Բարձրավոլտ Էլեկտրացանցեր...

1

«Բարձրավոլտ Էլեկտրացանցեր» ՓԲԸ

Հրազդան ՋԷԿ-ը Շինուհայր ենթակայանին միացնող 220 կՎ

բարձրավոլտ էլեկտրահաղորդման գծի վերակառուցման

Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության

գնահատման հաշվետվություն

Երևան-2013

2

ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐ

ԶԱԲ Զարգացման Ասիական բանկ

ՇԿ Շինարարության կապալառու

ՎԶԵԲ Վերակառուցման և զարգացման եվրոպական բանկ

ԷՄԴ Էլեկտրական և մագնիսական դաշտեր

ԲՍԱԳ Բնապահպանական և սոցիալական ազդեցության գնահատում

ԲՍԿԾ Բնապահպանական և սոցիալական կառավարման ծրագիր

ԷՀԷԾ Էներգամատակարարման Հուսալիության և էներգախնայողության ծրագիր

ԲԷՑ Բարձրավոլտ էլեկտրացանցեր

ԿՎ Կիլովոլտ

ԿՎտժ Կիլովատ-ժամ

ՄՎտժ Մեգավատ-ժամ

ԲՊՆ Բնապահպանության նախարարություն

ՀԿ Հասարակական կազմակերպություն

ԾԱԿ Ծրագրի ազդեցության կրող

ՆՄՌ Նյութական մշակութային ռեսուրսներ

ՎԷԷՀ Վերականգնվող էներգետիկայի և էներգախնայողության հիմնադրամ

ՀՀ Հայաստանի Հանրապետություն

ՎԳԾ Վերաբնակեցման գործողությունների ծրագիր

ՕՇ կամ ՕԳ Օտարման շերտ կամ օտարման գոտի

ՎՔՇ Վերաբնակեցման քաղաքականության շրջանակ

ՌԲԳ Ռազմավարական բնապահպանական գնահատում

ՄԱԶԾ Միացյալ ազգերի զարգացման ծրագիր

ՀԲ Համաշխարհային բանկ

ԲՀՀ Բնության համաշխարհային հիմնադրամ

3

Բովանդակություն

Ներածություն ___________________________________________________________________________ 3

1. Ծրագրի նկարագիրը ________________________________________________________________ 4

2. Ուսումնասիրության շրջանակը ______________________________________________________ 5

3. Ընթացակարգեր և մեթոդաբանություն ________________________________________________ 6

4. ՀՀ օրենսդրական և ենթաօրենսդրական ակտերը _______________________________________ 8

5. Կազմակերպչական (ինստիտուցիոնալ) համակարգը __________________________________ 12

6. Շրջակա միջավայրի պահպանության վերաբերյալ միջազգային փաստաթղթերը __________ 16

7. Ծրագրի այլընտրանքային տարբերակների վերլուծություն _____________________________ 23

8. Ելակետային պայմաններ ___________________________________________________________ 25 8.2. Երկրաբանությունը, սեյսմիկ իրավիճակը և հողը _______________________________________________ 29 8.3 Օդերևութաբանություն ______________________________________________________________________ 31 8.4. Ֆլորա և ֆաունա _______________________________________________________________________ 33 8.5. Հատուկ պահպանվող տարածքներ _______________________________________________________ 70

9. Սոցիալ-տնտեսական պայմաններ ___________________________________________________ 71 9.1. Հեազոտության տարածքի բնակչությունը ______________________________________________________ 71 9.2. Պատմամշակութային վայրեր ________________________________________________________________ 74 9.3. Բնիկ ժողովուրդներ _________________________________________________________________________ 75 9.4. Գենդերային հարցեր ____________________________________________________________________ 76 9.5. Հողօգտագործման ձևեր և գյուղատնտեսություն ____________________________________________ 78 9.6. Կենսամակարդակ և բնակության պայմաններ _____________________________________________ 81

10. Ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա ______________________________________________ 83 10.1. Շինարարական աշխատանքներ _____________________________________________________________ 83 10.2. Շահագործման փուլ _______________________________________________________________________ 102

11. Շրջակա միջավայրին հասցված տնտեսական վնասի հաշվարկ ________________________ 106

12. Ամփոփում _______________________________________________________________________ 109

13. Բնապահպանական և սոցիալական կառավարման ծրագիր _____________________________ 112

Ներածություն

Շրջակա միջավայրի վրա մարդկային գործունեության վնասակար

ազդեցության կանխման, կենսոլորտի կայունության պահպանման, բնության և

մարդու կենսագործունեության ներդաշնակության պահպանման համար

կարևորագույն նշանակություն ունի յուրաքանչյուր նախատեսվող ծրագրի կամ

գործունեության շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության ճշգրիտ և լիարժեք

գնահատումը: Ծրագրերի և գործունեության բնապահպանական գնահատումը պետք

է ներառի ուղղակի և անուղղակի ազդեցության կանխորոշումը, նկարագրությունը և

հիմք է հանդիսանում դրանց կանխարգելման կամ հնարավորին չափի նվազեցման

կամ բացառման պարտադիր միջոցառումներ մշակելու համար:

4

1. Նկարագիր

Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը խնդրել է

Համաշխարհային բանկի (ՀԲ) ֆինանսական աջակցությունը՝ Էներգամատակարման

հուսալիության և էներգախնայողության ծրագրի (ԷՀԷԾ) բնապահպանական

մանրամասն ուսումնասիրություն կատարելու նպատակով: Էներգախնայողության

բաղադրիչից բացի ԷՀԷԾ-ն նախատեսում է իրականացնել էլեկտրաէներգիայի

հաղորդման բաղադրիչ, որը նպատակ ունի ամբողջությամբ փոխարինել Հրազդանի

ենթակայանից (Հայաստանի հյուսիս-արևելքում) դեպի Շինուհայրի ենթակայան

(երկրի հարավում) տանող 230 կմ երկարությամբ բարձրավոլտ էլեկտրահաղորդման

գիծը՝ բաձրավոլտ ցանցի հուսալիությունն մեծացնելու ու գծի թողունակությունը

բարձրացնելու համար:

Բարձրավոլտ ցանցի վերականգնման այս բաղադրիչը (այսուհետ`Ծրագիր)

բաղկացած է գծերի հինգ առանձին հատվածների վերականգնումից` Նորադուզ (45

կմ), Լիճք (25 կմ), Վարդենիս (45 կմ), Վայք (70 կմ) և Որոտան 1 (40 կմ). Գիծը սկիզբ է

առնում կենտրոնական շրջաններից (Կոտայքի մարզ) և անցնում Վայք քաղաքով`

հասնելով դեպի Հարավային Հայաստան (Սյունիքի մարզ, Գորիս քաղաք):

Ենթակայանները և էլեկտրակայանները գտնվում են Հրազդանում (Հրազդանի

ջերմաէլեկտրակայան), Գավառում, Լիճքում, Եղեգնաձորում, Շաղատ գյուղում

(Սպանդարյանի հիդրոէլեկտրակայան) և Շինուհայրում: Ծրագիրը կներառի նոր

հենասյուների մոնտաժում, ներառյալ հիմքերը, գոյություն ունեցող հաղորդիչների,

մեկուսիչների և ենթակառուցվածքի ու սարքավորումների այլ կարևոր մասերի

փոխարինում:

Նոր բարձրավոլտ գիծը հիմնականում կանցնի հին գծին զուգահեռ (50մ

հեռավորությամբ) որոշակի շեղումներով՝ բնակելի վայրերը, մշակութային

օբյեկտները և բարդ լանդշաֆտը շրջանցելու համար:

Գործող գիծը շահագործման է հանձնվել 1956 թ.: Նրա տեխնիկական

պիտանելիության ժամկետը մոտեցել է ավարտին և տեխնիկապես այլևս չի

համպատասխանում ժամանակակից պահանջներին: Փոխարինման

աշխատանքների ժամանակ հաղորդիչների այժմյան 300 մմ² կազմող տրամագիծը

կդառնա 400 մմ²՝ էլեկտրաէներգիայի փոխադրման հզորությունը և հուսալիությունն

ավելացնելու նպատակով:

Գծի տեխնիկական հատկությունների մասին շատ քիչ մանրամասներ են

հայտնի: Հողի վերջնական զննումը ներառող աշխատանքային նախագծի

պատրաստման պատասխանատվությունը դրված է շինարարական աշխատանքների

կապալառուի վրա և կընդգրկվի մրցութային փաստաթղթերի մեջ: Ընդհանուր

առմամբ, միջին հեռավորությունը հենասյուների միջև կլինի մոտ 300 մ, իսկ նրանց

համար ձեռք բերման ենթակա հողի մակերեսը միջինում կկազմի 100 մ²:

5

Գործող գծի հենասյուները թվով 870 են: Հաշվի առնելով շրջանցման մի քանի

տարածքների առկայությունն ու տեղանքի բարդությունը, ենթադրվում է, որ նոր գծի

հենասյուների թիվը կլինի մոտ 720, ինչը կհամապատասխանի հենասյուների միջև

միջին հեռավորության 300մ-ից մի փոքր ավելիին:

Հրազդան-Շինուհայր 220 կՎ բարձրավոլտ գծի միջանցքի վերականգնման

ծրագիրը ներկայացված է Քարտեզ 1-1-ի վրա:

Քարտեզ 1-1: 220 կՎ բարձրավոլտ գծի միջանցք

2. Ուսումնասիրության շրջանակը

Առկա բնապահպանական իրավիճակի և բարձրավոլտ գծի տեխնիկական

պլանավորման հիման վրա գնահատվել է բնապահպանական և սոցիալական

ազդեցությունը առաջարկվող բարձրավոլտ գծի շինարարության և շահագործման

փուլերի համար: Ազդեցության գնահատումը կետնրոնացվեց Ծրագրի

էկոլոգիական կողմերի և տեղի բնակչության վրա ներգործության շուրջ՝

հենասյուների համար պահանջվող հողի և օտարման գոտի (ՕԳ) միջանցքից

ծրագրի ազդեցության կրողների հնարավոր վերաբնակեցման վրա: Որպես

երկրորդ քայլ, նախատեսվում են համապատասխան մեղմացման միջոցառումներ (

հսկողություն՝ հնարավոր բացասական ազդեցությունը մեղմելու նպատակով):

Հետազոտման ժամանակ հիմնական շեշտը դրվել է գծի համար այնպիսի

ծրագիծ գտնելու վրա, որը տեխնիկապես իրագործելի կլինի և թույլ կտա

հնարավորինս խուսափել ա) վերաբնակեցման միջոցառումներ իրականացնելու

անհրաժեշտությունից, և բ) մշակութային և պատմական վայրեր հատելուց գ)

հատուկ պահպանվող և խիտ անտառածածկ տարածքները հատելուց:

6

3. Ընթացակարգեր և մեթոդաբանություն

Այս Ծրագրի Բնապահպանական և սոցիալական ազդեցության գնահատումն

իրականացնելու նպատակով ստեղծվել է հետևյալ բազմամասնագիտական թիմը.

Բնապահպանության և էկոլոգիայի ոլորտի ավագ միջազգային փորձագետ;

Սոցիալ-տնտեսական ոլորտի փորձագետ;

Շրջակա միջավայրի փորձագետներ և իրավաբաններ:

Ուսումնասիրության համար հիմքերից մեկը հանդիսացան ինտենսիվ

դաշտային զննումները, որոնք 2011թ. փետրվարին իրականացրեցին շրջակա

միջավայրի և սոցիալ-տնտեսական ոլորտի փորձագետները: Լրացուցիչ

տեղեկատվություն հնարավոր եղավ ձեռք բերել նաև կառավարական և

հասարակական կազմակերպությունների (ՀԿ) ներկայացուցիչների հետ

քննարկումների ընթացքում (տես Հավելված 1` խորհրդատվություններ): Ինտենսիվ

քննարկումներ ծավալվեցին նաև Մշակույթի նախարարության

Պատմամշակութային հուշարձանների պահպանության գործակալության

տեղական անդամների հետ՝ բոլոր ազդակիր շրջաններում:

2013թ.-ի հուլիսին դաշտային այցելություններ իրականացվեցին Մշակույթի

նախարարության աշխատակազմի պատմության և մշակույթի հուշարձանների

պահպանության գործակալության, «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի, «Սևան» Ազգային

պարկի(IUCN Կատ. II), ԲԷՑ-ի տեխնիկական բաժնի և շինարարություն

իրականացնող ընկերության մասնագետների հետ միասին (տես Հավելված 2`

հանդիպումների արձանագրություններ): Այդ այցելությունների հիման վրա

կատարվեցին համապատասխան փոփոխություններ Էլեկտրահաղորդման գծի

բոլոր 5 հատվածների համար, հաշվի առնելով բոլոր ներկայացուցիչների

նկատառումները և տեխնիկական հնարավորությունները: Այդ այցելությունների

արձանագրությունները ներառվել են հաշվետվության մեջ որպես առանձին

փաստաթուղթ, էլեկտրոնային տեսքով:

Դիտարկվել է նաև ծրագրի համապատասխանությունը յուրաքանչյուր

ազդակիր համայնքի զարգացման պլանին: Այդ նպատակով կազմակերպվել են

հասարարական լսումներ մարզկենտրոններում 2013թ.-ի օգոստոս և սեպտեմբեր

ամիսներին, որտեղ ազդակիր համայնքների ներկայացուցիչներին համառոտ

ներկայացվել է ընդհանուր նախագիծը և նախատեսվող ծրագիծը: Բոլոր

մասնակիցներին էլեկտրոնային կրիչներով տրամադրվել է արբանյակային

քարտեզի վրա նշված ծրագիծը: Հաշվի են առնվել բոլոր դիտողությունները որոնք

հնչել են այդ լսումների ընթացքում և էլեկտրոնային քարտեզի մանրամասն

ուսումնասիրությունից հետո: Հասարակական լսումների արձանագրությունները և

ազդակիր համայնքների ղեկավարների գրությունները` զարգացման պլանին

7

համապատասխանության վերաբերյալ, ներառվել են հաշվետվության մեջ, որպես

առանձին փաստաթուղթ էլեկտրոնային տեսքով:

Ի լրումն դաշտային զննումներին, էկոլոգիական և սոցիալական

հավանական ազդեցության գնահատումը կատարվեց նաև արբանյակային

քարտեզների մեկնաբանության միջոցով:

Հաշվետվությունում կիրառվել է FICHTNER-ի կողմից մշակված գնահատման

ընթացակարգերը: Գնահատման այս թափանցիկ ընթացակարգը հիմնված է

FICHTNER-ի մեծ փորձի վրա, որը ձեռք է բերվել վերջին տասնհինգ տարվա

ընթացքում Բնապահպանական և սոցիալական ազդեցության գնահատումներ

(ԲՍԱԳ) իրականացնելու ժամանակ և որն ապացուցել է իր հուսալի մեթոդ լինելը՝

շրջակա միջավայրի վրա ծրագրերի ազդեցության գնահատման բնագավառում: Այն

ներառում է նույնացում, կանխատեսում (օրինակ, ազդեցության տևողությունը,

ինտենսիվությունը, ուժգնությունը, կարգավիճակը և դարձունությունը) և իրավական

պահանջների վրա հիմնված ազդեցության կարևորության գնահատում:

Հնարավորության դեպքում կատարվում է ազդեցության քանակական գնահատում:

Կիրառվող գնահատման ընթացակարգը ջանում է որոշել, արդյոք շինարարության և

շահագործման արդյունքում Ծրագիրը կարող է ունենալ զգալի վնասակար

ազդեցություն շրջակա միջավայրի վրա:

Ներկայացման և գնահատման թափանցիկությունն ապահովելու նպատակով

կիրառվում է աղյուսակի ձևով ամփոփված գնահատման մատրիցա: Օգտագործելով

միավորների սանդղակը, նկարագրվում է կոնկրետ բնապահպանական

ազդեցության ուժգնությունը և նրա ընդհանուր միտումները՝ բացասական կամ

դրական: Կիրառվող գնահատման սանդղակը հետևյալն է.

Ազդեցության չափը ●●●

●●

●

o

+

++

= բարձր

= միջին

= ցածր

= զրոյական

= դրական՝ տեղական մակարդակում

= դրական` մարզային մակարդակում

Եզրակացություն անելու համար ազգային հայկական նորմերի հետ միասին

օգտագործվում են միջազգային նորմեր, ինչպես օրինակ Համաշխարհային բանկի,

Համաշխարհային առողջապահության կազմակերպության (ՀԱԿ) և այլ նորմեր:

Համաձայն այս նորմերի, ազդեցության գնահատումը կատարվում է հետևյալ կերպ

(Աղյուսակ 1-1).

8

Ազդեցության չափը

Պատճառը

Բարձր Միջազգային և ազգային նորմերը գերազանցված են

Միջին Միջազգային և ազգային նորմերի միջև, միջազգային

և ազգային նորմերը դժվարությամբ են պահպանվում

Ցածր Միջազգային և ազգային նորմերը պահպանվում են

Աղյուսակ 1-1: Ազդեցության գնահատում միջազգային և ազգային նորմերի կիրառմամբ

Ներկայացված մեթոդի կիրառմամբ կարելի է պարզել, թե որ

բնապահպանական ազդեցությունն է ամենակարևորը և ազդեցության մեղմման

որ միջոցառումներն է անհրաժեշտ կիրառել շրջակա միջավայրի վրա

բացասական ազդեցությունը նվազեցնելու համար:

4. ՀՀ օրենսդրական և ենթաօրենսդրական ակտերը

4.1. Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրություն Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության համաձայն` պետությունն

ապահովում է մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքների և ազատությունների

պաշտպանությունը: Կարևորելով մարդու առողջ միջավայրում ապրելու իրավունքը, ՀՀ

Սահմանդրության 10-րդ հոդվածը սահմանում է` պետությունն ապահովում է

շրջակա միջավայրի պահպանությունը և վերականգնումը, բնական պաշարների

ողջամիտ օգտագործումը:

4.2. «Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննության մասին» ՀՀ օրենք

Յուրաքանչյուր նախատեսվող, կառուցվող, վերակառուցվող, վերազինվող,

ընդլայնվող և լուծարվող գործունեություն, որը կարող է ազդեցություն ունենալ

շրջակա միջավայրի վրա, ենթակա է բնապահպանական փորձաքննության,

համաձայն 1995-ի նոյեմբերի 20-ի «Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության

փորձաքննության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի: Օրենքի 4-րդ

հոդվածի համաձայն, 1999-ի մարտի 30-ին ՀՀ կառավարությունը ընդունաել է

«Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության փորձաքննության ենթակա

գործունեությունների սահմանային չափերի մասին» N193 որոշումը, որով

սահմանվում են սահմանային չափերը ըստ ոլորտների և գործունեության

տեսակների:

4.3 «Ընդերքի մասին» ՀՀ օրենսգիրք

ՀՀ տարածքում ընդերքօգտագործման սկզբունքներն ու կարգը, ընդերքն

oգտագործելիu բնությունը և շրջակա միջավայրը վնաuակար ազդեցություններից

պահպանության խնդիրները, աշխատանքների կատարման անվտանգության

ապահովման, ինչպես նաև ընդերքն օգտագործման ընթացքում պետության և

անձանց իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանության հետ կապված

հարաբերությունները կարգավորվում են 2011-ի նոյեմբերի 28-ի «Ընդերքի մասին»

Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքով:

9

Օրենսգիրքը սահմանում է այն նախապայմանները, որոնք կարող ենք հիմք

հանդիսանալ ընդերքօգտագործման արգելման համար:

Ի կատարումն «Ընդերքի մասին» ՀՀ օրենսգրքի 17-րդ հոդվածի 1-ին մասի 10-րդ

ենթակետի և 49-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 6-րդ ենթակետի պահանջների ՀՀ

Էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարի կողմից 30.12.2011-ին ընդունվել է

«Ընդերքօգտագործման իրավունք հայցելու դիմումին կից ներկայացվող բնության

շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության նախնական գնահատմանը, բնության

շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատմանը և հանքի փակման ծրագրին

ներկայացվող պահանջների մասին» N 249-Ն հրամանը:

4.4 «Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ու պատմական միջավայրի

պահպանության և օգտագործման մասին» ՀՀ օրենք

Ընդունվել է 1998թ.-ին: Սույն օրենքն իրավական հիմքեր է ստեղծում ՀՀ

տարածքում պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ու պատմական

միջավայրի պահպանության և օգտագործման, կանոնակարգում է պահպանության և

օգտագործման իրավահարաբերությունները:

4.5. Հայաստանի Հանրապետության հողային օրենսգիրք

Հողօգտագործման և հողի աղտոտման հետ կապված հարաբերությունները կար-

գավորվում են Հայաստանի Հանրապետության hողային օրենսգրքով (ընդունված

02.05.2001-ին): Ելնելով օրենսգրքի պահանջներից, ՀՀ կառավարության կողմից

ընդունվել են «Հողերի ռեկուլտիվացմանը ներկայացվող պահանջների և

ռեկուլտիվացման ենթակա` խախտված հողերի դասակարգման տեխնիկական

կանոնակարգը հաստատելու մասին» (29.05.2006-ի N750-Ն), «Հողերն աղտոտումից

պահպանելու ընդհանուր պահաջների, հողն աղտոտող վնասակար նյութերի ցանկի

և հողերի աղտոտվածության աստիճանի գնահատման տեխնիկական կանոնակարգը

հաստատելու մասին» (24.08.2006-ի N1277-Ն), «Հողի բերրի շերտի օգտագործման

կարգը հաստատելու, ՀՀ կառավարության 2002-ի սեպտեմբերի 19-ի N1622-Ն

որոշումն ուժը կորցրած ճանաչելու և 2001-ի ապրիլի 12-ի N286-Ն որոշման մեջ

փոփոխություն կատարելու մասին» (08.09.2011-ի N1396-Ն) և «Հողի բերրի շերտի

հանման նորմերի որոշմանը և հանված բերրի շերտի պահպանմանն ու

օգտագործմանը ներկայացվող պահանջների տեխնիկական կանոնակարգը

հաստատելու մասին» (20.07.2006-ի N1026-Ն) որոշումները:

Խախտված հողերի վերականգնման նպատակով «Ռեկուլտիվացիոն

աշխատանքների նախահաշվային արժեքների հաշվարկման և ինդեքսավորման

կարգը» հաստատվել է ՀՀ բնապահպանության նախարարի 15.04.2003-ի N95-Ն

հրամանով:

«Հողային ռեսուրսների վրա տնտեսական գործունեության հետևանքով

առաջացած ազդեցության գնահատման» կարգը հաստատվել է ՀՀ կառավարության

25.01.2005 թ. N 92-Ն որոշումով:

Հողային ռեսուրսների աղտոտվածության ցուցանիշները և դրանց ներկայացվող

պահանջները կարգավորվում են ՀՀ առողջապահության նախարարի 25.01.2010-ի N

10

01-Ն «Հողի որակին ներկայացվող հիգիենիկ պահանջներ N 2.1.7.003-10

սանիտարական կանոնները և նորմերը հաստատելու մասին» հրամանով:

4.6. Հայաստանի Հանրապետության ջրային օրենսգիրք

Ջրօգտագործման, ջրահեռացման, մակերեսային և ստորգետնյա ավազանների

օգտագործման և պահպանության հարցերը կարգավորվում են Հայաստանի

Հանրապետության ջրային օրենսգրքով (ընդունված 04.06.2002-ին) և «Հայաստանի

Հանրապետության ջրի ազգային ծրագրի մասին» ՀՀ օրենքով:

ՀՀ մակերևութային ջրերի էկոլոգիական նորմերը սահմանվում են 27.01.2011-ի N

75-Ն «Կախված տեղանքի առանձնահատկություններից` յուրաքանչյուր ջրավազանային

կառավարման տարածքի ջրի որակի ապահովման նորմերը սահմանելու մասին» ՀՀ

կառավարության որոշումով:

Տնտեսական գործունեության ժամանակ ջրային ռեսուրսների աղտոտման

արդյունքում վնասը որոշվում է 14.08.2003-ի N 1110-Ն «Ջրային ռեսուրսների վրա

տնտեսական գործունեության հետևանքով առաջացած ազդեցության գնահատման

կարգը հաստատելու մասին» ՀՀ կառավարության որոշման համաձայն:

4.7. «Մթնոլորտային օդի պահպանության մասին» ՀՀ օրենք

«Մթնոլորտային օդի պահպանության մասին» Հայաստանի Հանրապետության

օրենքի առարկան մթնոլորտային օդի մաքրության ապահովման, մթնոլորտային օդի

վրա վնասակար ներգործությունների նվազեցման ու կանխման բնագավառում

հասարակական հարաբերությունների կարգավորումն է: Օրենքը ընդունվել է

10.11.1994-ին.

Ի կատարումն օրենքի պահանջների ՀՀ կառավարության կողմից ընդունվել են

«Մթնոլորտային օդի վրա վնասակար ներգործությունների պետական հաշվառման

կարգը հաստատելու մասին» (22.04.1999-ի N259) և «Մթնոլորտային օդն աղտոտող

նյութերի սահմանային թույլատրելի արտանետումների և ֆիզիկական վնասակար

ներգործությունների սահմանային թույլատրելի մակարդակների նորմատիվների և

արտանետումներ կատարելու թույլտվություններ տալու մասին» (30.03.1999-ի N192)

որոշումները, ինչպես նաև «Բնակավայրերում մթնոլորտային օդն աղտոտող սահմա-

նային թույլատրելի խտությունների (կոնցենտրացիաների - ՍԹԿ) նորմատիվները

հաստատելու մասին» (02.02.2006-ի N160) որոշումը:

Տնտեսական գործունեության ժամանակ մթնոլորտային օդի աղտոտման

արդյունքում վնասը որոշվում է 25.01.2005-ի N91-Ն «Մթնոլորտի վրա տնտեսական

գործունեության հետևանքով առաջացած ազդեցության գնահատման կարգը

հաստատելու մասին» ՀՀ կառավարության որոշման համաձայն:

4.8. «Բուսական աշխարհի մասին» ՀՀ օրենք

ՀՀ պետական քաղաքականությունը բնական բուսական աշխարհի

գիտականորեն հիմնավորված պահպանության, պաշտպանության, օգտագործման և

վերարտադրության բնագավառում սահմանում է «Բուսական աշխարհի մասին» ՀՀ

օրենքը (ընդունված 23.11.1999 թ.):

4.9. «Կենդանական աշխարհի մասին» ՀՀ օրենք

11

ՀՀ տարածքում կենդանական աշխարհի վայրի տեսակների պահպանության,

պաշտպանության, վերարտադրության և օգտագործման պետական

քաղաքականությունը սահմանում է «Կենդանական աշխարհի մասին» ՀՀ օրենքը

(ընդունված 03.04.2000 թ.):

4.10. «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենք

Հայաստանի Հանրապետության բնության հատուկ պահպանվող տարածքների`

որպես բնապահպանական, տնտեսական, սոցիալական, գիտական, կրթական,

պատմամշակութային, գեղագիտական, առողջապահական, ռեկրեացիոն արժեք

ներկայացնող էկոհամակարգերի, բնության համալիրների ու առանձին օբյեկտների

բնականոն զարգացման, վերականգնման, պահպանության, վերարտադրության և

օգտագործման պետական քաղաքականության իրավական հիմունքները

կարգավորում է «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենքը

(ընդունված 27.11.2006 թ.):

4.11. «Բնապահպանական և բնօգտագործման վճարների մասին» ՀՀ օրենք

4.12. «Բնապահպանական վճարների դրույքաչափերի մասին» ՀՀ օրենք

Վնասակար նյութերի արտանետումների, կեղտաջրերով մակերեսային և ստոր-

գետնյա ջրային ռեսուրսներ թափվող նյութերի, միջավայրի տարբեր տարրերի

աղտոտման համար վճարները հաշվարկվում և վճարվում են «Բնապահպանական և

բնօգտագործման վճարների մասին» (ընդունված 28.12.1998) և «Բնապահպանական

վճարների դրույքաչափերի մասին» (ընդունված 19.04.2000) ՀՀ օրենքների համաձայն:

4.13. «Թափոնների մասին» ՀՀ օրենք

Թափոնների հավաքման, փոխադրման, պահման, մշակման, օգտահանման, հե-

ռացման, ծավալների կրճատման և դրանց հետ կապված այլ հարաբերությունների,

ինչպես նաև մարդու առողջության և շրջակա միջավայրի վրա բացասական ազդեցու-

թյան կանխարգելման իրավական և տնտեսական հիմքերը կարգավորվում են «Թա-

փոնների մասին» ՀՀ օրենքով (ընդունված 24.11.2004):

ՀՀ բնապահպանության նախարարի 25.12.2006-ի N 430-Ն հրամանով

հաստատել է «Ըստ վտանգավորության դասակարգված թափոնների» ցանկը:

4.14. «Բնապահպանական իրավախախտումների հետևանքով կենդանական և

բուսական աշխարհին պատճառած վնասի հատուցման սակագների մասին» ՀՀ օրենք

Օրենքը սահմանում է բնապահպանական իրավախախտումների հետևանքով

կենդանական և բուսական աշխարհին պատճառված վնասի հատուցման սակագները

և դրա հաշվարկման ու գանձման կարգը:

4.15. «Բնապահպանական վերահսկողության մասին» ՀՀ օրենք (2005‐ի)

Սույն օրենքը կարգավորում է Հայաստանի Հանրապետությունում

բնապահպանական օրենսդրության իրականացման նկատմամբ վերահսկողության

կազմակերպման և իրականացման հետ առնչվող հարցերն ու սահմանում

Հայաստանի Հանրապետությունում բնապահպանական օրենսդրության նորմերի

իրականացման նկատմամբ վերահսկողության առանձնահատկությունների,

համապատասխան ընթացակարգերի, պայմանների, դրանց հետ կապված

12

հարաբերությունների և բնապահպանական վերահսկողության իրավական և

տնտեսական հիմքերը: Շրջակա միջավայրի պահպանությունն ու բնական

ռեսուրսների օգտագործումը կարգավորող գործող օրենսդրական դաշտը ներառում է

բազմաթիվ իրավական ակտեր: ՀՀ կառավարության որոշումները

բնապահպանական օրենքների իրականացման հիմնական իրավական լծակներն են

հանդիսանում: Բնապահպանական ոլորտը նույնպես կառավարվում է ՀՀ

նախագահի, վարչապետի և նախարարների որոշումներով և հրամաններով:

4.16. «ՀՀ անտառային օրենսգիրքը» (2005‐ի) կարգավորում է անտառների

պահպանությունը, պաշտպանությունն ու կառավարումը:

4.17. 2002-ի մայիսի 6-ի N138 «Աղմուկն աշխատատեղերում, բնակելի և

հասարակական շենքերում և բնակելի կառուցապատման տարածքներում N2 – III –

11.3 սանիտարական նորմերը հաստատելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության

առողջապահության նախարարարի հրաման

Նշված սանիտարական նորմերով սահմանվել են արտադրական,

սպասարկման և այլ տեսակի գործունեության արդյունքում առաջացող աղմուկի

ազդեցության մակարդակը և ցուցանիշները:

4.18. 2010-ի հունվարի 25-ի N01-Ն «Հողի որակին ներկայացվող հիգիենիկ

պահանջներ N 2.1.7.003-10 սանիտարական կանոնները և նորմերը հաստատելու

մասին» Հայաստանի Հանրապետության առողջապահության նախարարարի

հրաման

Սանիտարական կանոնները և հիգիենիկ նորմերը սահմանում են հողի որակին

ներկայացվող հիգիենիկ պահանջները` հողի սանիտարական վիճակի հիգիենիկ

գնահատականը, հողի որակի հսկողությունը, հողի սանիտարական վիճակի

գնահատման հիմնական ցուցանիշները` կախված դրանց ֆունկցիոնալ

նշանակությունից, հողի աղտոտվածության աստիճանից կախված հողի

օգտագործման առաջարկները:

4.19. 2006-ի մայիuի 17-ի N 533-Ն «Աշխատատեղերում, բնակելի և

հասարակական շենքերում թրթռման (վիբրացիայի) հիգիենիկ նորմերը ՀՆN 2.2.4-

009-06 հաստատելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության առողջապահության

նախարարարի հրաման

Հիգիենիկ նորմերը uահմանում են թրթռման դաuակարգումը, նորմավորվող

չափորոշիչները, աշխատատեղում թրթռման uահմանային թույլատրելի

մակարդակները ու բնակելի և հաuարակական շենքերում թրթռման թույլատրելի

մակարդակները:

5. Կազմակերպչական (ինստիտուցիոնալ) համակարգը

5.1. ՀՀ բնապահպանության նախարարություն

ՀՀ բապահպանության նախարարությունը ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված իր

իրավասությունների սահմանում իրականացնում է շրջակա միջավայրի` մթնոլորտի,

ջրերի, հողերի, ընդերքի, կենդանական ու բուսական աշխարհի, բնության հատուկ

13

պահպանվող տարածքների վրա վնասակար ներգործությունների կանխարգելման

կամ նվազեցման, ինչպես նաև բնական պաշարների ողջամիտ օգտագործման ու

վերականգնման պետական քաղաքականության ձևավորումն ու կառավարումը:

Նախարարությունը իր պարտականությունները կատարում է աշխատակազմի և

առանձնացված ստորաբաժանումների միջոցով: Բնապահպանության

նախարարության կանոնադրությունը և կառուցվածքը հաստատվել են 2002-ի

օգոստոսի 8-ի N1237-Ն ««Հայաստանի Հանրապետության բնապահպանության

նախարարության աշխատակազմ» պետական կառավարման հիմնարկ ստեղծելու և

Հայաստանի Հանրապետության բնապահպանության նախարարության

կանոնադրությունն ու աշխատակազմի կառուցվածքը հաստատելու մասին» ՀՀ


Աշխատակազմի մասնագիտացված ստորաբաժանումներն են.

Բնապահպանական ռազմավարական ծրագրերի ու մոնիթորինգի

վարչություն

Ընդերքի և հողերի պահպանության քաղաքականության վարչություն

Իրավաբանական վարչություն

Կենսաբազմազանության քաղաքականության բաժին

Ջրային ռեսուրսների քաղաքականության բաժին

Մթնոլորտային օդի քաղաքականության բաժին

Վտանգավոր նյութերի և թափոնների քաղաքականության բաժին

Առանձնացված ստորաբաժանումներ

Ջրային ռեսուրսների կառավարման գործակալություն

Կենսառեսուրսների կառավարման գործակալություն

Թափոնների և մթնոլորտ արտանետումների կառավարման

գործակալություն

Բնապահպանական պետական տեսչություն

Նախարարությունը իր վերահսկողական պարտականությունները կատարում է

Բնապահպանական պետական տեսչության միջոցով «Բնապահպանական

վերահսկողության մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն:

Պետական ոչ առևտրային կազմակերպություններ

‹‹Տեղեկատվական վերլուծական կենտրոն›› ՊՈԱԿ

‹‹Սևան›› ազգային պարկ›› ՊՈԱԿ

‹‹Դիլիջան›› ազգային պարկ›› ՊՈԱԿ

‹‹Արփիլիճ›› ազգային պարկ›› ՊՈԱԿ

‹‹Խոսրովիանտառ›› պետական արգելոց›› ՊՈԱԿ

‹‹Շիկահողի պետական արգելոց›› ՊՈԱԿ

‹‹Արգելոցապարկային համալիր›› ՊՈԱԿ

‹‹Արևիկ›› Ազգային պարկ››ՊՈԱԿ

‹‹Հայաստանի բնության պետական թանգարան›› ՊՈԱԿ

14

‹‹ Զիկատար» բնապահպանական կենտրոն» ՊՈԱԿ

‹‹Բնապահպանական փորձաքննություն›› ՊՈԱԿ

‹‹Շրջակա միջավայրի վրա ներգործության մոնիտորինգի կենտրոն›› ՊՈԱԿ

‹‹Թափոնների ուսումնասիրության կենտրոն›› ՊՈԱԿ

‹‹Հիդրոերկրաբանական մոնիտորինգի կենտրոն ›› ՊՈԱԿ

Նախատեսվող գործունեության բնապահպանական փորձաքննության

ընթացակարգը իրականացվում է «Բնապահպանական փորձաքննություն» ՊՈԱԿ

կազմակերպության կողմից:

5.2. ՀՀ Էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարություն

Հայաստանի Հանրապետության էներգետիկայի եւ բնական պաշարների

նախարարությունը (այսուհետեւ՝ նախարարություն) Հայաստանի Հանրապետության

գործադիր իշխանության հանրապետական մարմին է, որը մշակում եւ

իրականացնում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարության

քաղաքականությունը էներգետիկայի եւ բնական պաշարների կառավարման

բնագավառում:

Էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարության կանոնադրությունը և

կառուցվածքը հաստատվել են 2008-ի մայիսի 15-ի N 654-Ն ««Հայաստանի

Հանրապետության էներգետիկայի եւ բնական պաշարների նախարարության

աշխատակազմ» պետական կառավարման հիմնարկ ստեղծելու և Հայաստանի

Հանրապետության էներգետիկայի եւ բնական պաշարների նախարարության

կանոնադրությունն ու աշխատակազմի կառուցվածքը հաստատելու մասին» ՀՀ


Նախարարությունը իր պարտականությունները կատարում է աշխատակազմի և

առանձնացված ստորաբաժանումների միջոցով:

Աշխատակազմի մասնագիտացված ստորաբաժանումներն են.

Զարգացման վարչություն

Ընդերքի վարչություն

Էներգետիկայի պետական տեսչություն

Ընդերքի պետական տեսչություն

Ընդերքի տրամադրման գործակալություն

Օգտակար հանածոների պաշարների գործակալություն


«Հանրապետական երկրաբանական ֆոնդ» ՊՈԱԿ

«Անալիտիկ» ՊՓԲԸ:

5.3. ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարություն

ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարությունը գործադիր իշխանության

հանրապետական մարմին է, որը մշակում, իրականացնում և համակարգում է

օրենքով և այլ իրավական ակտերով իր իրավասությանը վերապահված

քաղաքացիական պաշտպանության եւ արտակարգ իրավիճակներում բնակչության

15

պաշտպանության բնագավառներում Հայաստանի Հանրապետության

կառավարության քաղաքականությունը:

Արտակարգ իրավիճակների նախարարության կանոնադրությունը և

կառուցվածքը հաստատվել են 2008-ի մայիսի 15-ի N531-Ն ««Հայաստանի

Հանրապետության արտակարգ իրավիճակների նախարարության աշխատակազմ»

պետական կառավարման հիմնարկ ստեղծելու և Հայաստանի Հանրապետության

արտակարգ իրավիճակների նախարարության կանոնադրությունն ու

աշխատակազմի կառուցվածքը հաստատելու մասին» ՀՀ կառավարության

որոշումով:

Նախարարության կազմում գործում են.

Աշխատակազմի մասնագիտացված ստորաբաժանումները.

Արտակարգ իրավիճակների քաղաքական ծրագրերի վարչություն

ՔՊ և զորահավաքային նախապատրաստության վարչություն

Առանձնացված ստորաբաժանումներ և պետական մարմիններ

«Սեյսմիկ պաշտպանության ազգային ծառայություն» գործակալություն

Հայաստանի փրկարար ծառայություն

Պետական հրդեհային և տեխնիկական անվտանգության տեսչություն

Պետական ռեզերվների գործակալություն


«Տեխնիկական անվտանգության ազգային կենտրոն» ՊՈԱԿ

Հայաստանի հիդրոօդերևութաբանության և մոնիտորինգի պետական

ծառայություն

5.4. ՀՀ առողջապահության նախարարություն

Հայաստանի Հանրապետության առողջապահության նախարարությունը

գործադիր իշխանության հանրապետական մարմին է, որը մշակում եւ

իրականացնում է առողջապահության բնագավառում Հայաստանի

Հանրապետության կառավարության քաղաքականությունը:

Առողջապահության նախարարության կանոնադրությունը և կառուցվածքը

հաստատվել են 2002-ի օգոստոսի 15-ի N1300‐Ն ««Հայաստանի Հանրապետության

առողջապահության նախարարության աշխատակազմ» պետական կառավարման

հիմնարկ ստեղծելու և Հայաստանի Հանրապետության առողջապահության

նախարարության կանոնադրությունն ու աշխատակազմի կառուցվածքը

հաստատելու մասին» ՀՀ կառավարության որոշումով:



Առողջապահական ծրագրերի և որակի կառավարման վարչություն

Մոր և մանկան առողջության պահպանման վարչություն

16


ՀՀ ԱՆ հիգիենիկ և հակահամաճարակային տեսչություն

ՀՀ ԱՆ պետական առողջապահական գործակալություն

5.5. ՀՀ տարածքային կառավարման նախարարություն

Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման նախարարությունը

գործադիր իշխանության հանրապետական մարմին է, որը մշակում և

իրականացնում է օրենքով, այլ իրավական ակտերով և նախարարության

կանոնադրությամբ իր իրավասությանը վերապահված բնագավառներում

Հայաստանի Հանրապետության կառավարության քաղաքականությունը:

Տարածքային կառավարման նախարարության կանոնադրությունը և

կառուցվածքը հաստատվել են 2005-ի մայիսի 19‐ի N633‐Ն ««Հայաստանի

Հանրապետության տարածքային կառավարման նախարարության աշխատակազմ»

պետական կառավարման հիմնարկ ստեղծելու և Հայաստանի Հանրապետության

տարածքային կառավարման նախարարության կանոնադրությունն ու

աշխատակազմի կառուցվածքը հաստատելու մասին» ՀՀ կառավարության

որոշումով:

Նախարարությունը հանրապետության տարածքում իր գործառույթները

իրականացնում է մարզպետարանների միջոցով, որոնք տեղական

ինքնակառավարման մարմինների հետ իրականացնում են վերահսկողությունը

անմիջապես տեղերում:



Տարածքային կառավարման և զարգացման վարչություն

Տեղական ինքնակառավարման վարչություն

Համայնքային ծառայության հարցերի վարչություն


Միգրացիոն ծառայություն

Ջրային տնտեսության պետական կոմիտե


«Հայաստանի ազգային արխիվ» ՊՈԱԿ

6. Շրջակա միջավայրի պահպանության վերաբերյալ միջազգային

փաստաթղթերը

6.1. Միացյալ Ազգերի կազմակերպության, Եվրոպայի Խորհրդի շրջանակներում

ստորագրված կոնվենցիաներ և համաձայնագրեր

Բնապահպանական հիմնախնդիրները արտացոլվում են հիմնարար միջազգա-

յին կոնվենցիաներում, որոնց վավերացումից հետո դրանք դառնում են տվյալ երկրի

համար պարտադիր և տվյալ ուղղության քաղաքականության հիմք:

17

Ստորագրված և վավերացված կոնվենցիաների դրույթները ինկորպորացվել են

ՀՀ իրավական համակարգում:

Ստորև բերված են ՀՀ կողմից ստորագրված միջազգային բնապահպանական

կոնվենցիաները և այլ միջազգային փաստաթղթերը:

Աղյուսակ 2-1

Գլոբալ և տարածաշրջանային բնապահպանական կոնվենցիաներին Հայաստանի

Հանրապետության մասնակցության մասին

N Անվանում, ընդունման վայր և

տարեթիվ

Պայման

ագիրը

ուժի

մեջ է

Հայաստանի Հանրապետության

կարգավիճակը

Ստորագ

րվել է

Վավեր

ացվել է

ՀՀ ԱԺ

կողմից

Ուժի մեջ

է ՀՀ

համար

1

«Միջազգային կարևորության

խոնավ տարածքների մասին,

հատկապես որպես ջրա-

թռչունների բնակավայր»

կոնվենցիա (Ռամսար,

02.02.1971թ.)

21.12.75 1993 1993

2

ՄԱԿ-ի «Կենսաբանական

բազմազանության մասին»

կոնվենցիա

(Ռիո դե Ժանեյրո, 05.06.1992թ. )

29.12. 93 1992 31.03.93 14.05.93

Կարտագենյան

արձանագրություն 16.03.04 29.07.04

3

ՄԱԿ-ի «Կլիմայի փոփոխության

մասին» շրջանակային կոնվենցիա

(Նյու-Յորք, 29.05.1992թ.)

21.03.94 1992 29.03.93 21.03.94

Կիոտոյի արձանագրություն

(Կիոտո, 10.12.1997թ.) 16.02.05 26.12.02 16.02.05

4 Համաշխարհային մշակութային և

բնական ժառանգության մասին

կոնվենցիա(Փարիզ, 1972թ.)

1993

5

ՄԱԿ-ի ԵՏՀ «Մեծ

հեռավորությունների վրա օդի

անդրսահմանային աղտոտվա-

ծության մասին» կոնվենցիա (Ժնև,

13.11.1979թ.)

16.03.83 14.05.96 21.02.97

18


տարեթիվ

Պայման

ագիրը

ուժի

մեջ է



Ստորագ

րվել է

Վավեր

ացվել է

ՀՀ ԱԺ

կողմից

Ուժի մեջ

է ՀՀ

համար

«Եվրոպայում մեծ

հեռավորությունների վրա օդի

աղտոտիչների տարածման դի-

տարկումների և գնահատման

համար համատեղ ծրագրի

երկարաժամկետ ֆինան-

սավորման մասին» արձանագրու-

թյուն

1988

«Ծանր մետաղների վերաբերյալ»

արձանագրություն 1998

«Կայուն օրգանական

աղտոտիչների մասին»

արձանագրություն

1998

«Թթվայնացման,

էվտրոֆիկացման և գետնամերձ

օզոնի առաջացման նվազեցման

մասին» արձանագրություն

1999

6

ՄԱԿ-ի ԵՏՀ «Անդրսահմանային

ենթատեքստում շրջակա

միջավայրի վրա ազդեցության

գնահատման մասին» կոնվենցիա

(Էսպո, 25.02.1991թ.)

10.09.97 14.05.96 10.09.97

«Ռազմավարական էկոլոգիական

գնահատման մասին» արձանա-

գրություն (Կիև, 21.05.2003թ.)

2003

7

ՄԱԿ-ի ԵՏՀ «Արդյունաբերական

վթարների անդրսահմանային

ազդեցության մասին» կոնվենցիա

(Հելսինկի, 17.03.1992թ.)

2000 14.05.96 21.02.97

19


տարեթիվ

Պայման

ագիրը

ուժի

մեջ է



Ստորագ

րվել է

Վավեր

ացվել է

ՀՀ ԱԺ

կողմից

Ուժի մեջ

է ՀՀ

համար

«Անդրսահմանային ջրերի վրա

արդյունաբերական վթարների

անդրսահմանային

ներգործության արդյունքում

պատճառած վնասի համար

քաղաքացիական

պատասխանատվության և փոխ-

հատուցման մասին» արձանա-

գրություն (Կիև, 21.05.2003թ.):

(հանդիսանում է սույն ցանկի 6-րդ և 12-րդ կետերում նշված ՄԱԿ-ի ԵՏՀ կոնվենցիաների համատեղ արձանագրություն:)

2003

8

ՄԱԿ-ի «Անապատացման դեմ

պայքարի» կոնվենցիա (Փարիզ,

14.10.1994թ.)

20.09.97 1994 23.06.97 30.09.97

9

ՄԱԿ-ի «Վտանգավոր

թափոնների անդրսահմանային

փոխադրման և դրանց հեռացման

նկատմամբ հսկողություն սահմա-

նելու մասին» կոնվենցիա (Բազել,

22.03.1989թ.)

05.05.92 26.03.99 01.10.99

10

«Օզոնային շերտի

պահպանության մասին»

կոնվենցիա (Վիեննա,

22.03.1985թ.)

22.09.88 28.04.99 01.10.99

«Օզոնային շերտը քայքայող

նյութերի մասին»

արձանագրություն

(Մոնրեալ,16.09.1987թ.)

01.01.89 28.04.99 01.10.99

Մոնրեալի արձանագրության

Լոնդոնյան ուղղում 22.10.03 26.11.03


Կոպենհագենի ուղղում 22.10.03 26.11.03


Պեկինյան ուղղում 29.09.08 18.03.09

20


տարեթիվ

Պայման

ագիրը

ուժի

մեջ է



Ստորագ

րվել է

Վավեր

ացվել է

ՀՀ ԱԺ

կողմից

Ուժի մեջ

է ՀՀ

համար


Մոնրեալի ուղղում 29.09.08 18.03.09

11

ՄԱԿ-ի ԵՏՀ «Շրջակա միջավայրի

հարցերի առնչությամբ տեղեկատ-

վության հասանելիության,

որոշումնեի ընդունելու գործ-

ընթացին հասարակայնության

մասնակցության և

արդարադատության մատչե-

լիության մասին» կոնվենցիա

(Օրհուս, 25.06.1998թ.)

30.10.01 1998 14.05.01 01.08.01

«Աղտոտիչների արտանետման և

տեղափոխման ռեգիստրների

մասին» արձանագրություն (Կիև,

21.05.2003թ.)

2003

12

«Միջազգային առևտրում

առանձին վտանգավոր քիմիական

նյութերի և պեստիցիդների

վերաբերյալ նախնական հիմնա-

վորված համաձայնության

ընթացակարգի կիրառման

մասին» կոնվենցիա (Ռոտերդամ,

1998թ.)

1998 22.10.03 26.11.03

13 «Կայուն օրգանական

աղտոտիչների մասին»

կոնվենցիա (Ստոկհոլմ, 2001թ.)

17.05.04 2001 22.10.03 17.05.04

14

ՄԱԿ-ի ԵՏՀ «Միջազգային լճերի և

անդրսահմանային ջրհոսքների

պահպանության և օգտագործման

մասին» կոնվենցիա (Հելսինկի,

17.03.1992թ.)

06.10.96

«Ջրի և առողջության մասին»

արձանագրություն (Լոնդոն,

17.06.1999թ.)

1999

15 «Շրջակա միջավայրի

փոխակերպման տեխնիկական 05.10.78 04.12.01 15.05.02

21


տարեթիվ

Պայման

ագիրը

ուժի

մեջ է



Ստորագ

րվել է

Վավեր

ացվել է

ՀՀ ԱԺ

կողմից

Ուժի մեջ

է ՀՀ

համար

միջոցների ռազմական կամ այլ

կարգի թշնամական

օգտագործումը արգելելու մասին»

կոնվենցիա (Ժնև, 10.12.1976թ.)

16 Լանդշաֆտների եվրոպական

կոնվենցիա (ֆլորենցիա, 2003) 01.03.04 2003 23.03.04 01.07.04

17

Եվրոպայի վայրի բնության և

բնական միջավայրի

պահպանության մասին կոնվեն-

ցիա (Բեռն, 19.09.1979)

01.01.82 2006 26.02.08 01.08.08

18

Անհետացման եզրին գտնվող

վայրի կենդանական ու բուսական

աշխարհի տեսակների

միջազգային առևտրի մասին

կոնվենցիա (CITES) (Վաշինգտոն,

22.06.1973)

01.07.75 10.04.08 21.01.09

19

Համաշխարհային մշակութային և

բնական ժառանգության

պահպանության մասին

կոնվենցիա (Փարիզ, 16.11.1972)

1993

Մշակութային արժեքների

ապօրինի ներմուծման,

արտահանման և

սեփականության իրավունքի

փոխանցման արգելմանն ու

կանխմանն ուղղված

միջոցառումների մասին

կոնվենցիա

1993

20 Եվրոպական մշակույթի

կոնվենցիա 1993

21

Միգրացվող վայրի կենդանիների

տեսակների պահպանության

մասին կոնվենցիա (Բոնն,

23.06.1979թ. ) 01.11.83

27.10.10

ԱԺՈ‐

246‐Ն

01.03.11 Աֆրիկյան-Եվրասիական չվող

ջրային թրչունների

պահպանության մասին

համաձայնագիր AEWA

22

6.2. ԱՊՀ երկրների, Եվրամիության հանձնաժողովների, միջազգային

կազմակերպությունների և առանձին երկրների մեթոդական փաստաթղթերի

կիրառությունը

Հայաստանում արտանետումների, արտահոսքերի և թափոնների հաշվարկման

ազգային նորմատիվամեթոդական բազան գործնականում բացակայում է:

Արտանետումների հաշվարկների համար դեռ օգտագործվում են անցյալ դարի 80-

ական թվականներին ԽՍՀՄ-ում գործող մեթոդական ուղեցույցերը:

Սակայն այդ մեթոդական փաստաթղթերը չեն համապատասխանում

ժամանակակից տեխնոլոգիաների բնութագրերին և աստիճանաբար փոխարինվում

են այլ »րկրների կամ միջազգային կազմակերպությունների կողմից մշակված

մեթոդական ուղեցույցերով:

Որոշակի կիրառություն ունեն Ռուսաստանի Դաշնության (ՌԴ) և այլ ԱՊՀ

երկրների մեթոդակարգերը: Մասնավորապես էներգիայի աղբյուրների

արտանետումների համար օգտագործվում են ՌԴ և Բելառուսի մեթոդական

փաստաթղթերը:

Սակայն հիմնականում շեշտը դրվում է եվրոպական երկրներում կիրառվող

մեթոդակարգերի վրա:

Արդեն իսկ ընդունվել են ջրային ռեսուրսների կարգավորման նորմատիվներ,

ելնելով Եվրամիության ջրի շրջանակային դիրեկտիվի (2000/60/ЕC) դրույթներից:

Արտանետումների հաշվարկների համար լայնորեն կիրառվում է

Եվրամիության «Աղտոտող նյութերի մթնոլորտ արտանետումների գույքագրման

ուղեցույց»-ը (The joint EMEP/EEA Air Pollutant Emission Inventory Guide book, 2009):

1985 թվականին Եվրոպական Խորհուրդն ընդունել է որոշում Եվրոպական

միության շրջակա միջավայրի և բնական ռեսուրսների վիճակի մասին

տեղեկատվության հավաքագրման, կոորդինացիայի և հաստատունության

ապահովման մասին ծրագրի մշակման վերաբերյալ: Այդ ծրագիրն անվանել են

CORIN, իսկ նրա բաղադրիչներից մեկը` CORINAIR (մթնոլորտ արտանետումների

գույքագրման ծրագիր): CORINAIR ծրագրի հիմնական բովանդակությունը SNAP

(Source Nomenklatura Air Pollution) անվանացուցակին համապատասխան մթնոլորտն

աղտոտող բոլոր աղբյուրների դասակարգումն է ըստ որոշակի արտադրական

պրոցեսների:

CORINAIR ծրագրի շրջանակներում «EMEP Task Force of Emission Inventories»

նպատակային խմբի կողմից մշակվել է «Աղտոտող նյութերի մթնոլորտ

արտանետումների գույքագրման ուղեցույց» (Atmospheric Emission Inventory

Guidebook, EMEP/CORINAIR), որի առաջին խմբագրությունը եղել է 1996թ.: Վերջին

հրատարակությունը եղել է 2009 թ , այն փոխարինում է բոլոր նախորդ վերսիաները:

Ջերմոցային գազերի հաշվարկները կատարվում են օգտագործելով Միացյալ

Ազգերի Կլիմայի Փոփոխության Կոնվենցիայի շրջանակներում մշակված

գույքագրման Ողեցույցերը (IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories):

23

Հայաստանում առանձին դեպքերում կիրառվում են Համաշխարհային բանկի

(WB), Եվրոպական վերակառուցման և զարգացման բանկի (EBRD), Միջազգային

Ֆինանսական Կորպորացիայի (IFC) բնապահպանական ուղեցույցերը

(Environmental, Health and Safety Guidelines):

Միջազգային պահանջներ

Ծրագիրը հատուկ ուշադրության է արժանացնում Համաշխարհային բանկի հետևյալ

ուղեցույցերը.

Համաշխարհային բանկի խումբ

ԳՔ/ԲԸ 4.01 + Հավելվածներ «Շրջակա միջավայրի ազդեցության գնահատում»

ԳՔ/ԲԸ 4.04 «Տեսակների բնակության բնական վայրեր»

ԳՔ/ԲԸ 4.12 + Հավելվածներ «Հարկադրված վերաբնակեցում»

ԳՔ/ԲՒ 4.10` «Բնիկ ժողովուրդներ»

ԳՔ/ԲԸ 4.11 «Ֆիզիկական մշակութային ռեսուրսներ»

Ձեռնարկ Վերաբնակեցման գործողությունների ծրագրի նախապատրաստման

համար, ՄՖԿ Բնապահպանական և սոցիալական հարցերի դեպարտամենտ

Միջազգային ֆինանսական կորպորացիայի կատարողական նորմերը

սոցիալական և բնապահպանական կայունության վերաբերյալ, 2006

Համաշխարհային բանկ/ՄՖԿ Ընդհանուր ԱԱԲ Ուղեցույցեր

Համաշխարհային բանկ/ՄՖԿ Ընդհանուր ԱԱԲ Ուղեցույցեր

էլեկտրաէներգիայի հաղորդման և բաշխման համար, 2007թ.:

Ծրագրի գնահատման համար օգտագործված այլ միջազգային ուղեցույցեր

ICNIRP ուղեցույցեր ժամանակի մեջ փոփոխվող էլեկտրական, մագնիսական և

էլեկտրամագնիսական դաշտերի ազդեցությանը ենթարկվելու

սահմանափակումների վերաբերյալ (մինչև 300 Գիգահեևրց) (առանց

իոնացման ճառագայթումից պաշտպանության Միջազգային հանձնաժողով):

CIGRE 1998: Բարձրավոլտ գծեր. Բնապահպանական մտավախություններ,

ընթացակարգեր, ազդեցություններ և մեղմման միջոցառումներ:

7. Ծրագրի այլընտրանքային տարբերակների վերլուծություն

Հաշվի են առնվել ծրագրի չորս այլընտրանքային տարբերակներ, կապված

բնապահպանական միջամտության ծավալի և հարկադրական վերաբնակեցման

հետ և հիմնված հետևյալ չորս սկզբունքների վրա.

Նվազագույնի հասցնել ազդեցությունը լանդշաֆտի վրա, բացասական

ազդեցությունը կենսաբազմազանության վրա և միջամտությունը

պահպանվող տարածքներ:

Խուսափել մշակութային ժառանգություն հանդիսացող վայրերից և

էկոլոգիական հետաքրքրություն ներկայացնող տարածքներից:

24

Խուսափել քաղաքներից և կառուցապատման տարածքներից՝

հարկադրական վերաբնակեցումը նվազագույնի հասցնելու նպատակով:

Տարբերակ 1. «Օգտագործել հին օտարման գոտին և գոյություն ունեցող

հենասյուների հիմքերը: Այս տարբերակը չի առաջացնի հողի զգալի օտարման և

վերաբնակեցման անհրաժեշտություն, քանի որ հենասյուների հիմքերն արդեն

պետական գույք են և գտնվում են օգտագործման մեջ, իսկ ներկա օտարման

գոտում կա միայն մի քանի բնակելի վայր: Մի քանի դեպքում օտարման գոտու

իրավունքը օգտագործվում է նոր շինարարության համար, հիմնականում

պահեստատների կամ ախոռների համար; որոշ դեպքերում էլ տները գտնվում են

գծերից ներքև՝ անվտանգ հեռավորության վրա: Սակայն տեխնիկական

պատճառներով (էլեկտրացանցի կայունություն, հնարավոր հոսանքի

անջատումներ երկրորդ 220 կՎ գծի վթարի դեպքում) Տարբերակ 1-ը չի ընտրվել:

Տարբերակ 2. «Գծի փոխարինում հին օտարման գոտում մոտ 50 մ հեռավորության

վրա: Այս տարբերակը նշանակում է նոր շինարարություն հին գծի կողքին:

Հենասյուների բոլոր շինարարական հրապարակներում կպահանջվի մասամբ

մասնավոր հողերի ձեռք բերում: Ադեցությունը բնակելի վայրերի վրա կլինի զգալի,

քանի որ գիծը հատում է քաղաքներ և գյուղեր: Այս տարբերակն ընտրելու դեպքում

կառաջանա մոտ 100 ընտանիքների վերաբնակեցման անհրաժեշտություն, այդ թվում

նաև մի քանի բազմաբնակարան շենքերից: Հաշվի առնելով հարկադրված

վերաբնակեցման բարձր սոցիալական ազդեցություն` այս տարբերակը նույնպես չի

ընտրվել:

Տարբերակ 3. «Գծի փոխարինում հին օտարման գոտուց 50 մ հեռավորության վրա և

լրացուցիչ նոր շրջանցումներ բնակելի վայրերի շուրջ: Առնվազն երեք տեղ

(Հրազդանի ՋԷԿ-ից դուրս եկող հատվածում, Գավառ քաղաքում (Գեղարքունիքի

մարզ), Մալիշկա գյուղում (Վայոց Ձորի մարզ)) կօգտագործվի հին միջանցքը՝ հին

հենասյուների հիմքերով: Սա ենթադրում է հենասյուների օգտագործում նրանց

կայունությունը բարձրացնելուց հետո: Այս տարբերակը մշակվել է նպատակ

ունենալով հնարավորինս կրճատել վերաբնակեցման խնդիրները ծրագրի

իրականացման ընթացքում: Ազդեցության կենթարկվեն թվով քիչ ընտանիքներ: Սա

է ընտրված տարբերակը: Ըստ գնահատումների` կարող է առաջանալ մինչև 10

ընտանիքների վերաբնակեցման անհրաժեշտություն:

Տարբերակ 4. «Չվերակառուցել 220 ԿՎտ գիծը (ծրագիրը չիրականացնել): Այս

տարբերակը չի հանգեցնի որևէ վերաբնակեցման գործողությունների, բայց դա

ընդունելի չէ, քանի որ գործող գծի շահագործման ժամկետը (շահագործման է

հանձնվել 1956թ.) մոտենում է ավարտին և այն տեխնիկապես չի

համապատասխանում ժամանակակից պահանջներին (օրինակ, հին հաղորդիչների

տրամագիծը 300 մմ, բայց պահանջվում է 400 մմ): Եթե այս գիծը չվերականգնվի, մոտ

25

ապագայում գործող գծի ենթակայաններին և էլեկտրակայաններին պետք է միացվի

մեկ ուրիշ գիծ:

8. Ելակետային պայմաններ

8.1.Շրջակա միջավայրի ընդհանուր նկարագիրը

Հետազոտման տարածքը

Հետազոտման տարածքը ծածկում է Հրազդանից-Շինուհայր բարձրավոլտ

էլեկտրացանցի հատվածը Հայաստանի Հանրապետության չորս տարբեր

մարզերում, մասնավորապես Կոտայքի մարզում, Գեղարքունիքի մարզում, Վայոց

Ձորի մարզում և Սյունիքի մարզում: Պլանավորված էլեկտրահաղորդման գիծը

հատում կամ շրջանցում է մի քանի գյուղ և երեք քաղաք: Այլ կերպ ասած, տեղանքը

խիտ բնակեցված չէ, բնակչության ընդհանուր խտությունը 40 մարդ/կմ-ից քիչ է:

Հիմնական աշխարհագրական գոտիներն են` Սևանա լիճը, Սելիմի

լեռնանցքը, Արփայի հովիտը և Սիսիանի սարահարթը: Տարածքը բնակեցված է նոր

քարեդարյան ժամանակներից և այստեղ են գտնվում անհամար թվով պատմական

հուշարձաններ, որոնց մեծ մասը դեռ պեղված չէ: Պլանավորված բարձրավոլտ գիծը

մեծ մասով հետևում է հայտնի Մետաքսի ճանապարհի ճյուղին: Հետազոտման

տարածքը շրջանցում է 1978թ. ստեղծված Սևանի Ազգային պարկի (IUCN Կատ. II)

տարածքը և հասնում Եղեգիս/Եղեգնաձորի կենդանական բնության արգելոցին

(IUCN Կատ. IV): Հարկ է նշել, որ դաշտային այցելությունների արդյունքում

էլեկտրահաղորդման գծի այնպիսի ուղղություն ընտրվեց, որ ուղեգիծը

Եղեգիս/Եղեգնաձորի կենդանական բնության արգելոցի տարածքի հետ չի

փոխհատվում: Ըստ հաշվարկների, անտառային ծածկը հետազոտման ամբողջ

տարածքում 5%-ից քիչ է:

Աշխարհագրությունը

Հայաստանի Հանրապետության տեղադրությունը այսպիսին է. երկիրը

գտնվում է ծովի մակերևույթից բարձր, ունի քարքարոտ հարթավայրեր՝ լեռնահարթ

դաշտերով և արոտավայրերով, և լեռնային դաշտավայրեր՝ ալյուվիալ

հարթավայրերով: Մնացած ծառածածկ և բաց անտառներով ծածկված հողերը

գտնվում են դաշտավայրերում և հյուսիս նայող լեռնալանջերում: Հետազոտման

ամբողջ տարածքը գտնվում է ծովի մակերևույթից 1,093 մ և 2,410 մ բարձրության

վրա: Սարերի գագաթների բարձրությունը հասնում է 2,600 մ-3,600 մ: Հետազոտման

տարածքի շուրջ գտնվող հիմնական սարերն են. Աժդահակ սարը (3,597 մ),

Վարդենիս սարը (3,521 մ), Գանձասարը (2,946 մ), Վայոց սարը (2,586 մ), Գոգի սարը

(3,120 մ) և Մեծ Իշխանասարը (3,548 մ): Հրազդանի ենաթակայանից մինչև Սելիմի

կիրճը տանող գծի առաջին մասը Սևանա լճի ավազանի մասն է, Սելիմի կիրճից

մինչև Որոտանի կիրճը՝ Արփա գետի ջրավազանի մասը, իսկ Որոտան կիրճից

մինչև Շինուհայրի ենթակայան՝ Որոտանի ջրավազանի մասն է (տես քարտեզ 2-1):

26

Առաջարկված 220 կվ գիծը սկսվում է Հրազդանի ենթակայանից (Կոտայքի մարզ),

ձգվում Սևանա լճի արևմտյան ափով (1,898 մ) Գեղարքունիքի մարզում, անցնում

գյուղատնտեսական տարածություններ (հիմնականում կարտոֆիլ) ունեցող

բազմաթիվ գյուղերով (Լճաշեն, Նորաշեն, Հայրավան, Լճափ Երանոս, Վարդաձոր,

Ձորագյուղ, Լիճք և այլն), Գավառ քաղաքով և Սևանա լճի Ազգային պարկի

հատվածներով: Սևանա լճի հարավ-արևմտյան ծայրամասից (Լիճք քաղաք) գիծը

տանում է դեպի Սելիմի կիրճ (2,410 մ), որտեղից մտնում է Վայոց Ձորի մարզ:

Հետազոտման տարածքն ընդգրկում է Վերին Գետաշեն, Մադինա, Լեռնակերտ,

Գեղահովիտ գյուղերը և Սելիմի կիրճի դաշտավայրերի դաշտերն ու

արոտավայրերը՝ մարած հրաբուխ Աղմաղանից (2,815 մ) դեպի արևելք: Սելիմի

կիրճից գիծը գնում է դեպի Եղեգիս գետի զառիթափ հովիտը, անցնում Թարաթումբ,

Քարագլուխ, Սալլի և Շատին գյուղերով և տանում դեպի Եղեգնաձոր ենթակայանն

ու Արփայի հովիտը: Եղեգիսի կենդանի բնության արգելավայրը շրջանցված է

Շատին գյուղի արևմտյան կողմից: Բարձրավոլտ գծի ամենացածր կետը

Ագարակաձոր գյուղում է՝ Արփա գետի հովտում, ծովի մակերևույթից 1,093 մ

բարձրության վրա, որտեղից գիծը տանում է վերև դեպի Արփա գետի հովիտը:

Արփայի հովիտը ձգվում է որպես լայն ալյուվիալ հարթավայր՝ խաղողի այգիներով,

ծիրանի տնկաստաններով և դաշտերով, մինչև Մալիշկա գյուղը, որտեղից տեղանքն

ավելի անհարթ է: Վայք քաղաքից հետո հովիտը նեղանում է դեպի Արփայի կիրճ՝

Սարավան գյուղով, որից հետո ռելիեֆն անընդհատ բարձրանում է, հասնելով

Որոտանի կիրճին 2,344 մ բարձրության վրա: Կիրճից հետո բարձր

մարգագետիններն են, որոնք տարածվում են դեպի Սպանդարյանի ջրամբարը և

անցնում իր հյուսիսային մասով: Սիսիանի սարահարթը (2,130 մ և 1,900 մ միջև)

Շաքի գյուղից հետո է, որտեղից բարձր լեռնային արոտավայրերը մեղմ լանջերով

իջնում են դեպի Որոտանի կիրճ, հասնելով Շինուհայր ենթակայանին 1,545 մ

բարձրության վրա (տես քարտեզ Քարտեզ 2‐2):

27

Քարտեզ 2-1. Հետազոտման տարածքը և առաջարկվող բարձրավոլտ գծի

միջանցքը

Քարտեզ 2-2. Հետազոտման տարածքի տեղագրությունը

28

Ծրագրի տարածքի Կոտայքի Գեղարքունիքի Վայոց Ձորի Սյունիքի

շրջանային մարզ մարզ մարզ մարզ

տվյալները

Դիրքը երկրում Կենտրոն Արևելք Հարավ- Հարավ-

արևելք արևելք

Մակերեսը 2,089 կմ2 5,348 կմ2 2,308 կմ2 4,506 կմ2

(Սևանա լիճ 1,

260 կմ²)

Մարզի տարածքի 7 % 18 % 7.8 % 15.1%

բաժինը Հայաստանի

տարածքում

Քաղաքներ 7 5 3 7

Գյուղեր 62 93 52 127

Բնակչությունը (2007, 276,200 239,000 55,800 152,900

հունվար) (մարդ)

Այդ թվում՝

-քաղաքային 155,100 (56%) 79,600 (33%) 19,400 (35%) 103,700 (68%)

-գյուղական 121,100 (44%) 160,000(66%) 36,400 (65%) 49,200 (32%)

Գծի մոտավոր 10 կմ 80 կմ 70 կմ 60 կմ

երկարությունը (կմ) (5 %) (36%) (32 %) (27 %)

մեկ շրջանի հաշվով

Աղյուսակ 3-1. Տվյալներ բարձրավոլտ գծով հատվող շրջանների վերաբերյալ Աղբյուր. www.armstat.am; Հայաստանի Հանրապետության մարզերը, 2002-2006

Հետազոտման տարածքն ընդգրկում է մի քանի զգալիորեն իրարից

տարբերվող շրջաններ, սկսած Սևանա լճի ափից դեպի Եղեգիսի հովտի և Արփայի

կիրճի սարերը, այնուհետև դեպի Սիսիանի բարձր սարահարթը:

Հետազոտման տարածքի հիմնական հատկություններն են.

Գյուղատնտեսական դաշտավայր Հրազդանի և Սևանա լճի միջև Սևանա լճի ռեկրեացիոն գոտի և Սևանա լճի Ազգային պարկ Սևանա լճի արևմտյան/հարավ-արևմտյան ափի գյուղեր և քաղաքներ Սևանա լճի, Սելիմի կիրճի, Արփա գետի հովտի, Սիսիանի սարահարթի

մշակութային օբյեկտներ Սելիմի կիրճի դաշտավայրի գյուղեր

29

Քրդերի փոքրամասնության ամառային արոտավայրեր և բնակելի վայրեր Սելիմի կիրճում

Եղեգիսի դաշտավայրի գյուղեր Եղեգիսի կենդանական բնության արգելավայր Արփա գետի հովտի մրգատու ծառերի այգիներ, խաղողի այգիներ և դաշտեր Արփա գետի հովտի գյուղեր և քաղաքներ Արփա գետի հովտի գիհու բաց անտառային տարածք Որոտանի կիրճին մոտ գտնվող անտառածածկ տարածություն Սիսիանի սարահարթի արոտավայրեր և դաշտեր Սիսիանի կիրճի գյուղեր և քաղաքներ

8.2. Երկրաբանությունը, սեյսմիկ իրավիճակը և հողը

Հայաստանի ռելիեֆը կարելի է բաժանել հետևյալ չորս հիմնական

աշխարհագրական/երկրաբանական շրջանների:

1. Լեռնաշարքեր և հովիտներ հյուսիս-արևելքում, որոնք հայտնվում են

հիմնականում Քուռ գետի ավազանում (այդ թվում Վիրահայոցի, Բազումի,

Փամբակի, Գուգարածի, Արեգունի և Սևանի բլրաշարքերը): Այս շրջանը

լայնածավալ քայքայման ենթակա է:

2. Հրաբուխային ծագում ունեցող շրջաններ, որոնք ներառում են Աշոցքի,

Արագածի, Գեղամայի, Վարդենիսի, Սյունիքի բլրաշարքերը և Արագած սարը:

Այս տարածքները ծածկված են համեմատաբար մոտ անցյալի ծագում ունեցող

լավայով (Պլիոցենյան շրջան) և բնութագրվում են մեղմ լանջերով: Այստեղ

հայտնվում է միայն աննշան քայքայում, չնայած մեծ գետերը ստեղծել են խոր

կիրճեր և ձորեր:

3. Մի շարք սրագագաթ սարեր, որոնք սահմանակից են Արաքս գետին

(լեռնաշարքերով ձախ ափին՝ Ուրձ-Երանոսյանի, Թեքսարի, Վայքի և

Զանգեզուրի լեռնային բլրաշարքերով, Կապույտ Ճյուղի գագաթը ներառյալ),

կազմում են Փոքր Կովկասյան համակարգը: Այս տարածքը հակված է ինտենսիվ

քայքայմանը:

4. Արարատյան դաշտավայրը Արարատի գոգահովտի ցածր մասն է (որտեղ

շարունակվում է տեկտոնիկ շարժումը): Այս տարածքը ծածկված է ալյուվիալ և

ջրաբերուկ նստվածքներով:

30

Քարտեզ 3-1 . Հայաստանի ընդհանուր երկրաբանական քարտեզ

Պլանավորված բարձրավոլտ գիծը կանցնի Հրազդանի և Սևանի շրջաններով,

Վարդենիսի սարերով, Արփայի հունով, Սիսիանի և Գորիսի շրջաններով:

Հրազդանի շրջանը բնութագրվում է կրաքարից զուրկ սևահողով: Սևանի

շրջանում բարձրավոլտ էլեկտրահաղորդման գիծը կանցնի Սևանա լճի արևմտյան

մասով՝ իր լեռնային գոտով, և կշարունակվի Գեղամայի հրաբուխային սարահարթի

արևմտյան հատակում: Այս սարահարթն ունի 3000 մ բարձրություն և հրաբուխային

մակերես՝ լանջերով և գագաթներով: 3598 մ բարձրություն ունեցող Աժդահակ

գագաթը ամենաբարձր գագաթն է նրանց մեջ: Այս շրջանում հողի հիմնական

տեսակը ածխածնային սևահողն է: Վարդենիսի սարերը սփռված են Սևանա լճի

հարավ-արևելյան մասերում: Նրանց միջին բարձրությունը 2500-3500 մ է,

ամենաբարձր գագաթի բարձրությունը՝ 3522 մ: Երկրաբանորեն այս շրջանը

կազմված է անդեզիտից, բազալտից, կվարցի անդեզիտից, տուֆից և ավազաքարից:

Արևմտյան մասում Վարդենիսի սարերը սահմանակցում են Սուլեյմայի լեռնանցքի

հետ, որի բարձրությունը 2410 մ է: Վայոց Ձորի շրջանը գտնվում է Սուլեյմա

լեռնանցքի հարավում: Արփայի հունում կարելի է գտնել կրաքարից զուրկ

գորշահող: Սիսիանի շրջանը բաղկացած է ալպիական մարգագետիններով

ծածկված սարահարթից: Այստեղ հողը սառը և խոնավ կլիմայական պայմանների

ազդեցության տակ է:

Գորիսի շրջանը բնութագրվում է սարերով և ձորերով: Հողը հիմնականում

ածխածնային սևահողն է:

31

Հայաստանը գտնվում է ակտիվ սեյսմիկ գոտում, որը սփռվում է Թուրքիայից

մինչև Արաբական ծովը: Այստեղ Արաբական մայր ցամաքը դանդաղ բախվում է

Եվրազիային: Քանի որ Հայաստանում յուրաքանչյուր 30-40 տարվա ընթացքում

լինում են 5,5 բալից ավել ուժգնություն ունեցող երկրաշարժեր, հասնելով Ռիհտերի

սանդղակով 7,1 բալի, երկիրը համարվում է բարձր սեյսմիկ վտանգ ունեցող երկիր:

Առավելագույն սեյսմիկ ռիսկը Երևան քաղաքի շուրջն է, որտեղ գոյություն ունեն

ակտիվ տեղաշարժեր: Այստեղ ամենաավերիչ երկրաշարժը 1679թ. Գառնու

երկրաժաշարժն էր, ուժգնությունը տատանվում էր 5,5-ից մինչև 7 բալ: Մյուս

ավերիչ երկրաշարժը 6,9 բալ ուժգնությամբ եղավ Սպիտակում 1988թ.2:

Բավականին վերջերս (2011-02-27) 3,2 բալանոց երկրաշարժ տեղի ունեցավ

Գյումրիից դեպի հյուսիս 37 կմ հեռավորության վրա:

8.3 Օդերևութաբանություն

Հետազոտման տարածքը բնութագրվում է կոնտինենտալ չորային

բարձրաբերձ կլիմայով, փոքր տարբերությամբ Սևանա լճի հյուսիսային մասում և

Սյունիքի շրջանի արևելյան հատվածում, որտեղ տեղումները միկրո-կլիմայական

ազդեցությունների պատճառով զգալիորեն ավելի շատ են, քան մյուս շրջաններում:

Ամռանը շոգ է, ձմռանը՝ ցուրտ, առավելագույն ջերմաստիճանը հասնում է մինչև

400 Ցելսիուսի (չնայած ավելի քան 1000 մ բարձրության) և իջնում է մինչև 350

Ցելսիուսի: Ուսումնասիրության համար կլիմայական տվյալները տրամադրել են ՀՀ

Օդերևութաբանության ծառայությունը: Այդ տվյալները ներկայացված են ստորև

բերված աղյուսակներում:

Օդերևութաբանա

I II II

I V

V

VI VII

I

X

X

XI

կան կայաններ I V I I I X I I

Սևան 2 340 65

1079 50 40

3 5 3 25

5 0 3 7

1

8

Հրազդան

4 563 86

1069 44 31

3

6

5

46

5 7 0 2

0

5

Եղեգնաձոր

3 341 58 59 41 21 15

1

3

3

34

3 4 4

5

2

Սիսիան 1 236 57 73 57 27 16

2 3 3 18

8 2 3

7

0

Գորիս 3 471 91

1192 50 40

6 6 5 34

4 5 4 4

5

3

Կապան 2 364 75

1065 32 28

3 4 4 26

6 1 2 8

8

0

Աղյուսակ 3-2. Տեղումները հետազոտման տարածքում

32

Քարտեզ 3‐3. Անձրևների բաշխվածությունը Հայաստանի տարածքում

Օդերևութաբանա

կան կայաններ

Բացարձակ

ջերմաստիճ

անը (◦C)

Քամու

արագությունը

(մ/վարկ.)

Քամու գերակշռող ուղղությունը

Առա-

վել.

Նվա

-զագ

Առա-

վել.

Բռնկ

ումԱմռանը Ձմռանը

Սևան 32 -33 25 32 Հյուսիս-արևելյան,

արևելյան

Արևմտյան,

հարավ-արևմտյան

Հրազդան 35 -32 18 25 Արևելյան Հյուսիս-արևմտյան

Եղեգնաձոր 39 -30 21 28 Արևմտյան, արևելյան

Սիսիան 36 -34 18 20 Արևելյան Հյուսիս-արևմտյան

Գորիս 35 -20 35 40 Հյուսիս-արևմտյան

Սիսիանի

լեռնանցք 31 -26 48 60

Հյուսիս-արևելյան,

արևելյան

Արևմտյան,

հարավ-արևմտյան

Աղյուսակ 4-1. Ջերմաստիճանը և քամիները հետազոտման տարածքում

33

Քարտեզ 3‐4. Անտառների ծածկույթը Հայաստանում

Հետազոտման տարածքի անտառային ծածկույթը շատ փոքր է, ինչի

արդյունքում Ծրագրի ազդեցությունը անտառային պաշարների վրա քանակական

արտահայտությամբ պակաս կարևոր է: Դաշտային այցելությունների արդյունքում

շրջանցվել են բոլոր անտառածածկ տարածքները, բացառությամբ միայն մեկ կարճ

հատվածի (460մ)` Գավառ քաղքում գնտվող Կամո ենթակայանից դուրս եկող

հատվածում:

8.4. Ֆլորա և ֆաունա

Համառոտ Հայաստանի կենսաբազմազանության մասին

Հայաստանի Հանրապետությունը, շնորհիվ խիստ արտահայտված բարձրունքային

գոտիականության, լանդշաֆտային բազմազանության և կլիմայական պայմանների

արանձնահատկությունների, առանձնանում է բավականին հարուստ

կենսաբազմազանության կազմով:

Երկրում նկարագրված մոտ 3600 անոթավոր բույսերը կազմում են կովկասի

տարածաշրջանի համար հայտնի տեսակների մոտ 60%: Դրանցից 125-ը Հայաստանի

էնդեմներ են: Բույսերի զգալի քանակությունը հանդիսանում են որպես բազմաթիվ

մշակաբույսերի ժամանակակից սորտերի ցեղակիցներ, այդ թվում` մրգատու,

բանջարաբոստանային, հացահատիկային, հատապտղատու և դեկորատիվ:

Հայաստանի բուսական ռեսուրսները ներկայացված են տեսակներով, որոնք ունեն

34

սննդային, կերային, դեղաբուժական, եթերա-յուղային և տեխնիկական

նշանակություն: Հայաստանի Կարմիր գրքում գրանցված է 452 անոթավոր բույսերի

տեսակ:

Հայաստանի ֆաունան ընդգրկում է ավելի քան 17500 կենդանատեսակ, այդ

թվում` ողնաշարավոր կենդանիների 535 տեսակներ, որոնցից 83-ը կաթնասուններ

են, 353-ը թռչուններ, 53-ը սողուններ, 7-ը երկկենցաղներ և 40-ը ձկներ: 316-ը

(նեռարյալ անողնաշարավորները) Հայաստանի էնդեմներ են: Հայաստանի Կարմիր

գրքում ընդգրկված են 153 տեսակի ողնաշարավոր կենդանիներ, որոնք պատկանում

են ձկների (7 տեսակ), երկկենցաղների (2 տեսակ), սողունների (19 տեսակ),

թռչունների (96 տեսակ) և կաթնասունների (29 տեսակ) դասին:

Համաձայն Հայաստանի Հանրապետության բնապահպանական

օրենսդրության դրույթների, պահանջվում է կենսաբազմազանության մոնիտորինգի և

էկոլոգիայի, այդ թվում նաև մարդածին գործունեյության ազդեցության

ուսումնասիրությունների իրականացումը:

Դաշտային աշխատանքի և հաշվետվության նկարագրություն

Դաշտային աշխատանքի ընթացքում, Հրազդան ենթակայանից մինչև

Շինուհայրի ենթակայան, բարձր լարման էլեկտրահաղորդման գծի նախատեսված

շինարարության ամբողջ երկարությամբ, ուսումնասիրվել է օտարման շերտի

սահմաններում և հարակից տարածքներում տարածված կենսաբազմազանությունը:

Կենսաբազմազանության տեսակային կազմը նկարագրվել է

համապատասխան արբանյակային քարտեզի վրա նշված ԷՀԳ-ի ուրվագծի` ներառած

հարակից 50-ից 300 մ. տարածքները:

Ուսումնասիրվող տարածքը ընդգրկում է Ապարանի, Սևանի, Դարալագյազի և

Զանգեզուրի ֆլորիստիկական շրջանները:

Ֆլորայի տեսակային կազմի վերաբերյալ ներկայացված են տվյալներ բոլոր

իդենտիֆիկացված վայրի տեսակների համար, բացառելով գյուղատնտեսական

մշակովի դաշտերում աճող տեսակները, որոնք կարող էին պատահական կամ

գիտակցաբար ներմուծված լինեին այս տարածքներ:

Քանի որ ուսումնասիրությունները սկսվել էին սեպտեմբերի կեսից, երբ

հիմնականում ավարտվել էր գյուղատնտեսական բերքի հավաքը, և համաձայն

գյուղական համայնքներում ընդունված վնասակար սովորույթի դաշտերը հրկիզվել

էին, բավականին մեծ քանակի բույսեր հնարավոր չեր որոշել:

ԷՀԳ-ի ուրվագիծը չի հատում որևէ ՀՀ բնության հատուկ պահպանվող

տարածք, սակայն անցնում է մի քանիսի սահմանների կողքով:

Ֆաունայի տեսակային կազմի վերաբերյալ ներկայացված են տվյալներ ինչպես

հանդիպած, այնպես էլ այդ տարածքներում նկարագրված կենդանիների համար:

35

Տվյալների հավաքի, դրանց վերլուծության և եզրակացություններ կազմելու

աշխատանքը հեշտացնելու համար հետազոտման երթուղին պայմանականորեն

բաժանվել էր մի քանի հատվածների, որոնցով և կազմված է այս հաշվետվությունը:

Ամփոփում ըստ տարածքների

Հրազդան – Լճաշեն

Լեռնային տափաստան: Տափաստանին բնորոշ բուսականություն`

հատիկաբուսականության գերակշռությամբ, թփերի և առանձին ծառերի

առկայությամբ քարակույտերի մոտ: Հետազոտված տարածքի մեծ հատվածները

զբաղեցված են մշակովի դաշտերով:

Ֆլորա

Ազնվամորի Rubus idaeus

Անծիտան լեռնային Seseli libanotis

Ավելուկ գանգուր Rumex crispus

Արոսենի սովորական Sorbus aucuparia

Ճակնդեղ եռասռնակ - Beta corolliflora

Գավակատար մեծ Rhinanthus, Alectorolophus major

Գինազոխ բծավոր Conium maculatum

Գնարբուկ գարնանային Primula veris

Դաշտավլուկ մարգագետնային Poa pratensis

Ելակ անտառային Fragaria vesca

Եղեսպակ կաղնուտային Salvia nemorosa

Եղեսպակ օղակաձև Salvia verticillata

Եղջերառվույտ եղջրավոր Lotus corniculatus

Զամբյուղախոտ ալպիական Crepis alpina

Զանգակ ռապունցելանման Campanula rapunculoides

Թրաշուշան կովկասյան Gladiolus caucasicus

Իգաբող կաղնուտային Anthemis dumetorum

Իշառվույտ դեղատու Melilotus officinalis

Լվածաղիկ սովորական Tanacetum vulgare

Խատուտիկ դեղատու Taraxacum officinale

Խիժաճարճատուկ կնյունանման Chondrilla juncea

Խլածաղիկ ժայռային Scrophularia rupestris

Խնկածաղիկ սովորական Origanum vulgare

Խնձորենի անտառային Malus silvestris

Խորդենի անտառային Geranium sylvaticum

Կակաչ արևելյան Papaver orientale

Կակաչ հայկական Papaver armeniacum

36

Կաստրոն դեղային Betonica officinalis

Կատվադաղձ գորշադեղնավուն Nepeta sulphurea

Կատվադաղձ մերկ Nepeta nuda

Կատվադաղձ Մուսինի Nepeta mussini

Կատվախոտ դեղատու Valeriana officinalis

Կղմուխ ուռատերև Inula salicina

Կտավախոտ գենտիանանման Linaria gentianoides

Կրատուկ երեսնակ Arctium lappa

Հազարատերևուկ սովորական Achillea millefolium

Հիրիկ փոքր Iris pumila

Ձնծաղիկ երավարսանդ Merendera trigyna

Ճարճատուկ սովորական Cichorium intibus

Մակարդախոտ իսկական Galium verum

Մատիտեղ լեռնային Polygonum alpinum

Մոմախոտ փոքր Cerinhte minor

Շյուղախոտ ոչխարի Festuca ovina

Շուշան հայկական Lilium armenum

Ոզնախոտ կծկավոր Dactylis glomerata

Ոչլախոտ տարածված Delphinium divaricatum

Որոմ սողացող Agropyron repens

Ուրց Կոչի Thymus kotschyanus

Ուրցդաղձ վայրի ռեհանաուրցանման Ziziphora clinopodioides

Պատատուկ Convolvulus arvensis

Սզնի հինգսռնականի Crataegus pentagyna

Սիզախոտ մարգագետնային Phleum pratense

Սրոհունդ խոցված Hypericum perforatum

Սրոհունդ մշտիկատերևանման Hypericum hyssopifolium

Մասրենի Հրաչի Rosa hracհiana

Մասրենի առատափուշ Rosa spinosissima

Մասրենի շան Rosa canina

Վիկ մկան Vicia cracca

Տանձենի կովկասյան Pyrus caucasica

Տատասկ սովորական Cirsium vulgare

Տերեփուկ արմատազամբյուղային Centaurea rhizocalathium

Տերեփուկ ոչխարի Centaurea ovina

Տերեփուկ քոսոտ հայկական Cephalaria armeniaca

Տերեփուկ քոսոտ մեծ Cephalaria gigantea

Տրինիա ողորկապտուղ Trinia leiogona

Փրփրուկ թեղանման Filipendula ulmaria

Փրփրուկ վեցաթերթ Filipendula hexapetala

37

Քրքում Ադամի Crocus adamii

Օշինդր արևելյան Artemisia orientalis

Օշինդր դառը Artemisia absinthium

Օշինդր սովորական Artemisia vulgaris

Օշինդր օշոշատերև Artemisia chamaemelifolia

Տվյալ հատվածում բույսերի հիմնական տեսակային բազմազանությունը

տարածված է քարակույտերի և մշակովի դաշտերի արանքներում պահպանված

չխախտված տարածքներում: Կարմիրգրքային տեսակ` Տերեփուկ

արմատազամբյուղայինը Centaurea rhizocalathium, ինչպես նաև Խնձորենի

անտառայինը Malus sylvestris, Տանձենի կովկասյանը Pyrus caucasica և Արոսենի

սովորականը Sorbus aucuparia ներկայացված են մի քանի առանձին բույսերով, իսկ

Ազնվամորին Rubus idaeus, Մասրենի Հրաչի Rosa hracհiana, Մասրենի առատափուշը

Rosa spinosisima և Մասրենի շանը Rosa canina հանդիպում են փոքրիկ մացառներով

քարակույտերի մոտ և բարձունքների վրա:

Ֆաունա

Թռչուններ

Թխակապույտ աղավնի Columba livia

Լոր Coturnix coturnix

Հոպոպ Upupa epops

Մեծ ճուռակ Buteo buteo

Մոխրագույն ագռավ Corvus corone

Մոխրագույն կաքավ Perdix perdix

Ներկարար Coracias garrulus

Ոսկեգույն մեղվակեր Merops apiaster

Պարող քարաթռչնակ Oenanthe isabellina

Սևաճակատ շամփրուկ Lanius minor

Սևավիզ քարաթռչնակ Oenanthe finschii

Սովորական կաչաղակ Pica pica

Սովորական հողմավար բազե Falko tinnunkulus

Սովորական սարյակ Sturnus vulgaris

Տափաստանային արտույտ Melanocorypha calandra

Փուփուլավոր արտույտ Galerida cristata

Այս հատվածի թռչուններից միայն Ներկարարը Coracias garrulus, գրանցված է

Կարմիր գրքում:

38

Կաթնասուններ

Հանդիպած

Աքիս Mustela nivalis

Դաշտամկներ Microtinae sp.

Եվրոպական ոզնի Erinaceus concolor

Համստեր Cricetus cricetus

Նապաստակ Lepus europaeus

Տարածքին բնորոշ այլ

Աղվես Vulpes vulpes

Գայլ Canis lupus

Գորշուկ/ Փորսուղ Meles meles

Շնագայլ Canis aureus

Քարակզաքիս Martes foina

Այս հատվածի ամենատարածված և բազմաքանակ կենդանիներն են

մկնանման կրծողները, որոնք կազմում են գիշատիչ թռչունների և կենդանիների

օրակերի հիմնական մասը:

Ինչպես երևում է նկարագրվածից ԷՀԳ-ի Հրազդան – Լճաշեն հատվածը

ներկայացված է բավականի լայն տարածված հարուստ տեսականիով: Բույսերի և

կենդանիների կարմիրգրքային տեսակները տարածված են հիմնականում մշակովի

դաշտերի արանքներում պահպանված չխախտված տարածքներում և չինգիլների

մոտ:

ԷՀԳ-ի հենարանների և մոտեցման ճանապարհների կառուցման

ազդեցությունը այս հատվածում կլինի նվազագույն, եթե շինարարական

աշխատանքներ իրականացնելուց տարածքի չինգիլնրը, թփերի մացառուտներն ու

առանձին աճող ծառերը մնան անձեռնամխելի:

Լճաշեն – Չկալովկա – Նորատուս

Լեռնային տափաստան: Տափաստաններին բնորոշ բուսականություն

հատիկաբուսականության գերակշռությամբ, բլրի արանքներում և քարակույտերի

մոտ թփերի և առանձին ծառերի առկայությամբ: Հետազոտված տարածքի զգալի

հատվածները զբաղեցված են մշակովի դաշտերով և չինգիլներով: Գավառ քաղաքի

արևելյան մասում նախատեսված ԷՀԳ-ի ուրվագիծը հատում է Գավառագետ գետը:

Ֆլորա


Աղվեսագի եղեգանման Alopecurus arundinaceus

Անթառամ ոսկեգույն Helichrysum callichrysum

39

Ասպիրակ աղեղնեզր Spiraea crenata


Գառան դմակ մեծ Sedum telephium

Գերիմաստի Viburnum lantana

Դաշտավլուկ սոխուկակիր Poa bulbosa

Դժնիկ լուծողական Rhamnus cathartica

Եղինջ երկտուն Urtica dioica

Թրաշուշան կովկասյան Gladiolus caucasicus

Լավատեր թուրինգիական Lavathera turingiaca

Լոշտակ սպիտակ Bryonia alba

Խատուտիկ Ստեվենի Taraxacum stevenii

Ծորենի սովորական Berberis vulgaris



Կակաչ սակավատերև Papaver paucifoliatum





Հիրիկ փոքր Iris pumila

Մատիտեղ ճնճղուկի Polygonum aviculara

Մատնունի ուղիղ Potentilla recta

Նեղտերևի Chamaenerium angustifolium

Շուշանաբանջար սոխուկավոր Chaerophyllum bulbosum

Շուշանբանջար ոսկեզոծ Chaerophyllum aureum

Պտեր առական Dryopteris filix mas

Սեզ սպիտակ Agrostis alba


Սրոհունդ ալպիական Hypericum alpigenum







Տուղտավարդ թավրիզյան Alcea tabrisiana




Տվյալ հատվածում, ինչպես որ նախորդում, քարակույտերի և չինգիլների մոտ է

տարածված բույսերի հիմնական բազմազանությունը, հատկապես Ազնվամորու

Rubus idaeus, Վարդ առատափուշի Rosa spinosisima, Մասրենի Հրաչի Rosa hracհiana և

Ասպիրակ աղեղնեզրի Spiraea crenata մացառուտները, որոնց արանքներում

40

հանդիպում են Ծորենի սովորականը Berberis vulgaris և Լոշտակ սպիտակը Bryonia

alba:

Այս հատվածի ամբողջ երկայնքով հանդիպել է մի քանի առանձին Տանձենի

կովկասյանի Pyrus caucasica, Արոսենի սովորականի Sorbus aucuparia և Դժնիկ

լուծողականի Rhamnus cathartica ծառեր:

Կարմիրգրքային տեսակներ չի հայտնաբերվել:

Ֆաունա

Թռչուններ


Ժուլան Сорокопут Lanius collurio


Խայտաբղետ քարակեռնեխ Monticola saxatilis

Հայկական որոր Larus armenicus




Մոխրագույն արտույտ Calandrella rufescens





Ջրածիծառների տեսակներ Chlidonias sp.

Սև կեռնեխ Turdus merula

Սևաճակատ շամփրուկ Lanius minor




Սովորական ճայ Corvus monedula

Սովորական որոր Larus ridibundus


Սովորական սիտեղ Sitta europaea

Սովորական քարաթռչնակ Oenanthe oenanthe

Տափաստանային արծիվ Aquila nipalensis



41

Այս հատվածի կարմիրգրքային տեսակները` Ներկարարը Coracias garrulus,

Տափաստանային արծիվը Aquila nipalensis, Հայկական որորը Larus armenicus և այլ

ջրամերձ թռչունները հանդիպել են բնակավայրերի և աղբավայրերի մոտ:


Հանդիպած






Ձյան դաշտամուկ Chionomys nivalis







մկնանման կրծողները և մանր թռչնատեսակներ, որոնք հանդիսանում են գիշատիչ

թռչունների և կենդանիների, այդ թվում կարմիրգրքային տեսակների` Հայկական

որորի Larus armenicus և Տափաստանային արծվի Aquila nipalensis հիմնական կերային

օբյեկտներ:

Աղբավայրերի առկայությունը հանդիսացել է լրացուցիչ գործոն գիշատիչ

թռչուններ և կենդանիներ ներգրավելու այս տարածք, որտեղ նրանք գտնում են

հասանելի կերի առատություն:

ԷՀԳ-ի Լճաշեն – Չկալովկա – Նորատուս հատվածը ներկայացված է

բավականի լայն տարածված հարուստ կենսաբազմազանությամբ, ինչպես նաև մի

քանի կարմիրգրքային տեսակներով: Բույսերի և կենդանիների կարմիրգրքային

տեսակները տարածված են հիմնականում պահպանված չխախտված բնական

տարածքներում և չինգիլների մոտ:

Կարծում ենք, որ ԷՀԳ-ի հենարանների և մոտեցման ճանապարհների

կառուցման ազդեցությունը այս հատվածում կլինի նվազագույն, եթե շինարարական

աշխատանքների իրականացման ընթացքում տարածքի չինգիլները, թփերի

մացառուտներն ու առանձին աճող ծառերը մնան անձեռնմխելի:

42

Նորատուս – Լիճք

Լեռնա–տափաստանային բուսականություն` հատիկաբուսականության

գերակշռությամբ, թփերի և առանձին ծառերի առկայությամբ: Հետազոտված

տարածքի զգալի հատվածները զբաղեցված են մշակովի դաշտերով: Տարածքը

հատում է Ծակքար և Բախտակ գետերը:

Ֆլորա

Աղվեսագի եղեգանման Alopecurus arundinaceus Անծիտան լեռնային Seseli libanotis

Գազ ծայրային Astragalus finitimus

Գազ գյոկչայի Astragalus goktschaikus


Եզան լեզու միջին Plantago media

Եզան լեզու սևացող Plantago atrata

Զանգակ խմբված Campanula glomerata


Լավատեր թուրինգիական Lavathera turingiaca


Լվածաղիկ կուսատերև Tanacetum parthenium

Լվածաղիկ սովորական Tanacetum vulgare




Հազարատերևուկ ասպիրակի Achillea filipendulina


Ձնծաղիկ Ռադեի Merendera raddeana


Նեղտերևի Chamaenerium angustifolium


Ուռենի սպիտակ Salix alba

Ջրկոտեմ դեղատու Nasturtium officinale









Համեմատած նախորդ հատվածի հետ, այս հատվածի բուսականությունը

հարուստ չէ, ինչը կարելի է բացատրել խախտված լանդշաֆտներով: Ծառաթփային

տեսակներից հանդիպում են միայն Մասրենի առատափուշի Rosa spinosisima և

Մասրենի շան Rosa canina մացառները, և մի քանի վնասված Տանձենի կովկասյանի

43

Pyrus caucasica ծառերը: Բույսերի գերակշռող տեսականին և Ուռենի սպիտակը Salix

alba հանդիպում են գետերի ափերի մերձակայքում:


Ֆաունա

Թռչուններ

Անտառային կաչաղակ Garrulus glandarius


Ժուլան Lanius collurio


Կռնչան բադ Anas platyrhynchos

Կտցարների տեսակներ Charadrii sp.



Ճքճքան մրտիմն Anas querquedula





Մոխրագույն տառեղ Ardea cinerea





Սև ագռավ Corvus corax



Սոսնձակեռնեխ Turdus viscivorus







Սովորական քարաթռչնակ Oenanthe oenanthe




Քարարծիվ Aquila chrysaetos

44

Բնակավայրերի, փոփոխված լանդշաֆտների և գետերի առկայությամբ կարելի

է բացատրել թռչնատեսակների բազմազանությունը, ներառած կարմիրգրքային

տեսակները` Ներկարար Coracias garrulus, Հայկական որոր Larus armenicus,

Քարարծիվը Aquila chrysaetos և Տափաստանային արծիվ Aquila nipalensis:


Հանդիպած






Ջրառնետ Arvicola terrestris







մկնանման կրծողները և Նապաստակը Lepus europaeus, իսկ գետերի ափերին

Ջրառնետը Arvicola terrestris:

Ինչպես երևում է նկարագրվածից, ԷՀԳ-ի Նորատուս – Լիճք հատվածը

ներկայացված է ոչ այդքան հարուստ կենսաբազմազանությամբ, որի կազմում կան

նաև թռչունների մի քանի կարմիրգրքային տեսակներ: Ծառաթփային մացառները և

կենդանիների կարմիրգրքային տեսակները տարածված են հիմնականում գետերի

ափերի մոտ:

Կարծում ենք, որ ԷՀԳ-ի հենարանների և մոտեցմանճանապարհների

կառուցման ազդեցությունը այս հատվածում կլինի նվազագույն, եթե շինարարական

աշխատանքների իրականացման ընթացքում շատ չվնասվեն գետի ափամերձ

տարածքները:

Լիճք – Արգիչի – Մադինա

Լեռնա-մարգագետնային բուսականություն` հատիկաբուսականության

գերակշռությամբ, առանձին թփերի և մացառուտների առկայությամբ ժայրերի մոտ և

ջրաճահճային բուսականությամբ Արգիչի գետի գետապտույտների գերխոնավ

ափերին:

45

Ֆլորա



Աստղածաղիկ ալպիական Aster alpinus

Արոսենի հովանոցային Sorbus umbelata Ա. պարսկական S.persica


Բելևալիա պիկնաթա Bellevalia picnantha

Բելեվալիա յուրահատուկ Bellevalia paradoxa

Բողկուկ իսլանդական Rorippa islandica

Բողկուկ փոքր Rorippa amphibia

Գազ ոսկեզոծ Astrgaalus aureus


Գորտնուկ փռվաց Ranunculus divaricatus

Ելակ անտառային Fragaria vesca

Եռակողասերմիկ կովկասյան Tripleurospermum caucasicum

Երեքնուկ սողացող Trifolium repens

Խլածաղիկ Գրոսհեյմի Scrophularia grosheimii






Ձնծաղիկ Ռադեի Merendera raddeana


Մատնունի սագային Potentilla anserina

Շերեփուկախոտ սանրավոր Potamogeton pectinatus


Ոսկեծաղիկ ճահճային Caltha palustris


Ջրկոտեմ դեղատու Nasturtium officinale

Ջրվոսպ փոքր Lemna minor








Քրքում Ադամի Crocus adamii

Տվյալ հատվածում լեռնա-մարգագետնային բուսականության մեջ երբեմն

հանդիպում են Ազնվամորիի Rubus idaeus, Մասրենի առատափուշի Rosa spinosisima,

Մասրենի Հրաչի Rosa hracհiana, Մասրենի շան Rosa canina, Արոսենի սովորականի

Sorbus aucuparia, Արոսենի հովանոցային Sorbus umbelata և Ուռենի սպիտակի Salix

alba թփերը:

46

Բուսատեսակների առավել բազմազանությունը հանդիպում է գետի ափերին:


Ֆաունա

Թռչուններ



Կարմրաթև մագլցող Tichodroma muraria

Կռնչան բադ Anas platyrhynchos




Ճքճքան մրտիմն Anas querquedula

















Այս հատվածում ներկայացված են տվյալ տարածաշրջանին բնորոշ

թռչնատեսակները, նեռարյալ կարմիրգրքային տեսակներ`Հայկական որոր Larus

armenicus, Քարարծիվ Aquila chrysaetos, Տափաստանային արծիվ Aquila nipalensis և

Կարմրաթև մագլցող Tichodroma muraria:


Հանդիպած




47



Շելկովնիկովի կուտորա Neomys schelkownikowi




Գորշ արջ Ursus arctos


Խայտաքիս Vormela peregusna



Վայրի խոզ Sus scrofa

Տափաստանային կատու Felis silvestris lybica


Այս տարածքները բացի կարմիրգրքային տեսակներ `Շելկովնիկովի

կուտորայի Neomys schelkownikowi և Խայտաքիսի Vormela peregusna վաղ գարնան

ամիսներին պարբերաբար այցելում են Գորշ արջը Ursus arctos և Վայրի խոզը Sus

scrofa, որոնք գետի հարակից ճահճացված հատվածներում և սարերի լանջերին

փնտրում են բույսերի կոճղարմատներն ու սոխուկները:

ԷՀԳ-ի Լիճք – Արգիչի – Մադինա հատվածը ներկայացված է բավականին

հարուստ կենսաբազմազանությամբ, այդ թվում մի քանի կարմիրգրքային

կենդանիների տեսակներ:

Կարծում ենք, որ ԷՀԳ-ի հենարանների և մոտեցման ճանապարհների

կառուցում այս հատվածում չի ունենա զգալի բացասական ազդեցություն, եթե

շինարարական աշխատանքների իրականացման ընթացքում չխախտվեն գետի

ափերը և պահպանվեն թպերի մացառուտները:

Մադինա – Քարվանսարա

Հատիկաբուսականության գերակշռությամբ տափաստաններին բնորոշ

բուսականություն, թփերի առկայությամբ Արգիչի գետի ափերին և ժայռերի մոտ:

Ֆլորա

Ակքան կտրտված Dipsacus laciniatus

Բավեղ պալարակիր Phlomis tuberosa

Գառան դմակ մեծ Sedum telephium

Զամբյուղախոտ ալպիական Crepis alpina

Թթվիճ արևելյան Betonica orientalis


48

Լվածաղիկ կուսատերև Tanacetum parthenium




Կակաչ վաղանցիկ Papaver fugax





Մատնունի տերևավորված Potentilla foliosa

Ոզնագլխիկ գնդագլխիկավոր Echinops sphaerocephalus

Ոզնագլխիկ հայկական Echinops armenus

Ոչլախոտ Ֆրեյնի Dephinium freynii




Պրանգոս նարդեսանման Prangos ferulacea

Սիբեխ սովորական Falcaria vulgaris

Սինձ Կեմուլարիայի Tragopogon kemulariae

Սինձ ցանցավոր Tragopogon reticulatus

Սմիրնիոպսիս հայկական Smyrniopsis armena




Օշինդր երիցուկատերև Artemisia chamaemelifolia


Այս հատվածում ոչ մեծ քանակությամբ տարածված են Մասրենի

առատափուշի Rosa spinosisima և Մասրենի Հրաչի Rosa hracհiana թփերը, Ուռենի

սպիտակը Salix alba հանդիպում է միայն գետի ափերին, իսկ կարմիրգրքային տեսակ

Սմիրնիոպսիս հայկականի Smyrniopsis armena մեկ բույս է հանդիպել:

Ֆաունա

Թռչուններ:




Կարմրակտուց ճայ Pyrrhocorax pyrrhocorax






49











Այս հատվածի թռչնատեսակների մեծամասնությունը հանդիպել են Արգիչի

գետի ափերին, իսկ կարմիրգրքային տեսակներ Կարմրաթև մագլցողը Tichodroma

muraria և Տափաստանային արծիվը Aquila nipalensis ժայռերի մոտ:


Հանդիպած













Այս հատվածը կենդանական աշխարհը հարուստ չէ տեսակներով և

կենտրոնացված է Արգիչի գետի ափերին և ժայռերի մոտ: Հայտնի է երկու

կարմիրգրքային տեսակներ`Շելկովնիկովի կուտորայի Neomys schelkownikowi և

Խայտաքիսի Vormela peregusna:

Քանի որ տվյալ տարածքի կենսաբազմազանությունը ամենայն

հավանականությամբ կապված է գետի ափերի և ժայռերի հետ, ապա ԷՀԳ-ի Մադինա

– Քարվանսարա հատվածի շինարարական աշխատանքների իրականացման

ընթացքում պետք է պահպանվեն այդ կենսատարածքները:

50

Քարվանսարա – Շատին

Կիրճի վերևի հատվածում տափաստաններին բնորոշ բուսականություն,

քարերի մոտ թփերի և առանձին ծառերի առկայությամբ: Ավելի ցածր տարածքներում

նոսրանտառների և անտառի վերին սահմանն է, տեղանքի խիստ կտրտվածությամբ:

Նախատեսվող ԷՀԳ-ի մի մասը հարում է Աղնջաձոր, Թարաթումբ, Սալի և Շատին

բնակավայրերին և գյուղատնտեսական հանդակներին:

Ֆլորա


Այծուռենի Salix caprea

Անիսոն ոսկյա Pimpinella aureum

Անմեռուկ երկարափուփուլ Xeranthemum longepapposum

Արոսենի Կուզնեցովի Sorbus kuznetzovii



Գիհի երկարատերև Juniperus oblonga

Գիհի սեղմված Juniperus depressa

Գիհի սովորական Juniperus communis


Իլենի լայնատերև Euonimus latifolia

Խատուտիկ լեռնային Taraxacum montanum




Կաթնուկ կողմնացույց Lactuca serriola




Կաղնի մեծարեշ Quercus macrantera




Կղմուխ մեծ Inula helenium

Կոռնգան եղջյուրավոր Onobrychis cornuta



Ճակնդեղ բաժանապտուղ Beta lomatogona

Ճակնդեղ եռասռնակ - Beta corolliflora


Մոմախոտ փոքր Cerinhte minor



Ուռենի Եռարեջ Salix triandra

51

Սալորենի տարածված Prunus divaricata

Սզնի արևելյան Crataegus orientalis



Տանձենի ուռատերև Pyrus salicifolia

Տատրակ սովորական Tussilago farfara

Տերեփուկ ճիպոտանման Centaurea virgata

Ֆիբիգիա մեծապտուղ Fibigia macroptera

Կիրճի վերին հատվածում գերիշխում են խոտաբույսերը, իսկ լանջով մոտ

300մ. ներքև, թփերի մացառուտների մեջ հանդիպում է Ճակնդեղ բաժանապտուղը

Beta lomatogona, իսկ թմբերի լանջերին Գիհի սեղմվածը Jniperus depressa: Հարավ-

արևելյան թեք լանջերին տարածված են գիհու և խառը նոսրանտառներ:

Ֆաունա

Թռչուններ

Անտառային աղավնի Columba palumbus


Գառնանգղ Gypaetus barbatus


Ժուլան Lanius collurio











Սոսնձակեռնեխ Turdus viscivorus








Քարակաքավ Alectoris chukar

52


Շնորհիվ լանդշաֆտների, ուղղահայաց գոտիների և բուսականության տիպերի

բազմազանության, այս տարածքներում հանդիպում է թռչունների տեսակների

բազմազանության, այդ թվում Կարմրաթև մագլցող Tichodroma muraria, Գառնանգղ

Gypaetus barbatus, Տափաստանային արծիվ Aquila nipalensis և Քարարծիվ Aquila

chrysaetos կարմիրգրքային տեսակներ:


Հանդիպած



Պարսկական սկյուռ Sciurus persicus




Այծյամ Capreolus capreolus






Լուսան Lynx Lynx


Մացառախոզ Hystrix indica




Շնորհիվ վերոհիշյալ պայմանների այս տարածքներում նկատվում է

կենդանիների ավելի լայն տեսականի, որի շարքում են կարմիրգրքային տեսակներ

Մացառախոզ Hystrix indica, Գորշ արջ Ursus arctos, Խայտաքիս Vormela peregusna:

Նկատի ունենալով այն, որ ծառաթփային բուսականության հիմնական մասը

տարածված է թեք լանջերին ու ձորակներում, ԷՀԳ-ի Քարվանսարա – Շատին

հատվածում հենարանների կառուցումը և մոտեցման ճանապարհների անցկացումը

պետք է իրականացնել թմբերի գագաթներով:

53

Շատին – Գետափ – Ագարակաձոր

Թմբերի գագաթներին տարածված են խոտաբույսերը, իսկ լանջերին և գետերի

ափերին թփերի և ծառերի խմբեր: ԷՀԳ-ի ուրվագիծը հատում է Եղեգիս և Արփա

գետերը, Գետափ գյուղի մշակովի հողերը ու այգիները:

Ֆլորա



Արենաղոտ ուռատերև Lythrum salicaria

Արոսենի Կուզնեցովի Sorbus kuznetzovii

Արոսենի հովանոցային Sorbus umbelata


Գայլուկ սովորական Humulus lupulus


Թեղի մանրատերև Ulmus parvifolia

Իշակաթնուկ Սեգուերի Euphorbia sequieriana

Իշառվույտ դեղատու Melilotus officinalis











Մոշենի անատոլիական Rubus anatolicus

Մոշենի սովորական Rubus caesius






Սզնի կերասռնակ Crataegus cyrtostyla

Տանձենի Բրովիչի Pyrus browiczii Տանձենի հերհերի Pyrus gergerana



Ցախակեռաս կովկասյան Lonicera caucasica

Ցախակեռաս վրացական Lonicera iberica

54

Համեմատած նախորդ հատվածի հետ այստեղ քիչ են բուսատեսակները,

սակայն թմբերի լանջերին կան կարմիրգրքային տեսակների` Տանձենի Բրովիչի

Pyrus browiczii և Տանձենի հերհերի Pyrus gergerana առանձին ծառեր:

Ֆաունա

Թռչուններ


Գիշանգղ Neophron percnopterus (EN)











Սպիտակ արագիլ Ciconia ciconia

Փոքր տատրակ Stigmatopelia senegalensis

Չնայած լանդշաֆտների բազմազանությանը թռչունների տեսակային կազմը

հարուստ չէ, կա մեկ կարմիրգրքային տեսակ Գիշանգղ Neophron percnopterus:

Կաթնասուններ:

Հանդիպած









Եղեգնակատու Felis chaus




55



Այս հատվածի կենդանական աշխարհը բավականի հարուստ է: Եղեգիս գետի

ափերով տարածված է կարմիրգրքային տեսակ Շելկովնիկովի կուտորան Neomys

schelkownikowi:

Կարծում ենք, որ ԷՀԳ-ի Շատին – Գետափ – Ագարակաձոր հատվածի

կառուցումը չի ունենա խիստ բացասական ազդեցություն կենսատարածքների և

կենսաբազմազանության վրա:

Ագարակաձոր – Մալիշկա – Հերհեր – Սարավան

Տափաստանային բուսականություն, ֆրիգանա, Գիհու նոսրանտառների և

անտառային գոտի: ԷՀԳ-ի ուրվագիծը մի քանի անգամ հատում է Արփա գետը,

Ագարակաձոր, Մալիշկա, Արին գյուղերի մշակովի հողերը, Հերհերի ջրամբարը և

Ջերմուկի կիրճը:

Ֆլորա



Արոսենի հովանոցային Sorbus umbelata

Գայլուկ սովորական Humulus lupulus

Գազ ծայրային Astragalus finitimus

Գազ մանրագլխիկ Astragalus microcephala

Գարի սոխուկային Hordeum bulbosum


Գիհի բազմապտուղ Juniperus polycarpos

Գիհի երկարատերև Juniperus oblonga

Գիհի սեղմված Juniperus depressa

Գիհի սովորական Juniperus communis




Թելուկ բազմատերև Chenopodium foliosum


Թխկի վրացական Acer ibericum

Իլենի լայնատերև Euonimus latifolia







56





Հիրիկ կովկասյան Iris caucasica




Մոշենի հայկական Rubus armeniacus

Մոշենի սովորական Rubus caesius

Նեղտերևի նեղտերև Chamaerion angustifolium

Նշենի Ֆենցլի Amygdalus fenzliana

Շյուղախոտ Ռուպրեխտի Festuca ruprechtii





Պատատուկ Convolvulus arvensis

Պիստակենի բթատերև Pistacia mutika




Սոխ խաղողի այգու Allium vineale

Տանձենի Բրովիչի Pyrus browiczii Տանձենի հերհերի Pyrus gergerana

Տանձենի դարեղեգիսի Pyrus daralagezi Տանձենի ուռատերև Pyrus salicifolia


Ցախակեռաս կովկասյան Lonicera caucasica

Ցախակեռաս վրացական Lonicera iberica

Ինչպես երևում է ցուցակից այս հատվածում ԷՀԳ-ը հարուստ է ծառաթփային

բուսականության տարածքներով, որոնց մեջ կան կարմիրգրքային տեսակներ`

Տանձենի Բրովիչի Pyrus browiczii, Տանձենի հերհերի Pyrus gergerana և Տանձենի

դարեղեգիսի Pyrus daralagezi:

Ֆաունա

Թռչուններ

Անտառային աղավնի Columba palumbus


Բվեճ Bubo bubo

Գառնանգղ Gypaetus barbatus


57

Կարմրակտուց ճայ Pyrrhocorax pyrrhocorax

Կվակվա Nycticorax nycticorax



Ճահճային մկնաճուռակ Circus aeruginosus















Այս հատվածում առկա է թռչնատեսակների հարուստ բազմազանություն, որի

շարքում են կարմիրգրքային տեսակներ` Բվեճ Bubo bubo և Գառնանգղ Gypaetus

barbatus:


Հանդիպած

Բեզոարյան այծ Capra aegagrus







Անտառակատու Felis silvestris






58


Լուսան Lynx lynx

Հովազ Panthera pardus

Մացառախոզ Hystrix indica



Ջրասամույր Lutra lutra




Այս հատվածները համընկնում են կաթնասուննիերի կարմիրգրքային

տեսակներ`Հովազ Panthera pardus, Մացառախոզ Hystrix indica, Գորշ արջ Ursus arctos,

Ջրասամույր Lutra lutra, Շելկովնիկովի կուտորա Neomys schelkownikowi,

Անտառակատու Felis silvestris և Բեզոարյան այծ Capra aegagrus արեալների հետ:

Հաշվի առնելով մեծաքանակ կենսաբազմազանությունը, որը ներառում է

բազմաթիվ կարմիրգրքային տեսակներ, ԷՀԳ-ի Ագարակաձոր – Մալիշկա – Հերհեր –

Սարավան հատվածը հանդիսանում է որպես կառուցվող ԷՀԳ-ի ամենա խոցելի տեղ:

Սարավան – Սպանդարյանի ջրամբար – Սպանդարյան

Ֆրիգանա, նոսրանտառների և անտառային գոտի, խոնավ տարածքներ և

լեռնային տափաստան ալպիական գոտում: ԷՀԳ-ի ուրվագիծը մի քանի անգամ

հատում է Սպանդարյանի ջրամբարը:

Ֆլորա

Ապուզան լեռնային Epilobium montanum

Ավելուկ պալարոտ Rumex tuberosa

Արենաղոտ ուռատերև Lythrum salicaria

Արծպա ճառագայթային Seratula radiata

Բավեղ պալարակիր Phlomis tuberosa

Գազ սիսեռի Astragalus cicer

Գավակատար մեծ Rhinanthus Alectorolophus major

Գարի սոխուկային Hordeum bulbosum

Գորտնուկ սողուն Ranunculus repens

Դաղձ երկարատերև Mentha longifolia

Դաշտավլուկ կաղնուտային Poa nemoralis

Դժնիկ լուծողական Rhamnus cathartica



Երնջնակ Բիյարդեի Eryngium billardieri

59



Թխկի վրացական Acer ibericum





Խորդենի անտառային Geranium sylvaticum



Կաղնի խոշորառէջ Quercus macranthera








Մատնունի ուղիղ Potentilla recta

Մատնունի տերևավորված Potentilla foliosa

Մոշենի հայկական Rubus armeniacus

Նեղտերևի նեղտերև Chamaerion angustifolium

Շուշանաբանջար վոսկեզոծ Chaerophyllum aureum






Սզնի հինգսռնականի Crataegus pentagyna


Սինձ Կեմուլարիայի Tragopogon kemulariae

Սոխ խաղողի այգու Allium vineale



Տանձենի Բրովիչի Pyrus browiczii



Տափոլոռ զինջարակագույն Lathyrus miniatus


Փրփրուկ թեղանման Filipendula ulmaria

Քարառվույտ երփներանգ Coronilla varia


Այս հատվածի անտառային գոտում կան կարմիրգրքային Տանձենի Բրովիչի

Pyrus browiczii առանձին ծարեր:

60

Ֆաունա

Թռչուններ




Կվակվա Nycticorax nycticorax



Ճահճային բու Asio flammeus

Ճահճային մկնաճուռակ Circus aeruginosus




Շիկակարմիր տառեղ Ardea purpurea











Չնայած թռչնատեսակների բազմազանությանը նրանց քանակությունները քիչ

են` հանդիպում էին մի քանի առանձյակներով:


Հանդիպած








Այծյամ Capreolus capreolus

61

Անտառակատու Felis silvestris






Լուսան Lynx Lynx







Հիմնական բազմազանությունը կենտրոնացված է անտառային և ջրամերձ

գոտիներում: Կա երկու կարմիրգրքային տեսակ` Անտառակատու Felis silvestris և

Գորշ արջ Ursus arctos:

ԷՀԳ-ի Սարավան – Սպանդարյանի ջրամբար – Սպանդարյան հատվածի

խոցելի տեղերն են` նոսրանտառային, անտառային և ջրամբարի ափամերձ

գոտիները:

Սպանդարյան – Իշխանասար

Լեռնային տափաստան: Տարածքի հիմնական մասը մշակովի հողեր են:

Ֆլորա

Առյուծագի սովորական Leonurus cardiaca


Բալդրղան անդրկովկասյան Heracleum transcaucasicum

Բալդրղան թավոտ Heracleum trachyloma

Բանգի սև Hyosciamus nigra

Բոգ յոթաբաժան Gentiana septemfida

Գազ մանրագլխիկ Astragalus microcephala


Գինազոխ բծավոր Conium maculatum

Գնարբուկ գարնանային Primula veris

Դաղձ երկարատերև Mentha longifolia






62





Կաստրոն դեղային Betonica officinalis

Կոռնգան անդրկովկասյան Onobrychis transcaucasica










Տատասկափուշ խոնարհված Carduus nutans

Քոսքոսիկ երկնափետրաձև Scabiosa bipinnata



Օշինդր սովորական Artemisia vulgaris

Այս հատվածի տարածքներում աճում են միայն խոտաբույսեր:

Կարմիրգրքային տեսակներ չկան:

Ֆաունա

Թռչուններ:












Մարդածին գործունեության հետևանքով լանդշաֆտների ու ըստ երևույթի

էկոհամակարգի փոփոխման պատճառով թռչնատեսակների քանակությունը խիստ

սահմանափակ է:

63


Հանդիպած











Կաթնասունների տեսականին նույնպես սակավ է:

Ինչպես երևում է, այս տարածքները առանձնանում են

կենսաբազմազանության նվազագույն կազմով և ԷՀԳ-ի Սպանդարյան – Իշխանասար

հատվածի կառուցումը կունենա ամենացածր ազդեցություն բնության վրա:

Իշխանասար – Խոտ

Լեռնային տափաստան: Տարածքի մեծ մասը մշակովի հողեր են: Կան

առանձին թփուտներ:

Ֆլորա

Աբեղախոտ վրացական Stachys iberica


Անիսոն վարդագույն Pimpinella rhodantha


Առյուծագի սովորական Leonurus cardiaca


Բոգ յոթաբաժան Gentiana septemfida


Գնարբուկ ականջավոր Primula auriculata




Եռակողասերմիկ կովկասյան Tripleurospermum caucasicum

Երեքնուկ հիբրիդային Trifolium hybridum

Երեքնուկ մազմզոտագլուխ Trifolium trichocephalum


64







Կոռնգան անդրկովկասյան Onobrychis transcaucasica

Կրատուկ երեսնակ Arctium lappa

Կցվուկ արևելյան Bunias orientalis











Տատասկափուշ խոնարհված Carduus nutans



Քարառվույտ երփներանգ Coronilla varia

Քոսքոսիկ երկնափետրաձև Scabiosa bipinnata



Վայրի բուսականության մեջ հանդիպում է մշակաբույսերի տեսակներ:

Ֆաունա

Թռչուններ












65




Մարդածին գործունեության հետևանքով էկոհամակարգի փոփոխման

պատճարով, թռչնատեսակների քանակությունը խիստ սահմանափակ է: Հանդիպել է

երկու կարմիրգրքային տեսակ`Քարարծիվ Aquila chrysaetos և Տափաստանային

արծիվ Aquila nipalensis:


Հանդիպած










Կաթնասունների տեսականին նույնպես սակավ է:

Այս վերջին մասը, ինչպես և նախորդը, արանձնանում է շատ աղքատ

կենսաբազմազանությամբ: ԷՀԳ-ի Իշխանասար – Խոտ հատվածում շինարարական

աշխատանքները բնության վրա կունենան նույնպես ամենացածր ազդեցություն:

Թռչունների ապրելաձևը

Ստորև բերված է ուսումնասիրության ընթացքում հանդիպած թռչունների

ցանկը ըստ ապրելաջևի կարգավիճակի և բույնի զետեղվածքի:

Նստակյացներ, բույնի զետեղվածքը

Անտառային աղավնի Columba palumbus, Ծառերին

Անտառային կաչաղակ Garrulus glandarius , Ծառերին

Բվեճ Bubo bubo , Ժայռերի խորշերում

Գառնանգղ Gypaetus barbatus , Ժայռերի վրա կամ խորշերում

Թխակապույտ աղավնի Columba livia , Ծառերին կամ ժայռերի խորշերում

Կարմրաթև մագլցող Tichodroma muraria , Ժայռերի խորշերում

Կարմրակտուց ճայ Pyrrhocorax pyrrhocorax , Ժայռերի խորշերում

66

Կռնչան բադ Anas platyrhynchos , գետնին

Կվակվա Nycticorax nycticorax , Ծառերին կամ եղեգնուտում

Հայկական որոր Larus armenicus , Գետնին

Ճահճային մկնաճուռակ Circus aeruginosus , Եղեգնուտում

Ճքճքան մրտիմն Anas querquedula , Գետնին

Մեծ ճուռակ Buteo buteo , Ծառերին կամ ժայռերի խորշերում

Մոխրագույն ագռավ Corvus corone , Ծառերին կամ ժայռերի խորշերում

Մոխրագույն կաքավ Perdix perdix ,Գետնին

Մոխրագույն տառեղ Ardea cinerea , Եղեգնուտում

Սև ագռավ Corvus corax , Ծառերին, երբեմն էլեկտրահենակներին

Սև կեռնեխ Turdus merula , Ծառերին, թփուտներին

Սոսնձակեռնեխ Turdus viscivorus , Ծառերին

Սովորական կաչաղակ Pica pica , Ծառերին

Սովորական հողմավար բազե Falko tinnunkulus , Ծառերին կամ ժայռերի խորշերում

Սովորական ճայ Corvus monedula , Ծառերին կամ գետնի խորշերում

Սովորական որոր Larus ridibundus , Գետնին

Սովորական սարյակ Sturnus vulgaris , Ժայռերի խորշերում, փչակներում

Սովորական սիտեղ Sitta europaea , Փչակներում

Սպիտակ արագիլ Ciconia ciconia , Ծառերին կամ կտուրներին

Փուփուլավոր արտույտ Galerida cristata , Գետնին

Փոքր տատրակ Stigmatopelia senegalensis , Ծառերին

Քարակաքավ Alectoris chukar , Գետնին

Քարարծիվ Aquila chrysaetos , Ժայռերին

Բնադրող չվողներ, բույնի զետեղվածքը

Գիշանգղ Neophron percnopterus, Ժայռերի խորշերում

Ժուլան Lanius collurio, Ծառերին, փշոտ թփուտներին

Լոր Coturnix coturnix, Գետնին

Խայտաբղետ քարակեռնեխ Monticola saxatilis, ժայռերի խորշերում

Կտցարների տեսակներ Charadrii sp., Գետնին

Հոպոպ Upupa epops, Ժայռերի կամ գետնի խորշերում

Ճահճային բու Asio flammeus , Գետնին

Մոխրագույն արտույտ Calandrella rufescens, Գետնին

Ներկարար Coracias garrulus, Ժայռերի կամ գետնի խորշերում

Շիկակարմիր տառեղ Ardea purpurea, Եղեգնուտում

Ոսկեգույն մեղվակեր Merops apiaster, Գետնի խորշերում

Պարող քարաթռչնակ Oenanthe isabellina, Գետնի խորշերում, կրծողների բներում

Ջրածիծառների տեսակներ Chlidonias sp., Գետնին

Սևաճակատ շամփրուկ Lanius minor, Ծառերին

67

Սևավիզ քարաթռչնակ Oenanthe finschii , Գետնին քարերի մեջ

Սովորական քարաթռչնակ Oenanthe oenanthe , Ժայռերի խորշերում կամ քարերի

տակ

Տափաստանային արծիվ Aquila nipalensis, Ծառերին

Տափաստանային արտույտ Melanocorypha calandra, Գետնին

Չվաշրջան

Քանի որ Հայաստանը գտնվում է թռչունների հյուսիս-արևմուտքից դեպի

հարավ-արևելք տանող երկրորդական միգրացիոն ուղու վրա, գարնանային և

աշնանային չույի ժամանակահատվածներում, բացի ներկայացված

թռչնատեսակներից, Հայաստանի տարածքով անցնում են այլ տեսակների`

չվահյուրերի բազմաթիվ երամները:

Հարկ է նշել, որ Հրազդան-Շինուայր ԷՀԳ-ի նախատեսվող շինարարության

օտարման շերտի սահմաններում և հարակից տարածքներում մեր կողմից

հայտնաբերված և վերոնկարագրված կարմիրգրքային տեսակները գտնվում են

սեփական արեալների հայտնի սահմանների եզրին կամ սահմաններից դուրս: Կից

ներկայացվում է արեալների քարտեզները ՀՀ Կարմիր գրքից:

Կարմիրգրքային տեսակներ

Ստորև բերված են ՀՀ Կարմիր գրքում գրանցված CR (Կրիտիկական վիճակում

գտնվող տեսակ), EN (վտանգված տեսակ) և VU (խոցելի տեսակ) կատեգորիաների

տեսակները:

Բույսեր

Կրիտիկական վիճակում գտնվող տեսակ (CR)`

Ճակնդեղ բաժանապտուղ Beta lomatogona

Տանձենի Բրովիչի Pyrus browiczii Վտանգված տեսակ (EN)`

Սմիրնիոպսիս հայկական Smyrniopsis armena

Տանձենի հերհերի Pyrus gergerana Տանձենի դարեղեգիսի Pyrus daralagezi Տերեփուկ արմատազամբյուղային Centaurea rhizocalathium

Կենդանիներ

Կրիտիկական վիճակում գտնվող տեսակ (CR)`

Անդրկովկասյան բազմագույն մողեսիկ Eremias arguta transcaucasica Հովազ Panthera pardus

Վտանգված տեսակ (EN)`

Գիշանգղ Neophron percnopterus

68

Շելկովնիկովի կուտորա Neomys schelkownikowi Ջրասամույր Lutra lutra

Խոցելի տեսակ (VU)`

Անդրկովկասյան սահնօձ Zamenis hohenackeri Անտառակատու Felis silvestris Առաջավորասիական մաբույա Trachylepis septemtaeniata

Բեզոարյան այծ Capra aegagrus Բվեճ Bubo bubo

Գառնանգղ Gypaetus barbatus Գորշ արջ Ursus arctos Երկարաոտ սցինկ Eumeces schneideri Խայտաքիս Vormela peregusna

Կովկասյան կատվաօձ Telescopus fallax

Հայկական իժ Vipera raddei

Եզրակացություն

Վերոհիշյալ կենսաբազմազանության տեսակները հիմնականում չեն

հանդիսանում ԷՀԳ-ի նախատեսված շինարարության տարածքների օտարման

շերտի անմիջական բնակիչները, բայց ընկնում են անմիջական ազդեցության գոտու

սահմաններ, քանի որ բուսականության որոշ քանակը կվերանա հողային

աշխատանքներից, սպասարկող ճանապարների, շինարարական տեխնիկայի

կայանատեղերի և բանվորների ժամանակավոր կացարանների կառուցման

ժամանակ:

Անմիջական ազդեցության գոտու սահմաններում հիմնականում տարածված

են խոտաբույսերը, որոնց կազմում կան կարմիրգրքային տեսակներ`Տերեփուկ

արմատազամբյուղային Centaurea rhizocalathium, Սմիրնիոպսիս հայկական

Smyrniopsis armena, Ճակնդեղ բաժանապտուղ Beta lomatogona, իսկ Շատին–Գետափ–

Ագարակաձոր, Ագարակաձոր–Մալիշկա–Հերհեր–Սարավան և Սարավան–

Սպանդարյանի ջրամբար–Սպանդարյան հատվածների որոշ տեղերում աճում են

ծառաթփային տեսակներ, այդ թվում կարմիրգրքային Տանձենի Բրովիչի Pyrus

browiczii, Տանձենի հերհերի Pyrus gergerana և Տանձենի դարեղեգիսի Pyrus daralagezi:

ԷՀԳ-ի կառուցման նախատեսված տարածքի շրջակայքում հանդիպող էնդեմ

բույսերից են` Մասրենի Հրաչի Rosa hracհiana, Տանձենի հերհերի Pyrus gergerana,

Տանձենի դարելեգիսի Pyrus daralaghezi և Տերեփուկ քոսոտ հայկական Cephalaria

armeniaca: Թռչուններից միայն Հայկական որորն Larus armenicus է էնդեմ: Կա նաև

սողունների մի քանի էնդեմ տեսակ` Առաջավորասիական մաբույա Trachylepis

septemtaeniata, Երկարաոտ սցինկ Eumeces schneideri, Սպիտակափոր մողես Darevskia

unisexualis, Անդրկովկասյան բազմագույն մողեսիկ Eremias arguta transcaucasica,

Անդրկովկասյան սահնօձ Zamenis hohenackeri, Կովկասյան կատվաօձ Telescopus

69

fallax, Հայկական լեռնատափաստանային իժ Vipera eriwanensis, Հայկական իժ Vipera

raddei:

Այս գոտու սահմանների մոտ ապրող և/կամ կերակրվող ու սերունդ աճեցնող

թռչունների և կաթնասունների համար մարդկանց ներկա լինելը ու շինարարական

աշխատանքներ իրականացնելը կհանդիսանան անհանգստության գործոն, որը

կարող է ստիպել նրանց, գուցե և ժամանակավոր, լքել այդ տարածքները: Սա առաջին

հերթին վերաբերվում է թռչուններին, որոնք բնադրում են հողի, թփերի, ծառերի վրա,

քարերի կույտերի և չինգիլների մեջ (կարմիրգրքայիններից դա Ներկարարը Coracias

garrulus ու Կարմրաթև մագլցողը Tichodroma muraria). Գիշատիչ թռչունները այս

տարածքներում միայն կեր են հայթայթում:

Կաթնասունների կարմիրգրքային տեսակներից դա վերաբերվում է

Շելկովնիկովի կուտորային Neomys schelkownikowi և Ջրասամույրին Lutra lutra,

որոնք ապրում են գետերի և ջրամբարների ափերին, ինչպես նաև Մացառախոզին

Hystrix indica, Խայտաքիսին Vormela peregusna և Անտառակատվին Felis silvestris,

որոնք կառուցում են բներ հողի, քարերի կույտերի և չինգիլների մեջ. Բեզոարյան

այծը Capra aegagrus, Գորշ արջը Ursus arctos և Հովազը Panthera pardus այցելում են այս

տարածքները միայն կերակրվելու համար:

Հետևաբար, ԷՀԳ-ի նախատեսված շինարարության ընթացքում, բնության վրա

նվազագույն բացասական ազդեցություն ապահովելու համար, հողային

աշխատանքները, սպասարկող ճանապարհների, շինարարական տեխնիկայի

կայանատեղերի և բանվորների ժամանակավոր կացարանների կառուցումն

իրականացնելու ժամանակ, անհրաժեշտ է հնարավորության սահմաններում

պահպանել ծառաթփային բուսականությունը, քարերի կույտերը, չինգիլները,

ժայռերը, գետերի ու ջրամբարների ափերը և այլ կենսատարածքները, ինչպես նաև

չաղտոտել դրանք շինարարական և կենցաղային թափոններով:

Առաջարկվում է նաև մայիս-հունիս ամիսներին, թռչունների և

կաթնասունների բնադրման ու սերունդ աճեցնելու ժամանակահատվածում

պլանավորել շինարարական աշխատանքների հնարավորինս քիչ ծավալ: Դա

առաջին հերթին վերաբերվում է կենդանիների այն տեսակներին, որոնգ բնադրվում

են գետնի վրա կամ թփերին` Նապաստակին, Լորին, Կաքավներին, Շամփրուկներին,

և այլ մանր թռչուններին: Այդ սահմանափակումը առաջարկվում է Լճաշեն-Չկալովկա

և Մադինա-Շատին հատվածներում:

Մեզ չի հաջողվել ձեռք բերել Հայաստանի տարածքով անցնող թռչունների

միգրացիոն ուղիները պատկերող քարտեզ կամ նկարագրություն, քանի որ

Հայաստանում վերջին տասնամյակներում նման ուսումնասիրություններ չի

իրականացվել, սակայն հայտնի է, որ Հայաստանը գտնվում է թռչունների հյուսիս-

հարավ տանող հիմնական միգրացիոն ուղիների խաչմերուկում և հնարավոր է, որ

հյուսիս-հարավ-արևելք և հյուսիս-հարավ-արևմուտք տանող երկրորդական

չվուղիները որոշ մասով համընկնեն Հրազդան-Շինուայր ԷՀԳ-ի կառուցման

նախատեսված ուրվագծի հետ: Այս հանգամանքը դրթապատճար է հանդիսանում

70

արաջարկել ԷՀԳ-ի նախագծող կազմակերպությանը նախատեսել նաև

էլեկտրահաղորդման լարերի և հենարանների հետ թռչունների բախումը

կանխարգելող միջոցառումներ:

Այս արաջարկությունները արդյունավետ իրականացնելու համար ցանկալի է

որ ԷՀԳ-ի շինարարության ընթածքում ծրագրի մեջ ընդգրկվի նաև

բնապահպանության գծով խորհրդատու:

Կենսաբազմազանության և տարբեր կենսատարածքների առատության

պատճառով, կառուցվող ԷՀԳ-ի որպես ամենախոցելի տեղ է հանդիսանում

Ագարակաձոր–Մալիշկա–Հերհեր–Սարավան հատվածը:

8.5. Հատուկ պահպանվող տարածքներ

Հատուկ պահպանվող գոտիները Հայաստանում ցուցադրված են Քարտեզ 5-1

վրա: Նոր կառուցվող բարձրավոլտ էլեկտրահաղորդման գիծը չի հատում դրանցից ոչ

մեկը: Նախագծային փուլում` էլեկտրահաղորդման գծի ուղու ընտրության

ընթացքում կատարված փոփոությունների շնորհիվ հնարավոր դարձավ շրջանցել

բոլոր հատուկ պահպանվող և էկոլոգիայի տեսանկյունից առավել զգայուն

տարածքները:

Քարտեզ 5-1. Հայաստանում գոյություն ունեցող պահպանվող տարածքների ցանցը

Աղբյուրը. ԲՀՀ-Հայաստան

71

Քարտեզի ծանոթագրություն

Պետական սահման

Խոշոր քաղաքներ

Հիմնական գետեր

Լճեր

Պահպանվող տարածքներն ըստ տեսակի

Պետական արգելոց

Ազգային պարկ

Պետական արգելավայր

Պահպանվող տարածքը Չափը

(հա)

Հիմնադրմա

ն տարեթիվը Պահպանվող տարածքը

Չափը

(հա)

Հիմնադրման

տարեթիվը

Պետական արգելոցներ 9. Գանձաքար – Վերին

Աղդան 6,813 1971

1. Խոսրով 23,878 1958 10. Ախնաբաթի կենու պուրակ 25 1958

2. Էրեբունի 89 1981 11. Գետիկ 5,728 1971

3. Շիկահող 12,137 1958 12. Սեւանի գիհիի անտառներ 3,312 1958

Ազգային պարկեր 13. Արագածի ալպյան գոտի 300 1959

1. Սեւանա լիճ 150,100 1978 14. Գոռավանի ավազուտներ 96 1959

2. Դիլիջան 33,765 2002 15. Եղեգիս 4,200 1971

3. Արփի լիճ 27,500 2009 16. Հերհերի նոսրանտառային 6,139 1958

4. Արեւիկ 34,000 2009 17. Ջերմուկի ջրաբանական 18,000 1983

Պետական արգելավայրեր 18. Ջերմուկի անտառային 3,865 1958

1. Գյուլագարակի սոճի 2,576 1958 19. Սեւ լիճ 240 1987

2. Կովկասյան

մրտավարդենի 1,000 1959 20. Գորիս 1,850 1971

3. Հանքավանի

ջրաբանական 9,350 1981 21. Բողաքար 2,728 1989

4. Արզական -

Մեղրաձոր 13,532 1971 22. Սոսու պուրակ 64 1958

5. Բանքսի սոճի 4 1959 23. Արարատ որդան կարմիր 220 1987

6. Մարգահովիտ 3,368 1971 24. Խոր Վիրապ 50 2007

7. Իջեւան 5,908 1971 25. Գիլան 118 2007

8. Արջատխլենու

ընկուզենի 40 1958 26. Զանգեզուր 17,368 2009

9. Սոցիալ-տնտեսական պայմաններ

9.1. Հեազոտության տարածքի բնակչությունը

Հայաստանի Հանրապետության բնակչությունը կազմում է 3262200 անձ, իսկ

տարածքը` 29743 կմ2: Բնակչության խտությունը կազմում է 108.4 անձ/կմ2:

Անվանական ՀՆԱ-ը կազմում է 8.830 միլիարդ ԱՄՆ դոլար (2010թ. հաշվարկներ) կամ

2676 ԱՄՆ դոլար մեկ շնչի հաշվով: 2010 թվականի Մարդկային զարգացման ինդեքսը

հավասար է 0.695, որի համաձայն երկիրը զբաղեցնում է 76-րդ հորիզոնականը:

72

ԽՍՀՄ փլուզումից հետո հանրապետության բնակչությունը նվազել է, ինչը

պայմանավորված է արտագաղթի բարձր մակարդակով: Արտագաղթի մակարդակը

կտրուկ նվազել է վերջին տարիներին, միաժամանակ ակնկալվում է, որ

կշարունակվի Հայաստան վերադարձողների որոշակի ներհոսքը: Ակնկալվում է, որ

2010 թվականից Հայաստանի բնակչությունը կաճի:

Էթնիկ հայերը կազմում են բնակչության 97.9%-ը: Եզդիները կազմում են 1.3 %,

իսկ ռուսները` 0.5%: Այլ փոքրամասնությունների շարքում են ասորիները,

ուկրաինացիները, հույները, քրդերը, վրացիները և բելոռուսները: Գոյություն ունեն

նաև վլախների, մորդվինացիների, օսերի, ուդիների և թաթերի ավելի փոքրաթիվ

համայնքներ: Ազգային փոքրամասնությունների շարքում են ներկայացված նաև

լեհերը և կովկասյան գերմանացիները, սակայն նրանք հիմնականում ռուսացած են

(աղբյուր` Գառնիկ Ասատրյան, Վիկտորիա Առաքելովա «Հայաստանի ազգային

փոքրամասնություններ», Ռութլիջ, 2002):

Հետազոտված տարածքի բնակչությունը կարելի է բաժանել Գավառ,

Եղեգնաձոր, Վայք և Սիսիան քաղաքների քաղաքային և գծի երկայնքով բազմաթիվ

գյուղերի գյուղական բնակչության:

Մարզ Կոտայքի Գեղարքունիքի Վայոց Ձորի Սյունիքի

Բնակչության թիվը (2007թ.

հունվար) (անձ)

276200 239000 5580 152900

Քաղաքային

բնակչություն 155100(56%) 79600(33%) 19400(35%) 103700(68%)

Գլխավոր

քաղաքներ*

Հրազդան,

Չարենցավան,

Ծաղկաձոր,

Աբովյան

Սևան, Գավառ,

Մարտունի,

Վարդենիս

Եղեգնաձոր,

Ջերմուկ

Գորիս,

Սիսիան,

Կապան,

Մեղրի

Գյուղական

բնակչություն 121.100(44%) 160.000(66%) 36.400(65%) 49.200(32%)

Աղյուսակ 4-1. Բնակչությունն ըստ մարզերի, քաղաքների բնութագրում

Աղբյուր`www.armstat.am / Հայաստանի Հանրապետության մարզեր, 2002‐2006թթ.

Գավառ քաղաքը (2006 թվականին` 26.0 հազար բնակիչ) եղել է

հանրապետության արդյունաբերական կենտրոններից մեկը, սակայն մի շարք խոշոր

գործարանների աշխատանքների դադարեցման պատճառով արդյունաբերական

արտադրանքի թողարկումը էապես կրճատվել է: Ներկայումս քաղաքի

արդյունաբերության հիմնական ուղղությունը մշակող արդյունաբերությունն է, որի

մեջ առավել մեծ տեսակարար կշիռ ունեն մեքենաշինության, շինանյութերի, թեթև և

սննդի արդյունաբերության ճյուղերը:

73

Եղեգնաձոր քաղաքը (2006 թվականին` 8.2 հազ. բնակիչ) համարվում է

պատմական Սյունիքի հնագույն բնակավայրերից մեկը: Եղեգնաձոր քաղաքի

տնտեսության ընդհանուր ծավալում գերակշռող ոլորտներն են արդյունաբերությունն

ու շինարարությունը: Արդյունաբերության ոլորտում հիմնականում զարգացած են

խաղողի գինու, էլեկտրասարքավորանքի արտադրությունները, որոշակի

տեսակարար կշիռ ունեն նաև պատրաստի մետաղե արտադրատեսակների

արտադրությունները:

Վայք քաղաքը (2006 թվականին` 5.9 հազար բնակիչ) գտնվում է Եղեգնաձորից

16 կմ հեռավորության վրա: Վայք քաղաքի տնտեսության հիմնական ճյուղն

արդյունաբերությունն է: Հիմնականում զարգացած են հանքային ջրերի և ոչ

ալկոհոլային խմիչքների, շինանյութերի, ձեռագործ գորգերի արտադրությունները:

Սիսիան քաղաքը (2006 թվականին` 16.7 հազար բնակիչ) գտնվում է Սյունիքի

մարզում: Տնտեսության հիմնական ճյուղը հանքարդյունաբերությունն է: Մշակող

արդյունաբերության ծավալում գերակշռողը սննդամթերքների, ներառյալ

ալկոհոլային խմիչքների, մանածագործական արտադրատեսակների

արտադրությունները:

Բարձր լարման էլեկտրահաղորդման գծի համար նախատեսված միջանցքն

անցնում է մի շարք գյուղերով, որտեղ, ելնելով գծի նախագծից, ազդեցության ենթակա

կարող են լինել տներ:

ՀՀ մարզ ԲԼԷԳ միջանցքի ազդեցության ենթակա

գյուղեր Կոտայքի մարզ Չկան

Գեղարքունիկի մարզ

Լճաշեն գյուղ

Լճափ գյուղ

Հայրավանք գյուղ

Գավառ քաղաք

Երանոս գյուղ

Վարդաձոր գյուղ

Ձորագյուղ գյուղ

Լիճք գյուղ

Վերին Գետաշեն գյուղ

Մադինա գյուղ

Վայոց Ձորի մարզ

Տարաթումբ գյուղ

Քարագլուխ գյուղ

Սալլի գյուղ

Շաթին գյուղ

Գետափ գյուղ

Եղեգնաձոր քաղաք

Ագարակաձոր գյուղ

Մալիշկա գյուղ

74

Վայք քաղաք Սարավան գյուղ

Կեչուտ գյուղ Սյունիքի մարզ Շաքի գյուղ

Աղյուսակ 4‐2: Բարձր լարման էլեկտրահաղորդման գծի միջանցքի ազդեցությանը ենթակա գյուղեր

Բնակչության խտություն և բնակավայրերի կառուցվածք Հայաստանի

բնակչության խտությունը կազմում է 108.4 անձ/կմ2: Կոտայքի մարզում բնակչության

խտությունը կազմում է 115.5 անձ/կմ2, Գեղարքունիկի մարզում` 40.3 անձ/կմ2, Վայոց

Ձորում` 23.1 անձ/կմ2 և Սյունիքի մարզում` 29.8 անձ/կմ2:

Ծրագրի տեսանկյունից հետաքրքրություն ներկայացնող մարզերում

բնակչության խտությունը ցածր է:

Բնակավայրերի կառուցվածքը համակենտրոն է, իսկ բնակչության մեծ մասը

բնակվում է քաղաքներում և գյուղերում: Հետզոտման տարածքի խոշոր տարածքներ

բնակեցված չեն և օգտագործվում են գյուղատնտեսական նպատակներով կամ որպես

արոտավայրեր:

9.2. Պատմամշակութային վայրեր

Գոյություն ունեն բազմաթիվ պատմամշակութային վայրեր, քանի որ

Հայաստանում մարդու բնակության պատմությունը սկսվում է նեոլիտի շրջանից և

այդ ժամանակից տարածքն ունեցել է բնակության, առևտրի և գյուղատնտեսության

համար կարևոր նշանակություն: Լայն իմաստով բարձր լարման էլեկտրահաղորդման

առաջարկվող գիծը հետևում է Մետաքսե ճանապարհի հետագծին:

Գոյություն ունեցող հուշարձանների միայն փոքր մասը լավ պահպանված և հայտնի է

հանրությանը, օրինակ` Քարավանսարայը Սելիմի լեռնանցքում, Հայրավանքը

Սևանա լճի ափին, Զորաց քարերը Սիսիանի սարավանդում: Մյուսների

փլատակ, սակայն տեսանելի վիճակում են, իսկ հուշարձանների մեծ մասը դեռևս

ենթակա են պեղման և հայտնի են միայն փոքրաթիվ փորձագետների, որոնք կապված

են ՀՀ Պատմական և մշակութային հուշարձանների պահպանության

գործակալության հետ: Սակայն չկան քարտեզներ, որոնց վրա նշված լինեն

տեղանքները, կամ կատալոգներ: Դաշտային հետզոտությունները, որոնց մասնակցել

են տեղացի փորձագետները, և քննարկումները բացահայտել են առաջարկվող գծի

երկայնքով գոյություն ունեցող և հանարավոր մի շարք վայրեր:

Հետազոտման տարածքում պատմամշակութային այլ վայրերը նշված են ստորև:

Գեղարքունիկի մարզ`

Լճաշենի Կիկլոպյան ամրոց, բնակավայր և գերեզմանոց

Լճաշեն` Ուրարտական բնակավայրի մնացորդներ (Լճաշեն գյուղից 2 կմ դեպի

հարավ)

75

Նորադուզի գերեզմանատուն` Նորադուզ գյուղի արևելյան ծայրամասում,

Գավառ-Մարտունի մայրուղուց 1.6 կմ հեռավորության վրա

Հայրավանքի եկեղեցի, Գավառ-Մարտունի մայրուղուց արևելք

Ուրարտական բնակավայրի պեղումների վայր Գավառ քաղաքի

մերձակայքում (Լիճքի թիվ 40 հենասյան մոտ)

Վերանոսի, Վարդաձորի, Ձորագյուղի ամրոցների մնացորդները

Գիլիի կացարանները, Ձորագյուղ-Գիլի ճանապարհ

Բնական կամուրջ, Ծակքար գյուղ

Սանեի Գոմեշ, Վերին Գետաշենի մերձակայքում բնակավայրի և եկեղեցու

մնացորդներ/ Մադինա` «Գեներալ Պասկևիչի ճանապարհ» Սելիմի

լեռնանցքում

Վայոց Ձորի մարզ`

Քարավանսարայ և բնակավայր Սելիմի լեռնանցքում

Կամուրջներ և քարավանսարայ (Սելիմի լեռնանցքից ներքև)

Ուրարտական Դադայիբերդ ամրոցի պեղումների վայր

Գետափ գյուղից վերև Ուրարտական բլուրային ամրոց` Եղեգնաձորի

ենթակայանի մոտակայքում

Պատմական վայր` գերեզմանոց Մալիշկա գյուղի մերձակայքում

Մոզ ավանի փլատակները, Արփայի ձորում, Մալիշկայի

մերձակայքում, 39՛42’59’’Հյուսիս/45՛25’09’’ Արևելք

Հնավուրց գերեզմանատեղի Վայքի մերձակայքում

Սյունիքի մարզ`

Պատմական վայր (չպեղված) Սիսիանի սարավանդում` Շաքի գյուղի

մերձակայքում (39՛34’02’’ Հյուսիս/ 46՛02’41’’)

Զորաց քարեր Սիսիանի սարավանդում (գործող գծից 1.5 կմ հեռավորության

վրա)

Հնարավոր պատմական վայր` Խաչքարների տեղանք Սպանդարյան

ենթակայանի մոտ

Պատմական տարածք հին հենասյուներով` 39՛31’44’’ Հյուսիս/ 46՛08’57’’ Արևելք

կոորդինատներով

9.3. Բնիկ ժողովուրդներ

Հայաստանում բնիկ ժողովուրդների վերաբերյալ արձանագրություններ չկան,

իսկ բնակչության 97.9 %‐ը կազմում են հայեր: Հնարավոր է գտնել ազգային որոշ

76

փոքրամասնությունների ներկայացուցիչներ (այսինքն` քրդեր, եզդիներ, ռուսներ,

վրացիներ և այլն):

Այս փոքրամասնությունների որոշ ներկայացուցիչներ կարող են ապրել խոցելի

պայմաններում, սակայն սիստեմատիկ խտրականության դրսևորման կամ

ընդհանուր խոցելիության վիճակի մասին փաստեր չկան:

Սելիմի լեռնանցքում բարձր լարման էլեկտրահաղորդակցման նախատեսված

գիծն անցնում է Յանեխ գյուղի մոտ գտնվող քուրդ նախրապանների ամառային

արոտավայրով (անձնական տեղեկություններ ԲԷՑ‐ից): Կարևոր է հաշվի առնել այս

անձանց գույքային իրավունքները և փոխհատուցել վնասները, նույնիսկ այն դեպքում,

երբ նրանք չունեն հողի սեփականության օրինական իրավունքներ:

Տեղեկությունների համաձայն Վայք քաղաքում վերաբնակեցվել են

Ադրբեջանից (Արցախի հակամարտություն) ներգաղթած հայ փախստականները,

սակայն վերջին տարիներին իրավիճակը բարելավվել է: Վայք քաղաքի վրա գիծն

անմիջական ազդեցություն չունի:

9.4. Գենդերային հարցեր

Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ և օրենքներով կանանց

վերապահված են հավասար իրավունքներ, այդ թվում` կրթություն, բուժօգնություն

ստանալու, զբաղվածության հավասար հնարավորություններ և նախատեսված են

խտրականության դեմ ուղղված միջոցներ: Սակայն այս օրենսդրությունը լայնորեն չի

իրավակիրառկվում, քանի որ Հայաստանում գոյություն չունի պետական մարմին, որը

լիազորված է կարգավորել գենդերային հարցերը:

Գործնականում հանրային, տնտեսական և քաղաքական կյանքում կանայք

ունեն ավելի սահմանափակ ազդեցություն, քան տղամարդիկ: Տեղական գործադիր

մարմիններում կանանց ներկայացվածությունը սահմանափակ է: Հասարակական

կյանքի հիմնական հատվածները տղամարդկանց հսկողության տակ են, իսկ կանանց

անհասանելի են նրանց ոչ ֆորմալ ցանցերը, որոնք առօրյա կյանքում կազմում են

սոցիալական կապիտալի կարևոր մաս: Նման բացառումը դնում է կանանց

կախվածության մեջ տղամարդկանց կայացնելիք որոշումներից և իրենց

կենսակերպին նրանց տված հավանությունից: Ընդհանուր իրավիճակը նրանց համար

ստրեսային է և կրկնապատկում ու եռապատկում է նրանց աշխատանքի ծավալները:

Շատերն ընդունում են, որ տեղյակ չեն իրենց իրավունքներից և զուրկ են կենսական

տեղեկատվությունից:

Անբավարար տնտեսական միջոցները սահմանափակում են նրանց գործարար

կամ քաղաքական գործունեությունը: Այս իրավիճակն ավելի սուր է գյուղական

տարածքներում:

77

Հետազոտման տարածքից տղամարդկանց հաճախակի արտագաղթի

հետևանքով զգալի թիվ են կազմում միայնակ կանանց գլխավորությամբ տնային

տնտեսությունները: Կանանց գլխավորած տնային տնտեսություններն առանձնակի

խոցելի են ծայրահեղ աղքատության մեջ հայտնվելու տեսանկյունից, քանի որ կանայք

միանձնյա են կրում եկամուտներ գոյացման, տնային տնտեսության և երեխաների

դաստիարակության պատասխանատվությունների բեռը: Տղամարդկանց

արտագաղթի մեկ այլ հետևանք է «զուգահեռ ընտանիքների» թվի աճը, երբ արտագնա

աշխատանքների մեկնող տղամարդիկ ևս մեկ ընտանիք են ստեղծում իրենց գտնվելու

նոր վայրում: Սա նպաստում է կանանց խոցելիության աճին, հատկապես երբ

տղամարդիկ տուն են վերադառնում վատառողջ կամ վարակված սեռական

ճանապարհով փոխանցվող հիվանդություններով:

«ՀՀ‐ում կանանց վիճակի բարելավման և հասարակության մեջ նրանց դերի

բարձրացման 2004‐2010 թվականների ազգային ծրագիր»‐ը կարևորում է կանանց

խնդիրները հասցեագրող արդյունավետ ինստիտուտների անհրաժեշտությունը:

Ծրագրում ընդգծվում է նաև կանանց անհավասար մասնակցությունը երկրի

քաղաքական և սոցիալական բնագավառներում, ինչպես նաև կոչ է արվում մեծացնել

կանանց մասնակցությունը ժողովրդավարացման և քաղաքացիական

հասարակության զարգացման ոլորտներում: Կանանց սոցիալտնտեսական

պայմանները բարելավելու նպատակով Ծրագրում առաջարկվում է ընդլայնել

կանանց ձեռներեցությամբ զբաղվելու հնարավորությունները, հատկապես`

գյուղական տարածքներում:

Հայաստանի Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագիրը

խրախուսում է միկրովարկային սխեմաների կիրառումը կանանց զբաղվածությունն

ու ձեռներեցությունը խթանելու համար, հատկապես` կանանց գլխավորած տնային

տնտեսությունների միջավայրում: Բացի այդ, ծրագրում նախատեսվում է քվոտաների

սահմանում, որի նպատակն է էապես ավելացնել կանանց մասնակցությունը

կառավարմանը:

Փաստեր և թվեր գենդերային հարցերի վերաբերյալ.

Աղբյուր` http://www.ifad.org

Հայաստանում բնակվում է 3.1 միլիոն մարդ, որի 52 տոկոսը` կանայք են

Հայաստանում կանանց աղքատության շեմից ներքև գտնվելու

հավանականությունն ավելի մեծ է, քան տղամարդկանցը

Հայաստանի բնակչության մեկ երրորդը բնակվում է գյուղական

տարածքներում, իսկ գյուղաբնակների մոտ կեսը` կանայք են

Հայաստանի աշխատուժի 45 տոկոսը զբաղված է գյուղատնտեսության

ոլորտում, իսկ այս աշխատողների գրեթե կեսը կանայք են

Կանայք կազմում են Հայաստանի գործազուրկ աշխատուժի 66 տոկոսը

78

Կանայք միջինը վաստակում են մոտ 30 տոկոս քիչ, քան իրենց տղամարդ

գործընկերները

1991 թվականից Հայաստանից արտագաղթել է մոտ 1 միլիոն մարդ, իսկ

արտագաղթողների ճնշող մեծամասնությունը եղել են տղամարդիկ

Կանանց գլխավորած տնային տնտեսությունները կազմում են Հայաստանի

տնային տնտեսությունների մոտ 27 տոկոսը

Կանանց մասնակցությունը կառավարման ոլորտում չափազանց ցածր է,

օրինակ` ՀՀ Ազգային Ժողովում կին պատգամավորների թիվը 5 տոկոսից

ցածր է

Հայաստանի մանկավարժների մոտ 83 տոկոսը կանայք են

Կանանց վիճակը Հաայստանում, հատկապես գյուղական տարածքներում,

բնութագրվում է անկայուն կենսամակարդակով, երբ նույնիսկ չնչին ցնցումները,

միտումները կամ սեզոնայնությունը կարող են նպաստել ծայրաստիճան խոցելի

վիճակի ձևավորման` առանց այն մեղմելուն ուղղված ռազմավարությունների

հնարավորության: Նման վիճակում տան, հողի կամ այլ ակտիվների կորուստը կարող

է վճռորոշ լինել:

«Հանրային ձայնի» բացակայությունը կարող է հանգեցնել այնպիսի

իրավիճակի, երբ կանանց հուզող հարցերն անտեսվեն կամ լրջորեն հաշվի չառնվեն

ու, հետևաբար, չլուծվեն: Լիազորությունների բացակայությունը կարող է նույնիսկ

հանգեցնել այնպիսի իրավիճակի, երբ կանայք չեն արտահայտում իրենց

դժգոհությունները, քանի որ հոգեբանորեն ներքնապես հաշտվել են իրենց «ձայնի»

բացակայության հետ:

Տեխնիկական նախագծման, փոխհատուցման ու տեղահանման

իրականացման, ինչպես նաև մոնիթորինգի միջոցառումների ընթացքում ծրագրի

ազդեցության ենթակա անձանց հետ խորհրդակցություններում հարկ է լրջորեն

դիտարկել գենդերային խնդիրները:

9.5. Հողօգտագործման ձևեր և գյուղատնտեսություն

Հայաստանն ունի 2.2 միլիոն հա գյուղատնտեսական նշանակության հողեր,

ինչը համարժեք է երկրի հողատարածքի 72 %‐ին: Դրանց մեծ մասը, սակայն, լեռնային

արոտավայրեր են (700000 հա), իսկ մշակելի հողերը կազմում են մոտ 480000 հա

(452900 հա վարելահողեր, 27300 հա պտղատու և խաղողի այգիներ) կամ երկրի

տարածքի 16 %‐ը:

Հետազոտման տարածքի մարզերում գյուղատնտեսությունը հիմնականում

կենտրոնացված է հարթավայրերում և լեռնալանջերի ստորին մասերում: Ինչպես

երևում է Քարտեզ 6‐1‐ից` հետազոտման տարածքի գյուղատնտեսական հողերի

ամենամեծ մասնաբաժինն ունեն Սևանալճի տարածքը և Սիսիանի սարավանդը:

79

Քարտեզ 6‐1: Հայաստանի գյուղատնտեսական նշանակության հողեր

Բարձրադիր գոտի լինելու հետևանքով Գեղարքունիկի և Սյունիքի մարզերում

(Սիսիանի սարավանդ) հիմնական մշակաբույսը կարտիֆիլն է, ինչպես նաև կան

խոտհարքեր և արոտավայրեր: Հետազոտման տարածքում պտղատու և խաղողի

այգիները կենտրոնացած են Վայոց Ձորի մարզի կիրճերում (Եղեգիսի կիրճ, Արփայի

կիրճ), որտեղ աճեցվում են նաև ցորեն, կարտոֆիլ և այլ բակլազգիներ:

ՄԱԿԶԾ‐ը (2004թ.) սահմանել է գյուղատնտեսության հիմնական խնդիրները, որոնք

են`

Սեփականաշնորհված հողակտորները փոքր են և հատվածական.

Ոռոգվող հողերի սահմանափակ մատչելիություն (9 %) և ոռոգման

ենթակառուցվածքների վատթար վիճակ.

Որակյալ գյուղատնտեսական ներդրանքների (սերմ, պարարտանյութ և այլն).

Գյուղատնտեսական վարկերի սահմանափակ մատչելիություն.

Մշակաբույսերի և անասնապահության ցածր արտադրողականություն.

Գյուղմթերքի պահեստավորման և վերամշակման հարմարությունների

բացակայություն:

80

Հողի կարգ /

ընտրված մարզ Կոտայք Գեղարքունիկ Վայոց Ձոր Սյունիք

Հայաստան`

ընդամենը

Ֆերմաների

քանակը 37,611 46,133 11,010 12,707 335,086

Մասնավոր

հողատարածք`

ընդամենը (հա)

45,731 74,578 16,748 38,330 477,142

Մասնավոր


միջին (հա)

1.22 1.62 1.52 3.02 1.59

Վարելահող (հա) 27,060 48,769 10,924 30,231 315,212

Պտղատու այգի

(հա) 2,428 27 291 750 11,538

Խաղողի այգի (հա) 749 0 472 81 12,418

Խոտհարք (հա) 7,734 15,655 2,814 3,806 60,500

Չմշակվող և այլ

(հա) 7,760 10,127 2,247 3,462 77,474

Պետական


ընդամենը (հա)

41,932 97,847 40,320 95,302 924,625

Վարելահող (հա) 9,316 27,701 4,602 12,237 133,639

Պտղատու այգի

(հա) 788 89 52 319 4,849

Խաղողի այգի (հա) 13 0 7 26 1,351

Չօգտագործվող

(հա) 79 5,350 2,016 1,216 10,723

Խոտհարք (հա) 2,525 6,272 2,122 3,256 75,442

Արոտավայր 29,211 58,435 31,521 78,248 698,621

Աղյուսակ 4‐1: ՀՀ հողի գույքագրում, ընտրված մարզեր, 2000թ. Տվյալներ

Աղբյուր` M.Spoor, UNDP Armenia White Paper, LAND REFORM, RURAL POVERTY AND INEQUALITY. A PRO‐POOR

APPROACH TO LAND POLICIES, The Hague /Yerevan, 2004

Խոտհարքերի և արոտավայրերի (պետական հողեր) մոտ 50 %-ը գտնվում է համայնքների վարչական սահմաններից դուրս: Մասնավոր բոլոր հողատարածքները գտնվում են համայնքների վարչական սահմաններում:

Գյուղատնտեսական մասնավոր հողերը կազմում են մարզերի գյուղատնտեսական ընդհանուր հողատարածքի 50%-ից պակաս, իսկ

81

արոտավայրերը կազմում են պետական գյուղատնտեսական նշանակության հողերի 75 %-ից ավելին: Սակայն վարելահողերի ավելի քան 70 %-ը մասնավոր հողատարածքներ են:

Մեկ ֆերմերին բաժին ընկնող հողակտորը բավականին փոքր է (հանրապետության միջին ցուցանիշը 1.59 հա է, Կոտայքի մարզում այն 1.22 հա է, իսկ Սյունիքում` 3.02 հա է): Լեռնային գոտիներում վարելահողի հողակտորներն ավելի փոքր են (2000-5000 քառ. մ.) և տնային տնտեսությունները հաճախ կախյալ են մեկ հողակտորից, ինչը մարդկանց խոցելի է դարձնում այդ հողակտորի մեկ մասի օտարման դեպքում: Գյուղատնտեսությունը Հայաստանի հասարակության ամենաղքատ հատվածների համար եկամուտի հիմնական աղբյուր է և գոյությունը պահպանելու հիմնական ռազմավարությունը: Արդյունաբերական արտադրության կրճատման հետևանքով (հատկապես Սևանալճի շրջակայքում) կախվածությունը գյուղատնտեսությունից անկախությունից հետո աճել է:

Վերջին տասնամյակի ընթացքում իրականացվել են հողի նոր սեփականաշնորհումներ: 2001-ից 2004 թվականներին սեփականաշնորհման համար նախատեսվել էին համայնքային հողեր, սակայն տեղի են ունեցել քիչ թվով գործարքներ, իսկ հողակտորի չափը եղել է փոքր (ամառանոցային հողակտորներ«): ՄԱԿԶԾ-ի զեկույցը նշում է, որ խնդիրը չի եղել համայնքային հողերի մասնավորեցման հզոր ալիքը, այլ այն, որ գոյություն չեն ունեցել ո՛չ հստակ կանոնակարգեր, ո՛չ թափանցիկություն (աճուրդների և ձեռքբերման կամ վարձակալության այլ գործիքների մատչելիության տեսանկյունից), ինչը կարող էր հանգեցնել հողերի կուտակման անցանկալի դրսևորումների կամ այս խիստ սակավ ռեսուրսի վերավաճարքի« (ՄԱԿԶԾ, 2004թ.):

Ելնելով մարդկանց ապրուստի համար գյուղատնտեսության կարևորությունից և

հողակտորների մեծ հատվածականացումից ու փոքր չափերից` գյուղատնտեսական

հողերի օտարումը բարձր լարման էլեկրահաղորդման գծի ծրագրվող վերականգնման

հնարավոր ազդեցության հարց է:

9.6. Կենսամակարդակ և բնակության պայմաններ

Չնայած տնտեսական բարեփոխումներին և վերջին շրջանի որոշակի աճին`

գործազրկությունն ու աղքատությունը Հայաստանում մնում են լայն տարածված:

Գյուղատնտեսությունը երկրում զբաղվածության խոշորագույն ոլորտն է, որին

հաջորդում են սպասարկման և արդյունաբերական ոլորտները: ՄԱԿԶԾ‐ի զեկույցի

(2004թ.) վերլուծությամբ «գյուղական աղքատությունը նախկինում եղել է ավելի ցածր,

քան քաղաքային աղքատությունը, իսկ հողի մատչելիությունը կարևոր դեր է ունեցել

այս երևույթը բացատրելու հարցում: Սակայն 2003 թվականին գյուղական

աղքատությունը գերազանցել է քաղաքային աղքատությանը` անշարժ մնալով 1996

թվականի մակարդակի վրա: Թեպետ հողը դեռևս լայնորեն մատչելի է Հայաստանի

գյուղական տարածքներում, գյուղական տնային տնտեսությունների շրջանակում

աղքատներն ու ծայրահեղ աղքատները նրանք են, ովքեր ունեն չափազանց փոքր

82

հողակտորներ կամ հող չունեն»: Հայաստանի ամենաաղքատ բնակիչները գտնվում

են գյուղական այն տարածքներում, որոնք ունեն գյուղատնտեսությամբ զբաղվելու

համար ամենաանբարենպաստ պայմանները: Սոցիալտնտեսական

հնարավորությունների տեսանկյունից Երևան քաղաքի և հեռավոր գյուղական

բնակավայրերի միջև առկա է բացահայտ տարբերություն:

Մարզ 1996 2001 2003

Կոտայք 62.4 50.5 52.5

Գեղարքունիկ 48.1 62.2 59.9

Վայոց Ձոր 61.5 51.1 42.9

Սյունիք 47.1 - 34.6

ՀՀ միջին ցուցանիշ 54.7 50.9 42.9

Աղյուսակ 4‐2: Աղքատության տարածվածություն (%)

Աղբյուր` «Պարենային անվտանգություն և աղքատություն», հունվար‐հունիս 2004, ԱՎԾ

Հետազոտման տարածքում Գեղարքունիկի մարզն աղքատության ամենամեծ

տարածվածություն ունեցող տարածաշրջանն է, ուր բնակչության 60 %-ն ապրում է

աղքատության շեմից ներքև, իսկ Սյունիքի մարզում այդ ցուցանիշն ամենացածրն է

(34.6 %):

Մարզ 2006 2007 2008 2009 2010

Կոտայք 60,897 67,654 78,170 85,604 99,336

Գեղարքունիկ 48,786 60,769 71,076 79,397 86,270

Վայոց Ձոր 47,336 59,162 73,094 72,523 80,477

Սյունիք 74,772 100,328 119,518 102,456 132,811

ՀՀ միջին ցուցանիշ 64,166 77,776 92,759 96,019 108,840

Աղյուսակ 4-3: Ամսական միջին աշխատավարձեր, ՀՀ դրամ

Աղբյուր` www.armstat.am /Մարզերի վիճակագրություն

Աշխատողների աշխատավարձերն ամենաբարձրը Սյունիքի մարզում են, իսկ

ամենացածրը` Վայոց Ձորում, որին հաջորդում է Գեղարքունիկի մարզը: Այս երևույթը

բացատրվում է Սյունիքում քաղաքային բնակչության բարձր տոկոսով, Իրանին և

առևտրի հիմնական ճանապարհին մոտ լինելու հանգամանքով: Չորս մարզերի

շարքում Վայոց Ձորի մարզն ամենահեռավորն է ու գյուղականը` չնայած

զբոսաշրջության մեծացող ներուժին: Սակայն տնային տնտեսություններից շատերը

չունեն աշխատավարձի կանոնավոր եկամուտ, այլ կախյալ են իրենց

գյուղատնտեսական արտադրանքից` ընդլայնված բնական տնտեսության

պայմաններում:

Բնակչության մեծ մասին, նույնիսկ գյուղական բնակավայրերում, մատչելի է

էներգամատակարարումը: Աշխատանքներ են կատարում գազի և խմելու ջրի

ընդհանուր մատակարարում ապահովելու ուղղությամբ: Սակայն աղքատության

տարածվածության հետ առաջանում է այն խնդիրը, որ տնային տնտեսությունները

չեն կարող վճարել այս (նոր) ծառայությունների դիմաց:

83

Արտագաղթածների կողմից դրամական փոխանցումները հանդիսանում են

եկամուտի կարևոր աղբյուր այն ընտանիքների համար, որոնց կերակրողը Երևանում

է կամ արտերկրում: Սա առավել ակնհայտ է Սևանա լճի ավազանի գյուղերում,

որտեղ տնտեսական տարբերությունները տեսանելիորեն աճում են:

10. Ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա

Ազդեցության հիմնական տեսակները

Շինարարության ժամանակահատվածը 25 ամիս է: Շինարարական և մոնտաժային

աշխատանքների համար նախատեսված է 2 բազա (Գավառ, Եղեգնաձոր):

Շինարարական աշխատանքները կատարվում են 10 բրիգադով, որոնք 45, 50 և 60

հոգանոց անձնակազմ կունենան:

Էլեկտրահաղորդման ՕԳ-ի շինարարության ժամանակ շրջակա միջավայրի

բաղադրիչների վրա ազդեցության գնահատման նպատակով որոշվել են`

- Էլեկտրահաղորդման ՕԳ-ի և ուղեկցող կառույցների շինարարության փուլում

օգտագործվող տեխնիկայի արտանետումներից օդի աղտոտման վրա հնարավոր

ազդեցությունը

- շինարարության ժամանակ առաջացած թափոնների քանակական և որակական

կազմը

- ազդեցությունը հողերի, կենդանական և բուսական աշխարհի վրա

- ազդեցությունը ջրային ռեսուրսների վրա:

10.1. Շինարարական աշխատանքներ

Շինարարության հիմնական փուլը իրականացվում է մեխանիզացված համալիրով և

ընդգրկում է `

- գրունտների մշակում,

- գրունտների փխրեցում,

- մոնտաժային աշխատանքներ,

Բարձրավոլտ էլեկտրահաղորդման ՕԳ-ի շինարարության ժամանակ նկատվում է

գրունտային զանգվածի քայքայում և լանդշաֆտի բաղադրիչների միջև

հավասարակշռված փոխկապակցվածությունների խախտում, տեղի է ունենում

մթնոլորտային օդի աղտոտում շինարարական մեքենաների և մեխանիզմների

աշխատանքից:

84

Բարձրավոլտ էլեկտրահաղորդման ՕԳ-ի շինարարությունը նեգատիվ ազդեցություն

է գործում շրջակա միջավայրի վրա: Այդ պատճառով շրջակա միջավայրի վրա

անտրոպոգեն բացասական ազդեցության մեղմման և վերացման, բնական

պաշարների ռացիոնալ օգտագործման համար շինարարության ընթացքում

նախատեսվում են մի շարք բնապահպանական միջոցառումներ:

Սակայն հարկ է նշել, որ շինարարության բոլոր փուլերում շրջակա միջավայրի բոլոր

բաղադրիչների վրա ազդեցության հիմնական առանձնահատկությունը կայանում է

դրանց ժամանակավոր բնույթը և աշխատանքային հրահանգների ճիշտ

պահպանման դեպքում հնարավոր է ազդեցությունը հասցնել նվազագույնի:

10.1.1. Մթնոլորտային օդի պահպանություն

Շինարարական աշխատանքների իրականացման ժամանակ շրջակա

միջավայրի վրա ազդեցությունը հիմնականում պայմանավորված է հողային

զանգվածների տեղափոխումներով, շինարարական տեխնիկայի, և

ավտոտրանսպորտի շահագործման և այլ շինարարական աշխատանքներով:

ա) Փորման-բեռնման աշխատանքների ժամանակ փոշու արտանետումների

հաշվարկը

Փորման-բեռնման աշխատանքների ժամանակ փոշու արտանետումները

առաջանում են հիմնականում էքսկավատորների, ամբարձիչների և բուլդոզերների

աշխատանքի` փորման, և ավտոինքնաթափ մեքենաների բեռնման ժամանակ:

Փորման բեռնման աշխատանքների տևողությունը կազմում է 25 ամիս կամ`

25 ամիս x 22 օր/ամիս x 8 ժամ/օր = 4400 ժամ:

Հաշվարկները կատարված են գործող մեթոդակարգի համաձայն /3/:

QՓ.Բ.= (P1 x P2 x P3 x P4 x P5 x G x P6 x B) x 106/3600 տ/ժամ, որտեղ (1)

P1 – փոշու ֆրակցիայի բաժնեմասն է, ընդունվում է 0.05

P2 – 0-50 մկմ չափերով մասնիկների բաժնեմասն է տարածվող փոշու

աերոզոլում, 0.02

P3 - գործակից, որը հաշվի է առնում շինարարական տեխնիկայի աշխատանքի

գոտում քամու արագությունը, 1.0,

P4- գործակից, որը հաշվի է առնում նյութի խոնավությունը, 0.8

P5 - գործակից, որը հաշվի է առնում նյութի խոշորությունը, 0.5

P6 - գործակից, որը հաշվի է առնում տեղանքի պայմանները, 1.0

G – հանվող հողային զանգվածը, 24130մ3 ամբողջ շինարարության ընթացքում,

կամ հաշվի առնելով գրունտերի զանգվածների միջին տեսակարար կշիռը`

24130մ3 x 2.7տ/ մ3 = 65151տ:

85

Հողային աշխատանքները և բարեկարգումը իրականացվելու են ամբողջ

շինարարության ընթացքում, ուստի ժամում գրունտի քանակը կկազմի`

65151տ : 4400ժամ/շին. ժամանակամիջոց = 14.8 տ/ժամ.:

B - գործակից, որը հաշվի է առնում նյութի թափման բարձրությունը, 0.6

QՓ.Բ. = 0.05 x 0.02 x 1.0 x 0.8 x 0.5 x 14.8 x 1.0 x 0.6 x 106/3600 = 0.98գ/վրկ,կամ`

0.98 x 3600 x 4400 : 106 = 15.52տ/շին.ժամ:

բ) Դիզ.վառելիքի հետ կապված արտանետումները

Դիզ. վառելիքի հետ կապված արտանետումները հաշվարկվում են ՀՀ

Բնապահպանության նախարարության կողմից մշակված “Ավտոտրանսպորտից

մթնոլորտ արտանետվող վնասակար նյութերի քանակների որոշման”մեթոդական

հրահանգի1 հիման վրա:

Ըստ նշված մեթոդակարգի ծանր ավտոտրանսպորտի և տեխնիկայի

տեսակարար արտանետումները բերված են ստորև աղյուսակ 6-ում:

Տեսակարար արտանետումներ (գ/կգ վառելիք)

Աղյուսակ 5-1.

Վառելիքի տեսակը Նյութի անվանումը

NOx CH ՑՕՄ CO N2O CO2 ՊՄ

Դիզելային վառելիք 42.3 0.243 8.16 36.4 0.122 3138 4.3

Վնասակար նյութերի արտանետումների ճշգրտման գործակիցները, կախված

ավտոմոբիլային պարկի միջին տարիքից և տեխնիկական վիճակից, բերված են

ստորև աղյուսակ 7-ում:

Վնասակար նյութերի արտանետումների ճշգրտման գործակիցները


Ավտոմեքենայի կատեգորիան Վնասակար

նյութը

Ազդեցության գործակիցը

Պարկի միջին

տարիքի

Տեխնիկական

վիճակի

Մեծ բեռնունակության

ավտոտրանսպորտ

CO 1.33 1.8

CH 1.2 2.0

NOx 1.0 1.0

CO2 1.0 1.0

N2O 1.0 1.0

1Մեթոդիկայում ընդունված է տրանսպորտային միջոցների դասակարգումը “Core Inventory of

Emissions in Europe” (այսուհետ` CORINAIR)` “Եվրոպայում մթնոլորտային արտանետումների

բազային գույքագրում ”մեթոդոլոգիային համապատասխան”

86

Ածխածնիօքսիդի (CO), ածխաջրածինների (CH), և ազոտիօքսիդների (NOx)

գործակիցները վերցված են “Ավտոմոբիլային տրանսպորտից մթնոլորտ

արտանետվող վնասակար նյութերի հաշվարկման մեթոդական ցուցումներից”

(Մոսկվա, Հիդրոմետհրատ-1983), իսկ ածխածնի ենթօքսիդի (CO2) և ազոտի

երկօքսիդի (N2O) գործակիցները ընդունվել են 1, քանի որ որևէ այլ մեծություններ

դրանց համար չեն առաջարկվում:

Ընդամենը շինարարության ընթացքում շահագործվելու են 108 հատ

ավտոտրանսպորտային և տեխնիկական միջոց, որոնք օգտագործում են դիզելային

վառելիք: Դիզվառելիքի ծախսը մեկ օրվա համար կկազմի` 531 լ, ամբողջ

շինարարության համար`292291 լ կամ`

189467 լ x 0.835 լ/կգ = 244063 կգ կամ 244տ:


Ավտոմեքենայի

կատեգորիան

Վնասակար

նյութը

Տեսակարար

արտանետումները,

գ/կգ

Արտանետումները,

տ/շին.ժամ. գ/վրկ

Մեծ բեռնունակության

ավտոտրանսպորտ

CO 87.14 21.26 1.34

CH 0.58 0.14 0.0084

NOx 42.3 10.32 0.65

N2O 0.122 0.03 0.0019

ՑՕՄ 8.16 1.99 0.125

ՊՄ 4.3 1.05 0.066

Ծծմբային անհիդրիդ

Ծծմբային անհիդրիդի (SO2) արտանետումները հաշվարկվում են ելնելով այն

մոտեցումից, որ վառելիքում պարունակվող ամբողջ ծծումբը լիովին վերածվում է

SO2-ի: Այդ դեպքում կիրառվում է CORINAIR գույքագրման համակարգի բանաձևը.

ESO2 = 2ksb, որտեղ`

ks-ը վառելիքում ծծմբի պարունակությունն է` 0.002տ/տ

b –ն վառելիքի ծախսն է` տ

ESO2 = 2ksb

SO2 = 2 x 244տ x 0.002 = 0.976տ/շին.ժամ կամ 0.06գ/վրկ:

Հորատման աշխատանքներ

Նոր գծի կառուցման ժամանակ որոշ հատվածներում անհրաժեշտ է լինելու

հորատման աշխատանքներ իրականացնել: Հորատման աշխատանքները

87

իրականացվելու են BMK մակնիշի կամ համարժեք տեխնիկական տվյալներով

հորատող հաստոցներ:

Ըստ նախնական տվյալների հորատման անհրաժեշտություն կառաջանա նոր

կառուցվող գծի 93 հատվածներում:

Q = , որտեղ - միաժամանակ աշխատող հորատող հաստոցների քանակն է,

- փոշու քանակությունն է, որը արտանետվում է մեկ հաստոցի աշխատանքի

ընթացում, գ/վ

– փոշու մաքրման համակարգի էֆեկտիվությունն է

Q = = 0.0067 գ/վ, ամբողջ շինարարության ընթացքում հորատման

աշխատանքների փոշու արտանետումները կկազմեն 0.045 տ/շին.ժամ:

10.1.2. Ազդեցություն շրջակա ջրային միջավայրի վրա

Աշխատանքի իրականացման պլանի համաձայն տեղանքում ոչ մի

կացարան չի լինելու: Շինարարության աշխատողներին կացարան տրվելու է

ՕԳ-ին մոտ գտնվող բնակավայրերում: Ակնկալվում է, որ

ենթակապալարումները պետք է իրենք հոգան իրենց հարմարավետության

մասին, ուտելիք պատրաստեն և պայմանավորվեն փոխադրման համար:

Աշխատողների խմելու – տնտեսական կարիքների համար անհրաժեշտ

ջուրը շինարարական հրապարակ է բերվելու ջրատար մեքենայով և պահվելու է

ջրի ռեզերվուարներում:

Շինարարությունն իրականացնող աշխատողների խմելու-տնտեսական

նպատակների համար անհրաժեշտ ջրի ծախսը բերված է աղյուսակում 6-1-ում:

88

Խմելու-տնտեսական նպատակների համար անհրաժեշտ ջրի ծախսի հաշվարկը


Ցուցանիշի անվանումը Նշանա-

կումը

Չափման

միավորը Բանաձևը

Մեծու-

թյունը

1.Շինարարությունում

աշխատողների առավելագույն

քանակը

N մարդ նախագծային

տվյալներ

550

‐ բանվորներ N1 մարդ 470

‐ ինժեներա‐ տեխնիկական

աշխատողներ

N2 մարդ 80

2. Շինարարության փուլում

աշխատանքային օրերի քանակը

D օր նախագծային

տվյալներ

395

3. Ջրօգտագործաման նորման լ/օր СниП 2, 04.01‐85

հավ.3 կետ 31

‐ բանվորներ n1 ‐II‐ 25

‐ ինժեներա‐ տեխնիկական

աշխատողներ

n2 ‐II‐ 16

4.Ջրի անհրաժեշտ ծախսը

աշխատողների խմելու‐

տնտեսական կարիքների համար

W մ3/շ. ժամ. W= (N1. n1+ N2.n2)

. D/1000

5146.85

մ3/օր W= (N1. n1+

N2.n2)/1000

13.03

Տնտեսակենցաղային հոսքաջրերի հավաքման համար նախատեսվում են հերմետիկ

տարողություններ: Լցվելուց հետո տեղափոխվում են և թափվում մոտակա

կենսաբանական մաքրման կայան:

Հոսքաջրերի քանակը հաշվարկվում է

Vտնտ.կ. = W - ԱԿ, որտեղ

ԱԿ - անվերադարձ կորուստներն են` 5%

W տնտ.կենց.= 4889.45 մ3/շին. ժամ

89

W տնտ.կենց.= 12.38 մ3/օր

10.1.3. Շինարարության նախապատրաստական փուլում առաջացած

թափոնների տեսակները

Շինարության նախապատրաստական փուլում մոտեցման ճանապարհների

շինարարության ժամանակ տեղի է ունենում բուսական և հանքային գրունտների

հանում:

Մոտեցման Ճանապահների շինարարության ընթացքում բուլդոզերների միջոցով

հարթեցվելու են գրունտային ճանապարհները շինարարական տեխնիկայի

մոտեցման համար: Նախագծային տվյալների համաձայն այդ ճանապարհների

ընդհանուր մակերերսը կազմում է 187760մ2:

Հետագայում, շինարարական աշխատանքների գործընթացում հանված

հանքային գրունտը օգտագործվում է ետլիցքի և բուսական շերտի ռեկուլտիվացիայի

համար:

Նախապատրաստական փուլում անցկացվում են հատված ծառերի

մնացորդներից տարածքի մաքրման աշխատանքներ: Այս դեպքում առաջանում են

անտառահատման թափոններ:

10.1.4. Աղմուկի ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա

Շրջակա միջավայրի վրա (կենդանիներ) աղմուկի ազդեցությունը առաջանում է

էլեկտրահաղորդման գծի շինարարության ժամանակ: Աղմուկը առաջանում է

շինարարական տեխնիկայի, կոմպրեսորների աշխատանքի ժամանակ:

Ազդեցությունը կարճաժամկետ է:

Մոտակա բնակելի գյուղը էլեկտրահաղորդման գծի ուղեգծից գտնվում է 200 մ

հեռավորության վրա:

Աղմուկի մակարդակի հաշվարկը գյուղի տարածքում և շինություններում

որոշվում է համաձայն СНиП 11-12-77 և բերված է աղյուսակ 6-2-ի:

Հաշվարկների արդյունքում կարելի է եզրակացնել, որ ուղեգծի շինարարության

ժամանակ գյուղի բնակելի կառուցապատման տարածքում աղմուկի մակարդակը

կազմում է 33ԴԲԱ, 55 ԴԲԱ թույլատրելի նորմայի դեպքում, իսկ բնակելի

շինություններում ` 15 ԴԲԱ, 30 ԴԲԱ նորմայի դեպքում: Հետևաբար

էլեկտրահաղորդման ՕԳ-ի շինարարության ժամանակ աղմուկի մակարդակը

գտնվում է նորմերի սահմանում, ինչպես բնակելի շինություններում, այնպես էլ

բնակելի կառուցապատման տարածքում:

90

Աղմուկի մակարդակի հաշվարկը գյուղի տարածքում և բնակելի շինություններում


Ցուցանիշի անվանումը ՆշանակումըՉափման

միավորըԲանաձևը Մեծությունը

1. Աղմուկի աղբյուրի

բնութագիրը

L A էկվ ԴԲԱ СНиП 11‐12‐77 79

2.Հեռավորությունից կախված

աղմուկի մակարդակի

նվազումը

∆L A հեռ ԴԲԱ СНиП 11‐12‐77 28

3. Աղմուկի մակարդակի

նվազում էկրաններով

∆L A էկր ԴԲԱ СНиП 11‐12‐77 0

4.Աղմուկի մակարդակի

նվազումը տարածքում

կանաչապատված

գոտիներով

∆L A կան ԴԲԱ СНиП 11‐12‐77 18

5.Բնակելի տներին մոտ

տարածքում աղմուկի

մակարդակը

L A տար ԴԲԱ L A տար=L A էկվ‐∆L

A հեռ ‐∆L A էկր‐∆L A

կան

33

6.Աղմուկի թույլատրելի

մակարդակը բնակելի

կառուցապատման

տարածքում

L թույլ ԴԲԱ СНиП 11‐12‐77 55

7.Պատուհանների հաշվին

աղմուկի մակարդակի

նվազումը

∆L A պատ ԴԲԱ СНиП 11‐12‐77 18

Էլեկտրահաղորդման ՕԳ-ի շինարարության ժամանակ առաջացած թափոնների բնութագիրը

Շինարարությունն իրականացնող անձնակազմի կենսագործունեության արդյունքում

առաջանում են կենցաղային թափոններ, որոնք հեռացվում են մարզերի սանիտարա-

համաճարակային կայանների կողմից հատկացված վայրերը: Կենցաղային

կեղտաջրերը հեռացվում են մոտակա կենսաբանական մաքրման կայան:

91

Աղյուսակ 6-3-ում բերված են կենցաղային թափոնների քանակների հաշվարկները

Աշխատողների ընդհանուր քանակը 470, յուրաքանչյուր հարթակում 45-60

աշխատող:

Շինարարության ժամանակ առաջացած կենցաղային թափոնների հաշվարկը


Ցուցանիշի անվանումը Նշանակումը Չափման Ցուցանիշի

անվանումը Նշանակումը

1. Մեկ մարդու համար

կենցաղային թափոնների

քանակը

Q1 մ3/տարի Նորմա 0,31

2. Աշխատողների քանակը Ч մարդ

նախագծային

տվյալներ 470

3.Շինարարության

ժամանակահատվածը T տարի

նախագծային

տվյալներ 1.08

4.Կենցաղային թափոնների

խտությունը Ρ տ/ մ3 0,3

5.Շինարարության ժամանակ

առաջացած կենցաղային

թափոնների քանակը

M մ3/շին.

ժամ M= Q1. Ч. T 157.356

M տ/շին.

ժամ M= Q1. Ч. T. p 47.2

92

Շինարարության ժամանակ առաջացած թափոնների քանակական և որակական

կազմը բերված է աղյուսակ 6-4-ում:

Շինարաության ընթացքում առաջացած թափոնների քանակական և որակական

բնութագրերը


10.1.5. Ազդեցությունը հողօգտագործման պայմանների վրա

Էլեկտրահաղորդման ՕԳ-ի շինարարության ժամանակ տարբեր տեսակի

հողային հանդակների վրա տարատեսակ խախտումերը անխուսափելի են, որոնք

արտահայտվում են տարածքի վրա ինչպես ուղղակի այնպես էլ անուղղակի

ազդեցությամբ: Տարածքի ընդհանուր մակերեսը էլեկտրահաղորդման գծի ուղեգծում

կազմում է 148084 մ2: Առանձնացվում են շինարարության գոտում

նախապատրաստական և հողային աշխատանքների կատարման ժամանակ հողային

ռեսուրսների վրա նեգատիվ ազդեցության հիմնական ձևերը`

- Տարբեր տեսակի հողային աշխատանքների կատարման արդյունքում

դասավորված բնական ռելյեֆի ձևի խախտում` լիրաթմբերի լցում, փոսորակների,

խրամների փորում

- հողի բերի շերտի ֆիզիկա-մեխանիկական և քիմիա-կենսաբանական

հատկությունների վատացում

№

Թափոննե

րի

անվանումը

Վտանգավորու

թյան դասը,

ծածկագիրը

Գործընթացները, որոնց

ժամանակ առաջանում են

թափոններ

Քանակը,

տոննա

Թափոնների

բաղադրությունը

և

հատկությունները

Հեռացման,

օգտագործման

եղանակը

1 Կենցաղային

աղբ 091200400004

Շինարարական

բրիգադաների

կենսագործունեություն

47.2

Ոչ թունավոր,

պինդ:

Բաղադրություն

ը-խառը, թուղթ,

պոլիէթիլային

շշեր, ուտելիքի

մնացորդներ

Հավաքվում են

աղբարկղներում:

Հեռացվում են

պինդ

կենցաղային

թափոնների

աղբավայր

2

Անտառահա

տման

մնացորդներ

1719010301004 Անտառահատում 420 Ոչ թունավոր

Հավաքվում են

անտառի

ճանապարհի

եզրին և տրվում

են տեղի

բնակչությանը


համար

93

- անտառային բուսականությունից շինարարական տարածքի մաքրման

աշխատանքների ժամանակ պաշտպանական և կարգավորիչ անտառային

տեղամասերի խախտում

- գյուղատնտեսական հանդակների որակի վատացում և դրա հետ մեկտեղ

գյուղատնտեսությանը հասցված տնտեսական վնաս,

- հողի մակերևույթի հնարավոր աղտոտում շինարարական և կենցաղային

աղբով:

- ծանր շինարարական տեխնիկայի բազմակի տեղաշարժման արդյունքում

միկրոռելիեֆի տեխնածին խախտում:

Գործող օրենսդրության համաձայն հողօգտագործողների բոլոր կորուստները և

վնասները պետք է փոխհատուցվեն ամբողջությամբ:

10.1.6. Առկա գծի ապամոնտաժման աշխատանքներ

Հրազդան ՋԷԿ-ը Շինուհայր ենթակայանին միացնող 220 կՎ բարձրավոլտ

էլեկտրահաղորդման գծի վերակառուցման ծրագրի իրականացման ընթացքում

ապամոնտաժվելու են առկա գծի որոշ հատվածներ: Այդ հատվածների

ապամոնտաժումից հետո` պայմանագրի համաձայն, բոլոր մասերը պետք է

տեղափոխվեն ԲԷՑ-ի կողմից նախատեսված պահեստ և ծառայելու են որպես

պահեստամասեր:

Ստորև բերված է ապամոնտաժման ենթակա մասերի ցանկը և տվյալները:


N Կարգավորակա

ն անվանումը

Ամպրոպապաշտպան ճոպան Մեկուսիչ Հաղորդալ

ար

մակնիշը

Երկար-

ությունը

/կմ/

կշիռը

/տ/

քանակը

/հատ/

կշիռը

/տ/

1 Նորադուզ Ս-70 9,5 6 1840 12,8 2 Լիճք Ս-70 2,1 1,3 205 1,43 3 Վարդենիս Ս-70 2,64 1,68 246 1,8 4 Վայք Ս-70 2,12 1,34 205 1,43 5 Որոտան-1 Ս-70 2,12 1,34 164 1,43

94


N

Կարգավոր

ական

անվանում

ը

Հենարաններ

ընդհամ

ենը

/հատ/

խարիսխային միջանկյալ

միա

շղթ

ա

կշիռը

/տ/

երկ

շղթ

ա

կշիռ

ը

/տ/

միաշղ

թա

կշի

ռը

/տ/

երկշղ

թա

կշի

ռը

/տ/

1 Նորադուզ 17 6 113,5

86 11

70,939

2 Լիճք 3 2 16,4 1 4,2 3 Վարդենիս 4 2 16,4 2 8,4 4 Վայք 3 2 16,4 1 4,2 5 Որոտան-1 3 1 8,2 2 8,4


N Կարգավորական

անվանումը

Հիմքեր

քանակը

/հատ/

կշիռը

/տ/

1 Նորադուզ 17 323

2 Լիճք 3 53

3 Վարդենիս 4 68

4 Վայք 3 53

5 Որոտան-1 3 49

95

Ազդեցությունների ամփոփում

Աղյուսակ 8-1: Շինարարության փուլում ազդեցությունները մեղմելու համար առաջարկվող միջոցառումներ

Ազդեցություն Զգայունութ

յուն

Ազդեցությ

ան

աստիճանը

Ազդեցության

տևողությունը

Ուղղակի/

Անուղղակի

Նշում

Հողաշերտ և

էրոզիա

Գծի

Վարդենիս,

Վայք

հատվածնե

րում

●●●

Գծի

Նորադուզ,

Լիճք,

Որոտան1

հատված-

ներում

●

Գծի

Վարդենիս,

Վայք

հատվածնե

րում

●●

Գծի

Նորադուզ,

Լիճք,

Որոտան1

հատվածնե

րում

●

Երկարաժամկ

ետ

Ուղղակի

Լեռների թեք լանջերին հողի զգայունությունը էրոզիայի հանդեպ

բարձր է:

Հենասյան ոտքերի շուրջ հողի վերին շերտի հանումը պետք է

հասցվի նվազագույնի: Շինարարությունից հետո հողի վերին

շերտը հետ է բերվում և հենասյուները տեղադրելուց հետո թեք

լանջերի վրա վերականգնվում է բուսականությունը:

Մոտեցման նոր ճանապարհները, որոնց անհրաժեշտությունը

վերանում է շինարարությունն ավարտելուց հետո, չեն

շահագործվում և այդտեղ վերականգնվում է բուսականությունը:

Լանդշաֆտ և

Տեսանելի

ասպեկտներ

●

●

Կարճաժամկե

տ`

շինարարությ

ան ընթացքում

Ուղղակի

Առաջարկվող միջանցքի մոտակայքում կան նաև բարձր լարման

էլեկտրահաղորդման բազմաթիվ այլ գծեր:

Շինարարության ընթացքում ազդեցությունը լանդշաֆտի վրա

սահմանափակ է:

Աղմուկ

●

●


տ`



Ուղղակի

Հաշվի առնելով շինարարության շրջանի սահմանափակ

տևողությունը` շինարարական աշխատանքների առաջացրած

աղմուկի հետևանքով բնակչությանը պատճառած

անհարմարության աստիճանը լինելու է ցածր:

Աշխատողների դեպքում «աղմուկի» խնդիրը հասցեագրվելու է

աշխատանքի անվտանգության և հիգիենայի կառավարման

96


յուն

Ազդեցությ

ան

աստիճանը



Ուղղակի/

Անուղղակի

Նշում

համապատասխան ծրագրում: Բոլոր աշխատողներին

տրամադրվելու են պաշտպանության անձնական միջոցներ,

օրինակ` ականջակալներ և այլն:

Օդի որակ ● ●


տ`



Ուղղակի

Հաշվի առնելով շինարարության շրջանի սահմանափակ

տևողությունը` մեքենաների արտանետումների

ազդեցությունների աստիճանը շրջակա օդի վրա լինելու է ցածր:

Շինարարական տեխնիկան և մեքենաները կանոնանվոր

ստուգվելու են` արտանետվող ախտահարիչները նվազագունի

հասցնելու համար:

Ջրային

ռեսուրսներ

ա) Ստորգետնյա

ջրեր

բ)Մակերեսային

ջրեր

●●●

●●●

●

●


տ`



Ուղղակի

Շինարարության ընթացքում գործելու է աշխատանքի

անվտանգության և հիգիենայի կառավարման պատշաճ ծրագիր:

Գոյություն ունի ստորգետնյա ջրերի աղտոտման (օրինակ`

տեխնիկայի և բեռնատարների յուղով/ վառելիքով) փոքր վտանգ,

որը հնարավոր է կանխել պատշաճ տեխնիկական

սպասարկման միջոցով:

Բացի այդ` շինարարության ընթացքում հողին թափվող

յուղը/վառելիքը կարող են ախտահարել մակերեսային ջրերը:

Սակայն հենասյուների տեղերը լինելու են մակերեսային ջրերից

հեռու, քանի որ հատվելու են միայն փոքր գետեր և առվակներ:

Ֆլորա և ֆաունա ●●

●


տ`



Ուղղակի

Հատվող հողերի մեծ մասը գյուղատնտեսական նշանակության

հողեր են, որոնք հատուկ հաբիթաթ չեն ապահովում բույսերի

կամ կենդանիների վտանգված կամ ծայրաստիճան վտանգված

տեսակների համար: Սակայն միջանցքի մերձակայքում կարելի է

գտնել որոշ կարևոր հաբիթաթներ թռչունների, սողունների և

խոշոր կաթնասունների համար: Որոշ մասերում հարկ է նշել

բազմաթիվ այլ գծերի առաջացրած մեծ բեռը:

Այս գիծը չի հատում անտառածածկ տարածքներ: Այն չի հատում

Ջերմուկի անտառային կամ Հերհերի նոսրուտային

արգելավայրերը: Սակայն Կամո ենթակայանից դուրս եկող

97


յուն

Ազդեցությ

ան

աստիճանը



Ուղղակի/

Անուղղակի

Նշում

հատվածում անհրաժեշտություն է առաջանալու

ծառահատումներ իրականացնել ընդհանուր 13800մ2

մակերեսով:

Բարձր լարման էլեկտրահաղորդման լարի ընթացիկ նախագիծը

շրջանցում է Խոսրովի պետական արգելոցի և Իրանի միջև

կաթնասունների միգրացիոն միջանցքը, որը գտնվում է Արփայի

կիրճի հարավային մասում (գիծն անցնում է հյուսիսային

մասով):

Պահպանվող

տարածքներ և

ճահճատարածքնե

ր

●● ● Կարճաժամկե

տ Ուղղակի

Նախագծային տվյալների համաձայն նոր գիծը շրջանցում է

Սևանի ազգային պարկի և Եղեգիսի արգելավայրի տարածքները:

Բարեբախտաբար բարձր լարման էլեկտրահաղորդման գիծը

գտնվում է մայրուղու բլրային, այլ ոչ թե լճի կողմում, անցնում է

ժայռային և խոտածածկ տեղանքով, որն առանձնակի զգայուն չէ,

քանի որ գործող գիծն արդեն իսկ ազդեցության է ենթարկել

տարածքը:

Եղեգիսի արգելավայրի դեպքում` Շաթին գյուղը շրջանցելու

համար նախատեսվող գիծը կառուցվելու է հակառակ կողմի

բլուրի վրա, որը պաշտոնապես հանդիսանում արգելավայրի

եզրամաս, սակայն ճանապարհն ու գյուղն առանձնացնում են

այն հիմնական արգելավայրից: Նոր կառուցվող

էլեկտրահաղորդման գիծը այդպիսով շրջանցում է

արգելավայրը: Շահագործվող գիծը հատվում է արգելավայրի

հետ և այն պետք է ամբողջությամբ ապամոնտաժվի: Սա

դրական (տեսանելի) ազդեցություն կունենա արգելավայրի վրա:

Պլանավորվող գիծը չի հատում Ջերմուկի անտառային կամ

Հերհերի նոսրուտային արգելավայրերը:

Մոտեցման

ճանապարհներ

Գծի

Վարդենիս,

Վայք


ետ

Ուղղակի

Գծի Վարդենիսի և Վայքի հատվածների դեպքում հարկ է նշել

հետազոտման տարածքի բարձրագույն աստիճանի

զգայունություն մոտեցման ճանապարհների կառուցման

98


յուն

Ազդեցությ

ան

աստիճանը



Ուղղակի/

Անուղղակի

Նշում

հատվածնե

րում ●●●

Գծի

Նորադուզ,

Լիճք,

Որոտան1

հատված‐

ներում ●●

տեսանկյունից, քանի որ այն անցնում է պատմական վայրերով

(հողի մակերեսի տակ և լեռնային տարածքներում գտնվող

գերեզմանոցներ):

Բուսական, կենդանական աշխարհների և պատմական վայրերի

պաշտպանության տեսանկյունից Ծրագրի մեծագույն

ազդեցությունները գծի միջանցքի համար մոտեցման

ճանապարհների կառուցման անհրաժեշտությունն է:

Գծի ծրագիծն ընտրվել է ճանապարհածածկ ունեցող և գործող

ճանապարհների երկայնքով, որպեսզի նվազագույնի հասցվի

մոտեցման ճանապարհների քանակը: Հնարավոր

սահմաններում օգտագործվելու են միջհամայնքային

ճանապարհները:

Կոշտ թափոններ

(առաջացած

շինարարական

աշխատանքների

հետևանքով և

աշխատողների

կողմից)

●●

●


տ`



Անուղղակի

Գծի որոշ հատվածներ անցնելու են հեռավոր տարածքներով,

որտեղ չկան պատշաճ թափոնակուտակիչներ: Գծի միջանցքի

զգայունությունը կոշտ թափոնների տեսանկյունից գնահատվում

է միջին աստիճանի:

Շինարարության կապալառուի կողմից իրականացվելիք

թափոնների պատշաճ կառավարման շնորհիվ կոշտ թափոնների

առաջացումը հասցվելու է նվազագույնի:

Հին գծի

ապամոնտաժում

ԲԷՑ-ի ստացած տեղեկությունների համաձայն հին գիծը որոշ

հատվածներում ապամոնտաժվելու է, ապամոնտաժված

հենասյուները և հաղորդիչները պահեստավորվելու են այլ

վայրերում` որպես պահեստամասեր: Հարկ է նշել, որ այն

հատվածները որտեղ հին գիծը չի ապամոնտաժվելու

դիտարկվում են որպես պահեստային գծեր:

Առողջություն և

անվտանգություն

●●

●


տ`



Ուղղակի

Շինարարության կապալառուն մշակելու է Աշխատանքի

անվտանգության, հիգիենայի և շրջակա միջավայրի

կառավարման պատշաճ համակարգ (ԱԱՀՇՄԿՀ) և

իրականացնելու է այն շինարարության փուլում:

99


յուն

Ազդեցությ

ան

աստիճանը



Ուղղակի/

Անուղղակի

Նշում

Պատմամշակութ

ային վայրեր

●●●

●


տ`



և

երկարաժամկ

ետ

ազդեցություն

ներ`

հենասյուների

ֆիզիկական

ներկայության

հետևանքով

Ուղղակի և

անուղղակի

` գծի

ֆիզիկակա

ն

ներկայությ

ան

հետևանքո

վ

(տեսանելի

ասպեկտ)

Պատմական վայրերը շրջանցվելու են, կամ նման վայրերի

վրայով կատարվելու է օդային անցում գիծը ձգելու միջոցով,

օրինակ` ստորգետնյա գերեզմանների առկայության դեպքում:

Պատահական հայտնաբերումների դեպքում շինարարական

աշխատանքները պետք է անմիջապես դադարեցվեն և, հետագա

քայլերը համաձայնեցնելու նպատակով, դրանց մասին պետք է

տեղեկացվի Պատմական և մշակությային հուշարձանների

պահպանության գործակալությունը (ՀՀ օրենսդրության

համաձայն):

Ենթակառուցվածք

ներ

●

●

Բավարար կլինի ճանապարհային նվազագույն

գետնահեռությունը, որպեսզի ճանապարհների հատման

դեպքերում չառաջանա բացասական միջամտություն

երթևեկությանը: Երթևեկության պատշաճ կառավարումը

հնարավոր սահմաններում կկանխի բացասական

ազդեցությունները երթևեկության վրա:

Էլեկտրաէներգիայ

ի անջատում

●●●

●


տ

Անուղղակի

Շինարարության ընթացքում առկա գծի որոշ հենասյուների

ապամոնտաժումը առաջացնում է 220 կՎ հին գծի մեկից երկու

շաբաթով հոսանքազրկելու անհրաժեշտություն: Այս

ժամանակահատվածում երկրի հյուսիսային և հարավային

հատվածների միջև էներգամատակարարումն ապահովում է 220

կՎ երկրորդ գիծը (Շամբի գիծ): Սակայն գոյություն ունի վտանգ,

որ շինարարության այս ժամանակահատվածում

էներգամատակարարումը կարող է լրիվ ընդհատվել, եթե

էլեկտրահաղորդման երկրորդ գծում տեղի ունենա խոշոր կամ

անդառնալի վթար` հանգեցնելով հաճախականության

100


յուն

Ազդեցությ

ան

աստիճանը



Ուղղակի/

Անուղղակի

Նշում

տատանումների, որոնք կարող են հավանական բացասական

ազդեցություն ունենալ ատոմակայանի վրա: Այս խիստ

անհավանական միջադեպի դեպքում վթարային թիմը

պատրաստ կլինի վերականգնել գիծը 10-ից 15 ժամվա

ընթացքում:

Հողօգտագործում

և հողի օտարում

●

●●


ետ

Ուղղակի

Քանի որ ամբողջ Ծրագրի համար գծի միջանցքը լինելու է նոր

միջանցք (բացառությամբ որոշ տեղերի, որտեղ օգտագործվելու է

առկա միջանցքը) անհրաժեշտ է լինելու հողի օտարում բոլոր

հենասյուների հիմքերի, մոտեցման ճանապարհների, տների

տեղափոխման համար:

Հողի օտարում է անհրաժեշտ մոտ 720 հենասյուների համար

(մոտավոր 100 քառ.մ. մեկ հենասյունի հաշվով), ինչը համարժեք

է 7.2 հա հողատարածքի, որի առնվազն 50%-ը խնդրո առարկա

տարածքներում, ըստ կանխատեսումների, մասնավոր է:

Բացի այդ, պետք է օտարել լրացուցիչ հողատարածքներ տների

այն սեփականատերերին փոխհատուցելու համար, ովքեր պետք

է տեղահանվեն կամ պետք է ձեռք բերել հողակտորներ ու

փոխանակման կարգով տրամադրել նրանց` վերաբնակեցման

նպատակով:

Տների և

ապրուստի

միջոցների

կորուստ

Պարտադրված

տեղահանում

●● ● Երկարաժամկ

ետ Ուղղակի

Նախագծման փուլում շրջանցվել են բոլոր գյուղական

տարածքները, և ընդամենը մեկ հատվածում(Կամո ենթակային

դուրս եկող հատված) հնարավոր է առաջանա հարկադրաբար

վերաբնակեցման խնդիր:

Ինչ վերաբերում է հին գծի ուղեգծին, ապա մոտ 100 տներ

գտնվում են օտարման շերտում, մինչդեռ ընթացիկ շրջանցման

տարածքներում այդ թիվը կարող է իջնել մինչև զրո, իսկ

զգուշավոր հաշվարկով` մոտ 10 տներ:

1-ին և 2-րդ կարգերի տների մակերեսը կազմում է մոտ 225

քառ.մ., իսկ 3-րդ և 4-րդ կարգերի համար` 400 քառ.մ.:

101


յուն

Ազդեցությ

ան

աստիճանը



Ուղղակի/

Անուղղակի

Նշում

Տեղահանման կանխումը դիտվում է առաջնահերթ խնդիր:

Վերաբնակեցման գործողությունների ծրագրում պետք է

նախատեսվի վերաբնակեցման փաթեթ, որը երաշխավորում է

մարդկանց ապրուստի միջոցների լիարժեք վերականգնում:

Գենդերային

խնդիրներ ●● ●


տ Անուղղակի

Գծի կառուցումը կարող է խորացնել գոյություն ունեցող

գենդերային տարբերությունները, քանի որ շինարարական

աշխատանքների ընձեռած օգուտներից հիմնականում օգտվելու

են տղամարդիկ, փոխհատուցման վճարները հավանաբար

մատչելի են լինելու հիմնականում տղամարդկանց (այլ ոչ

կանանց), ովքեր վերահսկելու են դրանք, որի հետևանքով

մեծանում է ընտանիքի` դրանցից ավելի քիչ օգտվելու

հավանականությունը:

Տարածքում մեծ տոկոս են կազմում միայնակ կանանց

գլխավորած տնային տնտեսությունները, որոնք առավել խոցելի

բնակչության շարքում են: Եթե առաջանա վերաբնակեցման

հարց, ապա այս դեպքում կիրառելի նույն ընթացակարգը, ինչ

խոցելի անձանց դեպքում:

Խոցելի անձիք ●●● ● Երկարաժամկ

ետ Ուղղակի

Աղքատության շեմից ստորև գտնվող և այլ իմաստներով խոցելի

տնային տնտեսությունները կարող են կորցնել իրենց

գոյատևման հնարավորությունները, եթե ենթարկվեն Ծրագրի

ազդեցությանը/կորցնեն իրենց հողակտորները կամ

տեղահանվեն: Այս դեպքում պետք է իրականացնել

կենսագոյատևմանն աջակցելու հատուկ ծրագիր:

Տեղական

աշխատուժ ●●● +


տ`

սահմանափա

կվում է


ան շրջանով

Ուղղակի

Հենասյուների կառուցման և գծերի տեղադրման համար

շինարարության փուլում կներգրավվի տեղական աշխատուժ:

Սա կնպաստի հեռավոր գյուղական և քաղաքային

բնակավայրերում, որտեղ քայքայված է արդյունաբերական

բազան, խիստ անհրաժեշտ դրամական եկամուտի ձևավորմանը:

Սակայն եկամուտների ստացման հնարավորությունը

102


յուն

Ազդեցությ

ան

աստիճանը



Ուղղակի/

Անուղղակի

Նշում

երկարատև չէ:

Ազդեցության աստիճանը Զգայունության աստիճանը

●●●

●●

●

o

+

++

= բարձր

= միջին

= ցածր

= զրոյական

= դրական տեղային

= դրական մարզային

●●●

●●

●

= բարձր

= միջին

= ցածր

10.2. Շահագործման փուլ

Էլեկտրահաղորդման ՕԳ‐ի շահագործման փուլում շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության նշանակալից գործոնը համարվում է

էլեկտրամագնիսական գործոնը:

Ներկայումս համաշխարհային հասարակության կողմից ընդունված է, որ արհեստական ծագմամբ էլեկտրամագնիսական դաշտը

(ԷՄԴ) հանդիսանում է կարևոր էկոլոգիական գործոն բարձր կենսաբանական ակտիվությամբ:

Արտասահմանյան գիտնականների բազմաթիվ հետազոտությունները վկայում են լայն ընդգրկույթի և տարբեր ինտենսիվության

ԷՄԴ‐երի ազդեցությունը էկոհամակարգերի բաղադրամասերի գործառման և իրավիճակի վրա:

Բնական ֆոնի պարամետրերից տարբերվող ԷՄԴ ազդեցությունը հարուցում է բույսերի և կենդանիների մոտ ֆիզոլոգիական

պրոցեսների կարգավորման շրջելի (հակադարձելի) փոփոխություններ: Կենդանիների մոտ նկատվում է փոխանակային

գործընթացների, շարժային և իմունային ակտիվության ինտենսիվության փոփոխություններ և այլն:

103

100‐ից մինչև 5000վ/մ լարման գործոնի շուրջօրյա ազդեցության դեպքում, կենդանիների վրա ազդեցության ուսումնասիրության

փորձերի անալիզների արդյունքը թույլ է տվել հաստատել, որ նկատվում է կենդանիների օրգանիզմների ընդհանուր վիճակի

փոփոխություն, նյութափոխանակության (սպիտակուցային, ածխածնային և էներգետիկ փոխանակության և նրանց կարգավորման) և

նեյրո‐գումորալային գործընթացների խանգարումներ, ծնելիության նվազում, մարմնի աճի ինտենսիվության իջեցում և այլն:

Միջատների մոտ ԷՄԴ ‐ի վրա տարածված ռեակցիաներն են` տարածության մեջ կողմնորոշման և կոորդինացիայի կորուստը,

ընդհուպ մինչև ընկնելը, հաղորդագծերին մոտ տարածության վրա թռչելուց խուսափումը:

Բույսերի մոտ նկատվում են աճի պրոցեսների, գազափոխանակության, հանքային նյութերի կլանման փոփոխություններ: Բույսերի

վրա ԷՄԴ ‐ի ազդեցության հետ կապված փորձերը և դիտարկումները ցույց են տվել, որ նվազում է արևածաղկի, գարու վերերկրյա չոր

քաշը:

Բացի դրանից կան կենդանի օրգանիզմների տեսակներ և խմբեր, որոնք առանձնանում են ԷՄԴ‐ի ազդեցության նկատմամբ բարձր

ակտիվությամբ, և մոնիտորինգի անցկացման դեպքում ծառայում են միջավայրի էլեկտրամագնիսական աղտոտվածության

կենսաինդիկատորներ:

Մինչև այժմ շրջակա միջավայրի վրա ԷՄԴ ‐ի ազդեցության գնահատման համար սահմանային թույլատրելի մակարդակները (ՍԹՄ)

մշակված չեն աշխարհի և ոչ մի երկրում: Կենդանի բնության միակ օբյեկտը, որի համար մշակված են ՍԹՄ‐եր, հանդիսանում է

մարդը:

Աղյուսակ 8-3: Շահագործման փուլում ազդեցությունները մեղմելու համար առաջարկվող միջոցառումներ

Ազդեցություն

Զգայունութ

յուն

Ազդեցությ

ան

աստիճանը



Ուղղակի/

Անուղղակի

Նշում

Լանդշաֆտ ● ● Երկարաժամկ

ետ Ուղղակի

Բարձր լարման էլեկտրահաղորդման գծի միջանցքի շատ

տեղերում առկա է լանդշաֆտի մեծ բեռնվածություն, որը

104



յուն

Ազդեցությ

ան

աստիճանը



Ուղղակի/

Անուղղակի

Նշում

պայմանավորված է երկիրը հատող բազմաթիվ այլ գծերով և

բաշխիչ երկար գծերով:

Ֆլորա ● ● Երկարաժամկ

ետ Ուղղակի Գծի տակ պետք է կանխել ծառերի աճը:

Ֆաունա ● ● Երկարաժամկ

ետ Ուղղակի

Սևանա լիճը բարձր լարման էլեկտրահաղորդման գծի միջանցքի

առավել զգայուն տարածքն է հաղորդիչների հետ թռչունների

բախման տեսանկյունից: Այստեղ բնակվում են որոշ զգայուն

տեսակներ, օրինակ` ձկնկուլներ, հավալուսներ, սպիտակ

ձկնկուլներ: Սակայն այս տարածքում հաղորդիչների հետ

թռչունների բախման մասին տեղեկություններ չկան:

Մեղմացման հատուկ միջոցառումներ չեն պահանջվում:

Գծի այլ հատվածներում հիմնականում ներկայացված են

գիշատիչ թռչուններ: Այս տեսակներն առանձնանում են լավ

տեսողությամբ և շատ զգայուն չեն այսօրինակ վտանգների

հանդեպ:

Աղմուկ ●● ● Երկարաժամկ

ետ Անուղղակի

Ենթակայանների կամ հաղորդիչների (պսակի երևույթ)

առաջացրած աղմուկը լինելու է նվազագույն. Մեղմացման

հատուկ միջոցառումներ չեն պահանջվում:

Էլեկտրամագնիս

ական դաշտը`

հանրության

համար

աշխատավայրում

●

●

●

●


ետ Անուղղակի

Նմանօրինակ ծրագրերի փորձից ելնելով կարելի է արձանագրել,

որ հանրության համար միջազգայնորեն ընդունված

համապատասխան սահմանային արժեքները չեն գերազանցվի,

եթե հանձնարարվածի համաձայն պահպանվի 7մ նվազագույն

անվտանգ տարածությունը հաղորդիչներից:

Հողօգտագործում ● ● Երկարաժամկ

ետ Ուղղակի

Յուրաքանչյուր հենասյունի հիմքի համար պետք է օտարվի և

մասամբ մեկուսացվի մոտավոր 100 քառ.մ. հողատարածք:

Սակայն գծի միջանցքի մնացած հողերը կարող են առանց

սահմանափակումների օգտագործվել որպես

105



յուն

Ազդեցությ

ան

աստիճանը



Ուղղակի/

Անուղղակի

Նշում

գյուղատնտեսական նշանակության հողեր կամ արոտավայրեր:

Էլեկտրաէներգիայ

ի

մատակարարում

●●●

+

++


ետ Ուղղակի

Ծրագրի տեղային դրական ազդեցությունն էլեկտրաէներգիայի

մատակարարման կայունության բարձրացումն է, հատկապես,

եթե ակնկալվում է պահանջարկի աճ: Տարածաշրջանային

դրական ազդեցությունը կլինի արդյունավետության

բարձրացումը/բարձր լարման էլեկտրահաղորդման

կորուստների կրճատումը:

Ազդեցության աստիճանը Զգայունության աստիճանը

●●●

●●

●

o

+

++

= բարձր

= միջին

= ցածր

= զրոյական

= դրական տեղային

= դրական մարզային

●●●

●●

●

= բարձր

= միջին

= ցածր

106

11. Շրջակա միջավայրին հասցված տնտեսական վնասի հաշվարկ

Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցությունը կարելի է գնահատել նաև միջավայրին

հասցված տնտեսական վնասով: Տնտեսական վնասը հաշվարկվում է հողային

ռեսուրսների աղտոտման կամ խախտման, ջրային ռեսուրսների և մթնոլորտային օդի

աղտոտման արդյունքում:

Տնտեսական վնասի հաշվարկը տարվում է պայմանական միավորներով և

ենթակա չէ վճարման, սակայն նրա մեծությունը պատկերացում է տալիս

գործունեության ազդեցության մասին: Տնտեսական վնասը, դա շրջակա միջավայրի

աղտոտվածության հետևանքով առաջացած ծախսերն ու կորուստներն են

արժեքային արտահայտությամբ:

Հրազդանից Շինուհայր 220կՎ էլեկտրահաղորդման գծի վերակառուցման

ծրագրի շինարարական աշխատանքների ժամանակ ազդեցություն ջրային

ռեսուրսների, հողի և կենսաբազմազանության վրա էական ազդեցություն չի

սպասվում:

Ազդեցությունը կլինի հիմնականում մթնոլորտային օդի վրա,

համապատասխանաբար այստեղ հաշվարկվել է այդ ազդեցության տնտեսական

վնասը:

Տնտեսական վնասը դա շրջակա միջավայրին հասցված վնասի վերացման

համար անհրաժեշտ միջոցառումների արժեքն է արտահայտած դրամական

համարժեքով:

Տնտեսական վնասը հաշվի է առնում՝

Բնակչության առողջության վատթարացման հետ կապված ծախսերը,

գյուղատնտեսությանը, անտառային և ձկնային տնտեսություններին

հասցված վնասը,

արդյունաբերությանը հասցված վնասը:

Տնտեսական վնասը հաշվարկվել է համաձայն ՀՀ կառավարության 25.01.2005թ.

N 91-Ն որոշմամբ հաստատված “Մթնոլորտի վրա տնտեսական գործունեության

հետևանքով առաջացած ազդեցության գնահատման կարգ”-ի

Յուրաքանչյուր արտանետման աղբյուրի համար տնտեսությանը հասցված

վնասը գնահատվում է 1-ին բանաձևով`

Ա = ՇգՓց∑ ՎiՔi , որտեղ

Ա – ն ազդեցությունն է, արտահայտված Հայաստանի Հանրապետության դրամերով,

Շգ –ն աղտոտող աղբյուրի շրջապատի (ակտիվ աղտոտման գոտու) բնութագիրն

արտահայտող գործակիցն է, համաձայն նշված կարգի 9-րդ աղյուսակի

107

շինարարական հրապարակների համար ընդունվում է 0.1, շարժական աղբյուրների

համար` 5:

Փց-ն փոխադրման ցուցանիշն է, հաստատուն է և ընտրվում է` ելնելով

բնապահպանության գործընթացը խթանելու սկզբունքից: Սույն կարգի համաձայն

Փց= 1000 դրամ:

Վi-նi-րդ նյութի (փոշուտեսակի) համեմատական վնասակարությունն արտահայտող

մեծությունն է, փոշու և աերոզոլի համար ընդունվում է` 10.0, ածխածնի օքսիդի` 1,

ածխաջրածինների` 3.16, ազոտի երկօքսիդի` 12.5, պինդ մասնիկների` 200.0:

Քi –ն տվյալ (i-րդ) նյութի արտանետումների քանակի հետ կապված գործակիցն է,

Քi գործակիցը որոշվում է 2-րդ բանաձևով`

Քi = գ (3 SԱi - 2 ՍԹԱi), SԱi>ՍԹԱi (2)

որտեղ`

ՍԹԱi -ն i-րդ նյութի սահմանային թույլատրելի տարեկան արտանետման քանակն է`

տոննաներով:

SԱi -ն i նյութի տարեկան փաստացի արտանետումներն են` տոննաներով:

Հաշվի առնելով, որ վնասակար նյութերի արտանետումներ տեղի են ունենում

բնակավայրերից հեռու, որտեղ օդի որակը չի նորմավորվում, ընդունվում է Քi = SԱi

գ = 1` անշարժ աղբյուրների համար,

գ = 3` շարժական աղբյուրների համար:

Այն նյութերի համար, որոնց նորմատիվային կոնցենտրացիան պետական

ստանդարտով չի սահմանված, ազդեցությունը չի գնահատվում:

Հաշվարկի ժամանակ առանձնացնել են շարժական և անշարժ աղբյուրները, ընդ

որում զարկային արտանետումները ներկայացրված են անշարժաղբյուրների

շարքում:

Ա = ՇգՓց∑ ՎiՔi = 0.1 x 1000 x 1 x 10 x 15.565 + 5 x 1000 x 3 x (1 x 21.26 + 3.16 x 0.14 +

12.5 x 0.122 + 200 x 1.05 + 16.5 x 0.976) = 3755491.0 դրամ/շին.ժամ:

Անտառային տնտեսությանը հասցված վնաս

220կՎ վերակառուցվող էլեկտրահաղորդման գիծը մի հատվածում(Կամո

ենթակայանից դուրս եկող հատված, ք. Գավառ) անցնում է անտառածածկ

հատվածով: Հարկ է նշել, որ անտառային ծածկը այդ հատվածում բնածին չէ:

Հատվող ծառերի տեսակը, քանակը, տրամագիծը, փայտային և շինափայտային

մասերի տվյալները վերցված եմ բնության մեջ տեղադրված փորձնական տվյալների

հիման վրա: Հատվող ծառերի ընդհանուր թիվը կազմում է 2760 հատ: Մինչև 4սմ և

108

մատղաշ ու բնական վերաճ ոչնչացվում է 3000 հատ: Այս տարածքում հանդպիող

հիմնական ծառատեսակներն են հացենի, բարդի, ուռենի, իլենի:

Անտառային տնտեսությանը հասցվող վնասը հաշվարկվել է հիմք ընդունելով

«Բնապահպանական և բնօգտագործման վճարների մասին» ՀՀ Կառավարության

Որոշումը(N 864):

. Փայտանյութի (անտառանյութի) օգտագործման համար ծառի տեսակի

յուրաքանչյուր խորանարդ մետրի օգտագործման համար`

Անտա-

ռային

ծառա-

տեսակները

Հեռավորու-

թյունը

(կմ)

Դրույքաչափը (դրամ)

շինափայտ առանց կեղևի`

ըստ ծառաբնի կտրվածքի

(սմ)

տեխնոլո-

գիական

փայտ

(1 մետր

երկարությամբ`

կեղևով)

վառելափայտ

(1 մետր

երկարությամբ`

կեղևով) 25-ից

ավելի

13-25-ը

ներառյալ

3-13-ը

ներառյալ

1 2 3 4 5 6 7

Կաղնի, հացենի,

թխկի, թեղի

մինչև 10-ը

ներառյալ

5700 5250 4380 2600 700

10-25-ը

ներառյալ

4390 4040 3370 2040 630

25-40-ը

ներառյալ

3990 3670 3070 1670 560

40-ից ավելի 3420 3150 2630 1300 420

Սոճենի, լորենի

մինչև 10-ը

ներառյալ

3300 3000 2540 1200 700

10-25-ը

ներառյալ

2540 2310 1950 1060 630

25-40-ը

ներառյալ

2310 2100 1780 930 560

40-ից ավելի 1980 1800 1520 800 420

Հաճարենի

մինչև 10-ը

ներառյալ

3000 2700 2310 1500 700

10-25-ը

ներառյալ

2310 2080 1780 1155 630

25-40-ը

ներառյալ

2100 1890 1620 1050 560

40-ից ավելի 1800 1620 1390 900 420

Բոխի և այլ

ծառատեսակներ

մինչև 10-ը

ներառյալ

1250 1100 960 500 420

10-25-ը

ներառյալ

960 850 740 360 350

25-40-ը

ներառյալ

870 770 680 280 280

40-ից ավելի 750 660 580 250 210

Սույն կետում կիրառվող` ստորև նշված հասկացություններն օգտագործվում են

հետևյալ իմաստով`

109

ցցաչոր ծառ` բնական ծերացման, անտառաճման պայմանների խիստ

վատթարացման, տարերային աղետների (հրդեհ), հիվանդությունների,

վնասատուներով խիստ վարակվածության և այլ պատճառներով չորացած կանգուն

ծառ.

փայտանյութի օգտագործում` կանգուն ծառի և (կամ) ծառի առանձին ճյուղերի

հատում, կոճղերի հանում և անտառից դուրսբերում, թափուկի հավաքում և

անտառից դուրսբերում.

հեռավորություն` անտառի սկզբից (որտեղից անտառային ճանապարհով դուրս է

բերվելու փայտանյութը) մինչև ծառահատման վայրն ընկած տարածություն:

Անտառային տնտեսությանը հասցված ընդհանուր վնասը գնահատվում է` 2217600

դրամ:

Էլեկտրահաղորդման գծի շինարարության ժամանակ անտառի խախտման համար,

համաձայն ՀՀ 2005 թ. մայիսի 3 –ի օրենքի, տնտեսվարող սուբյետը պարտավոր է

պետական բյուջե փոխանցել գումարային նյութական վնասի չափով գումար` 2217600

դրամ կամ, վերատնկել ծառերն ու թփերը տեղի համայնքապետերի հետ

համաձայնեցված տարածքներում: Նոր ծառերը տնկել յուրաքանչյուր ծառի դիմաց 2

նոր ծառ չափաբաժնով: Պետք է պահպանել ծառերը առնվազն 3 տարի, մինչև դրանք

կդառնան կենսունակ (80 տոկոս կպչողանակությունը համարվուն է գերազանց):

Գումարային տնտեսական վնասի որոշում

Շրջակա միջավայրի աղտոտվածությունից ընդհանուր տնտեսական վնասը,

որը հասցվում է ռեցիպիենտների առանձին տեսակներին աղտոտված գոտու

սահմաններում, հավասար է` 5973091 դրամ:

12. Ամփոփում

Ամփոփելով` հետազոտության արդյունքները ցույց են տալիս, որ Ծրագրի

ազդեցությունները շրջակա միջավայրի վրա հիմնականում լինելու են ցածր, եթե

իրականացվեն առաջարկվող ԲՍԿԾ‐ը և մեղմացման առաջարկվող բոլոր

միջոցառումները:

Հարկ է առանձնացնել ազդեցության մի շարք ուղղություններ`

Օտարման նոր շերտից տների/տնային տնտեսությունների տեղահանում. Հողի օտարում հենասյուների համար. Հողաշինական աշխատանքների, մոտեցման ճանապարհների և հենասյուների

կառուցման, հաղորդիչների տեղադրման ընթացքում մշակաբույսերին և ծառերին հասցվելիք վնասը.

Պատմական վայրերի շրջանցումը:

Սևանի ազգային պարկի մոտակայքով անցնող բարձր լարման էլեկտրահաղորդման

գիծը գտնվում է մայրուղու բլուրային, այլ ոչ թե լճի կողմում, անցնում է ժայռային և

110

խոտածածկ տեղանքով, որն առանձնակի զգայուն չէ, քանի որ գործող գիծն արդեն իսկ

ազդեցության է ենթարկել տարածքը: Ուսումնասիրվել է բարձր լարման

էլեկտրահաղորդման գծի հնարավոր ազդեցությունը ջրային թռչունների վրա, սակայն

շահագործվող գծի հետ թռչունների բախման արձանագրություններ չկան, իսկ Սևանի

ազգային պարկի աշխատակիցները տեղեկացրեցին, որ հաղորդիչների տակ իրենք

չեն հայտնաբերել սատկած որևէ թռչուն:

Ազդեցությունն անտառային ռեսուրսների վրա քանակապես փոքր է, քանի որ

տարածքն ունի սակավ անտառային ծածկ: Ծրագրվող գիծը չի հատում Ջերմուկի

անտառային կամ Հերհերի նոսրուտային արգելավայրերը: Սակայն մի վայրում գիծը

հատում է անտառի փոքր հատված` առաջացնելով 13800մ2 անտառահատման

անհրաժեշտություն: Ելնելով Հայաստանում անտառների սակավությունից այս

ռեսուրսը չափազանց արժեքավոր է և փոխհատուցումը չպետք է սահմանափակվի

միայն դրամական միջոցներով: Գյուղատնտեսության նախարարությունն

առաջարկում է անտառի վերականգնում (հատված ծառերի/անտառահատման

տարածքի կրկնակի չափով):

Տեսանելի ասպեկտները, ընդհանուր առմամբ, ներկայացնում են բարձր լարման

էլեկտրահաղորդման գծերի բացասական ազդեցություն: Սակայն առաջարկվող

ծրագրի դեպքում այս բացասական ազդեցություններն արդեն իսկ երևան են եկել:

Տվյալ տարածքում առկա են բարձր լարման էլեկտրահաղորդման մի շարք օդային

գծեր և հարյուրավոր հենասյուներ, որոնք, հարթ լանդշաֆտի հետևանքով (օրինակ`

Սիսիանի սարավանդում), տեսանելի են շատ հեռվից: Ֆինանսական

նկատառումներից և, մասամբ, չափազանվ բարդ տեղանքից ելնելով ստորգետնյա

մալուխների տարբերակը չի դիտարկվում:

Հողի օտարումը 720 նոր հենասյուների հիմքերը կառուցելու համար ազդեցություն

կունենա տարբեր կարգերի մոտ 7.2 հա հողերի վրա: Ըստ հաշվարկների` այս հողերի

առնվազն 50%‐ը մասնավոր է: Առանձին հենասյան տարածքը բավականաչափ փոքր է

և ինքնին չի առաջացնում խոցելի վիճակ:

Հողաշինական աշխատանքների, մոտեցման ճանապարհների և հենասյուների

շինարարության և հաղորդիչների տեղադրման ընթացքում վնասվելու են

մշակաբույսեր: Այս վնասները պետք է գնահատվեն և լիարժեք փոխհատուցվեն:

Գույքին մեծ վնասներ հասցնելու կամ ծրագրի ազդեցությանը ենթակա անձանց

խոցելիության դեպքերում Վերաբնակեցման գործողությունների ծրագրում

մանրամասն ներկայացվում է կենսագոյության միջոցների վերականգնման փաթեթ:

Գծի համար առաջարկվող միջանցքի հետազոտման ընթացքում հաճախակի

հանդիպող խնդիր էր օտարման շերտում պատմական վայրերի առկայությունը: Այդ

բոլոր վայրերը շրջանցվում են վերանայված նախագծի տվյալներով: Մյուս վայրերում

համաձայնեցվել է օդային անցումը: Պատմական և մշակութային հուշարձանների

111

պահպանության գործակալության տեղական աշխատակիցը վերահսկելու է

հենասյուների և մոտեցման ճանապարհների ճշգրիտ տեղերի ընտրությունը:

Դրական այլ ազդեցությունների շարքում են շինարության ընթացքում ոչ որակյալ

աշխատուժի զբաղվածությունը և ազգային էներգահամակարգի համար

էլեկտրաէներգիայի ավելի հուսալի մատակարարումը: Հետագայում`

համապատասխան բաշխիչ ցանցերի վերանորոգումից հետո, գյուղական

տարածքներում էլեկտրաէներգիայի ավելի հուսալի մատակարարումը կհանդիսանա

անուղղակի ազդեցություն:

Հետևաբար կարելի է եզրակացնել, որ մեղմացման առաջարկվող բոլոր

միջոցառումների իրականացման դեպքում Հրազդանից Շինուհայր բարձր լարման

էլեկտրահաղորդման գծի վերակառուցման ծրագիրը կարող է իրականացվել և գիծը

կարող է շահագործվել` առանց զգալի բացասական ազդեցություններ թողնելու

հետազոտման տարածքում և դրա շրջակայքում սոցիալական և էկոլոգիական

միջավայրի վրա:

112

13. Բնապահպանական և սոցիալական կառավարման ծրագիր

ԲՍԱԳ

համապատաս‐

խան գլուխ

Խնդիր/ Պոտենցիալ


Գործողություն

Գործողու‐

թյան պատաս‐

խանատու

Ծախսեր

Իրականացման

ժամկետը

Գլուխ

Մշակութային և

պատմական

վայրերի շրջանցում

Վայրերի մեծ մասը շրջանցող էլեկտրահաղորդման գիծ (ԷԳ) միջանցքի ընտրություն

Մերձատար ճանապարհների երկարության մինիմալացում

Ցանկացած կոնկրետ վայր շրջանցելու նպատակով մերձատար ճանապարհների տեղի ընտրություն

ՇԿ

Ներառված են

շինարարությա

ն արժեքի մեջ

Էլեկտահաղորդմ

ան գծի

վերջնական ուղու

ընտրության

ընթացքում

Գլուխ

Վերաբնակեցման

անրաժեշտության

մինիմալացում

Նվազագույն չափով վերաբնակեցման գործողություններ պահանջող ԷԳ-ի միջանցքի ընտրութուն

Երկար աշտարակամեջով հենասյուների օգտագործում հովիտները կամրջելու և տներից էլեկտրահաղորդիչների հեռավորությունը մեծացնելու նպատակով

ՇԿ




Էլեկտահաղորդմ

ան գծի


ընտրության

ընթացքում

113

Մեղմման միջոցառումներ շինարարության փուլի համար

ԲՍԱԳ


խան գլուխ




Գործողու‐


խանատու

Ծախսեր


ժամկետը

Գլուխ Հող/էրոզիա

Աշտարակների տեղակայման վայրերում հեռացվող հողի վերին շերտերի մինիմալացում

Աշտարակի կառուցման ավարտից հետո հողաշերտի վերադարձ սկզբնական վայր

Խոտի/թփերի վերատնկում մեծ թեքությունների վրա հենասյուների տեղակայման վայրերում

Այլևս չպահանջվող նոր մերձատար ճանապարհների վերականգնում

ՇԿ


շինարարու‐

թյան ծախսերի

մեջ

Շինարարության

ընթացքում

Գլուխ

Ազդեցութունը

լանդշաֆտի և տեսքի

վրա

Ոչ մի կոնկրետ մեղմման միջոցառումն հնարավոր չէ

Գլուխ

Աշխատողների և

տեղական

բնակչության

ենթարկում ձայների

ազդեցության


աշխատանքների

ընթացքում

Տրանսպորտի կառավարման օպտմիլացում բեռնատարների ոչ անհրաժեշտ երթերից խուսափելու նպատակով, առնվազն գիշերվա ժամերին բնակելի վայրերով բեռնատարների շարժումից խուսափում

Բնակավայրերը հատող

ՇԿ



ն ծախսերի մեջ

Մինչև

շինարարությանս

կիզբը և

շինարարության

ընթացքում

114

ԲՍԱԳ


խան գլուխ




Գործողու‐


խանատու

Ծախսեր


ժամկետը

բեռնատարների արագության կրճատում

Հնարավորության դեպքում ցածր ձայնային ուժային մեխանիկական սարքերի օգտագործում, ինչպես օրինակ բուլդոզերներ, օդային կոմպրեսորներ, բետոնի պոմպեր, էքսկավատորներ, բետոնի խառնիչներ և այլն

Շինարարական և այլ մեքենաների կանոնավոր պահպանում և սպասարկում շինարարական աշխատանքների ընթացքում

Աղմկոտ մեքենաների օգտագործման դադարեցում կամ դրա մինիմալացում

Բարձր ձայների ենթարկվելիս աշխատողների կողմից ականջները պաշտպանող հարմարանքների օգտագործում (ներառված են շինարարության վայրի ԱԱԲ կառավարման ծրագրի մեջ)

Գլուխ

Օդի աղտոտում

(փոշի,

արտանետումներ և

այլն)

Առանձնահատուկ դժվար ճանապարհներով ընթացող մեքենաների չափի, քաշի կամ բեռի

ՇԿ





ընթացքում

115

ԲՍԱԳ


խան գլուխ




Գործողու‐


խանատու

Ծախսեր


ժամկետը


ընթացքում սահմանափակում

Մեքենաների արագության նվազեցում և շարժումների սահմանափակում

Բեռնատարների չպահանջված երթերից խուսափելու նպատակով փոխադրումների կառավարման օպտիմալացում

Շարժիչների արտանետումները նվազեցնելու նպատակով մեքենաների պարբերաբար սպասարկում և կանոնավոր պահպանում

Շինարարության վայրերում աղբի այրումը պետք է խստիվ արգելվի

Գլուխ


ընթացքում

ստորգետնյա ջրերի

աղտոտում

Շինարարության վայրում բոլոր մեքենաների լավ և կանոնավոր պահպանումը պարտադիր է: Մեքենաների պահպանումը պետք է իրականացվի կանոնավոր սպասարկման կայաններում:

Շինարարական սարքավորումների պահպանումն ու վառելիքով վերալիցքավորումը պետք է իրականացվի միայն փակ և կնքված

ՇԿ





ընթացքում

116

ԲՍԱԳ


խան գլուխ




Գործողու‐


խանատու

Ծախսեր


ժամկետը

տարածքներում (հատկապես վառելիքով բաքերի զգույշ օգտագործում և պահպանում):

Շինարարության վայրում վառելիքը, շարժիչի յուղը և քսուքները պետք է պահվեն կողպված բաքերում և կնքված ու ծածկով գոտիներում:

Վառելիքի, շարժիչի յուղի և քսուքների օգտագործման արդյունքում գոյացած թափոնները, ինչպիսիք են թմբուկները և կոնտեյներները, պետք է հավաքվեն և պատշաճ կերպով հեռացվեն:

Անձնակազմի պատրաստում թափոնների մինիմալացման և թափոնների պատշաճ հեռացման վերաբերյալ իրազեկվածության բարձրացման նպատակով

Գլուխ

Մակերեսային ջրերի

աղտոտում

հատկապես

անձրևային

սեզոնների

ընթացքում

Բոլոր հեղուկ նյութերը և քսուքները պետք է պահվեն փակ կոնտեյներներում կամ տակառներում:

Շինարարական նյութերը, ինչպիսիք են ցեմենտի պարկերը, պետք է պահվեն կոնտեյներներում դրանց

ՇԿ





ընթացքում

117

ԲՍԱԳ


խան գլուխ




Գործողու‐


խանատու

Ծախսեր


ժամկետը

թափվելուց խուսափելու նպատակով:

Անրաժեշտ է ապահովել կոյուղաջրերի մաքրման ժամանակավոր հարմարություններով շինարարության վայրի և բանվորական ճանբարի համար

Գլուխ Ծառերի կորուստ

Հատված ծառերի համար պետք է փոխհատուցվեն կամ մասնավոր սեփականատերը կամ Անտառային վարչությունը/ՊՈԱԿ

Համայնքային հողերի սահմանազատում ծառերի վերատնկման համար

Հարմար վայրերում հին օտար շերտի (ՕՇ) օգտագործում ծառերի տնկման համար

Կառուցման անհրաժեշտ գոտիների որոշումը վայրի բնապահպանական կառավարչի հետ միասին ծառերի հատումը կանխելու նպատակով

Շինարարության վայրին կից տեղակայված և կտրելու անհրաժեշտություն չներկայացնող

ԲԷՑ ԱՄՆ 50.000

Վերջնական

ուղղության

ֆիքսման

ընթացքում

(վերջին

դաշտային

ուսումնասիրու‐

թյուն)

118

ԲՍԱԳ


խան գլուխ




Գործողու‐


խանատու

Ծախսեր


ժամկետը

մեծ ծառերի պաշտպանություն փայտյա պատնեշներով ոչ միտումնավոր վնասումից կանխելու նպատակով: Այնուամենայնիվ, ելնելով տեղանքներ այցելությունից, էլեկտրահաղորդման գծի միջանցքում մեծ թվով խոշոր ծառերի հայտնաբերում չի սպասվում:

Կառուցման գոտիների սահմանների նշում և մերձատար ճանապարհների երթուղու որոշում

Գլուխ

Միջանցքում և դրան

մոտ ապրող

կենդաների

անհանգստացում

Էլեկտրահաղորդման գծի միջանցքը պետք է տեղակայվի գլխավորապես նշված անտառային/անտառների վերականգնման գոտիներից, ճահճային գոտիներից դուրս:

Աշխատողների հրահանգավորում չանհանգստացնել կենդանիներին: Որսորդությունն ընդհանրապես պետք է արգելվի

ԲԷՑ

ՇԿ




Նախագծման և


փուլերի

ընթացքում

Գլուխ

Պահպանության տակ

գտնվող գոտիներ և

ճահիճներ

Էլեկտրահաղորդման գծերի ուղին ընտրվել է այնպես, որ չհատի պահպանության տակ գտնվող որևէ գոտի կամ Ռամսարի ճահիճները

ԲԷՑ

ՇԿ

Նախագծման

փուլի ընթացքում

119

ԲՍԱԳ


խան գլուխ




Գործողու‐


խանատու

Ծախսեր


ժամկետը

Գլուխ Կոշտ թափոններ

Թափոնների կառավարման ծրագրի մշակում ԱԱԲ կառավարման ծրագրի շրջանակներում` հաշվի առնելով հետևյալ սկզբունքները` (1) թափոններից խուսափելու-մինիմալացման-կրկնակի օգտագործման-վերամշակման-հեռացման կառավարման ստորակարգությունը, (2) թափոնների առանձնացումը, (3) շինարարական թափոնների մինիմալացում լավ տեխնիկական պլանավորման միջոցով, (4) անձնակազմի թրեյնինգ

Թափոնների կառավարման համակարգի իրականացում

Հին էլեկտրահաղորդման գծերի ապամոնտաժման արդյունքում ստացված պողպատե մասերը պետք է կրկնակի օգտագործվեն կամ վերամշակվեն

ՇԿ




Մինչև


սկիզբը և



Գլուխներ

Աշխատողների

առողջությունը և

աշխատողների

ազդեցությունը

տեղական

ԱԱԲ քաղաքականության մշակում շինարարության փուլի համար

ԱԱԲ կառավարման ծրագրի մշակում շինարարության փուլի

ՇԿ




Մինչև


սկիզբը


ընթացքում

120

ԲՍԱԳ


խան գլուխ




Գործողու‐


խանատու

Ծախսեր


ժամկետը

համայնքների վրա համար (պետք է ներառի Թափոնների կառավարման ծրագիր)

ԱԱԲ կառավարման համակարգի (ԱԱԲԿՀ) տեղադրումը շինարարության փուլի ընթացքում

Վստահ լինել, որ բոլոր աշխատողներն ունեն առողջության ապահովագրություն

Տեղադրել բավարար սանիտարական հարմարություններ աշխատողների համար

Աշխատողներին ապահովել ՁԻԱՀ-ի դեմ պաշտպանության սարքավորումներով

Աշխատողների համար առողջության և անվտանգության վերաբերյալ սեմինարների անցկացում

§Էլեկտրահարման վտանգ¦ նախազգուշական նշանների տեղադրում հենասյուների և ենթակայանների և այլնի մոտ

Հարակից ավաններում աշխատողնների տեղավորումն

121

ԲՍԱԳ


խան գլուխ




Գործողու‐


խանատու

Ծախսեր


ժամկետը

առաջնային է: Շինարարական ճամբարների անհրաժեշտության դեպքում դրանք կարող են տեղակայվել` համաձայնեցնելով համապատասխան մունիցիպալ մարմինների հետ

Գլուխ Ազդեցություն

կլիմայի վրա

Ծրագիրն ինքնին միայն շատ սահմանային ազդեցություն կունենա կլիմայի վրա շինարարության փուլի ընթացքում: Մեքենաներից արտանետումների կրճատման որոշ կոնկրետ միջոցառումներ տրված են վերևում

ՇԿ





ընթացքում

Գլուխ


պատմական և

մշակութային

վայրերի վրա

Շինարարության աշխատողների պատրաստում անմիջապես դադարեցնելու հողային կամ հիմքի հետ կապված աշխատանքները պատմական կամ մշակութային վայրեր լինելու ցանկացած նշան հայտնաբերելու դեպքում

Հնարավոր հայտնաբերումների մասին անմիջապես տեղեկացնել ՀՀ Մշակույթի նախարարությանը` Հուշարձանների և պատմական վայերի պահպանության

ԲԷՑ, ՇԿ




Մանրամասն

դաշտային

ուսումնասիրությ

ան և


ընթացքում

122

ԲՍԱԳ


խան գլուխ




Գործողու‐


խանատու

Ծախսեր


ժամկետը

վարչությանը ՀՀ Հուշարձանների և պատմական

վայերի պահպանության վարչության ներկայացուցիչների հետ համաձայնեցնել, թե կարող են հենասյուները տեղափոխվել մի քանի մետր առաջ կամ հետ պատմական և պեղումների վայրերին դիպչելու դեպքում

ՀՀ Հուշարձանների և պատմական վայերի պահպանության վարչության հետ համաձայնեցնել, թե որտեղ է հնարավոր պատմական վայրերի կամրջումը, և որտեղ պետք է շրջանցվեն կարևոր մշակութային վայրերը

Մշակույթի նախարարության հետ համաձայնեցնել, թե արդյոք ընտրված կարևոր գոտիների վերականգնման կամ պեղումների համար փոխհատուցումը հնարավոր տարբերակ է`այլ (նվազ կարևորություն ներկայացնող) վայրերում էլեկտրահաղորդման գծերի ուղու պահպանման համար

123

ԲՍԱԳ


խան գլուխ




Գործողու‐


խանատու

Ծախսեր


ժամկետը

Գլուխ Ենթակառուցվածքնե

ր

Ապահովել անխափան երթևեկությունը երթևեկության պատշաճ կառավարման միջոցով

ՇԿ





ընթացքում

Գլուխ

Ենթակառուցվածքնե

ր

Հին էլեկտրահաղորդման գծերի հենասյուների ապամոնտաժումը կփոքրացնի առկա ազդեցությունը լանդշաֆտի վրա (ավելի քիչ հենասյուներ, քան նախկինում)

ԲԷՑ/ՇԿ


ընթացքում

Գլուխ

Էներգամատակարար

ման ընդհատում


ընթացքում

Շինարարության ընթացքում էներգամատակարարման ընդհատումների տևողության հնարավորինս չափով կրճատում

Մի քանի շինարարական խմբերի օգտագործում, որոնք կարող են միաժամանակ աշխատել տարբեր վայրերում

ՇԿ





ընթացքում

Գլուխ

Բերքի կորուստ և

հողի քայքայում


գործողությունների

պատճառով

Առկա գլխավոր ճանապարհների և գյուղական արահետների հնարավորինս երկար օգտագործում շինարարության երթևեկության համար

Մերձատար ճանապարհների շինարարության սահմանափակում

Մերձատար արահետների/ճանապարհների

ՇԿ






124

ԲՍԱԳ


խան գլուխ




Գործողու‐


խանատու

Ծախսեր


ժամկետը

զգույշ ընտրութուն Էլեկտրահաղորդման գծերի

անցկացումը պետք է իրականացվի նվազագույն միջամտությամբ հողային շերտին/բերքին, ուղաթիռի օգնությամբ անցկացում զգայուն գոտիներում (օրինակ` Գավառ)

Էլեկտրահաղորդման գծերի անցկացման գոտիների տեղակայում գոյություն ունեցող ճանապարհներին մոտ` ոչ արտադրողական գոտիներում, գյուղատնտեսական գործունեությանը միջամտությունը մինիմալացնելու և վայրի մաքրումն ու վերականգնումը հեշտացնելու նպատակով

Մերձատար ճանապարհի զգույշ հարթում գյուղատնտեսական հողերի վրա ազդեցությունը մինիմալացնելու նպատակով

Շինարարական գործողությունների սահմանափակում ընտրված գոտիներով շինարարության միջանցքի ներսում

125

ԲՍԱԳ


խան գլուխ




Գործողու‐


խանատու

Ծախսեր


ժամկետը

Էլեկտրահաղորդման գծերի անցկացման գոտիների սահմանազատում

Աշխատողների ճամբարների մակերեսի և դրանց պատճառած վնասի մինիմալացում

Գլուխ

Բերքի կորուստի և

հողի քայքայում


գործողությունների

պատճառով

ԾԱԿ-երին փոխհատուցման վճարում բերքին պատճառած վնասի և կորստի դիմաց

Փոխհատուցումների վճարման փաստաթղթավորում

Շինարարության ընթացքում բողոքներ ընդունող անձի առկայություն

ԲԷՑ,

Միջազգային

խորհրդատու

Ներկայումս

գնահատել

հնարավոր չէ


ընթացքում

Գլուխ

Ոչ կամավոր

վերաբնակեցում,

տների և ապրուստի

կորուստ

Վերաբնակեցման գործողությունների ծրագրի (ՎԳԾ) մշակում, այդ թվում ԾԱԿ-երի մարդահամար, կորուստների մանրամասն գույքագրում, ներկայիս Վերաբնակեցման քաղաքականության շրջանակի (ՎՔՇ) հիման վրա սոցիալ-տնտեսական ուսումնասիրության անցկացում

ԲԷՑ,




գնահատել


Դաշտային



Գլուխ Հողի կորուստ ԾԱԿ-երին փոխհատուցումների ԲԷՑ, Ներկայումս Մինչև

126

ԲՍԱԳ


խան գլուխ




Գործողու‐


խանատու

Ծախսեր


ժամկետը

հենասյուների,

մերձատար

ճանապարհների

համար, և


ենթարկված տներ

վճարում հողերի ձեռքբերման համար

Հողերի ձեռքբերման դիմաց փոխհատուցումների վճարման փաստաթղթավորում

Շինարարության ընթացքում բողոքներն ընդունող անկողմնակալ անձի առկայություն



գնահատել



փուլը և դրա

ընթացքում

Գլուխ

Ոչ կամավոր

վերաբնակեցում,

տների և ապրուստի

կորուստ

Էլեկտրահաղորդման գծերի ուղին պետք է ընտրվի այնպես, որ նվազագույնի հասցվի մարդկանց վերաբնակեցման անհրաժեշտությունը

Հանրային խորհրդակցություն ԾԱԿ-երի հետ վերաբնակեցման տարբերակների, այդ թվում հողի դիմաց փոխհատուցման տարբերակների շուրջ

Աշտարակների տեղաշարժում մի քանի մետրով անհրաժեշտ և հնարավոր վայրերում վերաբնակեցումից խուսափելու նպատակով

Լրիվ փոխհատուցում կորցված սեփականության դիմաց և

ԲԷՑ,




գնահատել


Դաշտային


ունից/էլեկտրահ

աղորդման գծի


նախագծումից

անմիջապես

հետո

127

ԲՍԱԳ


խան գլուխ




Գործողու‐


խանատու

Ծախսեր


ժամկետը

աջակցություն նոր տան շինարարությանը, այդ թվում տեղափոխման թույլտվություն, իրավաբանական օգնություն և ապրուստի վերականգնում մինչնախագծային նվազագույն մակարդակում

Պետք է հաստատվի հասանելի բողոքարկման մեխանիզմ և տեղեկացվի ԾԱԿ-երին (ՎՔՇ)

Վերաբնակեցման որոշումների կայացմանը տնային տնտեսությունների տղամարդ և կին անդամների հավասար ներգրավում

Գլուխ

Ապրուստի

վերականգնում և

բարելավում

Խորհրդակցություն ԾԱԿ-երի հետ նրանց զարգացման առաջնահերթությունների վերաբերյալ ՎԳԾ-ի մշակման շրջանակներում

Աշխատողների համար առողջության վերաբերյալ իրազեկման սեմինարների անցկացում մասնագիտացած հասարակական կազմակերպության կողմից

ԲԷՑ,

Խորհրդատու,

Հասարակակ

ան

կազմակերպու

թյուններ

ԱՄՆ դոլար

300,000

Դաշտային


ունից հետո

128

ԲՍԱԳ


խան գլուխ




Գործողու‐


խանատու

Ծախսեր


ժամկետը

Խոցելի տնային տնտեսություններին աջակցության (հատկապես կանանց կողմից գլխավորվող տնային տնտեսություններին) ցուցաբերում որևէ կանանց հասարարական կազմակերպության կողմից վարվող միկրովարկավորման/վերականգնվո

ղ ֆինանսավորման ծրագրի միջոցով

Փոխհատուցման վճարների կայուն օգտագործմանն աջակցելու նպատակով պետք է իրականացվի խնայողությունների և ներդրումների աջակցության ծրագիր

Համաձայնեցնել ազգային և միջազգային կազմակերպությունների զարգացման ծրագրերի հետ կրկնությունից խուսափելու նպատակով (օրինակ` ՄԱԿ ԶԾ և այլն)

Վերաբնակեցմ

ան

քաղաքականու

թյան շրջանակ

(ՎՔՇ)

Բողոքարկման

մեխանիզմ

Տեղական մակարդակում բողոքների ներկայացման նպատակով ԾԱԿ-երի համար հասանելի բողոքարկման մեխանիզմի

ԲԷՑ ԱՄՆ դոլար

25,000


ընթացքում և

դրանից հետո

129

ԲՍԱԳ


խան գլուխ




Գործողու‐


խանատու

Ծախսեր


ժամկետը

իրականացում Բողոքների մոնիտորինգ անկախ

խորհրդատուի կողմից շինարարության ընթացքում ԾԱԿ-երի հետ խորհրդակցությունների միջոցով

Գլուխ Գենդերային հարցեր

Աշխատավայրում կամ աշխատողների ճամբարներում/գիշերների անցկացման վայրերում սեռական ոտնձգությունների չհանդուրժում

Հանրային խորհրդակցությունների, մարդահամարի և մոնիտորինգի ընթացքում հատուկ ուշադրություն է անհրաժեշտ դարձնել կանանց կողմից գլխավորվող տնային տնտեսություններում լիազորությունների տրամադրման, տնտեսական և իրավաբանական աջակցություն ցուցաբերելու նպատակով

ՇԿ





ընթացքում

Գլուխ Գենդերային հարցեր

Ուժեղացնել շրջանային վարչությունները գենդերային հարցերում (օրինակ` կանանց բողոքների ընդունում)

ԲԷՑ/ՎԳԾ

Խորհրդատու

Ոչ մի լրացուցիչ

ծախս

Վերջնական

դաշտային


ան/հողերի

ձեռքբերման

130

ԲՍԱԳ


խան գլուխ




Գործողու‐


խանատու

Ծախսեր


ժամկետը

Կանխիկ փոխհատուցումները պետք է տրվեն տնային տնտեսությունների տղամարդ և կին անդամների ներկայությամբ

Բանկային հաշիվները պետք է հասանելի լինեն տնային տնտեսությունների տղամարդ և կին անդամներին

ընթացքում/Գույք

ագրում

Գլուխ Խոցելի անձինք

Ապրուստին հատուկ աջակցություն շատ աղքատ մարդկանց, կանանց կողմից գլխավորվող տնային տնտեսություններին, էթնիկ փոքրամասնություններին և փախստականներին

ԲԷՑ


ապրուստի

վերականգնմա

ն և

բարելավման

ծախսերի մեջ

Վերջին

դաշտային


ան ընթացքում/

ՎԳԾ

Մեղմման միջոցառումների շահագործման և պահպանման փուլերի համար

ԲՍԱԳ


խան գլուխ




Գործողու‐


խանատու

Ծախսեր


ժամկետը

Գլուխ

Սեյսմիկ

ակտիվություն

Աշտարակների նախագիծը պետք է հարմարեցվի հետազոտվող գոտու սեյսմիկ ռիսկի մակարդակին

ՇԿ




Նախագծման


Գլուխ Բուսական աշխարհ Հերբիցիդներ ՕՇ-ի մաքրման ԲԷՑ Ներառված են Շահագործման

131

ԲՍԱԳ


խան գլուխ




Գործողու‐


խանատու

Ծախսեր


ժամկետը

միջոցառումների համար չեն օգտագործվի

շահագործման


ընթացքում

Գլուխ

Էլեկտրական և

մագնիսական

դաշտեր

Պետք է պահպանվի նվազագույն 7մ անվտանգ հեռավորությունը տնից մինչև ամենամոտ էլեկտրահաղորդիչը: Ննամատիպ այլ ծրագրերից ելնելով կարելի է ենթադրել, որ հասարակության համար էլեկտրական և մագնիսական դաշտերի սահմանային արժեքները չեն գերազանցվի: Հարկ է նշել, որ հայկական ստանդարտներով պահանջվում է միայն առնվազն 4-5մ հեռավորություն

ՇԿ/ԲԷՑ Ներառված է

նախագծի մեջ

Վերջնական

դաշտային



Գլուխ Հողօգտագործում

Հողը ՕՇ-ի սահմաններում հետագայում կարող է օգտագործվել գյուղատնտեսական նպատակներով

Փոխհատուցում պահպանության աշխատանքների ընթացքում բերքի վնասման դիմաց

ԲԷՑ


շահագործման


132

Մոնիտորինգի միջոցառումներ Շինարարության փուլ

Դաշտային այցելությունների, տեղի ունեցած հանդիպումների և սույն զեկույցի

պատրաստման ընթացքում ակնհայտ դարձավ, որ էլեկտրահաղորդման գծի

միջանցքի երկայնքով հաճախ հանդիպող բազմաթիվ մշակութային և պատմական

վայրերը առանցքային խնդիր են ներկայացնում սույն Ծրագրի մեղմման

միջոցառումների մշակման համար: Դրա համար համապատասխան

մասնագիտական խմբերի հետ միասին իրականացված դաշտային այցելություններից

ելնելով` որոշ հատվածներում էլեկտրահաղորդման գծի ուղու փոփոխություններ

իրականացվեցին, պատմական վայրերը շրջանցելու նպատակով: Այլ

հատվածներում, որտեղ ուղու փոփոխումը հնարավոր չէր կամ ոչ անհրաժեշտ,

հենասյուների տեղի և մերձատար ճանապարհների ընտրության հարցում

զգուշության ցուցաբերումը պարտադիր է: Այդպես կարող է լինել այնտեղ, որտեղ

հայտնաբերումները բաց են արված և գտնվում են գետնի տակ (օրինակ` հինավուրց

գերազմաններ):

Բացի այդ, շինարարության վայրի ստուգումներ պետք է անցկացվեն միջազգային

փորձագետի կողմից` երաշխավորելու Ծրագրին կից սույն ԲՍԿԾ‐ում սահմանված

բոլոր պահանջների կատարումը: ԱԱԲ շինարարության վայրի ստուգում պետք է

իրականացվի տարեկան երեք անգամ` հատուկ ուշադրություն դարձնելով

մանրամասն դաշտային ուսումնասիրության անցկացման ժամանակին:

Շահագործման փուլ

Շահագործման ընթացքում` էլեկտրահաղորդման գծի լրիվ ծանրաբեռնվածության

ժամանակ, առաջարկվում է չափել էլեկտրական և մագնիսական դաշտերը

էլեկտրահաղորդման գծերի ամենացածր հատվածներում և մոտակայքում գտնվող

բնակատեղիների մոտ (հատկապես այնտեղ, որտեղ տները գտնվում են ՕՇ‐ում): Դրա

նպատակն է ցույց տալ, որ համապատասխանաբար 5կՎ/մ և 100 բT միջազգայնորեն

ընդունված թույլատրելի սահմանները գերազանցված չեն:

Փոխհատուցուման վճարումների մոնիտորինգ

Մոնիտորինգի միջոցառումները նախատեսված են ապահովելու փոխհատուցման և

վերաբնակեցման արդյունավետ ու ժամանակին իրականացումը:

Քանի որ Սովետական միության ժամանակներից Հայաստանում

էլեկտրահաղորդման գծերի շինարարության և վերականգնման նմանատիպ փորձ չի

եղել, հայաստանյան օրենքներին և միջազգային պատշպանական մեխանիզմներին

համապատասխան փոխհատուցման և վերաբնակեցման իրականացումը պետք է

ուշադրությամբ մոնիտորինգի ենթարկվի:

133

Ակտիվների գնահատման մեխանիզմների/լիցենզավորման ընթացակարգերի,

փոխհատուցման ժամանակին վճարումների և նախնական տեղեկացման, ծրագրի

ազդեցությանը ենթարկված մարդկանց հետ խորհրդակցության և նրանց

մասնակցության կապակցությամբ նախատեսվում են սահմանափակումներ: Գործող

օրենքների պարտադիր կատարման ապահովումը համարվում է մեծ ճեղքվածք

ազգային շրջանակի և միջազգային պաշտպանական միջոցների միջև: Մեկ այլ հարց է

չգրանցված հողօգտագործողների իրավունքով օժտվածության կարգավիճակը:

Այստեղ պետք է կիրառվեն Համաշխարհային բանկի պաշտպանական միջոցները, և

բոլոր տուժած հողօգտագործողները պետք է ամբողջությամբ փոխհատուցվեն:

Հայաստանյան օրենքը չի նախատեսում փոխհատուցման վճարների մոնիտորինգի

համակարգ: Մինչ օրս մոնիտորինգն իրականացվել է` ի պատասխան ԾԱԿ‐երի

բողոքների և դատական հայցերի: Միջազգային ստանդարտներին

համապատասխանելու համար առաջարկվում է ունենալ փոխհատուցման

ընթացակարգեր և վճարումներ, որոնք վերահսկվում են անկախ, միջազգային

մոնիտորինգային խմբի կողմից, որ ծանոթ է տեղական բովանդակությանը:

Մոնիտորինգի ընթացքում պետք է ուսումնասիրվի ծրագրի ընթացքը երեք փուլով`

1. Մինչև վերջնական նախագծի պատրաստումը/դաշտային ուսումնասիրության սկիզբը

‐ Առաջադրանքների հաղորդումն ու բաժանումը հաստատությունների միջև

նախարարական, ազգային և շրջանային մակարդակներով, որոնք ներգրավված են

փոխհատուցման գործընթացում,

‐ Հանրային իրազեկման և խորհրդակցության գործընթացը տարածաշրջային և

տեղական մակարդակով (մարզեր),

‐ Հողերի ձեռքբերման գործընթացն, այդ թվում հողի ձեռքբերման

պայմանագրերը և ձեռքբերման արձանագրությունները, ինչպես նաև գնահատման

և բանակցման մեխանիզմները,

‐ Վերաբնակեցման անհրաժեշտությունը որոշող չափորոշիչները:

2. Դաշտային ուսումնասիրությունից հետո և մինչև շինարարական աշխատանքի

սկիզբը (Կատարողականի մոնիտորինգ)

‐ Բոլոր տուժած անձանց փոխհատուցումների ժամանակին վճարումը

‐ Խնայողությունների և ներդրումների ծրագրի, ինչպես նաև վերականգնվող

ֆինանսավորման ծրագրի հետ կապերի արդյունավետությունը խոցելիության

աճը կանխելու նպատակով

‐ Բողոքարկման մեխանիզմի գոյությունը և գործողությունը

134

‐ Ծրագրի հետևանքով տուժած անձանց արձագանքները

3. Շինարարական աշխատանքի ավարտից հետո (Ազդեցության մոնիտորինգ)

‐ Վերաբնակեցման արդյունավետ իրականացում (Վերաբնակեցման

գործողությունների ծրագիր)

‐ Բողոքարկման մեխանիզմի արդյունավետ իրականացումն ու արդյունքները

‐ Վերաբնակեցումից հետո ապրուստի վիճակը

‐ Ապրուստի բարելավման միջոցառումների արդյունավետ իրականացումը

Շինարարության ավարտից հետո անկախ աուդիտը պետք է իրականացվի

միջազգային աուդիտորի կողմից փոխհատուցումների վճարման ճշտությունը և

վերաբնակեցման արդյունավետությունը ստուգելու նպատակով: Եթե

վերաբնակեցված մարդկանց ապրուստը վերականգնված չլինի, պետք է իրականացվի

ապրուստի վերականգնման լրացուցիչ ծրագիր:

Ընդհանուր եզրակացություններ և առաջարկություններ

Կարելի է եզրակացնել, որ Հրազդան‐Շինուհայր էլեկտրահաղորդման գծի

վերականգնման ծրագիրը կարող է իրականացվել և շահագործվել առանց

նշանակալի բացասական ազդեցությունների սոցիալական և էկոլոգիական

միջավայրի վրա ուսումնասիրվող տարածքում և նրա շրջակայքում, եթե

իրականացվեն բոլոր առաջարկվող մեղմման միջոցառումները:

Էլեկտրահաղորդման գիծը անբողջությամբ նախագծվել է հաշվի առնելով շրջակա

միջավայրի վրա ազդեցության և վերաբնակեցման խնդիրները, նվազագույնի է

հասցվել ազդեցությունը մշակութային և պատմական վայրերի վրա հատկապես այն

տարածքներում, որտեղ մնացորդները դեռ պեղված չեն: Մշակույթի նախարարության

Պատմության և մշակութի հուշարձանների պահպանության վարչության անդամները

ներգրավված են եղել շինարարության կապալառուների կողմից գծի վերջնական

ուղղության ընտրության գործընթացում:

Շատ զգուշորեն պետք է իրարականացվի մերձատար ճանապարհների

շինարարությունը և հենասյուների վերջնական տեղադրումը, զգայուն պատմական

տարածքները շրջանցելու և ապագա պեղումները հնարավոր դարձնելու նպատակով:

Պատմական մնացորդների պատահական հայտնաբերման դեպքում

շինարարությունը պետք է անմիջապես դադարեցվի, և այդ մասին պետք է

տեղեկացվի Հուշարձանների պահպանության վարչության/մշակութային

ժառանգության վարչության տեղական ներկայացուցչին:

135

Դրական միջազգային փորձ ունեցող խորհրդատուն պետք է վերահսկի ընդհանուր

շինարարությունը: Այսպիսի ԱԱԲ աուդիտի պարտականությունը պետք է լինի սույն

Ծրագրին կից Բնապահպանական և սոցիալական կառավարման ծրագրում

սահմանված պահանջների կատարման ապահովումը:

Վերահսկողության այս ընդարձակ գործողություններն անհրաժեշտ են, որովհետև

մանրամասն նախագիծը, այդ թվում էլեկտրահաղորդման գծի մանրամասն ուղին դեռ

հայտնի չէ: Մանրամասների որոշումը փոխանցվել է շինարարության կապալառուին

և կարող է չծածկվել սույն ուսումնասիրությամբ:

Ապամոնտաժելու է հին գիծն ամբողջությամբ` պողպատե մասերը ենթարկվելու են

վերամշակման կամ օգտագործվելու են որպես պահեստային մասեր, ինչի շնորհիվ

նվազագույնի կհասցվի շրջակա միջավայրի վրա ազդեցությունը ԷԳ‐ների ֆիզիկական

ներկայության հետևանքով:

ԲԷՑ‐ի շրջանակներում Բնապահպանական վարչություն ներկայումս գոյություն

չունի: Առաջարկվում է ձևավորել այդպիսի վարչություն և պատրաստել

անձնակազմին առողջության, անվտանգության ու բնապահպանական, այդ թվում

սոցիալական հարցերի շուրջ, որոնք անշուշտ կծագեն էլեկտրահաղորդման գծերի և

կապված ենթակայանների շինարարության և շահագործման ընթացքում (օրինակ`

SF6—ի կառավարում):

136

ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ

1. СниП 1.02.01-85 Инструкция о составе, порядке разработки, согласования и утверждения проектно-

сметной документации на строительство предприятия, здании и сооружений.

2. Инструкция о порядке рассмотрения, согласования и экспертизы воздухоохранных мероприятий о

выдаче разрешений на выброс загрязняющих веществ в атмосферу по проектным решениям ОНД1-84-H,

Гитрометеоиздат

3. Пособие по составлению раздела проекта (рабочого проекта) “Охрана окружающей природной среды”

к СниП 1.02.01-85 Госстрой СССР ЦНИИПРОЕКТ.

4.Մթնոլորտային արտանետումների գույքագրման ձեռնարկ: EMEP/EEA

4 . Строительная климотология СНРА II -7.01-96

5. Մթնոլորտի վրա տնտեսական գործունեության հետևանքով առաջացած ազդեցության գնահատման

կարգ” հաստատված ՀՀ Կառավարության 2005թ. հունվարի 25-ի N 91 – Ն Որոշմամբ

6. “ВРЕМЕННОЕ МЕТОДИЧЕСКОЕ ПОСОБИЕ ПО РАСЧЕТУ ВЫБРОСОВ ОТНЕОРГАНИЗОВАННЫХ

ИСТОЧНИКОВ В ПРОМЫШЛЕННОСТИ СТРОИТЕЛЬНЫХ МАТЕРИАЛОВ”, Минпромстрой СССР,

1987

7. Сборник методик по расчету выбросов в атмосферу загрязняющих веществ различным

производствами, Ленинград 1986.

8. Հայաստանի կենսաբազմազանության առաջին ազգային զեկույց, 1999

9. Հայաստանում անապատացման դեմ պայքարի գործողությունների ազգային ծրագիր, 2002

10. Հայաստանի բնաշխարհ, 2006

11. Հայաստանի Ազգային Ատլաս: Երևան, 2007

12. Հավելված ՀՀ Բնապահպանության նախարարի 25.12.2006թ. N 430ն հրամանի: Ցանկ ըստ

վտանգավորության դասակարգված թափոնների:

13. СниП II-12.22.42, глава 12 Защита от шума: - М.:1978

14. Հայաստանի Հանրապետության բույսերի կարմիր գիրք 2009թ.

15. Հայաստանի Հանրապետության կենդանիների կարմիր գիրք 2009թ.

16. Заповедники ССР. Заповедники Кавказа. Издательство мысль, 1990г.

137

Հավելված 1

Խորհրդատվություններ

Ամսաթիվ Գործակալություն/Հաստատո

ւթյուն Վայր

Խորհրդատու անձի

անունն ու պաշտոնը

Այցելության

պատճառը

07 փետր. 2011 Համաշխարհային բանկ,

Հայաստան Երևան

Անի ԲԱԼԱԲԱՆՅԱՆ

Ծրագրերի

պատասխանատու, Կայուն

զարգացման բաժին

Արթուր ԿՈՉՆԱԿՅԱՆ

Ենթակառուվածքների

տնտեսագետ

Ընդհանուր Ծրագրի

ընթացակարգ,

ժամանակացույց

07 փետր. 2011

Էներգետիկայի և բնական

պաշարների

նախարարություն

Բարձրավոլտ էլեկտրական

ցանցեր

Երևան

Արամ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

Գլխավոր ինժեների

տեղակալ

Սիմոն ԻԳԻԹԲԱՇՅԱՆ

Գլխավոր ինժեներ

Ծրագրի

կարգավիճակ

Էլեկտրահաղորդման

գծի ուղենշման

կարգավիճակ

09 փետր. 2011 Հայաստանի ամերիկյան

համալսարան, ԵՏԾ կետրոն Երևան

Կարեն ԱՂԱԲԱԲՅԱՆ

Տնօրեն

Ծրագրային

տարածքի

քարտեզներ,

ծրագրային

տարածքում ֆլորայի

և ֆաունայի

վերաբերյալ

տեղեկութուն

09 փետր. 2011

Բնապահպանության


Պետական ոչ առևտրային

կազմակերպություն

Երևան

Հենրիկ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ

Տնօրենի տեղակալ

Արթուր ԱԼԻՆԱՍՅԱՆ

Շրջակա միջավայրի վրա


գնահատման փորձագետ

Հայաստանում

բնապահպանական

թույլտվության

ընթացակարգ

10 փետր. 2011

Էներգետիկային և բնական

պաշարների


Երևան

Լևոն ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ

Զարգացման վարչության

պետ


գծի ուղենշում,

Ծրագրին առնչվող

ընդհանուր հարցեր

09 փետր. 2011 Համաշխարհային բանկ,

Հայաստան Երևան

Անի ԲԱԼԱԲԱՆՅԱՆ

Ծրագրերի

պատասխանատու, Կայուն

զարգացման բաժին

Արթուր ԿՈՉՆԱԿՅԱՆ

Ենթակառուվածքների

տնտեսագետ

Ծրագրի

ժամանակացույց

09 փետր. 2011

Խորհրդատվական և

իրավաբանական

ծառայություններ COINS

Երևան Ապետնակ ՊՈՂՈՍՅԱՆ

Տնօրեն

Փոխհատուցման և

վերաբնակեցման

ընթացակարգի

իրավական հարցեր

138






պատճառը

09 փետր. 2011 ՎԲՀՀ Հայաստան

Երևան

Դոկտ. Կարեն

ՄԱՆՎԵԼՅԱՆ

Տնօրեն

Սիրանուշ ԳԱԼՍՏՅԱՆ

Պահպանության ղեկավար


գծի միջացնքի

հատած

պաhպանության տակ

գտնվող գոտիները,

ուսումնասիրության

տարածքում

ֆաունան և ֆլորան

11 փետր. 2011 Գյուղատնտեսության

նախարարություն Երևան

Ռուբեն ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

Գլխավոր անտառապես


գծի միջացնքի

հատած անտառային

տարածքները,

փոխհատուցման

հարցեր

12 փետր. 2011

Վայոց Ձորի և Սյունիքի

մարզերի մշակութային

հուշարձանների

պահպանության վարչություն

Շինար

արությ

ան

վայրում

Գագիկ ՆԱՎԱՍԱՐԴՅԱՆ

Փորձագետ

Մշակութային վայրեր

Շինուհայրի և

Սպանդարյանի միջև

12 փետր. 2011





Շինար

արությ

ան

վայրում

Գրիգոր ԲԱԲԱՋԱՆՅԱՆ

Փորձագետ


Սպանդարյանի և

Եղեգնաձորի միջև

13 փետր. 2011





Եղեգնա

ձոր

Տկն. ԴՈՎԼԱԹՅԱՆ

Վարչության պետ

Գրիգոր ԲԱԲԱՋԱՆՅԱՆ

Փորձագետ


Վայքի և Սելիմի

միջանցքի միջև

13 փետր. 2011

Գեղարքունիքի և Կոտայքի




Մարտո

ւնի

Գագիկ ՀԱՍՅԱՆ

Փորձագետ

Նորիկ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ

Փորձագետ


Սելիմի միջանցքի և

Հրազդանի միջև

14 փետր. 2011

Խորհրդատվական և

իրավաբանական

ծառայություններ COINS

Երևան

Ապետնակ ՊՈՂՈՍՅԱՆ

Տնօրեն

Փոխհատուցման և

վերաբնակեցման

ընթացակարգի

իրավական հարցեր և

ինստիտուցիոնալ

շրջանակ

139






պատճառը

15 փետր. 2011

Սևանա լճի ազգային

արգելոցի վարչություն

Սևան

Արփինե ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

Զբոսաշրջության և

հանգստի փորձագետ

Կարեն ԲԱԲԱՅԱՆ

Լանդշաֆտի

պլանավարող

Առաջարկվող

էլեկտրահաղորդման

գծի հնարավոր

ազդեցություններ և

Ազգային արգելոց,

կենսաբազմազանությ

ան և

զբոսաշրջության հետ

կապված հարցեր

140






պատճառը

16 փետր. 2011

ՀՀ Մշակույթի

նախարարության

Պատմության և մշակույթի


պահպանության

գործակալություն

Երևան

Ս.ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ

Գործակալության պետ

Ս.ՄՈՒՍՈՅԱՆ

Գործակալության պետի

տեղակալ

Ս.ՇԱՔԱՐՅԱՆ

Մշակութային

հուշարձանների և

պատմական միջավայրի

պահպանության և


վարչության պետ

Ն.ՀԱԶԵՅԱՆ

Գեղարքունիքի և Կոտայքի

շրջանային

մասնաճյուղերի գլխավոր

փորձագետ

Գ.ԲԱԲԱՋԱՆՅԱՆ

Վայոց ձորի և Սյունիքի

շրջանային

մասնաճյուղերի գլխավոր

փորձագետ

Տկն. ԴՈՎԼԱՓՅԱՆ

Մշակութային

պահուստների և

պատմական միջավայրի

պահպանության

շրջանային վարչություն

Վարչության պետ

Պատմական և

մշակութային վայրեր

էլեկտրահաղորդման

գծի ուղու երկայնքով

141






պատճառը

18 փետր. 2011 ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և

ազգագրության ինստիտուտ Երևան

Դոկտ. Հուսիկ

ՄԵԼՔՈՆՅԱՆ

Միջնադարյան

հնագիտության

վարչության պետ

Դոկտ. Գագիկ

ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Տնօրենի օգնական

18 փետր. 2011 ՎԲՀՀ Հայաստան Երևան Տիգրան ՄԵԼՔՈՒՄՅԱՆ

ԵՏԾ մասնագետ


գծի միջանցքի

երկայնքով

պաշտպանված

տարածքների

իրական քարտեզներ

142

Հավելված 2

Հանդիպումների արձանագրություններ

Ամսաթիվ Այցելության պատճառ Վայր Մասնակիցներ

15.07.2013

Ծրագծի ուսումնասիրություն

բնապահպանական,

մշակույթային և պատմական

նշանակության տարածքների

առկայության վերաբերյալ

Նորադուս գիծ

Գործատու, Խորհրդատու, Կապալառու,

Սևան ազգային պարկ, ՀՀ մշակույթի


17.07.2013






Լիճք գիծ




18.07.2013






Վարդենիս գիծ



նախարարություն, «Հայաանտառ” ՊՈԱԿ

19.07.2013






Վայք գիծ


ՀՀ մշակույթի նախարարություն,

«Հայաանտառ» ՊՈԱԿ

19.07.2013






Որոտան-1 գիծ


ՀՀ մշակույթի նախարարություն,

«Հայաանտառ» ՊՈԱԿ

29.08.2013 Ծրագրի և ծրագծի ներկայացում Սիսիանի

քաղաքապետարան

Գործատու, Խորհրդատու, Սյունիքի

մարզպետարան, Սյունիքի ազդակիր

համայնքների ղեկավարներ (Գորհայք,

Շաղատ, Անգեղակոթ, Շաքի,

Իշխանասար, Նորավան)

29.08.2013 Ծրագրի և ծրագծի ներկայացում Գորիսի


Գործատու, Խորհրդատու, Սյունիքի

մարզպետարան, Սյունիքի ազդակիր

համայնքների ղեկավարներ ( Գորիս,

Շինուհայր, Խոտ, Հարժիս)

143

Ամսաթիվ Այցելության պատճառ Վայր Մասնակիցներ

03.09.2013 Ծրագրի և ծրագծի ներկայացում Գեղարքունիքի

մարզպետարան

Գործատու, Խորհրդատու, Գեղարքունիքի

մարզպետարան, Գեղարքունիքի

ազդակիր համայնքների ղեկավարներ

(Լճաշեն, Չկալովկա, Նորաշեն,

Ծովազարդ, Լճափ, Բերդկունք,

Հայրավանք, Նորատուս, Գավառ,

Կարմիրգյուղ, Սարուխան, Լանջաղբյուր,

Գեղարքունիք)

04.09.2013 Ծրագրի և ծրագծի ներկայացում Մարտունու


Գործատու, Խորհրդատու, Գեղարքունիքի

մարզպետարան, Գեղարքունիքի

ազդակիր համայնքների ղեկավարներ (

Երանոս, Վարդաձոր, Ձորագյուղ,

Ծակքար, Ծովասար, Լիճք, Գետաշեն,

Մադինա, Գեղհովիտ)

05.09.2013 Ծրագրի և ծրագծի ներկայացում Վայոց ձորի

մարզպետարան

Գործատու, Խորհրդատու, Վայոց ձորի

մարզպետարան, Վայոց ձորի ազդակիր

համայնքների ղեկավարներ( Աղնջաձոր,

Թառաթումբ, Սալի, Շատին, Գետափ,

Եղեգնաձոր, Ագարակաձոր, Մալիշկա,

Արին, Գնդեվազ, Սարավան)

144

Հավելված 3

Հրազդան ՋԷԿ-ը Շինուհայր ենթակայանին միացնող 220կՎ բարձրավոլտ

էլեկտրահաղորդման գծի ծրագիծը

Նորադուզի գիծ Հրազդանի ՋԷԿ

Կամոյի ե/կ

Լիճքի ե/կ

Եղեգնաձորի ե/կ

Սպանդարյանի ՀԷԿ

Շինուհայրի ե/կ

Լիճքի գիծ

Վարդենիսի գիծ

Վայքի գիծ

Որոտանի 1 գիծ

Բարձրավոլտ Էլեկտրացանցեր...

Documents