Қазақ ұлттық аграрлық университеті ӘОЖ 639.31...1 Қазақ...

1

Қазақ ұлттық аграрлық университеті

ӘОЖ 639.31.04 Қолжазба құқығында

БАРАКБАЕВ ТЫНЫСБЕК ТЕМИРХАНОВИЧ

Қазақстан Республикасының 6 - балық өсіру аймағындағы тоған

шаруашылығы жағдайында бекіре және тұқы балықтарын

поликультурада өсіру тиімділігі

6D080200-Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы

Философия докторы (PhD)

ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми кеңесшілері:

а.ш.ғ.д., профессор Нұрғазы Қ.Ш.

б.ғ.к. Асылбекова С.Ж.

(Қазақ балық шаруашылығы ҒЗИ)

Ecology Szent Istvan University,

Professor retired of Aquaculture

Jozef Pekli (Венгрия)

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2016

2

МАЗМҰНЫ

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР........................................................ 3

АНЫҚТАМАЛАР.................................................................................. 4

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР .......................................... 5

КІРІСПЕ.................................................................................................. 6

1ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ..................................................................... 11

1.1 Бекіре балық түрлерін әлемде өсіру мен көбейту тәжіриебесін

талдау.................................................................................................

11

1.2 Бекіре балықтары өсіру нысаны ретінде ................................... 12

1.3 Дүние жүзінде бекіре балықтарын өсіру тәжірибесі ................ 22

2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІ................................... 30

2.1 Шелек тоған шаруашылығының қысқаша сипаттамасы ……… 34

3ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР..................................................................... 37

3.1 Бекіре балықтарын Қазақстанда өсіру тәжірибесі ..................... 37

3.2 Тоған шаруашылығында бекіре балықтарын өсіру ....................... 43

3.3 Тұқы тоғандарында өсірілген орыс бекіресінің өнімділік

көрсеткіштері ...........................................................................................

44

3.4 Тәжірибелік тоғандардағы табиғи қоректің өнімділігі ................. 47

3.5 Бекіре балықтарын өсімдік қоректі балықтармен

поликультурада өсіру нәтижелері .........................................................

53

3.6.1 Тоғандардың өнімділік көрсеткіштері ........................................ 62

3.6.2 Тоғандағы табиғи қоректердің өнімділігі ............................. 65

3.6.3 Өсімдік қоректі балықтардың көрсеткіштері ............................. 70

3.7 Бекіре балықтарының балықтық-биологиялық көрсетікштері .... 73

4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ.................................................. 83

ҚОРЫТЫНДЫ...................................................................................... 94

ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫС...................................................................... 96

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ................................. 97

ҚОСЫМШАЛАР.................................................................................... 112

3

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Бұл диссертациялық жұмыста келесі сілтемелерге сәйкес нормативтік

құжаттар қолданылған:

ГOCТ 7.1 – 2003. «Библиoгpaфиялық жазба. Құжаттардың

библиoгpaфиялық сипаттамсы. Жалпы талап және құрылым ережелері».

ГOCТ 7.32 – 2001. «Ғылыми зерттеу жұмысының есебі. Құрлымы және

рәсімдеу ережелері»

ГOCТ 1368-91 Барлық балық түрлерінің сынамаларын алу. Ұзындық және

салмақ.

ГOCТ P51497-89 Балық, шаян тәрінділер және кapaкaтицa. Өлшемдік

кaтeгopиялары

ГOCТ 24896-81 Тipi бaлықтap. Тexникaлық жaғдaй.

ГOCТ 50 380-92 Бaлықтap жәнe бaлық өнiмдepi. Тepминдepi мeн

aнықтayыштap

ГOCТ 7636-85 Бaлықтap, тeңiз cүтқopeктiлepi, тeңiз oмыpтқacыздapы жәнe

oлapды өңдey өнiмдepi. Тaлдay әдicтepi.

ГOCТ 25706-83 Лyпaлap нeмece үлкeйткiш шынылap. Нeгiзгi типтepi мeн

пapaмeтpлepi.

ГOCТ 25336-82 Зepтxaнaлық шыны жaбдықтap мeн ыдыcтap. Нeгiзгi

пapaмeтpлep, өлшeмдepi мeн типтepi

ГOCТ 24104-2001 Зepтxaнaлық жaлпы жaғдaйындa жәнe үлгi тapaзылapы.

Жaлпы тexникaлық жaғдaйлap.

ГOCТ 19908-90 Тигeльдep, тaбaқшaлap, cтaкaндap, кoлбaлap, вopoнкaлap,

пpибopкaлap жәнe квapц шыныдaн жacaлғaн ұштық. Жaлпы тexникaлық

жaғдaйлap.

ГOCТ 427-75 Өлшeгiш мeтaлл cызғыштap. Тexникaлық жaғдaйлap.

ГOCТ 1625-89 Тexникaлық фopмaлин. Тexникaлық жaғдaйлap.

4

АНЫҚТАМАЛАР

Бұл диссертациялық жұмыста келесі сілтемелеге сәйкес анықтамалар

қолданылған:

Биоценоз – суқойманың бір жерінде орналасқан тірі организмдер

жиынтығының өзара байланысы;

Ихтиофауна – қандай да бір болмасын суқойма мен оның жеріндегі балық

түрлері мен дөңгелекауыздылардың жиынтығы;

Интродукция – жергілікті табиғи кешенге қандай да бір түрді болмасын

адамның көмегімен сәтті ендіру;

Уылдырық шашу – балықтардың жыныс өнімдерін, яғни, жетілген

уылдырық пен ұрықтандыратын шәуетін шашуы;

Балық үйірі – белгілі бір балықшаруашылықтық суқоймада немесе сол

аймақта балықтың бір түрінің жиынтығы;

Балықтардың жартылай өткінші түрлері – тұздылығы аз суларда

жайылым жасап (тұщы суда) уылдырық шашу үшін өзеннің төменгі ағысына

көтеріледі;

Балықтың орташа ұзындығы – аулауда немесе суқоймада, балықтың

жастағы тобында балықтың ұзындық өлшемін сипаттайтын көрсеткіш;

Орташа салмақ – аулауда немесе жастағы тобында балықтың салмағын

сипаттайтын көрсеткіш;

Фитофильдер – уылдырығын өсіп тұрған немесе ақырын ағып бара

жатқан су өсімдіктеріне шашатын балықтар.

Толысу – балықтар популяциясының өсуі, яғни кіші жастағы топтардың

өсу нәтижесінде популяцияның кәсіптік бөлігін құрауы;

Гидробионттар – суда тіршілік ететіндер;

Литофильдер – уылдырығын тасқа шашатын балықтар;

Фитофильдер – уылдырығын су өсімдіктеріне шашатын балықтар;

Пелагофильдер – уылдырығын су қабатына шашатын балықтар;

Уылдырық шашушы үйір – көбею үшін өрістеген балық қорының

(популяция) бір бөлігі;

Биотоп –абиотикалық факторларының параметрі біртекті суқойма бөлімі;

Ювенильді – жыныстық жағынан жетілмеген даралар;

Толысу – балықтар популяциясының өсуі, яғни кіші жастағы топтардың

өсу нәтижесінде популяцияның кәсіптік бөлігін құрауы;

Жеке өсіру (монокультура) – тоғандарда балықтардың бір ғана түрін өсіру;

Қатар өсіру (поликультура) – тоғандарда балықтардың екі немесе оданда

көп түрлерін бірге өсіру.

5

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

г - грамм

мм - миллиметр

мл - миллилитр

млрд - милиард

см - сантиметр

м - метр

кг - килограмм

га - гектар

км - километр

ц/га - центнер/гектар

млн - миллион

№ - нөмір

% - пайыз

n - саны

- арифметикалық орташа көрсеткіш

mх - арифметикалық орташа көрсеткіш қателігі

- зерттеуде жіберілген қатенің мәні

>, <, ± - үлкен, кіші, плюс-минус

ҚР - Қазақстан Республикасы

ФАО

- Біріккен ұлтаралық азық-түлік және ауылшаруашылық

мекеме

ШҚ - шаруа қожалығы

МРҚМ - мемлекеттік республикалық қазыналық мекеме

БӨЗ - бекіре өсіру зауыты

АБӨЗ - Атырау бекіре өсіру зауыты

ХТҚБ - халықаралық табиғатты қорғау бірлестігі

ТСЖ - тұйықталған су айналым жүйесі

ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы

БҒЗИ - Биология ғылымының зерттеу институты

ҚазҰАУ - Қазақ ұлттық аграрлық университеті

МЕМСТ - Мемлекеттік стандарт

6

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президенті Н.А.

Назарбаевтың халыққа Жолдауында «КазАгро»-ның негізгі мәселесі- ауыл

шаруашылығы өндірісі мен өнім деңгейінің жоғарылауын, өнеркәсіп

салалаларын сапалы шикізаттармен қамтып тағам түрлерін дамыту қажет

екенін, Қазақстан ауыл шаруашылығы әлемдік нарықтағы өз орнын тек

экологиялық таза өнім мен шикізат өндіру арқылы алатынын атап өтті [1].

Қазіргі таңда дүние жүзінде шешімі қиын екі мәсле тұр, ол азық-түліктің

жетіспеушілігі және биоалуантүрліліктің азайып, яғни табиғи ортадағы

өсімдіктермен жануарлар әлемінің жойылуы. Қалайда болса осы мәселелердің

ерте ме, кеш пе шешімін табу қажет. Дегенмен бұл мәселелердің шешімі екі

жақты. Бірақ табиғи ортадағы балық қорын ауламай-ақ және жоймай-ақ

олардың санының көбеюіне қол жеткізуге болады [2].

Қара уылдырық және өзінің ет сапасымен танымал бекіре тұқымдас

балықтарының су айдындарында санынның азаюы кімді де болса

ойландыратыны анық. ХХ ғасырда жүздеген тонналап ауланатын бекіре

балықтарының саны қазіргі таңда 10 тоннаға дейін жетпей отыр. Яғни табиғи

суқоймалардағы бекіре тұқымдас балықтарының саны апаттық жағдайға

жетуіне байланысты 2012 жылдан бастап 5 жылдық маратории жарияланды.

Бірақ бекіре балықтары қайта өз деңгейіне жету үшін біраз уақытты талап етеді.

Сондықтан табиғаттың қалыптасуына демеу болатын, бекіре балықтарын

қолдан өсіру жұмыстарының айтарлықтай маңызы зор.

ФАО мәліметі бойынша [3] 2012 жылғы балық аулау деңгейі 91,3 млн.

тоннаны, аквакультура – 66,6 млн. тоннаны (су өсімдіктерін есепке алмағанда)

құрап, жан басына шаққанда 19,2 кг келіп, жалпы 158 млн. тоннаға жетті.

Соның өзінде ішкі су қоймалардағы балық аулау көлемі 11,6 млн. тонна жетті,

ал қалғаны Әлемдік мұхиттар еншісінде болды. Қазақстан мемлекеті Әлемдік

мұхитармен байланысы жоқ, сондықтан біз үшін елде аквакультураны тиімді

дамыту маңыздырақ болып табылады.

2000 жылдары (2011 жылғы мараториға дейін) бекіре балықтарын

өндірістік аулау тек Каспий теңізі өзендерінде, яғни Еділ және Жайық

сағаларында, сонымен қатар Иранда жүргізілген. Жыл сайын халықаралық

CITES ұжымы Каспий теңізі мемлекеттеріне аулау квотасын анықтайды. Квота

көлемі тікелей Каспий теңізіне арнайы балық өсіру зауыттарынан шығатын

бекіре балықтарының шабақтарына байланысты болады [3].

Ұсынылған квотаның төмендеуіне және саудада сатылуына толық шек

қойылуына байланысты дүние жүзінде бекіре балықтарын балық өсіру

зауыттарында фермаларда кәсіптік өсіру үлкен маңызға ие болып отыр. Осы

аталғандар болашақта нарықта бағалы қара уылдырықты өндірудің негізгі көзі

болып табылады деген ықтималдылық бар.

Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2011 жылы

13-15 желтоқсан аралығында Баку қаласында өткен Каспий теңізі жағалауы

мемлекеттердің үшінші саммитінде бекіре балықтарын аулауға шек қою туралы

7

5 жылдық моратории енгізуді ұсынды. Каспий теңізінің су биоресурстары

комиссиясының 32-ші отырысындағы протокол шешімінің аясында 2012

жылдан бастап Каспий теңізіндегі бекіре балық түрлерін аулауға тиым

салынды. Қазақстан Республикасының Үкіметі нарықтағы бағаны

тұрақтандыру және тауарлы балық өсіруді дамыту үшін бекіре балықтарын

қолдан өсіруге жағдай жасады. Тауарлы балық өсіруді көтермелеу үшін

мемлекет арнайы салықтық режим орнатып, құрылғыларды кредиттеу сонымен

қатар азық және балық отырғызу материалдарының шығындарын субсидиялау

жұмыстарына қолдау көрестті. Осындай көрсетілген қолдау шараларының

арқасында мемлекетіміздің ішкі нарығында бекіре балық түрлерінің және

олардың өнімдерінің жоғалуына тежеу болады. Республикамызда бекіре

балықтарын қолдан өсірумен: «Шелек тоған шаруашылығы» ЖШС, «Павлодар

бекіре зауыты» ЖШС, «ОсетрKZ» ЖШС, «Ирада Балык» ЖШС, «Нурхан» ЖҚ

айналысады [4-5].

ХVIII ғасырдың 70 жылдары көктемгі балық аулауларда Каспий теңізіне

құятын өзендерден 800 мың данаға дейін шоқыр және 150 мыңнан аса пұт (1

пұт – 16 кг) қара уылдырық әкелінген. Бір ғана шоқыр балығын аулау уақыты

24 мың күміс рублдан кем емес пайда әкелген. Ал екінші балық аулау, яғни

бекірелермен қортпаны күзгі уақытта құрма аулармен жүзеге асырған, үшінші

– қысқы уақытта үшкір ілгіштермен тек қана бекірелерді аулаған. Өткен

ғасырдың 90 жылдарының ортасына қарай Жайық өзенінде бекіре балықтарынң

популяциясында 30 жастан жоғарғы қортпа балығының дарақтары құраған.

Бірақ аталғандардың барлығы өткен. Қазір соңғы 30 жыл ішінде бекіре

балықтарының популяциясы өте қатты төмендеп кетті. Мысалы, Жайық

өзеніндегі шоқыр балығының саны 1997 жылдары 1,5 мил. дарақ болатын. Ал

70-ші жылдары қала маңында браконьерлермен 150-170 мың шоқыр дарақтары

ауланған, оның ішінде тек аналықтары (қара уылдырық үшін), аталықтарын

қайта өзенге ағызған. Енді 2007 жылғы деректер бойынша олардың 23,1 мың

данасы қалған. Каспий балық шаруашылығы ғылыми зерттеу институтыны

ғалымдарының нақты деректеріне сүйенсек, 2004 жылы Каспи теңізінде бекіре

балықтарының саны: қортпа – 5 млн., шоқыр – 7 млн., бекіре – 36 млн., дана

болған. Дегенмен мұндай нақты деректерді СITES (жойылып бара жатқан

жабайы фауна және флора түрлерін халықаралық саудалау ұйымы) ұйымы

жоғарылау деп санаған. Қазіргі таңда 25 жастағы қортпа балығын кездестіру

өте сирек. Барлық үлкен жастағы (бұл дегеніміз сапалы өндірушілер) балық

дарақтары ауланып біткен.

Табиғатта бәрі өз-ара байланысты, балықтар популяциясына Жайық

өзенінің апаттық төмендеуі кейбір уылдырық шашу аудандарын құрғатып

жіберген. Қазіргі таңда су көлемі алты кубкилометрге төмендеген. Дегенмен

бекіре балықтарының уылдырық шашуға қолайлы орта болу үшін 12 куб

километрлік су көлемі болу керек екен. Бүгінде трансшекаралық Жайық өзені

деңгейінің төмендеуі Жайық-Каспий бассейндегі барлық биологиялық және

экологиялық жүйесіне әсер етуі мүмкін. Сондықтан, бұл мәселе Қазақстан мен

Ресей мемлекеттерінің үкіметік деңгейінде қарастырылып жатыр.

8

Еліміз балық аулау және балық өсіруді қарқынды дамытуға қолайлы

жағдайлары бар және балық шаруашылық суқоймаларына бай. Қазақстанның

балық шаруашылық суқоймалар қоры құрамына негізінен Каспий және Арал

теңізі акваториясы, Балқаш көлі, Алакөл көлдер жүйесі, Бұқтырма, Қапшағай,

Шардара суқоймалары және тағыда басқа халықаралық, республикалық, және

жергілікті маңызы бар суқоймалар кіреді. Каспий теңізін есепке алмағанда

еліміздегі су көлемі 5 млн. га құрайды.

Қазақстан Республикасының 2013 ж санақ бойынша 16 млн. 865 мың

адамды құрады, сондықтан ұсынылған балық өнімін тұтыну көлемі жан басына

шаққанда жылына 14 кг балықтан келеді екен. Мемлекетімізді тағам

қауіпсіздігімен қамтамассыз ету үшін және болашақ адам саны 17 млн.

жеткенде тұтынуға жылына кем дегенде 236,5 мың тонна балық өнімі қажет.

Табиғи суқоймалардан бұл көлемді аулау мүмкін емес. Бір ғана жолы ол

аквакультураны дамыту.

Қазақстанда тауарлы бекіре шаруашылығын дамыту үшін мемлекеттік

программа қабылданған. Ағымдағы жұмыс кезеңі болып ҚР әр түрлі балық

өсіру шаруашылықтарында негізгі мәселе болып, тауарлы бекіре балықтарын

өндіру және өсіру технологиясын енгізу болып табылады. Сонымен қатар

бекіре балықтарының генофондын сақтау және кәсіптік қорын қайта қалпына

келтіру мақсатында аналық үйір құру болып табылады.

Соңғы жылдары тауарлы бекіре шаруашылығы ең алдымен жоғары

коммерциялық бағалы және жоғары өнімділік сипатты қасиеттері бар бекіре

балықтарының гибридтеріне сонымен қатар басқада түрлерін балық өсіру

процестерінде жаңашалауға көңіл бөлуде. Сондықтан, кәсіптік рентабельділікті

арттыру үшін және тауарлы өнім алу уақытын қысқарту мақсатында әр түрлі

бекіре балықтарын өсіру технологияларын нормативтік және технологиялық

құжаттармен ұжымдастыру және зерттеу жұмыстарын жүргізу керек.

Зерттеулердің мақсаты: еліміздің 6-балық өсіру аймағында тұқы өсіретін

арнайы тоғандарда бекіре балықтарын өсіру технологиясын арттыру, бекіре

балықтарын өсіру технологияларын жетілдіру арқылы өсімдік қоректі

балықтарымен поликультурда өсіріп, экономикалық тиімді тауарлы балық

өнімін алу.

Алға қойылған мақсаттарды жүзеге асыру үшін мынандай міндеттер

қойылды

- бекіре балықтарын өсімдік қоректі балықтармен бірге тоғанда отырғызу

тығыздығын анықтау;

- поликультура жағдайында өсіргенде селбесіп тіршілік ету қасиеттерін

тиімді және қарқынды пайдалану;

- бекіре балықтарының балықтық-биологиялық көрсеткіштерін бағалау;

- тоғандағы судың гидрохимиялық жағдайын анықтау;

- тәжірибелік балықтар өсірілетін тоғандардағы табиғи қоректік қордың

бекіре балықтарының өсуіне тигізетін әсерін зерттеу;

- бекіре балықтарын өсімдік қоректі балықтармен өсіру жағдайында күтіп-

бағу шығындарын анықтау;

9

- зерттеулердің экономикалық тиімділігін анықтау.

Ғылыми жаңалығы Бірінші рет ҚР 6 балық өсіру аймағында тұқы өсіретін арнайы тоғандарда

бекіре балықтарын өсіру технологиясын енгізу мақсатында, балық өсіру-

биологиялық көрсеткіштерінің сапасын бағалау нәтижесінде, бекіре

балықтарын өсімдік қоректі балықтармен поликультурада өсіру арқылы,

олардың күтіп-бағу шығындарын үнемдеу және тауарлық салмағын жақсарту

арқылы экономикалық тиімді тауарлы балық өнімін алу үшін, ғылыми

жұмыстары жүргізіліп отыр.

Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы

Қазіргі таңда тауарлы балық өнімін өндіру жақсы дамып жатыр және

әлемдік аквакультураның маңызды құрамды бөлігі болып қалыптасып келеді.

Бағалы балық түрлерінің тауарлы балық ретінді өсірудің өзектілігі, табиғи

суқоймаларда олардың қорының күрт төмендеуімен айқындалады. Шикізат

қорының болжамдық бағалануына сәйкес аталған мәселелер осы күнге дейін

сақталып келеді. Осыған байланысты тауарлы балық өндірісін дамытуға

бағытталған және бағалы балық түрлерінің генофонын сақтауға арналған

ғылыми-тәжірибелік іс-шараларды ұйымдастыру мүмкіндігі туындап отыр.

Негізгі тауарлы балық өндірісінің биотехникалық нормативтері және

экономикалық көрсеткіштері Ресейде жасалынған және олар тоғандық және

индустриалды технологияларда сәтті жүзеге асуда.

Соңғы жылдары жекешеленген кәсіпкерлер ауылшаруашылық

өнідірістерімен қатар балық шаруашлығы өндірісіне де қызығушылықтары

артып отыр. Елімізде балық өнімін экспорттаушы сонымен қатар ішкі және

сыртқы нарықта ұсынысқа ие болатын бағалы балық түрлерін қолдан көбейтуге

ынталы фирмалар саны айтарлықтай өсіп келеді. Осыған байланысты бұрынғы

қолданыстағы өсіріліп отырған балық түрлерінен басқа Қазақстанда жаңа әрі

тұқы тәрізділерге қарағанда бағалы болып келетін аквакультура нысандарына

қажеттілік туындап отыр. Бұл нысандар санатына бірінші кезекте бекіре

балықтары, яғни қортпа, орыс және сібір бекіресі, шоқыр, сүйрік, бекірелердің

әр-түрлі будандары (бестер, остер, осшип және т.б.) және ескек тұмсық жатады

ҚР 6-балық өсіру аймағында бекіре балықтарын өсімдік қоректі балықтар

мен поликультурада өсіруде, тауарлы бекіре балықтарының өсіру

технологиясын арттыру мақсатында жүргізілетін ғылыми - зерттеу

жұмыстарының нәтижелерінің теориялық құндылығымен тәжірибиелік маңызы

өте зор. Бекіре балықтарын өсімдік қоректі балықтармен поликультурада өсіру

технологиясы бұл аймақтағы балық шаруашылығымен айналысатын ірі және

кіші шаруа қожалықтарына пайдаланылатын әдістемелік нұсқаулық болып

табылады.

Зерттеу нысаны «Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты»

ЖШС базасында яғни, Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, Шелек тоған

шаруашылығы өндірістік кооперативінде өсірілетін арнайы тұқы балықтарын

өсіретін тоғандардағы тәжірибиелі бекіре тұқымдас балықтары болып

табылады. Ғылыми зерттеулерді өткізу барысында екі, үш, төрт жастағы бекіре

10

балықтары және дөңмаңдай, ақ амур секілді өсімдік қоректі балықтар

пайдаланылды. Ғылыми зерттеу жұмыстарының мәні бекіре балықтарының

балық өсіру-биологиялық өнім көрсеткіштері болды.

Зерттеу жұмысының қорғауға шығарылған негізгі нәтижелері

- бекіре балықтарын өсімдік қоректі балықтармен бірге тоғанда отырғызу

тығыздығын анықтау;

- бекіре балықтарының балық өсіру -биологиялық көрсеткіштерін бағалау;

- тәжірибелік тоғандардағы табиғи қоректік қордың бекіре балықтарының

өсуіне тигізетін әсерінің нәтижелері;

- бекіре балықтарын өсімдік қоректі балықтармен өсіру жағдайында күтіп-

бағу шығындарын анықтау;

- ғылыми - зерттеу нәтижелерінің экономикалық тиімділігі.

Жұмыстың сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі нәтижелері Қазақ

ұлттық аграрлық университетінің «Технология және биоресурстар»

факультетінде жыл сайын болатын PhD докторлық есебінде тыңдалып, жақсы

бағаланған. «Мал шаруашылығы және балық өнімдерін өндіру технологиясы»

кафедрасының мәжілісінде тыңдалды. Сонымен қатар, «Қазақ балық

шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» Ғылыми кеңесінің отырысында

тыңдалып, жақсы бағаға ие болды.

Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу (апробациялау) және олардың

енгізілуі. Зерттеу жұмысының басты нәтижелері 10 мақалада жарияланды. 3

мақала -Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Білім және

ғылым саласындағы бақылау комитетімен ұсынылған журналдарда; 1-мақала

Scopus компаниясының деректер базасына кіретін халықаралық ғылыми

журналда; 6-мақала отандық және шетелдегі халықаралық ғылыми-тәжірибелік

конференцияларда апробацияланған.

Диссертациялық жұмыстың құрылым және көлемі

Диссертациялық жұмыс келесі бөлімдерден тұрады: кіріспе, әдебиетке

шолу, зерттеу материалдары мен әдістері, өзіндік зерттеулер нәтижелері,

зерттеу нәтижелерін талқылау, қорытынды, тәжірибелік ұсыныстар,

қолданылған әдебиеттер және қосымшалар.

Жұмыс жалпы 123 бетке компьютермен теріліп басылған, 40 кесте, 21

сурет, әдебиеттер тізімі 158 аталымнан тұрады.

11

1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

1.1 Бекіре балық түрлерін әлемде және Қазақстанда өсірумен көбейту

тәжіриебесін талдау

Жалпы экожүйеге антропогендік әсердің нәтижесінде пайда болған

биоалуантүрлілікті көбейту және сақтау мәселелері, суқоймалардың өнімділігі

мәселесі қазіргі таңда өзекті болып отыр. Сондықтан гидробионттардың

популяциясының санын тұрақтату шараларын тездетіп, және аквакультураның

әртүрлі бағыттарын (ирригациялық, балық өсіру, қолдан ұрықтандыру,

аквакультураның интенсивті формалары, бекіре өсіру, қазіргі тоған

шаруашылығында өсіру әдістері) қатарлас дамыту қажет. Сонымен қатар

шаруашылық маңызы бар және инновациялық жобаларды ғылыми

ынталандыру.

Жаппай жабайы браконьерлік кәсіптік балық шаруашылық

нысандарының азаюына, экологиялық жағдайдың төмендеуіне әкеліп соқты.

Мысалы, 1978 жылы дүние жүзінде 30 мыңға жуық бекіре балықтары ауланды,

оның 80 % КСРО үлесіне тиді және ауланған балықтардың 90 % Волго-Каспий

бассейнінен ауланды. Қазіргі таңда Каспий және Азов бассейндеріндегі бекіре

балықтары қорының жағдайы апаттық жағдайда тұр.

Бұрын соңды Жердің солтүсті жарты шарындағы өзендермен теңіздер

аралдарға толы болмаған. Германияда өткен ғасырдың ортасында Гамбургте

жылына 4-5 мың дана жетілген бекіре балықтары сатылатын жәрмеңке болған.

Ондағы бекірелер Эльба өзенінен ауланған. Бекіре балықтарының

популяциясына айтарлықтай зиян тигізген Америка және Еуропа

аудандарындағы жыртқыштық аулау болып табылады. Аталмыш аудандардағы

үлкен өзен бойларында электростнация плотиналарын салу, балықтардың

жолдарын жабу сонымен қатар олардың табиғи жолдарында, уылдырық шашу

орындарында бөгет болып бекірелер популяциясына тиген ең ауыр соққы

болды. XX ғасырдың басында бекіре балықтарының негізгі бөлігі Каспий, Азов

және Қара теңіздерінде, сонымен қатар Дон және Волга өзендер інде мекен етті.

Өен бойына салынған Волгоград электро станциясы 200 км жоғары орналасқан

балықтардың уылдырық шашу орындарына баратын жоды жапты. Осында

жасалған зардаптарды орнына қайта келтіру үшін алғашқы рет КСРО-да, сосын

Америкада бекіре зауты салынды. Олар табиғи суқоймадан өндіруші

балықтарды аулап, жыныстық өнімдерін алып, уылдырқтарды инкубациялап,

дернәсілдерді ұстап және шабақтарды өсірумен айналысты. Өскен шабақтар

өзенге, өндіруші балықтар ауланған жерге немесе жайлымдық жерлерге қайта

жіберілді. Мұндай технология біраз уақытқа дейін КСРО-да кәсіптік бекіре

балық түрлерінің азаюына жол бермеді. Дегенмен КСРО құлағаннан кейін

мемлекеттер арасындағы су алабтарындағы бекірелердің жайлымдық

жерлерінің бөлініп кетуі бұл салада ретеу процестерін бұзды. Мекен етіп

отырған бекіре балықтар популяциясына қайта күш түсті [6-10].

Каспий теңізіндегі бекіре балықтары қорының күрт төмендеуі 1978

жылдан басталып әлі күнге дейін жалғасуда. Бекіре және шоқыр балықтарының

12

абсолюттік санының шектен тыс азаюы Волга өзеніндегі ағысты реттудің

нәтижесінде балықтардың табиғи жолдарының бөгелуімен түсіндіріледі. Екінші

себеп ол баконьерлік. 1990 жылдары экономиканың құлдырауынан 4

прикаспилік мемлекеттердік құрлымдық басқармаларының әлсіреуінен

баконьерлік белең алып кетті. Кәсіптік және баконьерлік аулау

гидробионттардың қорына теріс әсерін тигізіп, құнды балық түрлерінің табиғи

ұдайы өсуі апаттық минимумда болды. Яғни кәсіптік балық аулау артып,

қоладн өсіру жұмыстары кейін қалды [3, 9].

Табиғи суқоймаларындағы бекіре балықтарының шектен тыс аулануын

ХХ ғасырдың ортасында-ақ ғалымдар біліп, кәсіптік бекіре шаруашылығы

негіздерін ойластырып қойды [6,7], бірақ бекіре шаруашылығының дамуы 1980

жылдары жүзеге асты. Ең алғашқы бекіре балықтарының қолдан ұрықтандыру

жұмыстары сібір бекіресіне Конаков тірі балық зауытында 1981 жылы

уылдырықтан жыныстық жетілгенге дейін өсірілді. Совет өкіметі кезеңінде

бекіре шаруашылығы саласында негізгі бағыт, бұл табиғи суқоймаларды

балықтандыру үшін және кәсіптік үйірлерді толықтыру мақсатында

бекірлердің, қортпаның, шоқырдың және сүйріктің өміршеңдігі жоғары

шабақтарын алу

1.2 Бекіре балықтары өсіру нысаны ретінде

Сауатты ғылыми негізделген өсіру нысандарын таңдау балық

шаруашылықтарының сәтті болуы үшін экономикалық және биологиялық

барлық негізгі көрсеткіштері бойынша тиімді. Өсіру нысанын дұрыс таңдау

үшін бірінші кезекте жоспарланып отырғызылатын түрдің биологиясына мәне

беріледі. Енді бекіре шаруашылығындағы көбіне пайдаланылатын

нысандардың негізгі биологиялық көрсеткіштерін қарастырайық

Бекіре балықтары – жоғарғы ерекше балықтар тобы, олар біздің

планетамызда тіршілік ететін басқа ихтифауна өкілдерінен айтарлықтай

ерекшеленеді. Бекіре балықтарының қаңқасы шеміршекті болып келеді,

омыртқасы жоқ, сондықтан қабырғалары бас сүйектен арақарай жалғасып кете

береді, денесінің екі жағында бес қатар реттеліп орналасқан тасты

жабындылары бар. Морфологиясының және шығу тегінің көнелігіне

қарамастан бекіре балықтары қазіргі уақытқа дейін биологиялық даму үстінде

болып келіп, үлкен ареалды қамтыды. Яғни таралу ареалы Жер планетасының

солтүстік жарты шарын қамтыды деугеде болады.

Бекіре тәрізділер отряды екі тұқымдастан тұрады: бекірелер

(Acipenseridae) және ескек тұмсықтылар (Polyodontidae).

Сібір бекіресі (Acipenser baerii, Brandt) (сурет 1). Сібірлік Обь өз. Колымы

өзеніне дейінгі аралықты мекен ететін өтпелі балық. Сонымен қатар сібірлік

үлкен көлдерде де кездеседі (үнемі теңізге шықпай бір орында тіршілік етеді).

Максимальді ұзындығы – 2м ұзын, салмағы шамамен 200 кг жетеді. Табиғатта

жай өседі. Аталықтары 11-14 жас, аналықтары 17-18 жаста жетіледі.

Тұқымдылығы 79-420 мың уылдырықты құрайды. Сібір бекіресі

уылдырықтарын шиыршық тасты аудандарда 175-400 мың аралығында

13

тастайды. Уылдырықты жыл сайын шашады. Шабақтары өзенде 5 жыл және

одан да ұзақ уақыт мекен етеді. Олар біркүндіктердің, жылғалықтардың,

хирономидтердің, матахандардың, біршама циклоптардың сонымен қатар

құрттардың, бокоплавтардың және балықтардың дернәсілдерімен қоректенеді

[8-12].

Сурет 1 – Сібір бекіресі

Тауарлы бекіре шаруашылығына сібір бекіресін енгізу барысында,

негізінен жылы суларда жоғары балық шаруашылықтық нәтижелер алынды.

Индустриальді жылы сушаруашылықтарында аналықтардың жетілу уақыты 7

жаста және салмағы 4-5 кг. Егер су температурасын жыл бойына 200 С

деңгейінде болса, жетілу уақыты 5 жас, сонымен қатар салмағы 6 кг көбейеді.

Тауарлы бекіре шаруашылығында сібір бекіресінің таза линиясынан басқа,

оның орыс бекіресімен гибриді пайдаланылады.

Шоқыр (Acipenser stellatus, Pallas) (сурет 2). Каспий, Азов және Қара

теңізі бассейндерін мекен ететін маңызды кәсіптік балық түрі болып табылады.

Салмағы 68 кг дейін жетеді. Ұзындығы бір жарым метрден аспайды.

Уылыдырық шашуға Еділ мен Жайық өзендеріне сәуір айында қортпа және

бекіреден кеін кіреді. Осы уақытта жетілген шоқырлардың жасы 7-ден 25 жасқа

дейін ауытқиды. Азов теңізінде мекен ететін аналықтар 12-13 жасында, Кур

өзенінде 14-15 жаста жетіледі. Шоқыр балығының тұқымдылығы орташа 200

мың уылдырықты құрайды. Аналықтардың орташа ұзындығы 130-дан 150 см

дейін, ал аталықтары 120-дан 150 см дейін жетеді. Аналықтарының салмағы 11-

13 кг, аталықтар 8 кг жетеді. Уылдырықты жарып шыққан дернәсілдер 20-25 мг

салмақта және ұзындығы 9-11 мм дейін болады. Сары уызымен қоректену

уақыты 6-8 тәулік. Ересек балықтары омыртқасыздармен, хирономид және

шаян тәрізділердің дернәсілдерімен қоректенеді, ал Каспий теңізінің оңтүстік

жағалауындағы шоқырлар балықтарды қорек қылады. Ішкі суқоймалар үшін

болашағы бар түр болып табылады. Ресейде және Қазақстанда қолдан өсіріледі

[11-17].

14

Сурет 2 – Шоқыр

Орыс бекіресі (Acipenser gueldenstaedttii, Brandt), (сурет 3). Каспий, Азов

және Қара теңіздерін мекен етеді. Қысты және жаздық болып екі кезеңдік

топтан тұратын өтпелі балықтар. Орыс бекіресі Каспий теңізінде мекен ететін

бекірелердің ішінде саны жағынан басым болып келеді. Шаруашылық тұрғыдан

басты бекіре балықтарының түрі болып саналады.

Максимальді ұзындығы – 2,35 м дейін. Аталықтардың ұзындығы 1-ден 2

метрге дейін, салмағы 6-дан 15 кг, ал аналықтары 4-тен 28 кг дейін жетеді.

Орыс бекіресінің аталықтары 8 жасында, ал аналықтары 10 жасында жыныстық

жетіледі. Қайталап уылдырық шашу уақыты 3-5 жылдан кейін. Табиғи

жағдайларда орыс бекіресінің абсалютты тұқымдылығы 282 мың уылдырыққа

тең, ал балық шаруашылық жағдайларда 60 мың дана уылыдырыққа дейін алуға

болады. Орыс бекіресі су температурасы 8-15 0С болғанда уылдырық шашады.

Ұрықтанған уылдырықты инкубациялау уақыты 3-тен 10 күнге дейін. Шыққан

уылдырықтар 11-12 мм ұзындықта, 30-35 мг салмаққа ие болады. Сары уызбен

қоректену уақыты 8-10 тәулік, ал ал аралас қоректену 5 тәулік. Бекіре балығы

су түбі организмдерімен, негізінен хирономид және бокоплав дернәсілдерімен

қоректенеді. Оларды өсіру барысында оптимальді су температурасы +20, +24 0Сболу қажет, бірақ балықтар төменгі температурада жақсы қоректенеді және

өседі [14-30]. Орыс бекіресін сүйрікпен, шоқыр және қортпамен шағылыстыру

барысында көбеюге қабілетті ұрпақтар алынады, сонымен қатар оларды табиғи

суқоймаға жіберуге және балық өсіру шаруашылықтарына пайдалануға болады.

Олар тұщы суда мекен ететін тұрақты формаларыболуға да қабілетті болып

келеді.

Орыс бекіресінің жоғарры бейімдеушілік қасиеті, бұл түрді кәсіптік

жағдайларда өсіруге мүмкіндік береді. Азыққа әсер ету рефлексі тез болады.

15

Балық шаруашылық жағдайларда шабақтар қолдан жасалған азықтарға тез

бейімделеді. Сондықтанда бұл түрді шарбақтық жағдайларда, бассейндерде

және тоғандарда өсірген ыңғайлы. Демек орыс бекіресін негізгі тоғандық және

жылы сулы тауарлы бекіре шаруашылықтарында пайдалануға ыңғайлы.

Индустральді өсіру барысында 1,5 жастағы орыс бекіресінің салмағы –1,5-3,0

кг жетеді. Оның еті майға бай және өте дәмді.

Сурет 3 – Орыс бекіресі

Остер – бекірелердің гибриді («русский осетр стерлядь») (сурет 4) –

сыртқы келбетінде бекіремен сүйріктің белгілері басым [23].

Сурет 4 – Үш жастағы остер [9]

Сүйрік (Acipenser ruthenus, Linnaeus) (сурет 5). Денесінің ұзындығы 125

см дейін жетеді, салмағы 16 кг (әдетте оданда кіші). Басқа бекіре балықтарымен

салыстырғанда ерте жыныстық жетілуімен ерекшеленеді, яғни аталықтары

бірінші рет 4-5 жаста, аналықтары 7-8 жаста жетіледі. Тұқымдылығы 4-140 мың

уылдырыққа дейін жетеді. Уылдырық шашу уақыты әдетте мамыр айында

өзенннің жоғарғы сағаларында болады. Уылдырығы жабысқақ, шиыршық

тасты топрақты жерлерде кездеседі. Ол 4-5 тәулікте жетіледі. Ересек

дарақтардың ұзындықтары әдетте 40-60 см және салмақтары 0,5-2 кг жетеді,

кейде 6-7 кг дейінгі дарақтар және 16 кг жететіндер де кездеседі. Негізінен су

түбі омыртқасыздарымен қоректенеді, балықтардың да уылдырықтарын жейді.

16

Күзде қыркүйек айларында өзеннің терең аудандарында топталады, және сонда

қоректенбей аз қозғалыста қыстап шығады. Өзен аранларын қолдан реттеу

сүйрік балықтарының қоректенуіне жақсы әсер етсе, ал табиғи ұдайы өсуіне

кері әсерін тигізеді. Шектік жасы 30 жылға дейін барады. Бағалы кәсіптік

балық, тоған және көлде өсіруге өте ыңғайлы болып келеді [24-27].

Сурет 5 – Сүйрік

Сүйрік балығы тауарлы бекіре шаруашылығынданысан ретінде бірнеше

көрсеткіштерімен ерекшеленеді:

Өзінің дене бітімінің кішілігіне қарамастан, сүйрік тауарлы салмақты тез

жинайды.

Басқа бекіре балық түрлеріне қарағанда өнімі әлде қайда сұранысқа ие.

Сүйрік балығының бұлшық ет құрамының биохимиялық құрамы басқа бекіре

балықтарымен салыстырғанда үлкен көлемде ақуызбен майдың

жоғарылығымен ерекшеленеді. Сонымен қатар сүйрік етінің дәмдік қасиет

әлемде кеңінен таралған.

Сүйрік бұрыннан тұщы су балығы болып есептеледі, және тұйық жүйелі

су айналымы бар жағдайларында тауарлы өсіруге қолайлы.

Басқа бекіре балықтарының ішінде жыныстық ерте жетіледі. Сонымен

қатар индустриальді, яғни темикалық режимі ерекше реттелген жағдайларда 2-3

жаста жетіледі, және жыл сайын уылдырық шашады [26].

Сүйрік балығының өндірушілері басқа бекіре балықтарына қарағанда

үлкен емес және оларды бассейндік жағдайларда ұстау, уылыдырық шашушы

топтарымен жұмыс істеу өте ыңғайлы болып келеді.

Сүйрік балығын тауарлы өсірумен айналысу барысында, жеке аналық

үйірін ұстап отырып, солардан шыққан шабақтардың жартысын қайта табиғи

суқоймаларға жіберуге болады. Демек бұл «қызыл кітапты» бекіре

балықтарының түрлерін қайта қалпына келтіруге мүмкіндік туады. Сүйрік

тұщы сулы балық, басқа қортпа, бекіре және шоқыр секілді теңізге қайтып

кетпейді, сол өзен арнасында мекен етіп қала береді. Бұл дегеніміз, басқа бекіре

17

балықтарына қарағанда осы түрді қорғау мүмкіндіктерін жеңілдетеді [12, 25-

28].

Бестер – тауарлы балық алу барысында және уылдырық алу үшін

пайдалы өсіру нысаны болып табылады. 1950 жылдардың басында профессор

Н.И. Николюкин қортпа балығының аналығымен сүйрік балығының аталығын

туыс аралық будандастыру барысында, 1952 жылы ағыссыз тоған

шаруашылықтарында тез өсетін өнімді бестер гибридін алды [29,30]. (сурет 6).

Сурет 6 – Бестер

Морфометриялық белгілері бойынша бестер балығы қортпа және

сүйріктік аралығын қамтиды. Сонымен арқа қанатындағы сәулелер саны

қортпада орташа 62 болса, сүйрікте – 40, ал бестерде – 51; аналь қанатындағы

сәулелер саны қортпада 31, сүйрікте – 26, ал бестерде – 28; аузының басына

шаққандағы пайыздық көлемі қортпада (мәліметтер жазғы шабақ бойынша) 34

құрады, сүйрікте – 18,5, бестерде – 28 құрады. Бұл гибрид қортпа балығының

тез өсу қасиетін және сүйрік балығының жыныстық тез жетілу қасиетін алған.

Бестердің аталықтары 3-4 жасында жетілсе, аналықтары 6-8 жасында жетілген.

Кәсіптік деңгейде гибридттер алу үшін Еділ өзенінің төменгі сағаларынан

салмағы 100-120 кг болатын қортпаның аналықтары ауланды. Гипофиз арқылы

алынған уылдырықтарды сүйрік балығының 250-500 г орташа салматағы

аталықтарының шәуетін алып ұрықтандырады [31]. Пілмай (Acipenser nudiventris, Lovetsky) (сурет 7). Басқа бекіре балық

түрлеріне қарағанда ерекше белгісі ол тегіс төменгі ерні болып саналады.

Мұрттары шашақталған. Арқа қырлы сүйектері – 11-17, бүйірінде – 49-47,

құрсағында – 11-17 қырлы сүйектері бар. Бірінші арқа сүйегі ірі болып келеді (8

сурет). Құрсағындағы тастар жасы келген сайын егеліп кейін жоғалып кетеді.

Денесінде тастар аралығында пластиналық сүйектер жоқ. Арқасы көкшілденген

сұр, бүйірі ашық, құрсағы ақшыл сары, қанаттары сұрылау. Арқа қанаты 39-57

сәулелі, ал аналь қанаты 23-37 сәулелі болып келген [13,20].

Пілмай өте бейімделгіш, әр түрлі жағдайларда және тұщы суда ұзақ

уақытқа дейін тіршілік ете алады. Осыған байланысты ол тек қана өсіру нысаны

ретінде ғана және басқа бекіре балықтарымен будандастыру үшін ғана емес,

сонымен қатар индустриальді жағдайларда жақсы өнім алатын тауарлы өсіру

нысаны ретінде қызығушылық тудырады [13].

18

Сурет 7 – Пілмай (Қапшағай суқоймасы 2015 жыл)

Қортпа ( Huso huso, Linnaeus) – бекіре балықтарының ішінде ең ірі өкілі

болып табылады ( сурет 8). Қортпа Қара теңіз, Азов, Каспий және Адриатика

теңізі бассейндерінде мекен етеді. Оның табиғи уылдырық шашу орындары

болып, өзен арналарын бөгемей тұрғанда, теңізден алыс өзен арнасының ең

жоғарғы (3000 км дейін) аймақтары саналған. Каспий бассейнінде негізгі

уылдырық шашу өзендері: Еділ, Жайық, Кура, Терек және Сула болып

табылады. Еділ өзені бойында қортпа балығын Ока, Шексна, Кама, Сура және

басқада Еділ өзенінің сағаларында кездестіруге болады. Азов теңізі бассейнінде

Кубань өзенімен көтеріліп Ладожск станицасына дейін, Дон өзенінде

Воронежск облысына дейін көтерілді [32-37]. Черномор бассейнінде қортпа

балығы уылдырық шашу миграциясын Дунай (сағадан 2000 км қашықтықта),

Днепр, Оңтүстік Буг, Днестр және Риони секілді ірі өзендерге жасаған. Оның

көктемгі уылдырық шашу миграциясы 50-ден 80 тәулікке дейін созылған.

Қортпа балығы балық өсіру шаруашылықтарында басқада бекіре түрлерімен

будандастыру (бестер) үшін және өндіруші балықтар алу үшін, сонымен қатар

ремонтты-аналық үйір құру үшін пайдаланылады. Тауарлы түрде өсіруге сирек

қолданылады [41].

19

Сурет 8 – Қортпа (Атырау бекіре өсіру зауыты)

Қарапайым күректұмсық (Scaphirhynchus platorynchus, R.). Бекіре

тұқымдастарының ішінде өзенде тіршілік ететін түр болып саналады (9 сурет).

Максимальді денесінің ұзындығы 100 см дейін, әдетте 60-90 см аралығында

болады; салмағы 4,88 кг, әдетте 2-3 кг болады; максимальді өміршеңдігі 43

жылға дейін созылады. Өте ұзын құйрық қалқаншасымен сипатталады; құйрық

жіпшесі болмайды немесе кішірек болады; жүзу торсылдағы үлкн, көздері

кішкентай. Қоректену сипатына қарай – бентофаг. Күректұмсықтар АҚШ-та

болмашы ғана кәсіптік маңызға ие. Және тоғандарда тауарлы балық өсіру

объектісі ретінде қолданылады [41-45].

20

Сурет 9 – Күректұмсық

Күректұмсықтар Солтүстік Америкада және біздің елімізде Арал теңізі

бассейнінде тіршілік етеді. Мисисипи суларын мекен ететін күректұмсықтар

біздікінен ерекшелеу болып келеді. Сонымен қатар олар өзінше бір туыс

(америкалық күректұмсық) болып саналады. Біздің елде мекен ететін

күректұмсықтарды – жалған күректұмсық немесе аралдық күректұмсық деп

атайды. Барлық күректұмсықтар тұщы сулы балықтар болып саналады. Теңізге

ешқашан шықпайды. Сырдариялық жалған күректұмсық (Pseudoscaphirhynchus

fedtschenkoi) Қазақстан Республикасының Қызыл Кітабына енген [13].

Дегенмен тауарлық жағдайда өсіру үшін америкалық күректұмсықты

пайдаланады. Жекелеп айтқанда күректұмсық Атырау облысындағы Розметова

жеке қожалығында тоғандарда өсірілуде (БАҚ мәліметтері бойынша).

Жалпы күректұмсықты аквакультурада қолдану өте сирек.

Ескектұмсық (Polyodon spathula, Walbaum) (10 сурет) аквакультура

нысаны ретінде жиі қолданылады.

http://ru.wikipedia.org/wiki/Pseudoscaphirhynchus_fedtschenkoi

http://ru.wikipedia.org/wiki/Pseudoscaphirhynchus_fedtschenkoi

21

Сурет 10 – Ескектұмсық

Бекіре тәрізділер отрядының ескектұмсықтылар тұқымдасының тұщы

суды мекен ететін өкілі. Негізінен Мисисипи өзендерінде, сонымен қатар

Мексика шығанағына алып келіп құятын бірнеше өзендерде тіршілік етеді.

Ескектұмсық аузын үнемі ашып жүру арқылы желбезек қақпақшаларындағы

мұртшалары арқылы зоо – фитопланктонды және детридті қорек қылатын

бекіре тәрізділердің жалғыз түрі. Денесінің ұзындығы максимальді 221 см, ал

салмағы 90,7 кг жетеді. Өмір сүру ұзақтығы 55 жылға дейін созылады. Ескек

тәрізді тұмсығы денесінің үштен бір бөлігін алып жатыр. Уылдырық шашу

уақыты сәуір-мамыр айларында су температурасы +14…+16 °C болғанда

басталады. Уылдырығын 5 метр тереңдіктегі су түбіне шашады (82-290 мың

уылдырық). Уылдырық шашу кезеңінде олар топталады. 1970 жылдардың

орталарында ескектұмсықты КСРО балық шаруашылық қожалықтарына әкеліп

жерсіндірген. Алғаш Краснодар және Воронеж суқоймаларына жерсіндірген.

Ескектұмсық Солтүстік Америкада шектелген кәсіптік маңызы бар.

Ескектұмсық Қоршаған Ортаны Қорғау Халықаралық Ұйымының (МСОП)

Қызыл кітабында әлсіз түр ретінде енгізілген [10].

Тоған шаруашылықтарында ескектұмсықты дөңмаңдай және ақамурдың

орнына тұқы немесе басқада бекіре балықтарының түрлерімен поликультурада

өсіреді. Бекіре балықтарын немесе тұқыларды тоғандарда өсіру барысында, су

құрамында көбейіп кеткен микро балдырлардың салдарынан ластанады. Яғни

осы мәселелерді шешу үшін көбіне ақ және сұр дөңмаңдайды және ақ амурды

пайдаланылады. Ал бекіре балықтарының ішінде ескектұмсықтың өзі осындай

суды сүзгілеу секілді қасиеттерге ие, сонымен қатар фито- және

зоопланктондарды қорек ету арқылы өзіне салмақ жинайды. Бұл балық түрі

дөңмаңдай және ақамур секілді олдан ұрықтандыру жағдайларында көбейеді.

Сонымен қатар да бірнеше ерекше қасиеттері бар. Маңыздысы нарықта ақ

амурмен дөңмаңдайға қарағанда жоғары бағаға ие [45-48].

Бекіре балықтары будандастырушылық ерекше қасиетімен сипатталады.

Табиғи суқоймалардағы ұқсас популяциялардағы барлық түрлер будандасқан.

22

Дегенмен, түр ішілік немесе туыс аралық кросстар репродуктивті болып

табылады. Бекіре шаруашылықтарында гибридтерді кеңінен қолдану, табиғи

суқоймаларда қоладан өсірілген дарақтардың кездесуінен әкеліп соғуы мүмкін,

яғни табиғи суқоймадағы бекірелер популяциясының генетикалық ластануына

әкелуі мүмкін [14,45,49].

1.3 Дүние жүзінде бекіре балықтарын өсіру тәжірибесі

Дүние жүзіндегі бекіре шаруашылығының жағдайын екі аспектіде

қарастыруға болады: 1) бекіре балықтарының ұдайы өсуі және тауарлы өсіру

технологиясын интенсификациялау және автоматизациялау және 2)

аквакультураның осы бағытының дамуындағы әлеуметтік және экономикалық

мәселелердің шешілуі. Дүниежүзілік бекіре өсіру шаруашылығын дамытуда

теңдесі жоқ еңбек сіңірген Ресей мемлекеті осы балық түрлерін неше түрлі

әдістермен өсіру технологияларын тәжірибелей келе басымдылық тантты.

Бекіре балықтарының табиғи популяциясын толықтыру мақсатында оларды

өсіру және көбейту технологияларының дүние жүзінде ұқсас жұмыстар әлі

күнге дейін жасалмаған. Тауарлы бекіре балықтарын өсірудің әртүрлі әдістері

(тоған нұсқасы, жылы сулы шаруашылықтар, тұйық жүйелі құрылғыда өсіру,

бекірелерді теңізде шарбақтық жағдайда өсіру, қортпа балығын оқшауланған

суларда өсіру) алғашқы рет ресми тұрде Ресеймен мақұлданған. Бекірелерді

тауарлы өсіру мақсатында түр аралықбудандастыруды пайдалану және ең

алғашқы бекіре балықтарының гибридтері Ресейде пайда болған. Дегенмен

атап өткен жөн, осы ресей ғалымдарымен жасалған барлық жұмыстар басқа

мемлекеттерде бекіре шаруашылықтарында қолданылып жүр. Екінші аспект

ретінде, қазіргі таңда дамыған мемлекеттер технологиялық процесстерді толық

автаматтандыру және механизациялау қарастыратын «»болашақ өндірісі»

туралы мәселе бойынша жұмыс істеп жатқанын атап өткен жөн [17,35,49,51-

65]. Осы тәжірибені пайдалану Қазақстанның бекіре шаруашылығында ең

маңызды мәселелердің бірі болып отыр.

Тауарлы бекіре шаруашылығы – бұл дегеніміз бекіре балықтарын кәсіптік

өнім ретінде өсіру, әрине бұл табиғи қорды қайта қалпына келтіру мәселесін

шеше қоймас, дегенмен белгілі бір дәрежеде табиғи қорға түсетін қысымды

азайтады. Екіншіден бекіре өнімдерін ресми түрде жариялауға мүмкіндік

береді. Ең алғаш бекіре балықтарын өсіруге қызығушылық танытып, яғни өз

елдерінде бекіре балығы мекендемейтін және табиғи қоры аз АҚШ және Батыс

Еуропа (Франция, Германия, Италия, Израиль) мемлекеттері 70 жылдардың

аяғымен 80 жылдардың басында тауарлы бекіре шаруашылығының

биотехнологиясын енгізе бастады [53-55].

Қазіргі уақытқа дейін АҚШ-та жылына 50 тонна бекіре балығының қара

уылдырығын өндіреді. Ал Батыс Еуропа мемлекеттерінде 40 тоннаға дейін

уылдырық өнімін алады. Соңғы 15-20 жылдықта тауарлы бекіре шаруашылығы

Қытайда да қарқынды дамып келеді. Сонымен қатар 50-ден аса балық өсіру

мекемелерімен фермалық шаруашылықтар жылына 20 тоннадан аса тауарлы

23

бекіре балығын өсіруде, және эксперттердің бағалауы бойынша олар болашақта

250-300 тоннаға жетізуі мүмкін [53].

Жоғарыда аталып өткендей бекіре өсіру технологияларының көпшілігі

табиғи суқоймадағы бекіре популяциясын қалпында ұстау үшін өндірілетін

шабақтардың өміршеңдігі жоғары болу мақсатында қолданылады.

Әлем

Тауарлы бекіре шаруашылығымен ерте айналыса бастаған мемлекеттер

бұл салада басқаларға қарағанда ілгері келеді. АҚШ-та бекіре шаруашылығын

тауарлы өсіруге көп жылдар бұрын қызығушылық танытқан. 200 жылғы жағдай

бойынша Stolt (Stolt Sea Farms) атты теңіз фермасы бекірелердің уылдырығын

қолдан өсіру бойынша америкалық ең ірі өндіруші болып табылған (жылына 10

т аса). Stolt компаниясы кішігірім фермаларды сатып алып "Sterling Caviar"

атты ақ бекіре уылдырығын өндірді. Калифорнияда Mats және Dafne Engstrom

run Tsar Nicoulai Caviar атты фермалары бекіре өсіру шаруашылығымен

айналысады [55-67].

Бұл бағыттағы жұмыстар басқа мемлекеттерде кенжелеп қалған және

олар тек бекірені тауарлы өсірумен ғана шектеледі. Ал Германия, Венгрия,

Румыния, Италия, Франция, Испания, Португалия, Израиль, Чили, Аргентина,

Иран, Чешская Республика и Уругвай. Франция, Италия және Чешск

Республикасы 2000 жылға дейін жылына 20 тонна уылдырық өндіріп отырды.

Бұл дегеніміз әлемдік нарықтың 5% құрайды. Уылдырық өнімін көбейту

жоспарланған. 2002 жылы француз өндірістері жылына 20 тоннаға дейін

уылдырық шығарамыз деп ұсынған.

Соңғы жылдары Ресейде зауыттарда жылы суды пайдалану арқылы

тауарлы бекіре шаруашылығын дамыту кеңінен таралуда. Мұндай жағдайда

ұстап және жақсы азықтармен қоректендіру олардың жыныстық жетілуін

табиғи жағдайға қарағанда 3-5 есе жылдамдатады. Бестер бір жылда 1-1,2 кг

дейін салмақ жинайды [67-69].

Әлемде бекіре шаруашылығы екі бағытта дамиды, яғни жайылымдық

ретінде және аквакультура. ХХ ғасырдың 70-ші жылдары бекіре шаруашылық

зауыттар Волгада, Оралда, Кубаньда, Донда, Днепрде и Днестрде, в

Азербайджанда, Иранда салынған. Ресей қолайлы жылдары теңіздерге жылына

100 млн. данаға дейін бекіре шабақтарын жіберген. Бұл жұмыстар әлі күнге

дейін жалғасуда.

Табиғи жағдайларда бекіре балықтары азайған үстіне азаюда. Олар

Еуропада мүлдем жоғалып кетті, ал қазір тек Каспийде қалған қорын сақтап

қалу міндет болып отыр. Қазіргі уақытта Италия, Венгрия, Ресей, Өзбекстан,

Әзірбайдан, Румыния, Қазақстан және Қытайдың мамандары бекіре

балықтарын сақтау туралы мәліметтерін біріктіріп Евразия бойынша олардың

қорын реттеуді басқарауда. Әрдайым олардың санының азаюы табиғатта

оларды сақтау шараларының әлсіздігін көрсетеді. АҚШ-та мекен ететін бекіре

балықтарының 10 түрінің бесеуі жойылып бара жатқан түрлер қатарында.

24

Әлемде түрдің 41% жоғалу қаупі үстінде, ал 22% әлсіздер категориясына

жатады [73-75].

АҚШ-та және Еуропада бекіре шаруашылығы коммерциялық тұрғыда

дамыған. Еуропалық мемлекеттер арасында Франция және Италия бекіре еттін

және уылдырықты жақсы тұтынатын мемлекеттер болып табылады. Италияда

негізінен ақ бекірені, Адриатикалық және сібір бекіресінің өнімдерін, яғни 2000

жылы 750 т ет және 2,5 т уылдырық тұтынылса, Францияда 150 т ет және 5 т

уылдырық тұтынған. Польша, Германия, Венгрия, Испания және Португалияда

бекірелерді коммерциялық бағытта өсіру дамуда. Онда қортпа, сүйрік, орыс

бекіресі және басқада гибридттер өсірілуде. Еуропа бойынша бекіре етінің

өнімі жалпы 1000 тоннаны құрады. АҚШ-та және Канадада 2000 жылдары

бекіре балықтарының 1000 т ет және 5 т уылыдырық өндірілген. Осы

жұмыстардың негізгі көзі ол –Калифорния штаты болып табылады. 1995 жылы

ақ бекіре балығының қолда өсірілген дарақтарынан уылдырық алу жұмыстары

басталған болатын. Содан соң 2-3 ұрпаққа дейін алынды [77,86].

Әлемдік тәжірибеге сүйенетін болсақ, үлкен масштабта кәсіптік

ауланатын аудандарда, табиғатта қалған популяцияның санын сақтап қалу үшін

кәсіптік аулау жасалмай жүр. Сонымен қатар олар тауарлы бекіре

шаруашылығын көбіне коммерциялық аквакультураға бағытын бұрып отыр.

Жаңа коммерциялық шаруашылықтар құруда мемлекет және жекелеген

құрлымдар тарапынан үлкен қызығушылық туындап отыр.

Тауарлы бекіре өнімдерін өндіру табиғаттан алынатын көлемді

толығымен жабады деп болжануда. Жылдық көлемі 200-1000 тонна бекіре етін

өндіретін фирмалар құрылуда. Соңғы жылдары Ресей мемлекеті шет елдерге

30-40 т қара уылдырықты 20 млн. АҚШ доллорына сатуда. Бекірелердің ет

өнімдері шет елдерге сатылмауда. Сондықтан да уылдырықпен

пайдаланылмаған бекіре етінің арақатынасы айтарлықтай жоғары, ал бұл болса

мемілекет ішілік айналымға кірмеген өте ірі көлемдегі ақша құны. Бекіре

уылдырықтарының үлкен көлемі дүкендерде ешқандай сертификатсыз

сатылуда [79].

Әлемдік нарықта бекіре тауарлы балықтарынан жылына 150-200 т

уылдырық өнімін және 25-30 мың тонна деликатесті балық өнімін алу мүмкін

деп бағалануда. Қазіргі таңда соның 25-30 % ғана тұтынылуда.

Болашақта тауарлы бекіре шаруашылық индустриясын дамыту болып

отыр. Мысалы ретінде, албыр шаруашылығы индустриясы айтуға болады.

Бұған себеп аквакультураны дамытудағы инфро құрлымды түзудегі

мемлекеттің саясаты. Яғни, үлкен көлемде өнім алу үшін тұқымдық

шаруашылықтармен, балық питомниктерін ашу, тауарлы шаруашылықтарға

арналған кредиттер және керекті құрал-жабдықтарға лизингтер, жабдықтармен

капитал алуға, тауарды экспорттауға жағдайлар жасау болып табылады [80-85].

25

Ресей

1990 жылдардан бастап Ресейде аквакультура өнімдерінің көлемі 2 есеге

төмендеді. Дегенмен де ол жердегі табиғи қорлар және технология аясында

қолданыста жүрген ұсыныстар балық өсіруді дамыту үшін жақсы база болып

табылады. Елдегі жалпы балық өнімінің 63% құрайтын тұқы балығы тоған

шаруашылығында дамуына қарамастан қарқынды аквакультура өте тез дамып

келе жатыр. Атап айтсақ, бахтақ және басқада балық түрлері. Сонымен қатар

марикультура кәсібі дамып келеді. Ал бекіре балықтарын өсіру жалпы өнім

ішінде (2 %) кенжелеп келеді.

Дегенмен, табиғи ресурстардың ғылыммен байланыстылығы бар

(аборигенді бекіре балықтары мекен ететін суқоймаларға шығыстың болуы,)

Ресей мемлекеті бекіре өсіру аясында көш бастап келеді. Келесідегідей бекіре

түрлері өсіріледі: ақсай бестері, бурцев бестері, вниров бестері, сібір бекіресі

ЛЕНА-1, сүйрік СТЕР-1 [86-96].

Сурет 11 – Ресей мемлекетінің өсіру нысандары бойынша

аквакультура өнеркәсібі, мың тонна

Ресей Федерациясында бекіре балықтарын өсірудің негізгі міндеттері

болып:

Бағалы ақуызды өнімі бар бекіре балықтарының ет өнімін алу;

«Қара» уылдырық алу;

Мемлекеттегі суқоймаларда бекіре балықтарының санын

толықтыру;

Бекіре шаруашылықтарында аналық үйірін қалыптастыру үшін

шабақтар және ұрықтанған уылдырықтарды алу.

Бекіре балықтарын қолдан өсіру жұмыстары Совет Одағында өткен

ғасырдың 50-ші жылдарынан бастап Азов-Қара теңіз және Каспий

бассейндерінде жүргізіле бастады. Яғни, совет ғалымдарымен табиғи

суқоймаларды балықтандыру мақсатында шабақтарды индустриальді өсіру

биотехнологиясы бойынша жұмыстар жасалды [98,99].

26

Осы биотехнологияның арқасында ХХ ғасырдың 50-60 жылдары Каспий

теңізінде ең ірі масштабтағы бекіре өсіру кәсіпшілігі құрылды. Төменгі Еділ

бойында 9 бекіре өсіру зауыты (БӨЗ) салынды, Курда 3 дана және Дағыстанда 2

дана, Қазақстанда 2-еу сонымен қатар Әзірбайжанда 3 зауыт салынды. Олар 80-

ші жылдардың аяғында 90-92 млн. дана қортпа, бекіре, шоқыр және пілмай

шабақтарын жіберді. 90 жылдардың басында жалпы бассейн бойынша

шабақтандырудың көлемі 101 млн. данаға жетті (Иранды қоспағанда). Кәсіптік

өндіру зауыты құрылғылы бері (1954 жылдан бастап) Каспий теңізіне 3 млрд.

жуық зауыттық бекіре шабақтарын жіберген. Осы көлемнің 73%, яғни 2,2 млрд.

бекіре шабағын Ресей мемлекеті жіберген (1990жылдарға дейін бұл көрсеткіш

90% жеткен). Қазіргі таңда бекіре балықтарының зауыттық шабақтарының

көлемі қортпа – 90%, шоқыр – 45%, бекіре – 60% құрайды [101-107].

Соңғы жылдары индустриальді бекіре шаруашылығында өнім көлемі

күрт төмен түсіп кетті, Ресей Федерациясындағы бекіре өсіру зауыттарындағы

шабақтардың көлемі төмендеді, Азов-Қара теңізі бассейндерінде аналық-

аталық үйірдің азайып кетуіне байланысты қолдан өсіру шаруашлықтары

тоқтады. Сонымен қатар Каспий бассейнінде де осындай мәселе орын алып,

бекіре балықтарының шабақтарымен балықтандыру жұмыстары 35% қысқарып,

жылына 50 млн. данадан аспады [108,110].

Бекіре балықтарының өсіру технологиясын және биологиясын зерттеу

Ресей ҒЗИ ғалымдарының көп жылдық еңбектерінің нәтижессі болды.

Балықтандыру үшін жас шабақтардың өміршеңдігі жоғары болатын дарақтарын

өсіру әдістері жасалды, бекіре тұқымдастардың әр түрінен ата анасынан

салмақтық және өсу қасиеттерімен жоғары болатын будандар алынды,

аналықтарының ден саулығына зиян келтірмей уылдырық алу әдістері

ұйымдастырылды, сонымен қатар қара және ақ уылдырықтардың пайдалы

құрамдарын жоғалтпай консервілеу тәсілдерін тапты.

Балықтарды тұйық су айналым жүйесінде өсіру технологиясы соңғы

уақытта белең алып келе жатыр. Бұл дегеніміз суды өте аз мөлшерде

пайдаланауға мүмкіндік береді, әсіресе құрғақ аудандарға.

2010 жылы бекіре балығыныңы уылыдырғы 0,68 т жетіп, алдыңғы

жылмен салыстырғанда 3,4 есе көп болды. 2001 жылдары қара уылдырық

импортқа шақпаған. Ресейге бекіре балығының уылдырықтарын импорттаған

Германия, АҚШ, Латвия. Бекіре балықтарының ет импорты 10 есеге

жоғарылады, яғни 2009 жылы 34,51 тоннадан 2010 жылы 366,29 т дейін. Бекіре

өнімдерінің негізгі көлемі Армения, Италия және Болгарияның еншісіне тиеді.

[23,111]

Әрине жоғарыда атап өткендей кейінгі жылдары индустриальді бекіре

шаруашылығындағы өнім көлемі күрт төмен түсіп кетті, Ресей мемлекетіндегі

бекіре өсіру зауыттарындағы шабақтардың көлемі азайды, Азов-Қара теңізі

бассейндерінде өндіруші үйірдің саны күрт төмендеп кетуіне байланысты

қолдан өсіру шаруашлықтары жұмысын тоқтатты. Сондай-ақ осындай

көрсеткіштер Каспий бассейнінде де белең алып отыр, бекіре балықтарының

27

шабақтарымен балықтандыру жұмыстары 35% қысқарып, жылына 50 млн.

данадан аспады.

Беларусь

2007 жылдың жазында шамадан тыс белсенді заттарды қолдану арқылы

тұйық жүйелі су айналымын жетілдіру мақсатында Минск облысының

Дзержинский ауданындағы фермалық шаруашылықтардың бірінде құрылды.

Бұл жерде орыс және лень бекіресін, бестер, қортпа, сүйрік және олардың

будандарын сәтті түрде өсірді. Жекелеген кейбір дарақтар 20 кг және оданда

жоғары салмақтарға ие болды. Бұл аудандарда өскен бекірелер сатылымда

үнемі кездеседі. Дегенмен сатылымға қоятын уылдырықты алу әлі ерте, бірақ

өзіндік пайдалануға жетіп жатыр. Нарықта лендік бекіремен сүйрікті анайы

өсіруші белорусстық ТМ фирмасы жақсы айналымға ие болып отыр. Қазіргі

таңда Белорусияда мұндай өнімдер қалталы тұтынушыларға тән [112].

Қырғызстан

«Кавир» жобасы Каспий аралық мемлекеттер, яғни Ресей, Қазақстан және

Әзірбайжан елдерінің басшылары бекіре балықтарына тиым салу туралы Бакин

самитінде шешім қабылдағаннан кейін басталды. Бішкек қаласыныың маңында

тағамдық уылдырық өнімін өндіру ұйымдастырылды. Ондағы жұмысшылар 4

балық өсіруші, 2 көмекші, 2 электромеханик. Басты балық өсірушінің 30

жылдық тәжірибесі бар маман.

Өнімді көлемі 4-тен 100 шаршы метрге дейін жететін бассейндерде

балықтарды өсіру арқылы алады. Жалпы су айдынының көлемі 700 шаршы

метр болатын 48 бассейнге бөлінген. Демек үлкен мәселенің шешімі осы 48

бассейндерде. Бұл бассейндер сыртқы әсер етуші факторлардан қорғалған.

Бассейндер артезиандық жератсы сулармен қамтамассыз етілуде. Мұнда

қолданған сулар тікелей бекіре балықтарының қоректері өсірілетін тоғандарға

жіберіледі. Тоғандарда сыртқы әсерлерден қорғалған.

Еуропа

Орталық және Батыс Еуропа. Еуропадағы бекіре балықтарының өнімі

3000 тоннаға дейін жетеді [18,117]. Бүкіл әлемдік қауымдастықтықтың 12,6 %

Еуропаның еншісінде, солай бола тұра балықты және балық өнімдерінің жалпы

әлем бойынша 14,5 пайызын ос елдердің тұрғындары пайдаланады. Дегенмен

балық және олардың өнімдері нарығы Еуропалық қауымдастықта бір жақты

емес, себебі оңтүстік еуропа мемлекеттерінің жылдық балық өнімін тұтыну

көлемі жоғары болып келеді (жан басына шаққанда 25 кг), ал орташа

көрсеткіш Солтүстік Еуропа елдерінде (жылына жан басына шаққанда 20 кг),

төменгі орында Орталық және Шығыс Еуропа мемлекеттері жатады, олар

жылына жан басына 3-тен 16 кг дейін тұтынады (ФАО мәліметі бойынша).

Еуропалық аквакультураның өнім көлемі 1990 жылдан 2007 жыл

аралығында 54,3 пайызға ұлғайды, яғни 1 622 000 тоннадан 2 504 000 тоннаға

дейін жетті. Бұл көрсеткіштер негізінен теңіз балықтары аквакултурасының

28

есебінен болды. Еуропалық аквакультурада негізінен албырттар, теңіз

алабұғасы, теңіз тыраны, сазан, сонымен қатар камбала, тунец және бекіре

балықтары басым. Тұқы тектес балықтар Еуропаның Орталық және Шығыс

аймақтарында доминантты болып келеді (жалпы тұщысулы аквакултура

өнімінің 75 пайызын құрайды), ал бақтақ балығы батыс еуропалық

аквакультурасында доминантты (жалпы тұщысулы өнімнің 68 пайызын құрап

отыр).

Соңғы жылдары әлемде және Еуропада бекіре балықтарын өсірудің және

дамытудың екі бағыты бар, ол табиғаттағы қорды толықтыру үшін бекіре

балықтарының шабақтарын өсіру және балықтарды тауарлы балық өнімін алу

мақсатында, яғни тағамдық қара уылдырық және балық еті жалпы тауарлы

бекіре өсіру.

Орталық және Шығыс Еуропадағы тауарлы бекіре шаруашылығы, үлкен

көлемде бекіре балықтарының өнімдерін өндіретін әлемнің көшбасшы

мемлекеттерінен кенжелеп келе жатыр (Қытай, АҚШ, Германия, Италия,

Франция). Бұл мәселелердің негізгі себептері келесіде:

– Бекіре балықтарының аквакультурасының дамуына инветициялардың

жеткіліксіз болуы.

– Мемлекеттік көмектің болмауы, яғни ұзақ мерзімдік кредиттер,

жеңілдіктер, салықтық жеңілдіктер, балықтық материалдармен

азықтарға дотацияның болмауы.

– Қожетімді бағамен өміршеңдігі жоғары балық отырғызу

материалдарының жетіспеушлігі.

– Толыққанды, теңдестірілген, арнайы бекіре балықтарының

азықтарының қымбат болуы.

– Бекіре шаруашылығы аясында жоғары білімді амандардың

жетіспеушілігі [19,114,].

Франция

Франция мемлекетінде бекіре балықтарының 200 мыңға жуық дарақтары

бар деп саналады. Қара уылдырықты тек төрт компанияда шығарады. Олардың

жылдық өнім көлемі 27 тонна уылдырық. Осы өнімнің жартысы Sturgeon

компаниясына тиесілі (13 тоннаға жуық). Caviar de Gironde компаниясы

Франция мемлекетінде бекіре шаруашылығын бастаушы ретінде танымал және

жылына 1 тонна қара уылдырық алады. Қалған үш компания бекіре өсіруде

балықты өлтірмей уылдырық алу әдістерін қарқынды пайдаланып келеді. Caviar

de Gironde компаниясы табиғи жағдайға жақын балық питомнигтерімен жұмыс

істейді. Уылдырықты ұрықтандыру әдеттегі дәстүрлі әдіспен қолданылады

[113].

29

Германия

Бұл мемлекетте көш бастап тұрған және әлемдік нарыққа 7 тоннаға дейін

қара уылдырық шығаратын United Food Technologies AG және AquaOrbis AG

копаниялары. Олар бекіре балық түрлерінің өнімдерін 2007 жылдан бері

шығарады. Бұл копания «Петросян Инк» атты сауда үйімен стратегиялық

бірлестік құрып, және осы арқылы олар қалталы тұтынушыларға қызмет

көрсететін қымбат қонақ үйлерге, әуе линияларына, круизді кемелерге және

басқада құрлымдарға уылдырық өнімін өткізіп отырған.

Израиль

Бекіре шаруашылығы Израйльде белсенді дамуда. Ондағы басты

компания болып «Кавьяр Галиль» саналады. Израйль жылына 1,5 тонна қара

уылдырығын экспорттайды. Болашақ бұл көлемдер әлі екі шү есеге артады.

Бірақ мамандардың пайымдауынша израилдіктер сонымен қаатр өнеркәсіппен

қоса технологиялық құрылғылар экспортын дамытуда.

АҚШ-та 80-ші жылдардың ортасынан бастап ет және уылдырық алу

мақсатында ақ бекірені өсіре бастаған. АҚШ-та ең ірі өндіруші болып,

тоғандарда, ағысты каналдарда, шарбақтарда немесе бассейндерде жылына 500

т бекіре өсіретін калифорниялық Stolt фирмасы болып табылады.

Қытай Халықтық Республикасының аквакултура саласындағы

жетістіктері жақсы белгілі [19, 20]. Оның ішінде бекіре балық шаруашылығыда

дамыған. Қытайда Ресейдегі секілді қара уылдырықты дәстүрлі және жоғары

бағалы азық ретінде санамайды. Дегенмен қытайлық балық өсірушілер аз ғана

уақыт ішінде жоқтан тиімділігі жоғары бекіре шаруашылығын құрды.

Қытайдың құрама жемдік өнеркәсібі қазіргі таңда толыққанды бекіре

балықтарына аранайы азықтар шығаруда.

Соңғы 15-20 жылдықта Қытайда тауарлы бекіре шаруашылығы қарқынды

дамып келеді. Қазіргі таңда 50 балық өсіру мекемелері және фермалық

шаруашылықтар жұмыс жасайды. Мысалы, 2006 жылы бүкіл дүние жүзінде 31

мың тоннан бекірелер өндірілсе, соның 25 мың тоннасы Қытайда өндірілген.

Дей тұра олар бекіре шаруашылығымен жақында айналыса бастаған.

Алғашқыда олар отырғызу тауарын (шабақтарды) Ресейден алған, сосын

аналық үйір құрған, кейін кәсіпшілікпен айналыса бастаған.

Қазіргі таңа қара уылдырықтың 7-8 тоннасын экспорттап отыр. Бірақ

республика белділері болашақта уылдырыққа ішкі нарықтың қызығушылығын

арттырмақшы. Қытайда белгілі 50 балық өсіру мекемелерімен фермалар

жылына 20 мың тонна тауарлы бекіре балықтарын өндіруді. Эксперттік бағалау

бойынша өндірілетін қара уылдырықтың көлемі 250-300 тоннаға дейін

жетпекші. Бұл көрсеткіштер жуық арада 3-5 жыл көлемінде жүзеге асуы

мүмкін.

30

2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ

Қазіргі кезде Қазақстанда бекіре балықтарының өсімін молайту (ұдайы

өсіру) бойынша жұмыстар республикадағы жалғыз Атырау балық өсіру

зауытында ғана жүргізілуде. Дегенмен, бекірелер қорының өсімін молайту

географиясы тек Каспий теңізінің бассейінімен шектеліп қоймайды. Тиісті

биологиялық негіздерді әзірлегеннен кейін Кіші Арал теңізіне (орыс бекіресі,

шоқыр, пілмай), Іле-Балқаш (пілмай) және Зайсан-Ертіс (сібір бекіресі, сүйрік)

бассейіндерінде бекіре балықтарын жерсіндіру мен өсімін молайту бойынша

жұмыстар жүргізу орынды болып табылады.

Бекіре балық өсіру зауыттарында бекіре балықтарын көбейтудің

биотехникалық негіздері төмендегідей өндірістік кезеңдерден тұрады:

- табиғи суқоймаларда аулау орындарында тұқым берушілерді дайындау,

- гипофизарлы инъекция қойғанға дейін тұқым берушілерді ұстау,

- жыныстық өнімдерді алу және уылдырықтарды инкубациялау,

- дернәсілдерді сырттай қоректенуге көшкенге дейін ұстау,

- шабақтарды өсіру,

- табиғи суқоймаларға шабақтарды жіберу [127].

Аулау орындарында табиғи суқоймаларда тұқым берушілерді дайындау

тұқым берушілердің уылдырық шашуы басталғанда жүзеге асады. Ауланатын

жерлерден балықты аулап болғаннан кейін тұқым берушілерді ұстауға арналған

арнайы шарбақтарға жібереді.

Жынысқа пісіп жетілген тұқым берушілер пайда болғаннан кейін оларды

инъекция жасайтын шарбақтарға орналастырады және гипофизарлы инъекция

қояды [126].

Гипофизарлы инъекция қойылғаннан кейін бекіре балықтарының тұқым

берушілерін инкубациялық цехтың ғимаратында орналасқан бекіре балықтары

жыныс өнімдері алынғанға дейін болатын арнайы шарбақтарда ұстайды.

Бекіре балықтарының уылдырықтарын ұрықтандыру құрғақ әдіспен,

яғни, АОИ типіндегі аппаратта өзен сазында жапсыру арқылы жүреді.

Уылдырықтарды ары қарай инкубациялау үшін Ющенко және т.б. аппараттары,

оларды сумен жабдықтау үшін – механикалық сүзгілер мен тұндырушы-

тоғандардан тұратын су дайындау жүйесі қолданылады. Қазіргі кезде

өнеркәсіпте шығарылатын «Осетр» инкубаторы қолданылады [127].

Дернәсілдерді сырттай қоректенуге көшкенге дейін ұстау суы шеңберлі

айналып тұратын бассейіндерде жүзеге асады. Бассейіндерді сумен жабдықтау

үшін механикалық сүзгілер мен тұндырушы-тоғандардан тұратын су дайындау

жүйесі қолданылады.

Шабақтарды өсіру тоғандық және аралас әдіспен жүзеге асаты. Тоғандық

әдісті қолдану барысында тоғандарды балықтандыру аралас қорекке көшкен

еркін эмбриондар арқылы жүрді; аралас әдісте – еркін эмбриондарды алдын ала

бассейіндерде өсіріп алып, содан кейін тоғандарға жіберілді [128].

31

Бекіре балықтарының аналық-ремонттық үйірін құру негізінен екі әдіспен

жүреді: бірінші әдіс –жасанды жағдайда тұқым берушілерді «уылдырықтан

шыққаннан бастап» өсіру және екінші әдіс - «доместикация» немесе жабайы

тұқым берушілерді ұстаудың жасанды жағдайларына бейімдеу. АРҮ құрудың

берілген әрбір әдісінің нақты кемшіліктері мен артықшылықтары бар [129].

Қазіргі кезде бекіре балықтарының аналықтарынан овулацияланған

уылдырықтарды алудың 4 әдісі бар екені белгілі: сою әдісі, «жарып алу»

әдісінің әртүрлі түрлендірулері, жұмыртқа жолын кесу әдісі және айдау әдісі.

Сою әдісінде алынған уылдырықтар балықтарды сойған кейін жүреді.

Бурцев әдісін қолданғанда уылдырықтарды алу «жарып алудан» кейін

жүзеге асады, уылдырықтар алынып болғаннан кейін тілік хирургиялық

тігіспен тігіледі.

Подушка әдісін қолдану барысында уылдырық алу «жұмыртқа жолын

кесу» жолымен жүзеге асады. Уылдырық алып болғаннан кейін тіліктер тігуді

қажет етпейді, ал уылдырықты бірнеше рет шығаруға болады. Бұл әдіспен

аналықтарының үлкен партиясынан алуға болады. Айта кететін жәйт, алынған

уылдырықтың сапасы бірінші кезекте оны алған уақытының дәлдігіне

байланысты болады [130,131,132].

Уылдырықтар ұрықтанған соң конструкциясы әртүрлі инкубациялық

аппараттарға салады: "Осётр", Ющенко немесе Вейс. «Осетр» аппаратында

инкубацияланған уылдырық бөлек жәшіктерге қаланады, онда бос эмбриондар

барлық науа бойынша дернәсіл қабылдағышқа түседі және оның толу

шамасына қарай бассейінге барады. Ющенко аппаратында дернәсілдер

инкубация өткен ыдыста қалады, және оларды жинау әр секцияда жеке-жеке

жүреді. Бұл аппараттарды бекірелердің бірнеше түрінің немесе олардың

гибридтерінің уылдырықтарын бір уақытта инкубациялағанда, сонымен бірге,

тәжірбиелік бақылаулар мен селекциялық жұмыстар жүргізу барысында

қолданған ыңғайлы [133].

Бекіре балықтарының уылдырықтарын Вейс инкубациялық аппаратында

алғашқы жас дернәсілдер шыққанға дейін инкубациялайды. Уылдырықтарды

ары қарай инкубациялауды (инкубацияға дейін) суы тігінен келетін

(құйылатын) сыйымдылығы жоғары инкубациялық аппаратта жүргізген дұрыс,

бұған өсімдікпен қоректенетін балықтардың уылдырықтарын инкубациялауға

арналған «Амур» аппараты лайық [134].

Бекіре балықтарының отырғызатын балықтарының санын жеткілікті әрі

сапалы қылып өндіру индустриальді және тауарлы бекіре өсіруді дамытуда

маңызды болып табылады.

Индустриальді бекіре шаруашылығында шабақтарды өсіру технологиясы

гидрологиялық және гидрохимиялық режимі, балықтардың қоректенуі өсіру

жағдайында жақсы болса өсірудің барлық процессі жас дернәсілдердің

шығуынан қажетті дене салмағына дейін жеткенше жасанды балық өсіретін

астауларда жүзеге асатынына негізделеді. Сонымен қатар, ББЗ шабақтары

«экологиялық адекватты» тәрізді, яғни, өмір сүруге бейімделетін, табиғи

суқоймаларда өмір сүру және арық қарай жоғарғы кәсіптік қайтарымды беретін

32

қабілеттілікке ие болмайды. Тоғанда өскен шабақтарға қарағанда бассейінде

өскен шабақтар қарқынды қоректендірген жағдайда өміршеңдігі мен салмақ

көрсеткіші жоғары болады (80%). Бірақ тәжірбиелік жағдайда тоғандық

шабақтарға қарағанда бассейіндік шабақтардың өміршеңдік көрсеткіштері

төмен болады (20-30% ға) .

Шабақтардың өмір сүруі үшін олардың дернәсіл кезінде қорекпен

қамтамасыз етілуі (аралас қоректен белсенді қоректенуге көшуі), сонымен

бірге, эмбриональді даму кезіне ластанған сулардың әсері шешуші рөл

атқарады. Қазақстанның балық өсіретін шаруашылықтарында құртшабақтарды

өсірудің ең тиімді технологиясы бассейіндік болып табылады. Бассейіндерде

бекірелердің құртшабақтарын өсіру жұмыс барысын толықтай бақылауға

мүмкіндік береді, судың сапасын қадағалау мен бақылау, қоректендіруді

бақылау, профилактикалық өңдеу, емдеу және сұрыптау жеңіл болады.

бассейіндерде балықтардың өлім-жітімі тоғандық және шарбақтық

өсірудегілермен салыстырмалы түрде қарағанда төмен, ал салмақ жинау

жылдамдығы жоғары болады [135,136].

Тоғандарда бекіре балықтарын өсіру арнайы жемдермен

қоректендірумен, көбінесе табиғи қоректік қорда жүзеге асады. Қазақстанның

балық өсіретін шаруашылықтарындағы тоғандарда бекіре балықтарының екі

жастағы және ересек жастағы топтардың дарақтарын өсіру орынды болып

келеді. Тоғандарда бекірелерді өсіру кезеңінде қоректік қорының жағдайына,

балықтардың өсу қарқындылығына, суының гидрохимиялық өлшемдеріне

бақылау жүргізіледі. Тоғандарға балықтарды отырғызғанға дейін дайындық

жұмыстарын жүргізу қажет [137].

Демек, бекіре балықтарын өсіру мен ұрпақ алудың биотехникалық

әдістерінің шетел мемлекеттерінде жеткілікті зерттелгендігіне назар аудара

отырып Қазақстандағы бекіре өсіретін зауыттарын біртіндеп технологиялық

қайта жарақтандыру бойынша жұмыстарды бастау қажет. Яғни еліміздегі

суайдындарында бекіре балықтарының өсімін молайту отандық бекіре өсірудегі

мәселелердің бірі болып табылады.

Зерттеулердің деректері болып Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы

«Шелек тоған шаруашылығы» ЖШС тоғандарда өсірілген бекіре тұқымдас

балықтарының өнімділік көрсеткіштері толығымен зерттелінді.

Сонымен қатар атқырылып отырған жұмыстың тақырыбы бойынша

өсімдік қоректі балықтармен поликультурада отырғызылған бекіре

балықтарының ұзындығы және салмағы бойынша балықтық биологиялық

көрсеткіштері, отырғызу тығыздықтары, тоған жағдайына төзімділік

көрсеткіштері зерттелген.

Тәжірибелік жұмыстар мына төмендегі сызба бойынша өткізілген.

33

Тәжірибелік сызба

Поликультура, бекіре балықтары және

өсімдік қоректі балықтар

Тәжірибелік балықтар

1 тоған 2 тоған 3 тоған

Монокультура,

бекіре балықтары

Тоғандағы балықтарды бонитировкалау, ұзындық және салмақтық

белгілері, табиғи қоректерінің өнімділктері

Бас

тап

қы

сал

мағ

ы

Со

ңғы

са

лм

ағы

Өм

ірш

еңд

ігі

Аб

салю

тті

өсі

м

Сал

ыст

ыр

мал

ы ө

сім

Қо

ңд

ылы

ғы

Экономикалық тиімділігі

34

2.1 Шелек тоған шаруашылығының қысқаша сипаттамасы

Зерттеу жұмыстары жүргізілген Шелек тоған шаруашышылығы Алматы

қаласынан 82,1 км қашықтықта Шелек қаласына 30 км жетпей, Тескенсу

ауылынан кейін, Жібекжолы трассасынан Қапшағай суқоймасына қарай 7 км

қашықтықта орналасқан. Шелек тоған шаруашылығы VI балық өсіру

аймағында орналасқан. Тоған шаруашылығы екі кезеңге бөлініп салынған.

Тоған шаруашылығының салынуының бірінші кезеңі 1962-1971 жылдар

аралығында өткен. Бұл кезеңде жоспарланған балық өнімділігінің қуаттылығы

3,7 мың центнерді құраған. Ал тоған шаруашылығының екінші рет салынуы

1975 жылы іске асқан. Бұл жылдары Шелек тоған шаруашылығының

қуаттылығы 14 мың центнерге дейін жоғарылаған. Сеголеткаларды өсіру

мөлшері – 6 млн. дананы құраған. Бұл тоған шаруашылығы өзінің құнын алты

жеті жылда өтеген. 1982 жылы тоған шаруашылығы 1060 тонна тауарлы балық

өсіріп шығарған. Ал 1988 жылы тоған шаруашылығы 2000 тоннадан аса балық

өсірген. Бұл жылдары тоған шаруашылығының орташа балық өнімділігі 32 ц/га

құраған. Қазіргі кезде «Айдын» ЖАҚмен жалға алынып отырған, Еңбекі қазақ

ауданында орналасқан бұрынғы Шелек тоған шаруашылығының жерінде балық

өсіруде. «Айдын» ЖАҚ жалға алып отырған жер көлемі 1700 га. Шелек тоған

шаруашылығында тауарлы балықты өсіріп қана қоймай, ғылыми зертеу

институтының мамандары көп жылдық будандастырудың нәтижесінде алынған

ұрпақтарды сұрыптап, балықтардың бағалы генофондарын қалыптастыруда. Бір

сөзбен айтқанда, селекциялық жұмыстар жүргізілуде [138].

Шелек тоған шаруашылығында негізгі өсірілетін бағалы балықтарға

тұқы, ақ амур, ақ дөңмаңдай, бақтақ және бекіре балқтары өсірілуде.

Шелек тоған шаруашылығы – барлық түрлі тоғандары бар (уылдырық

шашу, шабақтық, аналық, өсіру, жайылым, қыстау тоғандары) толық жүйелі

тоған шаруашылығы болып табылады (кесте 4,5). Тоған шаруашылығын сумен

қамтамассыз ету Лавар өзені арқылы жүзеге асады. Тоғaн шaрyaшылығындa

бaлықты өciрyдi aрнaйы caлынғaн тоғaндaрдa жәнeocы жұмыcқa

бeйiмдeлгeн тaбиғи cyaттaрдa ұйымдacтырaды. Тоғaнды бaлықтaрдың

биологиялық eрeшeлiктeрiнe бaйлaныcты шaрyaшылықты жүргiзy әдici

жәнe бaлық өciрeтiн тоғaндaрдa eрeкшe болaды.

Жылыcyлы шaрyaшылықтaрдa өciрiлeтiн бaлықтaр iшiндe eң кeң

тaрaғaны тұқы бaлығы. Бұл бaлық өмiр cүрy жaғдaйымeн жәнe қорeктeнy

eрeкшeлiгiмeн eң плacтикaлы бaлық.

35

Кесте 4 – Шелек тоған шаруашылығының 1- рет салынғанынан кейінгі

сипаттамасы

Тоған № Тоғандар Жоспарланған(S) Практикалық

(S)

1 Жайылым тоғаны 9,6








Барлығы: 147,0 132,0

1-3 Өсіру тоғаны 4,0

4 Өсіру тоғаны 3,2






Барлығы: 25,2

1-25 Өрістеу тоғаны 2,5

1-2 Жазғы-аналық тоғаны 0,6

1-2 Жазғы-ремонттық тоғаны 1,0

1-2 Қысқы-ремонттық тоғаны 0,5

1-4 Қыстау тоғаны 4,0

1 Карантин тоғаны 0,5

Жалпы арнайы тоғандар: 9,1

Бас тоған 72,6

Барлық аудан: 253,9

36

Кесте 5 – Шелек тоған шаруашылығының 2- рет салынғанынан кейінгі

сипаттамасы

Тоған № Тоғандар Тоған ауданы(S)



















Арнайы тоғандар

1-6 Өрістеу алды тоғандар

ауданы: 0,1 га

0,6

1-7 Өрістеу тоғаны, 0,2 га 1,4

Дернәсіл тоғаны 1,7

Жазғы-аналық тоғаны 15,0

Жазғы-ремонттық тоғаны 12,2

Қысқы-ремонттық тоғаны 1,7

Қысқы-аналық тоғаны 0,4

Қыстау тоғаны 10,0

Карантин тоғаны 0,4

Барлығы 43,4

Барлық ауданы 821,4

37

ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР

3.1 Бекіре балықтарын Қазақстанда өсіру тәжірибесі

ҚР статистика Агенттігі мәліметтері бойынша 2005 және 2010 жылдар

аралығында балықтарды қолдан өсіру өнімінің жалпы көлемі 123,3 тоннадан

224 тоннаға жеткен. Ал кейінгі жылдары тауарлы балық өсіруге мемлекет

тарапынан әртүрлі жеңілдіктер, яғни отырғызылатын балықтарға, азықтарға

субсидиялар беріле бастаған соң, 2011 жылы республика көлемінде тауарлы

балық өнімі 858 тоннаға дейін көтерілді [18,117,118]

Осы саланың даму жағдайының сапалылығын қарастыратын «Кешенді

агроөнеркәсіпте экономикалық саясаттың аналитикалық орталығы» ЖШС

Қазақстан Республикасының аквакультурасының қауіп қатері және

мүмкіндіктері, сонымен қатар күшті және әлсіз жақтарына баға беру

көрсеткіштері 1 кестеде көрсетілген.

ҚР бекіре шаруашлығында көшбасшы болып екі зауыт жұмыс атқарады:

«Атырау бекіре балық өсіру зауыты» РМҚК және «Орал-Атырау балық өсіру

зауыты». 2013 жылы осы мекемелермен балықтардың қорын сақтау және

көбейту мақсатында жасалған мемлекеттік жоба аясында Жайық өзеніне 7 млн.

данадан аса қортпа, бекіре және шоқырдың шабақтары жіберілді. Аталған

мемлекеттік мекемелер балықтарды тауары өсірумен айналыспайды.

Республикамызда бекіре балық түрлерін қолдан өсірумен бес мекеме

айналысады: «Шелек тоған шаруашылығы» ЖШС, «Павлодарлық бекіре өсіру

зауыты» ЖШС, «ОсетрKZ» ЖШС, «Ирада Балык» ЖШС, «Нурхан» шаруа

қожалығы. Балықтардың өсіру технологиясымен «Қазақ балық шаруашылығы

ғылыми зертеу институты» ЖШС айналысады [120].

Кесте 1 – SWOT – ҚР тауарлы балық өсіру кәсібінің дамуына талдау

Күшті жақтары

Тұрақты ішкі саяси және

экономикалық жағдай;

Ауылшаруашылық өнімін

шығарушыларға мемлекет тарапынан

қолдау. Сонымен қатар балық өсіру

шаруашылығы аясында;

Аквакультура кәсібіне қажетті

су қорларының жеткілікті болуы;

Республикамызда

аквакультураға қажетті балықтармен

қамтамассыз ететін балық

питомнигтер желісінің жеткілікті

болуы;

Қолдан өсіру нысандарының

Әлсіз жақтары

Аквакультура дамуының төмен

дәрежесі, сонымен қатар аз көлемде

өндірушілер;

Табиғи-климаттық

ерекшеліктер (конинентальді климат

және мұз жабу кезеңінің ұзақтығы);

Біліктілігі жоғары кадрлардың

жетіспеушілігі;

Ғылыммен қамтамасыз ету

жеткіліксіз;

Бағалы балық түрлеріне

азықтар шығаратын мекемелердің

жоқтығы.

38

жақсы өнімін таңдауға әсер ететін өте

бай ихтиофауна.

Мүмкіндітер

Ішкі нарықтағы және көрші

елдердегі нарығындағы сұранысқа

байлансты;

Инновацияны қолдану арқылы

балық өсіру өнімділігін арттыру.

Қауіп-қатер

Оңтүстік Шығыс Азия

мемлектетерінің өнімге бәсекелестік

туғызуы.

Орталық Азия мемлекеттерінің

су қорларын пайдалану нәтижесінде

су айдындарының азаю қаупін

туғызуы.

«Қазақ балық шаруашылығы ғылыми зерттеу институтымен» ЖШС

мынадай тақырыптарда аясында: «Қазақстанның әр түрлі балық өсіру

аймақтарында бекіре өсіру биотехникасын жетілдру және бейімдеу» (2006-2008

жж); «Қазақстанның толық жүйелі жағдайындағы балық шаруашылықтарында

бекіре балық түрлерін және будандарын тауарлы өсіру технологиясын әзірлеу»

(2009-2011 жж), «Қазақстанның балық шаруашылық жағдайларында

аквакультураның жаңа нысандарын өсірудегі биотехнологиялық тәсілдерін

әзірлеу» (2012-2014 жж) атты жұмыстары ҚР оңтүстік және солтүстік

аймақтарында бекіре балықтарын тоғандарда, бассейндерде және ТЖС

жүргізілді. Негізгі зерттеу сұрақтары:

– Қазақстанның балық шаруашылық жағдайларында бекіре балықтарын

өсірудегі биотехнологиялық тәсілдерін әзірлеу;

– Бекіре балықтарын генетикалық зерттеу;

– Бекіре балықтарына отандық азықтардың рецептурасын әзірлеу;

– Бекіре балықтарын тәжірибелік өсіру процестерінде физиологиялық

жағдайларына баға беру;

– Бекіре балықтарына иммунномодуляторды қолдану және

ихтиопотологиялық жағдайына баға беру;

– Ұсынылып отырған биотехникалық шаралардың экономикалық

тиімділігін бағалау.

Мынадай нәтижелер алынды:

– бекіре балық түрлерін өсіру технологиясының экономикалық

тиімділігі әзірленді және Қазақстан балық өсіру мекемелеріне

енгізілді;

– арнайыланған азықтардың отандық рецептуралары ресми түрде

мақұлданды, әзірленді;

– Қазақсан балық өсіру мекемелеріне эпизоотикалық баға берілді;

– аквакультура нысандарына генетикалық баға берілді;

39

– Қазақстанның балық шаруашылықтарында бекіре өсіру технологиясын

экономикалық тиімді қолдану ұсыныстары әзірленді [121-124].

Кейінгі кездері бекіре балықтарын қолдан өсіру тиімділігі жоғары

жолдардың бірі екенін бәрі байқады. Бұл 2007-2015 жылдарға арналған

еліміздегі балық шаруашлығын дамытудағы мемлекеттік концепцияның бір

бағыты болып табылады. Қазақстан Кеңес Одағы құлағаннан кейін, бөлінген

квоталарды алу үшін шабақ өндіретін бекіре зауыттарын салуға мәжбүр болды.

Қазақстанда тауарлы бекіре шаруашылығы қазіргі таңда алғашқы қадам

үстінде. Тұтынушы алғашқы пайдасын кем дегенде жеті жылда алатынын

білгенде (балықтың жыныстық жетілуіне байланысты), бұл бизнес түріне ақша

құйғысы келмей қалатыны мәлім. Атырауда қазіргі таңда тауарлы бекіре

шаруашылғымен айналысатын жалғыз шаруа қожалығы бар, иесі Владимир

Розметов.

Міне соңғы жеті жылда осы шаруа қожалығында бекіре, шоқыр,

күректұмсық өсіріледі. Осы уақытқа дейін шоқыр және бекіре 5-6 кг дейін

өскен, араларында күректұмсық жақсы бейімделген. Өткен жылдары (2013)

алғашқы уылдырықтары 3 кг жуық болды. Атап өткен жөн балықтан уылдырық

алу үшін, тек балықты тірі күйінде бүйірін сығып алу әдісімен алады. Сол

жергілікті билік өкілдері тауарлы бекіре өсірушіліерге қол ұшын беретіндерін

айтты. Бастапқыда жергілікті бекіре зауытынан шабақтар алуға жеңілдік

жасайтындарын жеткізді. Сонымен қатар балықтарға азық сатып алуда көмек

көрсетіледі. Бұл дегеніміз мемлекеттің осындай шаруашылықтарды шынайы

қолдауы болып табылады (БАК мәліметтері бойынша).

Атырау облысында шабақ шығару көлемі жылына 7 млн. болатын екі

бекіре зауыты бар. Олар Жайық өзеніне жақын жерде Дамба және Еркінқала

ауылдарында орналасқан. Жалпы болашақта пеплекет ол екі зауытты

модернизациялап, ауа райына бағынбайтын етіп жасамақшы. Сонымен қатар

жақында ол зауыттардың өнім көлемін арттыру мақсатында қайта жаңарту

жұмыстары жүргізілмекші. Жаңарту барысында онда кез келген уақытта

уылдырық алуға болатын бекіре балықтарының аналық тұқымдары

отырғызылады. Кейбір зауыттың шығындарын өтеу үшін мұнда тауарлы бекіре

өндіру мәселері шешілуі мүмкін.

Ақтау қаласында «Kazakh Osseter» ЖШС бекіре-тауарлы фермасының

құрлыс жұмыстары бітті. Барлық коммуникацияға қатысты, су желілері,

электрофикация, жол қатысты жұмыстардың барлығы мемлекеттік

қаржыландыру жобасының аясында өтті. Жалпы жоба құны 582,2 млн. тенгені

құрады. Қаржыландыру схемасы бойынша заем қаражаты 138,0 млн. тенгені

құрады. Меншікті қаражат 278,15 млн. тенгені құрады. Ферманың өнімділігі

жалпы көлемі жылына 60 тонна. Артықшылығы, аймақта осы тектес

өнеркәсіптің болмауы. Өткізу нарығы бойынша бірінші кезекте ішкі

тұтынушыларға ғана өнім шығарады. Ферманың жұмыс істеу барысында

тұрақты 25 адам жұмыспен қамтамассыз етіледі. Кәсіпоры алғашқы жұмыс

40

істеу айларында келісім шарт бойынша «Қазақ балық шаруашылығы ғылыми

зерттеу институты» ЖШС-мен ғылыми қамтамассыз етуді жүзеге асырды.

Атырау қаласында тауарлы бекіре өсіру шаруашылығынан тренинг-

орталығы құрылды, және оны балық шаруашылығы мекемелерінің мамандары

жүзеге асырды. Атырау және Маңғыстау облыстарының табиғи климаттық

жағдайларында тауарлы бекіре өсіру үшін мүмкіндіктері жоғары. Солтүстік

Каспий теңізінің жағалық аймақтары бекіре балықтарының жайылымда,

уылдырық шашу кезеңінде өте қолайлы болып табылады. Жыл сайын бекіре

өсіру зауыттарында оларды қолдан өсіру мақсатында өндіруші бекіре

балықтарының дарақтарын дайындау жүргізіледі. Қазіргі уақытта зауыттық

жағдайда алынған шабақтар теңізге бекіре популяциясын толықтыру үшін

жіберіледі. Өндіріс мекемелерінің шабақ өсіруде тәжірибелері мол. Бірақ,

Қазақстан аймақтарында отырғызу балықтары керек болады. Құрылған тауарлы

шаруашылықтар тікелей бекіре өсіру зауыттарымен байланыста болады.

Қазақстан аумағында тауарлы бекіре шаруашылығы негіздерін әзірлеу және

зерттеу үшін тәжірибелік жұмыстарды талап етеді.

Қазіргі уақытта тоғандық технологиялар жағдайында шабақтарды өсіру

жұмыстары Атырау бекіре өсіру зауытында жүзеге асуда. Дегенмен қортпа,

шоқыр, бекіре және пілмай балықтарының зауыттық өсімін молайту

биотехникасын басқада шаруашылықтарда қолдану үшінбекіре балықтарының

өнімділігі бойынша нормативтік көрсеткіштерінің нақтылығын талап етеді.

Бүгінгі таңда бекіре балықтарының шабақтарын қолдан өсіру тәжірибелері әлі

жеткіліксіз. Бұның негізінде Атырау бекіре балық өсіру зауыты жағдайларында

отырғызу материалдарын өсіру және көбейту бойынша пысықталған және

тиімділігі жоғары биотехниканың жоқтығымен сипатталады.

Өндіруші балықтардың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты

қортпа, шоқыр және пілмайды өсіру үшін әртүрлі әдістерді қолдануға тура

келеді. Бұл дегеніміз бекіре балықтары аталық және аналықтарының кәсіптік

әлеуетін тиімді пайдалану мақсатында жаңа әдістемелік тәсілдерді іздеуге

шаралайды. Бекіре балықтарының шабақтарын өсіру көлемі және балықтық-

биологиялық сипаттамаларын нақтылау ғылыми негіздемелермен жүйелену

керек. Бекіре балықтарының өнімділігін арттыратын нормативтік

көрсеткіштерін енгізу болашақта тауарлы балық өнімін өндіруде үлкен

жетістіктерге алып келеді. Атырау бекіре балық өсіру зауытының өндіріспен

және шабақ өсірумен айналысуы басқа аймақтардағы бекіре шаруашылығын

оптимальді көрсеткіштрі бар өнімдермен қамтамассыз етуге мүмкіндік береді.

«Шелек тоған шаруашылығы» ЖШС 2005 жылы Алматы облысында

Шелек прудхоз базасында құрылған. Тоған шаруашылығының жалпы көлемі –

3221 га, оның 1050 га жерінде тұқы және бекіре балықтарын ұдайы өндірумен

және тауарлы балық өсіру шаруашылығымен айналысады, сонымен қатар

артезиандық ұңғымадан су алатын кешенді тұйықталағн су жүйесімен бақтақ,

бекіре балықтарын және басқада балықтарды өсірумен айналысады. Қазіргі

таңда бұл шаруашылық тұрақты жұмыс істейді. Бұл жұмыстарда, яғни барлық

41

балық өсіру технологияларын өңдеу секілді жұмыстарда «ҚазБШҒЗИ» ЖШС

ғылыми қызметкерлерінің еңбектері зор.

Қазіргі таңда АҚШ аумағында тағамдық уылдырық және ет өнімін алу

мақсатында тауарлы бекіре өсірумен айналысатын 5 шаруашылық бар,

Флорида штатында 2 (лен бекіресі, бестер және сүйрікті), Калифорния

штатында 3 шаруашылық (ақ бекіре және уылдырқ және ет өнімдерін алу үшін

тұщы су бекіресі). уылдырық өнімінің көлемі жылына 10 т жетеді. Еуропа

территориясында 8 шаруашылық орналасқан, яғни Францияда 4 шаруашылық

(лендік бекіреден жылына 20 тоннаға дейін тауарлы балық және тағамдық

уылдырық өнімдерін өндіреді), Италияда 2 шаруашылық (адриатикалық және

лендік бекірелер өсіріледі және тауарлы балықпен уылдырық көлемі жылына

25 т), Польшада 1 шаруашылық (тауарлы балықтар: орыс, сібір бекірелері және

бестер), Испания жылына 2-3 тонна адриатикалық және лендік бекірелердің

уылдырықтарын өндіреді. Сонымен қатар Еуропада тауарлы балықтарды және

уылдырықтарды потенциалды өндіруші ретінде 6 т – Германия, 3 т – Болгария,

белгия және басқада мемлекеттер саналады. Жапонияда тауарлы бекіре

өсірумен айналысатын бір ғана шаруашылық бар. Корей Республикасында 4

шаруашылық осы салада қызмет атқарады (бестерді, лендік бекірені және

сүйрікті тауарлы өсіреді). Қытайда 8 шаруашылық жұмыс жасап (Еуразия

бойынша өсірілетін барлық бекіре түрлері) және жылына 5 тоннаға дейін өнім

алады.

Өндірісте қымбат тұратын тұйықталған су жүйесі технологиясын

пайдалану бағалы балық түрлерін өсіру барысында экономикалық тиімді болуы

мүмкін. Мысалы, Каспий теңізі бассейнінен бекіре балық түрлері. Бұл тұста

ресейлік әріптестердің жасаған жұмыс нәтижелерін, сонымен қатар «Қазақ

балық шаруашылығы ҒЗИ» ЖШС жасалған өзіміздің жетістіктерді пайдалануға

болады. Бұл технологияның кеңінен таралуы соншалық деликатесті балық

өнімін 5 мың тоннаға дейін жеткізуге мүмкіндік береді [125].

Кесте 2 – Нарық ауқымында ұсынылған экспорттық өнім тізімі

Өнім (есеп

шикізат

көлеміне

байла-

нысты)

Экспорт

тау

мемле-

кеті

Өндіріс

көлемі,мың

тонна

Нарық

ауқым-

дылығы

Жоспарланған

экспорт

көлемі,мың

тонна

Нарықта

қолай-

лығы

Өндірістің

эконо-

микалық

тиімділігі

Бекіре

балықтары

(аквакуль-

тура) және

уылдырық

ЕМ РФ,

Қытай

Шарбақта

өсірілген

ет өнімі-

1,3

Уылдырық

- 0,6

ТСЖ

өсірілген

ет өнімі-

Нарық

жағдайы

өнімді

қабыл-

дауға

қабілет-

ті

Ет өнімі- 3,96

(ЕМ 3, РФ -

0,48, Қытай-

0,48)

Уылдырық-

0,42

(ЕМ- 0,3, РФ-

0,06, Қытай-

0,06)

Қолайлы

Тиімді

42

Өнім (есеп

шикізат

көлеміне

байла-

нысты)

Экспорт

тау

мемле-

кеті

Өндіріс

көлемі,мың

тонна

Нарық

ауқым-

дылығы

Жоспарланған

экспорт

көлемі,мың

тонна

Нарықта

қолай-

лығы


эконо-

микалық


5,3

Уылдырық

- 0,1

Кесте 3 – Ішкі нарықта сатылатын өнімдер тізімі (нарықтағы көлемімен)

Өнім Өндіріс

көлемі,мың

тонна

Ішкі нарықтағы

жоспарланған

сатылым көлемі,

мың тонна

Нарық ауқым

дылығы

Нарықта

қолайлығы


эконо

микалық


Бекіре

балықтары

(аквакульту

ра) және

уылдырық

Шарбақта

өсірілген ет

өнімі- 1,3

Уылдырық -

0,6

ТСЖ өсірілген

ет өнімі - 5,3

Уылдырық -

0,1

Ет - 2,64

Уылдырық -0,28

Нарық жағдайы

өнімді қабыл-

дауға қабілетті

Қолайлы

Тиімді

Отандық аквакультура казақстандық және шетелдік ғылыми-техникалық

жетістіктерді тиімді пайдалана отырып инновациялық негізде даму қажет.

Республикамыздағы тұрғындарының өмір сүру деңгейінің жақсару және

табатын кіріс деңгейінің жоғарылауы бағалы балық түрлеріне деген сұранысты

артырады және индустриалды балық өсіру шаруашылығын дамтуға себеп

болады. Отандық ғылыми-техникалық жетістіктерді жаппай пайдалану

барысында, яғни албырт, бекіре және басқада бағалы балық түрлерін

шарбақтық және бассейндік шаруашылық жағдайларында қарқынды өсіру

әдістерін пайдалана отырып, жоғары сапалы деликатесті өніммен қамтамассыз

етуге болады. 2025 жылға дейін мамандардың айтуынша аквакультура өнімінің

көлемі 50 мың тоннаға дейін жетеді деп болжануда. Демек, қазіргі жағдаймен (5

кг) салыстырғанда жан басына шаққанда 10 кг дейін тұтынады [125].

43

3.2 Тоған шаруашылығында бекіре балықтарын өсіру

Тауарлы бекірі шаруашылығы Қазақстан үшін балық өсірудің жаңа бір

бағыты болып табылады. Тауарлы бекіре балықтарын өсіру тек қана

коммерциялық қызығушылық танытпайды, сонымен қатар осы тұқымдас

балықтардың биологиялық алуан түрлілігін сақтау мәселелерінде үлкен маңызы

бар. Балықтарды тауарлық жағдайда өсіру табиғи суқоймалардағы кәсіптік

балықтар қорын сақтау жағдайларының бір шешімі болып табылады. [139]

Арнайы шаруашылықтарда аналық үйірдің түзілуінің өзі бұл балық

түрлерінің генофондын сақтау механизімі болып табылады. Бекіре

шаруашлығы аясында қолданатын жаңаша технологиялар балық

шаруашылығында жоғары бәсекелестік ет және уылдырық сынды тауарлы

өнімдерді шығаруаға және бірнеше рет жыныстық өнімдерін алуға мүмкіндік

береді. [140]

Қазақстан Республикасы бекіре шаруашылығын дамытуда үлкен

мүмкіндіктерге ие. Қазақстанның табиғи климаттық жағдайлары, сонымен

қатар суқоймалардағы түрлілігі және онда тіршілік ететін бекіре балық

түрлерінің бірнеше болуы тауарлы бекіре шауашылығы аквакультураның

келешегі бар бір бағытына айналуға мүмкіндік береді.

Тоған шаруашылығы. Балық тоған шаруашылығында балықтардың

көбеюінен бастап, олардың тауарлық өнім алғанға дейінгі кәсіптік

процесстердің барлығын басқаруға мүмкіндік береді. Балық тоған

шаруашылығында басқа тәсәлдерге қарағанда балықты алу мүмкіндіктері

жоғары, атап айтқанда:

- өндірістің географиялық орналасуымен балық тұтыныушылардың

сәйкестігі;

- балықтар технологиялық өндіруді қажет етпеуі, яғни балық өнімін

өндіруші мекемелерді салу үшін шығындалмау;

- балықтарды ұзақ жолға шығару қажеттілігі жоқ;

- тоғанда өсірілген балық жыл бойына тірі күйде тұтынуға мүмкіндіг бар.

Балық тоған шаруашылығы аквакультураның басқа бағыттарына

қарағанда салыстырамалы түрде технологиялық көзқарастары

ұжымдастырылған және кең таралған бағыты болып табылады. Балықардың

көп бөлігі КСРО уақытында дәл осы тоғандық технологиялармен өсірілген.

Дегенмен кейбір климаттық жағдайларға байланысты тоған шаруашылығы

технологиялыары табиғи жағдайларға тәуелді болып қалады. Көбею кезеңі

мамыр айынан бастап қазан айына дейін созылып жатады. Сонымен қатар

балықтарды тауарлық салмаққа жеткізу үшін 2-3 жыл өсіруге тура келеді. Тағы

атап өтетін жайт, тоғандағы балықтар көптеген паразитарлық аурулармен

ауыру мүмкіндігі жоғары.

Тоғандық аудандарды тиімді пайдалану жоғары балық өнімін алуға

үлкен мүмкіндік береді. Қазақстанының тоған шаруашылықтары ІІІ-VII балық

өсіру аймақтарында орналасқан. Бірақ VI және VII аймақтар балық өсіруде өте

44

өнімділігі жоғары аудандар болып саналады. Дегенмен қалған аймақтарда

балық шаруашылығы дамымаған, балық өсіруге қолайсыз дегенді білдірмейді.

3.3 Тұқы тоғандарында өсірілген орыс бекіресінің өнімділік

көрсеткіштері

Бекіре балықтарының өсіру нәтижесін бағалау тоғандық технологиясы

жағдайларына сәйкес 20 күнде 1 өткізілетін бақылаулық аулау арқылы жүзеге

асты.

Бекіре балықтарын тоғандарда қарқынды өсіру барысында дене

салмағының өсу жылдамдығының кең ауқымдылығы байқалған. Бір жастағы

дарақтардың өсіміндегі үлкен артықшылықтар, яғни тез өсіп кетуі, дене көлемі

кішірейіп қалған дарақтардың артта қалуна сонымен қатар каннибализмге

әкеліп соқтырады. Мұндай жағдайды болдырмас үшін бекіре балықтарын дене

салмақтарына байланысты екі немесе үш топқа бөлу ұсынылады. Кейін

балықтарыдың өсуі теңеледі, топтағы ауытқулар азаяды және өнім жоғарылайды

[141].

Зертеу барысында салмақтық топтары бойынша орыс бекіресінің өсу

темпіне баға берілді. Жалпы бір жастағы орыс бекірелерінің ішінде (600 дана)

кіші дарақтар салмағы 27-74 г аралығында 40,0% құрады, орта салмақтағы

дарақтар 75-тен 122 г аралығында 30,0%, яғни 180 дана, ал ірілері 123 г және

169 г аралығында ауытқып 30,0%, құрады.

Тоғанда балықтарды өсіру барысында екі кезең айқындалды. Бірінші (І)

кезең (50 күн) екі жасты бекірелердің белсенді өсуімен сипатталады, ал екінші

(ІІ) кезеңде (110 күн) өсімнің айтарлықтай бәсеңдегіне байқалады [142].

Жалпы екі жастағы орыс бекіресінің топ аралық дарақтарында өсу

қарқындылығында айтарлықтай айырмашылықтар жоқ. Монокультурада өсіру

барысында жоғарғы өсім негізінен ірі дарақтарында І кезеңде байқалды. Ал

поликультурада ІІ өсіру кезеңінде байқалды.

Екі жастағы орыс бекіресінің кіші, орта және ірі дарақтарының пайыздық

қатынасының нормативтік мәліметтер және тоғандарда өсіру барысындағы өсу

қарқындылығы динамикасы әдебиет көздерінде кездеспейді, сондықтан мұндай

зерттеулерді жалғастыру қажет.

Бекіре балықтарын отандық өндірушілердің ингредиенттер негізінде ОТ-6

мәзірі бойынша дайындалған, қолдан жасалған өнімділік қорегімен

қоректендірдік.

Оған қатарлас табиғи қоректік базаны дамытуды белсендендіру іс-

шаралары қарқынды жүргізілді. Тоғандарға дафния, органикалық және

минералды тыңайтқыштар, қоректік ашытқылар және орылған қамыстар

салынды. Жай және орташа ағыстық жағдайлардағы бекіре тоғандарында

табиғи қоректі байытудағы қарқынды іс шараларды жүргізу – болашақта бекіре

шаруашылықтарын зерттеудің бір міндеті болып табылады.

Бекіре балықтарын азықтандыру барысындағы күндік рацион тоған

шаруашылығында жалпы қабылданған әдістемелерге сүйеніп есептелінді.

45

Бекірелерді азықтандыру үшін әр тоғанда «астрахан» типті арнайы

қоректендіру қондырылғылары орнатылды, сонымен қатар екі жағынан

ұзындығы 20 м және ені 3 м болатын полиэтиленді қаптамадан жасалған,

арнайы хирономидтерді қызықтыратын қоректік «ашытқылар» орнатылды.

Бекірелерді қоректендіру сағат таң ертенгі 8-де және кеште 17-де күніне 2

реттен жүзеге асты.

Бекірелерді өсімдік қоректі балықтармен поликультурада және

монокультурада өсіру нәтижелері 6 кестеде көрсетілген.

Кесте 6 – Екі жастағы орыс бекірелерін өсімдік қоректі балықтармен

поликультурада және монокультурада өсіру балықтық-биологиялық


Көрсеткіштер Өлшем

бірлік

Монокультура Поликультура

Орыс бекіресі Орыс

бекіресі

Ақ

амур

Ақ

дөңмаңдай

Өсіру кезеңі күн 160 160 160 160

Отырғызу тығыздығы дана/га 2000 2000 170 500

Орташа бастапқы

салмағы г 91,3 91,3 330,4 90,5

Өлім жетімділігі % 70,6 69,7 100 96,7

Орташа ақырғы

салмағы г 276,74 346,7 2776,5 577

Фультон бойынша

қоңдылық

коэффициенті

бірлік 0,76 0,94 2,34 1,66

Абсолютті өсім г 185,44 255,4 2446,1 486,5

Салыстырмалы өсім % 203,1 279,7 740,3 537,5

Балық өнімділігі кг/га 257,8 339,3 415,8 246,77

Қоректік

коэффициент бірлік 7,53 5,62 - -

Жоғарыдағы кестені талдай келе екі жастағы орыс бекірелерін өсімдік

қоректі балықтармен поликультурада және монокультурада арнай тұқы балық

тоғандарында өсіру барысында көрсеткіштерінің жақсы болғанын атап айтуға

болады.

Орыс бекірілерін ақ амур және ақ дөңмаңдаймен поликультурада өсіру

барысында келесідей нәтижелер алынды, яғни ақырғы орташа салмағы 346,7 г

құраса, ал монокультурада өсірілген бекірелер 1,3 есе төмен болды. Сонымен

қатар осы дарақтардың абсолюттік және салыстырмалық көрсеткіштеріде 255,4

және 279,7 % басымдылықпен, 185,4 және 203,1 % құрайтын монокультура

дарақтарынан жоғары тұрды. Орыс бекірілерін өсімдік қоректі балықтармен

поликультурада өсіру барысында монокультурада өсірілген балықтардан балық

өнімділігі 1,3 есе жоғары болды. Екі нұсқадағы бекіре балықтарыда қоңдылық

бойынша көрсеткіштері жақсы болды (Фультон бойынша 0,76 бірлік).

46

Орыс бекіре балықтарының өлім жетімділік көрсеткіштері екі өсіру

ортасына да бірдей көрсеткішке ие болып, 70 % құрады. Осы көрсеткіш бестер

және сібір бекіресіне жасалған нормативті көрсеткіштерден 10 % төмен болды.

Бірақ бұл нәтижені балық қоректі құстардың көп болу себебімен түсіндіруге

болады. Біріншіден құстар майда дарақтарды азық қылды. Әдебиет көздерінде

кіші, орташа және ірі екі жастағы бекіре балықтарының пайыздық қатынастары

бойынша нормативтік мәліметтер жоқ, сондықтан Қазақстан жағдайында

(басқа елдерде осы көрсеткіштердің барлығы ұжымдастырылған секілді)

бекірелерді өсіру барысында өлім-жетімділік көрстекіштерін анықтауды қажет

етеді.

Алынған нәтижелерді талдау барысында екі тәжірибелік тоғандардағы,

яғни монокультурадағы және өсімдік қоректі балықтармен поликультурадағы

бекіре балықтарының балық өнімділік көрсеткіштері алынды:

- жалпы өсіру кезеңіндегі бекіре балықтары бойынша табиғи балық

өнімділігі бірінші кезде 83,8 кг/га және екінші кезде 128,76 кг/га құрады;

- қоладан жасалған азықтармен қоректендіру барысында бекіре

балықтарының балық өнімділігінің артуы байқалды - 178,0 кг/га және 210,54

кг/га болды;

- күзгі аулаудан кейінгі бекіре балықтарының жалпы өнімділігі 261,8 кг/га

және 339,3 кг/га құрады;

- табиғи және жалпы балық өнімділігі кезең барысында салыстырмалы

түрде – 32,0% және 38,0% құрады [143].

Жоғарыда келтірілген мәліметтер бойынша бекіре балықтарын тоғанда

өсіру жағдайында ОТ-6 рецепті бойынша қолдан жасалған азықтармен

қоректендіру барысында табиғи қоректерді пайдаланудың маңызды екенін

дәлелдейді.

Бекірелерді поликультурада өсіру барысында жалпы балық өнімілігі

1001,87 кг/га құрады; қосымша өсімдік қоректі балықтар бойынша 662,57 кг/га;

сонымен қатар ақ амур бойынша – 415,8 кг/га, ақ дөңмаңдай бойынша 246,77

кг/га құрады. Өсімдк қоректі балықтармен бірге поликультурада өсірілген

бекіре балықтарын азықтандыруға 5,62 бірлік жұмсалса, ал монокультурада

өсірілген балықтарға 7,53 бірлік жұмсалды.

Екі жастағы орыс бекіресін өсіру барысында, тоғандарда өсімдік қоректі

балықтармен поликультурада өсірілген бекіре балықтарының балық өнімділігі

монокультураға қарағанда 30 % артты. Бұл дегеніміз мелиортивті тиімділік,

яғни өсімдік қоректі балықтармен поликултурада бекіреледі өсіру барысындағы

тиімділікті анықтауға және негіздеме жасауға мүмкіндік береді.

Екі жастағы бекірелерді монокультура және поликультура жағдайларында

арнайы тұқы тоғандарында өсіру барысында алынған мәліметтер Қазақстан

аквакультурасында белгілі бір тәжірибелік қызығушылық тудырады.

47

3.4 Тәжірбиелік тоғандардағы табиғи қоректің өнімділігі

Зоопланктон. Үш эксперименттік тоғанның табиғи қоректік қорының

гидробиологиялық талдауы оларда зоопланктон алуантүрлілігімен

ерекшеленбейтіндігін және салыстырмалы түрде түрлерінің саны аз – 19 түр

бар екендігін көрсетті. Түрлер топтар бойынша аздап түрленді. Планктондық

кешені негізгі үш топтан тұрды: Rotatoria, Copepoda және Cladocera.

Бұтақмұртты шаяндар ішінде 8 түр анықталды: Daphnia longispina (Müller), D.

magna Straus, Ceriodaphnia retuculata (Jurine), Diaphanosoma brachyurum Lievin,

Chydorus sphaericus Müller, Moina rectirostris (Leydig), Bоsmina longirostris

Müller, Alona rectangula Sars. Ескек аяқты шаяндар 3 түрді құрады: Cyclops

vicinus Uljanin, Cyclops sp., Mesocyclops leuckarti Claus. Коловраткалар тобына 8

таксон кірді: Brachionus calyciflorus Pallas, Br. quadridentatus Hermann, Br.

angularis Gosse, Keratella quadrata (Müller), Keratella cochlearis (Müller), Filinia

longiseta (Ehren.), Euchlanis dilatata (Ehren.), Platyias patulus (Müller).

Барлық вегетациялық мезгіл ішінде, яғни, мамыр мен қыркүйек

аралығында барлық үш тоғанның планктонында анықтаушы рөл бұтақмұртты

шаяндардың еншісінде болды. Тоғандар бойынша зоопланктонның жалпы

салмағында олардың тұрақты түрде басым болғаны байқалды: № 1 - 66,9%, № 2

- 63,1%, № 3 - 71,4%; биомассасының үштен бір бөлігін ескек аяқты шаяндар

құрады (сәйкесінше 32,1%, 36%, 28,2%); коловраткалардың үлесі 1% құрады.

Зоопланктонның шаяндық сипаты оның қоректік құндылығының жоғары екенін

көрсетеді. Зоопланктондардың саны мен биомассасының сандық көрсеткішінің

мәліметтері 7 кестеде берілген.

Кесте 7 – Шелек тоған шаруашылығындағы эксперименттік тоғандардың

зоопланктонының саны (мың дана/м3) мен биомассасының (г/м

3) динамикасы

Уақыты Зоопланктондар

тобы

Тоған 1 Тоған 2 Тоған 3

мың

дана/м3

г/м3 мың

дана/м3

г/м3 мың

дана/м3

г/м3

Мамыр

айы

Cladocera 2,6 0,07 2,5 0,1 3,0 0,06

Copepoda 3,5 0,053 2,5 0,09 6,0 0,082

Rotatoria 3,5 0,004 5,25 0,002 2,0 0,004

Всего 9,6 0,127 10,25 0,192 11,0 0,146

Cladocera 84,25 1,13 72,29 1,406 110,75 2,01

Copepoda 30,5 0,96 35,28 1,04 23,25 0,267

Rotatoria 5,5 0,002 3,0 0,012 7,5 0,024

Барлығы: 120,25 2,092 110,54 2,458 141,5 2,301

Маусым

айы

Cladocera 86,45 1,786 111,0 1,12 106,0 1,73

Copepoda 46,25 1,081 42,0 1,56 47,0 1,06

Rotatoria 15,35 0,023 2,0 0,012 2,0 0,002

Барлығы: 148,05 2,89 155,0 2,692 165,0 2,792

Cladocera 81,6 4,037 94,9 3,012 111,25 4,227

Copepoda 19,25 0,321 31,5 0,762 6,0 0,101

48

7 кестенің жалғасы Rotatoria 11,25 0,018 2,7 0,043 1,5 0,001

Барлығы: 112,1 4,367 129,1 3,817 118,75 4,329

Шілде

айы

Cladocera 57,5 1,32 44,0 1,26 43,5 1,432

Copepoda 26,0 0,857 22,5 1,01 25,8 0,753

Rotatoria 3,0 0,001 9,0 0,003 9,5 0,012

Барлығы: 86,5 2,178 75,5 2,303 78,8 2,287

Cladocera 39,5 1,162 70,5 1,206 53,0 0,88

Copepoda 8,5 0,163 17,5 0,508 23,0 0,469

Rotatoria 1,5 0,001 1,5 0,024 5,0 0,001

Барлығы: 49,5 1,326 89,5 1,738 76,5 1,349

Тамыз

айы

Cladocera 55,0 1,025 65,0 1,4 78,75 1,166

Copepoda 19,5 0,356 28,0 0,46 11,25 0,256

Rotatoria 4,5 0,018 8,0 0,004 2,25 0,02

Барлығы: 79,0 1,399 101,0 1,864 92,25 1,442

Cladocera 14,0 0,482 21,0 0,65 35,0 0,933

Copepoda 13,3 0,461 19,0 0,43 10,12 0,272

Rotatoria 1,5 0,001 5,5 0,02 4,12 0,001

Барлығы: 28,8 0,944 45,5 1,1 49,24 1,206

Қыр-

күйек

айы

Cladocera 12,25 0,501 27,5 0,77 13,3 0,481

Copepoda 9,0 0,288 6,2 0,184 11,0 0,262

Rotatoria 5,0 0,002 1,5 0,002 1,5 0,001

Барлығы: 26,25 0,791 35,2 0,956 25,8 0,74

Cladocera 3,85 0,21 10,5 0,118 13,5 0,262

Copepoda 3,6 0,131 2,5 0,112 3,7 0,052

Rotatoria 4,0 0,015 2,0 0,001 1,5 0,003

Барлығы: 11,45 0,356 15,0 0,231 17,7 0,317

Маусым ішінде үш эксперименттік тоғандарда планктонның даму

деңгейінің өзгеруін талдай отырып, бастапқыда тәжірбиелік тоғандарды сумен

толтырғаннан кейін зоопланктондардың биомассасы мен санының сандық

көрсеткіштері төмен және сәйкесінше 9,6 – 11 мың дана/м3

және 0,127 – 0,192

г/м3 шамасында болғандығын айта кеткен жөн.

Тоғандарда табиғи қоректік қордың деңгейін көтеру үшін

гидробионттардың дамуын қарастыратын іс-шаралар жүргізілді. Органикалық

тыңайтқыш (мүйізді ірі қараның көңі) 2 т/га есепте; минералды тыңайтқыштар

(аммиакты селитра 20 кг/га; суперфосфат – 10 кг/га); жоғарғы сатыдағы су

өсімдіктерінің кепкен бауы (қамыз, қоға); дафнияның аналықтары (1 л/га);

қоректік ашытқылар (1 кг/га).

2 аптадан кейін алынған мәліметтер сандық көрсеткіштерінің жалпы өсу

үрдісін көрсетеді. Мамырдың III онкүндігінде барлық тоғандарда

зоопланктондардың саны мен биомассасы айтарлықтай артып, сәйкесінше

110,54 - 141,5 мың дана/м3

және 2,092 - 2,458 г/м3

болды, ал өсу шыңы

маусымның соңында байқалды, ол кезде зоопланктондардың биомассаларының

деңгейі жоғары көрсеткішке жетті (3,817 - 4,367 г/м3). Зоопланктондардың

биомассаларының деңгейі бойынша тамыз айының I онкүндігіне дейін

тәжірбиелік тоғандар қоректілігі орташа болып сипатталады. Тамыз айының

49

екінші жартысынан бастап зоопланктондардың сандық және сапалық бірігуі

жүреді. Осы тұстан бастап және зерттеудің соңына дейін саны мен

биомассасының көрсеткіштері төмендей бастайды, қыркүйекте төменгі

көрсеткішке ие болады. Саны 11,45 мың дана/м3

тан 17,7 мың дана/м3

дейін,

биомассасы 0,231 г/м3 тан 0,356 г/м

3 ауытқиды. Қоректік жіктелуі бойынша бұл

кезеңде барлық тоғандардың қоректілігі төмен болды [144].

Фитопланктон. 2013 жылдың маусымында сынамаларды өңдеу

нәтижелері бойынша Шелек тоған шаруашылығының тәжірбиелік

тоғандарындағы фитопланктонның түрлік құрамы 6 бөлімге жататын 35 түрлі

балдырларды құрады, оның ішінде, жасыл - 14, көкжасыл - 6, диатомды - 11,

эвгленалы - 1, пирофиталар - 2, алтын тәрізді - 1. Тоғандардағы

фитопланктонның доминантты кешенін көктемде Trachelomonas sp.,

Characiochloris obtusa Korschik., Nitzschia sigmoidea (Ehr.) W. Sm., Rhopalodia

gibba (Ehr.) О. Mull.; жазда - Trachelomonas sp., Characiochloris obtusa Korschik.,

Nitzschia sigmoidea (Ehr.) W. Sm., Rhopalodia gibba (Ehr.) О. Mull. құрады, күзде

Trachelomonas sp., Exuviaella sp. және Cymbella cymbiformis (Ag.) V.H. басым

болды.

Шелек тоған шаруашылығының тәжірбиелік тоғандарындағы

фитопланктонның сандық дамуы 8 кестеде берілген.

Кесте 8 – Шелек тоған шаруашылығының тәжірбиелік тоғандарындағы

фитопланктон биомассасының (г/м3) динамикасы

Балдырлар

бөлімі

Тоған 1 Тоған 2 Тоған 3 мамыр маусым шілде қыр-

күйек

мамыр маусы

м

шілде қыр-

күйек

мамы

р

маусы

м

шілде қыркү

йек

Жасыл 0,040 0,010 0,900 0,050 0,140 0,800 0,155 0,055 0,400 0,200 0,025 0,060

Көкжасыл 0,006 0,005 0,460 - 0,001 - 0,105 0,200 0,035 0,030 1,995 0,040

Диатомды 0,100 0,130 1,160 0,305 0,150 0,400 0,210 0,105 0,450 0,100 0,580 0,120

Эвгленалы 0,050 0,700 1,225 0,072 0,250 0,300 0,720 0,210 0,200 0,300 0,070 0,160

Пирофитты 0,040 0,035 0,865 0,028 0,100 0,100 0,115 0,240 0,140 0,020 0,115 0,150

Алтын

тәрізді - - - - 0,010 0,015 - - 0,030 0,010 0,020 0,130

Барлығы 0,236 0,880 4,610 0,455 0,651 1,615 1,305 0,810 1,255 0,660 2,805 0,660

8-ші кестеде берілгендей, тоғандарда биомассасының негізін жасыл,

диатомды және эвгленалы балдырлар құрады.

Мамыр айының екінші онкүндігінде тоғандардағы фитопланктондар

биомассасының көрсеткіштері 0,236 дан 1,255 г/м 3

дейін ауытқыды. № 3

тоғанның биомассасының негізін жасыл және диатомды балдырлар құрады.

Жасыл балдырлардың қарқынды дамуы есебінен маусымда № 2 тоғанның

көрсеткіштері жоғары болды 2 - 1,615 г/м 3

. № 1, № 3 тоғандарда фитопланктон

биомассасының көрсеткіштері жоғары болмады. Маусымда № 3 тоғанның

фитопланктон биомассасының 1,255 тен 0,660 г/м3 дейін төмендегені байқалды.

Фитопланктон биомассасының негізін құрайтын эвгленалы және

диатомды балдырлардың қарқынды дамуының есебінен шілде айында

50

фитопланктонның ең көп дамығаны № 1 тоғанда байқалды - 4,610 г/м3. Одан

төмен № 3 тоғандағы фитопланктон биомассасының көрсеткіштері - 2,805 г/м3

болды, онда биомасса негізін көкжасыл балдырлар құрады (71 %). № 2

тоғанында фитопланктон биомассасы жоғары емесғ биомасса негізін эвгленалы

балдырлар құрады (55 %). Тоғандарда эвгленалы балдырлардың доминантты

болуы судың органикамен ластануын көрсетеді [145].

Қыркүйекте тоғандарда фитопланктон нашар дамиды, балдырлардың

биомассасының көрсеткіштері 0,455 тен 0,810 г/м3 қа дейін ауытқыды, орташа

0,641 г/м3 құрады.

Сонымен, С.П. Китаев жүйесі бойынша [146] фитопланктон

биомассасының көлеміне қарап мамыр айында барлық тәжірбиелік тоғандарды

қоректілігі төменге; жазда – қоректілігі жоғары (№ 1 тоған) және орташаға (№ 2

және 3 тоғандар); күз мезгілінде – барлық тоғандарды қоректілігі төменге

жатқызуға болады.

Бентос. Шелек тоған шаруашылығының тәжірбиелік тоғандарындағы

макрозообентосты олигохеттер, бауыраяқты және қосжақтаулы моллюскалар,

жоғарғы сатыдағы шаянтәрізділер, қоңыздар, қандалалар мен жәндіктердің

дернәсілдері құрады. Бірен-саран остракодтар, сонымен қатар, балық

шабақтары да байқалды. Таксономиялық тұрғыдан алсақ тоғандарда Incesta

класы алуантүрлі болды, Polypedilum гр. convictum, P. гр. nubeculosum,

Procladius Skuze, Cryptochironomus гр. conjugens, Cricotopus гр. silvestris,

Tanytarsus гр. mancus, T. гр. lobatifrons, , Glyptotendipes gripekoveni, Sympetrum

meridionale инелігі, хирономид дернәсілдері мен Berosus spinosus қоңызының

өскелең түрлері басым болды.

Шелек тоған шаруашылығының тәжірбиелік тоғандарындағы

макрозообентосының әртүрлі топтарының саны мен биомассасының сандық

көрсеткіштерінің динамикасы 9 кестеде берілген.

Кесте 9 – Шелек тоған шаруашылығының тәжірбиелік тоғандарындағы

макрозообентостың саны (дана/м2) мен биомассасының (г/м

2) динамикасы

Организмдер

тобы

Тоған № 1 Тоған№ 2 Тоған № 3

дана/м2 г/м

2 дана/м

2 г/м

2 дана/м

2 г/м

2

Мамыр

Олигохеттер 53 0,04 90 0,06 - -

Моллюскалар 15 1,04 50 1,32 13 0,48

Остракодалар - - - - 11 0,04

Мизидалар 26 0,05 - - - -

Креветкалар 8 1,88 - - - -

Қоңыздар 12 0,18 - - - -

Қандалалар 11 0,22 - - - -

Жәндік

дернәсілдері:

инеліктер - - 10 0,09 30 1,77

51

9 кестенің жалғасы


топтары Тоған № 1 Тоған№ 2 Пруд № 3

дана/м2 г/м

2 дана/м

2 г/м

2 дана/м

2 г/м

2

біркүндіктер 14 0,12 - - 26 0,09

қоңыздар 13 0,04 85 0,49 12 0,15

қандалалар - - 8 0,08 - -

хирономидтер 420 0,31 438 0,22 220 0,14

Барлығы: 572 2,91 681 2,26 312 2,67

Маусым

Олигохеттер - - 200 0,10 - -

Моллюскалар 40 2,92 112 2,14 80 7,28

Остракодтар - - - - 60 0,15

Гаммарустар - - 14 0,07 - -

Мизидалар 120 0,20 - - - -

Креветкалар 40 13,72 - - - -

Қоңыздар - - - - 20 0,06

Қандалалар 40 0,60 - - - -

Жәндіктер


инеліктер 40 0,12 100 9,49 - -

біркүндіктер - - 80 0,38 - -

қоңыздар 80 0,60 45 0,39 60 0,40

қандалалар - - 10 0,02 - -

гелеидтар - - 30 0,09 - -

хирономидтар 320 0,28 920 0,75 120 0,12

Барлығы: 680 18,44 1511 13,43 340 8,01

Шілде

Олигохеттер 40 0,08 110 0,01 170 0,04

Моллюскалар 53 4,4 106 3,08 80 6,59

Креветкалар 120 2,63 - - 20 0,02

Қандалалар - - 35 0,29 40 0,18

Жәндік


инеліктер 32 0,05 70 2,65 88 1,38

біркүндіктер - - - - 50 0,03

қоңыздар - - 30 0,02 20 0,35

қандалалар - - 12 0,02 - -

шыбындар - - 77 0,11 10 0,02

хирономидтер - - 350 0,20 280 0,06

Барлығы: 245 7,16 790 6,38 758 8,67

Қыркүйек

Олигохеттер 40 0,04 60 0,06 80 0,04

Моллюскалар 115 3,68 110 3,42 130 4,71

52



топтары

Тоған № 1 Тоған № 2 Пруд № 3

дана/м2 г/м

2 дана/м

2 дана/м

2 г/м

2

Гаммарустар 40 3,88 - - - -

Креветкалар 80 7,5 88 10,28 90 10,88

Жәндік


инеліктер 40 1,78 45 2,04 75 1,52

біркүндіктер - - - - 30 0,07

қоңыздар - - - - 8 0,09

хирономидтер - - 40 0,04 - -

Барлығы: 395 16,88 343 15,84 413 17,31

9-шы кестеде көріп отырғанымыздай мамырда № 1 тоғанда

макрозообентостың сандық дамуының негізін ызылдауық-масаның

дернәсілдері құрады, саны бойынша 74,5 % тең болды, биомассасы бойынша

креветкалар басым болып, жалпы санының 55,7 % құрады. № 2 тоғанда

дарақтарының саны бойынша хирономидтер – 80,9 %, биомассасы бойынша

бауыраяқты моллюскалар – 44,3 % басым болды. Алдыңғы екі тоғандағыдай №

3 тоғанның санының негізін хирономид дернәсілдері құрады – 64,7 %, бірақ,

биомассасы бойынша инелік дернәсілдері алдыңғы қатарда болды 72,7 %.

Маусымда мамыр айындағыдай №1 тоғанда зообентостың сандық

дамуының негізін хирономид пен креветкалар, № 2 тоғанда – хирономидтер

мен бауыраяқты моллюскалар құрады. Айта кететін жәйт, көктеммен

салыстырғанда № 3 тоғанда доминантылықтың орны ауысты, биомассасы

бойынша бауыраяқты моллюскалар басым бола бастады, жалпы есепте 87,5 %

құрады.

Шілдеде № 1 тоғанның макрозообентосының санының негізін

креветкалар құрады – 56,3 %, биомассасы бойынша бауыраяқты моллюскалар

басым болды - 62 % тең болды. № 2 тоғанда дарақтардың саны бойынша

шыбындардың дернәсілдері доминантты болды – 68,8 %, биомассасы бойынша

жыртқыш инелік дернәсілдері басымдылық көрсетті - 44,7 %. № 3 тоғанда саны

бойынша ызылдауық масаның дернәсілдері доминантты болды - 34,4 %, бірақ

биомассасы бойынша моллюскалар асып түсті, 51,1 % құрады.

Шілдеге қарағанда қыркүйек айындағы креветкалар ересек кезеңдегілер

болды, № 1 тоғанның сандық дамуының негізін құрады. Сонымен, суқоймада

жоғарғы сатыдағы шаян дарақтарының саны 120 дана/м2, биомассасы –37,52

г/м2 артты. № 2 тоғанда саны бойынша бауыраяқты моллюскалар басым болды -

29,4 %, биомассасы бойынша – креветкалар басымдылық көрсетті, 60,8 %

құрады. № 3 тоғандағы бентостың санының негізін инеліктердің дернәсілдері

(42,9 %), құрады, биомассасының негізін алдыңғы екі тоғандағыдай

креветкалар құрады (52,8 %).

53

Зообентостың орташа көрсеткіштерін негізге ала отырып мамырда

барлық экспериментальді тоғандарға су құйылып және балықтар

отырғызылғаннан кейін жазда өсіргенге қорегі төмен болып қалды. Іс-

шараларды қарқынды жүргізгеннен кейін бентостың сандық көрсеткіштері

артады, және маусымның соңына дейін олар орташа қоректі болып қалады.

3.5 Бекіре балықтарын өсімдікпен қоректенетін балықтармен бірге

поликультурада өсірудің нәтижелері

«Шелек тоған шаруашылығы» ЖШС бейімделген тұқы

тоғандарында «Қазақстанның әртүрлі балық өсіру аймақтарында

бекіре өсірудің биотехникасын жетілдіру мен сынақтан өткізу» атты

үш жылдық мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру барысында

өсірілген үш жылдық (шоқыр мен орыс бекіресі) және төрт жылдық

(шоқыр мен бекіре) бекіре балықтары ұсталды.

Бекіре балықтары қыстап шыққан және таңбалау жүргізілген

№7 қыстау тоғандарынан балықтарды аулағаннан кейін, жазда бекіре

балықтарының 350 данасы отырғызылды, олардың ішінде үш

жастағылардан бекіре - 20 дана, шоқыр – 6 дана, екі жастағылардан

шоқыр -2 дана, орыс бекіресі -322 дананы құрады. Бекіре балықтары

өсімдікпен қоректенетін балықтармен бірге поликультурада өсірілді.

Бекіре мен өсімдікпен қоректенетін балықтарды отырғызу

тығыздығын анықтау кезінде пайдаланатын тоғандардың өнімділ ік

мүмкінідігі мен алдыңғы жылдардағы өсіру тәжірбиесі негізге

алынды. Зерттеудің соңғы жылы бекіре балықтарын отырғызу

тығыздығының есебі 500 дана/га құрады, өсімдікпен қоректенетін

балықтар: ақ амур - 100 дана/га, ақ дөңмаңдай - 100 дана/га.

Эксперименттік тоғандарға балық отырғызғанға дейін

дайындық жұмыстары жүргізілді. Тоғандар бұталар мен шөптерден

тазартылды. Әрбір тоғанда бөгетті жағалай ені 3 м болатын

полиэтиленді пленкадан жасалған екі жемшөп жолдары орнатылады.

Барлық бекірелер аудандары 0,2, 0,4 және 0,1 га болатын 1, 2, 3

үш эксперименттік тоғандарға өлшемдік топтары бойынша

орналастырылды. Шоқыр мен бекіре саны аздығына байланысты

ауданы үлкен № 2 тоғанға орыс бекіресімен отырғызылды.

Тоғандарды балықтандыру 10 кестеде берілген.

54

Кесте 10 – Шелек тоған шаруашылығының экспериментальді тоғандарын

балықтандыру схемасы

Тоған

№

Тоған

ауданы,

га

Балық түрлері Жасы Саны, дана

Орташа

салмағы,

г

1 0,2 Орыс бекіресі 2+ 98 170,7

2 0,4 Орыс бекіресі

Остер

Шоқыр

Шоқыр

Ақ амур

Ақ дөңмаңдай

2+

3+

3+

2+

2+

2+

174

20

6

2

40

40

353,7

584,8

223,2

166,0

842,0

428,0

3 0,1 Орыс бекіресі

Ақ амур

Ақ дөңмаңдай

2+

2+

2+

50

10

10

225,3

248,0

300,0

Маусым ішінде эксперименттік тоғандарда орыс бекіресінің әртүрлі

салмақтағы топтарының өсу қарқындылығы 11 кестеде берілген.

Кесте 11 – Үш жастағы орыс бекіресінің әртүрлі салмақтағы топтарының өсу

қарқындылығының динамикасы

Бақылау-

лық аулау

күндері

Салмақтық

топтар

Орташа

салмақ,

г

Өсімі, г

орташа

тәуліктік г

абсолютті,

г

салыстырмалы

,%

10.05.

кіші 170,6 - - -

орташа 225,2 - - -

үлкен 353,7 - - -

мамыр кіші 233,2 2,32 62,6 36,7

орташа 251,0 0,96 25,8 11,46

үлкен 442,5 3,29 88,8 25,1

маусым кіші 301,0 3,39 67,8 29,0

орташа 336,3 4,27 85,3 33,9

үлкен 556,1 5,68 113,6 25,7

шілде кіші 342,4 1,53 41,4 13,8

орташа 366,3 1,11 30,0 8,9

үлкен 648,2 3,41 92,1 16,6

тамыз кіші 364,2 1,09 21,8 6,4

орташа 413,4 2,36 47,1 12,9

үлкен 721,3 3,66 73,1 11,3

55


қыркүйек кіші 384,2 0,74 20 5,5 орташа 437,2 0,88 23,8 5,8 үлкен 782,1 2,26 60,8 8,4

қазан кіші 401,6 0,51 17,4 4,5 орташа 452,3 0,44 15,1 3,5 үлкен 802,1 0,59 20,0 2,6

Кесте мәліметтерінен көргеніміздей, басында бекірелердің үш

жастағыларының салмақ жинауы жүреді, бекіре балықтарының барлық

топтарында ең көп орташа тәуліктік өсуі маусымның алғашқы жартысында

байқалады. Орташа тәуліктік өсуінің ең жоғарғы мәні маусымның соңына қарай

байқалады: тоғандардың табиғи қоректік қорының дамуын арттыру бойынша

іс-шаралар жүргізуіне байланысты ұсақтарында 3,39 г, орташаларында – 4,27

г, ірілерінде – 5,68 г құрады, 3.5 бөлімде берілген мәліметтер айқындайды.

Мұндай динамика 2013 жылы байқалған болатын. Одан кейін шілде мен тамыз

айларында тоғандарда су температурасының артуына байланысты өсімінің

орташа тәуліктік көрсеткіштерінің ақырындап төмендеуі жүреді, нәтижесінде

табиғи балық өнімін көтеру бойынша қарқынды іс-шаралар жүргізу мүмкін

емес. Бұл кезеңде орташа тәуліктік өсімінің мәні жоғарғы көрсеткішінен 2 есеге

төмен болады. Қыркүйекте бекіре балықтарының барлық салмақтық

топтарында өсімі төмен екені байқалады.

Бекіре балықтарының кіші, орташа және ірі дарақтарының

салыстырмалы өсімінің динамикасы ұқсас, бірақ, әрбір салмақтық топтар

бойынша салыстырмалы өсімінің орташа маусымдық мәнінің аздаған

айырмашылықтары бар және ұсақ дарақтарда 16,0%., орташаларында -12,7%,

ірілерінде – 15,0% құрады.

Үш жастағы орыс бекіресінің салмақтық топтарының өсу динамикасы 12

суретте берілген.

Сурет 12 – Орыс бекіресінің әртүрлі салмақтық топтарының өсу динамикасы

56

Суреттен көріп отырғанымыздай, үш жастағы орыс бекіресінің әртүрлі

салмақтық топтарының өсу сызығы біркелкі ұлғайған сызба түрінде

көрсетілген. Бірақ, ірі балықтардың өсу қарқындылығы майда және орташа

балықтарға қарағанда екі есеге жоғары болады. Үш жастағылардың соңғы екі

тобының өсу қарқындылығында бір-бірінен айырмашылықтары жоқ.

Экспериментік тоғандарда өсірілген бекіре балықтарының балық өсіру-

биологиялық көрсеткіштері 12 кестеде берілген.

Кесте 12 – Шелек тоған шаруашылығының эксперименттік тоғандарында

өсірілген бекіре балықтарының балық өсіру-биологиялық көрсеткіштері


бірлігі

Орыс бекіресі Остер Шоқыр

ірі орташа ұсақ

Өсіру кезеңі

тәулік 160 160 160 160 160

Бастапқы

салмағы г 353,7+20,3 225,2+7,42 170,68+4,18 584,7+ 45,1

223,17+

31,8

Фультон б-ша

қоңдылығы бірлік 0,750,01 0,670,01 0,680,02 0,660,02 0,370,05

Өміршеңдігі дана 174 40 93 20 8

% 100 95 80 100 100

Соңғы салмағы г 802,161,2 452,328,2 401,628,5 832,0 70,4 476,3646,8

Фультон б-ша

қоңдылығы бірлік 0,770,02 0,760,01 0,780,01 0,680,02 0,380,02

Абсолюттік

өсімі г 448,4 227,1 230,92 247,3 253,19

Салыстырмалы

өсімі % 126,8 100,8 135,3 42,3 113,2

Орташа

тәуліктік өсімі г 2,80 1,42 1,44 1,55 1,58

Жоғарыда келтірілген мәліметтерге қарап, бекіре балықтарының барлық

зерттелген түрлері мен формаларында (орыс бекіресі, остер, шоқыр) ірі

дарақтарының өміршеңдігі 100% құрады, яғни, тұқы тоғандарының жағдайына

жақсы бейімделетінін көрсетті. Орыс бекіресінің орта дарақтарында үш

жастағыларының шығуы 95%, майдаларында – 80% құрады. Бұл көрсеткіштер

өсіру жағдайына ұсақ және орта дарақтардың бейімделуінің төмендігін,

жасанды қоректі нашар сіңіретінін, балық жегіш құстарға қол жетімділігін, үш

жастағылардан өсу бойынша артта қалатынын көрсетеді.

Бекіре балықтарымен бірге поликультурада өсірілген өсімдікпен

қоректенетін балықтардың (ақ дөңмаңдай және ақ амур) өсуі 13 кестеде

берілген.

57

Кесте 13 – Шелек тоған шаруашылығының эксперименттік тоғандарында

өсірілген өсімдікпен қоректенетін балықтардың балық өсіру биологиялық



бірлігі

Тоған 2 Тоған 3

ақ амур ақ дөң-

маңдай ақ амур

ақ дөң-

маңдай

Өсіруге отырғызылды дана 20 20 40 40

Бастапқы салмағы г 210 186 842 428

Өміршеңдігі дана 20 20 40 40

% 100 100 100 100

Соңғы салмағы г 1980 740 2250 1120

Абсолютті өсімі г 1770 554 1408 692

Жалпы өсімі кг 35,4 11,1 56,3 27,7

ӨҚБ б-ша балық

өнімділігі кг/га 177,0 55,5 140,8 69,3

Кестедегі мәліметтерден көріп отырғанымыздай, экстенсивті тоғандық

технология бойынша бекіре балықтарымен бірге поликультурада өсірілген

өсімдікпен қоректенетін балықтардың өсуі тұқылармен поликультурада өсуіне

қарағанда айырмашылығы бар екенін көрсетеді. Бекіре балықтарын өсіретін

бейімделген тоғандарда өсімдікпен қоректенетін балықтар бойынша балық

өнімділігі интенсификациясының төмен деңгейіне қарай 2,3 ц/га аспайды.

Шелек тоған шаруашылығының тұқыларға арналған тоғандарда бекіре

балықтарын өсіру тәжірбиесі көрсеткендей, оларды өсімдікпен қоректенетін

балықтармен бірге поликультурада өсіру қажет және орынды болып табылады.

Өсімдікпен қоректенетін балықтармен жүргізілген мелиоративті шаралардан

кейін бекіре балықтарының өсу жағдайы жақсарады. Бекіре балықтарын

өсімдікпен қоректенетін балықтармен бірге поликультурада өсіру үшін

қолданылатын тоғандардың балық өнімділігі бойынша мәліметтер 14 кестеде

берілген.

Кесте 14 – Эксперименттік тоғандардың балық өнімділігінің көрсеткіштері


бірлігі

Мәні

Тоған 1 Тоған 2 Тоған 3

Бекіре балықтары

бойынша балық

өнімділігі

кг/га 113,15 212,48 113,55

ӨҚБ бойынша

балық өнімділігі кг/га 232,5 210,1 203,0

Жалпы

балық өнімділігі кг/га 445,7 422,6 316,6

Бекірелер бойынша

жемінің құны бірлік 6,7 3,4 7,2

58

Кестеде көрсетілгендей, зерттеу жұмысының нәтижесі бойынша бекіре

балықтарының жемінің құны тоғандағы балықтардың өлшемдеріне байланысты

болады. Майда балықтардың жемінің құны ересек балықтардың көрсеткішінен

2,4 есеге және орташаларында 1,2 есеге жоғары болды. Ірі балықтар тоғандық

өсіру жағдайына тез бейімделгіш, өсу мүмкіншілігі жоғары болады және берген

жемге тез үйренеді.

Бекіре балықтары бойынша ең көп балық өнімділігі орыс бекіресінің ірі

дарақтары ұсталған №2 тоғанан алынды. Кестеде көрсетілгендей, бұл тоғанға

кеткен жем құнының көлемі 2013 ж. орыс бекіресін өсімдікпен қоректенетін

балықтармен бірге поликультурада өсіру барысындағы нормадан аз. Орта

есепте тоған бойынша 4 ц/га балық өнімділігі алынды, интенсификацияның бұл

деңгейіне қанағаттанарлық көрсеткіш болып келеді.

Өсімдікпен қоректенетін балықтармен жүргізілген мелиоративтік іс-

әрекеттің арқасында бекіре балықтары бойынша тоғандардың балық өнімділігі

монокультурада өсіргенге қарағанда артты. Бірақ тұқы өсіруге арналған

тоғандарда бекіре балықтарын өсіру кезінде интенсификация дәрежесінің

төмендігіне байланысты бекірелердің оттегі режиміне, тоғандар суының

айналымының қажеттігіне талабы жоғары болады, ӨҚБ отырғызу тығыздығы

ақ амур бойынша - 100 дана/га, ақ дөңмаңдай бойынша 100 дана/га құрайды.

2013 ж. екі жастағы орыс бекіресін тоғандарда әртүрлі салмақтағы

топтарды бірге отырғызу кезінде өсу қарқындылығы маусымның (мезгіл)

алғашқы жартысында (маусым айының соңына дейін) болған нәтижелеріне

қарағанда, биылғы жылы бұл түрдің үш жастағылары өсіру кезеңі бойынша

бірқалыпты өскендігін көрсетті. Бұған табиғи қоректік қордың даму деңгейі

мен оттегі режимінің қолайлы болғандығы септігін тигізді.

Тоғандарда балықтарды отандық және басқа жақтан өндірілген

(импортты) жасанды жемдермен қосымша қоректендірді. Қоректендіру кестесі

алдыңғы жылдардағы балық өсіруге бейімделген тоғандарда орыс бекіресі мен

«остер» буданының екі жастағыларын өсіру барысында жүргізілген жұмыс

тәжірбиесінде белгіленген.

Биылғы жылы жүргізілген зерттеулер тұқыларға арналған тоғандарда

бекірелерді өсімдікпен қоректенетін балықтармен бірге поликультурада

өсірудің орындылығын көрсетеді. Тоғандарда поликультурада үш жастағы

орыс бекіресін, төрт жастағы остер және шоқырды өсіру кезінде бекіре

бойынша эксперименттік тоғандардың балық өнімділігі 212,48 кг/га, жалпы –

4,4ц/га дейін жетті. Үш жастағы орыс бекіресінің орташа салмағы 802,1 г, төрт

жастағы остер – 832,0 г,шоқыр – 476,4 г құрады. Орыс бекіресінің үш жастағы

майда дарақтарының өміршеңдігі 80%, орташа және ірілерінікі сәйкесінше 95%

және 100% құрады.

Сыртқы дене пішіндері жақсы, өміршеңдігі мен өсу қарқындылығы

жоғары 200 данадай үш жастағы орыс бекіресі, төрт жастағы остер мен

шоқырлар селекция көзі ретінде таңдап алды.

Ағымдағы жылғы зерттеу нәтижелері тұқыларға арналған тоғандарда

өсіру барысында орыс бекіресінің өсімінің 65 – 70% табиғи қоректік қор

59

есебінен, 30-35% қосымша қорек нәтижесінде жүретінін анықтады. Үш жастағы

орыс бекіресінің ұсақ және орташа дарақтары бойынша табиғи балық

өнімділігінің көрсеткіштері осы түрдің екі жастағыларының көрсеткіштерінен

айырмашылықтары жоқ және 100 кг/га құрайды, үш жастағыларының ірілері

бойынша 120 – 130 кг/га жетеді.

Қазақстанның бекіре өсіру тәжірбиесінде алғаш рет отандық өнім,

биологиялық қоспалары бар арнайы жем қолданылды.

Тоған шаруашылығы жағдайында бекіре балықтарын өсіру кезінде

қолданылатын жасанды жемдердің тиімділігін бағалау

Бекіре балықтарын эксперименттік тоғандарда қоректендіру кедендегі

кідіріс салдарынан, жасанды азықтық жемдердің болмауына байланысты

бекіре балықтарын жаздық өсіруге отырғызғаннан кейін бір айдан соң жүзеге

асты. Бекіре балықтарын «Aller Aqua» (Дания) фирмасының «Aller Safir»

жасанды азықтық жемімен қалыпты қоректендіру 10 маусымнан басталды.

Аталмыш жемнің рецепті (құрамы) 15 – кестеде берілген.

Кесте 15 – Бекіре балықтарына арналған «Aller Safir» азықтық жемінің құрамы

Компоненттері Құрамы, %

Шикі протеин (ақуыз) 45,0

Шикі май 20,0

Көмірсу 16,0

Күл 8,0

Клетчатка 2,0

Азот (құрғақ заттағы) 7,9

Фосфор (құрғақ заттағы) 1,1

Жалпы қуаты, Ккал/МДж 5171 / 21,6

Бекіре балықтарын қоректендірудің тәуліктік рационын есептеу және

түзету бақылаулық аулаудың мәліметтері негізінде жүргізілді, бұл ретте

балықтың салмағы мен су температурасы есепке алынды. Қоректендіру

кезіндегі жемнің құны (160 күн) орта есепте 5,7 бірлікті құрады.

Отандық және импортты өнімнің азықтық жасанды жемінің сапасын және

қоректендіру тиімділігін салыстыру үшін тәжірбие жүргізілді. Үш жастағы

орыс бекіресін тәжірбиелік өсіру кезінде екі түрлі рецептен тұратын азықтық

жасанды жем қолданылды: Данияда өндірілген «Аllеr Safir» және отандық өнім

«Ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу ҚазҒЗИ» ЖШС АФ құрама жем

және астық өнімдері зертханасының мамандарының дайындалған

ингредиенттерінің негізіндегі азықтық жем. Аталмыш жемнің құрамы 16

кестеде берілген.

60

Кесте 16 - «АШӨҚӨҚазҒЗИ» ЖШС АФ бекіре балықтарына жасаған азықтық

жемінің рецепті

Компоненттері Құрамы, %

Балық ұны 49,0

Бидай ұны 5,0

Соя қалдығы 16,0

Азықтық ашытқылар 6,0

Бидай кебегі -

Премикс 1,0

Балық майы 3,0

Күнбағыс майы 4,0

Ет-сүйек ұны 5,0

Қан аралас ұн 5,0

Балдыр ұны 1,0

Құрғақ майсыздандырылған сүт 5,0

Тәжірбиелік тоғандарға берілген жемдердің желінуін бағалау үшін

астаулар орнатылды. Бекіре балықтарын эксперименттік өсірудің ұзақтығы 20

күнді құрады. Тоғандарда балықтарды тәулігіне 2 рет, сағат 9.00 және 17.00

қоректендірді.Тәжірбиелік тоғандардағы гидрохимиялық көрсеткіштер

технологиялық нормативтер шегінде болды [147].

Тәжірбие үшін орта салмағы 300 г болатын үш жастағы орыс бекіресі

іріктеп алынды. Поликультураның қосымша объектісі ретінде үш жастағы ақ

амур мен ақ дөңмаңдайды қолданды.

«АШӨҚӨҚазҒЗИ» ЖШС АФ-ң жемі мен импортты жемді («Аllеr Safir»)

қолдана отырып Шелек тоған шаруашылығының эксперименттік тоғандарында

үш жастағы орыс бекіресін тәжірбиелік өсіру нәтижелері 17 – кестеде берілген.

Кесте 17 – Орыс бекіресінің үш жастағыларының тәжірбиелік өсірудегі

нәтижелері

Көрсеткіштер Өлшем бірлігі Тоған №1 Тоған № 2

Өсіру кезеңі тәулік 20 20

Бастапқы салмағы г 379 383

Өміршеңдігі % 99,6 99,4

дана/га 498 497

Соңғы салмағы г 523 548

Абсолютті өсімі г 144 165

Салыстырмалы өсімі % 38,0 43,1

Орташа тәуліктік өсімі г 7,20 8,25

Балық өнімділігі кг/га 71,7 82,0

Қоректік коэффициенті бірлік 2,79 2,44

Ескерту – бекіре балықтарын қоректендіру үшін 1 тоғана «Аllеr Safir» жемін, 2

тоғанға отандық ОТ-6 қолданды

61

Кестеден көріп отырғанымыздай, ОТ-6 рецепті негізінде

«АШӨҚӨҚазҒЗИ» ЖШС АФ-ң жасаған отандық азықтық жемі тиімді болды.

Аталмыш жемді бекірелердің үш жастағыларына қолданғанда абсолютті,

салыстырмалы және орташа тәуліктік өсімдерінің көрсеткіштері Данияда

өндірілген жемдермен салыстырғанда 15%, 13% және 15% жоғары болды.

Отандық жемнің қоректік коэффициенті импорттық жемнің көрсеткіштерінен

13% төмен болды.

Жемнің желінуін тексеру нәтижесі көрсеткендей, ең жақсы желінген

«АШӨҚӨҚазҒЗИ» ЖШС АФ-ң жемі болды, түйіршіктерінің көлемі

нормативке сай 6 мм болды. Отандық жемге қарағанда «Аllеr Safir»

(түйіршігінің көлемі 4 мм) жемін қолдану барысында оны бергеннен кейін 1

сағат өткен соң шайылып кететіні байқалды. «АШӨҚӨҚазҒЗИ» ЖШС АФ-ң

жемі қолданылған 2 тоғанның балық өнімділігі 14% жоғары болды. Бұл

тәжірбиелер отандық жемді бекіре балықтарына қолданған дұрыс екенін

көрсетеді.

Биылғы жылы жүргізілген зерттеулер тұқы балықтарын өсіруге арналған

тоғандарда бекіре балықтарын поликультурада өсімдікпен қоректенетін

балықтармен өсірген орынды екенін көрсетеді. Үш жастағы орыс бекіресін,

төрт жастағы остерді және шоқырды поликультурада өсіру кезінде

эксперименттік тоғандардың балық өнімділігі бекіре бойынша 212,48 кг/га,

жалпы 4,4ц/га дейін жетті. Үш жастағы орыс бекіресі орташа салмағы бойынша

- 802,1 г, төрт жастағы остер – 832,0 г, шоқыр – 476,4 г құрады. Үш жастағы

орыс бекіресінің ұсақ дарақтарының өміршеңдігі 80%, орта және ірі

дарақтарының өміршеңдігі сәйкесінше – 95% және 100% құрады.

Сыртқы дене пішіндері жақсы, өміршеңдігі мен өсу қарқындылығының

көрсеткіштері жоғары 200 данадай ірі үш жастағы орыс бекіресі, төрт жастағы

остер мен шоқырлар селекция көзі ретінде таңдап алды.

Ағымдағы жылғы зерттеу нәтижелері тұқыларға арналған тоғандарда

өсіру барысында орыс бекіресінің өсімінің 65 – 70% табиғи қоректік қор

есебінен, 30-35% қосымша қорек нәтижесінде жүретіні анықталды. Үш жастағы

орыс бекіресінің ұсақ және орташа дарақтары бойынша табиғи балық

өнімділігінің көрсеткіштері осы түрдің екі жастағыларының көрсеткіштерінен

айырмашылықтары жоқ және 100 кг/га құрайды, үш жастағыларының ірілері

бойынша 120 – 130 кг/га жетеді.

Қазақстанның бекіре өсіру тәжірбиесінде алғаш рет отандық өнім,

биологиялық қоспалары бар арнайы жем қолданылды.

62

3.5.1 Тоғандардың өнімділік көрсеткіштері

Бекіретәрізді балықтардың ірі жастағы топтарын тоғандарда өсіруге

арналған зерттеу жүмыстары «Шелек тоған шаруашылығында» ЖШС

бекірелерді өсіруге арнайыланған тұқы балықтарына арналған тоғандарда

жүргізілді. Тоған суларын бекіре балықтарын өсіруге жарамдылығын анықтау

үшін жыл сайын гидрохимиялық талдау жасау жасалды. Тоған суларының

гидрохимиялық талдауларының жылдық көрсеткішітерінің нәтижесі 18 кестеде

көрсетілген.

Кесте 18 – Тоған шаруашылығындағы су жіберуші каналдың гидрохимиялық

көрсеткіштері.

Көрсеткіштер Бірлік

өлшемдері

Мәні

2013 2014 2015

рН шамасы - 7,40 7,10 8,02

Перманганаттық тотығу мг О/дм3

4,0 5,44 1,9

Аммонилі азот мг/дм3

0,03 0,09 0,02

Азот нитриті мг/дм3 0,088 0,003 0,053

Азот нитраты мг/дм3 2,63 1,36 1,50

Фосфор мг/дм3 0,01 0,004 0,004

Темір мг/дм3 0,05 0,03 0,02

Кремний мг/дм3 2,53 7,02 4,8

Қатаңдығы мг-экв/дм3 5,6 7,0 5,7

Гидрокарбонаттар мг/ дм3 317 354 303

Сульфаттар мг/дм3 110 142 153

Хлоридтер мг/дм3 26,9 38,3 26,9

Кальций мг/дм3 59,3 72,1 56,9

Магний мг/дм3 32,5 41,3 34,5

Натрий мг/дм3 40,3 57,5 48,5

Калий мг/дм3 3,9 2,0 3,1

Минерализациясы мг/дм3 590 707 655

Зерттеу нәтижелері: тоған шаруашылығындағы су жіберуші каналдың суы

2015 жылы сулы орта реакциясы бойынша бейтарап (рН көрсеткіші 7,40),

органикалық заттардың саны жоғары емес (пермаганаттық тотығу көрсеткіші

4,0 О/дм3 тең). Судағы бмогендік элементтердің саны су өсімдіктерінің дамуына

жеткілікті. Аммонилі азот пен темірдің сандары 0,03-0,05 мг/дм3, фосфор –

0,010 мг/дм3 шамаларында болды. Нитриттердің қоюлану шамасы 0,088

мг/дм3, яғни ПДК көрсеткішінен 1,1 есеге жоғары. Нитраты азоттың саны 2,63

мг/дм3, демек балық шаруашылықтық суқоймалар үшін едәуір жоғары. Еріген

тұздардың саны бойынша тоған сулары тұщы суларға жатады және

минерализациясы 590 мг/дм3. Иондардың ара қатынасы бойынша тоған

шаруашылығының сулары гидрокарбонатты-кальцилік классқа жатады.

Техникалық қасиеті жағынан - орташа-қатаң, жалпы қатаңдығы 5,6 мг-экв/дм3

тең.

63

Су жіберуші каналдың суы 2014 жылы сулы орта реакциясы бойынша

бейтарап (рН көрсеткіші 7,40), органикалық заттардың саны жоғары емес

пермаганаттық тотығу көрсеткіші 5,44 мг О/дм3.тең. Судағы бмогендік

элементтердің саны су өсімдіктерінің дамуына жеткілікті. Аммонилі азот пен

темірдің сандары 0,03-0,09 мг/ дм3, фосфор - 0,004 мг/ дм3 шамаларында болды.

Нитриттердің қоюлану шамасы 0,003 мг/дм3. Нитратты азоттың саны 1,36

мг/дм3, демек балық шаруашылықтық суқоймалар үшін едәуір жоғары.

Еріген тұздардың саны бойынша тоған сулары тұщы суларға жатады және

минерализациясы 707 мг/дм3. Иондардың ара қатынасы бойынша тоған

шаруашылығының сулары гидрокарбонатты-кальцилік классқа, II типке

жатады. Техникалық қасиеті жағынан - орташа-қатаң, жалпы қатаңдығы 7,0

мг-экв/дм3.

2013-2015 жж.аралығында зерттеу жұмыстарын жасау барысында балық

өсірудің барлық кезеңдерінде тәжірибелік тоған суларының көрсеткіштеріне

жүйелі түрде мониторинг жүргізілді.

2013-2015 жж. Тәжірибелік тоғандағы судың температуралық режимінің

динамикасы 13 суретте көрсетілген.

13 сурет –Шелек тоған шаруашылығындағы

тәжірибелік тоғандағы судың температуралық динамикасы .

2015 жылғы гидрохимиялық зерттеулері сулы орта реакциясының

әлсізсілтілі екендігін көрсетті, рН көрсеткіші 8,02 тең. Органикалық заттардың

саны жоғары емес пермаганаттық тотығу көрсеткіші 1,9 мгО/дм3. Нитратты

азоттың саны 1,50 мг/дм3, бұл көрсеткіш балық шаруашылықтық суқоймалар

үшін өте жоғары және де органикалық заттардағы диструкциялық процестердің

жоғарылауы салдарынан болады. Минералды азот пен фосфордың басқада

формаларының саны қолайлы.

Айлар, декада

64

Су жіберуші канал суының еріген тұздардың саны бойынша тоған сулары

тұщы суларға жатады және иондарының минералдылығы - 655 мг/дм3.

Иондардың ара қатынасы бойынша тоған сулары гидрокарбонатты классқа,

кальцилік топ, II типке жатады. Техникалық қасиеті жағынан - орташа-қатаң,

кальций және магнийдің сандық мөлшері 5,7 мг-экв/дм3.

Алынған зерттеу нәтижелерін қорытындылайтын болсақ, су жіберуші

канал суының сапасы негізгі көрсеткіштер бойынша балық шаруашылықтық

суқоймаларға қойылатын талаптар мен ГОСТтарға сай келді [148].

Кестеде көрсетілген нәтижелер бойынша, тоған шаруашылығындағы

тәжірибелік тоғандардағы температуралық режим барлық балық өсіру

кезеңдерінде үш жыл көлемінде (2013-2015 жж.) қолайлы болған және

бекіретәрізді балықтарды өсіруде рұқсат етілген шамадан ауытқымаған [149].

Судағы оттегінің құрамы балықтардың қалыпты өміршеңдігін қамтамасыз

ететіндіктен негізгі көрсеткіш болып саналады. Оттегінің төмен көрсеткіші

әдетте фотосинтездің қарқыны баяу жүретін таңғы уақыттарда байқалады.

Сондықтан балық өсіру кезеңіндегі оттегілік режимнің мониторингі таңғы

уақыттарда алынған мәліметтер бойынша жүргізілді. 2013-2015 жж.

тәжірибелік тоғандардағы оттегі мөлшерінің динамикасы 19 кестеде берілген.

19 кесте – 2013-2015 жж. Шелек тоған шаруашылығындағы тәжірибелік

тоғандардың он күндік таңғы уақыттағы оттегі мөлшерінің динамикасы

Айлар Он күндік 2013 2014 2015

Мамыр II 6,0 6,1 5,9

III 5,8 5,8 5,8

Мамыр I 6,0 5,7 5,7

II 6,5 5,8 6,3

III 6,6 6,5 7,1

Шілде I 8,8 7,8 8,4

II 8,2 7,8 8,5

III 7,5 8,1 8,0

Тамыз I 7,6 8,9 7,9

II 10,1 9,0 10,2

III 8,4 8,6 8,6

Қыркүйек I 11,1 10,1 11,4

II 11,6 11,0 11,9

III 11,9 10,0 11,9

Ұсынылған кестенің нәтижесі бойынша Шелек тоған шаруашылығындағы

тәжірибелік тоғандардың оттегілік режимі барлық балық өсіру кезеңінде

қолайлы болған. Оттегі көрсеткішінің мәні тек 2013 жылы ғана 6 мг/л- төмен

болған. Басқа уақыттарда: 2014 жылдың мамыр айының III он күндігінде (5,8

мг/л); - маусым айының III (5,8 мг/л) және I, II (5,7 және 5,8 мг/л сәйкес) он

65

күндіктерінде; 2015 ж мамыр айының II , III және маусым айының I

онкүндігінде (5,9, 5,8 және 5,7 мг/л сәйкес) болған.

Жалпы 2013-2015 жж. тоған шаруашылығындағы тәжірибелік тоғандардың

негізгі көрсеткіштері жалпы алғанда бекіретәрізді балықтарды тоғандарда

өсіруге арналған нормативтік талаптарға сай келді.

3.5.2 Тоғандағы табиғи қоректердің өнімділктері

Зоопланктон. Тәжірибелік тоғандардағы табиғи қоректік базаның

гидробиологиялық сараптамасы бойынша зоопланктонның құрамы ерекше

алуантүрлілігімен ерекшеленген жоқ және аз ғана мөлшерде - 19 түрді құрады.

Топтар бойынша түрлер шамалы ғана өзгерді. Планктонды кешен негізгі үш

топтан құралған: Rotatoria, Copepoda және Cladocera. Бұтақмұртты

шаянтәрізділердің 8 түрі анықталды: Daphnia longispina (Müller), D. magna

Straus, Ceriodaphnia retuculata (Jurine), Diaphanosoma brachyurum Lievin,

Chydorus sphaericus Müller, Moina rectirostris (Leydig), Bоsmina longirostris

Müller, Alona rectangula Sars. Ескекаяқты шаянтәрізділердің 3 кездесті: Cyclops

vicinus Uljanin, Cyclops sp., Mesocyclops leuckarti Claus. Коловраткалардың

топтарына 8 таксон топтастырылды: Brachionus calyciflorus Pallas, Br.

quadridentatus Hermann, Br. angularis Gosse, Keratella quadrata (Müller), Keratella

cochlearis (Müller), Filinia longiseta (Ehren.), Euchlanis dilatata (Ehren.), Platyias

patulus (Müller).

2013-2015 жж үш тоғанда да планктон бойынша маусым және қыркүйек

айларында, яғни барлық өсу кезеңдерінде бұтақмұртты шаянтәрізділер басым

түскен. Тәжірибелік тоғандарда зоопланктонның жалпы массалық

басымдылығы анықталды.

Зерттеу уақытында Шелек тоған шаруашылығындағы тәжірибелік

тоғандардағы зоопланктонның биомассысы мен санының динамикасы 20

кестеде көрсетілген.

Кесте 20 - Шелек тоған шаруашылығындағы тәжірибелік тоғандардағы

зоопланктонның биомассысы (г/м3) мен санының (мың дана/м

3) көрсеткіштері

Күн 2013 2014 2015

мың.дана/м3 г/м

3 мың.дана/м

3 г/м

3 мың.дана/м

3 г/м

3

13.05. 10,28 0,155 9,24 0,196 17,6 0,726 28.05. 124,1 2,283 105,39 1,89 133,25 4,983 12.06. 156,0 2,791 131,83 2,91 138,05 5,926 27.06. 119,9 4,171 132,7 4,038 91,17 4,774 12.07. 80,3 2,256 114,96 3,482 75,25 3,059 27.07 71,8 1,471 80,33 1,896 60,75 2,116 13.08. 90,75 1,568 75,1 1,341 48,5 1,329 28.08. 41,18 1,083 42,11 1,048 33,85 1,088 12.09. 29,08 0,829 21,4 0,744 22,6 0,977 26.09. 14,71 0,301 13,18 0,438 13,94 0,827

66

2013-2015 жж Шелек тоған шаруашылығындағы тәжірибелік тоғандардағы

зоопланктонның биомассысының динамикалық көрсеткіші 14 суретте берілген.

14 сурет –Шелек тоған шаруашылығындағы тәжірибелік тоғандардағы

зоопланктонның биомассысының динамикалық көрсеткіші

Тәжірибелік тоғандардағы планктонның даму деңгейінің өзгеруін сараптай

келе, тәжірибелік тоғандардағы сулардың жайылып кетуіне байланысты

бастапқы кезеңде зоопланктонның саны мен биомассасы 9,6 – 17,6 мың.дана/м3

және 0,155 – 0,726 г/м3 шамасында төмен болғандығы байқалады.

Тоғандардағы табиғи қоректік базаның деңгейін жоғарыталу және,

гидробионттардың дамуына жағдай жасау үшін интенсифтік шаралар

жүргізілді: органикалық тыңайтқыштар (ірі қара малдың көң) 2 т/га есебінде;

минералды тыңайтқыш (аммиак селитрасы 20 кг/га; суперфосфат – 10 кг/га

көлемінде); жоғары сатыдағы су өсімдіктерінің (қамыс, қоға) кептірілген

бумалары; аналық дафниялардың дақылдары (1 л/га); азықтық жолдар (1 кг/га).

Тоғандардағы қоректік база жағдайын жақсартқаннан кейінгі

көрсеткіштер, сандық көрсеткіштердің жалпы өсу тенденциясын көрсетеді, ең

максималды көрсеткіш 2013, 2014 жылдарда маусым айының III он күндігінде

(119,9-132,7 мың.дана/м3 и 4,171 -4,038 г/м

3 сәйкес), ал 2015 ж маусым айының

II он күндігінде (138,05 мың.дана/м3 және 5,926 г/м

3) байқалған. Одан кейін

зоопланктонның саны біртіндеп азая түседі. Тамыз айының I он күндігіне дейін

зоопланктондардың биомассалық деңгейі бойынша тәжірибелік тоғандар

орташақоректік болып саналады. Тамыз айының екінші жартысынан бастап

зоопланктонның сапалық және сандық кедейленуі жүреді. Осы уақыттан бастап

және зерттеудің соңына дейін, қыркүйек айында зоопланктонның саны мен

67

биомассасы ең төменгі көрсеткіштке дейін азаяды. Зоопланктонның саны 13,18

мың дана/м3 ден 14,71 мың дана/м

3, ал биомасса - 0,301 г/м

3 дейін 0,827 г/м

3

ауытқып отырады. Қоректік классификация бойынша барлық тоғандар осы

кезеңде төменгі қоректік болып саналды [150].

Фитопланктон. 2013-2015 жж. өңдеудің қорытындысы бойынша Шелек

тоған шаруашылығындағы тәжірибелік тоғандардағы фитопланктонның түрлік

құрамы 6 бөлімге жатқызылатын, балдырлардың 39 түрін анықтады. Олардың

ішінде: жасыл - 14, көк-жасыл - 8, диатомды - 11, талшықты - 2, пирофиттік - 3,

алтынданған - 1.

Тоғандардағы басым түскен фитопланктонды кешенді келесі түрлер

құрады: Trachelomonas sp., Characiochloris obtusa Korschik., Nitzschia sigmoidea

(Ehr.) W. Sm., Rhopalodia gibba (Ehr.) О. Mull.; жазда - Trachelomonas sp.,

Characiochloris obtusa Korschik., Nitzschia sigmoidea (Ehr.) W. Sm., Rhopalodia

gibba (Ehr.) О. Mull.; күзде Trachelomonas sp., Exuviaella sp. и Cymbella

cymbiformis (Ag.) V.H. балдырлары басым түсті.

2013-2015 жж. Шелек тоған шаруашылығындағы тәжірибелік

тоғандардағы фитопланктондардың биомассасының динамикасы 15 суретте

көрсетілген

15 сурет Шелек тоған шаруашылығындағы тәжірибелік тоғандардағы

фитопланктондардың биомассасының динамикасы

68

Кесте 21 –тәжірибелік тоғандардағы фитопланктондардың биомассысының

(г/м3) динамикасы

Кесте бойынша 2013 жылы фитопланктонды диатомды, жасыл және

талшықты балдырлар құраса, тоғандарда органикалық заттардың

жоғарылауына байланысты шілде айында көк-жасыл балдырлардың санының

артқаны байқалады. Фитопланктонның биомассасының максимальды

жоғарылауы шілде айында жүреді (2,91 г/м3). 2014 ж балық өсіру кезеңінің

бірінші жартысында жасыл және талшықты балдырлар басым болған, содан

кейін фитопланктонның негізін диатомды балдырлар (40% - тамыз және 50%

қыркүйек айында). Балық өсіру кезеңінің соңына қарай органикалық заттардың

минералдануына байланысты қыркүйек айында фитопланктон биомассасы

максимальды деңгейге (1,827 г/м3), жеткен.

2015 жылы фитопланктон құрамында диатомды балдырлар (маусым

айында 30% дейін, қыркүйек айында 40% дейін) басым болған, шілде айында

фитопланктонның биомассасының 50% жасыл және көк-жасыл балдырлар

құраған, ал қыркүек айында пирофиттік балдырлар 40% дейін болған.

Фитопланктонның биомассасы барлық кезеңде бірқалыпты болды және 0,91-

1,04 г/м3 шамасында өзергерді. Жоғарыда көрсетілген нәтижелер бойынша

көктем айларында тоғандардағы фитопланктонның биомассалық көрсеткіші

С.П. Китаеваның [146] жүйесі бойынша азқоректік; жазда - орташақоректік; күз

Бөлімдер

Балдырлар

2013 ж.

мамыр маусым шілде тамыз қыркүйек

Жасыл 0,193 0,337 0,36 - 0,055

Көк-жасыл 0,037 0,054 0,85 - 0,12

Диатомдық 0,23 0,21 0,65 - 0,177

Талшықты 0,167 0,43 0,67 - 0,147

Пирофи-ттік 0,09 0,052 0,365 - 0,139

Алтынданған 0,01 0,012 0,02 - 0,13

Барлығы 0,727 1,092 2,91 - 0,768

2014 ж

Жасыл 0,126 0,336 0,1 0,195 0,171

Көк-жасыл 0,014 0,017 0,13 0,103 0,425

Диатомдық 0,133 0,21 0,055 0,767 0,91

Талшықты 0,133 0,34 0,26 0,57 0,123

Пирофи-ттік 0,093 0,05 0,108 0,04 0,17

Алтынданған 0,02 0,013 0,021 0,047 0,08

Барлығы 0,512 1,052 0,671 1,709 1,827

2015 ж.

Жасыл - 0,100 0,300 - 0,050

Көк-жасыл - 0,150 0,200 - 0,010

Диатомдық - 0,330 0,140 - 0,400

Талшықты - 0,200 0,130 - 0,100

Пирофи-ттік - 0,140 0,140 - 0,425

Алтынданған - 0,120 - - 0,040

Барлығы - 1,040 0,910 - 1,025

69

мезгілінде – азқоректік; ал 2014 жылы тәжірибелік тоғандар мамыр айында –

азқоректік; жазда – әлсіз қоректі; қыркүйек айында – орташа қоректі; 2015

жылы барлық балық өсіру уақытында орташа қоректі болып саналады.

Бентос. 2013-2015 жж. Шелек тоған шаруашылығындағы тәжірибелік

тоғандардағы макрозообентостың түрлік құрамы олигохеттерден, құрсақаяқты

және қосжақтаулы ұлулардан, жоғары сатыдағы шаянтәрізділерден,

қоңыздардан, қандала және бунақденелілердің личинкаларынан тұрады.

Аздаған мөлшерде остракодалар мен балықтардың шабақтары кездесті.

Тоғандардағы бентостарды жануарлардың жүйелік қатынасы бойынша

топтастыратын болсақ, Incesta класының өкілдері көп кездесті, оның ішінде

хирономид личинкаларының ересек формалары Polypedilum гр. convictum, P.

гр. nubeculosum, Procladius Skuze, Cryptochironomus гр. conjugens, Cricotopus гр.

silvestris, Tanytarsus гр. mancus, T. гр. lobatifrons, , Glyptotendipes gripekoveni,

стрекоз Sympetrum meridionale и жуков Berosus spinosus басым түсті.

Бунақденелілер тоғандардағы жануарлар әлемінде маңызды роль атқарады,

басқа топтардан саны басым болды және формаларының алуантүрлілігімен

ерекшеленеді. Көп санды бунақденелілер отрядының ішінен Odonata (инелік) –

80 %, Coleoptera (қоңыз) – 70 %, Hemiptera (қандала) – 60 % класстарының

өкілдері ең көп жиіліктекездесті. Оның ішінде басым түр болып инелік

личинкалары Coenagrion puella L., C. pulchellum V. d. L., Aeschna grandis L.,

қоңыздар Hydrobius fuscipes Linne, қандалалар Sigara sp саналды. 2013-2015 жж.

Шелек тоған шаруашылығындағы тәжірибелік тоғандардағы

макрозообентостың санынығ сандық көрсеткіштері мен әртүрлі топтарының

биомасасының динамикасы 22 кестеде көрсетілген.

Кесте 22 – Шелек тоған шаруашылығындағы тәжірибелік тоғандардағы

макрозообентостың биомассысы (г/м3) мен санының (мың.дана/м

3)


Айлар 2013 ж. 2014 ж. 2015 ж.

мың.дана/м3 г/м2 мың.дана/м3 г/м

2 мың.дана/м3 г/м

2

Мамыр 521,6 2,61 161,7 2,53 - -

Маусым 843,6 13,29 320,3 7,82 410,8 9,62

Шілде 597,6 7,4 214,3 23,46 424,2 7,61

Тамыз 490,6 12,1 167,6 19,46 - -

Қыркүйек 383,6 16,6 177,6 25,64 280,4 9,0

2013-2015 жж зообентостың биомассасының орташа көрсеткіштері

бойынша судың жайылғаннан және балық отырғызылғаннан кейін барлық

тәжірибелік тоғандар жаз айларындағы өсіруде аз қоректік топқа жатқызылған.

Интенсифті шараларды жүргізгеннен кейін бентостың сандық көрсеткіштері

жоғарылайды және де балық өсіру кезеңінің соңына қарай қайтадан орташа

қоректік топ болып саналады.

70

3.5.3 Өсімдік қоректі балықтардың көрсеткіштері

Балықтарды тоғанда тәжірибелік өсірудің нәтижесі бойынша, бекіретәрізді

балықтарды тұқы балықтарын өсіруге бейімделген тоғандарда өсіруде ең тиімді

әдіс– ақ амур және ақ дөңмаңдай өсімдікқоректі балықтармен поликультура

жағдайында біріктіріп өсіру болып табылады. Өсіру жұмыстары ақ амур

балығын 50 – 100 дана/га, ақ дөңмаңдай балығын 50 – 65 дана/га

тығыздықтарда отырғызу арқылы жүргізілді. Өсімдікқоректі балықтарды

поликультура жағдайында бекірелермен біріктіріп тәжірибелік өсіру

барысында ақ амурдың орташа балықөнімділігі 42,0 кг/га -дан 150,3 кг/га – ға

дейін өзгеріп отырды. Ақ дөңмаңдай бойынша ұқсас нәтиже 3 жылдық

тәжірибелік жұмыс көлемінде орта есеппен 56,7 кг/га құрады.

Өсімдікқоректі балықтар отырғызылған тәжірибелік тоғандардың

отырғызу тығыздығы мен балықөнімділігі 23 кестеде көрсетілген.

Кесте 23 – Өсімдікқоректі балықтарды поликультура жағдайында бекірелермен

біріктіріп өсірудегі отырғызу тығыздығы мен балық өнімділігі

Жыл Көрсеткіштер Бірлік

өлшемдері Ақ амур Ақ дөңмаңдай

2013 Отырғызу

тығыздығы дана/га 100 100

Балықөнімділігі кг/га 150,3 65



Балықөнімділігі кг/га 65,0 50,0



Балықөнімділігі кг/га 106,0 55

3 жылғы

орташа

көрсеткіш

Отырғызу

тығыздығы дана/га 80 63,3

Балықөнімділігі кг/га 77,1 56,7

Жүргізілген тәжірибелік жұмыстардың нәтижесі бойынша ең тиімді

мелиорациялық көрсеткіш ақ амур балығын 100 дана/га тығыздықта

отырғызған жағдайда жоғарылайтыны анықталды. Тоғандарға аталған

балықтарды аз тығыздықта отырғызатын болсақ, төменгі сатыдағы су

өсімдіктері қарқынды дами бастайды және олар судағы өнімдерді өз бойларына

сіңіреді де табиғи балықөнімділікті төмендетуіне жағдай жасайды, бұл бекіре

балықтарының өсіміне кері әсерін тигізеді. Макрофиттердің қаулап өсуіне

ұшырағыш тоғандарда ақ амурдың отырғызу тығыздығын 120 дана/га дейін

жоғарылатуға болады.

Орташа салмағы 50 – 100 г амур балығының бір мен екіжылдықтарымен

балықтандырғанда, екі және үшжылдықтардың тірі қалуы 95% құрайды, тұқы

71

балықтарын өсіруге бейімделген тоғандарға ақ амур балығының ұсақ (10 г

немесе одан төмен) біржылдықтарын отырғызғанда екіжаздықтардың тірі

қалуы 70% дейін төмендейді.

Бекіре балықтарын азықтандыру барысындағы күндік рацион тоған

шаруашылығында жалпы қабылданған әдістемелерге сүйеніп есептелінді.

Бекірелерді азықтандыру үшін әр тоғанда «астрахан» типті арнайы

қоректендіру қондырылғылары орнатылды, сонымен қатар екі жағынан

ұзындығы 20 м және ені 3 м болатын полиэтиленді қаптамадан жасалған,

арнайы хирономидтерді қызықтыратын қоректік «ашытқылар» орнатылды.

Бекірелерді қоректендіру сағат таң ертенгі 8-де және кеште 17-де күніне 2

реттен жүзеге асты.

Бекірелерді өсімдік қоректі балықтармен поликультурада және

монокультурада өсіру нәтижелері 24 кестеде көрсетілген.

Кесте 24 – Бекірелерді өсімдік қоректі балықтармен поликультурада және

монокультурада өсіру балықтық-биологиялық көрсеткіштері


бірлік

Монокультура Поликультура

Бекіре Бекіре Ақ

амур

Ақ

дөңмаңдай

Өсіру кезеңі күн 160 160 160 160

Орташа бастапқы

салмағы г 91,3 91,3 330,4 90,5

Өлім жетімділігі % 70,6 69,7 100 96,7

Орташа ақырғы

салмағы г 276,74 346,7 2776,5 577


қоңдылық

коэффициенті

бірлік 0,76 0,76 2,34 1,66

Абсолютті өсім г 185,44 255,4 2446,1 486,5

Салыстырмалы өсім % 203,1 279,7 740,3 537,5

Балық өнімділігі кг/га 257,8 339,3 415,8 246,77

Қоректік

коэффициент бірлік 7,53 5,62 - -

Жоғарыдағы кестені талдай келе екі жастағы орыс бекірелерін өсімдік

қоректі балықтармен поликультурада және монокультурада арнай тұқы балық

тоғандарында өсіру барысында көрсеткіштерінің жақсы болғанын атап айтуға

болады [151].

Орыс бекірілерін ақ амур және ақ дөңмаңдаймен поликультурада өсіру

барысында келесідей нәтижелер алынды, яғни ақырғы орташа салмағы 346,7 г





72




Орыс бекіре балықтарының өлім жетімділік көрсеткіштері екі өсіру

ортасына да бірдей көрсеткішке ие болып, 70 % құрады. Осы көрсеткіш бестер

және сібір бекіресіне жасалған нормативті көрсеткіштерден 10 % төмен болды.






бекірелерді өсіру барысында өлім-жетімділік көрстекіштерін анықтауды қажет

етеді.

2014-2015 жж. Шелек тоған шаруашылығында сібір бекіресінің осы

жаздық шабақтарын тұқы балықтарын өсіруге бейімделген тоғандарда өсіру.

Бекіре балықтарын шарбақтарда өсіру технологиясының адаптациясы

ауданы 0,4 га тұқы балықтарын өсіруге бейімделген тоғандарда жүргізілді.

Қолданылған жасанды жемдердің тиімділігі өсірілген сібір бекіресінің осы

жаздық шабақтарының балықтық-биологиялық және қоректік коэффициентінің

көрсеткіштері бойынша бағаланды. Балықтарды тәжірибелік өсіру үш қайталау

әдістері арқылы жүргізілді.

3.6 Бекіре балықтарының балықтық биологиялық көрсеткіштері

Бекіре балықтарын өсіру жұмыстары тұқы балықтарына арналған

тоғандарда тоған шаруашылығы жағдайында (Алматы обласы VI балық өсіру

аймағы) жүргізілді.

Жыл сайын көктем және күз айларында бекіретәрізді балықтардың саны

мен керекті өлшемдік көрсеткіштерін анықтау үшін бонитировка және

түгелдеу жұмыстары жүргізілді. Көктемгі бонитировкадан кейін бекірелерді

жаздық өсіру үшін тоғандарға отырғызылды. Бекірелерді тоғандарда өсіру

ұзақтығы: 2013 ж -160, 2014 ж-165 күн, 2015 ж-163 күнге созылды.

Бекіретәрізді балықтардың өсу жылдамдығының динамикасы бақылау

мақсатында ауланған нәтижелер бойынша анықталды.

Барлық тәжірибелік тоғандардағы табиғи қоректік базаны жоғарылату

мақсатында жыл сайын тоғандарға интенсификациялық және балық

шаруашылықтық – тыңайту іс- шаралары жүргізілді. Бекіретәрізді балықтар

«Қазақ ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу ҒЗИ» ЖШС ОТ-6 рецептурасы

бойынша жасалынған жемдерімен қоректендірілді.

Зерттеу кезеңдерінде бекіретәрізді балықтардың әртүрлі түрлері мен

будандарын тұқы балықтарына арналған тоғандарда тоған шаруашылығы

жағдайында өсірудегі өнімдік потенциялының көрсеткіштері 25-30 кестелерде

берілген.

73

Кестеде көрсетілгендей, орыс бекіресінің үш жаздық кезінен төрт жаздық

кезіне дейінгі аралықтағы соңғы салмағы 674,17 г жеткен, ал төрт жаздық

кезінен бесжаздық кезеңі аралығында – 939,6 г жеткен. Өсірілген даралардың

қоңдылығы жақсы болған 0,70 – 0,77 бірлік, яғни тоғандардағы балық өсіру

жағдайлары қолайлы болғандығын дәлелдейді. Үшжаздықтар мен

төртжаздықтардағы абсолюттік өсімнің арасындағы айырмашылық 296,16 г, ал

төрт жаздықтар мен бес жаздықтарда – 333,32 г болды. Ұқсас динамикалық

көрсеткіш орташатәуліктік өсім мен балықтардың шығу өнімдерінің

көрсеткіштерінде де байқалды.

Сонымен, үш жаздықтар мен төрт жаздықтардағы орташатәуліктік өсімнің

айырмашылығы 1,73 г/тәул., ал төрт жаздықтар мен бес жаздықтарда – 2,09

г/тәул болды. Тоғандарда өсірілген орыс бекіресінің өнімінің шығымы үш

жазықтарының 57,74 кг/га өнімінен жоғары, ал бес жаздықтарында

төртжаздықтарына қарағанда 123,67 кг/га жоғары. Ұсынылған кестеден

балықтардың өсімдері мен шығымдарының артқанымен қатар әртүрлі жастағы

балықтардағы осы көрсеткіштердің арасындағы айырмашылықтарды да көруге

болады.

Кесте 25 – Орыс бекіресінің ірі жастағы топтарын тоғандарда өсірудің

нәтижелері


бірлік 2013 2014 2015

Жас 2+ 3+ 4+

Өсіру кезеңі тәулік 160 165 163

Өсіруге

отырғызылған дана 322 302 241

Бастапқы салмағы г 278,04+10,63 635,02+36,4 1241,3107,4


қоңдылық бірлік 0,70+0,01 0,77+0,02 0,730,02

Өміршеңдігі % 91,7 90 88

Соңғы салмағы г 566,83+39,3 1241+107,47 2180,680,2


қоңдылық бірлік 0,77+0,01 0,88+0,03 0,830,02

Абсолюттік өсім г 309,82 605,98 939,3

Салыстырмалы өсім % 117,63 95,4 75,7

Орташатәуліктік

өсім г/тәулік 1,94 3,67 5,76

Балықөнімділік кг/га 108,58 164,22 198,2

Балықтың шығуы кг/га 278,57 336,31 459,98

Алынған нәтижелер орыс бекіресін тұқы балықтарына арналған

тоғандарда өсіруде жастағы айырмашылығына қарай өнімдік потенциялының

артқанын және орыс бекіресі ҚР тауарлық бекіре өсірудің перспективті

объектісі екендігін дәлелдейді [143].

74

Кесте 26 – Зерттеу кезеңінде бекірелерді тоғандарда өсіру барысында алынған

нәтижелер


бірлік 2013 2014 2015

Жас 3+ 4+ 5+


Өсіруге

отырғызылған дана./га 50 20 20

Бастапқы салмағы г 584,7+ 45,1 832,070,4 952,0119,9


қоңдылық бірлік 0,660,02 0,680,02 0,620,02

Өміршеңдігі % 100 100 100

Соңғы салмағы г 832,0 70,4 952,0+119,97 1275,3126,8


қоңдылық бірлік 0,680,02 0,68+0,04 0,700,02



Орташатәуліктік өсім г 1,55 0,73 1,98


Балықтың шығуы кг/га 41,60 19,04 25,50

Кестеде көрсетілгендей, остер буданының үш жаздық кезінен төрт жаздық

кезіне дейінгі аралықтағы соңғы салмағы 120,0 г, ал төрт жаздық кезінен

бесжаздық кезеңі аралығында – 323,3 г жеткен. Өсірілген даралардың

қоңдылығы жақсы болған 0,68 – 0,70 бірлік, яғни тоғандардағы балық өсіру

жағдайлары қолайлы болғандығын дәлелдейді. Абсолюттік өсімнің

динамикасы бойынша жоғарыда аталған көрсеткіш бесжаздықтарында төмен

болған, бірақ алтыжаздық кезеңінде жоғарылаған. Ұқсас динамикалық

көрсеткіш орташатәуліктік өсім мен балықтардың шығу өнімдерінің

көрсеткіштерінде де байқалды.

Алынған зерттеу нәтижелері бойынша, остер буданы тұқы балықтарын

өсіруге бейімделген тоғандарда өсіруде аналық формасымен салыстырғанда

қолайлы өсіру жағдайды талап етеді, яғни сүйрік балығының геномдық қасиеті

де әсер етеді.

75

Кесте 27 –Шоқыр балығын тоғандарда өсіру барысында алынған нәтижелер

Көрсеткіш Бірлік

өлшемі 2013 2014 2015

Жас 3+ 4+ 5+


Өсіруге отырғызылған дана 8 6 6

Отырғызу тығыздығы дана/га 20 6 6

Бастапқы салмағы г 223,17+ 31,8 476,36+46,8 562,8+64,9


қоңдылық бірлік 0,370,05 0,40+0,02 0,44+0,02

Өміршеңдігі % 100 100 83,3

Соңғы салмағы г 476,3646,8 562,86+64,94 906,7+91,2


қоңдылық бірлік 0,380,02 0,42+0,03 0,45+0,02



Орташа тәуліктік өсім г 1,58 0,52 2,11


Кестедегі мәліметтер бойынша шоқыр балығының соңғы салмағының өсімі

төртжаздық жастағы кезеңінен бесжаздық кезеңге дейінгі аралықта 86,50 г, ал

бесжаздық кезеңінен алты жаздық кезеңіне дейін – 343,84 г жеткен. Шоқыр

балықтарырның іртүрлі жастағы топтарының абсолюттік және орташатәуліктік

өсімдерінің динамикасы бесжаздықтарда (86,5 г және 0,52 г ), аталған

көрсеткіштің мәні алты жаздықтарда (343,9 г және 2,11 г) жоғарылаған, бұл

көрініс 2015 жылы тоғандардағы табиғи қоректік база жоғпры деңгейде

дамығандығымен байланысты.

Фультон бойынша қоңдылық көрсеткіші бесжылдықтарында төрт

жастағыларына қарағанда 10,53% бірқалыпты жоғарылаған, ал алты

жаздықтарында бесжаздықтарына қарағанда 7,14% жоғары болған.

2013-2015 жж орыс бекіресінің, шоқыр және остер балықтарының ірі

жастағы топтары үш жыл бойы бір тоғанда өсірілді. 2014 жылы орыс

бекіресінің төртжаздықтарының қоңдылығы үшжылдығымен салыстырғанда

14,29%, жоғары болған, одан кейінгі өсіруде балықтардың қоңдылығы

төмендеген. Остер буданында Фультон бойынша қоңдылық 2013 және 2014 жж

ұқсас болған, ал 2015 ж – 2,94% жоғары болған.

Алынған зерттеу мәліметтері бойынша шоқыр балығын тұқы балықтарын

өсіруге бейімделген тоғандарда өсіргенде өсіру жағдайларының барлық

талаптар орындалуы керек екендігі және тұқы балықтарын өсіруге бейімделген

тоғандарда шоқыр балығы аз өнімдік потенциал көрсететіні дәлелденді.

Аталған түр алты жасқа жеткенде ғана өсімі жылдамдайды.

76

Кесте бойынша үшжаздық орыс бекіресінің орташа салмағы (802,1 г) 2015

жылы 2013 жылмен салыстырғанда (343,6 г) аз болған, зерттеуді алғашқы

жылы өсімдікқоректі балықтармен біріктіріп өсірілген екіжаздықтарда да

төмен. 2014 жылғы екіжаздық орыс бекіресінің салмағы өткен жылы

монокультурада өсірілген екіжаздықтармен салыстырғанда 1,9 есе аз болды.

Демек, 2014 жылы тоғандарға мелиоратор балықтарды (ақ амур) аз отырғызған

және төменгі сатыдағы өсімдіктердің өсуі жоғары болу салдарынан болған.

Өсіру жағдайы екіжаздықтардың қоңдылығына әсер еткен.

Кесте 28– Тоғандарда өсірілген екі, үш жаздық орыс бекіресінің нәтижелері


өлшемдері 2014 2015

Жас 1+ 2+


Өсіруге отырғызылған дана 486 63

Отырғызу тығыздығы дана/га 810 157

Бастапқы салмағы г 65,52+4,15 144,811,7

Фультон бойынша қоңдылық бірлік 0,60+0,01 0,600,01


Соңғы салмағы г 144,77+8,21 343,611,4


Абсолюттік өсім г 79,25 198,8

Салыстырмалы өсім % 120,95 137,3

Орташатәуліктік өсім г 0,48 1,21

Балықөнімділік кг/га 24,26 27,25

2015 жылы үш жаздық орыс бекіресінің абсолюттік өсімінің мәні барлық

балық өсіру кезеңінде 2013 жылғы ұсақ үш жаздықтарының көрсеткіштерімен

салыстырғанда 28,3 г немесе 12,0% аз болған. Себебі, орыс және сібір

бекірелері бір тоғандарда өсірілген, сонымен қатар жақсы өсім мен өнімділікті

көрсеткен сібір бекіресінің болуы басқа бекіретәрізділерге тағамдық

тұрғысынан бәсеке туғызған.

2013 жылы личинка кезінен бастап өсірілген орыс бекіресінің

екіжаздықтары мен үшжаздықтарының балықөнімділіктері жылдар бойынша

ұқсас болған (24,26 кг/га және 27,25 кг/га).

77

Кесте 29 – Тоғандарда өсірілген оссевтің нәтижелері


өлшемдері 2014 2015

Жас 1+ 2+


Бастапқы салмағы г 57,53+3,73 131,65,8



Соңғы салмағы г 131,19+8,35 329,218,7


Абсолюттік өсім г 73,66 197,6

Салыстырмалы өсім % 128,1 150,2

Орташатәуліктік өсім г 0,445 1,2

Балықөнімділік кг/га 4,89 6,5

Берілген кесте бойынша, оссев буданының соңғы салмақтық өсімі

екіжаздық кезінен үш жаздық кезіне дейінгі аралықта 198,01 г жеткен, демек

орыс бекіресінің аталған көрсеткіштерінің динамикасына тура келеді. Оссев

буданының абсолюттік, қатыстық және орташатәуліктік өсімі орыс бекіресінің

екі – үш жаздықтарының көрсеткіштеріне сай келді. Аталған партия 2013

жылы әкелінген орыс бекіресі мен оссевтің личинкаларынан бастап өсірілген.

Оссевтің төменгі өміршеңдігі генетикалық шығу тегімен байланысты [152].

Кесте 30 – Тоғандарда өсірілген екіжаздық сібір бекіресінің балықтық-

биологиялық көрсеткіштері

Көрсеткіштер Бірлік өлшемі Мәні

Өсіру кезеңі тәулік 163

Өсіруге отырғызылған дана 61

Бастапқы салмағы г 150,014,3

Фультон бойынша қоңдылық бірлік 0,610,02

Өміршеңдігі дана 58

% 95,1

Соңғы салмағы г 509,422,6

Фультон бойынша қоңдылық бірлік 0,740,02

Абсолюттік өсім г 358,4

Салыстырмалы өсім % 238,9

Орташатәуліктік өсім г 2,2

Балықөнімділік кг/га 51,75

Кесте бойынша сібір бекіресінің екіжаздықтарының абсолюттік және

орташатәуліктік көрсеткіштерінің мәні (358,4 г және 2,2 г) үш жаздық орыс

78

бекіресінің аталған көрсеткіштерінен (309,82 г және 1,94 г) жоғары болған.

Сібір бекіресінің Фультон бойынша қоңдылығы (0,74 бірлік) болған және

үшжылдық орыс бекіресінің көрсеткіштеріне (0,77) сай келеді, яғни тұқы

балықтарына бейімделген тоғандарда өсіру барысында сібір бекіресі маңызды

өнімдік потенциал көрсете алатынын дәлелдейді. Үш жыл көлемінде орыс

бекіресін өсіруге арналған отандық (ОТ-6 рецептурасы бойынша әзірленген)

және шетелдік («Aller Safir») жемдерді қолдану бойынша тәжірибелер

жүргізілді.

2015 жылғы балық өсіру кезеңінде орыс бекіресінің үш жаздықтарын 500

дана/га тығыздықта отырғызу арқылы 20 күн көлемінде өсірілді. Тәжірибе

қорытындысы бойынша отандық өндірістегі жемдерді қолдағанда бекіретәрізді

балықтардың балықөнімділігі 82,0 кг/га, дәл осы көрсеткіш шет елдік жемдерде

– 71,7 кг/га болды. Балықтарды отандық ОТ-6 репцептурасы бойынша

жемдермен қоректендіргеннен кейінгі қоректік коэффициенті 2,44 бірлік., ал

шет елдік жемдерде – 2,79 бірлік болды.

2015 жылы орыс бекіресінің төртжылдықтарын жоғары тығыздықта –

2500 дана/га отырғызу бойынша және жоғарыда аталған рецептурадағы

жемдерді қолдану арқылы тәжірибелік өсіру жүргізілді. Тәжірибенің

қорытындысы бойынша ОТ-6 жемі қоректік коээффициент 5,43 бірлік, ал

«Aller Safir» жемінде 4,75 бірлік болды. Тәжірибелік тоғандардағы балық өсімі

мен балықөнімділігінің көрсеткіштері шет елдік жемдерде (345,25 кг/га)

отандық жемдерге (310,75 кг/га) қарағанда жоғары болды. Өнімнің шығуы

(брутто-өнім) тәжірибелік тоғандардағы балықтарда 1779,5 кг/га және 1767,0

кг/га болды.

Жүргізілген тәжірибелердің қорытындысы бойынша келесідей тұжырым

жасауға болады: орыс бекіресін тұқы балықтарын өсіруге бейімделген

тоғандарда қалыпты тығыздықта (700 – 1000 дана/гаекіжаздықтарға, 500

дана/га үшжаздықтарға, 300 дана/га ұшжаздықтар мен төртжаздықтарға)

өсіргенде жоғары шаруашылықтық әсерді ОТ-6 жемі көрсетті, жоғары

тығыздықта (2500 дана/га) өсіру барысында–Дания елінің жемі жақсы деп

танылды.

Орыс бекіресін ағысты тоғандарда жоғары тығыздықта отандық және шет

елдік жемдермен қоректендіру арқылы өсіру тәжірибесі аяқталғаннан кейін

аталған әдіске экономикалық есептеулер жүргізілді. Нәтижелері 31 кестеде

берілген.

79

Кесте 31 – Орыс бекіресін ағысты тоғандарда жоғары тығыздықта өсірудің

экономикалық тиімді есептері


өлшемі

Тәжірибелік нұсқа

I II

Өндірістің үлестік шығыны теңге 3000 3000

Тәжірибе басталғанға дейінгі

балықтың салмағы

кг 14,3 14,5

Тәжірибе басталғанға дейінгі

балықтардың құны

теңге 35750 36250

Абсолюттік өсімі г 138,1 124,3

Тәжірибе жүргізген кездегі

балықтың өсімі

кг 3,45 3,10

Қоректік

коэффициент

бірлік 4,75 5,43

Жемдердің құны теңге/кг 750 365

Жемдердің жалпы құны теңге 11266 6144

Шығындалған

материалдардың құнының

жиынтығы

теңге

50016

45394

Тәжірибенің соңындағы


кг 17,8 17,7

Тәжірибенің соңындағы

балықтың құны

теңге 44500 44250

Бизнестің құны теңге - 5516 - 1144

Ескерту - I нұсқа – импорттық жем«Aller Safir»

- II нұсқа – отандық жем ОТ-6.

Кестеден көріп отырғандарыңыздай орыс бекіресін жоғары тығыздықта

өсіру әдісі шығынға ұшыратады (екі нұсқада да бизнес құнының көрсеткіштері

кері нәтиже көрсетті). Дегенменде, жемдердің құнын – отандық жем (365

теңге/кг), Дания елінің жемі «Aller Safir» (750 теңге/кг), сонымен қатар аталған

рецептуралардың қоректік коэффициенттерінің мәнін (5,43 бірлік және 4,75

бірлік) біле тұра жемдердің өндірістік шығындарының экономикалық

тиімділігін бағалауға болады:

- отандық жем үшін = 5,43 ед. х теңге/кг = 1981,95 теңге/1 кг балық өсімі

бойынша;

- «Aller Safir» жемі үшін = 4,75 ед. х теңге/кг = 3265,50 теңге/1 кг балық

өсімі бойынша.

Демек, бекіретәрізді балықтарды қоректендіруде отандық ОТ-6 жемін

қолдану, Дания елінің жеміне қарағанда әлдеқайда экономикалық тиімді болып

табылады.

Орыс бекіресін интенсивті өсіру барысында балықтарды тірі қоректермен

қоректендіруде басты роль атқарады. Жоғары тығыздықта отырғызылған

80

жағдайда тек жасанды жемдермен қоректендіру барысында балықтардың өсімі

20-шы күні тоқтайды. Бұл жағдай орыс бекіресін интенсивті технология

бойынша өсіруде тек жасанды жемдерді ғана қолдануға болмайтынын

дәлелдейді. Бекіре шаруашылығының аталған объектісін интенсивті технология

бойынша өсіруде ең жақсы тәсіл жасанды жемдермен қатар тірі жемдерді де

қолдану немесе оларды тұқы балықтарын өсіруге бейімделген тоғандарда өсіру

болып табылады.

Сібір бекіресінің осы жаздық шабақтарын шарбақтарда шет елдік «Aller

Safir» (Дания елі), «Steco» («Coppens» компаниясының өнімі (Нидерланды))

және отандық ОТ-6 рецептурасы бойынша әзірленген (АФ «ҚазҒЗИАШӨӨ»

ЖШС) жемдерді қолдану арқылы өсіру кезіндегі нәтижелер 32 кестеде

көрсетілген [153].

Кесте 32 – Сібір бекіресінің шабақтарын шарбақтарда әртүрлі өндірістік

жемдерді қолдану арқылы өсіру кезіндегі балықтық-биологиялық


Көрсеткіштер

Бірлік

өлшем

і


I II

2014 2015 2014 2015

Өсіру кезеңі тәулік 15 30 15 30

Өсіруге

отырғызылған дана 20 60 20 60

Бастапқы салмағы г 116,30+11,0 117,27+4,64 114,70+10,9 116,07+5,75

Өміршеңдігі % 75 96 80 95

Соңғы салмағы г 135,65+13,5 186,51+16,74 138,05+13,5 179,37+18,3


қоңдылық бірлік 0,66+0,02 0,70+0,01 0,66+0,02 0,68+0,01

Абсолюттік өсім г 19,35 69,24 23,35 63,30

Салыстырмалы

өсім % 16,6 59,0 20,3 54,5


қоңдылық г 1,29 2,30 1,56 2,11

Қоректік

коэффициент бірлік 3,62 2,54 3,05 2,60

Балық өнімділігі кг/м2 0,145 1,33 0,186 1,20

Балықтың шығымы кг/м2 1,02 3,58 1,10 3,41

Ескерту - I нұсқа – импорттық жем«Aller Safir» және «Steco»,


Кесте бойынша, ең жоғарғы тірі қалу, абсолюттік, қатыстық және орташа

тәуліктік өсімді, шарбақтардағы балықөнімділік пен балықтың шығымын (96%,

69,24 г, 59,0%, 2,30 г/тәулік, 1,33 кг/м2 және 3,58 кг/м

2), сонымен қатар төменгі

қоректік коэффициентті (2,54 бірлік) «Steco» қорегімен қоректендірілген осы

81

жаздық шабақтарда байқалды. Ең төменгі тірі қалу мен өсу көрсеткішін (75%,

19,35 г, 16,6%, 1,29 г/тәулік, 0,145 кг/м2 және 1,02 кг/м

2), сонымен қатар

жоғары қоректік коэффициент (3,62 бірлік) Дания елінің «Aller Safir»

қорегімен қоректендірілген осы жаздық шабақтарда байқалды. Отандық

жеммен қоректендірілген осы жаздық шабақтардың ұқсас көрсеткіштері аралық

орынға шығарылды.

Осы жаздық шабақтардың тәжірибелік және бақылау топтарына сенімдік

сараптамасын жүргізуде айқын статистикалық айырмашылық байқалған жоқ.

Бұл жағдай алынған абсолюттік өсімнің мәні салыстыру пайдалы екендігін

растайды.

Нормативтік талаптарға сай келген Фультон бойынша қоңдылық

көрсеткіштері өсірілген сібір бекіресінің осы жаздық шабақтарының

физиологиялық жағдайы жақсы болғандығын көрсетеді.

Негізгі өсу көрсеткіштері мен қоректік коэффициенті бойынша «Steco»

жемі ең жақсы деп танылды.

Тәжірибе аяқталғаннан кейін сібір бекіресін шарбақтарда өсіру барысында

отандық және шет еллдік жемдермен қоректендірудің экономикалық

тиімділігін анықтауға араналған есептеулер жүргізілді. Нәтижелері 33 кестеде

көрсетілген.

Кесте 33 – Сібір бекіресін шарбақтарда өсірудің экономикалық тиімділігінің

есебі


өлшемдері


I II

2014 2015 2014 2015

Өндірістің үлестік

шығыны теңге 1667 5000 1667 5000

Тәжірибе

басталғанға дейінгі


кг 2,3 7,0 2,3 7,0

Тәжірибе

басталғанға дейінгі

балықтардың құны

теңге 5750 17500 5750 17500

Абсолюттік өсімі г 19,35 69,24 23,35 63,30

Тәжірибе жүргізген

кездегі балықтың

өсімі

кг 0,29 4,0 0,37 3,6

Қоректік

коэффициент бірлік 3,62 2,54 3,05 2,60

Жемдердің құны теңге /кг 750 440 365 365

82


Жемдердің жалпы

құны теңге

787

4471

382

3719

Шығындалған

материалдардың

құнының

жиынтығы

теңге

8204

26971

7799

26219

Тәжірибенің

соңындағы


кг

2,0

10,8

2,2

10,2

Тәжірибенің

соңындағы

балықтың құны

теңге

5000

27000

5500

25500

Бизнестің құны теңге -3204 29 -2299 -719

Ескерту - I нұсқа – импорттық жем«Aller Safir» (2014) и «Steco» (2015),


Берілген кесте бойынша, сібір бекіресін шарбақтарда өсіру барысында 20

шт./м2 тығыздықта отырғызу барысында және Нидерланды елі жасап шығарған

«Steco» жемдерімен қоректендіру әдісінің аз рентабельді; Дания елінің «Aller

Safir» және отандық ОТ-6 ( тәжірибенің соңында отырғызу тығыздығы 10

дана/м2 және 20 дана/м

2) жемдерін қолдану шығынды болып саналады;

Жасалынған есептеулердің негізінде келесідей тұжырымдар жасауға болады:

бекіретәрізді балықтарды шарбақтарда өсіруде «Steco» компаниясының

жемдерін қолдану және тоғандарда орнатылған қарапайым металды ситадан

жасалынған шарбақтарда өсіру; ірі осы жаздық шабақтарды 20 дана/м2

тығыздықта отырғызу экономикалық тиімді болып табылады.

83

4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ

Атырау бекіре балық өсіру зауытында алынатын бекіре балықтарының

дернәсілдерінің құны бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша 15,0 теңге/данаға

тең. Әдебиет көздерінің мәліметтері бойынша табиғи суқоймаларды бекіре

дернәсілдерімен балықтандырудан болатын кәсіптік қайтарым 0,01%, шабақпен

3,0 г орта салмақта – 3,0%, құртшабақтармен 30 г орта салмақта – 25% [154].

Қазіргі кезде Атырау бекіре балық өсіру зауытында шабақтарды өсіру

механикалық сумен жабдықталған бөгеттер қойылған тоғандық әдіспен

жүргізілуде. Шабақтардың өсірілген құнын есептеу 34-кестеде берілген.

Кесте 34 – Бекіре балықтарының шабақтарының өсірілген құны


бірлігі

Мәні

орыс

бекіресі қорытпа шоқыр пілмай

Уланов пен ИЦА*

бассейіндеріне

біркүндік еркін

эмбриондарды

отырғызу шамасы

мың

дана/бассейн

25 - 30

25

25 - 30

25 - 30

Дернәсілдер құны теңге/дана 15 15 15 15

Дернәсілдердің

есептік құны

мың теңге

/бассейн

375 – 450

(орташа –

412,5)

375

375 – 450

(орташа –

412,5)

375 – 450

(орташа–

412,5)

Бассейінде ұстау

кезінде

дернәсілдердің тірі

қалуы *

%

75 – 85

(орташа –

80)

75 – 85

(орташа –

80)

75 – 85

(орташа –

80)

75 – 85

(орташа –

80)

Тірі қалған

дернәсілдердің

сандық есебі

мың

дана/бассейн

22,0

20,0

22,0

22,0

Тоғандарға

дернәсілдерді

отырғызу

тығыздығы *

мың дана/га

110 - 120

90 – 110

110 - 120

110 - 120

1 Балық өсіру

бассейіннің

тоғандық

аудандарының

есептік саны

га

0,20

0,20

0,20

0,20

Үлестік

өндірістік

шығындар

теңге/дана

/га

320,0

320,0

320,0

320,0

мың теңге

320*0,20 =

64,0

320*0,20 =

64,0

320*0,20 =

64,0

320*0,20

= 64,0

Өсірудің ұзақтығы күндер 38 35 45 45

84

34 кестенің жалғасы Минералды

тыңайтқыштарды

салу мөлшері **

суперфосфат кг/га 150 150 150 150

сульфат

аммония кг/га 200 200 200 200

Минералды

тыңайтқыштардың

бағасы

суперфосфат теңге/кг 49 49 49 49

аммонии сульфаты теңге/кг 59 59 59 59

Минералды

тыңайтқыштардың

бағасы

суперфосфат теңге 0,2*150*49

= 1470

0,2*150*49

= 1470

0,2*150*49=

1470

0,2*150*4

9= 1470

аммонии сульфаты теңге 0,2*200*59

= 2360

0,2*200*59

= 2360

0,2*200*59=

2360

0,2*200*5

9= 2360

барлығы теңге 3830 3830 3830 3830

1 жұмысшы қызмет

көрсететін тоғандық

аудандардың саны

га

2

2

2

2

Еңбекақы қорының

есебі (үстеме

шығыстарды ескере

отырып)

***

мың теңге

/га

(38 күн х 8

сағат х 251

тенге/адам.

-сағ.) х

1,4/2 =

53,412

(35 күн х 8

сағат х 251

тенге/адам-

сағ.) х 1,4/2

= 49,196

(45 күн х 8

сағат х 251

тенге/чел.-

час) х 1,4/2 =

63,252

(45 күн х

8 сағат х

251

тенге/ада

м-сағ.) х

1,4/2 =

63,252

теңге 53412*0,2=

10682,4

49196*0,2=

9839,2

63252*0,2=

12650,4

63252*0,2

=

12650,4

1 балық өсіру

бассейіні есебінен

шабақтарды өсіру

шығынының

қорытындысы

теңге

491 012,4

452 669,2

492 980,4

492 980,4

Шабақтардың

тоғандардан шығуы

% 60 кем

емес*

60 кем

емес* 60 кем емес*

60 кем

емес*

мың дана/га 92,0 80,0 92,0 92,0

дана 18400 16000 18400 18400

Шабақтардың құны теңге/дана 26,69 28,29 26,79 26,79

Ескерту – * Атырау облысының бекіре балық өсіру зауытының көп жылдық тәжірбиесі

бойынша;

** - минералды тыңайтқыштардың мөлшері әдебиет көздерінен алынған [50];

*** - еңбекақы қорының мөлшері жыл бойына жүргізілген басқа жұмыстарды

қоспағандағы өсірілген шабақтардың құнын анықтауға есептелінген.

85

Берілген мәліметтер көрсеткендей, өсірілген бекіре балықтарының

шабақтарының ішінде орыс бекіресінің құны жоғары, құны төмендеу – шоқыр.

Бұл бекіре балықтарының әрбір түрін, яғни, бір күндік дернәсілдерді торлы

шарбақтарда отырғызу тығыздығынан бастап және табиғи суқоймаларға

жіберілетін шабақтардың орташа салмағымен аяқтай отырып өсірудің тоғандық

әдісінің биотехникалық ерекшеліктерімен түсіндіріледі.

Бекіре балықтары шабақтарының құнының құрылымын бағалауды

жүргізе отырып, өндірістік шығынның ең көп үлесі дернәсілдердің құнына

кетеді, орыс бекіресінің шабақтары үшін үлесі 80,3 пайызды, қорытпада - 80,0,

шоқыр мен пілмайда - 80,5 құрайды.

Ары қарай өсіруге кететін шығынның жалпы көлемінің пайыздық үлесін

азайту бойынша тоған учаскесінің үлестік өндірістік шығындары (бекірелердің

барлық түрі үшін – 16%), еңбекақы қоры (шоқыр мен пілмай үшін 2,5%, орыс

бекіресіне 2,7% және қорытпа үшін 3,2%) жүреді; шабақтардың құнының ең

азын минералды тыңайтқыштар құрайды. Сонымен, тоғандық әдіспен өсірілген

бекіре балықтарының шабақтарының өзіндік құнын төмендетудің жалғыз қоры

дернәсілдерді алу бойынша дернәсілдердің өміршеңдігін арттыру мен олардың

өзіндік құнын азайтуын қамтитын биотехникалық тәсілдерді жетілдіру болып

табылады.

Тұқы балық өсіру шаруашылықтарының бейімделген тоғандарында

бекіре балықтарының тауарлы өнімін өсірудің экономикалық тиімділігі.

Тұқы балық өсіру шаруашылықтарының бейімделген тоғандарында орыс

бекіресі мен оның буданын алты жасқа дейін өсіру бойынша зерттеулер

жүргізілді. Зерттеу нәтижелері бойынша орыс бекіресінің төрт жасқа дейінгі

дарақтары отырғызатын материал болып табылады, тұқы тоғандарына

бейімделген тоғандарда өсіру барысында орыс бекіресінің бес жастағылары

тауарлы кондицияға жетті.

Орыс бекіресі мен оның будандарының дарақтары жасы ұлғайған сайын

балықтардың өміршеңдігі артады. Бес жастан бастап өсу қарқындылығы арта

бастайды, өсіруге кететін шығынның төмендеуіне әкеледі.

Орыс бекіресінің екі жастағы, үш жастағы және төрт жастағылары қысқа

шыдамды болып табылады, олардың тұқы шаруашылықтарының қыстау

тоғандарында қыстап шығуын ұсынуға болады.

Тоғандарда әр түрлі жастағы топтардағы орыс бекіресін өсірудің сызба-

үлгісі 35, 36, 37, 38 кестелерде берілген.

86

Кесте 35 – Бекіре балықтарының екі жылдықтарының құнын есептеу

Атауы Өлшем

бірлігі


Қыста ұстауда екі жастағылардың

отырғызу тығыздығы

т/га

5,0

1 екіжастағының құны:

- шоқыр

- орыс бекіресі

теңге/дана

теңге/дана

298,53

417,94

Қыстау тоғандарының өндірістік

шығындарының үлесі

мың теңге /

га

300,0

Отырғызатын балықтардың 5,0

тоннасындағы екі жастағылардың саны:

- шоқыр


дана

дана

20000

14286

Балықтарды қыстатуды жүргізуде

кезекші балық өсірушілердің жұмыс

құны

теңге/га

10000 теңге/ай х

6 ай = 60000 (50%

бойынша шоқыр

мен орыс

бекіресіне)

Екі жастағы бекіре балықтарының

қыстауын жүргізудің жалпы құны:

- шоқыр


теңге

теңге

6 150 600

6 150 690

Қыстау тоғандарындағы екі

жылдықтардың өміршеңдігі

%

85

Қыстау тоғандарында екі

жылдықтардың даналап шығуы:

- шоқыр


дана/га

дана/га

17000

12143

Екі жылдықтардың құны:

- шоқыр


теңге/дана

теңге/дана

361,80

506,52

87

Кесте 36 – Үш жастағы бекіре балықтарын тоғандарда өсімдікпен қоректенетін

балықтармен поликультурада өсірудің экономикалық тиімділігі

Атауы Өлшем бірлігі Көрсеткіштер

Балықтандырған екі жылдықтардың

саны:

- шоқыр


дана/га

дана/га

80

500

Екі жылдықтардың жалпы құны:

- шоқыр


теңге/дана

теңге/дана

28 944

253 260

Отырғызылатын өсімдікпен қоректенетін балықтардың құны

Балықтандырған бір жылдықтардың

саны:

- ақ амур

- ақ дөңмаңдай

дана/га

дана/га

90

250

Балықтандырған бір жылдықтардың

жалпы салмағы:

- ақ амур


кг/га

кг/га

4,5

7,5

Отырғызылатын өсімдікпен

қоректенетін балықтардың құны

- ақ амур


теңге/кг

теңге/кг

400,0

400,0

Отырғызылатын өсімдікпен

қоректенетін балықтардың жалпы құны

теңге/га

4800,0

III. Жем құны

«Қазақ азық өнімдерін қайта өңдеу

ҒЗИ» өндірген жем құны

теңге/кг

365,0

Жұмсалған жем саны кг/га 550,0

Жемнің жалпы құны теңге/га 200 750,0

IV. Минералды тыңайтқыштардың құны

Минералды тыңайтқыштардың бағасы теңге/кг 100,0

Енгізілген тыңайтқыштар саны кг/га 15,0

Минералды тыңайтқыштардың жалпы

құны

теңге/га

1500,0

V. Тоған аудандарын ұстау мен пайдалануға кеткен шығындар - 100 000

теңге/га (бағасы)*

Өндірістік материалдық шығынның қорытындысы –

28 944 + 253 260 + 4 800 + 200 750 + 1 500 + 100 000 = 589 254 теңге/га

88


Ақ амурдың өсірілген тауарлы өнімінің құны

Ақ амурдың тауарлы дарақтарының

саны

дана/га 85

Ақ амурдың 1 тауарлы дарағының

орташа салмағы

кг 2,0

Тауарлы ақ амурдың жалпы салмағы кг/га 170,0

ҮСҚ мен шығындарды іске асырусыз ақ

амурдың тауарлы өнімінің бағасы

теңге/кг

468,0

Ақ амурдың тауарлы өнімінің жалпы

бағасы

теңге/га

79560,0

Ақ дөңмаңдайдың өсірілген тауарлы өнімінің құны

Ақ дөңмаңдай дарақтарының саны дана/га 225

Ақ дөңмаңдай 1 дарағының орташа

салмағы

кг

0,7

Ақ дөңмаңдайдың өсірілген

отырғызылатын балықтарының жалпы

саны

кг/га

157,5

Отырғызатын ақ дөңмаңдайдың бағасы теңге/кг 400,0

Отырғызатын ақ дөңмаңдайдың жалпы

құны

теңге/га 63000,0

Үш жастағы бекіре балықтарын өсіруге кететін өндірістік материалдық

шығыны

Бекіре балықтарын өсіруге кететін

өндірістік материалдық шығын

теңге/га 589 254 –

79 560,0 –

63 000,0 =

446 694,0

Үш жастағы бекіре балықтарының

жалпы салмағы

кг/га

434,0

Үш жастағы бекіре балықтарын өсіруге

кететін өндірістік материалдық

шығынның көлемі

теңге/кг

1025,25

Бизнес бағасын есептеу**


жалпы салмағы

кг/га 434,0

Отырғызатын бекіре балықтарының

нарықтық құны (бағасы)

теңге/кг

2500,0

Үш жастағы бекіре балықтарын өсіруге

кететін өндірістік материалдық шығын

мен отырғызатын балықтың нарықтық

құнының арасындағы айырмашылық

теңге/кг

2500–1025,25=

1470,75

Бизнес бағасы теңге/га 638 305,5

89


Бизнес бағасының құрылымы*

Еңбек ақы қоры теңге/га

жылына

265 960,67

Әлеуметтік сақтандыруға кететін

аударымдар (еңбек ақы қорынан 20%)

теңге/га жылына

53 192,13

Түсім теңге/га жылына 301 087,4

КТС (20,0% *0,3 = 6,0%) теңге/га жылына 18 065,3

Толық өзіндік құны теңге/га жылына 785 912,1

Түсім (п. 32 қара) теңге/га жылына 301 087,4

Рентабельділік деңгейі (бағасы) % 38,3

Ескерту – * «Шелек тоған шаруашылығы» ЖШС жағдайы үшін;

** Бизнес бағасы – зауыттық құны мен өндірістік шығындардың

арасындағы айырмасы (еңбек ақы қорынсыз, әлеуметтік сақтандыруға

кететін аударымдарсыз, түсімсіз, КТС). Бұл көрсеткіш еңбек ақы қорының

көлемін, әлеуметтік сақтандыруға кететін аударымдарды, АҚШ шағын

және орта бизнес мекемелердегі түсімге салық пен түсімді есептеуге

пайдаланылады [15].

Кестедегі мәліметтер көрсеткендей, үш жастағы орыс бекіресі мен

шоқырды өсірудің пайдасы 38,3% құрайды, Қазақстанның оңтүстігіндегі

өздігінен ағатын сумен жабдықталған және арналық тоғандары бар тоған

шаруашылықтарында тұқы мен өсімдікпен қоректенетін балықтарды өсірудегі

көрсеткіштермен бір деңгейде болып келеді, бөгеттелген тоғандары бар

Оңтүстік Қазақстанның тоған шаруашылықтарына, сонымен қатар, Орталық

және Солтүстік Қазақстанның тұқы шаруашылықтарына қарағанда көбірек.

Кесте 37 – Үш жастағы бекіре балықтарының құнының есебі

Атауы Өлшем бірлігі Көрсеткіштер

Қыста ұстауда үш жастағылардың

отырғызу тығыздығы

т/га

5,0

1 үшжастағының құны:

- шоқыр


теңге/дана

теңге/дана

615,2

769,0

Қыстау тоғандарының өндірістік

шығындарының үлесі

мың теңге / га

300,0

Отырғызатын балықтардың 5,0

тоннасындағы екі жастағылардың саны:

- шоқыр


дана

дана

8333

6667

90


Балықтарды қыстатуды жүргізуде кезекші

балық өсірушілердің жұмыс құны

теңге/га

10000 теңге/ай

х 6 ай = 60000

(50% бойынша

шоқыр мен

орыс

бекіресіне)


қыстауын жүргізудің жалпы құны:

- шоқыр


теңге

теңге

5 306 462

5 306 923

Қыстау тоғандарындағы үш

жылдықтардың өміршеңдігі

%

95

Қыстау тоғандарында үш жылдықтардың

даналап шығуы:

- шоқыр


дана/га

дана/га

7916

6333

Үш жылдықтардың құны:

- шоқыр


теңге/дана

теңге/дана

670,35

838,00

Кесте 38 – Төрт жастағы бекіре балықтарын тоғандарда өсімдікпен

қоректенетін балықтармен поликультурада өсірудің экономикалық тиімділігі

Атауы Өлшем

бірлігі


Балықтандырған үш жылдықтардың саны:

- шоқыр


дана/га

дана/га

65

410

Үш жылдықтардың жалпы құны:

- шоқыр


теңге/га

теңге/га

43 572,75

343 580,00

Отырғызылатын өсімдікпен қоректенетін балықтардың құны

Балықтандырған бір жылдықтардың саны:

- ақ амур


дана/га

дана/га

90

250

Балықтандырған бір жылдықтардың жалпы

салмағы:

- ақ амур


кг/га

кг/га

4,5

7,5

91


Төрт жастағы бекіре балықтарын өсіруге кететін өндірістік материалдық

шығыны

Бекіре балықтарын өсіруге кететін өндірістік

материалдық шығын

теңге/га 692 702,75 – 79

560,0 – 63 000,0 =

550 142,75

Екі жастағы бекіре балықтарының жалпы

салмағы

кг/га

550,0

Екі жастағы бекіре балықтарын өсіруге

кететін өндірістік материалдық шығынның

көлемі

теңге/кг

1000,26

Бизнес бағасын есептеу **

Үш жастағы бекіре балықтарының жалпы

салмағы

кг/га 550,0

Отырғызатын бекіре балықтарының

нарықтық құны (бағасы)

теңге/кг

2500,0

Екі жастағы бекіре балықтарын өсіруге

кететін өндірістік материалдық шығын мен

отырғызатын балықтың нарықтық құнының

арасындағы айырмашылық

теңге/кг

2500 – 1000,26 =

1499,74

Бизнес бағасы теңге/га 824 857,0

Бизнес бағасының құрылымы*

Еңбек ақы қоры теңге/га

жылына

343 690,42

Әлеуметтік сақтандыруға кететін

аударымдар (еңбек ақы қорынан 20%)

теңге/га

жылына

68 738,08

Түсім теңге/га

жылына

389 083,5

КТС (20,0% *0,3 = 6,0%) теңге/га

жылына

23 345,0

Толық өзіндік құны (сомасы пп. 23, 30, 31,

33)

теңге/га

жылына

985 916,25

Түсім теңге/га

жылына

389 083,5

Рентабельділік деңгейі (бағасы) % 39,4

Ескерту – * «Шелек тоған шаруашылығы» ЖШС жағдайы үшін;

** Бизнес бағасы – зауыттық құны мен өндірістік шығындардың арасындағы

айырмасы (еңбек ақы қорынсыз, әлеуметтік сақтандыруға кететін

аударымдарсыз, түсімсіз, КТС). Бұл көрсеткіш еңбек ақы қорының көлемін,

әлеуметтік сақтандыруға кететін аударымдарды, АҚШ шағын және орта бизнес

мекемелердегі түсімге салық пен түсімді есептеуге пайдаланылады [15].

Кестедегі мәліметтер көрсеткендей, төрт жастағы орыс бекіресі мен

шоқырды өсірудің пайдасы 39,4% құрайды, Қазақстанның оңтүстігіндегі

92

өздігінен ағатын сумен жабдықталған және арналық тоғандары бар тоған

шаруашылықтарында тұқы мен өсімдікпен қоректенетін балықтарды өсірудегі

көрсеткіштермен бір деңгейде болып келеді, бөгеттелген тоғандары бар

Оңтүстік Қазақстанның тоған шаруашылықтарына, сонымен қатар, Орталық

және Солтүстік Қазақстанның тұқы шаруашылықтарына қарағанда көбірек.

Жоғарыда айтылғандай, бейімделген тұқы балық өсіру

шаруашылықтарында өсіру барысында орыс бекіресі тауарлы күйіне бес

жасында жетеді. Сондықтан, төрт жасқа дейін экономикалық есептеу барысын

қоса алғанда тек 1 дана отырғызатын балықтың құнын анықтады. Бес

жастағыларды өсіру барысында бизнес пен рентабельділіктің бағасының

көрсеткіштерінің мәнін анықтауға болады.

Орыс бекіресінің тауарлы өнімінің шығару нормалары мен еңбек

шығынын 1 жұмысшығы есептеу үшін матрицалардың 1 шартты гектарынан

бекіре балықтарының тауарлы балық өнімінің шығуы мен тоғандардың

матрицаларының есебі жүргізілді. Есептеу нәтижелеріне сай, екі жастағы орыс

бекіресін өсімдікпен қоректенетін балықтармен поликультурада өсіру

барысында 1 га өсіру тоғандары, екі жастағыларға 0,1 га қыстау тоғандары, үш

жастағыларға 1 га өсіру тоғандары, үш жастағыларға 0,1 га қыстау тоғандары,

төрт жастағыларға 1,42 га, төрт жастағыларға 0,12 га қыстау тоғандары мен

1,75 га жайылым тоғандары келеді. Матрица құрайтын жаздық тоғандардың

(өсіру және жайылым) жалпы ауданы 5,17 га тең. Жайылым тоғандарынан орыс

бекіресінің шамамен 500 кг/га тең тауарлы өнімінің шығуы барысында

матрицаның аудан бірлігі (1 шартты гектар) көрсеткіші 100 кг/га құрайды.

Еңбекке ақы төлеу қорының шамасымен 181681 теңгеге тең 1 га

жайылым тоғанының есебі бойынша, еңбекке ақы төлеу қорының көлемі (1

шартты гектар) 181681/5,17 = 35142 теңге/га тең болады.

Тұқы балық өсіру шаруашылықтарында орыс бекіресінің тауарлы өнімі

мен отырғызатын материалдарын (балықтарды) өсіру барысында ағымдағы

балық өсіру жұмыстары мен тоғандарды қорғау адам іс-әрекетінің басты

түрлері болып табылады.

Статистика мәліметтеріне сәйкес, ауыл, орман және балық

шаруашылықтарында айына орташа жалақы мөлшері 50127 теңгені құрайды

[155].

Тоған жұмысшылары мен күзетшілердің үстеме шығыстарынсыз еңбек

ақы қоры 35142 / 1,66 = 21170 теңге/га құрайды. Егер алынған санды тоған

жұмысшылары мен күзетшілерге тең бөлсек 10585 теңге/га аламыз. Балық өсіру

маусымының 6 айында бекіре учаскесінің тоғандарында 3 күзетші жұмыс

істейді (1 тәулік істеп 2 күн демалғанда), олардың еңбекақысы

50127*6*3=902286 теңгені құрайды. 3 күзетші күзететін бекіре учаскесінің

тоғандарының ауданы 902286/10585 = 85,24 га құрайды немесе бір күзетшіге

28,41 га тең келеді. Балық өсіру маусымының 6 айында тоғандағы

жұмысшығы 50127*6/10585 = 28,41 га тоғандар келеді, тұқы балықтарының

отырғызатын материалын (құртшабақ пен бір жылдықтары) өндіруге арналған

93

өндірісінде балық питомнигіне есептелінген 3 тоған жұмысшысының тоған

ауданының нормасына сай келеді [156].

Сонымен, балық өсіру маусымында жаз күндері бекіре учаскесінің 85,24

га 1 күзетші мен 3 тоған жұмысшысы істейді.

Берілген есептерге сәйкес, Қазақстанның оңтүстік аймақтарының балық

өсіру шаруашылықтарында механикалық сумен жабдықталған және бөгет

қойылған тоғандарында тұқы мен өсімдікпен қоректенетін балықтардың

тауарлы өнімін өсіру кірісі 21,1% құрайды. Механикалық сумен жабдықталған

және бөгет қойылған тоғандарда орыс бекіресінің тауарлы өнімін өсіру үшін

бұл көрсеткіштің мәні 10,38% тең, тұқы мен өсімдікпен қоректенетін

балықтарға қарағанда 2,03 есеге аз. Алайда, «ҚазБШҒЗИ» ЖШС зерттеу

мәліметтері бойынша тоғандарда өсіру кезінде жақсы көрсеткіштер

бекірелердің «таза» түрлеріне – орыс бекіресі, сібір бекіресі, шоқырға тән, сол

себепті, бекірлерді өссірудің тоғандық әдісін аналық-ремонттық үйірді құрғанға

ұсынуға болады. Тоғандық жағдайларда аналық үйірлерді құрудың

экономикалық тиімділігі күмән келтірмейді, кететін шығындарға қарамай,

жасанды жағдайларда бекіре балықтарының сапалы тұқым берушілерін алу

мүмкіндігі болады, ұрықтандырылған уылдырық бағалы өнім («БИОС» бекіре

өсіру бойынша ҒЗО балық өсіру учаскесінде 1 ұрықтандырылған уылдырықтың

құны 2 руб. (10 теңге)/данасы) болып табылады. Одан өзге, ремонттық

топтардың дарақтарының жарамсыздарын шығарып тастауда оларды тауарлы

өнім ретінде іске асыру мүмкіндігі болады, яғни, қосымша ақшалай түсімнің

болуын қамтамасыз етеді [157, 158].

Бекіре балықтарының етін таза тауарлы өндіруге арналған балық өсіру

учаскесін құру барысында етке өсіруге ең тиімдісі бекіре балықтарының,

әсіресе, орыс бекіресінің будандары («орыс бекіресі х сүйрік», «орыс бекіресі х

сібір бекіресі», «орыс бекіресі х қорытпа»), сібір бекіресінің («сібір бекіресі х

сүйрік», «сібір бекіресі х калуга») және сүйріктер (стербел және т.б.) екенін

негізге алу керек.

Бекіре балықтарының тірі балық өнімінің отандық нарық жағдайындағы

түсім көрсеткішін егжей-тегжейлі нақтылау үшін қосымша маркетингтік

зерттеулерді жүргізу қажет.

94

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚР 6-шы балық өсіру аймағында тұқы өсіретін арнайы тоғандарда бекіре

балықтарын өсіру технологиясын арттыру мақсатында, бекіре балықтарын

өсімдік қоректі балықтармен поликультурада өсіру арқылы, сонымен қатар

олардың күтіп-бағу шығындарын үнемдеу және тауарлық салмағын жақсарту

арқылы экономикалық тиімді тауарлы балық өнімін алу нәтижесінде

төмендегідей қорытынды жасауға болады.

1. Бекіре балықтарын тоғандарда қарқынды өсіру барысында дене

салмағының өсу жылдамдығының кең ауқымдылығы байқалған. Бір жастағы

дарақтардың өсіміндегі үлкен артықшылықтар, яғни тез өсіп кетуі, дене көлемі

кішірейіп қалған дарақтардың артта қалуына сонымен қатар каннибализмге

әкеліп соқтырады. Мұндай жағдайды болдырмас үшін бекіре балықтарын дене

салмақтарына байланысты екі немесе үш топқа бөлінді. Кейін балықтардың өсуі

теңеледі, топтағы ауытқулар азайды және өнім жоғарылады

2. Тоғанда балықтарды өсіру барысында екі кезең айқындалды. Бірінші (І)

кезең (50 күн) екі жасты бекірелердің белсенді өсуімен сипатталады, ал екінші

(ІІ) кезеңде (110 күн) өсімнің айтарлықтай бәсеңдегіне байқалады.

Жалпы екі жастағы орыс бекіресінің топ аралық дарақтарында өсу

қарқындылығында айтарлықтай айырмашылықтар жоқ. Монокультурада өсіру

барысында жоғарғы өсім негізінен ірі дарақтарында І кезеңде байқалды. Ал

поликультурада ІІ өсіру кезеңінде байқалды.

3. Өсімдікпен қоректенетін балықтармен жүргізілген мелиоративтік іс-

әрекеттің арқасында бекіре балықтары бойынша тоғандардың балық өнімділігі

монокультурада өсіргенге қарағанда артты. Бірақ тұқы өсіруге арналған

тоғандарда бекіре балықтарын өсіру кезінде интенсификация дәрежесінің

төмендігіне байланысты бекірелердің оттегі режиміне, тоғандар суының

айналымының қажеттігіне талабы жоғары болады, ӨҚБ отырғызу тығыздығы

ақ амур және ақ дөңмаңдай бойынша 100 дана/га кем болмау қажет. Ал

жоғарғы сатыдағы өсімдіктер көбейсе ақ амурдың санын 120 дана/га жеткізуге

болады.

4. Орыс бекірілерін ақ амур және ақ дөңмаңдаймен поликультурада өсіру

барысында келесідей нәтижелер алынды, яғни соңғы орташа салмағы 346,7 г








5. Орыс бекіре балықтарының өлім жетімділік көрсеткіштері екі өсіру

ортасына да бірдей көрсеткішке ие болып, 70 % құрады. Осы көрсеткіш басқа

бекіре балықтарына жасалған нормативті көрсеткіштерден 10 % төмен болды.


95





бекірелерді өсіру барысында өлім-жетімділік көрсетекіштерін анықтауды қажет

етеді.

6. Алынған нәтижелерді талдау барысында екі тәжірибелік тоғандардағы,

яғни монокультурадағы және өсімдік қоректі балықтармен поликультурадағы

бекіре балықтарының балық өнімділік көрсеткіштері алынды:

- жалпы өсіру кезеңіндегі бекіре балықтары бойынша табиғи балық

өнімділігі бірінші кезде 83,8 кг/га және екінші кезде 128,76 кг/га құрады;

- күзгі аулаудан кейінгі бекіре балықтарының жалпы өнімділігі 261,8 кг/га

және 339,3 кг/га құрады;

- табиғи және жалпы балық өнімділігі кезең барысында салыстырмалы

түрде – 32,0% және 38,0% құрады.

7. Бекірелерді поликультурада өсіру барысында жалпы балық өнімілігі

1001,87 кг/га құрады; қосымша өсімдік қоректі балықтар бойынша 491,3 кг/га;

сонымен қатар ақ амур бойынша – 321,3 кг/га, ақ дөңмаңдай бойынша 170 кг/га

құрады. Өсімдк қоректі балықтармен бірге поликультурада өсірілген бекіре

балықтарын азықтандыруға 5,62 бірлік жұмсалса, ал монокультурада өсірілген

балықтарға 7,53 бірлік жұмсалды.

8. Екі жастағы орыс бекіресін өсіру барысында, тоғандарда өсімдік қоректі

балықтармен поликультурада өсірілген бекіре балықтарының балық өнімділігі

монокультураға қарағанда 30 % артты. Бұл дегеніміз мелиортивті тиімділік,

яғни өсімдік қоректі балықтармен поликултурада бекірелерді өсіру

барысындағы тиімділікті анықтауға және негіздеме жасауға мүмкіндік береді.

Екі жастағы бекірелерді монокультура және поликультура жағдайларында

арнайы тұқы тоғандарында өсіру барысында алынған мәліметтер Қазақстан

аквакультурасында белгілі бір тәжірибелік қызығушылық тудырады.

9. Тоғандарда поликультурада үш жастағы орыс бекіресін, кәдімгі бекірені

және шоқырды өсіру кезінде бекіре бойынша эксперименттік тоғандардың

балық өнімділігі 212,48 кг/га, жалпы – 4,4ц/га дейін жетті. Үш жастағы орыс

бекіресінің орташа салмағы 1241+107,47, кәдімгі бекіре – 832,0 70,4,шоқыр –

476,446,8 құрады. Орыс бекіресінің үш жастағы майда дарақтарының

өміршеңдігі 80%, орташа және ірілерінікі сәйкесінше 95% және 100% құрады.

Зерттеу нәтижелері тұқыларға арналған тоғандарда өсіру барысында орыс

бекіресінің өсімінің 65 – 70% табиғи қоректік қор есебінен, 30-35% қосымша

қорек нәтижесінде жүретіні анықталды. Үш жастағы орыс бекіресінің ұсақ

және орташа дарақтары бойынша табиғи балық өнімділігінің көрсеткіштері осы

түрдің екі жастағыларының көрсеткіштерінен айырмашылықтары жоқ және 100

кг/га құрайды, үш жастағыларының ірілері бойынша 120 – 130 кг/га жетеді.

10. Үш жылдық зерттеу нәтижесінде бекіре балықтарын икемдеген тұқы

балықтарын өсіретін тоғандарда өсімдік қоректі балықтармен бірге

поликультурада өсіруге болатындығы дәлелденді. Бекіре балықтары бойынша

96

балық өнімділігі 212 кг/га – ға жетсе, балық шығымы – 680 кг/га болады. Бекіре

балықтарын поликультура жағдайында ақ амур және ақ дөңмаңдаймен

өсіргенде тоғандар интенсвті түрде тыңайтылып оттегімен қамтамасыз етілуі

жақсы болды. Балықтар поликультура жағдайында өсірілгенде, тоғанға

отырғызылған ақ амур – 100 дана/га, ақ дөңмаңдай – 100 дана/га болуы керек

және ол өсімдік қоректі балықтардың жасы үш жастан жоғары болмауы керек.

Бекіре балықтарының гибридтері (остер, оссев) бастапқы аналық формамен

салыстырғанда тоған аквакультурасы үшін қолайлы объект емес. Шоқыр

балығы мұндай тоғандарда бекіре аквакультурасының қосымша объектісі

болып табылады. Осымен қатар тоған жағдайында бекіре тұқымдас балықтарды

тауарлы жасқа дейін өсіру үшін тиімді болып орыс бекіресі табылады.

ҚР 6-балық өсіру аймағында бекіре балықтарын өсімдік қоректі балықтар

мен поликультурада өсіруде, тауарлы бекіре балықтарының өсіру

технологиясын арттыру мақсатында жүргізілетін ғылыми - зерттеу

жұмыстарының нәтижелерінің теориялық құндылығымен тәжірибиелік маңызы

өте зор. Бекіре балықтарын өсімдік қоректі балықтармен поликультурада өсіру

технологиясы бұл аймақтағы балық шаруашылығымен айналысатын ірі және

кіші шаруа қожалықтарына пайдаланылатын әдістемелік нұсқаулық болып

табылады

97

ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫС

ҚР 6-балық өсіру аймағында бекіре балықтарынан жақсы тауарлық өнім

алу үшін, тоғанда өсіру барысында оларды поликультурада өсімдік қоректі

балықтармен өсірген дұрыс, әсіресе орыс бекіресі өте қолайлы әрі төзімді.

Тұқы өсіретін арнайы тоғандарда бекіре балықтарын өсіру технологиясын

арттыру мақсатында, бекіре балықтарын өсімдік қоректі балықтар мен

поликультурада өсіру қажет, себебі олардың балықтық биологиялық

көрсеткіштері сонымен қатар өнімділік көрсеткіштерінің сапасын арттыруға

мүмкіндік береді. Яғни, бекіре балықтарын өсіру технологияларын жетілдіру

арқылы өсімдік қоректі балықтарымен бірге поликультурда өсіріп,

экономикалық тиімді тауарлы балық өнімін алуға болады.

98

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Назарбаев Н.А. Новый Казахстан в новом мире. Стратегия «Казахстан-

2030» на новом этапе развития Казахстана. Послание президента РК народу

Казахстана. – Алматы, 2007. - С. 66.

2 Barakbayev T.T., NNugazy K.Sh., Badryzlova N.S., Fedorov E.V.

Assylbekova S. Zh.Variability of biological traits and fish capacity groups of three

years old Russian sturgeons hatched in ponds/ Journal of Animal and Veterinary

Advances 14 (5): 2015 – р. 315-324.

3 The state of world fisheries and aquaculture/FAO, 2014 - 243 p.

4 Камелов К.А., Сокольский А.Ф., Альпеисов Ш.А. Современное

состояние и подходы к восстановлению численности русского осетра Урало-

Каспийского бассейна.-Алматы: ТОО»Изд-во Бастау», 2005.- 208 с.

5 Переварюха Ю.Н., Гераскин П.П., Ручьева Т.В., Коробова Т.С.

Процентное соотношение различных популяций осетровых видов рыб в

траловых уловах в Каспийском море в 2002 г. (результаты весенней и летней

съемок).- Рыбохозяйственные исследования на Каспии: Результаты НИР за

2002 г.-Астрахань: Изд-во КаспНИИРХ, 2003.-С.184-193.

6 Матишов Г.Г., Пономарева Е.Н., Лужняк В.А. Актуальные задачи

возрождения рыбохозяйственного потенциала южных морей. //Экосистемные

исследования Азовского, Черного, Каспийского морей и их побережий.Т. IX.-

Апатиты: Изд-во КНЦ РАН, 2007.- 315 с.

7 Казанский Б. Н. Рационализация куринского осетроводства на основе

анализа внутривидовых биологических групп // Уч. зап. ЛГУ. Сер. биол. науки.

– 1957. – Вып. 44.- № 228- Ч. 1. – С. 33-53.

8 Баранникова И. Н. Биологическая дифференциация стада волго-

каспийского осетра в связи с задачами промышленного осетроводства в дельте

Волги // Уч. зап. ЛГУ: Сер. биол. науки. – 1957. – Вып. 44- № 228- Ч. 1. – С. 54-

71.

9 Рекомендации по выращиванию осетровых рыб в прудах в условиях

рыбоводных хозяйств Казахстана /КазНИИРХ, Алматы, 2011. – 41 с.

10 Мильштейн В.В. Осетроводство. – М., Легкая и пищевая

промышленность,1982.–152 с.

11 Васильева Л.М. Биологические и технологические особенности

товарной аквакультуры осетровых в условиях Нижнего Поволжья. – Астрахань,

2000. – 190 с.

12 Разработка аквакультурной технологии выращивания осетровых рыб и

изготовление оборудования//Отчет о НИР (промежут.). – АО «Парасат». –

Астана, 2012. – 383 с.

13 Красная книга Республики Казахстан. Том 1. Животные. Часть 1.

Позвоночные. Изд. 4-е, испр. и дополн. (колл. авторов).- Алматы: Нур-Принт,

2008. – 320 с.

99

14 Чебанов М.С. Галич Е.В. Руководство по искусственному

воспроизводству осетровых рыб/ФАО, Технический доклад ФАО по рыбному

хозяйству. – №558. – Анкара, 2011. – 297 с.

15 Подушка С.Б. О способности к естественному нересту производителей

русского осетра, полученных заводским способом // Научно-технический

бюллетень лаборатории ихтиологии ИНЭНКО. Вып.3. – СПб. – 2000. – С.31-33.

16 Шебанин В.М. Подушка С.Б. Созревание самцов осетровых в

условиях рыбовдного хозяйства//Научно-техн. бюлл. лаб. ихтиологии

ИНЭНКО, Вып. 4. – 2000. – С. 8-23.

17 Тихомиров А.М. Мировой опыт выращивания осетровых рыб и его

использование в товарном осетроводстве Волго-Каспийского бассейна// Тезисы

докладов 42 научн. конф. – Астрахань, 1998. – С. 23.

18 Технологическое прогнозирование развития рыбоводства в

Республике Казахстан: отчет о НИР (закл.) / ТОО «Аналит. центр

экономической политики в агропром. комплексе». – Астана, 2012. – 117 с.

19 Васильева Л.М. Состояние и перспективы развития осетроводства в

странах Центральной и Восточной Европы //Рыба и морепродукты, №2. – 2010.

20 Матишов Г.Г., и др. Опыт выращивания осетровых рыб в условиях

замкнутой системы водообеспечения для феремерских хозяйств.- Ростов-на-

Дону, Изд-во ЮНЦ РАН, 2006. – 72 с.

21 Региональный обзор продукции аквакультуры. 5. Регион центральной

и восточной Европы – 2005. Циркуляр ФАО по рыбному хозяйству № 1017/5,

2005. – 105 с.

22 Подушка С.Б. Чебанов М.С. Икорно-товарное осетроводство в

Китае//Научно-технический бюллетень лаборатории ихтиологии ИНЭНКО, №

13. – 2007. – С.5-15.

23 Презентация рыбного хозяйства Китая // Рыбная промышленность.

2007. –№ 1. –С.26.

24 Малышев П.В. Рынок осетровых: состояние и перспективы

//Сельскохозяйственные вести. – 2012.-№ 1.

25 Рекомендации по формированию маточных стад осетровых рыб в

рыбоводных хозяйствах Казахстана / КазНИИРХ- Алматы, 2011. – 54 с.

26 Рекомендации по технологии выращивания сеголеток и двухлеток

осетровых рыб в бассейнах с использованием артезианской воды в условиях

рыбоводных хозяйств Казахстана / КазНИИРХ.- Алматы, 2011. – 34 с.

27 Рекомендации по кормлению осетровых рыб в условиях рыбоводных

хозяйств Казахстана / КазНИИРХ- Алматы, 2011. – 36 с.

28 Рекомендации по технологии выращивания осетровых рыб в условиях

рыбоводных хозяйств северного Казахстана//Алматы, 2011. – 40 с.

29 Кириченко О.И., Савинкова О.В., Асылбекова С.Ж. Опыт

выращивания гибридов осетра в условиях третьей рыбоводной зоны //Вестник

сельскохоз. науки Казахстана.- 2013. – № 5.-С. 75-79.

30 Кириченко О.И. Садковое выращивание бестера в условиях третьей

рыбоводной зоны//Рыбоводство и рыбное хозяйство. – 2014.- №6.

100

31 Жаркенов Д.К., Баракбаев Т.Т., Исбеков К.Б., Кириченко О.И. Бекіре

балықтарының гибридтерін үшінші балықшаруашылықтық аймағында

шарбақтық жағдайларда өсіру тәжірибесі. «Агроөнеркәсіптік кешенді

дамытудағы ғылым мен білімнің басымды бағыттарының жаңа стратегиясы»

халықаралық ғылыми конференция материалдары – Алматы, 2015 ж. 194-198

бет.

32 Подушка С.Б., Брусованский Р.Б., Калгина Н.А., Ковда Т.А.,

Абдрахманова В.Х. Производство черной икры в рыбоводных хозяйствах //

Научно-технический прогресс в перерабатывающих отраслях АПК.

Международная конф.: Тезисы докладов.- М., 1995. – С.201-202.

33 Садковая аквакультура. Региональные обзоры и всемирное обозрение/

Технический доклад ФАО по рыбному хозяйству № 498. – Рим, 2010. – 274 с.

34 Матишов Г.Г., Матишов Д.Г., Пономарева Е.Н., Лужняк В.А.,

Чипинов B.Г., Коваленко М.В., Казарникова А.В. Опыт выращивания

осетровых рыб в условиях замкнутой системы водообеспечения для

фермерских хозяйств.- Ростов-на-Дону: ЮНЦ РАН, 2006. – 72 с.

35 Bohl M. Futterungsteehnik und Futterungsfehler.- Munchen Beitrage zur

Ab-wasser, Fischerei und Flusbiologie. 1972. - Bd 23. - P. 42-68.

36 Spotte S. H. Fish and invertebrate culture. Water management in closes

systems. Wiley. Inrescience a Division of John, Sons. Ina. New York. -1970. P. 145.

37 Коваленко М.В. Оптимизация методов выращивания осетровых рыб в

управляемых условиях водной среды: Автореф. канд. дисс.: М., 2007. – 138 с.

38 G. G. Matishov, E. N. Ponomariova, P. A. Balykin. Rearing of sturgeon

fishes under the terms of exclusive water supply // Research of water biological

resources of Kamchatka and of the northwest part of Pacific Ocean: Selected Papers.

Vol. 11. Petropavlovsk-Kamchatski: KamchatNIRO, 2008. – P. 47-56.

39 Кокоза А.А. Искусственное воспроизводство осетровых рыб –

Астрахань: АГТУ, 2004. – 208 с.

40 Kolman H., Siwicki A.K., Kolman R. The effect of natural

immunomodulators applied in immersion on non-specific immune responses in

Russian sturgeon (Acipenser gueldenstaedtii Brandt)//Arch. Ryb.-1998.- Pol. 6(2).-P/

391-410.

41 Kolman R., Kolman H., Siwicki A.K. The effect of some

immunomodulators on the growth rate sturgeon free (Acipenseridae) // Arch. Ryb.

1998.-Pol. 6(2.).-P. 383-390.

42 Подушка С.Б., Чебанов М.С. Икорно-товарное осетроводство в

Китае// Научно-технический бюллетень лаборатории ихтиологии ИНЭНКО. –

2007. -№ 13.– C.5-15.

43 Инструкция по разведению и товарному выращиванию гибридов

белуги со стерлядью.- М.:ВНИРО, 1959.- 58 с.

44 Игумнова Е.В. Рекомендации по биотехнике заводского разведения

белуги / - М.: Главрыбвод МРХСССР, 1975.- 17 с.

45 Инструкция по рыбоводному использованию летненерестящегося

осетра / Трусов В.З.-Л.: ГосНИОРХ, 1976.-17 с.

101

46 Виноградов В.К., Мельченков Е.А., Ерохина Л.В., Воропаев Н.В.,

Чертихин В.Г. /Выращивание производителей и разведение веслоноса

(предварительные рекомендации) - М.: ВНИИПРХ, 1986.-21 с.

47 Чебанов М.С., Галич Е.В. /Руководство по искусственному

воспроизводству осетровых рыб. - Анкара: ФАО, 2010.-325 с.

48 Кокоза А.А. Искусственное воспроизводство осетровых рыб -

Астрахань: Изд-во АГТУ, 2004.-208 с.

49 Бахмани М., Каземи Р., Пурдегани М., Малекзаде Р. и др. Новый

подход в технологии искусственного воспроизводства севрюги Acipenser

stellatus с использованием комбинированного действия GnRH и допамина-

антогониста // Межд. конф. «Современные проблемы Каспия», посвященная

105-летию КаспНИРХ, Астрахань, 24-25 дек., 2002.-Астрахань, 2002.-С.377-378

(Иран).

50 Уточнение нормативных показателей качества самок персидского

осетра при его разведении / Мехди А. // Межд. конф. «Осетровые на рубеже 21

века», Астрахань, 11-15 сент., 2000: тез. докл. Астрахань, 2000. –С.265 (Иран).

51 Ronyai Andras. Effect of different synthetic gonadotrop-releasing

hormone analogues and their combinations with an-anti-dopaminergic compound on

the reproduction performance of starlet ( Acipenser ruthenus L.) // Aquacult. Res.-

2009.-40.-N 3.-P. 315-321 (Венгрия).

52 Webb Molly A.H., Van Eenennaam Joel.P., Doroshov Serge I., Moberg

Gary P. Preliminary observations on the effects of holding temperature on

reproductive performance of female white sturgeon, Acipenser transmontanus

Richardson // Aquaculture.-1999.-176, N 3-4.-C.315-329 (США).

53 Talbott Mariah J., Van Eenennaam Joel P., Linares-Casenave Javier,

Doroshov Serge I., Guy Christopher S., Struffendegger Peter, Webb Molly A.H.

Investigating the use of plasma testosterone and estradio-17β to detect ovarian

follicular atresia in farmed white sturgeon, Acipenser transmontanus // Aquaculture.-

2011.-315, N 3-4.-C. 283-289 (США).

54 Лозовская М.В., Тихомиров А.М., Забелина Е.П. Возможности

использования тиофана в осетроводстве // Биотехнологические процессы в

народном хозяйстве: Мат. Региональной науч. конф., Астрахань, 15-16 апр.,

2008.-Астрахань, 2008.-С.34-37.

55 Смольянов И.И. Технология формирования и эксплуатации маточного

стада сибирского осетра в тепловодных хозяйствах - М.: ВНИИПРХ, 1987.-33 с.

56 Васильева Л.М., Архангельский В.В., Мельченков Е.А. Ведение

племенной работы и формирование ремонтно-маточного стада веслоноса в

условиях Астраханской области / -Астрахань: НПЦ «БИОС», 2008.-26 с.

57 Чипинов В.Г., Пономарев С.В., Чипинова Г.М., Пономарева Е.Н.

Руководство по формированию маточного стада осетровых рыб методом

доместикации (методические указания) / - Астрахань: НТЦ «Астаквакорм»,

2003.-23 с.

102

58 Шевченко В.Н., Попова А.А., Пискунова Л.В. Нормативно-

методическое указание по технологии формирования ремонтно-маточных стад

осетровых рыб в садках / –Астрахань: КаспНИРХ, 2005.-34 с.

59 Михайлова М.В. Искусственное воспроизводство осетровых в Волго-

Каспийском регионе: вчера, сегодня, завтра // Рыбоводство и рыболовство.-

2001.-С.45-46.

60 Подушка С.Б. Ускоренное формирование маточных стад осетровых в

рыбоводных хозяйствах // Тез. докл. 1-й науч.-практич. конф. «Поблемы

современ. товар. Осетроводства», Астрахань, 24-25 марта, 1999.-Астрахань,

1999.-С.71-75.

61 Бахарева А.А., Сырбулов Д.Н. Технологические системы для

формирования и содержания ремонтно-маточных стад стерляди // Рыбное х-

во.-2009.-№ 5.-С.47-49.

62 Львов Л.Ф., Шевченко В.Н. Морфобиологические критерии отбора

белуги и бестера в ремонтное стадо // Межд. конф. «Осетровые на рубеже 21

века», Астрахань, 11-15 сент., 2000: тез. докл. Астрахань, 2000. –С.307-308.

63 Лабенец А.В. Выращивание производителей русского осетра в

садковом хозяйстве // Вестн. Рос. акад. с.-х. наук.- 2009.-№ 5.-С.74-76.

64 Шишанова Е., Лабенец А. Бонитировка маточного поголовья

русского осетра и севрюги при полноцикличном культивировании // Гл.

зоотехн. -2012.-№ 7.-С.37-42.

65 Сырбулов Д.Н., Грозеску Ю.Н., Бахарева А.А. Использование

замкнутой системы водоснабжения для содержания ремонтно-маточного стада

осетровых рыб // Состояние и перспективы развития фермерского рыбоводства

аридной зоны: Мат. Межд. науч.конф., Азов, июнь, 2006.-Ростов н/Дону, 2007.-

С.149-154.

66 Шевченко В.Н., Крупий В.А., Кириллов Д.Е. Рыбоводно-

биологическое обоснование формирования резервного ремонтно-маточного

стада амурских осетровых (осетра и калуги) в условиях европейской части юга

России // Экокультура и фитобиотехнологии улучшения качества жизни на

Каспии: Мат. Межд.конф. с элементами научной школы для молодежи,

Астрахань, 7-10 дек., 2010.-Астрахань, 2010.-С.242-245.

67 Мельченков Е.А., Петрова Т.Г., Сычев Г.А., Козовкова Н.А.

Канидьева Т.А., Калмыкова В.В. Методы, обеспечивающие высокие

продукционные характеристики производителей, жизнестойкость их потомства

в условиях индустриальных хозяйств // Сб. науч. тр. «Актуальные вопросы

пресновод. культуры».-2010.-№ 85.-С.33-39.

68 Койшибаева С.К., Бадрызлова Н.С., Федоров Е.В. Рекомендации по

формированию ремонтно-маточных стад осетровых рыб в рыбоводных

хозяйствах Казахстана / - Астана, 2011.- 40 с.

69 Паренский В.А., Скирин В.И., Романов Н.С. Анализ стабильности

морфологического облика и наследуемости признаков при гибридизации

осетровых рыб // Изв. ТИНРО.-2008.-155.-С.230-249.

103

70 Баранов А.А. Рыбоводно-биологическая характерисика гибридов

сибирского осетра со стерлядью: Дис. на соиск. уч. степ. канд. биол. наук -

М.:ВНИИПРХ.-126 с.

71 Шишанова Е.И., Новосадов А.Г., Маилкова А.В. Осетровые рыбы как

объект разведения в искусственных условиях с зимней паузой роста (на

примере Электрогорской ГРЭС им. Классона): Докл. [Межународная научно-

практическая конференция «Роль биологии и ветеринарной медицины в

реализации государственной программы развития сельского хозяйства на 2008-

2012 гг.», Оренбург, 21-23 окт., 2008] , // Изв. Оренбург. гос. аграр. ун-та.-

2008.-№ 4.-С.176-178.

72 Технологии и нормативы по товарному осетроводству в VI

рыбоводной зоне /под редакцией Н.В. Судаковой.- М.: ВНИРО, 2006.-100 с.

73 Ростами Х. Гибридизация осетровых рыб в Иране // Межд. конф.

«Осетровые на рубеже 21 века», Астрахань, 11-15 сент., 2000: Тез. докл.-

Астрахань, 2000.-С.316-317 (Иран).

74 Мильштейн В.В., Сливка А.П. Товарное выращивание осетровых рыб

(методические указания).-Астрахань: ЦНИОРХ, 1972.- 30 с.

75 Методические указания по направленному формированию кормовой

базы и стабилизации результатов выращивания молоди осетровых на Волжских

рыбоводных заводах. - М.: Гаврыбвод МРХСССР, 1975.- 19 с.

76 Васильева Л.М., Сокольский А.Ф., Медная Л.И. Выращивание

веслоноса совместно с карпом и растительноядными рыбами в прудовых

хозяйствах Астраханской области (методические указания) -Астрахань, ОНПЦ

«БИОС», 1997.- 32 с.

77 Койшибаева С.К., Бадрызлова Н.С., Федоров Е.В. Рекомендации по

технологии выращивания осетровых рыб в прудах в условиях рыбоводных

хозяйств Казахстана / - Астана, 2011.- 41 с.

78 Минияров Ф.Т., Васильева Л.М. Эффективные технологии дают

хорошие результаты // Рыбоводство и рыболовство.-2001.-№ 1.-С.58-59.

79 Yasemi M., Poursaeid S., Shakourian M., Falahtkar B. Rearing of great

sturgeon, Huso huso, at early stage of growth in earthen ponds: Докл. [6

International Symposium on Sturgeon, Wuhan, 25-31 Oct., 2009] // J. Appl.

Ichthyol.-2011.-27, N 2.-P. 576-580 (Иран).

80 Kurfǘst J., Kerber P., Kalous L. Rust jesetera sibirskeho (Acipenser baeri)

v podminkich ceske republiky // Czech J. Anim. Sci.-2000.-45, N 12.-P.545-552

(Чехия).

81 Дулина А.С. Характеристика питания молоди осетровых в

рыбоводных прудах дельты Волги (на примере ОРЗ «Казанский» и «Лебяжий»)

// Естеств. науки.-2009.-№ 3.-С.88-89.

82 Дулина А.С. Способ оптимизации естественной кормовой базы

осетровых прудов на рыбоводных заводах дельты Волги // Аграр. вестн.

Урала.-2009.-№ 12.-С.80-83.

104

83 Насибулина Б.М., Сургалиева А.С. К вопросу изучения и улучшения

гидробиологического режима в условиях заводского воспроизводства

осетровых рыб // Естеств. науки.-2012.-№ 2.-С.200-203.

84 Дулина А.С., Алтуфьев Ю.В., Удалова О.В. Перспективы

искусственного воспроизводства веслоноса (Polyodon spatula) в условиях

поликультуры рыбоводных хозяйств Астраханской области // Вестн. Казан.

ГАУ.-2012.-№ 3.-С. 106-110.

85 Зыков В.А. Аликова В.В., Витвицкая Л.В. Влияние кормовой базы

прудов Кизанского осетрового рыбоводного завода на рост и некоторые

физиологические показатели молоди русского осетра // Межд. конф.

«Осетровые на рубеже 21 века», Астрахань, 11-15 сент., 200: Тез. докл.-

Астрахань, 2000.- С.244-245.

86 Григорьева Т.Н. Выращивание молоди осетровых на рыбоводных

заводах дельты Волги // Исследования по рыбоводству в регионе Северного

Прикаспия: Сб. Касп. НИИ рыб. х-ва.- Астрахань, 2001.-С.96-105.

87 Ба М.Л., Томеди Э.М., Тихомиров А.М. Опыт выращивания бестера в

поликультуре с белым амуром на Чаганском рыбопитомнике // Межд. конф.

«Осетровые на рубеже 21 века», Астрахань, 11-15 сент., 2000: тез. докл.

Астрахань, 2000. –С.293-294.

88 Минияров Ф.Т., Маньшина А.А. Разработка бионормативов

рентабельного выращивания осетровых рыб в поликультуре с

растительноядными рыбами // Межд. конф. «Осетровые на рубеже 21 века»,

Астрахань, 11-15 сент., 2000: тез. докл. Астрахань, 2000. –С.308-309.

89 Филиппова А.В., Филиппов К.К. Результаты совместного

выращивания осетровых и карповых рыб в прудах / // Проблемы развития

сельско-хозяйственного производства Сибири, Монголии и Казахстана в 21

веке: Тез. докл. Межд. научно-практич. конф., Новосибирск, 20-23 июля,

1999.Т.2.- Новосибирск, 1999.-С.137-138.

90 Memis D., Ercan E., Yamaner G. The effects of shaded pond on growth

performance of Russian sturgeon (Acipenser gueldenstaedtii): Докл. [6 International

Symposium on Sturgeon, Wuhan, 25-31 Oct., 2009] / // J. Appl. Ichthyol.-2011.-27,

N 2.-P. 571-575 (Турция).

91 Методические указания по садковому выращиванию бестера /

Романычева О.Д.-М.: ВНИРО, 1976.- 47 с.

92 Васильева Л.М., Пономарев С.В., Судакова Н.В. Технология

индустриального выращивания молоди и товарных осетровых рыб в условиях

Нижнего Поволжья / - Астрахань: НПЦ по осетроводству «БИОС», ГУП ИПК

«Волга», 2000.-23 с.

93 Койшибаева С.К., Бадрызлова Н.С., Федоров Е.В., Булавина Н.Б.,

Мухрамова А.А. Рекомендации по технологии выращивания сеголеток и

двухлеток осетровых рыб в бассейнах с использованием артезианской воды в

условиях рыбоводных хозяйств Казахстана / - Астана, 2011.- 34 с.

105

94 Койшибаева С.К., Бадрызлова Н.С., Федоров Е.В., Фефелов В.В.,

Уфимцев В.Н. Рекомендации по технологии выращивания осетровых рыб в

условиях рыбоводных хозяйств Северного Казахстана / - Астана, 2011.- 40 с.

95 Пономарева Е.Н. Теоретические основы индустриальной

биотехнологии выращивания осетровых рыб // Актуальные вопросы

продовольственной безопасности юга россии: инновац. технологии для

сохранения биоресурсов, плодородия почв, мелиорации и водообеспечения:

Мат. Межд. науч. конф., Ростов–на-Дону, 27-30 сент. 2011.-Ростов н/Дону,

2011.-С.98-99.

96 Хандожко Г.А. К вопросу садкового выращивания молоди стерляди в

естественном температурном режиме четвертой зоны рыбоводства // Аграрная

наука в XXI веке: проблемы и перспективы: Материалы 2 Всерос. научно-

практич. конф., Саратов, февр., 2008.-Саратов, 2008.-С.143-145.

97 Судакова Н.В., Федосеева Е.А., Астафьева С.С. К вопросу о садковом

выращивании товарных осетровых в пресноводных водоемах Астраханской

области // Состояние и перспективы развития фермерского рыбоводства

аридной зоны: Тез. докл. Межд. науч. конф., Азов, 6-8 июня, 2006.-Ростов

н/Дону, 2006.-С. 91-93.

98 Васильева Л.М., Китанов А.А., Петрушина Т.Н., Тяпугин В.В.,

Щербатова Т.Г., Яковлева А.П. Биотехнологические нормативы по товарному

осетроводству - Астрахань: Астрах. ун-т, 2010.

99 Хандожко Г.А., Васильев А.А. Результаты садкового выращивания

стерляди в естественном температурном режиме // Зоотехния.-2009.-№ 2.-

С.24-25.

100 Литвиненко Д.Ю. Оптимизация садкового выращивания осетровых

на рыбоводном хозяйстве «Прибой» // Инновац. технологии аквакультуры: Тез.

докл. Межд. науч. конф., Ростов-на-Дону, 21-22 сент., 2009.-Ростов н/Дону,

2009.-С.85-88.

101 Кутуков В.В., Кияшко В.В. Результаты апробации системы садков

при выращивании осетровых в УНПК «Агроцентр» // Аграрная наука в XXI

веке: проблемы и перспективы: Мат. 6 Всерос. научно-практич. конф., Саратов,

2012.Ч.2.-Саратов, 2012.-С.70-72.

102 Zhu Y. J., Yang D.G., Chen J.W., Yi J.F., Liu W.C., Zhao H. Определение

эффективности плотности посадки при культуре в садках амурского осетра

Acipenser schrenckii. An evaluation of stocking density in the cage culture efficiency

of Amur sturgeon Acipenser schrenckii : Докл. [6 International Symposium on

Sturgeon, Wuhan, 25-31 Oct., 2009] / J. Appl. Ichthyol.-2011.-27, N 2.-P. 545-549

(КНР).

103 Filipiak Jaroslaw, Sadowski Jacek, Irzebiatowski Rajmund, Plust

Magdalena Влияние различных условий зимовки и интенсивности питания на

результаты выращивания сибирского осетра (Acipenser baerii) на теплых водах.

Effects of different conditions of wintering and feeding intensity on results of

different conditions of wintering and feeding intensity on results of rearing the

106

Siberian sturgeon (Acipenser baerii) in cooling water / //Folia Univ. agr, Stetin. Pisc.-

1998.-N 184.-P. 25-34 (Польша).

104 Матишов Г.Г.. Корчунов А.А. Инновационные биотехнологии

осетроводства ЮНЦ РАН / // Вестн. Юж. науч. центра.-2010.-6, № 4.-С.108-109.

105 Тищенко Н.Н.,Ткачева И.В. Температурный режим для продуктивного

выращивания осетров // Донская аграрная научно-практич. конф.

«Инновационные пути развития агропром. комплекса: задачи и перспективы»,

Зерноград, 25-26 окт, 2012.-Зеленоград, 2012.-С.254-255.

106 Щеглов М.В., Минеев С.В., Ветвицкая Л.В. Опыт подращивания

личино осетровых на течении // Межд. конф. «Осетровые на рубеже 21 века»,

Астрахань, 11-15 сент., 2000: тез. докл.Астрахань, 2000. –С.286-288.

107 Лапухин Ю.А., Бирюков А.А. Основные проблемы повышения

эффективности выращивания осетровых рыб в УЗВ // Инновац. технологии

аквакультуры: Тез. докл. Межд. науч. конф., Ростов-на-Дону, 21-22 сент., 2009.-

Ростов н/Дону, 2009.-С.83-85.

108 Бабунец Э.В., Шишанова Е.И., Новосадова А.В., Стародворская И.В.

Влияние условий выращивания и состава кормов на выживаемость личинок

севрюги в индустриальных условиях // Научные основы сельскохозяйственного

рыбоводства: состояние и перспективы развития: Сб. науч. тр. ВНИИИР.-М.,

2010.-С.154-161.

109 Матрошилова О.Ю., Кондратьева Л.М., Русинов И.С., Рапопорт В.Л.

Проблемы очистки воды искусственного воспроизводства осетровых //

Научно-практич. вопросы регулирования рыболовства: Мат. Межд. научно-

практич. конф., посвящ. 100-летию со дня рождения В.С. Калиновского,

Владивосток, 6-7 дек., 2011.-Владивосток, 2011.-С. 135-141.

110 Чалов В.В., Бирюков А.А. Кислородный режим установки замкнутого

водообеспечения и потребности осетровых рыб // Актуальные вопросы

продовольственной безопасности юга России: инновац. технологии для

сохранения биоресурсов, плодородия почв, мелиорации и водообеспечения:

Мат. Межд. науч. конф., Ростов –на- Дону, 27-30 сент. 2011.-Ростов н/Дону,

2011.-С.131-132.

111 Falahatkar B., Shakoorian M. Указания на предпочтение субстрата

молодью белуги, Huso huso, выращенной в заводских условиях. Indications for

substrate preferences in juvenile hatchery-reared great sturgeon, Huso huso: Докл. [6

International Symposium on Sturgeon, Wuhan, 25-31 Oct., 2009] // J. Appl.

Ichthyol.-2011.-27, N 2.-P. 581-583 (Иран).

112 Николов Галин, Стайков Йордан, Видев Веселин, Йорданова Лина

Оптимизация влияния питания на время вылова русского осетра в

рециркуляционной системе. Оптимизиране на влиянието на храненето върху

времето за улов на руска есетра (Acipenser gueldenstaedtii), култивирана в

рециркулационна система // Животновъд. Науки.-2007.-44, № 6.-С.112-122

(Болгария).

113 Williot Patrick, Sabeau Laurent. Выращивание осетров и производство

икры на примере сибирского осетра (Acipenser baerii) во Франции. Elevage

107

d,sturgeons et production de caviar. Exemple de l

,sturgeon siberich (Acipenser

baerii) en France // C.r. Acad. Agr. Fr.-199-85, N 8.-P.71-83 (Франция).

114 van Eenennaam J.P., Linares-Casenave J., Doroshov S.I. Нерест в танке

первого поколения домашнего зеленого осетра. Tanrk spawning of first

generation domestic green sturgeon // J. Appl. Ichthyol.-2012.-28, N 4.-P.505-511

(США).

115 Предварительные рекомендации по рецептуре кормов для

разновозрастных групп гибрида белуга х стерлядь и нормированию их

кормление. - М.: ВНИИПРХ, 1976.-8 с.

116 Васильева Л.М., Пономарев С.В., Судакова Н.В. Кормление

осетровых рыб в индустриальной аквакультуре - Астрахань: НПЦ по

осетровадству «БИОС», ГУП «Издательско-полиграф. комплекс «Волга», 2000.-

87 с.

117 Койшибаева С.К., Бадрызлова Н.С., Федоров Е.В., Мухрамова А.А.,

Булавина Н.Б. Рекомендации по кормлению осетровых рыб в условиях

рыбоводных хозяйств Казахстана - Астана, 2011.- 36 с.

118 Сирота Г.С. Кормление осетровых рыб в индустриальной

аквакультуре // Биология внутренних вод: проблемы экологии и

биоразнообразия: Тез. докл. 12 Межд. конф. молодых ученых, посвящ. 50-

летию назначения И.Д. Папанина директором Института биологии внутренних

вод, Борок 23-26 сент., 2002.-Борок, 2002.-С.145-146.

119 Пономарев С.В. Современная технология выраивания осетровых в

индустриальныхусловиях / // Мат. Межд. науч. конф., посвященной 70-летию

АГТУ.-Астрахань, 2000. Т.2.-С. 192-193.

120 Рекомендации по развитию осетроводства в Республике Казахстан/

Отчет о НИР. Алматы, 2008.- 114 с.

121 Нургазы К.Ш., Искакбаев А.А., Жанатова А.Ж. Современное

состояние русского осетра казахстанской части Каспийского моря и (по данным

исследований 2014-2015гг) «Актуальные проблемы науки XXI века» VІ

Международная научно-практическая конференция (30.01.2016), 2 часть, г.

Москва, 2016. С. 126-130

122 Мухрамова А., Баракбаев Т., Результаты выращивания гибрида роло

(Acipenser guldenstadti x Acipenser baeri) в бассейна на артезианской воде.

Материалы междунродной научно-практической конференции «Аквакультура

осетровых: //Современные тенденции и перспективы».– Украина, 2016. –С.117-

122.

123 Нургазы К.Ш., Кайруллаев К.К., Кулманова Г.А., Нургазы Б.О.,

Турганбаева Ф.А. Рост и развитие русского и сибирского осетров при

разведении их в прудовых хозяйствах Жаркентского региона/ Сборник

материалов Международной научно-практической конференции «Новая

стратегия научно-образовательных приоритетов в контексте развития АПК»

посвященной 85-летию Казахского Национального аграрного университета (27-

28 ноябрь 2015 год) –Алматы: КазНАУ, с. 273-278 III том

108

124 Нургазы К.Ш., Искакбаев А.А., Жанатова А.Ж. Результаты

мониторинга популяции русского осетра Казахстанской части Каспийского

моря «Известия», Серия аграрных наук, № 4 (28) июль-август 2015г., с. 12– 16

Алматы, НАН РК




126 Кожин Н.И., Гербильский Н.Л., Казанский Б.И. Биотехника

разведения и принципиальная схема осетрового завода// Осетровое хозяйство в

водоемах СССР.- М., 1963. -С. 20-34.

127 Попова А.А., Шевченко В.Н., Пискунова Л.В., Мельник Н.Н.

Формирование и эксплуатация ремонтно-маточного стада осетровых на

Павлопольском водохранилище: Тез. междунар. конф. «Проблемы

использования биоресурсов водохранилищ». – Киев, 1995. – С.114-115.

128 Чебанов М.С., Галич Е.В. Руководство по искусственному

воспроизводству осетровых рыб - Анкара: ФАО, 2010.-319 с.

129 Чебанов М.С., Галич Е.В., Чмырь Ю.Н. Руководство по разведению

и выращиванию осетровых рыб. – М., 2004. – 143 с.

130 Привезенцев Ю.А. Выращивание рыб в малых водоемах. - М., 2000.

– С. 93-94.

131 Пономарева К.Н., Пономарев С.В., Лагуткина Л.Ю. Технология

выращивания и кормления ранней молоди осетровых рыб для последующего

зарыбления выростных прудов осетровых рыбоводных заводов юга России.

НТЦ «Астаквакорм», «Новая линия». Астрахань, 2002.- 8 с.

132 Рекомендации по развитию осетроводства в Республике Казахстан:

Отчет о НИР КАПЭ. - Алматы, 2008. – 114 с.

133 Мильштейн В.В. Осетроводство. – М.: Легкая и пищевая

промышленность, 1982. – 152 с.

134 Бурцев И.А. К определению оптимальных размерно-весовых

стандартов заводской молоди осетровых для воспроизводства //Рыбоводство и

рыбное хозяйство. - 2009. - №4. - С.12 – 18.

135 Рекомендации по выращиванию осетровых рыб в прудах в условиях

рыбоводных хозяйств Казахстана /КазНИИРХ, Алматы, 2011. – 41 с.

136 Рекомендации по технологии выращивания сеголеток и двухлеток

осетровых рыб в бассейнах с использованием артезианской воды в условиях

рыбоводных хозяйств Казахстана / КазНИИРХ.- Алматы, 2011. – 34 с.

137 Рекомендации по выращиванию осетровых рыб в прудах в

условиях рыбоводных хозяйств Казахстана /КазНИИРХ, Алматы, 2011. – 47 с.

138 Федоров Е.В., Бадрызлова Н.С., Диденко Т.А., Ахметова Г.Б.

Характеристика прямых производственных затрат полносистемных прудовых

рыбоводных хозяйств для оценки экономической эффективности их работы //

Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. 2015. №1. С.56 – 65..

109

139 Баракбаев Т.Т., Нұрғазы Қ.Ш., Асылбекова С.Ж., Жаркенов Д.К

Бекіре балықтарын тұқы өсіруге бейім тоғандарда өсірудегі өнімділік

потенциалын бағалау. ҚР ҰҒА Хабарлары №2 2016 ж. 50-55 бет




141 Федоров Е.В., Койшибаева С.К., Булавина Н.Б. Разработка

биотехнологии выращивания годовиков русского осетра // Новости науки

Казахстана.- 2013.- № 4.- С.133 – 138.

142 Бараркбаев Т.Т., Фёдоров Е.В., Бадрызлова Н.С., Исбеков К.Б.,

Асылбекова С.Ж. Размерно-весовые характеристики и показатели

рыбопродуктивности двухлеток русского осетра, выращенных в прудах в

монокультуре и в поликультуре с растительноядными рыбами. / Ж. Вестник

АГТУ № 2 2015г.-С. 15-23.

143 Баракбаев Т.Т., Нургазы К.Ш., Асылбекова С.Ж., Буралхиев Б.А.

Выращивание осетровых рыб в поликультуре с растительноядными рыбами.

/Мат. межд. научно-практич. конф. «Приоритеты и перспективы развития

рыбного хозяйства».–Алматы, 2014.-С.159-164 .

144 Sadowski Jacek Предварительное изучение оптимизации пищевых

рационов для сибирского осетра содержащегося в холодной воде. Preliminary

studies on optimization of feed rations for Siberian sturgeon (Acipenser baeri) kept in

cooling water // Folia Univ. agr. Stetion. Pisc.-2000.-26.-P.57-62 (Польша).

145 Noori F., Takami G.A., Van Stappen G., Sorgeloos P.Питание личинок

Acipenser persicus и Huso huso (Acipenserriformes) науплиями Artemia,

обогащенными HUFA и витамином C.II / Feeding Acipenser persicus and Huso

huso (Acipenserriformes) larvae with Artemia urmina nauplii enriched with HUFA

and vitamn C.II. Effect on tolerance to shock exposure of environmental factors:

Докл. [6 International Symposium on Sturgeon, Wuhan, 25-31 Oct., 2009] // J.

Appl. Ichthyol.-2011.-27, N 2.-P. 787- 795 (Бельгия).

146 Китаев С.П. Основы лимнологии для гидробиологов и ихтиологов.-

Петрозаводск: Карельский научный центр РАН, 2007.- 395 с..

147 Кожин Н.И. Справочник по искусственному разведению

промысловых рыб.- М.: Легкая и пищевая промышленность, 1971. – 135 с.

148 ГОСТ 17.1.3.08-82 Охрана природы. Гидросфера. Правила контроля

качества морских вод.

149 Курмангалиев С., Федоров Е.В. О состоянии рыбной отрасли

Казахстана // Пищевая и перерабатывающая промышленность Казахстана //

Пищевая и перерабатывающая промышленность Казахстана.-2012.-№ 5-6.-С.18-

20

150 Бадрызлова Н.С. Опыт выращивания русского осетра в прудах

малой площади по интенсивной технологии в условиях юга Казахстана //

Аграрная наука – сельскохозяйственному производству Монголии, Сибирского

региона, Казахстана и Болгарии: Сб. докл. XVI Межд. научно-практич. конф., г.

Улаанбаатр, 29-30 мая 2013 г.Ч.2.-Улаанбаатар, 3013.-С.34-35.

110

151 Баракбаев Т.Т., Нұрғазы Қ.Ш. Мажибаева Ж.О., Жаркенов Д.К.

Тұқы өсіруге бейім тоғандарда бекіре балықтарын өсірудегі өнімділік

потенциалын бағалау. «Агроөнеркәсіптік кешенді дамытудағы ғылым мен

білімнің басымды бағыттарының жаңа стратегиясы» халықаралық ғылыми

конференция материалдары – Алматы, 2015 ж. 190-194 бет.

152 Разработка технологии товарного выращивания осетровых рыб и их

гибридов в условиях полносистемных рыбоводных хозяйств Казахстана: Отчет

о НИР, (заключительный)/ТОО «КазНИИРХ». - №ГР0109РК00551. – Астана,

2011. – 183 с

153 Баракбаев Т.Т., Бадрызлова Н.С. Опыт применения искусственных

кормов при выращивании сибирского осетра (Acipenserbaeri) в садках. Мат.

межд. научно-практич. конф. «Аквакультура осетровых: //Современные

тенденции и перспективы».– Украина, 2016. –С.4-9.

154 Разработка норм оснащенности рыбоводных предприятий

материально-техническими средствами.- Алматы: ТОО «КазНИИРХ», 2011. –

147 с.

155 http://www.stat.kz/ Pages/default.aspx, ttp:// mojazarplata. kz/main/

zarabotna japlata/srednie – zarabotnye - platy.

156 Терещенко В.И. Состояние стада сибирского осетра в

водохранилищах Верхнего Иртыша и пути его воспроизводства. Труды

ЦНИОРХ. Т. II, Москва, 1970.- 158-163.



о НИР, (промежуточный)/ТОО «КазНИИРХ». - №ГР0109РК00551. – Астана,

2010. – 139 с.



о НИР, (заключительный)/ТОО «КазНИИРХ». - №ГР0109РК00551. – Астана,

2011. – 183 с.

http://www.stat.kz/

111

ҚОСЫМША А

Өндіріске ендіру жөніндегі Акті

113

ҚОСЫМША Б

Кесте Б 1 – «Шелек тоған шаруашылығы» ЖШС тәжірибелік тоғандардағы

бекіре балықтарының мофобиологиялық сипаттамасы

Балық түрлері Жасы Өлшемдік

топтары

Q,г

(х mx)

l, см

(х mx)

Фультон

бойынша

қоңдылығы

(х mx)

2013 жыл

Орыс бекіресі 2 кіші 170,64,5 29,150,25 0,680,02

2 орташа 225,27,4 32,10,39 0,670,01

2 үлкен 353,720,3 35,680,58 0,750,01

Кәдімгі бекіре 3 орташа 584,745,1 43,971,21 0,670,02

Шоқыр 3 орташа 223,1731,8 38,551,39 0,380,05

2 орташа 166,06,0 40,50,01 0,330,09

Орыс бекіресі 2+ кіші 401,628,5 37,50,77 0,780,01

2+ орташа 452,328,2 39,10,6 0,760,01

2+ үлкен 802,161,2 47,01,4 0,770,02

Кәдімгі бекіре 3+ орташа 832,0 70,4 50,01,7 0,680,02

Шоқыр 3+ орташа 476,3646,8 49,01,6 0,400,02

2+ орташа 315,0 4,4 43,51,4 0,390,04

2014 жыл

Оссев 1 кіші 57,53+3,73 21,09 + 0,5 0,60+0,01

Орыс бекіресі 1 орташа 65,52+4,15 22,05 + 0,5 0,60+0,01

3 орташа 635,02+36,4 41,2 + 0,92 0,77+0,02

Кәдімгі бекіре 4 орташа 832,070,4 50,0 1,7 0,680,02

Шоқыр 4 орташа 476,3646,8 49,0 1,6 0,400,02

3 орташа 315,0 4,4 43,5 1,4 0,390,04

Оссев 1+ орташа 132,945,87 28,390,41 0,580,02

Орыс бекіресі 1+ орташа 144,985,90 29,090,35 0,580,01 3+ кіші 493,5738,3 40,491,17 0,750,04 3+ орташа 1407,1473,1 53,161,12 0,940,04 3+ үлкен 2122,2290,2 60,331,23 0,970,05

Кәдімгі бекіре 4+ орташа 952,0119,9 51,262,16 0,680,04

Шоқыр 4+ орташа 562,8664,9 50,991,33 0,420,03

3+ орташа 302,03+7,2 43,75+6,5 0,36+0,01

114

Кесте Б 2 – «Шелек тоған шаруашылығы» ЖШС тәжірибелік тоғандардағы

бекіре балықтарының мофобиологиялық сипаттамасы

Балық түрлері Жасы Өлшемдік

топтары

Q,г

(х mx)

l, см

(х mx)

Фультон

бойынша

қоңдылығы

(х mx) 2015

Сібір бекіресі 1 орташа 150,09,27 31,30,58 0,60,01

Оссев 2 орташа 132,945,87 28,390,41 0,580,02

Орыс бекіресі 2 орташа 144,985,90 29,090,35 0,580,01

4 кіші 695,554,2 45,31,16 0,710,04

4 орташа 1497,575,2 54,21,13 0,860,04

4 үлкен 2299,593,5 631,22 0,980,05

Кәдімгі бекіре 5 кіші 683,047,3 44,81,15 0,660,03

5 орташа 1050,061,4 51,72,12 0,690,04

5 үлкен 1417,071,6 58,21,24 0,710,04

Шоқыр 5 орташа 302,03+7,2 43,75+6,5 0,36+0,01

4 орташа 562,8664,9 50,991,33 0,420,03

Сібір бекіресі 1+ орташа 509,420,2 42,10,42 0,680,01

Оссев 2+ орташа 329,221,2 36,50,37 0,680,01

Орыс бекіресі 2+ орташа 343,618,9 36,40,32 0,710,01

4+ кіші 1110,085,6 53,61,14 0,720,01

4+ орташа 2211,5171,3 62,31,31 0,910,02

4+ үлкен 3311,5191,2 65,81,40 1,160,05

Кәдімгі бекіре 5+ кіші 1058,0146,8 50,11,38 0,840,02

5+ орташа 1467,0178,9 50,91,42 1,110,04

5+ үлкен 1875,0281,2 56,11,51 1,050,04

Шоқыр 5+ орташа 906,777,0 57,11,49 0,490,03

4+ орташа 456,645,4 48,71,50 0,400,02

115

ҚОСЫМША В

Сурет В 1 – Бекірелерді көктемгі тексеріс уақытында

Сурет В 2 – Орыс бекіресінің шабақтарын өсіруге арналған бассейн

116

Сурет В 3 – Тоғаннан ауланған бекірелерді арнайы ыдыстармен тасу

Сурет В 4 – Тоғанды сүзу барысы

117

Сурет В 5 – Балық өлшемдерін алу

Сурет В 6 – Аналық бекірелерді аулау кезінде

118

Сурет В 7 – Ауланған бекірелерді сұрыптау

Сурет В 8 – Венгрия мемлекеті Гөдүлі қаласындағы тәжірибелік балық өсіру

шаруашылығы

119

Сурет В 9 – Венгрия мемлекеті Гөдүлі қаласындағы тәжірибелік балық өсіру

шаруашылығындағы инкубациялық аппараттар

120

Сурет В 10 – № 2 тоғанды аулау кезінде

Сурет В 11 –№ 2 тоғанды аулау кезінде

121

Сурет В 12 –№ 2 тоғанды аулау кезінде

122

ҚОСЫМША Г

Венгрия мемлекеті Әулие Эсштиван университетінде ғылыми тағылымдамадан

өткендегі туралы сертификат

123

ҚОСЫМША Д

Венгрия мемлекеті Гөдүлі қаласында балық шаруашылығы ғылыми семинарға

қатысқаны туралы сертификат

124

ҚОСЫМША Е

Венгрия мемлекеті Тихани қаласында Балатон көлі балық шаруашылығы

аясында өткізілген отырысқа қатысқаны туралы сертификат

Қазақ ұлттық аграрлық университеті ӘОЖ 639.31...1 Қазақ...

Documents