3

БЕЛАРУСКАЯ МОВА

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Праграма па беларускаймове падрыхтавана ў адпаведнасці зканцэпцыяй вучэбнага прадмета «Беларуская мова». Асноўныяпалажэнні канцэпцыі грунтуюцца на тым,што беларуская моваз’яўляеццааднойздзяржаўныхмоўуРэспубліцыБеларусь іка­штоўнымсацыяльна­культурнымскарбамнацыі.

Ва ўстановах адукацыі беларускую мову трэба вывучаць нетолькіякзнакавуюсістэмуісродакабменудумкамі.Неабходнатакналаджвацьпрацэснавучання,кабаднымзгалоўныхнапрамкаўупрацынастаўнікасталафарміраваннесапраўднагаграмадзянінаРэспублікіБеларусь,удумлівагачытача,адукаванагасуразмоўніка,спагадлівага,высакароднагачалавека.Патрэбнадапамагацьвучнямназапашвацьнавыкі,неабходныядлясамаадукацыі,самапазнанняівыхавання,вучыцькарыстаццаіміўштодзённымжыцці.Усістэмеўсіх навук надзвычай важнае значэнне мае логіка­лінгвістычныкампанент.Менавітаёнзабяспечваефункцыянаванненавукіўгра­мадстве.Хоцькожнаязяегалінімаесваюўласнуюмову(слоўнікі,алфавіты,паняцці,тэрміны,формулывыражэннясэнсу),аднакусёгэтадапаўняеццаісуправаджаеццаўпрактыцынавучаннясловам.Агэтаазначае,штобеларускаямоваз’яўляеццанетолькіпрадметамвывучэння,алеісродкампазнання,развіццяівыхавання.

Вывучэнне беларускаймовынеможа абмяжоўвацца запатра­баваннямі асобы ў лінгвістычных ведах, азнаямленнем вучняў змоўныміадзінкаміізаконамі.Абавязакустаноўадукацыі—наву­чыцьсваіхвыхаванцаўкарыстаццабеларускімсловам,дапамагчыім авалодаць маўленчай этыкай і культурай. Вучням трэба дацьтакуюлінгвістычнуюадукацыю,якаядапаможаімнетолькігра­матычнаправільнастварацьіафармляцьсваевусныяіпісьмовыяпаведамленні, але і выбіраць з багатага арсенала выяўленчыхмоўных сродкаў самыя трапныя, самыя дасканалыя і перака­нальныя.У сувязі з гэтым неабходнаштодзённа ўдасканальвацьмаўленчуюпрактыкувучняў,якаяналаджваеццаўформегутаркі,

4

пісьма, чытання, публічных выступленняў, слухання радыё­ ітэлеперадач,вучэбныхлекцый,дакладаў,паведамленняў.Гэтымсцвярджаецца думка,што да маўлення трэба падыходзіць як даадной з форм пазнавальнай дзейнасці чалавека, спосабу яго гра­мадскайактыўнасці,сродкусацыялізацыі.

Менавітанавырашэнне гэтых і іншыхзадач скіраванызместі будовапраграмыпа беларускаймове.Адметнайяе асаблівасцюз’яўляеццатое,штоўцэнтрыўвагі—вучаньяксуб’ект,зацікаўленыў пазнанні, вывучэнні разнастайных законаў беларускай мовы іправілкарыстанняёй;ягозапатрабаванніўсферымаўленняякуформе грамадскай дзейнасці і спосабе праяўлення ўласнайжыц­цёвайактыўнасці.

Мэта вывучэнняпрадмета«Беларускаямова»—сфарміравацьувучняўсістэмуведаўпрамовуімаўленне,навучыцькарыстаццабеларускаймовайваўсіхвідахмаўленчайдзейнасці(чытанне,слу­ханне,гаварэнне,пісьмо);развівацькамунікатыўную,духоўна­ма­ральную,грамадзянскуюімастацка­эстэтычнуюкультурувучняў.

Задачы:zz засваенне сістэмымовы (фанетыкі, лексікі, фразеалогіі,складу слова і словаўтварэння,марфалогіі, сінтаксісу), за­канамернасцей і правілфункцыянаваннямоўных сродкаўумаўленні, норм беларускайлітаратурнаймовы, развіццёўменняўкарыстаццамовайурозныхвідахмаўленчайдзей­насці (моўная і маўленчая кампетэнцыі);zz фарміраванне камунікатыўных уменняў на аснове авало­даннямаўленчайтэорыяй ікультураймаўлення, спосабаміперадачы думкі ў вуснай і пісьмовай формах, уменняўствараць самастойныявусныя і пісьмовыя выказванні роз­ных тыпаў, стыляў іжанраў(маўленча-камунікатыўная кампетэнцыя);zz усведамленне мовы якформы выражэння нацыянальнайкультуры,узаемасувязімовыігісторыінарода,нацыяналь­на­культурнай спецыфікі беларускаймовы, валоданненор­мамі маўленчага этыкету, культурай міжнацыянальныхзносін; развіццё сродкамі мовы камунікатыўнай, духоў­на­маральнай, грамадзянскай імастацка­эстэтычнайкуль­туры вучняў (лінгвакультуралагічная і сацыякультурная кампетэнцыі).

5

Навучанне беларускай мове ва ўстановах агульнай сярэдняйадукацыі абумоўлена практычнай накіраванасцю і арыентаванана рэалізацыю кампетэнтнаснага, сістэмна­функцыянальнага,камунікатыўна­дзейнаснага,лінгвакультуралагічнагаісацыякуль­турнагападыходаўпрывыкладанніўсіхтэміраздзелаў.

Сучаснаяадукацыяскіравананафарміраваннефункцыянальнайпісьменнасці.Функцыянальная пісьменнасць— гэта здольнасцьвыкарыстоўваць набытыя веды, уменні і навыкі для рашэннямаксімальнашырокагадыяпазонужыццёвыхзадачурозныхсферахчалавечайдзейнасціісацыяльныхузаемаадносін.Вынікамразвіццяфункцыянальнай пісьменнасці з’яўляецца авалоданне вучнямісістэмайключавыхкампетэнцый,якіядазволяцьэфектыўнапры­мяняцьведы,уменніінавыкіўпрактычнайдзейнасці,паспяховавыкарыстоўваць іх у працэсе сацыяльнай адаптацыі. Любы тыпкампетэнцыінефарміруеццабезведаў (кабумець,трэбаведаць),аднак веды самі па сабе не з’яўляюцца самакаштоўнасцю (ведыпа­запрактычнайдзейнасцю,нескіраваныянаасобаснаеразвіццёчалавека,пераўтвараюццаўдагматызм—аднабаковае,схематыч­наемысленне).Сучаснаяадукацыяімкнеццапераарыентаваццазпазіцыі «ведаць, каб памятаць»на пазіцыю«ведаць, каб умець і дзей нічаць». У гэтым агульная сутнасць кампетэнтнаснага па-дыходу.

Уадносінахдамоўнайадукацыікампетэнтнасныпадыходзвяза­нызфарміраваннемувучняўмоўнай,маўленчай,камунікатыўнай,рытарычнай, лінгвакультуралагічнай і сацыякультурнай кампе­тэнцый.

Сістэмна-функцыянальны падыход забяспечвае засваенневучнямімоўныхсродкаў,адборіарганізацыюмоўнагаматэрыялудляавалоданнямоўнай кампетэнцыяй.

Вядома,штозадачынавучаннямовенельгазводзіцьдаапісаннясістэмныхадзінакіз’яўрозныхмоўныхузроўняў.Неабходнатакналаджвацьвучэбныпрацэс,кабвучніасэнсоўвалікожнуюмоўнуюадзінку, арыентуючыся на асаблівасці яе ўжывання ў маўленні.Менавіта пры такім падыходзе можна забяспечыць асэнсаваннецеснайузаемасувязііўзаемаабумоўленасціўсіхаспектаўіўзроўняўмоўнай сістэмы: фанетыкі, лексікі, фразеалогіі, складу слова ісловаўтварэння,марфалогіі,сінтаксісуістылістыкі.Такіпадыходнакіроўваенатое,кабвучні:

6

zz наўрокахмовынеабмяжоўвалісяаналізаммоўныхфактаўі з’яў, ашмат увагі аддавалі сінтэзу— складанню сказаўрознайбудовыіфункцыянальнагапрызначэння,стварэннюзвязныхвыказванняў;zz пры вывучэнні марфалогіі вызначалі, якую сэнсава­сты­лістычнуюітэкстаўтваральнуюролювыконваетаяцііншаячасцінамовы;вучылісяадрознівацьчасцінымовыііхформынаасновесклонавых ісінтаксічныхпытанняў;zz сістэматычна іпаслядоўнафарміравалі іразвіваліарфагра­фічныяіпунктуацыйныянавыкі.

Камунікатыўна-дзейнасны падыход дае магчымасць рэальназабяспечыць дзейнасць вучняў у розных маўленчых сітуацыях,штоз’яўляеццаасновайфарміраваннямаўленча-камунікатыўнай кампетэнцыі.

Усувязізгэтымнапершыпланумоўнайпадрыхтоўцывучняўвыходзіць удасканаленне іх маўленчай практыкі, якая наладж­ваецца ў форме суразмоўніцтва, пісьма, чытання, пераказу і аб­меркавання радыё­ і тэлеперадач, вучэбных лекцый, дакладаў,паведамленняў.

Лінгвакультуралагічны падыход звязаны з усведамленнеммовыякформывыражэннянацыянальнайкультуры,узаемасувязімовыікультуры,нацыянальна­культурнайспецыфікібеларускаймовыісадзейнічаефарміраваннюўвучняўлінгвакультуралагічнай кампетэнцыі.

Сацыякультурны падыход накіраваны на асэнсаванне ролібеларускай мовы ў жыцці чалавека і грамадства, засваенне са­цыяльныхнорммаўленчыхпаводзін у розных сітуацыях зносін,фарміраванне нацыянальна­культурнай самаідэнтыфікацыі, вы­хаванне каштоўнасных адносін да беларускай мовы і культуры,павагі да культурных каштоўнасцей народаў свету і садзейнічаефарміраваннюўвучняўсацыякультурнай кам петэнцыі.

Асноўныя прынцыпы адбору зместу навучання беларускаймове:

zz сістэмна-функцыянальны прынцыппрадугледжваецэласнаеадлюстраванне ў змесце навучання ўсіх узроўняўмоўнайсістэмы(фанетыка,лексіка,фразеалогія,марфеміка,слова­ўтварэнне,марфалогія,сінтаксіс,арфаграфія,пунктуацыя)і характарыстыкуфункцыянальныхмагчымасцеймоўных

7

адзінак кожнага ўзроўню(роля, якуюянывыконваюцьумаўленні);zz прынцып мінімізацыі моўнага і маўленчага тэарэтычна-

га матэ рыялу патрабуе адбіраць матэрыял з улікам ягозначнасці для дасягненняпастаўленыхмэт і задачмоўнайадукацыі;zz камунікатыўна-рытарычны прынцып азначае,што пра­цэс навучанняпатрэбна забяспечыць адпаведным зместамдля авалодання вучнямі ўсімі відамімаўленчай дзейнасці(аўдзіраванне,гаварэнне,чытанне,пісьмо);zz прынцып тэкстацэнтрызмумаена ўвазе адбор зместуна­вучання,якіпавінензабяспечыцьарганізацыюадукацыйнагапрацэсунаасноветэксту:тэкстразглядаеццаўякасцімэты(камунікатыўныяўменніпададзеныўмэценавучання),зме­сту (вучні авалодваюць уменнямі ствараць тэкстырозныхтыпаў, стыляў іжанраў) і выніку навучання (авалоданнемовайяксродкамзносін).

У адпаведнасці з сучаснымі патрабаваннямі да моўнай і маў­ленчай падрыхтоўкі вучняў узмоцненамаўленчая накіраванасцькурсабеларускаймовы.Прыгэтыммаўленчаятэорыя(маўленчыяпаняцці:тэкстіягобудова,тып,стыльіжанрмаўлення)набліжанадапатрабаванняўпрактыкі,яназ’яўляеццаасновайдлясвядомагафарміраванняўменняўінавыкаўкамунікацыі.Апоранамаўленчыяпаняцці і правілы маўленчых паводзін садзейнічае свядомамуўдасканаленнювуснагаіпісьмовагамаўленнявучняў,павышэннюкультурымаўленчыхпаводзін.

Работа па развіццімаўлення арганізуецца на кожнымуроку,прывывучэнніўсіхраздзелаўітэмкурсабеларускаймовы.Асобныягадзінынаразвіццёмаўленняпагэтайпрычыненевыдзяляюцца.Праграма адводзіць асобныя гадзіны толькі на пісьмовыя рабо­ты (напісанне пераказаў, перакладаў, сачыненняў, розных відаўдыктантаў).

Вывучэнне сінтаксісу ў IX класе наладжваецца на асновеструктурна­семантычнагападыходу,адметнайасаблівасцюякогаз’яўляеццатое,штопрыаналіземоўныхз’яўпрымаеццападува­гу не адзін які­небудзь аспект, а некалькі.Найважнейшымі з іхз’яўляюццабудова,значэннеіфункцыя.

8

Шмат увагі надаецца выпрацоўцы ўменняў, неабходных длятаго,кабтаяцііншаямоўнаяз’явавыкарыстоўваласяўмаўленчайпрактыцы.Прытакойарганізацыінавучаннягалоўнымдыдактыч­нымматэрыяламз’яўляюццатэксты,наасновеякіхвырашаюццазадачы,накіраваныяназасваенненормлітаратурнагавымаўлення,граматыкі,правапісу,узбагачаеццаслоўніквучняў,забяспечваеццаіхвыхаваннеіразвіццё.Выбартэкстуякдыдактычнайадзінкіства­раесінтаксічнуюасновувывучэннямоўныхз’яў,якіяпа­затэкстамнемогуцьраскрыцьсваіхфункцыянальныхмагчымасцей.Толькіўступаючыўграматыка­семантычныяадносіныўтэксце,моўныяадзінкіздольныперадацьзмествыказвання.Тэкстнаўрокахмовыз’яўляеццасродкамудасканаленнякамунікатыўныхздольнасцейвучняў,забяспечваемагчымасцьдляразвіццямаўленчыхнавыкаўслуханняіразумення,чытання,гаварэнняіпісьма.

Навучэбныхзаняткахрэкамендуеццавыкарыстоўвацьразна­стайныя метады навучання і выхавання: гутарку, самастойнуюработу, наглядныя метады, выкананне практыкаванняў, прак­тычных работ і інш. З мэтай актывізацыі пазнавальнай дзей­насцівучняўвыкарыстоўваюццаметадыпраблемнаганавучання,інтэрактыўныя,эўрыстычныя,гульнявыяметады,дыскусіі,метадпраектаўіінш.

Мэтазгоднаспалучацьфрантальныя,групавыя,парныяііндыві­дуальныяформынавучання,выкарыстоўвацьтакіявідыўрокаў,якурок­даследаванне,урок­практыкум,урок­экскурсія,урок­гульня,інтэграваныўрокіінш.

Выбарформіметадаўнавучанняівыхаваннявызначаеццана­стаўнікамсамастойнанаасновемэтізадачвывучэнняпэўнайтэмы,сфармуляваных у вучэбнай праграме патрабаванняў да вынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўзулікаміхузроставыхііндывідуальныхасаблівасцей.

Асноўнаячасткапраграмыскладаеццазтрохкампанентаў:ве-давага (тэарэтычныматэрыял),аперацыйнага(спосабыдзейнасці)іпрактычнага (уменніінавыкі),штоўсукупнасцііскладаезместнавучання.

9

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(70 гадзін на год, 2 гадзіны на тыдзень, з іх 11 гадзін — на пісьмовыя работы)

Беларуская мова ў сям’і славянскіх моў і моў народаў свету(1 гадзіна)

Тэкст(2 гадзіны)

Тэкстіягоасноўныяпрыметы(паглыбленаепаўтарэнне).Сін­таксічнаясінаніміка.

Чытанне тэкстаў, вызначэнне іх асноўных прымет (тэма-тычнае адзінства, разгорнутасць, паслядоўнасць, звязнасць, за-вершанасць).

Падзел тэкстаў на сказы і лагічныя часткі. Вызначэнне сказаў, якія выражаюць асноўны сэнс паведамлення і якія яго пашыраюць. Разгорт ванне сэнсу частак шляхам далучэння са-мастойна складзеных сказаў. Увядзенне ў тэкст новых частак.

Вызначэнне тэмы, адрасата і мэтанакіраванасці выказванняў, зна ходжанне ў іх апорных слоў і словазлучэнняў.

Асэнсаванне сэнсава-стылістычнай і тэкстаўтваральнай ролі сін таксічных моўных сродкаў (просты сказ).

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Ведацьпрыметытэксту.Вызначацьпрыметытэксту,спосабыісродкісувязісказаўічастактэксту.

Падбірацьсінтаксічныясінонімыдарозныхсінтаксіныхадзінак.Ствараць тэксты рознай жанрава­стылістычнай прыналежнасцізвыкарыстаннемсказаўрознайбудовыіпрызначэння.

Паўтарэнне вывучанага ў V—VIІІ класах(3 гадзіны)

Слова,словазлучэнне,сказякасноўныямоўныяадзінкі.Тыпыпростых сказаўпамэце выказвання, інтанацыйнага афармлення(апавядальныя,пытальныя,пабуджальныя;клічныяіняклічныя)ібудове(двухсастаўныя,аднасастаўныя,няпоўныя,ускладненыя).

10

Чытанне і аналіз тэкстаў розных стыляў і жанраў, выяўленне ў іх двухсастаўных, аднасастаўных, няпоўных і ўскладненых сказаў, вызначэн не іх сэнсава-стылістычнай ролі.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Знаходзіцьутэкстахсказы,якіявыражаюцьасноўнуюдумкупаведамлення, разгортваць словазлучэнні і сказы. Ставіць знакіпрыпынкуўсказахускладненайбудовы.Вызначацьтыптэкстаў,выяўляцьуіхапорныясловыісловазлучэнні,сродкісувязісказаўілагічныхчастак;стварацьвыказваннізвыкарыстаннемапорныхслоўісловазлучэнняў,пашырацьтэксты;рабіцьсінтаксічныраз­борпростыхсказаў.

Стылі маўлення(1 гадзіна)

Паглыбленнепаняццяпрастылімаўлення.Стылеўтваральнаяролямарфалагічныхісінтаксічныхмоўныхсродкаў.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вызначацьролюмарфалагічныхісінтаксічныхмоўныхсродкаўустварэннітэкстаўрозныхстыляўмаўлення.

Стварацьтэкстырознайжанрава­стылістычнайпрыналежнасцізвыкарыстаннеммарфалагічныхісінтаксічныхмоўныхсродкаў.

Складаны сказ: будова, значэнне, ужыванне

(4 гадзіны, з іх 2 гадзіны — на пісьмовыя работы)Паняццепраскладанысказ.Сродкісувязічастакускладаных

сказах.Тыпыскладаныхсказаў.Аналіз тэкстаў-разважанняў публіцыстычнага стылю. Вы-

значэнне адрасата, тэмы, асноўнай думкі, асаблівасцей будовы і стылістычных прымет, падзел на лагічныя часткі, знаходжанне ў іх складаных сказаў, вызначэнне сродкаў сінтаксічнай сувязі граматычных частак.

Кантрольны падрабязны пераказ тэксту.

11

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Выяўляцьутэкстахскладаныясказырозныхтыпаў;вызначацьтэксты­разважанніпубліцыстычнагастылю,выяўляцьіхадрасатаі мэтанакіраванасць, дзяліць на лагічныя часткі; ставіць знакіпрыпынкунамяжычастакскладаныхсказаў;стварацьскладаныясказырозныхтыпаў.

Рабіцьпадрабязныпераказтэксту.

Складаназлучаныя сказы: будова, значэнне, ужыванне

(7 гадзін, з іх 1 гадзіна — на пісьмовую работу)Паняцце пра складаназлучаны сказ. Сродкі сувязі частак у

складаназлучаныхсказах.Знакіпрыпынкупаміжчасткаміўскла­даназлучаныхсказах.

Пераклад тэкстаў лінгвістычнай тэматыкі з рускай мовы на бе ларускую.

Перабудова простых сказаў з аднароднымі выказнікамі ў складана злучаныя, складаназлучаных — у простыя. Інтанаванне тэкстаў са склада назлучанымі сказамі. Вызначэнне ролі склада-назлучаных сказаў у тэкстах.

Кантрольны дыктант.Падрыхтоўка вусных і пісьмовых паведамленняў на лінгвіс-

тычную тэму з апісаннем моўных з’яў.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Выяўляцьскладаназлучаныясказыўтэкстах,правільнаінта­наваць, абгрунтоўваць мэтазгоднасць ужывання; будаваць скла­даназлучаныясказы,выкарыстоўвацьіхусамастойныхвусныхіпісьмовыхвыказваннях,правільнаінтанавацьіставіцьзнакіпры­пынку;перабудоўвацьпростыясказызаднароднымівыказнікаміў складаназлучаныя, складаназлучаныя— у простыя; рабіцьсінтаксічныразборскладаназлучаныхсказаў.

Перакладацьтэкстылінгвістычнайтэматыкізрускаймовынабеларускую;рыхтавацьвусныяіпісьмовыяпаведамленніздаклад­нымапісаннеммоўныхз’яў.

12

Складаназалежныя сказы: будова, значэнне, ужыванне(14 гадзін, з іх 1 гадзіна — на пісьмовую работу)

Паняццепраскладаназалежнысказ.Складаназалежныясказыздаданайазначальнай,дапаўняльнай

часткамі, акалічнаснай часткай месца, часу, умовы, прычыны,мэты,уступальнай,параўнальнай,спосабудзеяння,мерыіступені(сродкісувязі,знакіпрыпынку).

Чытанне тэкстаў, назіранне за парадкам частак у склада-назалеж ных сказах, вызначэнне меж галоўнай і даданай частак, месца даданай часткі адносна галоўнай, інтанаванне і пастаноўка знакаў прыпынку.

Складаназалежныясказызнекалькімідаданымічасткамі.Складаназалежныясказызпаслядоўным,сузалежнымізмеша­

нымпадпарадкаваннемчастак(азнаямленне),знакіпрыпынкуўіх.Аналіз публіцыстычных тэкстаў, вызначэнне іх жанру (на-

татка, інтэрв’ю, рэпартаж), адрасата, мэтанакіраванасці, будовы, стылістыч ных прымет. Перабудова простых сказаў з адасобленымі даданымі чле намі ў складаназалежныя.

Пераклад з рускай мовы на беларускую тэксту публіцыстычнага стылю.

Кантрольны дыктант.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Выяўляцьутэкстахскладаназалежныясказызрознымівідамідаданайчасткі;складацьскладаназалежныясказы,выкарыстоўвацьіхувусныміпісьмовыммаўленні,правільнаінтанавацьіставіцьзнакі прыпынку; перабудоўваць простыя сказы з адасобленымічленамі ў складаназалежныя; рабіць сінтаксічны разбор склада­назалежнагасказа.

Перакладаць з рускай мовы на беларускую тэксты публіцыс­тычнагастылю.

Бяззлучнікавыя складаныя сказы: будова, значэнне, ужыванне

(12 гадзін, з іх 2 гадзіны — на пісьмовыя работы)Паняцце пра бяззлучнікавы складаны сказ (будова, сэнсава­

граматычныяадносіныпаміжчасткамі,сродкісувязічастак).Знакіпрыпынкупаміжчасткаміўбяззлучнікавыхскладаныхсказах.

13

Складанне бяззлучнікавых складаных сказаў рознай тэматыкі, іх ін танаванне, уключэнне ў тэксты ўласных паведамленняў. Перабудова бяз злучнікавых складаных сказаў у простыя, скла-даназлучаныя і складана залежныя, складаназлучаных і склада-назалежных —у бяззлучнікавыя.

Аналіз мастацкіх і публіцыстычных тэкстаў: вызначэнне адрасата і адрасанта, тэмы паведамлення, мэтанакіраванасці; характарыстыка выяўленчых моўных сродкаў; абгрунтаванне мэтазгоднасці ўжывання бяззлучнікавых склада ных сказаў.

Кантрольны падрабязны пераказ тэксту.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Выяўляць бяззлучнікавыя складаныя сказы ў тэкстах, вы­значаць сінтаксічныя адносіны паміж часткамі, інтанаваць ска­зы ў адпаведнасці з сэнсам, ставіць знакі прыпынку; ужывацьбяззлучнікавыяскладаныясказыўвусныміпісьмовыммаўленні;выконвацьсінанімічныязаменысказаўрозныхвідаў;рабіцьсін­таксічныразборбяззлучнікавагаскладанагасказа.

Пераказваць тэкст, дакладна перадаючы яго змест, будову імоўнаеафармленне.

Складаныя сказы з рознымі відамі сувязі частак: будова, значэнне, ужыванне

(9 гадзін, з іх 3 гадзіны — на пісьмовыя работы)Паняцце пра складаны сказ з рознымі відамі сувязі частак

(разнавіднасці,сінтаксічныяпрыметы,сродкісувязі,інтанаваннеі выкарыстанне). Знакі прыпынку паміж часткамі ў складаныхсказахзрознымівідамісувязічастак.

Знаходжанне складаных сказаў з рознымі відамі сувязі частак у тэк стах, складанне сказаў і ўвядзенне іх у тэкст. Перабудова складаных ска заў з рознымі відамі сувязі частак у простыя, скла-даназлучаныя, склада назалежныя і бяззлучнікавыя.

Аналіз біяграфій беларускіх пісьменнікаў ці лінгвістаў. Вы-значэнне паслядоўнасці развіцця думкі ў залежнасці ад жанру і стылю тэкстаў. Абгрунтаванне мэтазгоднасці выкарыстання выяўленчых моўных срод каў, у тым ліку сказаў з рознымі відамі сувязі частак. Напісанне заявы, аўтабіяграфіі.

14

Пераклад з рускай мовы на беларускую навукова-папулярных тэкстаў.

Складанне плана паведамлення, тэзісаў, канспекта; высту-пленне з дакладам; абмеркаванне выступленняў.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Выяўляцьутэкстахскладаныясказызнекалькімівідамісувязічастак, абгрунтоўваць мэтазгоднасць іх ужывання, складаць но­выя сказы, карыстацца імі ўмаўленні, ставіць знакі прыпынку;перабудоўвацьсказызрознымівідамісувязічастакусказыіншайграматычнайструктуры;рабіцьсінтаксічныразборсказазрознымівідамісувязічастак.

Пісацьзаяву,аўтабіяграфію.Рыхтавацьнааснове2–3крыніцпаведамленненалінгвістычнуютэму:складацьплан,тэзісы,кан­спект,выступацьперадаўдыторыяй;аналізавацьуласнаеічужоевыказванне; перакладаць навукова­папулярныя тэксты з рускаймовынабеларускую.

Сінтаксічныя канструкцыі з чужой мовай: будова, значэнне, ужыванне

(9 гадзін, з іх 2 гадзіны — на пісьмовыя работы)Спосабыперадачычужоймовы.Асаблівасцібудовысінтаксічныхканструкцыйзпростаймовай.

Знакіпрыпынкуўсказахзпростаймовай.Маналог.Дыялог,ягоафармленненапісьме.Сказызускоснаймовай.Аналіз публіцыстычных, мастацкіх і навуковых тэкстаў, вы-

значэнне ў іх чужой мовы, абгрунтаванне мэтазгоднасці ўжывання і спосабаў пе радачы. Замена ў тэкстах простай мовы на ўскосную і наадварот. Ства рэнне тэкстаў (маналогаў і дыялогаў), іх інтанаванне.

Цытаты,іхроляўвыказванні,афармленненапісьме.Эпіграф.Падрыхтоўка тэкстаў дыскусійных выступленняў з цыта-

ваннем першакрыніц.Кантрольная тэставая работа.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Выяўляцьутэкстахканструкцыізпростай іўскоснаймовай,інтанаваць іх, вызначаць асаблівасці будовы, выкарыстоўваць умаўленні, ставіць знакіпрыпынку;карыстаццацытатаміўадпа­веднасцізмэтайіхарактарамвыказвання;замяняцьпростуюмовуўскоснайінаадварот.

Рыхтаваць тэксты дыскусійных выступленняў з цытаваннемпершакрыніц.

Падагульненне i сістэматызацыя вывучанага за год(5 гадзін)

Сінтаксісякраздзел граматыкі,яго асноўныяадзінкі і іхха­рактарыстыка.Узаемасувязьсінтаксісу,лексікіімарфалогіі.

Нормылітаратурнагавымаўлення.Паўтарэннескладаныхпы­танняўарфаграфіііпунктуацыі.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Выяўляць у тэкстах складаныя сказы розных тыпаў; ставіцьзнакіпрыпынкунамяжычастакскладаныхсказаў;стварацьскла­даныясказырозныхтыпаў.

Захоўвацьарфаэпічныя,арфаграфічныяіпунктуацыйныянор­мысучаснайбеларускаймовы.

Рэзервовыя гадзіны (3 гадзіны)