0584-98880643319m

UDK 75.041.5(495=861):929

Bojan Miqkovi}

HILANDARSKA IKONA SRPSKOG CARA STEFANA

Hilandarsku litijsku ikonu Bogorodice Avramiotise sa Hristom i proro-

kom Ilijom na pole|ini poznije predawe vezuje za srpsko osvajawe Sera 1345. Pre-

dawe i ikonografski tip Majke sa Detetom ukazuju na Bitoq kao mesto nastanka

ove ikone, dok jedinstveni epitet upu}uje na carigradski Avramitski manastir.

Pre ne{to vi{e od jedne decenije nau~noj javnosti je postao dostupantekst duèg naslova Povvest 9lo stra{na, i uàsa isplnena, i du{epo-le9na vrnm. Spovdanie o svth ~dotvornh ikonah, eè sut v Svtigor Afonsti, v monastri, glagolemm Hilandar, kako i ~to ~dodi-stvut. Ska9anie o nih sice.1 Delo je napisano po kazivawima hilandarskihmonaha koji su se obreli na ruskom dvoru radi traèwa milostiwe 1558/9.2

Nadahnuta pripovest proèta dubokim religioznim ushi}ewem zbog projavqe-wa Boìje blagodati kroz ~udotvorewe ikona iz Hilandara, ~iji su svedocibili i wihovi savremenici, inspirisala je nepoznatog moskovskog spisateqada ove legende zabeleì, ali je nesumwivo uticala i na veliku dare`qivostcara Ivana Groznog (15331584), carice Anastasije i carske porodice, premasrpskom svetogorskom manastiru.

Zbornik radova Vizantolo{kog instituta H, 2006Recueil des travaux de lInstitut detudes byzantines XII, 2006

1 Ovaj sastav koji se nalazi u rukopisnom zborniku br. 147 D, fol. 8097, Hludovqevezbirke Dràvno-istorijskog muzeja u Moskvi, prezentovao je zaslu`ni Anatolij Arkadevi~ Turi-lov na me|unarodnom simpozijumu ûdotvorna ikona odrànom u Moskvi juna 1994, a u celiniobjavio dve godine kasnije u publikaciji sa ovog skupa A. A. Turilov, Rasskaz o ~udotvornhikonah monastr Hilandar v russko zapisi XVI veka, ûdotvorna ikona v Vizantii i DrevneRusi, Moskva 1996, 510525. Sam rukopis, u kome se pored ovog nalaze i neki drugi tekstovi je-dinstvenog sadràja, datuje se u sedmu deceniju XVI stole}a.

Koristimo priliku da se zahvalimo kolegi Aleksandru Foti}u koji nam je qubazno skre-nuo pa`wu na ovaj tekst.

2 Peto~lano poslanstvo iz manastira Hilandara, koje je u Moskvi tom prilikom boravilonajmawe deset meseci, od audijencije kod cara 6. avgusta 1558. do maja naredne godine, predvodioje arhimandrit Prohor, a ~inili su ga jo{ starac Anastasije, jeromonah Venijamin, |akon Gena-dije i monah Artemije, v. A. Foti}, Sveta Gora i Hilandar u Osmanskom carstvu (XVXVII vek),Beograd 2000, 209210.

Povest predstavqa dragocen izvor za poznavawe kultova hilandarskih~udotvornih ikona, odnosno za istorijat wihovog postojawa i po{tovawa usrpskom manastiru na Atonu, tim pre {to se neke od wih i danas ~uvaju u mana-stirskoj riznici ili samoj crkvi. Podaci koje pruà ovaj tekst u celini, bi}epredmet posebnog rada koji je u pripremi. Ovde, kako se iz samog naslova moèvideti, bi}e re~i samo o jednoj ikoni koja se u pomenutom spisu naziva ikonomsrpskog cara Stefana.

Kako Povest svedo~i, ova ikona je u Hilandaru sredinom XVI stole}a,zajedno sa litijskim krstovima i ~udotvornom Hristovom ikonom, no{ena nabogojavqenskoj litiji prilikom osve}ewa vode.3 Sledi legenda po kojoj je carStefan Srpski uz wenu pomo} zauzeo grad Evhaitu, odnosno Serez.4 Krenuv{iu pohod, srpski vladar uzima sa sobom tu ikonu iz grada Bitoqa i dolazi podSer, gde se pred osvaja~ima ispre~ilo sna`no gradsko utvr|ewe. Stefan zapo-veda da se do zidina doguraju kule i druge opsadne sprave, na {ta su braniociodgovorili postavqawem krstova i ikona na zidinama grada. Videv{i to, bla-go~estivi vladar ne izdaje komandu za napad, ve} kre}e ka gradu tako|e sa kr-

320 Bojan Miqkovi}

3 Litije vrlo rano postaju sastavni deo godi{weg bogosluèwa hri{}anske crkve, kako u{irim urbanim sredinama tako i u okviru posebnih, manastirskih celina. Po~etkom X stole}aulicama Carigrada je prolazilo ~ak 68 litija u toku jedne kalendarske godine, sude}i po TipikuVelike Crkve, J. F. Baldovin, The Urban Character of Christian Worship, Roma 1987, 167226. Nekeod wih predstavqale su komemoraciju onih litija kojima se pripisivala zasluga za izbavqeweprestonice u presudnim trenucima wenog vi{evekovnog postojawa, od zemqotresa, opsada, poà-ra, ili se proslavqale pobede nad jereticima, dok su u okviru manastira wima uglavnom obele-àvani samo najve}i Hristovi i Bogorodi~ini praznici. Na litijama su no{eni obostrano ukra-{eni krstovi i ikone, jevan|eqa i relikvije svetih, {to kao ustaqenu praksu uzgred beleè imanastirski tipici, Studitski (posle 842) ili Bogorodice Kosmosotire blizu Fere (1152), azna~aj litija najsaètije tuma~i Simeon, arhiepiskop solunski (1416/71429), cf. Byzantine Mo-nastic Foundation Documents, I, II, ed. J. Thomas, A. Constantinides Hero, G. Constable, Washington2000, 101, 827, 843; L. Petit, Typikon du monastere de la Kosmosotira pres dnos (1152), IRAIK 13(1908) 50.2032, 68.1317; PG 155, 656; J. A. Cotsonis, Byzantine Figural Processional Crosses, Wash-ington 1994, 22. O litijskim ikonama cf. D. I. Pallas, Die Passion und Bestattung Christi in Byzanz,Munchen 1965, 8997, 308332.

4 Interesantna je gre{ka koja se ovde pravi poistove}ivawem dvaju gradova. Istu pogre-{ku ne{to ranije pravi i srpski letopisac kada Ser naziva Efait (Ephaita), govore}i o posedi-ma Mare Brankovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi, pr. Q. Stojanovi}, Beograd Sr. Kar-lovci 1927, 43, 297. Pod uticajem hagiografskih spisa, cf. H. Delehaye, Les legendes grecques dessaints militaires, Paris 1909 (repr. New York 1975), 1043, 127202, ime starog hodo~asni~kog cen-tra posve}enog svetom Teodoru Tironu na Pontu dvojica pisaca XVI veka koriste za Ser, u ~ijusu katedralu posve}enu svetim Teodorima bili preneti delovi relikvija ovih svetih ratnikaposle selxu~kog osvajawa Male Azije krajem XI stole}a, P. N. Papageorgiu, Ai Serrai kai ta pro-asteia, ta peri taj Serraj kai h monh Iwannou tou Prodromou, BZ 3 (1894) 247251, 260285; K.Jire~ek, Hri{}anski elemenat u topografskoj nomenklaturi balkanskih zemaqa, Zbornik Kon-stantina Jire~eka, I, Beograd 1959, 501502; M. Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika u is-to~nohri{}anskoj umetnosti i o predstavama ovih svetiteqa u De~anima, Zidno slikarstvo ma-nastira De~ana. Gra|a i studije, Beograd 1995, 596597. Tako|e, za Evhaitu kao prvobitno sredi-{te kulta svetog Teodora Tirona, cf. H. Delehaye, Euchaita et la legende de saint Theodore, Melangesdhagiographie grecque et latine, Bruxelles 1966, 275280; C. Zuckerman, The Reign of Constantine Vin the Miracles of St. Theodore the Recruit (BHG 1764), REB 46 (1988) 191210; za susednu Evhanijuiz koje se najkasnije od X veka po~eo {iriti kult drugog svetog Teodora, Stratilata, cf. N. Oiko-nomides, Le dedoublement de S. Theodore et les villes dEuchaita et dEuchaneia, AB 104 (1986)327335.

stovima i ikonama. Grci ih pak po~nu ga|ati strelama, a on zapovedi toj svoje-vrsnoj litiji da se vrati. I tada gr~ki velmoà, rodom Frug, zvani Kavolar,5

sa namerom odape strelu i pogodi ikonu Bogorodice sa zadwe strane, gde je bionaslikan prorok Ilija. Daqe se opisuje ~udo po kome je iz pogo|ene ikone po-tekla krv kao iz ìvog tela,6 da bi se u slede}em trenutku ikona no{ena Boì-jom silom ustremila ka gradu i razvalila gradska vrata. Za wom je srpska voj-ska u{la u Ser i lako ga osvojila. Car Stefan zapoveda da se svi Grci, osimèna i dece poseku. Tako je postignuta velika pobeda uz Bogorodi~inu pomo}.Potom sledi pri~a o Kavolaru, koji je pre{ao u pravoslavqe i zamona{io se umanastiru Hilandaru, gde je u blizini manastira, u vinogradu, sazidao pirgkoji se po wemu zove Kavolarev pirg,7 i kao iskusan monah se upokojio u srp-skom svetogorskom manastiru. Samu ikonu je car Stefan, odaju}i po{tu Bogo-rodici, obloìo arapskim zlatom, srebrom i dragim kamewem, a carica je sasvoje glave skinula venac sa dragim kamewem i biserima, i sa usrdnim moli-tvama poloìla ga na ikonu. Tako ukra{enu ikonu carski par donosi i pokla-wa je manastiru Svetog Save (Hilandaru). Ikona je nastavila i u manastiru da~ini ~uda na svima onima koji su joj sa verom i strahom Boìjim pristupali.Pri kraju Povesti jo{ jednom se ponavqa da je u litiji na Bogojavqewe, poredikone Hrista Jerusalimskog, no{ena ~udotvorna ikona cara Stefana Srpskog,uz ~iju pomo} je zauzeo grad Evhaid.8

Hilandarska ikona srpskog cara Stefana 321

5 Od kaballarioj (kaballarhj) vitez, kowanik, ali i ime jedne od najuglednijih mag-natskih porodica sredine XIII stole}a po Georgiju Pahimeru. Oi Kaballarioi su tada, uz Torni-ke, Strategopule, Raule, Paleologe, Vatace, File, Nestonge, Kamice, Aprene, An|ele, Livadari-je, Tarhaniote, Filantropene, Kantakuzine, ~inili onaj aristokratski sloj romejskog dru{tvakoji }e kao svog glavnog eksponenta dovesti na vlast Mihaila Paleologa, a kasnije povezani broj-nim rodbinskim vezama, sa vladaju}om dinastijom i me|usobno, u najve}oj meri obeleìti po-sledwa dva veka istorije Carstva. Isti pisac donosi i imena najistaknutijih predstavnika oveporodice u drugoj polovini XIII veka: Vasilija, Aleksija koji je bio domestik thj trapezhj, i ve-likog konostavla Mihaila, cf. Georges Pachymeres, Relations historiques, I-II, ed. A. Failler, V. Lau-rent, Paris 1984, 55, 9095, 155, 421, 527. Kavalarije sre}emo i u narednom stole}u, kao dvorjaneAndronika II, jednog Kantakuzinovog prista{u, ali i kao zemqoposednike na Halkidici i u oko-lini Sera, cf. PLP 5, 35. Jedan od wih, nepoznatog imena, stavqa svoj potpis na akt crkvenog su-da u Seru kojim predsedava mitropolit Jakov, oktobra 1348, u vreme srpske vlasti, ibidem, no10029; Actes de Kutlumus, ed. P. Lemerle, Paris 1988, 93, no 21.30. On bi najpre mogao biti gore po-menuti Kavolar. Za identifikaciju ove li~nosti iz hilandarske legende, tako|e, cf. A. Foti}, Lepyrgos de Kabalareos, alias pyrgos du roi Milutin, REB 60 (2002) 213. Samom porodi~nom imenu pri-pisuje se latinsko poreklo, ODB 2, 1087, {to bi upu}ivalo na nekog zapadwa~kog ritera, kakvihje jo{ od XI stole}a bilo u najamni~koj vojsci Romeja, kao rodona~elnika ove porodice. Inover-no poreklo se izgleda dugo pamtilo, nalaze}i svoj daleki odjek i u pozno zabeleènom hilandar-skom predawu.

6 Krvoto~ewe povre|enih svetih slika op{te je mesto, za najstarije zabeleène legen-de, cf. The Letter of the Three Patriarchs to Emperor Theophilos and Related Texts, Camberley 1997,lvi-lvii, lxiv, 41.1419, 47.116; Leonis Diaconi Historiae, ed. C. B. Hasii, Bonnae 1828, 166.23168.3.

7 Re~ je o pirgu koji se nalazi na po~etku tzv. Savinog poqa, na pola puta od Hilandara kamoru i koji je novije predawe, prvi put zabeleèno krajem XIX veka, pripisivalo srpskom kraquMilutinu. Na osnovu jednog Esfigmenskog akta iz 1562. i savremene mu legende zabeleène u Mo-skvi, ubedqivo je pokazano da je sredinom XVI stole}a za Svetogorce to pirg tou legomenou touKabalarewj, cf. Foti}, Le pyrgos, 209212.

8 Parafraza delova teksta, v. Turilov, nav. delo, 516517, 524.

Hilandarsko predawe opisuje doga|aje koje deli ne{to vi{e od dva sto-le}a. Re~ je o srpskom osvajawu Sera, u koji kraq Stefan Du{an ulazi 25.septembra 1345. O de{avawima koja neposredno prethode padu grada svedo~esavremeni izvori. Po~etkom godine Du{an se nalazio u sredi{wim oblasti-ma svoje dràve sude}i po poveqi hilandarskom pirgu Hrusiji izdatoj u Sko-pqu 1. januara 1345.9 Po kazivawima Jovana Kantakuzina moè se zakqu~itida je Du{an u leto iste godine zapo~eo opsadu Sera. Na vest o pribliàvawuromejske vojske potpomognute brojnim turskim odredima, on privremeno di-è opsadu, ali doga|aji u prestonici, pre svega iznenadno ubistvo AleksijaApokavka i povla~ewe Turaka u Malu Aziju, odvla~e Jovana Kantakuzina, mi-mo wegove voqe, na istok, pre no {to je i stigao do Sera, prepu{taju}i gradsopstvenoj sudbini.10 Po savremenoj bele{ci u jednom rukopisu obli`wegProdromovog manastira na Menikejskoj Gori, u subotu 24. septembra srpskiratnici ulaze u sersku tvr|avu, a ve} slede}eg jutra kraq Du{an prisustvujeliturgiji u mitropoliji u dowem gradu.11 Po Ni}iforu Grigori branioci suse predali usled duge opsade i gladi, prethodno se sporazumev{i sa srpskimkraqem,12 u ~emu su svakako presudnu ulogu imale wegove pristalice me|uarhontima u samom gradu, koji su potom za svoje zasluge bili i dostojno na-gra|eni.13

Usmeno mona{ko predawe zabeleèno vi{e od dve stotine godina kasnijedaje svoje vi|ewe ovih doga|aja. Jedan od podataka svakako ne odgovara realnimzbivawima. Re~ je o masakru celokupnog mu{kog stanovni{tva grada, koji jenavodno naredio Stefan Du{an po wegovom zauze}u. Ne samo {to bi ovakavzlo~in sasvim sigurno na{ao svog odjeka u savremenim, Du{anu izuzetno nena-klowenim, vizantijskim izvorima, i {to to nije bilo primereno ~ak ni kasni-jim inovernim, osmanskim zavojeva~ima u slu~aju sporazumne predaje opsednu-tog grada, ve} i zbog ~iwenice da je jedan od vo|a Kantakuzinove stranke, veli-ki stratopedarh Dimitrije Camplakon, posle srpskog osvajawa mogao da napu-sti Ser i skloni se u Hristopoq.14 Ostaje pitawe za{to hilandarsko predawepripisuje takvu okrutnost srpskom vladaru: mo`da je to projekcija netrpeqi-

322 Bojan Miqkovi}

9 Actes de Chilandar, II, Actes slaves, ed. B. Korablev, VV 19 (1915), Priloène 1, 478480,br. 34; M. A. Purkovi}, Itinerar kraqa i cara Stefana Du{ana, GSND 19 (1938) 240.

10 VIINJ, VI, 477482.11 A. V. Solovjev, Car Du{an u Serezu, JI^ 1 (1935) 474.12 VIINJ, VI, 262265.13 Za Jovana Kantakuzina, Du{anove pristalice i wihov predvodnik Manojlo Asen bili

su glavni krivci za pad grada u srpske ruke. Car-pisac je ka Seru krenuo sa vojskom, ne samo s na-merom da grad oslobodi opsade, ve} da iz wega protera i svoje protivnike. Splet okolnosti ga jespre~io u tome. O ve}em broju gr~kih velika{a koji su nastavili da teku svoje karijere pod no-vim gospodarem v. isto, 478; A. V. Solovev, Gre~eskie arhont v serbskom carstv XIV vka, Bsl 2(1930) 275286.

14 Pouzdano je u ìvotu i posle avgusta 1362, kada zajedno sa suprugom Evdokijom Paleo-loginom izdaje jedan akt manastiru Vatopedu, cf. G. J. Teoharidis, Oi Tzamplakwnej. SumbolV eijthn buzantinhn makedonikhn proswpografian tou ID aiwnoj, Makedonika 5 (1963) 135, 138141,170173; idem, Eine Vermachtnisurkunde des Gro-Stratopedarchen Demetrios Tzamblakon, Polychro-nion, Heidelberg 1966, 486495.

vosti i ozloje|enosti samih pripoveda~a prema gr~kim monasima zbog ~esteuzurpacije hilandarskih poseda na Svetoj Gori sredinom XVI veka,15 ili setime èlela ista}i revnost bogoqubivog vladara koji se na odmazdu odlu~ujezbog povrede svetiwe, Bogorodi~inog lika. Sam tekst Povesti ne obrazlaèovaj navodni Du{anov postupak, ali je u isto vreme u tom pogledu i kontradik-toran, jer ~ak i glavni vinovnik, velmoà Kavolar, biva po{te|en i umire kaosabrat Hilandara.

Uprkos pomenutom, ~ini se da u osnovnom jezgru ove pripovesti postoje ielementi istorijske istine. Naime, obi~aj no{ewa skupocenih krstova, osnov-nog simvola hri{}anske pobede, i naro~ito po{tovanih ikona, bio je dugovekapraksa u romejskim vojnim pohodima. U strogo odre|enom formacijskom poret-ku carskih trupa prilikom polaska u rat, kao i potom, u toku trijumfalnog po-vratka u prestonicu, veliki zlatni krst ukra{en dragim kamewem zauzima is-taknuto mesto jo{ u vreme Konstantina VII Porfirogenita (913959), ali posvedo~ewu wegovom i za wegovih prethodnika, careva Vasilija I i Teofila.16

Tako|e, na osnovu ne{to poznijih izvora, saznajemo da mladi Vasilije II u bit-ku protiv uzurpatora Varde Foke kod Abidosa 13. aprila 989. nosi Bogorodi-~inu ikonu.17 Po Mihailu Atalijatu, Roman IV Diogen imao je u svom kampukod Mancikerta ~uvenu Bogorodicu Vlahernitisu,18 dok se Jovan II Komnin unajteìm trenucima borbe protiv Pe~enega blizu Verije, 1122, priqe`no mo-lio pred Bogorodi~inom ikonom.19 Vera u natprirodnu pomo} ikona u borbi saneprijateqem naro~ito raste od doba Komninske dinastije, kada beleìmoslu~ajeve da pri povratku u Carigrad, posle pobedni~kih vojnih pohoda, ro-mejski vasilevs svoje mesto na ~elu trijumfalne povorke, u rasko{noj kvadri-gi, ustupa Bogorodi~inoj ikoni, a on sam pe{ice ili na kowu ide iza dvokoli-ca: na taj na~in je osvajawe utvrde Kastamona na severu Paflagonije 1134. pro-slavio Jovan II, Manojlo I svoje uspehe u Ugarskoj s prole}a 1168, ili kasnije,Mihailo VIII Paleolog kada sa ikonom Bogorodice Odigitrije sve~ano ulazi u


15 Nasilno zaposedawe zemqe i pa{waka slovenskih bratstava, srpskog i ruskog, na Sve-toj Gori, od strane gr~kih manastira, bili su u to vreme gotovo stalni predmet molbi koje su hi-landarska poslanstva upu}ivala Ivanu Groznom prilikom audijencija; takva je ona od 28. avgusta1550, ili od 5. istog meseca 1558. godine. Od wega se o~ekivalo da kod turskog sultana izdejstvu-je da se ove nepravde isprave, {to ruski car i ~ini u jednom pismu Sulejmanu Veli~anstvenom iz1551, u kome od sultana traì da za{titi Hilandar od uzurpacija gr~kih monaha. Interesantnoje da se u sastavu prvog i na ~elu drugog poslanstva nalazio pomenuti arhimandrit Prohor, jedanod potencijalnih pripoveda~a na{e Povesti, up. Foti}, Sveta Gora i Hilandar, 104, 208210;isti Prohor, kada ne{to vi{e od petnaest godina kasnije, 1575/6, zave{tava svom manastiru ka-rejsku keliju Tri Jerarha, izri~ito navodi obavezu hilandarskog bratstva da keliju ne proda Gr-cima, D. Sindik, Iz hilandarskog arhiva, HZ 5 (1983) 75, 79.

16 Constantine Porphyrogenitus, Three Treatises on Imperial Military Expeditions, ed. J. F. Hal-don, Wien 1990, 124, 144, 148, 245247.

17 Michel Psellos, Chronographie ou histoire dun siecle de Byzance (9761077), I, trad. E. Re-nauld, Paris 1926, 12.

18 Michaelis Attaliotae Historia, eds. W. Bruneto de Presle, I. Bekkerus, Bonn 1853,152.21153.14.

19 Nicetae Choniatae Historia, ed. J.-L. van Dieten, Berlin 1975, 15.8690.

Carigrad 15. avgusta 1261.20 No{ewe ikona u vojne pohode, gotovo bez izuzetkaBogorodi~inih, kao i krstova sre}e se i van granica Vizantije, u zemqama we-nog kulturnog kruga, poput Bogorodice Vladimirske u Rusiji.21 Opravdano jeo~ekivati da je ista praksa postojala i u sredwovekovnoj Srbiji, a naro~itopod Stefanom Du{anom, doslednim ba{tinikom romejskog nasle|a.

S druge strane, prono{ewe relikvija, krstova i ikona u litijama, ulica-ma grada pod opsadom i izno{ewe istih na bedeme radi wihovog osve}ewa iukrepqewa jo{ je drevnija praksa u Vizantiji. Navodimo samo neke primere:patrijarh Sergije predvodi litije koje se kre}u carigradskim zidinama dok suispod wih ~ete Avara i Slovena, krajem jula i po~etkom avgusta 626,22 vasi-levs Isak II An|eo li~no iznosi ikonu Bogorodice Odigitrije na gradske zi-dine u trenutku kada se prestonici pribliàvaju trupe pobuwenika AleksijaVrane 1186,23 litija sa Bogorodi~inom ikonom kretala se ulicama Carigradasamo nekoliko dana pre nego {to }e ulaskom Mehmeda Osvaja~a u grad, 29. maja1453, prestati da postoji hiqadugodi{we Romejsko carstvo.24 Ovakva praksanalazi svog odjeka i u likovnim izvorima, tako da su Bogorodi~in maforion iwena ikona na zidinama grada obavezan deo predstave avarsko-slovenske Opsa-de Carigrada u okviru Bogorodi~inog Akatista, jo{ od najstarijeg poznatogprimera sa ju`ne fasade crkve Svetog Petra na ostrvu Veliki grad na Prespiiz oko 1360.25 Opis opsade Sera zabeleèn u hilandarskom predawu sredinom

324 Bojan Miqkovi}

20 Ibidem, 18.7819.2, 157.53158.81; Nicephori Gregorae Byzantina historia, I, ed. L. Schope-ni, Bonnae 1829, 87.1620; Bogorodi~ina ikona na carskoj kvadrigi punoj ratnog plena i{la je is-pred Jovana I Cimiskija u trijumfu prilikom wegovog povratka u Carigrad iz Bugarske 971. go-dine. Za razliku od gore navedenih, mla|ih primera, ovde je, uz ostale insignije, re~ o zaplewe-nom paladijumu pokorenih Bugara, Leonis Diaconi Historiae, 158.716. Ovaj doga|aj ilustruje mi-nijatura iz madridskog rukopisa Skili~ine hronike (fol. 172v), A. Grabar, M. Manoussacas, Lil-lustration du manuscrit de Skylitzes de la Bibliotheque Nationale de Madrid, Venise 1979, 95.

21 L. A. ennikova, ûdotvorna ikona Bogomater Vladimirska kak Odigitrievangelista Luki, ûdotvorna ikona v Vizantii i Drevne Rusi, Moskva 1996, 252302; Drev-ne{a redakci Skazani ob ikone Vladimirsko Bogomateri, pr. V. A. Ku~kin, T. A. Sumnikova,isto, 476509. O ovome tako|e, cf. A. Weyl Carr, Court Culture and Cult Icons in Middle ByzantineConstantinople, Byzantine Court Culture from 829 to 1204, Washington 1997, 8199.

22 F. Bari{i}, Le siege de Constantinople par les Avares et les Slaves en 626, Byz. 24/2 (1954)371395.

23 Nicetae Choniatae Historia, 381.46382.61.24 Critobuli Imbriotae Historiae, ed. D. R. Reinsch, Berolini Novi Eboraci 1983, 58.924.25 B. Kneèvi}, Crkva svetog Petra u Prespi, ZLU 2 (1966) 252256; C. Grozdanov,

Ohridsko zidno slikarstvo XIV veka, Beograd 1980, 129132; ova predstava u sastavu istog ci-klusa naro~ito je ~esta na fasadama moldavskih crkava XVI stole}a, V. Grecu, Eine BelagerungKonstantinoples in der rumanischen Kirchenmalerei, Byz. 1 (1924) 273289; J. Lafontaine-Dosogne,Lillustration de la premiere partie de lhymne Akathiste et sa relation avec les mosaiques de la KariyeDjami, Byz. 54 (1984) 666671. Kao ilustraciju ovde donosimo novgorodsku ikonu druge polovineXV veka, koja je nastala na osnovu ne{to starije legende, veoma nalik hilandarskoj, i govori odoga|aju iz 1170. i poku{aju kneza Andreja Suzdaqskog da osvoji Novgorod (sl. 1). ûdotvornuBogorodi~inu ikonu arhiepiskop Jovan iznosi na zidine grada i wu, za razliku od na{eg preda-wa, strelom poga|aju napada~i. Ikona se okre}e prema gradu i branioci su tada mogli videti su-ze koje su potekle niz Bogorodi~ino lice. U istom trenutku ~udesna tama se spustila na Suzdaq-ce izazvav{i me|u wima pometwu, u kojoj su po~eli da seku jedni druge, te su ih branioci gradaneposredno posle toga lako porazili, Byzantium. Faith and Power, 155157, no 79.

XVI veka sasvim odgovara sredwovekovnim obi~ajima ratovawa, za koje samipripoveda~i nisu mogli znati iz neposrednog iskustva, jer u vreme kad Povestnastaje, u {irem zale|u Svete Gore, ve} vi{e od jednog veka ne prolaze hri-{}anske vojske. U na~elu, moglo bi se pretpostaviti da je ovaj opis tipski, tj.da prikazuje opsadu bilo kog grada iz vremena o kome govori, da nije jednog de-taqa koji je vezan za poreklo glavnog aktera legende, hilandarske ikone kojase i danas ~uva u manastiru.

Re~ je o dvojnoj, litijskoj ikoni, na kojoj je s jedne strane naslikana Bogo-rodica Avramiotisa sa Hristom, a na drugoj prorok Ilija koga hrani gavran upustiwi (sl. 23).26 Ikona je velikih dimenzija, 11767 santimetara i nedavnoje konzervirana. Sa strane je opse~ena, prvobitno je dakle bila ve}e {irine iu dowem levom uglu je o{te}ena. Likovi su naslikani na svetlozelenoj pozadi-ni sa okernim nimbovima, a prorok Ilija je u karakteristi~nom stenovitompejzaù. Na ikoni postoje ve}a o{te}ewa bojenog sloja. Tragovi eksera ukazujuda su dopojasni likovi majke i deteta bili okovani, kako svedo~i i na{a Po-vest. Okov je, kako je to uobi~ajeno, pokrivao nimbove i pozadinu na kojoj sunaslikani Bogorodica i Hristos.27 Skupoceni okov ikone danas vi{e ne po-stoji, te se sa sigurno{}u ne moè re}i da li je, u legendi posebno nagla{en,venac cari~in bio deo prvobitne oplate ili naknadne intervencije, {to nijebio redak slu~aj kod oplate mnogopo{tovanih ikona.

Bogomladenac u maj~inom naru~ju, naslikan u ìvom pokretu, zaba~eneglave i le|ima okrenut posmatra~u, predstavqa odre|en ikonografski tip, ko-ji se ne javqa tako ~esto te na posredan na~in potvr|uje verodostojnost hilan-darskog predawa. U pitawu je tip Pelagonitise,28 kako se ona danas u nauci na-ziva, i koji su ve} prvi istraìva~i na osnovu ovog toponimskog epiteta is-pravno povezali sa sredwovekovnim Bitoqem,29 odnosno sa nekom od wegovihcrkava.30 Za postojawe kulta Bogorodice Pelagonitise postoje posredni doka-zi, pre svega kroz izradu wenih replika koje dosledno ponavqaju odre|eni mo-del, tj. prototip. Hilandarska ikona predstavqa jedan od najstarijih sa~uva-nih primera. Stilske odlike dvojne ikone iz Hilandara wen nastanak oprede-quju upravo u sredinu XIV stole}a iskqu~uju}i ve}u starinu,31 te se na osnovu


26 Po novom elektronskom katalogu ikona manastira Hilandara, ikona nosi oznaku R 19.27 Za najve}i broj primera, cf. A. Grabar, Les revetements en or et en argent des icones byzan-

tines du moyen age, Venise 1975.28 O Bogorodici Pelagonitisi postoji obimna literatura, od koje mi izdvajamo: N. Belja-

ev, Obraz Boè Materi Pelagonitis, Bsl 2 (1930) 386392; P. Miqkovik-Pepek, Umilitelni-te motivi vo vizantiskata umetnost na Balkanot i problemot na Bogorodica Pelagonitisa, Zbor-nik na Arheolo{kiot muzej 2 (Skopje 1958) 915, 2027; L. Hadermann-Misguich, Pelagonitissa etKardiotissa: variantes extremes du type Vierge de Tendresse, Byz. 53/1 (1983) 913, 16.

29 Za ovaj grad vizantijski izvori, osim starog anti~kog Hrakleia twn Muswn, uglavnomkoriste dva naziva Pelagonia i Boutelioj, VIINJ, III, 267, 283, 338, 354; isto, IV, 47, 4950,128; isto, VI, 14. U poznijim izvorima Bitoq se ~esto naziva i Monasthrion.

30 V. daqi tekst, str. 332334, 348.31 Ikona se u monografiji o manastiru, D. Bogdanovi}, V. J. \uri}, D. Medakovi}, Hilan-

dar, Beograd 1978, 110, datuje u tre}u ~etvrtinu XIV veka.

teksta legende moè zakqu~iti da je srpski vladar, osim vojnih priprema, zapotrebe svog pohoda na Ser dao da se izradi i kopija ~udotvorne Bogorodi~ineikone iz Bitoqa.32

Vaqa napomenuti da je od trenutka nastanka replici bila odre|ena li-tijska namena. Za razliku od uobi~ajenih `lebova use~enih po sredini doweivice ovakvih ikona, na pole|ini hilandarske o~uvan je gorwi deo vertikal-nog drvenog nosa~a preko koga je nanet bojeni sloj sa islikanim rastiwem u ka-menitom pejzaù, pozadinom predstave proroka Ilije, a o~uvani su i tragovijednog od kosih nosa~a u dowem levom uglu.33 Dakle, najpre je za drvenu podlo-gu pri~vr{}en drveni nosa~, pa tek potom ikona oslikana, {to moè ukazivatina izvesnu uùrbanost prilikom wene izrade. O izgledu trokrakog nosa~a ina~inu no{ewa te{kih litijskih ikona velikih dimenzija najboqe svedo~eilustracije posledwih dveju strofa Bogorodi~inog Akatista. Za neke od wihve} je prime}eno da u sebi sadrè elemente savremenih litija,34 poput jednogdela umetni~kog veza s kraja XV stole}a iz zbirke Dràvno-istorijskog muzejau Moskvi (sl. 45).35 I kada nisu no{ene u litijama, mnogopo{tovane ikone su

326 Bojan Miqkovi}

32 Drugi izvori ne govore kojim se putem kraq Du{an kretao pre nego {to je sa vojskomdo{ao pod zidine Sera. Bitoq je najverovatnije pripojen srpskoj dràvi jo{ 1334. godine, nala-zio se na starom vojnom drumu Via Egnatia, a okolna Pelagonijska ravnica bila je, kako je to prime-tio jo{ Nikita Honijat, lako prohodna za kowicu podesna da primi vojsku, a istovremeno pri-kladna za vr{ewe izvi|awa i prikupqawa izve{taja o okolnim oblastima, Nicetae Choniatae Hi-storia, 101.6064; VIINJ, IV, 128. Pelagonija je bila baza iz koje je Manojlo I Komnin polazio u go-tovo sve svoje okr{aje sa Srbima i Ugrima i ~esto je u woj boravio sa vojskom, up. isto, 2324,4651, 122130, 149150. Po Grigori i Kantakuzinu, Andronik III Paleolog je sa romejskim trupa-ma, prethodno zauzev{i okolna utvr|ewa, u Pelagoniji ~ekao vesti o ishodu sudara srpske i bugar-ske vojske kod Velbu`da krajem jula 1330, isto, VI, 207208, 335336. Tako je ravnica oko Bitoqazbog svojih prirodnih odlika i geografskog poloàja i za Du{ana kasnije mogla biti pogodna zakoncentraciju trupa pre po~etka ratnih operacija koje }e rezultirati osvajawem Sera.

33 Po tri simetri~no raspore|ena o{te}ewa sa tragovima eksera uz desnu i levu ivicu napole|ini ikone zadiru u bojeni sloj i predstavqaju naknadnu intervenciju kao rezultat wenogsme{tawa u kakav poseban ram ili proskinitar. Najverovatnije je tom prilikom ikona opse~enasa bo~nih strana i uklowen dowi deo originalnog trokrakog nosa~a.

34 A. Grabar, LHodigitria et lEleousa, ZLU 10 (1974) 114; N. Patterson [ev~enko, Icons inthe Liturgy, DOP 45 (1991) 4557.

35 Byzantium. Faith and Power, 322323, no 195. Kompoziciono istovetna re{ewa ove mno-goqudne predstave, na kojoj su, oko centralnog motiva, u dve simetri~ne grupe raspore|eni ~la-novi vladarske porodice, najvi{i crkveni i dvorski dostojanstvenici, monasi, pojci, boqari imno{tvo naroda, sre}emo i na drugim savremenim primerima ilustracija zavr{nih strofa Aka-tista u ruskoj umetnosti, u zidnom slikarstvu i delima ikonopisa, I. E. Danilova, Freski Fera-pontova monastr, Moskva 1970, il. 142; T. Velmans, Une illustration inedite de lAcathiste et lico-nographie des hymnes liturgiques a Byzance, CA 22 (1972) 159162; Lafontaine-Dosogne, Lillustrati-on, 658, 662. Wihovo poreklo je carigradsko, sude}i po identi~noj predstavi (sl. 6), danas veomao{te}enoj, u katolikonu Vlahernskog manastira blizu Arte, koja je signirana kao Cara thj upe-ragiaj Qeotokou thj Odhghtriaj thj en tV Kwnstantinoupolei i nesumwivo oslikava jednu odbrojnih prestoni~kih litija vi|ena okom vizantijskog umetnika s kraja XIII stole}a, M. Achima-stou-Potamianou, The byzantine wall paintings of Vlacherna Monastery (Area of Arta), Actes du XVeCongres international detudes byzantines, II A, Athenes 1981, 414. Karakteristi~an stav odru~enihruku od tela kod ~oveka koji ikonu nosi, sredinom XIV veka opisuje Stefan Novgorodski a onruc rasprostre, aki raspt kada pi{e o litiji sa ikonom Bogorodice Odigitrije koja se svakogutorka kretala ulicama Carigrada, G. P. Majeska, Russian Travelers to Constantinople in the Fourte-

mogle po~ivati na fiksiranom trokrakom nosa~u, ~iji je dowi deo bio pobo-den u naro~iti drveni tetrapod, formiraju}i na taj na~in neku vrstu proski-nitara, kako pokazuju sa~uvani likovni izvori, kakva je minijatura iz poznatogHamiltonovog psaltira, nastalog oko 1300 (sl. 7).36

Iako za istorijsku nauku nema sumwe da su kapije serskog grada otvoreneprema dogovoru i, kako smo istakli, uz presudnu ulogu Du{anovih pristalicau gradu, za savremenike, pa i samog srpskog vladara, to se nije moglo desiti bezBoìje promisli i posredovawa glavne zastupnice qudskog roda, Bogorodice,~ijem su ~udotvornom liku osvaja~i imali prilike da se mole pod zidinamaSera. Zbog takvih zasluga ikona, po svemu sude}i, postaje predmet naro~itogpo{tovawa na Du{anovom dvoru, a potom i u srpskom manastiru na Atonu. Otome najboqe svedo~e wene replike nastale u relativno kratkom vremenskomroku po prispe}u u Hilandar. Jedno je ikona mawih dimenzija, 4539 cm, kojase po svojim stilskim odlikama moè datovati u sredinu XIV stole}a (sl. 9).37

Druga dva primera jesu freske koje u hilandarskom katolikonu krase arkosoli-jume grobova pripisanih kesaru Vojihni i wegovom unuku, ranopreminulom si-nu despota Jovana Ugqe{e, a koje nastaju do bitke na Marici u jesen 1371. go-dine (sl. 11, 10).38 Postojawem jedne takve mnogopo{tovane ikone u manastirudaleko je lak{e objasniti pojavu ovog retkog ikonografskog tipa na pomenutimprimerima, nego pomi{qati na uticaj udaqenog pelagonijskog prototipa.39

Po tekstu legende, srpski carski par ikonu daruje Hilandaru prilikomzajedni~ke posete manastiru, {to se moglo desiti samo za wihovog boravka naSvetoj Gori izme|u avgusta 1347. i aprila meseca 1348. godine.40 Sa razlogomse moè pretpostaviti da je ikona od osvajawa Sera pa naredne dve godine bilana srpskom dvoru, kada dobija i svoju skupocenu oplatu. Izgleda da je ovaj wenboravak na severu tako|e ostavio traga, {ire}i kult prototipa iz Bitoqa. Re~je o dve, tako|e litijske ikone istog ikonografskog tipa iz sredine, odnosno


enth and Fifteenth Centuries, Washington 1984, 37; N. Patterson [ev~enko, Servants of the Holy Icon,Byzantine East, Latin West, Princeton 1995, 547548. Na fresci iz Epira ne vidi se drveni nosa~jer je, kao i ramena ~oveka ispod, prekriven rasko{no ukra{enom tkaninom podeom koja visisa dowe ivice ikone.

36 Fol. 39v, I. Spatharakis, The Portrait in Byzantine Illuminated Manuscripts, Leiden 1976,4548; Byzantium. Faith and Power, 153154, no 77. Dowi deo vertikalnog nosa~a ikone nije vi-dqiv na ovoj minijaturi zbog istrvenosti bojenog sloja, ali se zato jasno razlikuje od izrezbare-nih noìca tetrapoda izme|u kojih je naslikan na jednom drugom primeru iz sredine XIV stole-}a, fresci iz Matei~a (sl. 8), koja ilustruje posledwu strofu Bogorodi~inog Akatista, E. Dimi-trova, Manastir Matej~e, Skopje 2002, 167.

37 S. Radoj~i}, Die serbische Ikonenmalerei vom 12. Jahrhundert bis zum Jahre 1459, JOBG 5(1956) 7778. U novom katalogu sa oznakom R 117.

38 V. J. Djuri}, Fresques medievales a Chilandar, Actes du XIIe Congres international detudesByzantines, III, Beograd 1961, 9194.

39 Da je neka ~udotvorna ikona mogla posluìti kao predloàk za predstave Bogorodicesa Hristom iznad pomenutih grobova v. novije radove, D. Popovi}, Sahrane i grobovi u sredwemveku, Manastir Hilandar, Beograd 1998, 211214; B. Kneèvi}, Arkosoliji u Hilandaru i u srp-skim sredwovekovnim manastirima, Osam vekova Hilandara, Beograd 2000, 596602.

40 M. @ivojinovi}, De nouveau sur le sejour de lempereur Du{an a lAthos, ZRVI 21 (1982)119126; D. Kora}, Sveta Gora pod srpskom vla{}u (13451371), ZRVI 31 (1992) 118122.

druge polovine XIV stole}a, od kojih je starija, s Kr{tewem na pole|ini, pri-padala crkvi Svetog \or|a u Prizrenu (sl. 12),41 dok druga, s OplakivawemHrista na pole|ini, pripada de~anskoj zbirci i predstavqa najstariji o~uva-ni primer sa epitetom Pelagonitisa (sl. 13).42 Sem toga, na prvom listu jednogde~anskog mineja u isto vreme je nastao zapis sa pomenom Bogorodice Bitoq-ske, {to predstavqa jedini pisani dokaz postojawa wenog kulta: Sii p()sniprs(ve)ti7 b(ogorodi)ce bitol()ski7 9lata kadil|nice rou~ko `9lesvtilni~e 9lato9arni| 9akone b(o)`(s)tv(e)ni v nem() è prstom|b(o)ì7m slovo napisa se teb 43

U samoj Pelagoniji o~uvana su tek dva primera, i to iz perioda kada samprototip izgleda vi{e nije postojao.44 Jedan je svakako najpoznatija Pelagonitisajeromonaha Makarija naslikana 1421/2. za ikonostas manastira Zrza (sl. 14),45 uzpomenutu de~ansku i fresko-ikonu iz Nagori~ina to su tri ikone koje ne sa-mo da su u nauci dale ime celom tipu ve} se jedino na osnovu wih, uz poetskizapis iz de~anskog mineja, i zna za postojawe ~udotvorne bitoqske ikone. Dru-gi je ikona koja se ~uvala u Svetom Nikoli u Varo{i kod Prilepa, i koja se naosnovu stilskih odlika datuje u kraj XV, odnosno po~etak XVI veka.46

328 Bojan Miqkovi}

41 Ikona se razli~ito datuje, od sredine do kraja XIV veka, up. M. ]orovi}-Qubinkovi},D. Milo{evi}, M. Tati}-\uri}, Sredwovekovna umetnost u Srbiji, Beograd 1969, 5152, br.47;D. Milo{evi}, Umetnost u sredwovekovnoj Srbiji od 12. do 17. veka, Beograd 1980, 31, br. 25;Ikone, Beograd 1983, 141.

42 Ikona je imala okov iz druge polovine XVI i bila delimi~no preslikana u narednomstole}u, M. ]orovi}-Qubinkovi}, Dve de~anske ikone Bogorodice Umilenija, Starinar 34(1955) 8789; L. Mirkovi}, Ikone manastira De~ana, Starine Kosova i Metohije 23 (Pri{tina1963) 4446; Sredwovekovna umetnost u Srbiji, 51; M. [akota, De~anska riznica, Beograd 1984,89, 105, 224.

43 [akota, De~anska riznica, 89. Re~ je o sluàbnom mineju (R32, poznat i kao Olive-rov minej) za juli i avgust, pisanom na pergamentu krajem XIII ili po~etkom XIV veka. Zapis jenastao ne{to kasnije, svakako pre kraja XIV stole}a, ista, Inventar rukopisnih kwiga De~anskebiblioteke, Saop{tewa 1 (1956) 200201, br. 32; D. Bogdanovi}, Inventar }irilskih rukopisa uJugoslaviji (XIXVII veka), Beograd 1982, 56, br. 656.

Pobrojane starozavetne prefiguracije Bogorodice u zapisu predstavqaju po~etke brojnihtropara posve}enih Bogomajci, H. Follieri, Initia hymnorum Ecclesiae graecae, Citta del Vaticano, II(1961) 358, 521528; III (1962) 391395, 523524; V (1966) 112; ovi redovi su mogli biti uputstvopojcima za izbor pesama na neki, iz drugih izvora nepoznati, praznik Bogorodice Bitoqske, alisu tako|e mogli ozna~avati i pripadnost rukopisa crkvi ovog imena, v. dole 333334, 348. Nadrugu mogu}nost qubazno su nam ukazale koleginice arheografi Katarina Mano-Zisi i Irena[padijer, na ~emu im toplo zahvaqujemo.

44 V. dole str. 334, 348.45 Ovde navodimo samo odabrane, od velikog broja naslova, S. Radoj~i}, Majstori starog

srpskog slikarstva, Beograd 1955, 4345; P. Miqkovik-Pepek, Zna~ajot na natpisite od ikonataBogorodica Pelagonitisa od manastirot Zrze za delatnosta na Makarie zograf, Glasnik na Make-donskoto Konzervatorsko Dru{tvo 10 (Skopje 1955) 143149; Radoj~i}, Die serbische Ikonenmale-rei, 81; V. J. \uri}, Ikone iz Jugoslavije, Beograd 1961, 3740, 9798; G. Babi}, Ikone, Zagreb 1980,26; G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola XV veka, Beograd 1980, 4351; Z. Rasolkoska-Nikolo-ska, Manastirot Zrze so crkvata Preobraènie i Sveti Nikola, Spomenici za srednovekovnata iponovata istorija na Makedonija, IV, Skopje 1981, 409, 419421; Byzantium. Faith and Power(12611557), New York 2004, 170171.

46 K. Balabanov, Ikoni od Makedonija, BeogradSkopje 1969, 26.

Primer iz Starog Nagori~ina u ovom kontekstu pobu|uje posebnu pa`wu.Hronolo{ki prethodi svim dosada pomenutim delima i svojim ikonografskimtipom, svedo~i o postojawu kulta ikone iz Bitoqa jo{ po~etkom XIV stole}aseverno od granica pelagonijske eparhije, iako je sam epitet Pelagonitisa is-pisan kasnije na ovoj fresko-ikoni (sl. 15).47 Naslikana je na istaknutom me-stu, na oltarskoj pregradi, kao pandan svetom \or|u Pobedonoscu, a davnoustanovqena povezanost ktitorske kompozicije u Nagori~inu sa pobedamazdruènih romejsko-srpskih odreda nad Turcima 1312/3.48 name}e pitawe nije li ovaj tip Bogorodice sa Hristom predstavqao svojevrstan paladijumsrpskih vladara jo{ u vreme kraqa Milutina?49

Treba podsetiti da je sam ikonografski tip postojao i nezavisno od bi-toqske ikone. Najstariji poznati primer je minijatura sirijskog psaltira iz go-dine 1203, koji se ~uva u Britanskom muzeju,50 iz druge polovine XIII stole}a jei minijatura iz danas uni{tenog Prizrenskog ~etvorojevan|eqa,51 a sa krajaistog stole}a je nedavno o~i{}ena ikona iz svetogorskog manastira Ksenofonta,koja nosi epitet h kecaritwmenh.52 Ovaj tip sre}emo i na Zapadu, navodimo samonajstarije primere s kraja XIII i iz narednog stole}a: toskanska ikona nekada uzbirci Gualino u Torinu, goti~ka Madona iz Karlsrue,53 nastala oko 1360, ilivenecijanska ikona iz Ermitaà. Nalazimo ga u Veriji i na Sinaju krajem XIV ipo~etkom XV veka,54 a u narednim stole}ima u Vla{koj, Moldaviji,55 i u ruskoj


47 B. Todi}, Staro Nagori~ino, Beograd 1993, 29, 78, 123 (crt. 6).48 V. J. \uri}, Tri doga|aja u srpskoj dràvi XIV veka i wihov odjek u slikarstvu, ZLU 4

(1968) 6876; VIINJ, VI, 184188.49 Pred fresko-ikonom svetog ratnika u Nagori~inu moli se Stefan De~anski uo~i bitke

kod Velbu`da 28. jula 1330, I. M. \or|evi}, Dve molitve kraqa Stefana De~anskog pre bitke naVelbu`du i wihov odjek u umetnosti, ZLU 15 (1979) 135149.

50 Add. 7154, fol. 1v, cf. J. Leroy, Les manuscrits syriaque a peintures conserves dans les biblio-theques d'Europe et d'Orient, Paris 1964, 259, pl. 58/2.

51 Stariji istraìva~i su u minijaturnom ukrasu ovog rukopisa prepoznali izraèneorijentalne uticaje, A. Grabar, Deux images de la Vierge dans un manuscrit serbe, Lart de la fin delAntiquite et du Moyen Age, I, Paris 1968, 544554; o ovom rukopisu koji je stradao zajedno sa Na-rodnom bibliotekom u Beogradu 6. aprila 1941. detaqnije, J. Maksimovi}, Srpske sredwovekovneminijature, Beograd 1983, 9697.

52 Iera Monh Xenofwntoj. Eikonej, Sveta Gora 1998, 7678. U pitawu je poetski epitetBogorodice sa zna~ewem blagodatna, koji se javqa jo{ u jevan|eoskim tekstovima (Luka 1.28) i nepredstavqa odre|eni ikonografski tip. U Carigradu je postojao i istoimeni manastir, cf. R. Ja-nin, La geographie ecclesiastique de lEmpire byzantin, I. Le siege de Constantinople et le Patriarcatcumenique, III. Les eglises et les monasteres, Paris 1953, 196199.

53 J. Pe{ina, A propos du type de la Pelagonitissa dans la peinture sur panneaux en Boheme, versle milieu du 14e siecle, Bsl 48/1 (1987) 4548.

54 T. Papazotos, Buzantinej eikonej thj Beroiaj, Nova Smirna 1995, 58, 60; Byzantium.Faith and Power, 351352, no 211. Nije iskqu~eno da ostvarewa, po svom karakteru provincijalna,dve ikone iz Verije koje se ~uvaju u Bogorodi~inim crkvama Gorgoepikos i Faneromeni, kao iminijatura iz Prizrenskog ~etvorojevan|eqa, uprkos teritorijalnoj udaqenosti, predstavqajuodraz kulta ~udotvornog Bogorodi~inog lika iz Pelagonije.

55 Katapetazma iz Narodnog muzeja u Bukure{tu (nekada se ~uvala u manastiru Slatina),iz 1561, poklon kneza Aleksandra Lapu{weanu, Masterpieces of the Romanian Middle Ages in theNational Museum of Art of Romania, Bucuresti 2006, 107108; moldavska ikona, kraj XVI po~etakXVII veka, signirana kao Celovanie, iz Manastira Varatec.

umetnosti, u kojoj je poznata kao Vzgranie mladenca.56 Intimni trenutak ove-kove~en u zaustavqenom pokretu razigranog deteta u maj~inom naru~ju istra-ìva~e je uputio da nastanak ovog tipa potraè u novoj senzibilnosti koju sasobom donosi komninska umetnost, {to je s obzirom na gore navedene najstari-je primere sasvim opravdano.57 Pojava ovog tipa u razli~itim, me|usobno veo-ma udaqenim oblastima nekada{weg vizantijskog komonvelta, u Siriji,58 naSinaju, Svetoj Gori, u sredi{wim oblastima Balkana i Italiji, upu}uje na je-dan centar iz koga se potom {irio. To umetni~ko sredi{te najpre bi mogao bi-ti Carigrad sa jako izraènim Bogorodi~inim kultom i velikim brojem crka-va i manastira woj posve}enih.59

Na prestonicu upu}uje i jedinstveni epitet hilandarske ikone h abra-miwtisa. Bogorodi~in lik sa malim Hristom, kao {to je dobro poznato, u vi-zantijskoj umetnosti ~esto na ikonama prate i ispisani epiteti. Najve}i brojwih je poetskog karaktera i preuzet je iz liturgijskih tekstova posve}enih Bo-gorodici. Ovi epiteti nisu u isto vreme ozna~avali i odre|eni tip, tj. istiepitet se javqao uz razli~ite ikonografske tipove. Pri tom je va`no napome-nuti da su se toponimskim epitetima, gotovo bez izuzetka, ozna~avale naro~itopo{tovane ikone, ta~nije wihove replike.60 Pri tome, sama ~udotvorna ikonauop{te nije morala da ima bilo kakav epitet ili ako ga je imala, svakako je biorazli~it od toponimskog epiteta, koji su kasnije nosile wene replike po me-stu ~udotvorewa prototipa.61 Nastanak hilandarske ikone se vezuje za Bitoq,predawem i doslednim ponavqawem izgleda tamo{we mnogopo{tovane ikone.Moè se postaviti pitawe nije li ovde re~ o vernoj kopiji ~udotvorne bitoq-ske ikone, koja ne ponavqa samo ikonografski tip ve} i jedinstven epitet kojiprati Bogorodicu. Tim pre, jer je ona jedini primer iz gore navedenog krugadela koja se mogu vezati za ikonu iz Bitoqa i koja ima epitet, a nije Pelagoni-

330 Bojan Miqkovi}

56 V. N. Lazarev, td po ikonografii Bogomateri, Vizantiska ìvopis, Moskva1971, 291298.

57 ]orovi}-Qubinkovi}, Dve de~anske ikone, 8789; Miqkovik-Pepek, Umilitelnite mo-tivi; 915, 2027; A. Grabar, Les images de la Vierge de tendresse. Type iconographique et theme, Zo-graf 6 (1975) 2530; Hadermann-Misguich, Pelagonitissa et Kardiotissa, 912, 16. U citiranim deli-ma tuma~ewe simvoli~nog zna~ewa ovog ikonografskog tipa kre}e se od nagla{avawa Hristovequdske prirode kroz neàn i prisan odnos majke i deteta, do nave{tewa budu}eg stradawa naosnovu dvojne de~anske ikone sa Oplakivawem Hrista na pole|ini up. V. J. \uri}, Radionica mi-tropolita Jovana Zografa, Zograf 3 (1969) 32.

58 Istog tipa bila je i Bogorodica Antiohijska, ako je suditi po wenim daleko poznijimruskim kopijama, I. Bentchev, Handbuch der Muttergottesikonen Russlands, Bonn 1985, 27, 130.

59 Za starija mi{qewa po kojima je poreklo ovog tipa zbog nagla{ene ose}ajnosti i in-timnosti predstave traèno u italijanskoj ili umetnosti Balkana, N. P. Kondakov, Ikonogra-fi Bogomateri. Svzi gre~esko i russko ikonopisi s italnsko ìvopis ranngo Vozro-`deni, S.-Peterburg 1910, 182187; N. P. Liha~ev, Istori~eskoe zna~enie italo-gre~eskoikonopisi. Izobraèni Bogomateri v proizvedenih italo-gre~eskih ikonopiscev i ihvlinie na kompozicii nkotorh proslavlennh russkih ikon, S.-Peterburg 1911,209213; V. N. Lazarev, Istori vizantisko ìvopisi, Moskva 1986, 179.

60 G. Babi}, Epiteti Bogorodice koju dete grli, ZLU 21 (1985) 266, 270.61 Na ovo ukazuje povodom primera iz Starog Nagori~ina ista, O ìvopisanom ukrasu

oltarskih pregrada, ZLU 11 (1975) 30.

tisa. Ako hilandarska replika verno prenosi epitet sa originala, ~udotvornabitoqska ikona mogla bi se dovesti u vezu sa carigradskim Avramitskim mana-stirom, odnosno mogla bi predstavqati kopiju neke naro~ito po{tovane sta-rije ikone iz ovog manastira.62

U svakom slu~aju, ovaj jedinstveni epitet dolazi od imena pomenutog pre-stoni~kog manastira twn Abramitwn.63 Po kazivawima Jovana Mosha, manastirje najverovatnije krajem V ili po~etkom narednog stole}a osnovao Avram, kojiumire sredinom VI stole}a kao mitropolit efeski. Manastir je izgleda stra-dao tokom prvih ikonoklasti~kih pogroma, a obnovio ga je monah Eufemijan uvreme patrijarha Tarasija, pre Drugog nikejskog sabora 787. godine, ~iji jeu~esnik izme|u ostalih bio i Simeon, hgoumenoj thj Qeotokou twn Abra-mitwn. Pod Teofilom (829842), monasi Avramiti su se pokazali kao hrabribranioci kulta ikona, kako nas obave{tavaju vizantijski hroni~ari,64 poziva-ju}i se na tekstove svetih otaca u argumentaciji protiv stavova cara-ikono-borca, u kojima se pomiwe i Bogorodi~ina ikona pripisivana svetom apostolui jevan|elisti Luki. Na osnovu ovih svedo~anstava moè se pretpostaviti daje ve} tada u ovom manastiru posve}enom Bogorodici postojala neka naro~itopo{tovana Bogorodi~ina slika.65

Manastir se nalazio van gradskih zidina, u kraju zvanom Triton,66 iimao je zna~ajno mesto prilikom trijumfalnih povrataka romejskih vladara izratnih pohoda u prestonicu tokom druge polovine IX veka i u narednom stole-}u. Na povratku iz Male Azije, po{to je prethodno uspe{no okon~ao borbe sapavlikijancima, u toku kojih je zauzeo zna~ajna utvr|ewa Tefriku i Germani-kiju, 878. godine,67 Vasilije I je pre prolaska kroz Zlatnu kapiju i trijumfal-nog ulaska u grad zastao u manastiru Bogorodice Avramiotise, u ~ijoj se crkvizajedno sa sinom Konstantinom, na kratko pomolio i zapalio sve}e.68 Ne{tomawe od stotinu godina kasnije isto ~ini i Ni}ifor Foka pre sve~anog ulaskau prestonicu 16. avgusta 963. Beleè}i ove doga|aje, izvori nam otkrivaju idrugo ime pod kojim je poznat Avramitski manastir u X veku, a koje je nesum-


62 Up. eadem, Il modello e la replica nellarte bizantina delle icone, Arte Cristiana 76/12 (Mila-no 1988) 7175.

63 O istoriji ovog manastira najpotpunije, Janin, La geographie ecclesiastique, I. Constanti-nople, 810.

64 Theophanes continuatus, ed. I. Bekker, Bonnae 1838, 101.812; Georgius Cedrenus, II, ed. I.Bekker, Bonnae, 111.1824.

65 Jedan izvor savremen Teofilovoj vladavini, pismo isto~nih patrijaraha, potpisano odHristofora Aleksandrijskog, Jova Antiohijskog i Vasilija Jerusalimskog i datovano u april 836,tako|e pomiwe Bogorodi~inu ikonu koja se pripisivala svetom Luki, Letter of the Three Patriarchs,lvlvi, lxiv, 39.511, 149.2127. Po tekstu ovog izvora da se zakqu~iti da je apostol uradio portretBogorodice bez deteta, u poznijim godinama dok je jo{ bila ìva i ìvela na Sionu. U potowimvremenima mnogim Bogorodi~inim ikonama je pripisivano autorstvo svetog Luke.

66 Za ubikaciju, cf. C. Mango, Le developpement urbain de Constantinople (IVeVIIe siecles),Paris 1985, 33; A. Berger, Das Triton von Konstantinopel, JOB 40 (1990) 6367.

67 O ovim doga|ajima, cf. P. Lemerle, Lhistoire des Pauliciens dAsie Mineure dapres les sourcesgrecques, TM 5 (1973) 103108.

68 Porphyrogenitus, Three Treatises, 140 (C 732736), 142 (C 769).

wivo dobio po nekoj mnogopo{tovanoj ikoni koja se u wemu ~uvala: Bogorodica

Nerukotvorena.69 Iako to izri~ito ne pi{e u ovim izvorima, moè se o~ekiva-

ti da su vizantijski vladari svoju blagodarnost za pomo} u bitkama i uspe{an

povratak iskazivali upravo pred najpo{tovanijom ikonom ovog manastira.70

Nema izri~itog pomena manastira u poznijim izvorima. Ikona, kao uostalom i

~itav manastir, danas vi{e ne postoji, a o eventualnom izgledu ove svojevreme-

no naro~ito po{tovane ikone ne zna se ni{ta, ukoliko wen izgled ne ponavqa

hilandarska ikona.

* * *

U nastojawu da se rasvetli kult Bogorodice Pelagonitise celishodno je

bilo pozabaviti se topografijom sredwovekovnog Bitoqa i eventualno odgo-

332 Bojan Miqkovi}

69 eij thn monhn twn Abramitwn thn legomenhn aceiropoihton thj Qeotokou, Constan-tini Porphyrogeniti imperatoris De cerimoniis aulae byzantinae, I, ed. J. J. Reiske, Bonnae 1829,438.713; twn Abramitwn, kai Aceiropoihton onomazousi Leonis Diaconi, Historiae, ed. C. B.Hasii, Bonnae 1828, 47.910.

Istorija vizantijske umetnosti poznaje vi{e Ahiropiita. Najstarije su po predawimasvakako one iz Palestine: jedna se nalazila na stubu unutar Bogorodi~ine crkve u Lidi (Diospo-qu), a drugo je bila ikona iz tako|e Bogorodi~ine crkve u blizini istog grada. Na obema je MatiBoìja bila predstavqena u punoj figuri, cf. Letter of the Three Patriarchs, liv-lvi, 37.339.4,39.1241.13, 151.124. Osim Carigrada, i drugi grad Carstva je imao svoju Ahiropiitu, poznatubaziliku iz V veka, {to je svojevremeno dovelo u zabunu istraìva~e, A. Ksingopulos, Ai peri tounaou thj Aceiropoihtou eidhseij tou Kwnstantinou Armenopoulou, Tomoj Kwnstantinou Arme-nopoulou, Solun 1952, 126. Ubedqivo je pak pokazano da solunsku crkvu ne treba dovoditi u ve-zu sa prestoni~kim manastirom, R. Janin, Les eglises et les monasteres des grands centres byzantins,Paris 1975, 377378.

U monumentalnom slikarstvu i sfragistici, epitet Nerukotvorena prati razli~ite iko-nografske tipove Bogorodice: Orantu na pe~atu nekog Andronika iz XIII veka, u Svetom NikoliOrfanosu i Zaumu, Orantu sa Hristom u medaqonu na grudima u kapeli Svetog Stefana u Sopo}a-nima, sa Hristom u naru~ju na pe~atu nekog Keramevsa, koji se tako|e datuje u XIII vek, Bogorodi-cu kao @ivonosni isto~nik u ohridskim Malim Svetim Vra~evima, I. Koltsida-Makre, The Icono-graphy of the Virgin through Inscriptions on Byzantine Lead Seals of the Athens Numismatic MuseumCollections, Studies in Byzantine Sigillography, 8, Munchen-Leipzig 2003, 3536; G. Schlumberger, Si-gillographie de lEmpire byzantin, Paris 1884, 157158; C. Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvoXIV veka, Beograd 1980, 48, 50. Na aversu jedinog pe~ata koji se sa vi{e sigurnosti moè dovestiu vezu sa Avramitskim manastirom predstavqena je Bogorodica bez epiteta na prestolu sa Hri-stom u medaqonu koji drì ispred grudi, dok se na reversu moè pro~itati Sfrag(ij) Niko-la(ou) monac(ou) thj Aceiropoiht(ou), G. Zacos, Byzantine Lead Seals, II, Berne 1984, 307, no 622.

70 S obzirom na to da su oba opisa na{la svoje mesto u delu Konstantina VII Porfiroge-nita, odnosno kasnijih kompilatora, o vizantijskom dvorskom ceremonijalu, pomenuti trijum-falni ulasci bili bi uzorni primeri za sve~anosti u sli~nim prilikama, te je poseta Avramit-skom manastiru na povratku iz ratnih pohoda mogla predstavqati i {iru protokolarnu praksuromejskih careva u ovom vremenu. Molitvenu zahvalnost koju su vizantijski vladari izraàvalisvojim svetim zastupnicima preko wihovih slikanih predstava na kraju vojnih pohoda najboqeilustruje ne{to pozniji primer Teodora II Laskarisa posle zaposedawa Melnika 1255, kada nala-è da se ikone wegovih svetih imewaka u serskoj mitropoliji obloè skupocenom oplatom, ispu-niv{i svoj zavet koji je pred wima, po svedo~ewu Teodora Pedijasima, dao uo~i polaska na ovudobro brawenu utvrdu, I. Du~ev, Pohodt na imp. Teodor II Laskaris protiv Melnik v 1255 g.,Prou~vani vrhu blgarskoto srednovekovie, Sofi 1945, 112114.

netnuti u kom se hramu u ovom gradu najpre mogla ~uvati ~udotvorna Bogorodi-~ina ikona. Ova istraìvawa bila bi spojena sa nepremostivim te{ko}ama danije vizantijskih izvora, jer danas u Bitoqu ne postoji niti jedan sakralniobjekat iz sredweg veka, a savremena se arheologija dvoumi i oko toga gde seutvr|eni grad iz ovog perioda uop{te i nalazio. Ne ulaze}i ovom prilikom uproblem ubikacije grada,71 ~ini se da pa`qiva analiza pisanih izvora moèdati odgovor na pitawe koje su to bile glavne crkve sredwovekovnog Bitoqa.

U dva nedatirana pisma Teofilakta Ohridskog spomiwe se Bogorodi~inposed u selu Mogila, koje i danas postoji nekih desetak kilometara severo-isto~no od Bitoqa. U prvom pismu moli se carev {urak Jovan Duka da posredu-je u sporu sa lokalnom svetovnom vla{}u u Pelagoniji i svojim sigilijem cr-kvi i formalno podari celo selo u kome se nalazi arcaia aulh Bogorodice. Izdrugog pisma se vidi da je crkva izgubila u sporu sa lokalnim mo}nicima, paohridski prelat, odustaju}i od sela, sada moli da se vra}awem samo poseda tJosphtiJ thj ekklhsiaj kai tV aulV, odnosno h gh kai h aulh, koji su odvajkadapripadali Bogorodici, ispravi naneta nepravda.72 U nauci je op{teprihva}e-no mi{qewe da je ovde u pitawu posed Arhiepiskopije. Dobro je, me|utim, po-znato da je saborni hram Ohridske arhiepiskopije od wenog osnivawa bila cr-kva Svete Sofije, dakle posve}en Hristu, a ne Bogorodici.73 Na pitawe kojeBogorodi~ine crkve je to posed bio, odgovor najpre treba potraìti u najbli-èm crkvenom sredi{tu, a ne u ipak udaqenom Ohridu. To {to se sam arhiepi-skop zalaè kod visokih svetovnih dostojanstvenika za pravedno re{ewe sporane svedo~i a priori o posedu Arhiepiskopije, ve} o Teofilaktovom ugledu kaozalogu uspeha u molbi. Sude}i po najmawe tri pisma iz wegove prepiske, u~eniarhiepiskop je gajio iskrena prijateqska ose}awa prema svom sufraganu, pela-gonijskom prelatu nepoznatog imena, te se moè pretpostaviti da se TeofilaktOhridski angaòvao oko spornog imawa pelagonijske episkopije.74 U tom slu-~aju katedrala starog Bitoqa bila bi posve}ena Bogorodici.

Ovu pretpostavku, ~ini se nedvosmisleno, potvr|uje jedan akt ni{ta ma-we poznatog ohridskog arhipastira, Dimitrija Homatina. U tom, tako|e neda-tovanom, dokumentu razre{ava se spor oko davawa eparhijskog sve{tenstvaepiskopu pelagonijskom. Po uspe{nom okon~awu spora, svi zajedno sluè li-


71 Za jedno od mi{qewa sa starijom literaturom, I. Mikul~ik, Srednovekovni gradovi itvrdini vo Makedonija, Skopje 1996, 139143.

72 Theophylacte dAchrida, Lettres, ed. P. Gautier, Thessalonique 1986, 187, 215217, no17.2022, no 26; za prevod na srpski, v. VIINJ, III, 267268, 301302.

73 Zabunu je uneo jo{ zaslu`ni Zlatarski kada je ustvrdio da posed pripada arhiepi-skopskoj crkvi Bogorodice Perivlepte, danas Svetog Klimenta, smetnuv{i s uma da je ova cr-kva to postala tek kada je stara ohridska katedrala pretvorena u xamiju, up. V. N. Zlatarski,Namstnici-upraviteli na Blgari prez caruvaneto na Aleksi I Komnin, Bsl 4/1 (1932)145. Ovo mi{qewe nekriti~ki su prihvatali i kasniji istraìva~i, VIINJ, III, 268; Theo-phylacte dAchrida, Lettres, ed. Gautier, 187, 214; K. Axievski, Pelagonija vo sredniot vek, Skopje1994, 89, 94102; M. Mullett, Theophylact of Ochrid: reading the letters of a Byzantine Archbishop,Birmingham 1997, 66, 205.

74 Theophylacte dAchrida, Lettres, ed. Gautier, nos 21, 36, 64.

turgiju u Bogorodi~inoj crkvi (en tJ naJ thj Qeomhtoroj).75 Iako se mestoradwe ne navodi izri~ito, najverovatnije je re~ o bitoqskoj katedrali, jer dase pomirewe odigralo u sredi{tu Arhiepiskopije, zajedni~ko bogosluèwe bisvakako bilo u crkvi Svete Sofije. Ako se ovom pridoda odavno poznati pomenjeromonaha Metodija iz vremena istog ohridskog prelata, koji je bio arhiman-drit pelagonijskih manastira i stare{ina Svetih Apostola,76 postaje jasnijinajstariji izvor koji se ovde navodi, ~uvena Bitoqska plo~a iz 1015/6. Na wojJovan Vladislav, pomalo neuobi~ajeno, kao glavne pomo}nike prilikom podi-zawa grada upravo navodi Bogorodicu i dvanaest Hristovih u~enika.77 Prvoj jebila posve}ena katedrala, a apostolima najugledniji gradski manastir, ~iji jeiguman u Homatinovo vreme bio i stare{ina jedne {ire mona{ke zajednice ko-ja je obuhvatala vi{e manastira u samom gradu ili i onih u okolini, kako je tobilo uobi~ajeno u Vizantiji.78 ûvena Bogorodi~ina ikona najpre se, dakle,mogla ~uvati u episkopskoj katedrali posve}enoj Bogorodici.79

Bitoq je pao pod osmansku vlast 1385, ali kako nas o tome izve{tavajupozniji turski hroni~ari, wegovi branioci su se u presudnom trenutku odlu-~ili na pruàwe otpora zavojeva~u, {to je neminovno prouzrokovalo stra{nuodmazdu, potpuno razarawe grada.80 O tome posredno svedo~e i kasniji putopi-sci: sekretar mleta~kog baila Ivan Kavaz, maja 1591, svedo~i da grad nije opa-san zidinama, Evlija êlebija 1661, da grad nema dizdara jer nema ni utvr|ewa,dok jermenski putopisci Hugo Ingexijan i Stepan Kuver Agonc, obojica iz Ve-necije, u svom spisu nastalom izme|u 1789. i 1800, pomiwu nekada sna`noutvr|ewe koje su zatekli u ru{evinama.81 Ovome u prilog tako|e stoji i ve} po-

334 Bojan Miqkovi}

75 Demetrii Chomateni, Ponemata diaphora, ed. G. Prinzing, Berolini Novi Eboraci 2002,430432, no 148, za sam pomen crkve v. l. 63.

76 Ibidem, 264, no 79.24.77 . Zaimov, Bitolski nadpis na Ivan Vladislav samodrèc blgarski, Sofi 1970, 33;

za druga~ije ~itawe i datovawe natpisa u 1017, v. V. Mo{in, Bitoqska plo~a iz 1017. godine, Ma-kedonski jazik 17 (Skopje 1966) 5161; isti, U{te za Bitolskata plo~a od 1017 godina, Istorija7/2 (Skopje 1971) 255257; G. Tomovi}, Morfologija }irili~kih natpisa na Balkanu, Beograd1974, 33, br. 4.

78 O mona{kom dostojanstvu arhimandrita, cf. P. de Meester, Larchimandritat dans les Egli-ses de rite byzantin, Miscellanea liturgica in honorem L. Cuniberti Mohlberg, II, Roma 1949, 115137.

79 U Pelagoniji postoji jo{ jedan snaàn centar Bogorodi~inog kulta, koji ne treba poi-stove}ivati sa prethodnim. Re~ je o manastiru Treskavcu vi{e Prilepa, koji je uìvao naro~itupa`wu srpskih vladara u XIV veku. Iako van granica srpske dràve u to vreme, kraq Milutin jebogato darivao ovaj manastir. Ne{to kasnije, Treskavcu potvr|uje stare i poklawa nove posede uizgleda ~etiri svoje poveqe i kraq Du{an, a mladi kraq Uro{ ~ak li~no dolazi na poklowewe Bo-gorodici u manastir, Danilo Drugi, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih. Slu`be, pr. G. MakDanijel, D. Petrovi}, Beograd 1988, 132; Spomenici, IV, 55187; M. Gligorijevi}-Maksimovi},Slikarstvo XIV veka u manastiru Treskavcu, ZRVI 42 (2005) 8286. Sve i da je ciq Uro{evog ho-do~a{}a bila kakva naro~ito po{tovana Bogorodi~ina ikona u ovom manastiru, koja se {ire uzev-{i tako|e mogla smatrati Pelagonijskom, jasno je na osnovu zapisa iz de~anskog mineja, ali i po-zno zabeleènog hilandarskog predawa, da Bitoqsku treba razlikovati od Trskavske Bogorodice.

80 A. Stojanovski, Gradovite na Makedonija od krajot na XIV do XVII vek, Skopje 1981,2324; Axievski, Pelagonija, 268275.

81 Makedonija vo delata na stranskite patopisci 13711777, podg. A. Matkovski, Skopje1991, 298, 395, 424425; Makedonija vo delata na stranskite patopisci 17781826, podg. A. Mat-


Sl. 1. Suzdaqci opsedaju Novgorod, novgorodska ikona, druga polovina XV vekaFig. 1. Novgorod besieged by Suzdalians, Novgorodian icon, second half of the 15th century

336 Bojan Miqkovi}

Sl. 2. i 3. Litijska ikona Bogorodice Avramiotise sa Hristom,Figs 2. and 3. Processional icon of Virgin Abramiotis(s)a with Christ,


na pole|ini, prorok Ilija, manastir Hilandar, 1345.on the backside, prophet Elijah, Hilandar monastery, 1345.

338 Bojan Miqkovi}

Sl. 4. i 5. Umetni~ki vez sa predstavom 24. strofe Bogorodi~inog Akatista (gore),detaq (dole), Moskva, kraj XV veka

Figs 4. and 5. Embroidery with the representation of the 24th strophe of the Akathistos Hymn(above), detail (down), Moscow, late 15th century


Sl. 6. Carigradska litija sa ikonom Bogorodice Odigitrije,freska iz Vlahernskog manastira blizu Arte, kraj XIII vekaFig. 6. Constantinopolitan lite with the icon of Virgin Hodegetria,fresco from Vlacherna monastery near Arta, late 13th century

340 Bojan Miqkovi}

Sl. 7. Hamiltonov psaltir, fol. 39v, Berlin, oko 1300Fig. 7. Hamilton Psalter, fol. 39v, Berlin, ca. 1300


Sl. 8. Bogorodi~in Akatist, 24. strofa, Matei~, sredina XIV vekaFig. 8. The 24th strophe of the Akathistos Hymn, Matei~, mid14th century

342 Bojan Miqkovi}

Sl.1

0.A

rko

soli

jum

izn

adgr

ob

asi

na

des

po

taJo

van

aU

gqe{

e,m

anas

tir

Hi

lan

dar

,p

re

13

71

Fig

.1

0.Arcosoliumabovethetombof

thedespotJohn

Uglje{a

sson,

Hilandarmonastery

,before

13

71

Sl.9

.B

ogo

rod

ic

asa

Hri

stom

,m

anas

tir

Hi

lan

dar

,sr

edi

naXIV

veka

Fig

.9

.VirginwithChrist,Hilandarmonastery

,mid

1

4thcentury


Sl.11.A

rkoso

li

jum

izn

adgr

ob

ake

sara

Voji

hn

e,m

anas

tir

Hi

lan

dar

,p

re

1371

Fig

.1

1.ArcosoliumabovethecaesarVoihnastomb,Hilandarmonastery

,before

13

71

344 Bojan Miqkovi}

Sl. 12. Litijska ikona Bogorodice sa Hristom iz crkve Svetog \or|a u Prizrenu,sredina XIV veka

Fig. 12. Processional icon of Virgin with Christ from the church of Saint George, Prizren,mid14th century


Sl. 13. Litijska ikona Bogorodice Pelagonitise sa Hristom, manastir De~ani,druga polovina XIV veka

Fig. 13. Processional icon of Virgin Pelagonitissa with Christ, De~ani monastery,second half of the 14th century

346 Bojan Miqkovi}

Sl. 14. Bogorodica Pelagonitisa sa Hristom iz manastira Zrze, Makarije zograf, 1421/2Fig. 14. Virgin Pelagonitissa with Christ from Zrze monastery, painter Makarije, 1421/2


Sl. 15. Bogorodica sa Hristom, prestona fresko-ikona, Staro Nagori~ino, 1317/8Fig. 15. Virgin with Christ, despotic fresco-icon, Staro Nagori~ino, 1317/8

menuta ~iwenica da danas u gradu nema sredwovekovnih objekata. Najverovat-nije je sa svojim gradom i wegovim braniocima tom prilikom uni{tena i ~u-dotvorna Bogorodi~ina ikona.

Bojan Miljkovi}

THE SERBIAN EMPEROR STEFANS ICONFROM THE HILANDAR MONASTERY

The Story of the miracle-working icons of the Hilandar monastery, writtendown in 1558/9 in Moscow, contains an interesting legend about the processionalicon of the Mother of God Abramiotis(s)a with Christ and the representation of theProphet Elijah on the background, still kept in the treasury of the Serbian monasteryon the Holy Mountain. According to the legend, this icon, which was taken fromBitolj by the Serbian ruler Stefan Du{an, played the decisive role in the Serbian con-quest of Serres in 1345. This Mother of God with Christ belongs to the rarePelagonitissa type and it used to have revetment. To judge by its later copies, theicon was held in high reverence on the Serbian Court and later in the Hilandar mon-astery, where the legend says the Serbian imperial couple brought it on the occasionof their visit to the Holy Mountain in 1347/8. On the basis of its style, the icon canbe dated around the middle of the 14th century and it is a copy of the older and nownon-existent Mother of God from Bitolj. However, the iconographic type was in ex-istence also independently of Pelagonia, and it is safe to assume that its sources wereprobably in Constantinople. The unique epithet of the Hilandar icon also points tothe Capital, or, more precisely, to the monastery twn Abramitwn, as the place of ori-gin. In the second half of the 9th and in the 10th century, this monastery treasured avenerated icon of the Mother of God which was considered as Acheiropoietos. Noth-ing is known about the appearance of this icon, unless the Hilandar icon, dealt within the present paper, represents its replica. The miracle-working icon ofPelagonitissa from Bitolj was probably treasured in the city cathedral, i.e. in the seatof the Pelagonian bishopric, dedicated to the Virgin, up to the Ottoman conquest andsubsequent destruction of the town in 1385.

348 Bojan Miqkovi}

kovski, Skopje 1991, 250. Gra|evinski materijal sa ruina starog Bitoqa svakako je poslu`io zaizgradwu novog grada u ekspanziji, tako se i Bitoqska plo~a na{la u sekundarnoj upotrebi kaoprag portala, danas nepostoje}e, ^au{ xamije iz 1522.