam ede rek,ilim ve tec rü be si ni art týr dý. Sa rý Se lim ola rak da aný lan II. Se lim, Kü -tah ya san cak be yi iken, ba ba sý Ka nu ni Sul tan Sü ley man'ýn ölüm ha be -ri ni al dý. Bu nun üze ri ne Ýs tan bul'a ge le rek, 42 ya þýn da, tah ta geç ti. II.Se lim da ha ön ce ki Os man lý Sul tan la rý na gö re si lik ve za yýf bir hü küm -dar dý. 1566-1574 yýl la rý ara sýn da Os man lý Dev le ti'ni ida re et ti.

Sul tan II. Se lim ba ba sý nýn sal ta na tý sý ra sýn da di ðer kar deþ le ri Þeh -za de Ba ye zid ve Þeh za de Mus ta fa'nýn ber ta raf edil me siy le ko lay catah ta geç ti. Pa di þah olur ol maz ilk se fe ri ni Ba tý'ya yap tý. Ül ke sý nýr la -rý ný Or ta Av ru pa'ya ka dar ge niþ let ti. Ül ke si nin Do ðu bö lü mün de ge -li þen olay lar se be bi ile Ta tar lar la, Öz bek ler le, Çer kez ler le ve Gür cü -ler le sa vaþ tý. Bas ra, Bað dat, Kýb rýs, Tu nus ka yýt sýz þart sýz tes lim olan -lar ara sýn day dý. Ba ba sý gi bi ül ke si nin de niz ler de de ege men li ði ni ge -niþ le te rek, de niz ege men li ði ne önem ver di. Bar ba ros, Oruç Re is,Tur gut Re is gi bi kap tan lar O'nun za ma nýn da ye tiþ ti.

Sul tan II. Se lim, So kul lu Meh med Pa þa gi bi çok güç lü bir ve zi resa hip ti ve dev let iþ le rin de en önem li yar dým cý sýy dý. 15 yýl sad ra zam lýkya pan So kul lu Meh med Pa þa, dev let yö ne ti mi ne aðýr lý ðý ný koy du.Dev rin bü yük dev let adam la rý sa ye sin de Os man lý Dev le ti ih ti þa mý nýsür dür dü. So kul lu Meh med Pa þa gi bi di ra yet li ve tec rü be li ve zir lerhü kü me ti ayak ta tut ma yý ba þar dý. Sul tan II. Se lim hiç se fe re çýk ma -dý ve li ya kat li ol ma yan Ali Pa þa'nýn Kap tan-ý Der ya lý ðýn da Ýne bah týfa ci asý ný ya þa dý.

II. Se lim iyi si lah kul lan ma sý ný bi lir, ay ný za man da us ta bir ok çuy -du. Hal ký na kar þý adil dav ra nýr dý. Ýl me açýk ve âlim le ri ko rur du. Sa -ray da mu si ki ça lýþ ma la rý ve mü zik ala nýn da ki ge liþ me ler onun bes te ciru hun dan kay nak la ný yor du. O'nun za ma nýn da Ýs tan bul ve ül ke ninçok de ði þik alan la rýn da bir çok mi ma ri eser ya pýl dý ðý gi bi, önem liona rým fa ali yet le ri ni de ger çek leþ tir di. Dev ri nin us ta mi ma rý, Mi marSi nan'a Edir ne'de Se li mi ye Ca mi i’ni yap týr dý.

36 Adem Suad

II. Se lim in ce ve uzun boy lu, gü ler yüz lü ve gü zel ses liy di. Al týn iþ -le me li ka di fe kaf tan gi yer di. Sa rý ðý Se lim üslûbun da ve mü cev ve zey -di. Bir kýs mý dý þa rý ta þar dý. Giy di ði kaf tan la rýn al týn iþ le me li ya ka la rývar dý. As tar la rý da kýr mý zý sa ten den di. Sul tan II. Se lim, de de si Ya vuzSul tan Se lim gi bi se kiz yýl taht ta ka la rak ký sa bir ik ti dar dö ne mi ya þa -dý. 15 Ara lýk 1574'de ve fat et ti. Aya sof ya'ya def ne dil di. Ýs tan bul'daölen ilk Os man lý Pa di þa hý dýr.

Ço cuk la rý: Fat ma Ha tun, Þah Ha tun, Gev her han Ha tun, Es maHa tun, III. Mu rad, Ab dul lah, Os man, Mus ta fa, Sü ley man, Meh med,Ci han gir.

Þa he ser be yit le rin den bi ri þu dur:

"Biz bül bül-i muh rýk-ý dem-i þek va yý fi ra kýz

Ateþ ke si lir geç se sa ba gül þe ni miz den"


SUL TAN III. MU RADBa ba sý: Sul tan II. Se lim An ne si: Afi fe Nur Ba nu Ha tun Do ðu mu: 4 Tem muz 1546 Ölü mü: 16 Ocak 1595 Sal ta na tý: 1574-1595

Sul tan III. Mu rad Ma ni sa'nýn Boz dað yay la sýn da dün ya ya gel di.An ne si Afi fe Nur Ba nu Sul tan Ve ne dik li dir. Sul tan III. Mu rad or taboy lu, kum ral sa kal lý, ela göz lü ve be yaz ten li bir pa di þah tý. Çok cö -mert ti ve in san la ra yar dým et me yi çok se ver di. Al çak gö nül lü ve adildav ra nýþ lýy dý. Gi yin me si ni se ver, gös te riþ li el bi se ler gi yer, mü cev hertak mak tan da hoþ la nýr dý. Özel lik le ka vuk üze rin de ki de ðer li taþ la rýkul lan mak O'na has bir özel lik ti. Þeh za de li ði sý ra sýn da Ma ni sa'da dev -rin en de ðer li ule ma sýn dan ders ler al dý. Dün ya me se le le ri ile ya kýn danil gi len di. Özel lik le ül ke si dý þýn da. Ül ke si nin ka de ri ni et ki le yen li der -le rin yap týk la rý ný me rak eder di. Ta ri hi eser le ri oku ma yý çok se verArap ça ve Fars ça yý çok iyi ko nu þur du.

Sul tan III. Mu rad ba ba sý öl dü ðün de Ma ni sa'da va li ola rak bu lu nu -yor du. So kul lu Meh med Pa þa'nýn ken di si ne ilet ti ði ha ber üze ri ne Ýs -tan bul'a ge le rek on ikin ci pa di þah ola rak ik ti da rý tes lim al dý. III. Mu -rad 1574- 1595 yýl la rý ara sýn da Os man lý Dev le ti'ni ida re et ti. An cako da ba ba sý Sul tan II. Se lim gi bi dev let iþ le ri ne faz la mü da hil ol ma dý.Bü rok ra si ve hü kü met da ha zi ya de So kul lu Meh med Pa þa ta ra fýn danida re edil di. Bun da So kul lu'nun tec rü be si, di ra ye ti ve ida re tar zýbü yük rol oy na mýþ týr.

Mer ha met li bir ki þi li ðe sa hip olan III. Mu rad, dev let ha zi ne sin denmuh taç olan la ra yar dým da bu lun du. Ýlim ale miy le iyi dost luk lar kur du.Ül ke ima rý na bü yük önem ver di, özel lik le ata la rý ta ra fýn dan ya pý lanta ri hi eser le rin ona rý mý ný ger çek leþ tir di.

Sul tan III. Mu rad, ik ti da rý za ma nýn da ül ke için de ve ül ke dý þýn daolay lý dö nem ler ya þan mýþ ol ma sý na kar þýn, ül ke bir li ði nin ko run ma sýve top rak la rý nýn ge niþ le me si için ça lýþ tý. Bir ta raf tan Ku zey Af ri ka'dafe tih ler ya par ken di ðer ta raf tan da Hint Ok ya nu su'nda do nan ma sý nýbu lun dur du. Sa vaþ tan çok sa ký nan, ge li þen ha di se le rin müm kün ol -du ðu ka dar ba rýþ yo luy la hal le dil me si ta raf ta rýy dý. Çok iyi bir ku man -dan, iyi bir sa vaþ çý ol du ðu gi bi, ký lýç kul lan mak ta da çok ba þa rý lýy dý.Ata bin me yi se ver di.

Sul tan III. Mu rad, Ýn gi liz ler le de dos ta ne iliþ ki ler ge liþ ti rdi. Ýlk Ýn -gi liz Ka pi tü las yo nu nun ve ril me siy le Ýs tan bul'a da imi Ýn gi liz el çi si gön -de ril di. Pa pa'nýn Ka to lik Av ru pa'da ku ra bi le ce ði haç lý it ti fa ký na kar þýPro tes tan Ýn gil te re ile iliþ ki ler ge liþ ti rdi. Da ha son ra bu it ti fa ka


Hol lan da da da hil edi le cek tir. Dev let iþ le ri ni So kul lu'ya dev re denSul tan III. Mu rad za ma nýn da, sa ray da ka dýn lar dev let iþ le ri ne çok çaka rýþ ma ya baþ la dý lar ve bu du rum So kul lu'nun ölü mün den son ra daar ta rak de vam et ti.

Eð len ce mec lis le ri ne düþ kün olan Sul tan III. Mu rad, sal ta na tý bo -yun ca Ýs tan bul'dan hiç çýk ma dý ve sa ray da ki ka dýn la rýn et ki sin de kal -dý. Da ha son ra ki yýl lar da Os man lý Ým pa ra tor lu ðu nun bir dev ri ni et ki -le ye cek olan ka dýn lar sal ta na tý onun dev rin de baþ la dý. So kul lu Meh -med Pa þa'nýn aðýr lý ðý ný his set tir di ði III. Mu rad dö ne min de, Os man lýtop rak la rý en ge niþ sý nýr la rý na ulaþ tý. 29 ya þýn da çýk tý ðý taht ta 20 yýlka lan Sul tan III. Mu rad felç ge çir di ve ve fat et ti. Aya sof ya Ca mii'ninav lu su na def ne dil di.

Ço cuk la rý: Ay þe Ha tun, Fat ma Ha tun, Mih ri mah Ha tun, Fah ri yeHa tun, III. Meh med, Se lim Ba ye zid, Mus ta fa, Os man, Ci han gir, Ab -dul lah, Ab dur rah man, Ab dul lah, Ha san, Ah med, Ya kub, Alem þah,Yu suf, Hü seyin, Kor kud, Ali, Ýs hak, Ömer, Ala üd din, Da vud.

40 Adem Suad

SUL TAN III. MEH MEDBa ba sý: Sul tan III. Mu rad An ne si: Sa fi ye Sul tan Do ðu mu: 26 Ma yýs 1566 Ölü mü: 21 Ara lýk 1603 Sal ta na tý: 1595-1603

Sul tan III. Meh med, Ma ni sa'da doð du. An ne si nin gö ze ti min de veet ki sin de iyi eði tim ala rak ye tiþ ti. Or ta boy lu, kum ral saç lý ve gü zelyüz lüy dü. Çok kuv vet li bir ilim tah si li yap tý ve dev rin önem li ta rih çi -si Ho ca Sa ded din Efen di'den ta rih ve kül tür ders le ri ni, din eði ti mi nide din alim le rin den al dý. Ýyi bir din dar ve dü rüst bir þeh za de ola rakye tiþ ti. Sul tan, ay ný za man da gü zel þi ir ler ya zan bir þa ir di. Has sas, kö -tü lük ten uzak, dü rüst bir ya pý sý var dý. Bu Onun en bü yük özel li ðiy di.Sul tan III. Meh med, 1583'te Ma ni sa san cak bey li ði ne ta yin edil di.1595 yý lý nýn Ocak ayý na ka dar gö rev yap tý ðý Ma ni sa'dan, ba ba sý nýnölüm ha be ri üze ri ne Ýs tan bul'a ha re ket ede rek, Os man lý tah tý na otur du.

Sul tan III. Meh med pa di þah ol du ðun da Os man lý Dev le ti en ge niþsý nýr la rý na ulaþ mýþ, üç ký ta ya ya yý lan bü yük bir im pa ra tor luk ol muþ tu.Gö re vi tes lim al dý ðýn da Avus tur ya ile 1593 yý lýn da baþ la yan sa vaþ de -vam edi yor du. Ma ca ris tan'ýn fet hi ta mam lan mýþ ve Ef lak üze ri ne se -fer ka ra rý alýn mýþ tý. Türk le rin Vi ya na'ya ha re ke te ge çe ce ði ni he sap la -yan Ba tý lý Dev let ler bu se fe re kar þý ye ni bir haç lý or du su top la dý lar.Or du ko mu tan la rý nýn ye ter siz li ði ve ka rar sýz lýk Es ter gon Ka le si'ninkay bý na se bep ol du. Bu ye nil gi üze ri ne Sul tan Meh med, bir sü re dirde ðiþ miþ olan ge le ne ði, pa di þah la rýn or du nun ba þýn da se fe re ka týl ma -sý ný tek rar baþ lat mak üze re Eð ri Se fe ri'nin ya pýl ma sý na ka rar ver di.Ta ri hi mi ze "Ka ni je Sa vun ma sý" ola rak ge çen ve Tir ya ki Ha san Pa þako mu ta sýn da ki or du yu des tan laþ tý ran za fer ka za nýl dý. Sul tan Meh -med, bu za fer den son ra Ýs tan bul'a dön dü ðün de "Ka ni je Fa ti hi" ola rakkar þý lan dý ve za fer þen lik le ri ya pýl dý.

Sul tan III. Meh med, içe ri de de bir sü re dir dev le ti teh dit eden Ce -lalî is yan la rýy la uð raþ tý. Ele baþ la rý ný yok et mek, or du ile ha re ke te geç -me yi ge rek ti re cek ka dar bü yü dü, dev let uzun sü re bu is yan lar la uð raþ -mak zo run da kal dý. Ýs tan bul'da Si pa hi Oca ðý Ye ni çe ri le re kar þý ha re -ke te geç ti ve "Zor ba Ýs ya ný" ya þan dý. Pa di þah is yan la ra son ver mekiçin asi ler le si ya set yo lu ile an laþ ma ka ra rý ný uy gu la ma ya koy du. III.Meh med, ko lay ca üzün tü ye ka pý lýr, ye mek ten, iç mek ten ke si lir di. Ce -la li is yan la rý ve Ýran sa vaþ la rý nýn çok uzun sür me si onu bü yük üzün tüiçin de bý rak tý.

III. Meh med dev ri du rak la ma dö ne mi dir. An ne si ni çok se ven,sa yan ve sö zün den hiç çýk ma yan Sul tan Meh med, bu du ru mun

42 Adem Suad

ka rý þýk lýk la ra yol aça ca ðý nýn far kýn da de ðil di. Ni te kim an ne si Sa fi yeSul tan ký sa sü re de sa ray da ha ki mi yet kur du. Ba zý ko nu lar da pa di þa hýzor la yýp is te di ði ni yap týr ma ya baþ la dý. Bu nun so nu cun da dev let için deuzun sü re de vam ede cek olay lar baþ gös ter di. III. Meh med iç ki yi sý ký birþe kil de ya sak la yýp, bü tün giz li mey ha ne le ri ka pat týr ma sýy la da bi li nir.

Ço cuk la rý: I. Ah med, I. Mus ta fa, Se lim, Mah mud.


SUL TAN I. AH MEDBa ba sý: Sul tan III. Meh medAn ne si: Han dan Sul tan Doð u mu: 18 Ni san 1590Ölü mü: 22 Ka sým 1617Sal ta na tý: 1603-1617

Sul tan I. Ah med, Ma ni sa'da doð du. Ýyi bir eði tim gör dü, Arap çave Fars ça'yý mü kem mel de re ce de öð ren di. Ok at mak, ký lýç kul lan -mak, ata bin mek gi bi sa vaþ ve as ker lik alan la rýn da us ta olan I. Ah -med, ava ve ci rit oyu nu na çok düþ kün dü. Sa de gi yin me yi se ver di. Ba -ba sý Sul tan III. Meh med'in ve fa tý üze ri ne 1603'te Eyüb Sul tan'da ký -lýç ku þa na rak tah ta geç ti. On dör dün cü pa di þah ola rak Os man lý tah -tý na çý kan Sul tan Ah med, es ki ge le ne ði bo za rak kar de þi þeh za de Mus -ta fa'yý kat let me di. I. Ah med, Ka nu ni Sul tan Sü ley man'dan son ra kipa di þah lar için de dev let iþ le riy le yo ðun þe kil de uð ra þan ilk pa di þah týr.Ço cuk de ne cek yaþ lar da bi le mü kem mel ka rar lar al dý. Da ima ilim veir fan sa hi bi bü yük ki þi ler le bir lik te ol du ve on la ra akýl da nýþ tý.

Kü çük yaþ ta sal ta nat so rum lu lu ðu nu tes lim al dý ðýn da dev let do -ðu da Ýran ile ba tý da da Avus tur ya ile harp ha lin dey di. Ýran ile ya pý -lan Re van mu ha sa ra sý ba þa rý lý ola ma mýþ dev let Gen ce ve Þir van'ýÝran'a bý rak mak zo run da kal mýþ tý. Ma ca ris tan'ý al ma ya yö ne lik Avus -tur ya se fe rin de ise iki ta ra fýn an laþ ma sý ile Ka sým 1606'da "Zit va to -rok" ba rý þý nýn im za lan ma sýy la sa vaþ du ru mu na ký sa bir ara ve ril miþ -ti. Sul tan Ah med'in sal ta na tý sý ra sýn da, içe ri de dev le ti en çok meþ -gul eden önem li bir me se le de Ce la li is yan la rýy dý. Ve zi ri Ku yu cu Mu -rad Pa þa ve Can bo la toð lu, is yan cý la rýn dev le te kar þý ha re ket le ri niön le me ye ça lýþ tý.

Halk içi ne gir me di ðin den faz la se vil mez di Sul tan Ah med. Çok he -sap lý ha re ke ti, as ke re ye te rin ce bah þiþ da ðýt ma ma sý, as ker ara sýn da date dir gin li ðe se bep ol du. Sal ta na tý sý ra sýn da ha re min, ka dýn sul tan la rýndev let iþ le ri ne ka rýþ ma la rý ný en gel le di, bir ba ký ma da sal ta nat çe kiþ -me le rin den dev le ti ko ru du. Sad ra za mý Ku yu cu Mu rad Pa þa ile ül keiçin de iç ki içil me si ni ya sak la dý, ay ký rý ha re ket eden le ri de þid det lece za lan dýr dý.

Sul tan Ah med Os man lý Mi ma ri si'nin en bü yük eser le rin den olan,adý ný ver di ði ca mii ya pý lýr ken biz zat ça lýþ tý. Onun ha ya týn da on dörtsa yý sý nýn önem li bir ye ri var dýr. Çün kü on dört ya þýn da pa di þah ol du,on dört yýl sal ta nat sür dü ve Os man lý pa di þah la rý nýn on dör dün cü sü -dür. Sul tan Ah met ya ka lan dý ðý ti füs has ta lý ðýn dan kur tu la ma ya rak1617 yý lýn da 28 ya þýn da ve fat et ti.


Ço cuk la rý: Gev her han Ha tun, Ay þe Ha tun, Fat ma Ha tun, Ati keHa tun, II. Os man, IV. Mu rad, Sul tan Ýb ra him, Ba ye zid, Sü ley man, Ka -sým, Meh med, Ha san, Se lim, Han za de, Ubey de.

Di ni ne çok bað lý olan Sul tan I. Ah med'in Hz. Mu ham med'e(S.A.V) olan bað lý lý ðý o ka dar de rin di ki, onun ayak iz le ri nin res miiçi ne bir þi ir yaz dý ve o þi iri ka vu ðun da ölün ce ye ka dar ta þý dý. O þi irþu dur:

"N'ola ta cým gi bi ba þým da gö tür sem da im

Ka dem-i res mi ni ol Haz re ti Þa hý Ru sü lün

Gül-i Gül za rý Nü büv vet, o ka dem sa hi bi dir

Ah me da dur ma yü zün sür ka de mi ne ol gü lün"

46 Adem Suad

SUL TAN I. MUS TA FA Ba ba sý: Sul tan III. Meh med An ne si: Han dan Sul tan Do ðu mu: 1592 Ölü mü: 1639Sal ta na tý: 1. Dö nem (1617- 1618)

2. Dö nem (1622- 1623)

Sul tan I. Mus ta fa Ma ni sa'da doð du. An ne si Han dan Sul tan'dýr.Sul tan I. Mus ta fa gü zel yüz lü, sey rek sa kal lý, sa rý be niz li ve iri göz lü birpa di þah tý. Ýki dö nem pa di þah lýk yap tý. Si nir li bir ya pý ya sa hip ti. Sul tanI. Mus ta fa, aða be yi Sul tan I. Ah med'in pa di þah lý ðý sü re sin ce, 14 yýl sa -ra yýn bir oda sýn da ha pis ha ya tý ya þa dý. O de vir de bu ge rek li gö rü lü -yor du. Ak si hal de þeh za de ler dev let yö ne ti mi ne ka rý þý yor, hat ta pa di -þa hý de vir mek için ha re ke te bi le ge çe bi li yor ve dev let bir li ði teh li ke yedü þü yor du. Bu na mey dan ver me mek için þeh za de ler "iza le" olu nurve ya bir oda ya ka pa tý lýr dý.

Sul tan I. Ah med tah ta geç ti ðin de kar de þi ni öl dürt me miþ, an caksa ray da mah pus tut muþ tu. Ka fes ha ya tý de ni len bu sü re so nun da Sul -tan I. Mus ta fa Os man lý ha ne da ný nýn en bü yük er kek ev la dý ol ma sýdo la yý sýy la tah ta çý ka rýl dý fa kat ký sa sü re de den ge siz ha re ket le ri gö rül -dü ðün den ule ma, as ker ve dev let erkâný nýn it ti fa ký ile taht tan in di ril -di. Ýlk ik ti da rý üç ay sür dü. Sul tan I. Mus ta fa, 20 Ma yýs 1622'de, II.Os man'ýn kat le dil me si üze ri ne ikin ci de fa tah ta çý ka rýl dý. Ýkin ci Sal ta -na tý da bir yýl dört ay ka dar de vam et ti.

Sul tan I. Mus ta fa ikin ci pa di þah lý ðý nýn baþ la ma sýn dan 1,5 yýl son -ra 10 Ey lül 1623 ta ri hin de þey hü lis lam fet va sý ile tek rar taht tan in di -ril di. Fet va nýn ge rek çe si ola rak da "Ak li den ge si tam ol ma yan bi ri si -nin ha li fe ola ma ya ca ðý" gös te ril di. Sul tan I. Mus ta fa taht tan in di ril -dik ten 16 yýl son ra, 20 Ocak 1639 gü nü si nir has ta lý ðýn dan do la yýTop ka pý Sa ra yý’n da ve fat et ti.

I. Mus ta fa, þeh za de li ði dö ne min de sa ray da ya þa dý ðý ha yat, sað lý ðý -ný boz muþ tu. Dev le tin için de bu lun du ðu so run lar la ya kýn dan il gi len -me fýr sa tý bu la ma mýþ tý. Dev le tin iç me se le le ri ka rý þýk ol du ðu gi bi do -ðu da ve ba tý da sa vaþ lar de vam edi yor du. Her pa di þa hýn tah ta çýk tý -ðýn da mu tad ol du ðu gi bi onbe þin ci sul tan ola rak tah ta çý kan Mus ta -fa'nýn cü lus tö re nin de de as ke re ve ocak lý ya ulu fe le ri da ðý týl mýþ tý. Ka -pý ku lu as kerî cü lus bah þiþ le ri ni al dýk la rý hal de I. Mus ta fa'nýn pa di þahol ma sý na mu ha le fet et miþ ler di.

Sul tan I. Mus ta fa ile bir lik te kar deþ kat li na di ren gö rül dü, ar týkþeh za de ler sa ra yýn ken di le ri ne ay rý lan bö lü mün de tah ta ge çe cek le rigü nü bek le me ye baþ la dý lar. Ta bii va li de sul tan lar, þeh za de ana la rý ara -sýn da re ka bet ler baþ la dý, her bi ri bir ve zi re ve di ðer grup la ra da ya na rak

48 Adem Suad

en tri ka lar la pa di þah de ðiþ tir me ye ça lýþ tý lar. Bu du rum sa ray da ka rý þýk -lý ða se be bi yet ver di. So nuç la rý dev le tin be ka sý için teh li ke ar z et me yebaþ la dý.

Sul tan I. Mus ta fa, çok din dar bir in san dý. Sa da ka ver me yi çokse ver di. Hat ta sa ra yýn ha vu zu na hiz met çi le rin top la ma sý için pa raatar dý. Sa ray da ki ha ya tý ný iba det ede rek, di ni eser ler oku ya rak ge çi ri -yor du. Tah ta geç me si için ikin ci kez da vet edil di ði za man, oda sýn daKu ran-ý Ke rim oku du ðu nu ve pa di þah lýk is te me di ði ni bil dir miþ ti.Ya þa mý da ha çok Üs kü dar ve Da vut pa þa Sa ra yý'nda geç miþ tir.


SUL TAN II. OS MAN (GENÇ)Ba ba sý: Sul tan Bi rin ci Ah med An ne si: Mah fi ruz Ha se ki Sul tan Do ðu mu: 3 Ka sým 1604 Ölü mü: 20 Ma yýs 1622 Sal ta na tý: 26 Þu bat 1618-1622

Sul tan Genç Os man, Ýs tan bul'da dün ya ya gel di. Ba ba sý I. Ah med,an ne si Mah fi ruz Ha se ki Sul tan dýr. Mah fi ruz Ha se ki Sul tan Rum'dur.Sul tan Genç Os man 14 ya þýn da iken, am ca sý Sul tan I. Mus ta fa'nýntaht tan in di ril me si üze ri ne Os man lý tah tý na otur du. An ne si onun ye -tiþ me si için çok ti tiz dav ran dý. Sul tan II. Os man iyi bir ter bi ye ve tah -sil gör dü. Arap ça, Farþ ça, La tin ce, Yu nan ca ve Ýtal yan ca gi bi do ðu veba tý dil le ri ni kla sik le rin den ter cü me ya pa bi le cek ka dar gü zel öð ren di.Ýyi bir þa ir di, Fa ri si mah la sý ile þi ir ler ya zar dý. Çok gü zel bir yü zü olanGenç Os man, ze ki, ener jik, atýl gan, ce sur ve gö zü pek bir pa di þah tý.Ru hen de çok has sas tý.

Sul tan Genç Os man, Fa tih Sul tan Meh med dev ri ne ka dar ya pýl -dý ðý gi bi sa ray dý þýn dan, Þey hü lis lam Es'ad Efen di'nin ve Per tev Pa -þa'nýn kýz la rý ile ev len di. Ya vuz Sul tan Se lim dev rin den iti ba ren pa di -þah sa ray dý þýn dan ev len me di ði için bu dav ra nýþ önem li bir de ði þik likol du.

Sul tan II. Os man, on al týn cý pa di þah ola rak Os man lý tah tý na çýk -tý. Sul tan Os man genç yaþ ta tah ta çýk tý ðý za man, ilk iþ ola rak ida ri gö -rev ler de, di van üye le ri ara sýn da de ði þik lik yap tý. Dev let do ðu da Ýran,ba tý da Le his tan ile sü ren iki sa vaþ ara sýn da kal mýþ tý. II. Os man ge rek -li dü ze ni kur duk tan son ra, as ke rin iti ra zý na rað men, Le his tan üze ri nese fe re ka rar ver di ve se fe re de þah sen ka týl dý. Sal ta nat ta bu lun du ðuse ne ler de dev let Ýs tan bul'da ar ka ar ka ya ge len ta bii afet ler le uð raþ -mak zo run da kal mýþ tý 1621’de Ýs tan bul Be des te ni'nin bir bö lü mü, birse ne son ra da ka lan kýs mý yan mýþ tý.

Sul tan Os man'ýn en önem li dü þün ce si, ye ni çe ri le ri ve ye ni çe rioca ðý ný or ta dan kal dýr mak idi. Bu nun için gü ven di ði gö rev li ler le ha -zýr lýk la ra baþ la dý. Ye ri ne ye ni as ke ri bir di sip li nin na sýl ku ru la ca ðý ko -nu sun da da ça lýþ ma lar ya pýl dý. Bu fa ali yet ocak lý ta ra fýn dan ha beralýn dý ve bir ta kým is tek ler le Sul ta nah met mey da nýn da top la na rak is -yan et ti ler. Pa di þa hýn ken di le ri ni or ta dan kal dý ra ca ðý ný an la dýk la rýn -dan on dan ön ce dav ra nýp sa ra yý bas tý lar. Sul tan Mus ta fa'yý tah ta ge -çir di ler. Re for mist bir pa di þah olan Genç Os man'ý ta rih te eþi ne azrast la nýr bir þe kil de tah ttan in di re rek, Ye di ku le zin dan la rýn da bo ða rakþe hit et ti ler. Sul tan Genç Os man, ba ba sý Sul tan I. Ah med'in Sul ta -nah med Ca mii'nin ya nýn da ki tür be si ne def ne dil di.


Sul tan Os man iyi ye tiþ miþ bir þeh za de idi ve dev le tin ida re si ni çokgenç yaþ ta tes lim al ma sý na kar þýn, ik ti dar so rum lu lu ðu nu ta þý ya cakgüç tey di. Ace le ci bir ya pý ya ve hýr çýn bir ka rak te re sa hip ti. Atýl gan,ce sur ve akýl lýy dý. Dev le tin için de bu lun du ðu du ru mu ya kýn dan bi li -yor, dev le tin güç len me si nin, ya pý la cak re form lar la sað la na ca ðý na ina -ný yor du. Ata la rý nýn dev let top rak la rý ný ko ru ma da ki ba þa rý ve ka zan -dýk la rý za fer ler den gu rur du yu yor du. II. Os man ken di si ne plan la rý nýuy gu la ya cak bir sad ra zam bu la ma dý. Tah ta çý kar çýk maz dev let er ka -ný için de ki üst dü zey yet ki li le ri de ðiþ ti ren, mü der ris ve ka dý la rýn atan -ma yet ki le ri ni þey hü lis lam dan alan Sul tan Genç Os man çok ye ni lik çibir pa di þah tý.

Ço cuk la rý: Zey nep Sul tan, Ömer ve Mus ta fa.

52 Adem Suad

SUL TAN IV. MU RADBa ba sý: Sul tan I. Ah med An ne si: Kö sem Sul tan (Mah pey ker) Do ðu mu: 27 Tem muz 1612 Ölü mü: 1640 Sal ta na tý: 1623-1640

Sul tan IV. Mu rad Ýs tan bul'da doð du. Ba ba sý Sul tan I. Ah med, an -ne si Mah pey ker Kö sem Sul tan'dýr. An ne si Rum'dur. Sul tan IV. Mu -rad, uzun boy lu, iri cüs se li, yu var lak yüz lü ve hey bet li bir pa di þah tý.Os man lý Sul tan la rý nýn en kud ret li le rin den bi ri ola rak ta ri he geç ti.Son de re ce ze ki, gö zü pek, ce sur, kuv vet li ve ener jik bir in san dý. Sul -tan Mu rad, dö ne min eði tim ci le rin den iyi bir eði tim ala rak bü yü dü. Ýyibir þa ir di ve þi ir le ri ni 'Mu ra dý' mah la sý ile ya zar dý. Hat ya zý sý ný da öð -ren miþ, us ta bir hat tat tý, ken di eliy le tez yin et ti ði ve yaz dý ðý çok gü zelfer man la rý var dýr. Çok iyi ata bi ner, hat ta at tan di ðer bir ata at la ya bi -lir di. Ký lýç, ok ve ya yý us ta lýk la kul la nýr dý. Çok iyi ci rit ve ok atar dý.Bu gü cü nü ka týl dý ðý sa vaþ lar da da gös ter di.

Sul tan, IV. Mu rad Os man lý tah tý na on ye din ci pa di þah ola rak, he -nüz 11 ya þýn day ken geç ti. Dev let iþ le ri bü yük öl çü de an ne si Kö semSul tan'ýn elin de yü rü mek tey di. IV. Mu rad'ýn taht ta kal dý ðý sü re ci ikibö lü me ayýr mak ge re kir. 1623-1632 yýl la rý ço cuk luk ve dev let iþ le ri niöð re ne rek bü yü dü ðü ye tiþ me yýl la rý, 1632'den 1640'da ölü mü ne ka darde vam eden ikin ci dö nem. Ýkin ci dö nem de Sul tan Mu rad, dev le tigüç len dir mek ve top rak la rý ný ge niþ let mek için bü yük bir mü ca de lever di. Ger çek ki þi li ði bu dö nem de ge liþ ti.

Sul tan Mu rad, pa di þah ol du ðu za man Os man lý mem le ke tin de asa -yiþ ve hu zur kal ma mýþ, zor ba lar þe hir le ri ele ge çir miþ ler di. Ýçe ri de yol -suz luk, rüþ vet ve il ti mas yay gýn ha le gel miþ ve dev let iþ le ri yü rü mezol muþ tu. Bu dö nem de iç me se le le rin ya ný sý ra dý þa rý da sa vaþ lar de vamedi yor du. Do ðu da Ýran ile Ba tý da da Avus tur ya ile sa vaþ ya pý lý yor du.Sul tan Mu rad, de li kan lý lýk ça ðýn da ida re yi biz zat ele al dýk tan son rabi raz da þid det yo luy la bü tün zor ba la rý bas týr dý, tek rar dev let hâki mi -ye ti ni kur du. Yol suz luk ve rüþ ve te son ver di. As ker için de bo zu lan di -sip li ni ye ni den dü ze ne koy du. Ka nun, ni zam ve emir le re uy ma yý sað -la dý. Dev let ge lir le ri nin art ma sý için ver gi le rin dü zen li top lan ma sý ný,ha zi ne nin ge rek siz har ca ma lar la pa ra sýz kal ma sý na en gel ola cak ted -bir le ri al dý.

Ge rek ti ðin de teb dil ge ze rek hem asa yiþ ve di sip li ni hem de dü zen -siz lik le ri þah sen gö re rek ce za lan dýr dý. Ge ce so ka ða çýk ma ya sa ðý koy -du. Sa vaþ sý ra sýn da or du nun içi ne gi rip ku man dan ve si per ler de ki as -ker le re mo ral ver di. Hak sýz lý ða ve dü zen siz li ðe hiç ta ham mül ede mez di.

54 Adem Suad

Tü tün ya sa ðý ba ha ne siy le kah ve ha ne ler de top la nan iþ siz güç süz zor bata ký mý ný sin dir di, þid det li ce za ve hat ta idam lar la tek rar ida ri ve ad lini za mý ku ra bil me yi ba þar dý.

Di nin hü küm le ri ni çok iyi bi len Sul tan Mu rad, Þey hü lis lam Yah -ya Efen di'ye "Ba ba" di ye hi tap eder di. Arap ça yý ve Ba tý dil le ri ni çokiyi bi lir di. Ýl mi ve ilim adam la rý ný çok se ver, fýr sat bul duk ça ilim mec -lis le ri ne gi der, on la rý ye ni ça lýþ ma lar yap ma la rý için teþ vik eder di. Sul -tan IV. Mu rad dö ne mi nin önem li olay la rýn dan bi ri de, Ha zer fan Ah -med Çe le bi'nin ka nat ta ka rak Ga la ta Ku le si'nden Üs kü dar'a uç ma sýy dý.

Sul tan IV. Mu rad, hü küm dar lý ðý nýn ilk yýl la rýn da an ne si nin et ki -sin de kal dýy sa da da ha son ra ka dýn la rýn sal ta na tý na son ver di, ha in vehi lekâr sad ra zam la rý þid det le ce za lan dýr dý. Mem le ket me se le le ri ni ya -kýn dan ta kip edip, çö züm ler üret me ye ça lýþ tý. 17 yýl hü küm dar lýk yap -týk tan son ra, Nik sir has ta lý ðýn dan do la yý he nüz 28 ya þýn da ve fat et ti.


SUL TAN I. ÝB RA HÝMBa ba sý: Sul tan I. Ah medAn ne si: Kö sem Sul tan (Mah pey ker)Do ðu mu: 05 Ka sým 1615 Ölü mü: 18 Aðus tos 1648 Sal ta na tý: 1640-1648

Sul tan I. Ýb ra him Ýs tan bul'da doð du. Ba ba sý Sul tan I. Ah med, an -ne si Kö sem Sul tan'dýr. Sul tan Ýb ra him uzun boy lu, za yýf in ce yüz lü,açýk ten li, kuv vet li vü cut lu, kum ral gür sa kal lý ve in ce bý yýk lýy dý. Kaf -tan gi yer ve sor guç ta kar dý. An ne si onun ye tiþ ti ril me si için çok gay retgös ter di. Aða be yi Sul tan IV. Mu rad'ýn ani ve fa tý, za ten ölüm dü þün -ce le riy le ha rap ol muþ Þeh za de Ýb ra him'i çok sars tý ve pa di þah ol du ðu -na inan mak bi le is te me di. An ne si nin ve dev let erkânýnýn ýs rar la rýn -dan ve aða be yi Sul tan IV. Mu rad'ýn ce na ze si ni gör dük ten son raaðabeyi nin ve fa tý na ke sin ola rak inan dý. Sad ra zam Ka ra Mus ta fa Pa -þa, Taht Oda sý'na ge çen Sul tan I. Ýb ra him'in ba þý na, Hýr ka-i Saa detDa ire si'nden ge ti ri len, Hz. Ömer'in Sa rý ðý'ný yer leþ tir di. Sul tan I.Ýb ra him tah ta otur du ve el le ri ni aça rak dua et ti:

"El ham dü lil lah. Ya Rab bi! Be nim gi bi za if bir ku lu nu bu ma ka ma la yýkgör dün. Sal ta nat gün le rim de mil le ti mi hoþ-hal ey le ve bir bi ri miz den hoþ nudey le."

Sul tan I. Ýb ra him on se ki zin ci pa di þah ola rak tah ta çýk tý ðýn da 25ya þýn day dý. Þeh za de li ðin de çok sý ký bir sa ray ha ya tý ya þa mýþ, kar deþ le -ri öl dü rül dü ðün den kor ku için de bü yü müþ tü. Bu sý ra da sad ra zam lýkkol tu ðun da bu lu nan Ke man keþ Ka ra Mus ta fa Pa þa dev let iþ le ri ni eniyi þe kil de yü rüt tü. Ke man keþ Ka ra Mus ta fa Pa þa, Ýran lý lar la Kasr-ý Þi -rin Ant laþ ma sý'ný im za la yýp, Ýs tan bul'a gel dik ten son ra, gi riþ ti ði ma liiþ ler de de ba þa rý lý ol du. Ocak lý sa yý sý ný in di rip ma aþ la rý nýn dü zen liola rak ve ril me si ni sað la dý. Bu olum lu fa ali yet ler so nun da dev let büt -çe si denk leþ miþ ol du. Do nan ma iþ le riy le de il gi le nen Mus ta fa Pa þa,her yýl be lir li mik tar lar da ka dýr ga lar ya pý lýp do na týl ma la rý ný sað la dý.

Dev le tin do ðu sý nýr la rýn da ki olay lar, Kasr-ý Þi rin Ant laþ ma sý'nýnim za lan ma sýy la so na er miþ ti. Yi ne ba tý da Avus tur ya ile iliþ ki ler bir dü -ze ne gir miþ, da ha ön ce im za lan mýþ olan Zit va to rok Ant laþ ma sý, ye ri -ne 9 mad de ila ve edi le rek ye ni len miþ ti. Böy le lik le dev let hem Do ðu -da hem de Ba tý da, ký sa bir sü re için bi le ol sa sa vaþ sýz bir dö nem ge çir -miþ ti. Dev le tin iç hu zu ru nun sað lan ma sý, malî du ru mu nun dü zel til -me si için önem li ça lýþ ma lar ya pýl mýþ, pa ra ba sýl ma dan pa ra aya rý nýndü þü rü le rek ve ver gi le rin adil bir þe kil de top la na rak ha zi ne nin güç -len di ril me si ne ça lý þýl mýþ tý.


Sul tan I. Ýb ra him, tah ta geç ti ði ilk yýl lar da si nir has ta lý ðý yü zün densýk sýk kriz ge çi ri yor du. An cak, da ha son ra ki yýl lar da dev let iþ le riy lebiz zat il gi len me ye baþ la dý. Sul tan I. Ýb ra him tah ta çýk tý ðýn da so yu nuntek þeh za de si o kal mýþ tý. Bu yüz den ilk oð lu Þeh za de Meh med (Sul -tan IV. Meh med) doð du ðun da ül ke de þen lik ler dü zen len di. Sul tan I.Ýb ra him, çok cö mert ve lü tuf kar bir pa di þah tý. Fa kir le re ve kim se siz -le re yar dým et me yi çok se ver di. Çý kar dý ðý fer man lar la aç lýk ve kýt lý ðýnön len me si ne ça lýþ tý. Sal ta na tý sý ra sýn da, an ne si Kö sem Sul tan'ýn et ki -sin de çok kal dý. Se kiz yýl do kuz ay pa di þah lýk yap týk tan son ra, 18Aðus tos 1648 ta ri hin de bo ðu la rak þe hit edil di.

Ço cuk la rý: Üm mü Gül süm Ha tun, Pey kan Ha tun, Ati ke Ha tun,Ay þe Ha tun, Gev her han Ha tun, IV. Meh med, II. Sü ley man, II. Ah med,Or han, Ba ye zid, Ci han gir, Se lim, Mu rad.

58 Adem Suad

IV. MEH MEDBa ba sý: Sul tan Ýb ra himAn ne si: Ha ti ce Tur han Sul tan Do ðu mu: 2 Ocak 1642Ölü mü: 6 Ocak 1693Sal ta na tý: 1648-1687

Sul tan IV. Meh med Ýs tan bul'da doð du. Ba ba sý Sul tan Ýb ra him, an -ne si Tur han Ha ti ce Sul tan'dýr. An ne si Rus'tur. Sul tan IV. Meh med or -ta boy lu, be yaz ten li ve ya nýk çeh re liy di. Ba ba sý Sul tan Ýb ra him'denbaþ ka ha ne da nýn de va mý ný sað la ya cak er kek ev lat bu lun ma dý ðý içinÞeh za de Meh med'in do ðu mu çok bü yük se vinç ya rat mýþ ve üç gün,üç ge ce þen lik ya pýl mýþ tý. Ata çok bin di ði için vü cu du öne eðik ti. An -ne si onu çok iyi ye tiþ tir di. Ýyi bir ilim tah si li gör dü. Ava ve ede bi ya taçok me rak lýy dý. Ava olan me ra ký yü zün den ta rih te 'Av cý Meh med'ola rak anýl dý. Ba ba sý Sul tan Ýb ra him'in öl dü rül me si üze ri ne 8 Aðus tos1648'de pa di þah ol du.

Sul tan IV. Meh med, on do ku zun cu pa di þah ola rak Os man lý tah tý -na çýk tý ðý za man 7 ya þýn day dý. Kü çük Sul ta ný ür küt me mek için EyüpSul tan'da ya pý lan ký lýç ala yý me ra si mi, kü çük bir tö ren ola rak uy gu -lan dý. Ha zi ne de ye ter li pa ra ol ma dý ðýn dan ye ni çe ri le re cü lus bah þi þitop la nan pa ra lar la öden di. Sul tan IV. Meh med dö ne min de dev letida re sin de boþ luk ol du. Ta ri hi miz de "Aða lar Sal ta na tý" dö ne mi bu dö -nem de baþ la dý. Or ta mý uy gun bu lan ocak la rýn ha re ke te geç me si, si pa -hi ulu fe le ri nin öden me si nin ge cik me si, Ýs tan bul'da buh ran lý gün le re,is yan la rýn çýk ma sý na se bep ol du. "Ye ni Ca mii" (Sul ta nah met ca mii)olay la rý adý ve ri len ve gün ler ce sü ren ayak lan ma lar bu dö nem de ol du.

Sul tan Meh med an ne si nin de des te ði ile Köp rü lü Meh met Pa þa'yýsa da re te ge ti re rek dev le tin güç len me si ni sað la dý. Böy le ce "Köp rü lü lerDö ne mi"ni de baþ lat mýþ ol du. Sul tan IV. Meh med'in sal ta nat sü re siüç dö nem den olu þur:

I. Ço cuk luk Dö ne mi: Dev let ida re si nin Kö sem Sul tan ve aða larta ra fýn dan gö rül dü ðü dö nem.

II. Köp rü lü ler Dö ne mi: Ken di si nin de sa va þa biz zat ka týl dý ðý, Gi -rid'in alýn dý ðý, Or ta Ma ca ris tan'ýn dev let top rak la rý na alýn dý ðý ve sý -nýr la rýn ge niþ le di ði dö nem dir.

III. Vi ya na boz gu nun dan son ra dev le tin tek rar kü çül me ye, iç ka rý -þýk lýk la rýn baþ la dý ðý dö nem.

Ço cuk ya þýn da tah ta çý kan ve Ka nunî Sul tan Sü ley man'dan son raen uzun ik ti dar da ka lan Sul tan Meh med'in ha ya tý nýn bü yük bir kýs mýsa ray en tri ka la rýy la geç ti. Ýkin ci Vi ya na boz gu nun dan son ra, or du nun

60 Adem Suad

ve dev let er ka ný nýn oy bir li ðiy le 8 Ka sým 1687 gü nü taht tan in di ril di.Bun dan son ra ki öm rü, sa ray da ki bir oda da ya ný na ko nu lan iki ca ri yeile tam bir ha pis ha ya tý þek lin de sür dü. 6 Ara lýk 1693'de Edir ne'de ve -fat et ti. Ce na ze si Ýs tan bul'a gön de ril di ve Ye ni Ca mi'de ki Tür be si ne,an ne si Tur han Sul ta nýn ya ný na def ne dil di.

Sul tan Meh med, beþ va kit na ma zý ce ma at le ký lar dý. Ýç ki yi þid det -le ya sak la yýp, iç ki ima lat ha ne le ri ni ka pat týr dý. Sad ra zam lý ðý, Köp rü lüai le si ne ver mek le çok isa bet li bir ka rar al dý. Sul tan Dör dün cüMeh med za ma nýn da Os man lý Dev le ti en ge niþ sý nýr la rý na ka vuþ tu.

Ço cuk la rý: Ha ti ce Ha tun, Sa fi ye Ha tun, Üm mü Gül süm Ha tun,Fat ma Ha tun, II. Mus ta fa, III. Ah med, Ba ye zid.


SUL TAN II. SÜ LEY MANBa ba sý: Sul tan Ýb ra him An ne si: Sa li ha Dilâþub Sul tan Do ðu mu: 15 Ni san 1642 Ölü mü: 22 Ha zi ran 1691 Sal ta na tý: 1687-1691

Sul tan II. Sü ley man Ýs tan bul'da doð du. Din dar, dü rüst ve akýl lý birin san olan Þeh za de Sü ley man an ne si Sa li ha Di la þub Sul tan ta ra fýn -dan ti tiz lik le ye tiþ ti ril di. Oð lu na, ge rek li bil gi le ri bir yan dan ken di ve -ri yor, bir yan dan da ho ca lar tu tu yor du. Sul tan IV. Meh med'in 8 Ka -sým 1687'de taht tan in di ril me siy le yir min ci pa di þah ola rak Os man lýtah tý na çýk tý. Þeh za de lik ha ya tý Ýs tan bul ve Edir ne sa ray la rýn da geç ti.Sul tan Sü ley man uzun sü re gö ze tim al týn da kal dý ðýn dan, dev let iþ le riile il gi le ne me di. Ýyi bir di ni eði tim al dý, gün le ri ni di ni eser ler oku ya rakve iba det ede rek ge çir di.

Ha ya tý nýn kýrk yý lý ný bir da ire de ha pis ge çi ren Sul tan II. Sü ley mance sur, din dar, va tan se ver, mer ha met li ve na zik bir in san dý. Rüþ vet vese fa ha te son de re ce düþ man dý. Tah ta çýk tý ðýn da "Mil le te hiz met ede -lim. Al lah'ýn kul la rý ný mem nun et me ye ça lý þa lým" di ye rek, tah ta iyihiz met ama cýy la otur du ðu nu ifa de et miþ ti. Pa di þah ol du ðu sý ra da as -ke ri zor ba la rýn or ta lý ðý ka rýþ týr ma sý üze ri ne on lar la mü ca de le ye gi riþ tive kýs men de ol sa asa yi þi sað la dý.

Bu pa di þah de ði þik li ðin de de ik ti dar gü cü nün sa ray da mev cut olaniki lik, es ki pa di þa hý taht ta bý rak mak is te yen ler le, II. Sü ley man'ý tah taçý kar ma yý ba þa ran la rýn mü ca de le si as ker için de de hu zur suz lu ða se bepol du. Ha zi ne nin, cü lus bah þi þi için pa ra sý nýn ol ma ma sý olay la rý bü yüt -tü, sa ray da iç ha zi ne ve ki ler den top la nan al týn ve gü müþ kap lar,darp ha ne ye gön de ri lip, ye ni pa ra ba sý lýp as ke re da ðý tý la rak or ta lýk ya -týþ tý rýl dý. Bu dö nem de dev le ti, Sul tan Sü ley man'ý að la ta cak ka darüzen olay, Ka ni je Ka le si'nin 158 yýl son ra kay be dil me si ol du. He menar ka sýn dan Bel grad Ka le si'nin alýn ma sý bu üzün tü yü bi raz ha fif let ti.

Sul tan Ýkin ci Sü ley man, 4 yýl gi bi ký sa bir sü re pa di þah lýk yap tý.Bu nun son iki yý lý ný ya tak has ta sý ola rak ge çir di. Gün geç tik çe za yýf -lý yor du. 22 Ha zi ran 1691 gü nü Edir ne'de ve fat et ti. Ce na ze si Ýs tan -bul'a ge ti ri le rek Sü ley ma ni ye Ca mii ya nýn da Ka nu ni Sul tan Sü ley mantür be si ne gö mül dü.


SUL TAN II. AH MEDBa ba sý: Sul tan Ýb ra himAn ne si: Ha ti ce Mu az zez Sul tan Do ðu mu: 25 Þu bat 1643Ölü mü: 6 Þu bat 1695Sal ta na tý: 1691-1695

Sul tan II. Ah med Ýs tan bul'da doð du. Eði ti miy le an ne si Ha ti ceMu az zez Sul tan meþ gul ol du. Arap ça ve Fars ça bi li yor du. Or ta de re -ce de bir tah sil gör dü. Hat sa na týn da çok us tay dý. Ya zý yaz ma ka bi li ye -ti çok üs tün olan Sul tan II. Ah med, bir çok Ku ran-ý Ke rim yaz dý. Þa -ir le re ve þi ire çok düþ kün dü. Or ta boy lu, çev re sa kal lý ve açýk renk libir yü zü var dý. Gös te riþ ten hoþ lan maz, çap raz kaf tan gi yer, ata la rý gi biba þý na sor guç ta kar dý. Sul tan II. Ah med, Edir ne'de yir mi bi rin ci pa di þah ola rak Os man lý

tah tý na çýk tý ðý za man 50 ya þýn day dý. Dev let iþ le ri ni çok ya kýn dan ta -kip eder, has ta bi le ol sa di van top lan tý la rý na ka tý lýr dý. Dev let iþ le ri ningö rü þü lüp ko nu þul du ðu Di van-ý Hü ma yun, ken di dö ne mi ne ka dar,haf ta da iki gün top la ný yor du. Sal ta na tý ile bir lik te haf ta da dört güntop lan ma ya baþ la dý. Sul tan II. Ah med tah ta çýk tý ðý za man, dev let 2. Vi ya na boz gu nu -

nun sar sýn tý la rýn dan kur tul mak için Avus tur ya'ya kar þý ye ni se fer ha -zýr lý ðýn day dý. Sad ra zam Köp rü lü Fa zýl Mus ta fa Pa þa sa va þý baþ lat tý isede bir ne ti ce alý na ma dý. Ýkin ci sa vaþ du ru mu da Ve ne dik li le rin Gi -rid'de Han ya Ka le si'ni ku þat ma ça ba la rý nýn ba þa rý sýz ký lýn ma sý, Kan di -ye mu ha fý zý nýn des te ði ile sað lan mýþ tý. Os man lý Do nan ma sý Gi rid ilemeþ gul ken, Ve ne dik li ler bu de fa da Sa kýz Ada sý'na as ker çý kar mýþ lar -dý. Yi ne ay ný se ne ler de Irak ve Hi caz böl ge sin de de dev le te kar þý ha -re ket ler ve is yan lar var dý. Bu is yan la rýn bas tý rýl ma sý dev le tin do ðuböl ge sin de ba rý þýn bo zul ma ma sý için ça ba sarf et me si ni ge rek ti ri yor du. Dev le tin dýþ so run la rýy la ve sa vaþ lar la il gi le nen Sul tan Ah med, sa ray -

dan ara sý ra çý ka rak hal kýn ara sý na da ka rý þýr ve on la rýn dert le ri ile il gi le -nir di. Özel lik le gý da mad de le rin de hal ka ek sik mal sa tan, faz la pa ra alanes naf ile þah sen il gi le nir, ge rek ti ðin de ce za lan dý rýl ma la rý ný sað lar dý. De ði -þik za man lar da fý rýn cý lar dan ek mek al dý rýr ve tart tý rýr dý. Ek sik gra maj lýve ya has un dan ek mek yap ma yan fý rýn cý la rý þid det le ce za lan dý rýr dý. Ba zençar þý, pa zar do la þýr ba zý yi ye cek le rin fi yat la rý ný ken di si tes pit eder di. 3 yýl 7 ay 14 gün sal ta nat sür dük ten son ra, ya ka lan dý ðý si roz has -

ta lý ðýn dan kur tu la ma ya rak 6 Þu bat 1695 gü nü Edir ne'de ve fat et ti.Ce na ze si Ýs tan bul'a ge ti ri le rek Ka nu ni Sul tan Sü ley man Tür be si nedef ne dil di.

Ço cuk la rý: Ati ke Ha tun, Ha ti ce Ha tun, Asi ye Ha tun, Þeh za deÝb ra him ve Þeh za de Se lim.


SUL TAN II. MUS TA FABa ba sý: Sul tan IV. Meh medAn ne si: Eme tul lah Ra bia Gül nuþ Sul tan Do ðu mu: 06 Þu bat 1664 Ölü mü: 29 Ara lýk 1703 Sal ta na tý: 1695-1703

Sul tan Mus ta fa, 1664 yý lýn da Edir ne'de doð du. An ne si Gi rit li dir.Kuv vet li bir ilim tah si li yap tý. Sul tan Mus ta fa iri ya pý lý, açýk ten li, in -ce bu run lu, ela göz lü, sa rý sa kal lý idi. Çok iyi ho ca lar dan ders al dý, hatsa na tý na me rak sar dý ve çok iyi bir hat tat ola rak da ye tiþ ti. Ýl me veilim adam la rý na önem ver di. Alim ler le soh bet et mek ten hoþ la nýrve on la rý ko rur du. Ay ný za man da iyi bir þa ir di ve þi ir le ri ni "ik ba li"mah la sý ile ya zar dý.

Tah ta geç ti ði nin üçün cü gü nü ya pa ca ðý iþ le ri an la tan bir hatt-ý hü -ma yun ya yýn la dý. Ya zý sýn da: "Zevk, se fa ve ra ha tý ken di mi ze ha ramey le mi þiz dir." di yor du. Yi ne ve zir le rin den bi ri ne yaz mýþ ol du ðu ya zýþöy le dir: "Ba na aðýr lýk ve ha zi ne la zým de ðil. Ye ri ne gö re ku ru ek mek ye -rim. Vü cu du mu din uð ru na har ca rým. Sý kýn tý nýn her çe þi di ne sab re de rim.Mil le ti me hiz met ta mam ol ma dýk ça, se fer den dön mem. El bet te se fe re biz -zat ken dim gi de rim." Sul tan II. Mus ta fa, yir mi ikin ci pa di þah ola rak 31ya þýn da Os man lý tah tý na çýk tý. Dev let yö ne ti mi ni tes lim al dý ðýn da, ilksö zü ata la rý gi bi fe tih ler yap mak, kay be di len top rak la rý ge ri al mak içinor du nun ba þýn da se fe re çý ka ca ðý ný bil dir mek ol muþ tu.

Sal ta na tý nýn ilk gün le rin de, Sa kýz Ada sý "Ko yun Ada la rý" za fe ri ka -za na rak Ve ne dik li ler den ge ri al dý. Bu za fer Sul tan Mus ta fa'nýn mo ra -li ni güç len dir di, dev let te de gü ven sað la dý. Dev let Sa kýz Ada sý ile uð -ra þýr ken, bu nu fýr sat bi len Rus ya, Azak Ka le si'ne as ker yýð ma ya baþ la -dý. Ka le de bu lu nan as ker ler des tek siz ve mal ze me siz kal dýk la rý içinne ti ce de tes lim ol mak zo run da kal dý lar. Pa di þah Ha zi ran 1695'de or -du su nun ba þýn da Avus tur ya se fe ri ne çýk tý. Ön ce ba zý za fer ler ka za -nýl dý ise de ne ti ce alý na ma dý ve dev let için çok önem li bir dö nümnok ta sý sa yý lan Kar lof ça Ba rý þý im za lan dý.

Ço cuk la rý: Üm mü gül süm, Ay þe, Eme tul lah, Emi ne, Ru ki ye, Sa fi ye,Za hi de, Ati ke, Fat ma, Zey neb, Za hi de, I. Mah mud, III. Os man, III.Ah med, Kü çük Ah med, Hü se yin, Se lim, Meh med, Mu rad, Os man.


SUL TAN III. AH MEDBa ba sý: Sul tan IV. Meh medAn ne si: Eme tul lah Gülnûþ Sul tanDo ðu mu: 30 Ara lýk 1673Ölü mü: 1 Tem muz 1736Sal ta na tý: 1703-1730

Sul tan III. Ah med, Sul tan II. Mus ta fa'nýn öz kar de þi dir. Sul tan III.Ah med, uzun boy lu, ka ra göz lü, do ðan bu run lu ve buð day ten liy di.Son de re ce ze ki, has sas ve za rif bir in san dý. Ün lü ho ca lar dan iyi birtah sil ve ter bi ye gör dü. Ço cuk lu ðu ra hat bir þe kil de geç ti ði için dev -let iþ le ri ni ya kýn dan ta kip ede bil di, dev let ida re si hak kýn da da bil gi sa -hi bi ol du. Sul tan III. Ah med, yir mi üçün cü pa di þah ola rak, 30 ya þýn -day ken Edir ne'de tah ta geç ti. Os man lý Dev le ti açý sýn dan önem li birye re sa hip olan La le Dev ri bo yun ca pa di þah lýk ya pan Sul tan III. Ah -med, hat tat ve þa ir di. "Ne cib" mah la sýy la þi ir ler yaz dý. Ay rý ca Mu si kiile de ya kýn dan il gi le ni yor du. Di van þa ir le rin den Ur fa lý Na bi Efen -di'nin hem ken di si ni hem de þi ir le ri ni çok se ver di.

Sul tan III. Ah med, Av ru pa si ya si ge liþ me le ri ni in ce le di, da ha ya -kýn bil gi al mak için ba zý dev let le re da imi el çi ler gön der di. Av ru pakül tü rel ge liþ me le ri ni, ge tirt ti ði ki tap lar da araþ týr dý. Mat ba anýn öne -mi ni kav ra dý ðý için, ya zý lý eser den ba sý lý ese re ge çiþ olan ilk mat ba ayýÝb ra him Mü te fer ri ka'ya kur dur du. Sad ra zam lýk gö re vi ne Ýb ra himPa þa'yý ge ti re rek, ký zý ile ev len dir di ve ken di ne da mat yap tý.

Sul tan Ah med'in pa di þah lý ðý nýn ilk gün le ri, ta ma men di sip lin dençýk mýþ ye ni çe ri le ri ya týþ týr ma gay ret le ri ile geç ti. An cak ken di si ni pa -di þah ya pan ye ni çe ri le re kar þý et ki li ola ma dý. Sad ra zam lý ða ge tir di ðiÇor lu lu Ali Pa þa, ona ida ri ko nu lar da yar dým cý ol ma ya ça lýþ tý, ha zi neiçin ye ni dü zen le me ler de bu lun du ve pa di þa ha ra kip le riy le mü ca de le -sin de des tek ol du. Sul tan III. Ah med za ma nýn da Rus ya ile olan iliþ ki -ler de ger gin lik ya þan dý. Bu nun se be bi Rus ya'nýn Or ta As ya üze rin deya yýl ma si ya se ti iz le me si, bal kan lar da ki top lum la rý Slav laþ týr ma yaça lýþ ma sý, açýk ve sý cak de niz le re in mek is te me siy di.

Sul tan III. Ah med, ya ra dý lýþ tan in ce ruh lu ve gü zel sa nat la ra me -rak lýy dý. O da ata la rý gi bi iyi bir hat tat ola rak ye tiþ ti. Top ka pý Sa ra yýka pý sý kar þý sýn da ken di adý ile yap týr dý ðý çeþ me nin, ya pý lýþ ta ri hi ni bel -ge le yen ki ta be de ki hat ya zý sý ný ken di si yaz dý. Ay ný za man da da iyi birþa ir di ve þi ir le ri ni "Ne cib" mah la sý ile yaz dý. Top ka pý Sa ra yý'nda ve Ye -ni Ca mii için de de iki kü tüp ha ne kur dur du. Su sý kýn tý sý çe ki len Ýs tan -bul'da bü yük su ben di ni yap týr dý.

Dev le tin mü es se se le rin de re form ya pýl ma sý ge rek ti ði ne ina nanSul tan Ah med, yýl lar dan be ri re form ya pýl ma dý ðý için Av ru pa'dan


ge ri ka lýn dý ðý ný, fe la ket le re uð ra nýl dý ðý ný sa vun du. 1718-1730 ta rih le -ri ara sýn da ya þa nan ve "La le Dev ri" ola rak ad lan dý rý lan dö nem, Sul -tan Ah med za ma nýn da ya þan dý. Zevk ve se fa ile ge çen de vir ola rak daifa de edi lir. 27 yýl gi bi uzun bir sü re taht ta ka lan Sul tan III. Ah med,çý kan Pat ro na Ha lil is ya ný so nun da, 1730 ta ri hin de pa di þah lýk tançe kil di.

Ço cuk la rý: Emi ne, Ra bia, Ha bi be, Zey neb, Zü bey de, Es ma, Ha ti -ce, Ru ki ye, Sa li ha, Ati ke, Rey han, Esi me, Fer da ne, Na zi fe, Na ile, Ay -þe, Fat ma, Eme tul lah, Üm mü sel ma, Emi ne, Ru ki ye, Sa bi ha, I. Ab dül -ha mid, III. Mus ta fa, Sü ley man, Ba ye zid, Meh med, Ýb ra him, Nu man,Se lim, Ali, Ýsa, Mu rad, Sey fed din, Ab dül me cid, Ab dül me lik.

70 Adem Suad

SUL TAN I. MAH MUD Ba ba sý: Sul tan II. Mus ta faAn ne si: Sa li ha Sul tanDo ðu mu: 2 Aðus tos 1696Ölü mü: 13 Ara lýk 1754Sal ta na tý: 1730-1754

Sul tan I. Mah mud, Ýs tan bul'da doð du. Bü yük an ne si Gül nuþ Sul -tan'ýn sev gi ve il gi siy le bü yü dü. Kü çük yaþ lar dan iti ba ren çe þit li ho ca -lar dan ders ler al dý. Ta rih, ede bi yat ve þi ir le meþ gul ol du. Özel lik lemu si ki ile uð raþ tý. Güç lü ze ka sý ve öð ren me is te ði, ký sa za man da çokbil gi li ol ma sý ný sað la mýþ tý. Þi ir le ri ni "Seb ka ti" mah la sý ile yaz dý ve gü -zel bes te ler yap tý. Hat sa na tý ile de il gi len di ve gü zel ça lýþ ma lar yap tý.Se vim li, gü zel bir yü zü, min yon bir be de ni, gür si yah sa ka lý ve dü þükomuz la rý var dý. Ýyi lik se ver bir kal be ve has sas bir ru ha sa hip ti.

Sul tan I. Mah mud, yir mi dör dün cü pa di þa h ola rak, 35 ya þýn day -ken Os man lý tah tý na çýk tý.

Dev rin de ki en de ðer li kim se le ri se çip iþ ba þý na ge tir di. Ka rak tersa hi bi, azim li, müþ fik, mer ha met li, dik kat li, ve sa býr lý bir in san dý.Ken di zev kin den çok mil le tin re fa hý ný dü þü ne rek ha re ket et ti. Bu sa -ye de ba ba sý ve am ca sý nýn düþ tü ðü ha ta la ra düþ me di.

Sul tan I. Mah mud, ül ke nin fik ri kal kýn ma sý için önem li ça lýþ ma laryap týr dý. Ye ni ku ru lan mat baa ile ya kýn dan il gi len di ve ça lýþ ma la rý nahýz ka zan dýr dý. En bü yü ðü Aya sof ya'da ol mak üze re çe þit li kü tüp ha -ne ler kur du. Eði ti min yay gýn laþ ma sý için mek tep ler aç tý. 1750 Ýs tan -bul yan gý nýn da bir çok ta ri hi bi na ve çar þý za rar gör müþ tü. Çar þý es na -fý na ha ber gön der miþ, za rar ve zi yan la rý ný ken di özel büt çe sin den öde -miþ ti. Ha ya tý nýn son iki yý lý ný has ta ge çi ren Sul tan I. Mah mud 59 ya -þýn da iken ve fat et ti. Sul tan II. Mus ta fa'nýn Ye ni Ca mi ide ki tür be si nedef ne dil di.

72 Adem Suad

SUL TAN III. OS MANBa ba sý: Sul tan II. Mus ta fa An ne si: Þeh su var Va li de Sul tan Do ðu mu: 02 Ocak 1699 Ölü mü: 30 Ekim 1757 Sal ta na tý: 1754-1757

Sul tan III. Os man Ýs tan bul'da doð du. Þeh su var Va li de Sul tanRus'tur. Þeh za de li ði sa ray da gö ze tim al týn da geç ti. Ýyi bir eði tim al dý,ken di ni ye tiþ tir di. Yu mu þak ka rak te ri ol ma sý na kar þýn, ça buk ký zar vesi nir li ha re ket eder di. An la ya ma dý ðý ko nu lar da, te la þa ka pý lýr, ver di ðiem rin he men ye ri ne ge ti ril me si ni is ter di. Çok me rak lý bir ki þi li ðesa hip ol du ðun dan, her þe yi öð ren me ye ça lý þýr dý. Ya kýn çev re si ninet ki sin de ka lýr dý.

Sul tan III. Os man, yir mi be þin ci pa di þah ola rak, 56 ya þýn da, Os -man lý tah tý na çýk tý. Bu ya þý na ka dar sa ray da ha pis ha ya tý ya þa dý ðý içinsi nir li bir ya pý ya sa hip ti. Sal ta na tý sü re sin de, dev le tin da ha ön ce yap -tý ðý ant laþ ma lar se be biy le si ya si ola rak önem li sa yý la cak bir dö nem ya -þan ma dý. Sul tan III. Os man, da ha çok Do ðu sý nýr la rýn da ba zý olay larve is yan lar la uð raþ tý. Nis pe ten ba rýþ dö ne mi nin ya þan ma sý ve ken disal ta nat sü re si nin ký sa ol ma sý na rað men, çok sýk sad ra zam de ðiþ ti renSul tan Os man, iyi ye tiþ miþ dev let adam la rý ný ge rek siz ye re har ca dý.

Tah ta çýk tý ðý se ne ler de Ýs tan bul'da gö rül me miþ þe kil de, çok uzunve þid det li ge çen bir kýþ ya þan dý. Ha liç don du, Def ter dar is ke le sin denSüt lü ce'ye buz üs tün de gi di le bil di. So ðuk lar dan hay li sý kýn tý çe kenhalk, ikin ci fe la ke ti de, 36 sa at ara lýk sýz de vam eden Ýs tan bul yan gý -nýn da ya þa dý. Ho ca pa þa çev re sin de baþ la yan yan gýn tüm ah þap ev le riyak tý. Bu nun ya ra la rý sa rý lýr ken, ký sa bir sü re son ra Ci ba li çev re sin deona rýl mak ta olan böl ge de yi ne yan gýn çýk tý. 48 sa at de vam eden yan -gýn da, yak la þýk iki bin ev, bin dük kan, beþ yüz den faz la de ðir men, ikiyüz ca mii ve mes cit, yet miþ ha mam ve han kül ol du. Ýn san lar ev sizkal dý ðý gi bi sal gýn has ta lýk da ya yýl ma ya baþ la dý bu dö nem de.

Sul tan Os man or ta boy lu ve çok þiþ man dý. Faz la ki lo la rý ge nel gö -rün tü sü nü et ki le di ði gi bi, yü rü me si ne de en gel olur du. Ted bil kýyafetgez me yi çok se ver, ge ce gün düz ne za man is ter se, özel lik le ule ma ký -ya fe ti gi ye rek, at üze rin de þeh ri ge ze rek hal ka ve es na fa bah þiþ da ðý -týr dý. Hal kýn gi yi mi ile ya kýn dan il gi le nir, ku ral la ra ay ký rý ge zen le rin,uya rýl ma sý ný is ter di. Üs kü dar Ýh sa ni ye'de bir ca mii ile bir mes cit veAhýr ka pý Fe ne ri'ni yap týr dý. Sul tan I. Mah mud za ma nýn da ya pý mý nabaþ la nan "Nur-ý Os manî" ca mii, med re se ve kü tüp ha ne si ile bah çe -sin de tür be yap tý ra rak, ken di adýy la bir ha yýr kül li ye si ni de ta mam la dý.

74 Adem Suad

Sul tan III. Os man mu si ki den ha zzet me di ði için bü tün mü zis yen le risa ray dan uzak laþ týr dý. Sa ray da do la þýr ken ca ri ye ler le kar þý laþ mak is te -me di ði için ayak ka bý la rý na de mir ök çe ler tak týr dý. 2 yýl, 10 ay, 18 günsal ta nat sü ren Sul tan Os man dö ne mi bo yun ca iç te ve dýþ ta ba rýþ vehu zur ya þan dý. 30 Ekim 1757'de vü cu dun da çý kan bir çý ba nýn ver di ðihas ta lýk la ve fat et ti. Ce na ze si Ye ni Ca mi i’ye Sul tan I. Mah mudHan'ýn ya ný na def ne dil di.


SUL TAN III. MUS TA FA Ba ba sý: Sul tan III. Ah med An ne si: Mih ri mah Sul tanDo ðu mu: 28 Ocak 1717 Ölü mü: 21 Ocak 1774 Sal ta na tý: 1757-1774

Sul tan III. Mus ta fa Ýs tan bul'da dün ya ya gel di. An ne si nin des te ðiile iyi bir eði tim al dý. Sa ray da ser best ola rak bü yü dü ðü için dev let iþ -le ri ni de ya kýn dan öð ren me fýr sa tý ol du. Çok ze kiy di ve ça lýþ ma yý daçok se vi yor du. Sul tan III. Mus ta fa or ta boy lu, iri göz lü, yas sý bu run luve si yah sa kal lýy dý. Hey bet li ve kuv vet li bir vü cu da sa hip ti. Çok iyi birtah sil yap tý. As tro lo ji ile meþ gul ol du. Ýs lam ve Os man lý ta rih le ri niin ce le di.

Sul tan III. Mus ta fa, yir mi al týn cý pa di þah ola rak Os man lý tah tý naçýk tý. Dev le tin bo zu lan dü ze ni nin, ya pý la cak ýs la hat lar la dü ze le ce ði neina ný yor du. An cak dev let ku rum la rýn da ya pý la cak ýs la hat la rýn ba týtak li di de ðil, dev le tin ge le nek sel ya pý sý için de ku ru luþ te mel le ri ninmo dern leþ ti ri le rek gü nün ih ti yaç la rý na ce vap ve ren ha le ge ti ril me sige rek ti ði ni dü þü nü yor du. Bu nu da hu kuk çu la rýn ya pa ca ðý na gü ve ni -yor du. "Bir ül ke nin hu kuk çu su bo zu lur sa, ada le ti de bo zu lur, ada letol ma yan mem le ket te dir lik ve dü zen lik kal maz" di yor du.

Sul tan III. Mus ta fa or du da bir ye ni leþ me ge rek ti ði fik riy le ha re ketedi yor du. As ker le re eði tim ku ral la rý ge tir di. Ýti raz la ra al dýr ma dan tü -fek le re sün gü tak týr dý. Ye ni bir top ha ne kur du rup güç lü top lar dök -tür dü. Bah ri ye, is tih kam ve top çu okul la rý aç tý. Yaþ lý su bay la ra bi leeði tim mec bu ri ye ti ge tir di. Or du da ki ýs la hat ko nu sun da Ba ron deTott ad lý Ma car uy ruk lu Fran sýz'dan çok ya rar lan dý. Ba ron Tott, Os -man lý top çu sý ný fý ný ye ni den ele alýp mo der ni ze et ti ve as ke re Av ru pausu lü eði tim yap týr dý.

Sul tan III. Mus ta fa sal ta na tý nýn sü re sin de en önem li dýþ so run ola -rak Rus ya me se le si ile meþ gul ol mak zo run da kal dý. 1763 Çih rin Se -fe ri ile baþ la yan dö nem de Rus ya Ça ri çe si Ka te ri na, Os man lý hi ma ye -sin de olan Po lon ya'ya as ker gön der di ve Kont Sta nis las Pon ya tows -ki'yi de tah ta ge çir di. Dip lo ma tik yol lar dan me se le nin hal le dil me si neça lý þýl dýy sa da so nuç alý na ma dý. Sul tan III. Mus ta fa me se le nin çö zü -mü için Sü veyþ Ka na lý ný bi le aç týr ma yý dü þü nü yor du. Fa kat iþ ba þý nage ti re ce ði ye te nek li dev let adam la rý nýn ol ma ma sý plan la rý ný ha ya tage çir me si ne im kan ver mi yor du.

Os man lý ve Rus ya ara sýn da baþ la yan sa vaþ sý ra sýn da çý kar bir yolbu la ma dý ðý için üzün tü den has ta la nan Sul tan Mus ta fa, Kalp yet -mez li ðin den do la yý 21 Ocak gü nü ve fat et ti. Sa va þýn so nu cun da iki


dev let ara sýn da im za la nan Kü çük Kay nar ca Ant laþ ma sý'ný gö re me di.Bu ant laþ ma nýn ken din den son ra im za lan ma sý da dev le tin ha ya týn daönem li bir dö nüm nok ta sý ol du. Gö re ve gel di ðin de do lu ola rak tes limal dý ðý dev let ha zi ne si ni, sa va þa rað men do lu ola rak tes lim et ti.

Sul tan III. Mus ta fa son de re ce din dar, tu tum lu, müþ fik, ça lýþ kan vecö mert bir in san dý. Ýki da ki ka sü ren ve Ýs tan bul'un he men he men ya rý -dan faz la sý ný yý kan bü yük dep rem de ev le ri ni, ya kýn la rý ný kay be den hal -ka ken di ke se sin den yar dým et ti. Ada let le hük me der hak sýz lýk la ra as lagöz yum maz dý. Ya lan dan, ri ya dan ve rüþ vet ten nef ret eder di. As lagu ru ra ka pýl maz, bü yük lük tas la maz, ya pa ma ya ca ðý iþ le ri vaa det mez di.

Ço cuk la rý: Þah Ha tun, Fat ma Ha tun, Bek han Ha tun, Fat ma Ha tun,Hi be tul lah Ha tun, III. Se lim, Meh med.

Sul tan III. Mus ta fa þa ir bir pa di þah tý. “Ci han gir” mah la sýy la yaz dý ðýþi ir ler çok meþ hur dur. Þi ir le re "El fa kir Mus ta fa Han Sa lis" þek lin deim za atar dý. Þi ir le rin den bi ri sin de þöy le der:

"Yý ký lup dur bu ci han san ma ki biz de dü ze le

Dev let-i çerh-i de ni ver di ka mu müp te ze le

Þim di eb vab-ý saa det le ge zen hep he ze le

Ýþi miz kal dý he man mer ha met-i Lem Ye zel'e."

78 Adem Suad

SUL TAN I. AB DÜL HA MÝDBa ba sý: Sul tan III. Ah med An ne si: Ra bia Þer mi Sul tan Do ðu mu: 20 Mart 1725 Ölü mü: 07 Ni san 1789 Sal ta na tý: 1774-1789

Sul tan I. Ab dül ha mid, Ýs tan bul'da doð du. An ne si Ra bia Sul tan,ona kuv vet li bir tah sil yap týr dý. Sul tan Ab dül ha mid za ma nýn da kimev cut ta rih ki tap la rý ný göz den ge çir di. Ata la rý nýn güç len dir di ði dev -le ti en iyi þe kil de yö net mek is ti yor du. Çok ze kiy di, dý þa rý da olup bi te -ni gö re me di ðin den geç miþ te ya þa nan olay lar dan ders ler çý ka ra rak yo -rum lar ya pý yor du. Hat sa na tý ile de meþ gul ol du. Mer ha met li, din dar,na zik ve saf bir in san ola rak ta nýn dý.

Sul tan Ab dül ha mid, yir mi ye din ci pa di þah ola rak, 49 ya þýn da Os -man lý tah tý na çýk tý. Dev let ida re si ni tes lim al dý ðý za man, Os man lý-Russa va þý de vam edi yor du. Os man lý ve Rus Or du su Var na Böl ge si Koz lu -ca'da sa vaþ ha lin dey di ve Ça ri çe II. Ka te ri na or du nun mer kez le bað -lan tý sý ný kes ti ðin den or du boz gu na uð ra mýþ tý. Sad ra zam iki dev let ara -sýn da ba rýþ ya pý la rak sa va þýn so na er me si için dip lo ma si yo lu nu de ne di.Ve iki ül ke ara sýn da ki sa vaþ, ya pý lan gö rüþ me ler so nun da 21 Tem muz1774 Kü çük Kay nar ca Ant laþ ma sý'nýn im za lan ma sý ile so na er di.

Bu ant laþ ma ile dev le tin en önem li stra te jik böl ge si, Ký rým'ýn, Rus -ya'ya ve ril me si pa di þa hý çok üz müþ tü. Kü çük Kay nar ca An laþ ma sý iledev let için ye ni ve önem li bir prob lem or ta ya çýk mýþ tý. Rus lar, Os -man lý Hükûme ti için de ki azýn lýk la rýn (Or to doks) hak la rý ný, Hý ris ti -yan la rý ve ki li se le ri ko ru ya cak lar dý. Ar týk Rus ti ca ret ge mi le ri Bo ðaz -lar'dan izin al ma dan ser best çe ge çe bi le cek ti. Ken di si ni dev le ti güç -len dir mek için ha zýr la yan Sul tan Ab dül ha mid, da ha ik ti da rý nýn ilkay la rýn da dev le tin ka de ri ni de ðiþ ti ren, onun ba þý na da ha bü yük me se -le le ri açan bir ba rý þa im za at mak zo run da kal mýþ tý.

1787 yý lýn da Rus ya'ya kar þý açý lan sa vaþ ta, Avus tur ya ile olan cep -he de ka za ný lan sa vaþ pa di þa ha Ga zi ün va ný ný ka zan dýr mýþ, kay be di -len, Rus ya'ya ter k e di len Özi Ka le si ise pa di þa hý üzün tü den felç et miþ -ti. Sul tan Ab dül ha mid sal ta na tý sü re sin ce bir çok ýs la hat ve imar ha -re ket le rin de bu lun du. Dev let iþ le riy le da ima ya kýn dan il gi len di. Herso run hak kýn da fi kir ve gö rüþ le ri ni ve zir le ri ne bil di rir di. Ye te nek li ve -zir ler ata ma ya ça lýþ tý. Hal ka kar þý da ima þef kat li ve ýlým lý dav ran dý.

Sul tan I. Ab dül ha mid, si ya si ve as ke ri ýs la hat la ra gi riþ ti. Av ru paitarz da mek tep ler aç tý. Ye ni çe ri oca ðý na ve do nan ma ya ye ni bir çeh reka zan dýr ma ya ça lýþ tý. Sü rat Top çu la rý Oca ðý'ný kur dur du. Ye ni çe ri le -rin sa yý mý ný yap týr dý ve ge rek siz ye re faz la pa ra alan la rý tes pit et tir di.

80 Adem Suad

Sul tan I. Ab dül ha mid he nüz tah ta geç miþ ti ki, ken di sin den cü lusbah þi þi is ten di ði ni duy du. Kaþ la rý ný ça týp sert le þen Sul tan I. Ab dül ha -mid þöy le de di: "Ha zi ne de bah þiþ yok tur, bun dan böy le cü lus bah þi þi ve -ril me ye! As ker ev lat la rý mý za fer ma ný mýz du yu ru la!" As ker ler bir par çasöy len di ler se de, iþi da ha faz la ile ri ye gö tür me den da ðýl dý lar.

Sul tan Ab dül ha mid or ta boy lu, buð day ten li, gür si yah sa kal lý,bur nu bi raz uzun ca, göz le ri ise ha fif çe kik ti. Çok iyi ni yet li ve in san -cýl bir ya pý ya sa hip ti. Dev let iþ le rin de cid di ye ti se ver, baþ la nan bir iþiso nu na ka dar ta kip eder, il gi li le ri de uya rýr dý. Dev let gö re vi ve re ce ðiin san la rý araþ tý rýr, eh li ye ti ola ný ter cih et me ye ça lý þýr dý. Þe hir de teb dilký ya fet gez me yi, es naf ve hal kýn dert le ri ni din le me yi se ver di.

Sul tan I. Ab dül ha mid, bü tün ba þa rý sýz lýk la ra rað men Os man lý pa -di þah la rý ara sýn da iyi ni ye ti ve gay re ti ile anýl dý. 1782 yý lý ya zýn da Ýs -tan bul'da çý kan yan gýn da it fa iye iþ le ri ni biz zat ken di si yü rüt me si so nu -cu hal kýn sev gi ve tak di ri ni de ka zan mýþ tý. Din dar lý ðý ve iyi li ði se be -biy le hal kýn "ve li" ola rak gör dü ðü Sul tan I. Ab dül ha mid, 15 yýl sü rensal ta nat tan son ra, 64 ya þýn da ve fat et ti. Ce na ze si Bah çe ka pý'da ken diyap týr dý ðý tür be si ne def ne dil di.

Ço cuk la rý: Es ma, Emi ne, Ra bia, Sa li ha, Alim þah, Dür rü þeh var,Fat ma, Me lik þah, Hi be tul lah Ze ki ye, IV. Mus ta fa, II. Mah mud,Mu rad, Nus ret, Meh med, Ah med, Sü ley man.


SUL TAN III. SE LÝMBa ba sý: Sul tan III. Mus ta faAn ne si: Mih ri þah Sul tan Do ðu mu: 24 Ara lýk 1761 Ölü mü: 28 Tem muz 1808 Sal ta na tý: 1789-1807

Sul tan III. Se lim, Ýs tan bul'da doð du. An ne si Mih ri þah Sul tan,Gür cü dür. Ba ba sý Sul tan III. Mus ta fa, ka hin le re ina nýr dý. Ye ni do ðanoð lu Se lim'in eþ siz bir ci han gir ola ca ðý ný söy le me le ri üze ri ne, bü yükbir se vin ce ka pýl mýþ, ye di gün ye di ge ce bay ram ya pýl ma sý ný em ret miþ -tir. Sul tan III. Se lim, sa ray da çok gü zel bir þe kil de ye tiþ ti ril di. Sul tanIII. Mus ta fa, ken di sin den son ra oð lu þeh za de Se lim'in pa di þah ol ma -sý ný is te miþ ti. An cak, ba ba sýn dan son ra pa di þah lý ða am ca sý Sul tan I.Ab dül ha mid ge ti ril di. Sul tan I. Ab dül ha mid, Þeh za de Se lim'i sa ray -da göz önün de bu lun du ru yor, an cak yi ne de onun eði ti mi ne önemve ri yor du.

Sul tan III. Se lim yir mi se ki zin ci pa di þah ola rak, 28 ya þýn da Os -man lý tah tý na çýk tý. Ra hat bir þeh za de lik dö ne mi ge çir di ve çok iyi bireði tim al dý. Genç yaþ ta mu si ki ile il gi len di. Türk mü zi ði ni ve ens trü -man la rý ný kul lan ma yý çok sev di, da ha son ra la rý bes te ler yap tý ve TürkMü zi ði ne ye ni ma kam lar ka zan dý ra cak ka dar ça lýþ ma la rý ný ge liþ tir di.Ye tiþ me dö ne min de dev let ida re si nin iþ le yi þi ni ve için de bu lun du ðusi yasî, sos yal ve özel lik le as kerî du ru mun za man la na sýl bo zul du ðu nuya kýn dan gör dü. Dev le tin dü zel me si nin ku rum la rýn da, özel lik le as kerîalan da ya pý la cak ye ni leþ me ha re ke tiy le, ýs la hat ile ger çek leþ ti ri le bi le -ce ði ne ina ný yor du. Özel lik le ih ti lal son ra sý Fran sa'da ki ge liþ me le riya kýn dan iz li yor du. Tah ta çýk tý ðýn da da iki ül ke ara sýn da ki iliþ ki le ridü zel te cek te mas lar da bu lun du.

Sul tan III. Se lim, dev let ida re si ni tes lim al dý ðýn da, Avus tur ya ilebaþ la mýþ olan sa vaþ de vam edi yor du. Rus Or du su ile Yaþ böl ge sin de -ki sa vaþ ta Avus tur ya ar ka dan sý kýþ tý rýn ca "Fok þan Boz gu nu" ya þan dý.Ký sa bir sü re son ra da Bel grad eli miz den çýk tý. Ön ce Ziþ to vi ve 1792de Yaþ Ant laþ ma sý im za la na rak bir müd det için sa vaþ du ru mu na sonve ril di.

Sul tan Se lim, he men or du ve onun si lah gü cü nü ar tý rý cý ça lýþ ma -la rý baþ lat tý. Ni zam-ý Ce did adý ve ri le cek ye ni or du nun ku rul ma sýplan la rý ya pýl dý. Or du yu eðit mek için Fran sa ve Ýs veç'ten ho ca lar ge -ti ril di. Gü ve ni lir dev let adam la rý im pa ra tor luk top rak la rý ný do la þa rakye ni as ker ka yýt iþ le ri ni biz zat ken di kon trol le rin de yap tý lar. Or duda -ki ye ni leþ me yi ya kýn dan bi len Fran sa, bu fýr sa tý ka çýr ma dý. Mý sýr-Ýs -ken de ri ye'yi fet het me ye kal kýþ tý. Ta ri hi mi zin önem li bir ye ni dö ne mi de


böy le ce baþ la dý. Ak de niz'de ki Fran sýz teh li ke si ne kar þý, Rus ya ve Ýn -gil te re Os man lý Dev le ti ile it ti fak yap tý lar. Rus ya da hiç bir en gel lekar þý laþ ma dan sý cak de ni ze in di.

Sul tan Se lim, taht tan ini þi ne ka dar ge li þen iç olay lar la, is yan lar la,or du nun de ði þi mi ni ka bul et me yen ler le mü ca de le et mek zo run da kal -dý. Fa kat dýþ teh dit de gi de rek bü yü dü. Ak de niz'de ye ni den ge ler ku -rul du, Fran sýz do nan ma sý na kar þý Ýn gi liz do nan ma sý nýn üs tün lü ðüka bul edil di ve Yu nan is yan la rý nýn da ilk to hum la rý atýl mýþ ol du.

Sul tan III. Se lim, 1807'de Os man lý pa di þah lý ðý ný Þeh za de Mus ta -fa'ya terk et tik ten son ra 1 yýl da ha ya þa dý. Alem dar Mus ta fa Pa þa Ola -yý sý ra sýn da, ye ni pa di þa hýn adam la rý ta ra fýn dan 1808'de öl dü rül dü.Ce na ze si, La le li Ca mii av lu sun da, ba ba sý Sul tan III. Mus ta fa'nýnya ný na def ne dil di.

III. Se lim'in in ce uzun bir gö rü nü þü, açýk bir te ni, çok de rin denba kan göz le ri ve si yah gür sa ka lý var dý. Ýyi þi ir ya zan bir þa ir ve bes -tekâr ol du ðu gi bi iyi bir hat tat tý. Sul tan III. Se lim ede bi ya ta ve gü zelya zý yaz ma ya çok me rak lýy dý. Yaz mýþ ol du ðu hat ve lev ha lar dan ba zý -la rý ca mi ve tür be le re asýl mýþ týr. Arap ça ve Fars ça dil le ri ni çok iyiko nu þu yor du. Ül ke nin ima rýy la da il gi le nen Sul tan Se lim, Se li mi yekýþ la sý ný ve bir de ca mi yap týr dý.

84 Adem Suad

SUL TAN IV. MUS TA FA Ba ba sý: Sul tan I. Ab dül ha mid An ne si: Ay þe Si ne Sul tan Do ðu mu: 08 Ey lül 1779 Ölü mü: 16 Ka sým 1808 Sal ta na tý: 1807-1808

Sul tan IV. Mus ta fa Ýs tan bul'da doð du. An ne si Ay þe Si ne Sul tan,Þeh za de Mus ta fa'nýn iyi bir tah sil yap ma sý için çok ça ba har ca dý. Sul -tan Mus ta fa or ta dan bi raz uzun ca boy lu, açýk ten li, si yah gür sa kal lýve bi raz ça týk kaþ lý idi. Hýrs lý, kur naz ve asa bi bir in san olan Sul tan IV.Mus ta fa, eði tim ve öð re nim den çok zevk ve se fa için de ya þa ma yaönem ver di. Sa ray da iyi bir eði tim ala rak ra hat bir þeh za de lik dö ne miya þa dý.

Sul tan Mus ta fa, yir mi do ku zun cu pa di þah ola rak Os man lý tah tý naçýk tý ðýn da 28 ya þýn day dý. Am ca sý III. Se lim'in dö ne min de dev le tiniçin de bu lun du ðu du ru mu ya kýn dan gör dü. Açýk fi kir li ol ma sý na rað -men, am ca sý nýn or du yu ye ni le me, ye ni bir or du kur ma ça lýþ ma la rý nakar þý olan lar la iþ bir li ði ya pa rak, Ocak lý yý ha re ke te ge çir mek için des -tek le di. Am ca sý nýn bir is yan so nu cu tah ttan in di ril me si ne de yar dým cýol du. Ken di si de bu ka rý þýk lýk ne ti ce sin de tah ta otur du.

Ký sa sü ren sal ta na tý dev le tin iç ka rý þýk lýk la rý için de geç ti. Dev le tiniçi ne, sa ra ya ka dar gi ren is yan cý la rýn ken di si ni de tah ttan in di re bi le -cek le ri teh li ke si ni ya þa dý. Olay la rýn ya týþ tý rýl ma sý için ta ri hi miz de'Ocak lý' ile an laþ ma ya pan ilk pa di þah ol du ðu gi bi dev le tin ida re sin dede bir or tak lýk kur muþ ol du. Bu or tak lýk da O’nun so nu nu ha zýr la dý.

Tah ta çýk tý ðýn da dev le tin mer ke zi oto ri te ve ha ki mi ye ti git tik çeza yýf lý yor du. Sul tan IV. Mus ta fa'nýn tah ta çýk ma sý ný sað la yan Ka bak çýMus ta fa ve yan daþ la rý dev let yö ne ti min de et kin rol oy nu yor, ken diadam la rý ný önem li mev ki le re ge ti ri yor lar dý. Os man lý Dev le ti bu is yan -dan son ra ye ni çe ri le re çok bü yük ta viz ler ver di. An cak ye ni çe ri le rinis tek le ri hiç bir za man bit me di. Bu da Sul tan Mus ta fa'nýn so nu nu ha -zýr la dý. Os man lý ha ne da nýn da Sul tan V. Mu rad'dan son ra en az pa di -þah lýk ya pan pa di þah týr.

86 Adem Suad

SUL TAN II. MAH MUD Ba ba sý: Sul tan I. Ab dül ha mid An ne si: Nak þi dil Sul tan Do ðu mu: 20 Tem muz 1785Ölü mü: 1839 Sal ta na tý: 1808-1839

Sul tan II. Mah mud, Ýs tan bul'da doð du. Or ta boy lu, ge niþ omuz lu,be yaz sa kal lý, za rif ve se vim li yüz lüy dü. Di ðer Os man lý pa di þah la rý gi -bi kuv vet li bir tah sil gör dü. Öð re ni mi ile Sul tan III. Se lim pa di þah lý ðýsý ra sýn da biz zat meþ gul ol du. Genç bir þeh za de ola rak am ca sý ile ya -kýn dan gö rüþ mek, onun tav si ye le ri ni din le mek, ge le cek te ki ka rar la rý -nýn te me li ni oluþ tur du. Bu gö rüþ me ler de en çok ku rul mak ta olan ye -ni or du nun eði tim ve si lah tek no lo ji si ni kul lan ma di sip li ni il gi si niçek miþ ti.

Ce sur, tem kin li, sa býr lý ve azim li bir ki þi li ðe sa hip olan Sul tan II.Mah mud otu zun cu pa di þah ola rak tah ta çýk tý ðýn da 23 ya þýn day dý. Ze -ki ve bil gi li bir in san olan Sul tan II. Mah mud, Av ru pa'da ki ye ni leþ meha re ket le ri ni be nim se di. Ada let iþ le ri ne ge re ken öne mi ver di, ye nika nun ve tü zük ler ha zýr lat tý ve bu se bep le ken di si ne "Ad li" sa ný ve ril -di. Sul tan Mah mud, tah ta ge çer geç mez, Ýs tan bul'da de vam eden is -yan la rý so na er dir mek için "Se ned-i Ýt ti fak"ý ka bul et ti. Sul tan bu it ti -fa ký taþ ra ayan la rý ný ya ný na al mak için im za la dý. Ni zam-ý Ce did'in ku -ru lu þu nu de vam et tir mek ama cýy la "Seg ban-ý Ce did" or du su nu kur -du. Bu ku ru lu þa kar þý olan lar ikin ci is yan ha re ke ti ni baþ lat tý lar ve yi -ne asi ler le an laþ ma yo lu se çil di, bu dev let ida re sin de is yan cý la rýn ikin ciza fe ri ol du.

Sul tan II. Mah mud dö ne min de Os man lý Dev le ti Rus ya ile sa vaþ -mak tay dý. Ön ce za fer ka za nýl dý da ha son ra Bük reþ ant laþ ma sý im za la -na rak, iki dev let ara sýn da ki si yasî iliþ ki ler ký sa bir sü re için ba rý þa dö -nüþ tü. Sýrp is yan la rý, Te pe de len li Ali Pa þa'nýn Yan ya'da ki asi ta výr la rýdev le ti iþ gal et ti. Yu na nis tan'da ki olay lar ise ba ðým sýz lýk ka za nýl ma sýile ne ti ce len di. Do ðu sý nýr la rýn da bir ta raf tan dev le te baþ kal dý ran Va -ha bi ler le uð ra þý lýr ken di ðer ta raf tan da Ýran'da ki Ka çar Ha ne da ný'nýnor ta ya çý kar dý ðý me se le le rin hal le dil me si ne ça lý þýl dý.

Sul tan II. Mah mud, ken di za ma nýn da ha zýr lat tý ðý "Tan zi mat"ýn ila -ný ný gö re me di. Ül ke kal kýn ma sý nýn eði tim ve tek no lo ji ile ger çek le þe -ce ði ni iyi an la yan lar dan dý. Eði ti min yay gýn laþ ma sý için or ta okul lar aç -týr dý. Ýlk bu har lý ge mi iþ le me ye baþ la dý. Ye ni çe ri le ri or ta dan kal dýr dýve tek ke le ri ka pat tý. Ýlk nü fus sa yý mý bu dö nem de ya pýl dý. Pos ta teþ -kilâtý ku rul du. Ýlk res mi ga ze te "Tak vim-i Ve ka yi" de ya yým lan ma ya

88 Adem Suad

baþ lan dý. Sad ra za ma bu dö nem de "Baþ ba kan" de nil di. Dev let bün -ye sin de gi yim ku þam ile il gi li ye ni ka rar lar alýn dý, "fes" gi yil me yebaþ lan dý.

Þi iri, ede bi ya tý ve bi li mi se ven, halk ara sýn da do laþ ma yý ve on la rýndert le ri ni din le yen Sul tan II. Mah mud, Os man lý'yý ge rek sos yal ba -kým dan, ge rek se uy gar lýk açý sýn dan ile ri bir ül ke yap ma ya ça lýþ tý. Sul -tan II. Mah mud ya ka lan dý ðý ve rem has ta lý ðýn dan kur tu la ma ya rak, 54ya þýn da ve fat et ti. Bü yük bir ce na ze tö re ni ile hal kýn göz yaþ la rý ara sýn daDi van Yo lu'nda ki tür be si ne def ne dil di.

Ço cuk la rý: Emi ne, Ha mi de, Hay ri ye, Þah, Sa li ha, Ay þe, Ati ke,Fat ma, Mü ni re, Mih ri mah, Adi le, Ab dül me cid, Ab dü la ziz, dört ta neAh med isim li Þeh za de, Ba ye zid, Ab dül ha mit, Sü ley man, Meh med,Mu rad, Ni za med din, Meh med, Ab dul lah, Os man.


SUL TAN I. AB DÜL ME CÝDBa ba sý: Sul tan II. Mah mud An ne si: Bezm-i Alem Va li de Sul tan Do ðu mu: 25 Ni san 1823 Ölü mü: 25 Ha zi ran 1861 Sal ta na tý: 1839-1861

Sul tan I. Ab dül me cid'in an ne si Gür cü'dür. Or ta boy lu, in ce ya pý -lý, açýk ten li, si yah saç lý ve ký sa sa kal lýy dý. Ko yu kah ve göz le ri, de rinba kýþ la rý var dý. Ba ba sý nýn ar zu su yö nün de bir eði tim ve ter bi ye gör dü -ðü için ýs la hat çý fi kir le re sa hip ti. Ba ba sý nýn ve fa tý üze ri ne, he nüz 17ya þýn da iken otuz bi rin ci pa di þah ola rak Os man lý tah tý na otur du. Sul -tan Ab dül me cid mo dern, Ba tý lý bir prens gi bi ye tiþ ti ril di. Fran sýz ca yýçok iyi öð ren di, Av ru pa'da ya yýn la nan bir çok mec mu ayý ta kip et ti, ye -ni çý kan ki tap la rý da ge tirt ti. Ba tý mu si ki si ile ya kýn dan il gi len di ve iyibir pi ya nist ola rak ba tý eser le ri ni çal dý. Sul tan Ab dül me cid, dev le tiniler le yi þi için Av ru pai ha yat tar zý nýn ül ke ça pýn da yay gýn laþ tý rýl ma sý nýis te di. Sal ta na tý nýn he nüz dör dün cü ayýn da ilan et ti ði Gül ha ne Hatt-ýHü ma yu nu se be biy le Tan zi mat Dö ne mi pa di þa hý ola rak ta nýn dý.

Sul tan Ab dül me cid tah ta çýk tý ðýn da dev let çok önem li bir dö ne -mi ni ya þý yor du. He men her sý nýr da hu zur suz luk lar ve sa vaþ var dý. Ýlkde fa "Bo ðaz lar Me se le si" dev let için ye ni bir so run ola rak or ta ya çýk -tý. 1841 Lon dra Pro to ko lü ’nün im za lan ma sý ile de so run ulus la ra ra sýbir ha le ge ti ril di. Av ru pa, bu dö nem de Os man lý Dev le ti'ne "Has taAdam" sý fa tý ný uy gun bul du. Rus ya ise ye ni bir stra te ji yi uy gu la ma -ya koy du: "Bo ða zýn Has ta Ada mý yý ký lýp, par ça lan ma lý, en önem litop rak la rý (Bo ðaz lar) be nim ol ma lý dýr" di yor du.

Ba tý lý Dev let ler, ilk de fa Rus ya'nýn ya yýl ma cý po li ti ka sý ný an la dý larve Ký rým Sa va þý'nda Rus ya'ya kar þý Os man lý Dev le ti'nin ya nýn da yeral dý lar. Ulus la ra ra sý dü zey de ilk bü yük kon gre olan Pa ris Kon gre si'nitop la dý lar. "Os man lý Dev le ti bir Av ru pa lý dev let tir, top rak bü tün lü ðükon tro lü müz al týn da dýr kay dý ný" an laþ ma met ni ne koy du lar. Pa ris An -laþ ma sý'nýn so nu na da ül ke için de ki azýn lýk la rýn ya ni Hý ris ti yan la rýnhak la rý ný ko ru ya ca ðý na da ir "Is la hat Fer ma ný"ný ek dos ya ola rak koy -du lar. Os man lý Dev le ti ise malî du ru mu ye ter siz ol du ðun dan bu sa va þaBa tý lý Dev let ler den borç ala rak gir di.

Sul tan I. Ab dül me cid kar ma þýk bir or tam da tah ta çýk tý. Mý sýr So -ru nu, Rus do nan ma sý nýn Hün kar Ýs ke le si Ant laþ ma sý na uya rak Ýs tan -bul'a gel me si üze ri ne bir Av ru pa so ru nu ha li ne gel di. Lon dra Söz leþ -me si im za lan dý. Hün kar Ýs ke le si Ant laþ ma sý'nýn sü re si bi tin ce, Lon -dra'da ye ni den bir kon fe rans dü zen len di. Kon fe rans ta alý nan ka rar -la ra gö re, Fran sa ve Ýn gil te re Ak de niz'de ki gü ven lik le ri ni sað la mýþ


olu yor lar, Os man lý Dev le ti'nin bo ðaz lar üze rin de ki ka yýt sýz þart sýzhak la rý na ký sýt la ma ge li yor du. Rus ya ise bo ðaz lar üze rin de sað la dý ðýüs tün lü ðü kay bet miþ olu yor du.

Sul tan Ab dül me cid dö ne min de ilk li se ler açýl dý. Ku le li kýþ la sý ya -pýl dý, ilk Türk mü ze si ku rul du. Ta ri hi miz de ilk Ýlim ler Aka de mi si ola -rak aný lan "En cü men-i Da niþ" top lan dý. De ni ze önem ve ril di, bah ri yeký ya fet le ri dü zen len di. Edir ne-Var na-Ký rým ara sýn da ilk tel graf hat la -rý ku rul du. Ýz mir-Tur gut lu ara sýn da ray lý sis te me ge çi le rek ilk de mir -yo lu hat tý iþ let me si baþ la týl dý. Dol ma bah çe Sa ra yý, Or ta köy Me ci di yeCa mi, Ha rem-i Þe rif'in ona rýl ma sý, Ka ra köy Köp rü sü'nün ku rul ma sý,dö ne min önem li imar fa ali yet le rin den dir. Ýlk Be le di ye teþ kilâtý bu dö -nem de ku rul du, ede bi ya tý mýz da ro man ede bi ya tý "Tan zi mat Ede bi ya tý"ve hikâye ci li ði baþ la dý.

39 ya þýn da iken Ýs tan bul'da ve rem den ve fat eden Sul tan I. Ab dül -me cid, Ya vuz Sul tan Se lim'in tür be si ya nýn da ki me za rý na def ne dil di.

92 Adem Suad

SUL TAN AB DÜ LA ZÝZ Ba ba sý: Sul tan II. Mah mud An ne si: Per tev ni yal Sul tan Do ðu mu: 8 Þu bat 1830Ölü mü: 04 Ha zi ran 1876 Sal ta na tý: 1861-1876

Sul tan Ab dü la ziz, Ýs tan bul'da doð du. Ela göz lü, be ya za ya kýn kum -ral ten li, sert ba kýþ lý ve top sa kal lýy dý. Ba ba sý nýn gö ze ti min de çok iyibir eði tim al dý ve ken di ni ye tiþ tir di. Ho ca sý Ak þe hir'li Ha san Feh miEfen di'den Arap ça ders le ri al dý. Çok iyi Fran sýz ca ko nu þur du. Þi ire vemü zi ðe de il gi si var dý. Ýyi ney ça lar dý. Ýn ce duy gu lu, has sas tý. Ken di neait bes te le ri var dýr. Re sim yap ma ka bi li ye ti de çok üs tün olan Sul tanI. Ab dü la ziz, Os man lý do nan ma sý na ýs mar la ya ca ðý ge mi le rin pla ný nýbiz zat ken di si çiz miþ ti. Ok at ma yý, ata bin me yi, av lan ma yý ve özel -lik le gü reþ me yi çok se ver di. Ýs raf çý bir pa di þah ola rak ta nýn ma sý narað men, çok sa de gi yi nir di.

Aða be yi Sul tan I. Ab dül me cid'in ve fa tý üze ri ne otuz ikin ci pa di þahola rak, 31 ya þýn da tah ta çýk tý. Ba ba sý öl dü ðü za man do kuz yaþ la rýn -day dý. An cak aða be yi Sul tan I. Ab dül me cid, onun eði ti mi ne çokönem ver di. Þeh za de li ði sý ra sýn da ra hat ve kor ku suz bir ha yat sür dü.Aða be yi Ab dül me cid ile ya kýn iliþ ki için de bu lun du ve dev let ya pý sý -ný, iþ le yi þi ni ya kýn dan gör dü. O'nun se ya hat le ri ne de ka týl dý. Ba týmü zi ði ye ri ne Türk mü zi ði din le me yi, ope ra ve ya ti yat ro ya git mek -ten se or ta oyu nu nu sey ret me yi ken di kül tür de ðer le ri ne sa hip çýk ma yýter cih et ti.

Sul tan Ab dü la ziz pa di þah ol du ðu dö nem de dev let, Av ru pa lý dev -let le rin bas ký sý, Rus ya'nýn her fýr sa tý kol la ya rak ama cý na ulaþ ma po li -ti ka la rý uy gu la ma sý dö ne mi ni ya þý yor du. Ba ðým sýz lý ðý ný el de eden Yu -na nis tan da Gi rid Ada sý'ný ken di ne bað laya cak uy gu la ma la rý dev re yekoy muþ, ada da çe þit li is yan lar çý kar ma yý ba þar mýþ tý. Ýn gil te re, özel lik -le Sü veyþ ka na lý nýn açýl ma sýn dan son ra, Ak de niz'de ki ha ya ti çý kar la -rý nýn en önem li nok ta sý olan Mý sýr'ý el de ede cek uy gu la ma lar için dey -di. Sul tan Ab dü la ziz, Mý sýr'ý zi ya ret et ti ve dev le tin gü cü nü ora da his -set tir mek is te di. Sul tan Ab dü la ziz, ikin ci se ya ha ti ni Av ru pa'ya yap tý.Pa ris, Lon dra, Vi ya na gi bi önem li baþ kent ler de kal dý, çe þit li te mas lar dabu lun du.

Tan zi mat'ýn ila ný, ba tý lý laþ ma nýn, Av ru pa ile da ha ya kýn iliþ ki lerdö ne mi nin de baþ lan gý cý ol du. Av ru pa'dan ki tap lar ge ti ri lip çev ril di,eði tim ama cýy la ho ca lar dý þa rý ya gön de ril di ve özel lik le as kerî eði timiçin de ora dan ho ca ge ti ril di. Dev let ida re si nin hu ku ka bað lý bel li ku -ral lar içe ri sin de yü rü tül me si ne ina nan Sul tan, Þu ray-ý Dev le ti kur du,

94 Adem Suad

ya ban cý la ra mülk edin me hak la rý nýn ve ril me si sað la dý. Yi ne bu dö -nem de eði tim, or ta okul ve li se le rin açýl ma sý ile yay gýn ha le ge ti ril me -ye ça lý þýl dý. Ül ke me se le le ri nin çö zü mü ne iliþ kin, giz li-açýk tar týþ maya pý lan bir ta kým ce mi yet ler ku rul ma ya baþ lan dý. "Ye ni Os man lý lar"(Jön Türk ler) gi bi ce mi yet ler, yurt için de ve yurt dý þýn da ga ze te vemec mu alar ya yým la ya rak fi kir le ri ni yay ma ya ça lýþ tý lar. Zi ya Pa þa,Na mýk Ke mal gi bi güç lü ka lem ler de bu dö nem de ye tiþ ti.


SUL TAN V. MU RAD Ba ba sý: Sul tan Ab dül me cidAn ne si: Þev kef za Sul tanDo ðu mu: 21 Ey lül 1840Ölü mü: 29 Aðus tos 1904 Sal ta na tý: 1876-1876

Sul tan V. Mu rad Ýs tan bul'da doð du. An ne si Þev kef za Ha tun Çer -kez asýl lý dýr. Sul tan V. Mu rad, ço cuk lu ðun da ve genç li ðin de iyi bir eði -tim gör dü. Sul tan Ab dül me cid'in ilk þeh za de si ol du ðu için do ðu mu,sa ray da se vinç ya rat tý ve gün ler ce sü ren þen lik ler ya pýl dý. Gü zel, se -vim li, yu mu þak ka rak ter li ve ze ki bir ço cuk ola rak bü yü dü. Ba ba sý nýnis te ði ile Ba tý tar zýn da iyi bir eði tim al dý. Türk çe yi çok iyi kul lan dý ðýgi bi Arap ça ve Fran sýz ca da öð ren di. Gü zel sa nat la ra kar þý özel bir il -gi si var dý. Gü zel re sim ya par, iyi pi ya no ça lar dý. Mü zik le de uð ra þýr dýve ha fif ba tý mü zi ðin de gü zel bes te ler yap tý.

Oku ma ya çok me rak lý ol du ðu için, Fran sa'dan ki tap lar ge tirt ti vesü rek li oku du. Ede bi ya ta kar þý çok il gi liy di. Ara la rýn da Zi ya Pa þa veNa mýk Ke mal'in de ol du ðu dev rin bir çok þa iri ile ya kýn dost luk kur -du. Ya ban cý kül tür le rin et ki si al týn da ka lan Sul tan V. Mu rad, Av ru -pa lý prens ler le dost ol du, on lar la mek tup laþ tý. Sul tan I. Ab dü la ziz ilebe ra ber çýk tý ðý Av ru pa se ya ha ti sý ra sýn da Av ru pa'yý ya kýn dan gö rüphay ran kal dý. Sul tan V. Mu rad, bu ge zi sý ra sýn da Ýn gil te re'de ta nýþ tý -ðý Gal Pren si, son ra dan Ýn gil te re Kra lý olan VII. Ed ward, ile ya kýn birdost luk kur du.

Sul tan V. Mu rad, taht tan in di ri len Sul tan Ab dü la ziz'in ye ri neotuz üçün cü pa di þah ola rak Os man lý tah tý na çýk tý. An cak, Os man lýÝm pa ra tor lu ðu'nu kur tar mak için meþ ru ti ye tin ku rul ma sý ný is te yen,bu dü þün ce ile tah ta gü ven dik le ri bir hü küm dar ge ti ren ay dýn la rýnumu du yi ne ký rýl dý. Sul tan Mu rad, 93 gün kal dý ðý Os man lý tah týn danin di ril di.

Sul tan Ab dü la ziz'in, Av ru pa se ya ha ti ne ka týl mýþ ve genç bir þeh -za de iken ba tý yý ya kýn dan gör müþ tü. Ýl mi soh bet le re ka týl ma yý se verve tar týþ ma la ra ica bet eder di. Ha ne dan için de hür ri yet ve meþ ru ti yetta raf ta rý fi kir le ri sa vu nan ilk ör nek sa yý la bi lir. Ken di si nin kü çük birana ya sa tas la ðý ha zýr la dý ðý da söy le nir. Kur ba ða lý De re'de ki köþ kün debu ça lýþ ma la rý ya pa rak ken di si ni dev let ida re si için ha zýr la mýþ tý. Ýk ti -dar için ken di si ni çok iyi ha zýr la ma sý na rað men, sal ta na tý ký sa sür dü.Ra hat sýz lý ðý se be biy le tah ttan in di ri lip, Çý ra ðan Sa ra yý'nda ika me tealýn dý. Ali Su avi, Çý ra ðan Sa ra yý bas ký ný, Sul tan V. Mu rad'ýn tek rartah ta çý ka rýl ma sý ola yý dýr, fa kat ba þa rý lý oluna ma mýþ týr.


Sul tan Mu rad or ta boy lu, açýk ten li ve yu mu þak bir ka rak te re sa -hip ti. Çok iyi eði tim al mýþ ve ken di ni dev let yö net mek için ha zýr la -mýþ tý. Sað lýk du ru mu bu gö re vi ye ri ne ge tir me si ne en gel ol du. Taht -tan in di ril dik ten son ra þi ir ya zýp bes te ya pa rak 28 yýl da ha sa ray da ya -þa dý. Sul tan V. Mu rad, 1904 ta ri hin de ve fat et ti ve an ne si Þevk Ef zaKa dýn Efen di'nin Ye ni Ca mii 'de ki tür be si ne def ne dil di.

98 Adem Suad

SUL TAN II. AB DÜL HA MÝDBa ba sý: Sul tan I. Ab dül me cid An ne si: Ti ri Müjgân Sul tan Do ðu mu: 21 Ey lül 1842Ölü mü: 10 Þu bat 1918Sal ta na tý: 1876-1909

Sul tan II. Ab dül ha mid, Ýs tan bul'da doð du. An ne si Ti ri Müj ganHa tun Çer kez'dir. Sul tan II. Ab dül ha mid çok kü çük yaþ ta iken an ne -si ni kay bet ti ði için ök süz bü yü dü ve onu üvey an ne si Pi ris tu Ka dýn ye -tiþ tir di. Za ma ný nýn en güç lü ho ca la rýn dan, Fars ça, Arap ça, Fran sýz ca -yý oku yup ya za cak ve ra hat ko nu þa cak de re ce de öð ren di. Fran sýz veÝtal yan ho ca lar dan da mü zik ders le ri al dý. Ta ri he çok me rak lýy dý. Ço -cuk lu ðun da çok za yýf bir bün ye ye sa hip olan Sul tan II. Ab dül ha midsýk sýk has ta olur du. Ba ba sý nýn pa di þah lý ðý sý ra sýn da bu du ru mu yü -zün den özel il gi gör dü. Çok hoþ gö rü lü bir or tam da bü yü dü. Kül türders le ri nin ya nýn da mu si ki ders le ri al dý ve pi ya no çal ma yý öð ren di.

Sul tan II. Ab dül ha mid, otuz dör dün cü pa di þah ola rak Os man lýtah tý na çýk tý. Sal ta na tý ol duk ça ka rý þýk bir dö nem de tes lim al dý vemeþ ru ti yet ida re si ni ilan ede ce ði ne söz ve re rek pa di þah ol du. Ba tý -lý Dev let ler, Sýr bis tan ve Ka ra dað me se le si için Ýs tan bul "Ter sa neKon fe ran sý"ný, Ýs tan bul'da top la ma yý ba þar mýþ lar, fa kat bir so nuçala ma mýþ lar dý. Yi ne ay ný gün dev le tin ilk Ana ya sa sý Ka nunî Esa sive Meþ ru ti yet ilan edil miþ ti. 19 Mart 1877'de ilk Mec lis-i Me bu sanaçýl mýþ tý.

Meþ ru ti yet ida re si nin 5. gü nün de, ta ri hi miz de 93 har bi ola rak bi -li nen Os man lý-Rus har bi baþ la dý. Rus ya, Dev le ti iki cep he de bir densa vaþ ma ya zor la dý. Rus lar Ayas te fa nos’a (Ye þil köy) ka dar gel di ler veay ný isim li mü ta re ke im za lan dý. Sa vaþ, Ber lin Ant laþ ma sý ile so na er -di. Ba tý lý dev let ler, Ým pa ra tor lu ðun do ðu top rak la rý nýn pay la þýl ma sý"Tak sim Pro je le ri ni" uy gu la ma ya ko ya bi le cek le ri fýr sa tý el de et miþ ol -du lar. Kýb rýs Ada sý üs ola rak Ýn gil te re'ye ve ril di, ar tan malî sý kýn tý, alý -nan borç la rýn fa iz le ri nin öde ne me me si, Mu har rem Ka rar na me si'ninila ný ve Du yu nu Umu mi ye'nin ku rul ma sý ile Dev le tin malî kon tro lüde bir ba ký ma ba tý lý dev let le rin kon tro lü ne gir di. Ýn gil te re, Ber lin sis -te mi ile po li ti ka sý ný de ðiþ tir di, den ge po li ti ka sý nýn ye ri ne Os man lýDev le ti'nin bir an ön ce par ça lan ma sý stra te ji si ni uy gu la ma ya koy du.Kýb rýs'tan son ra Mý sýr'ý kon tro lü ne al dý.

Ba tý lý dev let ler, Os man lý Dev le ti'ni par ça la mak, onu güç süz bý rak -mak, Ana do lu'da ken di kon trol le rin de top rak par ça la rý oluþ tur makiçin "Er me ni So ru nu"nu or ta ya çý kar dý lar dý. Bu dö nem de bir çok yer -de is yan lar ol du, pa di þa hýn ara ba sý na bom ba ko ya cak ce sa re ti bi le

100 Adem Suad

gös ter di ler. Sul tan Ab dül ha mid'in güç lü po li ti ka sý ile kon trol da imadev le tin elin de ol du.

Sul tan II. Ab dül ha mid, yý kýl mak üze re olan Os man lý Ým pa ra tor lu -ðu'nu 33 yýl ayak ta tut ma yý ba þar mýþ bü yük bir pa di þah týr. Din dar birin san dý, iba det le ri ni ak sat maz dý. Ha yýr se ver ve cö mert bir in san olanSul tan Ýkin ci Ab dül ha mid, Yu nan se fe ri sý ra sýn da, ken di si ne ha zi ne -de ye ter li pa ra bu lun ma dý ðý söy le nin ce, ata la rýn dan kal ma þah si ser -ve tin den mas raf la rý kar þý la mýþ, dev let ten beþ ku ruþ al ma mýþ tý. Boþ va -kit le ri ni ma ran goz ha ne de ge çi rir, ha ri ka eþ ya lar ya par, bun la rý sat tý rýrve pa ra sý ný fa ki re fu ka ra ya da ðýt tý rýr dý. Son de re ce þef kat li bir in sanolan Sul tan II. Ab dül ha mid'in ken di si ni öl dür mek is te yen le ri ba ðýþ la -ma sý, dün ya si ya set ta ri hin de gö rül me miþ bir olay dýr.

Sul tan II. Ab dül ha mid, kül tü re önem ver di ve eði tim ko nu sun dahiz met ve re cek bir çok me kan yap týr dý. Üni ver si te ler, Gü zel Sa nat larAka de mi si, Ti ca ret ve Zi ra at Okul la rý ku ran Sul tan II. Ab dül ha mid,ilk ve or ta de re ce li okul lar, dil siz ve kör okul la rý, kýz mes lek okul la rýda yap týr dý. Vi la yet le re li se ler, ka za la ra or ta okul lar kur mak la be ra ber,il ko kul la rý köy le re ka dar ulaþ týr dý. Ýs tan bul'da Þiþ li Et fal Has ta ha ne -si'ni ve Da rü la ce ze'yi ken di þah si pa ra sýy la yap týr dý. Ha mi di ye adý ve -ri len ne fis iç me su yu nu bo ru lar la Ýs tan bul'a ge tirt ti. Ka ra yol la rý nýAna do lu iç le ri ne ka dar uza tan Sul tan Ýkin ci Ab dül ha mid, Bað dat'ave Me di ne'ye ka dar da de mir yol la rý dö þet miþ tir. Bü yük þe hir le re at lýtram vay hat la rý dö þet ti.

Sul tan II. Ab dül ha mid or ta dan bi raz uzun ca boy lu, es me re ya kýnten li, uzun ca bu run lu, ela göz lü, ha fif ký výr cýk sa kal lýy dý. Güç lü bir ze -ka ya ve ha fý za ya sa hip ti. Bir gör dü ðü nü bir da ha unut maz dý. Açýk netbir ko nuþ ma ya pý sý var dý. En önem li özel lik le rin den bi ri, ken di si nean la tý lan la rý uzun müd det sa býr la din le me siy di.


SUL TAN V. MEH MED RE ÞAD Ba ba sý: Sul tan Ab dül me cid An ne si: Gül ce mal Sul tan Do ðu mu: 2 Ekim 1844Ölü mü: 3 Tem muz 1918Sal ta na tý: 1909-1918

Sul tan Meh med Re þad, Ýs tan bul'da doð du. An ne si Gül ce mal Ha -tun Çer kez'dir. Ço cuk lu ðun da eði tim ve öð re ni mi ne ge re ken önemgös te ril di. Sa ray da iyi bir eði tim ala rak ye tiþ ti. Ýyi Fars ça öð ren di, ta -rih ki tap la rý oku ya rak Türk ta ri hi ni iyi in ce le di. Sul tan Meh med Re -þad, am ca sý Sul tan Ab dü la ziz za ma nýn da ra hat bir þeh za de lik yap ma -sý na rað men aða be yi Sul tan II. Ab dül ha mid za ma nýn da sa ray da ha pisha ya tý ya þa dý. Ve li aht ol du ðu için de vam lý kon trol al týn da tu tu lu yor du.Sul tan Meh med Re þad gün le ri ni ken di si ne ay rý lan bö lüm de ge çi rir, þi irve ki tap okur du.

Sul tan Meh med Re þad, or ta boy lu, açýk ten li, ma vi göz lü, kýr sa -kal lý ve bi raz top lu ca idi. Ken di si ni iyi ye tiþ tir miþ, na zik li ði ve ter bi ye -si ile çev re si nin il gi si ni çek miþ tir. Çok has sas bir ya pý ya sa hip olup,ken di si ne hiz met eden le re de na zik dav ra nýr dý. Çok kuv vet li bir ha fý -za sý var dý. Ya þý na gö re ki tap ve ga ze te le ri göz lük süz oku ya bi lir di.

Sul tan Meh med Re þad, Ýt ti hat ve Te rak ki par ti si nin des te ðiy leotuz be þin ci pa di þah ola rak Os man lý tah tý na çýk tý ðýn da 65 ya þýn day dý.Dev let ida re si ni tes lim alýn ca ya ka dar, dört pa di þah dö ne mi ni ya þa dý,önem li de ne yim ler ka zan dý. Os man lý Sul tan la rý için de en yaþ lý þeh -za de ola rak pa di þah ol du. Pa di þah lý ðý sý ra sýn da yö ne tim da ha çok Ýt -ti hat ve Te rak ki par ti si nin ile ri ge len le rin den En ver Pa þa, Ta lat Pa þave Ce mal Pa þa'nýn eli ne geç ti.

Sul tan Meh med Re þad ik ti da rý tes lim al dý ðýn da, Os man lý Dev le timeþ ru ti yet le ida re edi li yor du. Ya ni sul tan yet ki le ri ni se çil miþ bir Mec -lis ile pay la þý yor du. Sul tan Re þad aða be yi II. Ab dül ha mid dö ne min de,I. Meþ ru ti yet ve II. Meþ ru ti ye tin ilan edil me si ni ya þa dý. Ül ke nin için -de bu lun du ðu si yasî çe kiþ me ler, Ýt ti hat Te rak ki Par ti si'nin tu tu mu,aða be yi nin sür gü ne git me si ne se bep ol du. Ya kýn çev re si ne "ben iþe ka -rý þa cak olur sam, bi ra de rin su çu ne idi?" di ye rek, dev let iþ le ri ne faz laka rýþ ma dý ðý ný ima edi yor du. Ül ke ise en zor gün le ri ni ya þý yor du. Ýt ti hatTe rak ki Par ti si Mec lis'te ço ðun lu ðu bu lun ma sý na rað men, so run larkar þý sýn da ye ter siz ka lý yor du. Eko no mik du rum dü zel ti le me di ðin denborç lan ma lar de vam edi yor du.

Bu ta rih ler de Ana do lu, Ba tý Dev let le ri'nin ve Rus ya'nýn çý kar la rý -nýn ça týþ tý ðý bir coð rafî alan ol du. Ýtal ya hep sin den ön ce dav ra nýp,Trab lus garb'ý ken di ne bað la mak için as kerî ha re ke te geç ti, ký sa bir sü re


son ra da on iki ada yý ele ge çir di. Yüz yý lýn so nun da ku ru lan Ka ra daðve Sýr bis tan ise Bul gar lar la da an la þýp Bal kan Sa va þý'ný baþ la ta rak,Edir ne-Ça tal ca'ya ka dar gel di ler. Dev let, II. Bal kan Sa va þý ile du ru -mu nu kur tar dý ve iþ gal ci le ri Edir ne sý nýr la rý dý þý na çý ka ra bil di. Ba rýþgö rüþ me le ri ta mam lan ma dan I. Dün ya Sa va þý baþ la dý, Os man lýDev le ti de Al man ya'nýn ya nýn da sa va þa ka týl dý.

Bel ki de ta ri hi mi zin en önem li dö nüm nok ta sý Ka sým 1914 sa va þaka týl ma mýz ile 30 Ekim 1918 Mon dros Mü ta re ke si'nin im za lan ma sýara sýn da ge çen za man sü re ci dir. Sa va þa Os man lý Ým pa ra tor lu ðu adý naÝt ti hat Te rak ki Par ti si ile ri ge len le ri Ce mal, Ta lat ve En ver Pa þa lar ka -rar ver miþ ler di. Sa vaþ sý ra sýn da dev le tin adý "Ýs tan bul Hükûme ti" ol -muþ tu. 3 Ký ta ya ya yý lan Ým pa ra tor luk sa de ce Ýs tan bul ve çev re sin de -ki alan da sý ký þýp ka lan kü çük bir coð ra fi böl ge nin için de ik ti dar gü cüoluþ tu ra bil miþ ti.

104 Adem Suad

SULTAN VI. MEHMEDVAHDEDDÝN

Ba ba sý: Sul tan Ab dül me cid An ne si: Gü lis tü Sul tan Do ðu mu: 2 Þu bat 1861Ölü mü: 15 Ma yýs 1926 Sal ta na tý: 1918-1922

Sul tan Meh med Vah ded din otuz al týn cý ve son Os man lý pa di þa hý -dýr. Ýs tan bul'da doð du. Ba ba sý Sul tan Ab dül me cid, Sul tan Vah ded dindoð du ðu yýl, an ne si Gü lis tu Ka dýn Efen di de, o he nüz çok kü çük kenve fat et miþ ler di. Ço cuk de ne cek yaþ lar da hem ök süz, hem ye tim ka -lan Sul tan Meh med Vah ded din, ba ba sý Sul tan Ab dül me cid'in ka dýn -la rýn dan Þa yes te Ka dýn ta ra fýn dan bü yü tül dü. Sul tan Ab dü la ziz'insal ta na tý sý ra sýn da he nüz bir ço cuk ol du ðu için ser best ye tiþ ti. Eði timve öð re ni mi ile aða be yi Sul tan II. Ab dül ha mid he nüz pa di þah de ðil -ken bi le ya kýn dan il gi len di. Sul tan II. Ab dül ha mid, sal ta nat yýl la rýn -da da bu tu tu mu nu de ðiþ tir me di, ona hep de ðer ver di ve onu ko ru du.Bu yüz den aða be yi nin sal ta nat yýl la rýn da ra hat bir ha yat ya þa dý.

Sul tan Meh med Vah ded din, or ta boy da, in ce ya pý lý, açýk ten li vebi raz so luk yüz lüy dü ve sa ka lý yok tu. Sul tan Vah ded din çok okur du,oku du ðu nu iyi an lar dý. Özel lik le fýk ha ait eser ler il gi si ni çe ker di. Ki -ta be ti ve imlâsý düz gün dü. Zekî bir in san dý, fi kir le ri ni kâðýt üs tü ne ak -tar mak ta zor luk çek mez di. Çok na zik bir in san olan Sul tan Meh medVah ded din, Vi ya na se ya ha ti sý ra sýn da hem ya nýn da ki le ri hem de ya -ban cý la rý ne za ke ti ne hay ran bý rak mýþ tý. Az ko nu þur, da ha çok din le -me yi se ver ve bi ri si ni din ler ken pür dik kat ke si lir di.

Sul tan Meh med Vah ded din ve li aht ola rak bu lun du ðu yýl lar da, Bi -rin ci Dün ya Sa va þý çýk tý. Sa vaþ sý ra sýn da Os man lý Dev le ti'nin ve li ah -tý ola rak Al man ya'ya resmî bir ge zi yap tý. Bu se ya ha tin de ya nýn daMus ta fa Ke mal de bu lun du. Sul tan Meh med Re þad'ýn ölü mü üze ri ne,Sul tan Al týn cý Meh med Vah ded din sa ný ile pa di þah ol du.

Sul tan Vah ded din pa di þah ol du ðu za man im pa ra tor luk ta ri hin deson ký lýç ala yý ya pýl dý. Ken di si ne gö rev ve ril di ðin de ne ka dar aðýr birso rum lu luk al dý ðý ný bi li yor du. Ata la rý nýn yö net ti ðin den çok fark lý birdu ru ma gel miþ bir dev le ti yö ne te cek ti. Os man lý ai le si, tek ege mengüç ola rak bu top rak la rý yö net mek le gö rev len di ril miþ ti. On lar ken di -le ri ne ve ri len ema ne ti, teh dit ve teh li ke ler den ko ru mak, gü ven likstra te ji si ne ulaþ mak için ge ce-gün düz, aylarca, yýl lar ca mü ca de le et -miþ ler, üç ký ta ya ya yý lan bir Ým pa ra tor luk kur muþ lar dý. Bel ki de ta ri -hi miz de 2 þeh za de kar deþ ola rak en acý ka de ri ya þa mýþ lar dý. Ar týkdüþ man uzak lar da de ðil, Ana va tan'da, Ana do lu coð raf ya sý için dey di.Su ri ye'de Fran sa, Irak'ta Ýn gil te re kom þu muz ol muþ tu. Bu nun la da

106 Adem Suad

ye tin me miþ ler, Türk çü lük ha re ke ti ne kar þý çe þit li böl ge ler de ya þa yanva tan daþ la rý mý zý dev let aley hi ne is ya na teþ vik et miþ ler, bir çok top ra -ðý ný sa vaþ ma dan, el de et me yi ba þar mýþ lar dý.

Vah ded din, sa de ce bir þeh rin sý nýr la rý için de ka lan top rak la rý yö -ne ten adý "Ýs tan bul Hükûme ti" olan bir dev le tin ba þý ol muþ tu. 10Aðus tos 1920 bel ge si nin im za lan ma sý ile Ana do lu'nun or ta sýn da kü -çük bir coð rafî alan da Türk le rin ya þa ma sý na mü sa ade edil miþ ti. Sonpa di þah ola rak et ra fý ný çe vi ren düþ man lar ye ri ne, ye ni bir dev let kur -ma ya, ye ni va tan oluþ tur ma ya, ül ke ye sa hip çýk ma ya ça lý þan la ra, millîmü ca de le ye kar þý ol mak da O'nun en acý ka de ri ol muþ tu. Millî mü ca -de le yi baþ la tan lar ka zanç lý ol muþ, va tan kur ta rýl mýþ, ba ðým sýz ye ni birdev let ku rul muþ, ar týk O'na da ya þa ya cak bir top rak par ça sý kal ma mýþ,ça re yi kaç mak ta bul muþ tu.


D E V L E TA D A M L A R

AB DUL HAK HA MÝT TAR HAN(1882-1937)

19. yüz yýl so nu ve 20. yüz yýl ba þý ede bi ya tý nýn en önem li isim le rin -den bi ri ola rak ka bul edi len Adul hak Ha mid, Türk ede bi ya tý na Ba týet ki si ni ge ti ren en önem li þa ir ve oyun ya za rý dýr. 2 Ocak 1852 gü nüÝs tan bul'da doð du. He kim ba þý Ab dül hak Mol la'nýn to ru nu, ta nýn -mýþ ta rih çi ve Tah ran bü yü kel çi si Hay rul lah Efen di'nin oð luy du. Biryan dan ma hal le mek te bi ne ve rüþ ti ye ye gi der ken, bir yan dan da

Yan ya lý Tah sin Ho ca ile Ed re mit li Ba ha ed din Efen di'den özelders ler al dý. 10 ya þýn day ken aða be yi Na su hi Bey ile bir lik te Pa ris'tebu lu nan ba ba sý nýn ya ný na git ti ve bir sü re ora da oku duk tan son ra1864'te Ýs tan bul'a dön dü. Ya þý nýn kü çük lü ðü ne kar þýn Ba bi ali Ter cü meOda sý'nda ça lýþ tý.

Ab dul hak Ha mit, bir yýl son ra, Tah ran Bü yü kel çi li ði ne ata nan ba -ba sýy la bir lik te Ýran'a git ti. Ora da Fars ça öð ren di. Ba ba sý nýn ölü müüze ri ne Ýs tan bul'a dö ne rek, Ma li ye Mü him me Ka le mi'ne gir di. Þu ra-yi Dev let ve Sa da ret ka lem le rin de ça lýþ tý. Da ha son ra Fat ma Ha -ným'la ev len di. Pa ris Bü yü kel çi li ði ikin ci ka tip li ði ne ge ti ril di. Pa ris'teya yým la nan, Nes te ren ad lý oyu nun da hal kýn za lim bir hü küm da rabaþ kal dýr ma sý ný an lat ma sýn dan ra hat sýz olan II. Ab dül ha mit'in em riy -le gö rev den alýn dý. Gür cis tan'da Po ti, Yu na nis tan'da Go los, Bom baybaþ kon so los lu ðu na atan dý. Ýs tan bul'a dö ner ken Bey rut'ta eþi Fat maHa ný mý kay bet ti ve ora da gö mül dü.

Ab dul hak Ha mit, Ýs tan bul'un iti laf dev let le rin ce iþ ga li üze ri ne Vi -ya na'ya git ti. Bu ra da bü yük mad di sý kýn tý için de ya þa dý. Da ha son raAn ka ra Hü kü me ti'nce yur da dön me si sað lan dý. 1928'de Ýs tan bul mil -let ve ki li ola rak TBMM'ye gir di; bu gö re vi ölü mü ne de ðin sür dü. Ab -dül hak Ha mit þi ir yaz ma ya 1870'ler de baþ la dý. Bu dö nem de Ebüz zi yaTev fik, Re ca iza de Mah mut Ek rem, Na mýk Ke mal gi bi Tan zi mat dö ne -mi nin ye ni ede bi yat çý la rý ara sýn da yer al dý. Ge rek ya ban cý dil bil me si -nin, ge rek se yurt dý þýn da ki gö rev le ri nin sað la dý ðý ola nak lar la Ba tý ede -bi ya tý nýn Sha kes pe are, Cor ne il le ve Ra ci ne gi bi ya zar la rý ný ya kýn danta ný dý ve ya pýt la rý nýn et ki sin de kal dý.

Ab dul hak Ha mit, di ze ve uyak dü zen le rin de de ði þik lik ler yap tý,he ce ye önem ver di. Di van þii rin de ki be lir li ko nu la rýn sý ný rý ný aþ ma yaça ba gös ter di. Te ma ola rak gün lük ya þa mý, do ða ve in san iliþ ki le ri nide iþ le di. Li rik, epik ve fel se fi þi ir ler yaz dý. Ti yat ro ala nýn da Na mýkKe mal'in, da ha son ra Ba tý lý ya zar la rýn oyun la rý ný ör nek al dý. Ab dül hakHa mit, 12 Ni san 1937'de Ýs tan bul'da öl dü.

Eser le ri: Ölü, Hal ce, Bir Se fi le nin Has bý ha li, Bâlâ'dan Bir Ses,Va li dem, Ýl ham-ý Va tan, Tay fa lar Ge çi di, Ruh lar, Ga ram.


Oyun la rý: Ýç li Kýz, Sabr-ü Se bat, Duh ter-i Hin du, Na zi fe ya hutFe da-yý Ha mi yet, Ta rýk ya hut En dü lüs Fet hi, Eþ ber, Zey nep, Ma ce ra-yýAþk, Ýl han, Tar han, Fit nen, Ýbn Mu sa, Ya di gar-ý Harb, Ha kan.

Mak ber'denEy vah! Ne yer ne yar kal dý.

Gön lüm do lu ah-u zar kal dý.

Þim di bu ra day dý git ti el den,

Git ti ebe de, ge lip ezel den,

Ben git tim, o hak-sar kal dý.

Bir gu þe de ta ru mar kal dý.

Ba ki o enis-i dil den ey vah,

Bey rut'ta bir me zar kal dý.

112 Adem Suad

AB DUR RAH MAN GA ZÝ(?-1329)

Do ðum ta ri hi bi lin me yen Ab dur rah man Ga zi, Os man lý Dev le -ti'nin ilk ku ru luþ yýl la rýn da gös ter di ði ya rar lý lýk lar la ün ka zan mýþ birko mu tan dýr. Ab dur rah man Alp di ye de ta ný nan Ab dur rah man Ga zi,Er tuð rul Ga zi dö ne min de þöh ret bul du. Os man Ga zi ve Or han Ga zidö nem le rin de çe þit li sa vaþ la ra ka týl dý. 1328 se ne sin de Or han Ga zi,Ab dur rah man Ga zi ile Ko nur Alp'i Ay dos Ka le si’ nin fet hi ile gö rev -len dir di.

Bu ka le nin is tih kam la rý çok sað lam ol du ðun dan, ka le nin fet hi uza -dý. Bu ara da ka le tek fu ru nun ký zý nýn gör dü ðü rü ya dan son ra yaz dý ðýmek tup üze ri ne ya pý lan ha re ket ne ti ce sin de ka le fet he dil di. Or hanGa zi ka le tek fu ru nun Müs lü man olan ký zý ný Ab dur rah man Ga zi ileev len dir di. Ab dur rah man Ga zi bun dan son ra Ýz nik üze ri ne akýn lar dabu lun du. Son ra dan üç kýt'a ve ye di ik li me hük me den Os man lý Dev -le ti'nin ku ru lu þun da en önem li ro lü oy na dý. Bi zans sý ný rýn da uç be yiola rak hiz met ler de bu lun du. Ta ri he al týn harf ler le ge çen bir çok ka lefet hi ne ve mey dan mu ha re be le ri ne iþ ti rak eden Ab dur rah man Ga zi,1329 se ne sin de ve fat et ti. Kab ri nin Es ki þe hir ya ký nýn da ken di adý ileaný lan köy de ol du ðu ri va yet edil mek te dir.

AH MED MÝT HAT EFEN DÝ (1844-1912)

Ah med Mit hat Efen di, dev rin bü yük ga ze te ci si dir. II. Ab dül ha midza ma nýn da yaz dý ðý ro man lar ve ya zý lar la ün ka zan dý. 1844 yý lýn da Ýs -tan bul'un Top ha ne sem tin de doð du. Ba ba sý ný çok kü çük yaþ lar dakay bet ti. Ço cuk yaþ ta ça lýþ ma ya baþ la dý. Ço cuk lu ðu ve genç li ði sý -kýn tý lar için de geç ti. Bir ara Mý sýr Çar þý sý’n da ak tar çý rak lý ðý da ya panAh med Mithat, Taþ ha ne'de ki Sýb yan Mek te bin de ve bir müd det de

Rüþ di ye de oku du. Rüþ di ye yi Niþ'te ta mam la dýk tan son ra Rus çuk'a birdev let da ire si ne me mur ola rak atan dý.

Ça lýþ tý ðý dö nem de Fran sýz ca yý öð ren di ve bu ne den le Tu na Vâli siMit hat Pa þa'nýn tak di ri ni ka zan dý. Bu nun üze ri ne asýl adý olan Ah -med'in ya ný na Mit hat da ek le ne rek, bu þe kil de anýl ma ya baþ lan dý.Mithat Pa þa ta ra fýn dan vi la yet te çý ka rý lan Tu na Ga ze te si ’nin baþ ya -zar lý ðý na ge ti ril di. Bu ga ze te de ken di ni ye tiþ ti ren Ah med Mit hatEfen di, Bað dat'ta bu lun du ðu sý ra da da Zev ra Ga ze te si ’ni kur du. Buga ze te de iki yýl ça lýþ tý. Bað dat'ta hem ga ze te yö net men li ði yap tý hem desa nat oku lu öð ren ci le ri için ders ki ta bý ha zýr la dý.

Ah med Mit hat Efen di, ai levî se bep ler den dön mek zo run da kal dý -ðý Ýs tan bul'da evin de ken di mat ba asý ný kur du ve eser le ri ni bas týr dý.Çý kar dý ðý Da ðar cýk ad lý der gi de ya zý la rý ný ya yýn la ma ya baþ la dý. Ce ri -de-i As ke riy ye Ga ze te si ’nin baþ ya zar lý ðý ný yap tý. Der gi de çý kan bir ya -zý sýn dan do la yý Na mýk Ke mal ve Ebüz zi ya Tev fik ile bir lik te Ro dos'agön de ril di. Sul tan Ab dü la ziz'in öl me si üze ri ne Ýs tan bul'a ge ri dön düve tek rar ga ze te ci li ðe baþ la dý.

Ah med Mit hat Efen di, Üss-i Ýn ký lab ad lý ese ri ile Sul tan II. Ab dül -ha mid Ha nýn tak dir le ri ni ka zan dý ve Mat baa-i Ami re nin ve Tak vim-iVe ka yi Ga ze te si ’nin mü dür lük le ri ne ge ti ril di. Ona en bü yük ün sað la -yan ça lýþ ma sý ise 1878 yý lýn da ya yýn la ma ya baþ la dý ðý Ter cü man-ý Ha -ki kat Ga ze te si’ dir. Ah med Mit hat Efen di Av ru pa'da top la nan þar ki -yat çý lar kon gre sin de Tür ki ye'yi tem sil et ti. Bu gö rev do la yý sýy la üç ayka dar Av ru pa'da kal dý ve birçok ye ri do laþ tý. Gö rüp in ce le dik le ri ni“Av ru pa'da bir Ce ve lan” adýn da ki ki ta býn da an lat tý. Ah med Mit hatEfen di, Ýs tan bul Da rül fü nu nu Ta rih öð ret men li ði ne ta yin edil di vebu ra da bir sü re pe da go ji okut tu. Tek rar ya zý yaz mak is te diy se de, za -ma nýn de ðiþ me si ne ayak uy du ra ma dý ðýn dan ya za ma dý. 28 Ara lýk1912'de nö bet çi ol du ðu okul da kalp sek te sin den ya þa mý ný yi tir di.

Ah med Mit hat Efen di'nin ya zý la rý bel li bir alan için de kal ma dý.Ne sir çe þit le ri olan hi ka ye, ro man, se ya hat, ha tý ra ve ti yat ro dal la rýn -da birçok ya zý yaz dý ve eser ler ver di. Ay rý ca ta rih, fel se fe, din, bi yo lo -ji, coð raf ya, as tro no mi, fi zik, ik ti sat ala nýn da da birçok eser ve ter cü -me le ri var dýr. Ede bi ya tý mý za iki yü ze ya kýn eser ka zan dýr dý. Ýlk ro -man ve hi ka ye ya zar la rý mýz dan olan Ah med Mid hat Efen di, bu iki


tür ara sýn da pek ay rý lýk gö zet me miþ tir. Ay ný za man da halk ro man cý sýola rak da isim ya pan Ah med Mit hat, hal kýn se vi ye si ne in me yi ba þar -dý. Ro man la rý ný, il gi çe ki ci, ders ve ri ci ve eð len di ri ci özel lik te ol ma sý -na dik kat ede rek yaz mýþ, yer yer ken di si ni or ta ya ko ya rak öðüt ler ver -miþ tir. Ro man la rýn da ge çen olay la rý da ha çok ken di za ma nýn dan seç -miþ tir. Bu nun la be ra ber ta ri hi ve ge le nek le il gi li ro man la rý da var dýr.

Eser le rin den Ba zý la rý: Par la men to Re za let le ri, Ha san Mel lah,Hü se yin Fel lah, Pa ris ’te Bir Türk, Üss-i Ýn ký lab, He nüz On Ye di Ya þýn da,Dür da ne Ha ným, Gö nül lü, Jön Türk.

116 Adem Suad

AH MED VE FÝK PA ÞA(1823-1851)

Ah med Ve fik Pa þa, ya zar, mü ter cim ve dev let ada mý dýr. 1822'de Ýs -tan bul'da doð du. Dev let ada mý, edip, ya zar ve mü ter cim ler ye tiþ ti renbir ai le ye men sup tur. Ba ba sý Ru hud din Meh med Efen di, Pa ris bi rin cika tip li ðin de bu lun du. Ah med Ve fik, ilk tah si li ne Mü hen dis ha ne-iBerr-i Hü ma yun da baþ la dý. Da ha son ra ba ba sýy la be ra ber Pa ris'e git ti.Pa ris'te Sa int Lo uis Li se si ne de vam et ti. Ýs tan bul'a dö nün ce Ter cü me

Oda sý na me mur ola rak gir di. El çi ka ti bi ola rak Lon dra'ya git ti. Da -ha son ra ge çi ci ola rak Sýr bis tan, Ýz mir ve Mem le ke teyn'e gön de ril di.Baþ mü ter cim li ðe ge ti ril di ve o yýl neþ ri ne ka rar ve ri len Dev let Sal na -me si nin tan zi mi ne me mur ký lýn dý.

Ah med Ve fik Pa þa önem li bir dev let ada mý dýr. Pek çok alan da gö -rev al dý ve önem li iþ le re im za at tý. Tah ran el çi si ol du. Pa ris Bü yü kel -çi li ði ne ta yin edil di. Bu gö re vi sý ra sýn da Hz. Mu ham med'i (s.a.v.) ti -yat ro ko nu su yap mak is te yen Fran sýz la ra en gel ol du. Ýs tan bul'a dön -dük ten son ra, ilk Da rül fü nu nun "Ta rih-i Hik met" pro fe sör lü ðü ne ta -yin edil di. Pe ters burg Ýlim Aka de mi si ken di si ne aza lýk pa ye si ver di.Edir ne'den Mec lis-i Me bu sa na gir di ve re is ol du. 1882'de baþ ve kil ol -du. Bu gö re vin den uzak laþ tý rýl dýk tan son ra köþ kü ne çe ki lip 9 yýl her -kes ten uzak bir ha yat ya þa dý. 2 Ni san 1891'de ve fat et ti.

Ah med Ve fik Pa þa, dev let adam lý ðý ya nýn da, ede bi ya tý mýz da Mo -lière'den ter cü me ve adap tas yon la rý ile de ta nýn dý. Ter cü me ve adap -tas yon la rý asýl la rýn dan da ha faz la tu tul du ve okun du. Bu ti yat ro eser -le ri Türk ti yat ro cu lu ðu nun ge liþ me sin de önem li rol oy na dý. Ah medVe fik Pa þa, Türk çe üze rin de de çok ça lýþ tý ve eser le ri ile Türk di li nebü yük hiz met et ti. Tan zi mat dö ne min de kül tür ya þa mý nýn ve özel lik -le Türk Ti yat ro su nun ge liþ me sin de ro lü bü yük tür. Mo li ere'den, ZorNi kah ve Zo ra ki Ta bip adýy la yap tý ðý uyar la ma lar, Türk Ti yat ro su nunilk oyun la rý ol du. Mo li ere'in on al tý ese ri ni Türk çe ye çe vir di. Bun la -rýn Türk ör fü ne ya ban cý olan la rý ný adap te, di ðer le ri ni ise ter cü me et -ti. Eser le ri ara sýn da en çok adap tas yon la rý tu tul du. Bur sa'da 36 lo ca lýbir ti yat ro bi na sý yap tý rýp hal ka ti yat ro sev gi si aþý la ma ya ça lýþ tý.

Eser le ri:Hik met-i Ta rih, Fez le ke-i Ta rih-i Os ma ni, Leh çe-i Os ma ni,Þe ce re-i Tür ki: Ça ða tay ca dan Ana do lu Türk çe si ne ak tar ma dýr.

Ter cü me le ri: Vik tor Hu go'dan Her na ni, Vol ta ire'den Mic ro me -ga'nýn Fel se fe Hi ka ye si, Fe ne lon'dan Te le mak, Le Sa ge'dan Gil BlasSan til la ni'nin Ser gü zeþ ti ad lý eser le ri Türk çe ye ter cü me et ti.

118 Adem Suad

AH MET RA SÝM(1865-1932)

Ah met Ra sim 1865'te Ýs tan bul'un Fa tih sem tin de doð du. Men te -þo ðul la rý'ndan Kýb rýs lý Ba ha ed din Efen di'nin oð lu dur. He nüz doð ma -mýþ ken ba ba sý an ne sin den ay rýl mýþ olan Ah met Ra sim, an ne si ta ra -fýn dan ye tiþ ti ril di. Çe þit li ma hal le mek tep le rin de oku duk tan son ra birta ný dýk la rý ara cý lý ðýy la Da rüþ þa fa ka'nýn ye tim ler için ay rýl mýþ bö lü mü ne

yer leþ ti ril di. Bu ra da ba sýn ve ede bi yat la il gi len me ye baþ la dý, ken di ça -ba sýy la ter cü me ya pa bi le cek ka dar Fran sýz ca öð ren di. Da rüþ þa fa -ka'yý bi rin ci lik le bi tir dik ten son ra Pos ta Tel graf Na zýr lý ðý ka le min deme mur lu ða baþ la dý.

Di van Ede bi ya tý'na il gi du yan Ah met Ra sim'in ilk þi ir le ri ga zel veka si de þek liy le "Se bat" der gi sin de ya yýn lan dý. Me mur luk ha ya týnauyum sað la ya ma yan Ra sim, tüm il gi ve gü cü nü ya zý ya ver di, ký sa sü reson ra Ter cümân-ý Ha kikât Ga ze te si’n de ya zý lar yaz ma ya baþ la dý. Bi -lim sel ko nu lar da ki ma ka le le ri ve ede bi çe vi ri le riy le ba sýn dün ya sýn daký sa sü re de ün sað la dý. Dö ne min de ki birçok ga ze te ve der gi de (Ce ri -de-i Havâdis, Ýk dam, Malûmat, Sa bah, Tas vir-i Efkâr, Ye ni gün, Ak -þam, Za man, Va kit vb.) ça lýþ tý, fýk ra, ma ka le, ge zi ya zý la rý, man zu me,hi ka ye, aný gi bi birçok ede bi tür de eser le ri ya yýn lan dý. Ha ya tý nýn sonyýl la rýn da Ýs tan bul mil let ve ki li se çil di. 1932'de Hey be li ada'da ve fatet ti.

Ya zar lýk an la yý þý ba ký mýn dan Ah met Mit hat'ýn ta kip çi si sa yý lanAh met Ra sim, eser le ri ni sa de ve halk di liy le ka le me al mýþ týr. Hal kýnya þam tar zý ný dik ka te ala rak yaz dý ðý eser le rin de, ya þa dý ðý dö ne mincan lý lý ðý ný, sý cak lý ðý ný, pü rüz süz ve ya pay lýk tan uzak üs lu buy la an la týr.Ger çek çi bir ba kýþ açý sý na sa hip olan Ah met Ra sim, ne re dey se ka le -miy le dö ne min Ýs tan bul'unu ge niþ tas vir ler le res me de rek, ay ný gö rün -tü le rin gü nü mü ze ulaþ ma sý ný sað la mýþ na dir ede bi yat çý la rý mýz dan bi -ri dir. Hal kýn ya þa yý þý ný, inanç la rý ný, ge le nek le ri ni ay rýn tý la rýy la yan sý -tan Ra sim, ha ya tý hep gü leryüz le kar þý la mýþ, en tra jik olay lar dan bi lein ce bir mi zah la bah se de rek in san la rýn yüz le ri ne te bes süm ler kon dur -muþ tur. Ah met Ra sim þi ir ve mü zik le de il gi len miþ, alt mý þa ya kýn þar kýbes te le miþ tir.

Kýrk se kiz yýl lýk ya zý ha ya týn da yüz den faz la eser ver miþ tir. Enönem li eser le rin den bi ri dört cilt lik "Re sim li ve Ha ri ta lý Os man lý Ta -ri hi"dir. "Ro man ya Mek tup la rý" isim li ese rin de ise, 1. Dün ya Sa va þý sý -ra sýn da, Av ru pa cep he le rin de sa va þan as ker le ri mi ze mo ral ver mek vehe di ye ler da ðýt mak için Tas vir-i Ef kar Ga ze te si’ nin ya za rý ola rak gi dipgör dü ðü yer le ri, þa hit ol du ðu olay la rý ken di ne has üs lu buy la ka le meal mýþ týr.

120 Adem Suad

Ah met Ra sim'in me zar ta þýn da ya zý lý dört lük:

"Ru hum çe kil di sec de gâh-i Rabb-i iz ze te

Cis mim bu yer de kal dý gam-ý if ti rak ile

Za hir de ðil mi fa ti ha ya min ne tim be nim

Lüt fet, bu lüt fe mun ta za rým iþ ti yak ile."


AK ÞEM SED DÝN(1390-1459)

Os man lý za ma nýn da ye ti þen bü yük ev li ya ve Ýs tan bul'un ma ne vifa ti hi Ak þem sed din'in asýl is mi Mu ham med bin Ham za'dýr. Sa çý nýnsa ka lý nýn ak ol ma sý ve ya be yaz el bi se ler giy me sin den do la yý Ak þeyhve ya Ak þem sed din la kap la rýy la meþ hur ol du. So yu Hz. Ebu Be kir'eka dar ula þýr. Ak þem sed din 1390 se ne sin de Þam'da doð du. 1460'daBo lu'nun Göy nük il çe sin de ve fat et ti. Göy nük'te ki ta ri hi Sü ley manPa þa Ca mi nin bah çe si ne def ne dil di.

Kü çük yaþ ta ilim tah si li ne baþ la yan Ak þem sed din Kur'an-ý Ke ri m’iez ber le di. Ye di ya þýn da ba ba sý ile Ana do lu'ya ge lip, o ta rih te Amas -ya'ya yer leþ ti. Alim ve ve li bir zat olan ba ba sý ve fat edin ce, tah si li nede vam et ti. Genç yaþ ta ak li ve nak li ilim ler de ak ran la rýn dan da ha üs -tün de re ce le re ulaþ tý. Ýlim tah si li ni ta mam la dýk tan son ra, Os man cýk'amü der ris ol du. Ýlim öð ret mek le ve nef si nin ter bi ye siy le meþ gul ken, ta -sav vu fa yö nel di. Gör dü ðü bir rü ya üze ri ne za ma nýn bü yük ve li si Ha cýBay ram-ý Ve li'ye ta le be ol mak için An ka ra'ya git ti. Ha cý Bay ram-ý Ve -li ta ra fýn dan ka bul edi lip, onun soh be tin de ta sav vuf yo lu nun bü tünin ce lik le ri ni öð ren di ve ica zet al dý. Ay ný za man da týp il min de de ken -di ni ye tiþ ti ren Ak þem sed din, bu la þý cý has ta lýk lar üze rin de ça lýþ tý.Araþ týr ma lar so nun da Mad det-ül-Ha yat ad lý ese rin de:

"Has ta lýk la rýn in san lar da bi rer bi rer or ta ya çýk tý ðý ný san mak yan lýþ týr.Has ta lýk lar in san dan in sa na bu laþ mak su re tiy le ge çer. Bu bu laþ ma göz legö rü le me ye cek ka dar kü çük fa kat can lý to hum lar va sý ta sýy la olur." di ye rek,bun dan beþ yüz se ne ön ce mik ro bun ta ri fi ni yap tý.

Pas te ur'un tek nik alet ler le Ak þem sed din'den dört asýr son ra va ra bil -di ði ne ti ce yi dün ya da ilk de fa ha ber ver di. Bu na rað men mik rop te ori siyan lýþ ola rak Pas te ur'a mal edil di. Ay ný za man da ilk kan ser araþ týr ma -cý la rýn dan olan Ak þem sed din, o de vir de se ra tan de ni len bu has ta lýk -la çok uð raþ tý. Sad ra zam Çan dar lý Ha lil Pa þa nýn oð lu Ka zas ker Sü ley -man Çe le bi'yi te da vi et ti. Ay rý ca han gi has ta lýk la rýn han gi bit ki ler denha zýr la nan ilaç lar la te da vi edi le ce ði ne da ir bil gi ler ve for mül ler or ta yakoy du.

Fa tih Sul tan Meh med muh te þem or du suy la Ýs tan bul'un fet hi neçýk tý ðýn da, Ak þem sed din haz ret le ri sa vaþ es na sýn da Sul tan'a ge rek litav si ye ler de bu lu na rak, ye ni müj de ler ve ri yor du. Ýs tan bul fet he dil dik -ten son ra Ak þem sed din, Sul tan Fa tih'le bir lik te þeh re gir di. Fe tih or -du su Ýs tan bul'a gir dik ten son ra Ýs la mi yet'in harp le il gi li hu ku ku nungö ze til me si ni genç Pa di þah'a ha týr lat tý ve bu na gö re ha re ket edil me si nibil dir di.

Sul tan Fa tih, Ak þem sed din'e Es hab-ý ki ram dan Ebu Ey yub el-En -sa ri'nin kab ri nin bu lun du ðu ye ri sor du. Ak þem sed din: "Þu kar þý ya ka -da ki te pe nin ete ðin de bir nur gö rü yo rum. Ora da ol ma lý dýr." ce va bý nýver di. Da ha son ra ora sý ka zýl dý ve Ey yub Sul tan'ýn (r.a) kab ri or ta yaçýk tý. Bu nun üze ri ne Fa tih Sul tan Meh med, Ey yub Sul tan'ýn kab ri þe -ri fi nin üze ri ne bir tür be, ya ný na bir ca mi ve ilim öð ren mek için ge lenta le be le rin ka la bi le ce ði oda lar in þa et tir di. Sul tan, Ak þem sed din'den Ýs -tan bul'da kal ma sý ný is te diy se de, Ak þem sed din Pa di þah'ýn bu tek li fi nika bul et me di. Göy nük'e yer leþ ti ve ve fa tý na ka dar ora da kal dý.

Eser le ri: Ri sa let-ün-Nu riy ye, Def'ü Me ta in, Ri sa le-i Zik rul lah,Ri sa le-i Þerh-i Ah val-i Ha cý Bay ram-ý Ve li, Ma lu mat-ý Ev li ya,Mad det-ül-Ha yat, Na si hat na me-i Ak þem sed din.


ALÝ ÞÎR NE VAÎ(1441-1501)

Türk Ede bi ya tý'nýn en seç kin þa ir le rin den bi ri olan Ali Þîr Ne vaî1441'de He rat'ta doð du. Ba ba sý Ti mur'un me lik le rin den Sul tan EbuSa id'in ve zi ri Kiç ki ne Bah þi idi. Ýlk eði ti mi ni ba ba sýn dan al dý. Da hason ra ki eði ti mi ne Ho ra san ve Se mer kant'ta de vam et ti. Okul ar ka da -þý Hü se yin Bay ka ra He rat'ta yö ne ti me ge çin ce Ali Þîr Ne vaî'yi ön cemü hür dar lýk son ra da ve zir lik gö re vi ne ta yin et ti. Bir sü re As tra ba bad

va li li ði de ya pan Ne vaî, gö re vi nin dý þýn da bü tün ya þa mý He rat'ta geç ti.Ay lýk bi le al ma dan ka bul et ti ði gö re vi so nun da sö zü Pa di þah ka darge çer du ru ma gel di. Ha ya tý bo yun ca sa nat ve ilim çev re le riy le sü rek -li iliþ ki için de ol du. Türk çe'nin ilk bü yük þa ir le rin den bi ri olan Ne vaî,Sul tan Bay ka ra'yý bir se fer dö nü þü kar þý lar ken ge çir di ði kalp kri ziso nu cu 3 Ocak 1501'de ve fat et ti.

Bü yük alim ve þa ir Ali Þîr Ne vaî, yaz dý ðý eser ler le Türk di li ne iv meka zan dýr dý, Fars ça þi ir yaz ma ya öze nil di ði bir dö nem de þa ir le re fark lýbir ba kýþ açý sý sun du. Kaþ gar lý Mah mut'tan son ra Türk di li ne en bü yükhiz met eden ki þi ola rak ta ný nan Ali Þîr Ne vaî, "Mu ha ke met-ül Lü ga -teyn" ad lý ese rin de Türk çe ile Fars ça'yý kar þý laþ týr mýþ, Fars ça yaz maözen ti sin de ki çað da þý ya zar la ra Türk di li nin in ce lik le ri ni gös ter miþ tir:

"Ana di lim üze rin de dü þün me ye ko yul dum, Türk çe'nin de rin lik le ri ne dal -dým. Ben bu alem den vaz geç me dim. Kork ma dým, yýl ma dým, güç lük le ri yen dim,çe tin lik ler le sa vaþ tým, emek le ri mi esir ge me dim. Bu ale min ay dýn lýk alan la rýn da,il ha mý mýn þah la nan atý ný koþ tur dum. Sý nýr sýz uzay lar da ha ya li min hýr çýn ku -þu nu ha va lan dýr dým… Türk'ün bil gi siz ve za val lý genç le ri, gü zel sa na rak Fars -ça þi ir söy le me ye öze ni yor lar. Sö zün doð ru su: Türk çe yaz mak el le rin den gel mi -yor. Eðer Türk çe þi ir söy le ye cek ol sa lar Fars la rýn Türk çe þi ir le ri gi bi ola cak…"

Ali Þîr Ne vaî Fars di li ni iyi bil di ði ni gös ter mek için Türk çe þi ir le -ri nin ya ný sý ra bir de Fars ça di van yaz mýþ týr.

Türk ede bi ya tý nýn ilk þu ara tez ki re si (Mev ca li sü'n Ne fa is) onun -dur. Mi za nü'l Ev zan isim li ese rin de, þi ir ve mü zik te kul la ný lan her çe -þit bi çim ve usul özel lik le ri ni ta ný týr. Türk ede bi ya týn da ilk ham se ya -za rý olan Ali Þîr Ne vaî, ge nel adý Ha za inü-l Ma nia (An lam Ha zi ne le -ri) isim li ese ri on bin be yit lik dört fark lý di van dan (Ço cuk luk Ga rip -lik le ri, Genç lik Seç kin lik le ri, Or ta yaþ Gü zel lik le ri, Yaþ lý lýk Ya rar la rý)oluþ mak ta dýr. Ne vaî, ken di ne öz gü içe rik ve bi çim ye ni lik le riy le Ýslâ-mi Türk Ede bi ya tý dö ne mi nin en ve rim li sa nat çý sý ol muþ tur. Þi ir, mes -ne vi, ta rih, tez ki re, ta sav vuf, dil gi bi çe þit li alan lar da otuz dan faz laeser ve ren Ali Þîr Ne vaî, Ana do lu Türk le ri ara sýn da da ta ný nýp se vil miþ,ya þa dý ðý dö nem den yüz yýl lar son ra bi le Ah met Pa þa, Fu zu li, Ne dim,Þeyh Ga lip gi bi bü yük þa ir le ri et ki le miþ tir.

"Bahâr bol du vü gül mey li kal ma dý kön lüm

Açýl dý gon ce vü la kin açýl ma dý kön lüm"


BÂ KÝ(1526-1600)

1526 yý lýn da Ýs tan bul'da do ðan Bâ ki'nin asýl is mi Mah mud Ab -dülbâki'dir. Fa kir bir ai le nin ço cu ðu olan Bâ ki'nin, ba ba sý mü ez zin likya pý yor du. Ço cuk lu ðun da sa raç çý rak lý ðý yap tý. Eði ti me, il me olan bü -yük tut ku su fark edil me ye baþ la nýn ca ai le si med re se ye de vam et me si -ne izin ver di. Ken di gay re tiy le iyi bir eði tim gör dü, dö ne min ün lü mü -der ris le rin den ders al dý. Eði ti mi bo yun ca þi ire olan il gi si gi de rek art tý

ve güç lü ka le mi nin ünü de ya vaþ ça ya yýl ma ya baþ la dý. Eði ti mi ni ta -mam la dýk tan son ra çe þit li med re se ler de mü der ris lik yap tý. Ha ya tý bo -yun ca çe þit li dö nem ler de ka dý lýk, ka zas ker lik gi bi ma kam lar da dev lethiz me tin de bu lun du, yaþ lý lý ðýn da Þey hü lis lam ol mak is te se de bu gö -re ve ge ti ril me miþ tir. 1600 yý lýn da, Ýs tan bul'da ve fat et ti. Bâ ki, 16. yüz -yýl da þa ir ler sul ta ný ola rak aný lan þa iri miz dir.

Bâki, Os man lý'nýn en güç lü de vir le rin den bi rin de ya þa dý, bu dapekâla onun þi ir le ri ne ve þi ir le rin de kul lan dý ðý te ma la ra yan sý dý. Aþk,ya þa ma nýn zev ki ve do ða þi ir le ri nin baþ lý ca ko nu la rý dýr. Her ne ka darþi ir le rin de ta sav vuf et ki si ve ya te ma ola rak ta sav vuf bu lun ma sa da,ta sav vuf ta da özel bir ma hi ye ti olan aþk mef hu mu nu sýk sýk ko nu al -ma sý iti ba riy le, di va ný mu ta sav výf lar ta ra fýn dan çok se vi lir. Tek ni ðigüç lü dür, þi ir le rin de ya ka la dý ðý ahenk ve aký cý lýk fark ya ra týr. Dilkul la ný mýn da çok ye te nek li dir. Þi ir le ri nin oluþ tur du ðu tý ný, mu si ki deþi ir le ri nin fark lý bir özel li ði dir.

Bâki'nin, Türk Di van þi iri nin dö ne min ün lü akým la rý ve eser le rise vi ye si ne ulaþ ma sýn da çok bü yük kat ký sý var dýr. Eser le rin den bi ri deKa nunî Sul tan Sü ley man'ýn ve fa tý üze ri ne yaz dý ðý "Mer si ye-i Haz ret-iSü ley man Han" isim li mer si ye dir. Þi ir le rin de Ýs tan bul Türk çe si ni ba -þa rýy la kul lan dý. Ahenk ve mu si ki ye önem ve ren Bâ ki, söz se çi min deti tiz dav ran dý ve ge nel lik le din dý þý ko nu la rý iþ le di. Ba ki'nin ga zel -le rin den; "Bâ ki ka lan bu kub be de bir hoþ sa da imiþ." sö zü di li mi zeyer leþ miþ tir.

Eser le ri: Di van, Fazâ'ilü'l-Ci had, Fazâil'i-Mek ke, Hadîs-i Er ba inTer cü me si, Ka nu ni Mer si ye si.

Yârdan cevr ü cefâ lûtf u ke rem gi bi ge lür

Gayr dan mihr ü vefâ derd ü elem gi bi ge lür

Fir kat-ý yâr ka tý zâr u ze bun it di be ni

Döy me yem mih net-i hicrâna ölem gi bi ge lür


Uy du rup leþ ker-i uþþâký ný ol þâh-ý cihân

Nâz ile sa lý ný sa lý ný alem gi bi ge lür

Dil-i pür-hûn elem-i aþ kun ile cûþ ide li

Çeþ me-i çeþ mün akan su la rý dem gi bi ge lür

Bâkýyâ han gi gö nül þeh ri ne gel se þeh-i aþk

Bi le endûh u belâ hayl ü ha þem gi bi ge lür"

128 Adem Suad

BAL TA CI MEH MED PA ÞA(1662-1712)

Os man lý Dev le ti sad ra zam la rýn dan Meh med Pa þa, 1662 yý lýn daKas ta mo nu san ca ðý Os man cýk ka sa ba sýn da doð du. Bal ta cý oca ðýn daye tiþ ti ve ya zý cý ha li fe li ði ne ka dar yük sel di. Dev le tin bir çok eya le tin -de gö rev ler de bu lun du. Sul tan III. Ah med za ma nýn da Mi ra hur lu ðayük sel til di. 1704'te ve zir lik rüt be si ile kap tan pa þa lý ða ge ti ril di.Hak kýn da çý ka rý lan ba zý de di ko du lar se be biy le az le di le rek, Er zu rum,son ra da Ha lep va li li ði ne ta yin edil di. Dört yýl ka dar bu va zi fe de kal -dýk tan son ra, ikin ci de fa sad ra zam ol du.

Bu sý ra da Rus ya'ya kar þý açý lan se fe rin ser dar lý ðý na ge ti ril di. Ko mu -ta sýn da ki kuv vet ler le Prut Ir ma ðý ký yý sýn da Rus or du su nu çem ber içe -ri si ne al dý. Rus kuv vet le ri nin bir ya ný Prut ba tak lý ðý di ðer ya ný ise Os -man lý as ker le riy le çev ri liy di. Rus ça rý bü yük ta viz ler ver mek su re tiy leba rýþ yap mak is te di. Ký rým Ha ný Dev let Gi ray'ýn kar þý çýk ma sý na rað -men sad ra zam Bal ta cý Meh med Pa þa ye ni çe ri le rin di sip lin siz ha re ket -le ri ve ba zý dev let adam la rý nýn an laþ ma ya me yil li ol ma la rý yü zün denbu is te ði ka bul et ti, Prut Ant laþ ma sý 1711. An cak, Rus la rýn ant laþ mahü küm le ri ni ye ri ne ge tir me me si üze ri ne Bal ta cý'nýn aleyh tar la rý ha re -ke te geç ti. Ni te kim gö re vin den az le di len Bal ta cý Meh med Pa þa, ön ceMi dil li, ar dýn dan da Lim ni ada sý na sü rül dü ve 1712 yý lýn da bu ra dave fat et ti.

BARBAROSHAYREDDÝN PAÞA

(1478-1546)

Os man lý ami ra li, Bar ba ros Hay red din Pa þa, 1478 yý lý ci var la rýn daMi dil li'de doð du. Asýl adý Hý zýr'dý. Din ve dev let yo lun da yap tý ðý bü -yük iþ ler den do la yý Ka nu ni Sul tan Sü ley man ta ra fýn dan, Hay red din

is mi ve ril di. Do ðu Ak de niz ký yý la rýn da ki ka vim ler ta ra fýn dan "ký zýl sa -kal lý" ma na sý na ge len Bar ba ros sa di ye ta nýn dý. Ba ba sý Var dar ye ni ce -sin den olan Ya kup Aða, bir Os man lý si pa hi siy di ve 1461 yý lýn daMi dil li'nin fet hi sý ra sýn da Fa tih Sul tan Meh med'le bir lik tey di.

Bar ba ros Hay red din Pa þa (Hý zýr)'ýn, Ýs hak, Oruç ve Ýl yas adýn daüç kar de þi var dý. De niz ci kar deþ le rin Ak de niz su la rýn da Ce ne viz,Fran sýz, Ýs pan yol ve Ve ne dik ge mi le ri ne kar þý ka zan dýk la rý ba þa rý lar,ser vet, kuv vet ve þöh ret le ri ni ar týr dý. Ýs hak ve Oruç Re is'ler þe hitolun ca Bar ba ros Hay re edin Pa þa Ce za yir Bey li ði'ne atan dý. 1534 yý lýn -da Ka nu ni Sul tan Sü ley man ta ra fýn dan Ýs tan bul'a çað rý lan Hay red -din Pa þa, mü kem mel bir do nan ma ile Ýs tan bul'a doð ru yo la çýk tý. Ýs -tan bul'da bü yük bir me ra sim le kar þý la nan Bar ba ros, Ka nu ni Sul tanSü ley man ta ra fýn dan Ce za yir Bey ler be yi ve kap tan-ý der ya lý ða ta yinedil di.

Bar ba ros Hay red din Pa þa, 80 ge mi lik do nan ma ile Ak de niz'e açýl -dý. Tu nus Be yi, Al man Ým pa ra tor lu ðu, Pa pa lýk, Ýs pan ya, Na po li, Ce -ne viz ve Por te kiz do nan ma la rý na kar þý gün ler ce sü ren de niz sa vaþ la -rýn dan son ra bü yük za fer ler ka za nýl dý, bir çok þe hir ele ge çi ril di. Os -man lý, top rak la rý na top rak ka tý. Bu za fer ler den son ra tek rar Ýs tan bul'ada vet edi len Hay red din Pa þa, baþ ka böl ge ler için va zi fe len di ril di. Bar -ba ros Hay red din Pa þa ko mu tan lý ðýn da Os man lý do nan ma sý Pre ve zeDe niz Sa va þý’n dan za fer le ay rýl dý. Böy le lik le Ak de niz'de Os man lýha ki mi ye ti ta ma men sað lan mýþ ol du.

Bar ba ros Hay ret tin Pa þa 5 Tem muz 1546 yý lýn da Ýs tan bul'da ve fatet ti. Sað lý ðýn da Be þik taþ'ta yap týr dý ðý med re se nin ya nýn da ki tür be si nedef ne dil di. Onun ölü mü için "De ni zin re isi öl dü" de nil di. Bar ba rosHay red din Pa þa za ma nýn da Os man lý de niz ci li ði gü cü nün zir ve si neulaþ mýþ, onun mek te bin de ye ti þen de ðer li de niz ci ler ve teþ ki lat lý ter -sa ne sa ye sin de bu güç var lý ðý ný bir sü re da ha de vam et tir miþ tir. Bar -ba ros Hay red din Pa þa, alim ve ce sur bir ko mu tan dý. Ýri ya pý lý ve kum -ral ten liy di. Sa çý, sa ka lý, kaþ la rý ve kir pik le ri çok gür dü. Öm rü de niz -ler de geç ti ðin den Rum ca, Arap ça, Ýs pan yol ca, Ýtal yan ca ve Fran sýz cagi bi Ak de niz dil le ri ni çok iyi bi lir di. Çi ni li Ha mam ken di si ne ait tir.


Os man lý Dev le tin de 12 se ne kap tan-ý der ya lýk hiz me tin de bu lu -nan Bar ba ros Hay red din Pa þa, dev le tin sý nýr la rý ný Fas'a ka dar uzat tý.Ser ve ti ile Ýs tan bul'un bir çok sem ti ne han lar, ha mam lar, ko nak lar, ev -ler, de ðir men ler, fý rýn lar yap týr dý. Hay red din Pa þa ge ce yi üçe ayý rýr dý.Bi rin ci kýs mýn da Kur'an-ý Ke rim okur, ikin ci kýs mýn da iba det eder veüçün cü kýs mýn da da uyur du.

132 Adem Suad

CEM SUL TAN(1459-1495)

Cem Sul tan, Fa tih Sul tan Meh med'in kü çük oð lu dur. 1459 yý lýn -da doð du. An ne si Çi çek Ha tun'dur. Ýlk ter bi ye si ni sa ray ho ca la rýn danal dý. Beþ ya þý na ge lin ce, bir ho ca ya ve ri le rek Kas ta mo nu san cak bey li -ði ne gön de ril di. Eði tim ve öð re ni mi ne bu ra da de vam et ti. Fa tih Sul -tan Meh med, bü yük oð lu Mus ta fa'nýn ve fa tý üze ri ne Cem'i Ka ra maneya le ti ne gön der di. Cem Sul tan Kon ya'da kal dý ðý müd det zar fýn da,

tah si li nin ya ný sý ra ata bin mek ve her tür lü silâhla rý kul lan mak tabü yük bir ma ha ret ka zan dý.

Mý sýr Se fe ri ne çýk tý ðý tah min edi len Fa tih Sul tan Meh med Geb -ze'de has ta la na rak vefât edin ce, ba ba sý nýn ye ri ne tah ta çý kan II. Ba -ye zid'e kar de þi Cem Sul tan muhâle fet et ti. 28 Ma yýs'ta ya pý lan sa va þýka za nan Cem Sul tan Bur sa'da pa di þah lý ðý ný ilan et ti. Ken di adý na hut -be oku ta rak pa ra bas týr dý. Çok geç me den Sul tan II. Ba ye zid'e birmek tup gön de ren Cem Sul tan, Os man lý top rak la rý ný eþit ola rakpay laþ ma yý tek lif et ti. Ka bul edi le me ye cek bu tek lif kar þý sýn da ha re -ke te ge çen Sul tan II. Ba ye zid, or du suy la bir lik te Cem Sul tan'ýn üze -ri ne yü rü dü. Sa va þý kay be den Cem Sul tan, ya ný na ai le si ni de ala rakKa hi re'ye doð ru yo la çýk tý.

Ora dan Mek ke'ye ge çen Cem Sul tan hac fa ri za sý ný ye ri ne ge tir di.Ka ra man be yi olan Ka sým Be yin tah rik le ri ne ka yýt sýz ka la ma yan CemSul tan II. Be ya zid'e kar þý tek rar ha re ke te geç ti. Onun Ku düs'te otur -ma sý ný tek lif eden Sul tan II. Ba ye zid'e kar þý lýk Cem Sul tan, Os man lýtop rak la rýn da hâkim ola ca ðý bir böl ge nin ken di si ne tah sis edil me sin deýs rar edi yor du.

Kon ya'yý ku þat tý. An cak ba þa rý lý ola ma dý. Mý sý r’a tek rar dön me yiamaç la yan Cem Sul tan, bü tün yol la rýn tu tul du ðu ha be ri ni al dý. Bu sý -ra da Ro dos þö val ye le rin den Pi er re d'Au bus son Cem Sul ta ný Ro dos'ada vet et ti. Ro dos'a gi den Cem Sul tan, ya pý lan ant laþ ma ge re ðin ce is -te di ði za man ada dan ay rý la ca ðý ný dü þü nü yor du. An cak sah tekâr þö -val ye ler bu na hiç bir za man izin ver me di ler ve Cem Sul tan esir ha ya -tý ya þa ma ya baþ la dý. Cem Sul tan'ýn Ro dos þö val ye le ri nin eli ne düþ me -si, hem ken di si hem de Os man lý ta ri hi için ta lih siz bir olay ol muþ tur.

Cem Sul tan da ha son ra, Fran sa'ya gön de ril di. Cem Sul tan'ýn Fran -sa'dan baþ ka bir ül ke nin eli ne geç me si ni Os man lý Dev le ti açý sýn dansa kýn ca lý gö ren Sul tan II. Ba ye zid, Fran sa'ya bir el çi gön de re rek CemSul tan'ýn Fran sa'da tu tul ma sý ný is te di. Cem Sul tan'ý kul lan mak is te -yen Pa pa VI II.In no cent, Os man lý la ra kar þý bir haç lý se fe ri dü zen len -me si ni is ti yor du. An cak bun da ba þa rý lý ola ma yýn ca Cem Sul tan'a Hý -ris ti yan ol ma tek li fin de bu lun du. Bu na kar þý lýk Cem Sul tan ona þöy lece vap ver di: "De ðil Os man lý Sal ta na tý, hat ta bü tün dün ya nýn pa di þah -lý ðý ný ver se niz di ni mi de ðiþ tir mem." Cem Sul tan'ýn ba kým mas raf la rý

134 Adem Suad

için Pa pa, Sul tan II. Ba ye zid'den yýl da 40.000 al týn dan faz la pa ra ko -part ma yý ba þar mýþ, Cem Sul tan'ý ser best bý rak ma teh dit le riy le deOs man lý fe tih le ri ni dur dur muþ tu.

Ru me li'den tek rar Os man lý top rak la rý na gel mek is te yen Cem Sul -tan, 13 yýl esir ha ya tý ya þa dý. En son Pa pa'nýn elin den Fran sýz Kra lý ta -ra fýn dan kur ta rýl mýþ, an cak bü yük bir ih ti mal le ze hir len di ði için birhaf ta için de 25 Þu bat 1495'de ve fat et miþ tir. Ve fa týn dan 4 yýl son raCem Sul tan'ýn ce na ze si Os man lý top rak la rý na ge ti ri le rek Bur sa'da kar -de þi Þeh za de Mus ta fa'nýn ya ný na gö mül dü. Böy le ce yýl lar sü ren ma ce -ra sý so na er di ve en azýn dan ce na ze si ken di top rak la rý na def ne dil di.

Cem Sul tan, aðabeyi Sul tan II. Ba ye zid'e yaz dý ðý bir þii rin deona þöy le ses le nir:

"Sen bis ter-i gül de ya ta sýn þevk ile han dan,

Ben kül dö þe nem kül han-ý mih net te se beb ne"

(Sen gül dö þen miþ ya tak ta ne þey le gü le rek ya tar ken,

ben zah met ve ezi yet için de kü le ba ta yým, ne den)

Sul tan Ýkin ci Ba ye zid ise ona þöy le ce vap ve rir:

"Çün rüz-i ezel kýs met olun muþ bi ze dev let,

Tak di re rý za ver me ye sin böy le se beb ne,

Hac ca cü'l-Ha re mey nüm de yü ben da'va ký lar sun,

Ya sal ta nat-i dün ye vi ye bun ca ta leb ne"

(Bi ze ezel den sal ta nat kýs met imiþ,

sen ise ka de re rý za gös ter me din bu na se bep ne,

Hac ca git tin ken di ni te miz le mek da va sý na düþ tün,

pe ki dün ya sal ta na tý için bun ca hýrs ni ye"


CE NAB ÞA HA BET TÝN(1870-1934)

Ede bi yat-ý Ce di de'nin ön de ge len tem sil ci le rin den Ce nab Þa ha -bet tin 1870'te Ma nas týr'da doð du. Ede bi ya ta ya kýn il gi du yan bir ai le -den ge li yor du. Ba ba sý nýn Plev ne'de þe hit düþ me sin den son ra ai le siy leÝs tan bul'a gel di. Ýl köð re ni mi ni Top ha ne'de ki Fev zi ye Mek te bi'nde yap -tý. Kü çük yaþ ta þi ir yaz ma ya baþ la dý. Ýlk þi ir le ri 'Saa det' Ga ze te si’n de

ya yým lan dý. Fey zi ye Ýda di si'ni ve As ke ri Týb bi ye'yi bi tir dik ten son raih ti sas için Pa ris'e gön de ril di. Dö nü þün de Mer sin ve Ro dos'ta dok tor -luk, Hi caz'da sýh hi ye mü fet tiþ li ði yap tý. 1914'te emek li ye ay rý la rakDa rül fü nun'da Ba tý Ede bi ya tý ve Fran sýz di li öð ret men li ði yap tý. Kur -tu luþ Sa va þý sý ra sýn da Ku va-yý Mil li ye'ye kar þý olum suz tu tu mu ne de -niy le öð ren ci le ri ta ra fýn dan is ti fa ya zor lan dý. Da ha son ra cum hu ri ye tides tek le di ama yal nýz lýk tan kur tu la ma dý.

Ye ni lik çi bir þa ir ola rak Fran sýz þi iri ni kay na ðýn da so lu du ve Ver -la ine'e ya kýn lýk duy du. Süs lü ve að da lý bir dil le, so ne bi çi min de yaz dý -ðý aþk ve do ða þi ir le riy le sem bo liz min ön cü sü sa yýl dý. Tev fik Fik ret veHa lit Zi ya Uþak lý gil'le bir lik te Ser vet-i Fü nun ede bi ya tý nýn üç önem liis min den bi ri ol du. Ge le nek çi þa ir le rin en çok sal dýr dý ðý ye ni lik çi þa -ir di. Di ðer Ser vet-i Fü nun cu la rýn ter si ne bi rey sel þi iri ter cih et ti.

1908'den son ra düz ya zý ya aðýr lýk ver di. Ta nin, Hür ri yet, Ka lem veHak Ga ze te le rin de çý kan ma ka le le rin de Genç Ka lem ler'in sa de dil an la -yý þý na kar þý Os man lý ca yý sa vun du. Kar þýt la rý ný eleþ ti rir ken alay cý bir üs -lup kul lan dý. Ona gö re, alay zekânýn en ta bii hak kýy dý. Þi iri 'ne sir mü zi -ði' di ye ni te len di ren Ce nab Þa ha bet tin, 13 þu bat 1934'te be yin ka na ma -sý ne de niy le ha ya ta ve da et ti. Þi ir le ri ölü mün den son ra ki tap laþ tý rý lanCe nab Þa ha bet tin'in ge zi, ma ka le, ti yat ro, ki tap la rý sað lý ðýn da ba sýl mýþ tý.

14 Þu bat ta ün lü þi iri 'El han-ý Þi ta'yý aným sa tan yo ðun bir kar ya -ðý þý al týn da Ba kýr köy Me zar lý ðý'nda, ký zý Des ti ne Ha ným'ýn ya ný na gö -mül dü. Mes lek ta þý ve dos tu Maz har Os man, ka ra ve fýr tý na ya kar þýnbir ko nuþ ma ya pa rak onu 'da hi þa ir' ola rak se lam la dý.

Er te si gün kü Cum hu ri yet'te de Ab dül hak Ha mit'in Yu nus Na di'yeyol la dý ðý baþ sað lý ðý mek tu bu ya yým lan dý: "Ya zýk lar ol sun! Yal nýz ona de -ðil, onu bi len le re ve se ven le re ya zýk, en bü yük üs tat la rýn dan bu lun du ðu ede -bi ya tý mý za ya zýk, hat ta Ce nab'ýn öl dü ðü nü duy du ðum için ba na da ya zýk!"

Eser le ri:

Þi ir: Ta mat, Seç me Þi ir le ri, Bü tün Þi ir le ri. Ti yat ro: Kö re be. Ne sir:Hac Yo lun da, Ev rak-ý Ey yam, Afak-ý Irak, Av ru pa Mek tup la rý, Nesr-iHarp, Nesr-i Sulh ve Tir ya ki Söz le ri, Vil yam Þe kis pi yer.


BÝT ME MÝÞ BÝR GÜL

Bir gon ce râz-ý aþ ký sa rar pen be bir gü le

Bir gül bu gün ni þan la na cak an delîb ile

Gül ler açýn ca ken di ni her kalb-i der be der

Gül ler açýn ca arþ-ý hayâlâtý dev re der

Cûlar gü ler uzak ta, çe men ler de bâd-ý saf

Ey ler ha rem-serâyým eþ kuþ la rýn ta vaf

Gül ler le rû-be-rû açý lýr ta ze si ne ler,

Her si ne ken di üs tü ne gül ler le ið ne ler.

Ce nab Þa ha bet tin

138 Adem Suad

CE ZA YÝR LÝ HA SAN PA ÞA Ha san Pa þa, Os man lý Dev le ti ne hiz met ver miþ, ce sa re tiy le ta nýn -

mýþ sad ra zam lar dan dýr. Hey bet li gö rü nü þün den do la yý ön ce le ri ken di -si ne "Pa la bý yýk" lâka bý ve ril miþ se de, son ra la rý; Ce za yir li ün va ný ileaný lýp meþ hur ol muþ tur. 1720'de Ge li bo lu'da doð du ðu ri va yet edil -mek te dir. Di ðer bir ri va ye te gö re ise, kü çük yaþ ta Ýran sý ný rýn da esirdüþ müþ da ha son ra da Te kir dað lý bir tüc car ta ra fýn dan kö le ola raksa týn alý nýp bü yü tül müþ tür.

Ken di si de niz ci li ðiy le meþ hur ol du ðun dan, kap tan lar sý ný fý na alý -na rak, bir de ge mi ve ril di. 1770'te mîr-i mîrânlýk pâye siy le kap tan ol -du ve Lim ni Ada sý ný Hý ris ti yan lar dan alýp "Gâzî" ünvâný ný ka zan dý.Ay ný se ne için de ve zir olan Ha san Pa þa, kapdân-ý der ya lý ða ge ti ril di.Da ha son ra Bo ðaz mu ha fý zý, ar dýn dan da Ana do lu eya le ti ile Rus çukse ras ke ri ol du. Ay ný se ne ikin ci de fa kap tan-ý der ya ol du. Ha san Pa -þa, iki se ne son ra kap tan-ý der ya lýk tan alýn dý ve ken di si ne Özi Ka le sise ras ker li ði (baþ ko mu tan lýk) gö re vi ve ril di.

Ha san Pa þa, Ye ni çe ri oca ðý na kay dol du ve ba zý mu ha re be le re ka -týl dý. Bel grad'ýn ku þa týl ma sý sý ra sýn da gay ret ve ce sa re ti ni gös ter di.Ha san Pa þa nýn ikin ci kap tan-ý der ya lý ðý 15 yýl sür dü. Bu sü re için depek bü yük hiz met ler de bu lu nan Ha san Pa þa, Su ri ye ve Irak'ta baþ gös -te ren Tâhir Ömer isyâný ný bas týr dý. Mo ra Ya rý ma da sýn da ki is yankârAr na vut la rý ye ne rek fit ne ate þi ni sön dü rüp, hu zur ve sükûnu ye ni densað la dý. Da ha son ra 1787 Rus-Avus tur ya Har bin de Yý lan Ada sý Sa va -þý na ka tý lýp, Rus do nan ma sý ný mað lup et ti. Er te si yýl Ka sým ayýn da Ýs -ma il Ka le si önün de de Rus la rý he zi me te uð rat tý, bu ba þa rý sý üze ri ne1789 se ne sin de ken di si ne vezîr-i âzam lýk (sadrâzam lýk) pâye si ve ril di.Ha san Pa þa nýn sad ra zam lý ðý üç bu çuk ay sür dü. 1790 se ne si Martayýn da Hakk'ýn rah me ti ne ka vuþ tu.

Ha san Pa þa, yü rüt tü ðü dev let hiz met le ri ya nýn da, bir çok ha yýreser le ri de bý rak tý. Ýs tan bul ter sa ne sin de kal yon cu lar için bir kýþ la in -þa et ti ren Ha san Pa þa, Mid di li'ye dört sa at me sa fe de ki bir yer den þeh -re su ge tir te rek çeþ me ler yap týr dý. Vi ze'de ca mi, ha mam ve üç çeþ me,Mi dil li Ada sý or ta sýn da Pa þa Köþ kü ve bü yük mer mer ha vuz ile Lim -ni, Sa kýz, Ýs tan köy ada la rýn da çeþ me ler yap týr dý. Dev le te sa dýk, gay -ret li ve sö zü nü esir ge me yen bir ki þi olan Ce za yir li Ga zi Ha san Pa þa,mal var lý ðý nýn bü yük ço ðun lu ðu nu dev let iþ le ri ne har ca dý, öl dü ðün deçok az bir ser vet bý rak tý.

140 Adem Suad

ÇOR LU LU ALÝ PA ÞAAli Pa þa, Os man lý sad ra zam la rýn dandýr. 1669 se ne sin de Çor lu'da

doð du. Çor lu'da yer leþ miþ bir çift çi ai le si nin oð lu dur. Ka pý cý ba þý Türk -men Ka ra Bay ram Aða'nýn ev lat lý ðý ola rak, ön ce Ga la ta Sa ra yý'na, da -ha son ra En de run-ý Hü ma yun'da ki Se fer li Ko ðu þu'na, bu ra dan da Ha -ne-i Has sa'ya yer leþ ti ril di. Ýkin ci Mus ta fa Han za ma nýn da, Sad ra zamAm ca za de Hü se yin Pa þa'nýn ken di sin den biz zat si lah tar lýk ri ca et me siüze ri ne, 1700'de bu me mu ri ye te ta yin edil di.

Si lah tar lý ðý, da ha üst de re ce de bir me mu ri yet ha li ne ge tir di. Pa di -þah ile sad ra zam ara sýn da ki ha ber leþ me nin si lah tar lýk ma ka mý va sý ta -sýy la ye ri ne ge ti ril me si ni ve Da rüs sa de'den baþ ka Ba büs sa de ile En de -run-ý Hü ma yun'a ait bü tün iþ le rin de si lah tar aða ne za re tin de ya pýl -ma sý ný sað la dý. Çor lu lu Ali Pa þa'nýn bu ba þa rý la rý çok geç me den bir -bir le riy le ya rýþ ha lin de bu la nan sad ra za mýn ve þey hü lis la mýn dik ka ti niçek ti.

1703'te si lah tar lýk tan alý nýp, kub be ve zir li ði ile sa ray dan uzak laþ tý -rýl dý. Ön ce sa dâ ret kay ma kam lý ðý na, Sul tan III. Ah med'in tah ta çýk -ma sýn dan son ra da Ha lep va li li ði ne tâyin edil di. Ay ný se ne dör dün cükub be ve zir li ði ne ta yin olu nan Ali Pa þa, 1704'te Trab lus þam va li li ði nege ti ril di. Ýki ay son ra tek rar kub be ve zir li ði ne ge ti ril di. 1705'te Bal ta cýMeh med Pa þa ’nýn sadâret ten az li üze ri ne sadrazam ol du. 1708 yý lýn -da ye di yýl dýr ni þan lý bu lun du ðu Sul tan II. Mus ta fa'nýn ký zý Emi neSul tan'la ev len di.

Ýs veç-Rus sa va þý sý ra sýn da Ýs veç'i Rus la ra kar þý des tek le di. Ama cýiler de mey da na ge le bi le cek Rus-Os man lý sa va þýn da yor gun düþ müþbir Rus or du suy la kar þý laþ mak ve ga lip çýk mak tý. Sul tan III. Ah med'inbu si ya se ti tas vip et me me si ve bir sü re son ra Rus la rýn sa vaþ tan ga lipay rýl ma sý üze ri ne Çor lu lu Ali Pa þa, aley hin de ya pý lan pro pa gan da larso nu cu göz den düþ tü. Sul tan III. Ah med, Ali Pa þa'yý sa da ret ten az let -ti ve bir gün son ra Ke fe'ye sür dü. Çor lu lu Ali Pa þa, sad ra zam kenSi nop'a sür dü ðü Þey hü lis lam Paþ mak çý za de Sey yid Ali Efen di’ ninfet va sý ve pa di þa hýn Ara lýk 1711 ta rih li fer ma ný ile idam edil di.

Çor lu lu Ali Pa þa sad ra zam ol duk tan son ra, dev le tin ma li iþ le riy le il -gi len di ve sa ray mas raf la rý ný kon trol al tý na al mak is te di. Ter sa ne ve do -nan ma ya önem ver di. Top lar dök tür dü, as ke ri ocak lar da dü zen le me -ler de bu lun du. Ali Pa þa, ser ve ti ni ha yýr lý eser le re har ca dý; câmi, çeþ me,dârül hadîs, kü tüphâne, tek ke, imâret, ha mam, þa dýr van yap týr dý.Ýs tan bul Çem ber li taþ'ta ki med re se si çar þý ola rak kul la nýl mak ta dýr.

142 Adem Suad

DA DA LOÐ LU(178?-186?)

19. yüz yýl da ya þa mýþ ün lü Halk þa ir le rin den Da da loð lu'nun do ðumve ölüm ta rih le ri hak kýn da ke sin bir bil gi yok tur. Gü ney il le rin de do -la þan ve To ros lar da ya þa dý ðý söy le nen Türk men le rin Av þar aþi re ti nebað lý ol du ðu bi lin mek te dir. Da da loð lu'nun asýl adý Ve li'dir. Ba ba sý dabir aþi ret þa iri olan Âþýk Mu sa'dýr. Da da loð lu'nun ya þa mý hak kýn da ya -zý lý bir bel ge bu lun ma mak ta dýr. Halk tan ak ta rý lan ri va yet ler ve þi ir ler

az da ol sa oza nýn ya þa mýy la il gi li ipuç la rý ný oluþ tu rur. Bu du rum he -men he men bü tün halk þa ir le ri için ge çer li dir. Gö çe be bir ya þam sür -me le ri ve ika met et tik le ri mekânla rýn sa de ce hal ka yö ne lik ol ma sýozan la rýn ya þa mýy la il gi li de tay lý, ya zý lý bel ge le rin ol ma sý na ola nakbý rak ma mýþ týr. Saz þa ir le ri nin þi ir le ri dil den di le do laþ mýþ, gü nü mü -ze ka dar söz lü ge le nek sa ye sin de gel miþ tir. Da da loð lu da bun lar danbi ri dir.

Gü ney de ya þa yan ve Os man lý Dev le ti ’ne kar þý sýk sýk is yan gi ri þim -le rin de bu lu nan aþi ret ler le, yö ne tim ara sýn da ki mü ca de le uzun sü rede vam et miþ tir. Ko za noð lu Aþi re ti bun la rýn ara sýn da dýr. Da da loð lu buaþi re tin saz þa ir le rin den dir. Ozan elin de sa zý dað lar da is ya na ka týl mýþve dev let aley hin de bir çok þi ir dil len dir miþ tir. Þi ir le rin de sert bir üs -lup kul la nan ozan; "Hak ký mýz da dev let et miþ fer ma ný/ Fer man pa di þa hýn,dað lar bi zim dir." di ye rek tav rý ný giz le me miþ tir. Göç men grup la rýn Ana -do lu'nun çe þit li il le ri ne ika met et ti ril me le ri is yaný dur dur muþ, Ko za -noð lu Aþi re ti Si vas do lay la rý na yer leþ ti ril miþ tir.

Okur ya zar lý ðý ol ma yan ozan, yi ðit lik üze ri ne söy le di ði þi ir ler le ta -nýn mýþ, dað lar da pa di þa ha mey dan oku yu þuy la bi lin miþ tir. Ya þa dý ðýdö ne min olay la rý ný, cenk le ri ni þi ir leþ tir miþ, gü nü mü ze bir den faz lakah ra man lýk tür kü sü bý rak mýþ týr. Da da loð lu'nu ya þa tan þey, dað lar danbes len di ði cenk ler ve yi ðit lik söy lem le ri dir. Da ha son ra zo run lu tu tu lanyer le þim þart la rý onu de rin den ya ra la mýþ, bir tür lü dað lar dan ko pa ma -mýþ týr. Ni te kim ya þa mý nýn son la rý na doð ru tek rar dað la ra dön müþ veký sa bir za man son ra bu ra da öl müþ tür.

Da da loð lu þi ir le rin de o gü nün þart la rý ný, top lu mun ya pý sý ný ve ya -þa nan la rý ken di duy gu la rýy la har man la mýþ sa de bir dil kul la na rak,unu tul ma yan sa nat eser le ri or ta ya koy muþ tur. Hal kýn acý la rý ný, öz -lem le ri ni, aþk la rý ný elin de sa zýy la bes te le miþ, on la rýn dü þün ce le ri neses ol muþ tur. Ozan sa de ce cenk þa iri de ðil, bü tün gü zel lik le re vur -gun bir aþk þa iri dir de. Gü ney de ki hal kýn hikâye le ri ni, de yiþ le ri ni vetö re le ri ni yö re nin üs lu buy la di le ge tir miþ, ta bi ata olan sev gi si sa zýn daha yat bul muþ tur.

144 Adem Suad

Dadaloðlu Þiirleri

DADALOÐLU

N'olay dý da Ko za noð lu'm n'olay dý

Sen öl me den ba na ecel ge ley di

Bir çý kým lýk ca ný mý da alay dý

Böy le rüs vay ol ma say dýk ci han da

Ney le dik de Hak k’a bü yük söy le dik

Ne akýl la kah be le ri din le dik

Ca hil idik n'et ti ði miz bil me dik

Aciz çýk tý bak adý mýz her yan da

Be ðim ge lir ar ka sýn dan bin at lý

Cüm le si de san ki kuþ tur ka nat lý

Ölür sek der di miz olur bin kat lý

Yâr ye ti mi ka lýr mýy dý mey dan da

Der viþ Pa þa gay ri ký na ya kýn sýn

Bö bür bö bür dört bir ya na ba kýn sýn

Em me biz den ge ce gün düz sa kýn sýn

Öç alý rýz ilk fýr sa tý bu lan da

Da da loð lu söy ler si ze adý ný

Þim di den yok bil sin ha sým ken di ni

Bað la sa lar par ça la rým ben di mi

Ya ta ca ðým bil sem bi le zin dan da


KALK TI GÖÇ EY LE DÝ AV ÞAR EL LE RÝ

Kalk tý göç ey le di Av þar el le ri

Aðýr aðýr gi den el ler bi zim dir

Arap at lar ya kýn ey ler ýra ðý

Yü ce dað dan aþan yol lar bi zim dir

Be li miz de ký lý cý mýz kir ma ný

Ta þý de ler mýz ra ðý mýz tem re ni

Sul tan hak ký mýz da et miþ fer ma ný

Fer man pa di þa hýn dað lar bi zim dir

Da da loð lu'm ya rýn kav ga ku ru lur

Öter tü fek dav lum baz lar vu ru lur

Ni ce koç yi ðit ler ye re se ri lir

Ölen ölür ka lan sað lar bi zim dir

146 Adem Suad

EBUS SU'ÛD EFEN DÝ (1490-1574)

On al týn cý as rýn meþhûr Os man lý âlim le rin den olan Ebus su'ûdEfen di, On üçün cü Os man lý þey hü lislâmý dýr. Tef sir, fý kýh ve di ðer ilim -ler de bü yük âlim di. Ýs mi, Ah med bin Mu ham med'dir. Ebus su'ûd el-Ýmâdî is miy le meþ hur olup, Ho ca Çe le bi adýy la da ta nýn mýþ týr. 1490se ne sin de Ýs ki lip'te doð du. Âlim ler ye tiþ ti ren bir âile ye men sup tur.De de si, Ali Kuþ çu'nun kar de þi Mus ta fa Ýmâdî'dir. Se mer kand'danAna do lu'ya ge lip yer leþ miþ tir. Ba ba sý âlim ve kâmil bir zât olup,Hünkâr þey hi ola rak bi li nir di.

Ebus su'ûd Efen di, ön ce ba ba sýn dan ilim öð ren di. Genç lik ça ðýn dada ba ba sý nýn ders le ri ne devâm ede rek icâzet al dý. Ba ba sýn dan son radö ne min bü yük alim le rin den ilim öð ren di. Tah si li ni ta mam la dýk tanson ra, yir mi al tý ya þýn da mü der ris ol du. Çe þit li med re se ler de mü der -ris lik yap tý. Bur sa kadý lý ðý na, son ra da Ýs tan bul kadý lý ðý na tâyin edil di.Üç se ne Ýs tan bul kadý lý ðý yap tý. Da ha son ra Ru me li ka zas ker li ði netâyin edil di. Se kiz se ne bu va zi fe de bu lun du.

Ebus su'ûd Efen di, Ka nu ni Sul tan Sü ley man'ýn se vip de ðer ver di ði,pek kýy met li bir âlim di. Ka nu ni, onu bü tün se fer le rin de ya nýn da bu -lun dur du. Pâdiþâh'ýn em ri üze ri ne, Bu din'in ve Or ta Ma ca ris tan'ýn ta -pu ve tah rir iþ le ri ni yap tý. 1545 se ne sin de el li beþ ya þýn day ken,Fenârîzâde Muh yiddîn Efen di’den son ra þey hü lislâm ol du. Ka nunîSul tan Sü ley man ve II. Sul tan Se lim'in sal ta nat la rý za ma nýn da 30 se -ne þey hü lislâmlýk ya pa rak din ve dev le te üs tün hiz met ler de bu lun du.

Os man lý þey hü lislâmla rý ara sýn da en çok bu ma kam da ka lýp hiz me tige çen Ebus su'ûd Efen di ’dir.

Sü ley ma ni ye Ca mi i’nin te mel at ma me ra si min de, mih ra býn te melta þý ný Ebus su'ûd Efen di ’ye koy dur tan Ka nunî Sul tan Sü ley man, onuçok se ver ve her önem li iþin de onun fetvâsý na mürâca at eder di. Dev -rin de âlim ler ara sýn da bir me se le hak kýn da fark lý hü küm or ta ya çýk sa,Ebu ssu'ûd Efen di’ nin ta ra fý ný ter cih eder di. Ebus su'ûd Efen di, o de vir -de, dev let kanun la rý ný dinin hü küm le ri ne uy gun þe kil de te lif et miþ tir.Tý mar ve zea met le re da ir mev zu lar da ve ri len ka rar lar, ge nel lik le Ebus -su'ûd Efen di ’nin fet va la rý na da yan mýþ týr. Mülâze met usu lü de onun za -ma nýn da te sis edil miþ ti. Ka nunî, Ara zi Ka nun na me si'ni de Ebus su'ûdEfen di ’ye ha zýr lat mýþ týr. Ka nunî Sul tan Sü ley man ce na ze na ma zý nýEbus su'ûd Efen di kýl dýr dý. Pa di þah'ýn vefâtý üze ri ne bir mer si ye yaz dý.Bu mer si ye si de, ede bi yat ta ki yük sek de re ce si ni gös ter miþ tir. Ebus su'ûdEfen di, se kiz se ne de II. Se lim Han za ma nýn da þey hü lislâmlýk yap tý.

Ebus su'ûd Efen di, 25 Aðus tos 1574 ta rihînde 84 ya þýn da ve fat et -ti. Ýslâm âle min de çok ta nýn mýþ ol du ðun dan ve fa tý bü yük bir üzün -tüy le kar þý lan dý. Ce na ze na ma zý Fa tih Ca mi i’n de ký lýn dý. Ce na ze na -ma zý için o dev rin âlim le ri, ve zir ler, di van erkâný ve halk, bü yük birka la ba lýk hâlin de top lan dý. II. Se lim Han, Ebus su'ûd Efen di ’nin ve fa -týn dan do la yý çok üzül müþ tür.

Ebus su'ûd Efen di dinî hü küm le ri çok iyi bi len, sað lam ka rak ter li,kim se ye hak sýz lýk et me yen, ha týr için as la söz söy le me yen, ga yet ted bir -li bir âlim di. Dev rin du ru mu nu, þart la rý ný, hal kýn örf ve âdet le ri ni dik -ka te alýr, iþ le rin de dinin emir le rin den as la dý þa rý çýk maz dý. Ebus su'ûdEfen di, Ýs tan bul ve Ýs ki lip'te hay rat yap týr dý. Ýs ki lip'te, ba ba sý ve an ne -si nin bu lun du ðu tür be nin ya nýn da bir ca mi ve bir med re se, o ci var dabir de köp rü yap týr dý. Ýs tan bul'da, Eyüp'te bir med re se yap týr dý. Kab ri,bu med re se nin ya nýn da dýr. Yi ne Ýs tan bul'da Þeh re mi ni ve Ma cun cusemt le rin de bi rer çeþ me ve ha mam yap týr dý. Mâcun cu'da bir ko na ðý veSüt lü ce'de bah çe li bir ya lý sý var dý. Tef si ri ni bu ya lý da yaz mýþ týr.

Eser le ri: Ýrþâdü'l-Ak lis selîm (tef sir), Ma'ruzât, Hasm-ül-Hilâf,Gam ze tü'l-Melîh, Kevâkib-ül-Enzâr, Fetvâlar, Kanûnnâme ler, Mün -þeât, mek tup la rý, þi ir le ri ve di ðer eser ler.

148 Adem Suad

EN VER PA ÞA(1880-1922)

En ver Pa þa 1880 yý lýn da Ýs tan bul'da doð du. So ðuk çeþ me As ke riRüþ ti ye si'nde öð re nim gör dü. Harp Oku lu'nu pi ya de teð me ni ola rakbi tir dik ten son ra, kur may yüz ba þý ola rak Harp Aka de mi si'nden me -zun ol du. Se la nik'te ki üçün cü or du nun em ri ne gir di. 1906'da bin ba þýol du. Ýt ti hat ve Te rak ki Ce mi ye ti ku ru cu la rý ara sý na ka týl dý. Bu top lu lukiçin de tu tu nup, ken di ni sev dir di.

II. Meþ ru ti yet'in ilan edil me sin de önem li rol oy na dý. Ma ke don yaGe nel Mü fet tiþ li ði ve Ber lin Ate þe mi li ter li ði gi bi gö rev ler de bu lun du.31 Mart ola yýn da Ha re ket Or du su'na ka týl dý. Ýþ kod ra mu ta sar rý fý vecep he ko mu ta ný ola rak Ýtal yan sal dý rý sý na ba þa rýy la kar þý ko yan En verPa þa, 1912'de yar bay ol du. 23 Ocak 1913'te Ýt ti hat ve Te rak ki ta ra fýn -dan dü zen le nen Ba bý ali bas ký ný na ka týl dý. Sad ra zam Ka mil Pa þa'nýnis ti fa sý ný sað la dý. Böy le ce Ýt ti hat ve Te rak ki Ce mi ye ti'nin ik ti da rý elege çir me sin den son ra, al bay lý ða, ar dýn dan da tuð ge ne ral li ðe yük sel di.33 ya þýn da Sa it Ha lim Pa þa hü kü me tin de Har bi ye na zý rý ol du. Rus -ya'nýn Kaf kas lar dan sal dýr ma sý üze ri ne Sa rý ka mýþ Ha re ka tý ný dü zen le -di. Or du da ba zý dü zen le me ler ya pan En ver Pa þa, Fran sýz mo de li ye ri -ne Al man sti li ni uy gu la dý. I. Dün ya Sa va þý'na Al man la rýn ya nýn daka týl ma mýz da et kin rol oy na yan lar ara sýn day dý.

En ver Pa þa, Os man lý'nýn I. Dün ya Sa va þý ’na Al man la rýn ya nýn daka týl ma sýn da en et kin ro lü oy na yan ki þiy di. Edir ne'nin ge ri alýn ma sý nýsað la yan, bek len me dik þe kil de ani ve bek len me dik sal dý rý ya da ya lý as -ke ri stra te ji an la yý þý dýr. Rus ya'nýn Kaf kas lar dan sal dýr ma sý üze ri ne Sa -rý ka mýþ Ha re ka tý ’ný dü zen le di. Sa va þý n Os man lý Ým pa ra tor lu ðu nun ye -nil gi si ile so nuç lan ma sýn dan son ra Ýt ti hat ve Te rak ki par ti li ar ka daþ la -rýy la bir lik te bir Al man de ni zal tý sýy la yurt dý þý na kaç tý, ön ce Odes sa'ya,ora dan da Ber lin'e git ti; da ha son ra Rus ya'ya geç ti. Ana do lu'da ki Mil -li Mü ca de le ha re ke ti ne ka týl mak is te diy se de ka bul edil me di.

Sov yet hü kü me ti nin des te ði ni kay bet tik ten son ra As ya Türk le ri niayak lan dýr ma ya ça lýþ tý. Ba kü'de Do ðu Ulus la rý top lan tý sý na ka týl dý veBa tum'da Tür ki ye Þu ra la rý Par ti si'ni ku ra rak Tür kis tan'ý kur tar ma ha -re ke ti ni baþ lat tý. An cak Rus kuv vet le ri kar þý sýn da ba þa rý lý ola ma dý. 4Aðus tos 1922'de Ta ci kis tan'da, Bel ci van ya kýn la rýn da bir çar pýþ ma daöl dü ve Çe ðen Kö yü’ ne def ne dil di. En ver Pa þa'nýn na aþý 1996 yý lýn daTa ci kis tan'dan Tür ki ye'ye ge ti ri le rek, Þiþ li Abi de-i Hür ri yet Te pe si'nedef ne dil di.

En ver Pa þa, Sul tan Ab dül me cit'in to ru nu Na ci ye Sul tan'la ev le ne -rek Os man lý ha ne da ný na da mat ol muþ tur. Bu ev li lik ten Türkân Ma -ya te pek, Mah pey ker Ür güp ad lý kýz la rý ve Ali En ver Akoð lu ad lý biroð lu dün ya ya gel di.

150 Adem Suad

ER ZU RUM LU EM RAH (?-1854)

19. yüz yý lýn ilk halk þa ir le rin den olan Er zu rum lu Em rah hak kýn dabi li nen ler sý nýr lý dýr. Ya þa mýy la il gi li bil gi halk tan ak ta rý lan ri va yet le reve þai rin þi ir le ri ne da yan mak ta dýr. Ri va yet le re gö re ba ba sý Bay burt'unAk saç lý, an ne si ise Er zu rum'un Tam bu ra kö yün den dir. Ba ba sý nýn ölü -mü üze ri ne an ne siy le bir lik te Tan bu ra kö yü ne gel di ve iyi bir med re seeði ti mi gör dü. Da ha ço cuk yaþ tay ken þa ir li ðe me rak sal dý, ha ya tý nýn

bü yük bir bö lü mü nü ge ze rek ge çir di. Er zu rum lu Em rah, 1854'de Nik -sar'da öl dü ve Tek ke ba yý rý me zar lý ðýn da Ali Peh li van tür be si nin ya ný nagö mül dü.

Er zu rum lu Em rah gez gin ha ya tý ya þa dý, Ana do lu'da bir çok ili gez -di. Si vas, Kas ta mo nu, Si nop, Kon ya, Nið de ve Ýs tan bul bun la rýnba þýn da ge lir. Bu se ya hat ler þai rin mýs ra la rý na yan sý mýþ, ade ta birAna do lu ha ri ta sý oluþ muþ tur.

Em rah, Nak þi bendî Ta ri ka tý nýn Ha li di ye ko lu nu ku ran Þeyh Ha -lid'e bað lan dý, bir sü re Þey hin den ilim ders le ri al dý. Bu ra da Arap ça veFars ça ders ler al dý. Da ha son ra þey hin den ay rý la rak Ýs tan bul'a gel di vedö ne min pa di þa hý II. Mah mut'un sev gi si ni ka zan dý ve ödül len di ril di.Bir çok halk þa iri gi bi Di van þa ir le ri ne özen di ve Di van tar zý þi ir ler yaz -ma ya baþ la dý. Fa kat asýl ba þa rý sý ný koþ ma la rýn da ve se ma ile rin de gös -ter di. Ka ra ca oð lan, Âþýk Ömer ve Gev he ri gi bi üs tat lar dan et ki len -di, tak lit ten ka çý na rak ken di üs lu bu nu oluþ tur du. Ana do lu'nun bir -çok ilin de koþ ma ve se ma ile riy le ta nýn mýþ, bir çok þi iri ez ber len miþ vebes te len miþ tir.

Erzurumlu Emrah Þiirleri

GÖ NÜL GUR BET ELE ÇIK MA

Gö nül gur bet ele çýk ma

Ya ge li nir ya ge lin mez

Her dil be re me yil ver me

Ya se vi lir ya se vil mez

Yüð rük tür bi zim atý mýz

Yar dan at lat tý za tý mýz

Gur bet el de kýy me ti miz

Ya bi li nir ya bi lin mez

152 Adem Suad

Bah çe niz de nar aða cý

Ki mi tat lý ki mi acý

Gö nül de ki dert ila cý

Ya bu lu nur ya bu lun maz

Der ya lar da olur bah ri

Dol dur da ver içim zeh ri

Su nam gur bet elin kah rý

Ya çe ki lir ya çe kil mez

Em rah der ki düþ tüm di le

Bül bül fi gan eder gü le

Gü zel sev mek bir sarp ka le

Ya alý nýr ya alýn maz


ER ZU RUM LU ÝB RA HÝMHAK KI EFEN DÝ

Ýb ra him Hak ký Efen di, mu ta sav výf tý. 1703 yý lýn da Er zu rum'da doð -du. Os man Efen di ad lý bir þey hin oð lu dur. Ba ba sý say gýn bir mu ta sav -výf idi ve Ýb ra him Hak ký'yý iyi bir eði tim le ye tiþ tir di. Do kuz ya þýn day -ken ba ba sýy la Si irt'e git ti ve Til lo Kö yü'nde ki Ka di ri Þey hi Ýs ma il Fa -ki rul lah'a bað lan dý. 32 se ne son ra Er zu rum'a dön dü. Üç de fa hac ca

gi den, Ara bis tan ve Mý sýr'ý do la þan Ýb ra him Hak ký,1752'de Ýs tan -bul'da Sul tan I. Mah mud Han'ýn özel iz niy le sa ray ki tap lý ðýn dan ya -rar lan dý. Ýb ra him Hak ký ol gun bir dü þü nür dü. Yet miþ ten faz la eseryaz dý. Þi ir le ri ni Ýla hi na me adý al týn da top la yan Ýb ra him Hak ký, ün lüese ri Ma ri fet na me'de ça ðý nýn je olo ji den as tro no mi ye, fiz yo lo ji den psi -ko lo ji ye ka dar pek çok alan da ki bil gi le ri ni bir ara ya ge tir me ye ça lýþ tý.1780 yý lýn da hak kýn rah me ti ne ka vuþ tu.

Er zu rum lu Ýb ra him Hak ký Ma ri fet na me ad lý ese riy le in san la ra ön -ce çev re le rin de ki eþ ya yý, da ha son ra ken di le ri ni ve en so nun da da Al -lah'ý bil dir me yi amaç lý yor du. Ki ta býn için de ki Ký ya fet na me ad lý bö lümise bir çe þit gör gü bi li mi dir. Er zu rum lu Ýb ra him Hak ký, dar çev re siiçin de ta sav vu fu öð ren miþ ti. O, de rin dü þün ce siy le ci sim le rin bir leþ me -si ni, ha ya týn do ðu þu nu, cins le rin ge liþ me si ni yep ye ni bir gö rüþ le or ta yaat mýþ tý.

Ona gö re Al lah ön ce "Ken di nu run dan bir cev her var edip, an dan ce -mi kâina tý ted ric ve ter tib ile halk et miþ tir; bu na Cev her-i Ev vel de nir." Er -zu rum lu Ýb ra him Hak ký'ya gö re, bü tün var lýk kü re þek lin de dir: "Âle -min her ne ta ra fý na na zar olun sa þek li mu had dep gö rü nür.", "Arz da ve se -ma da mü þa he de olu nan bü tün þe kil ler yu var lak týr." Eins te in bu gö rü þüon dan çok da ha son ra ma te ma tik sel yol lar dan gös ter miþ tir. Ýn san la -rýn na za rýn da çok önem li bir yer iþ gal eden Ma ri fet na me ad lý ese ride fa lar ca ba sýl mýþ týr.


EV LÝ YA ÇE LE BÝ(1611-?)

Asýl adý Der viþ Meh med Zillî olan Ev li ya Çe le bi 1611 yý lýn da Ýs -tan bul Un ka pa ný'nda doð du. Ba ba sý sa ray da ku yum cu ba þýy dý. Ev li yaÇe le bi'nin ai le si Kü tah ya'dan ge lip Ýs tan bul'un Un ka pa ný yö re si neyer leþ ti. Ýl köð re ni mi ni özel ola rak gör dük ten son ra bir sü re med re se -de oku du, ba ba sýn dan tez hip, hat ve na kýþ öð ren di. Mu si ki ile il gi len di.Ku ran'ý ez ber le ye rek "ha fýz" ol du. En de ru na alýn dý, da yý sý Me lekAh med Pa þa'nýn ara cý lý ðýy la Sul tan IV. Mu rad'ýn hiz me ti ne gir di.

Ev li ya Çe le bi'nin ge zi ye kar þý duy du ðu il gi yi Se ya hat na me ad lý ya -pý tý nýn gi ri þin de an la týr ken bir ge ce rü ya sýn da gör dü ðü Hz. Pey gam -ber'in eli ni öper ken he ye can la nýp "Þe fa at ya Re su lal lah" di ye ce ði ne"Se ya hat ya Re su lal lah" di ye rek, ken di ge le ce ði ne fark lý bir ka pý ara -la yan ga rip bir gez gin. Tam kýrk yýl bo yun ca bü tün Os man lý coð raf ya -sý ný adým adým do laþ tý. Ki mi za man han oda la rýn da me na kýb din le di,ki mi za man da çar þý la rýn ka la ba lý ðý na ka rý þýp de ði þik kül tür le rin in -san la rýy la ta nýþ tý. Zen gin ko nak la rý na mi sa fir ol du; dað baþ la rýn da,ter k e dil miþ ka le ler de bir ate þin et ra fý na top lan mýþ boz kýr lar la dert -leþ ti. Li man kent le ri ne uð ra dý; yý kýk sur la rý adým la rýy la ölç tü, bin birçe þit nes ne yi el le riy le tart tý.

1635'te, ön ce Ýs tan bul'un bü tün yö re le ri ni do laþ ma ya, gör dük le ri -ni, duy duk la rý ný yaz ma ya baþ la dý. 1640 do lay la rýn da Bur sa, Ýz mit veTrab zon yö re le ri ni gez di, Ya kýn lýk kur du ðu ki mi dev let bü yük le riy leuzak yol cu luk la ra çýk tý, sa vaþ la ra, mek tup gö tü rüp ge tir me gö re viy le,ulak ola rak ka týl dý. Yan ya'nýn alýn ma sýy la so nuç la nan sa vaþ ta, Yu sufPa þa'nýn ya nýn da gö rev li bu lun du. Do ðu il le ri ni, Azer bay can'ýn, Gür -cis tan'ýn ki mi yö re le ri ni gez di. Da ha son ra Ýs tan bul'a dö ne rek Mus ta -fa Pa þa ile Þam'a git ti, üç yýl o do lay lar da gez di. Son ra Ru me li'yi do laþ -ma ya baþ la dý, bir sü re Sof ya'da bu lun du. Avus tur ya, Ar na vut luk,Te sel ya, Kan di ye, Gü mül ci ne, Se la nik yö re le ri ni gez di. Kay nak la rýnbil dir di ði ne gö re, Ev li ya Çe le bi'nin ge zi sü re si 50 yý lý kap sar.

Ev li ya Çe le bi, bü tün bir Os man lý ge le ne ði nin za ma ný ve me ka nýaþan ha fý za sýy dý. Ev li ya Çe le bi'nin ge zi le ri nin ol duk ça ge niþ bir ala nýkap la ma sý iki ba kým dan önem li dir. Bi rin ci si Os man lý Ým pa ra tor lu -ðu'nun kom þu ül ke ler le olan iliþ ki le ri ni yan sýt ma sý, ikin ci si in san ba -þa rý la rý ný il gi len di rir. Bu ge zi ler yal nýz göz lem le re da ya lý ak tar ma la rý,an la tý la rý içer mez, araþ tý rý cý lar için önem li in ce le me ve yo rum la ra daola nak sað lar. Se ya hat na me'nin içer di ði ko nu lar, bel li bir ça lýþ maala ný ný de ðil, in san dü þün ce si nin üret ti ði bü tün ba þa rý la rý kap sar.

Ev li ya Çe le bi, se ya hat na me si ni ya zar ken o dö nem de ki Os man lýtop lu mun da, özel lik le Di van ede bi ya týn da yay gýn olan düz ya zý ya bað -lý kal ma dý. Da ha çok gün lük ko nuþ ma di li ne ya kýn, ko lay söy le nip ya -zý lan bir dil be nim se di. Bu dil aký cý dýr, sü rük le yi ci dir, yer yer eð len ce live alay cý dýr.


Ev li ya Çe le bi gez di ði yer ler de gör dük le ri ni, duy duk la rý ný yal nýz ak -tar mak la kal ma mýþ, on la ra ken di öz nel yo rum la rý ný, dü þün ce le ri ni deka ta rak ge zi ya zý sý na ye ni bir içe rik ka zan dýr mýþ týr. An la tým bel li birza man sü re siy le sý nýr lan maz, geç miþ le ge le cek, þim di ki za man la geç -miþ iç içe dir. Ev li ya Çe le bi ese rin de za man kav ra mý ný or ta dan kal dý -rýr. Se ya hat na me de öy kü ler, tür kü ler, halk þi ir le ri, söy len ce ler, ma sal,ma ni, aðýz ay rý lýk la rý, halk oyun la rý, gi yim-ku þam, dü ðün, der nek,eð len ce, inanç lar, kar þý lýk lý in san iliþ ki le ri, kom þu luk bað lan tý la rý,top lum sal dav ra nýþ lar, sa nat ve za na at var lýk la rý önem li bir yer tu tar.

Ev li ya Çe le bi in san lar la il gi li bil gi ler ya nýn da, yö re nin ev le rin den,ca mi, mes cid, çeþ me, han, sa ray, ko nak, ha mam, ki li se, ma nas týr, ku -le, ka le, sur, yol, hav ra gi bi de ði þik ya pý la rýn dan da söz eder. Bun la rýnya pý lýþ yýl la rý ný, ona rým la rý ný, ya pa ný, yap tý ra ný, ona ra ný an la týr. Ya pý -nýn çev re sin den, çev re nin ha va sýn dan, su yun dan söz eder. Böy le ceko nu ya bir can lý lýk ge ti re rek çev rey le bü tün lük ka zan dý rýr.

Ev li ya Çe le bi'nin ya pý tý dil ba ký mýn dan da önem li dir. Sey yah, gez -di ði yer ler de ge çen olay la rý, on lar la il gi li göz lem le ri ni ak ta rýr ken kul -la ný lan söz cük ler den de ör nek ler ve rir. Bu ör nek ler, dil araþ týr ma la rýn -da, söz cük le rin kul la ným ve ya yýl ma ala ný ný sap ta ma ba ký mýn dan ya -rar lý ol muþ tur. Ki mi ya ban cý kö ken li söz cük le rin söy le niþ bi çi mi halkað zý na gö re dir. Bu da dil ci için bir yö re að zý nýn olu þu mu nu an la ma yaya rar.

Ev li ya Çe le bi üze ri ne çok þey ya zýl dý ve söy len di; fa kat onun bir in -san öm rü ada dý ðý Se ya hat na me'si, bugü ne ka dar tam ola rak ya yým lan -ma dý. Çün kü o, eleþ ti rel bi lin ci kla sik med hi ye ci li ðin üs tün de tut tu ðuiçin san sü re uð ra dý. So nuç ta bu göz ka maþ tý rý cý kül tür ha zi ne si, az sa yý dauz ma nýn ya rar la na bil di ði 10 cilt lik bir yaz ma kül li ya tý ola rak kal dý.

Ese ri: Se ya hat na me, ilk se kiz cilt: 1898-1928, son iki cilt: 1935-1938.

158 Adem Suad

FUZÛLÎ(1480/1490-1556)

AÞK ÝMÝÞ ÂLEM DE HER NE VAR

Ken di ifa de si ne gö re, þa ir ler için de ken di si gi bi bir da hi ol ma dý ðý -ný ve ci ha na bir ben ze ri nin gel me ye ce ði ni söy le yen Fuzûlî, hem söy le -yiþ gü cü hem de an lam de rin li ðiy le bezm-i þu ara yý ken di si ne hay ranbý rak mýþ týr. Türk Ede bi ya tý'nýn en bü yük þa iri ka bul edi len Fuzûlî'nin

ha ya tý na iliþ kin gü nü mü ze ka dar faz la bil gi ulaþ ma mýþ týr. Asýl adýMeh met'tir. Do ðum ta ri hi ve do ðum ye ri tam ola rak bi lin me mek te dir.Ba zý kay nak la ra gö re 1480'de Ker be la'da doð muþ ve 1556'da ay ný yer desal gýn bir has ta lýk tan ve fat et miþ tir.

Þi ir le rin de "Fuzûlî" is mi ni kul lan ma sý nýn se be bi, baþ ka þa ir le rin þi -ir le riy le ken di þi ir le ri nin ka rýþ ma ma sý dýr. Bu nun ya nýn da ke li me ola -rak "iþe ya ra ma yan" an la mý na ge len "Fuzûlî" þai rin özel bir ter ci hi ninürü nü. Kim se nin be ðen me ye ce ði ni ve bu se bep le hiç bir þe kil de kul -lan ma ya ca ðý na inan dý ðý bu isim ay ný za man da "fa zi let sa hi bi" an la mý -na da gel mek te dir. Þi ir le rin de bir mýs ra da bir den faz la an la mý içe rentu tu muy la Fuzûlî'nin ter cih et ti ði isim le çiz di ði yol ara sýn da bir baðkur mak müm kün. Ya þa dý ðý sü re için de Irak'ýn dý þý na çýk ma yan þa ir,Hz. Ali'nin Ne cef'te ki kab ri nde hiz met et miþ ve bu nun kar þý lý ðýn dacü zi bir ma aþ al mýþ týr. Bir çok hü küm da ra ve dev let erkâný na þi ir ler ya -zan Fuzûlî'nin ne Sa fe vi dö ne min de ne de Os man lý'nýn Irak'ý hâki mi -ye tin de de ðe ri bi lin me miþ, yal nýz ve pa ra sýz ya þa mýþ týr. Fuzûlî'nin o dö -ne min Ni þan cý pa þa sý na gön der di ði þi ka yetnâme'sin den an la þýl dý ðý nagö re, Fuzûlî ken di si ne va at edi len bu ay lý ðý hiç bir za man ala ma mýþ týr.

Su Ka si de si

Aze ri Türk çe siy le þi ir ya zan Fuzûlî, ga zel le rin de ki sa nat sal in ce lik,zen gin an lam içe ri ði ve dâhi ya ne söy le yiþ tar zýy la Türk þi iri nin zir veþa ir le rin den bi ri ha li ne gel di. Fuzûlî, yer yü zün de sev gi nin yü ce li ði nika bul et miþ, he men he men bü tün þi ir le rin de aþk te ma sý ný iþ le miþ tir."Aþk imiþ âlem de her ne var ilm bir kýl u kal imiþ an cak." Fuzûlî, yü re ðin -de ki aþk ate þi nin hiç bir za man sön me si ni is te me miþ tir: "Ya Rab, belâ-yý aþk ile âþinâ kýl me ni/Bir dem belâ-yý ýþk dan kýl ma cü da me ni." Ta sav -vu fi þi ir le riy le de dik kat çe ken Fuzûlî, ila hi aþ ký ko nu alan yüz ler ce þi -ir le ta sav vuf ede bi ya týn da da seç kin eser ler bý rak tý. Gel miþ geç miþ eniyi na at lar dan bi ri sa yý lan "Su Ka si de si" ile Pey gam ber Efen di mi zeolan sev gi si ni, öz le mi ni di le ge tir di.

Fuzûlî'ye gö re di van ede bi ya týn da ki þi ir tür le ri nin en önem li si ga -zel dir. Bu ne den le ken di si de ga ze li seç miþ tir. Fuzûlî, di van þi iri nin

160 Adem Suad

bir özel li ði olan söz sa nat la rý ný en us ta ca kul la nan þa ir ler den bi ri dir.Ga zel le ri ve þi ir le ri hay li süs lü ve an la þýl ma sý çok zor þi ir ler ni te len di -ri lir. Ýyi þii rin yal nýz ca ilim le el de edi le bi le ce ði ne ina nan Fuzûlî, bu dü -þün ce si ni Türk çe Di va ný ’nýn ön sö zün de "Ýlim siz þi ir, te me li yok du vargi bi olur, te mel siz du var da so nun da iti bar sýz olur." þek lin de di le ge ti rir.Fuzûlî, Es ki Türk Ede bi ya tý'nda ünü ve et ki si en yay gýn olan þa ir ler -den bi ri dir. Arap ça, Fars ça ve Türk çe ol mak üze re üç fark lý di vanka le me alan Fuzûlî'nin on dan faz la ese ri var dýr.

Eser le ri: Di van-1838, Sýh hat ve Ma raz-1940, Eni sü'l-Kalb-1944,Ter ce me-i Ha dis-i Er ba in-1951, Beng-ü Bâde-1956, Ha di ka tü's-Sü -edâ(Mut lu la rýn Bah çe si)-1955, Leylâ ve Mec nun-1955, Rin dü Za hid-1956, Di van (Arap ça)- 1958, Mek tup lar-1958, Di van (Fars ça)-1962,Heft Câm-1962.

Fu zû lî'den Seç me Be yit ler

Ca ný ca nan di le miþ ver me mek ol maz ey dil

Ne ni da ey le ye lim ol ne se nin dir ne be nim

*

Ya Rab, belâ-yý aþk ile âþinâ kýl me ni

Bir dem belâ-yý ýþk dan kýl ma cü da me ni

*

Ne ya nar kim se ba na ateþ-i dil den öz ge

Ne açar kim se ka pým bad-ý sa ba dan gay rý

*

Be ni can dan usan dýr dý cefâdan yâr usan maz mý

Fe lek ler yan dý âhým dan murâdým þem'i yan maz mý


*

Men de Mecnûn'dan füzûn âþýk lýk is ti'dâdý var

Âþýk-i sâdýk me nem Mecnûn'un an cak adý var

*

Ey le sen tûtîye tâlim-i edâ-yý kelîmât

Sö zü in san olur ammâ özü in san ol maz

*

Gel der se Fu zû lî ki gü zel ler de ve fa var

Al dan ma ki þa ir sö zü el bet te ya lan dýr.

162 Adem Suad

GA ZÝ OS MAN PA ÞA(1832-1900)

Ga zi Os man Pa þa, 93 Har bi di ye meþ hur olan, Os man lý-Rus Sa va -þýn da Plev ne cep he si nin ün lü ku man da ný dýr. 1832'de To kat'ta doð du.Asýl adý Os man Nu ri'dir. Ba ba sý, Ýs tan bul ke res te güm rü ðün de ka tipolan Meh med Efen di, an ne si Þa ki re Ha tun'dur. Ai le nin tek er kek ço -cu ðu olan Os man Nu ri, he nüz se kiz yaþ la rýn day ken ai le siy le bir lik teÝs tan bul'a git ti. Sý ra sýy la As ke ri Rüþ ti ye, As ke ri Ýda di ve Mek teb-i

Har biy ye okul la rý ný bi tir di. Çe þit li gö rev ler de bu lu nan Ga zi Os manPa þa, 1859 yý lýn da Os man lý Dev le ti'nin nü fus sa yý mý ile ka das trousu lün de ha ri ta sý nýn çi zil me si nin ka rar laþ tý rýl ma sý üze ri ne bu gö re veas ke ri tem sil ci ola rak ta yin edildi. Gi rit'te baþ gös te ren Rum is ya nýdo la yý sýy la bu ra ya yol lan dý.

Bir çok as ke rî ba þa rý el de et miþ olan Ga zi Os man Pa þa, asýl þöh re -ti ni Sýrp pren si Mi lan'ýn 2 Tem muz 1876'da Os man lý Dev le ti'ne sa vaþilan et me si es na sýn da, Rus ge ne ral le ri nin ku man da et ti ði Sýrp or du su -nu boz gu na uð rat ma sý ile el de et ti. 1877-78 Os man lý Rus sa vaþ la rý sý -ra sýn da Plev ne'yi ba þa rý ile sa vun du ve bu sa vaþ so nun da ken di si ne"ga zi lik" ün va ný ve ril di. As ke ri þah si ye ti ya nýn da si ya si fa ali yet ler de debu lun du. Ýs tan bul'da ki di ni grup la rýn bir leþ me si ni sað la dý. Sa ray dabu lun du ðu sü re için de dýþ po li ti ka ko nu la rýn da Sul tan II. Ab dül ha -mid'i et ki le me ye ça lýþ tý. Ga zi Os man Pa þa, 5 Ni san 1900'de ve fat et tive Fa tih Sul tan Meh med tür be si ya ný na def ne dil di.

Ga zi Os man Pa þa, iyi de re ce de Arap ça, bi raz da Fars ça ve Fran sýz cabi li yor du. Fe rik Ne þet Pa þa'nýn kýz kar de þi Za tý gül Ha ným la ev len di.Sul tan II. Ab dül ha mid ken di si ni çok tak dir et ti ði için iki ký zý ný, Ga ziOs man Pa þa'nýn iki oð lu ile ev len dir miþ tir.

Gâzi Os man Pa þa, te miz ahlâký, kah ra man lý ðý, samîmî Müs lü -man lý ðý ve dev le te olan bað lý lý ðý ile gü nü mü ze ka dar sev gi ile anýl -mýþ týr. Adý na ya zý lan Plev ne ve ya Gâzi Os man Pa þa Mar þý hâlâsöy len mek te dir.

GÂZÝ OS MAN PA ÞA MAR ÞI

Tu na Neh ri ak mam di yor,

Etrâfý mý yýk mam di yor,

Þâný bü yük Os man Pa þa,

Plev ne'den çýk mam di yor.

164 Adem Suad

Ka ra de niz ak mam de di.

Ben Tu na'ya bak mam de di.

Yüz bin Mos kof gel miþ ol sa,

Os man Pa þa kork mam de di.

Ký lý cý ný vur du ta þa,

Taþ ya rýl dý baþ tan ba þa,

Þâný bü yük Os man Pa þa,

As ke rin le bin ler ya þa.

Düþ man Tu na'yý at la dý,

Ka ra kol la rý yok la dý.

Os man Pa þa n’ýn em rin de,

Beþ bin top bir den pat la dý.


HA LÝ DE EDÝP ADI VAR(1884-1964)

Ha li de Edip Adý var, 1884 ta ri hin de Ýs tan bul'da doð du. Ýn gi liz ter -bi ye siy le ye tiþ me si ni is te yen ba ba sý onu Üs kü dar Ame ri kan Kýz Ko le -ji'nde okut tu. Ora da Rý za Tev fik'den (Bö lük ba þý) Fran sýz ede bi ya týders le ri al dý ve Do ðu'nun mis tik ede bi ya tý ný din le di. Son ra dan ev len -di ði Sa lih Ze ki'den de ma te ma tik ders le ri alý yor du. Ko le ji 1901'debi tir di. 1908'de ga ze te le re yaz ma ya baþ la dý ðý ka dýn hak la rýy la il gi li

ya zý lar dan ötü rü di ni çev re le rin tep ki si ni çek ti. 31 Mart Ayak lan ma -sý'nda bir sü re için Mý sýr'a kaç mak zo run da kal dý. 1909'dan son ra eði -tim ala nýn da gö rev ala rak öð ret men lik, mü fet tiþ lik yap tý. Ha li de Edip,Bal kan Sa va þý yýl la rýn da has ta ne ler de ça lýþ tý. Ge rek bu ça lýþ ma la rý,ge rek se mü fet tiþ li ði sý ra sýn da Ýs tan bul semt le ri ni do laþ ma sý, ona çe þit like sim ler den in san la rý ta ný ma fýr sa tý ný ver di.

1919'da Sul ta nah met Mey da ný'nda, Ýz mir'in iþ ga li ni pro tes to mi -tin gin de yap tý ðý et ki li ko nuþ ma ün lü dür. Ha li de Edip, da ha son raAna do lu'ya ka ça rak Kur tu luþ Sa va þý'na ka týl dý. Ken di si ne ön ce on ba -þý, son ra da üst ça vuþ rüt be si ve ril di. Sa va þý iz le yen yýl lar da Cum hu ri -yet Halk Fýr ka sý ve Ata türk ile si ya sal gö rüþ ay rý lý ðý na düþ tü. 1917'deev len miþ ol du ðu ikin ci ko ca sý Ad nan Adý var ile bir lik te Tür ki ye'denay rýl dý. 1939'a ka dar yurt dý þýn da ya þa dý. O yýl lar da kon fe rans lar ver -mek üze re Ame ri ka'ya ve Gan di ta ra fýn dan Hin dis tan'a çað rýl dý. Da -ha son ra Ýs tan bul'a dö nen Adý var, Ýs tan bul Üni ver si te si'nde Ýn gi liz Fi -lo lo ji si Kür sü sü baþ ka ný ol du. 1950'de De mok rat Par ti lis te sin den ba -ðým sýz mil let ve ki li se çil di. Son ra sýn da is ti fa ede rek evi ne çe kil di ve1964'te ve fat et ti.

Ha li de Edip Adý var, Türk ede bi ya tý nýn önem li ka lem le rin den bi ri -dir. Kah ra man la rý nýn ki þi lik le ri ne, ruh ya pý la rý na ve dav ra nýþ la rý naönem ve re rek bu özel li ðiy le Türk ro ma nýn da ye ni bir adým at tý. Ka dýnkah ra man la rý, Ba tý lý bir an la yýþ la ide ali ze edil miþ, güç lü ve kül tür lüka dýn lar dýr. Ya za rýn asýl ama cý ka dýn kah ra man la rýn ki þi lik le ri ni er -kek le rin gö züy le de ðer len dir mek ol du ðu için, ro man la rý nýn an la tý cý sýola rak bu ka dýn la ra âþýk er kek le ri se çer ve fýr tý na lý bir aþk öy kü sü nüon la rýn aný def ter le rin den ya da mek tup la rýn dan an la týr. Ha li de EdipAdý var'ýn, bi raz ken di ol du ðu nu id dia edi len bu ka dýn kah ra man la rý,her þey den ön ce güç lü ki þi li ði olan, hak la rý ný sa vu nan, Ba tý ter bi ye sial mýþ, ama Ba tý lý laþ ma yý gi yim ku þam da ara ma yan, re sim ya da mü -zik gi bi bir sa nat ala nýn da ye te nek sa hi bi, ya ban cý dil bi lir, kül tür lüve çe ki ci ka dýn lar dýr.

Ha li de Edip, Kur tu luþ Sa va þý dö ne min de ulus çu, mil li duy gu la rýöne çý ka ran ro man ve öy kü ler ka le me al dý. "Ye ni Tu ran", "Ateþ tenGöm lek" ve "Vu run Kah pe ye" bu dö ne min eser le ri dir. En ta nýn mýþro ma ný "Si nek li Bak kal" ya zar lý ðýn da ol gun luk dö ne mi ni gös te rir.


Bu ro man da Si nek li Bak kal ma hal le sin de ya þa yan in san lar, ay dýn larve sa ray çev re si gi bi II. Ab dül ha mit dö ne mi nin fark lý top lum ke sim -le ri can lan dý rý lýr. Ha li de Edip, Zi ya Gö kalp, Yu suf Ak çu ra ve Ah metAða oð lu ile bir lik te Türk Oca ðý'nda ça lýþ ma ya baþ la dýk tan son ra yaz -dý ðý Ye ni Tu ran ad lý ro ma nýn da yurt so run la rý na eði lir. II. Meþ ru ti yetdö ne min de ge çen bu üto pik ro man da, Ye ni Tu ran ad lý idea list bir par -ti nin prog ram ve ça lýþ ma la rý ný an la týr ken ye ni bir Tür ki ye'nin han gisað lam te mel le re otur tul ma sý ge rek ti ði hak kýn da o za man ki gö rüþ le ri niaçýk la mak fýr sa tý ný bu lur.

Eser le ri:

Ro man: He yu la, Ra ik'in An ne si, Se vi ye Ta lip, Han dan, Ye ni Tu -ran, Son Ese ri, Mev'ud Hü küm, Ateþ ten Göm lek, Vu run Kah pe ye,Kalb Að rý sý, Zey no'nun Oð lu, Si nek li Bak kal, Yol pa las Ci na ye ti,Ta tar cýk, Son suz Pa na yýr, Dö ner Ay na, Aki le Ha ným So ka ðý, Ke rimUs ta nýn Oð lu, Sev da So ka ðý Ko med ya sý, Ça re saz, Ha yat Par ça la rý,

Öy kü: Ha rap Ma bet ler, Da ða Çý kan Kurt, Kub be de Ka lan Hoþ Se da,

Oyun: Ke nan Ço ban la rý, Mas ke ve Ruh,

Aný: Tür kün Ateþ le Ým ti ha ný, Mor Sal kým lý Ev

168 Adem Suad

HA LÝT ZÝ YA UÞAK LI GÝL(1867-1945)

Ha lit Zi ya Uþak lý gil, Türk ede bi ya týn da Ba tý an la mýn da ki ro ma nýnilk yet kin ör nek le ri ni ve ren ro man ve öy kü ya za rý dýr. 1867 yý lýn da Ýs -tan bul'da doð du, 22 Mart 1945'te ay ný kent te ve fat et ti. Ma hal lemek te bin den son ra Fa tih Rüþ ti ye si'ne git ti. Tüc car olan ba ba sý nýn iþ -le ri nin bo zul ma sý üze ri ne, 1879'da Ýz mir'e yer leþ ti ler. Ha lit Zi ya ora dabir sü re rüþ ti ye ye, son ra da Fran sýz ca öð ren me si için ra hip ler oku lu na

gön de ril di. Fran sýz ca dan ilk çe vi ri le ri ni bu yýl lar da yap tý. Tev fik Nev -zat ile 1884'te Nev ruz Der gi si ’ni, 1886'da da Hiz met Ga ze te si ’ni çý -kart tý. Ýlk ro man la rý ný bu ga ze te de ya yým la dý. Oku lu bi tir dik ten son -ra bir yan dan Ýz mir Rüþ ti ye si'nde Fran sýz ca öð ret men li ði ya par ken, biryan dan da Os man lý Ban ka sý'nda me mur ola rak ça lýþ tý.

Ha lit Zi ya, 1893'te Re ji Ýda re si'nde baþkâtip lik gö re viy le Ýs tan bul'agel di. Hü se yin Si ret, Meh met Ra uf, Rý za Tev fik, Hü se yin Ca hit, Ah -met Ra sim gi bi ya zar lar la dost luk kur du ve 1896'da Ede bi yat-ý Ce di -de top lu lu ðu na ka tý la rak Ser vet-i Fü nun Der gi si’n de ken di ne ge niþün sað la yan ro man la rý ný ya yým la dý. Yak la þýk ye di yýl ya zar lý ðý bý rak týy -sa da II. Meþ ru ti yet dö ne min de ye ni den baþ la dý, an cak 1923'e de ðinyaz dýk la rý ný ya yým la ma dý. Bu ara da, Da rül fü nun'da es te tik ve ba týede bi ya tý ders le ri ver di. V. Meh med'in tah ta geç me si üze ri ne ma beynbaþkâtip li ði ne atan dý, dört yýl bu gö rev de kal dý. Da ha son ra Re ji Ýda -re si'nde yö ne tim ku ru lu baþ ka ný ol du. Son yýl la rý ný Ye þil köy'de kievin de aný la rý ný ya za rak ge çir di. Ha lit Zi ya, 23 Ma yýs 1945 ta ri hin deÝs tan bul'da öl dü.

Uþak lý gil'in Ýz mir'dey ken yaz dý ðý Ne mi de, Bir Ölü nün Def te ri, Fer -di ve Þü rekâsý gi bi ilk ya pýt la rý, kar þý lýk sýz sev gi yi ko nu alan, acýk lý,duy gu sal ký sa ro man lar dýr. Ýs tan bul'a gel dik ten son ra Ser vet-i Fü nunDer gi si’n de ya yým la dý ðý Mai ve Si yah ile ace mi lik dö ne mi ni ge ri de bý -rak tý ðý iz le nir. Da ha ön ce ki ya pýt la rýn da ön plan da ge len acýk lý aþk se -rü ve ni, bu ra da ikin ci pla na atýl mýþ týr. Þa ir ler, ga ze te ci ler, ya yý ne vi sa -hip le ri ve ya zar lar ara sýn da ge çen olay la rý ele al dý ðý bu ro man da, hemo dö ne min Ba býâli dün ya sý ný, hem de bu dün ya nýn ger çek le ri kar þý sýn -da ya þam da ye nik dü þen Ah met Ce mil'in ha yal ci ki þi li ðin de bü tün birEde bi yat-ý Ce di de ku þa ðý nýn ba kýþ açý sý ný yan sýt mýþ týr. 1898-1900 ara -sýn da yaz dý ðý Aþk-ý Mem nu ilk bü yük Türk ro ma ný ka bul edi lir.

Uþak lý gil Ede bi yat-ý Ce di de'nin sa nat an la yý þý doð rul tu sun da ye nibir dil ya rat ma ya ça ba gös ter di. Os man lý ca da bi le kul la nýl ma yan Fars -ça ve Arap ça söz cük ler bu la rak, Türk çe de ol ma yan ku ral lar la tam la -ma lar ya pa rak ko nu þu lan dil den çok ay rý, süs lü ve ya pay bir sa nat di -li oluþ tur du. Ama Aþk-ý Mem nu'yu yaz dýk tan son ra dil ko nu sun da kigö rüþ le ri de ðiþ ti, Ede bi yat-ý Ce di de'nin ya rat tý ðý di li aþý rý süs lü, að da lý veya pay bul du ðu için Ký rýk Ha yat lar'ý ya lýn bir dil le yaz ma ya ka rar ver di.

170 Adem Suad

Da ha son ra ki yýl lar da ro man la rý nýn ye ni bas ký la rý ya pý lýr ken de bun -la rýn di li ni bir öl çü de ya lýn laþ týr mak ge re ði ni duy du. Son ro ma ný Ký -rýk Ha yat lar, 1901'de Ser vet-i Fü nun'da tef ri ka edi lir ken, san sü rünka rýþ ma sý yü zün den ya rý da kal dý, an cak 1923'te ye ni den ya yým lan dý.Ha lit Zi ya, ro ma na yaz dý ðý ön söz de, Ký rýk Ha yat lar'ýn da ha ön ce ki ro -man la rý gi bi "hül ya" ve "süs"e da yan ma dý ðý ný, tam ter si ne yal nýz caya þa mý ve ger çek le ri yan sýt tý ðý ný be lir ti.

Ha lit Zi ya, pek çok öy kü de yaz dý ve Ba tý tü rü öy kü an la yý þý nýnTür ki ye'de ya yýl ma sýn da rol oy na dý. Öy kü le ri nin ko nu su nu ve ki þi le -ri ni da ha çok hal kýn fa kir ke si min den al mýþ, bu in san la rýn acý la rý ný di -le ge tir me ye ça lýþ mýþ týr. Ha lit Zi ya'nýn ro man la rýn da il gi ala ný dar dýr.Ki þi le ri ni ve on la rýn so run la rý ný iþ ler ken sý nýr lý bir ya þan tý çer çe ve si -nin dý þý na çýk maz. Du yar lý genç ka dýn ve er kek le rin aþk ta uð ra dýk la rýha yal ký rýk lý ðý baþ lý ca ko nu su ol muþ tur. Ha lit Zi ya Uþak lý gil, Türk ro -ma ný nýn ön cü sü ka bul edi lir. Çün kü on dan ön ce, ro ma ný bir sa nat ya -pý tý ka bul ede rek onun ka dar cid di ye alan, bir sa nat çý ti tiz li ðiy le ro -ma nýn ya pý sý na ve tek ni ði ne ge re ken öne mi ve ren baþ ka bir Türkya za rý ol ma mýþ týr.

Eser le ri:

Ro man: Ne mi de, Bir Ölü nün Def te ri, Fer di ve Þü rekâsý, Mai veSi yah, Aþk-ý Mem nu, Ký rýk Ha yat lar.

Öy kü: Bir Muh tý ra nýn Son Yap rak la rý, Bir Ýz di va cýn Ta rih-i Mu -aþa ka sý, Hey hat, Sol gun De met, Se pet te Bu lun muþ, Bir Hikâye-iSev da, Hep sin den Acý, Onu Bek ler ken, Aþ ka Da ir, Ýh ti yar Dost,Ka dýn Pen çe sin de, Ýz mir Hikâye le ri.

Oyun: Ka bus.

Aný: Kýrk Yýl, Sa ra ve Öte si, Bir Acý Hikâye.

Þi ir: Men sur Þi ir ler.

De ne me: Sa na ta Da ir, 3 cilt.


HAMMAMÝZADEÝSMAÝL DEDE EFENDÝ

Ham ma mi za de Ýs ma il De de Efen di, 9 Ocak 1778'de Ýs tan bul'dadoð du. Ba ba sý ha mam iþ let ti ði için Ýs ma il De de Efen di, Hammâmîza -de adýy la ta nýn dý. An cak gü nü müz de da ha çok De de Efen di di ye bi -li nir ve bu isim le aný lýr. De de Efen di ço cuk lu ðun da se si nin gü zel li ðiy lebi li nir di. Bu se bep le il köð re ni mi ni yap tý ðý okul da, ila hi ci ba þý se çil di.

Un cu za de Meh med Efen di mü zik le uð ra þan ve evin de me rak lý la raders ve ren bir ho cay dý. Bir gün bir tö ren es na sýn da Ýs ma il'in ila hi oku -yu þu nu din le di ve he men onu öð ren ci le ri ara sý na al dý. Ýs ma il, il köð re -ni min den son ra, ye di yýl Un cu za de'nin ders le ri ne de vam et ti. Ay ný za -man da hem öð re ni mi ni ta mam la dý hem de öð ret me ni nin yar dý mýy lagir di ði Def ter dar lýk Mu ha se be Ka le mi'nde ça lýþ tý. Ýs ma il De de Efen di,bun la rý yap mak la ye tin me di, bir yan dan da Þeyh Ali Nutkî De de'ninders le ri ni iz le me ye baþ la dý. O za ma nýn de ðer li mü zik us ta sý olanNutkî De de, Mev le vi lik'in o yýl lar da ki en güç lü çev re le rin den Ye ni ka pýMev le vi ha ne si'ndey di. Ýs ma il De de Efen di'nin bu ra da Þey hin kar de -þin den ney üf le me yi öð ren di ði söy le nir.

De de Efen di 1798'de Mu ha se be Ka le mi'nde ki gö re vin den ay rýl dýve tek ke de çi le ye gir me ye ka rar ver di. Çi le ha ne de bes te le di ði, "Zül fün -de dir be nim baht-ý si ya hým" di ye baþ la yan bu se lik þar ký, Ýs tan bul'damü zik çev re le ri nin dik ka ti ni çek ti. Sul tan III. Se lim, þar ký nýn genç birMev le vi der vi þi ta ra fýn dan bes te len di ði ni öð re nin ce, onu he men sa rayha nen de le ri ara sý na al mak is te di. Bir yýl son ra çi le si ni dol du ranHammâmîza de Ýs ma il, "De de" un va ný ný al dý. Bu sý ra lar da bes te le di ðien güç lü eser le rin den Hi caz Na kýþ bü yük yan ký uyan dýr dý. Ye ni den sa -ra ya çað rýl dý, pa di þah hu zu run da dü zen le nen kü me fa sýl la rý na ha nen deola rak ka týl ma ya baþ la dý. Bu sý ra da sa ray dan bir ka dýn la ev len di.

De de Efen di bir kaç yýl içe ri sin de bü yük ka yýp lar ya þa dý. 1804'te ho -ca sý Ali Nutkî De de'yi, bir yýl son ra üç ya þýn da ki oð lu nu, 1808'de an -ne si ni, 1810'da ikin ci oð lu nu yi tir di. Bü yük oð lu nun acý sý ný, "Bir gon -ca fe min yâre si var dýr ci ðe rim de" di ze siy le di le ge tir di. De de Efen di,sal ta na týn ka rý þýk dö nem le ri ne de þa hit lik et ti. III. Se lim'in taht tan in -di ri le rek öl dü rül me si ve IV. Mus ta fa'nýn bir yýl lýk pa di þah lý ðý sý ra sýn damü zik top lan tý la rý na son ver me si Ýs ma il De de'yi sa ray dan uzak laþ týr dý.II. Mah mud'un si ya sal ka rý þýk lý ðý gi der me sin den son ra ye ni den sa ra yaalýn dý. Bu yýl lar, sa nat ya þa mý nýn en par lak, en ve rim li dö ne mi ol du.

Sul tan Ab dül me cid za ma nýn da da sa ray daki ye ri ni mu ha fa za edenDe de Efen di, bes te ça lýþ ma la rýn da bir dur gun luk dö ne mi ya þa dý. Budö nem de sa ray da ki mü zik zev ki nin alaf ran ga laþ ma sý De de'nin buçev re den uzak laþ ma sý na yol aç tý. Pa di þah ’tan izin ala rak Hacc'a git me -ye ka rar ver di. Hi caz'da ha cý ol duk tan son ra ya ka lan dý ðý ko le ra ne de -niy le ha ya tý ný kay bet ti. Me za rý Mek ke'de dir.


De de Efen di, Os man lý'nýn uy gar lýk ve kül tür de ði þi mi nin en yo ðunola rak ya þan dý ðý, top lum sal çö kü þün hýz lan dý ðý bir or tam da ye tiþ ti.Onun ya þa ma bi çi min de, kül tür ve sa nat ta gö rü len 'ye ni-es ki', 'ge le -nek sel-ya ban cý' iz ler bu de ðiþ me sü re ci nin ürü nü dür. Türk mü zi ðin deya þa nan iki lik, da ha De de'nin ya þa dý ðý yýl lar da bi le bü yük ger gin likya rat mýþ tý. Os man lý'nýn bu dö ne min de ya þa nan de ði þim ler, çe liþ ki ler,hu zur suz luk lar De de'nin mü zi ði ni de et ki le di. Çün kü De de Efen diMev le vi ge le ne ðin den gel miþ fa kat sa ray da ye tiþ miþ bir mü zik ada mýy -dý. Bes te le di ði kö çek ler, tür kü ler, ha fif þar ký lar, sa ray dan çok, kent lihal ka ses le nir. Bir ço ðu ge niþ bir din le yi ci ke si mi ne ula þan par ça la rýy -la bir "kent mü zi ði" ya rat mýþ týr. Pek çok bes te ci de, halk mü zik mo tif -le ri ni bir kaç form için de yan sýt mak la sý nýr lý ka lan halk zev ki, onun sa -na tý nýn tü mü ne öz gü bir ni te lik ola rak or ta ya çý kar. Dindý þý bü yükform lar da ki çe þit li ya pýt la rýn ya ný sý ra, Mev le vi ayin le rin de de halk ez -gi si üs lu buy la bes te len miþ bö lüm ler var dýr. Mü zi ðin her tü rü ne açýktu tu mu nun bir ürü nü ola rak ya pýt la rý, Türk mü zi ði nin her dü zey de ogü ne ka darki ge li þi mi nin ge niþ ve yet kin bir öze ti dir.

Ýs ma il De de, Itrî'den son ra en bü yük bes te ci ola rak ka bul gör müþ -tür. Bes te ci ler ara sýn da hiç bi ri nin sa na tý De de'ninki öl çü sün de top la -yý cý de ðil dir. Ye ni lik le ri, ön ce lik le me lo di ya pý sýn da gö rü lür. Din sel vedindý þý mü zik on da bir bü tün dür. Onun mü zi ði nin en et ki li ya ný, buden ge nin ku ru lu þun da ki us ta lýk tan kay nak la nýr. Bes te le rin de da haön ce hiç uy gu lan ma mýþ ör nek ler mev cut tur. Bu ma kam çe þit li li ði ninsað la dý ðý ha re ket li lik ve me lo di le rin de ki aký þýn yük se li þi onu di ðerbes te ci ler den ayý rýr. De de, Mu zi ka-yý Hü mayûn'un ku ru lu þuy la sa ra yagir miþ, Ýtal yan mü zi ði ni din le me ola na ðý bul muþ ve Ba tý'nýn çok ses li -li ðiy le il gi len me di ði hal de, bu mü zi ðin me lo di ya pý sý ný özüm se miþ tir.

De de'nin sa na tý na çe þit li dü zey ler de ba kýl dý ðýn da, bir çok fark lýöðe yi do ðal bir uyum için de kay naþ týr dý ðý gö rü lür. Mü zi ði hem dün -ye vi, hem de din sel ve mis tik tir. Seç kin le re ses le nir ken halk tan uza -ða düþ mez. Es ki ile ye ni yi ya dýr ga ma dan kay naþ tý rýr. De de Efen di,kla sik üs lu ba bað lý ken di sin den son ra ki bü tün bes te ci le ri et ki le miþ -tir. Öð ren dik le ri ni öð ren ci le ri ne öð ret miþ, on la rýn öð ren ci le ri debun la rýn önem li bir bö lü mü nü no ta ya al mýþ lar dýr. De de Efen di'nineser le ri nin gü nü mü ze ka dar ulaþ ma sýn da öð ren ci le ri nin bü yük bir

174 Adem Suad

pa yý var dýr. De de Efen di, en güç lü ya pýt la rý ný Mev le vi ge le ne ðin dever miþ tir. Böy le ce mü zi ði nin ge li þi mi ni ve ni te lik le ri ni da ha be lir ginbi çim de yan sýt mýþ týr. De de Efen di'nin birçok ya pý tý kay bol muþ ya daunu tul muþ tur. Gü nü mü ze iki yüz yet miþ ten çok ya pý tý as lý na uy gunbir bi çim de ulaþ mýþ týr.

De de Efen di'nin Eser le ri

BES TE NÝGÂR ÞAR KI

Ben se ni sev dim se ve li kay na yýp coþ tum

Ak lý mý yaðmâya ve rip fik ri mi þaþ tým

Mecnûn'a þim di eþ olup dað la ra düþ tüm

Sor gü le bül bü le ne çe ker hârýn elin den

Bir da hi gül kok la ma yým yârin elin den

Ben se ni sev dim se ve li dön düm de li ye

Hu yu nu ben zet tim he le hûrî me le ðe

Gön lü mü ver mi þim sa na al mam ge ri ye

Sor gü le bül bü le ne çe ker hârýn elin den

Bir da hi gül kok la ma yým yârin elin den

GÜ LÝZÂR KÖ ÇEK ÇE

Nâzlý nâzlý se kip gi der

Ne gü zel ceylân, ne þîrîn ceylân

Dö nüp dö nüp ba kar gi der o gü ze lim ceylân

Al da týr al dan maz


Ser keþ ol muþ ava gel mez

O gü zel ceylân, o þîrîn ceylân

Ge lir ya zýn gi der gü zün

Av cý sý na eder nâzýn

Sür me len miþ elâ gö zün

Al da týr al dan maz

Ser keþ ol muþ ava gel mez

O gü zel ceylân, o þîrîn ceylân

HÜZZÂM ÞAR KI

Ey gül-î bâð-î edâ

Sa na ol dum müb telâ

Gel ba na ey le vefâ


Sev di ðim say dý ðým


Âman-ey nev res-fidân

Yan dý câným, el-amân

Bu sö zü me gel, inan


Sev di ðim say dý ðým


176 Adem Suad

HE ZAR FEN AH MED ÇE LE BÝ(1609-1640)

Os man lý Dev le ti za ma nýn da ye ti þen ve dün ya da ilk ola rak uç ma yýba þa ran Türk bil gi ni dir. Ne za man ve ne re de doð du ðu bi lin me yenAh med Çe le bi'nin ha ya tý hak kýn da malûmat yok de ne cek ka dar az -dýr. Pa di þah IV. Mu rad dö ne min de Ýs tan bul'da ya þa mýþ týr; ama ya þa mýhak kýn da ye ter li bil gi yok tur. Evin de çe þit li ko nu lar da de ney ler yap tý -ðý, ge niþ bil gi sa hi bi ol du ðu, bu yüz den de halk ta ra fýn dan ken di si ne"bin fen li" an la mý na ge len He zar fen þa ný ve ril di ði bi lin mek te dir.

1623-1640 yýl la rý ara sýn da sal ta nat sü ren Sul tan IV. Mu rad za ma -nýn da ya þa mýþ olup meþ hur gös te ri si ni yi ne bu Sul tan hu zu run da yap -mýþ týr. Fen ala nýn da ki ge niþ bil gi ve tec rü be si ile halk ara sýn da "He -zar fen" ya ni bin fen li di ye bi li nen Ah med Çe le bi; araþ týr ma yap mak -tan yýl ma yan, yi ðit, akýl lý ve bil gi li bir ki þiy di. He zar fen Ah med Çe le -bi'den ön ce ha va cý lýk ta ri hin de ilk ola rak ün lü bir Türk bil gi ni olanÝs ma il Cev he ri; kol la rý na ka nat ta ka rak ilk uç ma de ne me si ni yap mýþ -sa da bu de ne me ölüm le so nuç lan mýþ tý. Ýlk uçan Ha zar fen Ah medÇe le bi, bu Türk bil gi ni nin ha ya tý ný ve ne den ba þa rý sýz lý ða uð ra dý ðý nýiyi ce in ce le dik ten son ra ay ný dü þün ce yi ger çek leþ tir mek için ha re -ke te geç ti. Bil has sa ha va akým la rý ve kuþ la rýn uçu þu nu in ce le ye rekça lýþ ma la rý ný ge liþ tir di.

Ni ha yet ta ri hi uçu þu nu yap mak üze re Ok mey da ný'na ge len Ah -med Çe le bi'yi sey re den Sul tan Mu rat Han da Sa ray bur nu'nda ki Si -nan Pa þa Köþ kü'nde ye ri ni al dý. Ah med Çe le bi' Ok mey da ný'nda rüz -ga rýn þid de tin de kar tal ka nat la rýy la se kiz, do kuz ke re ha va da per vazede rek ta lim et miþ tir. Da ha son ra Ga la ta Ku le si'nin en yük sek nok ta -sý na çýk tý ve ken di ni boþ lu ða bý ra ký ver di. Halk deh þet için de man za -ra yý sey re di yor du. Sul tan Mu rat Han Köþ kü'nden te ma þa eder ken,Ah med Çe le bi Ga la ta Ku le si'nin zir ve sin den lo dos rüzgârla rýy la uça -rak Üs kü dar'da Do ðan cý lar Mey da ný'na in di. Bu ba þa rý sýn dan do la yýIV. Mu rat Han ken di si ne bir ke se al týn ih san et ti. Ama elin den her iþge le bi len ve uça bi len bu ada mýn kor ku la cak bir ki þi ol du ðu yar gý sý nava ra rak onu Ce za yir'e sür dü. He zar fen Ah med Çe le bi ya þa mý nýn ge rika lan bö lü mü nü bu ra da ge çir di.

Bu uçuþ hak kýn da ki bel ge ler ma ale sef þim di ye ka dar sa de ce Ev li yaÇe le bi'nin bü yük Se ya hat na me'sin de ki ifa de sin den iba ret tir. Ev li yaÇe le bi se ya hat na me sin de, bu du ru mu köþ kün den sey re den ve de ne -yin ba þa rýy la so nuç lan dý ðý ný gö ren IV. Mu rad'ýn, Ah med Çe le bi için,"Bu adem pek havf edi le cek bir adem dir, her ne mu rad eder se elin den ge lür,böy le kim se le rin ba ka asý ca iz de ðil" de di ði ni ya zar.

178 Adem Suad

HO CA SÂDEDDÎN EFEN DÝ(1536-1599)

Ho ca Sa ded din Efen di, yir mi ikin ci Os man lý þey hü lislâmý dýr. Ho -ca Efen di di ye ün ka za nan kâmil bir ilim ada mý, dev rin de ki ule ma nýnkut bu ve ve li dir. 1536'da Ýs tan bul'da doð du. Ya vuz Sul tan Se lim'inne di mi Ha san Can'ýn oð lu dur. Ýl köð re ni mi ni, Ka ra ma ni Meh medEfen di'den ve dev rin ile ri ge len ba zý bil gin le rin den al dý. Genç li ðin de;Mü der ris Ka ra man lý Meh med ve Þey hü lislâm Ebus su'ûd Efen di ile za -ma nýn di ðer bü yük âlim le rin den ilim öð ren di. Yir mi ya þýn day ken, yar -dým cý mü der ris ola rak Ýs tan bul'da med re se de ders ver me ye baþ la dý.Son ra Er ba'în pa ye si de ni len il mi ye rüt be si ni alýp, Bur sa'da Yýl dý rýmMed re se si ’ne ta yin edil di. Þeh za de Murad'ýn ho ca lý ðý ný yap ma ya baþ -la dý ve bu se bep le Ho ca Efen di di ye anýl ma ya baþ la dý. Þeh za deMurad tah ta çýk mak üze re Ma ni sa'dan Ýs tan bul'a ge lir ken, SâdeddînEfen di de be ra be rin dey di. Sul tan Murad'a dev le tin iç ve dýþ si ya se ti hakkýnda yar dým cý ol du.

III. Meh med Han tah ta çýk tý ðý za man ken di ho ca sý ve fat et ti ði içinpa di þah ho ca lý ðý ma ka mý yi ne Sâdeddîn Efen di ’de kal dý. Ýki sul ta naho ca lýk yap tý ðý için ken di si ne Câmiü'r-riyâse teyn de nil di. Os man lýDev le ti’nin Avus tur ya'yla sa vaþ ha lin de ol du ðu dö nem di. Sul tan III.Meh med, ho ca sý Sâdeddîn Efen di ’nin tav si ye siy le biz zat Avus tur yase fe ri ne çýk tý. Ka nunî Sul tan Sü ley man'ýn ve fa týn dan 30 yýl geç ti ðihâlde, hiç bir pa di þah or du su na biz zat baþ ko mu tan lýk et me miþ ti. Sul tanIII. Meh med, ho ca sý Sâdeddîn Efen di ’nin fi kir le ri ne çok gü ve nir di.

Ho ca Sâdeddîn Efen di, Eð ri Se fe ri'nde pa di þa hý or du nun ba þýn da ha -re ket et tir me si ve Ha ço va Za fe ri ’nin ka za nýl ma sýn da önem li rol oy na dý.Ha ço va Za fe ri onun nü fu su nu da ha da art týr dý.

Ho ca Sâdeddîn Efen di, Eð ri Se fe ri’n den dö nü þün den son ra ken di -si ni da ha çok il me ve eði tim iþ le ri ne ver di. Dev rin de bü tün ule ma nýnâde ta "Kut bu" hâli ne gel di. Onun ta le be le ri de meþ hur ol du lar. Bü tünta le be le ri onun ir fan hal ka sýn dan ol mak la övü nü yor lar dý. Sul tan III.Meh med, Sâdeddîn Efen di ’yi þey hü lislâmlýk ma ka mý na ge tir di. Ho caSâdeddîn Efen di bir yýl se kiz ay þey hü lislâmlýk yap tý. Bu sý ra da Müs -lü man hal kýn iþ le ri ni hiç ih mal et me di ve hak kýy la ye ri ne ge tir di. Ge -rek li fet va la rý ha zýr la mak ta bü yük ma ha ret gös ter di. Her Cu ma Müs -lü man la rýn dert le ri ni din ler di. Her ke sin li sa ný na gö re, Türk çe, Fars çave Arap ça ver di ði ce vap lar la hal ký mem nun eder di. Bu ça lýþ ma veha re ket le riy le halk ara sýn da, ho ca sý Ebus su'ûd Efen di ’yi ha týr lat tý ðýsöy le nir di. Dev rin þa ir le rin den Ca mi Çe le bi onu þöy le met he der:

Bu ya kýn lar da ci ha na, iki müftî gel di,

Tut tu âle mi, her bi ri si nin faz lü ede bi.

"Kim dir?" di ye su al ey ler sen on la rý sen,

Bi ri si "Ho ca Çe le bi", bi ri "Ho ca Efen di"

Sul tan III. Murad'ýn ve fa tý nýn dör dün cü yý lý do la yý sýy la Aya sof yaCa mi i’n de ha tim ve mev lid du asý oku na cak tý. Ho ca Sâdeddîn Efen dica mi ye git mek üze re evin de ab dest ta ze ler ken fe na laþ tý. Öy le ol du ðuhal de ca mi ye git ti. Dua bi ter ken ru hu nu tes lim et ti. Fa tih Ca mi i’n deký lý nan ce na ze na ma zýn dan son ra Ey yub Sul tan'da def ne dil di. 1599'dave fat et ti ðin de 63 ya þýn day dý.

Ho ca Sâdeddîn Efen di ken di dev ri ne ka dar, Os man lý sul tan la rý za -ma nýn da ya þa nan olay la rý, ye ti þen âlim le rin ve bü yük zat la rýn ha yat -la rý ný an la tan Tâc-üt-Tevârih ad lý ese ri yaz mýþ týr. Ýki cilt olan bu ese -ri ne "Ho ca Ta rihî" de nil miþ tir. Ay rý ca Lârî'nin Fars ça ta rihini ve EmâlîKa si de si'ni ay ný ve zin le Türk çe ’ye ter cü me et miþ tir.

180 Adem Suad

HÜR REM SUL TAN(1506-1558)

Ka nu ni Sul tan Sü ley man'ýn eþi ve Os man lý ta ri hin de önem li rol -ler oy na mýþ bir sul tan dýr. 1506 yý lýn da doð du. Bir Os man lý pa di þa hýy -la nikâhla ev len miþ tek ka dýn ola rak bi li nir. As len Rus olan Hür remSul tan'ýn asýl adý Ro xe lan ne'dýr. Gü zel li ði ne de niy le kü çük yaþ ta Ký -rým ha ný ta ra fýn dan Os man lý sa ra yý na su nu lan Hür rem Sul tan, sa ray -da özel bir eði tim gör dü. Di þi li ði, ze ka sý ve be ce ri siy le pa di þa hýn dik -

ka ti ni çek me yi bil di. Ha rem ka dýn la rý ve sa ray ile ri ge len le ri ara sýn dada ken di ne yer edin di.

Hür rem Sul tan sa ra ya gel di ðin de Ka nu ni'nin ca ri ye le rin den bi riolan Ma hi dev ran (Gül ba har) Sul tan'dan Mus ta fa isim li bir oð lu var -dý. Mus ta fa za man la çok se vi len bir þeh za de ha li ne gel di. Mus ta fa'nýnKa nu ni'den son ra pa di þah ol ma sý na ke sin gö züy le ba ký lý yor du. Bu daMa hi dev ran Sul tan'ýn Va li de Sul tan ola ca ðý an la mý na ge li yor du. Oy -sa Hür rem Sul tan her ba kým dan Ma hi dev ran Sul tan'ýn önü ne geç tive Ka nu ni'nin gü ven ve sev gi si ni ka za na rak onun nikâhlý eþi ol du.

Ba zý kay nak lar Hür rem Sul tan'ýn çe þit li en tri ka lar uy gu la ya rak 16.yüz yýl Os man lý ta ri hi ni olum suz yön de et ki le di ði ni ya zar. Ký zý Mih ri -mah Sul tan'ý Ve zi ri Azam Rüs tem Pa þa ile ev len di re rek Ve zi ri Azam'labir it ti fak oluþ tur du. Ka nu ni, ye ni çe ri ler ta ra fýn dan çok se vi len oð luMus ta fa'yý ken di si ni taht tan in dir me yi plan la dý ðý inan cýy la öl dürt tü.Hür rem Sul tan'ýn Ka nu ni'yi bu ka rar da et ki le di ði inan cý yay gýn dýr.Þeh za de Mus ta fa'nýn öl dü rül me sin den son ra Ma hi dev ran Sul tan ya -þa mý nýn bü yük bir bö lü mü nü oð lu nun me za rý nýn bu lun du ðu Bur sa'dage çir di. An cak Hür rem Sul tan'ýn ölü mün den son ra Hür rem Sul tan'ýnoð lu pa di þah II. Se lim Ma hi dev ran Sul tan'a ma aþ bað lat tý ve oð luMus ta fa'nýn tür be si ni yap týrt tý.

Dev let yö ne ti min de et ki li olan Hür rem Sul tan, Ýran Sa va þý’ ný des -tek le di. Rus lar ve Leh ler le ba rýþ için de ya þa nýl ma sý ný sað la dý. Bu dö -nem de Rus lar Ka zan ve As tra han Han lýk la rý na ha kim olup do ðu yadoð ru ya yýl ma ya baþ la dý lar. Tüm bun la ra rað men, eþi Ka nu ni Sul tanSü ley man'dan ön ce 52 ya þýn day ken öl dü ve oð lu II. Se lim'in tah ta çý -ký þý ný gö re me di. Ce na ze si Ýs tan bul'da Sü ley ma ni ye Ca mii ha zi re sin de kiHür rem Sul tan Tür be si'ne gö mül dü.

182 Adem Suad

ÝB RA HÝM MÜ TE FER RÝ KA(1674-1745)

1674 ta rihinde Ma ca ris tan'ýn Kloj var þeh rin de doð du. Kal ve nistbir Ma car aile si nin oð lu olan Ýbrâhim Mü te fer ri ka'nýn, Müs lü man ol -ma dan ev vel ki adý bi lin me mek te dir. Ýyi bir eði tim gör dük ten son ra ra -hip ol mak üze re Pro tes tan ki li se sin de tah sil gör dü ðü sý ra da, 1692'deTürk akýn cý la rý na esir dü þe rek Ýs tan bul'a ge ti ril di. Ýb ra him Mü te fer -ri ka'nýn iyi bir ilâhi yat tah si li gör müþ ol ma sý, Ýslâm dinîni ko lay ca

ta ný ma sý na ve ka bul et me si ne yar dým et ti. Ýslâm dinîne gi ri þi, ha ya tý nýnönem li bir dö nüm nok ta sý ol du.

Ýb ra him Mü te fer ri ka, Ma ca ris tan'da ki öð re ni mi sý ra sýn da ba sým iþ -le ri ni öð ren di ði için bir 'Türk' mat ba asý kur ma yý amaç edin di. O dö -nem de gay ri müs lim le rin da ha ön ce aç mýþ bu lun duk la rý mat ba alarvar dý. 1719-1735 yýl la rý ara sýn da Meh med Sâid Efen diy le be ra ber Ýs -tan bul'da ilk Türk mat ba asý ný kur mak için ça lýþ ma la ra baþ la dý. Mat -ba anýn fay da la rý ný an la tan ay rýn tý lý bir ra po ru, Sad ra zam Damâd Ýb ra -him Pa þa ya sun du. Sad ra zam bu tek li fi olum lu kar þý la dý an cak Ýs tan -bul'da mat ba anýn ku rul ma sý için sos yal bir ha zýr lýk ge re ki yor du. Çün -kü o dö ne me ka dar ge çim le ri ni ki tap yaz mak la sað la yan hat tat lar, buiþ ten za rar gö re cek ler di.

Böy le ce ilk ola rak Ýs tan bul'da bir Türk mat ba asý kur mak için, Ýb -ra him Mü te fer ri ka, 1729'da fetvâ ve izin al dý. Bu mat ba ada ilk ba sý -lan eser, me tal harf ler le iki cilt lik Van ku lu Lü ga tý'dýr. Da ha son ra kiyýl lar da bu ça lýþ ma sý da ha ge niþ bir þe kil de ger çek leþ ti. Ýlk res mi Türkmat ba asýn da 17 eser ba sýl dý. Ay rý ca baþ lý ba þý na ha ri ta lar da ba sýl dý.

Ýb ra him Mü te fer ri ka, Avus tur ya'ya dü zen le nen se fer sý ra sýn da, ha -ber leþ me ko nu sun da dev le te hiz met et ti. Le his tan ile olan an laþ ma yýye ni le mek için ya pý lan mü za ke re le re ka týl dý. Or þa va Ka le si’ nin tes li -mi için ya pý lan an laþ ma ya baþ kan lýk yap tý. Da ha son ra Ýs tan bul'a dö -nen Ýb ra him Mü te fer ri ka, ge çir di ði ra hat sýz lýk üze ri ne 1745 se ne sin devefât et ti. Ka sým pa þa Me zar lý ðý’ na def ne dil di.

Ýlim ve fen ada mý olan Ýb ra him Mü te fer ri ka'nýn La tin ce'den ter cü -me le ri ve fen ki tap la rý var dýr. Bun lar dan as tro no mi ye ait Af gan Ta -rihî, Usûlu'l-Hi kem fî Nizâmi'l-Ümem, Füyûzât-i Mik na ti siy ye ileRisâle-i Ýslâmiy ye ad lý dînî ki tap la rý ba sýl dý. Dü rüst, ahlâklý, fa zi let li,ve fakâr ve çok ça lýþ kan bir zat olan Ýb ra him Mü te fer ri ka, Þark veGarp dil le ri ni bir ara ya top la yan bir lü gat ki ta bý ha zýr la mak is te di ise deöm rü yet me di.

184 Adem Suad

MU SÝ KÝ MÝ ZÝN PÝ RÝ: IT RÎ(1630/1640-1712)

Bu hurîzâde Mus ta fa Efen di

17. yüz yý lýn bü yük bes te kâr la rýn dan bi ri olan It rî, 1630-1640 yýl la -rý ara sýn da Ýs tan bul'da doð du. Ay ný kent te 1711 yý lýn da öl dü ðü sa nýl -mak ta dýr. Do ðum ve ölüm ta rih le ri ke sin ol ma mak la be ra ber bu bil gi -ler, ar ka daþ la rý nýn güf te ola rak kul lan dýk la rý þi ir le rin ya zým ta ri hiy le

sý nýr lý kal mýþ týr. Asýl adý Mus ta fa'dýr. Bu hurîza de Mus ta fa Efen di di ye deanýl mýþ, þi ir le rin de It rî mah la sý ný kul lan mýþ týr. Ru hun da ki in ce lik onusa de ce mu si kiy le de ðil çi çek ye tiþ tir mey le, mey ve ci lik le de il gi li kýl -mýþ týr. It rî mah la sý ný bu se bep le kul lan dý ðý sa nýl mak ta dýr. Ken di adýy -la aný lan Ýs tan bul'un ün lü "Mus ta bey Ar mu du"nu ilk kez onun ye tiþ -tir di ði de söy le nir. La le Dev ri’n de adý dil le re des tan ol muþ, Sul tan larta ra fýn dan ko run muþ ve ta lep le ri ne olum lu so nuç al mýþ týr. Ya þa dý ðýdö nem de iyi bir eði tim al mýþ, di ni ilim le rin ya ný sý ra Arap ça ve Fars -ça öð ren miþ tir. Et ki sin de kal dý ðý üs tat la rý Hâfýz Post, Der viþ Ömer,Nas rul lah Vâkýf Hal halî, Ka sým pa þa lý Ko ca Os man Efen di gi bi dö ne -min önem li isim le ri dir. It rî der gâh ta eði ti mi ne de vam eder ken Se gâhMev le vi ayi ni ve tek ke de okun mak üze re bir na at bes te le miþ. Ýçin de -ki he ye can, bit mek bil me yen coþ ku Ye ni ka pý Mev le vi ha ne si'nin þey hiCâmî Ah med De de'ye bað lan ma sý ný sað la mýþ ve Mev le vi ol muþ tur.

Itrî, Os man lý Sul ta ný IV. Meh med ta ra fýn dan hi ma ye edil di. Sa ray -da dü zen le nen fa sýl la ra ha nen de (so list) ola rak ka týl dý, bes te le riy lepa di þa hýn be ðe ni si ni ka zan dý ve bü yük ya kýn lýk gör dü. Sul tan IV.Meh med dö ne min de En de run'dan baþ ka Ha rem-i Hü ma yun (ka dýn -lar bö lü mü)'da mu si ki ders le ri ve ril me ye baþ lan dý. It rî En de run'da ho -ca lýk ve ha nen de lik yap tý. Da ha son ra ken di is te ðiy le esir ci ler ket hü -dan lý ðý na ge ti ril di. Uzun yýl lar bu ra da gö re vi ne de vam et ti. Beþ pa di -þah dö ne mi gö ren It rî, el li yaþ la rýn da sa ray dan ay rýl dý. Müs ta kim za -de'ye gö re ölü mün den son ra Ye ni ka pý Mev le vi ha ne si ne gö mül dü.Bu gö rü þü Di van þa iri Þey hi de doð ru lar. Me zar ta þý ka yýp týr.

Mu si ki Ba þa rý sý

It rî mu si kiy le il gi len di ði dö nem de Di van Ede bi ya tý ge le ne ði ne uy -gun þi ir ler yaz dý. Na ili ve Nâ bî'nin et ki len di ði þi ir le ri ni bes te le di. Ga -zel ler, Na at lar, Na zi re ler, ta rih dü þü rü len be yit ler ve þar ký la rýn ya ný sý -ra he ce vez niy le tür kü ler de bes te le di. It rî di ni ve dindý þý ko nu lar la il -gi li bin den faz la eser bes te le miþ tir. Fa kat þi ir ler den olu þan di va ný ka -yýp týr. Itrî bir dö nem Si ya hi Ah met Efen di'den hat der si gör dü. Yaz dý -ðý tâlik ya zý ör nek le ri, üs ta dý Hâfýz Post'un ek le di ði güf te ler de yer alýr.

186 Adem Suad

Ney zen ol du ðu söy len ti le ri uzun sü re ce vap sýz kal mýþ da ha son raar þiv bel ge le rin den yo la çý ký la rak bu ya lan lan mýþ týr. It rî en bü yük ba -þa rý yý bes te ci lik te ya ka la mýþ týr. Mey da na ge tir di ði eser ler Kla sik TürMu si ki si ni vü cu da ge tir miþ tir. Os man lý dö ne min de Türk üs lu bu nuoturt muþ, Ab dül ka dir Merâgi ve De de Efen di'yle bir lik te, Türk mü zi -ði nin ge li þi min de ön cü isim ler den bi ri ol muþ tur.

Segâh Kur ban Bay ra mý Tek bi ri

Itrî ça lýþ ma la rý ný bü yük bir özen le ve ti tiz lik le de vam et tir di, herfýr sat ta ya pýt la rý ný zen gin leþ tir me ça ba sý na gir di. Dindý þý eser le ri ninbü yük bö lü mü ka yýp týr. Di nî ya pýt la rý mü zi ðin ren gi ni de ðiþ tir di. Mü -zi ði ni tek ke ve ca mi mü zi ði þek lin de iki ye ayýr mýþ týr. Mü ez zin le rinezan da ya ka la dýk la rý ahenk, bay ram na ma zý sý ra sýn da oku nan SegâhKur ban Bay ra mý Tek bi ri, kut sal ema net le rin zi ya re tin de oku nanSegâh Sal-ât-ý Üm mi ye, Mâye Cu ma Salâtý, Ge ce Salâtý, Se gâh Mev -le vi Ayi ni, Rast Na at'ý It rî'nin can lý lýk la rýn dan hiç bir þey kay bet me -den gü nü mü ze ka dar ge len en önem li eser le ri dir.

Bes te le ri ne güf te ye gö re ahenk ve ren It rî, us ta lý ðý ný bü tün eser le -rin de gös ter miþ tir. Nü hüft ma ka mýn daki na at'ýn dan:

"Þöh re tim is yan be nim, sen af ile meþ hur sun

Pa di þah-ý ev ve lin u kýb le gah-ý aha rýn,

Ev vel u ahir, ima mül en bi ya, mezkûrsun

Ya Re su lul lah uma rým, di ye sin ruz-i ce za

Ger çi cür müm çok tur am ma It rî'ya mað fur sun."

Mûsi ki Ýl mi nin Þey hi

It rî'nin eser le rin de mis tik bir ya pý gö ze çar par. Din dar olu þu nun iz -le ri, ta sav vu fun ve iç te ki he ye ca nýn adým la rý sa de abar tý sýz bir üs lu bun


ni te li ðiy le ken di ni bu lur. Ya þa dý ðý dö nem de ka li te li mü zi ðin zir ve si neçýk mýþ, mu si ki sa na týnýn te mel taþ la rý ný oturt muþ tur. Kla sik mü zik gi -bi çok be lir gin bir çiz gi ye sa hip tir It rî. Ken di ne öz gü, den ge li, duy gu -sal lýk tan uzak, his set tik le ri ni ak ta rýr ken abar tý dan uzak coþ kun bir dilkul lan mýþ, cüm le le ri su ya ya zýl mýþ ka dar ber rak týr. No ta sýy la gü nü mü -ze ka dar ula þa ma mýþ eser le ri nin güf te le ri ve usul le ri hak kýn da bil give ren es ki kay nak lar da, o dö nem de bi le na dir gö rü len tarz da eser ver -di ði gö rül müþ tür. Þey hü lis lam Esad Efen di'nin "At ra bül Asar" ad lýese rin de ak tar dý ðý bil gi ye gö re It rî, bin den faz la bes te yap mýþ, sa ray -lar da ara nan bir isim dir. Bes te le ri nin bü yük bir bö lü mü unu tul muþgü nü mü ze an cak kýrk ka dar ya pý tý ulaþ mýþ týr. Sa lim tez ki re sin de It rîiçin "mu si ki il mi nin ho ca sý, mu si ki il mi nin þey hi, þii rin Ni za mi'si veHak ka ni'si" di ye öv müþ tür.

Ün lü "Segâh Bes te si"nden bir bö lüm:

Tutî-i mu ci ze gu yem ne de sem laf de ðil,

Çerh ile söy le þe mem âyi ne si saf de ðil

Ehl-i dil dir di ye mem si ne si saf ol ma ya na

Ehl-i dil bir bi ri ni bil me mek in saf de ðil.

188 Adem Suad

KA RA CA OÐ LAN(1606-1679)

Ka ra ca oð lan Türk halk þi iri nin en bü yük us ta isim le rin den dir.Oza nýn ya þa mýy la il gi li pek çok araþ týr ma ya pýl mýþ fa kat sý nýr lý bil gi yeula þýl mýþ týr. 17. yüz yý lýn or ta la rýn da ya þa dý ðý, 1606 yý lýn da doð du ðu ve1680 yý lýn da ve fat et ti ði sa nýl mak ta dýr. Ka ra ca oð lan Ana do lu'nun bir -çok böl ge sin de be nim sen miþ, ne re li ol du ðuy la il gi li çok fark lý gö rüþ leror ta ya çýk mýþ týr. Ka bul gö ren or tak gö rüþ þai rin, Ada na'nýn Bah çe

il çe si nin Var sak (Far sak) kö yün de doð du ðu þek lin de dir. Ozan birþii rin de "Arý Türk men'dir as lý mýz" di ye rek Türk men aþi re ti ne bað lýol du ðu nu be lirt miþ tir.

Asýl adý Ha san olan ozan, kü çük yaþ ta ba ba sý ný kay bet ti, kö yünOs man Aða sý ta ra fýn dan hi ma ye gör dü. Eriþ kin ya þa ge lin ce dil siz birkýz la ev len di ril mek is ten miþ, Ka ra ca oð lan bu tek li fi ka bul et me miþ vebir ge ce iki kýz kar de þi ni de ya ný na ala rak köy den kaç mýþ týr. Þi ir le rin -de Bur sa ve Ýs tan bul'a git ti ði ni be lirt miþ, bu ra da ev len miþ ço cuk sa hi -bi ol muþ tur. Da ha son ra Ana do lu'nun bir çok ili ni gez miþ, Ru me li'yegeç miþ ve Mý sýr'ý zi ya ret et miþ tir. Uzun se ya hat ler den son ra tek rarAna do lu'ya dö nen Ka ra ca oð lan ya þa mý nýn ge ri ka lan bö lü mü nü Çu -ku ro va böl ge sin de ge çir miþ tir. Me za rý nýn Mer sin'in Mut il çe si nin Çu -kur kö yün de Ka ra ca oð lan Te pe si de ni len yer de ol du ðu sa nýl mak ta dýr.

Halk þi iri nin unu tul ma yan isim le rin den Ka ra ca oð lan, þi ir le rin deya þa dý ðý dö ne min top lum sal ya pý sý ný iþ le di, gö çe be aþi ret le rin ge le -nek le ri ne de ðin di ve do ða tas vir le ri ni sýk ça kul lan dý. Þi ir le ri ni et kinve çar pý cý bir üs lup la yaz dý, dö ne min zor ya þam þart la rý ný, se fa le ti, acý -yý mýs ra la rý na ta þý ma dý. Bu özel li ðiy le di ðer ozan lar dan ay rý lan Ka ra -ca oð lan Âþýk ede bi ya tý na ye ni bir çý ðýr aç tý. Aðýr lýk lý ola rak aþk ve do -ða te ma la rý ný iþ le yen ozan, za man za man gur bet, öz lem, ay rý lýk gi biko nu la rý da mýs ra la rý na ta þý dý. Þi ir le rin de aký cý ve ya lýn bir dil kul lan -dý, kar ma þýk ve að da lý söy lem ler den uzak dur du. 17. yüz yý lýn dil ya pý sýþi ir le ri ne hâkim dir.

Ka ra ca oð lan ya þa dýk la rý ný, ge zip gör dü ðü yer le ri coþ ku lu bir dil leþi ir le ri ne ak tar dý, gö çe be ya þa mýn tüm ger çek li ði ni göz ler önü ne ser dive vaz ge çe me di ði aþk la rý ný li rik bir söy lem le dil len dir di. Gur be ti ço -cuk yaþ ta ya þa yan ozan, tüm ya þa mý bo yun ca mem le ke ti ni öz lem lean dý, gur bet acý sý ný aþk acý sýy la bir tut tu. Ka ra ca oð lan bir aþk þa iri dir.Þi ir le rin de sev da lan dý ðý ka dýn la rýn is mi ni ver mek ten çe kin me miþ,sem bol den öte on la rýn var lý ðý ný tüm can lý lý ðýy la ve ger çek mo tif ler lesüs le miþ tir. Onun için sev gi li öz lem du yu lan bir ha yal de ðil, do ða nýnvar lý ðý ka dar ger çek tir. Âþýk ede bi ya týn da ilk de fa sev gi li le ri nin isim -le ri ni ve ren Ka ra ca oð lan'dýr. Elif, An þa, Zey nep, Hü rü, Dön dü, Dö ne,Es ma, Emi ne, Ha ti ce gi bi isim ler oza nýn di yar di yar ge zer ken gör dü ðüve sev da lan dý ðý ka dýn lar dýr.

190 Adem Suad

Ka ra ca oð lan, ge nel lik le halk þa ir le ri nin kul lan dý ðý ya rým uyak vehe ce öl çü süy le þi ir ler yaz dý, za man za man re dif dü ze ni ni de kul lan dý.Di ni ve ta sav vu fi ko nu lar da çok az eser ve ren ozan, sa de bir üs lupkul lan dý. Halk þa ir le ri nin Di van ede bi ya tý nýn et ki sin de kal dý ðý bir dö -nem de Ka ra ca oð lan, Di van þa ir le rin den faz la et ki len me miþ, yö re sel,gün lük ko nuþ ma di li ni ter cih et miþ tir. Da ha çok þi ir le ri ma ni söy le mi -ne ya kýn dýr. Bu nun ya ný sý ra koþ ma, se mai ve var sa ðý þek lin de pek çokþi iri var dýr. Arap ça ve Fars ça ke li me le re çok az yer ver di, zih ni yor ma -yan, ben zet me ler le süs lü þi ir ler yaz dý. Ka ra ca oð lan ken di sin den ön ceya þa mýþ ün lü halk þa ir le rin den et ki len miþ fa kat ken di tar zý ný oluþ tur -ma yý ba þar mýþ týr. Âþýk Ga rip, Kul Meh met, Pir Sul tan Ab dal, Kö roð -lu gi bi önem li âþýk la rýn et ki sinde kalmýþtýr. Ya þa dý ðý dö ne min ön cü süolan Ka ra ca oð lan son ra ki dö nem þa ir le ri ni bü yük öl çü de et ki le miþ tir.Gü nü mü ze yak la þýk beþ yüz þi iri ulaþ mýþ týr.

Ka ra coð lan Þi ir le ri

ALA GÖZ LÜM, BEN BU ÝL DEN GÝ DER SEM

Ala göz lüm, ben bu il den gi der sem,

Zül fü pe ri þa ným kal, me lül me lül.

Ke rem et, ak lýn dan çý kar ma be ni;

Að la göz ya þýn sil, me lül me lül.

Ye ðin ey sev di ðim, sen se ni dü zet;

Ka ra yý bað la da, be ya zý çöz, at;

Dol dur ver ba de yi, bir da ha uzat;

Ay rý lýk þer be tin ver, me lül me lül.

El van çi çek ler den sok ma ba þý na,

Kud ret ka le mi ni çek me ka þý na,


Be ni unu tur san doy ma ya þý na,

Gez be nim aþ kým la yar, me lül me lül.

Ka rac’oð lan der ki: Ölüp ölün çe,

Ben de gü zel sev dim ken di ha lým ça;

Va rýp gur bet ile va sýl olun ça,

Dost lar dan ha be rim al, me lül me lül.

SU NA YI DA DE LÝ GÖ NÜL

Su na yý da de li gö nül su na yý

Ben yo lu na terk ey le dim sý la yý

Ar ma ðan gön der dim tel li tur na yý

Ýner gi der bir göz le ri sür me li

Sa bah tan uð ra dým ya rin yur du na

Da ya nýl maz fir ka ti ne der di ne

Yý ký la sý kar lý da ðýn ar dý na

Aþar gi der bir göz le ri sür me li

Ateþ yan ma yýn ca du man mý tü ter

Ak ger dan üs tün de çi men mi bi ter

Vak ti gel me yin ce bül bül mü öter

Öter gi der bir göz le ri sür me li

Ka ra ca oð lan ka pý ný za kul gi bi

Gö nül kü sü ver se in ce kýl gi bi

Se her de açýl mýþ gon ca gül gi bi

Ko kar gi der bir göz le ri sür me li

192 Adem Suad

KÂ TÝP ÇE LE BÝ(1608-1656)

Ýçin de ya þa dý ðý top lum da el de et ti ði bi lin cin kar þý lý ðý ný faz la sýy laöde yen, eser le riy le ge niþ bir coð raf ya yý ve za man di li mi ni gü nü mü zeta þý yan Do ðu'nun bil ge Kâti bi, 1609 yý lýn da Ýs tan bul'da doð du. Asýladý Mus ta fa olan Kâtib Çe le bi, on dört ya þý na ka dar özel eði tim gör -dük ten son ra Ana do lu Mu ha se be si Ka le mi'nde gö re ve baþ la dý. IV.Mu rad dö ne min de Do ðu'ya ya pý lan se fer le re kâtib ola rak ka týl dý;

Bað dat, Ha lep, Hi caz ve Re van'da gör dük le ri ni ka le me al dý. 1635'teÝs tan bul'a dön dü ðün de dö ne min ün lü bil gin le ri nin ders le ri ne ka tý la -rak birçok bi lim da lýn da ih ti sas yap tý. Kâtip Çe le bi, Arap ça ve Fars -ça'nýn ya ný sý ra Fran sýz ca ve La tin ce de öð re ne rek, ba tý da ki bi lim selge liþ me le ri iz le di ve pek çok çe vi ri yap tý.

1645'te ka lem de ki gö re vin den ay rýl dýk tan üç yýl son ra "Tak vi mü't-Te va rih" isim li ese ri nin önem li gö rül me si üze ri ne Þey hü lis lam Ab dür -ra him Efen di ara cý lý ðýy la ka lem de ikin ci ha li fe li ðe ge ti ril di. Ken di nibü tü nüy le oku ma ve yaz ma ya ve ren Kâtib Çe le bi çe vi ri le riy le bir lik teyir mi den faz la eser yaz dý. En önem li eser le ri din, ta rih, coð raf ya vebib li yog raf ya ala nýn da dýr. As tro no miy le il gi li birçok ese ri de di li mi zeçe vi ren Kâtip Çe le bi, dün ya nýn yu var lak ol du ðu na iliþ kin teo rikme tin le re özel bir önem ver di.

En önem li ese ri ise, Uzak do ðu'dan Or ta do ðu'ya ka dar çok ge niþbir coð raf ya yý ele al dý ðý "Ci han nü ma" ad lý ki ta bý dýr. Coð ra fi ya pýt la rýnen önem li si olan Ci han nü ma Os man lý coð raf ya cý lý ðýn da ye ni bir çý ðýraç mýþ týr. Kâtib Çe le bi Ci han nü ma'yý iki kez yaz mýþ týr. 1648'de yaz ma -ya baþ la dý ðý il ki kla sik Ýs lam coð raf ya sý te me lin dey di. Bu ya pý tý ný he -nüz bi tir me miþ ken eli ne ge çen G. Mer ca tor'un At las'ýný La tin ce’ denTürk çe ’ye çe vir te rek ye ni bil gi ler edin di. Ci han nü ma'yý ikin ci kezyaz ma ya gi riþ ti. Es ki Arap, Ýran ve Os man lý coð raf ya cý la rýn ya pýt la rý -ný da kul lan dý. Ýkin ci Ci han nü ma, dün ya nýn yu var lak ol du ðu nu daka nýt la ma ya ça lý þan fi zi ki coð raf ya aðýr lýk lý bir gi riþ bö lü mün den son -ra Kris tof Ko lomb ve Ma cel lan'ýn ke þif ge zi le rin den söz eder. Ci han -nü ma, özün de tüm Ýs lam ve Hý ris ti yan coð raf ya cý lý ðý nýn da te me liolan Bat lam yus ku ra mý na da yan mak la bir lik te, o gü ne dek he men he -men hiç ya rar la nýl ma yan Ba tý kay nak la rý ný Os man lý coð raf ya cý lý ðý nata nýt ma sý ba ký mýn dan bü yük önem ta þýr.

Kâtib Çe le bi'nin Ba tý'da da ta ný nan "Keþ fü'z-Zü nun" ad lý ese rin deon beþ bi ne ya kýn ki tap ve ri sa le nin ya zar la rýy la bir lik te isim le ri ni kay -da ge çir di. Arap ça bir bib li yog raf ya söz lü ðü olan ya pýt ta 14.500 ki tapve ri sa le nin adý ve ya za rý ve ri lir. Ýs lam dün ya sýn da da ge nel ka bul gö -ren Aris to te les'in bi lim tas ni fi ne gö rev ve al fa be tik ola rak dü zen len -miþ olan ya pýt, yir mi yýl da ta mam lan mýþ týr. En ta nýn mýþ ya pýt la rýn danolan Tuh fe tü'l-Ki bar fi Es fa ri'l-Bi har'da ku ru luþ dö ne min den 1656'ya

194 Adem Suad

ka dar Os man lý de niz ci li ði nin bir ta rih çe si ya nýn da Os man lý do nan -ma sý nýn, ter sa ne ve bah ri ye ör gü tü nün iþ le yi þi ni an la týr, kap tan-ýder ya la rýn ya þam öy kü le ri ni ve rir. So nun da da son za man lar da de niz -ler de uð ra ný lan ba þa rý sýz lýk la rý gi der me yo lun da ki öðüt le ri ni sý ra lar.

Kâtib Çe le bi, hem önem li ya pýt lar ver miþ hem de med re se nin ege -men li ðin de ki dü þün ce dün ya sý nýn dý þýn da gö rüþ ler ile ri sür müþ bir bil -gin dir. Ba tý kay nak la rý nýn öne mi ne dik ka ti çek me si La tin ce öð ren me -ye ça lýþ ma sý, bu dil den ya pýt lar çe vir me si, Do ðu kay nak la rý na eleþ ti relbir göz le bak ma sý dö ne mi ne gö re çok ile ri adým lar dýr. Kâtib Çe le bi,24 Ey lül 1657'de Ýs tan bul'da ve fat et ti.

Fu at Köp rü lü'nün Ka le min den Kâ tip Çe le bi

Ve fa tý se ne sin de ka le me al dý ðý "Mi zan-ül Hak" ad lý mü him, mat buri sa le si nin so nun da, ter cü me-i ha li ni ya zar ken, bu öð ren mek hýr sý nýnken di sin de ne kuv vet li ol du ðu nu ve bu yol da uy ku suz ge çen ge ce le ri -ni sa mi mi yet le tas vir et miþ tir. Haf ta da bir iki gün res mi va zi fe si ne git -mek su re tiy le ma iþe ti ni te'min edi yor, ka lan za man la rý ný oku mak la veyaz mak la ge çi ri yor du. Fik ri ka bi li ye ti ve il mî se vi ye si mua sýr la riy lemu ka ye se edi le me ye cek ka dar yük sek ol du ðu için, bir çok aleyh tar larka zan mýþ, za ma nýn da kâ fi de re ce de tak dir edi le me miþ tir. Onun kud -ret ve iha ta sý ný ilk de fa id rak eden ler Av ru pa lý alim ler ol du… Kâ tipÇe le bi, yal nýz bü yük bir alim, bir mü te bah hir de ðil, za ma ný nýn id rakede meye ce ði ka dar yük sek mü te fek kir ve bir mü ced dit tir.

Bu bü yük alim ve ce sur mü te fek kir, ay ný za man da tam bir va tan -per ver di. Ýlim ile ha yat ara sýn da ki sý ký ra bý ta yý da ha o za man id rak et -miþ ti. Bu gün Ve fa Ma hal le si’n de Zey rek'e inen cad de nin so lun da,ken di adý ný ta þý yan mek tebin arsa sýn da kim se siz, unu tul muþ bir hal deya tan Kâ tip Çe le bi iþ te böy le bir adam dý. On dan son ra, o kud ret veiha ta da alim ler ye tiþ ti re bil sey dik, bu gün kü Tür ki ye ma nen, þim di kise vi ye sin den çok yük sek bir se vi ye de bu lu nur du.


KE ÇE CÝ ZA DE ÝZ ZET MOL LA(1785-1829)

Ýz zet Mol la, on do ku zun cu yüz yýl Os man lý dev let ada mý ve þa iri dir.Mu ham med Sa lih Efen di’ nin oð lu dur. 1785 ta rihinde Ýs tan bul'dadoð du. Tan zi mat ön ce si Di van Ede bi ya tý'nýn son tem sil ci le rin den dir.Za ma ný nýn usu lü ne gö re din ve fen ilim le ri ni tah sil et tik ten son ra, il -mi ye sý ný fý na gi re rek Ýs tan bul'da Ga la ta Ka dý lý ðý na ka dar yük sel di. Ba -ba sý Sa lih Efen di ve fat edin ce bir çok sý kýn tý lar çek ti. Hat ta bir gün sa -bah le yin de rin bir ümit siz lik için de, ca ný na kýy ma dü þün ce siy le evin -den çýk tý. Bir ka yý ða bi nip Ku ru çeþ me sa hi lin den ge çer ken pen ce re si

önün de Sâib Di va ný'ný in ce le mek te olan meþ hur Han çer li Bey, bugen cin za rif hâli ni gö rün ce bir bey tin açýk la ma sý ný ri ca et ti. Ýz zet Mol -la dal mýþ ol du ðu ümit siz lik fýr tý na sýn dan sýy rý la rak, bey ti pek gü zelaçýk la dý. Han çer li Bey onun il mi ne ve ir fa ný na hay ran kal dý. Böy le cebu zat, Ýz zet Mol la'yý, iler de Ha let Efen di’y le ta nýþ tý ra cak týr.Bu sý ra lar da on dört yaþ la rýn da olan Ýz zet Mol la, ede bi yat la meþ gul

olan eniþ te le ri nin hi ma ye sin de bü yü dü. Ýl mi ye mes le ðin de ki ilk va zi -fe si 1809'da Bur sa Mü fet tiþ li ði dir. Ýz zet Mol la, he men az bir sü re son -ra Mer zi fon lu Ka ra Mus ta fa Pa þa nýn to run la rýn dan bir ha ným la ev len -di. Bu ev li lik ten dört er kek ço cu ðu ol du. Ýz zet Mol la, Ha let Efen di -den baþ ka, Þey hü lislâm Ýs met Bey za de Arif Hik met Efen di ’nin de dik -ka ti ni çek miþ ti. Sul tan II. Mah mud Ha nýn da il ti fat la rý na maz har ol -muþ, bu se bep le sýk sýk sa ra ya da vet edil miþ tir. Ser best çe ko nuþ ma la rý,pa di þah ta ra fýn dan lati fe ka bul edi lir, azar lan maz dý.Ýz zet Moll'ya Mek ke ka dý lý ðý ve Ýs tan bul pa ye si ve ril di. Rus sa va þý -

na ta raf tar ol ma dý ðý için ay ný yýl Si vas'a sü rül dü. Son ra hak lý ol du ðuan la þý lýn ca, af fý için fer man çý ka rýl dý. An cak fer man yol day ken, Aðus -tos 1829'da kýrk dört ya þýn da ve fat et ti. Ön ce Si vas'a def ne dil di; son -ra kab ri Ýs tan bul'a ge ti ri le rek Mus ta fa Bey Mes ci di av lu sun da ki ai leme zar lý ðý na def ne dil di. Nük te dan, ze ki ve hoþ soh bet bir zat olup,Mev levî ta ri ka tý na men sup tu.Ýz zet Mol la, dev ri nin ilim ve ede bi yat dün ya sý için de ta ný nýp, iti -

bar ka zan dý. Bu va zi yet ilim ve ir fan da ki kud re ti ni gös ter di ði gi bi þi irve ede bi yat ta ki üs tün se vi ye si ni de ifa de et mek te dir. Ka si de le rin deNef'î te si ri gö rü lür. Mev levî ol ma sý do la yý sýy la Mevlâna'dan sýk sýkbah se der. Di van þa ir le rin den Fu zû li, Rûhî-i Baðdâdî, Ne dim ve ÞeyhGâlib'e mey le der. Di van ede bi ya tý ge le ne ði ne bað lý dýr. Kâfi ye ve maz -mun la rý ori ji nal ol ma sý ba ký mýn dan za ma nýn da ki ler den ay rý lýr. Sa vun -du ðu fi kir le ri zen gin ha yal le ri ar ka sýn da sak la ma sý ný bi lir. Di van ede -bi ya tý nýn son ori ji nal þa ir le rin den sa yýl mýþ týr.

Mol la-yi Rûm'un kem ter gedâsýEt dik de naz mýn tanzîme him met

Her bir ga zel de nâm-ý þe ri finYâdýy la kýl dý arz-ý mu hab bet


KO CA RA GIP PA ÞA (1698-1763)

Os man lý Sad ra za mý Ko ca Ra gýp Pa þa, 1698 yý lýn da Ýs tan bul'dadoð du. Ba ba sý def ter ha ne kâ ti bi Þev ki Mus ta fa Efen diy idi. Ye te nek live ze ki bir in san ol du ðun dan, kü çük yaþ ta ba ba sý nýn ya nýn da Do ðudil le ri ni öð ren di, iyi bir öð re nim gör dü. Bað dat def ter dar lý ðý, Sa da retmek tup çu lu ðu gi bi me mur luk lar da bu lun du. 1743'te Mý sýr va li li ði neatan dý. Bað dat def ter dar lý ðý sý ra sýn da bi lim, ede bi yat ve ida re iþ le rin -de gös ter di ði ba þa rýy la, Bað dat va li si Ah met Pa þa ’nýn tak di ri ni ka zan -dý, va li için yaz dý ðý ka si de de pa ra ba ðý þý ile mü ka fat lan dý rýl dý. Ra gýpPa þa, Sul tan III. Os man'ýn sad ra za mý ola rak gö rev yap tý. Sul tan III.Mus ta fa za ma nýn da da sad ra zam lý ða de vam et ti.Dev let me mur luk la rý nýn alt ka de me le rin den baþ la ya rak sad ra zam -

lý ða ka dar yük se len Ko ca Ra gýp Pa þa, Ým pa ra tor lu ðu nun çö zül me yeyüz tut tu ðu bir dö nem de sad ra zam lý ðý ba þa rýy la yü rüt tü. Sul tan III.Mus ta fa'nýn kýz kar de þi Sa li ha Sul tan ile ev len di ve bu ev li lik ken di -si ni pa di þa ha da ha da ya kýn laþ týr dý. Sad ra zam lý ðý sý ra sýn da im pa ra tor -luk sü rek li ba rýþ için de ya þa dý. Vi la yet ler de asa yi þin ko run ma sý, ma li -ye nin dü zel til me si, as ke rin di sip lin li eði ti mi, sa vaþ ge mi le ri ya pý mý,La le li Ca mii in þa sý, Ko ca Ra gýp Pa þa dev ri ne rast lar. Dev let adam lý ðý -ný ve ede bi ki þi li ði ni bir ara da yü rü ten Ko ca Ra gýp Pa þa, ya þar kenþi ir le ri ni top la ya ma mýþ an cak ölü mün den son ra þi ir le ri dü zen li birdi van ha lin de top lan mýþ týr.8 Ni san 1763 yý lýn da ve fat eden Ko ca Ra gýp Pa þa, Ýs tan bul La le li'de

ken di adý ný ta þý yan kü tüp ha ne nin bah çe sin de gö mü lü dür.

Ko ca Ra gýp Meh med Pa þa, idarî ve dev let iþ le rin de sa býr lý, tem kin -li ve çok dik kat liy di. Ýle ri gö rüþ lü, iþ le ri ni tam ya pan ve her ke se iyimu ame le eden bir dev let ada mýy dý. Gö rev de bu lun du ðu sü re de dün -ya si ya se ti çok ka rý þýk bir dö nem için dey di. Ra gýp Pa þa'nýn, uzun za -man ve zir-i âzam lýk va zi fe sin de kal ma sý, ken di ni pa di þah la ra, dev letadam la rý na ve ahâli ye sev dir me si iyi bir idâre ci ol du ðu nu gös te rir.

Ol gun, ze ki, ilim, fa zi let ve si ya set sa hi bi bir adam dý. Ýyi bir tah silgör dü ðün den il mi çok olup, þâir li ði ve edip li ði de var dý. Ne dim veÞeyh Ga lip'ten son ra 18. as rýn en önem li þa iri dir. Þi ir le ri sað lam veahenk li bir ya pý ya sa hip tir. Þi ir le ri nin top lan dý ðý Di van, dip lo ma si,siyâsî ve sos yal ko nu la rý içe ren Mün þe at, Tah kik ve Tevfîk'tir. Arap çaSe fi ne tü'r-Râgýb ve Arap ça, Fars ça, Türk çe üç dil de bir çok man zumve ne sir ya zý la rý ný içe ren Mec mua ad lý eser le ri var dýr.

Þii rin den bir bö lüm:

Dil-has te le rün bil me di sýh hat ne ye der ler

Dârû-yý ifâkat la inâyet ne ye der ler

Ser-tâbe-ka dem gül gi bi ol gûþ-i hakîkat

Bül bül den iþit nâliþ-i has ret ne ye der ler

Hem sîne si pür-dâð u hem âvâze si muh rik

Ney den bi li nir sûz-ý ma hab bet ne ye der ler

(Gön lü has ta âþýk lar, sað lý ðýn ne ol du ðu nu

ve iyi leþ me ilâcý nýn ne ola ca ðý ný bil me di ler.

Baþ tan aya ða ka dar gül gi bi ger çe ðin ku la ðý ol da,

has ret feryâdý nýn ne ol du ðu nu bül bül den iþit.

Ya nýp ya kýl ma nýn ne ol du ðu nu göð sü ya ra lar la de lik de lik olan

ve ya nýk ses li ne ye ba ka rak an la.)


KÖ ROÐ LU(16. yy.)

Türk Halk þi iri nin des tan sý isim le rin den Kö roð lu'nun kim li ðiy le il -gi li pek çok söy len ti or ta ya çýk mýþ týr. Asýl adý Ru þen Ali olan ozan 16.yüz yý lýn son la rý na doð ru ya þa mýþ, ünü Azer bay can, Ýran, Türk me nis -tan, Öz be kis tan, Ka za kis tan ve Bal kan lar'a ka dar ya yýl mýþ des tan sý birhalk þa iri dir. Bo lu-Ge re de çev re sin de ya þa dý ðý sa ný lan Kö roð lu, Bo lube yi nin, ba ba sý nýn göz le ri ne mil çek tir me si so nu cu da ða çýk mýþ ve

Bo lu Be yi’ ne ka fa tut muþ tur. Da ha son ra ise To kat ya kýn la rýn da kiÇam lý bel'e yer leþ miþ tir.

Ev li ya Çe le bi'ye gö re Ana do lu'nun ku zey ba tý sýn da ki Celâlîler denolan Kö roð lu çö ðür ça lýp þi ir dü zen bir saz þa iri dir. Kö roð lu Des ta ný,Türk Des tan la rý için de en ye ni ola ný dýr. XVI. yüz yýl son la rýn da ta ze -le nip ya yýl dý ðý söy len mek te dir. Pek çok yer de bi lin mek te olan bu des -ta nýn ko nu su aþk ve yi ðit lik te me li ne otur mak ta dýr. Des ta nýn kah ra -ma ný olan Kö roð lu as lýn da Ru þen Ali'dir. Des tan da ki þi ir bö lüm le ri niXVI. yy'da ya þa yan ve ay ný adý ta þý yan bir halk þa iri nin söy le di ði önesü rül mek te dir. Kö roð lu Des ta ný di ðer des tan la rý mýz da ol du ðu gi bi ay nýmo tif ler, ge le nek ve gö re nek ler le süs lü dür.

Kö roð lu eþit li ði, ada le ti, ezi len ler den ya na olan ki þi li ðiy le des tan sýbir kah ra man ola rak ka bul edil mek te dir. Hal ký ezen, sö mü ren bey le rice za lan dýr mak ve be zirgânla rý so yup top la dý ðý pa ra yý, ma lý yok sul la rada ðýt mak ama cýn da olan Kö roð lu, yok sul la rýn ko ru yu cu su hak sýz lýk -la rýn ve zul mün düþ ma ný dýr.

Ri va yet le re gö re Kö roð lu, en son yer leþ ti ði böl ge nin yö ne ti ci si ninoð luy la kav ga ya tu tuþ muþ ve bu kav ga da Mus ta fa isim li de li kan lý yaye nil miþ tir. Bu dö vüþ ten son ra "Ki zi roð lu Mus ta fa Bey" isim li tür kü yüyaz dý ðý dü þü nül mek te dir.

Kö roð lu þi ir le ri

BEN DEN SE LAM OL SUN BO LU BE YÝ’ NE

Ben den se lam ol sun Bo lu Be yi’ ne

Çý kýp þu dað la ra yas lan ma lý dýr

Ok gý cýr tý sýn dan gür zün se sin den

Dað lar se da ve rip ses len me li dir


Düþ man gel di ta bur ta bur di zil di

Al ný mý za ka ra ya zý ya zýl dý

Tü fek icad ol du mert lik bo zul du

Eð ri ký lýç kýn da pas lan ma lý dýr

Kö roð lu dü þer mi yi ne þa nýn dan

Ayý rýr ço ðu nu er mey da nýn dan

Kýr At kö pü ðün den düþ man ka nýn dan

Çev rem do lup þal var ýs lan ma lý dýr

MERT DA YA NIR NA MERT KA ÇAR

Mert da ya nýr na mert ka çar

Mey dan güm bür güm bür le nir

Þah lar þa hý di van açar

Di van güm bür güm bür le nir

Yi ðit ken di ni öðen de

Ok lar men zi lin dö ven de

Ký lýç kal ka na de ðen de

Kal kan güm bür güm bür le nir

Ok atý lýr ka la sýn dan

Hak sak la sýn be la sýn dan

Kö roð lu'nun na ra sýn dan

Dað lar güm bür güm bür le nir

202 Adem Suad

KÖ SEM SUL TAN(1590-1651)

Kö sem Sul tan (Mah pey ker) Sul tan I. Ah met'in eþi ve Sul tan IV.Mu rat ve I. Ýb ra him 'in an ne si dir. Os man lý ta ri hi nin ün lü ve et ki li ka -dýn la rýn dan olan Kö sem Sul tan, 1590 yý lýn da Bos na'da Anas tas ya adýy -la doð du. Bos na bey ler be yi ta ra fýn dan Ýs tan bul'a kýz la ra ða sý ola rak gön -de ril di. 15 ya þýn day ken Sul tan I. Ah met'e ha se ki ol du. Kes kin zekâsýy lapa di þa hý et ki si al tý na al dý ve bü tün sa ra ya nü fu zu nu ka bul et tir di.

Ko ca sý ölün ce ön ce tah ta ge çen ko ca sý nýn kar de þi Sul tan I. Mus -ta fa ve da ha son ra da ko ca sý nýn baþ ka bir ka dýn dan ol ma oð lu Sul tanII. Os man za ma nýn da dev let iþ le rin de et kin li ði art tý. Fa kat II. Os manya þý çok genç ol mak la bir lik te Kö sem Sul tan'ýn dev let iþ le ri ne çok ka -rýþ ma sýn dan ra hat sýz ol du ve muh te me len an ne si Va li de Sul tan Mah -fi ruz Ha di ce Sul tan'ýn da et ki siy le onu es ki sa ra ya gön der di. Genç Os -man'ýn tah tan in di ril me si ve tek rar ye ri ne ge çen I. Mus ta fa'nýn datek rar taht tan in di ril me si üze ri ne tah ta ni ha yet Kö sem Sul tan'ýn ken -di oð lu IV. Mu rat çýk tý. IV. Mu rat tah ta çýk tý ðýn da sa de ce 11 ya þýn day -dý ve Kö sem Sul tan ar týk oð lu adý na dev le ti bü yük öl çü de yö net me yebaþ la mýþ tý.

Za man la Sul tan IV. Mu rat ol gun la þa rak an ne si nin fa ali yet le ri ni biröl çü de en gel le me ye baþ la mýþ sa da genç yaþ ta ölü mü üze ri ne tah ta Kö -sem Sul tan'ýn di ðer oð lu I. Ýb ra him çýk tý ve Kö sem Sul tan'ýn nü fu zutek rar art tý. I. Ýb ra him tah ta çýk tý ðýn da Os man lý Ha ne da ný bü yük birkriz le kar þý laþ tý. I. Ýb ra him ha ne da nýn tek er kek va ri si du ru mun day dýve acil bir þe kil de ha ne da nýn de va mý ný sað la ma zo run lu lu ðu var dý.Ni ha yet I. Ýb ra him'in tah ta çýk ma sýn dan 2 yýl son ra þeh za de Meh metdoð du ve ha ne da nýn de va mý sað lan mýþ ol du.

I. Ýb ra him öl dük ten son ra ye ri ne Kö sem Sul tan'ýn to ru nu 6 ya þýn -da ki Sul tan IV. Meh met geç ti. Ön ce le ri Kö sem Sul tan'ýn nü fu zu de -vam et ti ama bir sü re son ra Kö sem Sul tan'a ra kip olan bir baþ ka ka dýnor ta ya çýk tý. IV. Meh met'in an ne si Tur han Sul tan'la Kö sem Sul tan ara -sýn da ký ya sý ya bir re ka bet baþ la dý. Bu re ka bet 3 yýl sür dü ve Kö sem Sul -tan'ýn bir ge ce da ire si nin ba sý la rak boð du rul ma sýy la nok ta lan dý. Buolay dan son ra Köp rü lü ai le sin den sad ra zam lar iþ ba þý na gel di ve Va -li de Sul tan la rýn (pa di þah la rýn an ne le ri) dev let si ya se tin de ki et ki le -ri so na er di. Kö sem Sul tan'ýn ce na ze si Sul tan Ah met Ca mii'nde kiI. Ah met tür be si ne gö mül dü.

204 Adem Suad

MEH MED CELÂLED DÝNDE DE EFEN DÝ

Meh med Celâled din De de, 1848 yý lýn da Ýs tan bul'da, Ye ni ka pýMev le vihâne si'nin ha re min de doð du. Ba ba sý ay ný tek ke nin þey hi Os -man Selâhad din De de Efen di, an ne si Ak tar Ha cý Tâhir Efen di'nin ký -zý Mü ni re Ha ným'dýr. Mev le vihâne nin ya ký nýn da bu lu nan il ko ku lu bi -tir dik ten son ra Da vut pa þa Rüþ ti ye si'ne de vam et ti. Mev le vihâne detec vit, ký ra at, ulûm-i di ni ye, ta sav vuf, ede bi yat, Mes nevî, Fü su sul -hi kem ve mûsikî öð ren di. Arap ça, Fars ça, Fran sýz ca bi lir di. On ye diya þýn da Mus ta fa Na ili Efen di'nin ký zý Na zi fe Ha ným ile ev len di.

1870 yý lýn da ba ba sý nýn þeyh li ði fii len bý rak ma sý üze ri ne, Kon ya çe -le bi si nin iz ni ile mev le vihâne yi on se kiz yýl yö net ti. Du rup din len me -den ça lý þa rak bir ömür sür müþ ve çok yo rul muþ tu. Bu na bir de 1904yý lýn da çý kan yan gýn da mev le vihâne nin bir bö lü mü nün, de ðer li ki tap -la rý nýn ve eþi bu lun maz kýy met te ki tez hip li mes ne vi le rin, tan bur la rý -nýn yan ma sý ek len miþ ti. Za ten bir bo ðaz has ta lý ðýn dan ra hat sýz dý.Dügâh ma ka mýn da ki âyi ni nin 1905'te oku nu þu sý ra sýn da, has ta lý ðýne de ni ile ayak ta du ra ma mýþ, ge le ne ðin dý þý na çý ka rak pos tu na çök -müþ tü. Ge çen yüz yý lýn ger çek bir mûsikî bil gi ni olan Meh medCelâled din De de, 31 Ma yýs 1907 ta ri hin de Gü müþ su yu'nda ki köþ -kün de ve fat et ti. Mev le vihâne nin me zar lý ðý na def ne dil di.

Tan bur çal ma sý ný, ney üf le me si ni, dinî mûsikîyi, din dý þý mûsikîyiçok iyi bi len Celâled din De de da ha on se kiz ya þýn day ken adý ný kül -tür lü çev re le re du yur du. Çok iyi de re ce de Arap ça, Fars ça bil di ði için

es ki "Edvâr" ki tap la rý ný in ce le ye rek mü zi ði mi zin na za ri ya tý na eðil di;da ha doð ru su bu ko nu yu ilk kez ele alan lar dan bi ri ol du. Onun gay -re tiy le, yüz yýl lar dýr unu tul muþ olan mü zi ði mi zin bi lim sel yö nü or ta yaçý kar týl dý. Celâled din De de bu nun la da kal ma dý; bu gün bi le kul la ný lanba zý mûsikî te rim le ri ni or ta ya at tý.

Celâled din De de'nin bi lim sel li ði ve üs tün ki þi li ði ken di si ne üst dü -zey de bir çev re sað la dý ve ka lý cý dost lar edin me si ni ko lay laþ týr dý. Za -man bul duk ça þi ir ve ede bi yat la uð ra þan De de, söy le di ði þi ir ler de"Þeyhî" mah la sý ný kul lan dý. Bir bes tekâr ola rak dinî mûsikîmi ze dügâhma ka mýn da bir âyin he di ye et ti.

206 Adem Suad

MEH MET AKÝF ER SOY(1873-1936)

Meh met Akif, 1873 yý lýn da Ýs tan bul'da doð du. Fa tih Ca mii Med -re se si'nde ho ca olan ba ba sý Ar na vut luk asýl lý, an ne si ise Bu ha ra'lý dýr.Dört ya þýn da Emir Bu ha ri ma hal le sin de baþ la dý ðý eði ti mi ni Fa tih Mer -kez Rüþ ti ye si'nde sür dür dü. Ar dýn dan Mül ki ye Mek te bi'nin ida di (li -se) bö lü mü nü bi tir di. Ba ba sýn dan Arap ça öð ren di. Fa tih Ca mii'ndeÝran ede bi ya tý oku tan Esad De de'nin ders le ri ni ta kip et ti. Þi ire olan

il gi si er ken yaþ lar da baþ la dý. Ka le me al dý ðý mes ne vi le ri ho ca la rýy lapay laþ tý, bü yük bir be ðe ni top la dý. Fars ça ve Fran sýz ca öð ren di. Ba ba -sý nýn ölü mü ve ev le ri nin yan ma sý üze ri ne Mül ki ye'nin yük sek kýs mýn -dan ay rýl mak zo run da kal dý. 1889'da gir di ði Hal ka lý Mül ki ye Bay tarMek te bi'ni 1893'te bi rin ci lik le bi tir di. Zi ra at ve Ti ca ret Ne za re ti'ndeve te ri ner ola rak ça lýþ ma ya baþ la dý. Ru me li, Ar na vut luk ve Ara bis -tan'da do laþ tý. Ge niþ halk ke sim le riy le, köy lü ler le ya kýn iliþ ki ler kur du.Hal ka lý Zi ra at Mek te bi ve 1907'de Çift çi lik Ma ki nist Mek te bi'ndeders ler ver di.

Umur-i Bay ta ri ye Mü dür Mua vin li ði'nde ça lý þýr ken Da rül fü nunEde bi yat-ý Umu mi ye mü der ris li ði ne atan dý ede bi yat ders le ri ne bu ra dade vam et ti. Bal kan Sa va þý'ndan son ra Umur-i Bay ta ri ye þu be sin de kigö re vin den, ar dýn dan Da rül fü nun'da ki gö re vin den 1914 se ne sin deay rýl dý. Meþ ru ti yet'in ilk dö ne min de, Zi ya Gö kalp'in ön cü lü ðü nü yap -tý ðý "Türk çü lük" aký mý na kar þý, Mý sýr lý bil gin Mu ham med Ab duh'unfi kir le ri ni be nim se di ve "Ýslâm bir li ði" gö rü þü nü yay mak için yo ðun ça -lýþ ma la ra baþ la dý. Ýlk þi ir le ri Res mi Ga ze te'de ya yým lan dý. Mý sýrlý ya -zar lar dan çe vi ri ler yap tý, dü zen li ola rak ya zý la rý Eþ ref Edip'le bir lik teçý kar dý ðý Sý rat-ý Müs ta kim ve Se bil'ür Re þad der gi le rin de ya yým lan dý.Ya yým la dý ðý ma ka le ler, þi ir ler, çe vi ri ler le dü þün ce si ni yay ma ya ça lýþ tý.

Meh med Akif, Ýt ti hat ve Te rak ki Ce mi ye ti ne üye ola ca ðý za man,üye li ðin þart la rýn dan olan "Ce mi ye tin bü tün emir le ri ne, ka yýt sýz þart -sýz ita at ede ce ðim" þek lin de ki ifa de ye iti raz edip; "ka yýt sýz þart sýz ita at"ifa de si ni ye ri ne, sa de ce "iyi ve doð ru olan la ra" þek lin de dü zel til me siþar týy la ye min ede bi le ce ði ni söy ler. Akif'in bu has sa si ye ti ya þa mý nýnher ala nýn da ken di ni gös te rir. Meh med Akif, Bi rin ci Dün ya Sa va þý sý -ra sýn da Or ta do ðu'da bir Ýslâm Bir li ði kur ma dü þün ce si üze ri ne, Ýt ti hatve Te rak ki Ce mi ye ti'ne bað lý olan "Teþ kilât-ý Mah su sa" ta ra fýn danBer lin'e gön de ril di. Sa vaþ sý ra sýn da Al man la rýn eli ne esir dü þen Müs -lü man la rýn du rum la rý ný in ce le di. Ça nak ka le Sa va þý'ný ve ge liþ me le riAl man ya'da ta kip et ti. Dö nüþ te Lüb nan'a git ti ve Dâr-ül Hik met-ülÝslâmi ye ad lý ku ru lu þun baþkâtip li ði ne ge ti ril di.

Kur tu luþ Sa va þý sý ra sýn da Ana do lu'nun pek çok þeh rin de ko nuþ -ma lar ya pa rak mil li mü ca de le ko nu sun da hal ký bi linç len dir di. Ku va yýMil li ye'den ya na dav ra nýþ la rý ve ya zý la rýn dan do la yý, Dâr-ül Hik met-ül

208 Adem Suad

Ýslâmi ye'de ki gö re vin den 1920'de alýn dý. Meh med Akif Ana do lu'yage çe rek hal ký Kur tu luþ Sa va þý için di re ni þe ça ðýr dý. Bi rin ci Bü yükMil let Mec li si'nde mil let ve ki li ola rak gö rev al dý. Kon ya ayak lan ma -sý ný ön le mek için Kon ya'ya gön de ril di. Da ha son ra Kas ta mo nu'yageç ti ve Nas rul lah Ca mii'nde Sevr Ant laþ ma sý'nýn iç re ði hak kýn dahal ký bil gi len di re cek ko nuþ ma lar yap tý. Bu ko nuþ ma sý Di yar ba kýr'daba sý la rak ül ke nin dört bir ya ný na da ðý týl dý. TBMM'nin Mil li Marþiçin aç tý ðý ya rýþ ma ya ka tý lan þi ir ler den bek le nen so nuç alý na ma yýn caMeh met Akif'e þi ir yaz ma sý tek lif edil miþ, 17 Þu bat 1921'de yaz dý ðýÝs tik lal Mar þý, 12 Mart'ta Mec lis ta ra fýn dan ka bul edil miþ tir. Meh metAkif, ödül ola rak ken di si ne ve ri len 500 li ra yý Türk Or du su'na hi beet miþ tir.

Ýs tik lal Har bi'nin ka za nýl ma sýn da bü yük eme ði olan Meh met Akif,ilk mec lis te Bur dur mil let ve ki li ola rak gö rev yap týk tan son ra Mil liMü ca de le'nin ya rat tý ðý ko þul lar la çe liþ ki ye düþ tü ðü için 1923'te Mý -sýr'a git ti. 1936'ya ka dar Mý sýr'da ki üni ver si te ler de Türk di li ve ede bi -ya tý ders le ri ver di. Bir yan dan da Kur'an'ýn Türk çe ter cü me si için ça -lý þý yor du. Si roz has ta lý ðý na ya ka lan dý. Ha va de ði þi mi için 1935'te Lüb -nan'a, 1936'da An tak ya'ya git ti. Ay ný yýl Tür ki ye'ye dön dü. 27 Ara lýk1936'da Ýs tan bul'da ve fat et ti.

Sa nat an la yý þý

Meh met Akif'in ede bi ya ta olan me ra ký, bay tar mek te bin de ki öð -ren ci lik yýl la rý na da ya nýr. Ýlk þi iri, Kur'an'a Hi tab, 1895'te 'Mek tep' ad -lý der gi de ya yýn la nýr. Ar dýn dan Re sim li Ga ze te'de baþ ka þi ir le ri de ya -yýn lan ma ya baþ lar. Ýlk dö nem eser le rin de di dak tik un sur lar faz la sýy ladik kat çe ker. Ho ca sý Ýs ma il Sa fa'nýn et ki si ni ta þý yan mes ne vi le ri, ede -bi yat çev re le ri nin il gi si ni çek miþ tir. Meh met Akif'in þi iri an la tý ya veöðü de da ya nýr. Za man za man da coþ ku ve iç ten lik gi bi öðe ler þi iri söy -lev par ça sý ol mak tan kur ta rýr. Meh met Akif, "Sa nat sa nat için dir" gö -rü þü ne her za man kar þý çýk mýþ týr. Ona gö re þi ir, "Ger çe ði her an ve bü -tün çýp lak lý ðýy la ya ka la ma lý dýr." Kar þýt dü þün ce de ki þa ir ve ya zar lar la


uzun sü ren po le mik le re gi riþ miþ tir. Ýs tan bul Türk çe si ni us ta lýk la þii -rin de kul la nan Akif, Aruz öl çü sü nü nes re yak laþ tý ra rak ken di ne hasbir üs lup oluþ tur muþ tur. Sa vaþ, bu na lým ve yok luk yýl la rý nýn yok sul in -san la rý Türk ede bi ya týn da ger çek yüz le ri ve so run la rýy la ilk kez onunþi ir le rin de ele alý nýr.

Eser le ri:

Kas ta mo nu Kür sü sün de, Kur'an'dan Ayet ve Ne sir ler, Meh metAkif Er soy'un Ma ka le le ri. Bu eser le ri nin ya ný sý ra Fran sýz ca, Ýn gi liz ceve Arap ça'dan birçok eser ve on lar ca ma ka le yi di li mi ze çe vir miþ tir.Meh med Akif'in te mel ese ri ise Sa fa hat'týr. Bü tün þi ir le ri nin top lan dý ðýbu eser ye di ki tap tan olu þur:

1. Sa fa hat Bi rin ci Ki tap: Ýçin de 44 man zu me var dýr. Top la mý3000 di ze ka dar dýr. Ko nu la rý ný top lu mun acý çe ken çe þit li ke sim le rin -den, hür ri yet, is tib dat gi bi si ya sal olay lar dan, þai rin mis tik duy gu la rýn -dan ve bu dün ye vi va zi fe ler den al mak ta dýr.

2. Sa fa hat Ýkin ci Ki tap: Sü ley ma ni ye Kür sü sün de. Sü ley ma ni yeCa mii'ne gi den iki ki þi nin söy le þi le ri ni içe ren bir baþ lan gýç la kür sü deSey yah Ab dür re þit Ýb ra him'i ko nuþ tu ran uzun bir bö lüm den oluþ mak -ta dýr. 1000 di ze dir.

3. Sa fa hat Üçün cü Ki tap: Hak kýn Ses le ri. Top lum sal fe la ket lerkar þý sýn da in san la rý uyar mak için ger çek Ýs la mi me sa jý yan sýt mak ta dýr.Top la mý 500 di ze tu tan 10 par ça man zu me dir. Man zu me ler de Akif,par ti zan lý ða, umut suz lu ða, ýrk çý lý ða ve ate iz me çat mak ta dýr.

4. Sa fa hat Dör dün cü Ki tap: Fa tih Kür sü sün de. Ýki ar ka da þýnFa tih yo lun da ki ko nuþ ma la rý ný içe ren bir bö lüm le, Fa tih Ca mii Kür -sü sü'nde ki vai zin ko nuþ ma sý ola rak ve ri len uzun ca met ni içer mek te -dir. 1800 di ze dir. Top lum sal ve si ya sal bir yer gi dir. Tem bel lik, ge ri likve ba tý mu kal lit le ri he def alýn mýþ týr.

210 Adem Suad

5. Sa fa hat Be þin ci Ki tap: Ha tý ra lar. Tü mü 1600 di ze dir. Man zu -me ler de top lum sal fe la ket ler kar þý sýn da Al lah'a ya ka rýl mak ta, Ýs la mi -ye ti ge rek ti ði gi bi ve ge ri kal dý ðý için tem bel halk ve ay dýn lar suç lan -mak ta, Akif'in gez di ði yer ler de ki iz le nim le ri an la týl mak ta dýr.

6. Sa fa hat Al týn cý Ki tap: Asým. 2500 di ze lik tek par ça dan mey -da na gel mek te dir. Sa vaþ vur gun cu la rý, köy lü le rin du ru mu, geç mi þeba kýþ an la yý þý, eði tim-öð re tim, med re se, ýrk çý lýk, ba tý cý lýk, genç lik gi bibir çok ko nu üze rin de dur mak la bir lik te, Akif'in ger çek gö rü þü nü te melalýr. Ho ca za de (Akif) ile Kö se Ýmam ara sýn da kar þý lýk lý ko nuþ ma larbi çi min de ge liþ ti ril miþ tir.

7. Sa fa hat Ye din ci Ki tap: Göl ge ler. Akif'in 1918-1933 yýl la rý ara -sýn da ya yým lan mýþ man zu me le ri ni içer mek te dir. Bun la rýn top la mý birkýs mý ký ta ol mak üze re 41'dir. Man zu me le rin üçü ayet yo ru mu ola -rak ka le me alýn mýþ týr. Yaz dýk la rý dö ne min Akif üze rin de ki et ki le ri niyan sýt mak ta dýr.

8. Son Sa fa hat: Ölü mün den son ra, da ma dý Ömer Rý za Doð rul ta -ra fýn dan Akif'in ba sýl ma mýþ þi ir le ri bir ara ya ge ti ri le rek bu ad ve ril miþve 1943'te ki top lu ba sý mýn so nu na kon muþ tur. 16 man zu me dir ve bir -ço ðu ký ta dýr. Sa fa hat'ýn da ha son ra ki ba sým la rýn da "Son Eser le ri" baþ -lý ðý al týn da ve ril miþ tir. M. Er tuð rul Düz dað'ýn ter tip et ti ði 8. Ba sým dabun la ra 11 ye ni man zu me ek len miþ tir.


MEH MET RA UF(1874-1931)

Ser vet-i Fü nun aký mý nýn önem li ro man cý la rýn dan bi ri olan Meh -met Ra uf, 1875'de Ýs tan bul'da doð du. Ba ba sý Ha cý Ah met Efen di, birsað lýk ku ru mun da ça lý þan bir me mur du. Ön ce Ba lat'taki Def ter darMa hal le Mek te bi'ni, son ra So ðuk çeþ me As ke ri ye Rüþ ti ye si'ni ve Mek -te bi Bah ri ye'yi bi tir di. Onun ama cý su bay ol mak de ðil, ya zýn çev re si -ne gir mek, ya zar ol mak tý. Oku lu bi tir dik ten son ra bir ta kým res mi

gö rev ler de bu lun du. Öð re ni mi sý ra sýn da Fran sýz ca ve Ýn gi liz ce'si niiler le te rek, Alp hon se Dau det, Emi le Zo la, Gus ta ve Flau bert gi bi,dö ne min Fran sa'sý nýn ger çek çi ya zar la rý ný oku du.

Ge nel kül tü rü nü ar týr dý. Mek teb-i Bah ri ye'de öð ren ci iken Ha litZi ya'ya gön der di ði mek tup lar la onun la ta nýþ ma fýr sa tý bul du ve bir çokya pý tý ný da onun sa ye sin de, ga ze te ve der gi ler de ya yým la dý ve aka bin -de Ser vet-i Fü nun top lu lu ðu þa ir ve ya zar lar gu ru bu na ka týl dý. Ýlk ev -li li ði ni, 1901’de Ay þe Ser met Ha ným'la yap tý. Ay þe Ha ným, Tev fik Fik -ret'in ha la ký zý dýr. On dan iki ký zý ol du. Son ra ilk eþin den ay rýl ma danBe si me Ha ným'la ikin ci ev li li ði ni yap tý. Bun dan da bir ký zý ol du. Son -ra Be si me Ha ným'dan ay rý la rak Mu az zez Ha ným'la ev len di. Ya þa mý nýnson la rý na doð ru ký sa bir sü re þe ker ti ca re tiy le uð raþ tý. 1927’de has ta -la na rak felç ol du. 5 yýl ya ta lak ola rak ya þa dý. 1931'de ya þa mý ný yitir di.

Ra uf'u ilk et ki le yen Ah met Mit hat Efen di'dir. 16 ya þýn da oku du ðuHa lit Zi ya'nýn Ne mi de ad lý ro ma ný onun pek çok yön den hay ran bý -rak tý. Ne mi de ro ma ný ný ve Ha lit Zi ya'ya olan hay ran lý ðý, ona Düþ müþad lý uzun öy kü sün de esin kay na ðý ol du. Re sim li Ga ze te'de öy kü ler,Mek tep Der gi si'nde men sur þi ir ler ya yýn la dý. Ga ram-ý Þe bab'ý,1896'da Ýk dam Ga ze te si'nde tef ri ka edil di. Hü se yin Ca hit Yal çýn, Tev -fik Fik ret, Ce nab Þa ha bet tin gi bi þah si yet ler le ta nýþ ma imkâný bul du.Bu þah si yet ler ge rek dil, ge rek se ko nu iti ba rý ile Tan zi mat þa ir ve edip -le rin den fark lýy dý lar. Fu at da Ser vet-i Fü nun de ni len bu g rup þah si yet -le rden faz la ca et ki len di. Ser vet-i Fü nun'da ya yým la nan ilk ya zý sý,Uzak tan ad lý kü çük bir öy kü dür.

Bu gi bi kü çük öy kü ler dý þýn da Ha lit Zi ya Ha ya tý ve Hu su si ye ti,Mu hay yen Mu har ri ri Tev fik Fik ret Ha ya tý ve Hu su si ye ti gi bi ya zý la rýile çað daþ ya zar la rý de ðer len di rir ken, Kar men ve Fi la lan çi, Pa ul Ba ur -get ve bir Ci na yet-i aþk, Emi le Zo la'nýn son ro ma ný gi bi eleþ ti ri le ri ileba zý ba tý lý ya zar la rý de ðer len dir miþ tir. 1901'de Hü se yin Ca hit Yal çýn'ýnFran sýz ca'dan çe vir di ði Ede bi yat ve Hu kuk ad lý ma ka le si Fran sýz Dev -ri mi'ni çað rýþ tý rý yor ge rek çe siy le der gi ka pa týl dý. Ya zar la rý na da ya zýmya sa ðý ko nul du. 1908 Meþ ru ti ye ti ile Ra uf da hýz la ge li þen ba sýn ya yýnala nýn da ye ni den ça lýþ ma ya baþ la dý.


An cak ar týk ama cý ge çi mi ni sað la mak ol du ðun dan pi ya sa ya dö nükeser ler ver me ye baþ la dý ve bu yüz den de es ki ya zým dü ze yi ni hiçbir za -man tut tu ra ma dý. Ra uf'un tek ya pýt lýk bir de ha ol du ðu da söy le ne bi -lir. Tan zi mat son ra sý yi ne ka zanç ka pý sý ola rak gör dü ðü ti yat ro ala nýn -da da eser ler ver di. 1908'de Me ha sin isim li der gi yi çý kar ma ya baþ la dý.Bu der gi de ma ga zin ko nu la rý iþ len miþ, Ha lit Zi ya'nýn Fer di ve Þü ka -ra'sý uyar lan dý. Ey lül'de, ro man da ol du ðu gi bi bü tün sa nat lar da dabaþ lý ca te ma lar dan bi ri olan ya sak aþk te ma sý iþ le nir.

Eser le ri:

Ey lül

Bö ðürt len

Ce ri ha

De fi ne

Ede bi Ha tý ra lar

Es ki Aþk Ge ce le ri

Ey lül

Ferdâ-yý Garâm

Genç Kýz Kal bi

Ha las

Kan Dam la sý

Ka ran fil ve Ya se min

Kur tu luþ (Halâs) Ýs tik lal Har bi Ro ma ný

Meh med Ra uf'un Aný la rý

San sar

Son Yýl dýz

Üç Hikâye 'Türk Kla si ði'

Si yah Ýn ci ler

214 Adem Suad

Hikâye Ki tap la rý:

Ýh ti zar

Son Emel

Aþk Ka dý ný

Es ki Aþk Ge ce le ri

Ýlk Te mas

Ýlk Zevk

Ti yat ro Eser le ri:

Pen çe

Ci dal

Ýki Kuv vet

Yað mur dan Do lu ya


MERZÝFONLU KARAMUSTAFA PAÞA

(1634/1635-1683)

Ka ra Mus ta fa Pa þa Os man lý pa di þa hý Av cý Meh met za ma nýn da ye disad ra zam lýk yap mýþ bir Os man lý dev let ada mý dýr.

Mer zi fon lu Ka ra Mus ta fa Pa þa, 1634 yý lýn da Mer zi fon'un Ma rýn caKö yü’n de doð du. Ba ba sýnýn ya kýn ar ka da þý Köp rü lü Meh med Pa þata ra fýn dan ko ru nup ye tiþ ti ril di. Med re se eði ti mi gör dü. Kla sik bir kül -tür le bes le ne rek, üs tün zekâsý ve ye te nek le ri sa ye sin de hýz la yük sel di.

Köp rü lü Meh med Pa þa'ya da mat ol du. Uzun se fer ler için Ýs tan bul'danuzak la þan Fa zýl Ah med Pa þa'ya yýl lar ca sa da ret kay ma ka mý ola rakvekâlet et ti. Ka ra Mus ta fa Pa þa, 1676 yý lýn da Fa zýl Ah med Pa þa'nýnölü mü üze ri ne, 41 ya þýn da iken sad ra zam lý ða ge ti ril di. En bü yük ha -ya li Ka nu ni dev ri nin güç ve iti ba rý ný Os man lý Dev le ti'ne ye ni den ka -zan dýr mak olan Mer zi fon lu Ka ra Mus ta fa Pa þa, ha ya tý ný bu ama caada dý. Os man lý-Rus Sa va þý'nda pa di þah la bir lik te se fe re ka týl dý.

Mer zi fon lu Ka ra Mus ta fa Pa þa Avus tur ya se fe ri ne çýk týk tan son radi ðer ön de ge len pa þa lar la sa vaþ di va ný ku rup Ya nýk ka le mi yok sa Vi -ya na üze ri ne mi gi dil me si ni tar týþ mýþ týr. Bir çok pa þa nýn ön ce Ya nýk ka -le'nin alý nýp se ne ye da ha iyi ha zýr la ný la rak Vi ya na'nýn üze ri ne gi dil me -si fik ri ne kar þý, Ka ra Mus ta fa Pa þa Vi ya na üze ri ne gi dil me si ne ka rarver di. Bu nun üze ri ne Os man lý or du su Vi ya na'yý ku þat ma al tý na al dý.Ka ra Mus ta fa Pa þa ’nýn ama cý þeh ri tes lim ile ele ge çir mek böy le ce ye -ni çe ri le rin þeh ri yað ma la ma la rý ný ön le ye rek Vi ya na ha zi ne le ri ni ko ru -mak tý. Böy le ce ku þat ma uza dý. Bu da Po lon ya kra lý ko mu ta sýn da kihaç lý or du su nun va kit ka za na rak Vi ya na'nýn im da dý na ye tiþ me si ne se -bep ol du. Haç lý or du su nun Vi ya na ön le ri ne gel me si üze ri ne as ker le risi per ler den çý ka ra rak ku þat ma yý kal dý ran sad ra zam, sa vaþ po zis yo nual dý. Haç lý la rýn ilk sal dý rý sý üze ri ne Os man lý hat la rý ya rýl dý ve as ker lerkaç ma ya baþ la dý lar. Bu nun üze ri ne sad ra zam or du nun tüm aðýr lýk la rý nýge ri de bý ra ka rak Bel grad'a çe kil di.

Za man sýz gi riþ ti ði ve so rum lu lu ðu nu tek ba þý na yük len di ði II. Vi ya -na Ku þat ma sý bü yük bir boz gun la so nuç lan dý. Ku þat ma nýn hüs ran la so -nuç lan ma sý üze ri ne Ka ra Mus ta fa Pa þa, Sul tan IV. Meh med'in em riy leidam edil di. Ýs tan bul için de ve dý þýn da yap týr dý ðý bir çok ha yýr ese ri var dýr.Ken di sin den son ra da ai le sin den birçok dev let ada mý çýk tý.


MÝ MAR SÝ NAN(1490-1588)

Mi mar Si nan, 1490 yý lýn da Kay se ri'nin Ag rý nas Kö yü'n de doð du.Ya vuz Sul tan Se lim za ma ný na ka dar, dev þir me ço cuk la rý yal nýz Ru me -li eya let le rin den alý nýr ken Ya vuz, bu ku ra lýn Ana do lu eya let le rin de deuy gu lan ma sý ný em ret ti. Kay se ri'den ge len ilk dev þir me ka fi le si ara sýn -da Mi mar Si nan da var dý. Ýs tan bul'a gel dik ten son ra, At mey da ný'nda -ki Ýb ra him Pa þa sa ra yýn da bu lu nan, Acer Oð lan lar Mek te bi'ne ve ril di.Ora da dül ger lik ve ya pý cý lýk öð ren di.

Ace mi Oð lan lýk dev re si ni do kuz yýl da ta mam la yan Sinan, KânûnîSul tan Sü leymân'ýn Bel grad Se fe ri ’ne Ye ni çe ri ola rak ka týl dý. Bü yükkabi li ye ti se be biy le Ye ni çe ri lik te sýk sýk ter fi et me ye baþ la dý. Ro dosSe fe ri’ ne At lý Sek ban ola rak ka tý lýp, Mo haç Mey dan Muhâre be sin -den son ra, gös ter di ði ya rar lýk lar se be biy le tak dir edi le rek, Ace miOð lan lar Bö lük Ko mu tan lý ðý na yük sel di.

Ka nunî Sul tan Sü leymân'ýn Ýran Se fe ri sý ra sýn da Van Gö lü ’ne gel -dik le rin de, Sadrâzam Lüt fi Pa þa kar þý sâhi le git mek ve düþ ma ný gö zet -le mek is te di. Bu se bep le Si nan'a ka dýr ga yap ma sý em re dil di. Mi marSi nan'ýn iki haf ta gi bi ký sa bir sü re de üç adet ka dýr ga ya pýp do nat ma -sý na, çok mem nun olan Lüt fi Pa þa, ge mi le rin ida re si ni ona ver di. Buba þa rý sý ile bü yük iti bar ka zan dý. Ýran Se fe ri’n den dö nüþ te, Ye ni çe riOca ðýn da iti ba rý yük sek olan Ha se ki lik rüt be si ve ril di.

Ka ra Boð dan Se fe ri’n de, or du nun Prut Neh ri’ ni geç me si için birköp rü ge rek liy di. Ze min kay gan ol du ðun dan bu iþi kim se ba þa ra ma dý.Bu iþ Mi mar Si nan'a ve ril di. Si nan, or du da ki bü tün mîmâr ve ma ran -goz la rý top la ya rak on üç gün gi bi ký sa bir sü re de köp rü yü ya pýp or du -nun kar þý ya geç me si ni sað la dý. Bu olay dan son ra Mi mar Si nan, Has saBaþmîma rý ol du.

Mi mar Si nan, ka týl dý ðý her se fer de gör dü ðü bi na ve ha ra be ler denbir ders al dý. Ba tý nýn ve Do ðu nun mi marî tar zý ný in ce le me imkâný nýbul du. Bu iki üs lu bu bir leþ ti re rek birçok ori ji nal eser ver di.

Mi mar Si nan'ýn Mi mar ba þý ol duk tan son ra ver di ði üç bü yük eser,onun sa na tý nýn ge liþ me si ni gös te ren ba sa mak lar dýr. Bun la rýn il ki Ýs -tan bul Þehzâde ba þý Ca mii ve kül li ye si dir. Bu Ca mi da ha son ra ya pý lanbü tün câmi le re ör nek teþ kil et miþ tir. Ýkin ci si Sü ley ma ni ye Câmii,Mîmar Sinan'ýn Ýs tan bul'da ki en muh te þem ese ri dir. Ken di ta bi riy lekal fa lýk dö ne min de ya pýl mýþ týr.

Mîmar Sinan'ýn en gü zel ese ri, sek sen ya þýn da yap tý ðý ve "us ta lýkese rim" di ye tak dim et ti ði, Edir ne'de ki Se li mi ye Câmii dir.

Mi mar Si nan, bir bi rin den çok de ði þik ko nu lar la uð raþ tý. Za man za -man es ki le ri res to re et ti. Bu ko nu da ki en ke sif ça ba la rý ný Aya sof yaiçin har ca dý. 1573'te Aya sof ya'nýn kub be si ni ona ra rak çev re si ne, tak vi -ye li du var lar yap tý ve ese rin bu gün le re sað lam ola rak gel me si ni sað la dý.


Es ki eser ler le abi de le rin ya ký ný na ya pý lan ve on la rýn gö rü nüm le ri nibo zan ya pý la rýn yý kýl ma sý da onun gö rev le ri ara sýn day dý.

Mi mar Si nan, Ýs tan bul cad de le ri nin ge niþ li ði, ev le rin ya pý mý ve la -ðým la rýn bað lan ma sýy la uð raþ tý. So kak la rýn dar lý ðý se be biy le or ta ya çý -kan yan gýn teh li ke si ne dik kat çe kip bu hu sus ta fer man ya yýn lat tý. Gü -nü müz de bi le bir prob lem olan Ýs tan bul'un kal dý rým la rýy la biz zat il gi -len me si çok il gi çe ki ci dir. Bu ko nu ya ne ka dar önem ver di ði, vak fi ye -sin de Ýs tan bul'un kal dý rým la rý için pa ra bý rak ma sýn dan an la þýl mak ta dýr.

Ay ný an da bir çok ese ri plân hâli ne ge ti rip ya pým la rý ný sür dü renMîmar Sinan, en ge niþ çap ta ki ya pým iþ le ri nin en ufak de tay la rýy la bi -le ken di si il gi le nir di. Bü tün bu ba þa rý la rýy la be ra ber, Ýslâm ahlâkýy laahlâklan mýþ mü te va zý bir in san dý. Müh rün de bu lu nan; "El-hakîr-ül-fakîr Mîmar Sinan" ya zý sý, bu nu en iyi þe kil de is pat eder.

Türk mi marîsi nin ye tiþ tir di ði, Ýslâm âle mi nin bu bü yük mi mar vemü hen di si dok san ya þýn üze rin de, fa al bir ha yat sür dü. Sâî Mus ta faÇe le bi'nin Tez ki ret-ül-Eb ni ye'de be lirt ti ði gi bi; Mîmar Sinan sek sendört câmi, el li iki mes cit, el li ye di med re se ye di dârül-kurrâ, yir mi tür -be, on ye di imâret, üç dârüþ þifâ, beþ su yo lu, se kiz köp rü, yir mi ker -van sa ray, otuz al tý sa ray, se kiz mah zen ve kýrk se kiz de ha mam ol maküze re üç yüz alt mýþ dört eser ver miþ tir.

Mi mar Si nan'ýn eser le ri nin bir kýs mý Ýs tan bul'da dýr. Os man lý ül ke -sin de dam ga sý ný vur ma dý ðý bir kö þe yok gi bi dir. Her ba kým dan par lakbir de vir de ye ti þen Mi mar Si nan, Os man lý mi marîsi nin zir ve si ni tem -sil eder. 1588'de Ýs tan bul'da vefât eden Mîmar Sinân, Sü leymâni yeCâmii ’nin ya nýn da ken di yap tý ðý mü tevâzý ve sâde tür be ye def ne dil di.

220 Adem Suad

MU AL LÝM NA CÝ(1850-1893)

Mu al lim Na ci, 1850'de Ýs tan bul'da doð du. Di lin ya lýn laþ tý rýl ma sý nýsa vu nan Tan zi mat Dö ne mi'nin önem li þa ir ve ya za rý. Asýl adý Ömer. 7ya þýn day ken ba ba sý ný kay bet ti. Var na'ya da yý sý nýn ya ný na gön de ril di.Ora da med re se öð re ni mi gör dü. Bir yan dan da Arap ça, Fars ça, Fran -sýz ca ve hat öð ren di. "Hu lusî" mah la sýy la ya zý lar yaz dý. Bir sü re Var naRüþ ti ye si'nde öð ret men lik yap tý. Sa it Pa þa'nýn özel kâti bi ola rakRu me li ve Ana do lu'nun bir çok ken ti ni do laþ tý.

Ýlk þi ir le ri ni "Nacî" mah la sýy la yaz ma ya baþ la yan Mu al lim Na ci, Ýs -tan bul'a gel dik ten son ra me mu ri yet ten ay rýl dý. Ah med Mit had Efen -di'nin öne ri siy le Ter cü man-ý Ha ki kat ga ze te si nin ede bi yat say fa sý nýyö net me ye baþ la dý. "Me sud-ý Ha rabî" tak ma adýy la ya yýn la dý ðý aruz laya zýl mýþ ga zel le riy le ün yap tý. Ah med Mit had'ýn ký zýy la ev len di. Ka -yýn pe de ri ta ra fýn dan Ter cü man-ý Ha ki kat'i es ki ede bi yat yan lý la rý nýnsöz cü sü du ru mu na ge tir mek le suç la nýn ca is ti fa et ti. Ya zý la rý ný, Saa det,Ta rik, Mü rüv vet, Mir sad, Ým da dü'l Mi dad ga ze te le riy le, ken di çý kar -dý ðý Mec mua-i Mu al lim Der gi si’n de sür dür dü. Ga la ta sa ray Li se si veMek teb-i Hu kuk'ta ede bi yat ders le ri ver di.

Mu al lim Na ci, aruz la ve di van ede bi ya tý nýn he men her tü rün deyaz dý ðý þi ir ler yü zün den es ki ede bi ya týn tem sil ci si sa yýl dý. Ama ye niede bi ya ta kar þý çý kan, es ki yi sa vu nan bir ya zar ol ma dý, di van þi iri ku -ral la rý ný da tam ola rak uy gu la ma dý. Eleþ ti ri le ri ni dil bil gi si ve aruz ku -ral la rý na bað lý ka lýn ma sý nok ta sýn da yo ðun laþ týr dý. Re ca iza de Mah -mut Ek rem ve çev re sin de ki genç þa ir ler le gi riþ ti ði tar týþ ma lar, dö ne -min de Türk ede bi ya tý na ye ni bir so luk ge tir di. Ser vet-i Fü nun ya zar -la rý ný önem li öl çü de et ki le di. Ede bi yat ta ri hi ve söz lük ça lýþ ma la rýy lada il gi çek ti. Vic tor Hu go, S. Prud hom me, Alp hon se de Mus set veEmi le Zo la'dan Türk çe ye çe vi ri ler yap tý. Mu al lim Na ci, 13 Ni san1893'te Ýs tan bul'da ya þa mý ný yi tir di.

Eser le ri:

Þi ir: Ter kib-i Bend-i Mu al lim Na ci, Ateþ pa re, Þerâre, Fürûzan,Süm bü le, Ya digâr-ý Na ci.

Eleþ ti ri: Mu al lim, Dem de me.

Aný: Med re se Ha tý ra la rý, Ömer'in Ço cuk lu ðu.

Söz lük: Lü gat-ý Na ci.

Araþ týr ma: Os man lý Þa ir le ri, Ýs ti lahât-ý Ede bi ye, Esâmi.

Mek tup: Mu ha be rat ve Mu ha ve rat, Þöy le Böy le, Mek tup la rým.

Oyun: He der.

222 Adem Suad

NA MIK KE MAL(1840-1888)

Na mýk Ke mal 1840 yý lýn da, Te kir dað'da doð du. Ba ba sý Mus ta faAsým Bey, Sul tan Ýkin ci Ab dül ha mit'in mü nec cim ba þýy dý. Na mýk Ke -mal, bü yük ba ba sý Ab dül la tif Pa þa ta ra fýn dan bü yü tül dü. Ab dül la tifPa þa me mur ol du ðu için Na mýk Ke mal de onun la bir lik te Ana do lu veRu me li'de bu lun du. Bu yüz den sü rek li ve tam bir öð re nim gö re me di.De de si nin Kars Kay ma kam lý ðý sý ra sýn da, Þeyh Va iz za de Meh met

Ha mit Efen di'den, ta sav vuf ve ede bi yat ders le ri al dý. Ab dül la tif Pa -þa'nýn son gö rev ye ri olan Sof ya'da bir yan dan Fran sýz ca, Arap ça veFars ça ders le ri alýr ken bir yan dan da di van ede bi ya tý yo lun da þi ir leryaz ma ya baþ la dý. Þa ir bin ba þý Eþ ref Pa þa ken di si ne Na mýk mah la sý nýver di.

Na mýk Ke mal, Niþ Ka dý sý Mus ta fa Ra gýp Efen di'nin ký zý Ne si meHa ným ile ev len di. De de si nin 1856'da gö re vin den ay rýl ma sý üze ri neÝs tan bul'a dön dü. Bu ra da Les kof ça lý Ga lib, Ye ni þe hir li Av ni, Her sek liArif Hik met gi bi þa ir le rin top lan tý la rý na ka týl ma ya baþ la dý. Bab-ý AliTer cü me oda sý na me mur ol du. En cü me ni Þu ara'ya gir di. Les kof ça lýGa lip'ten þi ir ve ta sav vuf ile ba zý top lum sal fi kir ve dav ra nýþ lar ko nu -sun da et ki len di. Þi na si ile ta ný þýn ca onun et ki sin de ka la rak, ba tý ede -bi ya tý na ve kül tü rü ne ya kýn il gi duy du. Þi na si'nin çý kar dý ðý, Tas vi ri Ef -kar Ga ze te si’n de yaz ma ya baþ la dý. Þi na si'nin 1865 yý lýn da Pa ris'e kaç -ma sý üze ri ne, ga ze te nin ya yý ný ný tek ba þý na sür dür dü. Bu dö nem de ge -nel lik le sos yal ko nu lar da yaz dý ðý ya zý la rýy la dik kat çek ti. Eði tim me se -le si üze rin de du ra rak, ka dýn la rýn da eði tim ve öð re tim den ya rar lan -ma la rý fik ri ni ile ri sür dü.

Ye ni Os man lý lar Ce mi ye ti ’ne gir di ve bir yan dan da hü kü me tin tu -tu mu nu eleþ ti ren ya zý lar yaz ma ya baþ la dý. Hü kü met, si ya se ti ne ay ký rýdü þen ga ze te le rin bu yol da ya zý yaz ma la rý ný ya sak la dý ve ba zý ga ze te -le ri ka pat tý. Na mýk Ke mal, ar ka da þý Zi ya Pa þa ile Pa ris'e kaç tý. Bir sü -re son ra da Lon dra'ya geç ti. Mus ta fa Fa zýl Pa þa Ýs tan bul'a dön me iz nialýn ca ar ka daþ la rý na ma aþ bað la dý ve Lon dra'da ce mi yet adý na bir der -gi çý ka rýl ma sý için ser ma ye bý rak tý ve bu ser ma ye ile Ali Su avi'nin yö -ne ti min de Muh bir ga ze te si çý ka rýl ma ya baþ lan dý. Na mýk Ke mal ve Zi -ya Pa þa, Ali Su avi ile an la þa ma dý lar. Na mýk Ke mal, yi ne Lon dra'daHür ri yet ga ze te si ni çý kar ma ya baþ la dý.

Na mýk Ke mal ka le bent lik le Ma go sa'ya sü rül dü. Sul tan V. Mu rat'ýntah ta çý ký þýn dan son ra, an cak 1876 yý lýn da Ýs tan bul'a dö ne bil di. Birsü re son ra Sa kýz mu ta sar rý fý ol du ve bu ra da ya þa mý ný yi tir di. Me za rýGe li bo lu'da dýr.

Na mýk Ke mal ilk þi ir le ri ni ço cuk de ne cek yaþ lar da yaz ma ya baþ la -dý. Ýs tan bul'a gel dik ten son ra es ki ve ye ni ku þak tan þa ir le rin bir ara yage le rek kur duk la rý En cü men-i Þuârâ'ya ve ki mi Di van þa ir le ri ne

224 Adem Suad

na zi re ler yaz dý. Þi na si'yle ta ný þýn ca ya de ðin, þi ir le rin de ta sav vuf et ki -le ri gö rü lür. Þi na si'yle ta nýþ ma sýn dan son ra þi ir le rin de ki içe rik de de -ðiþ ti. Gün lük ko nuþ ma di lin den alýn tý la rýn ya ný sý ra, o za ma na de ðinge le nek sel Türk þii rin de gö rül me miþ olan "hür ri yet kav ga sý", "esa retzin ci ri", "va tan", "kalb-i mil let" gi bi yep ye ni kav ram lar la bir lik te, doð -ru dan doð ru ya dü þün ce nin ak ta rýl ma sý ný amaç la yan bir tür "man zumne sir" oluþ tur du.

Bos na-Her sek Sa vaþ la rý, 93 Har bi gi bi olay la rýn ya rat tý ðý so nuç lar,Na mýk Ke mal'in yaz dý ðý va tan þi ir le ri ni et ki le di. Bu þi ir le rin en ta nýn -mýþ la rý ara sýn da "Vâvey la", "Va tan Mer si ye si", "Va tan Þar ký sý" ve"Hür ri yet Ka si de si" yer alýr. Na mýk Ke mal þi ir le riy le þi ir tek ni ði ne bü -yük bir kat ký da bu lun muþ sa yýl maz sa da o gün ler için alý þýl ma mýþ di ribir ses le ko nuþ muþ ol ma sý ve ya pýt la rý na kat tý ðý ye ni kav ram lar la Türkþi iri ni Di van þi iri nin edil gen eda sýn dan kur tar dý. Bü tün bu ni te lik leronun Va tan Þa iri ola rak anýl ma sý na yol aç tý.

Ti yat ro tü rü ne özel lik le önem ve ren Na mýk Ke mal, al tý oyun yaz -dý. Bir yurt se ver lik ve kah ra man lýk oyu nu olan Va tan Ya hut Si lis treyal nýz ül ke için de ðil, Av ru pa'da da il gi uyan dýr dý ve beþ di le çev ril di.Ma go sa'day ken yaz dý ðý Gül ni hal'de bas ký ya ve zul me kar þý duy du ðutep ki yi dra ma tik bir bi çim de di le ge tir di. Na mýk Ke mal'in ilk ro ma nýolan "Ýn ti bah" 1876'da ya yým lan dý. Ruh sal çö züm le me le ri nin, bir ola -yý top lum sal ve bi rey sel yön le riy le gör me ye ça lýþ ma sý nýn ya ný sý ra, dýþdün ya be tim le me le riy le de Ýn ti bah, Türk ro ma nýn da bir baþ lan gýç sa -yý la bi lir. Eleþ tir men ler Na mýk Ke mal'in bu ro man da yük sek bir ede bidü zey tut tu ra ma dý ðý gö rü þün de bir le þir ler. Na mýk Ke mal'in dört yýlson ra ya yým la dý ðý "Cez mi" ad lý ki ta bý ta rih sel bir ro man dýr.

Na mýk Ke mal ro ma ný ve ti yat ro yu top lum sal ya þa ma sok tu ðu gi bi,ede bi yat eleþ ti ri si ni de Tür ki ye'ye ilk ge ti ren ki þi ler den bi ri ol du. Ba -tý ede bi ya tý ile Do ðu ede bi ya tý ný kar þý laþ týr dý ve bu nu eser le ri ne yan -sýt tý. Na mýk Ke mal ga ze te ci ola rak da Türk kül tü rü için de önem li birye re sa hip tir. Dö ne mi nin he men he men bü tün ye ni lik yan lý sý ve ile ri -ci ga ze te le rin de yaz dý. Si ya sal ve top lum sal so run lar dan ede bi yat, sa -nat, dil ve kül tür ko nu la rý na dek çok çe þit li alan lar da yaz dý ðý ma ka le -le rin sa yý sý 500 ka dar dýr. Bun lar da düz ya zý da ki üs tün ye te ne ði ni or ta yakoy du ðu ve çok et ki li bir üs lup oluþ tur du ðu ka bul edi lir.


HÜR RÝ YET KA SÝ DE SÝ

Gö rüp ahkâm-ý as rý mün ha rif sýdk u se la met ten

Çe kil dik iz zet ü ik bal ile bab-ý hükûmet ten

Usan maz ken di ni in san bi len ler hal ka hiz met ten

Mü rüv vet-mend olan maz lu ma el çek mez ia net ten

Ha kir ol duy sa mil let þa ný na nok san ge lir san ma

Ye re düþ mek le cev her sa kýt ol maz kadr ü kýy met ten

Vü cu dun kim ha mir-i mâye si hâk-i va tan dan dýr

Ne gam rah-ý va tan da hak olur sa cevr ü mih net ten

Mu ini za li min dün ya da er bab-ý de na et tir

Kö pek tir zevk alan say yad-ý bi-in sa fa hiz met ten

He men bir feyz-i ba ki terk eder bir zevk-i fa ni ye

Ha ya týn kad ri ni âli bi len ler hüsn-i þöh ret ten

Ne ef sunkâr imiþ sin ah ey didâr-ý hür ri yet

Esîr-i aþ kýn ol duk ger çi kur tul duk esâret ten

…

226 Adem Suad

NE DÝM(1681-1730)

Mer zi fon lu Meh med Efen di'nin oð lu olan Ne dim'in asýl adý Ah -med'tir. Ne dim, 18. yüz yýl di van þa ir le rin den dir. 1681 yý lýn da Ýs tan -bul'da doð du. Med re se eði ti mi ne da ha kü çük yaþ lar da baþ la dý; Arap -ça öð ren di, mü der ris lik ve mah ke me na ip li ði yap tý. Nev þe hir li Da matÝb ra him Pa þa, Ne dim'i ön ce mu ha sip li ðe son ra da kü tüp ha ne sin deha fi zý kü tüb gö re vi ne ge tir di. Þi ir le ri ni çok se ven Nev þe hir li Da mat

Ýb ra him Pa þa'nýn sa ye sin de Sul tan III. Ah med'in de bu lun du ðu top -lan tý la ra ka týl dý ve Sul ta n’ýn be ðe ni si ni ka zan dý. Bir çok fark lý ese rinçe vi ri si nin ya pýl dý ðý ku rul lar da yer al dý ve bir çok fark lý med re se demü der ris lik yap tý. Ölü mü hak kýn day sa çe þit li id di alar var dýr ki bun larara sýn dan ger çe ðe en ya kýn ola ný, 1730'da Pat ro na Ha lil Ýs ya ný sý ra -sýn da bir evin da mýn dan dü þe rek öl dü ðü dür.

Lâle Dev ri þa iri olan Ne dim, ne þe li þar ký lar ve ga zel ler ka le me al -dý, eser le rin de sýk sýk aþk, þa rap ve zevk mef hum la rý ný iþ le di. Kuþ ku -suz bun da dö ne min aþk, þa rap, zevk ve eð len ce or tam la rýn da bu lun -ma sý nýn et ki si çok tur. Ay ný za man da, þi ir le rin de Ýs tan bul'a yer ver dive Ýs tan bul'a olan aþ ký ný sýk sýk di le ge tir di. Di van ede bi ya týn da Ýs tan -bul'u bel ki de en gü zel be tim le yen þa ir ken di si dir. Ýs tan bul'u be tim ler -ken Sâda bad'dan, Al týn Boy nuz'dan bah set miþ tir. Þi ir le ri ni kýv rak veya lýn bir dil le ka le me al dý, aruz ka lýp la rý na bað lý kal ma dý. Ay ný za man dadi van ede bi ya tý na þar ký tü rü nü ilk ka zan dý ran þâir Ne dim'dir.

Ne dim, Sad ra zam Ali Pa þa ve Nev þe hir li Ýb ra him Pa þa ta ra fýn danko run du. Bü tün zevk ve eð len ce mec lis le rin de sad ra za mýn ve ba zýdev let bü yük le ri nin ne di mi ol du. Ra ma zan ay la rýn da, sad ra zam Ýb ra -him Pa þa hu zu run da ve ri len tef sir ders le ri ne ka týl dý. Ne dim di nin ba -zý ya sak la rý ný ha fi fe al mýþ, bu da onu ta sav vu fi dü þün ce ler den uzak -laþ týr mýþ týr. Ni te kim þa ir de eser le rin de ka dýn, iç ki gi bi þu ha ne un -sur la rý iþ le miþ tir. Ona gö re ya þa ma nýn te mel ama cý dün ya zevk le ri nitat mak ve eð len mek ti.

Baþ lý ca ese ri Ne dim Di va ný'dýr. Ma hal li leþ me aký mý nýn ön cü sü dür.Di van ede bi ya týn da ki so yut sev gi li ve mekânlar Ne dim'in þi ir le rin deso mu ta dö nü þür. Ya ni sev gi li si hem be þe ri aþ ký an la týr hem de ger çek -tir. Zevk, eð len ce, iç ki þi ir le ri nin te me li ni oluþ tur du. So ðuk ve yap -ma cýk an la tým dan ka çýn dý ve an lat mak is te dik le ri ni iç ten bir þe kil deþi ir le ri ne dök tü. Bun la rý da da ha çok ga zel le riy le an lat mýþ týr.

Bü yük þa ir Ne dim, di van þi iri nin ka tý ku ral la rý na her kes gi bi uy sada, ba zý ye ni lik ler yap mak tan ge ri dur ma dý. Ör ne ðin ba zý eser le rin dearuz ye ri ne he ce öl çü sü kul lan dý. Ne dim di van þii rin de çý ðýr aç mýþ bü -yük bir þa ir dir. Ne var ki onun de ðe ri öl dük ten çok son ra an la þýl mýþ týr.Þa ir ay rý ca Ýs tan bul aþ kýy la da ta ný nýr. Za ten Ýs tan bul þi ve si aký mý nýn daön cü sü Ne dim'dir.

228 Adem Suad

Seç me be yit ler

Ba kýp o þûh ile nâz û niyâza meþk ede riz

Gü lün te bes sü mü ne bül bü lün terâne si ne.

*

Bir þe ker hândey le bezm-i þevkâ câm et tin be ni

Nîm sun peymâne yi sâkî ta mam et tin be ni.

*

Aya ðýn sa ký na rak bas ma aman sultâným

Dö kü len mey ký rý lan þi þe-î rîndân ol sun.

*

Yet mez mi sa na bis ter ü bâlin ku ca ðým

Serd ol du ha va çýk ma ko yun dan ku zu ca ðým.

*

Pek is te di efen di mi iy din üçün cü gün

Lüt fey le gel Ne di mi’ne kurbânýn ol du ðum.

*

Ben de dik çe böy le kim kýl dý Nedîm’i nâ-tüvân

Gös te rir en güþt ile mec lis de ki minâ se ni.

*

Leb le rin mecrûh olur dendân-ý sîn-i bûse den

Lâlin öp dürt mek bu ha let le mûhal ol muþ sa na.


*

Yok bu þehr iç re se nin vas fet ti ðin dil ber Ne dim

Bir perî-sûret gö rün müþ bir ha yal ol muþ sa na.

*

Düþ men ne den lü sahd ise de þâd ol ey Ne dim

Seng üz re gös te rir zer-î kâmil aya rý ný.

*

Ey Ne dim ey bül bül-ü þeydâ ni çin böy le hâmûþsun

Sen de ev vel çok nevâlar güft ü gûlar var idi.

230 Adem Suad

NEF'Ý(1572-1635)

Di van ede bi ya tý nýn en önem li þa ir le rin den olan Nef'i, 17. yüz yýlDi van Ede bi ya tý ve bü tün Türk ede bi ya tý nýn en bü yük ka si de þa iriola rak ta ný nýr. Nef'i, bu yüz yý lýn ba þýn da ya þa mýþ, ka si de de ger çek birvar lýk gös ter miþ ve ge rek ken di za ma nýn da, ge rek se son ra ki yüz yýl lar -da ka si de ya zan bü tün þa ir le re et ki et miþ bir þa ir dir. Nef'i, 1572 yý lýn -da Ha san ka le'de doð du. Bun dan do la yý dev rin kay nak la rý Nef'i'den

Er ze nü'r-Rumî di ye sö z eder ler. Ba ba sý ül ke si nin et ra fýn da Si pa hiMeh med Bey di ye aný lýr. Ger çek is mi Ömer olan Nef'î, kay nak lar daNef'i Ömer Bey adýy la anýl dý ðý gi bi müh rü ne kaz dýr dý ðý be yit te deÖmer adý gö rül mek te dir.Da ha kü çük yaþ lar dan iti ba ren güç lü bir eði tim gör dü. Öð re ni mi -

ni Ha san ka le'de yap tý, son ra Er zu rum'a ge le rek eði ti mi ni bu ra da de -vam et tir di. Bu ra da Fars ede bi ya tý nýn ün lü eser le ri ni oku du, Arap çave Fars ça öð ren di. Nef'i genç ya þýn da þi ir yaz ma ya baþ la dý. Ýlk mah la -sý Zarrî ya ni "za rar lý"dýr. 1585 Er zu rum def ter da rý olan Ge li bo lu lu Mü -ver rih Ali, þi ir le ri ni gör dü, be ðen di ve bu genç þa ire Nef'i "na fi, ya rar lý"mah la sý ný ver di.Nef'i, Pa di þah I. Ah med za ma nýn da Ýs tan bul'a gel di. Dev let hiz me -

ti ne gir di ve bir sü re fark lý me mur luk lar da ça lýþ tý. Da ha son ra la rý II.Os man ve IV. Mu rad dö nem le rin de yýl dý zý par la dý ve sa ray la ya kýn biriliþ ki kur du. Hic vi ye le ri ile ün lü olan Nef'î yaz dý ðý hi civ ler le dö ne minbir çok is mi nin nef re ti ni ve öf ke si ni üs tü ne çek ti. Dö ne min müf tü süNef'iyi öven an cak içe ri ðin de Nef'iye kâfir di yen bir be yit söy le miþ tir.Nef'i de bu na kar þý lýk ola rak þu be yi ti yaz mýþ týr;

"Müf tü efen di bi ze kâfir de miþ. Tu ta lým ben O'na di yem mü sel man. Lâkin va rýl dýk tan ruz-ý mah þe re, Ýki miz de çý ka rýz or da ya lan."

Nef'i, uzun ca bir sü re IV. Mu rad ta ra fýn dan ko run du, da ha son ra -la rý Sul tan Mu rad ken di sin den hi civ yaz ma ma sý ný ri ca et ti. Her neka dar Nef'î Sul tan Mu rad'a bu ko nu da söz ver se de, ka le mi ni dur du -ra ma yýp Ve zir Bay ram Pa þa hak kýn da bir hic vi ye ka le me al dý. Bu hic -vi ye sin den ötü rü, 1635 yý lýn da, sa ra yýn odun lu ðun da bo ðu la rak öl dü -rül dü. Halk ara sýn da Nef'i efen di nin ölü mü hak kýn da þöy le bir ri va yetgeç mek te dir: Nef'i çok iyi bir þa ir ol du ðu için in fa zýn dan vaz ge çil miþ -tir. Pa di þa ha gön de ri le cek bel ge ya zý lýr ken Nef'i de ora da dýr. Bel ge yibir zen ci yaz mak ta dýr ve kâðý da mü rek kep dam la týr. Nef'i de bu olayüze ri ne "Mü ba rek te ri niz dam la dý efen dim" di ye rek ya þa ma þan sý nýkay bet miþ tir.

232 Adem Suad

Nef'î hiç kuþ ku suz, hi civ den di ðin de Türk ede bi ya týn da öne çý kanisim dir. Onu ölü me sü rük le yen hi civ ede bi ya týn da çok ba þa rý lý ol du ðuaþikâr. Hic vin ya ný sý ra öv gü ede bi ya týy la da göz dol dur muþ tur, bu gündîvân ede bi ya tý nýn en be ðe ni len ka si de le rin den birço ðu onun ese ri dir.Yaz dý ðý ka si de ler güç lü tek ni ði ve de ði þik ahen gi ile fark ya ra týr. Za -man za man ka si de le rin de gör dü ðü müz aþý rý süs ve abar tý lar bi le, gü -zel ahen gi ile sunîlik ten uzak, do ðal bir ha va da dýr.

Eser le ri: Sihâm-ý Kazâ (Hi civ þi ir le ri), Türk çe Dîvân, Fars çaDîvan.

Tûtî-i mu'ci ze-gûyem ne de sem lâf de ðil

Çerh ile söy le þe mem âyîne si sâf de ðil.

Ehl-i dil dir di ye mem sîne si sâf ol ma ya na

Ehl-i dil bir bi ri ni bil me mek insâf de ðil.

Yi ne endîþe bi lir kadr-i dür-i güftârým

Rü zigâr ise denî dehr ise sarrâf de ðil.

Gir di miftâh-ý der-i genc-i ma'ânî eli me

Âle me bez-i gü her ey le sem itlâf de ðil.

Levh-i mahfûz-ý su han dir dil-i pâk-i Nef'î

Tâb'-ý yârân gi bi dükkânçe-i sahhâf de ðil.


***

"Tâhir efen di bi ze kelb de miþ

Ýl tifâtý bu söz de zâhir dir.

Mâlikîdir mez he bim zîrâ,

Ý'tîkâdým ca kelb tâhir dir."

***

"Be nem âþýk ki rüsvâlýk da tut dý þöh re tim þeh ri

Ya zan lar kýs sa-i Mecnûn'u hep yabâne yaz mýþ lar"

234 Adem Suad

ÖMER SEY FET TÝN(1884-1920)

28 Þu bat 1884'te Gö nen'de doð du. 6 Mart 1920'de Ýs tan bul'da ya -þa mý ný yi tir di. Ömer Sey fet tin, Çað daþ Türk öy kü cü lü ðü nün, "Mil liEde bi yat Aký mý"nýn ku ru cu la rýn dan dýr. Kaf kas göç men le rin den Yüz -ba þý Ömer Þev ki Bey'in oð lu dur. Öð re ni mi ne Gö nen'de baþ la dý. Ba ba -sý nýn gö re vi ne de niy le sü rek li yer de ðiþ tir me me le ri için an ne siy le bir lik -te Ýs tan bul'a gön de ril di. Ak sa ray'da ki Mek teb-i Os ma ni ye'ye yaz dý rýl dý.

Da ha son ra Eyüp'te ki Bay tar Rüþ di ye si'ni bi tir di. Edir ne As ke ri Ýda di -si'nden son ra 1903'te Ýs tan bul'da Mek teb-i Har bi ye'den me zun ol du.Mü la zim (teð men) rüt be siy le or du ya ka týl dý. Ýz mir Za bi tan ve Ef ratMek te bi'nde bir sü re öð ret men lik yap tý.

Ömer Sey fet tin, Se la nik'te ki üçün cü Or du'da gö rev len di ril di veBal kan Sa va þý çý kýn ca as ker li ði ne de vam et ti. Sýrp ve Yu nan cep he le -rin de sa vaþ tý. Yan ya Ka le si'nin sa vun ma sý sý ra sýn da Yu nan lý la ra esirdüþ tü. Bir yýl sü ren tut sak lýk tan son ra Ýs tan bul'a dön dü. Ký sa bir sü re"Türk Sö zü" der gi si nin baþ ya zar lý ðý ný yap tý. Ka ba taþ Li se si'ne ede bi -yat öð ret me ni ola rak ata nan Ömer Sey fet tin ölü mü ne dek bu gö re visür dür dü.

Yaz ma ya Edir ne'de ki öð ren ci li ði sý ra sýn da baþ la yan Ömer Sey fet -tin'in, ilk þi iri 'Hiss-i Mün ce mid'i, Mec mua-i Ede bi ye'de ya yýn lan dý.Ýlk öy kü sü, Ýh ti ya rýn Te nez zü hü ise Sa bah Ga ze te si’n de yer al dý. Ýz mirve Ma ke don ya'da gö rev liy ken yaz dý ðý þi ir, öy kü ve ma ka le ler çe þit lider gi ler de çýk tý. As ker li ðe ara ver di ði dö nem de ise ya zý la rý "Ru me li"Ga ze te si ve çe þit li der gi ler de ya yýn lan dý.

Ömer Sey fet tin Se la nik'te ya yýn la nan "Genç Ka lem ler" der gi sin -de ki ya zý la rýy la ün len di. Der gi nin ikin ci di zi si nin ilk sa yý sýn da Ni san1911'de ya yýn la nan "Ye ni Li san" baþ lýk lý ya zý sý "Mil li Ede bi yat" aký mý -nýn baþ lan gýç bil dir ge si dir. Ya zý la rýn da, ya lýn, hal kýn ko nuþ tu ðu ve an -la dý ðý bir dil kul lan mak ge rek ti ði ni sa vun du. Türk çe nin ken di ku ral -la rý na uy gun ya zýl ma sý ný, Arap ça ve Fars ça söz cük ler den arýn dý rýl ma -sý ný is te di. Mil li Ede bi yat aký mý nýn ön cü lü ðü nü Zi ya Gö kalp ve AliCa nip Yön tem'le bir lik te sür dür dü.

Ömer Sey fet tin, I. Dün ya Sa va þý yýl la rýn da "Ye ni Mec mua"da ya -yýn la nan öy kü le riy le ünü nü iyi ce yay gýn laþ týr dý. Öy kü le ri ni ki þi sel de -ne yim le ri ne, ta rih sel olay la ra ve halk ge le nek le ri ne da yan dýr dý. Gün -lük ko nuþ ma di li ni kul lan ma sý, öy kü le ri ne can lý ve et ki le yi ci bir özel -lik ver di. Çok de ði þik ko nu lar iþ le di. Bun la rý an la týr ken yer gi ye, po le -mi ðe, ko mik du rum la ra ve top lum sal yo rum la ra da yer ver di. Ölü -mün den son ra, öy kü le ri ni ön ce Ali Ca nip Yön tem der le di, ar dýn danbirçok ya yý ne vi der le me þek lin de ya pýt la rý ný ya yýn la dý. Son ola rak Bil -gi Ya yý ne vi, "Bü tün Eser le ri" adýy la tüm öy kü le ri ni 16 ki tap ta top la dý.Ýn ce le me ki tap la rýn da "Tar han", "Ayýn Sin" ru muz la rý ný kul lan dý.

236 Adem Suad

Eser le ri: Ömer Sey fet tin Þi ir le ri,

Ro man: Ashâb-ý Keh fi miz, Ef ruz Bey, Yal nýz Efe

Öy kü: Ha rem, Yük sek Ök çe ler, Giz li Ma bed, Be yaz La le,Asilzâde ler, Ýlk Dü þen Ak, Mah çup luk Ým ti ha ný, Dal ga, Nok ta, Ta rihEzelî Bir Te ker rür dür.

Ýn ce le me: Mil li Tec rü be ler den Çý ka rýl mýþ Ame li Si ya set, Ya rýn kiTu ran Dev le ti, Türk lük Mef ku re si, Türk lük Ül kü sü.


PÝ RÝ RE ÝS (1475-1555)

Pi ri Re is, Os man lý ami ral le rin den, ay ný za man da dün ya nýn en bü -yük kar tog raf ve coð raf ya cý la rýn dan bi ri dir. Ka ra man lý Ha cý Ali Meh -med'in oð lu olup, 1475'te Ge li bo lu'da doð du. Mu hiddîn Pi ri adý ve ri -len ge le ce ðin bü yük de niz ci si, ço cuk ya þýn da de niz se fer le ri ne baþ la dý.Meþ hur de niz ci Ke mal Re is, Pi ri Re is'in am ca sýy dý. Onu ye tiþ tir me yita ma men üze ri ne alan Ke mal Re is, 1501'de Na va rin'i Ve ne dik li ler den

ge ri alýn ca, müj de yi bil dir mek için ye ðe ni ni Ýs tan bul'a gön der di. Sul -tan II. Bâyezîd Ha nýn hu zu ru na çý kan Pi ri Re is, mükâfat lan dý rý la rak,ha yýr dua al dý. Ak de niz'i ka rýþ ka rýþ do la þan Ke mal Re is'in ya nýn daölü mü ne ka dar ka lan Pi ri Re is, uð ra dýk la rý her li ma ný in ce le ye rek ha -ri ta la rý ný yap tý. 16 Ocak 1511'de Ke mal Re is'in þe hit ol ma sý üze ri nebir kaç yýl se fer le re çýk ma ya rak ki tap ve ha ri ta lar la uð raþ tý.

Ga za ya alýþ mýþ, de niz le re tut kun Pi ri Re is, der ya lar dan faz la uzakka la ma ya rak, Oruç Re is'in em ri ne gir di. Onun ta ra fýn dan 1516'da Ýs -tan bul'a gön de ril di ve Ya vuz Sul tan Se lim Ha nýn hu zu ru na ka buledil di. Ay ný se ne Mý sýr fet hi ne çý kan Os man lý do nan ma sýn da ami ralola rak va zi fe len di ril di. Da ha son ra ki se ne ler de hiz met le ri ne de vamet tik ten son ra, Sü veyþ'te ki Os man lý do nan ma sý na Hind Kap tan-ý der -ya sý ola rak ta yin edil di (1547). Da ha ön ce Aden'i alan Por te kiz li ler -den, 26 Þu bat 1548'de bu ra sý ný ge ri al dý. Um man ký yý la rýn da da ha ön -ce Por te kiz li le rin el de et tik le ri yer le rin hep si ni ge ri ala rak Um manDe ni zi'nden on la rý at tý.

Mas kat'ta ki Por te kiz Gar ni zo nu nu zap tet ti. Bas ra Kör fe zin de ba zýyer le ri de fet het tik ten son ra, Ka tar Ya rý ma da sý ný, Bah reyn Ada la rý ný,Ha sa ký yý la rý ný Os man lý hâki mi ye ti ne sok tu. Ýh ti yar lý ðý na rað men mü -ca de le le ri ne yýl ma dan de vam eden Pi ri Re is, 27 par ça ge mi si ni Bas -ra'da bý ra kýp, üç ka dýr ga ile Sü veyþ'e dön me si yan lýþ an la ma la ra ve it -ham la ra se bep ol du. Öm rü nü de niz ler de yýl ma dan mü ca de le ile ge çi -ren Pi ri Re is, 1555'te öl dü ðü za man, ar dýn da, o gü ne ka dar bi lin me -yen bir çok de niz bil gi le riy le do lu cilt ler ce eser le, bu gün bi le hay ran -lýk la sey re di len ha ri ta lar bý rak tý. Pi ri Re is'in eser le ri, çe þit li dil le reçev ri le rek ba sýl mýþ ve onun þöh re ti bil has sa 20. asýr da dün ya ya ya yýl -mýþ týr. Türk de niz ci le ri ara sýn da ba þa rý lý bir kap tan-ý der ya olan Pi riRe is, ay ný za man da bir ilim ada mý ola rak bý rak tý ðý eser ler le ta rihînsay fa la rýn da unu tul maz lar ara sý na gir miþ tir.

Pi ri Re is'in en önem li ese ri, Ak de niz ký yý la rý ný ve ada la rý ný bü tünte fer ru atý ile gös te ren Kitâb-ý Bah ri ye'dir. Pek çok de niz ha ri ta sýn danmey da na ge len ge niþ ve ha cim li eser, il gi çe ki ci açýk la ma lar la süs len -miþ tir. Pi ri Re is'in 1521'de ta mam la dý ðý bu ese rin de, Ame ri ka ký ta sý -nýn keþ fi ve dün ya nýn yu var lak ol du ðu ke sin þe kil de an la týl mak ta dýr.Ka nunî Sul tan Sü ley man Ha na, ba zý dü zelt me ler ya pýl dýk tan son ra,1525'te su nu lan eser, pa di þah ta ra fýn dan be ðe ni le rek tak dir edil miþ tir.


O gün kü tek nik ve bil gi le re gö re akýl al maz doð ru luk ta olan, de riüs tü ne çiz di ði ha ri ta lar ise, tek ke li me ile þa he ser dir. 1513 yý lýn da yap -tý ðý ha ri ta sýn da, At las Ok ya nu su ve ye ni keþ fe di len Ame ri ka da yeral mak ta dýr. Ha ri ta yý yap tý ðý ta rih ten he nüz yir mi beþ yýl ön ce keþ fe dil -di ði id dia edi len bu ký ta nýn, te fer ru at la rý ile izah edil me si dü þün dü rü -cü ve bu yer le rin da ha ön ce den bi lin di ði nin, tah min edil di ði nin açýkiþa ret le ri dir. Bu ha ri ta yý, üze rin de ge rek li dü zelt me ler den son ra1528'de tek rar yap mýþ týr. Her iki si de, bü yük ha ri ta lar þek lin de se kizrenk üze ri ne de ri ye iþ len miþ tir. Bü tün dün ya da bü yük hay ran lýk uyan -dý ran bu bü yük eser de Grön land'dan Flo ri da'ya ka dar olan ký sým lar,bü yük bir doð ru luk la çi zil miþ tir. Top ka pý Mü ze si nin dü zen len me si es -na sýn da, di ðer ta rihî kýy met li eser ler ara sýn da ele ge çen, de ri üs tü neya pýl mýþ ha ri ta lar, 1929'da, ol du ðu gi bi ya yýn la na rak dün ya mil let le ri nintet ki ki ne su nul muþ tur.

240 Adem Suad

RE CA ÝZA DE MAH MUD EK REM (1847-1914)

Tan zi mat dö ne mi nin önem li ede bi yat çý la rýn dan bi ri olan Re ca iza -de Mah mut Ek rem 1 Mart 1847'de Ýs tan bul'da doð du. 1858'de Mek -teb-i Ýr fan'da öð re ni mi ni ta mam la dý. Ha ri ci ye Mek tu bi Ka le mi'neme mur ola rak gir di. Bu gö re vi sý ra sýn da Na mýk Ke mal ile ta nýþ tý veonun yö ne ti min de ki Tas vir-i Ef kar Ga ze te si’n de yaz ma ya baþ la dý.1867'de Na mýk Ke mal Av ru pa'ya ka çar ken ga ze te nin yö ne ti mi ni

Re ca iza de Ek rem'e bý rak tý. Si ya set le il gi len me di ve ken di si ni ta ma -men ede bi ya ta ver di. Ya zý la rý ný Ah met Mit hat Efen di'nin çý kar dý ðýDa ðar cýk Der gi si’n de ya yým la ma ya baþ la dý. Ba tý ede bi ya týn dan çe vir -me ler yap tý. Ha yat tay ken üç oð lu nun ve özel lik le de Ni jad'ýn ölü müy leyý kýl dý.

1877'de Þu ra-yý Dev let (Da nýþ tay) üye li ði ne ge ti ril di. Mül ki yeMek te bi'nde baþ la dý ðý öð ret men lik mes le ði ni Ga la ta sa ray Sul ta ni -si'nde sür dür dü. Bu okul lar da ver di ði ders le rin not la rý ný Ta lim-i Ede -bi yat ki ta býn da top la dý. Bu ki tap özel lik le þi ir ko nu sun da ge tir di ði ye -ni ba kýþ açý sý ile önem li bir ya pýt týr. 31 Ocak 1914'te Ýs tan bul'da ve fatet ti. Öl dü ðün de Mec lis-i Ayan üye siy di. Re ca iza de Ek rem'in Türkede bi ya tý na önem li kat ký la rýn dan bi ri de 1895'ten son ra öð ren ci le ri niTev fik Fik ret'in yö ne ti min de Ser vet-i Fü nun der gi si çev re sin de top la -ma sý ve Ede bi yat-ý Ce di de'nin do ðu þu na ön cü lük et me si dir.

Ölü mün den son ra ya yýn la nan ko me di si "Çok Bi len Çok Ya ný lýr"en yet kin ti yat ro oyu nu sa yý lýr. Sa nat ta gü zel lik il ke si ne bað lý kal dý.Sa nat için sa nat an la yý þý ný sa vun du. Do ða ya dö nük, in sa ný do ða için -de ele alan þi ir ler yaz dý. Aþk ve ölüm te ma la rý ný iþ le di. Es ki-ye ni ede -bi yat tar týþ ma la rý nýn mer ke zin de yer al dý. Ede bi ya tý mý zýn ye ni leþ meve ge liþ me sin de önem li kat ký la rý ol du. Tek ro ma ný Ara ba Sev da sýTürk ede bi ya týn da ger çek çi ro ma nýn ilk ör nek le rin den bi ri sa yý lýr.

Eser le ri:

Þi ir: Na me-i Se her, Ya di gâr-ý Þe bab, Zem ze me (3 cilt)

Ro man: Ara ba Sev da sý.

Öy kü: Muh sin Bey Ya hut Þa ir li ðin Ha zin Bir Ne ti ce si, Þem sa.

Oyun: Afi fe An je lik, Vus lat Ya hut Sü rek siz Se vinç, Çok Bi lenÇok Ya ný lýr.

Di ðer eser le ri: Ta lim-i Ede bi yat, Tak dir-i El han, Pej mür de, Ni jad-Ek rem.

242 Adem Suad

RI ZA TEV FÝK BÖ LÜK BA ÞI(1869-1949)

Rý za Tev fik, þâir, fel se fe ci ve dev let ada mý dýr. 1869'da gü nü müz deBul ga ris tan sý nýr la rý için de bu lu nan o yýl lar da ise Edir ne vi la ye ti nebað lý bir ka za olan Ce sir-Mus ta fa pa þa'da doð du. Ba ba sý Mül ki ye kay -ma kam la rýn dan Ho ca Meh met Tev fik, an ne si Kaf kas mu ha cir le rin -den Mü ni re Ha ným dýr. Ba ba sý nýn is te ði üze ri ne Ýs tan bul'da bir Mu -se vi oku lun da oku du. Ýs pan yol ca ve Fran sýz ca öð ren di. Ba ba sý nýn

kay ma kam lýk yap tý ðý Ge li bo lu'da or ta oku lu bi tir di. Ga la ta sa ray Li se -si'nden me zun ol du. Öð ren ci ha re ket le ri ne ka týl dý ðý için Mül ki ye'denko vul duk tan son ra 1890'da Týb bi ye'ye gir di. Týp eði ti mi sý ra sýn da dabir kaç de fa hap se gir di, çýk tý, ha pis te mahkûmla rý is ya na teþ vik et ti.Oku lu 1899'da bi ti rip dok tor ola bil di.

Týb bi ye yýl la rýn da ta nýþ tý ðý Ay þe Sý dý ka Ha ným ile ev le ne rek 3 kýzço cu ðu sa hi bi ol du, an cak eþi ni 1903'te ço cuk la rý he nüz çok kü çükyaþ lar day ken tü ber kü loz dan kay bet ti.

1907'de Ýt ti hat ve Te rak ki Ce mi ye ti'ne gir di ve bir yýl son ra Edir -ne me bu su ola rak Os man lý par la men to su na gir di. Bir sü re son ra Ýt ti -hat ve Te rak ki Ce mi ye ti ile an laþ maz lý ða düþ tü. Bal kan Har bi'nin Ýt -ti hat çý lar yü zün den çýk tý ðý na ina ný yor, dev le tin I. Dün ya Sa va þý'nagir me si ne kar þý çý ký yor du. Ýt ti hat çý lar la mü ca de le için 1912'de Hür ri -yet ve Ýti laf Par ti si'ne gir di. Bu sý ra da Sul tan II. Ab dül ha mit'ten özürdi le yen bir þi ir de yaz dý.

Son Os man lý ka bi ne sin de Maa rif Na zý rý (Eði tim Ba ka ný) ola rakbu lun du. Þûra-yý Dev let (Da nýþ tay) Re is li ði yap tý. Da rül fü nun'da fel -se fe ders le ri ver di. Fel se fe nin eði tim sis te min de yer al ma sý için ça ba -la dý. Os man lý de le ge si ola rak, Sevr Ant laþ ma sý'ný im za la dý. Bu ne den -le Yü zel li lik ler lis te sin de yer al dý ve 1922'de yurt dý þý na kaç tý. Sür günyýl la rýn da Hi caz, Ame ri ka, Ür dün ve Lüb nan'da ya þa dý, Af Ka nu -nu'ndan ya rar la na rak 1943'de ken di ifa de siy le, he sap laþ mak için de -ðil, ve da laþ mak için yur da dön dü. 31 Ara lýk 1949'da, felç te da vi siiçin yat tý ðý Ýs tan bul Gu re ba Has ta ne si'nde za tür re den öl dü. Me za rý,Zin cir li ku yu As ri Me zar lý ðý'nda bu lun mak ta dýr.

Rý za Tev fik, dü zen siz ve uzun sü ren okul tah si li ne rað men þa þý la -cak ka dar ge niþ bil gi sa hi bi dir. Fran sýz ca, Ýn gi liz ce, Al man ca, Ýtal yan -ca, Lâtin ce, Ýs pan yol ca, Arap ça ve Fars ça gi bi se kiz li sa ný okur, ya zarve ko nu þur du. Ta rih bil gi si, ha fý za sý, soh be ti, zekâsý, nük te si bü tün ta -ný yan lar ca övü lür. Bun dan baþ ka ha tip, þa ir, peh li van, dok tor, sah nesa nat çý sý... Ký sa ca sý es ki le rin de yi miy le hezârfen (bin hü ner li) biradam dý. Rý za Tev fik, okul ha ya týn dan be ri is yan cý, fer di yet çi, o güniçin dil ler de do la þan hür ri ye te tut kun, di sip lin siz ve her þe ye mu ha lifmizâcý ile ta ný nýr. Fel sefî ne sir, edebî in ce le me, ten kit ve þi ir tür le rin deeser ver miþ tir.

244 Adem Suad

Rý za Tev fik Bö lük ba þý, bü tün þi ir le ri ni tek ki ta bý olan Se rab-ý Öm -rüm'de bir ara ya ge tir di. Bu ki tap, 1934'de Lef ko þa'da ba sýl dý. Halkede bi ya tý nýn ta ný týl ma sý ile il gi li ça lýþ ma lar da ya pan Bö lük ba þý'nýnHay yam çe vi ri le ri, Tev fik Fik ret hak kýn da in ce le me si ve ya rým kal mýþFel se fe ders le ri ad lý ya pýt la rý var dýr. Ba zý aný la rý ný Bi raz da Ben Ko nu -þa yým adýy la ka le me al mýþ týr. Þi ir le rin de Yu nus Em re'den Dert li'ye ka -dar, Halk ve Tek ke þa ir le ri nin kul lan dý ðý can lý di li ve he ce vez ni ni ör -nek al mýþ týr. Bu yüz den, halk ve genç ler üze rin de et ki si bü yük ol muþ,Beþ He ce ci ler de az çok onu ta kip et miþ ler dir.

Ço cuk lu ðun dan be ri ba þý na ge len ler ve bil has sa gur bet te ge çen acýyýl la rýn tor tu su, ço ðu þi ir le ri ne bez gin lik, hü zün ve kö tüm ser lik hâlin -de sin miþ tir. Her za man iç li ve il ham cý þi ire mey let ti ði için bil giç li ðesap ma mýþ, di dak tik (öð re ti ci) þi iri be nim se me miþ tir. En çok, koþ mana zým þek li ni kul lan mýþ týr. He ce vez ni ni ýs rar la sa vun du ðu hal de, aruzve he ce yi bir lik te kul lan mýþ týr. Me caz dün ya sý zen gin ve ta ze dir. Þii -rin de ko nu ve te ma lar çok ge niþ tir. Gur bet üzün tü süy le ka rý þýk va tanve genç lik öz le yiþ le ri ni san ki göz ya þý dam la la rý hâlin de þi ir leþ tir me siba ký mýn dan Rý za Tev fik ede bi ya tý mýz da ben zer siz dir.

Rý za Tev fik'in Ko ca Ha san Da yý isim li þi iri, otuz ký ta lýk bir man zumhikâye dir. Þa ir, Ru me li'de bir köy de do la þýr ken, ih ti yar bir çý na ra yas -lan mýþ, asýr lýk bir köy lü ye rast lar. Þai rin Ýs tan bul lu ol du ðu nu öð re nin ceih ti yar ko nuþ ma ya baþ lar:

KO CA HA SAN DA YI

Sul tan Mah mud sað mý? de di, son ra bir den co þa rak:

Tam beþ yýl as ker lik et tim, ek me ði ni ye dim di.

Hey dev let li ko ca sul tan, hey celâlli ars lan hey!

Bir kýr ata bi ner ge lir, ge len þâhin sa nýr dým.

Bin yi ði din ara sýn da bir gö rüþ te ta nýr dým.

Ak sa kal lý ve zir le ri kar þý sýn da tit rer di,

Ar dý sý ra deryâ gi bi kul lar yü rür gi der di.


Fermâný na ye di kral baþ eðer miþ der ler di.

Ev liyâ kuv ve ti var dý, ona er miþâ der ler di.

Biz ne mut lu gün ler gör dük, de hey de li devrân hey!

De li kan lýy dým o za man ka pý sýn da ça vuþ tum.

Beþ se ne hiz met ten son ra gel dim kö ye ka vuþ tum.

Bir da ha çýk ma dým ar týk, tar la ta kým edin dim,

El li se ne þu top rak la gü reþ et tim, di din dim.

Ço cuk lar as ke re git ti, bi ri ge ri gel me di.

Hiç bi ri nin bu gü ne dek bir ha be ri gel me di.

Ýh ti ya rý din le yen þâir, bü yük bir üzün tü için de onu Ýs tan bul'agö tür mek is ter se de þu ce va bý alýr:

De di: Oð lum, bu dünyâda ar týk ne dir umu dum!

Al lah sen den râzý ol sun, ben kö yüm den hoþ nu dum.

Gön lüm gö züm bu yer ler de ne þen lik ler gör müþ tür,

Hep si ya lan, gel di geç ti; fâni dünyâ bir düþ tür.

Ars lan gi bi üç oð lu mu fedâ et tim uð run da,

Çif ti sat tým, evi bar ký vîrân et tim uð run da,

Alt mýþ se ne ol du bel ki, ben bu köy den çýk ma dým,

Or ma nýn dan, de re sin den, kuþ la rýn dan býk ma dým.

Oðul ar zum bu dur be nim, bur da öl mek is te rim,

Yâdel ler de ney le rim?

(Serâb-ý Öm rüm, 1915)

246 Adem Suad

SUL TAN AB DÜL HA MÝD HA NINRU HA NÝ YE TÝN DEN ÝS TÝM DAD

Ner de sin, þev ket li Sul tan Hamîd Han,

Feryâdým va rýr mý bârgâhý na?

Ölüm uy ku sun dan bir lâhza uyan,

Þu nan kör mil le tin bak günâhý na!

Târih ler adý ný an dý ðý za man,

Sa na hak ve re cek, hey ko ca Sul tan;

Biz dik utan ma dan if tirâ atan

As rýn en siyâsî pâdiþâhý na.

Dîvâne sen de ðil, me ðer biz mi þiz,

Bir çü rük ip li ðe hülyâ diz mi þiz.

Sâde de li de ðil edep siz mi þiz,

Tü kür dük ata lar kýb legâhý na.

Son ra cin si bo zuk, ahlâký fenâ,

Bir sü rü tü re di, gir di meydâna.

Ner den çýk tý bun ca ve led-i zinâ?

Yuh ol sun bun la rýn ham ervâhý na.


SA DUL LAH PA ÞA(1838-1890)

Asýl adý Esad Muh lis Pa þazâde Sa dul lah Ra mi Pa þa'dýr. 1838'de Er -zu rum'da doð du. Ýl köð re ni min den son ra Ýs tan bul Dârül Maa rif'teoku du. Özel ders ler le di ni ilim le ri bi tir di. Fran sýz ca, Arap ça ve Fars -ça yý öð ren di. Þu ra yý Dev let ida re sin de baþ mu avin ve baþkâtip lik gö -rev le rin de bu lun du. Di van-ý Hu ma yun'da ter cü man lýk yap tý. 1876'daTi ca ret Na zýr lý ðý'nda bu lun du. II. Ab dül ha mit dö ne min de Fi li be'ye

el çi li ðe, son ra da Ber lin ve Vi ya na'ya gön de ril di. Vi ya na'da do kuz yýlgö rev yap týk tan son ra el çi lik bi na sý nýn ban yo sun da ha va ga zý ný açýkbý ra ka rak in ti har et ti. Da ha son ra ce na ze si Ýs tan bul'a nak le dil di.

Sa dul lah Pa þa, res mi ya zýþ ma la rý sý ra sýn da kul lan dý ðý sað lam söz di -zi mi ve ne sir di liy le dik kat çe ken bir üs lu ba sa hip ti. Ge zi le riy le il gi lianý la rý ný "1878 Pa ris Eks po zis yo nu", "Ber lin Mek tup la rý", "Char lot -ten burg Sa ra yý" gi bi ya zý la rýn da an lat tý. La mar tin'den yap tý ðý "Göl" þi -iri çe vi ri siy le dik kat çek ti. Ak lýn ve bi li min ön pla na çýk tý ðý bir dün -ya gö rü þü ne sa hip olan Sa dul lah Pa þa, "On Do ku zun cu Asýr" isim liuzun þii riy le ün ka zan dý.

Þi ir le rin den Seç me Be yit ler

"Za man za man-ý te rak ki ci han-ý ulum

Olur mu cehl ile ka bil bekâ-yý ce miyyât"

**

"Ressâme-yi se men-be de nin bak þu vâz'ýna

Hay ret le ken di hüs nü nü tas vi re baþ la mýþ

Tak li di gayr-i kâbil iken nur-i Kud re tin

Kýz nüshâ-yi vü cu du nu tan zi re baþ la mýþ."

**

"Me caz ol du ha ki kat, ha ki kat ol du me caz

Yý kýl dý bel ki esa sýn dan es ki ma lumât."


SA ÝD HA LÝM PA ÞA(1863-1921)

Sa id Ha lim Pa þa, Ýt ti hat ve Te rak ki, özel lik le de Ta lat Pa þa, En verPa þa, Ce mal Pa þa üç lü sü nün ol du ðu bir dö nem de sad ra zam lýk yap mýþbir Os man lý dev let ada mý dýr. 1863 yý lýn da Ka hi re'de doð du. Mý sýr Va -li si Ka va la lý Meh met Ali Pa þa'nýn dört oð lun dan bi ri olan Meh metAb dül ha lim Pa þa'nýn oð lu dur. Sa id Ha lim Pa þa ilk ve or ta tah si li ni

Ka hi re'de özel ola rak yap tý; Arap ça, Fars ça, Ýn gi liz ce ve Fran sýz ca öð -ren di. Da ha son ra Ýs viç re'de beþ yýl si ya sal bil gi ler öð re ni mi gör dü.

Sa id Ha lim Pa þa, bir dö nem Da nýþ tay üye li ði yap tý. Son ra kad rodý þý bý ra kýl dý, an cak ay ný dö nem de Be le di ye ge nel se çim le rin de Ye ni -köy be le di ye da ire si re is li ði ne ta yin edil di. Sa id Ha lim Pa þa 1912'dere is lik ten çe kil di. Bu sý ra da Ýt ti hat ve Te rak ki Ce mi ye ti'nin ge nel sek -re ter li ði ne se çil di. Mah mut Þev ket Pa þa'nýn sad ra zam lý ðý sý ra sýn da Dý -þiþ le ri Ba kan lý ðý'na atan dý. Mah mut Þev ket Pa þa'nýn þe hit edil me sin -den son ra 1913'de Sad ra zam lý ða (Baþ ba kan lý ða) ile ge ti ril di.

Sa id Ha lim Pa þa, 1913 Ey lü lün de, Bul gar lar la Edir ne'nin Os man -lý dev le tin de kal ma sý ve Me riç neh ri hu dut ol mak üze re sulh im za lan -ma sý hiz me ti se be bi ile Pa di þah ta ra fýn dan Ým ti yaz Ni þa ný ile onur lan -dý rýl mýþ týr. Os man lý Dev le ti'nin I. Dün ya Sa va þý’ na ka týl ma sý so nu -cun da Al man ya se fi ri Ba ron Wan gen he im ile Ye ni köy'deki ya lý sýn dait ti fak an laþ ma sý im za la dý. Da ha son ra Sad ra zam lýk tan çe kil di, ye ri neTa lat Pa þa geç ti.

Sa id Ha lim Pa þa, sa vaþ ila ný sý ra sýn da ba zý ka bi ne aza la rýy la bir lik -te tu tuk lan dý. Ha lim Pa þa, di ðer mil let ve kil le ri ile be ra ber tah li yeolun duk tan son ra Ro ma'ya git ti. 6 Ara lýk 1921'de ara ba ile evi nin ka -pý sý na gel di ði sý ra da Er me ni ko mi ta cý sý nýn si lah lý sal dý rý sý na uð ra ya rakha ya tý ný kay bet ti. Naa'þý Ýs tan bul'a ge ti ri le rek bü yük tö ren le II. Mah -mut Tür be si ’nin bah çe si ne def ne dil di. Sa id Ha lim Pa þa'nýn, Ýslâmlaþ -mak ve Ta as sub, Mu kal lid lik le ri miz, Ýn hitât-i Ýslâm, Buhrân-ý Siyâsi -miz, Meþ ru ti yet, Buhrân-ý Ýc timâîmiz, Buh ran-ý Fik ri miz ad lý eser le rivar dýr.


SEY DÝ ALÝ RE ÝS(1498-1562)

Sey di Ali Re is, bü yük bir Türk ami ra li, coð raf ya ve ma te ma tik bil -gi ni dir. 1498 yý lýn da Ýs tan bul, Ga la ta'da doð du. Si nop lu bir ai le dengel me dir. De de si, II. Meh met za ma nýn da ter sa ne ket hü da lý ðýn da, ba -ba sý Hü se yin aða da da rüs sý naa kat hü da lý ðýn da bu lun muþ lar dý. Ken -di si de ter sa ne de re is ola rak ça lýþ tý. Bar ba ros Hay red din Pa þa'nýnya nýn da ye tiþ ti.

Sey di Ali Re is, ter sa ne ket hü da sý ol du ðun dan bir de niz ha rekâtýn -da ba ðým sýz ola rak ku man dan lýk yap ma dý. Ro dos'un fet hi ne ve da hason ra Ak de niz'de ce re yan eden bü tün de niz sa vaþ la rý na Bar ba ros'unya nýn da ka týl dý ve ba tý Ak de niz böl ge si ni çok iyi öð ren di. Pre ve ze De -niz Sa va þý’n da Os man lý do nan ma sý nýn sol ta ra fý na ko mu ta ede rek bü -yük ya rarlý lýk lar gös ter di ve bu sa vaþ tan son ra adý da ha çok du yul ma -ya baþ lan dý. Trab lus garp'ýn fet hiy le bi ten ha rekâtta Kap tan-ý Der yaSi nan Pa þa ve Tur gut Re is em rin de ça lýþ tý.

Ka nu ni Sul tan Sü ley man ta ra fýn dan, Por te kiz do nan ma sýy la gir di -ði de niz sa va þý ný kay be den Mu rat Re is'in ye ri ne Hint kap tan lý ðý naatan dý ve Bas ra'da ki do nan ma yý Sü veyþ'e ge tir mek le gö rev len di ril di.Bu olay onun ya þa mý nýn da dö nüm nok ta sý ol du. 15 ge mi yi der hal ta -mir et ti re rek uy gun de niz mev si mi için beþ ay bek le di ve do nan ma sýile Bas ra'dan ay rýl dý. Bas ra'dan al dý ðý 15 ka dýr ga ile Sü veyþ'e do ðru yolalýr ken Hor fa kan þeh ri açý la rýn da 25 par ça lýk Por te kiz do nan ma sýy -la kar þý laþ tý. Ya pý lan çar pýþ ma da Por te kiz li ler bir ge mi kay be dip ge riçe ki lin ce yo lu na de vam et ti.

Mas kat ya kýn la rýn da 34 par ça lýk bir Por te kiz do nan ma sý nýn sal dý -rý sý na uð ra dý. Gü ney Ara bis tan sa hil le rin de dað la rýn de ni ze dik in me -sin den fay da la na rak, ge mi le ri ni Por te kiz do nan ma sýy la ký yý ara sý nasok tu, sa vaþ baþ la dý ðý za man dað la rýn kes ti ði rüz gar se be biy le Por te kizdo nan ma sý nýn yel ken li ge mi le ri ha re ket siz kal dý, kü rek li ge mi le riy lehýz lý ha re ket ede rek düþ ma nýn sa yý üs tün lü ðü nü yok et me ye ça lýþ tý.Ya pý lan sa vaþ ta Por te kiz li le rin al tý ge mi si ba tý rýl dý, Os man lý do nan ma -sý nýn da beþ ge mi si bat tý, bi ri de yan dý. Ge ri ka lan ge mi ler de ki top vele va zý mý bý ra ka rak Sey di Ali Re is elin de ki al tý ge miy le Su rat li ma ný nagir di; çün kü Por te kiz do nan ma sý onu ya ka la mak için do la þý yor du.

Sey di Ali Re is bu ra dan Gu ce rat'ýn baþ ken ti Ah me da bad'a git ti.Ha rap ge mi ler le Sü veyþ'e ulaþ mak im kân sýz ol du ðun dan, ka lan ge mi -ler sa tý lýp ka ra dan Ýs tan bul'a dö nül me si ne ka rar ve ril di. Sey di Ali Re -is ön ce Sind mem le ke ti nin baþ ken ti Mul tan'a, ora dan La hor'a, bu þe -hir den de Del hi'ye ge le rek Ti mu ro ðul la rý'ndan Hü ma yun Þah'ýn hu -zu ru na çýk tý.Hü ma yun þa hýn öl me si üze ri ne Af ga nis tan-Ýran yo luy laAna do lu'ya ha re ket et ti. Bun dan son ra Ka bil, Se mer kant, Bu ha ra,Meþ het þe hir le rin de hü küm dar la rý gör dü.


Bu ha ra ci va rýn da Öz bek le rin sal dý rý sý na uð ra dý ve ya ra lan dý. Ýranda Meþ het va li si ta ra fýn dan tu tuk lan dý, da ha son ra ser best bý ra ký la rakÞah I. Tah masp'a gön de ril di. Bir sü re göz hap sin de kal dýk tan son raAna do lu'ya geç me si ne izin ve ril di ve Þah'ýn Ka nu ni'ye yaz dý ðý birmek tu bu da ala rak Kaz vin'den ay rýl dý. Ay ný yýl Bað dat'a ulaþ tý. Böy le -ce Bas ra'dan çý ký þýn dan 3 yýl 7 ay son ra tek rar Os man lý ül ke si ne dö -nü yor du. Sey di Ali Re is Edir ne'de bu lu nan hü küm da rýn ya ný na git ti.Sü veyþ do nan ma sý nýn uð ra dý ðý ka yýp tan do la yý pa di þah tan af di le di.Do laþ tý ðý yer ler de gö rüþ tü ðü hü küm dar la rýn ver di ði 18 na me yi sun du;Ali Re is mah vol muþ bir do nan ma nýn so rum lu su ol mak la be ra ber, ba -þý na ge len ola ða nüs tü olay lar ka bul edi le rek suç lu gö rül me di, ön ceMü te fer ri ka ya pýl dý, son ra Di yar ba kýr tý mar def te ri ne ta yin edil di. Birsü re þeh za de Se lim'in hiz me tin de ça lýþ tý; Ga la ta Has sa ge mi re is le rin -den bi ri ol du. 1562 yý lýn da Ýs tan bul'da ya þa ma ve da et ti.

De niz ci lik te ki ünü nün ya ný sý ra de niz ci lik, coð raf ya, as tro no mi gi -bi ko nu lar da da yet ki sa hi bi bir bi lim ada mý olan Sey di Ali Re is'in buko nu lar da bý rak tý ðý eser ler þun lar dýr: Mi rat-ý Kai nat (Ka ina týn Ay na -sý), Hu la sat el-Hey yet (Ký sa as tro no mi), Ki tap el-Mu hit fi Ýlm el-Ef -lak ve'l-Bu hur (Fe lek ler ve De niz ler bi li min de ok ya nus ki ta bý), Mir'atel-Me ma lik (Ül ke le rin Ay na sý)

Son iki eser ba tý dil le ri ne de çev ril miþ tir. Gu ce rat dev le ti nin baþ -ken ti Ah me da bad'ta yaz dý ðý Mu hit ba sýl ma mýþ týr. Ali Kuþ çu'nun ma -te ma ti ðe ait ki ta bý ný Hü la sat-ül-Hey yet adýy la Türk çe'ye çe vir di. "Ka -ti bi" mah la sý ný kul la nan Sey di Ali Re is'in þi ir le ri de bu lun mak ta dýr.

254 Adem Suad

SEY RA NÝ(1807-1866)

19. yüz yý lýn ba þa rý lý halk þa ir le rin den bir olan Sey ra ni, 1807 yý lýn -da kay se ri'nin þim di ki adý De ve li olan Eve rek il çe sin de doð du. Asýladý Meh met olan þai rin ba ba sý il çe de imam olan Ca fer Ho ca dýr. Birsü re med re se eði ti mi gö ren Sey ra ni, da ha son ra Ýs tan bul'a yer leþ ti veye di se ne eði tim gör dü. Ale vi-Bek ta þi ta ri ka tý na gir di, tek ke de kal dý.Þi ir le rin de taþ la ma ve yer gi yi do ruk nok ta sý na ta þý dý, olum suz gör dü ðü

her þe yi eleþ tir di. Ýs tan bul'dan sü rül me ih ti ma li ne kar þý bu ra dan kaç tý.Or ta Ana do lu'yu ge zen þa ir da ha son ra Ha lep'e git ti, ora da bir sü rekal dýk tan son ra mem le ke ti ne tek rar ge ri dön dü.

Sey ra ni þi ir le rin de tek ke ve halk ede bi ya tý ný us ta ca iþ le miþ, ta sav -vuf ve aþk ko nu la rý ný man zu me le rin de bü tün leþ tir miþ tir. Gü zel le meve taþ la ma tü rün de ba þa rý lý ör nek ler su nan Sey ra ni, âþýk kah ve le rin -de saz lý söz lü atýþ ma la ra ka týl mýþ týr. Hal kýn dert le ri ni din le miþ, hak sýz -lý ða kar þý çýk mýþ, top lu mun ko kuþ ma sý na se bep olan rüþ vet, sah -tekârlýk ve ký yý cý lý ða sert söy lem le riy le kar þý çýk mýþ týr. Ken di ne öz gü,aký cý ve et kin bir söy le yi þi olan ozan, hal kýn de yim le ri ni çok ça kul lan -mýþ týr. Gün lük olay la rý, si ya si ça týþ ma la rý, top lu mun ya pý sý ný us ta cadil len di ren Sey ra ni, ya þa dý ðý dö ne min ta ri hi ni yaz mýþ týr ade ta. Halkþa ir le ri ara sýn da en çok Ka ra ca oð lan'dan et ki len miþ, bugün bir çok þi -iri bes te len miþ tir. Sey ra ni'yi di ðer halk þa ir le rin den ayý ran en be lir ginözel li ði, ye ni lik le re açýk ol ma sý ve eleþ ti rel ba kýþ açý sýy la halk ta bý rak -tý ðý et ki dir.

Sey ra ni, ya þa mý nýn son la rý na doð ru cid di bir ra hat sýz lýk ge çir miþ,öle ne ka dar bu nun et ki sin den kur tu la ma mýþ týr. Ge çir di ði si nir buh ra -ný son dö nem le rin de "De li" ola rak ni te len di ril me si ne se bep ol muþ tur.1866'da ölen þai rin me za rý De ve li'de dir.

Sey ra ni þi ir le ri

GE ÇER MÝ BÝL MEM

Mu hab bet kü pü nün ol sam þa ra bý

Yar be ni dol du rup içer mi bil mem

Ma mur ol mak için gö nül ha ra bý

Bir mi mar eli ne ge çer mi bil mem

256 Adem Suad

Asý kýn ol maz mý çi le çek me zi

Çi le nin ol maz mý bo yun bük me zi

He lal sü te ka tan ha ram pek me zi

Seç mek mu rad et se, se çer mi bil mem

Bül bü le gül ya rar, de ve ye di ken

Çi le dir aþý kýn boy nu nu bü ken

Tar la sý na ha ram to hu mu eken

He lal mah sü lü nü bi çer mi bil mem

Ki mi mef ta sý na ke fen biç mi yor

Ki mi he lal rý zýk yi yip iç mi yor

Yav ru sun dan kö pek bi le geç mi yor

Hak Sey ra ni'sin den ge çer mi bil mem


ÞEYH BED RED DÝN (1368-1420)

Þeyh Bed red din, Os man lý Dev le ti’ nin ida re si ni ele ge çir mek is te -yen Ba tý ni li de ri dir. Ba ba sý Ýs ra il, Di me to ka'da ki Bi zans ku man da ný -nýn ký zýy la ev le ne rek Sa mav na Ka le si ’ne ka dý ta yin edil miþ ti. Bu ev li -lik ten, 1368 yý lýn da, Þeyh Bed red din doð du. Þeyh Bed reddin, kü çükyaþ ta ilim öð ren me ye baþ la dý. Ýl mi ni art týr mak için ön ce Bur sa, son raKon ya ve Ka hi re'ye git ti. Ka hi re'de bü yük âlim ler den din ilim le ri, fel -se fe ve man týk ders le ri al dý. Tah si li ni ta mam la dýk tan son ra Teb riz'e gi -de rek, Ti mur Ha n’ýn hu zu run da ya pý lan ilmî soh bet le re ka týl dý. Da hason ra Kaz vin'e gi den Þeyh Bed reddîn, bu ra da Ba tý ni lik fýr ka sý na gir di.

Edir ne'ye yer le þen Þeyh Bed reddin'in ünü nün ya yýl ma sý Fet retDev ri'ne rast lar. Edir ne'de hü küm dar lý ðý ný ilân eden Mu sa Çe le bi,Þeyh Bed reddin'i ka zas ker ta yin et ti. Bil me den onun nü fu zu nun ya -yýl ma sý na yar dým et ti. Bun dan is ti fa de eden Þeyh Bed reddin, fa ali yet -le ri ne hýz ver di. Onun asýl ga ye si dev let ida re si ni eli ne ge çir mek ti.An cak Çe le bi Meh med Han, kar de þi Mu sa Çe le bi'yi ye nip bir li ði sað -la ya rak dev le te hâkim olun ca, Þeyh Bed reddin'i gö re vin den ala rak,Ýz mit'te mec burî ika me te me mur et ti.

Ýz mit'te yer le þen Þeyh Bed reddin, Os ma no ðul la rý nýn sal ta na tý nýyýk mak için, halk ta ba ka sý üze rin de et ki li ola bi le cek fi kir le ri ni yay makiçin ki tap lar yaz dý. Her tür lü mül ki ye tin kal dý rýl ma sý ve top rak la ma -lýn müþ te rek ol ma sý ný tav si ye eden Þeyh Bed reddin, fi kir le ri ni halkara sýn da yay ma ya baþ la dý. Ay ný za man da Ba tý ni lik pro pa gan da sý

ya pa rak Ehl-i sün net aki de le ri ni yýk ma ya ça lýþ tý. Þeyh Bed reddin'in,Ana do lu'nun çe þit li yer le rin de ha li fe le ri var dý. Bun lar ara sýn da bil -has sa Ýz mir ci va rýn da ki Börk lü ce Mus ta fa adýn da ki ha li fe si, et ra fýn dabin ler ce ta raf tar top la dý. Þeyh Bed reddin, hac ca git mek ba ha ne siy leKas ta mo nu'ya ve ora dan da Si nop'a ge çe rek, bir ge miy le Ke fe li ma ný -na çýk tý. Da ha son ra Ef lak Voy vo da sý nýn ya ný na git ti. Ef lak Voy vo -da sý Türk hâki mi ye tin den kur tul mak ümi diy le Bed reddin'e elin denge len yar dý mý yap tý.

Böy le ce Ru me li'de Þeyh Bed reddin, Ana do lu'nun bel li böl ge le rin -de ha li fe le ri hýz la ta raf tar top la ma ya baþ la dý lar. Gün geç tik çe kuv vet -le ri ar tan Þeyh Bed red din ve yan daþ la rý is yan çý kar ma ya baþ la dý lar.Ha li fe si Börk lü ce Mus ta fa'nýn beþ bin ki þiy le Ýz mir san cak be yi ni yen -me si üze ri ne is yan kor kunç bir hâl al dý. Sul tan Meh med Çe le bi is ya -nýn baþ la dý ðý böl ge le re Ve li ahd Þeh za de Mu ra d’ýn ya ný na Ve zi ri azamBa ye zid Pa þa ’yý gön de rip, is ya ný bas týr dý ve ele baþ la rý ný ce za lan dýr dý.Börk lü ce Mus ta fa idam edil di.

Ana do lu'da is ya nýn bas tý rýl dý ðý ný öð re nen Þeyh Bed reddin, De li or -man'da zor du rum da kal dý. Çün kü et ra fýn da bu lu nan la rýn bü yük birkýs mý Ana do lu'da ki is ya nýn bas tý rýl dý ðý ný du ya rak kaç mýþ lar dý. Bu se -bep le Ba ye zid Pa þa, Ru me li'ye ge çe rek, Bed reddin ve ta raf tar la rý nýDe li or man'da kü çük bir çar pýþ ma dan son ra ko lay lýk la ya ka la dý. Mah -ke me hu zu ru na çý ka rý lan Þeyh Bed reddin, sor gu su sý ra sýn da suç lu vece za sý nýn idam ol du ðu nu biz zat ka bul et ti. 1420'de Se rez pa za rýn daasýl dý. Böy le ce dev le ti çok zor du ru ma so kan ayak lan ma, Ba ye zidPa þa ’nýn gay ret ve ça lýþ ma la rýy la or ta dan kal dý rýl dý.

Þeyh Bed red din'in ölü mün den son ra eser le ri nin bir ço ðu giz len miþve ya kay bol muþ tur. Me na kýb na me ye gö re 48, baþ ka kay nak la ra gö re38 ya pý tý var dýr. Ba zý ya pýt la rý nýn adý bi lin mek le be ra ber gü nü mü zeulaþ ma mýþ týr. En iyi in ce len miþ ya pý tý Va ri dat'týr.


ÞEYH EDE BA LÝ(1206-1326)

Þeyh Ede ba li, Os man lý Dev le ti'nin ku ru luþ yýl la rýn da ya þa mýþ bü -yük Ýslâm âli mi dir. Ay ný za man da Os man Ga zi’ nin ka yýn pe de ri ve ho -ca sý dýr. Þeyh Edebâlî is miy le meþ hur ol du. 1206 Ka ra man'da doð du.Þeyh Edebâlî ilk tah si li ni mem le ke tin de yap týk tan son ra Þam'a git ti.Pek çok âlim den fý kýh, tef sir, ha dis ve di ðer ilim le ri tah sil edip, üs tünde re ce le re yük sel di. Ta sav vuf yo lu na gi rip ma nevî ol gun lu ða ka vuþ tu.

Ýn san la ra doð ru yo lu an la týp, hak di ne ka vuþ tur mak için mem le ke ti -ne dön dü. Ýslâm dün ya sýn da es ki den be ri mev cut olan fü tüv vet eh live Ana do lu'da önem li bir ye ri olan ahi ler le ir ti ba tý var dý. Os man Bey,Þeyh Ede bâ lî'yi, ilim ve fey zin den is ti fa de için sýk sýk zi ya ret eder di.

Edebâlî haz ret le ri, ken di pa ra sýy la Bi le cik'te bir dergâh yap tý ra rak,ge len ge çen le re, fa kir ve muh taç la ra ik ram da bu lun du. Os man Beyde bir çok de fa bu ra da mi sa fir kal dý. Hat ta bir ge ce dergâhta ya tar kenrü ya sýn da Þeyh Edebâlî haz ret le ri nin göð sün den bir ayýn çý kýp ken digöð sü ne gir di ði ni ve göð sün den bir bü yük aðaç bi tip dal la rý nýn âle mikap la dý ðý ný, al týn dan bir çok ne hir le rin çý kýp in san la rýn bu su lar dan is -ti fa de et ti ði ni gör müþ tü. Sa bah olup rü ya yý an la týn ca, Edebâlî haz ret -le ri, bu gü zel rü ya yý þöy le ta bir et ti:

"Sen, Er tuð rul Ga zi oð lu Os man, ba ban dan son ra bey ola cak sýn.Ký zým Mal Ha tun la ev le ne cek sin. Ben den çý kýp sa na ge len nur bu dur.Si zin asil ve te miz so yu nuz dan ni ce pa di þah lar ge le cek, on lar ni cedev let le ri bir ça tý al týn da top la ya cak lar, Al la h-ü Teâlâ ni ce in sa nýnhu zur ve sa ade te ka vuþ ma sý na, Ýslâm dinî ile þe ref len me si ne se nin so -yu nu ve si le ede cek tir." Son ra Os man Be y’i teb rik et ti. Gö zü nün nu ruký zý ný bu mü ba rek in sa na nikâhla dý.

Þeyh Ede bâ lî 1326 yý lýn da 125 yaþ la rýn da Bi le cik'te ve fat et ti.Dergâhý nýn ya nýn da def ne dil di. Es ki þe hir'de de adý na bir tür be ya pýl -dý. Ve fa týn dan bir ay son ra ký zý, dört ay son ra da da ma dý Os man Gâzivefât et ti. Þeyh Edebâlî, da ma dý Os man Bey ta ra fýn dan ku ru lan Os -man lý Dev le ti’ ne ma nevî güç ver di. Sul tan Os man'ýn hür met et ti ði,her hu sus ta is ti þa re de bu lu nup da nýþ tý ðý en ya kýn yar dým cý la rýn dan ol -du. Âlim le re ve ev li ya ya ya kýn ol ma nýn ehem mi ye ti ni ga yet iyi bi lenOs man Ga zi, ken di sin den son ra ge le cek Os man lý sul tan la rý na bý rak -tý ðý va si yet na me sin de Ýslâm âlim le ri ne hür met edil me si ni, on la ra hertür lü ko lay lý ðýn gös te ril me si ni ve her iþ te ken di le ri ne da ný þýl ma sý nýtav si ye ede rek, ci ha nýn en bü yük dev le ti ol ma nýn yo lu nu gös ter di.


Þeyh Ede bâlî'nin Os man Bey'e Na si ha ti

"Ey Oðul!

Bey sin! Bun dan son ra öf ke bi ze; uy sal lýk sa na... Gü ce nik lik bi ze;gö nül al mak sa na. Suç la mak bi ze; kat lan mak sa na. Aciz lik bi ze, ya nýl -gý bi ze; hoþ gör mek sa na. Ge çim siz lik ler, ça týþ ma lar, uyum suz luk lar,an laþ maz lýk lar bi ze; ada let sa na. Kö tü göz, þom aðýz, hak sýz yo rum bi -ze; ba ðýþ la ma sa na. Bun dan son ra böl mek bi ze; bü tün le mek sa na.Üþen geç lik bi ze; uyar mak, gay ret len dir mek, þe kil len dir mek sa na.

Ey Oðul!

Yü kün aðýr, iþin çe tin, gü cün ký la bað lý, Al lah-ü Te âlâ yar dým cýnol sun. Bey li ði ni mü ba rek kýl sýn. Hak yo lu na ya rar lý et sin. Iþý ðý ný par-latsýn. Uzak la ra ilet sin. Sa na yü kü nü ta þý ya cak güç, aya ðý ný sürç tür -me ye cek akýl ve kalp ver sin. Sen ve ar ka daþ la rý nýz ký lýç la, bi zim gi bider viþ ler de dü þün ce, fi kir ve dua lar la bi ze va at edi le nin önü nü aç ma lý yýz.Tý ka nýk lý ðý te miz le me li yiz.

Oðul!

Güç lü, kuv vet li, akýl lý ve ke lam lý sýn. Ama bun la rý ne re de ve na sýlkul la na ca ðý ný bil mez sen sa bah rüzgârla rýn da sav ru lur gi der sin. Öf kenve nef sin bir olup ak lý ný mað lup eder. Bu nun için da ima sa býr lý, se bat -kar ve ira de ne sa hip ola sýn! Sa býr çok önem li dir. Bir bey sab ret me si nibil me li dir. Vak tin den ön ce çi çek aç maz. Ham ar mut yen mez; yen sebi le bað rýn da ka lýr. Bil gi siz ký lýç da týp ký ham ar mut gi bi dir. Mil le tin,ken di ir fa nýn için de ya þa sýn. Ona sýrt çe vir me. Her za man duy var lý ðý ný.Top lu mu yö ne ten de, di ri tu tan da bu ir fan dýr.

Ýn san lar var dýr, þa fak vak tin de do ðar, ak þam eza nýn da ölür ler.Dün ya, se nin göz le ri nin gör dü ðü gi bi bü yük de ðil dir. Bü tün fet he dil -me miþ giz li lik ler, bi lin me yen ler, an cak se nin fa zi let ve ada le tin le günýþý ðý na çý ka cak týr. Ana ný ve ata ný say! Bil ki be re ket, bü yük ler le be -ra ber dir. Bu dün ya da inan cý ný kay be der sen, ye þil ken ço rak olur, çöl -le re dö ner sin. Açýk söz lü ol! Her sö zü üs tü ne al ma! Gör dün, söy le -me; bil din de me! Se vil di ðin ye re sýk gi dip gel me; mu hab bet ve iti ba rýnze de le nir...

262 Adem Suad

Þu üç ki þi ye; ya ni ca hil ler ara sýn da ki âli me, zen gin iken fa kir dü -þe ne ve ha týr lý iken, iti ba rý ný kay be de ne acý! Unut ma ki, yük sek te yertu tan lar, aþa ðý da ki ler ka dar em ni yet te de ðil dir. Hak lý ol du ðun mü ca -de le den kork ma! Bi le sin ki atýn iyi si ne do ru, yi ði din iyi si ne de li der ler.

En bü yük za fer nef si ni ta ný mak týr. Düþ man, in sa nýn ken di si dir.Dost ise, nef si ta ný ya nýn ken di si dir. Ül ke, ida re ede nin, oðul la rý ve kar -deþ le riy le bö lüþ tü ðü or tak ma lý de ðil dir. Ül ke sa de ce ida re ede ne ait tir.Ölün ce, ye ri ne kim ge çer se, ül ke nin ida re si onun olur. Vak tiy le ya ný -lan ata la rý mýz, sað lýk la rýn da dev let le ri ni oðul la rý ve kar deþ le ri ara sýn dabö lüþ tü ler. Bu nun için dir ki, ya þa ya ma dý lar. Ýn san bir ke re otur du mu,ye rin den ko lay ko lay kalk maz. Ki þi ký pýr da ma yýn ca uyu þur. Uyu þun calaf la ma ya baþ lar. Laf de di ko du ya dö nü þür. De di ko du baþ la yýn ca dagay ri if lah et mez. Dost, düþ man olur; düþ man, ca na var ke si lir!

Ki þi nin gü cü, gü nün bi rin de tü ke nir, ama bil gi ya þar. Bil gi nin ýþý ðý,ka pa lý göz ler den bi le içe ri sý zar, ay dýn lý ða ka vuþ tu rur. Hay van ölür, se -me ri ka lýr; in san ölür ese ri ka lýr. Gi de nin de ðil, bý rak ma ya nýn ar dýn -dan að la ma lý... Bý ra ka nýn da bý rak tý ðý yer den de vam et me li. Sa va þýsev mem. Kan akýt mak tan hoþ lan mam. Yi ne de, bi li rim ki, ký lýç kal kýpin me li dir. Fa kat bu kal kýp-iniþ ya þat mak için ol ma lý dýr. He le ki þi ninki þi ye ký lýç in dir me si bir ci na yet tir. Bey mem le ket ten öte de ðil dir. Birsa vaþ, yal nýz ca bey için ya pýl maz. Dur ma ya, din len me ye hak ký mýzyok. Çün kü, za man yok, sü re az!

Yal nýz lýk kor ka na dýr. Top ra ðýn ekim za ma ný ný bi len çift çi, baþ ka sý -na da nýþ maz. Yal nýz ba þý na kal sa da! Ye ter ki, top ra ðýn tav da ol du ðu -nu bi le bil sin. Sev gi da va nýn esa sý ol ma lý dýr. Sev mek ise, ses siz lik te dir.Ba ðý ra rak se vil mez. Gö rü ne rek de se vil mez! Geç mi þi ni bil me yen,ge le ce ði ni de bi le mez.

Os man! Geç mi þi ni iyi bil ki, ge le ce ðe sað lam ba sa sýn.

Ne re den gel di ði ni unut ma ki, ne re ye gi de ce ði ni unut ma ya sýn."


ÞEYH GA LÝB(1757-1799)

Þeyh Ga lib 1757 yý lýn da Ýs tan bul'da doð du. Ba ba sý Mus ta fa Re -þid Efen di, an ne si Emi ne Ha tun'dur. Kuv vet li bir ta sav vuf eði ti miiçin de ye ti þen ba ba sý, Mev le vi li ðe ve Me la mi li ðe bað lý þi ir le de uð ra -þan, kül tür lü bir ki þiy di. Þeyh Ga lib'in de de si Meh med Efen di demev le vi ta ri ka tý ay dýn la rýn dan dý. Ga lib il köð re ni mi ni ba ba sýn dangör dü. Ham di ad lý bir bil gin den Arap ça der si al dý ðý ve ken di si ne

Esad mah la sý ný ve ren Sü ley man Ne þet'ten de öð re ni mi sý ra sýn da fay -da lan dý ðý bi lin mek te dir.

Çok genç yaþ tay ken güç lü bir þa ir ve ge niþ kül tür lü bir ay dýn ola -rak ta nýn dý. Ýlk þi ir le rin de Esad mah la sý ný kul lan dý. Bu adýn baþ ka la -rýn ca be nim sen di ði ni gö re rek Ga lib adý ný kul lan ma ya baþ la dý. Her ikimah la sý bir lik te kul lan dý ðý gö rül dü. He nüz 24 ya þýn day ken di van sa -hi bi olan þa ir, 26 yaþ la rýn da Türk ede bi ya týn da mes ne vi tü rü nün enba þa rý lý ör nek le rin den bi ri sa yý lan "Hüs nü Aþk" ad lý ese ri ni ta mam la -dý. Bir yýl son ra Kon ya'da Mev la na der gâ hýn da çi le ye gir di, fa kat ay rý -lý ðý na da ya na ma yan ba ba sý nýn is te ði üze ri ne çi le si ni ta mam la ma danÝs tan bul'a dön dü.

Ye ni ka pý Mev le vi ha ne si'nde ye ni den çi le ye gir dik ten son ra hüc re -ye çýk tý. Süt lü ce'de ki evin de, 1791 yý lý na ka dar ilim le ve eser yaz mak -la uð raþ tý. Bu ta rih te Ga la ta Mev le vi ha ne si þeyh li ði ne ge ti ril di. Se kizyýl ka dar sü ren der gâh þeyh li ði sý ra sýn da Sul tan III. Se lim, Va li de Sul -tan Pa di þa h’ýn hem þi re si Bey han Sul ta n’ýn ya kýn la rý ara sýn da yer al dý.Bu nun so nu cu ola rak Sul tan III. Se lim ve Va li de Sul tan'da ha rap birdu rum da olan der gâ hý ve Ka sým pa þa Mev le vi ha ne si'ni ta mir et tir di.1799 yý lýn da Ýs tan bul'da ve fat eden Þeyh Ga lib'in me za rý Ga la ta Mev -le vi ha ne si'nin av lu sun da ki tür be de dir.

ÞAR KI

Fârið ol mam ey le sen yüz bin cefâ sev dim se ni

Böy le yaz mýþ al ný ma kilk-i kazâ sev dim se ni

Ben bu söz den dön me zem devr ey le dik çe nüh fe lek

Þâhid ol sun aþ ký ma arz u semâ sev dim se ni

Bend-i pey vend-i di lim ebrû-yý gaddârýn da dýr

Riþ te-i cem'iy ye tim zülf-i si yeh-kârýn da dýr

Has ta yým ümmîd-i sýh hat çeþm-i bîmârýn da dýr

Bir devâsýz der de ol dum müb telâ sev dim se ni


Ey hilâl-ebrû di lin mey li sa na dýr doð ru su

Sûy-i mihrâba nigâhým kec-edâdýr doð ru su

Râ ka þýn dan in hirâf et sem riyâdýr doð ru su

Yâ savâb ol muþ ve ya ol muþ hatâ sev dim se ni

Bî-gubârým has ret-i hat týn la hâk ol sam yi ne

Sýh ha tim rûh-i le bin den dir helâk ol sam yi ne

Tîð-i gam zen den ke sil mem çâk çâk ol sam yi ne

Hâsý lý beyhûde cevr et me ba na sev dim se ni

Gâlib-i dîvâne yim Ferhâd u Mecnûn'a salâ

Yüz çe vir mem ol sa dün ya bir ya na ben bir ya na

Þem'ine pervâne yim pervâ ne lâzým dýr ba na

An la sýn bîgâne bil sin âþinâ sev dim se ni

Þeyh Ga lip

266 Adem Suad

ÞEY HÜ LÝS LAM YAH YA EFEN DÝ (1553-1644)

Yah ya Efen di, Di van þa iri ve Sul tan III. Mu rad dö ne mi þey hü lis -lam la rýn dan dýr. 1553 yý lýn da Ýs tan bul'da doð du. Þey hü lis lam An ka ra -lý Ze ke ri ya Efen di'nin bü yük oð lu dur. Med re se öð re ni mi gör dü, Arap -ça ve Fars ça yý da öð ren dik ten son ra uzun sü re Mü der ris lik ler de veKa dý lýk lar da bu lun du. Ana do lu ve Ru me li Ka zas ker li ði yap tý. Þey hü -lis lam Yah ya Efen di 1621'de, Sul tan Genç Os man'ýn öl dü rül me si ola -yýn da gö re vin den fe ra gat eden Esat Efen di'nin ye ri ne þey hü lis lam ol -du. Sad ra zam Ke man keþ Ali Pa þa'ya rüþ vet al ma ma sý için na si hat tebu lun ma sý üze ri ne Pa þa nýn IV. Mu rad'a þikâye ti üze ri ne az le dil miþ sede Pa di þah sad ra za mýn hak sýz lý ðý ný an la yýn ca 1624'te Onu tek rar þey -hü lis lam lý ða ge tir miþ tir. Þey hü lis lam Yah ya Efen di, zor ba la rýn is ya nýsý ra sýn da bu gö rev den ay rý lýp sak lan mak zo run da kal dý. Þey hü lis lamYah ya Efen di, 1633'te üçün cü de fa ay ný gö re ve ge ti ril di.

Re van ve Bað dat se fer le rin de Sul tan IV. Mu rad'la bir lik te bu lun -du ve Onun il ti fa tý ný gör dü. Sul tan Ýb ra him'in za ma nýn da da Þey hü -lis lam lýk ta kal dý ve ölü mü ne ka dar bu gö re vi ni sür dür dü. Me za rý, ba -ba sý Ze ke ri ya Efen di'nin Çar þam ba'da ki me za rý ya nýn da dýr. Di va ný"Asa rý Mü fi de Kü tüp ha ne si" se ri si ara sýn da ba sýl mýþ týr. Di va nýn danbaþ ka Fe ra iz man zu me si þer hi, Ka si dei Bür'e tah mi si, Ni ga ris tan Ter -cü me si, fet va la rý, bir de Ýkin ci Os man za ma ný na da ir bir ta rih çe si var dýrama ba sýl ma mýþ týr.

Þey hü lis lam Yah ya Efen di'den

Sun sâga rý sâkî ba na mestâne di sün ler

Us lan ma dý git ti gör o dîvâne di sün ler

Peymâne si ni her ki þi dol dur ma da bun da

Þim den ge rü bu mec li se mey-hâne di sün ler

Dil hâne si yýk ko ma taþ üs tü ne bir taþ

Sen yap aný iler ana vîrâne di sün ler

Gön lün de se nin gayr ü sivâ su re ti n'ey ler

Lâyýk mý bu kim Kâ'be'ye büt-hâne di sün ler

Yahyâ'nýn olup söz le ri hep sýrr-ý ma hab bet

Yarân iþi düb söy le me ya ba ne di sün ler

268 Adem Suad

ÞÝ NA SÝ(1826-1871)

ÝB RA HÝM ÞÝ NA SÝ EFEN DÝ

Ýb ra him Þi na si Efen di 1826'da Ýs tan bul'da doð du. Türk-Rus sa va -þýn da (1827) Þum nu'da þe hit olan bir top çu su ba yý nýn oð lu dur. Kü çükyaþ ta ye tim ka lan Þi na si, an ne si ta ra fýn dan ye tiþ ti ril di. Ýl köð re ni mi ni

Top ha ne sem tin de ki ma hal le mek tep le rin de yap tý, son ra Top ha neKa le mi ne gir di. Müs lü man olan Fran sýz asýl lý Re þad Bey'den Fran sýz -ca öð ren me ye baþ la dý. Da ha son ra eði ti mi ni ta mam la mak için Pa ris'egön de ril di (1849). Fran sa'da ma li ye öð re ni mi nin ya ný sý ra ede bi yat lada il gi le nen Þi na si, Ýs tan bul'a dön dü ðün de Mec lis-i Ma rif'te gö re vege ti ril di. 1858'de ken di is te ðiy le me mur luk tan ay rý la rak ga ze te ci li ðebaþ la dý. Ön ce Agâh Efen di ile bir lik te "Ter cümân-ý Ahvâl" ad lý bir ga -ze te çý kar dý, al tý ay ay rý la rak tek ba þý na "Tas vir-i Efkâr" ga ze te si ni çý -kar ma ya baþ la dý. Üç yýl bo yun ca yö net ti ði ga ze te si ni Na mýk Ke mal'ebý ra ka rak Pa ris'e git ti. Beþ yýl son ra Ýs tan bul'a dö ne rek ölü mü ne dekya yýn cý lýk la uð raþ ma ya de vam et ti. Bey nin de çý kan bir tü mör dendo la yý 1871'de ve fat et ti.

Þi na si'nin Ede bi Kim li ði

Genç lik dö ne min de Di van Ede bi ya tý ge le ne ði ne uy gun þi ir ler söy -le yen Þi na si, Pa ris'ten dön dük ten son ra þi ire ye ni açý lým lar ge tir di. Birsü re aruz vez niy le ye ni ko nu la rý iþ le yen þi ir ler yaz dý. Da ha son ra LaFon ta ine'in et ki siy le hem bi çim ve hem de içe rik açý sýn dan ye ni tarzþi ir le re yö nel di. Di van þii rin de ki par ça gü zel li ði ye ri ne Þi na si, þi ir debü tün gü zel li ði ni sa vun du ve ko nu bü tün lü ðü ne önem ver di. Fa katTürk þi iri ne bir çok ye ni lik ge tir me si ne rað men Þi na si, dö ne min or ta -la ma þi iri ni aþa ma dý.

Dil ko nu sun da Þi na si yi ne bir il kin ön der li ði ni yap tý. Arap ça veFars ça ke li me le rin ya zý di li ne ge tir di ði aðýr lý ðý gi der mek için "safîTürk çe" kav ra mý ný or ta ya ata rak dil sa de leþ me si ne ön cü lük et ti. Bir -kaç þi iri ni ve Þa ir Ev len me si'ni "lisân-ý avâm" ile yaz mýþ ve 1911'denson ra Mil li Ede bi yat Aký mý'yla ge li þen sa de dil ha re ke ti nin te mel le ri -ni oluþ tur muþ tur. Ay rý ca Þi na si'nin bir lü gat ça lýþ ma sý ol du ðu nu,Fran sa'da bi rik tir di ði not la rý ný Ýs tan bul'da te mi ze çek tir di ði ni ya kýnar ka daþ la rý nýn de ði þik kay nak lar da ki ifa de le rin den bi li yo ruz. Fa katbu gü ne ka dar bu lü ga te ar þiv ler de rast lan ma mýþ týr. Ay rý ca nok ta la maiþa ret le ri ni de ilk de fa Þi na si kul lan mýþ týr.

270 Adem Suad

Þi na si da ha çok ne sir ala nýn da yap tý ðý ye ni lik ler le Türk ede bi ya týn daönem li bir yer tut muþ tur. Es ki ne sir di li fi kir den çok ben zet me ler le süs -lüy dü. Þi na si, "umum hal kýn ko lay lýk la an la ya bi le ce ði" tarz da ya za rak ye -ni lik çi dü þün ce le ri ni açýk bir an la tým la ifa de et me yi amaç la dý. Ter cümân-ýAhvâl ve Tasvîr-i Efkâr'da ki ma ka le le rin de, ko nuþ ma di li ni ya zý di li hâli -ne ge tir di. Tasvîr-i Efkâr'da ya yýn la nan si yasî ve edebî ya zý la rý Mün te -habât-ý Tasvîr-i Efkâr ad lý bir ki tap ta top lan dý. Türk ata söz le ri ni bir ara yatop la dý, bun la rý Durûb-ý Emsâl-i Os ma niy ye (1863) adýy la bas týr dý.

Þi na si'nin Ga ze te ci li ði

1832'den iti ba ren çý ka rý lan "Tak vim-i Ve ka yi" res mi ni te lik li birga ze tey di. Þi na si, Agâh Efen di'yle bir lik te 1860'ta ilk si vil ga ze te olanTer cü man-ý Ah val'i çý kar ma ya baþ la dý. Ga ze te nin ilk sa yý sýn da ama cý -ný þu cüm le ler le açýk la mýþ týr: "Ma dem ki bir he yet-i iç ti ma iye de ya þa -yan halk bun ca ve za if-i ka nu ni ye ile mü kel lef tir; el bet te ka len ve ka -le men ken di va ta ný nýn me na fi ine da ir be yan-ý ef kâr et me yi…" Türktop lu mu na ye ni bir an la yýþ ge ti ren Þi na si, ga ze te yi sa de ce hal kýn oku -ya ca ðý bir ya yýn or ga nýn dan çok hal kýn ifa de ara cý ola rak gör dü. Þi na -si ya zý la rýn da ilk kez "re is-i cum hur", "va tan ve mil let yo lun da ken di nife da et mek" gi bi bir çok ye ni kav ram kul lan dý.

Ýlk Ti yat ro: "Þa ir Ev len me si"

"Bir Per de lik Ko me di" di ye ni te le nen "Þa ir Ev len me si", ilk ön ce ikiper de ola rak ya zýl mýþ, Ter cü man-ý Ah val'in 2-3-4 ve 5. sa yý la rýn da birper de ola rak ya yýn lan mýþ týr. Ba tý ti yat ro su nu ya kýn dan ta ný yan Þi na si,"Þa ir Ev len me si"nden baþ ka ti yat ro ese ri yaz ma dý.

Bir Tö re Ko med ya sý özel li ði ta þý yan "Þa ir Ev len me si"nde, Ba tý lý tu -tum ve dav ra ný þý, ký lýk ve ký ya fe tiy le pek se vil me yen, eði tim li ol ma sý narað men saf bir ya pý ya sa hip Þa ir Müþ tak Bey, sev di ði Kum ru Ha ným'la,


ký la vuz ve yen ge ha ným lar ara cý lý ðýy la nikâhlan mýþ týr. Ni kah son ra sýnda ken di siy le ev len di ri len ki þi nin, Kum ru Ha ným'ýn çir kin ve yaþ lý ab -la sý Sa ki ne Ha ným ol du ðu nu gö rün ce ön ce ba yý lýr son ra iti raz eder.Ma hal le li nin de iþe ka rýþ ma sýy la olay git tik çe kar ma þýk ha le ge lir. "Þa irEv len me si", mo dern ti yat roy la ge le nek sel Türk ti yat ro su (Or ta Oyu nu,Göl ge Oyu nu, Med dah lýk vb.) ara sýn da bir ge çiþ ese ri dir.

272 Adem Suad

TA LAT PA ÞA(1874-1921)

Ta lat Pa þa, dev let ve si ya set ada mý dýr. Ýt ti hat ve Te rak ki Fýr ka sýön der le rin den di. Ta lat Pa þa, 1874 yý lýn da Edir ne'de doð du. Ýl köð re ni -mi ni Vi ze'de, or ta öð re ni mi ni Edir ne As ke ri Rüþ ti ye si'nde ta mam la dý.Edir ne Pos ta ve Tel graf Ýda re sin de kâtip ola rak ça lýþ ma ya baþ la dý. Al -yans Ýs ra il Mek te bi'nde Türk çe öð ret men li ði gö rev le rin de bu lun du.Genç yaþ ta Jön Türk ha re ke ti ne il gi duy du ve Ýt ti hat ve Te rak ki

Ce mi ye ti Edir ne Þu be si'ne üye ol du. Meþ ve ret Ga ze te si ile ce mi yetbil di ri le ri nin da ðý tý mý ný üst len di. Sul tan II. Ab dül ha mid'in Ýs tib datyö ne ti mi aley hin de ki ça lýþ ma la ra ka týl dý. Bir sü re son ra tu tuk lan dý veSe la nik'e sü rül dü. Se la nik'te Pos ta ve Tel graf Mü dür lü ðü'nde me mur lukve baþkâtip lik yap tý.

Çok genç yaþ lar da si ya set le il gi len me ye baþ la yan Ta lat Pa þa, Ýt ti -hat ve Te rak ki Fýr ka sý adý ný alan Os man lý Hür ri yet Ce mi ye ti'ni kur -du. Hür ri yet ve dev rim dü þün ce si ni ge niþ alan la ra yay dý. Sa ra yaþikâyet edi le rek, Ana do lu'ya sür gün, ce za sý na çarp tý rýl dý. An cak buce za ye ri ne ge ti ril me di. Ýki de fa Ýs tan bul'a gi de rek Ýt ti hat ve Te rak kiCe mi ye ti'nin þu be si ni kur du ve teþ ki lat lan dýr dý. II. Meþ ru ti yet'inila nýn da mil let ve ki li ol du. Hü se yin Hil mi Pa þa ka bi ne sin de içiþ le riba kan lý ðý na ge ti ril di.

Bal kan Sa vaþ la rý sý ra sýn da, böl ge de ki ka rý þýk lýk la rý ön le mek ama -cýy la Do ðu Ana do lu'da ki Er me ni le ri top lu ca göç et tir di. Bu uy gu la mane de niy le Ba tý ka mu oyun da "soy ký rým yap mak"la suç lan dý ve "bir nu -ma ra lý Er me ni düþ ma ný" ilan edil di. I. Bal kan Sa va þý'na gö nül lü ola -rak ka tý lan Ta lat Pa þa, Bab-ý Ali bas ký ný ný dü zen le yen ler ara sýn dayer al dý. Edir ne'nin Bul gar lar ta ra fýn dan ele ge çi ril me sin den son raor du nun ha re ke te ge çe rek þeh ri ge ri al ma sý ný sað la dý. Bul gar lar la Ýs -tan bul'da ya pý lan ba rýþ gö rüþ me si ni bi rin ci de le ge ola rak yö net ti.1917 yý lýn da sad ra zam lý ða ge ti ril di.

I. Dün ya Sa va þý'ndan çe ki len Rus ya ile Bres li towsk'da ya pý lan ba -rýþ ant laþ ma sý na Os man lý Dev le ti adý na ka týl dý. Sa va þýn Al man ya vemüt te fik le ri nin ye nil gi siy le so nuç la na ca ðý nýn an la þýl ma sý ve Al man -ya'nýn Ýti laf Dev let le ri'nden ateþ kes is te me si üze ri ne, Ta lat Pa þa hü kü -me ti de is ti fa et ti. (Ekim 1918) Ye ni ku ru lan Ah med Ýz zet Pa þa hü kü -me ti sa va þý so na er di ren Mon dros Mü ta re ke si ni (30 Ekim 1918) im -za lar ken, Ýt ti hat ve Te rak ki Fýr ka sý da son kon gre si ni yap tý. Ta lat Pa -þa bu kon gre de yap tý ðý ko nuþ ma sýn da sa va þa na sýl gi ril di ði ni ve sa vaþsý ra sýn da ki ge liþ me le ri an lat tý ve si ya set ten çe kil di ði ni açýk la dý. I.Dün ya Sa va þý'nýn Os man lý Dev le ti için bü yük bir ye nil gi ile so nuç -lan ma sýn dan son ra Ah med Ýz zet Pa þa'ya bý rak tý ðý mek tup ta, mil le tekar þý he sap ver mek üze re ge ri ge le ce ði ni, ge re kir se mah ke me ye deçý ka ca ðý ný bil di re rek Al man ya'ya git ti.

274 Adem Suad

Ta lat Pa þa, 15 Mart 1921'de bir Er me ni ko mi ta cý sý ta ra fýn dan Ber -lin'de öl dü rül dü ve Ber lin'de ki Türk Me zar lý ðý na gö mül dü. 1943'teme za rý Ýs tan bul'a ge ti ri le rek Þiþ li'de Hür ri yet-i Ebe di ye te pe sin de top -ra ða ve ril di. Ta lat Pa þa'nýn Meþ ru ti yet ve I. Dün ya Sa va þý yýl la rý nýele alan aný la rý ölü mün den son ra "Ta lat Pa þa'nýn Ha tý ra la rý"(1958),"Ta lat Pa þa'nýn Aný la rý" (1986, 1990) adý al týn da ya yým lan dý.


TEV FÝK FÝK RET(1867-1915)

Tev fik Fik ret'in asýl adý Meh met Tev fik'tir. 24 Ara lýk 1867'de Ýs -tan bul'da doð du. Ço cuk yaþ ta an ne si nin ölü mü, onu ha ya tý bo yun caet ki le di. Or ta öð re ni mi ni ön ce Mah mu di ye Rüþ ti ye si'nde, son ra daGa la ta sa ray Sul ta ni si’n de yap tý. Bu ra da Re ca iza de Ek rem'in öð ren ci -si ol du. Duy gu lu ki þi li ði onu genç yaþ lar da þi ire yö nelt ti. Ga la ta sa ray'ýbi tir dik ten son ra çe þit li me mur luk lar da bu lun du. Ek iþ ola rak Ti ca ret

Mek teb-i Ali si'nde hat ve Fran sýz ca öð ret men li ði yap tý. 1891'de Mir -sad Der gi si'nin aç tý ðý þi ir ya rýþ ma sýn da bi rin ci li ði ka za nýn ca, ede bi yatçev re le ri nin dik ka ti ni üs tü ne çek ti. Da ha son ra Ga la ta sa ray Sul ta ni -si'nin ilk bö lü mü ne Türk çe öð ret me ni olarak atan dý. Malûmat Der gi -si'ni çý kart ma ya baþ la dý. Hü kü me tin büt çe de kýsýntý yap ma ge rek çe -siy le me mur ma aþ la rý nýn yüz de onu nu kes me si ne tep ki ola rak Ga la ta -sa ray'da ki gö re vin den is ti fa et ti ve in zi va ya çe kil di.

Es ki öð ret me ni Re ca iza de Ek rem'in ara cý lý ðýy la Ser vet-i Fü nunDer gi si'nin ya zý iþ le ri yö net men li ði ne ge ti ril di. Ay ný yýl Ro bert Ko le -ji'ne Türk çe öð ret me ni ola rak ta yin edil di. Sul tan Ab dül ha mid yö ne -ti mi ne mu ha lif olan Ba tý cý lar, mu ha le fet le rin de uzun sü re ba þa rý sað -la ya ma yýn ca bu du rum on la rý top lum dan ka çýþ dü þün ce le ri ne sü -rük le di ve Tev fik Fik ret'te ki "in zi va" dü þün ce si ni da ha da de rin leþ ti.Bu dü þün ce, Ser vet-i Fü nun ya zar la rýn ca da be nim se ni yor du.

Bir ara hep si bir lik te Ye ni Ze lan da'ya git me yi, da ha son ra Hü se yinKâzým'ýn Ma ni sa'nýn bir kö yün de ki çift li ði ne yer leþ me yi dü þün dü ler.Ama Fik ret'in "Ye þil Yurt" þii rin de de açýk ça gö rü len bu sý la ütop ya sýve bir lik te ya þa ma öz le mi bir tür lü ger çek leþ me di. Ser vet-i Fü nun cu -lar ara sýn da gö rüþ ay rý lýk la rý baþ la mýþ tý. Ba zý la rý der gi den ay rýl dý lar. Birsü re son ra Fik ret de der gi nin sa hi bi ile an la þa ma ya rak ya zý iþ le ri yö -net me li ði ni bý rak tý. Bü tün za ma ný ný Ro bert Ko le ji'nde ge çir me yebaþ la dý. 1901'de "in zi va" dü þün ce si ni ger çek leþ tir mek ama cýy la Ru -me li hi sa rý'nda Ro bert Ko le ji'nin ya nýn da, plan la rý ný ken di si nin çiz di ðiAþi yan ad lý evi yap týr ma ya baþ la dý.

Bu gün Tev fik Fik ret Mü ze si olan Aþi yan, 1905'de ta mam lan dý.Tevfik Fik ret, eþi ve oð lu Ha luk'la bir lik te bu ra ya yer leþ ti. Çok az in -san la gö rü þü yor du. "Sis", "Sa bah Olur sa", "Bir Lah za-i Ta ah hur" budö ne min ürün le ri dir. Bu ara da ba ba sý nýn, ar ka sýn dan da, kýz kar de þi -nin ha yat la rý ný kay bet me si onu çok et ki le di. Bu dö ne min de, öz gür lükge ti re ce ði ne inan dý ðý Ýt ti hat ve Te rak ki'yi des tek li yor du. II. Meþ ru ti -yet'in ateþ li sa vu nu cu la rý ara sý na ka týl dý. Meþ ru ti yet'ten son ra "in zi -va"sýn dan çýk tý, es ki ar ka daþ la rýy la ba rý þa rak, Hü se yin Kâzým ve Hü -se yin Ca hid'le bir lik te Ta nin Ga ze te si'ni kur du. Ama ga ze te Ýt ti hat veTe rak ki'nin ya yýn or ga ný du ru mu na ge ti ril mek is te nin ce bu na kar þýçý kýp, Hü se yin Ca hid'le yol la rý ný ayýr dý.


Tev fik Fik ret da ha son ra Ga la ta sa ray Sul ta ni si'nin mü dü rü ol duve bir sü re ön ce yan mýþ olan oku lun ona rý mý ný üst len di. Bu ara da,top lan tý sa lo nu nu mes ci din üs tü ne yap týr dý ðý ge rek çe siy le aðýr eleþ ti -ri le re uð ra dý. O gün ler de 31 Mart Ola yý pat lak ver di. Fik ret, ola yýpro tes to ama cýy la ön ce ken di ni oku lun ka pý sý na zin cir le bað lat tý, er -te si gün de is ti fa et ti. An cak öð ren ci le rin ve maa rif na zý rý Na il Bey'inýs rar la rýy la tam yet ki li ola rak gö re ve dön dü. Ama se kiz ay son ra birda ha dön me mek üze re Ga la ta sa ray'dan ay rýl dý.

Ye ni den Aþi yan'a çe ki len Tev fik Fik ret, ar týk, Ýt ti hat ve Te rak kiÝk ti da rý'na da mu ha lif ol muþ tu. 1912'de Mec lis'in ka pa týl ma sý üze ri ne,bu ola yý Mec lis'in 1878'de ka pa týl ma sý na ben ze te rek "Dok san Be þeDoð ru" þi iri ni yaz dý. Bu nu "Han-ý Yað ma", "San cak- Þe rif Hu zu run da"gi bi þi ir ler iz le di. Ýt ti hat ve Te rak ki'nin fe da ile rin ce iz len me ye baþ lan -dý. Mo dern pe da go ji il ke le ri ne uy gun bir okul aç mak, ye ni bir ede bi -yat der gi si çý kart mak gi bi ta sa rý la rý ol duy sa da bun la rý ger çek leþ ti re -me di. Þe ker has ta sý olan Tev fik Fik ret, te da vi ye ya naþ ma dý ðý için 19Aðus tos 1915'te Ýs tan bul'da ya þa mý ný yi tir di.

Tev fik Fik ret'in Son Þi iri

SAN CAÐ-I ÞE RÝF HU ZU RUN DA

Ey ra yet-i Pey gam ber, ey üm mid-i ahi ri

Mil yon la ku lu bun;

Ey nef ha-i gay bi ye-i nus ret, ki sa fi ri

Vecd- aver olur ru hu na þar kýn ve ce nu bun;

Kud siy yet-i fey zin le açýl, ren gi ni gös ter,

Var sýn so luk ol sun

Bir hah za cýk ey seyf-i ci had, oy na ký nýn dan,

Ak sýn ko yu kan lar;

278 Adem Suad

Va dey li yor Al lah, ola cak týr sa na kur ban

Ýs lam'a iha net dü þü nen can-ü ci han lar.

Ga fil me de niy yet, se ni en son ra mu hak kak

Hüs ran ile tet vic ede cek akl-i te ba hýn

Al la hý na þük ret:

Þük ret ve ma asi ne olup ta ib-ü na dim,

Hak tan ta lep-i ecr-i ci had et... Ne saa det,

Rab bin ne saa det ki, bu gün din uð run da

Em va li mi ver dim;

Rab bim ne saa det, ne saa det ki yo lun da

Em va li mi, eþ ga li mi, ama li mi ver dim.

Ar týk yü rü rüm... avn-i Hü da me þal-i ra hým,

Bi azm-ü ira det;

Pey gam be ri min san ca ðý ol duk ça pe na hým.

El bet be nim dir ebe di savn-ü se la met

Ar týk yü rü rüm... Yýl dý rým in sin be ni yak maz,

Boð maz be ni tu fan;

Ben hýfz-ý me la ik te yim, el bet te bý rak maz

On lar be ni düþ man la ra, yok tur bu na im kan.

Göz ler yu mu lu, si ne açýk, can mü te sel li,

Vic dan sa pür-üm mid.

Ben Rab bi me doð ru

Her an mü te vec cih, mü te vek kil ve sa bu rum,

Öl sem de ne mut lu ba na, kal sam da ne mut lu!

(1915)


ULU BAT LI HA SAN(1428-1453)

Ulu bat lý Ha san, Ýs tan bul'un fet hi sý ra sýn da Bi zans sur la rý na ilksan ca ðý di ken ye ni çe ri dir.

Os man lý or du su Fa tih Sul tan Meh med ku man da sýn da 6 Ni san1453 Cu ma gü nü Ýs tan bul'u ku þat tý. 29 Ma yýs 1453 Sa lý gü nü sa ba hakar þý son sal dý rý ya pý lý yor du. Ye ni çe ri ler ara sýn da iri ya rý Ulu bat lý Ha -san ad lý bir as ker sur la ra týr man ma ya baþ la dý. Bir elin de pa la sý, öte ki

eli ile kal ka ný ný ba þý nýn üs tün de tu ta rak sur la rýn üs tü ne çýk tý. Onun -la bir lik te otuz ka dar ye ni çe ri de sur la ra týr man dý. Ulu bat lý Ha san ya -ra lan ma sý na rað men, ar ka daþ la rý nýn sur la ra çýk ma sý na yar dým et ti.Aya ðý ta þa ta ký la rak sur lar dan aþa ðý düþ tü. Yu ka rý dan atý lan ok lar laþe hid edil di. An cak ye ni çe ri ler, açý lan ge dik ler den içe ri gi re rek þeh riele ge çir di ler.

Bi zans ta rih çi si Phrant zes'in an la tý þý na gö re: Türk ler 29 Ma yýs Sa -lý gü nü sa ba ha kar þý Edir ne ka pý ile Top ka pý ara sýn da umu mi bir hü -cum baþ lat tý lar. Sa vun ma nýn te mel di re ði olan Ve ne dik li Ge ne ral Gi -us ti ni ani'nin ya ra la nýp cep he yi ter k et me si üze ri ne Türk as ker le ri he -ye ca na gel di. Sul tan Fâtih'den, Top ka pý Sur la rý na týr ma nýl ma sý iz ni -nin alýn ma sýy la bir lik te Ulu abat lý Ha san isim li kü çük rüt be li ve gençbir as ker be ra be rin de ki 30 as ker le be ra ber, Os man lý bay ra ðý ný sur la radik miþ ler dir.

Ulu bat lý Ha san sur la ra týr man ma dan 1-2 ge ce ön ce Pa di þah Ça dý -rýn da Pa di þah çok gü zel bir dua et miþ tir. Dý þa rý dan bir âmin se si gel -miþ tir. Bu nun üze ri ne Sul tan II. Meh med âmin di yen ki þi nin bu lun -ma sý ný is te miþ tir. Bu da Ulu bat lý Ha san'dýr. Pa di þah ça dý rý na ne den buka dar ya kýn da ol du ðu so ru lun ca o da ilk sal dý ran lar ara sýn da ol makis te di ði ni ama ku man da ný nýn izin ver me di ði ni söy le miþ.

281 100 Osmanlý Büyüðü

YAH YA KE MAL BE YAT LI(1884-1958)

Asýl adý Ah med Agâh'týr. 2 Ara lýk 1884 ta ri hin de Üs küp'te doð du.Ýl köð re ni mi ni Üs küp'te; or ta öð re ni mi ni Se la nik ve Ýs tan bul Ve fa ida -di le rin de ta mam la dý. 1903 yý lýn da Pa ris'e gi de rek Si ya sal Bil gi ler Fa -kül te si ne gir di. 1912 yý lýn da yur da dön dük ten son ra dil ve ta rih ko -nu la rýn da ma ka le ler ya yýn la dý. 1915 yý lýn da Da rül fü nun (Üni ver si te)öð re tim kad ro su na atan dý. Cum hu ri ye tin ila nýn dan son ra Hâki mi ye ti

Mil li ye Ga ze te si’n de baþ ya zarlýk yap ma ya baþ la dý. Ýlk dö nem de Ur -fa'dan mil let ve ki li se çil di. Da ha son ra Var þo va, Mad rid el çi lik le rin degö rev yap tý. Te kir dað ve Ýs tan bul mil let ve ki li ola rak 1935-1946 yýl la -rý ara sýn da ye ni den mec li se gir di. 1 Ka sým 1958 yý lýn da Ýs tan bul'daöl dü.

Yah ya Ke mal, Ba tý þi iri ne yö nel me ye ri ne, ge le nek sel di van þi iriiçin de, bi çi me aðýr lýk ta ný yan, dil iþ çi li ði ola ða nüs tü, yet kin þi ir ler ka -zan dýr dý. Sað lam bir kül tür ve dil bi lin ci üs tü ne kur du ðu þi ir le rin de kikla sik ya lýn lýk ve güç lü lük le, sa na tý nýn özün de ve bi çi min de ulu sal vemo dern ola nýn, bi rey sel ve top lum sal ola nýn, ta rih sel ve çað daþ ola nýnsen te zi ne ulaþ ma da ki ça ba la rý ve ba þa rý la rýy la ta ri he geç ti. Yah ya Ke -mal, es ki þi iri mi zin son bü yük tem sil ci si, mo dern þi iri mi zin de ku ru cu -la rý ara sýn da sa yý lýr. Ha yat tay ken þi ir ki ta bý ya yýn la ma yan Yah ya Ke -mal'in, ölü mün den son ra Yah ya Ke mal Ens ti tü sün ce ya yýn la nan þi irki tap la rý mev cut tur.

Eser le ri: Ken di Gök Kub be miz, Es ki Þii rin Rüzgâriy le, Ru ba iler veHay yam Ru ba ile ri ni Türk çe Söy le yiþ, Aziz Ýs tan bul, Eðil Dað lar, Si ya -si Hi ka ye ler, Si ya si ve Ede bi Por tre ler, Ede bi ya ta Da ir, Ço cuk lu ðum,Genç li ðim, Si ya si ve Ede bi Ha tý ra la rým, Ta rih Mü sa ha be le ri, Bit me miþÞi ir ler, Mek tup lar ve Ma ka le ler.

HA YAL ÞE HÝR

Git bu mev sim de, gu rub vak ti, Ci han gir'den bak!Bir za man ken di ni kar þýn da ki rü ya ya bý rak!

Baþ ka dýr çün kü bu ak þam bü tün ak þam lar dan;Gü ne þin veh mi sa ray lar ya ra týr cam lar dan;

O ilah is te yip eð len ce ha yal ha ne si ne,Çe vi rir cam la rý bir den pe ri ka þa ne si ne.


Som ateþ ten bu sa ray lar la bü tün kar þý ya ka

Ben zer üç bin se ne ev vel ki mu tan tan sar ka.

Mes to lup iç ti ði al týn þa ra býn zev kin den

El de bir kýr mý zý kâsey le ufuk tan çe ki len

Ni ce yüz bin se ne dir þar kýn ýþýk mi ma rý

Böy le ma'mur eder et tik çe ha yal Üs kü dar'ý.

O ila hýn bü tün il ha mý fa kat ani dir;

Bu ateþ ten ya ra týl mýþ ya pý lar fa ni dir;

Kay bo lur hep si de bir an da ka rar mak la ba tý.

Az sü rer ger çi fa kir Üs kü dar'ýn sal ta na tý;

Esef et mez gü ne þin þim di ne ler yýk tý ðý na;

Ser vi ler þeh ri da lar ken di iç ay dýn lý ðý na,

Eze li mað fi re tin böy le bir ik li min de

Al tý nýn göz bo ya maz kal bi ka dar ha li si de.

Hal ký nýn hil ka ti her sem ti ni bir cen net eden

Kar þý sa hil de ka ran lýk ta ka lan her te pe den,

Ge ce bir çok fu ka ra ev le ri nin lam ba la rý

En sa hih ay na dan ak set ti ri yor Üs kü dar'ý.

284 Adem Suad

ZEKÂÎ DE DE EFEN DÝ Klâsik Türk Mûsikîsi nin dehâla rýn dan olan Meh med Zekâî De de

1825 yý lýn da Eyüp'te doð du. Ba ba sý imam Sü ley man Hik meti Efen di,an ne si Ziy ne ti ha ným dýr. Ay rý ca ba ba sý, il ko kul mek te bin de hat ho ca -sý ve iyi bir hat tat tý. Zekâî Efen di de bu oku la de vam ede rek ba ba sýn -dan hat sa na tý ný, am ca sýn dan da Kur'ân öð ren me ye baþ la dý. Se si ningü zel li ðiy le dik kat le ri üze ri ne çek miþ ti. 19 ya þý na gel di ði za man iyi birha fýz dý.

Ba ba sýn dan da hat ica zet na me si al dý. Bu ica zet na me de ba ba sýn -dan baþ ka dö ne min önem li hat tat la rý nýn da im za la rý var dý. Ze kâî De -de, med re se ders le ri ne de de vam et ti. Ay ný yýl lar da, mûsikî ders le ri deal ma ya baþ la dý. Bir yýl ka dar ders al dý. Son ra Ka zas ker Mus ta fa Ýz zetEfen di den Sü lüs ve Ne sih ya zý la rý ný da öð ren di. Bir yýl ka dar ho ca sýEyyûbî Meh med Bey'den ders alan Ze kâî De de ilâhîler ve þar ký lar bes -te le me ye baþ la dý. Ze kâî Efen di, 1844'te Ha ma mi za de Ýs ma il De de gi biçok bü yük bir mu si ki us ta sýy la meþk et mek fýr sa tý ný bul du.

Ze kâî De de, 1845 yý lýn da Mý sý r’a git ti Prens'in sa ra yýn da da ire mü -dür lü ðü ve ay rý ca mûsikî ho ca lý ðý ve þef li ði gö rev le ri ni üst len di. Son -ra ki yýl lar da Mev levî ta ri ka tý na gir di. 1883'de Da rüþ þa fa ka'ya mûsikîho ca sý ol du ve bu gö re vi ne 14 yýl de vam et ti. 1884'de Zekâî Efen di çi -le çý kar ma dý ðý hal de De de un va ný ný al dý. Ze kâî De de'nin ku düm zen -ba þý lý ðý 13 yýl de vam et ti. Klâsik Türk Mûsikîsi re per tu arý nýn za ma ný -mý za ka dar gel me sin de Zekâî De de'nin bü yük ro lü ol muþ tur. Sa it Ha -lim Pa þa ko lek si yo nu nun bü yük bir kýs mý ný Ze kâî De de oku muþ, Ni -ko ðos Aða da yaz mýþ týr. Bi raz ney üf le yen, çok iyi Arap ça ve Fars çabi len Zekâî De de ha ya tý nýn son la rý na doð ru ba tý no ta sý ný öð ren miþfa kat bu no ta yý kul lan ma mýþ týr.

No ta bil me yi þi an cak meþk su re tiy le eser le rin or ta ya çýk ma sý za -man la ba zý la rý nýn kay bol ma la rý na se bep ol du. Ýlk bü yük form lu ese riSu zi dil ma ka mýn da ve Na kýþ Aðýr Sen gin Se maî usu lün de ki: "Dil has -ret-i va sim ile nâlân gel efen dim" mýs ra'ý ile baþ la yan aðýr semâîsi dir.Bir ge ce de kos ko ca bir Su zi dil Âyîn-i Þe ri fi ni bes te le ye cek ka dar kud -ret li bir bes tekârýn, he le ese ri ger çek ten bü yük sa nat de ðe ri ta þý yor -sa, mut la ka dehâ de re ce si ne ulaþ tý ðý ka bul edil me li dir. Ze kâî De de,24 Ka sým 1897'de ve fat et ti ve Eyüp'de Kaþgâri Dergâhý ya kýn la rý nadef ne dil di.

Dinî eser le ri: 5 Mev levî Âyîn-i Þe ri fi, l Mer si ye, l Tev þih, 2 Teþ bih,4 Du rak, 39 Þugl, 78 ilâhî Din dý þý eser le ri: l Kâr-ý Nâtýk, 2 Kâr, 40Bes te, 8 Na kýþ Bes te, 23 Aðýr Se maî, 22 Yü rük Se maî, 27 Þar ký,8 Marþ

286 Adem Suad

ZÝ YA PA ÞA(1825-1880)

Ya Rab ne ek si lir di der ya-yý iz ze tin den

Pey ma ne-yi vü cu de zahr-ab dol ma say dý

Aza de-ser olur dum asib-i derd ü gam den

Ya deh re gel me sey dim ya ak lým ol ma say dý

Tan zi mat ede bi ya tý mý zýn en seç kin þa ir ve ya zar la rýn dan bi ri olan Zi -ya Pa þa, Ýs tan bul'da Kan dil li'de doð du. So yu Er zu rum lu olan, güm rükme mu ru Fe ri düd din Efen di'nin oð lu dur. Ýl köð re ni mi ni bir sü re ma hal -le mek te bin de yap týk tan son ra, Be ya zýt Rüþ ti ye si’n de oku du. Sa da retKa le mi'ne me mur ol du. Ze ki, ka bi li yet li bir genç ol ma sý na rað men,der be der bir ya þan tý sý var dý. Di van ede bi ya tý yo lun da þi ir ler ya zý yor du.Re þit Pa þa, onu sa ra ya ka tip ola rak yer leþ tir di. Sa ray me mur lu ðun dadü zen li ha ya ta alýþ tý; Fran sýz ca öð ren di. Ali Pa þa'nýn sad ra zam ol ma sýile sa ray dan uzak laþ tý rýl dý; sý ra sý ile Zap ti ye Müs te þa rý, Ati na el çi si,pa þa rüt be si ile Kýb rýs, Amas ya mu ta sar rý fý, Mec lis-i Va la aza sý ol du.

Ama cý, mem le ket te meþ ru ti yet ida re si ni kur mak olan "Ye ni Os -man lý lar Ce mi ye ti"ne gir di. Na mýk Ke mal'le bir lik te Pa ris'e kaç tý(1867). Lon dra'ya ge çe rek Na mýk Ke mal'le "Hür ri yet" ga ze te si ni çý -kar dý. Ýs tan bul'a dö nün ce ye ka dar Ce nev re'de ya þa dý. Ab dü la ziz taht -tan in di ri lin ce Maa rif Müs te þa rý ol du. Ka nu ni-i Esa si En cü me ni aza -lý ðý na se çil di; II. Ab dül ha mit, Ýs tan bul'da kal ma sýn dan kuþ ku lan dý ðýiçin ve zir lik rüt be siy le Su ri ye, Kon ya ve Ada na va li lik le rin de bu lun du.Zi ya Pa þa Ada na'da ya þa mý ný yi tir di, me za rý ora da dýr.

Zi ya Pa þa, bi çim de es ki ye bað lý kal ma sý na rað men, öz de ye ni bir ni -te li ðe yö nel di. Aþk, þa rap, zevk te ma la rý ný iþ le yen ga zel, ter kib-i bent,ter ci-i bent, gi bi es ki na zým þe kil le ri ni top lu mu uyan dý ran, kö tü lük lerça re ara yan, duy gu lar la dü þün ce le ri ay dýn la tan bi rer araç ha li ne ge tir -di. Zýt lýk lar, çe liþ me ler içe ri sin de ol mak la be ra ber, Þi na si ile baþ la yanye ni sa nat ve dil gö rüþ le ri mi ze bað lý kal ma ya ça lýþ tý. Nes ri de þi iri gi bi,sað lam ya pý lý, za ma ný na gö re ol duk ça sa de dir. Hik met li bir ya pý sý var dýr;bun lar da bi rey sel ger çek ler le top lum sal dert le ri kud ret le yan sý týr.

Zi ya Pa þa; þi ir, ma ka le, an to lo ji, ede bi yat ta ri hi tür le rin de eser leryaz mýþ; bir çok çe vi ri ler yap mýþ týr. Eser le ri: Za fer na me (1868), Ha ra -bat (3cilt, 1874), Eþ'ar-ý Zi ya (1881), En dü lüs Ta ri hi (2 cilt, 1859-1888), Mu kad de me-i Ha ra bat(1893)

288 Adem Suad

Terkîb-i Bend

Pek ren gi ne al dan ma fe lek es ki fe lek tir

Zi ra fe le ðin meþ reb-i na sa zý dö nek tir

Ya bis ter-i kem ha da ya vi ra ne de can ver

Çün bay u ge da ha ke be ra ber gi re cek tir

Al lah'a sý ðýn þahs-i ha li min ga za býn dan

Zi ra yu mu þak huy lu atýn çif te si pek tir

Yak tý ni ce can lar o ne za ket le te bes süm

Þi rin da hi kas det me si ca na gü le rek tir

Bed-as la ne ca bet mi ve rir hiç üni for ma

Zer duz pa lan ur san eþ þek yi ne eþ þek tir

Bed-ma ye olan an la þý lýr mec lis-i mey de

Ýþ ret gü her-i ade mi tem yi ze mi henk tir

Nush ile yo la gel me ye ni et me li tek dir

Tek dir ile us lan ma ya nýn hak ký kö tek tir

Na dan lar eder soh bet-i na dan la te lez züz

Di va ne le rin hem de mi di va ne ge rek tir

Afv ile mü beþ þir mi dir es hab-ý me ra tib

Ka nun-i ce za aci ze mi has de mek tir

Mil yon la ça lan mes ned-i iz ze te se ref raz

Bir kaç ku ru þu mür te ki bin cay-i kü rek tir


OSMANLIBÜYÜKLERÝALBÜMÜ

IV. MU RAD

FATÝH SULTAN MEHMET

GENÇ OSMAN

II. ABDÜLHAMÝD

II. BAYEZÝD

II. MAHMUD

II. MUSTAFA

II. SELÝM

KANUNÝ SULTAN SÜLEYMAN

MURAT HÜDAVENDÝGAR

ORHAN GAZÝ

YAVUZ SULTAN SELÝM

ENVER PAÞA

EVLÝYA ÇELEBÝ

HÜRREM SULTAN

HALÝDE EDÝP ADIVAR

MEHMET AKÝF ERSOY

MÝMAR SÝNAN

NEDÝM

ÖMER SEYFETTÝN

SULTAN ABDÜLAZÝZ

SUL TAN I. AB DÜL ME CÝD

SUL TAN I. ÝB RA HÝM

SUL TAN I. MUS TA FA

IV. MEH MED

SUL TAN II. AH MED

SUL TAN II. MU RAD

SUL TAN II. SÜ LEY MAN

SUL TAN V. MEH MED RE ÞAD

SUL TAN OS MAN GA ZÝ


SUL TAN III. AH MED

SUL TAN III. MU RAD

306 Adem Suad

SUL TAN III. OS MAN

SUL TAN III. SE LÝM


SULTAN VI. MEHMEDVAHDEDDÝN

SUL TAN YIL DI RIM BA YE ZÝD

308 Adem Suad

AH MED VE FÝK PA ÞA

ALÝ ÞÝR NE VAÎ


CEM SUL TAN

GA ZÝ OS MAN PA ÞA

310 Adem Suad

HE ZAR FEN AH MED ÇE LE BÝ

MU SÝ KÝ MÝ ZÝN PÝ RÝ: IT RÝ


KA RA CA OÐ LAN

KE ÇE CÝ ZA DE ÝZ ZET MOL LA

312 Adem Suad

MEH MET RA UF

MU AL LÝM NA CÝ


NA MIK KE MAL

SA ÝD HA LÝM PA ÞA

314 Adem Suad

KAYNAKÇAAktaþ, Hasan, Osmanlý Padiþahlarý, Yort Savul Yayýnlarý, 2005.

Armaðan, Mustafa, Ufuklarýn Sultaný Fatih Sultan Mehmed, TimaþYayýnlarý, 2006.

Bahadýroðlu, Yavuz, Kanuni Sultan Süleyman, Nesil Yayýnlarý, 2006.

Bayrak, M. Orhan, "Osmanlý Tarihi" Yazarlarý, Milenyum Yayýnlarý,2002.

Bicik, Mehmet, Bilinmeyen Yönleriyle II. Abdülhamit, Akis Kitap,2008.

Duman, Murat, Osmanlý Kuruluþ Devrinin Mimarlarý, Akis Kitap,2006.

Durbaþ, Çeviren: Refik, Hayatý ve Toplu Þiirleri Tevfik Fikret, KýrmýzýYayýncýlýk, 2007.

Engin, Vahdettin, Sultan Abdülhamid ve Ýstanbul'u, Simurg Yayýnlarý,2002.

Eraslan, Sibel, Kadýn Sultanlar/Osmanlý Sarayýnda, Selis Kitaplar,2007.

Günay, Reha, Mimar Sinan ve Eserleri, Y.E.M. Yayýnevi, 2005.

Hammer, Joseph V., Osmanlý Ýmparatorluðu Tarihi, Ýlgi Yayýnlarý, 2007.

Harputlu, Cüneyd, Osmanlý Sultanlarý, Babýali Kültür Yayýncýlýðý,2008.

Hülagü, Metin, Gazi Osman Paþa, Boðaziçi Yayýnlarý, 1993.

Ýpekten, Haluk, Fuzuli Hayatý Sanatý ve Eserleri, Akçað Yayýnlarý,1999.

Kahraman, Kemal, Ziya Paþa, Timaþ Yayýnlarý, 2001.

Karlý, Ercan, Osmanlý Padiþahlarý, Geçit Kitabevi, 2002.

Koç, Ýbrahim, Ýstanbul'un Manevi Fatihi Akþemseddin, Elest Yayýnlarý,2006.


Kollektif, (Türkiye Tarihi 2) Osmanlý Devleti 1300- 1600, CemYayýnlarý, 2000.

Kuþoðlu, Sevinç, Osmanlý Sultanlarý, Timaþ Yayýnlarý, 2008.

Maksutoðlu, Prof. Dr. Mehmet, Osmanlý Tarihi, Boðaziçi Yayýnlarý,2000.

Naci, Muallim, Osmanlý Þairleri, Akçað Yayýnlarý, 2000.

Osman Gazi'den Vahdettin'e Osmanlý Kronolojik Tarihi, Neden? Kitap,2006.

Özçýnar, Fuat, Þairler ve Yazarlar Sözlüðü, Bu Yayýnevi, 2004.

Özdemir, Kemal, Piri Reis (Türkçe), Denizler Kitabevi, 2002.

Öztuna, Yýlmaz, Genç Osman ve IV. Murad, Babýali Kültür Yayýncýlýðý,2008.

Öztuna, Yýlmaz, Osmanlý Padiþahlarýnýn Hayat Hikayeleri, ÖtükenNeþriyat, 2005.

Sakaoðlu, Necdet, Bu Mülkün Sultanlarý 36 Osmanlý Padiþahý, OðlakYayýnlarý, 2007.

Seyrek, Ahmet, Dünyaya Hükmeden Osmanlý Padiþahlarý, KarYayýnlarý, 2007.

Tan, M. Turhan, Hürrem Sultan, Oðlak Yayýnlarý, 2002.

Uluköse, Güven Taneri, Halide Edip Adývar, Kastaþ Yayýnlarý, 2006.

Uysal, Sermet Sami, Yahya Kemal Beyatlý Þiire Adanmýþ Bir Yaþam…,Bilge Kültür Sanat, 2006.

316 Adem Suad

100 osmanli buyugu - İsev

Documents