Ғылым туралы Ұлттық...

1

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

ҰЛТТЫҚ ҒЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫ

Ғылым туралы Ұлттық баяндама

АСТАНА–АЛМАТЫ, 2018

2

ББК 72,3 А 12

ҒЫЛЫМ ТУРАЛЫ ҰЛТТЫҚ БАЯНДАМА ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІ Н.Ə. НАЗАРБАЕВТЫҢ 2012 ЖЫЛДЫҢ 21 ТАМЫЗЫНДАҒЫ № 369 ЖАРЛЫҒЫ ЖƏНЕ 2015 ЖЫЛДЫҢ 21 МАМЫРЫНДАҒЫ №27 ӨЗГЕРТУЛЕРДЕГІ «ЕРЕЖЕЛЕРГЕ» СƏЙКЕС ШЫҒАРЫЛДЫ

Редакциялық алқаның төрағасы

ҚР ҰҒА президенті, академик М.Ж. ЖҰРЫНОВ

Редакциялық алқа мүшелері: Ж.Ə. Арзықұлов – ҚР ҰҒА академигі, профессор Е.Қ. Бейсембетов – ҚР ҰҒА академигі, профессор Т.И. Есполов – ҚР ҰҒА академигі, профессор Ғ.М. Мұтанов – ҚР ҰҒА академигі, профессор

Т.О.Балықбаев – ҚР ҰҒА құрметті академигі, профессор

Ғылым туралы Ұлттық баяндама. – Астана; Алматы, 2018. – 122 б. ISBN 9965-25-129-0

2017 жылғы Ғылым туралы Ұлттық баяндама əлемдік жəне қазақстандық ғылымның

жағдайына, даму үрдістері мен перспективаларына, сондай-ақ отандық ғылымның айтарлықтай маңызды жетістіктерінежасалған талдауларды қамтиды. 2017 жылғы ғылым дамуының негізгі басым бағыттары бойынша мекемелер мен ғалымдардың ғылыми қызметінің нəтижелері ұсынылып отыр.

Қазақстан Республикасының ғылыми-техникалық əлеуеті келесі негізгі көрсеткіштер бойынша қарастырылады: ғылымды қаржыландырудың көлемі мен көздері; ғылыми, ғылыми-техникалық кəсіпорындар мен мекемелер саны, олардың материалды-техникалық базасының жағдайы; ғылыми кадрлар саны мен біліктілігі; орындалған ҒЗТКЖ көлемі.

ISBN 9965-25-129-0 «Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясы» РҚБ, 2018.

3

1. КІРІСПЕ (Ұлттық баяндаманың мақсаты) Ғылым саласы ұлттық қазынаның маңызды бөлігі, еліміздегі эконо-

микалық жəне əлеуметтік өзгерістердің негізгі ресурсы болып табылады. Ғылыми əлеует көп жағдайда елдің əлем қауымдастығындағы орнын, сыртқы нарықтағы бəсекелестік күрестегі перспективасын, өзінің ішкі мəселелерін шешудегі мүмкіндіктерін айқындайды.

«Қазақстан - 2050» Стратегиясының» жүзеге асырылуы мен əлемдегі отыз озық елдің қатарына қосылу міндеті еліміздің ғылыми-зерттеу əлеуетін жұмылдыруды, халықаралық деңгейдегі зерттеулерді жүргізуді жəне олар-дың нəтижелерін іс жүзінде пайдаға жаратуды қажет етеді.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаевтың 2017 жылғы 31 қаңтардағы «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бəсекеге қабі-леттілік» атты Қазақстан халқына Жолдауында көрініс тапқан ел дамуының негізгі басымдықтары ел экономикасының жедел өсуіне, сол арқылы отан-дастарымыздың əл-ауқатын жақсартуға, елдің ішкі саяси тұрақтылығын қолдауға бағытталған. «Бірінші басымдық –экономиканың жеделдетілген технологиялық жаңғыртылуы», – дейді Елбасы.

Соңғы жылдары Қазақстанда еліміздің ғылымға негізделген эконо-микасын қалыптастыру бойынша алға қойылған міндеттерді шешу жолында мемлекеттік деңгейде белсенді қадамдар жасалды. Ғылымды басқарудың озық халықаралық тəжірибеге мейлінше бейімделген жаңа моделін айқын-даған «Ғылым туралы» Заңды жүзеге асыру жалғасын тауып келеді.

2015-2016 жылдары қабылданған ҚР «Ғылыми жəне (немесе) ғылыми-техникалық қызмет нəтижелерін коммерцияландыру туралы» Заңы (2015 ж. 31 қазан, №381-V)жəне Білім жəне ғылым дамуының 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (2016 ж. 1 наурыз, №205) ғылым мен бизнестің өзара əрекеттестігінің жаңа механизмдерін əзірлеуге жəне ғылыми зерттеулердің нəтижелілігін арттыруға, олардың іс жүзінде жүзеге асыруға бағытталуына, ғылымға негізделген технологияларды өндіріске енгізуді қам-тамасыз етуге, кəсіпкерлік секторды ғылыми жобаларға қатысуға ынталан-дыруға бағытталған.

Ғылымды басқарудың жаңа жүйесіндегі негізгі құрылымдардың жұмыс механизмі жолға қойылды: Қазақстан республикасы Үкіметінің жанындағы Жоғалы ғылыми-техникалық комиссия (ЖҒТК), Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің Ғылым комитеті (ҚР БҒМ ҒК), ғылым дамуының басымдықтары бойынша Ұлттық ғылыми кеңестер (ҰҒК), «Ұлттық мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптама орталығы» (ҰМҒТСО).

2017 жылы ғылыми зерттеулер ЖҒТК отырысында мақұлданған ғылым дамуының 2014-2016 жылдарға арналған бес басымдығына сəйкес жүзеге асырылды:

табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, шикізат пен өнімді қайта өңдеу; энергетика жəне машина жасау;

4

ақпараттық жəне телекоммуникациялық технологиялар; өмір туралы ғылым; еліміздің зияткерлік əлеуеті. Ұлттық ғылыми баяндаманы дайындау Қазақстан Республикасы

Президентінің 2012 жылғы 21 тамыздағы №369 Қаулысымен (2015 жылғы 21 мамырдағы №27 өзгертулер енгізілген) бекітілген Жыл сайынғы Ұлттық ғылыми баяндаманы дайындау(Баяндама) ережелеріне жəне Қазақстан Республикасының «Ғылым туралы» Заңы 8 бабының 3 тармағына сəйкес орындалады.

2017 жылғы баяндама келесілерді қамтиды: – Қазақстан ғылымының жалпы сипаттамасы, осы орайда соңғы 5 жыл-

дың ғылыми-метрикалық талдауы, қазақстандық ғылымның жетістіктерін, оның неғұрлым маңызды нəтижелерін, ғалымдардың зерттеу белсенділігі- нің көрсеткіштерін (жарияланымдар саны, дəйексөзге алыну индексі, жур-налдардың импакт-факторы, патенттік белсенділік) талдау;

– Қазақстан Республикасының Үкіметі жанындағы Жоғары ғылыми-техникалық комиссия анықтаған Қазақстан ғылымының дамуындағы негізгі басымдықтарға сəйкес іргелі жəне қолданбалы зерттеулердің іске асырылуын талдау;

– ғылыми əлеует, ғылыми кадрларды даярлау сапасы, шетелдік ғалым-дарды тарту жағдайларын талдау;

– ғылыми зерттеулер мен əзірлемелердің қаржыландырылуын талдау; – ғылым дамуындағы əлемдік үрдістерді, шетелдік жəне халықаралық

ғылыми ұйымдармен ғылыми техникалық келісімдерді іске асыру нəтиже-сінде алынған қазақстандық ғылымның жаңалықтары мен жетістіктерін талдау;

– коммерцияландыру жəне ғылым, өнеркəсіп пен бизнес интеграциясы механизмдері арқылы ұлттық инновациялық жүйенің дамуын талдау;

– ғылымды жəне ғылыми-техникалық қызметті басқару жөніндегі салалық өкілетті органдардың қызметін талдау;

– қорытындылар жəне ұлттық ғылыми жүйені ары қарай дамыту бойын-ша ұсыныстар.

Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының (ҚР ҰҒА) ака-демиктері мен корреспондент-мүшелері, жетекші ғалымдар – ғылым доктор-лары, ғылыми-зерттеу институттарының лабораторияларында жəне еліміздегі жоғары оқу орындарының кафедраларында жұмыс істейтін: ҚР ҰҒА акаде-мигі, т.ғ.д., проф. Рақышев Б.Р. (минералды шикізатты өңдеу); ф.-м.ғ.д. Бөр-тебаев Н.Т. (атомдық электр станциялар, ядролық технологиялар, қауіпсіз-дік); т.ғ.к. Малишевский Е.В. (телекоммуникациялық жүйелер мен техноло-гиялар); ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі, м.ғд., проф. Балмұқанова А.В. (фармация, экология жəне антиэйджинг); х.ғ.д., ҚР ҰҒА құрметті мүшесі Жармағамбетова А.К. (химия жəне мұнай-газ технологиясы); ф.-м.ғ,д., проф. Қанғожин Б.Е. (математика); э.ғ.д. проф. Мұхамедиев Б.М. (экономика)

5

ғалымдардың қатысуымен ғылымның басым бағыттары бойынша іргелі жəне қолданбалы зерттеулердің жүзеге асырылуына (№3 бөлім) талдаулар жүргізді.

Осылайша, Қазақстан Республикасының ғылыми-техникалық əлеуеті келесі негізгі көрсеткіштер бойынша бағаланды: ғылымды қаржыланды-рудың көлемі мен көздері; ғылыми, ғылыми-техникалық кəсіпорындар мен мекемелер саны, олардың материалды-техникалық базасының жағдайы; ғылыми кадрлар саны мен біліктілігі; орындалған ҒЗТКЖ көлемі.

Талдау нəтижелеріне сəйкес Қазақстандағы ғылыми мектептер мен ғы-лыми əлеуетті, сондай-ақ еліміздің индустриалды-инновациялық дамуының басымдықтарын ескере отырып,Баяндамада 2017 жылғы ғылымды дамуының негізгі басым бағыттары бойынша республикамыздағы ұйымдар мен ғалым-дардың ғылыми қызметінің негізгі нəтижелері көрсетіледі.

6

2. ҚАЗАҚСТАН ҒЫЛЫМНЫҢ ЖАЛПЫ ЖАҒДАЙЫ (соңғы 3 жылдың ғылыми-метрикалық талдауы, қазақстандық

ғылымның жетістіктерін талдау (ғылыми жəне (немесе) ғылыми-техникалық қызметтің неғұрлым маңызды нəтижелері, енгізілген əзірлемелер), ғалымдардың зерттеу белсенділігінің көрсеткіштері (жарияланымдар саны, дəйексөзге алыну индексі, журналдардың импакт-факторы, патенттік белсенділік)

Қазақстан Республикасында 2017 жылы (2016 жылы – 383) ғылыми

зерттеулермен жəне əзірлемелермен 386 ұйым айналысты (2.1-кесте).

2.1-кесте. Ғылыми зерттеу мен əзірлемелермен айналысқан ұйымдардың саны Бірлік

ҚР ҰЭМ Статистика жөніндегі комитет мəліметтері.

Ғылыми ұйымдардың саны еліміздің алты аймағында артқаны байқа-лады. Олар – Ақмола жəне Ақтөбе, Алматы, Қостанай, Павлодар облыстары жəне Астана қаласы. Ал ғылыми ұйымдардың қысқаруы еліміздің алты аймағында – Атырау, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Маңғыстау, Қызылорда облыстарында жəне Алматы қаласында байқалды. Қалған өңірлердегі ғылыми ұйымдардың саны өзгеріссіз.

Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын мекемелерді қамтитын мемлекеттік сектордың жағдайы 2017 жылы 101 ұйым арқылы көрсетілді.

7

2.2-кесте. Зерттеулермен жəне əзірлемелер жасаумен айналысқан ұйымдардың саны, қызмет секторлары бойынша

бірлік 2013 2014 2015 2016 2017 үрдіс

өсім / қысқаруБарлығы 341 392 390 383 386 3соның ішінде 0Мемлекеттік сектор 78 101 94 100 101 1Жоғары кəсіптік білім беру секторы

112 105 103 103 99 – 4

Кəсіпкерлік сектор 110 149 154 149 146 – 3Коммерциялық емес сектор 41 37 39 31 40 9

ҚР Статистика жөніндегі комитет мəліметтері.

Кəсіпкерлік сектордағы негізгі қызметі сату мақсатында тауар өндірумен немесе қызмет көрсетумен байланысты ұйымдардың саны 2016 жылмен салыстырғанда 3 бірлікке кеміді (2.2-кесте).

Жоғары білім беру секторына қаржыландыру көзіне жəне заңдық мəрте-бесіне қарамай саралағанда келесі ұйымдар кіреді (99 ұйым): университеттер, институттар, академиялар мен өзге де орта білімнен кейін білім беретін мекемелер, зерттеу институттары, эксперименталды зертханалар мен клини-калар.

Ең аз ұйымдар жеке коммерциялық емес ұйымдар тарапынан қаржы-ландырылатын заңды тұлғаларды қамтитын коммерциялық секторда ұсы-нылды – 40.

Ұйым типтері бойынша жалпы алғанда тұрақты даму жағдайы аңға-рылады: 2016 жылмен салыстырғанда ғана ЖОО саны 4 бірлікке кеміген, ал ҒЗИ саны 5 бірлікке ұлғайған (2.3-кесте).

2.3-кесте. Типтері бойынша зерттеу мен əзірлемелер жасаумен айналысқан ұйымдардың саны

Бірлік 2013 2014 2015 2016 2017

Барлығы 341 392 390 383 386

соның ішінде:

ЖОО 84 89 90 93 89

ҒЗИ 231 245 237 225 230

Өзге ұйымдар 26 58 63 65 67

ҚР Статистика жөніндегі комитет мəліметтері.

2017 жылы зерттеулер менəзірлемелерге22 081 адамқатыстырылған (2016 жылы – 22985 адам), олардың 17 205-і – зерттеуші мамандар. Жалпы алғанда соңғы үш жылда еліміздің ғылыми əлеуетті қалыптастыруда кері динамика байқалуда: соңғы бес жылда ең көп ғылыммен айналысушылардың көп мөлшерде тіркелуі 2014 жылы байқалды, ал 2017 жылы ҒЗЖ айналысқан мамандардың саны 3,7 мың адамға кеміген (2.1-сурет).

8

2.1-сурет. Зерттеулермен жəне əзірлемелермен айналысқан персонал саны, адам

ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің мəліметі бойынша. 2017 жылы жұмысқа тартылғанзерттеуші мамандардың ең көп мөлшері

инженерлік ғылым саласында тіркелген – 5 мың. Жоғары ғылыми білікті мамандарының саны 2557 адамды құрайтын бұл ғылым саласы екінші орын-ды иеленген: 979 ғылым кандидаты, 383 ғылым докторы, 114 PhD философия докторлары 77 бейіні бойынша доктор;1000 магистр. Жалпы алғанда, инже-нерлік ғылым саласында жалпы зерттеу жұмыстарымен айналысқан маман-дардың үлесі 29,3%-ды құрады.

Бұдан кейінгі орында жаратылыстану ғылымдары тұр. Ғылым бұл саласы бойынша сала мамандарының зерттеулермен айналысуы 29%-ды құрады. Ғылым кандидаттарының саны – 1221, ғылым докторлары – 577, ал бейіні бойынша докторлар – 117, PhD философия докторлар – 224, магистр-лер – 1236.

Жоғары білікті кадрлары ең аз ғылым саласы медицина ғылымдары болды. Есеп бойынша аталған салада зерттеуші мамандардың үлесі бар болғаны 6,1%-ды құрайды. Медицина саласында білікті кадрлардың аздығын төмендегі көрсеткіштен анық аңғаруға болады: 327 ғылым кандидаты, 182 ғылым докторы, 47 бейіні бойынша доктор, 31 PhD философия докторы жəне 202 магистр (2.2-сурет).

Жоғары ғылыми білікті кадрлардың əлеуеті контингентінің түзілуін талдау арқылы Қазақстанда дайындықтан өтетін философия докторлары (PhD) мен бейіні бойынша докторлардың саны біршама артқанын аңғаруға болады. Аталған біліктілік бойынша мамандар саны барлық ғылым салала-рында артты.

9

2.2-сурет. 2017 жылғы зерттеуші мамандардың ғылым салалары бойынша жіктелісі, адам

ҚР Статистика жөніндегі комитет мəліметі бойынша. 2.1. Қазақстан ғылымның жеткен жетістіктерінен талдау (ғылыми

жəне (немесе) ғылыми-техникалық қызметтің маңызды нəтижелері, əзірлемелерді енгізу)

Еліміздегі ғылым мен техникалық қызметі үшін берілетін ең жоғарғы сыйлық ғылым мен техника саласы бойынша əл-Фараби атындағы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығы болып саналады. Бұл сыйлықты Мемлекет басшысы əрбір екі жыл сайын іргелі жəне қолданбалы зерттеулер саласында елеулі нəтижелер үшін; ғылыми жаңалықтары мен қоғамда кеңі-нен мойындалған монографиялары жəне ғылыми жұмыстары үшін; техни-каны, материалдар мен технологиялардың əлемдік аналогтар деңгейіндегі жаңа түрлерін əзірлеп, олардың өндірісін ұйымдастырғаны үшін тағайын-дайды.

2017 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен (2017 жылғы 28 қараша, №592) ғылым мен техника саласындағыəл-Фараби атындағы Мемлекеттік сыйлықфизика, тарих, металлургия жəне медицина салаларындағы елеулі нəтижелері үшін отандық ғалымдардың 4 жұмысына берілді:

1) «Қазақстандық ғылымды əлемдегі алдыңғы қатарлы жетістіктер деңгейіне көтеруге мүмкіндік беретін гравитация теориясын нақты ғалам қасиеттерін сипаттау үшін дамыту» тақырыбындағы жұмысы үшін

10

арналған физика-математика ғылымдарының докторы, Р.Мырзақұловқа (Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті).

Жұмыс қазіргі кездегі гравитация теориясын дамытуға жəне оны нақты Ғаламды сипаттау үшін қолдануға арналған.Біртекті сұйықтыққа арналған күй тендеуінен тербелмелі Ғаламның пайда болуы көрсетілген. Алғаш рет Чаплыгин газы модельдерінің жинтығы ретінде Вейерштрасс эллипстік функциясы ұсынылды. Циклдік жəне түйінді Ғаламның ғарышнамалық ерекшеліктері мен қасиеттері жете қарастырылып, олардан үшжапырақ жəне сегіздік типті нақты бірнеше модельдер тұрғызылды. Модификацияланған Гаусс-Бонне гравитациясы аясында қүңгірт энергияның бірнеше типтері жетілдірілген.

2) «Қазақстанның ерте жəне орта ғасырлардағы урбандалуы (Оң-түстік Қазақстан кешенді архелогиялық экспедициясы кезінде табылған зерттеу жұмыстарының материалдары бойынша)» тақырыбындағы жұ-мысы үшін ҚР ҰҒА акад., тар.ғ.д., проф. К.М. Байпақовқа (Ə.Х.Марғұлан атындағы Археология институты).

Ғылыми жұмыс Қазақстандағы ерте жəне орта ғасырлардағы урбандалу үдерістерін зерттеуге арналған. Бұл үшін қола дəуірі мен Қазақ хандығының қалыптасау кезеңіне дейінгі уақыт аралығында пайда болған қалалардың кең көлемді даму динамикасы айқындалды. Зерттеу барысында бес хроноло-гиялық кезең анықталды. Қазақстан жеріндегі қалалар урбандалу үдерісінің барлық кезеңдерінде биліктің, қолөнер мен сауданың, ауыл шаруашылығы саласының, саяси жəне мəдени өмірдің орталығы болған.

Қазақстан территориясы мал шаруашылығының, соның ішінде көш-пенділер мен қала тұрғындарының, дала мен қала мəдениетінің өзара қарым-қатынасының тарихи-мəдени синтезі орын алған орталықтардың бірі болғаны жайлы маңызды тұжырымжасалды. Түрлі тайпалар мен халықтар мəдение-тінің өзара астасуы мен бірін-бірі байытуы далалық өркениеттің дамуының магистральді жүйесі болғаны дəлелденді. Тамырын тереңге жіберген синтез бен этногенез түп-төркінінде қазақ халқының мəдени жетістіктері жатқаны белгілі.

3) «Болат өндірісінің бəсеке қабілеттілігін арттыруды қамтамасыз ететін төмен сапалы (фосфоры жоғары қоңыр темірлі) жəне техногенді шикізаттарды қайта өңдеу бойынша əлемдік деңгейдегі технологиялар-ды əзірлеу жəне оларды коммерцияландыру» тақырыбындағы ұжымдық жұмыстың авторлар ұжымына –А. Б.Ахметовке, тех. ғыл. кан, В. Б.Басинге, М.Ф.Витущенкоге, А. А.Мұхтарға, тех. ғыл. канд., А. П.Рауға, акад. ҚазҰЖҒА, эконом. ғыл. док., Б. Н.Сəтбаевқа, В. И.Яблонскийге («Қазақстан Республикасының Минералдық шикізатты кешенді ұқсату жөніндегі ұлттық орталығы», «АрселорМиттал Теміртау» АҚ).

Айтарлықтай сапалы өңделген металл өнімдерін шығару үшін жоғары-сапалы жəне арнайы болаттың бірнеше түрін (берік, электротехникалық жəне тотықпайтын) өндіруді ұйымдастырудың технологиялық негіздері жасалды. Құрамы кедей кен көздерінен кондициялық темір концентратын (Fe - 65%,

11

P - 0,2%) алудың; AISI стандарты бойынша от пен коррозияға төзімді болатты қорыту үшін хромникельді шойын алудың; кешенді жəне таза ферроқорытпа, сонымен қатар құрамында алюминийі өте аз дəстүрлі емес ферросилиций алудың жəне қолданудың; API халықаралық стандартына сай мұнай-газ саласына қажет беріктік категориясы Х80 құбыр жасауға қажетті феррит-бейнитті болат алудың; жоғары температуралы металлургиялық түйіндер мен агрегаттар үшін отқа төзімді материалдардың жаңа буынын алудың тиімді технологиялары əзірленді. Əзірленген технологиялар қоңыр теміртас кенін 400 млрд. тоннаға дейін, соның ішінде отандық кеніштерде 12 млрд. тоннаға дейін, Ақтөбе кеніштері тобында 450 млн. тонна тотық-тырған никель кендерін, ал жылына 700 мың тонна техногенді (құрамында темірі бар кен қалдықтары жəне металлургия өндірісінен шыққан қождар) жəне кен көзі емес шикізат көздерін металлургиялық қайта өңдеуге мүмкіндік беретін технологиялар əзірленді.

Технологиялар 13 патентпен қорғалып, рəсімделді, Қазақстан мен Ресей өндіріс ошақтарында сынақтан өткізіліп, іске асырылды. Осылайша,1 тонна болат өндірісінің өзіндік құны 10 АҚШ долларына дейін төмендетілді.

4) «Белсенді ұзақ өмір сүруді қамтамасыз етудің ғылыми дəлел-денген əдістері» аттыжұмыстар циклы үшін авторлар ұжымына – В.В.Бенбе-ринге, мед. ғыл. док. проф., А. А.Ахетовке, мед. ғыл. док.; А.Е.Гуляевқа, мед. ғыл. док. проф., Ж. Ш.Жұмаділовке, мед. ғыл. док. проф., А. Р.Қошығұло-ваға, мед. ғыл. док,, Т. С.Нұрғожинге, мед. ғыл. док. проф., Е. К.Сəрсебеков-ке, мед. ғыл. док. проф., Г. З.Таңбаеваға, мед. ғыл. док. проф. (ҚР Президент ісібасқармасына қарасты Медицина орталығы).

«Гормезис – қартаю – антиқартаю» тұжырымдамасы негізінде сапалы ұзақ өмір сүрудің жаңа парадигмасы түзіліп, антиқартаю үдерістерін ынталандыруға жəне белсенді ұзақ өмір сүруді қамтамасыз етуге арналған технологиялар таңдалды.

2.2. Ғалымдардың зерттеу белсенділігінің көрсеткіштері Ғылыми жарияланымдар жеке ғалымдар мен ғылыми ұжымдардың сапа

мен нəтижелілігінің, сонымен қатар ел мен аймақтың əлемдік ғылымдағы бағдарын бағалайтын өлшем болып табылады. Бұл зерттеушілер мен ғылым əкімшілерінің ақпараттық нарықтағы көшбасшылардың ресурстарына қолжетімділігінің арқасында мүмкін болып отыр.Бүгінгі таңда 300-ге жуық қазақстандық ЖОО мен ҒЗИ Clarivate Analytics, Elsevier, Springer сынды ірі компаниялардыңшетелдік ресурстарында шоғырланғанмаңызды ғылыми ақпаратты пайдалану мүмкіндігіне ие.

Web of Science Core Collection (əрі қарай WoSCC) жəне Scopus дəйек-теме индекстерін сараптай отырып, əртүрлі ғылыми бағыттардың даму трендтерін көрсетіп, ғылыми ұйымдар қызметінің нəтижелілігіне, сонымен қатар елдіңғылыми əлеуетіне (оның əлсіз жəне мықты тұстарына) жалпы баға беруге болады.

12

WoSCC ақпараттық дереккөзі 20027 қазақстандық ғылыми жарияланым, немесе жалпы массивтің 0,033%-ын құрайтын материал туралы мəліметтерді қамтиды. Осы орайда 2015-2017 жылдар аралығындағы (06.06.18 ж. жағдай бойынша) жарияланым саны – 7057 бірлік. Бағаланған жарияланымдар ба-сылған аталмыш уақыт аралығы «жарияланымдық терезе» деп аталады. Scopus мəліметтер базасында қазақстандық 21362 жарияланым (əлемдік ағымның 0,030 %-ы) ұсынылған, оның ішінде 2015-2017 жылдардағы жа-рияланым саны – 9252 бірлік.

Екі база бойынша жарияланған қазақстандық ғылыми жұмыстарға жүргізілген талдаулар жалпы массивтің үштен бір бөлігінің WoSCC жəне Scopus базаларында бір уақытта индекстелетін журналдарда жарияланғанын көрсетеді. Жұмыстың қайталануы жарияланымдық белсенділік пен дəйек-темелік көрсеткіштерді объективті бағалауға айқын əсер етеді. Осы жағдайды есепке ала отырып, Баяндамада тек WoSCC мəліметтері бойынша библио-метриялық сараптама қорытындылары келтіріледі. WoSCC базасының таң-далуы себебі, ол, атап айтқанда InCites, Essential Science Indicators жəне Journal Citation Reports сынды ғылыми қызметтіңсан алуан қырларын сипаттайтын ауқымды библиографиялық көрсеткіштер тізімін ұсынатын сараптамалық құралдармен толықтырылған.

2015-2017 жылдары InCites мəліметтері бойынша қазақстандық ғылы- ми мақалалардың саны 6850 бірлікке жетіп, əлемдік рейтингте Қазақстан 218 елдің арасынан 76-шы орынға шықты.

Еуразия экономикалық одағына кіретін елдер бұл мəндік салыстырмалы тізімде келесі ретте орналасқан: Ресей (197144 құж.) – 15; Беларусия (5683) – 82; Армения (3500) – 95; Қырғызстан (655 құж.) – 141.

Соңғы үш жылда (2.2.1-кесте) əлемдік ғылыми корпуста Қазақстанның зерттеу белсенділігі 0,086%-ды құрап отыр (2.2.1-кесте).

2.2.1-кесте. Қазақстанның WoSCC-та индекстелетін əлемдік

жарияланым көлеміндегі үлесі, 2015-2017 жж.

Жыл

Жарияланым саны

Бүкілəлемдік жарияланым ағыны

Бүкілəлемдік жарияланым ағынындағы қазақстандық жарияланымдар үлесі

2015 2057 2 647 126 0,078

2016 2491 2 739 379 0,091

2017 2302 2 575 732 0,089

2015-2017 6850 7 962 237 0,086

Дереккөзі: InCites (Clarivate Analytics), 08.06.2018 жағдай бойынша. Қазақстандық жəне əлемдік ғылыми корпустағы жарияланымдардың екі

құрылымын салыстыру зерттеулердің басым бағыттарын айқындайды. Ғылымдарды сала бойынша жіктесек, айтарлықтай айырмашылық байқалады (2.2.2-кесте).

13

2.2.2-кесте. Ғылым салалары бойынша Қазақстанның жəне жалпы əлемнің жарияланымдық құрылымы

Ғылым саласы 2015ж. 2016ж. 2017 ж.

жарияланым саны

% жарияланым

саны %

жарияланым саны

%

Қазақстан Физикалық ғылымдар 837 40,9 1019 41,3 1031 41,2Техникалық жəне қолданбалы ғылымдар

625 30,5 528 21,4 879 35,1

Өмір туралы ғылым 315 14,7 367 12,5 247 9,9 Медицина жəнеденсаулық сақтау

302 15,4 308 14,9 310 12,4

Өмір туралы ғылым 270 13,2 277 11,2 323 12,9Өнер жəне гуманитарлық ғылымдар

63 3,1 60 2,4 61 2,4

Əлемдік корпус Медицина жəнеденсаулық сақтау

939934 34,5 972533 34,4 944119 33,9

Техникалық жəне қолданбалы ғылымдар

791154 29,1 837062 29,6 817323 29,3

Физикалық ғылымдар 582454 21,4 583723 20,7 613026 22,0Өмір туралы ғылым 449858 16,5 459422 16,3 464315 16,7Əлеуметтік ғылымдар 297362 10,9 321253 11,4 306607 11,0Өнер жəне гуманитарлық ғылымдар

145485 5,3 148925 5,3 145296 5,2

Дереккөзі: Web of Science Core Collection (Clarivate Analytics), 08.06.18 жағдай бойынша.

WoSCC мəліметтеріне сəйкес, қарастырылып отырған жарияланым

терезесінде қазақстандық құрылымның физикалық, техникалық жəне қолдан-балы ғылым салаларына орташа есеппен 41,3% келеді жəне 29,0% сəйке-сінше; медицина жəне денсаулық сақтау, əлеуметтік ғылымдар мен өмір туралы ғылым салаларында орташа есеппен – 14,2%, 12,4% жəне 12,4% сəйкесінше; өнер мен гуманитарлық ғылымға – 2,6%.

Жарияланымдар қорының тұрақты өсу динамикасы тек физика ғылым-дары жəне қолданбалы физика, математика, пəнаралық химия, оптика сала-ларында байқалады.

Техникалық жəне қолданбалы ғылым салаларының 2015 жылдан 2017 жылдар аралығындғыа жарияланымдардың орташа өсу қарқыны 1%-ға жуық жəне бүкілəлемдік жарияланым ағыны ішінде электртехникасы жəне электроника, материалтану, мультипəндік ғылымдар, компьютерлік ғылым-дар, энергия жəне отын түрлері, наноғылым жəне нанотехнология салала-рында айтарлықтай үлесі бар.

Қалған медицина жəне денсаулық сақтау, əлеуметтік ғылымдар, өмір туралы ғылым, өнер жəне гуманитарлық ғылым салалары бойынша қазақ-

14

стандық ғалымдардың ғылыми жұмыстарының саны азайып бара жатқан-дығы байқалады.

Əлемдік ағында ең көп жарияланымдық белсенділік медицина, техни-калық жəне қолданбалы ғылымдар үлесі орташа есеппен сəйкесінше 34,3 жəне 29,3, ал Қазақстан үшін, жоғарыда атап өткеніміздей, медицина бойын-ша бұл көрсеткіш 12,4%-ға тең. 2015-2017 жылдар аралығындағы физика ғылым саласы бойынша жұмыстар əлемдегі жарияланымдардың жалпы санының орташа есеппен 21,4%-ын құрайды.

Қазақстанның өмір туралы ғылым, əлеуметтік ғылымдар, өнер жəне гуманитарлық ғылымдар бойынша салыстырмалы үлесін əлемдік маңызы бар аналогиялық салалармен салыстырыла қарастырылады.

Ұлттық жəне əлемдік жарияланымдар құрылымын салыстыру жолымен анықтайтын ғылыми мамандандыру индексін есептеу негізінде елдің «ғы-лыми қызығушылығы» туралы нақты түсінігін құрайды. Егер индекстің маңызы 1-ден асса, бұл отандық ғылымның нақты ғылыми бағытта маман-дандырылғанын дəлелдейді.

2015-2017 жылдар аралығында қазақстандық ғылымның мамандануы бойынша айтарлықтай өзгеріс байқалған сала ретінде қоғамдық денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау жəне кəсіби гигиена танылып отыр. Содан кейін пəнаралық жəне инженерлік-техникалық пəндер бойынша зерттеулер жүргізіледі (5.26).Маңызды басым бағыттардың бірі математика жəне физика (4.82). Əлеуметтік жəне гуманитарлық пəндер бойынша да айқын ілгерілеу-шілік байқалады, бұл салалар бойынша мамандану индексі 1,06-4,12 аралы-ғында ауытқып тұрады.Қазақстанда əлемдік өлшем бойынша Қазақстанда аса дамымаған сала болып өмір туралы ғылым: медицина, биологиялық бағыттар қалып отыр.

Жарияланымдар массивінің сапасын мақала жарияланған журнал дең-гейімен де талдауға болады. Қазақстандық ғалымдардың (6850 құж.) 2015-2017 жылдар аралығындағы ғылыми жұмыстары WoSCC индекстелетін 2358 дереккөзде жарияланған. Оның 4273 жарияланымы, немесе 62,4%-ы 1599-ы халықаралық ғылыми журналдарда басылған.

Қазақстандық ғалымдардың мақалалалры жарияланған журналдарға жүргізілген градация 2016 жылдың импакт-фактор маңызы бойынша жікте-мелік межеге сəйкес төмендегідей көріністі анықтады: жоғары жəне өте жо-ғары импакт-факторға – бар болғаны 4,4%, орташа деңгейде – 49%, төмен жəне өте төмен деңгейде – 21,7% (2.2.3-кесте).

Импакт-факторы жоқ 370 журналдың 321-і Web of Science платфор-масында жаңа дейектемелік индексі бар Emerging Sources Citation Index (ESCI) енеді. ESCI кіретін журналдар үшін импакт-фактор есептелмейді. Журналдың ғылымиауқымды көрсеткішіне талдау нəтижесінде 2 жылдан соң журналдар Web of Science негізгі базасына ауысады немесе ESCI тізімінен алынады.

Бүгінгі күнде ESCI-ге 9 қазақстандық журнал кірген (2.2.4-кесте).

15

2.2.3-кесте. 2015-2017 жылдар аралығындағы импакт-фактор маңызы бойынша Қазақстандық жарияланымдар басылған

Web of Science Core Collection журналдарының жіктемесі

Журнал рейтингі* Импакт-фактор

өлшемінің ауқымы Журнал саны

Мақала саны

Өте жоғары 10-нан жоғары 18 30

Жоғары >5 – 10 53 100

Орташа >1 – 5 784 1497

Төмен >0,5 – 1 247 669

Өте төмен >0 – 0,5 127 472

– Импакт-факторы жоқ 370 1505

*Journal Citation Reports мəліметтер базасына енетін ғылыми журналдардың рейтинг межесінің жіктелімі.

2.2.4-кесте. Emerging Sources Citation Index-ке енген қазақстандық журналдар

Басылым атауы Жарияланым

саны Bulletin of the Karaganda University Mathematics 94

Bulletin of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan 134

Bulletin of the University of Karaganda Chemistry 69

Bulletin of the University of Karaganda Physics 92

Central Asian Journal of Global Health 10

Eurasian Chemico Technological Journal 54

Eurasian Mathematical Journal 20 News of The National Academy of Sciences of The Republic of Kazakhstan Series Chemistry And Technology

27

News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan Series Physico Mathematical

53

InCites мəліметі бойынша 2015-2017 жылдар аралығында еліміздің

жарияланымдық ағынында аффилиациясы (жұмыс орнына тəуелділік) бар 110-ы ғылыми мекеме, соның ішінде 74 ЖОО, 36 ғылыми-зерттеу институт-тары анықталған.

ЖОО зерттеушілерінің ғылыми жұмыстары қазақстандық ғылымның əлемдік ғылыми қоғамдастықтағы орнын анықтайды. WoSCC базасындағы есептік соңғы үш жылдағы қазақстандық жарияланымдар құрылымындағы үлесі 84% немесе 5740 құжат. ЖОО рейтингі арасында жарияланым саны бойынша алғашқы орында əл-Фараби атындағы ҚазҰУ (1156 құжат), Назар-баев Университет (1106 құжат) жəне Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті (691 құжат).

Жарияланым дəйектемесі бойынша ЖОО жұмысын бағалау барысында, атап айтқанда, мекеменің жүйеленген орташа дəйектемесі мен журналдың жүйеленген орташа дəйектемесі бойынша олардың 4-еуінде аталған көрсеткіштердің мəні бір бірліктен жоғары, яғни əлемдік орташа деңгейден

16

жоғары.Тізім басында «ҚДСЖМ» Қазақстандық медицина университеті, Тұран Университеті, Қазақстан-Ресей медицина университеті, Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы бар.

Ғылыми қауымдастық белсенділігін анықтайтын тағы бір индикатор бар. Бұл – соңғы 2 жылда əлемдік рейтингтің (ESI пəндік категориясындағы) жоғарғы 0,1%-ына енген тез дəйектемегеалынған жұмыстар.Мұндай жұмыс-тар тек қана «Қоғамдық денсаулық сақтау жоғары мектебі» Қазақстандық медицина университеті жəне С.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық меди-цина университеті жарияланымдарының массивінде кездеседі, ал олардың үлесі сəйкесінше 35% жəне 2,82%.

ЖОО-дағы ғылымның бизнеспен байланыста болып, ортақ мəнге ие болып, корпоративті коллаборация бірікен ғылыми материалдарда жария-лауы маңызды. Елімізде жеті ЖОО зерттеу кезеңіндегі жарияланымдық сараптама көрсеткіші бойынша жоғары көрсеткішке ие болды. Олар – Семей қаласындағы Шəкəрім атындағы мемлекеттік университет (4,88%), Семей Мемлекеттік медицина университеті (4,44), М.Оспанов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік медицина академиясы (3,12%), Қазақ ұлттық аграр-лық университеті (1,32%), Назарбаев Университеті (1,08), əл-Фарби атын-дағы Қазақ ұлттық университеті (0,17%).

ҒЗИ арасында жоғары жарияланымдық белсенділік Математика жəне математикалық модельдеу институты (277 құжат) мен Ядролық физика ин-ститутында (151 құжат) сақталған.

Библиометриялық индикатордың тағы бір көрсеткіші ғылым саласында еңбек ететін қызметкерлердің жарияланымдық жүктемесі болып табылады. Бұл индикатор ғалым еңбегінің тиімділігін объективті тұрғыдан анықтайтын маңызды көрсеткіш болып табылады. Аталған индикатордың маңызын ғылы-ми мекемелердегі зерттеушілер саны ҒЗИ мен ЖОО-ның профессорлық-оқытушылық құрамының статистикалық көрсеткіші арқылы айқындауға болады.

2015-2017 жылдар аралығында Қазақстанда əрбір мың зерттеушіге орта есеппен рейтингі жоғары басылымдарға шыққан 123 жарияланымға тең келді (2.2.5-кесте).

2.2.5-кесте. 1000 адамға есептегендегі жарияланымдық жүктеме

2015-2017 жж.

аралығында жарияла-

нымдар саны

Үш жылдағы профессорлық-оқытушылық

құрамның орташа саны, адам

Үш жылдағы зерттеуші

мамандардың орташа саны,

адам

Үш жылдағы жалпы

көрсеткіш, адам

1000 адамға шаққандағы жүктеме

Армения 3 500 7 819 4 227 12 046 291 Беларусь 5 683 21 496 16 974 38 469 148 Қазақстан 6 850 38 180 17 693 55 873 123 Қырғызстан 655 13 174 2 545 15 719 42 Ресей 197 144 317 967 732 720 1 050 687 188

Дереккөзі: Аталған мемлекеттердің ресми статистикалық сайттарындағы мəліметтер.

17

Егер ЕАЭО елдерімен салыстыратын болсақ, ең төменгі жүктеме Қыр-ғызстанның еншісінде екенін байқаймыз. Ал ғаламдардың тиімді жұмыс істеуі жағынан Армения алда тұр. Себебі аталған елде əрбір 1000 ғалымға шаққанда 291 жарияланымға тең келеді.

Қазақстандық жарияланымдар саны, олардың орташа əлемдік көрсет-кіштегі үлесі мен жүйеленген орташа дəйектемелік сынды библиометриялық көрсеткіштерді пайдалана отырып, SWOT-сараптама жасалды (2.2.6-кесте).

2.2.6-кесте. Пəндік сала бойынша Қазақстанның жарияланымдық белсенділігі мен дəйектемелігі

Пəн салала-рының коды

Пəн салаларының классификаторы

Essential Science Indicators

Қазақстан жарияланым-дарының

қалыпты орташа дəйектемесі

Қазақстан жарияланым-

дарының əлеммен салыстырғандағы орта мəнді үлесі

AGS Аграрлық ғылым 0,73 0,55

BBI Биология жəне биохимия 0,49 1,18

IMU Иммунология 1,05 0,96

ENG Инженерия 0,62 1,03

CLM Клиникалық медицина 1,99 0,40

CPS Компьютерлік ғылым 1,25 0,80

MAT Математика 2,02 3,56

MTS Материалтану 0,36 1,09

MIC Микробиология 0,25 0,78

MOL Молекулярлы биология жəнегенетика 2,09 0,75

MDS Мультипəнаралық ғылым 1,56 0,28

SPA Ғарыш туралы ғылым 0,81 3,25

GSC Жер туралы ғылым 0,82 1,21

ENE Нейро- жəне мінездік ғылымдар 0,79 1,11

NEB Қоршаған орта / Экология 1,65 0,20

PSS Психиатрия/психология 1,27 0,90

PLA Өсімдіктану жəне жануартану 0,80 0,81

SSS Əлеуметтік ғылым 1,66 1,00

PHT Фармакология жəне токсикология 0,34 1,18

PHY Физика 0,82 2,72

CHE Химия 0,37 1,48

ECB Экономика жəне бизнес 0,55 0,35

Дереккөзі: InCitesESI (ClarivateAnalytics), 2015-2017 жж., 30.05.2018 ж жағдай бойынша.

*Қазақстандық жарияланымдардың үлесі салыстырмалы түрде ғылымының нақты бір саласындағы жаряланымдармен жəне қазақстандық массивті жарияланымдардың үлесі бойынша жалпы құжаттар базасында көрсетіледі.

18

SWOT-сараптамының басты міндеті 2015-2017 жылдардағы Қазақ-стандағы ғылыми бағыттардың құрылымдық даму бағытын айқындап, жа-рияланымдар саны мен дəйектемелік көрсеткіштерін сараптап береді (2.2.1-сурет).

2.2.1-сурет. Қазақстандағыпəндік ғылым салаларына жүргізілген SWOT-сараптама,2015-2017 жылдар (06.06.2018 ж. жағдай бойынша)

Жоғарыдағы оң жақтағы квадранттан (Strengths/мықты жағы) білім

саласымен жоғары дəйектемелік жəне жарияланымдық белсенділік көр-сетілген. Демек олар əлемдік ғылымға зор үлес қосуқан болып саналады. Қарастырылған кезеңде бұл категорияға математика еніп, орташа дəйек-темесі жүйеленген орташа көрсеткіштен 2,02 есеге көтерілсе, ал жарияла-нымдық үлесі – 3,56 есеге тең болған. Қазақстанда өте дамыған ғылым ретінде əлеуметтік ғылым мен иммунологияны айтуға болады.

Ал жоғарыдағы сол жақтағы квадрантта клиникалық медицина, моле-кулярлы биология мен генетика, мінездік ғылым, пəнаралық, əлеуметтік жəне компьютерлік ғылым, психиатрия мен иммунология орналасқан. Бағыттар бойынша келтірілген мəліметтерде жарияланымдық көрсеткіші əлемдік деңгейден айтарлықтай төмен болса да, жоғары дəйектемелік көрсеткішке ие болған ғылыми зерттеу жұмыстардың да нəтижелері бар. Бұдан бұл пəндер-дің дамытуға болатын əлеуетті мүмкіндігі бар екенін бағамдауға болады.

19

Квадранттың төменгі сол жағында (Threats/қауіп) зерттеу кезінде пəндік саласы бойынша жарияланымдық көрсеткіші төмен болған пəндер орналас-қан. Олардың қатарында микробиология, экономика жəне бизнес, аграрлық ғылымдар, өзімдіктану мен жануартану салалары бар.

Оң жақтағы төменгі квадрантта (Weaknesses/əлсіз жағы) жарияланым-саны көп болғанымен, дəйектемелік көрсеткіші төмен ғылым салалары орналасқан. Олар – қалыптасқан дəстүр бойынша Қазақстанда жоғары дең-гейде дамыған салалар саналатын физика, химия, сондай-ақ олармен сабақтас ғарыш, жер жəне қоршаған орта туралы ғылымдар, инженерия, биология, биохимия, материалтану, фармакология мен токсикология. Бұл жағдай осы бағыттарда жүргізілетін зерттеулердің сапасы мен оларға сұранысты артты-руға септігін тигізетін ішкі факторларды бағалауды талап етеді.

Осылайша SWOT-сараптама əлемдік орташа көрсеткіштермен салыс-тыру арқылы Қазақстан ғылымының түрлі салаларындағы ғылыми зерт-теулердің маңыздылығы мен өнімділігін айқындады. Бұл өз кезегінде Қазақ ғылымының қарқынды жəне əлсіз бағыттарын ажыратуға, сонымен қатар оның дамуындағы мүмкіншіліктер мен қауіп-қатерлерді анықтауға мумкіндік береді.

2.3. Патенттік белсенділік Ғылыми зерттеулер менəзірлемелердің нəтижелілігінің маңызды

көрсеткіштерінің бірі патенттік белсенділік болып табылады. Ол ғылыми жұмыстың ел экономикасындағы техникалық жəне технологиялық жетістік-терін айқындайды. Патенттік белсенділік – елдің инновациялық əлеуетінің, ғылыми жəне техникалық дамудағы перспективалар деңгейінің дəлелі.

Дүниежүзілік зияткерлік меншікті тіркейтін ұйымның мəліметі бойын-ша, 2017 жылы Патенттік кооперация жөніндегі келісім-шарт аясында (Patent Cooperation Treaty, PCT) 243,5 мың өтінім келіп түскен. Бұл2016 жылмен салыстырғанда 4,5%-ға артық. PCT жүйесінің ірі қолданушысы АҚШ-тың патенттеуге ұсынылған өтінімдері 0,1%-ға артып 56,6 мың өтінімді құраған. 48,9 мың патенттік өтінім ұсынған Қытай Жапониядан 0,7 мың патенттік өтінімді артық ұсынып, екінші орынға табан тіреді. 2017 жылы PCT жүйесіне көптеген өтінім ұсынған телекоммуникациялық компаниялар топ бастаған. 2016 жылы өтінімдердің жалпы санының негізгі өсімі Қытай, Жапония жəне Германияға тиесілі болды.

«Ұлттық зияткерлік меншік институты» РМК мəліметі бойынша, 2017 жылы өндірістік нысандардан түсетін өтінім бір жарым есеге артып, 11 463 бірлікті құраған. Соңғы жылдары өнертабыстық құжаттарды сақтауға беретін ұлттық өтінім берушілердің динамикасында кері көрсеткіш байқалып келгенімен, 2017 жылы ұлттық өтінім берушілердің патенттік белсенділігі тұрақтылыққа ие болды (1228). Жалпы өтінім беру көлемі 0,6%-ға артты (2.3.3-кесте).

20

2.3.1-кесте. Зияткерлік меншік нысанынаберілетін қорғау құжаттарына түскен өтінімдер

Бірлік

Дереккөзі: Ұлттық зияткерлік меншік институтының жыл сайынғы есебі.

2017 жылы берілген қорғау құжаттарының жалпы саны 9 430 бірлікті құрап, өткен жылмен салыстырғанда жалпы көрсеткіш 21%-ға төмендегенін байқауға болады. Өнертабыстарға 869 қорғау құжаты берілді, соның 650-ін ұлттық өтінім берушілер, 219-ын шетелдік өтінім берушілералды (2.3.2-кесте).

Сонымен қатар 2016 жылмен салыстыра қарағанда, өндірістік меншік бойынша қорғау құжаттарының азайғанын байқауға болады. Соның ішінде тауар белгілеріне берілетін қорғау құжаттарының саныекі еседен артық (– 60%), селекциялық жетістіктер 26%-ға азайған. Қазақстанда өнертабыс-тарға берілетін қорғау құжаттарының саны 142 бірлікке (–14%), өндірістік үлгілерге берілетін қорғау құжаттары 53 бірлікке азайды (–29%). Ал пайдалы модельдерге тапсырылған қорғау құжаттарының саны 14 бірлікке артты (2.3.3-кесте).

2017 жылы 129 өндірістік үлгіге патент берілген. 2016 жылмен салыс-тырғанда,бұл көрсеткіш 29,1%-ға төмендеген. Зияткерлік меншікке өтінім берудегі мұндай кері динамика екі жыл қатарынанорын алды. Осы орайда ұлттық өтінім берушілердің патенттік белсенділігі екі есеге кемісе, шетелдік өтінім берушілердің саны артып, оның мөлшері 41,7%-ға ұлғайғанын бай-қауға болады (2.3.4-кесте).

Өтінім 2013 2014 2015 2016 2017 ТенденцияӨнертабыстар бойынша берілген өтінімдер, бəрі 2036 2012 1503 1221 1228 Соның ішінде:Ұлттық өтінім берушілер 1824 1740 1271 990 1055Шетелдік өтінім берушілер 212 272 232 231 173Пайдалы модельдерге өтінім берушілер, бəрі 208 203 530 716 833 Соның ішінде:Ұлттық өтінім берушілер 128 139 446 654 754Шетелдік өтінім берушілер 80 64 84 62 79Өндірістік үлгілерге өтінім берушілер, бəрі 361 300 217 239 203 Соның ішінде:Ұлттық өтінім берушілер 138 107 94 89 105Шетелдік өтінім берушілер 223 193 123 150 98Селекциялық жетістіктер бойынша өтінім берушілер, бəрі 79 152 70 50 97ұлттық өтінім берушілер 76 109 63 35 95 Соның ішінде:АСЫЛТҰҚЫМДЫ МАЛДАРҰлттық өтінім берушілер 16 45 1 4 17шетелдік өтінім берушілер - - - - -ӨСІМДІК СОРТТАРЫ 63 107 69 46 80Ұлттық өтінім берушілер 60 64 62 31 78Шетелдік өтінім берушілер 3 43 7 15 2

21

2.3.2-кесте. Өндірістік меншік нысандарына берілген қорғау құжаттары туралы мəліметтер

(Мадрид рəсімі бойынша тауар белгілерін құқықтық қорғауды қоса есептегенде) Бірлік

Барлығы Соның ішінде 2017 жылы берілген

қорғау құжаттарының саны

2016 2017 ұлттық өтінім берушілер

шетелдік өтінім берушілер

Өнертабыс 1011 869 650 219 Пайдалы модельдер 577 591 532 59 Өндірістік үлгілер 182 129 42 87 Селекциялық жетістіктер 123 91 80 11 Тауарлар шыққан жерлердің атауларына

1 2 1 1

Тауар белгілері (ұлттық рəсім бойынша)

10074 4053 2418 1635

Берілген қорғау құжаттарының жалпы саны

5735

Жиыны 11968 9430 3723 2012 Дереккөзі: Ұлттық зияткерлік меншікинститутының жыл сайынғы есебі.

2.3.3-кесте. Қазақстанда өндірістік нысандарға берілген қорғау құжаттары

Жыл Берілген қорғау құжаттары соның ішінде:

өнер-табысқа

пайдалы модельдерге

өндірістік үлгілерге

2013

Барлығы 1504 166 282 соның ішінде: ұлттық өтінім берушілерге

1319

98

148

шетелдік өтінім берушілерге 181 65 132

2014


1294

92

92


2015


1334 102 94


2016


807 490 72


2017


650 532 42

шетелдік өтінім берушілерге 219 59 87 Дереккөзі:Ұлттық зияткерлік меншік институтыныңжыл сайынғы есебі.

22

2.3.4-кесте. Өндірістік үлгіге қорғау құжаттарын беру бірлік

Қорғау құжаттары (алғы патенттер жəне патенттер)

2013 2014 2015 2016 2017

Берілгені, барлығы 280 282 282 182 129

соның ішінде:

ұлттық өтінім берушілерге 148 92 94 72 42

шетелдік өтінім берушілерге 132 190 188 110 87 Дереккөзі: Ұлттық зияткерлік меншік институтының жыл сайынғы есебі. 2017 жылы барлығы 7748 тауар белгісі, соның ішінде ұлттық жүйе

бойынша 4053 тауар белгісі тіркеуге алынды. Сараптама нəтижесі көрсет-кендей, өткен жылмен салыстырғанда тауар белгілеріне қорғау құжатын тапсыру көрсеткіші (ұлттық жүйе мен халықаралық рəсімдер бойынша) 23,1%-ға кеміген. Соның ішінде ұлттық жүйе бойынша – 1,4%-ға, халықара-лық рəсім бойынша – 38,1%-ды құрады. Ұлттық өтінім берушілер біршама белсенділік танытып, олардың тіркелген құжаттарының жалпы көлемі 15,9%-ды құраса, дəл осы кезеңде шетелдік өтінім берушілердің белсенділігі 19,1%-ға кемігенін байқауға болады (2.3.5-кесте).

2.3.5-кесте. Тауар белгілері мен қызмет белілерін тіркеу, жылдар бойынша

бірлік 2013 2014 2015 2016 2017

Тіркелгені, барлығы 6794 9802 9859 10074 7748

Ұлттық рəсім бойынша тіркелгені, барлығы 2809 3860 3914 4109 4053

Соның ішінде:

ұлттық өтінім берушілерге 1248 1835 2038 2087 2418

шетелдік өтінім берушілерге 1561 2025 1876 2022 1635 Мадрид келісімшарты мен хаттамасы негізін-дегі рəсім бойынша тіркелгені (соның ішінде шетелдік өтінім берушілер)

3985 5942 5945 5965 3695

Дереккөзі:"Ұлттық зияткерлік меншік институтының жыл сайынғы есебі. Сонымен қатар есепті жылы 2 жалпыға белгілі тауар белігісі тіркелген.

23

3. БАСЫМ БАҒЫТТАРДАҒЫ ІРГЕЛІ ЖƏНЕ ҚОЛДАНБАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ НЕГІЗДЕМЕСІ (Қазақстан Республикасы Үкі-

метінің жанындағы Жоғары ғылыми-техникалық комиссия айқындаған ғылым бағыттары бойынша, іске асырылуын талдау)

«Ұлттық мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптама орталығы» АҚ-ның («ҰМҒТСО» АҚ) мемлекеттік тіркеу мəліметтері бойынша, 2017 жылы республикада 2015-2017 жылдарға арналғангранттық қаржылдандыру аясында 1547 ҒЗТКЖ жəне бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру аясында 103 ғылыми-техникалық бағдарлама (жалғасатын зерттеулерде қоса есепте-генде) жүзеге асырылды.

2017 жылы 103 ғылыми-техникалық бағдарламаның 95-і аяқталды. Олардың қатарында 83 салалық жəне 12 іргелі зерттеу бағдарламалары бар.

Аяқталған бағдарламалардың нəтижелері бойынша 2557 мақала жария-ланды. 222 қорғау құжаты, соның ішінде 201 патент, 21 авторлық куəлік алынды. Патенттердің жалпы санының 7-еуі шетелдік патент болып табы-лады. 86 əзірлеме енгізілді.

2015-2017 жылдар аралығында гранттық қаржылдандыру аясында жү-зеге асырылған жобалардың нəтижелері бойынша 2017 жылғы 1547 қоры-тынды есеп пен бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру аясында орын-далған 105 бағдарламаның есептеріне сараптама жүргізілді.

Сондай-ақ 2017 жылы гранттық жəне нысаналы-бағдарламалық қаржы-ландыру аясында 2015-2017 жылдары орындалған жалпы саны 1111 ғылыми жоба мен ғылыми-техникалық бағдарламаға мониторинг жүргізілді. Сарап-шылар тобы мониторинг жүргізу барысында барлық басымдықтар бойынша ғылыми зерттеулер күнтізбелік жоспарға сай жоғары ғылыми деңгейде орындалғанын анықтады. Дегенмен бірқатар мəселелер де кездесті: қаржы-ның жеткіліксіздігі жəне уақытында түспеуі, жас ғылыми кадрлардың тап-шылығы, зерттеу мен зерттемелерді жүргізу үшін заман талабына сай материалдық-техникалық базаның болмауы сынды өзекті дүниелер ғылыми-зерттеу жұмыстарына бірша кедергі келтіргенін де айта кетуіміз керек.

ЖҒТК шешімімен Қазақстан ғылымы дамуының 2017-2019 жылдарға арналған жаңа басымдықтары бекітілді:

– Табиғи ресурстарды, оның ішінде су ресурстарын тиімді пайдалану, геология, қайта өңдеу, жаңа материалдар мен технологиялар, қауіпсіз бұйымдар мен құрылымдар;

– Энергетика жəне машина жасау; – Ақпараттық, телекоммуникациялық жəне ғарыштық технологиялар,

жаратылыстану саласындағы ғылыми зерттеулер; – Өмір жəне денсаулық туралы ғылым; – «Мəңгілік Ел» ғылыми негіздері (XXI ғасырдың білімі, гуманитарлық

ғылымдар саласындағы іргелі жəне қолданбалы зерттеулер); – Агроөнеркəсіптік кешеннің тұрақты дамуы жəне ауыл шаруашылығы

өнімінің қауіпсіздігі; – Ұлттық қауіпсіздік жəне қорғаныс.

24

Басым бағыттарды іріктеудегі негізгі критерийлер: – Елдің əлеуметтік-экономикалық дамуының, ҚР-ның 2050 жылға

дейінгі Даму стратегиясының, ҚР-ның 2015-2019 жылдарға арналған инду-стриялық-инновациялық дамуы жөніндегі Мемлекеттік бағдарламаның, 2016-2019 жылдарға арналған Білім мен ғылымды дамытудың мемлекеттік бағдарламасының басымдықтарына сəйкестігі;

– ғылым дамуының əлемдің үрдістеріне сəйкестігі; – кадрлық жəне материалдық-техникалық əлеуеттің болуы; – ұлттық қауіпсіздік мүдделеріне сəйкес болуы; – келешекте инновациялық дамуға пайдалану мақсатында ғылыми

зерттеу нəтижелерін коммерцияландыру мүмкіндігі. Аталған жаңа басымдықтарға сəйкес 2017 жылы республикамызда 2018-

2020 жылдары ғылыми жобаларды гранттық қаржыландыру бойынша жаңа байқау өткізілді.

2017 жылы «ҰМҒТСО» АҚ ҚР Білім жəне ғылым министрлігінің (ҚР БҒМ) гранттық жəне нысаналы-бағдарламалық қаржыландыру байқауларына ұсынылған 4488 жоба мен 438 ғылыми-техникалық бағдарламаға сараптама жүргізді. Қаржыландыру байқауы осы орайда ҚР Білім жəне ғылым министр-лігі, ҚР Қорғаныс жəне аэроғарыш өнеркəсібі министрлігін (ҚР ҚАӨМ), ҚР ҚАӨМ Аэроғарыш комитеті, ҚР Денсаулық сақтау министрлігі (ҚР ДСМ) тарапынан жарияланған болатын.

2017 жылы өтінімдер алғаш рет «ҰМҒТСО» АҚ жасаған ақпараттық жүйе арқылы электрондық нұсқада онлайн режимде тіркелді. Сонымен қатар осы ақпараттық жүйеде гранттық жəне нысаналы-бағдарламалық байқауға қатысушы 35 мың ғылыми жетекші мен зерттеушілер тобы тіркеліп, олардың жеке кабинеттері ашылды.

Гранттық қаржыландыру байқауы жоғарыда аталған республикадағы ғылым дамуының 7 басым бағыты бойынша өтті. Гранттық қаржыландыруға берілген өтінімдердің жартысынан астамы (52%) келесі екі басымдық аясында əзірленген: «Мəңгілік Ел» ғылыми негіздері (XXI ғасырдың білімі, гуманитарлық ғылымдар саласындағы іргелі жəне қолданбалы зерттеулер)» -28,9 % жəне «Табиғи ресурстарды, оның ішінде су ресурстарын тиімді пайдалану, геология, қайта өңдеу, жаңа материалдар мен технологиялар, қауіпсіз бұйымдар мен құрылымдар» - 23,2%. Келесі үш басымдық үлесі жағынан өзара теңдес: «Ақпараттық, телекоммуникациялық жəне ғарыштық технологиялар, жаратылыстану саласындағы ғылыми зерттеулер» - 12,6%, «Өмір жəне денсаулық туралы ғылым» - 12,7% жəне «Агроөнеркəсіптік кешеннің тұрақты дамуы жəне ауыл шаруашылығы өнімінің қауіпсіздігі» - 12,9%. «Энергетика жəне машина жасау» басымдығы бойынша өтінімдердің үлес салмағы – 7,2%, сондай-ақ ең аз өтінім түскен «Ұлттық қауіпсіздік жəне қорғаныс» басымдығы – 2,5%.

Байқау кезінде 369 өтінім берушіден өтінім келіп түскен, оның 295-і заңды тұлға болса (олар 4406 өтінім берді), 74-і – жеке тұлға (82 өтінім).

25

МҒТС нəтижелері бойынша гранттық қаржыландыруға келіп түскен 4488 өтінімнің 22,7%-ы жоғары бағаға ие болса, 72,1% өтінім орташа, ал 5,2%-ы төмен бағаланған. Бұл нəтижелер жоғары баға белгілері бар өтінім-дердің үлесі 17,3%, ал төменгісі - 7%, бұл дегеніміз 2015-2017 жылдардағы өткен байқаудың нəтижелерінен айтарлықтай жақсы.

Осылайша, жалпы алғанда, МҒТС қорытындылары бойынша ұсынылған өтінімдердің сапалық тұрғыдан біршама өсіп, отандық ғылымның əлеуеті арта түскені байқалады.

ҰҒК шешімімен 1096 ғылыми жоба қаржылындыруға жіберілді (жалпы келіп түскен өтінімдердің 24,4%-ы), олардың 62,2 %-ы қолданбалы зерттеу-лер болса, 37,8%-ы іргелі зерттеулер.

Басым бағыттар бойынша өтінімдер төмендегідей жіктелді: «Табиғи ресурстарды, оның ішінде су ресурстарын тиімді пайдалану,

геология, қайта өңдеу, жаңа материалдар мен технологиялар, қауіпсіз бұйымдар мен құрылымдар» (ТРТП) – 302 жоба (келіп түскен өтінімдердің 27,5%-ы). «Энергетика жəне машина жасау» (ЭжМЖ) – 84 (7,7%); «Ақпарат-тық, телекоммуникациялық жəне ғарыштық технологиялар, жаратылыстану саласындағы ғылыми зерттеулер» бағыты (АТТ) – 170 (15,5%); «Өмір туралы ғылым жəне денсаулық» бағыты (ӨТҒжД) – 205 (18,7%); ««Мəңгілік Ел» ғылыми негіздері (XXI ғасырдың білімі, гуманитарлық ғылымдар саласын-дағы іргелі жəне қолданбалы зерттеулер)» – 232 (21,2%); «Агроөнеркəсіптік кешеннің тұрақты дамуы жəне ауыл шаруашылығы өнімінің қауіпсіздігі» (АӨК) – 78 (7,1%); «Ұлттық қауіпсіздік жəне қорғаныс (құпия белгісі жоқ)» бағыты (ҰҚ) –25 (2,3%) (3.1-сурет).

205 өтінім берушіден келіп түскен өтінім мақұлданды, оның 192-сі заңды тұлғалар (1083 жоба) болса, 13-і – жеке тұлға (13 жоба).

3.1-сурет. 2018-2020 жылдарға арналған гранттық қаржыландыруға ұсынылған өтінімдерді ғылым дамуының басым бағыттары бойынша жіктеу

26

Нысаналы-бағдарламалық қаржыландыру аясында МҒТС-ға 438 бағдар-лама ұсынылды, соның ішінде 406 бағдарлама ҚР БҒМ байқауына ұсынылса, 21 – ҚР ҚАӨМ, 3 – ҚР ҚАӨМ Аэроғарыш комитеті, 8 – ҚР ДС байқаула-рына жолданған.

Байқауға негізінен «Табиғи ресурстарды, оның ішінде су ресурстарын тиімді пайдалану, геология, қайта өңдеу, жаңа материалдар мен техноло-гиялар, қауіпсіз бұйымдар мен құрылымдар» бағыты бойынша 134 өтінім (33 %), «Мəңгілік Ел» ғылыми негіздері» (XXI-ғы білім, гуманитарлық сала бойынша іргелі жəне қолданбалы зерттеулер)» бағыты бойынша 94 өтімім (23,2%) ұсынылған. Бұдан кейінгі орындарда: «Өмір туралы ғылым жəне денсаулық» бағыты 72 өтінім (17,7 %), «Ақпараттық, телекоммуникациялық жəне ғарыштық технологиялар, жаратылыстану саласындағы ғылыми зерт-теулер» бағыты 55 өтінім (13,5 %), «Энергетика жəне машина жасау» бағыты 38 (9,4 %), «Ұлттық қауіпсіздік жəне қорғаныс (құпия белгісі жоқ)» бағыты 13 өтім (3,2 %) берген.

Ұсынылған өтінімдердің жалпы санының 27,4%-ы іргелі зерттеулерге арналған болса, 70,4%-ы қолданбалы зерттеулер жəне 2,2%-ы ТКЖ еншісіне тиесілі.

МҒТС нəтижесінде өтінімдердің 22,7%-ы жоғары бағаға, 70,7%-ы орта-ша бағаға жəне 6,6% төмен бағаға ие болды.

Жоғарғығылыми-техникалық комиссия (ЖҒТК) шешімімен 2018 жыл-дың 6 наурызында 105 ғылыми-техникалық бағдарлама, соның ішінде ҚР БҒМ əкімші болып табылатын 92 бағдарлама бекітіліп, қаржыландыруға мақұлданды. ҚР БҒМ бағдарламаларының басымдықтар бойынша жіктелуі 3.2-суреттекөрсетілген.

3.2-сурет. ҚР БҒМ 2018-2020 жылдарға арналған бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру байқауына ұсынылған өтінімдердің ғылым дамуының

басым бағыттары бойынша жіктелуі

2017 жылы аяқталған бағдарламалар аясында келесі маңызды нəтижелер алынды.

27

«Табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, шикізат пен өнімді қайта өңдеу» басымдығы

Тау-кен ісі жəне металлургия саласында Қазақстанда əлемдегі ең ірі минералды-шикізат базасы негізінде өн-

діруші, байытушы жəне металлургиялық кəсіпорындары бар көпсалалы тау-кен-металлургия кешені (ТКМК), сондай-ақ ғылыми-зерттеу мен жобалау- конструкторлық мекемелері құрылып, бүгінгі таңда нəтижелі жұмыс істейді.

Қазақстанда қара, түсті, асыл жəне сирек металдар металлургиясының өркендеуі ғылым дамуының əлемдік трендтеріне сəйкес дамып келеді. Қазақстанда дайындалған бірқатар технологиялар шетелдерде əзірленген алдыңғы қатарлы технологиялармен бəсекелесе алады.

Мемлекет басшысы Н.Ə.Назарбаевтың 2017 жылғы 31 қаңтардағы «Қа-зақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бəсекеге қабілеттілік» атты Қазақ-стан халқына арналған Жолдауында: «Экономикалық өсімнің тұрақтылығы үшін елдің тау-кен металлургиясы мен мұнай-газ кешендері өзінің страте-гиялық маңызын сақтауға тиіс», - деген еді.

Қазақстандағы металлургия дамуының серпінді бағыттарына Қазақстан Республикасының өнеркəсіптік кəсіпорындарында түсті, асыл, сирек жəне сирекжер металдарды алуды қамтамасыз ететін инновациялық техноло-гияларды əзірлеу мен жүзеге асыруды жатқызуға болады; қосымша өзіндік құны жоғары өнімдерді,атап айтқанда, мұнай химиясы, металлургия жəне энергетика салалары мен медицинаға қажетті арнайы болат пен супер-қорытпалар шығару бойынша өндірістер ұйымдастыру үшін бəсеке қабілетті технологиялар құру.

ТКМК-нің қазіргі жағдайы табиғи кен орындарындағы бастапқы кендер құрамындағыдан да жоғары бағалы компоненттерден тұратын миллиард-таған тонна қатты қалдықтармен сипатталады. Бұл шоғырлар құрамында едəуір мөлшерде мыс, қорғасын, мырыш жəне басқа да пайдалы компо-ненттер, соның ішінде қымбат бағалы металдар, сирек жəне шашыраңқы элементтер кездеседі. Сондықтан, ТКМК техногендік қалдықтарын жер қой-науынан алатын минералды шикізаттармен пара-пар деп қарауға болады.

Қазақстан жан басына шаққандағы экологиялық зиянды заттарды лақ-тырудан əлемдегі жетекші орындардың бірін алады. Көп салалы тау-кен-металлургия кешенінің өндірістік кəсіпорындары қоршаған орта жағдайына айтарлықтай кері əсер ететін өндіріс санатының жалпы тізімінінен орын алады.

Сондықтан нысаналы кешенді бағдарламаның маңызды ғылыми-тəжі-рибелік міндеті қалдық қоймалары мен сулы ортаға, атмосфераға зиянды шығарылымдарды тастамау жəне барынша азайту, қалдықсыз, экологиялық қауіпсіз технологияларды құру мақсатында технологиялық үдерістердіі жетілдіру болып табылады.

Электр энергиясын пайдалануға жұмсалатын шығынмен байланысты өзіндік құнының жоғары болуы – ферроқорыту өнімдерін шығару құрылым-

28

дарына тəн сипат, кейбір жағдайларда ол 40%-ға дейін жетеді. Осыған орай көмір сату мен оны тұтынунарығын кеңейтетін технологиялар əзірлеу ҚР үшін аса өзекті мəселе болып отыр.

Кешенді ферроқорытпаларды балқыту кезінде (алюмосиликохром, алю-мосиликомарганц, ферросиликоалюминиий кальций, барий жəне т.б. қоспа-лы) күлділігі жоғары көмір шығыны 2-3,5 тоннаға дейін жетеді. Сонымен 1 тонна ферроқорытпа өндіру үшін орташа 6,4-9,8 тонна бастапқы көмірді қазымдап, өңдеу керек.

Сондықтан қолдағы бар тоқтап тұрған барлық электропештік қуаттарды іске қосу мен оларды кешенді ферроқорытпа балқытуға өткізу көмірге деген қажеттілікті шамамен жылына 0,5-1 млн т. арттыруы мүмкін.

Осылайша, ферроқорытпа балқыту көлемін ұлғайту ҚР экономикасы үшін мультипликативтік нəтиже береді – көмір өндіруді, көлік тасымалын, электр энергиясы мен ЖЭО-нда жылу өндіруді арттырады.

Басты назардағы мəселе жоғары қосымша құны бар тотықсыздан-дырғынтардың арнаулы түрі ретінде өнімді өндіруде аталған шикізатты энергетикалық қажеттілікке қайта бағыттау жолымен отандық энергетикалық көмірді сатуды қамтамасыз ету. Бұл көмірге деген сұраныстың азаюының орнын толтырып қана қоймай, отандық көмір өнеркəсібінің экономикалық тиімділігін де арттыра түседі.

Күріш кеуегінен алынған кремнийлі көміртекті пайдалана отырып, электротехникалық болатты (динамдық, трансформаторлық) қорыту үшін тө-мен мөлшерде алюминий бар ферросилиций (ФС75 маркалы) алу техноло-гиясыжасалды.

Ниобий өндірісінің қожы негізінде коррозияға төзімді материалдар алу технологиясы əзірленді. Тəжірибелік топтамасы шығарылып, «Қазфосфат» ЖШС-нің натрий үшполифосфатын өндіретін №8 цехында өндірістік жағ-дайда сынақтан өткізілді.

Өндіріс қалдығы болып табылатын кремнийдің жоғары дисперсті диок-сидін (микросилик) пайдалана отырып, кристалдық кремний алу техноло-гиясы жасалып, сынақтан өткізілді. Металдағы кремний құрамы 98,4%-ды құрады, бұл Кр1 техникалық кремний маркасына сəйкес келеді.

Жезқазған кен орнындағы теңгерімнен тыс жəне қиын байытылатын мыс кендерін, сондай-ақ жаңа гидрометаллургиялық өндірісте жəне «Қазақ-мыс Қорпорациясы» ЖШС-нің бірқатар байыту фабрикаларында енгізу мақ-сатында кен қождары мен қалдықтарын қайта өңдеу үшін жаңа гидроме-таллургиялық жəне аралас технологиялар əзірленді.

«Суздальский» учаскесіндегі көмірлі мышъяк сульфидті кенінің ескі жəне ағынды қалдықтарынан алтынды қосымша өндіру бойынша ыстық циандаудың Қазақстандағы тұңғыш жəне əлемдегі екінші өндірістік цехы салынып, өндірістік пайдалануға берілді.

Ақжал кен орнындағы қорғасын-мырыш кенін байыту фабрикасында күріш кеуегінің пиролизаты негізінде алынған жаңа əмбебап реагент жар-тылай өнеркəсіптік сынақтан өткізілді. Жаңа реагенттің көпіршіту жəне

29

жинау қасиеттері анықталып, қорғасын-мырыш кендерін қайта өңдеуде əмбебап флотореагент ретінде пайдалануға ұсынылды.

Байытудың флотациялық жəне химиялық əдістерін аралас қолдануға негізделген барит құрамды техногендік шикізатты қайта өңдеу техноло-гиясы жасалды. Химиялық байыту əдісі кремний тотығын жеке өнімге бөліп алу үшінаммоний тұздарын пайдалануға негізделеді. Шикізатты аммоний тұздарымен флотациялық, термо- жəне гидрохимиялық тұрғыла исұрыпты кремний тотығын алу, құрамында 55,3% дейін алюминий тотығы бар гли-нозем алу, «а» класына жататын барит концентратын алу, құрамында 30,3% темір, 8,7 % мырыш, 7,2 % қорғасын, 2,9 % мыс, 41% күкірт бар ұжымдық сульфидті концентрат алудың технологиялық сызбалары жасалды.

«Ғылыми-технологиялық тұрғыдан минералды шикізат ресурстар мен қара жəне түсті металдың техногендік қалдықтарынан отандық өндіріске қажетті өнім алу» (Ж.Əбішев атындағы химия-металлургия институты) та-қырыбындағы бағдарлама аясында өндірістік бағытта қолданудың техноло-гиясы мен технологиялық регламенті əзірленді:Кеңтөбе кенішіндегі темір рудаларын десульфурациялау, қоңыр темір рудасынан металданған концент-рат алу, қара металлургияның мырышқұрамды шламды қайта өңдеу, қуаты 300 кВ·А болатын пилоттық қондырғыда темір-марганец құрамды кеніштен лигатура алу, жауапты қызмет атқаратын конструкторлар өндірісі үшін феррит-бейнит класына жататын берік болат түрлерін балқыту мен өңдеу, металлургиялық қождар мен шөгінділерден жəне жоғары күлді көмірден кальцийқұрамды фероқорытпаларды балқытып алу; қуаты 300 кВА болатын тəжірибелік-өндірістік пеш жағдайында хромды кешенді балқымаларды алу; бор мен силикобарийдің кешенді жаңа балқыламаларын алу; орта қуатты пештерде Ca-Al-Mn-Si жəне КАМС кешенді балқыламасы (алюмосилико-марганц кальциймен) негізінде жаңа кешенді балқыламалар алу; перспек-тивалы электрлік-физикалық қасиеттерге ие темір-хром-манганит сілтілерін, жер жəне сирек кездесетін жер металдарының сілтілік наноөлшемдерін алужəне т.б.

«2015-2017 жылдарға түсті металдардың қиынбайытылатын то-тыққан кендерін игерудің ғылыми-технологиялық негізі» («Парасат» ғылы-ми-технологиялық орталығы» АҚ) бағдарламасы аясындатотыққан мырыш кені мен домендік балқытудың газ тазалау тозаңдарын бірлікте қайта өңдеу-дің технологиялық сызбасы дайындалды. Бұл ретте клинкердің төзімділігі 51,48%-ға, ал вельц-айдаушы–22,02%. Мырыш құрамынан вельц-айдаушы-ның шығару 90,2 болуы шарт. Тотыққан кенді біріктірудің 8500С темпера-турадағы, шихтаның құрамындағы натрий сульфаты – 15-20%-ға, көміртек құрамды қалпына келтіруші – 12-15%-ға теңескен тиімді жағдайы анық-талды. Родниковое жəне Ефимовск кеніштеріндегі тотыққан қорғасын құрам-ды қиын байытылатын кендерді жаңа CaSn сульфидизаторын пайдалана отырып, қайта өңдеу технологиясы ірілендірілген зертханалық сынақтан өткізілді. Жаңа сульфидизатор натрий сульфидімен салыстырғанда, қорға-сынды қорғасын концентратына 1,59%-ға, церусситті 1,78%-ға (Родниковое)

30

бөліп шығаруға мүмкіндік береді. Осыорайда концентраттағы қорғасын құрамы 6,1%-ға артады. Ефимовск кенішіндегі кенді флотациялауда CaSn-ны қолдану арқылы концентранттағы қорғасын мөлшерін 7,12%-ға, церусситті 3,3%-ға арттыруға мүмкіндік береді.Жаңа сульфидизаторларды пайдалана отырып, аталған кеніштердегі тотыққан қорғасын құрамды қиын байыты-латын кендерді флотациялаудың технологиялық регламенті əзірленді.

«Энергетика жəне машинажасау»басымдығы

Энергетика саласы бойынша «Қазақстан Республикасының сутекті

энергетикасы мен технологиясын дамыту» (Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті)бағдарламасының зерттеу нəтижесі бойынша келесілер анықталды: құрамында массасының 50-75%-ы никель бөлшектерінен тұра-тын электродтарды пайдалану наноөлшемді болып табылатындықтан, анод-тардың полярланған кедергісін екі есеге дейін төмендетуге мкіндік береді; композициялық ұнтақ түріндегі анодты материалды пішіндеудің баламалы тəсілінің негізі əзірленді. Құрамында 30 көлемдік % наноөлшемді никель мен 70 көлемдік % субмикрон ScSZ жəне ScSZ электролит бар анодты мате-риалдан үлдірлі дайындаманы қосарлап біріктіру жолымен ақаусыз үлгі дайындалды. Осы үлгі негізінде жинақталған отын элементінің салыстыр-малы қуаттылығы сəйкесінше 900, 850 жəне 800ºС-та 1, 2, 0,88 жəне 0,6 Вт/см2 құрады. Аталмыш сипаттамалар əлемдегі озық нəтижелерге сəйкес келеді. ҚООЭ (Қатты оксидті отын элементі) дайын үлгілерін ғана емес, жаңа мате-риалды сипаттайтын зерттеулерді орташа жəне жоғары температура жағ-дайында ҚООҚ жаңа тəжірибелік стенді жасалды; ҚПОЭ (қатты полимерлі отын элементі) оттекті қалпына келтіретін электрокатализаторды алу үшін Со3(РhТе)5(СО)4 бастапқы кластерін синтездейтін жаңа əдіс табылды; ХЭБ (Халықаралық эпизоотиялық бюро) арналған CoTe/C оттегін қалпына келті-ретін жаңа наноөлшемді катализатор алынды жəне оның физикалық-хи-миялық, құрылымдық сипаттамасы зерделенді; ТЖ (төмен жиілік) «ядро-қабықша» негізіндегі ұсақ тесігі бар жұқа қабық жасаудың технологиясы əзірленді, TiO2 ТЖ негізіндегі жұқа қабықтар Ag/TiO2 жұқа қабықтарына қарағанда əлдеқайда жоғары абсорбциялы қасиеттерге ие екендігі анықтал-ды; фотокатализде қолдануға арналған төзімділігі жоғары TiO2 нанотүтігі негізінде мөлдір жұқа қабықты синтездеу əдісі жасалды.

Машина жасау саласында «3Dпринтинг» ғылыми орталығын құру жəне ұйымдастыру» (Жану мəселелері институты) бағдарламасы аясында Жану проблемалары институты базасы негізінде «3D принтинг жəне IT технологиялар» Ғылыми-техникалық орталығы құрылды; пластмассадан бұйымдаржасап шығаруға арналған тұңғыш отандық түрлі-түсті 3D принтер жобаланып, əзірленді. Қазақстанда алғаш рет өлшемі 6м*6м*2,7м болатын үйдің негізгі қаңқасын салатын масштабты қондырғы 3D принтер-үй жоба-ланды, дайындалды жəне сынақтан өткізілді. 3D принтер-үй қондырғысында жұмыс істеуге жарамды химиялық қоспалары бар бетон ерітіндісінің

31

дайындалу жолы мен құрамы алынды, əзірленді жəне зерттелді, бірінші отандық қондырғы көмегімен бетоннан үй жасалды. Декорациялық бетон өнімдерін дайындау үшін 1,2м*1,2м*1м өлшемді бетонмен жұмыс істеуге арналған 3D принтер-орындық қондырғысы жасалып, əзірленді; 3D принтинг əдісімен көлемді металл бұйымдарын алу технологиясы бойынша аддитивті өндірісте қолданылатын титан ұнтағын алудың технологиясын əзірлеу жалғасуда.

Термоядролық энергетика саласында «2015-2017 жылдарға арналған Қазақстанның Токамак термоядролық материалтану реакторын жасау мен эксплуатациялауны ғылыми-техникалық сүйемелдеу» (Қазақстан Рес-публикасының Ұлттық ядролық орталығы) атты бағдарлама аясында флюен-стің альфа-бөлшектерімен минималды сəулеленіп, вольфрамның (блисте-ринг) сыртқы қабатының ісінуі кеңінен зерттелді. Зерттеу Вольфрамның 45 кэв-ден энергиямен 1,5×1018 ион/cм2 флюенске дейін альфа-бөлшектермен сəулеленуі барысында блистердің қалыптасуына 20%-ға дейін имплант-талған гелий өтеді. Сонымен қатар зерттеу барысында ферритті-мартенситті ЭП-450 болатын материалтану бойынша жан-жақты зерттеу жүргізіліп, оның жоғарыэнергетикалық əрекеті зерттелгенде, болаттың беткі қабатындағы микроқұрылымында термиялық əсер етеу аумағы белгілі болды.Болаттың ЭП-450 үлгісі импульсті термиялық əрекеттесуден кейін құрамында хлор йоны бар ерітінділерде питтингтік коррозияға айрықша бейімділік танытады. Таза вольфрамды гелий плазмасыменплазмалық-шоқтық разряд режимінде сəулерлендіру бойынша тəжірибелер сериясы жүргізді. Осы орайда гелий иондарының 1,4×1021 см-2--дан астам флюенсінде мейлінше жетілген нано-құрылымдық қабат түзілетіні анықталды. Сонымен қатар КТМ токамакты инфрақызыл визуализациялау диагностикасы əзірленіп, эксперимент жүзінде оның жұмыс істейтініне көз жеткізілді. Орамадағы ток динамикасының теңдеулері мен қуат көздерін басқару жүйесін баптаудың тестілік нұсқа-ларын пайдалана отырып, КТМ токамакты физикалық тұрғыдан қосу сцена-рийінің əдістемелік баптауы əзірленді. КТМ токамакта плазмалық экспе-рименттер жүргізу шарттарын негіздеу үшін литий диверторының макеті сынақтан өткізілді. Тəжірибе барысында плазма тогын 10 кА-ға жəне разряд ұзақтығын 20 мс-ға дейін жеткізу арқылы КТМ токамакты физикалық іске қосудың бірінші кезеңінде алғы ионданудың резонанстық жүйесі түзіліп, тиімділігі анықталды.

Ядролық физика саласы бойынша «2015-2017 жылдарға арналған «ДЦ-60 ауыр иондарды үдеткіш базасы негізінде физика, химия жəне озық технология салаларындағы кешенді ғылыми зерттеулерді дамыту» (Ядро-лық физика институты) бағдарламасы бойынша токтық көрсеткіштер бойын-ша тұрақты жəне ядролық-химиялық тəжірибелер жасауға жарамды, əсіресе радиациялық тұрақтылығы жоғары материалдар жасауға арналған конструк-циялық материалдарды нейтронды (реакторлық) сəулелендіруді жылдам үлгілеу бойынша темір ионы шоқтарын үдету режимі оңтайландырылды; термоядролық қосымшаға арналған төмен жəне өте төмен энергия жағ-

32

дайында 14N+16О, 20Ne+16O жəне20Ne+12C жүйесіне арналған ядролық реакциялар шығуын тəжірибелік жəне теориялық зерттеу нəтижелері бойынша мəліметтер базасы жасалды, базаның негізін ДЦ-60 ауыр ионды үдеткіштен алынған тəжірибелік мəліметтер мен əртүрлі теориялық амалдар аясындағы сараптама құрайды. Сонымен қатар сəулеленуге дейінгі аусте-нитті құрылымдық-сатылық жағдайдағы титан никелиді үлгілерінің қасиет-тері мен құрылымы зерттелді; аустенитті құрылымдық-сатылық жағдайдағы титан никелиді пішінінің жадылық тиімділігі мен құрылымына 141 МэВ энергиясымен ксенон ионын сəулелендіру температурасына əсері, алынған үлгілердің сəулелендіруден кейінгі беткі қабатының құрылымы зерттелді. 2500С жағдайда ксенон ионын сəулелендіру нəтижесінде үлгіленген қабат-тарың орнығуын өлшеу əдісінің шамадан асуы, тректі құрылымдарда ксенон газының жинақталуы анықталды. Анықталған заңдылықтарды титан нике-лиді негізінде үлгіленген құймаларды тəжірибе жүзінде қолдану кезінде ескеру қажет.

«Қазақстан экономикасының инновациялық жаңғыруына арналған ядролық-физикалық əдістер мен технологияларды дамыту» (Ядролық фи-зика институты) нейроэндокринді ісіктерді жасушалық емдеуге арналған 177Lu негізіндегі радиофармпрепараттыңжаңа буынын алудың технология-сын əзірледі; 177Lu-DOTA-TATE радиофармпрепаратын алудың регламенті əзірленді, тəжірибелік топтамасы шығарылды жəне сапасы бақыланды; 99mТс генераторын өндірісінде радиобелсенді қалдықтарды қайта өңдеу регламенті мен технологиясы жасалды. Арнайы түрдегі минералды (немесе көмір-сутекті) шикізат жəне оның технологиялық қайта өңдеудегі өнімдердегі қыс-қа өмір сүретін изотоптарға нейтрондық-белсендіру сараптамалық əдісі бойынша қоспа элементті анықтаудың нұсқаулығы дайындалды. Əзірленген əдіс бойынша нақты минералды шикізаттан сирек металды анықтау əдісте-месін метрологиялық қамтамасыз етудің тəжірибелік мəліметтері жəне МС-ИСП и АЭС-ИСП əдістері негізінде технологиялық қайта өңдеуде арнайы өнімдер алынды; радиациялық қауіпті нысандар мен өнеркəсіптік кəсіп-орындар ықпалына тап болған қоршаған орта нысандарындағы ядролық-физикалық сараптама əдісі мен спектрометриялық əдіс (ЯФСƏ жəне СƏ) кеңейтілген кешенді сынақтан өткізілді; технологиялық жəне геологиялық нысандар ЯФСƏ жəне СƏ арнайы кешені құрылды. Магниттік-механикалық анизотропиямен өлшеу жəне радиография əдісін қолдану арқылы магнитті емес металл материалдарды (тот баспайтын болаттың метатұрақтылығының аустениті) балқытып біріктіру жұмысқабілеттілігін бағалаудың техноло-гиялық регламенті əзірленіп, мақұлданды; азық-түлік, фармацевтика жəне косметика өнімдері саласы бойынша жұмыс қорытындысы бойынша құрғақ емдік шөптер мен дəмдеуіштерді радиациялық өңдеудің, фармацевтикалық жəне косметикалық мақсаттағы полимерлі гидрогель алудың технологиялық регламенті жасалды. Алынған нитрид жабындысын рентгент құрылымдық зерттеу жүргізілді, төрт есе артық нитридтік жүйеден нанокристалды жабын-дыны пішіндеудің инновациялық технологиясы əзірленді.

33

Атомдық энергетика мен ядролық технология бағытының болашақ да-муының артықшылығы экзотикалық ядролардың, сонымен қатар атомдық энергияның бейбіт қолдану спектрін ұлғайту үшін радиобелсенді ядролардың ерекше қасиеттерін қолдануға байланысты болуы мүмкін. Қазіргі уақытта ядролық-астрофизикалық үдерістердің жылдамдығын сенімді бағалау термоядролық қондырғының жəне ядролық астрофизиканың маңызды мəселелерінің бірі болып табылады. Оның шешімі тұрақты жəне тұрақсыз атомдық ядролардың экзотикалық күйін кең көлемде меңгеруді талап етеді. Оның үстіне, тұрақсыз ядролар үшін бұл күйлердің қасиеттері артықшы-лыққа ие ядролық қондырғылардың қауіпсіздігін жоғарылату үшін, сонымен қатар медициналық радиоизотоптардың жаңа типтерін өндіру үшін жаңа мүмкіндіктерді ашады. Мұндай бағдарламаның жүруі барысында алынған нəтижелер, ең алдымен, мемлекетіміздің стратегиялық тапсырмаларының бірі – атомдық энергетиканы дамыту мен атомдық энергияны қауіпсіз қолда-нуды ғылыми қамтамасыз ету үшін аса қажет.

Əлемнің көшбасшы атомдық елдерінің тəжірибесі көрсеткендей, ядро-лық-физикалық білімді жинақтаудың дұрыс стратегиясы (теориялық мо-дельдер мен эксперименттік нəтижелер) əрбір егеменді елдің энергетика, өндіріс, медицина жəне ауыл шаруашылығы үшін инновациялық ядролық жəне радиациялық технологияның даму стратегиясының бөлінбес элементі болып табылады.

«Ақпараттық жəне телекоммуникациялық технологиялар» басымдығы

Телекоммуникациялық жүйелер мен технологиялар Кең жолақты желілер мен АКТ сынды маңызды саладағы ғылыми

зерттеулердің нəтижелері елдің экономикалық жəне əлеуметтік дамуын ынталандыруда айрықша роль атқарады.

2015-2017 жж. əл-Фараби атындағы ҚазҰУ эксперименттік жəне тео-риялық физика ҒЗИ-нда «Шамадан тыс кең жолақты сымсыз жүйелерге арналған көп диапазонды фракталдық антеннаны дайындау» тақырыбы бойынша зерттеулер жүргізілді.

Жобаның негізгі мақсаты фракталдық геометрияның қасиеттерін қол-данып, кең жолақты байланыс желісінде жұмыс істеуге арналған сымсыз байланыс жүйелерінің қосымшалары үшін бірнеше жиіліктік ауқымында резонанс жасайтын антеннаны жобалап жаса болып табылады.

Антенналардың қасиеттерін зерттеу үшін бағдарламалық-аппарат-тық кешен жобаланып, құрастырылды. Заттық сынақ нəтижелері фракталдық геометрияға негізделген антенналарды қолданудың тиімдігі бойынша тео-риялық нəтижелердің көрсетіп, олардың дұрыстығын дəлелдеді.

Дайындалған анизотроптық фракталдық антеннаның фракталдық геометрияға негізделген басқа антенналық шешімдерден түбегейлі айырма-шылығы – анизотроптық деп аталатын фракталдық қисықтың қолданыс табуында. Ол теориялық тұрғыда сынақтан өткен жəне эксперименталды

34

сынақтарда сымсыз байланысқа арналған осы антеннаның ең үздік сипат-тамалары айқындалды.

IEEE802.11 стандарттарға, WLAN желісіне арналған жаңа антенналық конструкция ұлттық деңгейдегі маңызды міндеттердің бірі – телекомму-никация технологиялар бойынша сымсыз байланыс жүйелері негізінде (GSM900, Bluetooth, Wi-Fi ж.б.) қазақстандық ғылым мен өнімді дүние-жүзілік ғылыми-техникалық кеңістікке шығару мəселесін шешудегі елеулі буын болары сөзсіз. Антеннаға пайдалы үлгі ретінде ҚР патенті алынған. Жүргізілген зерттеулер нəтижесінде 6 ғылыми жұмыс жарияланды.

«Өмір жайындағы ғылым»басымдығы

Медицина саласы бойынша «Негізгі созылмалы жұқпалы емес ауру-

ларға заманауи эпидемиологиялық мониторинг жүйесін əзірлеу жəне енгізу (2015-2017 жж.)» (Кардиология жəне ішкі аурулар ғылыми-зерттеу инсти-туты) бағдарламасы бойынша СЖЕА (Созылмалы жұқпалы емес аурулар) негізгі қатердің дамуын бағалау межесін қолдану арқылы МСАК (Медици-налық санитарлық алғашқы көмек) деңгейінде алғашқы профилактикалық бағдарлама əзірленіп, енгізілді; мульпəндік топтың, мейірбике үйлестірушісі бар, əдістемелік амалдардың егжей-тегжейлі сипаты, кадрлық қамтамасыз ету, топ мүшелерінің міндеттері мен алдын алу бағдарламасының сапасын бақылау жəне мониторинг жасау, енгізуді қамтамасыз етудің алғышарт-тарының əдістемелік ұсынымы əзірленді; жалпы денсаулық жағдайына ортақ жауапкершілікты арттыруды есепке ала отырып; əр адамға арналған СЖЕА қатерінің əртүрлі деңгейдегі дамуына ұсыным жасалды. МСАК мекемелерін қолдау мақсатында алдын алу жұмыстарын күшейту бойынша жергілікті, əкімшілік, жеке жəне өзге де ресуртарды жұмылдыруға байланысты мəсе-лелер қарастырылды; ҚР негізгі СЖЕА инновациялық емдеу-алдын алу бағдарламасының менеджменті əзірленді.

«Қазақстандағы трансляциялық медицинаның негізін құру жəне да-мыту» (National Laboratory Astanа) бағдарламасы бойынша зерттеу нəти-желері ұзақ өмір сүретін микробиомның өсімдік субстраттары мен бутират-өндіруші бактерияларды қайта жасақтауға қатысатын микроағзалардың жоғары деңгейімен сипатталады, сондай-ақ Tenericutes тұқымдасына жа-татын шартты-патогендік микроағзаларжоғары көрсеткіштерге ие; республи-камызда метаболизмдік синдром компоненттерінің таралуы, беталысы жəне түрленгіштік қатері факторы зерттелді; токсикологиялық зерттеулердің нəти-желері қазақстандық сұрыптаудағы Каберне Совиньон жүзімнің полифенол концентратын бөліп алуға мүмкіндік берді, бұл өз кезегінде жас-қауым-дастырылған патология қатерін төмендету шамасынан биологиялық белсенді зат (ББЗ) əзірлеудің негізі болады, сонымен қатар KL-10 субстанция ретінде бірігуі жас-қауымдастырылған аурулар қатерін төмендететін дəрілік құрал прототипін əзірлеуге мүмкіндік береді. Каберне Совиньон жүзім сұрыбының полифенол концентраты негізінде ББЗ-н тіркеуге өтінім дайындалды.

35

Жаңа дəрілік препараттарды əзірлеу саласында«2015-2017 жж. арналған инфекцияға қарсы жаңа дəрілер əзірлеу» (Инфекцияға қарсы пре-параттар ғылыми орталығы) бағдарламасы аясында құрамында галлоген құрамды жаңа үйлестіруші бірлестік, дəрілік құралдар – антибиотиктер потенциаторы (АП), ФС-1 дəрілік құрал, интерферондар индукторы (ИФ), кең спекторда əрекет ететін иммунды модулятор (ИМ) зерттелді. Тəжіри-белік-өнеркəсіптік өндірісте ПА, ФС-1 дəрілік құралдарының топтамасы клиникалық сынақтан өткізілді. Жасуша мембраналарының өткізгіштігін арттыруға ықпал ететін M. Tuberculosis-тің ФС-1 əрекет етуінің негізгі ме-ханизмдері бекітілді, бұл өз кезегінде ФС-1-ге бактериялық жасушаның ішіне енуіне жəне жасуша ішінде бактерия нысанасы – ДНҚ нуклеотидтерімен, РНҚ-полимераз ДНҚ-тəуелділіктің катализдік орталығымен өзара əрекетте-суіне жəне ары қарай рифампицинмен үш есе кешен құруға мүмкіндік береді. Одан бөлек, мембраналардың өткізгіштігінің артуы микробтық жасушалар ішіндегі антибиотиктер шоғырын арттырады, бұл өз кезегінде ФС-1 мен антибиотиктер синергиялық əрекетін қамтамасыз етеді.

Агроөнеркəсіптік кешен саласында«Еліміздің биоклиматтық жəне топырақтық потенциалын тиімді пайдалану үшін молекулярлық селекция, геномика жəне биотехнология (биохимия) негізінде генетикалық теңдес-тірілген стресс-индикаторлық ерекшеліктермен дəнді-дақылдар сорттарын шығару жəне енгізу» (Қазақ егіншілік жəне өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты) бағдарламасын жүзеге асыру барысында биологиялық массаның жиналу динамикасы генотиптердің стрестік жағдайларға жауап реакциясына əсер ететіндігі анықталды. Стресс жағдайында жабайы тұқым-дастар NDVI төмендетпейді жəне өсіп-жетілу кезеңінде NDVI ырғақты қисық болып сипатталады, сұрып стресс жағдайында секірмелі қисық болады; тұрақты физиологиялық іріктеу шарты NDVI ырғақты қисық жоғары дең-гейінде болуы мүмкін; NDVI жоғары шекті мағынасын дақылдың өнімді-лігімен өзара байланыстырады, оңтүстік жағдайында жақсы синтетикалық пішіндерге жаздық бидай үшін астық өнімділігі 46 ц/га деңгейінде белгіледі. Жаздық бидайда NDVI (жасыл индекс) алғаш рет абсолютті мағына мен тұрақты пішін бойынша іріктеу өнімділігінің өлшемі – NDVI динамикасы бойынша стресске жауап реакциясы болатындығы көрсетілді.

«Картоп, көкөніс жəне бақша шаруашылықтарының қарқынды дамуын генетикалық-селекциялық жақсарту жəне биотехнология, күйзеліске төзімділігі мен өнімділігі жоғары, бəсекеге қабілетті отандық сұрыптарды көбейту үшін бастапқы жəне элиталық тұқым өндіру негізінде қамтамасыз ету» (Қазақ картоп жəне көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты) бағдарламасы аясында жаңадан түскен əлемдік топтамадағы 1500 картоп үлгісі зерттеліп, бағаланды, өнімділігі, құрғақ затты ұстауы, крахмал, қант жəне дəрумен, негізгі ауруларға тұрақтылығы бойынша 55 үлгі бөліп алын-ды; селекциялық тəлімбақтардың 1050 сұрыбы зерттелді, өнімділігі, биохи-миялық өлшемдері, дəмдік сапасы, негізгі ауруларға тұрақтылығы, өнер-кəсіптік қайта өңдеуге жарамдылығы мен ұзақ мерзімді сақтау бойынша

36

көкөністік дақылдың 35 сорты байқаулық сынақтан өту үшін бөлінді; бақшалық дақылдардың (қарбыз, қауын) 450 үлгісі зерттелді жəне бағаланды, жақсартылған бағалы-шаруашылық көрсеткіштеріне ие болған 70 үлгі бөлі-ніп алынды; ауруға шалдыққыш 5 жəне 10 картоп сомаклоны ЭМS (альтер-нариоз) тұрақты бөлінді; томаттың Fusarium патогеніне шалдыққыш (инди-катор) 1 түрі мен төзімді3 түрі анықталды, сапалық топтамасы жасалды.

«2017 жылға арналған бəсекеге қабілетті азық-түлік өнімдері мен құрама жемдер өндіру мақсатында өсімдік жəне жануар тектес өнімдерді сақтау жəне өңдеу технологиясы мен техникасын жетілдіру» (Қазақ өнер-кəсіпті қайта өңдеу жəне азықтық ғылыми-зерттеу институты) бағдарламасы шеңберінде бидай жəне қарабидай нанына арналған Lactobacillus pontis 67, Lb. paracasei 35, Lb. casei КС, Pediоcoccus acidilactici РЖ-1 сүтқышқыл бакте-риялары дақылының консорциумы негізінде əмбебап ашытқы жасалды, кон-сорциумды өсірудің оңтайлы режимдері жетілдірілді; құрғақ ашытқының сапасы мен қауіпсіздігі «Нутритест» (Алматы қ.) ЖШС-да мақұлданды. 4-6°С-та 4 ай бойы антагонистикалық қасиетін жоғалтпайтын құрғақ ашыт-қыны сақтауға мүмкіндік беретін нанға арналған ашытқы дайындау техно-логиясы əзірленді, нан дайындауда қолданылатын ашытқы «Континент» фирмасы» ЖШС (Алматы қ.) зертханалық жəне өндірістік жағдайда сапасы анықталды. Ашытқыларды пайдалану арқылы нəтижесінде нан өндірісіндегі технологиялық үдерісті қарқынды дамытуға мүмкіндік береді, нəтижесінде нанның сапасы жақсарып, дайын өнімнің сақтау мерзімін 5-6 тəулікке дейін ұзартуға мүмкіндік береді, сонымен қатар нанның «картоп ауруы» мен көгеруге қарсы төзімділігі артады.

Ветеринариялық саласында Ветеринариялық салауаттылықты ғылыми қамтамасыз ету» (Қазақ ветеринария ғылыми-зерттеу институты) бағдарламасы бойынша зерттеулер нəтижесінде жануарлардың сібір жарасы мен бруцеллез бойынша республика территориясы аймақтануының гео-графиялық картасы əзірленді; бруцеллез кезінде арнайы алдын алу шара-ларының тиімді антиэпизоотикалық жүйесі ұсынылды; бруцеллез бойынша ел территориясын аймақтандыруды ескере отырып, қатерді басқару жəне болжау, сараптау, эпизоотологиялық мониторинг жасаудың бірыңғай ұлттық жүйесі құрылды, сібір жарасы бойынша тиімді эпизоотикалық шаралар жүйесі ұсынылды; Қазақстан Республикасы жануарлары арасында аусыл ауруы, лейкоз, құтыру бойынша эпизоотикаға қарсы шаралар кешені əзір-ленді; аусыл вирусының жеті əртүрлі топотип/генетикалық линиясын сəй-кестендіруге (дифференциалды типтеу) арналған молекулалық-генетикалық тест-жүйе жасалды; аймақтар бойынша таспақұрт ауруының таралу картасы мен атласы, республикамызда таспақұрт ауруына қарсы жалпы кешенді шара жəне алдын-алудың ұлттық бағдарламасы; ИФС əдісімен жылқылар мен түйелердегі трипаносомозды анықтау үшін тест-жүйе жасау технологиясы; ТҚВ екпе штаммасынан туберкулин дайындау технологиясы; ешкі сүтінен бруцеллезді анықтау үшін диагностикалық жиынтық əзірленді; ет қоректі жануарларға арналып брикет-тұзақтағы құтыруға қарсы епкенің тəжірибелік

37

сериясы; бұзаудағы сальмонеллезге қарсы екпенің тəжірибелік сериясы дайындалды.

Қазақстандағы фармацевтикалық ғылымның қазіргі жағдайына жа-салған шолу отандық фармацевтикалық ғылымның зерттеу аясы кеңейе түскенін көрсетеді. Осы сала мамандарының əлемдік ғылымның дамуындағы жалпы перспективасына байланысты отандық ғылымды дамыту жайлы көзқарастары нақтылана түскен. Қазақстан фармациясы фармацевтикалық ғылым мен өндірістің əлемдік үрдістерін ескере отырып, өз қызметін жоспарлай бастады. Республикада жаңа дəрі-дəрмектерді өндіріске енгізу қазіргі уақытта зертханалық үлгілерден бастапқы заттар алу үшін жəне дайын дəрі түрлерін өнеркəсіптік өндіріске жеткізуге мүмкіндік беретін тəжірибелік-өнеркəсіптік кəсіпорынның (пилоттық өндірістер) болмауымен тежеліп тұр. Дəрі-дəрмек өндірісі əлемдік экономиканың мейлінше ғылым-мен инновацияға негізделген секторы болып табылады. Ғалымдар жаңа технологияларды əзірлеуге күш салатын алғашқы кезеңде фармацевтикалық салаға мемлекет тарапынан қолдау көрсету аса маңызды.

Экология саласындағы ғылыми қызметтің негізгі бағыты «қоршаған орта – халық денсаулығы» жүйесіндегі себеп-салдарлық байланыстарды орнату болып табылады. Ғылыми зерттеулер ҚР экологиялық қолайсыз аймақтарында қоршаған ортаны, халық денсаулығын қорғау жəне аурудың алдын алу бойынша іс-шаралардың сенімділігі мен гигиеналық тиімділігін арттыру сынды маңызды экологиялық мəселеге арналған.

Мемлекеттің азық-түлік жəне биологиялық қауіпсіздігінің деңгейі агро-өнеркəсіптік кешеннің даму жағдайын шешуші мəнде айқындайды. Ауыл-шаруашылығы өнімдерін өндіру көлемінің белгілі бір мөлшерде тұрақталуы мен өсуі негізгі азық түрлерін тұтынудың көлемін халықтың жан басына шаққандағы мөлшеріне арттыруға мүмкіндік берді. Дегенмен еліміздің агроөнеркəсіптік кешенінің əлеуеті əлі де толыққанды іске асырылмағанын айту қажет. Азық-түлік қауіпсіздігінің ахуалы айтарлықтай алаңдаушылық туғызып отыр. Азық-түлік қауіпсіздігі елдің ұлттық қауіпсіздігінің құрамдас бөлігі ретінде халқымыздың денсаулығын сақтау, белсенділігін арттыру, өмір ұзақтығы мен сапасын арттыруды қамтамасыз етуге қажетті алғышарт болып табылады.

Ғылым ретінде əрі тəжірибе жүзінде геронтологияны дамыту бағытын-дағы негізгі міндеттердің бірі біліктілігі жоғары кадрлар дайындау болып табылады. Ең алдымен, бұл гериатрияға қатысты. Бір жағынан, жасы ұлғай-ған жəне қарт адамдардың өмірлерінің сапасын жақсарту бойынша ұсыныс-тар дайындау қажет, екіншіден, əлеуметтік, демографиялық жəне экономика-лық мəселелерді шешу жолдарын жаңаша зерделеу керек.

«Мемлекеттің зияткерлік əлеуеті» басымдығы

Химия жəне мұнай-газ технологиясы Іргелі жұмыстар саласында ғалымдардың зерттеулерінің негізгі бағыт-

тары мұнай өндеу, мұнай-газ химиясы, катализ, электрохимия, полимерлі

38

жəне наноматериалдар негізіндегі синтез, фитохимия салаларындағы тəжі-рибелі мақсаттарымен бірге іске асырылады. Зертеу салалары Қазақстан Республикасының өндірістік секторының талаптарына сəйкес таңдалды. 2015-2017 жылдары іске асырылған жобалардың аясында жасалған əзірле-мелерге «жасыл химияның» негізгі ережелерінің сақталуы, нанотехноло-гиялық əдістемелердің қолдануы, пəнаралық зерттеу амалдары тəн.

2015 ж. бастап 2017 жылға дейінгі кезеңдегі зертеулердің негізгі нəти-желері:

• парафинді тұндыруды тежеуге жəне мұнайда ағындысын жоғалту температурасын төмендетуге арналған гидрофобты түрлендірілген полимерлі қоспаларды дайындау технологиясын жасау (С. Құдайбергенов, Полимерлі материалдар мен технологиялар Институты);

• майланған топырақты бейтараптандыру үшін құрамында гумат бар композиттік материалдарды алу жəне су мен топырақтың бетін мұнай өнім-дерінен тазартуға арналған полимерлі сорбенттерді синтездеу технологиясы өңделді (А.Б. Бектуров атындағы Химиялық ғылымдар институты, əл-Фараби атындағы ҚазҰУ Физика-химиялық зерттеу жəне талдау орталығы);

• тұрақты мұнайсу эмульсияларды ыдырату үшін аранлған тиімді ком-позиттік деэмульгаторлар жəне композиттік депрессорлық қоспалар жасалды (Д.В.Сокольский атындағы ЖКЭИ, ҚБТУ);

• жоғары сапалы бензин жəне дизель жанармайын алу мақсатымен мұнайды өндеу, гидроизомерлеу, гидрокрекинг, гидрлеу процестеріне, та-биғи жəне ілеспе газды, мұнайдың алкандарын оттегі бар қосылыстарға дейін (спирттер, кетондар, олефиндер, жанармай) тотықтыруға арналған наноөл-шемді каталитикалық жүйелер, ароматикалық қосылыстарға жеңіл көмір-сутектерін қайта өндеу процесі өнделді (Д.В.Сокольский атындағы ЖКЭИ);

• Қазақстанның өсімдік шикізатына негізделген жараға қарсы, анти-бактериалды, антидепрессиялық, антипаркинсондық, ісікке қарсы жəне басқа да белсенділікке ие болған жаңа биологиялық белсенді заттардың бағыт-талған синтезіне арналған технологиялар жасалынды жəне болашағы бар препараттарға зертханалық регламенттері ұсынылған («Фитохимия» халық-аралық ғылыми-өндірістік холдингі, аль-Фараби атындағы ҚазҰУ);

• медициналық жəне косметологиялық құралдарға арналған гидрогельді жақпа жəне таңғыштардың жəне азотемиялық детоксиканттар ретінде функ-ционалды беті, реттелетін нанокеуекті құрылымы бар түрлендірілген көмір-тегі энтеросорбенттерінің жаңа құрамы оңтайландырылды (əл-Фараби атын-дағы ҚазҰУ, Жану мəселелер институты);

• электрохимиялық өзгерістерге негізделген үдерістердің іргелі негіз-дері, суперконденсаторлардың электродтары үшін жаңа материалдар өңделді (Физикалық-химиялық зерттеу жəне талдау орталығы, Жану мəселелері институты);

• жетілдірілген сипаттамалары жəне ұзақ қызмет ету мерзімі дамыған композициялық электродтарды синтездеудің технологиялар құрамдары дайындалды, онда улы металдардың (кобальт, марганец, қорғасын) орнына

39

күкірт қолданылады. Алынған нəтижелер АҚШ-та патенттелген жəне жоғары дəрежелі журналдарда жарияланған (Назарбаев Университеті, Аккумуля-торлар институты).

Қазақстанның химия ғылымын одан əрі табысты дамыту үшін ғылыми мектептерді ең тиімді жоғары білікті ғылыми қауымдастық ретінде нығайту жəне дамыту қажет.

«Табиғи жəне техногенді шикізатты жасыл химия қағидаттарына негізделген инновациялық композициялық бейорганикалық жəне полимерлі материалдарға, құрамында фосфор, күкірт, азоты бар биологиялық бел-сенді заттарды өңдеуді ғылыми-технологиялық қамтамасыз ету» (А.Б. Бек-тұров атындағы Химия ғылыми-зерттеу институты) бағдарламасы аясындағы зерттеу қорытындылары бойынша гидрометаллургиялық өндірістегі ерітін-ділерден сирек, шашыраңқы жəне асыл металл иондарын алу технологиясы жасалды, жаңа ион алмастырулар құрылды, шоғырланған, бөлінген жəне алынған металл иондарды интергельді жүйе жəне интергельді жүйе кешен-дерінен иондардың десорбциясын сұрыптау тəсілі, тəжірибелік-өнеркəсіптік қондырғыда құрамында өсімдік сығындысы жəне калий бораты бар карбамид пен биопрепарат – азот тыңайтқышы негізінде жаңа органоминералды ты-ңайтқыш алу технологиясының ғылыми-негізделген ұсынымын берудің оңтайлы көрсеткіштері анықталды; «жасыл» химия қағидаттары негізінде медицина, ауыл шаруашылығы мақсатында аз салмақты өндіріс техноло-гиясының препараттары мен материалдарын негіз ретінде энергиялық шығын аз кететін технологияны қолдану арқылы инновациялық ББЗ синтездеудің үйлесімді шарттары əзірленді; ауыл шаруашылығы мен медициналық мақсаттағы тиімділігі жоғары инновациялық пестициттер мен биологиялық белсенді заттар анықталды; алкилирленген жəне фосфорланған туынды ди-тиокарбаминді қышқыл қатарында биологиялық белсенді қоспа синтезделді; «жасыл» химия қағидаттарына жауап беретін гибридті технологияны қол-дану арқылы өнеркəсіптік ақпасуды тазалау жəне жерасты минералды суын тұщылау жұмыстары жүргізілді.

«Əртүрлі мақсаттағы жаңа нанокомпозициялық материалдарды алу үшін ультрадыбысты жəне микротолқынды əсерді қолдану арқылы көмір, органикалық жəне полимерлі шикізатты өңдеудің экологиялық қауіпсіз жəне ресурс үнемдеу технологиясының ғылыми негізі жəне əзірлемесі» (Қазақстан Республикасы Органикалық синтез жəне көмір химиясы институты) бағ-дарламасының зерттеу қорытындысы бойыншаультрадыбыстық, микротол-қынды жəне көміртек нанотүтіктердің жаңа гуминді жəне гумин-минералды композиттерді алу үдерісіне ынталандырушы əсері, алынған композиттердің түрлендірілген қабырғалық көміртек нанотүтіктерінің физика-химиялық жəне сіңірілу қасиеттері зерттелді; кəсіпорындардан шыққан ағынды суды тазалауда сорбенттер ретінде сыналды жəне тазалау деңгейі бағаланды; көмір сорбенті мен келтірілген цеолитті суда еритін темір тұзы, никель, кобальт пен молибден негізіндегі композитті катализаторлар қатысуымен ауыр көмірсутекті шикізаттарды (көмір, ауыр мұнай қалдықтары, мазут, тақтатас)

40

өңдеудің кавитациялық көрсеткіштерінің оңтайлы параметрлері анықталды; аралас анилинформальдегидті жəне полианилинді полимерлер негізінде металл хлоридтері (Cu(II), Fe(II, III), Zn(II)) мен оксидтерінің жаңа метал-полимерлік композиттері құрылды.

«Май өнеркəсібі қалдықтарынан мұнай-газ саласына қажет жаңа тиімді материалдар алудың технологиясын жасау» (М.Əуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті) бағдарламасы бойынша тəжірибелік-өнеркəсіптік сынақтан өткен келесідей технологиялар əзірленді: нанотүрлендірілген деэмульгаторлар; май өнеркəсібіндегі қалдық негізіндегі депрессорлық қоспа; мұнай-газ құбырларын қорғау үшін коррозияға қарсы көп қабатты жабын; бактерицид-ингибитор-нейтрализатор; пластикалық жағармай мен қоспа; ұсынымы бар композициялық қоспа; ұңғымаларды күрделі жөндеу жəне ұңғыманы сұйықтықпен бастырту (рецептура).

«Полиэтилентерефталатты жəне поликарбонатты тректі мембрана негізінде жаңа функцоналдық материал əзірлеу, мембрана түрлері мен жаңа типтерін қолдана отырып іргелі жəне тəжірибелік-конструкторлық зерт-теу жүргізу» (Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті) бағдар-ламасы бойынша қажетті бұрыштық бөлу бойынша полимерлі жабындыны екі есе сəулелеу əдістемесі əзірленді, Т3 арнасына онлайн диагностика, қажетті сипаттамалары бар полимерлі жабындының сəулеленуі жасалды. Оңтайлы технология бойынша гидрофобты мембрананың тəжірибелік топ-тамасы əзірленді. Мембраналық дегазация үдерісінде бастапқы ерітіндінің микро жəне ультрасүзгіленуіндегі тіректі мембранасындағы мембраналық дистилляцияға арналып əзірленген зертханалық үлгіні қолдануға тəжірибе жүзінде тексеру жүргізілді. Əртүрлі мембраналардағы сепарация режимі зерттелді, аралық ерітіндінің құрамы оңтайландырылды. Сенсордың (сепа-ратор+инжектор+электроникасыз детектор) тəжірибелік үлгісінің КҚ (кон-структорлық құжат) əзірленді. Қоршаған ортаның физикалық-химиялық факторларына байланысты жер асты суларындағы транс-уранды радионук-лидтердің табылу пішінінің өзгеруі зерттелді.

Математика саласында Математиканың негізгі бағыттары – бұл алгебра, геометрия жəне талдау

интеграциясын күшейту. Қазақ математикасындағы жаңа бағыттар: алге-бралық жəне топологиялық құрылымдары бар математикалық нысандарға арналған талдау құралдарын ілгерілету. Бұл бағытта Е.Д.Нұрсұлтанов бастаған топ белсенді түрде жұмыс жүргізіп келеді. Коммутативтік емес оператор алгебралары жəне оператор алгебрасы бойынша математикалық талдауды Т.Бекхан, К.Төленов зерттейді. Д.Сұрағанның жетекшілігіндегі ғалымдар тобының көмегімен қарқынды түрде операторлардың əртүрлі клас-тарының спектралды геометриясы дамыды. М. Ружанский мен Н. Тоқма-ғамбетовтың ізденістері негізінде псевдодифференциалды операторлар теориясы мен оларды қолдану Қазақстандағы өзекті зерттеу тақырыбына айналды. Академик А.Жұмəділдаев комбинаторикаға алгебра құралдарын

41

тиімді енгізді. Қазақстанның математиктерінің ғылыми мектептерінің ұзақ тарихы бар. Олардың көпшілігі жалпы əлемдік математикалық қауымдас-тығында танылды. Оған дəлел – Д.Сұраған, С.Серовайский, Т.Қалменов, Е.Нұрсұлтанов, М.Садыбеков, К.Мыңбаев сынды ғалымдардың ғылыми монографияларының беделді басылымдарда жарық көруі. Сондай-ақ ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі Садыбеков М.А. жəне аға ғылыми қызметкер, phD Төребек Берікбол «Clarivate Analitics» жүргізген «Шетелдік авторлардың қатысуынсыз дайындалған ең көп жарияланған қазақстандық басылымның авторы» номинациясында «Ғылым көшбасшысы – 2017» тəуелсіз марапа-тының лауреаттары атанды. Соңғы кезде халықаралық математикалық қоғам-дастықтың қазақстандық ғылымға деген қызығушылығы артып келеді.

Экономика саласында Экономика ғылымы Қазақстанның алдында тұрған жаһандық сын-

қатерлерге жауап беруі тиіс. Солардың қатарында жаһандық қауіпсіздік мəсе-лелері, азық-түлік қауіпсіздігі, климаттың өзгеруі, экономикалық дамудың тұрақсыздығы мəселелері бар. Қарастырылып отырған кезеңде Қазақстан ғалымдары синергетикалық теория негізінде ұлттық экономикаға жаһандық сын-қатерлердің əсерінің тəуекелдері мен қауіптерін анықтады, үлкен көміртек əлеуеті бар экономикалардың декарбонизациясының теориялық-əдіснамалық негіздерін қалыптастырды, Париж климаттық келісімді іске асыру жағдайында төмен көміртекті дамудың басым бағыттары мен модель-дерін негіздеді, экономикалық жүйенің қысқа мерзімді ауытқуларының дамуы мен сипатын зерттеді.

Қазақстандық зерттеушілер интеграциялық бірлестіктердің тиімділігін бағалаудың негізгі экономикалық индикаторларын негіздеді, халықтың табы-сына, оларды бөлудегі теңсіздікке, өмір сүру деңгейіне жəне сапасына Еуразиялық экономикалық интеграцияның əсерін талдады. Құрылған мате-матикалық модельдер негізінде, əр түрлі елдерде болатын экономикалық шоктардың жəне əлемдік мұнай бағасының жаһандық шокқа макроэконо-микалық көрсеткіштер мен табыс теңсіздігінің өзгеруі мен болжалды бағалары анықталды. «Батыс Еуропа-Батыс Қытай» жобасын іске асырудың артықшылықтары бағаланды. ЕАЭО елдерінің экономикаларын иннова-циялық дамыту жəне жаңғыртудың перспективалық бағыттары анықталды. АӨК, жеңіл өнеркəсіп жəне туризм саласы негізінде ұлттық өндірушілердің ресурстық əлеуетін жəне бəсекелестік артықшылықтарын пайдаланудың тиімділігі бағаланды.

Соңғы жылдары білім экономикасына көшудің негізгі драйвері ретінде елдің ғылыми əлеуеті зерттелді жəне ғылымды қажетсінетін экономикаға көшу алгоритмі дайындалды. Қазақстанда CO2 шығарындыларын азайтудың оңтайлы саясат баламаларын анықтау үшін динамикалық есептелетін жалпы тепе-теңдік моделі ұсынылды. Қазақстанның бəсекеге қабілеттілігін бағалау-дың индустриялық-инновациялық факторларға ерекше назар аударылатын бейімделген моделі құрастырылды жəне сыналды. Елдің бəсекеге қабілет-

42

тілігін арттыру бойынша практикалық ұсыныстар құрастырылды. Қазақ-станда ғылымды қажетсінетін секторды дамытудың ұйымдастырушылық-институционалдық моделі негізделді жəне ғылымға негізделген жобаларды іске асырудың жол картасы əзірленді.

Шағын жəне орта кəсіпкерлікті (ШОК) дамыту жəне халықты жұмыспен қамту мəселелері экономика мен бизнес саласындағы зерттеулерде көрініс табуы керек, өйткені бұл елдің экономикалық дамуының жəне халықтың əл-ауқатын жақсартудың негізгі мəселелері. Соңғы үш жылда ғалымдар ШОК-ты жедел дамыту стратегиясының тұжырымдамасын əзірледі. Мемлекеттік құрылымдар, кəсіпкерлік жəне кəсіподақтардың жұмыспен қамтудың пре-каризациясы мəселелері бойынша тиімді өзара əрекеттесу механизмі əзір-ленді. Қазақстанның бес өңірінде өзін-өзі жұмыспен қамтығандар арасында əлеуметтік сауалнамалар жүргізілді. Ауыл халқының тұрмыс деңгейі мен инфрақұрылымын жақсарту үшін ұсыныстар əзірленді жəне ғылыми тұрғыда негізделді.

43

4. ҒЫЛЫМИ ƏЛЕУЕТІНІҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ (ғылыми ұйымдардың жəне жоғары оқу орындарының, ғылыммен

айналысатын дербес білім беру ұйымдарының сапалық құрамының жай-күйіне, отандық ғылыми кадрларды даярлау сапасын, шетелдік ғалым-дардың шақырылуына, ғылыми зерттеулерді жүргізу үшін ғылыми зерт-ханалардың қазіргі заманғы жабдықтармен жарақтандырылуына талдау жасау)

Қазақстан Республикасының мемлекеттік статистикасының мəліметі

бойынша, 2017 жылы ғылыми зерттеу жəне əзірлемелерді жүзеге асыру ісімен 386 ғылыми ұйым айналысып, бұған дейінгі жылмен салыстырғанда ғылыми ұйымдар саны 3 бірлікке артты.

2017 жылы ғылым саласында еңбек еткен қызметкерлер саны 22 081, соның ішінде зерттеуші мамандар саны 17 205 адамды құрады. 2016 жылмен салыстырғанда2017 жылы қызметкерлер саны 904 адамға қысқарды. Сондай-ақ зерттеуші мамандар саны да 216 адамға кеміген.

Ғылыми зерттеулермен айналысатын қызметкерлердың саны тұрғы-сында Қазақстан əлемнің көптеген елдерінен артта қалып келеді. Тіпті халқы-ның саны Қазақстанмен тең келетін Нидерланд, Белгия сынды (салыстыр-малы түрде 17 жəне 11 млн. адам) елдермен салыстырғанда аталған елдер- де ғылыми кадрлардың саны айтарлықтай жоғары екенін байқауға болады (4.1-кесте).

4.1-кесте. ҒЗТКЖ-мен айналысатын қызметкерлердің жалпы саны, толық қамтылу эквивалентімен қайта есептегенде

адам Елдер/Кезең 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Қытай 1 404 017 1 484 040 1 524 280 1 619 028 … …

Құрама Штаттар 1 264 199 1 305 862 1 351 903 : … …

Жапония 646 347 660 489 682 935 662 071 … …

Ресей 443 269 440 581 444 865 449 180 … …

Германия 352 419 354 463 351 923 387 982 400 658 …

Оңтүстік Корея 315 589 321 842 345 463 356 447 … …

Ұлыбритания 256 156 267 699 276 584 284 483 291 416 …

Франция 258 913 266 222 267 308 277 631 … …

Испания 126 778 123 225 122 235 122 437 126 633 …

Италия 110 695 116 163 118 183 125 875 126 674 …

Нидерланды 73 235 76 670 76 229 79 155 82 264 …

Бельгия 45 597 46 355 50 820 53 178 53 771 …

Қазақстан* 20 404 23 712 25 793 24 735 22 985 22 081

*Есептеу эквиваленті толық қамтылмаған тұлғаларды қоспағанда. Ақпарат көзі: Еуростат мəліметтер қоры.

44

Ал ғылыми ұйымдар санының кемуі еліміздің алты аймағында тіркел-ген. Олар – Атырау, Шығыс Қазақстан, Қызылорда, Маңғыстау, облыстары мен Алматы қаласы.

Ал Ақмола, Ақтөбе, Алматы, Қостанай, Павлодар облыстары мен Ас-тана қаласында ғылыми ұйымдардың саны артқанын байқауға болады. Қалған өңірлерде көрсеткіш өзгеріссіз қалған.

Көп жағдайларға қарамастан Астана қаласында ғылыми ұйымдардың жүйесі қарқынды дамыса, Алматы қаласы баяғыдай Қазақстан Республи-касының негізгі ғылыми орталығы деген атағын сақтауда. 2017 жылы Ал-маты қаласында ғылыми зерттеу жəне зерттемелермен 131 ғылыми ұйым айналысып, еліміз бойынша ғылыми зерттеулердің үштен бір бөлігін құра-ғанын еске саламыз (4.1-кесте).

4.1-кесте. ҒЗТКЖ орындаушы қызметкерлердің жалпы саны,

толық жұмыс істеу эквивалентімен есептегенде адам

Мемлекет/Кезең 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Қытай 1 404 017 1 484 040 1 524 280 1 619 028 … …

Құрама Штаттар 1 264 199 1 305 862 1 351 903 : … …

Жапония 646 347 660 489 682 935 662 071 … …

Ресей 443 269 440 581 444 865 449 180 … …

Германия 352 419 354 463 351 923 387 982 400 658 …

Оңтүстік Корея 315 589 321 842 345 463 356 447 … …

Ұлыбритания 256 156 267 699 276 584 284 483 291 416 …

Франция 258 913 266 222 267 308 277 631 … …

Испания 126 778 123 225 122 235 122 437 126 633 …

Италия 110 695 116 163 118 183 125 875 126 674 …

Нидерланды 73 235 76 670 76 229 79 155 82 264 …

Бельгия 45 597 46 355 50 820 53 178 53 771 …

Қазақстан* 20 404 23 712 25 793 24 735 22 985 22 081 *Адам санымен берілген, толық жұмыс істеу эквивалентімен есептемегенде. Ақпарат көзі: Евростат дерекқоры. Көрсеткіштердің төмендеуі 2% бен 57%-дың аралығын құрап, еліміздің

7 аймағында төмен көрсеткіш орын алған. Олар – Батыс Қазақстан облысы (57%), Солтүстік Қазақстан облысы (31%), Қарағанды облысы (7%-ға дейін), Павлодар облысы (6%-ға дейін) жəне Алматы қаласында (8%-ға дейін) (4.2-кесте).

Алматы қаласы баяғыдай Қазақстанның басты ғылыми орталығы болып қала берді. 2017 жылы еліміздегі ғылыми қызметкерлердің жалпы көрсет-кішіне сəйкес Алматы қаласындағы ҒЗИ қызмеркерлерінің саны 8,8 мың адамға жетіп, бұл Қазақстандағы жалпы ғылыми қызметкерлердің 40%-ын құрады.

45

4.2-кесте. Зерттеумен жəне əзірлемелермен айналысатын қызметкерлер саны, өңірлер бойынша

Адам

ҚР Статистика комитетінің мəліметі бойынша.

Қазақстан бойынша ғылыми қызметкері көп келесі аймақ – Астана қаласы. 2017 жылы елордада ғылыммен айналысып, отандық ғылымның өрі-сін кеңейтіп жүрген ғылыми қызметкерлердің үлесі 14%-ды құрады. Бұдан кейінгі орын Шығыс Қазақстан облысының үлесінде – 11%, Қарағанды – 6%, Оңтүстік Қазақстан облысы – 5%, жəне Алматы облысы – 4%-ды құраған.

Еліміздегі ғылыми зерттеу жұмысына тартылған еңбек ресурстарының индикаторлық көрсеткішіне сəйкес, ҒЗЖ айналысқан қызметкерлері эконо-микамен қамтылған 10 мың адамға шаққанда 2017 республика бойынша 26,9-дан 25,8-ге төмендегені байқалады. Республика бойынша орташа көрсеткіш тек қана Алматы, Астана жəне Шығыс Қазақстан облысында сақталған. Ал қалған облыстарда көрсеткш ортадан төмен екені белгілі болды. Дəлелді деректерге назар аударғанда өңірлердегі еңбек ресурсын ғылыми зерттеу-лермен жəне əзірлемелермен айналысуға тартуда аймақта көп жағдайда қолданбалы ғылым алдыңғы шепке шығатынын байқауға болады. Бірақ бұл жағдай өз кезегінде өңірлердің ғылыми жұмыстардың оң бағытта дамытуға жол ашып отырғанын айта кетуіміз керек.

Еліміздің ғылыми кадрлар əлеуетінде олардың жас ерекшелігі маңызды рөл ойнайды. Мұны 4.4 Кестеден анық байқауға болады. Кестеге сай зейнет-керлік жасқа таяған жəне зейнет жасындағы 55 жастан жоғары мамандар 2013-2016 жылдары еліміздегі жалпы ғылыми кадрлардың төрттен бір кон-тингетін құраған. Байқалған үрдістер бойынша ғылыми кадрлардың жас ерекшелігі 1,2%-ға ұлғайған. 2017 жылы жас ғалымдар, яғни, маман-зерт-теушілер 35% пайызды құрағанын айта кетуіміз керек. Ал жас мөлшері 35 пен 54 жас аралығындағы топтардың үлесі 39,9%-ды құрады (4.4-кесте).

2013 2014 2015 2016 2017 Тенденции

Қазақстан Республикасы 23 712 25 793 24 735 22 985 22 081

Ақмола обл 992 1 054 802 652 678

Ақтөбе обл 282 356 335 323 362

Алматы обл 826 901 1 049 983 968

Атырау обл 400 398 462 400 474

Шығыс Қазақстан обл 2 269 2 377 2 303 2 205 2 325

Жамбыл обл 278 368 318 327 377

Батыс Қазақстан обл 600 425 540 756 323

Қарағанды обл 1 387 1 631 1 708 1 458 1 360

Қостанай обл 518 565 574 556 569

Қызылорда обл 205 253 236 228 229

Маңғыстау обл 590 583 648 700 696

Павлодар обл 774 809 716 693 654

Солтүстік Қазақстан обл 312 229 182 135 93

Оңтүстік Қазақстан обл 1 466 1 359 1 356 1 088 1 090

Астана қ. 3 159 3 391 3 001 2 939 3 062

Алматы қ. 9 654 11 094 10 505 9 542 8 821

46

4.3-кесте. 2017 жылы Қазақстан Республикасындағы экономикамен қамтылған 10 мың адамға шаққанда зерттеулермен жəне əзірлемелермен айналысқан

ғылыми қызметкерлердің сандық көрсеткіші

ҒЗЖ айна-лысқан қызмет-керлер

саны, бəрі, адам

Зерт- теуші маман-дар саны, адам

Эконо- микамен қамтылған бəрі, мың адам*

Экономикамен қамтылған 10 адамға

шаққанда ҒЗЖ айналысу- шылар саны

Экономикамен қамтылған 10 адамға шаққанда зерттеуші

мамандар саныҚазақстан Республикасы

22 081 17 205 8553376 25,8 20,1

Ақмола обл 678 427 416432 16,3 10,3 Ақтөбе обл 362 286 408556 8,9 7,0 Алматы обл 968 688 985347 9,8 7,0 Атырау обл 474 340 296378 16,0 11,5 Шығыс Қазақстан обл 2 325 1 642 684286 34,0 24,0 Жамбыл обл 377 252 501113 7,5 5,0 Батыс Қазақстан обл 323 282 319530 10,1 8,8 Қарағанды обл 1 360 1 058 656420 20,7 16,1 Қостанай обл 569 432 493508 11,5 8,8 Қызылорда обл 229 136 328551 7,0 4,1 Маңғыстау обл 696 579 277824 25,1 20,8 Павлодар обл 654 509 401138 16,3 12,7 Солтүстік Қазақстан обл

93 64 303095 3,1 2,1

Оңтүстік Қазақстан обл

1 090 996 1147244 9,5 8,7

Астана қ. 3 062 2 545 466056 65,7 54,6 Алматы қ. 8 821 6 969 867898 101,6 80,3

ҚРСтатистика комитетінің мəліметі бойынша. *Мəліметтер 208 275 үй шаруашылығын (үй шаруашылығының жалпы санының 4,48%)

іріктеп қорытынды зерттеу негізінде алынған – зерттеу мерзімділігі – жылына 1 рет.

4.4-кесте. Ғылыми зерттеулермен жəне əзірлемелермен айналысқан қызметкерлердің жас ерекшелігі бойынша жіктелуі

Жыл

Бар-лығы

Соның ішінде 25 жасқа дейін

25-34 жас 35-44 жас 45-54 55-64 65 жастан жоғары

адам % адам % адам % адам % адам % адам %

2012 20404 2648 13,0 5114 25,0 3749 18,4 3941 19,3 3437 16,8 1515 7,5

2013 23712 2818 11,9 5770 24,3 4735 19,9 4520 19,1 3958 16,7 1911 8,1

2014 25793 2912 11,3 6535 25,3 5175 20,1 4734 18,4 4267 16,5 2170 8,4

2015 24 735 2 636 10,7 6 372 25,8 5 257 21,3 4 546 18,4 3 889 15,7 2 035 8,2

2016 22985 2 211 9,6 5956 25,9 5099 22,2 4233 18,4 3 592 15,6 1 894 8,2

2017 22081 1909 8,6 5824 26,4 4937 22,4 3871 17,5 3469 15,7 2071 9,4


47

Мəліметтерге сəйкес, жоғары білікті ғылыми кадрлардың басым бөлі- гін ғылым кандидаттары құрап, олардың саны – 4541 адамды құраса (2016 жылы – 4726 адам), ғылым докторлары – 1818 адам (2016 жылы – 1828 адам) болса, солардың арасында жасы 54 жоғары 1657 кандидат, 1249 ғылым докторы болған. Осы ретте жоғары ғылыми кадрлардың бір бөлігін құрайтын бейінді докторлар мен PhD философия докторлары бойынша жасы 55-ке дейінгі 701 адам болды (4.5-кесте).

4.5-кесте. 2016 жылы ғылыми зерттеулермен жəне əзірлемелермен айналысқан қызметкерлердің жас мөлшері бойынша жіктелуі

Адам

Бар- лығы

Соның ішінде

25 жасқа дейін- гі

25-34 жыл

соның ішін-де

25-28 жас

35-44 жыл

соның ішін-де 35 жас

45-54 жыл

55-64 жыл

соның ішін- де

55-62 жас

65 жас-тан жоға-ры

Есепті жылдың соңында ҒЗТКЖ-мен айналысқан қызметкерелер, барлығы 22 081 1 909 5 824 2 304 4 937 1 083 3 871 3 469 2 192 2 071соның ішінде маман-зерттеушілер 17 205 1 180 4 735 1 865 3 869 909 2 961 2 698 1 627 1 762соның ішінде əйелдер 8 991 603 2 521 1 007 2 203 477 1 793 1 304 723 567 сол маман-зерттеушілердің арасында ғылыми жəне академиялық атағы барлар 11 290 377 2 938 1 026 2 650 1 001 2 096 1 846 1 627 1 383бейінді докторлар 354 – 13 – 57 4 66 133 42 85 соның ішінде əйелдер 141 – 9 – 26 1 33 54 29 19 фиолсофия докторы (PhD) 589 – 256 72 250 37 59 17 8 7 соның ішінде əйелдер 316 – 144 37 127 17 37 5 2 3 ғылым докторлары 1 818 – 34 – 177 32 358 587 366 662 соның ішінде əйелдер 648 – 8 – 59 21 196 233 116 152 ғылым кандидаттары 4 541 1 249 47 1 265 239 1 369 1 030 539 627 соның ішінде əйелдер 2 446 – 114 22 757 151 843 497 234 235 магистрлер 3 988 376 2 386 907 901 192 244 79 25 2 соның ішінде əйелдер 2 421 226 1 386 508 587 111 48 57 21 1


48

Жалпы ғылым саласындағы зерттеуші мамандардың қысқаруы жара-тылыстану ғылымында, медицина, ауылшаруашылығы жəне əлеуметтік ғылымдарда орын алған (4.6-кесте).

4.6-кесте. Ғылым салалары бойынша зерттеуші мамандардың жіктелуі Адам

Бар- лығы

Соның ішінде ғылым салалары бойынша жара- тылыс-тану

ғылым-дары

инже-нерлік

əзірлеме-лер мен техноло-гиялар

меди-цина ғы-лым-дары

ауыл- шаруа-шылы- ғы

ғылым-дары

əлеу- меттік ғы- лым- дар

гума-нитар-лық ғы- лым-дар

2014 ж. Зерттеуші мамандар, адамдар

18 930 5 729 5 511 1 426 1 973 1 368 2 923

соның ішіндеатағы барлар бейінді докторлар 596 163 143 115 38 36 101 философия докторы PhD 330 143 49 13 9 55 61 ғылым докторлары 2 006 619 443 224 230 133 357 ғылым кандидаттары 5 254 1 567 1 033 391 668 569 1 026 магистрлер 3 018 1 154 688 111 213 305 547

2015 ж. Зерттеуші мамандар 18 454 5 481 5 403 1 316 2 259 1 279 2 716 соның ішіндеатағы барлар бейінді докторлар 549 180 126 49 77 27 90 философия докторы PhD 431 183 64 22 14 64 84 ғылым докторлары 1 821 540 374 232 236 128 311 ғылым кандидаттары 5 119 1 461 1 027 373 686 529 1 043 магистрлер 3 709 1 194 903 135 481 27 669

2016 ж. Зерттеуші мамандар 17 421 5 207 4 661 1 334 2 089 1 504 2 626 соның ішіндеатағы барлар бейінді докторлар 493 199 112 34 29 28 91 философия докторы PhD 456 200 59 34 14 67 82 ғылым докторлары 1 828 574 370 244 199 181 260 ғылым кандидаттары 4 726 1 323 837 393 618 542 1 013 магистрлер 3 773 1 203 863 204 440 435 628

2017 ж. Зерттеуші мамандар 17 205 4 983 5 039 1 051 1 942 1 440 2 750 соның ішіндеатағы барлар бейінді докторлар 354 117 77 47 22 38 53 философия докторы PhD 589 224 114 31 38 88 94 ғылым докторлары 1 818 577 383 182 196 151 329 ғылым кандидаттары 4 541 1 221 979 327 587 526 901 магистрлер 3 988 1 236 1004 202 412 375 759


49

Осы ретте контингенттер қозғалысында оңды өзгерістер бар екенін айта кетуіміз керек. Инженерлік ғылым бойынша зерттеуші мамандар қатары 378 адамға толықса, гуманитарлық ғылым бойынша осы көрсеткіш 124 бір-лікке артты.

Ғылыми зерттеу жұмысымен айналысқан қызметкерлердің əрекетін олардың ҒЗЖ нəтижелеріне сəйкес қажеттілігін бағамдауға болады. 2016 жы-лы көрсеткіштер бойынша жаратылыстану жəне инженерлік ғылым сала-ларындағы əзірлемелер мен технологиялар қоғам тарапынан сұранысқа ие болып, ондағы зерттеуші мамандардың үлесі 29%-ды құрады. Бұдан кейінгі орында гуманитарлық ғылым саласы сұранысқа ие болып, ондағы зерттеу-шілердің үлесі 16%-ға тең болса, ал ауылшаруашылығы мамандары төртінші орынға ие болып олардың тартымдылығы 11% пайызды құрады.

Ал ең төменгі ғылыми жұмыстармен айналысқан маман-зерттеуші пер-соналдардың үлесі əлеуметтік жəне медицина ғылымдардың еншісінде бол-ды. Қызметкерлердің саны бойынша ҒЗТКЖ жұмыстарына тартылған маман-дардың үлесі сəйкесінше 8% жəне 6%-ға тең болды.

Жоғары білікті ғылыми жəне ғылыми-педагогикалық кадрларды дайын-дау жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру бағдарламалары əзірленген оқу орындарындағы магистратура мен докторантура арқылы қамтамасыз етіледі. 2017/2018 оқу жылдары Қазақстан Республикасында жоғары ғылыми кадр-ларды дайындау ісімен 107 ұйым айналысып, магистранттарды дайындаса, 70 ұйым докторанттарды дайындау ісімен айналысты. Ал 17 ұйым тыңдаушы резидентуралармен дайындады (4.7-кесте).

4.7-кесте. Магистратураға қабылданып, бітіргендердің саны

Адам 2013 2014 2015 2016 2017

Магистранттар саны (жыл аяғында), барлығы 31 950 32 527 29 882 32 893 34 609

Магистранттарды қабылдау, барлығы 17 775 16 941 15 261 19 074 18 829

Соның ішінде:

Есептілі жылы ЖОО аяқтағандар 14 120 12 410 11 608 15 018 15 169

Бітіруші магистранттар – барлығы 12 962 15 880 15 816 16 445 18 268

Жалпы бітірушілер арасында диссертация қорғағандар

11 783 14 653 14 869 16 344 18 210

Кесте Мемлекеттік статистика мəліметтері бойынша құрылды. 2017/2018 жылдардағы оқу жылында еліміздегі магистранттардың

жалпы саны 34 609 адамды құрады. Бұл көрсеткіш 2012-2013 жылдардағы оқу жылымен салыстырғанда 1,7 мың адамға артық екенін байқауға болады.

Бүгінде магистртурада мемлекеттік білім беру тапсырысы бойынша 16,6 мың адам білім алуда, бұл жалпы магистранттардың 47,9%-ын құрайды. Ал ақылы бөлімде білім алушылардың саны 17,2 мың адамға жетіп, жалпы магистранттардың 49,6%-ын құраған.

50

Сол сияқты резидентура тыңдаушыларының саны 3827 адамды құраса, олардың 2687-сі, яғни, 70,2%-ы – əйел азаматтар. Ал есептік жылы резиден-тураға тыңдаушы болып 1693 адам қабылданып, 876 адам бітіріп шыққан.

Магистратура бітіргендердің саны 18 268 адамды құрап, оның ішінде 18 210 адам, яғни, 99,7%-ы диссертация қорғаған (4.7-кесте).

Магистратурада оқитындарды мамандықтарына сай жіктегенде, бірінші орынға техникалық ғылым мен технология – 28,0%, əлеуемттік ғылым, эко-номика жəне бизнес – 20,8%, білім беру – 18,3%, құқық – 10,1%-ды құраған (4.8-кесте).

4.8-кесте. Ғылым салалары бойынша магистранттардың саны Адам

2013 2014 2015 2016 2017 Магистранттар саны - барлығы 31 950 32 527 29882 32 893 34 609соның ішінде ғылымның жекелеген салалары бойынша Білімберу 5 200 5 133 4834 5 664 6 318 гуманитарлық ғылым 2 239 2 350 2232 2 142 2 168 құқық 3 011 3 150 3131 3 553 3 493 əлеуметтік ғылым, экономика жəне бизнес 8 614 7 985 7357 7 696 7 182 жаратылыстануғылымы 2 148 2 122 1939 1 890 2 060 техникалық ғылым жəне технология 6 276 6 450 7189 8 693 9 679 ауылшаруашылығы ғылымы 785 846 829 741 857 қызмет көрсету 932 879 644 551 575 өнертану 423 538 əскери іс жəне қауіпсіздік 11 х денсаулық сақтау жəне əлеуметтік қамту (медицина)

642 619

ветеринария 211 232 ҚР Статистика комитетінің мəліметі бойынша.

2017 жылдың аяғында еліміздегі докторанттардың саны 3603 адамды құрап, олардың 2136 адамы, яғни, 59,2%-ы əйелдер болған. Есептік жылы докторантураға 1617 адам қабылданып, түрлі себептерге байланысты 112 адам оқудан шығып кеткен. Ал доктарантура бойынша белгілі бір мерзім ішінде қайта даярлықтан 36 адам өткен. Сондай-ақ, докторантураны 721 адам бітіріп, олардың арасында 249 адам, яғни, 34,5%-ы диссертатцияларын қорғады (4.9-кесте).

Философия докторанттар (PhD) саны 2 617 адам, бейінді докторанттар 93 адамды құрайды. Бесжылдықта докторанттардың саны 1,7 есе өскен, соның ішінде бейінді докторанттар 1,2 есеге, PhD докторанттар 1,7 есеге ұлғайған.

Қарастырылып отырғанбесжылдықта диссертация қорғатып маман даярлау бойынша ең төменгі көрсеткіш 2016 жылы орын алды. Осы жылы бітірушілердің 19 %-ы қорғаған болатын. 2017 жылыбұл көрсеткіш 1,8 есеге артып, 34,5 %-ды немесе 249 адамды құрап, біршама жақсарды.

51

4.9-кесте. Бітіруші докторанттардың саны Адам

2013 2014 2015 2016 2017 докторанттардың саны (жыл аяғында) 1 892 2 063 2 288 2710 3603 соның ішінде: бейінді докторанттар 170 101 122 93 113 PhD докторанттар 1 722 1 962 2 166 2617 3490 докторанттарды қабылдау – бəрі 638 729 794 1086 1671 соның ішінде: бейінді докторанттар 31 – 32 25 51 PhD докторанттар 607 729 762 1061 1620 бітіруші докторанттар – бəрі 373 503 533 619 721 жалпы бітірушілер арасында диссертация қорғағандар

100 125 175 117 249

ҚРСтатистика комитетінің мəліметі бойынша.

Докторантурада білім алушылардың саны жағынан ең көп мамандықтар: техникалық ғылымдар мен технологиялар: олар барлық білім алушылардың 26,4%-ын құрайды, əлеуметтік ғылымдар, экономика жəне бизнес – 15,1%, сондай-ақ жаратылыстану ғылымдары 9,7% (4.10-кесте).

4.10-кесте. Докторанттардың мамандық бойынша жіктелуі, 2017 жылы қабылданғандар мен бітіргендер

Адам

Мамандық атауы

Есептік жылда қабыл-данған

докторант

Док-торант-тар саны

Есептік жылы бітірген докторант-

тардың нақты саны,

барлығы

Соның ішінде диссер-тация

қорғаған-дарыи

Диссер- тация

қорғаған бітіруші-лердің үлес салмағы, %

барлығы 1 671 3 603 721 249 34,5 Білім беру 211 421 71 17 23,9 Гуманитарлық ғылымдар 210 406 72 x - Құқық 130 269 30 16 53,3 өнер 22 55 11 7 63,6 Əлеуметтік ғылымдар, экономика жəне бизнес

307 633 87 28 32,2

Жаратылыстану ғылымдары

171 329 66 9 13,6

техникалық ғылымдар мен технологиялар

381 855 198 99 50,0

Ауылшаруашылығы ғылымдары

53 130 66 - -

Қызмет көрсету 23 52 12 x - Əскери іс жəне қауіпсіздік 5 8 1 - - Денсаулық сақтау жəне əлеуметтік қамсыздандыру (медицина)

110 295 85 58 68,2

Ветеринария 25 52 13 x -


52

Бітірушілердің жалпы санының 34,5 %-ы ғана PhD философия докторы немесе бейін бойынша доктор дəрежесін алу үшін диссертациялар қорғады. Денсаулық сақтау жəне əлеуметтік қамсыздандыру (медицина) бойынша диссертация қорғағандар саны орташа республикалық деңгейден жоғары -

68,2%, өнер бойынша – 63,6%, құқық бойынша – 53,3%, техникалық ғылымдар мен технологиялар бойынша – 50,0%. Ветеринария, қызмет көр-сету жəне гуманитарлық ғылымдар сынды пəндер бойынша диссертация қорғап бітірген адам саны 1 ғана болса, ауыл шаруашылығы ғылымдары бойынша бірде-бір диссертация қорғалған жоқ. Білім беру, əлеуметтік ғы-лымдар, экономика жəне бизнес салалары бойынша диссертация қорғау белсенділігі төмендеді. Жалпы алғанда республика көлемінде құқық, жара-тылыстану, техникалық ғылымдар мен технологиялар жəне денсаулық қорғау бойынша бұл көрсеткіш ұлғайып келеді.

Осылайша, 2017 жылды 2016 жылмен салыстырғанда ғылыми мекеме-лер саны өсіп, керісінше ғылыми қызметкерлер саны төмендегені байқалады.

Сонымен қатар мұндай мəз емес көрсеткіштерге жұмыс күштерінің ми-грациясы да ықпал еткенін айта кетуіміз керек. Мысалы, 2017 жылы Қа-зақстан Республикасынан 22 мыңнан астам адам басқа елдерге кеткенін байқауға болады. Жалпы алып қарағанда елімізден жоғары білімі бар 235,4 мың адам басқа елдерге кетсе, олардың орнына 226,4 мың адам көшіп келген. Еңбек миграциясындағы сальдо бойынша елімізде жоғары білімі бар адамдар 8,5 мың адамға кеміген.

Сонымен қатар жоғары білім беру саласынан жұмыстан кеткен ма-мандардың көпшілігі жоғары білімі бар, ғылыми қызметкер екені белгілі. Осылайша 2017 жылы негізгі ғылыми қызметкерлер санатына жататын ма-ман-зерттеушілердің ғылымдағы үлесі біршама төмендеді. Сол сияқты 25 жасқа келген жəне 45-54 жас аралығындағы ғылыми қызметкерлердің саны да төмендеген.

Осы ретте есепті жылдағы оңды өзгеріс ретінде дайындықтан өткен кадрлардың көбейіп жəне докторлардың үлесі артып, есепті жылы диссер-татция қорғаушылардың біршама артқанын атап айтуға болады. Сонымен қатар ғылыми кадрлардың құрамына сапа кіріп, ғылым кандидаттары мен докторларының, магистранттар мен философия докторлары PhD арасында жас ғалымдардың саны артқанын маңызды жетістікке бағалауға болады.

5. Ғ Қ

қ ж

2017ең төмен

Салкөрсетуд

Дере Кест

нақты сетұратыныкалық қығылымғаЖІӨ көр

Ғылғылымғатүседі. С

ҒЫЛЫМИҚАРЖЫЛаражаты

жүзеге асы

7 жылы Ғнгі көрсетыстырмалдің ара сал

5

еккөзі: ҚР Ұ

теден көектордағыын байқаызмет ҒЗТа жұмсаларініс табадлымға неа құйылғаСондықтан

И ЗЕРТТЛАНДЫРынан, ғылырылаты

ҒЗТКЖ-ғткіш 2016лы алып лмағы 36

.1-сурет. 20

ҰЭМ Стат

өргенімізды өндірісауға боладТКЖ кетеатын шығды. егізделгенан инвестин бірінші

ТЕУЛЕР РУЫН ТАлымға жеын зертте

ға жұмсал (0,14%) ққарасақ,

,0% жəне

017 жылғы

тистика ко

дей, көп стік тауарды. Ал сетін шығығын 0,13%

н ЖІӨ əиция артқкезекте а

53

МЕН ƏЗАЛДАУ (еке сектоеулерге т

лған қаржқұрады. 2016 жы

е 57,9% бо

ы Жалпы Іш

омитеті.

жағдайдрдың құноның ішіыннан тұр% болса, ғ

əдетте муқан жағдаақылай са

ЗІРЛЕМЕ(мемлекеордан қаралдау жа

жы ЖІӨ 0

ылы өндіролған еді

шкі Өнім құ

да ЖІӨ нны мен қыінде кəсібрады. Бұдғылым ме

ультиплиайда ішкі алымның

ЕЛЕРДІҢеттік бюдржы тартасау)

0,13%-ын

рістік тау(5.1-суре

ұрылымы.

негізінен ызмет етби, ғылымдан шығатн ғылымд

икативтік өнім артболғаны

Ң джет ту арқыл

на сəйкес

уар мен қет)

экономиетін шығми жəне тын қорыды қажетс

нəтиже тып, көлеммаңызды

лы

с келді,

қызмет

иканың ғыннан техни-

ытынды сінетін

беріп, мі арта ы.

54

Сол себепті көптеген елдер ғылымға бөлінетін инвестиция көлемін арттыруға əрқашан мүдделілік танытып, ғылымды қажетсінетін ЖІӨ-нің көлемін 3%-ға дейін арттыруға күш салып, алдыңғы орынға техникалық үр-дістерді шығаруға ұмтылады. Қазіргі таңда өздерін технологиялық тұрғыдан көшбасшы ел санайтын елдерде ЖІӨ-нің көлемі 2,7-4,3%-ға дейін көтеруге тырысады (5.1-кесте).

5.1-кесте. ЖІӨ-ден ғылыми-зерттеу жəне тəжірибелік-конструкторлық

жұмыстарға бөлінетін ішкі өнім шығыны %-ға шаққанда

Елдер / Кезеңдер 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Израиль 3,94 4,02 4,16 4,14 4,29 4,27 .. Корея Республикасы 3,45 3,75 4,02 4,15 4,28 4,23 .. Жапония 3,14 3,25 3,21 3,32 3,40 3,28 .. Швеция 3,22 3,25 3,29 3,31 3,14 3,26 .. Австрия 2,73 2,68 2,93 2,96 3,06 3,07 .. Дания 2,93 2,97 3,01 3,02 2,98 3,01 .. Финляндия 3,73 3,64 3,42 3,29 3,18 2,90 .. Германия 2,71 2,80 2,87 2,82 2,89 2,88 .. Америка Құрама Штаттары 2,73 2,77 2,70 2,74 2,75 2,79 .. Бельгия 2,05 2,16 2,36 2,44 2,46 2,46 .. Франция 2,17 2,19 2,23 2,23 2,24 2,23 .. Исландия .. 2,50 .. 1,77 2,03 2,21 .. Словения 2,06 2,42 2,58 2,60 2,38 2,21 .. Қытай 1,71 1,78 1,91 1,99 2,02 2,07 .. Өзбекстан 0,20 0,19 0,20 0,20 0,20 0,21 .. Қазақстан 0,15 0,15 0,17 0,17 0,17 0,17 0,14 0,13 Моңғолия 0,24 0,23 0,24 0,23 0,22 0,16 ..

Дереккөзі: ЮНЕСКО-ның мəліметтер қоры. Сонымен қатар, ЖІӨ ғылымға негізделу көрсеткіші деңгейінің нақты бір

деңгейде көрініс табуы аса маңызды. ЖІӨ-нің 1%-ға тең немесе одан төмен деңгейде ғылымға негізделуі елдің ғылыми-технологиялық қауіпсіздігі үшін өтпелі (кіру) көрсеткіші болып есептеледі.

Ғылымды қажетсінетін ЖІӨ-і дамытудың механизмін түсіну үшін ЖІӨ мөлшерін анықтап, оны ғылыми-техникалық қызметке бағытталған шығын-дарымен салыстырып қараудың маңызы зор. Сонымен қатар ғылыми əзір-лемелерге жұмсалатын шығындардың құрамын сараптап, талдап отыру да маңызды (5.2-кесте).

Қабылданып, бекітілген əдістемеге сəйкес ЖІӨ-ге кіретін ғылыми өнім-нің (зерттеу мен əзірлеме болуы мүмкін) мəнін түсіндіретін көрсеткіш оны өндіруге жұмсалатын шығындарға тең келеді. Бұл шығындар төмендегі шығындардан тұрады: еңбекақы;қосымша қызметтер тарту (өзінің жоба-сына); негізгі заттарға арналған шығындар (машина, жабдықтар, ғимарат жəне өзгелері); өзге де түрлі күнделікті шығындар (қажетті материалдар, шикізат, жабдықтар, жалға алу құны жəне өзгелері).

55

5.2-кесте. Секторлық қызмет бойынша ҒЗТКЖ-на жұмсалатын ішкі шығындар

Көрсеткіш Кезең БарлығыМемле-кеттік сектор

Жоғары кəсіби білім беретін сектор

Кəсіп-керлік сектор

Коммер-циялық емес сектор

ҒЗТКЖ-ныңішкі шығындары

2013 61 672,7 18 304,4 18 926,1 18 150,9 6 291,3

2014 66 347,6 21 695,6 14 706,5 24 337,6 5 607,9

2015 69 302,9 20 325,8 13 485,0 27 790,8 7 701,3

2016 66 600,1 18 640,4 11 532,1 28 872,7 7 555,0

2017 68 884,2 20 961,4 13 179,5 28 665,0 6 078,2


еңбекке төленетін шығындар

2013 30 468,8 7 652,5 10 998,5 9 218,0 2 599,8

2014 34 968,1 11 739,3 8 521,7 12 265,7 2 441,4

2015 35 730,0 11 015,8 7 655,9 13 771,9 3 286,4

2016 31 889,9 10 404,8 6 263,0 12 204,1 3 018,0

2017 31 564,1 10 691,7 5 933,1 11 681,2 3 258,1

қызметке жұмсалатын шығын (ғылыми жоба бойынша)

2013 7 211,8 4 467,8 1 278,5 1 129,6 335,9

2014 6 860,7 2 887,1 1 169,1 1 988,3 816,3

2015 7 328,6 2 589,0 1 198,8 1 949,9 1 591,0

2016 8 122,7 2 352,1 1 468,4 2 236,6 2 065,6

2017 8 449,1 2 962,7 1 935,2 2 338,1 1 213,2

Негізгі заттарға жұмсалатын шығын (машина, құрылғы, ғимарат жəне өзгелері)

2013 5 367,2 1 198,5 1 066,1 1 752,2 1 350,5

2014 5 396,7 1 332,1 830,4 2 679,1 555,2

2015 5 524,9 994,0 801,2 3 025,9 703,8

2016 5 489,3 951,8 922,6 2 440,9 1 174,0

2017 7 259,7 1 099,4 2 175,9 3 686,3 298,1

түрлі күнделікті шығындар (қажетті материалдар, шикізат, жабдықтар, жалдау құны жəне өзгелері)

2013 18 624,8 4 985,6 5 583,1 6 051,0 2 005,1

2014 19 122,1 5 737,1 4 185,3 7 404,6 1 795,1

2015 20 719,5 5 727,0 3 829,2 9 043,2 2 120,1

2016 21 098,3 4 931,6 2 878,1 11 991,2 1 297,4

2017 21 611,2 6 207,6 3 135,3 10 959,4 1 308,8

ҒЗТКЖ-ның сыртқы шығындары

2013 12 277,2 1 173,7 899,0 9 793,4 411,1

2014 7 208,0 1 166,6 844,3 4 755,6 441,5

2015 17 270,0 574,4 559,5 14 922,6 1 213,5

2016 22 909,7 3 235,7 562,8 18 018,8 1 092,3

2017 ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің мəліметі бойынша.

ҒЗТКЖ-мен айналысуышы персоналдың еңбекақысының мөлшері жылдық жалақыдан жəне соған ұқсас өзге де қосымша ақылардан тұрады. Дүниежүзінде қалыптасқан тəжірибе бойынша еңбекақыға жұмсалатын шығын күнделікті шығындардың біраз бөлігінен құрылады.

56

2017 жылы Қазақстанда еңбекақыға төленетін шығын, бұған дейінгі жылдардағыдай күнделікті шығынның – 46%-ын құрап, өткен жылмен салыстырғанда бар болғаны 2%-ға төмендегенін байқауға болады. Бірақ дəл осы уақыт аралығында жалпы ғылымды жəне барлық секторда айлық жалақының біршама өскенін байқауға болады (5.3-кесте).

5.3-ксте. Ғылыми зерттеулермен жəне əзірлемелермен айналысқан қызметкерлердің орташа айлық жалақысы

Теңге

Жыл

ҒЗТКЖ айналысатын

ұйымдар бойынша

Мемле- кеттік сектор

Жоғары кəсіби білім беру секторы

Кəсіпкерлік сектор

Коммерциялық емес сектор

2013 107 079 115 611 77 489 152 536 162 648

2014 112 977 128 585 64 788 176 658 141 481

2015 120 376 128 264 60 058 218 269 161 381

2016 115 619 113 446 53 306 240 883 189 239

2017 119 123 117 636 53 724 247 442 198 184

ҚР ҰЭМ Статистика комитетініңмəліметі бойынша есептелген.

Жоғарыда көрсетілген мəліметтерден 2017 жылы түрлі секторларда жəне жоғары білім беру саласында 54 мың теңгенің айналасында болса, кəсіпкерлік секторда 247 мың теңгені құрағанын байқаймыз. Осы ретте жо-ғары кəсіби білім беру секторында орташа айлық жалақының төмендеуі біршама тоқтағанын байқасақ, кəсіпкерлік секторда көрсеткіш жыл сайын 10-12%-дық көрсеткішпен өсіп келеді. Жалпы алғанда еліміздегі ғылым саласында 2017 жылы жалпы орташа айлық мөлшері 2,7%-ға төмендеген. Бірақ жоғары жалақы коммерциялық емес секторда сақталғанын айта ке-туіміз керек.

Жалақы мөлшерінің өзгерістерге ұшырауы қаржыландыру көздеріне тікелей байланысты.

Бүгінде ғылымға жұмсалатын шығындардың 50%-ын мемлекттік бюд-жеттен бөлінетіні белгілі. Дегенмен 2017 жылы бюджеттен бөлінетін қаржы-ның көлемі 1%-дық пунктке төмендеді. Бұл жағдай өз кезегінде ұйымдардың өзінің ішкі қаржы көздерін белсенді түрде пайдалануына ықпал етті. Нəти-жесінде ішкі қаржы көздерінен қаржыландыру көлемі 1,3пайыздық пунктке өскенін байқауға болады.

Сонымен қатар мемлекеттік қаржыландыру мен өзіндік қаржы көзде-рінен басқа ғылыми ұйымдар несие, банк займын, шетелдік инвестиция, банктік емес жекелеген тұлғалардың займы (даму институттарынан басқа) тартқан. Осылайша 2017 жылы олардың соммасы 4 717,0 млн. теңгені немесе 6,8%-ды құраған (5.4-кесте).

Экономиканың нақты секторында ғылымды қаржыландыруда кəсіп‐керлік саланың үлесі өте мардымсыз. Қазіргі таңда дүниежүзінің дамы- ған елдерінде ғылыми зерттеу жəне зерттемелерді кəсіпкерлік сектордың қар‐

57

5.4-кесте. ҒЗТКЖ-ның шығындарын ішкі қаржы көздерінен қаржыландыру

2013 2014 2015 2016 2017

Ішкі шығындар негізгі қаржыландыру көздері бойынша, млн. теңге

Қазақстан Республикасы 61 672,7 66 347,6 69 302,9 66 600,1 68 884,2

Барлық бюджеттік қаржы, млн. теңге 39 273,3 43 343,5 40 719,1 35 440,5 35 979,9

Өзіндік қаржы көздері, млн. теңге 17 836,2 19 858,3 25 356,6 26 388,8 28 187,6

Өзге қаржыландыру көздері, млн. теңге 4 563,2 3 145,8 3 227,2 4 770,8 4 717,0

Жалпы шығындардан қаржыландырудың үлесі, %

Қазақстан Республикасы 100 100 100 100 100

Барлық бюджеттік қаржы, млн. теңге 63,7 65,3 58,8 53,2 52,2

Өзіндік қаржы көздері, млн. теңге 28,9 29,9 36,6 39,6 40,9

Өзге қаржыландыру көздері, млн. теңге 7,4 4,7 4,7 7,2 6,8

ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің мəліметі бойынша.

жыландыруы 6-75%-ға дейін жетіп отырғанын байқауға болады (5.5-кесте). Осылайша бұл елдерде ЖІӨ-нің ғылымға негізделу деңгейі де жоғары көр-сеткіштерге жетіп отыр.

5.5-кесте. Кəсіпкерлік сектордың ҒЗТКЖ-ға жұмсайтын ішкі шығындары жалпы шығын %-ға шаққанда

Елдер \ Жыл 2011 2012 2013 2014 2015

Жапония 76,5 76,1 75,5 77,3 78,0

Қытай 73,9 74,0 74,6 75,4 74,7

Оңтүстік Корея 73,7 74,7 75,7 75,3 74,5

Словения 61,2 62,2 63,8 68,4 69,2

Германия 65,6 66,1 65,4 66,0 65,6

Құрама Штаттар 58,4 59,2 60,8 61,7 64,2

Дания 61,2 59,9 59,0 … 59,4

Бельгия 60,2 60,6 60,6 … 58,6

Швеция 57,6 … 61,0 … 57,3

Франция 55,0 55,3 55,1 55,7 …

Финляндия 67 63,1 60,8 53,5 54,8 Дереккөзі:http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pco

de=tsc00031&plugin=1 Қазақстанда ҒЗТКЖ-ны қаржыландыруда ұйымдардың өзіндік қаржы

көздері маңызды рөл атқарып, жалпы ішкі шығындардың есебінде екінші орынды иеленеді. Ғылыми ұйымдардың өзіндік қаржы көздері қалай қалып-тасады? Бұл қызметтер сынақ жүргізу жəне талдау, ғылыми-техникалық кеңес, ботаникалық саябақтар мен хайуанаттар бағына қызмет көрсету, архи-тектура саласында ескерткіштерді жаңғырту жəне қайта қалпына келтіру,

58

мамандандырылған дизайн, қоғамдық пікірді анықтау жəне т.б.Сонымен қатар ғылыми ұйымдардың өзіндің қаржы көздерінің қалыптасуына дүние-мүлікті жалға беру ісінен де толыға түсетінін айта кетуіміз керек. Əрине, өзіндік қаржы көздерінің мұндай жолдармен толығуы ғылыми қызмет көрсетудің жаңа сапаға көтерілуіне ешқандай əсері жоқ екені белгілі.

Шығындардың келесі бір түрі қызмет өзге қосымша қызметтерді пай-далану (өзінің жобасына). 2017 жылы бұл бағыттағы шығындардың көлемі 12,3%-ды құрады. Бұған дейінгі жылмен салыстырғанда есепті кезеңдегі шығынның мөлшерінде бəлендей өзгеріс болмағанын аңғаруға болады. Ал айлыққа кететін шығындар жобаның қаржылық мүмкіндігіне барынша икем-делгенін байқауға болады. Соңғы жылдары олардың мөлшері 12% аралы-ғында құбылған.

Күнделікті шығындар (күнделікті көлік пен жабдықты жөндеу, ғима-ратты жалға алу, сонымен қатар қосымша бөлшектер алу, қажетті шығындар мен өзгелері) 2017 жылы 10,5%-ды (2016 ж. – 8%) құрағанын айта кетуіміз керек. Бұған дейінгі жылмен салыстырғанда шығынның бұл түрі 2%-ға артқаны байқалады. 2018 жылы оның мөлшері 8%-ды құраған болатын.

Өзгеде күнделікті шығындарға жататын қажетті материалдар, шикізат пен құрылығы, жалдау құнын төлеу, коммуналдық жəне өзгеде шығында 0,3 пайыздық пунктке өсіп, 2017 жылы олардың мөлшері 31,4%-ды құраған.

Өндірістік сектордың үлесінің төмендеуі ЖІӨ-ге де əсер етіп, ғылыми əзірлемелер елдің ішкі сұранысы ретінде мəні төмендеп, қысқару орын алатынын байқауға болады.

Жалпы көрсеткіштің артқанына қарамастан 2017 жылы ҒЗЖ-ға жұм-салатын ішкі шығындардың көлемі кəсіпкерлік жəне коммерциялық емес секторларда салыстырмалы түрде 208 жəне 1477 млн. теңгеге дейін қыс-қарғаны байқалады. Осы бір жайттың негізінен қысқару ғылым мен өнді-рістің түйісетін жерінде орын алған. Ал мемлекеттік сектор болса үкіметтің қолдауына сүйеніп, шығындар көлемін артуына қолдау көрсеткен (5.6-кесте).

5.6-кесте. Сектораралық қызмет бойынша ҒЗТКЖ-ға жұмсалған ішкі шығындар млн. теңге

2013 2014 2015 2016 2017 Ғылыми зерттеу мен зерттеулердің ішкі шығындары, барлығы 61 672,7 66 347,6 69 302,9 66 600,1 68 884,21соның ішінде мемлекеттік сектор 18 304,3 21 695,6 20 325,8 18 640,4 20 961,42Жоғары кəсіби білім беру секторы 18 926 14 706,5 13 485,0 11 532,1 13 179,52кəсіпкерлік сектор 18 151 24 337,6 27 790,8 28 872,7 28 665,04Коммерциялық емес сектор 6 291,2 5 607,9 7 701,3 7 554,9 6 078,24

ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің мəліметі бойынша.

Бұған дейінгі жылдарда 2017 жылы да іргелі ғылымдарға бөлінетін шы-ғындардың көлемі 22%-ға қысқарған. Дəл осы уақытта қолданбалы ҒЗЖ-ға бөлінетін шығындардың көлемі 14%-ға, тəжірибелік-конструкторлық зертте-мелерге 1%-ға артқаны байқалады (5.7-кесте).

59

5.7-кесте. ҒЗТКЖ-ның ғылыми зерттеу жəне əзірлеме түрлеріне жұмсалатын ішкі шығындар

млн. теңге 2013 2014 2015 2016 2017

Ішкі шығындар, барлығы 61 672,7 66 347,6 69 302,9 66 600,1 68 884,2


Іргелі зерттеулер 18 197,0 15 260,7 15 838,8 13 809,2 10 785,9

Қолданбалы зерттеулер 33 369,4 38 394,7 36 959,0 35 841,1 40 909,6 Тəжірибелік-конструкторлық зерттемелер

10 106,3 12 692,1 16 505,1 16 949,8 17 188,7

ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің мəліметі бойынша. 2017 жылы ҒЗЖ-ға жұмсалған шығындардың біршамасы инжернерлік

зерттемелер мен технологиялардың үлесіне тиіп, республика бойынша жалпы шығындарға шаққанда 45,7%-ды құрады. Осы ретте бұған дейінгі жылмен салыстырғанда жұмсалған шығындар 1,3 млрд. теңгеге артқанын байқауға болады. Жалпы ғылымның осы саласында шығындардың артуы соңғы бес жыл қатарынан тіркеліп отырғанын айта кетуіміз керек.

Сонымен қатар ғылым салаларының ішінде шығындар медицина ғы-лымында – 1,0 млрд. теңгеге, əлеуметтік ғылымдарда – 0,6 млрд. теңгеге, гуманитарлық ғылымда – 0,9 млрд. теңгеге ұлғайған. Жалпы алғанда, аталған ғылым салалары бір деңгейде дамып отырмағанын байқауға болады. Меди-цина мен əлеуметтік ғылымдарға жұмсалатын шығындардың көлемі 2013 жылы ең жоғары көрсеткішке ие болса, ал гуманитарлық ғылымдарға көп қаржы 2014 жылы бөлінген (5.8-кесте).

5.8-кесте. Ғылым салалары бойынша ҒЗТКЖ-ға жұмсалған ішкі шығындар

млн. теңге 2013 2014 2015 2016 2017

Ішкі шығындар, барлығы 61 672,7 66 347,6 69302,9 66 600,1 68 884,2


жаратылыстану 22 361,3 23 556,7 25334,2 23 496,3 22 428,3 Инженерлік əзірлемелер мен технологиялар (техникалық)

23 937,9 26 864,2 29618,3 30 193,4 31 459,4

медицина 3 450,4 2 795,1 2 735,4 2 277,9 3 278,3

ауылшаруашылығы 5 628,1 7 331,7 7 602,4 6 884,6 6 528,0 Əлеуметтік ғылымдар (қоғамдық)

2 857,1 1 486,2 850,5 1 072,2 1 650,8

Гуманитарлық 3 437,6 4 313,5 3 162,1 2 675,8 3 539,4 ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің мəліметі бойынша. Шығындардың қысқаруы жаратылыстану ғылымдарында 1,1 млрд. тең-

гені құраса, ауылшаруашылығы саласында мұндай төмендеу 0,4 млрд. тең-геге жеткен. Дегенмен аталған ғылым салаларындағы үрдістерге назар

60

аударсақ, ғылыми жұмыстардың табысты болғанын байқауға болады. Мəсе-лен жаратылыстану ғылымдарының шығындарының бірдеңгейде өсіп, өзінің максимумдық көрсеткішіне 2015 жылы қол жеткізген-ді. Ал ауылшаруашы-лығы ғылымдары бойынша ҒЗЖ-ға жұмсалатын шығындар 2014 жылы артқанымен, 2015 жылы күрт төмендеп, соңғы бес жылдағы ең төменгі деңгейіне жетті.

ҒЗТКЖ-ға жұмсалатын шығындардың қысқаруы еліміздің 7 өңірінде байқалды. Осы ретте ең төменгі көрсеткіші Батыс Қазақстан облысының еншісіне тиіп, ҒЗТКЖ-ға бөлінетін шығындар 83,3%-ға дейін қысқарды. Бұдан кейінгі орында 23,7% қысқартумен Оңтүстік Қазақстан облысы тұрса, Қарағанды – 17,5%, Қызылорда – 14%, Павлодар – 7,5%, Алматы облысы мен Алматы қаласында – 4,7%-ды құрады (5.9 кесте).

5.9-кесте. ҒЗТКЖ-на жұмсалатын ішкі шығындар облыстар бойынша млн. теңге

ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің мəліметінше. Ғылымға бөлінетін ішкі шығындары төмендегеніне қарамастан, еліміз-

дегі негізгі ғылыми ұйымдар шоғырланған Алматы қаласы еліміз бойынша ең ірі ғылыми орталық ретіндегі мəртебесін сақтап қалды. Еліміздегі ғылыми зерттеулер мен əзірлемелердің 36,8%-ы Алматы қаласының еншісіне тиесілі.

Сонымен қатар соңғы уақытта Астана қаласында да ғылым қарқынды дамып келеді. Мəселен, 2016 жылы еліміз бойынша ҒЗТКЖ-ға жұмсалатын ішкі шығындардың 21%-ы Астана қаласының еншісіне тисе, 2017 жылы бұл көрсеткіш 23,7%-ды құрады.

Маңғыстау облысында ғылымның дамуы жыл өткен сайын дамып келе жатқаны байқалады. Аталған өңірдің ғылымға бөлетін шығындары 8,0 млрд. теңгені құрап, өңірлер арасында үшінші орынға табан тіреп, ғылыми-зерттеу

2013 2014 2015 2016 2017

Рост/снижение затрат 2017 года по сравнению с

2016 годом

Республика Казахстан 61672,7 66347,6 69302,9 66 600,1 68 884,2 3,4Акмолинская 742,4 826,7 1113,1 797,3 898,2 12,7Актюбинская 559,1 735,2 701,6 763,0 839,1 10,0Алматинская 1117,3 804,2 1053,6 941,7 871,1 -7,5Атырауская 1880 1885,7 2415,9 2 753,3 3 637,7 32,1Восточно-Казахстанская 3773,3 3040,6 3300 3 475,4 5 000,5 43,9Жамбылская 1077,1 1322,3 689,7 456,3 1 024,3 124,5Западно-Казахстанская 916,1 672,2 753,2 1 789,2 298,5 -83,3Карагандинская 3407,8 4048,9 3597,8 4 279,0 3 488,1 -18,5Костанайская 445,3 574 599,2 562,1 1 176,5 109,3Кызылординская 213,3 266 235,5 613,6 506,3 -17,5Мангистауская 5095,3 6160,7 7694,5 7 800,4 8 043,5 3,1Павлодарская 335,3 322,9 320,8 390,4 335,7 -14,0Северо-Казахстанская 209,6 236,3 224,4 180,2 185,2 2,8Южно-Казахстанская 1168,4 1233,8 1360,4 1 211,4 924,2 -23,7г.Астана 9741,1 10187,7 13452 13 990,6 16 297,5 16,5г.Алматы 30991 34030,3 31791,2 26 596,2 25 357,8 -4,7

61

жұмыстары артып келе жатқанын айта кетуіміз керек. Осы ретте өңірде ҒЗТКЖ-ны жүзеге асыруға бағытталған шығындардың 99,3%-ы ұйымдардың өзіндік қаржы көздерінің есебінен қарастырылса, ал нысаналы-бағдарла-малық жəне гранттық қаржыландырудың бағдарламалары мен жобаларына өңірдің жұмсаған шығыны бар болғаны 0,7%-ды құраған.

Тəуелсіз ғылыми ұйымдардың қызметкерлеріне беретін айлық жалақысы 407 мың теңгені құрап, еліміз бойынша ғылым саласындағы орташа айлық жалақы мөлшерінен үш есе жоғары болған.

Ал өзге мұнай өндіруші өңір – Атырау облысының Маңғыстау облы-сымен салыстырғанда ғылыми жұмыстарды өзіндік қаржы көздерінен қар-жыландыру көрсеткіші 97%-ды құраса, бюджеттен қаржыландырудың мөлшері бар болғаны 3%-ды құраған. Осы ретте базалық қаржыландыру 14,3 млн. теңге болса, гранттық қаржыландыру бойынша – 44,1 млн. теңгені құраған. Ал өңірде ғылыми қызметкерлердің алатын айлығы 286 мың теңгені құрап, ғылым саласындағы орташа айлық жалақыдан 2,4 есе артық болғанын байқауға болады.

Еліміздің ғылыми əлеуетінің қаржылық жағдайына жасалған сараптама көрсеткендей, ғылымды қаржыландыруда мемлекеттің үлесінде қысқарту болғанына қарамастан, бұл сектор ғылымды инвестициялаудың негізгі көзі болып отырғанын байқауға болады. Сонымен қатар отандық ғылым мемле-кеттің қаржылай қолдауына мейлінше мұқтаж екенін де айта кетуіміз керек. Сол сияқты əлемдік үрдіске сай ҒЗТКЖ-ны өзіндік қорлардың есебінен қар-жыландыру көлемі жыл сайын артса, қаржыландырудың өзге көздері қысқа-руда. Сонымен қатар нақты сектордың республикамыздың ғылыми-техни-калық əлеуетін қолдауға мүмкіндігінше қолдау көрсетіп келе жатқанын байқауға болады.

Осы ретте мардымсыз үлеске қарамастан, ҒЗТКЖ-ға қаржы құюда шетелдік инвесторлар да аздап болса үлес қоса бастағаны байқалады. Айта-лық, 2012-2017 жылдар аралығында еліміздегі шетелдік инвесторлардың ҒЗТКЖ-ға қаржы бөлуі төрт есе артқаны мəлім болды. 2017 жылы оның көрсеткіші 1,8%-ға ұлғайып, 1,3 млрд. теңгені құрады.

62

6. ҒЫЛЫМ ДАМУЫНДАҒЫ ƏЛЕМДІК ҮРДІСТЕРДІ ТАЛДАУ (шетелдік жəне халықаралық ғылыми ұйымдармен ғылыми техни- калық келісімдерді іске асыру нəтижесінде алынған қазақстандық ғылымның жаңалықтары мен жетістіктері) 6.1. Əлемдік ғылымның даму үрдісіне талдау Елдің ғылыми-технологиясы дамыту үшін басты көрсеткіші ретінде

ұлттық басым бағыттар мен ғылыми-технологиялық дамудың нақты бағытын айқындаудың маңызы зор. Мемлекеттің дамуына ықпал ететін зерттеу бағы-тына əдетте ғаламдық ғылыми-технологиялық дамудың трендтері мейлінше ықпал ететіні белгілі. Қазіргі таңда көптеген Еуропа елдері ғылымды дамы-туда стартегиялық бағыт ретінде нанотехнология мен жаңа материалдар, ақпараттық-коммуникациялық технология, жетекші өндіріс, энергетика, транспорт, ғарыш жүйесіне, өмір туралы ғылым мен биотехнологияға айрық-ша көңіл бөлуде. Кейбір жағдайда ұлттық жүйедегі əлеуметті мəселелер ғылымның қандайда бір түрін дамытуға түрткі болса, енді бір жағдайда елдің əлеуметтік-экономикалық саласындағы мəселелерін шешу үшін ғылымның қандайда бір түрін таңдау түсіп жатады.

Əлемдік іс-тəжірибені назарға алатын болсақ, қандайда бір сала мен əлеуметті бағыттарды айқындауда, технологияны жетілдіруде əдістемелік қамту, таңдау механизиміне көп жағдайда ғаламдық жаңа бастамалар мен ұлттық дамудың бағыттары барынша ықпал ететінін байқауға болады.

Қазіргі таңда еліміздің индустриалды тұрғыдан дамыту үшін ғылыми-технологиялық жəне инновациялық саясатты жетілдіру үшін жоғары техно-логия саласын дамытып, өндірісте бəсекеге қабілетті болу үшін алдыңғы қа-тарлы технологияларды еңгізіп, өндірістің жоғары қарқындылығын сақтау маңызды. Алдағы 10-20 жылға бағдарлап қарағанда нарықта сапалы, зият-керлі, жылдам, жекелеген тұтынушының талғамына сай келетін, жоғары функционалдылығы тиімді, экологиялық тұрғыдан таза, ресурсүнемдегіш маңызды құрамды тауар мен қызмет көрсетуге бет бұрудың маңызы зор екенін байқауға болады.

Жаңа нарық, экономика маңызды ұсыныстарға сай болуы үшін 2020-2030 жылдар төмендегідей маңызды жұмыстар іске асуы тиіс. Олар:

• көмірсутек энергетикасынан кейін қажет болатын жабдықтар мен материалдар шығару (генерацияны арттыратын технология, энерготиімділікті қамтамасыз ететін жаңа шешімдер, табиғи көздерден алынатын қуат көздерін дамыту т.б.);

• биотехнолгия саласында жаңа шешімдер (ген мен геномдардың түрін өзгертуге икемді технологиялар, микробиомика, иммунды жүйенің инжини-рингі т.б.);

• жаңа химия жəне жаңа материалдар (2D-материалдар, микро жəне наноинкапсуляция технологияларын дамыту, өздігінен қалыпқа келетін жəне жоғары төзімді, жеңіл материалдар əзірлеу т.б.);

63

• алдыңғы қатарлы өндіріске қажеттізияткерлік жабдықтар мен техно-логиялық жүйелер (роботтандыру саласында жаңа шешімдер жəне автомат-тандыру, нано-өндіріс, 3D басыпшығару саласындағы жаңа технологияларды дамыту, нано-3D-басу, биоматериалдармен 3D басып шығару ісін жолға қою т.б.);

• микроэлектрониканың жаңа буыны жəне оған қажетті элементтер базасын қалыптастыру (бейкремнийлі электроника, кванттық коммуникация, кванттық компьютерлер, фотоэлектроника, иілгіш қасиетке ие электроника-ны дамыту т.б.);

• денсаулық сақтау жəне медицина саласында жаңа шешімдерді қабыл-дау (хирургия саласын роботтандыру, аса жоғары микроскопия, жасанды дене мүшелерін шығару, медициналық жəне биологиялық информатика, дəрі-дəрмектің жаңа буыны);

• жаңа буынды сенсорлы жəне бақылау-өлшеу құрылғыларын шығару (биосенсоры, «ақылды» жанасу технологиялары, байланыссыз сенсаорлы технологиялар т.б.);

• ақпараттық-коммуникациялық технологиялар саласындағы жаңа ше-шімдер (жаңа медиа, блокчейн, жасанды интелект технологиясы, машинаның оқу жүйесі, ұялы байлыныстың жаңа буынына өту ісі, т.б.);

• жаңа көшбасшы компаниялар нарығына өтіп, алдыңғы қатарлы техно-логияларға ие болу.

Бүгінде индустриалды тұрғадан дамыған елдер (АҚШ, Германия, Ұлы-британия, Жапония, Қытай, Оңтүстік Корея жəне т.б.) жаңа технологияларды өрістетіп, экономикасын дамытуды мемлекеттік саясаттың өзегіне айнал-дыруда. Сонымен қатар технологиялық тұрғыдан дамыған елдер маңызды əмбебап (цифрлық) тұғырнама қалыптастырып, қазіргі заман тілімен айт-қанда біріктіретін «стартегиялық мəліметтерді» құрып, оны тиісті алгоритм-мен өңдеуге баса көңіл бөліп отыр. Бүгінде бірқатар көшбасшы дамушы елдер өздерінің ғалымдық нарықта бəсекеге қабілеттілігін арттыру мақса-тында өндірістегі алдыңғы қатарлы технологияларды, экономиканың өнді-ріске жатпайтын секторында жаңа технологиялық революция мен радикалды қадамдарға барып жатқанын байқауға болады. Бұл ретте өндірісті дəстүрлі түрде дамытып, технологиялық саясаттарын жаңарту мақсатында дамыған елдер 2000 жылдан бастап ғылыми-зерттеу жұмыстары мен «алға бастайтын» технологиялардың көздеріне инвестиция салуға барынша арттыруда.

Еуроодақ деңгейінде ғылым мен инновацияны дамыту мақсатында «Көкжиек – 2020» 8-ші шекті бағдарламасы қабылданып, ғылыми-зерттеу жəне технологиялық тұрғыдан дамуға кеңінен жол ашылғанын болатын. Бағдарлама аясында жоғарытиімді эко-, нано-, био- ақпараттық технология-ларды дамтып, маңызды əлеуметтік-экономикалық («жасыл экономиканы», энергетика, көлік, климаттың өзгеру жəне халықтың қартаюын тежеу ісін дамыту) мəселелерді шешу қарастырылған.

«Көкжиек – 2020» бағдарламасы тиісінше бірнеше бөлімдерге бөлінген. Олар – «Озық ғылым», «Индустриалды көшбасшылық» жəне «Əлеуметтік

64

сұраныстар» болып жіктеледі. Біріншіден, бағдарламаныңперспективалы идеяларын іске асыруға қолдау көрсету жəне ғалымдар мен ғылыми топ-тардың біліктілігін арттыру үшін зерттеу инфрақұрылым қолжетімділігін арттырып, ғылыми-зерттеу қызметінің деңгейін көтеріп, салалық ауқымын кеңейту болып табылады. Екіншіден, жоғарыөндірістік технологиялар сала-сындағы ҒЗТКЖ-ларға инвестиция ағынын бағыттап, шағын жəне орта биз-нестің Еуропалық компаниялармен байланысын жандандыру да маңызды бағыт болып саналады. Үшіншіден, бағдарлама қоғамдық өмірдегі негізігі əлеуметтік мəселелерді шешу, соның ішінде денсаулық сақтау, өмір сапасын, ауыл шаруашылығын, биоэкономика, тиімді жəне қауіпсіз энергетика жəне ресурстарды үнемді пайдаланудың жолын қалыптастыруды көздейді. Сон-дай-ақ, бағдарламада түрлі тақырыптарға пəнаралық жобаларға қолдау көр-сететін жобаларда бар.

Германияның ғылыми-техникалық жəне инновациялық саясат бағы-тындағы маңызды бағыты 2020 жылға дейінгі жоғарытехнологияны дамыту стратегиясында айқындалған. Бұл құжатты Германия Федераль үкіметі 2014 жылы қабылдаған болатын. Бұл құжаттың басты мақсаты – заман талабына сай жаңа нарықты қалыптастыру, ғылыми-өндірістің арасында əрекеттесуді қарқынды жүргізу, инновациялық жобаларға барынша қолдау көрсету жəне жаңа құрылғыларды қабылдау болып табылады. Сонымен қа-тар аталған Стратегияда экономика мен қоғам үшін маңызды салалар нақты аталып көрсетліген. Олар – климат, энргетика, денсаулық сақтау, тамақтану, жедел əрекет ету, қауіпсізді жəне байланыс салалар. Германияның сарапшы-лар қауымдастығы жоғары инновациялық дамуды қамтамасыз ететін ел экономикасы үлкен əлеуеті бар салаларды дөп басып анықтап, заман талабы тудырған маңызды бағыттар алға шығарып, елдің өсіп-өркендеуіне баса мəн берген. Сарапшы мамандардың пайымдауынша, бұл – цифрлы экономика жə-не қоғам, тұрақты экономика жəне энергетика, инновациялық жұмыс орын-дары, салауытты өмір салты, интеллектуалды ұшқырлық, (кешенді транспорт саясатында жəне түрлі транспорт түрлерін дамыту бағытында ғылыми-зерт-теу жұмыстарын жүргізіп, олардың тиімділігі мен мүмкіндіктерін қарасты-ру), қоғамдық қауіпсіздік – кешенді жүйелер мен инфрақұрылым.

2014 жылы қараша айында Германияның Федеральді үкіметі күн тəр-тібіне Цифрландыру мəселесін шығарып, бұл ретте цифрлы экономиканы дамытудың жеті бағытын айқындап, мемлекеттік органдар əрбір бағытты экономикалық жəне əлуеміттік əріптестерімен, азамттық қоғам жəне ғылым қоғамдастықпен келісіп бекіткенін атап айтуға болады. Осы ретте аталған құжаттағы маңызды тапсырма ретінде ғылым саласын жеделдетіп «цифр-ландыру» мəселесіне айрықша көңіл бөлінгенін атап айтуға болады. Бұл ретте тек қана ғаламдық пəнаралық ғылыми коммуникацияның аясын кеңей-ту мəселесі назарға алынған жоқ. Сонымен қатар ғылыми-зерттеу жəне ақ-параттық жүйенінің (цифрлық мұрағат, кітапхана, мəліметтер қоры) цифрлы инфрақұрылымын дамыту ісіне барынша көңіл бөлінгенін атап айтуға болады.

65

Осы ретте ғылыми ортаның цифрлы экономика құруға қатысты барлық идеялары мен ұсыныс пікірлері Федералды үкіметке тапсырылып, оны іске асыру «мемлекеттік тапсырам» ретінде ғалымдардың мойнына жүктелген. Мəселен, Германияның Федералды үкіметі технология саласындағы маңызды ақпараттарды сақтап, өңдеп «үлкен мəліметтер қорын» (bigdata) қалыптас-тырып, қордың барлық əлеуетін бизнесте (мысалы, Индустрия 4.0 кезеңіне кіру үшін), ғылымда (мысалы, өмір туралы ғылым саласында) жəне денсау-лық сақтау саласында кеңінен қолданып, əлеуметтік-экономикалық тұрғыдан елді барынша дамытуды көздегенін байқауға болады. Дəл осы шаруаларға байланысты Берлин мен Дрезденде «үлкен қорлар» бойынша екі «басым-дыққа ие орталық» құруды жоспарлауда.

ГФР Үкіметі технократиялық жəне гуманитарлық салалардағы ара сал-мақты мейлінше сақтай отырып, ғылымды дамытудың жаңа үлігісін əлемге паш етті. Қазіргі таңда Германия гуманитарлық сала арқылы көпшіліктің назарын ғылыми-зерттеу жұмыстарына аударып, бұдан кейін халықтың назарын цифрлы экономиканы дамытуға аударып, көпшілікке оның əлеумет-тік тиімділігін жан-жақты көрсетіп келеді. Бірінші кезекте халық қоғам мен экономиканың цифрлы трансформацияға ұшырауын барынша терең түсінуі керек. Бұл кезеңде көптеген сұрақтар, түрлі пікір алмасулар туындайтыны айтпасада түсінікті. Цифрлық экономика құрғанда əрбір адамның өзіндік бірегейлігі мен адам құқының сақталуы, жеке өмірдің құпиялығына ешкімнің қол сұқпауы сынды маңызды дүниелер бірден сөз болып, бұл бағыттағы ой-пайымдар үлкен талқылауға ұласатыны белгілі.

Ұлыбританияда орта жəне ұзақ мерзім аралығында ұлттық ғылым мен технологияны əлеуетін пайдаланып дамыту мəселесі Ғылым мен инновация-ның үлесін арттыру стратегиясында жан-жақты қарастырылған. Стратегия-ның басты мақсаты елдің ғылыми-техникалық əлеуетін арттырып, жаңадан пайда болған технологияларды коммерциялау жедел жүргізіп, өндірістен шыққан өнімнің өзіндік құнына баса мəн беру көзделген. Сондай-ақ, Ұлы-британияда аталған бағдарламаның шеңберінде ғылым мен технологияның көмегімен дамуға икемді бағыттар мен секторлар да қоса анықталған. Олар – өмір туралы ғылым, өзіндік қосылатын құны жоғары өндіріс, нанотехно-логия, компьютерлік технология жатады. Ал əлеуетті инвесторларды тартып синтетикалық биология, энергетикалық тиімді есептеу, қуат көзін жинақтау, графенге негізделген материалдар дайындау салаларына айрықша көңіл бөлінгенін айта кетуіміз керек.

2012 жылы Ұлыбританияда жаңа Өндірістік стратегияны жүзеге асыру ісі қолға алынып, экономиканы ілгерілететін 11 сектор таңдалып алынған-ды. Бұл ретте ағылшындар бұл бағыттағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын əлемдік деңгейде немесе соған жетеғабыл деңгейде жүргізуді алдарына мақсат ре-тінде қойғанын айта кетуіміз керек. Өз кезегінде ағылшындар ғылымның көмегімен экономиканы өркендетуге күш салғанда бірінші кезекте алдыңғы қатарлы технологияға, дайындықтан өткен жоғары білікті мамандар шоғы-рын қалыптастыруға, ғылым мен бизнес арасындағы əріптестікті дамытуға

66

ерекше көңіл бөлгенін айта кетуіміз керек. Бұдан кейін олар таңдап алған секторлары бойынша арнайы бағдарламалар қабылдап, тиімді дамудың сақ-талуы үшін жобаларға ұзақмерзімді инвестиция тартуға күш салды. Осылай-ша Өмір туралы ғылым старатегиясы, Атом өндірісін дамыту стратегиясы, Ауылшаруашылығы технологиясын дамыту стратегиясы, т.б. өмірге келді. Аталған стратегияларды толықтай жүзеге асыру үшін ел үкіметі маңызды сегіз тұғырнамалық технологияларға көңіл бөліп, Ұлыбританияны дүние-жүзінде жетекші елге айналдыру үшін алдарына үлкен мақсат қойған. Сегіз тұғырнама ауқымды технологиялық мəлімет қоры мен энергетикалық тиім-ділікті қалыптастыру, ғарыштық қызметтердің нəтижелерін пайдаланып жер серіктерін дамыту, роботтехникасы мен автономды жүйелер, синтетикалық биология, регенерациялық медицина, ауылшаруашылғы технологиялары, жаңа материалдар жəне нанотехнология, энергетика жəне қуат көзін жинақ-тау сынды бағыттардың басын құрап отырғанын айта кетуіміз керек.

Жапонияда ғылым мен технологияны, инновацияны дамтудың 5 жыл-дық жоспары (2016-2020) іске асып жатыр. Жапондардың ғылым мен техно-логияны дамытуды көздейтін əлеуетті бағдарламасы жапондардың ресми болжамдарына, негзігі ведмоства аралық құжаттарына бағытталған. Бір сөз-бен айтқанда олар АҚШ пен Еуроодақ елдеріндегі ғылым мен технологияны дамытудағы маңызды іс-тəжірибелерді қайталайды десек болады. Егер тарқатып айтатын болсақ, жапондар ғылым мен технология саласындағы кешенді салаларды өзегі болып саналатын «өмір туралы ғылым», инфор-матика мен телекоммуникация, нанотехнология жəне оған негізделген жаңа материалдар, экологиялық инновация, энергетикалық ресурс саласындағы инновациялық қызмет жəне қуат көздерін тиімді пайдалану, ғарыш техноло-гияларын ғылымның басқа салаларында кеңінен қолдану үшін зерттеп, жер игеруге барынша күш салып жатқанын байқауға болады.

Қытайда да ғылым мен технологияны инновациялық бағытта дамыту-дың 5 жылдық жоспары (2016-2020) қабылданған. ҚХР-дің 13-ші бес жыл-дық жоспарында – кванттық коммуникация жəне есеп, ми жүйесін зерттеу, киберкеңістік саласындағы қауіпсіздік, ғарышты терең зерттеу, көмірді таза əрі, тиімді бағытта пайдалану, өндіріс, медицина жəне əскери іс, гендік ғы-лымды кəдеге жарату, үлкен мəліметтер қорын пайдалану, терең су көздерін зерттеп, маңызды тұғырнамалық ғылыми іс-тəжірибелер жүргізу, жаңа арк-тикалық обсерваторияның жұмысын жолға қойып, арктикалық станциялар салу болып жіктеледі.

Қытайдың 13-ші бес жылдық жоспарын дайындауда елдің Ғылым академиясы ғылыми-техникалық жетістіктерге жету үшін маңызды 60 жо-баны ұсынғанын айта кетуіміз керек. Қытай ғалымдары дайындаған жобада адамның дене мүшелерін қалыпқа келтіру жəне өсіру, су көздерін ластанудан сақтау, Айдың беткі қабатынан алған заттарға зерттеу жұмыстарын жүргізу, Айдың арғы қабатын төменгі жиіліктегі радиотелескоптармен астронамия-лық бақылу жұмыстарын жүргізу, сонымен қатар Марс ғаламшарын жерден зонттау жүйесін қалыптастыру сынды маңызды бағыттар да қамтылған.

67

2016 жылы желтоқсан айында РФ Президентінің Бұйрығымен Ресей Федерациясының ғылыми-технологиялық əлеуетін ұзақ мерзімді дамытудың Стратегиясы қабылданып, ғалымдық ғылымның сұраныстарына жауап беру, жалпы ішкі өнімде инновациялық өнімдердің көлемін арттыру, өз нарығында ғылымды қажетсінетін технология қалыптастыру, ғылыми-зерттеу жұмыс-тарымен айналысатын орыс ғалымдары жұмысының тиімділігін арттыру қарастырылған болатын. Қабылданған Стратегия бойынша елдің ғылыми əлеуеті бірнеше маңызды мəселені шешуге бағытталған. Олардың қатарында табиғатқа қарсы антропогендік əрекеттерді жою, экономиканы дамытуда жер асты байлығын, өзге ресурстарды тиімді пайдалану, энергетикалық тұтыну-шылық қабілетті дамыту жатады. Алдағы 10-15 жылда көрші елдегі ғылыми-технологиялық дамудың басты бағыттары, яғни, ғылыми жəне ғылыми-техникалық жұмыстардың қорытындысы мен технологиялар Ресейдің ішкі нарығында инновациялық өнімдер мен қызметтерді көптеп шығарып, елдің сыртқы нарықта бəсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған. Ресей билігі цифрлық жəне зияткерлік жүйеге негізделген өндірістік технология құру, жаңа материалдар шығару, үлкен мəліметтер қорын еркін өңдейтін жүйе құру, жасанды интеллект пен машиналық оқу-қабылдауды дамыту, энерге-тика саласында таза экологиялық жəне ресурсүнемдегіш қуат көздерін да-мыту, персоналды медицина, жоғарытехнологиялық денсаулық сақтау мен адамның денсаулығын сақтайтын технологиялар құру, жоғарыөнімді жəне экологиялық таза ауыл шаруашылығы мен аквашаруашылықты өркендету, зияткерліккөлік пен телекоммуникациялық жүйені құру, ғарыш пен аспан кеңістігін игеру, əлемдік мұхит, Арктика мен Антарктиданы кең көлемді зерттеу таяу болашақта Ресей ғалымдары айналысатын маңызды жұмыстары болмақ.

6.2. Жаңалықтар мен жетістіктер, қазақстандық ғылымның шетел-

дік жəне халықаралық ғылыми орталықтармен ғылыми-техникалық келісімдер нəтижесінде қол жеткізген қорытындылары

2017 жылы «ҰМҒТСО» АҚ-ның мəліметі бойынша республика көле-мінде халықаралық əріптестердің қатысуымен 11 ғылыми-техникалық бағ-дарлама іске асып, оның 10 бағдарламасы аяқталған. Осы ғылыми-техни-калық бағдарламаларды іске асыру барысында келесідей нəтижелерге қол жеткізілді.

Энергетика саласы бойынша іске асырған бағдарламалардың арасында «Парасат» Ұлттық ғылыми-техникалық холдингі» Германияның (Rotch&Rau, AG), АҚШ-тың (Solarno, Inc), Ресейдің (С.А. Лавочкин атындағы ҒӨБ, Химки қ.) ғылыми ұйымдарымен бірлесіп «ЭКСПО-2017 аясында Қазақстан Республикасы аумағында табиғи таза қуат көзін өндіруді əзірлеу» тақы-рыбы шеңберінде ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді. Ғылыми жұмыстар нəтижесінде ізденушілер геотермальді көздерден өндірістік жұптасқан қондырғының техникалық-экономикалық негіздемесі арқылы «Электр қуаты мен қатты отын негізінде жылу берудің (100 жеке үйден тұратын поселке)

68

10 кВ-қа тиімді экономикалық моделі» жобасы ұсынылды.Сонымен қатар ғылыми жұмыстың нəтижесінде жоғарыбағытты көміртекті нанотүтікшенің сыртқы қабатын вакуумды күн коллекторы негізінде ламинациялау техноло-гиясы трансферттелді. Зерттеу барысында конструкторлық құжаттамасы əзір-леніп, энергиялық қондырғының ықшам көлемі 2 метр болатын ваккумді күн коллекторының өндірістік нұсқасы дайындалды; технологиялық кесте мен конструкторлық құжаттама белсендірілген көмріді өндіру мөлшері 100 кг/са-ғатқа тең болды; технологиялық регламент бойынша қатты тұрмыстық қал-дықтарды (ҚТҚ) плазмалық өңдеуден өткізіп, дайын өнім (брикеттелген) алуға болады. Сонымен қатар осы ғылыми-зерттеу жұмыстарының нəтиже-сінде құрылыс саласында энергиялық автономды экологиялық тұрғын үйлер-дің жаңа модульдері дайындалды. Мұндай тұрғын үйлер өзіне қажетті қуат көзін табиғи көздерден алып, өзін қажетті қуат көзімен қамтамасыз етеді. Модельді автономды экоүйлердің аумағы 19,2 м2 құрайды.

ҚР Энергетика министрлігінің Ғылыми-техникалық кеңесі аталған бағ-дарламадан 9 ғылыми жобаны таңдап алып, қазақстандық ғылымның жетіс-тігі ретінде Халықаралық мамандандырылған «ЭКСПО-2017» көрмесінде жұртшылық назарына ұсынды. «Қазақстанның болашақтағы тұрақты энер-гетикалық стратегиясы» жобасы Қазақстан Республикасы Президентінің бастамасы негізінде дайындалды.

Пайдалы қазбаларды өндіру саласы бойынша «Кенді кешенді игерудің мəселелері институты» ЖШС «Қарағанды көмір бассейніндегі Талдықұдық бөлігінде метан мен көмір қыртыстарын игерудің кешенді тəжірибелік-өндірістік нұсқасын əзірлеу» бағдарламасы аясында маңызды ғылыми-зерттеу жұмыстарын «Метан Кузбас» ЖАҚ-ымен (Ресей) бірлесіп Қарағанды көмір бассейніндегі Талдықұдық бөлігінде метан өндірудің технологиясын əзірледі. Зерттеу кезінде кейбірұңғымаларда метан өндірудің көлемі күніне 8000 м3 дейін жеткен. Ғылыми-зерттеу жұмысының нəтижесінде көмір қыр-тыстарындағы метан өндірудің тəжірибелік-өнеркəсіптік кешенірылып, тəжі-рибелік-өнеркəсіптік сынақтан өткізілді, технологиясы мақұлданды. Соны-мен қатар Қарағанды көмір бассейнінде 0-ден 35º аралығында көмір қыр-тысынан өндірістік деңгейде метан өндірудің технологиялық регламенті дайындалды, сонымен қатар көмір қыртысындағы метанның əркеркілігі белгілі болды. Көмір қыртысындағы түрлі еңкіштер мен су көздерінен тиімді өту үшін бұрғылардың дизайндік пішіні дайындалды.

Халықаралық жүк тасымалы саласындағы «2015-2017 жылдар ара-лығында Еуразиялық жүктасымалы бағытының Қазақстан аумағы арқылы өтетін бөлігіннің ғылыми-техникалық негіздемесін дайындау» ғылыми бағдарламасын «Қазақстанның Ұлттық жаратылыстану академиясы» РҚБ қы-тайлық «Синогидро Интер» компаниясымен (Бейжің қ.) бірлесіп жүзеге асырды. Зерттеу кезінде тараптар «Ляньюньган порты – Қорғас жəне Достық – Ақтау порты – Еуразия каналы – Ресейдің қаратеңіз портына» дейін созы-латын транзит дəлізінің құрылыс тəуекелдерін бағалап, ғалымдар осыған дейінгі көлік дəліздерімен салыстырып, мүмкіндіктерін саралады. Өз кезегін-

69

де зерттеуші ғалымдар «Ляньюньган порты – Қорғас жəне Достық – Ақтау порты – Еуразия каналы – Ресейдің қаратеңіз порты» көлік дəлізі рекреация мен туризм саласының дамуына айтарлықтай серпін беретінін анықтаған. Сонымен қатар зерттеу барысында көлік дəлізінің Қазақстан аумағымен өте-тін бөлігінің тиімді экономикалық мүмкіндіктерді ашатыны ғылыми тұрғыда негізделді.

Фармакология саласындадағы «Жаңа фармакологиялық қосылыстар – маңызды дəрілік препараттардың субстанциясы жəне олардың стандарт-тық негізін əзірлеу» бағдарламасын «Фотохимия» халықаралық ғылыми-өндірістік холдингі бірнеше шетелдік ірі ғылыми мекемелермен бірлесіп жүзеге асырды. Олардың қатарында Ресейдің Туберкулезге қарсы орталық ғылыми-зерттеу институты, «Артлайф» мекемесі, Түмен мемлекеттік меди-цина университеті (Ресей) жəне Беларусь Ұлттық ғылым академиясына қа-расты Физиология институты болды.

Ғылыми бағдарламаның мақсаты GMP халықаралық стандарты бойын-ша фармацевтикалық өндірісті ұйымдастыру үшін жаңа фармакологиялық қосылыстардың субстанциясы менбірегейдəрілік препараттардың стандартты үлгілерін əзірлеу. Ғылыми-зерттеу жұмыстарының нəтижесінде келесі негізгі нəтижелер алынды: Мемлекеттік Фармакопеяға енгізу үшін өсімдік шикізат-тан алынған 14 стандартты үлгі əзірленді; дəрілік заттарды бөліп алу регла-менті дайындалды: 1,8-цинеол, хамазулен, ментол, камфора, цинаропикрин. ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің Мемлекеттік реестріне «Арглабин», «Табиғи арглабин» субстанциялары енгізіліп, оларға мемлекеттік тіркеуге алынғаны туралы куəлік алынды.«Эферол» инкапсулалық формасын,бұталы аяния эфир майы негізінде сықпа жəне цинаропикрин субстанциясы негізін-дегі таблеткалық түйіршіктерді, сондай-ақ пиностробин оксимі, гидрохлорид жəне арглабин гармині субстанциясы негізіндегі капсулаларды өндірудің тəжірибелік-өндірістік регламенті дайындалды. Қырғыстан Республикасы-ның Денсаулық сақтау министрлігі «Арглабин, капсула» жəне «Салсоколлин, капсуласы» тамаққа ББҚ-на мемлекеттік тіркеу куəліктерін берді. Жусан эфир майының (Эферол) туберкулезге қарсы белсенді əрекеті, пиностроби-ноксимінің гепатопротекторлық белсенділігі, сонымен қатар пиностробин оксимі мен гидрохлорид гармині капсулалық формасының иммунотоксиндік, репродуктивті токсиндік, мутагендік қасиеттері, гидрохлорид гармині дəрілік формасы мен субстанциясының өткір жəне созылмалы токсинге, нейро-тропқа қарсы белсенді əрекеті мен фармакокинетикасы зерттелді. «Сауса-лин» бірегей препаратын клиникалық сынақтан өткізуге рұқсат берілді. «Аяфрол, жақпа 3%» препаратына І фазалық клиникалық зерттеу жүргізіліп, нəтижесінде оны 2-ші фазада клиникалық сынақтан өткізуге ұсыныс жа-салды. 14 стандартты үлгіге нормативтіқ құжаттар дайындалып, дəрілік заттардың негізі тиісті карта бойынша Республикалық биологиялық белсенді заттар банкіне тапсырылды.

Медицина саласындағы «2015-2017 жылдар аралығында маусымдық тұмауға қарсы үшвалентті сплит-вакцинаны клиникаға дейінгі жəне кли-

70

никалық сынақтан өткізу жəне ұйымдастыру» ғылыми бағдарламасын Биологиялық қауіпсіздік мəселелері ғылыми-зерттеу институты РФ Денсау-лық сақтау жəне əлеуметтік даму министрлігіне қарасты Тұмауға қарсы ин-ститутымен бірлесіп орындады.Осы орайда маусымдық тұмауға қарсы үшвалентті сплит-вакцина ІІ жəне ІІІ фазалық клиникалық зерттеулен өтті. Сынақ нəтижесі жаңа вакцинаның барлық өлшемдер бойынша, яғни, қауіп-сіздік жəне иммуногендік тұрғыдан SanofiPasteur (Франция) фармкомпа-ниясы өндіретін «Ваксигрип» вакцинасынан кем түспейтінін дəлелдеді. Сонымен қатар жаңа вакцина Қазақстан Республикасындағы, Еуропадағы фармкомпаниялардың жəне Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының та-лаптарына толықтай сай келгенін айта кетуіміз керек. Ғылыми бағдарла-маның басты жаңалығы ретінде Қазақстан Орталық Азия елдері арасында бірінші болып өзінің тұмауға қарсы вакцинасын шығарғанын айтуға болады. Алдағы уақытта Қазақстан жаңа вакцинаның көмегімен халық тығыз орна-ласқан аймақтардағы тұмауға қарсы эпидемиялық жұмыстарды жақсарта бастайтын болады.

Ауыл шаруашылығы саласындағы «Жаңа сұрыптар мен гибридті ауыл шаруашылығы дақылдарының стреске төзімді, өнімді түрлерін дайындау, əлемдік өсімдік алуандығы мен биотехнологиялық жетістіктерді пайдалана отырып олардың сапалық құрамын жетілдіру» тақырыбындағы ғылыми бағдарламаны Қазақ егіншілік жəне өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты қолға алып (Орталық Азия бидай мен жүгеріні жетілдірудің халықаралық орталығы өкілдігінің қатысуымен), Халықаралық сұрыпалмасу іс-тəжірибесі бойынша 1669 үлгі мен 8 ауыл шаруашылығы дақылдарына зерттеу жүргізіп, ауыл шаруашылығы дақылдарының генетикалық алуанды-ғына талдаулар жүргізіліп, бидайдың маңызды номерлері мен өнім түрлері, ауруға қарсы тұрақтылығы, тез пісіп-жетілетін қасиеті мен сапасы кеңінен зерттелді. Ғылыми-зерттеу жұмысы барысында тұқым шаруашылығын дамту үшін болашағы зор жаңа 240 ауыл шаруашылығы дақылдарының сорттары Қазақстанның түрлі аймағы бойынша 4 мың гектар жерге себіліп, 5,5 тонна-дан астам элиталы сұрыптар дайындалды. Бұдан басқа жаңа өнімді, абио-тикалық жəне биотикалық факторларға төзімді сұрыптары еліміздің ауыл шаруашылығы саласына кеңінен енгізу үшін Қазақстанда 105 бизнес құры-лымның 83,2 мың гектар жеріне элиталық тұқымдар себілген.

«Шетелдің биология мен генетика саласындағы молекулярлы техноло-гиясын жəне ауыл шаруашылығы дақылдарының селекциялық үрдістерін енгізіп, Солтүстік Қазақстанның қатал климатына төтеп беретін жаңа мол өнім беретін, құрғақшылыққа төзімді жаңа сорттарды дайындау» бағ-дарламасы аясында (С.Сейфулин атындағы Қазақ агротехникалық универ-ситеті, Аделаида университеті, Австралия) стратегиялық будандастырудың кешенді сараптамасы алынып, селекционерлердің бидай мен арпаның тұқы-мын жетілдіруге қатысты мəліметтер қоры жасақталды. Дала жағдайында бидай мен арпа тұқымын жетілдіру жұмыстары кезінде оларды тиімді моле-кулярлы маркерлі селекция жұмысын кеңінен қолданылғанын айта кетуіміз

71

керек. Сонымен қатар молекулярлы скрининг бойынша арнайы зертхана жасақталып, жоғарытехнологиялық роботталған жүйесі LGC Genomics фирмасын молекулярлы маркерлерін ұсынды. Зертханада С.Сейфулин атындағы ҚазАТУ мен Аделаиды университетінің мамандары жұмыс істеп, өздерінің біліктіліктерін шыңдады. Бидай мен арпаның генотиптерінен алынған молекулярлы маркерлерін Қазақстан ғалымдары мен селекционері өздерінің ғылыми жұмыстарын кеңінен пайдалана алады.

«Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерін пайдалануда су ресурс-тарын тиімді пайдалану жəне мелиорация технологияларын дамыту» (Қазақ су шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты, Жапонияның автомат-тандыру жəне есеп суды бөлу ісімен айналысатын HokkaidoIntellectTank фирмасы) ғылыми бағдарламасы аясында Жамбыл жəне Оңтсүтік Қазақстан облыстарының суармалы жерлерінің мелиорациялық жағдайына мониторинг жүргізудің технологиялық сызбасы əзірленіп, ақпараттықкеңес беру жүйесі (АКбЖ) бойынша сауарлама жерлер жөнінде шұғыл шешім қабылдаудың жүйесі қалыптастырылды; Қазақстанның оңтүстігіндегі суармалы жерлердің жағдайын бақылау мақсатында ГЕО-портал құрылып, ғарыштан мониторинг жүргізу ісі қолға алынды; мелиоративтік аудандастыру негізінде суармалы жерлерді тиімді пайдалану бойынша ұсынымдар əзірленді;Жамбыл облы-сының жағдайында қант қызылшасы, жүгері өсіруде тамшылатып суарудың жаңа технологиясы əзірленді; Қазақстанның солтүстік аймағы мен Қарағанды облысы жағдайында азықтық дақылдарды жаңбырлатып суару технологиясы дайындалды; Жамбыл облысы жағдайында түрлі азықтық дақылдарды көбейту мен сақтаудың əдістемелік ұсынымдары дайындалды; суды тиімді пайдаланудың экономикалық-математикалық моделі əзірленді.

Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты Орталық Азия-дағы су ресурстарын басқару халықаралық институты (IWMI) мамандарымен (Өзбекстан, Ташкент қ.) бірлесіп «Қазақстан Республикасында тиімді тауарлы балық шаруашылығы қалыптастыру» ғылыми бағдарламасын жүзеге асырды. Бағдарлама аясында қымбат балық түрлерін өсірудің бірік-тірілген тиімді технологиясы, молекулярлы-генетикалық зерттеу əдістемесі, балықты азықтандыратын жем өндірісінің технологиясы, сонымен қатар қымбат балық түрлерін азықтандырудың мамандандырылған рецептурасы əзірленді; Қазақстанның балық шаруашылығы базаларында бағалы балық түрлері ауруларының алдын алу бойынша профилактикалық шаралар əзірленіп, енгізілді. ҚР Су қоймаларында (Зайсан көлі) табиғи балық-ресурстарының азаюы жағдайында балық шаруашылығын экономикалық тұрғыдан тиімді жүргізу жөніндегі ұсынымдар дайындалды.

72

7. ҰЛТТЫҚ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ (технологиялар мен ғылыми жəне (немесе) ғылыми-техникалық қызмет нəтижелерінкоммерциаландыру тетіктері, ғылымның, өнеркəсіп пен бизнес-қауымдастықтың ықпалдасуын талдау, ғылымның ел экономикасын дамытуға қосқан үлесі мен ғылыми жəне (немесе) ғылыми-техникалық қызмет нəтижелерінің жалпы ішкі өнімнің өсуіне əсерін бағалау)

Қазақстанн инновациялық жүйесіне қолдау көрсету мақсатында, инова-

циялар мен жаңа технологияларды ынталандыру үшін бірқатар заңнамалық актілер дайындалып, жүзеге асырыла бастады. Олар – Қазақстан Республи-касының «Индустриалдық-инновациялық қызметке мемлекеттік қолдау көрсету туралы», «Ғылым туралы», «Ғылыми жəне (немесе) ғылыми-техни-калық қызмет нəтижелерін коммерцияландыру туралы» Заңдары, Қазақстан Республикасының Индустриалдық-нновациялық дамуының мемлекеттік бағдарламасы, 2016-2019 жылдарға арналған Білім мен ғылымды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы.

Елбасымыз, Президент Н.Ə. Назарбаев Қазақстан халқына арнаған 2017 жылғы 31 қаңтардағы «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бəсекеге қабілеттілік» атты Жолдауында былай деген еді: «Жаңа индустрия-лар қалыптастырудың маңызды шарты инновацияны қолдау жəне оларды өндіріске тезірек енгізу болып саналады... Біз жоғары оқу орындары, На-зарбаев Университеті жəне «Алатау» иннновациялық технологиялар паркі базасында өзіміздің ғылыми жəне инновациялық əлеуетімізді дамытуымыз керек».

Экономикалық дамудың жоғарғы нəтижесіне қол жеткізу үшін техно-логияларды коммерцияландырудың тиімді жүйесін құру қажет, ол иннова-циялық өнім не технологияны нарыққа шығарудың негізгі жолы, ғылыми идеяны нарықтық өнімге айналдыру үдерісі ретінде болуы керек.

ҚР «Ғылыми жəне (немесе) ғылыми-техникалық қызмет нəтижелерін коммерцияландыру туралы» Заңын іс жүзінде жүзеге асыру мақсатында бизнесті тарта отырып, қолданбалы ғылым механизміне өту үшін 2016 жылы ғылыми жəне (немесе) ғылыми-техникалық қызмет нəтижелерін (ҒҒТҚН) коммерцияландыру жобаларын гранттық қаржыландыру механизмдері жұмыс істей бастады. ҒҒТҚН коммерцияландыру жобаларын гранттық қар-жыландыру бойынша оператор ретінде «Ғылым қоры» АҚ белгіленіп, 2016 жылы алғашқы байқау өткен болатын.

2017 жылы «Ғылым қоры» АҚ ҒҒТҚН коммерцияландыру жобаларын гранттық қаржыландыруға екінші рет ЖҒТК бекіткен басым бағыттар бойынша байқау (ары қарай - Байқау) өткізілді.Ең көп өтінім саны ҒЗИ мен ЖОО тараптарынан түсті. Сонымен бірге 2017 жылы жеке бизнес тарапынан да берілген өтінім саны көп болды, яғни 502 өтінімнің 97-сі жеке бизнестікі. Бір жобаны жүзеге асыруға бөлінетін грант сомасы – 300 млн теңгеге дейін болды.

73

2017 жылғы Байқау нəтижесі бойынша жалпы сомасы 15,9 млрд теңгені құрайтын 71 жоба жүзеге асырылу үстінде.Қолдау тапқан 61 жобаға бизнес-субъектілер тарапынан қосымша қаржыландыру жүргізіледі, ол 2,1 млрд теңге көлеміндегі қаржыны құрайды (7.1-кесте).

7.1-кесте. Заңды мəртебесі бойынша жобаларды жіктеу

№ Грант алушылардың заңды мəртебесі Жобалар саны, бірл. Грант сомасы, теңге

1 Жоғары оқу орындары 3 468 586 003,00

2 Ғылыми-зерттеу институттары 25 4 430 378 747,00

3 Жеке серіктестер 15 3 828 740 291

4 Қайтадан құрылған стартап компаниялар

11 2 850 311 192,00

5 Ғылыми-өндірістік кəсіпорындар 17 4 376 543 390,00

Жиыны 71 15 954 559 623

71 жобаны жүзеге асыру үшін 11 стартап компания құрылды, 15 жоба бойынша грант алушы құқығы Ғылыми жəне (немесе) ғылыми-техникалық қызмет нəтижелерін (ары қарай ҒҒТҚН) беру құқы бойынша жасақан Келісім-шарттар мен лицензиялық келісімдер негізінде жеке серіктестіктерге берілді, ал 3 ЖОО, 25 ҒЗИ жəне 17 ҰКП өздері грант алушы ретінде анық-талды.

2017 жылы келесі инновациялық жобалар орындала бастады: 1. Сапалыұзақ өмірге арналған өнім болып табылатын НƏР синбио-

тигін өндіріске енгізу бойынша жоба. Дайындағандар: Назарбаев Университетінің ғалымдары, орындаушы-

лар – «Родина» агрофирмасы (Ақмола облысы, астана қаласынан 50 шақы-рым). Гранттық қаржыландыру сомасы 300млн.теңгені құрайды, жобаның жүзеге асырылу мерзімі – 36 ай. Жобаны іске асыру барысында агрофирма тара-пынан қосымша бөлінген қаржы көлемі 110 млн.теңгені құрады.

НƏР синбиотигінің бірегейлігі өңіріміздің төл өнімі қымыз, айран, шұ-баттан бөлініп алынған 6 пробиотикалық штамның боилуымен сипатталады. олар иммунитетті нығайтып, қандағы холестерин мен глюкоза деңгейін тө-мендетеді, сондай-ақ ішектің моторлық функциясын жақсартады. 2017 жыл-дың 6 желтоқсанында Индустрияландыру күні аясында Елбасы Н.Ə.Назарбев «Родина» агрофирмасы негізінде қазақстандық ғылымның жаңа өнімі – «НƏР» синбиотигінің өндірісін іске қосты.жаңа технологиялық желі негі-зінде синбиотиктің жаңа технологиясы өнеркəсіптік сынақтан өткізілді. Барлық технологиялық режимдер қарастырылып, технологиялық қызмет-керлердің өзара əрекеттестігі бойынша шаралар жүйеленді. 2018 жылдың 25 сəуірінде «Родинада» жетілдірілген дизайндағы қаптамамен «НƏР» син-биотигі шықарылды.

2. «Физиологиялық толымды, құрамында дейтерий мөлшері аз табиғи минералды суды (жеңіл су) өндіру» жобасы.

74

Гранттық қаржыландыру сомасы 300 млн.теңге, қосымша қаржылан-дыру сомасы – 456 млн.теңге. Қосымша қаржыландыру көрсеткіші жеке сектордың ғылыми əзірлемеге деген айқын қызығушылығын дəлелдейді.

Аталған жобаның мақсаты – республика халқын физиологиялық толық-қанды ассуымен қамтамасыз ету. Барлық аурулардың 60 пайызы сапасыз асуын пайдаланудан туындайды, сондай-ақ сапалы суды тұтыну адам өмі-рінің ұзаруына септігін тигізеді. Ассуындағы дейтерий мөлшерін бар болғаны 10 пайызға төмендету арқылы кең таралған депрессияны 10 пайызға, диабетпен ауыру деңгейін 38 пайызға, ишемиялық ауруды 25 пайызға, инсультты 37 пайызға, гипертония мен миокард инфарктын 22 пайызға тө-мендетуге мүмкіндік береді.

2018 жылдың 9 шілдесінде Көкшетау қаласындағы «Көкшетау мине-ралды сулары» зауытында «Жеңіл су - Тұран» табиғи ассуын құюдың өнді-рістік желісі ресми түрде іске қосылды.

3. «Резеңке жəне полимерқұрамды модификаторлар негізінде битумды өндіру жəне модификациялау кешені» жобасы..

Грант сомасы – 300 млн. тг.«SAS CR-800» битум модификаторы сынды жаңа инновациялық технологияны қолдану жол жабындысының эксплуа-тациялық қасиетін жақсартуға, жолда жүрудің ыңғайлылығы мен қауіпсіз-дігі деңгейін арттыруға мүмкіндік береді.

2018 жылдың 13 шілдесінде Теміртау қаласында «SAS CR-800» битум модификаторын өндіру желісі алдын ала іске қосылды. ҚР ККМ «ҚазЖолҒЗИ» АҚ-мен бірлестікте барлық қажет нормативтік құжаттар əзірленіп, келісілді, Қарағанды облысы жолаушы көліктері мен автокөлік жолдары басқармасы мен ҚР КТМ Автокөлік жолдары комитетінің оң пікірлері алынды. Бүгінгі таңда «SAS CR-800» битум модификаторын қалалық, облыстық жəне респуб-ликалық маңыздағы жолдарды жөндеу мен салу сметасына қосу бойынша жұмыстар жүргізіліп жатыр.

4. «Жарық диодтық жарықтандыру үшін қуат көзін тəжірибелік өнді-руді құру жəне ұйымдастыру» жобасы. Жүзеге асырушы – «КазТехникас» ЖШС.

Грант сомасы 185 млн.теңгені құрайды, қосымша қаржыландыру көле- мі – 45 млн.теңге. 2018 жылдың 4 шілдесінде Шымкент қаласында «КазТех-никас» ЖШС жарық диодты жарықтандыру үшін қуат көзін тəжірибелік өндіру алдын ала іске қосылды. Жобаның мақсаты - жарық диодты жарық-тандыру үшін қуат көзін тəжірибелік өндіруді жасақтау жəне ұйымдастыру. Аталған отандық кəсіпорынның құрылуы жарықдиодты жарықтандыру жүйелерін өндірушілерге Қазақстанда өндірілген қуат көздерін сатып алуына мүмкіндік береді. Сол арқылы жарық диодты өндіріс саласы мейлінше жо-ғары деңгейге көтеріледі. Қуат көздерін өзіндік құны төмен əрі жоғары сапалы пластмасса жəне алюминий корпустарында шығару қарастырылған.

Сондай-ақ 2017 жылыинновациялық қызметті қолдаудың өзге де меха-низмдері бойынша жұмыстар жалғасын тапты.«Ғылым қоры» АҚ ғалым-дар/ғылыми ұжымдар назарын бизнес міндеттеріне жауап бере алатын

75

жобаларды қалыптастыру, оларды жүзеге асыру жұмыстарына аудару мақ-сатында кəсіпорындардың технологиялық міндеттерін жинау бойынша жұмыс істейді. Енгізілуге дайын ғылыми-техникалық нəтижелер базасын қа-лыптастыру бойынша үдерістерді сандық форматқа көшіріп,біріздендіру мақсатында «Ғылым қоры» АҚ интербелсенді www.platform.science-fund.kz веб-платформасын (ары қарай – интербелсенді веб-платформа, платформа) əзірледі. Бұл платформа мүдделі ғылыми құрылымдар мен кəсіпорындар арасында байланыс орнатуға бағытталған, ол ғылым тарапынан қолда бар ғылыми-техникалық шешімдер туралы, бизнес тарапынан технологиялық міндеттер туралы ақпараттық базаны құру негізінде жүзеге асады.

Назарбаев Университетінің қызметі еліміздің индустриалдық-ин-новациялық дамуы мен зерттеу əлеуетін қарқынды өсіру басымдықтарын жүзеге асыруға бағытталған. Осы арнадағы жұмыстар бір тізбек бойымен жүргізіледі: Университет айналасында зияткерлік-инновациялық кластердің құрылуы негізінде идеяның пайда болуынан бастап өнімнің жүзеге асыры-луына дейінгі қызметті іске асыру. Осылайша, Университет денсаулық сақ-тау саласында қызмет көрсету моделін жасамақшы. Денсаулық сақтау сала-сының интеграцияланған академиялық жүйесіне негіз бар, оған Универси-теттің медициналық клиникасы (UMC), Өмір туралы ғылым орталығы жəне Медицина мектебі енеді, олардың басты қағидасы – дəлелді медицина жəне пациентке бағытталған медициналық көмек.

Медицина мектебі медициналық білім, биомедициналық зерттеулер, өмір бойы оқу мен креативтілікті қолдайтын тиісті академиялық орта құру арқылы медициналық көмек көрсету саласында əлемдік деңгейдегі орталық болуға ұмтылыс білдіреді. Мектептің стратегиялық серіктесі – Питтсбург Университеті.

Медицина мектебі мен UMC-тегі зерттеулерден бөлек Өмір туралы ғылым орталығындағы зерттеулер биомедицина ғылымы саласындағы зама-науи жетістіктерді іс-тəжірибеге енгізу арқылы өмір сапасын, денсаулықты жақсартуға, ұзақ өмір сүруге бағытталған. Университеттің Медициналық ор-талығы (UMC) жоғары сапалы, тиімді де қауіпсіз медициналық көмек көрсетудің озық жұйесін жасауға ұмтылады. UMC биомедицинадағы бола-шақ көшбасшылар, зерттеушілерді жəне Медицина мектебіне дəрігер-клини-цистерді дайындаудың клиникалық базасы болып табылады. UMC құрамына 4 аурухана кіреді, оның үшеуі JCI – аурухана сапасының алтын стандарты – халықаралық аккредитация иесі болып табылады.

Бүгінгі күні «Astana Business Campus» (ары қарай АВС) инновациялық кластерінің инновациялық инфрақұрылымының элементтері қалыптасқан, оған Коммерцияландыру кеңсесі, Бизнес-инкубатор, Тəжірибелік-экспери-менттік цех жəне Пилотты технопарк енеді.

Инновациялық кластердің мақсаты – ғылыми зерттеулер мен озық идея-лар бойынша алынған нəтижелерді инновациялық-коммерциялық өнімдерге айналдыруға мүмкіндік беретін динамикалық экожүйені құру.

76

Коммерцияландыру кеңсесінің мақсаты – Университеттің инновациялық жүйесі аясында құрылған өнертабыстар нəтижелерін кіші инновациялық кəсіпорындар құру, зияткерлік меншік құқығын беру жəне инновациялық технологияларды трасферттеу арқылы коммерцияландыру.

Бизнес-инкубатор Университеттің инновациялық инфрақұрылымының нысаны болып табылады, ол Университеттің зияткерлік қызметінің нəтиже-лерін коммерцияландыруға жəрдемдеседі, инновациялық жобаларды орын-дайтын стартап-компанияларды құру мен олардың тиімді жұмыс істеуіне қолайлы жағдай жасауға маманданған.

АВС ерекшелігі кəсіпкерлер, жетекші фирмалар, R&D командалар, стар-таптар жəне сонымен бірге оқытушылар, студенттер мен бизнес саласындағы кəсіби мамандарды озық инновациялық хаб құру үшін өзара біріктіру жəне белсенді əрекеттестіру жұмысы болып табылады.

2013-2017 жылдар аралығында 17 жобаға қаржы бөлінді, оның ішінде 7 жоба биомедициналық технология саласында, 4 – ақпараттық технология мен робот техникасы саласында, 3 – энергияны үнемдеу технологиялары са-ласында болса, 3 жоба – жаңа материалдар саласында болды.

2016 жылдан бастап НУ сыртқы ұйымдарға арналған арнайы қызметтер қатарын іске қосты, олар: биомедицина саласындағы стартаптар үшін биотех-нологиялық зертханалар қызметі; химиялық сала мен азық-түлік өнеркəсібіне маманданған компаниялар үшін зертханалар қызметі; тəжірибелік үлгіні дайындау жəне сынақтан өткізу.

Технопарк АВС ғылыми-зерттеу, тəжірибелік-конструкторлық жұмыс-тар жүргізу жəне күнделікті міндеттерді шешуге арналған нысандарға ие. Технопарктің жалпы көлемі 2 328 шаршы метрді құрайды.

Технопарк резиденттері: Anymatic – төлемдерді жинау жүйесіне, тұрақ-тарды автоматтандыру жүйесіне, айыппұлдар мен жол жүру ережелерін бұзуды өңдеу орталықтарына арналған бағдарламалық қамтамасыз ету; Basire Design Group – 3D-дизайн жəне Digi Based сəулеттегі модельдеу – ақпараттық технология, телекоммуникациялар, навигация мен радиобай-ланыс саласында кешенді шешімдер ұсыну; Educated Medical Solutions – медициналық мақсатқа арналған бұйымдарды өндіру үшін сертификатталған таза/стерильді бөлме; Батарея Институты – батареяның жаңа түрлерін əзірлеуге арналған екі зертхана; Қазақстандық ақпараттық технологиялар – бұқаралық ақпарат құралдары, əлеуметтік желілер мен сайттардағы барлық ақпарат ағынын автоматты түрде жинайтын, топтастыратын жəне талдайтын жүйе; New Service Art –ақпараттық технологиялар мен коммуникацияның дамуы; Технологиялық үдерістерді оңтайландыру – технологиялық үдеріс-терді оңтайландыруға, өндірістің энергиялық тиімділігін, моделдеу үдерісін бағалауға арналған IT-шешімдер; Phillips – медициналық құрал-жабдыққа арналған сервис-орталық.

2016 жылдың қазанында Университет стартаптарды қолдау үшін «ABC Quick Start» бағдарламасын іске қосты. Shell Қазақстан компаниясы жəне басқа да донорлармен ынтымақтастықта бұл бағдарлама алғашқы капиталды

77

бөлу, технологияларға қол жеткізу, бизнес-кеңестер беру мен арнайы маман-данған кəсіби қолдау көрсетуді қарастырады.

Коммерцияландыру кеңсесі 2017 жыл барысында өнертабысқа бір қазақ-стандық патентті өтінімді рəсімдеп, берді; өнертабысқа РСТ рəсімі бойынша 4 өтінім рəсімделіп, берілді; өнертабысқа РСТ рəсімі бойынша Еуропалық патентті өтінім берілді; РСТ рəсімі бойынша АҚШ пен ҚХР патентті ведом-стволарына патентті өтінімдер берілді. Барлық рəсімделген жобалар аяқтал-ды, алайда Коммерцияландыру кеңсесі жобалар нəтижелерін коммерция-ландыру бойынша жұмысты жалғастырыа келеді. Өнертабыстарға 5 қазақ-стандық патент алынды, олар бойынша да жоба нəтижелерін коммерция-ландыру жұмыстары əлі де жалғасын тауып жатыр. Сондай-ақ Коммерция-ландыру кеңсесі əкімшілік жобалардан тыс өнертабыстарға екі Қазақстандық патентті өтінімді рəсімдеп, берді; РСТ рəсімі бойынша өтінім рəсімделіп, берілді; 5 Қазақстандық патент пен бір Еуропалық патент алынды.

«Инновациялық технологиялар паркі» арнайы экономикалық аймағы (бұдан əрі - «ИТП» АЭА) шеңберінде «Инновациялық технологиялар паркі» дербес кластерлік қоры (бұдан əрі - ДКҚ) инновациялық кластер құру шеңберінде білім беру, ғылыми зерттеу, индустриалды инновациялық қызмет субъектілерін консолидациялады – 2017 жылғы 30 желтоқсандағы жағдай бойынша инновациялық кластер қатысушылары болып 233 ұйым табылды, оның ішінде: 23 ЖОО, 24 ҒЗИ, 2 технопарк, 1 даму институты, «ИТП» АЭА-ның 134 компаниясы.

Білім жəне ғылымды интеграциялау шеңберінде ДКҚ-ның ЖОО жəне ҒЗИ-мен ынтымақтастығы келесі шаралар мен құралдар пайдалануымен жүзеге асырылады:

− ДКҚ инновациялық қызметті жəне инновациялық өнімді коммерциа-ландыру тетіктерін, оның ішінде ЖОО мен ҒЗИ, енгізуді қолдау мақсатында əртүрлі технологиялық іс-шараларды үнемі өткізеді. Ондай іс-шараларға Startup Day, TG Cup хакатондар жəне жыл сайынғы халықаралық техноло-гиялық Tech Garden Fair фестивалі жатады;

− ДКҚЖОО жəне ҒЗИ-ың жобалары – Startup Day конкурсының же-ңімпаздары жəне т.б. үшін акселерациялық бағдарламаны өткізеді. Сонымен, TechGarden локальдық акселерациясында қатысу туралы 5 ЖОО жəне ҒЗИ-мен Келісімдерге қол қойылды. Қол қойылған келісімдер негізінде 8 жоба TechGarden инкубаторында жеделдетілді;

− ДКҚ халықаралық көрмелерде, EXPO-2017 қоса алғанда, ЖОО жəне ҒЗИ-дың үздік жобаларын жылжытады: А.Нестеренконың «Автономдық жел-күн энергетикалық кешен» (Ш.Ш. Шокин атындағы Қазақстан энерге-тика ҒЗИ), Ж.Б.Бакеновтың «Энергияны сақтау ірі масштабты кешендір үшін аккумулятор» (Nazarbayev University Research and Innovation System) жəне Е.А. Сванбаевтың «Планетарлық концентратормен кремнилық күн батарея-сы» (аль-Фараби атындағы ҚазҰУ);

− ЖОО жəне ҒЗИ жобаларының қаржыландыруы жер қойнауын пайда-ланушылардың ЖЖТ-ың 1% міндеттемелері есебінен жүзеге асырылады.

78

2015 жылдан бастап технологиялық міндеттерінің бөлігі ҚР 5 ЖОО жəне ҒЗИ-мен (Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті, Жану пробле-малары институты, К.И. Сəтбаев атындағы ҚазҰЗТУ, Д.А. Құнаев атындағы тау-кен ісі институты, ҚАЗМЕХАНОБР Өнеркəсіптік экологияның мемле-кеттік ғылыми-өндірістік бірлестігі) бірлесіп іске асырылды;

− Қ.И. Сəтбаев атындағы ҚазҰЗТУ базасында 2017 ж. Индустриялық дизайн орталығы (далее – ИДО) іске қосылды, ол Generative Design, АЖЖ жəне басқа да жобалау жүйелері облысында перспективалық шешімдердің интеграторы функциясын атқарады. ИДО конструкцияны оңтайландырудың барлық сатыларын жəне перманеттік бағдарламалық жəне табиғи сынақ-тардың барлық сатыларын қоса алғанда бастапқы жобалаудан дайын поли-мерлік өнімдерді финалдық жасауға дейін əртүрлі міндеттерді шешу үшін қажетті жабдықтар паркіне ие (полимерлік 3D принтертерлер, мамандан-дырылған сканерлер, станции станциялары жəне алынған конструкцияларды постоңдеу жүйелеру жəне т.б.). Қазіргі таңда жаңа жобалау жəне мамандарды оқыту жүйелерін енгізу (ҚазҰЗТУ базасында) сапалы жəне бəсекеге қабілетті өнімді шығаруға мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта Орталық тапсырыстарды орындайды жəне Аддитивті машина жасау, PCI (Plastic Component Industry) бағыттары бойынша ҚазҰЗТУ студенттерін оқытуды жүргізеді.

«ИТП» АЭА-ның эксаумақтық режимі АТ-компаниялардың дамыуна ықпал етеді жəне «ИТП» АЭА-ның қатысушыларына олардың клиенті қай жерде орналасқан, сол жерде жұмыс істеу жəне өздерінің қызметтерін көр-сету мүмкіндігін береді.

«ИТП» АЭА-ның1-ші кезектегі қызметінен болған экономикалық əсер бюджеттен бөлінген шығыннан айтарлықтай асып кетті.

2016–2017 жж. «ИТП» АЭА-ныңжаңа қатысушылары қатарына келе-сідей жоғары технологиялы компаниялар қосылды: «EPAM Kazakhstan» (бағдарламалық қамтамасыз етуді жасау жəне қолдау), «Казтелепорт» (дата-орталықтар қызметі), «Күнделік» (автоматтандырылған білім беру жүйесі), «Орион Система» («Интернет заттар» үшін кешенді шешімдер),«Alma Cloud Solutions» (кəсіп үшін бұлт шешімдер), «Гис Терра» (ДКҚ жəне ERG бірлескен жобалары шеңберіндегі Ақтөбе жəне Қостанай облыстарындағы 730 млн. тг. асатын кен орындарын сандандыру бойынша кен орындары мен карталарды сандандыру).

Сондай-ақ «ИТП» АЭА шеңберінде «Элтекс Алатау» (LoraWan база-сындағы ақпарат беру жүйесін жасау), «Алстрон Телеком» (геологиялық процестерді болжау жəне 3D моделдеу жүйесі), «Сайман Корпорациясы» (электр энергиясын есепке алу өлшегіш аспаптарды өндіру) компаниялар жəне т.б. инновациялық өндіріске ие.

2017 жылы Сан-Франциско қаласында Кремнийлі алқаптағы ДКҚ өкіл-дігінің базасында «ИТП» АЭА-ның 10 компания-резидентері үшін корпо-ративтік акселерациясы өткізілді.

Бұдан басқа, цифрландыру, автоматтандыру, ИТ, машинажасау, жаңа материалдар жасау, геология, смарт шешімдер жəне т.б. саласында иннова-

79

цияға сұраныс қалыптастыру, технологиялар мен зертханалар құру, өндіріс-тің жаһандық тізбегіне ену үшін əлемдік жетекші трансұлттық компания-лармен ынтымақтастық орнатты.

ДКҚ стартаптарды іздеу, акселерация жəне қаржыландыру бағдарла-маларын іске қосты («Стартап Казахстан» жобасы). 2015-2017 жж. Аралы-ғында 5 науқанның локальды акселерациясы өткізілді (барлығы 120 стартап). Акселератор түлектері 700 астам жұмыс орындарын құрды. Акселерация нəтижесі бойынша стартаптардың бір бөлігі қызметтерін шетелге экспорт-тауды бастады. «Стартап Казахстан» жобаларына венчурлық инвестициялар тарту мақсатында ДКҚ 2017 ж. американдық компаниямен GVA Capital Management – GVA Alatau Fund алғашқы бірлескен венчурлық қор құрды. 2015 ж. бастап ДКҚ 2000 астам жобаны қараған. 2016 ж. бастап Стартап Казахстан жобасына қатысуға Қазақстан, Ресей, Қырғызстан, Болгария, Беларуся, Украина, Польша, БАƏ жəне басқа елдерден 1000 астам өтініш қабылданған. Қазіргі уақытта 48 стартап инвестиция алды жəне акселерация бағдарламасына қатысуда.

Осылайша, «ИТП» ДКҚ нарыққа жəне инвестициялық əлеуетке ие ғы-лыми əзірлемелерді тартуға, сондай-ақ отандық өнеркəсіп кəсіпорындарының қажеттіліктерін қанағаттандыруға, оларды іске қосу форматында инкуба-циялау мен акселерация сатысына, нарыққа шығуға бағытталды. Сондай-ақ, қажетті технологиялық шешімдерді сұратуды қалыптастыруға жəне ұзақ мерзімді талап етілетін əзірлемелер мен шешімдерге жеке инвестицияларды тартуға тікелей өнеркəсіп кəсіпорындарын тарту.

Қазақстандағы жоғары оқу орындарының қызметінде ғылыми жəне инновациялық қызмет көрсеткіштерінің айтарлықтай өсуі байқалады.

2015 жылы мемлекет басшысы Сəтбаев атындағы ҚазҰТЗУ-нің база-сында заманауи зерттеу университетін құруға тапсырма берді, ол студент-терді ғана емес, ғылыми-техникалық жобаларды да қалыптастырады. 2017 жы-лы еліміздің жоғары оқу орындарының арасында ҒЗТКЖ бойынша, аталмыш ғылым орталығы жетекші орынға ие болды. Университет еліміздің барлық университеттерінің арасында, сонымен қатар ғылыми зерттеулерді қаржы-ландыруда көш бастауда. Осылайша, 2017 жылы университет жалпы сомасы 5,237,927.45 мың теңгеге ғылыми-зерттеу жəне конструкторлық қызмет негі-зінде жобаларды жүзеге асырды, оның ішінде бюджеттен тыс қаржыландыру 1 326 706,6 мың теңгені құрады. Университеттегі зерттеу жұмыстарына оқытушылардың 48%-ы тартылды. 2016 жылмен салыстырғанда, бұл көрсет-кіш 20%-ға артты. Университет ғалымдары мақсатты қаржыландыруға арнал-ған 6 бағдарлама мен 49 грант жобасын жеңіп алды. Бұдан басқа, ғылыми-техникалық қызметтің нəтижелерін коммерцияландыруға арналған үш ірі байқау, оның ішінде Дүниежүзілік банктің ынталандырушы өнімді иннова-циялар бағдарламасы аясында жеңіп алынды.

2017 жылы университетте жаңа ғылыми-өндірістік құрылымдар ашылды: - жасанды интеллектті қолдану арқылы озық IT-шешімдерді əзірлеуге

жəне енгізуге бағытталған Digital Engineering and Technology Institute (ICTT);

80

- «MENOCAP» атом өнеркəсібінің халықаралық ғылыми-білім беру орталығы «Қазатомөнеркəсіп» ҰАК »АҚ-мен бірлесіп Қазақстандағы уран өнеркəсібі үшін жоғары білікті мамандарды даярлайтын алғашқы орталық болып табылады. Орталықтың міндеті «Қазатомөнеркəсіп» ҰАК-ның инду-стриалды тəжірибесін сақтау жəне дамыту жəне уран өнеркəсібі үшін халық-аралық мамандарды дайындау болып табылады.

- «Satbayev University & ArcelorMittal Gas Production» бірлескен кəсіп-орны көмір метан өндіру жəне кəсіпорынның өндірістік мəселелерін шешу бойынша жобалар. Бірлескен кəсіпорынның бастапқы қызметі - келісім-шарттық аумақтардағы көмір қабаттарындағы метанды одан əрі өндіру арқылы геологиялық барлау. Көмір метанын өндіруден басқа, Қарағанды облысындағы экологиялық жағдайды жақсартуға, өнеркəсіптік қауіпсіздік, ақпараттық технологияларды жəне оқытуды жетілдіруге бағытталған инно-вациялық жобаларды жүзеге асырумен айналысады.

- Кен орнын талдау жəне дамыту халықаралық орталығы - мұнай-газ жəне тау-кен жəне металлургия өнеркəсібі үшін инновациялық жобаларды дамыту үшін транс-ұлттық алыптар «Baker Hughes a GE Company» болып табылады. Орталық ҚазҰТЗУ мен «АрселорМиттал Теміртау» бірлескен кəсіпорны жүзеге асыратын кен орындарын іздеу, барлау жəне игеру бойынша кешенді жобаларды жүзеге асырады жəне көмір қабатының метанын біріктіреді.

Сонымен қатар университетте «Higer Quazar» ЖШС құрылды, ол эколо-гиялық қауіпсіз электр құралдарын өндірумен айналысады -, Қытай Халық Республикасының ең ірі компаниясы «Higer»-мен бірлесіп «KLQ6832GEV» электрлік автобусын шығарды.

Университеттің тарихында алғаш рет университет ғалымдарының тобы əзірлеген жəне миллиардтаған долларлық экономикалық тиімділікке ие SmartTran сандық технологиясы «ҚазТрансОйл» АҚ жүйесіне енгізілді.

Күтілгендей, ғылыми-техникалық жұмыс қарқындылығын арттыру білім беру процесінің деңгейіне оң əсерін тигізді. 2016 жылғы 1 қыркүйекте интен-сивті тілдік оқытуды енгізумен ағылшын тілін орташа B1 деңгейінде сөйлейтін студенттердің үлесі 0,3 пайыздан 24 пайызға дейін артты.

Халықаралық QS World University рейтингінің рейтингісі бойынша, 2017 жылы ғылыми зерттеулер көлемінің ұлғаюы жəне негізгі академиялық көр-сеткіштердің өсуі нəтижесінде университет əлемдегі 800 рейтингілік университеттер арасында 411-420 орынды иеленді. Мəселен, 2016 жылы, университетте 551-600 орын алған кезде, халықаралық рейтингте 100-ден астам балл жиналды.

Жоғарыда айтылғандардан соңғы жылдардағыдай, ҮИИДМБ-ын енгізу жəне индустриалды инновацияларды қолдау жəне жаңа технологияларды енгізу бойынша жаңа заңнама жалпы республиканың инновациялық жүйесін-де ғылыми-техникалық қызметтің нəтижелерін коммерциализациялаудың негізгі көрсеткіштері үшін оң өсу үрдісі белгіленді.

81

7.2-кесте. Инновациялар мен технологиялар бойынша негізгі факторлар мен субфакторлар тұрғысындағы Қазақстан позициясындағы өзгерістер динамикасы

Инновациялар технология-лық даярлық бойынша

субфакторлар

2010-2011

2011-2012

2012-2013

2013-2014

2014-2015

2015-2016

2016-2017

2017-2018

2016 жылмен салыс- тырған-дағы

позиция өзгерісі

2010 жылмен салыс-тырған-дағы

позиция өзгерісі

Технология-лық даярлық

82 87 55 57 61 61 56 52 +4 +30

Жаңа техно-логиялардың болуы

97 103 90 88 93 89 90 104 - 14 -7

Технология-лардың кəсіпорын деңгейінде қолданылуы

105 113 91 78 90 90 71 81 - 10 +24

Тікелей шетел-дік инвести-циялар жəне технологиялар трансферті

108 100 85 93 107 103 95 93 + 2 + 15

Инновация-лар

101 116 103 84 85 72 59 84 - 25 + 17

Инновация-лық мүмкін-діктер

75 101 92 74 69 68 73 84 -11 -9

ҒЗЖ сапасы 112 121 108 102 99 81 63 78 - 15 +3 4 Компанияның ҒЗТКЖ-ға жұмсайтын шығындағы

84 107 94 77 68 55 61 95 -34 -19

Университет пен өнеркə-сіптің ҒЗТКЖ саласындағы ынтымақтас-тығы

111 119 90 79 88 88 66 75 - 9 +36

Озық техно-логиялық өнімдерді мемлекеттік сатып алу

83 93 71 58 74 63 55 73 -18 +10

Ғалымдар мен инженерлер-дің болуы

91 106 104 98 83 70 64 66 - 2 +25

Дереккөз: 2017-2018 жж. ДЭФ ЖБҚИ.

82

Дегенмен бұл салада шешімін таппаған мəселелер де бар. Мысалы, Дүниежүзілік экономикалық форумның (ДЭФ ЖБҚИ) Жаһандық бəсекеге қабілеттілік индексінің рейтингілік нəтижелері бойынша 2017 жылы Қазақстан Республикасы 2016 жылғы ДЭФ ЖБҚИ-мен салыс-тырғанда 4 орынға төмендеп, орташа 4,35 балмен 137 елдің ішінде 57 орынға түсті (7.2-кесте).

Қазақстанның жақын көршілері Қытай мен Ресей сəйкесінше 27 жəне 38-орындарда, олар осы рейтингте өз позицияларын жақсартқан. Өткен жыл-ғы рейтингте бұл елдер сəйкесінше 28 жəне 43-орындарға тұрақтаған бола-тын. Бұрынғы кеңестік республикалар ішінен Қазақстан алдында Латвия – 54-орын, Əзірбайжан – 35-орын жəне Эстония – 29-орында.

Сарапшылардың пірікінше, республика позициясының нашарлауының басты себебі макроэкономикалық ортаның (98 орын; -29 позиция) əлсіреуі-мен байланысты. Осы орайда инфляцияның орташа жылдық қарқынының 6,5%-дан 14.6%-ға дейін өсуі мен жалпы ұлттық қордың ЖІӨ-нен 24,2%-дан 22.1%-ға дейін төмендеуі де анықталып отыр. Сонымен қоса елдің жалпы инновациялық əлеуеті (84 орын; -25 позиция) мен озық технологиялық өнім-дерді мемлекеттік сатып алудың төмендегені де ескерілді.

Сонымен қатар ДЭФ бағамына сəйкес, Қазақстан Республикасының Технологиялық даярлық факторы бойынша көрсеткіштерінің 52 (+4) бір-шама жақсарғанын айта кеткен жөн. Ел позициясы 4 пунктке нығайған. Бұл мəн 7 көрсеткіштен тұрады. Мысалы, келесі көрсеткіштер бойынша жақсы нəтижелер бар: ұтқыр интернетті қолданушылар саны100 адамға шаққанда 60-тан 100 адамға дейін ұлғайған (51 орын; +5 позиция); Интернетке кіру қабілеті жоғарылады (50; +1); халық арасында интернетті қолданушылар саны көбейді (37; +4).

Сонымен қатар елімізде технологиялар трансферті Тікелей шетелдік инвестициялар есебінен жоғарылады (93 орын; +2 позиция). Бұл жағдай рейтингтегі позицияның жағымды өзгерісіне əсер етті. Алайда жаңа техно-логиялар (104 орын; -14) жəне кəсіпорын деңгейінде технологияларды пай-далану (81; -10) көрсеткіштері бойынша позициямыздың төмендегені анықталды.

«Инновациялар» факторы бойынша Қазақстан позициясының əлсіре-гені байқалады (-25) – келесі көрсеткіштер бойынша:компаниялардың зерт-теулер мен əзірлемелерге инвестициялар жасауы (95 орын, -34), инновация үшін мүмкіндіктер (84; -11); ғылыми-зерттеу ұйымдарының сапасы (78; -15), университеттер мен өнеркəсіптердің ҒЗТКЖ саласындағы ынтымақтастығы (75; -9), озық технологиялық өнімдерді мемлекеттік сатып алу (73; -18) жəне ғалымдар мен инженерлердің болуы (66; -2).

ЭЫДҰ ұсынған статистикалық мəліметтер патент санының көрсеткішіне жағымды əсер етті (68 орын; +1).

Аталған көрсеткіштердің нашарлауының негізгі себептері1:

1ҚР ИДМ мəліметтері

http://mid.gov.kz/ru/pages/informaciya-o-rezultatah-reytinga-gik-vef-za-2017-2018-gg-i-predlagaemyh-merah-po-ego

83

1) Елде кəсіпкерлік белсенділіктің төмендеуі (шетелдіктердің қаты-суымен СП саны азайды, ЖІӨ өсімі аз жəне сыртқы сауда қысқарған);

2) Жобаларды ішкі несиелеудің қолжетімсіздігі; 3) Жаңа технологиялардың көпшілігі шетелде жасалған, теңгенің АҚШ

долларына айырбас бағамының төмендеуі кəсіпорынның жаңа технология-ларды сатып алу мүмкіндіктерін төмендетті;

4) Төмен инновациялық белсенділікке ие шағын кəсіпорындар (ондай кəсіпорындар өте көп) жалпы инновациялық қызмет статистикасына кері əсер береді;

5) ҒЗТКЖ қаржыландыру деңгейі дамыған шет елдермен салыстыр-ғанда төмен деңгейде қалып отырғандықтан, кəсіпорындар мен салалар үшін тиімсіз əрі қызығушылық тудырмайды. Экономикалық ахуалға байланысты, компаниялардың шығындары ҒЗТКЖ-тан гөрі мейлінше қысқа мерзімді міндеттерге жұмылдырылған.

Аталған көрсеткіштер мен елдің бəсекеге қабілеттілігін жақсарту мақ-сатында жалпы алғанда келесі шаралар қолға алынды:

- Технологияларды коммерцияландыруға, кəсіпорынның техникалық дамуына, салалардың техникалық дамуына инновациялық гранттар бөлінеді;

- Байқаулар, семинарлар, бизнес-форумдар өткізу арқылы кəсіпорын-дардың инновациялық қызметі ынталандырылады;

- Ғылыми-зерттеу қызметін рейтингілік бағалау жүйесі жүргізіледі; - Қолданбалы зерттеулерді қосымша қаржыландыруға жеке сектор

белсенді түрде тартылады; - Жүниежүзілік Банктің «Өнімді инновацияларды ынталандыру» жобасы

жүзеге асырылады. «Өнімді инновацияларды ынталандыру» жобасын ҚР БҒМ Дүние-

жүзілік банктен 2015 жылғы 9 маусымдағы МБРР №8463-KZ Қарыз жөнін-дегі келісіміне сəйкес жүзеге асырады. Жоба ғылыми-өндірістік байланыс-тарды ынталандыру мен технологиялардың инкубациялық циклын дамыту арқылы өнімді инновациялар мен экономиканың бəсекеге қабілеттілігін ілгерілетуге бағытталған.

2017 жылы жоба аясында коммерциялық əлеуетке ие ғылыми зерттеу-лерге маманданған ғылыми топтар мен жоо негізінде нарық пен өндірістік сектор сұраныстарын өамсыздандыру бойынша ғылым, өндіріс жəне мемле-кет күш-қуатын біріктіру арқылы құрылған консорциумдардыңжобаларын қаржыландыруға арналған 2 гранттық бағдарлама жүзеге асырылды. Бұл аға жəне кіші ғылыми қызметкерлерге арналған гранттар. 2016-2017 жылдары аталған гранттық бағдарламаның 2 раунды өтті. 900-ге жуық өтінім түсіп, ХҒКО сарапшылары 43 жобаны іріктеп алды.

Бағдарламаны жүзеге асыру аясында құрылған стартап компаниялар қазірдің өзінде ел экономикасына нақты үлес қоса бастады. Мысалы, «Ұлт-тық биотехнологиялық орталық» РМК-ның зерттеушілер ұжымы асылтұ-қымды палаталар мен отандас фермерлер үшін ауылшаруашылығы жануар-ларының тұқымын генетиптеу мен растау технологияларын коммерция-

84

ландыру мақсатында «Genesis.kz» ЖШС-н құрды. Ауылшаруашылығы жануарларының тұқымын генетикалық растау қызметін қазіргі уақытта Қазақстандағы асыл тұқымды мал өсіретін мал шаруашылығы кəсібі пайдаланады.Тұқымды растау тестіне деген ағымдық сұраныс жылына 50-75 мың бас малға дейін жетеді. Бұл көбіне шетелдік ұйымдар орындайтын зерттеулердің көлемін арттыратыны сөзсіз.

Сонымен қатар бағдарлама жобаларының портфеліндегі 20%-дан астам ақпараттық-коммуникациялық технологиялар саласындағы жобалар Прези-дент Н.Ə.Назарбаевтың Жолдауында аталған басымдық – «Цифрлық Қазақ-стан» бағдарламасы аясында экономиканы жедел технологиялық жаңғырту талабына жауап береді. Осылайша, «КазТехАвтоматика» ЖШС компаниясы-ның жобасы SMART-технологиялар негізінде энергияны тиімді басқарудың зияткерлік жүйесін енгізуге бағытталған. Сыртқы жарық берудібасқарудың автоматтандырылған жүйесі көшелерді жарықтандыру желісі мен құрыл-ғыларының жағдайын телекоммуникациялық бақылауға. Алдын ала берілген кесте бойынша көшелерді жарықтандыруды қашықтықтан басқаруға, сондай-ақ электр эенргиясын тиімді пайдалануды қадағалауға мүмкіндік береді. Жүйе басқарудың бірнеше функциясын бір құрылғыға шоғырландыруды көздейді. Бұл электр энергиясын тұтынуды барынша оңтайландыра отырып, өңірлердің көшелерді жарықтандыруға жұмсайтын бюджеттік қаражатын айтарлықтай үнемдеуге ұлттық деңгейде мүмкіндік береді.

bagdar.kz кəсіптік бағдардың біртұтас ақпараттық жүйесін енгізу бойынша «Qazproftec» ЖШС компаниясының жобасына жеке тоқталған жөн. Жоба жұмыскерлердің өзге салаларға шамадан тыс ағылуын басқаруға жағ-дай жасау бойынша экономикалық сұранысқа жауап береді. Жаңа техноло-гиялардың енгізілуіне орай дəстүрлі салаларда еңбек ресурстарының бо-сауына байланысты, 2017 жылы Президент Үкіметке еңбек нарығын жаң-ғырту бойынша кешенді міндетті шешуді тапсырған болатын. Аталған жоба жергілікті орындаушы органдардың қызығушылығын тудырып отыр. Оның жүзеге асуы еңбек нарығындағы кəсіптік кадрлардың тиімді түрде білік-тілігін ауыстыруына мүмкіндік бере отырып, ел экономикасының дамуын-дағы ұзақ мерзімдік перспективада мультипликативтік нəтиже береді.

Елдегі инновациялық қызметті ынталандыру бойынша жүргізілген жұмыстардың маңызды нəтижелерінің бірі – «Инновациялық консорциум-дар» жобасы. Мақсаты – жоғары қосымша құны бар жəне жоғары экспорттық əлеуетке ие өнімдерді шығаратын жоғары технологиялық кəсіпорындарды құру, өндірістік сектордағы консорциумдар арқылы жергілікті ҒЗИ, конструкторлық бюро жəне ғылыми-техникалық зертханалар арасындағы, сондай-ақ зерттеу орталықтары мен жеке сектор, инновациялар саласындағы əлемдік көшбасшылар арасындағы ынтымақтастықты ілгерілету.

«Коммерцияландыру циклының біртұтастануы» компонентінің мақса- ты – білімге негізделіп құрылған жаңа компанияларға қолдау көрсету мақсатында стартап дамуының түрлі кезеңдеріне сəйкес келетін қаржылық құралдар мен шешімдерді толықтыру. 2017 жылы осы орайда технология-

85

ларды трансферттеу/коммерцияландыру кеңселері арасында байқау өткізіліп, 38 өтінім қабылданды. Байқау нəтижелері бойынша 1 163 300 теңге сомасына ЖОО жанындағы 10 ОТТ/ОКТ грантқа ие болды.

«Өнімді инновацияларды ынталандыру» жобасынның «Қазақстан Республикасы Ұлттық инновациялық жүйесін үйлестіруді күшейту жəне осы саладағы институционалдық құрылымдардың əлеуетін арттыру» компоненті жалпы еліміздегі Ұлттық инновациялық жүйенің (ҚР ҰИЖ) қызметін үйлестіру, мониторинг жүргізу жүйесін кемелдендіруге қатысты мəселелерді шешуге бағытталған. Осыған орай ҚР ҰИЖ түрлі қатысушыларын үйлестіру мен өзара байланысын күшейтуге мүмкіндік беретін тəуелсіз алаң ретінде Инновациялық обсерваторияны құру бойынша жұмыстар жүргізіліп жатыр. Мақсаты: инноваиця мен ғылым саласындағы мемлекеттік саясаттың бір-тұтас амалдарын əзірлеу; инновациялық экожүйенің (ғылым, бизнес, мемле-кет) мүдделі тараптарын үйлестіру; ҚР ҰИЖ статистикалық мəліметтерін ЭЫДҰ, ДЭФ ЖБҚИ көрсеткіштерімен үйлестіру; ҚР ҰИЖ тиімділігіне мониторинг жүргізу жəне бағалау.

86

8. САЛАЛЫҚ УƏКІЛЕТТІ ОРГАНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ (ғылым мен ғылыми-техникалық қызметті басқару бойынша)

8.1. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің қызметін талдау

2015-2017 жылдағы агроөнеркəсіп кешенінде жүргізілген қолданбалы ғылыми зерттелер саласында27 ғылыми-техникалық бағдарламаларының (бұдан əрі - ҒТБ) жетекшісі Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі, негізгі орындаушылары ретінде «Ұлттық аграрлық ғылыми-зерттеу жəне білім беру орталығы» ҚЕАҚ еншілес ұйымдары, Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің ғылыми ұйымдары, бір жеке жəне халықаралық ұйымдары есептелді.27 ғылыми-техникалық бағдарла-малар Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Жоғары ғылыми-техникалық комиссияның 2015 жылғы 17 наурыздағы №1 шешіміне сəйкес «Табиғи қорларды ұтымды пайдалану, шикізат пен өнімді қайта өңдеу» жəне «Өмір туралы ғылымдар» бойынша ғылымның басым бағыттарына сай жү-зеге асырылды. 2017 жылы бағдарлама қаржысы4 209 500,0 мың теңгеден құралды.

2713 адам ғылыми зерттеу мен жобаларға қатысқан, оның ішінде жоғары білікті мамандар: ғылым докторлары - 229 адам. (8,4%), ғылым кандидатта-ры - 533 адам. (19,6%), философия докторы (PhD) - 75 адам. (2,8%) жəне профильдегі докторлар - 11 адам. (0,4%), шетелдік ғалымдардың саны - 30 адам. Бағдарламаны іске асыруна Қазақстанның барлық аймақтарындағы шаруа қожалық пен фермерлік шаруашылықтар қамтылды.

Мал шаруашылығы жəне ветеринария саласында зауыттық сүлелері ордабасы қой тұқымының Шəуілдір, еділбай қой тұқымының «Қапан», қара түсті жакеттік елтірі типті қаракөл қойының Божбанқұдык, көк түсті жакет-тік елтірі типті күміс реңді қаракөл қойының Үшарал, аруана түйе тұқы-мының Арыс-Түркістандық тұқымішілік сүлесі; мал шаруашылығына 6 бір-лік дəрі препаратар мен вакциналар, мал шаруашылығы технологиясы бойынша 12 ұсыныс дайындалды.

Егіншілік жəне өсімдік шаруашылығы саласында қол жеткізілген нəтижелер:

– Мемлекеттік сорттық сынауына 40 сортты ауыл шаруашылығы өсімдік дақылдары мен будандары берілді (дəнді дақылдар, дəнді жəне бұршақты дақылдар, көкөніс дақылдары, жеміс-жидек дақылдары, жемдік дақылдар, майлы дақылдар, т.б.).

–ауыл шаруашылық машиналар мен жабдықтардың жаңа үлгілеріне арналған 7 техникалық құжат, энергия үнемдейтін-реттегіш сабанның ұсақта-ғышының сынама үлгісінің моделі; анкерлі сепкіштің жұмыс элементтері; кең ауқымды айналмалы тырмалардың сынамасы; жер үсті жəне қашау жыртпай өңдеуге арналған аралас құралдары; суармалы егіншілік аймағы үшін топырақ эквивалентіне арналған рипаторы (РВП-4); ауыл шаруашылық техникасының жұмысын қамтамасыз ету үшін жабдық; беткі қабаттағы қалың бұталы қалдықтар жəне сидераттарды салу үшін құралдары;

87

– егіншілік, өсімдік қорғау жəне карантин, ауыл шаруашылығы өнім-дерін өңдеу жəне сақтау технологияларына 22 ұсыным даярланды.

Ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа сорттарын жəне будандарын өсіруге арналған 10 заманауи сорттық технология дайындалып жəне жетіл-дірілді (Батыс Қазақстан үшін сүрлемді жүгерi мен құмыран будандарын өндiру технологиясы; ҚР оңтүстік-шығысындағы жүгерінің ата-аналық тұқымдарын алу технологиясы; жүгері-негізделген «тікелей егістікке себу ресурс үнемдейтін технологияны өндіру технологиясы).

Күздік бидай өсіру үшін жерлердің жарамдылығы туралы карталар құрастырылды, көктемгі арпа, соя, жүгері, топырақ түрінде жарамдылығы дəрежесі бойынша жер түрлерінің рейтингісі бар күнбағыс, соның ішінде құрастырылған карталар агроэкологиялық талаптарға сəйкес өсімдікті немесе топырақты тығыз байланысты дақылдарды өсіру кезінде шектеу фактор-ларын жоюдың табиғаты мен əдісімен санаттар мен топтарды қоса алғанда, топыраққа агроэкологиялық бағалау ГАЖ құрылды, жердің агроэкологиялық топтарын бөлу, шектік факторларды еңсерудің əдісі мен ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге жарамдылығы дəрежесі бойынша топтау.

Қазақстанның 11 облысындағы 34 шаруа қожалығы мен фермерлік шаруашылықтарында (Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Павлодар, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Орал, Ақтөбе, Оңтүстік Қазақстан) 271 мың 175 гектардан астам ауданда ауыл шаруашылығына арналған технологияларды енгізу (Қазақстанда егіншілік, органикалық, үнемді жəне су үнемдеу технологиясы) енгізілді.

Ауыл шаруашылық дақылдарының 240-нан астам болжам сорттарын бастапқы тұқым өндіруді жəне көбейтуді ұйымдастырды. 4554 гектардан асатын аудандағы егістіктер. Қазақстан түпнұсқа жəне бидай мен трити- кале туралы 2,876.8 тонна, оның ішінде элиталық тұқым дақылдарын 5585,753 тоннаны, əртүрлі аймақтарда өндірілді (арпа мен трикатале; сұлы мен тары; күріш; жүгері, т.б.). 670 гектар шаруашылықтары Ақмола жəне Солтүстік Қазақстан облысында мал азықтық дақылдардың (беде, көкшіл бидай шөп, тары жемшөп) енгізілген сорттары.

Су ресурстарын тиімді пайдалануына 8 дамыған технологиялар құрас-тырылды, суару, суармалы жерлерді мелиорациялау жəне су ресурстарын басқару саласында су үнемдеу саласындағы инновациялық ресурстық үнем-деу технологиялары бойынша 16 ұсыныс əзірленіп, 2 əдістеме; 1 суармалы жердің электрондық картасы құрылды; Қазақстанның оңтүстігіндегі суармалы жерлердің ғарыштық мониторингінің нəтижелерін көрсету үшін GEO-портал; ирригацияда су үнемдеу технологияларын қолданудың шығын-дарын оңтайландыру үшін экономикалық-математикалық модель. Зерттеу нəтижелерін енгізу саласы 4550,2 га құрады.

Ормандардың ресурстық əлеуетін жақсарту, биологиялық ресурстарды орнықты пайдалану биологиялық əртүрлілікті сақтау үшін жағдай жасау мақсатында, олардың сақтау, қорғау жəне толықтыру сапалы сипаттамаларын жəне зиянкестермен, өсiмдiк ауруларымен жəне қоршаған ортаға теріс

88

факторларға қарсылық сəйкес таңдалған кəдімгі қарағай буданды 1 жаңа түрлі алуан құрылды.Орман шаруашылығы технологияларына 11 ұсыным əзірленді; орман шаруашылығы мекемелері аясында органикалық көміртекті жəне оның жылдық қорын Жамбыл жəне Қызылорда облыстарының орман қорлары бойынша бөлу туралы мəліметтер базасы; Рудный Алтайындағы қайыңдар ормандарының кестесінің эскизі.

Балық шаруашылығы саласында 12 ұсыным əзірленді, ұшқышсыз ұшақ-тарды пайдалану арқылы көктемгі жəне күзгі құс базарлары каспий итба-лықтардың санақ жүргізу əдістемесі, балық аулау саласындағы дайындалған 4 биологиялық зерттеулер, топографиялық схемалары, атластар, балық шаруашылығы тұйықталу картасы құрастырылған.

8.2. Қазақстан Республикасы Қорғаныс жəне аэроғарыш өнеркəсібі

министрлігінің қызметін талдау 2015-2017 жылдары Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Жоға-

ры ғылыми-техникалық комиссияның 2015 жылғы 17 наурыздағы шешіміне сəйкес (№1 хаттама) «Ақпараттық жəне телекоммуникациялық технология-лар» жəне «Өмір ғылымы» басым бағыты 008 «Ғарыш қызметі саласындағы қолданбалы ғылыми зерттеулер» РББ шеңберінде үш ғылыми-техникалық бағдарлама орындалған:

– Заманауи ақпараттық технологиялар базасында ғарыштық кеңістік мониторингі жəне зерттеу əдістерін əзірлеу;

– Жер беті мен литосферадағы процестер мониторингі ғарыштық технологияларын дамыту, оны жүргізу үшін элементтік база мен аппара-туралар жасап шығару, ғарыштық техниканың аспаптары, аппаратты-бағдарламалы құралдары мен кіші жүйелерін əзірлеу.

– Экологиялық қатерлерді бағалау жүйесі мен зымыран-ғарыштық қызметтің қоршаған орта мен халық денсаулығына кері əсерін азайту əдіс-терін дамыту.

2017 жылы үш ғылыми-техникалық бағдарлама шеңберінде 6 бағыттағы 26 жоба бойынша зерттеулер жүргізілді.

1 шағын бағдарлама. Қазақстан аумағының жерүсті-ғарыштық геоди-намикалық мониторингі технологиясын дамыту.

10 станцияда мониторинг GPS-өлшеулер нəтижелері бойынша 2000-2015 жж. Қазақстанның сейсмикалық қауіпті аумақтарында жер бетінің қазіргі жылжуы зерттелді. Ықтимал жер сілкінісі болатын 9 балдық аймақта көлденең жылжу векторлары мен жылдамдықтары анықталды. Жылжу жыл-дамдықтары бойынша жер қыртысының кернеулі-деформацияланған күйі параметрлері анықталды жəне сызба карталары құрастырылды.GPS техноло-гиялар мен ғарыштық радарлы суреттерді пайдаланып қала аумағындағы ғимараттар мен құрылыстардың жылжуына мониторинг жүргізілді. Астана жəне Алматы қалалары үшін жер бетінің қазіргі жылжу қарталары құрас-тырылды. Қалалық жерлердегі аномалды учаскелерге, өнеркəсіп нысандары-на, гидротехникалық құрылғыларға георадиолокациялық зерттеу жүргізілді.

89

Өндірістегі кен орындарының техногенді əсерінің ақпараттық геодина-микалық негізі болып табылатын, жер бетінің тік жылжу нүктелерінің тербелісі параметрлері мен жылдамдықтарын геодинамикалық аудандастыру картасы жəне кешенді геодинамикалық бақылау жүйелерінің жобаларын құру əзірленді. Теңіз жəне Прорва кен орындарына шектес аумақта, оның ішінде Каспий теңізі айдынындағы жер бетінің геоэкологиялық күйінің карталары əзірленді.

2 шағынбағдарлама. Қашықтықтан барлау негізінде атмосфера мен жер бетін зерттеу əдістері мен технологиясын дамыту.

Ғарыштық суреттер, оның ішінде қазақстандық жер серіктерінен алын-ған суреттер бойынша Қазақстанның астық себуші аумақтарының (Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Алматы жəне Оңтүстік Қазақстан облыс-тары) жыртылған жерлері ғарыштық мониторингінің математикалық əдістері мен геоақпараттық технологиялары əзірленді.

Қазақстанда алғаш рет 2005 жылдан бергі дала зерттеулері мен жер серігі деректеріне негізделген, астық дақылдарының өнімділігін болжау моделі əзірленді, ауытқу – 0,5 ц/га. Астық дақылдары мен жайылымдық жерлердің ғарыштық монирингі технологиялары Ақмола жəне Алматы облыстарының шаруа қожалықтарына енгізілді.

Биоқауіптіліктер ғарыштық мониторингінің ғылыми əдістемелік негіз-дері əзірленді (екі түрдегі шегіртке тектестер (италия прусы мен азия ұшатын шегірткесі) жəне астық дақылдарының саңырауқұлақ аурулары (септериоз). 2017 жылғы ғарыштық мониторинг деректері бойынша биоқауіптіліктер қатерін геокеңістіктік бағалаудың əзірленген технологиясы ҚР Агроөнер-кəсіп кешеніндегі мемлекеттік инспекция комитетінің «Республикалық фитосанитарлық диагностика жəне болжау əдістемелік орталығы» РМК Павлодар облыстық фитосанитарлық бақылау қызметі жұмысына енгізілді. Ғарыштық мониторинг деректерінің болжау дəлдігі 80%-ды құрады.

Радарлы деректер негізінде Қазақстан аумағындағы су тасқындары мен су басуының ғарыштық мониторингі ГАЖ-технологиясы əзірленді. Техно-логия қардағы ылғал қорының пайда болуы уақытын белгілеуге, ылғал жиналуының динамикасы мен қарқынын бақылауға мүмкіндік ашады, ол жергілікті рельефтің метеодеректерін есепке алып су тасқыны көлемін болжауға мүмкіндік береді. Ғарыштық деректер, метеодеректер жəне рельеф туралы деректерді кешенді талдау нəтижелерін ұсыну үшін, болашақ су тасқындары мен су басуды болжауға арналған ГАЖ-технология əзірленді, ол «Қазгидромет» РМК орталығының ғылыми-зерттеу институтында қолда-нылады.

Радарлы деректер бойынша Каспий теңізі су айдынындағы мұнай төгі-луінің ғарыштық мониторингі технологиясы əзірленді жəне енгізілді, ол мұ-най дақтарын табуға, оның қалыңдығын анықтауға, сондай-ақ метеодеректер бойынша мұнаймен ластанудың таралуы динамикасын анықтауға мүмкіндік береді. Ол өз кезегінде, Каспий су айдынындағы мұнаймен ластану туралы жедел жəне сенімді ақпаратпен басқару органдары мен ТЖ құрылымдарын

90

жедел қамтамасыз етуге, ластану көздерін бақылауға, олардың өрістеуін болжауға, жою бойынша ұсыныстар дайындауға жол ашады.

Гексакоптер – тікұшақ типіндегі ұшқышсыз ұшу аппаратының сынақ үлгісі құрылды, ол 50-ден 500 метрге дейінгі биіктіктен жердің картогра-фиялық түсірімдерін орындайтын фотоаппаратурамен жабдықталған. Күн батареялары арқылы істейтін атмосфералық аэроғарыштық аппараттың жинақтау моделінің элементтеріне сынақ жүргізілді.

3 шағын бағдарлама. Ғарыштық техниканың материалдарын, аспап-тарын, жинақтаушыларын, аппараттық-бағдарламалық құралдарын жəне шағын жүйелерін əзірлеу.

Наноспутникті басқару борттық кешенінің эксперименттік үлгісін бағ-дарламалық-математикалық қамтамасыз ету əзірленді. Жұлдызды датчиктің жұмысын сынау үшін оның сынақ үлгісі мен мобильді стенді əзірленді. Орындалған жұмыстар нəтижелері наноспутниктерді басқарудың қазақстан-дық жүйелерін əзірлеуге өтуге жəне ғарыштық аппараттардың ең күрделі кіші жүйелерінің бірі – жұлдызды датчикті Қазақстанда жасап шығаруға мүмкіндік береді. Жердегі радиожиілікті сəулелердің көздерін ғарыштан анықтау үшін радиоэлектронды аппаратураның эксперименттік үлгілері əзір-ленді. Орындалған жұмыстар нəтижелері Жердегі радиожиілікті сəулелердің заңсыз көздерін анықтау сияқты күрделі техникалық проблемаларды шешуге, сондай-ақ ұялы телефон немесе басқа да дəстүрлі байланыс түрлері жоқ жерлердегі табиғи жəне техногенді нысандардың мониторингі үшін ғарыш-тық қоқыстар мен төменорбиталы ҒА арқылы қысқа хатарлар таратуды іске асыруға ықпал етеді.

Ғаламдық навигациялық жер серігі жүйелерінен дабылдар қабылдау жəне өңдеу навигациялық модулінің қазақстандық жер серігінің экспери-менттік үлгісі, сондай-ақ дифференциалды реттеу оқшау жүйесінің экспе-рименттік үлгісі əзірленді.

4 шағын бағдарлама. Ақпараттық технологияларды пайдаланып алыс ғарыш нысандарын зерттеу əдістерін дамыту.

2017 жылы В.Г. Фесенков атындағы Астрофизика институты орасан зор жаңалық ашуға қатысты – екі нейтронды жұлдыздың қосылуынан пайда болатын гравитациялық жəне оптикалық дабылды тіркеу. Қазақстандық астрофизиктер, əлемнің басқа обсерваторияларымен бірге екі нейтронды жұлдыздың қосылуынан пайда болатын гравитациялық дабылға байланысты оптикалық жарқылға бақылау жүргізді, ол əлемдік дейгейдегі жаңалыққа қосқан үлесі болып саналады.

100-1400 шығыс бойлығы аймағында белсенді жəне енжар геостационар жер серіктерінің оптикалық мониторингінің біртұтас жүйесі құрылды, бел-сенді жəне енжар геостационар жер сетіктерін бақылау үшін бағдарламалы қамтамасыз ету құрылды.Жаңа технология əзірленді – дөңес дифракциялық тор негізінде спектрограф жасалды. Оның негізінде жұлдыздар мен аспан денелерін, оның ішінде Жердің жасанды серіктерін спектрофотометриялық бақылауға арналған ПЗС-спектрограф дайындалды. Дайындалған спектро-

91

графты пайдалану арқылы аралық жарқыл (8m-11m) стационар жұлдыздары спектріндегі энергияның абсолютті таралуын алу əдістемесі əзірленді.

5 шағын бағдарлама. Ақпараттық технологияларды пайдаланып жа-қын ғарышты зерттеу əдістерін дамыту.

Қазақстандық көпдеңгейлі жүйеде ғарыш ауа райының негізгі пара-метрлеріне мониторинг жасалды жəне ғарыштық аппараттар мен жоғары технологиялық жүйелердің жұмыс істеуі үшін қауіпті кезеңдерді анықтау жəне болжау мақсатында ғарыштық кеңістікке диагностика жүргізілді. Жылу жəне жылдам нейтрондар вариациясының, гидроксил эмиссиясының, сейсми-калық үдерістердің белсенділігі кезеңіндегі толық электронды құрамдар вариациясының ерекшеліктері анықталды.

6 шағын бағдарлама. Ғарыштық-зымыран қызметінің экологиялық тəуекелдеріне баға беру жүйесін жəне оның қоршаған орта мен халықтың денсаулығына тигізетін жағымсыз əсерін азайту əдістерін дамыту.

2007 ж. Қарағанды облысының Ұлытау ауданында «Протон» ЗТ апат-тық құлау аймағындағы қоршаған орта нысандары мен халықтың денсаулық күйі көрсеткіштерінің серпіні зерттелді. 2007 ж. «Протон» ЗТ апаттық құ-лауының 2007-2016 жж. ресми статистиканың деректері бойынша халықтың денсаулығына тигізетін əсері зерттелді. 2007 ж. «Протон» ЗТ апаттық құлау ауданындағы ахуалдың сандық жəне сапалық өзгерістеріне экологиялық баға берілді. Клиникалық, гематологиялық зерттеулердің деректері бойынша 2007 ж. «Протон» ЗТ апаттық құлау ауданының аймағында жайылатын ірі қара жəне ұсақ мүйізді малдың денсаулық күйіне баға берілді.

8.3. Қазақстан Республикасы Инвестициялар жəне даму министрлі-

гінің қызметін талдау 2017 жылы АҚ «Қазақстан жол ғылыми-зерттеу институты» («Қаз-

жолғзи» АҚ) Қазақстан Республикасы Инвестициялар жəне даму министр-лігінің тапсырысы бойынша «Автожол саласының нормативтік-техникалық базасын жетілдіру» (2016-2018 жж.) бағдарламасы бойынша 2016 жылғы 21 шілдедегі №36 шарты бойынша 3 жылдық жұмысты жалғастырды.

Ғылыми зерттеулер келесі міндеттерді шешуге бағытталған: – жол төсемдерінде ақаулардың пайда болу себептерін анықтау; – битумның стандартты жəне реологиялық қасиеттеріне мониторинг

жасау есебінен, жол битумдарына деген талаптарды жетілдіру. – тұрақтандыратын қоспаларды қолдану есебінен топырақ жəне тас

материалдарының физикалық-механикалық қасиеттерін жақсарту; – қиыршық тасты-мастикалық жəне полимерлі қиыршық тасты-масти-

калық асфальтбетон дайындауға арналған арнайы қоспа (түрлендірілген жəне адгезиалық) түрлерінкөбейту;

– дəстүрлі ыстық асфальтобетон беріктік сипаттамалары мен пайдалану сипаттамаларынан (колея болдырмау, жарылуға төзімділігі) кем түспейтін жəне экологиялық жағдайды жақсарту мақсатында, жылы асфальтобетон мен полимерасфальтобетондарға, арнайы қоспаларды қолдану. Технологиялық

92

жағынан ауа температурасы нөлге жуық кездерде асфальт сала беруге болатындықтан, атмосфераға зиян келмейді жəне тығыздау коэффициенті төмендемейді.

– асфальтбетон жəне цементбетон төсемдерін сақтау үшін жаңа мате-риалдар қолдану ауқымын үлкейту;

Жаңа технологиялар мен материалдарды енгізу мақсатында 8 тəжірибе учаскесі салынды. Осы ретте активті резеңке ұнтағы АРП (ҚР өнімі); ЧипСил бұдырлы беттік өңдеу қолдана отырып; жұқа қабатының тозуына қарсы, құймалы «Микросюрфейсинг» эмульсиялық-минералдық қоспасын пайда-лана отырып; күкірт қоспасымен күкіртті асфальтобетон жəне модифика-цияланған сұр ҚМА 20 асфальтбетон қолданылды

Қазақстан Республикасында өндірілген шиналарды қайта өңдеу арқылы, активті резеңке ұнтағын (АРП) мысалға алып, жарылуды тоқтату қабаттарын жақсартуға, Б үлгідегі, резеңке битумды тұтқыр жəне ыстық тығыз резеңке-асфальтбетон қолданып, физика-механикалық жəне пайдалану қасиеттерін арттыру арқылы, пайдалану тиімділігіне қол жеткізуге болады.

2017 жылы келесі өнертабыстарға патенттер алынды: – Еуразиялық патент «Способ определения температуры и влажности

дорожной конструкции и её грунтового основания», № 028207. 31.10.2017. – ҚР өнертабысқа Патенті «Асфальтбетонды жабындыда температура-

лық сызаттануды болжау тəсілі», № 31841, Бюллетень. № 3,17 ж. Сонымен қатар, «Датчик температуры и влажности» атты өнертабысқа

евразиялық патент беру туралы алынған оң шешім. Хабарлама 26.10.2017. Арнайы қоспаларды қолдана отырып, тəжірибеге ғылыми-техникалық

сүйемелдеу көрсетіп, барлық мониторинтерді бағалап, соңынан өндіріске енгізуді ұсынған «ҚазжолҒЗИ» АҚ орындаған «Жылы асфальтбетонды зерт-теу» тақырыбындағы жобасы, Ресей жаратылыстану Академиясы (РЖҒА) өткізген ECO World Халықаралық экологиялық сыйлығының – «Экология-лық жаңалықтар, ресурсты үнемдеу жəне қалдықсыз технологиялар» номи-нациясы бойынша байқаудың лауреаты атанды.

2017 жылы «Тұтқыриілгіш материалдардың стадиялық шаршау деструк-циясы (Телтаев приципі)» атты Ғылыми жаңалыққа Халықаралық ғылыми жаңалық авторларының академиясы жəне Ресей жаратылыстану академия-сының 30.09.2017 жылғы № 501 Ғылыми жаңалық дипломы берілді.

Жаңалықтың ғылыми маңызы: Асфальтбетон жамылғысының көп қай-таланып əсер ететін жүктеме əсерінен болатын шаршау деструкциясы кезеңдермен жүзеге асады. Асфальтбетон жамылғысының бөліктері шаршау деструкциясына қарай, кезеңдер барысында диссипативті структурасына тие-сілі деформациянану түріне ие болып, сыртқы əсер етуші күштерге байла-нысты термодинамика жүйесінің заңдылығымен бейімделу кейпін қабыл-дайды.

Асфальтобетон ауыр жағдайға душар болған кезде - жамылғы материа-лының элементтерінің құрылымында өзара шешім қабылдау механизмі жұмыс атқарады жəне деструкция кезеңінің ауысуы жүзеге асады.

93

Ғылыми жаңалық ең алдымен, автокөлік жолдарына қолдануға ұсы-нылады. Ол асфальтбетон жамылғысының шаршау деструкциясын анықтау тəсілінің көмегімен жөндеу жұмыстарына тиімді материалдар құрамын тағайындау, тағы да басқа жаңалықтар ашуға негіз бола алады.

2017 жылы «Инфекцияға қарсы препараттар ғылыми орталығы» АҚ «2015-2017 жылға арналған Инфекцияға қарсы жаңа препараттар жасау» жəне «2015-2017 жылдарға арналған Патогендік микроорганизмдердің антибиотикке резистенттік реверсиясын зерттеу» ғылыми-техникалық бағдарламаларын орындады.

5 когорт қалыптастырылған негізде 114 дені сау еріктілердің (АП) антибиотиктер патенциаторы дəрілік затының клиникалық сынағының 1-фа-засының скринингі жүргізілді. Жалпы жағдайдағы деректер талдауының нəтижелері бойынша бір рет қабылдау кезде АП қауіпсіздік көрсеткішін зерт-теуде дене салмағының 40,0 мг/кг максималды терапевтік дозасы таңдалып; бірнеше рет қабылдауда тəуліктік дозасы 20,0 мг/кг кезінде терапияның екі кестесі жүргізілді. Клиникалық базаларда есептік кезеңде ФС-1 сынағын жүргізу барысында 159 туберкулездің мультирезистентік формасымен ауыра-тындардың (MDR-TB) скринингтік зерттеуі жүргізіліп, олардың 109 науқас енгізілді. 2016 жылғы тексеру нəтижесі бойынша Федералды GLP-Бюросы «ИҚПҒО» АҚ аккредитациясын танып, 2014 жылы берілген сертификаттың қызмет ету əрекетін ұзартты.

УФ- жəне ИК-спектроскопия жəне электронды микроскопияның нəти-желері бойынша суперкомпьютердің көмегі арқылы квантты химиялық əдіспен туберкулез микобактериясына ФС-1 əрекет ету механизмі белгіленді. Түрлі жасушалардың компоненттерімен белгіленген131I ФС-1 өзара əрекет-тесуін зерттеу бойынша радиохимиялық зерттеу жүргізілді. ФС-1 препара-тымен бірге антибиотиктердің өзара əрекеттесуі кезінде тест-штаммдарда антибиотиктердің жасушаішілік мазмұнының 1,3-тен 4,3 ретке дейін ауқымда артуы белгіленді.

Минималды ингибирлеуші концентрация (МИК) мен Минималды ин-дукциялаушы концентрация (МИкК) реверсия маркерлері ретінде пайдала-нылуы жəне ауруларды қоздырғыш антибиотикке сезімталдық реверсиясы жəне емдеудің тиімділігінің болжамды критерилері ретінде клиникалық тəжірибеге енгізілуі мүмкін.

2017 жылы Кембридж орталығында кристаллографиялық деректер (Cambriddge Crystallographic Data Center – CCDC) 6 бастапқы қосылыстар тіркелді. 2017 жылы Ғылыми орталықпен патенттер алынды. Олар: № 192563 Сингапур Республикасы, ZL201180063245.3 Қытай Халық Республикасы, № HKI-3-HI.05.02.04.W00201302288-DP 47/59 Индонезия Республикасы, Еуропалық «Antibacterial agent for treating infectious diseases of bacterial origin» № EP 2722053.

94

8.4. Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің қыз-метін талдау

Денсаулық сақтау саласындағы ғылымды жəне инновацияларды дамы-тудың басты мақсаты - саланы денсаулықты сақтау мен жақсартуды қамта-масыз ететін бəсекеге қабілетті жəне танымал əзірлемелермен қамтамасыз ету болып табылады. 2017 жылғы 31 желтоқсандағы жағдай бойынша денсаулық сақтау саласындағы ғылыми зерттеу қызметінің инфрақұрылымы 23 ғылыми-зерттеу ұйымымен, 6 медициналық жоғары оқу орны жəне 2 дип-ломнан кейінгі білім беру ұйымымен ұсынылған. 23 ғылыми-зерттеу ұйымының 18-інде клиникалық бейіні бар, 5– клиникалық емес. С.Ж. Асфен-дияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университетінің жəне Қарағанды мемлекеттік медицина университетінің базасында студенттердің, магистрант-тардың, докторанттардың, жас ғалымдардың жəне медициналық ғылыми ұйымдар мен жоғары оқу орындарының қызметкерлері үшін заманауи құралдарға қол жетімділікті жəне ғылыми зерттеулерді жүзеге асыруға мүм-кіндік беретін 2 ғылыми молекулярлық-генетикалық зертхана жұмыс істейді.

2017 жылғы 31 желтоқсандағы жағдай бойынша ғылыми зерттеулер мен ғылыми-педагогикалық кадрлардың саны 5 790 адамды құрады. Бұл ретте, ғылыми дəрежесі бар кадрлардың үлесі 45,8% (2652 адам), оның ішінде ғылым докторлары - 24,7% (656 адам), ғылым кандидаттары (70,4%) (1868 адам), PhD докторлары - 4,8% (128 адам). Сондай-ақ, медициналық ғылым жəне білім беру ұйымдарында 1114 магистр жұмыс істейді.

013 «Денсаулық сақтау саласындағы қолданбалы ғылыми зерттеулер» бюджеттік бағдарламасының шеңберінде 2017 жылғы жалпы қаржыландыру сомасы 1 856,9 млн. теңгеге 5 ҒТБ орындалды. 2017 жылы 066 «Халықтың санитариялық-эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы қолданбалы ғылыми зерттеулер» ҒТБ бюджеттік бағдарламасының шеңберінде жалпы қаржыландыру көлемі 143,6 млн. теңгеге 2 ҒТБ орындалды. Медициналық ғылымның жəне отандық жоғары оқу орындарының қаржыландыру көздері Қазақстан Республикасының Білім жəне ғылым министрлігі жүзеге асыратын гранттық қаржыландыру болып табылады (2017 жылы қаржыландырудың жалпы көлемі 308,7 млн. теңге болатын 40 грант жобасы жүзеге асырылды).

Басқа отандық грант берушілердің жəне қаржыландыру ұйымдары қа-ражатының есебінен (Ұлттық компаниялар, бизнес құрылымдар) 2016 жылы 54 зерттеу бағдарламалары мен жобалары жүзеге асырылды шетелдік грант берішулердің қаражаты есебінен, 18 зерттеу бағдарламалары мен жобалары, медициналық жоғары оқу орындарынан жəне ғылыми ұйымдардың тара-пынан өзін-өзі қаржыландыру шеңберінде 116 бастамашылық бағдарла-малары мен жобалары орындалды. Шетелдік ғылыми орталықтармен серік-тестікте орындалатын ғылыми-техникалық жобалардың саны 2017 жылы 32-і, бизнес-құрылымдармен (фармацевтикалық компаниялармен, медицина-лық техниканы ғылыми өндірушілермен жəне т.б.) серіктестікте - 20. Отан-дық медициналық ғылым ұйымдары жəне ЖОО-ның ғылыми зерттеулерге арналған қаражаттың жалпы көлемі (236 ҒТБ) 2017 жылы 4 690,3 млн. тең-гені құрады.

95

Соңғы жылдары медициналық ғылым ұйымдарының жəне медициналық ЖОО-ның патенттік белсенділігінің артуы байқалады - жыл сайын алынатын қорғау құжаттарының көлемі 21,6% -ға, оның ішінде ұлттық патенттердің саны - 8,3 есеге, зияткерлік меншік туралы куəліктері - 57%. Алынған қорғау құжаттарының саны бойынша көшбасшы ҚарММУ мен М.Оспанов атындағы БҚММУ болып табылады. Бұл ұйымдардың үлесіне жəне білім беру ұйым-дары 2017 жылы алған барлық қорғау құжаттарының тиісінше 30,6% жəне 28,3% құрайды.

Медициналық ғылым ұйымдарының ғылыми бағдарламалар мен жоба-лардың нəтижелерін енгізу шеңберінде соңғы үш жылда 3 450-ден астам енгізу актісі алынды.Бұл ретте енгізу актілерінің (2017 жылы) 75,3% басқа ұйымдарда енгізілуде, бұл практикалық денсаулық сақтау жүйесіне ғылыми зерттеу нəтижелерінің таралуын білдіредіСалауатты өмір салтын қалыптас-тыру проблемалары ұлттық орталық (осы ұйымның үлесіне 2017 жылы қа-былданған барлық енгізу актілерінің 14,4%-ын құрайды), Семей қаласының мемлекеттік медицина университеті практикаға ғылыми зерттеулердің нəти-желерін енгізу саны бойынша жетекші орын алады (іс-əрекеттің 11,8%).

ҚР-да қабылданған рəсімге сəйкес (МТБ) диагностикалаудың, емдеудің жəне медициналық оңалтудың жаңа тəсілі болып табылатын ғылыми əзір-лемелер медициналық технологияларға бағалау (МТБ)-ның рəсімдерінен өтуге жатады, оның нəтижесінің негізінде уəкілетті орган (ҚР Денсаулық сақ-тау жəне əлеуметтік даму министрлігі) оларды одан əрі қолдануға мақұлдау, тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін диагностикалау жəне емдеу жəне қаржыландыру хаттамаларына енгізу туралы шешім қабылдайды. Соңғы үш жылда медициналық ғылым ұйымдары Қазақстан Республика-сының аумағында жаңа медициналық технологияларды қолдануға 142 өтінім берді, 99-ы пайдалануға мақұлданды. Соңғы жылдары қолдануға мақұл-данған технологиялардың 80%-дан астамы хирургиялық бейім технология-ларын, кардиохирургия, нейрохирургия, трансплантологияға жатады.

2016 жылы қолдану үшін мақұлданған технологияларға жүрек-қан тамырлары жəне онкологиялық ауруларды емдеу мен диагностикалаудың жоғары мамандандырылған əдістері, көз ауруларын өтінім бергендердің дегенеративті-дистрофиялық ауруларды, омыртқаның жарақаттары мен ауру-ларын жəне т.б. емдеу əдістері жатады. 2017 жылы жаңа технологияларды қолдану бойынша көшбасшы. Қазақ онкология жəне радиология ғылыми-зерттеу институты болды – оған қолдануға мақұлданған технологиялардың 33,3% тиесілі.

Соңғы үш жылда денсаулық сақтау саласындағы зерттеулер нəтижелерін коммерцияландыру көрсеткішінің өсуі байқалды. Барлығы 266 технология коммерцияландырылды. Сонымен бірге коммерциализациялық технология-лардың 86,5%-ы (238) отандық зерттеушілерге тиесілі. 2017 жылы медицина ғылымдары жəне білім беру ұйымдары технологияларды коммерциализа-циялаудан түскен пайда көлемі 1 569,2 млн. теңгені құрады. 2017 жылы коммерцияландырылған технологиялардың саны бойынша көшбасшы - бұл

96

Қазақстандық карантиндік жəне зооноздық инфекцияла ғылыми орталығы, 24,8% (27) коммерциалданған технологиялар жəне технологияларды коммер-цияландырудан алынған пайда 67,2%.

2017 жылы қазақстандық медицина ғалымдарының халықаралық басылымдардағы мақалаларының үлес салмағы 35,8% (1794 мақала), оның ішінде 13,6% (244 мақала) беделді деректер базасында индекстелген халық-аралық рецензияланған баспаларда жарияланымдарды құрайды.Халықаралық рецензияланған басылымдарда жарияланымдар саны бойынша көшбасшы-лар – С.Ж. Асфендияров атындағы ҚазҰМУ жəне ҚарММУ, сəйкесінше, халықаралық рецензияланған баспаларда жарияланған мақалалардың 24,2% жəне 20%-ын құрайды.

Осылайша, инновациялық сипаттағы ғылыми жетістіктердің жəне ден-саулық сақтау саласында өндірісте (практикада) жүзеге асырылатын ҒЗЖ нəтижелерін талдау зерттеулердің тиімділігінің барлық негізгі көрсеткіш-терінің өсуін көрсетеді.

2017 жылы қоғамдық денсаулық сақтау саласында республикалық ныса-налы ғылыми-медициналық бағдарламалар іске асырылды.

«Бірқатар маңызды ауруларды симптомға дейінгі диагностикалаудың жəне емдеу əдістерінің жаңа молекулалық-генетикалық əдістері» (Бас ұйым – С.Ж. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті) ҒТБ шеңберінде қазақ халқының бірқатар маңызды ауруларға генетикалық бейімділігін анықтау (ишемиялық инсульт, жүрекалды фибрилляциясы, колоректалды обыр, сүт безі обыры, стерильденген төзімді простата обыры, ІІ типті диабет, түсік, еркек бедеулігі, созылмалы бүйрек жеткіліксіздігі, псориаз), жəне олардың даму қаупін бағалау əдістерін əзірлеу бойынша зерттеулер жүргізілді.

«Қазақстан Республикасының экологиялық қолайсыз аудандарында халыққа экологиялық жүктемені азайтудың, медициналық қамтамасыз ету, əлеуметтік қорғау жəне сауықтырудың ғылыми-əдістемелік негіздерін əзірлеу»(Бас ұйым – Семей қаласының мемлекеттік медицина университеті) ҒТБ шеңберінде ҚР экологиялық қолайсыз аумақтарының қоршаған ортасы-ның экологиялық жағдайына кешенді бағалау жүргізілді жəне ластану көлемі мен сипаты туралы ақпарат алынды; экологиялық қолайсыз жағдайларда тұрып жатқан адамдардың денсаулық жағдайы туралы дербестендірілген ақпарат ұсынылды.

«Қоғамдық денсаулықты сақтау мақсатында профилактикалық орта-ны қалыптастырудың ғылыми негіздерін дайындау»(Бас ұйым – Қарағанды мемлекеттік медицина университеті)ҒТБ шеңберінде жүрек қан-тамыр ауру-лары дамуының профилактикасы бойынша тосқауылдарды зерделеу жөнінде Алматы жəне Қарағанды қалаларының халқы мен медицина қызметкерле-рінің арасында сауалнама жүргізілді, автоматтандырылған ақпараттық жүйені құру моделінің негізін қалаушы болып табылатын «Қостанай мине-ралдары» АҚ қызметкерлері үшін технологияларды басқару жəне қауіптерді болжаудың теориялық моделі жасалды.

97

«Регенеративтік медицинада бағаналы (мезенхимальды) жасушаларын транспланттау»(Бас ұйым – Ұлттық ғылыми медицина орталығы)ҒТБ шеңберінде сүйек кемігінің созылмалы патологиясының ингибициялық əсе-рін зерттеу жəне олардың функционалдық жəне емдеу қасиеттеріне, əсіресе бағаналы (мезенхималды) жасушаларының регуляциясы мен қалпына келу жолдары зерделенді.

«Функцияларды ауыр жоғалту жəне күрделі асқынулармен жарақат-тардың салдары мен созылмалы ауруларды емдеудің нəтижелерін жақсар-туға арналған жаңа медициналық технологиялар»(Бас ұйым – Астана меди-цина университеті) ҒТБ шеңберінде созылмалы ауруларды дің жасуша-ларымен емдеу жəне жарақат пен басқа да терең жарақаттар жағдайында имплантациялық технологияларды қолданудың тиімділігі мен қауіпсіздігіне зерттеу жүргізілді.

8.5. Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің қызметін

талдау ҚР «Ұлттық ядролық орталығы» РМК 2017 жылы ҚР ҰЯО РМК-дағы ғылым саласындағы жұмыстардың негіз-

гі көлемі 036 «Атомдық жəне энергетикалық жобаларды дамыту» бюджеттік бағдарламасының 105 «Атом энергетикасы саласындағы технологиялық сипаттағы қолданбалы ғылыми зерттеулер» кіші бағдарламасының шеңбе-рінде келесі іс-шаралар бойынша орындалды:

– Қазақстан Республикасында атом энергетикасын дамыту; – Қазақстандық Токамактермоядролық материалтану реакторын құру

мен пайдалануды ғылыми-техникалық қолдау. «Қазақстан Республикасында атом энергетикасын дамыту» іс-шарасы

бойынша: кориумның салқындағыштығын зерттеу үшін реактордан тыс экс-перименттік құрылғы жасалды; реактордың актив аймағының материал-дарының іс-қимылын оның күйреу процесінде зерттеу бойынша реактор ішіндегі эксперименттер жүргізу үшін үлгі ЖБЖ құрылды; газ қоспаларын сəулелендіру бойынша реакторда эксперименттер жүргізуге арналған экспе-рименттік құрылғы жасалды; қалдық энергия бөліну жағдайында актив ай-мақтың материалдарының балқымасының салқындау тиімділігін зерделеуге арналған эксперименттік құрылғының физикалық макеті жасалды; ИГР жəне ИВГ.1М реакторларында жүргізілген сынақтардағы ядролық отындағы энергия бөлінуін активациялық əдіспен анықтау жөнінде əдістемелік ке-ңестер дайындалды.

«Қазақстандық Токамак термоядролық материалтану реакторын құру мен пайдалануды ғылыми-техникалық қолдау» іс-шарасы бойынша: КТМ токамагында физикалық іске қосу режимдерімен тексерілген, резонансты АЖЖ-иондауалды жүйесі əзірленді; литий диверторы макетіне сынақтар жүргізуге арналған КТМ жұмыс режимдерін имитациялайтын жүйелермен жабдықталған эксперименттік құрылғы жасалды; КТМ токамагында плазма эволюциясы мен КТМ-дегі разряд сценариін модельдеуге арналған бағдар-лама əзірленді.

98

2017 жылы ҚР ҰЯО РМК-да ҚР БҒМ гранттық қаржыландыруының9 жобасы бойынша, «Табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, шикізат пен өнімді қайта өңдеу» жəне «Энергетика жəне машинажасау» басым бағыттары бойынша ғылыми жұмыстар орындалды:керамикалық жабындарды механи-калық балқыту əдісі бойынша практикалық кеңестер əзірленді; бұрынғы Семей сынақ полигонының супайдалану объектілеріндегі судың сапасына баға беру жүргізілді; су баяулатқышындағы газбен салқындатылатын жоғары тиімді реактор негізіндегі АЭС отын циклінің технологисы мен элемент-терінің конструкциясы əзірленді.

ҚР ҰЯО РМК-ның Жапония Атом энергиясы агенттігімен (JAEA) EAGLE-3 бірлескен жобасы бойынша реактордан тыс EAGLE стендінде апат болған ядролық реакторда, белсенді аймақтың балқуымен болған ауыр ава-рия барысының соңғы сатысында жүретін үдерістерді зерттеуге бағытталған сынақтар сериясынан екі эксперимент өткізілді. Термометрлік əдіспен отын-дағы энергия бөлінуі мен ИГР реакторындағы энергия бөлінуі арасындағы арақатынасты анықтауға мүмкіндік берген эксперименттік деректер алынды.

Сондай-ақ, зерттеулер келісім-шарттары мен МАГАТЭ-мен техникалық кооперация құру бағдарламасы шеңберіндегі жұмыс одан əрі жалғасты. МАГАТЭ-нің «Семей сынақ полигонының топырағында жасанды радио-нуклидтердің болу формаларын зерттеу» келісім-шарты(IAEA Research Con-tract «Speciation of artificial radionuclides in the soil of Semipalatinsk test site»). "Семей сынақ полигонының топырағында жасанды радионуклидтердің болу формаларын зерттеу" келісім-шарты алғаш рет МАГАТЭ мен ҚР ҰЯО РМК-ның Радиациялық қауіпсіздік жəне экология институты арасында 2013 жыл-ғы 04 шілдеде бекітілді жəне 2017 жылғы 4-шілдеге дейін созылды.

2017 жылы радионуклидтердің ССП-ның радиоактивтік ластану сипаты əртүрлі объектілерінің топырағында болу формаларына (гранулометриялық фракцияларға бөлінуі, биологиялық қатынауы) зерттеу жүргізілді.

МАГАТЭ-нің «Қазақстанда радионуклидтік жəне элементтік талдау-ларға арналған стандарт үлгілер жасайтын өндірістік учаске құру» № KAZ 1003 жобасы. 2017 жылдың екінші жартысында іске қосылды, жобаның мақ-саты – стандарт үлгілер жасауға, аттестаттауға жəне қайта аттестаттауға арналған технологиялық жəне əдістемелік база құру.Негізгі радионуклидтері 137Cs, 90Sr, 239+240Pu, 238Pu, 241Pu, 241Am құралатын өсімдіктер мен топырақтың стандарт үлгілерін, микро- жəне макроэлементтік құрам үлгілері мен радионуклидтік арақатынасы белгіленген үлгілер шығару жоспарланды. Бұл ретте үлгілерді жасауға арналған негізгі материал ретінде бұрынғы Семей сынақ полигонының əртүрлі радиоактивті изотоптармен ластанған қоршаған орта объектілері алынады.

МАГАТЭ-нің«Бұрынғы Семей сынақ полигонының (ССП) жерлерін шаруашылық пайдалануға беру жөніндегі жұмыстарды ғылыми-техникалық қолдау»№ KAZ 9014 жобасы.Жобаның мақсаты – бұрынғы ССП жерлерін шаруашылық пайдалануға беру мүмкіндігін бағалау үшін қоршаған ортаға радиологиялық зерттеулер жүргізу кезінде сараптамалық қолдау көрсету,

99

талдамалық жəне өндірістік мүмкіндіктерді күшейту болып табылады. Жобаны іске асыру үшін МАГАТЭ радиологиялық деректер жинау жəне баға беру жөнінде сарапшылар ұсынады. Бұл жобаны іске асыру шеңберінде Институт ССП-ның "солтүстік", "батыс" жəне "оңтүстік-шығыс" бөліктерінің кешенді зерттеулер материалдарына МАГАТЭ сарапшыларының жүргізілген зерттеулер сапасына жоғары баға берілген оң қорытындысына ие болды. Жобаның нəтижелері қазақстандық органдардың ССП аумақтарын экономи-калық пайдалану мүмкіндігі туралы қорытынды шешім қабылдауына маңыз-ды ықпалын тигізуі мүмкін. 2017 жылы ССП-ның оңтүстік жəне оңтүстік-батыс бөліктерін зерттеу туралы материалдар тапсырылды.

МАГАТЭ-нің: «Реактор қондырғысының ақпараттық өлшеу жүйесін (АӨЖ) əзірлеу» № KAZ1004 жобасы.Жобаның мақсаты - ИВГ.1М ядролық зерттеу реакторының ақпараттық өлшеу жүйесін жаңғырту болып табылады. 2017 жылғы жұмыстардың нəтижесінде ИВГ.1М, ИГР, РА, ВВР-К қондыр-ғыларының қолда бар ақпараттық өлшеу жəне басқару жүйелеріне аппарат-тық шешімдер мен пайдаланылатын жабдық тұрғысынан талдау жүргізілді.

Атомдық жəне ядролық энергетика саласында «Ядролық физика инсти-туты» РМК-ның (ҚР ЯФИ РМК) «Атомдық жəне энергетикалық жобаларды дамыту» бағдарламасы аясында КТМ қазақстандық термоядролық материал-танушылық токамагын іске қосудың бірінші кезеңі орын алды. Оның макеті Астана қаласында өткен ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесінің қазақ-стандық павильонының орталық экспонаттарының бірі болды. Токамак КТМ бүгінгі таңда əлемдегі жалғыз мегаамперлік құрылғы болып табылады (плазма тогы Ір=0,75 МА). Ол материалдар мен технологияларды термо-ядролық реакторлардың жұмысының штаттық жəне апаттық жағдайында (плазманың істен шығу режимі) сынақтан өткізу үшін пайдаланылады. Мұн-дайғы А=2 аспектілік қатынасы плазманы сфералық (А<2) жəне классикалық (А>2) токамак аралығындағы шегаралық аймақта ұстау физикасын зерттеуге мүмкіндік береді. КТМ токамагының өзге аналоктардан негізгі ерекшелігі – вакуумдық камераны бейгерметизацияламай-ақ қысқа мерзімде зерттелетін үлгілерді ауыстыруғаболатын транспорттық-шлюздік құрылғысының болуы. Бұл зерттелетін материал үлгілерін жүктеу жəне түсіруге кететінуақытты айтарлықтай үнемдеуге мүмкіндік береді.

Сонымен қоса «Атомдық жəне энергетикалық жобаларды дамыту» бағдарламасы аясында жылдам нейтронды реакторлар аймағындағы отын-ның еруі салдарынан орын алатын күрделі апаттың соңғы кезеңінде болатын үдерістерді зерттеуге бағытталған бірегей реактордан тыс жəне реактор-ішіліксынақтар жүргізілді. Алынған нəтижелер жылдам нейтронды реактор-лар қауіпсіздігінің мəселелеріне деген көзқарасты түбегейлі өзгертіп, атомдық энергетикада келешекте қолдануға жол ашады.

Жүргізілген ғылыми зерттеулер нəтижесінде 2017 жылы ҚР ҰЯО РМК 11 патент алды. 150-ден астам мақала, баяндама, тезистер жарияланды.

«Ядролық физика институты» РМК 2017 жылы «Ядролық физика институты» РМК-ында (ЯФИ РМК) ғы-

лыми зерттеулер келесі Республикалық бюджеттік бағдарламалар шеңбе-

100

рінде жүргізілді: 036 «Атомдық жəне энергетикалық жобаларды дамыту» ББ, 105 «Атом энергетикасы саласындағы технологиялық сипаттағы қол-данбалы ғылыми зерттеулер» кіші бағдарлама.

1. «Қазақстан Республикасында атом энергетикасын дамыту»: ССР-Қ атом реакторының активті аймағын төмен байытылған отынға конверсия-лауды жасау аяқталды. Теріс температураларда деформацияланған, аустенит-тік топтағы тоттанбайтын болаттарды кешенді материалтанулық зерттеулер-дің нəтижелері алынды. Конструкциялық реакторлық материалдарда а жоғары дозалы радиациялық бұзылуларды модельдеу əдісі əзірленді. Суда 210Po жəне топырақта 241Am радионуклидтердің меншікті активтілігін өлшеу-дің жаңа əдістемелері əзірленді.

2. «Қазақстандық Токамак термоядролық материалтану реакторын құру жəне пайдалануды ғылыми-техникалық қолдау»: Вольфрамның құры-лымы мен қасиеттеріне альфа-бөлшектердің əсері бойынша эксперименттік деректер алынды. ЭП-450 реакторлық ферритті-мартенситтік болатқа жоғары энергетикалық əсерінің эксперименттік нəтижелері алынды.

3.«ДЦ-60 ауыр иондар үдеткіші негізінде физика, химия жəне алдыңғы қатарлы технологиялар саласында кешенді ғылыми зерттеулерді дамыту»: Алғаш рет ДЦ-60 үдеткішінде энергиясы 1.75 МэВ/нуклон болатын 56Fe10+

темір иондарының шоқтары алынды. Төмен энергиялардағы 20Ne+12C жүйеге арналған ядролық реакциялар шығыстарының эксперименттік жəне теория-лық мəндері анықталды. Ауыр иондармен сəулелендіру нəтижесінде аус-тениттік жəне ферритті-мартенситтік топтағы тоттанбайтын болаттар сипат-тамаларының өзгеруі зерттелді. Іздік жарғақтар жəне мыс топшасы металда-рының негізіндегі синтезделген композиттік материалдардың катализдік қасиеттері зерделенді.

4.«Қазақстан экономикасын инновациялық жаңғырту үшін ядролық-физикалық əдістерді жəне технологияларды дамыту»: Нейроэндокриндік ісіктердің жасушалық терапиясы үшін жаңа буындағы 177Lu- DOTA -TATE радиофармпрепаратын алу технологиясы əзірленді. Импульстік иондық үдеткіш негізіндегі масс-спектрометрдің моделі құрылды. Магниттік емес металл материалдардың дəнекерленген қосылыстарының жұмысқа қабілет-тілігін бағалаудың технологиялық регламенті əзірленді. Фармацевтикалық жəне косметикалық мақсаттағы дəрілік шөптерді, дəмдеуіштерді жəне гид-рогельді композицияларды сəулелендірудің технологиялық регламенттері əзірленді.

ҚР Білім жəне ғылым министрлігінің гранттық қаржыландырудың 11 жобасы бойынша 2017 жылға жоспарланған ғылыми-зерттеу жəне тəжі-рибелік-құрылымдық жұмыстар орындалды. Нəтижелері: астрофизикалық жəне термоядролық қолданулар үшін 9Be ядроларында дейтрондар мен альфа-бөлшектердің серпімді жəне серпімсіз шашырауының өлшенген эксперименттік бұрыштық үлестiрiлулері; гибридті ядро-энергетикалық жəне ядролық медицина үшін 27Al, 59Co жəне 112Sn ядроларында (3Не,xp) жəне (3Не,x3Нe) реакциялардың өлшенген эксперименттік екінші реттік-дифферен-

101

циалдық жəне интегралдық спектрлері; табылған жаңа физикалық құбылыс-ты растау – сəулелендірілген болаттардағы «фазалық ауысу толқындарының» қалыптасуы мен дамуы;

Ядролық қаруды таратпау режимін қолдауға бағытталған жұмыстар шеңберінде: жақсартылған нейтрон-физикалық сипаттамалары жəне эконо-микалық көрсеткіштері бар ССР-Қ реакторының активті аймағының төмен байытылған отынға конверсия жасау аяқталды; реактор отынын қайтару бағ-дарламасын жүзеге асыру шеңберінде Ресей Федерациясына пайдаланылған ядролық отынның соңғы топтамасын шығару жүргізілді; ядролық материал-дарды физикалық қорғау, бақылау, есепке алу жəне заңсыз айналымына қарсы əрекет ету саласындағы қазақстандық мамандарды оқытуға арналған ЯФИ РМК Ядролық қауіпсіздік жөніндегі оқу орталығы табысты түрде жұмыс істеп жатыр.

Бұл жұмыстардың үлкен маңызы 2016 жылғы 31 наурызда Вашингтон қаласында өткен Ядролық қауiпсiздiк жөніндегі саммитте, Қазақстан Рес-публикасы мен Америка Құрама Штаттарыныңядролық қаруды таратпаужəне ядролық қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастығы туралы жасалған бірлес-кен мəлімдемесінде атап өтілді.

«Геофизикалық зерттеулер институты» РМК «Геофизикалық зерттеулер институты» РМК-да «Қазақстан Республика-

сында атом энергетикасын дамыту» ғылыми-техникалық бағдарламасының, сондай-ақ ғылыми гранттарының шеңберінде келесі нəтижелер алынды:

– тау жыныстарының табиғи жатыстарындағы кернеулі-деформация-ланған күйлерін бағалауға мүмкіндік беретін, жерсілкінулер ошақтарының механизмдерін зерттеудің негізінде ядролық кондырғыларды жобалау жəне пайдалану кезіндегі сейсмикалық қауіптілік пен сейсмикалық қауіп-қатер-лерді бағалау үшін жаңа тəсілдеме негізделді жəне сенімді ақпараттық, бағ-дарламалық-əдістемелік негіз жасалды.

– бірұңғымалық геофизикалық əдістерді пайдаланумен РАҚ қауіпсіз оқшаулау үшін учаскелерді таңдау кезінде кристалдық жыныстардың бүтін-ділігін зерделеудің жаңа тəсілдемесі əзірленді жəне сыналды. ССП-дағы екі учаскені: Қосшоқы мен Ақбота-Батысты зерделеу үлгісінде технология расталды.

– табиғи жəне техногенді үдерістердің мониторингі бойынша, сондай-ақ баяу өзгеретін геологиялық, инженерлік-геологиялық жəне сейсмикалық үде-рістерді бақылау бойынша «Ядролық жəне радиациялық қауіпсіздік» Техни-калық регламентінің (2010 ж. 07.30-ындағы № 768 ҚРҮҚ) ережелерін жүзеге асыруды қолдауына, технология мен əдістер геологиялық-геофизикалық жұ-мыстар кешенімен негізделді. Бірінші рет ВВР-К (Алматы обл.) реакторының алаңы мен Байкал-1 (Шығыс Қазақстан обл.) зерттеу реакторларының кеше-ніне арналған геофизикалық деректер бойынша, геологиялық-геофизикалық мониторингті ұйымдастыру үшін деректер алынды.

– атом саласының əртүрлі объектілерінің қауіпсіздіктерінің монито-рингін ұйымдастыру, сондай-ақ инженерлік-геологиялық ізденістерді жүр-

102

гізу, пайдалы қазбаларды іздеу кезінде жаңа мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін жоғары шешімді кешенді электрметрлік жүйенің макеті əзірленді, жасалды жəне сыналды. 2 өнертабысқа берілетін патент əзірлеуге алынды, өнертабысқа өтінім берілді.

8.6. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің қызметіне

талдау Қазақстан Республикасы ІІМ-нің құрамында 4 жоғары оқу орны бар.

Олар: Қазақстан Республикасы ІІМ М.Есболатов атындағы Алматы акаде-миясы, ҚР ІІМ Б.Бейсенов атындағы Қарағанды академиясы, ҚР ІІМ Ш.Қа-былбаев атындағы Қостанай академиясы, ҚР ІІМ М.Бөкенбаев атындағы Ақтөбе заң институты.

2017 жылы ІІМ-нің жоғары оқу орындарында 103 тақырып бойынша зерттеу жұмыстары өткізілді (Алматы академиясында – 33, ІІМ Қарағанды академиясында – 36, ІІМ Қостанай академиясында – 16, Ақтөбе заң инсти-тутында – 18).

ҚР ІІМ Академиялардың ендіру актісін енгізу бойынша жалпы саны: 535, тəжірибиеге енгізілгені – 156, оқу үрдісіне енгізілгені – 363, заңдылыққа – 4, құқық қорғау қызметіне – 11, 1 патент алды.

Оқу жəне оқу əдістемелік, ғылыми əдебиеттердің баспадан шыққан саны:

434 (ІІМ-нің Алматы академиясы – 104, ІІМ-нің Қарағанды академиясы – 94, ІІМ-нің Қостанай академиясы – 88, ІІМ-нің Ақтөбе заң институты - 148).Ғылыми жарияланымдардың жалпы саны: 1807 ( ІІМ-нің Алматы академиясы – 720, ІІМ-нің Қарағанды академиясы – 452, ІІМ-нің Қостанай академиясы – 405, ІІМ-нің Ақтөбе заң институты – 230).Өткізілген ғылыми іс-шаралардың саны: 433 (ІІМ-нің Алматы академиясы – 110, ІІМ-нің Қара-ғанды академиясы – 73, ІІМ-нің Қостанай академиясы – 200, ІІМ-нің Ақтөбе заң институты – 50.

ІІМ Жоғары оқу орындары ғылыми салада ТМД елдерімен жəне шетел-дегі көптеген елдермен екі жақты байланыстар орнатылған. Келісім-шарттардың жалпы саны: 39 ( ІІМ-нің Қарағанды академиясы – 3, ІІМ-нің Алматы академиясы – 3, ІІМ-нің Қостанай академиясы – 23, ІІМ-нің Ақтөбе заң институты – 10).

8.7. Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне спорт министрлігінің

қызметіне талдау 2017 жылы Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне спорт министрлігі

(бұдан əрі – Министрлік) əкімшілігіндегі келесі мекемелер 022 «Ғылыми қолданбалы зерттеулер» бюджеттік бағдарламасы шеңберінде 2017 жылы музей саласының ғылыми жобаларымен қатар, археологиялық зерттеулерді жүзеге асырды: Қазақ ғылыми-зерттеу мəдениет институты, «Есік» Мемле-кеттік тарихи-мəдени музей-қорығы, ҚР Мемлекеттік орталық музейі, ҚР Білім жəне ғылым министрлігінің Ə.Марғұлан атындағы Археология

103

институты. Жобаларды жүзеге асыру Қазақстанның белгілі ғалымдарын, атап айтқанда, К.М. Байпақовты, В.Ф. Зайбертті, З.С.Самашевті, Е.А. Смагуловты тарту арқылы жүргізілді.

Шетелдік тарихнамада сан алуан музейлік артефактілерді дереккөз ретінде пайдалану ғылыми дəстүрге айналған. Халықаралық тəжірибенің негізінде көрнекілігі жəне репрезентативтілігімен ерекшеленетін, сондай-ақ деректердің бірегей корпусын құрайтын музейлік артефактілерді ғылыми айналымға енгізу мақсатында 2017 жылы ғылыми еңбек – «Əбілхан Қастеев-тің акварель туындылары тарихи-этнографиялық дерек ретінде» атты мо-нография-каталогқа арқау болатын музейлік заттарды кең көлемді əрі терең зерттеу қолға алынды. Мақсаты: қазақ халқының дəстүрлі мəдениеті бойын-ша ерекше тарихи-этнографиялық дерек болып табылатын Ə. Қастеевтің музей қорларындағы акварель шығармаларын зерттеу жəне біртұтас ғылыми-инвентарлық каталогын жасау болды. Зерттеудің нəтижесінде отандық музейлердің қорларында сақталған Ə.Қастеевтің акварель туындылары инвентаризацияланды, ҚР Мемлекеттік Орталық музейінің қорындағы Ə.Қастеевтің акварель шығармасы жүйеленді (типтеу), камералдық өңделді, атрибуцияланды. Сонымен қатар, Ə. Қастеевтің картиналарында бейнеленген этнографиялық бұйымдар ғылыми сəйкестендіріліп, автордың көркемдік-эстетикалық ұйымдастыру жəне композициялық шешімдерін құру ұстаным-дарына көңіл бөлінді.

Тың жəне тыңайған жерлерді игеру Қазақстанның əлеуметтік-экономи-калық дамуында маңызды рөл атқарды жəне оның тарихы «Қазақстанның тың жəне тыңайған жерлерін игеру: əлеуметтік-экономикалық, демогра-фиялық жəне ұлттық-этникалық аспектілері» атты ғылыми-қолданбалы тақырыбы бойынша «музейлік деректердің» негізінде зерделенді. 800 сақтау бірлігін құрайтын музейлік деректерді жүйелеу, топтастыру, фотоға түсіру, ғылыми түрде атрибуциялау, ғылыми өңдеу, ҚР Орталық Мемлекеттік музейі, ҚР Президент архиві, Астана қаласы Мемлекеттік архиві, ҚР Ұлттық архивінде сақтаулы архив материалдарын жинау жəне жүйелеу жүргізілді жəне зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми басылымдарда көлемі 0,5 б.т. ғылыми мақала жарияланды.

Отандық жəне алыс-жақын шетелдердегі əр алуан музейлер мен архив-тер қорында хронологиялық шеңбері ХVІІ ғ. соңы мен ХХ ғ. бас кезеңін қам-титын дəстүрлі қазақ мəдениеті мен этнографиясына қатысты бай коллекция сақтаулы. Оларды ғылыми тұрғыдан тиянақты, кешенді зерттеу толыққанды жүргізілмеген жəне осы орайда дəстүрлі қолөнердің түрлі салалары мен оларды жасаудың жəне қолданылуының технологиялық əдіс-тəсілдерді ғылыми тұрғыдан сараланбаған.

Осы бағыттағы жұмыс «Қазақтың дəстүрлі қолөнерінің тарихи-этно-графиялық деректілігі». Монография-каталог» тақырыбы бойынша музей-лер қорындағы қазақ тарихы мен мəдениетіне қатысты жəне қолданбалы өнеріне қатысты коллекциясына бірыңғай зерттеу, зерделеу, ғылыми атри-буциялау жұмыстарын жүргізумен жүзеге асырылды.

104

Сонымен қатар, 2017 жылы бірқатар археологиялық ғылыми жобалар жүзеге асырылды. Мəселен, Сауран қалашығының даму деңгейін жəне оның қазақ халқы мен мемлекеттілігінің қалыптасу тарихындағы орнын көрсететін тарихи жаңа мəліметтерді, қала өміріндегі маңызды тарихи мəнге ие архи-тектуралық кешендерін іздестіріп, олардың пайда болу уақытын анықтау, архитектуралық құрылыстарын зерттеу (XIV-XVIIIғғ.) мақсатында Қаратөбе қалашығында (Ежелгі Сауран) X-XIII ғғ., (қазба ауданы 120-200 ш.м. дейін), Міртөбе қалашығында жəне Сауранның солтүстік шетінде кескіндеме қазба (қазба ауданы 260-300 ш.м. дейін) жұмыстары жүргізілді.

Жетісудағы субэлиталық сақтардың əлеуметтік құрылымы мен мəдени дəстүрлерін қалыптастыру жəне дамыту ерекшеліктерін зерттеу мақсатында «Есік қорымы жəне Жетісулық сақтар мəдениеті» жобасы жүзеге асы-рылды. Жоба шеңберінде дереккөз ретінде ерте темір дəуірінің материал-дары, атап айтқанда, Рахат жəне Өрнек ескерткіштері пайдаланылды. Бұрын сонды зерттелмеген ерте темір дəуірінің Рахаттағы жоғарғы аңғардағы ескерткіштерін зерттеу жобаның негізгі нысаны болып табылды. Зерттеу ба-рысында кешенді мазмұн мен пəнаралық көзқарас Есік аумағындағы көш-пенділердің қоғамдағы қайта жаңғырған этномəдениет пен əлеуметтік-экономикалық жаңа мүмкіндіктерін ашуға мүмкіндік туды. Жобаны зерттеу барысында Өрнек қорымындағы ғұрыптық-жерлеу салттарды көрсету, айырмашылықтарын ашу, таңдалған əлеуметтік топтарын анықтау басты на-зарда болды. Жоғарыдағы мəселелер Қазақстан территориясындағы поли-генездік сұрақтардың жауабын табуға бірден бір септігін тигізді. Нақты деректер негізіндегі теориялық білімдер болашақта тарихи қосалқы пəн-дердің дамуына себеп болады. Алынған жаңа мəліметтер мен материалдарды талдау Қазақстанның археология ғылымының жаңа сапалы деңгейге көте-рілуіне мүмкіндік береді.

Түркістан қаласының туристік маршрутта маңызды орны болғандықтан, «Күлтөбе қалашығы»жобасы аясында қаланың аумағында орналасқан Күлтөбе қалашығының ежелгі нысандарын анықтау, ашу жəне қалпына кел-тіру жұмыстары жүргізілді.Қазба барысында табылған материалдар, Қазақ-стан мəдениет тарихында ерекше орны алатын сəулет ескерткіштері жайлы жаңа мағлұматтар алынады.Атап айтқанда, жоба шеңберінде ежелгі Ясы қамалының құрылыстары ашылды, қамал қабырғасының б.з.д. II ғ. – б.з. IV ғ. солтүстік бөлігі ашылып зерттелді, кескіні анықталды, ішкі жобасы зерттелді (қазбаның ауданы 700-800 м2). Табылған олжалар жан-жақты кешенді зерт-теледі жəне осылайша қамал қабырғасының қаланған мерзімі анықталып олардың функциясы, даму жолдары анықталады.

«Сарыарқаның ежелгі жəне ортағасырлық кескіндемелері» тақырыбы бойыншаата-бабамыздың, көшпелі халқымыздың ең құнды деректері болып табылатын қазақ даласының тас мүсіндері зерттелді. Қазақстан тас мүсіндері жинағының бөлігі ретінде мүсіндердің суреттері мен сипаттамасы, картогра-фиялық материалдар мен олардың иконографиялық атрибуттары, бейнелен-ген мүсіндердің геологиялық-петрографикалық сипаттамасы, аналитикалық

105

бөлігі (мүсіндерінің жіктелуі, атрибуттары, құрылыстар, ландшафтық жағ-дай, хронологиясы мен этникалық атрибуция) дайындалды, Шет аудының тас мүсіндерінің жинағын əзірлеу мақсатында жұмыстар жүргізілді.

«Алтынордалық Мыңтөбе қалашығын археологиялық зерттеу»(ХІІІ-ХІV ғғ. қаланың жəне ХV ғ. екінші жартысы – ХІХ ғ. қаланың қалдықтары) тақырыбы бойынша Қызылорда облысының Қазалы ауданы Өркендеу ауы-лының солтүстік-батыс шетінде орналасқан мыңтөбе қалашығында зерттеу жұмыстары жүргізілді.Қала Арал маңын кесіп өтетін Жібек жолының да-мыған тармақтарының бірінде орналасты.

Батыс Қазақстандағы ежелгі көшпелілердің қалыптасу кезеңін, шаруа-шылығын зерттеу, ел тарихына жаңа мəліметтер алу мақсатында ерте темір ғасырының негізгі кезеңдерінің бірі көшпелі шаруашылығының генезисі болып табылатын савромат мəдениеті Қырық оба жобасын жүзеге асыру шеңберінде зерттелді. Осының нəтижесінде савроматтардың қабір үсті сəулет құрылыстарының ерекшелігін анықтау, жерлеу дəстүрі үшін өзекті діни-ғұрыптық генезисті зерттеу, діни көзқарастарды реконструкциялау мақсатын-да 10000 шаршы метрге жуық болатын сармат көсемдерінің Қырық-оба қо-рымында археологиялық жұмыс жүргізіліп, 4 оба зерттелді.

Археологиялық олжалар мен мифологиялық аңыз əңгімелер – өзара ты-ғыз байланысты рухани жəне материалдық мəдениеттің феномені болып табылады. Осыған байланысты «Жетісу сақтарының идеологиясы мен мифо-логиясы» тақырыбы бойыншаерте темір дəуірінде Жетісу өңірін мекендеген бабаларымыздан қалған өнер туындыларын зерттеу негізінде Қазақстан көшпенділерінің идеологиялық жəне мифологиялық таным-түсінігін қайта жаңғыртуға бағытталған зерттеу жүргізілді. Жоба аясында Есік жəне Түрген өзендерінің биік шыңдарынан, Кетпен жотасы, Райымбек, Ұйғыр, Панфилов, Жансүгіров жəне де басқа аудандардан табылған ерте темір дəуірінің петро-глифтері қызықты, əрі құнды мəліметтер зерделенуде.

Бұдан өзге 2017 жылы Қарағанды облысындағы Нөгербек Дарасы, Алматы облысындағы Қызылбұлақ қонысында, Солтүстік Қазақстан облы-сындағы Ботай қонысындағы, Оңтүстік Қазақстан облысындағы белгілі Отырар, Құлан қалашықтарындағы археологиялық қазба зерттеулердің нəтижесінде құнды мəліметтер мен олжалар анықталды.

Жалпы, Министрлік аясында жүргізілген ғылыми зерттеулер шеңберінде 2017 жылы отандық жəне шетелдік мерзімді басылымдарда 100-ге жуық басылымдар жарияланды.

106

9. ҚОРЫТЫНДЫЛАР МЕН ҰСЫНЫСТАР (ұлттық ғылыми жүйені ары қарай дамыту бойынша) Тəуелсіздіктің 26 жылында мемлекет дамуының негізгі басым бағытта-

рының бірі ғылым дамуы болды. Бұл заңды да. Бүгінгі таңда елдің бəсекеге қабілеттілігі, экономикасы мен əлеуметтік саласы негізінен ғылыми прогресс пен заманауи технологияларды ендіру ісімен тікелей қатысты.

Қазақстанның тəуелсіздік жылдары ғылыми ұйымдар желісі мейлінше кеңейді: 1991 жылғы 273-тен бүгінгі таңдағы 386-ға дейін.

Ғылымды кадрлармен қамтамасыз ету 1991 жылдан (27,6 мың) 2000 жылға (9 мың) қарай төмендесе, ары қарайғы 16 жылда ұдайы тұрақ- ты өсумен алмасты. Қазір елімізде 22 мың ғылыми қызметкер бар, ол 2011 жылмен салыстырғанда 34%-ға көп. Жоғары білікті кадрларды дайын-дау көлемі де ұлғайды. 2013-2017 жылдары докторанттар саны 1,7 есе өскен.

Қазақстанда отандық ғалымдардың рейтингтік халықаралық басылым-дарға жарияланым беру саны да оң өсім көрсетуде. Егер 2011 жылы қазақ-стандық ғалымдардың тек 405 жарияланымы болса, ғалымдарға Thomson Reuters, Elsevier, Springer сияқты ірі компаниялардың жаһандық мəліметтер базасы қол жетімді болған соң, жарияланымдар саны 3 еседен артыққа өсті.

InCites мəліметі бойынша жарияланымдардың жалпы саны бойынша Қазақстан 2011 жылы 215 елдің ішінде101 орында болса, 2015-2017 жылдары қазақстандық мақалалар саны шамамен 6 850 бірлікті құрады, ал бұл көр-сеткіш əлемдік рейтингте 218 елдің арасында 76 орынды иеленуге мүмкіндік берді. Сондай-ақ бүгінгі таңда 9 қазақстандық журнал Web of Science Core Collection и Scopus базасына енді.

Мемлекет ғылымның дамуына аса назар аударып отыр, Елбасы Н.Ə. На-зарбаевтың ғылым мен біздің ғалымдарға ерекше мəн беруінің айқын көрсеткіші ретінде 2016 жылы Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым ака-демиясының 70 жылдығына арналған Жалпы жиналысының сессиясына қа-тысуын атауға болады, онда ол жақын жəне ұзақ уақытқа ғылым дамуының негізгі трендтерін анықтап берді.

Биылғы жылдың ғылым үшін ерекше оқиғасы Президент Н.А. Назар-баевтың 2018 жылдың 10 қаңтарында Қазақстан халқына арнаған «Төртінші өнеркəсіптік революция жағдайында дамудың жаңа мүмкіндіктері» Жолдауы болды, онда ғылымның тиімділігі мен нəтижелілігін көтеру, оны республика экономикасының инновациялық дамуымен синхрондау бойынша міндеттер қойылды. Бұл үшін:

– ЖОО ғылымын металлургия, мұнайгазхимия, АӨК, био- жəне ІТ-тех-нологияларға басымдық бере дамыту.

– ЖОО-ның шетелдік жетекші университеттер мен зерттеу орталықтары, ірі кəсіпорындар мен ТҰК-мен бірлескен жобаларды жүзеге асыруы.

– Барлық қолданбалы ғылыми-зерттеу əзірлемелерді жеке меншік сектор тарапынан да қоса қаржыландыру.

– Ғылыми гранттар аясында квота бөлу арқылы жас ғалымдарға қолдау көрсету бойынша жүйелі саясат.

107

– Қолданбалы ғылыми зерттеулерді кезең-кезеңімен ағылшын тіліне көшіруді жүзеге асыру қажет.

Əлемдік тенденцияларға жəне Қазақстанның ғылыми əлеуетіне сəйкес Қазақстан ғылымының ары қарайғы дамуының негізгі бағыттары мыналар:

1. Ғылымның кадрлық əлеуетінің бəсекеге қабілеттілігін арттыру. Қазір əлемде 7,8 млн ғылыми қызметкер бар, яғни 2007 жылдан бері

20% артық мөлшерге өскен. Сан жағынан ең көбі - Қытайда (əлемдік мөл-шердің 19 %), содан кейін АҚШ (16,7%) мен Жапония (8,5%). Ғылыми қызметкерлер санының өсуі Германияда (4,5-тен 4,6% дейін), Кореяда (3,5-тен 4,1% дейін), Түркияда (0,8-ден 1,1% дейін) да байқалады. Жапония (10,7-ден 8,5% дейін) мен Ресейде (7,3-тен 5,7% дейін) төмендеу орын алған.

Қазақстанда ғылыми қызметкерлер саны соңғы жылдары əрдайым өсу-де – 2009 жылғы 15,8 мыңнан қазіргі уақытта 22 мың адамға дейін. Алайда əлемнің жетекші елдеріндегі ғалымдар санымен салыстырғанда Қазақстан көрсеткіштері сондай үлкен емес.

Серпіліске қол жеткізу үшін жас, перспективті ғалымдарға қолайлы, ынталандыратын жағдай жасау қажет. Елдің ғылыми жəне кадрлық əлеуетін күшейту мақсатында 2017 жылы алғаш рет PhD докторларын дайындауға мемлекеттік білім беру тапсырысы көбейтілді. Мəселен, 2017 жылы 1437 грант (2016 жылы - 780), магистранттар дайындауға 10735 грант (2016 жылы - 8160) тағайындалды.

Тəуелсіздік алғалы алғаш рет жас ғалымдарды əлеуметтік қолдау жоба-сы бастау алды. ҚР Білім жəне ғылым министрлігі «Қазақстандық ипотека-лық компания» АҚ-мен ведомоствоға бағынысты ұйымдардың жас ғалымда-рына Алматы қаласынан 120 пəтерді кейін сатып алу мүмкіндігімен жалға беру туралы келісімге қол жеткізді. 2017 жылдың соңынан бастап ғылыми институттардың 100 жас ғалымы пəтерге ие болды. Сонымен қатар мемлекет басшысының Жолдауын жүзеге асыру мақсатында қазақстандық жас ғалым-дарға қолдау көрсету үшін 2019-2021 жылдарға жаңа байқау өткізілетін болады. Сондай-ақ жастарды ғылымға тарту мақсатында 10 жылдан артық уақыт бойы жас ғалымдар арасында сыйақылар беріліп келеді. Осылайша, қабылданған шаралар республиканың талантты жастарын ғылымға тартуға мүмкіндік береді.

Жас ғалымдардың мұндай қолдауы қазірдің өзінде оң нəтиже береді. Ғылыми жетістіктердің авторлары арасында жас ғалымдардың есімдері бар. Осылайша, «SAVENERGY энергия үнемдейтін вакуумды оқшаулау панел-дерін өндіру» атты қазіргі заманғы зерттеу жобасының жетекшісі - респуб-ликаның жас ғалымы PhD докторы Руслан Нұрлыбаев, ол 31 жаста. Оның жобасы заманауи құрылыс индустриясының негізгі мəселелерінің бірі - ғимараттардың энергия тиімділігін арттыру, əрі жылу қондырғыларының құнын төмендету үшін жылу шығынын азайту болып табылады. Ұсынылған технология вакуумды орау жəне кішігірім материалдарды қолданумен негізделген, ол жоғары тиімді термиялық оқшаулауды қамтамасыз етеді, бұл дəстүрлі құрылыс оқшаулауын 4-6 есе асады.

108

2. Нақты экономикадағы ғылыми зерттеулердің нəтижелеріне жəне қаржыландырудың артуына деген сұраныс.

Қазіргі əлемде ғылыми зерттеулердің уəдесі негізінен нақты сектордың қажеттіліктеріне бағдарлануына, өндірістің нақты мəселелерін шешуге, оның ішінде жеке бизнесті қаржыландыруға тартуға байланысты.Дамыған елдерде ғалымдарға мəндетті нақты сектор қояды. Мемлекет зерттеулердің 30 пайы-зына жуығын ғана қаржыландырады, қалғанын – бизнес. АҚШ, Жапония мен Ұлыбританияның ірі корпорациялары барлық ҒЗТКЖ-дың 80%-ға дейін демеушілік жасайды.

Соңғы жылдары Қазақстанда Дүниежүзілік банктің жобасы мен Ғылым қоры желісі бойынша коммерцияландыру жобалары табысты дамуда. Егер 2016 жылғы алғашқы байқауларда бизнес тарапынан қоса қаржыландыру бар болғаны 7-8% болса, 2017 жылы 15%, ал Консорциум өндірістік сектор жо-балары бойынша 50%-ға жетті. Жалпы 140 гранттық жобалар жүзеге асы-рылуда, олардың жалпы сомасы 28 млрд. теңге, соның ішінде қоса қаржы-ландыру 3,2 млрд. теңгені құрайды. Сонымен бірге 3 жоба бойынша біздің ҒЗИ ғалымдары жобаларды жүзеге асырудың бірінші жылының нəтижесі бойынша инновациялық өнімдерді сатуға шықты. Сонымен қатар «Өнімді инновацияларды ынталандыру» жобасы Қазақстан Республикасы мен Қайта құру жəне Даму Халықаралық Банкі (ҚДХБ) арасындағы АҚШ-тың 110 млн доллар сомасына жасалған займ туралы Келісім аясында жүзеге асырылуда.

Ең соңғы ЮНЕСКО-ның Бүкілəлемдік Ғылыми есебіне сəйкес, мемле-кеттік жəне жеке меншік секторлар арасындағы қатынастар өздерінің заңда-ры бар: мемлекеттік инвестициялардың ғылыми-зерттеу жəне тəжірибелік-конструкторлық жұмыстарға өсуіне сəйкес, бизнес-сектордың инвестиция салуға бейімділігі де арта түседі. Олардың ұлттық өсуі мен əл-ауқатына қос-қан үлесі олардың бір-бірін толықтыратынына байланысты.

Қазіргі уақытта отандық ҒЗТКЖ шығыстарының жаһандық өсуі бүкіл əлемге тəн. Осылайша, соңғы 10 жылда ЮНЕСКО-ның əлемдік ғылым тура-лы соңғы есебіне сəйкес, олар əлемде 31% өсіп, 1478 миллиард долларды құ-рады. Олар Жаһандық ЖІӨ-нен (20%) қарағанда тезірек өсті, бұл Жаһандық ҒЗТКЖ қарқындылығын ЖІӨ-нің 1,57% -дан 1,70% -ға дейін арттыруға алып келді.

АҚШ (28%) ҒЗТКЖ шығыстары бойынша бірінші орында, Қытай (20%) екінші орында, ал ЕуроОдақ елдері (19%) жəне Жапония (10%). Сонымен қатар, Қытайдағы ең үлкен өсім динамикасы (R&D қарқындылығы 10% -дан 20%-ға дейін) Қытайға тəн. Сондай-ақ Бразилия, Үндістан жəне Түркия сияқты елдер де қарқынды дамып келеді. Оңтүстік-Шығыс Азияның қарқын-ды дамып келе жатқан елдері ғылыми инвестицияларға өз үлесін, əсіресе жылдам қарқынмен, 29%-дан 37%-ға дейін арттырады. Тіпті Африка елде-рінде де қазіргі заманғы инфрақұрылымның дамуы мен экономикалық өсім-нің ғылым мен инновацияға инвестициялар қажет екенін кеңінен таниды. Мысалы, Кения үш жылдық кезеңде ғылымға жұмсалатын шығындарды

109

0,36%-дан 0,79%-ға дейін арттырды. ҒЗЖ шығыны Гана, Малави, Мали, Мозамбик, Уганда жəне Эфиопияда да өсіп келеді.

2017 жылы Қазақстанда ЖІӨ-дегі зерттеу шығындарының үлесі 0,13% -ды құраса, бұл көрсеткіш төмендейді (2012-2015 жж. - 0,17%, 2016 жылы - 0,14%). Дамыған елдерде бұл көрсеткіш айтарлықтай жоғары - 2-ден 4% -ке дейін (Израиль - 4.27%, Корея - 4.23%, Жапония - 3.28%, Швеция - 3.26%, Германия - 2.88 %, АҚШ-та - 2,79%, Қытай - 2,07%). 1% -дан төмен ЖІӨ елдің ғылыми-техникалық қауіпсіздігі үшін шекті деп танылды.

Жоғарыда айтылғандарға сəйкес, осы кезеңде ел экономикасының өсуіне ғылыми зерттеулердің елеулі үлесі мүмкін емес. Бұл деңгейді көтеру үшін ғылым мен инновацияны дамытуға күшті ынталандырушы əсер ететін жо-ғары қаржылық көрсеткіштер қажет.

3. Қазақстан Республикасындағы ғылымды дамытудың негізгі ба-сымдықтары.

2017-2019 жылдарға ғылымды дамытудың басымдықтары: – «Мəңгілік елдің» ғылыми негізі (ХХІ ғасыр білімі, гуманитарлық ғы-

лымдар саласындағы іргелі жəне қолданбалы зерттеулер); – Энергетика жəне машина жасау; – Табиғи, соның ішінде, су ресурстары, геология, қайта жасау, жаңа

материалдар мен технологияларды, қауіпсіз өнімдер мен құрылымдарды ұтымды пайдалану;

– Ақпараттық, телекоммуникациялық жəне ғарыштық технологиялар, жаратылыстану ғылымдары саласындағы ғылыми зерттеулер;

– Агроөнеркəсіп кешенінің тұрақты дамуы жəне ауыл шаруашылығы өнімдерінің қауіпсіздігі;

– Ұлттық қауіпсіздік жəне қорғаныс. Республикадағы ғылымды дамытудың ұзақ мерзімді перспективаларын

анықтау, ең бастысы, ғылымды экономиканың нақты секторының қажеттілік-теріне бағыттайтын механизмдерді дамыту үшін 2017 жылы «ҰМҒТСО» АҚ 2030 жылға дейінгі кезеңде ғылым мен техника саласындағы форсайттық зерттеу нəтижелерін өзектендіруді жүзеге асырды (2013 ж.). Бағыттар бойынша сарапшылар тобы құрылды, ғылым мен техниканың дамуындағы əлемдік үрдістер талданды, ғылыми жəне іскерлік қоғамдастықпен талқы-лаулар жүргізілді, соның нəтижесінде Қазақстан кəсіпорындарының техно-логиялық тапсырмаларының Тізілімдері жəне іске асыруға ұсынылған ғы-лыми-техникалық қызметтің нəтижелері дайындалды. Бұл Тізілімдер ғылыми ұйымдар мен зерттеушілер жəне кəсіпкерлік қызмет субъектілерінің тікелей байланысын қамтамасыз етуге қызмет ететін Ғылым-Бизнес электрондық платформасына орналастырылған. Осы жұмыстың нəтижесінде форсайт зерт-теулерінің тізімдері айтарлықтай қайта қаралды: өзгерістер мен толықты-рулар енгізілді, сонымен қатар, жаңа, нақты тақырыптар, қызметтер мен технологиялар ұсынылды.

Осылайша, əлемде дамудың келесі үрдістері қалыптасты жəне Қазақ-станда жүзеге асыруға келешегі бар бағыттардың қысқаша тізімдері мынадай:

110

1) Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар Əлемдегі АКТ дамуының қазіргі замандық үрдістері арасынан мамандар

бизнесті жүргізу үшін цифрлық платформалар ұсынды: аддитивтік техноло-гиялар; зияткерлік көлік жүйесі; кəсіпорындардағы IoT желілері; «ақылды» қалаларды жүзеге асыру; проактивті мемлекетке ауысу жəне блокчейн технологиялар.

Перспективалы бағыттар: – бұлттық есептеулер; интернет бұйымдары; блокчейн технологиялар;

жасанды интеллект; Биоинформатика; Орнатылған микропроцессорлық жүйелер; Ақпараттық қауіпсіздік; Киберфизикалық жүйелер; Мобильді қо-сымшалар; Нейронды желілер; Робот техникасы; 5G технологиясы; Ақылды адаптивтік желілер; Ақылды көлік жүйелері; Ақылды қала; Цифрлы медиа; Цифрлы платформалар; Адам-машиналық жүйелер; Электрондық үкімет жəне басқалар.

2) Агроөнеркəсіптік кешен Өнеркəсіптік технологиялар саясатына əсер ететін үрдістер: азық-түлік

қауіпсіздігін қамтамасыз ету мəселесінің жаһандануы; ауыл шаруашылығы секторының қоршаған ортаға əсерін үйлестіру; ауылшаруашылық шикізатын пайдалану бағыттарын əртараптандыру.

Перспективалы бағыттар: – зиянкестерден, аурулардан жəне арамшөптерден қорғау, алдын алу,

анықтау, сəйкестендіру үдерістерінде пайдалану үшін бірыңғай ақпараттық дерекқор құру; мамандандырылған майларды, оның ішінде, биотехноло-гиялық əдістерді қолдана отырып, трансизомердің мазмұнын төмендетуге бағытталған өндіру технологиясы; алдын ала белгіленген қасиеттері бар сапалы жаңа өнімдерді құру (органикалық тағамдық ингредиенттер, хош иістер, тағамдық талшықтар).

3) Биотехнологиялар Биотехнологияны дамытудың негізгі бағыттары: трансплантациялау

үшін биоинженерлік органдар мен тіндерді жасау технологиялары; дербес-тендірілген медицина, белсенді ұзақ өмір сүру құралдары мен əдістері; гене-тикалық бұзылыстарды түзету технологиясын дамыту; заманауи диагностика құралы ретіндегі биосенсорлар; генетикалық инженерия жəне жасушалық биоинженерия өнімдеріне негізделген таргетті ісікке қарсы препараттарды əзірлеуге арналған технологиялар; антибиотик, пробиотик жəне бактериофаг-тардың жаңа препараттары мен басқа да дəрі-дəрмек препараттарын жасау.

Перспективалы бағыттар: – қоршаған ортаға зиянды əсерді азайта отырып, ұтымды өнеркəсіптік

өндіріс жəне энергиямен жабдықтау мақсаттары үшін жаңартылатын биомас-са көздерін пайдалану (биоэнергия жəне биоотын; геномдық жəне постенго-микалық технологиялар, биоинженерлік əдістер, жаңа өнімдер мен биоүдеріс жасау үшін жасушалық технологиялар); Агробиотехнология; Биомедицина и Биофармацевтика (секвенирлеу; биоинформатика жəне тірі жүйелерді мо-дельдеу; жасушалы технологиялар; орган мен тіндерді трансплантациялау;

111

гендерді синтездеу мен пептидтерді химиялық синтездеу; нанобөлшектер негізінде вакциналық, диагностикалық жəне дəрілік препараттарды құры-лымдау технологиялары жəне т.б.).

4) Машина жасау Технологияның негізгі трендтері: мал шаруашылығын механикалан-

дыруға арналған жабдық дайындаулар; ет өнімдерін өндіруге арналған жабдықтарды шығару; элекрлік тарту күшіне автомобильдерді дайындау; жел энергиясының көздерін пайдалану (ЖЭД); ЖЭД, радиоэлектроникаға арналған жоғары сыйымдылықтағы аккумулятор батареяларын өндіру; 3D – принтер; өнеркəсіптік робот техникасы; СПМ/РЗМ жəне ВСТП/РЗМ негіз-делген жоғары тиімді электр машиналары.

Перспективалы бағыттар: – Артық жүк көтеру мен жылдамдық сипаттамаларына ие жаңа буынның

теміржол жүк вагондары; өсімдіктерді өсіру үшін ресурс үнемдейтін жабдық (топырақ өңдейтін жəне егістік кешендер); автоматтандырылған, ауыл ша-руашылығы жануарларына арналған роботты сүт кешендері; ауылшаруа-шылығы дақылдарын суаруға арналған жаңа машиналар мен жабдықтар; көпқабатты жылыжайлар; өндірістік үдерістерді цифрландыруға арналған жабдықтар; термиялық жəне қатайтылған өңдеу технологиясы; су шаруа-шылығына арналған жоғары өнімділік сападағы сорғы жабдықтар; РМ жəне РЗМ пайдалану арқылы жаңа материалдарды жасау технологиялары.

5) Жаңа материалдар мен технологиялар Əлемдік даму тенденциялары: каталитикалық жүйелер мен техноло-

гиялар; арнайы сипаттарға ие полимерлік материалдар; ауыл шаруашылығын химияландыруға арналған жаңа материалдар; функционалдық (қатты) материалдар; мембраналық технологиялар жəне сорбенттер; наноматериал-дар жəне нанотехнологиялар; өсімдік шикізатына негізделген материалдар мен препараттар.

Перспективалы бағыттар: – газдық-əуе жүйелерін тазалау үшін көміртекті-каталитикалық жүйе-

лерді алудың технологиялары (газқорғаушы); отын элементтеріне арналған каталитикалық жүйелер; ауыл шаруашылығын химияландыру өнімдері; экологиялық мəселелерді шешуге, суды өңдеуге жəне өнеркəсіптік секторге арналған мембраналық технологиялар; наноматериалдарды алу, сондай-ақ ғарыштық технология жəне робот техникасы.

6) Энергетика Негізгі технологиялық бағыттар: мұнай-химия саласын дамытумен

байланысты көміртекті шикізатты терең өңдеу; энергия тиімділікті арттыру; атомдық жəне сутекті технологиялардың қауіпсіз пайдаланылуы мен қорға-луын қамтамасыз ету арқылы дамыту.

Перспективалы бағыттар: – жаңартылатын жəне баламалы энергетикалық технологияларды

автономды-жергілікті электрмен қамтамасыз етуді ықтимал байланысымен енгізу; шетелдік жел электр қондырғыларды отандық стандарттарға үйлес-

112

тіру жолымен Қазақстанның климаттық жағдайларына бейімдеу, əртүрлі жел қондырғыларының қосалқы бөлшектерін жөндеу, құрастыру жəне жеткізу бойынша отандық сервис-орталықтарды құру.

7) Қоршаған орта жəне табиғи ресурстар Негізгі өнімдер мен қызметтердің, технологиялар мен ғылыми тақырып-

тардың тізімі ұсынылды: ұшқышсыз ұшу аппараттарын пайдаланатын пайдалы қазба кен орындарын іздеу технологиясын дамыту; геологиялық-геофизикалық жəне геохимиялық материалдарды өңдеу жəне интерпрета-циялау үшін бағдарламалық өнімдер; пайдалы қазбаларды шаймалау əдісімен өндіру кезінде РЗЭ жəне РМЭ ілеспе алу техногиясы; ағынды суларды тазарту технологиялары, түрлендірілген табиғи минералдарды пайдалана отырып, жерүсті жəне жерасты суларын (жерасты суларын) тазарту əдістері; технологиялық жəне пайдалы қазба кен орындарын өндiру нысандарында сандық жаңғыртуды енгiзу («ақылды» кен, шахта); қалалық территориялар геоэкологиясы.

8) Ұлт денсаулығы Негізгі бастамалары: емделушінің қажеттіліктері төңірегінде денсаулық

сақтау жүйесін интеграциялау, медициналық көмек көрсету негізінде емде-лушіге бағытталанған жүйені қалыптастыру; ЭЫДҰ-ның ұсынымдарына сəйкес стандарттарды үйлестіру; ресурстарды ұтымды пайдалану – тиімді инфрақұрылым мен адам ресурстарын дамыту; қаржыландырудың ыңғайлы жүйесі (міндетті медициналық сақтандыруды енгізу).

Қазіргі заманғы əлемдік трендтерді жəне Қазақстанның қажеттіліктері мен мүмкіндіктерін талдау негізінде, сарапшылар биомедицинаның төмендегі технологиялық бағыттарын дамытуды ұсынады:

– ҚР халқын молекулярлық-генетикалық пішіндеу негізінде стратифи-кациялық деректер қорын құру; Ұлттық биобанк құру; ҚР эндемиясына сай өсімдік шикізаты негізінде жаңа дəрілік субстанциялар алу; жасанды интел-лект технологияларын пайдалану; адам ауруларын емдеу үшін жасушалық жəне жасушалық емес өнімдерді алудың технологияларын əзірлеу; артифи-циалдық (жасанды) мүшелерді трасплантациялауға əзірлеу; өндірістегі кəсіптік ауру қатерін цифрлық технологиялар арқылы басқаруды əзірлеу; мүмкіндігі шектеулі адамдар үшін медициналық-əлеуметтік оңалту құрылғы-лары мен технологияларды əзірлеу.

4. Халықаралық ынтымақтастық. Қазіргі уақытта Қазақстанда халықаралық ынтымақтастық əлемнің же-

текші 33 елімен екіжақты келісімдер негізінде ғылым мен техника саласында дамып келеді. Ғылым мен техника саласындағы халықаралық жетекші ұйым-дармен ынтымақтастық орнатылғандар: ХҒТО-Халықаралық ғылыми-техни-калық орталығы), ЭЫДҰ (экономикалық ынтымақтастық жəне даму ұйымы), ЕО (Еуропалық одақ), KISTI (Корей ғылыми техникалық ақпарат институты), JICA (Халықаралық Ынтымақтастық жөніндегі Жапония агенттігі), COMSATS (Оңтүстікте тұрақты даму үшін ғылым жəне технология бойынша

113

комиссия), COMSTECH (Ислам ынтымақтастығы ұйымының ғылыми-тех-никалық ынтымақтастық жөніндегі комитеті).

Қазіргі уақытта гранттық қаржыландыру шеңберінде шетелдік ғалым-дар: Таяу Шығыс жəне Африка (Пəкістан, Иран, Израиль, Марокко, Египет, Гана), Орталық Азия жəне Кавказ (Өзбекстан, Əзірбайжан, Қырғызстан), Шығыс, Оңтүстік-Шығыс елдерінің қатысуымен 478 жоба жүзеге асырылуда Азия жəне Оңтүстік Америка (Қытай, Жапония, Корея, Вьетнам, Бразилия, Перу, Сингапур, Таиланд, Малайзия), Еуропа жəне Солтүстік Америка, ТМД (Ресей, Белоруссия, Украина). Жобаларға əлемнің жетекші университеттері мен ғылыми-зерттеу ұйымдарының 1000 жуық шетелдік ғалымдары қаты-сады.

Қазақстанның ғылыми-зерттеу институттары мен университеттері ғы-лым мен техника саласында шетелдік əріптестермен жəне консорциумдармен белсенді түрде ынтымақтасып, ауыл шаруашылығы, биоалуантүрлілік, ор-нықты даму, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар, коммуникация-лық жүйелер, телекоммуникация, ғарыш жəне геоақпараттық технологиялар жəне білім беру салаларында жобалар жүзеге асырылуда.

5.Тағы бір өзекті мəселелердің бірі қоғамның барлық салаларына: экономикаға, мемлекеттік органдарға, заңға, бизнес-құрылымдарға жəне т.б. еніп келе жатқан цифрландыру.

Ғылымда бұл ғылыми құжаттардың жинақталған қағаз құжаттарын электронды түрде жинақтауға жəне барлық қаржыландыру жəне есеп беру процедураларын автоматтандыруға мүмкіндік беретін заманауи технология-ларды қолдануды білдіреді, бұл ғылыми салалардың, өңірлердің, мекеме-лердің контекстінде ғылымның дамуына онлайн-талдау жасауға, сондай-ақ нəтижелерге интернетте қолжетімділікті қамтамасыз етуге мүмкіндік береді ғылыми қызмет.

Цифрландыру іс-шаралары шеңберінде 2017 жылы ғылыми жобалар мен бағдарламалар, олардың есептері жəне зерттеу топтарының құрамы туралы ақпаратты қамтитын «Мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптаманы жүр-гізу» электрондық қызметіне қолжетімділікпен дамыған ақпараттық жүйе (АЖ) пайдалануға берілді. Бұл жүйе Мемлекеттік ғылыми-техникалық сарап-тама жылдамдығын арттырады, сондай-ақ ҒТИ-ның ашық, объективті үдеріс-терін жасайды: ғалымдар қашықтан режимде байқауға өтінім бере алады; қаржыландырылған жобалар туралы есептерді онлайн режимде алу; өтініш берушілер өздерінің өтініштері мен есептерін Мемлекеттік ғылыми-техни-калық сараптаманы өту кезеңдері туралы дереу хабардар етеді; сараптама жүргізуге ұсынылған барлық өтініштер мен есептердің бірыңғай сақтау жүйесі құрылды.

Қазіргі уақытта ағымдағы жарыстарға қатысатын 32 мыңға жуық ғалым-дар, жақын жəне алыс шет елдердегі зерттеушілер инновациялық жүйеге тіркеліп, «жеке кабинеттерін» құрды. Ғалымдардың ғылыми қызметін көр-сететін барлық деректер əрбір ғалымның жеке есебінде келтірілген.

114

Сондай-ақ, көп жылдық жəне жан-жақты материалдарды қамтитын ғылыми қызмет бойынша барлық ақпараттық қорларды цифрландыру бойынша жұмыстар жүргізілуде: 860 ғылыми-техникалық бағдарламалар; 19 602 мың ғылыми, ғылыми-техникалық жобалар; Олар бойынша 37,842 мың есеп; Ғылыми-техникалық қызметтің 1,750 нəтижесі; 6 628 мың диссертация қорғалды.

Бұдан басқа, қазіргі уақытта республикада ғылымды қаржыландырудың бірыңғай ақпараттық жүйесін іске асыру бойынша жұмыстар жүргізілуде, ол қаржыландыру процестерін жəне ғылыми қызметтің нəтижелерін талдауды автоматтандыруға бағытталған, оның ішінде:

- ғылыми жəне техникалық ақпаратты жазу, сақтау жəне өңдеудің автоматтандырылған жүйесін ұсыну;

- Қордың үнемі толықтырылуы жəне ғылыми-техникалық ақпараттың мазмұны;

- ғылыми-техникалық ақпараттың бірыңғай электронды базасын құру - ұлттық ғылымның іргелі элементі;

- ғылыми жəне техникалық қызметтің барлық субъектілеріне ЕИСНК ресурстарына қол жетімділікті қамтамасыз ету.

Ғылымды цифрландыру, осы процедураларды автоматтандыру ғылыми-зерттеу жобалары туралы ақпарат жинау, өңдеу жəне сақтау, сонымен қатар отандық ғылымның жетістіктері мен нəтижелерін сақтауға мүмкіндік береді, сонымен қатар статистиканы қалыптастырады, есеп береді, аналитикалық материалдар дайындайды жəне соның салдарынан кешенді талдау, болжау, тұтастай республиканың ғылыми қызметінің саласында тиімді басқару.

Ғылыми саланың осы өзекті міндеттерін шешу – қазақстандық ғалым-дардың ғылыми, ғылыми-техникалық қызметтері нəтижелерінің тиімділігін арттыруға, ғылымның экономика мен инновацияларға тəжірибелік шығуын қамтамасыз етуге бағытталып, отандық ғылымның еліміздің əлеуметтік-экономикалық жəне рухани дамуының маңызды факторына айналуына əкеп соғады. Ғылыми саланың дамуының ауқымы мен қарқыны – Қазақстан əлеуетінің əлемдік ғылыми-техникалық ілгерілілік деңгейіне сəйкес келуін, экономиканың бəсекеге қабілеттілігі мен мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тиіс.

115

10. ƏДЕБИЕТТЕР

1. О финансово-хозяйственной деятельности организаций образования Республики Казахстан, 2016 / Комитет по статистике МНЭ РК/ Серия 24/ Социальная сфера

2. Яник А.А., Попова С.М. Основные особенности современной научной политики в Германии // Современное образование. - 2016. - № 2. - С.25-51.

3. Выявление приоритетных научных направлений: междисциплинарный подход / Отв. ред.: И.Я. Кобринская, В.И. Тищенко.- М.: ИМЭМО РАН, 2016. - 181 с.

4. Ибраева Е.Т., Буртебаев Н.Т., Красовицкий П.М. Анализ p10В-рассеяния в теории Глаубера. // Ядерная физика. – 2017. – T.80, №5. – C.1-10.

5. Maksimkin O.P. Phase diffusionless transformations and their effect on physical, mechanical and corrosion properties of austentic stainless steels irradiated with neutrons and charged particles. // Material Science and Engineering. – 2017. – Vol.130. – P.1-13.

6. Korolkov I.V., Güven O., Mashentseva A.A., Gorin E.G., Zdorovets M.V., Taltenov A.A. Radiation induced deposition of copper nanoparticles inside the nanochannels of poly(acrylic acid)-grafted poly(ethylene terephthalate) track-etched membranes. // Radiation Physics and Chemistry. – 2017. – Vol.130. – P.480-487.

7. Bimurzaev S.B., Aldiyarov N.U., Yakushev E.M. The objective lens of the electron microscope with correction of spherical and axial chromatic aberrations // Microscopy. – 2017. – Vol. 66, Issue 5. – P. 356-365.

8. Яровчук А.В., Максимкин О.П., Турубарова Л.Г. Коррозионная стойкость чехлов отработавших тепловыделяющих сборок ядерного реактора БН-350 // Физика и химия обработки материалов. – 2017. – Т.2. – С.5-13.

9. Gorlachev I., Gluchshenko N., Ivanov I., Kireyev A., Kozin S., Kurakhmedov A., Platov A., Zdorovets M.. K-, L- and M-shell X-ray productions induced by krypton ions in the 0.8-1.6 MeV/amu range // Nucl. Instr. and Meth. – 2017 – Vol. 407 – P. 86-91.

10. Mao Z.Q., Vogelaa R.B. Statesin12Band primordial nucleosynthesis. Spectroscopic measurements // Nuclear Physics A567 (1994) р. 11-124.

11. Tanihata I., Savajols H.,Kanungo R. Recent experimental progress in nuclear halo structure studies // Progress in Particle and Nuclear Physics.V 68, January 2013, Pages 215-231.

12. Demestichas P., Georgakopoulos A., Karvounas D., Tsagkaris K., Stavroulaki V., Lu J., Xiong C., Yao J. 5G on the Horizon: Key Challenges for the Radio-Access Network // IEEE Vehicular Technology Magazine. 2013. Vol. 8. Iss. 3. pp. 47–53.

13. Muthanna A., Masek P., Hosek J., Fujdiak R., Hussein O., Paramonov A., Kouche-ryavy A. Analytical evaluation of D2D connectivity potential in 5G wireless systems // Lecture Notes in Computer Science. 2016. Vol. 9870, pp. 395−403.

14. Beyond Transition. Towards Inclusive Societies. Regional Human Development Report. Bratislava: United Nations Development Programme. Regional Bureau for Europe and CIS, 2011.

15. World Population Policy Database. New York: United Nations, 2015. 16. Сидоренко А.В., Ешманова А.К., Абикулова А.К. Старение населения в Респуб-

лике Казахстан. 2. Меры государственной политики. //Успехи геронтологии. 2017. Т. 30. №5. С. 644-651.

17. Scheeren JC. New approaches of regulating innovative medicines. Industry perspec-tive on regulating innovative medicines, 6th FIP Pharmaceutical Sciences Worid Congress, 2017, Швеция, Стокгольм, 2017.

18. Lifetime Trends in Biopharmacrutical Innovation//QuintilesIMS Institute. Salmonson T. Future medicines^ regulatory sciences, 6th FIP Pharmaceutical Sciences Worid Congress , 2017, Швеция, Стокгольм, 2017.

19. Сборник научных статей «Мониторинг окружающей природной среды Северо-Восточной части Каспийского моря при освоении нефтяных месторождений» МОН РК. – Алматы, 2014 г. – 263 с.

116

20. Villacís J., Casanoves F., Hang S., Keesstra S., Armas С. Selection of forest species for the rehabilitation of disturbed soils in oil fields in the Ecuadorian Amazon //Science of The Total Environment. – 2016. –Vol. 566–567. –P.761-770.

21. Rajović V., Kiss F., Maravić N., Bera О. Environmental flows and life cycle assessment of associated petroleum gas utilization via combined heat and power plants and heat boilers at oilfields //Energy Conversion and Management. 2016. Vol. 118. P. 96-104.

22. Al-Naumani Y.H., Rossiter J.A., Bahlawi S.J. Gas Phase Train in Upstream Oil & Gas Fields: PART-I Model Development //IFAC-PapersOnLine. 2016. Vol. 49, № 7. P.875-881.

23. Husain H., Sakhnini L. Radiological impact of NORM generated by oil and gas indu-stries in the kingdom of Bahrain //Journal of Environmental Radioactivity. -2017. –Vol.167. – P. 127-133.

24. Suzuki S. Childhood and Adolescent Thyroid Cancer in Fukushima after the Fukushi-ma Daiichi Nuclear Power Plant Accident: 5 Years On// Clinical Oncology. 2016. 28. P.263-271.

25. AliyuA.S., EvangeliouN., MousseauT.A., Wu J., Ramli A.T. An overview of current knowledge concerning the health and environmental consequences of the Fukushima Daiichi Nuclear Power Plant (FDNPP) accident// Environment International – 2015 – 85 – P.213-228.

26. Anastas P. T. Warner J. C. /Green Chemistry: Theory and Practice.- Oxford University Press: New York.-1998, p.30.

27. Sean E. De Rosa, David T. Allen. Impact of New Manufacturing Technologies on the Petrochemical Industry in the United States: A Methane-to-Aromatics Case Study //Ind. Eng. Chem. Res.2016.V.55,18.5366-5372.

28. B. L. Farrell, V. O. Igenegbai, S. Linic. A Viewpoint on Direct Methane Conversion to Ethane and Ethylene Using Oxidative Coupling on Solid Catalysts //ACS Catal.-2016.-Vol.6, № 7.-Р. 4340-4346.

29. Yaser Khojasteh Salkuyeh, Thomas A. Adams. Co-Production of Olefins, Fuels, and Electricity from Conventional Pipeline Gas and Shale Gas with Near-Zero CO2 Emissions. Part II: Economic Performance //Energies.-2015.-№8.-Р. 3762-3774.

30. Peng Tian, Yingxu Wei, Mao Ye, and Zhongmin Liu. Methanol to Olefins (MTO): From Fundamentals to Commercialization //ACS Catal.-2015.-Vol. 5, №3.-P. 1922-1938.

31. Michiel J.T. Raaijmakers, Nieck E. Benes Current trends in interfacial polymerization chemistry //Progress in Polymer Science.-Vol.63.-P. 86-142.

32. Smart Polymers and their Applications /Edited by:M.R. Aguilar De Armas and J.S. Román.-Woodhead Publishing Limited, 2014.- 584 р.

33. F. Ullah, M. Bisyrul Hafi Othman, F. Javed, Z. Ahmad, Hazizan Md. Akil. Classifi-cation, processing and application of hydrogels: A review //Materials Science and Engineering C.-2015.-Vol.57.-P. 414-433.

34. Адекенов С.М., Данилец М.Г., Ивасенко С.А., Никифоров Л.А., Кривоще- ков С.В., Лигачева А.А., Трофимова Е.С., Шерстобоев Е.Ю., Жданов В.В., Белоусов М.В. Фенольные соединения этанольных извлечений Lemna minor L., Lemna trisulca L. и Lemna polyrrhiza L. Schleid. и их иммуномодулирующая активность // Бюллетень сибирской меди-цины.-2017.-№16.-С.5-15.

35. Patent USA № 9899667. Electrode composite material, preparation method thereof, cathode and battery including the same /Pu Chen, Yongguang Zhang, Zh. Bakenov, Aishuak Konarov, The Nam Long Doan, 2018.

36. US Patent App. 14/940,744. Lithium metal free silicon/sulfur accumulator / Z. Bake-nov, T. Hara, I. Kurmanbayeva, A. Mentbayeva, A. Konaroв. 2017.

37. US Patent App. 14/834,899. Flow-assist-free Zn/NiOOH battery / Z. Bakenov, T. Hara, Y. Zhang, I. Kurmanbayeva, 2016.

38. Patent US 20150207180. Аqueous lithium-ion battery /Zhumabay Bakenov, 2015. 39. Patent US 20140147738. Electrode Composite Material, Preparation Method Thereof,

Cathode And Battery Including The Same / Pu Chen, Yongguang Zhang, Z. Bakenov, A.Kona-rov, The Nam Long Doan, 2014.

117

40. Abdukhalikov, K.Bent functions and line ovals. Finite Fields and their Applications 47, 94-124, 2017.

41. Akylzhanov, R., Nursultanov, E., Ruzhansky, M.Hardy-littlewood-paley inequalities and fourier multipliers on SU(2). Studia Mathematica 234(1), 1-29. 2016.

42. Badaev, S.A., Manat, M., Sorbi, A.Friedberg numberings in the Ershov hierarchy. Archive for Mathematical Logic 54(1-2), 59-73, 2015.

43. Bekmaganbetov, K.A., Chechkin, G.A., Chepyzhov, V.V.Weak convergence of attractors of reaction–diffusion systems with randomly oscillating coefficients. Applicable Analysis. 1-16, 2017.

44. Agarwal P., Berdyshev A., Karimov E.Solvability of a Non-local Problem with Integral Transmitting Condition for Mixed Type Equation with Caputo Fractional Derivative. Results in Mathematics 71(3-4), 1235-1257, 2017.

45. Berdyshev, A.S., Kadirkulov, B.J.A Samarskii-Ionkin problem for two-dimensional parabolic equation with the Caputo fractional differential operator. International Journal of Pure and Applied Mathematics 113, 53-64, 2017.

46. Assylbekov, Y.M., Dairbekov, N.S.The X-ray Transform on a General Family of Curves on Finsler Surfaces, Journal of Geometric Analysisр. 1-28, 2017.

47. Dzhumabaev, D.S., Bakirova, É.A.On the Unique Solvability of the Boundary-Value Problems for Fredholm Integrodifferential Equations with Degenerate Kernel. Journal of Mathe-matical Sciences (United States) 220(4), 440-460, 2017.

48. Berdyshev, A.S., Kadirkulov, B.J.A Samarskii-Ionkin problem for two-dimensional parabolic equation with the Caputo fractional differential operator. International Journal of Pure and Applied Mathematics 113(4), 53-64, 2017.

49. Стратегия перехода Республики Казахстан к низкоуглеродному развитию в условиях глобализации: потенциал, приоритеты и механизмы реализации/Под ред. А.Сатыбалдина. Алматы: ИЭ КН МОН РК, 2016.

50. Krugman P. R. Increasing Returns and Economic Geography // The Journal of Political Economy. — The University of Chicago Press, 1991. Vol. 99, № 3. P. 483-499.

51. Nazarbayev University. Astana Business Campus: 2018.

118

11. ГЛОССАРИЙ Ақпараттық ресурстар – дұрыс ақпарат алу тиімділігін ұйымдас-

тырудағы мəліметтер жиынтығы (7.0 – 99 МСТ). Ақпараттық іздеу – кез келген жабдықтағы жазба немесе массивтегі

алдын ала көрсетілетін ақпаратты (соның ішінде құжаттарды, олардың бөліктерін) табу, саралау жəне тарату процесі.

Ақпараттық жəне коммуникациялық технологиялар – ақпаратты жинауға, өңдеуге, сақтауға, таратуға, көрсетуге жəне қолдануға біріктірілген əдістер, процестер мен бағдарламалық құралдар жиынтығы.

Грант – құқықтардытабыстау, мүлікті беру туралы құжат; жəрдем-қаржы, демеу-каржы; ғылыми зерттеулер мен талдамаларды орындау үшін мемлекеттік тапсырысқа ақы төлеуге қайтарусыз бөлінетін ақшалай қаражат.

Ғылымиметрия – статистикалық зерттеулердің, ғылыми ақпараттың массиві мен ағымының динамикасы мен құрылымымен айналысатын ғылымтану саласы.

Ғылым-метрикалық көрсеткіштер – түрлі сандық көрсеткіштегі ғылыми қызмет көрінісінің жарияланған материалдар (əсіресе мезгілдік əдебиет, іргелі зерттеулер кезінде – патенттер) мəліметтеріне негізделген сандық көрсеткіштері.

Ғылыми-техникалық əлеует – ғылымның даму деңгейінің, ғылыми-техникалық мəселелерді шешу мақсатында қоғамда, мемлекетте болатын мүмкіншіліктер мен ресурстардың кешенді сипаттамасы.

Ғылыми-техникалық қызметтер – технологиялық, экономикалық, əлеуметтік-саяси жəне де басқа мəселелерді шешуде жаңа білімін барлық ғылым, техника, өндіріс салаларында қолдануына, осы зерттеулерді іске асыру үшін ғылымның, техниканың жəне өндірістің, ғылыми-техникалық құжаттың іске асыруын қосқандағы жұмыс істеуін қамтамасыздандыруға бағытталған қызмет.

Дəйексөз алу индексі –ғылыми жарияланымдардың мақалалық тізімінде көрсетілген сілтемелерді индекстейтін жəне сол сілтемелердің сандық көрсеткіштерін ұсынатын рефераттық дерекқор.

Диверсификация – арнайы маманданғанфирмалардың басқа өндіріс салаларына, қызмет саласына көшуімен байланысты экономикалық шығынды төмендету мақсатында капитал шоғырлануы формасы.

Журналдың импакт-факторы – осы журналда соңғы екі жылда ба-сылған мақалаларға жасалған сілтемелер санына сол кезеңде осыжурналда жарияланған мақалалар санының қатынасы.

Индустриалды-инновациялық даму – шикізаттық бағдардан шығуға мүмкіндік беретін экономика салаларын жеделдету жолымен тұрақты дамуға қол жеткізу, ұзақ мерзімді жоспарда сервистік-технологиялықэкономикаға көшудің алғышарттарын дайындау.

Инновация – жаңа, жетілдірілген өндірістің, технологиялардың, тауарлардың, жұмыстар мен қызмет көрсетулердің тəжірибелік іске асыру,

119

жəне де техникалық, өндірістік, əкімшілік, саудаландыру шешімдерін іске асырудағы физикалық не заңды тұлғалар қызметінің нəтижесі, сонымен қатар, экономикалық тиімділікті арттырудағы экологиялық қауіпсіздікті сақтауын ескергендегі басқа да қоғамдық нəтижесі.

Инновациялық қызмет– идеяларды нарыққа енгізілген жаңа немесе жетілдірілген өнімге; практиқалық қызметте қолданысқа енген жаңа немесе жетілдірілген технологиялық үдеріске айналдырумен байланысты қызмет түрі; əлеуметтік қызметтердің жаңаша ыңғайы. Жиынтық күйде инновация-ларға алып келетін ғылыми-техниқалық, ұйымдастырушылық, қаржылық жəне коммерциялық іс-шаралар кешеніне негізделеді.

Инновациялық даму – инновациялық жобаларды жүзеге асыру мен инновациялық əлеуетті дамытудың жиынтық үдерісі.

Мəліметтер базасы – белгіленген мақсат үшін жеткілікті жəне қамтылған ақпараттық автоматты түрде қайта өңдеугу мүмкіндік беретін машиналық тасымалдағышта ұсынылатын мəліметтер жиынтығы (ГОСТ 7.73 – 96).

Тəжірибелік-конструкторлық жұмыстар – өнімді жасау немесе жаң-ғырту барысында орындалатын жұмыстар кешені, тəжірибелік үлгілер мен пайдалы модельдерге конструкторлық жəне технологиялық құжаттамаларды əзірлеу.

Хирш индексі – ғалымның, ғалымдар тобының, ғылыми ұйымның немесе жалпы елдің жарияланымдары санында жəне дəйексөз алуында негізделген нəтижелілігінің сипаттамасы.

120

МАЗМҰНЫ 1. КІРІСПЕ (Ұлттық баяндаманың мақсаты) 3 2. ҚАЗАҚСТАН ҒЫЛЫМЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА (соңғы үш жылдың ғылыми-метрикалық талдауы, қазақстандық ғылымның жетістіктерін талдау (ғылыми жəне (немесе) ғылыми-техникалық қызметтің неғұрлым маңызды нəтижелері, енгізілген əзірлемелер), ғалымдардың зерттеу белсенділігінің көрсеткіштері (жарияланымдар саны, дəйексөзге алыну индексі, журналдардың импакт-факторы, патенттік белсенділік) 6 3. БАСЫМ БАҒЫТТАҒЫ ІРГЕЛІ ЖƏНЕ ҚОЛДАНБАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ

НЕГІЗДЕМЕСІ (Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Жоғары ғылыми-техникалық комиссия айқындаған ғылымның бағыттары бойынша іске асырылуын талдау) 23

4. ҒЫЛЫМИ ƏЛЕУЕТІНІҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ (ғылыми ұйымдардың жəне жоғары оқу орындарының, ғылыммен айналысатын дербес білім беру ұйымдарының сапалық құрамының жай-күйін, отандық ғылыми кадрларды даярлау сапасын, шетелдік ғалымдарды тартуды, ғылыми зерттеулерді жүргізу үшін ғылыми зертханалардың қазіргі заманғы жабдықтармен жарақтандырылуына талдау жасау) 43 5. ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУЛЕР МЕН ƏЗІРЛЕМЕЛЕРДІҢ ҚАРЖЫЛАНДЫРУЫН ТАЛДАУ

(мемлекеттік бюджет қаржысынан жүзеге асырылатын, ғылымға жеке сектордан қаржы тартылуына талдау жасау) 53 6. ҒЫЛЫМ ДАМУЫНДАҒЫ ƏЛЕМДІК ҮРДІСТЕРДІ ТАЛДАУ

(шетелдік жəне халықаралық ғылыми ұйымдармен ғылыми-техникалық келісімдерді іске асыру нəтижесінде алынған қазақстандық ғылымныңжаңалықтары мен жетістіктері) 62

7. ҰЛТТЫҚ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ

(технологиялар мен ғылыми жəне (немесе)ғылыми-техникалық қызмет нəтижелерін коммерциаландыру тетіктері, ғылымның, өнеркəсіп пен бизнес-қауымдастықтың ықпалдасуын талдау, ғылымның ел экономикасын дамытуға қосқан үлесі мен

ғылыми жəне (немесе) ғылыми-техникалық қызмет нəтижелерінің жалпы ішкі өнімнің өсуіне əсерін бағалау) 72 8. САЛАЛЫҚ УƏКІЛЕТТІ ОРГАНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ

(ғылымды жəне ғылыми-техникалық қызметті басқару бойынша) 86 9. ҚОРЫТЫНДЫЛАР МЕН ҰСЫНЫСТАР

(Ұлттық ғылыми жүйені одан əрі дамыту бойынша) 106 10. ƏДЕБИЕТТЕР 115 11. ГЛОССАРИЙ 118

121

Ғылым туралы Ұлттық баяндама

Жауапты шығарушы: Ж.С. Хайдарова, С.К. Досаева Редактор Т.Ə. Əпендиев

Компьютерлік беттеу Д.Н. Қалқабекова

122

Басуға 03.10.2018 қол қойылды. Пішімі 60х881/8.Офсеттік қағаз. Басылыс – ризограф.

Көлемі 7,7 б.т. Сигналды таралым.

=====================================================================

ҚР Ұлттық ғылым академиясы 050021, Алматы, Шевченко к., 28, т. 261-75-16, 272-13-19

Ғылым туралы Ұлттық...

Documents