KLASİK (TEPKİSEL) KOŞULLANMA-(Pavlov)

Başlangıçta nötr(ilişkisiz) olan bir uyarıcının geçirilenyaşantılar sonucu koşullu uyarıcı haline gelmesidurumuna klasik(tepkisel) koşullanma denir.

Nötr(ilişkisiz) Uyarıcı:

Organizmayı koşullanma sürecinin başlangıcında tepkivermeye götürmeyen uyarıcıdır. Bu uyarıcı başlangıçtaorganizmada herhangi bir tepkiye neden olmaz. Nötruyarıcılar doğal uyarıcılarla eşleşerek koşullu uyaranlarhaline gelirler.

Koşulsuz (Doğal, şartsız) Uyarıcı:

Organizma için doğal olan tepkiyi otomatik olarakmeydana getiren uyarıcıdır.

Koşulsuz (Doğal, şartsız)Tepki:

Koşulsuz uyarıcının organizmada meydana getirdiğidoğal ve otomatik tepkidir.

Koşullu (Şartlı) Uyarıcı:

Başlangıçta nötr uyarıcıyken koşulsuz uyarıcı ile birlikteverilerek, koşulsuz uyarıcının meydana getirdiği etkiyipaylaşması sağlandıktan sonra tek başına verildiğindeorganizmada doğal ve otomatik tepkiyi oluşturanuyarıcıya denir.

Koşullu (Şartlı) Tepki:

Sadece koşullu uyarıcının meydana getirdiği doğal veotomatik öğrenilmiş tepkidir. Koşulsuz tepki vekoşullu tepki herzaman aynıdır.

Pavlov’un deneyi:

Klasik koşullanmanın gerçekleşmesine ilişkin dört temelbasamak :

1. Et Salya

(Koşulsuz(doğal)uyarıcı) (Koşulsuz(doğal) tepki)

2. Nötr uyarıcı: Zil Tepki yok

(ilişkisiz uyarıcıdır, yani tek başına verildiğinde herhangibir tepki yoktur. Nötr uyarıcı, koşulsuz uyarıcı ileeşleştiğinde koşullu uyarıcı olur).

3.

4.

Örnek:

Klasik koşullanma sürecinde dört temel aşamavardır:

1. Organizma(koşulsuz) uyarana (doğal) bir tepki verir.

2. Koşulsuz(doğal) uyarıcı ile koşulsuz (doğal) tepkiarasındaki bağ doğal bir bağdır(öğrenilmemiştir).

3. Nötr (ilişkisiz) bir uyaran koşulsuz uyaranlaeşleşerek klasik koşullanma yoluyla öğrenmenin enönemli aşamasını gerçekleştirir.

4. Koşullu uyarıcı ile koşullu tepki arasındaki bağ iseyapay (öğrenilmiş) bir bağdır.

Klasik koşullanma sürecinde;

Organizma koşullu uyarana tepki vermeyi öğrenir

Organizma pasiftir.

Pekiştireç davranıştan önce verilir.

Klasik koşullanma sürecini etkileyen faktörler;

Koşulsuz uyarıcının kuvvet ve tutarlığı

Nötr uyarıcı-koşulsuz uyarıcı eşleştirmesinin zamanolarak birbirine yakınlığı(Bitişiklik)

Eşleştirmenin tekrar(sıklığı) oranı

Koşullu uyarıcının koşulsuz uyarıcıyı yordamaderecesi.

Klasik Koşullanma İlkeleri

1. Bitişiklik:

Koşullu ve koşulsuz uyarıcıların verilme zamanıbirbirine çok yakın olmalıdır. Koşullanmanıngerçekleşmesi bu iki uyarıcının ard arda verilmesinebağlıdır. Koşullanmada da koşullu uyaran, koşulsuzuyarandan önce verilmelidir. Genel olarak koşulluuyarıcı, koşulsuz uyarıcıdan 5-30 saniyelik bir süreönce verildiğinde en etkili şartlanma sağlanabilir.Koşullu ve koşulsuz uyarıcının ard arda verilmesidurumuna bitişiklik denir.

2. Habercilik (Uyaran Sıralaması):

Şartlı uyarıcı(zil), doğal uyarıcının (etin) geleceğinihaber verici bir nitelik taşıdığı zaman, öğrenme dahakolay ve çabuk gerçekleşmektedir. Bu nedenle şartlıuyarıcıdan(zil) sonra her seferinde doğal uyarıcı(etin)verilmesi gereklidir. Habercilik, organizmanın belli biruyarıcıdan sonra yeni bir uyarıcının geleceğine ya daönceki uyarıcının geride kaldığına ilişkin beklentioluşturmasıdır.

Habercilik iki türlüdür:

a. Olumlu Habercilik (İleriye Koşullanma):

Koşullu uyarıcının kendisinden sonra gelen koşulsuzuyarıcının habercisi niteliği taşımasıdır.

Örneğin; zil sesi (koşullu uyarıcı), etin (koşulsuz uyarıcı)geleceğinin habercisidir.

Olumlu haberci niteliği taşıyan uyarıcı bir olayınbaşlayacağını da haber verir nitelikte olabilir.

Örneğin; hakemin maçın başında çaldığı düdük maçınbaşlayacağının habercisidir.

b. Olumsuz Habercilik (Geriye Koşullanma):

Koşullu uyarıcının, koşulsuz uyarıcının verilmeyeceğineyani geride kaldığına ilişkin haberci niteliğitaşımasıdır.

Örneğin; elektrik şoku (koşulsuz uyarıcı), zil (koşulluuyarıcı). Önce elektrik şoku sonra zil verilmesi

Olumsuz haberci niteliği taşıyan uyarıcı bir olayınbiteceğini de haber verir nitelikte olabilir.

Örneğin; hakemin maçın sonunda çaldığı düdük maçınbiteceğinin habercisidir.

3. Pekiştirme:

Klasik koşullanmada pekiştirme koşulsuz uyarıcının(et)tekrar verilmesidir. Klasik koşullanmada koşulsuzuyarıcının meydana getirdiği etki pekiştirme göreviniüstlenir. Örneğin; Pavlov’un deneyinde köpeğe zamanzaman et verilmesi(pekiştirme yapmış) salya tepkisinindevamına yol açmıştır. Buna göre koşullanmasürecinde koşulsuz uyarıcı(birincil-öğrenilmemişpekiştireçtir) ve koşullu uyarıcı (ikincil öğrenilmişpekiştireçtir) birer pekiştireç görevini yerine getirir.Klasik koşullandırmada pekiştireç tepkiye bağlı olrakverilmez, tepkiden önce verilir.

4. Sönme (Deneysel çözülme):

Doğal uyarıcının(etin) çekilmesi ya da pekiştirmeninyapılmaması halinde şartlı uyarıcıya(zile) verilen şartlıtepki (Salya) ortadan kalkar. Yani, davranışta sönmeolur. Doğal uyarıcının ya da pekiştirecin ortamdankaldırılması ile önce sönmesi istenilen davranışınsıklığında bir artış olduğunu göstermektedir ki bunasönme patlaması denir.

Daha sonra pekiştirecin verilmemeye devam edilmesiyani bu konuda ısrar edilmesi durumunda davranışınzamanla söndüğü görülmektedir.

Sönme süresi üzerinde o davranışın ne kadarpekiştirildiği de önemlidir. Eğer davranış daha önceçok uzun süre pekiştirilmişse sönmesi uzun sürecektir.Daha önce çok sık pekiştirilen ya da sürekli pekiştirmetarifesi kullanılarak kazanılan davranışın şiddetindebir süre sonra azalma görülebilir. Buna alışma etkisidenir. Bir başka ifadeyle alışma etkisi bir tepkiyyiortaya çıkaran bir uyarıcının sürekli verilmesisonucunda bu uyarıcının söz konusu tepkiyi açığaçıkarma etkisinin azalma durumudur. Örneğin; zilekoşullanan bir köpeğin koşullanmanın başlangıcındazile verdiği salya tepkisi daha kuvvetli iken, daha sonrabu tepki zayıflamaya, azalmaya başlar. İşte bunaalışma etkisi denir.

Tam tersi olarak tepkide artma durumuna iseduyarlılaşma etkisi denir. Duyarsızlaşmada,koşullanılan uyarıcıya başlangıçta daha az tepkiverirken, pekiştirecin hoşa gitmesi sonucunda,koşullanılan uyarıcıya daha fazla tepki verilir. Örneğin;köpek koşullanmanın başında zile daha az tepkiverirken birkaç tekrardan sonra pekiştireç hoşunagittiği için daha fazla tepki verir yani daha fazla salyasalgılar. Bu durum duyarlılaşmaya örnektir.

5. Kendiliğinden Geri Gelme:

Sönme tepkinin tamamen bellekten silinmesi değildir.Organizmada sönmüş bir tepkinin koşullu uyarıcı ilekoşulsuz uyarıcının tekrar eşleştirilmesine gerekolmaksızın yeniden ortaya çıkması söz konusudur.Kendiliğinden geri gelme, sönmeyi takip eden birsüreçten sonra koşullu tepkinin yeniden ortayaçıkmasıdır. Koşullu uyaran ya da çağrıştıran bir uyaranyeniden ortaya çıktığında koşullu tepki ortaya çıkabilir.Fakat bu tepki az ve kısa sürelidir. Örneğin; uzun sürezil sesi duymadığından dolayı salya akıtma davranışısönen bir köpek bir süre sonra zil sesine benzer biruyaranla karşılaştığında tekrar salya akıtır.

Örneğin; şampuanla banyo yaptırılan çocuk, gözleriyandığı için ağlamıştır. Daha sonra annesi gözleriyakmayan şampuanla çocuğuna banyo yaptırmış vegözleri yanmadığı için çocuk ağlamamıştır(sönme). Birsüre sonra çocuk şampuanı gördüğünde tekrarağlamaya başlamıştır.

6. İkinci Dereceden Koşullanma (üst düzey koşullanma-birden fazla uyarıcıya koşullanma):

Organizmaya koşullu tepki yerleştikten sonra aynısistem içinde yapılan çalışmalarla başka bir koşulluuyarıcıya karşı da koşullanmanın sağlanmasıdır.

Zil-et arasında kurulan tepki bağı aynı işlem sonundayeşil ışık(2. koşullu uyarıcı) uyarımına da geliştirilmesiile zil etin, yeşil ışık ise zilin yerine geçer. Zil ve ışıkarkasından et verildiğinde köpek hem zile hem de etesalya akıtır. Yani köpek iki uyarıcıya birdenşartlanmaktadır. Buna üst düzey koşullanma denilir.

7. Gölgeleme:

Organizmaya iki koşullu uyarıcı birlikte verildiğindebirinin etkisinin (dikkat çekeni) diğerinin etkisini yoketmesidir. Örneğin; köpeğin koşullanma sürecindeparlak bir ışık ve haifi bir müzik yiyecekle eşleştirilmişsonuçta köpek parlak ışığa salya tepkisini vermiş, hafifmüzik sesine ise vermemiştir. Bu örnekte müzik sesinekoşullanmamasının nedeni, bu uyarıcıdan değildikkatini daha çok çeken parlak ışıktankaynaklanmaktadır. Hem köpekten hem deasansörden korkan bir kişinin köpekten korkmanınetkisiyle, asansöre olan korkusunun ortadan kalkmasıda gölgelemedir.

Örneğin; bir okul müdürü öğrenciler için kötü anlamıolabilecek bir haberi müdür yardımcısı aracılığı ileduyurarak gölgeleme yapabilir. Öğrenciler her nekadar kötü haberin kaynağını müdür olarak bilselerbile kötü haberi veren uyarıcı müdür yardımcısıdır.Böylece nefret tepkisi müdür yardımcısına yönelir.

8. Engelleme:

Engelleme gölgelemeden farklıdır. Bu süreçte iseönceden oluşturulan bir koşullu uyarıcının daha sonraeşleştirildiği yeni (farklı) bir nötr uyarıcınınkoşullanmasına engel olması söz konusudur.

Örneğin; bir ışık ile yiyecek eşleştirilecek ışığın koşulluuyarıcı görevini aldığını düşünelim. Daha sonra ikincibir koşullu uyarıcı olarak ses ile yiyecek eşleştirmeyeçalışıldığında ses, koşullu uyarıcı görevini almaz vekoşullu tepkiyi (Salya) ortaya çıkarmaz. Örneğin;babası çikolata aldığında sevinen bir çocuk içinbabasının görüntüsü bir koşullu uyarıcıdır. Çocuğadaha sonra amcası çikolata almış; fakat çocuk sevinmetepkisini vermemiştir. Yani amcası çocuk için koşulluuyarıcı görevini yapmamıştır. Gölgelemede bir türgenelleme söz konusu iken engellemede bir tür ayırtetme söz konusudur.

9. Genelleme ve Ayırt Etme:

Birbirine yakın olan uyarıcılara aynı ya da benzertepkileri gösterme eğilimine genelleme denir. Yaniorganizma benzer uyarıcılara aynı tepkiyi gösterir.Genellemede organizma koşullu uyarıcıya benzer diğeruyarıcılara da koşullu tepki verir.

Örneğin; beyaz tüylü her hayvanın tavşanabenzetilmesi, köpeğin zil sesine benzer başkauyarıcılara da salya akıtması, sobada eli yanan çocuğundiğer ısı yayıcı aletlerden de korkması, öğretmeninsıkça bağırdığı bir sınıfta öğrencilerin herbağrıldığında korkması, kötü bir ilişki yaşayan bayanıntüm erkeklerden nefret etmesi.

Organizmanın koşullanma sürecinde kullanılan koşulluuyarıcıyı diğerinlerden ayırt ederek ona tepkidebulunmasına ayırt etme denir. Yani organizmanın ikiuyarıcı arasındaki birbirine benzemeyen niteliklerifark etmesidir.

Örneğin; köpeğin değişik tonda zil seslerini ayırarakkoşullandığı sese tepki vermesi, çocuğun beyazönlüklü kişiler içerisinde sadece elinde iğne bulunankişiden korkması, üniformalı kişiler arasındaaskerlerin ve polislerin ayırt edilmesi, bireyin köpekleriçerisinden yalnızca sokak köpeklerinden korkması.

10. Garcia Etkisi(olumsuz tat koşullanması):

Bir olayla ilgili olumluluğun ya da olumsuzluğun diğeröğelere de yansımasıdır. Örneğin; okula yönelikolumlu ya da olumsuz tutum okulu andıran öğretmen,dersler, ödev yapma vb tüm öğelere de yansır. Okuluseven bir öğrenci okulu çağrıştıran ödev yapma, dersçalışma, öğretmen vb. tüm öğeleri de sever. Garciaaraştırmalarında iki temel sonuca ulaşmıştır.Bunlardan biri; her türlü uyarıcı ile koşulsuz uyarıcıarasında bağ kurulmayacağıdır. Garcia yaptığıaraştırmalarda bazı zil sesi ve ışık çeşitleri ile midebulantısı arasında bağ kurmayı başaramamış; fakatbazı koku türleri ile mide bulantısı arasında koşullubağları kurabilmiştir.

Diğer bir bulgusu ise; koşullu uyarıcı ile koşulsuz uyarıcıarasındaki sürenin kısa olması gerektiği kuralına karşıgelmiştir. Örneğin bir çocuk içerisinde sucuk bulunanbir tost yemiş ve bundan üç saat sonra midesibulanmıştır. Bu çocuk sucuk ile mide bulantısıarasında ilişkiyi uzun bir süre sonra bile kurarakkoşullanmıştır.

Ön Koşullanma:

Geçici Koşullanma (Zamansal Koşullanma):

Koşulsuz bir uyarıcının düzenli zaman aralıklarıyla verilmesisonucu bir süre sonra koşulsuz uyarıcı verilmese dahiorganizma düzenli zaman aralıklarıyla koşulsuz uyarıcıyakarşı gösterdiği tepkidir. Bu durumda koşullu uyarıcıdüzenli zaman aralıklarıdır.

Gecikmeli Koşullanma (Geciktirilen Koşullanma):

Bu tür şartlanmada, nötr uyarıcı (zil), şartsız uyarıcıdan(et) önce sunulur fakat şartsız uyarıcı, nötr uyarıcısunulmaya devam ederken verilir. Yani iki uyarıcınınsunumunda zaman açısından örtüşme olur.

Kısa Zaman Aralıklı Koşullanma (İze Koşullanma):

Bu tür şartlanmada nötr uyarıcı şartsız uyarıcıdan önceverilir ve onun ortadan kalkmasından hemen sonraşartsız uyarıcı verilir, dolayısıyla iki uyarıcı örtüşmezancak zaman açısından çok da fark yoktur.

Eş Zamanlı Koşullanma (Zamandaş Koşullanma):

Bu tür şartlanmada, nötr uyarıcı ve koşulsuz uyarıcı, aynıanda verilir. Bu şartlanma zayıf bir şartlanmadır. Busonuç nötr uyarıcının iyi bir tahmin edicisi olmamasıile açıklanabilir.

Geriye Doğru Koşullanma (Tersine Koşullanma):

Bu tür şartlanmada nötr uyarıcı şartsız uyarıcıdan sonrasunulmaktadır. Köpek deneyinde önce et sonra zilverilir.

Klasik Şartlanmanın Özellikleri

Koşullanmada organizma pasif durumdadır.

Bazı alışkanlıklar ve fobiler klasik koşullanma ileoluşur.

Bazı durum ve varlıklara karşı olan korku, kaygı, sevginefret gibi duygular klasik koşullanma yolu ileöğrenilir.

Klasik koşullanma için aralıklı bir şekilde yapılantekrar tekrar son derece önemlidir. Çünkü bu durumdavranışı pekiştirir.

Klasik koşullanma refleksif davranışlara dayalı olarakgeliştirilmiştir. Korku, irkilme gibi bazı duygusaldavranışların farklı bir uyarıcıya yönlendirilmesinde,başarılı sonuçlar vemektedir.

Klasik Şartlanmayı Ortadan Kaldırma Yöntemleri:

Kalasik koşullanma yoluyla öğrenilen asansör korkusu,sınav kaygısı, öğretmenden nefret etme, otobüsügördüğünde midenin bulanması gibi koşullu tepkilerinortadan kalkmasında kullanılabilecek teknikler:

1.Alışma(Alışkanlık,duyarsızlaşma):

Organizma koşullu tepkiyi ortaya çıkaran koşulluuyarıcıyla tekrar tekrar karşılaştıkça bir süre sonrakoşullu tepkide bulunmayı bırakır. Örneğin dersçalışan bir öğrenci bir süre sonra sokaktan gelentrafik gürültüsünden etkilenmez.

2.Sönmeyi Bekleme:

Pekiştirilmeyen davranışlar söner. Koşullu uyarıcı(zil) birsüre tek başına (koşulsuz uyarıcı olan et olmadan)verilsin bir süre sonra koşullu tepki(salya) görülmez.Örneğin; öğretmen kızdığı için korkan bir öğrenciyeeöğretmen bir süre kızmazsa, korkma tepkisinigöstermez.

3.Karşıt (tersine) Koşullama:

Şartlı uyarıcı, istenmeyen şartlı tepki yerine, zıt bir tepkiyaratan bir uyarıcı ile eşleştirilmektedir. Koşullu biruyarıcıya verilen koşullu tepkinin tersine çevrilmesidir.Yani okul korkusu olan bir çocuğun bu tepkisinin okulsevgisine dönüştürme sürecidir.

4.Sistematik Duyarsızlaştırma:

Duyarsızlaştırma, yapılan aşamalı etkinlikler ileorganizmanın belli bir uyaranla sürekli karşılaşmasısonucunda, giderek o uyarana tepkidebulunmamasıdır. Sistematik duyarsızlaşma klasikkoşullanma yoluyla öğrenilen korkuların ve fobilerintedavisinde kullanılır. Örneğin; sınavdan korkan biröğrenciye önce sonucunda not verilmeyen bir sınavyapılır, sonra çok iyi bildiği konular ile ilgili sorularverilerek evde kendisini sınav yapması istenir, sonrabildiği konular ile ilgili sınıfta sınav yapılır ve dahasonra gerçek ortamda sınav yapılarak, sınav korkusuortadan kaldırılır.

5.Karşı Karşıya Getirme:

Koşullu tepkinin sönmesi için korkulan(koşullu) uyarıcıile organizma uzun süreli olarak bir arada tutulur.Örneğin; balon fobisi olan kız çocuğu içerisinde balonolan bir odaya sokulur ve uzun süre odada kalarakfobisi ortadan kaldırılır. Ya da soğan yemeyi sevmeyenbirey birçok yerinde soğanın bulunduğu bir odadauzun süre bekletilir.

6. İtici Uyarıcılara Koşullama:

Organizma için bazı uyarıcılar çekici oldukları içintercih edilir ve bu durum bazı problem davranışlarıortaya çıkarır. Bu durumda problemli davranışıortadan kaldırmak için, bu uyarıcının çekiciliğiazaltılır. Örneğin; alkol alışkanlığı olan bireye alkolüntadı ile mide bulantısı eşleştirilerek tedavisi yapılır.Bunun için bireye önce mide bulantısına neden olanbir ilaç verilir. Mide bulantısı sürerken bireyin alkolalması sağlanır. Bu uygulama birkaç defa ve farklı alkoltürlerinde kullanıldıktan sonra bireyin alkol alışkanlığıönlenir.

Edimsel (Operant) Koşullanma-(Skinner)

Organizmanın göstermiş olduğu bir davranışınpekiştirilerek tekrar gösterilme ihtimalininartırılmasıdır. Pekiştirilen davranış devam ettirilirken,pekiştirlmeyen davranış devam ettirilme(söner).

Bir davranış aşamalara bölünerek, her aşamapekiştirilerek kademeli yaklaşma(biçimlendirme,zincirleme ya da şekil verme) yoluyla öğretilir.

Edimsel koşullanmanın temelinde organizma aktiftir.

Edimsel koşullanmada pekiştirme yapılan tepkiyebağımlıdır. Birey yalnızca doğru tepkiyi gösterirsepekiştirilir.

Edimsel koşullanma örnekleri