вڲêî²ÜÆ Ð²Üð²äºîàôÂÚ²Ü øðº²Î²î²ðàԲβÜ

úðºÜê¸ðàôÂÚ²Ü Ð²Ø²ä²î²êʲÜàôÂÚàôÜÀ

زð¸àô Æð²ìàôÜøܺðÆ ä²Þîä²ÜàôÂÚ²Ü

ØÆæ²¼¶²ÚÆÜ â²ö²ÜÆÞܺðÆÜ

¼ º Î à ô Ú ò

Զ Ե Կ ՈՒ Յ ՑԶ Ե Կ ՈՒ Յ Ց

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒ ԹՅԱՆ ՔՐԵԱԿԱՏԱՐՈՂԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԴՐՈՒ ԹՅԱՆ ՀԱՄԱՊԱՏԱՍԽԱՆՈՒ ԹՅՈՒ ՆԸ ՄԱՐԴՈՒ ԻՐԱՎՈՒ ՆՔՆԵՐԻ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒ ԹՅԱՆ

ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՉԱՓԱՆԻՇՆԵՐԻՆ

ԵՐԵՎԱՆ 2011

Հիշեցու մՀիշեցու մ

Զեկու յցը պատրաստվել և տպագրվել է ՄԱԶԾ Հայաստանի գրասենյակի «Մարդու իրավու նքների պաշտպանի գրասենյակի կարողու թյու նների հզորացու մ» ծրագրի շրջանակներու մ ՄԱԶԾ ֆինանսական աջակցու թյամբ: Զեկու յցու մ արտահայտված տեսակետները պատկանու մ են հեղինակներին, և պարտադիր չէ, որ արտահայտեն ՄԱԿ-ի, ներառյալ ՄԱԿ-ի Զարգացման ծրագրի տեսակետները:

3

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒ ԹՅՈՒ ՆԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒ ԹՅՈՒ Ն

Ներածու թյու ն.....................................................................................................................................................5Ներածու թյու ն.....................................................................................................................................................5

Գլու խ 1. Դատապարտյալների և կալանավորված անձանց կարգավիճակը և ազատու թյան Գլու խ 1. Դատապարտյալների և կալանավորված անձանց կարգավիճակը և ազատու թյան շրջանակները .....................................................................................................................................................7շրջանակները .....................................................................................................................................................7

1.1 Դատապարտյալներին և կալանավորված անձանց թու յլատրվու մ է այն ամե նը, ինչ արգելված չէ օրենքով.................................................................................................................................7

1.2 Դատապարտյալների իրավու նքների և ազատու թյու նների իրականացման կարգը.....................9

1.3 Դատապարտյալների և կալանավորված անձանց նկատմամբ խոշտանգու մներ կամ անմարդկային վերաբերմու նք ցու ցաբերելու անթու յլատրելիու թյու նը.................................................11

1.4 Անկախ դատաբժշկական հետազոտու թյան իրականացու մը..........................................................14

1.5 Դատապարտյալների անձնական անվտանգու թյան ապահովու մը................................................15

1.6 Դատապարտյալների անվտանգու թյան ապահովման մի ջոցները ՀՀ քրեական դատավարու թյու նու մ ......................................................................................................................................18

1.7 Դատարանու մ դատապարտյալների հեռահարցաքննու թյու նը........................................................22

Գլու խ 2. Դատական վերահսկողու թյու նը դատապարտյալներին և կալանավորված անձանց Գլու խ 2. Դատական վերահսկողու թյու նը դատապարտյալներին և կալանավորված անձանց պահելու վայրերի գործու նեու թյանպահելու վայրերի գործու նեու թյան օրինականու թյան նկատմամբ.......................................................24օրինականու թյան նկատմամբ.......................................................24

Գլու խ 3. Հասարակական վերահսկողու թյու նը դատապարտյալներին և կալանավորված անձանց Գլու խ 3. Հասարակական վերահսկողու թյու նը դատապարտյալներին և կալանավորված անձանց պահելու վայրերի գործու նեու թյան օրինականու թյան նկատմամբ.......................................................31պահելու վայրերի գործու նեու թյան օրինականու թյան նկատմամբ.......................................................31

3.1 Հասարակական վերահսկողու թյան սոցիալ-իրավական նախադրյալները և կարևորու թյու նը............................................................................................................................................31

3.2 Հասարակական վերահսկողու թյան առկա կառու ցակարգերի գործու նեու թյան արդյու նավետու թյու նը...................................................................................................................................36

Գլու խ 4. Պատասխանատվու թյան մի ջոցների կիրառու մը կալանավորված անձանց և Գլու խ 4. Պատասխանատվու թյան մի ջոցների կիրառու մը կալանավորված անձանց և ազատու թյու նից զրկված դատապարտյալների նկատմամբ....................................................................42ազատու թյու նից զրկված դատապարտյալների նկատմամբ....................................................................42

4

ՀԱՊԱՎՈՒ ՄՆԵՐԻ ՑԱՆԿ ՀԱՊԱՎՈՒ ՄՆԵՐԻ ՑԱՆԿ

Միավորված ազգերի կազմակերպու թյու ն ՄԱԿ

Եվրոպայի խորհու րդ ԵԽ

Խոշտանգու մների կանխագելման կոմի տե ԽԿԿ

Մարդու իրավու նքների և հիմնարար ազատու թյու նների

պաշտպանու թյան մասին եվրոպական կոնվենցիա Եվրոպական կոնվենցիա

Մարդու իրավու նքների եվրոպական դատարան Եվրոպական դատարան

«Ձերբակալված և կալանավորված անձանց

պահելու մասին» ՀՀ օրենք` Օրենք

ՀՀ կառավարու թյան 2006 թվականի օգոստոսի 3-ի

«Հայաստանի Հանրապետու թյան արդարադատու թյան

նախարարու թյան քրեակատարողական ծառայու թյան

կալանավորվածներին պահելու վայրերի և ու ղղիչ

հիմնարկների ներքին կանոնակարգը հաստատելու

մասին» N 1543-Ն որոշու մ ԱՆ կանոնակարգ

ՀՀ կառավարու թյան 2008 թվականի մայիսի 22-ին`

«Հայաստանի Հանրապետու թյան պաշտպանու թյան

նախարարու թյան կայազորային կարգապահական

մե կու սարանների ներքին կանոնակարգը

հաստատելու մասին» N 595-Ն որոշու մը ՊՆ կանոնակարգ

Քրեակատարողական հիմնարկ ՔԿՀ

5

Ներածու թյու նՆերածու թյու ն

Ա) Զեկու յցի արդիականու թյու նը և առարկանԱ) Զեկու յցի արդիականու թյու նը և առարկան Հայաստանի Հանրապետությունում իրականացվող բարեփոխումների հիմնական

նպատակներից մեկը մարդու իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանության` միջազգային

իրավունքի հանրաճանաչ սկզբունքներին ու նորմերին համապատասխանող կառուցակարգերի հիմնումն է: Խոսքը հատկապես վերաբերում է ազատությունից զրկված անձանց իրավունքների

ապահովման գործուն երաշխիքներ սահմանելուն: Ընդ որում, նշված անձինք հենց ազատությունից զրկված լինելու արդյունքում է, որ իրավունքների խախտման տեսանկյունից առավել խոցելի վիճակում են գտնվում:

Նշված գործընթացն է´լ ավելի արժևորող գործոն պետք է համարել Հայաստանի

Հանրապետու թյան կողմի ց հիշյալ ոլորտու մ առկա մի ջազգային-իրավական ակտերի

վավերացու մը, ինչի արդյու նքու մ դրանցով նախատեսված իրավական արժեհամակարգը պետք է կանխորոշի ՀՀ իրավական համակարգի հետագա զարգացու մը: Ընդ որու մ, դա հավասարապես

վերաբերու մ է այդ ակտերով սահմանված պահանջներն ինչպես ՀՀ օրենսդրու թյան մե ջ, այնպես

էլ իրավակիրառական պրակտիկայու մ արտացոլելու ն:

Խոսքը, մասնավորապես, մի ջազգային-իրավական այնպիսի փաստաթղթերի մասին է,

ինչպիսիք են` Քաղաքացիական և քաղաքական իրավու նքների մասին մի ջազգային դաշնագիրը,

Մարդու իրավու նքների և հիմնարար ազատու թյու նների պաշտպանու թյան մասին եվրոպական

կոնվենցիան, ՄԱԿ-ի Խոշտանգու մների և այլ դաժան, անմարդկային կամ արժանապատվու թյու նը

նվաստացնող վերաբերմու նքի կամ պատժի դեմ կոնվենցիան, այդ կոնվենցիայի կամընտիր

արձանագրու թյու նը, ՄԱԿ-ի բանտարկյալների հետ վարվեցողու թյան նվազագու յն ստանդարտ կանոնները, Եվրոպական բանտային կանոնները, Վերանայված բանտային կանոնները և այլն:

Քննարկվող ոլորտի համար ելակետային նշանակու թյու ն ու նեն նաև Մարդու իրավու նքների եվրոպական դատարանի դատական ակտերը, ԵԽ-ի, ՄԱԿ-ի և մի ջազգային մի շարք այլ կազմակերպու թյու նների հանձնարարականներն ու ու ղեցու յցները:

Ի կատարու մն նշված մի ջազգային փաստաթղթերով ստանձնած պարտավորու թյու նների` Հայաստանի Հանրապետու թյու նն ընդու նել է այնպիսի համապարփակ ներպետական իրավական ակտեր, որոնց հիման վրա ձևավորվել է երկրի քրեակատարողական համակարգը: Դրա հետ մե կտեղ որոշակի իրավական կանոնակարգման են ենթարկվել հանցագործու թյան համար դատարանի դատավճռով ազատու թյու նից զրկելու հետ կապված պատիժների դատապարտված, ինչպես նաև քրեական գործով վարու յթի շրջանակներու մ նախնական կալանքի տակ գտնվող անձանց պահելու պայմանները, հարկադրանքի այդ մի ջոցների կրման ընթացքու մ նրանց իրավու նքներն ու պարտականու թյու նները, վերջիններիս իրավու նքների պաշտպանու թյան և պարտականու թյու նների կատարու մն ապահովելու կառու ցակարգերը:

Հատկապես արդիական է նաև քրեակատարողական նորմե ր պարու նակող օրենքների և իրավական այլ ակտերի կիրառման հարցը, այդ ընթացքու մ մարդու իրավու նքների և օրինական շահերի ապահովման հետ կապված խնդիրների վերհանու մն ու լու ծու մը:

Այս կապակցու թյամբ հայտնի է, որ ինչպես կալանավորված անձինք, այնպես էլ դատապարտյալներն օժտված են սահմանադրական և մի ջազգային մի շարք իրավու նքներով (քաղաքացիական, քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական, մշակու թային և այլն): Սու յն հետազոտու թյան շրջանակներու մ ու սու մնասիրվել են կալանավորված անձանց ու դատապարտյալների քաղաքացիական իրավու նքների պաշտպանու թյան հետ կապված հիմնախնդիրները:

6

Հետազոտու թյու նն իրականացվել է ՄԱԿ-ի զարգացման ծրագրի օժանդակու թյամբ` մարդու իրավու նքների պաշտպանու թյան մի ջազգային չափանիշներին ՀՀ քրեակատա րողա-կան օրենսդրու թյան համապատասխանու թյու նը վերլու ծելու գործու մ ՀՀ մարդու իրավու նքների պաշտպանին աջակցելու նպատակով:

Բ) Մեթոդաբանու թյու ն Բ) Մեթոդաբանու թյու ն

Հետազոտու թյու նն իրականացվել է փաստաթղթերի ու սու մնասիրու թյան և շահագրգիռ սու բյեկտների հետ հանդիպու մներ կազմակերպելու եղանակով:

Սու յն զեկու յցի շրջանակներու մ, մասնավորապես, իրականացվել է այնպիսի փաստաթղթերի և տվյալների աղբյու րների հետազոտու թյու ն, ինչպիսիք են`

- Քաղաքացիական և քաղաքական իրավու նքների մասին մի ջազգային դաշնագիը, Եվրոպական կոնվենցիան և մի ջազգային-իրավական այլ ակտեր,

- տարբեր մի ջազգային կազմակերպու թյու նների, այդ թվու մ` ՄԱԿ-ի, ԵԽ-ի, ԽԿԿ-ի կողմի ց ՀՀ վերաբերյալ ընդու նված հանձնարարականները, զեկու յցները և դրանց կապակցու թյամբ ՀՀ իրավասու մարմի նների ձեռնարկած մի ջոցները,

- քրեակատարողական հարաբերու թյու ններ կարգավորող ՀՀ օրենսդրու թյու նը,

- ՀՀ իրավակիրառական պրակտիկան,

- ՀՀ մարդու իրավու նքների պաշտպանի տարեկան և արտահերթ զեկու յցները, ինչպես նաև վերջինիս աշխատակազմի տեղեկատվական բազան,

- իրավապաշտպան հասարակական կազմակերպու թյու նների տեղեկատվական բազան,

- օտարերկրյա պետու թյու նների` քրեակատարողական նորմե ր պարու նակող իրավական ակտերը,

- համապատասխան ոլորտի հայրենական և արտասահմանյան դոկտրինալ աղբյու րները:

Այս կապակցու թյամբ հանդիպու մներ են կազմակերպվել հետևյալ մարմի նների և կազմակերպու թյու նների ներկայացու ցիչների հետ.

ՀՀ գլխավոր դատա խազու թ յու ն, ՀՀ արդարադատու թյան նախարարու թյու ն, ՀՀ մարդու իրավու նքների պաշտպանի աշխատակազմ, ՀՀ դատական դեպար տամե նտ, ՀՀ փաստաբանների պալատ, Իրավապաշտպան հասարակական կազմակեր պու թյու ն ներ (Հայաստանի

Հելսինկյան կոմի տե, Քաղաքացիական հասարակու թյան ինստիտու տ, Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակ և այլն),

Երևանի պետական համալսարանի իրավագիտու թ յան ֆակու լտետի քրեական իրավու նքի, ինչպես նաև քրեական դատավարու թյան և կրիմի նալիստիկայի ամբիոններ:

7

Գլու խ 1. Դատապարտյալների և կալանավորված անձանց Գլու խ 1. Դատապարտյալների և կալանավորված անձանց կարգավիճակը և ազատու թյան շրջանակներըկարգավիճակը և ազատու թյան շրջանակները

1.1 Դատապարտյալներին և կալանավորված անձանց 1.1 Դատապարտյալներին և կալանավորված անձանց թու յլատրվու մ է այն ամե նը, ինչ արգելված չէ օրենքովթու յլատրվու մ է այն ամե նը, ինչ արգելված չէ օրենքով

Իրավահարաբերու թյան սու բյեկտների վարքագծի, գործողու թյու նների ազատու թյան

շրջանակները որոշվու մ են սահմանադրական երկու հիմնական կարգախոսով` «թու յլատվու մ է այն ամե նը, ինչ արգելված չէ օրենքով» և «թու յլատրվու մ է այն, ինչ սահմանված է օրենքով»: Նշված կարգախոսներն ամրագրված են սահմանադրորեն: Այսպես, ՀՀ Սահմանադրու թյան 5-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմի ններն ու պաշտոնատար անձինք իրավասու են կատարելու մի այն այնպիսի գործողու թյու ններ, որոնց համար լիազորված են Սահմանադրու թյամբ կամ օրենքներով, իսկ 42-րդ հոդվածու մ ու ղղակիորեն ամրագրված է, որ յու րաքանչյու ր ոք ազատ է` կատարելու այն, ինչ արգելված չէ օրենքով, և չի խախտու մ այլոց իրավու նքներն ու ազատու թյու նները: Ոչ ոք չի կարող կրել այնպիսի պարտականու թյու ններ, որոնք սահմանված չեն օրենքով: Նշված սահմանադրական նորմե րից հստակ բխու մ է, որ պետական մարմի նների և դրանց պաշտոնատար անձանց պարագայու մ կիրառելի է «թու յլատրելի է այն ամե նը, ինչ սահմանված է օրենքով», իսկ պաշտոնատար անձ չհանդիսացող մարդու համար` «թու յլատրվու մ է այն ամե նը, ինչ արգելված չէ օրենքով»: Հասկանալի է, որ առաջին սկզբու նքը սահմանափակու մ է պաշտոնատար անձի գործողու թյու նների ազատու թյու նը. եթե վարքագծի որևէ տարբերակ օրենքով սահմանված չէ, ապա պաշտոնատար անձն իրավասու չէ կատարել տվյալ գործողու թյու նը, մի նչդեռ երկրորդ կարգախոսը մարդու ն տալիս է ազատու թյան առավել լայն շրջանակ. մարդը կարող է կատարել ցանկացած գործողու թյու ն, եթե դա արգելված չէ օրենքով կամ` եթե դրանով չեն խախտվու մ այլոց իրավու նքներն ու ազատու թյու նները:

Դատապարտյալների համար գործո±ւմ է արդյոք «թու յլատրվու մ է այն ամե նը, ինչ արգելված չէ օրենքով» սահմանադրական սկզբու նքը: ՄԱԿ-ի` 1990թ. դեկտեմբերի 14-ի` Ազատազրկվածների հետ վարվեցողու թյան հիմնական սկզբու նքների 5-րդ կետու մ նշված է, որ ազատազրկվածներն օգտվու մ են Մարդու իրավու նքների համընդհանու ր հռչակագրու մ, Տնտեսական, սոցիալական և մշակու թային իրավու նքների մասին մի ջազգային դաշնագրու մ, Քաղաքացիական և քաղաքական իրավու նքների մասին մի ջազգային դաշնագրու մ և դրանց կից արձանագրու թյու ններու մ, ինչպես նաև ՄԱԿ-ի այլ պակտերու մ արտացոլված մարդու բոլոր իրավու նքներից և հիմնական ազատու թյու ններից1:

Քրեակատարողական օրենսգրքի 12-րդ հոդվածի 1-ին մասու մ թվարկված են դատապարտյալի իրավու նքները, իսկ 2-րդ մասու մ նշված է, որ դատապարտյալին կարող են վերապահվել օրենքով սահմանված այլ իրավու նքներ: Օրենքի` կալանավորված անձանց իրավու նքները սահմանող 13-րդ հոդվածով կալանավորված անձանց վերապահվու մ են օրենքով սահմանված այլ իրավու նքներ (3-րդ մաս, նու յնը վերաբերու մ է նաև ձերբակալվածներին): Նշված իրավական նորմե րից բխու մ է, որ դատապարտյալների կամ կալանավորված անձանց թու յլատրելի վարքագիծը կարող է սահմանվել մի այն օրենքով: Այլ կերպ ասած` դատապարտյալները և կալանավորված անձինք օժտված են այնպիսի իրավու նքներով, որոնք սահմանված են օրենքով: Այդ անձանց իրավական

1 Տե´ս Стандартные минимальные правила ООН в отношении мер, не связанных с тюремным заключением. Приняты Резолюцией #45.110 ООН от 14 декабря 1990 г. Генералной Ассамблеей. В кн. Вопросы уголовного процесса в международных актах. Уфа, РИО БашГУ, 2007:

8

կարգավիճակի հիմքու մ նշված սկզբու նքի ներդրմամբ նենգափոխվու մ է դատապարտյալի` որպես պաշտոնատար անձ չհանդիսացող մարդու սահմանադրական կարգավիճակի փիլիսոփայու թյու նը: Ազատու թյու նից զրկված անձին վերապահել բացառապես օրենքով սահմանված վարքագծի հնարավորու թյու ն, նշանակու մ է, դատապարտյալին կամ կալանավորված անձին ազատու թյան շրջանակների ու րվագծման տեսանկյու նից հավասարեցնել պետական մարմի նների պաշտոնատար անձանց:

Կարծու մ ենք, որ ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքով, ինչպես նաև Օրենքով, պետք է հստակ սահմանվեն այն արգելքները և պարտականու թյու նները, որոնք համարվու մ են դատապարտյալի կամ կալանավորված անձի ակտիվ և պասիվ վարքագծի պարտադիր սահմանաչափը, իսկ այդ արգելքների և պարտականու թյու նների շրջանակներից դու րս` դատապարտյալի վարքագծի հիմքու մ պետք է ընկած լինի «թու յլատրվու մ է այն ամե նը, ինչ արգելված չէ օրենքով» սկզբու նքը: Օրինակ` Քրեակատարողական օրենսգրքի 11-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն` դատապարտյալն իր իրավու նքները, ազատու թյու նները և պարտականու թյու ններն իրականացնելիս չպետք է խախտի պատիժը կրելու կարգն ու պայմանները, ինչպես նաև ոտնահարի այլ անձանց իրավու նքները կամ օրինական շահերը:

Եզրակացու թյու նԵզրակացու թյու ն

1. Քրեակատարողական օրենսգրքի 12-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, ինչպես նաև Օրենքի 13-րդ հոդվածի 3-րդ մասը հակասու մ են ՀՀ Սահմանադրու թյան 42-րդ հոդվածին, ու ստի Մարդու իրավու նքների պաշտպանին առաջարկու մ ենք վերացական սահմանադրական վերահսկողու թյան շրջանակներու մ դիմե լ ՀՀ Սահմանադրական դատարան` հիշատակված օրենսդրական ակտերի նշված դրու յթների սահմանադրականու թյան հարցով:

2. ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 12-րդ հոդվածի 2-րդ մասը շարադրել հետևյալ խմբագրու թյամբ. «Դատապարտյալն ազատ է կատարելու այն, ինչ արգելված չէ օրենքով և չի խախտու մ այլոց իրավու նքները և ազատու թյու նները»: Օրենքի 13-րդ հոդվածի 3-րդ մասը շարադրել հետևյալ խմբագրու թյամբ. «Ձերբակալված կամ կալանավորված անձն ազատ է կատարելու այն, ինչ արգելված չէ օրենքով և չի խախտու մ այլոց իրավու նքները և ազատու թյու նները»:

9

1.2 Դատապարտյալների իրավու նքների և ազատու թյու նների 1.2 Դատապարտյալների իրավու նքների և ազատու թյու նների իրականացման կարգըիրականացման կարգը

Քրեակատարողական օրենսգրքի 11-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն` «Դատապարտյալի իրավու նքները, ազատու թյու նները և պարտականու թյու ններն իրականացնելու կարգը սահմանվու մ է սու յն օրենսգրքով, ինչպես նաև ու ղղիչ հիմնարկների ներքին կանոնակարգով»: Ինչպես նկատու մ ենք, Քրեակատարողական օրենսգիրքը սահմանու մ է, որ դատապարտյալների իրավու նքների և պարտականու թյու նների իրականացման կարգը սահմանվու մ է ու ղղիչ հիմնարկի ներքին կանոնակարգով: Ըստ Քրեակատարողական օրենսգրքի 72-րդ հոդվածի 3-րդ մասի` «Ուղղիչ հիմնարկների ներքին կանոնակարգը սահմանվու մ է սու յն օրենսգրքով և Հայաստանի Հանրապետու թյան կառավարու թյան կողմի ց»: Ըստ այդմ` ՀՀ կառավարու թյու նը 2006 թվականի օգոստոսի 3-ին ընդու նել է ԱՆ կանոնակարգը, իսկ 2008 թվականի մայիսի 22-ին` ՊՆ կանոնակարգը: Նշված կանոնակարգերի հաստատու մը ՀՀ Սահմանադրու թյան տեսանկյու նից գտնվո±ւմ է արդյոք գործադիր իշխանու թյան մարմի նների իրավասու թյան ներքո:

ՀՀ Սահմանադրու թյան 83.5-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն` բացառապես Հայաստանի Հանրապետու թյան օրենքներով են սահմանվու մ ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց իրավու նքներն իրականացնելու և պաշտպանելու պայմանները և կարգը: Ինչպես տեսնու մ ենք, ՀՀ Սահմանադրու թյան 83.5-րդ հոդվածով ու ղղակիորեն սահմանված է, որ ֆիզիկական անձանց իրավու նքների իրականացման կարգը սահմանվու մ է բացառապես օրենքով, իսկ իրականու մ` դատապարտյալների իրավու նքների, պարտականու թյու նների իրականացման կարգը սահմանվել է հենց գործադիր իշխանու թյան մարմի նների կողմի ց, մասնավորապես` ՀՀ կառավարու թյան հաստատած` ու ղղիչ հիմնարկի ներքին կանոնակարգով: Այս պարագայու մ պարզ է դառնու մ, որ ու ղղիչ հիմնարկի ներքին կանոնակարգու մ հիշյալ նորմե րի առկայու թյու նը հակասու մ է ՀՀ Սահմանադրու թյան 83.5-րդ հոդվածին2:

Բացի այդ, ՀՀ Սահմանադրու թյան 83.5-րդ հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն` բացառապես Հայաստանի Հանրապետու թյան օրենքներով են սահմանվու մ ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց իրավու նքների և ազատու թյու նների սահմանափակու մները, նրանց պարտականու թյու նները, ինչպես նաև պատասխանատվու թյան տեսակները, չափը, պատասխանատվու թյան ենթարկելու կարգը, հարկադրանքի մի ջոցներն ու դրանք կիրառելու կարգը:

Մինչդեռ ինչպես ԱՆ, այնպես էլ ՊՆ կանոնակարգերի բովանդակու թյան ու սու մնասիրու թյու նը թու յլ է տալիս եզրակացնել, որ դրանցով սահմանված են դատապարտյալների և կալանավորված անձանց պարտականու թյու ններ, նախատեսված է վերջիններիս իրավու նքների սահմանափակման, ինչպես նաև նրանց նկատմամբ հարկադրանքի կիրառման հնարավորու թյու ն (այս մասին առավել մանրամասն կխոսվի սու յն վերլու ծու թյան հետագա շարադրանքու մ):

Դատապարտյալների ու կալանավորվածների պարտականու թյու նները, նրանց նկատմամբ

2. 2009 թվականի հու լիսի 24-ի որոշմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն անդրադարձել է նման մի հարցի: Նշված գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանը մե կնաբանել է ՀՀ Սահմանադրու թյան 83.5-րդ և «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 9-րդ հոդվածները: ՀՀ վճռաբեկ դատարանի որոշման համաձայն` նշված հոդվածների վերլու ծու թյու նից հետևու մ է, որ ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց իրավու նքների և ազատու թյու նների սահմանափակու մները, ինչպես նաև նրանց պարտականու թյու նները սահմանվու մ են մի այն օրենքով, իսկ ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց իրավու նքների և պարտականու թյու նների իրականացու մը կանոնակարգող կանոններ, կարգեր կամ տեխնիկական նորմե ր օրենքով ու ղղակիորեն նախատեսված չլինելու դեպքու մ դրանք կարող են նախատեսվել իրավական այլ ակտերով: Սանիտարական նորմե րի և կանոնների կատարման պարտականու թյու նը, ինչպես նաև նման նորմե րն ու կանոններն իրավական այլ ակտերով նախատեսելու հնարավորու թյու նն ու ղղակիորեն սահմանված է օրենքով, հետևաբար` անհիմն է դատարանի հետևու թյու նն այն մասին, որ սանիտարական կանոնները հաստատվել են «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 19-րդ հոդվածի 6-րդ մասի և ՀՀ Սահմանադրու թյան 83.5-րդ հոդվածի պահանջների խախտմամբ:

10

արգելքները կարող են սահմանվել բացառապես օրենքով: Օրինակ` թեև ԱՆ կանոնակարգի 20-րդ կետու մ նշված է, որ կալանավորված անձանց և դատապարտյալների պարտականու թյու նները սահմանվու մ են օրենքով, սակայն նու յն այդ կանոնակարգի 22-րդ կետու մ նշված է, որ դատապարտյալը պարտավոր է հագու ստի վրա (վերնազգեստի վերին ձախ հատվածու մ) կրել մի ասնական նմու շի անվանական կրծքանշան (90մմ x 55մմ չափսի), բացառու թյամբ` անչափահաս դատապարտյալների կամ բաց տիպի ու ղղիչ հիմնարկու մ պատիժը կրող դատապարտյալների: Ինչպես նկատու մ ենք, կանոնակարգով դատապարտյալի վրա դրվու մ է պարտականու թյու ն:

Վերոգրյալից բացի, ԱՆ կանոնակարգի 23-րդ կետու մ, ինչպես նաև ՊՆ կանոնակարգի 28-րդ կետով դատապարտյալների և կալանավորված անձանց համար արգելքների ձևով սահմանված են պարտականու թյու ններ` պասիվ վարքագիծ դրսևորելու վերաբերյալ:

Օրինակ` համաձայն ԱՆ կանոնակարգի 23-րդ կետի` կալանավորված անձին կամ դատապարտյալին արգելվու մ է. 1) իր մոտ ու նենալ կամ խցու մ պահել կանոնակարգով արգելված առարկաներ, իրեր և սննդամթերք. 2) խցի կամ զբոսանքի վայրի սահմաններից դու րս նետել որևէ իր կամ վերցնել այդ տարածքու մ հայտնաբերված իրը. 3) կիպ մոտենալ խցի կամ կացարանի դռան դիտանցքին և փակել այն, կատարել խցու մ գտնվող անձանց վարքագծի նկատմամբ հսկողու թյու ն իրականացնելու ն խոչընդոտող այլ գործողու թյու ններ. 4) փչացնել կալանավորվածներին պահելու վայրի կամ ու ղղիչ հիմնարկի` օգտագործման համար տրված իրերը, պատերի վրա նշու մներ կամ գրառու մներ անել, նկարել, թղթեր փակցնել, վն ասել իրավական ակտերից կատարված և փակցված քաղվածքները, տեղեկատվու թյան նպատակով փակցված ցու ցանակները. 5) օգտվել ինքնաշեն էլեկտրասարքերից, սարքավորու մներից և այլն:

Մեջբերված իրավական դրու յթները պետք է սահմանվեն մի այն օրենքով` ելնելով դրանք ՀՀ Սահմանադրու թյանը համապատասխանեցնելու անհրաժեշտու թյու նից:

Եզրակացու թյու նԵզրակացու թյու ն

Դատապարտյալների և կալանավորված անձանց իրավու նքների իրականացման, պարտականու թյու նների կատարման կարգը, ինչպես նաև իրավական արգելքները պետք է սահմանվեն բացառապես օրենքով:

11

1.3 Դատապարտյալների և կալանավորված անձանց 1.3 Դատապարտյալների և կալանավորված անձանց նկատմամբ խոշտանգու մներ կամ անմարդկային նկատմամբ խոշտանգու մներ կամ անմարդկային վերաբերմու նք ցու ցաբերելու անթու յլատրելիու թյու նըվերաբերմու նք ցու ցաբերելու անթու յլատրելիու թյու նը

Խոշտանգու մներ գործադրելու դեպքերի համե մատական վերլու ծու թյու նը ցու յց է տալիս, որ խոշտանգման զոհ են դառնու մ հատկապես ՔԿՀ-ներու մ պատիժ կրող դատապարտյալները, ինչպես նաև կալանքի տակ գտնվող անձինք: ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 6-րդ հոդվածը սահմանու մ է մարդասիրու թյան սկզբու նքը և ամրագրու մ, որ դատավճռի հիման վրա ազատու թյու նից զրկված ոչ մի անձ չպետք է ենթարկվի խոշտանգու մների կամ այլ դաժան, անմարդկային կամ արժանապատվու թյու նը նվաստացնող վերաբերմու նքի կամ պատժի: Համանման բովանդակու թյամբ իրավական նորմ է սահմանված նաև Օրենքի 2-րդ հոդվածու մ:

Միջազգային մի շարք փաստաթղթերու մ նու յնպես հատու կ ընդգծվու մ է ազատու թյու նից զրկված անձանց պահելու վայրերու մ գտնվող անձանց խոշտանգու մների ենթարկելու արգելքի մասին (Եվրոպական կոնվենցիա, Խոշտանգու մների և այլ դաժան, անմարդկային կամ արժանապատվու թյու նը նվաստացնող վերաբերմու նքի ու պատժի ձևերի դեմ կոնվենցիա և այլն):

Ազատու թյու նից զրկված անձանց խոշտանգու մների ենթարկելու դեպքերի բացահայտման, մե ղավորներին պատասխանատվու թյան ենթարկելու առու մով կարևոր նշանակու թյու ն ու նի խոշտանգու մների մասին հաղորդու մների պատշաճ քննու թյան, անկախ ու անկողմն ակալ դատաբժշկական հետազոտու թյու նների իրականացման կառու ցակարգերի առկայու թյու նը:

Միջազգային մի շարք փաստաթղթերով պետու թյու ններին խորհու րդ է տրվու մ սահմանել ձերբակալվածների, կալանավորվածների և ազատազրկման դատապարտված անձանց բողոքների անհապաղ քննու թյան համապատասխան ընթացակարգեր3, քննարկել ազատազրկման վայրերու մ և նախնական կալանքի պայմաններու մ խոշտանգու մների մասին հայտարարու թյու նների քննու թյան ներպետական համակարգերի ստեղծման հարցը, աջակցել անկախ դիտորդներին ազատազրկման վայրեր այցելելիս4, երաշխավորել խոշտանգման մասին հայտարարու թյու ն անող անձի, վկաների պաշտպանու թյու նը և այլն:

Դատապարտյալների նկատմամբ խոշտանգու մ կիրառելու մասին հաղորդու մների քննու թյան Դատապարտյալների նկատմամբ խոշտանգու մ կիրառելու մասին հաղորդու մների քննու թյան կառու ցակարգերըկառու ցակարգերը

Դատապարտյալների իրավու նքների պաշտպանու թյու նն ապահովելու համար կարևոր է, թե նրանց նկատմամբ ՔԿՀ-ի աշխատողների կողմի ց բռնու թյու ններ կիրառելու մասին դիմու մները, բողոքները քննու թյան առնելու ինչպիսի ներպետական կառու ցակարգեր են նախատեսված:

Գործնականու մ, դատապարտյալների նկատմամբ խոշտանգու մներ կամ անօրինական այլ մի ջոցներ կիրառելու վերաբերյալ դիմու մ-բողոք ստանալով` ՀՀ արդարադատու թյան նախարարը դիմու մու մ բարձրացված հարցերը պարզելու նպատակով, որպես կանոն, նշանակու մ է այսպես կոչված` «ծառայողական քննու թյու ն»: Օրինակ`, ՀՀ ԱՆ «Երևան-Կենտրոն» ՔԿՀ-ու մ պահվող Գ.Բ.-ի նկատմամբ անվտանգու թյան աշխատողների կողմի ց բռնու թյու ն կիրառելու հայտարարու թյան կապակցու թյամբ մի նչև քրեական ·ործի հարու ցու մը ՀՀ արդարադատու թյան նախարարի 25.04.2007թ. հրամանով նշանակվել է ծառայողական քննու թյու ն, որով չի հաստատվել Գ.Բ.-ի նկատմամբ բռնու թյու ն գործադրելու և նրան մարմնական վն ասվածք պատճառելու հանգամանքը5:

3. Տե´ս Выводы и рекомендации Комитета ООН против пыток по второму периодическому докладу Российской Федерации А/52/44 от 14 ноября 1996 г., пп. 31-43.

4. Տե´ս Committee against torture. 7-th session 6 – 24 November 2006.

5. Տե´ս Խոշտանգու մների և այլ դաժան, անմարդկային կամ արժանապատվու թյու նը նվաստացնող վերաբերմու նքի ու պատժի այլ ձևերի դեմ Կոնվենցիա (դատական կիրառման խնդիրներ): Երևան, 2008:

12

Խոշտանգու մների մասին հայտարարու թյու նների պատշաճ քննու թյան պահանջն ի սկզբանե վտանգված է, եթե խոշտանգու մների մասին հայտարարու թյու նը քննվու մ է նու յն այն գերատեսչու թյան շրջանակներու մ, որի պաշտոնատար անձի կողմի ց թու յլ է տրվել ենթադրյալ խոշտանգու մը: Խոշտանգու մների հնարավոր կիրառման վերաբերյալ հայտարարու թյու նների պատշաճ քննու թյան կարևորու թյան մասին ընդգծվել է նաև մի ջազգային կազմակերպու թյու նների կողմի ց ընդու նված փաստաթղթերու մ: Մասնավորապես, խոսքը վերաբերու մ է այնպիսի փաստաթղթերի, ինչպիսիք են ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի կողմի ց ընդու նված Խոշտանգու մների և այլ դաժան, անմարդկային կամ արժանապատվու թյու նը նվաստացնող վերաբերմու նքի կամ պատժի արդյու նավետ քննու թյան և փաստաթղթավորման սկզբու նքները, այդ սկզբու նքների կիրառման վերաբերյալ ձեռնարկը6: Այդ մասին ընդգծվել է նաև ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 2009թ. փետրվարի 19-ի բանաձևու մ:

«Ծառայողական քննու թյու նները», ըստ էու թյան, ներգերատեսչական ստու գու մներ են, որի արդյու նքները հիմք են` պետական ծառայողին կարգապահական պատասխանատվու թյան ենթարկելու համար: Անթու յլատրելի է ձևավորված այն պրակտիկան, երբ խոշտանգու մների վերաբերյալ հայտարարու թյու ններով ծառայողական քննու թյու նները փոխարինու մ են ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքով սահմանված դատավարական ձևի շրջանակներու մ իրականացվող քննու թյանը: Ծառայողական քննու թյան արդյու նքու մ կազմված գերատեսչական ակտը, որպես կանոն, ձեռք է բերու մ անհերքելի ապացու յցի ու ժ, ինչը, փաստորեն, ենթակա չէ բեկանման և չի ստու գվու մ այլ ապացու յցների հետ համադրու թյամբ և քննու թյամբ:

Այն հարցին, թե որքանով է ծառայողական քննու թյու նը խոշտանգման վերաբերյալ հաղորդման ստու գման պատշաճ ձև հանդիսանու մ, անդրադարձել է նաև ՀՀ վճռաբեկ դատարանը` 2010թ. փետրվարի 12-ի որոշման 32-րդ կետու մ. «Նախաքննու թյան մարմնի դեմ ներկայացված բողոքները պետք է քննվեն անկախ մարմնի կողմի ց, որը չպետք է կապված լինի նախաքննու թյան մարմնի հետ և պետք է առանձնացված լինի վերջինից»: Նշված որոշմամբ սահմանվել են խոշտանգու մների վերաբերյալ հաղորդու մների քննու թյանը ներկայացվող պահանջները: Կարծու մ ենք` այս մոտեցու մները, որոնք բխու մ են նաև Եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավու նքից, զու գորդու թյան կարգով կիրառելի են նաև դատապարտյալների նկատմամբ քրեակատարողական հիմնարկի ծառայողների կողմի ց խոշտագու մներ կիրառելու դեպքերի քննու թյան պարագայու մ: Այլ կերպ ասած` դատապարտյալների նկատմամբ ՔԿՀ-ի ծառայողների կողմի ց խոշտանգու մներ կիրառելու վերաբերյալ բողոքները պետք է քննվեն անկախ մարմնի կողմի ց, որը պետք է կապված չլինի արդարադատու թյան նախարարու թյան հետ և պետք է առանձնացված լինի վերջինից: Ներկայու մս դատապարտյալների նկատմամբ ՔԿՀ-ի ծառայողների կողմի ց խոշտանգու մներ կիրառելու դեպքերով ներգերատեսչական ծառայողական քննու թյու նները գործնականու մ շարու նակվու մ են:

Կարծու մ ենք` դատապարտյալների նկատմամբ խոշտանգու մներ կիրառելու վերաբերյալ ցանկացած դիմու մ-բողոք հարկ է անհապաղ ու ղարկել ՀՀ Գլխավոր դատախազու թյու ն, որի` պատիժների և հարկադրանքի այլ մի ջոցների կիրառման օրինականու թյան նկատմամբ հսկողու թյան վարչու թյու նը պետք է ստու գի դիմու մու մ նշված հանգամանքները: Այդ նպատակով նշված վարչու թյան դատախազներն իրավասու են «Դատախազու թյան մասին» ՀՀ օրենքի 29-րդ հոդվածի 4-րդ մասով սահմանված կարգով`

6. Տե´ս Principles on the Effective Investigation and Documentation of Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment. Recommended by General Assembly resolution 55/89 of 4 December 2000 (http://www2.ohchr.org/english/law/investigation.htm); Manual on the Effective Investigation and Documentation of Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment. Istanbul Protocol. United Nations High Commissioner for Human Rights, New York and Geneva, 2004 (http://www.ohchr.org/Documents/Publications/training8Rev1en.pdf):

13

o այցելելու բոլոր այն վայրեր, ու ր պահվու մ են ազատու թյու նից զրկված անձինք.o ծանոթանալու այն փաստաթղթերին, որոնց հիման վրա անձը ենթարկվել է պատժի կամ հարկադրանքի այլ մի ջոցների.o հարցման ենթարկելու պատժի կամ հարկադրանքի այլ մի ջոցների ենթարկված անձանց.o պատժի կամ հարկադրանքի այլ մի ջոցների ենթարկված անձանց իրավու նքների և ազատու թյու նների խախտման կասկածի դեպքու մ պաշտոնատար անձանցից պահանջելու բացատրու թյու ններ` ձեռնարկված գործողու թյու նների կամ անգործու թյան մասին:ՀՀ դատախազու թյան կանոնակարգի 27-րդ կետի համաձայն` «Գլխավոր դատախազու թյու նը,

պատիժների և հարկադրանքի այլ մի ջոցների կիրառման օրինականու թյան նկատմամբ իրականացվող հսկողու թյան ոլորտու մ, օրենքով իրեն վերապահված լիազորու թյու նների իրացման սահմաններու մ, իրավական ակտերով սահմանված կարգով ապահովու մ է համապատասխան մարմի ններու մ պատիժների և հարկադրանքի այլ մի ջոցների կիրառման նկատմամբ անմի ջական հսկողու թյան իրականացու մը», վերահսկու մ է պատիժների և հարկադրանքի այլ մի ջոցների կիրառման ոլորտու մ իրականացվող աշխատանքները, ինչպես նաև Գլխավոր դատախազի կամ Գլխավոր դատախազի տեղակալի` ոլորտին վերաբերող իրավական ակտերի կատարու մը, ու սու մնասիրու մ և ամփոփու մ է պատիժների և հարկադրանքի այլ մի ջոցների կիրառման ոլորտու մ դատախազու թյան գործու նեու թյան կազմակերպման և իրականացման պրակտիկան, մշակու մ և Գլխավոր դատախազին կամ Գլխավոր դատախազի տեղակալին առաջարկու թյու ններ է ներկայացնու մ պատիժների, հարկադրանքի և կատարողական հարցերով դատախազու թյան գործու նեու թյան կազմակերպման և իրականացման արդյու նավետու թյան բարձրացման մասին, նախապատրաստու մ է պատիժների և հարկադրանքի այլ մի ջոցների կիրառման հարցերին վերաբերող մե թոդական հանձնարարականների նախագծեր, եզրակացու թյու ն է ներկայացնու մ Գլխավոր դատախազին կամ Գլխավոր դատախազի տեղակալին` դատախազական ակտերի, ինչպես նաև բողոքների, մի ջնորդու թյու նների, հայցադիմու մների օրինականու թյան և հիմնավորվածու թյան մասին. պատիժների և հարկադրանքի այլ մի ջոցների կիրառման վայրերու մ ապահովու մ է օրենքների պահանջների մի ատեսակ կիրառու թյու նը, ազատու թյու նից զրկման, ազատու թյան սահմանափակման, ֆիզիկական ու ժի, հատու կ մի ջոցների և օրենքով նախատեսված կարգով զենքի գործադրման դեպքերու մ ապահովու մ է անձի իրավու նքների և օրինական շահերի պաշտպանու թյու նը, ոչ աշխատանքային օրերին կամ ժամե րին ՔԿՀ-ու մ և պատժի կրման այլ վայրերու մ կատարված ծանր հանցագործու թյու նների և արտակարգ դեպքերի մասին իրազեկու մ է Գլխավոր դատախազին կամ Գլխավոր դատախազի տեղակալին:

Եզրակացու թյու նԵզրակացու թյու ն

Դատապարտյալների նկատմամբ խոշտանգու մներ կիրառելու մասին դիմու մները և բողոքները պետք է ստու գվեն նախ դատախազական մե թոդներով, իսկ դրանց հավաստիու թյան վերաբերյալ տվյալների առկայու թյան դեպքու մ` այդ նյու թերը պետք է ու ղարկվեն ՀՀ հատու կ քննչական ծառայու թյու ն` ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքով սահմանված կարգով նյու թեր նախապատրաստելու և քրեական գործի հարու ցման հարցը լու ծելու համար:

14

1.4 Անկախ դատաբժշկական հետազոտու թյան իրականացու մը1.4 Անկախ դատաբժշկական հետազոտու թյան իրականացու մը

ԱՆ կանոնակարգի 9-15-րդ կետերով սահմանված է, որ կալանավորված անձը կալանավորվածներին պահելու վայր, իսկ դատապարտյալը` ու ղղիչ հիմնարկ ընդու նվելիս սահմանված կարգով կարանտինային բաժանմու նքու մ անցնու մ են նախնական բժշկական զննու թյու ն: Կալանավորված անձը կալանավորվածներին պահելու վայր, իսկ դատապարտյալը` ու ղղիչ հիմնարկ ընդու նվելու ց հետո բժշկական հետազոտու թյու ն անցնելու և կալանավորվածներին պահելու վայրի կամ ու ղղիչ հիմնարկի պայմաններին ծանոթանալու նպատակով մի նչև յոթ օր ժամկետով տեղավորվու մ են կարանտինային բաժանմու նքի` այդ նպատակով նախատեսված խցերու մ: Այն անձինք, ովքեր կալանավորվածներին պահելու վայր կամ ու ղղիչ հիմնարկ են բերվել կյանքի համար վտանգավոր մարմնական վն ասվածքներով կամ հիվանդու թյամբ, ու ղարկվու մ են համապատասխան բժշկական ու ղղվածու թյու ն ու նեցող` կալանավորվածներին պահելու վայր կամ ու ղղիչ հիմնարկ, իսկ եթե այդ հիմնարկու մ նրանց պահելը նու յնպես վտանգավոր է կյանքի համար, ապա կալանավորված անձինք կամ դատապարտյալները սահմանված կարգով ու ղարկվու մ են քաղաքացիական հիվանդանոց: Անհրաժեշտու թյան դեպքու մ նրանց ցու ցաբերվու մ է առաջին բու ժօգնու թյու ն7:

Գործող պրակտիկայի համաձայն` դատապարտյալների նախնական բժշկական զննու թյու ն իրականացնող կարանտինային բաժանմու նքը համարվու մ է քրեակատարողական ծառայու թյան համակարգի մաս: Այլ կերպ ասած` բժշկական զննու թյու նն իրականացվու մ է քրեակատարողական ծառայու թյան աշխատողների կողմի ց: Նման կառու ցակարգը կարո±ղ է արդյոք անաչառ համարվել: Պրակտիկան ցու յց է տալիս, որ նման դեպքերու մ բժշկական զննու թյան փաստաթղթերու մ նշվու մ է, թե դատապարտյալները կամ վն ասվածք չու նեն, կամ ՔԿՀ ընդու նվել են վն ասվածքով, և դատապարտյալը հայտարարել է, որ այդ վն ասվածքները առաջացել են ընկնելու հետևանքով: Օրինակ` Բ-ի գործով ծառայական քննու թյամբ պարզվել է, որ ձերբակալվելիս, ապա` կալանավորվելիս համապատասխանաբար ձերբակալվածներին պահելու վայր և ՔԿՀ ընդու նվելու և տեղափոխվելու ժամանակ Բ-ն անցել է բժշկական զննու թյու ն, որի ընթացքու մ նրա մարմնի վրա վն ասվածքների հետքեր չեն հայտնաբերվել: Նա իր առողջական վիճակից չի գանգատվել:

7. Անազատու թյան մե ջ գտնվող անձանց բու ժսանիտարական ապահովման վերաբերյալ դրու յթներ է բովանդակու մ նաև ՊՆ կանոնակարգի 3-րդ գլու խը:

Եզրակացու թյու նԵզրակացու թյու ն

1. Անհրաժեշտ է բացառել դատապարտյաների նկատմամբ խոշտանգու մներ կիրառելու վերաբերյալ դիմու մների, բողոքների կապակցու թյամբ ներգերատեսչական ստու գու մների (ծառայողական քննու թյան) և այդ եղանակով դիմու մի վերջնական լու ծման պրակտիկան:2. ՀՀ գլխավոր դատախազի և ՀՀ արդարադատու թյան նախարարի համատեղ հրամանով պետք է սահմանել, որ դատապարտյալների նկատմամբ խոշտանգու մներ կիրառելու վերաբերյալ դիմու մները, բողոքները ՔԿՀ-ի ղեկավարն անհապաղ պետք է ու ղարկի ՀՀ գլխավոր դատախազին: ՀՀ գլխավոր դատախազու թյան պատիժների և հարկադրանքի այլ մի ջոցների կիրառման օրինականու թյան նկատմամբ հսկողու թյան վարչու թյու նը «Դատախազու թյան մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված կարգով ստու գու մ է դիմու մի , բողոքի հավաստիու թյու նը: Խոշտանգման փաստի վերաբերյալ բավարար հիմքերի առկայու թյան դեպքու մ դատախազը նյու թերն ու ղարկու մ է ՀՀ հատու կ քննչական ծառայու թյու ն` ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքով սահմանված կարգով ընթացք տալու համար: 3. Դատապարտյալների նախնական և հետագա բժշկական զննու թյան անաչառու թյու նն ապահովելու նպատակով անհրաժեշտ է ինստիտու ցիոնալ առու մով բժշկական զննու թյու ն իրականացնող անձնակազմն առանձնացնել քրեակատարողական ծառայու թյան համակարգից: Նման գործառու յթն անհրաժեշտ է վերապահել ՀՀ առողջապահու թյան նախարարու թյանը:

15

1.5 Դատապարտյալների անձնական անվտանգու թյան 1.5 Դատապարտյալների անձնական անվտանգու թյան ապահովու մըապահովու մը

Դատապարտյալների անվտանգու թյան ապահովու մը նրանց իրավական կարգավիճակի կարևորագու յն տարրերից է: ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 12-րդ հոդվածի 7-րդ կետը, ինչպես նաև Օրենքի 13-րդ հոդվածի 7-րդ կետը համապատասխանաբար դատապարտյալին և կալանավորված անձին վերապահու մ են անձնական անվտանգու թյան ապահովման իրավու նք: ԱՆ կանոնակարգի 238-րդ կետու մ սահմանված է, որ կալանավորվածներին պահելու վայրերու մ և ու ղղիչ հիմնարկներու մ արտակարգ իրավիճակ հայտարարելու դեպքերու մ (և ոչ մի այն) կալանավորվածներին պահելու վայրի կամ ու ղղիչ հիմնարկի վարչակազմի հիմնական խնդիրները կալանավորված անձանց ու դատապարտյալների կյանքի և առողջու թյան պաշտպանու թյու նն է, փախու ստի ու խմբակային անկարգու թյու նների կանխու մը: Նու յնաբովանդակ նորմ ամրագրված է նաև ՊՆ կանոնակարգի 147-րդ կետու մ. «Կարգապահական մե կու սարանու մ արտակարգ իրավիճակ հայտարարելու բոլոր դեպքերու մ և ցանկացած իրավիճակներու մ կարգապահական մե կու սարանի վարչակազմի հիմնական խնդիրը փախու ստի և խմբակային անկարգու թյու նների կանխու մն է` կարգապահական մե կու սարանու մ պահվող անձանց կյանքի ու առողջու թյան հնարավոր պահպանմամբ»: «Քրեակատարողական ծառայու թյան մասին» ՀՀ օրենքի 4-րդ հոդվածի 6-րդ կետի համաձայն` քրեակատարողական ծառայու թյան հիմնական խնդիրներից է ՔԿՀ-ու մ պահվող անձանց, այդ հիմնարկների անձնակազմե րի և այնտեղ գտնվող այլ անձանց անվտանգու թյու նն ապահովելը:

Դատապարտյալների անվտանգու թյան ապահովման անհրաժեշտու թյու նը և հիմքերը բխու մ են իրավակիրառական պրակտիկայու մ տեղ գտած դեպքերի ու սու մնասիրու թյու նից: Իրավակիրառական պրակտիկան ցու յց է տալիս, որ ազատազրկման ձևով պատիժ կրող դատապարտյալները քրեական գործերի քննու թյանը ներգրավվու մ են որպես դատավարու թյան մասնակիցներ (մե ղադրյալներ, տու ժողներ, վկաներ): Ավելին, ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքի 104-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` դատապարտյալի ցու ցմու նքը դիտվու մ է որպես ապացու յցի ինքնու րու յն տեսակ: Գործնականու մ, դատապարտյալները քրեական դատավարու թյանը ներգրավվու մ են հիմնականու մ հետևյալ դեպքերու մ`

ա) հանցակցու թյամբ կատարված հանցագործու թյու նների քննու թյան դեպքերու մ, երբ հանցակիցներից մե կը դատապարտվել է ազատազրկման, իսկ մյու սի նկատմամբ հետախու զու մ է հայտարարվել և քրեական գործից մաս է անջատվել: Հետախու զման մե ջ գտնվող մե ղադրյալին հայտնաբերելու ց հետո դատապարտված հանցակիցը ներգրավվու մ է գործին և տալիս է ցու ցմու նքներ:

բ) երբ հանցագործու թյու նը կատարվել է ՔԿՀ-ու մ պատիժ կրելու ընթացքու մ, որտեղ գտնվող դատապարտյալները քրեական դատավարու թյանը մասնակցու մ են որպես մե ղադրյալներ, տու ժողներ կամ վկաներ:

Դատապարտյալի անվտանգու թյան ապահովման հարցը հատկապես սրվու մ է, երբ դատապարտյալը համագործակցու մ է քրեական հետապնդման մարմի նների կամ քրեակատարողական ծառայու թյան աշխատողների հետ և քրեական դատավարու թյան ընթացքու մ տալիս է մե ղադրյալներին մե րկացնող ցու ցմու նքներ:

Օրինակ, ՀՀ հատու կ քննչական ծառայու թյու նու մ քննված քրեական գործով Կ.Հ.-ին մե ղադրանք է առաջադրվել առ այն, որ նա, ՀՀ ԱՆ «Աբովյան» ՔԿՀ-ու մ աշխատելով որպես կանանց տեղամասի պետ, հանդիսանալով պաշտոնատար անձ, կաշառք տվողի օգտին իր պաշտոնեական դիրքն օգտագործելով, անհրաժեշտ գործողու թյու ններ կատարելու ն նպաստելու համար կրկին անգամ

16

ստացել է խոշոր և առանձնապես խոշոր չափի կաշառք, ինչպես նաև կատարել է կաշառք տվողի և կաշառք ստացողի մի ջև կաշառքի շու րջ համաձայնու թյան գալու ն նպաստելու փորձ ու խաբեու թյամբ հափշտակել է առանձապես խոշոր չափի գու յք:

Մասնավորապես, Կ.Հ.-ն պայմանավորվածու թյու ն է ձեռք բերել ՔԿՀ-ի` իր ղեկավարած տեղամասի դատապարտյալ Ա.Ս.-ի հետ` այլ պաշտոնատար անձանց շրջանու մ իր ու նեցած հեղինակու թյու նն օգտագործելով վերջինիս` 2008թ. հոկտեմբերին քրեակատարողական հիմնակից կարճաժամկետ մե կնու մ տրամադրելու հարցու մ նրա օգտին գործողու թյու ններ կատարելու ն նպաստելու , Ա.Ս.-ին դրական բնու թագրելու , իր պաշտոնեական լիազորու թյու նների սահմաններու մ խոչընդոտներ չառաջացնելու , վերջինիս տու յժի ենթարկելու նախաձեռնու թյամբ հանդես չգալու և հնարավոր այլ ձևերով նրա օգտին գործողու թյու ններ կատարելու համար, ինչի դիմաց որպես կաշառք պահանջել և նու յն ամսին Ա.Ս.-ի քու յր Ան.Ս.-ից «Աբովյան» ՔԿՀ-ու մ անձամբ ստացել է խոշոր չափի` 303000 ՀՀ դրամի ն համարժեք 1000 ԱՄՆ դոլար կաշառք:

Բացի այդ, կրկին անգամ կարճաժամկետ մե կնու մ տրամադրելու հարցու մ վերը նկարագրված եղանակով նրա օգտին գործողու թյու ններ կատարելու ն նպաստելու համար 2008թ. հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամի սներին Ա.Ս.-ից պահանջել և անձամբ նրանից ստացել է խոշոր չափի` 305000 ՀՀ դրամի ն համարժեք 1000 ԱՄՆ դոլար, իսկ 2008թ. դեկտեմբերին կրկին անգամ Ա.Ս.-ից «Աբովյան» ՔԿՀ-ու մ անձամբ ստացել է խոշոր չափի` 457000 ՀՀ դրամի ն համարժեք 1500 ԱՄՆ դոլար կաշառք:

Այնու հետ, Կ.Հ.-ն Ա.Ս.-ին պատժի հետագա կրման համար բաց տիպի ՔԿՀ տեղափոխելու մի ջնորդու թյու նը քրեակատարողական վարչու թյան համապատասխան հանձնաժողովին ու ղարկելու գործընթացին այլ պաշտոնատար անձանց շրջանու մ իր ու նեցած հեղինակու թյու նն օգտագործելով նպաստելու , Ա.Ս.-ին դրական բնու թագրելու , խոչընդոտներ չառաջացնելու , վերջինիս տու յժի ենթարկելու նախաձեռնու թյամբ հանդես չգալու և հնարավոր այլ ձևերով նրա օգտին գործողու թյու ններ կատարելու ն նպաստելու դիմաց 2009թ. մայիսին նրանից կրկին անգամ պահանջել է 2 մլն 790000 դրամի ն համարժեք, առանձնապես խոշոր` 7500 ԱՄՆ դոլարի չափով կաշառք, որը և ստացել է հետևյալ հանգամանքներու մ.

Կ.Հ.-ն կաշառք ստանալու իր մտադրու թյու նն իրականացնելու նպատակով նպաստել է Ա.Ս.-ին բաց տիպի ՔԿՀ տեղափոխելու համար անհրաժեշտ բոլոր գործողու թյու նների կատարմանը, և Ա.Ս.-ն համապատասխան հանձնաժողովի որոշմամբ պատժի հետագա կրման համար տեղափոխվել է բաց տիպի ռեժիմ:

Նշված քրեական գործով տու ժող` «Աբովյան» ՔԿՀ-ի դատապարտյալ Ա.Ս.-ն տվել է մե ղադրական ցու ցմու նքներ, ինչի արդյու նքու մ անհրաժեշտու թյու ն էր առաջացել ապահովել տու ժող դատապարտյալի անվտանգու թյու նը:

ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքի 98-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` քրեական դատավարու թյանը մասնակցող յու րաքանչյու ր անձ, ով կարող է հաղորդել տվյալներ, ինչի հետևանքով կարող է վտանգվել նրա, նրա ընտանիքի անդամի , մե րձավոր ազգականի կամ մե րձավորի կյանքը, առողջու թյու նը, գու յքը, իրավու նքներն ու օրինական շահերը, ու նի պաշտպանու թյան իրավու նք: ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքի 98.2 հոդվածու մ նշվու մ է պաշտպանվող անձի կյանքին կամ առողջու թյանը սպառնացող վտանգի դեպքու մ վտանգ ներկայացնող անձին նախազգու շացնելու , իսկ նու յն օրենսգրքի 99-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 2-րդ կետու մ խոսվու մ է պաշտպանվող անձին սպառնացող վտանգի կամ հակաիրավական գործողու թյու նների մասին քրեական վարու յթ իրականացնող մարմնին տեղեկացնելու պարտականու թյան մասին: Այս նորմե րից հետևու մ է, որ պաշտպանու թյան մի ջոց կարող է ձեռնարկվել պաշտպանվող անձին սպառնացող վտանգի առկայու թյան դեպքու մ:

17

Դատավարու թյանը մասնակցող անձանց սպառնացող վտանգի առկայու թյու նը կարող է հիմնավորվել օպերատիվ-հետախու զական մի ջոցառու մների իրականացման ընթացքու մ ձեռք բերված տվյալներով, մե ղադրյալի նախկին դատվածու թյամբ, մե ղադրյալի կողմի ց նախկինու մ դատավարու թյանը մասնակցող անձանց նկատմամբ ներգործու թյան մասին առկա փաստերով և այլն: Կարծու մ ենք, որ պաշտպանու թյան մի ջոց կարող է ձեռնարկվել նաև այն դեպքու մ, երբ վարու յթն իրականացնող մարմի նն անձի նկատմամբ բռնու թյու ն կիրառելու սպառնալիքի վերաբերյալ փաստական տվյալների չի տիրապետու մ, սակայն անձի կարգավիճակով պայմանավորված սահմանափակու մները կամ որոշակի խմբին պատկանելն անձին արդեն իսկ դնու մ են խոցելի վիճակու մ, ինչը հանդիսանու մ է վտանգի աղբյու ր և պայմանավորու մ է պաշտպանու թյան մի ջոցների ձեռնարկման անհրաժեշտու թյու նը: Օրինակ` ձերբակալված, նախնական կալանքի տակ գտնվող անձինք, ազատազրկման և կալանքի ձևով պատիժ կրող դատապարտյալները, որոնք աջակցու մ են վարու յթն իրականացնող մարմնին, իրենց կարգավիճակի բերու մով առավել խոցելի են:

Պաշտպանու թյան մի ջոց պետք է ձեռնարկվի նաև այն դեպքու մ, երբ մե ղադրյալը կապված է հանցավոր խմբերի կամ կազմակերպված հանցավորու թյան հետ: Վարու յթն իրականացնող մարմի նը պետք է նման իրավիճակներն ինքնին վտանգավոր համարի և այդ հիմքով ձեռնարկի անհրաժեշտ և արդյու նավետ պաշտպանու թյան մի ջոցներ:

Եզրակացու թյու նԵզրակացու թյու ն

Դատապարտյալների նկատմամբ անվտանգու թյան մի ջոցներ կիրառելու հիմքերը գնահատելիս պետք է հաշվի առնել դատապարտյալների վիճակի խոցելիու թյան առանձնահատկու թյու նները և պաշտպանու թյան մի ջոց ձեռնարկել նաև այն դեպքու մ, երբ վարու յթն իրականացնող մարմի նը չի տիրապետու մ անձի նկատմամբ բռնու թյու ն կիրառելու սպառնալիքի վերաբերյալ փաստական տվյալների:

18

1.6 Դատապարտյալների անվտանգու թյան ապահովման 1.6 Դատապարտյալների անվտանգու թյան ապահովման մի ջոցները ՀՀ քրեական դատավարու թյու նու մմի ջոցները ՀՀ քրեական դատավարու թյու նու մ

ՀՀ քրեական դատավարու թյան և ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքերու մ նախատեսվա±ծ են արդյոք ազատազրկման ձևով պատիժ կրող դատապարտյալների անվտանգու թյան ապահովման հատու կ մի ջոցներ և դրանց իրականացման կառու ցակարգեր:

ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքի 98-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` քրեական դատավարու թյանը մասնակցող յու րաքանչյու ր անձ, ով կարող է հաղորդել տվյալներ, որոնք նշանակու թյու ն ու նեն հանցագործու թյու նը բացահայտելու և դրա կատարողին8 հայտնաբերելու համար, ինչի հետևանքով կարող է վտանգվել նրա, նրա ընտանիքի անդամի , մե րձավոր ազգականի կամ մե րձավորի կյանքը, առողջու թյու նը, գու յքը, իրավու նքներն ու օրինական շահերը, ու նի պաշտպանու թյան իրավու նք: ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքի 12-րդ գլխի իմաստով «մե րձավոր» է համարվու մ այն անձը, որի պաշտպանու թյան նպատակով քրեական դատավարու թյանը մասնակցող անձը գրավոր դիմու մ է ներկայացրել քրեական վարու յթն իրականացնող մարմնին: Այս իմաստով, ազատազրկման ձևով պատիժ կրող դատապարտյալը, ով կարող է հաղորդել տվյալներ, որոնք նշանակու թյու ն ու նեն հանցագործու թյու նը բացահայտելու և դրա կատարողին հայտնաբերելու համար, ինչի հետևանքով կարող է վտանգվել նրա, նրա ընտանիքի անդամի , մե րձավոր ազգականի կամ մե րձավորի կյանքը, առողջու թյու նը, գու յքը, իրավու նքներն ու օրինական շահերը, ևս ու նի պաշտպանու թյան իրավու նք:

ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքի 12-րդ գլու խը կարգավորու մ է քրեական դատավարու թյանը մասնակցող անձանց պաշտպանու թյան մի ջոցների հետ կապված հարաբերու թյու նները: Այդ օրենսգրքի 98.1 հոդվածով նախատեսվել են պաշտպանու թյան հետևյալ մի ջոցները` 1) անձին պաշտոնապես նախազգու շացնելը, ու մի ց սպասվու մ է պաշտպանվող անձի նկատմամբ բռնու թյան վտանգ կամ այլ հանցանքի կատարու մ, 2) պաշտպանվող անձի ինքնու թյու նը հաստատող տվյալները պաշտպանելը, 3) պաշտպանվող անձի անձնական անվտանգու թյան ապահովու մը, բնակարանը և այլ գու յքը պահպանելը, 4) պաշտպանվող անձին անհատական պաշտպանու թյան մի ջոցներ տրամադրելը և վտանգի մասին հայտնելը, 5) վերահսկողու թյան տեխնիկական մի ջոցների օգտագործու մը և հեռախոսային ու այլ հաղորդու մները գաղտնալսելը, 6) պաշտպանվող անձի` քրեական վարու յթն իրականացնող մարմի ն ներկայանալու անվտանգու թյու նն ապահովելը, 7) կասկածյալի կամ մե ղադրյալի նկատմամբ այնպիսի խափանման մի ջոց ընտրելը, որը կբացառի նրանց կողմի ց պաշտպանվող անձի հանդեպ բռնու թյան կամ այլ հանցանքի կատարման հնարավորու թյու նը, 8) պաշտպանվող անձին բնակու թյան այլ վայր փոխադրելը, 9) պաշտպանվող անձի ինքնու թյու նը հաստատող փաստաթղթերը փոխարինելը կամ արտաքինը փոխելը, 10) պաշտպանվող անձի աշխատանքի, ծառայու թյան կամ ու սման վայրը փոփոխելը, 11) դատական նիստերի դահլիճից առանձին անձանց հեռացնելը կամ դռնփակ դատական քննու թյու ն անցկացնելը, 12) դատարանու մ պաշտպանվող անձին հարցաքննելը` առանց նրա ինքնու թյան մասին տեղեկու թյու նների հրապարակման:

Քրեական դատավարու թյանը մասնակցող անձանց պետական պաշտպանու թյան ինստիտու տի ու սու մնասիրու թյան արդյու նքու մ պարզվել է, որ պաշտպանու թյան մի ջոցները տարբերակված

8. ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքի 98-րդ հոդվածու մ առկա ձևակերպմամբ` դատավարու թյանը մասնակցող անձինք պետական պաշտպանու թյան իրավու նք են ձեռք բերու մ այն դեպքու մ, երբ տիրապետու մ են տվյալների, որոնք նշանակու թյու ն ու նեն հանցագործու թյու նը բացահայտելու և դրա կատարողին հայտնաբերելու համար: Մինչդեռ, կարծու մ ենք պաշտպանու թյան կարիք ու նեցող անձի տվյալները կարող են վերաբերել ոչ մի այն կատարողին, այլ նաև օժանդակողին, կազմակերպչին, դրդչին:

19

չեն ըստ պաշտպանվող անձանց կարգավիճակի առանձնահատկու թյու նների: ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքի 12-րդ գլխու մ արգելանքի տակ գտնվող անձանց անվտանգու թյան ապահովման հատու կ մի ջոցներ նախատեսված չեն, սակայն պետք է նկատի ու նենալ, որ մի նչև համապատասխան օրենսդրական փոփոխու թյու ններ կատարելը, ՀՀ օրենսդրու թյամբ նախատեսված են անվտանգու թյան ապահովման վերաբերյալ առանձին դրու յթներ:

Ըստ հիշյալ օրենսգրքի 98.9 հոդվածի` պաշտպանվող անձը ժամանակավոր կամ մշտապես փոխադրվու մ է բնակու թյան այլ վայր: Բնակու թյան այլ վայր փոխադրելն իրականացվու մ է պաշտպանվող անձի գրավոր համաձայնու թյամբ, եթե առկա է այնպիսի իրադրու թյու ն, երբ պաշտպանվող անձի անձնական անվտանգու թյու նը չի կարող ապահովվել այլ մի ջոցներով:

Մինչև Քրեական դատավարու թյան օրենսգրքու մ 25.05.2006թ. կատարված փոփոխու թյու նները և լրացու մները, որպես անվտանգու թյան մի ջոց նախատեսված էր կալանքի տակ գտնվող անձին այնպիսի շինու թյու ն տեղափոխելը, որտեղ նրա անվտանգու թյու նն ապահովված է: Ներկայու մ կալանքի տակ գտնվող անձի անվտանգու թյան ապահովման ու ղիների քննարկու մը նու յնպես արդիական է:

Օրենքի 12-րդ հոդվածի համաձայն` արգելանքի կամ կալանքի տակ գտնվելու ընթացքու մ ձերբակալված և կալանավորված անձանց իրավու նքները, անձնական անվտանգու թյու նը և նրանց նկատմամբ հարկադրանքի մի ջոցների կիրառման օրինականու թյու նն ապահովվու մ են օրենքով, իսկ նու յն օրենքի 13-րդ հոդվածի համաձայն` ձերբակալված կամ կալանավորված անձն անձնական անվտանգու թյան ապահովման իրավու նք ու նի:

Ձերբակալված կամ կալանավորված անձի անձնական անվտանգու թյան ապահովման իրավու նքի կապակցու թյամբ սահմանված է կալանքի տակ պահելու վայրի վարչակազմի համապատասխան պարտականու թյու նը, որն ամրագրված է ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքի 141-րդ հոդվածի 1-ին կետով. կալանքի տակ պահելու վայրի վարչակազմը պարտավոր է ապահովել կալանքի տակ պահվող անձանց անվտանգու թյու նը և նրանց ցու յց տալ անհրաժեշտ պաշտպանու թյու ն և օգնու թյու ն:

ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքի 141-րդ հոդվածի 8-րդ կետը սահմանու մ է, որ կալանքի տակ պահելու վայրի վարչակազմը պարտավոր է քրեական վարու յթն իրականացնող մարմնի որոշման հիման վրա կալանքի տակ պահվող անձին տեղափոխել մե կ այլ քննչական մե կու սարան, կատարել քրեական վարու յթն իրականացնող մարմնի այլ ցու ցու մները, որոնք չեն հակասու մ կալանավորվածներին պահելու ` օրենքով սահմանված կարգին: Կալանքի տակ պահվող անձին այլ քննչական մե կու սարան տեղափոխելու շարժառիթ կարող է հանդիսանալ տվյալ անձի անվտանգու թյան ապահովու մը: Բացի այդ, նշված օրենսգրքի 137-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` հետաքննու թյան մարմի նը, քննիչը, դատախազը, դատարանն իրավասու են քննչական մե կու սարանի վարչակազմի ն տալ ցու ցու մներ` մե կ քրեական գործով, ինչպես նաև իրար հետ կապված մի քանի քրեական գործերով մե ղադրյալներին մի մյանցից անջատ պահելու , կալանավորված այլ անձանց հետ մե ղադրյալի հաղորդակցվելը կանխելու վերաբերյալ, ինչպես նաև օրենքով նախատեսված այլ ցու ցու մներ, որոնք չեն հակասու մ կալանավորվածներին պահելու ` օրենքով սահմանված ռեժիմի ն: Տրված ցու ցու մները պարտադիր են քննչական մե կու սարանի վարչակազմի համար:

Եթե մե կ քրեական գործով, ինչպես նաև իրար հետ կապված մի քանի քրեական գործերով մե ղադրյալներին մի մյանցից անջատ պահելու մի ջոցառու մները չեն կանխու մ կալանքի տակ գտնվող անձի նկատմամբ հակաիրավական մի ջոցների գործադրման հնարավորու թյու նը, ապա պետք է քննարկվի կալանքի տակ գտնվող անձին անվտանգ շինու թյու ն տեղափոխելու հարցը:

20

Օրենսգրքի 99-րդ հոդվածի 4-րդ մասով նախատեսված` կալանքի տակ գտնվող անձին անվտանգ շինու թյու ն տեղափոխելը որպես պաշտպանու թյան մի ջոց ձեռնարկելիս, կարող է խնդիր առաջացնել այն հարցը, թե կալանքի տակ գտնվող անձին անվտանգու թյան ապահովման նպատակով որ շինու թյու նը կարող է օգտագործվել որպես անվտանգ վայր, և թե ով պետք է սահմանի այդ շինու թյու նների ցանկը: Նշված պաշտպանու թյան մի ջոցի գործնական կիրառու թյու նն ապահովելու նպատակով, կարծու մ ենք, գերատեսչական համատեղ ակտերով (ՀՀ ոստիկանու թյան պետ, ՀՀ գլխավոր դատախազ, ՀՀ արդարադատու թյան նախարար, ՀՀ ազգային անվտանգու թյան ծառայու թյան տնօրեն և այլոք), պետք է սահմանվեն այն հիմնարկները, որոնց ենթակայու թյան տակ գտնվող շինու թյու նները կալանավորված անձանց համար կարող են օգտագործվել որպես անվտանգ վայր:

Հիշեցնենք մե կ կարևոր հանգամանք. կալանավորված անձին անվտանգ շինու թյու ն տեղափոխելը չի նշանակու մ, որ պաշտպանվող անձի նկատմամբ կիրառված քրեադատավարական հարկադրանքի մի ջոցները դադարու մ են, և պաշտպանվող անձն ազատվու մ է կալանքից: Կալանավորված անձին անվտանգ վայր տեղափոխելու ց հետո նա շարու նակու մ է կալանավորված անձ համարվել: Անվտանգ շինու թյու նների ցանկը որոշելիս անհրաժեշտ է հաշվի առնել, որ այդ շինու թյու նու մ պետք է սահմանված լինի այնպիսի ռեժիմ, որտեղ պաշտպանվող անձը կգտնվի մե կու սացված վիճակու մ: Այսինքն` կալանավորված անձի նկատմամբ պաշտպանու թյան նշված մի ջոցը ձեռնարկելիս (կալանավորված անձին անվտանգ շինու թյու ն տեղափոխելը) պետք է ապահովվի պաշտպանվող անձի նկատմամբ կիրառված խափանման մի ջոցների նպատակների իրականացու մը:

ՀՀ քրեակատարողական օրենսգիրքն ազատազրկման կամ կալանքի ձևով պատիժ կրող անձանց անվտանգու թյան ապահովման վերաբերյալ նու յնպես պարու նակու մ է համապատասխան դրու յթներ: Այսպես, ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 12-րդ հոդվածի 1-ին մասի 7-րդ կետի համաձայն` դատապարտյալն ու նի անձնական անվտանգու թյան ապահովման իրավու նք: ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 108-րդ հոդվածի համաձայն` ցմահ ազատազրկման դատապարտված անձինք պահվու մ են խցերու մ, որպես կանոն` յու րաքանչյու ր խցու մ չորս դատապարտյալից ոչ ավելի: Դատապարտյալի խնդրանքով կամ նրա անձնական անվտանգու թյանը սպառնացող վտանգի դեպքու մ, ու ղղիչ հիմնարկի պետի որոշմամբ, դատապարտյալը կարող է պահվել մե նախցու մ: ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 55-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` կալանքի դատապարտված անձը պատժի ողջ ժամկետը, որպես կանոն, կրու մ է պատիժը կրելու նու յն վայրու մ: Դատապարտյալը պատիժը կրելու մե կ վայրից մյու սը կարող է փոխադրվել իր հիվանդու թյան դեպքու մ կամ անձնական անվտանգու թյու նն ապահովելու նպատակով, ինչպես նաև այլ բացառիկ հանգամանքներու մ, որոնք խոչընդոտու մ են տվյալ վայրու մ դատապարտյալի պատիժը կրելու ն: ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 69-րդ հոդվածի համաձայն` պատժի հետագա կրելը շարու նակելու համար դատապարտյալին մե կ հիմնարկից նու յն տեսակի մե կ այլ հիմնարկ տեղափոխել թու յլատրվու մ է նրա հիվանդու թյան, ու ղղիչ հիմնարկի վերակազմակերպման կամ լու ծարման, դատապարտյալի անձնական անվտանգու թյու նն ապահովելու , ինչպես նաև տվյալ ու ղղիչ հիմնարկու մ դատապարտյալի հետագա գտնվելու ն խոչընդոտող այլ բացառիկ հանգամանքների դեպքերու մ:

Ըստ ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքի 98-րդ հոդվածի 7-րդ մասի` ձերբակալվածներին պահելու վայրի, կալանավորվածներին պահելու վայրի կամ ու ղղիչ հիմնարկի ղեկավարը համապատասխանաբար ձերբակալված, կալանավորված կամ ազատազրկման ձևով պատիժը կրող անձի պաշտպանու թյան համար կարող է իր նախաձեռնու թյամբ կամ այդ անձի դիմու մի հիման վրա դիմե լ քրեական վարու յթն իրականացնող մարմնին:

21

Ինչպես նշվեց, ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքի 12-րդ գլխու մ արգելանքի տակ գտնվող անձանց անվտանգու թյան ապահովման հատու կ մի ջոցներ նախատեսված չեն: Մինչդեռ հանրահայտ է, որ նշված խմբին պատկանող անձանց համար մի շարք դեպքերու մ անհրաժեշտու թյու ն է ծագու մ կիրառել պաշտպանու թյան հատու կ մի ջոցներ:

Եզրակացու թյու նԵզրակացու թյու ն

ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքու մ անհրաժեշտ է նախատեսել հատու կ նորմ` կալանավորված կամ ձերբակալված անձանց, ազատազրկման ձևով պատիժ կրող դատապարտյալների պաշտպանու թյան վերաբերյալ, որով կսահմանվի, որ նշված անձի անվտանգու թյու նն ապահովելու նպատակով կարող են կիրառվել նաև հետևյալ մի ջոցառու մները`

1) պաշտպանվող անձի և այն անձի, ու մի ց բխու մ է բռնու թյան վտանգը, ձերբակալման, կալանավորման և քրեական պատիժներ նշանակելու ժամանակ արգելանքի կամ կալանքի տակ պահելու և պատիժը կրելու տարբեր վայրեր ու ղարկելը (հնարավորու թյան դեպքու մ).

2) պաշտպանվող անձին և այն անձին, ու մի ց բխու մ է բռնու թյան վտանգը, կալանքի տակ պահելու և պատիժը կրելու մե կ վայրից այլ վայր տեղափոխելը.

3) պաշտպանվող անձին և այն անձին, ու մի ց բխու մ է բռնու թյան վտանգը, մի մյանցից անջատ պահելը.

4) պաշտպանվող անձի նկատմամբ ընտրված խափանման մի ջոցի կամ պատժամի ջոցի փոփոխու մը ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսդրու թյամբ նախատեսված կարգով:

22

1.7 Դատարանու մ դատապարտյալների 1.7 Դատարանու մ դատապարտյալների հեռահարցաքննու թյու նըհեռահարցաքննու թյու նը

Գործնականու մ քրեական դատավարու թյանը մասնակցող դատապարտյալները քննչական կամ դատական գործողու թյու ններին մասնակցելու , դատարանու մ ցու ցմու նքներ տալու նպատակով հաճախ բերվու մ են դատարանի դահլիճ: Նման պայմաններու մ ոչ մի այն նյու թական մի ջոցներ են ծախսվու մ դատապարտյալին ներկայացնելու համար, այլև էականորեն բարձրանու մ է դատապարտյալներին վն աս պատճառելու հավանականու թյու նը: Դատապարտյալներին ՔԿՀ-ից դատարանի շենք չբերելու և հարցաքննու թյու նը ՔԿՀ-ու մ կազմակերպելու նպատակով, որպես անվտանգու թյան մի ջոց, կարող է կիրառվել գիտատեխնիկական մի ջոցների օգնու թյամբ (համակարգչային սարքավորու մներ, ինտերնետ և այլն) անձի հեռահարցաքննու թյան ինստիտու տը: Հեռահարցաքննու թյան էու թյու նն այն է, որ հարցաքննողը (վարու յթն իրականացնող մարմի նը և դատավարու թյան մյու ս մասնակիցները) գտնվու մ է դատական նիստերի դահլիճու մ, հարցաքննվողը (դատապարտյալը)` ՔԿՀ-ներու մ առանձնացված հատու կ սենյակու մ, իսկ հարցաքննու թյու նն իրականացվու մ է տեսակապի օգնու թյամբ9:

ՄԱԿ-ի Անդրազգային կազմակերպված հանցավորու թյան դեմ կոնվենցիայի (ընդու նվել է 2000թ. նոյեմբերի 15-ին) 24-րդ հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն` հիշյալ հոդվածի 1-ին կետով նախատեսված մի ջոցներն առանց մե ղադրյալի իրավու նքներին, այդ թվու մ` պատշաճ քննու թյան իրավու նքին վն ասելու , կարող են, մասնավորապես, ներառել ապացու յցների այնպիսի կանոնների ընդու նու մը, որոնք թու յլ վկաներին թու յլ կտան ցու ցմու նք տալ այնպես, որ ապահովվի վկայի անվտանգու թյու նը, օրինակ` կապի մի ջոցների օգնու թյամբ ցու ցմու նք տալու թու յլտվու թյու նը, ինչպիսիք են` տեսակապը կամ այլ պատշաճ մի ջոցներ: Հայաստանի Հանրապետու թյու նը նշված կոնվենցիան վավերացրել է 2003թ. հու լիսի 1-ին:

Արտասահմանյան առանձին պետու թյու նների քրեադատավարական օրենսդրու թյամբ հեռահարցաքննու թյան ինստիտու տը որոշակի իրավական կարգավորման ենթարկվել է: Այսպես, Լատվիայի Հանրապետու թյան քրեական դատավարու թյան օրենքի 9-Ա գլխու մ ամրագրված է դրու յթ, որը թու յլատրու մ է դատաքննու թյան ընթացքու մ տեխնիկական մի ջոցների օգտագործմամբ այլ շինու թյու նու մ, այդ թվու մ` դատական շենքից դու րս գտնվող շինու թյու նու մ վկայի հարցաքննու թյու նը, սակայն դատավարու թյան այլ մասնակիցներին հնարավորու թյու ն է տրվու մ ու նկնդրելու հարցաքննու թյու նը, տալու հարցեր և պատասխանելու հարցերին10: Ուկրաինայի քրեական դատավարու թյան օրենսգրքի 303-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն` վկայի անվտանգու թյան ապահովման նպատակով թու յլատրվու մ է այլ վայրու մ գտնվող վկային հարցաքննել տեխնիկական մի ջոցների կիրառմամբ:

Կարծու մ ենք` հնարավոր է քրեական դատավարու թյանը մասնակցող դատապարտյալների անվտանգու թյան ապահովման նպատակով հեռահարցաքննու թյան ինստիտու տի կիրառման երկու տարբերակ`

1. հեռահարցաքննու թյու ն դատավարու թյանը մասնակցող անձանց ակներև տեսանելիու թյան պայմաններու մ. հարցաքննվող դատապարտյալը ցու ցմու նքներ է տալիս ՔԿՀ-ու մ, սակայն դատավարու թյան մասնակիցները տեսնու մ են հարցաքննվողին: Քանի որ պաշտպանվող անձը ցու ցմու նք տալիս չի գտնվու մ ամբաստանյալի հետ մի ևնու յն դատական նիստերի դահլիճու մ,

9. Այս մասին մանրամասն տե´ս, Терехин В.А., Федюнин А.Е. Видеоконференцсвязь в современном российском судопроизводстве. Российская юстиция. 2006, № 1, С. 22-24, Алексеева Л. Видеоконференцсвязь в суде: технические проблемы решены, остались процессуальные. Российская юстиция. 2000, № 6, էջ 12:

10. Տե´ս Шемуков И.Л. Латвийское законодательство о защите лиц, содействующих правосудию по уголовным делам. Государство и право. 1999. - № 2. 84-88 էջերը:

23

ու ստի նվազու մ է նրան ֆիզիկական վն աս պատճառելու հնարավորու թյու նը. 2. հեռահարցաքննու թյու ն դատավարու թյանը մասնակցող անձանց ակներև

տեսանելիու թյու նը բացառող պայմաններու մ. հարցաքննվող դատապարտյալը ցու ցմու նքներ է տալիս ՔԿՀ-ու մ, սակայն դատավարու թյան մասնակիցներին հարցաքննվողի անձը տեսանելի չէ (անանու ն վկայի ինստիտու տ):

ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգիրքը թու յլատրո±ւմ է արդյոք հեռահարցաքննու թյու նը և հարցաքննու թյան այս տեսակի արձանագրու թյու նը բավարարո±ւմ է արդյոք ապացու յցների թու յլատրելիու թյան պահանջները: ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքի 98.13 հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` պաշտպանվող անձի հարցաքննու թյու նը, առանց դատավարու թյան մյու ս մասնակիցների ակներև տեսանելիու թյան, կարող է կատարվել տեսաձայնային և տեխնիկական այլ մի ջոցների (շղարշ, պաշտպանիչ էկրան, թաղանթ) օգնու թյամբ, դատավարու թյան սահմանափակ շրջանակով մասնակիցների մասնակցու թյամբ` գաղտնիու թյան պահպանման մասին նախազգու շացու մով:

Ինչ վերաբերու մ է հարցաքննու թյան ընթացքու մ տեսակապի օգտագործման օրինականու թյանը, ապա պետք է նշենք, որ ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքու մ ու ղղակի նախատեսված չէ հեռահարցաքննու թյան ինստիտու տը, իսկ գործնականու մ դրա կիրառման օրինականու թյու նը կարող է տարակարծու թյու նների տեղիք տալ:

Հեռահարցաքննու թյան ինստիտու տի օրենսդրական կարգավորու մի ց հետո անհրաժեշտ է ՔԿՀ-ներու մ և դատական նիստերի որոշ դահլիճներու մ առանձնացնել հատու կ սենյակներ և տեխնիկական մի ջոցներ` հեռահարցաքննու թյան ինստիտու տի գործնական կիրառման համար:

Եզրակացու թյու նԵզրակացու թյու ն

Առաջարկու մ ենք ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքի 12-րդ գլխու մ նախատեսել նորմ` հետևյալ բովանդակու թյամբ.

«Հոդված ... Կալանքի տակ պահվող կամ պատիժը կրելու վայրու մ գտնվող պաշտպանվող անձի անվտանգու թյան ապահովու մը

Կալանքի տակ պահվող կամ պատիժը կրելու վայրու մ ազատու թյան սահմանափակման, կալանքի, ազատազրկման մե ջ գտնվող պաշտպանվող անձի անվտանգու թյու նն ապահովելու նպատակով կարող են կիրառվել նաև`

1) պաշտպանվող անձի և այն անձի, ու մի ց բխու մ է բռնու թյան վտանգը, ձերբակալման, կալանավորման և քրեական պատիժներ նշանակելու ժամանակ արգելանքի կամ կալանքի տակ պահելու և պատիժը կրելու տարբեր վայրեր ու ղարկելը.

2) պաշտպանվող անձին և այն անձին, ու մի ց բխու մ է բռնու թյան վտանգը, արգելանքի կամ կալանքի տակ պահելու և պատիժը կրելու մե կ վայրից այլ վայր տեղափոխելը.

3) պաշտպանվող անձին և այն անձին, ու մի ց բխու մ է բռնու թյան վտանգը, մի մյանցից անջատ պահելը.

4) պաշտպանվող անձի նկատմամբ ընտրված խափանման մի ջոցի կամ պատժամի ջոցի փոփոխու մը Հայաստանի Հանրապետու թյան օրենսդրու թյամբ նախատեսված կարգով»:

24

Գլու խ 2. Դատական վերահսկողու թյու նը դատապարտյալներին Գլու խ 2. Դատական վերահսկողու թյու նը դատապարտյալներին և կալանավորված անձանց պահելու վայրերի գործու նեու թյանև կալանավորված անձանց պահելու վայրերի գործու նեու թյան օրինականու թյան նկատմամբ օրինականու թյան նկատմամբ

Դատական պաշտպանու թյու նը մարդու և քաղաքացու իրավու նքների ու ազատու թյու նների կարևորագու յն երաշխիքներից է:

Դատարանի վերահսկողական գործու նեու թյու նը` իբրև իրավաիրացման կառու ցակարգի բաղկացու ցիչ մաս, կոչված է հու սալիորեն պաշտպանելու անհատի իրավու նքներն ու ազատու թյու նները, ապահովելու հասարակու թյան և պետու թյան շահերը: Ըստ այդմ, դատական վերահսկողու թյու նը կալանավորված անձանց և դատապարտյալներին պահելու վայրերի գործու նեու թյան օրինականու թյան ապահովման գործու ն երաշխիքներից է: Այն յու րահատու կ զսպաշապիկ է նշված հիմնարկների վարչակազմե րի համար: Դրա նպատակը ոչ մի այն անձի իրավու նքների ու օրինական շահերի պաշտպանու թյու նն է, այլ նաև պատժի և կալանքի կրման արդյու նավետու թյանը նպաստելը: Դատական վերահսկողու թյու նը դատարանի յու րահատու կ գործառու յթ է, որն ածանցված լինելով արդարադատու թյու նից, կոչված է նպաստելու վերջինիս արդյու նավետ և ամբողջական իրականացման ապահովմանը:

Անձի դատական պաշտպանու թյան իրավու նքը բխու մ է մի ջազգային իրավու նքի հանրաճանաչ սկզբու նքներից ու նորմե րից:

Մասնավորապես, ըստ Մարդու իրավու նքների համընդհանու ր հռչակագրի 7-րդ հոդվածի` յու րաքանչյու ր ոք իրավու նք ու նի սահմանադրու թյամբ կամ օրենքով իրեն տրված հիմնական իրավու նքները ոտնահարելու դեպքու մ իրավասու ազգային դատարանների մի ջոցով արդյու նավետ վերականգնելու այդ իրավու նքները:

Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի 2-րդ հոդվածի 3-րդ մասը դաշնագրին մասնակցող յուրաքանչյուր պետության պարտավորեցնում է ապահովել, որպեսզի իրավական պաշտպանություն պահանջող ցանկացած անձի համար այդպիսի պաշտպանության իրավունք սահմանվի դատական, վարչական կամ օրենսդրական իրավասու իշխանությունների կամ պետության իրավական համակարգով նախատեսված այլ իրավասու մարմնի կողմից, և զարգացնել դատական պաշտպանության հնարավորությունները:

Համաձայն Եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին մասի` յուրաքանչյուր ոք, երբ որոշվում են նրա քաղաքացիական իրավունքներն ու պարտականությունները, կամ նրան ներկայացված ցանկացած քրեական մեղադրանքի առնչությամբ, ունի օրենքի հիման վրա ստեղծված անկախ ու անաչառ դատարանի կողմից ողջամիտ ժամկետում արդարացի և հրապարակային դատաքննության իրավունք:

Ինչ վերաբերու մ է Հայաստանի Հանրապետու թյան ներպետական օրենսդրու թյանն, ապա ՀՀ Սահմանադրու թյան 18-րդ հոդվածի 1-ին մասը յու րաքանչյու րի համար երաշխավորու մ է իր իրավու նքների և ազատու թյու նների դատական, ինչպես նաև պետական այլ մարմի նների առջև իրավական պաշտպանու թյան արդյու նավետ մի ջոցների իրավու նքը:

Այս իրավու նքով հավասարապես օժտված են նաև ՀՀ արդարադատու թյան նախարարու թյան ենթակայու թյամբ գործող ՔԿՀ-ներու մ պատիժ կրող դատապարտյալները, ինչպես նաև այն անձինք, ու մ նկատմամբ դատարանի որոշմամբ քրեական գործով վարու յթի ընթացքու մ որպես խափանման մի ջոց է ընտրվել կալանքը:

Ըստ այդմ` ՀՀ օրենսդրու թյամբ նախատեսված է ՔԿՀ-ների վարչակազմե րի գործու նեու թյան նկատմամբ դատական վերահսկողու թյան ինստիտու տը: Մասնավորապես, ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 12-րդ հոդվածը երաշխավորու մ է դատապարտյալի` իր

25

իրավու նքների և ազատու թյու նների խախտման վերաբերյալ դիմու մներով, բողոքներով ինչպես անձամբ, այնպես էլ պաշտպանի կամ օրինական ներկայացու ցչի մի ջոցով դատարան դիմե լու իրավու նքը:

Այնու հետ, ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 18-րդ հոդվածը սահմանու մ է. «1. Պատիժներ կատարող մարմնի և հիմնարկի վարչակազմը դատարանին հայտնում է

պատիժը կատարելու մասին:2. Օրենքով սահմանված դեպքերում և կարգով` դատարանը քննարկում է դատապարտյալի

բողոքները՝ պատիժը կատարող մարմնի կամ հիմնարկի վարչակազմի գործողությունների դեմ»:Ընդ որում` ՀՀ քրեակատարողական օրենսգիրքն առաջին անգամ է առանձնացնում դատական

վերահսկողությունը` որպես պատիժներ կատարող մարմինների ու հիմնարկների գործունեության նկատմամբ վերահսկողության ինքնուրույն տեսակ:

Ըստ Օրենքի 13-րդ հոդվածի` կալանավորված անձն իրավու նքի ու նի իր իրավու նքների և ազատու թյու նների խախտման վերաբերյալ դիմու մներով, բողոքներով ինչպես անձամբ, այնպես էլ պաշտպանի կամ օրինական ներկայացու ցչի մի ջոցով դիմե լ դատարանին:

Համաձայն նու յն օրենքի 44-րդ հոդվածի`«Կալանավորվածներին պահելու վայրի վարչակազմը դատարանին հայտնում է կալանավորված

անձի` կալանքի տակ գտնվելու, դրա ժամկետների, ինչպես նաև կալանավորված անձին կալանքից ազատելու մասին:

Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված դեպքերում և կարգով` դատարանը քննարկում է ձերբակալված և կալանավորված անձանց բողոքները` ձերբակալվածներին պահելու վայրերի և կալանավորվածներին պահելու վայրերի վարչակազմերի գործողությունների դեմ»:

Այս իրավու նքն ամրագրված է նաև 1955 թվականի Բանտարկյալների հետ վարվեցողու թյան ՄԱԿ-ի նվազագու յն ստանդարտ կանոններու մ: Այս կանոնների 36-րդ կետի 3-րդ ենթակետը սահմանու մ է. «Յու րաքանչյու ր բանտարկյալ պետք է հնարավորու թյու ն ու նենա դիմե լու … դատական իշխանու թյու ններին... դիմու մներով ու բողոքներով, որոնք բովանդակու թյան մասով գրաքննու թյան ենթակա չեն, բայց պետք է կազմված լինեն պատշաճ ձևով և ներկայացվեն դրա համար նախատեսված մի ջոցներով»:

Ըստ ԵԽ-ի Նախարարների կոմի տեի 1987 թվականի փետրվարի 12-ի թիվ R(87)3 հանձնարարականով հաստատված Եվրոպական բանտային կանոնների 42.3-րդ կետի` յու րաքանչյու ր դատապարտյալ իրավու նք ու նի կնքված ծրարով խնդրանք կամ բողոք ներկայացնել դատական մարմի ններին11: Այդ կանոնների հիման վրա ԵԽ-ի Նախարարների կոմի տեի 2006 թվականի հու նվարի 11-ի թիվ Rec(2006)2 հանձնարարականով հաստատված Եվրոպական վերանայված բանտային կանոնների 70.1-70.7-րդ կետերը նու յնպես երաշխավորու մ են բանտի տնօրենին կամ իրավասու մարմնին բողոք կամ խնդրանք ներկայացնելու , խնդրանքի կամ բողոքի մե րժման դեպքու մ անկախ մարմնին բողոք ներկայացնելու ` յու րաքանչյու ր բանտարկյալի իրավու նքը12:

Ընդ որու մ` ինչպես նշված է բանտային իրավու նքի հիմնահարցերի վերաբերյալ Օքսֆորդի համալսարանի պատվերով իրականացված հետազոտու թյան մե ջ, այս իրավու նքը կրու մ է բացարձակ բնու յթ և կարող է իրացվել պատժի կամ կալանքի կրման ցանկացած փու լու մ` կապված

11 Նշված կանոնների 90-րդ կետը սահմանու մ է, որ դատարանի դատավճռով դատապարտված բանտարկյալների համար սահմանված կանոնները տարածվու մ են նաև բանտարկյալների այն կատեգորիաների վրա, ու մ նկատմամբ իրականացվու մ է նախնական կամ դատական քննու թյու ն:

12 Տե´ս Council of Europe. Recommendation Rec(2006)2 of the Committee of Ministers to member states on the European Prison Rules (https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?Ref=Rec(87)3&Language=lanEnglish &Ver=original&Site=COE&BackColorInternet=DBDCF2&BackColorIntranet=FDC864&BackColorLogged=FDC864):.

26

ՔԿՀ-ի վարչակազմի ցանկացած գործողու թյան (անգործու թյան) կամ որոշման վիճարկման հետ13:Սրա հետ կապված` պետք է նշել, որ ինչպես ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 18-րդ

հոդվածու մ, այնպես էլ Օրենքի 44-րդ հոդվածու մ խոսվու մ է պատիժը կատարող մարմնի կամ հիմնարկի և կալանավորվածներին պահելու վայրերի վարչակազմե րի մի այն գործողու թյու նները բողոքարկելու մասին: Նման կարգավորու մը անարդարացիորեն նեղացնու մ է դատապարտյալների ու կալանավորված անձանց դատական պաշտպանու թյան իրավու նքի իրացման շրջանակները: Ուստի, մե ջբերված հոդվածներն անհրաժեշտ է ենթարկել փոփոխու թյան և կալանավորված անձանց ու դատապարտյալներին հնարավորու թյու ն տալ բողոքարկելու ոչ մի այն նշված հիմնարկների վարչակազմե րի գործողու թյու նները, այլ նաև վերջիններիս անգործու թյու նն ու որոշու մները: Կարծու մ ենք, առաջարկվող փոփոխու թյու նը կնպաստի անազատու թյան մե ջ գտնվող անձանց դատական պաշտպանու թյան սահմանադրական իրավու նքի առավել լիարժեք իրացմանը:

Պատիժների կրման ընթացքու մ դատական մի ջամտու թյան հետ կապված որոշակի հարցեր իրավական կարգավորման են ենթարկված նաև ՀՀ քրեական, ՀՀ քրեական դատավարու թյան և ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքերով:

Քրեական օրենսգիրքը բովանդակու մ է պատժից ազատելու կապակցու թյամբ ծագող հարաբերու թյու նները կարգավորող նյու թաիրավական նորմե ր, իսկ քրեադատավարական օրենսդրու թյամբ սահմանվու մ է դատական որոշու մների կատարու մը, որի բովանդակու թյան մաս են կազմու մ դատավորի դատավարական գործողու թյու նները` ու ղղված դատական որոշու մը կատարման հանձնելու ն, օրենքով նախատեսված դեպքերու մ դատական որոշման անմի ջական կատարմանը և դատական որոշու մների կատարման ընթացքու մ առաջացող հարցերի լու ծմանը:

Ինչ վերաբերու մ է կալանավորմանը, ապա քրեադատավարական օրենսդրու թյամբ կալանավորման օրինականու թյան նկատմամբ դատական վերահսկողու թյան հետ կապված հարցերը կանոնակարգված են այնքանով, որքանով դրանք վերաբերու մ են կալանքը որպես խափանման մի ջոց ընտրելու վերաբերյալ դատական ակտի բողոքարկմանը և այդ բողոքների քննու թյանը. այսինքն` իրենց բնու յթով դատավարական են և կապված չեն ՔԿՀ-ի վարչակազմի գործողու թյու նների բողոքրակման հետ:

Ընդհանրապես, պետու թյան առաջնահերթ խնդիրը պետք է լինի դատարանի վերահսկողական գործու նեու թյան խթանու մը պատիժների կատարման և կալանքի կրման բնագավառու մ: Նման դատողու թյու նն իրավաբանական գրականու թյան մե ջ պայմանավորվու մ է դատարանի վերահսկողական գործու նեու թյան մի շարք առավելու թյու ններով` ա) դատարանն օժտված է անկախու թյամբ. բ) դատարանը կաշկանդված չէ գերատեսչական շահագրգռվածու թյամբ. գ) դատական նիստն ընթանու մ է հրապարակայնու թյան պայմաններու մ. դ) հետազոտվու մ են գործու մ առկա բոլոր ապացու յցները. ե) դատապարտյալը կամ կալանավորված անձը և ՔԿՀ-ի վարչակազմը հանդես են գալիս որպես հավասար կողմե ր14:

Սրա հետ կապված` պետք է նշել, որ ՀՀ` վերը հիշատակված ակտերից որևէ մե կը չի սահմանու մ այն ընթացակարգը, որի շրջանակներու մ դատապարտյալների կամ կալանավորների կողմի ց պետք է ներկայացվի բողոքը և դատարանը պետք է քննի այն:

ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքու մ սահմանված է մի այն «Դատապարտյալի առաջարկու թյու նները, դիմու մները և բողոքները քննարկելու կարգը» վերտառու թյամբ 15-

13 Տե´ս Stephen Livingstone, Tim Owen and Alison Macdonald. Prison Law. Fourth edition. Oxford University Press. New York, 2008, էջ 26 (http://fds.oup.com/www.oup.co.uk/pdf/0-19-921101-9.pdf):

14 Այս մասին նշվու մ է նաև քրեակատարողական ոլորտու մ դատական վերահսկողու թյան հիմնահարցերին նվիրված ժամանակակից գիտական աշխատու թյու ններու մ (Տե´ս, օրինակ, Л.Б. Смирнов, Уголовно-исполнительная политика в сфере совершенствования правового регулирования исполнения уголовных наказаний. Дисс. …доктора юрид. наук. Санкт-Петербург, 2003, 432-463 էջերը):

27

րդ հոդվածը: Դրանու մ, սակայն, պատիժը կատարող հիմնարկի կամ մարմնի վարչակազմի գործողու թյու նների կամ որոշու մների դեմ դատապարտյալի ներկայացրած առաջարկու թյու նները, դիմու մները և բողոքները դատարանի կողմի ց քննելու կամ դրանք դատարան ներկայացնելու առանձնահատկու թյու նների մասին որևէ խոսք չկա: Նու յնպիսի վերտառու թյամբ հոդված է ամրագրված նաև Օրենքու մ, որտեղ նու յնպես կալանավորված անձանց բողոքների դատական քննու թյան կարգի մասին որևէ խոսք չկա (Օրենքի 18-րդ հոդված):

ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքի դրու յթներն այստեղ կիրառելի լինել չեն կարող, քանի որ հանցագործու թյու նների քննու թյան և լու ծման կապակցու թյամբ վարու յթ` որպես այդպիսին տեղի չի ու նենու մ: Դատապարտյալների դեպքու մ քրեական դատավարու թյու նն արդեն ավարտված է, իսկ կալանավորված անձանց դեպքու մ` այդ վարու յթը տեղի է ու նենու մ քրեական դատավարու թյան շրջանակներից դու րս: Բանն այն է, որ գործով վարու յթը քրեական դատավարական ընթացակարգ է, որն սկսվու մ է քրեական գործի հարու ցման հարցը լու ծելիս և ներառու մ է գործով իրականացվող և ընդու նվող դատավարական որոշու մներն ու գործողու թյու նները (ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքի 6-րդ հոդվածի 4-րդ կետ): Իսկ ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգիրքն իր 1-ին հոդվածի ու ժով սահմանու մ է մի այն քրեական գործով վարու յթի կարգը: Դատապարտյալներին կամ կալանավորված անձանց պահելու վայրերի հիմնարկների վարչակազմե րի գործու նեու թյան դեմ բերված բողոքների քննարկու մը քրեական գործով վարու յթի շրջանակներից դու րս է: Չեն կարող կիրառելի լինել նաև ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքու մ ամրագրված այն դրու յթները, որոնք սահմանու մ են դատական որոշու մների կատարման փու լը (Գլու խ 49): Ճիշտ է, այստեղ հանցավոր իրադարձու թյու նները կամ դրանց մասին տեղեկու թյու նները քրեադատավարական գործու նեու թյու նը պայմանավորող իրավաբանական փաստեր նու յնպես չեն հանդիսանու մ, այլ այդպիսիք համարվու մ են դատական ակտի` օրինական ու ժի մե ջ մտնելու ց հետո դրա կատարման կապակցու թյամբ ծագող հանգամանքները (դատական որոշման վերաբերյալ կասկածների և անհստակու թյու նների լու ծու մ, դատական որոշման կատարման հետաձգու մ, պատժի կրու մի ց ազատու մ, դատապարտյալի հետախու զու մ և այլն): Վերջիններս էլ իրենց հերթին պայմանավորված չեն ՔԿՀ-ի վարչակազմի գործողու թյու նների կամ որոշու մների դեմ դատապարտյալների բողոքներով: Նկարագրված իրավիճակու մ քրեադատավարական օրենսդրու թյան նորմե րի կիրառու մը կնշանակի քրեական դատավարու թյան օրենսգրքի կիրառու մ անալոգիայով, ինչն անթու յլատրելի է հենց քրեադատավարական օրենսդրու թյան տեսանկյու նից:

Կարելի է ենթադրել, որ դատապարտյալի կամ կալանավորված անձի` ՔԿՀ-ի վարչակազմի դեմ ներկայացված բողոքը պետք է քննվի վարչական դատարանի կողմի ց` ՀՀ վարչական դատավարու թյան օրենսգրքով սահմանված կարգով, թեև այս մասին նու յնպես ՀՀ որևէ իրավական ակտ որևէ նշու մ չի պարու նակու մ: Նման դատողու թյան համար հիմք է այն, որ ՀՀ վարչական դատավարու թյան օրենսգիրքը սահմանու մ է վարչական դատարանու մ և վճռաբեկ դատարանու մ պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմի նների ու դրանց պաշտոնատար անձանց վարչական ու նորմատիվ ակտերից, գործողու թյու ններից կամ անգործու թյու նից ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց դատական պաշտպանու թյան իրավու նքի իրականացման կարգը, ինչպես նաև ֆիզիկական ու իրավաբանական անձանց դեմ վարչական մարմի նների և պաշտոնատար անձանց հայցադիմու մների քննու թյան կարգը (ՀՀ վարչական դատավարու թյան օրենսգրքի 1-ին հոդված):

Դրա հետ մի ասին, կարծու մ ենք` ՀՀ վարչական դատավարու թյան օրենսգրքով սահմանված կարգն ամբողջու թյամբ դատապարտյալների կամ կալանավորված անձանց բողոքների քննու թյան վրա տարածելն այնքան էլ արդարացված չէ: Պատճառն այն է, որ ՀՀ վարչական դատավարու թյան օրենսգրքի նորմե րը խիստ ընդհանու ր են և մասնավորեցված չեն այն անձանց բողոքների

28

քննու թյան համար, ովքեր պահվու մ են ՀՀ արդարադատու թյան նախարարու թյան ՔԿՀ-ներու մ: Խոսքն այն դրու յթների մասին է, որոնք վերաբերու մ են հայցադիմու մը պատասխանողին և գործին մասնակցող մյու ս անձանց ու ղարկելու ն (75-րդ հոդված), հայցադիմու մի ն ներկայացվող պահանջներին և հայցադիմու մի ն կցվող փաստաթղթերին (72-73-րդ հոդվածներ), հայցվորի (տվյալ դեպքու մ` կալանավորված անձի կամ դատապարտյալի)` դատական քննու թյանը ներկայանալու ն (95-րդ հոդված) և այլն: Այս առու մով, օրինակ, դատապարտյալների կամ կալանավորված անձանց նկատմամբ չի կարող կիրառվել ՀՀ վարչական դատավարու թյան օրենսգրքու մ սահմանված համընդհանու ր կանոնն այն մասին, որ դատական նիստի ժամանակի և վայրի մասին պատշաճ կարգով ծանու ցված դատավարու թյան մասնակիցների չներկայանալն արգելք չէ գործի քննու թյան համար (ՀՀ վարչական դատավարու թյան օրենսգրքի 95-րդ հոդվածի 2-րդ մաս): Նու յնը վերաբերու մ է նաև նրան, որ Վարչական դատավարու թյան օրենսգրքի 72-րդ հոդվածի 1-ին մասով պարտադիր պահանջվու մ է, որպեսզի հայցադիմու մը ձևակերպվի գրավոր: Հայցադիմու մի գրավոր ձևը չպահպանելը, ըստ նու յն օրենսգրքի 78-րդ հոդվածի 1-ին մասի, հիմք է հայցադիմու մը վերադարձնելու համար: Նման իրավակարգավորու մը հակասու մ է դատապարտյալների և կալանավորված անձանց իրավու նքների վերաբերյալ մի ջազգային չափանիշներին: Մասնավորապես, Հանցագործու թյու նների հիմնահարցերի եվրոպական կոմի տեի կողմի ց Եվրոպական բանտային կանոնների վերաբերյալ տրված մե կնաբանու թյու ններու մ նշվու մ է, որ խնդրանքի կամ բողոքի ներկայացման գրավոր ձև չի պահանջվու մ: Ըստ այդ մե կնաբանու թյան` «Հաշվի առնելով ոչ գրագետ բանտարկյալների մե ծ թվի առկայու թյու նը` բանտարկյալը պետք է հնարավորու թյու ն ու նենա դիմե լու պետական ծառայողին կամ իրավասու մարմնին` իր բանավոր խնդրանքը կամ բողոքն ընդու նելու հարցով (այս մասին 1995թ. Սլովենիա կատարած այցի արդյու նքու մ կազմված զեկու յցու մ նշել է նաև ԽԿԿ-ն), և իրավասու մարմի նները պարտավոր են գրավոր տեսք տալ դրան»15:

Բնականաբար, ՀՀ օրենսդրու թյան մե ջ վերը նկարագրված թերի կարգավորու մները չեն կարող նպաստել անազատու թյան մե ջ գտնվող անձանց իրավու նքների և օրինական շահերի արդյու նավետ դատական պաշտպանու թյանը:

Աշխարհի տարբեր երկրներ հանցագործու թյան համար դատապարտված կամ նախնական կալանքի ենթարկված անձանց բողոքների քննարկման հետ կապված հարցերը տարբեր կերպ են լու ծու մ: Սակայն դրանցու մ պատիժը կատարող հիմնարկի կամ մարմնի դեմ բողոքների ներկայացման ու քննու թյան առու մով հիմնականու մ սահմանված են հատու կ ընթացակարգեր:

Այսպես, Ֆրանսիայու մ 1958 թվականից լիարժեքորեն ներդրվել է հետդատապարտման կամ պատիժների կատարման հարցերով հատու կ դատավորի ինստիտու տը: Նրա իրավու նքներն ու պարտականու թյու ններն այդ ժամանակ սահմանվեցին Ֆրանսիայի քրեական դատավարու թյան օրենսգրքով: Դրանից հետո, քրեադատավարական օրենսդրու թյան հիշյալ նորմե րի կիրառմանն ու ղղված 1959 թվականի հատու կ Դեկրետով առավել որոշակիացվեցին պատիժների կատարման հարցերով դատավորի լիազորու թյու նները: Սահմանվեց, որ դատարանը կոչված է երաշխավորելու դատավճռի անհատական կատարու մը և իրականացնելու վերահսկողու թյու ն16: Ներկայու մ Ֆրանսիայի քրեական դատավարու թյան օրենսգրքի 722-րդ հոդվածը սահմանու մ է, որ պատիժների կատարման հարցերով դատավորը պարտավոր է հետևել քրեակատարողական գործընթացին` օժտված լինելով պատժի կատարմանն առնչվող մի շարք որոշակի լիազորու թյու ններով (վերահսկողու թյու ն դատապարտյալի պատժի կրման պայմանների նկատմամբ, դատապարտյալի

15 Տե´ս European Committee on Crime Problems (CDPC). Recommendation Rec(2005) of the Committee of Ministers to member states on the European Prison Rules and Commentary (https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?Ref=CM(2005)163&Language=lanEnglish&Ver=add&Site=COE&BackColorInternet=DBDCF2&BackColorIntranet=FDC864&BackColorLogged=FDC864):

16 Տե´ս А.Власов, Судебный контроль в России и Франции // Законность. 2002. №5. էջ 65:

29

տեղափոխման հարցի լու ծու մ և այլն)17:Առավել հետաքրքրական է հարցի լու ծու մն Իտալիայու մ: Այստեղ գործու մ է 1975 թվականի

հու լիսի 26-ի թիվ 354 օրենքը` «Պենիտենցիար համակարգի նորմե րը և ազատազրկման և ազատու թյան սահմանափակման մի ջոցների կատարու մը» վերտառու թյամբ: Այդ օրենքի համաձայն` հսկող դատավորը քննարկու մ է դատապարտյալների բողոքները: Նա նաև հետևու մ է,

որպեսզի դատապարտյալների հետ վարվեն օրենքի և գործող կանոնների սահմաններու մ18:Լեհաստանու մ առանձին իրավական կարգավորման են ենթարկվել ոչ մի այն պենիտենցիար

դատավորի լիազորու թյու նները, այլև հատու կ կարգ է սահմանված այդ դատավորի կողմի ց պատժի դատապարտված կամ կալանքի ենթարկված անձանց` պենիտենցիար հիմնարկների վարչակազմե րի դեմ բողոքների քննու թյան համար: Ընդ որու մ` դա սահմանված է Լեհաստանի

քրեակատարողական օրենսգրքով19:Այսպիսով` մի ջազգային փորձի ու սու մնասիրու թյու նը վկայու մ է, որ դատապարտյալների կամ

կալանավորված անձանց` համապատասխան հաստատու թյու նների վարչակազմե րի դեմ բերված բողոքների դատական քննու թյան առնչու թյամբ առանձնահատու կ կարգ է սահմանված:

Այս առու մով հատկանշական է, որ 1987 թվականի Եվրոպական բանտային կանոնների պատմու թյանը, փիլիսոփայու թյանը և զարգացմանը նվիրված ԵԽ-ի Նախարարների կոմի տեի բացատրական գրու թյան մե ջ արձանագրված է, որ պետու թյու նները պետք է սահմանեն դատապարտյալների խնդրանքների և բողոքների քննու թյան պատշաճ ընթացակարգեր: Դրանք պետք է լինեն մատչելի, գործեն արդյու նավետ և առանց անտեղի ձգձգու մների20:

«Միջազգային բանտային բարեփոխու մներ» մի ջազգային կազմակերպու թյան մե կնաբանու թյու ններու մ մտահոգու թյու ն է հայտնվու մ այն մասին, որ շատ երկրներ, ինչպես նաև մի ջազգային կազմակերպու թյու ններ պատշաճ ու շադրու թյու ն չեն դարձնու մ բանտերի վարչակազմե րի գործողու թյու նների բողոքարկման ընթացակարգերի սահմանմանը21:

Ըստ այդմ` կարծու մ ենք, ՀՀ քրեակատարողական օրենսդրու թյան մե ջ պետք է կատարվեն անհրաժեշտ փոփոխու թյու ններ, որոնցու մ անդրադարձ կարվի պատիժը կատարող մարմնի կամ հիմնարկի վարչակազմի գործողու թյու նների (անգործու թյան) և որոշու մների դեմ դատապարտյալների կողմի ց բողոքներ ներկայացնելու և քննու թյան առանձնահատ կու թյու նները (դատական նիստին դատապարտյալի կամ կալանավորված անձի, նրանց պաշտպանի մասնակցու թյու նը, բողոքի քննու թյան կարգը և այլն): Ընդ որու մ` նու յն կարգը պետք է տարածվի նաև կալանավորված անձանց` դատարան դիմե լու ` Օրենքով սահմանված իրավու նքի իրականացման վրա:

ՀՀ մարդու իրավու նքների պաշտպանին հասցեագրած դիմու մ-բողոքների ու սու մնասիրու թյու նը (այդ թվու մ` 2010 թվականի օգոստոս ամսվա դրու թյամբ) ցու յց է տվել, որ կալանավորված անձինք և դատապարտյալները խու սափու մ են ՔԿՀ-ների վարչակազմե րի դեմ դատարանին գրավոր կամ բանավոր բողոքներ ներկայացնելու ց: Մի դեպքու մ դա պայմանավորված է հետևանքների նկատմամբ վախով, մյու ս դեպքու մ` դատարանների հանդեպ ոչ բավարար վստահու թյամբ, իսկ

17 Տե´ս Criminal Procedure Code of the French Republic (http://www.legislationline.org/download/action/down load/id/1674/fi le/848f4569851e2ea7eabfb2ffcd70.htm/preview):

18 Տե´ս И.А. Давыдова, Судебный контроль за исполнением наказаний. Дисс. …канд. юрид. наук. Рязань, 2005, էջ 57:

19 Տե´ս В.И. Руднев, Пенитенциарный судья. К вопросу о судебном контроле за исполнением наказаний// Российская юстиция. 2001. N 8, էջ 11:

20 Տե´ս European Prison Rules - Explanatory memorandum relating to the European Prison Rules - The Historical background, philosophy and development of the European Rules (https://wcd.coe.int /ViewDoc.jsp?Ref=CM(86)147&Language=lanEnglish&Ver=add1&Site=COE&BackColorInternet=DBDCF2&BackColorIntranet=FDC864&BackColorLogged=FDC864):

21 Տե´ս Making standards work: an international handbook on good prison practice. Second edition published in 2001 by Penal Reform International (http://www.penalreform.org/fi les/man-2001-making-standards-work-en.pdf):

30

մե կ այլ դեպքու մ` ՔԿՀ-ի ներսու մ գործող այսպես կոչված` «ներքին օրենքներով»�: Այս մասին նշել են նաև ՀՀ մարդու իրավու նքների պաշտպանի աշխատակազմի քրեադատավարական և զինծառայող ների իրավու նքների վերականգնման խմբի` ՀՀ ՔԿՀ-ներ այցելու թյու ններ իրականացնող մասնագետները: Այդ ամե նի մասին վկայել են ՀՀ արդարադատու թյան նախարարու թյան քրեակատարողական հիմնարկներու մ և մարմի ններու մ հասարակական վերահսկողու թյու ն իրականացնող դիտորդների խմբու մ ընդգրկված իրավապաշտպան հասարակական կազմակերպու թյու նների («Քաղաքացիական հասարակու թյան ինստիտու տ», «Հայաստանի Հելսինկյան կոմի տե», «Ընդդեմ իրավական կամայականու թյան», «Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակ») ներկայացու ցիչները, ինչպես նաև ՀՀ փաստաբանների պալատի փաստաբանները:

Նման իրավիճակը, սակայն, չի նշանակու մ, որ ՀՀ օրենսդրու թյամբ չպետք է սահմանվեն անազատու թյան մե ջ պահվող անձանց դատական պաշտպանու թյան իրավու նքի պատշաճ իրացու մն ապահովող նորմե ր:

Այս առու մով, 1987 թվականի Եվրոպական բանտային կանոնների վերը հիշատակված բացատրական գրու թյամբ պետու թյու ններից պահանջվու մ է մի ջոցներ ձեռնարկել` պատիժ կատարող հիմնարկների վարչակազմե րի, նրանց նկատմամբ վերահսկողու թյու ն իրականացնող մարմի նների և բողոքների քննարկման ընթացակարգերի նկատմամբ վստահու թյու նն ամրապնդելու համար: Դրանով ՔԿՀ-ների վարչակազմե րին խորհու րդ է տրվու մ ձևավորել այնպիսի մթնոլորտ, որպեսզի կալանավորված անձինք կամ դատապարտյալները վստահ լինեն, որ իրենց բողոքները գաղտնիու թյան սկզբու նքի պահպանմամբ կու ղարկվեն համապատասխան մարմի ններին, և իրենց վրա բացասական ազդեցու թյու ն չեն ու նենա:

Եզրակացու թյու նԵզրակացու թյու ն1. Քրեակատարողական օրենսգրքու մ և Օրենքու մ փոփոխու թյու ններ կատարելու

մի ջոցով կալանավորված անձանց ու դատապարտյալներին անհրաժեշտ է հնարավորու թյու ն ընձեռել դատական կարգով բողոքարկելու նաև կալանավոր վածներին պահելու վայրերի կամ պատիժը կատարող մարմնի կամ հիմնարկի վարչակազմե րի անգործու թյու նը և որոշու մները:

2. ՀՀ օրենսդրու թյամբ անհրաժեշտ է հստակ սահմանել վերը հիշատակված վայրերի ու հիմնարկների վարչակազմե րի գործողու թյու նների կամ անգործու թյան և որոշու մների դեմ կալանավորված անձանց ու դատապարտյալների բողոքների քննու թյան առանձին դատական կարգ:

31

Գլու խ 3. Հասարակական վերահսկողու թյու նը Գլու խ 3. Հասարակական վերահսկողու թյու նը դատապարտյալներին և կալանավորված անձանց պահելու դատապարտյալներին և կալանավորված անձանց պահելու վայրերի գործու նեու թյան օրինականու թյան նկատմամբվայրերի գործու նեու թյան օրինականու թյան նկատմամբ

3.1 Հասարակական վերահսկողու թյան սոցիալ-իրավական 3.1 Հասարակական վերահսկողու թյան սոցիալ-իրավական նախադրյալները և կարևորու թյու նընախադրյալները և կարևորու թյու նը

Որևէ երկրու մ ժողովրդավարական հաստատությունների առկայու թյան և արդյու նավետու թյան, հասարակության հասունության մակարդակի վերաբերյալ վերլու ծու թյու ններ անելու և գնահատականներ տալու համար կարևոր ցուցիչներ են այդ երկրում անազատության մեջ գտնվող անձանց կարգավիճակը, նրանց իրավունքների պաշտպանվածության աստիճանը: Այդ անձանց համար երաշխավորված իրավու նքների պատշաճ ապահովման նկատմամբ մշտական ժողովրդավարական վերահսկողու թյու նը հատկապես կարևոր է այն պատճառով, որ այդ անձինք, գտնվելով իրավունքների և ազատությունների առավելագույն սահմանափակվածության, պետական մարմի նների մշտական հսկողության վիճակում, ունեն իրենց իրավունքները պաշտպանելու շատ ավելի քիչ հնարավորություններ, քան հասարակու թյան մյու ս անդամները, ինչի արդյունքում նրանք դառնում են հասարակության առավել խոցելի խմբերից մեկը և, չնայած մարդկանց կողմի ց նրանց նկատմամբ դրսևորվող ընդհանուր բացասական վերաբերմու նքին, այդ անձինք օբյեկտիվորեն ունեն հասարակության կողմից պաշտպանված լինելու կարիք:

Անազատության մեջ գտնվող անձանց` որպես հասարակության խոցելի խմբի, իրավունքների պաշտպանության անհրաժեշտությունը բխում է ինչպես անմեղության կանխավարկածից (ձերբակալված և նախնական կալանքի տակ գտնվող անձանց պարագայում) և սահմանադրական ու քրեաիրավական դոկտրինում ձևավորված սկզբունքներից (օրինականության, անձի իրավու նքները, ազատու թյու նները և արժանապատվու թյու նը հարգելու , մարդասիրության), այնպես էլ պատժի նպատակներից: Նշված բոլոր սկզբու նքները օրգանապես փոխկապակցված են մի մյանց հետ և ամբողջացնու մ են մարդու արժանապատվու թյան իրավու նքը` որպես մարդկանց խաղաղ և քաղաքակիրթ համակեցու թյան կարևորագու յն նախադրյալ և համամարդկային արժեք: Անձի արժանապատվու թյու նը նվաստացնելը որևէ կերպ չի կարող արդարացվել` անկախ այդ անձի ոչ բարոյական յու րահատկու թյու ններից, նրա կատարած արարքի ծանրու թյու նից կամ որևէ այլ հատկանիշից: Պետական մարմի նների հսկողու թյան տակ անցնելու ն պես` անձը ձեռք է բերու մ այսպես կոչված` «ֆիզիկական անձեռնմխ ելիու թյու ն»: Այդ պահից սկսած` պետու թյան համար պարտավորու թյու ն է առաջանու մ պաշտպանելու այդ անձի` օրենքով երաշխավորված իրավու նքները ցանկացած պարագայու մ, իսկ համապատասխան պաշտոնատար անձինք պատասխանատվու թյու ն են կրու մ նրա անվտանգու թյան համար:

Զարգացնելով իրավական պետու թյան գաղափարը` ՀՀ Սահմանադրու թյան 3-րդ հոդվածը հռչակու մ է, որ մարդը, նրա արժանապատվու թյու նը, հիմնական իրավու նքները և ազատու թյու նները բարձրագու յն արժեքներ են: Պետու թյու նն ապահովու մ է դրանց պաշտպանու թյու նը` մի ջազգային իրավու նքի սկզբու նքներին ու նորմե րին համապատասխան և սահմանափակված է այդ իրավու նքներով ու ազատու թյու ններով` որպես անմի ջականորեն գործող իրավու նք: Սահմանադրու թյան 17-րդ հոդվածով ու ղղակիորեն սահմանված է, որ ոչ ոք չպետք է ենթարկվի խոշտանգու մների, ինչպես նաև անմարդկային կամ նվաստացնող վերաբերմու նքի կամ պատժի: Ձերբակալված, կալանավորված և ազատազրկված անձինք ու նեն մարդասիրական վերաբերմու նքի և արժանապատվու թյան հարգման իրավու նք: Սահմանադրու թյան իմաստով

32

անխտիր բացառվու մ են նշված գործողու թյու նները` որպես մարդկու թյան էու թյան, նրա արժեքների հետ անհամատեղելի երևու յթ:

Պատժի նպատակներից մեկը, թերևս` ամե նակարևորը, հանցանք կատարած անձին ուղղելն է, որին հասնելու համար հարկավոր է ոչ թե բոլոր մեթոդներով նրա նկատմամբ կիրառել պատժիչ քաղաքականության ողջ խստությունը և դրանով վերջինիս օտարել հասարակությունից` նրա մոտ ձևավորելով նիհիլիստական վերաբերմունք դեպի մարդասիրական արժեքները, այլ, ընդհակառակը, մշակել կառու ցակարգեր` պատժի կրման ընթացքու մ անձին հնարավորինս արագ վերականգնելու և հասարակություն վերադարձնելու համար: Այս գերնպատակին հասնելը ոչ մի այն պետու թյան գործն ու մտահոգու թյան առարկան է, այլև` հասարակու թյան: Դատապարտյալները ևս այդ հասարակու թյան անբաժանելի մասն են կազմու մ և, վերջին հաշվով, հասարակու թյան հասու նու թյան և քաղաքակրթու թյան մակարդակով է պայմանավորված դատապարտյալների բարոյահոգեբանական առողջացու մը, սոցիու մի լիարժեք անդամ դառնալու ն նրանց շահագրգռելը: Հետևապես, առողջ և գիտակից հասարակու թյու նն է նախևառաջ շահագրգռված իր բոլոր անդամների իրավու նքների պաշտպանու թյու նը երաշխավորելու , դատապարտվածներին հասարակու թյան լիարժեք անդամ դարձնելու համար:

Անազատու թյան մե ջ գտնվող անձանց իրավու նքների ապահովման նկատմամբ ժողովրդավարական գործու ն վերահսկողու թյու նը բնորոշ է կայացած քաղաքացիական հասարակու թյու ններին: Մեր երկրու մ գործու մ են ՔԿՀ-ների նկատմամբ ժողովրդավարական վերահսկողու թյան մի շարք կառու ցակարգեր, որոնցից են Մարդու իրավու նքների պաշտպանի ինստիտու տը, վերջերս ՀՀ ստեղծված Հանրային խորհու րդը, տարբեր հասարակական կազմակերպու թյու նների և անկախ դիտորդական խմբերի կողմի ց իրականացվող դիտարկու մները, վերջապես` լրագրողական գործու նեու թյու նը և այլն: Փորձը ցու յց է տալիս, որ ժողովրդավարական վերահսկողու թյան բոլոր կառու ցակարգերի ցանկու մ հասարակական վերահսկողու թյու նը ամե նաարդյու նավետն է և, թերևս, ամե նից անկախն ու արժանահավատը: Վերջինս վերահսկողու թյան մյու ս ձևերից տարբերվու մ է նրանով, որ դիտարկու մներին ներգրավվու մ են հասարակու թյան առավել լայն շերտեր, որոնք գործու մ են ոչ թե աշխատանքային կամ մասնագիտական պարտականու թյու նների շրջանակներու մ, այլ կամավորու թյան հիմու նքներով: Վերջիններիս շահագրգռվածու թյու նը բացատրվու մ է քաղաքացիական բարձր գիտակցու թյամբ, ինչն էլ պայմանավորու մ է նրանց դիտարկու մների արդյու նավետու թյու նը և հետևու թյու նների օբյեկտիվու թյու նը:

Հասարակական վերահսկողու թյու նը ժողովրդավարական վերահսկողու թյան առավել ակտիվ տեսակն է: Եթե մյուս բոլոր պետական մարմինները հիմնականում իրենց աշխատանքը կազմակերպում են` հիմնվելով բողոքների և ահազանգերի վրա, ապա հասարակական վերահսկողությունն առավել նախաձեռնող է, դրա արդյու նքու մ կազմված զեկու յցներին ու վերլու ծու թյու ններին բնորոշ է արժանահավատու թյան բարձր աստիճանը, իսկ արձանագրված խախտու մները, որպես կանոն, արտացոլու մ են իրականու թյու նը: Դա պայմանավորված է նաև նրանով, որ տվյալ դեպքու մ հետազոտու թյու ններն իրականացվու մ են հասարակ քաղաքացիների կողմի ց, և անազատու թյան մե ջ գտնվող անձինք չեն կաշկանդվու մ նրանց տեղեկատվու թյու ն տրամադրել իրենց իրավու նքների խախտու մների մասին: Բազմաթիվ քաղաքակիրթ պետություններում պետական իրավասու մարմիններն իրենց վերահսկողական գործու նեու թյու նը կազմակերպելիս օգտվու մ են հասարակական կազմակերպու թյու նների և զանգվածային լրատվամի ջոցների օգնու թյու նից:

Այստեղ պետք է մատնանշել ևս մի կարևոր գործոն. հասարակական վերահսկողու թյու նը նպաստու մ է ոչ մի այն անձանց իրավու նքների պաշտպանու թյան ապահովմանը, այլև էական բարենպաստ ազդեցու թյու ն է ու նենու մ դատապարտյալների և հասարակու թյան մի ջև առաջացած

33

անջրպետը հաղթահարելու , նրանց և հասարակու թյան մյու ս անդամների շարու նակական մի աձու լու մն ապահովելու առու մով: Հասարակական վերահսկող խմբերը կազմված են հասարակ քաղաքացիներից, ովքեր չու նեն վարչաիրավական լիազորու թյու ններ: Նրանց հետ դատապարտյալների շփու մը շատ ավելի անկաշկանդ է, իսկ հարաբերու թյու նները ձևավորվու մ են առավելապես վստահու թյան և փոխըմբռնման հիմքի վրա և չեն կրու մ պաշտոնական բնու յթ, ու ստի հասարակական դիտորդների ստու գու մների արդյու նքու մ հնարավոր է լինու մ ստանալ առավել հավաստի տեղեկատվու թյու ն, քան դա կարող էր լինել պաշտոնեական ֆորմալ ստու գու մների ժամանակ: Վերը նշվածի վառ ապացու յցն են ժողովրդավարական վերահսկողու թյան գործիքների` Մարդու իրավու նքների պաշտպանի, ՀՀ արդարադատու թյան նախարարու թյան քրեակատարողական մարմի ններու մ և հիմնարկներու մ հասարակական վերահսկողու թյու ն իրականացնող հասարակական դիտորդների խմբի գործու նեու թյան արդյու նքու մ արձանագրված թերացու մները, ինչպես նաև դրանց վերացմանն ու ղղված գործընթացները:

Հասարակական վերահսկողություն իրականացնող կառույցներն իրենց հերթին կաշկանդված չեն` հայտնաբերված օրինախախտու մները հրապարակելու և ոլորտում առկա այս կամ այն հիմնախնդրի վերաբերյալ իրենց տեսակետը ներկայացնելու հարցերու մ, գործում են շատ համաչափ և հրատապ: Լրատվական եղանակներով հնարավորություն է ստեղծվում` խախտման փաստն արձանագրելուն պես արագ տեղեկատվություն տրամադրելու , ինչպես նաև իրավիճակի շտկման և մեղավորներին պատասխանատվության ենթարկելու գործում հետևողականու թյու ն դրսևորելու համար, ինչը կարող է կանխիչ դեր կատարել համանման խախտումների կանխարգելման, դրանց դեմ պայքարելու կառու ցակարգերը կատարելագործելու համար: Այստեղ պետք է շեշտել այն փաստը, որ էլեկտրոնային տեխնոլոգիաների զարգացման արդի դարաշրջանում հասարակական վերահսկողության արդյունավետությունն էապես բարձրացել է, ինչը պայմանավորված է տեղեկատվության փոխանցման դյուրինությամբ և արագությամբ, ինչպես նաև հասարակության առավել լայն զանգվածներին այդ տեղեկատվությունը մատչելի, իսկ վերահսկողական գործընթացներին հասարակու թյան մասնակցու թյու նն առավել գործու ն և արդյու նավետ դարձնելու մի տու մներով: Քիչ չեն դեպքերը, երբ ազատազրկման վայրում գտնվող անձանց իրավունքների խախտման փաստի առթիվ մամուլի (հատկապես էլեկտրոնային մամուլի) հաղորդագրություններից հետո «Ֆեյսբուք» սոցիալական կայքում և ինտերնետային բլոգներում ծավալվել են քննարկումներ և անգամ թեժ բանավեճեր, որոնք, որպես հասարակական կարծիքի դրսևորում, ի վերջո գործընթացների վրա դրական ազդեցություն են ունեցել` իրավիճակի բարելավման իմաստով:

Ժողովրդավարական վերահսկողության կառու ցակարգերի շրջանակներում տարբեր ժողովրդավարական կառու ցակարգերի կողմից արձանագրված փաստերը վկայում են, որ համապատասխան ոլորտում գործունեություն իրականացնող տարբեր պաշտոնատար անձինք, օգտվելով անազատության մեջ գտնվողների անբարենպաստ վիճակից, ինչպես նաև իրենց գործողությունների գաղտնիության և անպատժելիության պատրանքից, հաճախ թույլ են տալիս իրենց հսկողության տակ գտնվող անձանց իրավունքների լրջագույն խախտումներ, որոնք դրսևորվում են խոշտանգումների, արժանապատվությունը նվաստացնելու և օրենքով արգելված այլ գործողու թյու ններ կատարելու ձևով: Քրեական գործերով վարու յթի ընթացքու մ քաղաքացիների և լրատվամի ջոցների կողմի ց հաճախ են հնչու մ ահազանգեր վարու յթն իրականացնող մարմնի կողմի ց ցու ցաբերվող խոշտանգու մների մասին, որոնք երբեմն ավարտվու մ են մահվան ելքով: Հասարակական բարձր հնչեղու թյու ն է ստացել 2010թ. ապրիլի 13-ին ոստիկանու թյան Չարենցավանի բաժնու մ դատավարական գործողու թյան ընթացքու մ 24-ամյա Վահան Խալաֆյանի մահվան

34

փաստը22: Իրավաբանական շրջանակներու մ մե ծ աղմու կ բարձրացրած` Միշա Հարու թյու նյանի գործով դատարանը, խոշտանգման փաստն արձանագրելով հանդերձ, խոշտանգման արդյու նքու մ ձեռք բերված ապացու յցը ճանաչել է որպես թու յլատրելի ապացու յց: Ավելին, դատավճռի պատճառաբանական մասու մ ու ղղակիորեն նշվել է. «Դատարանը, գնահատական տալով Գ-ի, Կ-ի նախաքննու թյան և դատաքննու թյան ժամանակ տված հակասական ցու ցմու նքներին, գտնու մ է, որ իրականու մ հետաքննու թյան մարմնի կողմի ց ռազմական ոստիկանու թյան բաժնու մ բռնու թյու նը գործադրվել է ճշմարտու թյու նը բացահայտելու համար»: Սու յնով դատավորն ընդու նել է խոշտանգու մների փաստը և դրա հիման վրա ձեռք բերված ապացու յցը դրել մե ղադրանքի հիմքու մ` դրանով արդարացնելով նշված անձանց կողմի ց իրականացված խոշտանգու մները: Այս դեպքի անհեթեթու թյու նը կայանու մ է նրանու մ, որ վերաքննիչ և վճռաբեկ դատարանները դատական ակտը թողել են անփոփոխ23: Ստորև կներկայացվեն նաև հասարակական վերահսկողու թյու ն իրականացնող խմբերի կողմի ց բացահայտված այլ փաստեր:

Շարու նակելով անազատու թյան մե ջ պահելու վայրերու մ տիրող իրավիճակի վերահսկելիու թյան թեման` հարկ է խոսել նաև նշված վայրերի վարչակազմե րի գործու նեու թյան թափանցիկու թյան և հաշվետվականու թյան մասին:

«Թափանցիկու թյու ն» ասելով` ընդու նված է հասկանալ այնպիսի իրավիճակ, երբ քաղաքացին, հասարակական կազմակերպու թյու նները կամ քաղաքացիական հասարակու թյան այլ ինստիտու տներ կարող են իրենց հետաքրքրող տեղեկու յթն ստանալ անմի ջապես այն տնօրինող պետական մարմնից` առանց որևէ այլ մի ջոցի դիմե լու 24: Ասվածը կարևորվու մ է նաև մարդու իրավու նքների ոտնահարման դեպքերի կանխարգելման համար «վաղ իրազեկման» սկզբու նքով գործող կառու ցակարգ ստեղծելու տեսանկյու նից: Հասարակու թյու նը բնականաբար ավելի շատ շահագրգռված է կանխարգելիչ կառու ցակարգեր ստեղծելու , քան արդեն կատարված հանցագործու թյու նների մասին տեղեկացված լինելու մե ջ: Այդպիսի կառու ցակարգերի ստեղծու մն անկասկած դրական ազդեցու թյու ն կու նենա ՔԿՀ-ներու մ իրավախախտու մների կանխարգելման վրա:

Թափանցիկու թյու նը սերտորեն փոխկապված է մարդու ` տեղեկատվու թյու ն ստանալու ազատու թյան հետ: Այս իմաստով` անձի` տեղեկատվու թյու ն ստանալու իրավու նքին համապատասխանու մ է հանրային կառավարման թափանցիկու թյան սկզբու նքը: Օրենքը նախատեսու մ է, որ տեղեկատվու թյու ն ստանալու ազատու թյու նը որոշ դեպքերու մ ենթակա է սահմանափակման, եթե այն շոշափու մ է այլոց իրավու նքները և ազատու թյու նները, հասարակական անվտանգու թյու նը և նման այլ արժեքներ: Մյու ս բոլոր տեղեկու թյու ններն անձի առաջին իսկ պահանջի դեպքու մ պետք է տրամադրվեն:

«Տեղեկատվու թյան ազատու թյան մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված է հանրային մարմի նների կողմի ց հրապարակման համար թու յլատրելի տեղեկատվու թյան տրամադրման կարգն ու պայմանները, ինչպես նաև տեղեկատվու թյան ազատու թյան սահմանափակու մները: Օրենքի իմաստով, ի թիվս այլոց, հանրային մարմի ններ են համարվու մ տեղեկու թյու ններ ու նեցող պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմի նները, պետական հիմնարկները, բյու ջեներից ֆինանսավորվող կազմակերպու թյու նները, ինչպես նաև հանրային նշանակու թյան

22 Տե´ս http://www.armtimes.com/tag/2895:

23 Այս գործով Մարդու իրավու նքների եվրոպական դատարանը արձանագրել է Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի խախտու մ, իսկ դատավճիռը կայացրած առաջին ատյանի դատարանի դատավորը ՀՀ արդարադատու թյան խորհրդի որոշմամբ ենթարկվել է կարգապահական պատասխանատվու թյան (http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?item=1&portal=hbkm&action=html&highlight=Armenia%20|%206&sessionid=60900199&skin=hudoc-en):

24 Տե՛ս «Մարդու իրավու նքների և հիմնարար ազատու թյու նների պաշտպանու թյան մասին եվրոպական կոնվենցիայի և դրան կից արձանագրու թյու նների մե կնաբանու թյու ն», Երևան, 2005, էջ 335:

35

կազմակերպու թյու նները և դրանց պաշտոնատար անձինք: Օրենքի 8-րդ հոդվածով սահմանված են տեղեկատվու թյան տրամադրման անթու յլատրելիու թյան չափորոշիչները: Դրանք վերաբերու մ են պետական, ծառայողական, առևտրային, բանկային կամ նախաքննական գաղտնիք պարու նակող, ինչպես նաև` այնպիսի տեղեկատվու թյանը, որով կարող են խախտվել մարդու անձնական կամ ընտանեկան կյանքի գաղտնիու թյու նը, կամ որը վերաբերու մ է հեղինակային և հարակից իրավու նքներին: Մյու ս բոլոր դեպքերու մ տեղեկատվու թյան տրամադրու մը պարտադիր է և չի կարող կամայականորեն սահմանափակվել:

Վերոնշյալից հետևու մ է, որ օրենքու մ նշված հանրային մարմի նների և դրանց պաշտոնատար անձանց թվին են դասվու մ նաև ՔԿՀ-ներն ու դրանց համապատասխան ծառայողները: Պետք է նշել նաև, որ մարդու իրավու նքների նկատմամբ այդ վայրերու մ տեղի ու նեցող ոտնձգու թյու նները (խոշտանգու մներ, օրենքով արգելված այլ գործողու թյու ններ), թերևս առանձին բացառու թյու ններով, հիմնականու մ չեն դասվու մ այնպիսի տեղեկու թյու նների թվին, որոնք ենթակա չեն տրամադրման: Այստեղից էլ հետևու թյու ն, որ համապատասխան հարցման առկայու թյան պարագայու մ ՔԿՀ-ների վարչակազմե րի աշխատողները պարտավոր են իրենց գործու նեու թյան, մասնավորապես` այդ հիմնարկներու մ պահվող անձանց իրավու նքների պաշտպանու թյան (ինչպես նաև նրանց իրավու նքների խախտու մների), դատապարտյալների նկատմամբ կիրառված տու յժերի վերաբերյալ սահմանված կարգով տեղեկատվու թյու ն տրամադրել քաղաքացիներին, ԶԼՄ-ներին, հասարակական կազմակերպու թյու ններին կամ ցանկացած այլ շահագրգիռ անձի:

Այստեղ հատկապես կարևորվու մ է դատապարտյալների նկատմամբ կիրառված տու յժերի մասին տեղեկատվու թյան թափանցիկու թյան հիմնախնդիրը: Ինչպես կտեսնենք հաջորդիվ, մի շտ չէ, որ դատապարտյալների նկատմամբ իրականացվող կարգապահական քաղաքականու թյու նը, վերջիններիս նկատմամբ սահմանված տու յժերը, մասնավորապես` պատժախու ց տեղափոխելը, օրինական են և հիմնավորված: Ինչպես ցու յց է տալիս պրակտիկան, դրանք հաճախ կրու մ են կամայական բնու յթ և պայմանավորված են դատապարտյալների նկատմամբ ցու ցաբերված վատ վերաբերմու նքով, իսկ որոշ դեպքերու մ պարզապես հանդիսանու մ են նրանց նկատմամբ հաշվեհարդարի դրսևորու մ, ինչի մասին արձանագրել են նաև հասարակական դիտորդները25: Հետևապես, կարգապահական տու յժերի մասին տեղեկատվու թյու նը ևս ու նի թափանցիկու թյան և հասարակական խիստ վերահսկողու թյան անհրաժեշտու թյու ն:

Տեղեկատվու թյան այս կարևոր շերտի մասին, որը պակաս հետաքրքրու թյու ն չի ներկայացնու մ հասարակու թյան համար, որևէ տեղեկու թյու ն չի հրապարակվու մ: Այսօր որևէ տեղ չենք կարող տեղեկու թյու ն գտնել կարգապահական տու յժի ենթարկված դատապարտյալների մասին, մի նչդեռ այդ տեղեկու թյու նն անհրաժեշտ է` ՔԿՀ-ներու մ մարդու իրավու նքների պաշտպանվածու թյան վիճակն արդյու նավետ վերահսկելու և անհրաժեշտու թյան դեպքու մ մե ղավորներին պատժելու համար:

25 Տե´ս Հայաստանի Հանրապետու թյան արդարադատու թյան նախարարու թյան քրեակատարողական հիմնարկներու մ և մարմի ններու մ հասարակական վերահսկողու թյու ն իրականացնող հասարակական դիտորդների խու մբ. «Հայաստանի Հանրապետու թյան արդարադատու թյան նախարարու թյան քրեակատարողական համակարգը 2008 թվականին», հաշվետվու թյու ն, 2009թ., էջ 9-10:

36

3.2 Հասարակական վերահսկողու թյան առկա 3.2 Հասարակական վերահսկողու թյան առկա կառու ցակարգերի գործու նեու թյան արդյու նավետու թյու նըկառու ցակարգերի գործու նեու թյան արդյու նավետու թյու նը

Խոսելով անազատու թյան մե ջ պահվող անձանց իրավու նքների ապահովման նկատմամբ հասարակական վերահսկողու թյան կարևորու թյան մասին` հարկ է նաև անդրադառնալ դրա իրավական կարգավորմանը, ինչպես նաև` վերահսկողու թյան իրականացմանը:

Անմի ջական հասարակական վերահսկողու թյան ինստիտու տ սահմանող ներպետական իրավական ակտերից մե կը ՀՀ քրեակատարողական օրենսգիրքն է, որի 21-րդ հոդվածով ու ղղակիորեն նախատեսված է, որ պատիժները կատարելու նկատմամբ հասարակական վերահսկողու թյու նն իրականացվու մ է Հայաստանի Հանրապետու թյան պետական կառավարման լիազորված մարմնի կազմավորած հասարակական դիտորդների խմբի մի ջոցով: Օրենքի 47-րդ հոդվածն իր հերթին սահմանու մ է, որ ձերբակալվածներին պահելու վայրերի և կալանավորվածներին պահելու վայրերի գործու նեու թյան նկատմամբ նու յնպես իրականացվու մ է հասարակական վերահսկողու թյու ն` համապատասխան լիազորված մարմնի ղեկավարի կազմավորած հասարակական դիտորդների խմբի կողմի ց: Նշված օրենսդրական դրու յթների հիման վրա արձակվել են ՀՀ արդարադատու թյան նախարարի 2005 թվականի նոյեմբերի 18-ի թիվ ՔՀ-66-Ն հրամանը և ՀՀ ոստիկանու թյան պետի 2005 թվականի հու նվարի 14-ի թիվ 1-Ն հրամանը, որոնց համաձայն գործու մ են համապատասխանաբար ՀՀ արդարադատու թյան նախարարու թյան ՔԿՀ-ներու մ և մարմի ններու մ հասարակական վերահսկողու թյու ն իրականացնող խու մբը, ինչպես նաև ՀՀ ոստիկանու թյան համակարգի ձերբակալված անձանց պահելու վայրերի հասարակական դիտորդների խու մբը:

Մինչ այդ խմբին և նրա գործու նեու թյանն անդրադառնալը, անհրաժեշտ է խոսել վերջինիս լիազորու թյու նների, նրա գործու նեու թյու նը կանոնակարգող իրավական հիմքերի մասին: ՀՀ արդարադատու թյան նախարարի 2005 թվականի նոյեմբերի 18-ի “Հայաստանի Հանրապետու թյան արդարադատու թյան նախարարու թյան ՔԿՀ-ներու մ և մարմի ններու մ հասարակական վերահսկողու թյան իրականացմա կարգը և հասարակական դիտորդների խմբի կազմը սահմանելու մասին” թիվ ՔՀ-66-Ն հրամանի 1-ին կետը սահմանու մ է. “Հայաստանի Հանրապետու թյան արդարադատու թյան նախարարու թյան քրեակատարողական հիմնարկներու մ և մարմի ններու մ հասարակական վերահսկողու թյու նն իրականացնու մ է հասարակական դիտորդների խու մբը: Հասարակական դիտորդների խու մբը (այսու հետ՝ Խու մբ) քրեակատարողական ծառայու թյան՝ կալանավորվածներին պահելու վայրերու մ և ու ղղիչ հիմնարկներու մ (այսու հետ՝ քրեակատարողական հիմնարկներ) պահվող անձանց (այսու հետ՝ ազատազրկվածներ), ինչպես նաև քրեակատարողական մարմի նների հսկողու թյան տակ գտնվող անձանց իրավու նքների և ազատու թյու նների պահպանման խնդիրներով զբաղվող վերահսկող մարմի ն է”:

Նշված խմբի կազմը հաստատվել է ՀՀ արդարադատու թյան նախարարի կողմի ց, որի մե ջ ընդգրկված են իրավապաշտպան հասարակական կազմակերպու թյու նների ներկայացու ցիչներ, հոգեբաններ, ճանաչված հասարակական գործիչներ:

Խմբի գործու նեու թյան արդյու նավետու թյու նը պայմանավորված է նրանով, որ դրա անդամներն իրավասու են առանց նախազգու շացման` անարգել այցելել ՔԿՀ-ներ և մարմի ններ, ծանոթանալ տարաբնու յթ փաստաթղթերի բովանդակու թյանը, այդ թվու մ` ազատազրկվածի կամ քրեակատարողական մարմի նների հսկողու թյան տակ գտնվող անձի համաձայնու թյամբ՝ նրա անձնական գործին և գրագրու թյանը (բացի գաղտնի փաստաթղթերից), հիմնարկի իրավիճակին, ինչպես նաև հանդիպել անազատու թյան մե ջ գտնվող և քրեակատարողական մարմի նների հսկողու թյան տակ գտնվող անձանց: Անհրաժեշտու թյան դեպքու մ կարող է կատարվել ձայնագրու մ, լու սանկարու մ, տեսագրու մ: Խմբի տարեկան հաշվետվու թյու նները զու գորդվու մ են Խմբի կողմի ց

37

կատարվող դիտողու թյու ններով և առաջարկու թյու ններով, որոնցից յու րաքանչյու րին կցվու մ են նախարարի մե կնաբանու թյու նները: Մասնավորապես, Խմբի 2009թ. հաշվետվու թյու նը26 բովանդակու մ է մանրամասն տեղեկու թյու ններ ՔԿՀ-ներու մ տիրող վիճակի, մի ջազգային չափանիշներին դրանց պայմանների համապատասխանու թյան, ինչպես նաև այդ հիմնարկներու մ պահվող անձանց տարբեր իրավու նքների խախտու մների վերբերյալ:

«Հայաստանի Հանրապետու թյան արդարադատու թյան նախարարու թյան քրեակատարողական համակարգը 2008 թվականին» տարեկան հաշվետվու թյամբ ՀՀ արդարադատու թյան նախարարու թյան «Երևան-Կենտրոն», «Նու բարաշեն» և մի շարք այլ ՔԿՀ-ներու մ կատարված ստու գու մների հիման վրա Խու մբն արձանագրել է, որ խցերու մ բացակայու մ է օդափոխու թյան համակարգը, իսկ զու գարանները բավարար չափով մե կու սացված չեն: Անբավարար է բժշկական սարքավորու մներով ապահովվածու թյու նը: «Սարքավորու մներից հիմնարկն ու նի մի այն տոնոմե տր, սրտագիր, ինչպես նաև ատամնաբու ժական աթոռ, որը ֆիզիկապես և բարոյապես այնքան մաշված է, որ պիտանի չէ օգտագործման համար», հիմնարկու մ չկա առանձին կարանտինային խու ց, ինչը հակասու մ է օրենսդրու թյան պահանջներին: Նու յն հաշվետվու թյամբ ներկայացվել են նաև խոշտանգու մների և դատապարտյալների նկատմամբ վատ վերաբերմու նքի դեպքեր, որոնք, Խմբի կարծիքով, հիմնականու մ չեն գրանցվու մ: Նշվել է, որ «Գորիս» և «Նու բարաշեն» ՔԿՀ-ներու մ չեն գրանցվու մ հատու կ մի ջոցների կիրառման դեպքերը, իսկ բու ժանձնակազմը չի գրանցու մ ազատազրկվածների ստացած վն ասվածքները:

Հարկ է նշել, որ այս մտահոգու թյու ններն իր 2006թ. զեկու յցու մ հայտնել է նաև խոշտանգու մների կամ անմարդկային, արժանապատվու թյու նը նվաստացնող վերաբերմու նքի կամ պատժի կանխման եվրոպական կոմի տեն, ինչի մասին խոսվեց վերը: Ընդ որու մ` այստեղ խոսվու մ է նաև այն դեպքերի մասին, երբ բանտի անձնակազմի կողմի ց ճնշու մ է գործադրվու մ այն բանտարկյալների նկատմամբ, ովքեր պաշտոնապես բողոքներ են ներկայացնու մ համապատասխան մարմի ններին: Սրանից հետևու մ է, որ պաշտոնական մարմի ններին ու ղղված բողոքներն օժտված չեն բավարար գաղտնիու թյամբ (կոնֆիդենցիալու թյամբ), և որ դրանք ներկայացրած անձանց իրավու նքների պաշտպանու թյու նը երաշխավորված չէ: Ավելին, էլ ավելի է մե ծանու մ այդպիսի բողոքներ ներկայացրած անձանց նկատմամբ բացասական վերաբերմու նքը հիմնարկի վարչակազմի և աշխատակազմի կողմի ց, որը հիմնված է հիմնարկի ներսու մ գործող, այսպես կոչված, «ներքին կանոնների» վրա: Նմանատիպ իրավիճակները խորացնու մ են պետական մարմի նների նկատմամբ անվստահու թյու նը և հիմնավորու մ են հասարակական վերահսկողու թյան ինստիտու տի կարևորու թյու նը:

Խմբի 25.12.2008թ. արտակարգ հաշվետվու թյամբ արդարադատու թյան նախարարին տեղեկացվել է, որ նու յն թվականի դեկտեմբերի 23-ին «Նու բարաշեն» ՔԿՀ-ու մ քրեակատարողական վարչու թյան արագ արձագանքման խմբի կողմի ց իրականացվել է խու զարկու թյու ն, որի ընթացքու մ գրանցվել են այնտեղ պահվող անձանց իրավու նքների լու րջ խախտու մներ` զու գորդված վերջիններիս արժանապատվու թյու նը նվաստացնող վերաբերմու նքի հետ: Դատապարտյալների պնդմամբ` նշված խմբի անդամներն իրենց հասցրել են ապտակներ և հարվածներ, վիրավորել են ու քաշքշել: Դատապարտյալների նկատմամբ տևական ժամանակ բռնու թյու ն է կիրառվել: Նշված դիտարկու մները Խմբին թու յլ են տվել եզրակացնել, որ տեղի է ու նեցել ու ժի կիրառման համարժեքու թյան կոպիտ խախտու մ, պաշտոնեական դիրքի չարաշահու մ: Հաշվի առնելով գործողու թյան տևականու թյու նը և մասսայականու թյու նը` Դիտորդական խու մբը գտել է, որ

26 Տե´ս Հայաստանի Հանրապետու թյան արդարադատու թյան նախարարու թյան քրեակատարողական հիմնարկներու մ և մարմի ններու մ հասարակական վերահսկողու թյու ն իրականացնող հասարակական դիտորդների խու մբ. «Հայաստանի Հանրապետու թյան արդարադատու թյան նախարարու թյան քրեակատարողական համակարգը 2008 թվականին», հաշվետվու թյու ն, 2009թ.:

38

կատարվածը կարելի է բնու թագրել որպես խոշտանգու մ, որը կրել է պատժիչ բնու յթ:Հասարակական վերահսկողու թյան կառու ցակարգերու մ իրենց ու րու յն տեղն ու նեն նաև

իրավապաշտպան այլ հասարակական կազմակերպու թյու նները, որոնք թեև լիազորված չեն ցանկացած ժամանակ առանց նախազգու շացման այցելելու ՔԿՀ-ներ, սակայն նրանք ևս, իրենց կանոնադրական նպատակներին համապատասխան, իրականացնու մ են վերահսկողական գործառու յթներ` արդարադատու թյան նախարարի թու յլտվու թյամբ: Հելսինկյան ասոցիացիայի դիտորդների պնդմամբ իրենց և Խմբի գործու նեու թյան մի ջև տարբերու թյու նը հիմնականու մ այն է, որ իրենց այցելու թյու նների ժամանակի մասին համապատասխան ՔԿՀ-ները նախապես տեղյակ են լինու մ, ինչի արդյու նքու մ անսպասելիու թյան գործոնը բացակայու մ է, սակայն պարբերաբար իրականացվող դիտարկու մները և դրանց հաջորդող զեկու յցները ՔԿՀ-ների պետերին և աշխատողներին ստիպու մ են ձերբազատվել դատապարտյալների նկատմամբ վատ վերաբերմու նք ցու ցաբերելու արատավոր սովորու թյու ններից և ավելի մե ծ ջանքեր գործադրել առկա թերու թյու նները վերացնելու համար` դրանով խու սափելով «ավելորդ գլխացավանքից»: Հելսինկյան ասոցիացիայի դիտորդները հայտնեցին նաև, որ դիտարկու մներից հետո ՔԿՀ-ների վարչու թյան ներկայացու ցիչները հաճախ իրենցից հետաքրքրվու մ են, թե ինչպիսի թերու թյու ններ են հայտնաբերվել, և պատրաստակամու թյու ն հայտնու մ անմի ջապես մի ջոցներ ձեռնարկել դրանք շտկելու ու ղղու թյամբ: Նման վերաբերմու նք ցու ցաբերու մ է, օրինակ, «Արթիկ» ՔԿՀ-ի ղեկավարու թյու նը:

Հասարակական վերահսկողու թյան կառու ցակարգերից է ՀՀ մարդու իրավու նքների պաշտպանին առընթեր Խոշտանգու մների կանխարգելման փորձագիտական խորհու րդը27: Հայաստանը «Խոշտանգու մների և այլ դաժան, անմարդկային կամ արժանապատվու թյու նը նվաստացնող վերաբերմու նքի կամ պատժի դեմ» կոնվենցիայի կամընտիր արձանագրու թյանը մի ացել է 2006 թվականի սեպտեմբերին: Դրա հիման վրա 2008թ. Ապրիլին «Մարդու իրավու նքների պաշտպանի մասին» ՀՀ օրենքու մ կատարվել է լրացու մ, որով Մարդու իրավու նքների պաշտպանը ճանաչվել է կամընտիր արձանագրու թյամբ սահմանված կանխարգելման անկախ ազգային մե խանիզմ:

ՀՀ մարդու իրավու նքների պաշտպանը, հաշվի առնելով համապատասխան ոլորտի իրավապաշտպան հասարակական կազմակերպու թյու նների կարևորու թյու նը, ստեղծել է իրեն առընթեր Խոշտանգու մների կանխարգելման փորձագիտական խորհու րդ և հաստատել վերջինիս գործու նեու թյան կարգը: Խորհրդի կազմու մ ընդգրկված են ինչպես հասարակական կազմակերպու թյու նների ներկայացու ցիչներ, այնպես էլ փորձագետներ: Խորհու րդը ստեղծվել է Մարդու իրավու նքների պաշտպանի` որպես կանխարգելման անկախ ազգային մե խանիզմի գործու նեու թյանը լրացու ցիչ աջակցու թյու ն ցու ցաբերելու նպատակով:

Փակ հաստատու թյու ններ անարգել մու տք գործելու հնարավորու թյու նը կարևոր գործոն է խորհրդի գործու նեու թյան բարձր արդյու նավետու թյու նն ապահովելու համար: Գործնականու մ, սակայն, Խորհրդի` որպես հասարակական վերահսկողու թյան արդյու նավետ կառու ցակարգի մասին կարելի է խոսել մի այն որպես ապագային ու ղղված մի տու մ:

Հասարակական վերահսկողու թյան ինքնատիպ եղանակ է ներպետական և օտարերկրյա հասարակական կազմակերպու թյու նների համագործակցու թյու նը, որը մի տված է պետու թյան ու ժային կառու յցների իրավասու թյան տիրու յթու մ գտնվող տարբեր մարմի նների կողմի ց իրականացվող գործողու թյու նների օրինականու թյու նը վերահսկելու ն: Այդպիսի օրինակ է Հայաստանի հելսինկյան ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակի և ամե րիկյան «Նեշընըլ էնդոու մե նթ ֆոր դեմոքրըսի» (National Endowment for Democracy (NED)) կազմակերպու թյան համատեղ տարածաշրջանային երկարաժամկետ ծրագիրը, որը մարդու իրավու նքների

27 Տե´ս http://www.cdaily.am/home/paper/2008_06_24/news/15583/:

39

պաշտպանու թյան լայն սպեկտր է ընդգրկու մ: Ծրագիրն իրականացվու մ է ողջ Հարավկովկասյան տարածաշրջանու մ: Ծրագրի շրջանակներու մ դիտարկու մներ են իրականացվելու ոստիկանու թյան բաժանմու նքներու մ, հարցազրու յցներ են անցկացվելու ոլորտու մ գործող հասարակական կազմակերպու թյու նների, հեղինակավոր փաստաբանների, նախկին ձերբակալվածների, կալանավորվածների և ազատազրկվածների, ինչպես նաև` դատավարական գործողու թյու նների ընթացքու մ բերման ենթակված վկաների ու տու ժողների հետ: Որպես թիրախային խու մբ` ընտրված են այնպիսի սու բյեկտներ, որոնք այլևս չեն գտնվու մ համապատասխան կառու յցների հսկողու թյան տակ և ավելի անկաշկանդ են` ներկայացնելու իրենց նկատմամբ կիրառված հնարավոր ապօրինու թյու նները: Նախատեսվու մ է հարցու մներ անցկացնել նաև նշված անձանց հարազատների շրջանու մ, իսկ լրացված հարցաթերթերի հիման վրա կազմվելու և հրապարակվելու է համապարփակ զեկու յց: 2010թ. հոկտեմբերից ի վեր ծրագրի շրջանակներու մ գործող դիտորդներն սկսել են դիտարկու մները: Խմբու մ ընդգրկված են իրավապաշտպան հասարակական կազմակերպու թյու նների ներկայացու ցիչներ, բարձր որակավորու մ ու նեցող իրավագետներ, ինչպես նաև` հանրային հատվածի ներկայացու ցիչներ: Համագործակցու թյան համար արդեն իսկ ձեռք են բերվել համապատասխան պայմանավորվածու թյու ններ ՀՀ ոստիկանու թյան և այլ պետական կառու յցների հետ: Ծրագիրը բավականին հավակնոտ է, ու ստի ակնկալվու մ է, որ կյանքի կկոչվի հասարակական վերահսկողու թյան հերթական արդյու նավետ կառու ցակարգը:

Հասարակական վերահսկողու թյան ինքնատիպ կառու ցակարգ է Հանրային խորհու րդը: Խորհրդի կանոնադրու թյան վերլու ծու թյու նը ցու յց է տալիս, որ այն Հանրապետու թյան Նախագահի ու շադրու թյու նը պետք է հրավիրի իր գործու նեու թյան ոլորտու մ առկա հիմնախնդիրների վրա, ներկայացնի քաղաքացիների շահերը պետական կառավարման մարմի նների հետ հարաբերու թյու ններու մ: Հանրային խորհրդի նպատակ է` ժողովրդավարական համակարգի զարգացմանն ու մարդու և քաղաքացու հիմնարար իրավու նքների և ազատու թյու նների ապահովմանը, հասարակու թյան մե ջ անհանդու րժողականու թյան մթնոլորտի առաջացման կանխարգելմանը և քաղաքացիական հասարակու թյան կայու ն զարգացմանն ու ամրապնդմանը, պետական իշխանու թյան մարմի նների և քաղաքացիների, հասարակական այլ մի ավորու մների (քաղաքացիական ինստիտու տների) մի ջև փոխադարձ վստահու թյան կայացմանը, հասարակու թյան և իշխանու թյան մի ջև երկխոսու թյան ու վստահելի գործընկերային հարաբերու թյու նների ձևավորմանը, պետական կառավարման մե ջ նրանց ներգրավվածու թյան աստիճանի բարձրացմանը, ինչպես նաև` հասարակական վերահսկողու թյան իրականացմանը նպաստելը: Այն ներկայացնու մ է քաղաքացիների շահերը պետական մարմի նների հետ հարաբերու թյու ններու մ, խթանու մ է հասարակական մի ավորու մների և քաղաքացիների մասնակցու թյու նը պետական կառավարմանը, այլընտրանքային մոտեցու մների ու դիրքորոշու մների մի ջոցով Նախագահի ու շադրու թյու նը հրավիրու մ հանրային հնչեղու թյու ն և կարևորու թյու ն ու նեցող խնդիրների վրա: Թեև այն նոր մարմի ն է և դեռևս չի հասցրել պատշաճ կերպով ներգրավվել վերահսկողական գործընթացների մե ջ, սակայն որպես ժողովրդավարական վերահսկողու թյան կառու ցակարգ` անհրաժեշտ է խոսել նաև այս կառու յցի մասին:

Խորհրդի կանոնադրու թյու նից բխու մ է, որ դրա նպատակների մե ջ լիովին տեղավորվու մ է նաև դատապարտյալների իրավու նքների պաշտպանու թյան նկատմամբ վերահսկողու թյու նը28: Սակայն այստեղ էլ անհրաժեշտ է նկատի ու նենալ, որ Հանրային խորհու րդը չի կարող արդյու նավետ գործել քաղաքացիական հասարակու թյան մյու ս ինստիտու տներից զատված վիճակու մ, ինչի արդյու նքու մ Հանրային խորհրդի գործու նեու թյու նը ևս կարելի է դասել հասարակական վերահսկողու թյան կառու ցակարգերի շարքին: Հանրային խորհրդի դերն այս ոլորտու մ կարող է բարձրանալ և արդյու նավետ դառնալ, եթե այս կառու յցն ակտիվ համագործակցու թյու ն ծավալի

28 Տե´ս Հայաստանի Հանրապետու թյան նախագահի 2009 թվականի մարտի 11-ի ՆԿ-36-Ն կարգադրու թյու նը «Հանրային խորհրդի կանոնադրու թյու նը հաստատելու և Հանրային խորհրդի անդամներ նշանակելու մասին»:

40

նու յն նպատակի շու րջ համախմբված հասարակական կազմակերպու թյու նների և զանգվածային լրատվամի ջոցների հետ:

Չնայած այն հանգամանքին, որ հասարակական հատվածը քննարկվող ոլորտու մ բավականին ակտիվ է գործու մ, այն դեռ զարգանալու տեղ ու նի: Հետագա զարգացու մները պետք է մի տված լինեն ՔԿՀ-ների հետ համագործակցու թյան զարգացմանը, հասարակական հատվածին ավելի լայն լիազորու թյու նների պատվիրակմանը, ինչպես նաև` ոլորտի կարգավորման վերաբերյալ նոր առաջարկու թյու նների քննարկման գործու մ վերջիններիս առավելագու յն ներգրավմանը:

Ընդհանրացնելով ժողովրդավարական վերահսկողու թյան կառու ցակարգերին բնորոշ առանձնահատկու թյու նները` կարող ենք վստահորեն արձանագրել, որ դրանք ՀՀ-ու մ դրսևորու մ են կայու ն, արդյու նավետ և ամե նակարևորը` անկախ և օբյեկտիվ վերահսկողու թյան մի տու մներ: Չնայած օրենսդրական կարգավորման առանձին անհարթու թյու ներին, պրակտիկան ցու յց է տալիս, որ ժողովրդավարական և, հատկապես, հասարակական վերահսկողու թյան կառու ցակարգերն իրապես գործու մ են, դրանց արդյու նքու մ ձևավորված հաշվետվու թյու ններն ու զեկու յցներն էապես ազդու մ են ՔԿՀ-ներու մ մարդու իրավու նքների պաշտպանու թյու նն ապահովելու , իրավախախտու մները բացահայտելու գործու մ: Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացու մն իր հերթին նպաստու մ է ինֆորմացիայի արագ տարածմանը և հաղորդակցու թյան առավել մատչելիու թյանը, ինչը հասարակու թյան առավել լայն շերտերին հնարավորու թյու ն է ընձեռու մ` իրազեկված լինելու իրենց հու զող խնդիրների մասին, մասնակցելու դրանց վերաբերյալ ընթացող քննարկու մներին և ու նենալու իրենց ներդրու մը` թերու թյու նները վերացնելու , իրենց անդամների իրավու նքները պաշտպանելու համար:

Եզրակացու թյու նԵզրակացու թյու ն

1. Անհրաժեշտ է ստեղծել ՔԿՀ-ներու մ կարգապահական տու յժի ենթարկված անձանց, ինչպես նաև նրանց պատասխանատվու թյան ենթարկելու հիմքերի մասին տվյալների մի ասնական բազա, որը հնարավորու թյու ն կտա առավել արդյու նավետ իրականացնել ինչպես գերատեսչական, այնպես էլ տարբեր հասարակական կառու յցների (հատկապես խոսքը գնու մ է քվազի իշխանական լիազորու թյու ններ ու նեցող և առանձին հասարակական կազմակերպու թյու ններից կազմված) կողմի ց իրականացվող հասարակական վերահսկողու թյու ն: 2. Անհրաժեշտ է մշակել իրավական կառու ցակարգեր, որոնցով հնարավոր կլինի իրականացնել ժողովրդավարական վերահսկողու թյան կառու ցակարգ հանդիսացող կառու յցների կողմի ց ներկայացվող հաղորդու մների արագ և որակյալ քննու թյու ն` կապված ՔԿՀ-ներու մ կատարված խոշտանգու մների և արժանապատվու թյու նը նվաստացնող այլ գործողու թյու նների հետ: Այստեղ պետք է հատկապես նշել, որ շատ հաճախ հասարակական կազմակերպու թյու նների/դիտորդների կողմի ց մշակված զեկու յցները լրջորեն չեն ու սու մնասիրվու մ, դրանցու մ բարձրացված կոնկրետ խախտու մներին ոչ մի շտ է պատշաճ ընթացք տրվու մ (քրեական գործի հարու ցու մ, ստացված տեղեկատվու թյան ստու գման ու ղղու թյամբ գործողու թյու նների կատարու մ և այլն), ինչն այդ զեկու յցներին հռչակագրի բնու յթ է տալիս: Դրա փոխարեն իրավապահ մարմի ններն առանց անգամ ստու գելու դրանցու մ առկա տեղեկատվու թյու նը, հրապարակման հենց առաջին օրերին հանդես են գալիս հերքողական բնու յթի հայտարարու թյու ններով: Պատճառը, իհարկե, երկկողմանի է, քանի որ թե´ իրավապահ մարմի նների և թե´ հասարակական կազմակերպու թյու նների գործողու թյու նները հաճախ քաղաքական հիմքեր ու նեն, և մե ր հասարակու թյու նու մ այս երկու հատվածների համատեղ գործու նեու թյու նը` հանու ն ընդհանու ր նպատակի հանդես գալը, դեռևս մի անշանակ չի ընկալվու մ:

41

3. Անհրաժեշտ է ամրապնդել համագործակցու թյու նը ժողովրդավարական վերահսկողու թյու ն իրականացնող սու բյեկտների մի ջև: Ընդ որու մ, այն կարելի է իրականացնել երկու հարթու թյամբ: Նախ` կատարելով տեղեկատվու թյան փոխանակու մ, ինչը հնարավոր է պարբերական հանդիպու մների կամ համատեղ վարվող ինտերնետային կայքէջերու մ կամ հանդեսներու մ տեղակատվու թյու ն զետեղելու և ձեռնարկվող մի ջոցառու մների մասին իրազեկելու մի ջոցով, որը հնարավորոթյու ն կտա ցաքու ցրիվ գործու նեու թյան փոխարեն հասարակական հատվածի ներու ժն առավել ու ղղորդված դարձնել: Երկրորդ` հատկապես հաշվի առնելով, որ ՀՀ Ազգային ժողովու մ առկա է Պաշտապանու թյան, ներքին գործերի և ազգային անվտանգու թյան հարցերով մշտական հանձնաժողով, նպատակահարմար է, որպեսզի հասարակական ոլորտի ջանքերը համակարգվեն հենց նշված հանձնաժողովի կողմի ց: Այստեղ հարկ է նշել, որ 2010 թվականի ընթացքու մ հանձնաժողովի նահագահի կողմի ց կազմակերպվել են խորհրդարանական լսու մներ, մասնավորապես` Ոստիկանու թյան գործու նեու թյան ոլորտու մ իրականացվելիք բարեփոխու մների փաթեթի շու րջ, որոնց հրավիրված էին բազմաթիվ հասարակական և մի ջազգային կազմակերպու թյու ններ: Արժե հիշատակել նաև այսպես ասած` «ընդդիմադիր ու ղղվածու թյու ն ու նեցող» հասարակական կազմակերպու թյու ններին: Ազգային ժողովու մ կազմակերպված աշխատանքային քննարկման և խորհրդարանական լսու մների արդյու նքու մ հանձնաժողովը, հաշվի առնելով մի շարք հասարակական և մի ջազգային կազմակերպու թյու նների մտահոգու թյու նները, որոշեց ՀՀ կառավարու թյան մշակած և խորհրդարան ներկայացրած կարգապահական կանոնագրքի նախագիծ-օրենքը ու ղարկել մի ջազգային փորձաքննու թյան` պաշտոնապես այդ խնդրանքով դիմե լով ԵԱՀԿ երևանյան գրասենյակին: Այս ամե նով հանդերձ`, խորհրդարանական հանձնաժողովն ամբողջ ծավալով չի օգտագործու մ իրեն վերապահված լծակները: Ասենք, մի նչ օրս չի ձևավորվել որևէ ժամանակավոր հանձնաժողով, օրինակ, ՔԿՀներու մ մահվան դեպքերի կամ խոշտանգու մների փաստերի ու սու մնասիրու թյան առնչու թյամբ, առավել խիստ ձևով չի արձագանքել այդ հիմնարկներու մ տեղի ու նեցած աղմկահարու յց դեպքերի վերաբերյալ, չի հրավիրել համապատասխան գերատեսչու թյու նների ղեկավարներին «հարցու պատասխանի», հանձնաժողովը հանդես չի եկել նրանց հրաժարականի կոչով և այլն: Անհրաժեշտ է հնարավորինս ու ժեղացնել կապը խորհրդարանական կոմի տեի և ոլորտու մ գործող հասարակական կազմակերպու թյու նների մի ջև: Ընդ որու մ` հանձնաժողովը հնարավորու թյան դեպքու մ կարող է ինչ-որ չափով հասարակու թյան ակտիվ հատվածի ջանքերն առավել ու ղղորդված ու հնչեղ դարձնել` ապահովելով նաև, որպեսզի այդ կազմակերպու թյու նների ներդրած ջանքերը, կազմած փաստաթղթերը (հայտարարու թյու նները), մտահոգու թյու ններն անարձագանք չմնան:

42

Գլու խ 4. Պատասխանատվու թյան մի ջոցների կիրառու մը Գլու խ 4. Պատասխանատվու թյան մի ջոցների կիրառու մը կալանավորված անձանց և ազատու թյու նից զրկված կալանավորված անձանց և ազատու թյու նից զրկված դատապարտյալների նկատմամբդատապարտյալների նկատմամբ

Նախնական կալանքի և քրեական պատիժների կրման կարգն ու պայմանները կանոնակարգող ՀՀ օրենսդրու թյու նը նախատեսու մ է կալանավորված անձանց և դատապարտյալների նկատմամբ մի ջոցների խիստ որոշակի համակարգի կիրառու մ, որոնք ու ղղված են նրանց օրինապահ վարքագծի խթանմանը, կալանքի և պատժի կրման ընթացքու մ կարգու կանոնի ապահովմանը: Այդ մի ջոցների համակարգը ներառու մ է կալանավորված անձանց ու դատապարտյալների նկատմամբ կիրառվող ինչպես խրախու սանքի, այնպես էլ տու յժի մի ջոցները: Մասնավորապես, եթե կալանավորված անձը կամ դատապարտյալը դրսևորու մ են օրինապահ վարքագիծ, ապա նրանց կարող են վերապահվել որոշակի արտոնու թյու ններ: Եվ հակառակը` սահմանված կանոնակարգը խախտելու , սահմանված պարտականու թյու նները չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարելու համար նշված անձանց նկատմամբ կարող են կիրառվել որոշակի զրկանքներ, պատժի կամ կալանքի կրման պայմանների սահմանափակու մներ:

Կալանավորված անձանց կամ դատապարտյալների նկատմամբ կիրառվող տույժի միջոցները ՀՀ օրենսդրությամբ նախատեսված պետական հարկադրանքի միջոցներ են, որոնք նշանակվում են իրավասու պաշտոնատար անձանց կողմից` արտադատական կարգով, և իրացվում են` կալանք կամ պատիժ կրելու սահմանված կարգը խախտած անձի նկատմամբ տույժի տարբեր տեսակներ կիրառելով: Տույժի միջոցներն իրավաբանական գրականության մեջ բնորոշվում են որպես նախնական կալանք կամ պատիժ կատարող հիմնարկների ու մարմինների վարչակազմերի արձագանք` կալանավորված անձանց կամ դատապարտյալների հակաիրավական գործողություններին, որն արտահայտվում է պատժիչ բնույթի ներգործության միջոցների կիրառմամբ, և նպատակ ունի ուղղել կալանավորված անձանց ու դատապարտյալներին և կանխել նրանց կողմից կալանքի կամ պատժի կրման ընթացքում հետագա իրավախախտումների կատարումը29:

Հատկանշական է, որ «կարգապահական ներգործության միջոցներ» կամ «կարգապահական տույժեր» ասելով, որպես կանոն, հասկացվում են այն տույժերը, որոնք կիրառվում են պատժի կամ կալանքի ենթարկված անձանց նկատմամբ` ազատազրկման կամ կալանավորվածներին պահելու վայրերում սահմանված ռեժիմը և ներքին կանոնակարգը խախտելու համար:

Այս առումով` Եվրոպական դատարանը Վեբերն ընդդեմ Շվեյցարիայի գործով նշել է, որ կարգապահական սանկցիաները, ընդհանուր կանոնի համաձայն, նպատակ ունեն ապահովել առանձին խմբերի անդամների կողմից վերջիններիս համար սահմանված կանոնների պահպանումը (Weber v. Switzerland, 22.05.1990, կետ 33):

Սրանով հանդերձ` կալանավորված անձանց ու դատապարտյալների նկատմամբ կիրառվող ներգործության միջոցները նրանց կողմից պատժի կամ կալանքի կրման ընթացքում թույլ տրվող խախտումների նվազեցմանը կոչված զսպող գործոն են: Այդ միջոցները նպաստում են անազատության վայրերում պատշաճ կարգուկանոնի պահպանմանը: Դրանք արտահայտում են նշված հիմնարկների բացասական գնահատականն այդ անձանց անօրինական վարքագծի նկատմամբ: Սակայն, ինչպես նշել ենք, տույժի միջոցներն ունեն ոչ միայն պատժիչ նշանակություն, այլ նաև կոչված են խթանելու անազատության մեջ պահվող անձանց օրինապահ վարքագիծը:

29 Տե´ս, օրինակ, А.Е. Федяев. Меры взыскания, применямые к осужденным, отбывающим наказание в исправительных учреждениях Российской Федерации. Дисс. …канд юрид. наук. Омск, 2005, էջ 32:

43

Եվրոպական դատարանը Քեմփբելլը և Ֆելլն ընդդեմ Միացյալ Թագավորու թյան գործով նշել է, որ բանտու մ հատու կ կարգապահական ռեժիմի ապահովման համար գոյու թյու ն ու նեն ինչպես գործնական պատճառներ, այնպես էլ պատճառներ այդպիսի քաղաքականու թյու ն իրականացնելու համար, օրինակ, ելնելով անվտանգու թյան նկատառու մներից և հասարակական կարգի շահերից, որպեսզի հնարավոր լինի առավելագու յնս արագ արաձագանքել բանտարկյալի ոչ իրավաչափ վարքագծին, որը կարող է դու րս լինել սովորական դատարանների իրավասու թյու նից և կարող է լինել բանտարլյալների կարգապահու թյան ապահովման պատասխանատվու թյու նը ստանձնելու բանտային իշխանու թյու նների ցանկու թյու նը (Case of Campbell and Fell v. the United Kingdom, 28.06.1984, կետ 69):

Կարգապահության ապահովումը և ներգործության միջոցների կիրառումն անազատության վայրերի վարչակազմերի առջև ծառացած ամենաբարդ ներքին խնդիրներից է: Այս խնդրի լուծման համար պահանջվում է մարդասեր և իրատես քաղաքականություն, մասնագիտական բարձր պատրաստվածություն, որպեսզի հնարավոր լինի ապահովել կիրառվող ներգործության միջոցների համարժեքությունը և արդարացիությունը: Կարգապահության ապահովումն ինքնին այդ հիմնարկների գործունեության կարևորագույն ուղղություններից է և ուղղված է նրանց առջև կանգնած խնդիրների լուծմանը: Ըստ 1987 թվականի Եվրոպական բանտային կանոններին կից բացատրական գրության, դրա բաղկացուցիչ մասն են կազմում դատապարտյալների ու կալանավորվածների իրավական կարգավիճակի ապահովումը, նրանց հանդեպ հարգանքը և արդարացի ու մարդասիրական վերաբերմունքը: Դրանով հանդերձ` անազատության մեջ պահող անձանց նկատմամբ կիրառվող ներգործության միջոցներն անհրաժեշտ է մեկնաբանել ոչ թե որպես բացառապես պատժիչ միջոցներ, այլ նաև որպես դրական նշանակություն ունեցող միջոցներ` նկատի ու նենալով դրանց վերջնանպատակը: Դրանք երբեք չպետք է կամայականության սկզբունքով կիրառվեն30:

Այն, որ անազատության մեջ պահվող անձանց նկատմամբ կիրառվող կարգապահական տույժի միջոցները պետք է դիտարկվեն որպես ծայրահեղ միջոցներ, արձանագրված է նաև Եվրոպական վերանայված բանտային կանոնների 56-րդ կետում: Նման գաղափարը, ըստ «Միջազգային բանտային բարեփոխումներ» միջազգային կազմակերպության, պայմանավորված է նրանով, որ ազատությունից զրկելու հետ կապված ներգործության միջոցներն անձին արդեն իսկ ցավ են պատճառում` զրկելով նրան ինքնորոշման իրավունքից, և ուղեկցվում են զգալի սահմանափակումներով31:

Հայաստանի Հանրապետու թյու նու մ կալանավորված անձանց և դատապարտյալների նկատմամբ պատասխանատվու թյան մի ջոցների կիրառու մն առավելապես կարգավորվու մ է Օրենքով և ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքով:

Մասնավորապես, համաձայն Օրենքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի` «Ներքին կանոնակարգը խախտելու, իրենց պարտականությունները չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարելու համար կալանավորված անձի նկատմամբ կարող են կիրառվել տույժի հետևյալ միջոցները.

1) նկատողության հայտարարում.2) պատժախուց տեղափոխելը մինչև տասն օր, իսկ անչափահասներին` մինչև հինգ օր

ժամկետով»:

30 Այս մասին բազմի ցս նշվել է նաև մի ջազգային կազմակերպու թյու նների իրականացրած գիտական հետազոտու թյու ններու մ (տե´ս, օրինակ, Серия материалов по вопросам профессиональной подготовки N 11. Права человека и тюремные учреждения. Пособие по вопросам подготовки сотрудников тюрем в области прав человека. Организация Обьедененных Наций. Нью-Йорк и Женева, 2004, 89-90 էջերը):

31 Տե´ս Making standards work: an international handbook on good prison practice. Second edition published in 2001 by Penal Reform International (http://www.penalreform.org/fi les/man-2001-making-standards-work-en.pdf):

44

ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքով սահմանված տու յժի մի ջոցները տարբերվու մ են` կախված պատժի տեսակից:

Այսպես, կարգապահական գումարտակում պահելու ձևով պատժի դեպքում կարգապահական գումարտակի ներքին կանոնակարգով սահմանված պատժի կրման կարգը և պայմանները խախտելու համար դատապարտյալի նկատմամբ կարող են կիրառվել տույժի հետևյալ միջոցները.

1) նկատողություն.2) խիստ նկատողություն.3) կարգապահական կալանք՝ մինչև տասնհինգ օր ժամկետով (ՀՀ քրեակատարողական

օրենսգրքի 52-րդ հոդվածի 1-ին մաս):Կալանքի դեպքում ներքին կանոնակարգով սահմանված պատիժը կրելու կարգի և պայմանների

խախտման համար դատապարտյալի նկատմամբ սահմանված կարգով կարող են կիրառվել տույժի հետևյալ միջոցները.

1) նկատողություն.2) տեղափոխում պատժախուց՝ մինչև տասն օր ժամկետով (ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի

59-րդ հոդվածի 1-ին մաս):Որոշակի ժամկետով կամ ցմահ ազատազրկման դեպքում պատիժը կրելու սահմանված կարգը

խախտելու համար ազատազրկման դատապարտված անձի նկատմամբ սահմանված կարգով կարող են կիրառվել տույժի հետևյալ միջոցները.

1) նկատողություն.2) խիստ նկատողություն.3) պատժախուց տեղափոխելը մինչև տասնհինգ օր, իսկ անչափահաս դատապարտյալին՝

մինչև տասն օր ժամկետով (ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 95-րդ հոդվածի 1-ին մաս):Նու յն օրենսգիրքը սահմանու մ է, որ կարգապահական գու մարտակու մ պահելու ձևով

պատժի դատապարտված անձանց նկատմամբ տու յժի մի ջոցները կիրառվու մ են մի այն ներքին կանոնակարգով նախատեսված դեպքերու մ և կարգով: Մյու ս պատժատեսակների դեպքու մ տարածվու մ է նաև ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 97-րդ հոդվածով սահմանված ազատազրկման դատապարտված անձի նկատմամբ տու յժի մի ջոցներ կիրառելու կարգը:

Դրանից բացի, կալանավորված անձանց և դատապարտյալների նկատմամբ տու յժի մի ջոցների կիրառման հարցը կարգավորված է ԱՆ և ՊՆ կանոնակարգերով: Ընդ որու մ` ՊՆ կանոնակարգը կարգավորու մ է մի այն կալանքի դատապարտված զինծառայողների պատժի կրման հետ կապված հարաբերու թյու նները:

Սու յն վերլու ծու թյան շրջանակներու մ անհրաժեշտ ենք համարու մ անդրադառնալ քննարկվող ոլորտի մի ջազգային չափանիշներին և այդ տեսանկյու նից ներկայացնել ՀՀ գործող օրենսդրու թյան առավելու թյու ններն ու թերու թյու նները:

Կալանավորված անձանց և դատապարտյալների իրավու նքների ապահովու մը տու յժի Կալանավորված անձանց և դատապարտյալների իրավու նքների ապահովու մը տու յժի մի ջոցներ կիրառելիսմի ջոցներ կիրառելիս

Եվրոպական վերանայված բանտային կանոնները կարևոր պահանջներ են պարու նակու մ` կապված կարգապահական խախտու մ թու յլ տված բանտարկյալների իրավու նքների ապահովման հետ: Մասնավորապես, ըստ այդ կանոնների 59-րդ կետի` կարգապահական խախտու մների մե ջ մե ղադրվող բանտարկյալները պետք է`

իրենց հասկանալի լեզվով անհապաղ և մանրամասն տեղեկացվեն իրենց առաջադրված մե ղադրանքի մասին.

ու նենան բավարար ժամանակ և հնարավորու թյու ններ իրենց պաշտպանու թյու նը նախապատրաստելու համար.

45

հնարավորու թյու ն ու նենան պաշտպանելու իրենց անձամբ կամ իրավաբանական օգնու թյան դիմե լու մի ջոցով, եթե դա են պահանջու մ արդարադատու թյան շահերը.

հնարավորու թյու ն ու նենան պահանջելու վկաների ներկայու թյու ն և ու նենալու նրանց հարցեր ու ղղելու կամ վերջիններիս իրենց անու նից հարցաքննելու հնարավորու թյու ն.

ու նենան թարգմանչի անվճար օգնու թյան հնարավորու թյու ն, եթե նրանք չեն հասկանու մ լեզու ն, որով անցկացվու մ է դատավարու թյու նը կամ չեն կարող խոսել այդ լեզվով:

Ըստ ՄԱԿ-ի Բանտարկյալների հետ վարվեցողության նվազագույն ստանդարտ կանոնների 30-րդ կետի 2-րդ և 3-րդ ենթակետերի`

«2) Ոչ մի բանտարկյալ չի կարող պատիժ կրել, եթե նախապես չի տեղեկացվել այն զանցանքի մասին, որում իրեն մեղադրում են, և չի ստացել իրեն արդարացնելու պատշաճ հնարավորություն: Իրավասու իշխանություններն այդ բնույթի յուրաքանչյուր գործ պետք է մանրազնին քննության ենթարկեն:

3) Այնտեղ, ուր դա անհրաժեշտ է և իրագործելի, բանտարկյալին պետք է թարգմանչի միջոցով սեփական պաշտպանությամբ հանդես գալու հնարավորություն տալ»:

Նմանատիպ պահանջ սահմանու մ է ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 1988 թվականի դեկտեմբերի 9-ի 43/173 բանաձևով հաստատված Որևէ ձևով ձերբակալվող կամ կալանավորվող անձանց պաշպանու թյան սկզբու նքների ժողովածու ի 30-րդ սկզբու նքը:

Նշված պահանջներն, ըստ էու թյան, հանդիսանու մ են Եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածու մ ամրագրված արդար դատաքննու թյան իրավու նքի բաղադրատարրերը32: Եվրոպական բանտային կանոնները, փաստորեն, պետու թյու ններից ու ղղակիորեն պահանջու մ են դրանք կիրառել նաև անազատու թյան մե ջ պահվող անձանց կողմի ց թու յլ տրված կարգապահական խախտու մների համար տու յժեր կիրառելիս:

ՀՀ օրենսդրու թյու նը դատապարտյալների կամ կալանավորվածների կողմի ց թու յլ տրված կարգապահական խախտու մների վերաբերյալ վարու յթների քննու թյան ընթացքու մ արդար դատաքննու թյան իրավու նքի որևէ բաղադրատարրի կիրառման հնարավորու թյու ն չի նախատեսու մ: Դրանով կարգապահական խախտու մների կապակցու թյամբ նու յնիսկ հստակ ընթացակարգ կամ վարու յթ իրականացնելու հնարավորու թյու ն չի նախատեսվու մ:

Մինչդեռ Եվրոպական վերանայված բանտային կանոնների 57-րդ կետը պահանջու մ է սահմանել ներպետական օրենսդրու թյամբ կարգապահական խախտու մների վերաբերյալ լսու մների անցկացման համար հստակ ընթացակարգ: Ավելին, ըստ նշված կանոնների 57-րդ կետի վերաբերյալ Հանցագործու թյու նների հիմնահարցերի եվրոպական կոմի տեի մե կնաբանու թյու նների`այդ կանոնները պետք է հստակ սահմանված լինեն և բանտարկյալները պետք է նախապես ծանոթ լինեն այդ կանոններին33: Ազատու թյու նից զրկված անչափահասների պաշտպանու թյան վերաբերյալ ՄԱԿ-ի կանոնները նու յնպես պահանջու մ են սահմանել կարգապահական պատասխանատվու թյան ենթարկելու հստակ ընթացակարգեր և ենթադրյալ խախտման մասին նախապես պատշաճ կերպով տեղեկացվելու , սեփական պաշտպանու թյու նը կազմակերպելու պատշաճ հնարավորու թյան սահմանու մ (68-70-րդ կետեր)34:

Եվրոպական բանտային կանոնների 36.3-րդ կետի համաձայն բանտարկյալը կարող է

32 Արդար դատաքննու թյան իրավու նքը երաշխավորված է նաև Քաղաքացիական և քաղաքական իրավու նքների մասին մի ջազգային դաշնագրի 14-րդ հոդվածով և ՀՀ Սահմանադրու թյան 19-րդ հոդվածով:

33 Տե´ս European Committee on Crime Problems (CDPC). Recommendation Rec(2005) of the Committee of Ministers to member states on the European Prison Rules and Commentary (https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?Ref=CM(2005)163&Language=lanEnglish&Ver=add&Site=COE&BackColorInternet=DBDCF2&BackColorIntranet=FDC864&BackColorLogged=FDC864):

34 Տե´ս United Nations Rules for the Protection of Juveniles Deprived of their Liberty. Adopted by General Assembly Resolution 45/113 of 14 December 1990 (http://www2.ohchr.org/english/law/res45_113.htm):

46

պատասխանատվու թյան ենթարկվել` պայմանով, որ նրան նախապես հայտնեն վերագրվող իրավախախտման մասին և հնարավորու թյու ն տան հանդես գալու սեփական պաշտպանու թյամբ:

Պետք է նշել, որ ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 12-րդ հոդվածն ընդհանու ր ձևակերպմամբ սահմանու մ է մի այն իր իրավու նքների, ազատու թյու նների և պարտականու թյու նների, դատարանի նշանակած պատժի կատարման կարգի և պայմանների, դրանց փոփոխու թյու նների, առաջարկու թյու նների, դիմու մների և բողոքների, ինչպես նաև մի ջազգային համապատասխան փաստաթղթերի մասին մայրենի կամ իրեն հասկանալի այլ լեզվով տեղեկու թյու ններ ստանալու , ինչպես նաև իրավաբանական օգնու թյու ն ստանալու ` դատապարտյալի իրավու նքները: Օրենքի 13-րդ հոդվածը նշու մ է իր իրավու նքների, ազատու թյու նների և պարտականու թյու նների վերաբերյալ մայրենի կամ իրեն հասկանալի այլ լեզվով տեղեկու թյու ններ ստանալու , ինչպես նաև իրավաբանական օգնու թյու ն ստանալու ` կալանավորված անձի իրավու նքները:

Քննարկվող խնդրին իր նախադեպային որոշու մներու մ անդրադարձել է Եվրոպական դատարանը: Մասնավորապես, Քեմփբելլը և Ֆելլն ընդդեմ Միացյալ Թագավորու թյան գործով դատարանը, խոսելով նշված բանտարկյալների նկատմամբ կիրառվող պատասխանատվու թյան մի ջոցների մասին, նշել է. «(…) արդար դատաքննու թյան երաշխիքներն այն տեսքով, որ սահմանված են Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածու մ, ցանկացած ժողովրդավարական հասարակու թյան հիմնարար սկզբու նքներից են (…) արդարադատու թյու նը չի կարող կարող ավարտվել բանտի դարպասների ետևու մ: Այդ պատճառով համապատասխան դեպքերու մ որևէ հիմք չկա բանտարկյալներին զրկելու 6-րդ հոդվածով նախատեսված երաշխիքներից» (Case of Campbell and Fell v. the United Kingdom, 28.06.1984, կետ 69):

Վերոգրյալ հարցերի առնչու թյամբ որոշակի դիրքորոշու մ է հայտնել ԽԿԿ-ն` Հայաստանի Հանրապետու թյան վերաբերյալ 2007 թվականին հրապարակած զեկու յցու մ: Հայաստանի Հանրապետու թյան կառավարու թյանը, մասնավորապես, առաջարկվել է մի ջոցներ ձեռնարկել` երաշխավորելու համար բանտարկյալների անձամբ լսվելու իրավու նքն այն կարգապահական խախտու մների կապակցու թյամբ, որոնց կատարման մե ջ նրանք մե ղադրվու մ են35:

Ընդ որու մ` վերը նշված խնդիրների կարգավորման անհրաժեշտու թյան մասին ԽԿԿ-ն նշել է նաև Լատվիայի, Կիպրոսի, Մալթայի և մի շարք այլ երկրների վերաբերյալ զեկու յցներու մ36:

Այս առու մով պետք է նշել, որ ՀՀ մարդու իրավու նքների պաշտպանի ներկայացու ցիչների կողմի ց ՀՀ արդարադատու թյան նախարարու թյան ՔԿՀ-ներ կատարած այցելու թյու նների ընթացքու մ պարզվել է, որ կալանավորված անձանց կամ դատապարտյալների նշված իրավու նքները չեն պահպանվու մ: Համապատասխան իրավական կարգավորման բացակայու թյան պատճառով հատկապես խախտվու մ են այդ անձանց լսվելու , իրավաբանական օգնու թյու ն ստանալու իրավու նքները, նախապես այն խախտման հանգամանքներին ծանոթանալու իրավու նքը, որի կատարման մե ջ նրանք մե ղադրվու մ են: Դեպքերի ճնշող մե ծամասնու թյան պարագայու մ կալանավորվածներին պահելու կամ ու ղղիչ աշխատանքային հիմնարկների ղեկավարները գործնականու մ օժտված են լայն հայեցողու թյամբ: Վերջիններս մի այն իրենց հայեցողու թյամբ` առանց հստակ սահմանված որևէ չափանիշի կամ սկզբու նքի են որոշու մ այս կամ այն խախտման մե ջ մե ղադրվող կալանավորվածին կամ դատապարտյալին ընդու նելու և լսելու հարցը: Խախտման կապակցու թյամբ նյու թերի նախապատրաստման կամ իրականացվող ու սու մնասիրու թյու նների ընթացքու մ չի ապահովվու մ իրավաբանական օգնու թյան իրավու նքը. Կալանավորված անձը կամ դատապարտյալն իրավաբանական օգնու թյան իրավու նքից օգտվելու հնարավորու թյու ն ստանու մ

35 Տե´ս Report to the Armenian Government on the visit to Armenia carried out by the European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT), from 2 to 12 April 2006, Strasbourg, 13 December 2007, էջ 64:

36 Տե´ս www.cpt.coe.int:

47

են մի այն այն բանից հետո, երբ իրենց նկատմամբ տու յժի մի ջոցն արդեն նշանակված է (այսինքն` այդ իրավու նքը կարող է իրացվել մի այն նշանակված տու յժը բողոքարկելիս):

Վերը նշվածին մե ծապես նպաստու մ են օրենսդրական կառու ցակարգերի բացակայու թյու նը կամ անձի իրավու նքների ապահովման տեսանկյու նից դրանց անարդյու նավետու թյու նը: Օրինակ` ԱՆ կանոնակարգի 216-րդ կետի համաձայն` կատարված կարգապահական խախտու մը քննելիս և կարգապահական տու յժ նշանակելիս կալանավորվածներին պահելու վայրի կամ ու ղղիչ հիմնարկի պետը ծանոթանու մ է կատարվածի վերաբերյալ կալանավորվածներին պահելու վայրի կամ ու ղղիչ հիմնարկի ծառայողի ներկայացրած գրավոր նյու թերին, ընդու նու մ համապատասխան որոշու մ, որը կցվու մ է կալանավորված անձի կամ դատապարտյալի անձնական գործին (օրենքով այս կարգավորու մը բացակայու մ է-ընդգծու մը մե րն է): Այսինքն` կալանավորվածներին պահելու վայրի կամ ու ղղիչ հիմնարկի պետը տու յժի ենթարկվող անձին ընդու նելու և անձամբ լսելու որևէ պարտավորու թյու ն չու նի: Դրանով հանդերձ, թեև ինչպես ԱՆ, այնպես էլ ՊՆ կանոնակարգերը սահմանու մ են, որ կատարված խախտման կապակցու թյամբ կալանավորված անձից կամ դատապարտյալից պահանջվու մ է գրավոր բացատրու թյու ն, իսկ այն տալու ց հրաժարվելու դեպքու մ կազմվու մ է համապատասխան արձանագրու թյու ն, այդու ամե նայնիվ այս պահանջը ձեռք է բերու մ ձևական բնու յթ և գործնականու մ չի ու նենու մ դրական նշանակու թյու ն:

Քննարկվող ոլորտի մի ջազգային փորձի հետազոտու թյու նը նու յնպես վկայու մ է, որ այդ հարցերը պետք է տեղ գտնեն ՀՀ օրենսդրու թյու նու մ: Այսպես, Կանադայի Ուղղիչ և պայմանական ազատման ակտը (38-45-րդ կետեր) նախատեսու մ է բանտարկյալի կողմի ց կատարված կարգապահական խախտման կապակցու թյամբ հստակ ընթացակարգի իրականացու մ, որը կարող է նախաձեռնվել մի այն խախտման մասին վկայող ողջամի տ հիմքերի առկայու թյան դեպքու մ: Ընդ որու մ` երաշխավորված են անձի բոլոր իրավու նքները (անձամբ լսվելու հնարավորու թյու ն, մի նչև պատասխանատվու թյան ենթարկելու վերաբերյալ որոշու մ կայացնելը որոշակի խախտման մե ջ մե ղադրվելու մասին ծանու ցու մ և այլն): Հիշյալ ակտը նու յնիսկ սահմանու մ է, որ բանտարկյալի կողմի ց կարգապահական խախտու մ կատարելու մասին որոշու մը պետք է հիմնված լինի վարու յթի ընթացքու մ ներկայացված ապացու յցների վրա (43.3-րդ կետ): Թու յլ տրված խախտման կապակցու թյամբ առկա փաստերը բանտարկյալին պարզաբանելու , վերջինիս պարտադիր լսելու վերաբերյալ իրավական դրու յթներ է պարու նակու մ Գերմանիայի Բանտային ակտի 106-րդ կետը37:

Ուստի, ՀՀ վերը հիշատակված օրենսդրական ակտերը պետք է ենթարկել համապատասխան փոփոխու թյու նների` մի ջազգային չափանիշներին և փորձին համապատասխանեցնելու , անազատու թյան մե ջ պահվող անձանց իրավու նքների ու օրինական շահերի ապահովման գործու ն երաշխիքներ սահմանելու նպատակով:

Կանոնակարգերի դրու յթների սահմանադրականու թյու նըԿանոնակարգերի դրու յթների սահմանադրականու թյու նըԱՆ և ՊՆ կանոնակարգերի համապատասխանաբար 26-րդ և 13-րդ գլու խները նվիրված են

կալանավորված անձանց և դատապարտյալների նկատմամբ կիրառվող տու յժի մի ջոցներին և դրանք կիրառելու կարգին: Կանոնակարգերով սահմանված են տու յժ կիրառելու կարգը, տու յժի տեսակն ընտրելու պայմանները, տու յժ կիրառելու մասին որոշմանը ներկայացվող պահանջները, տու յժի կիրառու մը հետաձգելու հիմքերը և պայմանները, կալանավորված անձին կամ դատապարտյալին պատժախցու մ պահելու կարգն ու պայմանները: Կանոնակարգերը նու յնիսկ սահմանու մ են ՔԿՀ-ու մ պահվող կալանավորված անձին կամ դատապարտյալին պատժախու ց տեղափոխելու հիմքերը.

«ա) այլ կալանավորված անձանց կամ դատապարտյալների նկատմամբ ճնշում գործադրելու, նրանց վիրավորելու, կալանավորվածներին պահելու վայրի կամ ուղղիչ հիմնարկի վարչակազմի

37 Տե´ս A Compendium of Comparative Prison Legislation. Researched by Adam Stapleton and Dirk van Zyl Smit with Dilafruz Nazarova. February 2008, First edition. Penal Reform International. London, 2008, էջ 85:

48

ներկայացուցչի կամ այլ անձանց վրա հարձակում գործելու,բ) կալանավորվածներին պահելու վայրի կամ ուղղիչ հիմնարկի վարչակազմի ներկայացուցչի

օրինական պահանջներին չենթարկվելու,գ) արգելված առարկաներ, իրեր և սննդամթերք պահելու, օգտագործելու և պատրաստելու,դ) կալանավորվածներին պահելու վայրի կամ ուղղիչ հիմնարկի գույքը փչացնելու համար:Պատժախուց տեղափոխելը որպես տույժի միջոց կիրառվում է նաև այն կալանավորված

անձանց կամ դատապարտյալների նկատմամբ, որոնց նկատմամբ նախկինում կիրառվել են երկուսից ավելի կարգապահական տույժեր» (ԱՆ կանոնակարգի 223-րդ կետ):

Նույնպիսի կարգավորում են պարու նակում նաև ՊՆ կանոնակարգի 101-րդ և 102-րդ կետերը:Հիշատակված կանոնակարգերի մե րջբերված դրու յթներն առերևու յթ հակասու մ են ՀՀ

Սահմանադրու թյանը: Բանն այն է, որ ըստ ՀՀ Սահմանադրու թյան 83.5 հոդվածի 2-րդ կետի` բացառապես Հայաստանի Հանրապետու թյան օրենքներով են սահմանվու մ ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց իրավու նքների և ազատու թյու նների սահմանափակու մները, նրանց պարտականու թյու նները, ինչպես նաև` պատասխանատվու թյան տեսակները, չափերը, պատասխանատվու թյան ենթարկելու կարգը, հարկադրանքի մի ջոցներն ու դրանք կիրառելու կարգը: Նու յն հոդվածի 6-րդ կետը սահմանու մ է, որ բացառապես Հայաստանի Հանրապետու թյան օրենքներով պետք է սահմանվեն «քրեական, վարչական, տնտեսական (գու յքային), կարգապահական պատասխանատվու թյան ենթարկելու դեպքերը, կարգը, պայմանները, քրեական պատիժների իրականացման կարգը, դատական և վարչական ակտերի հարկադիր կատարման կարգը, փաստաբանների կարգավիճակը և լիազորու թյու նները»: Նու յնպիսի բովանդակու թյամբ պահանջներ են սահմանված նաև «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 9-րդ հոդվածի 4-րդ մասու մ:

Վերոգրյալից բացի, ԱՆ կանոնակարգի 10-րդ գլու խը նվիրված է խու զարկու թյանը, առգրավմանն ու զննմանը: Մասնավորապես` ԱՆ կանոնակարգի 88-րդ կետու մ ամրագրված է, որ կանոնակարգով արգելված իրերի, առարկաների և սննդամթերքի ներթափանցու մը, ինչպես նաև քրեական գործի քննու թյանը խոչընդոտելը կամ նոր հանցագործու թյան կատարու մը կանխարգելելու նպատակով կալանավորվածներին պահելու վայրի կամ ու ղղիչ հիմնարկի վարչակազմն իրականացնու մ է կալանավորված անձանց, դատապարտյալների, ինչպես նաև կալանավորվածներին պահելու վայր և ու ղղիչ հիմնարկ ելու մու տ ու նեցող այլ անձանց անձնական խու զարկու թյու ններ, կալանավորված անձանց կամ դատապարտյալների խցերի կամ կացարանների խու զարկու թյու ններ, կալանավորված անձանց կամ դատապարտյալների իրերի զննու մներ և առգրավու մներ: ԱՆ կանոնակարգի հիշյալ գլխի հետագա շարադրանքու մ արդեն սահմանված է խու զարկու թյու ն, առգրավու մ և զննու մ կատարման կարգը:

Պետք է նշել, որ խու զարկու թյու նը, առգրավու մը և զննու մը հարկադրանքի տարրեր պարու նակող մի ջոցներ են, որոնք սահմանափակու մ են մարդու իրավու նքները (օրինակ` խու զարկու թյու նը սահմանափակու մ է անձի ֆիզիկական անձեռնմխ ելիու թյու նը, վերջինիս պատճառու մ բարոյական զրկանքներ): Նման պարագայու մ, ՀՀ Սահմանադրու թյանը համապատասխանու թյան տեսանկյու նից նու յնպես ծագու մ է հարց, թե որքանով է իրավաչափ Կառավարու թյան ընդու նած ակտով սահմանել կալանավորվածների ու դատարտյալների իրավու նքները սահմանափակող, հարկադրանքի մի ջոցի ակնահայտ տարրեր պարու նակող գործողու թյու նների կատարման դեպքերը. ինչպես նշվեց, ՀՀ Սահմանադրու թյու նը սահմանու մ է մարդու իրավու նքների սահմանափակման և հարկադրանքի կիրառման կարգի և հիմքերիª բացառապես օրեքով կարգավորելու հնարավորու թյու ն: Ընդ որու մ, այն, որ խիստ անթու յլատրելի է հիշատակված հարցերը կարգավորել ենթաօրենսդրական ակտերով, նշված է նաև ժամանակակից

49

իրավաբանական գրականու թյան մե ջ38:Հատկանշական է, որ Եվրոպական վերանայված բանտային կանոնների 57-րդ կետի

վերաբերյալ մե կնաբանու թյու ններու մ Եվրոպական կոմի տեն արձանագրել է, որ բանտարկյալների` կարգապահական խախտու մ հանդիսացող բոլոր գործողու թյու ն ները կամ անգործու թյու նը և դրանց համար պատասխանատվու թյան ենթարկելու կարգը պետք է հաստատվեն խորհրդարանի կողմի ց39:

Ուստի, կանոնակարգերի նշված դրու յթներն ամբողջու թյամբ ենթակա են վերացման` ինչպես ՀՀ Սահմանադրու թյանը, այնպես էլ մի ջազգային իրավու նքի հանրաճանաչ սկզբու նքներին ու նորմե րին հակասելու հիմքով:

Բժշկի հսկողու թյու նը կալանավորված անձին կամ դատապարտյալին պատժախու ց Բժշկի հսկողու թյու նը կալանավորված անձին կամ դատապարտյալին պատժախու ց տեղափոխելիստեղափոխելիս

Ըստ ՄԱԿ-ի 1955 թվականի` Բանտարկյալների հետ վարվեցողու թյան նվազագու յն ստանդարտ կանոնների 32-րդ կետի 1-ին ենթակետի` խիստ բանտարկու թյան կամ սննդի կրճատու մ նախատեսող պատիժները կարելի է նշանակել մի այն բժշկի կողմի ց բանտարկյալին հետազոտելու ց հետո. բժիշկը պետք է գրավոր հաստատի, թե որքանով է բանտարկյալն ի վիճակի այդօրինակ պատիժ կրել: Համաձայն Եվրոպական բանտային կանոնների 38.1-րդ կետի` որպես պատիժ կարգապահական մե կու սարան տեղավորելը, ինչպես նաև ցանկացած այլ պատիժ, որը կարող է բացասաբար ազդել բանտարկյալի ֆիզիկական կամ հոգեկան առողջու թյան վրա, կարող է կիրառվել մի այն այն դեպքու մ, եթե բժիշկը բանտարկյալի բժշկական հետազոտու մի ց հետո գրավոր հավաստու մ է, որ տվյալ բանտարկյալի առողջական վիճակը թու յլ է տալիս նման պատիժ կրել:

Պետք է նշել, որ ո´չ Օրենքը և ո´չ էլ ՀՀ քրեակատարողական օրենսգիրքը նման կարգավորու մ չեն պարու նակու մ (նու յնը վերաբերու մ է նաև կանոնակարգերին):

Մասնավորապես, Օրենքի 36-րդ հոդվածը, որն ամրագրում է պատժախցում կալանավորված անձանց պահելու առանձնահատկությունները, միայն սահմանում է, որ պատժախցում պահվող կալանավորված անձինք գտնվում են բժշկական հսկողության ներքո:

Նույն հոդվածի համաձայն` կալանավորվածներին պահելու վայրի պետն իրավունք ունի հետաձգել պատժախուց տեղափոխելու ձևով տույժի կիրառումը, կրճատել տույժի ժամկետը կամ վաղաժամկետ ազատել տույժի կրումից` բժշկական եզրակացության հիման վրա կամ այլ հիմքով: Եթե հետաձգված ժամանակամիջոցում կալանավորված անձը նոր խախտում չի գործել, նա կարող է ազատվել տույժի կրումից:

Ըստ ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի` դատապարտյալին պատժախցու մ պահելու պայմանները կանոնակարգող 98-րդ հոդվածի 4-րդ և 5-րդ մասերի.

«4. Պատժախցու մ պահվող դատապարտյալը գտնվու մ է բժշկական հսկողու թյան ներքո:5. Պատժախցում պահվող դատապարտյալի նկատմամբ կիրառվող տույժի միջոցը կարող է

վաղաժամկետ դադարեցվել բժշկի եզրակացության հիման վրա»:Ըստ ԱՆ կանոնակարգի 225-րդ կետի` կալանավորվածներին պահելու վայրի կամ ուղղիչ

հիմնարկի պետն իրավունք ունի հետաձգել պատժախուց տեղափոխելու ձևով տույժի կիրառումը, կրճատել պատժախցում գտնվելու ժամանակահատվածը կամ ժամկետից շուտ կալանավորված անձին կամ դատապարտյալին ազատել տույժի կրու մի ց` հաշվի առնելով հիվանդության

38 Տե´ս Л.Б. Смирнов. Уголовно-исполнительная политика в сфере совершенствования правового регулирования исполнения уголовных наказаний. Дисс. …доктора юрид. наук. Санкт-Петербург, 2003, էջ 384:

39 Տե´ս European Committee on Crime Problems (CDPC). Recommendation Rec(2005) of the Committee of Ministers to member states on the European Prison Rules and Commentary (https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?Ref=CM(2005)163&Language=lanEnglish&Ver=add&Site=COE&BackColorInternet=DBDCF2&BackColorIntranet=FDC864&BackColorLogged=FDC864):

50

պատճառով պատժախցում գտնվելու անթույլատրելիության վերաբերյալ բժշկի եզրակացությունը: Կարգապահական մեկուսարանի պետին կալանքի դատապարտված զինծառայողին պատժախուց տեղափոխելու հետ կապված նույնպիսի կարգավորում է բովանդակում նաև ՊՆ կանոնակարգի 109-րդ կետը:

Առաջին հայացքից մեջբերված իրավադրույթները կարծեք թե լուծում են բժշկական եզրակացության հետ կապված խնդիրը: Սակայն դրանց մանրամասն ուսումնասիրությունը վկայում է, որ դրանք կալանավորված անձի կամ դատապարտյալի առողջական վիճակի առավել լիարժեք ապահովման տեսանկյունից չեն համապատասխանում վերը հիշատակված միջազգային չափանիշներին: Բանն այն է, որ պատժախուց տեղավորելու ձևով տույժի կիրառումը ի վերջո ձևակերպված է որպես կալանավորվածներին պահելու վայրի, ուղղիչ հիմնարկի կամ կարգապահական մեկուսարանի պետի իրավունք և ոչ թե պարտականություն: Այսինքն` գործնականում կարող է լինել այնպիսի իրավիճակ, երբ բժիշկը պատժախուց տեղավորելու հետ կապված տա բացասական եզրակացություն, սակայն կալանավորված անձը կամ դատապարտյալը հիմնարկի վարչակազմի ղեկավարի որոշմամբ ամեն դեպքում հայտնվեն պատժախցում: Ընդ որում, խնդիրն ավելի է բարդանում այն պատճառով, որ եթե հետաձգված ժամանակամիջոցում կալանավորված անձը կամ դատապարտյալը նոր խախտում թույլ չտան, ապա նրանք տույժի կրումից կարող են ազատվել միայն կալանավորվածներին պահելու վայրի, ուղղիչ հիմնարկի կամ կարգապահական մեկուսարանի պետի որոշմամբ:

Ինչպես երևում է, պատժախուց տեղավորելը` որպես տույժի միջոց, ՀՀ օրենսդրությամբ պարտադիր կախվածության մեջ չի դրվում բժշկի եզրակացությունից: Վերջինս նշանակություն կարող է ունենալ միայն այդ տույժի միջոցի կրման ընթացքում:

Ուստի, Օրենքը և ՀՀ քրեակատարողական օրենսգիրքը անհրաժեշտ է ենթարկել փոփոխությունների և դրանցում նախատեսել դրույթներ, այն մասին, որ բժշկի բացասական եզրակացության դեպքում կալանավորված անձի կամ դատապարտյալի նկատմամբ ոչ մի պարագայում չի կարող որպես տույժի միջոց կիրառվել պատժախուց տեղավորելը:

Պատժախցում պահվող անձի առողջական վիճակի ապահովման տեսանկյունից առանձնակի կարևորություն ունի նրա գտնվելը մշտական բժշկական հսկողության ներքո: Այս կապակցությամբ ՄԱԿ-ի Բանտարկյալների հետ վարվեցողության նվազագույն ստանդարտ կանոնների 32-րդ կետի 3-րդ ենթակետը ամրագրում է. “Բժիշկը պարտավոր է ամեն oր այցելել այդպիuի պատիժների ենթարկված բանտարկյալներին և, եթե անհրաժեշտ է համարում ընդհատել կամ փոխել պատիժը` բանտարկյալի մարմնական կամ հոգեկան վիճակի պատճառներով, իր կարծիքը հաuցնել տնoրենի գիտությանը”: Նույնպիսի պահանջ է բովանդակում նաև Եվրոպական բանտային կանոնների 38.3-րդ կետը:

ՀՀ վերը նշված օրենսդրական ակտերը պատժախցում պահվող անձին բժշկի այցելության հետ կապված բովանդակում են ընդհանուր և այդ անձի իրավունքների ապահովման տեսանկյունից այնքան էլ ոչ բարենպաստ կարգավորում: Մասնավորապես, ինչպես Օրենքը, այնպես էլ ՀՀ քրեակատարողական օրենսգիրքը խոսում են միայն այն մասին, որ պատժախցում պահվող կալանավորված անձինք և դատապարտյալները գտնվում են բժշկի հսկողության ներքո: Նման ձևակերպումից պարզ չէ, թե ինչպիսի հաճախականությամբ բժիշկը պետք է այցելի այս անձանց և կոնկրետ ինչ միջոցներ պետք է ձեռնարկի: Այս բացը հետագայում լրացվել է ներքին կանոնակարգերով: Դրանցով, մասնավորապես, սահմանվում է, որ բժշկական սպասարկման համապատասխան ծառայողը և պատասխանատու հերթապահն ամեն օր այցելում են պատժախցում պահվող կալանավորված անձանց կամ դատապարտյալներին` դրա մասին գրառում կատարելով համապատասխան մատյանում (ԱՆ կանոնակարգի 224-րդ կետ, ՊՆ կանոնակարգի 108-րդ կետ):

51

Նու յն արարքի համար կրկին անգամ պատասխանատվու թյան ենթարկելու արգելքըՆու յն արարքի համար կրկին անգամ պատասխանատվու թյան ենթարկելու արգելքըԸնդհանրապես, մի ևնու յն արարքի համար կրկին անգամ պատասխանատվու թյան ենթարկելու

արգելքը, ինչպես մասնագիտական գրականու թյան մե ջ, այնպես էլ իրավակիրառական պրակտիկայու մ, առավելապես կապվու մ է այն անձին պատաս խանատվու թ յան ենթարկելու հետ, ու մ դեմ ներկայացված է քրեական մե ղադրանք:

Խոսքը, ըստ էու թյան, վերաբերու մ է non bis in idem երաշխիքին, որն ամրագրված է Եվրոպական կոնվենցիայի 7-րդ արձանագրու թյան 4-րդ հոդվածի 1-ին մասով. «Ոչ ոք չպետք է մի ևնու յն պետու թյան իրավազորու թյան շրջանակներու մ երկրորդ անգամ դատվի կամ քրեական դատավարու թյան կարգով պատժվի այն հանցագործու թյան կապակցու թյամբ, որի համար նա արդեն վերջնականապես արդարացվել է կամ դատապարտվել այդ պետու թյան օրենքին և քրեական դատավարու թյանը համապատասխան»:

Նմանատիպ պահանջ է բովանդակու մ նաև ՀՀ Սահմանադրու թյու նը. «Ոչ ոք չի կարող կրկին անգամ դատվել նու յն արարքի համար» (22-րդ հոդվածի 7-րդ մաս):

Դրա հետ մի ասին, գրեթե չի քննարկվու մ այն հարցը, թե արդյոք կարող է անազատու թյան մե ջ պահվող անձը ՔԿՀ-ի վարչակազմի կողմի ց կրկին անգամ ենթարկվել պատասխանատվու թյան նու յն կարգապահական խախտու մը թու յլ տալու համար (քննարկվող սկզբու նքի թե’ սահմանադրական, թե’ կոնվենցիոն ձևակերպու մները նման հիմք չեն տալիս):

Այս հարցը որոշակի իրավական կարգավորման է ենթարկված մի ջազգային-իրավական փաստաթղթերով: Մասնավորապես, համաձայն ՄԱԿ-ի 1955 թվականի Բանտարկյալների հետ վարվեցողու թյան նվազագու յն ստանդարտ կանոնների 30-րդ կետի 1-ին ենթակետի` ոչ մի բանտարկյալ չի կարող կրկնակի պատժի ենթարկվել մի ևնու յն զանցանքի համար: Եվրոպական վերանայված բանտային կանոնների 63-րդ կետու մ արձանագրված է, որ բանտարկյալը չպետք է պատժվի երկրորդ անգամ մի ևնու յն իրավախախտու մը կատարելու համար: Նու յնպիսի պահանջ է սահմանված նաև 1987 թվականի Եվրոպական բանտային կանոնների 36.1-րդ կետով:

ՀՀ քրեակատարողական օրենսգիրքը, Օրենքը, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետու թյու նու մ գործող մյու ս իրավական ակտերը նշված հարցի կապակցու թյամբ որևէ կարգավորու մ չեն պարու նակու մ: Մինչդեռ այդ հարցը ներպետական օրենսդրու թյամբ ամրագրելու անհրաժեշտու թյան մասին խոսվու մ է Եվրոպական վերանայված բանտային կանոնների 63-րդ կետի վերաբերյալ Եվրոպական կոմի տեի մե կնաբանու թյու ններու մ:

Փոխարենը, Օրենքի 35-րդ հոդվածն ամրագրել է մե կ խախտման համար մե կից ավելի տու յժի մի ջոցներ նշանակելու արգելքը: Նու յնպիսի արգելք է բովանդակու մ նաև ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 97-րդ հոդվածի 1-ին մասը40:

Նման ձևակերպու մը որոշ գիտնականների հիմք է տվել ենթադրելու , թե դա վերաբերու մ է non bis in idem երաշխիքին: Վերջիններս նշու մ են, որ նման կարգավորու մը նշանակու մ է, որ դատապարտյալը կամ կալանավորված անձը չեն կարող կրկին անգամ կարգապահական պատասխանատվու թյան ենթարկվել մի ևնու յն խախտման համար (ՌԴ քրեակատարողական օրենսգրքի 117-րդ հոդվածի 1-ին մասը նու յնպես բովանդակու մ է նմանատիպ ձևակերպմամբ իրավական դրու յթ)41:

Կարծու մ ենք` նշված մե կնաբանու թյամբ առաջնորդվելն այնքան էլ արդարացված չէ: Բանն այն է, որ մի ևնու յն արարքի համար կրկին անգամ պատասխանատվու թյան ենթարկելու արգելքը վերաբերու մ է հենց արարքին, այլ ոչ թե այն կատարելու համար կիրառվող ներգործու թյան

40 Հատկանշական է, որ, օրինակ, Գերմանիայի Բանտային ակտը թու յլատրու մ է համակցու թյամբ կիրառել մե կից ավելի կարգապահական մի ջոցներ (տե´ս, A Compendium of Comparative Prison Legislation. Researched by Adam Stapleton and Dirk van Zyl Smit with Dilafruz Nazarova. February 2008, First edition. Penal Reform International. London, 2008, էջ 89):

41 Տե´ս А.Е. Федяев, նշված աշխատու թյու նը, էջ 145:

52

մի ջոցին: Ըստ այդմ` ՀՀ օրենսդրու թյան հիշյալ ձևակերպու մը, կարծու մ ենք, պետք է վերաբերի մե կ խախտման համար համակցված տու յժեր նշանակելու արգելքին (օրինակ` մե կ խախտման համար մի աժամանակ նկատողու թյու ն հայտարարելը և պատժախու ց կիրառելը):

Ասվածը հիմնավորվու մ է նաև Եվրոպական դատարանի` Եվրոպական կոնվենցիայի 7-րդ արձանագրու թյան 4-րդ հոդվածին վերաբերող նախադեպային որոշու մներով, որտեղ շեշտը դրվու մ է արարքի (non bis in idem արտահայտու թյան դեպքու մ խոսքը վերաբերու մ է «idem» եզրու յթին) և ոչ թե պատժի տարրի վրա:

Նշված հարցի վերաբերյալ Եվրոպական դատարանն իր դիրքորոշու մը, մասնավորապես, արտահայտել է Սերգեյ Զոլոտու խինն ընդդեմ Ռու սաստանի գործով վճռու մ: Ընդ որու մ` այդ վճռու մ իր մոտեցու մները շարադրելիս Եվրոպական դատարանն առաջնորդվել է այն գաղափարով որ «(…) Կոնվենցիան պետք է մե կնաբանվի և կիրառվի այնպես, որ դրանով սահմանված իրավու նքները լինեն իրական և արդյու նավետ, այլ ոչ թե տեսական և պատրանքային: Կոնվենցիան կենդանի օրգանիզմ է, որը պետք է մե կնաբանվի ժամանակակից պայմանների լու յսի ներքո: (…) Միջազգային պայմանագրի դրու յթները, ինչպիսին Կոնվենցիան է, պետք է մե կնաբանվեն դրա օբյեկտի և նպատակի լու յսի ներքո և արդյու նավետու թյան սկզբու նքին համապատասխան» (Case of Sergey Zolotukhin v. Russia, 10.02.2009, կետ 80):

Այնու հետ, համաձայն նու յն գործով վճռի 82-րդ կետի` «(…) 7-րդ արձանագրու թյան 4-րդ հոդվածը պետք է ընկալվի որպես քրեական հետապնդման կամ դատավարու թյան արգելք այնպիսի երկրորդ «հանցանքի» համար, որը բխու մ է նու յնական կամ էականորեն նու յնական փաստերից»:

Վերոգրյալից հետևու մ է, որ ՀՀ օրենսդրու թյամբ պարտադիր պետք է նախատեսsվեն նորմե ր, որոնք կարգելեն մի ևնու յն արարքի համար կալանավորված անձին կամ դատապարտյալին կրկին անգամ պատասխանատվու թյան ենթարկելը:

ՀՀ քրեադատավարական օրենսդրու թյամբ սահմանված քրեական վարու յթի կարգը սահմանող իրավական նորմե րի կիրառու մը քրեակատարողական օրենսդրու թյամբ` կնշանակի այդ իրավական ակտի անալոգիայով կիրառու մ, ինչն արգելված է թե´ ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքով, թե´ ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքով ու Օրենքով:

Պատասխանատվու թյան անհատականացու մը տու յժի մի ջոցներ կիրառելիսՊատասխանատվու թյան անհատականացու մը տու յժի մի ջոցներ կիրառելիսՀՀ քրեակատարողական օրենսգիրքը, ինչպես նաև Օրենքը բովանդակու մ են

կալանավորվածների կամ դատապարտյալների նկատմամբ կիրառվող տու յժի մի ջոցների անհատականացու մն ապահովելու ն ու ղղված որոշակի իրավական դրու յթներ: Մասնավորապես, ըստ Քրեակատարողական օրենսգրքի 97-րդ հոդվածի 1-ին մասի` դատապարտյալի նկատմամբ տու յժի մի ջոցներ կիրառելիս հաշվի են առնվու մ խախտու մը կատարելու հանգամանքները, դատապարտյալի անձը և նրա վարքագիծը՝ նախքան խախտու մը կատարելը։ Կիրառվող տու յժը պետք է համապատասխանի կատարած խախտման ծանրու թյանը և բնու յթին42: Կալանավորվածների մասով նու յնպիսի կարգավորու մ է պարու նակու մ Օրենքի 35-րդ հոդվածի 3-րդ մասը։

ՀՀ օրենսդրու թյամբ անհասկանալի մոտեցու մ է որդեգրվել կարգապահական խախտու մների սահմանման հետ կապված: Մասնավորապես` խախտու մների հստակ դասակարգու մ իրականացված չէ: Այսինքն` խախտու մներն ըստ ծանրու թյան աստիճանի չեն դասակարգվու մ:

Քրեակատարողական օրենսգիրքը մի այն առանձնացրել է ազատազրկման դատապարտված անձի կողմի ց պատիժը կրելու սահմանված կարգի չարամի տ խախտու մները և այն էլ այն

42 Քրեակատարողական օրենսգրքի այս դրու յթն անարդարացիորեն չի տարածվու մ այն դատապարտյալների վրա, ու մ նկատմամբ նշանակված է պատիժ կարգապահական գու մարտակու մ պահելու ձևով: Վերջիններիս նկատմամբ Քրեակատարողական օրենսգրքի 52-րդ հոդվածի 4-րդ մասի ու ժով կիրառվու մ են մի այն տու յժի մի ջոցներ կիրառելու դեպքերի և կարգի վերաբերյալ ներքին կանոնակարգով սահմանված նորմե րը:

53

դատապարտյալների համար, ովքեր դատապարտված են ազատազրկման ձևով պատժի: Մասնավորապես, ըստ ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 96-րդ հոդվածի 1-ին մասի «Ազատազրկման դատապարտված անձի կողմի ց պատիժը կրելու սահմանված կարգի չարամի տ խախտու մներ են համարվու մ զանցանքը, ու ղղիչ հիմնարկի վարչակազմի ներկայացու ցիչներին ու ղղված սպառնալիքը, անհնազանդու թյու նը կամ անհարգալից վերաբերմու նքը կամ այլ խմբային անհնազանդու թյու ններ կազմակերպելը, կամ դրանց ակտիվորեն մասնակցելը, նշված խախտու մները կատարելու նպատակով խմբեր կազմակերպելը կամ դրանց մասնակցելը, ինչպես նաև մե կ տարվա ընթացքու մ պատժի կրման սահմանված կարգի երկու կամ ավելի խախտու մները, եթե դրանցից յու րաքանչյու րի համար դատապարտյալը ենթարկվել է տու յժի»43:

ՀՀ քրեակատարողական օրենսդրու թյու նը նշվածից բացի որևէ այլ կարգավորու մ չի պարու նակու մ` կապված կարգապահական խախտու մների դասակարգման հետ: Ավելին, պարզ չէ, թե ինչ չափանիշի հիման վրա է օրենսդիրն առանձնացրել հիշյալ խախտու մները` որպես պատիժը կրելու սահմանված չարամի տ խախտու մներ:

Հատկանշական է, որ Օրենքը կալանավորված անձանց մասով նմանատիպ որևէ դրու յթ չի պարու նակու մ: Խնդիրն ավելի է բարդանու մ այն պատճառով, որ սահմանված չէ որևէ չափանիշ, որով կալանավորվածներին պահելու վայրի ղեկավարը կկարողանար առաջնորդվել կալանավորված անձին պատասխանատվու թյան ենթարկելիս:

Նման իրավական կարգավորման պատճառով, ըստ «Քաղաքացիական հասարակու թյան ինստիտու տ», «Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակ», «Հայաստանի Հելսինկյան կոմի տե» իրավապաշտպան հասարակական կազմակերպու թյու նների, ՀՀ մարդու իրավու նքների պաշտպանի նեկայացու ցիչների իրականացրած դիտարկու մների` քիչ չեն դեպքերը, երբ չնչին խախտման համար կալանավորված անձին կամ դատապարտյալին տեղավորու մ են պատժախցու մ: Դրան նպաստու մ է նաև այն, որ պատժախու ց տեղափոխելու ` կանոնակարգերու մ ամրագրված հիմքերը մասնավորեցված չեն և կրու մ են խիստ ընդհանու ր բնու յթ: Եվ սա այն դեպքու մ, երբ Եվրոպական վերանայված բանտային կանոնների 60.5-րդ կետը պահանջու մ է պատժախցու մ տեղավորելը որպես տու յժի մի ջոց կիրառել մի այն բացառիկ դեպքերու մ44:

Այսպես, ՀՀ արդարադատու թյան նախարարու թյան քրեակատարողական հիմնարկներու մ և մարմի ններու մ հասարակական վերահսկողու թյու ն իրականացնող հասարակական դիտորդների խմբի նախագահի տեղեկացմամբ խմբի կողմի ց 2008 թվականի դեկտեմբերի 25-ին «Նու բարաշեն» ՔԿՀ կատարած այցելու թյան ընթացքու մ պարզվել է, որ հիմնարկի խցերից մե կու մ, ու ր 13 դատապարտյալ էր պահվու մ, խու զարկու թյան ընթացքու մ Քրեակատարողական վարչու թյան արագ արձագանքման խմբի աշխատակիցների և դապարտյալների մի ջև տեղի է ու նեցել ընդհարու մ չնչին պատճառով։ Դրանից հետո խցի բոլոր դատապարտյալների նկատմամբ տևական ժամանակ կիրառվել է բռնու թյու ն, ինչի հետևանքով դատապարտյալների առողջու թյանը պատճառվել է տարբեր աստիճանի վն ասվածքներ։ Այնու հետև, խցի բոլոր դատապարտյալներն, առանց հիմնավոր պատճառների, որպես տու յժի մի ջոց տեղափոխվել են պատժախու ց։ Դատապարտյալների նկատմամբ բռնու թյու ն գործադրելու փաստի կապակցու թյամբ ՀՀ արդարադատու թյան նախարարու թյան քրեակատարողական հիմնարկներու մ և մարմի ններու մ հասարակական վերահսկողու թյու ն իրականացնող հասարակական դիտորդների խմբի նախագահն արտակարգ հաշվետվու թյու ն է ներկայացրել ՀՀ արդարադատու թյան նախարարին և ՀՀ գլխավոր

43 Պետք է նշել, որ Քրեակատարողական օրենսգրքի նու յն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` պատիժը կրելու սահմանված կարգի չարամի տ խախտման դեպքու մ դատապարտյալը կարող է ներկայացվել տեղափոխման մե կու սացվածու թյան առավել բարձր աստիճան ու նեցող ու ղղիչ հիմնարկ՝ պատժի կրու մը շարու նակելու նպատակով: Սա, ըստ էու թյան, նու յնպես հանդիսանու մ է դատապարտյալի նկատմամբ կիրառվող տու յժի (ներգործու թյան) մի ջոց, սակայն ձևական առու մով նախատեսված չէ դատպարատյալների նկատմամբ կիրառվող տու յժի մի ջոցների ցանկու մ:

44 Ընդ որու մ` ՀՀ որևէ իրավական ակտ նման պահանջ չի պարու նակու մ:

54

դատախազին: Իրականացված ծառայողական քննու թյան արդյու նքներով քրեակատարողական վարչու թյան արագ արձագանքման բաժնի մի շարք աշխատողներ ենթարկվել են կարգապահական պատասխանատվու թյան:

Այս համատեքստու մ չի ապահովվու մ նաև տու յժի մի ջոցի անհատականացման գաղափարի կենսագործու մը: Այսինքն` ձևական նշանակու թյու ն է ձեռք բերու մ օրենսդրական պահանջն այն մասին, որ դատապարտյալի նկատմամբ տու յժի մի ջոցներ կիրառելիս պետք է հաշվի առնվեն խախտու մը կատարելու հանգամանքները, դատապարտյալի անձը և նրա վարքագիծը՝ նախքան խախտու մը կատարելը, ինչպես նաև այն, որ կիրառվող տու յժը պետք է համապատասխանի կատարած խախտման ծանրու թյանը և բնու յթին:

Որոշ երկրների քրեակատարողական օրենսդրու թյու ններով նու յնիսկ նախատեսված է մե ղմացնող և ծանրացնող հանգամանքների ինստիտու տը (օրինակ` Կանադայու մ): Այս հարցը հատկապես արդիական է այն պայմաններու մ, երբ դատապարտյալը կամ կալանավորված անձն իրավախախտու մը կատարու մ են, ասենք, ընտանեկան ծանր պայմանների կամ մե րձավոր ազգականի հետ կապված դժբախտու թյան պատճառով:

Եզրակացու թյու նԵզրակացու թյու ն1. ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքու մ և Օրենքու մ նախատեսել

համապատասխանաբար դատապարտյալների և կալանավորված անձանց իրավու նքը` նախապես տեղեկացվելու այն խախտու մների հանգամանքների մասին, որոնց կատարու մը նրանց վերագրվու մ է, ինչպես նաև այդ խախտու մների կապակցու թյամբ անձամբ լսվելու և բացատրու թյու ններ ներկայացնելու ` վերջիններիս իրավու նքը:

2. Ինչպես ԱՆ, այնպես էլ ՊՆ կանոնակարգերի վերը հիշատակված դրու յթներն անհրաժեշտ է ամրագրել բացառապես օրենքով` ՀՀ Սահմանադրու թյանը հակասելու պատճառով:

3. Օրենքը, ՀՀ քրեակատարողական օրենսգիրքը, ինչպես նաև ԱՆ և ՊՆ կանոնակարգերն անհրաժեշտ է ենթարկել փոփոխու թյու նների և դրանցու մ նախատեսել դրու յթներ այն մասին, որ բժշկի բացասական եզրակացու թյան դեպքու մ կալանավորված անձի կամ դատապարտյալի նկատմամբ պատժախցու մ տեղավորելը ոչ մի պարագայու մ չի կարող կիրառվել որպես տու յժի մի ջոց:

4. Թե´ ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքու մ, թե´ Օրենքու մ պարտադիր պետք է նախատեսվեն նորմե ր, որոնք արգելու մ են մի ևնու յն խախտման համար կալանավորված անձին կամ դատապարտյալին կրկին անգամ պատասխանատվու թյան ենթարկելը:

5. Կատարելագործել դատապարտյալների ու կալանավորված անձանց պատասխանատվու թյան անհատականացու մը կարգավորող իրավական նորմե րը: Բացի այդ, անհրաժեշտ է օրենսդրական մակարդակով հստակ դասակարգել կարգապահական խախտու մները:

55

Եզրակացու թյու նԵզրակացու թյու ն

Այսպիսով` ամփոփելով սու յն զեկու յցի ու սու մնասիրու թյան շրջանակներու մ վեր հանված խնդիրները և դրանց լու ծմանն ու ղղված առաջարկու թյու նները` կարող ենք եզրակացնել, որ դրանք հիմնականու մ հանգու մ են հետևյալին.

1. ՀՀ մարդու իրավու նքների պաշտպանին առաջարկվու մ է վերացական սահմանադրական վերահսկողու թյան շրջանակներու մ դիմե լ ՀՀ Սահմանադրական դատարան` համապատասխանաբար դատապարտյալների ու կալանավորված անձանց իրավու նքները սահմանող ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 12-րդ հոդվածի 2-րդ մասի և «Ձերբակալված և կալանավորված անձանց պահելու մասին» ՀՀ օրենքի 13-րդ հոդվածի 3-րդ մասի` ՀՀ Սահմանադրու թյան 42-րդ հոդվածին համապատասխանու թյու նը որոշելու հարցով:

2.ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 12-րդ հոդվածի 2-րդ մասը շարադրել հետևյալ խմբագրու թյամբ. «Դատապարտյալն ազատ է կատարելու այն, ինչ արգելված չէ օրենքով և չի խախտու մ այլոց իրավու նքները և ազատու թյու նները»: «Ձերբակալված և կալանավորված անձանց պահելու մասին» ՀՀ օրենքի 13-րդ հոդվածի 3-րդ մասը շարադրել հետևյալ խմբագրու թյամբ. «Ձերբակալված կամ կալանավորված անձն ազատ է կատարելու այն, ինչ արգելված չէ օրենքով և չի խախտու մ այլոց իրավու նքները և ազատու թյու նները»:

3.Դատապարտյալների և կալանավորված անձանց իրավու նքների իրականացման, պարտականու թյու նների կատարման կարգը, ինչպես նաև նրանց նկատմամբ կիրառվող հարկադրանքի մի ջոցները, դրանց կիրառման կարգը պետք է սահմանվեն բացառապես օրենքով: ԱՆ և ՊՆ կանոնակարգերի համապատասխան դրու յթներն անհրաժեշտ է ամրագրել բացառապես օրենքով` ՀՀ Սահմանադրու թյանը հակասելու պատճառով:

4.Դատապարտյալների նկատմամբ խոշտանգու մներ կիրառելու մասին դիմու մsները և բողոքները պետք է ստու գվեն նախ դատախազական մե թոդներով, իսկ դրանց հավաստիու թյան վերաբերյալ տվյալների առկայու թյան դեպքու մ այդ նյու թերը պետք է ու ղարկվեն ՀՀ հատու կ քննչական ծառայու թյու ն` ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքով սահմանված կարգով նյու թեր նախապատրաստելու և քրեական գործ հարու ցելու հարցը լու ծելու համար: Այդ հարցն անհրաժեշտ է ենթարկել հստակ իրավական կարգավորման:

5. Անհրաժեշտ է բացառել դատապարտյաների նկատմամբ խոշտանգու մներ կիրառելու վերաբերյալ դիմու մների, բողոքների կապակցու թյամբ ներգերատեսչական ստու գու մների (ծառայողական քննու թյան) և այդ եղանակով դիմու մի վերջնական լու ծման պրակտիկան:

6. Դատապարտյալների նախնական և հետագա բժշկական զննու թյան անաչառու թյու նն ապահովելու նպատակով անհրաժեշտ է ինստիտու ցիոնալ առու մով բժշկական զննու թյու ն իրականացնող անձնակազմն առանձնացնել քրեակատարողական ծառայու թյան համակարգից: Նման գործառու յթն անհրաժեշտ է վերապահել ՀՀ առողջապահու թյան նախարարու թյանը:

7. Դատապարտյալների նկատմամբ անվտանգու թյան մի ջոցներ կիրառելու հիմքերը գնահատելիս պետք է հաշվի առնել դատապարտյալների վիճակի խոցելիու թյան առանձնահատկու թյու նները և պաշտպանու թյան մի ջոց ձեռնարկել նաև այն դեպքու մ, երբ վարու յթն իրականացնող մարմի նը չի տիրապետու մ անձի նկատմամբ բռնու թյու ն կիրառելու սպառնալիքի վերաբերյալ փաստական տվյալների:

8. ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգրքու մ անհրաժեշտ է նախատեսել հատու կ նորմ` կալանավորված կամ ձերբակալված անձանց, ազատազրկման ձևով պատիժ կրող դատապարտյալների պաշտպանու թյան համար, որտեղ կսահմանվի, որ նշված անձի անվտանգու թյու նն ապահովելու նպատակով կարող են կիրառվել նաև`

1) պաշտպանվող անձի և այն անձի, ու մի ց բխու մ է բռնու թյան վտանգը, ձերբակալման, կալանավորման և քրեական պատիժներ նշանակելու ժամանակ արգելանքի կամ կալանքի տակ

56

պահելու և պատիժը կրելու տարբեր վայրեր ու ղարկելը (հնարավորու թյան դեպքու մ).2) պաշտպանվող անձին և այն անձին, ու մի ց բխու մ է բռնու թյան վտանգը, արգելանքի կամ

կալանքի տակ պահելու և պատիժը կրելու մե կ վայրից այլ վայր տեղափոխելը.3) պաշտպանվող անձին և այն անձին, ու մի ց բխու մ է բռնու թյան վտանգը, մի մյանցից անջատ

պահելը, վերջինիս նկատմամբ ընտրված խափանման մի ջոցի կամ պատժամի ջոցի փոփոխու մը ՀՀ օրենսդրու թյամբ նախատեսված կարգով:

10.Քրեակատարողական օրենսգրքու մ և «Ձերբակալված և կալանավորված անձանց պահելու մասին» ՀՀ օրենքու մ փոփոխու թյու ններ կատարելու մի ջոցով կալանավորված անձանց ու դատապարտյալներին անհրաժեշտ է հնարավորու թյու ն ընձեռել դատական կարգով բողոքարկելու նաև կալանավոր վածներին պահելու վայրերի կամ պատիժը կատարող մարմնի կամ հիմնարկի վարչակազմե րի անգործու թյու նը և որոշու մները:

11.ՀՀ օրենսդրու թյամբ անհրաժեշտ է հստակ սահմանել վերը հիշատակված վայրերի ու հիմնարկների վարչակազմե րի գործողու թյու նների կամ անգործու թյան և որոշու մների դեմ կալանավորված անձանց ու դատապարտյալների բողոքների քննու թյան առանձին դատական կարգ:

12.Անհրաժեշտ է ստեղծել ՔԿՀ-ներու մ կարգապահական տու յժի ենթարկված անձանց, ինչպես նաև նրանց պատասխանատվու թյան ենթարկելու հիմքերի մասին տվյալների մի ասնական բազա, որը հնարավորու թյու ն կտա առավել արդյու նավետ իրականացնել ինչպես գերատեսչական, այնպես էլ տարբեր հասարակական կառու յցների (հատկապես խոսքը գնու մ է քվազի իշխանական լիազորու թյու ններ ու նեցող և առանձին հասարակական կազմակերպու թյու ններից կազմված) կողմի ց իրականացվող հասարակական վերահսկողու թյու ն:

13.Անհրաժեշտ է մշակել իրավական կառու ցակարգեր, որոնցով հնարավոր կլինի իրականացնել ժողովրդավարական վերահսկողու թյան կառու ցակարգ հանդիսացող կառու յցների կողմի ց ներկայացվող հաղորդու մների արագ և որակյալ քննու թյու նը` կապված ՔԿՀ-ներու մ կատարված խոշտանգու մների և արժանապատվու թյու նը նվաստացնող այլ գործողու թյու նների հետ: Զեկու յցու մ առաջակվող կառու ցակարգերին համապատասխան անհրաժեշտ է նաև ամրապնդել համագործակցու թյու նը ժողովրդավարական վերահսկողու թյու ն իրականացնող սու բյեկտների մի ջև:

14.ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքու մ և «Ձերբակալված և կալանավորված անձանց պահելու մասին» ՀՀ օրենքու մ անհրաժեշտ է նախատեսել համապատասխանաբար դատապարտյալների և կալանավորված անձանց իրավու նքը` նախապես տեղեկացվելու այն խախտու մների հանգամանքների մասին, որոնց կատարու մը նրանց վերագրվու մ է, ինչպես նաև այդ խախտու մների կապակցու թյամբ անձամբ լսվելու և բացատրու թյու ններ ներկայացնելու ` վերջիններիս իրավու նքը:

15.«Ձերբակալված և կալանավորված անձանց պահելու մասին» ՀՀ օրենքը, ՀՀ քրեակատարողական օրենսգիրքը, ինչպես նաև ԱՆ և ՊՆ կանոնակարգերն անհրաժեշտ է ենթարկել փոփոխու թյու նների և դրանցու մ նախատեսել դրու յթներ, այն մասին, որ բժշկի բացասական եզրակացու թյան դեպքու մ պատժախցու մ տեղավորելը կալանավորված անձի կամ դատապարտյալի նկատմամբ ոչ մի պարագայու մ չի կարող կիրառվել որպես տու յժի մի ջոց:

16.Թե´ ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքու մ, թե´ «Ձերբակալված և կալանավորված անձանց պահելու մասին» ՀՀ օրենքու մ պարտադիր պետք է նախատեսվեն նորմե ր, որոնք արգելու մ են մի ևնու յն խախտման համար կալանավորված անձին կամ դատապարտյալին կրկին անգամ պատասխանատվու թյան ենթարկելը:

17.Կատարելագործել դատապարտյալների ու կալանավորված անձանց պատասխանատվու թյան անհատականացու մը կարգավորող իրավական նորմե րը: Բացի այդ, անհրաժեշտ է օրենսդրական մակարդակով հստակ դասակարգել կարգապահական խախտու մները:

57

ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒ ԹՅԱՆ ՑԱՆԿՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒ ԹՅԱՆ ՑԱՆԿԻՐԱՎԱԿԱՆ ԱԿՏԵՐ, ՀԱՇՎԵՏՎՈՒ ԹՅՈՒ ՆՆԵՐ ԵՎ ԱՅԼ ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐԻՐԱՎԱԿԱՆ ԱԿՏԵՐ, ՀԱՇՎԵՏՎՈՒ ԹՅՈՒ ՆՆԵՐ ԵՎ ԱՅԼ ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐ

1. ՀՀ Սահմանադրու թյու ն, (ընդու նված 05.07.1995թ., 27.11.2005թ. փոփոխու թյու ններով)2. Մարդու իրավու նքների համընդհանու ր հռչակագիր (10.12.1998թ.) 3. Մարդու իրավու նքների և հիմնարար ազատու թյու նների պաշտպանու թյան մասին եվրոպական

կոնվենցիա (04.11.1950թ., ք. Հռոմ)4. Մարդու իրավու նքների և հիմնարար ազատու թյու նների պաշտպանու թյան մասին եվրոպական

կոնվենցիայի 7-րդ արձանագրու թյու ն (22.11.1984թ.)5. Քաղաքացիական և քաղաքական իրավու նքների մասին մի ջազգային դաշնագիր (16.12.1966թ.)6. Եվրոպական բանտային կանոններ, հաստատվել է Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների

կոմի տեի 12.02.1987թ. R(87)3 հանձնարարականով7. Եվրոպական վերանայված բանտային կանոններ, հաստատվել է Եվրոպայի խորհրդի

Նախարարների կոմի տեի 11.01.2006թ. Rec(2006)2 հանձնարարա կանով8. Միավորված ազգերի կազմակերպու թյան բանտարկյալների հետ վարվեցողու թյան նվազագու յն

ստանդարտ կանոններ, հավանու թյան են արժանացել ՄԱԿ-ի տնտեսական և սոցիալական խորհրդի 31.07.1957թ. 663 C (XXIY) 13.05.1977թ. 2076 (LXII) բանաձևերով

9. Խոշտանգու մների և այլ դաժան, անմարդկային կամ արժանապատվու թյու նը նվաստացնող վերաբերմու նքի ու պատժի այլ ձևերի դեմ կոնվենցիա (10.12.1984թ.)

10. Խոշտանգու մների և այլ դաժան, անմարդկային կամ արժանապատվու թյու նը նվաստացնող վերաբերմու նքի ու պատժի այլ ձևերի դեմ կոնվենցիայի կամընտիր արձանագրու թյու ն (14.10.2006թ.)

11. ՀՀ քրեակատարողական օրենսգիրք (24.12.2004թ.)12. ՀՀ քրեական օրենսգիրք (18.04.2003թ.)13. ՀՀ քրեական դատավարու թյան օրենսգիրք (01.07.1998թ.)14. ՀՀ օրենքը «Ձերբակալված և կալանավորված անձանց պահելու մասին» (06.02.2002թ.)15. ՀՀ օրենքը «Քրեակատարողական ծառայու թյան մասին» (08.07.2005թ.)16. ՀՀ օրենքը «Իրավական ակտերի մասին» (03.04.2002թ.)17. ՀՀ կառավարու թյան թիվ 1543-Ն որոշու մը «Հայաստանի Հանրապետու թյան արդարադատու թյան

նախարարու թյան քրեակատարողական ծառայու թյան կալանավորվածներին պահելու վայրերի և ու ղղիչ հիմնարկների ներքին կանոնակարգը հաստատելու մասին» (03.08.2006թ.)

18. ՀՀ կառավարու թյան թիվ 595-Ն որոշու մը «Հայաստանի Հանրապետու թյան պաշտպանու թյան նախարարու թյան կայազորային կարգապահական մե կու սարանների ներքին կանոնակարգը հաստատելու մասին» (22.05.2008թ.)

19. ՀՀ մարդու իրավու նքների պաշտպանի` որպես կանխարգելման անկախ ազգային մե խանիզմի 2009 թվականի զեկու յցը «Անձի իրավու նքների և օրինական շահերի ապահովու մը Հայաստանի Հանրապետու թյան արդարադատու թյան նախարարու թյան քրեակատարողական հիմնարկներու մ» (http://ombuds.am/main/am/10/31/0/4/)

20. ՀՀ մարդու իրավու նքների պաշտպանի 2009 թվականի տարեկան զեկու յցը (http://ombuds.am/main/am/10/31/)

21. Հայաստանի Հանրապետու թյան արդարադատու թյան նախարարու թյան քրեակատարողական համակարգը 2008 թվականին. Հայաստանի Հանրապետու թյան արդարադատու թյան նախարարու թյան քրեակատարողական հիմնարկներու մ և մարմի ններու մ հասարակական վերահսկողու թյու ն իրականացնող հասարակական դիտորդների խու մբ. Հաշվետվու թյու ն.

58

Երևան, 200922. Հայաստանի Հանրապետու թյան ոստիկանու թյան համակարգի ձերբակալված անձանց

պահելու վայրերու մ հասարակական դիտորդական խմբի 2008 թվականի գործու նեու թյան մասին հաշվետվու թյու ն. Երևան, 2009

23. Հայաստանի Հանրապետու թյան ոստիկանու թյան համակարգի ձերբակալված անձանց պահելու վայրերու մ հասարակական դիտորդական խմբի 2008 թվականի գործու նեու թյան մասին հաշվետվու թյու ն. Երևան, 2010

24. Конституция Российской Федерации (25.12.1993, с изменениями от 09.01.1996, 10.02.1996, 09.06.2001)

25. Уголовно-исполнительный кодекс Российской Федерации (18.12.1996г.)26. Уголовно-процессуальный кодекс Российской Федерации (22.11.2001г.)27. Серия материалов по вопросам профессиональной подготовки N 11. Права человека и тюремные

учреждения. Пособие по вопросам подготовки сотрудников тюрем в области прав человека. Организация Обьедененных Наций. Нью-Йорк и Женева, 2004

28. Выводы и рекомендации Комитета ООН против пыток по второму периодическому докладу Российской Федерации А/52/44, 14 ноября 1996 г.

29. Criminal Procedure Code of the French Republic (http://www.legislationline.org/)30. European Committee on Crime Problems (CDPC). Recommendation Rec(2005) of the Committee of

Ministers to Member States on the European Prison Rules and Commentary (https://wcd.coe.int/)31. United Nations Rules for the Protection of Juveniles Deprived of their Liberty. Adopted by General

Assembly Resolution 45/113 of 14 December 1990 (http://www2.ohchr.org/english/law/res45_113.htm)

32. Report to the Armenian Government on the visit to Armenia carried out by the European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT), from 2 to 12 April 2006, Strasbourg, 13 December 2007 (www.cpt.coe.int)

33. European Prison Rules - Explanatory memorandum relating to the European Prison Rules - The Historical background, philosophy and development of the European Rules (https://wcd.coe.int/).

34. Making standards work: an international handbook on good prison practice. Second edition published in 2001 by Penal Reform International (http://www.penalreform.org/)

35. Council of Europe. Recommendation Rec(2006)2 of the Committee of Ministers to Member States on the European Prison Rules (https://wcd.coe.int/)

36. A Compendium of Comparative Prison Legislation. Researched by Adam Stapleton and Dirk van Zyl Smit with Dilafruz Nazarova. February 2008, First edition. Penal Reform International. London, 2008

37. Human Rights and International Humanitarian Law. EU Guidelines. Council of the European Union. Brussels, 2009

38. Principles on the Effective Investigation and Documentation of Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment. Recommended by General Assembly resolution 55/89 of 4 December 2000 (http://www2.ohchr.org/english/law/investigation.htm)

39. Manual on the Effective Investigation and Documentation of Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment. Istanbul Protocol. United Nations High Commissioner for Human Rights New York and Geneva, 2004 (http://www.ohchr.org/Documents/Publications/training8Rev1en.pdf)

59

ԳԻՏԱԿԱՆԳԻՏԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏՈՒ ԹՅՈՒ ՆՆԵՐ ԱՇԽԱՏՈՒ ԹՅՈՒ ՆՆԵՐ

1. Հ.Մ. Խաչիկյան, Հայաստանի Հանրապետու թյան քրեակատարողական իրավու նք, Երևանի համալսարանի հրատարակչու թյու ն, Երևան, 2009

2. Խոշտանգու մների և դաժան, անմարդկային կամ արժանապատվու թյու նը նվաստացնող վերաբերմու նքի ու պատժի այլ ձևերի դեմ ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի կիրառու մը ՀՀ դատարանների կողմի ց: ՄԱԶԾ Հայաստանի գրասենյակի աջակցու թյամբ իրականացված վերլու ծու թյու ն, Երևան, 2009

3. Алексеева Л. Видеоконференцсвязь в суде: технические проблемы решены, остались процессуальные. Российская юстиция. 2000, № 6

4. Власов А. Судебный контроль в России и Франции // Законность. 2002. №55. Давыдова И.А. Судебный контроль за исполнением наказаний. Дисс. …канд. юрид. наук. Рязань,

20056. Иванов М.Н. Исполнение лишения свободы с содержанием в тюрь ме: Учебно-практическое

пособие. - Екатеринбург, 20027. Леонов А.В. Контроль Европейского Суда по правам человека за соблюдением прав человека

при исполнении уголовного наказания в виде лишения свободы и содержании под стражей //Ведомости УИС. 2005. №2

8. Минязева Т.Ф. Правовой статус личности осужденных в РФ. М., 20019. Руднев В.И. Пенитенциарный судья. К вопросу о судебном контроле за исполнением наказаний//

Российская юстиция. 2001. N 810. Смирнов Л.Б. Уголовно-исполнительная политика в сфере совершенствования правового

регулирования исполнения уголовных наказаний. Дисс. …доктора юрид. наук. Санкт-Петербург, 2003

11. Терехин В.А. Федюнин А.Е. Видеоконференцсвязь в современном российском судопроизводстве. Российская юстиция. 2006, № 1

12. Уголовное право зарубежных государств. Общая часть: Учебное пособие/ Под ред. И с предисл. И.Д. Козочкина. М., Институт международного права и экономики им. А.С. Грибоедова, 2003

13. Федяев А.Е. Меры взыскания, применямые к осужденным, отбывающим наказание в исправительных учреждениях Российской Федерации. Дисс. …канд юрид. наук. Омск, 2005

14. Шемуков И.Л. Латвийское законодательство о защите лиц, содействующих правосудию по уголовным делам. Государство и право. 1999. - № 2Stephen Livingstone, Tim Owen and Alison Macdonald. Prison Law. Fourth edition. Oxford University Press. New York, 2008, էջ 26 (http://fds.oup.com/www.oup.co.uk/pdf/0-19-921101-9.pdf)

îå³·ñí³Í ¿ §²êàÔÆΦ Ññ³ï³ñ³ÏãáõÃÛ³Ý ïå³ñ³ÝáõÙ:

ø. ºñ¨³Ý, ÂáõÙ³ÝÛ³Ý 15, µÝ. 4 (·ñ³ë»ÝÛ³Ï) ²í³Ý, ¸³íÇà سÉÛ³Ý 45 (ïå³ñ³Ý)

лé. (374 10) 54 49 82, 62 38 63 ¾É. ÷áëïª info@asoghik.am