WWW.PIRTUKXANE.ORG

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.1

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.2

Naverok

Li ser werger

Parastina Gelek

Bea Yekemn : Rastiya civak ferd

A - Civaka xwezay B - Civaka dewletparz a hiyerark - Derketina civaka kole C - Civaka dewletparz - bna civaka kole D - Civaka dewletparz a feodal - Civaka koletiy ya stewiyay E - Civak dewleta kaptalst - Krza aristaniy Bea Duyemn : Civaka ekolojk demokratk A - Di civak de cewher drok y nirxn komn demokrat B - Ji bo civaka ekolojk demokratk ramaneke pnmey (proje) 1 - Ji bo derketina ji krz sstema demokrasiy 2 - Azadkirina cinsiyetparziya civak 3 - Veger li ekolojiya civak Bea Syemn : Di aristaniya Rojhilata Navn de kaos areseriyn muhtemel Destpk A - Tgihtina rast a li Rojhilata Navn - Pirsgirk iye awa pket B - Li Rojhilita Navn rewa rojane byern muhtemel Bea aremn : Di kaosa Rojhilata Navn de rastiya Kurd, pirsa Kurd Destpk Di civaka Kurd de hin xetn cihwaz 1 - Tgnn Kurd, Kurdistan ji bo droka w pnmeyeke kurt 2 - Li ser Kurdistan tkon, er teror 3 - Li ser anda Kurdistanpoltkayn asmlasyon yn bi dar zor 4 - Li Kurdistan etnste, nbyn netewbyn 5 - Li Kurdistan deolojiya ferm waz qtdar 6 - Li Kurdistan hayilbna Kurdan li xwe kurteroka berxwedan Bea Pncemn : Tevgera PKK' rexne-rexne lixwegirtin jinve avabn

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.3

A - Ji bo drokeya kin a PKK' pnmeya nirxandin 1 - Yekemn Pngava PKK'byn 2 - Duyemn Pngava PKK'byn 3 - Derbar PKK' de hin nirxandin B - Li ser nav PKK' rexne-rexne lixwegirtin C - Di PKK' de pirsgirkn jinve avabn - Di Komara Tirkiy de Reform Veguherna Civak D- Di PKK' de wezfeyn jinve avakirin pvajoya KOMA GEL Bea eemn : Di doza Abdullah Ocalan de rola DMME YE Bea Heftemn : Nasnameyeke dixwaze rast were bi navkirin Xulase (kurtay-cewher) Ferhengok

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.4

Li ser werger

Xwendevann hja! Min ev berhema serok gel Kurd Abdullah Ocalan a bi nav Parastina Gelek di nav du meh nvan de wergerand zaravay Kurmanc. Ez bi taybet dema werger destnan dikim ji bo ku were fmkirin pir bi lez hatiye kirin. Ji lewra j gengaze gelek kmas qusr xwe hebin. Hvdarim xwendevan li rewa min serwext bibin min bi bexnin. Xussek din heye, pwste ez rave bikim. Serok gel Kurd Abdullah Ocalan di hevdtin de ji parzern xwe re diyarkirib ku ew naxwaze kes bi gotinek w j bilze ji bil sererastkirina gramer. Min j ev nazikiya w di werger de li ber av girt hewl da ji nivsa orjn veneqetim. Min hevok bi hevok tercume kir. Eger ji ber fikar ngeraniyn naverok nebyana belk min karbya hn zdetir li gor tgihtina zimana Kurd hevok bihna. Ez dizanim ev pirtk di war zanist, siyas, civak rxistin de pir were guftgokirin. Di zaravay Kurmanc de gelek tgnn siyas rnenitine, qas ku ji dest hat min hewl daye rave bikim an j termn git bi kar bnim. Min hewl neda ez her tit bikim Kurd, min hewl da bidim fmkirin. Heval me Abdulkerm Aydin (Diyar) tev kar xwe y rojane bi fedekariyeke mezin; bi nra avan ev berhem di ber avan re derbas kir hin kmasiyn w sererast kir.

Rad Sorgul

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.5

Parastina Gelek

Reva ji rastiya civak, ji texmnan j wdetir zehmet e. Bi taybet, eger mirov bi nijad kok, bi civak ve girday be, ev rast h wisa ye. Pbirka pvajoya civakbn bi dayik re, li derdora heft sal dest p kir bi gotina gelr heta heft sal wer die. Bi awayek ilm zanist j hatiye tesptkirin ku dayik hza bingehn a civakbn ye. Guneh min bi xwe y yekemn ew b ku min ev maf dayik bi guman dt min pir di temenek pik de biryara civakbna xwe da. Li gor tesptn daw yn ilm, di gerdna me ya bst mlyar sal de civaka mirov bi awayek taybet afirandiye, min curet cesaret bikira b efend dayik bijiyama ev mijareke bi ser xwe hjay lkoln ye. Eger min guh bida hiyariyn diya xwe hewldann w yn fetisandin li ber av bigirta belk r li serhatiyn min n trajk venebna. L bel dayika min, semboleke daw ya bermahiya xwedawendn hezar salan b ku hem diqediya hem j bermahiyeke near b. Ez bi w zaroktiya xwe hem ji v sembol netirsiyam hem j min hewcey bi hezkirina w nedt ji bo ez xwe azad his bikim. L min dizanb ert jiyana min bi parastina nams erefa w dibe, min ev yek j ti car ji br nekir. Min erefa w biparasta, l bi awayek min awa rast dizanb. Pit ku min ev ders ji xwe re derxist, d dayika min ji bo min tineb. Ew bermahiya xwedawendan li bala min neb min h meraq nedikir ji bo min i his dike. Veqetneke zalimane b, l rastiyek b. Ez nizanim kehanetn w bn yan j nifirn w bn, gotinn w di kliyn giran n trajk de tim bi br dihatin. Gotinn w rastiyn mezin bn, hozanek hja j nikarb tesptn wer bikirana. Rastiyek w ya mezin j ev b; `Tu bi hevaln xwe pir ewle y, l t ten bimn.` L rastiya min j heb, min bi hevaln xwe re civakbn ava bikira.

roka min a jiyan bi v away dest p dike. Eger diya min bixwesta j jiyaneke w ya bida min neb. Ji mj ve hatib belavkirin. Ew li qulpek an j misteke jiyan digeriya, bi xwe ji dest revandib, l ji bo bide min dixwest. Her enda roka bavo cuda be j ji ya w dr neb. Min rastiya malbata xwe, her tim weke bermahiya klanek xwe ferz dike, l ji hzket, belavby mrateyeke ti daya xwe nne, dt. Civaka gund civaka dewlet ya ferm a bi dibistana seretay ket jiyana min, ti car dil min l germ neb. Jixwe min pir tit j fm nekiribn. Ya xuya dikir ew b ku min zanngeha ilm siyas ku dihat naskirin kevin b, heta sinifa daw, bi serketineke mezin xwendib. Encam ew b, qabliyeta hnbn derbeke xedar a mirin xwarib. Pa min dibistana ore hilbijart ku ew j mna kevir aek brehim b, jiyan dihra. Eger ji destpk ve, ez li gor daxwaz arzya xwe bma iy, belk min karbya r neda serhat byern trajk, l fikara min a ji bo xilaskirina hevalan afirandin keys firsend neda. Dema min xwe avt ber deriy nner daw y aristaniy Ewrpay -hem deriy rojhilat hem j rojava- min xwe rttaz di nav hesabn kar sermay yn wek bz de dt. Di v

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.6

qonax de d ti hz ez rve nedibirim. Belk bayek min j neb ez bi ber bikevim. Jixwe hebya j pir bala min nedikiand. Di v pvajoy de hin hevaln min xwe ewitandin. Gelek xortn egd ken xama amade bn her tit xwe feda bikin. Dilsoz girdaneke bhemta nan dan. L van qehreman fedekariyan ji dijwarkirina tenbna min zdetir ti encam nedidan.

Efend giregirn hem parzemnan destn xwe dan hevdu bi gotina wan, ez bi komployek zevt kirim dema radest girava mraliy kirim, efsaneyek ku xwe n dikir hat bra min. Ew j ev b; xweday Yewnan Zes ji nvxwedayan Prometes bi zinarn iyay Kafkasan ve gir da cegera w bi qertelan da xwarin. awa Prometes ji bo azadiya mirovatiy agir ji xwedayan diz cegera w ya bi qertelan dan xwarin xwe n dikir. Efsane weke ku di exs min de bi cih were xwe n dikir dib rast.

Dibe ku were pirsn fikirn, i tkil di navbera kurteroka jiyana min parznameya Desteya Git ya DMME de heye. Ez bi v parznamey dixwazim v tkiliy ekere bikim. Yek ji hedefn min n girng ew e; ez dixwazim bi rya v parznamey spat bikim ku tkiliya sermaye-kar ji sihirbaz her ba sihirbaztir ji xweda-hukumdar her zalim brehimtir e. Ti sedsal, mna sedsala 20. brehim xwnrij derbas nebye. Ez zarok v sedsal bm div ez v sedsal ji hev derbixnim.

L bel, bi giraniya deolojk a aristaniya rojava, mij morana pk hat, analzkirina rastiy bi awayek were fmkirin zehmet dike. Xilasbna ji tor tevna sihirbaz ew end hsan nne. V dekdolaba daw w bi hebna nav w Tirk e j bide wendakirin. Belk j mirovatiyeke or gemar ya h ney jiyn li dawiy were hitin.

W dem eger DMME hza w ya mehkemekirin heye ji bo ez w cidd bigirim, hja ye watedar e ku ez parznameyek amade bikim. Rojhilata Navn di van 200 saln dawiy de di nav erxa kontrol a aristaniya Ewrpay de ye. Di roja me ya ro de byern diqewimin yn xuya dikin tam kaos e, trajediyn rojane ne. Heta ro her tim efendiyan mehkeme kirin. Tim biryarn yekal wergirtin. Ya xuya dike ew e, ku wezna dad huqq di dest wan de ye, diweznin belav dikin. Ya rastn di berdla nirx kar de ceza hatiye dayn.

Neheq ern brehim n sedsala 20. berhemn aristaniya Ewrpay bn. Ewrpay li dij v, Yektiya Ewrpay hza w ya dadgeriy PMME DMME ava kir. Lewra, eger naxwaze ekl bimne div rast tespt bike ku di exs min de i t mehkemekirin. Ji ser ve, hewceye ba were zann ku li ser snor mafn ferd qenciyek, ji niha ve berdla xwe, div tecrdeke idand ya gihtiye heft salan nebe. Helwestek bi v reng w hem ji bo exs min hem j ji bo gel ez nneriya w dikim bibe cezayek rastn. Ez di parznameya xwe

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.7

de v cezay bixim lpirsn. Pir ekere xuya dike, ez ne bi huqq ferm ne j bi mantiq parastina urf li ser mijar radiwestim. Ez near im bi v away nz daba bibim. Bi bandora Ewrpay trajediyeke gelan heye, ez dixwazim v yek hinek rave bikim pir km be j ez dixwazim di areseriy de keda min hebe, belk bi v away ez karibim bersivek bidim byern diqewimin. Bi taybet, ez bi v parznamey naxwazim r li ber trajediyn n vekim ku li ber teqn ne. Lewra min hewce dt, ez li ser droka civak, Rojhilata Navn rastiya Kurd rawestim. Di pvajoya n de tevgera PKK' div wek aktorek n cidd were dtin eger pirsgirka Kurd were areserkirin w li Rojhilata Navn li pey hev pketin bibin, bi dersn ji droka nz hatine girtin, roveyeke bi rexne li xwegirtin pir girng e.

Trajediya modern xemiland ya cureyek sral-Ereb hm w di sala 1917 de bi projeya w dem ya Rojhilata Navn peymana "Says-Pko" hat dann. Saziyn din n siyas ku hatibn damezrandin, wek amrn areseriy fikirbn. Li gor xuya dikir, texmn nekiribn bi v peyman byern giran n roja me ya ro derkevin hol. Ya rastn, xwestibn clayeke 'modern' li kevneopiya civaka dewleta despotk bidin. Ev cla di roja me ya ro de pare pare hildiwee. Di dawiy de kevneopiya dewleteke zde near derdikeve hol ku ew j bermahiy despotn p n kevneopiya etnste-era her km 5000 sal ye. Bi hilwena clay re ekere xuya dikir, ep-rast, netewperest-slam, xwedgirav rewenbr bizavn poltk j cudahiyeke xwe ya zde ji v rastiya civak nebn. Di krza git ya civaka kaptalst de pngaveke mezin di war globalzbn de pk t, ji v byer para Rojhilata Navn "kaos" dikeve. Demn kaos taybetiyn xwe yn xweser hene. Wexta qannn saziyn ber ava kirine ji hev dikevin di na wan de yn n ser didin, kaos v "navber-neqeba" krtk nazik fade dike. Hewldann hzn jiyan, encamn v "navbera" afirner diyar dikin. Di lteratur de ji van hewldanan re t gotin; tkona deolojk, poltk exlaq.

Kurd tim di nav krzan de bi bar kevneopiyeke zalimane, bi hisa anda komkujiyn li ser sty xwe dikeve v pvajoya kaos. Eger bi berpirsiyariyeke mezin helwestn ern r nan wan ney dayn, bi hsan dikarin bibin hmanek er ji trejadiya Ereb-sral wdetir. Di bin dest dewleta despotk de kokim pare pare hatine kirin. Ev taybetiyn wan yn civak deriyn wan li her cure bandorn der ve vedike. Jixwe li rvebirineke bi v away wek arens paradgmeyeke nay guhertin serwext dibe. L bel, hza hegemon a serk globalzm DYE, bi projeya xwe ya n a Rojhilata Navn, Kurdan wek hmanek bingehn dixe rojeva xwe bi v away pvajo naziktir dibe. DYE bi poltkayeke or a ceribandin, li civaka Rojhilata Navn ser her gav r li ber trajediyn n vedike bi v away, bi zanebn an j bi nezan rojeveke dawiya w nediyar, weke ku li ser herm ferz kiribe xuya dike. YE v pvajoy li gor berjewendiyn xwe yn hesabn kar bi aqil ji dawiy ve diopne. Dewleta despotk hn nebye, yan j kevneopiyek w nne, Kurdan wek rastiyek qebl bike mna dost nzk bibe. Poltkayek ten hn b ye,

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.8

ew j ev e ku "ser xwe rakir l bide bipelixne." Tev v yek, kevneopiya xayn hevkar a Kurd "malbat" ku heta qirik ketiye, tim kar didin ber. Ev "Kurdayet" bi qas ku bi hsay dikare bi tgihtina dewleta destpotk a herm re hevkariy bike, di heman dem de bi efendiyn emperyal n n re j dikare bpvan her cure hevkariy bike. Jixwe kurdayetiya din kirine malbatokn pare pare, heta dawiy hatiye guvatin, dor l hatiye girtin, ji cehalet j wdetir, hem mejiy w hem j hebna w li komkujiy rast hatiye. Hay j nne, "awa ew dikare bibe ew." Ji v objeya Kurd, her cure armanc dikarin di nav v kaosa Rojhilata Navn de sd werbigirin. Ev Kurd, gengaz e, bi awayek hovane gengaz e bi awayek her bedew di avakirina Rojhilata Navn de were bi karann. Eger Kurd bersiva pirsa "Kurdek awa?" bi cewher demokratkbn bidin, bguman, w karibin di derketina kaos de bibin ji hzn peng n serket. Ne ten ji bo xwe, w karibin daw li bensiya hem geln herm yn bext wan arensa wan serberjr die, bnin. Her weha w karibin daw li encamn xwnrij n kevneopiya aristaniya zalimane ya 5000 sal bnin. W karibin koka efendiyn aristaniya di destpk de r li ber vekirin bi avkor j re xizmet kirin, biqednin r li ber serdema nifn azad n gelan vekin. Naxwe li herm pngavn efendiyn emperyal w p de biin eger Kurd bi ser nekevin w mna hzeke ku "bikuje were kutin" ji sral-Filstn cudatir nebin xwediy rolek w li gelemperiya herm nikaribin xwe ji v rist xilas bikin. Byern niha diqewimin, mna irskn er mezin xuya dikin. Em dema li lstika dewletn sral-Filstn temae dikin, hewce nake mirov bibe kahn ji bo siberoja "dewleta Kurd" texmn bike. Pwst e, mirov wek pvan, cudahiya di navbera deta ji bo dewletbn parastina rewa ya ekdar de ba bibne.

waz awayek areseriy y "bi rbazn demokratk atiyane" ku xwe nespre dewlet kaoseke demdirj, pir girng e. Ji bo avakirina saziyn afirner watedar hewceye pir zde mej were xebitandin yeqn dikim ku xebatn bi v reng, bi kfxwe werin kirin ji hewldann proz in. Min bi awayek rastn rexne lixwegirtin di encam de ders derxistin ez ji bo n mezin n bi berpirsiyariya PKK derketine sivik bikim, ez di v parznamey de hewl bidim rya alternatf a areseriy rohn bikim.

Pvajoya mehkemekirina mraliy her end di bin ert mercn ne ba de pk hat j, ez rast dibnim ku min ev pvajo wek zemn bangawaz lgerna atiyeke demokratk bi kar aniye. Ji bo veguhern ev pvajo qonaxeke hja b. Di v pvajoy de wek pvan ji bo ez dest ji lgerna civaka dewlet hyarerk berdim, hem pir ponijm hem j hewldann min bn. Di demn zehmet de ders tne girtin ez yeqn dikim ku min j ev ders girt. Dsa di v pvajoy de min hem bi awayek hik or li ber xwe neda hem j min bi awayek beref xwe berneda, ez li dij van herdu awayan derketim. Ji bo veguherna Tirkiy, xweparastina min a li vir, gelek bi kr hatiye saziya siyas ya bi nav AKP pir bi zanebn sd j wergirtiye. Tev hem hewldann min, hzn epgir n diviya demokratk bibin, min nekar bi heman reng wan j ji v yek sdmend

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.9

bikim, bguman ev xisareke mezin b. Ne epgiran ne j rastgiran demokras guftgo kirin, bguman n bi ser biketana j ew bn.

Armanca bingehn a parznameya min a DMME ew b; ez aristaniyn Rojhilata Navn Ewrpay rbir bikim li hember byern muhtemel biqewimin, bi taybet Kurdan, bi git xelkn herm bikim xwediy alternatfeke demokratk. Di v arovey de PKK hatib vekiandin nav snorn Bar Kurdistan. Dagirkeriya DYE j rastiya v helwest ekere kiriye. Helwest nzkbnn ji bo Rojhilata Navn ku li tevahiya dunyay tne guftgokirin, di v parznamey de bi awayek berfireh hatine dann. Her roja derbas dibe girngiya van helwest nzkbnn hatine desntankirin h batir ekere dibin. Di v parznamey de ne dijminahiyeke hik or a aristaniya Ewrpay t kirin ne j helwesteke teslmwar ya t zann, heye. Min helwesteke xweser, afirner sentezkar bi nazenn nan da.

Min di parznameya xwe de ku ji Dadgeha Atnay re pk kir, pir ekere nan da ka div mirov mesley awa bigire dest min bi hostay nan da ku olgariyan gel xistine i rew. Min ekere li ber avan raxist ka awa hewce ye careke din, ji aliy gelan ve li mesele pirsgirkn drok were nern.

Ez bi v parznameya xwe ya daw yn beriya w temam dikim. Ez di v parznamey de destpkirina pvajoya guftgokirina tevlbna siyas huqq ya Asya Pik bi YE re li ber avan digirim. Di serketina pvajoy de w pirsgirka Kurd rola sereke bilze. Pvann siyas, demokratk maf mirovan, mumkne wek pvann bingehn n areseriya pirsgirk werin dtin. L bel biryara dewlet hukmeta Tirkiy di na ji dil b dtin, mna neariyek hatiye fmkirin. Ev helwest, tev ku tirsa kevneop a Tirkiy ji rojava nan dide, w Tirkiy hewl bide fm bike. Helwesteke ji dil azad, wendakirin bide aliyek, w pir mezin bide qezenckirin. Ji damezrandina Komar ve lstika bi qerta Kurd a bi Msil-Kerkk dest p kir, div d were terikandin. Ji lewra, oren komar xilik man, olgar ji rastiyan dr ket di roja me ya ro de j ten reng xwe diguhere. Ji bo em bikevin rya areseriy, ji bo yekparebn demokratkbneke rastn, hewce ye bi girng li ser komara demokratk senteza welatiy azad Kurd were rawestn. Jixwe alternatfa aristaniya Rojava ya maf mirovan demokrasiy j w ji v helwest pve ens nede helwesteke din.

Wexta pvann huqqa poztf li ber av werin girtin, ez pir htimal nadim ku bi awayek ji dil li ser mafn min were rawestn. Jixwe zemn abor-poltk bin doz rastiya mezin a komploy, pir zde di ser hza huqq re ye. Her weha huqq bi xwe j ji bo demeke dirj siyaseta bi ser saz rzikan e, zdetir titek din j nne. Ev nuqte ji bo DMME j wisa ye. L bel dsa j bi karanna maf xweparastin wezfeyeke huqq, siyas exlaq ye. Ev er min xweparastin ku e sal e dewam dike, yeqn dikim ku di war wate avakirin de ji xweparastinn min n ber yn deolojk-poltk pir pdetir e.

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.10

Kesn dikarin hinek din li ser nav mirin mehkeme bikin div zanibin xwe j mehkeme bikin. Kesn hinek din biparzin div zanibin xwe j biparzin. Kesn azadiya hinek din dixwazin div zanibin xwe j azad bikin. Bi v away belk zarokn me yn h maf wan azad ji dayikbn neb d karibin bigihjin v maf xwe.

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.11

BEA YEKEMN

Rastiya civak ferd

Ez wek ferdek bi ser xwe ten di nav ertn tecrd de mehkmiyet dijm, li aliy din, parastina xwe ya huqq dewam dikim. Ez ketim sala ean. Hsan nne, mirov di drok de dozeke din mna v demdirj ji aliy siyas ve giran bibne. Hn j diyar nne w heta keng dewam bike. L bel h j bi israr doz wek serldana ferdek t nirxandin ji aliy civak siyas dr t girtin. Pir ekere, ev helwesta DMME kmaniyeke mezin e bi xwe re r li ber mehkemekirineke adil nebe, vedike. Doza min bi nazenn di aroveya DMME de hat qebl kirin, l ji hem aliy siyas civak dr hat girtin. Ekere ye, hewcey bi v helwest dtin ji bo aliyek girng rastiy verin. Ev bi xwe j mijareke bingehn e, div ez rave bikim. Ferd ji civak qut dike dibje; "ez te dikim xwed maf" bi v away mehkeme dike. Ev helwest cewher aristaniya Ewrpay pk tne. Hema hema ez bi tevah di parznameya xwe ya yekemn de li ser v rastiy rawestiyam. Ez tekrar dubare nekim. L ez dsa j hewce dibnim bi kurt bnim ziman.

ert hebna cins mirov civat e. Ji cins prmat (famlya her nzk mirov) y beriya xwe veqetiyaye bi civat bye mirov. Ev tespt a her nz rastiy ye, ji aliy Ilm Civak ve t qeblkirin. Ferd bi ten jiyana bi civat, iqas ji hev bne kirin bila bne kirin, bi teork spat a w zehmet e. Ji ber ku ferd bi ser xwe nne. Dibe ku ferd civaka w hilweiyay hebe, l h nebe ew ferd bi brannn civaka xwe ya hilweiyay li ser piyan dimne. Ew bi wan brannan j ji bo kliyek dibe civak. Cins mirov, bi temam hza xwe bi asta tkiliya xwe ya bi civat re bi dest dixe. Hejar qelsxistina ferd, waz her hov kolekirin, ten hitin, tecrd zolekirin ye. Keriyn koleyan, gundiyn serf, karkern li bajaran dsa j civat in. Car caran syan dikin hebna xwe bi br dixnin. Li aliyek din, tent dijwar hn dike. Di drok de pvajoya sulk nzway ya hem zana peyxembern navdar v rastiy nan didin.

Ferdiyet heta tu bibj tgneke bi nakok e. Aliyek ry w li dij civak heye wek xeleka zincr ya j bibe serbest bikeve. Em ji rzik pvann civak yn ne bi zor re dibjin exlaq. Ferdiyet zor dide v exlaq. Ya rastn di aristaniya Ewrpay de ferdiyet bi qelskirina v exlaq p dikeve. Di aristaniya Rojhilat de serdestiya civak li p e, l di civata aristaniya rojava de ferd li p t. Ji ravekirin bi navkirina ferd a bi v away du encamn cuda tne bi destxistin. Ferd serdest mijok derdikeve tebeqa mparatoriy, ferd mehkm t mijandin j koletiyeke dijwar dij. Pir xweber tesaduf nne, ji koletiya dijwar

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.12

a sstema kaptalzm ku li gelemperiya civak belav kiriye, di sedsala 20. de ryek hovane derdikeve hol. Pergal sstema ew end bi efendiyan t meandin ku ji nirxn xwe yn bingehn bye, ji hrsa xwe ya kar qezenc, dikare her hovt dntiy bike.

Tentiya ez dijm, bi git tkiliya xwe bi v sstema mehkmiyet tecrd re heye. Civata te, gel te; eger ji "xwebn" hatibe derxistin, ev t w watey h tu ji dayik dib tu bi tentiyeke qels ty mehkmkirin. Tu endn ji xwe dr bikev ew end tu bi civateke din re dib yek, l w dem j tu d tu nn. Yan t tenbneke dijwar, yan j t xwe radest rastiyeke din bik. Feq dafika Kurd ketin min ber behs kirib j ev mentiq dual bi xwe ye. Wek ji te re bibj; ji mirinan mirin biecibne. Di roja me ya ro de cudabn parvekirina "bi y din re" pir t guftgokirin. Helwesteke rast e, ji bo dewlemendiya civat li ser hm dilxwaziy cudabnn werin afirandin bi y din re werin parvekirin. L bel poltka homojenkirin afirandina yek tp mirov a sstem titek din e. Ew qirkirin e. Ew ji hol rakirina nijad qewman e. Asmlasyon e. Tu d tu nn. Li ser rastiya Kurd poltka t ceribandin j ev cure ye. avkaniya w j biyo-qtdara sedsala 19. 20. ya nijadperest fazm e. Her cure tgihtina desthilatiya total e. Armanca w afirandina nijad netewek xurt e, p re r er tn. Bguman reh kokn w dadikevin heta serdema avakirina destpk ya civaka hiyarerk, l bi sstembn belavbna w wek poltka dewlet xweser sedsala 20. ne.

Her du ern mezin n chan gelek pevnn herm, aristaniya Rojava bi taybet di bin normn YE de near yektiy kirin. Rewa Ewrpay di roja me ya ro de li hember mirovatiy awayek rexne lixwegirtin ye. Ferdek ji xeleka xwe qutby desthilatiya dewlet ya berovaj nirxn moral mezin dibe, xirabiya nekin nn e. Hela li pit v yek hrsa kar qezenc ya sermay hebe.

Di bin van ertan de mehkemekirina min, em komploy j bidin aliyek, dibe sedema cezayek giran, ji ber ku min civakeke deaya xwe wendakir kiriye xwed xwestek li dij sstema bi pey hrsa hza qezenc kar ketiye kiriye xwed alak tevger. Ev t ferzkirin keng were gotin ka civaka min, ka anda min, ka ziman min, ka azadiya min, ev hem dibin cihkar xaneta bi welt re. Di aristaniya Osmaniyan de gunehek wer neb. Di sstema qewmn Tirk de bi git cureyek wel y guneh nne. Ev guneh, vedtin cada rejmn fast, nijadperestn aristaniya Ewrpay rejmn din n desthilatiya total in, di sedsala 20. de derbas sstema dewleta Tirk bne. Ji v yek j her aliy chan para xwe girtiye.

Eger gunehek min hebe, ew j ewe ku min j hinek ji mkrobn anda er desthilatiy wergirtine. Wexta ji bo azadiy, desthilatiya dewlet er mna fermaneke Quran bi bawermend hat fm kirin, ez j tevl lstik bibma. Hema hema her kes li ser nav bindestan rab tkoiya, nekar xwe ji v

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.13

nexweiy xilas bike. Li ser v hm, ez ne ten li hember sstema serdest, her wiha ez li hember Tkona Azadiy ya min her tit xwe ji bo w dan hol j gunehkar im. Ez di v mijar de rexne lixwegirtin ne ten bi teoriy, ez di pratka esl a tenbna xwe de heta dawiy bimenim. L sstema ku civak gelek bi zor hleyan ji xwebn derxistiye, w awa xwe bide efkirin. Eger mehkemekirin adil bibe, div li deayn her du aliyan j were guhdarkirin li gor w biryar were dayn. Mehkemekirineke tkiliya xwe ji zanist qutby ti car nikare adil bibe. Ekere ye, Ilm Civak w sleha min a bi ten be, ez ser l bidim. Ez bi qas ku xwe p rohn bikim, ez karibim li ser rya rast bimeim ku ev j yek ji ert e, ji bo mirov bi eref rmet bibe.

Sstemeke ev end bandor li civak kiribe, w hilweandin texrbatn w yn xwezay neyn ji brkirin. Helwesteke femnst ekolojk w karibe me bigihne jiyana civak ya xwezay. Yek ji mijarn sereke div ba were ravekirin, alternatfa poltk a gelan demokras ye. Ev ji bo destnankirina areseriy girng e. Globalzm, piyasa serbest a mal ku wek fetzmek pk dike, mna alternatf bi ten dixemilne datne piya me, ya rastn bi v yek, dizek desteserker ber ye. Em j bi v zanebn, alternatfa xwe ya demokratk ekolojk h j rave bikin ala jiyana xwe ya n li ba bikin. Em bi v yek, dealn wekhev azadiy yn di drok de zdetir rojane bi cih bnin bijn, di heman dem de em spat bikin ku hewldann di v war de tk nene. awa ku di xwezay de ti tit tine nabe, ti nirx buhayn ji bo civak j tine nabin nain.

Di parznamey de ez ji n ve li ser rastiya civakbyn rawestiyam, ev yek bi ponijandina min a felsef ve tkildar e. Felsefe wek Ilmek Civak div mna pvajoya zayn rola xwe ro j bilze. Li dij ilm bye desthilatdar vegera li felsefey ert e ji bo civaka azad derkeve. Demokrasiyek xwe nespre felsefey, bi hsan dikare ji rastiya xwe dr bikeve di dest demogogan de bibe amrek zalimane ji bo rvebirina gelan. Di drok de bhejmar mnakn v rastiy hene. Ji bo p li v were girtin, div aliyek etk aliyek j zanist tkona siyas were meandin. Bi v berpirsiyariy, em dikarin ji krza sstem bikevin mea jiyan ya xwe dispre azad wekheviy dsa bi v away em dikarin jiyana li ser hm wekhev azadiy biafirnin.

A- Civaka xwezay

Tkiliya di navbera xweza civak de yek ji mijarn sereke ye, Ilm Civak li ser zde disekine. Tev ku bandora hawrdor ya li ser civak ekere ye j wek mijar h n dikeve ber dest felsef lkolnn zanist. Pit ku sstema civak bandora w ya di asta felaket de li ser hawrdor derket hol, bal kiiya ser v mijar. Dema li ser avkaniya pirsgirk were rawestn, w sstema civak ya serdest ku bi awayek xeter ketiye dijber xwezay, w derkeve piya me. Mirov endn li hember xwezaya hawrdora xwe xerb ketiye biyan bye, nakokiyn w yn civak er zde bne. Ev di avkaniya nakokiyn hundurn

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.14

n civak de ku bi hezar salan dewam kirine, ekere xuya dike ji aliy zanist ve j ev yek her roja die zelal dibe. Di roja me ya ro de sir freya serdestiya li ser xwezay ew e ku hem avkaniya zevt bike beman bimije. Behsa hovtiyn xwezay tne kirin, ji sed sed rast nnin. nsan li dij cins crey xwe hov bye, li dij xwezay j bi awayek xeter hov bye, ev yek j bi pirsgirkn hawrdor ekere li ber avan e. Ti cins curey bi qas mirov heywan nebat tine nekirine. Eger mirov bi v away lez kar tinekirin dewam bike, li dawiy w mirovek bye dnazor nif w diqede bimne. Eger bi v away mirov bi lez zde bibin teknolojiy xirab hilwenkar bixebitne p l ney girtin, di demek pir kin de w jiyana mirov bigihje qonaxek ku d nemee. Tev v rastiy, er di nava civak de zde dibin, awayn her xeter n rveberiyn poltk, zdebna bkariy, drketina civak ji nirxn moral mirovatiyeke robotwar w bibe dnazor. Heta qonaxn pketina civak rast neyn destnankirin, w ern kevneop yn netew, n medeniyetan, bi awayek rast teork neyn ravekirin areseriy neyn dtin. Eger sosyoloj bi qas "dn" j nikaribe bersiva pirsgirkn ro bide, div hem saz dezgehn zanist bikevin lpirsn. Eger zanist ev end p ketiye ima ev dnt hovt? T zann, blano encamn xwnrij n sedsala 20. eger em rbir bikin, qat bi qat ji tevahiya droka mirovatiy zdetir e. Lewra em dikarin bibjin di avahiya zanist de kman ewtiyn cidd hene. Dibe ku ewt di tesptn zanist de nebin, di bi karann rvebirina w de be, l ev j zanyaran, zanist saziyn w ji berpirsiyariy xilas nake. Bguman ev der hrkr cih guftgokirina v mijar nne. Bi br baweriya min, rewa zanyar saziyn hey, hem ji aliy exlaq hem j ji aliy baweriy ve, ji rewa rahbn li bindest melkn destpk yn Misir Mezopotamyay padetir e bberpirsiyar ye. Oln li ser kevneopiya brahm peyxembern wan n li dij nifn Frewin Nemrdan ser rakirin, ji aliy exlaq baweriy ve di pketina mirovatiy de roleke bi kr lstin. Ev rol aliy ern y kevneopiya rehban e. Ilimdarn di bin fermana desthilatdariy de tim amrn qirkirin didin desthilatdaran her daw j atom li nava ser mirov xistin. Eger wel be, di tkiliya zanist desthilatdariy de ewtiyeke xeternak heye. Em dikarin zanist wek berhemek her hja y civak bibnin, l bi sedema ku ew end r li ber felaketan vekiriye, em nikarin rave rove bikin. Lewra em nikarin saziyn zanist zanyaran bi v away qebl bikin heta li wan biborin. Em heta v nakokiya ptir rave nekin, lpirsna me ya sosyoloj hem zanistn din j t fmkirin. Em eger tespt nekin, ka sstem lstika mezin di ku de lst, ewtiya bingehn di ku de da kirin siberoj bergiya mirovatiy awa xist pvajoyeke nediyar, em iqas teor pratka rizgar, wekhev azadiy bikin di encam de em dsa bibin karkerek sstema civaka serdest.

Di parznameya xwe de dayeke min a girng ew e; ez v nakokiya sereke ya di bingeh aristaniya Ewrpay de nan bidim ka awa rol lstiye. Ev nakokiya sstem heta ba ney ravekirin w ewtiyn din n xeternak destnankirina wan km bimne. Sstema Rojava xwe ji sstemn din hemyan dikare bi hostay vere vedize. Sstema her zde dikare bi

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.15

propaganday zhniyet moral belovaj bike. Bihlin nneriya w ya serdema her azad, h zehmet nne em spat bikin, nneriya serdema koletiya hemdem dike. Lewma min hewce dt, ez rengn civakan li gor xwe bihnim. Min li gor xwe ser li waz awayek watedar ravekirin da.

Meqseda min ji civaka xweza ev e; cins curey mirov pit ku ji prmatan qut b, komn mirovan sstemek meandin heta civaka hiyarerk. Pvajoya pit prmatan dest p dike heta civaka hiyarerk dewam dike, civaka xwezay ye. Ev sstem a komn mirov e. Bi gelemper ev komn mirovan n ji 20-30 kes wek klan tne bi navkirin bi sedema alav amrn ji keviran bi kar anne j wek serdema mirovatiy ya Paleolotk Neolotk j t bi navkirin. Ev komn mirovan di xwezay de nr dikin, gha pincaran berhev dikin i hazir dibnin xwe p xwed dikin. Bi gotineke din, debara xwe bi hebnn amade yn xwezay dikin. Hinek mna cinsn heywanan n diibin wan xwe xwed dikin. Lewra em nikarin behsa pirsgirkeke civak bikin. Klana me, w tim lkoln bike; dema bibne w yan berhev bike, yan j nr bike. Her ku alet amran vedibne, agir keif dike, berhemn wan zde dibe wek cins p dikeve bi lez ji prmatan dr dikeve. Rzik pvann beridandin tekamul pketin diyar dike.

Mijareke din a derbar civaka xwezay de were pirsn, waz fade zhniyet ye. Mirov di kjan qonaxa zihn de ekil wergirtiye, mijarek e, h j girngiya xwe dewam dike. Bi v ve girday, div ptir mirov cih bide zhniyet, yan j avakirin amran? Bersiva v pirs girng e. Tevahiya drok, di bin lgerna felsefeyn meteryalst dealst de ev mantiq dual heye. Snor her daw y zanist gihtiy "kantm" "Kozmos" dtinn gelek balk ji me re pk dikin. Kantm wek pirtikn jr atom pln fzk qadn nip n li me vedikin. Bi v away tesptn cuda tne kirin, ji hiskirin heta terchn azad, di heman dem de byna du titn cuda, ji ber xwezaya mirov, pvana mirov nikare ti car xwe ji nediyarbn xilas bike. Tgihtina maddeyn bruh hik bi temam li aliyek din tne htin. Berovaj gerdneke heta dawiy zind azad derdikeve pber me. Di v nuqtey de sirra bingehn bi taybet di mirov de dij. Em behsa dealzm subjektvzm nakin. Em nakevin guftgoyn felsef yn tne zann. Em serwext dibin ku li gerdn ev end cihreng li snor kantm diqewimin.

Em dibnin, d ji pirtikn atom j wdetir, di gerdna pirtik-plan de byern diqewimin, bi taybet "zindt" her curey hebn pk tne. Em dema behsa pderxistin hiskirina kantm dikin ev v rastiy destnan dikin. Bguman ev end cihrengiya xwezay bi mejiyek mezin tercheke azad dibe. Ji maddeyeke bruh hik awa ev qas nebat, ek, ruhber mejiy nsan zde dibe. Her end t gotin, metabolzma ruhber ji molekulan pk t j, em heta byern ji molekulan, atom pirtikn atom, sstema pirtik-plan wdetir rave nekin, gengaz xuya nake ku em karibin crbecr cihrengiya xwezay rave bikin. Bi heman away em dikarin kozmos j analz bikin. Li ser

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.16

snor daw y gerdn (eger hebe) byern diqewimin diibin byern di kantm de pk tn. Di vir de tgihtina gerdneke zind derdikeve piya me. Gelo gerdn bi xwe, nabe ku bi zhn maddeya xwe hebneke zind be? Di kozmolojiy de ev pirsek e, her ku die zdetir t guftgokirin.

Ji bo mirov di navbera kantm kozmos de radiweste em dibjin "mkro kozmos". Axir tu dixwaz her du gerdnan; kantm kozmos fm bik, li mirov serwext bibe ji hev derbixe! Ya rastn mirov navika hem phesna ye. iqas agah zanebnn me hene berhemn mirov in. Ji kantm heta kozmos di hem qadan de agahiyn me mirov p de birine. Ya div em lbikolin pvajoya phesna mirov e. Ev bi maneyek din, droka tekamul beridandina gerdna me ya 20 mlyar sal ye ku temen w bi qas hatiye pvan. Bi rast mirov kozmosek mkro ye. Ji ber ku di w de sstema kantm dimee. Em ji pirtikn jr atom plan heta molekuln DNA yn pket, beridandina droka maddey dibnin. Her wiha ji qonaxa her jr a nebat heywanan heta qonaxa pketina mirov, hem pvajoyn pketinn drok mumkne werin dtin. Bi awayek ilm ba hatiye dtin ku gen mirov di hem qonaxn biyolojk de xwe dubare dike mezin dibe. Qonaxn pit re bi civak beridandin temam dibe. Bi beridandina civak re j zanist digihne qonaxa ro. Lewra hukmek ilm ye, ku dibje; mirov xulase kurtasiyeke gerdn ye. Eger em roveya xwe ya li ser mirov berfireh bikin, em dikarin deaya hin faraziye hpotezan bikin. Eger di hem materyaln mirov pk anne de zindt, phesn taybetiyn azadiy nebna, wek encama van hem taybetiyan nsan j w li cem phesn, zindt azadiy p neketa. Ji titek ney, titek n dernakeve. Ev tgihtina me ya maddeyn bcan p dike. Bguman organzasyonek mna curey nsan civak nebe, hebnek xwed agah p nakeve. L bel di v organzasyon civak de meteryaln rol dilzin, xwed taybetiyn agah, phesn, watedar azadiy nebin, agah zanebn j nikaribin pk werin ev dabaeke t fmkirin. Di cewher xwe de eger titek nebe, ima were afirandin? Li gor v nirxandin, ne bi bandorn sivik n ji xwezaya der ve ne j mirov bi awayek Descarteswar dibe xwed agah, van herdu roveyan j pitrast nake. Fikir dtina nz rastiy ew e, ku taybetiyn di gerdna kantm kozmos de diqewimin di mirov de j tne jiyn. Bguman ev gerdn di aroveya rzik pvann xwe yn xweser de dimee. Gerdn di mirov de tne ziman. Encama ji v t derxistin ew e ku eger mirov ba were analzkirin w gerdn j ba b fmkirin. Di felsefey de hukm "xwe bizanibe" v rastiy fade dike. Xwezanebn bingeh hem zanebnan e. Lewra zanebnn by xwe bizanibe werin bidestxistin ji r derketin fikirsabitbn zdetir titek nne. Ji ber v yek, tevger saziyn xwenizan n di civaka mirov de derketine, bne xwed roleke serhik belovaj. Mirov dema nebe xwediy agah zanebna xwe, li dervey v zanebn hem sstemn civak yn tne avakirin dibin sedemn nakokiyn anormal byern xwnrij, karektera wan a mijok j bi sedema v agahiya serhik sabit e. Eger wel be, w dem pvajoya pketina xwezay ya civaka

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.17

mirov t qeblkirin wexta em dibjin; ev yek j div bi agahiya mirov bi xwe be, em qanna bingehn a gerdn yan qanna civak destnan dikin.

Li ser hm v feraziy, em karibin i li ser agahiya mirov civaka xwezay agahiyn w yn derbar xwe de bibjin? Mirov civaka xwezay klan ku endam w ye, her km wek hem endamn din n klan bi pvana parastin hebandin ya "by w nabe" girday ye. Her endam klan qebley ji y din jiyaneke cih payeberz nafikire. Jiyaneke li dervey klan j nafikire. Dikare nr bike heta dikare mirovxuriy bike. L ev hem ji bo klan qebley tn kirin. Pvana di nav klan de "yan hem yan h" e. Agahiyn derbar civak de hem van taybetiyn klanan destnan dikin. Hebn exsiyetek in. Hukum exsiyeta ferdan li dervey klan nay fikirn. Girngiya klan di bingeh destpk byna waza mirov de heye. Civakeke ku t de n, hyarer, mtinger serhevrebn nne. Bi mlyonan sal meiyaye. Ji v mirov dikare encameke wiha derbixe; cins mirov wek civak tkiliyn xwe demeke dirj by serdestiy bi pvana pitgiriy r ve biriye. Xwezay wek "dayikek" di himbza w de mezin bye, di mejiy xwe de bi cih dike. Di nav xwe xwezay de tevdebn pvaneke bingehn e.

Sembola tgihtina li klan totem e. Dibe ku totem yekemn tgna mucered ne berav a sstemek be. Ev nzam ku wek dn totem j t nirxandin prozbna destpk sstema tabyan ava dike. Klan xwe bi sembola totem proz dike. Bi v r, cara pn tgna exlaq j dikeve jiyana mirov. Pir ba serwext e, eger koma klan nebe jiyan dewam nake, w dem hebnn civak proz in, div wek nirxn mezin bne sembolzekirin st ji wan re were xwarkirin. Baweriya dn j hza xwe ji v avkaniy werdigire. Bi v away dn dibe yekemn forma tgihtina civak. Ew exlaq hevdu temam dikin. Ji zanebn tgihtin ber bi baweriyeke hik ve die. Tgihtina civak d bi forma dn dimee. Dn bi v taybetiya xwe, dibe hafiza bingehn a civak, avkaniya exlaq kevneopiyeke bi bingeh. Civaka klan, bi pratka xwe endn zanebn tgihtin p de dibe v yek hem bi totem yan bi qabliyeta xwe ve gir dide. Wek sembol totem di rastiy de j koma mirovan her die serketin bi dest dixne p re prozkirina serketinan t. Prozkirin qtsiyet qtsiyet j dibe hza civak. Prozbna bi hza civak pk hatiye zdetir xwe ekere bi shr efsnkariy nan dide. Asta tgihtin dikare xwe bi efsnkariy bixe pratk. Sihirbaz j dayika zanist ye. Jin bi sedema tim li xwezay temae dike, zayn nas dike, jiyan dibne ev yek w dike zana hozana civak. Ji ber v rastiy ye, sihirbaz efsnkar bi piran jin in. Bi sedema xebat tevgera xwe di civaka xweza de i diqewime, i dibe, her ba jin fm dike. Ji v serdem, li ser hem berhemn hatine verotin niqirandin opn jinan hene. Klan yektiyek e, li dora jina dayik pk t. Zarokanna jin, nertina w li zarokan bi sedema nebatan ba berhev dike, ew dikare ba xwed j bike. Zarok ten dayik nas dike, hn mr wek milk li ser jin xwediy tesrek nne. Nedihat zann jin ji kjan mr ducan dibe, l dihat zann zarok ji kjan jin dibe. Ev mecbriyeta xwezay, hza civakbna

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.18

xwe dispre jin j nan dide. Peyvn di v serdem de bne tgn bi piran m ne, ev j v rastiy spat dikin. Di v serdem de ervan serdestiya mr, pa bi nra heywann xurt derdikeve p. Mr bi taybetiyn xwe yn beden fizk die dr nr near dimne klan ji xeteran biparze. Ev roln mr n diyarker nnin, sedemn tepisok mayna w j rave dikin. Di nav klan de tkiliyn taybet h p neketine. Berhevkirina nebatan nr a her kes ye. Zarok n hem qebl ne. Ne mr ne j jin h taybet nebne. Ji ber van taybetiyn bingehn ji civak re t gotin civaka seretay ya komn.

Wek encam em dikarin bibjin; forma klan away w; zemn pketina tgnn bawer zanebna bingehn in, di heman dem de br hafiza seretay derketina civak ye. Di klan qebley de civakeke tkz a xwe spartiye hza jin hawrdora xwezay heye. Mirovat hebna xwe by mtinger zordestiy, bi pitgiriya hevdu dimene. Bi gotineke din mirovat ji van nirxn bingehn pk t. Ev tecrubeyn civak yn bi mlyonan sal ajotine ji dest nene, jixwe fikirandineke berovaj tew beraday ye. Di xwezay de weke ku ti tit wenda nabe, di waz hebna civak de ev rast hza xwe h zdetir dewam dike.

Yek ji dabaeke girng ku zanist tespt kiriye; pketinn pit re dibin n beriya xwe j di hundur xwe de dihewn in. Rast nne ku t gotin; dijber hevdu tine dikin bi v away p dikevin. Li gor rzika diyalektk tez ant-tez di sentez de hebna xwe di nav dewlemendiyeke mezintir de dewam dikin. Hem tekamul beridandin v rzik pitrast dikin.

Pketina nirxn serdema klan di nav sentezn n de dewam dikin. Eger ro j tgnn wekhev azadiy wek du tgnn bingehn werin naskirin, ev yek bi saya jiyana serdema klaniy ye. Wekhev azad by bibe tgneke mirov l serwext bibe, bi awayek xwezay di waza jiyana klan de veartiye. Ev tgnn bi diz di br hafiza mirovan de dijn, dema bne wendakirin, w dsa bi derbn xurt xwe wek pvann bingehn n civaka pket ferz bikin. Wexta civak ber bi saziya dewlet hiyarerk ve biberide bie, azad wekheviy bi dijwar van saziyan biopn in. Ya rastn a diopne di cewher xwe de civaka klan bi xwe ye.

B - Civaka dewletparz a hiyarerk

Derketina civaka kole

Li gor pvann esas tne qeblkirin, dabekirina demn civaka mirov bi awayn crbecr mumkn dibe. Eger awayn zhniyet yn bingehn pvan werin qeblkirin, dabekirineke girng wiha t kirin; serdema mtolojk, metafizk ilmn poztf. Eger pvann n esas werin qeblkirin dabekirin wiha b kirin; komntiya seretay, kolet, feodal, kaptalzm sosyalzm,

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.19

pvajoya pit re j gelek caran wek dabeek hatiye nirxandin. Di drok de dabekirin li gor medeniyetn and yn bingehn j pir caran hatiye kirin.

L bel pvana ji bo dabekirin ya ez dixwazim esas bipejirnim, aliy xwe y felsef-ilm girantir e. Tevgera git ya gerdn wek prensb esas qebl dike. Felsefeya ku Hegel bi piran bi kar aniye kiriye bingeh felsefeya xwe; tez, ant-tez sentez, eger wek bingeh ssteman ba were bi karann, w pvajoy zelaltir bibin. Hem hebnn di gerdn de bi awayek dual ne, bi aliyek nakok re dikarin tevbigerin bilebitin. Ev liv lebat mekank nne. Tevgereke afirner e, di cewher de guhertin pircurebn pk tne. Mnak; mumkne gerdn bi dualteyeke hebn-tinebn were destpkirin. Dema hebn tinebn tne hember hevdu titek n ava dibe. Ew j tevger bi xwe ye. Hebn by tinebn nikare tevbigere. Di cewher xwe de hebn bi berxwedana xwe ya li dij tinebn heye. Dema hebn tinebn, tinebn j hewl dide hebn biqedne, di encam de aliy syemn derdikeve hol, bi awayek wek sentez gerdna pk t derdikeve hol. Helwestek din mna v, dualtiya pirtik-plan e. Pirtik pl nikarin bi ser xwe hebin, ten tkiliya di navbera herduyan de tevger pk tn in bi awayek hebn sentez dikin.

Dsa hemreng pirreng j dualteyn heman encaman didin. Hemreng ten dikare bi pirrengniy hebna xwe spat bike. Pirengn nebe, bi awayek hemreng tine dibe. Em nz kjan hebn bibin, em li heman rew rast bn. Mnakek din a h dikare me serwext bike, dualtiya bican bcaniy ye. Ji bil gerdna git ya bi can, li chana me ya pketina tevger dewlemend dibe, ji maddeyeke cuda cihreng xwe bi xwe bi metabolzmay hildiberne dikare atmosfereke bi can biafirne. Rastiya pketina gerdn ya snor nas nake h j ji aliy zanist ve tam ji hev nehatiye derxistin ev ipkirineke awarte temsl dike. zah ravekirina bicanbn zindtiy w bibe yek ji mijarn bingehn zanist. Nexeya genan mijara kopkirin nay maneya areserkirina v rastiy. Dsa rza molekulan a r li ber bicanbn zindtiy vedike j bi ser xwe nikare v rastiy rave bike. Bguman ji bo zindbn rewa der ve ya (atmosfer-hdrosfer) nzama molekulan hewce ye. L ev ten hmn zindt bicanbn ne. Ev nzama madd ye. Ya girngtir ew e ku tkiliya madd bi rastiya bicanbn -zindt - manay re ye. Materyalzma hik aiya xwe ya her girng ew b ku zindt mane bi rza madd re yek tit dihesiband. Fzka kantm j v hemrengiy hildiwene. wazek mna phesn near t qeblkirin. Di nav ruhberan de rewa mejiy mirov j h bi awayek seyr bal dikine. Mirov dikare, nsan wek xwezaya her ba a dikare xwe bifikire bi nav bike. Ya girngtir, xweza ima hewce dibne xwe bifikire? Qabliyeta maddey ya fikirandin avkaniy xwe y bingehn heta ku xwe dirj dike? Wexta em van pirsan dikin, mebesta me afirandina pirsgirkeke n ya ji bo lgerna xwedayek nne. Zdetir, tgnn gerdn, hebn xwezay bi zah ravekirinn ji avdriyn me yn seresere wdetir, hewcey bi analzeke ba dibnin. Em bi tgihtineke (paradigma) gerdn ya di hilbirandineke dewlemend, pirreng pketin de snor nas nake, rbir ne.

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.20

Tgihtinn mirovatiy li ser gerdn di serdemn cuda de bi xwe re helwestn cuda yn jiyan derxistin hol, mnak; paradigamayn zanista poztf, metafizk mtolojiy, tgihtin helwestn cuda yn jiyan derdixin pber me. Di mtolojiy de her tit xwedayek xwe heye. Di metafizk de sedema liva destpk yan tgihtina li xwed heye. Ilm poztf j bi meteryalzmeke hik hewl dide her tit rave bike. Li ser xeteke rast bi pirsn zde "ima" felsefeyek t deribandin pxistin. Eger helwesta chana heywanan j bihata zann w rew balktir bya. Gelo teyr teba bi hiseke awa li chana der ve dinerin. Wek gel dibje; "mna ga li trn dinere" ibandineke seyr e. Gelo nerna keviran ivkan awa ye. Bguman helwestek wan j heye. Bi tevah xweza helwestek e. Hem j helwestek e, bsnor tevdigere.

Ez v ravekirin zaha bi tgnan ji bo v dikim; rewa mirov hebna w j rast qewmneke berav e. Eger em bi git biin sbjektvzmek, em karin bibjin; w ji destpk heta dawiy wek qewmn rastiyek hebna xwe dewam bike. Di v qonax de pirsa derdikeve pber me ev e; em tez, ant-tez senteza v qewmn byer awa deynin. Eger em mirov civaka w wek hebneke xwediy hza her watedar bi nav bikin, dualtiya ji bo v qewmn destnankirina senteza w ya daw, w me bigihne tgnek her ilm. Eger em mirov in, bi mirov re eleqeder dibin, w dem diyalektka v hebn (diyalektk=guftgoya dual) awa dimee ber kjan sentezn muhtemel ve die, yan j vediguhere. Ilmn civak di destpk de beriya her tit div van tgnan analz bike ji hev derne. Di nav pkhatina git ya gerdn de mirov hebneke balk e, heta tgnn bingehn neyn analzkirin, mirov nikare bigihje ilmek rastn civak. Ya ku div were kirin, mirov xwe di chana qewmn byern bhejmar de nefetisne. Yek ji sedemn bingehn tevlheviya ilmn civak j ev rast ye.

Rastiya civak ya ji serdemn mtolojk dest p kir, bi dnn yek xweday felsefeya metafizk h tevlhev b, ket rewek aloz; bi ilmn poztf j bi temam b girkeke kor. Lewra teor, feraziye tgnn hey ji ravekirina byern diqewimin zdetir bi a ewtiyan hatine dagirtin. Di serdestbna serdemeke mtinger xwnrij a mirovatiy mna kaptalzm de roleke diyarker a van zah ravekirinn ewt heye. Eger mirovat cewher bingehn hebna xwe civat rast analz neke, xuya ye encam dnozort ye. Pit her du ern mezin n chan, civakzanan hewl dan xwe n bikin. Di encam de pir km tesptn rast kirin, hewldann wan pir pik man. Ekoln bi deal n mna Markszm j tev hin analzn bi snor tevl tesptn mijara gotin kirin, bi taybet, chana bindest mtingehan a li ser nav wan tevdigeriyan bi tgihtina siyaset dogmayn n ve gir dan nekarn xwe ji rola ydekbna sstema civaka serdest xilas bikin. Ya rastn nekarn deala xwe pk bnin.

Di qada civakzaniy de gelek ekoln din j nekarne bi qas komn dn felsefeyn serdema destpk navn roleke serket bilzin. Ev yek ji helwestn

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.21

wan n li hember byern diqewimin ba t fmkirin. Di ern gihtin asta qirkirin, hrsa kar a nehat gemkirin tarmarkirina ekolojiy de para sereke mezin a ilm civak saziyn w ne. Ilm Civak saziyn w, bi awayek bi ti serdem re ney rbirkirin, ketiye xizmeta er desthilatdariya siyas, lewra di nav v rew de berpirsiyar sereke ye. Ilm Civak saziyn w, bi sedema nekarne er desthilatiyn siyas rawestnin hrsa qezenc ya bsnor gem bikin, flas kirine, her weha xaneta wan a li hember mirovatiy j spat dibe. Lewra ji bo areserkirina pirsgirkn bingehn n mirovatiy, tgihtineke tr n ya ilmn civak avahiyn w, neare mna xebateke hja sereke di rojev de cih bigire. Eger bi v away bibe, alak rxistin dikare li ser hmek rastn qad cih bibne.

Tgihtina li ilm civak ya em dixwazin p de bixnin pwste di v arovey de nzkat l b kirin. Feraziye tgnn bingehn n li ser v xet, div wek ceribandinan bne pejirandin. Hewldann di v war de dikarin zde bibin, derfetn areseriy biafirnin bibin saz. Ceribandina me ya pkanna tgnn git j div li ser v esas bne fmkirin.

Me di be ber de rave kirib ku mirovat di destpk de komn pn em karin wek "civata xwezay" bi nav bikin, pk tnin. Dsa me tgihtina (paradigma) xwe ya gerdn ekere kir. Rxistiniya civak ya bi waz klan di zeman mekan de belav dibe, berfireh crbecr dibe, ev yek di xwezaya v waz de heye. Civata li dora jina dayik mezin dibe nasnameya xwe xurt dike, li gor agahiyn di dest de hene di nav v civak de nerehetiya mr dest p dike. Jin-dayik zarok li dora w zde dibin ji bo alkariya w bike r dide hin mran ev yek j r li ber avnebar hrsa mrn din vedike. Ya girngtir jin-dayik nzam malbatiy p de dibe. Di v nzam de xwarin, lixwekirin, alav amrn din tne cem hevdu. Jin bi avdr rola xwe di sihir-efsnkariy de zana dibe. Di v nzama malbat kedkirin de iqas zarok mrn dost (xizm) li dora xwe bide hevdu, ew end dibe jineke bi hz. Bi v away reweke ayn ya jin ku p l nay girtin, p dikeve. Li gor belgeyn di dest de, nzamek berfireh dn y xwedawendan, di ziman de naneyn mbn, verotin niqrandinn li ser asaran, hza jin-dayik pir ekere nan didin. Bi awayek xweza, piraniya mran dr v nzam ne. Jin-dayik kesn bkr dibne piran yextiyaran li dervey v nzam dihle.

Di destpk de ev nakokiya pik her ku die mezin dibe. Bi pketina nr, hza mr a er derdikeve p bi v re zanebna mr j zde dibe. Pr yextiyarn li der ve j tne htin li ser v hm, ber bi deolojiyeke serwer a mran ve diin. Bi taybet dn "amanzm" v rastiy bi awayek balk nan me dide. aman zdetir protpa rahbn mr temsl dikin. Li dij jinan bi awayek sstematk tevdigerin dixwazin nzama mal p bixnin. Dema jin xwediy nzama malbat kedkirin ye, mr nvkov li bin holikan dihewe. Bi amanzm mr dikare nzamek dijber malbat ava bike. Premrn bi ezmn n li der ve hatine htin aman li hev dikin. Ev hevgirtina her du

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.22

aliyan pketineke girng e. Hin xortan j digirin nava xwe bi serweriya dolojk hukum li wan dikin. Bi v away di nav kom de rewa xwe bi hz dikin. Bi hzbna mr her ku die bi qmet dibe. Hem nr dike, hem j klan li dij xetern ji der ve werin diparze. Di v kar de taybetiyn esker kutin birndarkirin hene. Ev destpka anda er e. Dema behsa man neman t kirin, neare her kes bi otorte hyareriy ve girday be. Kes her bi qabliyet, gotin otorteya w j payeberz dibe. Li dij anda jin-dayik, serweriya andeke din, dest p dike, p dikeve. Ev pketina hiyarer otort beriya civaka bi n, di drok de destpka qonax wererxeke girng e. Naverok reng xwe ji anda jin-dayik cuda ye. Di anda jin-dayik de bi piran berhevkirina ghayan pa zraet, xebateke hewcey bi er nabne. L nr ku bi piran bi dest mran hatiye kirin, andeke otorter dijwar a er e. Di encam de otorteya bavikan rehn xwe berdidin.

Di civaka bavikan de otorter hiyarer esas e. Tgna hyarerk dema bi otorteya proz a aman re dibe yek, mnaka pn a tgihtina rveberiya otorter xwe watedar dike. Ev saziya otortey w li ser civak mezin bibe pit ku nyat di nav civak de p dikeve, d dibe otorteya dewlet. Otorteya hiyarerk zdetir exs ye, h nebye saz, lewra bi qas sazbna dewlet di nav civak de xwediy serdestiy nne. Mea bi v otortey re nv bi nv li gor dilxwaziy ye. Girdan dilsoz bi berjewendiyn civak tne destnankirin. L v pvajoya ku dest p kiriye w dewlet biz biwelide. Civaka Komn ya Seretay w demeke dirj li dij v pvajoy li ber xwe bide. Yn berhem di dest xwe de digirin hiltnin, eger bi endamn kom re par ve bikin, rz hurmet, girdan dilsoz ji otorteya wan re t nandan. Berhem hilann wek gunehek mezin t dtin. Kes her ba ew kes e ku berhemn xwe parve dike. Di civata qebleyan de h j tgihtina "comerd-camrt" ji v kevneopiya xurt a drok t. Cejin roan wek merasmn roja parvekirina van berhemn zde dest p kirine. Kom, ji destpk ve, hilanna berheman wek xeterek li dij xwe dibne dijderketina li v yek, wek tgihtineke hm ya dn exlaq dipejirne. Pir zehmet nne, mirov opn v kevneopiy bi awayek xurt di hem doktrnn dn exlaq de bibne. Eger hyarer bikr be bi camriya xwe titek bide, ji aliy civak ve hatiye erkirin. Hiyareriyeke bi v reng j roleke ern bi kr lstiye. Hiyareriya jin-dayik ya bi v reng h j di nav hem civakan de cih rz otortey dibne. Ev yek di heman dem de bingeh drok y tgna "dayik" ye. Ji ber ku dayik di ert mercn her zehmet de diz xwed dike. Di v war de j xwediy rola sereke ye. Bguman, hiyarer, otorte anda li ser v hm pk b, w girdan dilsoziyeke mezin bibne. Tgna "dayik" ji ber v yek, heta ro wek bingeh hebna civak bi hz hatiye wek din zaha v rastiy nne. Weke ku yeqn t kirin, hurmet rza ji dayik re bi sedema taybetiya w ya zayn nne. Hewce ye dayik, wek rastiya civak ya her girng tgna "dayika xwedawend" were fmkirin. Deriyn w li rastiya dewlet girt ne hem taybetiyn ku r nadin dewlet di himbza xwe de dihewne. Di aroveya v nirxandin de w rast be ku em civaka xwezay, wek teza destpka hebna

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.23

mirov bi nav bikin. Mirovatiy bi v tez hebna xwe daye destpkirin, beriya w jiyaneke heywan ye. Pit w j li ser hm dijberiy, civaka hiyarerk dewlet p ketiye. Jixwe karekter ant-tez v serdem, ji pavexistin tepisandina civaka xwezay t. Wek tez civaka xwezay; sstemeke civak ye, di hem warn jiyana mirov de xwediy roleke sereke ye, heta dawiya serdema neolotk (li derdora 4000 BZ) bi tesr rol lstiye. Bi awayek tepisok heta ro di hem aviyn civak de hebna xwe dewam dike. Tgnn bingehn n civak j bi xwe re tne. Malbat, qeble, dayik, birat, azad, wekhev, hevalt, camr, pitgir, cejin, lewend, qtsiyet hwd. gelek rast tgn ji v sstema civak mane. Li dij v yek, civaka dewlet hyarerk a her zde ev sstem pa xistiye, taybetiyn xwe yn zordest j ji v digire. Rewa xwe ya ant-tez ji v taybetiy digire. Ev her du sstemn civak di zikhev de dimein, ev li gor qannn bingehn n diyalektk li cih in.

Di vir de nuqteyek ku div em ji br nekin ew e; li gor tgihtina me ya diyalektk, tez ant-tez hevdu tine nakin, hevdu pave dixnin dipesnin. Keng sstemn civak, wek di hem xwezay de bibin tez ant-tez w hevdu bi hev re bimenin hilgirin. Bguman tkona di navbera wan de w r li ber pketin veke. Ti car tez di rewa xwe ya ber de namne, l ant-tez j wek qadirek mutleq ti car piy xwe naxwe. Xwe p xwed dike p de dibe.

Di v nuqtey de hewce ye em hinek din diyalektk rave bikin. Di dema Markszma dogmatk de tez ant-tez di civak de wek du titn hevdu tine dikin hat rovekirin. roveyeke bi v away, yek ji aiyn bingehn n teork b. Di ser de ilm biyolojiy di hem ilman de t dtin ku di pketin veguherna hem rastiyan de al hevdu xwed dikin. Hevdu tinekirin rewn stsnay ne. Dtina serdest ev e; tez ant-tez, hevdu xwed dikin. Ji bo fadekirina v rastiy mnaka dual a zarok d ye. Zarok bi dayik re di nava nakokiy de mezin dibe. L em nikarin bibjin; zarok dayik tine dike, heye ku em karin bibjin; hevdu xwed dikin ji bo nif dewam bikin. Mnakek din mik mar e. Di vir de weznek di navbera pir zdebna mikan km bna maran de heye. Eger mar nebya, belk mikan ji dnozoran wdetir her der xira bikirana. Her roja derbas dibe tir t fmkirin ku hebnn li xwezay bmane nnin hem di nav ekolojiy de xwed cihek watedar in. L dsa j tgnn "snorn mutleq", "nuqteya her jor" her km li beek dema snorkir wek tgn dikarin bne qeblkirin. Qannn bingehn n xwezay pevgirday di zikhev de p dikevin, d hem ilim j bi van taybetiyan dihesin.

Wexta min sstemn civak nirxandin, guhertinek ez dixwazim bikim di mijara tesadufiyet mecbriyet de ye. Ev her du tgn bingeh wan qannn yezdan ne. Di sstema raman ya rojava de ev tgn bi "imayetiyek" dijwar bi xeteke dz a bnavber p ketiye wek min di ser de hewl dab rave bikim, bi pketinn di fizka kantm kozmos de hukm xwe wenda kiriye. Di pketina diyalektk de ji bo her rastiy "neqeba kaos" xwe nan dide. Statuya guhertinan v neqeb-navber ferz dike. Ev yek j dide nan ku by

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.24

rawestan li ser xeteke pan a pketin bi muceredkirina zhn helwesteke metafizk fade dike. Dibe ku her tim mumkn nebe bi derketina ji neqeb pketineke dz a xet dest p bike. Ji ber ku gelek bandor tkiliyn di w neqeb de dikarin r li ber gelek piral byeran vekin.

Di civakn mirov de ji van neqeban re "herma krz" t gotin. Ji krz pketineke awa ya civak w derbikive, asta tkona hzn di bin bandora v krz de dimnin, w encam diyar bikin. Ev encam bi qas pketin dibe, ew end mumkne paketin j bibe. Jixwe tgnn paketin pketin j zafne. Her tim pketin li gor hpoteza gerdn j nne. Eger ev prensb rast bya w dem w deatiyeke metafizk bihata pejirandin. Li gor prensba pkhatina gerdn, em nikarin behsa rastiyn mutleq bikin. Xweza bi mutleqiyetan p nakeve. Mutleqiyet neguhern wekxwebn fade dike. Jixwe waz hebna me spat dike ku titn wisa rast nnin. Di aroveya neqeba kaos ya qannn xwezay de pketina ber bi mirov ve pir nerm pk hatiye, v yek mirov dikare bi qannn ilmn fizk, kmya biyolojiy bibne. Di civaka mirov de j qann tra xwe xwediy karektereke nerm in. Maneya v j ev e; neqebn qannan pirr in, zde ne. Ji bo v yek r didin derketin pketina qannn n. Bi v ve girday; ji ber ku asta azadiy ya mirov p ketiye, di civaka mirov de pirrengn pirceleb derdikeve hol. Nermbyn azadiy, azad j pirreng pircelebiy tne. Bi v maney, mirov mczeyeke xwezay ye ku her zde dikare qannn xwe deyne. Lewra civaka mirov bi heman dewlemendiy, pirr zde dikare qannn sstema xwe pk bne.

Bi van faraziyeyn bingehn, dixwazim v nuqtey spat bikim; civaka xwezay near neb ber bi civaka dewlet hyarerk ve p bikeve, ev qanneke rast nne. Dibe ku meylek bi v reng hebe. Jixwe meyl mecbr nne heta dawiy brawestan bie. Di be p de ez car caran rave bikim ku tespta Marksst a wek "hebna civaka n ji bo pketin mecbr b" li ser nav bindest mtingehan, yek ji aiyn mezin e. Bi v tespt, sosyalzm pin radest serdestiya n t kirin. Ji ber v aiy, markszm di droka xwe ya 150 sal de b yedek kaptalzm. Eger dewlet, n zor ji bo pketina civakan wek qonaxn mecbr bne dtin, w dem berxwedana civaka xwezay ya digihje ro pik t dtin heta tine t hesibandin. Bi dest xwe drok mna xelatek dide dest serdestan. Eger hebna nan wek arens were qeblkirin, by hay j hebe, dikare we bike destik deologn nn serdest. Ji v al ve, li ser nav bindest mtingehan roleke xeter dilze. Drok weke ku di bin dagirker rn deolojk poltk n bi v away de hatiye htin.

Hiyarer nayet karbn p bikevin. L ev pketin ji mecbriyet neb, bi dest hzn ku dewlet hyarer ava kirn, bi xapandin zordariya wan hat kirin. Li dij wan, hzn bingehn n civaka xwezay her tim li ber xwe dan, her tim hatin berbendkirin di qad neqebn her teng de hatin askirin. Hin qad neqeb bi temam li wan hatin girtin. Sstema serdest bi poltka propagandayeke bingehn karbye bide xuyakirin ku hem civak ji dewlet

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.25

hyareriy pk t. Ev lstika bi nav arens qeder, navnana w metafizk e. Hema hema dn, mezheb, felsefe ekoln ilm yn neketibin v lstik nnin. Ev yek j koka w die hezar salan ber ku deolojiya rahb qiral-xwedayan bi zora mezin a dewlet, bi propaganda poltkayan li ser mej beden hukum kirin. Y xwestiye ji v lstik re mtoloj, y xwestiye felsefe ew j nebe j re gotiye ekola ilm. Encam; rewa ro ya deolojiyn bne dewlet ilmn qao bqusr. iqas li ser para Markszm ya di v war de were rawestn li cih e. Ez hewl bidim, van lstikan kite bi kite yn para wan t de hene ekere bikim.

Destpk nzama malbat ya jin-dayik b qurbana civaka hiyarerk. Di nav sstem civak de ji ben her zordest l t kirin, belk di ser de jin t. Ev pvajoya ku beriya drok hatiye jiyn, di nav ilmn civak de cih nagire, ev yek ji ber nirxn bi cihby yn civaka serwer a mr e. Jin hd hd t kiandin nav civaka hyarerk taybetiyn xwe yn xurt n civak wenda dike. Ev di civak de dij-oreeke bingehn e. Em wexta li malbateke xizan a kedkar j temae bikin rewa jin hr bikolin, em bi awayek balk seyr, v zordest xapandin bi berfireh bibnin. Bi sedemn pir pik sivik, jin bi sedema nams evn tne kutin, ev mnak bi xwe j naneyeke pik e, ekere dike ku byern diqewimin awa di bin serweriya mr de ne. Eger ev pvajo bi cudahiyn biyolojk n di navbera jin mr de bne ravekirin, w ev yek aiyeke bingehn be. Di tkiliyn civak de rol qannn biyolojk derbas nabin. Pir zde, mirov dikare ji ber taybetiyn nr mbn tkiliyan binirxne ku mijareke bi v reng ji bo hem cinsan gengaz e. Ya rastn, anda jin-dayik bi sedemn civak ketiye bin tehekum. deoloj zordariya t meandin bi tevah ji ber v yek ye. Ravekirina mijar bi ajoyn cins dern, beropakirineke xeternak e.

Zilam xurt bi nr bye xwediy hz li dora xwe komek bi rxistin dike pit ku li v hza xwe hayil dibe dide qeblkirin, ber xwe dide nzama malbat ya jin-dayik hd hd digire bin kontrola xwe. Ev pvajo heta damezrandina yekemn dewletn ste dewam dike. Em ravekirina her ahane ya v mijar di dema dewlet bajarn Sumeran de dibnin. Nivsn li ser kevalan, v rastiy bi awayek balk zimanek helbestwar tnin ziman. Destana xwedawenda bajar rk nanna ku pvajoya dewlet bajarn Sumer da destpkirin, pir balk e. Ev destan pvajoya branneke pir dijwar tne ziman. Di destan de anda dayikan bavikan, v pvajoy h di weznek de ne. Xwedawenda rk nanna die qesra xweda Enk ji w der 104 "me" yn xwe bi rbazn cuda bi dest dixe direvne rk. Ev bea destan roleke kilt ji bo zah ravekirin dilze. Mebest ji "me"yan vedtinn bingehn n aristaniy ne. nanna bi israr tne ziman ku vedtin n xwedawend-dayik ne di van vedtinan de ti rola xweda Enk tine, bi zordar qurnaziyan j dizne. Hem hewldana nanna ew e, v anda xwedawend-dayik ji n ve bi dest bixe. Li gor texmnan ev destan BZ di saln 3000 de hatiye gotin. Di v serdem de h hza jin-dayik bi hza anda bavikan re di weznek de ye. Ji

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.26

vir pve, ev and, ewqas li brehmiyek rast t, pa xwe li navenda aristaniya w dem (New Yorka ro) Nppr li kerxaneyek bi nav "msaqatn" dt. Rahbn Sumeran ji xwe re di zgrat de harem kirin ji bo gel j kerxane ava kirin. Bi destana Enma En ya BZ di saln 2000 de hatiye nivsandin, em hn dibin ku xwedawend Damat d prebokeke xeternak e jina div were pare parekirin temsl dike. Gotinn dijwar brehim n di destan de mehkmiyet fade dikin. Pvajoya pit re, dnn yek xweday sstema civaka brjway t. Sstema civaka brjwaziy jin bi xemil xz dike, dixe qefes der li ser digire. Di sstemn civak drok de li ser statuya jin ewqas bombardmaneke propaganday ya deolojk t kirin d mejiy jin bi xwe j ji v yek re dibje arens bi cihanna pdiviyan j wek hewcebneke v qeder dibne. Dnn yek xweday v yek wek fermana xwed dibnin. Felsefeya Yewnan jin wek sedem qelsiy nan dide. Wek barek bkr, wek zeviya mr ku t ajotin hjay her cure helwestn pikxistin t dtin.

Statuya jin ya ku bi sstema hiyarerk dest p kir heta ney analzkirin ji hev ney derxistin, ne dewlet ne j civaka n ku xwe disprn sstema hiyareriy, w werin fmkirin. Ji lewra mirov nikare ji yek mijarn bingehn a xwe t de xapandiye xilas bike. Jin, ne wek cinsek, wek mirov ji civaka xwezay t veqetandin bi koletiyeke berfireh t mehkmkirin. Hem koletiyn din j bi koletiya jin ve girday p dikevin. Lewma heta koletiya jin ji hev ney derxistin ney fmkirin, w koletiyn din j ji hev neyn derxistin neyn fmkirin. Heta daw li koletiya jin ney ann, w koletiyn din j bi daw nebin. Jina zana ya civaka xwezay anda xwedawenda dayik bi hezar salan jiyaye. Nirx buhaya ku her tim hatiye mezinkirin anda xwedawenda dayik e. Eger wisa be; andeke berfireh demdirj a civak awa hat tepisandin ro b bilbileke bi xemil xz a qefes. Mr dikarin li ser v bilbil dn bibin, l ew dl sr e. Heta daw li v dlketina demdirj kr ney, ti sstemn civak nikarin behsa wekhev azadiy bikin. Hukm ku dibje; asta jin ya wekhev azadiy, asta civak ya di v war de destnan dike, rast e. Balk e, h droka jin bi rkpk nehatiye nivisn. Di ti ilmn civak de cih jin rast nehatiye dann. Y ku her dibje; ez ji jin re bi hurmet im j, v yek bi qas ku bi kra arz xwestekn w were, wek hukmek qebl dike. ro j jin, ji bil aliy xwe y cins wek dosteke mirov ji aliy ti mr ve nehatiye pejirandin. Ji bo peydakirina mrek ji v qonax derbasby yan j afirandina mrek bi v away, gaveke bingehn e, bi aliy azadiy ve hatiye avtin. Ez v mijar h j analz bikim hewl bidim h zdetir hrkr li ser rawestim.

Di civaka hiyarerk de mijareke din heye div em bi girng li ser rawestin. Ew j ev e; premrn bi ezmn tecrbe ciwanan bi xwe ve gir didin li ser wan bi awayek zordariy dikin. Di lteratur de ji v rastiy re dibjin; jerontokras. Tecrbe mirov yextiyar pr dike xwed hz, l li aliy din bi prbn re mirov qels hejar dibe. Bi van sedeman, pr mecbr dimnin

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.27

ciwanan bixin xizmeta xwe. Ji bo v yek bidin kirin j bi mejiy ciwanan dilzin. Hem tevgera ciwanan dixin bin dest xwe. Civaka bavikan ji v rastiy hzeke mezin digire. Hz bedena wan weke dixwazin bi kar tnin. Ev hewcehtina ciwanan heta ro j zdetir dewam dike. Serdestiya deoloj tecrbey bi hsan nay ikandin. Xwestina ciwanan a azadiy j bingeh w ji v rastiya drok t. Ji zanyarn ber heta ilimdarn ro saziyn wan, agahiyn wek stratejk nazik bi nav kirine ji ciwanan vedizne. Agahiyn didin, zdetir ji bo tevizandin hewcehtina ciwan e. Yan j dema agahiy didin amran nadin, wek taktkek neguher rveberiy tim ser l digernin. Sstemn zordar poltk n propaganday, deoloj taktk n li ser jin tne meandin, hem ji bo ciwanan j tne ceribandin. Xwesteka ciwanan a azadiy, ne ku ji temen wan t, ji v rewa zordar a civak t. Gotinn mna; xem, bereday, serxwe hwd. ji bo pikxistina ciwanan hatine bi kar ann. Naxwe ti tkiliya w bi rastiy re nnin. Dsa ji bo hza ciwan ber xwe nede sstem nzama serdest zirar nebne, ciwan bi seks re t lebikandin, bi dogmayn or, jiber hik ve t girdan. Ciwantiyeke ber bi azadiy ve ketibe r, zehmete p l were girtin. Li ser ssteman bela her mezin ciwan in. Di tevahiya drok de bi nav perwerd ciwant kirine qurban titn ku aqil j nagire xeyal nayn kirin, bi sera de anne. Di pketina civaka hyarerk de pit jin, v rewa ciwanan roleke diyarker lstiye. Sstema ku ciwan xistin bin dest xwe heta dawiy ji xwe pitrast e. Pit re sstemn civaka dewletparz hatin hemyan bi heman away kirinn xwe li ser ciwanan ferz kirin. Ciwantiyeke mejiy xwe hatibe tevizandin utin, mumkne her kar p b kirin. er j di nav de, her kar zehmet dikare bike. Li rza p her kar xebata zehmet p t kirin. Bi kurt; mirov bi prbn re qels dibe, l bi tecrbeyan dibe xwed hz. Mirovn pr bi hza xwe ya tecrbey qelsiya xwe ya ji prbn ji hol radike, ji bo v yek j hza ciwanan dixin xizmeta xwe. Ev rastiya ku xwe di sstema bavikan de bi rkpk kiriye heta ro dewam dike. Div ez careke din destnan bikim ku ciwan hzeke fizk fade nakin, ew rastiyeke civak ne. awa jint mijareke fizk nne, rastiyeke civak ye, ciwant j bi heman reng ye. Yek ji wezfeyn bingehn ilmn civak ew e ku div dakeve avkaniya van mijaran rastiyn hatine beropakirin belovajkirin sererast bike. Di v arovey de div em li ser mijara zarok slekan j rawest in. Jixwe sstemek ku jin ciwan kirin bin dest xwe, yekser nebe j w zarok gedeyan j bigire bin kontrola xwe. Pir girng e ku mirov, helwestn belovaj yn civaka dewletparz hiyarerk li dij zarok ekere bike. Zarok ji ber rewa dayik mumkn nabe li ser hmn rast perwerd bibne, lewra ev yek tevahiya berg paeroja civak dixe nav derew belovaj dike. Ji bo zarokan sstemeke zordar derewker a perwerd t avakirin. Sstem, bi pir awayn cihreng hewl dide ku zarok h di derg de hewce bike. Gotina; "heft sal ibe, bibe heft sal j w ew be." (kurm r heta pr) v rastiy fade dike. Himbza jiyana azad a civaka xweza ji zarokan re tim wek xeyalek t htin, destr nay dayn ku zarok ti car van xeyalan

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.28

bijn. Yek ji wezfeyn esl ew e ku mirov zarokan bi van xeyaln xwezay bitamijne.

Pwste carek din were destnankirin ku serdestiya sstema bavikan mecbriyet neb. Her wiha derketina v sstem qanneke xweber a saf j nne. Ji ber ku di pkhatina dewletbn dabebna civak de qonaxa bingehn tekl dike, div hrkr li ser were rawestn. Tkiliyn li derdora jin-dayik saz dibin, ji tkiliyn hz otortey wdetir bi pitgiriyeke organk pk tn ev waz tkiliy li gor cewher civaka xwezay ne. Ev waz tkiliyan ep ewt nne. R nade otorteya dewlet. Ji ber ku tkil bi awayek organk pk tn, hewcey bi derew zordariy nne. Ev nuqte ekere dike ka ima dn amanzm bi giran dn mran bye. Wexta mirov ji nz ve li amanzm dinere, bi hsan dibne ku peyek e, t de ji aliy hz ve xwenandan xapandineke xurt heye. Ji bo li ser civaka xwezay ya nim, bi qurnaz otorte were dann, bi nazenn hz mtoloj t amadekirin. aman d ber bi rahbbn oldarbn ve die. Tkiliyn bi piyn pr bavpran re dikevin pvajoya ttfaq. Ji bo serdestiyeke tam hewcey nrvann xurt in. Koma her zde bi hz nrvaniya xwe bawer, hd hd reng yekemn saziya esker digire. Di dest van s bean de her die nirx qabliyet kom dibin. Dora jin-dayik bi qurnaz t valakirin. Nzama malbat ya jin-dayik her ku die dikeve bin kontrol. Jina ber ku li ser mr xwed gotin bi tesr b, hd hd dikeve bin otorteya n. Otorteya her bi hz a yekemn li ser jin hat avakirin ev yek tesaduf nne. Jin hz berdevka civaka organk e. Heta ew li dawiy ney htin sstema bavikan nikare bi ser bikeve. Ji w j wdetir saziya dewlet nay avakirin. Lewra li dawhtina hza jin-dayik qonaxeke stratejk e. Li gor agahiyn bi dest ketine mtolojiya Sumeran; ev pvajo pir dijwar etn derbas dibe. Di dnn yek xweday de fgr jin Llt-Hawa taybetiyn pvajoy bi awayek balk nan didin. Llt jina ser natewne, Hawa j jina teslmby zkir fade dike. Jixwe t ddakirin ku jin ji parsy mr hatiye afirandin ev yek j pvana hewcebn girdana jin ya bi mr ve ekere dike. Li aliy din, di exs Llt de dijnn wek lanet, prasr, prebok, hevala eytn bbext yn li jin hatine kirin, deta xwe li hev rakiandina jin mr spat dike. Bawer, raman anda hezar salan ekere dike. Eger tkna jin ya civak ba ney analzkirin ji hev ney derxistin, w taybetiyn bingehn n anda civaka serdest a mran j rast neyn destnankirin. Dibe ku li ser damezrandina civaka mtiy h ney fikirandin j, l heta damezrandina civak ya mr ney fmkirin, w saziya dewlet j ney analzkirin ji hev ney derxistin. Bi dewlet ve girday, w anda "er" "qtdar" rast neyn bi navkirin. Em li ser mijar hrkr radiwestin, ji ber ku pit re di encama hem ntiyn civak de kesayet-xwedayn xeternak, her cure snor, mtingeh canstendinn bne, div bne zelalkirin. Eger mirov, bi paradigmaya avek proz li laneta mirovatiy -desthilatadariya siyas, dewlet- binere, w wext di zhniyeta mirovatiy de w dij-orea her qirj pk were. Jixwe ya bye j ev e, wek hman pketineke mecbr hatiye nirxandin -markszm j di nav de- wisa

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.29

tgihtin dij-oreeke her xeter e. Eger drok di v arovey de li serad moxila rexnekirin ney xistin, her orea were kirin, w di demeke kin de bibe dij-ore w nikaribe xwe ji v yek xilas bike.

P, civaka xwezay ya chana jin, dre ya ciwan zarokan hat hilweandin. Li ser civakeke n ya hyarerk bi zordar derew (mtolojk) hat avakirin. Bi v pvajoy re di zikhev de dij-oren bingehn qewimn. Xweza hat tarmarkirin her ku mirov li dij xwezay rawestiya. Feraziya, by er nr civak nikare bij, rast nne. Cureyn heywanan n bi got debara xwe nakin, ji yn bi got debara xwe dikin, hezar caran zdetir in. Pir hindik cureyn heywanan xwe bi got xwed dikin. Wexta mirov hrkr li xwezay temae bike, ji bo debar jiyan, pel, pincar nebatek dewlemend heye. Heywan encam pketina nebatan e, yan heywan ji nebatan e. Ev yek li gor rzetkiliya diyalektk e. Ji ber ku heywan destpk heywanek din nne ku bixwe, lewra bi nebatan xwe xwed kiriye. Mirov dikare gotxwarin wek ji r derketin bibne. Eger hem heywanan hevdu bixwarana w wext ti curey heywanan nediman. Jixwe ev, dijber rzika tekamul beridandin ye. Di meyln bingehn n xwezay de her tim ji rderketin dibe. Eger em ji rderketin bikin hm bingehn, ev ji bo kjan cure cins dibe bila bibe, w ew cure cins qir bibe. Em v rastiy bi awayek balk di bi hevremayna hemcinsan de dibnin. Eger her kes bi hemcins xwe re bij yan tkiliyeke homoseks deyne, w xweber daw li koka mirov b. Ev zah ravekirina kurt j pir ba, ji rderketina civak ya li ser hm anda er nrvaniy, li ber avan radixne. Ne ten ji aliy madd ve, anda kutin, ji aliy manew ve j encamn xwe girantir in. Eger komek, kutina heywanan hemcins xwe kiribe wazek jiyan v mecbr bibne -ji bil parastina near- w d her cure makne, amr saziyn er wek xebateke bingehn bimene. Wek saziya bingehn dewlet, wexta xwe ji er re amade bike, w tr kevan, bivir her cure amr er were vedtin pxistin. Civaka bavikan ya ku ji civaka dayikan ya xwezay derket, di drok de ji rderketina her xeter b cewher waz mijok kutinn xeter n di drok de ye, ku heta roja me ya ro t. Ev rew, ne qeder ne j mecbriyet e, tam ji rderketin e. Diibe melkiyeta er, dsa diibe diyalektka mik mar. Ji niha ve, ji teoriyn dewlet re teoriyn "mik-mar" were gotin, nirxandineke nz rastiy ye. Panav gelek zarokan r e, gelek kes xweziya xwe bi rbn tnin. Ez dipirsim; "ji bo k bixwe!"

Di van rojan de ez bi agahgirtineke km hn dibim ku rze filmn "efendiy hungulsk-vegera qiral" deh xelatn Oscar wergirtine. Bi kurt di film de hungulsk qtdar temsl dike div were tinekirin. Tam j filmek chana faraziye ku Emerka ke. Dibe ku maskeya qtdar dikeve ji niha ve tedbrn p tne stendin, an j ji bo hin zdegaviyn globalzm qonaxeke mej tevizandin ye. Pvajoya pkanna paradigmayn n ne, div amadekariyn wan hebin. Zrek in. Ji ber ku ry rastn qtdara klask ekere bibe w ti hza xwe nemne ew j v yek ba dizanin. Hzn serdest n ku chan rve dibin, wek pdiviyeke sereke ya xwedabn -div haya wan

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.30

ji her tit hebe, di Quran de behsa nzkbna xwed bi mirov re t kirin gotina "qas myek nzk e" t bi karann- div kar xwe bqusr bikin, p de bixin.

anda er nrvaniy, qonaxa daw ya bigihj rxistinbneke esker ye. Rxistinbneke esker, endn civaka etnk xwezay belav bike, w p de bie. Rxistinbna li dora jin-dayik, nif, gen, tkiliyn p yn xizimtiy p de dibe, rxistinbna esker j ji mrn xurt n ku ji v tkiliy qut bne pk t. Ekere ye, d ti waza civak ya xweza nikare li dij v hz raweste. Di tkiliyn civak de d zor -ji v re tkiliya meden j t gotin - heye. Xwediy hza zor diyarker in. Bi v away r li ber mulkiyeta taybet j vedibe. Ji lewra t fmkirin ima di bingeh mulkiyet de zor heye. Bi zor zevtkirin ji bo xwedbna milk xwnrijandin, hisa "ezt"y zde xurt dike. Bi bandor hukumkirina ser tkiliyan zor p de die t bi karann. Hukumkirin bi xwe re xwedderketin tne. Di naveroka hukumkirin de xwedderketin tkiliyeke diyalektk e. Di hem nzamn mulk de xwedderketin esas e. Di v pvajoy de d komel, jin, zarok, ciwan, qadn nebat l tne berhevkirin qadn nr l tne kirin, mulk tne dtin. Mr bi hz, bi hem heybeta xwe gaveke pn diavje, d ji qiral-xwedabna w re hindik maye. aman-rahb ji bo amadekirina mtolojiya v pvajoy li ser kar e. Ya div were kirin ew e ku ev pketina muhteem bi hostay di mejiy mirov hukum lkir de were bi cihkirin. er meriyet rewabn, her km bi qas zora hik hewldan huner dixwaze. Div di mejiy mirov de bawer wisa were bi cihkirin, wek qanneke mutleq fm bike. Li gor hem agahiyn sosyolojk, tgna "xweday hukumdar" di v pvajoy de derdikeve. Di baweriya "totem" de ku bi civaka xwezay re heb, hukumkirin neb. Totem wek sembola klan tab ye, proz e. Jiyana klan awa be tgnn sembolzekirin j bi heman rengn e. Bi rxistinkirina jiyan rzikn w, girdaneke xurt heye by wan jiyan nay fikirn. Lewra, totem wek naneya mezin a hebn, dest nay dayn proz e. J re hurmet t kirin, j re rz t girtin. Totem ji heywan, nebat eyayn her bi kr t hilbijartin. Di xwezay de ka i can jiyan dide klan, w j were bawerkirin wek sembol b pejirandin. Bi v away, dn civaka xwezay, bi xwezay re di zikhev de ye. Ne ji bo tirsandin ye, ji bo bi hzkirin ye. Dn exsiyet hz dide.

Di civaka n de totem li dawiy dimne serdema xwed t. Xweday n w totem vere binixumne. Ew ji xweday n re li ser iyan, li bin behran li ezman cihek bigerin. Bi v serdestiya w t destankirin. ewa diibe na n ya efendiyan! Di Tewrat, ncl Quran de navek xwed "Reb" e, bi maneya efend ye. na n xwe dike xweda derdikeve ser dika drok. Yek ji navn din n xwed ku her t zann, "El", "Elohm" e, bi maneya mezinah bilindahiy ye, bavpr x ji nav qebleyan hilt mizgn dike. Bi derketina sstema bavikan, derketina xwedayn n j di hem pirtkn proz de bi awayek balk t ziman. Di lyada Homeros de, di Ramayana Hndiyan de, di Kalavela Fniyan de ev rast her wisa ye. Eger civaka n di mejiy mirov de

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.31

rewatiy nebne, ens xwe y jiyn pir zehmet e. Rveber i be civak y r ve dibe nedabe bawerkirin, nikare demeke dirj bimene. Rola zor di rvebirin de ji bo kliyek ye, l bawer maynde ye. Mnaka drok Sumer ku di v war de yekemn nivsa resen a bi dest ketiye, hrlkolna w gelek balke. Di Sumeran de afirandina xwed harqa ye. Bi taybet hilwena dayik-xwedawend di n de rabn serweriya bavik-xweda cewher hem destanan e. Destan ji ser heta daw bi tkona nanna Enk, Mardk Damat tijne. Pit re ev hem destann dawerivne nav pirtkn proz, hrlkolna wan a sosyolojk agahiyn mezin pk me dikin. B sedem drok ji serdema Sumeran nadin destpkirin. Eger mirov, dnan, destann wjey, huqq, demokras dewlet li gor tabletn Sumeran analz bike, belk j dikare rya sereke ya her nz rastiy ji bo sosyolojiy destnan bike.

Ev dij-orea zhniyeta bavikan, belk j di drok de hewldana her mezin a belovajkirin ji rderxistin ye. Di mejiy civak mirov de wer rehn xwe berdane, em h j nikarin bostek ji bandora w derkevin. Rahbn Sumeran h j hukum li me dikin. Saziyn dewlet yn vedtin xwedayn wek fadeya meriyet li hev ann bi awayek me rve dibin nahlin em avn xwe vekin; li ser dtinn me yn bingehn paradgmayn me hukum dikin. Gotina Albert Einstein a wek "Hza kevneop hnbn, ji parekirina atom zehmetir e." zdetir wek ji bo van tkiliyan hatiye gotin. Wek v gotin aret p kiriye; ma ne h j li welat aristaniy, cih derga dewlet qesrn proz n rahbn Sumeran zgratan, li navbera Dcle-Firat, li Iraq, ji wexta wan vedtinan vir ve, mtinger ern h deng ji wan qut neb li ti pvana mirovatiy nayn, h dewam dikin. Ji lewra civaka bavikan dewletbyn ji bo mirovatiy ne xr, berovaj bela her mezin e. Ev amrn n, w carna mna gulaka agir carnan j mna gulaka berf mezin bibin, hawrdora xwe xira bikin proza prozan chana me w bikin d l jiyan nebe. Ehda Qedm derketina dewlet diibne cinawirek bi nav Levathan. Aliyek Pirtka Proz rastiya mezin tespt kiriye. Serderketina bi Levathan re tim wek fikareke bingehn t destnankirin dibje; eger ev cinawir ney kontrolkirin w "her kes bixwe."

Ev anda civak ku min xwest bi awayek ematk nan bidim, em dikarin bingeh w y drok cografk, her ba li qntara rze iyayn Zagros-Toros detn wan bibnin. Em tra xwe op bermahiyn civaka xwezay ya di navenda w de jin-dayik heb, di dawiya serdema qeay de BZ ji saln 20.000 pve dibnin. Em li ser peykeran, di nzama malbat, ristin, tevin destar de tim opn jin xuya dikin. Naneyn mtiy di karektera ziman de, bi sedema xwedayn destpk xwedawend bn, opn berav n civaka xwezay ya xwe dispre dayik ne.

BZ di saln 4000 de pketina otorteya bavikan xuya dike. Di civaka n de hebna ekser bi hz b ye, zde zde ern qebleyan hene, opn qirkirin st li hevxwarkirin tra xwe xuya dikin. Hebna eran, naneyek e, ka ev

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.32

serdem iqas dijwar derbas bye. Civaka bavikan li wir belav dibe, bi xwe re nbna civak dewletbn tne. Di drok de yekemn dewletn ste BZ di saln 3000 de ava dibin. Mnaka her berav steya rk e. Destana Gilgam di cehwer xwe de destana avabna steya rk ye. Dikare were gotin; orea her mezin a drok, li derdora anda v stey pk hatiye. Hnandina roka nanna-Enk, xwelihevrakiandina civaka bavikan civaka jin-dayik bi zimanek helbestwar y nazenn fade dike. Serdema qehremaniy ku mnakn w di her civak de tne dtin, di destana Gilgam de mnaka w ya ahane yekemn orjn berav e. Em yekemn er bajar barbaran li vir dibnin. Jin h j dr tkn ye. L mr xurt, bi hebna xwe ya esker hd hd civak hn serdestiya xwe dike. Bi hnandin tevna xwe ya deolojk, bi saziyn dn yekemn xanedan qesrn xwe, civaka aristan meden eveq diavje.

C- Civaka dewletparz

Avabna civaka kole

Civaka hiyarerk, xeleka navbera civaka xwezay civaka dewletparz e, ku xwe dispre nan. Yek ji taybetiyn berav n serdem ew e ku otorte hebna esker bi exs snorkir ye. Otorte bi sazbn re vediguhere. Dewlet bi sazbn re dibe otorteyeke temen dirj. Di drok de dewlet belk j saziya her xetere hn j hebnek e, rastiya w ya her km t fmkirin. Ev yek bi sedema naveroka anda w ji temslkirina w ya berjewendiyn cihreng pir celeb e. Her tit derbar dewlet de hatiye gotin hatiye nivsandin, ten dewlet esrarengntir kiriye ji bo ney fmkirin xizmet kiriye. Mirov iqas dewlet ten wek amrek zor bibne a e, ew end mirov dewlet wek otorteyek proz bike, tgn j xizmetek e ji bo veartina rastiy. Analzn li ser dewlet, yek ji wan mijaran e ku sosyoloj h ji bn derneketiye areser nekiriye. Eger mijara dewlet bi awayek berfireh ney areserkirin, w ti nzkbn ji bo pirsgirkan mijarn civak negihjin areseriy. Di v analz tehll de qenaetek min j ew e, ku ez nan bidim, yek ji aiya sereke ya oregerek mna Lenn di analzkirina w ya dewlet de b.

Ji bo rastiya dewlet ba were fmkirin, nuqteyn di v analz de hatine destnankirin pir bi snor km in, div hinek din werin dewlemendkirin. Mnaka Sumeran, bi sedema orjn e wek belgeyn nivsk gihtine me, div em li ber avan bigirin. Wexta fikir saziya dewlet were bi navkirin, div wek titek geh ava dibe geh hildiwee di n de ya n ava dibe ney nirxandin. Hewcey e tgihtinn bi v reng werin terikandin. Dsa, a e, ku mirov dewlet li gor civakan heta li gor drbna cihwaran binirxne behsa gelek dewletan bike. Dibe ku mirov dewlet, wek civakeke di nava civak de, weke di nav civaka yekemn de civaka duyemn, bi gotineke din civaka li jor civaka jr bi nav bike. Nzkbn helwesteke duyemn a dibe ku bi kr were ev e; mirov dikare dewlet wek tgn saz di nav civak de yan j li ser civaka

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.33

jr, wek rastiyeke dam parebn dike, bibne. Helwestek din a temamker; ya rast ew e ku mirov dewlet ne wek her otortey, wek otorteyeke esker-siyas binirxne. Gelek ilimdar, flozof oldaran tgna dewlet rave kirine, l ji ber ku di aroveya bawer berjewendiyn xwe de li daba nertine, nirxandinn wan ji objektvzm gelek dr in. Her weha tim girng dane aliyek dewlet. Wexta zirar daye wan, karbne bi carek lanet l bnin bikevin nav sbjektvzmeke mezin bi tevah hebna rastiy bidin aliyek. oreger j, wexta dewlet xira dike, pir xirab dema ava dike j ba dibnin, yan r li helwesteke exlaq ya sdmend vekiriye. Dewlet amrek wisa y civak ye; kes bi xwe sazmankar berpirsiyar w nebe, kes flozof w nebe, bi cezbeya desthilatiy bi pey bikeve bixwaze bibe xwediy w, wan kesan di xwe re derbas dike, yan wan dike xweda, yan j mha dike. Taybetiyn bi v reng tim nan dide.

Wexta dewlet t bi navkirin, bi piran gotinn wek qiraliyet, cumhriyet, demokras, monar, olgar, dktator, despot, kolet, feodalt, kaptalst, netew, unter, federal hwd. tne bi karann. Ev gotin tgihtina li cewher dewlet zehmetir dikin.

Helwestn Rahbn Sumeran dema ber bi avakirina saziyn mna dewlet ve diin, ji bo em dewlet fm bikin, agahiyn her durust pk dikin. Ber perestgeha bi nav zgrat ava dikin, w ber bi asmanan ve bilind dikin, qat jor ji xweda qat jr j ji ebdn w re tne veqetandin. Ben navber j ji nnern na navn re vedikin. Xan zeviyn li hawrdor bi ser perestgeh ve ne. Teknolojiya xwe ya hilberandin dixin beek perestgeh. Hesabn berhemn bi bereket ba tne kirin. Ekere ye ku ev destpka avakirina civakeke n ye. Di v civaka n de hin aliyn civaka xwezay hin aliyn civaka hiyarerk xuya dikin. Hem ji van civakan hem j titn bi kra avakirina civaka n werin bi kar tnin, pareyn bkr dibin asteng diavjin. Tam mna muhendsn civakeke proz dixebitin. Di destpka avakirin de her kes raz ye. Mna cejin roan be. erxa mezin hatiye dann. Mna bi ava Dcle-Firat were gerandin, di drok de yekem car her zde berhem t stendin. Ma ji mirovatiy re ji v mezintir cejin dibe? Xwedayetiya her mezin, ev nebe, ma ye?

Bguman ev avakirina mezin, hza xwe ji damezrandina ahane ya li qntar iyayn Zagro-Toros digire ku li wir civaka xwezay ya neolotk ava b. Civaka jin-dayik, li qntara van iyan di nava hezar salan de andeke mezin afirand. Amrn hilberandin bi kar ann, nebat berhev kirin, andin kirin, heywan ked kirin xwed kirin. Huner hostahiya rahban j ew b ku karbn ji v jiyan civakeke jor biafirnin bi teknka avdaniy ji tejaneya Dcle-Firat hatin berhemek zde bi dest bixin. Vedtina balk a drok di cewher xwe de wisa pk t. Di pvajoyn pa de li avahiy, qatn n tne zde kirin yan j li ser hmn n lkirina dwaran dubare dibe.

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.34

Mekan cih v civaka jor bajar e. Ji v cih re ku civaka areza, sivl meden j t gotin, bi qas bandora xwe ya li ser mejiy mirov, di waz hilberna madd de j guhertinn mezin n oregerane dike. Ya rastn, li gor civaka xwezay, bingehek mezin ji dij-ore re pk tne. Zhniyeta dewlet-bajr j h nehatiye areserkirin. Sstematka mej, nivs, gelek pe huner p de birine, l bihay i di berdla i de? Gelo orea bajr b, yan j dij-ore b, ev hukum h j girng in, hja ye, mirov hrkr li ser bifikire. Div ney ji brkirin, di ser de dnn mezin n yek xweday, gelek derketin pngavn drok, li dij v avabn hatine pxistin. Cendereya nif mirov xistin ji cennet zdetir diibe cehennem. Ya rastn, bi mnakn gihtine heta roja me ya ro, ekere ye, ji hindik re cennet bi giran ji piraniy re jiyana cehennem aniye. Civaka dewlet-bajr, ji her al ve, di naveroka xwe de bangawaziy ji bo hakmiyet, mulkiyet zordariy dike. Hnkirina mirov civaka xweza ji bo v jiyan hsan nebye. Ji aliyek ve, bi xwedayn xeternak hukum li mejiy mirovn bajr t kirin ji aliy din ve j ev sstem bi pvaneke jneger, jin mna amrek ji rderxistin -fahetiya destpk- pk dike. Tev kontrola rojane, ebdiyet bi van saziyan mumkn gengaz dibe. Her du saz j taybetiyn xwe yn efyonker tevizandin hene.

Zhniyeta avakirin hilberandin ya li dora v civaka orjnal a dewlet-bajr pk hat, di pvajoyn pa de, di hem waran de tim hat xurtkirin. Li Sumeran derketiye wenda nebye. Ya mna xelekan heta roja me ya ro hatiye, avah zhniyeta w ye. Mnakn li steyn Misir, Htt Yewnan, versiyonn hinek cuda yn orjnal in. Bi belgeyn drok j her ku die ispat dibe ku van her s navendan j wek xelekn li pey hev, orjna Sumer esas girtine. Pit van her s xelekan, bi ser wan ve n, Hnd Roma zde dibin. Bi v away gerdn dibe. Ji ber ku armanca me nivsandina drok nne, em li ser van pvajoyan ranewestin. Ya em dixwazin ispat bikin; tenbna dewlet damiyeta w ye. Bi maneya hebn dewlet ten ye, ji aliy dem ve, hebnek her tim di dewlet de xurt e. Mirov nikare ji xwedubarekirin tekraran re bibje; saziya dewlet, helwestek bi v away mijar areser nake. Tekrar tekrar areserkirina heman cewher maney p de nabe. Ten dubare dike.

Em wexta ji nz ve, mnaka Sumer hr bikolin, em bibnin ji destpk ve di civaka dewletparz de du fonksiyon di zikhevdu de dimein. Ya yekemn wek otorte zordar dewlet, ya duyemn j wek nzama hilberandin ya gelemperiy ya hem stey xwed dike dewlet. Ev her du fonksiyonn dewlet, wek du nakokiyn bingehn tim mirov bi xwe re lebikandine. Ne p re dibe, ne j by w dibe. Mna amrek zordariy, saziyek e, xwe l ragirtin zehmet e. L wek amrek hilberandin ewlekariya gelemperiy, saziyek e, dest j nay kirin. Di vir de pirsa li cih a were kirin ev e; gelo ji destpk ve ji bo hilberandin ewlekariya gelemperiy - berjewendiy hevpar n civak - hewcey bi zordar otortey heye, gelo hilberandin ewlekariya gelemperiy ya civak by dewlet nabe? Eger by dewlet dibe, w wext

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.35

wek amrek zor hewcey bi dewlet nne. Jixwe tevahiya mijar di v nuqtey de ye, wek dewlet bi hinek narkotka xistibe nav xwarineke xwe, dibe amr berjewendiyeke mezin werdigere saziyek. Hostatiya nzama dewleta rahban j di v nuqtey de ye, v cudahiya me bal kiand ser, pir ba karbne verin bi v away r li ber bna beeke mijok kurtlxur vekirine. Teorsyenek anarst wek Baknn ku dewlet mna "xerabiyek" mutleq dtiye, dsa j dewlet wek xirabneke mecbr hewcey p heye pejirandiye. Markszm j wek qonaxeke hewcey p heye nirxandiye, l ez di analzn pa de bi berfireh nan bidim ku wek amrek zor zordariy ji bo pketin hewcey p nne dsa xirabiyeke mecbr j nne. Ji ser ve bye bela, h hewce neb pwst j nne, pit re tam dibe komeke cerdevan eteyeke landin. Ji v al ve, diviyab dewlet ji roja destpk ve wek reke civak bihata tecrd tehrkirin bihata avtin. Ev a rast b. Div dewlet wek amrek hilberandin ewlekariya hevpar a civak ney nirxandin, ne ku bi awayek klask dewlet, bi awayek civak wek amrek were bi navkirin rastir e. Em di be p de bi berfireh li ser v avabna civak rawestin her weha em ji v bi navkirina civak re j "demokras" bibjin. Ev nav li cih e, rastir e.

Prototpa demokrasiy, mirov dikare di hyareriya krhat ya civaka xwezay de bibne. Di v kom de ku xwe naspre hilann mulkiyet, ji bo ewlekar rveberiya hevbe jin-dayik premr-xwedtecrbe, hmann bingehn in, hewcey bi wan heye bi kr hatine. Endamn kom bi awayek xweza ji wan re bi hurmet in. L eger ev rew were bi karann, li ser rz hurmeta t nandan otorte, bi krhatin bibe berjewend, amr zor y hewcey p nne, w derkeve hol. Amr zor xwe bi rbazn hilberandina kolektf ewlekariya hevpar vedire, ev yek di cewher hem sstemn zordar mtinger de heye. Saz avahiya her byom a hatiye vedtin ev e. Ev vedtineke wel ye; pa pre hem awayn koletiy, formn dn mtolojiyn xeternak, talan qirkirinn sstematk, ewitandin hilweandin, tn.

Markszm dema derketina v pvajoy rave dike, ji himbza civakeke pave may derketina civakeke p destnan dike di v byer de rola prikiy dide "zor." Ev nirxandina ji aliy me hemyan ve t parvekirin pejirandin, hem tgihtinn me yn dewlet-ore, demokras kirinn me yn alak-rxistin ji bin ve seqet dike. V hevok wek rexne lixwegirtin hn dikarin binirxnin bawer dikim heta niha di v arovey de ti ekola wekhev azadiy nekar v rexney li xwe bigire v helwest li dawiy bihle. Her ekol, tevgera siyas, dewlet terqeta li ser nav gelan bindestan hat avakirin, bi sedema v tgihtina seqet nekarn p li encamn berovaj bigirin.

Kevneopiya dewlet wek amrek zordariy, ji ibandina w ya Leviathan j w were fmkirin, cinawirek e ku ji xwnmij mtingeriy tr nabe. Her hucre anika w bi xwn dij. Em di gelek mnakan de j bibnin, ev cinawir, kesn wek xwediy w xuya dikin j di nav de hebnn xwe yn her bi nirx j

WWW.PIRTUKXANE.ORG

Pag

.36

by teredut mha dike, qurban dide, mna gundorek di ser hem kevneopiyn exlaq yn civak re derbas dibe. Sultanek Osman li ser nav "silameta dewlet" di evek de 17 birayn xwe dixeniqne ew ba dizane li gor pvana amra xwedtiy l dike, tevgeriyaye. Di droka Romay hemy de, di droka ran de, amr zor bi awayek kf t bi karann droka dewletn wan bi hovtiyn bhejmar tijne bi awayek deolojk kamflekirina van kiryarn xwe j wezfe dizanin.

Saziyn civak zhniyeta dewlet reng day, pir girng e, bi awayek hrkr werin kolan. Drketin xerbketina zhniyet ji xwezay, nayetiyn dr aqilan, gelek rxistinn taybet, hem saziyn esker, vedtin cadn v amr zor ne. Ji anda prozkirina xenmet talan bigirin, bi tevah pikdtina xebat, ji tgihtina xwedayek her tim i dixwaze ferman dike heta utobyayn cennet cehennemn sexte, chaneke kurtlxuran a sul