T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

MÜHENDİSLİK MİMARLIK FAKÜLTESİ

MADEN MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

SEMİNER

MADENLERDE İŞ GÜVENLİĞİ VE İŞÇİ SAĞLIĞI

HAZIRLAYANLAR

081209043 Zeki KABAK071209014 Yıldıray ALEMDAR081209004 Sıddık ŞEREMET

DANIŞMAN

Yrd. Doc. Dr. İbrahim ÇINAR

KONYA 2011

İÇİNDEKİLER

0

1.GİRİŞ

2. İŞ GÜVENLİĞİ ve İŞÇİ SAĞLIĞI

2.1 İş Güvenliğinin Tanımı

2.2 İş Güvenliğinin Önemi

iş

2.2.1 İş Sağlığı Ve Güvenliğinin (İSG) Temel İlkeleri

2.3 İş Güvenliğinin Amacı

2.4 İşçi Sağlığı

3. TÜRKİYE’deki GELİŞMELER

3.1 Giriş

3.2 Osmanlı İmparatorluğu Dönemi

3.3 Birinci Büyük Millet Meclisi Dönemi

3.4 Cumhuriyet Dönemi

3.5 Günümüzdeki Gelişmeler

1

4. İŞ KAZASI

4.1 İş Kazası Nedenleri

4.1.1 İnsan

4.1.2 Makine

4.1.3 Ortam-Çevre

4.1.4 Yönetim

4.2 İş Kazalarının Oluşumu

4.2.1 Kazalar zinciri

4.3 İş Kazalarının Artmasında Rol Oynayan Temel Etkenler

4.4 İş Kazalarının Ülkemizdeki Görünümü

5. MESLEK HASTALIĞI

5.1 Meslek Hastalıklarının Sınıflandırılması

5.2 Meslek Hastalıklarına Neden Olan Etkenler

5.3 İş Sağlığı ve Güvenliğinde İşçilerin Görev ve Sorumlulukları

2

6. KİŞİSEL KORUYUCU DONANIMLAR

6.1 Kişisel Koruyu Donanımların Kullanımı

6.2 Kişisel Koruyucu Ekipmanın Seçimi

6.3 Eğitim

6.4 Madencilik sektörü ve kişisel koruyucu donanımlar

6.4.1 Kişisel Koruyucu Donanımlar

7. KAPALI İŞLETME ve KÖMÜR MADENCİLİĞİNDE RASTLANAN İŞ KAZASI ve

MESLEK HASTALIKLARI

7.1 Kömür Madenciliği Kazaları

7.2 Kömür Madenciliğinde İş Kazası Türleri

7.3 Kömür Madenciliğinde İş Kazası Nedenleri

7.4 Kömür Madenciliği Meslek Hastalıkları

7.5 Ülkemiz Kömür Madenciliğinde Görülen Meslek Hastalıkları ve Meslek Astımı

8. AÇIK OCAK MADENCİLİĞİNDE GÜVENLİK ve SAĞLIK

8.1 İş Kazaları

8.2 Toz Problemi

8.3 Gürültü

3

9. MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE İŞ KAZALARI ve MESLEK HASTALIKLARININ

YILLIK DEĞİŞİMİ

9.1 Madencilik Sektöründe İş Kazalarının Yıllık Değişimi

9.2 Madencilik Sektöründe Meslek Hastalıklarının Yıllık Değişimi

9.3 Madencilik Sektöründe Ölümlü İş Kazalarının Yıllık Değişimi

9.4 Madenlerde Yaşanan İş Kazaları ve Sonuçları Üzerine Bir Değerlendirme

9.5 İş Kazalarının Nedenleri ve Ekonomik Boyutu

10. MADEN KAZALARI

10.1 Elektrikli Kapsüllerin Hatalı Kullanımından Kaynaklanan İş Kazaları

10.2 Kastamonu Küre'de maden kazası

11. İŞ KAZALARININ ÖNLENMESİ

12. İŞ GÜVENLİĞİ UZMANI

12.1 İş Güvenliği Uzmanı Eğitim ve Sınavı

12.2 İş Güvenliği Uzmanının Hizmet Süresi

12.3 İşçilerin Eğitimi

12.4 İş Güvenliği Uzmanı Belge ve Sınıfları

4

1. GİRİŞ

Yer altındaki mineraller, madenler ve taşlar pek çok endüstride ham madde veya ara

madde olarak kullanılmaktadır. Madencilik, bugün gelişmekte olan pek çok ülke için en

büyük gelir ve döviz kaynağıdır. Ne var ki, bir taraftan da madenlerin değerli olması ülkelerin

ve toplumların üzerinde değişik oyunların oynanmasına neden olmaktadır. Afrika, Asya ve

Güney Amerika’da yer alan birçok ülke zengin madenleri bulunduğu için gelişmiş ülkelerin

sömürü hedefi olmuştur. Bu amaca kolayca ulaşmak ve çok daha ucuza bu kaynakları temin

etmek için ülkelerde dikta rejimleri desteklenmiş, yapılan ticaretten daha fazla pay almak

isteyen yerli halklar bastırılmıştır. Dünya’da yaklaşık 30 milyon kişinin madenlerde çalıştığı

düşünülmektedir. Bunların yaklaşık 1/3’ü kömür ocaklarında çalışmaktadır. Belki 30 milyon

çok büyük bir rakam değildir, ancak her bir maden işçisinin farklı sektörlerde bir başka işçiye

iş yarattığı düşünülür ve bir de bu işçilerin geçindirdikleri aile fertleri düşünülürse, madencilik

yaklaşık 300 milyon insanı yakından ilgilendiren dev bir sektördür

Küçük ölçekli madenlerde çalışanların sayısı da hiç azımsanmayacak kadar çoktur.

Küçük ölçekli madenlerde yaklaşık 6 milyon insan çalışmaktadır. Genellikle bu madenlerde

çalışanların çoğu, güvenlik önlemlerinden ve iş sağlığı kriterlerinden çok uzakta

çalışmaktadır. Bunlar çok düşük ücretlerle kölelik koşullarında işlerini yapmaktadırlar.

Madencilik kaza ve ölüm risklerinin en yüksek olduğu sektörlerden biridir. Dünya’da

çalışanların sadece %1’i madenlerde iken, meydana gelen ciddi kazaların %8’i madencilik

sektöründe olmaktadır. Bu gerçekten çok yüksek bir orandır

2. İŞ GÜVENLİĞİ ve İŞÇİ SAĞLIĞI

2.1 İş Güvenliğinin Tanımı

İşçilerin iş kazalarına uğramalarını önlemek amacıyla güvenli çalışma ortamını

oluşturmak için alınması gereken önlemler dizisine İŞ GUVENLİĞİ denir.

2.2 İş Güvenliğinin Önemi

Dünyada ve ülkemizdeki sanayileşmeye ve teknolojik gelişmelere paralel olarak

özellikle iş yerlerinde çalışan kişilerin güvenliği ile ilgili bir takım sorunlar ortaya çıkmıştır.

Bir takım tedbirleri önceden alarak iş yerlerini güvenli hale getirmek gerekmektedir.

5

2.2.1 İş Sağlığı Ve Güvenliğinin (İSG) Temel İlkeleri

3 temel ilkesi vardır.

1. Planlama: İş sağlığı ve güvenliği bir plan ve program içinde yürütülmelidir.Ne yapmak

istiyoruz, nasıl yapacağız, ne zaman yapacağız, neden yapacağız, işin neresinden

başlayacağız, hangi donanımları ve bilgiyi kullanacağız, kimlerle işbirliği yapacağız gibi

sorgulamalarla planlarımızı yapmalıyız.

2. Süreklilik: Yapılan bütün çalışmalar sürekli olarak güncellenmeli ve kesintisiz bir şekilde

sürdürülmelidir. Özelliklede proses değişikliklerinde hemen başa dönülmeli ve önce planlar

gözden geçirilmeli ve gerekli düzenlemeler hemen yapılmalıdır.

3. Metot: Bu çalışmalar teknik ve bilimsel yöntemlerle yapılmalıdır.

2.3 İş Güvenliğinin Amacı

a. Çalışanlara en yüksek sağlıklı ortam sunmak,

b. Çalışma koşullarının olumsuz etkilerinden onları korumak,

c. İş ve işçi arasında mümkün olan en iyi uyumu sağlamak,

d. İşyerlerindeki riskleri tamamen ortadan kaldırmak ya da zararları en aza

indirebilmek.

2.4 İşçi Sağlığı

Bütün mesleklerde çalışanların sağlıklarını sosyal, ruhsal ve bedensel olarak en üst

düzeyde tutmak, çalışma koşullarını ve üretim araçlarını sağlığa uygun hale getirmek,

çalışanları zararlı etkilerden koruyarak işin ve çalışanın birbirine uyumunu sağlamak üzere

kurulmuş bir tıp dalıdır.

6

3. TÜRKİYE'DEKİ GELİŞMELER

3.1 Giriş

Dünyada olduğu gibi ülkemizde de işçi sağlığı ve iş güvenliğinin tarihsel gelişimi

çalışma yaşamındaki gelişmelere bağlı olarak benzer aşamalardan geçmiştir. Meslek

hastalıklarının ve iş kazalarının önemli bir sorun olarak gündeme gelmesi sanayileşmenin

gelişimi ile yoğunluk kazanmıştır. Sanayileşme sonucu üretim araçlarında ve üretim

yöntemlerinde sağlanan gelişmeler işçi sağlığı ve iş güvenliği sorunlarını da ortaya

çıkarmıştır. Bu sorunların yoğunluğuna ve toplumsal tepkilere bağlı olarak da çözüm önerileri

üretilmesi ve yaşama geçirilmesine yönelik çalışmalar işçi sağlığı ve iş güvenliği konusundaki

etkinliklere ivme kazandırmıştır. Diğer ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de sanayileşmenin

gelişim düzeyine bağlı olarak işçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda yasal, tıbbi ve teknik

çalışmalar yapılmıştır.

3.2 Osmanlı İmparatorluğu Dönemi

On dokuzuncu yüzyılda Avrupa'da yaşanan sanayi devrimi ile eski üretim ilişkileri

yıkılmış, üretim hızla artmış, maliyetler düşmüş ve sermaye birikimi hızlanmıştır. Üretim

araçlarında ve çalışma koşullarında büyük değişimlere neden olan sanayi devrimi toplumsal

ve ekonomik gelişmelere de kaynaklık etmiştir. Avrupa'da bu değişim ve gelişmeler

yaşanırken Osmanlı İmparatorluğu'nda ise, siyasi ve ekonomik çözülme dönemi

yaşanmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu'nda sanayileşmenin kendisini gösterdiği dönem olarak

on altıncı ve on yedinci yüzyıl esas alınmaktadır. İmparatorluğun ekonomik yönden güçlü

olduğu bu dönemde küçük el sanatları, çinicilik, dokumacılık ve gemi yapımı ağırlık

taşımaktadır.

7

On altıncı ve on yedinci yüzyılda Avrupa ülkelerinde sanayi atölye ve fabrika

üretimine geçerken, bu yönde gelişme gösterirken Osmanlı İmparatorluğu'nda sanayi yapısı

küçük el sanatları ve tezgahlardan öteye gidememiştir. Özellikle İngiltere'de dokuma

sanayinde büyük gelişmeler olmuş, bu alanda üretim yapan fabrika sayısı 1843'e ulaşmıştır.

Bu gelişmeler sonucu İmparatorlukta bir çok el tezgahı kapanmış ve Avrupa'dan kumaş satın

alınmaya başlanmıştır. Avrupa'nın sadece kumaşları değil öteki giyecek ve ev eşyaları da

ülkeye girmeye başlamış ve 1559 yılından sonra ise bu durum giderek daha da artış göstererek

sürmüştür. Batı ülkelerinden mal alma ve hammadde satma biçimindeki alışveriş niteliği

Osmanlı İmparatorluğu'nda yerli sanayinin yalnız hammadde sıkıntısı ile karşılaşmasına

neden olmamış, aynı zamanda sanayinin giderek gerilemesini de doğurmuştur. Bursa'dan

kadife ve ipek kumaş satın alan Avrupa ülkeleri giderek ipek ipliği almakla yetinmeye

başlamıştır.

Bu nedenlerle Osmanlı İmparatorluğu'nda üretim etkinlikleri daha çok iç pazara

tüketim maddeleri sağlamaya yönelik olmuştur. İlk sanayi kuruluşlarının II.Mahmut

döneminde savaş sanayi ile birlikte başladığı görülmüştür. Bu dönemde Sinop, İzmit ve

İstanbul tersanelerinde buharlı gemi yapılmıştır. Bu sanayi kuruluşları için kömüre gereksinim

giderek artmıştır. Bu dönemde işletmeye açılan Ereğli Kömür İşletmeleri Osmanlı Sanayinde

önemli bir yer tutmuştur. Ülkenin ilk kömür havzası 1829 yılında işletmeye açılmıştır. On

dokuzuncu yüzyılın başlarında ülke ekonomisi ve güvenliği bakımından kömürün önemi

giderek artmış ve kömür üretimini artırmak için çalışmalar yapılmıştır. Zonguldak havzası ilk

bulunuşundan itibaren sürekli el değiştirmiş ve kömür üretimi devlet denetimi altında olmakla

beraber yerli ve yabancı özel kuruluşlar tarafından yönetilmiştir.

Osmanlı İmparatorluğu'nda kömür üretimi dışında tersane, baruthane, top arabası,

fişekhane, dökümhane gibi askeri amaçlı işyerleri ile dokuma fabrikalarının ağırlık taşıdığı

görülmüştür. Osmanlı İmparatorluğu'nda küçük zanaat ve atölye üretimine dayanan işyerleri

sanayi devrimi öncesi oldukça yaygındır. Bu işyerlerinde usta, kalfa ve çırak olarak ücretle

çalışanlarla işverenler arasındaki ilişkileri ve çalışma koşullarını "lonca"ların kuralları ve

gelenekler belirlemiştir. Bunun dışında ülkede iş yaşamı Mecelle tarafından düzenlenmiştir.

Dinsel bir yasa olan Mecelle'de işçi işveren ilişkilerini kapsayan hükümler bulunmadığından,

çalışma yaşamındaki bu boşluğu doldurmak ve işçi işveren ilişkilerini yeni gelişmelere uygun

olarak düzenlemek amacıyla değişik tarihlerde çeşitli yasal düzenlemeler yapılmıştır.

8

Bu dönemde işçilere çeşitli kaynaklardan değişik yollarla sosyal yardımlar yapılmış,

ancak yardımlar yasal zorunluluktan değil vakıf ve esnaf kuruluşları aracılığıyla yapılan

yardımlar olduğundan süreklilik kazanamamıştır. Tanzimat'tan sonra bazı girişimler sonucu

işçi yararına düzenlemeler yapılmıştır. Bunlar özellikle Ereğli Kömür İşletmeleri'nin Deniz

Bakanlığı'na geçmesi ile kömür ocaklarında çalışan işçilerin çalışma koşullarını düzenleyen

yasalar olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu'nda işçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili mücadele

1820'lerde kurulan ilk işletmelerde çalışan işçilerin yaşama ve çalışma koşullarının

düzeltilmesi amacıyla başlamış, ancak, 1850 yılında çıkarılan Polis Nizamnamesi ile bu tür

etkinlikler engellenmiştir. İşçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda ilk çalışmaların başladığı

1850 yıllarında Osmanlı İmparatorluğu'nda, askeri amaçlı üretimlerin yanı sıra, daha çok el

tezgahları olarak gelişmeye başlayan sanayileşme, daha sonraları kömür ocakları ve madenler,

demir yolu yapımı, tütün işletmelerinin katılımı ile sürmüştür. Bu dönemde çalışma koşulları

oldukça ağır olup, çalışma süresi günde 16 saate kadar çıkmaktadır. Ayrıca, ağır işlerde kadın

ve çocukların çalıştırılması da yaygınlaşmıştır. Bu yıllarda işçiler tezgah başında uyuyup

tezgah başında yemek yemek zorunda kalmışlardır. Ereğli Havzası'ndaki kömür ocaklarında

çalışan işçiler kısa sürede meslek hastalıklarına yakalanmışlar ve giderek artan iş kazalarında

yaşamlarını yitirmişlerdir. Fransızlar tarafından işletilen kömür ocaklarında 16 saat çalışan

çevre köylerden gelen işçiler, penceresiz ve sağlıksız barakalarda yatmışlardır. Beslenmeleri

de son derece yetersiz olan işçiler, kömür ocaklarındaki sağlıksız koşullar nedeniyle kısa

sürede kömür tozlarının yol açtığı pnomokonyoz hastalığına yakalanmışlardır.

Kömür ocaklarındaki çalışma koşullarının ağırlığı ve çok sayıda işçinin akciğer

hastalıklarına yakalanması üretimde düşmelere neden olmuştur. Üretimi artırmak amacıyla

1865 yılında Madeni Hümayun Nazırı Dilaver Paşa tarafından bir tüzük hazırlanmıştır.

Ancak padişah tarafından onaylanmadığı için bir tüzük niteliği kazanamamış olan Dilaver

Paşa Nizamnamesi, çalışma koşullarına ilişkin olarak getirdiği düzenlemeler yanında,

madende bir hekim bulundurulmasını da hükme bağlamıştır. Kömür madenlerinde çok sık

görülen iş kazalarına ilişkin olarak ise bir hüküm getirilmemiştir. 100 maddeden oluşan

Dilaver Paşa Nizamnamesi daha çok üretimin artırılmasına yönelik olmasına karşın, işçi

sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili ilk yasal belge olması açısından önemlidir.

Tanzimat'tan sonraki ikinci önemli belge olan Maadin Nizamnamesi, genellikle iş güvenliğini

ilgilendiren önemli hükümler getirmiştir. Bu tüzüğün getirdiği yenilikler ve önemli hükümler

şunlardır:

9

İşveren iş kazasının oluşmasını önlemek için gerekli önlemleri alarak iş güvenliğini

sağlamak zorundadır.

Kazaya maruz kalanlara veya ailesine mahkeme tarafından hükmedilecek tazminat

işveren tarafından ödenecektir. Kaza, işverenin kötü yönetim ve denetimi veya

gereken önlemlerin yasalara uygun olarak yerine getirilmemiş olması nedeniyle

meydana gelmiş ise, işveren ayrıca 15-20 altın tutarında daha fazla tazminat

ödeyecektir.

Havzada her işveren, diplomalı bir hekim çalıştırmak ve eczane bulundurmak

zorundadır.

Dilaver Paşa Nizamnamesi'ne göre daha ileri ve kapsamlı hükümler getiren Maadin

Nizamnamesi de işverenler tarafından uygulanmamış ve tüzük hükümleri yaşama

geçirilememiştir. Bu dönemde çıkarılan diğer tüzükler ise; Tersanei Amiriye ve Mensip

İşçilerin Emeklilikleri Hakkında Tüzük, Hicaz Demir Yolu Memur ve Hizmetlerine Hastalık

Kaza Hallerinde Yardım Tüzüğü, Askeri Fabrikalar Tüzüğü olarak sıralanabilir. Bu tüzükler

daha çok sosyal yardım amaçlı hükümler içermişlerdir. 1908 yılında kurulmasına izin verilen

sendikaların, işçi sağlığı ve iş güvenliği sorunlarını gündeme getirmelerine karşın somut

olarak hiçbir ilerleme sağlanamamış ve ağır çalışma koşulları düzeltilememiştir.

Bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu'nda sanayinin oldukça geri kalmış olması, işçi sağlığı

ve iş güvenliğine yönelik çalışmalarında gelişmesini engellemiş ve yetersiz düzeyde

kalmasına neden olmuştur. 1913 ve 1915 yıllarını kapsayan sanayi sayımına göre, işyerlerinin

gıda, toprak, deri, ağaç, dokuma, kırtasiye, kimya, madeni imalat gibi iş kollarında

yoğunlaştığı görülmektedir. Sayımı yapılan 264 işyerinden 249 (%93,9) işyerinin çevirici güç

kullandığı saptanmıştır. Çevirici güçleri hakkında bilgi alınan 245 işyerinin kullandığı çevirici

güç toplamı ise 20.977 beygir gücünde olup, ortalama her işletmeye 95 beygir gücü

düşmektedir. Bu güçteki işletmelerin ise, küçük sanayi olmaktan bile uzak oldukları

söylenebilir. Çevirici güçlerde ise, birinci sırada % 40,6 ile buhar makineleri, ikinci sırada %

35 ile içten yanmalı motorlar, daha sonra ise % 21,4 ile elektrik motorları yer almaktadır.

Elektrik iş yerlerinde en az kullanılan enerji kaynağıdır. Sanayinin bu niteliği ile Osmanlı

İmparatorluğu'nda teknolojinin Avrupa'dan çok geride olduğu anlaşılmaktadır. Ülkede sanayi

10

alanında 1913 yılında 16.975 ve 1915 yılında 14.060 kişinin çalıştığı saptanmıştır. Uzun savaş

yılları boyunca işçilerin askere gitmesi nedeniyle işletmelerde çalışan işçilerin büyük bir

kısmı da düz (vasıfsız) işçilerden oluşmaktadır. Ayrıca bu dönemde kadın işçilerin de yaygın

olarak çalıştırıldıkları görülmektedir. 1913 ile 1915 yılları arasındaki ücret artışları ise

beklendiği gibi yüksek olmamıştır. Kesimler ve alt gruplara bakıldığında en düşük ücretin

dokuma sanayinde olduğu görülmektedir. Bu iş kolunda kadın işçi çalıştırılmasının yaygın

olması ücretlerin düşük kalmasının nedenleri arasında sayılmaktadır.

Bu koşullar Osmanlı İmparatorluğu'nda işçi sağlığı ve iş güvenliği yönünden kapsamlı

çalışmalar yapılmasına engellemiş ve olumlu gelişmeler sağlanamamış, iz bırakacak belgeler

ortaya konulamamıştır.

3.3 Birinci Büyük Millet Meclisi Dönemi

Bu dönemde çalışma yaşamı ile ilgili ilk önlem 1921 yılında alınmıştır. Bu yıllarda,

Bağımsızlık Savaşımızda kullanılan tek enerji kaynağı kömür olduğundan, kömür üretiminin

kesintisiz sürdürülebilmesi büyük önem kazanmıştır. Bu sürekliliğin sağlanması amacıyla

büyük bir işçi kitlesinin ağır çalışma koşulları içinde bulunduğu Zonguldak ve Ereğli Kömür

İşletmelerinde konunun üzerinde önemle durulmuştur. Zamanın İktisat VekiliMahmut Celal

Bey meclis kürsüsünde bu işçilerin çalışma koşullarını bütün yönleri ile ortaya koyarak

işçilerin sağlık, sosyal ve ekonomik durumlarının düzeltilmesine yönelik bazı yasaların

çıkarılmasına öncülük etmiştir. Bu gelişmeler sonucu bu dönemde arka arkaya iki yasa

çıkarılmıştır. Bunlardan ilki, Zonguldak ve Ereğli Havzası Fahmiyesinde Mevcut Kömür

Tozlarının Amale Menafii Umumiyesine Füruhtuna dair 28 Nisan 1921 tarih ve 114 sayılı

yasadır. Bu yasayla, kömürden arta kalan kömür tozlarının satılması ile elde edilecek gelirin

işçilerin gereksinimleri için ayrılması sağlanmıştır.

11

Çizelge 3.1 Çeşitli ülkelerde sektörlere göre iş kazaları oranı

Kaynak : ILO İstatistik Yıllığı

ÜLKELER MADEN METAL İNŞAAT

Meksika 0,47 0,08 0,33

Peru 0,71 0,29 0,23

G.Kore 4,1 0,18 0,47

Almanya 0,43 0,12 0,29

İsveç 0,2 0,03 0,06

Fransa 0,097 0,068 0,094

İsviçre 0,084 0,055 0,174

Türkiye 0,202 0,158 0,617

Bu dönemde çıkarılan ikinci yasa, Ereğli Havzai Fahmiyesi Maden Amelesinin

Hukukuna Müteallik 10 Eylül 1921 tarih ve 151 sayılı yasadır. Bu yasa ile kömür işçilerinin

çalışma koşullarının düzeltilmesine yönelik hükümler getirilmiştir. Ayrıca bu yasa ile İhtiyat

ve TeavünSandığı adıyla yardımlaşma sandıkları kurulmasını ve bunların Amele Birliği içinde

birleştirilmesi öngörülmüştür. Yine bu yasa ile hastalık ve iş kazaları durumlarında gerekli

yardımların yapılması sağlanmıştır. 151 sayılı yasa ile sigortalılığın iki ana ilkesi kabul

edilmiş, sermayesi işveren ve işçiden alınan aylık paralar ile yardım sandığı oluşturulmuştur.

Bu hükümler yıllarca sonra çıkarılan 506 sayılı SSK yasası içinde varlığını sürdürmüştür.

151 sayılı yasa ile işçi sağlığı ve iş güvenliği yönünden getirilen yeni düzenlemeler şöyle

özetlenebilir.

İşveren havzada çalışan işçinin yatıp kalkması, yiyip içmesi ve temizliğini

yapabileceği biçimde konut sağlayacaktır.

İşveren çalıştırdığı işçi sayısını ve ödediği ücreti gösteren defter tutacaktır.

İşveren işçilerin kurduğu yardım sandığına işçinin ücretinin % 1'inden az olmamak

kaydıyla yardımda bulunacaktır.

12

İşveren hastalanan ve kazalanan işçileri tedavi ettirecektir. Bu amaçla işyerinde hekim

çalıştıracak, hastane ve eczane açacaktır.

Kazada yaralanan ile ölenlerin yetimlerine mahkeme kararı ile tazminat ödenecektir.

Eğer kaza işverenin yönetim veya denetim hatası ile oluşmuş ise ayrıca 500-5000 TL

fazla tazminat ödenecektir.

Çalışma süresi günde sekiz saattir. Fazla çalışma iki tarafın oluruna bağlı olup, iki kat

ücret ödenecektir.

İşveren yeni işçilerin eğitiminden sorumlu olacaktır.

Amele Birliği, İhtiyat ve Teavün Sandıkları bu yasa gereğince kurulacaktır.

151 sayılı yasa uyarınca 1923 yılında çıkarılan bir yönetmelik ile söz konusu sandıkların

ve bunları bir araya getiren Amele Birliğinin çalışmaları düzenlenmiştir. Bu yönetmelikle

sandıkların kuruluş ve görevleri tanımlanmıştır.

Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi döneminde 4 Mart 1923 tarihinde İzmir'de toplanan

I. İktisat Kongresi'nde işçi delegeler 30 maddelik bir öneri listesi sunmuştur. Bu öneriler daha

sonraları gerçekleşen bir kısım yasaların çekirdeklerini oluşturmuştur.

3.4 Cumhuriyet Dönemi

Cumhuriyetin ilk yıllarında hafif sanayi denilen gıda, dokuma, dericilik gibi alanlarda

yoğunlaşmış bir sanayi bulunmaktadır. Bu sanayi yapısında küçük işletmeler büyük

çoğunluğu oluşturmaktadır. Cumhuriyetin ilk yıllarından başlayarak ülke sanayinin

geliştirilmesine yönelik bir çok yatırım gerçekleştirilmiştir. Özellikle 1963 yılından itibaren

beş yıllık kalkınma planları yürürlüğe konarak uzun dönemli hedef ve stratejiler

belirlenmiştir. Bu dönemde sanayinin gayri safi milli hasıladaki payı giderek artmış; birinci

beş yıllık planda % 17,5, ikincide % 20,5 ve üçünde ise % 22,5 olmuştur. Cumhuriyetin ilk

yıllarından başlayarak kamu yatırımları ile gelişkin sanayileşme sürecine giren ülkemizde son

yıllarda kamu yatırımları azalmış, özelleştirme politikaları yürürlüğe konmuş ve özel kesim

yatırımları ağırlık kazanmıştır.

13

Sanayileşmede sağlanan gelişmelerin yarattığı sorunların giderilmesi amacıyla

Cumhuriyet döneminde işçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili pek çok yasa, tüzük, yönetmelik

çıkarılmıştır. Cumhuriyetin ilanından sonra ilk yasal düzenleme 2 Ocak 1924 tarih ve 394

sayılı Hafta Tatili Yasası olmuştur. Bu yasa Cumhuriyet döneminde işçi sağlığı ve iş

güvenliği konusundaki ilk olumlu düzenlemelerden birisidir. 1926 yılında yürürlüğe giren

Borçlar Yasası'nın 332. maddesi işverenin iş kazaları ve meslek hastalıklarından doğan

hukuki sorumluluğunu getirmiştir. Hizmet akdi ve işin düzenlenmesi ile ilgili yeni hükümler

getiren bu yasa sosyal güvenlikle ilgili herhangi bir zorunluluk getirmemekle birlikle iş kazası

ve hastalık hallerinde işçi yararına bazı hükümler içermektedir.

Ülkemizde iş yasanın bulunmaması nedeniyle işçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili

hükümler taşıyan Umumi Hıfzıssıhha Yasası ve Belediyeler Yasası 1930 yılında yürürlüğe

konulmuştur. 1580 sayılı Belediyeler Yasası'na göre işyerlerinin işçi sağlığı ve iş güvenliği

yönünden bazı açılardan denetlenmesi görevi belediyelere verilmiştir. Bu yasanın 15.

maddesinin 38 ve 76. fıkraları ile belediyeler genel olarak endüstriyel kuruluş ve fabrikaların

elektrik tesisatının, makine ve motor düzenlerinin, kazan, ocak ve bacaların gerek ilk önce

gerekse sonradan sürekli olarak teknik muayenelerini yapmak; çevre toplumunun sağlık,

huzur ve malları üzerine zararlı etkisi olup olmadığını incelemek, zararlarını önlemek,

işyerlerinin ve işçi kamplarının sağlık denetimlerini yapmaktan sorumlu tutulmuşlardır.

Yine 1930 yılında yürürlüğe giren 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Yasası'nın 7. kısmı

işçi sağlığı ve iş güvenliği yönünden bugün bile çok önemli olan hükümler getirmiştir.

İşyerlerine sağlık hizmetinin götürülmesi görüşü bu yasa ile başlamıştır. Yasanın 173-178

maddeleri ile endüstriyel kuruluşlarda, çocuk ve kadınların çalıştırılma koşulları, işçiler için

gece hizmetleri, gebe kadınların doğumdan önce ve sonra çalıştırılma koşulları, işyerlerindeki

işçi yasağı konuları hükme bağlanmıştır. Yasanın 179. maddesi işçilerin işyerinde

çalıştırıldıkları sürece sağlık ve güvenliklerinin korunması amacıyla tüzükler çıkarılmasını

öngörmüştür. 180. maddesi ise işyerlerine sağlık hizmeti götürecek iş yeri hekiminin

çalıştırılmasına ve diğer revir, hastane gibi kuruluşlara ilişkin düzenlemeleri içermektedir.

14

Daha sonra 1936 yılında yürürlüğe giren ve çalışma yaşamının birçok sorunlarını

kapsayan 3008 sayılı İş Yasası ile ülkemizde ilk kez işçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda

ayrıntılı ve sistemli bir düzenlemeye gidilmiştir. 3008 sayılı İş Yasası 8 Haziran 1936

tarihinde kabul edilmiş, 16 Haziran 1937 tarihinde yürürlüğe girmiş ve 1967 yılına kadar

uygulamada kalmıştır. Bu yasa ile sosyal güvenlik açısından yeni bir anlayış getirilmiştir. Bu

yasa hükümlerine göre 1 yıl içinde çıkarılması öngörülen sosyal sigortalar sisteminin

kurulmaya başlanması ancak, 1945 yılında olmuştur. 2. Dünya Savaşı, bütün ülkelerin olduğu

gibi ülkemizin de ekonomisini sarsmış, savaş öncesine kıyasla büyük kitlelerin yaşam

düzeylerinde gerilemeler olmuştur. Bu nedenle bir güvenlik sistemine her zamandan daha

fazla gereksinim duyulmaya başlanmıştır. Savaş sonrasının sosyal politika anlayışları

ülkemize de yansımış, iş kazaları meslek hastalıkları ve analık sigortaları kurulmuştur. 28

Ocak 1946 tarih 4841 sayılı Çalışma Bakanlığı kuruluş yasasının birinci maddesi ile

Bakanlığın görevleri arasında sosyal güvenlikte yer almıştır. Mevzuatımıza sosyal güvenlik

ilk kez bu yasa ile girmiştir.

İşçi sağlığı ve iş güvenliğine yönelik çalışmaların tek elden yürütülmesi amacıyla

Çalışma Bakanlığının kurulması sonrasında bu görev İşçi Sağlığı Genel Müdürlüğü'ne

verilmiştir. Bunun sonucunda 81 sayılı Uluslararası Çalışma Sözleşmesinin 9.uncu

maddesinin onanmasına dair 5690 sayılı Yasa 13 Aralık 1950 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

Bu yasa gereği olarak işyerlerinin işçi sağlığı ve iş güvenliği yönünden denetimini yapmak,

çalışma yaşamını düzene koymak, yol gösterici uyarılarda bulunmak üzere hekim, kimyager

ve mühendis gibi teknik elemanların görevlendirilmesi ile ilgili 174 sayılı Yasa çıkarılmıştır.

Adı geçen yasanın onayından sonra ilk kez 12 Ocak 1963 tarihinde İstanbul ve sonrasında

Ankara, Zonguldak, İzmir illerinde İş Güvenliği Müfettişleri Grup Başkanlıkları kurulmuştur.

Daha sonra Bursa, Adana, Erzurum gibi illerde de kurulan ve sayıları artırılan Grup

Başkanlıkları ile işyerlerinin işçi sağlığı ve iş güvenliği yönünden denetimi çalışmaları

yoğunlaştırılmıştır.

15

3.5 Günümüzdeki Gelişmeler

Günün gereksinimlerine yanıt veremez duruma gelen 3008 sayılı İş Yasanın yerine

1967 yılında 931 sayılı İş Yasası çıkarılmıştır. 931 sayılı İş Yasanın Anayasa Mahkemesi

tarafından usul yönünden bozulması üzerine hemen hiçbir değişiklik yapılmadan 1971

yılında 1475 sayılı İş Yasası yürürlüğe konulmuştur. İşçi sağlığı ve iş güvenliği yönünden

1475 sayılı İş Yasası ve ona uygun olarak çıkarılan tüzük ve yönetmeliklerle çağdaş ve geniş

anlamda ayrıntılı düzenlemeler getirilmiştir. 1475 sayılı İş Yasası 10 bölümden ve 112

maddeden oluşmaktadır. Bu bölümler sırası ile genel hükümler, hizmet akdi, ücret, işin

düzenlenmesi, işçi sağlığı ve iş güvenliği, iş ve işçi bulma, iş yaşamının denetimi ve teftişi,

sosyal sigortalar, ceza hükümleri ve son hükümler olarak düzenlenmiştir. Yasanın sağlık ve

güvenlikle doğrudan ilgili hükümleri 5. Bölümdeki 73'den 82'ye kadar olan maddelerinde yer

almaktadır.

1475 sayılı İş Yasasının işçi sağlığı ve iş güvenliği yönünden çağdaş yaklaşım getiren

73.ncu Maddesi ile işveren işçinin sağlık ve güvenliğini sağlamak için gerekli olanı yapmak

ve bu husustaki şartları sağlamak ve araçları noksansız bulundurmakla yükümlü kılınmıştır.

İşçilerinde bu yoldaki usullere ve şartlara uymak zorunda oldukları belirtilmiştir.

1475 sayılı İş Yasasının 74. maddesi sağlık ve güvenlik ile ilgili tüzüklerin hazırlanmasını

öngörmüştür. Yasanın bu maddesine göre çıkarılan tüzüklerin başlıcaları şunlardır:

İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü

Parlayıcı, Patlayıcı, Tehlikeli ve Zararlı Maddelerle Çalışılan İşlerde ve İşyerlerinde

Alınacak Güvenlik Tedbirleri Hakkında Tüzük

Yapı İşlerinde Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tedbirleri Tüzüğü

Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş

Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzük

Yasanın 75. maddesinde sağlık ve güvenlikle ilgili olarak hangi koşullarda işin

durdurulacağı veya işyerinin kapatılacağı belirlenmiştir. 76. maddesi ile çok önemli bir soruna

çözüm getirilmek istenmiş, iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesi amacıyla

işyerlerinde işçi sağlığı ve iş güvenliği kurullarının kurulması ve bu kurulların kuruluş, yetki

ve sorumluluklarının bir tüzükle saptanması öngörülmüştür. 77. maddesi işyerlerindeki içki

yasağını düzenlemiştir.

16

1475 sayılı İş Yasasının 78. maddesi 16 yaşını doldurmamış çocukların ağır ve tehlikeli

işlerde çalıştırılamayacağını, ayrıca, hangi işlerin ağır ve tehlikeli işlerden sayılacağının bir

tüzükte gösterileceğini hükme bağlamıştır. Bu madde kapsamında Ağır ve Tehlikeli İşler

Tüzüğü çıkarılmıştır. Yasanın 79.uncu maddesinde ise ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılacak

işçilerin işe girişlerinde veya işin devamı süresince bedence bu işlere elverişli ve dayanıklı

oldukları; işyerimi hekimi, işçi sağlığı dispanseri, bunların bulunmadığı yerlerde sırası ile en

yakın Sosyal Sigortalar Kurumu, sağlık ocağı, hükümet veya belediye doktoru tarafından

verilmiş muayene raporları olmadıkça bu gibilerin işe alınmalarının ve işte çalıştırılmalarının

yasak olduğu belirtilmektedir. Yasanın 80. maddesinde ise 18 yaşına kadar olan çocukların

herhangi bir işe alınmadan önce; sağlık muayenesinden geçirilerek işin niteliğine ve şartlarına

göre vücut yapılarının dayanıklı olduğunun raporla belirtilmesi ve bunların 18 yaşını

dolduruncaya kadar en az altı ayda bir aynı şekilde doktor muayenesinden geçirilerek bu işte

çalışmaya devamlarında bir sakınca olup olmadığının kontrol ettirilmesi öngörülmüştür.

Yasanın 81. maddesi gebe ve emzikli kadınların hangi dönemlerde ne gibi işlerde

çalıştırılmalarının yasak olduğunu, emzirme odaları ve kreş kurulması ile ilgili hükümler

getirmiştir.

1475 sayılı İş Yasasının bazı maddelerinde 29 Temmuz 1983 tarih ve 2869 sayılı yasa ile

değişiklikler yapılmıştır. 1475 sayılı İş Yasası ve bu yasa hükümlerine göre çıkarılmış olan

tüzük ve yönetmelikler ile işçi sağlığı ve iş güvenliği açısından kapsamlı ve geniş bir mevzuat

oluşturulmuştur. Yasanın uygulanmasının denetimi eksik kaldığından mevzuatın gerektirdiği

işçi sağlığı ve iş güvenliği önlemleri yaşama geçirilememiştir.Daha sonraki yıllarda sosyal

güvenlik içerikli yasalar yürürlüğe konmuştur. 27.06.1954 tarihinde 4772 sayılı İş Kazaları ve

Meslek Hastalıkları Sigortası Yasası, 09.07.1946 tarihinde 4792 sayılı İşçi Sigortaları Kurumu

Yasası, 1950 yılında 5502 sayılı Hastalık ve Analık Sigortası Yasası, 1957 yılında ise 6700

sayılı İhtiyarlık Sigortası Yasası çıkarılmıştır. Sosyal sigorta uygulamasının bu şekilde değişik

yasalarla dağınık bir biçimde düzenlenmiş olması nedeniyle; bu dağınık yasaları bir araya

getirerek sosyal sigortalar sistemini tek bir yasada toplamak amaçlanmış ve 1964 yılında 506

sayılı Sosyal Sigortalar Yasası yürürlüğe konulmuştur. 506 sayılı Sosyal Sigortalar Yasasının

124. ve 125. maddeleri gereğince Sosyal Sigortalar Kurumunun, sigortalıların sağlık

durumlarını denetleme amacı ile istediği zaman sağlık kontrolüne tabi tutulabileceği gibi

koruyucu hekimlik bakımından da gerekli her türlü önlemleri alabileceği hükme bağlanmıştır.

17

1952 yılında çıkarılan 5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranların

Arasındaki İlişkilerin Düzenlenmesi Hakkındaki Yasa, 1954 yılında çıkarılan 6309 sayılı

Maden yasası, 1967 yılında çıkarılan Deniz İş Yasası gibi değişik yasalarda da işçi sağlığı ve

iş güvenliği ile ilgili çeşitli hükümler yer almıştır.

Türkiye'de meslek hastalıkları üzerine resmi çalışmalar kağıt üzerinde 1946 yılında

çıkarılan SSK Yasası ile başlamışsa da, 1964 yılına kadar ciddi ve kapsamlı hiçbir çalışma

yapılamamış ve olumlu gelişmeler olmamıştır. 1965 yılında 506 sayılı SSK Yasasının

uygulanmasına değin daha çok iş kazaları üzerinde durulmuştur. Zonguldak kömür

ocaklarında çalışan işçilerde yaygın olarak pnömokonyoz meslek hastalığının ortaya çıkması

ile meslek hastalıkları istatistiklerde yer almaya başlamıştır. 506 sayılı SSK Yasasının

yürürlüğe girmesinden sonra Türk Hükümeti ile Birleşmiş Milletler Özel Fon İdaresi

İşbirliğinden yararlanılarak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Araştırma Enstitüsü (İSGÜM)

kurulmuştur. İSGÜM, kuruluşundan bu güne kadar Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'na

bağlı olarak çalışmalarını sürdürmektedir. Yine bu dönemde Dr. Engin TONGUÇ, Dr. Haldun

SİRER ve Dr. İsmail TOPUZOĞLU'nun katkılarıyla TÜMSAB adı altında kurulan enstitü,

işçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda araştırma çalışmaları yapmıştır. Bu çalışmalar sonucu

işçi sağlığını etkileyen çevresel etkiler üzerinde durulmuş ve periyodik sağlık muayenelerin

önemi ortaya çıkarılmıştır.

1975 yılında ise İtalyan Üniversitesi örneği esas alınarak İstanbul ve Anadolu'da birer

meslek hastalıkları kliniği kurulmuştur. 1980 yılında da Ankara'da 50 yataklı Ankara Meslek

Hastalıkları Hastanesi, İstanbul Kartal'da ise 300 yataklı İstanbul Meslek Hastalıkları

Hastanesi kurulmuştur. Birleşmiş Milletler Özel Fon İdaresinin katkıları ile İSGÜM ve

Meslek Hastalıkları Hastaneleri gerekli araç, gereç ve cihazla donatılmış olmasına karşın, bu

kuruluşların kapsamlı çalışmalar yapamadıkları, sorunların çözümüne katkılarının sınırlı

kaldığı ve giderek etkisizleştikleri görülmektedir.

Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) tarafından bugüne kadar işçi sağlığı ve iş güvenliğine

ilişkin 30 sözleşme ve pek çok önemli karar kabul edilmesine karşın, Türkiye bunlardan

sadece 7 ILO Sözleşmesini imzalamıştır. Bu yaklaşım sonucu gelişkin bir mevzuatın

bulunduğu ülkemizde işçi sağlığı ve iş güvenliği sorunları çözüme kavuşturulamamıştır.

18

4. İŞ KAZASI

506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununun 11. maddesi A bendine göre is kazasının tanımı

su şekilde yapılmaktadır. İş kazası, aşağıdaki hal ve durumlardan birinde meydana gelen ve

sigortalıyı hemen veya sonradan bedence veya ruhça arızaya uğratan olaydır.

Sigortalının işyerinde bulunduğu sırada,

İşveren tarafından yürütülmekte olan is dolayısıyla,

Sigortalının işveren tarafından görev ile başka bir yere gönderilmesi yüzünden asıl

isini yapmaksızın gecen zamanlarda,

Emzikli kadın sigortalının çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda,

Sigortalının, işverence sağlanan bir taşıtla isin yapıldığı yere toplu olarak götürülüp

getirilmesi sırasında, meydana gelen kazalar, is kazası olarak nitelendirilmektedir [3].

Uluslararası Çalışma Örgütü tarafından yayınlanan İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği

Ansiklopedisi’nde is kazası, “belirli bir zarara ya da yaralanmaya neden olan beklenmeyen ve

önceden planlanmamış bir olay” olarak tanımlanmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü’nün tanımına

göre ise is kazası, “önceden planlanmamış, çoğu zaman kişisel yaralanmalara, makinelerin

araç ve gereçlerin zarara uğramasına, üretimin bir sure durmasına yol açan bir olaydır”. Bir

başka tanıma göre is kazası, “işçinin iş sırasında ya da yaptığı is nedeniyle karşılaştığı

kazadır”. Sosyal politika ve iş güvenliği görüş acısından şöyle bir tanımlama yapabiliriz: İş

kazası, işçinin is surecinde çalışma koşulları, isin nitelik ve yürütümü ya da kullanılan

makine, araç, gereç ve malzeme nedeniyle uğradığı işgücünün tamamını ya da bir bölümünü

yitirdiği bir olaydır.

4.1 İş Kazası Nedenleri:

Çevresel Etkenler: Aydınlatma, ısı, nem, gurultu, makineler, kaygan zemin vb.

İnsana Bağlı Etkenler: Dikkatsizlik, acemilik, yorgunluk, ihmalkarlık vb.

Eğitim yetersizliği ve verilmemesi sıralanabilir.

19

4.1.1 İnsan

1. Psikolojik Nedenler:

Unutkanlık, sıkıntı, üzüntü, keder,

Çevre etkileri,

İstem dışı davranış,

İhmalci davranış, hatalı davranış vb.

2. Fiziksel Nedenler:

Yorgunluk,

Uykusuzluk,

Alkol,

Hastalık vb.

3. İşyeri Nedenleri:

İnsan ilişkileri,

Takım çalışması,

İletişim vb.

4.1.2 Makine

Hatalı makine ve ekipman yerleşimi,

Eksik veya kusurlu koruyucular,

Yetersiz standardizasyon,

Yetersiz kontrol ve bakım,

Yetersiz mühendislik hizmetleri vb.

4.1.3 Ortam-Çevre

Yetersiz çalışma bilgisi,

Uygun olmayan çalışma metodu,

Uygun olmayan çalışma yeri ve ortamı vb.

4.1.4 Yönetim

20

Yetersiz yönetim organizasyonu,

Tamamlanmamış kurallar ve talimatlar,

Yetersiz güvenlik yönetim planı,

Eğitim ve öğretim yetersizliği,

Uygun olmayan nezaret, yönetim ve rehberlik,

Uygun olmayan personel istihdamı,

Yetersiz sağlık kontrolleri vb.

4.2 İş Kazalarının Oluşumu:

İş kazalarının oluşumunu arka arkaya dizilmiş beş domino taşına veya birbirine geçmiş beş

halkaya benzetebiliriz.

4.2.1 Kazalar zinciri:

Birinci halka insan yaradılışıdır.

İkinci halka insanın fiziksel ve ruhsal yapı farklılığıdır.

Üçüncü halka ise güvensiz davranış ve güvensiz koşullardır.

Dördüncü halka olasılık.

Besinci halka ise sonuçtur.

Birinci halka

İnsan oğlunun yapısını değiştirmek mümkün değildir.Dolayısı ile zincirin birinci halkası ile

oynayamayız

İkinci halka

İnsan oğlunun yaradılış farklılığıdır. Zeki,atak, durgun, dalgın, unutkan, telaşlı, sakin,

dikkatsiz, fevri, heyecanlı, kızgın, sabırsız, inatçı gibi. İnsanoğlunun bu yaradılış farklılığını

da değiştirmemiz elimizde değildir.

Üçüncü halka

21

İş yeri çalışma şartlarından kaynaklanan güvensiz koşullar ve güvensiz davranışlardır.

Güvensiz koşullar: İzolasyon yapılmamış elektrik, koruma güvenliği olmayan makine,

bakımı yapılmamış is makinesi, uygun olmayan iskele vb dir.

Güvensiz davranışlar: İşçinin yapması gereken bir hareketin yapmaması veya

yapmaması gereken bir hareketi yapmasıdır. Koruyucu malzeme kullanmama,

tehlikeli bölgede çalışma, verilen emri uygulamama vb.dir.

İş Güvenliğine Aykırı Hareketlerin Nedenleri:

Kişisel özürler

Bilgi ve tecrübe noksanlığı

Fiziksel uygunsuzluklar

Uygun olmayan çalışma ortamı

İnsan Hataları

Önlenebilmesi mümkün olan insan hataları gerçekte dört ana sebepten meydana gelmektedir.

Bilgi

Tavır ve hareket

Kabiliyet

Uygunsuzluk

İnsan hataları iki grupta toplanabilir;

a. Personelin is güvenliği önlemlerine aykırı hareketleri

b. Emniyetsiz çalışma ortamı.

a. Personelin is güvenliğine aykırı hareketleri:

22

Giyim kurallarına uymama ve cihaz hatalarını düzeltmeden çalışma

Emniyetsiz, süratli çalışma

Emniyetsiz cihazları çalıştırma

Emniyetsiz cihaz ve teçhizatı kullanma

Emniyetsiz is yükleme

Emniyetsiz duruş ve pozisyonda çalışma

Dikkatin dağılması, sinirlenme, kızdırılma v.s.

Hatalı kişisel koruyucu donanım kullanma

b. Emniyetsiz çalışma ortamı:

Yeteri derecede korunmamış makine ve cihazlar

Gerekli koruyucu malzemenin olmaması

Hatalı, pürüzlü, kaygan, çatlak ve çukur satıhlar

Çalışma yeri dağınıklığı

Yetersiz ışık

Yetersiz havalandırma

Emniyetsiz havalandırma

Emniyetsiz çalışma metodu

Dördüncü halka

Olasılıktır. Örneğin zımpara tasından sıçrayan bir çapağın,temas etmeden geçme olasılığı,

alna temas ederek çizik açması, gözbebeğine giderek kor etmesi olasılıkları vardır.

Besinci halka

Sonuçtur. Bu sonuç maddi hasar, yaralanma, uzuv kaybı veya olum olabilir.

4.3 İş Kazalarının Artmasında Rol Oynayan Temel Etkenler

Denetim yetersizliği

23

Geri teknoloji kullanımı

Eğitimsizlik

Koruyucu önlem yetersizliği

Sağlığa elverişli olmayan koşullar

Deneyimsiz eleman istihdamı

Kazaların oluşumunda güvensiz koşullar ve güvensiz davranışların oranı % 98‘dir.

%98’ in dağılımı; % 88 güvensiz davranışlar % 10 güvensiz koşullardır.

Geriye kalan % 2 ise adına kader dediğimiz “kaçınılmazlık” halidir. Örnek; deprem, doğal

afet vb. Buna dayanarak; kazalar zincirindeki “güvensiz koşullar” ve “güvensiz davranışları”

teşkil eden üçüncü halka veya üçüncü domino taşının ortadan kaldırılması, diğer bir ifadeyle,

is yerlerinde gerekli tedbirlerin alınması ve uygun davranışlarda bulunulması halinde iş

kazalarının % 98 oranında önlenmesi mümkün olmaktadır

4.4 İş Kazalarının Ülkemizdeki Görünümü

Sosyal Sigortalar Kurumu istatistiklerine göre; is kazalarının yaklaşık % 31’i, bir ila

üç işçi çalıştıran küçük işyerlerinde meydana gelmektedir. 50’den az işçi çalıştıran iş

yerlerinde meydana gelen kazalar, bütün kazaların yaklaşık % 65’idir. Bu durum küçük

işyerlerine daha fazla önem vermenin gereğini göstermektedir. 50’den az işçi çalıştıran

işyerlerinde is mevzuatı gereği; işyeri hekimi ile is güvenliği uzmanı çalıştırma ve İş Sağlığı

ve Güvenliği Kurulu ile işyeri sağlık birimi oluşturma zorunluluğu bulunmamaktadır. İş

kazalarının yaklaşık % 25’i çalışma sureleri bir yıldan az olan kıdemsiz işçilerde görülmüştür.

Bu durum is kazalarının oluşumunda;eğitim, tecrübe, alışkanlık eksikliklerinin önemini

göstermektedir. İşe başladıktan sonraki bir saat içinde meydana gelen iş kazalarının oranı

yaklaşık % 25’dir. Bu durum; ise uyum sağlanması, dikkati is üzerinde yoğunlaştırmadan ise

başlanması neticesinde meydana gelmektedir. İş kazalarının ortalama %1,75’i sakatlıkla

sonuçlanmaktadır. Bunların %74’u, 15 – 35 yas grubu arasında meydana gelmektedir. Bu

durum çalışan genç nüfus için önemli bir sorun teşkil etmektedir. Kazaların %0,87’si ölümle

sonuçlanmaktadır. Bu ölümlerin yaklaşık %74’u kazadan hemen sonra meydana gelmektedir.

Ağır yaralanma yada ölümle sonuçlanan her bir kazanın temelinde; 300 adet

yaralanmasız ve 29 adet hafif yaralanma ile sonuçlanan benzer kaza olayları bulunmaktadır.

24

Ağır yaralanma / olum→→→ 1

Hafif yaralanma→→→→→→ 29

Yaralanmasız→→→→→→→ 300

5. MESLEK HASTALIĞI

506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu’nun 11. maddesi B bendine göre meslek hastalığı

tanımı aşağıdaki şekilde yapılmaktadır. Meslek hastalığı, sigortalının çalıştırıldığı işin

niteliğine göre tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici

veya sürekli hastalık, sakatlık veya ruhi arıza halleridir.

5.1 Meslek Hastalıklarının Sınıflandırılması

Sosyal Sigortalar Sağlık İşlemleri Tüzüğü’ne göre meslek hastalıkları beş grupta toplanmıştır.

Bunlar;

Kimyasal maddelerden olanlar,

Mesleki deri hastalıkları,

Pnomokonyozlar ve diğer mesleki solumun sistemi hastalıkları,

Mesleki bulaşıcı hastalıklar,

Fiziki etkenlerle olan meslek hastalıklarıdır.

5.2 Meslek Hastalıklarına Neden Olan Etkenler

Fiziksel Etkenler

1. Yetersiz havalandırma

25

2. Gurultu

3. Vibrasyon (Titreşim)

4. Yetersiz aydınlatma

5. Aşırı sıcak veya aşırı soğuk

6. Uygun olmayan yerleşme

7. Basınç değişimleri

8. Bedensel duruş bozuklukları

9. Hatalı yük kaldırma hareketleri

10. Elektrik

Fiziksel etkenler, halsizlik ve yorgunluktan kansere, çeşitli göz rahatsızlıklarından bazı

kemik ve eklem hastalıklarına, işitme bozukluklarından dolaşım sistemi hastalıklarına, hatta

bazen de ölüme kadar değişebilen çeşitli sağlık sorunlarına yol açabilmektedir.

Kimyasal Etkenler

1. Madenler (Örneğin ağır metallerden kursun ve civanın zehirlemesi)

2. Solventler (Deri hastalıkları, bağımlılık, sinir felci, karaciğer, kemik iliği ve beyinde hasar)

3. İnsan sağlığına zararlı gazlar, buharlar, duman (CO, Hidrojen siyanür, Hidrojen sülfür gibi

gazlar akut ve oldurucu zehirlenmelere neden olabilirler).

4. İnsan sağlığına zararlı tozlar (silis, kömür, asbest, pamuk akciğer dokusu üzerinde

pnomokonyoz (toz hastalıkları) hastalıklarına neden olurlar. Pamuk, keten, kenevir tozu ince

solumun yollarında spazm ve daralmaya, nefes darlığına neden olurlar. Asbestte kanser etkisi

vardır).

5. Asitler ve alkaliler (İrritasyon ve yanıklar)

6. Boyalar

7. Plastik maddeler

8. Aoresoller

9. Deterjan ve diğer temizlik maddeler

Biyolojik Etkenler

1. Bakteri

2. Virüs

3. Mantar

26

4. Böcek

İnsan sağlığı yönünden biyolojik etkenler şarbon, tetanos, bağırsak parazitleri ve diğer

parazitler, kuduz, tüberküloz, AIDS gibi hastalıklara neden olmaktadır.

Ergonomik Etkenler

Bunlar arasında; aydınlatma, monoton tekrarlayan is, ağır yük sayılabilir.

Psikososyal Etkenler

Bunlar arasında stres, ruhsal bozukluk, ilişkiler, monoton is, hızlı tempo sayılabilir.

5.3 İş Sağlığı ve Güvenliğinde İşçilerin Görev ve Sorumlulukları

4857 Sayılı İş Yasası ve is sağlığı ve güvenliği konusun da yayınlanmış bulunan

yönetmeliklere göre işçilerin temel görev ve sorumlulukları:

İşveren tarafından işyerinde iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınmış bulunan

tedbirlere, iş sağlığı ve güvenliği usullerine ve talimatlarına uymaktır. İşçiler, davranış ve

kusurlarından dolayı, kendilerinin ve diğer kişilerin sağlık ve güvenliğinin olumsuz

etkilenmemesi için azami dikkati gösterirler ve görevlerini, işveren tarafından kendilerine

verilen eğitim ve talimatlar doğrultusunda yaparlar.

İşçiler, işveren tarafından kendilerine verilen eğitim ve talimatlar doğrultusunda, özellikle;

1) Makine, cihaz, araç, gereç, tehlikeli madde, tasıma ekipmanı ve diğer üretim araçlarını

doğru şekilde kullanmak,

27

2) Kendilerine sağlanan kişisel koruyucu donanımı doğru kullanmak ve kullanımdan sonra

muhafaza edildiği yere geri koymak,

3) İşyerindeki makine, cihaz, araç, gereç, tesis ve binalardaki güvenlik donanımlarını

kurallara uygun olarak kullanmak ve bunları keyfi olarak çıkarmamak ve değiştirmemek,

4) İşyerinde sağlık ve güvenlik için ciddi ve ani bir tehlike olduğu kanaatine vardıkları

herhangi bir durumla karsılaştıklarında veya koruma tedbirlerinde bir aksaklık

ve eksiklik gördüklerinde, işverene veya sağlık ve güvenlik işçi temsilcisine derhal haber

vermek,

5) İşyerinde, sağlık ve güvenliğin korunması için teftişe yetkili makam tarafından belirlenen

zorunlulukların yerine getirilmesinde, işverenle veya sağlık ve güvenlik işçi

temsilcisi ile işbirliği yapmak,

6) işveren tarafından güvenli çalışma ortam ve koşullarının sağlanması ve kendi yaptıkları

islerde sağlık ve güvenlik yönünden risklerin önlenmesinde, işveren veya sağlık ve güvenlik

işçi temsilcisi ile mevzuat uygulamaları doğrultusunda işbirliği yapmak ile yükümlüdürler.

6. KİŞİSEL KORUYUCU DONANIMLAR

6.1 Kişisel Koruyu Donanımların Kullanımı

Kişisel koruyucu donanımların kullanımı, sağlık ve güvenlik koruma uygulamalarının

son safhasını oluşturur. Kişisel koruyucu donanım, risklerin, toplu korumayı sağlayacak

teknik tedbirlerle veya is organizasyonu ve çalışma metodu ile önlenemediği veya tam olarak

sınırlandırılamadığı durumlarda kullanılmalıdır.

Kişisel koruyucu donanım:

Çalışanı, yürütülen isten kaynaklanan, sağlık ve güvenliği etkileyen bir veya birden

fazla riske karsı koruyan, çalışan tarafından giyilen, takılan veya tutulan, bu maksada uygun

olarak tasarımı yapılmış tüm alet, araç, gereç ve cihazları, ifade eder.

6.2 Kİşisel Koruyucu Ekipmanın Seçimi

Kişisel koruyucu donanım kullanımından beklenen faydanın sağlanabilmesi için

işyerlerinde yapılan is ve çalışılan ortamın taşıdığı risklere karsı doğru kişisel koruyucu

28

donanımların seçilerek uygun bir şekilde kullanımı gerekmektedir. İşyerlerinde doğru kişisel

koruyucu donanım secimi ve uygun bir şekilde kullanımı ile ilgili olarak aşağıdaki hususlara

dikkat edilmelidir.

Tüm kişisel koruyucu donanımlar;

Tam koruma sağlamalıdır.

Kendileri bir tehlike kaynağı olmamalıdır.

Kullanılan vücut kısımlarına ve yapılan ise tam uygunluk sağlamalıdır.

Kullanımı, bakım ve temizliği kolay ve pratik olmalıdır.

İşyeri şartlarına uygun olmalıdır.

Kişisel koruyucu donanımlar, “Kişisel Koruyucu Donanım Yönetmeliği” hükümlerine

uygun olarak tasarlanmış ve üretilmiş olmalıdır.

Birden fazla riskin bulunduğu ve aynı anda birden fazla kişisel koruyucu donanımın

kullanılmasının gerektiği durumlarda, bu kişisel koruyucu donanımların bir arada

kullanılması uyumlu olmalı ve risklere karsı etkin olmalıdır.

Kişisel koruyucu donanımların kullanım şartları özellikle kullanım sureleri, riskin

derecesine ve maruziyet sıklığına, isçinin çalıştığı yerin özelliklerine ve kişisel

koruyucu donanımın performansına bağlı olarak belirlenmelidir.

Tek kişi tarafından kullanılması esas olan kişisel koruyucu donanımların, mecburi

hallerde birkaç kişi tarafından kullanılması halinde, bu kullanımdan dolayı sağlık ve

hijyen problemi doğmaması için her turlu tedbir alınmalıdır.

Kişisel koruyucu donanımlar, işveren tarafından ücretsiz verilmeli, bakım ve

onarımdan ve/veya ihtiyaç duyulan elemanlarının değiştirilmelerinden sonra, hijyenik

şartlarda muhafaza edilmeli ve kullanıma hazır bulundurulmalıdır.

Kişisel koruyucu donanımlar talimatlara uygun olarak kullanılmalı ve talimatlar işçiler

tarafından anlaşılır olmalıdır.

İşveren, isçilerin kişisel koruyucu donanımları uygun şekilde kullanmaları için her

turlu tedbiri almalıdır.

İşçilere verilen kişisel koruyucu donanımlar her zaman etkili şekilde çalışır durumda

olmalı, temizlik ve bakımı yapılmalı ve gerektiğinde yenileri ile değiştirilmelidir.

İşçiler de kendilerine verilen kişisel koruyucu donanımları aldıkları eğitime ve

talimata uygun olarak kullanmalıdır.

29

İşçiler kişisel koruyucu donanımda gördükleri herhangi bir arıza veya eksikliği

işverene bildirmelidir.

6.3 Eğitim

Kişisel koruyucu donanımları kullanan kişiler; korunmanın gerekliliğini, koruyucunun

başka korunma yönteminin yerine veya yanı sıra kullanılmasının nedenlerini ve bunu

kullanarak sağlayacakları yararı anlamış olmalıdırlar. Korunma olmadığında oluşacak

maruziyetin sonuçlarıyla birlikte, kişisel koruyucu donanımların kullanım kuralları ve hangi

durumlarda maksada uygun ve etkili çalışmayacağı da acık bir bicimde anlatılmalıdır.

Etkili bir kişisel korunma sağlamak için verilecek eğitimde:

Kişisel koruyucu donanım kullanılmasını gerektiren riskin önlenmesi için alınan

tedbirler,

Bu tedbirlere rağmen sürmekte olan riskin düzeyi ve muhtemel olumsuz sağlık

güvenlik etkileri,

Kişisel koruyucu donanım ile çalışma mecburiyetinin, bu olumsuz etkileri önleme

çabasından kaynaklandığı,

Kişisel koruyucunu donanımın; hangi etkilere karsı koruma sağladığı, nasıl

kullanılacağı, bakımının ve temizliğinin nasıl yapılacağı, nerede ve nasıl saklanacağı,

anlatılmalı ve uygulamalı olarak gösterilmelidir.

6.4 Madencilik Sektörü ve Kişisel Koruyucu Donanımlar

Maden İşyerlerinde En Çok Karşılaşılan Riskler Madencilik sektörü, tüm dünyada

olduğu gibi ülkemizde de, iş kazaları ve meslek hastalıkları açısından en riskli sektörler

arasındadır. Yangın, su baskınları, gaz ve toz patlamaları, göçükler gibi birçok tehlikeyi

30

bünyesinde barındırmaktadır. Aynı zamanda pnömokonyoz olarak adlandırılan ve tozdan

kaynaklanan Silikozis, Antrakozis gibi akciğer hastalıkları genellikle maden işçilerinde

görülmektedir. Risk faktörlerini kaynağında yok etmek veya kontrol altında tutmak için alınan

teknik ve organizasyonel tedbirler zaman zaman yeterli olamayabilmekte, bu tedbirlerin yanı

sıra kişisel koruyucu donanımların (KKD) kullanılması da gerekmektedir.

6.4.1 Kişisel Koruyucu Donanımlar

KKD, bir veya birden fazla sağlık ve güvenlik tehlikesine karşı korunmak için

kişilerce giyilmek, takılmak veya taşınmak amacıyla tasarlanmış herhangi bir cihaz, alet veya

malzemeyi ifade eder.

KKD’lerin üretimi ve işyerlerinde kullanılması konusunda Kişisel Koruyucu Donanım

Yönetmeliği ve Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde Kullanılması Hakkında

Yönetmelik hükümlerine uyulmalıdır.

CE İşareti ve Güvenli Ürün

Güvenli ürün, kullanım süresi içinde, normal kullanım koşullarında risk taşımayan

veya kabul edilebilir ölçülerde risk taşıyan ve temel gerekler bakımından azami ölçüde

korunma sağlayan üründür. CE işareti ürünün bu gerekleri karşıladığının bir göstergesidir.

Piyasada bulunan tüm KKD’ler CE işareti taşımak zorundadır.

Madenlerde Kullanılması Gerekli KKD’ler

Baş Koruyucuları

31

Resim-6.1 Baş Koruyucular

Baş koruyucuları, madenlerde en yaygın olarak kullanılan koruyucudur. Geleneksel

madenci baretleri, madenlerde çarpmadan dolayı meydana gelecek ve parça düşmesinden

kaynaklanacak zararları önemli ölçüde azaltan özelliğe sahiptir. Baret ile kullanıcının kafası

arasındaki boşluğun az olması, baretin koruyucu özelliğini azaltmaktadır. Baretlerde bir

lamba ayağı ve kablo tutacağı bulunur ve buraya madenci lambası takılır. Yüz korumanın

gerektiği maden işlerinde tam yüz siperli baretler, gürültüden korunma gereken maden

işlerinde kulak koruyuculu baretler kullanılabilir. Sürekli aydınlatmanın sağlanamadığı

madenlerde, baş lambaları, madencilerin etkin ve güvenli çalışmaları için çok önemlidir. Baş

lambalarının sağlam olması, eldiven ile kolay kullanılabilmesi, yeterli aydınlatma düzeyi ve

çalışma süresine sahip olması gerekmektedir.

El ve Kol Koruyucuları

32

Resim-6.2 El ve Kol Koruyucuları

Bazı maden işleri el, kol ve deride tahrişe neden olabilir. Buna karşı eldiven ve benzeri

el ve kol koruyucuları kullanılmalıdır. Eldivenlerin giyilemediği durumlarda ek koruma

olarak önleyici kremler kullanılmalıdır.

Göz ve Yüz Koruyucuları

Resim-6.3 Göz ve Yüz Koruyucuları

Birçok maden işlerinde, madencinin maruz kaldığı tehlikelerin özelliğine bağlı olarak

göz ve yüz koruyucuları kullanılmalıdır. Tam yüz koruması gerektiren kaynak, kırma,

öğütme, kesme, delme, doğrama ve benzeri işlemler sonucu oluşabilecek parçacıklara karşı

madenciyi korumada tam yüz siperi kullanılabilir. Yüzün yanı sıra solunum korunması da

gerektiren işlerde tam yüz maskeli solunum koruyucu kullanılır.

Kulak Koruyucuları

33

Resim-6.4 Kulak Koruyucuları

Yeraltı taşıtları, makineler ve güç kaynakları uzun vadede işitme kayıplarına sebep

olabilecek yüksek seviyede gürültü oluşturabilirler. Bu ve benzeri gürültülerden korunmak

amacıyla genellikle madenci baretine monte edilen kulak koruyucular ve diğer tip kulak

koruyucular kullanılabilir.

Ayak Koruyucuları

Resim-6.5 Ayak Koruyucuları

Madenin kuru ya da ıslak olmasına bağlı olarak, deri ya da lastik iş ayakkabıları

kullanılabilir. Ayakkabılarda, delinme ve kırılmaya dayanıklı, kaymayı önleyici bir taban,

darbeye karşı dayanıklı bir dış yüzey ve parça düşmelerine karşı burunda çelik maskarat

bulunmalıdır.

Koruyucu Giysiler

34

Resim-6.6 Koruyucu Giysiler

Madenlerde normal iş elbiseleri pamukludur. Yangın riski olan madenlerde aleve karşı

dirençli pamuklu iş elbiseleri kullanılır. Genellikle yeraltındaki hareketli vasıtaların

tehlikelerine karşı madenciyi daha görünür kılmak için giysilere yansıtıcı malzeme şeritleri

eklenebilir

Solunum Koruyucuları

   

Resim-6.7 Solunum Koruyucuları

Toz, madenlerde en çok karşılaşılan risk faktörüdür. Bu nedenle, toza karşı yeterli

korunma sağlanmalıdır. Kömür tozu ve diğer ortam tozlarının çoğu, pahalı olmayan bir yarım

yüz toz maskesi kullanımı ile etkin bir şekilde filtrelenebilir. Esnek yapıda kauçuk

malzemeden yapılmış bir ağız/burun maskesi ve değiştirilebilir filtreli maskeler etkili koruma

sağlayabilir.

Ortamda bulunabilecek toz, sis, duman, organik buharlar ve asit gazlarının bileşimleri

gibi hava kirleticileri, akciğerde hasara veya geri dönüşü olmayan meslek hastalıklarına neden

35

olabilir. Bunlardan korunmak için iki tarafında kartuş bulunan uygun solunum maskeleri

kullanılması gerekir

Madenlerde solunum koruyucu kullanımında şu hususlara dikkat edilmelidir:

Ortamdaki kirleticilerin belirlenmesi ve uygun maske seçimi

Kirleticilerin özelliklerine göre maskede kullanılacak filtre seçimi

Filtrelerin sürekli kontrol edilmesi ve zamanında değiştirilmesi

Maskede kaçak olup olmadığının kontrol edilmesi

Kullanım ve bakım konusunda çalışanların eğitimi

Maskenin kullanım kılavuzuna uygun bakım ve temizliğinin yapılması

Maskenin yüze tam olarak oturtulması

Madenlerde oksijen miktarı %16’nın altında ise temiz hava beslemeli maskelerin veya

oksijen maskelerinin kullanılması

Yüksekten Düşmeye Karşı Koruyucular

Resim-6.8 Yüksekten Düşmeye Karşı Koruyucular

Madencileri düşmeye karşı koruyan tek donanım,D şeklinde bir halka ile kürek

kemikleri üzerinde birleşen, tüm vücudu kavrayan paraşüt tipi emniyet kemerleridir. Bu

emniyet kemerleri kazı vb. işlerin yapıldığı çalışma alanlarında madenciler tarafından uygun

bir ip ya da şok emici parça ile birlikte kullanılmalıdır. Hareket alanını genişletmek için ek

olarak birkaç D halkası tüm vücut koruyucusuna eklenebilir.

Sıcağa ve Soğuğa Karşı Koruyucular

36

Soğuk ortamlardaki açık maden işletmelerinde çalışanların soğuktan korunmaları için

kışlık elbiseler ve termal çorap, iç çamaşırı ve eldivenler giymeleri gerekmektedir.

Yer altı madenlerinde soğuktan ziyade sıcaklık problemdir. Madenlerde derinlikten dolayı

ortam sıcaklığı yüksek olabilir. Sıcaktan kaynaklanan stres ve sıcak çarpmasından korunmak

için; özel kumaştan yapılmış, içinde soğutma jelleri veya soğutucu sıvı dolaşan soğutma

tüpleri ihtiva eden elbiseler veya iç çamaşırları giyilmelidir. Cevherlerin kendilerinin sıcak

olması durumunda, ısıya dayanıklı eldiven, çorap ve ayakkabılar giyilir. Vücuttaki su kaybı,

tercihen elektrolit eklenmiş sıvı (örneğin tuzlu ayran) ile giderilmelidir. (İş Sağlığı ve İş

Güvenliği Genel Müdürlüğü web sayfası).

7.KAPALI İŞLETME VE KÖMÜR MADENCİLİĞİNDE RASTLANAN İŞ KAZASI

VE MESLEK HASTALIKLARI

7.1 Kömür Madenciliği Kazaları

SSK 1990 yılı istatistiklerine göre, 1990 yılında her 22 işçiden birisi iş kazasına uğramıştır.

Madencilik sektörü sayısal göstergeler olarak iş kazaları bakımından inşaat

sektöründen sonra ikinci sırada, meslek hastalıkları açısından kimya sanayi ve elektrikli

makine ve cihazların yapım ve onarımından sonra üçüncü sırada, daimi iş göremezlik ve ölüm

açısından ise birinci sırada yer almaktadır. Bütün sektörler için iş kazası oranı % 4.5 28 iken,

kömür madenciliği için bu oran %17.1‟dir. Yine, bütün sektörler için toplam geçici iş

göremezlik süresi 2.642.615 gün/iş kömür madenciliğinde ise 226.363 gün/iş‟tir. Bu sonuçlar

oldukça düşündürücüdür ve zaman yitirmeksizin gerekli önlemlerin alınması zorunluluğunun

göstergesidir.

7.2 Kömür Madenciliğinde İş Kazası Türleri

37

Yer altı kömür madenciliğinde meydana gelen iş kazaları genellikle aşağıdaki gibi

sınıflandırılır.

a-elektrik kazaları

b-gaz ve kömür tozu patlamaları

c-patlayıcı madde kazaları

d-tavan boşalmaları, göçükler

e-nakliyat ve mekanizasyona ilişkin kazalar

f-su basması

g-ocak yangınları

h-ocak gazlarının yol açtığı zehirlenmeler

i-diğerleri

Kömür madenciliğinde en sık rastlanılan kazalar, başta göçükler olmak üzere yangın ve

patlamalara ilişkin kazalardır.

7.3 Kömür Madenciliğinde İş Kazası Nedenleri

Doğrudan, dolaylı ve ana nedenler olarak üçe ayrılır.

Doğrudan nedenler; Zehirleyici, patlayıcı gaz, toz v.b. tehlikeli maddeler ile mekaniksel,

elektriksel, kimyasal gibi yüksek enerji kaynaklarının ve radyasyonun yol açtığı nedenlerdir.

Dolaylı nedenler; „güvenliksiz çalışma‟ ve „güvenliksiz çalışma koşulları‟dır.

Gerekli emniyet önlemleri alınmaksızın yapılan çalışma koşulları anlamında kullanılan

güvenliksiz çalışmaya; ekipmanın hatalı ya da uygunsuz kullanımı, ekipmanın bakım ve

onarımının zamanında yapılmaması, alet ve makinelerin zamanında kullanılmaması, koruyucu

malzemelerin kullanılmaması, alkol ya da uyuşturucu bağımlılığı gibi örnekler verilebilir.

Güvenliksiz çalışma koşullarına ise; yetersiz tahkimat, yetersiz uyarı sistemleri, yangın ya da

infilak olasılığı, zehirleyici atmosfer, gürültü ve yetersiz aydınlatma gibi örnekler verilebilir.

Ana nedenler;

38

i-yönetimin iş güvenliği politikası ve uygulamaları (iş güvenliğine verdiği önem, üretim-iş

güvenliği hedefi, sorumluluk ve yetkinin dağıtılması, eğitim, uygun-yeterli kontrol v.b.)

ii-personele ilişkin faktörler (yetenek, eğitim, motivasyon, fiziksel ve zihinsel yeterlilik,

bireysel dikkatlilik ve performans)

iii- Çevre faktörleri (sıcaklık, nem, basınç, toz, gaz, buhar, gürültü, aydınlatma v.b.)

7.4 Kömür Madenciliği Meslek Hastalıkları

Meslek astımı, sanayileşen toplumlarda en önemli solunumsal meslek hastalığı iken,

ülkemizdeki resmi veriler silikozis gibi toz hastalıklarını hâlâ en fazla gözlenen mesleksel

akciğer hastalıkları olarak göstermektedir. Oysa ülkemizde meslek astımı açısından riskli

işkollarında önemli sayıda insan çalışmakta ve bu işkollarında yapılan araştırmalarda önemli

oranda meslek astımlı olgu bulunduğu gösterilmektedir. Bu sonuçlar, meslek astımının

ülkemizde de önemli bir meslek hastalığı olabileceğini düşündürmektedir.

7.5 Ülkemiz Kömür Madenciliğinde Görülen Meslek Hastalıkları ve Meslek Astımı

Ülkemiz nüfusunun yaklaşık %40'ı aktif olarak çalışmaktadır. Sanayileşmenin farklı

alanlarda büyüme ve yaygınlaşması daha fazla kimyasalla daha büyük sayıda insanın

karşılaşması olasılığını artırmaktadır. Resmi istatistiklere göre ülkemizde meslek astımı

yönünden riskli olduğu bilinen Tarım-Orman-Avcılık, Madencilik, Petrol-Kimya-Lastik,

Gıda, Dokuma, Deri, Ağaç, Kağıt, Basın-Yayın, Metal, Gemi, Enerji gibi birkaç işkolunda

çalışan işçi sayısı iki milyonun üzerinde ve işyeri sayısı ise 200.000 düzeyindedir.

8. AÇIK MADEN OCAKLARINDA GÜVENLİK VE SAĞLIK

Açık hava maden ocaklarında güvenlik ve sağlık başlığı iş kazaları, toz ve özelde kireç

taşı tozu gürültü, açık arazi çalışma riskleri ve sosyal psikolojik riskler incelenecektir.

8.1 İş Kazaları

39

Son yıllarda açık ocaklarda kullanılan yeni teknikler ve araçlarla iş riskler azalmıştır.

Açık ocak işletmelerinde günümüzde amonyum nitrat ve fuil-oil karışımı güvenli patlayıcılar,

taşıma kapasitesi yüksek iş makineleri, işletme kapasitesi yüksek kırıcılar, güvenliğe daha

fazla önem veren kazı teknikleri kullanılmaktadır. Çalışma hayatının uluslar arası örgütlerin

de baskısıyla, bu alanda da iş sağlığı standartları belirlenmiştir.

Yer altı maden ocağı işletmelerinin aksine açık maden işletmelerinde diğer

endüstrilerde olduğundan farklı grizu patlaması gibi özel riskler yoktur. 1980 yılında Federal

Almanya’nın Rhenih linyit bölgesinde madencilik işlemlerinde iş kazalarının analizleri tüm

kazaların %75’nin 3 nedenden kaynaklandığını göstermiştir. Bu nedenler ;

Kişinin düşmesi, tökezlemesi, kayması, ayak burkulması (%50)

Montaj, tamir ve temizleme işleri (%15)

Toprak kazı aletlerinin kullanımı ve bakımı (%10)

Buradan hareketle açık ocak madenlerinde iş kazalarının önlenmedi bakımından uyulması

gereken kurallar üç başlıkta toplamak mümkündür.

1) İşyerlerinin planını güvenlik talimatlarına ve ergonomi ilkelerine uygun

yapmak.

2) Çalışma çevresinde zarar verici etkiyi azaltmak, makine güvenliği kurallarına

uymak.

3) Kendince güvenli çalışma pratiği olduğunu düşünen işçileri bilgilendirmek ve

eğitim için motive etmek

Bu önlemler iş kazalarının sayısını azaltmayı, oluşabilecek mesleki hastalıklar ve

kısıtlılıklar gibi sağlık bozukluklarını önlemeyi, uygun ve iyi bir sonuca ulaşan verimli bir

çalışmayı hedeflemektedir.

Yukarda sayılan ilkeler çevresinde , açık maden işletmelerinde kazaları engellemek

amacı ile yapılması gereken başlıca uygulamalar; kademelerin güvenli boyutlarda yapılması,

kadem diplerinde işçilerin gereksiz bulunmasının engellenmesi, kademelerin acil boşaltımına

40

engel olacak malzeme birikintilerinden arındırılması , lağım deliklerinin doldurulması

işleminin deneyimli elemanlarla uygun hava koşulların da gerçekleştirilmesi, şevlerin 60

derecenin üstünde olmaması, gece çalışması için aydınlatmanın yeterli olması makine

bakımının düzenli yapılması, işçilerin eğitimlerinin düzenli ve sürekli yapılmasıdır.

İngiltere’de açık ocak işletmelerinde çalışma koşullarını düzenleyen 1954 tarihli

belgenin benzeri Türkiye’de 1984 yılından itibaren yürürlüğe girmiştir. 1475 sayılı iş

kanununun 74. Maddesine dayanılarak hazırlanan Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve

Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzük “ ağırlıklı

olarak yer altı maden ocaklarını konu almış, yedinci kısmında Maden ve Taş ocakları açık

işletmelerinde alınacak iş güvenliği önlemleri sıralanmıştır.

8.2 Toz Problemi

Açık ocak madenlerinde delme ve öğütme işlemlerinde her zaman yüksek etkilenme

riski vardır. Çünkü bu operasyonlar çevreye açık olmakla karakterizedir. Dolayısıyla diğer

işletmelerinde uygulanan lokal havalandırma ve toz uzaklaştırma önlemleri pratik bir çözüm

değildir. Bu durumda ili ana strateji uygulanabilir; Çevreleyerek yalıtmak ve tozu bastırmak.

Örnek bir uygulama olarak açık maden ocaklarında iş makinelerinin kabinleri yalıtılarak ve

filtreli hava çevirme aygıtları kullanılarak operatöre hava verilebilir. Ancak makine

operatörleri dışındaki diğer işçiler etkilenecektir. Tozu ortaya çıkaran noktaların izolasyonu

da mümkündür. Su enjeksiyonu, su spreylemesi ve ıslatıcı ajanlar toz bastırılması için tüm

yüzeysel yer altı madenlerinde kullanılmaktadır.

Toz için kullanılan en önemli mühendislik kontrolü havalandırmadır. Madencilik dışı

endüstrilerde havalandırma üfleme – çekme ventilasyonu ve sulu ventilasyon olarak alt

gruplara ayrılır. Çoğunlukla zarar verici tozlar eksozda filtrelerle toplanarak genel çevresel

kirlenmede engellenir. Seramik endüstrisinde, döküm işlerinde, cam üretimi işlerinde, öğütme

ve eleme işlerinde bu yöntemler yararlı biçimde kullanılabilir.

Weeks J.L. taş ocaklarında toz kontrolü için üç yöntem önermektedir. Birincisi ıslak

delme işlemidir. İkinci yöntem lokal egzozlu havalandırma olarak belirtmiştir. Üçüncü

yöntem olarak araç sürücülerinin kabinlerinin izolasyonu önerilmektedir.

8.3 Gürültü

41

Uluslar arası Çalışma Örgütü’nün tanımıyla gürültü, bir işitme kaybına yol açan ,

sağlığa zararlı olan veya başka tehlikeleri ortaya çıkaran bütün sesleri kapsar. Taş ocaklarında

taş kırma işlemi ve patlayıcı kullanılması, ağır iş makinelerinin ve taşıcıların kullanılması

nedenleriyle güvenli sınırı aşan gürültü faktörü önemli bir iş sağlığı sorunudur.

Gürültüye bağlı duyma kaybı ve akut hasar, geçici duyma eşiği kayması ve kalıcı

hasarlar olmak üzere üç başlıkta sınıflanır. Gürültü bedensel ve düşünsel performansı olumsu

etkilemektedir ve bu etkiler 30 dB sınırından itibaren başlayabilmektedir. %50-60 dB

düzeyindeki gürültünün yorgunluğu artırabileceği, iş görümü sırasında hatalara zemin

hazırlayabileceği, verimi düşürebileceği genel olarak kabul edilmektedir.

Gürültünün en fazla bilinen olumsuz etkisi işitme sistemi üzerine olandır. Bu etki sesin

frekansı, şiddeti, gürültü tipi ve maruz kalınan süre gibi faktörlerle ilgilidir. Ayrıca yaş, sigara

alışkanlı, önceden geçirilmiş olan kulak hastalı gibi kişisel faktörler de etkilenmenin

gelişiminde rol oynamaktadır.

Kulakta gürültüye bağlı akut sağlık sorunları 120 dB sınırından sonraki gürültülerde

ortaya çıkarlar. Sesi korti organına ileten yapıların sürekliliğin bozulması jet motorun

çalışmasının yakından dinlenmesi veya patlama durumlarında olmaktadır. Daha düşük

düzeydeki gürültü etkilenme süresi ve sesin şiddetine bağlı olarak geçici veya sürekli sağırlık

hali ortaya çıkarabilmektedir. Kalıcı sağırlığın birinci aşaması 4000 Hz civarındaki sesler için

işitme eşiğinin düşmesidir. Etkilenme sona erdirilmeyecek olursa o diyogramda 4000 Hz

merkezli çentik gittikçe ilerleyecek ve konuşma seslerini zamanla kapsayacaktır.

Yerüstü madenlerinde kullanılan makinelerin yüksek taşıma kapasitesi gözetilerek

tasarlanması nedeniyle yakınında çalışan işçilerim gürültü maruziyeti fazladır. İşçileri maruz

kaldığı gürültü makinelerin kabinlerinin varlığı ve izolasyonuyla değişmektedir. Tekerlekli

dozerlerin kabinsiz olması durumunda sürücünün maruz kaldığı gürültü 96 dB, kabinlerin

izolasyonlu olması durumunda 92 dB’dir. Kamyon sürücülerinin ise 85 dB düzeyinde

gürültüye maruz kaldığı bilinmektedir. Ünver B dozer operatörünün sağ kulağı seviyesindeki

105 dB’lik gürültünün kabin tavanı, tabanı, camları ve gösterge paneli izolasyonuyla 94 dB’e

kadar indirilebileceğini bildirmektedir.

42

9.MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE İŞ KAZALARI VE MESLEK HASTALIKLARININ

YILLIK DEĞİŞİMİ

Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK), Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) ve Türkiye

İstatistik Kurumu (TÜİK) verileri incelendiğinde Türkiye Madencilik Sektöründe meydana

gelen iş kazaları ve meslek hastalıklarının aşağıdaki gibi dört ayrı iş kolu için takip edildiği

belirlenmiştir.

a) Kömür madenciliği

b) Kömürden gayri madenler ( Metalik madenler )

c) Taş, kil ve kum ocakları

d) Metal olmayan diğer madenlerin ihracı ( Endüstriyel madenler )

Madencilik sektörüne ait bu istatistiklerde;

a) İş kazaları sayısı

b) Meslek hastalığı sayısı

c) Sürekli iş görmezlik sayısı

d) Ölüm sayısı

Verilerinin yıllık olarak takip edildiği belirlenmiştir. Türkiye Madencilik Sektöründe

1992-2008 yıllarında meydana gelen iş kazası, meslek hastalıkları, sürekli iş görmezlik ve

ölüm sayıları tüm madencilik sektörleri için birleştirilmiş olup, toplam yıllık sayılar Çizelge

9.1’de verildiği gibidir. Toplam iş kazası, meslek hastalıkları, sürekli iş görmezlik ve ölüm

sayılarının yıllık değişimleri aşağıdaki bölümlerde incelenmiştir.

Çizelge 9.1 Türkiye madencilik sektöründe 1992 - 2008 yılları arasında meydana gelen iş

kazası, meslek hastalığı, sürekli iş görmezlik ve ölüm sayıları

43

9.1 Madencilik Sektöründe İş Kazalarının Yıllık Değişimi

Türkiye Madencilik Sektöründe 1992 - 2008 yılları arasında meydana gelen iş

kazalarının yıllık değişimi Şekilde verildiği gibidir. Şekil 9.1’den de görüldüğü gibi, iş

kazaları 1992 yılına göre son yıllarda azalma eğilimindedir. 1992 yılında madencilik

sektöründe meydana gelen iş kazası sayısı 15.040 iken 2008 yılına gelindiğinde 6.495’e

gerilemiştir. Geçen 16 yıllık süreçte iş kazalarında %56,8’ lik bir azalma söz konusudur. Bu

azalma oldukça önemli olmakla birlikte, 1992 ve 1993 yılları dikkate alınmadığında iş kazası

sayısının diğer yıllarda 8.800 ile 6.300 aralığında değiştiği görülmektedir. 1992 yılında

Türkiye Taş Kömürleri Kurumu ( TTK ) Zonguldak-Kozlu İncir harmanı işletmesinde

meydana gelen grizu patlamasında 262 işçinin ölümü ve 1993 yılında da TTK Karadon

İşletmesinde meydana gelen grizu patlamasında 65 işçinin yaralanması ve ölümüyle

sonuçlanan afet niteliğindeki iş kazaları, 1992 ve 1993 yılları iş kazası sayılarının yüksek

çıkmasında etkili olduğu görülmektedir. TTK’ da 1992 yılında 5.679, 1993 yılında 4.437,

1994 yılında 3.128 ve 2008 yılında 1.922 iş kazası meydana gelmiştir. Özellikle TTK’ da

meydana gelen iş kazaları sayıları, Türkiye madencilik sektörü iş kazaları sayılarını önemli

derecede etkilemektedir.

44

Şekil 9.1 Türkiye madencilik sektöründe 1992 - 2008 yılları arasında meydana gelen iş

kazaları sayıları

9.2 Madencilik Sektöründe Meslek Hastalıklarının Yıllık Değişimi

Meslek hastalığı, sigortalının çalıştığı veya yaptığı işin niteliğinden dolayı tekrarlanan

bir sebeple veya işin devam şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, bedensel

veya ruhsal özürlülük halleridir. Meslek hastalıkları, çalışanların, işini yaparken işyeri çalışma

koşulları nedeniyle maruz kaldığı, sağlık durumunda meydana gelen bozukluklar ve

aksamalar olarak tanımlanabilir. İş kazasında ani bir gelişmeyle çalışanların sağlığı tehlikeye

girerken, meslek hastalığında tedrici bir gelişme sonucunda sağlık bozulmaktadır. Meslek

hastalıkları istenilmeyen ve sonucu vahim durumları da beraberinde getiren, ama

istenildiğinde çareler üreterek minimum seviyelere indirgenebilecek bir durumdur.

Türkiye Madencilik Sektöründe 1992 - 2008 yılları arasında meydana gelen meslek

hastalıklarının yıllık değişimi Şekil 9.2’de verildiği gibidir. Meslek hastalıkları özellikle 1994

ve 2007 yıllarında yüksek seviyelerde karşımıza çıkmaktadır. 1992 yılında 589 olan meslek

hastalığı sayısı 1994’ e gelindiğinde 866’ ya yükselmiştir. Bu da % 47’ lik bir yükselişi ifade

etmektedir. 2007 yılında ise meslek hastalığı sayısı 1.001 olmuş olup, 1992 yılına göre 2007

yılında meslek hastalıkları % 69,9 oranında artmıştır

45

Şekil 9.2 Türkiye madencilik sektöründe 1992 - 2008 yılları arasında meydana gelen meslek

hastalıkları sayıları

9.3 Madencilik Sektöründe Ölümlü İş Kazalarının Yıllık Değişimi

Türkiye madencilik sektöründe 1992 - 2008 yılları arasında meydana gelen ölümlü iş

kazalarının yıllık değişimi Şekilde verildiği gibidir. Şekil 9.3’de de görüldüğü gibi, ölümlü iş

kazaları 1992 yılından 1995 yılına kadar hızla azalmış ve iş kazalarında ölen işçi sayıları 1992

yılında 607 iken 1995 yılında 96 olmuştur. İş kazalarında ölen işçi sayısı 2008 yılında 66

olmuştur.

46

Şekil 9.3 Türkiye madencilik sektöründe 1992 - 2008 yılları arasında meydana gelen iş

kazalarında ölen işçi sayıları

9.4 Madenlerde Yaşanan İş Kazaları ve Sonuçları Üzerine Bir Değerlendirme

Madenlerde Meydana Gelen İş Kazaları

Madencilik sektörü iş kazaları ve meslek hastalıklarının en fazla görüldüğü

sektörlerdendir. Türkiye’de son yaşanan Zonguldak maden kazası ve son yıllarda bu tür

kazaların sıklıkla tekrarlanması ve ölümlerin yaşanması maden ocaklarının yapısı, işçi sağlığı

ve güvenliği ile ilgili soruları gündeme getirmiştir. Sadece kömür sektöründe, 1991-2008

döneminde iş kazaları ve meslek hastalığı nedeniyle toplam 2554 kişi hayatını kaybederken,

sürekli iş göremez hale gelenlerin sayısı ise 13087’e ulaşmıştır.

Maden kazaları ile ilgili istatistikleri incelediğimizde kazalardaki ölüm sayılarının taş

kömürü ve linyit ocaklarında şekil 9.4’deki gibi farklılaştığı görülmektedir. Milyon ton başına

düşen ölüm sayısı 2007 yılında taş kömürü ocaklarında linyitin 30 katı kadardır. Yıllara göre

bakıldığında aradaki fark değişmekle birlikte yine de her yıl taş kömürü ocaklarındaki ölüm

oranı linyitin oldukça üzerindedir.

47

Şekil 9.4Türkiye, taş kömürü ve linyit milyon ton üretimi başına düşen ölüm sayısı

SGK verileri ve Birleşmiş Milletler İstatistik Birimi (UNSD) Enerji İstatistikleri

Taş kömürü üretiminin TTK ve taşeronları tarafından yapılması dışında 2000 yılı

sonrasında özel işletmeler tarafından da üretim yapılmaktadır. Kazalar sonucu meydana gelen

ölüm sayılarına TTK ve özel işletilen maden ocakları ayrımında bakıldığında milyon ton

üretim başına düşen ölüm sayısının özel işletmelerde daha fazla olduğu görülmektedir. Özel

işletmeli maden ocaklarında 2000 yılından itibaren üretim yapılmakta fakat asıl üretim artışı

2005 yılından itibaren görülmektedir. Özel ocaklarda üretim başına düşen ölüm sayısının

2003 yılında bir sıçrama göstermesinin nedeni 2002 yılına göre hem üretimin düşmesi hem de

kaza sonucu ölen kişi sayısının iki katına çıkmasıdır.

48

Çizelge 9.2 Türkiye, TTK ve Özel İşletmelerde üretilen milyon ton taş kömürü başına düşen

ölüm sayısı

Yıllar Taş kömürü

(TTK)

Taş kömürü

(Özel)

2000 3.98 59.25

2001 2.12 94.82

2002 3.56 80.38

2003 3.98 229.44

2004 2.66 76.78

2005 6.00 3.91

2006 1.97 3.77

2007 2.98 18.36

2008 4.41 11.50

TMMOB Taş Kömürü Raporu 2008

Dünyanın ilk iki büyük kömür üreticisi olan Çin ve ABD’de meydana gelen maden

kazaları incelendiğinde taş kömürü için milyon ton üretim başına ölüm oranlarının

Türkiye’den düşük olduğu görülmektedir. 2008 yılında, Çin’de milyon ton başına düşen ölüm

sayısı 1,27 iken, aynı oranın Türkiye’de 5 kat daha fazla olması oldukça kaygı verici olarak

değerlendirilmektedir.

Çizelge 9.3 Taş kömürü kazaları sonucu ölümlerin Türkiye, Çin ve ABD karşılaştırması

49

Taş kömürü maden kazaları sonucu Milyon ton taş kömürü üretimi başına

ölüm sayısı ölüm sayısı

Yıllar Türkiye Çin ABD Türkiye Çin ABD

2000 17 5300 18 7.10 4.08 0.03

2001 18 5670 13 7.22 4.11 0.02

2002 14 5791 19 6.04 3.98 0.04

2003 19 6995 19 9.23 4.06 0.04

2004 10 6027 14 5.14 3.03 0.03

2005 12 5986 7 5.51 2.72 0.01

2006 6 4746 33 2.59 2.00 0.06

2007 20 3786 20 8.02 1.50 0.04

2008 19 3215 9 7.22 1.27 0.02

Maden kazalarındaki ölüm oranları tarihsel açıdan incelendiğinde, ABD’de 1940’lara

kadar maden kazaları ve ölüm sayıları artış gösterdiği, 1940-1950 döneminde düşme

yaşandığı, sonrasında 1970’lara kadar ise ölüm oranlarında değişim yaşanmadığı

görülmektedir. 1970’lerden itibaren ise hem kaza sayıları hem de ölüm sayılarında daha

keskin bir düşüş olmuştur. 1940’lı yıllara kadar görülen kazalar ve ölümlerdeki artışlar

sonucunda, 1940’tan itibaren kömür madenciliği iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili yasalar

çıkarılmış, maden ocaklarındaki sorunlar ve iş güvenliğini tehlikeye sokan durumlar ile ilgili

yeni teknolojiler geliştirilmiş ve yaygınlaştırılmıştır. 1960 yılından itibaren gelişmeler

hızlandırılmıştır. Bu gelişmelerin sonucunda ABD’de ölüm oranlarının özellikle 1970’lerden

itibaren hızla düştüğü görülmektedir. Çin’de ise madenlerde meydana gelen kaza sayılarında

ve ölümlerdeki hızlı artış sonucunda, 2004 yılında maden ocaklarının yenilenmesi kararı

alınmış ve 2004-2006 döneminde maden ocaklarında yeniden yapılanmaya gidilmiştir.5

Çin’de de 2004 yılından itibaren ölüm oranlarında düşüş gözlenmektedir. Ayrıca Çin’de

yeniden yapılandırma ile birlikte küçük, verimsiz ve zarar eden maden ocakları kapatılmıştır.

Bu uygulamanın Çin örneğinden yola çıkılarak DPT Özel İhtisas Komisyonu raporunda

50

maden ocaklarının yeniden yapılandırılması gerekliliğinin üzerinde önemle durulmakta ve

Türkiye’deki küçük, eski teknoloji ile ve verimsiz çalışan, dolayısıyla da kazalara daha çok

sebebiyet veren ocakların özelleştirilerek geliştirilmesi ya da kapatılmasına ilişkin politika

önerisinde bulunulmaktadır.

9.5 İş Kazalarının Nedenleri ve Ekonomik Boyutu

Literatürde konu ile ilgili çalışmalar ve ülke örnekleri ile, maden ocaklarında

kullanılan sistemlerin ve teknolojinin kazaların meydana gelmesi ve ölüm oranlarının seviyesi

ile ilişkili olduğu görülmektedir. Modern tekniklerin kullanıldığı bir maden ocağı ile klasik

yöntemler ile çalıştırılan bir maden ocağının karşılaştırıldığı bir çalışmada yeni teknolojilerin

kullanılmasının klasik yöntemlere göre hem verimliliği arttırdığı hem de kazalar sonucu zarar

gören kişi sayısını azalttığı gösterilmiştir. Bununla birlikte iş güvenliğini geliştirmek üzerine

sistematik eğitim programlarının etkisi üzerinde önemle durulmaktadır. (M. Sari, H.S.B.

Düzgün.2004)

Konu ile ilgili uzmanların görüşleri de, kazalar sonucu meydana gelen ölümlerin iş

sağlığı ve güvenliği konusundaki eksik uygulamalardan kaynaklandığını desteklemektedir.

Kazalar ve ölümlerin nedenleri arasında havalandırma sistemlerindeki sorunlar, kaçış yolları

yetersizliği, kişisel koruyucu donanımların yetersizliği gibi altyapı ve teknolojik sorunlar

sayılmaktadır. Bu tür problemlerin önlenebilir olduğu ve iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili

denetim ve yaptırım yetersizliklerinden kaynaklandığı üzerinde önemle durulmaktadır.

Türkiye’de maden ocaklarında meydana gelen patlamalar ve yangınların nedenleri

araştırıldığında; genel nedenlere benzer şekilde üretim yönteminin gereklerinin tam olarak

yerine getirilmemesi, üretim plan ve projesinin bulunmaması ve havalandırmadaki eksiklik ve

aksaklıklar ilk sıralarda yer almaktadır.(Güyagüler, Tevfik.2002)

Maden kazaları ile meydana gelen ölümler dışında, kazalar ve meslek hastalıkları

sonucunda sürekli iş göremez durumuna gelen kişilerin sayısı da oldukça fazladır. 1991

51

yılından itibaren maden kazaları ve meslek hastalıkları sonucunda 13087 kişi sürekli iş

göremez durumundadır. Bu tür kayıplar ve ölümlerin ekonomik yükü de önemli boyuttadır.

Türkiye’nin taş kömürü üretim maliyetleri dünyadaki büyük kömür üreticilerine göre

yüksektir ve bu nedenle fiyat konusunda da rekabet edememektedir. (Arıoğlu E. Ve Yılmaz,

A.O.2002).Bu duruma bir de yüksek ölüm ve sürekli iş göremezlik oranları eklendiğinde iş

kazalarının ekonomik sonuçları önemli boyutlara ulaşmaktadır. Ortalama kömür üretim

maliyetimizin diğer ülkelere göre yüksek olmasına katkı sağlayan faktörler arasında üretim ve

teknoloji durumunun havzalara göre geliştirilmemesi, bazı tesis, makine ve donanımın

verimliliğinin düşük, işletme giderlerinin ise yüksek olması ve yüksek sayıda iş kazası ve

meslek hastalığı nedeni ile yüksek oranda tazminat ödemeleri yer almaktadır.

Sonuç olarak;

Madenlerde meydana gelen iş kazası istatistiklerinin taşkömürü ve linyit ayrımında,

üretim ve ithalat durumları ile birlikte ele alınarak değerlendirilmesi, maden sektörüne

yönelik bir yol haritası çıkarılması açısından oldukça önemlidir. Kazaların başlıca

nedenlerinin alt yapı ve teknoloji ile ilgili önlenebilir sorunlardan kaynaklanması, denetim ve

yaptırımların tekrar gözden geçirilmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. Kazalar sonucu

yaşanan kayıplar ile birlikte ekonomik boyutun da incelenmesi ve konu ile ilgili yapılan

çalışmalar da dikkate alınarak bu tür kayıpların önlenmesi için bir madencilik sektörü

stratejisi belirlenmesi gereklidir.(TEPAV- 2010 )

10. MADEN KAZALARI

10.1 Elektrikli Kapsüllerin Hatalı Kullanımından Kaynaklanan İş Kazaları

52

Patlayıcıların güvenli şekilde ateşlenmesi için geliştirilmiş olan ateşleme

sistemlerinden elektrikli kapsüller 1870’lerde ortaya çıkmıştır. Daha büyük hacimli ve verimli

patlatmalar yapmak gibi ihtiyaçlar sonucu 1900’lü yılların başında gecikmeli elektrikli

kapsüller geliştirilmiştir. Elektrikli kapsüllerin icadı ile patlayıcı maddelerin ateşlenmesi

emniyetli mesafelerden yapılmaya başlanmış ancak yaşanan bazı kazalardan sonra

düşünüldüğü kadar emniyetli olmadığı anlaşılmıştır. Bu kapsüllerin hatalı kullanımından

kaynaklanan iş kazaları günümüzde de azımsanmayacak boyutlardadır.

Ne yazık ki son zamanlarda, ülkemizde yaygın olarak kullanılan elektrikli kapsüllerin

uygunsuz kullanımından kaynaklanan birçok kaza haberleri aldık. Bu kazalar; elektriksel

yüklü havalarda atım yapma, cep telefonu ya da telsizi atım sahasına sokma, elektrikli kapsül

test edilirken uygun olmayan test cihazı kullanma, kapsül testinde manyeto kullanma gibi

hatalı davranışlardan kaynaklanmıştır.

Son yıllarda vukua gelmiş olan elektrikli kapsülün kazara ateşlenmesi ile sonuçlanmış bazı

kazaları örneklersek:

• Elektrikli kapsülün elektrikçi ohm metresi ile kontrol edilmesi sırasında kapsülün

patlaması ile ateşçinin parmağı kopmuştur.

• Açık hava koşullarında elektrikli kapsüllerin patlaması ile ateşçi vefat etmiştir.

Sebebin cep telefonu ya da telsizden olabileceği düşünülmektedir.

• Kapalı, elektriksel yüklü havalarda dolum yapılması sırasında elektrikli kapsüllerin

ateşlenmiş sonuçta can ve mal kaybı yaşanmıştır.

• Patlamamış elektrikli kapsülün manyeto ile tekrar kontrol edilmesi sırasında

ateşlenmesi sonucu yaşanan 4 farklı kazanın hepsinde ateşçiler vefat etmiştir.

Tüm bu kaza örnekleri önümüzde dururken kullanıcıların hatalı davranışları,

denetimdeki yetersizlikler, patlayıcı piyasasına sürülen ürünlerin (patlayıcılar, manyeto, ohm-

metre vb) onayını verecek bir kurumun bulunmayışı önümüzdeki yıllarda da benzeri üzücü

haberleri alacağımız endişesini taşımamıza yol açmaktadır. Bu aşamada kullanıcılar açısından

53

yapılması gereken yaşanan olaylardan ders alarak güvenlik ile ilgili kurallara üşenmeden

uymaları ve önerileri dikkate almalarıdır. (KILIÇ, 2010)

10.2 Kastamonu Kure'de Maden Kazası

Kastamonu'nun Küre İlçesi'nde işletilmekte olan Aşıköy yeraltı bakır ocağında, 8

Eylül 2004 tarihinde meydana gelen kaza sonucu, biri Maden Mühendisi olmak üzere 19

çalışan yaşamını yitirmiştir.

Söz konusu ocak, zorlu çalışma koşullarına sahiptir. Üretim, yüzeyden yaklaşık 150

metre derinde yapılmaktadır. Bakır üretimi yapılan yerlere yer altı galerileri, eğik ve dik

kuyular ile ulaşılmakta, cevher, bu yollar boyunca tesis edilen bantlar vasıtasıyla yeryüzüne

çıkarılmaktadır. Çalışma ortamları, kaza olasılığı bakımından büyük riskler taşımaktadır.

Kaza, cevherin nakledildiği 150 metre uzunluğundaki dikey bandın tutuşması nedeniyle

oluşmuş, yangın daha sonra yaklaşık 900 metre uzunluğunda yatay ve dikey yönlerde tesis

edilmiş nakliyat sistemindeki bantlara da sirayet etmiştir. Bantların yanması ile açığa çıkan

karbon monoksit ve diğer zararlı gazlar çalışanların zehirlenerek ölmelerine ya da

yaralanmalarına sebebiyet vermiştir.

Madencilik sektöründe iş kazaları her geçen yıl biraz daha artmaktadır. Geçtiğimiz bir

yılda, sadece Aşkale,Ermenek ve Çorum' da meydana gelen kazalarda 20 işçi yaşamını

kaybetmiştir. Her kazadan sonra yetkililerin "gereken yapılacaktır..." türünden alışılmış

söylemleri bu olayda da görülmektedir. Ancak, bu tür söylemler ile sorunlar

çözülememektedir. İnsan emeğini ve sağlığını en önde tutan planlama ve uygulamaların

yapılması büyük önem taşımaktadır. Bu önceliklerden vazgeçmek için ileri sürülecek hiçbir

gerekçe kabul edilemez.(Maden Mühendisleri Odası, Eylül 2004)

11. İŞ KAZALARININ ÖNLENMESİ

Kaza önleme çalışmaları tanım olarak iş gücü performansının, alet-cihaz-makine

performansının ve fiziki çevrenin kontrol altında tutulabilmesi anlamına gelmektedir. Kontrol

sözcüğünün kullanılmasındaki amaç; onun, önleme ve güvenli olmayan koşulların ve

54

olayların düzeltilmesi olgularının her ikisini de içeriyor olmasıdır. Kaza önleme, her

endüstriyel kuruluş için yaşamsal bir öneme sahiptir. Kazalarla yeterince ilgilenilmemesi

halinde yaralanma, ölüm ve maddi kayıplara yol açacağından işletmeyi olumsuz yönde

etkileyecektir. Ayrıca kaza önleme çalışmaları; üretim ya da hizmetin sürekliliği, üretimin

artırılması, verimliliğin iyileştirilmesi ve işçi-işveren arasındaki ilişkilerin İyileştirilmesi

konularında olumlu ve yararlı sonuçları beraberinde getirmektedir (Güyagüler, 1992).

Kaza önleme programlarında çevresel ve davranışsal nedenlerin kontrol altında

tutulmasının büyük önemi vardır. Bazı durumlarda çevresel nedenlerin (ya da tehlikelerin)

kontrolü, yönetimin kazaları önlemeye olan isteğini iş görenlere kanıtlaması açısından çok

yararlıdır. Çünkü, bir işletmede kaza önlemeye yönelik olarak yapılacak çalışmaların basan ya

da başarısızlığı, üst yönetimin tutumu ile yakından ilişkilidir.

Yapılan istatistikler, meydana gelen iş kazalarının %50'sinİn kolaylıkla önlenebilir

mahiyette olduğunu, %48'inin ancak bir etüt ve metotlu çalışma ile Önlenebileceğini,

%2'sinin ise önlenmesinin mümkün olmayacağını göstermiştir (Akyüz, 1982). Gelişmiş

ülkelerde öncelikli olarak karşılaşılan sağlık ve güvenlik problemleri içinde ergonomik

problemler büyük oranda yer almıyorsa da, giderek artan sayıda işçi kötü işyeri dizaynı gibi

ergonomik problemlerden etkilenmektedir. Sonuç olarak, sağlık problemlerinin sıklığı ve

önemi zayıf ergonomik ilişkilerden doğmaktadır (Orhun,2001).

İnsan biyolojik bir varlık olarak, belli yapısal özellikler gösterir, insanın çalışacağı

yerin çevresinde ve onun kolayca hareket edebileceği boyutların saptanmasında, daima beden

ölçüleri esas alınır. Dar alanda çalışma, dar geçitlerden geçerek yer değiştirme, insanların

normal ve sağlıklı durumunu zorlaştıran yerlere sığmak zorunluluğunun getirilmesi İnsan

işinin verimini azaltır, akıcılığını bozar (Erkan, 1982).

İnsan-makine sistemlerinin karmaşıklığı ölçüsünde sinyalleri algılama ve kontrol

elemanlarını yeniden düzenleme sorumluluğu da büyük ölçülerde artar. Devamlı algılama ve

reaksiyon gösterme işlevi, merkezi sinir sisteminden uyanıklık ister ve bu uyanıklık İse belli

ölçülerin ötesine geçemez, insanın beden gücü yanı sıra zihinsel gücü de dikkate alınarak, iş

55

gücü buna göre düzenlenmelidir. Herhangi bir yükleme ya da yetenek ötesi İstek, insanın

makine İle ahenkli bir şekilde çalışmasına olumsuz etki yapar, insan ve makine sistemleri

imalat türüne bağlı olarak; sıcak, soğuk, rutubetli, toz, is, gaz, radyasyon, gürültü, titreşim ya

da yetersiz aydınlatma gibi çevresel sorunları olan bir iş yerinde bulunabilir. Söz konusu

çevre faktörleri sağlık açısından çeşitli sakıncalar getirdiğinde, insan organizmasının normal

işleyişini zorladığı için, iş verimi üstünde olumsuz etkiler yapar. Çevre koşullan, gerçekte kısa

ya da uzun bir süreç içinde zararlı etkilerini gösterebilir ve insanın önceleri pek fark etmeden

maruz kaldığı bu zararlı etkenler, belli bir düzeyden sonra iş verimini olumsuz şekilde etkiler.

Ayrıca, insanın iş, aile ve arkadaş çevresi ile günlük yaşamının getirdiği psiko-sosyal

sorunlar, insan-makine-çevre kompleksinde çeşitli etkileşimlere sebep olur. Sosyal ve psiko-

sosyal konular sadece insan ve onun ruh halini etkiliyor gibi görünmesine rağmen,

makinelerini işletmek, işini devamlı ve eksiksiz bir şekilde gerçekleştirmek zorunda olan

insan için çeşitli uyumsuzluklar sistemi de etkilemeye başlar, iş verimi düşer, iş hevesi

kaybolur, davranışlar değişir ve insan içinde bulunduğu ruh halini işine de aksettirir.

12 İŞ GÜVENLİĞİ UZMANI

22.05.2003 tarihinde yürürlüğe girene 4857 sayılı İş Kanunun 81 inci maddesi ve

“İşyeri sağlık ve güvenlik birimleri ile ortak sağlık ve Güvenlik birimleri hakkında

yönetmelik” hükümlerine göre  İşverenler, devamlı olarak en az 50 işçi çalıştırdıkları

işyerlerinde bu hizmeti vermek için, işyeri sağlık ve güvenlik birimi oluşturmakla ve bir veya

birden fazla işyeri hekimi ile gereğinde diğer personeli ve sanayiden sayılan işlerde bir veya

birden fazla iş güvenliği uzmanını görevlendirmekle yükümlüdürler. İşverenler, bu

yükümlülüklerini, iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin tamamını veya bir kısmını işyeri

dışında kurulu ortak sağlık ve güvenlik birimlerinden alarak da yerine getirebilirler.

Şirket İş Sağlığı ve Güvenliği Politikasını hazırlamak,

Yasalara uygunluk taahhütlerini yerine getirmek,

Şirket risk haritasını çıkarmak,

Risk değerlendirme faaliyetlerini yürütmek,

56

Sağlıklı ve güvenli iş ortamları oluşturmak,

Çalışanların ihtiyaçlarına uygun yıllık eğitim planı hazırlamak,

İş Güvenliği eğitimlerini gerçekleştirilmek,

İş kazalarını kontrol altına almak,

Şirket itibarını artırmak için.

İlgili yönetmelikte İş Güvenliği Uzmanı'nın ve kimlerden olabileceği aşağıdaki gibi

tanımlanmıştır. 

İş güvenliği uzmanı: İş sağlığı ve güvenliği konularında görev yapmak üzere Genel Müdürlük

tarafından yetkilendirilen mühendis veya teknik elemanı,

Teknik eleman: Üniversitelerin fizik ve kimya bölümlerinden lisans düzeyinde mezun olanlar

ile teknik öğretmenler ve iş sağlığı ve güvenliği bölümü mezunlarını ifade eder.

Eğitim programları teorik ve uygulamalı olmak üzere iki bölümden oluşur. Eğitimin süresi,

her iş güvenliği uzmanlığı sınıfı için 180 saat teorik ve 40 saat uygulama olmak üzere toplam

220 saatten az olamaz. (Md.54)

12.1 İş Güvenliği Uzmanı Eğitim ve Sınavı

İş güvenliği uzmanlığı eğitim programlarının sonunda Genel Müdürlükçe sınav yaptırılır.

İş güvenliği uzmanlığı sınavında başarılı olamayanlar sınava girdikleri tarihten itibaren

bir yıl içinde bir kez daha sınava girme hakkına sahiptirler. Ancak, bu hakkını kullanmayan

veya iki sınavda da başarılı olamayan adaylar yeniden eğitim programına katılmak

zorundadırlar.

Sertifika eğitim programı ve sınavları komisyon tarafından belirlenir. Komisyonun sekreterya

işleri Genel Müdürlük tarafından yürütülür.

12.2 İŞ Güvenliği Uzmanının Hizmet Süresi

 

 İş güvenliği uzmanları, bu Yönetmelikte belirtilen görevleri eksiksiz yerine getirmek için;

 

I inci Risk Grubunda yer alan işyerlerine; ayda en az 1 iş günü,

57

II inci Risk Grubunda yer alan işyerlerine; ayda en az 2 iş günü,

III üncü Risk Grubunda yer alan işyerlerine; ayda en az 3 iş günü,

IV üncü Risk Grubunda yer alan işyerlerine; ayda en az 4 iş günü,

V inci Risk Grubunda yer alan işyerlerine; ayda en az 5 iş günü,  gitmek zorundadırlar.

12.3 İşçilerin Eğitimi

İşyerlerinde sağlıklı ve güvenli bir iş ortamı sağlanması ve sürdürülmesi çalışanların

eğitimi ile mümkündür. Çalışanlarımızın eğitim ihtiyaçlarının belirlenmesi, yıllık eğitim planı

hazırlanması, ve eğitimlerin gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Heryıl tekrarlanması yasal

zorunluluk olan bu eğitimlerin kayıt altına alınması ve saklanması zorunludur. İlgili yasa

gereği eğitimlerin sertifikalı "iş güvenliği uzmanı" veya yetkili kuruluşlardan alaınması

gerekmektedir.

İş güvenliği uzmanlığı belgesi

       MADDE 56 - (1) İş güvenliği uzmanlığı belgesinin sınıfları aşağıda belirtilmiştir:

       a) (A) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı belgesi;

       1) İş sağlığı ve güvenliği alanında en az üç yıl teftiş yapmış iş müfettişlerine istekleri

halinde,

       2) Genel Müdürlük ve bağlı birimlerinde iş sağlığı ve güvenliği alanında en az sekiz yıl

görev yapmış iş sağlığı ve güvenliği uzmanlarına istekleri halinde,

       3) (B) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı belgesiyle en az beş yıl fiilen görev yaptığını iş

güvenliği uzmanlığı sözleşmesi ile belgeleyerek eğitim kurumları tarafından düzenlenen iş

güvenliği uzmanlığı eğitim programlarına katılanlardan Genel Müdürlükçe yaptırılan (A)

sınıfı iş güvenliği uzmanlığı sınavında başarılı olan mühendis veya teknik elemanlara, Genel

Müdürlükçe verilir.

       b) (B) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı belgesi;

       1) Genel Müdürlük ve bağlı birimlerinde iş sağlığı ve güvenliği alanında en az üç yıl

görev yapmış iş sağlığı ve güvenliği uzmanlarına istekleri halinde,

58

       2) İş sağlığı ve güvenliği alanında doktora yapmış olan mühendis veya teknik

elemanlardan (B) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı eğitim programının pratik bölümünü

tamamlayanlara istekleri halinde,

       3) Genel Müdürlük ve bağlı birimlerinde iş sağlığı ve güvenliği alanında en az beş yıl

görev yapmış mühendis veya teknik elemanlardan Genel Müdürlükçe yaptırılan (B) sınıfı iş

güvenliği uzmanlığı sınavında başarılı olanlara,

       4) (C) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı belgesiyle en az iki yıl fiilen görev yaptığını iş

güvenliği uzmanlığı sözleşmesi ile belgeleyerek eğitim kurumları tarafından düzenlenen iş

güvenliği uzmanlığı eğitim programlarına katılanlardan Genel Müdürlükçe yaptırılan (B)

sınıfı iş güvenliği uzmanlığı sınavında başarılı olan mühendis veya teknik elemanlara, Genel

Müdürlükçe verilir.

       c) (C) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı belgesi;

       1) Eğitim kurumları tarafından düzenlenen (C) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı eğitim

programlarına katıldıklarını belgeleyen ve Genel Müdürlükçe yaptırılan (C) sınıfı iş güvenliği

uzmanlığı sınavında başarılı olan mühendis veya teknik elemanlara,

       2) İş sağlığı ve güvenliği alanında yüksek lisans yapmış olan mühendis veya teknik

elemanlardan (C) sınıfı iş güvenliği uzmanlığı eğitim programının pratik bölümünü

tamamlayanlara istekleri halinde, Genel Müdürlükçe verilir. 

KAYNAKLAR

Madencilik sektöründe iş sağlığı ve güvenliği .http://www.isguvenligi.net/index.php?option=com_content&task=view&id=939&Itemid=52

MEB-MEGEP İş Güvenliği Ve İşçi Sağlığı Ankara Ocak 2005

59

BİLGİ A.; “Önce Emek Vardı”, Bilim ve Sanat Dergisi Sayı 81

ERKAN C.; “İş Sağlığı ve Meslek Hastalıkları”, AÜ Tıp Fakültesi Yayınları

TALAS C.; “Toplumsal Politikaya Giriş”, Savaş Yayınları “Çalışma İstatistikleri”, Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) Yayını

YILMAZG.;“İş Güvenliğine Genel Bakış”, Mühendis ve Makine Dergisi Sayı 224

SÜZEK S.; “İş Güvenliği Hukuku”, Savaş Yayınları

TOPUZOĞLU İ.; “Çevre Sağlığı ve İş Sağlığı”, Çalışma Bakanlığı Yayını

“İş Yerlerinde Tükenen Yaşam”, Petrol-İş Sendikası Yayını

“İstatistik Yıllıkları”, SSK Yayınları

İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri Yönetmeliği - Resmi Gazete:27.11.2010-27768

HENDEM B.; İşçi sağlığı ve işçi güvenliğinde kullanılan kişisel koruyu donanımlar ve standartları , yüksek lisans tezi, Ankara Haziran 2007

Türkiye’de işçi sağlığı ve iş güvenliği raporu- Sosyal İş (2010).

http://www.sendika.org/yazi.php yazi_no=29505 (02.03.10)

"Madencilik Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği" Eğitimi (2007).

http://www.haberler.com/madencilik-sektorunde-is-sagligi-ve-guvenligi-haberi/ (23.06.07)

60