02-dragana-vilic

21

Dragana Vili 1 UDC 316.356.2:316.4Ekonomski fakultet Banja Luka Originalni nau ni rad [email protected] Primljeno: Jun, 2011. Prihva eno: Oktobar, 2011. DOI: 10.7251/SOC1102021V

Porodica u kontekstu savremenih dru!tvenih promjena

AbstractIn this paper examines the family as a social group in the context of contem-porary social changes and relationships – its transformations along with the changes taking place in society, what changes are taking place in the family, its place and importance in contemporary society. In order to shed light on the problem of the transformation of the family, it is necessary to review various aspects of family change, internal processes and dynamics of these changes, to capture the reality of family. When considering the relationship between society and the family, it is evident that the changes in contemporary society in! uenced changes in the family, its structure, functions, dynamics, relationships, and that they are result of transformation of value-normative framework in the individualized society, economic and demographic changes.

Keywords: Contemporary society, transformation of family, social changes, economic changes, demo-graphic changes.

ApstraktU ovome radu porodica se prou"ava kao dru#tvena grupa u kontekstu savre-menih dru#tvenih kretanja i odnosa - njeni dalekose$ni preobra$aji zajedno sa promjenama koje se odvijaju u dru#tvu; kakve se promjene odigravaju u porodi-ci; njeno mjesto i zna"aj u savremenom dru#tvu. Kako bi se rasvijetlio problem transformacije porodice, neophodno je da se sagledaju razli"iti aspekti porodi"ne promjene, unutra#nji procesi i dinamika te promjene, da se uhvati porodi"na stvarnost, te u vezi sa tim iznesu teorijska obja#njenja povezanosti dru#tvenih promjena sa promjenama u porodici i dâ cjelovit pogled na transformaciju poro-dice, s ciljem razumijevanja trenutka u kome se nalazi sama porodica. Kada se razmatra odnos dru#tva i porodice, mo$e se uo"iti da su promjene u savremenom dru#tvu uticale na promjene u porodici, u njenoj strukturi, u funkcijama, u di-namici, u odnosima, i da su one rezultat transformacije vrjednosno-normativnog okvira u individualizovanom dru#tvu, ekonomskih i demografskih promjena.

Klju ne rije i: Savremeno dru�štvo, transformacija porodice, dru�štvene promjene, ekonomske pro-mjene, demografske promjene.1 Doktor sociolo!kih nauka, asistent na Univerzitetu u Banjoj Luci. E-mail: [email protected]

Sociolo!ki diskurs, godina 1, broj 2 / decembar 2011 21 – 43

22

Uvod

Prou!avanje procesa i trendova promjena u porodici u kontekstu zna!ajnih i dubokih dru"tvenih promjena jeste jedna od slo#enih tema za prou!avanje - ovdje se mora imati u vidu slo#ena dinamika globalnog dru"tva, promjene koje su rezultat te dinamike, kao i preplitanje u porodici istorijske promjene, unu-targrupne promjene i svih onih promjena koje nastaju u #ivotnom toku !lanova porodice.2 Savremeno, postmoderno, globalno dru"tvo obilje#ava velika brzina promjena, nestajanje mnogih orjentira koji su oblikovali #ivote ljudi, va#nost i po#eljnost individualnog izbora i postignu$a, pove$anje neizvjesnosti i nesi-gurnosti, ubrzanje #ivotnih tokova i sl. Ovo se odra#ava na #ivot pojedinaca i porodica – ne postoje jasne granice izme%u ku$e i radnog mesta, privatnog i javnog #ivota, za ure%enje zajedni!kog #ivota ne postoje „naslije%ena“ uput-stva - ustaljene porodi!ne norme i vrijednosti, ve$ se moraju neprestano ulagati napori kako bi se razvile razli!ite strategije za uspje"no funkcionisanje i ure%enje #ivotnog prostora. Sa jedne strane, brzina promjena u dru"tvu ne dozvoljava po-jedincima ni porodicama stvaranje nikakvih dugoro!nih strategija, ali, sa druge strane, ovo dru"tvo jeste otvoreno za sve vrste opcija i aktivnosti. U te#nji za ostvarenjem istinskog ispunjenja, pojedinci se lak"e opredjeljuju da okon!aju zajednicu koja ne ispunjava njihova o!ekivanja i poku"avaju na$i drugo rje"e-nje ka ostvarenju tog cilja, "to u pro"losti nije bilo lako ostvariti (stigma koja je pratila razvod, jak uticaj religijskih uvjerenja u vezi sa brakom i porodicom, postojanje zajedni!kih vrijednosti u dru"tvu koje su stabilizovale brak, me%u-sobna ekonomska zavisnost partnera i sl.).3 U kontekstu ovih promjena u dru-"tvu odvija se i postmoderno (pre)oblikovanje porodice – nju karakteri"e nestal-nost, dinami!nost, „labavost veza i opozivost obaveza“4, unutar nje ne postoji !vrsta integracija niti hijerarhija odosa, porodica se otvorila prema dru"tvenom

2 Tomanovi$, S., Promene u porodicama, u: Mili$, A., Tomanovi$, S., Porodice u Srbiji danas u komparativnoj perspektivi, Institut za sociolo"ka istra#ivanja Filozofskog fakulteta u Beogradu, Beograd, 2009, str. 152. 3 U postmodernom dru"tvu do"lo je do pribli#avanja uloga mu"karaca i #ena u pogledu obrazo-vanja, zaposlenja, ekonomske samostalnosti, karijere i porodice, "to je uslovilo i druga!ije gledanje na brak, odnosno druga!iju predstavu o braku i prihvatanje druga!ijih vrijednosti od onih koje su imale prethodne generacije, promjenu stavova ljudi u vezi sa brakom, seksualnim pona"anjem, rod-nim podjelama i sl. Kod mladih, naro!ito #ena, postoji #elja za samostalno"$u i samoispunjenjem, kako kroz posao tako i kroz razli!ite aran#mane porodi!nih i bra!nih oblika, ali i ve$a spremnost na promjene i eksperimentisanje sa razli!itim #ivotnim praksama u vezi sa zajedni!kim #ivotom nego kod prethodnih generacija. Sloboda #ena da rade, da ostvare kontrolu nad ra%anjem, sloboda biranja sopstvenog na!ina #ivota i kod mu"karaca i #ena, jesu novine koje nisu bile dostupne pret-hodnim generacijama, a koje u savremenom dru"tvu mladima daju prilike za druga!ije izbore.4 Bauman, Z., Fluidni "ivot, Mediterran Publishing, Novi Sad, 2009, str. 13.

Dragana Vili! Porodica u kontekstu savremenih dru"tvenih promjena

23

svijetu (prema dru!tvenim institucijama, prima vrijednosti iz razli"itih izvora), njena egzistencija potpuno je otvorena prema svim sistemima dru!tva, ona je postala krajnje razlabavljena forma. Fluidnost #ivotnih tokova, nepostojanost dru!tvenih okvira, izra#enost procesa individualizacije imaju za rezultat i!"ezava-nje bra"nih odnosa, zamjenu braka nestabilnom zajednicom – kohabtacijom, u brak se ulazi dosta kasno, djeca se ra$aju u kasnijoj #ivotnoj dobi, ili se partneri u legalnim bra"nim zajednicama odri"u roditeljstva, javljaju se istopolne koha-bitacije, slabi solidarnost s precima i sl.5 Slabljenje nuklearnog oblika porodice i sve u"estalija pojava razli"itih partnerskih i porodi"nih oblika jesu globalni trend. Oblik moderne porodice prestaje da bude jedini obavezni i dominiraju%i oblik zajedni"kog #ivota pojedinaca u razvijenim (i manje razvijenim) dru!tvima u savremenom svijetu - promjene u porodi"nim formama i #ivotnim stilovima stanovni!tva nisu u isto vrijeme zapo"ele u svim dru!tvima u svijetu, ali su sigur-no, u ve%oj ili manjoj mjeri, prisutne u svim dru!tvima.6

Teorijski okvir za razmatranje problema transformacije porodice u savre-menom dru!tvu mo#e se graditi na analizi slede%ih pitanja: razvojne promjene porodice, transformacija funkcija moderne porodice, promjene u strukturi ove porodice i odnosa me$u njenim "lanovima, tranzicija braka i modela roditelj-stva, uticaj dru!tvenih, ekonomskih i demografskih "inioca na transformaciju porodice i razmatranje perspektive za budu%i razvoj porodice, kako bi se moglo ukazati na promjene u braku i roditeljstvu, koje pod uticajem pomenutih "inio-ca uti"u na mijenjanje funkcija porodice, njenu strukturu i sl. Iako govorimo o globalnom trendu promjena u osnovnim aspektim porodi"nog #ivota, na! fokus posmatranja i dokazivanja ograni"ava se na posmatranje evropsko-ameri"kog dru!tvenog i porodi"nog sklopa, gdje su ove promjene najvidljivije.

Elementi transformacije nuklearne porodice

Kada govorimo o transformaciji porodice u savremenom dru!tvu, mislimo na dubinsku i sveobuhvatnu promjenu koja u korjenu preoblikuje su!tinske komponente koje su de& nisale porodicu od pojave modernog gra$anskog dru-

5 Na okruglom stolu Porodica u Republici Srpskoj danas – stanje i perspektive u organizaciji Mini-starstva za porodicu, omladinu i sport u Vladi Republike Srpske, odr#anom 20.11.2009. godine u Banjoj Luci, prof. dr An$elka Mili%, profesorka na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogra-du, izlagala je referat Porodica u savremenom dru"tvu, gdje je ukazala na karakteristike savremenog dru!tva i transformaciju moderne, nuklearne porodice u savremenom, post-modernom dru!tvu, kao i na periode u kojima je ova porodica do#ivjela ozbiljne potrese.6 Mili%, A., Sociologija porodice - Kritika i izazovi, 'igoja !tampa, Beograd, 2001.


24


25

!tva.7 Pojam i praksa porodice jesu moderna dostignu"a - porodica je proizvod modernog, gra#anskog dru!tva - simbol, realnost i temelj njegove postojanosti, obrazac porodi$nog %ivota u kome je sastav porodice sveden na neophodni bio-lo!ki minimum reprodukcije - roditelje i njihovu djecu (nuklearna porodica).8 Period od 16. do 18. vijeka jeste period u kome se de!ava konsolidacija ovog porodi$nog obrasca, krajem 19. vijeka njegov procvat, da bi sredinom 20. vijeka ovaj porodi$ni obrazac do%ivio univerzalizaciju i !irenje na sva dru!tva i kulture u svijetu. Moderna porodica kao stub gra#anskog dru!tva za koji su se vezivali pojedinci i njihova egzistencija, podnosila je sve potrebe pojedinca u njihovom %ivotnom ostvarenju, i u kulturnom smislu bila je nosilac socijalizacije, sistema vrijednosti, normi. Ova porodica do%ivljava ozbiljne potrese u Evropi na po-$etku I svjetskog rata, a u Sjedinjenim Ameri$kim Dr%avama tridesetih godina pro!log vijeka kada je ekonomska propast u dr%avi uni!tila njenu ekonomsku egzistenciju. Poslije ovih prvih udara, proces se zaustavio, transformacija poro-dice odvijala se lagano zahvaljuju"i razvoju dr%ave blagostanja, koja je ubla%avala

7 „Porodicu $ine dva elementa koji variraju u istorijski promenjivim srazmerama: (1) zajedni$ki %ivot i rad pod istim krovom grupe ljudi i (2) srodni$ka povezanost izme#u njih. Svoju puno"u ovaj spoj do%ivljava tek u modernoj epohi, od kada mo%emo da govorimo o pravom zna$enju pojma porodica.“ Porodica, An#elka Mili", Sociolo"ki re#nik, priredili A. Mimica i M. Bogdanovi", Zavod za ud%benike, Beograd, 2007, str. 414. Moderna porodica predstavlja ne!to posve novo u odnosu na sve prethodne oblike zajedni$kog %ivota pojedinaca me#usobno srodni$ki povezanih u evropskim dru!tvima - u njoj interes pojedinca postaje va%niji od interesa grupe, ima manji broja $lanova i dru!tvenih funkcija, proizvodne aktivnosti $lanova izmje!taju se izvan porodice. Ona je primarna dru!tvena grupa koja nastaje na osnovu priznate veze supru%nika i njihove djece (ro#ene ili usvojene), a koja je samostalna i odvojena od srodni$kih grupa kojima pripadaju supru%nici. Samostalna bra$na dijada predstavlja osnov moderne porodice. Ovdje je izvr!ena fuzija porodice od krvno-srodni$ke grupe i doma"instva kao stambene i potro!a$ke jedinice, a predstavlja rezultat postepene istorijske redukcije i skupljanja srodni$kih odnosa na nukleus neophodan za biolo!ku reprodukciju (bra$ni par i njihova djeca), karakteristi$nih za modernu industrijsku epohu i grad-ski na$in %ivota. Socijalizacija djece i emotivno psiholo!ka podr!ka i razmjena me#u supru%nicima i njihovim potomstvom postaje osnovnom funkcijom ove porodice. Bobi", M., Demogra$ ja i sociologija – veza ili sinteza, Javno preduze"e Slu%beni glasnik, Beograd, 2007, str. 215/216.8 Nuklearna porodica (konjugalna porodica) jeste naziv za porodicu koju $ine par odraslih koji %ive u jednom doma"instvu sa svojom ili usvojenom djecom. Od E. Dirkema poti$e izraz ko-njugalna ili bra$na porodica, kojim je ovaj sociolog htio da uka%e na bra$nu dijadu kao oslonac moderne porodice koja predstavlja svr!etak srodni$kog „skupljanja“ (su%avanja), odnosno razvoja porodi$nih oblika. &vr!"e porodi$no „zajedni!tvo“ (zajedni$ko prisvajanje, rad, potro!nja, na-slje#ivanje) nastaje izlaskom !irih i u%ih grupa srodnika iz porodi$ne grupe. Izrazom nuklearna porodica T. Parsons je nastojao da istakne bitne osobine savremene ameri$ke porodice – samostal-nog „izolovanog“ porodi$nog atoma u odnosu na sve druge srodni$ke linije, kao i njegovu funk-cionalnu e' kasnost (ovo je uslov za ostvarenje socijalne i prostorne pokretljivosti u modernom dru!tvu, a samim tim odr%anja industrijskog sistema. Nuklearna porodica, A. Mili", Sociolo"ki re#nik, priredili A. Mimica i M. Bogdanovi", Zavod za ud%benike, Beograd, 2007, str. 417.


26

udare sa kojima se porodica suo!avala. Do pune transformacije ove porodi!ne forme dolazi osamdesetih godina 20. vijeka.9

Ja!anje sekularizma, sve intenzivnije ispoljavanje individualizma, nadiru"a potro#a!ko – hedonisti!ka $ivotna % lozo% ja, odbacivanje solidarnosti, postepe-no razgra&ivanje patrijarhalnog autoriteta u porodici, prihvatanje vrijednosti o ravnopravnosti polova, razdvajanje seksualnosti od reprodukcije i ostvariva-njem kontrole nad reproduktivnim procesima, ukidanje dvostrukog standarda seksualnog pona#anja za mu#karce i $ene, izlazak $ene u javnu sferu, pojava novih reproduktivnih tehnologija, suo!avanje sa novim rizicima, globalizacija, informatizacija dru#tva i sl. od 60-tih godina 20. vijeka u razvijenim dru#tvima imali su za rezultat pad univerzalnosti braka, koji se najprije registrovao preko skoka divorcijaliteta, zatim pada prvog nupcijaliteta, porasta izvanbra!nih unija – razli!itih tipova i starosnih modela, #to je posljedi!no izazvalo pad fertiliteta ispod nivoa neophodnog za prostu reprodukciju stanovni#tva. Epicentar potresa lociran je unutar same bra!ne dijade, dakle, u samom sredi#tu porodice.10 Dok je bra!ni par u tradicionalnoj porodici predstavljao samo jedan dio porodi!-nog sistema, u savremenom dru#tvu, sa opadanjem ekonomske uloge porodice i utemeljivanjem bra!ne veze na ljubavi i seksualnoj privla!nosti, par je dospio u sredi#te porodi!nog $ivota, on predstavlja su#tinu porodice.11 Su#tinu part-nerskog odnosa !ini afektivna povezanost partnera (ljubav, zadovoljstvo) – u ovaj odnos se ula$e srazmjerno zadovoljstvu koje se dobija - zato se partnerstva, pa i brak, lako raspadaju, ali i ponovo uspostavljaju. Dakle, te$i#te porodice se pomjera sa roditeljstva na partnerstvo. Ovim se u savremenom dru#tvu mijenja sadr$aj braka i porodice. Brak je oslobo&en svoje „instrumentalne reproduktivne seksualnosti“.12 Odnos para (manje ili vi#e trajni odnosi partnera) postaje pri-9 Izlaganje prof. dr A. Mili" na okruglom stolu Porodica u Republici Srpskoj danas – stanje i perspektive u organizaciji Ministarstva za porodicu, omladinu i sport u Vladi Republike Srpske, odr$anom 20.11.2009. godine u Banjoj Luci. I feministkinja C. Calhoun je ukazala na razdoblja u kojima se konvencionalni na!in $ivota, heteroseksualna porodica, na#ao u krizi. U razdoblju od 80-tih godina XIX vijeka do 20-tih godina XX vijeka prvi put je poljuljan konvencionalni poro-di!ni $ivot zahvaljuju"i aktivnosti prvih feministkinja koje su se zalagale za pobolj#anje pravnog statusa $ene, a ekonomska kriza u periodu izme&u 1930. do 1950. godine bila je glavni izvor krize u heteroseksualnim porodicama, kao i Drugi svjetski rat (gubitak zaposlenja, smanjenje stope sklapanja brakova, pove"anje stope razvoda i sl.). U 80-tim i 90-tim godinama postoje brojni !inioci koji doprinose neprestanom slabljenju heteroseksualnog porodi!nog $ivota (porast stope razvoda, porast doma"instava sa jednim roditeljem i sl.). Calhoun, C.: Family outlaws: rethinking the connections between feminism, lesbianism and the family, in: Nelson, H. L. (ed.): Feminism and Families, Routledge, New York, 1997.10 Bobi", M., Prekomponovanje braka, partnerstva i porodice u savremenim dru!tvima, Stanovni#-tvo, 1 – 4, 2003, str. 68.11 Gidens, E., Odbegli svet – Kako globalizacija preoblikuje na!e "ivote, Stubovi kulture, Beograd, 2005, str. 83/84.12 Giddens, A., In defence of Sociology, Polity Press, Cambridge, p. 241.


27

maran, u odnosu na djecu i rodbinu, i njemu se svi drugi odnosi prilago!avaju (prema djeci, rodbini i sl.). Korjenite promjene u seksualnom i reproduktivnom pona"anju individua raskinule su hiljadugodi"nju, religijsku i socijalnim nor-mama utvr!enu uslovljenost polne aktivnosti i braka. Od ovog perioda intimni odnosi postaju ne"to "to se samo po sebi ne podrazumijeva, nego ljudi u odnosi-ma postaju djelatni subjekti.13 Dakle, sve ove promjene (dru"tvene, ekonomske, demografske) uslovile su tzv. deinstitucionalizaciju braka, slabljenje nuklearne porodice, te pojavu novih partnerskih i porodi#nih oblika koji vremenom dobija-ju legitimno priznanje. Kao uzroke dekompozicije braka u savremenom dru"tvu A. Mili# izdvaja: seksualnu revoluciju iz 60-tih godina 20. vijeka, emancipaciju $ena i proces individualizacije.14 Deinstitucionalizacija braka uzrokovala je po-ve#an broj razvedenih, ra"irenost kohabitacije, sve ve#i broj obnovljenih porodi-ca, jednoroditeljskih doma#instava, doma#instava homoseksualnih partnera sa djecom, doma#instava u kojima $ivi jedna osoba.15

Parsonsova idealna predstava nuklearne porodice – vjen%ani par (majka doma#ica i zaposleni otac) i njihova djeca, prerasla je u mit, koja nema puno zajedni%kog sa na%inima i oblicima savremenog privatnog $ivota. Savremena realnost oslikava prisustvo raznovrsnih porodi%nih oblika, %iji je opstanak o%i-gledan (evropski prosjek porodica koje su u odnosu na svoj sastav nuklearne kre#e se oko 25%).16 Ukorjenjene zdravorazumske predstave o porodici ili, bolje re%eno, o tome kako bi trebali da budu ure!eni odnosi u njoj, nisu u skladu sa „stvarno"#u“ porodi%nog $ivota, tj. kako ljudi zaista organizuju svoje partnerske i porodi%ne odnose. Od sredine pro"log vijeka u zapadnoj kulturi je ukorjenjena ideja o nuklearnoj porodici kao socijalnoj normi organizacije porodi%nog $ivota, tako da su svi drugi oblici i na%ini porodi%nog $ivota de& nisani u odnosu na nju. „Ideja o nuklearnoj porodici kao dominantnoj formi porodi%nog $ivota bila je "iroko prihva#ena, zato se sve druge forme do$ivljavaju kao ‘neobi%ne’, ‘odbija-ju#e’ ili %ak ‘patolo"ke’. Predstave o nuklearnoj porodici su tako jako ukorenje-ne u moralnim, medijskim i politi%kim ‘porodi%nim diskursima’ da s lako#om uzurpiraju mo# rasu!ivanja o tome "ta je normalna porodica, "ta je prihvatljiva, i "ta potpuno neprihvatljiva.“17 Me!utim, razli%iti aran$mani partnerskih i po-rodi%nih odnosa potkopali su konceptualnu i empirijsku dominaciju modela

13 „Emocionalna komunikacija postala je centralna, ne samo za odnose u seksualnoj ljubavi, ve# i za odnos prijateljstva i interakcije izme!u roditelja i dece.“ Gidens, E., Sociologija, Ekonomski fakultet, Beograd, 2005, str. 186. 14 Mili#, A., Sociologija porodice – Kritika i izazovi, 'igoja "tampa, Beograd, 2001.15 Puljiz, V. i dr., Socijalna politika, MFIZ, Zagreb, 2005, str. 323/328.16 Rener, T., Neke te"ko!e pri de$ nisanju pojma porodice, u: Mili#, A., Tomanovi#, S., Porodice u Srbiji u komparativnoj perspektivi, Institut za sociolo"ka istra$ivanja Filozofskog fakulteta u Beo-gradu, Beograd, 2009, str. 37. 17 Isto, str. 36.


28

nuklearne porodice, ali nisu doveli i do nestanka porodice kao dru!tvene grupe. Porodica prerasta u socijalni prostor pregovaranja i nagodbe u vezi sa svim pi-tanjima zajedni"kog #ivota, bez ideje trajnog obavezivanja i solidarnosti, a naj-va#nija promjena do koje je do!lo u savremenoj konceptualizaciji porodice jeste „u subjektivnom pripisivanju va#nosti intimnim odnosima, a ne u ‘objektivnim’ formalnim (porodi"nim) ili krvnim vezama.“18 Ipak, treba naglasiti da, bez ob-zira na porodi"ne oblike u kojima se uspostavlja, temeljnu „porodi"nu vezu“ "ini dijadni odnos izme$u djeteta i roditelja - temeljne jedinice koje ostaju ili prelaze u bilo koji drugi porodi"ni oblik su roditelj(i) i dijete. U skladu sa ovim shvatanjem, briga za dijete jeste jedini konstitutivni element de% nicije porodice, i koji, istovremeno, razlikuje porodice od drugih aran#mana zajedni"kog #ivota u kojima roditeljski odnos nije nu#an ni konstitutivan – partnerske veze, bra"ne veze, doma&instva i srodstvo.19

Emotivni odnos koji se uspostavlja izme$u roditelja i djece u porodici ima veliku va#nost za pojedince. Odnos izme$u roditelja i djeteta (djece) jeste jedna slo#ena (bio)-psiholo!ka i socio-kulturna veza koja nastaje, koja se odr#ava i koja prelazi u razli"ite forme porodica (i doma&instava). Ovaj odnos, dakle, ne po"iva nu#no na biolo!kim osnovama - s transformacijom braka, s pove&anjem razvo-da, s pojavom razli"itih partnerskih i porodi"nih aran#mana, s razvojem novih reproduktivnih tehnologija, s usvajanjem djece i sl. dolazi do pojave razli"itih oblika ispoljavanja odnosa izme$u roditelja i djeteta (djece) – doma&instva sa jednim roditeljem, binuklearne porodice (pomajke i poo"imi), dijeljeno rodi-teljstvo, usvojenje, hraniteljstvo, surogat majke, doma&instva homoseksualaca sa djecom i sl. Novu dimenziju raznolikosti porodi"nih odnosa daju nove repro-duktivne tehnologije - naru!avaju viziju porodice koju sa"injava heteroseksual-ni par i njihova djeca, slabe kulturolo!ko poimanje bra"nog para kao prirodne reproduktivne cjeline i uvode u proces reprodukcije pojedince izvan porodice.20 Razvojem modernih reproduktivnih tehnologija 80-tih godina pro!log vijeka pove&ala se nesigurnost u odre$ivanju prirode veze po porijeklu21 - stvaraju se razli"iti skupovi rodbinskih odnosa s obzirom da nove reproduktivne tehnologi-je omogu&uju da jedna #ena ra$a dijete od genetskog materijala druge #ene, a to ne isklju"uje i bliske srodnike.22 Ove tehnologije otklanjaju biolo!ka ograni"enja

18 Isto, str. 37.19 Isto, str. 32/33.20 Calhoun, C., Family outlaws: rethinking the connections between feminism, lesbianism and the family, in: Nelson, H. L. (ed.), Feminism and Families, Routledge, New York, 1997, p. 142/143. 21 Segalan, M., Sociologija porodice, Clio, Beograd, 2009, str. 51.22 Surogat-maj"instvo podrazumijeva da #ena nosi fetus nastao iz jajne &elije druge #ene. Devede-setih godina pro!log vijeka u SAD-u je zabilje#en slu"aj da je #ena rodila vlastitu unu"ad, preuzi-maju&i ulogu surogat-majke, s obzirom da njena k&erka nije mogla da rodi. Postavlja se pitanje u kakvim su rodbinskim odnosima ova #ena i djeca?


29

formiranja i !irenja porodice i stvaranja razli"itih porodi"nih formi (dostupne su heteroseksualnim parovima, lezbejkama i #enama koje nisu udate).23 Ipak, neki sociolozi izra#avaju strahovanje u vezi sa pretvaranjem funkcije ra$anja u puku tehnologiju, a naro"ito njenim drugim dijelom – odgajanjem potomstva.24 Na drugoj strani, kvalitet roditeljstva se nagla!ava kao presudan za dobrobit djece i njihovu prilago$enost u kasnijoj #ivotnoj dobi, a ne biolo!ka veza izme$u rodi-telja i djeteta (djece), kao ni seksualna orijentacija roditelja.25

Nastanku „transnacionalnih porodica“ doprinosi globalizacija, koja podra-zumijeva globalni „transfer“, „distribuciju“ emocija, globalizaciju roditeljstva, naro"ito materinstva („uvoz“ maj"inske brige u razvijenim zemljama) koji dolazi do izra#aja u globalizaciji lanaca brige (li"ne veze me$u ljudima !irom svijeta zasnovane na pla%enoj i/ili nepla%enoj brizi). Roditelji u razvijenim zemljama zbog poslovnih obaveza moraju da anga#uju osobe van porodice koje %e da bri-nu za njihovu djecu (i stare i bolesne roditelje), jer sve manje mogu da se u vezi sa ovim oslone na srodnike (danas veliki broj baka i drugih ro$aka u razvijenom svijetu obavlja pla%eni rad). &ene iz Tre%eg svijeta „privremeno“ napu!taju svoje porodice i migriraju u razvijene zemlje da obavljaju poslove dadilje. Novac koji zarade brinu%i se za djecu iz porodica u razvijenom svijetu, !alju svojim porodi-cama, a njihovu djecu "uvaju srodnici, ili su i same primorane da anga#uju, pla-%aju dadilje da "uvaju njihovu djecu. Na ovaj na"in se razvijaju „globalni“ lanci brige u kojima su obi"no spojena tri skupa osoba zadu#enih za brigu – osoba koja brine o migrantkinjinoj djeci, druga koja brine o djeci #ene koja brine o migrantkinjinoj djeci, dok tre%a - majka-migrantkinja, brine o djeci zaposlenih u Prvom svijetu. Ove radnice-migrantkinje ostaju emotivno vezane za domove i ljude koje su napustile pet ili vi!e godina, iako su ku%ama odlazile samo njihove plate. Bez obzira na ' zi"ku razdvojenost "lanova, ove porodice se nisu raspale, ve% su postale transnacionalne porodice, za njih obaveze nisu prestale, ve% su se uve%ale. Majke-dadilje se u isto vrijeme navikavaju na kulturu podijeljenog ma-terinstva sa ro$acima i prijateljima kod ku%e, ali i smatraju da biti dobra majka zna"i provoditi vrijeme sa svojom djecom. Naravno, ovdje se mo#e postaviti i pitanje u vezi sa pozicijom djeteta "iji roditelji pla%aju dadilju iz Tre%eg svijeta da se brine o njemu, ali i pozicije majke koja unajmljuje dadilju da se brine o njenom djetetu. Da li „pla%ena“ briga i emocije zaista mogu nadomjestiti brigu i emocije djetetove majke, da li je u lancu emocija dijete – dadilja (djelimi"no)

23 Dono!enjem amandmana na zakon o vje!ta"koj oplodnji od strane !panske vlade dana, 07.11.2006. godine, ne-biolo!ka majka se priznaje za majku djeteta koje je ro$eno u lezbejskom braku. Lesbians podrán ser madres de los hijos „in vitro“ de sus parejas, Yahoo, 07/11/2006, http://es.news.yahoo.com/07112006/185/lesbians-podran-madres-hijos-in-vitro-parejas.html24 Mili%, A., Sociologija porodice – Kritika i izazovi, (igoja !tampa, Beograd, 2001, str. 51.25 Mr!evi%, Z., Istopolne zajednice i deca, Stanovni!tvo, broj 1, 2009, str. 33, pdf.


30

isklju!ena majka djeteta? Svijetove u!esnika u ovom lancu brige globalizacija je, o!igledno, razdvojila. Ispostavlja se da su u savremenom svijetu osim nejednake raspodjele novca, u njemu neravnomjerno raspore"eni briga i ljubav.26 Nastanak transnacionalnih porodica mogu#e je sagledati i na primjeru parova koji imaju svoje biolo$ke potomke, ali usvajaju djecu iz razli!itih dijelova svijeta.27

S porastom broja razvoda stvaraju se kompleksne mre%e porodi!nih odno-sa - raspad braka, samim tim, ne zna!i propadanje porodice, ve# druga!iji na!in realizacije roditeljstva, gdje veze sa djecom ne prestaju i gdje se stvara novi kva-litet odnosa izme"u roditelja i djece. Razvodom braka djeca obi!no ostaju da %ive sa jednim roditeljem, dok drugi roditelj %ivi odvojeno od njih. Na taj na!in, djeca dobijaju dva referentna doma ali, odnosi i veze (emocionalne, psiholo-$ke, ekonomske, socijalne, srodni!ke i sl.) roditelja i djece ne prestaju razvodom braka partnera, niti obaveze roditelja prema djeci, oni i dalje !ine jedan poro-di!ni sistem (a dva doma#instva). Dakle, poslije razvoda, ako su partneri imali zajedni!ko dijete (djecu), porodi!ni sistem nije nestao, on se i dalje odr%ava iz-me"u roditelja i djece, bez obzira $to dijete ne %ivi sa oba roditelja. Ako roditelji (jedan ili oba) ponovo stupe u brak ili u kohabitaciju dolazi do umno"avanja broja roditelja, !lanova porodice (ma#eha, o!uh, polu i la"na bra#a i sestre, $est baka i $est djedova, i sl.). 28 Ove ponovo uspostavljene porodice !ine bra!ni par (od kojih je bar jedan ve# imao bra!no ili vanbra!no iskustvo), njihova djeca iz prethodnih brakova (odnosa), kao i djeca ro"ena u novom braku. Ovo su i vi$eroditeljske porodice jer u „novijim spojevima dru$tvene uloge povezane sa roditeljskim polo%ajem iznenada se dele na vi$e osoba. Dete vi$e nema samo jednog ve# dva oca, biolo$kog i maj!inog partnera, koji mo%e (a ne mora) biti i njegov dru$tveni otac.“29 Tipovi rodbinskih odnosa koje razvijaju ove porodice potpuno su novi u savremenim dru$tvima, kao $to su nove te$ko#e koje nastaju stupanjem u novi brak poslije razvoda, jer to zahtijeva posebne na!ine prilago-"avanja s obzirom na raznovrsnost veza i odnosa. U ovim porodicama postoji jedna nova dinamika odnosa koja proizilazi iz niza razli!itih rodbinskih veza koje se uspostavljaju u njima (rekombinuju). Priroda veza u ovim porodicama je druga!ija, nego u porodicama iz prethodnih decenija - one su podlo%ne ve#em pregovaranju nego $to je to bio slu!aj prije kada su se odnosi me"u srodnicima

26 Hoh$ild, E. R., Globalni lanci brige i emotivni vi!ak vrednosti, u: Haton, V., Gidens, E. (prir.): Na ivici – "iveti sa globalnim kapitalizmom, Plato, Beograd, 2003, pp. 170/192.27 Bra!ni par A. D%oli i B. Pit imaju svoje troje djece &ajlo, Vivijen i Noks, ali i troje usvojeno djece - Medoksa iz Kambod%e, Zaharu iz Etiopije i Paksa iz Vijetnama. Madona, iako ima svoje dvoje djece - Lurds i Roko, usvojila je Dejvida i Mersi iz afri!ke dr%ave Malavi.28 Segalan, M., Sociologija porodice, Clio, Beograd, 2009, str. 201.29 Isto, str. 202.


31

„!esto uzimali zdravo za gotovo na temelju povjerenja; sada se za povjerenje mora pregovarati i poga"ati ... “30

Sve !e#$a pojava u savremenom dru#tvu jeste da se djeca odgajaju u netradi-cionalnim doma$instvima - u kojima nisu prisutna oba roditelja ili su oni istog pola. Djeca u doma$instvima homoseksualnih partnera ro"ena su iz prethodnih heteroseksualnih veza partnera, ili su usvojena (u zemljama gdje je to dozvolje-no) ili su ro"ena uz pomo$ savremenih reproduktivnih tehnologija. Ova do-ma$instva su sli!na porodi!nim doma$instvima u kojima djeca %ive sa jednim biolo#kim roditeljem i sa drugim koji nije biolo#ki roditelj, ali preuzima ulogu roditelja djeteta (o!uh, ma$eha). S obzirom da je emocionalna komunikacija primarna u odnosima izme"u roditelja i djece u savremenom dru#tvu, kao i vo"enje ra!una o unapre"ivanju interesa i razvitku djece, seksualna orijentacija osoba ne bi trebala biti presudna u realizaciji roditeljske uloge – mnoga istra%i-vanja pokazuju, da je za dje!iji razvitak osnovni preduslov bliska veza koju oni ostvaruju sa roditeljima, njega i podr#ka koje od njih dobijaju, %ivot bez stresa.31

S obzirom na sve turbulencije koje se de#avaju u braku i porodici, nije rije-dak slu!aj da interes djeteta ostane zanemaren (djeca u porodici postaju %rtve nasilja, vaspitno zapu#tena i sl.). Iz tog razloga neophodno je da se de& ni#e ka-tegorija odgovornog roditeljstva - ostvarenje roditeljske uloge ne podrazumjeva samo biolo#ku reprodukciju ili koegzistenciju sa djetetom, nego spremnost i sposobnost osobe da u ulozi roditelja obezbijedi uslove za kvalitetno odrastanje djeteta i da vodi ra!una o unapre"enju njegovog interesa.

Kako bi se mogle sagledati promjene u porodi!nom %ivotu u savremenosti, neophodno je da se distanciramo od ideolo#ki i politi!ki „nametnutih“ predsta-va o porodici, te da oprezno pristupimo postavljanju i razmatranju pitanja u vezi sa „krizom“ porodice, njenim „nestajanjem“, osnovom porodi!nog %ivota i sl.

Promjene u savremenom porodi!nom "ivotu

U samostalnoj bra!noj dijadi - dru#tveno legitimisanom seksualnom odnosu partnera !iji je osnovni cilj ra"anje djece - a koja je predstavljala osnov moderne porodice, od 60-tih godina 20. vijeka desile su se i de#avaju zna!ajne promjene

30 Giddens, A., # e Transformation of Intimacy: Sexuality, Love and Eroticism in Modern Societies, Stanford University Press, Stanford, 1992, pp. 96.31 Naravno, ovo ne isklju!uje probleme sa kojima se djeca u ovakvim porodicama mogu da suo!avaju. Prije svega, u odre"enim fazama svoga odrastanja nailaze na te#ko$u prihvatanja !injenice da njihov biolo#ki roditelj ima partnera istog pola, a mogu se suo!iti sa problemom «preobilja informacija o jednom polu, a nedostatak o drugom. Mr#evi$, Z.: Istopolne zajednice i deca, Stanovni#tvo, broj 1, godina 2009, str. 33 / 34, pdf.


32

- brak vi!e ne predstavlja jedinu osnovu partnerstva. Pove"anje razvoda brakova i broja vanbra#nih zajednica (zakonski normiranih i sankcionisanih) dovodi u pitanje model po kome je brak bio jedini na#in da se zasnuje porodica. Tako$e, dio rede% nicije bra#nih veza jeste i pad stope fertiliteta.32 U obrascu gra$anskog braka do!lo je do jo! nekih zna#ajnih izmjena koje se manifestuju u smanjenju sklopljenih brakova, odlaganju stupanja u prvi brak za kasniju &ivotnu dob i pri-hvatanju nekih alternativnih formi partnerskih zajednica (na primjer, kohabita-cija i Living apart together forme33), kao i pove"anju celibata.34 Ovo su slo&eni procesi kojima se mijenja sadr&aj braka i porodice - te&i!te porodice pomjera se sa roditeljstva na partnerstvo, tendencija ka partnerstvu postaje osnovni okvir porodi#nog &ivota, dolazi do pomjeranja od braka kao institucije ka krhkom, stalno preispituju"em "istom partnerskom odnosu35, koji se zasniva na afektivnoj povezanosti partnera (ljubavi, zadovoljstvu) i koji je oslobo$en instrumentalne prokreativne uloge (od pomenutog perioda seksualnost se ne dovodi u isklju#ivu vezu sa prokreacijom, pa brak vi!e ne predstavlja jedini, isklju#ivi i dru!tveno po&eljni okvir biolo!ke reprodukcije i legitimacije polnih odnosa) - seksualna i natalitetna dekompozicija braka.36 Partnerstva se lako raskidaju zato !to njihovu su!tinu #ini labava osnova (afektivna povezanost partnera – moderna su!tina braka koja u krajnjoj liniji vodi njegovom odumiranju).37 Ovo je prouzrokovalo burnu transformaciju porodice koja se ispoljava u diverzi% kaciji &ivotnih stilo-va - pluralizam partnerskih i porodi#nih oblika. Sve ove promjene de!avaju se, dakle, u sredi!tu porodice, tj. u bra#noj dijadi. Od tri bitna sastavna elementa tradicionalnog braka: prokreacije, kohabitacije i legitimacije, u partnerskoj uniji (pravno sankcionisanoj ili vanbra#noj zajednici) vi!e se ne podrazumijeva nu-&no prisustvo svih ovih elementa. Brak je oslobo$en instrumentalne seksualno-sti - ne sklapa se isklju#ivo radi djece, pa prokreacija nije prisutna u brakovima bez djece, u homoseksualnim partnerstvima, i sl. Sve vi!e ljudi u razvijenijim zemljama opredjeljuju se za partnerski odnos bez formalno pravnog priznanja - izvanbra#no partnerstvo, a !to se ti#e djece koja se rode iz ovakvog odnosa, u potpunosti su izjedna#ena u pogledu prava sa djecom koja su ro$ena u braku. U

32 Segalan, M., Sociologija porodice, Clio, Beograd, 2009, str. 145.33 Polpularni &ivotni stil (ne)zajedni#kog &ivota parova u postindustrijskom dru!tvu, koji zbog poslovnih ili nekih drugih obaveza dosta vremena provode odvojeno. Vi!e vidjeti u: Mili", A., Sociologija porodice – Kritika i izazovi, 'igoja !tampa, Beograd, 2001, str. 115.34 Avramov, D., Pojedinac, porodica i stanovni!tvo u raskoraku, Nau#na knjiga, Beograd, 1993, str. 105.35 Gidens, E., Odbegli svet – Kako globalizacija preoblikuje na!e #ivote, Stubovi kulture, Beograd, 2005, str. 86/87. 36 Mili", A., Sociologija porodice - Kritika i izazovi, 'igoja !tampa, Beograd, 2001, str. 122/128.37 Isto, str. 124.


33

LAT formama nije prisutna ni kohabitacija (parovi koji ne !ive zajedno – mla-dala"ko zabavljanje, parovi koji ne rade u istom gradu, zemlji i sl.).

U vezi sa promjenama u braku, jesu i promjene koje nastaju u roditeljstvu - roditeljskim ulogama, a sa kojim je ovaj pojam bio tradicionalno povezan. Vi-djeli smo da se od 60-tih godina pro#log vijeka te!i#te porodice pomjera od roditeljstva ka partnerstvu, dolazi do izra!aja pluralitet porodi"nih oblika i s njim povezanih ispoljavanja roditeljstva (jednoroditeljstvo, socijalno roditelj-stvo, homoroditeljstvo i sl.). Tranzicija od tradicionalnog ka modernom i post-mo-dernom modelu roditeljstva ostvarena je usljed razdvajanja roditeljstva od braka, "ime se mijenja su#tina roditeljstva u savremenom dru#tvu.38 Sve vi#e se pravi otklon od tradicionalnog shvatanja i postupanja po kome se brak sklapao zbog djece, za "iju uspje#nost su djeca bila neophodna i radi kojih se "e#$e ostajalo u braku. Izmijenjena dru#tvena stvarnost uti"e da se pojam roditeljstva i njegov sadr!aj moraju rekonstruisati. Za razliku od roditeljstva u modernoj porodici, u savremenoj porodici zasnovanoj na partnerskom zajedni#tvu, jedan od vido-va samorealizacije pojedinaca postaje roditeljstvo. Po"etkom 21. vijeka koncept roditeljstva do!ivio je svoj puni razvoj, njime se postuliraju simetri"ni polo!aji i partnerski odnosi "lanova porodice - postaje primjetna ravnote!a u roditeljskim ulogama, gdje o"eva uloga dolazi vi#e do izra!aja usljed uspostavljanja duhovne i % zi"ke bliskosti izme&u oca i djece. Emocionalna komunikacija u odnosima iz-me&u roditelja i djece ima va!nu ulogu, kao i u svim drugim odnosima.39 Kako porodi"ni odnosi postaju sve vi#e izraz izbora, tako i u roditeljstvu pojam izbora zauzima sredi#nje mjesto (parovi sami odlu"uju u kom trenutku je najpogodnije da postanu roditelji, kao i o broju djece koju !ele da imaju). Promjene koje nastaju u bra"nim i porodi"nim odnosima dovode do stvaranja razli"itih, novih oblika veza koje se uspostavljaju porijeklom, u kojima izbor, tako&e, ima zna-"ajno mjesto. Na ovo su zna"ajnog uticaja imali transformacija braka, pove$anje razvoda, rekompozicije porodica, medicinski potpomognuto za"e$e, usvajanje djece i sl.40 U savremenom dru#tvu izra!eni su nepovoljni uslovi za realizaciju roditeljske uloge (nesigurno okru!enje, dominacija sekundarnih agenasa socija-lizacije, siroma#tvo i sl.), "ime se naru#avaju odnosi izme&u roditelja i djece (po-rast autonomije djece u odnosu na roditelje, slabljenje autoriteta roditelja i sl.).41 Ovo je rezultiralo razvijanjem jedne strategije i obrasca uniformnog pona#anja kod roditelja i djece (mladih): kod roditelja odlaganje ra&anja djece i smanji-38 Blagojevi$, M., Roditeljstvo i fertilitet - Srbija devedesetih, Institut za sociolo#ka istra!ivanja Filo-zofskog fakulteta u Beogradu, Beograd, 1997, str. 46.39 Gidens, E., Sociologija, Ekonomski fakultet, Beograd, str. 186.40 Segalan, M., Sociologija porodice, Clio, Beograd, 2009, str. 207.41 Tomanovi$, S., Petrovi$, M., Rizici i bezbednost u susedstvu iz perspektive dece i njihovih roditelja, u: Tomanovi$, S. (ur.), Dru"tvo u previranju, Institut za sociolo#ka istra!ivanja Filozofskog fakul-teta u Beogradu, Beograd.


34

vanje broja djece, kod mladih odlaganje stupanja u brak i napu!tanja porodice porijekla.42 Ipak, manji broj djece u savremenoj porodici ne zna"i smanjenje tro-!kova u vezi sa njihovim podizanjem, njegom, socijalizacijom i sl., jer pove#anje standarda u vezi sa ovim podrazumijeva i zahtijeva od roditelja veliko ulaganje i tro!enje resursa (vrijeme, energija, znanje, sposobnosti, emocije i zdravlje).43

Promjene u porodici ogledaju se u promjenama njenih funkcija, u njenoj strukturi i u odnosima izme$u "lanova porodice. U odnosu na tradicionalne po-rodi"ne forme, moderna porodica se u su!tini distingvira kroz univerzalizaciju bra"ne institucije, koja s jedne strane supru%nike intimno vezuje i sjedinjuje, a s druge strane ih uspostavlja kao slobodne, samostalne ali odgovorne nosioce porodi"ne dobrobiti. Sa porodi"nog stanovi!ta, supru%nici se prije svega po-tvr$uju kroz svoje roditeljske funkcije koje su jasno polno-rodno segregirane, a dru!tveno kroz odgovornost za stabilnost porodi"ne grupe, u "emu dominira autoritet mu!kog hranioca porodice. Ove bitne strukturalne odrednice uti"u na de& nisanje, odnosno su%avanje nekada brojnih funkcija tradicionalne porodice. Ovo su%avanje mo%e se analizirati kroz "etiri osnovne funkcije (biolo!ka, eko-nomska, za!titna i funkcija socijalizacije), pri "emu na va%nosti dobija socijaliza-cijska funkcija koja mlade treba da pripremi za prihvatanje i zauzimanje uloga u dru!tvenom sistemu. 44 U savremenom dru!tvu de!avaju se brojne promjene koje su uticale na porodicu - na promjenu uslova %ivota najve#eg broja porodica, kvalitet njihovog %ivota, sadr%aje porodi"nih funkcija i mogu#nost njihovog iz-vr!avanja (od bio-reproduktivne i psiho-socijalne do socijalizatorske i ekonom-ske).45 No to nikako ne zna"i da porodica i dalje ne predstavlja primarno mjesto gdje nastaju i gdje se razvijaju funkcije koje biolo!ku jedinku transformi!u u du!tveno bi#e, ona nastavlja da ispunjava osnovne zadatke kroz doma#instvo korezidencije (socijalizacija djece, biranje stambenog prostora, zara$ivanje plate, obezbje$ivanje svakodnevnog opstanka kroz poslove koji se iznova ponavljaju i sl.).46 U savremenom dru!tvu seksualno pona!anje odraslih do%ivjelo je svoje

42 Mili#, A., Osvrt na rezultate anketnih istra"ivanja porodica i doma#instava u Institutu za sociolo!ka istra"ivanja u poslednjih 20 godina, u: Mili#, A., Tomanovi#, S., Porodice u Srbiji danas u kompara-tivnoj perspektivi, Institut za sociolo!ka istra%ivanja Filozofskog fakulteta u Beogradu, Beograd, 2009, str. 20.43 Blagojevi#, M., Roditeljstvo i fertilitet - Srbija devedesetih, Institut za sociolo!ka istra%ivanja Filo-zofskog fakulteta u Beogradu, Beograd, 1997, str. 64.44 Sa nastankom modernog dru!tva mijenjaju se osnove na kojima se zasniva porodica - karakter ekonomskih funkcija (proizvodna funkcija izmje!ta se iz porodi"nog doma#instva u preduze#a i fabrike), stavljanje te%i!ta na psihosocijalne funkcije porodice, te redukcija porodi"nih funkcija i njihovo preno!enje (u cjelini ili pojedinih segmenata) na specijalizovane dru!tvene ustanove. Matovi#, N., Saradnja srednje !kole i porodice, Institut za pedagogiju i andragogiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, Beograd, 1994, str. 15.45 Vukovi#, D., Socijalna sigurnost i socijalna prava, Beograd, 2005, str. 336.46 Segalan, M., Sociologija porodice, Clio, Beograd, 2009, str. 279.


35

korjenite promjene – odnosi izme!u supru"nika ne svode se na zadovoljavanje polnog nagona i prokreativnu funkciju, jer izme!u supru"nika u porodici po-stoji i afektivna povezanost koja bi trebala da #ini su$tinu svih njihovih odnosa. Zahvaljuju%i ostvarenom napretku u oblasti medicine, razvoju so& stikovanih na#ina kontrole za#e%a i raznih tehnika medicinski potpomognute reprodukcije, u proces reprodukcije uvode se i pojedinci izvan porodice #ime se sklapaju novi sklopovi rodbinskih odnosa. Porast nezaposlenosti, stagnacija u mehanizmima socijalne sigurnosti, niski prihodi, ekonomska kriza i drugi uslovi kojima se obezbje!uje odre!eni kvalitet "ivota uti#u na ekonomsku funkciju porodi#nog doma%instva. Ipak, u savremenim uslovima uloga doma%instva pre"ivljava, samo se doma%instva multiplikuju u bezbroj manjih jedinica.47 Neki oblici za$tite koje porodica pru"a svojim #lanovima kao $to su anga"man roditelja u vezi sa podi-zanjem, njegovanjem i #uvanjem deteta, porodi#na solidarnost i podr$ka, po-maganje, ekonomska za$tita (vi$i standardi u brizi za djecu i u njihovoj za$titi)48 - izdr"avanje djece, naslije!ivanje imovine i sl. postoje i dalje bez obzira na sve promjene koje se de$avaju u porodici i u savremenom dru$tvu. U globalnom dru$tvu, kao $to smo vidjeli, uspostavljaju se globalni „pla%eni“ lanci brige. Iako je funkcija vaspitanja djece u savremenom dru$tvu u zna#ajnoj mjeri prenesena na odre!ene nadle"ne institucije (vrti%, $kola, mediji i sl.), ne mo"e se re%i da porodica i dalje nema zna#ajnu ulogu u ovome pogledu. Me!utim, smanjenjem uticaja tradicije i uspostavljenih vrijednosti u uslovima globalizacije („dru$tveni kodovi“ u zna#ajnoj mjeri izgubili su snagu), pomjeranjem ka novom individu-alizmu, stupanjem lokalnih zajednica u interakciju sa novim globalnim poret-kom49, u ve%ini dru$tava, naro#ito Zapadnih, roditelji su prepu$teni individual-nom snala"enju u pogledu formiranja obrasca socijalizacije djeteta (nema jasno de& nisanog kolektivnog obrasca socijalizacije djeteta). U savremenoj porodici, zbog #estog odsustva roditelja i njihove prezauzetosti, djeca su izlo"ena uticaji-ma pro& tnog interesa masovne kulture, pa se kod njih ispoljavaju razli#iti oblici rizi#nog pona$anja (zloupotreba psihoaktivnih supstanci, porast nasilja me!u djecom i mladim, i sl.). 47 Binuklearne porodice koje nastaju poslije razvoda partnera ako u njima ima zajedni#ke djece podrazumijevaju dva doma%instva – doma%instvo roditelja kod kojeg dijete "ivi i doma%instvo roditelja kod kojeg dijete ne "ivi. Razvod osim prekida bra#ne veze odra"ava se na "ivot poje-dinaca i na ekonomskom planu. Doma%instva sa jednim roditeljem u prosjeku spadaju me!u najsiroma$nije grupe u savremenom dru$tvu, suo#avaju se sa ekonomskom nesigurno$%u, pa se pojava novog siroma$tva #esto dovodi u vezu s njima. Ponovno stupanje u partnerske odnose poslije razvoda braka ili smrti partnera mo"e se objasniti i ekonomskim razlozima u smislu da partnerima u dru$tvu rizika i u uslovima krize dr"ave blagostanja pru"a vi$e sigurnosti objedinja-vanje dva prihoda.48 Gidens, E., Odbegli svet – Kako globalizacija preoblikuje na"e #ivote, Stubovi kulture, Beograd, 2005, str. 85.49 Gidens, E., Sociologija, Ekonomski fakultet, Beograd, 2005, str. 67.


36

Promjene u strukturi moderne porodice ogledaju se u smanjenju broja nje-nih !lanova - ona je dvogeneracijska porodica koju !ine roditelji i njihova dje-ca (nuklearna porodica) i u kojoj se ra"a manje djece. Dugo vremena se sma-tralo da je jedini legitimni oblik porodice nuklearna porodica. Varijacije koje su postojale u porodi!nim oblicima potpuno su zanemarivane. Brojni podaci ukazuju da takva slika porodice nije odra#avala realnu stavrnost.50 Sinteti!nijim sagledavanjem posljedica svih posmatranih pojedina!nih promjena i njihovih !inioca, jasno se mo#e uo!iti da su novi oblici i strukture zajedni!kog #ivota, u stvari najizrazitiji pokazatelj ovih transformacionih procesa u savremenim poro-dicama. Nove raznolike strukture porodi!nih odnosa jesu jedinstvena posljedica deinstitucionalizacije braka u savremenom dru$tvu, a $to je, i teorijski i empi-rijski, sr# transformacionih kretanja. Pre"eni istorijski put moderne porodice, na !ijem po!etku je zapravo bila konstitucija porodice, odvijao se preko pravno garantovane slobode pojedinaca da stvara porodicu po vlastitom naho"enju i uz saglasnost supru#nika, da bi onda put postmoderne transformacije bio odre-"en upravo procesom dekonstrukcije braka, tj. njegove deinstitucionalizacije. Rezultat ovoga jeste pojava kohabitacije, ponovnih brakova, brakova bez djece, homoseksualnih partnerstava i porodice, ali i nove strukture porodica kao $to su obnovljene porodice, jednoroditeljska matrifokalana doma%instva, novi obli-ci doma%instava homoseksualnih partnera(ki) i doma%instva samaca. Slabljenje nuklearne porodice i sve ve%a raznolikost partnerskih i porodi!nih oblika jeste globalni trend. &iri se lepeza porodi!nih tipova koji postaju prihvatljivi, a njiho-vo postojanje dobija i legitimno priznanje.51 Pojava razli!itih oblika zajedni!kog #ivljenja mora se posmatrati u kontekstu savremenih odnosa me"u polovima, razli!itim generacijama i nove reorganizacije dru$tvenog svijeta. Sve ve%a razno-likost porodi!nih oblika oslikava jednu novu stvarnost samostalnih izbora i sve ve%e tolerancije, pa ni porodica vi$e ne mora biti nu#no nuklearna porodica.

Promjena u odnosima u modernoj porodici mo#e se sagledati, prije svega, kroz promjenu mjesta pojedinca u njoj. Pod uticajem dru$tvenih, ekonomskih i kulturnih !inioca $ezdesetih godina 20. vijeka zapo!eo je revolucionarni tok porodi!ne promjene, a koji je stavio u sredi$te pojedinca !ija glavna strategija postaje kako da promjeni porodicu kao bi ona mogla da udovolji njegovim

50 Ovdje %emo navesti primjer Velike Britanije: udio porodi!nih doma%instava koje su sa!injavali bra!ni par sa djecom neprestano se smanjivao. Po!etkom $ezdesetih godina pro$log vijeka broj ovih porodica iznosio je 38 procenata, a krajem devedesetih godina 23 procenta. Udio sama!kih doma%instava u istom periodu porastao je sa 11 na 28 procenata, a procenat doma%instava sa jed-nim roditeljem pove%ao se za vi$e od tri puta (sa 3 na 10 procenata). Izvor: Social Trends, HMSO, London, 1999, p. 42. u: Haralambos, M., Holborn, M., Sociologija – Teme i perspektive, I dio, Golden marketing, Zagreb, 2002, str. 538.51 Gidens, E., Sociologija, Ekonomski fakultet, Beograd, 2005, str. 186.


37

potrebama i alternativnim vrjednosnim izborima.52 Ovakvo pozicioniranje po-jedinca u porodici uti!e na odnose unutar nje. Promjene u ulogama mu"karca i #ene, u njihovim me$usobnim odnosima, osloba$anje od tradicijom im dodije-ljenih uloga, naro!ito osloba$anje #ene, bitno se odra#ava na porodi!ne odnose. Postajemo svjedoci kretanja ka novom individualizmu u kome ljudi moraju da budu aktivni u!esnici u izgradnji vlastitih #ivota i de% nisanju vlastitog identi-teta. Pod uticajem globalnih dru"tvenih procesa na" svakodnevi #ivot pretrpio zna!ajne izmjene. Smanjuje se uticaj tradicije i uspostavljenih vrijednosti "to u zna!ajnom mjeri uti!e na sve aspekte !ovjekovog #ivota, naro!ito one u vezi sa porodi!nim odnosima. Pojedinci u savremenom dobu, oslobo$eni pritisaka tradicije, imaju vi"e mogu&nosti da samostalno oblikuju svoj #ivot, da #ive na otvoreniji i re' eksivniji na!in nego "to je to bio slu!aj kod prethodnih gene-racija kojima su tradicija i odre$eni faktori (dru"tvena klasa, rod, etni!ka i/ili religijska pripadnost i sl.) usmjeravali aktivnosti i na!in #ivota.53 U savremenom dru"tvu dolazi do razlaganja integriteta porodice, a uloge njenih !lanova sve vi"e se pomjeraju iz porodice na podru!ja javnog #ivota. Porodica nema vi"e karakter odnosa koji je za"ti&en od svijeta, u kojem se me$usobna solidarnost i lojalnost !lanova uspostavlja kroz saznavanje speci% !nog identiteta porodice kao grupe, ali i svog li!nog identiteta koji se u njoj stvara i koji se zahvaljuju&i njoj dobija.54 U savremenom dru"tvu postoje nove vrjednosne orijentacije. Pedesetih godina pro"log vijeka ciljevi kojima su ljudi te#ili bili su u vezi sa sre!nim porodi!nim #ivotom (novi auto, dobro obrazovanje za djecu, pove&anje svog #ivotnog stan-darda i sl.). Danas su ciljevi ljudi usmjereni na samoostvarenje, razvoj li!nih osobina, traganje za vlastitim identitetom i sl.55

Determinante porodi!ne transformacije

Dru"tvene promjene u savremenosti su svakako jedan od glavnih faktora, uzroka, transformacije porodica. Ovdje se misli, prije svega, na dejstvo niza me-$usobno povezanih !inioca koji stvaraju okvir za porodi!nu promjenu ili djeluju kao akteri porodi!ne promjene - seksualna revolucija, borba za #enska prava i fe-ministi!ki pokret(i), tehnolo"ke promjene na planu ljudske reprodukcije, infor-matizacija dru"tva, uticaj globalizacije na privatni #ivot, „novi“ individualizam, te legalizacija istopolnih brakova. Ovi !inioci imaju razli!ito polje djelovanja i 52 Mili&, A., Sociologija porodice – Kritika i izazovi,(igoja "tampa, Beograd, 2001, str. 316. 53 Gidens, E., Sociologija, Ekonomski fakultet, Beograd, 2005, str. 66/67.54 Mili&, A., Klase i porodica – Sociolo"ki presek stanja i perspektive razvoja savremene porodice, Rad-ni!ka "tampa, Beograd, 1978, str. 114.55 Bek, U., #iveti sopstveni $ivot u svetu koji se ubrzano menja: individualizacija, globalizacija i po-litika, u: Haton, V., Gidens, E. (prir.), Na ivici – $iveti sa globalnim kapitalizmom, Plato, Beograd, 2003, str. 217.


38

razli!itu mjeru zahvata u porodi!ni "ivot i njegovu organizaciju, ali svi predsta-vljaju veoma va"ne izazove za porodi!ni "ivot u savremenosti. Proces dru#tvenih promjena koji je zapo!eo 60-tih godina 20. vijeka, brzo je i na duge staze mno-go toga promijenio – razbijen je nekada jedinstven "ivotni kontekst, dru#tvene institucije do"ivjele su svoje korjenite promjene (brak, porodica, nacija i sl.), #to dovodi do rede$ nisanja razli!itih aspekata na#eg "ivota – li!nih i intimnih (po-rodica, seksualnost, li!ni identitet i sl.), odnosa koje uspostavljamo sa drugim, na!ina na koji razmi#ljamo o sebi samima, na# odnos prema radu i sl. Smanjuje se uticaj tradicije, uspostavljenih pravila i vrijednosti, kao i faktora koji su neka-da imali zna!ajan uticaj na tok !ovjekovog "ivota (dru#tvena klasa, rod, etni!ka i religiozna pripadnost i sl.), lokalne zajednice stupile su u interakciju sa novim globalnim poretkom, a pojedinci moraju biti aktivni u de$ nisanju sopstvenog identiteta i u izgradnji vlastitog "ivota56, ljudsko tijelo je oslobo%eno reproduk-tivne seksualnosti, a novi odnosi koji se uspostavljaju dobijaju „dru#tvenu le-gitimnost“ a da ipak nisu ukalupljeni brakom, porodicom i sl.57 Rezultat ovih promjena jeste strukturalni zaokret ka novim oblicima zajedni!kog "ivljenja.

Trendovi promjena u ekonomiji - preobra"aji tr"i#ta radne snage, razvoj sek-tora uslu"nih djelatnost, koji su u neposrednoj vezi sa stvaranjem mogu&nosti za obrazovanjem "ena, njihovim zapo#ljavanjem, sticanje ekonomske samostal-nosti "ena, imali su uticaja na preoblikovanje, prije svega, unutra#njih odnosa u porodici, na promjene u braku i porodici – promjenu odnosa mo&i, smanjenje bra!nog fertiliteta, pove&anje razvoda, te promjenu od jednoobraznih (nukle-arnih) porodi!nih sistema i doma&instava ka raznovrsnim oblicima, ali i neke od osnovnih trendova i indikatora demografskih promjena u porodici i dru#tvu koji se ispoljavaju u sve izrazitijem starenju stanovni#tva, sve ni"im stopama natalteta, smanjenju stope nupcijaliteta, pove&anju stope razvoda i sl. Kada je rije! o uticaju ekonomskih promjena na transformaciju porodice, osim uklju!i-vanje "ena u pla&eni rad kroz zapo#ljavanje, mora se imati u vidu nova podjela rada i mo&i u doma&instvu kao posljedica prethodnog58, ali i uticaj tehnolo#kih promjena i (ne)zaposlenost "ena.59 Va"an korak ka transformaciji porodice jeste pla&eni rad "ena u proizvodnji i uslugama, na #ta ukazuje sna"an porast zapo-56 Gidens, E., Sociologija, Ekonomski fakultet, Beograd, 2005, str. 66/67.57 Giddens, A., " e Transformation of Intimacy: Sexuality, Love and Eroticism in modern Societies, Stanford University Press, Stanford, 1992, pp. 27.58 Delphy, C., Leonard, D., Familial explotitation, A New Analysis of Marriage in Contemporary Western Societies, Polity Press, Cambridge, 1992.59 U savremenom dru#tvu promjene u sferi ekonomije rezultirale su otvaranjem novih radnih mje-sta, novog tr"i#ta ' eksibilnog rada, obavljanjem poslova s pola radnog vremena, koji se obavljaju kod ku&e, rad vikendom, praznikom, ali i eksploatacijom "enskih resursa. „To se dobro uklapa u "enski "ivotni scenario, odnosno njihovo duplo optere&enje (u porodici i doma&instvu i na tr"i#tu rada), a u uslovima jo# uvek nedovoljne participacije mu#karaca u privatnom domenu.“ Bobi&, M., Demo-gra# ja i sociologija – veza ili sinteza, Javno preduze&e „Slu"beni glasnik“, Beograd, 2007, str. 195.


39

slenosti !ena u Evropskoj Uniji, i to sve vi"e obrazovanih !ena.60 Ovo zna#i novi kvalitet porodice i odnosa u njoj, jer je to porodica sa dva a ne sa jednim hraniocem. Dalje, ovo ima uticaja na promjenu rodnih odnosa u doma$instvu, kroz manje segregiranu podjelu rada u porodici i kroz smanjivanje mu!evljeve dominacije u porodi#nim odnosima. Ali, ula!enje !ena u javnu sferu kroz za-po"ljavanje ima i svoju tamniju stranu: sve ve$i broj !ena sa kvali% kacijama i bez njih ne mogu da se zaposle, a to !ele ili o#ekuju, odnosno sve ve$i broj !ena gube posao i koje zbog ve$ ostvarenih promjena u svojim porodicama (razvede-ne, napu"tene od mu!eva ili partnera, ili nezavisne i sa malodobnom djecom), ostaju bez sredstava za izdr!avanje i postaju problem sa kojim treba da se bavi dr!ava i njene institucije. Jo" uvijek, motivacija !ena za zapo"ljavanje u mnogim slu#ajevima nije intrizi#na, ve$ je rezultat pritisaka spolja.61 Pozicija pojedinaca i uticaj na odluke koji oni donose u vezi sa brakom i porodicom, u velikoj mjeri su determinisani ekonomskom i dru"tvenom prinudom – odluke koje supru-!nici donose u vezi sa razvodom braka i obnavljanjem porodice zavise, na pri-mjer, i od zaposlenja - da li rade u upravi privatnog preduze$a ili nemaju stalan posao.62 Socijalno-ekonomski faktori - produ!eno "kolovanje, kasniji ulazak u svijet rada, nezaposlenost i nesigurnost rada, nemogu$nost uskla&ivanja poro-di#nih i radnih obaveza, uticali su na kasnije stupanje u brak mladih, pove$anje razvoda braka, kao i manje stope fertiliteta. Tako&e, tehnika ima sve ve$u ulogu kako na radnom mjestu, tako i u privatnom !ivotu – zahvaljuju$i savremenim informacionim tehnologijama do"lo je do preklapanja sfere rada i privatne sfere – sa jedne strane, one omogu$avaju zaposlenim da lak"e kombinuju porodi#ne i radne obaveze63, sa druge strane, tehnolo"ke i druge inovacije koje se doga&a-ju u sferi rada zahtijevaju stalno u#enje i usavr"avanje, "to nije kompatibilno s anga!manom u porodici.64 Razvoj savremene globalne ekonomije, tehnolo"ke promjene u radu, novi na#ini privre&ivanja, promjene organizacije rada, nei-zvjesnost zaposlenja i nesigurnost radnih mjesta, imaju negativne posljedice na brak i porodicu – ote!avaju osamostaljivanje mladih, zasnivanje novih porodica, ali i odr!anje postoje$ih.

60 Udio zaposlenih !ena u dobi od 25 do 54 godine u Evropskoj Uniji sedamdesetih godina pro"-log vijeka iznosio je 40%, da bi se ovaj udio zaposlenih !ena u ovom dobnom kontigentu pove$ap na 60% u 1999. godini. Puljiz, V., Obiteljska politika, u: Puljiz, V. i dr, Socijalna politika: povijest, sustav, pojmovnik, Pravni fakultet Sveu#ili"ta u Zagrebu, Zagreb, 2005, str. 325. 61 Garhammer, M., Familiale und gesellschaftliche Arbeitsteilung – ein europäisher Vergleich. Zeitschrift für Familienforschung, 9 (1), 1997.62 Segalan, M., Sociologija porodice, Clio, Beograd, 2009, str. 10.63 'ijakovi$, I., #arm srednje klase, Prometej, Beograd, 1999, str. 125.64 Puljiz, V. i dr., Socijalna politika: povijest, sustavi, pojmovnik, Pravni fakultet Sveu#ili"ta u za-grebu, Zagreb, 2005, str. 338.


40

Kako bi se razumio uticaj demografskih promjena na transformaciju po-rodice, mora se imati u vidu kompleksan dru!tveni-ekonomski i demografski razvitak odre"ene dr#ave (regiona). Dejstvo demografskih faktora (natalitet i fertilitet, mortalitet, starost stanovni!tva, u$estalost celibata i porast razvoda brakova) $esto se prenagla!ava u tuma$enju savremene transformacije porodi-ce. Me"utim, njihovo dejstvo se ne mo#e zaobi%i, jer pojava niskog nataliteta i fertiliteta i njihovo odlaganje za kasniju #ivotnu dob, ima efekte na ula#enje u brak, du#inu prokreativnog perioda i uspostavljanje emocionalne stabilno-sti me"u supru#nicima. Na drugoj strani, smanjenje mortaliteta i produ#ava-nje #ivotnog vijeka stanovni!tva, uti$e na obrasce sklapanja braka, razvode i ponovne uzastopne bra$ne i kohabitacione veze tokom #ivota pojedinaca. Sve ove demografske promjene moraju se posmatrati u svjetlu dva nova porodi$na fenomena: porasta celibata i razvoda brakova. Jedan od najzna$ajnijih trendo-va koji se odrazio na porodi$ne obrasce u ve%ini industrijalizovanih dru!tava jeste pove%anje stope razvoda. U ve%ini evropskih zemalja, sa smanjenjem sto-pe sklopljenih brakova dolazi do pove%anja broja razvedenih u odnosu na broj sklopljenih brakova. Razvod braka se u pojedina$nim zemljama Evrope javlja u razli$itoj mjeri: na jugu nivo je relativno nizak i obuhvata izme"u 10 i 20% brakova, dok je na sjeveru nivo izme"u 40 i 45% bra$nih zajednica.65 Tako"e, u savremenom dru!tvu uo$ava se pove%anje broja onih koji se trajno opredjeljuju da #ive sami (celibat), kao i onih koji ne #ele da imaju djecu. Obrazovanje, za-po!ljavanje, karijera, kontracepcija, individualni #ivotni ciljevi, te#nje i (klasno uslovljeni) sistem vrijednosti, opadanje dr#avne podr!ke porodici, pove%avaju vjerovatno%u, ne samo biolo!kog, ve% i voljnog steriliteta (sociolo!ki sterilitet, childlessness).66 Udio zavr!enog celibata jasan je pokazatelj pada popularnosti braka kao institucije.

Kada se govori o budu%nosti porodice, mora se imati u vidu odnos dru!tva prema porodici u savremenim tokovima transformacije i dru!tva i porodice. Po-rodica za pojedinca i sve njene $lanove, kao i dru!tvenu zajednicu u cjelini ostaje i dalje prioritetna i zna$ajna funkcija i zajednica, ali sve ove promjene zahtijevaju radikalnu transformaciju u odnosu dr#ave, dru!tva prema porodici (sistematske, dugoro$ne i neposredno na porodicu orijentisane dru!tvene politike – poro-di$ne politike) i druga$iju vrstu odnosa svih $lanova porodice prema odr#anju porodi$ne grupe i njenom razvoju.

65 Segalan, M., Sociologija porodice, Clio, Beograd, 2009, str. 187. 66 Celibat, M. Bobi%, Sociolo!ki re"nik, Zavod za ud#benike, Beograd, 2007, str. 55.


41

Zaklju!ak

Oslanjaju!i se na najnovija saznanja o kretanjima i promjenama u sferi poro-di"nog #ivota, nastojali smo da rasvijetlimo fenomen porodi"ne transformacije iz razli"itih uglova, prave!i zahvat u dubinu i $irinu ove promjene, istovremeno otvaraju!i nova pitanja za istra#ivanje i diskusiju i daju!i doprinos boljem razu-mijevanju procesa i promjena u savremenoj porodici, a $to bi trebalo da predsta-vlja osnovu za dalje istra#ivanje.

Transformacija porodice ne zna"i propadanje, nestajanje porodice kao dru-$tvene grupe - bez obzira na raznolikost partnerskih i porodi"nih oblika u savre-menom dru$tvu, veze partnera su univerzalne, kao i oblici zajedni"kog #ivota, intimnosti, seksualnosti i emocionalnih veza, sve vi$e ljudi preferira neformalne veze u kojima se ra%a sve ve!i broj djece, stope ponovnog stupanja u brak rastu, i dalje postoji #elja da se sa nekim #ivi u paru. Nesumnjivo, u savremenom dru-$tvu izmijenjen je sadr#aj braka (od institucije ka labavom partnerstvu) i sadr#aj porodice (pomjeranje te#i$ta sa roditeljstva na partnerstvo), a rezultat toga jeste diverzi& kacija #ivotnih stilova (partnerskih i porodi"nih). Me%utim, porodica kao dru$tvena grupa i institucija nije izgubila smisao svojih funkcija i du#nosti. Te#nja ka stvaranju partnerskih odnosa (pravno sankcionisanih ili vanbra"nih) i te#nja ka ostvarenju roditeljstva (porodica) i dalje su prisutni kod pojedinaca. Iako su potresi i promjene u bra"noj dijadi uticali na promjene u porodici, ova dru$tvena grupa i dalje ima zna"ajnu ulogu za ve!inu pojedinaca, vi$e kao resurs (rodbinska solidarnost, podr$ka i pomo!), a manje kao uto"i$te.

Sve ve!a raznolikost porodi"nih oblika oslikava jednu novu stvarnost samo-stalnih izbora i sve ve!e tolerancije, pa ni porodica vi$e ne mora biti nu#no nuklearna porodica. Ali ovo ne zna"i da nuklearni oblik porodice upotpunosti i$"ezava, on nesumnjivo postaje manje popularan. U razvijenijim dru$tvima sve vi$e se prihvataju novi oblici partnerskih i porodi"nih oblika, i stvaraju se za-konske osnove koje prate ove promjene (na primjer, regulisanje prava i obaveza partnera koji #ive u vanbra"noj zajednici, legalizacija istopolnih brakova i sl.). Brak nije vi$e institucija koja ustanovljuje vezu izme%u partnera, i sve manji broj ljudi opredjeljuje se za brak, ali partnerski odnosi i dalje se uspostavljaju, i dobijaju novi smisao za aktere (kohabitacija, „rimerid#“ aran#mani i sl.).

Bez obzira na slabljenje dominacije obrasca nuklearne porodice u savreme-nom dru$tvu i ispoljavanju razli"itih partnerskih i porodi"nih oblika, neosno-vano je pretpostaviti koji !e ili da li !e neki od ovih oblika biti dominantan i prihva!en kao najbolji.

S obzirom da je porodica u savremenom dru$tvu postala istovremeno dio privatne i javne sfere, i da ova dru$tvena grupa ima i dalje zna"aj za svoje "la-nove, neophodno je da se dru$tvena na"ela i gledi$ta prilagode novim oblicima


42

partnerskih odnosa i porodice. Ovim radom poku!ali smo doprinijeti savreme-nom gledanju na porodicu (oblike porodice), sagledavanju stvarnosti u kojoj se stvaraju – nastaju, nestaju i iznova nastaju oblici partnerskih i porodi"nih od-nosa, kao i pravaca mogu#e dopune (i promjene) osnovnog teorijskog koncepta (pojmovnog diskursa) porodice, s obzirom na sve promjene koje su nastale u sredi!tu porodice, njenim funkcijama, strukturi, odnosima me$u njenim "la-novima, te odnosu pojedinaca prema porodici kao dru!tvenoj grupi. Teorijski diskurs o transformaciji porodice treba se voditi u pravcu razmi!ljanja o porodi-ci u mno%ini, koja sve vi!e potiskuje nuklearnu porodicu kao klasi"ni teorijski model i empirijski indikator u odnosu na koji su se procjenjivali i vrjednosno odre$ivali svi drugi oblici porodi"nih odnosa. Istra%iva"ku pa%nju treba skrenuti na to da porodi"ni odnosi uvijek uklju"uju odnos roditelj – dijete (bez obzira na formu u kojoj se ti odnosi uspostavljaju/ispoljavaju), te iz druga"ije perspek-tive sagledati porodi"nu stvarnost u savremenom dru!tvu, stvaraju#i podsticaj za razmi!ljanje o budu#em toku razvojnih promjena porodice ili, bolje re"eno, otvaraju#i pitanje u kom pravcu #e se ove promjene dalje odvijati.

Literatura

1. Bauman, Z., Fluidni "ivot, Mediterran Publishing, Novi Sad, 2009.2. Beck, U., Beck-Gernsheim, E., # e Normal Chaos of Love, Polity Press,

Cambridge.3. Bek, U., Rizi$no dru!tvo – U susret novoj moderni, Filip Vi!nji#, Beograd,

2001.4. Berberovi#, LJ. i dr., Odnosi me%u polovima i roditeljstvo, Izdava"ko pre-

duze#e Svjetlost, Sarajevo, 1987.5. Blagojevi#, M., Roditeljstvo i fertilitet – Srbija devedesetih, Institut za so-

ciolo!ka istra%ivanja Filozofskog fakulteta u Beogradu, Beograd, 1997.6. Bobi#, M., Demogra& ja i sociologija – veza ili sinteza, Javno preduze#e

Slu%beni glasnik, Beograd, 2007.7. Bobi#, M., Prekomponovanje braka, partnerstva i porodice u savremenim

dru!tvima, Stanovni!tvo, 1 - 4, XLI.8. Boh, K. et al., Changing Patterns of European Family Life, Routledge,

London, 1989. 9. Giddens, A., # e Transformation of Intimacy: Sexuality, Love and Eroticism

in Modern Societies, Stanford University Press, Stanford, 1992.10. Giddens, A., In defence of Sociology, Polity Press, Cambridge.11. Gidens, E., Sociologija, Ekonomski fakultet, Beograd, 2005.


43

12. Gidens, E., Odbegli svet – Kako globalizacija preoblikuje na"e #ivote, Stu-bovi kulture, Beograd, 2005.

13. Grebo, Z., $ovjek, ra%anje i dru"tvo: socijalna uslovljenost nataliteta i de-mografska politika u BiH, Izdava!ko preduze"e Svjetlost, Sarajevo, 1975.

14. Delphy, C., Leonard, D., Familiar exploitation, A New Analysis of Marria-ge in Contemporary Western Societies, Polity Press, Cambridge, 1992.

15. Dokmanovi", M., &ene i ekonomske promene 2000 – 2005, #enski centar za demokratiju i ljudska prava, Subotica, 2006.

16. Erlich, V., Porodica u transformaciji – studija o tri stotine jugoslavenskih sela, Naprijed, Zagreb, 1964.

17. Euro-Barometer 39.0, European Community Policies, and Family Life, Commission of the European Communities, ICPSR, 1993.

18. European Commission, Forum Special. 5 years of Social Policy, Luxem-borg, 1999.

19. Haralambos, M., Holborn, M., Sociologija – Teme i perspektive, I dio, Golden marketing, Zagreb, 2002.

20. Haton, V., Gidens, E., Na ivici: #iveti sa globalnim kapitalizmom, Plato, Beograd, 2003.

21. Jagger, G., Wright, C., Changing family values, Routledge, London, 1999.22. Kandido-Jak$i", M., Polnost i politika, Beogradski krug – biblioteka Krug,

Beograd, 2001.23. Leutar, Z., &ena izme%u svijeta rada i obitelji, Pravni fakultet Sveu!ili$ta

u Zagrebu, Zagreb, 2002.24. Mimica, A., Bogdanovi", M. (ur.), Sociolo"ki re'nik, Zavod za ud%benike,

Beograd, 2007.25. Mili", A. (prir.), Ra%anje moderne porodice, Zavod za ud%benike i nastav-

na sredstva, Beograd, 1988.26. Mili", A., &ene u visokim tehnologijama – pogled iznutra na odnose mo!i,

Sociologija, br. 1, Beograd, 1992, str. 1 – 33.27. Mili", A., &ene, politika i porodica, Institut za politi!ke studije, Beograd,

1994.28. Mili", A., Sociologija porodice – Kritika i izazovi, &igoja $tampa, Beograd,

2001.29. Mili", A., Tomanovi", S., Porodice u Srbiji danas u komparativnoj analizi,

Institut za sociolo$ka istra%ivanja Filozofskog fakulteta u Beogradu, Be-ograd, 2009.

30. Mili", A. i dr., Vreme porodica: sociolo"ka studija o porodi'noj transforma-ciji u savremenoj Srbiji, &igoja $tampa, Institut za sociolo$ka istra%ivanja Filozofskog fakulteta u Beogradu, Beograd, 2010.

31. Mladenovi", M., Porodica i porodi'ni odnosi, Rad, Beograd, 1963.

32. Mladenovi!, M., Osnovi sociologije porodice, Savremena administracija, Beograd, 1987.

33. Mr"evi!, Z.: Istopolne zajednice i deca, Stanovni"tvo, broj 1, godina 2009. pdf

34. Papi!, #., Polnost i kultura, Prosveta, Beograd, 1989.35. Petrovi!, M., Uticaj demografskih promena na evropsku porodicu, ISP, Be-

ograd, 2000.36. Puljiz, V. i dr., Socijalna politika: povijest, sustavi, pojmovnik, Pravni fakul-

tet Sveu$ili"ta u Zagrebu, Zagreb, 2005.37. Segalan, M., Sociologija porodice, Clio, Beograd, 2009.38. Tomanovi!, S., Petrovi!, M., Rizici i bezbednost u susedstvu iz perspekti-

ve dece i njihovih roditelja, u: Tomanovi!, S. (ur.), Dru!tvo u previranju, Institut za sociolo"ka istra%ivanja Filozofskog fakulteta u Beogradu, Be-ograd.

39. Tripkovi!, G., Tragom porodice, Novi Sad, 2005.40. Vili!, D., Savremeni procesi i promjene – posljedice i reakcije, Kasper, Banja

Luka, 2009.41. Vili!, N., Vili!, D., Biotehnologija – nada i mogu"a prijetnja, &asopis za

humanisti$ke i dru"tvene nauke Filozofskog fakulteta Univerziteta u Ba-njoj Luci Radovi, 2007, broj. 10, str. 227 – 245.

42. Walby, S., # eorizing Patriarchy, Blackwell, Oxford, 1990.43. UNICEF, Women in Transition: A Summary, ' e Monee Project, Regio-

nal Monitoring Report Summary, No. 6, Firenze, 1999.44. (ijakovi!, I., $arm srednje klase, Prometej, Beograd, 1999.45. (ijakovi!, I., Kuda ide savremena porodica, 26/02/2008, http://www.sija-

kovic.com/02/kuda-ide-savremena-porodica/ [21/10/2011]46. (ijakovi!, I., Vili!, D., Sociologija savremenog dru!tva, Ekonomski fakul-

tet, Banja Luka, 2010.

02-dragana-vilic

Documents