جزوه حقوق جزای عمومی...

3حقوق جزای عمومی جزوه

دااگشنه آزاد اسالمی واحد گرمسار

گروه حقوق دادکشنه علوم انسانی

آرش کامرانلو: تهیه و میظنت

تحصیلی نیمسال اول93 – 94

3جزوه حقوق جزای عمومی

(حاکمیت قانون در زمان) اصول حاکم بر جرایم و مجازات ها : بخش اول

اصل قانون بودن جرایم و مجازات ها : مبحث اول

سایر اصول حاکم به نسبت این اصل در سلسله مباحث مربوط به حقوق جزا دارای اهمیت بسزایی است و

و به بودهبرخوردار ویژه ای از اولویتاصل شخصی بودن یا فردی کردن بر جرایم و مجازات ها نظیر

دو قاعده مهمِ تفسیر مضیق و عدم عطف به ما سبق شدن . مار می آیدارکان اصلی حقوق جزا به ش نوعی از

.قوانین کیفری از نتایج این اصل می باشند

حقوق و در 1گردیدبرای اولین بار در اعالمیه حقوق بشر فرانسه مطرح اصل قانونی بودن جرایم و مجازاتها

. مدون بروز و ظهور یافتقانون شکلق به .ه 5331در متمم قانون اساسی مصوب نخستین بارایران نیز

2« هیچ مجازاتی نمی شود مگر به موجب قانونحکم و اجرای » :قانون مورد اشاره 53طبق اصل

اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها بدین معنی است که هرگونه جرم یا عمل مجرمانه و هم چنین

قانون باشد، به عبارت دیگر طبق این ص صریح نمجازات ها باید منطبق بر همان به جرم یا قضایی واکنش

، عملی که سلیقه شخص یا نظر قاضی و یا حتی عرف و عادت جامعه آن را خطا بپندارد، جرم نیست اصل

، نوع، همچنین مجازات جرایم .بلکه آنچه که مقنّن در قانون تعیین می نماید مصداق بارز جرم خواهد بود

.تعیین و مشخص می نماید گذارقانونرا نیز میزان و کیفیت آنها

:مواردی از به رسمیت شناخته شدن اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها در حقوق ایران: گفتار اول

در قانون اساسی*

حکم به مجازات و اجرای آن باید تنها از طریق »: قانون اساسی جمهوری اسالمی ایران 33اصل ( الف

« باشد به موجب قانوندادگاه صالح و

هرگاه مقامات قضایی » چنین پیش بینی گردیده است تعزیراتقانون 171ماده ضمانت اجرای این اصل در

محکوم ... صادر کنند به انفصال دایم از سمت قضایی و ... توقیف یا دستور بازداشت بر خالف قانون...

«خواهند شد

1 44نوربها، رضا، زمینه حقوق جزای عمومی ، ص -

2 537ص ، 5343اردبیلی، محمد علی، حقوق جزای عمومی، ج دوم، نشر میزان، -


به حکم و س را نمیتوان دستگیر کرد مگر هیچ ک» :قانون اساسی جمهوری اسالمی ایران 33اصل ( ب

«...ترتیبی که قانون معین می کند

مجرم از نظر قانوناصل، برائت است و هیچ کس » :قانون اساسی جمهوری اسالمی ایران 37اصل ( ج

«شناخته نمیشود، مگر اینکه جرم او در دادگاه صالح اثبات گردد

در قوانین ماهوی*

در قانون برای آن مجازات هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که » :اسالمی ت قانون مجازا 3ماده ( د

«تعیین شده است جرم محسوب می شود

حکم به مجازات یا اقدام تامینی و تربیتی و اجرای آنها باید از طریق »: قانون مجازات اسالمی 53ماده ( ه

«ر در آن باشدو با رعایت شرایط و کیفیات مقر به موجب قانوندادگاه صالح،

در قوانین شکلی *

«...، ومستند به قانون باشددادرسی کیفری باید » :قانون آیین دادرسی کیفری 3ماده ( و

هرگونه اقدام محدود کننده، سالب آزادی و ورود . اصل، برائت است»:قانون آیین دادرسی کیفری 4ماده ( ز

و با رعایت مقررات و تحت نظارت مقام قضایی مجاز به حکم قانونبه حریم خصوصی اشخاص جز

«...نیست و

در قوانین خاص*

کشف و »: 5343قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی مصوب 5بند یک ماده ( ط

مبتنی بر رعایت تعقیب جرایم و اجرای تحقیقات و صدور قرارهای تامین و بازداشت موقت می باید

با حکم و دستور قضایی مشخص و شفاف صورت گیرد و از اعمال هرگونه سلیقه شخصی و سوء و قوانین

« .اجتناب شود... استفاده از قدرت و


ارائه نموده که نظر مشورتییک 5339سال هم چنین در همین زمینه اداره کل حقوقی قوه قضاییه در

کیفری برای آنها مقرر نشده است تعیین قانوناًقضات دادگستری نمیتوانند برای اعمالی که »: مطابق آن

«.مجازات نمایند

:داخلی اصل قانون بودن جرایم و مجازات ها در قوانین نقضاز نمونه ای : گفتار دوم

نماید، تظاهر به عمل حرامیهر کس علناً در انظار و اماکن عمومی و معابر »: تعزیرات 334ماده ( الف

«...محکوم می گردد و ... بس عالوه بر کیفر عمل به ح

با توجه به اینکه در قانون مجازات اسالمی تعریفی از عمل حرام وجود ندارد لذا در این مورد تکلیف تظاهر

کردن به عمل حرام مشخص نیست و قاضی محکمه می تواند طبق سلیقه شخصی یا هر نوع معیاری، عملی

به عنوان . قنّن قصد جرم انگاری آن عمل را نداشته استرا حرام تلقی کرده و مجازات کند، حال اینکه م

مثال، غیبت کردن یک عمل حرام شرعی است که نزد علمای دین نیز تقبیح گردیده است اما قانونگذار آن

را جرم تلقی نکرده و طبق اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها، دادگاه ها نباید عملی را که قانوناً جرم

با این تعریف ایراد این ماده و هم چنین تناقض . کنند ولو اینکه آن عمل شرعاً حرام باشدنیست، جرم تلقی

.آن با اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها مشخص می گردد

قاضی موظف است کوشش کند حکم هر دعوا را در قوانین مدونه بیابد و » : قانون اساسی 537اصل ( ب

حکم قضیه را صادر نماید و نمیتواند به بهانه عتبر اسالمی یا فتاوی معتبربا استناد به منابع ماگر نیابد

«سکوت یا نقص یا اجمال یا تعارض قوانین مدونه از رسیدگی به دعوا و صدور حکم امتناع ورزد

البته باید اشاره داشت که عدّه ای از حقوقدانان با توجه به قسمت موخر این اصل، معتقدند اوالً تاکید

موجود در اصل مذکور، برای جلوگیری از قصور قضات و استنکاف آنها از صدور حکم تبیین شده و بدین

وت قانون، نقض، تعارض ترتیب قانون در صدد پیش بینی حداکثری بوده است تا قاضی نتواند به دلیل سک

ثانیاً عدّه ای دیگر از حقوقدانان نیز بر این باورند که این اصل در . یا اجمال آن از صدور حکم سر باز زند

دعاوی حقوقی کاربرد دارد و قابل تسری به شکایات کیفری نیست، همان طور که این اصل به نوعی در

. ده استقانون آیین دادرسی مدنی نیز تکرار گردی 3ماده


قانون اساسی اطالق دارد و هیچ قرینه ای از تقیید 537البته نظر دوم قابل تامل به نظر می رسد زیرا اصل

یا تخصیص آن به امور حقوقی دیده نمی شود، هم چنین همین اصل در امور کیفری هم وجود دارد و به

در موردی »: له را تکرار نموده استقانون مجازات اسالمی در باب حدود همین مسا 332عنوان مثال ماده

. «قانون اساسی جمهوری اسالمی ایران عمل می شود 537طبق اصل در این قانون ذکر نشده استکه

ناگفته نماند که مباحث پیرامون این اصل در قانون اساسی از همان ابتدای امر وجود داشته است و به هنگام

ستقیم و غیر مستقیم مورد اشاره قرار گرفت به نحوی که نیز به طور م 5314تصویب این اصل در سال

نفر از قضات کشور طی یک نامه به مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسالمی به هنگام 33حتی

مباحث مربوط به همین اصل در مجلس، خواستار آوردن اصل مصرحی در مورد قانونی بودن جرایم و

اشاره داشت، اما 537ند که غیر مستقیم به مشکل ساز بودن اصل مجازات ها در قانون اساسی گردید

متاسفانه در ابتدا با این استدالل که این دست مسایل در قوانین دادرسی و مدنی مطرح شده و نیازی به ذکر

3.آن در قانون اساسی نیست مواجه شدند

قضات دادگستری طبق این ماده می توانند (نه در رویه عملی دادگاه ها) بنابراین میتوان گفت در مقام نظری

حکم اجرای حد ارتداد یا حد ساحر را که در فقه شیعه پیش بینی شده اما در قانون مجازات اسالمی و در

.باب حدود ذکر نشده است را صادر نمایند

که مطابق هر فعل یا ترک فعلی » :و تبصره آن آیین نامه دادگاه و دادسراهای ویژه روحانیت 54 ماده (ج

عرفاًاعمالی که -تبصره . جرم محسوب می گردد ... قابل مجازات احکام شرعیهقوانین موضوعه یا

«تلقی می شود جرمموجب هتک حیثیت روحانیت و انقالب اسالمی باشد، برای روحانیون

در مقابل اصل البته باید گفت علی رغم پیش بینی این دست از مواد قانونی که به نوعی می توان آنها را

قانونی بودن جرایم و مجازاتها دانست، رویه قضایی نشان داده است که همواره به رعایت مٌّر و نص صریح

قوانین پایبند است و عمالً مواد فوق الذکر و یا مواردی از این دست در مرحله اجرا مسکوت و متروک

مجازات ها چنین نتیجه می گیریم که طبق موارد گفته شده از اصل قانونی بودن جرایم و. مانده است

- ، نشر اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس 3صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسالمی ایران، ج 3

5315، ص 5334شورای اسالمی،


جرم تلقی نمی شوند ... دریایی و های یا دزدی کردن مواردی نظیر خودکشی یا عمل حرامی مانند غیبت

همین طور مجازاتهایی .عناوین فوق الذکر جرم انگاری نشده است ایران، زیرا در قوانین مصوب موجود

و پا و انداختن در رودخانه، اجبار بر راه رفتن بر روی بر بدن مجرم، بستن دستنظیر ریختن سرب داغ

که از نظر جرم شناسی در دوره باستان رواج داشته است و هم چنین یا خراب کردن آوار بر سر او آتش

که گاهاً در متون ... 4و ، پرت کردن از باالی کوهدر آتش سوزاندن مجازات هایی نظیر کشتن با شمشیر،

.مصداق قانونی ندارد و لذا قابل اعمال نیست فقهی مبتالبه است،

اصل شخصی بودن جرایم و مجازات ها: مبحث دوم

رعایت انصاف و عدالت قضایی اقتضاء می کند که هر فردی مسئول رفتار خویش شناخته شود و هیچ کس

جوامع قرار این مساله از دیر باز مورد توجه . به دلیل فعل مجرمانه شخص دیگر مجازات و مواخذه نگردد

. گرفته و به مرور زمان در قالب قوانین مدونه ظهور و بروز یافته است

به عبارت دیگر بر اساس اصل شخصی بودن جرایم و مجازات ها فقط مجرم، شرکا و معاونین او مسئولیت

کیفری دارند و عواقب سوء رفتار آنان متوجه خودشان است و اعضای خانواده و بستگانشان هیچ گونه

5.مسئولیت کیفری ندارند و نمیتوان آنان را بازخواست نمود

وال تَزِرُ »در دین مبین اسالم نیز که شاکله حقوق ایران را تشکیل می دهد این اصل در قالب قاعده فقهی

به عنوان . آمده است که در حقوق جزا به اختصار تحت نام قاعده وِزر شناخته می شود« اُخْرَی وِزْرَ وَازِرَةٌ

مسئولیت » : اشاره داشت که مقرر داشته است 545نمونه در قانون مجازات اسالمی نیز میتوان به ماده

.«است شخصیکیفری

:استثناهای وارد شده بر اصل شخصی کردن جرایم و مجازات ها -

مسئولیت کیفری به علت رفتار دیگری تنها در صورتی ثابت است »قانون مجازات اسالمی 543طبق ماده

که شخص به طور قانونی مسئول اعمال دیگری باشد یا در رابطه با نتیجه رفتار ارتکابی دیگری، مرتکب

«تقصیر شود

544، مساله 45المنهاج، کتاب الحدود، نشر موسسه احیاء آثار االمام الخوئی، ج خویی، سید ابوالقاسم، مبانی تکمله - 4

517، نشر علوم اسالمی، ص (بخش جزایی)محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه -5


: شرط وجود داردبه واسطه متن این ماده برای مسئول شناختن یک شخص به دلیل رفتار شخص دیگر دو

تقصیر متوجه شخص مسئول باشد ولو -3شخص مسئول، قانوناً مسئول اعمال شخص دیگری باشد -5

فعل ارتکابی – 3البته می توان شرط سومی نیز متصور بود . عمل مجرمانه توسط دیگری اتفاق افتاده باشد

مرتکب در جرایم مطبوعاتی که ناشی از عمد مگر مسئولیت مدیر مسئول .)توسط مرتکب اصوالً به صورت غیر عمدی باشد

6(است

قانون 433مرتکب، مطابق ماده خطاییمسئولیت عاقله به واسطه جنایت (الف: استثناهای موجود عبارتند از

در جنایت خطای محض در صورتی که جنایت با بینه یا قسامه یا علم قاضی ثابت شود، »مجازات اسالمی

«...است و بر عهده عاقلهپرداخت دیه

که مشمول کارفرمایانی» قانون مسئولیت مدنی 53مسئولیت کارفرما به واسطه فعل کارگر، مطابق ماده ( ب

آنان در از طرف کارکنان اداری و یا کارگرانمی باشند که مسئول جبران خساراتیقانون کار هستند

«...حین انجام کار یا به مناسبت آن وارد شده است و

در پرداخت دیه، در بسیاری از مواد در قانون مجازات اسالمی به این ( بیت المال)مسئولیت دولت ( ج

در اشتباه قاضیقانون مجازات اسالمی در مورد 443مسئولیت اشاره شده است، از آن جمله میتوان به ماده

تل، یا صدمه بدنی هرگاه پس از اجرای حکم قصاص، حد یا تعزیر که موجب ق»صدور حکم اشاره کرد

شده است پرونده در دادگاه صالح طبق مقررات آیین دادرسی، رسیدگی مجدد شده و عدم صحت آن حکم

، 473، 475مواد . «...را صادر و پرداخت دیه از بیت المالثابت شود، دادگاه رسیدگی کننده مجدد، حکم

.دنداز قانون مجازات اسالمی نیز در همین راستا توجیه می گر 441

در این سه فرض مطرح شده اصل شخصی بودن جرایم و مجازات ها با استثناء مواجه شده است به صورتی

که به واسطه فعل جانی، عاقله او مسئول شناخته شده و به واسطه فعل کارگر، کارفرما و به واسطه فعل

.قاضی، بیت المال مسئول شناخته شده است

6 5392، دارای مسئولیت کیفری در جرایم مطبوعاتیکامرانلو، آرش، اشخاص -


و مجازات هااصل فردی کردن جرایم : مبحث سوم

مفاد اصل فردی کردن جرایم و مجازات ها درصدد بیان این مطلب است که پس از طی کردن فرایند

نظیر همکاری )تحقیقات مقدماتی و اعالم ختم دادرسی، قاضی دادگاه باید با توجه به وضعیت فردی متهم

به عبارت دیگر وظیفه قاضی این .مجازاتی متناسب با اهداف وضع کیفر تبیین نماید...( اطالعاتی، توبه و

است که متن مواد قانونی که عام و بدون در نظر گرفتن حاالت متهم وضع شده است را با وضعیت خاص

از این اصل تحت عناوینی نظیر تفرید یا قاعده تناسب نیز یاد . احتمالی متهم متناسب سازد و بر او بار کند

.شده است

. ها شرایط متهم را برای تعیین مجازات لحاظ نموده و مهم می پندارد اصل فردی کردن جرایم و مجازات

گاهی این موارد در متن قانون تعیین شده و گاهی در اختیار قاضی یا مقامات حکومتی و یا تلفیقی از این

:از این رو می توان معاذیر ناشی از این اصل را به چهار دسته تقسیم نمود . موارد است

شرایطی را که قانونگذار لحاظ کرده است و طبق آن قاضی مکلف است به متهم ( : قانونی)معاذیر –الف

هر » :قانون تعزیرات اشاره میدارد 127به عنوان مثال ماده . تخفیف داده یا وی را از مجازات معاف نماید

می کنند بوده و کس داخل دستجات مفسدین یا اشخاصی که علیه امنیت داخلی یا خارجی کشور اقدام

ریاست یا مرکزیتی نداشته باشد و قبل از تعقیب، قصد جنایت و اسامی اشخاصی را که در فتنه و فساد

مامورین دولتی همکاری موثریو یا پس از شروع به تعقیب با یه مامورین دولتی اطالع دهددخیل هستند

دیگری شده باشد فقط به آن جرم به عمل آورد از مجازات معاف و در صورتی که شخصاً مرتکب جرم

.« محکوم خواهد شد

طبق ماده مذکور قانونگذار مواردی نظیر اطالع دادن قصد جرم یا ارائه دادن اسامی مجرمین به ماموران و هم

چنین همکاری موثر با ماموران دولتی را از مصادیق فردی کردن جرایم و مجازات دانسته است که می تواند

این موضوع به این دلیل که توسط قانونگذار پیش بینی شده، معاذیر . ز مجازات معاف کندفرد مرتکب را ا

میتوان از ماده . قانونی تلقی می گردد، هم چنین کمک میکند تا حکمی متناسب با وضعیت فرد صادر شود

ت مرتکبین قانون تشدید مجازا 3ماده 1تعزیرات و تبصره 759ماده 3و تبصره 193، و تبصره ماده 135

.ارتشاء و اختالس و کالهبرداری نیز به عنوان مثالی دیگر در همین زمینه اشاره کرد


در مورد دیگر قانونگذار نادم بودن مرتکب را دلیلی می داند که قاضی دادگاه در صورت احراز آن به هنگام

قانون مجازات 1ماده صدور رای، تخفیفی را با توجه به اصل فردی کردن جرایم و مجازات لحاظ نماید،

5349اخالل کنندگان در امنیت پرواز هواپیما و خرابکاری در وسایل و تاسیسات هواپیمایی مصوب سال

گردد و از ادامه آن خودداری نادمهر یک از مرتکبین جرایم مذکور در این قانون قبل از اتمام عمل خود »

تعزیرات به دلیل عذر اطاعت از مافوق، عذر توبه 142مواد « .کند از تعقیب و مجازات معاف خواهد بود

و یا مالک 7قانون مجازات 332در برخی از مواد در باب حدود، تحریک شدن توسط مرتکب، موضوع ماده

تعزیرات یا یقین به بیگناه بودن مرتکب توسط فراری دهنده در تبصره ماده 139بودن در جرم موضوع ماده

.فردی کردن جرایم و مجازات ها در قوانین جزایی می باشد مثالهای بارز رعایت اصل 113

مواردی نیز وجود دارد که قانونگذار تکلیف ننموده و موضوع را به اختیار خود قاضی : معاذیر قضایی -ب

به عنوان مثال . گذاشته است تا وی بتواند با مالحظه وضعیت فردی متهم، حکم متناسب صادر نماید

مجازات اسالمی تحت عناوین تعلیق اجرای مجازات، تعویق اجرای مجازات، تخفیف مواردی که در قانون

همان گونه که ذکر شد معاذیر قضایی بر خالف معاذیر . مالحظه میشود از همین موارد است... مجازات و

در » قانون مجازات اشاره می کند که 37در همین زمینه ماده . قانونی که اجباری بود، در اختیار قاضی است

مجازات تعزیری را به نحوی که به حال دادگاه میتواندصورت وجود یک یا چند جهت از جهات تخفیف

«...متهم مناسب تر باشد به شرح ذیل تقلیل دهد یا تبدیل کند و

گاهی مقامات حکومتی با توجه به وضعیت متهم می توانند مجازات ها را متناسب با : معاذیر اجرایی –ج

قانون مجازات 93به عنوان مثال عفو خصوصی توسط مقام رهبری که در ماده . تعیین نماید وضع مرتکب

.اسالمی پیش بینی شده است یکی از این موارد است

مصادیقی نظیر آزادی مشروط که برای مساعدت به حال مجرم : نیمه اجرایی –معاذیر نیمه قضایی -د

شرایط خاصی است، میتواند به پیشنهاد رییس زندان زندانی پیش بینی شده است و منوط به احراز

.اعمال گردد( مقام قضایی)و تایید دادگاه( مقام اجرایی)محل

7 322، ص 5343ج دوم، نشر میزان، اردبیلی، محمد علی، حقوق جزای عمومی، -


البته باید توجه داشت که معموالً در فضای تئوری، دو اصل شخصی بودن جرایم و مجازات ها با اصل

اصل شخصی کردن به دنبال لذا باید دقت نمود که. فردی کردن جرایم و مجازات ها اشتباه می گردد

مسئول شناختن فرد مرتکب است تا دیگران به سبب جرم شخص دیگری مجازات نشوند ولی طبق اصل

، شرایطی را احراز می کند که مجازات همان شخص مرتکبفردی کردن، قاضی در مجازات نمودن

.متناسبی را برای او وضع می کند

انواع مجازات ها : دومبخش

انواع مجازات ها بر اساس قانون مجازات اسالمی: اول مبحث

ا مشخص نماییم و متن قانون را مالک شناخت انواع مجازات .م.اگر بخواهیم انواع مجازاتها را از منظر ق

قانون مجازات اسالمی، مجازاتها به چهار دسته تقسیم می شوند که 54قرار بدهیم باید بگوییم طبق ماده

.قصاص، دیه و تعزیر حد،: عبارتند از

، یک نوع مجازات دیگر نیز به نام مجازات های بازدارنده (5372مصوب )بر اساس قانون مجازات اسالمی سابق

بر . وجود داشت که به تعیین مجازات برای تخلف مرتکبین از مقررات و نظامات حکومتی می پرداخت

اع مجازات ها حذف گردیده است، البته باید اساس قانون جدید مجازات اسالمی، مجازات بازدانده از انو

اشاره کرد که حذف لغوی و اصطالحی مجازاتهای بازدارنده، دلیل حذف معنایی و مفهومی آن نیست، بدین

معنی که هرچند در قانون جدید مجازات اسالمی دیگر سخنی از مجازات های بازدانده نیست اما نقض

رجاست لکن این بار در داخل و در قالب تعزیرات بحث شده مقررات حکومتی و مجازات آن همچنان پاب

.نه در ماهیتی مستقل و مجزا (54ماده )است

حدود: اول گفتار

یکی از کیفر های تعیین شده در قانون مجازات اسالمی که از متن قرآن و متون فقهی اسالمی اقتباس شده

دو ماهیت جدا از هم تشکیل شده است، حدود به عنوان لفظ عام در واقع از . است، حدود شرعی است

. مجازات های حدیمی شناسیم و دیگری را به نام جرایم حدیاولی را تحت عنوان


حدود بی شماری به عنوان جرم در متون فقهی اسالم شناخته شده است که قانونگذار تنها دوازده مورد آن

کرده و در متن قانون تصویب نموده است که را بنا به تشخیص خود و رعایت مصالح به عنوان جرم تلقی

:عبارتند از

افساد فی -52بغی – 9محاربه -4قوادی -7تفخیذ -3مساحقه -1لواط -4زنا -3قذف -3سرقت -5

.شرب خمر -53ساب النبی -55االرض

لی زیر را نیز دسته بندی نماییم می توانیم آنها را در هشت دسته اص مجازات های حدیاگر بخواهیم

:تقسیم نماییم

:اعدام -5

زنای با محارم نَسبی که زانی و زانیه اعدام : مواردی که قانونگذار تکلیف به صدور حکم اعدام نموده است

زنای غیر مسلمان با مسلمان که موجب اعدام /// زنای با زن پدر که فقط زانی اعدام می شود/// می شوند

ماده )مفعول در لواط/// (347ماده )بغی/// (334ماده )ه که سبب اعدام زانی استزنای به عنف و اکرا/// زانی است

سب النبی /// (343ماده )افساد فی االرض/// (334ماده )فاعل در لواط اگر محصن یا غیر مسلمان باشد/// (334

(343ماده .)یکی از مجازات های چهارگانه محاربه اعدام میباشد که قاضی می تواند آن را اعمال کند (333ماده )

.در سایر حدود، مرتکب به شرط تکرار عمل خود در مرحله چهارم اعدام خواهد شد

:قطع عضو -3

مجازات های محاربه یکی از / (374ماده ) (قطع پا)و در مرحله دوم ( قطع دست)سرقت حدی در مرحله اول

(343ماده ) .قطع دست و پا است که به اختیار قاضی اعمال می شود

:حبس ابد -3

.(371ماده )اکراه کننده در قتل عمد / (374ماده )مرحله سوم سرقت حدی

:شالق -4

.(343ماده )حد قواد برای مرتکب زن و مرد: ضربه 71


.(331ماده )و شرب خمر (312ماده )قذف: ضربه 42

.(334ماده )لواط غیر محصن/ ،(332ماده )زنای غیر محصن/ (333ماده )تفخیذ/ (339ماده )مساحقه: ضربه 522

:َصلب -1

(343ماده ) .صرفاً یکی از مجازات های چهارگانه اختیاری محاربه است که به تشخیص قاضی اعمال می گردد

:نفی بلد -3

(343ماده ) .محاربه است که به تشخیص قاضی اعمال می گرددصرفاً یکی از مجازات های چهارگانه اختیاری

:رجم -7

(331ماده ) .در زنای مُحصِن و محصنه با وجود شرایط خاص

برای مردی که به تازگی نکاح کرده و قبل از نزدیکی با همسر خود مرتکب زنا :تراشیدن موی سر-4

(339ماده ).شود

شرع مقدس اسالم نیز میزان، نوع، موجب و حتی کیفیت آن مجازات های حدی صریح و روشن بوده و در

تشریح شده است و قاضی مکلف است همان موارد منصوص و ذکر شده را اعمال کرده و از خود اختیاری

... همچنین مجازات های حدی همانند تعزیرات قابل تبدیل، تقلیل، تعلیق یا تخفیف و . نخواهد داشت

لکن در قانون مجازات اسالمی . وجود شرایطی با توبه یا عفو ساقط می گردندنیستند و صرفاً در مواردی و

:در همین زمینه استثناهایی وجود دارد که در ذیل ذکر می شود

.ساقط می گردد گذشت شاکیکه حد قذف با 311موضوع ماده ( الف

موافقت رییس قوه که حد رجم را در صورت عدم امکان اجرا با پیشنهاد دادگاه و 331موضوع ماده (ب

.ضربه شالق تبدیل می نماید 522قضایی با شرایطی به اعدام یا حتی

که محکوم به حبس ابد در سرقت حدی با وجود شرایطی توسط مقام رهبری 374ماده 3موضوع تبصره (د

.معاف یا یا به مجازات دیگری تبدیل می شود


.جزء در حد قذف و محاربه ساقط کننده حد می داندکه توبه قبل از اثبات جرم را به 554موضوع ماده (ه

سال را به شرطی که ماهیت جرم را درک نکرده باشند یا حرمت آن را 54که افراد زیر 95موضوع ماده (و

.از مجازات حدی و حتی قصاص بری می داند... نداند و

خیص جرم حدی و هم چنین ، که بیانگر این مطلب است که تشاِدرئوا الحدود بالشبهاتقاعده فقهی ( ز

صدور حکم حدی باید مبتنی بر قطع و یقین باشد و با وجود هرگونه شک و شبهه در فعل مرتکب یا ذهن

سایر مجازات ها را نیز شامل این 532البته قانونگذار طبق ماده . قاضی نمیتوان حکم به مجازات حدی داد

برخی از شرایط آن و یا هر یک از شرایط مسئولیت هرگاه وقوع جرم یا »: قاعده معتبر فقهی دانسته است

کیفری مورد شبهه یا تردید قرار گیرد و دلیلی بر نفی آن یافت نشود حسب مورد جرم یا شرط مذکور ثابت

ناگفته نماند در برخی از حدود مانند محاربه، قذف، افساد فی االرض و سرقت، صرف وجود شک « نمیشود

ثابت شود تا حد اجرا ... نیست و باید با دالیل کافی وجود شبهه یا تردید و و شبهه رافع مسئولیت کیفری

. نگردد

قصاص: دوم گفتار

قصاص در اصطالح یعنی در پی کسی رفتن و پا در جای پای او گذاشتن و منظور پدید آوردن آنچه او

ص نیز یکی از مجازاتهای ، قصا54همان طور که اشاره شد طبق ماده 8. کرده است یعنی استیفاء اثر جنایت

قصاص مجازات اصلی »قانون فوق الذکر 53طبق تعریف ماده . مقرر در قانون مجازات اسالمی است

«جنایت عمدی بر نفس، اعضاء و منافع است که به شرح مندرج در کتاب سوم این قانون اعمال می شود

ی اتفاق افتاد طبیعتاً در ابتدای امر ولی منظور از مجازات اصلی این است که هرگاه به عنوان مثال قتل نفس

دم نمیتواند از قاتل مطالبه دیه نموده یا با او مصالحه نماید و اگر موفق به اخذ دیه نشد قاتل را به دار

مکافات بسپارد، بلکه مجازات اصلی و دارای اولویت در چنین مواردی طبق حکم قرآن و قوانین موجود،

میتواند از این حق قانونی خود گذشت کرده و مطالبه دیه نماید یا حتی قصاص است که البته ولی دم

گذشت نماید مطابق قانون، مجازات قتل عمدی در صورت تقاضای ولی دم و وجود سایر شرایط مقرر در

مجازات . قانون، قصاص و در غیر این صورت مطابق مواد دیگر قانون از حیث دیه و تعزیر عمل می گردد

8 513، ص 5343اردبیلی، محمد علی، حقوق جزای عمومی، ج دوم، نشر میزان، -


و همین طور در صورت 393عمدی و هم چنین قطع عضو عمدی با احراز شرایط ماده قصاص در قتل

.وجود شرایط در منافع نیز اعمال می گردد

دیات: سوم گفتار

دیه که در زبان فارسی به آن خونبها گویند، عبارت از مالی است که به عنوان بدل نفس یا اطراف در جرایم

نی یا اولیای دم پرداخت می شود و لزوم پرداخت آن در آیاتی از علیه تمامیت جسمانی اشخاص به قربا

9 (سوره بقره 574سوره نساء و آیه 93آیه )قرآن مجید مورد اشاره قرار گرفته است

ولی (54ماده).دیه از منظر قانونی و حکمی یکی از مجازات های شناخته شده در قانون مجازات اسالمی است

از نظر ماهیت، نوعی جبران خسارت یا ضمان مالی است، لذا به هیچ وجه الوصول نمی ماند و ساقط

.نمیشود حتی با فوت مرتکب جنایت نیز، دیه از اموال وی پرداخت می گردد

می قانون مجازات اسال 444مجازات دیه به دو نوع مُقدَر و غیر مُقدَر تقسیم می گردد که قانونگذار در ماده

دیه مقدر، مال معینی است که در شرع مقدس به سبب جنایت غیر »: دیه مقدر را چنین تعریف نموده است

عمدی بر نفس، عضو یا منفعت، یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد مقرر شده

«است

ارش، دیه غیر مقدر »قانون مجازات چنین تعریف شده است 449در ماده ( اَرش)همین طور دیه غیر مقدر

است که میزان آن در شرع تعیین نشده است و دادگاه با لحاظ نوع، کیفیت جنایت، تاثیر آن بر سالمت

مجنی علیه و میزان خسارت وارده با در نظر گرفتن دیه مقدر و با جلب نظر کارشناس میزان آن را تعیین

«...می کند و

به طور خالصه میتوان گفت در دیه مقدر، میزان جبران خسارت به سبب جنایت وارد شده در شرع روشن

اما هر از گاهی مواردی یافت می شود که به دلیل ویژگی های خاص و نادر مانند عضو . و مشخص است

میتوان با لحاظ اضافه یا موضع استثنایی جنایت، شرع مقدس دیه ای را تعیین نکرده است که در این زمان

از جمله مواردی که دیه در شرع معین شده و اصطالحاً دیه . ، ارش تعیین نمود449شرایط موجود در ماده

مقدر است میتوان به دیه قطع دست یا پا اشاره کرد که دیه آن نصف دیه کامل محسوب می گردد و از

9 591، ص 5344صادقی، میر محمد، جرایم علیه اشخاص، نشر میزان، -


پاره شدن پرده گوش، حس چشایی یا قطع میتوان اشاره کرد دیه ( ارش)جمله مواردی که از دیه غیر مقدر

.دست زاید اشاره کرد

مجازات اصلی جنایات غیر عمدی اصوالًدیه نیز همان طور که قصاص مجازات اصلی جنایات عمدی بود،

.ترتیب دیگری مقرر شده باشد مانند گذشت یا مصالحه بین طرفین مگراست

قوقی نیز مجازات دیه را متصور شده است، مطابق برای اولین بار، قانون مجازات اسالمی برای شخص ح

چنانچه رابطه علیت بین رفتار شخص حقوقی و خسارت وارد شده احراز شود دیه و 54تبصره ماده

.خسارت، قابل مطالبه خواهد بود

، مفصالً در برنامه آموزشی دیاتنفس و عضو و همچنین قصاصدر پایان باید گفت مباحث مربوط به

.قوق جزای اختصاصی یک بحث و بررسی میگرددمربوط به ح

تعزیرات: چهارم گفتار

یکی از مجازاتهایی که به نسبت قانون سابق مجازات به طور کلی دچار تغییر و تحول گردیده، مجازات

الزم است بدانیم که لفظ تعزیر در لغت به معنای بازداشتن، منع کردن و سرزنش کردن آمده .تعزیری است

10.است

مجازاتی که مشمول عنوان حد، قصاص یا دیه »تعریف قانون مجازات اسالمی، تعزیر عبارت است از طبق

نیست و به موجب قانون در موارد ارتکاب محرمات شرعی یا نقض مقررات حکومتی تعیین و اعمال

ر به نوع، مقدار، کیفیت اجراء و مقررات مربوط به تخفیف، تعلیق، سقوط و سایر احکام تعزی. میگردد

«... موجب قانون تعیین میشود

درجه 4، مجازات تعزیری را درجه بندی نموده و در 93قانونگذار در قانون مجازات اسالمی مصوب

قانون مجازات اسالمی به صورت جدول ذیل آمده 59تقسیم بندی کرده است که شرح آن مطابق با ماده

:است

593ص ،5343، نشر علوم اسالمی،(بخش جزایی)محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه -10


:جدول تعزیرات

زیر تع

جهدر

شالق زای نقدیج مجازات حبس

اللنح

و اره

صادم

یم دا

الص

انف

محرومیت از حقوق

اجتماعی

ممنوعیت دایم از فعالیت شغلی

یا اجتماعی و ممنوعیت دایم از

دعوت عمومی برای افزایش

سرمایه شخص حقوقی

سال از فعالیت شغلی 1ممنوعیت تا

سال از 1یا اجتماعی و ممنوعیت تا

ه و دعوت عمومی برای افزایش سرمای

سال از صدور برخی 1ممنوعیت تا

از اسناد تجاری شخص حقوقی

عیقط

م حک

ر نش

حبس بیش از 5

سال 31

بیش از صد

میلیون تومان

- - - - - دارد -


سال 31تا 51

تا 11بیش از

میلیون 522

تومان

- - - - دارد - -


سال 51تا 52

تا 33بیش از

میلیون 11

تومان

- - - - - - -


سال 52تا 1

تا 54بیش از

میلیون 33

تومان

- - - - - - -


سال 1تا 3

تا 4بیش از

میلیون 54

تومان

- - دارد سال 51تا 1بیش از - - -


سال 3ماه تا 3

4تا 3بیش از


تا 35

74 ضربه

دارد دارد - سال 1ماه تا 3از بیش - -


ماه 3ماه تا 3

3تا 5بیش از


تا 55

32 ضربه

- - - ماه 3تا - -

میلیون 5تا ماه 3حبس تا 4

تومان

52تا

ضربه

- - - - - -

تعیین نوع و میزان مجازات در اختیار حکومت بوده و از اختیارات آن نهاد است نه قضات محاکم، همچنین

موارد اعمال مجازات تعزیری منحصر در مُحرمات الهی نیست، بلکه تعیین نوع عمل مجرمانه منوط به

مبارزه برخیزد، تشخیص و صالحدید حکومت است که هرگاه تشخیص دهد که با اعمال مفسده زا باید به


خواه آن عمل شرعاً حرام باشد و یا حرمتی درباره آن نرسیده باشد میتواند از پیش، آن را جرم اعالم نموده

11.و مجازات متناسب تعیین نماید تا با تمسک به آن اعالم و تعیین قبلی، بتوان مرتکب را مجازات نمود

یکدیگر نسبت آنها باانواع مجازات ها بر اساس : دوم مبحث

در قانون مجازات اسالمی و همچنین در متن سایر قوانین داخلی که جنبه جزایی پیدا میکنند، قانون گذار به

عنوان ضمانت اجرای قوانین وضع شده، به تعیین مجازات می پردازد که غالباً این مجازاتها صرفاً مجازات

ا در مواردی نیز مقنّن بنا به شرایط و دالیل ام. اصلی جرم بوده و برای عمل ارتکابی مجرم کفایت می کند

خاص جرم یا مجرم، مجازات اصلی را برای عمل مرتکب کافی ندانسته و اقدام به وضع مجازات های

اضافی می نماید تا عالوه بر مجازات اصلی بر شخص مجرم بار شود که این نوع از مجازات ها به مجازات

. رددتَبَعی و تکمیلی اختیاری تقسیم می گ

مجازات اصلی: اول گفتار

مجازات اصلی، سزای مرتکب عمل مجرمانه است که در قانون صراحتاً پیش بینی شده و تابع مجازات

این مجازات، ضمانت اجرای خاص اوامر و نواهی .دیگری نیست و الزاماً در حکم دادگاه نیز قید میگردد

. قانون جزایی به شمار می رود

:این نوع از مجازات، میتوان مجازات اصلی را در سه فرض زیر بررسی نمودالبته برای تشریح

یک مجازات مشخصمجازات اصلی به تناسب جرم ارتکابی، می تواند صرفاً : مجازات اصلی واحد (الف

ضربه شالق 42که قانونگذار فقط (331ماده )و معین باشد مانند کیفر مقرر برای مرتکب جرم شرب خمر

که (تعزیرات 123ماده )حدی را به عنوان مجازات اصلی این جرم مقرر نموده است، یا مرتکب جرم جاسوسی

. قانونگذار که فقط یک تا پنج سال حبس تعزیری را به عنوان مجازات اصلی این جرم مقرر کرده است

موارد مجازات اصلی به مانند فرض الف، تنها یک مجازات در برخی : مجازاتِ اصلیِ متعددِ اختیاری (ب

، به اختیار قاضینیست بلکه قانونگذار برای یک عمل مجرمانه دو یا چند مجازات در نظر گرفته است که

اعدام، : یکی از آنها اعمال می شود، مانند مجازات مقرر برای جرم محاربه که طبق قانون مقرر است از

که قاضی با توجه به شرایط موجود پرونده و (343ماده )دست راست و پای چپ َصلب، نفی بلد، قطع

349ص همان،محقق داماد، سید مصطفی، -11


مثال دیگری نیز برای مدیر . مرتکب جرم، یکی از این مجازات های اصلی مقرر شده را اعمال می نماید

373ماده )تصفیه ای که در امر رسیدگی به امور ورشکستگی با تاجر یا طلبکاران تبانی کرده وجود دارد

به یاشش ماه تا سه سال حبس و : که قانونگذار دو مجازات اصلی معین کرده است که عبارتند از (زیراتتع

جزای نقدی از سه تا هجده میلیون ریال، که البته قاضی مخیر به اعمال تنها یکی از آنها است نه هر دوی

.آنها

صلی می تواند بر خالف فرض الف در این فرض باید گفت مجازات ا: مجازاتِ اصلیِ متعددِ اجباری (ج

یک مورد نباشد و به مانند فرض ب دو یا چند مورد باشد اما این چند مورد باید همگی به صورت اجباری

در واقع فرق فرض ب و ج در این است که در فرض ب چند مجازات اصلی وجود داشت . اعمال بشوند

را اعمال می کرد اما در فرض ج چند مجازات اصلی وجود دارد که قاضی ناگزیر به یکی از آنهاکه قاضی

که عالوه بر رد اضافه مال به صاحب (تعزیرات 191ماده )مانند مجازات مرتکبین جرم ربا . اعمال همه آنها است

. م میگردندجزای نقدی معادل مال مورد ربا محکو وضربه شالق 74تا ومال به شش ماه تا سه سال حبس

است که قانون عاملین اخالل در نظم، آسایش و آرامش (تعزیرات 354ماده )نمونه دیگری که می توان اشاره کرد

.ضربه شالق محکوم می کند 74تا وعمومی را به حبس از سه ماه تا یک سال

مجازات اضافی : دوم گفتار

با یک دسته دیگر از کیفرها تحت عنوان پس از شناخت مجازاتهای اصلی جرایم، اینک الزم است تا

مجازاتهای اضافی آشنا شویم، اصوالً به هنگامی که مجازات اصلی به دلیل وجود شرایط خاص، اوضاع و

احوال جرم، شرایط مربوط به شخص مجرم، تشخیص قاضی یا تکلیف قانونگذار کافی نباشد، مجازاتهای

بنابراین مجازاتهای اضافی همواره به مجازات . می گردداضافی عالوه بر مجازات اصلی بر مجرم تحمیل

.اصلی جرم اضافه می گردند و هیچگاه نمیتوانند مستقالً به عنوان مجازات مورد حکم دادگاه قرار گیرند

و مجازات تَبَعی تقسیم می گردد که ( تکمیلی اختیاری)مجازات های اضافی به دو گروه مجازات تتمیمی

: در دو گفتار زیر به تشریح آن خواهیم پرداخت

مجازات تکمیلی( الف

شش درجه فردی را که به حد، قصاص یا مجازات تعزیری از تواند دادگاه می »قانون مجازات اسالمی 33طبق ماده


تا درجه یک محکوم کرده است با رعایت شرایط مقرر در این قانون، متناسب با جرم ارتکابی و خصوصیات وی به

:زیر محکوم نماید های تکمیلی مجازاتمجازات از یک یا چند

منع از اشتغال به شغل، حرفه یا -پ های معین منع از اقامت در محل یا محل -ب اقامت اجباری در محل معین -الف

ریلیه موتوری و یا تصدی وسایل موتومنع از رانندگی با وسایل نق -ث انفصال از خدمات دولتی و عمومی -ت کار معین

منع از خروج اتباع ایران از کشور -ح منع از حمل سالح -چ ییا اصدار اسناد تجار منع از داشتن دسته چک و -ج

منع از عضویت در احزاب، گروهها و دستجات سیاسی یا -ذ الزام به خدمات عمومی -د بیگانگان از کشوراخراج -خ

الزام به یادگیری حرفه، شغل یا -ز یا مؤسسه دخیل در ارتکاب جرمتوقیف وسایل ارتکاب جرم یا رسانه -ر اجتماعی

.قطعیانتشار حکم محکومیت -س الزام به تحصیل -ژ کار معین

.نمایدنحو دیگری مقرر مگر در مواردی که قانون به بیش از دوسال نیستـ مدت مجازات تکمیلی 5تبصره

، فقط مجازات اصلی مورد حکم قرارـ چنانچه مجازات تکمیلی و مجازات اصلی از یک نوع باشد3تبصره

«.گیرد می

ماده دارای نکات بسیار مهمی است قانون مجازات اسالمی بر می آید، این 33همانطور که از فحوای ماده

:که به برخی از آنها اشاره می کنیم

مجازات تکمیلی به طور اختیاری و بنا به تشخیص قاضی، به مجازات اصلی اضافه می گردد و موارد آن نیز

12.در حکم دادگاه قید شود بایدچنین مجازاتی توسط مرجع قضایی . حصری، مشخص و منصوص است

قانون مجازات عالوه بر آن مجازات تکمیلی نیز 33ت حدود که دادگاه میتواند طبق ماده در مورد مجازا

قانون مجازات اسالمی اشاره داشت که در مورد مجازات 331اضافه نماید می توان به عنوان مثال به ماده

ه در این حالت، دادگا. «حد مصرف مسکر هشتاد ضربه شالق است»حدی شرب خمر مقرر داشته است

عالوه بر مجازات اصلی که هشتاد ضربه شالق حدی است، می تواند یک یا چند مورد از موارد مجازات

هم چنین قانونگذار از قصاص نیز . تکمیلی را نظیر منع از اشتغال به شغل، حرفه یا کار معین اعمال نماید

12 324، ص 5344، نشر میزان، (5-3-3)گلدوزیان ، ایرج، بایسته های حقوق جزای عمومی -


را اضافه نماید که این فرض هم به عنوان مجازاتی نام برده است که دادگاه می تواند به آن مجازات تکمیلی

قانون مجازات اسالمی اگر کسی چشم دیگری را 423مثالً وفق ماده . طبق قوانین موجود قابل تصور است

اگر فرض بگیریم که جانی با اسلحه مرتکب عمل فوق الذکر شده باشد، در « ...قصاص میشود و کور کند

عنوان مجازات اصلی می تواند جانی را به عنوان اینجا قاضی دادگاه ضمن صدور حکم قصاص چشم به

و انفصال از خدمت ( سالح)تکمیل مجازات به منع حمل سالح و همینطور توقیف وسایل ارتکاب جرم

در صدد بیان این امر 3الی 5هم چنین قانونگذار با اشاره به تعزیر درجه . دولتی و عمومی محکوم نماید

تعزیری، مجازات های تکمیلی، محلی از اِعراب نخواهند 4و 7درجه بوده است که در مجازاتهای سبک و

. داشت

باید گفت درست است که قانونگذار حداکثری را برای مجازات تکمیلی در 33در مورد تبصره یک ماده

مگر در مواردی که قانون به نحو »نظر گرفته است، اما در ادامه تبصره قیدی وجود دارد که مقرر میدارد

از جمله مواردی که قانون به نحوی دیگر مقرر نموده و مدت زمان مجازات تکمیلی را « مقرر نماید دیگر

1الی 5قانون تعزیرات است که محرومیت از رانندگی را برای 754سال تعیین کرده است ماده 3بیش از

. سال پیش بینی نموده است

رد یکسان بودن مجازات اصلی و تکمیلی مطلبی بیان قانون مجازات اسالمی نیز در مو 33در تبصره دو ماده

قانون تعزیرات مجازات اصلی 171طبق ماده : شده است که با ذکر یک مثال به تفهیم مطلب می پردازیم

محرومیت دایم از سمت قضایی و انفصالجرم مقام قضایی که فردی را بر خالف قانون توقیف نموده است

33قاضی دادگاه نیز به عنوان مجازات تکمیلی طبق موارد مندرج در ماده حال اگر . است از مشاغل دولتی

منع از اشتغال به از خدمات دولتی یا انفصالقانون مجازات بخواهد مرتکب را به عنوان مجازات تکمیلی به

محکوم کند به دلیل هم پوشانی و یکسان بودن مجازات اصلی و تکمیلی طبق شغل، حرفه یا کار معین

.، صرفاً مجازات اصلی مورد حکم قرار می گیرد 33ماده 3 تبصره

مجازات تکمیلی صرفاً برای مرتکبین جرایم عمدی وضع نشده و در جرایم غیرعمدی نیز میتواند مصداق

داشته باشد و دادگاه نیز می تواند در جرایم غیر عمدی مجازات تکمیلی را اعمال نماید، به عنوان نمونه


754یا ماده ( اهمال و سهل انگاری در مراقبت از متهم یا فرد زندانی)قانون تعزیرات 144میتوان به ماده

13. اشاره داشت(راننده منتهی به قتل غیر عمدی ... بی احتیاطی و بی مباالتی و)قانون تعزیرات

عی قانون مجازات اسالمی به عنوان ضمانت اجرای مجازات تکمیلی وضع گردیده است و به نو 34ماده

مفاد ( سال مگر در موارد خاص قانونی 3حداکثر )مقرر داشته است که اگر محکوم در مدت اجرای مجازات تکمیلی

حکم را رعایت نکند، بدین معنا که اگر طبق حکم دادگاه به عنوان تکمیل مجازات از رانندگی محروم بوده

صادر کننده حکم به پیشنهاد قاضی اجرای است اما با تخلف از مقررات مشغول به رانندگی گردد، دادگاه

احکام برای بار اول مدت مجازات تکمیلی را تا یک سوم افزایش می دهد و در صورت تکرار بقیه مدت

از طرفی دادگاه به پیشنهاد قاضی اجرای . تبدیل می کند 4یا 7محکومیت را به حبس یا جزای نقدی درجه

لی با احراز شرایط اصالح مجرم و اطمینان به عدم تکرار جرم حکم بعد از گذشتن نیمی از مجازات تکمی

.توسط او می توانند نسبت به لغو یا کاهش مجازات تکمیلی اقدام نماید

:مجازات تَبَعی ( ب

گاهی قانونگذار، عالوه بر مجازاتی که برای یک عمل مجرمانه پیش بینی کرده است با توجه به نوع جرم

ن، مجازات دیگری هم تعیین می کند که به تبع مجازات اصلی می آید و به آن ارتکابی و درجه اهمیت آ

.است اجباریمعین می کند و در صورت وجود شرایط، اعمال آن قانوناین مجازات ها را . اضافه می گردد

مجازات تبعی در واقع کیفری است که مجرم قهراً و خود به خود به آن میرسد و نیازی به قید آن در حکم

14.دادگاه نمی باشد

یا پس از اجرای حکم، در جرائم عمدیمحکومیت قطعی کیفری »قانون مجازات اسالمی 31ماده طبق

مجازات تبعیعنوان در مدت زمان مقرر در این ماده محکوم را از حقوق اجتماعی به شمول مرور زمان،

:محروم میکند

تاریخ توقف اجرای حکم اصلیهای سالب حیات و حبس ابد از هفت سال در محکومیت به مجازات -الف

13

39، ص 5393 پاییز اردبیلی، محمد علی، حقوق جزای عمومی، جلد سوم، نشر میزان، -

14 34،ص5393شامبیاتی، هوشنگ، حقوق جزای عمومی، ج سوم، نشر مجد، -


، قصاص عضو در صورتی که دیه جنایت وارد شده بیش از نصف قطع عضوسه سال در محکومیت به -ب

و حبس تا درجه چهار نفی بلدعلیه باشد، مجنیٌ دیه

در صورتی که دیه جنایت وارد شده نصف دیه ، قصاص عضوشالق حدیدو سال در محکومیت به -پ

یا کمتر از آن باشد و حبس درجه پنج علیه مجنیٌ

های شود لکن در گواهی ـ در غیر موارد فوق، مراتب محکومیت در پیشینه کیفری محکوم درج می5تبصره

نگری در گردد مگر به درخواست مراجع قضائی برای تعیین یا باز از مراجع ذیربط منعکس نمی صادره

.مجازات

در صورتی که پس از صدور حکم قطعی با گذشت شاکی یا مدعی در مورد جرائم قابل گذشت -3تبصره

.شود اجرای مجازات موقوف شود اثر تبعی آن نیز رفع می خصوصی،

در عفو و آزادی مشروط، اثر تبعی محکومیت پس از گذشت مدتهای فوق از زمان عفو یا اتمام -3تبصره

محکوم در مدت زمان آزادی مشروط و همچنین در زمان اجرای حکم . شود مشروط رفع می آزادیمدت

«.گردد می نیز از حقوق اجتماعی محروم

باید گفت بر خالف مجازات تکمیلی که هم در جرایم عمدی و هم در جرایم غیر عمدی مصداق داشت،

.ل حدود، قصاص، دیات و تعزیرات میگرددمجازات تبعی صرفاً در جرایم عمدی قابل اعمال است که شام

این ماده باید اشاره کرد که اوالً منظور از عفو، عفو خصوصی است نه عفو عمومی، زیرا 3در مورد تبصره

در عفو عمومی آثار مجازات از جمله مجازات تبعی نیز مورد عفو قرار می گیرد در صورتی که در عفو

امی که فردی مرتکب جرم عمدی گردیده و به مجازات محکوم شده ثانیاً به هنگ. خصوصی این طور نیست

است، پس از تحمل مجازات و ختم آن، تازه از حقوق اجتماعی محروم می شود و به عبارت دیگر باید

. گفت مجازات تبعی پس از ختم مجازات تازه آغاز می گردد

شروط استثنایی را بیان کرده است که باید در مورد عفو و آزادی م 31ماده 3اما قانونگذار در همان تبصره

این تبصره بیان داشته که هرچند فرد مرتکب پس از ختم آزادی مشروط تازه از حقوق . به آن اشاره کرد

اجتماعی به عنوان مجازات تبعی محروم خواهد شد، اما در حین آزادی مشروط هم از حقوق اجتماعی


وط به مانند سایر جرایم پس از ختم مجازات، تازه دوران یعنی فرد مرتکب در آزادی مشر. محروم است

محرومیت از حقوق اجتماعی اش آغاز خواهد شد، اما استثنائاً مجازات تبعی او شامل دوران آزادی مشروط

15.نیز خواهد بود

قانون مجازات بیان شده 33موارد محرومیت از حقوق اجتماعی به صورت مشخص و حصری در ماده

به صورت دائمی و همیشگی 33پ ماده /ب/به ذکر است که محرومیت های بند های الفاست و الزم

.است

قانون مجازات اسالمی محکومیت موثر، محکومیتی است که محکوم را به تبع اجرای 42طبق تبصره ماده

پس مجرمی را که مرتکب جرم « .این قانون از حقوق اجتماعی محروم می کند 31حکم بر اساس ماده

. مدی شده و مطابق قانون به مجازات تبعی نیز محکوم شده است، مجرمِ دارای محکومیت موثر میشناسیمع

محکومیت کیفری اطفال و نوجوانان »قانون مجازات اسالمی 91همین طور الزم است بدانیم که طبق ماده

یفری اطفال به عبارت دیگر باید گفت مجازات تبعی شامل محکومیت های ک« فاقد اثر کیفری است

.نمیگردد

:چند مثال قانونی برای مجازاتهای تبعی *

قانون مجازات، مرتکب جرم محاربه را به قطع عضو محکوم نماید، پس از 343اگر قاضی دادگاه طبق ماده

به سه 31ماده (قطع عضو)اجرای قطع عضو در اجرای احکام کیفری، مرتکب جرم عمدی محاربه طبق بند ب

.سال محرومیت از حقوق اجتماعی به عنوان مجازات تبعی محکوم خواهد شد

قانون تشدید مجازات مرتکبین اختالس، ارتشا و کالهبرداری، مرتکب جرم 5اگر قاضی دادگاه طبق ماده

وی ساله حبس توسط مرتکب، 7سال حبس محکوم نماید، پس از سپری شدن دوران 7کالهبرداری را به

به سه سال محرومیت از حقوق اجتماعی به عنوان مجازات 31ماده (4تا درجه مجازات تعزیری )طبق بند ب

.تبعی محکوم خواهد شد

15

523، ص 5393ساوالنی، اسماعیل، حقوق جزای عمومی، نشر میزان، -


ضربه شالق 42قانون مجازات اسالمی، مرتکب جرم شرب خمر را به 331اگر قاضی دادگاه طبق ماده

شالق )ام کیفری، مرتکب طبق بند پحدی محکوم نماید، پس از اجرای حکم توسط قاضی اجرای احک

.به دو سال محرومیت از حقوق اجتماعی به عنوان مجازات تبعی محکوم خواهد شد 31ماده ( حدی

:اشاره ای به تفاوت های بارز مجازات تکمیلی و تبعی *

.مجازات تکمیلی به موجب حکم دادگاه است در حالی که مجازات تبعی منطبق بر متن قانون است -5

مجازات تکمیلی اختیاری است ولی مجازات تبعی در صورت عمدی بودن جرم در مجازاتهای مشخص -3

.شده و منصوص، اجباری است

.مجازات تکمیلی باید در حکم دادگاه قید گردد اما مجازات تبعی در حکم دادگاه قید نمی گردد -3

ا مجازات تبعی صرفاً در جرایم مجازات تکمیلی در جرایم عمدی و غیر عمدی قابل اعمال است ام -4

.عمدی قابل اجرا است

دیات، مشمول مجازات تکمیلی نخواهد بود در صورتی که با وجود شرایطی مشمول مجازات تبعی -1

.خواهد بود

موضوع آنهاانواع مجازات ها بر اساس : مبحث سوم

چنین تحلیل انواع مجازاتها بر پس از بررسی کامل انواع مجازاتها بر اساس قانون مجازات اسالمی و هم

آنها میرسد، بر اساس موضوعاساس نسبت آنها به یکدیگر، اینک نوبت به تقسیم بندی سوم مجازات ها

اصوالً هر مجازاتی عالوه بر اینکه جزء یکی از مجازاتهای چهارگانه قانون مجازات اسالمی است، و صرف

به عنوان مثال اگر فرض . ت، دارای یک موضوع استنظر از اینکه مجازات اصلی، تکمیلی یا تبعی اس

بگیریم که مرتکب قتلی، طبق قوانین به مجازات قصاص نفس محکوم گردد، طبق تقسیم اولیه مجازات ها

. قانون مجازات اسالمی است 54بر اساس قانون مجازات، گفتیم که قصاص یکی از موارد قید شده در ماده

تها که بر اساس نسبت مجازات ها بر یکدیگر بود، گفتیم این قصاص نفس بر اساس تقسیم بندی دوم مجازا

حال بر اساس تقسیم بندی سوم مجازات ها بر اساس موضوع آنها . مجازات اصلی واحد تلقی می گردد

بحث بر سر این خواهد بود که مجازات قصاص نفس چه موضوع و ماهیتی دارد؟ پاسخ این است که


در ادامه به انواع موضوعات . است مجازات بدنیایمی است که موضوعشان مجازات قصاص از جمله جر

.خواهیم پرداخت... دیگر مجازات ها نظیر مجازات سالب و محدود کننده آزادی یا مجازات مالی و

مجازات های بدنی: اول گفتار

جنبه رنج آوری و زجر برخی از مجازاتها هستند که در راستای اهداف کیفر شناسی و جرم شناسی، به دنبال

این نوع . آوری کیفرها بوده و به نوعی مجازات سخت تر و سنگین تر از سایر مجازاتها به حساب می آیند

از مجازاتها به این دلیل که به نوعی برای انجام مجازات با جسم و بدن مرتکب جرم سر و کار دارند به

.مجازاتهای بدنی مشهورند

اعدام، )ما، مجازاتهای بدنی محدود و منحصر به سه نوع مجازات سالب حیات در نظام کیفری کنونی کشور

.، مجازات قطع عضو و مجازات شالق است(قصاص، رجم، صلب

در این نوع مجازات، جان مجرم، هدف قانونگذار برای کیفر است، در قانون : مجازات سالب حیات ( الف

ع چهار نوع مجازات سالب حیات شناخته شده مجازات اسالمی و سایر قوانین خاص جزایی، در مجمو

.است که در ذیل با ذکر برخی مثالهای قانونی به شرح آن خواهیم پرداخت

قانون مجازات اسالمی پیش بینی 333که در ماده به عنوان نمونه میتوان به مجازات ساب النبی: اعدام -5

انبیاء عظام الهی را دشنام دهد یا قذف کند یا هر یک از( ص)هر کس به پیامبر اعظم»شده است اشاره کرد

.محکوم می شود اعدامساب النبی است و به

مجازات »: قانون اصالح قانون مبارزه با مواد مخدر معین کرده 55نمونه دیگر بدین شرح است که ماده

محل و حکم اعدام در صورت مصلحت، در اعدام استاقدام به قاچاق مواد مخدر به طور مسلحانه،

« .زندگی مرتکب و در مالء عام اجرا خواهد شد

مجازات خاص جنایات عمدی بر نفس، عضو و منفعت، قصاص است که حکمی قرآنی و : قصاص -3

( قتل عمدی)قانون مجازات اسالمی 392به عنوان نمونه می توان به ماده . مبتنی بر شرع مقدس اسالم است

.اشاره کرد


زاتهای بدنی سالب حیات، رجم است که البته دایره شمولش بسیار محدود و یکی دیگر از مجا: رجم -3

مختص به جرایم حدی، آن هم نه در همه حدود بلکه صرفاً در جرم زنا، باز هم نه در همه حالت های جرم

رجم از جمله مجازاتهای بدنی. باشند اجرا می گردد( متاهل)زنا بلکه صرفاً هنگامی که زانی یا زانیه محصن

سنگین و خشن به شمار می آید به همین دلیل قانونگذار در مورد مجازات رجم تدابیری اندیشیده تا این

همان طور که پیشتر در . مجازات استثنائاً یکی از مجازات های حدی باشد که قابل تبدیل و تخفیف است

قانون 331ماده مبحث مربوط به مجازاتهای حدی بیان شد، مجازات رجم با شرایط خاص مقرر در

.ضربه شالق است 522مجازات اسالمی قابل تبدیل به اعدام یا حتی

به ) از دیگر مجازات های بدنی سالب حیات پیش بینی شده در قانون مجازات اسالمی، صلب : صلب -4

قط قانون مجازات اسالمی ف 343است که این مجازات نیز عمومیت ندارد و طبق ماده (صلیب کشیده شدن مجرم

.یکی از مجازات های اختیاری حد محاربه است که تا کنون نیز نمونه ای از اجرا به خود ندیده است

این نوع از مجازات هرچند که از نظر موضوعی مجازاتی بدنی محسوب می گردد : مجازات قطع عضو( ب

در قانون . داد اما سالب حیات نیست و فرد مرتکب، پس از اجرای مجازات به زندگی خود ادامه خواهد

مجازات اسالمی مجازات قطع عضو فقط در دو مورد پیش بینی شده است، در مجازات سرقت حدی در

. (343ماده )و هم چنین یکی از مجازات های اختیاری حد محاربه (374ماده )مرحله اول و دوم

این نوع . تازیانه استیکی دیگر از مجازاتهای بدنی و جسمی، مجازات شالق یا : مجازات شالق ( ج

مجازات هم در جرایم حدی پیش بینی شده است و هم در جرایم تعزیری که به برخی از این نمونه ها

:خواهیم پرداخت

«است شالقضربه 42حد قذف »قانون مجازات اسالمی 312ماده -

یا تغییر آن نماید یا هر هرکس عالماً عامداً برای ارتکاب جرمی اقدام به ساخت کلید»تعزیرات 334ماده -

محکوم شالقضربه 74نوع وسیله ای برای ارتکاب جرم بسازد، به حبس از سه ماه تا یک سال و تا

«.خواهد شد


مجازات های سالب و محدود کننده آزادی: دوم گفتار

اصوالً این دسته از کیفرها، بر خالف مجازات های بدنی، با جسم و تن مرتکب جرم سر و کار نداشته و

. معطوف به محروم یا محدود کردن آزادی های مجرم است

زندان یا حبس مصداق بارز مجازات سالب آزادی است که به دو نوع دائم یا ابد و موقت یا غیر ابد تقسیم

قانون مجازات 374حبس ابد در جرایم حدی و غیر حدی مصداق قانونی دارد، مثالً در ماده . می گردد

قانون 4و 1، 4همین طور میتوان از ماده . سرقت حدی در مرحله سوم حبس ابد استاسالمی مجازات

اصالح قانون مبارزه با مواد مخدر به عنوان جرایمی نام برد که مجازات حبس ابد در آنها پیش بینی شده

.ا و سایر قوانین جزایی دارد.م.حبس های غیر ابد یا موقت نیز مصادیق فراوانی در ق. است

در ادامه . مجازات ها به طور کامل سالب آزادی مجرم نیست بلکه آزادی وی را محدود می کند گاهی

:برخی از موارد محدود کننده آزادی به عنوان نمونه ذکر می گردد

(ا.م.ق 33بند الف و ب ماده )منع از اقامت در محل یا محل های معین و اقامت اجباری در محل معین -

(ا.م.ق 343ماده )اربه نفی بلد در حد مح -

(ا.م.ق 339و 343ماده )تبعید -

(ا.م.ق 33بند ح و خ ماده )اخراج بیگانه از کشور و هم چنین ممنوعیت خروج از کشور -

مجازات های مالی: سوم گفتار

در تقسیم بندی مجازاتها بر اساس موضوع آنها، پس از بررسی مجازات بدنی و سالب آزادی اینک به

الی می پردازیم که به نسبت مجازاتهای بدنی و سالب آزادی خفیف تر است و هدف قانونگذار از مجازات م

این دست از مجازاتها شامل جزای نقدی، مصادره و ضبط مال . وضع آن، اموال و دارایی مرتکب جرم است

.و استرداد مال می گردد

ا به دلیل ارتکاب رفتار مجرمانه مورد در برخی از موارد، قانونگذار، مرتکب جرم ر: جزای نقدی ( الف

مجازات نقدی و مالی قرار می دهد و وی را به پرداخت مبلغی به عنوان جزای نقدی به حساب حاکمیت یا

. دولت به معنای عام کلمه، اجبار میکند البته مشخص است که این مال حقِ شاکی یا مجنی علیه نیست


ثابت و نسبی تقسیم می گردد که در ادامه با ذکر مثال به بیان مجازات جزای نقدی به دو دسته جزای نقدی

.آنها خواهیم پرداخت

تعیین نموده است، حداقل و حداکثرمواردی است که قانونگذار برای جزای نقدی : جزای نقدی ثابت -5

هر کس قمارخانه دایر کند یا مردم را برای قمار به آنجا دعوت نماید به شش »: تعزیرات 724مانند ماده

. «محکوم می شود دوازده میلیون ریال جزای نقدی تا سه میلیون ازماه تا دو سال حبس و یا

مال مربوط به جرم مورد نظر تعیین تبه نسبمواردی است که مقنن جزای نقدی را : جزای نقدی نسبی -3

کالهبردار محسوب و ... » قانون تشدید مرتکبین اختالس، ارتشا و کالهبرداری 5می نماید، مانند ماده

و ... »تعزیرات 135یا ماده . «محکوم میشود جزای نقدی معادل مالی که اخذ کرده استبه ... عالوه بر

مثال دیگر می تواند ماده . « محکوم می گرددوال موضوع قاچاق معادل دو برابر قیمت امپرداخت جریمه

مرتکبین پولشویی عالوه بر استرداد درآمد و عواید »قانون مبارزه با پولشویی باشد که بیان می دارد 9

جزای نقدی به میزان یک چهارم عواید حاصل حاصل از ارتکاب جرم مشتمل بر اصل و منافع حاصل به

وند که باید به حساب درآمد عمومی نزد بانک مرکزی جمهوری اسالمی ایران واریز محکوم می ش از جرم

«گردد

این مجازات مالی بدین معنی است که به موجب حکم دادگاه، حاکمیت بر تمام : مصادره یا ضبط اموال( ب

این . ندیا قسمتی از اموال مجرم دست می یابد و به عنوان سزای عمل مرتکب جرم، آن را برای خود می ک

.مجازات به دو قسمت عام و خاص تقسیم می گردد

بدین معنی که مرتکب جرم که از طریق ارتکاب جرم به ثروت دست یافته است به عنوان : مصادره عام -5

قانون مجازات 59ماده 1البته طبق تبصره . مجازات، تمامی آن ثروت های نامشروع را از دست می دهد

کم به مصادره اموال صادر می شود باید هزینه های متعارف زندگی محکوم و اسالمی در هر مورد که ح

.افراد تحت تکفل او مستثنی شود


مصادره کل اموال در قوانین کشورهای اروپایی به اعدام مدنی نیز معروف بوده و مجازاتی سنگین به شمار

مجازات تعزیری درجه یک قانون مجازات اسالمی نیز مصادره کلی اموال جزو 59می رود، طبق ماده

.محسوب می گردد

در برخی از موارد مطابق قانون، مصادره اموال کلی نبوده و صرفاً مختص به وسایل : مصادره خاص -3

هر »تعزیرات 753مانند ماده . ارتکاب جرم یا اموال و دارایی های نامشروعِ حاصل شده از جرم می باشد

تکدی و کالشی به دست آورده اموالی که از طریقکلیه ... هد کس تکدی و کالشی را پیشه خود قرار د

«خواهد شد مصادره

تمامی اموالی که از راه » قانون اصالح قانون مبارزه با مواد مخدر بیان می دارد که 34همین طور ماده

در صورت وجود ادله و نیز اموال متهمان فراری موضوع این قانون، قاچاق مواد مخدر تحصیل شده

«...و کافی برای مصادره، به نفع دولت ضبط می شود

حسب مورد تمام اسباب و نقود متعلق به قمار» تعزیرات است که مقرر می دارد 729نمونه دیگر ماده

« می شود ضبطمعدوم یا به عنوان جریمه

ه تا کنون بحث طبق یک قاعده عقلی و منطقی، باید بپذیریم که مجازاتهای مالی ای ک: استرداد اموال ( ج

شد، چه به صورت جزای نقدی و چه به صورت مصادره یا ضبط اموال، حق حاکمیت بوده و صرفاً جزا و

سزای مالی ای بود که دولت بر مرتکب جرم بار می کرد، اما سوال اینجاست که حق مالی شاکی جرم چه

می شود؟

یا رد مال مورد جرم اختصاص دارد که صرفاً در پاسخ باید گفت بخشی از مجازات های مالی نیز به استرداد

به عبارت دیگر باید گفت بازگرداندن اصل . حق شاکی یا متضرر جرم است و حاکمیت از آن سهمی ندارد

مال شخص شاکی که به سرقت رفته است یا به واسطه حیله و تقلب مورد کالهبرداری قرار گرفته است به

.عنوان مجازات مالی مجرم بر دوش اوست


مالی را که در اثر مجرم باید » قانون مجازات اسالمی اشاره کرد 354به عنوان مثال می توان به ماده

، اگر موجود عین آن را و اگر موجود نباشد مثل آن را و در صورت عدم ارتکاب جرم تحصیل کرده است

«...آید و و از عهده خسارات وارده نیز بر به صاحبش رد کندامکان رد مثل، قیمت آن را

در کلیه موارد سرقت و ربودن اموال مذکور در این فصل دادگاه عالوه بر مجازات »تعزیرات 337ماده

و در صورت فقدان عین به رد مثل یا قیمت مال مسروقه یا ربوده سارق یا رباینده را به رد عینتعیین شده

«شده و جبران خسارت وارده محکوم خواهد نمود

مجازات های سالب حق: چهارم گفتار

در برخی از موارد قانونگذار به عنوان مجازات، مرتکب جرم را از برخی از حقوق اجتماعی، سیاسی و

گاهی این مجازات ها در قالب مجازات های تکمیلی و اختیاری دیده می شوند . فرهنگی محروم میسازد

: مانند

(ا.م.ق 33ده بند پ ما)منع از اشتغال به شغل، حرفه یا کار معین -

(ا.م.ق 33بند ذ ماده )منع از عضویت در احزاب، گروهها و دستجات سیاسی یا اجتماعی -

:ا دیده می شود نظیر .م.ق 33و گاهی این مجازات ها اجباری بوده و در قالب مجازاتهای تبعی در ماده

محرومیت از عضویت در هیات های منصفه و امناء و شوراهای حل اختالف -

رومیت از اشتغال به عنوان مدیر مسئول یا سردبیر رسانه های گروهیمح -

محرومیت از اشتغال به عنوان وکیل دادگستری و تصدی دفاتر ثبت اسناد رسمی و ازدواج و طالق و دفتر -

یاری

همچنین مجازات سالب حق عالوه بر مواردی که در مجازات های تکمیلی و تبعی وجود دارد، به صورت

:ا و سایر قوانین موجود دیده می شود که به برخی از آنها به عنوان نمونه اشاره می کنیم.م.در متن ق پراکنده


هر یک از مقامات و مأمورین دولتی که بر خالف قانون، آزادی شخصی افراد ملت را سلب کند یا آنان را -

سه تا پنج سال از محرومیت و انفصال از خدمتاز حقوق مقرر در قانون اساسی محروم نماید عالوه بر

(تعزیرات 172ماده ) .محکوم خواهد شد به حبس از شش ماه تا سه سال مشاغل دولتی

صالح بر خالف قانون توقیف یا دستور بازداشت یا تعقیب هر گاه مقامات قضایی یا دیگر مأمورین ذی -

محرومیت از مشاغل و قضاییانفصال دائم از سمت جزایی یا قرار مجرمیت کسی را صادر نمایند به

(تعزیرات 171ماده ).به مدت پنج سال محکوم خواهند شد دولتی

م دادگاه یا گواهی عدم به ثبت ازدواج اقدام کند یا بدون حک ...هر سردفتر رسمی که بدون اخذ گواهی -

رت کند، به به ثبت هریک از موجبات انحالل نکاح یا اعالم بطالن نکاح یا طالق مباد ...شامکان ساز

13ماده ).شود محکوم می محرومیت درجه چهار موضوع قانون مجازات اسالمی از اشتغال به سردفتری

(قانون حمایت از خانواده


علل مشدده مجازاتها: سومبخش

در برخی از موارد، مقام قانونگذار بنا به دالیلی نظیر اوضاع و احوال حاکم بر جرم یا شخصیت مجرم، یا

تدابیری را تحت عنوان تشدید مجازات اندیشیده است ... سابقه ارتکاب جرم یا مکان و زمان وقوع جرم و

تا از این طریق بتواند از طرفی طبق اهداف جرم شناسی گام برداشته و با تشدید مجازاتها، به نوعی

ا مرتکبین این جرایم در شرایط پیشگیری و بازدارندگی از ارتکاب جرم را ایجاد نماید و از طرفی دیگر نیز ب

علل مشدده جرم در یک تقسیم بندی به علل عام و خاص تقسیم . خاص و ویژه، سخت تر برخورد نماید

.می گردد که در بخش سوم به طور مفصل به آنها خواهیم پرداخت

علل عام: مبحث اول

تعدد جرم: گفتار اول

بحث مربوط به تعدد جرم است که در سرفصل های یکی از موارد بسیار مهم در حقوق جزای عمومی، م

در ابتدا سعی می شود با شناخت . آموزشی زیر مجموعه علل عام مشدده مجازات های کیفری قرار می گیرد

مفهوم تعدد جرم آشنا شده و سپس به بررسی انواع تعدد مادی و معنوی می پردازیم و از مثالهای قانونی

.گرفتبرای تفهیم مطلب یاری خواهیم

همان طور که از معنای لغوی تعدد بر می آید، در حقوق کیفری، موضوع تعدد جرم : تعدد مادی یا واقعی

بدین معنی است که شخص مجرم، مرتکب چندین عنوان مجرمانه شده است و پس از ارتکاب چندین جرمِ

و 49به طور مثال اگر شخص الف مرتکب یک سرقت تعزیری در سال . دستگیر می گردد مشابه یا مختلف

گردد و سپس توسط ضابطان 95و یک سرقت تعزیری نیز در سال 92یک سرقت تعزیری دیگر در سال

حال فرض کنید شخص الف در . می گویند( مشابه)دادگستری دستگیر شود اصطالحاً به عمل او تعدد جرم

نیز مرتکب جرم قتل شده است، در اینجا 95کالهبرداری و در سال 92رتکب توهین و در سال م 49سال

.گفته می شود( مختلف)نیز پس از اینکه وی دستگیر شود به عمل او تعدد جرم

همانطور که متوجه شدیم ارتکاب جرم های متعدد یکی از علتهایی است که سبب می شود مجازات فرد

قانونگذار مقدار تشدید مجازات و طریقه اعمال آن را به خوبی در ماده . فزایش یابدمجرم تشدید شده و ا

بیش از سه جرم نباشدهرگاه جرایم ارتکابی موجب تعزیردر جرایم » ا اسالمی بیان نموده است .م.ق 534


یش از دادگاه برای هریک از آن جرایم حداکثر مجازات مقرر را حکم می کند و هرگاه جرایم ارتکابی ب

سه جرم باشد، مجازات هر یک را بیش از حداکثر مجازات مقرر قانونی مشروط به اینکه از حداکثر به

در هر یک از موارد فوق فقط مجازات اشد قابل اجرا است. اضافه نصف آن تجاوز نکند، تعیین می نماید

ل اجراء شود، مجازات اشد بعدی و اگر مجازات اشد به یکی از علل قانونی تقلیل یابد یا تبدیل یا غیر قاب

در هر مورد که مجازات فاقد حداقل و حداکثر باشد، اگر جرایم ارتکابی بیش از سه جرم . اجراء می گردد

نباشد تا یک چهارم و اگر جرایم ارتکابی بیش از سه جرم باشد تا نصف مجازات مقرر قانونی اضافه

«میشود

دد بیان تعدد مادی یا واقعی است، دو فرض اصلی را در نظر همانطور که مالحظه شد این ماده که در ص

شده است و دوم ( اعم از مشابه یا مختلف)متعدد تا سه جرماول فرضی که مجرم مرتکب . گرفته است

.شده است( اعم از مشابه یا مختلف)فرضی که وی مرتکب بیش از سه جرم متعدد

:به جداول زیر توجه نمایید

شده است تا سه جرمفرض اول که مجرم مرتکب ( 5

مجازات مقرر در حکم مجازات جرایم طبق قانون نوع جرم

(که باید حداکثر مقرر باشد) مجازاتی که اعمال می شود

(باید مجازات اشد باشد)

هفت سال حبس (ق تشدید 5ماده )سال حبس 7 تا 5 کالهبرداری

تعزیریسال حبس 7 324ماده )ضربه شالق 74تا توهین

(تعزیرات ضربه شالق 74

نشر

اکاذیب 394ماده )سال حبس 3ماه تا 3

(تعزیرات سال حبس 3


شده است بیش از سه جرمکه مجرم مرتکب دومفرض ( 3

مجازات مقرر در حکم مجازات جرایم طبق قانون نوع جرم

(باشد نصف+ که باید حداکثر ) مجازاتی که اعمال می شود

(باید مجازات اشد باشد)

حبس ماه 3و سال 52 (ق تشدید 5ماده )سال حبس 7 تا 5 کالهبرداری

حبس تعزیری ماه 3و سال 33

324ماده )ضربه شالق 74تا توهین

(تعزیرات ضربه شالق 555

394ماده )سال حبس 3ماه تا 3 نشر اکاذیب

(تعزیرات سال حبس 3

راه زنی در راه ها و

شوارع 313ماده )سال حبس 51تا 3

(تعزیرات حبس ماه 3و سال 33

ا به ذهن متبادر گردد این است که اگر قاضی قرار بود مجازات .م.ق 534سوالی که ممکن است از متن ماده

تشدید شده را درج می کند و در نهایت مجازات اشد را اعمال نماید چرا در حکم خود هر سه مجازات

اشد را اعمال میکند؟ پاسخ این است که اوالً این مجازاتها در حکم قید می شود تا در صورت ارتکاب

جرایم احتمالی بعدی وی، قاضی دادگاه از سوابق فرد مطلع شده و بداند وی سابق بر این مرتکب چه

مجرم شود که در موارد ... حرفه ای بودن یا خطرناک بودن و جرایمی شده است و از این طریق متوجه

تخفیف جرم، آزادی مشروط، تعلیق یا تعویق موثر خواهد بود و ثانیاً اگر مجازات اولی با دالیلی مانند توبه،

عفو یا مرور زمان ساقط شد مجرم از مجازات تبرئه نگردد و مجازات دوم برای اجرا اعمال شود همین طور

.جازات دوم هم به دلیلی ساقط شد مجازات سوم اعمال گردداگر م

حال اگر فرض بگیریم مجازات مجرم به مانند فروض قید شده در جداول فوق دارای حداقل و

نباشد، در این صورت باید مقررات تشدید مجازات را چگونه اعمال کرد؟ ( سال 7تا 5مانند )حداکثر

رر داشته است که اگر مرتکب تا سه جرم انجام داده بود تا یک چهارم ا مق.م.ق 534قانونگذار در ذیل ماده

. بیش از سه جرم انجام داده تا نصف مجازات به آن اضافه می شود مجازات به آن اضافه می شود و اگر

اما قانونگذار به غیر از تعزیرات در مجازاتهای حدی نیز تعدد جرم را پیش بینی نمود است که اهم نکات

:ادامه می آید آن در


یعنی اگر فردی . تعدد در حدود مانند تعزیرات نیست، بلکه مجازاتهای حدی با یکدیگر جمع می شوند -

مرتکب جرم شرب خمر، قذف و سرقت حدی شد دیگر سخنی از تعیین حداکثر مجازات یا اعمال

و ( ضربه شالق 42)، قذف(ضربه شالق 42)مجازات اشد نخواهد بود بلکه دادگاه مجازات شرب خمر

ضربه به 532را با هم مورد مجازات قرار می دهد، یعنی ( قطع چهار انگشت دست راست)سرقت حدی

.عالوه قطع چهار انگشت دست راست

:است مگر سه استثنا اصل بر جمع مجازاتهابنابراین در فرض تعدد در جرایم حدی

مثالً فردی مرتکب ( ا.م.ق 533ماده )ان باشددر مواردی که جرایم ارتکابی و نیز مجازات آنها یکس( الف

چندین سرقت حدی شده باشد که در اینجا یک مجازات اعمال می شود و آن قطع چهار انگشت دست

.راست است

مثالً ( 533ماده 3تبصره )چند جرم حدی در راستای یکدیگر باشد که مجازات اشد اجرا می شود( ب

.است که فقط مجازات لواط اعمال می شودفردی که مرتکب عمل تفخیذ و لواط شده

چند جرم اتفاق افتاده که برخی حدی و برخی تعزیری هستند، در اینجا هم اصل بر جمع مجازات است ( ج

( ا.م.ق 531تبصره ماده )نه اعمال مجازات اشد مگر در مواقعی که جرم تعزیری و حدی از یک جنس باشد

تعزیری شده است که در اینجا استثنائاً صرفاً مجازات حدی مثالً فردی مرتکب جرم سرقت حدی و سرقت

.اعمال می شود

مادی یا واقعی به عنوان یکی از علل عام مشدده تعدد مطالب مرتبط با پس از بررسی :تعدد معنوی

همانطور که . مجازات، اینک به مطالعه نوع دیگری از تعدد جرم یعنی تعدد معنوی یا اعتباری می پردازیم

تر اشاره شد در تعدد مادی یا واقعی، مجرم مرتکب چندین جرم شده بود که حسب مورد مطابق با ماده پیش

ا مورد مجازات قرار می گرفت، اما در تعدد معنوی یا اعتباری، مجرم فقط مرتکب یک جرم شده .م.ق 534

دارد، عمل وی متعدد است اما به این دلیل که آن یک عمل، طبق قانون با چندین عنوان مجرمانه مطابقت

، دارای رفتار واحدهرگاه تعزیردر جرایم موجب »ا .م.ق 535به عبارت دیگر طبق ماده . محسوب می شود

«.محکوم می شود مجازات اشدباشد، مرتکب به عناوین مجرمانه متعدد


دد می باشد همانطور که بیان گردید در تحقق تعدد معنوی یا اعتباری، این عنصر قانونی جرم است که متع

بدین ترتیب، تعدد جرم به لحاظ . اما آنچه به لحاظ فعل مادی محقق می شود بیشتر از یک فعل مادی نیست

16. عنصر مادی، یک جرم محسوب شده ولی به لحاظ عنصر قانونی، جرایم متعدد است

ا به بیشتر روشن شدن مطلب مربوط به تعدد معنوی یا اعتباری می پردازیم، ماده .م.با ذکر مثالی از ق

اگر مرتکب با یک ضربه عمدی، موجب جنایتی بر عضو شود که منجر به قتل »ا مقرر می دارد .م.ق397

محسوب مجنی علیه گردد، چنانچه جنایت واقع شده مشمول تعریف جنایت عمدی باشد، قتل عمدی

« میشود و به علت نقص عضو یا جراحتی که سبب قتل شده است به قصاص یا دیه محکوم نمی گردد

مطابق این ماده، مجرم فقط یک فعل مادی یعنی زدن ضربه عمدی انجام داده است نه چندین عمل، پس

طبق قانون دارای دو اما به این دلیل که فعل واحد وی . اصالً بحثی از تعدد مادی یا واقعی در میان نیست

عنوان مجرمانه یعنی قتل و جنایت بر عضو می باشد، عمل او مشمول تعدد معنوی یا اعتباری بوده و به

عنوان مجازات، باید بین مجازات های دیه برای جنایت بر عضو و قصاص برای قتل نفس، جزای اشد را که

.قصاص نفس است اعمال کرد

شخص الف، دیوار منزل شخص ب را تخریب می نماید، اگر آن ملک در یک مثال دیگر فرض نمایید که

جزء امالکی بوده باشد که به عنوان اثر تاریخی یا فرهنگی در فهرست آثار ملی ثبت شده است، عمل واحد

و خرابی در آثار تاریخی و فرهنگی ثبت (قانون تعزیرات 377ماده )مرتکب دو عنوان مجرمانه تخریب مال غیر

.می گردد که نهایتاً مجازات اشد اعمال می گردد (قانون تعزیرات 132ه ماد)شده

همانطور که در مطالب مربوط به تعدد مادی یا واقعی بیان شد، تعدد مادی عالوه بر تعزیرات تصریح شده

در بحث تعدد معنوی یا اعتباری نیز عالوه بر تصریح . ا شامل حدود هم می شد.م.ق 534در متن ماده

ا به اعمال تعدد معنوی در تعزیرات، این وضعیت در مورد حدود، قصاص و دیات .م.ق 535در ماده قانون

.نیز قابل تصور خواهد بود

تعدد )یا انجام فعل واحد که دارای چند عنوان مجرمانه باشد( تعدد مادی)ماهیت ارتکاب چندین جرم

و اعمال مجازات اشد، این طور به ذهن متبادر می سازد که نمی توان در مجازات متعدد، تخفیف را ( معنوی

16

327 ،ص5393عمومی، ج سوم، نشر مجد، شامبیاتی، هوشنگ، حقوق جزای -


ما در واقع باید گفت ا. اعمال کرد زیرا همواره در باب تعدد سخن از تشدید و اعمال مجازات اشد است

اعمال تشدید مجازات در قالب تعدد جرم، منافاتی با اعمال شرایط تخفیف نخواهد داشت و تشدید و

ا ذکر شده .م.ق 534 ماده 3تخفیف مجازات با یکدیگر قابل جمع هستند و این نکته به خوبی در تبصره

تا میانگین مجازات مرتکب را ددادگاه می تواندر تعدد جرم در صورت وجود جهات تخفیف، »: است

«.حداقل و حداکثر و چنانچه مجازات، فاقد حداقل و حداکثر باشد تا نصف تقلیل دهد

سال 3الی 5برای فهم مطلب ذکر شده در متن ماده فوق الذکر، فرض نمایید مجازات جرمی طبق قانون

سال حبس تعزیری 3سال و مجرم نهایتاً به 3حبس تعزیری است که میانگین آن برای تخفیف می شود

سال حبس تعزیری 3محکوم می گردد، حال فرض کنید مجازات جرمی فاقد حداقل و حداکثر بوده و مثالً

سال 5است، برای تخفیف آن طبق قانون باید تا نصف آن مقدار تقلیل دهیم که مجازات نهایی و قابل اجرا

. ید توجه داشت که برای اعمال تخفیف باید شرایط اعمال آن موجود باشدالبته با. حبس تعزیری خواهد بود

با 4و 7قابل اعمال نیست و مجازات تعزیری درجه 4و 7ضمناً مقررات تعدد در جرایم تعزیری درجه

یعنی اگر فردی مرتکب . سایر مجازات ها قابل جمع بوده و مشمول قواعد مربوط به تعدد جرم نمی گردد

گردید با این که دو جرم انجام داده است اما عمل وی شامل مقررات تعدد جرم 7 و 4ی درجه جرم تعزیر

.با یکدیگر جمع شده و اعمال می شود 7و 4نخواهد شد و مجازات درجه

که مقرر 534ماده 3نکته دیگری که در باب تعدد جرم مطرح است این مطلب است که با توجه به تبصره

داشته باشد، مقررات تعدد عنوان مجرمانه خاصیکه مجموع جرایم ارتکابی در قانون در صورتی »می دارد

مواردی در ادامه ذکر می گردد « جرم اعمال نمی شود و مرتکب به مجازات مقرر در قانون محکوم می گردد

ین یا عنوان که در نگاه ابتدائی، چندین جرم به نظر می رسند اما طبق تعیین و تکلیف قانونگذار در متن قوان

مجرمانه خاصی بر آنها بار شده و یا به دلیل ماهیت عمل ارتکابی از دایره شمول قواعد تعدد جرم خارج

:اهم این موارد بدین ترتیب هستند. می شوند

که ابتدائاً به نظر می آید فرد مجرم مرتکب دو جرم تخریب و سرقت = تخریب حرز و سرقت حدی -

تعزیرات این 313به قواعد تعدد جرم او را مجازات نمود، اما قانونگذار مطابق ماده گردیده و باید با توجه

.عمل را دارای عنوان خاص قانونی تلقی نموده و از قواعد تعدد استثنا کرده است


335 ماده)، آدم ربایی و اخفای فرد قربانی(قانون تعزیرات 313موضوع ماده )سرقت مقرون به آزار ،

ای مال مسروق توسط خود شخص سارق، تخریب مال امانی توسط امین و داشتن مواد ، اخف(تعزیرات

17.مخدر به اندازه مصرف و مصرف آن نیز از این دست موارد هستند

تکرار جرم: گفتاردوم

حالت تکرار جرم وصف افعال . یکی دیگر از علل مشدده عام مجازات ها وضعیت تکرار جرم می باشد

از یکی از دادگاه های ایران محکومیت کیفری یافته و حکم قطعی الزم االجراءکسی است که به موجب

یکی از جهات تمایز تعدد . بعداً مرتکب جرم دیگری شده است که مستلزم محکومیت شدید کیفری است

شرط مهم تحقق تکرار جرم محسوب و تکرار جرم وجود همین سابقه محکومیت کیفری است که

18. شودمی

گر باید گفت که در تعدد جرم، مجرم مرتکب چندین عمل مجرمانه شده و سپس دستگیر به عبارت دی

میشد اما در وضعیت مربوط به تکرار جرم، مجرم پس از ارتکاب یک جرم دستگیر شده و دادگاه علیه وی

اعم از اینکه )حکم صادر می نماید و مجرم قبل از اجرای آن حکم، مجدداً مرتکب جرم دیگری می گردد

قواعد تکرار جرم منوط به صدور حکم نکته مهم این است که . (شابه جرم قبلی باشد یا متفاوت از آنم

هر کس به موجب حکم قطعی به یکی از »ا مقرر می دارد .م.ق 537ماده . محکومیت است نه اجرای آن

حیثیت یا تا حصول اعاده از تاریخ قطعیت حکممحکوم شود و مجازاتهای تعزیری از درجه یک تا شش

شمول مرور زمان اجرای مجازات، مرتکب جرم تعزیری درجه یک تا شش دیگری گردد، به حداکثر

«.مجازات تا یک و نیم برابر آن محکوم می شود

4و 7همانطور که مالحظه گردید، مقررات تکرار جرم به همانند قواعد تعدد جرم، مشمول تعزیرات درجه

مقررات مربوط به تکرار جرم در جرایم سیاسی و مطبوعاتی و »ا .م.ق 534نمی باشد، ضمناً مطابق ماده

«جرایم اطفال اعمال نمی شود

17

5393بایی، تابستان طصبری، نورمحمٌد، تقریرات حقوق جزای عمومی، جهاد دانشگاهی دانشگاه عالمه طبا -

18 591، ص 5393 پاییز عمومی، جلد سوم، نشر میزان، اردبیلی، محمد علی، حقوق جزای -


اما قواعد تکرار جرم در غیر از جرایم تعزیری نظیر حدود نیز با کمی تفاوت جریان دارد، در مجازاتهای

صرف صدور نهو اجرای مجازات قبلی است حدی برخالف تعزیرات شرط رعایت قواعد تکرار جرم

ضربه شالق 42ا متحمل .م.ق 331، به عنوان مثال اگر فردی مرتکب شرب خمر گردید و مطابق ماده حکم

آنگاه با ارتکاب مجدد جرم شرب خمر، قواعد تکرار جرم بر وی بار ( یعنی اجرای مجازات)حدی شد

.(ا.م.ق 533مطابق ماده )میگردد که نهایتاً در مرحله چهارم وی اعدام می شود

تفاوت دیگر حدود و تعزیرات در تکرار جرم این است که در مجازاتهای حدی برخالف تعزیرات برای

در مثال فوق الذکر برای این . تحقق شرایط تکرار جرم، عمل مجرمانه ثانویه باید عیناً مثل جرم اولیه باشد

عبارت دیگر اگر فردی که شرایط تکرار جرم محقق شود، جرم دوم مرتکب نیز باید شرب خمر باشد، به

مرتکب شرب خمر گردید و طبق قانون در دادگاه محاکمه شد و قبل از اجرای شالق حدی مرتکب سرقت

حدی گردید، عمل او مطابق با دو جرم حدی است که جداگانه مجازات می شود و مشمول قواعد تکرار

. جرم نیست

. آنتا یک و نیم برابر مجازاترابر است با حداکثر ا ب.م.ق 537مجازات تکرار جرم نیز مطابق با ذیل ماده

مثالً اگر فردی به دلیل ارتکاب جرمی در دادگاه محاکمه شده و به چهار سال حبس محکوم گردد و قبل از

. سال حبس تعزیری است 3تا 3 اجرای حکم مجدداً مرتکب جرمی دیگری می شود که مجازات قانونی آن

3= سال 3تا یک و نیم برابر : )بدین ترتیب . حبس تعزیری محکوم میکند سال 9قاضی دادگاه وی را به

(سال 9= 3+3= 3نصف + سال

همانطور که شرایط تعدد جرم مانع اعمال تخفیف نبود، تکرار جرم نیز مخالفتی با تخفیف مجازات نخواهد

انچه مجازات قانونی دارای داشت و طریقه اجرای تخفیف نیز به مانند تخفیف در تعدد جرم است یعنی چن

حداقل و حداکثر باشد، دادگاه می تواند مجازات مرتکب را تا میانگین حداقل و حداکثر مجازات تقلیل دهد

و چنانچه مجازات ثابت یا فاقد حداقل باشد، دادگاه می تواند مجازات مرتکب را تا نصف مجازات مقرر

ا پیش بینی گردیده است .م.ق 539هد بود در تبصره ماده البته استثنایی که مانع تخفیف خوا. تقلیل دهد

چنانچه مرتکب دارای سه فقره محکومیت قطعی مشمول مقررات تکرار جرم یا بیشتر از آن باشد مقررات »

«تخفیف اعمال نمی شود


علل خاص مشدده مجازات: مبحث دوم

علل نوعی یا عینی: گفتار اول

به طور اجمال و خالصه میتوان گفت علل نوعی تشدید کننده مجازات، علل مرتبط با زمان، مکان و

به عبارت دیگر باید گفت قانونگذار در متن قوانین جزایی و کیفری، مواردی را . موقعیت انجام جرم است

واهد بود که پیش بینی کرده است که در صورت تحقق آنها حسب مورد قاضی تکلیف داشته یا مختار خ

همان طور که ذکر گردید این علل نوعی . مجازات مرتکب جرم را به میزان مشخص در قانون تشدید نماید

زمان وقوع جرم است، مانند ارتکاب برخی از جرایم در زمانیا عینی تشدید کننده مجازات گاهی مرتبط با

زمان ماه یا قتل در ( تعزیرات 391و 142ماده ) زمان شبیا وقوع جرم در ( تعزیرات 129ماده ) جنگ

(ا.م.ق 341ماده )محرم،رجب، ذی الحجه و ذی القعده

مناطق سیل یا زلزله وقوع جرم است مانند مکانگاهی نیز علل نوعی یا عینی مشدده مجازات مربوط به

خی اماکن و محوطه های تارییا در ( تعزیرات 341ماده )زده یا آتش سوزی یا در محل تصادف رانندگی

یا ( تعزیرات 133ماده ) که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است، یا در بقاع متبرکه و اماکن مذهبی

(ا.م.ق 341ماده )بودن حریم مکهدر

: وقوع جرم است مانند موقعیت و شرایطالبته در برخی موارد نیز علل مشدده عینی یا نوعی ناشی از

ق تشدید مرتکبین 5ماده )در جرم کالهبرداری نطق در مجامعاستفاده از رسانه جمعی یا تبلیغات یا

یا ( تعزیرات 335ماده )در جرم آدم ربایی وسیله نقلیهیا استفاده از ( اختالس، ارتشا و کالهبرداری

عکس و تصویر اصرار بر انتشار(. تعزیرات 759ماده )در حوادث رانندگی نرساندن مصدوم به بیمارستان

بودن جرم رایانه ای سازمان یافتهیا سطح گستردهدر (. قانون مطبوعات 34اده م)مخالف عفت عمومی

(تعزیرات 374ماده) استفاده از مواد منفجرهو ( جرایم رایانه ای 33ماده )


علل شخصی: گفتار دوم

بعضی از علل مشدده کیفر و مجازات به زمان، مکان یا موقعیت وقوع جرم مربوط نیست بلکه مالک تشدید

قانونگذار با لحاظ شرایط شخصی و شخصیت و . مجازات خود شخص مرتکب جرم یا قربانی جرم است

:از آن مواردند . ویژگی های آنها اقدام به وضع موارد اجباری یا اختیاری تشدید مجازات نموده است

کارمند (زیراتتع 335ماده . )قربانی آدم ربایی سبب تشدید مجازات آدم ربا خواهد بود سال بودن 51زیر

تعزیرات 754راننده در ماده مست بودنتعزیرات و همین طور 319و 137بودن مرتکب در مواد دولت

تعزیرات 193مجرم در ماده قیم، ولی یا وصی بودنا همین طور .م.ق 532فرد در ماده سردسته بودنیا

ا از .م.ق 331مرتکب در زنا در ماده احصانا و .م.ق 334مرتکب لواط موضوع ماده غیر مسلمان بودنیا

.موارد شخصی بودن علل مشدده جرم به شمار می آیند

علل ارفاقی مجازات ها: چهارمبخش

پس از بررسی علل عام و خاص تشدید کننده مجازاتها، حال باید به بررسی علت هایی بپردازیم که به تبع

علل ارفاقی یا سبب . تر به حال وی می شود آنها مجازات احتمالی مرتکب جرم، طبق قانون، مساعد

یا صدور حکم ( معاذیر)یا سبب معافیت مجرم شده ( تخفیف مجازات)تخفیف در میزان مجازات می شود

یا او را با شروطی ( تعلیق مجازات)یا اجرای مجازات را معلق می کند( تعویق مجازات)را به تعویق میاندازد

که هر کدام ( جایگزین حبس)زاتش را به مجازات دیگر تبدیل می نمایدو یا مجا( آزادی مشروط)آزاد کرده

.از این موارد به طور مجزا مورد بررسی قرار خواهد گرفت

تخفیف مجازات: مبحث اول

ا در مجازات جرم تعزیری .م.در برخی از موارد، قاضی دادگاه میتواند با احراز موارد پیش بینی شده در ق

بدیهی . یجاد نموده و مجازات را تخفیف داده یا تبدیل به مجازاتی مساعدتر نمایدمرتکب جرم، تغییراتی ا

است موارد اعمال تخفیف مجازات در اختیار قاضی بوده و مقام قضایی هیچ اجباری در اعمال قواعد

ضمناً باید بدانیم که مقررات تخفیف مجازات صرفاً در باب تعزیرات قابل اعمال است و . تخفیف ندارد

.امل مجازات حدود، قصاص و دیات بنا به دالیلی که پیشتر توضیح دادیم نخواهد شدش


طریقه اعمال . لیکن منظور از تخفیف مجازات تعیین مجازات کمتر از حداقل مجازات قانونی است

در صورت وجود یک یا » ا به روشنی بیان گردیده است .م.ق 37تخفیف مجازات های تعزیری در ماده

را به نحوی که به حال متهم مناسب تر مجازات تعزیری می تواند، دادگاه از جهات تخفیفچند جهت

تبدیل -تقلیل حبس به میزان یک تا سه درجه ب -الف: کند تبدیل یاتقلیل دهد باشد به شرح ذیل

-تبدیل انفصال دایم به میزان پنچ تا پانزده سال ت-مصادره اموال به جزای نقدی درجه یک تا چهار پ

«.تقلیل سایر مجازات های تعزیری به میزان یک تا دو درجه از همان نوع یا انواع دیگر

که طبیعتاً قاضی دادگاه نمیتواند بنا به سلیقه شخصی در مجازات تعزیری با استناد به ماده فوق باید گفت

مرتکب جرم تخفیف دهد، بلکه اقدام او منوط به احراز یک یا چند جهت از جهات تخفیف است که در

ا آمده است، در واقع پس از احراز یک یا چند جهت از موارد مندرج در ماده مذکور قاضی .م.ق 34ماده

ضمناً . ار به رعایت شرایط تخفیف می شود نه اینکه بدواً و از ابتدا دارای چنین حقی باشدمجاز و مخت

قاضی دادگاه در راستای تخفیف مجازات مخیر است کیفر قانونی مجرم را تخفیف داده یا تبدیل نماید و

. مال نمایدمجاز به اعمال توامان تخفیف به همراه تبدیل نیست و هرگز نمیتواند هر دو را با هم اع

ا احراز نموده و مطابق با آن مجازات جرم را .م.ق 34دادگاه مکلف است جهت تخفیفی را که طبق ماده

تخفیف داده است در حکم و دادنامه قید نماید، به عنوان مثال دادگاه مجازات مجرمی را که طبق قانون

. محکوم می نماید 7ه حبس درجه تخفیف داده و ب 37بوده است به استناد بند الف ماده 4حبس درجه

حال مکلف است علت این تخفیف را در حکم خود قید نماید، این علت مطابق با یک یا چند مورد از

.باشد... می تواند گذشت شاکی یا ندامت و حسن سابقه مجرم و 34جهات مندرج در ماده

بار دیگر از به همان دلیلمیتواند اگر مرتکب جرم بنا به دالیل دیگری از تخفیف برخوردار شده باشد ن

هرگاه »قانون تعزیرات 135به عنوان مثال مطابق با ماده . ا نیز استفاده نماید.م.ق 34جهات تخفیف ماده

قبل از کشف قضیه، مامورین تعقیب را از اشخاصی که در جرم تهیه و ترویج سکه تقلبی می شوند

واسطه اقرار خود موجبات تسهیل تعقیب سایرین را ارتکاب جرم مطلع نمایند یا در ضمن تعقیب به

بنا به پیشنهاد فراهم آورند یا مامورین دولت را به نحو موثری در کشف جرم کمک و راهنمایی کنند

رییس حوزه قضایی مربوط و موافقت دادگاه و یا با تشخیص دادگاه در مجازات آنان تخفیف متناسب داده


حال اگر قاضی دادگاه به استناد این ماده در . « ...حبس معاف می شوند می شود و حسب مورد از مجازات

تخفیف ...(اعالم متهم یا اقرار موثر و)مجازات بزهکار تخفیف را اعمال نمود دیگر نمیتواند به همان دلیل

.ا نیز اعمال نماید.م.ق 34ماده «ت» مجازات را طبق بند

ا جهات تخفیف وجود داشت و بر قاضی .م.ق 34اگر طبق ماده 4و 7اما در مجازات های تعزیری درجه

، مشروط به 4و 7احراز گردید، به دلیل سبک و ناچیز بودن ماهیت و مبنای مجازات های تعزیری درجه

مجرم را معاف وجود شرایطی خاص، قاضی دادگاه می تواند از مجازات به طور کلی صرف نظر نموده و

در صورت احراز جهات تخفیف درجه های هفت و هشتدر جرایم تعزیری »ا .م.ق 39طبق ماده . نماید

چنانچه دادگاه پس از احراز مجرمیت، تشخیص دهد که با عدم اجرای مجازات نیز مرتکب، اصالح میشود

آن ترتیبات جبران در صورت فقدان سابقه کیفری و گذشت شاکی و جبران ضرر و زیان یا برقراری

«.میتواند حکم به معافیت از کیفر صادر کند

همانطور که پیشتر اشاره گردید منظور از تخفیف مجازات، صدور حکم به حداقل مقرر مجازات نیست،

بلکه قاضی اگر بنا به اختیار تشخیص داد که تخفیف را اعمال نماید، آنگاه باید به پایین تر از حداقل

قانون به عنوان تخفیف، حکم دهد اما در مورد جرایم اطفال، قانونگذار برای قاضی دادگاه، مجازات مقرر در

دادگاه میتواند در صورت احراز »ا .م.ق 93طبق ماده . سقف و حداکثری برای تخفیف تعیین نموده است

«تقلیل دهد تا نصف حداقلجهات تخفیف، مجازاتها را

تعویق صدور حکم: دوم مبحث

ا به عنوان مبحثی جدید و نوپا از .م.ق در لغت به معنای به تاخیر انداختن امری است و در قلفظ تعوی

تعویق صدور حکم به عنوان یکی دیگر از علل مخففه مجازاتها یاد شده است که طبق آن، دادگاه در جرایم

شش با احراز شرایط مندرج در قانون، صدور حکم محکومیت مجرم را به مدت 4الی 3تعزیری درجه

به تعویق می اندازد تا اگر وضعیت مجرم در طول این مدت به نحوی شد که دیگر نیازی به ماه تا دو سال

.اجرای مجازات نباشد به طور کل از صدور حکم چشم پوشی نموده و او را معاف نماید

وجود جهات : ا عبارتند از .م.ق 42عی با شرایط تعلیق مجازات یکسان هستند طبق ماده این شرایط که به نو

.تخفیف، پیش بینی اصالح مرتکب، جبران ضرر و زیان یا برقراری ترتیبات جبران، فقدان سابقه کیفری


تعویق در: ممکن است اتفاق افتد ساده و مراقبتیطبق پیش بینی قانونگذار، تعویق مجازات به دو صورت

ساده مرتکب به طور کتبی متعهد می گردد، در مدت تعیین شده به وسیله دادگاه، مرتکب جرمی نشود و از

اما در تعویق مراقبتی عالوه بر . نحوه رفتار وی پیش بینی شود که در آینده نیز مرتکب جرم نمی شوند

قرر شده به وسیله دادگاه را در م دستورها و تدابیرشرایط مقرر در تعویق ساده، مجرم متعهد می گردد

حضور به موقع : ا عبارتند از .م.ق 43طبق ماده تدابیراین . مدت تعویق رعایت کند یا به موقع اجراء گذارد

در زمان و مکان تعیین شده توسط مقام قضایی یا مددکار اجتماعی ناظر، ارائه اطالعات و اسناد و مدارک

ت محکوم برای مددکار اجتماعی، اعالم هرگونه تغییر شغل، اقامتگاه یا تسهیل کننده نظارت بر اجرای تعهدا

جابجایی در مدت کمتر از پانزده روز و ارائه گزارشی از آن به مددکار اجتماعی، کسب اجازه از مقام قضایی

.به منظور مسافرت به خارج از کشور

:ت ا مقرر شده اس.م.ق 43حین مدت تعویق نیز در ماده دستوراتو اما

با توجه به جرم ارتکابی و خصوصیات مرتکب و شرایط زندگی تواند میدر تعویق مراقبتی، دادگاه صادرکننده قرار

یک یا چند اش اختالل اساسی و عمده ایجاد نکند مرتکب را به اجرای نحوی که در زندگی وی یا خانواده او به

اقامت یا -ب ای خاص آموزی یا اشتغال به حرفه حرفه -الف :مورد از دستورهای زیر در مدت تعویق، ملزم نماید

خودداری -ث النفقه پرداخت نفقه افراد واجب -ت درمان بیماری یا ترک اعتیاد -پ عدم اقامت در مکان معین

ای مرتبط با جرم ارتکابی یا استفاده خودداری از فعالیت حرفه -ج از تصدی کلیه یا برخی از وسایل نقلیه موتوری

خودداری از ارتباط و معاشرت با شرکا یا معاونان جرم یا دیگر اشخاص از قبیل بزهدیده -چ از وسایل مؤثر در آن

های خاص آموزش و یادگیری مهارتهای اساسی زندگی یا شرکت در گذراندن دوره یا دوره -ح. به تشخیص دادگاه

«.ی، اخالقی، مذهبی، تحصیلی یا ورزشهای تربیتی دوره

سال که صدور حکمش 3ماه تا 3حال این سوال پیش خواهد آمد که اگر مرتکب جرم در طول مدت

معوق شده است از دستورات احتمالی یا تدابیر تعیین شده توسط قاضی دادگاه سرپیچی نماید چگونه

مواخذه خواهد شد یا چه ضمانت اجرایی در قانون برای سرپیچی وی پیش بینی شده است؟ پاسخ این

موجب حد، قصاص،جنایات عمدی موجب دیه یا تعزیر تا ارتکاب جرمسوال این است که در صورت


عدم اجرای درجه هفت، دادگاه به لغو قرار تعویق اقدام و حکم محکومیت صادر خواهد کرد و در صورت

فه یا حکم ، قاضی می تواند برای یک بار تا نصف مدت مقرر در قرار به مدت تعویق اضادستورهای دادگاه

هم چنین اگر از مرتکب جرم در مدت تعویق خطایی سر نزد، پس از گذشت مدت . محکومیت صادر نماید

تعویق با توجه به میزان پایبندی مرتکب به اجرای دستورهای دادگاه، گزارش های مددکار اجتماعی و نیز

فیت از کیفر اقدام مالحظه وضعیت مرتکب، دادگاه حسب مورد به تعیین کیفر یا صدور حکم معا

(ا.م.ق 41و 44مواد ).میکند

به دلیل اینکه قواعد مربوط به تعویق صدور مجازات، یک حق ویژه و امتیاز مخففه برای مجرمین به شمار

... می آید برخی از مجرمان به دلیل سنگین بودن جرم یا خطرناک بودن وضعیت مربوط به شخص مجرم و

: ارتند از از این امتیاز محرومند که عب

، خرابکاری در تاسیسات آب، (قانون تعزیرات 153الی 494ماده )جرائم علیه امنیت داخلی و خارجی کشور

، جرایم سازمان یافته، سرقت مسلحانه یا مقرون به آزار، (قانون تعزیرات 347ماده )برق، گاز و نفت و مخابرات

نمایی و ایجاد مزاحمت یا چاقو یا هر نوع اسلحه ، اسید پاشی، قدرت(قانون تعزیرات 335ماده )آدم ربایی

، تشکیل یا اداره مراکز (قانون تعزیرات 334و 337ماده )، جرایم علیه عفت عمومی(قانون تعزیرات 357ماده )دیگر

، قاچاق عمده مواد مخدر یا روانگردان و مشروبات الکلی و سالح و (قانون تعزیرات 339ماده )ءفساد و فحشا

، معاونت در قتل عمدی و (قانون تعزیرات 353ماده )چاق انسان، تعزیر بدل از قصاص نفسمهمات و قا

، 3و 5میلیون تومان، تعزیرات درجه 52محاربه و افساد فی االرض، جرایم اقتصادی با موضوع بیش از

، تحصیل(ق تشدید 5م )، کالهبرداری (قانون چک 52م )مجازات های حدی، صدور چک از حساب مسدود

، مجازاتهای قانون مجازات اخاللگران در نظام (ق تشدید 3م )اختالس، (ق تشدید 3م)مال از طریق نامشروع

، مجازات های تکمیلی و تبعی نیز شامل تعویق (ا.م.ق 11م )اقتصادی، مجرم سابقاً تعلیق نشده باشد

.مجازات نمی شوند

تعلیق مجازات: سوم مبحث

در ا به نفع مرتکبین جرم پیش بینی نموده، قرار تعلیق مجازات .م.یکی دیگر از مواردی که قانونگذار در ق

تعلیق مجازات به معنای معلق . با احراز برخی از شروط است ضمن حکم محکومیت یا پس از صدور آن

قاضی دادگاه با به عبارت دیگر. نمودن اجرای مجازات توسط قاضی برای مدت معین و مشخص می باشد


در نظر گرفتن شروط مندرج در قانون و فقط در برخی از جرایم تعزیری می تواند تمام یا قسمتی از

مجازات مجرم را قطع و متوقف کند، البته این امر به معنای گذشت یا بخشودن مابقی مجازات نیست، بلکه

ستورات یا ارتکاب جرم جدید، مجدداً مابقی مجازات به حالت تعلیق در می آید تا در صورت تخلف از د

بر مجرم تحمیل گردد، و اگر هم مجرم در طول آن مدتِ مشخص مرتکب جرمی نگردید یا از دستورات

البته این بخشش شامل خسارت، دیه و یا . دادگاه تخلفی نکرد، مابقی مجازات مورد بخشش قرار می گیرد

ا مورد تاکید قرار .م.ق 15شود و این امر در ماده دیون مالی که در زمره حقوق مدعی خصوصی است نمی

.گرفته است

دادگاه تعزیری درجه سه تا هشتدر جرایم »ا در تعریف تعلیق مجازات مقرر می دارد .م.ق 43ماده

را از تمام یا قسمتی از مجازاتدر صورت وجود شرایط مقرر برای تعویق صدور حکم، اجرای تواندیم

دادستان یا قاضی اجرای احکام کیفری نیز پس از اجرای یک سوم مجازات . معلق نماید یک تا پنج سال

پس از تحمل همچنین محکوم می تواند . می تواند از دادگاه صادر کننده حکم قطعی، تقاضای تعلیق نماید

ری ، در صورت دارا بودن شرایط قانونی، از طریق دادستان یا قاضی اجرای احکام کیفیک سوم مجازات

«.تقاضای تعلیق نماید

جبران ضرر و زیان –پیش بینی اصالح مرتکب –وجود جهات تخفیف : شروط تحقق تعلیق عبارتند از *

.فقدان سابقه کیفری موثر –یا برقراری ترتیبات جبران

4درجه معادل تعزیر )سال حبس تعزیری دارد 3به عنوان مثال اگر فردی مرتکب جرمی گردد که طبق قانون

قاضی میتواند ضمن صدور حکم، مجازات را (است می گردد 4تا 3تعلیق که تعزیر درجه قواعد و شامل است

معلق نماید بدون اینکه نیاز باشد مرتکب قسمتی از مجازات را سپری نماید، همینطور فرض دیگری وجود

می تواند از طریق دادستان (سپری کردن یک سوم مجازات)سال از حبس 3دارد و آن اینکه پس از سپری کردن

4آنگاه (زیرا قواعد تعلیق اختیاری است)اگر قاضی دادگاه پذیرفت. یا قاضی اجرای احکام تقاضای تعلیق نماید

.سال حبس تعزیری باقیمانده را به اختیار از یک تا پنج سال معلق میکند

بدواً ضمن صدور حکم معلق شود یا باشد 4تا 3جرم ارتکابی مستوجب مجازات تعزیر درجه

.سپری کردن یک سوم مجازات تعزیری تعلیق مجازات از یک تا پنج سال


:با توجه به توضیحات فوق الذکر برای مجرم در حالت تعلیق سه وضعیت قابل تصور است

اشاره شد اگر مجرم در همانطور که در توضیحات فوق الذکر: سرپیچی از دستورات در زمان تعلیق ( الف

تبعیت نکند، دادگاه صادر کننده حکم قطعی دستورهای دادگاهمدت تعلیق مجازات بدون عذر موجه از

یک تا دو سال به مدت تعلیق اضافه بار اولمی تواند به درخواست دادستان یا قاضی اجرای احکام، برای

موجب الغای قرار تعلیق و اجرای مجازات بار دومای تخلف از دستور دادگاه بر. یا قرار تعلیق را لغو نماید

(ا.م.ق 12ماده .)می شود

هرگاه محکوم از تاریخ صدور قرار تعلیق تا پایان مدت تعلیق، مرتکب : ارتکاب جرم در زمان تعلیق ( ب

شود، پس از قطعیت حکم اخیر، 7از جرایم عمدی موجب حد، قصاص، دیه یا تعزیر تا درجه یکی

به عبارت دیگر در صورت . ار تعلیق را لغو و دستور اجرای حکم معلق را نیز صادر می کنددادگاه قر

ارتکاب جرم، هم آن مجازات معلق شده از تعلیق در آمده و اعمال می گردد و هم عالوه بر آن مجرم باید

.مجازات جرم جدیدش را نیز متحمل گردد

هرگاه محکوم از تاریخ صدور قرار تعلیق تا پایان : ق انجام دستورات و عدم ارتکاب جرم در مدت تعلی( ج

نشود، محکومیت تعلیق بی 7مدت تعلیق، مرتکب جرم عمدی موجب حد، قصاص، دیه یا تعزیر تا درجه

(ا.م.ق 13ماده .)اثر می شود

تعلیق مجازات منوط به احراز شرایطی بوده و صرفاً در تعزیرات درجه سه الی هشت قابل اعمال :نکته

تواند در مورد دادگاه میو مالک نبودهاین شرایط احراز (سال 54الی 51)نوجوانانجرایم است اما در مورد

تمام جرائم تعزیری ارتکابی توسط نوجوانان، صدور حکم را به تعویق اندازد یا اجرای مجازات را معلق

.ا نیز ذکر گردیده است.م.ق 94این مورد در ماده .کند

جرایمی که به عنوان جرایم سنگین و خطرناک از دایره تعویق صدور حکم خارج بودند و در مبحث : نکته

مربوط به تعویق صدور حکم به آنها اشاره گردید از قواعد تعلیق مجازات نیز خارج بوده و مشمول مقررات

.تعلیق مجازات نیز نخواهند شد


آزادی مشروط: چهارم مبحث

ا نیز مورد توجه مقَنن قرار گرفته است، مقررات مربوط به .م.ارفاقی که در متن ق از دیگر مصادیق علل

همان طور که از نام این مقررات بر می آید، آزادی مشروط وضعیت . آزادی مشروط زندانیان می باشد

مجرمی است که طبق قوانین موجود به مجازات حبس تعزیری محکوم گردیده و حسب مورد پس از طی

قاضی . از حبس از دادگاه تقاضا می نماید تا به صورت مشروط آزاد گردد (نصف یا یک سوم)یشدن مدت

او را از (سال 1تا 5) دادگاه نیز میتواند پس از احراز شرایطی که در قانون مقرر شده است به صورت موقّت

مجرم، وی مرتکب زندان آزاد نماید، اما آزادی وی مشروط است به اینکه در طول مدت مقرر شده برای

جرم و تخلف نگردیده و به دستورات احتمالی دادگاه پایبند باشد تا دادگاه نیز پس از اتمام مدت آزادی

مشروط، مابقی مجازات وی را ببخشد و آزادی وی را قطعی کند و االّ باقی مجازات بر وی تحمیل خواهد

.شد

، حبس تعزیریدر مورد محکومیت به »ا در مورد آزادی مشروط چنین مقرر نموده است که .م.ق 14ماده

تحمل نصف و در حبس بیش از ده سال پس از در مورد محکومان به می تواند دادگاه صادر کننده حکم

با رعایت پیشنهاد دادستان یا قاضی اجرای احکاممدت مجازات به سایر موارد پس از تحمل یک سوم

:شرایط زیر حکم به آزادی مشروط را صادر کند

.محکوم در مدت اجرای مجازات همواره از خود حسن اخالق و رفتار نشان دهد –الف

.دهد که پس از آزادی، دیگر مرتکب جرمی نمی شودحاالت و رفتار محکوم نشان -ب

به تشخیص دادگاه محکوم تا آنجا که استطاعت دارد ضرر و زیان مورد حکم یا مورد موافقت مدعی -پ

.خصوصی را بپردازد یا قراری برای پرداخت آن ترتیب دهد

«.محکوم پیش از آن از آزادی مشروط استفاده نکرده باشد –ت

سال حبس تعزیری منوط به سپری شدن یک سوم مجازات 52تقاضای آزادی مشروط در مجازات : نکته

سال، سپری شدن نصف را مالک میداند 52از بیشاست نه نصف آن زیرا در متن ماده برای مجازات های

.سال حبس 52نه برای خود

یک یاانقاضای نصف عالوه بر موارد الف و ب باید

قاضی اجرای سوم با گزارش رییس زندان به تایید

.بدهداطالع احکام برسد و او موظف است به دادگاه


آید این است که مالک سپری پرسشی که در مورد مدّت های مورد نیاز سپری شده از مجازات پیش می

شدن نصف یا یک سوم از مجازات حبس تعزیری، مجازات قانونی جرم است یا مجازات مندرج در حکم

4سال حبس باشد و قاضی دادگاه وی را به 52الی 3ا مجازات جرمی .م.دادگاه؟ به طور مثال اگر در ق

سال؟ 4سال است یا آن 52الی 3بس مالک سپری شدن نصف یا یک سوم از ح. سال حبس محکوم نماید

میزان حبس مقرر در حکم دادگاه می باشد نه واعد مربوط به آزادی مشروط مالک، در قباید گفت

.وی که به طور کلی در قانون ذکر شده است مجازات قانونی

ببرند یا سوال دیگر این است که آیا محکومین به حبس ابد نیز می توانند از مقررات آزادی مشروط بهره

سال حبس تعزیری نیز می توانند از آزادی مشروط 52خیر؟ باید گفت مطابق صدر ماده، محکومین بیش از

سال به شمار می آید، و قاعدتاً می تواند از 52نیز طبیعتاً حبسی باالی حبس ابد تعزیریاستفاده نمایند و

یریم محکومین به حبس ابد نیز می توانند از حال مساله این است که اگر بپذ. آزادی مشروط استفاده نماید

قواعد آزادی مشروط بهره ببرند، مالک سپری شدن نصف مجازات را که قانونگذار برای محکومین به

حبس باالی ده سال مقرر نموده است چگونه با حبس ابد تطبیق بدهیم و براستی میزان نصف مجازات

، 5337قانون راجع به آزادی مشروط زندانیان مصوب حبس ابد چقدر است؟ در پاسخ باید گفت مطابق

سال از حبس می توانند از دادگاه تقاضای آزادی 53محکومان به حبس ابد پس از سپری کردن مدت

البته به دلیل عدم صراحت قانونگذار در مورد حبس ابد و نظریات متعدد مشورتی که 19.مشروط نمایند

ادی مشروط می داند می توان گفت این مساله اختالفی است و رویه حبس ابد را فاقد شرایط الزم برای آز

.واحدی در این زمینه وجود ندارد

همانطور که قبالً نیز اشاره شد مدت آزادی مشروط نمیتواند کمتر از یک سال و بیشتر از پنج سال باشد جز

ادی مشروط معادل بقیه در مواردی که مدت باقی مانده کمتر از یک سال باشد که در این صورت مدت آز

او میتواند پس از . سال حبس تعزیری محکوم شده است 3مثالً فرض نمایید کسی به . مدت حبس است

از دادگاه تقاضای آزادی مشروط نماید، اگر شرایط احراز شد و ( ماه 4)سپری شدن یک سوم از مجازاتش

الی 5استثنای مدت الزامی). روط آزاد نمایدماه به صورت مش 4دادگاه صالح دید میتواند وی را به مدت همان

5393صبری، نورمحمٌد، تقریرات حقوق جزای عمومی، جهاد دانشگاهی دانشگاه عالمه طبابایی، تابستان 19-


همانطور که در توضیحات قید گردید، در مورد آزادی مشروط نیز دادگاه می تواند (ا.م.ق 19موضوع م سال 1

مانند قواعد تعلیق مجازات و یا تعویق صدور حکم، مجرم را به انجام دستوراتی که برای تعویق مراقبتی

ا .م.ق 35ضمن اینکه قانونگذار برای ضمانت اجرای انجام این دستورات ماده . نمایدقبالً ذکر کرده ایم ملزم

هرگاه محکوم در مدت آزادی مشروط بدون عذر موجه از دستورهای دادگاه »را پیش بینی نموده است

در صورت تکرار یا . تبعیت نکند برای بار اول یک تا دوسال به مدت آزادی مشروط وی افزوده می شود

کاب یکی از جرایم عمدی موجب حد، قصاص، دیه یا تعزیر تا درجه هفت، عالوه بر مجازات جرم ارت

«.جدید، مدت باقیمانده محکومیت نیز به اجرا در می آید، در غیر این صورت آزادی او قطعی می شود

وفق ماده فوق الذکر، پس از اتمام دوران آزادی مشروط اگر مجرم، مرتکب جرم جدید نشده و : نکته

دستورات احتمالی دادگاه را انجام دهد آزادی او قطعی می شود اما محکومیت کیفری او کماکان باقی میماند

زات موجب زوال زیرا، آزادی مشروط بر خالف تعلیق اجرای مجا. و در سجل کیفری محفوظ خواهد ماند

20.محکومیت کیفری نیست

(بدلی)مجازات جایگزین حبس : پنجم مبحث

از مهمترین ابتکارات قانون جدید مجازات اسالمی که در راستای اهداف کیفر شناسی عصر روشنگری یعنی

سیاست حبس زدایی قابل بررسی است، پیگیری سیاست جنایی کاهش مجازات های حبس بنا به دالیل

در همین زمینه قانونگذار . جتماعی و جایگزین نمودن آن با مجازات های جایگزین حبس استمختلف ا

و محرومیت از دوره مراقبت ،جزای نقدی، جزای نقدی روزانه، خدمات عمومی رایگان مجازات های

گذشت در صورت( 5را به عنوان جایگزین حبس پیش بینی نموده است که با دو شرط حقوق اجتماعی

و با مالحظه نوع جرم و کیفیت ارتکاب آن، آثار ناشی از جرم، سن، وجود شرایط تخفیف (3شاکی و

.تعیین و اجرا می شود...وضعیت، شخصیت و سابقه مجرم و

یک یا دو موردباید اشاره داشت قاضی دادگاه می تواند در صورتی که صالح بداند، به جای مجازات حبس

بس را اعمال نماید اما طبق قانون دیگر برای قاضی مقدور نیست که به جای حبس سه از موارد جایگزین ح

یا چهار مجازات جایگزین حبس صادر نماید زیرا از هدف اصلی مجازات جایگزین حبس که همانا وضع

333همان، ص محمد علی، اردبیلی، - 20


ا مورد .م.ق 34این مورد در تبصره ماده . مسایل مساعد و متناسب به حال متهم باشد فاصله خواهد گرفت

.شاره قرار گرفته استا

شرایط جایگزین حبس میزان و نوع مجازات

تا جرم عمدی مستوجب حبس

ماه 3 مقررات جایگزین حبس اعمال می شوددر صورت وجود گذشت شاکی و شرایط تخفیف

3جرم عمدی مستوجب حبس

ماه 3الی

داشته باشد و اعمال قواعد جایگزین حبس مجاز است مگر مجرم سوابق محکومیت زیر را

سال نگذشته باشد 1از اجرای آن سوابق تا به حال

ماه 3حدود، قصاص، دیات بیش از یک پنجم، حبس باالی : محکومیت به یک بار

میلیون تومان 5ماه، شالق تعزیری، بیش از 3حبس تا : به بیش از یک بار محکومیت

جزای نقدی

5ماه تا 3جرم عمدی مستوجب

سال دارای شرایط فوق الذکر استعیناً

سال باشد که در این هنگام 3است مگر حبس بیش از الزامیاعمال قواعد جایگزین حبس جرایم غیر عمدی

است اختیاری

جرمی که میزان و نوع تعزیر آن

در قوانین موضوعه معلوم نباشد اعمال قواعد جایگزین حبس مجاز است

5مجازات جرم عمدی که بیش از

حبس بوده و با تخفیف به سال

کمتر از یک سال رسیده است

اعمال قواعد جایگزین حبس ممنوع است

جرایم علیه امنیت داخلی و

خارجی اعمال قواعد جایگزین حبس ممنوع است

تعدد جرم عمدی که مجازات

ماه حبس 3یکی از آنها بیش از

باشد

اعمال قواعد جایگزین حبس ممنوع است

اعمال قواعد جایگزین حبس ممنوع است سال 5حبس بیش از

اگر مرتکب جرم، هم به مجازات حبس محکوم گردد و هم به دلیل همان جرم یا جرم دیگری به مجازات

محکوم شود، مانعی برای اعمال مقررات جایگزین حبس برای محکومیت ... دیگری نظیر جزای نقدی و

ور همزمان وی را به جزای نقدی و خدمات عمومی حبس مرتکب وجود ندارد و دادگاه میتواند به ط


همراه بودن سایر مجازاتها با مجازات حبس، مانع »ا .م.ق 71طبق ماده . محکوم نماید( بدل از حبس)رایگان

در این صورت دادگاه می تواند به مجازاتهای مذکور . از صدور حکم به مجازات جایگزین حبس نیست

«.کم دهدهمزمان با مجازات جایگزین حبس ح

نکته بسیار مهمی که در مورد قواعد صالحیت و تجدید نظر خواهی از مجازات حبس وجود دارد این است

ساعت 372ماه حبس شود و دادگاه به عنوان مجازات جایگزین حبس وی را به 3که اگر فردی محکوم به

ه رسیدگی کننده مجازات خدمات عمومی رایگان محکوم نماید، مالک تجدید نظر خواهی و صالحیت دادگا

ا در این زمینه .م.ق 73اصلی حبس است یا مجازاتی که به عنوان جایگزین حبس داده شده است؟ ماده

مالک تعیین صالحیت دادگاه و تجدید نظر خواهی از حکم » گشایشی حاصل نموده است و مقرر داشته

همین طور در قانون آیین « ستمحکومیت به مجازات جایگزین حبس، مجازات قانونی جرم ارتکابی ا

های جایگزین در مورد مجازات »مقرر شده است 437ماده 5در تبصره 5393دادرسی کیفری مصوب

«.حبس، معیار قابلیت تجدیدنظر، همان مجازات قانونی اولیه است

چنانچه رعایت مفاد حکم دادگاه از سوی: ضمانت اجرای قواعد مربوط به مجازات جایگزین حبس -

محکوم حاکی از اصالح رفتار وی باشد دادگاه می تواند به پیشنهاد قاضی اجرای احکام برای یک بار بقیه

اما اگر محکوم از اجرای مفاد حکم یا دستورهای دادگاه تخلف . مدت مجازات را تا نصف آن تقلیل دهد

م تا یک دوم به مجازات نماید، به پیشنهاد قاضی اجرای احکام و رای دادگاه برای بار نخست یک چهار

(ا.م.ق 45و 42مواد ).مورد حکم افزوده می شود و در صورت تکرار، مجازات حبس اجراء می گردد

.صدور مجازات های تبعی و تکمیلی در مجازات جایگزین حبس امکان پذیر است: نکته

مجازات نیمه آزادی: ششم مبحث

ی نیز از دیگر موارد ارفاقی برای مرتکب جرم می باشد که در قانون جدید مجازات اسالمی نظام نیمه آزاد

بدین نحو که مرتکب جرم . پیش بینی شده است 7الی 1درجه مجازات حبس تعزیریبرای محکومین به

تعزیری که پس از فرایند رسیدگی دادگاه صالح به مجازات حبس محکوم گردیده است می تواند در طول

دوران حبس با وجود شرایطی و برای فعالیت های خاصی که در قانون پیش بینی شده است از محیط زندان

. خارج گردد


در زمان اجرای نظام نیمه آزادی، شیوه ای است که بر اساس آن محکوم می تواند »ا .م.ق 17مطابق با ماده

نظایر اینها را در خارج از زندان انجام ، فعالیتهای حرفه ای، آموزشی، حرفه آموزی، درمانی وحکم حبس

زیر نظر مراکز نیمه آزادی است که در سازمان زندانها و اقدامات تامینی و اجرای این فعالیت ها . دهد

«.تاسیس می شود ترتیبی

در حبس های تعزیری درجه پنج تا هفت دادگاه صادر کننده حکم قطعی می تواند با چهار شرط صدور

: این چهار شرط عبارتند از . به رسیدگی است دادگاه موظفرا تقاضا نماید و حکم نیمه آزادی

تعهد به انجام یک فعالیت شغلی، ( رضایت محکوم علیه د(سپردن تامین مناسب ج(گذشت شاکی ب(الف

.حرفه ای، آموزشی، حرفه آموزی، درمان اعتیاد یا بیماری، مشارکت در تداوم زندگی خانوادگی

البته به دلیل بدیع و جدید بودن چنین نهادی در قانون مجازات، همچنان نظام نیمه آزادی در رویه قضایی

شاید تصویب آیین نامه های مربوطه توسط قوه قضاییه در این زمینه راهگشا . محجور باقی مانده است

و آزادی مشروط ظرف شش یآزاد نامه اجرایی مواد مربوط به نظام نیمه آیین»ا .م.ق 33طبق ماده . باشد

ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور تهیه وسیله سازمان زندان شدن این قانون به ء االجرا ماه از تاریخ الزم

«درس قضاییه می به تصویب رییس قوه شود و می

های الکترونیکی(سیستم) نظارت سامانه : هفتم مبحث

قانون مجازات اسالمی در راستای اعمال قواعد مناسب و مساعدتر به حال مجرم، نظارت

های الکترونیکی یا همان دست بند یا پابند های الکترونیکی را پیش بینی نموده که علی رغم (سیستم)سامانه

ین نظارت ا. سابقه چندین ساله در حقوق کیفری کشورهای دیگر در قوانین کشور ما بی سابقه بوده است

نیز می تواند به نوعی زیر مجموعه قواعد جایگزین حبس تلقی گردد که قانونگذار به آن ماهیتی مستقل داده

در صورت می تواند، دادگاه در جرایم تعزیری درجه پنج الی هشت»ا .م.ق 33وفق قوانین و ماده . است

در محدوده مکانی مشخص تحت ویرضایت را با حبس، محکوم به شرایط مقرر در تعویق مراقبتیوجود

دادگاه در صورت لزوم می تواند محکوم را –تبصره . های الکترونیکی قرار دهد( سیستم)نظارت سامانه

«.تابع تدابیر نظارتی یا دستورهای ذکر شده در تعویق مراقبتی قرار دهد


نیز در مبحث مربوط به 5393قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 357همینطور این موضوع در ماده

قرارهای تامین کیفری که از متهم اخذ می شود لحاظ گردیده و یکی از قرارهای تامین کیفری ده گانه پیش

التزام به عدم خروج از منزل یا محل اقامت -چ... » ک اختصاص دارد به .بینی شده در قانون جدید آد

یا بدون نظارت با نظارت با تجهیزات الکترونیکیطریق التزام از تعیین شده با موافقت متهم با تعیین وجه

«....و این تجهیزات

سقوط مجازاتها: پنجمبخش

پس از بررسی کامل عوامل ارفاقی مجازاتها که قانونگذار در موارد مختلف و با شرایط خاصی برای متهم

لی خواهیم پرداخت که با به پیش بینی نموده بود اینک به شناخت علل سقوط یا زوال مجازاتها به طور ک

وجود آمدن هر یک از این موارد علی رغم متوقف شدن تعقیب کیفری، مجازاتی نیز برای مرتکب، متصور

که در قانون ... موارد سقوط مجازاتها نظیر عفو، فوت محکوم علیه، گذشت شاکی، توبه و . نخواهیم بود

ن موارد موقوفی تعقیب یا علل مسقطات دعوی در مجازات اسالمی به رسمیت شناخته شده است عیناً هما

.آیین دادرسی کیفری است

عفو: مبحث اول

:ا به دو نوع تقسیم می گردد.م.ق 94الی 93عفو، به معنی بخشش و بخشیدن است که طبق مواد

به معنی اجرا نکردن همه یا بخشی از کیفر است که عموماً توسط مجلس شورای اسالمی: عفو عمومی( الف

، نظیر اعالم عفو عمومی محکومین پیش از انقالب اسالمی توسط مجلس شورای اسالمی در اتفاق می افتد

5314سال

این نوع از عفو، توسط ریاست قوه قضاییه از مقام رهبری درخواست می گردد و در : عفو خصوصی(ب

برخی از . رهایی می یابند صورت موافقت ایشان، محکومین مورد عفو قرار گرفته و از باقی مانده مجازات

درخواست ریاست قوه قضاییه از مقام رهبری در . محکومان خطرناک از مزایای عفو خصوصی محرومند

.اتفاق می افتد... تاریخ های خاص و معین شده در آیین نامه مخصوص نظیر نوروز، عید مبعث و

ها از باقی مانده مجازات خالصی در عفو عمومی، فرد مرتکب نه تن: تفاوت عفو عمومی و عفو خصوصی

می یابد بلکه سابقه وی نیز پاک شده و هیچ گونه آثار تبعی مجازات و محرومیتهای ناشی از مجازات نیز بر


اما در عفو خصوصی، مرتکب جرم تنها از ادامه مجازات رهایی یافته و آثار او بار نخواهد شد

ریح گردد که عفو شامل آثار مجازات نیز خواهد محکومیت باقی می ماند مگر اینکه در حکم عفو تص

.شد

فوت محکوم علیه: مبحث دوم

یکی از بدیهی ترین و عقالنی ترین علل سقوط مجازات ها، فوت محکوم علیه است، زیرا در صورتی که

مرتکب جرم فوت کند دیگر شخصی برای مجازات باقی نخواهد ماند تا دادگاه وی را مجازات نموده و به

سزای اعمالش برساند، ضمناً مطابق با اصل شخصی بودن مجازاتها نیز نمیتوان صرف فوت محکوم علیه

مجازات را بر اقوام یا نزدیکان وی تحمیل نمود، لذا باید پذیرفت که با فوت وی مجازاتی نیز در میان

ناس نخواهد البته سقوط دعوی عمومی به هیچ وجه شامل سقوط دعوی خصوصی و حق ال. نخواهد بود

.بود، پس مواردی نظیر دیون مالی و دیه با فوت وی ساقط نگردیده و از ماترک وی قابل وصول خواهد بود

گذشت شاکی: مبحث سوم

یکی دیگر از مواردی که سبب سقوط مجازات مجرم می شود، گذشت شاکی یا مدعی خصوصی در جرایم

که شروع و ادامه تعقیب و رسیدگی و اجرای منظور از جرم قابل گذشت جرمی است. قابل گذشت است

.مجازات، منوط به شکایت شاکی و عدم گذشت وی است

گذشت شاکی باید منجز و بدون قید و شرط باشد تا موثر باشد و گذشت مشروط در مرحله تعقیب به هیچ

مین از وجه موثر نیست هرچند که در مرحله اجرای حکم، اجرا منوط به عدم تحقق آن شرط و اخذ تا

.محکوم خواهد بود

اگر متضررین از جرم، متعدد باشند تعقیب جزایی با شکایت هر یک از آنان شروع »ا.م.ق 523طبق ماده

میشود ولی موقوفی تعقیب، رسیدگی و اجرای مجازات موکول به گذشت تمام کسانی است که شکایت

تقل و در صورت گذشت همگی وراث حق گذشت به وراث قانونی متضرر از جرم، من –تبصره . کرده اند

«حسب مورد تعقیب، رسیدگی یا اجرای مجازات موقوف می گردد

اصل بر این است که جرایم مندرج در قوانین از جمله جرایم غیر قابل گذشت هستند و مواردی که جرم

.قابل گذشت باشد در قوانین منصوص است


نسخ قوانین: مبحث چهارم

اگر در حین محاکمه فردی به دلیل جرمی، قانونی تصویب گردد و قانون سابق را نسخ صریح یا ضمنی

البته اگر . نماید به طوری که دیگر آن عمل جرم تلقی نگردد، تعقیب و اجرای مجازات موقوف خواهد شد

مندرج در ماده پس از صدور حکم یا حتی در حال اجرای مجازات نیز قانون نسخ گردد موضوع از موارد

ا و مقررات استثنایی عطف به ما سبق نشدن قوانین کیفری است که چون به نفع مجرم است استثنائاً .م.ق 52

99طبق ماده .به گذشته عطف می گردد و مجرمین سابق را شامل شده و مجازات آنها را متوقف می کند

آثار نسخ قوانین کیفری به شرح مندرج در . نسخ قانون، تعقیب و اجرای مجازات را موقوف میکند» ا .م.ق

«این قانون است 52ماده

توبه مرتکب: مبحث پنجم

توبه

در حدود

قبل از اثبات جرم سبب سقوط مجازات است

مگر در حد قذف و محاربه

در جرایم حدی زنا و لواط به عنف و یا اغفال بزه

دیده توبه ساقط کننده تمام مجازات نخواهد بود

ه جای اعدام یا رجم به حبس یا شالق بلکه وی ب

یا هر دوی آنها محکوم می گردد 3درجه

پس از اقرار به جرم و ثبوت آن منوط به

درخواست دادگاه از رییس قوه قضایی و تقاضای

وی از مقام رهبری است به جز در حد قذف

درتعزیرات

سبب سقوط 4و7و 3در تعزیرات در جه

مجازات است

تعزیرات منصوص شرعی نخواهد بودتوبه شامل

تکرار جرم باعث ممنوعیت اعمال قواعد توبه است سبب تخفیف مجازات است 1الی5در تعزیرات


مرور زمان: مبحث ششم

در متن قوانین، برای شکایت شاکی، تعقیب جرم و اجرای مجازات مدت زمانهای مشخصی قرار داده شده

آن زمانها حسب مورد دیگر شاکی حق شکایت نخواهد داشت، ضابطین است که در صورت منقضی شدن

یا دادسرا حق تعقیب مجرم را از دست می دهند و قاضی اجرای احکام نیز حق اجرای مجازات را نخواهد

بدین ترتیب که اگر فردی . اصطالحاً به این مقررات در حقوق کیفری قواعد مرور زمان می گویند. داشت

ری شد نباید همواره در هراس تعقیب و مجازات ولو برای چندین سال پس از ارتکاب مرتکب جرمی تعزی

جرم بماند و از طرفی شاکی نیز برای تعقیب باید مقید به زمان خاصی باشد زیرا ادله جرم یا شهود حاضر

از جرم در صحنه یا اوضاع و احوال برای همیشه ثابت نمی ماند تا نهاد تعقیب بتواند فرضاً ده سال پس

از طرفی نیز ممکن است تعقیب نشدن او به دلیل گذشت شاکی یا عدم . سرقت تعزیری سارق را بیابد

پس باید در زمانهای مشخص شده در قانون تکلیف جرم و مجرم به نحوی . رغبت او به شکایت بوده است

.از انحاء مشخص گردد

. زات های حدی، قصاص و دیات نمی شودقواعد مرور زمان شامل جرایم تعزیری است و مجا :نکته ها

.مدت مرور زمان اجرای مجازات بیشتر از مدت مرور زمان تعقیب مجازات است

مرور زمان تعقیب مجازات از تاریخ وقوع جرم یا آخرین اقدام تعقیبی آغاز می شود و مدت مرور زمان *

شکایت نیز از تاریخ اطالع از اجرای مجازات از تاریخ قطعیت حکم آغاز می گردد و مدت مرور زمان

.وقوع جرم شروع می شود

جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی، جرایم اقتصادی شامل : این مجازات ها شامل مرور زمان نمی شوند

.، جرایم موضوع مواد مخدر33کالهبرداری و تبصره ماده

قطع شود، تاریخ شروع مرور زمان، هرگاه اجرای مجازات، شروع ولی به هر علت»ا .م.ق 524مطابق با ماده

تاریخ قطع اجرای مجازات است و در مواردی که بیش از یک نوبت قطع شود شروع مرور زمان از تاریخ

آخرین انقطاع است مگر اینکه اجرای مجازات بر اثر رفتار عمدی محکوم قطع شده باشد که در این صورت

« مرور زمان اعمال نمی شود


قطع مرور زمان مطلق است و نسبت به کلیه شرکاء و معاونان اعم از آنکه تعقیب »ا .م.ق 553مطابق با ماده

همچنین شروع . شده یا نشده باشند، اعمال می شود هرچند تعقیب فقط درباره یکی از آنها شروع شده باشد

«ان استبه اجرای حکم در مورد برخی از شرکا یا معاونان جرم قاطع مرور زمان نسب به دیگر محکوم

بدین ترتیب که اگر الف و ب شراکتاً مرتکب سرقت تعزیری شوند و الف دستگیر گردد، بعد از گذشت

مدتی از ارتکاب جرم شخص ب نمیتواند به قواعد مرور زمان استناد کند و استدالل نماید که از تاریخ

نشده زیرا تعقیب شریک .. .سال گذشته است تعقیب و احضار و جلب و 52وقوع جرم تا به حال که مثالً

.یا معاون او سبب می شود مرور زمان در مورد معاونین و شرکای دیگر نیز شکل نگیرد

موفق و سربلند باشید

مدت مرور زمان تعقیب جرم

سال 51 3تا 5درجه

سال 52 4درجه

سال 7 1درجه

سال 1 3درجه

سال 3 4و7درجه

مدت مرور زمان اجرای مجازات

سال 32 3تا 5درجه

سال 51 4درجه

سال 52 1درجه

سال 7 3درجه

سال 1 4و7درجه

جزوه حقوق جزای عمومی...

Documents