04 konopka

103www.psychiatria.viamedica.pl

tom 6, nr 3, 103–110© Copyright 2009 Via Medica

ISSN 1732–9841P R A C A P O G L Ą D O W APsychiatria

Adres do korespondencji:mgr Anna KonopkaKatedra i Klinika PsychiatriiPomorskiej Akademii Medycznejul. Broniewskiego 26, 71–460 Szczecintel.: (0 91) 454 15 07, faks: (0 91) 454 07 33e-mail: [email protected]

Anna Konopka, Jerzy SamochowiecKatedra i Klinika Psychiatrii Pomorskiej Akademii Medycznej

Zespół alienacji rodzicielskiej— co powinien wiedzieć profesjonalistaParental Alienation Syndrome— what should the professional know

AbstractThe authors characterizes the phenomenon of Parental Alienation Syndrome introduced by Gardner in 1985 anddescribed since then by many authors and researchers specially those involved in forensic psychiatry. Gardner’sconception evoked equally huge interest and critique in medical and legal circles. The positive value of it isdriving clinician’s attention to problems of those, who are most fragile in divorce battles — children complicatedin the loyalty conflict. Authors attempt is to give the most complete though brief description of the idea ofParental Alienation Syndrome, supplied by some results of later research on that subject, including analysisof the personality of alienating parents and the long — term effects on the child. Psychiatry 2009; 6, 3: 103–110Psychiatry 2009; 6, 3: 103–110Psychiatry 2009; 6, 3: 103–110Psychiatry 2009; 6, 3: 103–110Psychiatry 2009; 6, 3: 103–110

key words: Parental Alienation Syndrome, forensic psychiatry, divorce, custody legal process

WstępTermin Parental Alienation Syndrome (PAS) zostałwprowadzony w 1985 roku przez Gardnera. Nie byłon pierwszym badaczem, który zwrócił uwagę na pro-blemy w relacjach między rozwodzącymi się rodzica-mi a dzieckiem. Wiele lat wcześniej Reich opisałw książce Analiza charakteru zjawisko szukania rewan-żu na partnerze poprzez walkę o odebranie mu prawrodzicielskich i deprecjonowanie go w oczach dziec-ka, jako sposobu na poradzenie sobie z własnym zra-nieniem u osób o cechach narcystycznych: „Aby od-separować dziecko od drugiego rodzica, mówi musię, że rodzic jest alkoholikiem lub chorym psychicz-nie, podczas gdy nie jest to zgodne z prawdą” [1].Doktor Richard Gardner (1931–2003) — od 1963 rokuzwiązany z Uniwersytetem Columbia w Nowym Jor-ku, psychiatra dziecięcy i wykładowca, jako biegły są-dowy opiniował w setkach spraw sądowych o opiekęnad dziećmi. W swojej pracy zetknął się ze zjawiskiemrozmyślnego nastawiania dziecka przez jedno z ro-

dziców przeciwko drugiemu w procesie sądowym —zjawiskiem skutkującym zaburzeniem relacji — którezdefiniował jako PAS i opisał w licznych publikacjach.Koncepcja Gardnera spotkała się z silnym odzewemśrodowiska medycznego i prawniczego, przysparzającmu zarówno zwolenników, jak i przeciwników. Jednąz przyczyn wątpliwości i krytyki był brak powszechnychbadań empirycznych potwierdzających słuszność teo-rii. Gardner, opierając się na własnych obserwacjachzachowań dzieci i rodziców uczestniczących w proce-sach sądowych, stworzył behawioralne i psychologicz-ne kryteria PAS, wokół których natychmiast powstałowiele kontrowersji, a akademickie rozważania na te-mat ewentualnego miejsca PAS w nomenklaturze DSM-IV(Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders)wciąż pozostają otwarte.Celem niniejszej pracy jest przybliżenie zjawiska PASna podstawie dostępnych opracowań, z uwzględnie-niem jego znaczenia i przydatności w praktyce, kom-plikacji diagnostycznych oraz ewentualnych czynni-ków biorących udział w jego powstawaniu.

Definicja zjawiskaWedług Gardnera PAS jest zaburzeniem w okresiedzieciństwa, powstającym niemal wyłącznie w kon-

www.psychiatria.viamedica.pl104

Psychiatria 2009, tom 6, nr 3

tekście procesów sądowych o uregulowanie władzyrodzicielskiej. Podstawowym przejawem tego zabu-rzenia jest „kampania” oczerniania przez dzieckorodzica, przy czym działania te są całkowicie bez-podstawne. Zaburzenie powstaje jako rezultat kom-binacji programowania („prania mózgu”) — indok-trynacji przez opiekuna z jednej strony, z drugiej zaśwłasnego wkładu dziecka w szkalowanie odrzuca-nego rodzica. W przypadku rzeczywistego naduży-cia lub zaniedbania ze strony rodzica niechęć dziec-ka może być uzasadniona i wówczas wyjaśnianiewrogiej postawy zespołem alienacji rodzicielskiej stajesię bezpodstawne [2].Określenia „pranie mózgu” (brainwashing) Gardnerużył już w 1985 roku, wyjaśniając jednak, że pojęciePAS obejmuje znacznie więcej niż tylko świadomewpływanie na postawy dziecka. „Odgrywają tu rolę(…) podświadome i nieświadome oddziaływania zestrony rodzica, które mają swój udział w alienacjidziecka. Co więcej (i jest to szczególnie ważne), należątutaj także czynniki powstające w samym dziecku —niezależnie od oddziaływań rodzicielskich, które do-prowadzają do powstania syndromu” [3].Zofia Namysłowska w ekspertyzie dotyczącej przy-datności syndromu PAS w orzecznictwie sądów ro-dzinnych wskazuje na małą precyzyjność oraz po-toczny charakter języka definicji Gardnera jako głów-ne źródło krytyki jego koncepcji i przytacza bardziejszczegółową definicję Ackermana, która opisuje PASjako „Zaburzenie prezentowane przez dziecko, którepod wpływem manipulacji ze strony jednego z opie-kunów, zwykle pełniącego pierwszoplanową rolę wwychowaniu dziecka, przesadnie krytykuje i dewalu-uje drugiego opiekuna, nie przejawiając przy tym po-czucia winy i wstydu; niezbędnym warunkiem stwier-dzenia PAS jest przekonanie dziecka, że wyraża onowłasne opinie” [4].W polskim piśmiennictwie można spotkać różnorod-ne nazewnictwo opisywanego syndromu, między in-nymi „zespół alienacji rodzicielskiej”, „zespół odosob-nienia od jednego z rodziców”, „zespół oddzieleniaod drugoplanowego opiekuna”, „zespół Gardnera”.

Behawioralne i psychologicznekryteria rozpoznaniaIstotę PAS stanowi zaangażowanie dziecka w (nie-uzasadnione lub przesadne) krytykowanie, oskarża-nie i potępianie jednego rodzica pod wpływem ma-nipulacji drugiego.Według Gardnera PAS charakteryzuje się grupą symp-tomów, które zazwyczaj występują u dziecka łącznie,są to [3, 4]:

— aktywne oczernianie rodzica;— słabe, absurdalne lub błahe racjonalizacje tego

oczerniania;— brak ambiwalencji — jednoznacznie wrogi sto-

sunek do oczernianego opiekuna;— fenomen „niezależnego myśliciela” — przekona-

nie o wypowiadaniu własnych opinii;— wspieranie alienującego rodzica, z którym

dziecko przebywa na stałe, opowiadanie się pojego stronie niezależnie od obiektywnych oko-liczności;

— brak poczucia winy z powodu okrucieństwa i/lubwyzyskiwania odrzucanego rodzica;

— występowanie „zapożyczonych scenariuszy”, po-wielanie argumentów alienującego rodzica;

— rozszerzanie negatywnej postawy na dalszą ro-dzinę i środowisko odrzucanego opiekuna.

Aktywne oczernianieGardner opisuje PAS jako zaburzenie, w którym dziec-ko jest pochłonięte krytykowaniem i deprecjonowa-niem rodzica — przy czym powody szkalowania sąnieuzasadnione i/lub wyolbrzymione [3]. Dzieckooczernia, krytykuje i wyraża nienawiść wobec dru-goplanowego rodzica, zazwyczaj w obecności rodzicapierwszoplanowego [5]. Wyrażanie nienawiści przezdziecko jest znacznie bardziej nasilone w obecnościobojga rodziców. Gdy pozostaje wyłącznie w towa-rzystwie rodzica alienowanego, może ujawniać całągamę emocji, od nienawiści, poprzez obojętność, ażdo sympatii [3].

Słabe, absurdalne lub błaheracjonalizacje oczernianiaGardner przytacza przykłady krytycznych wypowiedzidzieci, które mają uzasadniać ich niechęć czy niena-wiść do alienowanego rodzica. „Są to przeważnie try-wialne sytuacje, o których większość dzieci zazwyczajszybko zapomina: »On zawsze mówił bardzo głośno,kiedy mi kazał umyć zęby»; »Ona mówiła do mnie ‘nieprzerywaj!‘» czy też: »Wydawał głośne dźwięki, kiedyjadł przy stole»” [3]. Zaobserwował on, że dziecko możenawet po upływie lat uzasadniać alienację rodzica po-dobnie błahymi powodami, nie potrafiąc jednocześniepodać bardziej istotnych przyczyn nienawiści. Zauwa-żył również, że rodzic, z którym dziecko jest blisko zwią-zane, często zgadza się z jego opinią, że te błahe przy-czyny uzasadniają trwającą animozję [3].

Brak ambiwalencjiUjawnia się na poziomie zachowań i ekspresji, ozna-cza szczególną polaryzację postaw dziecka, zgodnie

www.psychiatria.viamedica.pl 105

Anna Konopka, Jerzy Samochowiec, Zespół alienacji rodzicielskiej

z którą rodzic alienowany jest całkowicie „zły”, pod-czas gdy rodzic alienujący jest całkowicie „dobry”,dziecko nie wyraża nigdy sprzecznych czy miesza-nych uczuć. Gardner wskazuje jednak na bardziejzłożony charakter tego zjawiska, twierdząc, że pre-zentowana przez dziecko na zewnątrz postawa wro-gości nie wyklucza istnienia pozytywnych uczuć wo-bec „znienawidzonego” rodzica, uczucia te jednakze względu na postawę lojalności wobec rodzicapierwszoplanowego nie mogą być wyrażone. Podob-nie niewyrażone pozostają uczucia wrogości i lękuwobec „kochanego” rodzica. Gardner wskazywał nazmiany w zachowaniu niektórych dzieci w zależno-ści od tego, w czyim towarzystwie przebywały —dzieci pozostawione w towarzystwie odrzucanegoopiekuna niejednokrotnie zaczynały przyjmować po-stawę bardziej neutralną, a nawet uzewnętrzniać po-zytywne uczucia, „po czym, tak jakby zdały sobiesprawę, że postępują źle, nagle usztywniały się i po-nownie przywoływały postawę odrzucenia i wrogo-ści” [3]. Opisywał też sytuacje konfrontowania dzie-ci ze zdjęciami przedstawiającymi je w zabawie z alie-nowanym rodzicem, na których widoczna była eks-presja radości, sympatii i bliskości. Zaobserwował,że konfrontowane dzieci zazwyczaj zaprzeczały po-zytywnym uczuciom przeżywanym w tych sytuacjach,utrzymując, że nie pamiętają ich lub „udawały” ra-dość [3].

Fenomen „niezależnego myśliciela”Zjawisko to wyraża się w przekonaniu dziecka, żeodrzucenie rodzica jest wyłącznie jego (dziecka) nie-zależną postawą. Zaprzecza ono jakiemukolwiekudziałowi rodzica odrzucającego w oczernianiu,a rodzic ten podtrzymuje jego opinię, wzmacniajączapewnienia dziecka stwierdzeniami typu: „Nie mogęgo zmusić, aby widywał się z ojcem” [5].

Wspieranie odrzucającego rodzica w konflikcieDziecko automatycznie przejmuje postawę rodzicaodrzucającego i, co charakterystyczne, często pre-zentuje argumenty przemawiające za odrzuceniemz większą siłą niż czyni to sam rodzic [5]. Próbę wy-jaśnienia źródeł tak silnej identyfikacji dziecka z po-stawą rodzica pierwszoplanowego podjęła Baker [6],uzyskane przez nią wyniki przedstawiono w dalszejczęści artykułu.

Brak poczucia winy z powodu okrucieństwai/lub wyzyskiwania alienowanego rodzicaObjaw ten często przybiera postać całkowitej obo-jętności dziecka i braku jakiejkolwiek wdzięczności

za wsparcie ze strony odrzuconego rodzica, za otrzy-mywane od niego prezenty oraz jego zaangażowa-nie w sprawy dziecka. Brak poczucia winy i wdzięcz-ności nie może być przypisany emocjonalnej niedoj-rzałości dziecka, które w innych sytuacjach potrafi testany przeżywać i wyrażać [5].

Zapożyczone scenariuszeWypowiedzi dziecka na temat odrzucanego rodzicazawierają treści zasłyszane, także język i sposób wy-powiedzi powiela sposób mówienia rodzica odrzu-cającego. „Te dzieci mówią o znienawidzonym ro-dzicu, używając obraźliwego słownictwa bez zakło-potania czy poczucia winy. Szkalowanie rodzica czę-sto przybiera postać ‘litanii‘ win. Przy niewielkiej za-chęcie ze strony prawnika, sędziego, psychiatry lubinnej osoby zaangażowanej w proces sądowy dziec-ko ‘odtwarza ją jak z taśmy‘. Sposób mówienia nietylko sprawia wrażenie wyuczonego, ale również za-wiera frazeologię identyczną z tą, której używa ‘uko-chany‘ rodzic” [3].

Niechęć do dalszej rodziny i przyjaciółodrzucanego rodzicaOsoby z rodziny odrzucanego rodzica (np. wujo-wie, dziadkowie, kuzynostwo) są odbierane przezdziecko jako ludzie o złych cechach, wrodzy lubzagrażający, ponieważ są związani z odrzucanymrodzicem. Przejawy niechęci ze strony dzieckamogą przyjmować postać odmowy przyjmowaniaprezentów lub nawet ich niszczenia, odmowy po-dejmowania rozmów telefonicznych lub bezpośred-niej ekspresji niechęci. Tego typu zachowania mająmiejsce przede wszystkim w obecności rodzicapierwszoplanowego, pod jego nieobecność dziec-ko może nawiązywać dobry kontakt zarównoz rodzicem alienowanym, jak i jego dalszą rodziną.Charakterystyczne jest to, że rodzic pierwszopla-nowy zazwyczaj nie przywiązuje wagi do tego, jakiwpływ na psychikę dziecka będzie miało odcięciesię od krewnych [3].

Kryteria rozpoznania rozszerzoneo zachowania rodzica alienującegoZespół objawów PAS wywołują u dziecka bezpośred-nie lub pośrednie zachowania rodzica, z którymmieszka na stałe. Z punktu widzenia prawa kryteria-mi rozpoznawania syndromu są nie tylko obserwo-wane zachowania dziecka, ale również, a możeprzede wszystkim postawy i zachowania rodzica,z którym jest związane i pod wpływem którego sięznajduje. Bone i Walsh [7] wyróżnili cztery grupy kry-



teriów oceny zjawisk zachodzących w rodzinie obję-tej PAS. Kryteria te obejmują zarówno reakcje dziec-ka, jak i alienującego rodzica.

Blokowanie kontaktuAlienujący rodzic utrudnia kontakt dziecka z dru-gim rodzicem, a najczęstszą racjonalizacją tego za-chowania jest ochrona dziecka. W przypadkach eks-tremalnych wiąże się to z fałszywymi oskarżeniamio nadużycia ze strony rodzica alienowanego, w tymo nadużycia seksualne. Bardziej powszechne bywajednak argumentowanie, że spotkania z drugopla-nowym rodzicem w sytuacji rozwodu niepokojądziecko, że potrzebuje ono czasu, aby przywyknąćdo nowej sytuacji. Pojawiają się również bardziejsubtelne argumenty, że spotkania z rodzicem są„niedogodne”, przeszkadzają w zaplanowanych dladziecka zajęciach itp. „Wspólny mianownik powyż-szych taktyk stanowi traktowanie jednego z rodzi-ców jako ważniejszego, podczas gdy drugi (mniejważny) powinien pełnić drugorzędną rolę w życiudziecka. (…) Jeśli trwa to dłuższy czas, dziecko otrzy-muje niezwerbalizowany, ale jasny komunikat, żejeden z rodziców jest ważniejszy od drugiego. Młodszedzieci są bardziej podatne na tego typu przekaz i przyj-mują go bezkrytycznie, jednak elementy tego nasta-wienia mogą powtarzać się nawet w adolescencji” [7].

Nieuzasadnione oskarżenia o nadużyciaBone i Walsh, opierając się na dotychczasowychbadaniach twierdzą, że fałszywe oskarżenia o nad-użycia seksualne stanowią połowę przypadkówwysuwania fałszywych oskarżeń pod adresem dru-giego rodzica w walce o opiekę [8]. Według au-torów fałszywe oskarżenia o przemoc fizyczną sąstosunkowo rzadkie, gdyż łatwiej jest oskarżać onadużycia, które nie pozostawiają fizycznych śla-dów. Często spotyka się oskarżenie o różnegorodzaju nadużycia emocjonalne, które są takimiwyłącznie w ocenie oskarżającego rodzica, naprzykład o stosowanie wobec dziecka innych regułniż te ustalone przez rodzica oskarżającego,przedstawianie dziecku nowego partnera w mo-mencie, który oskarżający rodzic uważa za przed-wczesny itp. [7].

Pogarszanie się relacji od czasu separacjiIstnieją dowody na to, że relacja rodzica alienowa-nego z dzieckiem była dobra przed rozpoczęciemprocesu separacji rodziców i znacząco pogorszyła sięod tego momentu. Jeśli mimo ewidentnych starańrodzica drugoplanowego o podtrzymanie dobrych

relacji z dzieckiem ono uporczywie odmawia kon-taktu z nim, można przypuszczać, że ma miejsceproces alienacji [7].

Intensywna reakcja strachu u dzieckaZespół alienacji rodzicielskiej opiera się na strachu,który może wynikać z sugerowania dziecku przezrodzica alienującego istnienia bezpośredniego zagro-żenia ze strony odrzucanego rodzica, może też byćwzbudzany w dziecku bardziej pośrednimi metoda-mi. Bone i Walsh opisują zachowania rodziców alie-nujących, którzy niejako poddają dziecko testom lo-jalności, jednocześnie wzbudzając w nim lęk przedporzuceniem. Według autorów wielu alienującychrodziców okresowo karze dziecko za niesubordyna-cje komunikatem: „Możesz iść i mieszkać z nim (dru-gim rodzicem)”. Dzieci w tych warunkach żyją w cią-głym poczuciu niepewności i zagrożenia, uczą się,że każde przeciwstawienie się rodzicowi, z którymsą blisko związane, może grozić odrzuceniem, a za-tem stają się czujne i gotowe spełniać jego oczeki-wania. Dlatego też dziecko zaczyna protestować,kiedy zbliża się termin spotkania z drugim rodzicemw konflikcie, pozostając w lojalności z rodzicem, któ-rego boi się utracić, nawet jeśli ów wyraża zdziwie-nie protestem i zachęca do odwiedzin [7].

Sposoby zaradcze proponowane przez autorakoncepcjiGardner wyróżnił trzy stopnie nasilenia PAS: łagod-ny, umiarkowany i ciężki. W łagodnych przypadkachistnieje pewne programowanie ze strony alienujące-go rodzica, jednak nie zakłóca to w wyraźny sposóbrelacji dziecka z drugim rodzicem, potrafi ono na-wiązywać dobre relacje z obojgiem rodziców bezwiększych trudności. W przypadku umiarkowanegoPAS nastawianie dziecka przeciwko drugiemu rodzi-cowi skutkuje niechęcią do spotkań z nim, dzieckoprzeżywa trudności, kontaktując się z alienowanymrodzicem lecz, o ile spotkania odbywają się systema-tycznie, jest zdolne do nawiązania z nim zdrowejrelacji. W trzecim przypadku — ciężkiej postaci PAS— dziecko jest nieugięte w swojej nienawiści do alie-nowanego rodzica, odmawia z nim kontaktu lubgrozi ucieczką, jeśli będzie do niego zmuszone [8].Ocena stopnia nasilenia PAS u dziecka powinna we-dług Gardnera stanowić podstawę decyzji podejmo-wanej przez sąd w jego sprawie. W swojej łagodnejpostaci PAS może być zminimalizowany poprzez przy-znanie głównej opieki preferowanemu przez dziec-ko rodzicowi. Stopień umiarkowany wymaga silniej-szych oddziaływań prawnych, na przykład zalecenia



monitorowania wizyt przez terapeutę, który udostęp-ni swój gabinet jako miejsce wizyt i zgłosi sądowiwszelkie niepowodzenia w przebiegu wizyt. W celuosiągnięcia współpracy programującego rodzica ko-nieczne mogą być sankcje prawne. W niektórychumiarkowanych przypadkach PAS, jeśli zaordynowa-na przez sąd terapia i sankcje nie odnoszą skutku,Gardner zaleca rozważenie przeniesienia dziecka podopiekę znienawidzonego rodzica przy założeniu, żerodzic ten nie stwarza rzeczywistego zagrożenia. Po-glądem budzącym najwięcej kontrowersji było twier-dzenie Gardnera, że w najcięższych przypadkach PAS,kiedy dziecko ujawnia fanatyczną wręcz nienawiśćw stosunku do alienowanego rodzica, grozi ucieczkąlub samobójstwem w razie konieczności kontaktuz nim, jedynym słusznym rozwiązaniem może byćpowierzenie opieki alienowanemu rodzicowi. W 1992roku Gardner zasugerował, że w takim przypadkuzmiana opiekuna powinna być poprzedzona hospi-talizacją i adekwatną terapią dziecka [9].

Wybrane próby wyjaśnieniapatogenezy zaburzeniaW swoich pracach Gardner koncentrował się bar-dziej na opisie dysfunkcji na poziomie behawioral-nym, w niewielkim stopniu zajmując się głębszą ana-lizą psychologicznych mechanizmów leżących u pod-łoża powstawania opisywanego przez siebie zespo-łu. Analizę owych przyczyn podjęli w ostatnich la-tach badacze problemu, obserwując cechy osobo-wości rodziców uwikłanych w PAS i próbując nakre-ślić patomechanizm na podstawie uzyskanych wyni-ków. Szczególnie interesujące wydają się badaniaujawniające dominację prymitywnych mechanizmówobronnych u rodziców alienujących, a także obec-ność cech narcystycznych u alienujących matek.

Badanie cech osobowości rodzica alienującegoGordon i wsp. [10] badali rodziców uczestniczącychw sprawach sądowych o opiekę nad dziećmi za po-mocą testu osobowości Minnesota Multiple Perso-nality Inventory (MMPI). Testy były wykonywane ro-dzicom z dwóch grup: w pierwszej znalazło się 76osób, w przypadku których rozpoznano PAS, w dru-giej (kontrolnej) 82 osoby, w przypadku których nierozpoznano cech PAS. W grupie osób z rozpozna-nym zaburzeniem badaniom podlegali zarówno ro-dzice alienujący, jak i alienowani. Wyniki uzyskanew skalach kontrolnych wykazały, że alienujący rodzice(zarówno ojcowie, jak i matki) ujawniali wyższewskaźniki prymitywnych mechanizmów obronnych,takich jak rozszczepienie i identyfikacja projekcyjna,

zarówno w porównaniu z grupą kontrolną, jaki w porównaniu z rodzicami alienowanymi. W przypad-ku rodziców alienujących wynik badania wykazał rów-nież, że rezultaty uzyskane przez nich w skalach kli-nicznych były podwyższone w stosunku do wynikówuzyskanych przez rodziców niealienujących. Autorzysą zdania, że prymitywne mechanizmy obronne, któreuaktywniają się w dramatycznych walkach sądowycho opiekę nad dzieckiem odgrywają kluczową rolęw powstawaniu PAS. Mechanizm rozszczepienia, od-powiadający za polaryzację postaw „całkowicie złyrodzic”–„całkowicie dobry rodzic”, obecny u alienu-jącego rodzica jest następnie powielany przez dziec-ko. Natomiast identyfikacja projekcyjna zachodzi, gdyrodzic zaprzecza własnym błędom, projektuje je nainnych, a następnie traktuje innych w sposób, któryprowokuje ich do reagowania zgodnie z projekcją.Jako przykład autorzy podają sytuację, w której irra-cjonalna agresja i oskarżenia ze strony alienującegorodzica i dziecka wywołują u drugiego rodzica reak-cję złości, która dla tych pierwszych staje się dowo-dem na słuszność ich racji [10].

Analiza wzorców powstawania PASBaker, przeprowadzając jakościowe badania retro-spektywne 40 rodzin, zebrała materiał pochodzącyz wywiadów z dorosłymi osobami, które doświadczy-ły PAS w dzieciństwie. Starała się ustalić, czy zespółów kształtuje się zawsze w podobny sposób, czy ist-nieją różne typy doświadczenia, jakim jest alienacjarodzicielska. Na podstawie uzyskanych wyników wy-różniła trzy główne wzory rodzicielskiej alienacji:1. Narcystyczna matka w rodzinie rozwiedzionej.Ten wzorzec dotyczył 14 rodzin, w których rodzicebyli po rozwodzie, a rodzicem alienującym była mat-ka. Opierając się na materiale zebranym w wywia-dach z dorosłymi już dziećmi, Baker określiła osobo-wość ich matek jako narcystyczną, wyróżniając ichcechy, takie jak: stała koncentracja na sobie, żądaniestałej uwagi i podziwu dla własnej osoby, trudnościz traktowaniem dzieci jako oddzielnych od siebie in-dywidualności. „Według portretów nakreślonychprzez dorosłe dzieci zazwyczaj były to osoby czaru-jące, dynamiczne, skupione raczej na zaspokajaniuwłasnych potrzeb niż potrzeb dzieci. Tego typu mat-ki tworzyły relację, w której dzieci służyły bardziejzaspokajaniu ich własnej potrzeby miłości i podziwuniż one dbały o ich zdrowie i rozwój” [6]. WedługBaker narcyzm matki napędza proces alienacji na trzyróżne sposoby. Po pierwsze, charakterystyczne dlaosobowości narcystycznej głęboko skrywane poczu-cie pustki i niższości pociąga za sobą szybką dekom-



pensację w przypadku najmniejszej krytyki, odrzuce-nia i upokorzenia. Jest zatem prawdopodobne, żerozpad małżeństwa wzbudza u takiej osoby pokładywstydu i wściekłości, które są kierowane przeciwkomężowi w postaci absolutnej dewaluacji jego osoby.Dodatkowym źródłem zranienia narcyzmu matki jestsytuacja, w której partner porzuca ją, lecz pragnieutrzymać relację z dzieckiem, zatem broniąc się przedzranieniem, kobieta dąży do jej zniszczenia.Drugim czynnikiem wzbudzającym proces alienacji jestzłość matki na dziecko, które pragnie kontaktu z oj-cem, mimo że ten ją zawiódł lub opuścił. WedługBaker może to u narcystycznej matki wzbudzać bar-dzo silne poczucie odrzucenia. Z kolei typowa dla tegotypu osobowości trudność z traktowaniem innych(w tym własnych dzieci) jako odrębnych, niezależnychindywidualności prowadzi do powstania oczekiwania,że skoro matka czuje się zraniona i jest wściekła naojca, dziecko powinno odczuwać podobnie. Uczest-nicy badania relacjonowali, że w dzieciństwie wszel-kie przejawy chęci utrzymania dobrej relacji z ojcemuważali za rodzaj zdrady wobec matki i utożsamialisię z jej pragnieniem, aby go wyalienować.Trzecim istotnym czynnikiem jest według Baker sytu-acja, w której narcystyczna matka po doświadczeniurozwodu czuje się szczególnie samotna i podatna nazranienie, co powoduje, że bardziej intensywnie po-szukuje u dziecka oparcia, towarzystwa i zapewnie-nia o swej ważności. To z kolei wywołuje silniejszereakcje utożsamiania się i wspierania jej ze stronydziecka.Wszystkie opisane czynniki przyczyniają się do po-wstania u dziecka tendencji do deprecjonowaniai odrzucania ojca w taki sposób, w jaki czyni to mat-ka, gdyż wszelkie relacje z ojcem po rozwodzie sądoświadczane przez dziecko jako odrzucenie, stratai upokorzenie dla matki.2. Narcystyczna matka w rodzinie nierozwiedzionej.Ten wzorzec dotyczył 8 przypadków w prowadzo-nym przez Baker badaniu. Podobnie jak we wzorzepierwszym, rodzicem alienującym była matka, z tąróżnicą, że rodzice nie byli rozwiedzeni i mieszkalirazem w okresie dzieciństwa osób badanych. W tymprzypadku matki wchodziły w swego rodzaju koali-cję z dzieckiem przeciwko ojcu, informując je o nie-adekwatnym postępowaniu ojca i jego licznych błę-dach, często w tajemnicy wikłając tym samymw małżeński konflikt w podobny sposób, jak we wzo-rze pierwszym. Charakterystyczna silna więź międzynarcystyczną matką a dzieckiem była tu dodatkowowzmacniana „zaufaniem” okazywanym dziecku wcią-ganemu w koalicję.

3. Zimny, odrzucający lub nadużywający alienującyrodzic

Wzorzec ten został rozpoznany w 16 przypadkach,z czego 13 sytuacji dotyczyło rodzin po rozwodzie,3 — rodzin nierozwiedzionych. Całkowicie różni sięon od poprzednich w zakresie jakości relacji dzieckaz rodzicem alienującym. „Zamiast «niezwykle bliskiej«i «wyjątkowej« relacji, jak we wzorcach 1 i 2. uczestni-cy badania w swojej relacji z rodzicem alienującym bylifizycznie, werbalnie i/lub seksualnie nadużywani” [7].Wynik badania Baker wnosi niezwykle interesującąobserwację w rozumieniu zjawiska PAS, a mianowi-cie wskazuje, że proces alienacji rodzica nie musi za-chodzić wyłącznie w kontekście toczących się sprawsądowych o przyznanie opieki nad dzieckiem, ale możemieć miejsce również w rodzinach pełnych, gdzie przy-biera charakter zaburzenia systemu rodzinnego za-równo w zakresie jego struktury, jak i funkcji.

Długofalowe konsekwencje psychologiczneGardner twierdził, że doprowadzenie przez jednegorodzica do alienacji drugiego poprzez wrogie nasta-wianie dziecka jest formą psychicznego wykorzysta-nia, może spowodować nieodwracalne zniszczeniewięzi z drugim rodzicem, a tym samym niekorzystnezmiany w psychice dziecka [3]. Spośród długofalo-wych efektów najczęściej wymienia się problemyz budowaniem własnej tożsamości, niskie poczuciewłasnej wartości, depresje, nadużywanie alkoholui substancji psychoaktywnych oraz trudności w bu-dowaniu dojrzałych relacji. Mimo że w praktyce kli-nicznej i terapeutycznej nierzadko rozpoznaje się rolę,jaką odgrywa zdeprecjonowanie jednej z postaci ro-dzicielskich w dzieciństwie w patogenezie później-szych zaburzeń u osoby dorosłej, wciąż jest niewielewyników badań naukowych, które w miarodajny spo-sób potwierdziłyby słuszność tej hipotezy. Brakujerzetelnych i obiektywnych narzędzi badawczych, którepozwoliłyby na taką ocenę, większość badań opierasię na metodach subiektywnych — wywiadach i kwe-stionariuszach, a znaczenie samej alienacji rodziciel-skiej dla powstania konkretnych zaburzeń ocenianejest bardziej w sposób intuicyjny niż statystycznieuzasadniony. Przykładem może tu być inna pracaBaker, która zbadała 38 osób dorosłych doświadcza-jących alienacji rodzicielskiej w dzieciństwie. Bada-nie prowadzone metodą wywiadu klinicznego doty-czyło oceny sześciu obszarów funkcjonowania tychosób: (1) samooceny, (2) zaufania, (3) depresyjno-ści, (4) skłonności do nadużywania substancji, (5)doświadczenia rozwodu oraz (6) alienacji własnychdzieci. Uzyskane przez Baker wyniki wskazywały na



występowanie u 70% badanych epizodów depresji,1/3 badanych ujawniała problemy z nadużywaniemsubstancji, znaczna część grupy (26 osób) prezento-wała obniżony poziom samooceny, 16 osób w ba-danej grupie zgłaszało znaczne problemy z zaufa-niem sobie i innym ludziom, spośród 28 osób w ba-danej grupie, które same były rodzicami, połowa zo-stała odseparowana od własnego dziecka, co autor-ka interpretuje jako powtórzenie doświadczeń utra-ty, odrzucenia przeżywanych w dzieciństwie,2/3 badanych dorosłych było po rozwodzie, przy czym1/4 z tej grupy więcej niż jeden raz [9]. Sama Bakerzauważa jednak, że trudno jest wyizolować uzyska-ne wyniki jako wyłączny skutek alienacji rodzicielskiejod innych czynników patogennych, których osoby tedoświadczyły w swoim życiu [8].

KrytykaNajczęstszymi powodami krytyki teorii PAS są nie-precyzyjność i potoczność języka w diagnozie, brakstatusu nozologicznego, brak dostatecznej liczbybadań weryfikujących kryteria zespołu i oceniającychjego rozpowszechnienie oraz często zarzucany Gard-nerowi antyfeminizm i jednostronne przypisywaniewiny jednemu rodzicowi [4].Kolejnym źródłem krytyki jest możliwość powoływa-nia się na PAS w celu ukrywania rzeczywistych nad-użyć wobec dzieci, co zresztą było zarzutem wysu-wanym pod adresem Gardnera w roli biegłego. Na-mysłowska, Heitzman i Siewierska zwracają uwagęna zagrożenie związane z wynikającym z błędnegorozpoznania PAS zmuszaniem dziecka do kontaktówz rodzicem, który w rzeczywistości bez świadków do-puszcza się nadużyć. Wskazują, że zastrzeżeniew definicji, że nie można rozpoznać PAS w przypadkurzeczywistych nadużyć, nie stanowi wystarczającejochrony przed błędem diagnostycznym. Zwłaszcza,że akty przemocy czy wykorzystania seksualnegodziecka są zazwyczaj ukrywane nie tylko przez rodzi-ca–sprawcę, ale również przez samo dziecko, które-mu niejednokrotnie łatwiej jest unikać kontaktuz rodzicem, stosując różnorodne racjonalizacje, niżujawnić rzeczywisty problem [4].Istnieje zatem ryzyko, że rozpoznanie PAS może byćwymierzone przeciwko matkom ochraniającym dziec-ko w sposób racjonalny i pomagać faktycznie nad-używającym ojcom w wygrywaniu procesów o opie-kę. Wiele uwagi poświęca się ostatnio również zja-wisku fałszywych oskarżeń o PAS w procesach sądo-wych o prawa opieki nad dziećmi. Turkat opisuje zja-wisko FAPA (false allegation of parental alienation)polegające na uporczywym, bezpodstawnym oskar-

żaniu przez jednego z opiekunów drugiego opieku-na o nastawianie potomstwa przeciwko niemu [11].Istotnym mankamentem omawianej teorii wydaje sięprzede wszystkim brak wystarczająco silnych dowo-dów badawczych o naukowo potwierdzonej trafno-ści, rzetelności i spójności. Brak ten stanowi głównąprzeszkodę na drodze do rozważanego w amerykań-skich kręgach medycznych wprowadzenia pojęcia PASdo przygotowywanej nowej wersji DSM-V. Clarksoni Clarkson zwracają uwagę na fakt złożoności zjawi-ska PAS, które właśnie z tego powodu trudno jestopisać i zdefiniować a tym bardziej zmierzyć [12].Bernet rozwija pojęcie Parental Alienation Disorder(PAD), które stanowi przeformułowanie pojęcia wpro-wadzonego przez Gardnera. Podstawowymi kryte-riami PAD są postawy i zachowania dziecka, którejest błędnie przekonane, że alienowany rodzic jestniebezpieczny i należy go unikać. Pojęcie alienacjiw tym znaczeniu odnosi się do przekonań dziecka, nie-zależnie od tego, czy powstawały one pod wpływemoddziaływań alienującego rodzica, czy innych czyn-ników (np. w trudnej sytuacji walki między rodzica-mi dziecko może opowiadać się po jednej stronie,aby uniknąć bycia „pomiędzy” nimi). Bernet postu-luje konieczność umieszczenia rozpoznania PADw klasyfikacji chorób, argumentując, że jest to przy-kład zaburzenia relacji, powszechnie akceptowanyprzez lekarzy i specjalistów. Wskazuje on, że przyję-cie kryteriów PAD do klasyfikacji umożliwi prowa-dzenie systematycznych badań naukowych, a takżeprzyczyni się do rozwoju metod leczenia dzieci do-tkniętych zaburzeniem [13].

PodsumowanieAutor koncepcji PAS, opierając się na własnym do-świadczeniu klinicysty i biegłego sądowego, zwróciłuwagę na ważne psychologiczne zjawiska zachodzą-ce w procesie rozpadu rodziny. Zjawiska w szczegól-ny sposób dotykające i obciążające dziecko nie tylkow czasie toczących się sporów o prawa opieki nadnim, ale wywierające trwałe piętno na jego psychicei dalszym rozwoju emocjonalnym. Kontynuatorzybadań Gardnera rozpoznali specyficzne mechanizmypsychologiczne sprzyjające uwikłaniu dziecka w walkęmiędzy rodzicami. Wyniki wielu badań wskazały naistotną rolę specyficznych cech osobowości rodzicówalienujących w procesie powstawania zespołu. Wie-lu badaczy opisuje niebezpieczeństwa związanez nieuzasadnionym rozpoznawaniem PAS, postulującwnikliwe i uważne diagnozowanie tego zaburzenia.Wniosek, który nasuwa się po powyższej analizie zja-wiska, to potrzeba traktowania PAS nie tylko jako



zaburzenia relacji, ale przede wszystkim jako zabu-rzenia systemu rodzinnego. Takie podejście pozwo-liłoby zarówno na bardziej całościowe rozumieniemechanizmów prowadzących do powstania beha-wioralnych i psychologicznych symptomów PAS,jak i adekwatne przeciwdziałanie jego negatyw-nym skutkom. Poza oddziaływaniami prawnymimającymi na celu zapewnienie możliwości kontaktuz dzieckiem alienowanemu rodzicowi, należy roz-ważyć możliwość podjęcia terapii systemowej za-burzonego systemu czy podsystemu rodzinnego.Wyniki badań nad cechami osobowości rodzicówalienujących nasuwają również pytanie o potrzebęzastosowania oddziaływań terapeutycznych wobecnich jako sposobu pogłębienia wglądu we własne

patologiczne mechanizmy funkcjonowania w re-lacji z dzieckiem oraz ich korektę. Odsłania się tu-taj szerokie pole do działań daleko wykraczającychpoza ramy psychiatrii i psychologii sądowej. Dla-tego też zasadne wydaje się zapoznawanie sięz tematyką PAS specjalistów zajmujących się psy-choterapią.Jak zauważa Gordon i wsp.: „Niewielu zaprzeczy, żerodzice potrafią nastawiać dzieci przeciwko drugiemurodzicowi w burzliwych sprawach sądowych. Jednakponieważ stopień nasilenia PAS może wpłynąć na wy-nik procesu, jakkolwiek nienawiść dziecka do drugiegorodzica może być oparta na realnych przesłankach lubteż być wynikiem zaburzenia, wszystko co dotyczy PASpowinno podlegać naukowej i prawnej dyskusji” [10].

PIŚMIENNICTWO1. Reich W. Character analysis (3 ed.): Farrar, Straus & Giroux. Nowy

York 1949.2. Gardner R. Does DSM-IV has Equivalent for the Parental Alienation

Syndrome (PAS) Diagnosis? Am. J. Fam. Ther. 2003; 31: 1–21.3. Gardner R. Recent trends in divorce and custody litigation. Aca-

demy Forum 1985; 29: 3–7.4 . Namysłowska I., Heitzman J., Siewierska A. Ekspertyza wyko-

nana na zlecenie Biura Rzecznika Praw Dziecka dotycząca syn-dromu Gardnera jako wyodrębnionej jednostki chorobowej orazjego przydatności w orzecznictwie sądów rodzinnych. 2000;http://www.brpd.gov.pl/uploadfiles/publikacje/eksperty-za_gardner.pdf; 31.07.2007

5. Evans R.A. Treatment considerations with children diagnosedwith PAS. The Florida Bar Journal 2006; 1: 69–72.

6. Baker A.J.L. Patterns of Parental Alienation Syndrome: a quali-tative study of adults who were alienated from a aren’t asa child. Am. J. Fam. Ther. 2006; 34: 63–78.

StreszczenieAutorzy charakteryzują pojęcie Zespołu alienacji rodzicielskiej wprowadzone w 1985 roku przez Richarda Gard-nera, a następnie opisywane przez innych autorów i badaczy, szczególnie tych związanych z psychiatrią sądową.Koncepcja Gardnera wzbudziła zarówno wielkie zainteresowanie, jak i krytykę w środowiskach związanychz prawem i medycyną. Pozytywnym wynikiem było zwrócenie uwagi klinicystów na problemy tych, którzy sąnajbardziej bezbronni w walkach rozwodowych, mianowicie dzieci uwikłanych w konflikt lojalności. Zamiaremautorów jest przedstawienie jak najbardziej kompletnej choć krótkiej charakterystyki idei Zespołu alienacji rodzi-cielskiej, łącznie z wynikami późniejszych badań nad zagadnieniem cech osobowości rodzica alienującego orazdługofalowych efektów syndromu. Psychiatria 2009; 6, Psychiatria 2009; 6, Psychiatria 2009; 6, Psychiatria 2009; 6, Psychiatria 2009; 6, 33333: : : : : 103103103103103–––––110110110110110

słowa kluczowe: zespół alienacji rodzicielskiej, psychiatria sądowa, rozwód, proces sądowyo opiekę nad dzieckiem

7. Bone J.M., Walsh M.R. Parental Alienation Syndrome: how todetect it and what to do about it. The Florida Bar Journal 1999;73: 44–48.

8. Baker A.J.L. The Long-term effects of parental alienation of adultchildren: a qualitative research study. Am. J. Fam. Ther. 2005;33: 289–302.

9. Rand D.C. The spectrum of Parental Alienation Syndrome (partI). Am. J. Forensic Psychol. 1997; 15: 32–55.

10. Gordon F.M., Stoffey R., Bottinelli J. MMPI-2 findings of primi-tive defenses in alienating parents. Am. J. Fam. Ther. 2008; 36:211–228.

11. Turkat I.D. False allegations of parental alienation. Am. J. Fam.Law 2005; 19: 15–19.

12. Clarkson H., Clarkson D. Confusion and controversy in Pa-rental Alienation. J. Soc. Welfare Fam. Law 2007; 29: 265––275.

13. Bernet W. Parental Alienation Disorder and DSM-IV. Am. J. Fam.Ther. 2008; 36: 349–366.

04 konopka

Health & Medicine