ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ

ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Б. Р. РЫСҚҰЛОВА, А. Ж. ҚҰТЖАНОВА, Э. С.

МАСАНОВА, Ж. Ш. МАХАНОВА

ТІГІН ӨНДІРІСІНІҢ

МАТЕРИАЛТАНУЫ

Оқулық

Қазақстан Республикасы Білім және гылым

министрлігі бекіткен

Алматы, 2011

ӘОЖ 687(075.8)

КБЖ 37.24 я 73 Р

94

Пікір берушілер:

Техника ғылымдарының докторы, ҚР ҰИА академигі А. Ч. Жомартов;

техника ғылымдарының докторы, профессор Р. О. Жылысбаева.

Б. Р. Рысқұлова

Р 94 Р Тігін өндірісінің материалтануы: Жоғары оқу орнының студенттеріне

арналған оқулық / Б. Р. Рысқұлова, А. Ж. Құтжанова, Э. С. Масанова,

Ж. Ш. Маханова. - Алматы: 320 б.

І8В^ 978-601-263-124-1

Бұл оқулықта табиғи, химиялық талшықтар және олардан алынған

жіптердің, тоқыма материалдардың қасиеттері және құрылысы берілген.

Сондай-ақ иірім жіптердің қасиеттері, алынуы, өңделуі, боялуы және тігін

бұйымдарын дайындауда қолданылатын матаның, трикотаждың, беймата

материалдарының, табиғи және жасанды үлбірдің, тігін жіптері, желімдік,

астарлық, іштік материалдардың, және табиғи, жасанды былғарының,

фурнитуралардың, әрлеу материалдарының ассортименті қарастырылған.

Сонымен қатар тоқыма материалдардың сапасы және бағалау негізі

көрсетілген. Оқулық 050726 - «Жеңіл өнеркәсіп бұйымдарының технологиясы

және құрастырылуы» мамандығы бой- ынша жоғары оқу орындарының

студенттеріне арналған.

ӘОЖ 687(075.8) КБЖ 37.24 я 73

© Рысқұлова Б.Р., 2011 © ҚР

Жоғары оқу орындарының !§В^ 978-601-263-124-1қауымдастығы, 2011

КІРІСПЕ

Қазіргі уақыттағы тігін өнеркәсіптері автоматтандырылған жоғарғы

жиілікті тігін машиналары және жартылай автоматты әсерлі құрылғылар,

механикаландырылған престер және құрал- жабдықтар ұйымдастырылған

өндірісті көрсетеді. Сонымен қатар тігін бұйымдарын дайындауда

кешендімеханикаландырылған және автоматтандырылған технология

қолданылады, бұл тігін бұйымдарының және ассортиментінің сапасына

қойылатын талап- тарды жоғарылатады. Тігін бұйымдарының сапасының

бәсекелік қабілеті ассортименттің жаңаруына, материалдардың өңделуінің

және бояуының үдерісінің жақсаруы бұйымның құрастырылуын жетілдіруге

және жаңа модельдерді енгізуге қамтамасыз етеді.

Тоқыма материалдардың қасиеттері және құрылымы бойынша

дайындалған жаңа бұйымдар, қазіргі заманғы химиялық талшықтар мен

жіптерді, жоғары сапалы бояуларды және әрлеуіш химиялық мате-

риалдарды қолдану арқасында жасалынады.

Тігін бұйымдарына негізгі материалдарды таңдау және оларды ұтымды

қолдану ең маңызды, сондықтан материалдардың қасиеттерін, құрылысын,

олардың ассортиментін және сапасын терең оқып білу қажет. Тігін

өнеркәсібінің мамандары ең алдымен тігін бұйымдарына арналған тоқыма

материалдарына қойылатан талаптарды, қасиеттерінің көрсеткіштерін

анықтай және нақты тігін бұйымдарына арналған материалдардың

бағалануын білуі керек.

Тігін өнеркәсібінің технологиялық үдерісінің ерекшелігін, сәнді ескере

отырып, тігін бұйымдарына арналған тоқыма материалдарды дұрыс таңдау,

оның сапасының жоғарылауының маңызды шарты бо- лып табылады. Сол

себепті, суретші-модельер, құрастырушы және техно-лог тоқыма

материалдарымен жұмыс істегенде, оның қаси- еттерін біліп қана қоймай,

тағы да киімде нақты сыртқы түрінің әсеріне жету үшін және киген кезде

қолайлылықты қамтамасыз ететін, нақты берілген қасиеттермен киімді

дайындауда қолданылуын білу қажет. Киімге таңдалған материалдарды

өңдегенде, бұйымды дайындау кезінде материал қасиетінің өзгеруін және осы

өзгерісті бұйымның нақты пішінін немесе силуэтін жасауда қолдануды терең

білу қажет. Тігін бұйымдарын жасау үдерісі суреттен немесе эскизден

басталып, бұйым лекалдарын құрастыруға және тігу технологиясын

дайындауға дейін көптеген күрделі жолдардан өтеді. Сондықтан киімнің

үлгісінің эскизін дайындағанда материалдардың эстетикалық қасиеті, сән

бағытымен дұрыс таңдалып қана қоймай, нақты киім силуэтін жасауды

қамтамасыз ететін қасиеттерімен, киімді құрастырудың қазіргі уақыттағы

дайындау технологиясының мүмкіншіліктеріне өте көп әсер етеді.

Киім дайындағанда қолданылатын тоқыма материалдары бірнеше

топтарға бөлінеді: маталар, трикотаж жаймалар, бейматалар, табиғи

3

және жасанды үлбірлер, бекітуші материалдар (жіптер, негізмдер, негізмдік

қабыршықтар), фурнитуралар (түймелер, шыртылдақтар, ілгектер), тігін

бұйымдарын дайындау кезінде қолданылатын басқа материалдар (баулар,

ызбалар, шілтерлер), жылытушы материалдар (мақта, күспе, ватилин).

Аталған топтағы тоқыма материалдары киімде әртүрлі қызметтер

атқарады. Олардың кейбірі: маталар, трикотаждар, беймата, үлбірлер -

пальто, костюм, күртеше сияқты сыртқы киімдерге қолданылады. Зығырдан

немесе бейматадан, тоқыма материалдарынан жасалған іштіктер, қатырғыш

кенер материалдары бұйымның формасын қамтамасыз ету үшін

қолданылады.Тоқыма материалдардың әр тобы өндіріс салаларына сәйкес

өндірілетін құралған ассортименттері және оның дамуының белгілі

бағыттары сипатталады.

Тігін өндірісінде қолданылатын матаның, трикотаждың, бейматалық

тоқыма материалдардың негізгі қасиеттері олар өндірілетін талшықтардың

қасиетіне тәуелді болады. Тоқыма материалдардың қасиеттеріне көбінесе

қолданылатын иірімжіп түрлері, оның алыну тәсілдері, сонымен қатар,

матаның трикотаждың өңдеу әдісі, олардың жіптерінің өрімі, тығыздығы

және әрлеу ерекшеліктері көп әсер етеді. Киімге арналған материалдарды

құрайтын элементтері (талшықтар. иірімжіптер, өрімдер, әрлеулер) олардың

сыртқы түрлерінің дай- ындалуына және қасиеттеріне әсер ететіндіктен,

оларды құрайтын талшықтарды, иірімжіптің өңдеу тәсілдері, соңғы

тауарлық түр беретін бұйымды дайындау және әрлеу әдістері осы курс

тапсырмасы болып есептеледі.

Тігін өндірісінің материалтану оқулығы студенттерге қажетті терең білім

алуға, сонымен қатар оларды тәжірибеге қолдануға мүмкіндік жасайды.

Бұл оқулықтың негізгі мақсаты «Жеңіл өнеркәсіп бұйымда- рының

технологиясы және құрастырылуы» мамандығы бойынша студенттерге әр

түрлі киімдерді дайындағанда және қазіргі уақытта қолданылатын жаңа

тоқыма материалдарды оқып зерттегенде, өте зор көмек көрсетеді.

Оқулықты дайындағанда Мәскеу мемлекеттік дизайн және

технологиялық университетінің, Ташкент тоқыма және жеңіл өнеркәсіп

институтының, М. Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университетінің,

Алматы технологиялық университетінің «Тігін өндірісінің материалтану»

пәнінің оқыту тәжірибелері қолдынылды.

Бұл оқулыққа пікір берушілер құрметті ұстазымыз академик А. Ч.

Жомартовқа және профессор Р О. Жылысбаеваға осы оқулықтың

авторларының атынан ризашылығымызды білдіреміз.

4

1-БӨЛІМ

ТОҚЫМА ТАЛШЫҚТАРЫ

1.1 ТОҚЫМА ТАЛШЫҚТАРДЫҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ

Тоқыма талшықтары деп иірімжіп және тоқыма бұйымдарды

дайындағанда қолданылатын ұзындығы шекті, көлденең кесілген аз

өлшемді, жіңішке, иілгіш және берік талшықтарды атайды.

Тоқыма талшықтары қарапайым (элементарлы), кешенді (техникалық)

және штапельді болып бөлінеді.

Қарапайым талшықтарға тоқыма талшықтар - мақта және жүн жа- тады.

Кешенді (техникалық) талшық бір-бірімен байланысқан қарапайым

талшықтардан тұратын талшық (зығыр).

Штапельді талшықтар ұзындығы шектелген қарапайым талшық болып

есептеледі.

Тоқыма талшықтардан жасалынып алынған иірімжіптердің және

жіптердің өңдеу үдерісінде, олардың нақты ұзындығы, беріктігі,

созылғыштығы, сызықтық тығыздығы және иілгіштігі, ылғал

сақтағыштығы болуы қажет. Сонымен қатар киімді пайдаланғанда әр түрлі

жағдайда бұйымды қолдану мүмкін болу үшін, бұйымға түскен әртүрлі

күштің әсерінен бұзылудан сақтайтын, белгілі бір механикалық қасиеттерге,

сондай-ақ киімде ыңғайлы (жылу өткізгіштік, су өткіз- гіштік, ауа

сіңіргіштік) және сыртқы ортаның (түстік тұрақтылық) шар- тына

қарсыласуын қамтамасыз ететін физикалық қасиеттері тұрақты болу керек.

Жаратылысы бойынша тоқыма талшықтары екі класқа бөлінеді: табиғи

және химиялық. Табиғи талшықтарға өсімдіктекті, жануартекті және

минералды, ал химиялыққа - әртүрлі физикалық және химиялық

үдерістердің көмегімен жоғары молекулярлы заттардан (табиғи және

синтетикалық) жасанды жолмен адам жасаған талшықтар жатады.

Талшықтардың әрқайсысы органикалық және бейорганикалық

талшықты шағын кластарға бөлінеді.

Органикалық табиғи талшықтардың шағын класы табиғи шығу тегіне

байланысты өсімдік және жануар текті топтарға бөлінеді.

Өсімдік текті талшықтардың тобына мақта, зығыр, кенеп, кендір

целлюлозды талшықтардың шағын топшасы жатады.

Жануар текті талшықтар жүн талшығынан және табиғи жібектен

құралған, ақуызды талшықтар топшасынан тұрады.

Табиғи бейорганикалық минералды талшықтарға - минералды ас- бест

талшығы жатады.

Химиялық талшықтардың бөлінуі өте күрделі болып келеді.

Органикалық шағын кластағы химиялық талшықтар екі үлкен топқа

5

бөлінеді: ол - жасанды және синтетикалық талшықтар. Табиғи жоғары

молекулярлы қосылыстардан химиялық жолмен алынған талшықтарды

жасанды химиялық талшықтар, ал синтезделген жоғары молекулярлы

заттардан алынған талшықтарды синтетикалық талшықтар деп аталы-

нады.

Жасанды органикалық талшықтар химиялық құрамына байланы- сты

гидратцеллюлозалы, вискозды (полинозды, мыс-аммиакты), эфи-

роцеллюлозалы (ацетатты, үшацетатты) және ақуызды (казеиндік)

талшықтар топшасы болып бөлінеді.

Синтетикалық органикалық талшықтар полиамидті (капрон, анид,

энант), полиэфирлі (лавсан, терилен), полиуретанды (спандекс),

полиакрилонитрильді (нитрон, орлон), поливинилхлоридті (хлорин),

поливинилспиртті (винол) және полиолефинді (полипропилен, полиэ- тилен)

талшықтардан жасалатын топшадан тұрады.

Химиялықбейорганикалық талшықтарға минералдыталшықтардың екі

түрі жатады металдық және шынылық.

Тоқыма талшықтардың негізгі түрлерінің классификациясы

1.1- сызбада көрсетілген.

Тігін өндірісінде қолданылатын тоқыма материалдар - маталар, тігін

жіптері, ызба, бау және басқалары - негізінен тоқыма талшықтарынан

тұрады.

Тоқыма талшықтары өте жіңішке, олардың ұзындығы миллимет- рмен

өлшенсе, онда жіңішкелігі миллиметрдің жүздеген және мыңдаған

үлестерімен өлшенеді.

Талшықтарды иірімжіпке, матаға өңдеу және тоқыма материалдарға,

бұйымдарға қажетті қасиеттермен қамтамасыз ету үшін, олар нақты

ұзындыққа, жіңішкелікке, беріктікке, созылу қабілетіне, иілгіштікке,

жабысқақтыққа және сыртқы ортаның әсеріне қарсыласуға ие болу керек.

Тоқыма өндірісінде қолданылатын талшықтың ұзындыгы - ең маңызды

көрсеткіштердің бірі болып есептелеінеді. Талшықтардан үздіксіз жіп алу

үшін, оның белгілі ұзындығы болуы керек, талшық ұзын болса, онда

жіптердің арасындағы байланысы күшейіп, беріктігі жоғары жіп алынады.

Талшықтың жіңішкелігі өте жоғары бағаланады, себебі, талшық жіңішке

болса, одан жұмсақ және иілгіш жіп алуға болады.

Талшықтың беріктігі олардың үзілуге қарсыласу қабілеттілігі, ол

иірімжіп пен матаның сапасының және тоқыма өндірісінің үдерісінің

көрсеткіші болып табылады.

Талшықтың ұзаруы (созылуы) олардың күш түскенде ұзару қабілеттілігі,

бұл талшық сапасының маңызды көрсеткіші болып есептелінеді.

Талшықтың ұзару қабілеттілігі одан өндірілген иірімжіпке беріледі және

оның жалпы бұзылуына қарсыласуын жоғарылатады.

Егер талшық серпімді, яғни күштің алынуынан кейін бастапқы

ұзындығын қайта қалпына келтіру қабілетіне ие болса, ол

6

1.1

сызб

а. Т

оқ

ым

а т

ал

шы

қтар

ын

ың

кл

асси

фи

кац

ия

сы

і

Тоқы

ма та

лш

ықга

ры

талшықтардан өндірілген маталар серпімді болады, мыжылмай- ды, ал одан

дайындалған бұйымдар өзінің пішінін ұзақ уақытқа сақтайды.

Талшықтың иілгіштігі иіру үдерісіне, матаның сапасына және оның

жұмсақтығына, күлтеленуіне үлкен әсер етеді.

Талшықтардан мықты жіп жасап алу үшін талшықтардың иілгіштік

қасиеті жоғары болуы керек.

Ылгал тартқыштық талшықтың ылғалды сіңіру қабілеттілігі. Ол киімге

қойылатын гигиеналық талаптарды қанағаттандыруға қажет, өндірістік

үдерістің жақсы жүруі және матаның терді жақсы сіңіруіндегі маңызды

қасиетінің бірі болып табылады.

Талшықан алынған материалдардың сыртқы ортаға қарсыласу әсері -

суға, ауаға, жарыққа және механикалық күшке - берілген талшықтардың

киюге төзімділігін анықтайды.

1.2. ТАБИҒИ ТАЛШЫҚТАР

1.2.1. Өсімдік текті талшықтар

Мақта. Мақта талшығын алуға арналған тұқымында ұзындығы 1-50 мм

жіңішке талшықтар өсетін, бір жылдық бұталы өсімдік. Мақта өсімдігінің

негізгі екі түрі кең тараған: орташа талшықты, орташа ұзындық беретін (25-

35 мм), жіңішке талшықты талшығының ұзындығы 35-50 мм. Мақта

өсімдігінің өсіп өнетін кезеңі мақтаның селекциялық сортына және оның

өсетін аймағына байланысты 90-180 күн аралығында тербеледі.

Тұқымдардың еккеннен кейін екі айдан соң өсімдік 150 см биіктікке дейін

көтеріледі де, оның жапырақтары пай- да болып гүлденуі басталады.

Гүлдердің ішінде талшықпен жабылған тұқымы бар, қауашақ пайда болады.

Мақта пісіп жетілген кезде қауашақ жарылады және талшықтар сыртқа

шығады. 1.1-суретте мақтаның жапырақтары көрсетілген.

Мақтаны жинау кезінде қауашақтан мақта-шикізат деп аталатын

тұқымды талшықтарды бөліп алады. Мақта тазалағыш зауатта, ар- найы

талшық бөлгіш машинада тұқымнан талшық бөлініп алынады. Алынған

мақта талшығы буылып, нығыздалып жиналады, содан кейін талшықтарды

мақтаны алғашқы өңдеу фабрикасына жіберіледі.

Талшықтар тұқымдардан тазаланғаннан кейін қысқа талшықтар

алынады, оны мақтадан жасалатын беймата материалдарын өндіру үшін

қолданады.

Құрылысы бойынша мақта талшықтары негізі целлюлозадан (С^Н^О^)

тұратын, созылған пішіндегі өсімдік жасушасы болып келеді. Целлюлоза

глюкозаның қалдығынан жасалған полимер (қалдық саны 10000 жетеді).

8

СЛо°5 - 0 - С6НкА - О- СЛо05 - 0 -

Сурет 1.1- Мақтаның жапырақтары

9

Мақта талшығы бұйымда талшықтың жақсы тізбектелуін және

кеуектілігін қамтамасыз ететін, спираль тәрізді құрылымымен сипат-

талады.

Талшықтың беті кутикула деп аталатын, қорғаушы қабықты болып

келеді. Ол целлюлозадан басқа, майлы, балауызды заттардан тұрады, бұл

қасиет талшықтың химиялық беріктігін жоғарлатады. Кутикула аз су

сіңіргіштік пен ылғал тартқыштық қасиетімен сипатталады, ол талшықтың

сыртқы әсерлерге төзімділігін арттырады.

Талшықтың бұралаңдық қасиеті иіру үдерісінде маңызы зор, осы

қасиеттің арқасында жеке талшықтардың арасындағы сырғанаушылық

қасиеті төмендейді. Бұл талшықтан иірімжіп жасағанда, оның ұзындық

бірлігінде ширатылу саны төмендейді.

Мақтаның гүлі өзінің төменгі жағында үш гүлді жапырақшасы бар. Гүл

жапырақшалары мақта пісіп жетілгенде кебеді және талшықты жинау

кезінде ол қоқымнан тазаландырады.

Мақтаның цүрылысы. Мақтаның жеке талшықтары көзбен қарағанда 6-

52 мм дейінгі ұзындықты, өте жіңішке (15-25 мм) талшық болып келеді.

Мақта талшығын микроскоппен қарағанда ирлеңді қабысып қалған құбыр

анық көрінеді. Талшықтың бұралаңдық қасиеті олардан берік иірімжіп алуға

мүмкіндік беретін жақсы тізбектелуін көрсетеді.

1.2-суретте көрсетілгендей жетілу дәрежесіне байланысты мақта

талшығының ирелең саны мен қабырғасының қалыңдығы әртүрлі бо- лады.

Жетілген талшықтар, құбыр енінің жартысына тең қалыңдықты

дамыған қабырғаларымен сипатталады, ирелең саны 1-10мм болып келеді.

Мұндай талшықтар ирелеңдік беріктігімен, иілгіштігімен, тізбектілігімен,

жұмсақтығымен, құбырда ауаның едәуір болуының арқасында жақсы жылу

сақтағыш қасиетімен ерекшеленеді, бірақ жылтыр-лығы болмайды.

Жетілмеген талшықтар жұқарақ қабырғалы, кеңірек құбырлы және аз

бұралаңдығымен ерекшеленеді, олардың сапасы төмен.

Мүлдем жетілмеген талшықтардың целлюлозалық қабырғасы бол-

майды, бұралаңдық қасиеті жоқ, мұндай талшықтарды пайдалану жа-

рамсыз болып келеді.

Қатты жетілген талшықтар өте дамып кеткен қабырғаларымен

ерекшеленеді, олардың құбыры шамалы, бұралаңдылық қасиеті жоқ.

Мұндай талшықтар жақсы беріктік және жылтырлық қасиетімен си-

патталады, бірақ иілгіштігі және тізбектілігі аз, қаттылығы жоғары бо- лып

келеді,ол 1.3-суретте көрсетілген.

Мақтаның химиялық құрамы оның жетілуіне байланысты. Жақсы

пішкен талшықтар целлюлозадан

(95-96 %) және әр түрлі қоспалардан майдан, балауыздан, азотты және

минералды заттардан тұрады.

10

Сурет 1.2 - Микроскоппен қарағандағы мақта талшығының жетілуінің

әртүрлі дәрежесі

1-бойлық түрі; 2-көлденең кесіндісінің пішіні; а-піспеген талшықтар, б-қалыпты

жетілген талшықтар, в-қатты піскен талшықтар.

Сурет 1.3 - Салыстырмалы әдіспен мақта талшығының пісіп жетілуін

бағалауға арналған эталондар

11

Мақтаның табиғи түсі - ақ немесе ақ сары, кейбір жағдайда қою сары

және жасылдау болуы мүмкін. Сипағанда талшық жұмсақ, жылы. Мақта

талшығы жылтыр болмайды, күңгірт болып келеді, ол 1.4-суретте

көрсетілген.

Піспеген талшықтар өте жұқа қабырғалы, кең кұбырлы және аз

бұралаңдық қасиетімен ерекшеленеді, олардың сапасы өте төмен.

Мақта талшығының қасиеттері:

мақта талшыгының ұзындыгы 12 - 55 мм, болғандықтан жіңішке және

берік иірімжіп алынады;

жіңішкелік қасиеті (көлденең кесілген сызықты өлшем) талшықтың

ұзындығына байланысты болып келеді. Талшық неғұрлым ұзын болса,

соғұрлым жіңішке болады. Мақта талшығының орташа жіңішкелігі - 0,015 -

0,025 мм;

қалыпты піскен мақта талшыгының беріктігі 4,8-5 кг (ылғалды жағдайда

20 % ұлғаяды) үзілу күшімен анықталады. Оның үзілу ұзындығы - 24-35 км,

беріктік шегі 25-35 кг/мм2;

үзу кезіндегі мақта талшыгының ұзаруы - 7-8 %;

ылғал сіңіргіштік басқа талшықтармен салыстырғанда мақта

талшығының осы қасиеті жоғары бағаланады, ылғалға төзімді.

мақта талшығы жоғары жылуға төзімді, оны 150°С температураға дейін

қыздыруға болады, 200 °С жоғары температурада талшық балқиды және ол

тұнық-қоңыр түске боялады.

Мақта талшығы күн сәулесінің әсерінен әлсірейді, өңделмеген ма-

таларды 940 сағат бойы тікелей күн сәулесімен жарықтандырғанда. олардың

беріктігі 40% дейін төмендейді.

Мақта талшығы қызады, тұтанады және жақсы жанады, жану кезінде

жалынды өшіретін болса 200°С жоғары температурада талшық балқиды

және ол тұнық-қоңыр түске боялады.

Мақта талшығы күн сәулесінің әсерінен әлсірейді, өңделмеген ма-

таларды 940 сағат бойы тікелей күн сәулесімен жарықтандырғанда. олардың

беріктігі 40 % дейін төмендейді.

Мақта талшығы қызады, тұтанады және жақсы жанады. Егер жану

кезінде жалынды өшіретін болса, онда жанып жатқан соңы бықсып

түтінденеді, түтіні ашық түсті болып келеді, жанған қағаздың иісі шығады.

Сілтінің әсері. Мақтаның талшығы сілтінің әсеріне төзімді. Суық

күйдіргіш сілтімен (күйдіргіш) өңдеу мақта талшығының құрылымы

өзгереді, ол - ісінеді және өзінің иілгіштігін жоғалтады. Мақта матасын суық

күйдіргіш сілтілі натрмен өңдеу арқылы тазалау мерсерлеу деп аталады.

Мерсерлеу матаға жылтырлық, үлкен беріктік қасиетін береді және

бояуға қабілеттілігін жоғарылатады.

Мақта матасын күйдіргіш сілті ерітіндісінде ауаны жіберу арқылы

қайнату кезінде мақта талшығының целлюлозасы ауа оттегісімен

қышқылданады және оның беріктігі азаяды. Сол үшін күйдіргішпен

12

Сурет 1.4 - Мақта талшығының жалпы көрінісі

ішкиімді жуғанда қайнату жабық ыдыста орындалады, ал ішкиімді

қайнатқаннан кейін бірден дұрыстап шаю керек.

Бейорганикалық және минералды қышқылдар (тұз, күкіртті. азотты) -

сұйытылған ерітіндіде мақта талшықтарын бұзады. Концентрацияланған

қышқылдар мақта талшықтарын ерітуі және шала күйдіруі мүмкін.

13

Зығыр. Зығыр өсімдігінің сабағының қабығының қабатынан алы-

натын талшықты зығыр талшығы деп аталады. Бұл бір жылдық шөптік

өсімдік. Сабақта талшықтық қабат көлбеу жата орналасады. Оның биіктігі 1

метрге дейін жетеді. Зығырдың екі түрі өседі, олар - 1.5-су- ретте көрсетілген

талшық алынатын салалы зығыр, тұқым алынатын бұйра шашты зығыр.

Зығыр талшығының құрылысы. Зығыр сабағының құрылысы

1.6- суретте көрсетілген. Зығыр талшығы сабақта 1

қабықшамен және 3 ағашпен, өзара жабысқан 2 қабықты шоғыр көлденең

жата орналасады.

Сабақтың қабықты қабатынан бөлінген зығырлы техникалык

талшықтар қарапайым талшықтармен (өте ұсаққа бөлінбейтін даралық)

бірге жабысқан жұқа будалы болып келеді, бұл құрылыс 1.6-суретте

көрсетілген.

Қарапайым талшықтардың ұштары бойлық, жұқа, үшкірленген пішінді,

жабық құбырлы және иілген қалың түрімен сипатталады, ол

1.7- суретте көрсетілген.

Техникалық талшықтар иірімжіп иіретін және мата өндіретін талшық

болып табылады.

Зығыр мақта сияқты негізінен целлюлозадан (80 %) тұрады. Бұдан басқа

техникалық зығыр талшықты дөрекілендіретін, ауырлататын және оған

тұрақты ашық-сұр немесе тұнық сұр түс беретін жабысқақтан тұрады.

Зығыр талшығының қасиеті. Техникалық зығыр талшығының

ұзындыгы 400-700мм шекте, ал қарапайым талшықтың ұзындығы - 20- 30мм

ауытқиды.

Техникалық талшықтың жіңішкелілігі өте әртүрлі, ол қарапайым

талшықтың жіңішкелігіне және олардың бумадағы санына байланы- сты.

Қарапайым талшықтың жіңішкелігі мақта талшығына жақын. 0,015-0,025

мм болып келеді.

Зығырдың қарапайым талшығының мықтылыгы 10 г үзілу күшімен

анықталады. Оның үзілу ұзындығы - 60-62 км және мықтылық шегі 80-120

кг/мм2. Техникалық талшықтың мықтылығы 200 г үзілмелі жүктемемен

анықталады, оның үзілу ұзындығы - 40 км, ал беріктік шегі - 50-60 кг/мм2

Үзілу кезіндегі зығыр талшығының ұзаруы - 1,5-2,5%.

Ылгал тартқыштыгы - зығыр талшығының бағалы қасиеті. Ол үшін

қалыпты ылғалдылық 12 %. Зығыр талшығы ылғалды тез сіңіреді және

оны тез береді, яғни кебеді.

Ылғалдың әсері. Ылғалды жағдайда зығырдың қарапайым талшығының

мықтылығы мақта талшығынікі секілді болады. Бұл судың әсерімен

жабысқақ - пектиналық - заттар бумада жұмсарады және қарапайым

талшықтардың арасындағы байланыстар әлсірейді, буманың беріктігінің

әлсіреуін тудырады.

14

Зығыр талшықтары мақта талшығы секілді қызу температура- сын

көтере алады және сілтілерден бұзылмайды, ал қышқылдардан бұзылады.

Зығыр талшықтары мақта талшықтарына қарағанда күн сәулесінің

әсеріне төзімдірек болады. Өңделмеген матадағы зығыр талшығының

мықтылығы 990 сағат бойы тікелей күн сәулесінің жарығын түсірген кезде

50 % төмендейді.

| II III IV

Сурет 1.5 - 1 - салалы зығыр; 2 және 3 аралық зығыр; 4 - бұйра-зығыр.

15

Сурет 1.6 - Зығыр талшығының жалпы қүрылымы

Б¥ТАҒЫ ТҮҚЫМДЫ

ҚАУАШАҚ

САБАҚТЫҢ КӨЛДЕНЕҢ КЕСІНДІСІ

ҚАРАПАЙЫМ ТАЛШЫҚТЫҢ БӨЛІГІ

ҚАРАПАЙЫМ ТАЛШЫҚ

2

1-қабығы, 2-қабықты бума, 3-ағашы

Сурет 1.7 - Зығыр талшығының құрылысының сызбасы және

микроскоппен қарағандағы талшық

Жаққан кезде зығыр талшығы мақта секілді жанады.

Зығыр қалың қабырғалы, тар құбырлы, жабық ұшты болып келеді,

талшықтың беттігі біркелкі және тегіс, нәтижесінде мақта матасына

қарағанда зығыр матасы аз кірленеді және жеңіл жуылады. Зығырдың бұл

қасиеті ішкиімдік жаймалар үшін өте құнды. Зығыр талшықтары ылғалды

тарту кезінде басқа тоқыма талшықтарына қарағанда, ылғалды тез сіңіреді

және береді, ол - мақта матасына қарағанда мықты, салы- стырмалы үзілу

күші 60 сН/текс, үзілу кезінде ұзаруы 2-3 % құрайды. Зығыр талшығында

лингиннің құрамы оны жарықтың, ауарайының,

17

2-6313

микроорганизмдердің әсеріне төзімдірек етеді. Талшықтың термиялық

бұзылуы 160°С температурага дейін болмайды. Зыгыр талшыгының

химиялық қасиеті мақтаға ұқсас, ол сілтінің әсеріне төзімді, бірақ қышқылға

төзімсіз. Зығыр матасының табиғи әдемі, жібекті жылтыр- лы сыртқы түріне

байланысты мерсерлеуге ұшырамайды.

Бір жағынан төмен серпімділігіне бола, зығыр талшығы тез мы-

жылады, ағартылуы және боялуы қиындайды.Жоғары гигиеналық және

мықтылық қасиетінің арқасында зығыр талшығынан іш киімдік, жаймалық

мата (дене іш киімі, төсек, дастархан жаймасы), жаздық костюмдік-көйлектік

маталар алынады. Зығыр матасының жарты- сы басқа талшықтардың

қоспасынан өндіріледі, көптеген бөлігі негізі бойынша мақта иірімжіпті

жартылай зығырлы жаймалық ма- таларда қолданылады. Зығыр

талшығынан кенептен тоқылған мата, өртке арналған қолғаптар, баулар,

аяқ киім-дік жіптер, ал зығырдың қалдығынан өте дөрекі маталар, ол -

қаптық, брезенттер, жайғақтар өндіріледі.

Жаңазеландиялық зығыр өсімдіктің жапырағынан қосылған, талшықты

материал. Бұл зығыр түрінің отаны Жаңа Зеландия, соны- мен қатар, қазіргі

уақытта ол Австралияда, Үндістанда, Оңтүстік Аме- рикада, Ресейде, Сочида

және Сухумда кеңінен таралған.

Жаңазеландиялық зыгыр өсімдігі тропикалық белбеуге қарағанда біркелкі.

Оны егу үшін кеппеген ылғалды, бірақ батпақ емес топырақ қажет. Зығыр

тамырдың ұшы мен тұқымнан ажыратылып алынады, ол жай өседі.

Тамырдан 1,2м ұзындыққа жететін және көлемді енді, көптеген жапырақтар

алынады. Жапырақтың розеткасының ортасынан сары гүлдердің бір жақ

шоқтарынан шыққан, гүлді тілше пайда болады. Зығырдың гүлді сабағы

әрбір үш жыл сайын шығады. Талшық арқан және дөрекі мата дайындау

үшін қолданылады. Зығырдың техникалық ұзындығы 1 м жетеді.

Олар кендір мен зығырға қарағанда берік, сары түсті, бірақ сынғыш

және тез үзіледі. Тұқымдық қауашақтың, гүлдің және қарапайым

талшықтардың жалпы көрнісі 1.8-суретте көрсетілген.

Зеландияның зығыр талшығының техникалық талшығы 1,75 м

ұзындыққа дейін жетеді.

Кендірдің қарапайым талшығының құрылысы зығыр талшығының

құрылысына ұқсас, көлденең қимада қарапайым талшықтар сопақша

пішінді және кең құбырлы, ұшы қосарланған болып келеді. Химиялық

қатынаста кендір талшықтары сыртқы ағаштық зат - бастозаны қолдану

арқылы целлюлозаны құрайды.

Кендір бір жылдық шөпті өсімдіктен алынады. Орташа орыстық

сораның сабағының ұзындығы 1-2м, оңтүстіктікі - 4м. Сораны бастапқы

өңдеу зығырды өңдеуге ұқсас. Зығырмен салыстырғанда кендір талшығы

дөрекілеу және беріктігі аз. Ұзын кендір талшығынан арқан, қысқалардан -

кендір жіп, ораушы және қапты маталар өндіріледі.

18

Сурет 1.8 - Жаңа Зеландиялық зығыр

Кендір киім, желкен және арқан дайындау үшін қолданылатын

талшықты материал. Кендір зығырға қарағанда ағартылуы қиын. Бұл

талшықтан өндірілген судың әсеріне түсетін арқандар, торлар, кендір жіптер,

өртке арналған қолғаптар өте маңызды қасиет шіруге жай ұшырайды.

Кенеп және джут. Жөке мен құлқайыр тұқымдасқа жататын, бір

жылдық кенеп пен джут өсімдігінен алынады. Кенеп пен джуттың негізінде

қаптық және ыдыстық маталар өндіріледі. Сипағанда құрғақ, бірақ ылғал

тартқыштығы жоғары болуынан кендірден жасалған қаптар үлкен ылғалды

қасиетімен сипатталатын, тауарды сақтау және тасу үшін қолданылады.

ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарында кенепті өсіруден Солтүстік Иран

атақты бола бастады, сондай-ақ, Кавказда, Орта Азияда кеңінен таралды.

Кенеп өсімдіктің сабағынан алынған талшықты материал. Ке- неп иран

тілінен ауда-рылған, ол «иірімжіп» деген мағына береді. Ке- неп биіктігі 1,5

метрге жететін, бір жылдық шөпті өсімдік. Гүлдері өте қысқа гүл аяғында

отырған, ол жоғарғы жапырақтың қуысында үштен немесе біреуден

орналасқан. Гүл жапырағының негізінде күңгірт- қызыл дақты, сары түсті,

қауашағы өткір ұшты, сопақша пішінді, ағаш тәріздес, кенеп 1.9-суретте

көрсетілген.

Джут - үнді сөзінен аударылғанда - «ораушы қап» деген мағынаны

білдіреді. Джуттың отаны Үндістанның Танга, Брамаптры және Мигра

өзендерінің аймағы болып саналады, сондай-ақ, ол Африкада, Амери- када,

Қытайда, Египетте және Ташкент ықшам аудандарында өсіріледі. Джут - бір

жылдық шөпті өсімдік. Оның сабағының биіктігі - 3-5м және қалыңдығы -

25-35 мм. Жапырағы сопақша өткір, ірі-тісті, гүлі ұсақ, сары. Джут тұзды

көлемі үлкен, жақсы тыңайтылған, тасқын су- мен суарылған топырақты

жақсы көреді. Джут талшығының ұзындығы

19

ю о

ЖАЛПЫ ТҮРІ

ҚАБЫҚТЫ БУМАНЫҢ КӨЛДЕНЕҢ

КЕСІНДІСІ

Сурет 1.9 - Кенеп

1,5 - 2,5 м. Талшықтың көлденең қимасы әртүрлі пішінді, жақсы жа- нады,

зығыр мен кендірге қарағанда, беріктігі орташа, қалыпты ылғалдылығы -

13,5%. Ол жиһаздық материалдарды, қапты өңдеу үшін қолданылады,

талшықтың түсі ақ сары түстен күңгірт-қызыл түске дейін. 1.10-суретте

джуттың техникалық талшығының көлденең бойлық түрі көрсетілген.

Қалақай - ащы күйдіретін өсімдік, оның сабағынан талшықты материал

алынады, ол техникалық материалдар дайындау үшін қолданылады. 1.11-

суретте қалақай талшығының жалпы түрі және көлденең қимасы

көрсетілген. Қалақай - биіктігі 1,5 м, көп қабатты шөпті өсімдік. Жапырағы

сопақша, үшкірленген. Қалақайдың техникалық талшығы өте берік болып

келеді, ол жақсы боялады, оның талшықтарының ұштары локатор тәрізді.

Талшықтық материал рами өсімдіктің сабағынан алынады. Ол

Қытайды, Жапонияда, Мексикада, Колумбияда және Бразилияда өседі және

жылына сабақтың 2-3 жинағын беретін, тек жылы әрі ылғалды ауа-райында

дамиды.

Рами - тармақталған шөпті қалақайдың бір түрі, биіктігі 1,5 - 2,5 м. Түсі

жасылдау, ашық және күңгірт-қоңыр, өте жоғары беріктікпен сипатталады,

ылғалдылығы 6,5%, талшықтан арқандар, жіптер және торлар

дайындалады.

Сизаль - өте қысқа сабақты және ұзын етті жасыл жапырақты,

айырылған қалпақты көп жылдық өсімдік. Отаны тропикалық және

субтропикалық Америка болып саналады, сонымен қатар, Мексикада,

Флоридада, Кубада, Перуда және Үндістанда кезкелген құрғақ тасты

топырақта өседі. Жапырағының ұзындығы 1,5 м, ені 8-14 см, жылы- на үш

рет жиналады. Жалпы суреті мен көлденең қимасы 1.12-суретте көрсетілген.

Алоэ - өсімдіктің жапырағынан алынатын талшықты материал. Ота- ны

Оңтүстік Африка, Америка және Үндіс-танның ыстық аймақтарында

өсіріледі. Алоэ - көп жылдық өсімдік, оның сабағының биіктігі 30-50 см дейін

жетеді. Көп қабатты жапырағы түбіне жиналған және 1.13-суретте

көрсетілгендей бірінен соң бірі орналасқан. Жапырағы етті және шеті тісті,

өсімдіктің ұшы үшкірленген. Жапырақтың ұзындығы 40-50 см, ені 7-8 см.

Ұзын көп қабатты гүлдермен гүлденеді. Техникалық талшығының

ұзындығы 20-50 см. Талшық мықты және дөрекі, ылғалдылығы 8 %,

жіптерді, арқанды және қапты өндіруде қолданылады.

Банандар жер бетіндегі шөпті өсімдіктерінің бірі, ол 1.14-сурет- те

көрсетілген. Бананның көптеген түрі бар, оның ішінде екі түрі көп кездеседі,

олар:

жеуге жарайтын банандар;

жеуге жарамсыз банандар.

Бананның екінші түрі иірілетін талшық ретінде қолданылады, олардың

жапырақтары бір-біріне жақын орналасады, олар өз

21

ТАЛШЫҚТЫҢ ЭЛЕМЕНТІ

ТЕХНИКАЛЫҚ ТАЛШЫҚТЫҢ КӨЛДЕНЕҢ

КЕСІНДІСІ

Б¥ТАҚ

¥ШЫ

ҚАРАПАЙЫМ ТАЛШЫҚТАР

Суреті.10 - Джуттың жалпы көрінісі

ЕРКЕК ¥РҒАШЫ

ҚАРАПАЙЫМ ТАЛШЫҚТАР

САБАҚТЫҢ КӨЛДЕНЕҢ

КЕСІНДІСІ

ТАЛШЫҚТЫҢ КӨЛДЕНЕҢ КЕСІНДІСІ

¥ШТАРЫ

Сурет 1.11 - Күйдіргіш қалақайдың қүрылысы

ЖАЛПЫ ТҮРІ

Сурет 1.12 - Сизальдің жалпы құрылысы

V

Сурет 1.13 - Алоэнің жалпы құрылысы

0\

[И

,і і

I

ь»

!<•

.

і *

1

• 1м

ІІ

ҚАРАПАИЫМ ТАЛШЫҚ

ТЕХНИКАЛЫҚ ТАЛШЫҚТЫҢ КӨЛДЕНЕҢ КЕСІНДІСІ

ҚАРАПАИЫМ ТАЛШЫҚ

ҚАБЫҚТЫ БУМА

ЖАЛҒАН ДІҢГЕК БӨЛІГІНІҢ КӨЛДЕНЕҢ КЕСІНДІСІ

ЖАЛҒАН ДІҢГЕК

ОРТАСЫ

ЖАЛПЫ ТҮРІ

Сурет 1.14 - Бананның жалпы қүрылысы

бұтақтарымен жанасып тұрады. Тех-никалық талшықтары берік және

ұзындау, ұзындығы 2,5 м. Түсі өте қатты жылтырлы сары және қоңыр.

Бананды техникалық материалдар дайындауда қолданылады.

Кендір өсімдік сабағының қабығынан алынған талшықты матери- ал.

Орта Азия мен Қазақстанда өсіріледі. Кендір - тамыры қыстайтын және

сабағы қыста қататын, жартылай түпті көп жылдық өсімдік. Сабақтары 230-

240 м.

1.2.2. ЖАНУАР ТЕГІНЕН АЛЫНҒАН ТАЛШЫҚТАР

1.2.3. Қой тұқымдары

Қойлардың шығуы. Қойлар өте ерте кезеңнен қолға үйретілген.

Археологиялық және басқа да зерттеулерден алынған мәліметтер бойынша

қойлар біздің эрамызға дейінгі 6-7 мың жыл бұрын қолға үйретілген. Қолға

үйретудің мүмкін ошағы болып Оңтүстік Сібір, Орта Азия, Кіші Азия

табылады. Қойлар ұсақ қоректенетін, шайнай-тын, тұяқты және қой

тұқымына жатады. Зоологиялық топтастыру бойын- ша жақыны ешкі

болып табылады.

Қойлардың тұқымының мүмкін басталуының бірыңғай мәліметі жоқ.

Биологиялық тұрғыдан үй қойларына жақын жабайы қойлардың алуан

түрлілігінің көп болуымен байланыстырылады. Үй қойларының ата тегіне

муфлон, архар және аргали жатады. Ол 1.15-суретте көрсетілген.

Муфлондар Жерорта теңізінде және Кіші Азия жағалауларында және

аралдарында мекендейді. Қой шаруашылығындағы негізгі өндіріс болып,

белгілі бір өнім алу мақсатындағы нақты климатты ортада

Сурет 1.15- Жабайы қой муфлон

27

адамдардың білімді еңбегінің және талабының арқасында асыл тұқым- ды

алу табылады.

Табиғатта жаратылған 1-2 жабайы тұқымды түрлерінен адамзат осы

уақытқа дейін 600 тұқымды қой түрлерін өндірді. Тәуелсіз мемле- кеттер

достығы (ТМД) елдерінде өндірістің барлық бағытында қойдың 60 тұқымын

өндірді. Соның ішіндегі 22-биязы жүнді, 15 - жартылай би- язы жүнді, 4

жартылай қылшықты, қалғаны - қылшықты (қылшықты, тондық).

Биязы жүнді қойлардың бірнеше ерекшеліктері бар. Олардың жүнінің

қалыңдығы орташа есеппен 15-25 мкм, түбіті қалың ақ жүннен тұрады. Осы

тұқымдас қойлар үшін биязы жүн басының көз сызығына дейін және

төменірек, сондай-ақ тұяқ ұшына дейін жауып тұрады. Бұл малдардың

мойын бөлігінде, дене бөлігінде және құйрық ұшында қатпарланып білінетін

артық былғарысы бар. Биязы жүнді тұқымдас қойларды зоологиялық

топтастыру бойынша ұзын арық құйрықтыға жатқызады.

Будандастыру арқылы алынған биязы жүнді қой тұ-қымдары өзара

өнімділігімен және дене бітімінің ерекше-лігімен ажыратылады. Оларды

жүнді-етті, жүнді, және етті-жүнді деп бөледі. Бұлай бөлудің негізі жүннің және

еттің өнімділігіне, сондай-ақ олардың шығу тегіне бағытталған.

Жүнді-етті тұқымдар. Бұл тұқымдастың қойлары кейбір шығу

ортақтығымен сипатталады. Көп жағдайда олар жергілікті меринос

қойларымен американдық рамбулье тұқымын будандастыру арқылы

өндіріледі. Бұл тұқымдас ірі мал, жақсы дене бітімді, жүні сапалы болып

келеді. Соңғы жылдары жүнді-етті тұқымдардың бағытын А және Б то- бына

жіктеу қабылданған. А тобына жататын тұқымдастар: асканилік,

кавказдық, алтайлық және солтүстік кавказдық меринос; Б тобына жататын

тұқымдастар: Забайкальдық, Қырғызстандық, Красноярлық, Оңтүстік

Қазақстандық меринос және Оңтүстік Оралдық.

Асканилік тұқым. 1925-1934 жылдар аралығында академик

М.Ф.Ивановпен Аскании-Новада, ең жақсы жергілікті меринос қойларын

дене бітімі ірі, қалың қысқа жүнді американдық рамбулье қойларымен

будандастыру арқылы өндірілген. Жергілікті украиналық мериностар аз

қатпарлы, ұзын жүнді, олар құрғақ климатқа жақсы бейімделген.

М.Ф.Ивановтың алдында аса ірі салмағы 60 кг жететін жүнді өнімділігі

жоғары және жетерліктей етті пішінді қой тұқымын алу міндеті тұрды және

бұл мақсатқа өте қысқа мерзім ішінде 12 жылда жетті. Асканилік қойлар

әлемдегі меринос түқымдарының ішіндегі ең ірісі болып табылады. Ол 1.16-

суретте көрсетілген және биік жүнімен еттілігінің сәйкестігімен сипатталады.

Қойлардың салмағы 123-130 кг жетеді, үрғашысының салмағы 62-65 кг,

қырқылған жүннің салмағы 16-17 кг,таза жүннің шығуы 38-42 %.

28

Сурет 1.16- Асканилік қойлар

Алтай тұқымы. Бұл тұқым 1936-1948 жылдар аралығында Алтай

өлкесінде Г.Р. Литовченко, Н.А. Васильева, Ф.Я. Вовченко, С.С. Крым- ский

басқаруымен буданастыру арқылы алынған. Материал ретінде Сібірге

әкелінген жергілікті жаңа кавказдық және мазевтік мериностар

пайдаланылды. Бұл мериностар ұсақ болып келеді. Үлкен малдардың

ұргашысының салмағы 37 кг, қырқылған жүннің салмағы - 4,6 кг. Ал таза

күйінде 1,2-1,4 кг құрайды. Жүні ұзын және өте майлытерлі. Сібірдің қатаң

суығында тұқымдастарды жетілдіру қиындатады. Қатты аяз кездерінде

майлытерлі жүндер малдардың үстіне жабысып, қатып, нәтижесінде жиі

өлетін болды. Бұл қойларды 1927-1930 жылдары американдық рамбулье

тұқымдарымен будандастыра бастады, алынған шатыстарды кавказдық

және австралиялық биязы жүнді тұқымдас қойлармен будандастырды.

Нәтижесінде өте ірі денелі және жүнді өнімділігі жоғары малдар алынды. Ол

1.17-суретте көрсетілген.

Сурет 1.17- Алтай тұқымы

29

Қойлардың тірі кезеңдегі салмағы 115-120 кг, ұрғашысынікі

60-62 кг, қырқылған жүннің салмағы 18-20 кг. Бұл тұқымдас қойларды

Украина, Беларусс, Қазақстан, Қырғызстан, Сібірде, Ресейдің еуропа

бөлігінде өсіреді.

Бұл тұқымның қойлары терісінің артықтығымен және жүнді

өнімділігімен ерекшеленеді. Артық тері мойын бөлігінде, көкірегінде екі-үш

қатпар ретінде білінеді, денесінде былғарысының аздаған қатпары

байқалады. Қойлардың өте мығым спиральді мүйізді және тоқал ұрғашысы

болады. Тұқымдары сапалы, ақ және ашық кремді түсті, майлытерлі қалың

және ұзын жүнімен сипатталады, жүні біркелкі және сапалы.

Бұл тұқымдардың генетикалық ерекшелігі жергілікті мазаевтік және

жаңа кавказдық қойларды, сондай-ақ 1927 жылы Австралиядан әкелінген

жүнді мериностарды будандастыру арқылы өндірген. Ал- тай тұқымының

малдары далалы және Дагестанның, Калмақ, Астра- хан, Ставраполь

жерлерінде өсірілуге бейімделген. Жүнді өнімділігіне келе-сі тұқымдастарды

жатқызуға болады: грознейлік, ставрапольдік, сальскилік және

азербайджандық таулы меринос.

Грознендік тұқымы. 1929-1950 жылдар аралығында Дагестан өлкесінде

«Червленые буруны» будандастыру заводында А.А. Дыл- кина, А.Я.Панкова

және басқалардың көмегімен мазаевтік және жаңа кавказдық биязы жүнді

қойларды австралиялық тұқымдас қойлармен будандасты-ру арқылы

алынған. Тұқымды жетілдірудің негізгі мақсаты австралиялық меринос

секілді, бірақ өте ірі жартылай дала- лы жайылымдарға бейімді, жүні биік,

биязы мал алу болды.

Грознендік тұқымдас қойлардың австралиялық қойлардан ерекшелігі

салмағының ауырлығы, денесінің ірілігі, және өнімділігі. Денесі жинақы,

мүйізі жақсы дамыған, терілерінің артықшылығы мой- нында, көкірегінде,

денесінде, құйрық ұшында байқалады. Грознендік тұқымдас қой 1.18-суретте

көрсетілген.

30

Сурет 1.18 - Грознендік тұқымдас қой

Қойдың салмағы орташа есеппен 90кг, ұрғашы қойдың салмағы 48-50

кг, қырқылған жүннің салмағы 15-18 кг, таза жүннің салмағы 48-50 %.

Қазақстандық бязы жүнді тұқымы. Қазақстан шаруашылығында 1931-

1946 жылдар кезеңінде В.А.Бальмонта және басқалардың басқаруы жолымен

жергілікті, құйрықты қылшық жүнді қойларды пре- кос тұқымды

қойлармен қарапайым өндірістік будандастыру арқылы жетілдірілді. Келесі

будандастыру рамбулье тұқымымен жүргізілді. Қойдың таза салмағы 100-115

кг, ұрғашысынікі 55-60 кг дейін жетеді. Қойлардың қырқылған жүннінің

салмағы 7-10 кг, таза жүнінің шығуы 48-50%, жүні өте сапалы.

Ұрғашысының өнімділігі -125-140 %. Казақстандық биязы жүнді тұқымы

Казақстанның оңтүстік-шығысында кең тараған. Ең жақсы отарлар

Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан және Талдықорған аймақтарында

дамыған.

Қазақстандық архар меринос. Бұл тұқым 1934-1950 жылдары өндірілген.

Ол әлемдегі жалғыз жабайы қойларды үй қойларымен гибридизациялау

арқылы алынған тұқым. Зерттеуді ХХ ғасырдың басында М.Ф. Иванов

Аскании-Новада құрып, мериностарды жа- байы муфлондармен

гибридизациялау жұмысында дәлелдеп көрсетті, осының нәтижесінде тау

мериносы өндірілді. Архар мериносты шығару туралы жұмыстар

Кырғызстанда Я.Я. Лустың ықпалы бойын- ша және И.С. Бутарин, А.

Исенжулов, А. Жандеркин іске асырды. Бұл жұмыс Қазақстандағы Алатауға

ауыстырылды. Мұнда биязы жүнды ұрғашыларды гибридті қойлармен

будандастырып, ал будандасқан ұрғашыларды перекос тұқымды қойлармен

будандастырылған. Алынған 1-3 кезеңдегі гибридті қойларды 3 кезеңдегі

гибридті ұрғашылармен ұрықтандырылған. Алынған өнімнен қажетті түрін

таңдап алды. Архармеринос таулы жағдайға төзімді мығым денелі, тез

қозғалатын, көкірегі көтеріңкі және аяғы созылған жануар, ол 1.19-су- ретте

көрсетілген.

Сурет 1.19 - Архар меринос

31

Қойдың таза салмағы 100-110 кг, ұрғашы қойдыңкі 60-65 кг дейін жетеді.

Қойлардың қырқылған жүннінің салмағы - 7-10 кг, таза жүнінің шығуы -50-

55%,жүні сапалы,ұрғашы қойдың өнімділігі 130-140 %.

Бұл тұқымның қойлары Алматы, Шығыс Қазақстан, Қарағанды және

Павлодар аймақтарында өсіреді.

1.2.4. Жүн

Жүн - кейбір жануарлардың тері жамылғысының мүйіз тәрізді

құрылымы дене түгі. Тоқыма өнеркәсібінде қойдың, түйенің, ешкінің,

сиырдың жүні және қоянның түбіті кең қолданылады.

Негізгі қой өсіретін Қазақстан, Украина, Өзбекстан, Қырғызстан,

Түркменстан, Азербайджан және Ресей ТМД елдері болып табылады.

Жұқа және жартылай жұқа жүнен таза түрде (мақта, вискозды, ка-

пронды, зығыр, нитронды) талшықтар қоспаларымен камвольды және

киімдік, костюмдік, пальтолық маталар, мата емес төсемелер, тоқыма

бұйымдар, орамалдар, жамылғылар; жартылай қылшықты және

қылшықты дөрекі жүнен суконды пальтолы маталар, киіз етіктер және

киіздер жасап шығарыланады..

Түйе жүндері. Түйенің екі түрі бар: бір өркешті, екі өркешті. Түйенің бұл

екі түріде жұқа нәзік және ұзын түктерден тұратын аралас жүндері бар және

жүнінде дөрекі қылшықтарда кездеседі. Түйелердің жүндері түлеу кезінде

таралады. Түйе жүнінің жалпы құрылысы 1.20-суретте көрсетілген.

Түйе малына жақын мал Оңтүстік Америкада мекендейтін - лама. пако

немесе альпако, гунако және вигонь жануарларынан түйе жүніне ұқсас

жүндер алынады, өнеркәсіпте бұл жүннің түрлері аз дамыған.

Қалпына келтірілген жүн. Тоқыма өнеркәсібінде арзан шұға ма- таларды

жасағанда, қоспаның құрамына, малды қырыққанда алынған жүннен басқа

зауыттық және қалпына келтірілген жүндер қолданылады. Зауыттық жүн -

мүйізді ірі қараның терісінен алынған жүн. Қалпына келтірілген жүн - бұрын

пайдалануда болған, жүн матадан тігілген ескі киімдер және кескен

қиықтарды талшықтарға ажыратқанда алынады. Қалпына келтірілген

жүннің талшықтары қысқа, себебі бұрын киімді киіп жүргенде немесе

қиқымды өңдегенде үзіліп және қысқартылған. Сиыр, ешкі және ат жүндері

былғары зауыттарында теріден сыпыры- лып алынғаннан кейін, қой

жүндеріне қоспа түрінде пайдаланылады және өте қысқа, дөрекі болып

келеді. Ешкілердің тұқымдары өте көп. Олардың ішіндегі ең жақсы материал

беретін екі түрі бар: ангор және кашемир. Ангор ешкісінің аталуы Кіші

Азиядағы Ангор қаласына сәйкес қойылған. Ангор жүні жұқа, аз

бұйраланған, және ұзын (150 мм дейін) болып келеді. Кашемир ешкісінің жүні

аралас түкті жабын- нан, түбіттен және дөрекі шаштан тұрады. Жүні ұзын (70

мм дейін),

32

3-6

313

ТҮЙЕ

ШТАПЕЛДІ ЖҮННІҢ ДИАГРАММАСЫ

КӨШІРМЕ

ТҮБІТ ТАЛШЫҒЫ ҚЫЛШЫҚ ТАЛШЫГЫ

ЖАЛ

ҮШІНШІ СОРТЖҮНІ

ЖҮННІҢ КӨЛДЕНЕҢ КЕСІНДІСІ

^ЖҮННІҢ ¥РШЫҚ ТӨРІЗДІ

ЖАСУШАСЫ

Сурет 1.20 - Түйе жүнінің жалпы қүрылысы

и>

жылтыр және аз бұйраланған. Ешкі түбіттерін негізінен орамалдар, тоқыма

бұйымдар және көйлекті-костюмдерді, пальтоларды өндіру үшін қолданады,

түйе жүнін жылы жамылғыларды және ұлттық бұйымдарды жасау үшін

қажет.

Қойларды қырқу. Қой шаруашылығындағы жауапты шаралардың бірі -

бұл қойларды қырқу болып табылады. Бірыңғай жүнді қойларды әдетте

жылына бір-екі рет жылыған мерзімде қырқылады. Бұл олардың түлемей

тұруына байланысты. Жүні бірқалыпсыз қойлар көбінесе көктемде және

күзде қырқылады. Сібірдің кейбір аудандарында қыс ерте түсетіндіктен және

қойлар жыл бойы жайылымда болатындықтан, оларды тек көктемде ғана

қырқады.

Романовтық қойларды жылына 3-4 рет қырқады. Жүнді қырықпас

бұрын, орындаудың жоспарын құрады. Оған қажетті жабдықтарды,

қырықтықтарды жөнге келтіріп, жұмысқа дайындығын тексереді.

Өнеркәсіптің қойды қырқатын пунктерге екі модификациялы Бқ және

қырқатын машиналары шығарады: иілмелі білікті (МСО-77Б) және

қозғағышты (МСУ-200). Жүнді қырқу үшін электрлі қырқатын жабдықтар

ЭСА-1, ЭСА-6/200, ЭСА-12-Г, МСО-77Б және ЭСА-12/200, МСУ-200

қолданылады.

Бірінші өткен жылы туған жас төлді, содан кейін ұрғашыларды, соңыда

қойларды қырқады. Шаруашылықта биязы жүнді және қылшық жүнді

қойлар болса, онда табиғи түлеу кезінде жүнінің са- пасы төмендейтіндіктен,

алдымен қылшық жүнді қойлар қырқылады. Оларды қырқып болған соң,

қырқу бөлімін тазалайды. Қырқу кезінде малдарды 12 сағат бойы аш

ұстайды, қойларды кесіп кетпеуін және қырқу сапасын қатаң қадағалайды.

1.2.5. Жүн талшығының құрылымы

Жүн талшығы (түк) түбірден және сабақшадан тұрады. Түбір терінің

астында жатады. Сабақша тері жамылғының сыртында болады және

кератин деген белоктан тұрады. Түктің сабақшасы үш қабаттан тұрады:

қабыршақты, қабықты және өзекті, ол 1.21-суретте көрсетілген.

Қабыршақты қабат (кутикула) түкті қоршаған мүйіз тәрізді

қабыршақтан тұрады. Талшықтың түріне байланысты қабыршақтардың

формасы сақина, жартылай сақина немесе пластинка тәріздес болып келеді.

Қабыршақты қабат түкті бұзылудан сақтайды, оның жылтыл- дауы мен киіз

болып ұйысу қабілетіне әсер етеді.

Қабықты қабат түктің тұрқын құратын ұршық тәрізді клеткалардан

тұрады, шаштың мықтылығын, серпімділігін және басқа да қасиетін

анықтайтын негізгі қабат.

Өзекті қабат талшықтың ортасында орналасқан және ауа толған

клеткалардан тұрады. Жуандығы мен құрылымына байланысты жүн

34

талшықтарының кеилесідей типтері болады: түбіт, ауыспалы және өлі шаш,

қылшық.

Түбіт - қабыршақты және қабықты қабаттан тұратын жіңішке ирек

талшық. Биязы жүнді қойдың барлық жүн жамылғысы және қылшық жүнді

қойлардың теріге жақын жамылғысы түбіт болып келеді. Қабыршақты

қабат сақина немесе жартылай сақина формалы болып келеді.

Қылшық - түбітке қарағанда дөрекілеу, әлдеқайда жуан және ирек емес.

Ол үш қабаттан тұрады: пластинка тәріздес қабыршақтардан тұратын қабат,

қабықты қабат және тұтас өзек. Жартылай қылшық жүнді және қылшық

жүнді қойлардың жүн жамылғысы қылшықтан тұрады.

Аралық жүн - түбіт пен қылшықтың ортасы. Будан тұқымдас қойлардың

барлық жүн жамылғысы ауыспалы түкті. Аралық түк те үш қабаттан:

қабыршақты, қабықты қабаттан және үзілмелі өзектен тұрады.

Сурет 1.21 - Жүннің қылшықты және түбітті

талшықтарының құрылымы:

1-қабыршақты цабат, 2- цабыцты қабат, 3- өзекті қабат

Өлі түк - нашар боялатын, өңдегенде оңай сыналатын дөрекі, тік және

қатты талшық. Ол қылшық жүнді қойлардың кейбір тұқымдарында

кездеседі. Өлі түк үш қабаттан қабыршақты, жұқа қабықты және

талшықтың барлық көлденеңін алатын жалпақ өзектен тұрады.

Қойдан қырқып алынған тұтас жүн .жабагы деп аталады. Қойдың жүн

жамылғысын құрайтын талшықтың түріне байланысты, жүн де келесі

түрлерге бөлінеді: түбіт талшықтан тұратын биязы жүн (25 мкм дейін); оны

биязы жүнді қойлардан алады да, жоғарғы сапалы камволь және шұға

маталарды тоқуға пайдаланады:

Жартылай биязы жүн (25-34 мкм) - түбіт талшығы мен аралық жүннен

тұрады; қойдың будан тұқымынан алып, костюмдік және пальтолық

камволь маталар тоқу үшін пайдаланады;

35

Жартылай дөрекі жүн (35-40 мкм), қылшық пен аралық түктен тұрады;

қойдың будан тұқымынан алып костюм және пальто үшін жар- тылай

қылшықты шұға маталарды дайындауға пайдаланады;

Дөрекі жүн (40 мкм жоғары) - құрамында талшықтың барлық түрі бар;

оны қылшық жүнді қойдан алып, ірі шұға мата алуға пайдалана- ды. Жіп

иіру үшін жүн талшығының ұзындығы мен бұралаңдығының маңызы өте

зор.

Жүн талшығының ұзындығы 20-450 мм аралығында мықтылығы

ұзындығына байланысты қысқа талшықты

55 мм дейін, ұзын талшықты - 45 мм артық болып бөлінеді, жүннің түк

түрлері 1.22-суретте көрсетілген.

Жүннің ирелеңдігі талшықтың 1 см ұзындығына келетін ирелеңдігімен

сипатталады. Талшық неғұрлым жіңішке болған сайын, иірілуі жоғары

болады.

Биік ирелең қысқа талшықты жүн жуан әрі үлпілдеген шұғалық жіп

иіруге пайдаланылады.

Жүн талшығының жуандығы талшықтың түріне байланысты және

оның иірілген жіп пен матаның қасиетіне ықпалы зор. Түбіттің жүні 30 мкм,

қылшықтыкі 50-90 мкм, өлі шаштыкі 50-100 мкм.

Жүн талшықтарының мықтылығы оныңжуандығы менқұрылымына

байланысты. Мысалы, өлі жүн - жуан, бірақ осал талшық. Жіңішкелігі 20

мкм түбіт талшықтар 7 сН дейінгі үзу салмағымен сипатталады, жіңішкелігі

50 мкм қылшық талшықтар - 30 сН дейін. Талшықтардың салыстырмалы

үзу салмағы 10,8-13,5 сН/текс. Жуан жүнге қарағанда жіңішке жүн төзімді.

Себебі жуан талшықтардың өзегінде ауа бар, ал ол талшықты жуан қылып

көрсеткенмен мықтылығын арттырмайды, құрғақ талшықтардың үзілер

кездегі ұзаруы 40%.

Толық ұзарудың көп үлесі (7 % дейін) серпімді және жоғары

эластикалық деформациялы, соның әсерінен жүн матадан істелген бұйымдар

онша қыртыстанбайды, формасын жақсы сақтайды.

Биязы жүнді қойдың жүні ақ түсті, ептеп ақсары. Қылшықты және ұяң

жүннің түсі - сұр, қызғылыт, қара.

Жүннің жылтыры қабыршақтардың мөлшері мен формасына бай-

ланысты. Ірі, тығыз қабыршақтар жүнді солғын етіп көрсетеді.

Киізденуі - жүннің басқанда бірігіп ұйысуы. Жіңішке, серпімді, өте иректі

жүннің киізденуі жоғары болады.

Қалыпты жағдайда биязы жүннің бойындағы ылғалы 18%, қылшық

жүндікі -15 %. Басқа талшықтарға қарағанда жүннің гигроскопиялық

қасиеті жоғары, ылғалды аз тартады және аз шығарады. Жылу мен

ылғалдың әсерінен жүн талшығы 60 % дейін ұзара алады. Жүннің қасиетін

ескере отырып, оған үтіктеу, созу, декатирлеу сияқты опера- циялар

жасалынады.

Киімді химиялық тазартудан өткізгенге қолданылатын барлық

органикалық еріткіштердің әсеріне жүн төзімді.

36

ҮШІНШІ СОРТ ЖҮНІ

ӨЛІ ШАШ ТАЛШЫҒЫ

ЕКІНШІ

=1 5 V Г'

с

Ғ ■

г Е л- Е

і _ п г 1

і \ \ ;

Е .1 Ь) ТҮБІТ ТАЛШЫҒЫ

СОРТ ЖҮНІ

ВОЛОИНО ОСТИ

БІРІНШІ СОРТЖҮНІ

ШАШ ТАЛШЫҒЫ

и> <1

Сурет 1.22 - Түк түрлері

Жүнді амфотерлік қасиеттері бар, яғни қышқылдармен, сілтілермен де

әрекеттесе алады.

Қайнатқанда жүн күйдіргіш натрдың 2% ерітіндісінде ериді.

Сұйытылған қышқылдың (10 % дейін) әсерінен жүннің мықтылығы

біршама артады. Концентрациялы азот қышықылының әсерінен жүн

сарғаяды, концентрациялы азот қышқылының әсерінен күйеді. 110°С, одан

да жоғары температурада құрғақ жүн талшықтары өзінің мықтылығын

жоғалтады.

Өсімдік талшықтарына қарағанда жарық пен ауа райы әсеріне жүннің

төзімділігі айтарлықтай жоғары. 1120 сағат тікелей түскен күн сәулесінен

жүн талшықтарының мықтылығы 45 % кемиді.

Жүн жанғанда талшықтар жалында піседі, жалыннан жанғаны

басылғанда, ұшында күйген қара түйіршік пайда болып, күйген

қауырсынның иісі сезіледі.

1.2.6. Табиғи жібек

Табиғи жібек - жібек құрты шығаратын өте жіңішке жіптер. Табиғи

жібек өзінің қасиеттері және өзіндік құнына байланысты - өте бағалы тоқыма

шикізаты. Оны жібек құртының піллә орамасынан алады. Тұт ағашының

жібек құртының жібегі кең таралған және бағалы, ол әлемдік жібек

өндірісінің 90 % құрайды.

Жібек жібін алу үшін (3000) жыл бұрын тұт ағашының жібек құртын

пайдаланған, отаны Қытай халқы болып саналады. Жібек

шаруашылығымен негізінен ТМД елдерінің Орта Азия республикала- ры,

Кавказ, Украина және Молдова елдері айналысады.

Жібек талшығы - кейбір құрттардың жібек шығаратын ерекше

бездерінен бөлінетін өнім. Тұт ағашының жібек құртынан алынатын жібек

өндіріс үшін маңызды.

Тұт ағашының жібек құртын арнайы жібек шаруашылығында өсіреді.

Жібек құрты өзінің даму жолында төрт кезеңнен өтеді:жұмыртқа (грена),

қырықбуын, қуыршақ және көбелек. Қырықбуындарын тұт ағашының

жапырақтарымен тамақтандыру кезеңінде олардың денесінде ақуыздық

айналым жүреді. Асқазан сөлінің ферменттерінің арқасында тұт ағашының

ақуызы бөлек аминқышқылдарға бөлінеді, олар қырықбуындардың

ағзасының жасушаларымен сіңеді. Ағзада аминқышқылдарының синтезі

және молекулаларының қайта құры- луы, бір аминқышқылының басқасына

айналуы жүреді. Айналым нәтижесінде қырықбуындардың денесінде туылуы

уақыты келгенде толық жиынтықты түрлі аминқышқылды сұйық зат, ол

табиғи жібектің негізгі жоғары молекулалы бірігуіне керекті - фибрион және

жібек негізмі - серицин жиналады. Піллә жібі - фибрион (75%) және серицин

(25%) белоктарынан тұрады.

38

Пілләнің пайда болуы кезінде қырықбуын ауаға шыққанда қататын,

жібек бөлетін жолдары арқылы екі жіңішке жібек шығарады. Бір уақытта

жібекті бірге негізмдейтін серицин бөлінеді. Жіп құрау уақытында фибрион

макромолекулалары агрегатталады және талшықтың молекулярлық

құрылымын құрады, 20-30 макромолекула- лар микрофибрилға біріктіріледі,

олар өз кезегінде фибрилл құрайды.

Жүн кератинінен фибрионның макромолекулаларының

айырмашылығы - кішкене бұтақты және бүйір шынжырларының саны

талшықтың ортақ салмағынан 19% жоғары болмауы керек. Фибрионның

молекулярлы құрылымы жүн кератинімен салыстырғанда жоғары дәренегіз

және кристалды болады. Серицинге қарағанда фи- брион төзімді белок,

сабын-сода ерітіндісімен қайнатқанда фибрион ерімейді, ал серицин негізмі

еріп кетеді.

Микрофибраның аморфты аудандарында микрофибриллалар мен

фибриллалар арасында талшықтың ортақ ауданынының 10-15% құрайтын

микросынулар, қуыстар, тығызсыздықтар болады. Жібек құрайтын фибрилл

талшығы өз осінің бойымен орналасады.Серицин өзінің аминқышқылды

құрамына байланысты фибрионға өте ұқсас, макромолекулаларының

айырмашылығы оралу әдісінде. Серициннің фибрионнан кристалдылығы аз.

Жібектің піллә жібі серицинмен бірге негізмденген қарапайым 500-1500 м

ұзындыққа дейін жетеді. Пілләнің үстіңгі және астыңғы қабаттары

тарқатылмайды, сондықтан тарқатылған жіптің орташа ұзындығы 600-900м.

Қарапайым жіптердің көлденең қиындасы бұрыштары домаланған

үшбұрышты немесе овал формасында болады және кесе-көлденең ені 10-12

мкм. Қырықбуын жіптердің шығуына байланысты оларды қабаттап

жинайды, ол се- рицинмен негізмденген жабық қабық-піллә құрайды. Піллә

ішінде қырықбуын пайда болып, 15-17 күннен кейін қуыршақ көбелекке

айналады. Сондықтан пілләларды бұйралана бастауынан 8-9 күнде жинап,

алғашқы өңдеуге жіберіледі, жібектің алыну үдерісі 1.23- суретте көрсетілген.

Тұт ағашы немесе жібек ағашы қырықбуын жапырақ-тарымен қоректенетін

өсімдік. Тұт ағашы 20м биіктікке дейін жететін үлкен ағаш. Бір тұт

ағашынан алынатын жапырақтар саны оның өлшеміне, жасына

байланысты және 5-80 кг дейін жетеді. Тұт ағашының жемістерін жеуге

болады. Тұт ағашынан басқа қырықбуындар солтүстікте өсетін скорцонера

жапырақтарымен, басқа да өсімдіктердің жапырақтарымен қоректене алады.

Қырықбуын өсіру таза әрі желдетіліп тұратын ғимаратта жүргізіледі.

Ғимарат температу- расы тұрақты қадағаланып отырылады.

Қырықбуындар үшін арнайы қабаттар орналастырылады. Қабаттардағы

сөрелері қырықбуын жа- сына байланысты әр түрлі диаметрдегі тесіктері бар

қағаз беттерімен (алынбалы) рамкалы болады. Алынғышқа балғын, жақсы

туралған жапырақтар салынады. Қырықбуындар жапырақтарды қатты ла-

стайды және алынғыштарға жиі тазалау жүріп тұруы керек, тазалау

39

келесі жолмен жүргізіледі: балғын жапырақты алынғыштарды ескі

жапырақтарға қояды, қырықбуындар балғын көк шөпке жорғалап жыл-

жиды, ластанған рамкалы алынғыштар алынады. Жібектің алғашқы

өңдеуінің мақсаты - піллә жібек жібін тарқатып орап алу керек. Орап алу

арнайы піллә орау автоматтарында 4-9 пілләлардың бірнеше жіп- терінің

ұшы қосылып ұршыққа оралады және шикізатты жібек деп аталады.

Шикізатты жібекте 26-33% серициннан тұрады, бірақ келесі өңдеу кезінде

оның құрамы дайын маталарда 4-5% азаяды. Көбінесе жібек шикізатының

қалыңдығы 1,556-2,33 текс болады. Пілләларды жинастырып, тарқатқаннан

қалған қалдықтардың түрлері - шатасқан қалдықтар, піллә қабыршағының

қалдықтары, бүлінген қалдықтар бо- лып табылады.

Табиғи жібек қасиеттері. Піллә жіптерінің ұзындығы өте ұзын, ол 1000-

1500 м және одан да жоғары болады.

Піллә жібінің жуандығы көптеген текті пілләларда, сондай-ақ бір текті

және тура сол пілләнің өзінде ауытқулар болады. Кесе-көлденең қимасында

піллә жіптері 20-30 мк тең, шамамен мақта талшығынан бір жарым есе көп.

Мықтылығы. Піллә жібі 10г күшті, бірнеше жіптерден тұратын

шикізатты жібек жіптерінің санына байланысты 35-110 г күште үзіледі, бұл

мықтылық шегіне 35-45 кг/мм2 және үзілу ұзындығына сәйкес келеді. Ылғал

кезінде шикізатты жібектің 5-10% мықтылығы төмендейді.

Жібектің ұзаруы үзілгенде 20% құрайды, ал ылғал кезінде ұзару 15-20

көбейеді. Ұзару кезінде жібектің серпімділігі жоғары болып келеді. Жылжу.

Жіңішке және тегіс жібек жібі оңай жылжиды және төгіледі, өйткені мата

сетінегіш келетіндіктен, бұл тігін бұйымдарын дайындаудағы кері қасиет

болып табылады.

Гигроскопиялық қасиеті. Жібектегі ылғалдың дұрыс мөлшері 11%.

Жібек жүн сияқты ауадан 30% дейін ылғалды сорады. Ылғалданған жібек

жүнге қарағанда тез кебеді, артық ылғалдан тез арылады. Бұл қасиет жақсы,

өйткені ол жібек маталарындағы гигиеналық қасиеттер үшін жақсы әсер

етеді. Ылғал жібекті ұзақ сақтағанда көгеріп кетеді. Жүнмен салыстырғанда

жібек күйеге толық қарсы тұрады.

Ысыту жібекті қатты және әлсіз етеді, осының нәтижесінде ол

мықтылығынан және басқа да қасиеттерінен айырылады. Жібек

талшықтары күн сәулесіне мақта мен жүн талшықтарына қарағанда

сезімтал болып келеді. Жібектің 200 сағ күн сәулесінде күюі, оның

мықтылығын 50% төмендетеді.

Күйдіргенде жібек талшығы жүн сияқты ақырын жанады және ұшында

кішкене күйік пайда болады, жанғанда күйген қауырсын иісі тарайды.

Органикалық емес қышқылдар (қойытылған күкіртті) жібек талшықтарын

бұзады, ал тұзды ерітінді ерітіп жібереді. Қышқылдардың әлсіз ерітінділері

жібектің боялуын жақсартады.

40

ІРЕНЛ

••

ПІПӘ1ЛР

КЕСШГЕНППІӘ

1

I

см» -Ч»И ійэи СЛяЛ

КЫРЫКБУЫННЫҢ ДЛМУЫ

КЫРЫКБУЫН КУЫРШЛКТЛР

злкымдллглн ппіаілр 1.-1 Сурет ЖІБЕК

ЖІБІНЩАЛЫНУ ҮДЕРІСІ

ТЛЛШЫКТЛР

Қайнатқанда ащы сілтілі әлсіз ерітінділер жібек талшығын бұзады. Ащы

сілтілердің әлсіз суық ерітінділері талшықтың ісінуін тудырады және

олардың мықтылығын азайтады.

Жабайы жібек құртының жібегі талшықтардан тұрады, олар тұт

ағашының жібек құртынан үш есе жуан. Оның жібегі дөрекі және

қалыңдығы бойынша біркелкі емес, бірақ мықтылығы жоғары. Бұл жібекті

тығыз жібек мата өндірісінде және кейбір арнайы маталар үшін

қолданылады. Кең таралған талшықтардың микроскопиясы 1.24-су- ретте

көрсетілген.

Асбест - бұл отқа төзімді, электр және жылу сақтағыш қасиеттері бар,

техникалық мақсаттарға қолданылатын минералды табиғи талшық.

Сурет 1.24 - Кең таралған талшықтар микроскопиясы:1- мақта, 2- зығыр,

3- пенька, 4-джут, 5- кенеп, 6- рами, 7- кендір, 8- жүн, 9- табиғи жібек.

Асбест тау тегі ретінде Канада, ТМД, Оңтүстік Америка, АҚШ және

Италияда кездеседі. Асбестті талшықтық құрамдас минералдардан алынады.

Қазіргі кезде өндіріс мақсатында дұрыс талшықтық құрамы бар минералдар

пайдаланылады, олар хритозил және крокидолит.

Асбест талшықтарының бағалылығы - өте жоғары темпе- ратураларға

шыдамдылығында. «Асбест» сөзі грек тілінен «жанбай- тын» деген мағына

береді. Асбестті 100 С қыздырған кезде өзінің 10%,200С қыздырған кезде

өзінің 35% өзінің қасиеттерін өзгертпейді. Тек қана 600 С асбест химиялық

түрін өзгерте бастайды. Асбесттің балқу нүктесі 1500 С, талшығынан түрлі

заттар жасалынады, мысалы:

42

өртке қарсы мақсатта қорғағыш жаймалар, ыстық цехта жұмыс істейтін

жұмысшылырға арналған киімдер, қолғаптар, автомобиль, трактор және

көтергіштер үшін тежегіштік таспалар, турбогенератор жасауға арналған

маталар. Асбест талшықтары 1.25, 1.26-суретте көрсетілген.

Сурет 1.25 - Асбест

Сурет 1.26 - Асбест талшығы

1.2.7. Химиялық талшықтардың құрылымы, қасиеттері және

алыну үдерістері

Тоқыма өндірісінде соңғы жылдары таза табиғи талшықтардан басқа

химиялық талшықтар көп қолданылады. Келешекте саланың хи-

мияландыру үрдісі өсе түсетіні анық, сол себепті тоқыма өндірісінде

химиялық талшықтардың үлесі арта береді. Табиғи талшықтарға қарағанда

химиялық талшықтар көп қасиеттері бойынша бірқалыпты болады, ал

кейбір қасиеттерін, мысалы, ұзындығын, сызықтық тығыздығын,

мықтылығын реттеуге мүмкіндік бар. Сонымен қатар химиялық

талшықтарды өндіру климаттық жағдайларға байланы- сты емес.

Жекелеген талшықтарды өндіру өнімділігі өте жоғары, шикізат қорлары

жеткілікті, әрі арзан және табиғи талшықтармен салыстырғанда оларды

өндіру көлемі егістікке тәуелді емес. Жасан- ды талшықтар алу мүмкіндігін

бірінші болып XVI ғасырда ағылшын Р.Гук айтқан, бірақ өнеркәсіпте

жасанды жібек XIX ғасырда ғана алы- на бастады. Целлюлозалық

талшықтардың ішінде ең бірінші нитрат- ты жібек (1890 ж.), кейін - мыс-

аммиакты және вискозалы жібектер

43

алынады. Вискозды жібек шығару жөніндегі бірінші зауыт Ресейде 1909

жылы, Мәскеу ауданында Мытищи қаласында салынды.1940- шы жылдары

синтетикалық талшықтар өндіріле бастады. Кейін өте тез дамып, қазіргі

уақытта барлық мемлекеттерде бұл сала жоғары дамыған. Химиялық

талшықтар үздіксіз қарапайым жіптер, кейіннен талшықтарды штапельдік

түрде өндіреді. Штапельді талшықтарды, үздіксіз жіптерді өндіргенде қысқа

бөліктерге кесіп шығарады. Қазіргі уақытта химиялық талшықтардың

басым бөлігі штапель түрінде өндіріледі. Осыған байланысты өндіріс

үнемділігі жоғары және штапельдерді әртүрлі талшықтармен қоспалар

дайындауға тиімді. Химиялық талшықтар жасанды және синтетикалық

полимерлерден зауытта өндіріледі. Жасанды полимерлер табиғи полимерлік

заттар- дан химиялық жолмен алынады. Оларға табиғи целлюлоза жатады,

жоғары сапалы ағаш целлюлозасынан немесе тазартылған мақта цел-

люлозасынан жасанды талшықтар (вискоза, мыс-аммиакты, полиноз- ды)

алынады. Химиялық талшықтарды өндірудің жалпы принциптері бойынша

сұйық немесе балқыған полимерді фильерлер арқылы өткізіп, химиялық

немесе физикалық әдіспен қатты түрге айналды- рады. Химиялық жіптерді

және штапель талшықтарды қалыптастыру сұлбасы 1.2. сызбада

көрсетілген. Химиялық талшықтар өндірісінің толық циклі келесі кезеңдерге

бөлінеді: шикізатты алу, алдын-ала дайындау, иіру ерітіндісін немесе

балқымасын алу, талшықтарды қалыптастыру, өңдеу (қоспаларды ажырату,

майлау) және текстильдік өңдеу (созу, кесу, ширату, орау).

Иіретін ерітінді және балқыма

Ағызуға қысып топтау

Фильтрлеу

Үздіксіз ағындардың ағып шығуы

Ағындардың қарапайым жіптерге айналуы

Барлық жіптерді жалпы Жіптерді бір собыққа орау

шираққа біріктіру Ү

Ширақты кесу Ширату 4- ‘

Ширатылған құрама жіп

Сызба 1.2 - Химиялық жіптерді және штапельденген талшықтарды

қалыптастыру сұлбасы

44

6

9

.10

2

а б в

Сурет 1.27 - Химиялық талшықтарды қалыптастыру тәсілдері

а) 1-насос, 2- науа, 3- фильера, 4- білікшелер, 5- бобина.

б) 1-фильера, 2-ерітінді агыны, 3- щахта, 4-білікше,

5- бобина.

в) 1- бункер, 2-балқыту торы, 3- тор тесікшелері, 4-фильера.

5- ағынды камера, 6-шахта, 7,8,9 - білікшелер, 10-бобина.

Химиялық талшықтарды қалыптастыру келесідей тәсілдермен

орындалады: полимер ерітіндісінен ылғалды тәсілмен, полимер ерітіндісінен

құрғақ тәсілмен, полимер балқымасынан және жібітілген полимер тәсілімен.

Бірінші тәсілмен вискозалық, мыс-аммиакты талшықтарды

қалыптастырады, 1.27а -суретте көрсетілгендей вискоза ерітіндісі фи- льера

арқылы насоспен иіру машинасына беріледі, ары қарай ерітінді фильераның

тесіктерінен басып шығарылып, күкірт қышқылының және тұздардың

ертіндісі құйылған тұндырғыш науаға (2) келіп түседі. Науада күкірт

қышқылының әсерінен вискоза ерітіндісі целлюлозаның гидратына

айналады және жіңішке иілгіш жіптер пайда болады. Жіптер білікшелерден

(4) өтіп, бобинаға (5) оралады. Құрғақ тәсіл (1.27б- сурет) ацетат

талшықтарын қалыптастыруға қолданылады. Фильерадан (1) шыққан

ерітіндінің ағындары (2) ыстық ауаның әсерінен қатаяды. Жіптер шахтада (3)

қалыптасып, роликпен майланып, бобинаға (5) оралады.

Балқымадан қалыптастыру (1.27в-сурет) синтетикалық талшықтар үшін

жиі қолданылады. Капрон жіптерін капролактамнан (полиа-

45

мидтен) қалыптастыру үшін оның ұнтақтарын бункерден (1) ыстық балқыту

торына (2) түсіреді. Ыстық балқыма фильера арқылы фильераға қысыммен

жіберіліп, оның тесіктерінен өткізіледі. Ағындар камерада ауамен

салқындату арқылы қатаяды. Содан кейін буланды- ру шахтасынан (6) өтіп,

білікшеден майланады да бобинаға оралады. Штапельді талшықтар

өндіргенде фильера бірнеше мың тесіктерден тұрады: 1200-5000 немесе 12000-

15000, ал үздіксіз жіптер өндіргенде олардың саны 100-200 жетеді.

Мақта талшықтарымен араластыруға химиялық талшықтарды қысқа

штапельдер түрінде қолдану керек. Аралас жіптерден тоқылған мата,

трикотаж бұйымдарының тұтыну қасиеттері жоғары болады. Құрама жіптер

көбінесе фасонды немесе текстурленген жіптер түрінде жиі қолданылады.

Қазіргі уақытта мақта мата өндірісінде химиялық талшықтардың

модификацияланған түрлері - полинозды, жоғары модульді вискоза

талшықтары (ВВМ).

1.1- кестеде химиялық талшықтардың физика-механикалық

қасиеттері орташа талшықты және жіңішке талшықты мақтамен салы-

стырмалы түрде көрсетілген.

Мақта-мата өндірісінде жасанды талшықтардан жиі қолданылатын

вискозалық талшықтар. Вискозалық талшықтар ағаш целлюлозасы- нан

алынады. Ағаш целлюлозасы ағаш өңдеу зауыттардан үлкен кар- тон

қағаздар қалпында түседі. Картон алдын-ала кептіріледі, оның

ылғалдылығы 6-8% болуы керек. Кептірілген картон үгітіледі және қоспасы

18% натрий сілтісінде №ОН өңделеді. Осындай өңделген ағаш целлюлозасы

сілтілік целлюлозаға айналады. Кейін оның құрамынан артық сұйық сілті

сығылады және температурасы 25-30оС шамасында 12-24 сағат бос

сақталады. Осындай уақыт ішінде сілтілік целлюло- за ауадағы оттегімен

қосылып, тотығады. Сақтау үрдісі кейде жетілу үрдісі деп аталады. Осы үрдіс

кезінде алынған сілтілік целлюлоза қою қалпына келеді. Сілтілік

целлюлозаның арнаулы ерітіндісін дайындау үшін оны күкірті көміртегі

газымен өңдейді:

8 іі

[С6Н10О5*КаОН]+пС:82 ^ ^ДО^дп+пҚ і

8№ Сілтілік целлюлоза Целлюлозаның ксантогенаты

Целлюлоза ретінде алынған целлюлозаның ксантогенаты виско- за

талшығын алатын ерітінді болып табылады. Бұл ерітінді вискоза ерітіндісі

деп аталады. Ерітіндінің құрамында 7,5% целлюлоза, 7,5% сілті, қалғаны су

болып келеді. Алынған вискоза ерітіндісі тазарту-

46

дан өтеді, құрамындагы ауа көпіршектерінен арылады.Ерітінді қысым

күшімен арнаулы түтікшелерден жіберіліп, фильерадан сығылып өтеді.

Фильерден шыққан сұйық полимер ерітіндінің ағыны арнаулы науаға келіп

түседі. Науаның құрамында мынандай ертінділер бар: бір литрде Н2§04 - 130

гр, №С04 - 260 гр, цинктың сульфаты - 14 гр, температура 40-45оС

шамасында.

Кесте 1.1 - Химиялық талшықтардың физикалық және механикалық

қасиеттері

Талшық Ұзын-

дығы,

мм

Сызық-

тық

тығыз-

ды-ғы,

мтекс

(номер)

Тығыз-

дығы, г/

см3

Салыс-

тыр-

малы

беріктігі,

сН/текс %

Үзіл-

гендегі

ұзаруы,

Ылғал-

дылығы,

%

Жасанды талшықтар

О р т а ш а

талшықты

мақта

28-34 2 0 0 - 1 8 2

( 5 0 0 0 -

5500)

1,50 4-27 7-8 8,0

Вискозалық 36-40 3 3 3 - 1 6 7

( 3 0 0 0 -

6000)

1,52 18-22 16-18 12,0

Ацетат 36-40 333(3000) 1,33 10-12 25 6,0

Үшацетат 36-40 3 3 3 (3000) 1,30 10-12 20-25 3,5

М ы с -

аммиакты

36-40 6 6 6 - 3 3 3

( 1 5 0 0 -

3000)

1,52 11-13 20-30 12,4-13,0

Полиноз 36-40

е 0 ) н

0п

о ©

ф

7 н

£ 8

£

1,52 30-40 7-12 12,0

Синтетикалық талшықтар

Ж і ң і ш к е

талшықты

мақта

36-40 143-133 1,52 35-36 7-8 8,0

Лавсан 36-40 333-167 1,38 38-40 42-50 0,5

Капрон 36-40 238 1,14 38-40 50-70 4,5

Нитрон 36-40 333-250 1,17 20 40 1,5

Хлорин 36-40 250 1,47 15-16 30 0,5

47

Науаның ішінде полимердің химиялық құрамы келесідей өзгереді: 5

[СҒР'-

0С]+Н£

04 ^ +п

С5+пКат04

I

$N<2

Алынған гидратцеллюлоза табиғи целлюлозаға қарағанда

молекулярлық массасы жағынан кемдеу болады, бұл өзгеріс вискоза

талшығына әсерін тигізеді, яғни вискоза талшығы мақта талшығына

қарағанда кейбір қасиеттері жағынан өзгеше келеді. Мысалы, қалыпты

ылғалдылығы 13% дейін жетеді. Құрамын өзгерткен полимер гидрат-

целлюлоза қатты полимер құрамына жатады, сондықтан талшықтар қатты

түрге айналады. Вискоза талшықтарын өңдеу процесі: талшықты жуу, судан

Н2О өткізіледі, жуу нәтижесінде талшықтардың бойындағы Н2§04 (күкірт

қышқылы) қалдығы кетіріледі; десульфурация, бұл про- цесс

талшықтардың бойындағы күкіртті кетіруге арналады, өйткені күкірт

қалдықтар сарғыш рең береді; ағарту, натрий гипохлориді мен жасалынады,

талшықтарды әлсіз күкірт немесе НСІ ерітіндісінде өңдеу, хлорид

қалдықтарын талшық бойынан кетіру.

1.2.8. Жасанды талшықтар

Гидратцеллюлозды талшықтар (һугігаіегі сеііиіояе ІіЬгея). Ги-

дратцеллюлозды жасанды талшықтар өндірісіне шикізат ретінде

шыршаның, қарағайдың, самырсынның, шамшаттың, мақта мамығынан

алынатын құрамында 90-98% а-целлюлозасы бар табиғи целлюлоза қызмет

етеді. Жіптерді қалыптастыру құрамында күкіртті қышқыл және басқа

реагенттері бар, бір немесе екі былаулы тәсілмен тұнба былауында табиғи

целлюлозаның сілтілі (вискозды талшықтар) немесе мысты-аммиакты

(мысты-аммиакты талшықтар) ерітіндіндісінде іске асырылады.

Талшықтарды қалыптастыру кезінде целлюлозаның ерітіндісі бұзылады,

гидратцеллюлозаның макромолеулалары пайда болады және өседі.

Химиялық құрамы бойынша гидратцеллюлоза табиғи целлюлозаға ұқсас,

бірақ физикалық құрылымы бойынша табиғи целлюлозаға қарағанда (300-

800 тұрады), гидратцеллюлозаның полимеризациялау деңгейі аз болады,

макромолекулаларындағы звеноларының орналасуы өзгеше, молекула үсті

құрылымындағы макромолекулаларының орналасуы және бағытталуы,

қаптау формасы ерекше болады. Гидратцеллюлозды талшықтардың

криссталдану деңгейі 40-50 %. Гидратцеллюлозды талшықтардың

қасиеттерінің табиғи целлюлозды талшықтардың қасиеттерінен

айырмашылығы, ол борпылдақ, қалыптаспаған құрылымды болады.

48

Вискозды талшықтар (уІ8С08а) бір мезетте тартумен бір былаулы

тәсілімен алады, бұл талшықтың құрылымының біркелкі болмауына әсер

етеді. Вискозды талшықтардың қалыптасу үдерісінің уақыты: ұзын

макромолекулалары өсетін, ерітінді ағымының сыртқы қабығында

целлюлозаның қалпына келтіру үдерісінің бастапқы кезеңінде ғана

жүргізіледі; ішкі қабығында целлюлозаның қайта қалпына келтірілуі

ақырын жүргізіледі, сондықтан макромолекулалары қалыптаспаған және

өте қысқа болып шығады. Қалыптасу мөлшеріне қарай талшық көлемі

азаяды, бұл үстіңгі қабатының деформациялануын туғызады және көлденеңі

қатты кесілген формадан тұрады. Сыртқы қабаты ядромен салыстырғанда

макромолекулаларының орналасуы тығыз және бағытталған, көлденең

қимасының бетінің 35-50 % құрайды және талшықтың мықты бөлшегі

болып табылады. Вискозды талшықтардың гигроскопиялық, жарыққа

төзімділік, жұмсақтыққа және жууға төзімділік қасиеттері жоғары. Бірақ,

олардың кемшілігі, бірқалыпты емес, жұмсақ және аз реттелген

құрылымына байланысты. Вискозды талшықтар ылғалдау кезінде қатты

ісініп, тоқыма материалдардың отыруын жоғарылатады (50%-ға дейін),

созылу кезіндегі беріктік шегін және қажалуға тұрақтылығын айтарлықтай

жоғалтады. Кемшіліктерін азайту үшін вискозды материалдардың арнайы

әрлеуі қолданылады. Вискозды талшықтардың химиялық реагенттермен

байланысы табиғи целлюлозды талшықтармен бірдей, бірақ борпылдақ

құрылымына және қол жетімділігіне байланысты вискоза талшықтарының

тұрақтылығы аз. Бұл талшықтарға температураның, сәулелі ауа-райының

және микроорганизмдердің әсері мақта мен зығыр әсеріне ұқсас.

Жогары модульді вискозды талшық (тогіаі) бұл талшық түрленген

вискозды тәсілмен алынады. Жіптер жәй жіптерге қарағанда аз

жылдамдықта созылады және термобелгілеумен қалыптасады, мұндай тәсіл

жоғары бағытталған бір тегіс, тығыз және бір салмақты құрылым алуға

көмекте седі. Вискоза талшығынан қалыпты жағдайда мықтылығы

1,6 есе көп болатын, ал ылғалды жағдайда - 2 есе жоғары жоғары, модульді

сиблон вискозды талшығы шығарылады. Сиблон қарапайым талшықтарға

қарағанда аз деңгейде ісінеді, отырады және өзінің қасиеттері бойынша мақта

талшығына ұқсас, бірақ соңғысына ылғал кезінде мықтылығы, сілтіде еруі

және бүгуге тұрақтылығы төмендеу келеді. Сиблон таза күйінде, орташа

талшықты мақтаны мақта және синтетикалық талшықтарды алмастырғыш

ретінде қолдануға болады.

Вискозды талшықтардың құрылымы. Вискозды талшықтарды

микроскоп арқылы қарағанда бетінде бойлық штрихтер, талшықтардың

кесекөлденең ені қабырғалы дұрыс емес формада болып келеді. Мұндай

құрылым қалыптасу үдерісінде сыртқы және ішкі талшықтар қабатының

бір мезгілде қатпағанын көрсетеді. Ішкі қабаты қата бастаған кезде қысылу

жүретіндіктен беткі қабаты қыжымдалады және талшықта бойлық

түйіршіктер пайда болады.

49

Талшықтың қабырғалы формасына қарамастан вискозды талшықтар

қатты жылтырмен қамтамасыз ететін, жақсы тегістері бар. ал маталардың -

жіптерінің сырғанақтығы, жылжымалылығы және сетінегіштік қасиеті

жоғары.

Вискозды талшықтардың химиялық құрамы. Вискозды талшықтар,

табиғи целлюлозадан молекулярлы тізбектің ұзындығының және

талшықтағы макромолекулалар бағытталуының аздығымен ерекшеленетін

гидратцеллюлозаны көрсетеді.

Вискозды талшықтардың қасиеттері. Вискозды талшықтар жақсы

гигроскопиялық -11%, жарыққа төзімділік болады.

Қарапайым талшықтардың сызықтық тығыздығы 0,27-0,66 текс*, кесе -

көлденең ені - 25 - 60 мкм құрайды. Құрамдас вискозды жіптердің жуандығы

оларды құрайтын элементарлы талшықтардың саны мен жуандығына

байланысты болады.

Текс*- Талшықтардың жуандығын өлшейтін халық-аралық өлшем

бірлік.

Полинозды талшықтар жоғары модульді вискозды талшықтар қатарына

жатады. Ол жоғары пластификационды созатын екі бы- лаулы тәсілмен

алынады, соның арқасында формасы дөңгелек болып келетін кесе-көлденең

енінің қимасында талшықтар құрылымының біркелкілігі,

макромолекулаларының бағытталуы және (500-800) целлюлозаның

полимеризациялаудың жоғарғы деңгейі қамтамасыз етіледі. Полинозды

талшықтың молекулярлы жоғары құрылымы және кристалдығы мақтаның

құрылымы мен кристалдығына жақын болады. Полинозды талшықтар

өзінің қасиеттері бойынша жіңішке талшықты мақтаға ұқсас. Ол созылғанда

мықтылыққа, ылғалды, созылғыштық, серпімділік және отыру қасиеттері

төмен.

Мыс-аммиакты талшық (сирго), бұл талшық екі былаулы тәсілде

қалыптасады: бірінші былауда ол целлюлозаны бөлшектеп қалпына келтіру

арқылы алғашқы созылымын алынады, екінші былауда со- зылым

аяқталады. Мыс-аммиакты талшық бетінде бағытталмаған қабықты біртекі

құрылымды болып келеді, сондықтан біртегіс боялады. Өзінің физико-

химиялық қасиеттері бойынша ол элементарлы вискоза талшықтарына

ұқсас, бірақ мықтылығы мен ұзару қасиеті төмендеу келеді. Мыс-аммиакты

талшықтар шектеулі көлеммен шығады және басты түрде трикотаж

өндірісінде қолданылады.

Вискозды және мыс-аммиакты талшықтардың өндірісі экологиялық

мәселелерге байланысты, өйткені тазалауға көп шығындарды қажет ететін

улы заттар бөлініп шығады, тағы судың көп мөлшері шығындалады.

Вискозды талшықтардың альтернативі лиоцелл (^уосеіі, Тепсеіі) тобының

целлюлозды талшықтары болып табылады. Бұл талшықтарды өндірудің

ерекшелігі целлюлоза ерітіндісін алу үшін целлюлозамен химиялық

байланысқа түспейтін және сүзуден кейін

50

қайта қолдануға жарайтын органикалық еріткіш қолданылады. Сондықтан

өндірістің экологиялық таза тұйық циклы құрылады. ^уосеіі талшықтары

толығымен целлюлозадан тұрады. Мықтылығы полиэфирлі талшықтармен,

гигроскопиялық қасиеттері бойынша - мақтамен салыстыруға болады,

ылғалды күйде ісінуге қабілетті, аз от- ыратын, жұмсақ грифті және

жылтырлау болып келеді. Тепсеіі жіптері мата құрылымында

қозғалғыштығымен және жоғары көлемділігімен ерекшеленеді.

Ацетилцеллюлозды талшықтар (асеШе сеііиіояе ІіЬгея). Аце-

тилцеллюлозды талшықтарды алу үшін негізгі шикізат ретінде құрамында

98% а-целлюлозасы бар мақта целлюлозасы қолданылады. Шикізатты

алдын ала дайындау үдерісінде табиғи целлюлозаны аце- тилдеу жүргізеді,

осының нәтижесінде целлюлозаның қарапайым зве- ноларында бөлшекті

немесе гидроксильді топтары түгелдей ацетильді топтарға ауыстырылады:

- [С6

Н 7

0 2 (

ОН) 3-х (°

ОССН3)Х1 п >

мұнда, 2,22<х<2,76- ацетатты талшық (асеіаіе); 2,76<х<3- үшацетатты

талшықтар (Ігіасеіаіе).

Үшацетатты және ацетатты талшықтарды құрғақ әдіспен бастапқы

полимер ерітіндісінен қалыптастырады. Целлюлозаның құрамындағы

гидроксильді топтардың санының қысқаруы ацетилцеллюлоза- лы және

гидрат-целлюлозалы талшықтардың негізгі қасиеттерінің айырмашылығын

көрсетеді.

Ацетат жіптерінің құрамындағы гидроксильді топтарының мөлшері аз

болғанымен, үшацетатты талшықтарға қарағанда, суөткізгіштігі жоғары

болғанымен, ацетилцеллюлозды талшықтардың суөткізгіштік қасиеті

айтарлықтай төмен. Үшацетатты талшықтар серпімділігі жоғары, бұйымда

форманы жақсы сақтайды, ылғалды және жылумен өңдегенде отырмайды.

Ацетатты және үшацетатты талшықтар термопласты, олар 140-150С

температурада (ацетатты) және 180-190 С (үшацетатты) талшықтар жұмсара

бастайды, ал 230-290С температурада олар жайылып балқиды.

Ацетицеллюлозды талшықтар микроорганизмдердің әсеріне, жарыққа

төзімділігінің жоғарылығымен және жақсы диэлектрлік қасиеттерімен

сипатталады.

Ақуызды химиялық талшықтар (агіійсіаі ргоіеіп ІіЬгея).

Жасанды ақуызды талшықтардың өндірісіне бастапқы полимер ретінде

казеин (сүт ақуызы) және зеин (өсімдікті ақуыз) қолданылады. Казеиннің

және зеиннің макро-молекулаларының табиғи формасы сфералы

шиыршықталған глобула түрінде болады. Сондықтан мұндай

полимерлерден талшықтар алғанда глобулярлы макромолекулалар жіп

секілді, сызықты түрге бұрылуға ұмтылады және осы форманы

51

тұрақты сақтау үшін жағдай жасайды. Бір былаулы тәсілді ерітіндіден

қалыптастырғаннан кейін, алынған жіпті илеу операциясына жібереді,

мұның мәні ақуыз макромолекулалары арасында химиялық көлденең

байланыстарды құру болып табылады. Созылуы және гигроскопиялық

көрсеткіштері бойынша казеинді және зеинді талшықтар табиғи жүнге

жақын. Қолмен сипаған кезде талшық жұмсақ, жылы, жақсы жылу бөлгіш.

Бірақ талшықтардың мықтылығы, ылғалдығы төмен.

Металл жіптер және әйнек талшығы. Металл жіптер қызыл мы- стан,

мыстың никельмен балқытпасынан және басқа металдармен не- месе

алюминий таспа жолағын (фольга) кесу арқылы сымды біртіндеп тарту

(созу) жолымен алынады. Металл жіптерді өте жіңішке алтын және күмістен

алынады.

Металл жіптердің негізгі түрлері: дөңгеленген металл жіп; таспа түріндегі

жазық жіп, спираль түріндегі жіп, ширатылған жіп, иірім- жібекті немесе

мақтамата жібі, алюнит-(люрекс)-алюминді, күмісті немесе полиэфирлі

үлпектен алынған түрлі-түсті жабындылармен қапталған жіптер.

Металл жіптерді жылтыры (қамқа) көп әдемі маталар шығару үшін,

кестелер, ызба, погон, сонымен қатар айырмашылық белгілерін дайын-

дауда қолданады.

Әйнекті талшықтарды алғанда силикатты әйнектің

шариктерін,талшықтарды жасағанда пеш қолданылады. Пештің төменгі

бөлігі саны көп тесіктері бар пластиналы пластинадан тұрады. Фильер

тесіктерінен ағатын балқытылған әйнек ағымдары тез тартыла- ды. Ауада

суытқанда сыртқы түрі бойынша жасанды жібекке ұқсайтын монолитті

немесе бос өте жіңішке әйнек жіптер (1-20 мкм) түзіледі. Бұл талшықтардың

мықтылығы, термотұрақтылығы, жарық өткізгіштігі, электро-жылу дыбыс

өткізбейтін қасиеттері жоғары. Әйнек жіптер - әлсіз, қатты, көп ретті иілуге

тұрақсыз.Әйнекті мақта

1.28- суретте көрсетілген.

Сурет 1.28- Әйнекті мақта

Әйнек талшықтарын бояу әйнекті шариктерді өндіру кезінде

балқытылған әйнекке металдарды қосу арқылы жүргізіледі: күлгін түске -

марганец тұзы, күрең-қызылға, -алтын тұздарын қосу арқылы.

52

Әйнекті талшықтарды техникалық мақсаттарға және сәндік маталар- дан

көйлек, костюм, ұлттық киім жасағанда қолданады.

1.2.9. Синтетикалық талшықтар

Капрон талшығы поликапролактан полимерінен өндіріледі. Бұл полимер

циклді эпсилонкапролактаннан полимеризация реакциясы арқылы

алынады:

пКН2(Ш2)5-СО ^ ^Н-(СН2)5-СОп

Поликапролактам талшық өндіру үшін арнайы балқыту формасы- нан

өтеді. Талшық өндіру технологиясы белгілі бір партияны өңдеу арқылы

жасалынады немесе үздіксіз технологиямен өндіріледі. Балқыту процесі 215-

225оС температурада өткізіледі. Алынған полимердің балқымасы тазартудан

өтіп талшық өндіруге жұмсалады. Талшық пен жіптерді қалыптастыру 3

тәсілмен өткізіледі. Филье- радан шыққан полимердің ыстық ағыны

камераға немесе шахтаға жіберіледі. Онда температураның күрт төмендеуінің

арқасында балқыма қатты түрге айналынады. Өндірілген талшықтар мен

жіптер жылы кезінде созу процесінен өтеді. Капрон талшықтардың

ұзындығы 3-4 есе созылады, ал өте мықты талшықтар үшін 10 есе

ұзартылады. Мықтылығын жоғарылату, созу үшін алдын-ала 120-125 оС

қыздырылады.

Созылған талшықтар термофиксацияндан өтеді, яғни талшықтардың

құрылымы әбден бекітілуі керек. Ол үшін талшықтарды автоклавтардан

өткізіп, өте жоғары температурада өңдейді, ол темпе- ратура балқу

температурасынан төмен болады. Термофиксациядан өткен талшықтар

майлаудан өтеді, оның құрамында жіптерді немесе талшықтарды азайтатын

қоспалар болады.

Ерекшеліктері: капрон талшықтардың қалыпты ылғалдылығы 4%,

өйткені оның құрамында гидрофильдік функционалдық топтар аз, ка- прон

талшықтары өте жоғары кристалиттік талшықтар қатарына жа- тады,

беріктігі жағынан 1-ші орын алады, жоғары температуралык өңдеуге төзімді

келеді, капрон талшықтары ультрокүлгін сәулелеріне төзімсіз келеді,

тотығады, сондықтан тез сарғайып түрін өзгереді; әртүрлі микроорганизмге

өте төзімді, капрон талшықтары құмырсқа және фенолда жақсы ериді.

Капрон талшықтары таза түрде, сонымен қатар мақта, жүн, зығыр,

жібек, ацетат талшықтармен араластырылып қолданылады.

Полиэфирлі талшықтар (роіуеяіег ІіЬгея). Полиэфирлер

макромолекулалардың бөлек звенолары күрделі эфирлі топтармен - СО—

О— біріктірілген жоғары молекулярлы қосылыс. Белгілі полиэ-

53

фирлер ішінен синтетикалық талшықтар мен жіптерді алу үшін полиэ-

тилентерефталат қолданылады:

Полиэтилентерефталаттың макромолекулалары сызықты, функци-

оналды топтары ретті орналасқан, қатты тартылған және қаттылығы

жоғары болып келеді. Макромолекуладағы қарапайым звеноларының саны

85-120. Біздің елімізде полимер балқытпасынан полиэфирлі лав- сан

талшығын алады.

Полиамидті талшықтар мен жіптер сияқты лавсан қажет кезде

жоғарылатуға болатын мықтылыққа ие.

Лавсанды талшықтар мен жіптердің эластикалық қасиеті жоғары.

Талшықты 5-7% созғанда олардың деформациялануы толығымен қайта

орнына келеді, сондықтан лавсанды жіптерден жасалған маталар аз

мыжылады және киімнің формасын жақсы сақтайды.

Үйкеліске төзімділігі жағынан полиэфирлі талшықтар тек по- лиамид

талшығынан төмен, бірақ олар сәулелі ауа-райының әсеріне төзімді,

қышқылдарға, тотықтырғышқа беріктігі жоғары, ыстық сілтілік

ерітінділерде бұзылады. Полиэфир жіптерінің термотұрақтылығы жоғары,

бұл көрсеткіш бойынша барлық табиғи талшықтар мен химиялық

түрлерінен асып түседі, олар жоғары температурада ұзақ пайдалануға

шыдамды.

Полиэфир талшықтары мен жіптерінің ылғал тартқыштығы өте төмен,

сондықтан ылғалды күйде механикалық қасиеттері (мықтылығы, созылуы,

мыжылуы, көп ретті деформацияға төзімділігі) өзгермейді. Ылғалды күйдегі

лавсан маталарының жоғары қалыпсақтағыштығы осыған байланысты.

Лавсанды талшықтардың сыртқы түрі жүнге ұқсас, қолмен сезгенде жұмсақ,

жылы, көлемді; таза түрінде, басқа талшықтармен қоспа түрінде

қолданылады.

Қазіргі кезде күрделі қырынпішінді, жіңішке талшықты, жібекке ұқсас

құрылымы түрленген полиэфирлі жіп шелон-2 өңделген, бұл жіп жібек

маталарды өндіргенде оларға аз отыратын, аз мыжылатын және жақсы

гигиеналық қасиеттерін беру үшін қолданылады.

Полиэфирлі талшықтардың қасиеттерін жақсартудың негізгі бағыты,

әсіресе штапельдінің, полимердің химиялық түрленуі бо- лып табылады.

Өндірісте политриметилентерфталат және полибу- тилентерфталат

негізіндегі талшықтар шығарылады. Полиэфирлі талшықтармен

салыстырғанда бұл талшықтардың мықтылығы, эластикалағы, үйкеліске

төзімділігі, көлемділігі мен жұмсақтығы бой- ынша артықшылықтары бар.

54

Полиуретанды жіптер (еіаяіапе 1іЬе§). Полиуретандар - макро-

молекулалары уретанды топтан құралған —Н—СОО — гетеротізбекті

полимерлер болып есептеледі. Уретанды тобындағы ауаның қосымша

атомының болуы тізбектерінің жоғары иілгіштігімен және полиа- мидпен

салыстырғанда полиуретанның балқу темперарурасының төмендігімен

негізделеді. Талшықтарды дайындауға қолда- нылатын полиуретандар,

макромолекулалары иілгіш және қатты блоктардан тұратын

блоксополимерді көрсетеді. Иілгіш эласти- калы блоктар ретінде төмен

молекулярлы элементарлы немесе күрделі алифатикалық полиэфирлер, ал

қатты кристалдауыш блок- тар ретінде полимочевиналы және ароматты

топтар қызмет етеді. Мұндай макро-молекулалардың құрылымы

полиуретанға жоғары эластикалық қасиетін береді. Бастапқы мономерлердің

сипатын, жеке компонентердің қатынасын өзгерту арқылы полимерлердің

қасиеттерін және олардан алынатын талшықтарды өзгертуге болады.

Полиуретандар негізінде спандекс, лайкра, дорластан деп аталған

синтетикалық жіптер жетілдірілген. Полиуретанды жіптерді алу үдерісінде

оларды қалыптастыру балқытпадан, сондай-ақ құрғақ және ылғалды

тәсілдермен ерітіндіде жүргізеді.

Эластикалық полиуретандар негізінде полиуретанды жіптер

шығарылады, қалыптастыруды ылғалды тәсілмен жүргізеді. Полиу-

ретанды жіптердің ерекшеліктері - олардың жоғары эластикалылығы

(үзілгенше созылуы 800 % дейін жетуі мүмкін), ал 300 % созылғанда

эластикалы қайта келу үлесі 92-98 % құрайды. Полиуретанды жіптер тоқыма

материалдарына жоғары эластикалық, форма тұрақтылық, мы- жылмайтын

қасиеттер береді, олар үйкеліске төзімділігі өте жоғары (резиналы жіпке

қарағанда 20 есе көп).

Полиуретанды жіптер сәулелі ауа-райына және химиялық реа- генттерге

жетерліктей тұрақты, бірақ мықтылығы жоғары емес. Талшықты 150 С

температураға дейін қыздырғанда термикалық қасиеті бұзыла бастайды,

жіптері сарғайып, қаттылығы жоғары- лайды.

Полиуретанды жіптер эластикалы маталар мен трикотажды спорт- тық

және медициналық бұйымдарды дайындау үшін қолданылады. Олар басқа

талшықтардан жасалған жіптер оралатын каркасты өзек ролін атқарады.

Поливинилспиртті талшықтар (роіууіпуіаісоһоі ІіЬгея).

Поливинилспиртті басқа карботізбекті талшық құрайтын полимер- лерден

айырмашылығы мономерден синтездеу арқылы емес, винил спиртінің

(поливинилацетат) күрделі эфирлерін сабындау әдісімен алы- нады.

Поливинилді спирт - суда еритін полимер, сондықтан одан жіп

қалыптастырғанда ылғал тартқыштығын азайтатын жағдай туғызады,

жиірек макромолекулалар арасында кесе-көлденең химиялық байла- ныс

пайда болатын ацетилдеу жүргізеді.

55

Полимердің суға төзімділігінің жоғарылауына бүйір бұтақтар санының

азайып, макромолекулалардың жоғары деңгейлі

стереореттілігінің түзілуі арқылы жетуге болады. Талшық түзгіш

поливинилспирттің полимеризациялану деңгейі 1200-1600 құрайды, бірақ

алынатын талшықтар мен жіптердің кейбір физико-механикалық

қасиеттерінен байқалатын айтарлықтай полидисперсиялық

қасиеттері бар. Полимерде полимеризациялану деңгейі 270 болатын

молекулярлығы төмен фракцияның аздаған мөлшері

(10-15%) созылу және көп ретті бүгілу кезінде талшықтардың

мықтылығы төмендейді. Ерітіндіден жіптерді қалыптастыруды ылғалды

тәсілмен жүргізеді. Қалыптастыру ацетилдеуге байланысты мықтылық және

суға төзімді - суда еритіннен гидрофобтыға дейін әр түрлі дәренегіз жіптер

алынады.

Поливинилспиртті талшықтарды винол деп атайды. Олар көптеген

жағымды қасиеттерге: мықтылыққа, үйкеліске, сәулелі ауа-райына,

химиялық реагенттерге, көп ретті деформацияларға берік. Винол

жетерліктей созылмалы, жоғар жылуға төзімділігімен сипатталады. Жұмсару

температурасы мен талшықтардың орналаса бастауы 220С басталады.

Поливинилспритті талшықтарды барлық синтетикалық талшықтардан

ерекшелейтін - полимер макромолекулаларын- да гидроксильді топтар

санының болуымен негізделетін, жоғары гидрофильділігі. Поливинилспиртті

талшықтар ылғал тартқыш көрсеткіштері бойынша мақтаға жақын келеді.

Бұл талшықтар цел- люлозды талшықтарға арналған бояғыштармен жақсы

боялады. Олар кілем, трикотаж, мата өндірісі үшін, мақтамен және жүнмен

қоспа түрінде қолданылады.

Поливинилспиртті талшықтардың суда еритін түрлері мата өндірісінде

үлдірлі бұйымдар, жұқа маталар, кеуекті талшықты қүрылымды маталар,

сондай-ақ гипюрді дайындау кезінде (табиғи жібек орнына) көмекші

(жойылатын) талшықтар ретінде қолданады. Поливинилспиртті жіптер

медицинада уақытша хирургиялық тігістерді біріктіру үшін қолданады.

Полиолефиндік талшықтар (роіуоіейп ііЬге»). Полио- лефин топтарынан

талшық өндіру үшін орташа және төмен қысымды полипропиленді [—СН2—

СНСН3—] және полиэти- лен [—СН2 — СН2—]п қолданады. Талшық түзгіш

полипропилен макромолекулаларының полимеризациялану деңгейі 1900-

5900

56

стереоретті (изотактикалық) қүрылымды болып келеді. Төмен және орташа

қысымнан алынған полиэтилен бүйір тесіктері жоқ,

макромолекулаларының сызықты зигзаг тәрізді қүрылымды болып келеді.

Мүндай қүрылымды полипропилен мен полиэтилен жоғары тығыздықты,

ерігіштігі төмен, физико-механикалық қасиеттері жоғары (көбінесе балқу

және жүмсару температурасының жоғарылығы мен мықтылығы) болып

келеді. Полиолефинді талшықтарды полимердің балқытпасы мен

ерітіндісінен тарту және термофиксациялау арқылы қалыптастыруға

болады.Полипропиленді және полиэтиленді жіптердің созылу кезіндегі

мықтылығы және үзаруы жоғары. Бүл талшықтардың созылу кезіндегі

үзаруының қайту бөлігі 5 және 10 % жалпы деформацияның 98-95 %

қүрайды. Полиолефинді талшықтар мен жіптер сілтілер, қышқылдар әсеріне

жоғары түрақтылықпен сипатталынады. Олардың үйкеліске төзімділігі

полиамидті, әсіресе полипропиленді жіптерге қарағанда төмен. Полиолефинді

жіптердің жылуға түрақтылығы аз. Полиэтиленді жіп 80С температурада

өзінің бастапқы мықтылығы- ның аздап 80 % жоғалтады. Жіптердің ылғал

тартқыштығы нөлге тең, сондықтан олардың бояу полимерге

қалыптастырудың алдында пигмент қосқанда ғана мүмкін болады. Бүл

жіптердің электрленуі ылғал тартқыштығының төмендігіне байланысты.

Полиэтиленді және полипропиленді жіптердің тығыздығы өте төмен,

сондықтан олардан жасалған бүйымдар суда батпайды. Полиолефинді

талшықтардың едәуір көп бөлігін (85%) полипропиленді талшықтар

қүрайды. Олар штапельді талшықтар, мульти- және микрофило- менттер,

текстурленген жіп, жарықшақтанған қабыршық және та- спа түрінде

шығарылады. Полипропиленді талшықтарды көбінесе техникалық

мақсаттар үшін, сонымен қатар беймата материалдар өндірісінде және

гидрофильді талшықтар (мақталы, вискозды, жүнді) қоспасында сыртқы

және спорттық киімдер, аяқ-киім, сәндік материалдар өндірісінде қолданады.

Спандекс. Спандекс талшығы басқа синтетикалық талшықтарға үқсас,

бірақ өзінің физико-механикалық қасиеттері бойынша көрсеткіштері жоғары

болып келеді. Спандекс жіптерінің салыстыр- малы үзу күші - 6 - 8 сН/текс

(резеңкеге қарағанда екі есе көп), үзілу кезіндегі үзаруы - 600-800 %, күшті

алғаннан кейінгі эластикалы қайта келуі - 90 %, ал 1 мин кейін ол 95 %

қүрайды. Спандекс жіптерінің ылғал тартқыштығы аз (1-1,5%), үйкеліске

түрақтылығы және жылуға төзімділігі жоғары, жақсы боялады. Мата,

трикотаж және спорттық, корсеттік және емдік эластикалы бүйымдарды

дайындау үшін қолданылады. 1.29 - Суретте химиялық талшықтардың

бойлық және көлденең кесіндісі көрсетілген.

1.2-кестеде әр түрлі реагенттерде талшықтардың ерекшелігі көрсетілген.

57

1.-1 кесте Әр түрлі реагевтгерде талшыктэрдың ерігіпгтігі

Талшьщ түрі Мншы-с

.иншш

ы косяс.

СІТЛІІ

Хнмнлтық реагенттердін атауы

Кукірм

КЫШЛГЫ.7Ы

Гр кыжкы

лы

ЛЫІШчЫЛЫ1

К^мырскс К.ЫШ.КЫЛЫ

Сіркг кыиі/гыты

ФвКОТІ Л игтон Хпор.-ІСН2СН

к&чірсумек

Макта

Мерсерленген макта

Зығыр

Жүн

Табнпі жібек Вискозды

талшык Мысш-

аммиакты галшык

Ацетатты талшық

Үшацетагты талшык

Капрон Анид Лавсан

Нвтрон Хлорин

Р

Р

Р

Н

Р

Р

Р

п н н н н н н

н н н Р

а,

д

Р

б

7

г

Р

б

т

в

Р

б

,.

в

Р

б

Н

Н

Р

а

,

д

П

а

Н

Рб:

д

Рб.

Е

Рб:

Г

Пб,

д

Рб

Рб;

в

Рбт

в

Рб

Рб

Рб:

Е

Рб:

В

Рб,

Д

Нб

н

Қосьпшіа,Кестеде келесі шартгы белгіпер көрсетіпген:

А-ершейді; а-әлсіз ерітіндще:

П-нашар ериді; б-күшіі ерітіндіде;

Р-еріщ: Е-сүыкта:

Рб; в

Рб,в

Рб;д

Пб

Рб

РЕ

РЕ

РЕ

Рб

Ра, в

Раг

Рб; д

Нб

Н

Р

е

Р

е

Р

е

Н

Н

Р

е

Р

е

Р

б

Р

б

Р

г

Р

'

Р

г

Пб;

г Н

На

На

Рб

Р

б;

г

Р

б;

г

Н

г-ысытқаңда; д-қайнатқанда;

На

На

Р

б

Р

Р

б

Р

б

;

г

Н

Н

н н н н н н р

р

р

р

Рг

н

н н н н н н н р

н н н н

Рб

п

н н н

Сурет 1.29 - Химиялық талшықтардың бойлық және көлденең кесіндісі: а-

вискозды, б-вискозды матирленген, в- ацетатты және үшацетатты, г-

полинозды, капрон, лавсан, полипропилен, д-нитрон, е-хлорин, ПВХ, ж- винол.

2-БӨЛІМ

ЖІПТЕРДІ ӨНДІРУ ҮДЕРІСТЕРІ

2.1. ТОҚЫМА ЖІПТЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМЫН ИІРУ

ӨНДІРІСІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Тоқыма иірімжіптер, жіптер, мата және басқа материалдар- ды өндіруге

қажет жартылай өндірілген шикізат болып табылады. Қолданылатын

материалдың түріне байланысты жіптерді өндіру технологиясының

сипаттамасы әртүрлі. Ұзындығы шектелген (мақта, зығыр, жүн, штапельді

химиялық талшық, табиғи жібек) талшықтардан жіптерді иіру процесінде

ширату жолымен алады. Тоқыма жібін иірусіз өндіру басқа өндірісте бірнеше

қарапайым және қүрама жіптерді біріктірумен қалыптастырады. Қысқа

талшықтардан иіру процессінде ширатумен алынған тоқыма жіп иірілген

немесе жәй жіп деп аталады. Бүл жіпке кең тараған иірімжіп жатады. Жіптің

қасиеттері талшықтың түріне, иіру технология- сына және иіру үрдісінің

сипатына байланысты болады. Жіп иіру процесі негізінен келесі

технологиялық операциялардан түрады: талшықтарды қопсыту, тазарту

және түту, араластыру, тарау, таспа алу, яғни бір-біріне паралель

орналастырылған талшықтардан таспа жасау, таспаны жіңішкелету немесе

созба дайындау, жіп иіру, яғни ширату нәтижесінде жіңішкеленген таспаны

үздіксіз жіпке айнал- дыру.

Жоғары сапалы жіп алу үшін басты шарттың бірі шикізатты дүрыс

таңдау. Мысалы, өте берік талшықтардан мықты жіп өндіруге болады немесе

үзын талшықтардан біркелкі және жіңішке жіптерді, ал қысқа

талшықтардан - жуан, үлпілдек және қүрылымы бос (жеңіл) жіп алы- нады.

Жіп иіру үшін біртекті, бірақ әртүрлі сапалы (әртүрлі сортты) және

әртекті талшықтар қолданылады. Талшықтарды араластыру бірнеше

мақсатпен жүргізіледі: тоқыма шикізат ресурстарын тиімді пайдалану, жіпке

және матаға белгілі қасиеттерді қамтамасыз ету (жүмсақтықты, беріктігін

жоғарлату, серпімділік), дайын материалдың сапасын жоғалтпай бағасын

төмендету қоспа жіптің және тоқыма материалдың жалпы сапасын

айқындайды. Сондықтан талшық қүрамы техникалық шарттар

көрсеткіштерінің бірі болып саналады және қажетті стандарт- та бекітіледі.

Дайындалған қоспа біркелкі болуы үшін араластырылады, өйткені

иірілетін жіптің қүрылымы және қасиеттік көрсеткіштері біркелкі бо- луы

қажет. Араластыру технологиясы процестің әртүрлі операцияла- рында

орындалады (қопсыту немесе таспа қосу).

60

Қопсыту - нығыздалған (престелген) бумалардан талшықтарды босату

және дөрекі қоқыстардан тазарту болып саналады. Біріншіден қатты

нығыздалған бумалардан тісті немесе металды суырғыштармен

(қаққыштармен) талшықтар жұлынып алынады, одан кейін қопсыту

машинасының жұмыс органдарының соққылау нәтижесінде бір-бірінен

ажыратылады.

Интенсивті қопсыту процесі - түту деп аталады. Талшықтарды түту

машинасында араластырғанда майлау, яғни, эмульсиялау талшығын

өңдейді. Майлау талшықтың электрленуін азайту, талшықтардың бір-

бірінен ығысуын жеңілдету үшін жүргізеді.

Түту машинасынан талшықтар жұқа қабат - холстик түрінде шығады,

яғни талшық холстикте әр түрлі бағытта орналасқан шатасқан түрде

болады.

Тарау - процесінде талшықтар ағыны тарау машинасының жұмыс

органдарының әсерінен өтеді. Жұмыс органдарының беті инелі (кардалық)

таспамен немесе қатты металды аралы таспамен қапталған. Транспортермен

талшықты ағын инелі жазықтардың ара- сынан өтеді.

Гарнитуралардың әртүрлі жылдамдық жүру (қозғалу) нәтижесінде

талшық жүйкелері ұсақ бөлшектерге бөлініп, кейіннен бөлек талшық

ажыратылады.

Тарау нәтижесінде талшықтар қабатынан ұйысқан талшықтар, түйіндер,

қоқыстар ажыратылады, талшық қабаты жұқаланады, холстиктің жылжу

бағытымен талшық паралель орналасады. Одан ар- найы воронкадан өтіп

таспа қалыптастырылады.

Ұзын мақта, жүн талшығы жіңішке және біркелкі жіп иіру үшін кар-

далы тарау машинасынан кейін қосымша тарақты тараудан өткізіледі. Ол

үшін, кардалы тарау машинасынан алынған 16-20 таспаларды біріктіріп,

холстик жасалынады. Осыдан кейін холстик тарақты тарау машинасында

таралады, түзетіледі, паралелденіп, қысқа талшықтар таралып алынады.

Тарау процесінен алынған таспа біркелкі болмайды, талшық жеткілікті

түзетілмейді және паралель орналаспайды. Біртегістеу үшін бірнеше таспаны

қосып, негізгі таспаның жіңішкелігіне дейін созады. Жіптің жіңішкелігі

бойынша біркелкілігі таспаның біркелкілігіне байланысты болады,

сондықтан таспаны созу үрдісін 2-3 рет қайталайды.

Созба жасау. Таспалық машинадан алынған біртегістелген таспа жуан

болады, ал жіп алу үшін оны жіңішкелету қажет. Созбалық ма- шиналарда

созу қондырғысының көмегімен жіңішкелетіп, арнайы жәй ширату және

орау механизмдері арқылы созба дайындалады.

Таспа 6-30 есе созылады. Иірілетін жіптің жіңішкелігіне байланы- сты

таспа 1 - 3 созба машинадан өтеді. Соңғы операцияда таспа жіптің сызықтық

тығыздығына қарай керекті жіңішкелікке дейін созылады.

61

Жіп иіру. Созбаны берілген жіптің сызықтық тығыздығына сәйкес

көрсеткішке дейін жіңішкелетіп, жіпке ширатып, арнайы собыққа (қағаз

патрон) орайды.

Жіп иіру арнайы иіру машинасында орындалады. Созба сақинаға

кигізілген жүгірткіштің көмегімен ширатылып, бірден айналып тұратын

собыққа оралады. Собық ұршыққа нығыз орнатылған. Сондықтан мұндай

тәсіл ұршықты немесе сақиналы жіп иіру тәсілі деп аталады.

Иіруге қолданылатын талшық түріне байланысты сақиналы тәсіл

бірнеше түрлі болады.

Мақта жібі тарақты, кардты және аппараттық жіп иіру жүйесі бой-

ынша алынады.

Тарақты жүйе бойынша ұзын және орташа талшықты мақтадан орташа

және жіңішке - 15,4 тен 5,8 текске дейін - мақта және аралас жіп иіріледі.

Бұл тәсіл бойынша кардалы және тарақты тарау қолданылады, сондықтан

жіңішке, біртегіс, біркелкі және берік жіп алынады, мұндай жіп жұқа,

жоғары сапалы мата үшін қолданылады.

Кардалы тәсіл_бойынша орташа және ұзын матадан таза, химиялық

талшықтармен араласқан түрінде сызықтық тығыздығы 83,3-11,8 текс- ке

дейін жіп иіріледі және әртүрлі маталар үшін негізгі шикізат болып

табылады.

Аппараттық тәсіл бойынша жіп қысқа талшықты мақтадан және жіп

иіру өндірісінің қалдықтарынан иіріледі. Бұл тәсіл бойынша та- рау

машинасында алынған холстик арнайы қондырғының көмегімен бөлек

жолақтарға бөлініп, созбаға жиырылып жіп иіру машинасына түседі.

Аппараттық жіп жуан (50-250 текс), бос, үлпілдек, жуандығы бойынша

біркелкі емес. Аппараттық жіп кардалық жіппен бірге аз қолданылады.

Зығыр талшықтардан құрғақ және ылғалды жіп иіру жүйесі бой- ынша

зығыр және таралған зығырдан жіп иіріледі.

Жүн жібін_аппараттық және тарақты тәсіл бойынша жүн және оның

мақта немесе химиялық талшықпен аралас түрінде иіреді.

Аппараттық (шұғалық) тәсілмен қысқа жүн талшық өндіріледі:

қопсыту, білікті карданың тарау машинасында 2-3 өтумен тарайды, алынған

созба жіп иіру машинасына түседі.

Апаратты жіп - жоғары үлпілдек, жуан: жұқа шұғалық (жіңішке,

жартылай жіңішке жартылай дөрекі жүннен) - 62,5 -167 текске дейін, дөрекі

шұға жіптер (дөрекі жүннен) -143 тен 500 текске дейін, ауыр костюмдік

және пальтолық маталар үшін қолданылады.

Тарақты (камволь) жіп иіру жүйесі бойынша жіпті жүннің ұзын

талшығынан (55-200 мм) иіреді. Тарау аппаратында таспа біртегістеп

таралынады. Тарақты таспа (текс) жіңішкелігі бойынша тағыда

біртегістелініп, жіңішкелетіп жіп иіру машинасына жіберіледі.Тарақты жіп

біртегіс, біркелкі Т- 55,6 - 14,3 текс, жұқа көйлектік, костюмдік және

пальтолық материалдар үшін қолданылады.

62

Жібек жібі табиғи жібектен 3 тәсіл бойынша алынады. Дайындалған

талшықтарды инелі таспамен шеңберлі тарау машинасында тарайды, содан

кейін біртегістеліп, жіңішкелетіп иіреді жіңішке 3,3 текс жіп алынады.

Тараудан қалған қалдықтар тарақты жіп иіру үдерісінде соз- баны

ширатқанда талшықтар сығылысып, олардың арасында үйкеліс күші

талшықтардың беріктігі жоғарлатады. Ширату дәрежесі өскен сайын

талшықтар бір бірімен жақсы байланысады.

2.2. ТОҚЫМА ЖІПТЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ

Қазірі кезде тоқыма өндірісінде жіптердің көптеген түрлері

қолданылады. Иірім жіптің классикалық түрі, комплексті, комбинир-

ленген, моножіптермен қатар, кабықшалы, жіп тәрізді тоқыма, өрілген

тоқыма бұйымдар пайдаланылады.

Тоқыма жіптер келесі топтарға бөлінеді: моножіп, комплексті, иірім жіп,

кабыршақты және комбинирленген жіп болып бөлінеді. Олар талшықтық

құрамы бойынша біртекті, әртекті болып жіктеледі. Ал, ширату

операцияларының саны бойынша және қабат саны бойынша жалқы, бір

ширатпалы, көпширатпалы болып жіктелінеді.

Моножіп. Бұл бір операцияда ширатылған немесе ширатылмаған жіп.

Табиғи моножіпке аттың шашы жатады, бұл аралық материалдар- ды жасау

үшін қолданылады. Химиялық моножіптерді синтетикалық полимерлерден

жасайды(әсіресе полиамид талшығынан).

Моножіптерге металл жіптері жатады. Алғашында оларды ал- тын мен

күмістен жасаған, қазіргі уақытта оларды мыс немесе оның балқымаларын

созу тәсілімен немесе алюминий қағазын таспаларға кесу жолымен алады.

Мұндай жіптердің бетіне жіңішке қабатты алтын немесе күмісті және

қорғаушы қабыршақты жағады.

Комплексті жіптер. Комплексті жіп (мульти-филамент) - екі не- месе

бірнеше элементарлы жіптерден тұратын тоқыма жіп. 2.1. суретте комплексті

жіптің құрылымы көрсетілген.

д

Сурет 2.1 - Комплексті жіптердің құрылымы а) жалаң қабатты жіп; б) бір

ширатпалы жіп; в) эластик; г) мэлан; д) аэрон;

63

Қабыршақты жіптер. Қабыршақ таспа түріндегі элементарлы жіптерді

қабыршаққа кесу арқылы немесе балқымадан оларды экстру- дирлеу

арқылы алынады. Комплесті қабыршақты жіптер кіші енді эле- ментарлы

қабыршақты жіптерден иіріледі.

Фибриллярлы қабыршақты жіп фибриллаларға көлдеңінен жіктелген

және арасы байланысқан бар қабыршақты тоқыма жіп. Мұндай жіптердің

құрылымы көлемділігімен және үлпілділігімен ерекшеленеді.

Комбинирленген жіптер. Комбинирленген жіптердің құрылымы екі

немесе одан да көп әртүрлі жіптерден құралады. Комбинирленген жіптер

әртүрлі талшық құрамдас және құрылымы әртүрлі болатын иірім жіптерден

тұрады. Комбинирленген жіптер жалаң қабатты және көп ширатпалы болуы

мүмкін. Оларды қарапайым, армирленген, және фасонды жіптерге бөледі.

Қарапайым комбинирленген жіптерді ұзындығы бірдей болатын жіпті қосу

арқылы алынады. Осындай әртүрлі жіптерді үйлестіру арқылы

комбинирленген жіптердің алуан түрлін құрастыруға мүмкін болады.

Олардың құрылымдық өлшемдері, физикалық-механикалық қасиеттерінің

көрсеткіштері және сыртқы түрінің айырмашылығы бо- лады, бұл текстиль

материалдарының ассортиментін кеңейтеді.

Армирленген жіптердің жүрекшесі болады, ол талшықтармен не- месе

басқа жіптермен оралған немесе өрілген болады. Жүрекше ретінде әртүрлі

иірім және комплексті жіптер, полиуретанды моножіп немесе комплексті жіп

(спандекс, лайкра) қолданылады.

Фасонды жіптер - текстиль жіптері, жергілікті құрылымының, түсінің

өзгеруі бар жіптер. Фасонды жіптердегі жүрекшелі жіп эффекті беретін

жіппен оралынады.

2.2, 2.3 суреттерде армирленген және фасонды жіптер көрсетілген.

Сурет 2.2 - Армирленген жіптер а)сыртқы ораммен,

б) эластикалық өзек, в)синель.

64

Сурет 2.3 - Фасонды жіптер а) ілмекті, б) спиральді,

в) созбалық эффектімен, г) эпонж, д) түйінделген.

2.3. ТОҚЫМА ЖІПТЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ

ҚАСИЕТТЕРІ

Жіптің сызықтық тығыздығы (Т, текс) массасының ұзындыққа

қатынасын сипаттайды және төмендегі формуламен есептелінеді:

Т = т/Қ

мұндағы, т - жіптің массасы, ^ -жіптің ұзындығы, км.

Қабатталған және ширатылған жіптердің сызықтық тығыздығы

қорытындылайтын (К) сызықтық тығыздық деп аталады. Сызықтық

тығыздықты және қорытындылайтын сызықтық тығыздықты номи-

налды, нақтылы, кондиционды деп бөледі.

Номиналды сызықтъщ тыгыздъщ ТН өндіруге жоспарланған, жалғыз

жіптің сызықтық тығыздығы.

Қорытындылайтын номиналды сызықтық тығыздық Кн жіптерді ширату

үшін және өндіруге қажетті қабатталған жіптердің сызықтық тығыздығы.

Нақтылы (нәтижелі) сызықтық тыгыздықты Тф (Кф) тәжірибе арқылы

анықтайды.

Оларды қарапайым материал үлгілерін өлшеп және кондиционер-

ленгеннен кейін текспен есептейді:

Т.=1000Ет/1 немесе К. =1000Ет/1 Ф П Ф П,

мұндағы, Ет-қарапайым үлгілердің жалпы массасы, г; 1-қарапайым

үлгілердегі жіптердің ұзындығы, м; п - қарапайым үлгілердің саны.

Кондиционды сызықтық тығыздық Тк және нәтижелі сызықтық

тығыздықта Кк нормалы ылғалдылыққа сәйкес келтірілген жалғыз

65

5-6313

немесе ширатылған жіптердің нақты сызықтық тығыздығы. Ол

көрсеткіштер келесі формуламен есептелінеді:

Тк=Тф (100+^н)/(100+^ф), Кк=Кф (100+^/(100+^,

мұндағы, ^н - жіптердің нормалды ылғалдылығы,%; ^ф- жіптердің нақтылы

ылғалдылығы, %.

Кондиционды сызықтық тығыздықтың Тк номиналдыдан Тн (не- месе

Кк-ньщ Кн-нен) салыстырмалы ауытқуы ё мөлшерленген көрсеткіштер

болып есептелінеді. Оларды процентпен келесі формула арқылы анықтайды:

5=Тк-Тн/Тн*100 немесе 5=Кк-Кн/Кн*100.

Сызықтық тығыздықтың көрсеткіштері жіптің тығыздығының жа-

нама сипаттамасы болып табылады. Жіптің сызықтық тығыздығының

көрсеткіштері артқан сайын жіп қалың болады. Бірақ, ол талшықтың

құрамы бірғана түрден тұратын жіптердің қалыңдығын көрсетеді. Ал, тігін

жібінің қалыңдығын сипаттау үшін шартты белгілер (сауда нөмірі)

қолданылады. Шартты белгі артқан сайын, тігін жібі жіңішке болады.

Киім тігу үшін тігін жібін таңдауда ең негізгі көрсеткіш жіптін диаметрі

болып саналады. Оны есептік және эксперименттік әдістермен анықтайды.

Жіптің диаметрін ё, мм есептеу мына формуламен жүргізіледі:

а=0.0357^К/5,

мұндағы, 5 -жіптің орташа тығыздығы, мг/мм3.

Сынаудан бұрын иірім жіптің ширату бағытын анықтайды. Ол үшін

жіптің қысқа бөлігін тік жағдайда екі қолдағы екі саусақтың арасына қосып,

оның төменгі шетін тарқату керек. Егер осы бөліктің жоғарғы шеті сағат

бағыты бойынша тарқалса, онда жіп 2 болғаны, ал егер қарама қарсы

бағытта қозғалса, онда 8 болғаны. Жіптің ши- рату бағыты бұйым тоқу

технологиясында оның физика-механикалық және тұтыну қасиеттеріне

әсерін тигізеді. Номиналды ширату саны Кн нормативті технологиялық

құжатпен бекітілген, 1м ұзындықта шира- ту санын көрсетеді. Нақты ширату

саны Кф сынақ кезінде алынады. Оны келесі формуламен анықтайды:

Кф=1/п^о*ЕК.,

мұндағы, п- сынақ саны; ^о-зерттелетін талшықтың және жіптің ұзындығы,

м; К. -жеке сынақтағы ширатылу саны. 66

Нақты ширатылу санының номиналды ширату санынан ауытқуын

пайызбен келесі формуламен есептейді:

5=Кф-Кн/Кн*100.

Ширату коэффициенті, а келесі формуламен есептелінеді: а = Кф*^Тф/100

немесе а =Кф*^Кф/100.

Ширату бұрышын, в есептеу үшін төмендегі формула қолданылады:

1§р=а/89.6^8.

Ширату процессінің нәтижесінде жіп шамасының қысқаруын шира-

тудан қысқаруы сипаттайды. Ширатудан қысқаруы ширатылған жіпті

тарқатқаннан кейінгі ^о және қыстырғыштар арасындағы жіп

ұзындығының ^ пайызбен белгіленген айырмашылығы келесі форму- ламен

анықталынады:

У=Ц-Ьо/Ц*100 немесе У=а/Ьо+а*100,

мұндағы, а - тарқату кезіндегі жіптің ұзаруы.

Ширатпа бағытын анықтау үшін 100м ұзындықтағы жіп өлшенеді, бұдан

кейін 2, 8 бағытын анықтайды. Осы бөліктің жоғарғы шеті сағат бағыты

бойынша тарқаса, онда жіп 2 болғаны, ал егер қарама қарсы бағытта

қозғалса, онда 8 болғаны. 2.4 суретте 2, 8 бағыттағы ширатпа түрлері

көрсетілген.

Сурет 2.4 - Ширатпа түрлері а)

оң ширатпа; б) сол ширатпа.

Ширату дәрежесінің стандартты сипаттамаларына жіптің шираты- луы

және ширату коэффициенті жатады.

67

Ширату К, кр./м, ширату өлшемі ширату бұрышына, жіптің сызықтық

тығыздығына және оның орташа тығыздығына тәуелді, ол келесі

формуламен анықталынады:

К =89Ш§Р ^5Т.

Жіптің көлденең қимасының ауданын анықтау өте қиын болғандықтан,

жіптердің қасиеттерін сипаттау үшін үзу кезіндегі Ро меншікті күшті

қолданады. Үзу кезіндегі меншікті күш үзу кезіндегі күштің сызықтық

тығыздығына қатынасымен анықталынады.

Р = Р / Т, Сн / текс, о р ’

мұндағы, Рр - жіпті үзу күші, сН; Т - сыналатын жіптің сызықтық

тығыздығы, текс.

Салыстырмалы үзілу ұзаруы е , үлгінің үзілер кезіндегі өскен (артқан)

ұзындығының бастапқы ұзындығына қатынасы, бұл пайызбен есептелінеді:

ер =1001р/Ьо.

Тігін жіптерінің және жіптердің сызықтық тығыздығын анықтау үшін

жіп кесінділерін өлшеу арқылы жүргізіледі. Жіптің ұзындығы 200, 100, 50, 20,

10 және 5м болады. Өлшеудің қателігі өлшенетін массадан 0,5% аспау керек.

Пасм дайындау үшін жіптің жоғарғы қабатынан 10 м кем емес жіп орайды.

2.5 суретте Пасм орағыш аспабы көрсетілген.

Сурет 2.5 - Пасм орағыш

Пасм салмағын анықтау үшін салмақтық квадранттар қолданылады:

КВ-1,6, КВ-4-1, КВ-1,5, КВ-30, КВ-50, г. Салмақты квадрант 2.6- суре- те

берілген.

68

/

/

Сурет 2.6 - Салмақтық квадрант

Сынақты жүргізу үшін ширатпа өлшегіш қолданылады. 2.7- сурет- те

әмебебап ширатпа өлшегіш КУ-500М ұсынылған. КУ-500М әмбебап ширатпа

машинасы бірлік және ширатылған иірімжіптерін, соны- мен бірге жіптерді

тарқатқанан кейін жіптің ұзаруын анықтау үшін қолданылады.

Сурет 2.7 - Әмебебап ширатпа өлшегіш КУ-500М

3-БӨЛІМ

ТОҚЫМА МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ

3.1. МАТА ӨНДІРІСІНІҢ НЕГІЗГІ ПРОЦЕССТЕРІ

Мата - тоқыма станогында перпендикуляр орналасқан негіз және арқау

жіптердің өзара айқасуымен алынған тоқыма бұйым.

Матаның бойымен кететін жіптерді негізгі жүйе немесе негіз жіптері

дейді. Матаға көлденеңінен түсетін жіптерді арқаулық жүйе, немесе арқау

жіптері дейді.

Негіз және арқау жіптің тоқылуы тоқыма станогында жүргізіледі.

Тоқу станогында мата қалыптастыру циклдік үрдіс болып санала- ды.

Ол бес операциядан тұрады: үзу ашылуы, арқау жіпті салу, арқау жіпті

матаның жиегіне қағу, негіз жіптің бойлықпен жылжуы, матаның тауар

білігіне оралуы.

Тоқу станогының технологиялық сұлбасы 3.1.-суретте көрсетілген.

Тізбе орағыш (1) тоқу станогының ұяларына орналастырылады.

Тізбе орағыштан негіз жіптері (2) төгіліп, оқтауша (3) деп аталатын

білікшені жанай өтіп, ламельдерден (4), галевтің көздерінен (5) және

бердоның тістерінен (6) өткізіледі.

Әрбір негіз жібі ремизкалардың біреуінің өзіне сәйкес галевінің көзі

арқылы өтеді. Ремизкалардың галевтерімен бірге кезекпен көтеріліп төмен

түскенінен негіз жіптері күзу жасайды. Күзуге арқау жіп (7) са- лынады.

Сурет 3.1. Тоқу станогының технологиялық сұлбасы

70

Бердо (6) батан механизімінің (8) тербеліспен қозғалуынан алға қарай

қозғалғанда арқау жібін матаның шетіне (9) қағады да, артқа қарай кетеді.

Алынған мата белтемірді (10) және білікті (11) жанап өтіп, тауар реттегішпен

әкетіліп, тауар білігіне (12) оралынады.

Осы операциялардың бәрі матаның әрбір элементін қалыптас- тырғанда

қайталанады.

Мата өндірілгенде және оны қалыптастыру зонасынан әкеткенде тізбе

орағыш айналып, негіз жіптер бойлығымен жылжиды.

Мата өнеркәсібіне әр түрлі тоқу станоктары қолданылады. Оларды

келесі принциптер бойынша топтастыруға болады:

- матаны қалыптастыру принципі бойынша 2 түрі болады;

- матаны кезеңмен және бір зоналық үрдіспен қалыптастыру ста-

ноктары, матаны толассыз және көп аймақтық үрдіспен қалыптастыру

станоктары. Арқау жіпті салу тәсілі бойынша қайықты тоқу станокта- ры

қайықсыз станоктары;

- жекеленген механизмінің түріне қарай эксцентриктік, кареткалық және

жаккардтық станоктар, жұмыс ені бойынша енсіз (100 см) және енді (120-175-

250 см) станоктар, соғу механизімінің жүйесі бойынша- орташа, төмен және

жоғары соғу станоктары.

Қайықты станокта мата тоқу. Қайықты тоқымашылықтағы негізгі

ерекшелік-жіпсалғыш механизм. Жіпсалғыштың қайығы болғандықтан, ол

арқау жіптің белгілі бір артық қорын жасайды. Қайық күзуге кезекпен екі

жағынан өтіп кетіп, үздіксіз арқау жіптен мата жасалынады. 3.2 - суретте

қайықты тоқу станогының сұлбасы көрсетілген.

Қайықты станокта тізбе орағыш (1) негізгі реттеуіштің тіреуішіне

ораланастырылады. Реттеуіш тізбе орағыштың берілген жылдамдықпен

айналуын және жіптердің созылуын қамтамасыз етеді. Негіз жіптері

оқтаушаны (3) айналып өтіп орнынан ауытқытады. Негіз жібі ламель- дерден

(3), ремизкалардың (4) галевтерінің арасынан өтеді, бердо батанға (8)

бекітілген.

Ремизкалар күзу ашылу жасап тұрады, жай жаймалық айқаспа өрімін

жасау үшін екі ремизка жеткілікті: біреуіне негіздің барлық жұп жіптері, ал

екіншісіне тақ жіптері енгізіледі.

Егер тоқу станогында бір ремизка көтеріліп, екіншісі төмен түссе, негіз

жіптерінің бәрі жылжиды және қайық өтетін күзу ашы- лады.

Жайманың айқаспасын тоқу үшін ремизкалардың көтеріліп түсуі

эксцентриктік күзу ашылу механизмімен орындалады.

Ол механизмнің өзі аяқ тұрғызғыштан (12) және эксцентриктен (13)

тұрады.

71

Сурет 3.2 - Қайықты тоқу станогының сұлбасы

Күрделі айқаспаларды тоқығанда көп ремизкалар керек немесе жаккард

машиналары қолданылады.

Күзуге арқаужіпті салу үшін қайық (6) іске қосылады, қайықта арқау

жіп оралған шөлмек бекітілген.

Шөлмек станоктың әрбір жұмыс циклінде бір шөлмекті қораптан

екіншісіне күзу арқылы батанның брусы бойынша сүңгіп кетіп, арқау жіпті

өткізеді.

Қайық күзуден сүңгіп шыққаннан кейін, бердомен батан станоктың

алдыңғы жағына қарай қозғалады, арқау жіп матаның шетіне қағылып,

матаның кезекті элементі құрылады.

Келесі күзу ашылғанда негіз жіптері жаңа орынға орналасып, арқау

жіптермен осылай айқасады.

Қайықтың қозғалуын станоктың созу механизмі қамтамасыз етеді. Ол

қуғыштың ұрғанынан қайықты қораптан шығарып оны күзу арқылы

инерция күшімен сүңгуге мәжбүр етеді. Мата белтемірді (11) айналып өтіп,

тауарлық реттегіш арқылы тауарлық білікке оралады.

72

3.2. МАТАНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

Матаның құрылымы - қалыңдығымен, жіптердің қасиеттерімен, сондай-

ақ олардың өзара орналасуы және байланысуымен анықталынады.

Маталардың құрылымының негізгі сипаттамалары: жіптерінің есептелген

диаметрі және сызықтық тығыздығы, айқаспа (өрімдер) түрлері, матаның 10

см ұзындығында негіз немесе арқау жіптерінің саны, толтыруы,

толтырылуы, кеуектілігі, құрылым фаза- сы, тірек беті.

Тоқыманың айқасу түрлері әртүрлі болуымен бірге олар матаның

құрылымы мен қасиетін анықтайды. Матаның оң жағының сипаты мен

өрнегі, көлденең немесе ұзыннан жолақтар болуы, жылтыр бетінің негіз бен

арқаудың айқасу түріне байланысты. Тоқыманың айқаспа түрлері матаның

мықтылығына, созылғыштығына, қалыңдығына, қаттылы- ғына, апшуына,

ылғал, жылумен өңдегенде тартылуына, қасиеттеріне әсер етеді.

Күрделілігіне байланысты тоқыманың айқаспалары төрт класқа бөлінеді:

қарапайым (тегіс), майда өрнекті, күрделі және ірі өрнекті.

Тоқыма айқаспа түрлері торкөз қағазға салғанда тордың тік қатарын

негізнің жібі көлденең арқаудың жібі деп шартты түрде қабылданады. Әр

көз екі жіптің (негіз және арқау) қиылысы болады және жапқыш деп

аталынады. Егер матаның оң жағына арқау жіп шықса - арқау жапқыш деп

аталынады.

Тор көз қағазға салынған тоқыманың айқаспа түрлері мен матаның

үлгілерін мұқият қараса барлық бағытта қайталанатын өрнектерді байқауға

болады. Қайталанатын өрнектерін раппорт деп атайды.

Әрбір тоқыма айқасуында негіз бойынша және арқау бойынша

раппорттар болады. Негіз бойынша раппорт - айқаспаның өрнегін түзетін

негіз жіптердің саны. Арқау бойынша раппорт - айқаспаның өрнегін түзетін

арқау жіптердің саны. Тоқыманың айқасу сұлбасында раппорт әдетте

қиылысқанда тік бұрыш немесе квадрат жасайтын сызықтарының төменгі

сол жақ бұрышта белгіленеді.

3.2.1. Қарапайым (тегіс) айқаспалар

Қарапайым айқаспалар түрлері: жаймалық, саржалық, атлас- сәтендік.

Барлық тегіс айқаспалардың ерекшеліктері мынандай: рап- портта әр негіз

жіп арқау жіппен бірақ рет айқасады, негіз бойынша раппортқа тең.

Жаймалық - тоқыма айқаспаларының ішіндегі ең көп тарағаны.

Жаймалық айқасуда негіз және арқаудың жіптері біреуден кейін айқасып

отырады: матаның бет жағына негіз жіп (н) және арқау (жіптер бойын- ша

жайма) жіп (а) кезекпен шығып отырады. Негіз және арқау жіптер бойынша

жаймалық айқасудың раппорты екі жіпке тең.

73

Жаймалық айқаспа матасы оң және астыңғы жағынан бірдей тегіс,

күңгірт болып келеді. 3.3. суретте жаймалық айқаспа көрсетілген.

Жаймалық айқаспалармен шыт, бөз, миткаль, маркизет, бәтес, майя

мақта маталары тоқылады.

Сурет 3.3 - Жаймалық айқаспа

Жаймалық айқаспа матаға барынша мықтылық береді және тығыздығы

жоғары болса, мата қатты болады.

Саржалық айқаспа маталардың ерекшелігі оның бетіндегі сызықтар

диагоналі бойымен орналасады (саржа, кашемир, шотланд- ка). Саржалық

матаның бетіндегі сызықтар әдетте төменнен жоғары солдан оңға қарай,

кейде оңнан солға қарай кетеді.

Саржаны жасандағы өзіне тән белгісі: раппорттағы жіптер саны ең аз -

3; арқау жіпті әр салған сайын тоқыманың өрнегі шекпен өрнектейді:

алымына раппорттың әр қатарындағы негіз жапқыш саны н, ал бөлгішіне -

арқаулық жапқыш саны а қойылады (3.4-сурет).

Саржаның негіз бойынша раппорты арқаулық раппортына тең және

алым мен бөліміндегі сандардың қосындысына тең. Егер саржаның бет

жағында негіз жіптер басым болса саржалық айқаспа негіз деп аталы- нады

(2/1, 3/1, 4/1), ал егер бет жағында арқау жіптер басым болса, сар- жа -

арқаулық деп аталынады (1/2, 1/3). 3.4. суретте саржалық айқаспа

көрсетілген.

74

Сурет 3.4 - Саржалық айқаспа

Саржа айқаспасындағы сызықтардың қисаю бұрышы әртүрлі бо- лады.

Тығыздығы бірқалыпты, негіз және арқау жіптерінің жуандығы бірдей

болғандықтан саржа сызығының қисаю бұрышы 45о-қа тең. Саржалық

айқаспа матаға иілгіштік, жұмсақтық береді, бірақ жаймалықтыққа

қарағанда мықтылығы нашар, себебі саржалық айқаспаның жапқышы

жаймалық айқаспаға қарағанда сопақтау, ұзындау келеді. Матаның

тығыздығы төмен болғандықтан олар диа- гоналы бойынша қатты

созылады.

Сәтенді және атласты айқаспаларда маталардың оң бетінде сопақ, ұзын

жапқышы болады, сондықтан да олардың оң беті тегіс және жыл- тыр.

Сәтеннің оң бетінде арқау жіптері, ал атласта негіз жіптері басым болады.

Сәтендік және атластық айқаспалардың раппортында кемінде 5 жіп болуға

тиіс.

Бес жіпті сәтенде раппорттағы әр негіз жіп н бетке тек бір-ақ рет шығады,

төрт арқау жіптің а астынан өтеді. Сондықтан, айқаспалық суретін салғанда

әр көлденең қатарда бір көзді бояп, төрт көзді ашық қалдыру керек.

Сурет 3.5 - Сәтендік айқаспа

Сәтендік айқаспаларда арқаулық жапқыштардың ұзын болуына

байланысты өте тығыз мата алуға мүмкіндігі бар.

Атластық айқаспа сәтенге ұқсас, бірақ бесжіптік атластық айқаспада

раппорттағы әр негіз жіп н төрт арқау жіпті а жабады да бір арқау жіптің

астына түседі. Атластық айқаспа маталардың бет жағы негіз жіптерден

тұрады. Бұл әдіспен: мақта түрлерінен - сәтен-дубль және сәтен-ластик;

зығырдан - костюмдік - коломенок; жібектен - креп-сәтен, корсет маталар,

іш-киімдік штапель маталар, жібек және жартылай жібек астарлық маталар

тоқылады. Сәтендік және атластық айқаспа матаның үйкеліске төзімділігін

арттыра- ды. Мұндай маталардың кемшілігі - сусып, ыдырағыш, төсегенде,

тіккенде сырғымалы болады.

3.5. суретте сәтендік айқаспа көрсетілген.

75

3.2.2. Майда өрнекті айқаспалар

Майда өрнекті айқаспалардың класы екі топқа бөлінеді: қарапайым

айқаспаларды өзгерту, күрделендіру арқылы алынатын туынды айқаспалар,

қарапайым айқаспаларды алмастыру және құрастыру арқылы алынатын

құрама айқаспалар. Қарапайымға қарағанда майда өрнекті айқаспаларда

негіз мен арқаудың раппорты әртүрлі болады.

Туынды жаймалық айқаспаға репс және рогожка (мақта мата) жата- ды.

3.6 және 3.7 суреттерде майда өрнекті айқаспасы көрсетілген.

Сурет 3.6 - Рогожка айқаспасы

Сурет 3.7 - Репс айқаспасы

3.2.3. Күрделі айқаспалар

Күрделі айқаспалар үш немесе одан да көп жіптердің жүйесінен түзіледі.

Оған қос бетті, қос қабатты, пике, түкті, ілмекті, қайта өрілетін түрлері

жатады.

76

Қос бетті және қос қабатты айқаспалар мақта маталарын (сәтен, трико,

бәйке) шығарғанда пайдаланылады. Түкті айқаспаның маталарының бет

жағында тік тұрған түктері болады. Түк жалпы не- месе жалпақтығы әртүрлі

суретті жолақ немесе түктен салынған ою- өрнекті болуы мүмкін.

Түкті айқаспа жіптердің үш жүйесінен құралады: бір жүйе түкті, екі жүйе

түпкілікті - негіз және арқау. Түпкілікті жүйелерде жаймалық немесе

саржалық айқаспалар болады, олардың тығыздығы жоғары болғандықтын

түкті жақсы бекітіп, ұстап тұрады. Түкті мақта маталар - жартылай барқыт

пен шибарқыт - олардың түгі матаны тоқыма станогынан алғаннан соң

қиылады, арқаулық жүйеден тұрады.

Күрделі өрімді айқаспаларға қос бетті, қос қабатты, пике, түкті, ілмекті

және ажурлы өрімдер жатады. Мұндай маталар бірнеше (үш және одан да

көп) негіз және арқау жіптерінен өндіріледі.

Қос бетті айқаспалар - жіптердің үш жүйесінен құралады, екі негіз бір

арқау немесе екі арқау, бір негіз әр түрлі боялған жүйені қолдана от- ырып,

оң және теріс беттерінің түстері әр түрлі матаны алуға болады.

Қос қабатты айқаспа - бір-бірімен тығыз айқасқан жіптің 4-5 жүйесінен

тұрады. Қос қабатты айқаспаның оң және теріс беттері бірдей немесе кұрамы

әр түрлі жіптерден тұрады. Оң және теріс беттеріне әр түрлі түсті жүйе

қолданылады өйткені оң жақ беті тегіс боялған, ал теріс беттері меланжды,

ала, шақпақ, «елочка» болады. Қос бетті және қос қабатты айқаспалардан

драп, пальтолық маталары, три- ко алынады.

Пике айқаспасы - жіптің үш жүйесінен тұрады: матаның оң жақ бетінде

екі жүйе кездемелі айқаспаны, ал үшіншісін тарта отырып шығыңқы өрнек

шығарылады. Пике айқаспасына балаларға арналған маталар, көрпелер

жатады.

Түкті айқаспалар - жіптің үш жүйесінен құралады: бір жүйесі түкті, оң

жақ бетінде кесілген вертикаль түк құралады. Түкті жүйе арқаудан тұрады,

сонда түкті арқаулы маталарға мақта маталары, жартылай бар- хат,

вельветтер жатады.

Ілмекті айқаспа түкті айқаспаның бір түрі болып есептелінеді. Одан

орамалға арналған түкті маталар, халаттар, төсек жаймалар және жиһаз

маталары жатады.

Ажурлы айқаспа. Қарапайым ажурлы айқаспаларда екі негіз және бір

арқау болады. Ажурлы айқаспалардан блузкалы, іш киімдік, көйлектік

ажурлы маталар шығарылады. 3.8., 3.9. суреттерде күрделі өрнекті мата өрімі

және айқаспалар көрсетілген.

77

Сурет 3.8 - Күрделі өрнекті мата өрімі: а — крепті; б — вафельді; в — көлденең сызықты.

Сурет 3.9 - Күрделі өрнекті айқаспа: а-азқабатты, б — екі қабатты, үстінгі негізбен байланысқан, а екі қабатты, қысудың көмегімен байланысқан, г —

қапты.

3.2.4. Ірі өрнекті айқаспалар

Ірі өрнекті айқаспа беттік машинасы бар тоқыма станогында тоқылады.

Мұнда өрнектің мөлшері мен формасы әртүрлі болуы

78

мүмкін: өсімдік бейнелі және геометриялық оюлар мен композиция- лар,

сюжетті және тақырыптық суреттер. Ірі өрнекті айқаспалармен әртүрлі

маталар, сондай-ақ портреттер, суреттер, кілемдер, гобелен- дер, жапқыштар

және дастарқандар тоқылады.

Ірі өрнекті айқаспалар қарапайым және күрделі болып бөлінеді. Ірі

өрнекті айқаспалар үлкен рапортты болады және жаккардты станокта-

рында өндіріледі. Ірі өрнекті айқаспалардың суреттері; өлшемі, фор- масы,

колориті бойынша әр түрлі: геометриялық, өсімдік текті өрнек, гүлді өрнекті

болады. Ірі өрнекті айқаспалар қарапайым және күрделі болып бөлінеді.

Қарапайым ірі өрнекті айқаспалар жіптің екі жүйесінен тұрады және

дастархан, майлық, зығыр және жартылай зағыр орамалдар, со- нымен

қатар: мақта матасын (дамаст, альпак, дудун, парча), көйлектік (жүн) және

кейбір пальтолық маталар жасалынады.

Күрделі ірі өрнекті айқаспалар үш және одан да көп жіптердің жүйесінен

тұрады: түкті, ілмекті, рельефті болады. Күрделі ірі өрнекті айқаспадан

кілем, гобелен, жиһаз маталарын және киім тігуге арналған маталар

тоқылады. 3.10. суретте ірі өрнекті айқаспа көрсетілген.

Сурет 3.10 - Ірі өрнекті айқаспа

3.2.5. Матаның құрылымдық сипаттамалары

Матада жіптердің орналасу тығыздығын оның 100 мм шарт- ты

ұзындығындағы негіз (Пн) немесе арқау (Па) жіптерінің саны- мен

бағаланады. 100 мм негіз жіптерімен арқау жіптерінің қатынасы матаның

механикалық қасиеттерінің көрсеткіштерінің анизотропия- сын сипаттайтын

маңызды параметрлері болып саналатын мата ұяшы- ғының формасын және

өлшемін анықтайды.

Матаның талшықты материалмен толықтырылуы тек қана оның

тығыздығымен ғана байланысты емес, сонымен қатар жіптердің

жуандығына және олардың айқасуына байланысты.

79

Матаның негіз немесе арқауы бойынша сызықтық толтыруы, Ен және Еа,

% - негіз немесе арқау жібінің есептелген диаметрлері бір- біріне көрші

орналасқан жіптердің ось арақашықтығынан қанша пайыз болатынын

көрсетеді. Олар келесі формуламен анықталынады:

Е =гі *П , н н н Е =гі *П, а а а

мұндағы, Пн - 100мм келетін матадағы негіз жіптер саны; Па - 100мм келетін

матадағы арқау жіптер саны; <ің, <іа - негіз және арқау жіптерінің есептелген

диаметрі, мм.

Матаның негіз немесе арқауы бойынша сызықтық толтырылуы Н , Н , %

- екі жүйенің жіптерінің басылғандығын және қиғаш орна- ласуын

есептемегенде, көлденең қималарының қосындысы негіз не- месе арқау

бағытындағы түзу сызықты кесіндінің ұзындығынан қанша пайыз

болатынын көрсетеді. Ол келесі формуламен анықталынады:

Н =(гі п с )П /п , н

4 н н а н н'

Н =(йп+й с )П/п, а

4 а а ж ж а а'

мұндағы, па, пн - рапорттағы арқау және негіз жіптерінің саны;Сн, са-

негіз және арқау жіптерінің байланыстырушы өрістерінің саны %.

Матаның көлемдік толықтырылуы, Е^ % матадағы жіптердің көлемі,

матаның барлық көлеміне қатынасымен анықталады. Ол келесі формуламен

анықталынады:

Б=5Т100/5Н V Т Н,

мұндағы, 5Т , 5Н- матаның және жіптің көлемдік массасы.

Матаның беттік толықтырылуы, Е^ ,% матаның ең кіші элементіндегі екі

жүйенің жіптерінің проекциясының ауданының сол элементтің барлық

ауданына қатынасымен және ол келесі формуламен анықталынады:

Е = Е + Е - 0,01Е Е . 8 н а

7 о у

Массалық толықтырылу, Е^, % матаның көлемін талшықпен толығымен

толықтырылған жағдайдағы матаның максимальді массасы және мата

жібінің массасының бөлігін көрсетеді, оны келесі формула- мен есептейді:

Ет=5Т100/у,

мұндағы, ү - талшықтың тығыздығы.

80

Матаның толтырылу көрсеткіштерін қолдана отырып оның салыс-

тырмалы кеуектілік сипаттамаларын есептеуге болады.

Беттік кеуектілігі К %, тесіп өтетін кеуектердің ауданының матаның

ауданына қатынасын көрсетеді:

К = 100 - Е . 8 8

Көлемдік кеуектілігі Ку , %, жіптердің арасындағы ауа аралықта- рының

мата көлемінен еншісін сипаттайды:

К = 100 - Е . V V

Жіптер және талшықтар ішіндегі барлық кеуек түрлерінің жиынтық

көлемі, мата көлемінің бөлігін көрсететінін жалпы кеуектілік, К, %

сипаттайды:

К=100-Е т

Кн негіз Ка арқау байланыс коэффиценттері мата элементтерінің өзара

байланысын сипаттайды және сызықтық толтырылудың сызықтық

толтыруға қатынасымен анықталады:

К =Н /Е , ж ж ж-- К=Н/Е ,

мұндағы, Нн, На- негіз және арқау бойынша сызықтық толтырылу.

Ала тоқылған немесе тор маталардың суреттік қиғашталуы өңдеу

процессіндегі технологиялық операциялардың бұзылуы нәтижесінде

анықталынады.

Суреттің қиғашталуы N % мына формуламен анықталынады:

^=п*100/В,

мұндағы, п-кездеменің жиегіне перпендикулярлы суреттің сызығының

максималды ауытқуы; В-матаның ені, см.

Матаның сызықтық тыгыздыгы М, г/м, үлгінің 1 м ұзындығына келетін

нүктелік үлгінің массасымен сипатталынады:

М^=103*т/Ь,

мұндағы, т-нүктелік сынақ массасы, г; Ь- матаның ұзындығы, м.

Матаның беттік тыгыздыгы М^ г/м2 ауданы 1м

2 болатын матаның

массасымен сипатталынады:

81

6-6313

М=т*106/^В),

мұндағы, матаның ұзындығы, м; В- матаның ені, см.

Беттік тыгыздыгын М$р матаның құрылымдық көрсеткіштері бойынша

есептеуге болады:

мұндағы, п - матаны өндіру мен өңдеу процессінде оның массасының сынақ

өзгеруін ескеретін коэффицент.

Проф. Н. А. Архангельдің белгілеуі бойынша п - матаны өндіру мен өңдеу

процессінде оның массасының сынақ өзгеруін ескеретін коэф- фицент мата

түріне байланысты.

Есептеу мен сынақ жүргізуден алынған беттік тығыздық мәнінің

ауытқуы 2% аспауы керек. Бұл беттік тығыздықтың ауытқуы ДМ келесі

формуламен анықталынады:

мұндағы, М - сынақ жүргізуден алынған беттік тығыздық; Мр- есептеу

жүргізуден алынған беттік тығыздық.

Тоқыма өндірісінің ақауы жіп үзілгенде және станок механизмдері

бұзылғанда пайда болады. Мұндай ақаулар матаның және тігін

бұйымдарының сортына әсерін тигізеді.

Матаның ақауларына төмендегілер жатады:

- жуықтама - негіздің бір немесе қатарынан екі жібінің жетіспеуі;

- өткінші аралық - арқаудың бір немесе қатарынан екі жібінің жетіспеуі;

- негіздің шала өңделгені - негіз кейбір жерлерде матаның бетінде.

арқаумен айқаспаған түрінде жатады;

- сүңгіме - арқау жіп кейбір жерлерде матаның бетінде, негізбен

айқаспаған;

Мата

түрлері

Мақта мата

Тарақты

жүн Жұқа

шұға

Дөрекі

шұға

1,0

4

1.25

1,

3

1.25

0,

9

Зығыр

ДМ=(М-Мр)100/Мр

3.2.6. Тоқыма өндірісінің ақаулары

82

- кем тоқылғаны - арқау жағынан сирек жерлері;

- жаншыма арқау жағынан тығыз жерлері;

- қосарлы жұп - негізгі екі жіп бір жіптей айқасқанда;

- арқаудың ыдырауы - арқаудағы қысқа, жуан жерлер, ол - арқау жібі

бумасымен собықтан түскенде сол бетімен тоқылған жағдайда бо- лады;

- арқаулық ілмектер, ілмек - ширатылмалар арқау жіп әлсіз

тартылғанда болады;

- кірлену мен май дақтары - матаға немқұрайлы қарағандықтан және

тоқыма станогын шылқылдата майлағандықтан болады;

- түрлі арқау - ширатуы мен жуандығы басқа жіп салынған шпульді

тоқыма станогына арқау орнына пайдаланғанда шығатын жолақ;

- тоқыма өрнегінің ауытқуы (бұрмалануы) - суреттің кейбір жерлерінде

тағайындалған суретке сәйкес келмеуі.

3.3. ТРИКОТАЖ ӨНДІРІСІ

Трикотаж - бұл ілмектерден тұратын, бойлай және көлденең бағытта

өзара айқасқан, бір немесе бірнеше жіптерден іліп тоқылған тоқыма бұйымы

немесе жайма.

«Трикотаж» ұғымы бұйымдардың кең көлемін қамтиды: жасанды үлбір,

шұлық-ұйық, іш және сырт киімі, пальто, кілемдер мен шілтер және балық

аулау торлары.

Трикотаждың құрылымы ілмектердің мөлшері мен форма- сы, олардың

өзара байланысы және орналасуымен сипатталынады. Трикотаждың негізгі

элементі - ілмек, оның құрылысы әр түрлі болуы мүмкін, және осы жай

трикотаждың құрылымы мен қасиетіне маңызды әсер етеді.

Тағайындалу мен шикізаттың түріне қарамастан, трикотаждың кез

келген түрі іліп тоқу арқылы алынады.

Іліп тоқу - бұл трикотаждан бірмезгілде біртіндеп, бойлай немесе

көлденең бағытта ілмектердің құрылуы.

3.3.1. Трикотаждың түрлері және ілмектердің құрылысы

Ілмек екі шектес ілмектердің негізін біріктіретін қаңқадан (2-3-4 жоғарғы

доға және 1-2 мен 4-5 таяқшалардан) және созылмалардан (0-1 мен 5-6)

тұрады. 2-4 жоғарғы доғаны инелі, ал 5-7 созылманы пла- тиналы доға деп

атайды. 3.11 суретте ілмек құрылысы көрсетілген.

Трикотажда тігінен бір-біріне тізілген ілмектерді ілмекті бағанша, ал

горизонталь бойынша бір қатардағы ілмектерді - ілмекті қатарлар деп

атайды.

83

Сурет 3.11 - Ілмектің құрылысы

Екі шектес ілмекті бағаншалар орталықтарының аралығын ілмекті

қадам деп атайды және А әрпімен белгілейді, ал екі ілмекті қатарлар

орталықтарының аралығын ілмекті қатар биіктігі деп атап, В әрпімен

белгілейді.

Іліп тоқу әдісі бойынша трикотаж иілмелі (көлденең тоқылған) және

негізжіптік (бойлай тоқылған) түрлерге бөлінеді.

Иілмелі трикотаж бір, екі немесе одан артық бірге алынған жіптерден

құрылады, олар бір жіпжүргізгішке сабақталып, бірден ине- ге салынып,

ілмектер тоқылынады. Ілмектер қатарлары жіптің бірізді иілу жолымен

алынады, бір қатар құрылғаннан кейін жіп екіншіге ауы- сады, сонан соң

үшіншіге.

Иілмелі трикотаж ілмекті қатарлар бойынша (горизонталь бағытпен)

жеңіл тарқатылады, ал жіп үзілгенде ілмекті бағанша бойынша (верти- каль

бағытпен) тез сөгіледі.

Негізжіптік трикотаж бір-біріне параллель орналасқан жіптердің

жүйесінен (негізжіп) құралынады.

Ілмекті қатарды алу үшін бірмезгілде жіптердің жүйесі иіліп, әр жіп өз

инесіне салынады. Сондықтан ілмекті қатарда әр жіп бір (екіден көп емес)

ілмек құрайды, кейін келесі қатардың көршілес бағаншасына ауысады.

Мұны орындау үшін бір жіп кезегімен екі шектес инеге салынады: II

қатардағы 2 инеге салынған жіп, III қатарда 3 инеге салынады, ал IV

қатарда қайтадан 2 инеге салынады. 3.12, 3.13. суреттерде негіз жіптік

трикотаждың сұлбасы көрсетілген.

Сонымен, негізжіптік трикотаждың әр ілмекті бағаншасы көршілес

бағанамен созылма арқылы бірігеді.

Негізжіптік трикотаж ілмекті қатар бойынша тарқатылмайды және

ілмекті бағанша бойымен аз тарқатылады.

84

Негізжіптік трикотажда ілмектің құрылысы, иірмеліге қарағанда

біршама ерекшеленеді. Негізжіптік трикотаждың ілмегі таяқшалардан

(а-б), ілмек басы (б-в-г) және бір ілмекті екінші ілмекпен біріктіретін

созылмалардан (д-е мен д^-е1) тұрады. Тік а-б мен г-д бөліктерден

тұратын ілмектің бөлігін және олардың біріккен б-в-г доғасын, ілмектің

қаңқасы деп атайды. Көршілес ілмектердің қаңқасы созылмамен

бірігеді.

1 2 3

ш

Сурет 3.12-Негіз жіптік

трикотаж-дың (оң жағы) ашық

(ПІ-ІУ қатар) және теріс ілмектері (II- қатар)

Сонымен, иілмелі трикотажда ілмек қатарын алу үшін бір жіп

жеткілікті, ал негізжіпте - бір қатарда қанша ілмек құру қажет болса,

соншалықты жіп керек.

Қарастырылған трикотаждың түрлері тегіс және суретті (өрнекті)

болады.

Тегіс деп, барлық ілмектері түсі, құрылымы, формасы бойынша бірдей

түрін атайды.

Суретті (өрнекті) трикотажда барлық ілмектері берілген бағдар- лама

бойынша саны әр түрлі жіптерден, түстері, құрылымы және фор- масы бір

бірінен өзгеше болу мүмкін.

Трикотажды, матаға ұқсас метражды құбырлы жайма, ұзындығы мен

ені белгілі құбырлы купон ретінде және формасы лекалоға жақын жазық

немесе дәл сонымен бірдей түрінде жасалынады.

Трикотаж бұйымдарды өндірудің негізгі үш тәсілі бар: пішілген, жүйелі,

жартылай жүйелі.

Пішу тәсілі матаға ұқсас, тоқылған трикотаж жаймасын пішеді, яғни

жаймада бұйым бөлшектерінің контуры бойынша пішіп, содан кейін тігу

арқылы қажетті форма беріледі, бұл тәсілде, пішу кезінде, қалдықтардың

мөлшері 18-23% дейін болады.

Жүйелі тәсілінде трикотаж бұйымдардың бөлшектері әдетте пішуді

қажет етпейді. Сондықтан бұл тәсіл шикі затты тиімді пайдала-

Сурет 3.13- Негізжіптік

трикотаждың ілмек

құрылысының сұлбасы

85

нумен сипатталынады. Жартылай жүйелі тәсіл жоғарыда көрсетілген

тәсілдерден айырмашылығы, трикотаж құбырлы немесе жазық купон

түрінде тоқылады. Купонды бір бірінен бөлгіш ілмектер қатары арқылы

ажыратады, оның төменгі қатары әдетте тарқатылмайды тігуді талап

етпейді. Купонды жазық және шеңберлі тоқу машиналарында өндіреді.

Әдетте оларды қолтық, мойын ойындысы мен жең түбі бойынша сәл

пішеді. Трикотаждың осы өндіру тәсілі пішу тәсілімен салыстырғанда

тиімді, бұйымға жұмсалған жайманың шығыны 2-5 % төмендейді және

сырт трикотаж бұйымдарын шығаруда ең кең таралған тәсілі болып та-

былады.

V ’ 5 в

Сурет 3.14 - Жартылай жүйелі бұйым жасау үшін арналған купондар

бөлшектердің формасы

Метражды құбырлы және жазық жаймаларды пішетіні белгілі. Осылай

алынған бұйымдар пішілген деп аталынады.

Құбырлы (3.14 сурет,а) және жазық (3.14 сурет,б.) купондар, соны- мен

қатар кейбір жазық бөлшектер (3.14 сурет,в.) тек сәл пішуді қажет етеді.

Осы тәсілмен алынған бұйымдар жартылай жүйелі деп аталы- нады.

Пішуді қажет етпейтін, бөлшектерден тұратын бұйымды жүйелі деп

аталынады.

Жүйелі тәсілмен келесідей бөлшектерді өндіреді: қалта, жаға,

какпакша, жиек, белдік.

Өндірісте техника мен технологияны жетілдіру - бұл трико- таж

бұйымдарын шығаруда шикізат пен еңбек шығынын азай- ту. Трикотаж

бұйымдарын дәстүрлі пішу әдіспен жасау біртіндеп, дана бұйымдарды

автоматтандырылған әдіспен алуға көшуде. Тоқу технологиясы және

техниканы жетілдіру жаңа автоматтарды құрады, мұнда бұйым бүтін

формада жасалынады технологиялық операциялардың саны азаяды.

86

3.3.2. Ілмек құрау принциптері

Ілмек құрау үдерісі іліп тоқитын ине, жіпжүргізгіш, платина және

престер жұмыс органдары көмегімен орындалады.

Іліп тоқитын инелердің түрлері ілгекті, тілшікті, құбырлы және қуыс

болады.

Жіпжүргізгіш — болаттан жасалған жайпақ өзек, оның тесігі арқылы

жіпті өткізіп, инеге салады.

Сурет 3.15 - Инелердің түрі. А - ілгекті:

1- ілгек, 2-өкше, 3-өзек, 4-ойыс;

Б - тілшікті: 1- ілгек, 2-тілшік, 3-өзек, 4-өкше.

Платиналар - болаттан жасалған түрлі фигуралы жіңішке тілімше,

инелердің арасында орналасады, қызметі - жіпті ілмекке иілдіру, иненің

өзегі бойымен жылжыту және жаңа ілмекті түсіру мен тарту

операцияларына қатысу. 3.15. суретте инелердің түрі көрсетілген.

Пресс (ілгекті инелі машинада) иненің ілгегін жабады. Формасы әр

түрлі, мысалы доңғалақша, білеуше, етікше тәрізді және иненің үстінде

немесе алдында орналасады.

Ілмек құрау үдерісі екі тәсілмен орындалады: трикотажды тәсілі және

іліп тоқу тәсілі (тоқу).

Трикотаж тәсілін ілгекті инелі шеңберлі трикотаж машинасында

қолданады, мұнда жіптің иілуі (иілдіруі) бірден жіп инеге салынғаннан

кейін орындалады, тоқу тәсілінде жіптің иілуі бұрынғы ілмекті түсіру және

жаңа ілмекті қалыптастыру кезінде орындалады.

3.3.3. Көлденең тоқылған трикотаж өрімдері

Басты иілдіру өрімдері. Бұл топқа біртегіс, ластик, екі терістемелі

өрімдер жатады.

Біртегіс - біржақты иілмелі өрім, оң және теріс жағы өзгеше бо- лады.

Оң жағында тек ілмек таяқшалары көрініп, тегіс, жылтыр бола- ды.

Терістемеде тек ілмек доғалары көрінеді, сондықтан өрімнің бұл жағы

күңгірттеу, бұдырлы болады. 3.16. суретте біртегістің құрылысы

көрсетілген.

87

/ I

Сурет 3.16 - Біртегістің құрылысы. 1-өңі, 2- терістемесі.

Ластик - оң және теріс жағы бірдей қосарлы өрім. Ластик оң және

терістеме ілмек бағаншалар кезегімен құралады. Созылмаған жайманың

бетінде тек ілмек таяқшалары көрінеді (біртегістің оң бетіне ұқсас),

сондықтан кейде осы трикотажды екі бетті деп атайды.

3.17. суретте ластик құрылысы көрсетілген.

Сурет 3.17 - Ластик құрылысы (1) және оның

графикалық жазбасы (2)

Ластик өрімін ластикті, фангілі және котонды машинада өндіреді.

Екітерістемелі (айналмалы) трикотаж - қосарлы өрім, екі жағының

құрылымы бірдей, біртегістің теріс жағына ұқсас (ілмек доғалары ба- сым

болады). 3.18. суретте екітерістемелі өрім көрсетілген.

Сурет 3.18 - Екітерістемелі (айналмалы) өрім

88

Бұл өрім ілмек таяқшалары және ілмек доғаларының алмасуынан

алынады, яғни оң ілмек қатары теріс қатарымен алмасады.

Интерлок (қосластик) - қосарлы өрім, екі айқасқан ластиктің

үйлесуінен тұрады, бір - біріне теріс жағымен қосылған. Жайманың оң мен

теріс жағы бірдей және оң ілмек бағаншалардан тұрады. Интерлок өрім

ластикпен салыстырғанда серпімділігі мен тығыздығы жоғары,

созылымдылығы мен тарқатылуы төмен болады. 3.19 - суретте интер- лок

өрімі көрсетілген.

Сурет 3.19 - Интерлок өрімнің құрылымы

3.3.4. Бойлай тоқылған трикотаж өрімдері

Басты негізжіптік өрімдерге тізбекше, трико, атлас жатады.

Тізбекше - жалаң өрім, оның ілмектері бір бағанада бір жіптен және

әрбір келесі ілмегі алдыңғының үстінде орналасады. Тізбекше ашық және

жабық ілмектерден тұрады. Тізбекше оң жағына шиыршық (спираль) түрде

бұрылады, бұл өрімнің созылымдылығы шамалы. Тізбекше тек басқа

өрімдермен бірге бірігіп қолданылады, өйткені жеке өзі жайманы

құрамайды. 3.20. суретте тізбекше өрімі көрсетілген.

Трико - жалаң өрім, оның ілмектері қатарлас екі ілмек бағанада

кезегімен ирек орналасады. Өрімнің оң жағында ілмек таяқшалары (3.20

сурет. а), ал теріс жағында - ине доғалары мен көлбеу созылма- лары

орналасады. Трико жеңіл формасын өзгертеді және жіп үзілген кезде ілмек

бағанасы бойымен жеңіл тарқатылады. Әдетте жиі басқа өрімдермен бірге

қолданылады.

3.21. суретте трико өрімі көрсетілген.

89

Сурет 3.20 - Тізбекше өрімнің құрылымы

Сурет 3.21 - Трико өрімнің құрылымы

Атлас - жалаң өрім, оның ілмектері қатарлас ілмек бірнеше (кемінде

үшеу) бағанада кезегімен ирек орналасады. Атластың оң жағында ілмек

таяқшалары, ал теріс жағында - ине доғалары мен көлбеу созылмалары

орналасады.

Трикоға қарағанда айырмашылығы, атластың көлбеу созылмалары

неғұрлым жайпақ орналасқан.

Жіп үзілген кезде атлас ілмек бағанасы бойымен тарқатылады және

кесілген шеті бойынша бұрылады.

Суретте 3.22 атлас өрімнің құрылымы берілген.

Сурет 3.22 - Атлас өрімнің құрылымы

90

3.3.5. Трикотаж жаймасының ақаулары

Жазық және шеңберлі тоқымалы машинада алынған жаймалар мен дана

бұйымдарда пайда болған ақаулардың себептері, иірімжіптің тоқуға

жеткілікті дайындалмауы, машинаның бұзылуы немесе тоқымашы

жұмысын ұқыпсыз немқұрайлы істегендіктен. 3.1. кестеде трикотаж

жаймасының ақаулары көрсетілген.

Кесте 3.1 - Трикотаж жаймасының ақаулары

Ақау Пайда болу себептері Жою тәсілдері

1 2 3

Жіптің үзілуі Иірімжіптің дұрыс орал-

мауынан (түйін иіршіктің ішіне

оралған) жіптің керілуі көбееді

немесе иірімжіпте үлкен түйіндер

мен жуандықтардың болуы.

Компенсатордың серіппесі- нің

немесе тежеуіш тәрелке-

ніңкерілуіұлғайғандағынан

(жазық тоқу машинада)

Иіршікті ауыстыру

Компенсатордың серіппе- сін

немесе тежеуіш тәрел- кенің

босату

Ілмектің түсуі Жіпжүргізгіш дұрыс орна-

тылмағандықтан жаңа жіп

иненің ілгегінің астына кірмеу

Щеткалардың тозуы неме- се

дұрыс орнатылмауы

Жіпжүргізгіш бағыттауш

бойынша жылжығанда (жазық

тоқу машинада) тербелуі болуы.

Иненің басы кішкентай, ілгектің

сынуы

Жіпжүргізгіштің жайын реттеу

Щетканың жайын реттеу,

тозғандарды ауыстыру

Бағыттауштарға тежеуіш

қалыптың қысым күшін

көбейту

Инені ауыстыру

Жалбыр жиек

(жиектегі ілмек

тердің түсуі)

Каретканың жылжу бағыты

өзгергенде пайда болған жіптің

артығын, компенса- тор

серіппенің керілуі бос

болғандықтан оны алмайды.

Тежеуіш тәрелкелердің қы- сым

күшінің жеткілікгі бол- мауы

немесе олардың ласта- нуы

Жіпжүргізгішгің шеткі

жұмысшы инелерден шығуы

Компенсатордың серіппесі- нің

керілуін ұлғайту

Тежеуіш тәрелкелердің қы-

сым күшін көбейту немесе

тәрелкелерді тазарту

Жіпжүргізгіштің шығуын

азайту

91

1 2 3

Ілмектер жиын-

тығы - престі ілмек Түсіру операцияның орын-

далмауы

Инелердің түзулігін, иіл- гіш

пластинаның жайын, тартқыш

механизмның жұмысын тексеру

және ақаулықтарды жою

Ілмек баған шасы

бойымен ілмек-

тердің жиынты- ғы

Инелердің ақаулығы (тіл шік

тығыз айналғанда ілмек кідіріп

толық аяқталу орындалмайды)

Инені ауыстыру

Ілмектердің жап- пай

жиынтығы

Тарту күшінің жеткіліті болмауы

немесе иілгіш сынамен инені

жеткілікті жылжытпау

Тарту күшін ұлғайту Игіш

сыналарды қажетті тереңдікке

орнату

Бұрыңғы дана іл-

мектердің үзілуі Тілшіктің тығыз айналуы,

нәтижесінде тілшік аяқталу,

престеу немесе келтіру опе-

рациялар кезінде үзіледі

Инелерді ауыстыру. Иірім-

жіптің сапасын тексеру, қажет

болса иіршікті ауы- стыру

Жаңа дана ілмек-

тердің үзілуі Жіптің қатты керілуі (осы кезде

бұрыңғы ілмектен жіптің

тартылуы көбееді), иірімжіпте

жіңішке және қалың учаскелері

болуы

Инелерді ауыстыру. Иірім-

жіптің сапасын тексеру, қажет

болса иіршікті ауы- стыру

Тесіктердің пай- да

болуы

Бір учаскеде иненің сынуы- нан

ілмектің үзілуі Жіптің қатты

керілуінен, иілдірудің үлкен

тереңді- гінен, тым қатты тарты-

лудан бірнеше учаскеде

ілмектердің үзілуі

Жіпжүргізгіштің дұрыс ор-

натылмаунан (жіп қайшы

нуктесіне түсіп престеу кезінде

кесіледі) Иірімжіптің дұрыс пара-

финделмеуінен немесе үл- кен

түйіндері болуы, қалың және

жіңішке учаскелері болуынан

ілмектердің жап- пай үзілуі

Инені ауыстыру

Жіптің керілуі, иідіру тереңдігін

реттеу, қажетті тарту күшін

орнату

Инеге қарағанда жіпжүр-

гізгіштің жайын реттеу

Иірімжіптің сапасын тек- серу

және сапасыз иіршікті ауыстыру

Бойлай жолақ Жұмысшы иненің ұзын- дығы әр

түрлі, инешектің ойысында

инелер біркел- кісіз жылжыунан

(тығыз немесе бос жүріс) істен

Инелер және тоқтат-қыш

тістерді тексеру, ақау

бөлшектерді ауыстыру.

Инешектің сапасын тек- серу

және ақаулар табыл- ғанда

жөндеуге жіберу

92

1 2 3

шыққан тоқтатқыш тіс не- месе

ине тілшігінің тығыз

айналуынан,үлғайған, қыс-

қартылған ілмектері болу- ынан,

сиретілген неме- се тығыздалған

ілмекті бағаншалардың болуы

Көлденең жолақ Иілдіру тереңдігі әр түрлі

болғандықтан, ілмектердің

ұзындығы әр түрлі, сон- дықтан

сиретілген неме- се тығыздалған

ілмекті бағаншалардың болуы

Басты өрімді тоқығанда барлық

игіш сыналарға бірдей иілдіру

тереңдігін орнату

3.4. БЕЙМАТА ЖАЙМАЛАРЫН ӨНДІРУ

Беймата бұйымдары көбінесе жайма түрінде ұзындығы 3 мм қысқа

талшықтардан немесе жіптерден жасалған жайғақтан өндіріледі. Жайғақ бір

немесе бірнеше қабаттан жасалынады. Жайғақ сирек тоқылған матамен,

трикотаж жаймасымен, қабыршықпен қатырмалау арқылы шығарылады.

Беймата жаймалар матаға ұқсас көрінеді, бірақ құрылымы және қасиеттері

бойынша айырмашылығы көп. Жайғақтар бір бірімен әртүрлі әдіспен

бекітіледі. Бекітудің 3 әдісі белгілі: механикалық, физика-химиялық және

аралас.

Механикалық әдістермен өндірілетін бейматаларға іліп тоқыла тігілген

жайма, инетесімді және киізбасылым жайма жатады. Іліп тоқыла тігілген

жайма дайындағанда талшықты жайғақтарды жаймаға бекіту оларды

тартылған жіптермен немесе талшықпен іліп көктеу қолданылады.

Инетесімді беймата жайманы жасағанда ұшында кетікшелері бар арнайы

инелермен тесу арқылы жоғары қабаттағы төменге қарай енгізіп жайғақты

бекітеді.

Киіз бастыру тәсілімен беймата жүн немесе құрамында жүн ба- сым

болатын жайғақты арнайы ортада және жағдайды механикалық әсер ету

әдісімен жасайды. Жүн талшықтарының бір бірімен ілінісу нәтижесінде

жайғақ киізденеді.

Физика-химиялық тәсілмен бейматаны жайғактарды сұйық

байланыстырғыш заттар (желімдер) арқылы біріктіру немесе ыстық пен әсер

ету әдісімен (престеу) жасайды.

Аралас тәсілге жоғарыда аталған тәсілдердің екі немесе одан көбін

қолдану арқылы алу жатады.

93

3.4.1. Іліп тоқыла тігілген жайма өндіру

Іліп тоқыла тігілген жайманы толтырғыш ретінде талшықты жайғақ,

жіптер жүйесі, мата, қабыршық болады. Талшықты жайғақ мақта

талшықтарынан, мақта иіру өндірісінің иіруге жарамды қалдықтарынан

қалыптастырылады. Сонымен қатар, жүн және химиялық талшықтарды

иіру өндірісінің қалдықтары қолданылады.

Мақтаны қопсыту, түту-тазарту, араластыру және майлау қопсыту- түту

агрегаттарында орындалады.

Мақта талшықтарын, сонымен қатар ұзындығы 65 мм болатын таза

химиялық талшықтарын тарау қалпақты тарау машиналарында орын-

далады. Жүн, жүннің химиялық талшықтармен қоспасын, ұзындығы 55 мм

астам таза химиялық талшықтарды тарау білікті тарау маши- наларында

орындалады. Екі жайдайда тарау машиналары тарамды өзгерткішпен

қамтылған, 3.23-суретте тарамды өзгерткіштің сұлбасы көрсетілген.

Тарау машинасының түсіру барабанынан алынатын мақта тарамы

біртіндеп тасымалдану торларына (2, 3, 4) түседі. Олар тарамды торға (6)

түсіріп салынады. Талшықтары көлденең орналасқан жайғақ (5) іліп тоқыла

тігетін машинаға жіберіледі.

Жайғақтың ені және қалындығы тордын (4) жүру және тордың (6)

жылдамдығына байланысты.

Беймата жайманы тоқу-тігу әдісімен қалыптастыру тарау-тоқу

агрегатында орындалады.

Сурет 3.23 - Тарамды өзгерткіштің сұлбасы

Мұнда қалпақты немесе білікті тарау машиналары тарамды

өзгерткішпен қамтылған және тоқу-тігу машинасымен тіркестірілген.

Жайғақты қалыптастыру тарау машинасына қойылған аэродина-

микалық қосалқының көмегімен немесе желімделген беймата

94

өндірісінде қолданылатын гидродинамикалық әдіспен орындау мүмкін.

3.24. суретте Талшықты жайғақты қалыптастыруға арналған қалпақты

тарау машинасына қойылған аэродинамикалық қосалқының сұлбасы

көрсетілген.

Қалпақты тарау машинасының түсіру барабанынан түсіргіш білікшеден

(2) алынатын талшықтар құбыр бойымен (3) ауа ағынымен әкетіледі.

Одан талшықтар торлы барабанға (4) келіп түседі. Барабанның бетінде

желдеткіштің (6) көмегімен вакуум пайда болады. Талшықтардың

шашыраңқы ағыны жайғақ жасайды х=-2, яғни білікшемен (5) нығыздалған,

талшықтары әртүрлі бағытта орналасқан, қалдығы және ені біркелкі

талшық қабаты пайда болады.

Тосқауыл (7) үстінде орналасқан барабанның (4) бетінде вакуум

болмайды және жайғақ шығарушы торға (8) жеңіл түседі.

Сурет 3.24. Талшықты жайғақты қалыптастыруға арналған қалпақты тарау

машинасына қойылған аэродинамикалық қосалқының сұлбасы

Жайғақтарды тоқыптігу Маливатт және Арахне типті машина- ларда

орындалады. 3.25 - суретте арахне машинасының тоқылатігу торабының

сұлбасы көрсетілген.

Тізбеорауыштан (1) көзді инелер (2) тігу жіптерді (3) жеткізіп тұрады.

Жіптермен қуыс ине (7) конвейермен келіп түсетін жайғақты (8) тігеді.

Ақырғы (4) және тойтарыс (6) платиналары шалуқұрау үрдісін реттейді, ал

шығару білікшелері (5) машинадан тігілген жайғақты шығарып алуды

орындайды.

Тоқу үшін жалаң қабат немесе ширатпалы мақта жібін, капрон, хлорин,

лавсан құрама жіптерді қолданады.

95

Жіптерді тоқуға дайындауға төмендегі процесстер жатады: қайта орау

(бір тікиірщікте ұзындығы үлкен жіп алу үшін); тазарту (қоқыстардан,

түбіттен, жуан жерлерін алып тастау үшін); парафиндеу немесе эмульсиялау

(жіпті тегістеу үшін).

Жайғақтарды біріктіре тоқу көбіне негізжіптік өрімдермен (трико-

тізбекті, шұға-тізбекті) орындалады.

Сурет 3.25. Арахне машинасының тоқыла тігу торабының сұлбасы

Мұндай жағдайда тоқу-тігу машинасы көзді инелері бар екі тарақтан

және тігу жіптерімен екі тізбеорауыштан тұрады.

Тізбеорауыштан жіберілетін өзара перпендикуляр немесе бұрышпен

орналасқан жіптер жүйелері Малимо (Германия) типті машиналарды

келтірілген әдіспен тоқыла тігіледі. Мұндай тәсілмен алынған жайма- лар

жіппен тігілген деп аталады. Олар өте берік, қалыпын сақтағыш, мата

тәріздес және соның орынына қолданылады.

Сирек тоқылған мата түріндегі қаңқаны іліп тоқып тігу Малиполь

(Германия) типті машинада орындалады. Тігу жібі шалулар құрастырып

жайманың бетінде ілмекті түк пайда болады.

Іліп тоқыла тігілген жайманың қасиеттері тек қана жайғақтың құ- рамы

мен құрылымына ғана байланысты емес. Тесіп тігетін жіпке. өрімдер түріне,

жайманың ені мен ұзындығы бойынша тігу тығыздығы- на және шалу

жібінің ұзындығына байланысты. Мұндай жаймалар көйлек, костюм, көрпе,

сүлгілік бұйымдар шығаруға қолданылады.

Техникалық материал түрінде фильтр, конвейерлер таспасы, буып-

түюге қолданылады.

96

3.4.2. Инетесімді беймата жайма өндіру

Талшықты жайғақты көбінесе аэродинамикалық тәсілмен

қалыптастырады. 3.26 суретте инетесімді тәсілмен жұмыс істейтін

машинаның сұлбасы көрсетілген.

Жайғақ (1) қаңқа матамен, жіптерден жасалған тормен бірге кон- вейер

(2) арқылы түсіріліп білікшемен (3) тығыздалады. Жұмыс зона- сына түскен

жайғақ инелермен (4) тесіледі. Инелер арнайы тақтайшаға (5) бекітілген. Ол

біресе жоғары біресе төмен жүріс орындайды.

Инелердің кетіктері болғандықтан жоғары қабаттағы талшықтар

жайғақтың құрылымына терең кіріп араласады.

Сурет 3.26 - Бейматаны инетесімді тәсілмен өндіруге арналған

машинаның сұлбасы (а) және оған қолданылатын ине (б)

Жайғақ төменгі плита (6) жайғақты ұстап тұрады және нығыздауға

көмек болады. Инетесімді беймата машинадан тартқыш жүкпен (7)

шығарылып, орау қондырғысының білікшесіне (8) оралынады.

Жайғақты инемен тесу кейде екі жағынан екі басты инетесу ма-

шиналарында орындалады. Инетесімді беймата жаймалары көрпе, еденге

төсегіш, техникалық материал ретінде қолданылады. Өте берік және форма

тұрақтылық жайма жасау үшін инетесімді жайманы бай- ланыстырушы

сұйықпен сіңдіріп ыстықпен өңдейді. Олар фильтрлер ретінде қолданылады.

Инетесімді бейматаның қасиеттері талшық түрінде, құрылымына

байланысты болғанымен көбіне процесстің негізгі параметрлеріне, әсіресе

тесудің тереңдігіне және жиілігіне бай- ланысты болады.

97

7-6313

3.4.3. Желімді беймата жайма өндіру

Желімді беймата өндіру үшін әртүрлі шикізат қолданылады: қысқа

талшықтар (мысалы, линт - мақтадан талшықты бөліп алғанда қысқа

талшықтар, иіру өндірісінің иіруге жарамсыз қалдықтары, тоқыма

кәсіпорындарына басқа қалдықтары), қалпына келтірілген талшықтар

(тігін өндірісінің қалдықтарынын тұтынылған бұйымдарды қайтадан өндеу

нәтижесінде алынған), химиялық талшықтар.

Жайғақтардың құрылымдық элементтерін бір бірімен біріктіру ылғалды

немесе құрғақ тәсілмен орындалады.

Ылғалды тәсілде кеңінен қолданылатындарға СКН-40-1-ГН, СКН- 40,

БНК латекстер, термопластикалық полимерлердің судағы эмуль- сиялары,

поливинилспиртінің эмульсиясы, химиялық материалдар қолданылады.

Байланыстырушыларды жайғақтарды сіңірумен, жайғақтың үстінде

орналастырылған шашыратқыштың көмегімен бүрку немесе шашыра-

тумен және тағы басқа тәсілдермен орындауға болады.

Тұтас сіңіру соңынан байланыстырғыштың артығын кетіру үшін

сығуды, кептіруді және термоөндеуді қажет етеді. Сығу каландрлеу

біліктерімен, кептіру барабанды кептіргіштерде орындалады. Жайма ыстық

айналып тұратын барабандардың бетін жабумен кептіріледі, қыртыстары

жазылады, машинадан шығарылады. Кептіру үрдісінде инфрақызыл

сәулелерімен және жиілігі жоғары тоқпен өңделінеді. Соңынан орындалатын

термоөңдеу байланыс беріктігін күшейту және біртегістеу үшін қажет.

Сұйық байланыстырғышты шашыратқанда немесе бүркігенде сығу

қажет емес. Мұндайда беймата жайманың құрылымы тұтас сіңдіруге

қарағанда бостау, өткізгіштігі өте жақсы және қаттылығы төмен бола- ды.

Одан басқа тағыда ылғалды тәсіл - қағаз жасау тәсілі - қолданылады.

Оның мәні иіруге жарамсы, ұзындығы 2 мм дейін (әдетте тез балқитын)

талшықтардың немесе фибридтартардың және байланыстырғыштың

суспензиясы қағаз жасау машинасының торына жіберіледі. Тор- да

белгіленген қалыңдықпен жайма түрінде материалдың қабаты

қалыптастырылады. Сорғытылғаннан және кептірілгеннен кейін ыстықпен

өңдеуге кейде каландрлеумен бірге өңделетін жайма алынады. Фибридтар

негізгі талшықты материалға қарағанда тез балқитын болғандықтан жібіп

жайғақтың құрылымдық элементтерінің желімдерін жасайды. 3.27 а-суретте

байланыстырғыш сіңдірілген жіптердің жайғақ престеумен беймата

жаймасын шығаруға арналған машинаның сұлбасы келтірілген.

98

д

Сурет 3.27 - Сіңдірілген жіптердің жайғақ престеумен беймата

жаймасын шығаруға арналған машинаның сұлбасы (а) және

жайманың көлденең қимасы (б).

Жіптерді 2,5 сұйық байланыстырғышпен науаларда 3,4 сіңдіреді, олар

талшықты жайғақпен (1) қосылады.

3.27 б - суретте жайғақ (1) берік байланыстармен екі жақтан 2 және 5

бекітілген. Жіптер байланыстырғышпен сіңдірілгендіктен, байланыстырғыш

келесі өңдеу процессінде жайғақтың тереңіне өтіп олардағы талшықтарды

желімдейді.

Құрғақ тәсілде жайғаққа салынатын тез балқитын түрде талшықтар,

қабыршықтар, ұнтақтар, жіптер жүйесі қолданылады. Құрылым

элементтерін бекіту бәрінен жиі ыстық престеу тәсілімен орындалады, яғни

талшықты жайғақты немесе жіптер, жүйесін каландрлеу біліктері арқылы

өткізу қолданылады. Біліктер 1-1,8 МПа қысымда 120-1500С температураға

дейін қыздырылады.

Ыстық престеуде тез балқитын байланыстырғыштар жібиді, жайғақтың

талшықтарымен немесе жіптер жүйесімен жабысады және бір тұтас жайма

жасап берік байланыстар түзеді.

Желімделген беймата жаймаларының қасиеттері талшықтар түріне және

олардың жайғақта орналасуына байланысты, сонымен қатар

байланыстырғыштың түріне, оның жайғақта таратылуна, пайыздық

құрамына және желімдеу тәсіліне байланысты.

Талшықтардың жайғақта хаосты түрінде орналасуы беймата жайманың

бойлық және колденең бағыттарда бірдей қасиеттерін қамтамасыз етеді.

Желімді беймата жаймалар төсеу, декоративті, байлау, фильтірлік,

изоляциялық материалдар ретінде қолданылады.

99

4-БӨЛІМ

ТОҚЫМА МАТЕРИАЛДАРДЫ ӨҢДЕУ

Тоқыма станогынан түсірілген матаны сұр немесе өңделмеген мата деп

атайды. Оның құрамында әртүрлі табиғи серіктес заттар, кір және қосымша

қоспалар болады, сырт түрі өңсіз болып келеді және тігін бұйымдарын

өндіруге жарамсыз болады. Сондықтан сұр матаны өңдеу қажет. Маталарды

өңдеу - олардың сапасын жақсарту, тауарлық түр беру, тігін өндірісінде

пішуге дайындау, қыртыстанбағыш, суға төзімділік қасиеттерді қамтамасыз

ету үшін жүргізілетін көптеген химиялық, физика-механикалық

операциялардың жиынтығынан тұратын технологиялық процесс.

Маталарды өңдеу процессі төрт кезеңнен тұрады матаны тазарту және

дайындау, бояу, сурет басу, соңғы өндеу.

Әрбір кезең өз алдына бірқатар физика-механикалық және химиялық

операциялардан тұрады.

Ол операциялардың түрлері және олардың орындалу тәртібіне

маталардың талшық құрамы әсерін тигізеді. Әрбір операцияны жүргізгенде

қолданылатын химиялық заттардың концентрациясын және өңдеу

режимінің температурасын қатаң түрде қадағалайды. Ол мата

талшықтарының сапасын жоғалтпау үшін өте маңызды. Маталардың

талшық құрамына байланысты химиялық реагенттердің құрамы және өңдеу

тәртібі тағайындалады.

4.1. БОЯУҒА ЖӘНЕ СУРЕТ БАСУҒА ДАЙЫНДАУ

Мақта - маталарды өңдеу. Мақта - маталарды тазарту және дайын- дау

келесі технологиялық операциялар орындалу арқылы орындалады: сұр

матаны қабылдау және талдау; отпен шарпу; шлихтасыздандыру; қайнату;

ағарту; мерсерлеу; түктеу.

Барлық маталар үшін тазарту және дайындау сұр матаны қабылдаудан

және талдаудан басталады. Бұл кезеңде тоқымашылықтың түрлі ақауларын

анықтау және оларды жою, өңдеудің келесі опера- цияларын жүргізуге

өндірістік партия құрастыру орындалады. Өңдеу операциялардың

барлығынан өткізу үшін мақта маталары бірнеше жүздеген бөліктерден

тұратын ұзын үздіксіз таспаға біріктіріп тігіледі. Әрбір бөлікті алдын-ала

жуғанда кетпейтін бояумен белгілейді.

Мата қабылдау және талдаудан өткенен кейін отпен шарпу опе-

рациясына жіберіледі. Отпен шарпу матаның бетінде шығып тұрған қысқа

талшықтарды күйдіріп жою үшін жүргізіледі, бұл опера- цияны

конструкциясы әртүрлі күйдіру машиналарында өткізіледі.

100

Операцияның мәні матаны 2,5 - 3,0 м/сек жылдамдықпен қатты

қыздырылған беттен өткізу болып саналады. Нәтижесінде матаның бетінде

шығып тұрған қысқа талшықтар күйіп кетеді, матаның беті тазарады. Түкті

және түктелетін маталар, сонымен қатар дәке отпен шарпылмайды, осылай

өңделген мата шлихтасыздандыру операция- сына жіберіледі.

Шлихтасыздандыру келесі жүргізілетін операциялардың орандалу- ын

жеңілдетету мақсатымен шлихтадан және басқа табиғи қосымша заттардан

матаны ажырту үшін жүргізіледі. Матаны шлихтасыздан- дыру үшін оны 30-

400С температурада суға салып арнайы жәшіктерде матаның тығыздығына

қарай 4 - 24 сағатқа жатқызылады. Шлихтасыз- дандыруды тездету үшін

қышқыл немесе сілті ертіндісінде өңдейді. Суланған матадағы крахмал

гидролизденіп сумен жақсы жуылып шай- ылады. Сонымен қатар матаны

ферменттермен өңдеу арқылы жедел шлихтасыздандыру кеңінен

қолданылады.

Шлихтасыздандырылған мата жұмсарады және суды сіңіру қабілеті

жоғарлайды.

Ақ түсті мата алу үшін ағарту операциясы жүргізіледі. Ағарту кезінде

матаға сұр немесе сарғыш түс беретін табиғи бояғыш зат- тар бұзылады және

түссізденеді. Ағартқыш заттар ретінде әртүрлі тотықтырғыштар

қолданылады. Оларға сутек пероксиді, натрий хло- риты және гипохлориты

жатады. Ағартқыштармен малып сығылған мата біршама уақыт арнайы

жатқызылады, одан кейін жуылады, сығылады және кептіріледі. Сутек

пероксидін қолданғанда ағарту процесі хлорлы ағартқыштарды

қолданғанмен салыстырғанда тез өтеді. Ағарту процесі үздіксіз тәсілмен

арнайы агрегатта немесе ар- найы қазанда өткізіледі.

Ағартылған матаның гигроскопиялық қасиеттері өте жоғары және

ашық түске жеңіл боялады.

Ағартудан өткен маталар мерсерлеу немесе түктеу операцияларының

біріне жіберіледі.

Мерсерлеу деп керілген түрде матаны 15-180С температурада 30 - 50

секунд уақытта 25 % күйдіргіш натр ертіндісімен өңдеуді айтады.

Операцияның атауы белгілі Француз химигі Мерсердің реакциясының

атымен аталады. Сұр өңделмеген мата 2 - 3 минут уақытта өңделеді,

мерсерленген мата жылтырланады, жібек тәріздес, гигроскопиялығы және

беріктігі жоғарлайды, мерсерленген маталар бояуды жақсы сіңіреді және

бояуы берік, ашық түсті болады.

Матаның бетінде талшықты түк жасау үшін түктеу операциясын

жүргізеді. Түктеу арнайы инелі түктеу машинасында орындалады.

Машинаның инелері матаның арқау жіптерінен талшықтарды шығарып

оларды бір бағыттан екінші бағытқа тарайды. Жақсы түк жасау үшін

матаны түктеу машинасынан бірнеше рет өткізеді. Түктеуге мата сұр және

ағартылған түрде жатады.

101

Зығыр маталарды өңдеу. Зығыр маталарды тазарту және дай- ындауды

мақта - мата өндірісінің сұлбасы бойынша жүргізеді. Бірақ. оларға қарағанда

байқастап, технологиялық операцияларды бірнеше рет қайталап

орындайды. Өйткені зығыр талшығында мақтаға қарағанда табиғи серіктес

заттар, әсіресе лигнин, көп мөлшерде бо- лады. Олар әдетте қиын ыдырайды.

Осының салдарынан зығыр ма- талар қайнатудан, ағартудан және басқа

өңдеуден қиындықпен өтеді. Сонымен қатар, талшықтарды бұзып алмау

үшін, матаның қасиеттерін жоғалтпау үшін технологиялық процесстерді

қатаң қадағалау қажет. Зығыр маталар көбіне біршама ағартылған

жіптерден шығарылады. Осылардың бәрі зығыр маталарын өңдеу

технологиясын жасағанда ескеріледі.

Зығыр маталарын тазарту және дайындау технологиялық процессі келесі

сұлба бойынша орындалады: отпен шарпу; шлихтасыздандыру; қайнату;

ағарту. Шлихтасыздандыру матаны жылы суға салып, одан кейін 10 - 12

сағатқа қалдыру арқылы орындалады. Қайнату әдетте екі рет қайталанады.

Жүн маталарды өңдеу. Шұғалық маталарды дайындау мәуіті ма-

таларды дайындаудан біршама өзгешелеу болады.Сондықтан шұғалық және

мәуіті маталарды дайындау технологиялық процесстердің ерекшеліктерін

білу қажет.

Отпен шарпу тек қана мәуіті маталарға жүргізіледі. Әдетте, ол газ

жалынымен шарпыйтын машиналарда орындалады.

Жуу. Жуу шұғалық және мәуіті маталар құрамынан майлы зат- тарды,

щлихтаны және түрлі кір заттарды ажыратып алу мақсатында

қолданылады. Маталарды құрамында беттік-белсенді заттар, сода бар

ертінділермен жуып шаяды.

Қайнату. Қайнату - матаны жазылған түрде 20-30 мин уақыт қайнап

тұрған сумен біртіндеп суытумен өңдеу. Нәтижесінде талшықтардан иіру

кезеңінде пайда болған кернеу түседі, жіптегі және матаның бетіндегі

талшықтардың орналасуы бекітіледі. Сонымен қатар, қайнату матаның

бойында сынықтардың (жазылмайтын құрыстардың немесе жолақтардың)

пайда болдыруына жол бермейді. Мұндай өңдеу негізінен мәуіті маталарға

қолданылады. Олардың көбі бірінші қайнатуды жуу кезінде өтеді.

Киіздендіру. Киіздендіру барлық шұғалық және мәуіті маталардың

біразына негізсі және арқауы бойынша тығыздау (от- ыру) мақсатымен және

матаның бетінде киіз тәріздес қаптау жасау үшін жүргізіледі. Матаны

киіздендіру басу машинасында 38-420С температурада орындалады.

Шұғалық маталарды 2-18 сағат басты- рады, кейбір костюмдік мәуіті

маталарды 20-40 мин бастырады, оны «фулеровка» депте атайды.

102

Карбондау. Карбондау барлық таза жүн маталары үшін орын- далады.

Маталарды 4-5 % күкірт қышқылының ертіндісімен

сіңдірілгеннен кейін 70-950С температурада кептіреді, 105 -110

0С

температурада қыздырады. Карбондау кезінде матада қалған өсімдік аралас

қалдықтар жойылады. Жүн маталары мұндай өңдеу әдістеріне төзімді келеді.

Карбондау арнайы агрегаттарда жүргізіледі. Соңынан маталар жуу

- шаю операциясынан өтеді.

Түктеу. Драптар, велюр типті маталар бетінде түкпен өндіріледі.

Түктелену үшін маталар арнайы түктеу машинасы нда түктелінеді. Бұл

машинада кардалық таспаның көмегімен суландырылған матададан

талшықтар оның бетіне таралынады.

Бояу. Жүн маталарын бояу қышқылдық, хромдық, қышқылдық

антрахинондық бояғыш заттармен жүргізіледі.

Сурет басу. Сурет басу кейбір көйлектік маталарға жүргізіледі. Матаға

сурет басу арнайы гравюраланған білікті немесе торлы басты- ру

машиналармен өрнек басу әдісімен орындалады.

Табиғи жібек маталарды өңдеу. Таза жібек маталарды соңғы өңдеу

матаның қүрылымына байланысты. Табиғи жібектен тоқылған креп

маталарды соңғы өңдеуде сірке қышқылының 1% ерітіндісімен өңдейді және

инелі керу - апшыту машинасында кептіреді.

Нәтижесінде матаның жүмсақтық және эластикалық қасиеттері

жоғарлайды.

Таза жібек иірімжіптен тоқылған маталарды қайтара отпен шар- пыйды,

каландрда жазады, аппреттейді және түзетіп жазады. Содан соң арқауы

бойынша түзету - жазу машинасында түзетіледі.

Түкті маталарды соңғы өңдеуде келесі операцияларды жүргізеді: матаны

теріс жағынан қағу машинасында түгін көтеру, түгінің биіктігін біртегістеу

үшін қырқу, теріс жағынан аппреттеу. Содан кейін матаны инелі - керу -

кептіру машинасынан өткізеді.

Химиялық талшықтардан тоқылған маталарды өңдеу.

Синтетикалық және жасанды талшықтардан тоқылған маталарда табиғи

қоспалар болмайды және негізінен тез шайылатын заттар бо- лады: шлихта,

сабын, минералдық майлар. Дайындау және тазарту маталардың химиялық

құрамына байланысты.

Вискозалық жіптердің мақта жіптерімен немесе штапельдік

иірімжіптерден тұратын маталарды дайындау кезінде оларды отпен

шарпыйды, шлихтадан тазартады және майлағыш заттардан тазарты- лады.

Құрама жасанды жіптерден тоқылған маталарда шлихта

болмағандықтан оларды тек қана 30 - 40 минут уақыт әлсіз сабын

- сода ертіндісінде майлағыш заттардан тазарту үшін қайнатады.

103

Вискозалық маталарды 80 - 900С температурада, ацетаттық - 70

0С аммиак

ертіндісін қоса қайнатады.

Синтетических талшықтардан тоқылған маталарды 70-800С ыстық

сабын ертіндісінде қайнатады, тұрақтандыру операциясынан өткізеді.

Тұрақтандыру процессінде мата керіліп жазылған түрде және ені бой- ынша

бекітіліп бумен немесе температурасы 120 - 1800С ыстық ауамен қысқа уақыт

ішінде өңделеді. Тұрақтандыру материалдың қасиеттерін және құрылымын

қалыптастырады. Тұрақтандырудан өткен маталар технологилық

өңдеуденде, тігін бұйымдарды тұтынудада қалпын және сызықтық

өлшемдерін жақсы сақтайды.

Жасанды целлюлозалық талшықтардан тұратын маталарды бояу

тікелей, немесе кубтық бояғыштармен, ацетаттық және синтетикалық

маталарды дисперстік бояғыштармен бояйды.

Вискоза - ацетаттық жіптерден маталарды тікелей бояғыштармен

бояғанда ацетаттық талшықтар боялмайды. Сондықтан мата- да шұбарала

эффект пайда болады. Мұндай маталарды бояу үшін тікелей бояғыштармен

ацетат талшықтарын бояйтын бояғыштар бірге қолданылады.

Сурет басу креп маталар үшін торлы үлгілермен немесе графюраланған

басу білікті цилиндрлі басу машиналарында орында- лады. Өрнектер матаға

талшық құрамына қарай әртүрлі бояғыштармен басылады. Термокөшіру

әдіспен - сублистатик - кеңінен қолданылады. Бұл әдіс бойынша сурет

дисперстік бояғыштармен қағаздың бетіне са- лынады, одан каландрдың

көмегімен 2100С ылғалды матаға көшіріледі. Өңдеу уақыты 30 секунд.

Соңғы өңдеу. Химиялық талшықтардан жасалынған маталарды соңғы

өңдеу бірнеше операциялардан тұрады: аппреттеу, керу және кептіру,

декатирлеу, каландрлеу, арқауды түзету. Өңдеу аппретеу - өңдеу негізлерінде

орындалады. Астарлық маталарды негізмдеу, ал басқаларын жұмсартқыш

заттармен аппреттейді. Кептіру каландрлар- да немесе кептіру - керу

машиналарында қатты созбай жүргізіледі.

Креп маталардың крептік эффектісін күшейту үшін декатирде ылғалды

бумен декатирлейді.

Астарлық маталардың тозуға төзімділігін жоғарлату үшін олар- ды

көбіктендірілген полиэтиленнің эмульсиясымен өңдеп, жууға төзімділігін

көтереді.

Капрон маталарды аппретеуден кейін тағы тұрақтандырады.

4.2. МАТАНЫ БОЯУ

Матаны бояу - бояғыштардың бояу науасынан матаның талшықтарына

өздігінен өтуі. Бояу көмекші заттар қосылған бояғыш-

104

тардың судағы ертіндісінен берілген технолгиялық тәртіппен жүргізіледі.

Бояу нәтижесінде мата берілген түске біркелкі боялады. Матаны бояу

негізінен күрделі физика - химиялық процесс болып саналады. Бояу

процесіне бірнеше факторлар әсерін тигізеді. Оларға материалдың

құрылымы, талшық түрі, бояғыштың диффузиялық қасиеті, электролит

қосу және бояу науасының температурасы жата- ды. Тоқыма маталар

негізінен синтетикалық бояғыштармен боялады. Бұл бояғыштар ашық, берік

бояу қамтамасыз ететін бояулар тобына жатады.

Мақта маталарын бояу үшін тікелей, кубтық, күкіртті, активті бояғыш

заттар қолданылады. Сонымен қатар, суда ерімейтін азобояғыштар және

қара анилин қолданылады.

Тікелей бояғыштар - мақта, полиамид және ақуызды талшықтарды

бояуға арналған. Олар қанық түстер гаммасын қамтамасыз етеді, бірақ сулы

өңдеулерге төзімсіз. Түстің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін

бекіткіштерді қосады (ДЦУ, ДЦМ).

Қышқылдық бояғыш заттар суда жақсы ериді. Олар ашық түс

қамтамасыз ететін болғанымен күн сәулесіне, кір жууға және бояуының

беріктігі тұрақсыз болады.

Қышқылдық хромды бояғыштарда суда жақсы еритін бояғыштар

қатарына жатады. Бояуының беріктігі жәй қышқылдық бояғыштардың

бояуының беріктігіне қарағанда жоғары болады, бірақ талшықтың беріктігі

біршама төмендейді.

Металлқұрамды боягыш заттар суда жақсы ериді, матаны біркелкі және

тез, біртегіс бояйды.

Қышқылды антрахинонды бояғыш заттар ашық, түсі таза және бояуының

беріктігі жоғары болып келеді.

Активті бояғыштар басқа бояғыштармен салыстырғанда құрамында

активті топтардың болуына байланысты өте берік бояуды қамтамасыз етеді.

Мақта талшығының негізгі заты целлюлозамен активті бояғыштар

химиялық коваленттік байланыс түзеді, сондықтан матаның бояуының

беріктігі өте жоғары. Матаның бояуы қанық және үйкеліске, суға, жарыққа

төзімді.

Матаны бояу периодтық, жартылай үздіксіз және үздіксіз тәсілдермен

жүргізіледі.

Кубтық бояғыштар суда ерімейтін бояғыштар, сондықтан бояу процесі

жүру үшін оларды арнайы тотықсыздандырғыштардың көмегімен суда

еритін тұздарына айналдырады. Олар мақта - матала- рымен жақсы

сіңіріледі.

Соңынан ауадағы оттектің немесе басқа тотықсыздығыштардың әсер

етуінен матада қайтадан суда ерімейтін алғашқы түріне көшеді, кубтық

бояғыштардың түсі өте көп және матаны ашық түске басады. Кубтық

бояғыштармен боялған маталардың бояуы өте берік болады.

105

Күкіртті бояғыш заттарда суда ерімейді. Оларды кубтық бояғыштар

тәрізді тотықсыздандыру арқылы суда жақсы еритін тұздарына

айналдырып, матамен сіңдіруін қамтамасыз етеді. Талшықтың бойында

тотықтырғаннан кейін қайтадан бастапқы түріне көшеді. Бояуының түсі

күңгірттеу, ал беріктігі орташа бо- лады. Күкіртті бояғыштармен боялған

мақта матасын ұзақ уақыт сақтағанда бояғыштың ыдырауынан күкірт

қышқылы түзіліп, матаның мықтылығы төмендейді.

Дисперстік бояғыштар суда ерімейді. Олар бояғыш зат, диспер- гатор,

сіңдіргіштен тұратын ұнтақ және қойыртқы түрде шығарылады. Бояуды

дисперсиялармен жүргізеді. Бояғыштардың ұсақ бөлшектері талшықтардың

құрылымына диффузияланады, онда молекула аралық күштермен

әсерлеседі. Дисперстік бояғыш заттар полиамид, полиэфир және ацетаттық

талшықтарды бояйды. Бояуы сумен өңдеуге төзімді, бірақ күнге аса тұрақты

емес.

Азобояғыштар целлюлозалық талшықтарды бояуға арналған түстер

сулы өңдеулерге тұрақты. Бояу бояғыш заттың синтезімен орындалады.

Қара анилинмен бояу талшықтың өзінде катализатордың қатысуымен

анилиннің тотығу реакцисының нәтижесінде өтеді. Бояуы берік, бірақ

матаның беріктігі 10 - 12% төмендейді.

4.3. СУРЕТ БАСУ

Матаның бетіне белгілі бір бөліктеріне бояғыш заттармен өрнектер басу

және бекіту матаға сурет басу деп аталады. Сурет басу үшін жоғарыда

аталған бояғыш заттар қолданылады. Бояғыш зат ар- найы қойыртқыштар

қосу нәтижесінде тұтқырланған, қою түрде қолданылады.

Мақта маталарда өрнекті бояуды басу машиналарында машиналық

тәсілмен орындайды.

Сурет басу машинасының сурет бастыратын жұмыс органы ретінде басу

білігі болып саналады, біліктің бетінде өрнек гравирленген. Басу машинасы

бір білікті және көп білікті болады. Бір білікті машинада матаға бір ғана түсті

өрнек салынады, ал көп білікті машинада бірнеше түсті өрнектер басуға

болады. Өрнектегі түстің саны қанша болса біліктер саны сонша болады.

Өйткені әрбір білік суреттің белгілі бір бөлігінде тек қана бір түсті басады.

4.1-суретте басу машинасының сұлбасы келтірілген.

Машиналық сурет басу үш түрге бөлінеді: тікелей, үстінен, жидіте және

резервті басу.

Ағартылған матаға сурет басу тікелей басу деп аталады. Ашық түске

боялған матаға сурет басуды үстінен басу деп атайды.

106

Матаның сурет бастырылған ауданының мөлшеріне қарай матаны

келесідей түрлерге бөледі: егер өрнек матаның 40% ауданын алса - ақ жер

секілді, 40-60% - жартылай грунтты, 60% жоғары - грунтты.

Мақта маталарының сапасын жақсартуға және ассортиментін кеңейтуге

сәнді эффект беретін өрнек бастыру әдістері кең тарауда. Маталардың

көркем - колористік безендіру мақсатымен рельефті өрнек басу

қолданылады. Сонымен қатар металлды жіпті қолданған тәріздес көрінетін

күміс әсер беретін басу тәсілі болып табылады.

Сурет 4.1 - Төртбілікті сурет басу машинаға матаны салу сұлбасы 1-

жүктегіш, 2-басу біліктері, 3-серпімді жабылғы, 4-ракля,

5-баспа бояуы құйылған жәшік, 6-айналатын шөтке, 7-контр-ракля, 8-

мата, 9-чехол, 10- кирза.

Рельефті өрнек басу үшін бір, екі немесе үш құрамды қоспалар

қолданылады. 1000С температурада кептіру процесінде матада көлемді дөңес

өрнек пайда болады, оны 130 - 1500С температу- рада 1,5 - 5 минут уақыт

ішінде термотұрақтандырудан өткізіп бекітеді. Мұндай әдіспен басу үшін

гравюрасының тереңдігі 0,25

- 0,3 мм болатын арнайы білікті цилиндрлі баспа машиналары

қолданылады.

Жидете өрнек басу боялған матаның үстінен құрамында арнайы зат

қосылған қойыртқышпен баспа машинада басылады. Белгілі жерлерінде

матаның алғашқы бояуы химиялық жолмен жойыладыда, орнында ақ түсті

өрнек пайда болады. Ал, егер ол жерде түсті өрнек

107

басу үшін жидеткіш затпен бірге басқа бояғыш зат қосылады, ол жидеткіш

затқа міндетті түрде төзімді болуы қажет.

Резервті басудың мәні матаны бояу алдында арнайы зат - резерв- пен

басадыда, кейін жатық бояуға жіберіледі. Резерв матаның өрнек түсетін

жерлерін бояу кезінде бояғыш затты сіңдірмейді.

Жидете және резервті басу көбіне қою - қара түсті матаға ақ өрнек

басуға қолданылады.

Рельефті басу әдісімен пигментпен басуды бірге қолдану арқылы өте

тамаша эффект алуға болады. Пигментпен басу тез бекітіледі, ал рельефті

басу соңғы білік арқылы орындалады.

Пигменттер суда ерімейді. Олар арнайы байланыстырушы ролін

атқаратын синтетикалық шайыр заттардың көмегімен матаның бетінде

талшықтармен жабысу арқылы бекітіледі. Бекіту өрнек басылғаннан кейін

бірден кептіру және термобекітумен орындалады. Бұл әдістің басқа

әдістерден үстемділігі басылған маталарды жуу-шаю қажет еместігінде.

Сонымен қатар, пигменттер барлық тоқыма материалдарға қолданыла

береді.

4.4. СОҢҒЫ ӨҢДЕУ

Соңғы өңдеу маталарға әдемі сыртқы түр беру үшін, жайманың енін

бекітуге және қыртыстарын жазу арқылы біртегістеу үшін орын- далады.

Сонымен қатар кейбір маталарды арнайы өңдеуден өткізеді. Мысалы,

материалға қыртыстанбау, апшуын төмендету, суөткізбеу, отқа төзімді

қасиеттер беру үшін өткізеді.

Мақта маталары соңғы өңдеу кезеңінде аппреттеу, ені бойынша керу

және үтіктеуден өтеді.

Алдын-ала аппреттеу кезінде матаға арнайы аппрет сала- ды.

Аппреттердің құрамында жабыстанғыш зат (крахмал, негізм), жұмсартқыш

(май, сабын, глицерин), антисептиктер болады. Аппрет- теу нәтижесінде

мата біртегіс, тығыз болады және аппреттің құрамына қарай матаға

қаттылық немесе жұмсақтық қасиет беріледі.

Аппреттелгеннен кейін мата ені бойынша керілуге жіберіледі. Керу

арнайы тізбекті керу машинасында орындалады. Бұл машинада мата ені

бойынша керіліп, қиғаштанған жерлерін дұрысталады, майысқан арқау

жіптері түзетіледі. Матаны керу алдында су шашыратқыш маши- нада

ылғалдыландырады.

Матаны каландрлеу немесе үтіктеу каландрларда жүргізіледі. Өңдеу

каландры беттері серпімді ауыр болат темір және жиынтық біліктерден

тұрады. Болат темір білік қуыс және ішінен қыздырылады. Мата ка-

ландрленгенде бір біріне қысылған болат және жиынтық біліктердің

арасынан өтеді.

108

Біліктер бір біріне әлсіз қысылған түрде матаны жазу орындалады.

Біліктерді қысу дәрежесін жоғарлатса матаның беті жылтырайды, егер- де

болат білік қыздырылатын болса жылтырауы күшейеді.

Сәтен маталарды үтіктеп жазу күмістендіру каландрларында орын-

далады. Күмістендіру каландрының болат білігінің жәй каландрдың

білігінен айырмашылығы оның бетінде жіңішке сызықшалары болады.

Күмістендіру каландрында үтіктеу нәтижесінде мата жібек тәріздес жылтыр

болып шығады. Бірақ, жылтыры тұрақты болмайды және жуғанда кетіп

қалады.

Кейбір мақта маталарды арнайы өңдеуден өткізеді. Мысалы, тұрақты

аппреттеуді қамтамасыз ету үшін матаны шәйіліп кетпейтін аппрет- пен

өңдейді. Шәйіліп кетпейтін аппреттер матаның жақсы сырт түрін жуғаннан

кейін сақталуына және киімді пайдаланғанда тұтынушылық қасиеттеріне

себебін тигізеді. Егерде матаны каландрлау алдында ар- найы ертіндімен

сіңдірсе жылтыры жуғанға тұрақты болады.

Дайын мақта маталар ылғалдандырылғанда біршама апшиды. Аз

апшитын матаны апшуға қарсы өңдеуден өткізу арқылы алуға бо- лады. Ол

үшін мата арнайы апшыту машинасында өңделеді, оған мата ылғалданған

және сәл салбыратылған түрде түседі, сондықтан матаның апшуына жол

беріледі. Аз апшитын матаны арнайы заттар- мен өңдеу арқылы алуға

болады және олар талшықтардың ісінуін күрт төмендетіп, олардың

қысқаруына себеп болады.

Мақта маталарының апшуын оларды химиялық ертінділермен өңдеу

арқылы азайтуға болады. Сәл ғана ширатылған жіптен тоқылған тығыз емес

маталар үшін арнайы химиялық препараттармен үтіктеуді қажет етпейтін

өңдеу жүргізіледі. Өңделген маталар, киімдер аз қыртыстанады, жеңіл және

тез жазылып кетеді.

Мұндай маталардың қыртыстануы тек құрғақ түрде емес,

ылғалданғандада төмендейді.

Мақта маталарды соңғы өңдеу операциялары үздіксіз бір процес- ске

біріктірілген. Сондықтан үздіксіз жұмыс жасалынатын өңдеу - ап- претеу

негізсінде орындалады.

5-БӨЛІМ

ТОҚЫМА МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ ҚАСИЕТТЕРІ

5.1. ГЕОМЕТРИЯЛЫҚ ҚАСИЕТІ

Геометриялық қасиет деп материалдардың қалыңдығын, енін,

ұзындығын және салмағын сипаттайтын тоқыма материалдарының

қасиеттерін айтады. Геометриялық қасиет олар белгілі бұйымға арналған

материалды таңдауды, тігін өндірісінің кейбір үдерісінде материалдың

бағытын, сонымен қатар киімнің эксплуатациялы үдерісінде пайда болатын,

эксплаутациялық көрсеткіштердің қатарын анықтайтын болғандықтан тігін

өндірісі үшін маңызы зор.

Қалыңдық - қалыңдық өлшейтін құралда белгілі қысымда өлшенген,

тоқыма материалының өң бет жағы мен теріс жағының арақашықтығы.

Қалыңдықты анықтау үшін материал үлгісі 1 және 2 қос куыс бұрғылардың

арасына орналастырылады. Жоғарғы қуыс бұрғы қозғалмалы және

материалдың қалыңдығын 4 шкалада көрсететін, 3 тілшемен байланысқан.

Тоқыма материалының қалыңдығын анықтайтын құрал 5.1 суретте

көрсетілген.

Тоқыма материалының қалыңдығы тұрақты көлемде болмайды және

тігін өндірісінде материалды өңдеу мен әрлеу ерекшеліктерімен, киісте

релаксациялық үдерістің көрсетілуімен, сондай-ақ өлшенген кездегі

қысыммен байланысты. Тоқыма материалының қысымын өлшеген кезде

сыналушы материалға 10 гс/см2 қысым беру қабылданған. Бұл қалыңдық

көрсеткіштері бойынша әртүрлі материал- дарды салыстыруға мүмкіндік

береді. Тоқыма материалдарың жеке аймақтарында қалыңдықтың әртүрлі

болатындығын ескеру қажет.

Осындай қалыңдық бойынша едәуір біркелкісіздікпен бейматалық

материалдар ерекшеленді, оның себебін талшықтық жайғақты

қалыптастырудағы кемшілігімен түсіндіреді.

Материалдың қалыңдығы оның киімге сәйкес тағайындалуын

анықтайды: яғни, жұқалау материалдар ішкиімдік және көйлектік

бұйымдарда, орташа - костюмдік, ал қалыңырақ - пальтолық және басқа

сырт киімдерде қолданылады. Әртүрлі тоқыма материалдарының

қалыңдығының сипаттамасы 5.1 кестеде көрсетілген.

Тоқыма материалдарының қалыңдығы олардың күлтеленуі, қаттылығы,

ауа өткізгіштігі, тозуға төзімділігі, жылылықты өткізбеушілікті, сонымен

қатар, бұйымға арналған материалдарды таңдаумен және оның

эксплуатациялық сапасымен байланысты басқа да қасиеттерінен тәуелді.

Бұдан басқа, тоқыма материалдарының қалыңдығы киімді дайындаудың

технологиялық параметрлерінің

110

Сурет 5.1 - Қалыңдық өлшейтін құрал

қатарына әсер етеді: одан құрастыру кезіндегі қосымша мөлшері, со- нымен

бірге тігіс құрастырмасы және ені тәуелді болады.

Киім бөлшектерін пішу кезінде материал қалыңдығына байланы- сты

төсемнің көлемі 12-150 қабатқа дейін ауытқиды, ол өз кезегінде пішіп

алынған киім бөлшектерінің дәлдігіне мен пішу өндірісінің өнімділігіне

ықпалын тигізеді.

Тігін өндірісінде материалдың қалыңдығынан тігін машинасында

материалдың қозғалысына жұмасалатын күштің және жіптің шығыны

тәуелді. Тігін өндірісінде қолданылатын бейматалардың қалыңдығы

0, 1-5 мм.

Тоқыма материалдарының ені кенерелерінің арасындағы

арақашықтықты көрсетеді. Ол маталар, трикотаж және бейматалар

өндірілетін машиналар мен станоктардың сырт мөлшеріне байланыс- ты

болады.

111

Кесте 5.1 - Киімге арналған тоқыма материалдарының қалыңдығы

Материал түрі Материалдың

тағайындалуы

Қалыңдығы, мм

Маталар Көйлек, ішкиім 0,14-0,80 Костюмдер 0,40-1,10 Пальто 1,00-3,20

Трикотаждық жайма Ішкиім 0,30-0,90

Сыртқы бұйымдар 2,20-3,90

Бейматалық материал- Іштік (желімдік). 0,50-1,50

дар (ине өткізілетін) 2,00-5,00 Көйлек, костюмдер 0,90-1,50 Сыртқы бұйымдар 1,50-4,00

Маталар 75-250 мм дейінгі енімен шығарылуы мүмкін, бір жағынан

әрбір мата түрі (талшықтық құрамы бойынша) үшін өзіндік ені тән: яғни,

мақта матасында ол орташа енімен 80-120 см дейін, зығырда - 80-140 см

дейін, жібекте - 90-110 см дейін, жүнде

- 70-160 см дейін ауытқиды. Кей жағдайда осы маталардың ені көп немесе

аз болуы мүмкін. Тігілген бейматалық материалдардың ені 150 см дейін

жетуі мүмкін, ал негізмдік бейматалық материалдар- да және трикотажды

жаймаларда ол 40-120 және 60-200 см шекке сәйкес ауытқиды.

Әрлеу үдерісінде оның азаюына байланысты сәйкес жайманы өңдеу

кезінде ен беріледі. Қарапайым маталарда өңдеуден кейін ен 15%,

басылғандарда (жүнде) - 30-35% азаяды. Ендеу және каландрлеу кезінде

трикотаж жаймалары керісінше ені бойынша созылады.

Маталар ені бойынша үш жерден 50 м дейінгі ұзындықты кесек- пен

және бес жерден одан жоғары ұзындықпен өлшенеді. Тігін фа-

брикаларында өлшеулерді әрбір 3 м сайын жүргізеді, сонымен қатар, тоқыма

материалдарының ені тігін өндірісі үшін өте маңызды және технологиялық

үдеріске әсерін тигізеді. Трикотажды жаймалардың ені тек әрбір 4-5 м сайын

жайманы тынықтырғаннан кейін тексеріледі. Сондай-ақ, тігін фабрикасына

түскен, бейматалық материалдардың ені тексеріледі.

Тоқыма материалдарының үлкен әр түрлі енділігімен

ерекшеленгендіктен, мата шығынының есебі мен жобалауға арналған

әртүрлі бұйымдарға шартты ен қабылданған, яғни жүн маталары 133 см, ал

қалғандары үшін - 100 см тең.

МЕМСТ 29223-91 сәйкес химиялық талшықтардан жасалған плащтық

және плащтық-костюмдік маталар 75, 80, 85, 90, 95,

112

100, 105, 110, 130, 140, 150, 155, 160 см; костюмдік - 90, 95, 120, 130, 140,

145, 150, 160; плащтық және күртешелік маталар (МЕМСТ-284886-90) - 80,

85, 90, 95, 120, 140, 145, 150, 150 см енімен өндіріледі.

Тоқыма материалдарының ұзындыгы - бұл кесек қиықтарының немесе

екі соңының арасындағы арақашықтық. Әдетте тоқыма мате- риалдарды

тасымалдау үшін салмағы және өлшемі бойынша қолайлы, кесектерге

қалыптайды. Жүн матасының кесегінің ұзындығы 30 м, жібектікі - 40 м,

мақтанікі және зығырдікі - 40 м дейінгі шекте болуы тиіс. Трикотажды

жаймалар олардың созылымдылығының нәтижесінде ұзындығы бойынша

емес, тек салмағы бойынша кесекте жасалады.

Ақаулы столда ұзындықты өлшеу белгілі қиындықтармен байланы- сты,

материалдарды тарту арқылы өлшеуші станокқа орналастырғанда, созылып

кетеді. Дәл өлшемді алу үшін материал төсеніш столда созу- сыз бос

жағдайда жайылады.

Тоқыма материалдарының 1 м2 салмағын граммен анықтайды және

талшықтың салыстырмалы салмағына және олардың аудан бірлігіндегі

санына байланысты. Тоқыма материалдарының салмағына кейбір тоқыма

материалдарына, олардың салмағын ұлғайтатын (табиғи жібекті ауырлату,

мақта-матасын және басқа материалдарды аппрет- теу, өңдеудің арнайы

түрлері), заттарды жағу кезіндегі әрлеу әсер етуі мүмкін.

Тоқыма материалдарының әрбір түрлері үшін материалда ұзақ сақталуға

қажетті, 1 м2 салмағы стандарттар немесе техникалық шарт бойынша

орнатылған. Белгілі өлшемде материалдың салмағы олардың беріктігін, тозу

факторларына қарсыласуын сипаттайды.

Тоқыма өнеркәсібінің әртүрлі өндірісімен өндірілген тоқыма

материалдарының салмағы өте үлкен әр түрлілікпен сипатталады және

нақты бұйымға материал таңдауды анықтайды. Одан бұйымның гигиеналық

қасиеті (жылу өткізгіштігі, қаттылығы, күлтеленуі), сондай-ақ, материал

қалыңдығынан төсеген кездегі материал қабаты, жіптің шығыны тәуелді

болады.

Бұйымның әрбір түріне арналған белгілі салмақты тоқыма ма-

териалдары ұсынылады. Осыдан кейін оның тағайындалуына және белгілі

қасиетіне байланысты, материалдың салмағымен байланысқан бұйымның

ауырлығы ескеріледі. 5.2-кестеде киімге арналған тоқыма материалдарының

салмағы көрсетілген.

Маталар, трикотаждар, бейматалық материалдардың салмағы

стандартты әдіспен өлшеу және формуламен есептеу арқылы анықтайды.

113

8-6313

Кесте 5.2 - Киімге арналған тоқыма материалдарының салмағы

Материал түрі Материалдың

тағайындалуы

1 м2 салмақ, г

Маталар Пальтолық ауыр 600-800

орташа 550-160 жеңіл 300-500 Костюмдік

Көйлектік:

200-350

жоғары салмақты 150-200 орташа салмақты 90-140 жеңіл 50-90 ерекше жеңіл 50 дейін

Трикотаждық жаймалар Пальтолық 300-600

Көкірекшеге,

пуловерге,

жемпірге

арналған

костюмдік

300-360

Тігілген бейматалық

материалдар

Көйлектік,ішкиімдік. 115-240

Негізмдік бейматалық Пальтолық 400-600

материалдар Костюмдік 240-320 Ішкиімдік 175-240 Іштік

Көйлектік, арнайы

80-180

Киімдік 100-250

1 м2 салмақ келесі формула бойынша есептеледі:

т-1000000 М = --------------------------------------------------

мұндағы, М - 1 м2 материалдың салмағы, г/м

2, т - үлгінің салмағы, г, Ь -

үлгінің үзындығы, мм, В - үлгінің ені, г.

1 м2 тоқыма материалының салмағын анықтау кезінде оның жоғары

ылғал тартқыштық қасиетін ескеру қажет, соның арқасында материал- дар

ылғалды жақсы сіңіреді, ауырырақ болады және кейбір қасиеттерін

өзгертеді. Сондықтан өлшеу алдында тоқымалы материалдарды

24 сағаттан кем емес уақытта температурасы 20±2°С және ауаның

салыстырмалы ылғалдылығы (65±2 %) жағдайында ұсталуы қажет.

114

5.2. МАТАЛАРДЫҢ МЕХАНИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ

Тоқыма жаймаларының негізгі механикалық қасиеттері жартылай

циклді, бірциклді және көпциклді сипатаммалар болып бөлінеді. Жіптердің

механикалық сипаттамаларына қарағанда матаның, трикотаждың аталған

сипаттамалары екі бағытта, яғни екі өсі бойынша анықталынады. Созу

деформациясын зерделеу матаның құрылымдық ерекшеліктерін ескере

отырып жүргізіледі, себебі матаның өрімі, тығыздығы жеке құрылымдық

сипатаммалары оның беріктігіне әсерін тигізеді.

5.2.1. Тоқыма материалдардың бір циклды

үзілетін сипаттамалары

Тоқыма бұйымдар сыртқы күш әсерінен үзілетін толық бір

цикл бойынша «жүктеу - жүктен босату - демалдыру» сынағында

олардың созу деформациясына төзімділігін бір циклді сипаттамалар-

мен анықтайды. Тоқыма бұйымының құрамындағы талшықтар мен

жіптердің бойындағы деформациялық өзгерістер релаксациондық про-

цестермен сипатталынады.

Киімге қолданатын маталарға жүктеме азырақ әсер етеді. Тігін

бұйымдарын дайындауда үзу күшіне 1-2% және киімді кию кезінде

5- 15% үзу жүктемесі әсер етеді. Жүктеме және жүктен босату дема-

лыспен кезектесе отырып әсер еткенде материалдардың құрылымы

бұзылып, әлсірейді және тігін бұйымдарының сыртқы көрінісін нашар-

латады. Тоқыма материалдарының бір циклді сипаттамалар ерекшелігі

жақсы сипатталған релаксационды процесс және деформация кезіндегі

көрінісі болып табылады. Бұл ерекшелік көбінесе материалдың

өлшемдері мен пішіндерінің тұрақтылығы және тігін бұйымдарының

сапасын анықтайды.

Тігін бұйымдарын дайындау мен пайдалану процестері, жүктеме

релаксациясының сипаттамаларына зор мағына береді. Бұл материал-

дың құрылысындағы өзгерістер тігін бұйымдарындағы деформация-

дан кейінгі бөлшектердің өлшемі мен пішін ұстамдылығын анық-

тайды.

Сурет 5.2 - Тоқыма материалдарының бір циклді сипаттамасының негізгі (а,

б) және аралас (в) графиктері.

115

Тоқыма материалдарына үзілу күшінен азырақ күш түскен кездегі

деформацияның кернеулік жағдайының өзгеру заңдылығын материалдарға

бір циклді зерттеу жұмысын жүргізу арқылы анықтауға болады.

Бұл кезде деформация “жүктеу-босату-демалдыру” циклі бой- ынша

жүргізіледі. Көптеген әдістемелердің ішінен көбінесе келесі әдістемелердің

түрлері қолданылады: циклдің екі жартысында тұрақты параметр ретінде

деформация болады, ал шығу процессінде жүктеме болып табылады (сурет

5.2 а), циклдің екі жартысында тұрақты пара- метр ретінде жүктеме, ал

өлшем бірлігі ретінде деформация болады (сурет 5.2 б), бірінші бөлікте

тұрақты параметр ретінде деформация, өлшем бірлігі ретінде жүктеме.

Екінші бөлікте тұрақты параметр жүктеме, ал өлшем бірлігі материалдың

деформациясы болып табыла- ды (сурет 5.2 в).

Төменде деформацияны есептеуге жиі қолданатын дискретті

сипаттамалардың формулалары берілген:

Толық деформация 8, %

8=100(Ц^0.

Тез жойылатын (шартты серпімді) деформация 8р %

8=100(Ц^2)^0.

Баяу немесе жай жойылатын (шартты эластик) деформация 82, %

82=10°(Ч-ЧУЧ.

Қалдық (шартты пластикалық) деформация 83, %

83=100(Ц-^0.

Тез жойылатын деформацияның бөлігі

^8^=8^.

Баяу жойылатын деформацияның бөлігі

Л82= 82/8.

Қалдық деформацияның бөлігі

116

Л83= 83/8,

мұндағы, ^^-жүктеме салынып соңғы өлшенген үлгінің жұмыс бөлігінің

ұзындығы, мм ^0- жұмыс бөлігінің алғашқы ұзындығы, мм ^2- жүктеме

алынған кездегі жұмыс бөлігінің ұзындығы, мм ^3- жүктеме алынған

деформацияның соңғы рет өлшеу кезіндегі жұмыс бөлігінің ұзындығы мм.

Жүктеме релаксациясы қисығында келесідей дискретті нүктелерді алып

қарауға болады: Р0- релаксация процесінің басындағы жүктеме деңгейі, Р^-

қүрылымдық процесстің тез ағуынан кейінгі жүктеме дең- гейі, Р2- баяу

өзгеру процессі өткенен кейінгі жүктеме. Сонда тез өтетін релаксация

процесінің бөлігі келесі формуламен анықталынады:

Лр=(

р0-

рі)

/р0.

Жай өтетін релаксация формуласы:

ЛР2=(

Р1-

Р2)

/Р0.

Жүктеменің жалпы құлау үлкендігі:

К=(

Р0-

Р2)

/Р0.

Тоқыма материалдарының релаксация сипаттамаларын анықтау үшін

арнайы аспаптар-релаксометрлер қолданылады.

«Тірек» типті релаксометрлер өздерінің көп кездесетіндігімен және

қарапайымдылығымен көп тараған. «Тірек» сияқты релаксо- метрде

жүргізілетін үшінші үлгі жүктеменің қалыпты сынауларын (5) жүктемені (4)

белсенді қысқыштарға ілу арқылы жүргізеді.

Матаның үлгісінің деформациясының өлшемі 0,1 мм аспайтын (6)

шкалаға қатысты конустың төменгі қысқышының қалпы мен тіркеледі,

жүкті түсіргеннен кейін сызғышты қойып тіркейді.

Қалыпты ұзарту кезінде сынауларға арналған «Тірек» типті

релаксометрді А. Н. Кобляков ұсынған. (3) үлгінің жүктелуі берілген

деформацияға жеткенше (7) штурвалды дөңгелектің айналуымен жүзеге

асырылады. Деформацияның үлкендігі (6) шкала бойынша бақылауға

алынып отырады. 1 сағат өткен соң үлгіні төменгі қысқыштан босатып

(8) шкаладағы үлгінің үзындығын өлшейді.

Бұл үлгілердің жоғарғы қысқышының (2) әр қайсысы (9) серіппе балкаға

бекітілген, горизонталды (1) балкаға орнатылған. Үстінде сым- ды

тензорезисторлар (10) жабыстырылған серіппелі тірек.

«Тірек» типті релаксометрдің конструкциясының қарапайымды- лығы -

деформация өлшемдерін қажетті жоғары дәлділікпен біріктіру үшін

МТПИЛП және Р-МТИЛП релаксометрі ойлап табылған. 5.3. және 5.4.

суреттерде «Тірек» релаксометрі көрсетілген.

117

1 2

Сурет 5.3 - Режимді материалдарды сынауға арналған «Тірек»

типті релаксометр сұлбасы (қалыпты сынауларын)

1 2

Сурет 5.4 - Режимді материалдарды сынауға арналған «Тірек» типті

релаксометр сұлбасы (Қалыпты ұзарту)

Р-МТИЛП релаксометрін Б. А. Бузов (сурет 5.5), Д. Г Петропавлов

қалыпты күшейту кезіндегі сынауларға арнап ойлап тапқан құрылғысы. (15)

үлгінің жүктемесі, жүктеме штоктың бекіткішінің (17) тұтқасын бұрау

арқылы іске асырылады. (7) жүк (12) қысқыш (11) тетік арқылы (15) үлгіге

әсер ете бастайды, үлгінің төмен санының орналасуы оның ұзаруына тең.

118

Сурет 5.5- Матаның деформациясын тексеру үшін Р-

МТИЛП релаксометрі

1- аяқтары, 2-негіздеме, 3-тұрғыш, 4,5-майыстырушы бағдарлама, 6-

жүктеме алаңы, 7-жүк, 8-балка, 9-роликті бағыттаушы, 10-жүктеме тетігінін

бекіткіші, 11-жүктеуші тетік; 12-қозғалатын қысқыш, 13-бал- ка, 14-

қозғалмайтын қысқыш, 15-үлгі, 16-қозғалатын қысқыштың фиксаторын^ің

түтқасы, 17-жүктеме тетігінің фиксаторынын тұтқасы, 18,19-тегершік, 20-

ось, 21-швеллер, 22-балка, 23-индикатор, 24-винт, 25-штатив, 26-табан.

Тоқыма матаның беріктігі. Матаны тартқандағы беріктігі - оның

сапасын сипаттайтын негізгі көрсеткіштердің бірі. Матаның тартқандағы

беріктігі дегеніміз оның өзіне түскен күшке қарсы тұру қабілеті. Белгілі бір

мөлшердегі мата жолағын үзуге кететін ең аз салмақты үзілу салмағы деп

айтады. Бұл салмақ үзу машинасында мата жолақтарын үзу арқылы

анықталынады. Маталардың үзу жүктемесін «РТ 250М» және «Инстрон»

машиналарында анықтайды.

Үзу машинасында матаның берітігімен қоса ұзаруын анықтайды. Үзілер

кездегі үлгі ұзындығының өсуі - үзілердегі ұзаруы (мм) өлшенеді (абсолютті

ұзаруы) немесе үлгінің бастапқы ұзындығына процентпен алынады

(салыстырмалы ұзару Е).

119

Е ^2 -Ц / Ц 100,

мүндағы, І^ үлгінің бастапқы үзындығы, мм 12 -үлгінің үзілердегі

үзындығы, мм.

Меншікті үзу жүктемесі Рм , Н, бүл материалдың қүрылысының

элементіне келетін үзу жүктемесі. Матада бүл негіз немесе арқау жіптері, ал

тоқымада шалу қатары болып табылады.

Р =Р /п, м р

мүндағы, Р - үзу жүктемесі, Н, п - үлгі ені бойынша алынған қүрылымдық

элементтер саны.

Салыстырмалы үзу жүктемесі Рс , Нм/г, келесі формуламен

анықталынады:

Р=Р /(МЬ), О р 4 8 ' '

мүндағы, М8 - материалдың беттік тығыздығы, г/м2 , Ь - элементарлы үлгі

ені, м.

Маталарда негіз және арқау жіптерінің массасы әр түрлі болып келеді.

Сондықтан, бүл маталардың салыстырмалы үзу жүктемелерін анықтау үшін

әрқайсысының салмақ бөлігі бойынша анықтап алына- ды:

Р=Р /(МЬс), О р 4 8 ' '

мүндағы, с үлгіні бүзу бағытында алынған жүйедегі жіптің массасының

үлесі.

Абсольютті үзу үзару І мм, үзу моменті кезіндегі матаның үзындығының

үзаруы. Бүл үзу машинасындағы шкала арқылы анықталынады.

Салыстырмалы үзу үзару е %, мына формуламен анықталады:

8р =1001р^о,

мүндағы, ^о -материалдың бастапқы үзындығы, мм. Абсолютті үзу жүмысы Кр , Дж, келесідей анықталынады:

К =Р 1 п- р р р

мүндағы, п- диаграмманың толықтыру коэффициенті

Диаграмманың толықтыру коэффициенті, ол үшбүрыштың ауданы

8, яғни Рр және 1 координаттарынан алынған. 5.6. суретте жүмыс

диаграмммасының сүлбасы берілген:

120

5.2.2. Тоқыма материалдардың жартылай циклды

үзілмейтін сипаттамалары

Жартылай циклды үзілмейтін сипаттамаларға келесі қасиеттер жа- тады:

иілу кезіндегі қатылық, драпталыну.

Тоқыма материалдардың қаттылығы - матаның өзіне берген форма- сын

сақтап қалу қабілеті. Қаттылыққа қарама-қарсы қасиет жұмсақтық болып

табылады.

Тұрмыстық қажетке пайдаланылатын маталардың қаттылығын анықтау

үшін олардың жолақтарының өз салмағының әсерінен иілу дәрежесін ПТ-2

аспабында анықтайды.

ПТ- 2 аспабы (сурет 5.7) мата, тоқыма, бейматаларды ию кезіндегі

қаттылығын анықатуға арналған. Бұл материалдардың қаттылығын анықтау

үшін алдын-ала бес көлденең және тік материалдардың жолақшалары

дайындалады. Бұл жолақша өлшемі 160x30 мм болып келеді. Өлшеу арқылы

бес рет зерттеп, жолақшаның грамм бойынша массасын анықтаймыз (тік

және көлденең жолақшалары бөлек алына- ды). Зерттелінетін жолақшаны

(7) симметриялы етіп, шкала бойынша

(9) горизонтальді анықтау оң жақ бетімен жоғары қаратып салынады,

үлгінің ортаңғы бөлігіне ені 2 см, салмағы 500 г болатын жүкпен (8)

бекітеміз. Алаңның ортаңғы бөлігі (6) қозғалмайтын болып табылады, ал

оның екі жағы механизм (2) көмегімен бір қалыпты төмен түседі. Бұл

механизм батырма 1 арқылы жұмысқа қосылады. Ауданның кейбір учаскесі

төмен түскенде үлгінің шет жақтары иіле бастайды, бір минут өткен соң

иілуді көрсететін тілше (4) бойынша (шкала) жолақшаның иілген шеттерін

шкаламен (5) өлшеп алады. Соңғы нәтиже ретінде зерттелген 10 жолақтың

орташа саны алынады.

121

Сурет 5.7 - ПТ-2 аспабы

Матаның қаггылығын ЕІ, мкН 1 см2 үлгінің тік және көлденең бағытта

алынуына байланысты келесі формуламен анықталынады:

ЕІ. =42046т/А, ТІК, көлд. 5

мұндағы, т - зерттелелетін жолақ салмағы, г, А-кесте 5.2 бойынша

анықталынатын салыстырмалы иілудің/0 функциясына сәйкес келетін

коэффициент. Салыстырмалы иілудің/ формуласы:

/0 = //1 = / / 7,

мұндағы,/ - үлгінің соңғы иілуі, см, I - үлгінің түсіп тұрған шеттерінің

ұзындығы 7 см тең.

Кесте 5.2 - Салыстырмалы иілудің/0 функциясына сәйкес келетін А

коэффициенті

/ А /

А / А /

А

1 2 3 4 5 6 7 8

0,01 0,08 0,26 2,22 0,51 5,28 0,76 13,34

0,02 0,16 0,27 2,32 0,52 5,44 0,77 14,04

0,03 0,24 0,28 2,41 0,53 5,62 0,78 14,79

122

1 2 3 4 5 6 7 8

0,04 0,32 0,29 2,51 0,54 5,79 0,79 15,63

0,05 0,40 0,30 2,60 0,55 5,97 0,80 16,57

0,06 0,48 0,31 2,70 0,56 6,15 0,81 17,65

0,07 0,56 0,32 2,80 0,57 6,34 0,82 18,92

0,08 0,64 0,33 2,90 0,58 6,54 0,83 20,43

0,09 0,72 0,34 3,00 0,59 6,74 0,84 22,26

0,10 0,80 0,35 3,10 0,60 6,96 0,85 24,53

0,11 0,88 0,36 3,21 0,61 7,18 0,86 27,35

0,12 0,96 0,37 3,31 0,62 7,42 0,87 30,92

0,13 1,04 0,38 3,48 0,63 7,66 0,88 35,49

0,14 1,12 0,39 3,54 0,64 7,95 0,89 41,17

0,15 1,21 0,40 3,66 0,65 8,24 0,90 48,46

0,16 1,29 0,41 3,79 0,66 8,56 0,91 57,70

0,17 1,38 0,42 3,92 0,67 8,90 0,92 69,40

0,18 1,47 0,43 4,06 0,68 9,27 0,93 84,14

0,19 1,56 0,44 4,19 0,69 9,66 0,94 102,16

0,20 1,66 0,45 4,34 0,70 10,08 0,95 125,81

0,21 1,75 0,46 4,49 0,71 10,54 0,96 154,60

0,22 1,84 0,47 4,64 0,72 11,08 0,97 190,24

0,23 1,94 0,48 4,79 0,73 11,55 0,98 234,14

0,24 2,03 0,49 4,95 0,74 12,10 0,99 288,00

0,25 2,13 0,50 5,11 0,75 12,70 - -

5.2.3. Тоқыма маталардың иілу кезіндегі драпталынуы

Драпталану - матаның жүмсақ дөңгелектенген қатпарлар туғызатын

қасиеті. Драпталану матаның салмағына, қаттылығына не- месе

жүмсақтығына байланысты болады. Драпталу коэффициенті К, % келесі

формуламен есептелінеді:

К=100-А/2

Дисклеу тәсілі материалдардың бір уақытта әртүрлі бағытта драпта-

лынуын бағалауын анықтайды. 5.8 суретте дискілеу тәсілінің сүлбасы

көрсетілген. Бүл аспап (6) үстелшеден, (4) өзек, (1,2) диск, (3) ине, (5)

қағаздан қүралған.

123

Сурет 5.8 - Дискілі тәсілмен материалдардың драпталуын анықтау және

аспаптың сұлбасы

Жақсы драпталынатын материал кіші радиусты қиғашталуына ұсақ

симметриялы қатпардан тұрады. Нашар драпталынатын матери- алдар

проекциясы зерттелінетін үлгінің ауданына жақын келеді. Егер материалдың

ұзынына бойлай және көлденеңінен әртүрлі драпталы- натын болса, онда

проекция сынақтың үлкен қатпарына қарай созыла- ды. Дискілі әдіспен

маталардың драпталынуын анықтағанда драпталу коэффициентімен

анықталынады:

К =(8 -8 )/8 , Д 4 о п о5

мұндағы, 80-бастапқы үлгінің ауданы, мм2, 8п-планиметр көмегімен

анықталынған үлгі проекциясының ауданы, мм2.

В/А ось сызықтарының қатынасын екі бағытта бірдей драпталына- тын

материалдың 0,95-1,1 иелігінде сипатталынады. Егер В/А >1,1 бол- са

материал көлденең бағытта, ал В/А< 0,95 болса материал ұзынына бойлай

бағытында өте жақсы драпталынады. 5.9 суретте үлгілердің проекциясы

көрсетілген.

Сурет 5.9 - Әртүрлі драпталған маталы үлгінің проекциясы а,

б, в -үлгінің проекциялары.

124

Тоқыма маталардың бірнеше түрлерінің драпталану көрсеткіштері

5.3 кестеде көрсетілген.

Кесте 5.3 - Матаның драпталынуы

Маталар Драпталынуы %

Жақсы

(жоғары)

қанағаттанады нашар

Мақта жүн 65 45-65 45

Көйлектік 80 68-80 68

Костюмдік 65 50-65 50

Пальтолық 65 42-65 42

Көйлектік жібек 85 75-85 75

5.2.4. Тоқыма маталардың бірциклды үзілмейтін сипаттамалары. Қыртыстанбауы

Қыртыстангыштыгы - ылғалжылумен өңдегенде, матаны бүктеп,

орағанда мыжылу қасиеті. Қыртыстану себебі - матаны бүктеп, орағанда

пайда болатын иілу пішінінің өзгеру салдары.

Тоқыма материалдардың жылжуы мен сетінеуі. Маталардың жылжуы

деп бір жүйедегі жіптердің екінші жүйеге сыртқы күш әсерінен ауысуын

айтады. Матаның сетінеуі - матаның ашық қиықтарынан жіптердің түсуі.

Маталардың сетінеуі және жылжуы ар- найы құрылғысы бар үзу

машиналарында РТ-2 МЕМСТ 22730-87 бой- ынша анықталынады.

Қыртыстанбау - қыртыстану күші алынғаннан кейін өзінің бастапқы

қалпына келуі.

Матаның қыртыстанбауын келесі формуламен анықтайды:

Н = 0,555-Ц

мұндағы, ^-қайтадан қалпына келу бұрышы, град.

Материалды қыртыстануына байланысты оларды зерттейтін құрылғылар

мен әдістерді екі топқа бөліп қарастырады. Бірінші топқа ориентацияланған

қыртыстануды зерттейтін құрылғылар мен әдістер жатады, яғни сыртқы

күштің әсерінен материалдың үлгісі белгіленген, шектелінген бірінші

бөлігінде бүгіледі және мыжылады. Қыртыстануды анықтайтын аспаптарға

СМТ, СТ-1, СТ-2 жатады. Ориентацияланған қыртыстандыру әдісі

стандартты болады.

Ал, екінші топтағы әдістер мен құрылғылар арқылы орентациялан- баған

қыртыстануды жүргізеді. Мұнда материалдың үлгісі хаосты түрде бүктеліп,

мыжылады.

125

СМТ аспабы мақта мата, жібек, зығыр, аралас маталар, тоқылмаған

кездемелердің қыртыстанбауын анықтауға арналған, аспаптын сүлбасы 5.10

суретте көрсетілген. СТ-1, СТ-2 аспаптары таза жүн, жартылай жүн

маталарының қыртыстануын анықтауға арналған.

а б

Сурет 5.10 - Матаның қыртыстанбауын анықтайтын СМТ аспабы

а қалпына келу бүрышы, ол 1о дәлдікпен өлшенеді. Үлгінің

қыртыстанбауын а бойынша бөлек бөлек тоқыма кездемелерін көлденең

және тік бағыттарына байланысты өлшейді, келесі формула- мен

анықталынады:

а=£аУп:

мүндағы, а^-қалпына келтіру бүрышын өлшеу нәтижесі, град; п - зерт- теу

саны.

Қыртыстанбау көрсеткішін % бойынша келесі формуламен анықтайды:

а=Хү/100,

мүндағы, Х-тоқыма кездеменің қыртыстанбауы, %; ү-элементарлы үлгінің

толық ашылу бүрышы, 180о тең (сурет 5.11).

15 мм „

24мм

Сурет 5.11. Материалдардың қыртыстанбауын анықтауға арналған үлгінің

өлшемі және пішіні

126

Қыртыстану коэффициентін Кс төмендегі формуламен анықтайды:

К =һ/20, с

мұндағы, һ - қатпардың фактілік ұзындығы, мм; 20 - қатпар ұзындығының

(тах) мүмкіндігі.

Тоқыма маталарының қыртыстануын ориентацияланбаған СТП- 6

аспабында зерттейді. Тоқыма маталарының қыртыстанбауының келесідей

параметрлер арқылы анықтайды. Мата сызығының өлшемі сынақ үшін

170x50 мм, сынақ ұзындығы 50 мм, қыртыстандырудағы жүктеменің іс

уақыты 1 минут, қыртыстанудан кейін демалу уақыты 1 минут,

қыртыстанбаудың критерии бағалануы Кн, % бойынша алынған:

К=100(Қ/Н0):

мұндағы, Н^-бір цикл мыжылудан кейінгі жұмыс үлгісінің орта- ша биіктігі,

мм, Но-мыжылмаған жұмыс үлгісінің орташа бастапқы биіктігі, мм.

5.2.5. Тоқыма материалдардың көп циклды

сипаттамалары

Пиллинг деп - тоқыма бұйымның бетінде талшықтардың ұйысқан

түйіршіктердің пайда болуын айтады.

Пиллинг қатты және көп үйкелетін әсерден пайда болады және де

киімнің сыртқы көрінісін бұзады.

Мата тозуының критериялары:

- механикалық қасиеттің төмендеуі (беріктілігінің, күтімділігінің

қаттылығының);

- қондициялық салмағының төмендеуі;

- ауа өткізгіштігінің, су өткізгіштігінің жоғарлауы; -

тесіктердің пайда болуы.

Матаның үйкеліс кезіндегі қасиеттерінің өзгеруі -

П, % бойынша сынақтан кейінгі, сынаққа дейінгі әртүрлі

көрсеткіштердің қатынасымен және алғашқы көрсеткіштер мағынасымен

анықталады.

П=100(А1-А2)А1.

Сыналған маталардың қортындыларының әртүрлі беттік тығыздықтарды

салыстыру үшін үйкеліске тұрақтылық коэффициентін қолданады:

127

К=п/Мч У 8:

мұндағы, п-мата үлгісінің үйкелістен бұзылуына дейінгі цикл саны; М8-

матаның беттік тығыздығы, г/м2.

Кейбір маталардың тұрақтылығын үйкеліске тұрақтылык

коэффициентімен бағаланады, салыстыру жолымен және де сынақтан өтетін

эталонмен анықтаймыз:

К =п/п, о.у э’

мұндағы, п^-эталон үлгісінің үйкелісінің цикл саны.

Қазіргі кезде тоқыма маталарының тозуға, үйкеліске төзімділігін

зертханада анықтайтын стандартты аспаптар ДИТ-М, ТИ-1М, ИС-4М, ИТИС

болып саналады.

ДИТ-М аспабы мақта маталарын зығыр, жібек, химиялық талшықтар

мен жіптерден, аралас бірнеше типті маталардың (ГОСТ- 18976-73) арнайы

киімдер тігілетін маталардың (ГОСТ-159-67-70) тозуға, үйкеліске

төзімділігін анықтау үшін қолданады.

ДИТ-М аспабы 2 айналатын басшаларынан (сурет 5.12) ұстағыш 5 бар

ауыстырмалы пяльцыдан 1 тұрады.

Сурет 5.12 - ДИТ-М аспабы

Басшасында 2 саңырауы бар жүргіш 3 бекітілген. Саңырауымен өз

осімен ғана, жүргіштермен бірге бірдей айналатын, басшалар осі сыртымен

қозғалады 2. осылай үлгінің жазықтық бетімен абразивпен түйісуі шеңберлі

қозғалыс жасайды. ДИТ-М қондырғысына 2 типті пяльцалар кіреді:

сыналатын мата үлгісін бекітуге арналған (зығыр не- месе жартылай зығыр

маталарын зеттеу үшін); абразивті бекіту үшін (мақта маталарын, жібек

бейматаларын және химиялық жіптер мен

128

тоқыма маталарды сынау кезінде). Маталардың беттік тығыздығымен

тағайындалуына байланысты нормативтер интервалы мынандай: мақта

маталар, аралас маталар үшін 1000-3000 циклде; жібек және жартылай

маталар үшін 110-2000 циклде; зығыр және жартылай зығыр маталар үшін

2000-15000 дейінгі цикл аралығында болуы қажет.

Көп циклды сипаттамалар бойынша тоқыма материалдар келесі

қасиеттерге ие болады: төзімділік, беріктік, қалдықты циклды дефор- мация.

Төзімділік һр - әрбір цикл кезінде берілген деформациясында ыдырауға

дейінгі материал төзімділігінің цикл саны.

Беріктік 1р - әрбір цикл кезінде берілген деформациясында ыдырау

моментіне дейінгі көп циклды ұзару уақыты.

Қалдықты циклды деформация - Е0ц, % берілген цикл саны бойын- ша

жиналған деформация:

Е0 =100 1 /Ь0, 0.ц о.ц 0'

мұндағы, 1оц-берілген цикл санынан кейінгі материал үлгісінің абсолютті

ұзаруы, ^0- материал үлгісінің қыспақ ұзындығы.

1 =Ц -к о.ц 1 0'

мұндағы, ^^-жүктен босатуға дейінгі үлгі ұзындығы.

Көп циклды сипаттамаларын анықтау үшін келесі аспаптар

қолданылады: УП-1 (КТИЛП), ПКМ-1, МРД-1 (МТИ), ПРД-5, ЕРДТ-2.

5.3. ТОҚЫМА МАТЕРИАЛДАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ҚАСИЕТІ

Матаның физикалық қасиетіне ылғалдылық, гигроскопиялық, ауа

өткізгштік, бу өткізгіштік, су өткізгіштік, шаң өткізгіштік, электрлік, жылу

сақтағыштық қасиеттері жатады.

Физикалық қасиетіне қойылатын талаптар, матаның тағайында- луына

оның талшықтық құрамына, құрылымына, өңделуіне байланы- сты

анықталынады.

5.3.1 Гигроскопиялық қасиеттері

Гигроскопиялық - матаның қоршаған ортадан ылғал сіңіру қасиеті.

Матаның гигроскопиялық ауаның 100% салыстырмалы ылғалдығы мен

20±2°С температурадағы материалдық ылғалдылығы келесі фор- муламен

анықталынады:

Щ = т°° ~

т • 100% ,

тс

129

9-6313

мұндағы, т100 -100% ауадағы салыстырмалы ылғалдылық (4 сағ.тұрған

материал үлгісінің салмағы), тс - өте құрғақ үлгінің массасы.

5.13 - суретте маталардағы сулы булардың сорбция мен

десорбцияның қисық сызықтары көрсетілген.

Тоқыма материалдарының гигроскопиялылығы олардың іс жүзінде

ылғалдылығына байланысты болады. Тоқыма материалдың ауадағы

жоғарғы ылғалдану ортасына су буын сіңіру қасиеті сорбция процесі деп

аталады, ал төменгі ылғалдану ортасына су буын қоршаған ортаға беру

процесін десорбция деп атайды.

Сурет 5.13 - Маталардағы сулы булардың сорбция мен десорбцияның қисық

сызықтары

1 — вискозды, 2- табиғи жібек, 3- мақта матасы, 4- капрон, 5- лавсан,

І — ауаның салыстырмалы ылгалдылыгы 80%, ІІ - ауаның

салыстырмалы ылгалдылыгы 0%.

Тоқыма материалдарының сорбциялық қасиеті ылғалдылық,

гигроскопиялық және ылғал қайтарыммен сипатталынады.

Тоқыма материалдардың гигроскопиялық қасиеттерін бағалаған кез- де

бір шама сипаттамаларды қолданады: ылғалдылық, гигроскопиялық, су

сіңіру, капилярлық, су сіңдірместігі, ылғал қайтарымы, бу өткізгіштігі.

5.4 - кестеде маталардың гигроскопиялық нормасы берілген.

7

24

I

130

Кесте 5.4 - Матаның гигроскопиялық нормасы

Маталар Гигросккопиялық % аз

емес ’

МЕМСТ

Синтетикалық талшықтары

бар зығыр матасы,%: 7 15968-87 33-50 5 15968-87 50 көп

Химиялық жіптерден және

аралас иірімжіптерден

жасалған жейделік мата:

ПЭ-мақта иірім жібінен 4 11518-88 басқалары 5 11518-88 Аралас

синтетикалық

талшықтардан жасалған

көйлектік маталар:

вискозды 6 29223-91 мақта 4 29223-91

Ылғалдылық. Нақты ылғалдылық (ш^ %) атмосфералық шартқа

байланысты, сынаудан өткізгендегі материалдағы ылғалдылығын көрсетеді,

ол келесі формуламен анықталынады:

тф - тс ІЛф =-*■ ------------------ • 100% , Ф т

с

мұндағы, т^- аудағы нақты ылғалдылық үлгісінің салмағы, тс - өте құрғақ

үлгінің салмағы.

Кондиционды ылғалдылық (шк %) материалдарды қалыпты

атмосфералық жағдайдағы (юв=65±5%,1=20±2°С) ылғалдандырудан кейінгі

ылғалдылығын айтады. Кондиционды ылғалдылық келесі фор- муламен

анықталынады:

™к = (Рі^і + Р2™2) / 100,

мұндағы, ррр2 - материалдың талшықтық құрамы, (%) бойынша, ^ ,^2-

талшықтық кондициондық ылғалдылығы.

Ылгал қайтарымы (В0%) - материалдың гигроскопиялық ылғал

ұстамдылығын яғни ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 2% болғандағы

қоршаған ортаға беру қасиетін айтады. Ол келесі форму- ламен

анықталынады:

в0 = ть - т

°к • 100,

ть

- тс

мұндағы, ть -үлгінің эксикатордағы суда ұстағаннан кейінгі салмағы г, тск -

үлгінің эксикатордағы күкірт қышқылына ұстағаннан кейінгі

131

салмағы, г, тс - үлгінің кептіргіш шкафына кептіргеннен кейінгі салмағы, г.

Тоқыма материалының сулы ортасымен әсерлескенде суды өткізу

қабілеті су сіңіру және капиллярлық сипатымен анықталынады.

Су сіңіру (пв %) - материалдың барлық көлемі суға енгізілудегі ылғал

сіңіру мен анықталынады. Гигроскопиялық қасиеті іш киімнің және жаздық

киімдер үшін өте қажет. Киімдік ассортименттің ішінде зығыр маталарының

гигроскопиялығы жоғары болып келеді. Сондай-ақ. мақта матадан, таза

жібек және визкозды маталардың гигроскопиялык қасиетіне жоғары болып

табылады. Үшацетатты, синтетикалық матаның гигроскопиясы төмен

болады. Тек, винолда тоқылған матаның гигроскопиясы мақта матасына

ұқсас болады. Су жүқтырмайтын сіңдірмемен өңдеу, жүқа үлпек қабатпен

резеңке қабатын жабыстыру апреттеу сияқты өңдеу операциясы матаның

гигроскопиялық қасиетін төмендетеді, келесі формуламен анықталынады:

Пв =

т0,

мүндағы, тв- суда сіңдіргеннен кейін үлгінің салмағы,г; т0- үлгінің бастапқы

салмағы, г.

Капиллярлық деп (Н мм) материалдың тігінен өз капиллярлығы мен суды

сіңіруді айтады.

5.3.2 Өткізгіштік

Тоқыма материалдардың ауаны, буды, суды, ерітінділерді, газ- ды,

шаңды, радиоактивті сәулелерді өз бойынан өткізуді өткізгіштік қасиеті деп

атаймыз.

Ауа өткізгіштік бұл - материалдан бүйымның өз бойына ауа өткізу

қабілетін айтады. Бүл қасиет талшықтың қүрамына тығыздығына және

өңделуіне байланысты болады. Тығыздығы төмен матаның ауа өткізгіштік

қасиеті жоғары болады, ал тығыздығы матаның, су жүқтырғыштың

сіндірмелері мен өңделген, резеңке араласты- рып тоқылған маталардың ауа

өткізу қасиеті төмен болады. Ауа өткізгіштігіне нақты мінездеме беру үшін

оны ауа өткізгіштік коэффицентімен анықталынады. Ауа өткізгіштік

гигиеналық және жылу сақтағыштық қасиетінің негізгі көрсеткіші болып

табылады. Бүл бүйымға материал таңдауда маңызды роль атқарады. Жаз

мезгіліне арналған матаның ауа өткізгіштігі өте жоғарғы болу қажет ол киім

ішіндегі ауа қабатының еркін қозғалуын қамтамасыз етеді, ал қыстық

киімдер үшін ауа өткізгіштігі төмен материалдар таңдап алынады. Ауа

өткізгіштік келесі формуламен анықталынады:

132

Бр=ү/( 8 - х) ,

мұндағы, V дегеніміз - ауаның көлемі (дм3), з - ауа өткен үлгінің ауданы(м2),

т - ауаның үлгіден өткен уақыты(с).

Ауа өткізгіштігін ВПТМ-2, АТЬ-2 және ОПВ-2 аспабымен анықталады.

Ауа өткізгіштік коэффициентін келесі формуламен анықталынады:

В =10000-У /8, р ср ’

мұндағы,У - бір нақты үлгінің ауа шығыны дм3/с, 8 - сыналған үлгінің 2 СР

ауданы, м2.

Ауа өткізгіштік бұл материал мен бұйымның ауа өткізгіштік қасиеті.

Оларға нақты мінездеме беру үшін, ауа өткізгіштік коэффициентін

анықтайды. Бұл көрсеткішті анықтау үшін, камера (3) ішіндегі үлгіні (1)

белгілі бір мөлшерінен, белгілі бір уақыт ішіндегі ауа өткізу көлемін

анықтайды.

Сирету келесі формуламен және 5.14 - суретте көрсетілген:

Р=Р -Р 1 2,

мұндағы, Р^-айналадағы ортаның қысымы, Р2-камерадағы насос пен

желдеткіш арқылы пайда болған қалған қысым.

Үлгіден (1) өткен ауа көлемі счетчиктің көмегімен, ал сирету Р мо-

нометр (4) көмегімен анықталынады.

Ауа өткзгіштік - гигиеналық және жылу сақтағыш қасиеттерінің негізгі

көрсеткіші. Бұл бұйымға материал таңдауда маңызды роль атқарады. Жаз

мезгіліне арналған материалда ауа өткізгіштік қасиеті өте жоғары болу

қажет. Ол киім ішіндегі ауа қабатының еркін қозғалуын қамтамасыз етеді.

Ал, қыстық киімде ауа өткізгіштігі төмен материал- дар таңдалып алынады.

Сурет 5.14 - Ауа өткізгіштікті анықтайтын құрылғының

принципті сұлбасы

133

Тұрмыстық мата, тоқыма кездемелер және тоқылмаған кездеме- лер,

техникалық және арнайы киімге арналған мата, киіз, жасанды былғары,

комплекстік материалдардан дайындалған бұйымдардың ауа өткізгіштігі Вр,

дм3/(м

2с)

Вр=У/§{),

мұндағы, ^-үлгінің ауа өткен көлемі, дм3, 8- ауа өткен үлгінің ауданы, см

2, I -

ауаның үлгіден өткен уақыты, сек.

Берілген материалдың немесе бұйымның ауа өткізгіштігін сынау

арқылы анықтайтын аспаптар ВПТМ-2, АТЬ-2, (ҒҒ-12) немесе УПВ-

2 (ГОСТ 12088-77). Сынау кезінде келіспеушіліктер болған жағдайда сынақ

ВПТМ-2 аспабында жүргізіледі. Таза жібек, химиялық жіптер, жоғары

элементті капрон жіптері. Каландрленген және қатпаршақпен мақта мата,

әуе өнеркәсібінде қолданатын мақта матасы, арнайы мата- лар мен

кездемелерді ВПТМ-2 немесе УПВ-2 аспаптарында сыналы- нады.

5.3.3. Бу өткізгіштік

Бу өткізгіштік - адам денесінен бөлініп шығатын су буларын матаның

өткізу қабілетін айтады. Бу матадағы саңылаулар арқылы өтеді немесе

материалды өзінің гигроскопиялық қасиетінің арқасында киім астындағы

ауадан буды сіңіріп алады, оны қоршаған ортаға береді. Жүн маталары су

буларын жайырақ буландырады және киім астындағы температураны басқа

маталарға қарағанда жақсырақ реттейді. Модель- дер құрып конструкция

жасағанда матаның осындай қасиетін ескеру қажет. Мысалы: балон тектес

матадан тігілген плащтың ауа және бу өткізгіштік тігісін жақсарту үшін

кокетканың астынан бу шығаратын тор салады. Бу өткізгіштікті келесі

формула бойынша анықтайды:

Вһ=А/(8т),

мұндағы, А - мата үлгісінен өткен су буларының салмағы,г, 8- мата үлгісінің

ауданы, м2, т - сынақ уақыты, сағ.

Су сіңдірмейтін қасиеті деп - судың ішке қарай өтуіне матаның

қарсылығын айтады. Бұл қасиет арнайы мақсаттағы (брезент, шатыр

қолданады) маталар үшін маңызды болып табылады. Су сіңірмейтін қасиетті

талшықтың құрамына тығыздығына және өңдеу сипатына байланысты

болады.

Матаның суға қарсылығын жоғарылату, оған су сіңдірместік қасиет беру

үшін әртүрлі су сіңдіргіштік, су жұқтырғыштық өңдеулерден өткізеді.

Кошел әдісімен су қарсылығын анықтау (сурет 5.15 а,б) .

134

а б

Сурет 5.15 - Кошел әдісімен су қарсылығын анықтау.а, б. а- су қарсылығын

анықтауға арналған,

б- пенетрометрдің сұлбасы.

5.3.4. Шаң өткізгіштік

Маталардың өз бойынан шаң бөлшектерін өткізу қабілеті. Ол шаң

өткізгіштік коэффициентімен сипатталынады және оны келесі форму- ламен

анықтайды, П^, г/(см2*с):

П = т

1

/(8т

),

мүндағы, т^ - мата үлгісінен өткен шаңның салмағы,г, 8- мата үлгісінің

ауданы, см2 , т - уақыты, с.

Салыстырмалы шаң өткізгіштік По %, матадан өткен шаң салмағының т}

сынаққа алынған шаң салмағына т0 қатынасын көрсетеді, келесі

формуламен анықталынады:

П = 100т./тп о 1 0.

Шаң сыйымдылығы. Шаң сыйымдылығы талшықтың қүрамына

тығыздығына өңделуіне және матаның оң бетінің сипатына байланы- сты

болады. Мысалы: түкті матаның шаң сыйымдылығы жоғары болып келеді.

Ол салыстырмалы шаң сыйымдылықпен сипатталынады Пе% - матамен

жүтылған шаң салмағының т2 сынаққа алынған шаң салмағына т0

қатынасын көрсетеді, келесі формуламен анықталынады:

П = 100т,/тп е 2 0.

135

Әртүрлі тоқыма материалдары үшін шаң өткізгіштік пен шаң

сыйымдылық әртүрлі болып келеді.

5.3.5. Тоқыма материалдардың

жылу өткізгіштігі

Жылу өткізгіштік - матаның белгілі бір мөлшерде жылу өткізу қабілеті.

Тоқыма материалдар жылу энергиясының әсерінен бір қатар қасиеттер

көрсетеді: жылу өткізу қабілеті (жылуөткізу), жылулық кедергі

(температураөткігіштік), жылу жұту (жылусыйымдылық), жоғары және

төмен температуралардың әсерінен қасиеттерін сақтау немесе өзгерту

қабілеті (жылу, қыздыру және аязға төзімділігі). Тоқыма материалдардың

жылулық қасиеттері алдын-ала берілген жылу сақтау көрсеткіштермен киім

жобалау, тігін бұйымдарды ылғал-жылумен өңдеу және оларды әртүрлі

климаттық, өндірістік жағдайларда тұтыну маңызды болып табылады.

Жылу өткізгіштік - тоқыма материалдардың екі жағында тем- пература

айырмашылығынан бұйымның жылу өткізу қабілеті. Жылуөткізгіштік келесі

сипаттамалармен бағаланады: жылу өткізу коэффициенті - 10С (К)

температура айырмашылықта қалыңдығы 1 м болатын материалдың 1 м2

ауданынан 1 сағатта қанша жылу өтетінін сипаттайды:

I = Ф 5 / [(Т - Т2) 8] , Вт/(м К),

мұндағы, Ф - жылу ағынының шамасы, Дж (Вт), 5 - материалдың

қалыңдығы, м, Т^ , Т2 -материалдың беттерінің температурасы, 0С, 8 -

материалдың ауданы, м2

Тоқыма материалдарының құрылымы күрделі, талшықтармен және

ауамен толтырылған кеуектерден тұрады. Мұндай материалдар- да жылуды

тасымалдау талшықпен жабық кеуектердегі ауаның жылу өткізгіштігімен,

ашық кеуектер арқылы конвекциямен, кеуектердің қабырғаларынан жылу

шығарумен өтеді.

Жылусыйымдылығы - тоқыма материалдардың температураны

жоғарлатқандағы жылуды жұту қасиеті. Жылудың кинетикалық теори-

ясына сәйкес, енгізілетін жылу энергиясы дененің атомдарының және

молекулаларының ішкі қозғалысының кинетикалық энергиясына ай- налады.

Температура төмендегенде атомдардың және молекулалардың қозғалу

кинетикалық энергиясы азаяды, яғни материал немесе дене белгілі жағдайда

жылу беру қабілетін көрсетеді.

Жылу сыйымдылығының сипаттамаларына мыналар жата- ды:

салыстырмалы жылу сыйымдылығы - С, Дж/(кг-К), салмағы 1 кг

матариалдың температурасын 1К-ға көтеру үшін қажетті жылу мөлшері:

136

С = ^/ [т (Тк - Т)] ,

мұндағы, ^ - жылу мөлшері, Дж, т - материалдың салмағы, кг, Тк -

материалдардың қызу температурасы, К; То-материалдың бастапқы

температурасы, К.

Киім тігуге арналған материалдардың жылу сыимдылығы:

С = 1,09 103 - 2,18 10

3 Дж / кгК

Ең жоғарғы жылу сыйымдылығы: табиғи жануар текті талшықтар (жүн,

табиғи жібек) және синтетикалық талшықтар (капрон, үшацететтық), ал

мақта, зығыр, вискозалық, лавсан талшықтарының жылусыйымдылығы

төмен. Жылу сыйымдылығы - материалдардың маңызды жылу физикалық

қасиеттеріне жатады. Жылу сыйымдылық көрсеткіші жоғары

материалдардың жылу сақтау қасиеті басқа материалдарға қарағанда басым

болады.

5.3.6. Тоқыма материалдардың

температура өткізгіштігі

Тоқыма материалдардың әртүрлі нүктелерде температураны

біркелкілеуге, жылуды қатты қызған бөліктерінен аз қыздырылған

бөліктерге жеткізуі температура өткізу коэффициентімен сипатталады. Ол

коэффициент жылу өткізу коэффициентіне және салыстырмалы жылу

сыйымдылығына тәуелді:

а = 1 / С р , м2/г,

мұндағы, р-материалдың тығыздығы, кг/м3.

Температура өткізу коэффициенті температураны біркелкілеу

жылдамдығын көрсетеді, яғни тоқыма материалдардың жылу инерциялық

қасиетін сипаттайды. Тоқыма материалдардың бұл көрсеткіші 7,17 - 16,83

м2/с және материалдардың көлемдік сал- мағына, температурасына және

талшық түріне байланысты. Табиғи талшықтардың ішінде ең жоғарғы

температура өткізу коэффициенті мақта талшығыныкі, ең төмені жүн

талшығыныкі. Қысқы киімдерге арналған материалдардың температура

өткізу коэффициенті төмен болады, өйткені жылу сақтау қасиетіне әсерін

тигізеді. Сонымен қатар, температура өткізу ылғал - жылумен өңдеу

операциясынада себебін тигізеді, өңдеу кезінде материалды қыздыру

жылдамдығын анықтайды.

137

5.3.7. Тоқыма материалдардың электрлену

қасиеттері

Электрленгіш деп - материалдардың бетіне түрақты электр өрісін жинау

қабілетін айтады. Тоқыма материалдарын өндіру және пайда- лану

барысында жанасу және үйкелесу сияқты әрекеттің салдарынан олардың

бетіне электр заряды жиналып торланады. Егер зарядтың жиналуы және

торланудың арасындағы тепе-теңдік бүзылса онда материалдың бетіне

түрақты электр жинағанда электрлегіштік қасиеті артады. Зарядтың

мөлшері, оның таңбасы талшық түсетін заттың химиялық қүрамына

байланысты болады. Тоқыма материалдардың электрленгіштігі, әсіресе адам

денесіне үйкелістен туған электр өрісі организмге биологиялық әсер етеді.

Адам денесінде пайда болған оң зарядты электр өрісі нерв жүйелері мен

жүрек - қан тамырларына теріс әсер етеді, ал теріс зарядталған электр өрісі

жағымды әсер етеді. Хлориннің жоғары электрленгіш қасиетін емдік

киімдер дайындауда пайдаланады.

Материалдардың электрленгіштігі оларды өндіруді және олардың тігін

бүйымдарын дайындау жөніндегі технологиялық процесті қиындатады,

киімнің тек былғануына себепкер болады. Бүйымның іш киімге немесе

денеге жабысып қалуы осы электрленгіштіктің салдары. Матаның

электрленгіштігін азайту үшін оның бетін антистатикалық белсенді

заттармен өңдейді. Электрленгіштікті азайту үшін талшық қоспасының

қүрамаларын дүрыстап таңдау арқасында химиялық қүрылымы әртүрлі

талшықтарда пайда болған электр зарядтары бір - бірін

бейтараптандыратындай жағдайға келтіру керек. Гидрофильдік және

гидрофобтық талшықтардың қосындысы электрленгіштік қасиетті

төмендетеді. Тоқыма материалдардың электрлену көрсеткіштері

5.5 - кестеде көрсетілген.

Кесте 5.5 - Тоқыма материалдардың электрлену көрсеткіштері

Мата Үлесті электрлі

қарсыластығы, р, Ом*м

Зарядтың тығыздығы,

Кл/см2

1 2 3

Мақта маталы трико- 2,1*108 9,0*10

-12

таж

Вискозды мата 4,9*108 1,08*10

-11

Мысты-амиак талшы- 5,9*108 1,08*10

-11

ғынан жасалынған три-

котаж

Жүн талшығынан жаса- 1,7*109 3,42*10

-11

лынған трикотаж

Жібек матасы 3,82*10п 8,55*10

-11

138

1 2 3

Ацетатты мата 3,2*1013 2,79*10

-10

Үшацетатты мата 9,7*1012 1,6*10

-10

Капрон матасы 1,29*1014 3,69*10

-10

Хлоринды трикотаж 1,37*1014 3,78*10

-10

Нитронды трикотаж 1,66*1014 Мағлұмат жоқ

Вискозды ацетатты 8,2*1010 9,9*10

-11

мата

Мақта вискозалы мата 3,2*108 1,17*10

-11

5.3.8. Матаның апшуы

Апшу - жылу мен ылғал әсерінен мата мөлшерінің кемуі. Апшуыдың

негізгі тоқу өндірісінің барлық кезеңінде (иіру, тоқу, өңдеу) талшықтар,

жіптер негіз бағытында қатты керіледі аппреттеліп

- өңделіп сығымдалып, каландрланып сол күйінде бекітіледі. Жуғанда

немесе сулағанда аппрет шайылады талықшықтармен жіптер керілуден

босайды. Жылу мен ылғалдың әсерінен талшықтарға серпімділік бітеді,

ісінеді, ұзындығы қысқарып, соның салдарынан мата апшиды, жіптердің

керілуі бір деңгейге түседі.

Төмендегі 5.6-кестеде көрсетілгендей талшықтар иіру кезінде төменгі

денгейде деформацияланғандықтан олардың отыруы жоғары болмайды. Ал,

мата тоқу процесінде негіз жіптерінің қатты дефор- мациялануы матаның

құрамындағы талшықтың және жіптің жоғары деңгейде отыруын қамтиды.

Сондықтан өңделмеген мата көп апши- ды.

Кесте 5.6 - Матаның апшу көрсеткіштері

Тоқыма материал Апшу бағыты Орташа апшуы, %

талшықтың жіптің матаның

1 2 3

Вискозалық

талшық

Өсі бойынша 0,4 - -

Вискозалық жіп - // - 0,5 2 -

Өңделмеген мата Негіз бойынша 2,5 13,6 20,5 Арқауы бойынша - 4,1 9,2

8,4

Қайнатылған мата Негіз - 0 0,7

арқауы - 5,7 9.8

Боялған мата (Дай- ын

мата)

Негіз арқауы

02

3,5 5

139

Күнделікті тұрмыста қолданылатын маталар жуғаннан және суланғаннан

кейін апшуы бойынша 3 топқа бөлінеді. 5.7 -кестеде матаның апшуы

сипаттамасы көрсетілген.

Кесте 5.7 - Матаның апшуы бойынша сипаттамасы

Маталар тобы

Матаның апшуы бой-

ынша сипаттамасы

Апшуы % (жоғары емес)

Негіз бойынша Апшуы бойынша

1 Мүлдем апшымайды 1,5 1,5

2 Аз апшитын 3,5 2,0

3 Апшитын 5,0 2,0

2 және 3 топқа жататын жүн және жартылай жүн маталары үшін

көрсетілген апшу мөлшері 1,5 % көбейеді. Егер 3 топқа сәйкес апшу

мөлшерінен жоғары болса, онда маталар үшін стандартта немесе

техникалық шартта апшу мөлшері көрсетілуі қажет.

5.4. ТОҚЫМА МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ ОТЫРУЫ

Тоқыма материалдарының ылғалдың әсерінен сызықтық өлшемінің

қысқартылуы отыру деп аталады. Материал ылғалды-жылумен өңдеу мен

жуу кезінде ғана емес, сонымен қатар, жарықтық ауа-райымен және

атмосфералық ылғалдың (соңғы жағдауда үдеріс жай сіңіреді) әсерінен

отырады.

Матаның отыруы олардың талшықтық құрамына байланысты, жуудың

әсерінен мақта матасының отыруы, жібек матасының жуудан отыруы және

жүн матасының ылғалдаудан отыруы МЕМСТ 30157.0- 95 және 30157.1-95

бойынша анықталады.

Мақта матасы, зығыр, вискоза және вискоза штапельді маталардың

жуудан отыруын анықтау үшін 300^300 мм төрт квадратты өлшеммен кесіп

алынады. Әрбір, квадраттың ішінен негіздік және арқаулық жіптің бағытын

көрсете, отыруды өлшейтін, квадраттың ішінен 200^200 мм өлшеммен тағы

квадрат белгілейді. Кейін үлгіні бөлмелік температуралы 10 л судан, 40 г

шаруашылық сабыннан және 10 г кальцинирлі содадан тұратын жуғыш

машинадағы ерітіндімен жуады. Жуудың ұзақтығы - 30 мин. 30 мин кейін

үлгіні шаяды, суды сығу үшін резеңкелі білікшелердің арасынан жібереді

және 200°С температура- мен аппрет-телмеген миткальді мақта матасы

арқылы үтікпен үтіктейді (үтіктің салмағы - 2,5 кг). Отыру үтіктегеннен

кейін 10 минуттан соң анықталады.

Матаның отыруы негізі және арқауы бойынша формуламен есептелінеді:

140

200 - А 200 - І-и Ү0 =

200 • 100; Үу = --------------

у- • 100 .

0 200

у 200

мүндағы, У0 және У - негізі және арқауы бойынша матаның отыруы, °% ^0 және - отырғаннан кейін белгілердің арасындағы мм.

Жуғаннан кейін жібек матасының отыруын анықтау үшін негізі және арқауы бойынша 50*300 мм өлшеммен үш жолақ бойынша пішеді. Басынан

соңына дейін әрбір жолақ 50 мм арақашықтықта бірінші белгіні жасайды, ал одан 150 мм арақашықтықта екінші белгіні қояды. Жолақтар 55-60°С

температуралы ерітіндімен дірілдемелі жуғыш қүралда жуылады. Ерітінді 1 л жүмсартылған су мен 2 г 60- 70 % шаруашылық сабыннан түрады.

Жуылудың үзақтығы - 30 мин. Жуылғаннан және шайылғаннан кейн үлгілер кептіріледі, 135-140°С қызу температурамен 2,5 кг салмақты үтікпен

үтіктеледі. Отыру келесі формула бойынша есептелінеді: 150 - I 150 - I-,,

Ү = 150

• 100 ; Үу = У • 100 .

0 150 у 150

Сыққаннан жүн матасының отыруы суық суда УТШ-1 қүралдың

көмегімен анықталынады. Осы мақсатпен 250*250 мм өлшеммен екі мата үлгісі кесіліп алынады, қима үлгінің көмегімен әрбір үлгінің ішінен квадрат

таңбалайды, негіз және арқау жіптердің бағыттарын таңбалайды, әрбір үлгіні жеке іледі және сумен ваннаға 1 сағатқа баты- рылады. Бір сағаттан кейін

үлгілер суырып алынады, жеңіл сығылады және қүралдағы кептіргіш камерада бастапқы салмағына дейін кептіріледі, үтіктеледі және белгілердің

арасындағы арақашықтық өлшенеді. Отыру негіз және арқау бойынша жоғарыда көрсетілген формуламен есептелінеді.

Отыруды анықтаудың үқсас әдістері басқа тоқыма материалдарын- да қолданылады.

5.5. ПІШІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ҚАСИЕТІ

Тоқыма материалдарының тігін бүйымдарында берілген бөлшектерімен

пішінді қабылдау және белгілеу қабілеттілігін пішін қалыптастыру деп атайды. Материалда бүл қасиеттің көрінуі кеңістікті пішінді иемденетін

киімде оларды қолданудың өте қажетті шарты бо- лып табылады. Материалға кеңістікті пішінді екі жолмен беруге болады: ылғалды-

жылумен өңдеумен және трикотажды жаймада ілмекті қатар мен бағаналар немесе мата торын қиғаштау тәсілімен. Кейде кеңістікті пішін басқа

тәсілдермен қиыстыру арқылы алуға болады. Ылғалды-жылумен өңдеу кезіндегі материалдың пішін кеңдігі

біркелкісіз және талшықтық қүрамына байланысты. Мақтадан, зығырдан, вискозалы және ацетатты талшықтардан жасалған тоқыма материалдары

ылғалды-жылумен өңдеу үдерісіндегі оларға берілген

141

пішінді ұстамайды. Таза жүнді маталар өте жақсы пішінделеді және олардан

жасалған бұйым ылғалды-жылумен өңдеу үдерісінде берілген, пішінді жақсы сақтайды. Судың немесе будың әсерімен жүн кератинінің

созылымдығы жоғарылайды. Ылғал кератиннің құрылымының ішіне сіңіп, молекула аралық күштің әсерін әлсіретеді. Ылғал мен жылудың әсерімен

макромолекуланың тербелісі жылдамдатылады, осының арқасында пішінделу жеңілірек жүзеге асады. Престің жастығымен не- месе үтікпен

көрсетілген қысымның әсерімен макромолекулалар жаңа орынға орналасады, ал кебу мен салқындау кезінде араласқан моле- кулалы

шынжырдың арасында олардың жаңа орнын берік ұстайтын, жаңа байланыстар пайда болады.

Жүнге целлюлозалық талшықты қосу қалып-тастырылудың шар- тын нашарлатады. Әсіресе, үлкен қиындық лавсанды немесе нитрон- ды

талшықтардан тұратын, жартылай жүнді материалдың қалыптасуы кезінде туындайды.

Тігін өндірісінде ылғалды-жылумен өңдеу кезінде, үдерісте бұйымның бөлшектеріне белгілі пішін беріледі, ол тартылған және үтіктелген деп

аталынады. Үтіктеу кезінде материалдың мәжбүрлік қысқартылуы мен нығыздалуы және оның жаңа жағдайда тұрақтануы болады. Керісінше тарту

кезінде материал созылады және созылған жағдайда тұрады. Таза жүнді материалдар үшін бұл үдеріс ерекше қиындықтар ту-

дырмайды, олар тігін бұйымына қажетті кеңдікті беру үшін бастапқы өлшемнен 10-12 % дейін жақсы бекітілген пішінмен тартылуы және

үтіктелуі мүмкін. Едәуір күрделі пішін қалыптастыру жартылай жүн материалында

ылғалды-жылумен өңдеу кезінде көрінеді. Целлюлозалы талшықты және синтетикалық талшықты жартылай жүн материалдары, соны- мен қатар

жасалу тәсілдері бойынша әртүрлі материалдардың пішін қалыптастыруға қабілеттілігі әртүрлі.

Целлюлозалы жартылай жүн маталары негізгі үш құрылымнан тұрады. Бірінші құрылымы: бір бағытта (көп бөлігі негіз бойынша) - мақта маталы

иірімжіп, ал басқа - жүн маталары. Осындай маталар- да пішін қалыптастыру қасиет тек жүн иірімжібі табылатын бағытта көрінеді.

Сондықтанда осындай матадан жасалған киімдерді жобалау кезінде үтіктеу немесе тарту жобалауда бір бағыт бойынша орындала- ды.

Екінші құрылым: негіз және арқаумен - мақта жібімен ширатылған, жүн иірімжібі. Бұл құрылымда пішін қалыптастыру қасиетінің көрінуі мақта

иірімжібінің арқасында қиындайды, жүн иірімжібінде олар ылғалды-жылумен өңдеу кезінде байқалады. Осындай маталар таза жүнге қарағанда,

екі есе күрделене пішінделеді. Бір жағынан осы мата- лардан жасалған бұйымда үтіктеу мен тартуды жобалау оларға берілген пішінді берік

бекітеді. Үшінші құрылым: негізде және арқауда - вискозалы штапельді

талшықтан, жүннің қоспасынан жасалған жартылай жүн иірімжібі.

142

Құрылымда вискозалы штапельді талшықтың арқасында материалдың пішін

қалыптастыру қасиеті айтарлықтай нашарлайды, бірақ барлық бағыт бойынша олар бірдей пайда болады. Осындай матадан жасалған бұйымның

бөлшектеріне берілген кеңдік пішінін бекіту беріктігі жоғары емес. Вискозалы штапельді талшықтың пайыздық құрамына байланысты

пішінделу әсері, ауаның ылғалдылығына қатысты тап осы шартта бірнеше сағаттан кейін жоғалуы мүмкін, ал жоғары ылғалдылық кезінде - одан

тездетіледі. Сол үшін осындай маталар үшін киімдерді жобалау кезінде өңдеуде тартуды және үтіктеуді мақсатсыз қарастыру қажет, ал бұйымға

кеңдік пішінді беру үшін басқа жолдарды іздестіру керек.

Осы құрылымға жартылай жүнді трикотаждық жайманы, сондай- ақ

жартылай жүнді тоқымалы-тігілген бейматалық материалдарды жатқызуға болады. Мұндай материалдарды ылғалды-жылумен өңдеу арқылы пішін

беруді мақсатсыз жобалайды. Синтетикалық талшықпен материалды өңдеу кезінде ең алдымен

макромолекуланың жылжымалығын жоғарлату кезінде, олар жұмсарту температурасымен сипатталынады. Егер талшықты сықса және со- зса, ал

кейін температураны төмендетсе, онда ерекше тұрақтылықпен талшықтың жаңа жағдайы бекітіледі. Мұндай жағдайда, синтетикалық талшықтың

термопластикалық қасиетін қолдана, бұйымға кеңдік пішінді беруге болады. Жіпті қиғаштау әдісімен пішін қалыптастыру жіптің негізіне және

арқауына, ілмектік қатарға және бағанаға тек бұрыштап қана орын- далады. Негіздік және арқаулық жіптер, ілмектік қатар және ілмектік бағана өзара

перпендикулярлы және тіктөртбұрыштың қиысуымен жа- салынады. Жіппен кеңдік пішінді қоршау кезінде төртбұрышта өзінің ұзындығын өзгертпей,

параллелограмда төртбұрышты торға айнала иіледі. Үлкен созылымдықпен сипатталатын трикотажды жаймада тек

параллелограммда төртбұрышты ғана айналмайды, сондай-ақ кейбір жағының ұзындығы ұлғаяды.

Матаның және трикотажды осы қасиеттерін ескере, киім бөлш- кетеріне кеңдік пішінді ылғалды-жылумен өңдеуді қолданусыз беру- ге болады.

Қажет болған жағдайда берілген пішінді сәйкес тоқыма материалының құрылымында бар, талшық қасиетін есепке ала отырып, келесі ылғалды-

жылумен өңдеу арқылы бектуге болады. Желімдік бейматалық материалдан жасалған іштіктер осы мате-

риалдың құрылымына енген, синтетикалық талшықтарды жұмсарту температурасын есепке ала отырып, ылғалды-жылумен пішін қалып-

тастыруға болады. Құрамында синтетикалық талшықтар жоқ желімдік бейматалық материалдар ылғалды-жылумен өңдеу үдерісінде пішінделеді,

бірақ алынған пішін тұрақты емес, нәтижесінде осы мате- риалдан жасалған бөлшектерге кеңдік пішінді іштіктің құрастырмасына сәйкес беру қажет.

143

6-БӨЛІМ

МАТАЛАР, ТОҚЫМА ЖӘНЕ БЕЙМАТАЛАРДЫҢ

АССОРТИМЕНТІ

6.1 АССОРТИМЕНТ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МАҒЛҰМАТ

Тоқыма маталардың ассортименті деп - олардың жинақталуы және

белгілі бір белгілері бойынша таңдау. Тоқыма материалдарды таңдауды іске

асыратын алғашқы белгілері, оларды өндіру тәсілі болып табылады.

Материалдар осы белгісі бойынша қарай 3 түрге бөлінеді: маталар, тоқыма

және бейматалар.

Тоқыма маталардың әрбір түрі өндіріс тәсілі бойынша бөлінеді, мысалы,

көлденең және негізінен тоқылған, бейматалар, тоқыма- тігін материалдар,

желімделген, ине кіретін материалдар. Тоқыма материалдардың

ассортиментін ажырататын негізгі белгілері, маталардың талшықты қүрамы

болып табылады. Талшықты қүрамы бойынша материалдар мақта-мата,

зығыр, жүн және жібек болып бөлінеді. Бүл материалдардың әрқайсысы

талшықтың бір түрінен түратын, біртекті немесе қүрамында шығу тегі

бойынша әр түрлі талшықтардан түратын біртексіз болып өзара бөлінеді.

Мақта-мата материалдарына мақта және мақтаның химиялық талшықтары

мен жіптердің қосылысынан түратын бейматалық материалдар, зығыр

материалдарға - таза зығыр және жартылай зығыр маталар, жүн

материалдарға - таза жүнді және жартылай жүнді маталар, ал жібек

материалдарға таза жібек және жартылай жібек маталар жатады.

Әр түрлі материалдарды ассортиментке жинау түрлі белгілері бойынша

іске асырылады. Маталарды ассортиментке өңдеу тәсілі, қолданысы және

жалпы ассортименттегі матаның белгілі бір түрінің үлесті салмағы бойынша

таңдалады, тоқыма төсемелер мен беймата материалдар қолданысы

бойынша таңдалады.

Сонымен қатар, тоқыма маталар топтарға және топшаларға бөлінеді,

топтардың әрқайсысына материалдардың жеке түрі немесе артикулда- ры

қосылады. Материалдардың артикулы дегеніміз - материалдардың белгілі

бір техникалық сипаты болып табылатын жалпы санды түрде матаның

шартты белгіленуі. Материалдардың әр артикулына мате- риал

қанағаттандыратын стандарт-тармен немесе техникалық шарт- тармен түрлі

нормалық көрсеткіштер қойылады. Бүл көрсеткіштерге матаның ені, 1 м2

матаның салмағы, жіптердің негізі және арқау бой- ынша тығыздығы,

трикотаждың көлденең және бойлық бағыттағы тығыздығы, тоқыма-тігу

беймата материалдарының тығыздығы, жіптердің сызықтық тығыздығы,

түрлі талшықтардың пайыздық

144

құрамы және материалдардың түрлерінен тәуелді кейбір басқа да

көрсеткіштер. Егер осы көрсеткіштердің біреуін өзгертсе, артикул де

өзгереді, мысалы, құрылымы бір мата екі ендік болып өндірілсе, онда әр енді

маталар үшін жеке артикул қойылады.

Жоғарыда аталған маталардың әрбірі төрт, бес, алты санмен белгіленеді,

бастапқы бірінші немесе алғашқы екі сан (зығыр ма- таларда) сауда

прейскуранты бойынша материал тобының нөмірін белгілейді, зығыр

матадағы екінші немесе үшінші сан - маталардың топшаларының нөмірі, ал

қалған сандары - топшалардағы маталардың реттік нөмірлері.

Артикуляцияның мұндай жүйесі матаның белгілі бір тобының белгілері

мен артикуляция жүйесін білген жағдайда, тез әрі нақты түрде матаны

сипаттауға мүмкіндік жасайды.

Ассортиментті сипаттағанда оның тоқтаусыз кеңеюін және жаңаруын

ескеру қажет.

Маталардың, трикотаждың, беймата материалдардың ассортименттері

тоқыма материалдардың, жоғары көлемді жіптер мен тоқымалардың, көп

компенентті қоспаларды қолданудың, жаңа тоқыма, әрлеу тәсілдерінің, әр

түрлі айқаспалы материалдарды өндіруді қолданғанда сәйкес кеңейеді.

6.2. АССОРТИМЕНТТІҢ ЖІКТЕЛУІ

Тұрмыстық жағдайда қолданылатын тоқыма материалдар ассортименті

материалдардың түрі, өңделуі және қолданысы жөнінде анық түсінік беретін

белгілері қатарымен жіктеледі. Қарастырылатын тоқыма маталардың

әрқайсысы (трикотаж маталар және бейматалар) ал- дымен талшық құрамы

бойынша жіктеледі. Талшық құрамынан тәуелді материалдар төрт түрге

бөлінеді: мақта-мата, зығыр, жібек және жүн. Олар біртекті және біртекті

емес болуы мүмкін. Бірінші жағдайда мата құрылымында талшықтың бір

түрі ғана болады, ал егер бұл беймата немесе желімделетін материалдар

болса, байланыстырушы табиғаты қарастырылмайды. Біртексіз

материалдардың құрылымында әр түрлі талшықтардың қоспасынан, түрлі

талшықтардан тұратын жіптер мен тоқымалардан тұрады. Құрылымында

тоқылу алдында аралас, қосылған немесе талшықты кенепте әр түрлі

талшықтар қоспасы бар материал- дарды аралас деп атайды. Бұл

материалдарды аса бағалы компоненті бойынша немесе оларды өндіретін

өнеркәсіп саласы бойынша атайды, бірақ көп жағдайда олар жартылай деген

сөзбен тіркеседі (мысалы, жартылай жібек маталар, жартылай жүнді

трикотаж). Мақтаның басқа талшықтар қоспасымен алынған мақтақағазды

материалдарды әдетте, вискозалы штапельді талшықты мақта-мата,

вискозалы жібекті мақта- мата, синтетикалық штапельді талшықты мақта-

мата деп атайды.

145

10-6313

Мата ассортименті шикізат құрамы, әрлеу түрі және құрылымы бой-

ынша әр түрлі болады. Олардың қолданысы да әр түрлі. Осы белгілері

бойынша маталарды топтайды: белгілерінің бірі бойынша топтарға (мысалы,

қолданысы бойынша), содан кейін келесі белгілері бойынша топшаларға

(шикізат құрамы бойынша), одан әрі - түрлерге бөлінеді.

Қолданысы бойынша тұрмыстық маталар ішкиімге, көйлекке, ко-

стюмге, костюмдік-көйлекке, пальтоға, іштік төсемге, жиһаздық-сәндік

арналған болып бөлінеді.

Шикізаттық құрамына қарай маталар мақтақағазды, зығырлы, жібекті

және жүнді деп, сондай-ақ олардың әрқайсысы аралас болып бөлінеді.

Жеке бағасы прейскуранттармен қабылданған маталардың саудалық

топтастырылуы бар, онда өңдеудің спецификалық ерекшеліктерін ескеріле

отырып және мақта қағазды, зығырлы, жүнді және жібекті маталарының

құрылымы әр түрлі белгілері бойынша топтарға және топшаларға бөлінеді.

Маталарды топтарға бөлу кезінде мақтақағазды және зығырлы

маталарды топтарға құрылымының ортақтығымен немесе өндірістік

белгілері бойынша (шыттар, сатин, кенептер, тегіс, кең және жіңішке

сүлгілер), жүнді маталар тоқыма алу тәсіліне қарай (мауытты, мауыты қалың

және жұқа мауытты) және шикізат құрамына қарай (таза және жартылай

жүнді); жібекті маталар шикізат құрамына қарай және мата жіптен не

тоқымадан жасалғанына байланысты топтастырады. Мата- ларды

топшаларға бөлген кезде ортақ жіктелулік белгілері болмайды. Осылайша

мақтақағазды маталардың кейбір топтарын топшаларға түрлі белгілер

бойынша, зығыр маталарды шикізат құрамы бойынша (таза және жартылай

зығыр), жүн маталарын қолданысы бойынша (көйлектік, костюмдік,

пальтолық), жібекті маталардың құрылымы бойынша (кездемеден істелген,

үтіктелетін) топшаларға бөледі.

Тоқыма материалдар, оларды өндіру тәсіліне тәуелді маталарға.

трикотаж төсемеге (бұйымдар) және беймата маталарға бөлу қабылданған.

Тұрмыстық қолданыстағы маталар және беймата төсемелер келесі

кластардан тұрады: мақта маталар, зығыр маталар, жүн маталар, жүн

тәріздес маталар, жібек маталар және бейматалық төсемелер.

Маталар ассортиментінің әр класы топтарға бөлінеді. Мысалы, топ- тар:

кенепті, бөзді, сатинді, ішкиімдік, көйлектік, киімдік, түкті, жиһазды- сәндік,

астарлық, тикті, сүлгілік, орамалдық, қатты, тарлы, орауышты, дәкелік,

техникалық. Әрбір топ топшаларға бөлінеді: кенеп; бөз; сатин; бөзді

ішкиімдік; сұрыпты ішкиімдік; арнайы ішкиімдік; маусымдық көйлектер;

жазғы көйлектер, жейделер; қысқы көйлектер. Мысалы, мата ассортименті

өндіру тәсілі, безендірілуі, қосымша өңдеуіне тәуелді жіктеледі:

таңбаланған, таңбаланған мерсеризделген, тегіс боялған. Тоқыма

материалдардың әр түрі жеке белгілеріне қарай да бөлінеді.

146

Ресейлік өнеркәсіптік өнім классификаторымен бойынша стандарт- ты

(мемлекеттік стандарттар бойынша) және прейскуранттық (саудалық

прейскуранттар бойынша) топтастырулары бар. Стандарттық жіктелуі

негізіне (өнімнің сапа көрсеткіші стандарттары) маталардың қолдану

белгілері жатады.

Түрмыста қолданылатын маталардың жалпы сипаттамалары,

қолданылуы, негізгі түрлері келесі стандарттарда келтірілген: МЕМСТ

21790-93, МЕМСТ 29298-92, МЕМСТ 17504-80, МЕМСТ 9009-93, МЕМСТ

10138-93, МЕМСТ 15968-87, МЕМСТ 11518-88, МЕМСТ 29223-91, МЕМСТ

29222-91, МЕМСТ 28486-90, МЕМСТ 28253-89, МЕМСТ 7081-93, МЕМСТ

20723-89, МЕМСТ 28000-88, МЕМСТ 20272-96.

Стандартты маталар келесі топтарға бөлінеді: мақта-матасы - шикізат

түрі бойынша мақта және аралас болып, қолданысына қарай - ішкиімдік

(ішкиім және төсек орын, корсеттік өнімдер үшін), көйлектік (көйлек, жейде,

халат үшін), киімдік (костюм, пальто, плащ үшін), сүлгілік, орамалдық,

жамылғылық, іштік және астарлық, жиһазды- сәндік болып бөлінеді.

зыгыр - қолданысына қарай ас жабдығына (дастархан, майлық үшін),

ішкиімдік (төсек орын жабдығы үшін), сүлгілік, киімдік (көйлек, жейде,

жамылғы, костюм, шалбар үшін), сәндік, қолданбалы болып бөлінеді.

жүн маталар шикізат түрі бойынша таза жүнді және жартылай жүнді,

қолданысы бойынша - көйлек, костюм, пальто, жамылғы, ора- мал, палантин

және бөкебай, дастархан жабдығы болып бөлінеді.

тұрмыстық цолданыстагы жібек маталар:

- шикізат түрі бойынша табиғи жіп, иірілген жіптен жасалған, басқа

талшықтармен тоқу арқылы және табиғи жібек жіптерден, синтетикалық

жіптерден, талшықтар қосылған синтетикалық жіптермен жасалынған

маталарға бөлінеді;

- қолданысы бойынша - көйлекке, жейдеге, костюмге, көйлек-

костюмге, ішкиімдік, корсеттік, жейделік, жиһаздық және портьерлік,

астарлық, түкті (көйлектік барқыттар, киімдік қыжым, ойыншықтарға

арналған қыжым, аяқ киімдік барқыт), киімдік жасанды үлбір (соның ішінде

аяқ-киімге, ойыншықтарға арналған астарлық), плащтық және күртешелік;

- өндіру тәсілі мен негізгі өңдеу түрі бойынша - тегіс боялған,

таңбаланған, шүбарлы, меланжды, қайнатылған немесе ағартылған

маталарға;

- қосымша өңдеу түріне қарай - отырмайтын, қыртысталмайтын, үлпекті

немесе су өткізбейтін қабатпен арнайы өңделген.

тұрмыстық қолданыстагы химиялық талшықтар шикізат түрі

бойынша бір түрдегі химиялық талшықтан түратын, химиялық талшықтар

қосылысынан түратын, мақта талшықтарының (50%)

147

қосылысымен алынған химиялық талшықты маталарға; қолданысына қарай -

жейделік, көйлектік, көйлек-костюмдік, костюмдік, джинсалық, плащтық,

жиһаздық, портьерлік маталарға бөледі. Осы топқа даналық бұйымдар да

жатады: түксіз кілемдер, жамылғылар, дастархан жабдығы, бас орамал және

бөкебайлар.

Тоқыма маталар қолданысы бойынша, ол ішкиім бұйымдарын жа- сау

үшін пайдаланылатын ішкиімдік тоқымаға және үстіңгі бұйымдар үшін

(костюм, пальто, көйлек, жейде) қолданылатын үстіңгі тоқыма болып

бөлінеді.

Бейматалық материалдардың ассортименті қолданысы бойынша төрт

топқа бөлінеді: өнеркәсіптік қолданыс, киім-кеше, аяқ-киімге арналған,

гигиеналық, үйге арналған, ал олар нақты қолданысына қарай өзара

топшалар мен беймата түрлеріне бөлінеді.

Маталарды қолдану тәжірибесінде маталардың түрлеріне сәйкес

прейскурантта бағалары көрсетілген топтастырылу жиі қолданылады.

Мұндай топтастырылу маталардың артикул жүйесімен үздіксіз байланысқан

және маталар ассортиментімен тәжірибелік жұмыс жасау үшін қолдануға

өте ыңғайлы.

Стандартты жіктелу, өз артықшылықтарына қарамастан бұйым үшін

материалдарды таңдау кең тарау алмады және негізінен маталардың сапа

көрсеткіштерінің номенклатурасын орнатуда ғана қолданылады.

Прейскуранттық топтастыру кеңірек тараған. Ол тігін өнеркәсібінде

бұйымдарға мата таңдағанда, маталарды жеткізіп салуға байланы- сты

тапсырыстарды жасағанда кеңінен қолданылады. Сондықтан қазіргі маталар

ассортименті прейскуранттық (саудалық) жіктелуге сәйкес қарастырылған.

Прейскурант дегеніміз - ресми құжат, онда маталардың саудалық жіктелуі

көрсетіледі. Жыл сайын көрсетілген прейскуранттарға қосымшалар жасалып

отырады, онда маталардың жаңа артикулдары туралы мәліметтер

келтіріледі.

Артикул дегеніміз - мемлекеттік стандарттарға немесе техникалық

шарттарға сәйкес өңделген матаның жеке түрі. Артикулдың санды түрде

белгіленуі прейскурант бойынша маталардың шартты реттік нөмірі болып

табылады.

Жылдар бойы өзгеріссіз шығарылып келе жатқан, кең қолданыстағы

белгілі бір маталар классикалық маталар деп аталады. Олар: бөз, са- тин,

шыт, драп, шұға, крепдешін, крепжоржет.

Қолданысы бойынша тоқыма материалдар әр түрлі топталады.

Тұрмыстық маталардың қолданысы бойынша топталуы 6.1-кестеде

көрсетілген.

Бұл топтастырылу бойынша маталар ассортименттері өздеріне сәйкес

белгілері бойынша топтар мен топшаларғаөлінеді, бұл әрбір жеке топтар мен

топшалар маталарының қасиеттерін және құрылымын ортақтастырып,

ассортиментті оңай зерттеуге мүмкіндік жасайды. Прейскуранттық

жіктелуде маталар талшықтарының әр түрлілігі

148

бойынша бөлудің ортақ ұстанымы жоқ. Әр талшықты құрамдағы ма- талар

топтастырылуында бірнеше топ бар, ал әрбір топтарда әртүрлі ұстанымды

топшалары бар. Бұл - маталардың әр түрлі талшықты құрамы бойынша

құрылымының ерекшеліктерімен түсіндіріледі, сондықтан маталар жіктелуін

ортақ қарастыруға болмайды.

Кесте 6.1 - Тұрмыстық маталардың қолданысы бойынша топталуы

Маталар

Мақта (МЕМСТ Зығыр (МЕМСТ Жүн (МЕМСТ Жібек (МЕМСТ

2554-44) 4,4-68) 4,5-68) 4,6-68)

Ішкиімдік Ішкиімдік Көйлектік Ішкиімдік

Койлектік Көйлектік Костюмдік Жейделік

Костюмдік Төсек жабдығы Пальто Көйлектік

Астарлық Костюмдік Аяқ киім Костюмдік

Пальто Арнай киім Портяндық Плащтік

Орамал Сүлгі Жиһаздық және Астарлық

Аяқ киімдік Ас бөлме безендіру Төсек жабдығы

Аяқ киім жабдығы Жамылғы Жиһаздық және

астарлығы Қолданбалы Орамал безендіру

Киім астарлығы Жиһаздық және Жапқыш және Тоқыма және Жамылғы безендіру дастархан галантереялық

Портяндық жабдығы

Гардиндік

Жиһаздық

Жапқыш

Дастархан

жабдығы

Сүлгі

Берілген 6.2-кестеде талшықты құрамы әр түрлі маталардың топ-

тастырылуы жүн, жібек және зығыр маталар топтары мен топшалар

нөмірлері артикулдің сәйкес сандарын анықтайды. Мысалы, екінші топтағы

және үшінші топшадағы жүнді матаның нөмірі артикулдың бастапқы екі

саны болады - 23, бесінші топ пен екінші топшадағы жібек мата - 52. Бірақ,

матаға артикул бойынша сипаттама берудің алдында, матаның талшықты

құрамын білу қажет, себебі жүнді және жібек маталар артикуляциясында

құрылымы әр түрлі маталар бірдей сандармен белгіленуі мүмкін.

Прейскуранттық жіктелуде маталар талшықтарының әр түрлілігі

бойынша бөлудің ортақ ұстанымы жоқ. Әр талшықты құрамдағы ма- талар

топтастырылуында бірнеше топ бар, ал әрбір топтарда әртүрлі ұстанымды

топшалары бар. Бұл - маталардың әр түрлі талшықты

149

қүрамы бойынша қүрылымының ерекшеліктерімен түсіндіріледі,

сондықтан маталар жіктелуін ортақ қарастыруға болмайды.

Кесте 6.2 - Тұрмыстық қолданыстағы маталарды прейскурант бойынша

топтастыру

Маталар топтары мен топшалары

мақ

та

_________

1

I Шыт

II Бөз

III Ішкиімдік

1. Бөз

2. Миткалд

ық

3. Арнайы

IV Сатин

1. Кардт

ы сатин

2. Тарақт

ы сатин

V Көйлек

1. Маусымдық

2. Жаздық

3. Қыстық

4. Филаментті

жібек қосылған

мақта-мата

VI Киімдік

1Тегісбоялған

1. Арнайы

2. Мела

нж және

шүбар маталы

Қысқы

VII Астарлық

VIII Тик

IX Түкті

X Орамал

XI Сүлгі

XII Қатты мата-

лар

XIII Жиһаз және

безендіру

XI V Жамылғы

1. Байкал

2. Жазғы

XV Қаптауыш

XVI Дәке және

дәке бүйымдары

зығыр

_______ 2

Жең жаккардты

1. Зығыр

2. Жарты

лай зығыр

ПТар

жаккардты

және кареталық

1.зығыр 2.

Жарты лай

зығыр

III Кенеп және

сүлгілер

1. Зығыр

2. Жарты лай

зығыр

IV Жіңішке ақ

және ақшыл

маталар

1. Зығыр

2. Жартылай

зығыр

V Кең ақ және

ақшыл маталар

1. Зығыр

2. Жартылай

зығыр

VI Костюм-

көйлек

VII Қатты,

жіңішке

маталар

1. Зығыр

2. Жартылай

зығыр

VIII Шүбар ма-

талар

1. Зығыр

2. Жартылай

зығыр

жібек

3

!Табиғи

жібектен

1. Крепті

2. Үтіктейтін

3. Жаккардты

4. Түкті

5. Арнайы

II Басқа

талшықта

р мен

табиғи

жібектен

1. Крепті

2. Үтіктейтін

3. Жаккардты

4. Түкті

III Жасанды

жібектен

1. Крепті

2. Үтіктейтін

3. Жаккардты

5. Арнайы

IV Басқа

талшықтар

мен жасанды

жібектен

2. Үтіктейтін

3. Жаккардты

4. Түкті

5. Арнайы

V Жасанды

жібектен

2. Үтіктейтін

5. Арнай

ы

ҮТБасқа

талшықта

р мен

синтетикалық

жүн

_______ 4 _______

Таза жүнді, мәуітті

1. Көйлек

2. Тегіс

боялған

костюм

3. Шүбар

маталы

және фасонды

костюм

5. Пальто 9.

Арнайы

II Жартылай

жүнді, мәуітті

1. Көйлек

2. Тегіс

боялған костюм

3. Шүбар

маталы

және фасонды

костюм

5. Пальто 9.

Арнайы

III Жүқа шүғалы,

таза жүнді

1. Көйлек

3. шүбар маталы

және фасонды

костюм

4. Шүғалар

5. Пальто

6. Драп

9. Арнайы

IV Жүқа шүғалы,

жартылай жүнді

1. Көйлек

2. Тегісбоялған

костюм

3. Шүбар маталы

және фасонды

костюм 150

1 2 3 4

1.Дәкелік мата- IX Қатты мата- жібектен 4. Шұғалар

лар лар 2. Үтіктейтін 5. Пальто

2.Дәке 1. Зығыр 3. Жаккардты 6. Драп

бұйымдары 2. Жартылай 4. Түкті 7. Түкті

XVII Техникалық зығыр 5. Арнайы 8. Жамылғылар

маталар X Қатырғылы VII Шпательді 9. Арнайы маталар жасанды V Таза жүнді, 1. Зығыр талшық тар қатты шұғалы 2. Жартылай және басқа да 4. Шұғалар зығыр талшықтардың 5. Пальто XI Парусиндер қосылысы 7. Түкті 1. Зығыр 2. Үтіктейтін VI Жартылай 2.Жартылай 5. Арнайы жүнді, қатты зығыр VIII Шпательді шұғалы XII Екі жіпті синтетикалық 4. Шұғалар 1. Зығыр талшықтар 5. Пальто XIII Равентухтер және басқа да 6. Драп 1. Зығыр талшықтар 8.Жамылғы лар

XIV Қаптауыш

маталар

1. Зығыр

2. Жартылай

зығыр

XV Қап маталар 1.

Зығыр

XVI Қаптар 1.

Зығыр

дың қосылысы 2.

Үтіктейтін 4. Түкті

9. Арнайы

6.3. МАҚТА МАТАЛАРДЫҢ АССОРТИМЕНТІ

Мақта маталар ассортиментте үлкен орын алады, тоқыма өндірісінде

өндірілетін барлық маталар ассортиментінің 75% үлесін құрайды. Мақта

маталардың ассортиментіне мақтадан жасалған маталар және мақта мен

вискоза штапелінің қосындысынан жасалған, штапельді синтетикалық

талшықтардан жасалған, вискозалық жібектен жасалған маталар кіреді. Өзге

талшықтарды мақта маталардың құрамына о лардың сырт бейнесін және

кейбір қасиеттерін жақсарту үшін қосады.

Саудалық жіктелуі бойынша мақтақағазды маталардың

ассортименттерін түрлі белгілері бойынша топтар мен топшаларға бөлінеді.

Матаның әр тобының осы топтағы немесе топшадағы маталарға ортақ

болатын ерекшеліктері болады.

Мақта маталар жақсы мықты, көп ретті созылу мен иілуге төзімділік,

жақсы ылғал өткізгіштік қасиеттерімен сипатталады. Мақта маталар-

151

дан жасалған бұйымдар тез ылғалданады, тез кебеді, жақсы жуылады және

жоғары температурада үтіктеледі. Мақта маталардың қажалуға төзімділігі

синтетикалық талшықтарға қарағанда аз болады.

Мақта маталар көп жағдайда жақсы төселеді, оңай кесіледі, орны- нан

ауытқып кетпейді, ол төсемеге 180 мақта маталарды жатқызуға мүмкіндік

жасайды. Олар оңай өңделеді, шашылмайды, тігістерінде жылжымайды;

жұмсақ өңдеуде инемен тесілмейді.

Құрамында синтетикалық талшығы көп мақта маталар жеңіл ша- шырап

және тігістері бойынша жылжып кетуі мүмкін. Синтетикалық

талшықтардың жылуға шыдамдылығы аз болғандықтан, үтіктің темпе-

ратурасы тиімді болуы тиіс.

Маталардың түстік безендірілуі олардың қолданысына байланысты

болады. Әр түрлі пішінді, өлшемді, қарқынды және түсті; тегіс боялған,

шұбартылған, ағартылған және аз көлемде - меланж суреттері басты- рылып

жасалған маталар шығарылады. Әрлеудің арнайы түрлері - тұрақты

бастырылған өрнек, өшпейтін аппреттер, гофре, су өткізбейтін қабат тәрізді

арнайы өңдеу түрлері кең қолданылады.

Прейскурант бойынша мақта маталардың ассортименті 17 топқа

бөлінеді. Тұрмыстық қолданыстағы маталардың көбі бастапқы 6 топқа

кіреді: шыт, бөз, ішкиімдік маталар, сатин, киімдік, көйлектік мата- лар.

Мақта маталардың артикулы екі, үш немесе төрт саннан тұратын нөмірмен

белгіленеді.

Шыт мақтаматериалдарының ішіндегіайталықтайүлестісалмағының

принципі бойынша ерекшеленген жеке топты құрайды (шығарылатын мақта

маталарының ассортиментінің шамамен 10-12% құрайды). Шыт

ассортиментінің спецификалық ерекшелігі бар: оның негізіне қалың иірілген

жіп қолданылады, ол болса матаның негізгі тірегін, матаның қажалу

әсерлеріне төзімділігін қамтамасыз етеді. Мұндай құрылым мақта

маталардың ассортиментінде тек шытқа ғана тән.

Шыт - басылған суреті бар немесе ашық түстерге боялған мата. Ол

кардты иірілген жіпті өру арқылы өңделеді. Шыттың ені - 62-95 см.

Шыт муслинді, қатты және жылтырлы өңдеумен, өшпейтін аппрет-

термен және қысылған - жартылай мерсеризациямен алынған бүдір бетпен

шығарылады.

Шыт матасы әйелдер мен балалар бұйымдарының ассортиментінде,

ерлердің жейдесінде, ішкиім және төсек орын жабдығында қолданылады.

Шыттың өңделуі қарапайым, жыртылмайды, созылмайды және қатты

шашырамайды. Шыт қатты немесе жылтырлы өңдеуі кезінде сынып кетуі

мүмкін. Шыттан бұйым тіккенде № 90-100 инелерді және № 50-60 жіптерді

қолданған дұрыс. Жуу үдерісі барысында шыттың отыруы негізі бойынша 5

% құрайды.

Бөз тобына шыт тәрізді өрілу арқылы өңделетін киімдік бөзінің

ассортименттері жатады, бірақ оларда, керісінше, негізіне қарағанда

152

тығыз болатын кардты иірілген жіп қолданылады (кейбір бөз түрінде негізі

мен щүғасында иірілген жіп қалыңдығы бірдей болады). Бөз шытқа

қарағанда қалыңырақ және қаттырақ, бірақ ол да шыт сияқты тозуға төзімді

келеді. Олар бір-бірінен салмағымен, негізі мен шүғасындағы жіптердің

тығыздығымен және енімен ерекшеленеді, бөздің ені - 62, 78 және 250 см.

Бөз тегіс боялған және толтырылған болып шығарылады. Толтырылған

бөздің кейбірі екі жағынан қапталады. Кейбір бөз түрлері арнайы өңдеу

түрлерінен өтеді, мысалы, мата қатаңдығын арттырып, оларды

мыжылмайтын ету үшін өшпейтін аппрет өңдеуі қолданылады. Мүндай

аппрет маталарда көп ретті жуғанға дейін сақталып түрады.

Бөз, шытты қолданатын бүйымдар ассортиментінде пайдаланыла- ды.

Арнайы өңдеулер бөздің қолдану өрісін кеңейтеді.

Бөздің жеке топқа бөліну белгісіне олардың мақта маталардың (ша-

мамен 6 %) ассортиментіндегі алатын үлесті салмағын, материалдардың

спецификалылығын жатқызуға болады.

Сатин тобына сатин және атлас маталар жатады. Мақта матасының бүл

тобының ассортименті қалыптасқан негізгі белгісі болып табыла- ды. Мата

қүрылымында қолданылған иірілген жіп түріне қарай, сатин ассортименті

екі топшадан түрады.

Кардты сатиндер, негізінде және шүғасында кардалы иірілген жіптен,

түрлі тығыздықты кардалы иірілген жіпті қолдану салдарынан салмағы және

қалыңдығы бойынша әр түрлілігімен ерекшеленеді.

Кардты сатинді мерсерлейді, нәтижесінде оның беті тегіс, әрі жыл- тыр

болады. Түсіне қарай сатин қанық, тегіс боялған және ағартылған. Кейбір

сатиндер өшпейтін аппрет түрінде арнайы әрленеді, ол матаны тегіс,

қажалуға төзімді және мыжылмайтын етеді. Кардалы сатин - 1м2 матада 120-

139 г салмақты айтарлықтай жеңіл мата. Сатиндердің аса кең тараған ені - 80

см, кейбірінің ені - 90-120 см.

Тарақты сатинді жүқа тарақты иірілген жіптен және тек сатин емес,

атлас түптеуінен жасалады. Атлас түптеуінен жасалған сатин сыртқы

бетінде негізгі жіптерден түратын қаптауы болады, ол ластик деп ата- лады.

Тарақты сатин міндетті түрде мерсеризациядан өтеді, сондықтан да олар

үстіңгі бетінің тегістігімен және жақсы жылтырлығымен сипат- талады.

Сатин үйкеліске және тозуға төзімділігі жоғары болғандықтан, оларды

астарлық материал ретінде қолданады. Өңдеу бойынша тарақты сатин

қанық, тегіс боялған және ағартылған болуы мүмкін.

Тарақты сатин - 1м2 матада салмағы 80-130 г дейінгі өте жеңіл мата.

Сатин ені 70 см асады.

Сатин тобындағы маталар ассортиментін көйлек, жейде дайындауға,

үстіңгі киімге, көйлекке, халатқа, ішкиімге жастық тысына астарлық ретінде

қолдануға болады.

Жүмсақ сатин шашырап кетеді, қатты сатин жыртылады, сондықтан

жіңішке үшкір ине, матаның қалыңдығына, өңделуіне және

153

тығыздығына қарай ине мен жіп нөмірлерін мұқият таңдаған жөн. Са- тин

негізінен 1,5-2% отырады.

Ішкиім тобы. Барлық мақта-матаның шамамен 25% ішкиімдік ма- талар

еншісіне жатады, шамамен 150 артикулы шығарылады.

Тшкиім тобы киетін киімдер мен төсек жабдығы бұйымдарын

біріктіреді. Топтың атынан көрініп тұрғандай, бұл топтың ерекше

белгілеудің себебі маталардың арналуында. Тшкиімдік маталардың

ерекшелігі - олардың ақ түсте немесе ашық түстерде боялып өндірілуі болып

табылады. Соңғы жағдайда алынатын маталарға бояудың жууға, құрғақ

және ылғалды үйкелуге, қайнату мен терге тұрақтылығы бойынша қатаң

талаптар қойылады. Тшкиімдік мата- лар бір-бірінен құрылымы бойынша

өзгешеленеді, сондықтан үш топшаға бөлінеді.

Шытқа қарағанда бөз қалың әрі ауыр мата. Бөз кездемелік айқаспамен

шыттың жібіне қарағанда жуандау карда жібінен тоқылады. Типтік

бөздердің арқауындағы жібі 29 текс, негізі бойынша - 25 текс. Бөздің

сызықтық толысуы негіз бойынша шыттыкіндей, ал арқау бой- ынша

біршама жоғары. 1м2 бөздің массасы 138-143г, ені 61-120см. Қолға бөз

шытқа қарағанда ірі сезіледі. Тегіс боялған бөз арнайы киімдер мен төсемдік

үшін қолданылады. Біржақты немесе екіжақты баспа суреті бар бөздерді

ерлер жейдесін, балалар костюмін, әйелдер көйлегін, перделер дайындау

үшін пайдаланылады. Жолақ түрінде ба- спа суреті бар бөздер матрац және

алаша, шығыс халатын тігуде пай- даланылады. Бөздердің өңделуі қатты,

жылтыр, күміс түстес болуы мүмкін. Бөздердің технологиялық қасиеттері

шыттардың қасиеттеріне ұқсас, бөз мықты, ептеп созылады, бөзді жаю,

пішу, кесу, ылғал жылу- мен өңдеудің еш қиындығы жоқ. Қатты әрі жылтыр

өңделген бөз тіккен кезде ойылуы мүмкін. Тігу үшін №100 ине мен № 40-50

тігін жібін пайдаланады. Жуғанда бөз арқау бойынша отырмайды, негізі

бойынша отыруы шытқа қарағанда біршама жоғары (4-6%).

Бұл топшадағы маталарды көбіне төсек жабдығын және киім дай- ындау

кезінде қолданылады.

Миткальдық шағын топқа өңделмеген кезде миткаль деп атала- тын

маталар кіреді. Бөзден айырмашылығы - қалыңдығы мен масса- сы азырақ

келеді. Тшкиімдік миткальдар 18,5-15,3 текс карда жібінен ағартылып

немесе ашық боялып шығарылады. Өңделуіне қарай мит- кальдар әртүрлі

аталады. Жұмсақ өңделген миткаль-муслин, жартылай қатты өңделгені -

ішкиімдік миткаль, дөрекі өңделгені -мадаполам деп аталады.

Сызықтық толуы негіз бойынша 60%, арқау бойынша 45%, 15,3-

11, 7 текс тарақтық жіптен тоқылған жұқа шифон матасы миткальдық

шағын топтарға жатады. Шифондар ағартылып немесе көкшіл, ақшыл көк,

қызғылт түске боялады. 1м2 шифонның массасы 110-114гр, ені 73-90см.

154

Мадаполамды негізінен төсек орынға пайдаланады. Бұл топша

маталарының ені 75-140см. Муслин немесе шифонды әйелдердің және

балалардың түнгі жейделеріне пайдаланады.

Миткальдар тіккенге күрделі емес, шифон ептеп тарқатылады, төсегенде

қисайып кетуі мүмкін.

Арнайы шағын топша екі түрлі өрім жолымен өңделетін, қалың және

салмақты ақ маталардан тұрады, бұл топшаға бұрмаланған сар- жа

(гринсбон) және атлас (тик-ластик) жатады. Осы өрімдер матери- алдарды

үлкен тығыздықпен, салмақпен және тозуға төзімділікпен қамтамасыз етеді.

Төсегенде созылмайды, тігу кезінде тесілуі мүмкін. №100 үшкір тігін

инелерді және № 40-50 жіптерді қолдану ұсынылады. Негізі бойынша

отыруы 6 %.

Сүлгілер үшін вафельді және түкті өрім маталары шығарылады; бет

орамалдар үшін мата және аралас өрім арқылы кард және тарақты,

мерсеризделген, ағартылған, шұбарланған және сурет басылған мата- лар

шығарылады.

Көйлек тобы әйелдер мен балалар көйлегін, жейделігін, ер- лер жейдесін

және басқа да тігін бұйымдарын дайындауға арналған мақта-мата

материалдар ассортиментін біріктіреді. Сондай-ақ оның ерекшелігі -

маталардың арналуы болып табылады. Ассортимент- те тарақтық немесе

кардалық жіптерден полотнолық және әртүрлі құрама ұзын жолақты

айқаспалармен, жолақ және торкөз өрнектері бар алатоқылған маталар

басым.

Ассортименттің қолданылуына байланысты топ топшаларға бөлінеді,

оларға жылдың белгілі бір мезгілінде қолданылатын, бұйымдарға арналған

белгілі бір құрылымды және киімге қажетті қасиеттермен сипатталатын

маталар жатады.

Маусымдық топша әр жыл мезгілінде киюге лайық киім-кешекке

арналған көйлек, жейде маталарын біріктіреді. Бұл маталар жоғары

тығыздығымен, салмағымен және жылу қорғағыштық қасиеттермен

ерекшеленеді. Бұл топшаға әр түрлі өрімдегі маталар жатады: мата өрім -

гарус, зефир және зефирина, лионезы, поплины, саржалық өрім - шотландка,

көйлек маталарының кейбір артикулы, крептік өрім

- креп, мақта мата. Бұл шағын топтың мата ассортиментінің негізгі

бөлігінің қолданысына қарай атауы болатынын айта кету керек, мыса- лы,

жейделік мата, жұмыс киіміннің матасы, жейделік шұбар матасы, көйлек-

көншек матасы, шпатель талшығы бар көйлек матасы, мерсе- ризделген

көйлек-костюм матасы. Осылайша көп матаның атауы тек олардың

қолданысын ғана емес, сондай-ақ безендірілуін сипаттайды.

Маусымдық топшалардың маталарының безендірілуі әр түрлі. Олар тегіс

боялған, ақ, толтырылған, шұбарланған, меланжды болуы мүмкін. Бұл

маталарды қолдану мен безендіру ерекшелігі, кейбір матаға мер- серизация,

суөткізбейтін астарлық, өшпейтін аппрет тәрізді өңдеудің түрінен өтуін

қамтамасыз етеді.

155

Кейбір маусымдық маталарды жақсарту үшін олардың қүрылымына

вискозалы шпатель талшықтарын, кей жағдайда жасанды шпатель

талшықтарын, көбіне лавсандық талшықтарды ендіреді, олар матаға тозуға

үстамдылық және мыжылмайтын қасиет береді.

Маусымдық топ маталарының салмағында және енінде үлкен ауытқулар

бар: кейбір 1м2 матаның салмағы 72-277 г шамасында, ал ені - 80-нен 150 см

дейін барады.

Маусымдық көйлек маталарының ассортиментінің әр түрлілігі, оны

кеңінен қолдануға мүмкіндік береді. Олардың сыртқы безендірілуін ескеру

қажет.

Жазғы топша жазғы киімдерді дайындауға арналған көйлек

маталарының ассортиментін ортақтастырады. Маталардың арналуы олардың

қажетті қасиеттерін анықтайды. Бүл маталар қалың емес, жіңішке, салмағы

аз және жақсы ауа- және буөткізгіш болады, яғни жазғы киімге сай барлық

қасиеттермен сипатталады.

Жазғы көйлек матасының негізгі бөлігі маталарға мықтылық және

мыжылмайтын қасиет беретін маталық өрімнен жасалады. Барлық ма- талар

тарақты иірілген жіптен (бәтес, вольта, майя, маркизет), ал ву- аль матасы

ерекше иірілген жіптен жасалады, бүл дайын материалға көз тартарлық

қүлпырмалылықты береді. Маталар түсіне қарай тегіс боялған және

толтырылған болады.

Жаздық маталар топшасы жеңілдікпен, салыстырмалы аз тығыздықпен

және қалыңдықпен ерекшеленеді. Олар көбіне жіңішке тарақты иірілген

жіптен, маталы өрім немесе аз оюлы өрімді қолдана отырып шығарылады.

Безендірілуі бойынша олар алуан түрлі - тегіс боялған, толтырылған, көбіне

ашық түстерге боялған, және ағартылған. Көп маталарды мерсериздеп

шығарады, кейбірін гофре, қысу, күміс жібек тәріздес етіп әрлейді.

Типтік маталар: бәтес, маркизет, вуали, майя, бүл топшадағы

маталардың көбінің аты - түрлі көйлек мата атаулары.

Бәтес - жеңіл, жүмсақ жібек мата, ол жіңішке, тарақты, бір жіпті

иірілген жіптен (5,9-10текс) және мерсеризация әрлеуі арқылы алы- нады.

Маталы өріммен өңделеді. Оларды тегісбоялған, толтырылған және

ағартылған түрде шығарады. Жүқалығына қарамастан, бәтес матасының

тозуға төзімділігі жоғары. Ол жазғы көйлектер, жейде- шелер, ішкиім және

басқа да бүйымдарды дайындауда пайдаланы- лады.

Маркизет - муар әсері бар, әсем креп мата. Маталы өріммен, жіңішке

тарақты, бүралған 5,9 текс х 2 иірілген жіпті қолдану арқылы жасалады.

Бүралған иірілген жіпті пайдаланғандықтан, мата мыжыл- майды, үстағанда

қатты, ал тығыздығы аз және жіңішке иірілген жіпті қолданғандықтан мата

мөлдір және жеңіл. Маркизетке жүмсақтық пен жібектілік беру үшін оны

мерсериздейді. Оны толтырылған түрде, кей- де тегісбоялған және

ағартылған түрде шығарады.

156

Вуаль маркезитке ұқсайды, бірақ бір айырмашылығы оған қалыңдығы

мен тығыздығы аз жіңішке бір жіпті иірілген жіпті қолданады.

Майя - негізі бойынша 15,4 текс, ал арқауы бойынша 11,8 текс бо- латын

тарақты иірілген жіптен маталық өрім арқылы алынған жіңішке. жеңіл және

жұқалау мата. Мерсеризделген, толтырылған, кейде тегісбоялған және

ағартылған түрде шығарылады.

Жаздық топшадағы көйлек маталарының көбін аз оюлы етіп, кей- де

маталық және жаккард өріммен жасайды, түрлі иірілім тәсілдері

қолданылады.

Жаздық мақта-матаға ажурлы өрім маталары жатады, ол матаға ерекше

әсер береді. Барлық жаздық маталар мерсеризациядан өтеді, олардың беті

тегіс және жылтыр болады. Ажур маталар тек тегіс боялған емес, ақ түсті де

бола алады. Кейбір маталар жаккардты өріммен, орта- ша өлшемдегі

суретпен жасалып шығарылады. Берліген ассортимент- ке шұбарланған

маталар енбейді (бірнеше артикул ғана бар).

Жаздық топшада 1м2 матаның салмағы 60-110 г дейін барады, жеңіл

костюмдерге арналған кейбір маталардың салмағы - 1м2 матада 180 гр.

Жаздық топша маталарынан әйелдер мен балалар көйлектері,

жейдешелер, жазғы костюмдер, ерлер жейдесі және басқа да тігін

бұйымдары дайындалады.

Қыстық топша бір немесе екі жақты таралған түгі бар мақта мата

ассортиментінен тұрады. Бұл маталар үлкен тығыздықтағы кардалы иірілген

жіптен, ал кейбір жағдайда аппараттық иірілген жіптен жаса- лады,

аппараттық иірілген жіп маталарға үлкен салмақ және қалыңдық, ал

таралған түкке жақсы жылу қорғағыштық қасиет береді.

1 м2 матаның салмағы 170-428 гр дейінгі өте кең шекте тербеледі, бұл

қыстық мақтадан жасалған матаны жылы көйлектен, жейдеден, халаттан,

ерлер жейдесінен бастап, жоғарғы киімдерге дейінгі әртүрлі киімдерді,

соның ішінде спорттық киімдердің, өндірістік киімдердің кейбір түрлерін

дайындауға мүмкіндік береді.

Қыстық мақтадан жасалған матаның ассортименті матаның негізгі үш

түрімен көрсетіледі. Өте жұқа және жеңіл мата бомазея саржалы немесе

репсті өріммен жасалады және теріс жағымен бір жақты түкпен

сипатталады. Қалыңырақ және ауыр мата фланель сол өріммен жаса- лады,

бірақ ол екі жақты түкті болады. Матаның осы екі түрі өңделуі бойынша ақ,

тегіс боялған және бедерленген болуы мүмкін. Матаның үшінші түрі байка

алдыңғы маталардан жоғары қалыңдығымен және салмағымен (428 г дейін),

қою екі жақты түгімен және жоғары жылу сақтағыш қасиетімен

ерекшеленеді. Ол тегіс боялған болуы мүмкін. Маталардың барлық үш

түрінің ені болмашы көлемді 60-120 мм шама- сында. Өңделуі бойынша

олар тегісбоялған, сирек ағартылған болады. Типтік маталар болып бумазея,

фланелдер және байка табылады.

157

Бумазея - бір жақты қою емес түкті мата. Оларды жаймалардан не- месе

саржалық өрімнен, көбіне кардалы иірім жіптен, негізі бойын- ша 18,5-29

текс және арқауы бойынша 50-84 текс өріммен ұршықсыз тәсілмен алынған

иірімжіптен жасайды. Негіз бойынша вискозалы иірімжіптің кейбір

артикулын қолдану түкке жұмсақтық, жылтырлық, жібектік береді. Бұл

матаның ені 58-85 см, салмағы 160-255 г/м2, сирек ағартылған, тегіс боялған.

Фланелдер бомазиден екі жақты таралған түгімен ажыратыла- ды. Олар

көбіне негізі бойынша 25 текс және арқауы бойынша 42-84 текс өріммен

ұршықсыз тәсілмен алынған иірімжіптен және кардалы иірімжіптен

саржалық өрімнен жасалады. Кейбір маталарда вискозалы жоғары модульді

талшықтармен (33%) аралас иірімжіп қолданылады.

Байка - қалың, тығыз, ауыр (355-362 г/м2), екі жақты түкті бір жа- рым

қабатты өрімді мата. Оларды өңдіру үшін арқауында қалың (84- 200 текс),

көбіне аппаратты иірімжіпті, кейде визкозалы талшықтан жасалған

иірімжіпті (25 %) қолданады. Бұл маталар жоғары жылу сақтағыш

қасиеттерімен сипатталады.

Химиялық жіпті маталар негізінде химиялық жіппен және таза түрдегі

иірімжіппен (вискозалы) және мақтадан жасалған иірімжіппен үйлестіре,

әртүрлі әсер беретін жаккардты, ұсақ бедерлі өрімді пайда- лану арқасында

пайда болған әдемі сыртқы түрімен ерекшеленеді.

Филаментті жібекті мақта маталарының топшасы көйлектік және

жейделі маталар болып бөлінеді. Осы ассортименттің ерек- ше кескінін,

өңделуін жақсартудың мақсаты - мақта матасының құрылымына вискозалы

жібекті енгізу болып табылады. Бұл жағдайда мата жібек матасына арналған

сипат - қосымша жылтырмен ерекшеленеді. Ол вискозалы жібек матаның

құрылымына толығымен негіз немесе жеке негізлік жіп түрінде, мақта

иірімжібіне ширатылып, бір уақытта негізіне және негізсіне енгізіледі.

Осы топшаның маталары ені 60-90 см дейінгі аралас және крепті

жаймамен өндіріледі. Олар ағартылған, тегісбоялған және ала шұбар болуы

мүмкін. Осы 1 м2 матаның салмағы 97-285 г дейін ауытқиды. Салмағының

әртүрлілігі жейделік және жеңіл көйлектен, костюмдік- көйлектік бұйымға

дейінгі матаның арналуын анықтайды.

Топшадағы маталардың ассортименті шұбар ала эпонж, шотланд- ка,

ерлер жейдесіне арналған зефир, белдемшелік маталар сияқты көйлектік

маталардың әртүрлі туындысын көрсетеді. Соңғысының ерекшелігі өңдеуге

арналған материалдың бедерлі бетін қамтамасыз ететін, эпонж фасонды

иірімжіпті қолданылуы болып табылады.

Киімдік топшаға жоғарғы киімді (костюмдік, шалбар, күртеше, пальто)

дайындауға арналған мақта матасы кіреді. Бұл ұстаным же- кеше топшаны,

жоғары тозуға төзімділік және жақсы жылылықты өткізбеушілік, үлкен

салмақ мен қалыңдық қасиеттерімен сипаттала- тын, маталардың бөліну

негізіне жатады. 1 м2 матаның салмағы 177-

158

510 г шамасында ауытқиды, көптеген маталардың салмағы 300 г аралы-

ғында болады. Матаның үлкен қалыңдығы және салмағы аз сызықтық

тығыздықты кардты иірімжіпті қолданумен қамтамасыз етіледі, көптеген

материалдардың қүрылымында екі қабатты ширатылған иірімжіп

қолданылады. Осы топтың маталары саржалық, сатинды және аралас өрімді

қолдануымен туындайтын салыстырмалы жоғары тығыздықты жіппен,

сонымен қатар өңделуінің әртүрлілігімен сипат- талады. Олар жүмсақ және

таралған түкті бетті, тегіс боялған және ала шүбар, ақ және меланжды болуы

мүмкін.

Киімдік мақтадан жасалған матаның ассортименті белгіленуіне және

қүрылымының ерекшелігіне байланысты топшаларға бөлінеді.

Тегіс боялған топша олардың ерекшелгі болып табылатын, күңгірт түске

(қара, күңгірт-көк, қоңыр, сүр) боялған маталарды біріктіреді. Осы

маталардың (ағартылған, костюмдік және жадағайлық) көпшілігі

ширатылған иірімжіптен, ал қалғандары бір жіптен алынған. Маталар

жоғары тозуға төзімділік пен тығыздықты қамтамасыз ететін, сатинді

(адрия, молексин), диагональді (диагональ), маталық (жадағайтық және

шатырлы жаймалар, репстер) және саржалық өрімдермен (жадағайтық,

костюмдік саржа) өндіріледі. Олардың көпшілігі жадағайлық маталарға

арналған су жүқтырмайтын, СКН-26 латекстің сіңіруші жабыны бар, тозуға

төзімді, суға төзімді, шіруге қарсы сияқты, арнайы әрлеу түрлерімен

өңделеді.

Мата ассортиментінің кеңеюі және жаңартылуы лавсан, капрон,

полиозды - штапель талшықтарын қосу арқылы маталарды көбірек шығару

арқасында жасалады.

Тігін өндірісінде олар қарапайым, төселгенде созылмайды,

қиғаштанбайды, бірақ кескенде үлкен қарсылыққа үшырайды. Сы- рып тігу

кезінде № 100-120 тігін инелері және № 40-50 жіптері қолданылады.

Тегіс боялған топшаға классикалық ассортименттің маталары жатады:

яғни, қүрамы бойынша диагональ, молексин, репс, сатин-трико, өңделуі

және әрлеуі бойынша костюмдік, плащтық және пальтолық маталар.

Диагональ - артикулы бойынша үлкен көлемде шығарылатын, саржалық

өрімді өте кең тараған мата. Жылулық кеудеше, әскери жей- де, арнайы

киімдер және жадағайды дайындауда қолданылады. Арнайы киімге арналған

диагоналдар 15-25% штапельді капронды қүрайды. Тігін өндірісінде

диагональ қүйылуы мен сетінегіштігімен сипаттала- ды және негізі бойынша

отыруы 6%.

Молексин - төмен сызықтық тығыздықты кардалы иірімжіптен жасалған

күшейткіш сатинді өрімнен өндірілетін, тегіс жылтыр бетті мата. Тығыз

молексин тозаң өткізбейтін қасиетімен сипатталады. Жүмыс күртешесін,

шалбар, комбинезон дайындауда қолданылады. Жоғары тозуға төзімділікке

және сетінегіштікке ие, бірақ отыруы бол- машы (1-2 %) береді.

159

Репс - қалың негізден жасалған, көлденең кесілген тігісті маталық өрімді

мата.

Тегіс боялған матаның пайдалану аймағының кеңдігі олардың әртүрлі

масса мен өңделуін қамтамасыз етеді. Көбіне 1 м2 матаның көпшілігі 250 г

салмақпен өндіріледі, ал кейбір арнайы киімдерге арналған 1 м2 костюмді

матаның салмағы 480 граммға жетеді. Көптеген маталардың ені 90 см, 80-90

см тарлау және 150 см кеңдеу енді бола- ды.

Тегіс боялған топшаның маталары тұрмыстық мақта маталы киімдерді

және кейбір спорттық бұйымдардың түрлерін, өндірістік және арнайы

киімдерді, жадағайлық бұйымдарды дайындауда пайда- ланады.

Арнайы топша арнайы және өндірістік киімдерді жасауда

қолданылатын, маталар ассортиментін (диагональдар, арнайы- трико, жұмыс

киімдеріне арналған костюмдік және кительді маталар құрайды.

Арнайы топшаның маталар ассортименті 6180 см дейінгі енмен, 250 г/м2

(тек кейбір 1 м2 матаның массасы 480- 510 г шамасында) салмақпен

сипатталады.

Кейбір арнайы маталардың тозуға төзімділігін жоғарылату үшін, оларды

15 - 25 % штапельді капронды мақта қоспасымен өндейді, бұл өндірістік

киімдердің аз қыртыстануына және пішіннің өте жақсы сақталуына

мүмкіндік туғызады.

Меланжды және ала шұбар маталардың топшасы құрылымдық

белгілері бойынша бөлінеді және бұл топшаға осы маталардың басты

ерекшелігі болып саналатын, әртүрлі түспен боялған иірімжіптен, ме-

ланждан жасалған маталар кіреді. Олардың екінші ерекшелігіне негізіне

немесе арқауына екі ширатылған иірімжіптің кұрамасын қосу арқылы,

саржалық және аралас өрімді қолдануы жатады. Бұл маталардың

ассортименті жүн және жартылай жүн маталарына сыртқы түрі бойын- ша

ұқсайды. Сол үшін көрсетілген маталардың ассортименті костюмдік трико,

диагоналдар деп аталады. Осы маталардың көпшілігі жоғары жібектік пен

жұмсақтықты қамтамасыз ететін, вискозды штапельді талшықты мақта

қоспасынан өндіріледі. Меланжды және ала шұбар киімдік матаның негізгі

салмағы аз отыратын өңдеуге ұшырайды, бұл маталардан жасалған

бұйымдар кию кезінде өзінің пішінін жақсы сақтайды.

Көрсетілген топшаның маталарын дайындаудағы әртүрлілік, олар- ды

әртүрлі киімді модельдеу үшін қолдануға мүмкіндік туғызады. Осы- дан

кейін бұл маталардың костюмдік триконы дайындау элементтеріне тән,

тоқымалық өрімді немесе әртүрлі түспен боялған жіптерді қолдану

арқасында алынады, жолақты немесе торлы суреттерді қолдану сияқты

ерекшеліктерімен сипатталады. Бұдан басқа, олар костюмдік матаға 160

тән 250-300 г/м2 салмақты көрсетеді, ал костюмдік триконың ені 142- 150 см

құрайды (кейбірінің ені 70-90 см болады).

Осы топшаның киімдік мата ассортименті костюмді, шалбарды, жаздық

пальтоны, күртешені және басқа бұйымдарды жасауда пайда- ланылады.

Трико - осы топшаның негізгі мата түрі. Трикоға тән сипат - түстік

жіппен немесе өріммен жасалған, бойлық жолақтар мен торлар болып

табылады. Трикода көбіне кешенді химиялық жіптермен ширатылған түстік

жіптен жасалған иірімжіптер (иіруге дейінгі әртүрлі түске боялған

талшықтан жасалған), меланжды иірімжіптер қолданылады. Трико

күшейтілген және сынған саржа өрімінен өндіріледі. Мақта маталы трико

костюмдік жүн матасын боямалайды және арзан ерлер костюмін жасауға

арналған. Трико үлкен мөлшерде шығарылады: костюмдік трико, меланжды

трико және балалар трикосы.

Коверкот - екі түсті ширатылған иірімжіптен жасалған күшейтілген

атластан немесе диагональді өрімнен өндіріледі. Осы матаның негізінің

тығыздығы, негізсінің тызыдығынан едәуір жоғары (екі немесе одан

жоғары).

Диагональ - меланжды мата, негізсі бір жіпті қалың иірімжіпті және

негізі ширатылған кардалы иірімжіпті диагональді өрімді болып келеді,

матаның ені - 145 см.

Джинсалы мата - арқауы кендіржіпті және негізі боялған, біржіпті

кардалы иірімжіпті саржалық өрімнен өндіріледі. Спорттық костюм- дерге,

күртешеге, шалбарға, белдемшеге кеңінен қолданылатын классикалық

джинсалы мата жолақты және торлы суретпен бейнеленетін, түстік жіппен

тігілген. Джинсалы матаның өндірісіне лавсанды талшық, вискозды-лавсан

қосылған иірімжіп қолданылады.

Классикалық маталардың қыстық тобына шұға, күдері және шибарқыт

тон кіреді.

Шұға - жұқалау, жұмсақ және борпылдақ қыстық топшадағы мата.

ТТТүға. күшейтілген сатинді өріммен, негізі бойынша үлкен көлемде

толықтырылған, негіз жүйесіне қарағанда, негіз жүйесінде қалыңырақ

кардалы иірімжіптен жасалады. Матаның беттік жағы қайта-қайта та- ралып

және кесіліп жасалған, жақсы бекітілген түкті, тығыз жабынды мата. Шүға

тегісбоялған, сирек меланжды болып шығарылады.

Күдері - қысқы ассортименттегі табиғи күдеріні боямалайтын, өте қысқа

және жақсы бекітіліп, таралған түкті, ең берік және тығыз мата. Негізі

ширатылған және негізсі біржіпті иірімжіптен өндіріледі, кейде тегісбоялған

және басылған суретті болып келеді.

Вельветон - қүрылымы бойынша күдеріге үқсас, бірақ жүқалау,

тегісбоялған мата. Күшейтілген сатинді өрімді, ширатылған иірімжіптен

жасалады.

Қыстык маталар күртешені, спорттық балалар киімін дайындауға

қолданылады. Оларды пішу кезінде, түктері барлық бөлшектерде тек

161

11-6313

бір бағытта жатуын мүқият қадағалау керек. Сонымен қатар, кейбір

матаның сетінегіштігі мен седіреуін ескеру қажет.

Іштік және астарлық маталар. Іштік топқа жоғарғы сыртқы киімдерді

дайындау кезінде қолданылатын қалта астары, іштігі үшін қолданылатын

маталарды жатқызуға болады.

Коленкор - іштік ретінде қолданылатын, мадаполам мен сисаға үқсас,

бірақ өте қатты жылтыр өңдеумен өңделген, тегісбоялған мата, мата ені - 62

және 75 см.

Жеңдік саржа - орташа сызықтық тығыздықты бір жіпті кардты

иірімжіптен тоқылған саржалық өрімнен өндірілген, жолақ түріндегі баспа

суреті бар ағартылған мата, мата ені - 75 және 80 см.

Қалталық мата - қардалы иірімжіптен жасалған сынған саржаның сирек

өрімімен, маталық өріммен өндірілген, тығыз, мықты, тегісбоялған мата.

Көбіне қалтаның іштігіне қолданылады.

Астарлық топ сыртқы киімде олардың іштік мата ретінде қолданылуы

және тағайындалуы бойынша іріктелген, мақта маталарының ассортиментін

біріктіреді. Осы маталарға қойылатын негізгі талаптар - үйкелуші әсерге

жоғарғы беріктік, ол материалдарды аппреттеумен қамтамасыз етіледі. Осы

топқа қарастырылған жоғарғы топтағы барлық маталар кіреді, бірақ

қүрамында крахмал мөлшері үлкен және көбіне күңгірт түстерге боялады.

Бүл костюм, пальто және басқа киім түрлерін тігу кезінде іштік мата ретінде

қолданылатын және көп мөлшерде аппрет жағылған үсынатын, ағартылған

және тегіс боялған коленкор. Аппрет матаның тығыздығы мен қаттылығын

жоғарылатады, оның созылғыштығын азайтады, нәтижесінде осы мата іштік

матаға үсынылған талапты қанағаттандырады. Бүл топқа ақ немесе ашық

орта- да жолақпен толтырылған суретті, костюмдік бүйымдардың жеңінің

астарына қолданылатын жеңдік саржа мен боялған және аппреттелген

грибсон, тик-ластик және өңірлі мата, қалталық мата жатқызылады. Барлық

маталардың салмағы 97-225 г/м2, ені 80-140 см дейін болады.

Бүл маталардың түсін астарлық немесе жоғарғы материал түсіне сәйкес

таңдайды.

Тыстық топ жоғары тығыздықпен сипатталатын, матрацты және

жастық тысы мен көрпе тыстарынан түрады. Бірінші мата қауырсынға

арналған өткізбеушілікті қамтамасыз етеді, ал екіншісі бойлық жолақта ала

шүбар суретті немесе баспа суретпен сипатталады. Бүл материал- дар

олардың жыртылуына жоғары беріктігін және үйкелуге төзімділігін

қамтамасыз ететін, негізі және арқауы бойынша жоғарғы тығыздықты,

орташа сызықтық тығыздықты кардалы иірімжіптен өндіріледі.

Тыстық маталар тобының 1 м2 матаның салмағы 152-240 г/м

2 ені 80-100

см, матаның аталуы оның тағайындалуын көрсетеді.

Түктік маталар тобы үш жүйелі жібі бар (негізі және негізсі мақта мен мақта

маталы жіптің түкті жүйесінен жасалған грунтты жіптер), түктік өріммен

өндіру үстанымы бойынша бөлінген. Бүл матаның беті

162

тегіс түкті түрді (жартылай барқыт), жіңішке ши-ши (шибарқыт) немесе кең

қалың (шибарқыт-корд) түрді болып келетін, түктік жабынды бола- ды.

Кейбір шибарқытта түк әртүрлі пішінді түрде болуы мүмкін, яғни бұл

шибарқыт түрі фасонды шибарқыт деп аталады. Барлық осы мата- лар

негізінде қосылған иірімжіпті және арқауы біржіпті құрайды. Мата түгінің

қатты бекітілуі үшін негізіне қарағанда, негізінің жібін жоғары тығыздықпен

жасалады (2-3 есе). Жартылай барқыт және шибарқыт түгінің биіктігі 2 мм

дейін, ал шибарқыт-корд түгінің биіктігі - 2 мм жоғары болады.

Түкті матаның басты бөлігі тегісбоялған түрде, кейбірі баспа суретті

немесе өрнекті суретті түрінде шығарылады. 1м2 түкті матаның салмағы 545-

385 г дейін, ал ені - 152 мм ауытқиды. Үлкен қалыңдығы мен кеуектілігінің

арқасында түкті маталар жақсы жылу сақтағыштык қасиетімен

сипатталады және әртүрлі сырт киімдерде кеңінен қолданылады. Олардан

әйелдер және балалар көйлегін, костюмдерді, белдемшелерді, шалбарларды,

пальто, бас киімдерді және басқа бұйымдарды жасайды. Бұл матаның

кемшілігі жобалауда қосымша тігісті қажет ететін, олардың енінің тар

екендігін ескеру қажет, бірақ бұл кейбір киім үлгілерін үлгілеуде қажет емес.

Түкті маталар мақта маталы иірімжіптің үш жүйесінен жасалған түкті

өрімнен өндіріледі. Матаның үстіңгі бетінде мақта талшығының қысқа

вертикальді тұратын арқауынан кесілген және негізінен кесілген түктер

орналасқан. Түкті кескеннен кейін негізлік жүйе әлсіремеу үшін, негізлік

түкті мата негізсі бойынша үлкен тығыздықпен жасай- ды. Түкті топқа

барқыт, жартылай барқыт және шибарқыттар жатады.

Барқыт және жартылай барқыт тарақты иірімжіптен өндіріледі, беттік

жағында тегіс түкпен жасалған, тегіс боялған және баспа суретті болып

келеді. Барқыт негізлік және негіздік жүйеде орташа сызықтьщ тығыздықты

тарақты ширатылған иірімжіптен жасалады. Жарты- лай барқыттың

барқыттан айырмашылығы негізлік жүйеде біржіпті иірімжіп болады.

Шибарқыттың матаның бойымен жүргізілген беттік жағында түкті

жолағы болады. Шибарқыт жіңішке түкті жолақпен, ал шибарқыт- корд кең

қалың түкті жолақтарымен ажыратылады. Шибарқыттардың ассортименті

тұрақты мақталавсанды шибарқыттардан, кең (1см дейін) түкті жолақты

шибарқыттардан, жіңішке және қалың жолақтың кезектескен, фасонды

кесілген түкті жолақты шибарқыттардан тұрады.

Шибарқыт-корд 3-5 см енмен ши-ши жолақтармен орналасқан,

1,5 мм-ге дейінгі ұзындықтағы түкті бетті болып келеді. Негізі кар- далы

ширатылған және негізсінде біржіпті иірімжіптен өндіріледі. Шибарқыт-

кордтың кейбір артикулдары көбіне ширатылған, таралған иірімжіптен

жасалады. Мақта лавсанды шибарқыт-кордтың бірнеше артикулы

шығарылды. Шибарқыт-корд жұмсақ, ашық түсті болады,

163

кейде баспа суретті болып келеді. Шибарқыт-корд көйлекті, пальтоны,

белдемшені, шалбарды дайындауға қолданылады.

Түкті маталар тігінмен өңдеуде өте күрделі. Пішу кезінде барлық

бөлшекте төменнен жоғары бағытталуын қадағалау керек. Тығыз ма- талар

тігін инелерімен тесіліп кетуі мүмкін, сетінеген кезде тесілген орындарда түк

төгіледі. Ылғалды-жылумен өңдеу кардолентада жүргізілуі тиіс, жуу кезінде

бүйымды бүрап сығу қажет емес.

Сұрып тобына тоқыма станогынан алынған және әрлеуден өтпеген мақта

матасы (бомази, бөз, миткаль, жайма, саржа, қалталық мата) жа- тады. Олар

жоғарғы сырт киімдерді дайындау кезінде тек қолданбалы материал ретінде

және кейде киімді қүрастырудың муляжды тәсілінде көмекші материал

ретінде қолданылады.

Жиһаздық-әшекейлі топ екі немесе үш-бес жіп жүйесінен өндірілген

маталардан түрады. Бүл әшекейлеу мақсатында және жиһазды қаптау үшін

қолданылатын, түсті кілемді, жиһазды, әшекейлі, портьерлі және басқа

маталардың әртүрлі түрі. Олар әртүрлі салмақты және қалыңдықты, баспа

суретті, ала шүбар және тегісбоялған болуы мүмкін. Жиһаздық

материалдардың үйкелуге төзімділігі жоғары. 1 м2 маталардың салмағы 208-

640 г дейін ауытқиды. Негізінен бүл енді маталар - 150 және 160 см. Осы

маталардың қыжым сияқты кейбір түрлері визкозалы штапельді

талшықтан жасалған иірімжіпті қолдану арқылы кесілген түкті өрімнен

өндіріледі.

Жәшікті және орауыш маталар тобы олардың аталуына сәйкес

қолданылатын, қаптық және орауыш маталар жейдесін қүрайды. Олар

толық өңделмеген, ағартылған және тегісбоялған болуы мүмкін.

Дәке мен дәкелік бұйымдар тобы аз салмақты және төмен тығыздықпен

сипатталатын, дәкелік маталардан түрады. Бүл маталар тобы қыстық киімде

мақталық астарды дайындау кезінде қолданылады. Олар ағартылған, ылғал

жүтқыштық және тігіндік болуы мүмкін. Дәкенің ені - 65-90см дейін, тігін

өнеркәсібінде дәкелік бүйымдар қолданыл-майды.

6.4. ЗЫҒЫР МАТАЛАРДЫҢ АССОРТИМЕНТІ

Зығыр матасының ассортиментінің басқалардан ерекшелігі жеке дана

бүйымдарды көптеп шығаруы, мысалы сүлгі, дастархан. Зығыр матасының

ассортименті он алты топқа бөлінеді, бүл топтың әрқайсысы зығыр және

жартылай зығыр матасының топшасын қүрайды. Бар ассортименттің ішінен

киімді жасау үшін матаның шекті саны қолданылады. Топқа бөлінген зығыр

маталарының негізгі белгісі олардың қүрылымының немесе арналуының

ерекшелігі болып табыла- ды, ал топшаларға олар талшықтық қүрамы

бойынша бөлінеді.

164

Зығыр матасының ассортиментінің барлығы тігін өнеркәсібінде

қолданбайды, сондықтан зығыр матасының кейбір топтары ғана

қарастырылады. Зығыр матасының ассортиментін зерттеу барысында,

олардың артикуляция жүйесінің барын ескеру керек, яғни алғашқы екі саны

топтың нөмірін, ал үшіншісі - топша нөмірін көрсетеді.

Зығыр маталары таза зығырлы және жартылай зығырлы бо- лып

өндіріледі. Жартылай зығыр матасында әдетте мақта иірімжібін негізінде,

кейде арқауында пайдаланады. Соңғы кездері негізгі виско- залы жібекпен,

50-70% лавсаннан түратын, зығыр иірімжібінен мата- лар өндіріле

басталынды.

Зығыр маталардың мақта матасынан айырмашылығы қалыңырақ

иірімжіптен жасалған (18-166 текс), олар негізі және арқауы бойынша бірдей,

көбінесе жаймалық өрімнен, ал жаккардты және үсақ өрнекті өрімдерден

сирек өндіріледі.

Зығыр маталары негізінде ағартылған, жартылай ағартылған және

сүрыпты, меланжды, ала шүбар, тегісбоялған, баспа суретті болып

шығарылады.

Зығыр маталары жоғары салмақты, қалың, қатты, берік және

созылғыштығы аз болады. Олардың гигиеналық қасиеті жақсы, бірақ жылу

сақтағыштығы өте төмен, осыған байланысты бүл матаны қыстық

киімдерде қолданбайды. Матаның беті тегіс және жылтыр. Тегістіктің

арқасында пішу кезінде мата беті жылжуға қабілетті. Қаттылығына бай-

ланысты зығыр маталары кесуде үлкен қарсылық көрсетеді. Бүйымды тігу

барысында олар қиындық туғызбайды, бірақ қаттылығының сал- дарынан

қүрылымы инемен бүзылуы мүмкін.

Зығыр маталарының кемшілігі оның қатты қыртыстануы, сондықтанда

олардың қасиетін жақсарту үшін штапельді лавсанды қоспаға қоса бастады.

Лавсанды зығырлы маталар (50-67 %) сыртқы түрі әдемі, аз

қыртыстанғыш және жуу кезінде отырмайды (1% аз емес), олардың тозуға

төзімділігі едәуір жоғары. Ылғалды-жылумен өңдеуде зығыр лавсанды

маталар 140-180°С температура кезінде жүмсақ ылғалды әлсіз үтіктеуден

өтеді. Температураның жоғарылауы және ылғалдыльщ түстің өзгертуі және

қатты кетпейтін дақ қалдыруы мүмкін.

Жайма - классикалық зығыр матасы. Мақта негізінде алынатын

жартылай зығыр және зығыр матасы.

Таза зығырлы жайма қаттырақ, тегіс, жылтыр және жартылай зығырға

қарағанда тез жуылады. Таза зығыр жаймасы 18-166 текс ылғалды иірулі

иірімжіптен алынады және сызықтық тығыздығына байланысты

қолданылған иірімжіптер өте жүқа, орташа жартылай дөрекі және дөрекі

болып бөлінеді. Өте жүқа зығыр жаймасы зығырлы бәтес деп аталынады.

Жіңішке жайманың ені - 80-90 см, ал қалың

165

кең жайманың ені - 138-200 см, зығыр жаймасының үстіңгі бетінің

тығыздығы - 106-300 г/м2.

Жартылай зығырлы жайма арқауында 25-29 текс сызықтық

тығыздықты мақта иірімжібі, негізсіне

45-71,5 текс зығыр иірімжібі пайдаланылады, олардың үстіңгі бетінің

тығыздығы- 140-210 г/м2, ені - 90-180 см.

Өңделуі мен түстік дайындамасына байланысты жаймалар сұрыпталған,

ақ, жартылай ақ, жолақты, торлы және ақ түспен боялған иірімжіптің

кезектескен ала шұбарлы болып бөлінеді. Жайманың жаңа ассортиментіне

ашық баспалы суретті сұрыпты, ақ және жартылай ақ жаймалар кіреді.

Зығырлы жаймалар қалыңдығына, боялуына және өңделуіне қарай

қолданылады. Ең кең тараған жайма төсек-орын тыстары. Жұқа жаймалар

бет орамал мен ішкиімдерде, ал тығыз ала шұбар маталар мен баспалы

суретті жаймалар көйлекке, костюмге және күртешеге пайдаланылады.

Тұрақты ырғақта ірі жолақтағы ала шұбарлы зығыр жаймасы сатылы деп

аталады. Сәнді төсек жаймасына, дастарханға, сүрткішке, сүлгіге арналған

ірі өрнекті өрімді маталар қамқалы бо- лады.

Тігін өндірісінде зығыр жаймалары көп қиындық туғызбайды: яғни олар

жеңіл төселеді, созылмайды, бояуы жұқпайды, бірақ дөрекі жай- ма кескенде

көп қарсылық көрсетеді. Біріктіруші инешаншымға № 110-130 инелері және

№ 30-60 мақта жіптері қолданылады. Құрылымы бойынша жайма біртегіс

тығыз, сол үшін олардың негізі мен арқауы бағытындағы отыруы бірдей

және 3-7 % құрайды.

Костюмдік-көйлекті маталар - зығыр матасының ассортиментінің ең көп

тез дамыған түрінің бірі. Костюмді матаның беттік тығыздығы - 250-290 г/м2,

көйлектікі - 100-220 г/м2.

Костюмді-көйлекті маталар тегіс боялған, ағартылған жартылай ақ түсті

(кенеп, рогожка) болып шығарылады, ал атласты және ұсақ өрнекті өрімді,

45-85 текс сызықтық тығыздықты ылғалды иірілген иірімжіптен өндіріледі.

Бұл артикулдар қатары сақталған, таза зығыр матасының үлкен тобы.

Жартылай зығырлы костюмді-көйлекті матаның екінші топ- шасы

бірінші топтан көп және әртүрлі. Соңғы жылдары әсіресе көйлекке, жейдеге,

ерлер жейдесіне, костюмге, джинсаға, жастар мен балалардың спорттық

киімдеріне арналған жаңа құрылымды маталар ассортименттері кеңінен

таралған.

Жұқа ерлер жейдесі және әйелдер көйлегінің жеңілдетілген құрылымды

матасы төменгі сызықты тығыздықты иірімжіптен өндіріледі. Зығырлы,

мақталы иірімжіп пен химиялық жіптің әртүрлі үйлесімділігі қолданылады.

Бұл маталар жаймалық өріммен жасала- тын тегіс бетті немесе өрімді және

әртүрлі сызықтық тығыздықты ара- лас жіптен жасалған ұсақ құрылымды

бетті түзеді.

166

Жеңілдетілген көйлектік маталар тығыз және сирек кезекте- скен

жолақты, орташа сызықтық тығыздықты, үсақ өрнекті өрімнен жасалған

зығырлавсанды және мақталы иірімжіптен өндіріледі. Ме- ланжды әсерлі

маталар бояуларды әртүрлі қабылдайтын, талшықтар қоспасын пайдалану

арқасында алынады. Бүдырлы әсерлі маталарды жіпке штопортүріндегі

бүйралықты беретін, өзінің серпімділігінің арқасында зығыр иірімжібін

жинайтын, капронды жіппен ширатылған, зығыр жібінен өндіреді.

Екінші топшаға әйелдер жазғы пальтосына арналған, біршама ауыр,

дөрекі қүрылымды, түстік лавсан қосылған, зығырлавсанды иірімжіптен

жасалған, жүнге үқсас созылымды әсем немесе кедір- бүдыр бетті маталар,

әртүрлі қүрылымды - қалың және жүқа, оты- руы жоғары қүрылымды

зығырлы, мақталы, вискозды, синтетикалық жіптермен жасалған маталар.

Әртүрлі өрімді маталар, оның ішінде ірі өрнекті, нақты көрінбеген жуылған

жолақты ала шүбар суретті, фото- фильмбаспа әдісімен жағылған баспа

суретті маталар және саржалық өрімді жоғары тығыздықты джинсалы

маталар жатады.

Қатырма мата тобы тігін өндірісінде костюмнің, пальтоның алдыңғы

бойына және басқа бөлшектерінде іштікретінде қолданылатын, қатырғы

маталардың әртүрлі түрінің ассортиментін біріктіреді. Ма- талар бүйымның

негізгі қаңкасының пішінін сақтауды қаматамасыз ететін жоғары

қаттылықпен, аз созылымдылықпен, бүйымды созылу кезінде

деформациядан сақтаушы қасиеттер сипатталады, мата ауа мен буды жақсы

өткізеді.

Қатырманың ассортименті сызықтық тығыздығы жоғары зығыр

иірімжібінен жасалған, жаймалық өрімді сүрыпты матадан өндіріледі.

Қатырмалар сүрыпты аппреттелмеген және аппреттелген болады, олардың

кейбірі отыруын азайтатын, арнайы әрлеуден өткізіледі. 1 м2 қатырғының

салмағы 230-362 г дейін ауытқиды. Бүл жағдай жоғарғы материалға сәйкес

қатырманы таңдау кезінде ескерілуі қажет. Жоғарғы жеңіл мата үшін

жеңілірек қатырғы таңдап алынады. Жеңіл қатырманы қалың пальтолық

матаға пайдаланбайды, себебі қаттылықтың жетіспеушілігінен ол бүйым

пішіннің сақталуын қамтамасыз етпейді, ал қалың ауыр қатырғыны сыртқы

жеңіл матаға қолданса, ол артық ауырлық береді және дөрекі көрінеді.

Қатырманың ені 66-150 см шекте ауытқиды.

Парусин тобы жоғары тығыздықпен және массамен сипаттала- тын,

жоғары сызықтық тығыздықты зығыр иірімжібінен жасалған, жаймалық

өрімді, ауыр, суға төзімді маталар ассортиментін біріктіреді. 1 м2 матаның

салмағы 742г жетеді, ені 70-95 см.

Осы топқа жадағайлық, ангарлық, теңіздік парусиннің әртүрлі арти-

кулдары енеді. Олардың көпшілігі қосымша суға төзімділікті әрлеуден өтеді.

Парусиндер сүрыпты және тегісбоялған, зығырлы, жартылай зығырлы

болады. Кейбір парусиндер, бес қабатты ширатылған, негізінде

167

және арқауында мақта иірімжібі бар, жоғары тозуға төзімділікті беретін

мақтадан жасалады, олардың кейбір бөлігіде суға төзімділік әрлеуінен

өткізіледі.

Зығыр матасының қалған ассортименті - яғни екі жіпті, равентух- тар,

олардан ораушы және қаптық маталарға қолданылады.

6.5. ЖІБЕК МАТАЛАРДЫҢ АССОРТИМЕНТІ

Жібек матасының ассортиментінің материалдары шамалы қалыңдықты

және салмақты, тегіс және жылтыр бетті, қүрамында үзындығы шексіз

талшықтан немесе жібек талшығынан түратын ма- таларды жатқызуға

болады. Жібек маталар талшықтық қүрамының табиғатына байланысты

сегіз топқа бөлінеді, оның әрқайсысы сәйкес топшалардан түрады. Жібек

матасының ассортименті барлық мата ассортиментінің 11% қүрайды,

артикулдардың саны өте көп, тәртіпке сәйкес олар төрт санды санмен

белгіленеді, бірінші сан матаның то- бын, екіншісі - топшасын білдіреді.

Жібек матасының жіктелуін және топтың немесе топшаның сипаттамасын

біле отырып, матаның арти- кулы бойынша оның қүрылымы, дайындалуы

және кейбір қасиеттері туралы белгілі көрсетілімдерді қүрауға болады.

Жібек матасының ассортименті басқалардан әр түрлілігімен, әсіресе

шикізаттың қүрамымен, жіптің, матаның және өңделуінің қүрылымымен

ажыратылады, алдымен түтынушылық қасиетінің әр түрлілігімен

байқалады. Жібек матасын өңдеуде табиғи жібек, жа- санды және

синтетикалық талшық, жіптер, басқа табиғи талшықтар қолданылады.

Мата ассортиментінің әртүрлілігіне түрлі қүрылымды жайпақ, фасонды,

моно, кешенді, крепті, москрепті ширатпалы, модифицияланған

(кескінделген, биокешенді) жіптерді қолданылады. Барлық кластағы әртүрлі

өрімдер қолданылады: яғни басты, үсақ-ірі өрнекті, баспа суретті, ала шүбар

және күрделі. Жібек маталарын баспа суретті, тегіс боялған ағартылған,

гофре сығыстырылған, лак әсерлі, түкті түрінде өндіреді.

Прейскурантқа сәйкес жібек матасы сегіз топқа бөлінеді: 1-табиғи

жібекті, 2-басқа талшықпен қоспалы табиғи жібекті, 3-жасанды жіпті,

4- басқа талышықпен қоспалы жасанды жіпті, 5-синтетикалық жіпті,

6- басқа талшықпен қоспалы синтетикалық талшықты, 7-жасан- ды

талшықты және басқа талшықпен қоспалы жасанды талшықты, 8-

синтетикалық талшықты және басқа талшықпен қоспалы синтетикалық

талшықты.

Мата ассортиментінің әрбір тобы топшаға бөлінеді:

1-крепті, 2-тегістелген, 3-жаккардты, 4-түкті, 5-арнайы.

Жібек маталары жеңіл, салмақсыз мөлдірден ауыр көп қабаттыға дейін

шығарылады. Барлық класта тоқымалық өрім қолданылады. Ма-

168

талар сиретілген, жолақты, рельефті құрылымды және әртүрлі түстік

дайындауларда - ағартылған, тегісбоялған, ала шұбарлы, меланжды, баспа

суретті, металдық жіппен жылтырланған болады. Астарлық және плащтық

маталар «шанжан» әсерлі құбылысты, құлпырмалы бо- яуымен

ерекшеленеді, олардың негіздік және арқаулық жүйесі әртүрлі түсті болады.

Жаңа модифициялы химиялық талшықтар мен жіптерді бірінші кезекте

текстурленген, кескінделген, толық, аралас және фасонды жіптерді кеңінен

қолдану арқасында ассортимент кеңейеді, матаның сыртқы түрі және

тұтынушылық қасиеті жақсарады және жібек матасының сапасын

жоғарылатады.

Ассортименттің даму бағытының негізі-сыртқы түрі және қасиеті

бойынша табиғи шикізатқа өте жақын химиялық талшықтан жасалған

матаны шығару. Мақтаға ұқсас, жібекке ұқсас және жүн матасын

боямалайтын маталар көптеп шығарылады. Кескінделген және

модифицияланған жіптен жасалған, тағайындалуы бойынша көйлектік және

жейделік жібекке ұқсас маталардың гигиеналық және эстетикалық қасиетті

жоғары, жұмсақтығымен және жақсы драпта- луымен ерекшеленеді.

Қарапайым жіптердің гантель түрді кескінімен модификацияланған

полиамидті жіптер жинағы, яғни жаңа құрылымды маталар қатты

жылтырлығымен, каркастығымен, тозуға төзімділігімен сипатталады.

Тағайындалуы бойынша көйлектік және жейделік мақта матаға ұқсас

маталар сиретілген құрылымды болады, жеңілдігімен ерекшеленеді. Жүнді

боямалайтын маталар крепті, ұсақ өрнекті және ірі өрнекті өріммен,

текстурленген, аралас және фасонды жіптен өндіріледі.

Жақсартылған эксплуатациялық қасиеттерімен ерлерге арналған жаңа

құрылымды маталар лавсанвисозалы иірімжіптен және по- лиамидті

кешенді жіптен құралатын, жаңа кешенді жіпті қолдану арқылы

жасалынады.

Жаңа ассортименттің сәнді матасын шығару үшін металдық және

металданған жіптер - метанит, алюнит, пластилекс қолданылады.

Көлемдіжіптержалтыркескінмен,тегісжылтыржіптер-күңгірттілікпен үйлесуі

мүмкін. Астарлық матераиалдар ассортименті ұсақ және ірі өрімді отыруы аз

синтетикалық астарлық матамен толықтырылады.

Плащтық мата ассортиментінде лакта өңделген және су өткізбес матаны,

су сіңірмейтін қабыршықты жабынды күртешелік матаны шығару

жоғарылатылды.

Штапельді матаны өндіру кезінде үшацетатты-вискозды-капронды үш

компанентті талшықтар қоспасынан жасалған иірімжіпті қол- данады.

Пигментті бояғыштармен баспалы және термобаспалы аудармалы

үдемелі әдіспен, жаңа текстильді-қосымша заттарды кеңінен қолдану,

әрлеудің көркемдік-бояулық мүмкіндігін кеңейтеді, матада жаңа әсерді

169

алуды қамтамасыз етеді, таза түсті және жоғары нақты суретті алуға

мүмкіндік береді.

Жібек жібінен жасалған маталар 1,56-2,33 текс сызықтық тығыздықты

шикізат-жібек, негізі-жібек, арқауы-жібек және креп- жібек жүқа жіптен

өндіріледі. Ассортиментте тығыздығы төмен толықтырмалы жаймалық

өрімді маталар басым. Баспа суретті және ағартылған, тегіс боялған,

сүрыпты табиғи маталар шығарылды, олардың ені - 80-150 см, жеңіл

матаның беттік тығыздығы - 14-22 г/м2, орташа матаның беттік тығыздығы -

55-60 г/м2, ауыр матаның беттік тығыздығы - 190 г/м

2 дейін жетеді.

Шығарылған өнімнің негізгі бөлігін крептік топшаның классикалық

ассортиментінің маталары қүрайды: яғни крепдешин, креп-шифон, креп-

жоржет және креп-сатин.

Табиғи жібектен жасалған маталар тобы матаның қүрылымына

байланысты топшаларға бөлінеді.

Крептік топша үсақ түйіршікті немесе крепті мата беттігін қамтамасыз

ететін, негізінде және арқауында немесе тек арқауында крепті ширатпалы

жіпті болып келетін ерекшелігімен ажыратылатын маталар ассортиментін

біріктіреді. Матаның негізгі массасы креп- шифонды, негізінде және

арқауында крептік жіпті креп-жоржетті, негізінде және арқауында крепті

жіпті крепдешинді жаймалық өріммен өндіріледі, 1 м2 мата 25-67 г дейінгі өте

аз салмақты болып келеді. Креп- фай, креп Экстра, креп Флокс сияқты өте

ауыр маталар үсақ өрнекті өріммен өндіріледі және 1 м2 матада 150 г дейін

салмақ болады, осы топшаның барлық маталары тегісбоялған, баспа суретті

және ақ бола- ды, матаның ені -90-120 см.

Креп-шифон - жеңіл, жартылай мөлдір, жаймалық өрімді таза крепті

мата, ол негізінде және арқауында екі жіпті крептен жасалады, крептік әсері

нақты айқындалған үсақ түйіршікті, күңгірт беттікті си- паттайды. Оның

беттік тығыздығы - 25-35 г/м2 , матаның ені - 90-110 см.

Креп-жоржет - креп-шифонға үқсас, бірақ әлденеше тығызырақ,

қаттырақ және мөлдірлігі аз, екі, төрт жіпті крептен өндіріледі. Матаның ені

95-120 см, беттік тығыздығы - 35-65 г/м2 .

Крепдешин - жаймалық өрімді жартылай крепті мата, арқауында крепті

жіптен және негізінде жібек-шикізатты жіптен өндіріледі, жеңіл түйіршікті

беттікпен, жүмсақ жылтырлықпен сипатталады, матаның ені - 90-150 см,

беттік тығыздығы - 55-75 г/м2.

Креп-сатин - жібек-шикізаттан жасалған атласты өріммен шығарылатын

матағ, матаның бір жағы тегіс, жылтыр, ал екінші жағы

- күңгірт крепті. Креп-сатин тегіс боялған және баспа суретті болып

шығарылады.

Крептік топшадағы маталар ассортименті әйелдер көйлегін, жейдесін,

блузкасын дайындауда қолданылады және сәнді сыртқы

170

түрімен, аз мыжылуымен, жақсы гигиеналық қасиетімен сипатталады,

сонымен қатар жоғары температураға және күн сәулесіне өте сезімтал келеді,

бүл қасиеттер мата таңдау кезінде, бүйымның қүрастырмасын жасау және

тігу технологиялық тәртібін жетілдіру кезінде ескерілуі қажет.

Тегіс топшаға матаның қүрылымында аз ширатпалы иірімжіпті не- месе

жіпті қолдану нәтижесінде алынған, тегіс беттікті маталар жата- ды. Осы

маталар негізінде және арқауында табиғи жібектен жасалған иірімжібі бар.

Олар әлсіз жылтырлы, жоғары жүмсақтықты және бол- машы

мыжылуымен сипатталады. Жаймадан басқа, тегіс маталардың

ассортиментіне негізінде жібек-шикізатты, ал арқауында аз ширатпа- лы жібі

бар, фулярлар, туалар және басқа маталар жатады. Олардың бәрі үлкен

жүмсақтығымен ерекшеленеді, 1 м2 матаның салмағы 33- 70 г дейін

ауытқиды, ал ені - 100 см шекте болады. Маталар өңделуі бойынша

тегісбоялған, баспа суретті және ала шүбарлы болуы мүмкін, олар әйелдер

көйлегін, костюмін, жейдесін, блузкасын, ерлер жейдесін дайындау үшін

қолданылады.

Жаккардты топша ширатпалы жібектен және жібек иірімжібінен

жасалған жаккардты өрімді мата ассортиментінен түрады. Бүл тегісбоялған

маталар моңғолдық мата белбеуі мен штофтардың ерекше белгісі, бірінші

жағдайда ені 60 см, екінші жағдайда 110 см. Штофтар кейде астарлық және

көйлектік маталар ретінде қолданылады.

Түктік топшалар материалдың бір түрі - барқытпен көрсетілген

(грунттық жіптер және түктік жүйе - табиғи жібектен). Маталар тегісбоялған,

бір қүрылымнан жасалады, әртүрлі артикулды маталар

- 90-140 см енімен ажыратылады, 1 м2 матаның салмағы - 190 г, бүл ерекше

терең түспен сипатталатын жоғары сапалы маталар. Мыса- лы, қара барқыт

түсті көп жүтуының арқасында, барлық маталардың ішінде ең қара мата

болып табылады, матаның түктік беттігі бүйымды әртүрлі фасонда

модельдеуге мүмкіндік береді және барқыт әрлеуші материал ретінде

қолданылады.

Табиғи жібектен жасалған маталар тігін өндірісінде жеңіл со- зылады,

боялады, сетінейді, тегіс маталар төсеген кезде жылжиды. Бөлшектерді

біріктіру үшін № 65 жібек жіптері, № 80-100 мақтадан жасалған жіптер, ал

өңдеу тігіміне жібек жіптері қолданылады, инелер жүқа және өткір (№ 75-85)

болуы тиіс. Барқытты ылғалды-жылумен өңдеуді кардалы таспадан өткізу

қажет.

Басқа талшықты табиги жібектен жасалған маталар тобына табиғи

жібектің вискозамен немесе ацетатпен және жартылай жібекпен

үйлесімділікте пайдаланылу арқасында, табиғи жібектің мақта иірімжібімен

үйлесімділікте қолданылу пайда болған жібекті маталар жатады. Екінші

жағдайда маталар беттік жағына жібек жібі енгізілген өріммен өндіріледі.

Осы топтың маталары астарлық мата ретінде қолданылады. Тиісті әсерді

матаға беру үшін олардың қүрылымына

171

металдық жіпті, фасонды ширатпалы жіпті енгізеді, кейбір маталар үш жіп

жүйесінен өндіріледі. Осы маталарды өндіру кезінде біртегіс бояу, түстік

жіптер және сирек баспа сурет сияқты әртүрлі дайындау- лар қолданылады.

Крептік топша негізінде немесе арқауында крепті жіп, не болмаса

капронды, вискозды жібекті жібі бар маталардан тұрады.

Тегіс маталар топшасы негізі жібек-шикізаттан, ал арқауы ви- скозалы

штапельді талшықтан жасалған иірімжіптен немесе мақта иірімжіптен

тұратын, астарлық материал - атластың ассортиментін біріктіреді. Осы

топшаның көйлектік маталары негізі табиғи жібектен жасалған иірімжіптен

және арқауы вискозды штапельді талшықтан немесе ацетатты жібектен

жасалған визкоздық жібек иірімжібінен тұрады. Кейбір костюмдік-көйлектік

маталар негізі және арқауы ви- скозды жібекті табиғи жібектен жасалған

иірімжіппен қабатталған төрт жіп жүйесінің екі қабатынан өндіріледі. Егер 1

м2 астарлық мата- лар 135 г дейінгі салмақты болса, онда 1 м

2 көйлектік

маталарда салмақ 240 г дейін жетеді, олар ауырлау болады, матаның ені -

100-110 см. Өңделуі бойынша негізінен тегіс боялған, олардың кейбірі ала

шұбар болып шығарылады. Көйлектікке Кештік, Земфира, Метелица

сияқты маталар жатады.

Жаккардты топша ірі тоқымалық өрнекті көйлектік маталардың

ассортиментінен тұрады. Олар өңделуі бойынша тегісбоялған, 1 м2

маталардың салмағы 117-200 г, ені 100-110 см.

Түкті топшаға түктік айқаспамен тоқылған үш түрі жатады (барқыт,

қыжым және мақпал). Грунт ретінде пүліште мақта жіптері қолданылады, ал

түк табиғи жібектен өндіріледі және үлкен ұзындықты болып келеді.

Матаның үшінші түрі - мақпал вискозды жібекпен бұзатын, әлсіз

қышқылмен түкті жоюға қажетті, мата аймағын өңдеу жолымен сурет

салынған, түктері жидітілген барқыт болып есептеледі. Пүліш маталардан 1

м2 матада 270 г дейінгі үлкен салмақпен ажыраты- лады, барқытта 1 м

2 155 г

салмақты құрайды.

Пүліш мақталық грунттық жүйені және табиғи жібектен жасалған 2,2 мм

биік түгі бар. Матаның ені - 70 - 135 см, беттік тығыздығы - 270 г/м2.

Көйлектік барқыт екі түрде шығарылады: мақта иірімжібінен жасалған

грунтты және табиғи жібектен жасалған түкті, табиғи креп- тен жасалған

крепті және вискозалы жібекті түкті. Матаның ені - 70- 100 см, беттік

тығыздығы - 150-330 г/м2, түктің биіктігі - 1,7 мм.

Жидітілген мақпал-барқыт - вискозды түктің бөлігін жидіту жо- лымен

алынады және бір түсті түкті суретті креп-жоржет түрінде бо- лады.

Сәнді көйлектік мата - металдық жіп қосылған және ойық әсерлі креп-

жоржет түрі бойынша мөлдір мата. Негізі 2,33 тексх4 сызықтық тығыздықты

табиғи крептен, арқауы 2,33 тексх4 табиғи креп пен 31,3 текс метаниттен

құралады.

172

Жасанды жібектен жасалған маталар тобы вискоза мен ацетат

талшықтарынан, олардың араласуынан жасалған жібек матасының

ассортиментінен қүралады. Осы топтың маталары қатысқан талшықтардың

қасиетімен сипатталады. Оларды өндіру үшін жаймалықтан жаккардтыға

дейінгі әртүрлі өрімдер қолданылады, осы маталардың негізгі көп бөлігі

біртегіс боялған. Қүрылымына байланы- сты мата ассортиментінің үш

топшаға бөлінеді.

Жасанды жіптен жасалған маталар (3-ші топ) муслинді, крепті және

мооскрепті жіптердің араласуымен, 8,33 текс, 11,11 текс және 16,67 текс

сызықтық тығыздықты визкозды және ацетатты кешенді жіптерден

жасалынады. Маталар өрімдері және түстік дайындалуы бойынша әртүрлі.

Жасанды матаның ені - 70-140 см, олардың беттік тығыздығы - 73-302 г/м2.

Қүрылымы мен беттік тығыздығына байланысты маталар жейдеге,

көйлекке, пальтоға, плащқа астарлық маталар шығарылады.

Ине нөмірін және тігін жібі матаның қалыңдығына және тығыздығына

сәйкес таңдалады. Ылғалды-жылумен өңдеу үдерісін өткізу кезінде матаның

талшықтық қүрамын ескеру қажет.

Крептік топшаға крептік ширатпадан, мооскрептен немесе креп-

граниттен (стержендік жіп - вискозалы креп, ораушы - көлбеу ши- ратпалы

екі ацетатты, үш ацетатты жіп) өңделген маталар қатысады. Бүл топшаны

әртүрлі атаумен шығарылған креп-жоржеттер, креп- марокендер, көйлектік

крептер қүрайды.

Тегіс маталар топшасына негізінен жаймалық, саржалық, атласты

немесе үсақ өрнекті өрімді, фасонды жоғары көлемді жіптен, муслинді немесе

көлбеу ширатпалы жіптен жасалады.

Бүл топшаға әртүрлі атаулы жейделік атластар, астарлық маталар,

көйлектік маталар мен жаймалар кіреді.

Плащтық маталар сызықтық толықтырулар және су өткізбейтін қасиеті

зор.

Астарлық маталар вискоздық және ацетатты кешенді жіптен жасалған

ірі өрнекті, майда өрнекті, атласты және саржалық өрімнен өндіріледі.

Шанжан әсерлі, жолақты және торлы ала шүбар, тегісбоялған астарлар

шығарылды.

Классикалық астарлық маталар альпак, дудун, дамаска - өсімдік текті

суретті ірі өрнекті тегісбоялған өрім, онда тегіс жылтырлы күңгірт немесе

фактуралы беттіктің контрасты қолданылады. Сонымен қатар, вискозалық

жіптен жасалған маталар өндіріледі, альпак ацетатты негіз жіппен

сипатталады.

Астарлық маталар тігін өндірісінде күрделі, яғни төсеу және сырып тігу

кезінде жылжымалы және араласады, қатты сетінегіш, тіккенде жіпті

жылжытады және жуғанда күңгірт дақ қалады.

Жаккардты топшаға классикалық астарлық маталар және сәнді маталар

- толқынды сызықты түрдегі жаккардты өрнекті муар, негізлік жүйесі

металдық жіптен түратын дүрия, қамқа кіреді.

173

Тегіс топшаға вискозды, ацетатты жібектен және олардың араласу- ынан

жасалған ассортимент кіреді. Бүл ішкиімдер, тегіс боялған және ала шүбар

жейделік маталар, ала шүбар шотландкалар, блузкалық ма- талар және

көйлектік матаның әртүрлі артикулдары - дүрия, Агат, Зар- ница,

Северянка, Фантазия. Сонымен қатар, осы топшаға астарлық ма- талар -

атластар, сатиндер, саржалар жатады. Топша маталарының ені

- 60-150 см дейін, 1 м2 матаның салмағы - 60-225 дейін. Маталар тегіс

беттігімен, қолданылатын өңдеулер мен өрімдердің әртүрлілігімен

сипатталады, олардың ассортименті 150 аса әртүрлі артикулдардан түрады.

Жаккардты топшасындагы маталар алдыңғы топшалардағы ма-

талардан тек өрім түрімен ажыратылады. Маталардың ассортиментіне

көйлектік маталар - альпак, дудун, дамассе, дүрия, Весна, Гавана, Кипр,

Марина, Соната енеді. Көйлектік маталардың көпшілігі үш жіпті жүйелі

болып келеді және жоғары тығыздығымен, салмағымен сипат- талады.

Жартылай талшықты жасанды жібектен жасалган маталар тобына

ерлер жейдесіне, көйлекке, әйелдер көйлегіне және астарға арналған

капронды жібекпен және штапельді лавсанмен, вискозды штапельді

талшықтан жасалған иірімжіптен, мақталы иірімжіппен араласқан вискозды

талшықтан қүралған маталар жатады.

Тегіс топша негізі вискозды жібектен және арқауы штапельді

иірімжіптен жасалған жейделік маталардан, поплиннен, репстен, көйлектік

маталар - Берег, Льдинка, Лададан, астарлық саржадан, дубли-сатиндерден,

атластардан түратын 100 аса артикулдары қүрайды. Астарлық мата негізінде

вискозды жібек, ал негізсінде - не болмаса мақта иірімжібі, не болмаса

вискозды штапельді талшықтан жасалған иірімжіп қолданылады.

Арқауында вискозалы штапельді талшықтан жасалған иірімжібі бар

астарлық маталар, мақта жіпті негізлі матаға қарағанда, үйкелуге 2-3 есе

төзімді. 1 м2 астарлық матаның салмағы 125- 190 г. Бір жағынан астарлық

матаның киімде желден сақтағыш қасиетті орындауын ескере отырып,

жоғары немесе орташа тығыздықпен си- патталатын жоғарғы матаға тығыз

астарды пайдалану керек.

Жаккардты топшаға ірі тоқымалы өрнекті маталар ассортименті кіреді,

оның кейбірі үш жіп жүйесінен өндіріледі және едәуір салмақпен және

қалыңдықпен сипатталады. Осы топтағы вискоздық жібектен басқа,

матаның қүрылымында ацетатты жібек, штапельді лавсаннан жасалған

иірімжіп бар.

Осы топшадағы маталар ассортименті сәнді көйлектер дайындауға

арналған Светлячок, Эра, Театральная, Серебристая, Симфония, Ро- машка

сияқты маталармен көрсетілген.

Түктік топша мақта жіпті грунтты және вискозды және ацетатты жібекті

түктік маталардан түрады. Бүл киімдік пүліштік және ойыншық жасауға

арналған пүліштің әртүрлі артикулдары.

174

Синтетикалық жібектен жасалган маталар тобы капронды талшықтан

жасалған, бір тегіс маталар топшасын құрайды. Мата- да капронды жібек,

жалғыз талшық және муслинді ширатпалы ка- пронды жібек қолданылады.

Маталар әртүрлі тығыздықпен, 15-90 г/ м2 салмақпен және 95-150 см енімен

сипатталады. Тағайындалуына байланысты маталар, оларды көп немесе аз

ауа алмасуымен және бу сіңіргіштікпен қамтамасыз ететін, әртүрлі

тығыздықты болады.

Капронды маталардың кейбірі төрт жіп жүйесінен өндіріледі. Ка- пронды

маталардың ассортименті жейделік, көйлектік, блузкалық, ма- талардан,

жаймалардан және Ветерок, Лариса, Элита, Лидия көйлектік маталардан,

сонымен қатар оларды су, бу, ауасіңіргіштікпен қамтамасыз ететін,

қабыршақты жабынды қатар, плащтық маталардан құралған. Ка- пронды

маталардың көпшілігі тегісбоялған, ақ, кейбірі баспа суретті.

Жартылай талшықты синтетикалық жібектен жасалған ма- талар тобы

құрылымында капронды талшықтар вискозамен, ацетат- ты, штапельді,

лавсан, вискоздық штапельді талшықтар қоспасынан жасалған иірімжіппен

араласқан мата ассортиментін біріктіреді. Негізі капронды жібектен, арқауы

вискозадан және ацетаттан өндірілген ма- талар капронды жіптер сияқты

қажалуға аз беріктікпен сипатталады, өйткені капронды жіптер беріктігі

жоғары вискозалық және ацетатты талшықтарға үйкелісті әсер туғызады.

Сол үшін осындай материалды таңдамағанда, киген кезде бұйым қандай

әсерге ұшырайды, соны білу керек. Матаның осы тобы бірнеше топшаларға

бөлінеді.

Тегіс топша 40-150 г/м2 дейінгі салмақты, ені 90-100 см, енді, көйлектік,

блузкалық, және костюмдік-көйлектік маталар ассортиментін құрайды.

Матаның негізінде қарапайым және муслинді ширатпалы ка- пронды

жібекті, капронды жалғыз жіпті, ал арқауында - вискозалы не- месе ацетатты

жібекті, визкозалы және ацетатты немесе ацетатты және капронды жібектің

араласпасын қолданады. Көптеген материалдардың негіздік жіп жүйесі -

вискозды және ацетатты жібектен, ал басқасы

- капронды жібектен тұрады. Матаның құрылымына ацетатты және

вискозды жібекті енгізу олардың гигиеналық қасиетін, сорғыштығын

жоғарылатады.

Тегіс топшаның маталары ала шұбар, тегісбоялған, ақ және баспа суретті

болады. Кейбір жейделік маталар негізінде және арқауында штапельді

лавсанмен (67%) вискозалы штапельді талшықтың қоспасынан жасалған

иірімжіппен сипатталады. Бұл маталар жоғары сорғыштығық қасиетімен

(вискозалы штапельді талшықтың арқасында), жақсы серпімділігімен,

мыжылуымен және жақсы пішін сақтағыштығымен (лавсанды талшықтың

арқасында) ерекшеленеді.

Жаккардты топшага жаккардты өрімнен, бірақ үш немесе төрт жіп

жүйесінен өндірілген мата ассортиментінен тұрады, нәтижесінде бұл маталар

қалың және ауыр, екіқабатты мата алынады, 1 м2 маталардың салмағы 115-

230 г болады. Бұл топшаға көйлектік және

175

костюмдік маталар Космос, Мелодия, Улитка, сырт қаптағы гипюр және

сыртқаптағы капронды маталар кіреді. Төрт жіпті жүйеден жасалған

маталар бірге байланысқан, екі дербес жаймалы болады. Отыру көлемі

әртүрлі талшықты қолдану арқасында, осы маталар ылғалды-жылумен

өңдеуден кейін қатпарлық, томпақтық әсерді алады.

Түктік топшалар ассортиментіне екі мата тобы барқыт және щеткаға

арналған түктік маталар кіреді. Барқытта грунттық негіз үшін мақтадан

жасалған жіптер, ал түк үшін - лавсанды жібек, түктік мата- ларда - мақталы

жіп және капрон қолданылады. Матаның екінші түрі капронды түгінің

қаттылығы үшін киімге қолданылмайды.

Штапельді жасанды талшықтан және оның басқа талшықтардың

қоспасынан алынған матаның тобы түрмысқа арналған тегіс матаның шағын

бір тобын қүрайды. Кейбір маталардың қүрылымында вискоздық жібек бар.

Маталардың көпшілігі оларды қүрылымы мен сыртқы түрі бойынша жүнге

үқсас, екі қабатта ширатылған иірімжіптен өндіріледі. Матаның негізгі бөлігі

тегісбоялған, кейбірі баспа суретті және ала шүбарлы болып келеді.

1м2 мата салмағы 145-365 г, ені - 90-150 см.

Осы топшадағы мата ассортименті штапельді жаймалардан, сар- жадан,

сатиннен, шотландкадан, көйлектік маталардан, Волна, Вене- ра, Луч,

Молодежная, Спутник (матаның соңғы түрі қыртыстанбайтын және аз

отыратын өңдеулермен әрленген, олардың кейбірі түкті болып келеді)

маталарынан қүралады. Костюмдік бүл маталар массасы бой- ынша белгілі

жылусақтағыш қасиетімен сипатталынады.

Штапельді синтетикалық талшықтан және оның басқа талшықтармен

қоспасынан жасалган маталар тобы негізінен қүрылымы вискозалық

штапельді талшықтан (33-35 %) және штапельді лавсанды қоспадан

жасалған иірімжіптен (65-75 %) түратын мата ассортиментінен түрады.

Осындай маталардың араласуы лавсандікі сияқты вискоздық

талшықтардың да жақсы қасиеттерін қолданып, матаның жаңа

ассортиментін алуға мүмкіндік береді. Бірінші жағдайда маталар жоғары

тозуға төзімділігімен, аз мыжылғыштығымен, жақсы пішін

сақтағыштығымен, ал екінші жағдайда - өте жақсы гигиеналық қасиетімен,

бу сіңіргіштігімен ерекшеленеді. Бүл топ түрмыстық тағайындалған

матаның екі тобын иемденеді.

Тегіс топша 75-142 см енімен және 1 м2 110-254 г салмақпен көрсетілген

жоғары қүрылымды жейделік, блузкалық, көйлектік және костюмдік-

көйлектік ассортиментті қүрайды. Әрленуі бойынша ақ, тегісбоялған, баспа

суретті және ала шүбар болуы мүмкін.

Түктік топша матаның бір түрі - грунты мақта жібінен, ал түгі викозамен

араласқан лавсан жібінен жасалған астарлық пүліштің ша- малы

ассортиментінен түрады. 1 м2 мата 335-590 г дейінгі салмақпен 176

сипатталады және 67-135 см енді ауыр мата, олар тегісбоялған және ақ

болады.

6.6. ЖҮН МАТАСЫНЫҢ АССОРТИМЕНТІ

Тоқыма өнеркәсібінде өндірілетін жүн маталары, қүрылымы,

тағайындалуы және сыртқы дайындамасы бойынша әртүрлілігімен

сипатталады. Жүн маталарының ассортиментінің ерекшелігі болып, жылу

сақтағыштық қасиеті есептелінеді, бүл оның жылы және қыстық киімдерге

арналуын айқындайды. Өңдеу тәсіліне және талшықтық қүрамына

байланысты жүн маталарының ассортименті алты топқа бөлінеді: 1-тарақты

таза жүнді, 2-тарақты жартылай жүнді, 3-жүқа шүғалы таза жүнді, 4-жүқа

шүғалы жартылай жүнді, 5-дөрекі шүғалы таза жүнді, 6-дөрекі шүғалы

жартылай жүнді.

Шамамен жеке топтар топшаларға бөлінеді:

1-көйлектік, 2-костюмді тегісбоялған, 3-костюмді ала шүбар және

фасонды, 4-шүға, 5-пальтолық, 6-драптар, 7-түктік, 8-жамылғы.

Тарақты таза жүнді маталардың тобы маталардың көпшілігінде екі

қабатта ширатылған, жүқа тарақты иірімжіптен өндірілген маталардың

ассортиментін біріктіреді. Бүл жаймалық, саржалық, крептік және аралас

өрімнің суреттері жақсы көрінетін, жүқалау жүн маталары.

Көйлектік маталардың топшасы әйелдер, балалар көйлегін, жеңіл

костюмдерді дайындауға арналған жүн маталарының ассортиментін

қүрайды. Матаның көпшілігі материалдың эксплуатациялық қасиетін

жоғарылататын, негізі мен арқауы екі қабатпен ширатылған иірімжіптен

жасалады. Бүл өте жүқа және жеңіл жүн маталары, ол 1 м2 матаның салмағы

100-248 г. Жеңілірек жүн маталар көйлекке, ал ауырырақ - ко- стюмге

қолданылады. Матаның ені - 100-150 см, маталар жаймалық, крептік,

саржалық және аралас өріммен өндіріледі.

Бүл топшаға фай, креп, эффект және көйлектік маталардың әртүрлі

артикулдары кіреді. Маталар талапқа сай, тегісбоялған, олардың көпшілігі

боялған талшықтан жасалынады (ондай материалдар түстік кенере). Кейбір

маталар ала шүбар және баспа суретті болып өндіріледі, ол матаның беттік

жағында бейнеленеді.

Костюмдік тегісбоялған маталардың топшасы саржалық, диагональді

және крепті өрімдермен, күңгірт (қара, қара-көк, қоңыр, қара-сүр) түстің

қатысуымен тегісбоялған, мата ассортиментін қүрайды. Боялған талшықтан

алынған барлық дерлік маталар жоғары сапалы боялуымен сипатталады.

Бүл маталар негізі мен арқауы екі қабатталып ширатылған иірімжіптен және

тозуға төзімділігінің жоғарылығымен сипатталады, кейбір маталарда

жоғары ширатпалы иірімжіпті қолданылады.

177

12-6313

1 м2 матаның салмағы 259-345 г, ені - 150 см.

Осы топшадағы мата ассортименті бостоннан, диагональдан, креп- тен

және басқа костюмдік маталардың әртүрлі артикулдарынан тұрады, олар

ерлер және әйелдер костюмінде, шалбарда, белдемшеде, кейде қыстық және

жаздық пальтода, бірақ соңғы жағдайларда жылытушы іштікпен

қолданылады.

Костюмдік ала шұбар және фасонды маталардың топшасы трико мен

костюмдік маталардың әртүрлі артикулдарынан тұрады. Триконың өзіне тән

белгісі матаның құрылымына түсті иірімжіпті (ала шұбар) қолданылуы

немесе тегісбоялған маталардың (фасонды) сәйкес өрімнің арқасында

алынған, жолақты және торлы суреті бо- лып табылады. Боялған

талшықтан жасалған фасонды жіптер де боя- лу беріктігінің жоғарылығын

иемденеді. Олардың кенересі түсті бо- лып келеді (тегіс боялған маталардың

бояу тәсілін ажыратуға болатын белгісі). 1 м2 матаның салмағы 242-345 г, ені

- 142 см. Маталар күңгірт сияқты, ашық түстердің көптеген гаммасымен

сипатталынады. Осы топшадағы ассортиментке трико Люкс, Метро,

Ударник, Старт, Десна сияқты маталар, костюмдік материалдарға жатады.

Пальтолық маталардың топшасы габардиндерден, диагональдар- дан,

пальтолық крептерден және бүртік маталардан тұрады. Бұлардың барлығы

жоғары ширатпалы екі қабатпен ширатылған иірімжіптен өндіріледі және

кейбірі қаттылықпен, сәйкес өрімнің арқасында алынған рельефті бетімен

сипатталады. Өңделуі бойынша - бұл тегісбоялған маталар, бұл 1 м2 матаның

салмағы 270-475 г дейін, ені

- 150 см. Олардың негізгі тағайындалуы - жаздық пальто, жеңіл ма-

талардан - костюмдер. Бұдан басқа, маталарды жылытушы іштігі бар

қыстық пальтоларды дайындауда қолданылады. Габардиндер және ди-

агональдар материалдың диагоналі бойынша рельефті, крептер - ұсақ бүдірлі

беттікті, ал бүртіктер - фасонды ширатпаның қолданылуымен ірі бүдірлі

беттікпен сипатталады.

Тарақты жартылай жүнді маталардың тобына таза жүнді мата- лар

ассортиментіне ұқсас ассортименттер жатады, кейде тіпті олардың

атауларымен бірдей, бірақ матаның құрылымында жүн талшығынан басқа,

жүнмен араласқан басқа талшықтардың немесе жүн иірімжібінің мақта не

болмаса жібек жіптерімен, біріккен жүн иірімжібінің болуы- мен

ерекшеленеді.

Көйлектік маталардың топшасы әйелдер және балалар киімдерін

дайындауға арналған маталар ассортиментін құрайды. 1 м2 мата салмағы

152-330 г, ені 80-150 см. Жартылай жүнді көйлектік маталардың ассортименті

200 жоғары артикулдардан тұрады. Матаның құрылымын 25-80% жүн

талшықтары құрайды, басқа талшықтар матаның құрылымына вискозалы

штапельді талшықпен, мақтамен ширатылған жүн иірімжібімен жүннің

қоспасы түрінде, вискоза- лы штапельді талшықпен және штапельді

лавсанмен және капрон-

178

ды жібекпен ширатылған жүн иірімжібімен жүннің қоспасы түрінде

енгізіледі.

Жартылай жүн маталарының көпшілігі негізінде екі қабатпен

ширатылған иірімжіпті, ал кейбірі негізсінде де осындай иірімжіпті бо- лады.

Ширатылған иірімжіпті және синтетикалық талшықты қолдану бүл

маталарға тозуға төзімділікті береді. Әрленуі бойынша бүл мата- лар

тегісбоялған, ақ, ала шүбар және кейбірі баспа суретті. Көйлектік маталар

ассортименті кашемир, мектептік, Люкс, Звездочка, Лютик, Элегантная,

Лайне сияқты маталардан түрады.

Жеңіл маталар көйлек, ауырлауы - әйелдер костюмін дайындауда

қолданылады. Бүл маталар осы материалдардан бүйымдарды жобалай- тын

суретшілердің алдында үлкен мүмкіндік беретін, әртүрлі дайын- даулар мен

көп гаммалы түстермен сипатталады.

Біртегіс боялган костюмдік маталардың топшасы саржалық, диагональді

және крептік өрімдерден өңделген, көбіне күңгірт түске боялған маталарды

біріктіреді. Оған шевиоттар, диагональдар және крептер жатады. Матадағы

жүннің мөлшері 30-70 % ауытқиды, 1 м2 матаның салмағы 285-520 г, ені - 130

- 160 см. Маталар тек өрімімен ғана емес, сонымен қатар қүрылымы

бойынша да ажыратылады. Ше- виоттар негізі мен негізсінде мақтамен

ширатылған жүн иірімжібін, диагональдар - негізінде жүн иірімжібін, ал

негізсінде - мақта иірімжібін иемденеді, осы диагональді өрімде беттік

жағына жүн иірімжібі енгізіледі. Крептер вискозалы штапельді талшықпен

жүннің қоспасынан, кейбір крептер үшкомпонентті қоспадан (жүн,

вискозалы штапельді талшық пен штапельді лавсан) өндіріледі. Крептің

бөлігі ви- скозды жібекпен ширатылған, вискозды штапельді талшықпен

жүннің қоспасынан жасалған жартылай жүнді иірімжіп.

Костюмдік шұбар-ала және фасонды маталардың топшасы триконың

әртүрлі артикулдарын, костюмдік маталарды біріктіреді, олар осы мата

түрінің белгілерімен сипатталады. Маталар ала шүбарлы болып, не болмаса

жолақты және торлы суретті ірі өрнекті өріммен және көп түстік гаммалы

тегісбояумен өндіріледі. Осы маталардың ассортименті 250 аса

артикулдармен саналады, негізгі массасы ви- скозалы штапельді талшықтен

жүннің қоспасынан, кейбірі штапельді лавсан мен вискозалы штапельді

талшықпен жүннің үшкомпонентті қоспасынан өндіріледі. Осындай

маталардағы жүннің мөлшері 15- 70 % шамасында ауытқиды. Олардың

кейбірі қүрылымында мақталы және вискозалы жібекпен ширатылған

иірімжіп, вискозалы штапельді талшықтан жасалған иірімжіпті болып

келеді. 1 м2 матаның салмағы 231-350 г, ені - 142 және 150 см. Ассортимент

триконың әртүрлі ар- тикулдарымен Аргон, Севан, Наири, Альфа, Неон,

Бежицк, Новинка көрсетілген.

Пальтолықматалардың топшасы габардиндер мен плащтық мата-

лардан қүралған. Габардиндер негізі жүн иірімжібін, ал арқауы - мақта

179

иірімжібінен түрады, ал кейбірі - штапельді капронды болады. Осы

матадағы жүн талшығының мөлшері 37-90 % қүрайды. 1 м2 матаның

салмағы 200-451 г, ені - 100-160 см.

Жұқашұғалы таза жүн маталарының тобы білікшеге оралған және жүқа

шүғалы иірімжіптен өндірілген мата ассортиментін біріктіреді. Бүл маталар

түкті немесе киізтүрді беттікті, жүмсақ, көбіне борпылдақ, қалың болып

келеді. Әртүрлі өріммен және тығыздық материалдың тағайындалуын

анықтайтын, маталардың әртүрлі қүрылымын қамтамасыз етеді. Осы

маталардың ассортименті олардың қүрылымының ерекшелігі болғандықтан

барлық топшаларды сипатта- майды.

Көйлектік маталардың топшасы жақсы сыртқы түрімен си- патталатын,

көйлектік маталардың тек бір артикулынан түрады. Ол жүмсақ, аз салмақты

және жақсы жылу сақтағыш қасиеті бар, борпылдақ мата. Ол тегісбоялған

болып шығарылады (боялған талшықтан жасалған).

Костюмдік ала шұбар және фасонды маталар топшасы матаның бір түрі

- боялған иірімжіптен жасалған, күнқағарлық трикодан түрады. Триконың

тағайындалуы атауына сәйкес.

Шұғалық топша негізінен мықты білікшеге оралған, жаймалық өрімді

маталардан түрады. Нәтижесінде материалдың беттігі киізтүрде болады және

ондағы өрім мүлдем көрінбейді. Бүл үлкен масса- лы, ауаны, суды мүлдем

өткізбейтін, өте тығыз материалдар. 1 м2 матаның салмағы 360-760 г, ені -

140-160 см. Шүғаның ассортименті фуражкалық, кительдік, мундирлік,

шинельдік және шалбарлық шүғалармен көрсетіледі. Шүғадан басқа

ассортиментте атластық өріммен өндірілген және тегіс жылтыр өң жақ

беттікпен сипатталатын, мундирлік касторлы болып келеді.

Пальтолық маталардың топшасы жоғары сапалы таза жүнді пальтолық

маталардың әртүрлі артикулдарымен көрсетіледі. Олардың кейбірі мықты

білікшеге оралған, киізтүрді беттікті, кейде көрінетін тоқымалы өрімді

болады. Бүл маталар шамалы аз массамен, жоғары кеуектілігімен,

борпылдақтығымен және жоғары жылусақтағыш қасиетімен сипатталады.

Олардың 1 м2 матаның салмағы 442-580 г, ені

- 150 см.

Өңделуі бойынша мата ассортименті біртегіс боялған, меланжды болуы

мүмкін, маталар көп түсті гаммада боялады.

Драптардың топшасы пальто дайындауға арналған, ең қалың, тығыз

және кеуекті маталар ассортиментін қүрайды. Бүл драптың әртүрлі

артикулдарының көпшілігі қосарланған өріммен өндіріледі және жоғары

қалыңдықпен сипатталады.

1 м2 драптың салмағы 455-751 г, ені - 142 см. Драптың негізгі массасы

боялған талшықтан жасалады және әртүрлі әсерге боялудың жоғары

беріктігімен сипатталады. Көптеген драптар меланжды және

180

сирек ала шүбарлы болып шығарылады, драптың беті таралған және

қырқылған түкті болады.

Драптың ассортиментіне мақпал, ратин, кастор, Столичный, Мо- ренго,

Осенний, Северный сияқты драптар жатады, осы жоғары сапалы драптар

әйелдер және ерлер пальтосын дайындауда қолданылады және жақсы

жылусақтағыш қасиетімен және жоғары тозуға төзімділігімен сипатталады.

Жұқа шұғалы жартылай жүн маталарының тобы олардың қүрылымына

байланысты әртүрлі тағайындалған едәуір көп мата са- нымен көрсетіледі.

Ассортиментке осы маталардың белгілі қасиетіне әсер етуші, әртүрлі

талшықтардан қүралған маталар кіреді. Осы топтың барлық маталары

міндетті түрде білікшеге (әлсіз немес күшті) орала- ды, нәтижесінде олардың

беттігі түкті немесе киізтүрді болады.

Маталардың ассортименті оның тағайындалуын анықтайтын, мате-

риал қүрылымына байланысты топшаларға бөлінеді.

Көйлектік маталар топшасы қүрылымы бойынша жартылай жүнді жүқа

шүғалы маталардың 120-дан аса әртүрлі артикулдары- нан қүралады.

Олардың көбі вискозды штапельді талшықпен және штапельді лавсанмен

немесе капронмен жүннің екі, үшкомпонентті қоспаларымен өндіріледі. Бүл

матада жүн талшығының мөлшері 15- 73% қүрауы мүмкін. Маталар

жаймада және талшықта тегісбоялған, меланжды болады. Оларды өңдеу

үшін жаймалық, саржалық, крептік және үсақ өрнекті өрім қолданылады. 1

м2 матаның салмағы 194- 336 г, ені көбіне 140-160 см. Ассортиментке

көйлектік, костюмдік- көйлектік, белдемшелік және жейделік маталардың

әртүрлі артикул- дары қатысады.

Шевиоттардың топшасы мақталы негізді және жүнді негізлі саржалық

өрімді маталардың ассортиментін біріктіреді. Кейбір мата- лар вискозды

штапельді талшықпен жүннің қоспасынан өндіріледі. Осы топшаға

штапельдік капронмен немесе лавсанмен және виско- залы штапелді

талшықпен жүннің қоспасынан алынған, костюмдік крептер және

диагональдар жатады. Маталар біртегіс боялған (олар көбінесе күңгірт

түстермен боялған) болып өндіріледі. Матадағы жүн талшығының мөлшері

33-58%, 1 м2 матаның салмағы 314-422 г, ені - 140-160 см. Осы топшадағы

маталар сырт киімдерге, костюм- дерге, шалбарларға, пальтоға және мектеп

формасын дайындау үшін қолданылады.

Костюмдік жолақ және фасонды маталар топшасы костюмдік трико мен

костюмдік маталардың (300 аса) әртүрлі артикулдарының үлкен мөлшерімен

көрестіледі. Мата ассортименті қүрылымы, дай- ындалуы бойынша да үлкен

әртүрлілікпен сипатталады. Маталардың негізгі массасы вискоздық

штапельді талшықпен жүннің қоспасынан немесе тағы үшінші компонент -

штапельді капронды немесе лав- санды қосу арқылы өндіріледі. Көптеген

маталардың қүрылымы

181

вискоздық жібекпен ширатылған жартылай жүн иірімжібінен немесе

штапельді иірімжіптен тұрады. Бұл матадағы жүннің құрамы 14-64 %, 1 м2

салмағы 250-650 г, ені - 140-150 см.

Маталар біртегіс боялған, меланжды болып шығарылады. Ассорти- мент

триконың әртүрлі артикулынан - Брянское, Весеннее, костюмдік,

ширатылған, Спорт, Молодежное, костюмдік, шалбарлық, пиджактық

маталарынан тұрады.

Шұғалық топша жаймалық өрімді жартылай жүн матасы - шұғаның екі

түрін біріктіреді. Матаның бірінші түрінде негізі мақта иірімжібінен және

арқауы жүндік иірімжіптен, ал екіншісі вискоздық штапельдік талшықпен

жүн қоспасынан өндіріледі. Шұғаның әртүрлі құрылымы олардың әртүрлі

қасиеттерін анықтайды. Шұғаның негізгі ерекшелігі құрамында жүн

талшығының мөлшері (55-80 %), 1 м2 760 г, матаның ені - 140-150 см.

Маталар тегіс боялған және меланжды бо- лып өндіріледі. Шұғаның атауы

олардың тағайындалуын анықтайды, яғни матрастық, шинелдік, кительдік,

мектептік және костюмдік.

Пальтолық маталардың топшасы 600 аса санға жеткен әртүрлі

артикулды, ең көп таралған ассортиментті құрайды. Пальтолық маталардың

ассортименті 1 м2 - 315-570 г дейінгі орташа салмағымен, жоғары

кеуектілікпен және қалыңдықпен сипатталады. Маталар әртүрлі өрімдермен

өндіріледі және олардың түктік немесе киізтүрді беттігін қамтамасыз ететін,

мықты немесе болмашы білікшеге орала- ды. Өңделуі бойынша маталар

біртегіс боялған, меланжды және ала шұбар болады. Жүн талышығының

мөлшері 15-80 %.

Осы топшадағы мата ассортименті пальтолық маталардың әртүрлі

- Весна, балалар пальтосы, пальтолық, Стрелка, Моршанская, Пушок, ерлер

пальтосы, Меланж, Дорожная, әйелдер пальтосы, бүртік, Школь- ница және

Полет артикулдарымен көрсетіледі.

Драптардың топшасы пальтоға арналған көптеген ауыр маталардың

ассортиментінен тұрады, олардың көпшілігі үш немесе төрт жіп жүйесінен

жасалған қосарланған өріммен өндіріледі, 1 м2 741 г. Ассортименттің аталуы

Троицкий, Юность, балалар, әйелдер, ерлер, Уран, Пулковский, Донецкий,

Осенний, Москва, Комета, Современ- ник, Артек және Моренго драптардан

тұрады.

Түктік маталардың топшасы грунттық жібі мақта иірімжібімен, ал түгі -

жүннен немесе вискозды штапельді талшықпен жүннің қоспасынан жасалған

пүліштің артикулдарының қатарымен көрсетіледі. Осы барлық маталар

жоғары жылусақтағыштық қасиетті, тегіс боялған, меланжды және қыстық

киімдерді дайындауда қолданылады.

Дөрек шұғалы таза жүндіматалардың тобы үш топшадан тұрады.

Маталар дөрекі жүннен өндіріледі, сол үшін олар үлкен қаттылықпен,

қалыңдықпен және дөрекілікпен сипатталады.

182

Шұғалық топшаға мықты білікшеге оралған, жаймалық өрімді маталар

жатады. Мата өте қатты, біртегіс боялған, 1 м2 мата салмағы 760 г.

Пальтолық маталардың топшасы пальтолық меланждық балалар

матасының бір артикулынан түрады.

Түктік маталардың топшасы жартылай дөрекі жүннен өндірілген,

тегісбоялған және меланжды түкті шүғаның бірнеше артикулда- рынан

қүралған. Осы маталардың ерекшелігі биік таралған түгі болып есептеледі,

ол түкті қырқу мен тегістеу, тарау жолымен алынады, нәтижесінде түк мата

жазықтығына перпендикулярлы орна- ласады. Материалдың жоғары

кеуектілігі бүйымды жақсы жылылықты өткізбеушілік қасиетін қамтамасыз

етеді.

1 м2 түкті шүғаның салмағы 592-704 г, ені - 142 см. Осы топшаның

маталары пальтоны дайындауға қолданылады.

Жұқа шұғалы жартылай жүн маталарының тобы мақтамен не- месе

штапельді талшықпен жүннің қоспасынынан алынған, жоғары сызықтық

тығыздықты шүғалық иірімжіптен өндірілген, маталардың ассортиментін

біріктіреді, осы топ пальтоға арналған үш топшадан түрады. Бүл маталар

қатты үйысқан, киізтүрді беттікті болады және үлкен қаттылықпен,

массамен, қалыңдықпен сипатталады және киім ассортиментінің аз түрінде

қолданылады.

Шұғалық топша 1 м2 матада 760 г, ені 140-150 см, тығыз үйысқан, дөрекі

шүғалы жаймалық өрімді ассортименттен түрады. Матаның тағайындалуы

олардың аталуымен анықталады: яғни шинельдік, мекемелік шүға. Олар

меланжды және біртегіс боялған, кейбірі - суға төзімді өңдеумен болуы

мүмкін. Жүннің мөлшері 65-80 % қүрайды.

Пальтолық маталардың топшасы 1 м2 мата салмағы 480- 630 г,

борпылдақ қүрылымды және қүрамында 35-73 % дейін жүн талшығының

мөлшері бар дөрекі шүғалық пальтолық маталардың ассортиментін

қүрайды. Бүл маталар топшасына пальтолық, мүғалімдік пальтолық,

әйелдерге арналған пальтолық, Маяк, Волна пальтолық ма- талар жатады.

Драптардың топшасы 1 м2 мата салмағы 592-634 г, 40 % жүннен түратын,

дөрекі шүғалы жартылай жүнді драптардың бірнеше арти- кулдарынан

түрады. Драптар біртегіс боялған және тығыз киізделген болып өндіріледі.

6.7. ТРИКОТАЖ ЖАЙМАСЫНЫҢ АССОРТИМЕНТІ

Трикотаж жаймасының ассортименті әртүрлі, өндіріс әртүрлі талшықты

қүрамды жаймаларды өндіреді: мақталы, жүнді және жібекті. Әсіресе,

химиялық талшықтан жасалған жібек жаймасының ассортименті кең

тараған әрі көп. Әртүрлі қүрамды талшықтар негізгі

183

қасиеттері мен тағайындалуы бойынша трикотаждық жайманың

ерекшелігін қамтамасыз етеді, ал қасиеті өз кезегінде трикотаждық

жаймалар өндірілген, өрімдермен анықталады, 1 м2 30-84 г дейінгі ша- мада

ауытқиды.

Трикотаждық жаймалар талшықтық қүрамы бойынша топқа және

өндірілген тәсілі және машина түрі бойынша топшаға бөлінеді, әрбір топша

өрімі бойынша жайма түріне бөлінеді. Ассортименттің осы- лай бөлінуіне

топтарға, топшаларға сәйкес трикотаждық жаймаларға арналған

артикуляция жүйесі орнатылады, олардың артикулының бірінші саны

жайманың талшықтық қүрамын, екіншісі - өндіру тәсілі мен тоқу

машинасының түрін, үшінші және төртіншісі - топшадағы жайманың

қатарлық санын білдіреді. Топтар мен топшаларға бөлінуі келесі сызба

түрінде көрсетуге болады: 0 - мақта иірімжібінен жасалған жайма, 1 -жасанды

жібектен жасалған жайма, 2- химиялық талшықпен біріктірілген мақта

иірімжібінен жасалған жайма, 3- синтетикалық жібектен жасалған жайма, 4-

эластикалық және көлемді жіптерден жасалған жайма, 5-жасанды жібекпен

біріктірілген синтетикалық жіптен жасалған жайма, 6-аралас иірімжіптен

жасалған жайма,

7- көлемді иірімжіптен жасалған жайма, 8-жүн иірімжібінен

жасалған жайма, 9-жібек пен иірімжіптің әртүрлі түрімен араластырылған

түрімен жасалған жайма.

Осы топтардың әрбірі сәйкесінше трикотажды өріммен өндірілуі мүмкін

және келесі топшаларға бөлінеді:

1-біркелкі таралған жайма, 2-қосарланған жайма, 3-үршықты жайма, 4-

рашель-үршықты және негізі тоқылған рашелдік жайма,

5- жалпақ фангалық жайма, 6 - дөңгелек фангалық жайма.

Бөлінуі бойынша трикотаждық жаймалардың ассортиментінің негізгі

белгісі олардың тағайындалуы болып табылады. Жаймалар тағайындалуы

бойынша екі түрге бөлінеді: ішкиімдік бүйымдарға арналған жаймалар және

сырт киімдік бүйымдарға арналған жайма- лар.

Ішкиімдік бүйымдарға арналған трикотаждық жаймалар барлық

талшықтар түрінен және барлық дерлік өрім түрінен өндіріледі. Осы түрдің

жаймасы екінші түрдің жаймасынан аз массасымен ерекшеленеді, бірақ

оларды қүрайтын талшықтың табиғатына байла- нысты әртүрлі салмақты

болады: 1 м2 мақта жаймасында салмағы 130- 200 г, химиялық талшықтан

жасалған жаймада - 115-185 г, ал капрон- ды талшықтан жасалған жаймада -

35-125 г дейін ауытқиды. Қыстық ішкиімге арналған 1 м2 салмағы 285-410 г.

Біржағынан ішкиімдік трикотажды жаймалар салмағына тәуелсіздік

олардың гигиеналық қасиеттерінің қатынасында белгілі талаптармен

көрсетіледі. Олар ылғал тартқыштық, жүмсақ, қысымсыз қозғалысты,

созылмалы, ауа және бусіңіргіштігі жоғары, сонымен қатар жууға, буға,

қажалуға бояуының беріктіктігі жоғары болуы қажет.

184

Ішкиімдік тиркотажды жайманың негізгі салмағы осы талаптарды

қанағаттандырады, бүдан басқа синтетикалық талшықтардан жасалған

кейбір жаймалар, бір жағынан жаймалардың ауа және бу сіңіргіштігін

жоғарылату үшін оларды жоғары емес тығыздықты суретті өрімнің әртүрлі

туындысынан өндіріледі. Осындай трикотаждан жасалған бүйым тез

жуылады, бірақ жайма беттігіне тамған, теріден шыққан тер үшін жиі жуып

түруды талап етеді.

Жақсы ылғал сіңіргіш және жоғары тозуға төзімділік қасиетпен

сипатталатын, мақта-лавсанды иірімжіптен жасалған ішкиімдік жай- малар

кеңінен тарады. Жоғары электрленушілікпен сипатталатын, хлоринді

талшықтан жасалған трикотаж жаймасының ассортименті емдік ішкиім

ретінде қолданылады.

Бүйымның сыртқы түрін жақсарту үшін, беттік жағы жібек жібінен, ал

ішкиімнің жақсы гигиеналық қасиетін, оның ішінде тердің жақсы сіңуін

қаматамасыз ету үшін, теріс жағы - мақтадан жасалған жамылғылы жайма

ішкиімдік жайма ассортиментінде ең үлкен орын- ды алады.

Әйелдер менерлердың жылы ішкиіміндайындау үшін қолданылатын

жүн жаймасы ішкиімдік жайма ассортиментінде орташа меншікті орынға ие.

Бүл жаймалар бүйымның жоғары жылусақтағыштық қасиеті мен жақсы

бусіңіргіштігін қамтамасыз етеді.

Ішкиімдік бүйымдарға арналған трикотажды таңдау және өңдеудің

технологиялық тәртібін орнату кезінде ең алдымен вискозалы және ацетатты

жібектен жасалған трикотажды жаймалардың өзімен бірге тігімді жасау

орнында ілмекті тартқанда, тігін инесінің үлкен тесуімен, тіккенде жайма

беріктігінің азаюымен сипатталуына ерекше назар ау- дару қажет. Мақта мен

вискоза талшығынан жасалған трикотажды жаймалар жуу кезінде бойлық

бағытында шамалы отырады және жиі көлденеңнен үлғаяды. Осындай

жаймадан жасалған ішкиімді конструк- циялау кезінде кейбір бүйымдардың

ені бойынша тарлануын және три- котажды жайманың отыру көлемімен

байланысты үзындығы бойынша шамалы қосымшаларды қарастыру қажет.

Сырт киімдерге арналған трикотажды жаймалар бірінші жайма түріне

қарағанда 1 м2 жаймада 430 г, ал кейде одан жоғары үлкен массасымен

ерекшеленеді. Бүл жаймалар свитерлер, көйлектер, блузкалар, көкірекшелер,

жемпірлер, әйелдер, ерлер және бала- лар костюмдері, пальтолары, әртүрлі

спорттық бүйымдар үшін қолданылады.

Сыртқы бүйымдарға арналған жаймалар тағайындалуына сәйкес

бүйымға қатысты әртүрлі қүрылымды және қасиетті трикотаждық жай-

маны алуға мүмкіндік беретін, табиғи жібек пен зығырдан басқа, барлық

талшықтардан, әртүрлі өрімдерден өндіріледі. Жайма тегісбоялған,

меланжды, ала шүбар тоқылған, ақ, баспа суретті, жуылған, металдық жіпті

болуы мүмкін.

185

Сыртқы бұйымдарға арналған жаймаларға ішкиімдікке қарағанда,

бірнеше басқа талаптар қойылады. Бәрінен бұрын олар қызмет көрсетудің

барлық кезеңінде немесе ұзақ уақытта тігін өндірісі бер- ген бұйымның

пішінін сақтауды қамтамасыз ететін, пішін тұрақылығы болуы керек.

Жоғарғы киімді дайындауға арналған жайма жақсы жылусақтағыш

қасиетімен сипатталады.

Сыртқы трикотажды өңдеу үшін басты түрде жүн, химиялық

талшықтарды, кейде аз мөлшерде мақтаны қолданады. Өйткені мақталы

трикотаждық жаймалардың пішін тұрақтылығы төмен және сыртқы түрінің

дайындалуы бойынша жүн және синтетикалық талшықтарды қолданады.

Трикотажды жайма ассортиментінде басты орынды ала шұбар жайма

мен жаккардты ірі суретті жайма алды. Кейбір трикотажды жаймалардың

жылусақатғыш қасиетін жоғарылату үшін олардың теріс жағын таралған

түкпен жасады.

Бұйымды модельдеуге арналған трикотажды жаймаларды таңдау

кезінде, сондай-ақ, осы жаймалардан киімді конструкциялау кезінде көптеген

көлденең тоқылған өрімдер бойлық бағытта трикотаждың отыруын және

көлденеңде созылымдығын ұлғайтатындығын ескеру қажет.

Созылмайтын трикотаждың жаңа құрылымы ерлер костюмін

модельдегенде және дайындағанда қолданылады. Бұл трикотаж

құрылымында синтетикалық талшық бар, ол синтетикалық талшықты

жұмсарту температурасы кезінде пішіннің қалыптасу қасиетімен си-

патталады және әртүрлі ерлер костюмінің моделін жасауға мүмкіндік береді.

Трикотаждық созылмайтын жаймалар әйелдер костюмі мен жеңіл

пальтосында қолданылады.

Тегіс және суретті беттікті пүліштік жаймалар 11, 13,3, 16,6, 22,2 текс

вискозалы жіппен араласқан 11,8, 16,5, 18,5 текс сызықтық тығыздықты

мақта иірімжібінен өндіріледі. Жайма сыртқы түрі әдемі, жақсы

гиигиеналық қасиеті бар, жақсы пішін сақтағыштығымен ерекшеленеді,

олардың беттік тығыздығы - 220-315 г/м2. Жайма ішкиімдерде және сырт

киімдерде қолданылады (балалар костюмінде, футболкаларда).

Жақсы көркемдік-түстік әсерлі жоғарғы трикотаждық жаймалардың

әртүрлі ассортименті келесідей фасонды иірімжіптен өндіріледі: 175- 180 текс

сызықтық тығыздықты түйіндік, ілмектік - 130 текс, бұрымды

- 100 текс, тарақты біркелкілікті - 175 текс қолдану арқылы. Фасон- ды

иірімжіпке компенент ретінде 22 текс х 2, 31 текс

х 2 сызықтық тығыздықты

жүн, 28 текс х 2 жартылай жүн, 25 текс; 25 текс х 2; 31 текс х 2 ПАН

талшығынан алынған жоғары көлемді иірімжіптер, 11 текс х 2 полиэфирлі, 5

текс полиамидті жіптер, 430 текс жартылай жүн біркелкілік қолданылады.

Толық емес ластик аумағында толық емес аралас престелу, иілмелі біртегіс

өрім пайдаланылады.

186

Шибарқытты жайма жоғарғы трикотажды (көйлектерді, белдем-

шелерді, костюмдерді) дайындау үшін арналған, ол 18, 20 кл. дөңгелек

тоқымалы қүрылғыда және 18, 22 және 26 кл. негіздік тоқымалы ма-

шиналарда өндіріледі. Дөңгелек тоқымалы қүрылғыдан алынған жай- ма

пішінтүрақтылығы жоғары, мыжылмайды және аз отырады, ол полиэфирлі

текстурленген жіптерден және олардың әртүрлі шикізат түрімен - мақта

иірімжібімен, созылмалы және капронды жіптермен араласуы арқылы

өндіріледі, олардың беттік тығыздығы - 180-220 г/м2.

Негіздік тоқымалы машинадан алынған шибарқыттүрді (бойлық және

көлденең ши-шилі) капронды және вискозалы жіптерден ара- лас және

пүліштік өрімдерден жасалады. Олар да пішінтүрақтылығы жоғары,

мыжылмайды, бірақ дөңгелек тоқымалы қүрылғыдан алынған жаймаға

қарағанда гигиеналық және жеңіл (150-190 г/м2), көбіне бала- лар

ассортиментінде қолданылады.

Жеңілдетілген пішіні түрақты аз отыратын трикотаждық жайма

дөңгелек тоқымалы қүрылғыда келесідей өрімдермен өндіріледі: жалаң

жаккардты, аралас немесе жаккардты өрімдердің аумағында толық емес,

16,6 текс сызықтық тығыздықты полиэфирлі текстурленген жіптен не- месе

11 текс х 2 және 3,3 текс капронды жалаң жіптен жасалған ажурлы

өрімдерден. Олардың беттік тығыздығы - 120-260 г/м2.

18, 22, 26 кл. негіздік тоқымалы машинада өндірілген жеңілдетілген

пішіні түрақты жаймалар әртүрлі ассортимент - филейлік жайма (үсақ-

немесе іріүялы суреттермен), іріраппортты өрнекті жайма, джинсалы жайма,

бояуға және баспа суретті жағуға арналған жеңілдетілген жай- малардан

түрады. Жайманың беттік тығыздығы - 100-190 г/м2. Пішін түрақтылығы

мен күлтеленуінің арқасында осы жаймалар көйлектер, блузкалар,

костюмдер және белдемшелер дайындау үшін кеңінен қолданылады.

Кестелі әсерлі негіздік тоқылған жаймалар 10, 15 кл. «Комец»

жаңартылған машинасында өндіріледі. Кестенің әсері көлемді- жайылған

пішінді жасаушы, жаймада спандекс жібімен немесе рәзеңкелі өзекпен тоқу

нәтижесінде алынады.

Крептік жайма полиэфирлі текстурленген жіптің ПАН-иірімжібімен

араласуынан жасалған жіптерді немесе полиэфирлі текстурленген ко- мэлан

жіптерін қолдану арқылы жалаң жаккардты өрімдермен 18, 20 класты

дөңгелек тоқымалы машинада дайындалады. Жайма жақсы күлтеленеді

және көйлектер, костюмдер, блузкалар үшін қолданылады, олардың беттік

тығыздығы 140-240 г/м2.

Негіз жібі аз созылатын жаймалардың мол ассортименті дөңгелек

тоқымалы қүрылғыда полиэфирлі текстурленген жіптен, комэлан жібінен,

жоғары көлемді ПАН-иірімжібінен, бүртіктелген иірімжіптен жасалған

толық емес аралас өріммен өндіріледі. Жайма мататүрді және кеңінен

қолданысқа ие (костюмдерде, белдемшелерде, күртешелерде, көйлектерде,

жемпірлерде, балалар бүйымдарында).

187

Негіз жіп твидті жаймалар текстурленген полиэфирлі жіппен араласқан

иірімжіптен дайындалған, сыртқы түрі матаға үқсас және костюмдер мен

белдемшелерді жасауда қолданылады.

6.8. БЕЙМАТА МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ АССОРТИМЕНТІ

Киімді дайындау үшін жылытушы материал ретінде жайғақ тігілген

және инемен тесілген дәкелер, мата сияқты мата тігілген, жайғақ тігілген

жаймалар қолданылады. Пішінді сақтауды қамтамасыз ететін және киім

бөлшектеріне қаттылық беретін іштіктер үшін негізмдік бейматалы

материалдар пайдаланылады. Киімде қолданылатын бей- мата жаймалары

ағартылған, тегіс боялған, ала шүбар, баспа суретті болып шығарылады.

Тоқымалы-тігілген бейматалық материалдың ассортименті әртүрлі

қүрылымды және тағайындалуы бойынша әрқалай мақта маталы және

жартылай жүнді материалдардан түрады.

Мақтадан тігілген материалдардың ассортименті тоқылған талшықтық

жайғақтан алынған, балалар ішкиіміне арналған бейматалық жаймадан,

Василек бейматалық жаймадан, Бориславка бейматалық бәйкеден және

балалар ішкиіміне арналған материалдар- дан түрады. 1 м2 осындай

материалдардың массасы - 141-270 г, ені - 150-250 см. Олар тегіс боялған,

баспа суретті болуы мүмкін (балалар ішкиімінен басқа), көйлек, күртеше

дайындауда қолданылады.

Осы бейматаның кейбірі вискозды штапельді талшықпен мақтаның

қоспасынан өндіріледі және мақта маталы иірімжіптер, не болма- са

капронды жібекпен тігіледі. Екінші жағдайда материал жылтыр- мен және

жібектікпен сипатталады. Осы бейматалардың барлығы қажалуға жоғары

төзімділігімен, әсіресе капронды жібекпен тігілуімен ерекшеленеді. Олардың

кейбірі жуғаннан кейін бойылық бағыт бойын- ша отырады және кейде

көлденеңнен созылады.

Тоқымалы-тігілген жайма көлденең бағытта қолдық деформацияны

жасау арқылы әдеуір созылымдығы оның қүрылымының ерекшелігімен

түсіндіріледі және бүл ерекшелік бүйымды жобалау кезінде ескерілуі керек,

сонымен қатар, ені бойынша бүйымның тарлануын қарастыру қажет, ал

деформациядан алдын-ала сақтау үшін зығыр немесе мақта ызбадан

жасалған жиекпен қиық бойынша тігіледі.

Тоқымалы-тігілген жартылай жүн бейматалы материалдардың

ассортименті қүрылымында 30-60% дейін жүн бар, Крцаниси, Местия,

Спортивное тігілген жаймалардан түрады. Талшықтық жайған мақта

иірімжібімен, не болмаса капронды жібекпен тігіледі. 1 м2 жайманың

салмағы 319-450 г, ені 95-150 см. Бүл материалдар тараққа және білікшеге

оралып түруы мүмкін, сондықтанда, олардың беті түкті не- месе киіз тәрізді

болады. Өңделуі бойынша олар тегіс боялған және ме-

188

ланжды. Жартылай жүнді материалдар жоғары қажалуға қарсылықпен және

созуға төзімділікпен сипатталады және пальто, күртеше, спорттық киімдер

дайындауда қолданылады.

Тігілген материалдардың ішінде перспективалығы малимо бо- лып

табылады, оның құрылымында аз созылғышты бойлық және көлденең

жіптері бар. Бұл материалдар кез-келген жіп немесе иірімжіптен

дайындалады және олар мақта, жүн, жібекті болуы мүмкін. Бұл

материалдардың салмағы қолданылатын жіптердің немесе иірімжіптердің

сызықтық тығыздығына байланысты.

Тағайындалуы бойынша әртүрлі бейматалы материалдардың

ассортиментінің кеңею мүмкіндігі шектелмеген, сондай-ақ, малимо

материалдары олардың талшықтық құрамына байланысты кез-келген өңдеу

түріне қолданылады.

Тігілген бейматалық материалдар аймағы өте кеңейтілген: яғни олар

пальто (әртүрлі мезгіл бойынша қолданылатын), костюмдер, шал- барлар,

төсек-жабдықтық жаймалар, әйелдер мен балалар көйлектері, шомылатын

халаттар мен костюмдер, күртешелер мен тағайындалуы және әртүрлі түрі

бойынша өндірілгент киімдер сияқты бұйымдарды дайындау үшін

қолданылады.

Желімдік бейматалық материалдар мақтадан, вискозалы штапельді

талшықтан, зығырдан немесе мақтаның не болмаса вискозалы штапельді

талшықтың штапельді синтетикалық талшықпен қоспасынан өндіріледі,

жоғарғы киімдерді дайындау кезінде іштік материал ретінде қолданылады.

Олар 1 м2 - 60-180 г салмақты, өте арзан және зығырлық іштікке қарағанда

өте жеңіл. Бұл материалдар құрылымына байланы- сты жоғары серпімділік

қасиеті, қаттылығы және тығыздығы бойынша сипатталады.

Синтетикалық талшықты негізмдік бейматалық материалдар үлкен

серпімділікпен, аз мыжылуымен және зығырлық қатырғыға қарағанда аз

салмағымен сипатталады, олар ауа мен буды жақсы сіңіреді. Бойлық

бағытта жоғары берік талшықтың орналасуына бағытталған негізмдік

бейматалық материалдарды дұрыс пайдаланбау, бұйымда әртүрлі бағытта

созылғанда, олардың көлденең бағытта жиі жыртылуына алып келеді.

Желімдік бейматалық материалдар тығыз және тегіс, борпылдақ және

кеуекті болуы мүмкін. Екінші жағдайда олар жылы киімдерде қолданылады.

Мұндай материалдар жоғары серпімділігімен ерек- шеленеді және киген

кезде ауалық қабаттын өзгермеуін қамтамасыз етеді, сондықтанда, киімде

жақсы жылылықты өткізбеушілік қасиетпен сипатталады.

Желімдік бейматалық материалдардың ассортименті іштік ма-

териалдардың кеңею арқасында кеңейеді, киімге арналған бір реттік

қолданылатын жаңа негізмдік материалдар шығарылды. Бұл жағдайда

бейматалық материалдар бояу, баспа суретпен жоғары емес тығыздықты

189

болып өңделуі керек. Бүл көйлек, блузка, ерлер жейдесін дайындауда, немесе

арнайы қасиетті, жоғары тығыздықты өндірістік және қорғағыш киімдердің

әртүрін жасауда қолданылады.

Инемен тесілген бейматалық материалдар ассортименті көбіне

техникалық мақсатта қолданылады. Бүл материалдар сырт киімде

жылытқыш материал ретінде қолданылады, ол синтетикалық талшықтан

түратын, талшықтық жайғақтың жоғары серпімділігімен сипатталады,

жоғарғы жылусақтағыш киімді жеңілдетеді, астарлық материалдың

жеңілдігін және үлкен ауалық қабатты қамтамасыз етеді.

Нитрондық және лавсандық талшықтан жасалған инемен тесілген

дәкелер пальто, күртеше тігуге, қыстық жамылғы дайындауға арналған

жылусақтағыш материал, әрлеуші бүйым, синтетикалық үлбірге арналған

негіз ретінде қолданылады. Бүдан басқа, ауыр жаймалар (800 г/м2 дейін) аяқ

киімдік үлтарақ, еденге төсейтін кілемдік жабын түрінде пайдаланылады.

6.9. БҰЙЫМҒА МАТЕРИАЛДАР ТАҢДАУ

Киімге сәйкес тоқыма материалдарын таңдау кезінде тек қана олардың

жеке қасиеттерінің сипаттамасын нүсқау етіп қана қоймай, сондай-ақ, егер

мүмкін болса, кешенді бағаны қолдануға тиіс, ол экс- плуатацияда

материалдың бағытын нақты анықтауға мүмкіндік береді, сондықтанда

модельдеу, қүрастыру, киімді тігу технлогиясын дайын- дау кезінде оның

барлық ерекшеліктері ескеріледі.

Киімге материал таңдау кезінде суретші-модельер ең алдымен ба- спа

суретті тоқымалық немесе трикотаждық суреттің ерекшелігімен, суретші

таңдаған киім силуэтін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, материалдың

қасиеттерімен, сәнді түстік гаммаларын басшылыққа алады (бүл сүрақтар

киімді көркемдік дайындау курсында қарас- тырылады).

Киімдік тоқыма материалдарының қасиеттеріне байланысты

үсынылған талаптарды қанағаттандыру үшін эксплаутация шартында

материал қандай әсерлерге үшырайтынын және ол қандай қасиеттермен

сипатталуы қажеттігін білу қажет.

Кез-келген киімдік материалға үсынылған жалпы талап - бүл кию

үдерісінде киім пішінің жақсы сақталуы. Осы талапты қанағаттандыру үшін

материал толық қасиеттер қатарын сипатту қажет. Олардың негізгісі - бір

реттік және бірнеше реттік созу кезінде қалдық деформациясының бар

болуы, материалдың мыжылуы және мыжылма- уы, жазықтықта қалай

бүгілсе, солай қажалу мен тозуға қарсыласуы.

Негізгіден басқа, материал оның нақты тағайындалуына байланыс- ты,

ол қосымша қасиеттермен сипатталуы қажет: сырқы киімге арналған

(пальто) материалдар - жылу өткізгіштігімен, ауа өткізгіштігімен

190

(сырт қиімге арналған бүл қасиеттерді сәйкес жылытушы іштіктерді,

іштіктерді белгілі ауа сіңіргіш іштікті қолдану арқылы реттеуге бола- ды), су

сіңірмеушілігімен және болмашы суланғыштығымен, костюмдік

материалдар - ішкиімдік қабаттың нақты желденуін қамтамасыз ететін, ауа

сіңіргіштігімен, бу сіңіргіштігімен, жаздық костюмдік материалдар - жоғары

сорғыштық қасиетімен, көйлектік материал- дар - жылу өткізгіштігімен, ауа-

және бу сіңіргіштігімен (оларды маусымдық қолдануға байланысты);

ішкиімдік және ылғал сіңіруші бүйымдарға арналған материалдар - жоғары

сорғыштық қасиетімен, отырмайтындығымен және ылғалды өңдеуге

төзімділігімен; іш киімдерге арналған материалдар - жоғары ауа

өткізгіштігімен және және жылы ішкиім - жақсы жылу сақтағыш

қасиетімен.

Осы киімдік материалдардың қажетті қасиеттерінің қатары жеткілікті

болуы мүмкін емес. Әрбір жағдайға киімді пайдалану шар- ты тоқыма

материалдары сипаттауға қажетті қасиетке өз талаптарын қояды. Сол үшін

нақты тағайындалған бүйымға материал таңдау кезінде эксплуатация

үдерісінде сынауға болатын, сол әсерлерді мүқият сарап- тау қажет және

киімді нақты жабдықталған шартты және оның нақты кию уақытын

қамтамасыз етуге қабілетті қасиеттермен материал си- паттала ма, соны

анықтау керек.

Осыдан басқа, жаңа киімді жасау кезінде міндетті түрде киімнің берілген

силуэтін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, материал қасиетіне назар

аударылады және тігін өндірісінің үдерісінде осы қасиеттер қалай көрінеді,

соны нақтылайды. Бүл жағдайда серпімділік, қаттылық немесе тігу

үдерісінде (ылғалды-жылумен өңдеу, қосымша негізмдік және тігілген

іштіктерді қолдану) материалға мәлім қасиетті беру мүмкіндігі сияқты

белгілі материал қасиетін қолдану есепке алынуы тиіс. Тігін өндірісінің

үдерісінде материалдар қасиеттерін қалауынша, сонымен қатар

қаламауыншада (ылғалды-жылумен өңдеудің бақыланбаған тәртібі кезінде

беріктіктің азаюы, тігін инесімен материалдың зақымдануы, мата қиығынан

жіптің қүлауы, трикотаждың сөгілуі) өзгеретіндігі ескеріледі. Қасиеттің

соңғы тобы бүйымның қүрастырмасын қүру кезінде және тігудің

технологиялық үдерісінде есепке алынады.

Әрбір материал түріне, оның қүрылысына және қасиетіне байла- нысты

қүрастырылудың және технологияның ерекшеліктері ескерілуі қажет.

Қасиеттері қатары бүйымның қүрастырмасына, ал қатар - өңдеудің

технологиясына енгізілуі және есептелуі тиіс. Қалаған қасиетімен киім

бөлшектерін алуды қамтамасыз ететін, қосымша материалдарды

қолданумен, өңдеу әдістерімен қасиеттерін өзгерту қарастыралады.

191

7-БӨЛІМ

ТОҚЫМА МАТЕРИАЛДАРДЫҢ САПАСЫН БАҒАЛАУ

7.1. ӨНІМНІҢ САПА КӨРСЕТКІШТЕРІ

Өнімнің сапасы - қолдану мақсатына сәйкес берілген сұраныстарды

қанағаттандыруға қажеттілігін көрсететін қасиеттер жиынтығы.

Тоқыма материалдардың сапасын толықтай бағалау үшін сапа

көрсеткіштерінің құрамасын негіздеп таңдау өте маңызды. Өнімнің сапа

көрсеткіші - белгілі бір тұтыну шарттарына қарастырылған бір немесе

бірнеше қасиеттерінің сандық сипаттамасы.

Киімнің сапасы көптеген факторлармен байланысты болып келеді.

Әсіресе киім сапасын тікелей қалыптастыратын факторлар маңызды болып

саналады: негізгі материалдардың сапасы, бұйымды жобалау (модельдеу

және құрастыру) сапасы, технологиялық өңдеу сапасы.

Негізгі материалдардың (маталардың, трикотаждың, бейматаның)

сапасы, олардың қасиеттері (эстетикалық, гигиеналық, беріктік) көбінесе

киімнің қасиеттерін анықтайды. Материалдың өзінен киімнің

функционалдық қолданысы, тұтынушының жасы және сырт бейнесі, сән

бағыты айқындалады. Материалдардың гигиеналық құрама қасиеттері киім

астындағы кеңістіктегі микроклимат жағдайына әсерін тигізеді, ал оның

салдары адамның жұмыс жасау қабілеттілігіне және жағдайына әсер етеді.

Киімнің керекті көлем-кеңістік қалпын жасау мүмкіндігі және оның тұтыну

кезеңінде тұрақтылығы материалдардың серпімді- пластикалық

қасиеттерімен, олардың қаттылығымен, күлтеленуімен, форма

сақтағыштығымен байланысты.

Киімді жобалау сапасы көбіне оның тек қана көлем-кеңістік қалпын

және композициясын алдын ала анықтаудан басқа, көркемдік- эстетикалық

қасиеттеріне, сонымен қатар бұйымның үнемдік және технологиялық

көрсеткіштерін қамтамасыз етеді.

Қолдану көрсеткіштері материалдардың негізгі функцияларын

анықтайтын қасиеттерін сипаттайды және олардың қолдану аумағын

анықтайды.

Колдану көрсеткіштері өз алдына үш топқа бөлінеді:

- функционалдық (тұтынушылық) - беріктігі, созылғыштығы,

қаттылығы, форма сақтағыштығы, қыртыстанбауы, электрленуі;

- гигиеналық - гигроскопиялығы, ылғалдылығы, ылғал жұтқыш- тығы,

бу өткізгіштігі, жылу кедергісі;

- сақтагыштық - су итергіштік, отқа төзімділік, шаң өткізгіштік,

химиялық заттарды өткізгіштік.

192

Сенімділік көрсеткіштер материалдың берілген шектікте өзінің

қасиеттерін уақыт ішінде сақтау қабілетін сипаттайды. Бүл көрсеткіштерге

материалдардың кідіріссіздігі және үзаққа төзімділігі жатады.

Эстетикалық көрсеткіштер форманың тиімділігін, ақпараттық

айқындылығын, композицияның бүтіндігін, тоқыма материалдың

колористикалық қасиеттерін (сурет, түс, жылтырлық, ақтық, өрім) си-

паттайды.

Ақауклық көрсеткіштер жаратылмай қалған материалдардағы ақаулар

санын, сонымен қатар түтыну кезінде пайда болатын ақауларды

(пиллингіштік, матадағы және тігістердегі жылжымалар) сипаттайды.

Үйлестіру және стандарттау көрсеткіштер өнімнің стандарттық,

үйлесімділік және өзіне ғана тән бөлшектермен қанықтылығын, соны- мен

қатар басқа бүйымдармен үйлесімдік дәрежесін сипаттайды.

Патенттік және құқықтық көрсеткіштер өнімде қолданылатын

техникалық шешімдерді жаңғырту дәрежесін, олардың патенттік қорғалуын

сипаттайды.

Экологиялық көрсеткіштер өнімдерді түтыну және қолдану кездерінде

қоршаған ортаға зиянды әсер ету дәрежесін сипаттайды.

Материалдардың сапа көрсеткіштерін анықтаудың әртүрлі әдістері бар.

Эксперименталдық әдіспен сапаны бағалау бүйымның қасиеттерін өлшеу

арқылы (инструменталды әдіс) жүргізеді. Ақаулар санын не- месе жарамсыз

ақаулы бүйымдарды табу және санын есептеу арқылы жүргізіледі.

Органолептикалық әдіс сезім органдарымен қабылдауғанегізделген,

сонымен қатар зерттелетін материалды эталонмен салыстыру қажет болады.

Мүндай әдістерді дүрыс бағалау мамандардың жинақталған тәжірибесіне

және оны бағалайтын маманның біліктілігіне байланы- сты болады.

Эксперттік әдіс 7-12 эксперт-маманнан түратын топтың бағалауды бірге

есептеуге негізделген.

Әлеуметтік әдістің мақсаты өнім түтынушылардың пікірін жинауға

және талдауға негізделген.

Есеп әдісі материалдың қүрылымына, технологиялық процессіне

сонымен қатар, бастапқы шикізаттың қасиеттеріне байланысты оның

сапасының көрсеткіштерін анықтауды қарастырады.

Анықталатын көрсеткіштерді таңдау - бүл өнімнің сапасын бағалайтын

жалпы әдістеменің бірінші және негізін қалаушы сатысы болып табылады.

Өнімнің сапасын бағалап, шешім қабылдайтын көрсеткіштер ғана

анықталатын көрсеткіштер болып табылады. Бүл келесі негізгі

принциптерді қолдана отырып жасалынады:

193

13-6313

бағалық - көрсеткіштің салмақтылығы, сол көрсеткіштің бар бо- луын

қамтамасыз етуге қажетті шығындарға пропорционал болып қабылданады;

эвристикалық (эксперттік) - көрсеткіштердің салмақтылығы ма-

мандардан сараптап сүрау негізінде анықталынады;

эксперименталдық - салмағы бағаланатын көрсеткіштің эталондық мәнге

жақындау дәрежесінің орташа мәніне пропорционал болып қабылданады;

қиыстырылган - әртүрлі принциптерді қолдана отырып алынған

салмақтылықтардың қүрамаларын қолдану болып табылады.

Тәжірибе жүзінде көбінесе өнімнің сапа көрсеткіштерінің салмақ- тылық

коэффициенттерін анықтаудың эксперттік әдісі қолданылады.

Сапаның салмақтылық көрсеткіштер коэффициентін эксперттік бағалау

келесі негізгі және бірізді орындалатын жүмыстардың саты- ларынан

түрады: эксперттер топтарын қалыптастыру, сүрауын дай- ындау, сүрау

жүргізу, бағалауды өңдеу, алынған нәтижелерін талдау. Эксперттер

топтарын қалыптастырудың маңызы - бағаланатын өнімді жасауда және

түтынуда жоғары біліктілігі бар мамандарды таңдап алу, эксперттер сүрауын

дайындаудың маңызы - талқыланылатын сүрақтың мәнін, дайындау әдісі

мен есеп берудің дүрыс безендірілуі көрсетіліп жазылған, арнайы сүрау

қағаздарын немесе анкеталарды қүрастыру болып табылады.

Эксперттерге сүрау жүргізу оларға анкеталарды тарату және жауап-

тарды алу сырттай орындалады.

Әдетте эксперттер сапа көрсеткіштеріне рангтік баға береді: ең негізгі

көрсеткішті К=1 деп белгіленеді, ал аса маңызды емес көрсеткішті К= п

рангімен белгіленеді, мүнда п- көрсеткіштер саны.

Егер эксперт бірнеше көрсеткіштерді тең мәнді деп санаса, онда оларға

бірдей рангтер беріледі, олардың қосындысы бірізді орналасқан орындар

қосындысына тең болуы тиіс.

Әрбір эксперттің ранг суммасы түрақты және тең болады:

X К = 0,5 п (п+1).

Көрсеткіштердің шектеусіз санын эксперттік бағалау мүмкіндігі бар, егер

әрбір эксперт маңыздылығы кему ретінде рангілеу арқылы өзінің шектеусіз

көрсеткіштер қүрамасын бере алатын болса. Бүл жағдайда эксперттердегі

көрсеткіштер саны бірдей болмауы мүмкін. Эксперт баға бермеген

көрсекіштер бірдей ең төмен рангке ие бола- ды деп есептеледі. Сонда бір

жеткіліксіз баға болғанда, оған п ранг беріледі,екі жеткіліксіз баға болғанда -

п- 0.5, үш баға болғанда - п-1, төрт баға болғанда - п-1,5.

Эксперттік бағаларды өңдеу - эксперттердің пікірлер келісімін

анықтауда және сүраудың әрбір көрсеткіштері бойынша нәтижесіз си-

патаммаларды санауға негізделген.

194

Эксперттер пікір келісімділігін бағалау үшін конкордация коэф-

фициентін есептейді:

мұндағы, 8. = £ К . - әрбір көрсеткіш бойынша эксперттердің рангілік

бағалардың қосындысы, 8 = (1/ п) £ 8; = 0,5 (п +1) - барлық көрсеткіштер үшін

рангтердің орташа қосындысы, т - эксперттер саны, п - көрсеткіштер саны,Т.

= (1/12) £ ( £ 3 -1. ) - кейбір эксперттер- де бірдей рангілі бағалар болатын

болса, онда олар үшін бірдейліктің көрсеткішін анықталынады, £ - ) -шы

әрбір баға қатарындағы бірдей рангтердің саны.

Егер ^ >0,6 және ықтималдылығы Р = 0,95 болса, онда Эксперттер

пікірінің келісімділігі қолайлы есептейді.

Конкордация коэффициентінің (^) маңыздылығын Пирсон х2 критериі

бойынша бағалайды:

Егер х2 > х

2Т болса, онда ^ қабылданған ықтималдылықпен маңызды

болады.

Алынған нәтижелерді талдау бағаланатын көрсеткіштердің

салмақтылық коэффициенттерін есептеуді қарастырады:

Егер 2 > 1 / п болатын болса, онда көрсеткіштер маңызды деп

есептелінеді. Бұл көрсеткіштер берілген өнім үшін анықталынатын

көрсеткіштер болып алынады.

Кейбір көрсеткіштер бойынша эксперттердің пікір келісімділігі

вариациялық С коэффициент арқылы бағалануы мүмкін. Егер, С< 10%

болса, онда эксперттер пікірінің келісімділігі жоғары, ал С =11^15%

- орташадан жоғары, С =16^25% - орташа, С =20^30% - орташадан төмен

және С>35% - төмен деп саналады.

Стандарт бойынша материалдар сапасын бағалау, әдетте оның со- ртын

бағалау болады.

Сорт - нормативті құжаттарда бекітілген, бір немесе бірнеше сапа

көрсеткіштері бойынша белгілі бір өнім түрінің градациясы.

х2 = ^ т (п -1).

2 = т п - 8 /0,5 т п (п - 1).

7.2. СТАНДАРТ БОЙЫНША МАТЕРИАЛДАР

САПАСЫН БАҒАЛАУ

195

Мата сортын физика - механикалық көрсеткіштері және сыртқы түр

ақауларына байланысты анықтайды.

Мақта, зығыр және жүн маталары үшін екі сорт қабылданған ( 1-2),

жібек маталары үшін - үш сорт (1-3). Шектелген белгілері бойынша көптеген

физика - механикалық көрсеткіштер (мысалы, үйкеліске түрақтылығы,

қыртыстанбауы, ақтық дәрежесі, түстің түрықтылығы) стандарттағы

талаптарға сәйкес барлық сорттар үшін бірдей тағайындалған. Бүл

көрсеткіштер бойынша дифференциалды әдіспен алынған нақты сынақ

көрсеткіштерін стандарт нормаларымен салыстыру арқылы өнімнің

сапасын бағалайды. Мүндай бағалаудың нәтижесі ретінде альтернативті

шешім қабылдау болып табылады. Физика - механикалық қасиеттерінің

көрсеткіштері бойынша (мы- салы, үзу жүктемесі, ені, арқау және негіз

бойынша тығыздығы, беттік тығыздығы) сорттылығын анықтау

стандарттарында 2 сортты маталарға 1 сортты маталардың осындай

көрсеткіштері бойынша ми- нимальды мөлшерлерден шектік ауытқулар

белгіленген.

7.1-кестеде ауытқулар тек қана азаю бағытында берілген. Мата сортын

анықтағанда нормаланған көрсеткіштерінің ауытқулары өсу бағытында

есептелінбейді.

Кесте 7.1 - Әртүрлі маталарға арналған шақтамалы ауытқулар

Көрсеткіш 1-ші сортты маталардың ең минимальды нормасы- нан 2-ші

сортты маталарға арналған шақтамалы ауытқулар.

Мақта матасы Зығыр Жүн матасы Жібек матасы МЕМСТ матасы МЕМСТ МЕМСТ 161-75 МЕМСТ

357-75

358-74 187-71

Ені Ені 75 см -ге

дейін 1 см (11

балл)

1,5% 1,5%

(16балл)

1 см (6-8 балл)

және 2 см (10- 18

балл) ені 70 см-ге

дейін

1,5 см ені 75 см -

ден көп (11 балл

3,0% (31 балл)

2 см (6-8 балл)

және 3см(10-18

балл) ені 70см

және одан да

жоғары

Негіз бойынша

Тығыздығы (10

см келетін жіп

саны)

2,0% (11 балл) 2,0% 1-ші сортты

малар үшін

шақтама

жартысынан

көп емес (16

балл)

2,0% (6-8 балл)

және 4,0% (10- 18

балл)

Арқау бойын- ша

1см келетін 1

жіптен (6-8 балл)

196

Жүн маталардың 2-сорты үшін 1-сорт маталарға міндетті түрде болатын

нормаланған ауытқулар келесі көрсеткіштер бойын- ша жіберіледі: майдың

мөлшері, жартылай жүн (аралас) маталар қүрамында өсімдіктекті, жасанды

және синтетикалық талшықтардың болуы; таза жүн маталарының

сіңдіруден және сулы үтіктеуден оты- руы, түстің түрақтылығы.

Мақта, жүн және жібек маталары үшін 2 сортты маталардың ауытқу

нормалар деңгейінде болғандықтан оларға қосымша айыптық баллдар

қарастырылған.

Егер физика - механикалық көрсеткіштер бойынша бірнеше ауытқулар

болатын болса, онда олардан тек қана көп балл қойылғандарды ғана

есептейді.

Мақта, жүн және жібек маталарының сортын физика - механикалық

көрсеткіштердің және сыртқы түр ақаулардың ауытқуымен белгіленетін

айып баллдардың қосындысы бойынша анықтайды.

Көп тараған және жергілікті ақауларды әртүрлі баллдармен ай-

ыптайды. Берілген матадан жергілікті ақаулар табылған жағдайда олардың

айыптық баллдарын шартты үзындыққа келесі формула бой- ынша

есептейді:

БМ = Б' * ^ /Ц М у

мүндағы, Б' - ^ үзындықты мата бөлігінің бетіндегі сыртқы түрінің жергілікті

ақаулары үшін айыпты баллдардың қосындысы, ^ - матаның шартты

үзындығы.

Матаның шартты үзындығы матаның сортын анықтайтын стан-

дарттарда көрсетіледі және олардың еніне байланысты болады.

Сыртқы түрдің көп тараған ақаулары бойынша баллдардың қосындысы

жіптің нақты үзындығын ескерусіз есептелінеді.

Айыпты баллдардың соңғы қосындысын келесі формула бойынша

есептейді:

Б = Б + + Б , 1 м'

мүндағы, Б1 - физико - механикалық көрсеткіштерге арналған айыптық

баллдар, Бр- сыртқы түрдің таралған ақауларына арналған айыптық

баллдар, Бм- сыртқы түрдің жергілікті ақауларына арналған айыптық

баллдар.

Бірінші, екінші және үшінші сортты маталарға арналған айыптық

қосындылардың шектері 7.2 кестеде келтірілген.

Физика-механикалық көрсеткіштер және сыртқы түр ақаулары үшін

зығыр маталардың сортын анықтағанда айыптық баллдар берілмейді.

Бағалауды барлық физика - механикалық көрсеткіштер бойынша диф-

ференциалды түрде жүргізеді, ал сыртқы түр ақауларын шектейді:

бірінші сортты матада таралған ақаулар болмауы қажет, ал жергілікті

ақаулар матаның 30 м2 шартты ауданында сегізден аспауы қажет, екінші

197

сортты матада кең таралған ақау бірден аспауы керек немесе шартты

ауданға келетін жергілікті ақаулар 22 аспауы керек, егер екінші сорт- ты

матада таралған ақау болатын болса, онда шартты ауданға келетін жергілікті

ақаулар 17 аспауы қажет.

Кесте 7.2 - Айыптардың шектік қосындылары

Мата сорты Әртүрлі маталарға арналған айыптық баллдардың саны, (көп

емес)

Мақта матасы Жүн матасы Жібек матасы

1-ші 10 1 2 5-7

2-ші 30 36 9-17

3-ші - - 25-30

30 м2 шартты аудандағы ақаулар санын қайта есептеу келесі форму-

ламен жүргізіледі: 3* 10

3

П = П, ф

І 8

мұндағы, Пф - Ь (м) ұзындықты және 8 (см) енді мата бетінен анықталған

жергілікті ақаулардың нақтылы саны.

7.2.1. Тоқыма жаймаларының сапасын бағалау

Тоқыма жаймалардың сапасын бағалау кезінде физика - механи- калық

қасиеттердің көрсеткіштерінің нормаға сәйкестілігі, олардың көркемдік -

эстетикалық бағасын төмендететін сыртқы түр ақауларының болуы, түстің

тұрақтылығы қарастырылады.

Тоқыма жаймалардың физика-механикалық қасиеттерінің нормалық

көрсеткіштері барлық жаймалар түрлеріне, жайманың талшық құрамына,

тағайындалуына байланысты қосымша болып бөлінеді. Тоқыма

жаймалардың физика-механикалық қасиеттерінің жалпы көрсеткіштеріне:

шикізаттың құрамы, әртүрлі тал-шықтардың пайыздық мөлшері, жіптердің

сызықтық тығыздығы, көлдеңінен және бойлай жайманы тоқу тығыздығы,

үзу жүктемесі жатады. Сыртқы және іш киімдік трикотаж жаймасының

қосымша көрсеткіштері - созылғыштығы және үйкеліске тұрақтылығы

болып табылады.

Жайма бірде бір көрсеткішке сәйкес келмесе, онда ол ақаулы болып

саналады.

Тоқыма жаймалары сыртқы түр ақауларына байланысты бірінші және

екінші сортқа бөлінеді. Жайманың сорты 1м2 жаймада табылған ақаулар

саны және олардың өлшеміне байланысты қажетті стандарттардың

198

кестесі бойынша қойылады. Екінші сортты жайманың 1м2 ақау үштен көп

емес болуы тиіс, сондай - ақ 1м2 келетін маңыздылығы әртүрлі ақаулар

болатын болса, онда сорт төменгі сортқа сәйкес ақаулар бой- ынша

анықталынады.

1м2 жайманы сорттау кезінде оны ойша төрт бойлай бөлікке бөледі, оның

әрбіреуі 0,25 м2 тең. Егер бір бөліктің ауданында үштен көп ақау бойлай

бағытта орналасатын болса, онда бүл бөлік сортсыздыққа жа- тады, ал

қалған үш бөлік ақауға және оның өлшеміне байланысты бірінші және екінші

болуы мүмкін.

Барлық жайманың салмағынан, бірінші сортты жайманың салмағын алу

жолымен оның мөлшерін анықтауға болады, ол сәйкесінше екінші сортты

және сортсыздалған бөліктерге сәйкес болып келеді.

Тоқыма жаймаларының сыртқы түр ақаулары негізінен қалыңдығы

және ширатылуы біркелкісіз жіптерді қолданудан, жіптердің үзілуінен,

машинаның дүрыс жүмыс істемеуінен, сонымен қатар өңдеу процесстері

кезінде пайда болады. Жаймаларда ең көп кездесетін ақаулардың бірі:

жуандылық пен жіңішкелік, шүбарлылық, ілмектер үзындығынын

біркелкісіздігі, түсірілген ілмектер, ілмекті бағаншаларының қиғаштануы,

кірленулер мен дақтар. Тоқыма жаймаларының өңдеу үдерістеріндегі

ақаулары маталардағы ақауларға сәйкес болып келеді.

7.2.2. Беймата жаймаларының сапасын бағалау

Беймата жаймаларының сапасы олардың типіне және қолданылуына

байланысты бағаланады. Беймата жаймаларын екі түрге бөледі: маталық

(жайғақты тігілген, жіпті тігілген, мата тігілген, инетесімді, желімденген және

қиыстырылған) және күспелі (жайғақты тігілген, инетесімді). Стандарт

бойынша оларды түрмыстық, ыспалық, аяқ- киімдік, аралық, сүзгілік,

жиһаздық және күспелік болып бөледі.

Беймата жаймаларын оларды өндіру технологиясына байланы- сты

физика - механикалық, физика - химиялық көрсеткіштер және сыртқы түр

ақаулары бойынша бағалап, оларды 1 және 2 сорттарға жатқызады.

Тоқылып - тігілген және желімденген жаймалардың норма бой- ынша

физика - механикалық көрсеткіштеріне ені, беттік тығыздығы, үзу

жүктемесі, үзілу үзаруы, үйкеліске түрақтылығы, қаттылығы, пил- линг

түзуге түрақтылығы, қыртыстанбауы, жуудан кейін сызықтық өлшемдердің

өзгеруі, сіңдіруі, сонымен қатар химиялық тазалаудан кейін физика -

механикалық көрсеткіштердің өзгеруі жатады. Сон- дай - ақ, тоқылып -

тігілген жаймалар үшін үзындығы бойынша тігу тығыздығы мөлшерленеді.

Екінші сортты жаймаларда бірінші сорттың минимальды норма-

ларынан қалыптасқан ауытқулары жатқызылады. Егер ауытқу өлшемі

199

қажеттіден жоғары болса, онда жаймаларды сортсыздықтарға ауысты- рады.

Жайманың нақты белгіленуіне байланысты сыртқы түр ақаулары

бойынша сорттылық бағаланады.

Маталардағы сияқты ақаулар таралған және жергілікті болуы мүмкін.

Бірінші сортты жаймаларда келесі таралған ақаулар болмауы қажет:

қыртыстар, қажетті аймақтарда түк пен үйпаның жеткіліксіздігі, жайманың

немесе суреттің қиғаштануының 3% жоғары болуы, енінің біркелкісіздігі,

бойлай және көлдеңінен жолақтылығы, кірленуі, қылпықтылық,

түстіреңктілік.

Екінші сортты жаймаларда таралған ақаудың тек біреуі ғана бо- луы

қажет. Сонымен қатар, мынандай жергілікті ақаулар болуы тиіс: тесіктер,

мата үзындығы бойынша 10 см көп жамаудың болуы, 2 см жоғары майлы

дақтар, тігу жіптерінің бесреттік қалыңдауы, матаның үзындығы бойынша

10 см жоғары тігу жібінің үзілуі, аймақтарда түкті ілмектердің жоқтығы.

Бірінші сортты жайманың 35м2 шартты ауданда сыртқы түрдің жергілікті

ақаулардың саны 12 аспауы керек, ал екінші сортты жаймада - 24 аспау

қажет.

Матаның бояуға тұрақтылыгын багалау

Матаның бояуға түрақтылығы қабылданған нормаларға сәйкес болуы

керек: МЕМСТ 28000-8, МЕМСТ 29223-91, МЕМСТ 11518-88 (мақта матасы),

МЕМСТ 10138-93 (зығыр матасы), МЕМСТ 7779-75 және МЕМСТ 20777-96

(жібек).

Маталардың әртүрлі физико-химиялық әсерлерге төзімділігін

зертханалық сынақтармен МЕМСТ 9733.0-83 және МЕМСТ 9733.27- 83

бойынша тексереді және сыналған үлгілерді эталондармен салы- стырып

баллмен бағалайды. Эталон ретінде көк және сүр түстердің эталон шкаласы

қолданылады.

Көк түстер эталон шкаласы жарық сәулелерінен матаның түсінің

өзгеруін және бояу түрақтылығын 1-8 баллдармен бағаланады.

Сүр түстер эталон шкаласы мата түсінің әртүрлі физико-химиялық

әсерлерден өзгеруін және бояу түрақтылығы 1-5 баллдармен бағаланады.

8-БӨЛІМ

ТАБИҒИ ЖӘНЕ ЖАСАНДЫ ҮЛБІР

8.1. БАҒАЛЫ ҮЛБІР ШИКІЗАТЫ ЖӘНЕ

ЖАРТЫЛАЙ ФАБРИКАТЫ

Қазахстанның кең территориясы әр түрлі бағалы аңдарға бай және

аңшылық кәсібі дамыған, адамдар өмірінде алатын орны айтарлықтай, ал

терілері үлбір өндірісінің тауар айырбасының маңызды саласын құрайды.

Алуан түрлі айлалы тордың көмегімен, өз беттерімен атудың және

қақпанның көмегімен тиін, сусар, түлкі, ақ тышқан, сілеусін, бұлғын, қоян,

қара күзен, кәмшат, су тышқан, құндыз, қасқыр және аюларды көптеп

аулады.

Аса бағалы аңшылық аңдары - бұл бұлғын, сусар, кәмшат, сілеусін,

күзен, өзендік құндыз, тиін, қара күзен, су тышқаны және ондатр.

Аңшылық арқылы жабайы бағалы аңдардың 40 жуық түрі аулана-

ды.

Аңдарды өсіру, ұстау және жем беру тәсілдерін тұрақты жетілдіру, аң

өсіру шаруашылығын жоғары дәрежеде ұйымдастыруға және рентабельді

бағалы аң терісінің өндірісіне айналдыруға мүмкіндік береді.

Бағалы аң терісін дамытумен негізінен арнайы маманданған аң өсіру

шаруашылығы айналысады. Аң өндірісі көптеген елдерде бар, сондай-ақ аң

өсіру шаруашылығы тұтынушылар арасында үлкен даму алды. Соңғы

жылдары саз құндызын өсірумен аң шаруашылығы айна- лысуда.

Торда күзеннің алуан түрлерін түсті түрлерін, күміс-қара, плати- на, ақ

тұмсықты, ақшақарлы, қызыл түлкіні, көгілдір түлкі, бұлғын, саз күзені

және күзен өсіріледі. Сонымен қатар шаруашылықта жанат, уссуриялық

жанатын, ондатр, көгілдір түлкіні, күміс-қара түлкімен бу- дандастыру

жұмыстары жүргізіледі.

Мал шаруашылығының барлық салалары: мал, қой, ешкі, бұғы, қоян

шаруашылығы үлбір және қой ішігінің шикізатын алатын қайнар көз болып

табылады.

Ірі мүйізді мал үй жануарларының аса көп тобының бірі.

Үлбір өндірісінде бұзау үлбірі деп аталатын ірі мүйізді малдың алғашқы

түкті жабыны бар бұзау терісі қолданылады. Ең жақсысына биіктігі 1 см

дейін болатын қалың, құлпырмалы немесе тегіс, жылтыр түкті қабаты бар

терілер жатады. Түкті қабатының биіктігі 2,5 см бо- латын терілер былғары

өндірісінде қолданылады. Түкті жабынның

201

үзындығы жон арқасының ортасынан миллиметрлік сызғышпен өлшенеді.

Біздің еліміздің кең территориясында сыртқы ортаның әсерінен

қалыптасқан және будандастыру жүмыстарын жүргізу арқылы шығарылған

- асыл түқымды ат түқымдарын өсіріледі. Түқымына қарай аттар: мінетін,

жеңіл жегілетін және ауыр көтеретін деп бөлінеді.

Үлбірге биіктігі 2 см аспайтын қалың түкті қүлын терілері

қолданылады. Үлбірлі қүлын терілерін жасына тәуелді келесі түрлерге

жіктейді: қүлын - түсік және жылбысқы терілері; қүлын - еметін - үш айға

дейінгі қүлын терісі; қүлын - өскінді- үш айдан 6 алты айға дейінгі қүлын

терісі.

Үлбірлі бүзау және қүлынның өңделген терілерін боялған және

боялмаған түрде, ерлер және әйелдер пальтосын және жартылай паль- тосын

дайындау үшін қолданылады.

Қаракөл малын өсіретін негізгі елдер Өзбекстан, Қазақстан, Түркмения,

Украйна және Ресей болып табылады.

Қаракөл дайындамаларының жартысынан көбі қара түсті, 10%- сүр

және 15% - қанық-сүр түсті, қалғаны будандастырылған қаракөл.

Үлбір шикізатын алу үшін, жас және өскен ешкі терілері қолданылады.

Малдардың түлегеннен кейінгі қазан-қараша айында сойылған терілері

қолданылады. Өңделген табиғи және боялған ешкі терілерінен, үлкен ешкі

терілерінен балалардың және әйелдердің паль- тосын, жартылай пальтосын

және бас киімдерді дайындайды.

Әдемі, жақсы жылу сақтағыштық, қажетті ылғал және бу өткізгіштік

қасиеті бар табиғи үлбірлерді қысқы киімдерді дайындау үшін қолданылады

(үстіңгі материал ретінде, сондай-ақ сәндік және жылытатын ретінде).

Әр түрлі малдардың өңделмеген терілері бағалы үлбір шикізаты деп

аталады. Бағалы - үлбір шикізатының ассортименттерін үш классқа бөледі:

бағалы шикізат, үлбірлі шикізат және теңіз аңдарының үлбірлі терілері.

Бағалы шикізат деп - аң аулау арқылы алынған жабайы аңдардың

өңделмеген терілерін атайды.

Үлбір шикізаты деп - түкті қабаты жақсы дамыған кейбір үй

жануарларының өңделмеген терілері (қаракөл, қоян, қүлын, елтірі және

бүзау терілері).

Теңіз аңдарының үлбірлі терілері деп - үлбір бүйымдарын жасауға

жарамды, белгілі бір жастағы теңіз мысығының, итбалық және нерп

терілерін атайды.

Үлбір бүйымдарын тігу үшін түкті жабыны жақсы дамыған, сыртқы

түгін жақсартатын және қажетті қасиеттерін қамтамасыз ететін, сәйкес

бояудан және әрлеуден, өңдеу операцияларынан өткен терілер қолданылады.

Бүндай терілер жартылай фабрикат деп ата- лады.

202

Бағалы - үлбір жартылай фабрикатының ассортименті келесі топтарға

бөлінеді: бағалы жартылай фабрикат - өңделген бағалы аң терілері; қаракөл

жартылай фабрикаты - әртүрлі түқымдас қойлардың өңделген терісі; қой -

үлбір жартылай фабрикаты

- өңделген әр түрлі түқымдас үлкен қой терілері (үлбірлік қой терілері);

үлбірлі жартылай фабрикат - өңделген қоян, мысық, ит, бүғы, қүлын, бүзау,

ешкі терілері; теңіз аңдарының терілері - өңделген теңіз мысығының ит

балықтың және нерптің терілері; пластина және үлбір.

8.2. БАҒАЛЫ - ҮЛБІР ТЕРІЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

Бағалы-үлбір терісі былғарыдан және түкті жабыннан түрады.

Былғарыны көлденең кесіндісінде эпидермис, өзең және терасты - май

қабаттарын ажыратуға болады. Өзеңінде түкті қабаты бар былғарыньщ

негізгі қабатын қүрылымдағы болатын коллагенді, эласты, ретикулинді

талшықтар, өзара тоқылу нәтижесінде түкті қабаты бекітіліп, бағалы - үлбір

терісінің негізін қүрайтын тығыз және берік, қалыңдығы жоғары тоқыма

түзеді.

Былғары астары. Әр түрлі қалыңдықты, тығыздықты бола- ды,

сондықтан алдымен созылуға беріктігін, созылғыштығын және салмағын

анықтайды.

Түкті жабын үлбірді сипаттаудағы анықтағыш көрсеткіші болып

табылады, себебі бүл көрсеткіштен үлбірдің эстетикалық қасиеті ғана емес

және басқада пайдалану қасиеттері тәуелді. Түкті жабынды қүрайтын түктер,

әр түрлі, қалыңдығы, биіктігі, бүйралылығымен және ішкі қүрылымымен

ажыратылады. Түкті жабын үш негізгі шаш түріне бөлінеді: мамық,

қылшық және бағыттауыш. Мүның әрқайсысы теріде өзінің функцияларын

орындайды.

Мамық түктер - аса жүқа және қысқа, әрдайым қатты бүйраланған.

Олар негізінен түктің негізгі көлемінің көпшілігін қүрайды, сонымен қатар

жартылай фабрикаттың эстетикалық және пайдалану қасиетіне әсер етеді.

Қылшық - жуан әрі үзын және бағыттаушы жүндерге қарағанда жиі өскен.

Багыттауыш түктер - ең жуан, үзын, серпімді, сирек өскен, басқа

жүндерге қарағанда үшы шығып түрады. Олардың боялуы айтарлықтай бір

түсті. Түкті жабындағы бағыттауыш түктердің саны 1 см2 10-15 да- надан

келеді.

8.3. БАҒАЛЫ - ҮЛБІР ШИКІЗАТЫНЫҢ ТЕРІЛЕРІН

АЛҒАШҚЫ РЕТТІ ӨҢДЕУ

Терілерді бірінші ретті өңдеу екі операциядан тұрады: терілерді

сыпырып алу, яғни жануар денесінен бөліп алу, және консервілеу, яғни теріні

өңдеуге дейін сақтауға болатын күйге келтіру.

Бағалы - үлбір шикізатын өңдеу келесі операциялардан тұрады:

- суға жібіту - терілерді сойылған кездегі күйге келтіру, суға белгілі бір

уақыттқа орныластыру жолымен жүргізіледі. Суға жібіту нәтижесінде

ылғалдау 70 % жетуі мүмкін;

- шел қабатын алып тастау және бөлу - бұл біріншісінде етті қабаты

алынып тасталынады, ал екіншісінде - қопсытылады, нәтижесінде былғары

өзеңі аса жұмсақ болады;

- майсыздандыру - терілерді өңдеу арқылы былғарыдан және түкті

қабатынан майды кетіру;

- пикельдеу - теріні өңдеудің негізгі процессі. Ол теріні пикелмен өңдеуден

тұрады (күкірт және тұз қышқылынан, ас тұзынан), соны- мен қатар

былғары негізгі құрғақ коллаген талшықтарынан ажырайды, нәтижесінде

терілер бір уақытта консервіленіп, белгілі бір механикалық және химиялық

қасиетке ие болады;

- ашыту - бұл үлбір терілерін майсызданудан соң нан квасымен өңдеу.

Бұл ұзақта қымбат тұратын процесс. Ол тек бағалы үлбір және қаракөл

өндіру үшін қолданылады. Ашыту терілерге өте жұмсақтық, иілмелі және

жақсы тартылу қасиетін береді;

- илеу - бұл терілерге қосымша жоғарғы температураға және ылғалға

әсеріне шыдамды болу үшін керек болған жағдайда ғана қолданылады. Илеу

негізінен хром немесе алюминий тұздарымен жүргізіледі;

- майлау бұл пикельдеу, ашыту немесе илеуден кейінгі орындала- тын

процесс, және тері өзеңін маймен немесе май эмульсияларымен өңдеуден

тұрады;

- эпилирлеу - мамық талшықтан тегіс бетті үлбір алу мақсатында

қылшық және бағыттауыш талшықты қырқудан тұрады. Оны қоян, ондатр,

мысық, теңіз мысығын ұқсату кезінде қолданылады. Қырқу процессі арнайы

машинада жүргізеді;

- жұлу - бұл өте қатты қылшық және бағыттауыш талшықтары бар

терілерде ғана орындалады;

- үтіктеу - бұралаңдаған талшықтарды, әсіресе қой талшықтарын жазу

үшін орындалады, бұл 180-220°С температурада үтіктеу білігінен өткізу

арқылы орындалады. Түкті жабын дұрыс бекуі үшін үтіктеу ал- дында

формалинмен өңделеді.

204

8.4. МАМЫҚ - ҮЛБІР ЖАРТЫЛАЙ ФАБРИКАТЫНЫҢ НЕГІЗГІ ҚАСИЕТТЕРІ

Үлбір бүйымдарын дайындауда жарамды мамық - үлбір жартылай

фабрикаты өзіне берілген пішімдер мен өлшемдерді сақтай отырып, жоғары

тозуға төзімді және жақсы жылу сақтағыш қасиетін қамтитын бүйымдарды

дайындауға мүмкіндік жасайды.

Үлбірге үсынылатын басты талап - жақсы жылу сақтағыштық қасиеті

болғандықтан, жылу өткізгіштік ең негізгі қасиеттері болып табылады.

Үлбірдің жылу өткізгішітігі түкті жабынның үстап түратын ауа санына,

былғары өзеңінің тығыздығы мен қалыңдығына, пайдала- ну кезіндегі

түгінің сығылу дәрежесіне тәуелді болады.

Ең қалың түкті жабынды терілер бүл түлкі, қоян, қүндыз, солтүстік

бүғысы және қой. Келесі 8.1-кестеде кейбір мамық-үлбір жартылай

фабрикаттарының түгінің орташа саны көрсетілген.

Кесте 8.1 - Мамық-үлбір жартылай фабрикаттарының түгінің орташа саны

Мамық - үлбір жартылай фабрикаты 1 см2 орташа түк саны, мың

Кәмшат 34,0

Көлдік қүндыз 30,0

Ақ қоян 22,0

Ақ түлкі 21,5

Шиншилла қояны 17,0

Тиін 10,0

Ондатра 10,0

Солтүстік түлкісі 7,6

Түкті жабынының қалыңдығы терінің белгілі бір көлем бірлігіне келетін

түк санымен сипатталады. Сонымен қатар түкті жабынның қалыңдығына

түктің үзындығы әсер етеді. Ол келесі 8.2 кестеде көрсетілген.

Кесте 8.2 - Мамық-үлбір жартылай фабрикатының кейбір түрлерінің

түктерінің ұзындығы

Мамық-үлбір жартылай фабрикаты Түгінің үзындығы, мм

қылшық Мамық

1 2 3

Көртышқан 13 10

205

Кәмшат 29 15

Тиін 28 19

Қоян 36 24

Сусар 46 30

Түлкі 60-69 38-43

Ақ түлкі 69 50

Қасқыр 73 65

Кию мерзімі - бұл үлбірдің пайдалану кезінде сыртқы орта әсеріне

ұшырау қабілетін анықтайды. Бұл механикалық күш түсіру.

температураның әсері және ылғал.

Төменде үлбірдің кию көрсеткіштері көрсетілген:

-созылу кезіндегі түк беріктігі жануар түріне, және түк құрылымына

тәуелді болады;

-түктің бекітілу беріктігі - әр түрлі жануарларда әркелкі және жыл

уақытына, бірінші ретті өңдеуге, сондай-ақ жасалуына (өңделуіне) тәуелді

болады;

-түс төзімділігі киюдің барлық кезеңіндегі түстің өңін сақтау қабілеті;

-тері өзеңінің қалыңдығы үзілу кезіндегі беріктігін көрсетеді;

-тері өзеңінің беріктігі оның қалыңдығына және терінің гистологиялық

құрылымына тәуелді болады;

-тері өзеңінің ылғалдануы - ылғал жұту қабілеті, ылғал өткізгіштігі

өңдеуден тәуелді болады, яғни аз ылғал өткізетін терілер иленген және жақсы

майланған терілер болып табылады;

-пісіру температурасы терінің иленгендігінен тәуелді болады. Иленген

терілердің температурасы 80°С, ашытылған немесе пикелден- ген терілердің

температурасы 40°С.

Терілердің салмағы айтарлықтай алуан түрлі және көптеген

факторлардан тәуелді: жануар түрінен, географиялық ауданынан, тері

көлемінен, түкті жабынының үлпілдігінен және тері өзеңінің қалыңдығынан.

Тері өлшемі ең маңызды көрсеткіштердің бірі. Аса бағалы терілер, бұл

сорттау кезінде ескерілетін ірі терілер болып табылады. Өлшемі бойынша

терілерді өте ірі, ірі, орташа және ұсақ деп бөледі. Тері өлшемін ұзындығын

еніне көбейту арқылы немесе планиметрмен анықтайды. Бұйымға кететін

шығын тері өлшемінен тәуелді болады. Кейбір терілердің ауданы 8.3-кестеде

көрсетілген.

Мамық - үлбір жартылай фабрикатының эстетикалық қасиеті келесі

көрсеткіштермен анықталады: түкті жабынының түсі,

жылтырлылығы, жұмсақтығы, жібектігі, үлпілдектігі және

құлпырмалылығы бойынша.

206

Түсі - мамық-үлбір жартылай фабрикатының маңызды көрсеткіштерінің

бірі. Үлбір табиғи түстес және боялған түсте болады. Өз түсіндегі жартылай

фабрикат аң терілері - үлбірлер қара, қоңыр, сары, ақ және сұр түсті болып

келеді. Боялған үлбірлер кейде көгілдір, қызғылт түсте болады. Үлбірдің

бағалылығы түсі бойынша сәнмен байланысты анықталады.

Үлбірдің жұмсақтыгы деп, оның сығу кезіндегі серпімділігін айтуға

болады. Түкті қабаты нәзік жұмсақ терілер қатты түкке қарағанда жоғары

бағаланады.

Кесте 8.3 - Мамық-үлбір жартылай фабрикатының терілерінің кейбір

түрлерінің ауданы.

Тері түрлері Ауданы, см2 Тері түрлері Ауданы, см^

Тиін 350-400 Сібір күзені 300-600

Қасқыр 4000-6000 Ешкі, лақ 500-1100

Кәмшат 2000-3000 Таукүзені 150-300

Ақ тышқан 150-350 Қарсақ 1500-2000

Жанат 2000-3000 Мысық 350-1300

құлын 3000-5000 Су тышқаны 120-250

қоян 1200-2000 Көр тышқан 50-100

Түлкі 2000-4000 Ақ тышқан 80-150

Елтірі 400-1300 Сілеусін 2500-4500

Қара күзен 600-800 Бұлғын 500-1000

Саз құндызы 600-2000 Ит 1000-5000

Ондатра 450-700 Саршұнақ 50-300

Қой 2500-7000 Күзен 300-800

Ақ түлкі 2000-3000 Тышқан 200-350

Қоян 700-1500 Шибөрі 1500-2000

Сусар 700-1100 тышқан 100-250

Қаракөл 400-1500

Түкті жабынының үлпілдектігі мамықтың ең жақсы белгісі болып

табылады және биіктігі, қалыңдығы және серпімділігінен тәуелді бо- лады.

Мамық-үлбір терісінің құбылмалылығы. Мамық - үлбір терісі табиғи

шығатын өнім. Жартылай фабрикатта тері шикізатының түкті жабынының

қасиеті өңдеуден кейін өзгермейді. Сондықтан шикізат ретінде және

жартылай фабрикат ретінде сорттау негізіне, тіршілік

207

ету барысындағы биологиялық факторларға тәуелді түкті жабынының

негізгі сапалы белгілерін жатқызуға болады.

Түкті жабынының қалыптасуын және оның өзгергіштігіне әсер ететін

факторларға келесілер жатады: аңның тіршілік ету түрі, өмір сүру жағдайы,

өмір сүру аймағы, жыл мезгілі, жынысы, жасы және жеке ерекшеліктері.

Аңның өмір сүру жағдайынан тәуелді терілердің құбылма- лылығы.

Бағалы аңдарды төрт топқа бөлуге болады: жерде, жерастында,

жартылай суда және суда мекендейтіндер.

Жер бетінде және ағаштарға жорғалап өмір сүретін аңдардың түкті

жабыны қалың, үлпілдек және топографиялық аудандары бойынша біркелкі

емес (түлкі, тиін, бүлғын, сусар, қасқыр, мысық, сілеусін): жон арқа

бөлігіндегі түкті жабыны аса қалың және биік, тері өзеңі аса жуан және

тығыз.

Өмірінің аса көп бөлігі жер астында өтетін аңдардың түкті жа- быны

топографиялық бөлігі бойынша тегістігімен сипатталады. Көр тышқанның

түгінің шашы 1см^ 10 мыңды, жонарқасында - 12 мыңды қүрайды, түкті

жабынының биіктігі 1-1,5 мм. Бүл аңдардың түкті жабыны биіктігі бойынша

біртегіс бархатты, ал терілері түтастай қолданылады.

Терінің географиялық өзгермелілігімен байланысты көптеген түрлі

аңдардың түрлерін кряжасы бойынша жіктеу қабылданған.

Кряж - қалыңдығы, биіктігі, жібектігі, бояуы, өлшемі белгілі бір

географиялық аймақта ауланған, белгілі бір түрдегі түбітті тері үшін сипатты

сапа белгілерінің жиынтығы.

Терінің мерзімді өзгермелілігі. Аңның мекендейтін аймағындағы

мерзімдік климатты өзгеруімен байланысты терінің түкті жабынының

сапасының өзгеруі маусымдық өзгеру деп аталацы. Өзгеру алдымен түкті

жабынының түлеуі кезінде білінеді. Қысқы үйқыға кетпейтін аңдардың және

үй жануарларының түлеуі жылына екі рет болады: көктемде және күзде

(тиін, түлкі, ит). Көктемде қысқы қалың, жүмсақ, биік, түкті жабы- ны түсіп

орнына жазғы қысқы және сирек аса қылшықты түкті жабыны өсіп

шығады. Жазғы уақытта тері өзгеріп аса қанық және бос болады. Күзде,

керісінше, жазғы түскен түкті жабын орнына қыстық шығады.

Қысқы үйқыға кетететін аңдардың түлеуі жылына бір рет болады және

жаз бойы созылады (сурок, саршүнақ).

Әртүрлі аңдардың түлеуі әр түрлі болады: бірақ белгілі бір

топографиялық тізбек бойынша қатаң жүреді: белгілі бір бөліктен басталып,

белгілі бір жерден аяқталады. Түлеу жиірек түмсығынан қүрсағына дейін

болады.

Терінің экономикалылық өзгермелілігі. Аңдардың және жануарлардың

жасы өсе келе, олардың түкті жабынында және өзеңінде өзгерістер жүреді.

208

Түбітті аңдардың барлығына дерлік және үй жануарларының кейбір

бөлігінің (мысық, ит, қоян) жастауының терілері аз бағалы, себебі, олардың

алғашқы түкті жабыны өте жұмсақ, төмен, жеңіл құлайтын болғандықтан

бағалылығы аз. Қылшық шаштары жұқа, бос, және берік емес. Жасы өсе

келе бірінші түкті жабыны екіншісімен ауысып, тері өзеңі қатаяды. Белгілі

бір түрдегі аңның түкті жабынының және тері өзеңінің сапасы белгілі бір

жасқа дейін жақсарады, одан кейін үлбірі күміскеленіп қылшықтана

бастайды. Мысалы, күміс қара түлкілердің сапасы бойынша терілері 2-3

жаста болады.

Үй жануарларының (қаракөл қойы, ат), теңіз аңдарының (тюлень) жас

терілері керісінше өте бағалы деп саналады.

Терінің жеке өзгермелілігі. Бір түрдегі аңдардың түкті жабыны және тері

өлшемі ретінде айырмашылығы, жоғарыда қарастырылған факторлардан

тәуелсіз, терінің жеке өзгешелігі деп аталады. Бұл айырмашылық жиірек

түкті жабынының болуында, биіктігінде, жібектігінде және тері өлшемінде

сирек көрінеді.

Мамық үлбір жартылай фабрикатын сорттау. Мамық үлбір жартылай

фабрикатты физикалық, механикалық және химиялық қасиеттері бойынша

мемлекеттік стандарттар талаптарына сәйкес бо- луы керек. Одан басқа

әрбір түрдегі үлбірлі терілер, түкті жабынының қалыңдығы, биіктігі,

жібектігі, бояы және жылтырлығы бойынша, тері өзеңінің қалыңдығы,

өлшемі және басқа белгілері бойынша сортта- луы тиіс. Алдымен үлбір

өңдеуде стандартты сорттау, содан соң тері өндірісінде өндірістік сорттау

жүргізіледі.

Стандартты сорттауда барлық терілерді қарастырып және тұқымы,

бояуы, сорты, ақаулары және өлшемі бойынша топтайды. Тері өндірісінің

операциясы болып табылатын өндірістік сорттауда, терілерді түк

жабынының биіктігі, қалыңдығы, жібектігі, бояуының реңі және тері

өзеңінің қалыңдығы бойынша аса ұқыпты топтау іске асырылады.

Жартылай фабрикаттарды стандартты сорттау, көптеген жартылай

фабрикаттар үшін жалпы және келесі талаптардан тұратын мемлекеттік

стандарттарға сәйкес жүргізіледі: тері өзеңі жұмсақ, таза, жақсы кептірілген,

қылшықсыз, түк қалташасын жалаңаштанғанша ойып алма- уы, барлық

бағыттары бойынша тартпа беруі тиіс; түкті жабынын шаңнан жақсы

тазалауы, оралмауы және тері өзеңімен берік байланысқан болуы тиіс.

Алынған терілер жылтыр, тегіс боялған, дақсыз, мыжылмаған,

қырқылғандарында таяқ ізі және ойылмаған болуы тиіс; тесіктері,

жыртылған және қырылған бөлігі жойылуы тиіс. Сонымен қатар әртүрлі

қойылымдар, жалғаулар негізгі тері сапасымен толық сәйкес түрде таңдап

алынуы тиіс; тігістер түкті жіппен орамай, жан жағын үзбей және берік

тігістермен тігілуі және жақсы үтіктелуі тиіс.

Жартылай фабрикаттарды көрсетілген талаптарымен сәйкес келме- се

стандартты емес деп санайды.

209

14-6313

Мамық жартылай фабриаттарды сорттау. Көптеген мамық жарттылай

фабрикаттарды стандартты сорттау кезінде тұқымы, түкті жабынының түсі,

сорты, өлшемі және ақау топтары бойынша жіктеледі.

Тұқымын сорттау кезінде боялмаған жартылай фабрикаттар үшін

тұқым саны және аталуы, тері шикізатының саны мен аталуына сәйкес

келеді. Боялған жартылай фабрикаттар үшін тұқым саны азаяды. Кейде

кряж аталуы орнына реттік нөмір қойылады; нөмір кіші болған сайын, тері

сапасы жоғары болады.

Түкті жабынын түсі бойынша сорттау, табиғи және боялған жарты- лай

фабрикаттар үшін орындалады.

Теріні сортына қарай жіктегенде (бөлгенде) түкті жабынының да-

муынан тәуелді бағаланады. Түкті жабынының даму дәрежесі тері дай-

ындау уақытына тәуелді болады (маусымдық өзгергіштігімен). Қысқы үлбір

аса қанық, биік, жібекті түкті тері өзеңінде берік ұсталып тұрады. Көктемде,

күзде түлеу кезінде дайындалған терілердің түкті жабы- ны өсу сатысында

болғандықтан сапасы төмендеу. Сапасы ең төмен терілер, бұл жазда

дайындалған терілер, бұл уақыттағы аңдардың түкті жабыны өте сирек және

қысқа.

I сортқа түкті жабыны аса қалың, биік терілер, ал II сортқа түкті

жабыны аз қалыңдықты, биік остік және түбітті шаштары дамымаған

терілер, IV сортқа түбітсіз, аса сирек түкті жабынды терілер жатады.

Өлшемі бойынша сорттау берілген түрдің ауданынан тәуелді

орындалады, сонымен қатар өлшемді топтардың белгілі саны қарас-

тырылады. Терінің ауданын тері ұзындығын еніне көбейту арқылы

анықтайды.

Тері ауданы квадрат сантиметрмен немесе дециметрмен терінің өзеңі

жағынан көрсетіледі.

Тобы бойынша сорттау жартылай фабрикаттардың ақауларының

сыртқы түрімен тәуелді іске асырылады. Терілердің келесідей сыртқы

ақаулары болады: бойлық және көлденең тігістер, былғары матасын

ойылуы, шаштардың шатасуы. Осы немесе басқада ақаулар балл саны- на

стандартқа сәйкес бағаланады.

Мамық жартылай фабрикаттар үшін төрт топ қарастырылған. Әрбір топ

үшін өлшемдері көрсетілген белгілі бір ақау қойылған.

Үлбір, қаракөл елтірі, қой тондық және қой үлбірлік жартылай

фабрикаттарды сорттау. Бұл түрлердің жартылай фабрикаттарының

өлшемі, түкті жабынының түсі, сырты және тобы бойынша ақауларымен

тәуелді сорттайды. Оларды тұқымы бойынша сорттамайды. Оның ор- нына,

мысалы қоян терісі үшін тұқымы, құлыншақ және бұзау терілері үшін жасы

бойынша бөлу арқылы сорттау енгізілген.

Құлыншақ, бұзау, лақ терілері түкті жабынының құлпырмалылы- ғына

және тегістігіне, суретіне, түріне тәуелді сортталады. Құлпырмалы терілер

тегістерден жоғары бағаланады.

210

8.5. МАМЫҚ- ҮЛБІР ШИКІЗАТТАРЫНЫҢ

АССОРТИМЕНТТЕРІ

Қаракөл елтірісі және елтірі шикізаты. Қаракөл өмірі үш күндік таза

түқымды қаракөл қойының қозыларының терілері. Қаракөл түкті

жабынының өзіне тән пішін, жібектігі және жылтырлылығымен

ерекшеленеді. Ертеректе қаракөл түқымы елімізге Өзбекстан тер-

риториясынан әкелінген. Бүл түқымдас қойлар шөлдаланың қатаң

жағдайына бейімделген.

Қаракөлді өсіру мал шаруашылығының ірі саласының бірі. Қаракөлді

негізгі өндірушілер болып Өзбекстан, Түркменстан, Қазақстан, Тәжікстан,

Молдавия болып табылады.

Қаракөл шаруашылығында көптеген будандастыру жүмыстары

жүргізіліп, қойдың жаңа түқымдас топтары шығарылады.

Қаракөл түқымдас қойлардың жасынан тәуелді үлбірлі және тондық

шикізаттың әртүрін атады: қаракөл, қаракөлше, қаракөл-қаракөлше, мәліш

қой қозысының терісі, трясок және тондық қой терісі.

Қаракөл түқымдастардың қозыларының түкті жабыны туылғаннан

кейінгі алғашқы күндері бүйраланған түрде болады. Олар спиральға иілген

былғары бетінде параллель орналасқан түтіктерден түрады. Қозылардың

терілерінің түкті жабыны үш күнен соң ажыраған және қопсыған түрде

болады. Өсе келе жеке бүрамға түседі. Бүйралылығы бойынша бағалы

(бүршақ, ірі бүршақ, жал түрінде), аз бағалы (сақина, жартылай сақина) және

содырлы (моншақ бүйра, деформациялан-ған бүйра) деп ажыратылады.

Қаракөл сапасын бағалауда түкті жабынның қалыңдығына, бүйралану

түріне және тығыздығына, түкті жабынының жылтырына көңіл бөлінеді.

Түкті жабынының қалыңдыгы - қаракөлдің терісінің бағалы сортының

айтқысыз қасиеті.

Бұйралылыгының тыгыздыгы деп - олардың өзгертуге тырысқан әртүрлі

механикалық әсерлерден күйін, формасын сақтау қабілетін айтуға болады.

Бүйралылығының бүл қасиеті көп дамыған болса, қаракөл жоғары

бағаланады. Әдетте аса тығыз болып, киізденген және ірі бүршақ түріндегі

бүйралылығы табылады. Тығыздығы аз бүйралықтар түрі бүл - ірі сақина,

моншақ бүйра, бүршақ және үсақ сақина.

Түкті жабынының жылтырлыгы қаракөл елтірісінінің сапасын си-

паттайтын негізгі қасиеттерінің бірі.

Жоғарғы сортты терілер түкті жабынының жылтырлығымен

ерекшеленеді.

Елтірі - түкті жабыны қысқа жібекті жылтыр былғары өзеңіне тығыз

жанасқан, оның қүлпырмалы суреті бар тері.

211

Жас қозы терісі. Елтірі елтірі тұқымдас қойдың қозыларынан ала-

ды.

Белгілері. Бұл терілердің түкті жабыны шыны секілді жылтыр, әлсіз

жылтыр және әртүрлі бұйраланған күңгіртті, мойны қопсыған, таралған

бұйра басы, құйрығы, аяғы тегіс түкпен жабылған, құйрығы жіңішке.

Елтірі шикізаты және лақ терілері. Белгілері. Алғашқы түкті

жабынымен өлі туылған, өлген және сойылған қозылардың немесе

лақтардың терілері, жылбысқы және түсікті қой және ешкі терілері

тұқымына қарай, жасына, түкті жабынының сипатына қарай келесі

түрлерге бөлінеді: мәліш елтірісі, құйрықты қойлардың қозысының терісі

(далалық елтірі) қылшық жүнді қойлардың қозыларының терілері (орыс

елтірісі), үлбірлік терілер (ляшка), тон терілері (сак сак, трясок) қысқа және

ұзын жүнді ешкі терілері.

Мәліш елтірісі қойдың жылбысқы және түсік терісінің ауданы 300 см,

көп созылған кездегі мойнының шашының ұзындығы 2см аспауы тиіс.

Мәліш елтірісі құйрықты қойлардың қозысынан алынады. Басқа қой

тұқымдастарынан ерекшелігі ең жақсы қасиеттерге ие, және құйрығының

жоқтығы. Қаракөл елтірісінен түкті жабынының аздығымен, муарлы

суретінің анық еместігінен, құйрық орнына доға тәрізді жиектерінің

болуымен ерекшеленеді.

Далалық елтірі - құйрықты қой тұқымдарының қозысының терісі,

ауданы 400 см2 аз, түкті жабынының ұзындығы 5см.

Орыс елтірісі қылшық жүнді тұқымдастарының қозыларының терісі,

өлшемі 400 см және түкті жабынының созған кездегі күйі 5 см асатын тері.

Далалық елтірісінің ерекшелігі мойнының жуан болуы және құйрығының

жоқтығы.

Трясок және сак сак романовский тұқымынан басқа қылшық жүнді

тұқымдасты, еметін қозылар терілері түкті жабыны жұмсақ және штопр

түрінде шығарылады. Ұзындығы 5см, терілердің ауданы 400 см^ кем емес.

Биязы жүнді мәліш елтірісі, жартылай биязы жүнді және жартылай

талшықты қой тұқымы терілерінің ауданы 400 см^ және мойнындағы түкті

жабынының ұзындығы 2см.

Трясок сак сактан түкті жабынының түсімен және құйрығының

пішінімен; елтіріден терісінің өлшемінің ірілігімен, өскінді ша- шымен,

тондық қой терісінен аса жұмсақ түкті жабынымен ерек- шеленеді.

Үлбірлік және тондық қой терілері. Елімізде қойдың 60-қа жуық

тұқымдас түрлері бар, 30 астамы соңғы жылдары құрылған.

Үлбірлік және тондық қой терілерін биязы, жартылай бязы, жарты- лай

қылшықты және қылшықты қой тұқымдарын өсіретін аудандарда

дайындайды.

212

Қой терісінің үлбір және тон шикізатын өндірудің бір түрі ретіндегі мәні

зор. Бұл теріні, үлбірлі шикізатты жалпы өндірудегі 60 % аса үлесін құрайды.

Бұлғын терілері. Бұлғын (сурет 8.1) тынық мұхитының жағалауына

дейінгі ормандарда мекен етеді. Сондай-ақ, бұлғын Солтүстік Қазақстанның

тайгалы ормандарында, Камчаткада, Сахалинде және Шантар аралдарында

мекен етеді.

Бұлғын ең әдемі және бағалы тері береді, сондықтан ол «үлбір пат- шасы»

деп танылған.

Сурет 8.1 - Бұлғын

Бұлғын терісі түкті жабынының нәзіктігі, қалыңдығы, түсі және

жылтыры бойынша әлем нарығында ең жақсы деп танылған.

Бұлғын терісінің ең бағалы сапасы - бұл мойын, құрсақ, желке

жатысының салыстырмалы теңдігінде.

Бұлғын терісінің түкті жабыны қалың, өте жібекті, орташа биіктікті.

Терісінің ұзындығы 30-55 см дейін, құйрығы - 10-18 см аралығында. Жалпы

бояуы құмды сары түстен қанық құба түске дейін құбылады. Құйрығы және

аяғы қара, басы және құлағы арқасынан ашығырақ түсте. Аяқ

жастықшалары бәсеңдетілген. Құйрығы үлпілдекті. Тырнағы қысқа, өткір

қара түсті.

Ормандық сусар (сурет 8.2) еліміздің орманды, орманды-далалы

аймақтарында мекен етеді.

Кидус жұмсақ сусар мен бұлғынның будандасуынан шыққан. Бұлғын

дамыған аудандарда және тайгалы ормандарда мекен етеді.

Харза, алыс шығыс сусары, ол тек Алыс шығыс елінің оңтүстік

аудандарындағы ормандарда ғана кездеседі.

213

Сурет 8.2- Ормандық сусар

Сусар терісіне ішкі және сыртқы нарықта үлкен сүраныс бар. Әсіресе

жүмсақ сусар терісі өте бағалы. Сусар терісінің дайындамасын дайындау

жылына 20 мың дананы қүрайды.

Сусардың түкті жабынының түсі қүмды түстен қанық каштан түсіне

дейін үлпілдекті және жібекті болып келеді. Тамақ астындағы түгінің түсі

ашық сары, қүйрығы үзын (бүлғынға қарағанда), сусардан қысқа.

Сібір күзені және күзен терілері. (сурет 8.3 а) Сібір күзені Сібір және Алыс

шығыс облысының Орталық және Оңтүстік облысында, ТМД елдерінің

Шығыс аудандарында, Солтүстік Қазақстанда мекен етеді.

Күзен (сурет 8.3 б) Алтай өлкесінің, Тәжік елінің оңтүстігінде, Қырғыз

және Қазақстанның шығыс бөлігінде, Иркутск, Бурят, Чи- тин, Амур

облысының оңтүстік және шығыс аудандарында және теңіз жағалауындағы

өлкелерде кездеседі.

Сібір күзені және күзен терілерінің экономикалық мәні аз. Соңғы

жылдары сібір күзенінің терілерін жылына 70-80 мың дана, ал күзенді

айтарлықтай аз мөлшерде дайындайды.

а

214

б Сурет 8.3. Сібір күзені (а) және күзен (б)

Белгілері. Сібір күзенінің түкті жабыны қалың, жұмсақ орташа биіктікті,

терісінің барлық ауданы бойынша ашық - сары немесе ашық сары бояулы,

тек тұмсығының жоғарысы күңгірт, ал ерні және тамақ асты ақ түсті. Көз

тесіктері қара шашпен, ал аузы - ақ шаштармен шеңберленген. Қысқы

терілерінің түкті жабынының биіктігі 3-4 см дейін жетеді. Құйрығының

ұзындығы 15-20 см, төмен орналасқан, ашық

- сары түсті. Еркегінің терісінің ұзындығы 30-40 см, ұрғашысының терісінің

ұзындығы одан кішірек. Күзен терісінің өлшемі және жалпы түрі бойынша ақ

тышқанға ұқсас. Дене ұзындығы 20-29 см, құйрығы 10- 14 см. Түкті жабыны

сирек, былғары өзеңі жұқа. Қыстыкүні денесінің жоғары бөлігіндегі түкті

жабыны кресті - қоңыр немесе құмды - сары түсті, төменгі жағы ашығырақ

түсті. Басы арқасынан қаралау. Аузының және тамақ астының ақ бояуы

бірте - бірте денесінің төменгі бөлігінің жалпы бояуына еніп кетеді. Құйрығы

сарылау.

Ақ тышқан терілері. (сурет 8.4 а, б) Ақ тышқандар еліміздің көптеген

территориясында көптеп кездеседі.

Ақ тышқан терілері халықаралық және ішкі нарықта үлкен сұранысқа

ие. Жыл сайын ақ тышқан терілерінің 100 мың данасы дай- ындалады.

Белгілері. Ақ тышқанның түкті қабаты аласа (1,5-2 см), қалың, жұмсақ

және жібекті. Терісінің ұзындығы 18-28 см, құйрығы 6-11 см. Қыста терісінің

түсі ақ, ал жазда жон арқасы қоңыр, қара- ақ түсті бо- лады. Құйрық соңы

бүкіл жыл бойы қара түсті.

Ақ тышқан (ласка). Ласка терісі ақ тышқан терісіне өте ұқсас, бірақ

өлшемі бойынша кішірек, түкті жабыны аса аласа, былғары өзеңі өте жұқа

болып келеді. Ақ тышқанға қарағанда құйрығы қысқа, ақ түсті. Тері

ұзындығы 13-25 см дейін, құйрығы 2-6 см. Жазда ласканың

215

жон арқасының түкті жабынының түсі қоңыр, басы ақ түстес болады.

Солтүстік аудандарда ласка қыста ағарады, ал оңтүстік аудандарда өз түсін

сақтайды. Ақ тышқан мен ласка терілерін басынан аяғына қарай шұлық

секілді сылып алады.

Ақ және қара күзен терілері. Ақ күзен (сурет 8.5 а,б) далада, жарты- лай

бос жерлерде, шөлдалада, көгалды жерлерде, орманды қорғалатын егіс

алқабында, орманды далаларда, Ресей, Сібір, Казақстан, Орта Азия

аймағында өмір сүреді.

а

Сурет 8.4 - Ақ тышқан түрлері

216

а

Сурет 8.5 - Ақ күзен түрлері а

■Г

д. б

Сурет 8.5 - Ақ күзен түрлері б

Қара күзен (сурет 8.6) еліміздің бүкіл европа бөлігінде таралған. Ақ

күзені (альбинос) аң шаруашылығындағы жабайы түрлерімен будандастыру

арқылы өсіріледі.

217

Сурет 8.6 -Қара күзен

Жемдеу және өсіру жағдайына қарамастан, күзендерді өсіру аң

шаруашылығына тиімді, өнімділігі жоғары.

Күзен терілері қара күзен төмен бағаланады, дегенмен оларды үлбір

киімдерін дайындағанда кеңінен қолдануға болады. Ақ және қара күзен

терілеріне айтарлықтай сұраныс бар. Олардың дайындама- сын дайындау

жылына 20 мың дананы құрайды.

Белгілері. Ақ күзен терілерінің ұзындығы 30-56 см, құйрығы 10-17 см.

Ақ күзен терілерінің түсі өте жылтыр келеді. Қара күзен терілерінің

ұзындығы 30-50 см, құйрығы 10-16 см. Қысты күндері ақ және қара күзеннің

жон арқасындағы үлпілі 2 см жетеді, ең биігі 4-5 см құрайды. Ақ күзеннің

құйрығы екі түсті: негізінде - ақ сары, ұшы - қара-қоңыр түсті. Қара

күзеннің құйрығы жаппай қанық қоңыр.

Қара күзен терілері. ТМД елдерінде қара күзенннің екі түрі ғана өмір

сүреді. ТМД елдерінің европа бөлігінде кең тараған. Қазақстанның Сібір

және батыс бөлігінде кең тараған. Америкалық күзен ТМД елдеріне 1928

жылы Солтүстік Америкадан аң шаруашылығына өсіру үшін әкелген

болатын. Жабайы қара күзеннің экономикалық мәні (су- рет 8.7) аз ғана.

Дайындамаға терілердің ондаған мыңы ғана түседі.

Белгілері. Европалықтан бөлек америкалық қара күзендер айтарлықтай

ірі, жоғары сапалы болып келеді. Өлшемі бойынша қара күзен - кішкене

ғана аң. Дене ұзындығы еркегінікі 50-70 см, ал ұрғашы күзендікі - 40-60 см.

Түсі тұнық - қоңыр болатын қара күзендерді стандартты деп атай- ды.

Стандарттыдан басқа түсті күзендерді де өсіреді. Ондай түсті күзендерді

будандастыру арқылы алады. Қазіргі уақытта 2000 түсті күзен түрлері бар,

өнеркәсіптік өндірісі үшін оның 30 түрі қолданылады. Өзінің түкті

қабатының түсінің алуан түрлілігінің, әсемдігі, беріктігі

218

және әдемілігі бойынша, сондай-ақ осы үлбірден жасалатын әртүрлі

бұйымдардың көптігіне байланысты қара күзен «үлбір патшасы» деп

танылған. Клеткалы қара күзен түкті жабының бояуы бойынша өте көп

алуан түрлі және сипаты келесі 8.4-кестеде көрсетілген.

Кәмшат терілері. Кәмшат ТМД елінің барлық территориясында кездеседі

(сурет 8.8). Тек, Завольже, Шығыс Сібір, Қазақстан, сондай- ақ Орта

Азияның шөл далаларында жоқ.

Кәмшат жартылай суда өмір сүреді, сондықтан тұщы су қоймаларының

жағалауында қоныстанады. Кәмшат терісі әдемілігі бойынша ең жақсы

киюге төзімділігі өте жоғары тері береді. Кәмшат жер ауысуына

шалдықпаған, бірақ Сібір кәмшаттарының терілері ірі, түкті жабыны қалың,

әсем, биік, ал кавказ кәмшаттары ұсақ болып келеді.

б Сурет 8.7 - Қара күзен түрлері а, б.

Кәмшат терісі бағалы - үлбір шикізатын дайындаудағы мәні аз, себебі

дайындауға жылына бірнеше мың дана ғана келіп түседі.

219

8.4- Кесте Әр түрлі кряжды жабайы қара күзендердің

терілерінің сипаты

Кряж Тері өлшемі

Түкті жабынның сипаты

Түсі

Қылшығы түбіті

Сібірлік Аса үлпілдек жібекті

Қанық қоңыр жә не қоңыр

Сүр көгілдір

Солтүстік Ірі, орта ша және үсақ

Үлпілдек, жібекті, жылтыр

' '

Кавказдық ірі Үлпілдектігі аз, қылшық ты

Сары рең беретін ашық қоңыр, қоңыр

Ашық сүр

Кәмшатқа деген аңшылық лицензия бойынша рүқсат етіледі. Өзінің

жоғары беріктікке және әдемілікке иелігіне байланысты кәмшат сыртқы

және ішкі нарыққа үлкен сүранысқа ие.

Белгілері. Кәмшат терілерінің үзындығы (қүйрығымен бірге) 100-150 см.

Түкті жабыны төмен, тығыз және тегіс қанық қоңыр, ашық қоңыр, немесе

қоңыр түсті. Үлпілдек түгі тығыз жібекті қанық көгілдір немесе сары көк

түсті.

Құну терілері (сурет 8.9). Қүну Сібір және Алыс Шығыстың тайга

аймағының бар бөлігінде, ТМД елінің европа бөлігінің Солтүстік ор- манды

аудандарында өмір сүреді.

220

Сурет 8.8 - Кәмшат

Сурет 8.9. Құну

Терінің экономикалық мәні аз. Соңғы уақыттары бұл аңның терісін аз

мөлшерде дайындайды.

Белгілері. Құнудың түбіті биік, қалың, жылтыр, қоңыр немесе сары

қоңыр түсті. Иықтан құйрығына қарай жақтауы бойынша түкті жабыны

ашық жолақ түрінде жон арқасындағы қоңыр түбіттерін көмкерген.

Күміс қара, ақ тұмсықты, платиналы, платиналы-тұмсықты, ақшақарлы

және қара қоңыр түлкі терілері. Күміс қара, ақ тұмсықты, платиналы,

платиналы-тұмсықты, ақшақарлы түлкіні аң өсіретін шаруашылығында

өсіреді немесе олардың терісі аң өсіру өнімі болып табылады.

Қара-сұр түлкі аз мөлшерде тайгалы аймақта Якутияда және Алыс

Шығыс елінің солтүстігінде жиі кездеседі. Қара-сұр түлкі терілері аң аулау

кәсібінің өнімі.

Күміс қара түлкі (сурет 8.10) жабайы канадалық қызыл түлкінің бір

формасы болып табылады. Ұрғашысының дене ұзындығы 63-67 см,

еркегініңкі 66-70 см және одан да көп тербеледі. Көгілдір - қара түлкілердің

негізгі бояуы қара - қоңыр түстен көгілдір - қара түс аралығында құбылады.

Аймақты боялған ақ сақинасы бар, құйрығының ұшы ақ, көкірегінде,

құрсағында, аяғында ақ дағы бар.

Түлкілердің арасында, басқа жануарлар секілді альбиностар кездеседі.

Олардың түсі таза - ақ, тұмсық және тырнақ ұшы дақты, көзі ашық -көгілдір

қызыл дақты болып келеді. Күміс қара және қызыл түлкілерді будандастыру

кезінде аралық тұқымдарындағы бояулар байқалады.

Күміс қара түлкілерде бірнеше будандастырылуы бекіген, кейбіреулері

аң өсіру шаруашылығында платиналы, ақ тұмсықты, және

221

ақшақарлы түлкілерді өсіреді. Қара-қоңыр түлкілердің терілерін аздап

өндіреді, ол 8.11суретте көрсетілген.

Белгілері. Күміс-қара түлкі өзінің атауын ерекше түсіне қарай алған.

Терінің түкті жабыны қарадан ашық-күміс түске дейін, зоналы бояуымен

ажыратылады: тегі қара немесе қоңыр-сұр, ортасы күміс шеңберлі және

соңы қара болып келеді. Осының нәтижесінде түкті жа- быны күміс түсте

болады. Түбітті түгінің түсі әр түрлі. Тұмсығы ак күміс қара түлкінің

терісінің негізгі бояуы, күміс-қара түлкінің бояуы секілді, бірақ ақ шашты

тұмсығындағы, мойнындағы, көкірегіндегі және аяғындағы суреттерімен

ажыратылады.

б

Сурет 8.10 - Қызыл түлкі (а) және қарсақ (б)

222

г ■

Сурет 8.11 - Күміс-қара түлкі

Платиналы түлкі терілерінің түкті қабатының түсі сүр немесе ашық-сүр.

Қылшық түбіттері платиналы, қоңыр-сүр, қара және ақ түсті. Түбіті көгілдір

ашық көгілдір түсті немесе қүйрығы қанық сүр түсті. Көкірегіндегі немесе

аяғындағы түкті жабынында ақ дақтардан түскен суреттері болуы мүмкін.

Платиналы - ақ түмсық- ты түлкілердің терілерінің түсі платиналы

түлкініңкідей болып келеді. Ақ дақтан көкірегінде, аяғында сурет, сондай-ақ

басында және мойнында жолақ болуы мүмкін. Ақша қарлы түлкінің терілері

таза ақ түсті немесе реңі жеңіл ғана кремді болады. Қара-сүр түлкі терілері

әр түрлі өнімді, қара түсті болып келеді және оған сүр не- месе сүр рең

беретін түстілердіде жатқызуға болады.

Ақ түлкі терілері (сурет 8.12). Ақ түлкі - бүл типті полярлы жануар.

Мекендейтін орны Солтүстік Америка және Евразия тун- драсы, сондай-ақ

Солтүстік мүзды мүхит және Тынық мүхитының солтүстік бөлігінде.

Жынысына қарай ақ түлкінің үзындығы 60-70 см. Табиғатта негізгі түс

пішіні - ақ түлкі болып табылады. Қыста ол ақ түске, жазда сүр түске

түлейді. Ақ түлкіден басқада көгілдір түлкі де кездеседі.

а

б Сурет 8.12 - Ақ түлкінің қысқы (а) және (б) жазғы түрі

Белгілері. Ақ түлкінің түсі жазда жон арқасы қоңыр - сұр, көгілдір сұр,

қоңыр немесе кофе секілді бояуға, желкесі - сары, ал қыста аппақ түсте

болады. Терінің ұзындығы 60-90 см, құйрығының ұзындығы 30 см

аралығында. Көгілдір түлкінің түкті жабынының түсі қысы-жазы кофе

түстес, ал түбіті көгілдір болады.

Ақ түлкінің терісі түкті жабынының бояуы (ақ түлкі де ол ақ, сұр және

қоңыр), қалың, жұмсақ және жібек түгі, көлемділігі, құйрығының

қысқалығымен ажыратылады.

Көгілдір түлкі терілері. Көгілдір түлкі аңдар арасындағы саны жағынан

қара күзеннен кейінгі екінші орында, терілерінің дайында- малары үлкен

сұранысқа ие және мамықтарды дайындауда алдыңғы орынды алады.

224

Белгілері. Көгілдір түлкінің бір-бірінен ажырайтын бірнеше түрі бар:

күміс, көгілдір, платиналы және інжу. Күміс түлкінің түбіті тұнық көгілдір

ден ашық көгілдірге дейін құбылады. Қылшық шашта- ры ашық түсті.

Шашының бөлігі толығымен пигменттелген. Мұндай шаштардың саны

бояуы бойынша 3-5% - 100% дейін тербеледі.

Көгілдір түлкінің түбіті айтарлықтай ашық түсті. Көгілдір түлкі күміс

түлкіге қарағанда, айтарлықтай қалың көп қылшықты шашы бар, аса қалың

емес түкті жабынды.

Платиналы түлкі жеңіл крем реңті немесе ашық көгілдір таза түсті түкті

жабынды болып келеді.

Басында, мойнында, тамақ астында және аяқтарында анық айқындалған

ақ дақ немесе шаштары болады. Түбіті ашық - көгілдір немесе ақ түсті.

Інжулі түлкі жон арқасы бойынша жаздық вуальді көгілдір түстен ақ

түске дейінгі түкті жабынды. Түбіті ақ. Түлкінің топографиялық бөлігі 8.13-

суретте көрсетілген. Көгілдір түлкінің терілерін түстері (1-ші, 2-ші, 3-ші),

өлшемі (1-ші ұзындығы 80 см және одан да жоғары, ені 12,5 см аз емес,

екіншісі ұзындығы 50-79 см, ені 12,5 см), сорты бой- ынша (I және II) және

ақаулар тобымен жіктейді.

Сурет 8.13 - Топографиялық бөлігі

түлкі терілері; 1- тұмсыгы; 2 - жағы; 3-көзаралыгы; 4- маңдайы;

5- құлақтары: 6 - мойыны; 7- душка; 8- шоқтыгы; 9-аяғы;

10- алдыңгы аяғы; 11 жақтары; 12-жон арқасы; 13- бауыры; 14- саны; 15-

шап; 16- құйымшағы; 17- артқы аяғы; 18,19- құйрығы.

225

15-6313

Түсі түкті жабынының жалпы түсі және түбітті шаштарының боя- уы

арқылы анықталады. Көгілдір түлкілер ақ түлкілер секілді екі рет түлейді:

күздік, жаздық түкті жабыны келе - келе толығымен қыстық түске және

көктемдік қыстық түкті жабыны жаздықпен алмастырыла- ды.

Қасқыр және шибөрі терілері. Қасқыр және шибөрі аңдары еліміздің

барлық түкпір - түкпірлерінде өмір сүреді. Олар ормандарда, ашық

далаларда, орманды далаларда, тауларда өмір сүреді (сурет 8.14).

Сурет 8.14 - Қасқыр

Қасқыр мен шибөрінің терілерінің экономикалық мәні аз ғана, жы- лына

тағайындалатын терілер саны 32 және 23 мың дана.

Белгілері. Қасқырдың түкті жабынының түсі ақ-сұрдан құмды- сарыға

дейін болады, көбінесе сұр, сары немесе қара реңді түрі көп кездеседі. Жон

арқасының алдыңғы бөлігінің түкті жабынының түсі аса тұнық. Желкесі,

аяғы, жон арқасынан ашығырақ. Түкті жабыны қылшықты, қалың және

үлпілдекті.

Шибөрінің бояуының негізгі түрі арқасында қара рең беретін сары -сұр

түсті болып келеді. Басы және аяғы сары. Шибөрінің терісі қасқыр терісінен

кішірек, аяқтары жіңішке, түкті жабыны сирек және талшықты болып

келеді.

Қасқыр терісінің ұзындығы 100-160 см, құйрығының ұзындығы 35- 50

см аралығында. Шибөрі терісінің ұзындығы 70-85 см, құйрығының

ұзындығы 22-25 см аралығында.

Қасқыр терілерін қасқыр терілеріне ұқсас ит терілерімен сирек

шатастырады. Мұндай терілерді келесі белгілері бойынша ажыратуға

болады:

226

қасқыр терілерінде жон арқасы мен төбесіндегі қылшық шаштарының

анық айқындалған зоналылығы бар: тұнық және ашық зоналары кезектеседі.

Бұл зоналық иттерде жоқ;

иттердің терілерінің артқы жағындағы санындағы шаштары ұзын. Ал

қасқырда бұл жоқ; иттерге қарағанда, қасқырлардың терілерінің маңдай

бөлігі өте кең, көз тесіктерінің аралығы өте үлкен;

иттердің тырнақтары аса өтпейтін, кең ақ түсті. Қасқырлардың тырнағы

жіңішкерек өте өткір, қанық және қара түсті;

қасқырлардың мойнының түкті жабыны жұмсақ, ал иттердікі өскінді

талшықты.

Жанат тәрізді иттер және жанат терілері. Жанат тәрізді ит- тер және

жанат климаты жақсы қалыптасқан европа елдерінде және Сібірде

мекендейді.

Жанат тәрізді иттер (сурет 8.15) аң шаруашылығының дамыған

обьектісіінің бірі. Ол өте жоғары сапалы ұзын шашақты мамық береді.

Сыртқы түрі түлкіні еске түсіреді.

Сурет 8.15 -Жанат тәрізді иттер

Жанат тәрізді иттердің отаны Азияның Шығыс және оңтүстік бөлігі.

Жанат тәрізді иттер басқа түрлеріне қарағанда кейбір аудандарда қысқы

ұйқыға кетеді.

Жанат отаны Солтүстік Америка. Сондай - ақ, бұл аң Закавка- зья және

Беларусь елдерінде жақсы климатталған. Бұл аңдардың терілерінің

экономикалық мәні аз.

Белгілері. Жанат тәрізді иттердің түкті жабыны өте үлпілдек келеді, түсі

қанық, сұр, құмды. Мамығы түбітті, қалың көгілдір. Құйрығы

227

қысқа, түкті жабыны аса қысқа, серпімді және ұзын құйрықты және кесе

көлденең қара шеңберлі сурет түзе бейнеленген.

Жанат тәрізді иттердің терілерінің ұзындығы 65-80 мм, ал құйрығы 15-

25 см аралығында. Жанат терілерінің ұзындығы 50-60 см, ал құйрығы 25-28

см аралығында.

Ірі жабайы мысық терілері. Қазіргі уақытта біздің елімізде жа- байы

мысықтардың бірнеше түрін ғана дайындайды: сілеусін, қамысты,

ормандық, далалық және амур мысықтары.

Бұл түрлерінің терісі аз мөлшерде дайындалатындықтан экономи- калық

мәні аз.

Сурет 8.16 - Сілеусін

Белгілері. Жолбарыс үлкен өлшемімен ерекшеленеді. Тері ұзындығы 2

м, ені 1,25 м. Жон арқасы мен жанжағы қызыл сары, желкесі ақ, жон

арқасында қара көлденең жолақты сурет бейнеленген. Түкті жабынының

ұзындығы қысқы уақытта 5 см жетеді.

Жолбарыстың түгі қабылан, барс, және сілеусін түкті жабынының

ерекшелігі қара жолақ түріндегі суретінің болуы.

Қарлы барс, немесе ирбис шашыраған ірі қара дақты суреті, сұр көгілдір

түсті түкті жабыны бар. Түбітінің биіктігі 4,5 см, қылшық шашы 5,5см,

терісінің үзыңдығы 110-150 см. Күйрығының үзыңдығы терісінің % бөлігіне

тең. Күйрығы ақ түсті.

Барс қабыланнан ерекшелігі сүр түсті, қалың және үлпілдекті түкті

жабынды, қүйрығы жуан; жолбарыстан ерекшелігі дақты болуы.

Қабыланн^ің түкті жабыны аласа, қызыл сары және қара шеңбер тәрізді

228

дақтары бар суретпен бейнеленген ашық сары түсті. Құйрығы қысқа және

әлсіз төмендеген. Терісінің ұзындығы 107- 180 см, ал құйрығы 75- 110 см

аралығында болады. Қабылан барстан сары рең беретін қысқа түкті жабыны,

қара дақтарының өлшемінің кішілігі және құйрығының жіңішкелілігі, қысқа

аяқтары, сонымен қатар жолбарстан дақты бояуы бойынша ерекшеленеді.

Сілеусіннің қабыланнан ерекшелігі - жартылай сопақша пішінді, ұсақ

дақтарды суреттен тұратын түкті жабыны бар, мойнында кішкене айдары

бар. Терісінің ұзындығы 100-130 см аралығында, құйрығы 75см, ол 8.16

суретте көрсетілген.

Сілеусін қабыланнан және барстан ұзын және жіңішке аяқтарымен,

оның айқындалған айдарымен, құйрығының ұшының ақ түстілігімен,

сондай-ақ жолбарыстан түкті жабынының дақты бояуымен ерекшеленеді.

Ормандық сілеусін арқа бөлігі үлпілдекті, жұмсақ немесе төмені

талшықты түкті жабынды болып келеді. Түсі күлгін көгілдірден қанық сұрға

дейін, қызғыштан қызыл-сары түске дейін құбылады.

Жон арқасы және жақтары бойынша кейде қысқа жолаққа қосатыны,

қара дақтары шашырап түскен. Құлақтарында қара шошағы бар, құйрығы

қысқа (10-20 см), кесілген тәрізді.

Орман мысығы (сурет 8.17) қалың ұзын қара немесе сұр түсті остік түкті

жабыны жұмсақ болып келеді, жон арқа бөлігінде қара жолақтары бар қара

дақты суреттен тұрады, түбіті ашық көгілдір, құйрығында қара сақина

түрінде суреті бар. Құлағында шошағы жоқ. Терісінің ұзындығы 52 - 75 см,

ал құйрығы 27 - 34 см аралығында.

Сурет 8.17 - Орман мысығы

229

Орман мысығы сілеусіннен және қамысы аз өлшемі, құйрығының

ұзындығы, түкті жабынының жолақтығы, үй мысығынан үлкендігімен және

аса дамыған түкті жабынымен ерекшеленеді.

Дала мысығы түкті жабынының түсі сары дақты, сұр түсті бо- лып

келеді. Жон арқа бөлігінде қара дақ түрінде немесе қара бойлық жолағы

түрінде суреті бар; түбіті көгілдір. Құйрығында қара сақина секілді суреті

бар.

Терісінің ұзындығы 60 - 70 см, ал құйрығы 23 - 35 см аралығында. Үй

мысығынан ерекшелігі түкті жабынының ашық дақты бояуында.

Амур мысығы жон арқасында қара дақтары бар сары қызыл түсті

биіктігі 2,5 мм болатын жұмсақ, қалың түкті жабыннан тұрады. Терісінің

ұзындығы 75 - 90 см, ал құйрығы 35-37см аралығында. Амур мысығы

сілеусінге қарағанда кіші өлшемді, үй мысығынан аса ірі көлемде.

Бархан мысығының түкті жабыны биік қанық және жұмсақ болып

келеді. Терінің жон арқа бөлігі ашық, сары, сұр дақсыз және жолақсыз

болып келеді. Терісінің ұзындығы 50-65см, құйрығының ұзындығы 20- 25см

аралығында болады.

Тиын түрлері (сурет 8.18). Тиын еліміздің орманды және орманды

далаларда, тынық мұхиты жағалауында мекендейді. Тек Курил аралда-

рында ғана жоқ. Тиын сондай-ақ Солтүстік Кавказға, Кырымға жане

Қазақстанға климатталған.Тиын орманның және орманды даланың мамық

кәсібінің негізгі объектісі болып табылады.

Тиын терілері өте бағалы деп саналады, ішкі жане сыртқы нарықта

үлкен сұранысқа ие. Белгілері: қысты күндері тиынның түкті жабыны аласа,

тұз және жұмсақ болып келеді. Түбіт биіктігі 15-20 мм, қылшығы

- 25- 28 мм.

Сурет 8.18 -Тиін

230

Қоян түрлері. Елімізде қоянның бірнеше түрі өмір сүреді: ақ қоян, ор

қоян, құмды қоян. Құмды қоян екі түрін біріктіреді: құм қояны және

маньчжур қояны. Ақ қоян Солтүстік орманды тундра жолағында кездеседі;

ор қояны оңтүстік орманды дала және далалы жолақта; құм қояны

Забайкаледе, Қазақстан жане Орта Азия далаларында, маньчжур қояны

Уссурийск аймағында кездеседі (сурет 8.19 а,б.в).

Белгілері: қоянның, ақ қоянның түкті жабынды, таза ақ түсті, жұмсақ

үлпілдекті, құлақ ұшында кішкене қара дағы болады. Жазды күні түкті

жабыны аласа, жон арқасы және жан-жағы қоңыр түсті. Терінің ұзындығы

45-70 см аралығында. Ор қоянының жон арқасындағы түкті жабыны жеңіл

бұйраланған, аз үлпілдекті болып келеді. Қысты күні ол толығымен

ағармайды. Құйрығының жоғарғы жағында және жон арқасында қара дақ

қалады. Терісінің ұзындығы 50-70 см.

а

Сурет 8.19 - Жазғы ақ қоян (а)

б

231

в Сурет 8.19 - қысқы ақ қоян (б), ор қоян (в)

Құм қояны ор қоянына ұқсас, және аз өлшемді, былғары өзеңі өте жұқа,

сирек және әлсіз түкті жабынды. Терісінің ұзындығы 30-45 см.

Мамажур қояны басқа қояндардан кіші өлшемі, қара түсті құйрығы

және сары сұр түкті жабынымен ерекшеленеді.

Ондатра терілері. Ондатра тышқан тәрізділердің өкілі. Отаны Солтүстік

Америка. Қазіргі уақытта ондатра еліміздің барлық жерінде табысты

климатталған, ол 8.20-суретте көрсетілген.

Ондатра терілерінің дайындамалары мамық шикізатын дайындауда

айтарлықтай орын алады және экономикалық мәні зор.

Сурет 8.20 - Ондатра

232

Белгілері. Ондатра су тышқанына үқсас, бірақ екі есе көлемді, жан жағы

жаншылған, және қүйрығы қабыршақпен жабылған. Терісінің үзындығы 30-

35 см. Қыстық қылшық түктерінің биіктігі үлкен ондатра- ларда жон

арқасында 25-26 мм, желкесінде 20-22 мм, түбіті сәйкес 17- 18 мм және 15

мм. Түкті жабыны серпімді, жылтыр, қалың қылшықтан және тығыз жібекті,

қорғасынды-сүр түбіттен түрады. Терілердің бояуы ашық сары, қоңырдан

қара-қоңыр түске дейін қүбылады, жон арқасы желкесіне қарағанда

қанығырақ боялған. Ондатра жылы- на бір рет түлейді: мамыр айынан

наурыз айы аралығында. Көктемгі уақыттағы ондатра түсі ең жақсы сапалы

болып табылады.

Ондатра терісінің ең жақсы сапалылығына қарамастан, аңды күзде

немесе қыс басында аулаған жақсы.

Ондатра саз қүндызынан және қүндыздан ерекшелігі - кіші өлшемді,

қорғасын реңті, аса жібекті түбіттен түрады; су тышқанынан ерекшелігі - аса

қалың түкті жабынды, жалпақ қүйрықты және желке түкті жабыны сүр

көгілдір түстілігінде.

Саз құндызы терілері. Саз қүндызы, немесе қүндыз түқымдастығының

кеміргіштер қатарына жатады. Отаны Оңтүстік Американың субтропикалық

елдері болып табылады және ол 8.21-су- ретте көрсетілген.

Саз қүндызының бағалы терісінен басқа, жоғары сапалы жейтін ет

алынады, жеуге жармадылығынан қоян етінен қалыспайды.

Тірі үрғашы саз қүндызының салмағы 5-6 кг, дене үзындығы 45-60 см,

еркегі үрғашысынан ірірек.

Табиғатта саз қүндызы жауларынан және ыстықтан қашып, көбінесе су

тоғандарында тамақ іздеп жүреді. Жартылай суда өмір сүруге қабілеттілігі

көп. Саз қүндызы жақсы жүзеді және сүңгиді, артқы аяқтарында жүзу

желбезектері бар және қүлақтарында - жапқысы кла- пандары бар. Саз

қүндызы азыққа төзімсіз.

233

Қазіргі уақытта саз құндызын аң шаруашылықтарында өсіреді.

Белгілері. Саз құндызы тығыз жібекті түбітті және қылшықты, биік,

қалың түкті жабынды болып келеді.

Желке тұсындағы түбіті, жон арқасына қарағанда аса қалың. Түкті

жабынының бояуы сұр қоңыр, жон арқасында, желкесіне қарағанда

қанығырақ. Түбіті сұр-қоңыр түсті, түбітінің ұзындығы 3 см, қылшығы 6 см.

Будандастыру жұмыстарының нәтижесінде түсті саз құндыздары

алынды; ақ, маржанды, алтын, сарғыш, күміс және қара түсті.

Саз құндызы өзендік құндыздан аса күңгірт түбітті және талшықты ұзын

түбіті, аз өлшемділігі және құйрығының домалақ пішінімен ажы- ратылады.

Сурок және тарбаган терілері. Суроктар Забайкалье даласында. Алтай

өңірінде, Солтүстік Қазақстан мен Заволжьеде, сондай-ақ Орта Азия

тауларында, Алтайда, Батыс Забайкале өңірінде, Шығыс Якут және

Камчатка өңірінде мекен етеді (сурет 8.22 а,б).

а Сурет 8.22 - (а) сурок

б

Сурет 8.22. (б) - тарбаган

234

Бұл аңдардың терісі аз мөлшерде дайындалатындықтан сурок пен

тарбаганнның экономикалық мән айтарлықтай емес.

Тарбаган мен сурокты тек күзде ғана аулайды: қысты күні аңдар терең

індерде ұйықтайды Көктемде, аңдар інінен шыққан соң да терілері

толыққанды болып келеді, бірақта аулауға заң бойынша тый- ым салынады,

себебі бұл уақытта олар көбейеді.

Белгілері. Сурок деп түкті жабыны аласа (3 мм дейін) жабысып тұратын,

тегіс далада мекен ететін кеміргіштерді атайды, тарбаган деп

- түкті жабыны түбітті (биіктігі 3 см асатын) биік таулы шалғындарда өмір

сүретін кеміргіштерді атайды.

Сурок тарбаганнан ерекшелігі - басында қара шаштың жоқтығы және

құйрығының ұшы қара бояулы, сондай -ақ ұзын түкті жабынды болуы.

Құмды сарышұнақ терілері. Құмды сарышұнақ Заволжье, Қазақстан

және Орта Азия аудандарында мекен етеді.

Терісі аз өңделетіндіктен құмды сары шұнақ терілерінінің экономикалық

мәні аз.

Белгілері. Терісінің ұзындығы 23-38 см, ал құйрығы 6-12 см. Бояу бір

түсті құмды сарғыштан қызғылт құмды, жон арқасы жан-жағына қарағанда

қоңыр, желкесі кресті сары түсті. Терінің жон арқасы бөлігінде қылшық

шашты әлсіз күңгірт жолақ айқындалған.

Қысты күні үлбірі ашық сары бояулы.

Құмды сарышұнақ терілеріне аңшылық тек көктемде ғана іске асы-

рылады, ұйқысынан тұрған соң 1-1,5 айдан кейін.

Мамыр айында құмды тышқанның түкті жабыны құрсағында және

шоқтығында сирей бастайды, түлеу барлық терісін қаптайды. Көптеген

аудандарда құмды тышқан ұйқыға күзде кетеді, кейде жаздың екінші

жартысында, яғни терісі толықпай ертерек кетеді. Сондықтан құмды

тышқанды аулауды күзде жүргізу тиімді емес.

Ең сапалы, жақсы түкті жабынды құмды тышқандар Ақтөбенің

оңтүстігінде, Қостанай, Қараганды облыстарының аралас ауданда- рында

мекендеушілер. Олардың терісі салыстырмалы қалың және жұмсақ түкті

жабынды, сұр бояулы, жон арқасындағы қылшығы қатты күңгірттенген.

Терілерінің сапасы төмен құмды тышқандар, бұлар Орта Азия мен

Оңтүстік Қазақстанның таулы бөлігінде, жазықтарында ауланатын

тышқандар. Терілері ұсақ, аласа түкті жабынды, түсі өте ашық құмды сары

бояулы.

Су тышқан терілері (сурет 8.23). Су тышқаны - жерде, суда мекендейтін

ұсақ қоректілер. Оның жүнді жабыны талшықты және қалың бархатты

түбітті болып келеді, суда жүзгенде және сүңгігенде ылғалданбайды. Суық

сулы ортадан жылы қанды жануарлардың былғарысын жекелейтін, жүнді

жабынының мұндай қүрылымы су тышқанын басқа үсақ қоректілермен,

сондай-ақ жартылай суда өмір

235

түзушілермен жақындастырады. (үйректүмсық, қүндыз, ондатра, саз

қүндызы, теңіз мысығы).

Су тышқанынының терісі мамық шикізатының қысқы түріне жа- тады.

Сурет 8.23 - Су тышқаны

Су тышқаны Волга, Дон, Урал, Днепр өзендерінің тоғандарында

мекендейді

Су тышқанына аңшылық жасауға тыйым салынған. Өңдеуге тек өлген

аңдардың терісі келіп түседі.

Терілердің түкті жабыны қалың жібекті, қанық сүр түсті, желкесі күміс

сүр түсті. Қүйрығы қабыршақтармен қапталған. Терісінің үзындығы 18-25

см, ал қүйрығы 17-20см.

Су тышқанының ондатрадан және су тышқанынан айырмашылығы

- түмсығының көтеріңкілігінде. Су тышқаны қызыл кітапқа енгізілген және

аулауға тиым салынған.

Көр тышқан терілері. Көр тышқан (сурет 8.24) еліміздің орман- ды және

орманды далалы аймақтарында мекен етеді. Біздің елімізде көр тышқанның

төрт түрі таралған: европалық, Сібірлік, Алыс Шығыс, Кавказдық.

236

Сурет 8.24 - Көр тышқан

Көр тышқан терілері көктемдік түріндегі мамық үлбір шикізатын дайындауда үлесті орын алады.

Белгілері. Көр тышқан терілерілерінің түкті жабыны қысқа, жұмсақ, бархатты, қара болатты түсті, немесе күлгін сұр түсті, түбіт ұшы көгілдір түсті, терісінің ұзындығы 12-17см.

Теңіз мысығының терілері. Теңіз мысығының мекені Командор және Тюлень аралында (Оңтүстік Сахалинге жақын) орналасқан. Теңіз мысығын қорғауға алу және мысық шаруашылығын ұйымдастыру, бұл аңдардың көбеюуіне септігін тигізеді. Сонымен қатар, теңіз мысығына деген аңшылық қатаң шектеулі.

Белгілері. Еркек мысықтардың терілерінің ұзындығы жон арқасы бойынша 180-200 см, ұрғашысыныкі бірнеше есе кіші. Түкті жабынының түсі қанық сұр немесе қоңыр сұр, жан жағы ашық түстес. Түбіті қалың қоңыр, жібекті, биіктігі 15 мм. Түгінің биіктігі 20 мм. Теңіз мысығының бірнеше жасына немесе жынысына қарай бөлінеді.

Қара мысық - түкті жабыны қара-сұр түсті. Бірінші түгінің түлеуі 2,5- 3 айда болады.

Сұр мысық - екінші ретті жұмсақ, күмісті сұр түсті, қоңыр түбітті түкті жабынды, 1 жасқа дейінгі өскінді балалары.

Жас ұрғашылары, жасы 2-4 жастағы жануарлар. Түкті жабыны аласа және қалың, түсі қанық қоңыр немесе қоңыр-сұр түсті. Теңіз мысығының сапалы терілері 3 жастағы аң терісі.

Тюлень терілері. Тюлендер еліміздің Солтүстік және Шығыс жағалауларында, Каспий теңізінде және Байкал көлінде кездеседі. ТМД елдерінде тюленнің сегіз түрі мекендейді: теңіз қояны (лахтак), кәдімгі европалық (нерпа), ларга, кәдімгі нерпа, греландық тюлень, каспилік нерпа, Байкал нерпі, жолақты тюлень 8.25-суретте көрсетілген.

Тюлен терілерінің экономикалық мәні айтарлықтай, әсіресе гренландық тюлень, каспилік және кәдімгі нерпа терілері.

Белгілері. Үлкен тюлень терілері теңіз мысығының терілерінен түбітінің жоқтығымен ажыратылады.

Сурет 8.25 - Тюлень

237

Греландық тюлень орта көлемді тері, ақ сары түсті, денесінің

жақтарында қанат түрінде қара дақтары бар, кәдімгі нерпа орташа өлшемді

сары немесе күміс сүр бояулы кіші домалақ қара дақты болып келеді; ларга

қара дақтары бар сары сүр түсті тері; байкалдық нерпа қоңыр күміс сүр түсті

бір түсті тері; түкті жабыны жолақты тюлень, терісінің өлшемі бойынша

греландық тюленге жақын.

8.6. ЖАСАНДЫ ҮЛБІР

Өзінің сыртқы түрінің және әдемілігінің арқасында қаракөл, елтірі,

мысық, күзен табиғи үлбірлерін қайталай алатын және пайдалану қасиеті

жоғары. Сондай-ақ табиғи былғарымен салыстырғанда оны өндірудің

тиімділігімен, жасанды үлбір әйелдер және балалар пальто- сын, бас

киімдерін, спорттық курткаларды жасауда кең қолдау тапты.

Жасанды үлбір деп - тоқыма ілмек тоқу және негізмдеу тәсілімен

алынған грунт және түкті жіптері бар тоқыма бүйымдарды атайды.

Жасанды үлбірлерді шығару тәсілдеріне қарай үш түрге бөледі: ма- талы

үлбір, тоқыма үлбірі және негізмделген үлбір.

Жасанды үлбірлердің түктері келесі түрлерге бөлінеді.

Синтетикалық талшықтардан жасалған түк - полиакрилонитриль

(нитрон, дайнель), полиамид (капрон, нейлон, анид және дакрон), по-

лиэфир (лавсан,) барлық жасанды үлбір түрлері үшін қолданылады.

Жасанды талшықтан алынған түктер - вискозды және ацеттаты, ма- талы

жасанды үлбірде және кейде тоқымада қолданылады.

Табиғи жібектен және табиғи жүн талшығынан жасалатын түктер мата

үлбірінде ғана қолданылады.

Жасанды үлбірлер бояу тәсілдеріне қарай келесі түрлерге бөлінеді:

төсемесінде және талшығында тегіс бояуы, жағып тегіс бояуы, тон не- месе

суретті аэрографты салу арқылы және трафарет көмегімен сурет салу

арқылы алынған жасанды үлбірлер.

Жасанды үлбір (талшығының) түкті жабынының үзындығы бойын- ша

түгінің биіктігі, үзындығы әр түрлі және түгінің өрнекпен орнала- суы тегіс

болады.

Арналуына қарай жасанды үлбір келесі түрлерге бөлінеді: биіктігі және

түгінің әрленуі әр түрлі тігін бүйымдарының үсті бөлігі үшін; астарлық

жоғарғы киімді жылыту үшін арналған материал, бүл үлбірлер тегіс боялған

қысқа түкті және тек маталы, немесе тоқыма үлбірлер, жиһазды қаптау үшін

арналған.

Маталы жасанды үлбірі

Маталы негізге отырғызылған үлбір түк салғыш тоқыма станогінде

түктік айқаспамен алынады. Жасанды үлбірді тоқу процессі түкті айқаспалы

матаны алу процесіне үқсас. Тоқыма үлбірді алуда негізгі жүйе ретінде 25-

18,5 текс х 2 ширатылған мақта жібін пайдалана-

238

ды. Драпталу қасиеті жақсы жеңіл үлбір алу үшін, негізгі жүйеге

синтетикалық жіптер пайдаланылады. Түкті вискоза, ацетаттық,

синтетикалық талшықтардан және синтетикалық талшықтардың жа- санды

талшықтармен қосындысынан жасайды. Түктің биіктігі 6-10 мм және одан

да артық, 1м2 үлбірдің салмағы 350-750 г. Маталы үлбірлер басқа жасанды

үлбірлермен салыстырғанда түкті қысқа және астарлық материалы ретінде

тиімді қолданылады. Бүл үлбірдің түктері синтетикалық (лавсан, капрон

және нитрон), жасанды (вискозды, аце- татты) талшықтармен өңделеді.

Маталы жасанды үлбірдің ассортименттері келесі үлбір түрлерімен

көрсетілген: түк ретінде алдын ала буланған бүралған жүнді тоқыма

қолданылады. Табиғи қаракөл елтіріге үқсату үшін түкті жабынға

қүлпырмалылық беретін арнайы өңделген қаракөлді қолданылады.

Аюдың бір бағытта жатқызылған немесе бүйраланған үзын түгі бар.

Жіптің түкті жүйесі ешкі жүнінен немесе синтетикалық талшықтан

алынады.

Елтірі - иірілген жүннен тоқу арқылы өндіріледі. Белгілі бір әсерді қүру

үшін түкті бүйраға үқсатады.

Тюлень - тоқылатын жібектен өте тығыз иірілген жүнмен ілмектескен

матасы. Түгінің биіктігі 3-5 мм. Кейде түк есебінде ешкі терісі қолданылады.

Көр тышқан (крот) тышқан терісіне үқсас етіп бастырып сурет салынған

және жасанды қысқа түктермен толтырылған мата.

Теңіз мысығы жасанды талшықтан алынған түкті мата, түгі аса биік

және жылтыр.

Цигейка жүні вискозды штапелді талшықтан 150 % қоспасынан алынған

мата, түгі салыстырмалы биік, ақ, сүр, қоңыр және қара түсті.

Кәмшат тоқылатын табиғи жібектен алынған түкті мата, жүмсак

жылтырақ және үзын түкті.

Қой терісі немесе бүзау терісі арнайы әрлеумен әр түрлі бағытта

жатқызылған қысқа түкті мата.

8.6.1. Тоқыма жасанды үлбірі

Қазіргі уақыттағы тоқыма жасанды үлбірі, қүрамы табиғи үлбірге

үқсағандықтан кең тарау алды және маталы жасанды үлбіріне қарағанда

бағалы сапаға ие. Тоқыма негіздегіжасанды үлбірлердіңгрунты негізінде

мақта қағазды тоқымадан түзілген тоқыма төсеме қолданылады, ал түктері

синтетикалық талшықтардан өндіріледі. Тоқыманың сирек қүрылымы аз

салмақты, жақсы қалыптасуын қамтамасыз етіп, бірақ біруақытта түгінің

бекітілу беріктігін төмендетеді, сондықтан тоқыма негіздегі жасанды

үлбірлерді міндетті түрде теріс бетінен тоқыма төсемесінде түктерді жақсы

бекітіп түратын латекстермен негіздейді.

239

Синтетикалық талшықтар мұндай үлбірдің әдемі сыртқы түрін көр- сетеді.

Қазіргі уақытта тоқыма негіздегі жасанды үлбірлерді өндіру мүмкіндігі

өте мол және оның ассортименттері үздіксіз кеңеюде. Қазіргі

технологияның дамуына байланысты түктерінің биіктігі әр түрлі жасанды

үлбір түрлерін алуға болады.

Тоқыма негізді үлбірдің созылмалылығы өте жоғары, сондықтан киімді

тігу технологиясын жетілдіру кезінде және үлгілеуде оны еске- ру қажет.

Киімнің созылатын бөліктерінде, бұйымды кию кезінде со- зылудан және

деформацияланудан сақтайтын тесьма немесе жиектеме салу керек.

Тоқыма үлбірінің грунтты мақта мата жіптер және негізмделген үлбір

бөзі үлкен өзгеріске ұшырағандықтан, бұл бұйымның сыртқы түрін

нашарлатады. Бұл жасанды үлбірдің кемшілігі сәйкес әрлеуге жіберілмесе

байқалуы мүмкін.

Тоқыма үлбір бұйымы әрдайым өте жоғары ауа өткізгішті болады. Сол

үшін киімді жобалау кезінде желден қорғағыш астар аралықты қарастыру

қажет, астарлық ретінде жылытқыштар немесе аса үлкен емес ауа өткізгішті

астарлар қолданылады. Тоқыма үлбірінің аса маңызды қасиеті, олардың

жоғарғы бу өткізгіштігі болып табылады.

Қара күзен - полиакрилнитрилді талшықтардың варена және дай- неля

(50%) қоспасынан алынған түкті тоқыма үлбірі, түк биіктігі 12-16 мм.

Минк - орлон және дайнел қоспасынан алынған түкті тоқыма үлбірі.

Тоқыма үлбір әр түрлі түкті болуы мүмкін, әр түрінде 12-20 мм

аралығында тербеледі. 1м2 бұл үлбір салмағы 550-850 г аралығында.

Тоқыма негізді жасанды үлбір алуан түрлі әрлеуге ұшырайды. Олар ақ,

қара, сұр, сары, көгілдір, қоңыр және басқа түсте, сондай ақ су- ретпен,

аэрографты бояуымен немесе трафаретті толтырылған болуы мүмкін.

8.6.2. Желімдік жасанды үлбірі.

Жасанды үлбір ассортиментінің ішінде екі желімдік үлбір түрі бар:

жасанды қаракөл және жасанды елтірі, оларды арнайы қаракөл жасай- тын

машинада алады. Машинада грунтты матаға әдетте бөзге, қаракөлді

бұйрасына ұқсатып үздіксіз жіп түрінде шашақтарын жатықтырып,

желімдейді. Шашақ жіп - жіптер арасында капронды талшықтар

бұйраланған мақта қағазды тоқыма. Елтірі үшін шашақ жіпті капрон- ды,

вискозды немесе басқа талшықтардан алады, нәтижесінде елтірінің түгі аса

қопсыған немесе табиғи елтіріге өте ұқсас болып шығады.

Тоқыма үлбірінің және жасанды қаракөлдің қасиеттері жөніндегі кейбір

көрсеткіштер 8.5- кестеде көрсетілген.

240

Жасанды үлбір түктерінің бекітілуі өте берік, үзілуге беріктігі жоғары

болады, қойдан жасалған цигейканың былғары өзеңі өте қалың.

Бүл үлбірдің түрлері сары және қара болып өндіріледі. Елтіріге кейде

аэрографты сурет жағылады. 1м^ салмағы 1200г жетеді. Бүл жа- санды үлбір

түрлерінің салмағын біршама ауырлатады.

8.6.3. Жасанды үлбірдің қасиеттері.

Өз кезеңінде жеңілдетіп, не ауырлататын алдымен киім салмағына әсер

ететін жасанды үлбір салмағымен ерекшеленетінін ескеру ке- рек. Үлбірдің

салмағынан және оның ауа өткізгіштігінен қорыта келе, сәйкес жылу

сақтайтын, желден қорғайтын астарлар тандау керек. Егер табиғи цигейканы

тоқыма негізді үлбірмен және үлпекті салыстырса, онда 1м2 табиғи

цигейкалық үлбірдің салмағы 707 г, тоқыма үлбірдікі 763г, желімделген

жасанды қаракөл 1089г.

Кесте 8.5 - Жасанды үлбірдің физико-механикалық қасиеттері.

Көрсеткіштер Жасанды қаракөл Тоқыма үлбірі Табиғи үлбір

1 2 3 4

Түктің беріктігі, Н Үзілуге, Н

3,5 5,9 2,8

Бойлық 30,4 23,7 75,6 Көлденең 19,9 23,7 75,6

Үзілу кезіндегі 5,2 63,4 54,0

үзаруы, %

Бойлық

Көлденең

13,3 80,8 54,0

Грунтының 0,49 0,44 0,32

ауыспалы

коэффициенті Бойлық

Көлденең

0,45 0,36 0,32

Ауа өткізгіштігі; м/мин м

0,126 21,9 0,167

Бу өткізгіштігі, г/ см ч

0,0021 0,0382 0,078

5 минуттық жаңбыр кезінде су өткізгіштігі, г

жоқ 214 жоқ

241

16-6313

1 2 3 4

Жаңбыр кезінде ылғалдануы

154,7 316 4,3

Түктің қажалуы (Абразив айналым саны)

7031 21314 9879

Желімделген жасанды үлбірінің ауа және бу өткізгіштігі өте төмен. Осы

материалдардан жасалған өнімдердің гигиеналық қасиеттері айтарлықтай

төмендейді. Бүл жағдайды киімді үлгілеу кезінде еске- ру қажет. Мүндай

материалдардан жасалған киімдерді үзақ қолдануға болмайды.

Жасанды үлбірлер, әсіресе тоқыма үлбірі түк (орлоннан жасалған) оның

тозуға төзімділігін көрсететін қажалу беріктігіне ие. Сонымен бірге

ескеретін нәрсе, синтетикалық талшықтардан, түктен жасалған жасанды

үлбірлерде пиллинг түрі түзілуі мүмкін. Ол бүйымның сыртқы түрін

нашарлатып және оның жылу сақтағыш қасиетін төмендетеді.

242

9-БӨЛІМ

КИІМ БӨЛШЕКТЕРІН БІРІКТІРУГЕ АРНАЛҒАН

МАТЕРИАЛДАР

9.1. ТІГІН ЖІПТЕРІ

Бүйымдарды тігу технологиясында және киімдерді жөндеуде олардың

бөлшектерін біріктіру үшін тігін жіптері қолданылады. Жіптердің сапасына

және ассортиментіне ерекше көңіл бөлінеді. Киімді тігу және кию кезінде

тігін жіптері физика-механикалық және физика-химиялық әсерлердің

нәтижесінде қүрылымдық өзгерістерге үшырайды. Сондықтан, тігін жіптері

технологиялық және түтыну та- лаптарына сәйкес болуы керек. Тігін жіптері

созылуға беріктігі жоғары, белгілі бір үзару көрсеткіштің бірі және осы

көрсеткіштері бойынша біркелкі болуы қажет.

Киім бөлшектерін біріктіріп, машинамен тіккенде 2 - ширатпалы тігін

жіптері қолданылады, жіптердің үзілуіне ширату бағыты көп әсер етеді.

Тігін өндірісіндегі машиналардың бас білігі 3500 мин1 айналу жиілігімен

жүмыс жасайтын болғандықтан және үйкеліс нәтижесінде инелер 300-400 0С

дейін қызатындықтан, тігін жіптері жылуға төзімді болуы керек.

Тігін жіптері киім бөлшектерінің берік біріктіруі, тігіс түрін жақсы

көрсетуі, ылғал-жылумен өңдегенде өлшемдерін өзгертпейді.

Талшық қүрамы бойынша тігін жіптері мақта, зығыр, жібек және

химиялық жіптер болып шығарылады.

Тігін жіптері киімнің жеке бөлшектерін біріктіруге арналған негізгі

материал және әрлеуіш материал ретінде қолданылады. Мақтадан.

зығырдан, жібектен синтетикалық және штапельді жіптер жасап

шығарылады. Өндірістегі жалпы жіптердің көлемінің 80 % мақтадан

жасалған жіптер. Зығыр жіптері арнайы тапсырыстарды орындауға және

қалың брезентті сырып тігуге қолданылады. Синтетикалық тігін жіптері

қазіргі уақытта кең қолданылып, жиынтығы кеңейіп, сапасы жақсара түсті.

Жіптердің үйкелу, созылу, тарқатылу, оралу әсерінен тігімнің жа- салу

үдерісінде тігін жібінің қүрылымы, беріктігі жоғарылап, сапасы

жақсартылды.

9.1.1. Мақтадан жасалған жіптер

Мақтадан жасалған тігін жіптері жоғары сапалы иірілген тарақтық

жіптерден жасалынады, 2, 3, 4, 6, 9 және 12 қүрамдағы жіптер

243

өндіріледі. Тігін өндірісінде көбінесе 3, 6 құрамдағы жіптер кеңінен

қолданылады.

Тігін жіптің дайындалу технологиялық үдерісі келесі қатардан тұрады: -

біріктіру - негізгі иірімжіптің екі немесе үш жібінің біріктірілуі (тарақты

немесе кардалы); - 8 және 2 бағытына ширату, қайнату, бояу (қара немесе

басқа түске) немесе ағарту, әлсіз жылтырды беруге арналған күңгірт (жұқа

қабыршақты парафинмен немесе балау- ызбен өңделеді) және күшті жылтыр

беруге арналған жылтыр өңдеулер (крахмалды аппретпен қапталған)

үдерістері жүргізіледі.

Жіптің соңғы ширатпасы алдыңғы ширатпаға қарама-қарсы бағытталған

болады, ол 9.1суретте көрсетілген. Тігін жіптерінің түрлері 9.2-суретте

көрсетілген. Бұл жіптің құрылымы тұрақты және бүтін, 2, 3 құрамдағы (9.2

сурет, а) негізгі жіптің соңғы ширатпасымен алынған бір ширатпалы жіп, 2

немесе 3 құрамдағы (9.2 сурет,б) негізгі жіптің алдыңғы ширатпасынан

алынған екі ширатпалы жіп, 2, 3 немесе 4 құрамдағы осы жіптердің соңғы

ширапасынан алынған жіп болып бөлінеді, ол 9.2 суретте берілген.

Сурет 9.1. Әртүрлі бағытта ширатылған тігін жібінің құрылымы

Сурет 9.2. Тігін жіптерінің түрлері

244

Тігін бұйымдарының бөлшектерін жіппен уақытша біріктіру (көктелген,

айналдыра көктелген және басқа үдерістер) үшін 15,4 х3 тек- стен 37^3

текске дейінгі сызықтық тығыздықта ширатылған мақтадан жасалған

иірімжіп қолданылады. Дайын жіптер айқастырылған орама- мен иіршікте,

екі фланцелі орамада жіберіледі.

Тігін жіптері қабатына байланысты келесі саудалық нөмірлерді

қолданады: 10, 20, 30, 40, 50, 60, 80, 100 және 120. Саудалық нөмір метрлік

нөмірге сәйкес келмейді, бұл жіптің жуандығын сипаттай- тын, шартты

нөмір. Тігін жіптерінің нөмірі және инені таңдау тігілетін матаның

қалыңдығы мен өңделуіне, атқарылатын жұмыстың сипатына байланысты

болады.

Ширату - жіптердің жуандығын тегістеп, мықтылығын арттыру

мақсатында оларды бұрау. Ширатылған жіптің беті тегіс болуы үшін оны

ширату үдерісінің алдында ылғалдайды. Үш қабат жіп жасағанда жіптерді

қабаттаған соң жіпті иіріміне қарсы бағытта ширатылады. Алты қабат жіп

алу үшін жіптерді алдымен екі-екіден ширатады, содан кейін ширатылған

үш жіпті алып, жіптің иіріміне қарсы бағытта ши- ратады. Жіпті иіру мен

жіптердің ширатылуы қарама-қарсы бағытта болуы шарт.

Тігін жіптерін өңдеуге қайнату, ағарту, бояу, аппреттеу және жыл-

тырату операциялары қолданылады.

Қайнату-жіптерді қысыммен сілтілік ортада беттік активтік зат- тармен

қайнату арқылы жіптердің бойындағы өсімдік қалдықтарынан және

майлағыш заттардың қалдықтарынан арылту.

Ағарту-ақ немесе түсті жіптерді алу үшін бояу алдында жүргізіледі,

жіптерді натрий гипохлоритімен ағартады.

Тігін жіптерін тікелей бояғыштармен бояп, ДЦУ, ДЦМ препа-

раттармен бояуын бекітеді, тағыда кубтық бояғыштар мен бояулары

қолданылады.

Тігін жіптері күңгірт немесе жұмсақ өңді жылтыр және арнайы

тапсырыспен қатты өңделген жылтыр түрінде шығарылады. Күңгірт

жіптердің жылтыры көмескі, себебі олар парафиннің жұқа қабаты не- месе

ептеп крахмал қосылған түссіз май жағылады. Жылтыр жіптер крахмал,

негіздік заттар, балауыз, стеарин бар құраммен аппреттеледі, содан кейін тез

айналатын шөткелі барабанда жылтырлатылады. Дөрекі өңделген жылтыр

жіп алу үшін аппреттеліп, өңдеуде крахмал мөлшерін көбейту керек.

Дайын жіптерді іріктейді, айқаспа ораммен иіршік алу үшін ораушқа,

гильзаға түсіреді. Сауда жүйелеріне келіп түсетін ағаш орауыштарға

түсірілген жіптердің ұзындығы 200 м, ал тігін өндірісіне түсетін

иіршіктердегі жіптердің ұзындығы 400, 500, 1000, 2500 және 6000 м.

Тігін өнеркәсібінде пайдаланылатын мақта тігін жіптерінің жіктелуі

қабат санына, жуандығына, өңделу сипатына, бояуына қарай жүргізіледі.

245

Өңдеу сипатына байланысты тігін жіптері күңгірт жіп, жүмсақ өңдеген

жылтыр жіп және қатты өңделген жылтыр жіп болып бөлінеді. Бояуы

жағынан өңделмеген жіптер ақ, қара және түрлі-түсті болып келеді.

Тігін жіптерінің сапасы тегістігі, созылғыштығы, мықтылығы,

серпімділігі және бояуының тиянақтылығы, ширатпасының тепе- теңдігі

және сырт көрінісінің ақауы бойынша сипатталады.

Тігін жіптерінің созу үдерісіндегі мықтылығы олардың негізгі сапалық

көрсеткіші болып табылады және бүл көрсеткіш динамометр аспабында

анықталады. Органолептикалық тәсілмен анықтағанда үзындығы 0,5 м тігін

жібінің үлгісін қолмен тартып үзеді. Бүлай тартқанда мықты жіп серпіледі,

ал үзу үшін көп күшті керек етеді. Жіптердің мықтылығына қабаттың саны,

ағарту үдерісі, бояу және аппреттеліп өңделу әсер етеді. Өңделмеген және ақ

жіптердің қара және түрлі-түсті жіптерге қарағанда мықтылығы жоғары

болады. Күңгірт жіптерге қарағанда жылтыр жіптер мықты келеді.

Шыдайтын күшке қарай 3 қабат жіптер «экстра» және «прима» маркаларына

бөлінеді. «Экстра» маркасының жіптері мықтылау және 3 қабат жіптерге

қарағанда алты қабат жіптердің мықтылығы жоғары. Олардың түрі біреу-

«Арнайы». Қабат саны мен мықтылығына байланысты жіптердің

орауыштары, гильзалары және иіршіктерінің этикеткаларының түсі әр түрлі.

3 қабат «Экстра» маркалы жіптің этикеткасы қоңыр, «Прима» маркасыныкі

жасыл болып келеді.

Жіптердің созылғыштығы олардың нөміріне, қабат санына, шира-

тылуына, өңделу сипатына байланысты, 3- 8,5%.

Ширату тігін машинасында тігіс қүрау үдерісіне әсерін тигізеді. Тігін

жіптері оң (2) және сол (8) ширатпа болып бөлінеді. ОЗЛМ 97 кл. тігін

машинасы мен ОЗЛМ 797 кл. машинасына тек қана оң ши- ратпа жібі

қолданылады. Бүл машиналардың жіптартқышы айналып түратындықтан

сол ширатпа жіптер бүл машиналарда тарқатылып кетеді. Ширатпа мен

қабат саны тігін жіптерінің үлгісін ширатпа өлшеуіште тарқату арқылы

бірден анықталады. Ширатпаның теңдігі үзындығы 1м артық ілмектің

айналуынан түрады. Егер ілмектің айна- луы алтыдан аспаса, теңдігі жақсы

деп есептелінеді. Нашар теңдескен жіптер ілмектеліп, бүралып, тіккенде

аттап, үзілгіш болып келеді.

Тегістік - жіптің жуандығы, мықтылығы, созылғыштығы, салмағы

жағынан бір қалыпты болуы. Мықтылығы бойынша бірқалыптылықтан

ауытқу 6-8,5%, ал салмағы бойынша 3% аспауы керек.

Сырт көрінісінің ақауына байланысты тігін жіптері I- II болып екі сортқа

бөлінеді. Жіптің сыртын анықтау үшін 100 орауышты не- месе 100 иіршікті

қолдану керек. Әр 100 ораудан 200 м жіп алынады. Стандартқа сәйкес әр

байқалған ақау тиісті мөлшердегі айып бағамен бағаланады. Барлық

байқалған ақаулардың салдары жиынтығын әр сорт үшін балл

нормаларымен салыстырады. І-сортты ақ жіптер үшін

246

50 балл, өңделмеген қара және түрлі-түсті жіптер үшін 40 баллға дейін

болады.

Өңделуіне қарамастан ІІ сортты тігін жіптері үшін 120 баллға дейін

рұқсат беріледі. Бір орамада әр нөмірлі жіптердің, бояуының жолақты

болуы, түктелініп тұруы, айналып тұратын бос орамдары, орамның түсіп

кетуінен шатасуы, оралымдағы қатарлардың қалып қалуы жіберілмейді.

9.1.2. Жібектен жасалған жіптер

Жібек жіптер екі қайтара ширату арқылы шикі жібектен алынады.

Бірінші шикі жібектің бірнеше жібін біріктіріп ширатады, содан кейін

ширатылған үш жіпті біріктіріп, бірінші ширатпаға қарсы бағытқа

ширатады. Өңдеу үдерісінде жібек жіптер қайнатылады және әр түрлі түске

боялады. Бұл жіптер (тігін жібегі) шығарылатын тігін жіптерінің жалпы

көлемінің 1% алынады.

Жібек жіптердің саудалық нөмірлері: 75, 65, 33, 18 және 13, ал жіптердің

метрикалық нөмірі саудалық нөмірден төмен болады. Жұқа маталардан киім

тіккенде байланыстыратын тігіс үшін N° 75, 65 және 33 тігін жіптерін

қолданады. №18 және 13 жіптер түйме тесігін машинамен торлағанда және

әр түрлі матадан тігілген киімге сәнді тігістер жүргізу үшін пайдаланады.

Табиғи жібектен алынған тігін жібі қалыңдығына байланысты келесі шартты

нөмірлермен (саудалық) белгіленеді: 9 (111,1 текс), 13 (74 текс), 18 (57,5

текс), 33 (31 текс), 65 (17,4 текс). Жібек жіптерді 100, 200, 500, 700 және

1300 метр үзындықты орама- мен, иіршікпен, картон патрондарымен,

орамамен шығарады. Картон патрондардағы № 75 және 65 жіптердің

үзындығы 100 және 200 м, ал № 33-50 жіптердікі 100 м болады.

Жібек жіптерде сырт көрінісін бүзатын, мықтылығын төмендететін

болмауға тиіс ақаулар: ширатпадағы түйіндер, жамау жіп, майланған,

ластанған жіп, боялмай қалған, әр түсті жіптер.

Жібек вискоза жіптері вискозадан алынады, түйме тесігін машина- мен

торлау үшін пайдаланылады. Вискоза жіптер таза жібек жіптеріне үқсас екі

қайтара ширатылады, соңғысы үш қабатталады, сондай-ақ жіптер әр түрлі

түске боялады, 50-100 м ораммен шығарылады. Жібек жіптері иіршікте (25г

бойынша), орамада (300г), патронда (50,100 және 200 м бойынша) және

орауышта шығарылады.

Түйме тесігін қолмен торлағанда, түйме таққанда, сәндік тігістерді

жүргізгенде ширатылған жуан таза жібек жіптері - № 3 және 7 гарус

пайдаланылады. Гарустың сызықтық тығыздығы 333 немесе 143 текс және

90 шикі жібек жіптерден түрады. Гарусты түрлі түспен 8-50 м орамамен

шығарады.

Штапельді полиноздық талшықтардан жасалған жібек жіптер жүмсақ,

жылтыр, қүрғақ - дымқыл күйлерінде мықтылығы жоғары

247

(вискоза жіптерімен салыстырғанда), жуғанда төзімді, құрғақ кезінде ұзаруы

(8-10%) және дымқыл кезіндегі ұзаруы (10-12%) көп болмайды. Жылуға

төзімділігінің жоғары болуына байланысты полиноз жіптерді қолданғанда,

тігін машинасының жұмыс жылдамдығы шектелмейді. Мықтылығы

жағынан полиноз жіптері мақта жіптерінен төмен.

Киімнің барлық бөлшектерін тігуде мақта жібінің орнына полиноз

жіптерін пайдалануға болады.

9.1.3. Синтетикалық жіптер

Химиялық талшықтан жасалатын жіптерді шығарудың арқасында тігін

өнеркәсібінде қолданылатын жіптердің ассортименті жыл сайын кеңейіп

келеді. Әсіресе, синтетикалық жіптер кең қолданылуда, себебі таза

талшықты жіптерге қарағанда олардың кейбір қасиеттерінің артықшылығы

бар, синтетикалық жіптер созуға және үйкеліске мықты, шамалы апшиды,

сәулелі ауа-райына, тотыққанға, химиялық реактивтердің әсеріне төзімді.

Синтетикалық жіптердің ішінде құрама капрон және лавсан жіптері кең

қолданылады. Сонымен қатар, капрон, лавсан өзекшелі, қаңқалы жіптер

және таслан типтес текстурленген жіптер шығарылады.

Құрама талшықты лавсан және капрон синтетикалық жіптерін шығару

үдерісіне қабаттау, ширату, қайнату, ағарту, бояу және өңдеу операциялары

жатады. Силикондық препараттармен және акрилдық эмульсия мен

антистатикпен өңдеу арқылы жіптердің жылуға шыдамдылық қасиетін

арттырады.

Құрылымын өзгертіп және өңдеуін жетілдіру арқылы синтетикалық

жіптердің қасиетін жақсартуға болады.

Капрон жіптердің созғанда мықтылығы таза жібек немесе мақта

жіптерге қарағанда 1,5-2 есе артық. Барлық белгілі тігін жіптерге қарағанда

синтетикалық жіптер үйкеліске тозбайды, сондықтан оларды түйме тесігін

торлағанға пайдаланады. Капрон жіптердің жұмсақтығы тіккенде жіптердің

ілмектелуіне теріс әсер етіп, тігістің тартылуына себеп болады, ал жылуға

төзімділік қасиетінің төмендігі, оларды пай- далану саласын азайтады.

Капрон жіптерін пайдаланып, дайындалған бұйымдарды ылғалды жылумен

өңдегенде - оларды үтіктеп немесе престеу бетінің температурасы 160С

аспауын және басу уақыты 30 секундтан аспауы керек екенін білу керек.

Температураны фланель са- лып үтіктегенде 5° С, бортовка салып

үтіктегенде 10° С жоғарылатуға болады.

Капрон жіптер бұйымды синтетикалық материалдардан дайын- дауда

көп қолданылады. 9.1- кестеде капрон жіптерді пайдаланудағы мәліметтер

берілген. Капрон жіптердің қасиетін зерттеудің нәтижесінде оларды жылуға

төзімді амидтік жіптермен алмастыруға болады.

248

Лавсан жіптерінің кейбір көрсеткіштері капрон жіптерінен жоғары:

балқу температурасы жоғары, тігісті тартпайды, сондықтан № 22Л, 33Л, 55Л

лавсан жіптерін сырт киімдерді тіккенде қосымша майлап жоғарғы жіпке

пайдаланады. Әр түрлі талшықты бүйымдарды ылғалды жылумен

өңдегенде, лавсан жіптерімен тіккен тігістер өзгермейді, ол 9.1- кестеде

көрсетілген.

Лавсан жіптерінің № 4 (36/2^4) және № 7 (36/1^5) төменгі нөмірлерін

бедерлі сәндік тігіске қолдануға болады. Синтетикалық жіптердің жал- пы

ортақ кемшілігі - жылуға төзімділігінің төмендігі. Тігу жылдамдығы

минутына 2000-2200 шаншым болғанда жіп пен иненің арасындағы

үйкелістен ине қызады, капрон жібі балқып үзіледі. Лавсан жібі тігу

жылдамдығы минутына 3000 шаншым болғанда үзіледі.

Инелердің арнаулы түрлерін пайдаланған дүрыс: хромдалған, са- тылы,

арнаулы химиялық өңдеуден өткен инелерді пайдалана отырып, олардың

қызып кетуін азайту, синтетикалық жіптердің қолданылу тиімділігін

көбейтеді. Инені салқындатып түру үшін іші қуыс табанша пайдаланады,

баллоннан немесе компрессордан қысылған ауа ине мен матаға беріліп

түрады. Кейбір машиналарда инені салқындату үшін су бүркіп түрады. Таза

жібек жіптерін капрон немесе лавсан жіптерімен алмастырудың

экономикалық тиімділігі жоғары.

Құрамалы қаңқалық жіптер жіптердің мақта талшықтарымен не- месе

полиноздық талшықтармен жабылған синтетикалық қүрама жіптерден өзегі

болады. Қаңқалық жіптердің өзегі капрон немесе лавсан талшықтарынан

түрады. Ең жақсы жіптер - полиэфир талшықтарынан (лавсан) жасалған

өзегі бар жіптер болып есептелінеді.

Сыртқы қабаты мақта талшықтарымен жабылса қаңқалық жіптер мақта

жіптеріне үқсас келеді. Полиноз талшықтарымен жабылған қаңқалық

жіпттердің беті жылтыр, сырт көрінісі мерсерленген мақта жіптеріне

үқсайды. Мақтадан немесе полиноз талшықтарынан түратын беттік қабат

жіптің синтетикалық өзегін балқып бүлінуден сақтайды.

Қүрамалы жіптер мақта жіптерге қарағанда мықты, мақта жіптерден

үзаруы 2 есе артық. Мақта жіптерге қарағанда қаңқалық жіптердің оты- руы

аз, үзу әсеріне 2-3 есе төзімді.

Мақта жіптері атқаратын барлық операцияларда қаңқалық жіптерді

маталардың барлық түрінен сырт киімдерді, іш киімдерді, жейделерді,

пижамаларды, блузкаларды, көйлектерді тіккенде пайдаланылады.

Таслан тектес текстурленген тігін жіптері - аумақты жіптер. Аумақты

жіптерді алу үшін қарапайым талшықтарды ширатқан кезде қысылған ауа

ағынымен үрлейді. Соның салдарынан кейбір талшықтар ілмек қүрады, ал

кейбіреулері өзгермейді. Нәтижесінде қүрылымы аумақты жіп алынады,

бетінде мөлшері әр түрлі ілмектенген талшықтары пайда болады. Таслан

тектес жіптер аз және қатты со- зылатын болып шығарылады. Аумақты

жіптер иілгіш, серпімді және мықты. Тігін машинасында пайдаланған кезде

таслан типтес жіптер

249

ауа қабатын құратын ілмекті құрылымының арқасында инені біршама

салқындатып, балқу мүмкіндігін азайтады. Сондықтан бұл жіптер жылуға

шыдамдылығын арттыру үшін арнайы өңдеуден өтеді. Аумақты жіптер

мықты, жұмсақ және иілгіш бір тігісті болады. Оларды киімнің бөлшектерін

жалғастырудың барлық түрлеріне, түйме қадауға, тесік торлауға, іш киімнің

етегін тіккенге, жейде, блузка, пижама, көйлек, корсет бұйымдарын,

трикотаж киімдер тіккенде пайдаланылады. Со- нымен қатар, жаңа

маталардан ерлер мен әйелдердің киімін тіккендегі жұмыстың барлық түріне

қолданылады.

Текстурленген 15,6 текс х2 тігін жібі сыртқы көрінісі мен қасиеті

жағынан құрамалы синтетикалық жіптерге ұқсайды. Бұл жіптерді ал- дын

ала өңдеусіз ОЗЛМ 97 кл машиналарында 33Л лавсан жіптерінің орнына

пайдаланылады. Тігін жіптерін текстурлеу нәтижесінде олар әмбебап тігін

машиналарында қолдану кезінде үзілгіштігі азаяды.

Армирленген жіптер мықтылығының және жылуға тұрақтылығы- ның

жоғарылығымен ерекшеленеді. Олар мақта маталы екі жіпті жіппен кең

көлемде алмастырылады. Аралас полиэфирлі мақталы тігін жібі

армирленген иірімнің полиэфирлі комплексті жібінің айналуынан алынады.

Тігін жібінің сатылымдағы нөмірлері 20, 40, 50, 80. Бұларды эластикалық

материалды тіккенде қолданылады.

Полипропиленді тігін жібін уақытша бұйым бөліктерін қосу үшін

қолданады. Химиялық өңдеу өткізгенде бұл жіптер толықтай жойы- лады.

Штапельді жіптер полиозды және лавсанды болады. Сыртқы көрінісі мақта

матаға қарағанда өте жылтыр және үлбірлі болып келеді. Полинозды түктен

жасалған жіп жұмсақ, жууға және химиялық өңдеуге тұрақты келеді.

Штапельді лавсанды жіптер беріктігі жағынан созылғанда мақта матаға

ұқсас болады.

9.2. ЖЕЛІМДІК МАТЕРИАЛДАР

Синтетикалық негізде алынған желімдік материалдар отандык және шет

елдік киімді дайындау тәжірибесінде негізгі және қосымша операцияларды

орындау кезінде кеңінен қоладанылады: пальтоның, костюмнің,

көйлектердің бөлшектерін біріктіруде, аралық ретінде, негізгі бөлшектерді

қиғаштай қатырмалау кезінде, жең, шалбар етегінің кесінділерін бекіту және

ию кезінде; жарма, жапырақша, қалта, ерлер киімінің жағасына, қаттамасына

аралық ретінде қолданылады.

Қасиеттері жақсартылған желімдер жетілдірілуде, бұл оның тігін

өндірісінде кеңінен қолданылуына көмектеседі.

Өсімдік желімдерін (крахмалды, ұнды) әскери киімдердің по- гондарын,

түймеліктерін, жағаларын дайындауда пайдаланады. Бұл желімдердің

кемшіліктері бар: суға төзімсіз, жәндіктермен және

250

көгеруде бүзылады, бүйымға жоғары қаттылықты береді. Сондықтан,

өсімдік желімдері басқа тігін бүйымдарының бөлшектерін біріктіруде

қолданылмайды.

Киім бөлшектерін желіммен жалғау тәсілі тігін өнеркәсібінде кең

қолданылады. Желімдер сүйық және қою, желімдік үнтақ түрінде. төсемдік

матаның бір жағына жағылған күйінде және көлемдік жіп түрінде

пайдаланылады.

Желімдік материалдарды пайдаланудың экономикалық тиімділігі

жоғары.Бөлшектердіжалғастырудыңжелімдікәдісітігінбүйымдарының

сапасын арттырады және өндірісті механикаландыруға мүмкіндік береді,

бүйымды өңдеу уақытысын қысқартады, бір бүйымға алғанда еңбек

өнімділігін 3-11% арттырады. Барлық шығарылатын киімдердің бөлшектерін

жалғаудың 12-15-40 % желімдік әдіспен жүргізілетін бол- са, еңбек

өнімділігі артады.

Бүйымның жүмсалар мақсаты мен оны пайдалану жағдайына бай-

ланысты тоқыма материалдарды жалғастыратын желімдер бірнеше

талаптарға сәйкес келуі керек.

Киімнің қандай мақсатқа жүмсалатынына қарамастан желімдік

материалдарға қойылатын талап мынадай: желімнің желімденетін бетімен

жақсы байланысып берік түрып қалуы, желім қүрамында адам организміне

зиянды заттардың болмауы, желім қабатының мықтылығы және

иілгіштігінің жеткілікті болуы, ескіруі төмен (желімнің ескіруі

- оның қүрылымының өзгеруі, жарықтың, күннің, ылғалдың, жуудың,

химиялық тазартудың әсерінен уақыт өткен сайын физико- механикалық

және химиялық қасиеттерінің төмендеуі), желімдеу әдісінің

қарапайымдылығы және қауіпсіздігі.

Жуылатын бүйымға пайдаланылатын желімдер мықтылығы және

иілгіштігіне қоса желімдік тігістің ылғалға, жуғанға, үтіктегенге төзімділігін

қамтамасыз етуі тиіс. Сырт киімдерді дайындауға жүмсалатын негізмдер

желімдік тігістің мықтылығын, иілгіштігін, ылғал және температураның

өзгеруіне шыдамдылығын, суыққа- химиялық тазартуға төзімділігін

қамтамсыз етуі тиіс.

БФ-6 және ПВБ негізмдері. ЦНИИШП үсыныстарына сәйкес тігін

өнеркәсібінде келесідей желімдер: БФ-6, ПВБ, поливинилхлоридті

пластикат, поливинилхлоридті шайырға негізделген паста, П-548 және П-54

полиамидті шайырдан және қатты қысымды полиэтиленнен жасалған

желімдік жіптер пайдаланылады.

БФ-6 негізмі - синтетикалық шайырлардың спирттік ерітіндісі. ПВБ

желімі - поливинил - бутиральдің спирттік ерітіндісі. Жеңіл - қүрғақ матаға

жағылған БФ-6 және ПВБ негізмдері желімдік тігістерге қаттылық береді.

Сондықтан да, желімдеу үшін БФ-6 және ПВБ желімдерінің үлпегін немесе

бір бетінде желім жамылғысы бар мата- ларды пайдаланады. Алдын ала

үлпек жапсырған төсемдік маталар, желімдік үлпекпен түгел жабылған

жиектік маталар, жолақ-жолақ

251

желімдік үлпек жапсырылған өңірге салатын және түкті маталар

шығарылады. Жиектік желімдік - мата ретінде қалыңдығы 0,1-0,13 мм

желімдік үлпекті бір бетіне түгел жапсырған бөз немесе миткаль пай-

даланылады. Жиектік желімдік матаны жалпақтығы 10-12 мм жолак етіп

кеседі де, зығыр жиектің орнына пальто, пиджак, жакеттердің өңіріне

салады. Өңірге салатын мата ретінде қалыңдығы 0,1-0,17 мм желімдік

үлпектің жолағы түрінде зығыр матаның бір бетін негізмдейді. Желімдік

жамылғысы бар зығыр матаны өңірге төсем ретінде, жағаның астына, иықты

көтеруге пайдаланылады. Түкті маталардың да желімдік жолақтары бар,

оларды төсемдікке пайдаланады.

БФ-6 және ПВБ желімдерінің үлпектерінің ені 70 см, қалыңдығы 0,13 мм

- 0,27 мм дейін. БФ-6 және ПВБ желімдері тігіс жапсырма- ларына

мықтылық, иілгіштік, суыққа және бензинге төзімділік береді. Бүл

желімдердің ылғал әсеріне осалдығы олардың пайдалану өрісін тарылтады,

жуылмайтын киімдер үшін ғана пайдалануға мүмкіндік болады.

Поливинилхлроидтік желімдер- бүл поливинил-хлоридтік пла- стикат

және поливинилхлорид негізіндегі паста.

Поливинилхлроидтік пластикат - поливинилхлоридтік шай- ыр,

дибутилфталат және цинк стеараты қоспасынан дайындалған қалыңдығы

0,2-0,25 мм қатты үлпек. Поливинилхлоридтік паста поливинилхлоридтік

шайырдан, дибутилфталаттан және пигменттен түрады.

Поливинилхлроидтік пластификатты погондар және петлицаға,

жағаларды жалғауға, мундирлердегі қайырмалар мен жапырақшаларды

жабыстыруға пайдаланады. Резеңке аралас маталардан жасалған

бөлшектерді жалғау үшін паста қолданылады.

Полиамидтік желім толық немесе жолақ түрінде төсемдік материалға

жағылады. Бүл желімдік жалғамаға қаттылық беріп, жалғанған жердің бу

және ауа өткізгіштігін азайтады. Қазіргі кезде П-548 және П -54 полиамид

желімдерінің үнтақтары негізінде жасалған желімдік жаппасы бар төсемдік

материалдар шығарылады. Бүл нүктелік түрінде желімдеп, жапсырып-ақ

тігістің беріктігін жоғарылатады. Желімдік жаппасы полиамидтік үнтақтар

негізінде жасалған төсемдік маталардың желімдік жаппасы түтас төсемдік

материалдарға қарағанда тігісі иілгіш, бу ауа өткізеді, химиялық тазартуға

пайдаланылатын барлық органикалық ерітінділерге шыдамды болады.

Желімдік жолағы бар маталардың орнына желімдік үнтағы бар төсемдік

материалдарды пайдаланудың экономикалық тиімділігі жоғары.

Полиамидтік үнтақты төсемді материалдардың ассортименті: мит- каль,

бөздегі желімдік үнтақты жиекті мата, желімдік үнтақты өңірге салынатын

мата, желімдік үнтақты, таза және жасанды шаш, желімдік үнтақты

флизилин, әр жерден бір негізмдік жаппасы бар жалпақ өңірлік мата.

252

Жоғарғы қысымдық полиэтилен (ЖҚПЭ) суда қайнатып, сабын- сода

ерітіндісінде ұстағанға төзімді, мықты желімдік тігіс береді (15 рет

жуғаннан кейін немесе 1 сағат қайнатқанда тігістің мықтылығы өзгермейді).

Алынған тігістер хлорлық ерітінділерге, жарық ауа рай- ына төзімді, бірақ

химиялық тазартуда пайдаланатын бензин және уаит спирттің әсеріне

шыдамдылығы төмен. ЖҚПЭ 0,12-0,2

мм

үлпек түрінде шығарылады, төсемдік материалдарға ұнтақ немесе толық

жапсырады. Жоғарғы қысымдық полиэтиленді көйлек, блу- за, жейде

сияқты жуылатын киімдердің желімдік жалғаспаларына пайдалануға

болады. Полиэтиленді үлпектер әйел көйлектерінің етегін бекітуге,

жейденің жағасына төсемдікке, қаттамаға, белдікке және басқа бөлшектерге

пайдаланылады.

Желімдік жіпті өткізу үшін үлпекті термоконтактілі әдіспен бекітетін

I I I 1- 2 машинасында орындалынады. Ыстықтай престе- геннен кейін

мұндай тігіс матаның екі қабатын мықтап қосады. Әсіресе, синтетикалық

маталардан жасалынған бұйымдарды өңдеуден өткізгенде желімдік

жіптердің біріктіру сапасы өте жоғары болады.

Соңғы жылдары П-548 және П-54 полиамидтік шайырдан және жоғарғы

қысымдық полиэтиленге жасалған желімдік жіптер сырт киімдер және жеңіл

көйлектердің бөлшектерін біріктіру үшін пайда- ланылады.

Желімдік үлпектермен біріктіру және төсемдік негізмдік матери-

алдардан тыс маталармен біріктіру процессі арқылы іске асырылады.

Желімнің бір қалыпты, тегіс жағылу және жақсылап желімденуі үшін

престің үстіңгі жастығы қатты, ал астыңғысы жұмсақ болуы керек.

Сондықтан, престің астыңғы жастығын киізбен жауып, мақта матамен

қаптаған дұрыс.

Дәнекерлеу. Тігін өндірісінде желімдеу тәсілімен қатар мата- ларды

біріктіруде киім бөлшектерін дәнекерлеу тәсілі қолданылады. Киім

бөлшектеріне арналған материалдарды дәнекерлеу ЦНИИШП толығымен

зерттелген.

Дәнекерлеу-термопластикалық материалдарды қосымша заттар- ды

қолданбай жылудың әсерімен біріктіру. Дәнекерлеудің жылумен түйістіру,

жоғарғы жиілікті және ультардыбысты тәсілдерін қолданады. Жылумен

түйістіру әдісі кезінде біріктірілетін материалдар дәнекерлеу бөлігінде

қыздырғышпен түйіседі, ериді және қысым астында бірге қосылып, тігіс

пайда болады (дәнекерленеді). Материалдарды жоғарғы жиілікті дәнекрелеу

жоғарғы жиілікті токтардың электрлі өрісінде жүргізіледі. Нәтижесінде

бойында физикалық үдерістер тұтқырлы әсерінен ағынды күйге дейін

қыздырылады және берік қосылады.

Ультрадыбысты дәнекерлеу тәсілі кезінде материалдарды қосу

аймағында біріктіру ультрадыбысты жиіліктің серпімді тербелісінің

арқасында жүргізіледі. Бұл тәсіл кезінде материалдар берілген өлшемдегі

дәнекерлеу нүктесін түзу арқылы біріктіріледі.

253

Қабыршақ материалдардың термопластикалық талшықтары бо- латын

және киім үшін жасанды былғарының, маталардың, тоқыма және беймата

төсеменің ассортименттерін кеңейту, киім бөлшектерін дәнекерлеуді

қолдану үшін үлкен мүмкіндіктерге жол ашады.Сонымен қатар, дамыған

болып ЦНИИШП -да жетілдірілген қалыптау тәсілі және киім бөлшегінде

тікелей фурнитураларды бір уақытта бекітумен ерекшеленеді. Киімде

үздіксіз түймелерді қалыптау тәсілінің, полимердің матамен адгезивті -

механикалық әсерлесу арқасында бекіту беріктігі жоғары болуы қажет.

10-БӨЛІМ

ЖЫЛЫТҚЫШ, ІШТІК ЖӘНЕ АРАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАР

10.1. ЖЫЛЫТҚЫШ МАТЕРИАЛДАР

10.1.1. Үлбір

Үлбір, теріні - киім ретінде қолдану алғашқы материал бо- лып

есептелінеді. Өзінің жылусақтағыш қасиеттері, жоғары тозуға төзімділігі

және сыртқы келбетінің әдемілігіне қарап, табиғи үлбір қазіргі кезде түрлі

әрлеулерге, өңдеуге және тігін бүйымдарын сәндеу үшін кең қолданылады.

Қазақстан Республикасының әлемде ең бай мамық-үлбірлі база- сы бар:

елде 100 астам үлбірлі өндірісте өңделетін түбітті аңдар мен жануарлардың

түрлері кездеседі. Аң өсірушілік, қаракөл шаруашылығы, қоян өсіру, бағалы

түбітті аңдарды жерсіндіру және қоныстандыруға үлкен көңіл бөлінеді.

Табиғи үлбір ерте кездерден ең жақсы жылусақтағыш материал бо- лып

есептеледі, бірақ жылусақтағыш іштік ретінде сирек қолданылады. Көптеген

табиғи үлбірлер түрлері жоғары жылу сақтағыш қасиетімен қоса әдемі түр

келбетімен де ерекшеленеді. Сондықтан, киімде көбінесе сырт мата ретінде

қолданылады. Тек, табиғи үлбірдің кейбір түрлері, мысалы, қоян, үй

қоянының терісі, күзеннің және кейбір басқа жануарлардың терісін жылуды

өткізбейтін іштік немесе астарды дай- ындауда пайдаланылады.

10.1.2. Мақта

Тағайындалуына байланысты мақта матасы төрт түрге бөлінеді ол:

киімдік, жиһаздық, медициналық және техникалық. Киімдік мақтаны

төменгі сүрыптарынан және (ІУ-УІ сүрып), мақта мамығынан, мақта иіру

және тоқымашылықтан шыққан қалдықтардан өңдейді.

Мақтаның жоғары сүрыптары (люкс, прима) қысқа талшықты мақтаның

мамық қалдықтардың кішкене мөлшерінің қоспасынан дай- ындалады.

«Тігін» мақтасы негізінен мамықтан, қалдықтардан, ескі талшықтардан және

төменгі сүрып мақтаның кішкене мөлшерінен өңделеді. Түсі бойынша мақта

маталы мақта ақ (люкс), дөрекі (прима) және меланжды (тігін) болып

өңделеді.

Жылу шығармайтын іштікті жоғары серпімді және талшықтардың

жақсы ілінуімен ерекшеленетін қысқа талшықты «түкті»мақтадан жа-

255

сайды. «Түкті» маталар бүйымдарының жылу шығармайтын жақсы

қасиеттері болады.

10.1.3. Ватилин

Бүл бір жағын немесе екі жағын желімді эмульсиямен өңделген белгілі

бір қалыңдықты киімдік мақтаның қабаты. Ватилин өндірісіне шикізат

ретінде мақтаның төменгі сүрыптары, ал желімді жапсыр- ма мақтаны

жылжып кетуден сақтайды. 1м2 шығарылатын ватилин салмағы 200-225г,

400-440г және 700-750г болады. Желімдік заттардың саны қалың ватилин

салмағынан 1,5 %, жіңішке ватилин 3%-тен аспа- уы қажет.

Ватилин көбінесе қыстық бас киімдерді дайындауда қолданылады.

10.1.4. Күспе

Трикотажды, тоқыма тігісті және тығызды күспе түрлерін бөледі.

Трикотажды күспе желі тоқушы арқау жіпті трико өрімді рашель-

машинасында шығады.

Трикотажды күспе бір жақты немесе екі жақты дөрекі немесе боялған

түкті болып өңделеді. Күспенің сапасын бағалауда техникалық шартта

көрсетілген қасиет көрсеткіштерінің нормаға сәйкестігін белгілейді және

баллмен бағаланатын сыртқы түрінің ақауларын анықтайды. I сүрыпқа 15

балл, II сүрыпқа- 30 балл рүқсат етіледі.

Тоқыма-тігісті күспе тоқыма-тігісті машиналарда 25текс *2(№40/2)

қалыңдықты мақта маталы иірімді белгілі қалыңдықты талшықты қабатты

тігу жолымен алады. Күспе ені 135-150см, салмағы 1м2-250- 400г, тігістер

ара-қашықтығы 10мм болып шығарылады. Бүл күспенің стандартты

ылғалдылығы 11% болады.

Тығыз енгізілген күспені жүннің қыл-қыбырынан, мақтаның төменгі

сүрыптарынан және (10см-80 жіп) негіз және арқау бойынша аз тығыздықты

штапель талшықтарынан, сиректілген мақта матасынан жартылай жүнді

мақта тарамын қарау арқылы алады. Өндіріс бір жақты немесе екі жақты

қақпалы күспені шығарады. Тігін өндірісінде көп қолданылатыны салмағы

1м2300г болатын, қүрамындажүнталшығынын 30% қақпалы күспе. Мата

қүрамында әлсіз бекітілгендіктен енгізбелі күспені қосымша дәкемен жауып

тігеді.

10.1.5. Поролон

Пенополиуретан - жеңіл, жүмсақ, қатты кеуек, серпімді матери- ал,

жылу сақтау қасиеті жоғары. Киімге салу үшін поролон үзындығы 15-17м,

ені 100 см, қалыңдығы 3-4 мм болып шығарылады. Керекті

256

өлшем қажет болғанда бірнеше қабаттап бүктейді. Жылу сақтау қасиеті

жағынан поролон мақта мен күспеден кем болмайды. Ол мақта мен күспеге

қарағанда ауа өткізгіштігі, гигроскопиялық көрсеткіші төмен болады. Бірақ,

кеуек болғандықтан ылғалды тез сіңіреді, жеңіл сығылады, тез кебеді.

Поролон төсемнің серпімділігінің арқасында киімнің пішіні жақсы

сақталады, мыжылған киім қалпына тез келеді.

Поролон қолданып тігілетін бүйымдарға деген үсыныстарды

I І НИИІІ ІП жасайды. Поролон бөліктерді бір-бірімен жай тігін маши-

насында тігіп дайындайды. Поролон үйкеліске мықты, көп қайтара

бүктегенде, қысымға, суыққа шыдамды, кигенде үгілмейді. Поролон 150 С

да жүмсарады, ал, 180 С-да балқиды. Қыздырғанда, әсіресе балқығанда, улы

заттар бөледі, сондықтан қауіпсіздік сақтау және арнайы еңбек қорғау

ережелерін қатаң сақтау қажет. Поролонның кемшілігі- ескіргенде

серпімділігін жоғалтады, қүрғақтай химиялық тазарту жүргізуге жарамайды.

Трихлорэтилен, перхлорэтилен және уайт- спиртпен өңдегенде поролон

бүлінеді.

Сондықтан, поролон қасиеті бойынша мақта және күспеден артық, ал

киімде жылу шығармайтын аралық ретінде кең қолданылады. Түрлі

киімдерге қолданылатын поролонмен негізделген беймата материал- дар,

трикотаж маталар шығарады.

10.1.6. Іштік маталар

Іштік маталар сырт киімдерде өңірге, алдыңғы бойға, жағаларға,

жеңдерге және басқа киім бөлшектерін бүйымның (пальто, пиджак, жакет)

пішінін жақсы сақтау үшін қолданылады. Іштік маталарды негізгі мата мен

астар арасына салады. Бүл материалдар ылғалды жы- лумен өңдеуге жақсы

пластикалы және форма бергенде түрақты болуы керек, сондықтан олар

берік, аз созылатын, қатты және сырт матаның отыруымен сәйкес болады.

Классикалық іштік матаға коленкор, мақта матасы, зығыр және жартылай

зығыр қатырғылар, желімді және ара- лас әдіспен дайындалған беймата

материал: - флизелин, прокламелин, фильц, жартылай жүнді арқаулы немесе

синтетикалық талшықтар қосылған қатырғы маталар, жағалық маталар түкті

табиғи және жасан- ды маталар. Көбінесе іштік маталар ақ, қара, сүр және

қою сары бола- ды, түсті түрлері көбінесе сирек кездеседі.

Іштік маталар желімді және желімсіз болып келеді. Желімді түрінде бір

жағы арнайы жабынды жағылады, ол үтік әсерінен балқиды және матаны

іштікке бекітеді. Желімсіз іштікті машина немесе қол тігісімен тігеді. Іштікті

матаның қасиеттеріне қарай таңдайды. Үтікпен ыстық өңдеуге келмейтін

маталарды тек қана желімсіз іштікпен бекітеді.

Трикотаждық іштік - трикотажды , матаны бекіту үшін қолдана- ды.

Іштік арқасында мата қалыңдайды және аз мыжылады, бірақ жүмсақ

257

17-6313

болып келеді. Трикотажды іштікті бүтін бөлшекке және олардың кейбір

керек тұсына желімдеуге болады.

Арқау жібі қалың іштіктер - көлденең бағытта ғана созыла- ды,

серпімділігі жоғары болады және өзінің бастапқы қалпына қайта келеді.

Мұндай іштікке бекітілген мата шынайы күлтеленеді. Матаны тұрақтандыру

үшін іштікті негіз бойымен, жұмсақ, еркін қынамалық үшін - көлденең

бағытта пішіледі. Арқау жібі қалың іштіктерді жіңішке және орташа

тығыздықты маталарда қолдану керек.

Мөлдір беймата іштік - ең жіңішке, нәзік, жіңішке маталар үшін

арналған. Мұндай іштіктер түрлі-түсті, сонымен қатар дене түстес бо- лып

келеді, бұл іштікті оң бетінен білінбейтін болады.

Маталы іштік - жай маталар сияқты негіз және көлденең жіптерден

тұратындықтан, оларды сырт матамен бірдей бағытта пішеді. Егер іштікті

қиғаш пішсе, мата жұмсақ күлтеленеді.

Жайғақ - орташа тығызды және тығыз маталар үшін маталы желімді

іштік-пиджак және пальтоға арналған стандартты материал болады. Жайғақ

қатты, дөңес форманы жақсы сақтайды.

Созылмалы беймата іштіктер кез келген бағытта пішіледі. Олар түрлі

тығыздықты, жұмсақ және қатты қырлы болады. Көлденең бағытта қатты

созылатын желімді беймата іштіктер кездеседі. Созы- лып кететін қасиетті

олар жабыстырылғаннан кейін сақтайды. Мұндай іштіктер арнайы трикотаж

үшін арналған.

Жиекті беймата іштік - майда бөлшектердің жиектерін қатырмалау

үшін - белдіктерде, қаттамада, өңіржиекті түймеліктерде және етек

қиықтарды бүгуде қолданылады. Іштіктегі тесулерді тігістермен және

матадағы бүгілулерде теңестіреді.

Іштік беймата материалдардың ассортименті әр түрлі және үнемі

кеңейіп отырады. 10.1-кестеде флизелинді іштіктердің негізгі түрлері мен

оларды үтіктеу тәсілдері көрсетілген.

Кесте 10.1- Флизелинді іштіктердің негізгі түрлері

Іштік түрлері Қатырмалы маталар Үтіктеу тәсілдері

1 2 3

Ақ,Н 180 қара, ені 60см

Жіңішке, төгілмелі мата лар, мысалы жібек, ви- скоза

«жібек»; әр бөлімде қысыммен баяу сырғытпалы қозғалыспен 5-6 рет; құрғақ әдіс, 8 с

Ақ,Н 200 қара, ені 60см

Жеңіл маталар, мысалы мақта, полиэстер, ви- скоза

«Жүн»; әр бөлімде қысыммен баяу сырғытпалы қозғалыспен 5-6 рет; құрғақ әдіс, 8 с

258

Ақ, С405

Графит,ені 90см

Жеңілден жеңілдетілген маталарға дейін, мыса- лы жүн, тусса жібегі, габардин, джерси

«Жүн/мақта»; үтікті қатты қысыммен кезекпен қою; ылғалды әдіс 10-12с

Ақ,Н410 графит, көлденең түрақты жіптермен, ені 60см

Жеңілден ауыр маталарға дейін, мыса- лы жүн, жібек, тусса

«Жүн/мақта»; үтікті қатты қысыммен кезекпен қою; ылғалды әдіс 10-12с

Ақ, графит, бойлық және Н415 көлденең түрақты жіптермен, ені 60см

Жеңілдетілген және ауыр маталар, мысалы жүн

«Жүн/мақта»; үтікті қатты қы-сыммен кезекпен қою; ылғалды әдіс 10-12с

Ақ,Ғ220 графит, ені. 60см

Жеңіл маталар, мысалы мақта

«Жүн»; әр бөлімде қысыммен баяу сырғытпалы қозғалыспен 5-6 рет; қүрғақ әдіс,8с

Ақ, Н 250 графит, ені 60см

Жеңілден жеңілдетілген маталарға дейін, мыса- лы мақта, тревира, по- лиэстер, вискоза

«Жүн»; әр бөлімде қысыммен баяу сырғытпалы қозғалыспен 5-6 рет; қүрғақ әдіс, 8 с

Дене ^Е420түстес, ені. 90см

Наппа терісі, мақпалды және жасанды, термосезімтал матери- алдар (лакты)

«Жібек»; үтікті жеңіл қысыммен кезекпен қою; қүрғақ әдіс, 8-10 с

Ақ,Н 630 ені. 90см Желімді волюменфлиз, жеңілден жеңілдетілген маталарға дейін.

«Жүн/мақта»; үтікті қатты қысыммен кезекпен қою; ылғалды әдіс 15 с

Ақ, Х50 ені. 90см Кез-келген материал- дарда тігістерді орындау үшін желімді қүрамды ромб сызығы бойымен жағылған көлемді іштік материал

«Жібек/жүн»; үтікті жеңіл қысыммен кезекпен қою; қүрғақ әдіс, 10-12с

Флизелинді матамен берік біріктіру үшін үсынылатын температура мен

үтіктеу уақытын қатаң сақтау керек (кестеден және флизелиндегі

таңбалауды қараңыз).

Егер, таңбалауға сәйкес іштік ылғалды тәсілмен үтіктелетін бол- са

(мысалы, флизелин Н410 және 0405), пішім бөлшектерін іштікке ылғалды

дәкені қолданғанда ғана желімді қабат жақсы еріп іштік біртегіс үтіктеледі.

Сонымен қатар, үтіктің «қүрғақ» ізі арқылы пішім бөліктерінің бар бөлімі

өңделгенін анықтауға болады. Ылғалды әдіспен іштікті үтіктегенде булы

ылғалдатқышты үтікті қолдануға болмайды,

259

біріншіден, будың шығуының және қысымның бірқалыпты болмауы- нан,

екіншіден, мұндай өңдеуден кейін пішім бөліктері мен іштік ылғал болып

қалады. Іштікті үтіктегенде пішім бөлшектері шамамен 10-15 мин арасында

жайылған түрде сууы керек, себебі кейін үтіктегенде кетпейтін қыртыстар

пайда болады.

10.1.7. Астарлық материалдар

Киімде астар өте маңызды роль атқарады: ол киімнің

эксплуатациялық және эстетикалық қасиеттерін жақсартып, тозудан және

кірлеуден сақтайды. Астар маталар салмағы бойынша жеңіл, жууға төзімді,

үйкелуге, терге және химиялық тазалауға бояуы берік, негіз бойынша аз

отыратын болуы керек.

Астар маталарды көбінесе саржалы, сәтенді және атласты айқаспамен,

сирек жаккардты, тегіс боялған, сирек жолақ түрінде баспа суретті және ала

маталы болады, ені 80-150см, сызықтық тығыздығы 105-180г/м2, матаның

отыруы негіз бойынша- 3,5-5%, арқау бойынша

- 1,5-2%.

Сыртқы бетінің тегістігінің арқасында бұл маталар үйкеліске төзімді,

бірақ сырғанақ болып келеді, сондықтан астарды пішкенде төсем кезінде

қабат санын азайтып, арнайы қысқыштарды қолданады.

Астар маталар тозуға төзімділігі, салмағы және сыртқы түріне бай-

ланысты киімде қолданылатын сырт матаға сәйкес болуы керек.

Астарға арналған маталар негізінен химиялық жіптерден ол: негіз және

арқау бойынша сызықтық тығыздығы 11-16,6 текс вискозды, негіз және

арқау бойынша сызықтық тығыздығы 6,7 текс капронды, негіз бойынша

сызықтық тығыздығы 13,3 текс вискозды және арқау бойынша сызықтық

тығыздығы 6,7 текс капронды, негіз бойынша сызықты тығыздығы 13,3-16,6

текс вискозды және арқау бойынша сызықты тығыздығы 18,5-25 текс мақта

иірімінен, негізі бойынша сызықтық тығыздығы 16,6 текс вискозды және

арқау бойынша сызықты тығыздығы 25 текс вискозды иірім, негіз бойынша

сызықтық тығыздық

13.3 текс вискозды және арқау бойынша сызықтық тығыздық 16,6 текс

ацетатты болады.

Астар маталардың ассортиментін кеңейтудің перспективалы бағыты

- олардың беттік тығыздықтарын азайту және сызықтық тығыздығы

13.3 текс аспайтын вискозды жіптерді қолдану керек.

Ацетатты жіпті құрамдас маталар тозуға төзімділігі аз және ұзақ киюге

арналмаған киімдер үшін қолданылады.

Негіз бойынша сызықтық тығыздығы 15,4 текс және арқау бойын- ша

11,8 текс иірімнен жасалған мақталы-лавсанды маталы (мақталы 33% және

лавсанды 67%) талшықтар құрамынан дайындалатын саржа- лы айқаспалы

Уъ астар құрылымы өңделеді. Беттік тығыздығы -135г/м2. Тәжірибелі

эксплуатациялау кезінде ол үйкеліске төзімді: киіс мер- зімі-1500 күн

болады.

260

11-БӨЛІМ

ТАБИҒИ ЖӘНЕ ЖАСАНДЫ БЫЛҒАРЫ, ҮЛПЕКТІ

МАТЕРИАЛДАР

11.1. БЫЛҒАРЫ ЖӘНЕ ТЕРІ ӨНДІРІСІНІҢ ШИКІЗАТЫ

Былғары мен тері шикізатына үй жануарлары мен жабайы аңдардың

терісі жатады. Былғары өндірісінің шикізат қоры мал шаруашылығы болып

табылады.

Жалпы алғанда, былғары мен терінің тауарлық қасиеттері олардың қай

түліктің терісінен жасалғанына ғана емес, сол түліктің қандай түқымның

терісінен жасалғанына да байланысты.

Терінің құрылымы. Тері - жануарлар денесінің сыртқы қабаты. Ол

организмді сыртқы орта әсерінен қорғайды және сонымен қатар, денедегі зат

алмасу, сыртқа шығару, жылу реттеу процессіне қатысады. Жануардың

сыртынан денесіне қарай санағанда тері түкті немесе жүнді жабыннан,

эпидермистен (қыртыс), дерма (өзең) мен тері асты клеткалардан (шел)

түрады, төмендегі бейнеленген. Былғары шығару үшін терінің өзеңі, ал тері

және тон үшін өзеңге қоса қыртысы мен түкті жабыны пайдаланылады.

Қыртыс - терінің түкті жабыны астында жатқан үстіңгі қабаты.

Қыртыс ақуызды клеткалардан қүралған. Оның өзеңімен шекарасы тегіс

емес. Түк қалташаларына жақын қыртыс өзеңге еніп жатады, ал ол өз

кезеңінде қыртысқа емізікшелермен бойлап кеткен. Сондықтан да қыртысы

сылынып тасталған тері бетінде белгілі бір суреттер көрініп түрады, оны

бедер (мерея) деп атайды.

Үлбір жасау үшін терідегі қыртысты бүзбай сақтау керек. Егер ол

бүзылса, түктің өзеңмен байланысы нашарлап, кейінірек түгі түсіп қалатын

болады.

Қыртысы сақталған өзеңді тері ткані деп атайды.

Өзең - терінің негізгі қабаты, ол коллагенді, эластинді және ретику- лин

талшықтарының күрделі шиеленісуінен қүралған.

Қарапайым коллаген талшықтарының диаметрі шамамен 5 мкм болып

келеді. Осындай көптеген (30-300) қарапайым колла- ген талшықтары

диаметрі шамамен 200 мкм болып келетін коллаген талшықтарының тобын

қүрайды.

Ал, қарапайым коллаген талшықтарының өзі диаметрі 0,1 мкм болатын

200-3000 фибриллалар жиынтығынан түрады. Коллаген талшықтарының

тобы өзең қалыңдығына көлбей орналасады да, олардың көлбеу бүрышы

және жуандығы жануарлардың табиғаты мен терінің қүрылымына

байланысты болады.

261

Эластин талшықтары топ қүрамайды, бірақ тарам - тарам бо- лып

кеткендіктен, қалың торлар жасайды. Ол торлар көбінесе түк қалташалары

мен қан тамырлары айналасында орналасады.

Ретикулин талшықтары тері өзеңінің барлық көлемінде қалың тор- лар

қүрайды, әсіресе көп жиналуы өзеңнің қыртыспен астасқан жерінде болады.

Өзең талшықтары арасында талшықаралық зат болады. Оның қүрамына

былғары даярлау барысында өзеңнен шығып кететін альбу- миндер,

глобулиндер, мукоидтар, муциндер, мукополисахаридтер және басқа белок

тәріздес заттар енеді.

Тері өзеңі екі қабаттан түрады. Бірі емізікше мен торлы қабаттардың

шекарасы түк қалташалары орналасқан деңгей арқылы өтеді. Ал, шошқа,

түйе және борсық терілерінің ерекшелігі - өзеңдегі бүл екі қабаттың

шекарасы анық білінбейді, себебі түк каналдары өзеңінің өн бойынан өтіп

жатады, терінің тік кесілген көрінісі (сурет11.1)

ю

8

Сурет 11.1 - Терінің тік кесілген көрінісі 1- мүйізденген қабаты; 2- өсуші қабат,

3- дерма (өзең); 4- емізікше, біртүкті қабат; 5- торлы қабат; 6- тері асты

клетчаткасы (шел);

7-май қабаты; 8- коллагенді талшықтар тобы; 9- коллагенді талшықтар

тобының көлденең (қиындысы) кесілгендегі көрінісі; 10- тері бездері; 11-

мускулдар; 12 - түк қалташасы; 13-май бездері; 14- түк.

262

Емізікше қабат жүмсақ және ыдыраңқы болып келеді, өйткені онда тері

мен май бездері, түк тамырлары және көптеген қан тамырлары бар.

Торлы қабат біркелкі шиеленіскен қуатты талшықтар тобынан қүралған,

сондықтан ол терінің беріктігіне үлкен әсер етеді.

Мал денесінің белгілі бір мүшелеріне сай келетін және нақты

қасиеттерінің жиынтығымен ерекшеленетін (қалыңдығымен, түкті жа- бын

ерекшеліктерімен) тері учаскелері топографиялық бөлік деп ата- лады.

Терінің топографиялық бөлігі 11.2- суретте көрсетілген.

Тері асты шел қабаты борпылдақ талшықтардан түрады. Талшықтар

арасында май мен қан тамырлары көптеп орналасады.

Малдың түкті жабыны деп теріні жауып түрған көптеген талшықтардың

жиынтығын айтады.

Түк талшықтары кератин белогінен түрады. Әр жүн талшығының тууы

мен дамуы түк қалташалары деп аталатын арнайы үяларда жүреді.

Сурет 11.2 - Терінің топографиялық бөліктері

а - мүйізді ірі малдың терісі; б- жылқы терісі, штрихпен белгіленген ең қалың

тығыз жері жая - «Шпигель»; в - тиін терісі

263

Сурет 11.3 - Түк қалташығы мен жүн қалташығының үзынынан қиғандағы

көрінісі А-шаш (жүн талшығы); Б - түк қалташығы; 1- кутикула немесе сырт

қабаты; 2 - қабыршақ қабат; 3- жүрекше (ортаңғы қабат);

4 - түк қалташыгының ішкі қабаты; 5- түк қалташыгының сыртқы қабаты; 6-

түктің бүршігі; 7- түк тамырының ішкі жағы;

8- түк тамырының сыртқы жағы.

Сурет 11.4. Аң терісіндегі жүн талшығының түрлері а- сезуші; ә- бағыттаушы; б-қылшық; в- аралықтық; г-түбіт

264

Жүннің әр талшығы үзына бойында үш бөліктен түрады:

1) қылтық немесе сыртқы бөлік, 2) түбір немесе қылтықтың түк

қалташасындағы жалғасы және 3) тамыр - түбірдің жіңішкерген бөлігі. Ал

жүн талшықтарының көлденеңінен кесіп қараса, шеңберлі орналасқан үш

қабатты байқауға болады: сырт қабаты немесе кутику- ла, қабыршақ қабат

және жүрекше (сурет -11.3)

Жүннің толық алмасуын түлеу дейді.

Жүннің әр талшығының формасы оның жуандығы мен үзындығына

және қылтығының бүйра түзулігіне байланысты.

Қылтықтың бүйра-түзуінің 6 түрі бар: тік, иілген сынық, толқынды, ирек

және бүйра.

Аң терісінде жүн талшығының бес санаты бар: бағыттаушы, қылшықты,

аралықтық, түбіт және сезуші. Ол төмендегі 11.4 - суретте көрсетілген.

11.2. Шикізаттың қасиеттері және алдын ала өңдеу

Шикізаттың былгары мен тері жасауға жарамдылыгын анықтайтын

маңызды қасиеттері. Терінің сапасы, яғни оның толық бағалы былғары мен

терінің белгілі бір түрлерін шығаруға жарамдылығы және илеу тәсілдерінің

ерекшеліктері терінің төмендегідей қасиеттерімен анықталады.

Терінің қалыңдығы былғарының неге жарайтынын және 100 шар- шы

метр былғары шығару үшін қанша шикізат кететінін анықтайды. Терінің

жамбасынан мойынына дейін (үзына бойына) және жон арқасының етегіне

дейін (көлденеңінен) кішіреюін тартылуы (ширау, жиырылуы) деп атайды.

Терінің ауданы оның пішімділік қасиеттерін анықтайды. Ауданы 20 дм

дейінгі шикізат өңдеу тиімсіз деп саналады.

Түкті жабынды терілерінің ауданы әр түрлі болып келеді. Тері мас- сасы

мүйізді ірі қара, жылқы және басқа жануарлар терісінен өндірістік партия

жасақтағанда үлкен рөл атқарады. Қой мен ешкі терісі ауданы- на қарай

партияға сүрыпталады. Өнім сапасына, сондай-ақ терісінің тығыздығы,

қыртыс қабатының қалыңдығы, жүнді жабынының даму дәрежесі, тері асты

шел қабатының қалыңдығы, өзеңдегі емізікше мен торлы қабаттардың

арақатынасы, терінің химиялық қүрамы, кемістік- ақаулары, түкті

жабынның сипаты да әсер етеді. Шикізат сапасына төмендегідей бірнеше

фактор әсер етеді.

Жануарлардың пайда болуы мен өмір жагдайлары. Пайда болу

факторларына түр, түқым, жыныс пен жануардың жасы жатады, өмір

жағдайына климат, күту мен азықтандыру кіреді.

Аң терісінің кейбір түрлері (тиін, түлкі терісі) үлысына қарай жіктеледі.

Яғни, аң терісі қай өлкеде өндірілгені есепке алынады. Оны «кряж» деп

атайды.

265

Сою уақыты мен тәсілдері. Күзде және ерте қыста сойылған малдың

терісі қүнды деп есептеледі. Алу тегіне қарай тері сойылған және атылған

деп ажыратылады.

Теріні сыпыру (іреу) жылдам жүргені дүрыс. Сыпыру кезінде теріге,

майға, пышақ тимеуге тиіс, оны теспей алу керек. Былғары шикізатын

сыпыру жалпағынан (ақ жолақ бойымен тілу, яғни төстің, қарынның және

шеткі мүшелердің ортасын ала) және бүйірден тілу әдісімен жүзеге

асырылады.

Ықшамдау және майсыздандыру. Теріні сыпырғаннан кейін оны

ықшамдау үшін жабысқан жүннен, қоқыстан, ет, май кесінділерінен,

шеміршек қалдығынан, сүйектен, жыныс сіңірлерінен түяқтан та- зартады.

Аң терілерін майсыздандырудың маңызы зор, себебі теріні сақтаған кезде

сапасын нашарлатып жіберуі мүмкін. Үлбір терілерін майсыздандыру

механикалық жолмен немесе химиялық ерітінділер қолдану арқылы іске

асырылады. Кейінгі жағдайда әлсіз сілті ерітіндісі, жуғыш заттар,

эмульгаторлар, техникалық ерітікіштер қолданылады.

Шикізатты консервілеу. Малдың жаңа ғана сыпырылған терісін «жас

тері» деп атайды. Малды сойған сәттен бастап жас тері бактериялық және

ферментативтік процестердің әсерінен өзгеріске үшырай бастайды. Бүлар

беткі қабатының сілекейленуі, «бахтарма» түсінің өзгеруі, сасыған иіс,

жүннің түсуі, т.б. белгілері арқылы білінеді. Теріні консервілеудің мақсаты -

бактериалар дамуының алдын алу. Ол үшін әр түрлі тәсілдер қолданылады.

Консервілеу түрлері: мүздату, қүрғату, ылғалды түздау, түздай қүрғату,

сәулелендіру.

Былғарыны өндіру үрдістері 11.5-суретте көрсетілген.

Былғары және тері шикізатының сапасын бағалау және сұрыптау.

Шикізат стандарты. Былғары мен тері өндірісінде шикізатты қабылдау

және оны сорттау мемлекеттік стандарт (МЕСТ) негізінде жүргізіледі.

Мемлекеттік стандартта тері шикізатын даярлау, оны былғары зауыттарына

өткізу, шикізаттың топтастырылуы, оның сапа- сы мен сыртқы түріне

қойылатын талаптар, қабылдау ережелері мен шарттары, салмағы, ауданы

және сүрыпталуы белгіленеді.

Қой, ешкі және шошқа терілерін ауданы бойынша, одан басқа терілердің

салмағы бойынша қабылдайды. Былғары өндірісінің шикізаты төрт топқа

бөлінеді:

1- ші топқа бүзау терісі (салмағына қарай), қүлын терісі 5 кг-ға

дейін, қой мен ешкі терілері ауданы 30-70 дм2 аралығындағы және шошқа

терісі;

2- ші топқа отқа ілінген бүзау, бота, тайлақ, ат есек (салмағы 10

кг дейін), шошқа терісі (ауданы 70-120дм^), шошқа бөксесі (ауданы 30-50

дм^);

266

3- ші топқа мүйізді ірі қараның терісі, ат, түйе, есек, бұғы, буй-

вол, қодас (салмағы 10-17 кг), жылқының сауыр және қол терісі, түйе терісі,

шошқа терісі (120-200 дм2), шошқа бөксесі (ауданы 50 дм

2 артық);

4- ші топқа мүйізді ірі қараның, ат түйе, есек, буйвол, бұғы, қодас

(салмағы 17 кг жоғары), шошқа терісі (ауданы 200 дм^ жоғары) жа- тады.

Сапасына байланысты шикізат 4 сортқа бөлінеді (I, II, III, IV). Шикізаттың

сорты кемістік-ақаулардың болуына және олардың қай жерде орналасуына

байланысты.

Стандартта және де шикізаттың сыртқы түрі, сапасы, өндірістік партияға

жасақталуы, салмағының кемуін (усол) анықтау, ауданы консервілеу әдісі,

бактериялық күйі, қалыңдығы, қой терісіндегі май ескеріледі.

Тері өндірісінің шикізаттарын әр түріне немесе түрлер тобына жасаған

стандарттар бойынша сорттайды. Тері өндірісі шикізатына арналған

стандарт мынадай бөлімдерден тұрады: «Анықталуы», «Топ- тастырылуы»,

«Техникалық шарттары», «Стандартты емес терілер», «Маркілеу және буып-

түю».

Көлеміне қарай түкті жабынды терілер үлкен, орташа, және кіші деп

бөлінеді. Қыста ұсталған аң терілерінің жүні қалың, өсік, және са- палы

болғандықтан, олар көбінесе I сортқа, ал күздің аяғында немесе қыстың

басында ұстаған аң терілері негізінен II сортқа бағаланады. Жүні біркелкі

емес, сирек және қысқа жүнді аң терілерін сорттамай- ды, оларды стандартқа

жатпайды деп бөледі. Ондатр және ақ түлкі терілерін III сортқа бөлгенде, I

сорттағы терілердің бағасы 100 %, II сорт 75-80 % және III сортты 50%

есептеледі.

Ал, жылдың қай мезгілінде болса да алына беретін барыс, қасқыр,

қабылан, аю, сілеусін, шибөрі терілерінің I сорты 100%, II сорты 75% және

III сорты 50 %, IV сорты 25 % бағаланады. Кейбір аса бағалы аң терілерін

(кәмшат, бұлғын) екі сортқа ғана бөледі: I сортты терілердің бағасы 100%, II

сортты 80 % есептеледі.

Аң терілерін сорттан басқа, олардың жүнінің және тері тканінің са-

пасына байланысты былайша бөледі: ақуызсыз, ақуызы аз, орташа, көп және

сапасыз (стандартқа жатпайтын терілер). Стандартта шикізаттың әр түрінің

ақаулық нормасы бар. Ақауы бар терілердің бағасы төменде көрсетілгендей

кемиді: ақауы аз 10 %, орташасы 25% және ақауы көп терінің құны 50%

кемиді, сапасыз терілердің құны ақауы жоқ тері бағасының 25% аспайды.

Шикізат ақаулары мен сапалылыгын бағалау. Шикізат ақаулары деп

оның бағасын түсіретін кемістіктерді айтады. Бұл кемістіктердің неден

болғанын анықтап, оны болдырмау жолдарын білгеннің үлкен маңызы бар.

Шикізаттың барлық түрінде кездесетін жалпы ақаулар

267

Сурет 11.5 - Былғарыны өндіру үрдістері

және кейбір шикізат түрлерінде ғана болатын өзіндік ақаулар болуы мүмкін.

Шикізат ақаулары жануардың немесе аңның тірі күнгі және өлгеннен кейінгі

деп ажыратылады. Былғарылық шикізаттың сапасын төмендететін

ақаулардың 60 % тірі күнгі ақаулар болып табылады.

Үлбір шикізатының сапасын төмендететін ақаулардың көбі аң өлгеннен

кейінгі ақаулар болып табылады. Ал, теңіз жануарларының және жүні

бағалы аңдардың өлгеннен кейінгі ақаулары терінің бағасын кемітіп, оны

бастапқы нарқының 70-80 % түсіреді.

268

Мал немесе терілерінің тірі күнгі тері ақаулары. Мүндай ақаулар малға

жөнді күтім болмағандықтан және ластанудан, сондай-ақ сыртқы күш

әсерінен механикалық жарақаттанудан болады. Көбінесе кездесетін ақаулар:

тесік, тыртық, мойын терісінің қатюы, жара, жау- ыр, таңбалар.

Терідегі бөгелек шағудан болатын тесіктер диаметрі 1-5 мм аралығында

болады. Бүл ақаулар мүйізді ірі мал және бүғы терілерінде кездеседі. Бүл

ақау - терінің көп тараған ақауларының бірі. Бөгелек личинкаларының қүрты

теріні жеп, тесіп тастайды. Одан пайда болған тесіктер өзі шикізатта

білінбей түрғанымен, дайын былғары жасаған кезде терінің бетінде анық

көрінеді, себебі коллаген талшықтарының бағыты бүзылады. Терідегі

формасыз бедер мал шешек (оспа) ауруымен ауырғаннан кейін пайда

болады. Ол терінің табиғи өрнегінің бүзылуына әкеп соғады. Қыртыстар

мойын терісінің қалыңдап кетуінен болады, бүл - бүқа, өгіз және өгізшелерге

тән нәрсе. Мойын қыртыстары жас бүзауларда онша терең болмайды,

оларды сүт сызықтары деп атайды. Қыртыстар аяқ киімнің үстіңгі жағына

арналған былғары сапасын кемітіп, шикізаттан пайдалы шығынды

төмендетеді.

Сондай-ақ, малдың тірі күнгі тері ақауларына әр түрлі жаралар,

жауырлар, қамшы қатты тиген немесе қамыт қажыған іздер, теміреткі

шыққан орындар және басқа жара іздері жатады.

Тірі кезіндегі аңның жүнді жабынының ақауларына: жүн

талшықтарының түсуінің өзгеруі, жүннің үйпаланып қалуы, жүн

талшықтарының кенеттен жіңішкеруі, күн сәулелерінің әсерінен кейбір

аңдарда жүн үшының оралып қалуы (түлкі, қүндыз), қылшық жүндерінің

нашар дамуы жатады.

Аң алынғаннан кейінгі тері ақаулары аңдарды қолға түсіру, терісін

сыпыру және консервілеу кезінде, сондай-ақ оларды сақтау, артып тиеу

кезінде пайда болады.

Мал терісін бөлу кезіндегі ақаулар. Теріні малдың денесінен абай- лап,

еппен бөлу керек. Әйтпесе, тері аумағының аз шығуы, оған еттің, майдың

кетіп қалуы, терінің жыртылуы, кей бөлшектерінің кесіліп қалуы, сыпырған

теріде сүйектің кетіп қалуы сияқты ақаулар терінің сапасын 20 %

төмендетеді.

Консервілеу, сақтау және буып - түйіп, арту кезіндегі ақауларға қызарып

кету, түзды таңбалар, майысып сынуы, қыртыстануы, мүйізденуі, қатаюы,

көгеруі, шытынауы, іріп-шіруі, түйінденуі, күйе түсуі жатады.

Қызару - терінің бахтарма жағының түсінің қызғылтқа өзгеруі, ол

ылғалдап түздалған шикізатты сақтау кезінде пайда болуы мүмкін. Қызару

микробтардың әсерінен де болады, оның нәтижесінде теріде әр түрлі

мөлшерлі таңбалар пайда болып, олардың түсі қызғылттан қоңыр-

қошқылға, кейде қызыл -күлгін түске дейін өзгереді. Қызарумен бірге

кілегейлену және аммиактың бөлініп шығуы қатар жүреді. Қызарудың

269

пайда болуы температураның 22-23°С көтерілуінен, ауаның салы- стырмалы

ылғалдылығының 55-90 % жетуінен болады. Қызаруының нәтижесінде

терінің беткі қабаты босап тұманданып кетеді. Мұндай шикізаттан

дайындалған былғары берік емес, сапасыз, бос майысқақ болады. Тұз

таңбалары ылғалдай тұздалған теріде, майда, қаттылау формасыз, диаметрі

5 мм дейін түсі қоңыр дүмпілер түрінде пайда болады. Тұз таңбалары бар

жеріндегі өзеңнің сапасы мен құрылымы өзгереді. Бұл таңбалардың пайда

болуы: микробтар түсуінен; автолиз нәтижесінен; консервілеу кезінде

қолданылатын химиялық қосылыстар әсерінен, натрий хлориді мен

антисептиктерден; белоктар ыдырау нәтижесінде шикізаттың физикалық-

химиялық өзгеріске түсуінен (бұл өзгерістер консервілеуге дейін пайда

болады да, сақтау кезінде білінеді) деп есептеледі.

Шикізаттағы тұз таңбаларын ажырату онша мүмкін болмағанымен, шикі

жарғақта олар қоңыр және жасыл түсті болып анық көрінеді де, бахтарма

жағында дөңгелек жасыл таңбалар түрінде кездеседі. Тұз таңбалары бар тері

бояуды нашар қабылдайды, сондықтан кейінгі өтетін әрлеу процестері

қиынға түседі. 11.6- суретте былғарыны илеуге арналған барабандар

көрсетілген.

11.3. БЫЛҒАРЫ ШИКІЗАТТАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІНІҢ

СИПАТТАМАЛАРЫ

Былғары шикізатының топтастырылуы. Былғары шығаруға

қолданылатын терілер майда, ірі және шошқа шикізаттары болып топ-

тастырылады.

Ұсақ шикізатқа ірі қара төлінің терісі (өлі туған бұзау, торпақ, бота,

құлын, жабағы), қой терісі (жүнді жабынының жайына қарай жүнді,

жартылай жүнді, жүнсіз болып бөлінеді), ешкі терісі (тау, дала, үй ешкісі)

жатады.

Ірі шикізатқа мүйізді ірі қара терісі (бұғыны қоса), түйе, есек, жылқы

(ол, сауыр терілері) және басқа жануарлар терісі жатады. Шошқа

шикізатына шошқа терісі жатады.

Мүйізді ірі қара малдың терісі шикізаттың майда және ірі топта- рына

кіреді. Майда шикізатқа жататындар: өлі туған, сүт еметін және отқа, көкке,

шөпке ілінген бұзау терілері.

Өлі туған бұзау терісінің салмағы есепке алынбайды, терісі үлбір

жасауға жарамайды. Терісінің ауданы - 40-50 дм^, құйымшақ тұсындағы

терінің қалыңдығы - 1,2-1,4 мм, қыртыс қабаты қалыңдау, галантереялық

былғары жасауға қолданылады. 11.7- суретте табиғи былғары көрсетілген.

Еметін бұзау терісінің салмағы есепке алынбайды, жынысына қарай

бөлінбейді. Бұзауларды сою көктем мен жаздың басында жүреді, терілері

тұздай құрғату арқылы консервіленеді.

270

Сурет 11.6 -Былғарыны илеуге арналған барабандар

Тері ауданы - 40- 90 дм2, қалыңдығы - 1,3-2,5 мм. Бір ерекшелігі - ірі

малға қарағанда, терінің емізікше қабаты қалыңдау. Бүзау терісінен аяқ

киімнің жоғарғы бетіне былғары дайындайды.

Ірі малдыкше қарағанда жүні әлі қатаймағандықтаң, иленген былғары

бетіндегі табиғи бедері өте әдемі, майда болып келеді. Шикізат күйімен

салыстырғанда жарғақ пен дайын былғарыда сорттылық біраз төмендеу

болады, себебі бүзау терісіндегі кейбір ақауларды (түз дақтарын, сүт

қыртыстарьш, шандарлы терілерді) байқау қиынға түседі

Жоғарғы сортты желатин алу үшін бүзаудың бас терісі аса бағалы

шикізат болып табылады.

271

Сурет 11.7 - Табиғи былғары

Мүйізді ірі қараның майда шикізатының келесі түрі - отқа ілінген

бүзаудың терісі. Жаңа сойылған кездегі салмағы 10 кг дейін, аяқ киімнің

жоғарғы бет былғарысын жасау үшін қолданылады. Белгілері: болашақ

мүйіздің орны дүмпиіп біліне бастайды, терісі қалыңдау, бірақ біркелкі емес,

мойнында сүт қыртыстары біліне бастаған. Ауданы - 60-150 дм^, қалыңдығы

- 1,5-3 мм. Өңделген былғары бетіндегі табиғи өрнек сүт емген бүзаудікіне

қарағанда онша майда және әдемі емес, ірілеу. Бүзауларды сою күзде

басталады, қысқа таман ылғалды түздау арқылы консервілейді. Көркемдік

суреттерді бастыру арқылы алынған табиғи былғары 11.8 -суретте

көрсетілген.

Мүйізді ірі қараның ірі шикізаты

Тана терісі. Жаңа сойылған кездегі салмағы 10- 13 кг дейін. Жақсы

күтімде болған малдың 5-7 айлығында, ал кәдімгі жағдайда бағылған

малдың 1-1,5 жасында терісі осындай салмаққа жетеді. Ауданы - 120- 250

дм^, қалыңдығы 2,5-3 мм, кейде 4 мм дейін болады.

Тананы жазғытүрым немесе қыста сояды, терісін ылғалды түздау

арқылы консервілейді. Терісінің қалыңдығы онша біртегіс емес, аяқ киімнің

жоғарғы бетіне арналған былғары жасауға, юфть былғарысына

пайдаланылады.

272

Сурет 11.8 - Көркемдік суреттерді бастыру арқылы алынған табиғи былғары

Өгізше терісі. Жаңа сойылған мал терісінің салмағы - 13-17 кг

аралығында, ауданы - 200-270 дм2, сауыр терісінің қалыңдығы - 3-4 мм.

Мойын терісі қалыңдау, сүт сызықтары теріде де, былғарыда да анық

байқалады. Өгізше терісі аяқ киімнің жоғарғы бетіне арналған былғары,

ұлтарақтық және юфть былғарысын дайындауға қолданылады.

Тайынша терісі. Жаңа сойылған мал терісінің салмағы 17 кг жоғары.

Салмағына байланысты сиыр терісі жеңіл (17-25 кг) және ауыр (25кг

жоғары) болып екіге бөлінеді.

Сауыр терісінің қалыңдығы - 3,5-5 мм, қол терісініңкі - 2-2,5 мм, ауданы

- 300-570 дм^, тұрқы 1,75-2,2 м аралығында болады.

Тері құрылымы біркелкілеу, аяқ киімнің жоғарғы жағы үшін былғары

дайындауда юфть, ұлтан, ұлтарақ, ер-тұрмандық, техникалык және

иленбеген шикі қайыс шығаруда қолданылады.

Бұқа терісі. Жаңа сойылған мал терісінің салмағы 17 кг жоғары.

Салмағына қарай бұқа терісін жеңіл (17-25 кг) және ауыр (25 кг жоғары) деп

бөледі. Бұқа терісінің салмағы кейде 60 кг дейін жетеді немесе одан да асып

кетеді. Ауданы - 550-600 дм^, тері қалыңдығы біркелкі емес, сауыр терісінің

қалыңдығы - 4,0-4,5 мм, мойын терісінің

273

18-6313

қалыңдығы - 4-6 мм және одан да жоғары. Терісінен үлтандық, илен- беген

қайыс, техникалық былғары дайындалады, ал жеңіл теріден үлтарақтық

былғары шығарылады.

Сиыр терісі. Жаңа сойылған мал терісінің салмағы 13кг жоғары.

Салмағына байланысты сиыр терісін жеңіл (13-17кг) орташа (17-25 кг) және

ауыр (25 кг жоғары) деп бөледі. Ауданы - 200-450 дм^, қалыңдығы: жеңіл

салмақтысыныкі - 2,5-4 мм, орташасынікі - 3-4,5 мм, ауырынікі

- 3,5-5 мм.

Терісі біршама тегістеу, бірақ көп бүзаулаған сиырдың терісінің қарын

жағы созылған, біраз ақаулы болып келеді. Сиыр терісі аяқ киімнің жоғарғы

бетіне арналған былғары және юфть шығаруда қолданылады, бағалы аяқ

киімнің үстіңгі бөлігіне арналған былғары шығаруға іске асатын тілінді

(спилок) алынады.

Одан басқа сиыр терісінен үлтан, үлтарақтық, ертүрмандық, техникалық

және иленбеген қайыс шығарылады.

Жылқы терісі. Оның негізгі ерекшелігі алдыңғы қол жағы мен сау- ыр

терісінің қүрылымы және қасиетінің айырмашылығында.

Қол терісі мен сауыр терісінің шекара түсы жонарқаға қарама- қайшы, ат

басынан есептегенде түрқының үзындығынан (һ) аралығында болады.

Қол терісі бостау, оның үстіне жонарқасы жалға дейін қатты, тығыздау

сызаттары бар, ол пішімдеуге ыңғайсыздық тудырады. Жылқының артқы

сауыр терісін хазы деп, ал жаясын шпигель деп атай- ды.

Терінің жаясы өте тығыз келеді және үйкеліске төзімді, мықты, берік, су

және ауа өткізбейді. Жылқы терісін ылғалдап түздау арқылы консервілейді,

кейде кептіреді. Жылқы терілері майда және ірі болып бөлінеді.

Ірі жылқы терілері. Салмағы 10 кг жоғары жылқы терілері ірі шикізатқа

жатады. Терілер салмағына қарай жеңіл (10-17 кг) және ауыр (17кг жоғары)

болып бөлінеді. Терінің ауданы 400 дм^ дейін жетеді. Қол терісінің

қалыңдығы 1,5-3 мм болса, сауыр терісінікі - 2-4 мм. Жармдылығы әр түрлі

болғандықтан, шикізат кезінде жылқы терісін қол және сауыр терісі деп екі

бөлікке бөліп, әр түрлі парияларға сүрыптайды.

Жылқының қол терісі - терінің бөлінген кездегі алдыңғы жағы.

Салмағына қарай жеңіл (12 кг дейін) және ауыр (12 кг жоғары) болып

бөлінеді. Қол терісінің ауданы - 160-250 дм^, сауыр терісімен түйіскен

жеріндегі қалыңдығы - 2,5-3,3 мм, ауыр салмақтысының ауданы -170- 300

дм^, шекарадағы қалыңдығы - 3-4 мм.

Қол терісінен аяқ киімнің жоғарғы жағына арналған былғары дай-

ындайды.

Сауыры қол жағынан бөлінген жылқының терісі салмағына қарай жеңіл

(5 кг дейін) және ауыр (5 кг жоғары) болып бөлінеді. Жеңіл сау-

274

ыр терісінің ауданы - 60 дм2, ең қалың түсы - 3-3,5 мм, ауыр салмақты сауыр

терісінің ауданы - 90 дм^, ең қалыңдығы - 3,5мм.

Қазіргі кездегі сауыр терісінен үлтан және үлтарақ жасайды.

Майда жылқы терісі. Терінің бүл түрінің алғашқысы - үлбір жасауға

жарамайтын, өлі туған немесе іш тастаған қүлын терісі. Ауданы - 30-60 дм,2

салмағы -1-2 кг. Мүндай қүлын терісінен галантереялық бүйымдар

жасалады. Келесі түрі - сүт еметін неме- се отқа ілінген қүлын терісі,

салмағы 5 кг дейін, ал ауданы 60-130 дм^ болып келеді. Өзең қабаты

қалыңдау, тығыздау. Сүт еметін қүлын терісі бағалы үлбірлік шикізат, жүні

жақсы дамыған, онша өсік емес, жылтыраған тегіс болады. Үлбір жасауға

жарамсыз қүлын терісінен қолғаптық және аяқ киімнің жоғарғы жағына

арналған былғары жа- салады. Ал, тай терісінің салмағы 5-10 кг дейін,

ауданы 120-200 дм^, сауыр терісінің қалыңдығы 2-2,65 мм, алдыңғы

жағынікі 1,65-2 мм болады. Одан аяқ киімнің жоғарғы бөлігіне арналған

былғары дай- ындайды.

Қой терісі. Майда шикізаттың ішіндегі ең негізгісі қой терісі бо- лып

табылады. Соның ішінде, біздің елімізде қой түқымы бірнеше ондаған түрге

бөлінеді: негізінен етті, етті-жүнді және қаракөл түрлері өсіріледі. Былғары

жасауға жүннің сапасы үлбір өндірісі мен тон жасауға жарамайтын қой

терілері алынады. Олардың сапасы қойдың түқымына, жасына, сою

уақытына және басқа жағдайларға байланы- сты болады. Қой терісі нәзік,

жүқа қыртыс қабатымен ерекшеленеді, ол тері қалыңдығының 1,8-2,5% ғана

болады. Тері бетіндегі табиғи бедер өрнегі біркелкі, майда, әдемі тегіс

болып келеді. Тері өзеңі емізікше және торлы қабатқа айқын бөлінген, және

емізікше қабат торлы қабатқа қарағанда қалыңдау. Қылшық жүнді қой

терісінің түгі өте төмен тереңдеп орналасқандықтан, емізікше қабаты қалың

(70-80%), ал бия- зы жүнді қой терісіндегі емізікше қабат, керісінше, онша

қалың бол- майды. Емізікше қабатта май, тері бездері көптеп

орналасқандықтан, ол бостау, кеуек қуыстары молырақ болады. Жас малдың

терісіндегі өзеңнің емізікше қабаты қалыңдау болады. Торлы қабаты нәзік,

онша тығыз орналаспаған коллагенді талшықтар тобынан түрады.

Талшықтар өрілімі көлденең және майдың шамасы едәуір мол

болғандықтан, бүл қабат осалдау болады. Май көбінесе емізікше қабат пен

торлы қабат шекарасына орналасқан. Майсыздандыру кезінде емізікше және

тор- лы қабаттың шекарадағы байланысы азая түседі. Осы айтылған жай-

лар қой терісінен жасалған былғарының онша берік емес, созылмалы, бостау

болып келуінің негізгі себептерін қүрайды және су өткізгіштік қасиеттерін

арттырады. Қой терісінен аяқ киімнің жоғарғы бетіне арналған былғары аяқ

киімдік «шеврет», киімдік және галантереялык былғары дайындалады.

Сапасы төмен қой терісінен астарлық және галантереялық былғары

дайындалады. Жүні сапалы қой терілері үлбір

275

мен тон өндірісі үшін қолданылады. Табиғи былғароы бейнесі 11.9-су- ретте

көрсетілген.

Ешкі терісі. Ешкі терісі - өте қ¥нды шикізат, одан сафиян, шегірен

сияқты сапалы былғары бүйымдар жасайды. Әсіресе, жас ешкінің терісі,

былғарылық шикізат ретінде өте жоғары бағаланады. Одан әйелдер және

ерлер жеңіл аяқ киіміне арналған өте әсем былғары «шевро» дайындайды.

Ешкі терісінің қыртыс қабаты, тері қалыңдығының 2-3% қүрайды. Қыртыс

пен өзеңнің шекарасы тегістеу болып келеді. Емізікше қабаты кейде торлы

қабаттан қалыңдау, себебі түк қалташалары тереңдеп өзеңге еніп жатады.

Май бездері ешкі терісінде қой терісіне қарағанда азырақ, осының әсерінен

емізікше қабатында бос қуыстар көп болмайды, ал торлы қабаты берік,

мықты болады. Өзеңді қүрайтын талшықтар тобы берік және жуандау, олар

бір-бірімен ілінісе және көлбей орналасқандықтан, былғары берік, әрі

жүмсақ болады. Қой терісі сияқты, ешкі терісінің сапасына малдың жасы,

түқымы, сою уақыты және басқада себептер әсер етеді.

Сурет 11.9 - Үстіңгі беті кесілген табиғи былғары

276

Ешкі терісін ылғалдап тұздау және кептіру арқылы сақтайды, сондай-ақ

ешкі терісі майда шикізатқа жатады. Сүтті тұқымды ешкінің терісі қысқалау,

селдір, бірақ өзеңі тығыз болады. Жүнді және түбітті ешкі түқымы терісінің

ерекшелігі, сүтті тұқымды ешкіге қарағанда, өзеңі онша тығыз емес, жүні

қалың болады. 11.10-Суретте беті тегіс, жылтыр табиғи былғарысы

көрсетілген.

Сурет 11.10 -Беті тегіс, жылтыр табиғи былғарысы

Түйе терісі. Түйе терісінің қүрылымы бостау болып келеді.

Ерекшеліктері - мойын терісінің қалыңдығы біркелкі емес, түк қалташалары

өзеңге тереңдей орналасқан, өркештің орны дүмпиіп түрады. Түйенің көп

жатқан жағының терісі бүдырланып кетеді. Терінің ауданы үлкен, салмағы

ауыр болады. Теріні сыпыру түйенің арқасынан басталып өркеші арқылы

аяқталады.

Түйе терісін түздай кептіру арқылы консервілейді. Жасына қарай түйе

терісі бота және түйе терісі болып екі түрге бөлінеді.

Салмағы 10 кг дейін болады. Түйе терісі салмағына қарай жеңіл (10-17

кг), орташа (17-25 кг) және ауыр салмақты (25 кг жоғары) бо-

277

лып бөлінеді. Бота және жеңіл түйе терісі үлтарақ, юфть жасау үшін

қолданылады. Ауыр салмақты түйе терісінен иленбеген шикі қайыс

(сыромять) және үлтан дайындайды.

Мойын терісінен галантереялық былғары, ал өркешінен өкшеге

қаптайтын былғары алынады.

Шошқа терісі. Шошқа терісі басқа төрт түлік малдың терісінен

өзгешелеу. Шошқа қылы (түгі) нашар дамыған, қыртысы қалың, ол өзең

қалыңдығының 2-5% қүрайды.

Шошқа терісінің сортын анықтау біршама қиынға түседі, себебі терінің

бетіндегі ақаулы-кемістікті айыру қиындау. Шошқа түгі сирек- теу және ірі

болғандықтан, түк пен қыртысты алып тастағанда, өзеңнің беті тегіс емес,

сондықтан былғарының бедеріде сүлу емес, нашарлау бүдырлы көрінеді.

Бірақ, тері берік, үйкеліске төзімді бүл қасиет былғарыда да сақталады.

Шошқа терісіндегі май мен тер бездері, бүлшық еттері түкті тік түрғызып

түрады және ол тері қалыңдығының өн бойын тесіп өтеді де, түк

қалташалары өзеңнің төменгі қабатына орналасады. Сондықтан шошқа

терісінің өзеңін торлы және емізікше қабатқа бөлмейді. Дайын былғарының

бетінде түк орны өзеңде көптеген тесік түтікшелер түрінде қалады да, оның

су өткізгіштігіне әсер етеді, табиғи бүл ақауды жөндеу үшін тері арнайы

өңдеуді қажет етеді. Эластинді талшықтар терінің өн бойында орналасқан

және тері асты май қабаты жақсы дамыған.

Шошқа терісі ауданына байланысты майда (30-70 дм^), орташа (70- 120

дм^), ірі (120-дм2 артық) болып бөлінеді. Шошқаның бөксе терісі ауданы

бойынша шағын (30-50 дм^) және ірі (50 дм^ жоғары) болып бөлінеді. Олар

аяқ киімнің жоғарғы жағына былғары жасауға, юфть әзірлеуге, ер-түрман

былғарысын дайындауға, үлтан мен үлтарақ және иленбеген қайыс алу үшін

қолданылады.

Шошқа мегежіні терісінің ауданы 80 дм^ жоғары болады.

Теңіз жануарларының терілері. Теңіз жануарларының ішінен теңіз

мысығының терісі сапасы жағынан ерекше орын алады. Қылшық жүні

теріліп, түбіт жүні қара түске боялған немесе қылшық жүнін тер- мей,

табиғи, боямаған түрінде әйелдер пальтосы үшін, жакет, жаға, бас киімдер

және басқа да бүйымдар жасауға қолданылады.

Түкті жабынды тюлень терілері жас шамасына қарай ерлер бас киімі мен

күртелері үшін қолданылады.

Тюлень терілері былғары өндірісінде, сондай-ақ үлбір өндірістерін- де

қолданылады.

Олардың қүрылымының жалпы, белгілері эпидермисінің мүйізді

қабатының жақсы дамуы, тері өзеңінің емізікше мен торлы қабатының үзіліп

бөлінуі остік шаштарының тамырының тереңдеп орналасуынан емізікшесі

торлыдан қалыңырақ. Тері өзеңі үшін майлы қабаттарының мөлшері тән

сипатты. Тюлендердің әр түрлерінен жиі кездесетіні греландық,

беломорлық, каспийлік, нерпа, лахтах, теңіз қояны. Тю-

278

лень түріне тәуелді терілер өзара айтарлықтай ажыратылады. Соны- мен

бірге, бір түрде және әр түрлі жастағы терілердің қолданылуы әр түрлі.

Морж терілері. Морж жарғақ аяқтылар отрядының ірі аңдарының бірі.

Терілерінің ауданы 600 дм^, ал салмағы 200 кг жетеді (орта- ша салмағы 70-

80кг ) үлкен аңдар 150-200 кг май береді. Терілерінің қалыңдығы 30-50 мм.

Үсті сирек жүнмен жабылған, терең әжімдерімен қатпарлары бар, тері үлкен

босаңдығымен ерекшеленеді. Морж терілері техникалық былғарыға (аралық

поршень, муфт) шыныштарды қайта өндіріледі. Олар өте қалың, дөрекі,

босаңдау және тегіс емес бетімен ерекшеленеді.

Морж терілерінің сипатты ақаулары атудан, шіруден, кесуден, қүрт

жегеннен туындайды.

Рептилий терілері. Бүл терілер - қолтырауын, бақа және жылан

- галантереялық былғарыларды шығаруда өндіріледі. Қолтырауының

терісінің қүрылымы - қалың көп қабатты эпидермистен, ал бақа мен жылан

терілерінің мүйіздік қабаты жүйелі өзгеріп отырады. Өзеңі бір бірімен

талшықты көпіршелермен байланысып, горизонталь бағытта коллаген

талшықтарының шоғырымен айқасатын пласталармен түзілген. Терілерді

сорттауда үзындығы бойынша үсақ, орташа, және ірі деп бөледі.

Қолтырауын терілері Үндістанда, әсіресе, Калькутта, Бразилияда және

Оңтүстік Индия төңірінде, жылына 300 мың дана дайындалады. Қолтырауын

терілерінен жасалған табиғи былғарылар 11.11-суретте көрсетілген.

Сурет 11.11 - Қолтырауын терісінен жасалған табиғи былғары

279

Сурет 11.12. Рептилий терілерінен жасалған табиғи былғарылар

Жылан терілерін Үндістанда көбірек өндіреді. Терілерді жылан- дардан

шүлық секілді сылып алады. Консервілеу ылғалды түздау арқылы

жүргізіледі. Өндірілетін жыландардың үзындығы 2-5м жетеді. Рептилий

терілерінен жасалған табиғи былғарылар 11.12- суретте көрсетілген.

11.4. ЖАСАНДЫ БЫЛҒАРЫ

Тігін өндірісінде жоғары пайдалану сапасы қаматамасыз ететін және бар

тәсілдермен киімдерді дайындауға мүмкіндік жасайтын, қасиеттер

жиынтығына ие болатын жүмсақ жасанды былғарыны қолданады.

Киімге арналған жасанды былғары иілмелі, жүмсақ, беткі қабаты

негізбен берік қосылған киімде, пішінін түрақты сақтайтын және пішінді,

сәнді көрінетін, жаңа қүралдармен жеңіл пішілетін болуы тиіс. Былғарыны

тігін машиналарында тігу барысында жолдан таймау керек, ал пісіру кезінде

берік эласты тігістерді қамтамасыз етуі тиіс. Бүйымды кию жағдайын ескере

отырып, киімге арналған жасанды былғары көп ретті иілуге берік, түрақты,

пайдаланудың, температураның және ылғалдылықтың әр түрлі жағдайында

қасиетін өзгертпеуі тиіс.

Киімге арналған жасанды былғары белгілі бір гигеналық қасиеттерімен

сипатталды: аз мөлшерде жылу өткізгіш, жетерліктей

280

ылғал өткізгішті және ауа өткізгішті. Оның бу өткізгіштігі 1 м / (смг) кем

болмауы керек.

Жасанды былғарылардың негізгі түрлері - негізгі (мата, тоқыма немесе

мата емес төсеме) полимермен немесе полимер қоспасымен жабылған

(сіңдірілген).

Жүмсақ жасанды былғары үшін «жасанды былғары» атауы қабылданған.

Былғарының арналуы және жасанды былғары өндірілген полимердің

қысқаша аталуы көрсетіледі (поливинилхлоридті - винил. каучукті - эласто,

полиамидті - амид, нитроцеллюлозды - нитро, по- лиэфируретанды - уретан).

Соңында әріппен негіз түрі белгіленеді (Т- мата, ТР - тоқыма, НТ- мата емес

төсеме).

Жүмсақ жас былғарыны полимер қоспаларымен негізін-ерітінді,

пластизолмен, қүймаларымен, дисперсияларымен өңдеу арқылы ала- ды.

Жүмсақ былғарыны өңдеу үшін әр түрлі әдістер қолданылады: ағызып

әкелу, каландрлі, калалирдік, ламинирлеу, сіңдіру. Полимерлі қоспа негіздің

бар қалыңдығы бойынша енуі немесе тек беткі қабат түзуі мүмкін.

Ағызу әдісін қолданып, жасанды былғарыны алуда жүмысты тікелей

немесе жылжыту тәсілімен орындайды. Тікелей тәсілде по- лимер қоспасын

негізге үздіксіз жағады. Мысалы, негізге алды- мен полимердің кеуекті

қабатын жағып, содан соң кеуексіз қабатын жағады. Бүл тәсілді негізгі аз

созылатын жасанды былғары өндіру үшін қолданылады. Керісінше тәсіл

кезінде беткі жабынды негізге емес, табан етегі таспасына жағады және

керісінше тәртіппен - алды- мен кеуексіз қабатқа, содан соң кеуекті қабатқа

жағады. Соңынан бүл қабаттарды негізбен қатырмалайды. Бүл тәсілді негізгі

тығыз емес, қатты созылатын жасанды былғарыларды алу үшін

қолданылады.

Жасанды былғарыны каландр әдісін қолдану арқылы алу кезінде арнайы

жабдық қарастырылады, онда алдын ала ингредиенттер салы- нып,

араластырылып, қажетті полимерлі қоспа дайындалады. Арнайы каландрлер

дайындалған полимерлі массаны үлпек түрінде қалыптайды және Т, ТР, НТ -

негізімен қосады.

Каширлеу әдісін қолдана отырып, жүмысты, негізгі бөлігі екі білікті

каландр болып табылатын кашировальды машина орындай- ды. Алдын ала

түйіршік түрінде дайындалған полимер қоспасы, еріткіш білік аймағына

беріледі, онда үлпек түрінде қалыптасады, содан соң кесетін білік зонасында

негізбен қатпарланады. Бүл тәсіл көп қабатты жас былғарыны өндіру үшін

қолданылады. Негізінен по- лимер қоспаларының монолитті қүрылымынан

түрады. Манимерлеу әдісі кезінде экструзионды - ламинирленген

қүрылғысы қолданылады. Қүрылғымен жүмыс кезінде полимер

балқымасынан білік зонасында негізбен біріктірілетін үздіксіз үлпек

түзіледі.

Вилинис былғарысы қарастырылған әдістердің бірімен мата не- месе

тоқыма негізінде кеуекті, монолитті немесе кеуекті монолитті

281

жабынмен өндіріледі. Негізі ретінде жүмсақтығы, созылғыштығы,

қүрылымының жоғары қозғалғышытығымен алынатын мата немесе тоқыма

төсеме қолданылады. Жабын ретінде негізгі үздіксіз жағылатын

поливинилхлорид (ПВХ) қолданылады, қалыңдығы 0,1-2 мм.

Кеуекті қабатты жасанды былғарыны алу үшін - кеуек түзгіш -

органикалық заты бар полимерлі қоспаны қолданады. Келесі термо

өңделуде, нәтижесінде поливинилхлоридті босаңсытатын көп газ тәрізді

өнімдерді түзе отырып, бүл заттың ыдырауы жүреді. Нәтижесінде көп

мөлшердегі кеуекті көбіктенген поливинилхлорид қабаты алынады. Одан

кейін кеуекті - монолитті жасанды былғарыны өндіру кезінде екінші,

кеуексіз поливинилхлорид қабаты жағылады. Былғары тектес түр беру үшін

оның жоғары бетіне әрлеу лагін жүқа қабатымен жаба- ды.

Эласты былғарыны мата негізіне каучукты жабынды жағу жолы- мен

алады. Мақта қағазды репсі негізінде екі түрдегі кеуекті жабын- мен

өндіріледі: К - карбоксилатты каучук С жабынымен және С - біріктірілген

каучуктер негізіндегі жабын. Бүл жасанды былғарының үстіңгі бетінің

тығыздығы 40г/м, ол арнайы киімдерге - 40°С темпера- турада

тасымалданатын, майға, бензинге түрақты Т эласты былғарысы. Мақта қағаз

негізінде диагоналі бойынша бір жақты латекспен жабылған, жасанды

былғарының үстіңгі бетінің тығыздығы 450 г/м.

Пелакс материалы латексті жабынымен өңделген жасанды былғарының

көптүрлілігі болып табылады. Оны негіздің теріс бетіне көпіршіген латекс

қабатын жағу жолымен алады. Негізі ретінде мақтақағазды немесе жібекті

маталар қолданылады.

Уретан жасанды былғарысы монолитті бір жақты полиэфируретан- ды

(ПЭУ) жабынымен және кеуекті жабынымен өндіріледі.

Жасанды замша негіздің үстіңгі бөлігіне талшықтарды

электростатикалық әдіспен жағу арқылы алады. Технологиялық процесстің

ерекшелігі, аз өлшемді талшықтар (киімге арналған зам- шаны өндіруге,

сызықтық тығыздығы 0,55 - 0,33 текс, үзындығы 0,5-1 мм болатын капронды

талшықтар қолданылады) белгілі бір зарядты алған соң талшықтар көп ток

астында керекті бағытқа бағытталып және негізм қоспасымен жағылған

және қарсы заряд белгісі бар негіз бетіне қатаң тік жүргізіледі. Нәтижесінде

негізмді негізбен түк талшықтары жетерліктей берік қосылып, замша тәрізді

бет түзіледі. Негіз ретінде маталар, тоқыма, мата емес төсеме және басқа да

матери- алдар қолданылады; түкті жүргізу үшін полиуретан,

поливинилхлорид, эпоксидті смола, негізм ерітінділері негізіндегі негізмдер

қолданылады. МЕМСТ 28461-90 сәйкес жасанды былғары тоқыма негізіне

поливи- нилхлорид немесе полиуретанды жабын жағылған материал.

Жасалуына қарай жасанды былғарыны екі түрге бөледі: жаңбырдан

қорғайтын киімдерден басқа, жоғарғы киімдер; жаңбырдан қорғау үшін

арналған жоғарғы киімдер. Жасанды былғарыларды шарт-

282

ты белгілері хлорид жабынды жоғарғы киімдер үшін төмендегідей:

жаңбырдан қорғайтын киімдерден басқа - винилжасанды былғарысы

- Т-В МЕМСТ 28461 -90; жаңбырдан қорғайтын полиуретанды жабын- мен

тоқыма негіздегі үстіңгі киімдер үшін уретан жасанды былғарысы -ТР-П

МСТ -28461-90.

МЕМСТ 28461-90 сәйкес өңделген физико-механикалық көрсеткіштері

бойынша жасанды былғарылар келесі талаптарға сәйкес келуі қажет және

11.1- кестеде көрсетілген.

Кесте 11.1- жасанды былғарылардың физико-механикалық

көрсеткіштері

Көрсеткіш Мөлшері

1м салмағы, көп емес

Түрі үшін В 500

П 250

Үзу күші да Н, кем емес

Бойлық бағытта

Матада 15

Тоқымада 20

Көлденең бағытта

Матада 10

Тоқымада 8

Қатаңдығы сН, көп емес 10

Көп ретті иілуге түрақтыл^іғы, кем емес

МИРП аспабында

Түрі үшін В 150

П 100 ММРЦ аспабында

Түрі үшін В 300

П 200

Негізбен қабыршақ жабынының

байланыс беріктігі даН/см 0,3

Кем емес

Суға төзімділігі, мм кем емес 250

Салмағы бойынша шекті ауытқу көрсетілген мәннен ± болуы тиіс.

МЕМСТ 28461-90 сәйкес жасанды былғарыны үстіңгі бетіндегі сыртқы

түрінің ақауларының болуынан тәуелді 2 сортқа жіктейді: 1-ші және 2-ші.

Сыртқы түрінің ақаулары орнықты (дақ, сыдыру, сынуы, сызат, қалыңдығы,

жаншылуы) және тараған (реңтің әр түрлілігі, бастырып сурет салудың анық

еместігі, талшықтығы) түрде болады.

283

1 сортқа үзындығы 30 м жасанды былғарыға бес орнықты ақау ғана

рүқсат етіледі, ал 2-ші сорт үшін сегіз орнықты және бір таралған ақау

рүқсат етіледі. Белгіленген мөлшерден нақты үзындықтың ауытқуы кезінде

орнықты ақаулар саны қайта саналады.

11.5. ҮЛПЕКТІ МАТЕРИАЛДАР

Плаштарды, жамылғыларды, курткаларды және әртүрлі ар- найы

киімдерді (комбенизон, фартуктерді, береттерді, қолғаптарды) дайындау

үшін поливинилхлоридті және полиэтиленді үлпектер қолданылады. Оларды

қалыптастыру үшін шикізат ретінде сәйкес смола толықтырғыштар,

платификаторлар, стабилизаторлар және бояғыш пигменттер және

синтетикалық шайырлар қолданылады. Толықтырғыштар үлпектердің

механикалық қасиеттерін жақсартады; пластификаторлар созылғыштығын,

жүмсақтығын, иілгіштігін жақсар- тады; стабилизаторлар үлпектердің

ескіруіне кедергі жасайды.

Қүрамын өзгерту арқылы қалауымызша керекті үлпектер алуға бо- лады.

Үлпектер мөлдір және мөлдір емес, түсті немесе қүлпырмалы, ал-

тынды, күмісті болады. Сонымен қатар баспалы суреті бар үлпектер

шығарылады. Үлпек беттері тегіс немесе былғарыға, сондай-ақ матаға

үқсатып бедер басады.

Поливинилхлоридті үлпекті жанышқыш - каландрлі, немесе экс-

трузионды (қолмен немесе плоскощелевой) әдістерімен алады. Бірінші әдіс

0,3-0,8 мм қалыңдықты үлпектер алуға мүмкіндік жасайды. Екінші әдісте

жүқа үлпектер алуға мүмкіндік жасайды.

Поливинихлоридті үлпектер айтарлықтай берік, иіссіз, қышқылға,

сілтіге түрақты, 70°С температурада жүмсарады, өз бетінше сөнгенше

жанады, олардың аязға төзімділігі - 46°С. Бүл үлпектер аз бу және су

өткізгіштерімен, сондайақ ауа өткізгіштігімен сипатталады және адам

денесімен жанасқанда теріні тітіркендірмейді.

Хлорвинил сополимер жиынтығын жинай отырып, керекті

қасиеттермен, мысалыға қажетті созылғыштығы, жылу өткізгіштігі,

иілгіштігі, жылуға және аязға төзімділігі, ультракүлгін және инфрақызылды

сәулелер әсеріне түрақтылығы бойынша өндіріледі.

Полиэтиленді үлпектер 0,1-0,2 мм қалыңдықпен шығарылады, жеңілдігі,

жүмсақтығы, созылғыштығы қасиеттерімен сипатталады; балқыту

температурасы 105-110°С, және олар 60-70°С температурада жүмсарады,

бүйымға жеңіл қалыптанады.

Үлпекті материалдар қүрамында хлоры бар ерітінділерде қүрғақ- тай

химиялық тазалау кезінде бүзылады.

Үлпекті бүйымдардың бөлшектерін біріктіру жылулық түйістіру

әдісімен, ультра дыбыспен немесе арнайы жабдықта жоғарғы жиілікті

284

токпен жалғанады. Жіпсіз алынған тігістердің беріктігі үлпектің беріктігінен

артық.

Үлпекті материалдардан жасалған бүйымдардың беріктігін арттыру және

жылусақтағыштық қасиеттерін жақсарту мақсатында үлпектерді матамен

қосарландырып шығарады.

11.6. БЫЛҒАРЫ ЖӘНЕ ТЕРІЛЕРДІҢ ҚЫСҚАША

СИПАТТАМАЛАРЫ

Алтай қойы жүн және ет бағытындағы биязы жүнді қой түқымы,

Алтайда өсіріліп шығарылған.

Былгары мал терілерін химиялық және механикалық әдістермен өңдеу

арқылы алынатын материал. Одан аяқ киім, сырт киім, галанте- рея,

техникалық бүйымдар жасалады.

Былгары астары - әр түрлі қалыңдықты, тығыздықты бола- ды,

сондықтан алдымен созылуға беріктігін, созылғыштығын және салмағын

анықтайды.

Багыттауыш түктер - ең жуан, үзын, серпімді, сирек өскен, басқа

жүндерге қарағанда үшы шығып түрады. Олардың боялуы айтарлықтай бір

түсті, түкті жабындағы бағыттауыш түктердің саны 1 см2 10-15 да- надан

келеді.

Бағалы шикізат деп - аң аулау арқылы алынған жабайы аңдардың

өңделмеген терілері.

Бүлгын - ең әдемі және бағалы тері береді, сондықтан ол «үлбір

патшасы» деп танылған.

Дерма (грек. гіегта тері) кориум, кутис, тері омыртқалы жануарлар мен

адам терісінің эпидермисінің астындағы терінің дәнекер тканінщ бір бөлімі.

Далалық елтірі - қүйрықты қой түқымдарының қозысының терісі,

ауданы 400 см^ аз, түкті жабынының үзындығы 5см.

Елтірі туғаннан кейін 23 күн ішінде сойылған қозы терісі.

Ешкі терісі - өте қүнды шикізат, одан сафиян, шегірен сияқты сапалы

былғары бүйымдар жасайды. Әсіресе, жас ешкінің терісі, былғарылық

шикізат ретінде өте жоғары бағаланады. Одан әйелдер және ерлер жеңіл аяқ

киіміне арналған өте әсем былғары «шевро» дайындайды. Ешкі терісінің

қыртыс қабаты, тері қалыңдығының 2-3% қүрайды.

Жасанды тері кәдімгі тері орнына қолданатын полимер материал- дар.

Олар қүрамына қарай резиналы, талшықты, жүқа қабатты және беті

қапталған мата қолданылуына қарай аяқ киімдік, галантереялық, техникалық

болып бөлінеді. Жасанды тері жасауда негізгі шикізат кау- чук,

полихлорвинил, нитроцеллюлоза, казейн, полиамидтер жүқа қабат түзгіш

заттар.

285

Жасанды үлбір - тоқыма ілмек тоқу және негізмдеу тәсілімен алынған

грунт және түкті жіптері бар тоқыма бүйымдарды атайды.

Жасанды үлбірлерді шығару тәсілдеріне қарай үш түрге бөледі: ма- талы

үлбір, тоқыма үлбірі және негізмделген үлбір.

Кряж - қалыңдығы, биіктігі, жібектігі, бояуы, өлшемі белгілі бір

географиялық аймақта ауланған, белгілі бір түрдегі түбітті тері үшін

сипатты бүл сапа белгілерінің жиынытығы.

Қылшық - жуан әрі үзын және бағыттаушы жүндерге қарағанда жиі

өскен.

Қаракөл елтірісі және елтірі шикізаты - Қаракөл өмірі үш күндік таза

түқымды қаракөл қойының қозыларының терілері. Қаракөл түкті

жабынының өзіне тән пішін, жібектігі және жылтырлылығымен

ерекшеленеді.

Қыртыс - терінің түкті жабыны астында жатқан үстіңгі қабаты.

Мәліш елтірісі - қойдың жылбысқы және түсік терісінің ауданы 300 см,

көп созылған кездегі мойнының шашының үзындығы 2см аспауы тиіс.

Мәліш елтірісі қүйрықты қойлардың қозысынан алынады. Бақа қой

түқымдастарынан ерекшелігі ең жақсы қасиеттерге ие, және қүйрығының

жоқтығы. Қаракөл елтірісінен түкті жабынының аздығымен, муарлы

суретінің анық еместігінен, қүйрық орнына доға тәрізді жиектерінің

болуымен ерекшеленеді.

Мамық түктер - аса жүқа және қысқа, әрдайым қатты бүйраланған.

Олар негізінен түктің негізгі көлемінің көпшілігін қүрайды, сонымен қатар

жартылай фабрикаттың эстетикалық және пайдалану қасиетіне әсер етеді.

Мүйізді ірі қара малдың терісі - шикізаттың майда және ірі топта- рына

кіреді. Майда шикізатқа жататындар: өлі туған, сүт еметін және отқа, көкке,

шөпке ілінген бүзау терілері.

Елтірісі - қылшық жүнді түқымдастарының қозыларының терісі, өлшемі

400 см және түкті жабынының созған кездегі күйі 5 см аса- тын тері.

Далалық елтірісінің ерекшелігі мойнының жуан болуы және қүйрығының

жоқтығы.

Өзең - терінің негізгі қабаты, ол коллагенді, эластинді және ретику- лин

талшықтарының күрделі шиеленісуінен қүралған.

Тері - жануарлар денесінің сыртқы қабаты. Ол организмді сыртқы орта

әсерінен қорғайды және сонымен қатар, денедегі зат алмасу, сыртқа шығару,

жылу реттеу процессіне қатысады.

Түйе терісі - Түйе терісінің қүрылымы бостау болып келеді.

Ерекшеліктері-мойынтерісініңқалындығыбіркелкіемес,түкқалташалары

өзеңге тереңдей орналасқан, өркештің орны дүмпиіп түрады.

Теңіз аңдарының үлбірлі терілері - үлбір бүйымдарын жасауға жарамды,

белгілі бір жастағы теңіз мысығының, итбалық және нерп терілерін атайды.

286

Терінің қалыңдығы - былғарының неге жарайтынын және 100 шар- шы

метр былғары шығару үшін қанша шикізат кететінін анықтайды. Терінің

жамбасынан мойынына дейін (үзына бойына) және жон арқасының етегіне

дейін (көлденеңінен) кішіреюін тартылуы (ширау, жиырылуы) деп атайды.

Терінің ауданы оның пішімділік қасиеттерін анықтайды. Ауданы 20 дм

дейінгі шикізат өңдеу тиімсіз деп саналады.

Үлбір шикізаты - түкті қабаты жақсы дамыған кейбір үй

жануарларының өңделмеген терілері (қаракөл, қоян, қүлын, елтірі және

бүзау терілері).

Өлі туган бұзау терісінің салмағы есепке алынбайды, терісі үлбір

жасауға жарамайды. Терісінің ауданы - 40-50 дм^, қүйымшақ түсындағы

терінің қалыңдығы - 1,2-1,4 мм, қыртыс қабаты қалыңдау, галантереялық

былғары жасауға қолданылады.

Өгізше терісі - Жаңа сойылған мал терісінің салмағы - 13-17 кг

аралығында, ауданы - 200-270 дм^, сауыр терісінің қалыңдығы - 3-4 мм.

Мойын терісі қалыңдау, сүт сызықтары теріде, былғарыда анық байқалады.

Өгізше терісі аяқ киімнің жоғарғы бетіне арналған былғары, үлтарақтық

және юфть былғарысын дайындауға қолданылады.

Еметін бұзау терісінің - салмағы есепке алынбайды, жынысына қарай

бөлінбейді. Бүзауларды сою көктем мен жаздың басында жүреді, терілері

түздай қүрғату арқылы консервіленеді.

Тана терісі - Жаңа сойылған кездегі салмағы 10- 13 кг дейін. Жақсы

күтімде болған малдың 5-7 айлығында, ал кәдімгі жағдайда бағылған

малдың 1-1,5 жасында терісі осындай салмаққа жетеді. Ауданы - 120- 250

дм^, қалыңдығы 2,5-3 мм, кейде 4 мм дейін болады.

Тайынша терісі Жаңа сойылған мал терісінің салмағы 17 кг-нан жоғары.

Салмағына байланысты сиыр терісі жеңіл (17-25 кг) және ауыр (25кг

жоғары) болып екіге бөлінеді. Сауыр терісінің қалыңдығы - 3,5-5 мм, қол

терісініңкі - 2-2,5 мм, ауданы - 300-570 дм^, түрқы 1,75-2,2 м аралығында

болады.

Тері қүрылымы біркелкілеу, аяқ киімнің жоғарғы жағы үшін былғары

дайындауда юфть, үлтан, үлтарақ, ер-түрмандық, техникалық және

иленбеген шикі қайыс шығаруда қолданылады.

Бұқа терісі - Жаңа сойылған мал терісінің салмағы 17 кг жоғары.

Салмағына қарай бүқа терісін жеңіл (17-25 кг) және ауыр (25 кг жоғары) деп

бөледі. Бүқа терісінің салмағы кейде 60 кг дейін жетеді немесе одан да асып

кетеді. Ауданы - 550-600 дм^, тері қалыңдығы біркелкі емес, сауыр терісінің

қалыңдығы - 4,0-4,5 мм, мойын терісінің қалыңдығы - 4-6 мм және одан да

жоғары. Терісінен үлтандық, илен- беген қайыс, техникалық былғары

дайындалады, ал жеңіл теріден үлтарақтық былғары шығарылады.

Сиыр терісі Жаңа сойылған мал терісінің салмағы 13кг жоғары.

Салмағына байланысты сиыр терісін жеңіл (13-17кг) орташа (17-25 кг)

287

және ауыр (25 кг жоғары) деп бөледі. Ауданы - 200-450 дм^, қалыңдығы:

жеңіл салмақтысыныкі - 2,5-4 мм, орташасынікі - 3-4,5 мм, ауырынікі

- 3,5-5 мм.

Шошқа терісі - Шошқа терісі басқа төрт түлік малдың терісінен

өзгешелеу. Шошқа қылы (түгі) нашар дамыған, қыртысы қалың, ол өзең

қалыңдығының 2-5% қүрайды. Шошқа терісі ауданына байланы- сты майда

(30-70 дм^), орташа (70-120 дм^), ірі (120-дм^ артық) болып бөлінеді.

Шошқаның бөксе терісі ауданы бойынша шағын (30-50дм^) және ірі (50 дм^

жоғары) болып бөлінеді.

Рептилий терілері - қолтырауын, бақа және жылан - галантереялық

былғарыларды шығаруда өндіріледі.

12-БӨЛІМ

ӘРЛЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ ЖӘНЕ ФУРНИТУРА

12.1. ӘРЛЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ

Әрлеу, сәндеу материалдарына таспалар, ызбалар, баулар, шілтерлер,

гипюр, стеклярус жатады. Алуан түрлі тігін бүйымдарын әрлеу үшін

маталар, тері, үлбір, күдері, түймелер қолданылады.

Тағайындалуы бойынша әрлеу материалдары үш топқа бөлінеді:

қолданбалы-бүйымның ішкі бөлімдеріның тігістерінің шеттерін бекіту және

көмкеру үшін таспалар және ызбалар, сәндік қолданбалы киімнің сыртын

сәнді көмкеру үшін арналған таспалар, ызбалар, баулар, сәндік- киімді

сәндеуге арналған және эстетикалық функцияларды орындай- тын таспалар,

эмблемалар, ызбалар, баулар және шілтерлер.

Таспа - бүл ені әр түрлі болатын мата қиындылары, олар екі түрлі

көлденең жіптерді тоқитын станоктар мен машиналарда өңделеді. Таспалар

матаға үқсас бір түсті және атластан майда өрнекті болып тоқылып, әр түрлі

матадан, түкті және шілтерленген түрлері болады.

Таспаның талшықтық қүрамы әр түрлі, олар кардалық және тарақтық

мақта матадан, вискозды, штапельді, синтетикалық көлемді иірімдерден,

қүрамдас вискозадан, ацетатты, жай капроннан және көлемді жіптерден,

табиғи жібек жіптерден, сонымен қатар эластика- лы таспалар үшін

резиналы жіптерден қүралынады. Аз мөлшерде та- спаларды зығырдан,

жүннен және лавсанды иірімдерден шығарылады. Киімге қолданылатын

таспалар әрлеуіш және қолданбалы болып бөлінеді.

Тігін өндірісінде қолданылуына байланысты қолданбалы таспалар келесі

түрлерге бөлінеді:

Өңірлік жиек таспа - жартылай зығыр, жаймалық өрім, өңделмеген, ені

9-12мм, созылуын азайту үшін өңірдің, қиықтың жиектеріне салы- нады.

Шалбарлық таспа- мақта жіппен, жартылай капрон немесе капрон

жіптерден жаймалық және саржалық айқаспамен «шыршаға үқсас» жиек

салып тоқылады ені-15мм, шалбардың төменгі қиық жиегін бекіту үшін

қолданылады.

Корсаждық таспа- жатық боялған, өңделмеген түсті мақта жібінен

жаймалық айқаспамен тоқылған, ені 40,50, 60 мм болады.

Киперлік таспа- саржалық өріммен және «шыршаға үқсас» өріммен

тоқылған, жіптері ағартылған, өңделмеген, табиғи түсінде немесе тегіс

боялған, киімдер және басқа да бүйымдарды біріктіру үшін пайдала-

нылады, ені 11,12,13,14,15,16,18 мм болады.

289

19-6313

Иілгіш таспалар-өңделген мақта, ағартылған вискоза жіптеріне резеңке

талшықтар немесе спандекс жіптерімен араластырады, үстағыш ретінде

қолданылады, ені 8-10 мм болады. Сәндік-қолданба- лы таспаларға мыналар

жатады:

Аспабау таспалар- жартылай жібек, вискозды, капронды, эла- стик

араласқан капрон жіптерінен жаймалық атластық, майда өрнекті өріммен

тоқылған, ширатқанға төзімді, ені 5-16 мм болады.

Сәндік иілгіш таспалар- штапель жіптерінен, жолақты ала тоқылған,

таспалы резеңке талшықтардың тартып түруының арқасында бет жағында

ілмектері бар, ені 25-30 мм, шомылу костюмдері және шаңғышылар

костюміне қолданылады.

Иілгіш таспа- вискозды жібектен резина талшықтарын немесе спандекс

жіптерін араластырып, іш-киімдік бүйымдар мен плавкілерге қолданылады.

«Гофре» иілгіш таспа- вискозды жібектен, екі жағынан резина

талшықтары өтетін ортасы гофреге үқсас, іш киімдік бүйымдар және

плавкілер үшін қолданылады, ені 7-15 мм болады.

Жиектік таспа- мақта немесе жүн аралас жіптерден саржалық және

жалған репстік айқаспамен тоқылады, ағартылған және тегіс боялған,

тігістердің қиылған жерлерін тегістеу үшін қолданылады, ені 13-16 мм

болады.

Сәндік таспаларға мыналар жатады:

Іш киімдік бейка - мақта мата таспаға түрлі-түсті вискоза жіптерінен

жаккрдтық өрнектер салынған, ала тоқылған, балалар бүйымдарында

қолданылады, ені 9-15 мм болады.

Әрлеу тасмпалары- түрлі енді вискозды қүрамдас жіптерден жасалатын

әр түрлі енді майда өрнекті, жаккардты өрімді, түрлі- түсті суретті түрі жиі

кездеседі, әйелдер және балалар киімдеріне қолданылады.

Үлдір таспа- жүқа, мережкаға үқсас суретті болып келеді, негіз жібі

капрон жіптерден және арқауы мақта қағазды, жүн жіптерден және

текстурленген жіптерден дайындалады.

Эмблема таспасы- жаккардтық, тақырыптық суретті (штурвал, якорь,

аңдар, геометриялық орнаменттер, өрнектер), вискозды қүрама жіптерден

және иірілген штапель жіптерден жасалады және балалар, спорттық

бүйымдарға қолданылады, ені 90-100 мм болады.

Таспалар іш-киімге, әйелдер көйлектеріне, балалар бүйымына

қолданылады. Ақ жаймалар үшін арнайы ақ жайма іш-киім бейкала- ры, 12.1

- суретте көрсетілген, аспабау үшін таспалар, көмкерме үшін өңіржиекті

таспалар, әйелдер көйлектері үшін - түрлі әрлеу таспалары, шілтері тоқылған

таспалар, 12.2., 12.3., 12.4 - суреттерде көрсетілген, Ляке таспалары,

шілтерлі таспалар, спорттық киімдер үшін - қарапайым және түкті

эластикалы таспалар қолданылады.

290

Сурет 12.2 - Әрлеу таспалары

291

292

Қолданбалы таспа ретінде өңірлік көмкермені, корсажға арналған

таспалар, шалбардың төменгі жағына жиектеме ретінде қолданылады.

Ызба. Ызбалар (тесьма) көп жағдайда өрілген болып келеді, ал тоқылған

түрі сирек кездеседі.

Өрілген ызбада өрілген жіптері бір-біріне зигзагқа үқсас қырларына

бүрыш болып орналасады. Осы қүрылым арқасында ызба үзындығы және

ені бойынша жақсы созылады және онымен тігіс шеттерін, күрделі

конфигурациялы бөлшектерді жеңіл тігіледі. Ызбаны әйелдер және балалар

бүйымдарында әшекейлі әрлеу ретінде қолданылады.

Өрілген ызбаны түрлі енді (2,5-25мм) мақта матадан немесе штапельді

иірімдерден, қүрамдас вискозды жіптерден және резеңке жіптерден

класстарға бөлінетін ызба қүрауға қатысатын жіптерінің са- нына

байланысты таспа тоқитын машиналарда дайындалады. Өрілуіне

байланысты ызбаны бір шалымнан кейін өрілетін жіптерден бір өрімді, екі

шалымнан өрілетін екі өрімді, үш жіп арқылы- үш өрімді болады. Қырларды

тігуге арналған бір түсті ызбалар бүйымның түсіне байла- нысты таңдалады,

әрлеу ызбасы тегіс боялған және екі, үш, одан да көп түстерден ала тоқылған

түрлері болады.

Өрілген әрлеу ызбаларының түрлі үршықтардың жіптерінің

тартылысының өзгеруіне байланысты пайда болатын толқынға үқсас өрілген

жолаққа үқсайтын кең тараған түрі «вьюнчик» ызбасы болып саналады.

Әрлеу ызбаларының жаңа түрлерін өрімге түрлі суреттер және

қүрылымды бауларды қосу арқылы алынады. Тоқылған әрлеу ызбасы тегіс

боялған болып келеді, бірақ тегіс боялған және ала тоқылған екі, үш және

одан көп түсті болады.

Тоқылған ызба- мақта матаның иірімінен, вискозды штапельді және

қүрамдас жіптерден тоқу машиналарында түрлі енді болып шығарылады.

Ызба жасайтын бүл машиналарды үршық санына бай- ланысты кластарға

топтайды. Өрімдерге байланысты ызбаларды бір өрімді, екі өрімді түрлері

болады.

Әр-түрлі енді тоқылған ызбалар арқау тоқитын машиналарда

шығарылады. Ол бір түстімен қатар түрлі-түсті, шілтерлі әсерлі және

рельефті қүрылымды көлемді жіптерден, штапельді вискозды және лавсанды

иірімдерден пайда болады.

Баулар - өрілген және оралған болады.

Өрілген бауларды ызбаға үқсас тоқыма машиналарында дайындай- ды.

Өрілген баулар вискозды, капронды, мақта матадан және штапельді

иірімдерден - қүрамдас жіңішке жіптерден өрілетін, бірнеше мақта ма- тадан

қалың жіптерден (жүректі) өрімдерден пайда болады.

Әрлеуіш тоцылган бау-сутаж бау ортасында, өрім арасында қуыс пайда

болып, сыртынан қүрамдас вискоза жіптерінен өрілген ені 2-3,5 мм екі

қалың мақта матадан ширатылған өрімнен пайда болатын әрлеуіш өрілген

бау болады. Сутаждың сыртқы өрімі бір түсті және әр

293

түрлі түсті болады. Сутажды әйелдер және балалар көйлектеріне, со- нымен

қатар балалар костюмдерін әрлеу үшін қолданылады.

Тоқылған бау арнайы дөңгелек тоқыма машинасында алынады (ШВМ),

олар түрлі енді және формалы болады. Негізінен балалар киімдері үшін

әрлеу ретінде қолданылады.

Диаметрі 2 мм шамасындағы мақта матадан өрілген өңірлік баулар- ды

рельефті ілгекке астар үшін қолданылады.

Ілгекті өрілген баулардың ортасы мақта маталы, сыртынан вискоз- ды

және капронды жіптерден өрілген болып келеді. Олардың диаметрі 4мм

шамасында болады.

Оралган бауларды мақта матадан, вискозды және жүн жіптерден-

ширатылған бірнеше өрімдерден алады, кейбір кезде әрлеу бауларына

мишура (металлдан жасалған жіптер) қосылады.

Шілтерлер - деп жіптерден дайындалған мөлдір тор өрнекті қолмен

немесе машина әдісімен орындалатын бүйымдарды атайды.

Қол шілтерлері өрілген, филейные (тігілген) және тоқылған, жиек

формасында, тақырыпты, кейбір кезде жеке бүйымдарда - жағаларда,

ендірмелерде болады. Шілтеріні әйелдер және балалар іш-киімдеріне,

көйлектер және блузкаларда қолданылады.

Жиек- қарсы беті тісті, тігілетін матаға бірдей болып келетін шілтерлі

жолақ.

Бастыра тігу- екі бүйымның арасына тігілетін бірдей жиекті шілтерлі

жолақ.

Тақырыпты- шақпақ, овал, дөңгелек формасындағы шілтерлі ендірме.

Қол жүмысымен өрілген шілтерлер бағалы болып келеді, олардың

өндірісі Вологодский, Рязанский және Ресей Федерациясының басқа

аудандарында дамыған көркемөнер саласы.

Өрілген шілтерлерді мақта матадан, дөрекі зығыр және жіптерден

алынады. Қол жүмысы үдерісі өте күрделі және қиын болып келеді,

жастықшаға цилиндр пішінді өрнек салынған қағазды түйреуіштермен қадап

бекітеді. Ұршықтың көмегімен- бір жағына жіп байланған, бір жағы үстау

үшін арналған үшталған ағаш таяқшалардың көмегімен жіпті түйреуіштің

айналасына орап белгілі бір мөлдір өрнекті қүрап тоқиды. Бүл жолмен

шағылысқан шілтерлер алынады. Тізбекті шілтерді дайындағанда бірінші

үршық көмегімен өрнекті дайындайды, содан кейін ілгек қүрайтын сирек

тормен бір-біріне жалғайды. Шілтерлер аса күрделі емес, қайталанбалы

суретті, тура саналған жіптердің са- нымен жасалатын айқаспалы болып

келеді. Шілтерлер санаулы жіптер санының айқаспасымен дайындалатын

күрделі емес, қайталанатын суретті болады.

Филейные (тігілген) шілтерлерді қалың жіпті торда өрнектерді инемен

кестелеу арқылы пайда болады. Тоқылған шілтерлер кроше жіптерінен ілгек

арқылы тоқиды.

294

Машиналы шілтерлер іш-киімдер және көйлектерді әрлеу үшін жи-

ектеме түрінде, сонымен қатар той киімдері және блузкалар үшін бүтін

шілтерлі жайма ретінде шығарылады. Шілтерлерді арнайы шілтерлі ма-

шиналарда өру машиналарында дайындалады. Олар өрілген, тоқылған және

кестеленген болады.

Өрілген шілтерлер (басонные) - ауыр, массивті, анық бедерлі суретті

қалың өрнекті (көмкерме) жіптердің көмегімен жасалады. Екі жіптер

жүйесінің өрім көмегімен (негізгі және өрнекті) ілгекті жаккардты ма-

шиналарда мақталы, вискозды және текстурленген жіптерден пайда болады.

Сонымен қатар қалың өрілген шілтерлер шығады, олар қолдан тоқылған

шілтерге үқсайды.

Тоқылған шілтерлер негіз тоқитын көп тарақты шілтерлі машина- ларда

шығарылады. Өрілген шілтерден айырмашылығы, грунт бойын- ша

квадратты немесе алты қырлы үяшық (тюль) арқылы тығыз емес өрнек

өтеді. Суреттері геометриялық немесе өсімдікті өрнектер, өте күрделі,

жаккардтты болады.

Тоқылған шілтерлерді тоқыма автоматтарында, тегіс тюлде неме- се

тоқыма жаймада (жіңішке мақталы немесе капронды) сурет пайда болады.

Суреттері әр-түрлі, вискозды немесе мақта маталы жіптерден дайындалады.

Кесте жайма бойымен керекті жолақ енімен арнайы машиналарда

кесіледі. Кестеленген шілтерлер трикотаж бүйымдарын әрлеу үшін

қолданылады.

Машиналы шілтерлі және шілтерлі жаймаларды мерсерленген

ширатылған мақта маталы иірімдерден, вискозды және капронды қүрамдас

жәптерден, ал сирек жағдайда штапельді, лавсанды немесе жүн иірімдерден

шығарады.

Жаккардты аппаратты шілтерлі машиналарда үш жүйелі жіптерден

түратын шілтерлер мен шілтерлі жаймалар дайындалады ол: негізгі, өрнекті,

арқаулы болады. Шілтер ені 12,7 мм болатын арқау жіптерінщ санына

байланысты шілтер машиналары 7 - 16 топтарға бөлінеді.

Шілтерлі машиналарда арнайы шілтерге біріктіру жіптерінің енгізу

арқылы, соңғы әрлеу кезінде шығарып 50 -300 дейін дайын шілтер

жолақтарын (еніне байланысты) шығарылады.

Шілтерлі машиналарда шығарылатын шілтердің негізгі түріне

12.1 - кестеде көрсетілген, жіңішке (валансьен), жіңішке енді (малин),

жіңішке рельефті (бретон), рельефті енді (брабант), орыстың (торшон)

түрлері жатады.

Өрілген (басонные) шілтерді мақта маталы иірімді, вискозды және

капронды қүрамдас жіптерден өрнекті екі жіптің жүйелі айқасынан

дайындайды.

Кестеленген шілтерлер тегіс боялған мақта маталы немесе жіңішке

трикотаж жаймамен, ал сирек капронды маталарда кестелеу автоматта-

рында кестеленеді. Әр түрлі суреттерді кестелеу автоматтарында мақта

295

маталы, вискозды жіптерден орындайды. Кесте бүкіл жайма бойы- мен

өңделеді, оны арнайы машиналарда керекті енді жолақтарға кесіледі. Бүл

шілтерлерді әйелдер трикотаж іш-киімдеріне қолданылады.

Гипюр (ауалы кесте). Кесте мата бойымен мақта маталы иіріммен

орындалады, ал кейін оны алып тастайды, соның арқасында кестелен- ген

сурет фонсыз қалады. Кестені термоөңдеуден және механикалық әсерден

кейін алып тасталынатын, алюминий түздары сіңген мақта маталы матада

кестелеу автоматында орындалады. Жіңішке гипюрді өңдеу кезінде ерітіп

жіберілетін табиғи жібек матасынан кестелеп жа- сайды. Гипюр - ауыр,

массивті шілтер, блузка және көйлектерді әрлеу үшін қолданылады.

Тюль (тор) - ағартылған немесе түрлі-түсті алты қырлы немесе төрт

қырлы үяшықты формалы тор жайма. Қолданылатын шикізатқа байланысты

тюль мақтақағазды, жартылай жібек (вискозды жіптермен) және

синтетикалық болады. Тюль тегіс және өрнекті, суреті бар бо- лып бөлінеді,

тюльді іш киімді, көйлектерді, блузкаларды әрлеуге қолданылады. 12.5.,

12.6., 12.7- суретте кестеленген, гипюр шілтерлер көрсетілген.

Кесте 12.1 - Шілтерлі машиналарда шығарылатын шілтерлер

Атауы Ені, мм Сипаттамасы

Жіңішке (валансьен) 10-40 Ромбты торда торға қарағанда (12.5-сурет,а)

қалыңдатылып қой- ылған өсімдікті

өрнектер мен геомет- риялық фигуралардан

күрделі емес өрнектерден ширатылған

мақта мата- лы иіріммен дайындалған.

Енді жіңішке (малин) 40-120 Алты қырлы үяшықты торда мақта маталы

тарақты ширатылған иірімнен немесе

капронды қүрамдас жіптерден өтетін өрнек.

Шілтер жеңіл, өте мөлдір болады

Бедерлі жіңішке (бре- тон) 10-40 Мақта матадан жасалған анық белгіленген

фон және сурет.

Бедерлі енді (брабант) 45-100 Бедерлі сурет сипаттамасы жіңішке

шілтердегіге үқсас болады

Орыстың (торшон) 15-100 Мақта маталы иірімді бедерлі суретті шілтер

қолдан өрілген шілтерлерге үқсас болады

296

Тігісті - арнайы машинада дайындалған кестеге қосылған тесіктері бар

ағартылған жіңішке мата жолағы. Тігісті түрін жиек және басып тігілген

түрінде шығарылады, әйелдер және балалар бүйымдарын әрлеу үшін

қолданылады. Тігісті түрін әрлеуіш мата түрімен шатастыр- мау қажет, олар

тігіс түріне үқсас кестелі болып келеді, бірақ өлшенген жайма түрінде

шығады.

Сурет 12.5- Машиналы шілтер а-

жіңішке (валансьен); б-енді (малин); в-бедерлі

(брабант); г-грунтты (торшон)

297

Сурет 12.6- Кестеленген шілтер

Сурет 12.7- Гипюр (ауалы шілтерлер)

298

12.2. КИІМ ФУРНИТУРАСЫ

Фурнитуралар-тігін өндірісіне қажетті көмекші бүйым. Фурниту- ра

тігін бүйымдарын түймелеу, бекіту, осы бүйымдардың бөлшектерін

жеңілдету, сонымен қатар киімнің кигенде ыңғайлы болуы үшін

қолданылады. Тігін өндірісінің фурнитураларына: түймелер, сыдыр- малар,

кнопкалар, ілгектер, ілгіштер және қапсырмалар жатады.

Түймелер түймелеу үшін, сонымен қатар киімді әрлеу ретінде

қолданылады. Түймелерді келесі түрлерге бөледі ол: - материалы бойынша-

пластмассалы, металлдан жасалған, керамикалық, аралас, бекіту элементтері

бойынша- тесікті, қүлақшалы, дайындау әдісі бой- ынша- қүйылған,

пресстелген, механикалық өңделген, штампталған, жиналған, әрлеу

бойынша-қорғағыш сәндік жабындысыз және фоль- гамен тығыздалған

болады. Пластмассалы түймелерді дайындауына байланысты келесі

топтарға бөледі ол: әйелдер, ерлер және балалар киімдері, жейделер, іш

киімдерге қолданылады.

Киімдерге арналған түймелер келесі классификацияларға бөлінеді:

- Дайындалуы бойынша - пальтолық, костюмдік, көйлек-

тік,шалбарлық, іш- киімдік, формалық, балалар киімдеріне арналған

түймелер;

- Түйме диаметрі мм;

- Өңделген материалына байланысты галалитті, акрилатты, целлу-

лоидты, металдан жасалған, әйнекті, түмсықты, сүйекті, перламутрлі,

ағаштан және пресстеп жасалған;

- Сыртқы түріне байланысты, пішініне қарай- домалақ, сопақ, со-

зылған, дөңгелекке үқсас, жартылай дөңгелекке үқсас, иілген, б) беткі

қабатына қарай -тегіс және бедерлі; в) боялуы бойынша- қара, ақ, түрлі-

түсті, ала, тасбақа тәрізді, рубин тәрізді, янтарь тәрізді болады;

- Киімге бекітілуі бойынша түймелер түйменің ортасында орна- ласқан

екі немесе төрт тесікті, бүтін, нүктелі немесе түйменің төменгі жағы сым

темірлі ілгекшемен болады. Өндіріс түймелердің әр түрлі өлшемдерін

шығарады, ол 12.2- кестеде көрсетілген.

Кесте 12.2 - Түймелер өлшемдері

Түймелердің өлшемі мм

(диаметр)

Тесіктер

өлшемі Тесіктер

ортасының ара-

қашық тығы

Қүлақша биіктігі

7 1,6 2,5 3,5

9-12 1,8 3 3,5

13-17 1,8 3,5 3,5

18-22 2 4 4

23-30 2,5 4,5 4,5

30-дан жоғары 2,5 5 5

299

Пальтолық түймелерді 26мм өлшеммен (диаметр) және одан жоғары,

костюмді (ерлер пиджактары, кеудешелер, күртешелер, әйелдер жакеттері

үшін) 20-25мм, көйлекті (әйелдер және балалар көйлектері үшін)-12мм және

одан жоғары, шалбарлық -14-17мм, іш- киімдік (ерлер, әйелдер, балалар

және ақ жайма үшін)- 10-19мм, фор- малы - 14,18,22, 24мм болады.

Ерлер киімдеріне арналған түймелер формасы және әрленуі

қарапайымдылығымен ерекшеленеді. Негізінен олар домалақ, жазық, сәл

ойыңқы немесе оң беті томпақ болады.

Әйелдер киімдеріне қолданылатын түймелер (пальтолық, жакеттік.

көйлектік) әр түрлі формалы және әрлеулі: жазық (дөңгелек, овалды, үш -

төрт бүрышты, оң беті түрліше өңделген- тегіс, томпақ немесе бедерлі

суретті), шар тәрізді, цилиндрлі болып шығарылады.

Түймелердің негізгі қасиеттері олардың өңделетін шикізат

материалдарының қасиеттерімен анықталынады. Өңделетін шикізат

материалға байланысты механикалық әдістерпен (кесу арқылы), штамптау,

кезекті әрлеумен пресстеу арқылы өңделеді. Механикалық өңдеу кезінде

керекті диаметрлі дөңгелекшелер (үлгілер) кесіп алы- нады, тағылып,

фрезденіп, өңдейді. Штамптау кезінде үлгілерді оң беті керекті суретпен бір

мезгілде штамппен жонады. Прессүнтақтан түймелерді пресстеу арқылы

дайындайды. Ол үшін арнайы пластика- лы үнтақты қыздырылған пресс-

формада салып, жоғары температура- да қысыммен балқытылады,

суығаннан кейін пресс-форманың форма- сында қатады. Пресс үнтақтан

жасалған түйме сынығынан түйіршікті қүрылымы анық көрінеді.

Түйменің сапасын сыртқы түрімен, қүрамындағы негізгі қасиеттері

арқылы анықтайды.Түймелердің сыртқы түрінің формасын тексерген- де

олардың оң бетінің формасының дүрыстығын, өлшемдерін және суреттерін

қарайды. Түймелердің бетінде сызаттар, шытынаулар, дақтар және жиектері

өткір үшты болмаулары қажет. Түймелер сапалы және мықты болуы керек.

Биіктігі 1,5 м жерден қүлағанда зақымданбауы, судың әсеріне де төзімді

болулары қажет. Суға төзімділігі келесі әдіспен анықталады ол: алдын ала

өлшенген түйме температурасы 17- 23°С болатын суға 24 сағатқа салып

қояды, судан алып қайта өлшенеді. Түймелер күн сәулесінің әсерінен өзінің

түсін, формасын, сыртқы түрін өзгертпеулері керек. Жарыққа түрақтылық

қасиетін анықтау үшін түйменің бір бөлігін жарық өткізбейтін қара қағазбен

тығыздап жауып, бір бөлігін ашық қалдырады.

Батырмалар - серіппелі қозғалысты түймелік, қүрастырылуы бой- ынша

кнопкаларды сақиналы серіппелі кнопкаларға, омега тәрізді серіппелі,

серіппелі төлкемен, материалы бойынша- болатты, жез, аралас, жабынды

түріне байланысты- никельмен, тотықпен, жезді, лак бояқты болады. Тігін

өндірісінде қолданылатын кнопкалардың негізгі түрлері және олардың

ашылғандағы жүмсалатын күш өлшемі төменде көрсетілген:

300

Кнопкалар типтері Ашуға жүмсалатын күш

КГ-1,КШ-2 2-5

КШ -3,Кш-4 5-12

КШ-5,КШ-6,КШ-7,КШ-8 8-20

Кнопкаларды арнайы өлшемдермен дайындайды, мм: КШ-2 диаметрі 6,5

және биіктігі 3, КШ-3-7,5 және 3(Сәйкестігі бойынша), КШ-4 -9, 3,5, КШ-5-

11, 4,5 КШ-7-16, 3, 16, 5,2, КШ-8- 18, 5,5.

Сыдырма ілгек. Сыдырмалы ілгек мақта маталы өңірлік таспаның,

сыдырманың екі жолағына бекітілген екі қатар звенодан түратын, қозғалыс

кезінде жоғары- төмен сыдырма бойымен жылжып ілгектерді

ағытыпнемесетүйықтапбекітеді.Металлданжасалғансыдырмаілгектер төрт

түрлі болады: А- бір замокты және алынбайтын шектеуішпен; Б-екі замокты;

В- бір замокты және алынбалы шектеуішпен; Г-екі замок- ты алынбалы

болады. Сыдырмалар әр түрлі киімдерде қолданылады (көйлектерде,

костюмдерде, пәлтелерде), сыдырмының екіші түрі тек қана арнайы

киімдерде, спорттық күртешелерде, кожгалантереялық бүйымдарда

қолданылады.

Тігін өндірісінде сыдырмалы ілгектің металлдан жасалған және

пластмассалы түрлерін қолданады. Механикалық қасиеттерінің негізгі

көрсеткіштері 12.5. кестеде көрсетілген.

Звенолар, сыдырма және шектеуіш жезден, болаттан (хромдалған немесе

никельденген) және пластмассадан болады. Сыдырманың басқа бөлшектері -

жоғарғы шектеуіш, төменгі шектеуіш, төменгі шектеуіштің корпусы- сол

материалдардан, сонымен бірге төменгі қысымды полиэтиленнен,

фенопласттан, полиамид және полистирол шайырынан алуға болады.

Сыдырмы ілгектер звеноларының еніне байланысты өте үсақ (3мм), үсақ

(3-5мм), орташа (5-7мм), үлкен (7-10мм), өте үлкен (10мм және одан

жоғары) болып бөлінеді. Сыдырмалар үзындығы 120, 150, 180, 200, 250, 300

мм өңделіп шығарылады.

Сыдырмалы ілгектерге келесі талаптар қойылады, олар жылтыр, дақсыз,

сызатсыз, датсыз болуы керек. Ілгектің звеноларының өлшемі бойынша

бірдей және таспаға берік бекітілуі керек. Ілгектің сыдырма- сы жүмысшы

сыдырма бойымен оңай әрі еркін жүруі қажет. Өңірлік таспа таза және

дақсыз болуы керек.

Ілгек пен ілгіштер. Тігін өндірісінде қолданылатын ілгектер мен

ілгіштер көйлектік, шалбарлық болып бөлінеді.

Көйлектік ілгектер мен ілгіштер 12.8., 12.9 - суретте көрсетілген,

өлшеміне байланысты келесі № 2,3,5,6 және 7 бөлінеді. Номірленген

ілгектерге сол номірдегі ілгіш сәйкес болуы керек. Нөмірленген ілгектер,

ілгіштер туралы мәлімдеме 12.3-кестеде көрсетілген. № 6,

7 ілгектер мен ілгіштер шешіліп кетпеу үшін арнайы фиксатормен өңделеді.

301

Көйлектік ілгіштер мен ілгектерге шикізат ретінде көміртектігі төмен

болат сым темір немесе мысты-мырыш балқытпалары қол- данылады. Сым

темірдің соңғы түрі .№5,6 және 7 ілгектер мен ілгіштер- ді өңдеуде

қолданылады.

Қолданылған материалдары бойынша ілгектер мен ілгіштерді болат

таспадан, болаттан немесе жез сымнан дайындалады. Жабынды түріне

байланысты никельденген, боялған және алдын ала фосфатталған бетте

боялған болып бөлінеді. Киімдерге арналған ілгектер мен ілгіштердің негізгі

типтерінің сипаттамасы 12.4-кестеде берілген.

Сурет 12.9. Көйлектік фиксаторлы ілгек

302

Кесте 12.3- Сыдырмалы ілгектің механикалық қасиеттерінің көрсеткіштері

Тип Жабық

звенолар

ені,мм

Жабық

звенолардың

үзілу күші, даН/см

Замоктың

сыну

күші,даН

Замокты

фикса-

циялау

күші,даН

Замоктың

қозғалу

күші,даН,

жоғары

емес

00 3,2 5 6 3 0,4

0 4,2;4,7(4,0) 5,5 (7,8) 7 (5,8) 3 (4,9) 0,5(0,39)

10 6;6,3(6,5) 10 (14,7) 15(11,7) 7(7,8) 0,8(0,49)

10с 6(6,5) 15 (19,5) 15 (22,5) 7(11,7) 0,6(0,49)

12 6,8;6,9 13 18 7 1,3 15 7 18 15 8 0,8

18 7,6;7,8 18 25 - 1

20 8(8,4) 18 (19,6) 25(19,6) 9(9,8) 1(0,98)

Кесте 12.4 - Киімге арналған ілгектер мен

ілгіштердің сипаттамасы

Ілгектер

мен

ілгіштер

типтері

Ілгектер

мен

ілгіштерді

белгілеу

типтері

Тағайын

далуы Ілгек

үзындығы,

мм

Ілгіш

үзындығы,

мм

ККүш даН,

кем емес

Сымнан 02 Сырт қы 24 22 5

киім

03 20 18 15 05 16 14 7,5 06 11 10 5 07 9 8 5 06ф 10,5 11 6 07 9 8 2 ф 6,2 5,2 2

Таспадан 08ф Шал бар 20 - 21 11 20,5 - 21 12 26,3 - 21 13

Ілгектер мен ілгіштердің сапасын сыртын тексеру арқылы, соны- мен қатар сынақ нәтижелерінің негізінде (механикалық қасиеттері және коррозияға төзімділігінің көрсеткіштері бойынша) анықтайды. Болат ілгектер мен ілгіштер әрленуіне қарай лакталған, оксидтел- ген, фосфатталған түрлері болады. Мысты-мырыш балқытпасынаң жасалған сым темірлі ілгектер мен ілгіштер никелденген немесе күмістелген болады.

303

Көйлектік ілгектер мен ілгіштерді шалбардан басқа әр түрлі киімдерде

қолданылады. Үлбірлі қой терілерінен дайындалған тонды бүйымдарда №2,

пәлте мен шинельдерге №3, китель мен кеудешелер үшін №5, әйелдер және

балалар көйлектері үшін №6 және 7 ілгектер мен ілгіштер қолданылады.

Кесте 12.5 - Көйлектік ілгектер мен ілгіштердің өлшемдері

номер Сым

темірдің

диаметрі

мм

Ұзындығы мм Қүлақ-шадағы

ілгек, ілгіштің ені

мм

Ілгіш- тің

ені

мм

Ілгек-тің

түмсы-

ғының

ені

мм ілгек ілгіш

1 1,60 24 22 16 10,0 16

2 1,40 20 18 13 9,0 13

3 1,00 16 14 10 7,5 10

5 0,90 11 10 7 6,0 7

6 0,78 9 8 6 5,0 6

7

Шалбарлық ілгіштер мен ілгектері бірнеше бірнеше типте өңделеді. Ең

көп тарағаны 12.10- суретте көрсетілген. Шалбарлық ілгектер мен

ілгіштерге шикізат ретінде диаметрі 1,6мм төменкөміртекті болат не- месе

1,6мм қалыңдықты суық прокатты болат таспа қолданылады. Әрленуі

бойынша шалбарлық ілгектер мен ілгіштер көйлектік сияқты лакталған,

оксидтелген, фосфатталған болады. Шалбарлық ілгектер мен ілгіштер

шалбар белдігінде, пәлтелерде қолданылады.

Көйлектік, шалбарлық ілгектер мен ілгіштердің сапасы сыртқы түрі

негізгі тексерудегі нәтижелеріне байланысты, механикалық қасиеттерінің

коррозияға төзімділігі арқылы анықталады.

Ілгектер мне ілгіштер дүрыс формада тегіс, түзу, дат баспаған болуы

керек. Лакталуы тегіс, түйіршіксіз болуы керек. Ілгек ілгішке жеңіл, тез

кіруі қажет. Ілгекшелер қүлақшалары үшталмаған қырлары жіптерді кеспеуі

керек. Коррозияға төзімділігін 96%-98% ылғалдылықтан, температурасы 18-

25°С болатын коррозиялық камерада анықтайды. Камерадан 24 сағаттан

кейін лакталған, никельденген, күмістенген бүйымдарда, оксидтелген-15сағ

кейін коррозияға үшырамауы керек.

Механикалық қасиеттерінің төзімділігі келесі әдіспен анықталады.

Түймеленіп түрған қүлақты бір жүпты қатты бекітілген қүлақша диаметрі

ілгек пен ілгішке сәйкес болат шпилькаға кигізіледі. Басқа жүпқа 0,5 кг жүк

ілінеді және жүкті біртіндеп қажетінше көбейтеді. Жүкті алғаннан кейін

ілгек пен ілгішті деформацияға түспеуі керек. Көйлектік ілгек ілгішке

(МемСт 547-54) шектелген жүк салмақ №2- 12 кг, №3-7,5кг, №5-4,5, №6-

3,5кг, №7-1,5кг сәйкес болуы қажет.

304

а

Сурет 12.10. Шалбарлық ілгектер мен ілгіштер: а-штампталған

ілгек, сым темірлі ілгіш; б, в- штампталған ілгек пен ілгіштер; г- сым темірлі ілгек

пен ілгіш; д- штампталған ілгек,

сым темірлі ілгіш

Шалбарлық ілгектер мен ілгіштер (МемСт 7093-54) типтегі шектелген жүк

салмақ -17кг болуы керек.

Қапсырмалар, рамкалар, сақиналардъі болат сымнан, таспадан не- месе

болат және жез жапырақшалардан дайындайды. Қапсырмалар формасына

және өлшемдеріне байланысты 100-250 даН, рамкалар- 40-250 даН және

сақиналар -15-200даН сақтауы күшті көтере алулары қажет.

305

20-6313

12.3. ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ МАТАЛАРДЫҢ ҚЫСҚАША

СИПАТТАМАЛАРЫ

Альпака - Чили және Перуде түратын ламалардан алынады. Жүні

жүмсақ, жіңішке, жібекті жылтыр, жоғары сапалы қоспаларға қолданылады.

Альпака иірімін оңтүстік америкалық түйе тектес жануарлардың бір түрінен

алады.

Ангора - бүл ангорлық ешкінің алынатын жүн. Тегіс ақ иірім жеңіл жүқа

трикотаж үшін мінсіз болып табылады.

Атлас - айрықша айқаспа түрімен дайындалған өте жылтыр қабатты

мата.

Брқ;ыт-(мақпал-барқыттың француздық аты)жіңішке және жыл- тыр

(мысалы, панбарқыт), тегіс емес, қалың немесе плюшті. Кез келген жағдайда

түгінің белгілі бір бағытта түруына байланысты. Мақтадан не- мес жасанды

жібектен қүрылымды өңделген немесе өрнекті бархаттың түрлері бар.

Бәтес - Жасанды және табиғи талшықтардан дайындалады, бүл нәзік,

жүқа мата.

Бүртік, Букле - Бүл ретсіз орналасқан ілгекті және түйінді қабатты жүн

мата.

Шибарқыт-Вельвет - Манчестерлік вельвет, кең жолақты вель- вет,

майда жолақты вельвет, бархатты вельвет, мақта маталы вельвет, өрнекті

вельвет, эластикалы вельвет- бүл матаның түрлі атаулары. Ол мақтадан және

вискозды жібектен алады, оң бетінде әр түрлі түкті биіктікті жолақты

түрлері жиі кездеседі, өте мықты болады.

Түйе жүні - Бір өркешті түйенің немесе нардың түгі немесе жүні. Түйе

жүнін көбінесе боямай өңдейді және жоғары сапалы пальто ма- таларына

қолданады. Боялмаған жүннің түсі ашық-қоңыр болады. Жүнді қоспаның

түріне байланысты мата түрлі қалыңдықты және жүмсақтықта болады.

Вискоза - ағаштан алынған, целлюлозды табиғи мата. Вискоза

қүрамында қоспалы мата түрінде жиі қолданылады, мысалы, зығырмен және

жібекпен;

Виши - шақпақты майда өрнекті, өз атын Франциядағы аттас қаладан

алған. Алғашқы рет майда төртбүрышты шақпақты мата 1850 жылы Ви-

шиде шыққан. Бүл өрнек тек қана қызыл немесе көк, ақ түстермен шыққан.

Енді ақ түспен қатар басқа түстерді де сәйкестендіріп шығарылады. Бүл

өрнекті мақта маталы маталардан жиі табуға болады.

Габардин - Бүрын Париждегі сән салоны осылай аталатын. Айрықша

айқаспа мақтаға, жүнге немесе жасанды талшықтарға беріктік береді.

Беріктігі жағынан габардинді әйелдер және ерлердің костюмдері мен

пальтоларға қолданылады.

Гленчек - ерекше өрнекті шақпақты жүн немесе қоспалы мата, негізгі

шақпақтан және оның үстіндегі шақпақтан қүралады және

306

матаға тегіс емес рең береді. Сұр немесе жасыл түсті дөрекі шұғалы «тауық

аяғы» немесе пепита-шақпақ пайда болады.

Дөрекі шұға - жүнді қоспадан немесе жүннен дайындалады. Жібі дөрекі,

иленген және матаға тегіс емес рең береді, сұр немесе жасыл түсті дөрекі

шұға түрі жиі ұсынылады.

Джерси - жіңішке тартылған жүнді трикотаждан жасалған көйлекті,

костюмді маталар тобының аты. Жұмсақ, өте ыңғайлы- қынап тұратын

модельдерге мінсіз мата, өйткені ол қимылды шектемейді. Түспейтін ауыр

толқынды және жылтыр болады, джерси нәзік жайма түрінде тиімді

көрінеді.

Драп - өте қалың және жұмсақ жүн мата, драптың жақсы жылулық

қасиеттеріне қарай, оларды көбінесе пальто тігіледі.

Дюветин - шабдалы тері, матаның түрін оның атынан білуге бола- ды.

Оң беті бархатты болып келеді.

Дюшес - жоғары сапалы әйелдер киіміне астар ретінде неме- се кешкі

көйлектер үшін қолданылатын жібектен немесе жасанды талшықтардан

жасалатын өте жылтыр тегіс мата.

Шырша - егер матадағы өрнек шыршаға ұқсас болса, онда оны -

«шыршалы» деп атаған дұрыс. Талшықтар айқаспасы - майда жолақ және

диагональ түрінде болып келеді.

Жаккард - перфокарталы тоқу техникасын ойлап шығарған,

(Франция,1800). Нәтижесінде шыққан өрнек оның атымен аталған.

Зефир - жұқа нәзік мата. Ол жұмсақ және төгіліп тұрады. Бұл мата- дан

жейделер және блузкалар тігіледі.

Камвольді маталар. Жүннің таралған және аралас талшықтарынан осы

матаға өңделіп шығады. Тығыз айқаспа анық байқалып тұрады.

Кашгора. Бұл Жаңа Зеландияда өсірілетін кашгор ешкісінің жүнінен

алынатын мата. Мата өте берік, кашемирдің жеңілдігі мен жұмсақтығына ие.

Кашемир. Суық Гималайда өсірілетін ешкі жүнінен алынады, бір

қырықтық кезінде бұл керемет матаның кішкене мөлшері ғана алына- ды,

сондықтан кашемир өте қымбат болып келеді.

Шақпақ - бұл ежелгі мата өрнегі. Біздің э.д бірнеше жыл бұрын кельттер

түрлі түсті шақпақты мата тоқыған.

Клоке - Беткі қабаты көпіршікті жүннен, мақтадан немесе жасанды

талшықтардан жасалған берік мата.

Коверкот - габардинге ұқсас. Жақыннан мұқият қарағанда диаго-

нальдар байқалатын жүн мата.

Котеле - мата «котеле» атын сипағанда байқалатын өзінің май- да

жолақты түйіршікті қабатына міндетті. Котеленің сипаттама- лы

ерекшеліктері -ерекше жеңіл, жұмсақ төгілген, мыжылмайтын мата.

Кракле - (фр. сга§ие1е-шытынаған)-Беткі қабаты крепке ұқсас және

«көпіршікті» құрылымды болады. Бұл мата мақтадан немесе жасан-

307

ды талшықтардан дайындалады, сол себепті блузка және көйлектерге жақсы

сәйкес келеді.

Креп - ширатылған талшықтардан дайындалғандықтан тартылған және

беткі қабаты тегіс емес болады.

Крепдешин - Қытайдың крепі-нәзік жібек мата, айрықша айқаспамен

тоқылу арқасында өзі тегіс емес болады, бетінде түйіршігі бар.

Креп-жоржет - шифон және крепдешинге үқсас келетін жібек мата

түрінде жиі кездеседі, бірақ креп-жоржет тығыз және сипап байқағанда

түйіршікті болады.

Бойымен қатпарланған креп - өзінің сыртқы қүрылымымен ағаштың

қабығына үқсас, мақтадан немесе химиялық талшықтардан дайындалады

және эластикалығы жоғары.

«Құс аяғы» - матадағы өрнек: бүрыштары үзартылып тартылған шақпақ

ретінде, көбінесе пепита матасына үқсайды.

Лама-вигонь - әлемдегі ең қымбат мата. Атауы Перудегі жоғалуға

айналған ламалардың атынан шыққан. Бүл жүннен алынған мата ка-

шемирге қарағанда әдемірек болады. Лама-вигоньнан алынған пальто

бағасы өзінің сирек түріне байланысты 40 мың $ болады.

Ламе - (фр. ^ате-металл пластина). Матаға жылтыр жібек тоқылған, беткі

қабаты металды жылтыр болып келеді.

Латекс - резиналы талшықтардан алынған мата.

Зығыр - зығыр сабағынан алынатын табиғи өнім, жіптері түрлі

қалыңдықта болуы мүмкін. Зығыр қатты мыжылыды, ауаны жақсы өткізеді

және денеге тигенде салқындықты сездіртеді.

Люрекс - металл жіптерден дайындалған тартымды қымбат емес жылтыр

мата.

Меринос жүні - Оны австралиялық немесе оңтүстік америкалық

қойлардың түрінен алынатын жүннен жасайды, өзінің жіңішкелігімен,

жүмсақтығымен және эластикалығымен ерекшеленеді.

Микроталшық - Химиялық талшықтардан алынған өте жеңіл ма- талар,

олар желге және ауа-райының қолайсыздығынан сақтайтын киімдер үшін

мінсіз болып келеді.

Мохер - Кіші Азиядағы Ангора ауданындағы ангорлық және мохерлік

ешкілердің биязы жүні. Ол трикотажға үлбірлі түр береді, басқа жүнге

қарағанда мықтылығы жоғары болады.

Муар - (фр. тоіге-төсеулермен суға малынған) Қүбылмалы қалың жібек,

өрнегі ағаш текстурасын еске салады. Бүл мата- жібек немесе жасанды репс.

Нағыз және нағыз емес муар бар, айырмашылығы-өңдеу техникасында.

Муслин - Мата ирактың Муслин қаласының атымен аталған, тығыз

тоқылмаған, жеңіл, жүмсақ, бірақ түкті болып келетін мата.

Таза қой жүні - Жүннің ерекше сапасымен, бояудың беріктігімен,

мықтылығымен және форма сақтағыштығымен ерекшеленеді. Оны тірі

қойлардың қырқылып алынады.

308

Органза - қарапайым жүмсақ жылтырлы өте жеңіл мөлдір мата.

Алғашқыда тек жібектен, ал қазір оны полиэстерден де дайындайды.

Органза - креш - «крэш» сөзі ағылшыннан шыққан және сән тілінде

мыжылған әсерді білдіреді. «Крэш» матасының сипаттамалық

ерекшеліктері-анық сынықтардың болуы. Жіңішке органзада нәзік

жылтырда орындалған, бүл ерекше әсер туғызады. Органза-крэштің

артықшылығы-күтім кезіндегі қарапайымдалығымен еркшеленеді.

Қамқа - Парча- күрделі өңдеуден өтетін өрнекті мата, алтын неме- се

күміс жіптермен тоқылған түрі жиі кездеседі.

Пепита - кішкентай шақпақты өрнек. Диагональ шақпақтары үшін

пепитаны «тауық аяғымен» шатастырады. Айырмашылық белгісі: «тауық

аяғы» сияқты диагональ ромбтарының тартылған, үзартылған бүрыштары

жоқ болады.

«Тұзды бұрыш» - ақ-қара немесе ақ-сүр нүктелі өрнек. Матаның оң беті

дөрекі және мықты, спорт стиліндегі киімдер үшін қолданылады.

Песлий өрнегі - Бүл 1802 жылы үнді, шығыс үлгілеріндегі жүн ора-

малдары тоқылған. Ағылшын қаласының атауынан шыққан. Өрнекте

үлгіленген пальма жапырақтары салынған, оны түріктік деп те жиі атайды.

Пике (фр. рідие-сырып тігу) - мақта маталы көзге және сипап сезген- де

«тығыздалған» болып келеді. Бүл матапластикалы беткі қабатымен қаттылау

әсер туғызады.

Көйлектік мата - Шотландық аралдар атына аталған жүн немесе

қоспалы тегіс емес қабатты, беттік қабаты дөрекілеу мата. Бүл матадан

пальто, әйелдер және ерлер костюмдерін тігеді.

Полиэстер - бүл жаңа полиэстердің 1960 -жылдарда шыққан жа- ман

атты полиэстерге үқсамайды. Енді бүл синтетикалық материал ауаны жақсы

өткізіп, өзінің жоғары жүмсақтығымен ерекшеленеді.

Поплин - мерсерленген мақтадан аса қалың емес, мықты, тығыз мата.

Пэчворк - 2000 жыл бүрын Средиземноморье әйелдері қүрақтарды бір-

біріне қосып тігуді ойлап тапқан 18-і және 19-ы ғасырларда Солтүстік

Американың американдық көшпенді әйелдері «квилтэн» (қүрақтардан

сүйекті дөңгелек, жүлдыз, шақпақты және ромбты өрнектерді қүрауды)

өздеріне алған.

Репс - мерсерленген мақтадан немесе жібектен жиі дайындалатын

көлденең немесе горизонтальды сызықты жіңішке тығыз маталардың атауы.

Сәтен - Астар сатин -вискоздан жасалған тегіс, жіңішке, тығыз, әрі

жылтыр мата.

Стрейч - Кез-келген табиғи немесе синтетикалық талшықтарға қосуға

болатын, эластикалы жасанды талшықтардан -эластаннан дай- ындалады.

Бүл эластикалы талшықтардың аздаған пайызы (фирмалық атауы-лайкра)

матаға ерекше серпімділік беруге жеткілікті.

309

Шұға-Сукно - Иленгенде немесе үтіктегенде пайда болатын фетрге ұқсас

қабатты болады.

Дүрия-Тафта (парсының Іайап- жылтыр). Таза жібек тафта- өте жылтыр

жұқа жібек мата. Мата қозғалыс кезінде сықырлап қаттылау болып көрінеді.

Тафтаны жасанды талшықтардан да дай- ындайды.

Твид - түсті кішкентай түйіршікті дөрекі тегіс емес мата; көбінесе твид

ұстамды түстерде жиі кездеседі.

Жіңішке жолақ - Тоқыма өте жіңішке контрасты жолақты, қараңғы

фонда боялмаған түрде жиі кездеседі. Ерлер және әйелдер костюмдері үшін

жақсы сәйкес келеді,сондықтан камвольді жүннен жиі жасалады. Іскерлік

ағылшын стиліндегі киімге ізін қалдырған классикалық өрнек болып

табылады.

Фланель - Матаны түгіне қарсы қолмен сипағанда ғана тануға бо- латын

түгі бар. Материал-жүн немесе мақта.

Фризе - Плюшті қабатының ілгектері махрлы маталарды еске са- лады.

Мақта - Ылғалды жақсы сіңіретін болғандықтан ыстықта киген өте

жағымды аса қымбат емес табиғи өнім.

Кемшіліктері: Бірінші қайнағанда қатты мыжылыды және отырады.

Мақта арнайы химиялық өңдеуде немесе химиялық талшықты қоспада

мыжылмайтын болады. Мерсерленген мақта- бұл керемет жылтыр мақта,

бояуы анық болады.

Швейцарлық бәтес - мерсерлеу нәтижесінде үлкен беріктігі және

гигроскопиялығы жоғары жеңіл мата.

Жібек - Жібек жібін жібек құртының кокондарынан алынады. Өңделуіне

байланысты чесучу, жібек немесе аса бағалы емес бурет- жібегін алады. Кез-

келген жағдайда бұл өте жіңішке жіптерден жасалған мата.

Жабайы жібек құртынан алынған жібек жібі қалың болады.

Қайнатылған жібек: тегіс емес, замшаға ұқсайды.

Бурет-жібек - Бұл берік матаның белгісі оның түйіршікті қабаты.

Жібек бәтес - Арнайы өңдеу арқасында жібекті жылтырлығы бар мақта

маталы батист.

Қозы жүні - жас малдың бірінші қырықтығынан алынатын қозы жүні,

қой жүніне қарағанда сипап сезгенде жұмсақ болып келеді.

Шифон - вуальды еске салатын өте жеңіл, мөлдір және әуелі жеңіл жібек

мата. Шифон-жібектен тоқылған ең жеңіл, жұқа мата, бірақ өте әлсіз.

Шотландка - Түрлі түсті немесе бір түсті симметриялы жіңішке

шақпақты және енді өрнекті жолақты. Жолақпен қатар шақпақ мата

өрнегінің ең ежелгілерінің бірі болып саналады. Темір пайда болған дәуірде-

ақ кельттер шақпақты өрнекті тоқыған, (Шақпақты қараңыз), олар осы күнге

дейін шотландық шақпақ атымен аталған.

310

Эластан - қыналған модельдер үшін қолайлы, ^исга сауда белгісінің

атымен де белгілі, созылмалы талшық. Ол тоқылған кезде басқа

талшықтармен біріктіріледі. Эластан қосылған маталар көлденең де, бой

бағытымен де созылмалы болады. Өте қолайлы мата.

Эластикалы папийон - жақсы қатпарланатын және түспейтін әдемі, өте

жіңішке, классикалық жүн мата.

Оның белгілері: көлденең майда жолақты және беткі қабаты түйіршікті.

Модель келбетін шығару үшін тіккенге мінсіз сәйкес келетін, эластан

қосылған папийон ерекше қолданыста болады.

12.4. ТОҚЫМА ЗАТТАРДЫҢ КҮТІМІ

Эксплуатациялау үрдісінде тоқыма материалдар дайын күйінде

шикізаттық құрамына және тағайындалуына байланысты жуылады, ағарады (іш киімдік), химиялық тазаланады (көптеген жүн бұйымдары), үтіктеледі.

Бұйымды дұрыс эксплуатациялау үшін оған осы бұйымды қалай күту керектігі туралы белгісі бар таңбалау (бақылау) таспасы бекітіледі. Тоқыма

бұйымдарын күту туралы шартты белгілердің ар- найы МЕМСТ бар. Белгілері 12.6-кестеде берілген.

Кесте 12.6- Тоқыма бұйымдарын күту туралы шартты белгілер

Негізгі белгі Мағынасы Анықтауыш

белгі

Мағынасы

1 2 3 4

\ГУ

Жуу ҮЛАА7

\95У

\бо°с7

ҮЛЛЛУ

уЩ

Уллл7

\5СГс/

\4|/

Қайнатуға болады

60°С-тан жоғары

температурада жуу

40°С-тан жоғары тем-

пературада жуу

30°С-тан жоғары тем-

пературада жуу

Кір жуу машинасын

қолдануға болмайды

311

4

Ағарту

Үтіктеу

о Химиялык тазарту

Жууға болмайды

Ағартуға болады

Ағартуға болмайды

Ыстық үтікпен

үтіктеу(200°С-дан

жоғары емес)

Өте ыстық емес

үтікпен үтіктеу

(150°С-ден жоғары

емес)

Орташа кызған

үтікпен үтіктеу

(110°С-тан жоғары

емес)

Үтіктеуге болмайды

Кез-келген

химиялық тазалауды

колдану

Тетрахлорэтилен

(перхлорэтилен),

бензинмен химия-

лык тазалауды

колдану

Тек бензинмен

химиялык тазалауды

колдану

Химиялык

тазалауды колдануға

болмайды

1 2 3

312

1 2 3 4

о

Барабанды кеп-

тіргіште кептіру

□

Кептіру

ІіШ

Ілулі қалыпта кептіру

в

Жазық бетте төсеу

арқылы кептіру

Ұсынылған оқулықта көрсетілген 1.5, 1.6, 1.8, 1.9, 1.10, 1.11, 1.12, 1.13, 1.14,

1.15, 1.16, 1.17, 1.18, 1.19, 1.20, 1.22, 1.23; 8.1, 8.2, 8.3, 8.4, 8.5,

8.6, 8.7, 8.8, 8.9, 8.10, 8.11, 8.12, 8.14, 8.15, 8.16, 8.17, 8.18, 8.19, 8.20, 8.21,

8.22, 8.23, 8.24, 8.25 суреттер А.А.Санковтың, Н.Д.Цырендондоковтың және

В.Н.Цареваның еңбектерінен алынған.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Алыменкова Н. Д. Ассортимент плательных материалов. - М.: МГУДТ, 2000. - 48 с.

Алыменкова Н. Д. Ассортимент костюмных тканей. - М.: МГУДТ, 2000. - 26 с.

Андросов В. Ф. Технология отделки хлопчато-бумажных тканей. М.: Легкая и пищевая промышленность, 1983. -250 с.

Бершев Е. Н., Горчакова В. М., Курицина В. В., Овчинникова С. А. Физико-химические и комбинированные способы производства не- тканных материалов. - М.: Легпромбытиздат, 1993. - 352 с.

Бершев Е. И., Куриленоко А. И., Курицина В. В., Ганцов Ш., Беседин А. Н. Товароведение пушно-меховых товаров.

- М.: Экономика, 1997. -156 с. Борзунов И. Г., Бадалов К. И., Гончаров Прядение хлопка и химиче- ских

волокон. - М.:Легпромбытиздат, 1986. - 392с. Бузов Б. А., Алыменкова Н. Д. Материаловедение в производстве изделий

легкой промышленности (швейное производство). -М.: Ака- демия 2004.-438 с.

Бузов Б.А., Алыменкова Н. Д. Петрогавловский Д. Г. Практикум по материаловедению швейного производства. - М.: Академия, 2003. -46 с.

Галанина О. Д., Прохоренко Э. Г. Технология трикотажного произ- водства - М.: Легкая индустрия, 1975. - 302 с.

Далидович А. С. Основы теории вязания - М.: Легкая индустрия, 1970. - 431 с.

Ершов А. П., Хархаров А. А. Цвет и его применение в текстильной промышленности. Л.: 1974.- 164 с.

Кириллов Е. А. Цветоведение. - М.: Легпромбытиздат, 1987. - 128 с. Кокеткин П. П. Механические и физико-химические способы со-

единение деталей швейных изделий. - М.: Легпромбытиздат, 1983. - 200 с. Кукин Г. Н. Соловьев А. Н. Текстильное материа-ловедение (исхо- дные

текстильные материалы): Учебник для вузов. 2 -е изд., перераб. и доп. - М.: /Легпромбытиздат, 1985.-216с.

КукинГ. Н. Текстильное материаловедение (волокна и нити):Учебник для вузов 2 -е изд. перераб. и доп.). Г. Н. Кукин А. Н. Соловьев, А. И. Кобляков - М.: /Легпромбытиздат, 1989.-352 с.

Кукин Г. Н., Соловьев А. Н., Кобляков А. И. Текстильное материало- ведение. - М.: Легпромбытиздат, 1992 - 272 с.

Кукин Г. Н. Текстильное материаловедение (текс-тильные полотна и изделия): Учебник для вузов / Г. Н. Кукин, А. Н. Соловьев, А. И. Ко- бляков 2- е изд. перераб ,и доп.-М.: /Легпромбытиздат., 1992. -272 с.

Купрошевич В. И. Общая технология шерстяного производства М.: Легпромбытиздат, 1988. -220 с.

Кутюшев Ф. С. Скорняжное производство. М., 1989.-

Кирюхин С. М., Додонкин О. В. Качество тканей. М.: Легпромбы- тиздат, 1986. -200 с.

Кричевкский Г. Е., Корчагин М. В., Сенахов А. В. Химическая техно- логия текстильных материалов. - М.: Легрпромбытиздат, 1985. - 640 с.

314

Кричевкский Г. Е.Химическая технология текстильных материалов. - М.: Легрпромбытиздат, 2002. - 436 с.

Құтжанова А. Ж., Таймурзаева Н. О. Мақта мата өндірісінің жал- пы технологиясы. Астана: «Арман ПВ» баспасы, 2008. -246 бет.

Лабораторный практикум по материаловедению швейного произ- водства. М.: Легпромбытиздат, 1991. -432с.

Малахов С. А. Художественное оформление текстильных изделий. М.: Легпромбытиздат, 1988.-270 с.

Мадиев Ө. Қ., Айтуленова Қ. Т. Былғары және тері технологиясы. «Фолиант» Астана 2010.-216с.

Мадиев Ө. Қ., Айтуленова Қ. Т. Орысша-қазақша сөздік. - Алматы: Білім, 1996. - 104 с.

Орлов И. М., Эткин Я. С. Заготовка, первичная обработка и хране- ние животного сырья. М., 1982.- 82 с.

Перепелкин К. Е. Структура и свойства текстильных волокон. - М.: Легпромбытиздат, 1985 -208 с.

Пожидаев Н. Н., Симоненко Д. Ф., Савчук Н. Г. Материалы для одежды. М., 1975. - 215 с.

Садыкова Ф. Х., Садыкова Д. М., Кудрышова Н. И. Текстильное материаловедение и основы текстильных производств. М.: Легпром- бытиздат, 1989. -288 с.

Санков А. А. Прядильные текстильные материалы. М.: Легпромбы- тиздат, 1967. -267 с.

СимоновЕ. А. Обработка шубной и меховой овчины. М.: 1983. - 184 с. Симоненко Д. Ф. Лабораторная оценка носкости материалов для одежды. М.: Легкая индустрия, 1978. -112 с.

Склянников В. П. Потребительские свойства текстильных товаров. - М.: Экономика, 1982. - 120 с.

Смирнов Г. П. Технология производства нетканых материалов. М.: Легкая и пищевая промышленность, 1982.- 352 с.

Соловьев А. Н., Кирюхин С. М. Оценка и прогнозирование качества текстильных материалов. М.: 1984. - 160 с.

Справочник кожевника (сырье и материалы)/ под ред. Проф. К. М. Зурабяна. -М.: Легкая и пищеьвая промышленность, 1984. - 384 с.

Сурнина Н. Ф., Мартынова А. А. Технология и оборудование ткац- кого производства. М.: 1980 г.-231 с.

Страхов И. П., Шестакова И. С., Куциди Д. А. Под ред. Проф. И. П. Страхова. Химия и технология кожи и меха. Учебник для вузов, 4-е изд., перераб. и доп. - М.: Легпромбытиздат, 1985. - 496 с.

Торкунова З. А. Испытания трикотажа. М.: Легпромбытиздат, 1985.-200с. Усенко В. А. Шелкокручение. М.: 1983. - 248 с. Царева В. Н. Товароведение пушно-мехового сырья и готовой про-

дукции. М.: 1982.-320 с. Церевитинов Б. Ф., Беседин А. Н. Товароведение пушно-меховых

товаров. М.: 1977. - 176с. Цырендондоков Н. Д. Основы овцеводства. М.: Росагропромиздат, 1989-

176 с. Шпитцер К. Печатание текстильных материалов. М.: Легкая и пи- щевая

промышленность, 1984. - 100 с.

315

МАЗМҰНЫ

Кіріспе (Б.Р.Рысқұлова) ..................................................................................... 3

1 Бөлім.

Тоқыма талшықтары (Б.РРысқұлова) ................................................................ 5

1.1. Тоқыма талшықтардың классификациясы ............................................... 5

1.2. Табиғи талшықтар ..................................................................................... 8

1.2.1. Өсімдік текті талшықтар ........................................................................... 8

1.2.2. Жануар тегінен алынған талшықтар ...................................................... 27

1.2.3. Қой тұқымдары ....................................................................................... 27

1.2.4. Жүн .......................................................................................................... 32

1.2.5. Жүн талшығының құрылымы ................................................................. 34

1.2.6. Табиғи жібек ............................................................................................ 38

1.2.7. Химиялық талшықтардың құрылымы, қасиеттері

және алыну үдерістері ...................................................................................... 43

1.2.8. Жасанды талшықтар (А.Ж.Құтжанова) .................................................. 48

1.2.9. Синтетикалық талшықтар ....................................................................... 53

2 Бөлім.

Жіптерді өндіру үдерістері (А.Ж.Құтжанова) ................................................. 60

2.1. Тоқыма жіптердің құрылымын иіру өндірісінде

қалыптастыру .................................................................................................. 60

2.2. Тоқыма жіптерінің түрлері ..................................................................... 63

2.3. Тоқыма жіптердің құрылымы және қасиеттері ...................................... 65

3 Бөлім.

Тоқыма материалдарының құрылысы

(А.Ж.Құтжанова, Ж.Ш. Маханова ) ................................................................. 70

3.1. Мата өндірісінің негізгі процесстері ...................................................... 70

3.2. Матаның құрылымы ................................................................................ 73

3.2.1. Қарапайым (тегіс) айқаспалар ................................................................ 73

3.2.2. Майда өрнекті айқаспалар ...................................................................... 76

3.2.3. Күрделі айқаспалар ................................................................................. 76

3.2.4. Ірі өрнекті айқаспалар ............................................................................. 78

3.2.5. Матаның құрылымдық сипаттамалары .................................................. 79

3.2.6. Тоқыма өндірісінің ақаулары.................................................................. 82

3.3. Трикотаж өндірісі ................................................................................... 83

3.3.1. Трикотаждың түрлері және ілмектердің құрылысы .............................. 83

3.3.2. Ілмек құрау принциптері ........................................................................ 87

3.3.3. Көлденең тоқылған трикотаж өрімдері .................................................. 87

3.3.4. Бойлай тоқылған трикотаж өрімдері ...................................................... 89

3.3.5. Трикотаж жаймасыныңі ақаулары.......................................................... 91

3.4. Беймата жаймаларын өндіру ................................................................... 93

316

3.4.1. Іліп тоқыла тігілген жайма өндіру.......................................................... 94

3.4.2. Инетесімді беймата жайма өндіру .......................................................... 97

3.4.3. Желімді беймата жайма өндіру .............................................................. 98

4 Бөлім.

Тоқыма материалдарын өңдеу (А.Ж.Құтжанова) .......................................100

4.1. Бояуға және сурет басуға дайындау ...................................................100

4.2. Матаны бояу ........................................................................................104

4.3. Сурет басу ............................................................................................106

4.4. Соңғы өңдеу ........................................................................................108

5 Бөлім.

Тоқыма материалдарының қасиеттері .........................................................110

5.1. Геометриялық касиеті (Б.Р.Рыскұлова) ..............................................110

5.2. Маталардың механикалық касиеттері (А.Ж.Құтжанова) ..................115

5.2.1. Токыма маталардың бір циклды үзілетін сипаттамалары. . . . 115

5.2.2. Токыма материалдардың жартылай циклды үзілмейтін

сипаттамалары ..............................................................................................121

5.2.3. Токыма материалдарының иілу кезіндегі драпталынуы ...................123

5.2.4. Токыма материалдардың бір циклды үзілмейтін сипаттамалары.

Қыртыстанбауы ............................................................................................125

5.2.5. Токыма материалдардың көп циклді сипаттамалары ........................127

5.3. Токыма материалдардың физикалык касиеті .....................................129

5.3.1. Гигроскопиялык касиеттері ................................................................129

5.3.2. Өткізгіштік ..........................................................................................132

5.3.3. Бу өткізгіштік ......................................................................................134

5.3.4. Шаң өткізгіштік...................................................................................135

5.3.5. Токыма материалдарының жылу өткізгішітігі ..................................136

5.3.6. Токыма материалдарының температура өткізгіштігі ........................137

5.3.7. Токыма материалдарының электрлену касиеті..................................138

5.3.8. Матаның апшуы ..................................................................................139

5.4. Токыма материалдарының отыруы (Б.Р.Рыскұлова) .........................140

5.5. Пішін калыптастыру касиеті ...............................................................141

6 Бөлім.

Маталар, тоқыма және бейматалардың ассортименті

(Б.Р.Рыскұлова) ............................................................................................144

6.1 Ассортимент жайлы жалпы мағлұмат ................................................144

6.2. Ассортименттің жіктелуі ....................................................................145

6.3. Макта маталардың ассортименті ........................................................151

6.4. Зығыр маталардың ассортименті ........................................................164

6.5. Жібек маталардың ассортименті ........................................................168

6.6. Жүн матасының ассортименті ............................................................177

6.7. Трикотаж жаймасының ассортименті ................................................183

317

6.8. Беймата материалдарының ассортименті ............................................ 188 6.9. Бұйымға материалдар таңдау............................................................... 190

7 Бөлім.

Тоқыма материалдардың сапасын бағалау (А.Ж.Құтжанова) . 1 9 2

7.1. Өнімнің сапа көрсеткіштері ................................................................. 192

7.2. Стандарт бойынша материалдар сапасын бағалау .............................. 195

7.2.1. Тоқыма жаймаларының сапасын бағалау............................................ 198

7.2.2. Беймата жаймаларының сапасын бағалау 199

8 Бөлім.

Табиғи және жасанды үлбір (Б.РРысқұлова, Э.С.Масанова) . . . . 201

8.1. Бағалы-үлбір шикізаты және жартылай фабрикаты ........................... 201

8.2 Бағалы-үлбір терілерінің құрылымы ................................................... 203

8.3. Бағалы-үлбір шикізатының терілерін алғашқы

ретті өңдеу ................................................................................................... 204

8.4. Мамық-үлбір жартылай фабрикатының негізгі

қасиеттері ...................................................................................................... 205

8.5. Мамық-үлбір шикізаттарының ассортименттері ................................ 211

8.6. Жасанды үлбір ...................................................................................... 238

8.6.1. Тоқыма жасанды үлбірі ........................................................................ 239

8.6.2. Желімдік жасанды үлбірі ..................................................................... 240

8.6.3. Жасанды үлбірдің қасиеттері ............................................................... 241

9 Бөлім.

Киім бөлшектерін біріктіруге арналған материалдар

(Б.Р.Рысқұлова) .............................................................................................. 243

9.1. Тігін жіптері ......................................................................................... 243

9.1.1. Мақтадан жасалған жіптер................................................................... 243

9.1.2. Жібектен жасалған жіптер ................................................................... 247

9.1.3. Синтетикалық жіптер ........................................................................... 248

9.2. Желімдік материалдар.......................................................................... 250

10 Бөлім.

Жылытқыш, іштік және аралық материалдар (Б.РРысқұлова). . . 255

10.1. Жылытқыш материалдар ..................................................................... 255

10.1.1. Үлбір .................................................................................................... 255

10.1.2. Мақта ................................................................................................... 255

10.1.3. Ватилин ............................................................................................... 256

10.1.4. Күспе ................................................................................................... 256

10.1.5. Поролон ............................................................................................... 256

10.1.6. Іштік маталар ...................................................................................... 257

10.1.7. Астарлық материалдар ....................................................................... 260

318

11 Бөлім.

Табиғи және жасанды былғары, үлпекті материалдар

(Э.С.Масанова)............................................................................................. 261

11.1. Былғары және тері өндірісінің шикізаты ........................................... 261

11.2. Шикізаттың қасиеттері және оны алдын ала өңдеу .......................... 265

11.3. Былғары шикізаттарының түрлерінің сипаттамалары ...................... 270

11.4. Жасанды былғары ............................................................................... 280

11.5. Үлпекті материалдар .......................................................................... 284

11.6. Былғары және терілердін қысқаша сипаттамалары .......................... 285

12 Бөлім.

Әрлеу материалдары және фурнитура (Б.РРысқұлова) .................... 289

12.1. Әрлеу материалдары ........................................................................... 289

12.2. Киім фурнитурасы .............................................................................. 299

12.3. Қазіргі заманғы маталардың сипаттамалары ..................................... 306

12.4. Тоқыма заттардың күтімі .................................................................... 311

Әдебиеттер тізімі ......................................................................................... 314

Рысқұлова Бақыт Рысқұлқызы

Құтжанова Айкен Жұматайқызы

Масанова Эльмира Сарсенқызы

Маханова Жібек Шайкисланқызы

ТІГІН ӨНДІРІСІНІҢ МАТЕРИАЛТАНУЫ

Оқулық

Басуға 09.12.2011 қол қойылды. Пішімі 60х90 7 Қаріп түрі «Тітек Котап».

Офсеттік басылыс. Офсеттік қағаз. Есепті баспа табағы 20,0.Таралымы

700 дана. Тапсырыс № 6313.

Қазақстан Республикасы «Полиграфкомбинат» ЖШС-і. 050002, Алматы

қаласы, М. Мақатаев көшесі, 41.