1

พทธธรรม(ฉบบเดม)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

ก

พทธธรรม (ฉบบเดม)© พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)ISBN 974-497-408-7

พมพครงแรก — ๒๕ สงหาคม ๒๕๑๔โครงการตาราฯ จดพมพถวาย พระเจาวรวงศเธอ กรมหมนนราธปพงศประพนธในโอกาสทพระชนมครบ ๘๐ พรรษา (รวมในหนงสอชด “วรรณไวทยากร”)

พมพครงท ๑๐ — ๑๓ สงหาคม ๒๕๔๔ ๕,๐๐๐ เลม- ธรรมทาน ในมงคลวารอายครบ ๗๖ ป ของ คณประยร พรหมสทธ ๒,๐๐๐ เลม- ผสมทบพมพ ๓,๐๐๐ เลม

พมพครงท ๒๙ — กนยายน ๒๕๕๕ ๒,๑๔๐ เลม- ษมาพร ศวะเกอ และเพอนๆ

พมพท

อนโมทนา

คณษมาพร ศวะเกอ ไดเกดมกศลฉนทะทจะเผยแผธรรม ใหประชาชนรเขาใจหลกคาสอนดงทอธบายไวในหนงสอพทธธรรม (ฉบบเดม) และไดชวนญาตมตรรวมกนขออนญาตพมพ หนงสอ พทธธรรม (ฉบบเดม) นน เผยแพรเปนธรรมทาน เพออานวยประโยชนทางธรรมทางปญญาใหแผขยายกวางขวางยงขนไป

การพมพหนงสอแจกเปนธรรมทานนน นบวาเปนการใหอยางสงสด ทพระพทธเจาทรงสรรเสรญวา เปนทานอนเลศ ชนะทานทงปวง เปนการแสดงนาใจปรารถนาดอยางแทจรงแกประชาชน ดวยการมอบใหซงแสงสวางแหงปญญาและทรพยอนลาคาคอธรรม อนจะนามาซงประโยชนสขทแทและยงยน

ขออนโมทนาคณษมาพร ศวะเกอ และเพอนๆ ทไดบาเพญประโยชนแกพระศาสนาและประชาชน ดวยการเผยแพรธรรม อนเปนการใหสงทมคณคาเปนสาระทแทจรงแกชวตและสงคม อกทงจะมผลเปนการดารงรกษาพระพทธศาสนาใหคงอยยนนาน

ขอกศลจรยาทางการศกษา อนเปนสาระของชวตจตปญญา จงเปนปจจยนามาซงความเจรญแพรหลายแหงพระสทธรรม และความสขเกษมศานตแหงมหาชน และอานวยผลใหผบาเพญธรรมทานครงน ทกทาน เจรญดวยจตรพธพรชย งอกงามในธรรมและความสข ตลอดกาลยงยนนานสบไป

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)๒๘ กรกฎาคม ๒๕๕๕

ข

บนทกประกอบในการพมพครงท ๑๐

ก. ความเปนมาถงปจจบน

หนงสอ “พทธธรรม” โดยผเขยนเดยวกนน ปจจบนม ๒ ฉบบ คอ ฉบบเดมและ ฉบบปรบปรงและขยายความ

๑. พทธธรรม ฉบบเดม หนา ๒๐๖ หนา เปนหนงสอทเขยนขนตามคาอาราธนาของโครงการตาราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร สมาคมสงคมศาสตรแหงประเทศไทย รวมอยในหนงสอชด “วรรณไวทยากร” ซงโครงการตาราฯ จดพมพถวาย พระเจาวรวงศเธอกรมหมนนราธปพงศประพนธ ในโอกาสทพระชนมครบ ๘๐ พรรษาบรบรณ วนท ๒๕ สงหาคม ๒๕๑๔

พทธธรรม ฉบบเดมน มอนสรณแดเสดจในกรมฯ พระองคนน และแกหนงสอ พทธธรรม เอง คอทน “วรรณไวทยากร” ทมลนธมหาจฬาลงกรณ-ราชวทยาลย และทโครงการตาราฯ ซงเกดจากคาสมนาคณ ทโครงการตาราฯ จะตองมอบใหแกผเขยนทกทานตามระเบยบ แตผเขยนไดบรจาคใหแหงละกงหนง เพราะปฏบตตามหลกการทยดถอตลอดมาวาไมรบคาตอบแทนใดๆ

๒. พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ คอ พทธธรรม ฉบบเดมนนเอง แตไดเขยนแทรกเพมขยายความ มเนอหาเพมมากขนเปน ๖ เทาของฉบบเดม (ปจจบนหนา ๑๐๖๖ หนา) ซงคณะระดมธรรม และธรรมสถาน จฬาลงกรณ-มหาวทยาลย ไดพมพขนเปนครงแรก เสรจเมอวนวสาขบชา พ.ศ. ๒๕๒๕ และมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยไดพมพตอมา ลาสดครงท ๙ พ.ศ. ๒๕๔๓

ความเปนมาในระยะแรกของ พทธธรรม ทงสองฉบบ ไดเลาไวแลวโดยละเอยดใน “บนทกของผเขยน” ทายเลม พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ ในทนจะไมเลาใหมากกวาน แตจะกลาวถงเฉพาะเรองราวของ พทธธรรมฉบบเดม ทตอเนองมาถงฉบบพมพปจจบน ครงท ๑๐ น

ค

หลงจากพมพครงแรกแลว หนงสอ พทธธรรม ฉบบเดม ไดมผขออนญาตพมพตอมากอนครงน ๘ ครง คอ

ครงท ๒ พ.ศ. ๒๕๑๙ คณะสงฆวดพลบพลาชย พมพเปนอนสรณงานพระราชทานเพลงศพ พระศลขนธโสภต (วรชต สรทตโต) วนเสารท ๓ เมษายน ๒๕๑๙

ครงท ๓ พ.ศ. ๒๕๒๐ กรมการศาสนา กระทรวงศกษาธการ พมพเปนอนสรณงานพระราชทานเพลงศพ สมเดจพระวนรต (ทรพย โฆสกมหาเถร) วดสงเวชวศยาราม วนท ๒๙ พฤศจกายน ๒๕๒๐

ครงท ๔ พ.ศ. ๒๕๒๖ กรมการศาสนา กระทรวงศกษาธการ ขออนญาตพมพเผยแพรสาหรบเปนคมอในการพฒนาจรยศกษาในโรงเรยน

ครงท ๕ พ.ศ. ๒๕๒๖ สานกพมพสขภาพใจ ขออนญาตพมพเพอเผยแพรใหกวางออกไปตามรานคาทวทกจงหวด

ในการพมพครงท ๕ น ผเขยนไดมโอกาสแทรกเพมและแกไขปรบปรงคาและความหลายแหงใหสมบรณขน ตามบนทกทไดเตรยมไวหลายประหวางนน แตกมจานวนหนาเทาเดม คอ ๒๐๖ หนา

ครงท ๖ - ๗ และ ๘ เปนการพมพซาโดยสานกพมพสขภาพใจ ใน พ.ศ. ๒๕๒๗ ๒๕๒๘ และ ๒๕๓๑ ตามลาดบ

การพมพครงท ๑ ถง ๘ ของ พทธธรรม ฉบบเดม กเชนเดยวกบ พทธธรรมฉบบปรบปรงและขยายความ เทาทพมพมาจนถงครงลาสด คอเปนงานพมพในยคกอนจะมการพมพดวยระบบคอมพวเตอร ทาใหการพมพครงใหมแตละครง แกไขปรบปรงไดยาก หรอแทบแกไขไมไดเลย ดวยเหตน พทธธรรม ฉบบเดม ทพมพจนถงครงท ๘ จงมขนาดเลม และจานวนหนา เทาเดมตลอดมา คอ๒๐๖ หนา

อนง ระหวางน Dr. Grant Olson ซงเมอจบการศกษาปรญญาเอกแลว ทางานทมหาวทยาลยคอรเนลล (Cornell University) ไดรบทนจากมลนธจอหน เอฟ. เคนเนด ในการขออนญาตแปล พทธธรรม ฉบบเดม น เปนภาษาองกฤษ แตผเขยนไดแจงใหขออนญาตโครงการตาราฯ แทน เพราะไดมอบใหโครงการ

ง

ตาราฯ ถอลขสทธไวโดยเกยรต Dr. Grant Olson แปล พทธธรรม ฉบบเดม อยสบปเศษ และในทสด State University of New York Press, Albany ไดพมพออกเผยแพรเมอ พ.ศ. ๒๕๓๘ (ค.ศ. ๑๙๙๕) ในชอวา Buddhadhamma:Natural Laws and Values for Life แตหลงจากนน ผเขยนไดขอใหหยดการพมพครงใหมไวกอน เพราะไดพบคาแปลทควรแกไขบางแหง

ครงท ๙ พ.ศ. ๒๕๔๓ นายแพทยกมล สนธวานนท พมพเปนธรรมทาน ในงานพระราชทานเพลงศพ พลอากาศเอก เกรยงไกร สนธวานนท วนเสารท ๒๙ เมษายน ๒๕๔๓

ในการพมพครงน ซงอยในยคทใชระบบคอมพวเตอรแลว ไดมการพมพขอมลเดมขนใหม โดยเนอหาทงหมดคงเดม แตเพราะเรยงอกษรใหม และขนาดหนงสอกวางยาวนอยลง แมจะใชตวอกษรขนาดเลก กมจานวนหนาเพมขน เปน ๒๕๘ หนา

ครงท ๑๐ พ.ศ. ๒๕๔๔ คอครงปจจบนน ซงคณณฐพร พรหมสทธ ขออนญาตพมพแจกเปนธรรมทาน เพอฉลองกตญกตเวทตาธรรม ในมงคลวารคลายวนเกดอายครบ ๗๖ ป ของมารดา คอ คณประยร พรหมสทธ ณ วนท ๑๓ สงหาคม ๒๕๔๔

อนง การพมพครงท ๑๐ น ถอไดวาเปนวาระครบ ๓๐ ป แหงการเกดขนของหนงสอ พทธธรรม ฉบบเดมนดวย

ข. รปโฉมใหมของ “พทธธรรม” ฉบบเดมการทคณณฐพร พรหมสทธ ขออนญาตพมพ พทธธรรม ฉบบเดม ครงใหม

เปนธรรมทานในมงคลวารคลายวนเกดของมารดาคราวน เปนเหตใหเกดการเปลยนแปลงชนดทบานปลายอยางมไดคาดหมาย แกหนงสอ พทธธรรม

ความจรง หลงจากหนงสอ พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความเสรจออกมาแลว ผเรยบเรยงไดตงใจวา จะใหหยดเลกการพมพหนงสอ พทธธรรมฉบบเดม เสยเลย โดยจะไดแจงใหทางโครงการตาราฯ ทชวยถอลขสทธโดยเกยรตอยทราบดวย เพราะ พทธธรรม ฉบบเดม ทงหมด เปนสวนหนงทรวมอย

จ

ใน พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความนนแลวเมอคณณฐพร พรหมสทธ ขออนญาตพมพ กเปนธรรมดาวาจะคดเพยง

พมพไปตามเดม แตเมอไปตดตอขอขอมลคอมพวเตอรของฉบบพมพครงท ๙ กไดรบคาตอบวา ขอมลทงหมดถกทาลายหรอทงไปแลว

จากนน คณณฐพร พรหมสทธ ไดรบขอมลคอมพวเตอรจาก ร.พ. สหธรรมกทพมพขนใหม และนามาตรวจปรฟดวยตนเองทบาน ตงแตกลางเดอนมถนายน จนถงปลายเดอนกรกฎาคม ๒๕๔๔ น เมอเสรจแลว จงไดนามามอบถวายแกผเรยบเรยง เพอตรวจความเรยบรอยขนสดทาย

ผเรยบเรยงดฉบบปรฟแลวเหนวา หนงสอ พทธธรรม น มหวขอแยกยอยซอยหลายชน ถาสงแกกนไปกนมา กจะเสยเวลามาก และยากทจะไดผลด ทางทดทสดคอ ผเรยบเรยงควรจะไดขอมลคอมพวเตอรมา และกาหนดแบบตวอกษรหวขอยอยซอยลงไปในแตละระดบเองตามประสงค แมวาผเรยบเรยงจะพมพดดไมเปน แตอาศยใชนวจมเอากคงสาเรจได

อยางไรกด ขอมลคอมพวเตอรทมนน เปนระบบ Apple Macintosh ซงผเรยบเรยงเขาไมถง จงตดขด แตทางสานกพมพธรรมสภา ไดชวยดาเนนการแปลงเปนขอมลระบบ PC แลว พระครปลดปฎกวฒน (อนศร จนตาป โ) จดปรบขอมลและแตงแบบจนเขารปทจะพมพเปนเลมหนงสอ และสงมอบแกผเรยบเรยงเพอจดปรบเปลยนแบบตวอกษรตามความประสงคตอไป

พอดเปนจงหวะทพระครรชต คณวโร นาแบบตวอกษรใหมมาถวายจานวนมาก หนงสอ พทธธรรม กาลงมปญหาเรองแบบตวอกษรสาหรบตวพน กบขอความทอางจากพระไตรปฎกและคมภรตางๆ วาจะทาใหเหนตางกนชดเจน และเหมาะสมไดอยางไร เมอไดแบบอกษรใหมชดนมา กชวยใหแกปญหานสาเรจเรยบรอยไปดวยด

หนงสอ พทธธรรม ฉบบเดม ทพมพครงแรก ๒๐๖ หนา เมอพมพขอมลคอมพวเตอรระบบ Apple Macintosh เปนหนงสอขนาดเลกลงมาได ๓๐๙ หนา แปลงมาเปนขอมลคอมพวเตอรระบบ PC คราวน ครงแรกประมาณ ๓๐๒ หนา เปลยนแบบอกษรใหมและปรบชองบรรทดแลว เหลอทงหมด ๒๘๔ หนา

ฉ

เบองแรกตงใจไวเพยงวา จะปรบแบบตวอกษรของหวขอยอยระดบตางๆ ใหเหมาะ และแบงซอยยอหนาใหอานงายขน แตเมอเรมทาจรง งานกบานปลาย จนกระทง พทธธรรม ฉบบเดม พมพครงท ๑๐ น กลายเปนฉบบเดมทปรบปรงและเพมเตมเปนอนมาก จนรปโฉมเปลยนแปลกจากเดมไปไกล

โดยสรป ความเปลยนแปลงทเกดขนแก พทธธรรม ฉบบเดม ในการพมพครงท ๑๐ ซงทาใหหนงสอแปลกจากการพมพครงกอน มดงน

ก) ตงหวขอยอยแทรกเพมขนอกจานวนมากข) แบงซอยยอหนาใหอานสะดวกขน แปลกไปจากเดมมากค) ปรบแกสานวนภาษาหลายแหงใหรนขน และอธบายแทรกเสรมทว ๆไปง) มสวนเพมเตมตางหากออกมา ทสาคญ คอ

๑. เพมบทวาดวย “อายตนะ ๖” โดยคดมาจาก พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ แตตดใหสนเขา นามาประมาณ ๓ ใน ๕ รวม ๓๒ หนา (น.๒๖–๕๗)

๒. “บทเพมเตม: เรองเหตปจจยในปฏจจสมปบาทและกรรม” ตอทายภาค ๑ รวม ๒๑ หนา (น.๑๘๘–๒๐๘)

๓. “บทเพมเตม: ชวตทเปนอยด ดวยมการศกษาทง ๓ ททาใหพฒนาครบ ๔ (มรรคมองค ๘ ← สกขา ๓ → ภาวนา ๔)” ตอทายภาค ๒ รวม ๓๓ หนา (น.๓๔๒–๓๗๔)

นอกจากสวนทเพมเปนบทตางหากแลว ยงมสวนทเขยนอธบายเพมแทรกระหวางเนอความเดมอก รวมประมาณ ๕ หนา

อกเรองหนงทคดวาจะเขยนเปนบทเพมเตมดวย คอเรอง “ความสข” แตไดตกลงระงบไวกอน เพราะหนงสอจะหนามาก เพราะบดนไดขยายจาก ๒๘๔ เปน ๓๗๕ หนาแลว

แตทสาคญกวานนกคอ เวลาไดลวงเลยไปมากแลว จนผเรยบเรยงไดเปนเหตใหหนงสอเสรจไมทนมงคลวารคลายวนเกด ของคณประยร พรหมสทธ ในวนท ๑๓ สงหาคม ๒๕๔๔ นบถงขณะเขยนบนทกน ผานเลยมาเปนเวลาอกคอนเดอน จงตกลงคงไวเทานกอน

ช

เมอเรองเปนมาอยางน ความตงใจเดมทจะใหหยดเลกการพมพ พทธธรรมฉบบเดม เพราะไดเปนสวนยอยทรวมอยใน พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความแลว กตองเปลยนไป (เคยคดจะทา พทธธรรม ฉบบยอเลก ๆ ขนใหมอกเลมหนง โดยสรปจากฉบบปรบปรงและขยายความ แตยงไมมเวลาทา)

บดน ไดเหนวา พทธธรรม ฉบบเดม ทปรบปรงเพมเตมน อาจเปนบพภาค หรอเปนตวเลอก ซงผทยงไมมเวลาหรอยงไมพรอมทจะอาน พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ สามารถใชศกษาหลกพระพทธศาสนาไปพลางกอนหรอขนหนงกอน จงนาจะใหมการเผยแพรไดสะดวกขน หรอใหสะดวกทสด

นเปนความเปลยนแปลง ซงทาให พทธธรรม ฉบบเดม เรยกไดวา มรปโฉมใหม

อนง ใน พทธธรรม ฉบบเดม น มแผนผงและภาพประกอบคาอธบายอยบาง โดยเฉพาะในบทวาดวยปฏจจสมปบาท แมจะไมมาก แตกตองเขยนขนใหม ซงไดอาศยพระครรชต คณวโร และพระอภวฒน นาถวโร ชวยจดทาใหสาเรจดวยด และพระครรชต คณวโร ยงไดชวยอานปรฟใหดวยตลอดเลม ชวยใหแกไขขอมลทพมพพลาดหรอพรองหลงตาไปใหเรยบรอย จนเชอไดวา ขอผดพลาด หากไมหมด กคงเหลอนอย ควรจะพอใจได

ในการทางานทจะเสรจลงไดน พระครปลดปฎกวฒน (อนศร จนตาป โ)ไดทาหนาทประสานงาน และทางานดานคอมพวเตอรสวนเชอมตอในระหวาง อนลงทายทสารบญ โรงพมพสหธรรมก เปนผรเรมพมพขอมลคอมพวเตอรจากหนงสอเดมไวใหทงเลม และสานกพมพธรรมสภาทรบงานพมพคราวน ไดชวยดาเนนการแปลงขอมลมาสระบบ PC ชวยเปนฐานใหงานกาวมาไดจนเสรจเปนเลมหนงสอ

ขออนโมทนาทกทาน และขอทกทานจงมปตในธรรมทวกน

พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยตโต)๗ กนยายน ๒๕๔๔

ซ

อกษรยอชอคมภร∗เรยงตามอกขรวธแหงมคธภาษา

(ทพมพตว เอนหนา คอ คมภรในพระไตรปฎก)อง.อ. องคตตรนกาย อฏกถา ข.อป. ขททกนกาย อปทาน

(มโนรถปรณ) ข.อต. ขททกนกาย อตวตตกอง.อฏก. องคตตรนกาย อฏกนปาต ข.อ. ขททกนกาย อทานอง.เอก. องคตตรนกาย เอกนปาต ข.ข. ขททกนกาย ขททกปาอง.เอกาทสก. องคตตรนกาย เอกาทสกนปาต ข.จรยา. ขททกนกาย จรยาปฏกอง.จตกก. องคตตรนกาย จตกกนปาต ข.จ. ขททกนกาย จฬนทเทสอง.ฉกก. องคตตรนกาย ฉกกนปาต ข.ชา. ขททกนกาย ชาตกอง.ตก. องคตตรนกาย ตกนปาต ข.เถร. ขททกนกาย เถรคาถาอง.ทสก. องคตตรนกาย ทสกนปาต ข.เถร. ขททกนกาย เถรคาถาอง.ทก. องคตตรนกาย ทกนปาต ข.ธ. ขททกนกาย ธมมปทอง.นวก. องคตตรนกาย นวกนปาต ข.ปฏ. ขททกนกาย ปฏสมภทามคคอง.ป จก. องคตตรนกาย ป จกนปาต ข.เปต. ขททกนกาย เปตวตถอง.สตตก. องคตตรนกาย สตตกนปาต ข.พทธ. ขททกนกาย พทธวสอป.อ. อปทาน อฏกถา ข.ม.,ข.มหา. ขททกนกาย มหานทเทส

(วสทธชนวลาสน) ข.วมาน. ขททกนกาย วมานวตถอภ.ก. อภธมมปฏก กถาวตถ ข.ส. ขททกนกาย สตตนปาตอภ.ธา. อภธมมปฏก ธาตกถา ขททก.อ. ขททกปา อฏกถาอภ.ป. อภธมมปฏก ปฏาน (ปรมตถโชตกา)อภ.ป. อภธมมปฏก ปคคลปตต จรยา.อ. จรยาปฏก อฏกถาอภ.ยมก. อภธมมปฏก ยมก (ปรมตถทปน)อภ.ว. อภธมมปฏก วภงค ชา.อ. ชาตกฏกถาอภ.ส. อภธมมปฏก ธมมสงคณ เถร.อ. เถรคาถา อฏกถาอต.อ. อตวตตก อฏกถา (ปรมตถทปน)

(ปรมตถทปน) เถร.อ. เถรคาถา อฏกถาอ.อ. อทาน อฏกถา (ปรมตถทปน)

(ปรมตถทปน)

∗ คมภรทสาคญไดนามาลงไวทงหมด แมวาบางคมภรจะมไดมการอางองในหนงสอน

ฌ

ท.อ. ทฆนกาย อฏกถา วนย.อ. วนย อฏกถา(สมงคลวลาสน) (สมนตปาสาทกา)

ท.ปา. ทฆนกาย ปาฏกวคค วนย.ฏกา วนยฏกถา ฏกาท.ม. ทฆนกาย มหาวคค (สารตถทปน)ท.ส. ทฆนกาย สลกขนธวคค วภงค.อ. วภงค อฏกถาธ.อ. ธมมปทฏกถา (สมโมหวโนทน)นท.อ. นทเทส อฏกถา วมาน.อ. วมานวตถ อฏกถา

(สทธมมปชโชตกา) (ปรมตถทปน)ปจ.อ. ปจปกรณ อฏกถา วสทธ. วสทธมคค

(ปรมตถทปน) วสทธ.ฏกา วสทธมคค มหาฏกาปฏส.อ. ปฏสมภทามคค อฏกถา (ปรมตถมชสา)

(สทธมมปกาสน) สงคณ อ. ธมมสงคณ อฏกถาเปต.อ. เปตวตถ อฏกถา (อฏสาลน)

(ปรมตถทปน) สงคห. อภธมมตถสงคหพทธ.อ. พทธวส อฏกถา สงคห.ฏกา อภธมมตถสงคห ฏกา

(มธรตถวลาสน) (อภธมมตถวภาวน)ม.อ. มชฌมนกาย อฏกถา ส.อ. สยตตนกาย อฏกถา

(ปป จสทน) (สารตถปกาสน)ม.อ. มชฌมนกาย อปรปณณาสก ส.ข. สยตตนกาย ขนธวารวคคม.ม. มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก ส.น. สยตตนกาย นทานวคคม.ม. มชฌมนกาย มลปณณาสก ส.ม. สยตตนกาย มหาวารวคคมงคล. มงคลตถทปน ส.ส. สยตตนกาย สคาถวคคมลนท. มลนทป หา ส.สฬ. สยตตนกาย สฬายตนวคควนย. วนยปฏก สตต.อ. สตตนปาต อฏกถา

(ปรมตถโชตกา)

ญ

สารบญหนา

อนโมทนา . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . กบนทกประกอบ ในการพมพครงท ๑๐. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ขอกษรยอชอคมภร. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ซพทธธรรม หรอกฎธรรมชาตและคณคาสาหรบชวต . . . . . . . . . . . . . . . ๑

ความนา สงทควรเขาใจกอน . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑

ภาค ๑ มชเฌนธรรมเทศนาหลกความจรงทเปนกลางตามธรรมชาต หรอธรรมทเปนกลาง

ชวตคออะไร? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๙ก. ขนธ ๕: สวนประกอบหาอยางของชวต. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๙ตวสภาวะ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . ๑๙ขนธ ๕ กบอปาทานขนธ ๕ หรอชวตกบชวตซงเปนปญหา . . . . . . . . . . . . ๒๒คณคาทางจรยธรรม . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๔

ชวตคออะไร? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๖ข. อายตนะ ๖: แดนรบรและเสพเสวยโลก . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๖ชองทางทชวตตดตอกบโลก . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๖ตวสภาวะ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๘ความถกตองและผดพลาดของความร. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๔๐

ก. สจจะ ๒ ระดบ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๔๐ข. วปลาส หรอ วปลลาส ๓ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๔๓

พทธพจนเกยวกบอายตนะ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๔๕ก) สรรพสง โลก และบญญตตางๆ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๔๕ข) ความจรงเดยวกน ทงแกผหลง และผรเทาทน. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๔๗ค) จตใจใหญกวาง มปญญานาทาง อยอยางมสต. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๔๙ง) กาวไปในมรรคาแหงอสรภาพและความสข . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๕๑

คณคาทางจรยธรรม. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๕๓

ฎ

ชวตเปนอยางไร? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๕๘ไตรลกษณ: ลกษณะโดยธรรมชาต ๓ อยางของสงทงปวง . . . . . . . . . . ๕๘ตวกฎหรอตวสภาวะ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๕๘คณคาทางจรยธรรม . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๖๓

๑ หลกอนจจตา . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๖๓๑) มชวตซงเปนอยดวยปญญา ทดานนอกไมประมาท

เรงขวนขวายทาการปรบปรงแกไขดวยความรทตรงตอเหตปจจย. . . . . . . . . ๖๔๒) มชวตซงเปนอยดวยปญญา ทดานในจตใจอสระ

เปนสขผองใสปลอยวางไดดวยความรเทาทนเหตปจจย. . . . . . . . . . . . . . . ๖๖๒ หลกทกขตา . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๖๗๑) ทกขทเปนธรรมดาของสงขาร ตองรทนไมยดฉวยเอามาใสตวใหเปน

ทกขของเรา แตเปนภาระทตองจดการดวยปญญาทรเหตปจจย . . . . . . . . . ๖๗๒) หลกอรยสจบอกหนาทกากบไววา ทกขสาหรบปญญารทนและทาให

ไมเกดไมม แตสขทคนมงหมายตองทาใหกลายเปนชวตของเรา . . . . . . . . . ๖๘๓. หลกอนตตตา. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๗๖

ชวตเปนไปอยางไร? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๗๘ปฏจจสมปบาท: การทสงทงหลายอาศยกนๆ จงเกดม . . . . . . . . . . . . ๗๘ตวกฎหรอตวสภาวะ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๗๘

๑. ฐานะและความสาคญ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๗๘๒. ตวบทและแบบความสมพนธ ในหลกปฏจจสมปบาท . . . . . . . . . . . . ๘๑

๑) หลกทวไป. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๘๑๒) หลกแจงหวขอ หรอ หลกประยกต. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๘๒

๓. การแปลความหมายหลกปฏจจสมปบาท . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๘๕๔. ความหมายโดยสรป เพอความเขาใจเบองตน . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๘๙

ความหมายของ “ทกข” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๘๙สงทงหลาย คอกระแสเหตปจจย มใชมตวตนทเทยงแทเปนจรง. . . . . . . . . . ๙๑สงทงปวงอยในกระแสเหตปจจย ไรมลการณ ไมตองมผสรางผบนดาล. . . . . . ๙๔ถารไมทนกระแสเหตปจจย ชวตจะตกเปนทาส ถกมนกระแทกบบคน. . . . . . . ๙๖

ฏ

มปญญารเทาทน จะไดประโยชนจากกฎธรรมชาต ดจเปนนายเหนอมน. . . . . ๑๐๐ชวตทแตกตาง ระหวางผมวยดมน กบทานทอยดวยปญญา. . . . . . . . . . . . ๑๐๓

๕. คาอธบายตามแบบ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๐๕ก. หวขอและโครงรป. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๐๕ข. คาจากดความองคประกอบ หรอหวขอ ตามลาดบ. . . . . . . . . . . . . . . . ๑๐๖ค. ตวอยางคาอธบายแบบชวงกวางทสด. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๐๙

๖. ความหมายในชวตประจาวน . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๒๑ก. ความหมายอยางงาย. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๒๔ข. ตวอยางแสดงความสมพนธอยางงาย. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๒๕

๗. ความหมายลกซงขององคธรรมบางขอ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๓๗ก. อาสวะหลอเลยงอวชชา ทเปดชองแกสงขาร . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๓๗ข. ตณหา อาศยอวชชา โดยสมพนธกบทฏฐ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๔๐ค. อปาทาน เปนเงอนปมสาคญ ทปนวงจรชวต. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๔๓ง. การผอนเบาปญหา เมอยงมอวชชาและตณหา. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๔๘

๘. ปฏจจสมปบาทในฐานะมชเฌนธรรมเทศนา . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๔๙

หลกธรรมทสบเนองจากปฏจจสมปบาท . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๖๐๑. กรรม . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๖๐

ก. ตวกฎ หรอตวสภาวะ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .๑๖๐๑) กรรมในแงกฎแหงสภาวธรรม กบกรรมในแงจรยธรรม . . . . . . . . . . . . . ๑๖๑๒) ลทธหรอความเหนผด ทตองแยกจากหลกกรรม . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๖๒๓) แงละเอยดออนทตองเขาใจ เกยวกบการใหผลของกรรม. . . . . . . . . . . ๑๖๖

ข. คณคาทางจรยธรรม . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๖๙ก) ความหมายทวไป. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๗๐ข) ความเปนคนมเหตผล ไมเชอถองมงาย. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๗๑ค) การลงมอทา ไมรอคอยความหวงจากการออนวอนปรารถนา. . . . . . . . ๑๗๒ง) การไมถอชาตชนวรรณะ ถอความประพฤตเปนประมาณ. . . . . . . . . . . ๑๗๓จ) การพงตนเอง. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๗๕ฉ) ขอเตอนใจเพออนาคต. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .๑๗๖

ฐ

๒. อรยสจ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๗๗ก. ความเขาใจเบองตน . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๗๗

๑) ตรสรอรยสจ=ตรสรปฏจจสมปบาทและนพพาน. . . . . . . . . . . . ๑๗๗๒) เรยนอรยสจ ตองรหนาทตออรยสจ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๗๙๓) อรยสจ กบ ปฏจจสมปบาท ครอบคลมกนอยางไร. . . . . . . . . . . ๑๘๑๔) พระพทธเจาตรสรอรยสจ และตรสสอนอรยสจ. . . . . . . . . . . . ๑๘๔

ข. คณคาทเดนของอรยสจ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๘๗บทเพมเตม:: เรองเหตปจจย ในปฏจจสมปบาท และกรรม . . . . . . . . . . ๑๘๘

๑) บางสวนของปฏจจสมปบาท ทควรสงเกตเปนพเศษ. . . . . . . . . . . . . ๑๘๘๒) ความหมายของ เหต และ ปจจย. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๘๙๓) ผลหลากหลาย จากปจจยอเนก. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๙๑๔) วธปฏบตตอกรรม. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๑๙๓๕) ทากรรมเกาใหเกดประโยชน. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๐๑๖) อยเพอพฒนากรรม ไมใชอยเพอใชกรรม. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๐๕๗) กรรมระดบบคคล-กรรมระดบสงคม. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๐๗

ภาค ๒ มชฌมาปฏปทาขอปฏบตทเปนกลางตามกฎธรรมชาต หรอทางสายกลาง

ชวตควรเปนอยอยางไร? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๑๑มชฌมาปฏปทา: ทางสายกลาง . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๑๑มชฌมาปฏปทาตอเนองจากมชเฌนธรรมเทศนา . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๑๑

๑) อาหารของอวชชา. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๑๕๒) อาหารของวชชาและวมตต . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๑๖

ความเขาใจเบองตนเกยวกบมชฌมาปฏปทา . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๑๗ เปนทางสายกลาง. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๑๗ เปนทางดบกรรม. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๑๘ เปนทางชวตทประเสรฐ และเปนพทธจรยธรรม. . . . . . . . . . . . . . . . ๒๒๐ มกลยาณมตร คอไดชวตทประเสรฐ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๒๑ เปนทางชวต ทงของบรรพชต และคฤหสถ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๒๑ มไวเพอใชขามฝง มใชเพอถอคางหรอแบกโกไว. . . . . . . . . . . . . . . . ๒๒๒

ฑ

ระบบของมชฌมาปฏปทา . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๒๔ ทางสายเดยว แตมองคประกอบ ๘ อยาง. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๒๔ ระบบการปฏบตของคน กบระบบการพฒนาของธรรม. . . . . . . . . . . . ๒๒๕ ระบบการฝกของไตรสกขา ออกผลมาคอวถชวตแหงมรรค. . . . . . . . . ๒๒๗ องค ๓ ของมรรค ทตองใชอยเสมอ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๒๙

ความหมายขององคประกอบแหงมชฌมาปฏปทาแตละขอ. . . . . . . ๒๒๙๑. สมมาทฏฐ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๓๐

ความสาคญของสมมาทฏฐ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๓๐คาจากดความของสมมาทฏฐ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๓๐สมมาทฏฐในมรรคาแหงการปฏบต . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๓๒ก) ลาดบขนของการพฒนาปญญา. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๓๒ข) หลกศรทธา. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๓๔• สรปขอควรเขาใจเกยวกบศรทธา. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๓๔• สรปคณสมบตและหนาทของศรทธาทถกตอง . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๓๙• พทธพจนแสดงหลกศรทธา. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๔๐

ทศนคตตามแนวกาลามสตร. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .๒๔๐ ทาทแบบอนรกษสจจะ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .๒๔๕ สรางศรทธาดวยการใชปญญาตรวจสอบ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .๒๔๙ ศรทธาแมจะสาคญ แตจะตดตนถาอยแคศรทธา. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๕๔ เมอรเหนประจกษดวยปญญา กไมตองเชอดวยศรทธา. . . . . . . . . . . . . . . . .๒๕๙

ปจจยใหเกดสมมาทฏฐ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๖๓๑. ความมกลยาณมตร. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๖๕๒. โยนโสมนสการ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๖๘

๒. สมมาสงกปปะ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๗๓คาจากดความ และความหมายของสมมาสงกปปะ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๗๓ขอสงเกต และเหตผลในการใชคาเชงปฏเสธ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๗๖ศกษาธรรมคอเขาใจธรรมชาต ตองมองความหมายโดยไมประมาท. . . . . . . . . . ๒๘๒แกไขความคดทไมด ดวยวธแหงปญญา. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๘๖

ฒ

๓. สมมาวาจา ๔. สมมากมมนตะ ๕. สมมาอาชวะ . . . . . . . . . . . . .๒๘๘คาจากดความ และความหมายพนฐาน. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๘๘ความหมายแบบขยาย ในคาสอนทวไป. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๒๘๙ตะวนตกไมรจกจรยธรรมแบบธรรมชาตและเปนระบบ. . . . . . . . . . . . . . . . . .๒๙๔ความแตกตางระหวางศล ในพระพทธศาสนา กบศาสนาเทวนยม . . . . . . . . . . ๒๙๙

๖. สมมาวายามะ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๐๕ความหมาย และประเภท. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๐๕ความสาคญพเศษของความเพยร. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๐๗ความเพยรทพอด ดวยความสมดลแหงอนทรย. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .๓๐๘

๗. สมมาสต . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๑๐คาจากดความ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๑๐สตในฐานะอปปมาทธรรม . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๑๑มสตรกษาตว เทากบชวยรกษาสงคม. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .๓๑๕บทบาทของสตในกระบวนการพฒนาปญญา หรอกาจดอาสวกเลส. . . . . . . . . . ๓๑๗สตปฏฐานในฐานะสมมาสต . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๒๐ก) สตปฏฐาน ๔ โดยสงเขป. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๒๑ข) สาระสาคญของสตปฏฐาน. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๒๓

ก. กระบวนการปฏบต. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๒๔ข. ผลของการปฏบต. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๒๖

สขภาพกาย-สขภาพใจ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๒๘๘. สมมาสมาธ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๓๐

ความหมาย และระดบของสมาธ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๓๐ผลสาเรจในระดบตางๆ ของการเจรญสมาธ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๓๑วธเจรญสมาธ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๓๒ขอบเขตความสาคญของสมาธ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๓๓

ก) ประโยชนทแท และผลจากดของสมาธ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๓๓ข) สมถะ-วปสสนา . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๓๕ค) เจโตวมตต-ปญญาวมตต; ปญญาวมต-อภโตภาควมต . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๓๖

การใชสมาธเพอประโยชนตางๆ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๓๘

ณ

บทเพมเตม: ชวตทเปนอยด ดวยมการศกษาทง ๓ ททาใหพฒนาครบ ๔. . . . . ๓๔๒มรรคมองค ๘ ← สกขา ๓ → ภาวนา ๔. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๔๒มนษยเปนสตวทประเสรฐดวยการศกษา. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๔๒ศกยภาพของมนษย คอจดเรมของพระพทธศาสนา. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๔๔ชวตทด คอชวตทศกษา เมอพฒนาคนดวยไตรสกขา ชวตกกาวไปในอรยมรรคา. . . . . . . . . . . . . . . ๓๔๖ชวตม ๓ ดาน การฝกศกษากตองประสานกน ๓ สวน พฒนาคนแบบองครวม จงเปนเรองธรรมดาของการศกษา. . . . . . . . . . . . . . ๓๔๘ไตรสกขา: ระบบการศกษา ซงพฒนาชวตทดาเนนไปทงระบบ. . . . . . . . . . . . . ๓๕๑ระบบแหงสกขา เรมดวยจดปรบพนทใหพรอมทจะทางานฝกศกษา. . . . . . . . . . ๓๕๒ชวตทง ๓ ดาน การศกษาทง ๓ ขน ประสานพรอมไปดวยกน. . . . . . . . . . . . . ๓๕๖การศกษาจะดาเนนไป มปจจยชวยเกอหนน. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๖๑การศกษา[⌫]จดตง ตองไมบดบงการศกษาทแทของชวต. . . . . . . . . . . . . . ๓๖๕ระบบไตรสกขาเพอการพฒนาอยางองครวมในทกกจกรรม. . . . . . . . . . . . . . . ๓๖๘ปฏบตการฝกศกษาดวยสกขา แลววดผลดวยภาวนา. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ๓๗๐

พทธธรรม

หรอกฎธรรมชาตและคณคาสาหรบชวต

ความนาสงทควรเขาใจกอน

พระพทธศาสนานน เมอมองในทศนะของคนสมยใหม มกเกดปญหาขนบอยๆ วาเปนศาสนา (religion) หรอเปนปรชญา (philosophy) หรอวาเปนเพยงวธครองชวตแบบหนง (a way of life) เมอปญหาเชนนเกดขนแลว กเปนเหตใหตองถกเถยงหรอแสดงเหตผล ทาใหเรองยดยาวออกไป อกทงมตในเรองนกแตกตางไมลงเปนแบบเดยวกน ทาใหเปนเรองฟนเฝอ ไมมทสนสด

ในทน แมจะเขยนเรองพทธธรรมไวในหมวดปรชญากจะไมพจารณาปญหานเลย มงแสดงแตในขอบเขตวา พทธธรรมสอนวาอยางไร มเนอหาอยางไรเทานน สวนทวาพทธธรรมจะเปนปรชญาหรอไม ใหเปนเรองของปรชญาเองทจะมขอบเขตครอบคลมหรอสามารถตความใหครอบคลมถงพทธธรรมไดหรอไม โดยทวาพทธธรรม กคอพทธธรรม และยงคงเปนพทธธรรมอยนนเอง มขอจากดเพยงอยางเดยววา หลกการหรอคาสอนใดกตาม ทเปนเพยงการคดคนหาเหตผลในเรองความจรงเพอสนองความตองการทางปญญา โดยมไดมงและแสดงแนวทางสาหรบประพฤตปฏบตในชวตจรง อนนน ใหถอวา ไมใชพระพทธศาสนา เฉพาะอยางทถอวาเปนคาสอนเดมแทของพระพทธเจา ซงในทนเรยกวาพทธธรรม

การประมวลคาสอนในพระพทธศาสนามาวางเปนขอสรปลงวา พทธธรรมทพระพทธเจาทรงสอนและทรงมงหมายแทจรง เปนอยางไรนน เปนเรองยาก แมจะยกขอความในคมภรซงถอกนวาเปนพทธพจนมาอาง เพราะคาสอนในคมภรมปรมาณมากมาย มแงดานระดบความลกซงตางๆ กน และขน

พทธธรรม๒

ตอการตความของบคคล โดยใชสตปญญาและความสจรตใจหรอไมเพยงไรดวย ในบางกรณ ผถอความเหนตางกนสองฝาย อาจยกขอความในคมภรมาสนบสนนความคดเหนของตนไดดวยกนทงค การวนจฉยความจรงจงขนตอความแมนยาในการจบสาระสาคญ และความกลมกลนสอดคลองแหงหลกการและหลกฐานทแสดงทงหมดโดยหนวยรวมเปนขอสาคญ แมกระนน เรองทแสดงและหลกฐานตางๆ กมกไมกวางขวางครอบคลมพอ จงหนไมพนจากอทธพลความเหนและความเขาใจพนฐานตอพทธธรรมของบคคลผแสดงนน

ในเรองน เหนวายงมองคประกอบอกอยางหนงทควรนามาเปนเครองวนจฉยดวย คอ ความเปนไปในพระชนมชพ และพระปฏปทาขององคสมเดจพระบรมศาสดา ผเปนแหลงหรอทมาของคาสอนเอง บคลกและสงทผสอนไดกระทา อาจชวยแสดงความประสงคทแทจรงของผสอนไดดกวาคาสอนเฉพาะแหงๆ ในคมภร หรออยางนอยกเปนเครองประกอบความเขาใจใหชดเจนยงขน ถงหากจะมผตงวา องคประกอบขอนกไดจากคมภรตางๆ เชนเดยวกบคาสอน และขนตอการตความไดเหมอนกน แมกระนน กยงตองยอมรบอยนนเองวา เปนเครองประกอบการพจารณาทมประโยชนมาก

จากหลกฐานตางๆ ทางฝายคมภรและประวตศาสตร พอจะวาดภาพเหตการณและสภาพสงคมครงพทธกาลไดคราวๆ ดงน

พระพทธเจาเสดจอบตในชมพทวป เมอประมาณ ๒,๖๐๐ ปลวงมาแลว ทรงประสตในวรรณะกษตรย พระนามเดมวา เจาชายสทธตถะ เปนโอรสของพระเจาสทโธทนะผครองแควนศากยะ ซงตงอยทางดานตะวนออกเฉยงเหนอของชมพทวป ตดเชงเขาหมาลย ในฐานะโอรสกษตรยและเปนความหวงของราชตระกล พระองคจงไดรบการปรนเปรอดวยโลกยสขตางๆ อยางเพยบพรอม และไดทรงเสวยความสขอยเชนนเปนเวลานานถง ๒๙ ป ทรงมทงพระชายาและพระโอรส

ครงนน ในทางการเมอง รฐบางรฐทปกครองแบบราชาธปไตยกาลงเรองอานาจขน และกาลงพยายามทาสงครามแผขยายอานาจและอาณาเขตออกไป รฐหลายรฐ โดยเฉพาะทปกครองแบบสามคคธรรม (หรอแบบสาธารณรฐ) กาลง

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓

เสอมอานาจลงไปเรอยๆ บางรฐกถกปราบรวมเขาในรฐอนแลว บางรฐทยงเขมแขงกอยในสภาพตงเครยด สงครามอาจเกดขนเมอใดกได แมรฐใหญทเรองอานาจ กมการขดแยงรบพงกนบอยๆ

ในทางเศรษฐกจ การคาขายกาลงขยายตวกวางขวางขน เกดคนประเภทหนงมอทธพลมากขนในสงคม คอ พวกเศรษฐ ซงมสทธ มเกยรตยศและอทธพลมากขนแมในราชสานก

ในทางสงคม คนแบงออกเปน ๔ วรรณะตามหลกคาสอนของศาสนาพราหมณ มสทธ เกยรต ฐานะทางสงคม และอาชพการงาน แตกตางกนไปตามวรรณะของตนๆ แมนกประวตศาสตรฝายฮนดจะวาการถอวรรณะในยคนนยงไมเครงครดนก แตอยางนอยคนวรรณะศทร กไมมสทธทจะฟง หรอกลาวความในพระเวทอนเปนคมภรศกดสทธของพราหมณได ทงมกาหนดโทษไว (เทาททราบจากมานวธรรมศาสตรตอมา ถงกบใหผารางกายเปน ๒ ซก) และคนจณฑาลหรอพวกนอกวรรณะกไมมสทธไดรบการศกษาเลย การกาหนดวรรณะกใชชาตกาเนดเปนเครองแบงแยก โดยเฉพาะพวกพราหมณพยายามยกตนขน ถอตววาเปนวรรณะสงสด

สวนในทางศาสนา พวกพราหมณเหลานน ซงเปนผรกษาศาสนาพราหมณสบตอกนมา กไดพฒนาคาสอนในดานลทธพธกรรมตางๆ ใหลกลบซบซอนใหญโตโออาขน พรอมกบทไรเหตผลลงโดยลาดบ การททาดงน มใชเพยงเพอวตถประสงคทางศาสนาเทานน แตมงสนองความตองการของผมอานาจ ทจะแสดงถงเกยรตยศความยงใหญของตนประการหนง และดวยมงหวงผลประโยชนตอบแทนทจะพงไดจากผมอานาจเหลานนอยางหนง พธกรรมเหลานลวนชกจงใหคนเหนแกประโยชนสวนตวมากขน เพราะหวงผลตอบแทนเปนทรพยสมบตและกามสขตางๆ พรอมกนน กกอความเดอดรอนแกคนชนตา พวกทาสกรรมกรทตองทางานหนก และการทารณตอสตวดวยการฆาบชายญครงละเปนจานวนมากๆ๑

ในเวลาเดยวกนน พราหมณจานวนหนงไดคดวาพธกรรมตางๆ ไม ๑ ด วาเสฏฐสตร, ข.ส. ๒๕/๓๘๑/๔๕๐ และ พราหมณธมมกสตร, ข.ส. ๒๕/๓๒๒/๓๒๓ เปนตน

พทธธรรม๔

สามารถทาใหตนประสบชวตนรนดรได จงไดเรมคดเอาจรงเอาจงกบปญหาเรองชวตนรนดร และหนทางทจะนาไปสสภาวะเชนนน ถงกบยอมปลกตวออกจากสงคมไปคดคนแสวงคาตอบอาศยความวเวกอยในปา และคาสอนของศาสนาพราหมณในยคน ซงเรยกวา ยคอปนษท กมความขดแยงกนเองมาก บางสวนอธบายเพมเตมเรองพธกรรมตางๆ บางสวนกลบประณามพธกรรมเหลานน และในเรองชวตนรนดรกมความเหนตางๆ กน มคาสอนเรองอาตมนแบบตางๆ ทขดกน จนถงขนสดทายทวา อาตมน คอพรหมน เปนทมาและแทรกซมอยในทกสงทกอยาง มภาวะทอธบายไมไดอยางทเรยกวา “เนต เนต” (ไมใชนน ไมใชนน) เปนจดหมายสงสดของการบาเพญเพยรทางศาสนา และพยายามแสดงความหมายโตตอบปญหาเกยวกบเรองสภาพของภาวะเชนน พรอมกบทหวงแหนความรเหลานไวในหมพวกตน

พรอมกนนน นกบวชอกพวกหนง ซงเบอหนายตอความไรสาระแหงชวตในโลกน กไดไปบาเพญเพยรแบบตางๆ ตามวธการของพวกตนๆ ดวยหวงวาจะไดพบชวตอมตะหรอผลสาเรจอนวเศษอศจรรยตางๆ ทตนหวง บางกบาเพญตบะ ทรมานตนดวยประการตางๆ ตงตนแตอดอาหารไปจนถงการทรมานรางกายแบบแปลกๆ ทคนธรรมดาคดไมถงวาจะเปนไปได บางกบาเพญสมาธจนถงกลาววาทาปาฏหารยไดตางๆ บางกสามารถบาเพญฌานจนไดถงรปสมาบต อรปสมาบต

อกดานหนง นกบวชประเภททเรยกวาสมณะอกหลายหมหลายพวก ซงไดสละเหยาเรอนออกบวชแสวงหาจดหมายชวตเชนเดยวกน กไดเรรอนทองเทยวไปในบานเมองตางๆ ถกเถยงถามปญหากนบาง ตงตนเปนศาสดาแสดงทศนะของตนตางๆ กนหลายแบบหลายอยาง จนปรากฏวา เกดมลทธตางๆ ขนเปนอนมาก๑ เฉพาะทเดนๆ ซงปรากฏในคมภรพทธศาสนา ถง ๖ ลทธ๒

สภาพเชนน จะสรปสนๆ คงไดความวา ยคนน คนพวกหนงกาลงรง ๑ ตามหลกฐานในคมภร วา ลทธทงฝายสมณะ และฝายพราหมณ แยกเปนทฏฐหรอทฤษฎไดถง ๖๒ อยาง

(ท.ส. ๙/๒๗-๙๐/๑๖-๕๙)๒ สภาพชมพทวปยคน ดใน G. C. Pande, Studies in the Origins of Buddhism, University of

Allahabad, India, 1957, pp. 310-368 เปนตน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๕

เรองขนดวยอานาจ รารวยดวยทรพยสมบต และเพลดเพลนมวเมาอยกบการแสวงหาความสขทางวตถ พรอมกบทคนหลายพวกกมฐานะและความเปนอยดอยลงๆ ไป ไมคอยไดรบความเหลยวแล สวนคนอกพวกหนง กปลกตวออกไปเสยจากสงคมทเดยว ไปมงมนคนหาความจรงในทางปรชญา โดยมไดใสใจสภาพสงคมเชนเดยวกน

เจาชายสทธตถะ ทรงไดรบการบารงบาเรอดวยโลกยสขอยเปนเวลานานถง ๒๙ ป และมใชเพยงปรนปรอเอาใจเทานน ยงไดทรงถกปดกนไมใหพบเหนสภาพความเปนอยทระคนดวยความทกขของสามญชนทงหลายดวย แตสภาพเชนนไมสามารถถกปดบงจากพระองคไดเรอยไป ปญหาเรองความทกขความเดอดรอนตางๆ ของมนษย อนรวมเดนอยทความแก เจบ และตาย เปนสงททาใหพระองคตองครนคดแกไข

ปญหาน คดสะทอนออกไปในวงกวางใหเหนสภาพสงคม ทคนพวกหนงไดเปรยบกวา กแสวงหาแตโอกาสทจะหาความสมบรณพนสขใสตน แขงขนแยงชงเบยดเบยนกน หมกมนมวเมาอยในความสขเหลานน ไมตองคดถงความทกขยากเดอดรอนของใครๆ ดารงชวตอยอยางทาสของวตถ ยามสขกละเมอมวเมาอยในความคบแคบของจตใจ ถงคราวถกความทกขเขาครอบงากลมหลงไรสตเหยวแหงคบแคนเกนสมควร แลวกแกเจบตายไปอยางไรสาระ ฝายคนทเสยเปรยบ ไมมโอกาส ถกบบคนกดขอยอยางคบแคน แลวกแกเจบตายไปโดยไรความหมาย

เจาชายสทธตถะทรงมองเหนสภาพเชนนแลว ทรงเบอหนายในสภาพความเปนอยของพระองค มองเหนความสขความปรนเปรอเหลานนเปนของไรสาระ ทรงคดหาทางแกไขจะใหมความสขทมนคง เปนแกนสาร ทรงคดแกปญหานไมตก และสภาพความเปนอยของพระองคทามกลางความเยายวนสบสนวนวายเชนนน ไมอานวยแกการใชความคดทไดผล

ในทสด ทรงมองเหนภาพพวกสมณะ ซงเปนผไดปลกตวจากสงคม ไปคนควาหาความจรงตางๆ โดยมความเปนอยงายๆ ปราศจากกงวล และสะดวกในการแสวงหาความรและคดหาเหตผล สภาพความเปนอยแบบนนา

พทธธรรม๖

จะชวยพระองคใหแกปญหานได และบางทสมณะพวกนน ทไปคดคนหาความจรงกนตางๆ บางคนอาจมอะไรบางอยางทพระองคจะเรยนรไดบาง

เมอถงขนน เจาชายสทธตถะจงเสดจออกบรรพชาอยางพวกสมณะทมอยแลวในสมยนน พระองคไดเสดจจารกไปศกษาหาความรเทาทพวกนกบวชสมยนนจะรและปฏบตกน ทรงศกษาทงวธการแบบโยคะ ทรงบาเพญสมาธจนไดฌานสมาบต ถงอรปสมาบตชนสงสด ทรงแสดงอทธปาฏหารยไดอยางเชยวชาญยง และทรงบาเพญตบะทรมานพระองคจนแทบสนพระชนม

ในทสดกทรงตดสนไดวา วธการของพวกนกบวชเหลานทงหมด ไมสามารถแกปญหาดงทพระองคทรงประสงคได เมอเทยบกบชวตของพระองคกอนเสดจออกบรรพชาแลว กนบวาเปนการดารงชวตอยางเอยงสดทงสองฝายจงทรงหนมาดาเนนการคดคนของพระองคเองตอมา จนในทสดไดตรสร๑ธรรมทพระองคทรงคนพบน ตอมาเมอทรงนาไปแสดงใหผอนฟง ทรงเรยกวา “มชเฌนธรรมเทศนา” หรอ หลกธรรมสายกลาง และทรงเรยกขอปฏบตอนเปนระบบทพระองคทรงจดวางขนวา “มชฌมาปฏปทา” หรอ ทางสายกลาง

จากความทอนน จะมองเหนทศนะตามแนวพทธธรรมวา การดารงชวตอยในสงคมอยางลมหลงหมกมนปลอยตวไปเปนทาสตามกระแสกเลส กด การหลกหนออกไปโดยสนเชง ไมเกยวของรบผดชอบอยางใดตอสงคม อยอยางทรมานตนกด นบวาเปนขอปฏบตทผดเอยงสดดวยกนทงสองอยางไมสามารถใหมนษยดารงชวตอยางมความหมายแทจรงได

เมอตรสรแลวเชนน พระองคจงเสดจกลบคนมาทรงเรมตนงานสงสอนพทธธรรมเพอประโยชนแกสงคมของชาวโลกอยางหนกแนนจรงจง และทรงดาเนนงานนจนตลอด ๔๕ ป แหงพระชนมชพระยะหลง

แมไมพจารณาเหตผลดานอน มองเฉพาะในแงสงคมอยางเดยว กจะเหนวา พทธกจทพระพทธเจาทรงบาเพญเพอประโยชนสขแกสงคมสมยนน จะสาเรจผลดทสดกดวยการทางานในบรรพชตเพศเทานน พระองคจงไดทรงชกจงคนชนสงจานวนมากใหละความมงมศรสข ออกบวช ศกษา และเขาถง ๑ พทธประวตทอนน ด สคารวสตร, ม.ม. ๑๓/๗๓๘-๗๕๗/๖๖๙-๖๘๘ เปนตน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๗

ธรรมททรงสอนแลว รวมทางานอยางเสยสละอทศตนเพอประโยชนสขของประชาชน ดวยการจารกไปเขาถงคนทกชนวรรณะ และทกถนทจะไปถงได ทาใหบาเพญประโยชนไดอยางกวางขวาง

อกประการหนง คณะสงฆเองกเปนแหลงแกปญหาสงคมไดอยางสาคญ เชนในขอวา ทกคน ไมวาจะเกดในวรรณะใด เมอบวชแลวกมสทธเสมอกนทงสน สวนเศรษฐ คฤหบด ผยงไมพรอมทจะเสยสละไดเตมท กใหคงครองเรอนอยเปนอบาสก คอยชวยใหกาลงแกคณะสงฆในการบาเพญกรณยกจของทาน และนาทรพยสมบตของตนออกบาเพญประโยชนสงเคราะหประชาชนไปดวยพรอมกน

การบาเพญกรณยกจ ทงของพระพทธเจาและของพระสาวก มวตถประสงคและขอบเขตกวางขวางเพยงใด จะเหนไดจากพทธพจน แตครงแรกททรงสงสาวกออกประกาศพระศาสนาวา

ภกษทงหลาย เธอทงหลายจงจารกไป เพอประโยชนและความสขของชนเปนอนมาก เพออนเคราะหชาวโลก เพอประโยชนเกอกลและความสขแกทวยเทพและมนษยทงหลาย๑

พทธธรรมนนมขอบเขตในทางสงคมทจะใหใชไดและเปนประโยชนแกบคคลประเภทใดบาง พงเหนไดจากพทธพจนในปาสาทกสตร ซงสรปความไดวา

พรหมจรรย (คอพระศาสนา) จะชอวาสาเรจผลแพรหลายกวางขวาง เปนประโยชนแกชนเปนอนมาก เปนปกแผน ถงขนทวา เทวดาและมนษยประกาศไวดแลว ตอเมอมองคประกอบตอไปนครบถวน คอ

๑. องคพระศาสดา เปนเถระ รตตญ ลวงกาลผานวยมาโดยลาดบ๒. มภกษสาวก ทเปนเถระ มความรเชยวชาญ ไดรบการฝกฝนอบรม

อยางด แกลวกลาอาจหาญ บรรลธรรมอนเกษมจากโยคะ สามารถแสดงธรรมใหเหนผลจรงจง การาบปรปวาท (ลทธทขดแยง วาทะ

๑ วนย. ๔/๓๒/๓๙

พทธธรรม๘

ฝายอน หรอคาสอนนอกรตผดเพยน) ทเกดขน ใหสาเรจเรยบรอยโดยถกตองตามหลกธรรม และมภกษสาวกชนปนกลาง และชนนวกะ ทมความสามารถเชนเดยวกนนน

๓. มภกษณสาวกา ชนเถร ชนปนกลาง และชนนวกะ ทมความสามารถเชนเดยวกนนน

๔. มอบาสก ทงประเภทพรหมจาร และประเภทครองเรอนเสวยกามสข ซงมความสามารถเชนเดยวกนนน

๕. มอบาสกา ทงประเภทพรหมจารน และประเภทครองเรอนเสวยกามสข ซงมความสามารถเชนเดยวกนนน

เพยงแตขาดอบาสกาประเภทครองเรอนเสยอยางเดยว พรหมจรรย กยงไมชอวาเจรญบรบรณเปนปกแผนด๑

ความตอนนแสดงวา พทธธรรมเปนคาสอนทมงสาหรบคนทกประเภท ทงบรรพชต และคฤหสถ คอ ครอบคลมสงคมทงหมด

และลกษณะทวไปของพทธธรรมนน สรปได ๒ อยาง คอ๑. แสดงหลกความจรงสายกลาง ทเรยกวา “มชเฌนธรรม” หรอเรยก

เตมวา “มชเฌนธรรมเทศนา” วาดวยความจรงตามแนวของเหตผลบรสทธตามกระบวนการของธรรมชาต นามาแสดงเพอประโยชนทางปฏบตในชวตจรงเทานน ไมสงเสรมความพยายาม ทจะเขาถงสจธรรมดวยวธถกเถยงสรางทฤษฎตางๆ ขนแลวยดมน ปกปองทฤษฎนนๆ ดวยการเกงความจรงทางปรชญา

๒. แสดงขอปฏบตสายกลาง ทเรยกวา “มชฌมาปฏปทา” อนเปนหลกการครองชวตของผฝกอบรมตน ผรเทาทนชวต ไมหลงงมงาย มงผลสาเรจคอความสข สะอาด สวาง สงบ เปนอสระ ทสามารถมองเหนไดตงแตในชวตน ในทางปฏบต ความเปนสายกลางน เปนไปโดยสมพนธกบองคประกอบอนๆ เชน สภาพชวตของบรรพชต หรอ คฤหสถ เปนตน

๑ ด ปาสาทกสตร, ท.ปา. ๑๑/๑๐๔/๑๓๕

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๙

การสงสอนธรรมของพระพทธเจา ทรงมงผลในทางปฏบต ใหทกคนจดการกบชวตทเปนอยจรงๆ ในโลกน และเรมแตบดน ความรในหลกทเรยกวา มชเฌนธรรมเทศนา กด การประพฤตตามมรรคาท เรยกวา มชฌมาปฏปทา กด เปนสงททกคน ไมวาจะอยในสภาพและระดบชวตอยางใด สามารถเขาใจและนามาใชใหเปนประโยชนไดตามสมควรแกสภาพและระดบชวตนนๆ ถาความหวงใยในเรองชวตหลงจากโลกนมอย กจงทาชวตแบบทตองการนนใหเกดมเปนจรงเปนจงแนนอนขนมาเสยในชวตนทเดยว จนมนใจในตนเองโดยไมตองกงวลหวงใยในโลกหนานนเลย

ทกคนมสทธเทาเทยมกนโดยธรรมชาต ทจะเขาถงผลสาเรจเหลาน แมวาความสามารถจะตางกน ทกคนจงควรไดรบโอกาสเทาเทยมกนทจะสรางผลสาเรจนนตามความสามารถของตน และความสามารถนน กเปนสงทปรบเปลยนเพมพนได จงควรใหทกคนมโอกาสทจะพฒนาความสามารถของตนอยางดทสด และแมวาผลสาเรจทแทจรง ทกคนจะตองทาดวยตวเอง โดยตระหนกในความรบผดชอบของตน ทจะตองขวนขวายพากเพยรอยางเตมท แตทกคนกเปนอปกรณในการชวยตนเองของคนอนได ดงนนหลกอปปมาท-ธรรม และหลกความมกลยาณมตร จงเปนหลกธรรมทเดน และเปนขอทเนนหนกทงสองอยาง ในฐานะความรบผดชอบตอตนเองฝายหนง กบปจจยภายนอกทจะชวยเสรมอกฝายหนง

หากยกเอาผลงานและพระจรยาของพระพทธเจาขนมาเปนหลกพจารณา จะมองเหนแนวทางการบาเพญพทธกจทสาคญหลายอยาง เชน

ทรงพยายามลมลางความเชอถองมงายในเรองพธกรรมอนเหลวไหลตางๆ โดยเฉพาะการบชายญ ดวยการสอนยาถงผลเสยหายและความไรผลของพธกรรมเหลานน ทงนเพราะยญพธเหลานน ทาใหคนมวแตคดหวงพงเหตปจจยภายนอก อยางหนง ทาใหคนกระหายทะยานและคดหมกหมนในผลประโยชนทางวตถเพมพนความเหนแกตน ไมคานงถงความทกขยากเดอดรอนของเพอนมนษยและสตว อยางหนง ทาใหคนคดหวงแตเรองอนาคต จน

พทธธรรม๑๐

ไมคดปรบปรงปจจบน อยางหนง แลวทรงสอนยาหลกแหง “ทาน” คอการใหเสยสละแบงปนและสงเคราะหกนในสงคม

สงตอไปททรงพยายามสอนหกลาง คอระบบความเชอถอเรองวรรณะทนาเอาชาตกาเนดมาเปนขดขนจากดสทธและโอกาสทงในทางสงคมและทางจตใจของมนษย ทรงตง “สงฆะ” คอชมชนแหงสงฆ ทเปดรบคนจากทกวรรณะใหเขาสความเสมอภาคกน เหมอนทะเลทรบนาจากแมนาทกสายกลมกลนเขาเปนอนเดยวกน๑ ทาใหเกดสถาบนวด ซงตอมาไดกลายเปนศนยกลางเผยแพรวฒนธรรมและการศกษาทสาคญยง จนศาสนาฮนดตองนาไปจดตงขนบางในศาสนาของตน เมอหลงพทธกาลแลวราว ๑,๔๐๐ หรอ ๑,๗๐๐ ป๒

ทรงใหสทธแกสตรทจะไดรบประโยชนจากพทธธรรม เขาถงจดหมายสงสดทพทธธรรมจะใหเขาถงได เชนเดยวกบบรษ แมวาการใหสทธน จะตองทรงกระทาดวยความระมดระวงอยางยง ทจะเตรยมการวางรปใหสภาพการไดสทธของสตรนดารงอยดวยดในสภาพสงคมสมยนน เพราะสทธของสตรในการศกษาอบรมทางจตใจ ไดถกศาสนาพระเวทคอยๆ จากดแคบลงมาจนปดตายแลวในสมยนน

ประการตอไป ทรงสงสอนพทธธรรมดวยภาษาสามญทประชาชนใช เพอใหคนทกชน ทกระดบการศกษา ไดรบประโยชนจากธรรมนทวถง ตรงขามกบศาสนาพราหมณทยดความศกดสทธของคมภรพระเวท และจากดความรชนสงไวในวงแคบของพวกตนดวยวธการตางๆ โดยเฉพาะดวยการใชภาษาเดมของสนสกฤต ซงรจากดในหมพวกตน เปนสอถายทอดและรกษาคมภร แมตอมาจะมผขออนญาตพระพทธเจาใหยกพทธพจนขนสภาษาพระเวท พระองคกไมทรงอนญาต ทรงยนยนใหใชภาษาของประชาชนตามเดม๓

ประการตอไป ทรงปฏเสธโดยสนเชงทจะทาเวลาใหสญเสยไปกบการถกเถยงปญหาทเกยวกบการเกงความจรงทางปรชญา ซงไมอาจนามาพสจน ๑ ด อง. อฏก. ๒๓/๑๐๙/๒๐๕ และ ท.ปา. ๑๑/๗๑/๑๐๗ เปนตน๒ ด P.V. Bapat, 2500 Years of Buddhism (1959), p. 355 และ S. Dutt, Buddhist Monks and

Monasteries of lndia (1962), p. 210 เปนตน๓ ด วนย. ๗/๑๘๑/๗๐.

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๑

ใหเหนไดดวยวธแสดงเหตผลทางคาพด ถาใครถามปญหาเชนน พระองคจะทรงยบยงเสย แลวดงผนนกลบมาสปญหาเกยวกบเรองทเขาจะตองเกยวของและปฏบตไดในชวตจรงโดยทนท๑ สงทจะพงรไดดวยคาพด ทรงแนะนาดวยคาพด สงทจะพงรดวยการเหน ทรงใหเขาด มใชใหดสงทจะตองเหนดวยคาพด

ทงน ทรงสอนพทธธรรมโดยปรยายตางๆ เปนอนมาก มคาสอนหลายระดบ ทงสาหรบผครองเรอน ผดารงชวตอยในสงคม และผสละเรอนแลว ทงคาสอนเพอประโยชนทางวตถ และเพอประโยชนลกซงทางจตใจ เพอใหทกคนไดรบประโยชนจากพทธธรรมทวถงกน พทธกจทกลาวมาน เปนเครองยนยนขอสรปความเขาใจเกยวกบพทธธรรมทพดมาแลวขางตน

การทไดประสตและทรงเตบโตมาทามกลางวฒนธรรมแบบพราหมณ และความเชอถอตามลทธตางๆ ของพวกสมณะสมยนน ทาใหพระองคตองทรงเกยวของและคนกบถอยคาตามทมใชกนในลทธความเชอถอเหลานน จงเปนธรรมดาทจะตองทรงใชถอยคาเหลานนในการสอสารทวไป แตเมอทรงมคาสอนใหมใหแกสงคม ปญหากเกดขนวาจะทรงปฏบตตอถอยคาเหลานนอยางไร

ปรากฏวา พระองคทรงมวธปฏบตตอถอยคาทางศาสนาเหลาน เปนทนาสงเกตอยางหนง คอ ไมทรงนยมหกลางความเชอถอเดมในรปถอยคาทใช ถาถอยคานนๆ มความหมายของศพทในทางทดงาม ทรงหกลางเฉพาะตวความเชอถอผดทแฝงอยกบความหมายของถอยคาเหลานน กลาวคอ ไมทรงขดแยงดวยวธรนแรง แตทรงนาคนเขาสปญญาดวยเมตตากรณา ใหเขาเกดความรเขาใจอยางใหม มองเหนความจรง จากถอยคาทเขาเคยเขาใจอยางอน

โดยนยน พระองคจงทรงนาคาบญญตทใชกนอยในศาสนาเดมมาใชในความหมายใหมตามแนวของพทธธรรมโดยเฉพาะบาง ทรงสรางคณคาใหมใหแกถอยคาทใชอยเดมบาง เชน ใช “พรหม” เปนชอของสตวโลกทเกดตายประเภทหนงบาง หมายถงบดามารดาบาง ทรงเปลยนความเชอถอเรองกราบไหวทศ ๖ ในธรรมชาต มาเปนการปฏบตหนาทและรกษาความสมพนธรปตางๆ ในสงคม เปลยนความหมายของการบชาไฟศกดสทธสาหรบยญพธ ๓ ๑ ด อง.ทสก. ๒๔/๙๕-๙๖/๒๐๖-๒๑๒; ม.ม. ๑๓/๑๔๗-๑๕๒/๑๔๓-๑๕๓ เปนตน

พทธธรรม๑๒

อยางของพราหมณมาเปนความรบผดชอบทางสงคมตอบคคล ๓ ประเภท เปลยนการตดสนความเปนพราหมณและอารยะโดยชาตกาเนด มาเปนตดสนดวยการประพฤตปฏบต

บางครงทรงสอนใหดงความหมายบางสวนในคาสอนของศาสนาเดมมาใชแตในทางทดงามและเปนประโยชน คาสอนใดในศาสนาเดมถกตองดงาม กทรงรบรอง โดยถอความถกตองดงามเปนของสากลโดยธรรมชาต ในกรณทหลกความประพฤตปฏบตในศาสนาเดมมความหมายหลายอยาง ทรงชแจงวาแงใดถก แงใดผด ทรงยอมรบและใหประพฤตปฏบตแตในแงทดงามถกตอง

บางครงทรงสอนวา ความประพฤตปฏบตทผดพลาดเสยหายบางอยางของศาสนาเดมสมยนน เปนความเสอมโทรมทเกดขนในศาสนานนเอง ซงในครงดงเดมทเดยว คาสอนของศาสนานนกดงามถกตอง และทรงสอนใหรวา คาสอนเดมทดของศาสนานนเปนอยางไร ตวอยางในขอน มเรอง ตบะ การบชายญ หลกการสงเคราะหประชาชนของนกปกครอง และเรอง พราหมณ-ธรรม๑ เปนตน

ขอความทกลาวมาน นอกจากจะแสดงใหเหนความใจกวางของพทธธรรม และการทพระพทธเจาทรงตงพระทยสอนแตความจรงและความดงามถกตองทเปนกลางๆ แลว ยงเปนเรองสาหรบเตอนใหรจกแยกความหมายของคาบญญตทางศาสนาทใชในพทธธรรม กบทใชในศาสนาอนๆ ดวย

อนง เมอสนยคขององคพระศาสดาแลว เวลาลวงไป และคาสอนแผไปในถนตางๆ ความเขาใจในพทธธรรมกแปรไปจากเดมและแตกตางกนไปหลายอยาง เพราะผถายทอดสบตอมพนความรการศกษาอบรมสตปญญาแตกตางกน ตความหมายพทธธรรมแผกกนไปบาง นาเอาความรความเชอถอเดมจากลทธศาสนาอนเขามาผสมแทรกแซงบาง อทธพลศาสนาและวฒนธรรมในทองถนเขาผสมผสานบาง คาสอนบางแงเดนขน บางแงเลอนลางลง เพราะการยาและเลยงความสนใจตามความโนมเอยงและความถนดของผ

๑ ด อง.ทสก. ๒๔/๙๔/๒๐๔; อง.สตตก. ๒๓/๔๔/๔๒; ข.ส. ๒๕/๓๒๒/๓๒๓; และความในเนอเรองขางหนา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๓

รกษาคาสอนบาง ทาใหเกดการแตกแยกออกเปนนกายตางๆ เชน ทแยกเปนเถรวาท กบมหายาน ตลอดจนนกายยอยๆ ในสองนกายใหญนน

พระพทธศาสนาเถรวาทนน เปนทยอมรบของนกปราชญทางพระพทธศาสนาทวโลก วาเปนนกายทรกษาแบบแผนและคาสอนดงเดมไวไดแมนยา แมแตปราชญฝายมหายานยคปจจบนกเหนความสาคญน ดงทในประเทศญปนไดถอลงกนทวไปวา การทจะศกษาพระพทธศาสนามหายานใหทวตลอด ตองศกษาพระพทธศาสนาแบบดงเดม (คอเถรวาท) ดวย เพราะมพระสตรบาล ทเปนรากฐานของพระพทธศาสนา พระสตรของมหายานเพยงแตอธบายสาระทบรรยายไวโดยยอในพระสตรบาล ใหละเอยดกวางขวางออกไป๑

แมกระนนกตาม ในพระพทธศาสนาเถรวาทเอง เนอความบางแหงในพระคมภร ทเปนสวนเพมเขาในสมยตอมา ไดระบกาลเวลาไวชดเจน กม ไมไดระบไว กม ถงจะรกนวาอยในระยะแรกๆ กอนยคอรรถกถา กยงเปนปญหาทคนรนปจจบนนามาถกเถยงคดคนหาความชดเจนแนนอน

เนองจากพระพทธศาสนาเนนการใชปญญา การปฏบตใหถกตองจงขนตอการศกษา และคมภรพระพทธศาสนา แมนบเพยงพระไตรปฎกบาล ทเปนแหลงแหงพทธพจน กใหญโตมเนอหามากมาย ยากทจะศกษาใหทวถง

ยงในบางยคบางสมย พทธศาสนกชนยงเหนหางจากการศกษาหลกธรรมอกดวย ความรความเขาใจทประชาชนสวนมากเชอถอและปฏบต จงอาศยเพยงการฟงบอกเลาและทาตามๆ กนมา เมอกาลเวลาลวงผานไปนานๆ ความคลาดเคลอนกมมากขนและชดเจนยงขน จนกระทงบางกรณถงกบเสมอนเปนตรงขามกบคาสอนเดม หรอเกอบจะกลายไปเปนลทธอนทคาสอนเดมคดคานไปแลวกม

ยกตวอยางในประเทศไทยน เมอพดถงคาวา “กรรม” ความเขาใจของคนทวไปกจะเพงไปยงกาละสวนอดต เจาะจงเอาการกระทาในชาตทลวงแลวหรอชาตกอนๆ บาง เพงไปยงปรากฏการณสวนผล คอนกถงผลทปรากฏในปจจบนของการกระทาในอดตบาง เพงไปยงแงทเสยหายเลวรายคอการกระทา ๑ Kōgen Mizuno, Buddhist Sutras (Tokyo: Kōsei Publishing Co., 1982), pp. 32, 132.

พทธธรรม๑๔

ชวฝายเดยวบาง เพงไปยงอานาจแสดงผลรายของการกระทาความชวในชาตกอนบาง และโดยมากเปนความเขาใจตามแงตางๆ เหลานรวมๆ กนไปทงหมด ซงเมอพจารณาตดสนตามหลกกรรมทแทจรงในพทธธรรมแลว จะเหนไดชดวาเปนความเขาใจทหางไกลจากความหมายทแทจรงเปนอนมาก

แมขอธรรมอนๆ ตลอดจนคาบญญตทางธรรมแตละคาๆ เชน อารมณ วญญาณ บารม สนโดษ อเบกขา อธษฐาน บรกรรม ภาวนา วปสสนา กามโลกยะ โลกตตระ บญ อจฉา ฯลฯ กลวนมความหมายพเศษในความเขาใจของประชาชน ซงผดแปลกไปจากความหมายดงเดมในพทธธรรม โดยตวความหมายเองบาง โดยขอบเขตความหมายบาง มากนอยตางกนไปในแตละคานนๆ

ในการศกษาพทธธรรม จาเปนตองแยกความหมายในความเขาใจของประชาชนสวนทคลาดเคลอนนออกไปตางหาก จงจะสามารถเขาใจความหมายทแทจรงได

ในการแสดงพทธธรรมตอไปน ผแสดงถอวาไดพยายามทจะแสดงตวพทธธรรมแท อยางทองคพระบรมศาสดาทรงสอนและทรงมงหมาย

ในการน ไดตดความหมายอยางทประชาชนเขาใจออกโดยสนเชง ไมนามาพจารณาเลย เพราะถอวาเปนเรองขางปลาย ไมจาเปนตอการเขาใจตวพทธธรรมทแทแตประการใด

แหลงสาคญอนเปนทมาของเนอหาและความหมายของพทธธรรมทจะแสดงตอไปน ไดแกคมภรพทธศาสนา ซงในทน ถาไมมกรณเกยวของเปนพเศษ จะหมายถงพระไตรปฎกบาลอยางเดยว เพราะเปนคมภรทยอมรบกนทวไปแลววา เปนแหลงรวบรวมรกษาพทธธรรมทแมนยาและสมบรณทสด แมกระนน กไดเลอกสรรเอาเฉพาะสวนทเหนวาเปนหลกการดงเดมเปนความหมายแทจรงมาแสดง โดยยดเอาหลกความกลมกลนสอดคลองกนในหนวยรวมเปนหลก และเพอใหมนใจยงขน จงไดนาพทธจรยาและพทธกจทไดทรงบาเพญมาประกอบการพจารณาตดสนแนวทางและขอบเขตของพทธธรรมดวย

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๕

เมอไดหลกการพจารณาเหลานมาเปนเครองกากบการแสดงแลว กมนใจวาจะสามารถแสดงสาระแหงพทธธรรมไดใกลเคยงตวแทเปนอยางยงอยางไรกตาม ในขนพนฐาน การแสดงนกยงตองขนกบกาลงสตปญญาของผแสดง และความโนมเอยงบางอยางทผแสดงเองอาจไมรตวอยนนเอง ฉะนน จงขอใหถอวาเปนความพยายามครงหนง ทจะแสดงพทธธรรมใหถกตองทสดตามทพระพทธเจาทรงสอนและมงหมาย โดยอาศยวธการและหลกการแสดง พรอมทงหลกฐานตางๆ ทเชอวาใหความมนใจมากทสด

ถาแยกพทธธรรมออกเปน ๒ สวน คอ สจธรรม สวนหนง กบ จรย-ธรรม สวนหนง แลวกาหนดความหมายขนใชในทนโดยเฉพาะ โดยกาหนดใหสจธรรมเปนสวนแสดงสภาวะหรอรปลกษณะตวความจรง และใหจรยธรรมเปนฝายขอประพฤตปฏบตทงหมด กจะเหนวา

สจธรรม ในพทธศาสนา หมายถงคาสอนเกยวกบสภาวะของสงทงหลาย หรอธรรมชาตและความเปนไปโดยธรรมดาของสงทงหลาย หรอกฎธรรมชาตนนเอง สวน จรยธรรม กหมายถงการถอเอาประโยชนจากความรความเขาใจในสภาพและความเปนไปของสงทงหลาย หรอการรกฎธรรมชาตแลวนามาใชในทางทเปนประโยชน

อกนยหนง สจธรรม คอธรรมชาตและกฎธรรมดา จรยธรรม คอความรในการประยกตสจธรรม

หลกการทงหมดน ไมเกยวของกบตวการนอกเหนอธรรมชาต เชน พระผสราง เปนตน แตประการใดเลย

ดวยเหตน ในการแสดงพทธธรรมเพอความรความเขาใจทมงในแนวทฤษฎ คอ มงใหรวาเปนอะไร จงควรแสดงควบคกนไปทงสจธรรมและจรย-ธรรม คอแสดงหลกคาสอนในแงสภาวะ แลวชถงคณคาทจะนามาใชในทางปฏบตไวดวย ใหเสรจไปแตละอยางๆ

วธแสดงอยางนเหมอนจะตรงขามกบเทศนาแบบอรยสจ ๔ ซงมงผลในทางปฏบตคอการดบทกขหรอแกปญหา จงเรมดวยปญหาทปรากฏกอน แลวดาเนนไปสวธปฏบตในการแกไขใหถงจดหมายโดยลาดบ สวนในทน เรมดวย

พทธธรรม๑๖

ความรความเขาใจเกยวกบโลกและชวต ในแงของสภาวะตามธรรมชาต ใหเหนหลกความจรงทละแงทละอยางกอน แลวกลาวถงความหมายหรอคณคาทางปฏบตของหลกความจรงแตละอยางนน ทจะนามาใชประโยชนในการดาเนนชวตหรอแกปญหาตอไป

แมเมอมองหนงสอพทธธรรมหมดทเดยวตลอดทงเลม กจะเหนภาพรวมอยางเดยวกนน คอ หนงสอทงเลมม ๒ ภาค เรมดวยภาค ๑ แสดงธรรมฝายสภาวะทเปนหลกความจรงกลางๆ ตามธรรมชาต คอ มชเฌนธรรม-เทศนา แลวจากนน ภาค ๒ แสดงธรรมทเปนขอประพฤตปฏบตของมนษย โดยสอดคลองกบความจรงของธรรมชาตนน ตามมรรคาท เรยกวา มชฌมาปฏปทา

อยางไรกตาม ในทสด เมอมองกวางครอบคลมทงหมดอกครงหนง กจะเหนวา พทธธรรม ทบรรยาย ณ ทน มโครงสรางใหญซอนอยในหลกอรยสจ ๔ นนเอง ดงจะเหนไดตอแตนไป

อนง ในขอเขยนน ไดตกลงใจแสดงความหมายภาษาองกฤษของศพทธรรมทสาคญๆ ไวดวย โดยเหตผลอยางนอย ๓ อยาง คอ

ประการแรก ในภาษาไทยปจจบน ไดมผนาศพทธรรมบางคามาใชเปนศพทบญญต สาหรบคาในภาษาองกฤษทมความหมายไมตรงกนกบศพทธรรมนน อนอาจทาใหความเขาใจคลาดเคลอนได จงนาความหมายในภาษาองกฤษมาแสดงควบไวดวย เพอไมใหผอานถอไปตามความหมายทมผบญญตใชใหมในภาษาไทย

ประการทสอง จาตองยอมรบความจรงวา นกศกษาวชาการสมยใหมจานวนไมนอย เขาใจความหมายในภาษาไทยไดชดเจนขนในเมอเหนคาภาษาองกฤษควบอยดวย

ประการทสาม ตาราภาษาตางประเทศทเกยวกบพระพทธศาสนาในปจจบนน มจานวนมาก การรความหมายศพทธรรมทนยมใชในภาษาองกฤษ ยอมเปนประโยชนแกนกศกษาทตองการคนควาอยางกวางขวางตอไป

ภาค ๑

มชเฌนธรรมเทศนา

หลกความจรงทเปนกลางตามธรรมชาตหรอธรรมทเปนกลาง

ชวตคออะไร ?

ก. ขนธ ๕สวนประกอบหาอยางของชวต

ตวสภาวะพทธธรรมมองเหนสงทงหลายในรปของสวนประกอบตางๆ ทมา

ประชมกนเขา ตวตนแทๆ ของสงทงหลายไมม เมอแยกสวนตางๆ ทมาประกอบกนเขานนออกไปใหหมด กจะไมพบตวตนของสงนนเหลออย ตวอยางงายๆ ทยกขนอางกนบอยๆ คอ “รถ” เมอนาสวนประกอบตางๆ มาประกอบเขาดวยกนตามแบบทกาหนด กบญญตเรยกกนวา “รถ”๑ แตถาแยกสวนประกอบทงหมดออกจากกน กจะหาตวตนของรถไมได มแตสวนประกอบทงหลาย ซงมชอเรยกตางๆ กนจาเพาะแตละอยางอยแลว คอ ตวตนของรถมไดมอยตางหากจากสวนประกอบเหลานนมแตเพยงคาบญญตวา“รถ” สาหรบสภาพทมารวมตวกนเขาของสวนประกอบเหลานน

แมสวนประกอบแตละอยางๆ นนเอง กปรากฏขนโดยการรวมกนเขาของสวนประกอบยอยๆ ตอๆ ไปอก และหาตวตนทแทไมพบเชนเดยวกน เมอจะพดวาสงทงหลายมอย กตองเขาใจในความหมายวา มอยในภาวะของสวนประกอบตางๆ ทมาประชมเขาดวยกน

เมอมองเหนสภาพของสงทงหลายในรปของการประชมสวนประกอบเชนน พทธธรรมจงตองแสดงตอไปวา สวนประกอบตางๆ เหลานนเปนอยางไร มอะไรบาง อยางนอยกพอเปนตวอยาง และโดยทพทธธรรมมความเกยวของเปนพเศษกบเรองชวต โดยเฉพาะในดานจตใจ การแสดงสวน ๑ ส.ส. ๑๕/๕๕๔/๑๙๘

พทธธรรม๒๐

ประกอบตางๆ จงตองครอบคลมทงวตถและจตใจ หรอทงรปธรรมและนามธรรม และแยกแยะเปนพเศษในดานจตใจ

การแสดงสวนประกอบตางๆ นน ยอมทาไดหลายแบบ สดแตวตถประสงคจาเพาะของการแสดงแบบนนๆ๑ แตในทน จะแสดงแบบขนธ ๕ ซงเปนแบบทนยมในพระสตร

โดยวธแบงแบบ ขนธ ๕ (the Five Aggregates) พทธธรรมแยกแยะชวตพรอมทงองคาพยพทงหมด ทบญญตเรยกวา “สตว” “บคคล” ฯลฯ ออกเปนสวนประกอบตางๆ ๕ ประเภท หรอ ๕ หมวด เรยกทางธรรมวา เบญจขนธ คอ

๑. รป๒ (Corporeality) ไดแกสวนประกอบฝายรปธรรมทงหมด รางกายและพฤตกรรมทงหมดของรางกาย หรอ สสารและพลงงานฝายวตถ พรอมทงคณสมบต และพฤตการณตางๆ ของสสารพลงงานเหลานน

๒. เวทนา๓ (Feeling หรอ Sensation) ไดแกความรสกสข ทกข หรอเฉยๆ ซงเกดจากผสสะทางประสาททง ๕ และทางใจ

๑ แบงอยางกวางๆ วา นามและรป หรอนามธรรม กบรปธรรม; แตตามแนวอภธรรมนยมแบงเปน ๓ คอจต เจตสก และรป ถาเทยบกบขนธ ๕ ทจะแสดงตอไป จต = วญญาณขนธ, เจตสก = เวทนาขนธ สญญาขนธ และสงขารขนธ, รป = รปขนธ

๒ ตามแนวอภธรรมแบงรปเปน ๒๘ อยาง คอ๑) มหาภตรป ๔ (เรยกงายๆ วา ธาต ๔) คอ ปฐวธาต (สภาพทแผไปหรอกนเนอท) อาโปธาต (สภาพทดดซม) เตโชธาต (สภาพทแผความรอน) วาโยธาต (สภาพทสนไหว)๒) อปาทายรป (รปอาศยหรอรปทสบเนองมาจากมหาภตรป) ๒๔ คอ ประสาททง ๕ (จกข โสตะ ฆานะ ชวหา และกาย) อารมณ ๔ (รป เสยง กลน รส; โผฏฐพพะไมนบเพราะตรงกนกบ ปฐว เตโช และ วาโย) ความเปนหญง (อตถนทรย) ความเปนชาย (ปรสนทรย) ทตงของจต (หทยวตถ) การแสดงใหรความหมายดวยกาย (กายวญญต) การแสดงใหรความหมายดวยวาจา (วจวญญต) ชวตนทรย ชองวาง (อากาส) ความเบาของรป (รปสส ลหตา) ความออนหยนของรป (รปสส มทตา) ภาวะทควรแกการงานของรป (รปสส กมมญตา) ความเจรญหรอขยายตวของรป (รปสส อปจย) การสบตอของรป (รปสส สนตต) ความเสอมตว (ชรา) ความสลายตว (อนจจตา) และอาหาร (หมายถงโอชา); พงสงเกตวา คาวา“หทยวตถ” ซงแปลกนวาหวใจ และถอวาเปนททางานของจตนน เปนมตในคมภรรนหลง ไมปรากฏในพระไตรปฎก

๓ เวทนา แบงเปน ๓ คอ สข (ทางกายหรอทางใจกตาม) ทกข (ทางกายหรอทางใจกตาม) อทกขมสข(ไมทกขไมสข คอ เฉยๆ บางทเรยกวา อเบกขา); อกอยางหนง แบงเปน ๕ คอ สข (ทางกาย) ทกข (ทางกาย) โสมนส (ดใจ) โทมนส (เสยใจ) อเบกขา (เฉยๆ); แบงตามทางทเกดเปน ๖ คอ ทางจกข ทางโสต ทางฆานะ ทางชวหา ทางกาย และทางมโน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๑

๓. สญญา๑ (Perception) ไดแกความกาหนดได หรอหมายร คอ กาหนดรอาการเครองหมายลกษณะตางๆ อนเปนเหตใหจาอารมณ๒(object) นนๆ ได

๔. สงขาร๓ (Mental Formations หรอ Volitional Activities) ไดแกองคประกอบหรอคณสมบตตางๆ ของจต ทปรงแตงจตใหดหรอชว หรอเปนกลางๆ โดยมเจตนาเปนตวนา พดงายๆ วา ความนกคดดชวตางๆ เชน ศรทธา สต หร โอตตปปะ เมตตา กรณา มทตา อเบกขา๔ ปญญา โมหะ โทสะ โลภะ มานะ ทฏฐ อสสา มจฉรยะ เปนตน ๑ สญญา แบงเปน ๖ ตามทางแหงการรบร คอ ทางจกข โสต ฆานะ ชวหา กาย และมโน๒ คาวา “อารมณ” ในบทความน ทกแหงใชในความหมายของพทธธรรมเทานน คอหมายถงสงทจตรบรหรอสงทถกรบร โดยอาศยทวารทง ๖ ไดแก รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมารมณ (ความนกคดตางๆ) ไมมความหมายอยางทเขาใจกนทวๆ ไปในภาษาไทย

๓ ตามหลกอภธรรม แบงเจตสกเปน ๕๒ อยาง ถาเทยบกบการแบงแบบขนธ ๕ เจตสกกไดแก เวทนา สญญา และสงขารทงหมด คอในจานวนเจตสก ๕๒ นน เปนเวทนา ๑ เปนสญญา ๑ ทเหลออก ๕๐ อยาง เปนสงขารทงสน สงขารขนธ จงเทากบเจตสก ๕๐ อยาง ซงแยกยอยไดดงน๑) อญญสมานาเจตสก (เจตสกทเขาไดทงฝายดฝายชว) ๑๑ (นบครบม ๑๓ เพราะเวทนาและสญญา

เปนเจตสกหมวดน แตไมเปนสงขาร จงตดออกไป) คอ(๑) สพพจตตสาธารณเจตสก (เจตสกทเกดกบจตทกดวง) ๕ คอ ผสสะ เจตนา เอกคคตา (สมาธ)

ชวตนทรย มนสการ (จานวนเดมม ๗ ทงเวทนา กบสญญา)(๒) ปกณณกเจตสก (เกดกบจตไดทวๆ ไป ทงฝายดฝายชว แตไมตายตว) ๖ คอ วตก วจาร

อธโมกข (ความปกใจ) วรยะ ปต ฉนทะ๒) อกศลเจตสก (เจตสกทเปนอกศล) ๑๔ คอ

(๑) อกศลสาธารณเจตสก (เกดกบจตทเปนอกศลทกดวง) ๔ คอ โมหะ อหรกะ อโนตตปปะ และอทธจจะ

(๒) ปกณณกอกศลเจตสก (เกดกบจตทเปนอกศลแตไมตายตวทกครง) ๑๐ คอ โลภะ ทฏฐ มานะ โทสะ อสสา มจฉรยะ กกกจจะ ถนะ มทธะ และวจกจฉา

๓) โสภณเจตสก (เจตสกดงาม คอ เกดกบจตทเปนกศลและอพยากฤต) ม ๒๕ คอ(๑) โสภณสาธารณเจตสก (เกดกบจตดงามทกดวง) ๑๙ คอ ศรทธา สต หร โอตตปปะ อโลภะ

อโทสะ (= เมตตา) ตตรมชฌตตตา (บางทเรยกอเบกขา) กายปสสทธ (ความสงบแหงนามกายคอกองเจตสก) จตตปสสทธ กายลหตา จตตลหตา กายมทตา จตตมทตา กายกมมญญตา จตตกมมญญตา กายปาคญญตา (ความคลองแคลวแหงนามกายคอกองเจตสก) จตตปาคญญตากายชกตา (ความซอตรงแหงนามกายคอกองเจตสก) จตตชกตา

(๒) ปกณณกโสภณเจตสก (เกดกบจตฝายดงาม แตไมตายตวทกครง) ๖ คอ สมมาวาจา สมมา- กมมนตะ สมมาอาชวะ (รวมเรยกวรตเจตสก ๓) กรณา มทตา (เรยกรวมกนวา อปปมญญา- เจตสก ๒) และปญญา

๔ อเบกขา เปนธรรมสาคญยงขอหนง และมกมผเขาใจความหมายสบสนผดพลาดอยเสมอ จงควรศกษาใหเขาใจชด อยางนอยตองสามารถแยกอเบกขาในหมวดสงขาร ซงตรงกบตตรมชฌตตตา ออกจากอเบกขาในหมวดเวทนา ซงตรงกบ อทกขมสข อนเปนความรสกเฉยๆ ได แตเรองนจะไดกลาวถงเปนพเศษตอไป

พทธธรรม๒๒

๕. วญญาณ๑ (Consciousness) ไดแกความรแจงอารมณทางประสาททง ๕ และทางใจ คอ การเหน การไดยน การไดกลน การรรส การรสมผสทางกาย และการรอารมณทางใจ

ขนธ ๕ กบอปาทานขนธ ๕ หรอชวตกบชวตซงเปนปญหาในพทธพจนแสดงความหมายของอรยสจ ๔ ซงเปนหลกธรรมท

ประมวลใจความทงหมดของพระพทธศาสนา มขอความทนาสงเกตเปนพเศษเกยวกบขนธ ๕ ปรากฏอยในอรยสจขอท ๑ คอ ขอวาดวยทกข

ในอรยสจขอท ๑ นน ตอนตนพระพทธเจาทรงแสดงความหมายหรอคาจากดความของทกข ดวยวธยกตวอยางเหตการณตางๆ ทมองเหนไดงายและมอยเปนสามญในชวตของบคคล ขนแสดงวาเปนความทกขแตละอยางๆ แตในตอนทาย พระองคตรสสรปลงเปนขอเดยววา อปาทาน-ขนธ ๕ เปนทกข ดงพทธพจนวา

ภกษทงหลาย นคอ ทกขอรยสจ: ความเกดเปนทกข ความแกเปนทกข ความตายเปนทกข ความประจวบกบสงทไมเปนทรกเปนทกข ความพลดพรากจากสงทรกเปนทกข ปรารถนาสงใดไมไดสงนนกเปนทกข โดยยออปาทานขนธ ๕ เปนทกข๒

พทธพจนน นอกจากแสดงถงฐานะของขนธ ๕ ในพทธธรรมแลว ยงมขอสงเกตสามญ คอ ความหมายของ “ทกข” นน จางายๆ ดวยคาสรปท

๑ วญญาณ แบงตามทางทเกดเปน ๖ คอ จกขวญญาณ โสตวญญาณ ฆานวญญาณ ชวหาวญญาณ กาย-วญญาณ และมโนวญญาณ; ตามแนวอภธรรม เรยกวญญาณขนธทงหมดวา “จต” และจาแนกจตออกไปเปน ๘๙ หรอ ๑๒๑ คอก. จาแนกตามภม หรอระดบของจต เปนกามาวจรจต ๕๔ รปาวจรจต ๑๕ อรปาวจรจต ๑๒ โลกตตร

จต ๘ (แยกพสดารเปน ๔๐)ข. จาแนกโดยคณสมบตเปน อกศลจต ๑๒ กศลจต ๒๑ (พสดารเปน ๓๗) วบากจต ๓๖ (พสดารเปน

๕๒) กรยาจต ๒๐ ในทนจะไมแสดงรายละเอยดชอของจตแตละอยางๆ เพราะเกนจาเปน และจะทาใหฟนเฝอ

๒ วนย. ๔/๑๔/๑๘; ฯลฯ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๓

สนทสดวา คอ อปาทานขนธ ๕ หรอเบญจอปาทานขนธเทานน และคาวาขนธในทนม “อปาทาน” นาหนาดวย

สงทควรศกษาในทน กคอคาวา “ขนธ” กบ “อปาทานขนธ” ซงขอใหพจารณาตามพทธพจนตอไปน

ภกษทงหลาย เราจกแสดงขนธ ๕ และอปาทานขนธ ๕ เธอทงหลายจงฟง

ขนธ ๕ เปนไฉน? รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ อนใดอนหนง ทงทเปนอดต อนาคต ปจจบน เปนภายในกตาม ภายนอกกตาม หยาบกตาม ละเอยดทรามกตาม ประณตกตาม ไกลหรอใกลกตาม...เหลาน เรยกวา ขนธ ๕

อปาทานขนธ ๕ เปนไฉน? รป...เวทนา…สญญา...สงขาร...วญญาณ อนใดอนหนง ทงทเปนอดต อนาคต ปจจบน เปนภายในกตาม ภายนอกกตาม หยาบกตาม ละเอยดกตาม ทรามกตาม ประณตกตาม ไกลหรอใกลกตาม ทประกอบดวยอาสวะ เปนทตงแหงอปาทาน...เหลาน เรยกวา อปาทานขนธ ๕๑

รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ คอธรรมอนเปนทตงแหงอปาทาน ฉนทราคะ (ความกระสนอยาก) ในรป...เวทนา...สญญา... สงขาร...วญญาณ นนคอ อปาทานใน (สง) นนๆ๒

หลกดงกลาวน เปนพนฐานความเขาใจทสาคญอยางหนง ในการศกษาพทธธรรมตอไป

๑ ส.ข. ๑๗/๙๕-๙๖/๕๘-๖๐๒ ส.ข. ๑๗/๓๐๙/๒๐๒

พทธธรรม๒๔

คณคาทางจรยธรรมตามปกต มนษยมความโนมเอยงทจะยดถออยเสมอวา ตวตนทแท

ของตนมอยในรปใดรปหนง บางกยดเอาจตเปนตวตน๑ บางกยดวา มสงทเปนตวตนอยตางหากแฝงซอนอยในจตนน ซงเปนเจาของ และเปนตวการทคอยควบคมบงคบบญชากายและใจนนอกชนหนง

การแสดงขนธ ๕ น มงใหเหนวาสงทเรยกวา “สตว” “บคคล” “ตวตน” เปนตนนน เมอแยกออกไปแลวกจะพบแตสวนประกอบ ๕ สวนเหลานเทานน ไมมสงอนเหลออยทจะมาเปนตวตนตางหากได และแมขนธ ๕ เหลานนแตละอยาง กมอยเพยงในรปทสมพนธองอาศยกน ไมเปนอสระ ไมมโดยตวของมนเอง ดงนนขนธ ๕ แตละอยางๆ นนกไมใชตวตนอกเชนกน

รวมความวา หลกขนธ ๕ แสดงถงความเปน อนตตา ใหเหนวาชวตเปนการประชมเขาของสวนประกอบตางๆ หนวยรวมของสวนประกอบเหลาน กไมใชตวตน สวนประกอบแตละอยางๆ นนเอง กไมใชตวตน และสงทเปนตวตนอยตางหากจากสวนประกอบเหลานกไมม๒ เมอมองเหนเชนนนแลว กจะถอนความยดมนถอมนในเรองตวตนได ความเปนอนตตานจะเหนไดชดตอเมอเขาใจกระบวนการของขนธ ๕ ในวงจรแหงปฏจจสมปบาททจะกลาวตอไป

อนง เมอมองเหนวา ขนธ ๕ มอยอยางสมพนธและอาศยซงกนและกน กจะไมเกดความเหนผดวาขาดสญ ทเรยกวา อจเฉททฏฐ และความเหนผดวาเทยง ทเรยกวา สสสตทฏฐ นอกจากนนเมอรวาสงทงหลายไมมตวตนและมอยอยางสมพนธอาศยกนและกนเชนนแลว กจะเขาใจหลกกรรมโดย

๑ พงสงเกตพทธพจนวา “ภกษทงหลาย การทปถชนผมไดเรยนรจะเขาไปยดถอรางกายอนประกอบดวยมหาภตรป ๔ วาเปนตวตน ยงดกวาจะยดถอจตวาเปนตวตน เพราะวา กายอนประกอบดวยมหาภตรป ๔ น ยงปรากฏใหเหนวาดารงอยปหนงบาง ๒ ปบาง ๓-๔-๕ ปบาง ๑๐-๒๐-๓๐-๔๐-๕๐ ปบาง ๑๐๐ ปบาง เกนกวานนบาง แตสงทเรยกวาจต มโน หรอวญญาณน เกดดบอยเรอย ทงคน ทงวน” (ส.น. ๑๖/๒๓๑/๑๑๔)

๒ ด ส.ข. ๑๗/๔-๕/๓-๗, ๓๒-๓๓/๒๐-๒๓, ๑๙๙-๒๐๗/๑๓๔-๑๔๑, ฯลฯ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๕

ถกตองวาเปนไปไดอยางไร กระบวนการแหงความสมพนธและอาศยกนของสงทงหลายนมคาอธบายอยในหลกปฏจจสมปบาทเชนเดยวกน

อกประการหนง การมองสงทงหลายโดยวธแยกสวนประกอบออกไปอยางวธขนธ ๕ น เปนการฝกความคด หรอสรางนสยทจะใชความคดแบบวเคราะหความจรง คอ เมอประสบหรอเขาเกยวของกบสงตางๆ ความคดกไมหยดตนตอ ยดถอเฉพาะรปลกษณะภายนอกเทานน เปนการสรางนสยชอบสอบสวนสบคนหาความจรง และทสาคญยงคอ ทาใหรจกมองสงทงหลายตามภาวะลวนๆ ของมน หรอตามแบบสภาววสย (objective) คอมองเหนสงทงหลาย “ตามทมนเปน” ไมนาเอาตณหาอปาทานเขาไปจบ อนเปนเหตใหมองเหนตามทอยากหรอไมอยากใหมนเปน อยางทเรยกวา สกวสย (subjective)

คณคาอยางหลงน นบวาเปนการเขาถงจดหมายทตองการของพทธธรรมและของหลกขนธ ๕ น คอการไมยดมนถอมน การไมเขาไปเกยวของกบสงทงหลายดวยการใชตณหาอปาทาน แตเขาไปเกยวของจดการดวยปญญา

อยางไรกด ในการแสดงพทธธรรมนน ตามปกตทานไมแสดงเรองขนธ ๕ โดยลาพงโดดๆ เพราะขนธ ๕ เปนแตสภาวะทยกขนเปนตวตงสาหรบพจารณา และการพจารณานนยอมเปนไปตามแนวแหงหลกธรรมอยางอน ทเปนประเภทกฎสาหรบนามาจบหรอกาหนดวาขนธ ๕ มสภาวะเปนอยางไร มความเปนไปอยางไร เปนตน คอ ตองแสดงโดยสมพนธกบหลกธรรมชาตอยางอน เชน หลกอนตตา เปนตน จงจะปรากฏคณคาในทางปฏบตโดยสมบรณ ดงนน จงขอยตเรองขนธ ๕ ไวเพยงในฐานะสงทยกขนเปนตวตงสาหรบนาไปพจารณากนในหลกตอๆ ไป

ชวตคออะไร ?

ข. อายตนะ ๖แดนรบรและเสพเสวยโลก

ชองทางทชวตตดตอกบโลกแมวาชวตจะประกอบดวยขนธ ๕ ซงแบงซอยออกไปเปนหนวยยอย

ตางๆ มากมาย แตในทางปฏบต คอ ในการดาเนนชวตทวไป มนษยไมไดเกยวของโดยตรงกบสวนประกอบเหลานนโดยทวถงแตอยางใด

สวนประกอบหลายอยางมอยและทาหนาทของมนไปโดยมนษยไมรจก หรอแมรจก กแทบไมไดนกถงเลย เชน ในดานรปธรรม อวยวะภายในรางกายหลายอยาง ทาหนาทของมนอย โดยมนษยผเปนเจาของไมร และไมไดใสใจทจะร จนบางคราวมนเกดความวปรตหรอทาหนาทบกพรองขน มนษยจงจะหนมาสนใจ แมองคประกอบตางๆ ในกระบวนการฝายจตกเปนเชนเดยวกน

การศกษาวเคราะหองคประกอบตางๆ และกระบวนการทางานทางรางกาย เราปลอยใหเปนภาระของนกศกษาทางแพทยศาสตรและชววทยา สวนการศกษาวเคราะหองคประกอบและกระบวนการทางานดานจตใจ เราปลอยใหเปนภาระของนกอภธรรมและนกจตวทยา

แตสาหรบคนทวไป ความหมายของชวตอยทชวตในทางปฏบต หรอชวตทดาเนนอยเปนประจาในแตละวน ซงไดแกการตดตอเกยวของกบโลก สงทใหความหมายแกชวต กคอการตดตอเกยวของกบโลก หรอพดอกอยางหนงวา ชวตตามความหมายของมนษย คอชวตโดยความสมพนธกบโลก

ชวตในทางปฏบตหรอชวตโดยความสมพนธกบโลกน แบงออกไดเปน ๒ ภาค แตละภาคมระบบการทางาน ซงอาศยชองทางทชวตจะตดตอเกยวของกบโลกได ซงเรยกวา “ทวาร” (ประต, ชองทาง) ดงน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๗

๑. ภาครบรและเสพเสวยโลก อาศย ทวาร ๖๑ คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ สาหรบรบรและเสพเสวยโลก ซงปรากฏแกมนษยโดยลกษณะและอาการตางๆ ทเรยกวา อารมณ ๖ คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมารมณ

๒. ภาคแสดงออกหรอกระทาตอโลก อาศย ทวาร ๓๒ คอ กาย วาจา ใจ (กายทวาร วจทวาร มโนทวาร) สาหรบกระทาตอบตอโลก โดยแสดงออกเปนการทา การพด และการคด (กายกรรม วจกรรม มโนกรรม)

ใน ภาคท ๑ มขอทพงยาเปนพเศษ เพอสะดวกแกการศกษาตอไปวา คาวา “ทวาร” (ใน ทวาร ๖) นน เมอนาไปกลาวในระบบการทางานของกระบวนธรรมแหงชวต ทานนยมเปลยนไปใชคาวา “อายตนะ” ซงแปลวา แดนเชอมตอใหเกดความร หรอทางรบร ดงนนในการศกษาเรองนตอไป จะใชคาวา “อายตนะ” แทนคาวา “ทวาร”

ใน ภาคท ๒ มขอพงยาคอ กระบวนธรรมของชวตในภาคน รวมอยในขนธท ๔ คอ สงขารขนธ ทกลาวมาแลวในบทกอน

สงขารตางๆ ในสงขารขนธ ซงมอยเปนจานวนมากมาย แบงเปน ฝายดบาง ฝายชวบาง ฝายกลางๆ บาง จะปรากฏตวออกมาปฏบตการ โดยถกเจตนาทเปนหวหนาหรอเปนตวแทนเลอกชกจงมา หรอจดแจงมอบหมายหนาท ใหชวยกนทาการปรงแตงการแสดงออก หรอการกระทาทาง ทวาร ๓ คอ กาย วาจา ใจ เกดเปนกรรม คอการทา การพด การคด

ในกรณน สงขารจะถกจดประเภทเสยใหมใหสอดคลองกบบทบาทของมน โดย

• แบงตามทางหรอทวารทแสดงออก เปนกายสงขาร วจสงขาร และมโนสงขาร

• เรยกตามชอหวหนาหรอตวแทนวา กายสญเจตนา วจสญเจตนา และมโนสญเจตนา หรอ

• เรยกตามงานททาออกมาวา กายกรรม วจกรรม และมโนกรรม ๑ sense-doors๒ channels of action

พทธธรรม๒๘

แสดงใหเหนงายขน ดงน๑. กายสงขาร = กายสญเจตนา กายทวาร กายกรรม[สภาพปรงแตงการกระทาทางกาย] = [ความจงใจ(แสดงออก)ทางกาย] [ทางกาย] [การกระทาทางกาย]

๒. วจสงขาร = วจสญเจตนา วจทวาร วจกรรม[สภาพปรงแตงการกระทาทางวาจา] = [ความจงใจ(แสดงออก)ทางวาจา] [ทางวาจา] [การกระทาทางวาจา]

๓. มโนสงขาร = มโนสญเจตนา มโนทวาร มโนกรรม[สภาพปรงแตงการกระทาทางใจ] = [ความจงใจ(แสดง)ทางใจ] [ทางใจ] [การกระทาทางใจ]

สงขาร ในฐานะเครองแตงคณภาพหรอคณสมบตตางๆ ของจต ไดกลาวแลวในเรองขนธ ๕

สวน สงขาร ในฐานะกระบวนการปรงแตงแสดงออกและกระทาการตางๆ ตอโลก เปนเรองกจกรรมของชวต ซงจะแสดงเปนพเศษสวนหนงตางหาก ในตอนวาดวย “ชวตเปนไปอยางไร”

ในทน มงแสดงแตสภาวะอนเนองอยทตวชวตเอง หรอองคประกอบของชวต พรอมทงหนาทของมนตามสมควร จงจะกลาวเฉพาะภาคท ๑ คอเรอง ทวาร ๖ ทเรยกวา อายตนะ ๖ อยางเดยวตวสภาวะ

“อายตนะ” แปลวา ทตอ หรอแดน หมายถงทตอกนใหเกดความร แดนเชอมตอใหเกดความร หรอแหลงทมาของความร แปลอยางงายๆ วา ทางรบร ม ๖ อยาง ดงทเรยกในภาษาไทยวา ตา ห จมก ลน กาย ใจ๑ ๑ ตามคาอธบายของพระอรรถกถาจารย “อายตนะ” มความหมายหลายนย เชน แปลวา เปนทสบตอแหงจตและเจตสก คอ เปนททจตและเจตสกทาหนาทกนงวน, เปนทแผขยายจตและเจตสกใหกวางขวางออกไป, เปนตวการนาสงสารทกขอนยดเยอใหดาเนนสบตอไปอก, เปนบอเกด, แหลง, ทชมนม เปนตน (ด วสทธ.๓/๖๑;สงคห.ฏกา ๒๒๗)

อนง พงสงเกตวา ประสาทรบความรสกภายในรางกาย เกยวดวยทาทางการเคลอนไหว ทรงตว เปนตน จาพวกทเรยกวา Somethesia (kinesthetic, vestibular and visceral senses) ทานไมไดจดเพมไวในพวกอายตนะดวย แมทานจะไมไดชแจงเรองนไว กมองเหนเหตผลไดวา ความรบรประเภทน บางสวนรวมอยแลวในอายตนะท ๕ ททานใชคากวาง ๆ วา “กาย” แตเหตผลขอสาคญอยทวา ประสาทจาพวกน ทาหนาทจากดเพยงในดานสรรวทยา มงเพอรกษาสภาพปกตแหงการทางานของรางกายเทานน มลกษณะจาเพาะตว และจากดอยภายใน เปนเครองสนบสนนทจาเปน แตมคาคงตว ไมมคณคาทจะกอผลงอกเงย ทงดานความร และดานเสพเสวยโลก ทงดานญาณวทยา และดานจรยธรรม จงไมเขากบความหมายของอายตนะ.

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๙

ทวาตอ หรอเชอมตอ ใหเกดความรนน ตอ หรอ เชอมตอกบอะไร ?ตอบวา เชอมตอกบโลก คอ สงแวดลอมภายนอก

แตโลกนนปรากฏลกษณะอาการแกมนษยเปนสวนๆ ดานๆ ไป เทาทมนษยจะมแดนหรอเครองมอสาหรบรบร คอ เทาจานวนอายตนะ ๖ ทกลาวมาแลวเทานน

ดงนน อายตนะ ทง ๖ จงมคของมนอยในโลก เปนสงทถกรบรสาหรบแตละอยางๆ โดยเฉพาะ

สงทถกรบร หรอลกษณะอาการตางๆ ของโลก เหลาน เรยกชอวา “อายตนะ” เหมอนกน เพราะเปนสงทเชอมตอใหเกดความร หรอเปนแหลงความร เชนเดยวกน แตเปนฝายภายนอก

เพอแยกประเภทจากกนไมใหสบสน ทานเรยกอายตนะพวกแรกวา “อายตนะภายใน” (แดนตอความรฝายภายใน) และเรยกอายตนะพวกหลงนวา “อายตนะภายนอก” (แดนตอความรฝายภายนอก)

อายตนะภายนอก ๖ อนไดแก รป เสยง กลน รส สงตองกาย และสงทใจนก โดยทวไปนยมเรยกวา “อารมณ” แปลวา สงอนเปนทสาหรบจตมาหนวงอย หรอ สงสาหรบยดหนวงของจต แปลงายๆ วาสงทถกรบร หรอสงทถกรนนเอง

เมออายตนะ (ภายใน) ซงเปนแดนรบร กระทบกบอารมณ๑ (อายตนะภายนอก) ซงเปนสงทถกร กจะเกดความรจาเพาะดานของอายตนะแตละอยางๆ ขน เชน ตากระทบรป เกดความรเรยกวา “เหน” หกระทบเสยง เกดความรเรยกวา “ไดยน” เปนตน

ความรจาเพาะแตละดานน เรยกวา “วญญาณ” แปลวา ความรแจง คอรอารมณดงนน จงม วญญาณ ๖ อยาง เทากบอายตนะและอารมณ ๖ ค คอ

วญญาณทางตา ไดแก เหน วญญาณทางห ไดแก ไดยน วญญาณทางจมกไดแก ไดกลน วญญาณทางลน ไดแก รรส วญญาณทางกาย ไดแก รสงตองกาย วญญาณทางใจ ไดแก รอารมณทางใจ หรอรเรองในใจ ๑ คาวา ทวาร นยมใชคกบ อารมณ, อายตนะภายใน คกบ อายตนะภายนอก แตในทน เพอประโยชนในการศกษาตอไป จะเรยกอายตนะภายในวา “อายตนะ” เรยกอายตนะภายนอกวา “อารมณ”

พทธธรรม๓๐

สรปไดวา อายตนะ ๖ อารมณ ๖ และ วญญาณ ๖๑ มชอในภาษาธรรม และมความสมพนธกน ดงน๑. จกข - รป - จกขวญญาณ - ๒. โสตะ - ,, สททะ - ⌫ ,, โสตวญญาณ - ๓. ฆานะ – ,, คนธะ - ,, ฆานวญญาณ - ๔. ชวหา – ,, รส - ,, ชวหาวญญาณ - ๕. กาย – ,, โผฏฐพพะ - ,, กายวญญาณ - ๖. มโน – ,, ธรรม๒ - ,, มโนวญญาณ -

อยางไรกตาม แมวาวญญาณจะตองอาศยอายตนะและอารมณกระทบกนจงจะเกดขนได๓ กจรง แตการทอารมณเขามาปรากฏแกอายตนะ กมใชวาจะทาใหวญญาณเกดขนไดเสมอไป จาตองม ความใสใจ ความกาหนดใจ หรอความใฝใจประกอบอยดวย วญญาณนนๆ จงจะเกดขน๔

ดงตวอยาง ในบางคราว เชน เวลาหลบสนท เวลาฟงซาน หรอใจลอยไปเสย เวลาใจจดจอแนวแนอยกบกจอยางใดอยางหนง ตลอดจนขณะอยในสมาธ รปและเสยงเปนตน หลายๆ อยางทผานเขามา อยในวสยทจะเหน จะไดยน แตหาไดเหน หาไดยนไม

อกตวอยางงายๆ ขณะเขยนหนงสอ ใจจดจออย จะไมรสกสวนของรางกายทแตะอยกบโตะและเกาอ ตลอดจนมอทแตะกระดาษ และนวทแตะปากกาหรอดนสอ

ในเมอมอายตนะและอารมณเขามาถงกนแลว แตวญญาณไมเกดขนเชนน กยงไมเรยกวาการรบรไดเกดขน ๑ ท.ปา. ๑๑/๓๐๔-๓๐๖/๒๕๕.อายตนะ ๖ (sense-bases): eye, ear, nose, tongue, body, mind.อารมณ ๖ (sense-objects): form, sound, smell, taste, touch, mind-object หรอ visible objects, audible objects, odorous objects, sapid objects, tangible objects, cognizable objects.

๒ นยมเรยก ธรรมารมณ เพอไมใหสบสนกบคาวา ธรรม ทใชทวไป ซงมความหมายกวางขวางมากหลายนย๓ ม.ม. ๑๒/๔๔๓-๔/๔๗๖-๗๔ ม.ม. ๑๒/๓๔๖/๓๕๘

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๑

การรบร จะเกดขน ตอเมอมองคประกอบเกดขนครบทง ๓ อยาง คอ อายตนะ อารมณ และวญญาณ ภาวะนในภาษาธรรมมคาเรยกโดยเฉพาะวา “ผสสะ” หรอ “สมผส”๑ แปลตามรปศพทวา การกระทบ แตมความหมายทางธรรมวา การประจวบหรอบรรจบพรอมกนแหงอายตนะ อารมณ และวญญาณ พดอยางเขาใจกนงายๆ ผสสะ กคอ การรบร นนเอง

ผสสะ หรอ สมผส หรอการรบรน มชอเรยกแยกเปนอยางๆ ไป ตามทางรบร คออายตนะนนๆ ครบจานวน ๖ คอ จกขสมผส โสตสมผส ฆานสมผส ชวหาสมผส กายสมผส มโนสมผส

ผสสะ เปนขนตอนสาคญในกระบวนการรบร เมอผสสะเกดขนแลว กระบวนธรรมกดาเนนตอไป เรมแตความรสกตออารมณทรบรเขามานน ปฏกรยาอยางอนของจตใจ การจาหมาย การนาอารมณนนไปคดปรงแตง ตลอดจนการแสดงออกตางๆ ทสบเนองไปตามลาดบ

ในกระบวนธรรมน สงทควรสนใจเปนพเศษในการศกษาขนน กคอ ความรสกตออารมณทรบรเขามา ซงเกดขนในลาดบถดจากผสสะนนเอง ความรสกนในภาษาธรรม เรยกวา “เวทนา” แปลวา การเสวยอารมณ หรอ การเสพรสอารมณ คอความรสกตออารมณทรบรเขามานน โดยเปน สขสบาย ไมสบาย หรอเฉยๆ อยางใดอยางหนง

เวทนาน ถาแบงตามทางรบร กม ๖ เทาจานวนอายตนะ คอ เวทนาทเกดจากสมผสทางตา เวทนาทเกดจากสมผสทางห เปนตน๒

แตถาแบงตามคณภาพ จะมจานวน ๓ คอ๑. สข ไดแก สบาย ชนใจ ถกใจ๒. ทกข ไดแก ไมสบาย เจบปวด๓. อทกขมสข ไมทกข ไมสข คอเรอย ๆเฉยๆ ซงเรยกอกอยางวา อเบกขา

๑ “ผสสะ” และ “สมผส” (contact) น ไมควรเขาใจสบสนกบความหมายในภาษาไทย; แมคาอน ๆ คอ อารมณ วญญาณ เวทนา กมความหมายไมตรงกนแทกบทใชในภาษาไทย

๒ เวทนา ๖ (feeling): ๑. จกขสมผสสชา เวทนา – เวทนาเกดจากสมผสทางตา ๒. โสตสมผสสชา เวทนา -เวทนาเกดจากสมผสทางห ๓. ฆานสมผสสชา เวทนา - เวทนาเกดจากสมผสทางจมก ๔. ชวหาสมผสสชาเวทนา – เวทนาเกดจากสมผสทางลน ๕. กายสมผสสชา เวทนา – เวทนาเกดจากสมผสทางกาย๖. มโนสมผสสชา เวทนา - เวทนาเกดจากสมผสทางใจ (ส.สฬ.๑๘/๔๓๔/๒๘๗)

พทธธรรม๓๒

อกอยางหนง แบงละเอยดลงไปอกเปน เวทนา ๕ อยาง คอ๑. สข ไดแก สบายกาย๒. ทกข ไดแก ไมสบายกาย เจบปวด๓. โสมนส ไดแก สบายใจ ชนใจ๔. โทมนส ไดแก ไมสบายใจ เสยใจ และ๕. อเบกขา๑ ไดแก เฉยๆ ไมสขไมทกขกระบวนการรบรเทาทกลาวมาน เขยนใหเหนงายๆ ไดดงนอายตนะ + อารมณ + วญญาณ = ผสสะ เวทนาทางรบร สงทถกร ความร การรบร ความรสกตออารมณ

ดงไดกลาวแลววา อารมณ กคอโลกทปรากฏลกษณะอาการแกมนษยทางอายตนะตางๆ การรบรอารมณเหลาน เปนสงจาเปนซงชวยใหมนษยมความสามารถในการเกยวของกบโลก ทาใหชวตอยรอดและดาเนนไปดวยด

ในกระบวนการรบรน เวทนา กเปนสวนประกอบสาคญอยางหนง โดยทาหนาทเปนเครองชบอกใหทราบวา อะไรเปนอนตรายแกชวต ควรหลกเวนอะไรเกอกลแกชวต ควรถอเอาประโยชนได เวทนาจงชวยใหกระบวนการรบรทดาเนนตอไป สามารถสรางความรความเขาใจทครบถวนบรบรณ เปนประโยชนยงขน

แตสาหรบมนษยปถชน เวทนามไดมความหมายเพยงเทานน คอมใชเพยงแควากระบวนการรบรไดมสวนประกอบเพมเขามาอกอยางหนง ทชวยเสรมความรใหสมบรณ อนจะทาใหมนษยมความสามารถมากขน ในการดาเนนชวตทดงาม แตเวทนา ยงหมายถงการทโลกมอะไรอยางหนงเปนผลตอบแทนหรอรางวลแกมนษย ในการเขาไปเกยวของกบโลกดวย ผลตอบแทนทวาน คอความเอรดอรอย ความชนใจทเกดจากอารมณ ซงเรยกวา สขเวทนา

ในกรณทกระบวนการรบรดาเนนมาตามลาดบ จนถงเวทนา ถามนษยหนเขาจบเวทนาไวตามความหมายในแงน มนษยกจะหนเหออกไปจาก ๑ อเบกขา ในหมวดเวทนาน เปนคนละอยางกบ อเบกขา ในหมวดสงขาร (เชน อเบกขาพรหมวหาร อเบกขา-สมโพชฌงค เปนตน.)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๓

กระบวนการรบร ทาใหกระบวนธรรมอกอยางหนงไดโอกาสเขามารบชวงแลนตอไปแทนท โดยเวทนาจะกลายเปนปจจยตวเอกทจะกอใหเกดผลสบเนองตอไป พรอมกนนน กระบวนการรบร ซงกลายไปเปนสวนประกอบและเดนควบไปดวย กจะถกกาลงจากกระบวนธรรมใหมนบบคน ใหบดเบอนและเอนเอยงไปจากความเปนจรง

กระบวนธรรมรบชวงทวาน มกดาเนนไปในแบบงายๆ พนๆ คอ เมอรบรอารมณอยางใดอยางหนงแลว เกดความรสกสขสบายชนใจ (เวทนา) กอยากได (ตณหา) เมออยากได กตดใจพวพนจนถงขนยดตดถอมน (อปาทาน)คางใจอยไมอาจวางลงได ทงทตามความเปนจรงไมอาจถอเอาไวได เพราะสงนนๆ ลวงเลยผานพนหมดไปแลว

จากนน กเกดความครนคดสรางภาพตางๆ ทจะใหตนอยในภาวะครอบครองอารมณอนใหเกดสขเวทนานน พรอมทงคดปรงแตงสรางวธการทจะใหไดอารมณและสงอนเปนทตงแหงอารมณนน แลวลงมอกระทาการตางๆ ทางกายบาง วาจาบาง เพอใหไดมาซงผลทตองการ เพอจะไดเวทนาทชอบใจนนยงๆ ขนไปอก

ในทางตรงขาม ถารบรอารมณใดแลว เกดความรสกทกข เจบปวด ไมสบาย (เวทนา) กไมชอบใจ ขดเคอง อยากจะพนไป หรอใหมนสญสนไป อยากทาลาย (ตณหา) ผกใจ ปกใจ คางใจกบสงนน (อปาทาน) ในทางราย ทจะชงชง เกลยดกลว หลกหน อยาใหพบเหนอก เปนตน พรอมกบเกดเปนปฏกรยา ใหยงยดมนฝนหาผกใจมนหมาย ทจะใหพบใหไดสขเวทนาและสงทหวงวาจะใหสขเวทนาแกตนยงขนไปอก

ในกระบวนการน กจงบงเกดเปนสขทกขแบบซบซอนรนแรงเขมขน ทเปนผลเสกสรรคของมนษยเอง ซงหมนเวยนเขาวงจรทเรมจากเวทนาใหมซาแลวซาเลา กลายเปนสงสารวฏ วนอยอยางนน ไมสามารถกาวตอไปสผลเลศอยางอน ทชวตนยงสามารถเขาถงไดยงกวานนขนไป

โดยนยน จะเหนวา ชวงตอทกระบวนธรรมจะสบทอดจากการรบร (ผสสะ) ตอไปนน เปนขนตอนทสาคญอยางยง เรยกไดวาเปนหวเลยวหวตอ

พทธธรรม๓๔

ทเดยว และในภาวะเชนน เวทนาเปนองคธรรมทมบทบาทสาคญมาก กระบวนธรรมทดาเนนตอไปจะเปนอยางไร (สาหรบปถชน) ตองขนตอสภาพของเวทนา วาจะเปนแบบไหนอยางใด ทงน พอจะตงเปนขอสงเกตไดวา

ก. กระบวนธรรมทสบทอดจากผสสะ เปนหวเลยวหวตอ ระหวางกระบวนการรบรทบรสทธ กบกระบวนการสงสารวฏ

ในกระบวนการรบรบรสทธ เวทนามบทบาทเปนเพยงองคประกอบยอยๆ อยางหนง ทชวยใหเกดความรทถกตองสมบรณ

สวนในกระบวนการสงสารวฏ เวทนาเปนปจจยตวเอก ทมอทธพลครอบงาความเปนไปของกระบวนธรรมทงหมด กลาวไดวา มนษยจะคดปรงแตงอยางไร และทาการอะไร กเพราะเวทนา และเพอเวทนา หรอชวตจะเปนอยางไร กเพราะเวทนาและเพอเวทนา

นอกจากนน ในกระบวนการสงสารวฏน มนษยมไดหยดอยเพยงแคเปนผรบรอารมณ และเรยนรโลกเพอเกยวของจดการกบสงแวดลอมอยางไดผลดเทานน แตไดกาวตอไปสความเปนผเสพเสวยโลกดวย

สาหรบกระบวนการรบรบรสทธนน ถาจะพดใหละเอยดชดเจนตามหลก กตองตดตอนทชวงตอจากผสสะนดวยเหมอนกน โดยถอวา การรบรเกดขนเสรจสนแลวทผสสะ ดงนน กระบวนธรรมตอจากนไปจงแยกไดเปนอกตอนหนง และขอเรยกชอวา กระบวนการญาณทศนะ หรอ กระบวนธรรมแบบววฏฏ เปนคปฏปกษกบกระบวนการสงสารวฏ

แตกระบวนธรรมแบบววฏฏ เปนเรองของการแกปญหาชวต จงจะยกไปพดในตอนทวาดวย “ชวตควรใหเปนอยางไร ?” และ “ชวตควรเปนอยอยางไร ?” ไมกลาวไวในทน

ข. กระบวนธรรมทสบทอดจากผสสะ เปนหวเลยวหวตอทางจรยธรรมระหวางความดกบความชว ระหวางกศลกบอกศล ระหวางความหลดพนเปนอสระ กบการหมกตดหมนเวยนอยในสงสารวฏ

เมอกลาวถงสวนอนๆ ของกระบวนธรรมแลว กตองยอนกลบไปพดถงอายตนะอก เพราะกระบวนธรรมตางๆ ทกลาวมานน ตองอาศยอายตนะ เรม

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๕

ตนทอายตนะ เมอวาองคธรรมอนๆ สาคญ กตองวาอายตนะสาคญเหมอนกน เชน เมอวาเวทนาเปนองคธรรมสาคญยงในกระบวนธรรมแบบเสพเสวยโลก อายตนะกยอมมความสาคญมากดวย เพราะอายตนะเปนแหลงหรอเปนชองทางทอานวยใหเวทนาเกดขน

เวทนา เปนสงทมนษยมงประสงค อายตนะ เปนแหลงอานวยสงทมงประสงคนน

เทาทกลาวมา สรปไดวา อายตนะ ๖ ทาหนาทรบใชมนษย ๒ อยาง คอ๑. เปนทางรบรโลก หรอเปนแหลงนาโลกมาเสนอตอมนษย เปน

เครองมอสอสาร ทาใหมนษยไดรบขอมลแหงความร ซงเปนสงจาเปนทจะชวยใหมนษยสามารถเกยวของกบโลกไดถกตอง ทาใหชวตอยรอด และดาเนนไปดวยด

๒. เปนชองทางเสพโลก หรอเปนประตทมนษยจะเปดออกไปรบอารมณทเปนรสอรอยของโลก มาเสพเสวย ดวยการด การฟง การดม การลมชมรส การแตะตองเสยดส ความสนกสนานบนเทง ตลอดจนจนตนาการสงทหวานชนระรนใจ

ความจรง หนาททงสองอยางน กตดเนองอยดวยกนหนาทอยางแรก เรยกไดวาเปนหนาทหลก หรอหนาทพนฐานทจาเปนสวน หนาททสอง เปนหนาทรอง จะวาเปนของแถมหรอสวนเกนกคงไดในกรณทงสองนน การทางานของอายตนะกอยางเดยวกน ความแตก

ตางอยทเจตจานงของมนษย ซงมงไปทความร หรอมงไปทเวทนาสาหรบมนษยปถชน ความสาคญของอายตนะมกจะกาวขามมาอยกบ

หนาทอยางทสอง คอการเสพโลก จนถงขนทกลายเปนวา หนาทอยางทหนงมไวเพยงเพอเปนสวนประกอบสนองการทาหนาทอยางทสอง หรอพดอกอยางหนงวา กระบวนการรบรมไวเพอรบใชกระบวนการเสพเสวยโลก หรอรบใชกระบวนการสงสารวฏเทานนเอง

ทงนเพราะวา ปถชนมกใชอายตนะ เพอมงรบรเฉพาะความรสวนทจะทาใหตนไดเสพเสวยอารมณอรอยของโลกเทานน หาสนใจสงอนพงรนอกจากนนไม

พทธธรรม๓๖

ยงกวานน แมความสมพนธกบโลกในภาคแสดงออก ดวยการทา การพด การคด กจะกลายเปนการกระทาเพอรบใชกระบวนการสงสารวฏเชนเดยวกนคอ มงทา พด คด เพอแสวงหา และใหไดมาซงอารมณสาหรบเสพเสวย

ยงเปนปถชนทหนามากเทาใด ความตดของพวพนอยกบหนาทอยางทสองของอายตนะ กยงมากขนเทานน จนถงขนทวา ชวตและโลกของมนษย วนเวยนอยแคอายตนะ ๖ เทานนเอง

เทาทกลาวมาน จงเหนไดวา แมอายตนะ ๖ จะเปนเพยงสวนหนงของขนธ ๕๑ และไมครอบคลมทกสวนแหงชวตของมนษยโดยสนเชง เหมอนอยางขนธ ๕ กจรง แตมนกมบทบาทสาคญยงในการดาเนนชวตของมนษย มอานาจกากบวถชวตของมนษยเปนอยางมาก จนกลาวไดวา ชวตเทาทมนษยรจกและดาเนนอย กคอการตดตอเกยวของกบโลกทางอายตนะเหลาน และชวตมความหมายตอมนษยกดวยอาศยอายตนะเหลาน

ถาอายตนะไมทาหนาทแลว โลกกดบ ชวตกไรความหมายสาหรบมนษยมขอความแหงหนงในบาล แสดงกระบวนธรรมเทาทกลาวมานไดอยาง

กระทดรด และชวยเชอมความทกลาวมาในตอนวาดวยขนธ ๕ เขากบเรองทอธบายในตอนน ใหตอเนองกน มองเหนกระบวนธรรมไดครบถวนตลอดสายยงขน จงขอยกมาอางไว ดงน๒

อาศยตาและรป เกดจกขวญญาณ, ความประจวบแหงธรรมทงสามนน เปนผสสะ, เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม, บคคลเสวยอารมณใด ยอมหมายรอารมณนน (สญญา), หมายรอารมณใด ยอมตรตรกอารมณนน (วตกกะ), ตรตรกอารมณใด ยอมผนพสดารซงอารมณนน (ปปญจะ), บคคล

๑ อายตนะทง ๑๒ จดเขากบขนธ ๕ ดงน (อายตนะภายใน ๖ ลงไดทงหมด แตอายตนะภายนอก ๖ เกนขนธ ๕)

อายตนะ ๕ คแรก (จกข-รป โสต-สททะ ฆานะ-คนธะ ชวหา-รส กาย-โผฏฐพพะ) อยในรปขนธอายตนะภายในท ๖ คอ มโน หรอใจ อยในวญญาณขนธอายตนะภายนอกท ๖ คอ ธรรม หรอธรรมารมณ อยในขนธ ๔ คอ นามขนธ ๓ (เวทนา สญญา สงขาร) และรปขนธ (เฉพาะทเปนสขมรปเทานน เชน อากาสธาต ความเปนหญง ความเปนชาย ความเบา ความออนสลวย ความสบตอ ความทรดโทรม การขยายตว ความแปรสลายของรป เปนตน) กบทงนพพาน ซงเปนภาวะพนจากขนธ (อภ.ว.๓๕/๑๐๐/๘๕)

๒ ม.ม. ๑๒/๒๔๘/๒๒๖.

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๗

ผนพสดารซงอารมณใด เพราะการผนพสดารนนเปนเหต ปปญจสญญาแงตางๆ๑ (สญญาทซบซอนหลากหลาย) ยอมผดพลงสมรมเขา ในเรองรปทงหลาย ทพงรไดดวยตา ทงทเปนอดต อนาคต และปจจบน(ตอไปวาดวยอายตนะและอารมณอนๆ จนครบ ๖ ค ใจความอยางเดยวกน)

กระบวนธรรมน เขยนใหเหนงายขนดงน

เมอเกดปปญจสญญาแลว กยงมความตรตรกนกคด (วตกกะ) ไดมากมายและกวางขวางพสดารยงขน ทาใหเกดกเลสตางๆ เชน ชอบใจ ไมชอบใจ หวงแหน รษยา เปนตน ปนเป คลกเคลา ไปกบความคดนน๒

หมายเหต:๑. คาทควรเขาใจ คอ ‘ปปญจะ’ หมายถง อาการทคลอเคลยพวพนอยกบ

อารมณนน และคดปรงแตงไปตางๆ ดวยแรงตณหา มานะ และทฏฐผลกดน หรอเพอสนองตณหา มานะ และทฏฐ คอ ปรงแตงในแงทจะเปนของฉน ใหตวฉนเปนนนเปนน หรอเปนไปตามความเหนของฉน ออกรป

๑ คาเตมวา ปปจสาสงขา.๒ ด ท.ม. ๑๐/๒๕๖-๗/๓๑๑.

กระบวนการรบรบรสทธ(กระแสปกตตามธรรมชาต)

กระบวนธรรมแบบเสพเสวยโลก(เกดมผเสวย–สงถกเสวย ผคด–สงถกคด)

เวทนา สญญา ปปญจสญญาแงตางๆวตกกะ ปปญจะ

สงขาร

=

อายตนะ

อารมณ

วญญาณ

ผสสะ

พทธธรรม๓๘

ออกรางตางๆ มากมายพสดาร จงทาใหเกดปปญจสญญาแงตางๆ คอสญญาทงหลายทเนองดวยปปญจะนนเอง

๒. จะเหนวามสญญา ๒ ตอน สญญาชวงแรก คอสญญาขนตน ทกาหนดหมายอารมณซงปรากฏตามปกตธรรมดาของมน สญญาชวงหลง เรยกวา‘ปปญจสญญา’ เปนสญญาเนองจากสงขาร ทปรงแตงภาพอารมณ ใหออกรปออกรางแงมมตางๆ มากมายพสดารดงกลาวแลว

๓. จะเหนวา กระบวนธรรมทงหมดนน แยกไดเปน ๒ ตอนก) ตอนแรก ตงแตอายตนะภายในถงเวทนา เปนกระบวนการรบรบรสทธ

พงสงเกตวา ชวงตอนนกระบวนธรรมเปนกระแสบรสทธตามธรรมชาตมแตองคธรรมทเกดขนตามเหตปจจย (พงอานความทยกมาอางขางบน) ยงไมมสตว บคคล ตวตน เกยวของ

ข) ตอนปลาย ตดตอนแตเวทนาไปแลว เกดเปนกระบวนธรรมแบบเสพเสวยโลก หรอกระบวนการสงสารวฏ มารบชวงไปความจรง ตงแตเวทนานไปเปนทางแยก อาจตอดวยกระบวนธรรมแบบววฏฏกได แตในทนมงแสดงเฉพาะแบบสงสารวฏกอนขอพงสงเกตในตอนน กคอ ตงแตจดเรมตนของชวงหลงน จะไมมเพยงองคธรรมตางๆ ทเปนเหตปจจยแกกนตามธรรมชาตเทานน แตจะเกดมสตวบคคลขนมา กลายเปนความสมพนธระหวางผเสพเสวยกบสงทถกเสพเสวย ผคดและสงทถกคด เปนตน

๔. กระบวนธรรมเสพเสวยโลกในชวงปลาย ทแสดงขางบนน เปนเพยงวธแสดงแบบหนงเทานน เลอกเอามาเพราะเหนวาสน และเขากบเรองทกาลงอธบาย คอขนธและอายตนะไดด อาจแสดงแบบอนอกกได เชนทแสดงอยางพสดารในหลกปฏจจสมปบาทแบบทวไป ซงเปนกระบวนธรรมแบบสงสารวฏโดยสมบรณ

๕) วาตามหลกอยางเครงครด วญญาณ ผสสะ เวทนา สญญา ในกระบวนธรรมน เปนสหชาตธรรม ทานถอวาเกดรวมกน พงเขาใจวา ทเขยนแสดงลาดบไวอยางน มงเพอศกษาไดงาย

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๙

เนองดวยกระบวนธรรมน แยกไดเปน ๒ ชวงตอน และชวงตอนหลงอาจแยกไปเปนกระบวนธรรมแบบสงสารวฏ หรอแบบววฏฏกได ดงนน เพอมองเหนภาพไดกวางขวางขน อาจเขยนแสดงไดดงน

ในเรองอายตนะน มขอควรทราบเพมเตม เพอประโยชนในการศกษาตอไป ดงน• อายตนะภายใน หรอทวาร ๖ นน มชอเรยกอกอยางหนงวา “อนทรย ๖” คา

วา อนทรย แปลวา ภาวะทเปนใหญ หมายถงสงททาหนาทเปนใหญ เปนเจาหนาท หรอเปนเจาการในเรองนนๆ เชน ตา เปนเจาการในการรบรรป ห เปนเจาการในการรบรเสยง เปนตนอนทรย ๖ คอ จกขนทรย โสตนทรย ฆานนทรย ชวหนทรย กายนทรย และมนนทรยคาวา อนทรย นยมใชกบอายตนะในขณะทาหนาทของมน ในชวตจรง และเกยวกบจรยธรรม เชน การสารวมจกขนทรย เปนตนสวน อายตนะ นยมใชในเวลาพดถงตวสภาวะทอยในกระบวนธรรม เชนวา อาศยจกข อาศยรป เกดจกขวญญาณ เปนตน และเมอพดถงสภาว-ลกษณะ เชนวา จกขไมเทยง เปนตนอกคาหนงทใชพดกนบอย ในเวลากลาวถงสภาวะในกระบวนธรรม คอคาวา “ผสสายตนะ” แปลวา ทเกดหรอบอเกดแหงผสสะ คอทมาของการรบรนนเอง

=

อายตนะ

อารมณ

วญญาณ

เวทนากระบวนธรรมแบบสงสารวฏฏ

กระบวนธรรมแบบววฏฏผสสะ

พทธธรรม๔๐

• อายตนะภายนอก หรออารมณ กมชอเรยกอยางอนอก คอ “โคจร” (ทเทยว, ทหากน) และ “วสย” (สงผกพน, แดนดาเนน)และชอทควรกาหนดเปนพเศษ ใชเฉพาะกบอารมณ ๕ อยางแรก ซงมอทธพลมาก ในกระบวนธรรมแบบเสพเสวยโลก หรอแบบสงสารวฏ คอคาวา “กามคณ” (สวนทนาใครนาปรารถนา, สวนทดหรอสวนอรอยของกาม)กามคณ ๕ หมายถง รป เสยง กลน รส และโผฏฐพพะ เฉพาะทนาปรารถนา นาใครนาพอใจ

ความถกตองและผดพลาดของความรเมอพดถง อายตนะ ซงเปนแดนรบร กควรทราบเรองราวเกยวกบความร

ดวย แตเรองทควรทราบเกยวกบความร มมากมายหลายอยาง ไมอาจแสดงไวในทนทงหมด จงจะกลาวไวเพยงเรองเดยว คอ ความถกตองและผดพลาดของความร และแมในหวขอน กจะกลาวถงหลกทควรทราบเพยง ๒ อยางเทานนก. สจจะ ๒ ระดบ

ผสดบคาสอนในพระพทธศาสนาบางคน เกดความสบสน เมอไดอานไดฟงขอความบางอยาง เชน

บางแหงวา ไมควรคบคนพาล ควรคบบณฑต คนพาลมลกษณะอยางนๆ บณฑตมลกษณะอยางนๆ ควรยนดแตของของตน ไมควรอยากไดของของผอน ตนเปนทพงของตน คนควรชวยเหลอกน ดงนเปนตน

แตบางแหงวา พงพจารณาเหนตามความเปนจรงวา กายกแคกาย ไมใชสตว บคคล ตวตน เราเขา พงรเทาทนตามเปนจรงวา ไมใชของเรา ไมใชตวตนของเรา สงทงหลายเปนอนตตา ดงนเปนตน

เมอไดอานไดฟงอยางนแลว กมองไปวา คาสอนในทางพระศาสนาขดแยงกนเอง หรอไมกงงแลวไมเขาใจ หรอบางคนเขาใจบางแตไมชดเจนพอ ทาใหเกดการปฏบตสบสนผดพลาด ดาเนนชวตไมสอดคลองกบสภาพความเปนจรง ในเวลาทควรพดควรปฏบตตามความรในชวตประจาวนของชาวบาน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๔๑

กลบพดหรอปฏบตดวยความยดถอในความรตามสภาวะ เปนตน ทาใหเกดความวนวายและเสยหาย ทงแกตนและผอน

คมภรฝายอภธรรม หวงจะชวยปองกนความสบสนผดพลาดเชนน จงสอนใหรจกแยกสจจะ หรอความจรง เปน ๒ ระดบ กลาวคอ๑

๑. สมมตสจจะ ความจรงโดยสมมต (เรยกอกอยางหนงวา โวหารสจจะความจรงโดยโวหาร หรอโดยสานวนพด) คอ จรงตามมตรวมกน ตามทไดตกลงกนไว หรอยอมรบรวมกน เปนเครองมอสอสาร พอใหสาเรจประโยชนในชวตประจาวน (conventional truth) เชน คน สตว คนด คนชว โตะ เกาอ หนงสอ เปนตน ตวอยางทพอเทยบใหเหนเคา เชน ภาษาสามญพดวา นา วาเกลอ เปนตน

๒. ปรมตถสจจะ ความจรงโดยปรมตถ คอ จรงตามความหมายสงสด ตามความหมายแท อยางยง หรอ ตามความหมายแทขนสดทายทตรงตามสภาวะและเทาทพอจะกลาวถงได หรอพอจะยงพดใหเขาใจกนได (ultimate truth) เพอสาหรบใหเกดความรความเขาใจเทาทนความเปนจรงของสงทงหลาย คอ รจกสงเหลานนตามทมนเปน และเพอใหเกดประโยชนอยางสงสด คอ การหยงรสจธรรม ทจะทาใหความยดตดถอมนหลงผดทงหลายสลายหมดไป ทาใหวางใจวางทาทตอสงทงหลายอยางถกตอง หลดพนจากกเลสและความทกข มจตใจเปนอสระ ปลอดโปรง ผองใส เบกบาน มความสขทแทจรง

สงทเปนจรงโดยปรมตถ เชน นามธรรม รปธรรม เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ หรอจต เจตสก รป นพพาน ผสสะ เจตนา เอกคคตา ชวตนทรย ฯลฯ ตวอยางทพอเทยบใหเหนเคา เชน ในทางวทยาศาสตรถอวา คาวา นา วา เกลอ เปนตน ยงไมตรงสภาวะแท อาจมแงความหมายทคลม ๑ ความคดเกยวกบสจจะ ๒ น เรมแสดงออกเปนคาบญญตในคมภรกถาวตถ แตยงไมระบแบงเปนถอยคาชดเจน คอ กลาวถง สมมตสจจะ ใน อภ.ก. ๓๗/๑๐๖๒/๓๓๘ และกลาวถง สจฉกตถปรมตถ และ ปรมตถ ใน อภ.ก. ๓๗/๑-๑๙๐/๑-๘๓; การระบชดปรากฏใน ปจ.อ. ๑๕๓,๒๔๑ นอกจากนมกลาวถงและใชอธบายธรรมในทอนหลายแหง เชน ม.อ. ๑/๒๙๙=ส.อ. ๒/๑๖; ธ.อ. ๗/๕๖; สงคณ มลฏกา ๑๖๕,๒๘๐,๒๙๗; สงคณ อนฏกา ๓๒๘; วสทธ. ฏกา ๒/๑๔๐; อ.อ. ๕๐๑; อต.อ. ๒๑๓; สงคห.ฏกา ๒๕๕.

พทธธรรม๔๒

เครอ หรอเขวได นาแทๆ คอ hydrogen oxide (H2O) เกลอสามญกเปน sodium chloride (NaCl) จงถกแท ดงนเปนตน (ขอเปรยบเทยบนไมใชตรงกนแท แตเทยบพอใหเหนวา ในวชาการอน กมการมองเหนความจรงดานอน ของสงสามญ และไมยอมรบวาคาพดสามญสอความจรงไดตรงแท)

อยางไรกด ความคดเกยวกบสมมตสจจะ และปรมตถสจจะ ททานระบออกมาเปนคาบญญตในพระอภธรรมนน กยกเอาความในพระสตรนนเองเปนทอาง แสดงวา ความคดความเขาใจเรองน เปนของมแตเดม แตในครงเดมนน คงเปนทเขาใจกนด จนไมตองระบคาบญญต ๒ คาน ขอความในพระสตรททานยกมาอางนน เปนคาของพระภกษณชอวชรา มเนอความดงน

นแนะมาร! ทานจะมความเหนยดถอวาเปนสตวไดอยางไร, ในสภาวะทเปนเพยงกองแหงสงขารลวน ๆ น จะหาตวสตวไมไดเลย, เปรยบเหมอนวา เพราะคมสวนประกอบเขาดวยกน ศพทวา “รถ” ยอมมฉนใด เมอขนธทงหลายมอย สมมตวา “สตว” กยอมม ฉนนน๑

ความคลายกนน ทเนนในแงปฏบต คอ ความรเทาทนสมมต และเขาใจปรมตถ แลวรจกใชภาษาเปนเครองสอความหมาย โดยไมยดตดในสมมต ไมเปนทาสของภาษานน สามารถยกบาลทเปนพทธพจนมาอางไดอกหลายแหง เชน

ภกษผเปนอรหนตขณาสพ...จะพงกลาววา ฉนพด ดงนกด เขาพดกบฉน ดงนกด เธอเปนผฉลาด รถอยคาทเขาพดกนในโลก กพงกลาวไปตามโวหารเทานน๒

เหลานเปนโลกสมญญา เปนโลกนรต เปนโลกโวหาร เปนโลกบญญตซงตถาคตใชพดจา แตไมยดตด๓

อนง พระอรรถกถาจารยบรรยายลกษณะของพระสตร (สตตนตปฎก)วาเปน โวหารเทศนา เพราะเนอหาสวนมากแสดงโดยโวหาร คอ ใชภาษาสมมต ๑ ส.ส. ๑๕/๕๕๔/๑๙๘ อางใน อภ.ก. ๓๗/๑๘๕/๘๐.๒ ส.ส. ๑๕/๖๕/๒๑๓ ท.ส: ๙/๓๑๒/๒๔๘

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๔๓

สวนพระอภธรรมเปน ปรมตถเทศนา เพราะเนอหาสวนมากแสดงโดยปรมตถ คอ กลาวตามสภาวะแทๆ๑

นเปนขอสงเกตเพอประดบความรอยางหนงข. วปลาส หรอ วปลลาส ๓

วปลาส คอ ความรคลาดเคลอน ความรทผนแปรผดพลาดจากความเปนจรง หมายถง ความรคลาดเคลอนขนพนฐาน ทนาไปสความเขาใจผด หลงผด การลวงตวเอง วางใจ วางทาท ประพฤตปฏบตไมถกตอง ตอโลก ตอชวต ตอสงทงหลายทงปวง และเปนเครองกดกนขดขวางบงตา ไมใหมองเหนสจภาวะ วปลาส ม ๓ อยาง คอ

๑. สญญาวปลาส สญญาคลาดเคลอน หมายรผดพลาดจากความเปนจรง๒. จตวปลาส จตคลาดเคลอน ความคดผดพลาดจากความเปนจรง๓. ทฏฐวปลาส ทฏฐคลาดเคลอน ความเหนผดพลาดจากความเปนจรงสญญาวปลาส หมายรคลาดเคลอน เชน คนตกใจเหนเชอกเปนง กา

และกวางปา มองหนฟางสวมเสอกางเกงมหมอครอบ เหนเปนคนเฝานา คนหลงทางเหนทศเหนอเปนทศใต เหนทศใตเปนทศเหนอ คนเหนแสงไฟโฆษณากระพรบอยกบท เปนไฟวง เปนตน

จตวปลาส ความคดคลาดเคลอน เชน คนบาคดเอาหญาเปนอาหารของตน คนจตฟนเฟอนมองเหนคนเขามาหา คดวาเขาจะทาราย คนเหนเงาเคลอนไหวในทมดสลว คดวาดภาพเปนผหลอก กระตายตนตม ไดยนเสยงลกมะพราวหลน คดวาดภาพเปนวาโลกกาลงแตก เปนตน

ทฏฐวปลาส ความเหนคลาดเคลอน ตามปกต สบเนองมาจากสญญาวปลาสและจตวปลาสนนเอง เมอหมายรผดอยางไร กเหนผดไปตามนน เมอคดวาดภาพเคลอนคลาดไปอยางไร กพลอยเหนผด เชอถอผดพลาดไปตามอยางนน ๑ วนย.อ. ๑/๒๑; ท.อ. ๑/๒๕; สงคณ อ. ๒๘;๑๒๖; ม.อ.๑/๓๐๐=ส.อ.๒/๑๗.

พทธธรรม๔๔

ยกตวอยาง เชน เมอหมายรผดวาเชอกเปนง กอาจลงความเหนยดถอวาสถานทบรเวณนนมงหรอมงชม เมอหมายรวาผนแผนดนเรยบราบขยายออกไปเปนเสนตรง กจงลงความเหนยดถอวาโลกแบน เมอคดไปวาสงทงหลายเกดขน เปนไป เคลอนไหวตางๆ กตองมผจดแจงผลกดน กจงลงความเหนยดถอวา ฟารอง ฟาผา แผนดนไหว ฝนตก นาทวม มเทพเจาประจาอยและคอยบนดาล ดงนเปนตน

ตวอยางทกลาวมาน เปนชนหยาบทเหนงายๆ อาจเรยกอยางภาษาพดวา เปนความวปลาสขนวปรต

สวนในทางธรรม ทานมองความหมายของวปลาสอยางละเอยดถงขนพนฐาน หมายถงความรคลาดเคลอนชนดทมใชมเฉพาะในบางคนบางกลมเทานน แตมในคนทวไปแทบทงหมดอยางไมรตว คนทงหลายตกอยใตอทธพลครอบงาของมน และวปลาสทง ๓ ชนดนน จะสอดคลองประสานกนเปนชดเดยว วปลาสขนละเอยดหรอขนพนฐานนน พงเหนตามบาลดงน

ภกษทงหลาย สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาส ม ๔ อยางดงน; ๔ อยางอะไรบาง ? (กลาวคอ)๑. สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาส ในสงไมเทยง วาเทยง๒. สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาส ในสงทเปนทกข วาเปนสข๓. สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาส ในสงมใชตวตน วาตวตน๔. สญญาวปลาส จตวปลาส ทฏฐวปลาส ในสงทไมงาม วางาม๑

วปลาสเหลาน เปนอปสรรคตอการฝกอบรมเจรญปญญา และกเปนเปาหมายของการฝกอบรมปญญาทจะกาจดมนเสย การพฒนาความรและเจรญปญญาตามวธทกลาวไวในพทธธรรม ลวนชวยแกไขบรรเทาและกาจดวปลาสไดทงนน เฉพาะอยางยง การใชโยนโสมนสการแบบสบสาวหาเหตปจจยและแยกแยะองคประกอบตรวจดสภาวะ โดยมสตพรอมอย ๑ อง.จตกก. ๒๑/๔๙/๖๖;ข.ปฏ. ๓๑/๕๒๕/๔๑๗; วปลาส (บาล=วปลลาส) น ในอภธรรมเรยกวา วปรเยส

(อภ.ว. ๓๕/๙๖๖/๕๐๗; มเคาในพระสตรคอ ส.ส. ๑๕/๗๓๗/๒๗๗; ดประกอบท ส.อ. ๑/๓๑๘; นท.อ. ๑/๒๐๐;สงคณ อ. ๓๘๖) วนย.ฏกา ๑/๔๗๔ วา วปลาส ๓ ประเภทน เรยงตามลาดบความมกาลงแรงกวากน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๔๕

พทธพจนเกยวกบอายตนะก) สรรพสง โลก และบญญตตางๆ

ภกษทงหลาย เราจกแสดงแกพวกเธอซง “สรรพสง” (สงทงปวง. ครบหมด, ทกสงทกอยาง), จงฟงเถด; อะไรเลาคอ สรรพสง: ตากบรป หกบเสยง จมกกบกลน ลนกบรส กายกบโผฏฐพพะ ใจกบ ธรรมารมณ - นเราเรยกวา สรรพสง๑

พระองคผเจรญ เรยกกนวา “โลก โลก” ดงน, ดวยเหตเพยงไร จงมโลก หรอบญญตวาเปนโลก ?

ดกรสมทธ ทใดมตา มรป มจกขวญญาณ มธรรมอนพงรดวยจกข-วญญาณ, ทนนกมโลก หรอบญญตวาเปนโลก, ทใดมห...มจมก...มลน...มกาย...มใจ มธรรมารมณ มมโนวญญาณ มสงอนพงรดวยมโนวญญาณ ทนนกมโลก หรอบญญตวาโลก๒

ภกษทงหลาย เราไมกลาววา ทสดโลก เปนสงทรได เหนได ถงได ดวยการไป, แตเรากไมกลาวเชนกนวา บคคลยงไมถงทสดโลก จะทาความสนทกขได

(พระอานนทกลาว:) ขอความทพระผมพระภาคตรสไวโดยยอ ยงมไดทรงแจกแจงเนอความโดยพสดารน ขาพเจาเขาใจความโดยพสดารดงน:- บคคลยอมสาคญหมายในโลกวาเปนโลก ถอโลกวาเปนโลกดวยสงใด สงนนเรยกวา “โลก” ในอรยวนย

ดวยอะไรเลา คนจงสาคญหมายในโลกวาเปนโลก ถอโลกวาเปนโลก ? ดวยตา...ดวยห...ดวยจมก...ดวยลน...ดวยกาย...ดวยใจ คนจงสาคญหมายในโลกวาเปนโลก ถอโลกวาเปนโลก๓

๑ ส.สฬ. ๑๘/๒๔/๑๙๒ ส.สฬ. ๑๘/๗๕/๔๘๓ ส.สฬ. ๑๘/๑๗๑/๑๑๙

พทธธรรม๔๖

ภกษทงหลาย เราจกแสดงการอทยพรอม และการอสดงแหงโลก, จงฟงเถด.

การอทยพรอมแหงโลกเปนไฉน ? อาศยตา และรป จงเกดจกข-วญญาณ, ความประจวบแหงสงทงสามนน คอ ผสสะ, เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม, เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงม, เพราะตณหาเปนปจจย อปาทานจงม, เพราะอปาทานเปนปจจย ภพจงม, เพราะภพเปนปจจย ชาตจงม, เพราะชาตเปนปจจย ชรามรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และอปายาสกมพรอม; นคอการอทยพรอมแหงโลก

อาศยห...อาศยจมก...อาศยลน...อาศยกาย...อาศยใจและธรรมารมณ จงเกดมโนวญญาณ ฯลฯ นคอการอทยพรอมแหงโลก

การอสดงแหงโลกเปนไฉน ? อาศยตา และรป จงเกดจกขวญญาณ,ความประจวบแหงสงทงสามนนคอผสสะ, เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม, เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงม, เพราะตณหานนแหละสารอกดบไปไมเหลอ ความดบอปาทานจงม, เพราะดบอปาทาน ความดบภพจงม, เพราะดบภพ ความดบชาตจงม, เพราะดบชาต ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และอปายาส จงดบ, ความดบแหงกองทกขทงหมด ยอมมไดอยางน; นเรยกวาการอสดงแหงโลก

อาศยห...อาศยจมก...อาศยลน...อาศยกาย...อาศยใจและธรรมารมณ จงเกดมโนวญญาณ ฯลฯ เพราะตณหานนแหละสารอกดบไปไมเหลอ…นคอการอสดงของโลก๑

พระองคผเจรญ เรยกกนวา “มาร มาร” ...เรยกกนวา “สตว สตว” ...เรยกกนวา “ทกข ทกข” ดงน, ดวยเหตเพยงไร จงมมารหรอบญญตวามาร...จงมสตวหรอบญญตวาสตว... จงมทกขหรอบญญตวาทกข ?

ดกรสมทธ ทใดมตา มรป มจกขวญญาณ มธรรมอนพงรดวยจกขวญญาณ ฯลฯ มใจ มธรรมารมณ มมโนวญญาณ มธรรมอนพงรดวยมโน

๑ ส.สฬ. ๑๘/๑๕๖-๗/๑๐๘–๙

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๔๗

วญญาณ, ทนนกมมารหรอบญญตวามาร...สตวหรอบญญตวาสตว...ทกขหรอบญญตวาทกข๑

เมอตามอย พระอรหนตทงหลายจงบญญตสขทกข, เมอตาไมม พระอรหนตทงหลายยอมไมบญญตวาสขทกข, เมอห...เมอจมก...เมอลน...เมอกาย...เมอใจมอย พระอรหนตทงหลาย จงบญญตสขทกข เมอห ฯลฯ ใจไมม พระอรหนตทงหลายยอมไมบญญตสขทกข๒

ข) ความจรงเดยวกน ทงแกผหลง และผรเทาทนภกษทงหลาย ตา...ห...จมก...ลน...กาย...ใจ ไมเทยง...เปนทกข...เปน

อนตตา, แมสงทเปนเหตเปนปจจยใหตา ห จมก ลน กาย ใจ เกดขน กไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา, ตา ห จมก ลน กาย ใจ ซงเกดจากสงทไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา จกเปนของเทยง จกเปนสข จกเปนอตตาไดแตทไหน

รป...เสยง...กลน...รส...โผฏฐพพะ...ธรรมารมณ ไมเทยง...เปนทกข…เปนอนตตา, แมสงทเปนเหต เปนปจจยใหรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณเกดขน กไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา, รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณ ซงเกดจากสงทไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา จกเปนของเทยง เปนสข เปนอตตาไดแตทไหน๓

ภกษทงหลาย ขาวกลางอกงามบรบรณ และคนเฝาขาวกลากประมาทเสย, โคกนขาวกลา ลงสขาวกลาโนน พงเมาเพลนประมาทเอาจนเตมท ฉนใด, ปถชนผมไดเรยนร ไมสงวรในผสสายตนะ ๖ ยอมเมาเพลนประมาทในกามคณ ๕ จนเตมท ฉนนน๔

ภกษทงหลาย ผสสายตนะ ๖ เหลาน ทไมฝก ไมคมครอง ไมรกษา ไมสงวร ยอมเปนเครองนาทกขมาให...ผสสายตนะ ๖ เหลาน ทฝกดแลว

๑ ส.สฬ. ๑๘/๗๑-๗๔/๔๖-๔๘๒ ส.สฬ. ๑๘/๒๑๒/๑๕๕๓ ส.สฬ. ๑๘/๒๒๑-๖/๑๖๓-๕ (แปลรวบ)๔ ส.สฬ. ๑๘/๓๔๔/๒๔๓

พทธธรรม๔๘

คมครองด รกษาด สงวรด ยอมเปนเครองนาสขมาให...๑

ตาเปนเครองผกลามรปไว, รปเปนเครองผกลามตาไว; ห - เสยง; จมก - กลน; ลน - รส; กาย - โผฏฐพพะ; ใจเปนเครองผกลามธรรมารมณไว, ธรรมารมณเปนเครองผกลามใจไว ดงนหรอ?

(หามได) ตากมใชเครองผกลามรปไว, รปกมใชเครองผกลามตาไว; ฉนทราคะ (ความชอบใจจนตด) ทเกดขนเพราะอาศยตาและรปทงสองอยางนนตางหาก เปนเครองผกลามทตาและรปนน ฯลฯ ใจกไมใชเครองผกลามธรรมารมณ, ธรรมารมณกมใชเครองผกลามใจ; ฉนทราคะทเกดขนเพราะอาศยใจและธรรมารมณทงสองอยางนนตางหาก เปนเครองผกลามทใจและธรรมารมณนน

หากตาเปนเครองผกลามรปไว หรอรปเปนเครองผกลามตาไวแลวไซร, การครองชวตประเสรฐ เพอความสนทกขโดยชอบ กจะปรากฏไมได; แตเพราะเหตทตาไมใชเครองผกลามรป, รปมใชเครองผกลามตา, ฉนทราคะทเกดขนเพราะอาศยตาและรปสองอยางนนตางหาก เปนเครองผกลามทตาและรปนน, เพราะเหตฉะนน การครองชวตประเสรฐเพอความสนทกขโดยชอบ จงปรากฏได ฯลฯ

พระผมพระภาคกทรงมพระจกษ, พระผมพระภาคกทรงเหนรปดวยจกษ, (แต) ฉนทราคะไมมแกพระผมพระภาคเจา, พระผมพระภาคทรงมพระทยหลดพนดแลว; พระผมพระภาคกทรงมพระโสต...พระฆานะ...พระชวหา...พระกาย...พระทย...๒

ค) จตใจใหญกวาง มปญญานาทาง อยอยางมสตพระองคผเจรญ! ถงแมขาพระองคจะชราแลว เปนผเฒาผใหญ ลวงกาล

ผานวยมาโดยลาดบ กตาม, ขอพระผมพระภาคสคตเจา โปรดทรงแสดงธรรมแกขาพระองค แตโดยยอเถด ขาพระองคคงจะเขาใจความแหงพระ

๑ ส.สฬ. ๑๘/๑๒๘-๙/๘๘๒ ส.สฬ. ๑๘/๒๙๕-๘/๒๐๓-๖

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๔๙

ดารสของพระผมพระภาคไดเปนแน ขาพระองคคงจะเปนทายาทแหงพระดารสของพระผมพระภาคไดเปนแน

แนะมาลงกยบตร ! ทานเหนเปนประการใด ? รปทงหลายทพงรดวยจกษอยางใด ๆ ซงเธอยงไมเหน ทงมเคยไดเหน ทงไมเหนอย ทงไมเคยคดหมายวาขอเราพงเหน, ความพอใจ ความใคร หรอความรก ในรปเหลานน จะมแกเธอไหม ?

ไมม พระเจาขาเสยง…กลน...รส…โผฏฐพพะ...ธรรมารมณทงหลาย อยางใด ๆซงเธอไมได

ทราบ ไมเคยทราบ ไมทราบอย ทงไมเคยคดหมายวาเราพงทราบ, ความพอใจ ความใคร หรอความรกในธรรมารมณเหลานน จะมแกเธอไหม ?

ไมมพระเจาขามาลงกยบตร! บรรดาสงทเหน ไดยน ร ทราบ เหลาน ในสงทเหน เธอจก

มแคเหน ในสงทไดยนจกมแคไดยน ในสงทลม ดม แตะตอง จกมแคร (รสกลน แตะตอง) ในสงททราบ จกมแคทราบ

เมอใด (เธอมแคเหน ไดยน ไดร ไดทราบ) เมอนน เธอกไมมดวยนน (อรรถกถาอธบายวาไมถกราคะ โทสะ โมหะ ครอบงา), เมอไมมดวยนน กไมมทนน (อรรถกถาอธบายวา ไมพวพนหมกตดอยในสงทไดเหนเปนตนนน), เมอไมมทนน เธอกไมมทน ไมมทโนน ไมมระหวางทนทโนน (ไมใชภพน ไมใชภพโนน ไมใชระหวางภพทงสอง), นนแหละคอทจบสนของทกข

(พระมาลงกยบตรสดบแลว กลาวความตามทตนเขาใจออกมาวา:)พอเหนรป สตกหลงหลด ดวยมวใสใจแตนมตหมายทนารก แลวกมจต

กาหนดตดใจ เสวยอารมณแลวกสยบอยกบอารมณนนเอง, เวทนาหลากหลายอนกอกาเนดขนจากรป ขยายตวเพมขน จตของเขากคอยถกกระทบกระทง ทงกบความอยากและความยงยากใจ เมอสงสมทกขอยอยางน กเรยกวาไกลนพพาน

พอไดยนเสยง…พอไดกลน...พอลมรส...พอถกตองโผฏฐพพะ...พอรธรรมารมณ สตกหลงหลด ฯลฯ กเรยกวาไกลนพพาน

พทธธรรม๕๐

เหนรปกไมตดในรป ดวยมสตมนอย, มจตไมตดใจ เสวยเวทนาไป กไมสยบกบอารมณนน; เขามสตดาเนนชวตอยางทวา เมอเหนรป และถงจะเสพเวทนา ทกขกมแตสน ไมสงสม; เมอไมสงสมทกขอยอยางน กเรยกวาใกลนพพาน”

ไดยนเสยง...ไดกลน...ลมรส…ถกตองโผฏฐพพะ...รธรรมารมณ กไมตดในธรรมารมณ ดวยมสตมนอย ฯลฯ กเรยกวาใกลนพพาน๑

ดวยเหตเพยงไร บคคลชอวาเปนผไมคมครองทวาร ? คนบางคนเหนรปดวยตาแลว ยอมนอมรกฝากใจในรปทนารก ยอมขนเคองขดใจในรปทไมนารก มไดมสตกากบใจ เปนอยโดยมจตคบแคบ (มใจเลกนดเดยว), ไมเขาใจตามเปนจรง ซงความหลดรอดปลอดพนของจต และความหลดรอดปลอดพนดวยปญญา ทจะทาใหบาปอกศลธรรมซงเกดขนแลวแกตวเขา ดบไปไดโดยไมเหลอ; ฟงเสยงดวยห...สดกลนดวยจมก...ลมรสดวยลน...ตองโผฏฐพพะดวยกาย ทราบธรรมารมณดวยใจแลว ยอมนอมรกฝากใจในเสยง...ในธรรมารมณ อนนารก ยอมขนเคองขดใจในเสยง...ในธรรมารมณอนไมนารก ฯลฯ

ดวยเหตเพยงไร บคคลชอวาเปนผคมครองทวาร? ภกษเหนรปดวยตาแลว ยอมไมนอมรกฝากใจในรปทนารก ไมขนเคองขดใจในรปทไมนารก มสตกากบใจ เปนอยอยางผมจตกวางขวาง ไมมประมาณ เขาใจตามเปนจรง ซงความหลดรอดปลอดพนของจต และความหลดรอดปลอดพนดวยปญญา ทจะทาใหบาปอกศลธรรมซงเกดขนแลวแกตวเขา ดบไปไดโดยไมเหลอ; ฟงเสยงดวยห ฯลฯ ทราบธรรมารมณดวยใจ ยอมไมนอมรกฝากใจในเสยง…ในธรรมารมณ อนนารก ไมขนเคองขดใจใน เสยง…ในธรรมารมณ อนไมนารก ฯลฯ”๒

๑ ส.สฬ. ๑๘/๑๔๒-๕/๙๐-๔๒ ส.สฬ. ๑๘/๒๐๗-๘/๑๕๐-๑; อกแหงหนงคาถามวา อสงวร (ความไมสารวม) คออยางไร ? สงวร (ความสารวม)คออยางไร ? คาตอบอยางเดยวกบในทน (ส.สฬ. ๑๘/๓๔๗-๙/๒๔๖-๗)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๕๑

ง) กาวไปในมรรคาแหงอสรภาพและความสขภกษทงหลาย อยางไรจงจะชอวาเปนผอยดวยความไมประมาท ? เมอ

ภกษสงวรจกขนทรยอย จตยอมไมซานแสไปในรปทงหลายทพงรดวยจกษ, เมอมจตไมซานแส ปราโมทยกเกด, เมอมปราโมทยแลว ปตกเกด, เมอมใจปต กายกสงบระงบ, ผมกายสงบยอมเปนสข, ผมสขจตยอมเปนสมาธ, เมอจตเปนสมาธ ธรรมทงหลายกปรากฏ, เพราะธรรมทงหลายปรากฏ ผนนจงนบวาเปนผอยดวยความไมประมาท” (เกยวกบโสตะ ฆานะ ชวหา กาย มโน กเชนเดยวกน)๑

อานนท การอบรมอนทรย (อนทรยภาวนา) ทยอดเยยม ในแบบแผนของอารยชน (อรยวนย) เปนอยางไร ? เพราะเหนรปดวยตา…เพราะไดยนเสยงดวยห...เพราะไดกลนดวยจมก...เพราะรรสดวยลน…เพราะตองโผฏฐพพะดวยกาย...เพราะ รธรรมารมณดวยใจ ยอมเกดความชอบใจบาง เกดความไมชอบใจบาง เกดทงความชอบใจและไมชอบใจบาง.แกภกษ; เธอเขาใจชดดงนวา ความชอบใจ ความไมชอบใจ ทงความชอบใจไมชอบใจ ทเกดขนแลวแกเราน.เปนสงปรงแตง เปนธรรมหยาบ เปนของอาศยเหตปจจยเกดขน, ภาวะตอไปนจงจะสงบประณต นนคออเบกขา (ความมใจเปนกลาง), (ครนแลว) ความชอบใจ ความไมชอบใจ ทงความชอบใจไมชอบใจ.ทเกดขนแกเธอนน.กดบไป อเบกขากตงมน”

สาหรบบคคลผใดกตาม ความชอบใจ ความไมชอบใจ ทงความชอบใจไมชอบใจ ทเกดขนแลว ยอมดบไป อเบกขายอมตงมนไดเรวพลนทนท โดยไมยาก เสมอนคนหลบตาแลวลมตา หรอลมตาแลวหลบตา ฯลฯ นเรยกวา การอบรมอนทรยทยอดเยยม ในแบบแผนของอารยชน...๒

ภกษทงหลาย กอนสมโพธ เมอยงเปนโพธสตว ผยงไมตรสร เราไดเกดความดารขนดงนวา: อะไรเปนคณ (ความหวานชน ความอรอย) ของจกษ ?

๑ ส.สฬ. ๑๘/๑๔๔/๙๘๒ ม.อ. ๑๔/๘๕๖/๕๔๒

พทธธรรม๕๒

อะไรเปนโทษ (ขอเสย ความบกพรอง) ของจกษ ? อะไรเปนทางออก (เปนอสระ ไมตององอาศย) แหงจกษ ? อะไรเปนคณ...เปนโทษ...เปนทางออก แหงโสตะ...ฆานะ...ชวหา…กาย…มโน ?

เราไดเกดความคดขนดงน: สข โสมนส ทเกดขนเพราะอาศยจกษ นคอคณของจกษ, ขอทจกษ ไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนไปเปนธรรมดา นคอโทษของจกษ การกาจดฉนทราคะ การละฉนทราคะในเพราะจกษเสยได นคอทางออกแหงจกษ (ของโสตะ ฆานะ ชวหา กาย มโน กเชนเดยวกน)

ตราบใด เรายงมไดรประจกษตามเปนจรง ซงคณของอายตนะภายใน ๖ เหลาน โดยเปนคณ, ซงโทษ โดยเปนโทษ, ซงทางออก โดยเปนทางออก, ตราบนน เรากยงไมปฏญญาวาเราบรรลแลวซงอนตรสมมาสมโพธญาณ...

(ตอไปตรสถงคณ โทษ ทางออกพน แหงอายตนะภายนอก ๖ ในทานองเดยวกน)๑

ภกษทงหลาย ผทรเหนจกษตามทมนเปน รเหนรปทงหลายตามทมนเปน รเหนจกขวญญาณตามทมนเปน รเหนจกษสมผสตามทมนเปน รเหนเวทนาอนเปนสขหรอทกขหรอไมสขไมทกข ซงเกดขนเพราะจกษสมผสเปนปจจย ตามทมนเปน ยอมไมตดพนในจกษ ไมตดพนในรปทงหลาย ไมตดพนในจกขวญญาณ ไมตดพนในจกขสมผส ไมตดพนในเวทนา อนเปนสขหรอทกข หรอไมสขไมทกข ทเกดเพราะจกขสมผสเปนปจจย

เมอผนนไมตดพน ไมหมกมน ไมลมหลง รเทาทนเหนโทษ ตระหนกอย อปาทานขนธทง ๕ ยอมถงความไมกอตวพอกพนตอไป

อนง ตณหาทเปนตวการกอภพใหม อนประกอบดวยนนทราคะ คอยแสเพลดเพลนอยในอารมณตาง ๆ กจะถกละไปดวย

ความกระวนกระวายทางกายกด ความกระวนกระวายทางใจกด ความเรารอนกายกด ความเรารอนใจกด ความกลดกลมทางกายกด ความกลดกลมทางใจกด ยอมถกเขาละได; ผนนยอมเสวย ทงความสขทางกาย ทงความสขทางใจ

๑ ส.สฬ. ๑๘/๑๓-๑๔/๘-๙

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๕๓

บคคลผเปนเชนนนแลว มความเหนอนใด ความเหนนนกเปนสมมาทฏฐ, มความดารใด ความดารนนกเปนสมมาสงกปปะ, มความพยายามใด ความพยายามนนกเปนสมมาวายามะ, มความระลกใดความระลกนนกเปนสมมาสต, มสมาธใด สมาธนนกเปนสมมาสมาธ, สวนกายกรรม วจกรรม และอาชวะของเขา ยอมบรสทธดมาแตตนทเดยว; ดวยประการดงน เขาชอวามอรยอฏฐงคกมรรคอนถงความเจรญบรบรณ (เกยวกบโสตะ ฆานะ ชวหา กาย มโน กเชนเดยวกน)๑

คณคาทางจรยธรรม๑. ในแงกศล-อกศล ความด-ความชว อายตนะเปนจดเรมตน

และเปนหวเลยวหวตอของทางแยกระหวางกศลกบอกศล ทางสายหนงนาไปสความประมาทมวเมา ความชว และการหมกตดอยในโลก อกสายหนงนาไปสความรเทาทน การประกอบกรรมด และความหลดพนเปนอสระ

ความสาคญในเรองนอยทวา หากไมมการฝกฝนอบรมใหเขาใจและปฏบตในเรองอายตนะอยางถกตองแลว ตามปกต มนษยทวไปจะถกชกจง ลอใหดาเนนชวตในทางทมงเพอเสพเสวยโลก เทยวทาการตางๆ เพยงเพอแสวงหารป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ทชอบใจ และความสนกสนานบนเทงตางๆ มาปรนเปรอตา ห จมก ลน ผวกาย และใจอยากของตน พอกพนความโลภ โกรธ หลง แลวกอใหเกดความวนวายเดอดรอน ทงแกตนและผอน

พอจะเหนไดไมยากวา การเบยดเบยนกน การขดแยงแยงชง การกดขบบคน เอารดเอาเปรยบกน ตลอดจนปญหาสงคมตางๆ ทเกดเพมขน และทแกไขกนไมสาเรจ โดยสวนใหญแลวกสบเนองมาจากการดาเนนชวตแบบปลอยตวใหถกลอถกชกจงไปในทางทจะปรนเปรออายตนะอยเสมอ จนเคยชนและรนแรงยงขนๆ นนเอง

คนจานวนมาก บางทไมเคยไดรบการเตอนสต ใหสานกหรอยงคดทจะพจารณาถงความหมายแหงการกระทาของตน และอายตนะทตนปรนเปรอ ๑ ม.อ. ๑๒/๘๒๘/๕๒๓

พทธธรรม๕๔

บางเลย และไมเคยปฏบตเกยวกบการฝกอบรมหรอสงวรระวงเกยวกบอายตนะหรออนทรยของตน จงมแตความลมหลงมวเมายงๆ ขน การแกไขทางจรยธรรมในเรองน

สวนหนง อยทการสรางความเขาใจใหรเทาทนความหมายของอายตนะและสงทเกยวของวา ควรจะมบทบาทและความสาคญในชวตของตนแคไหน เพยงไร และ

อกสวนหนง ใหมการฝกฝนอบรมดวยวธประพฤตปฏบตเกยวกบการควบคม การสารวมระวง ใชงาน และรบใชอายตนะเหลานน ในทางทจะเปนประโยชนอยางแทจรงแกชวตของตนเองและแกสงคม

๒. ในแงความสข-ความทกข อายตนะเปนแหลงทมาของความสขความทกข ซงเปนเปาหมายแหงการดาเนนชวตทวไป และความเพยรพยายามเฉพาะกจแทบทกอยางของปถชน ดานสขกเปนการแสวงหา ดานทกขกเปนการหลกหน

นอกจากสขทกขจะเกยวเนองกบปญหาความประพฤตดประพฤตชวทกลาวในขอ ๑ แลว ตวความสขทกขนน กเปนปญหาอยในตวของมนเอง ในแงของคณคา ความมแกนสาร และความหมายทจะเขาพงพาอาศยมอบกายถวายชวตใหอยางแทจรงหรอไม

คนไมนอย หลงจากระดมเรยวแรงและเวลาแหงชวตของตนวงตามหาความสขจากการเสพเสวยโลก จนเหนอยออนแลว กผดหวง

เพราะไมไดสมปรารถนาบางเมอหารสอรอยหวานชน กตองเจอรสขนขมดวย บางทยงไดสขมาก

ความเจบปวดเศราแสบกลบยงทวลาหนา เสยคาตอบแทนในการไดความสขไปแพงกวาไดมา ไมคมกนบาง

ไดสมปรารถนาแลวแตไมชนเทาทหวง หรอถงจดทตงเปาหมาย แลวความสขกลบวงหนออกหนาไปอก ตามไมทนอยราไปบาง

บางพวกกจบชวตลงทงทกาลงวงหอบ ยงตามความสขแทไมพบหรอยงไมพอ สวนพวกทผดหวงแลว กเลยหมดอาลยปลอยชวตเรอยเปอยไปตาม

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๕๕

เรอง อยอยางทอดถอนความหลงบาง หนไปดาเนนชวตในทางเอยงสดอกดานหนง โดยหลบหนตจากชวตไปอยอยางทรมานตนเองบาง

การศกษาเรองอายตนะน มงเพอใหเกดความรเทาทนสภาพความจรง และประพฤตปฏบตดวยการวางทาททถกตอง ไมใหเกดเปนพษเปนภยแกตนเองและผอนมากนก อยางนอยกใหมหลก พอรทางออกทจะแกไขตว

นอกจากจะระมดระวงในการใชวธการทจะแสวงหาความสขเหลานแลว ยงเขาใจขอบเขตและขนระดบตางๆ ของมน แลวรจกหาความสขในระดบทประณตยงขนไปดวย

เมอคนประพฤตปฏบตเกยวกบสขทกขอยางถกตอง และกาวหนาไปในความสขทประณตยงขน กเปนการพฒนาจรยธรรมไปดวยในตว

๓. ในแงการพฒนาปญญา อายตนะในแงทเปนเรองของกระบวนการรบรและการแสวงปญญา กเกยวของกบจรยธรรมตงแตจดเรมตน เพราะถาปฏบตตอนเรมแรกไมถกตอง การรบรกจะไมบรสทธ แตจะกลายเปนกระบวนการรบรทรบใชกระบวนการเสพเสวยโลก หรอเปนสวนประกอบของกระบวนธรรมแบบสงสารวฏไปเสย ทาใหไดความรทบดเบอน เอนเอยง เคลอบแฝง มอคต ไมถกตองตามความจรง หรอตรงกบสภาวะตามทมนเปน

การปฏบตทางจรยธรรมทจะชวยเกอกลในเรองน กคอวธการทจะรกษาจตใหดารงอยในอเบกขา คอ ความมใจเปนกลาง มจตราบเรยบเทยงตรง ไมเอนเอยง ไมใหถกอานาจกเลสมความชอบใจไมชอบใจเปนตนเขาครอบงา

๔. ในแงวธปฏบตทวไป การปฏบตทางจรยธรรมทเกยวของกบอายตนะโดยตรงบาง โดยออมบาง มหลายอยาง บางอยางกมไวเพอใชในขนตอนตางๆ กน ทงนสดแตวาปญหามกจะเกดขนทจดใด ทกขและบาปอกศลมกไดชองเขามาทชวงตอนใด

อยางไรกตาม ทานมกสอนยาใหใชวธระวงหรอปองกน ตงแตชวงแรกทสด คอ ตอนทอายตนะรบอารมณทเดยว เพราะจะทาใหปญหาไมเกดขนเลย จงเปนการปลอดภยทสด

พทธธรรม๕๖

ในทางตรงขาม ถาปญหาเกดขนแลว คอบาปอกศลธรรมไดชองเขามาแลว มกจะแกไขยาก เชน เมอปลอยตวใหอารมณทลอเราเยายวนปรงแตงจต จนราคะ หรอโลภะ โทสะ โมหะ เกดขนแลว ทงทรผดชอบชวด มความสานกในสงชอบธรรมอย แตกทนตอความเยายวนไมได ลอานาจกเลส ทาบาปอกศลลงไป

ดวยเหตนทานจงยาวธระมดระวงปองกนใหปลอดภยไวกอนตงแตตนองคธรรมสาคญทใชระวงปองกนตงแตตน กคอ สต ซงเปนตวควบ

คมจตไวใหอยกบหลก หรอพดอกนยหนง เหมอนเชอกสาหรบดงจตสต ทใชในขนระมดระวงปองกน เกยวกบการรบอารมณของอายตนะ

แตเบองตนน ใชในหลกทเรยกวา อนทรยสงวร (การสารวมอนทรย=ใชอนทรยอยางมสตมใหเกดโทษ) เรยกอกอยางหนงวา การคมครองทวาร๑ หมายถง การมสตพรอมอย เมอรบรอารมณดวยอนทรย เชน ใชตาด หฟง กไมปลอยใจเคลบเคลมไปตามนมตหมายตางๆ ใหเกดความตดใคร-ขนเคอง ชอบใจ-ไมชอบใจ แลวถกโมหะและอกศลอนๆ ครอบงาจตใจ (ใหไดแตปญญาและประโยชน)

การปฏบตตามหลกน ชวยไดทง ปองกนความชวเสยหาย ปองกนความทกข และ ปองกนการสรางความรความคดทบดเบอนเอนเอยง

อยางไรกตาม การทจะปฏบตใหไดผล มใชวาจะนาหลกมาใชเมอไรกไดตามปรารถนา เพราะสตจะตงมนเตรยมพรอมอยเสมอได จาตองมการฝกฝนอบรม อนทรยสงวรจงตองมการซอมหรอใชอยเสมอ

การฝกอบรมอนทรย มชอเรยกวา อนทรยภาวนา (แปลตามแบบวา การเจรญอนทรย หรอพฒนาอนทรย) ผทฝกอบรมหรอเจรญอนทรยแลว ยอมปลอดภยจากบาปอกศลธรรม จากความทกข และจากความรทเอนเอยงบดเบอนทงหลาย๒เพราะปองกนไวไดกอนทสงเหลานนจะเกดขน นอกจากไมถกอนทรยและสงทรบร ๑ เรยกเตมวา คมครองทวารในอนทรยทงหลาย๒ ในแงความรความคดทเอนเอยงบดเบอนนน ในทนหมายเฉพาะปลอดภยจากเหตใหม ไมพดถงเหตทสงสมไวเกา คอ ตณหา มานะ ทฏฐ ทมอยเดม ซงเปนอกตอนหนงตางหาก.

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๕๗

เขามาลอหลอกและครอบงาแลว ยงเปนนายของอนทรย สามารถบงคบความรสกในการรบรใหเปนไปในทางทดทเปนคณ

อนทรยสงวร น จดวาเปนหลกธรรมในขนศล แตองคธรรมสาคญทเปนแกนคอสตนน อยในจาพวกสมาธ ทาใหมการใชกาลงจตและการควบคมจตอยเสมอ จงเปนการฝกอบรมสมาธไปดวยในตว

โยนโสมนสการ ซงเปนวธการทางปญญา เปนธรรมอกอยางหนง ททานใหใชในเรองนคกบสต คอ ปฏบตตออารมณทรบร โดยมองหรอพจารณาในทางทจะใหไดความร เหนความจรง หรอเหนแงทจะเกดคณประโยชน เชน พจารณาใหรเทาทนคณโทษ ขอดขอเสยของอารมณนน พรอมทงการทจะมความเปนอสระ อยดมสขได โดยไมตองพงพาอาศยอารมณนน ในแงทจะตองยอมใหคณและโทษของมนเปนตวกาหนดความสขความทกขและชะตาชวต

ขอปฏบตทกลาวถงเหลาน มแนวปรากฏอยในพทธพจนขางตนบางแลว และบางหลกกจะอธบายตอไปขางหนาอก จงพดไวโดยยอเพยงเทาน.

ชวตเปนอยางไร ?

ไตรลกษณลกษณะโดยธรรมชาต ๓ อยางของสงทงปวง

ตวกฎหรอตวสภาวะตามหลกพทธธรรมเบองตนทวา สงทงหลายเกดจากสวนประกอบ

ตางๆ มาประชมกนเขา หรอมอยในรปของการรวมตวเขาดวยกนของสวนประกอบตางๆ นน มใชหมายความวาเปนการนาเอาสวนประกอบทเปนชนๆ อนๆ อยแลว มาประกอบเขาดวยกน และเมอประกอบเขาดวยกนแลว กเกดเปนรปเปนรางคมกนอยเหมอนเมอเอาวตถตางๆ มารวมกนเปนเครองอปกรณตางๆ

ความจรง ทกลาววาสงทงหลายเกดจากการประชมกนของสวนประกอบตางๆ นน เปนเพยงคากลาวเพอเขาใจงายๆ ในเบองตนเทานน

แทจรงแลว สงทงหลายมอยในรปของกระแส สวนประกอบแตละอยางๆ ลวนประกอบขนจากสวนประกอบอนๆ ยอยลงไป แตละอยางไมมตวตนของตวเองเปนอสระ และเกดดบตอกนไปเสมอ ไมเทยง ไมคงท กระแสนไหลเวยนหรอดาเนนตอไป อยางทดคลายกบรกษารปแนวและลกษณะทวไปไวไดอยางคอยเปนไป กเพราะสวนประกอบทงหลายมความเกยวเนองสมพนธอาศยซงกนและกน เปนเหตปจจยสบตอแกกนอยางหนง และเพราะสวนประกอบเหลานนแตละอยางลวนไมมตวตนของมนเอง และไมเทยงแทคงทอยางหนง

ความเปนไปตางๆ ทงหมดนเปนไปตามธรรมชาต อาศยความสมพนธและความเปนปจจยเนองอาศยกนของสงทงหลายเอง ไมมตวการอยางอนทนอกเหนอออกไปในฐานะผสรางหรอผบนดาล จงเรยกเพอเขาใจ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๕๙

งายๆ วาเปนกฎธรรมชาตมหลกธรรมใหญอย ๒ หมวด ทถอไดวาพระพทธเจาทรงแสดงในรป

ของกฎธรรมชาต คอ ไตรลกษณ และ ปฏจจสมปบาท ความจรงธรรมทง ๒ หมวดน ถอไดวาเปนกฎเดยวกน แตแสดงในคนละแงหรอคนละแนว เพอมองเหนความจรงอยางเดยวกน คอ

ไตรลกษณ มงแสดงลกษณะของสงทงหลายซงปรากฏใหเหนวาเปนอยางนน ในเมอสงเหลานนเปนไปโดยอาการทสมพนธเนองอาศยเปนเหตปจจยสบตอแกกนตามหลกปฏจจสมปบาท

สวนหลกปฏจจสมปบาท กมงแสดงถงอาการทสงทงหลายมความสมพนธเนองอาศยเปนเหตปจจยสบตอแกกนเปนกระแส จนปรากฏลกษณะใหเหนวาเปน ไตรลกษณ

กฎธรรมชาตน เปน ธรรมธาต คอภาวะททรงตวอยโดยธรรมดา เปน ธรรมฐต คอ ภาวะทตงอย หรอยนตวเปนหลกแนนอนอยโดยธรรมดา เปน ธรรมนยาม๑ คอกฎธรรมชาต หรอกาหนดแหงธรรมดา ไมเกยวกบผสรางผบนดาล หรอการเกดขนของศาสดาหรอศาสนาใดๆ

กฎธรรมชาตนแสดงฐานะของศาสดาในความหมายของพทธธรรมดวย วาเปนผคนพบกฎเหลานแลวนามาเปดเผยชแจงแกชาวโลก

พทธพจนแสดงหลกไตรลกษณ วาดงน

๑ ในคมภรอภธรรมรนอรรถกถาแบง นยาม หรอกฎธรรมชาตเปน ๕ อยาง คอ๑. อตนยาม (physical inorganic order) กฎธรรมชาตเกยวกบอณหภม โดยเฉพาะเรองลมฟา

อากาศ และฤดกาลในทางอตนยม อนเปนสงแวดลอมสาหรบมนษย๒. พชนยาม (physical organic order) กฎธรรมชาตทเกยวกบการสบพชพนธ รวมทงพนธกรรม๓. กรรมนยาม (order of act and result) กฎธรรมชาตเกยวกบเจตจานงและพฤตกรรมของมนษย

คอ กระบวนการใหผลของการกระทา๔. ธรรมนยาม (general law of cause and effect) กฎธรรมชาตเกยวกบความสมพนธ และความ

เปนเหตเปนผลแกกนของสงทงหลาย๕. จตตนยาม (psychic law) กฎธรรมชาตเกยวกบกระบวนการทางานของจต (ท.อ. ๒/๓๔; สงคณ.อ. ๔๐๘)

พทธธรรม๖๐

ตถาคต (พระพทธเจา) ทงหลาย จะอบตหรอไมกตาม ธาต (หลก) นนกยงคงมอย เปนธรรมฐต เปนธรรมนยามวา

๑. สงขารทงปวง ไมเทยง..............๒. สงขารทงปวง๑ เปนทกข.............๓. ธรรมทงปวง เปนอนตตา..............ตถาคตตรสร เขาถงหลกนนแลว จงบอก แสดง วางเปนแบบ ตงเปน

หลก เปดเผย แจกแจง ทาใหเขาใจงายวา “สงขารทงปวง ไมเทยง...สงขารทงปวง เปนทกข...ธรรมทงปวง เปนอนตตา...”๒

ไตรลกษณน ในอรรถกถาบางทเรยกวา “สามญลกษณะ” ในฐานะเปนลกษณะรวม ทมแกสงทงหลายเปนสามญเสมอเหมอนกน คอ ทกอยางทเปนสงขตะ เปนสงขาร ลวนไมเทยง คงทนอยมได เสมอเหมอนกนทงหมด ทกอยางทเปนธรรม ไมวาสงขตธรรมคอสงขาร หรออสงขตธรรมคอวสงขาร กลวนมใชตน ไมเปนอตตา เสมอกนทงสน

เพอความเขาใจงายๆ ใหความหมายของไตรลกษณ (the Three Characteristics of Existence) โดยยอดงน

๑. อนจจตา (Impermanence) ความไมเทยง ความไมคงท ความไมยงยน ความเกดขนแลวกดบไปๆ ภาวะทเกดขนแลวเสอมและสลายไป

๒. ทกขตา (Conflict) ความเปนทกข ภาวะทถกบบคนดวยการเกดขนและสลายไป ภาวะทกดดนฝนและขดแยงอยในตว เพราะปจจยทปรงแตงใหมสภาพเปนอยางนนเปลยนแปลงไป จะทาใหคงอยในสภาพนนไมได ภาวะทไมสมบรณมความบกพรองอยในตว ไมใหความสมอยากแทจรง หรอความพงพอใจเตมท แกผอยากดวยตณหา และกอใหเกดทกขแกผเขาไปอยากไปยดดวยตณหา อปาทาน ๑ คาวา “สงขาร” ในไตรลกษณน ตองเขาใจวาตางกบคาวา “สงขาร” ในขนธ ๕; ในขนธ ๕ สงขาร = ความดความชวทปรงแตงจตใจ เปนนามธรรมอยางเดยว สวนในไตรลกษณ สงขาร = สงทงปวงทเกดจากปจจยปรงแตง หรอทเกดจากสวนประกอบตางๆ ประชมกนเขา จะเปนรปธรรม หรอนามธรรมกตาม คอ เทากบขนธ ๕ ทงหมด

๒ อง.ตก. ๒๐/๕๗๖/๓๖๘

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๖๑

๓. อนตตตา (Soullessness หรอ Non-Self) ความเปนอนตตา ความไมใชตวตน ความไมมตวตนแทจรงทจะสงบงคบใหเปนอยางไรๆ ได

สงทงหลายหากจะกลาววาม กตองวามอยในรปของกระแส ทประกอบดวยปจจยตางๆ อนสมพนธเนองอาศยกน เกดดบสบตอกนไปอยตลอดเวลาไมขาดสาย จงเปนภาวะทไมเทยง เมอตองเกดดบไมคงท และเปนไปตามเหตปจจยทอาศย กยอมมความบบคน กดดน ขดแยง และแสดงถงความบกพรองไมสมบรณอยในตว และเมอทกสวนเปนไปในรปกระแสทเกดดบอยตลอดเวลาขนตอเหตปจจยเชนน กยอมไมเปนตวของตว มตวตนแทจรงไมได ไมอยในอานาจของใครๆ ทจะสงบงคบใหเปนไปอยางไรๆ ตามใจปรารถนา

ในกรณของสตวบคคล ใหแยกวา สตวบคคลนนประกอบดวยขนธ ๕ เทานน ไมมสงใดอนอกนอกเหนอจากขนธ ๕ เปนอนตดปญหาเรองทจะมตวตนเปนอสระอยตางหาก จากนนหนมาแยกขนธ ๕ ออกพจารณาแตละอยางๆ กจะเหนวา ขนธทกขนธไมเทยง เมอไมเทยงกเปนทกข เปนสภาพบบคนกดดนแกผเขาไปยด เมอเปนทกข กไมใชตวตน

ทวาไมใชตวตน กเพราะแตละอยางๆ ลวนเกดจากเหตปจจย ไมมตวตนของมน อยางหนง เพราะไมอยในอานาจ ไมเปนของของสตวบคคลนนแทจรง (ถาสตวบคคลนนเปนเจาของขนธ ๕ แทจรง กยอมตองบงคบเอาเองใหเปนไปตามความตองการได และไมใหเปลยนแปลงไปจากสภาพทตองการได เชน ไมใหแก ไมใหเจบปวย เปนตนได) อยางหนง๑

พทธพจนแสดงไตรลกษณในกรณของขนธ ๕ มตวอยางทเดน ดงนภกษทงหลาย รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ เปนอนตตา๒

หากรป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ จกเปนอตตา (ตวตน) แลวไซร มนกจะไมเปนไปเพออาพาธ ทงยงจะไดตามปรารถนาในรป ฯลฯ ในวญญาณวา “ขอรป...ขอเวทนา...ขอสญญา...ขอสงขาร...ขอวญญาณของเราจงเปนอยางนเถด อยาไดเปนอยางนนเลย” แตเพราะเหตทรป ฯลฯ

๑ ด วสทธ. ๓/๒๔๖, ๒๖๐,๒๗๖ เปนตน๒ จะแปลวา ไมใชตวตน ไมมตวตน หรอ ไมเปนตวตน กไดทงนน

พทธธรรม๖๒

วญญาณ เปนอนตตา ฉะนน รป ฯลฯ วญญาณจงเปนไปเพออาพาธ และใคร ๆ ไมอาจไดตามความปรารถนา ในรป ฯลฯ วญญาณวา “ขอรป...ขอเวทนา...ขอสญญา...ขอสงขาร... ขอวญญาณของเราจงเปนอยางนเถด อยาไดเปนอยางนนเลย”

ภกษทงหลาย เธอทงหลายมความเหนเปนไฉน?รปเทยง หรอไมเทยง ฯ (ตรสถามทละอยาง จนถง วญญาณ)“ไมเทยง พระเจาขา”กสงใดไมเทยง สงนนเปนทกข หรอเปนสข?“เปนทกข พระเจาขา”กสงใดไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนเปนธรรมดา ควรหรอทจะ

เฝาเหนสงนนวา นนของเรา เราเปนนน นนเปนตวตนของเรา?“ไมควรเหนอยางนน พระเจาขา”ภกษทงหลาย เพราะเหตนนแล รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ

อยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต อนาคต และปจจบน ทงภายในและภายนอก หยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ทงทไกลและทใกล ทงหมดนน เธอทงหลายพงเหนดวยปญญาอนถกตอง ตามทมนเปนวา “นนไมใชของเรา เราไมใชนน นนไมใชตวตนของเรา”๑

มปราชญฝายฮนดและฝายตะวนตกหลายทาน พยายามแสดงเหตผลวา พระพทธเจาไมไดทรงปฏเสธอตตา หรอ อาตมน ในชนสงสด ทรงปฏเสธแตเพยงธรรมทเปนปรากฏการณตางๆ อยางเชนในพระสตรนเปนตน ทรงปฏเสธขนธ ๕ ทกอยางวาไมใชอตตา เปนการแสดงเพยงวา ไมใหหลงผดยดเอาขนธ ๕ เปนอตตา เพราะอตตาทแทจรงซงมอยนน ไมใชขนธ ๕ และยกพทธพจนอนๆ มาประกอบอกมากมาย เพอแสดงวาพระพทธเจาทรงปฏเสธเฉพาะธรรมทเปนปรากฏการณตางๆวาไมใชอตตา แตทรงยอมรบอตตาในขนสงสด และพยายามอธบายวา นพพานมสภาวะอยางเดยวกบ ๑ ส.ข. ๑๗/๑๒๗-๑๒๙/๘๒-๘๔

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๖๓

อาตมน หรอวา นพพานนนเอง คอ อตตา เรองน ถามโอกาสจะไดวจารณในตอนทเกยวกบนพพาน สวนในทน

ขอกลาวสนๆ เพยงในแงจรยธรรมวา ปถชน โดยเฉพาะผทไดรบการศกษาอบรมมาในระบบความเชอถอเกยวกบเรองอาตมน ยอมมความโนมเอยงในทางทจะยดถอหรอไขวควาไวใหมอตตาในรปหนงรปใดใหจงได เปนการสนองความปรารถนาทแฝงอยในจตสวนลกทไมรตว เมอจะตองสญเสยความรสกวามตวตนในรปหนง (ในชนขนธ ๕) ไป กพยายามยดหรอคดสรางเอาทเกาะเกยวอนใหมขนไว แตตามหลกพทธธรรมนน มไดมงใหปลอยอยางหนง เพอไปยดอกอยางหนง หรอพนอสระจากทหนง เพอตกไปเปนทาสอกทหนง อกประการหนงพดฝากไวสนๆ ใหไปคดวา สงทมอตตา ยอมมไมได และสงทมได ตองไมมอตตา

อาการทสงทงหลายมอยในรปกระแส มความสมพนธเนองอาศยเปนปจจยสบตอกน และมลกษณะไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา อยางไร ยงจะตองอธบายดวยหลกปฏจจสมปบาทตอไปอก ความจงจะชดยงขน

คณคาทางจรยธรรม๑. หลกอนจจตา

อนจจตา แสดงความไมเทยง ความเกดขน ตงอย และดบไปของสงทงหลาย จนถงสวนยอยทละเอยดทสด ทงฝายรปธรรม และนามธรรม ความไมเทยงของสวนยอยตางๆ เมอปรากฏเปนผลรวมออกมาแกสวนใหญทมนษยพอสงเกตเหนได กเรยกกนวาความเปลยนแปลง ซงทาใหเกดความเขาใจหรอรสกเหมอนกบวาสงตางๆ เหลานนมตวมตนของมน ซงเดมมสภาพเปนอยางหนง และบดนตวตนอนนนเองไดเปลยนแปลงแปรรปไปเปนอกอยางหนง

ความเขาใจหรอรสกเชนน เปนความหลงผดอยางหนง เปนเหตใหเกดความยดมนถอมน นาตวเขาไปผกไวกบภาพความนกคดอยางหนงซงไมตรงกบความเปนจรง เมอดารงชวตอยอยางผไมรเทาทนสภาวะ ยอมถกฉด

พทธธรรม๖๔

ลากใหกระเสอกกระสนกระวนกระวายไปตามภาพทสรางขนลวงตนเองนน เรยกวา อยอยางเปนทาส แตผรเทาทนสภาวะ ยอมอยอยางเปนอสระ และสามารถถอเอาประโยชนจากกฎธรรมดาเหลานได

ในทางจรยธรรม หลกอนจจตาอาจใชใหเปนประโยชนไดเปนอนมากโดยเฉพาะทเปนหลกใหญ ๒ ประการ คอ๑) มชวตซงเปนอยดวยปญญา ทดานนอกไมประมาท เรงขวนขวายทาการปรบปรงแกไขดวยความรทตรงตอเหตปจจย

ความเปนอนจจงนน วาตามสภาวะของมน ยอมเปนกลางๆ ไมดไมชว แตเมอเปนเรองเกยวของกบความเปนอยของมนษย กมบญญตความเปลยนแปลงดานหนงวาเปนความเจรญ และความเปลยนแปลงอกดานหนงวาเปนความเสอม อยางไรกด ความเปลยนแปลงจะเปนไปในดานใด อยางไร ยอมแลวแตเหตปจจยทจะใหเปน

ในทางจรยธรรม จงนาหลกอนจจตามาสอนอนโลมตามความเขาใจในเรองความเสอมและความเจรญไดวา สงทเจรญแลวยอมเสอมได สงทเสอมแลวยอมเจรญได และสงทเจรญแลวยอมเจรญยงขนไปได ทงนแลวแตเหตปจจยตางๆ และในบรรดาเหตปจจยทงหลายนน มนษยยอมเปนเหตปจจยทสาคญ ซงสามารถสงผลตอเหตปจจยอนๆ ไดอยางมาก

โดยนยน ความเจรญและความเสอมจงมใชเรองทจะเปนไปเองตามลมๆ แตเปนสงทมนษยเขาไปเกยวของ จดการ และสรางสรรคได อยางทเรยกวา ตามยถากรรม๑ คอแลวแตมนษยจะทาเหตปจจย โดยไมตองคอยระแวงการแทรกแซงจากตวการอยางอนนอกเหนอธรรมชาต เพราะตวการนอกเหนอธรรมชาตไมม

ดงนน ในทางจรยธรรม ความเปนอนจจง หรอแมจะเรยกวาความเปลยนแปลง จงเปนกฎธรรมชาตททาใหมนษยมความหวง เพราะกฎธรรมชาตยอมเปนกลางๆ จะใหเปนอยางไรแลวแตจะทาเหตปจจยทจะใหเปน ๑ ในทนใชคาวา ยถากรรม ตามความหมายทางธรรม ไมใชในความหมายทเขาใจในภาษาไทย

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๖๕

อยางนนขน การเปลยนแปลงเพอใหดขน จงเปนสงททาได ไมวาจะเปนการสรางความเจรญทางวตถ หรอทางนามธรรม ตงแตการทาคนโงใหเปนคนฉลาด จนถงทาปถชนใหเปนพระอรหนต รวมทงการแกไข กลบตว ปรบปรงตนเองทกอยาง สดแตจะรเขาใจเหตปจจยทจะใหเปนอยางนน แลวสรางเหตปจจยนนๆ ขน

โดยสรป ความเปนอนจจง ในความเขาใจระดบทเรยกวาเปนความเปลยนแปลง สอนวา สาหรบผสรางความเจรญหรอผเจรญขนแลว ตองตระหนกวา ความเจรญนนอาจเปลยนเปนเสอมได เมอไมตองการความเสอม กตองไมประมาท ตองหลกเวนและกาจดเหตปจจยทจะใหเกดความเปลยนแปลงในทางเสอม พยายามสรางและเปดชองใหแกเหตปจจยทจะใหเกดความเปลยนแปลงอยางทจะรกษาความเจรญนนไว สาหรบผพลาดเสอมลงไปกสามารถแกไขปรบปรงได โดยละทงเหตปจจยททาใหเสอมนนเสย กลบมาสรางเหตปจจยทจะทาใหเจรญตอไป

ยงกวานน ความเปลยนแปลงทเปนไปในทางเจรญอยแลว กสามารถสงเสรมใหเจรญยงขนได โดยเพมพนเหตปจจยทจะทาใหเจรญใหมากยงขน พรอมกบทตองไมประมาทมวหลงระเรงในความเจรญนน จนมองไมเหนความเปนไปไดของความเสอม และเหตปจจยตางๆ ทจะใหเกดความเสอมนนเสยเลย

กลาวมาถงขนน กมาถงหลกธรรมสาคญทสด ทเปนเครองประสานระหวางสจธรรมกบจรยธรรม คอการทจะตองมปญญา ตงตนแตรวาความเสอมและความเจรญแทจรงทตองการนน คออะไร เหตปจจยทจะใหเกดความเปลยนแปลงอยางทตองการนนคออะไร ตลอดจนขอทวา จะเพมพนความสามารถของมนษยในการเขาไปผลกดนเหตปจจยตางๆ ไดอยางไร

หลกอนจจตา จงมความหมายอยางยงในทางจรยธรรม ตงแตใหความหวงในการสรางความเจรญกาวหนา รบรองหลกกรรม คอความมผลแหงการกระทาของมนษย จนถงเนนความสาคญของการศกษาใหเกดปญญาทสาหรบจะเขามาเกยวของกบความเปลยนแปลงตางๆ อยางมผลด

พทธธรรม๖๖

๒) มชวตซงเปนอยดวยปญญา ทดานในจตใจอสระ เปนสขผองใสปลอยวางไดดวยความรเทาทนเหตปจจย

ในดานชวตภายใน หรอคณคาทางจตใจโดยตรง หลกอนจจตา ชวยใหดารงชวตอยอยางผรเทาทนความจรง

ขณะททางดานชวตภายนอก เมอรตระหนกถงความผนผวนปรวนแปรไมแนนอน จงไมนงนอนใจ ขวนขวาย ไมประมาท คอยใชปญญาศกษาใหรเทาทนเหตปจจย ทาการปรบปรงแกไข หลกเวนความเสอม และสรางสรรคความเจรญอยตลอดเวลา โดยไมปลอยปละละเลย แตภายในจตใจ ดวยปญญาทรเทาทนเหตปจจยนน กปลอยวางได ดารงอยดวยจตใจทเปนอสระ ไมตกเปนทาสของความเปลยนแปลงทงดานเสอมและดานเจรญ รจกทจะถอเอาประโยชนจากกฎธรรมชาตแหงความเปลยนแปลงนนและเกยวของกบมนโดยไมตองถกกระแทกกระทนซดเหวยงฉดกระชากลากไปอยางไรหลกเลอนลอยและมดมว เพราะเอาตวเขาไปยดมนเกาะตดอยกบเกลยวคลนสวนโนนสวนน ในกระแสของมนอยางไมรหวรหน จนชวยตนเองไมได ทจะชวยคนอนเปนอนไมตองพดถง

ผมจตใจเปนอสระ รเขาใจสงทงหลายตามความเปนจรง ไมยดมนถอมนดวยตณหาอปาทานเทานน จงจะรวาอะไรเปนความเสอม อะไรเปนความเจรญทแทจรง มใชเพยงความเจรญทอางสาหรบมาผกรดตวเองและผอนใหเปนทาสมากยงขน หรอถวงใหจมตาลงไปอก และจงจะสามารถใชประโยชนจากความเจรญทสรางขนนนไดมากทสด พรอมกบทสามารถทาตนเปนทพงแกคนอนไดอยางด

ในทางจรยธรรมขนตน หลกอนจจตา สอนใหรธรรมดาของสงทงหลาย จงชวยไมใหเกดความทกขเกนสมควรในเมอเกดความเสอม หรอความสญเสย และชวยไมใหเกดความประมาทหลงระเรงในเวลาเจรญ

ในขนสง ทาใหเขาถงความจรงโดยลาดบจนมองเหนความเปนอนตตา ทาใหดารงชวตอยดวยจตทเปนอสระ ไมมความยดตดถอมน ปราศจากทกข อยางทเรยกวามสขภาพจตสมบรณแทจรง

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๖๗

หลกอนจจตา มกมผนยมนามาใชเปนเครองปลอบใจตนเอง หรอปลอบใจผอนในเมอเกดภยพบต ความทกข ความสญเสยตางๆ ซงกไดผลชวยใหคลายทกขลงไดมากบางนอยบาง การใชหลกอนจจตาในแงน ยอมเปนประโยชนบาง เมอใชในโอกาสทเหมาะสม และโดยเฉพาะสาหรบใหสตแกผไมคน หรอไมเคยสานกในหลกความจรงนมากอน แตถาถงกบนาเอาการปลอบใจตวแบบนมาเปนหลกในการดารงชวต หรอมชวตอยดวยการปลอบใจตวเองอยางน จะกลบเปนโทษมากกวา เพราะกลายเปนความประมาทเทากบปลอยตวลงเปนทาสในกระแสโลก คอไมไดใชหลกอนจจตาใหเปนประโยชนนนเอง เปนการปฏบตผดตอหลกกรรมในดานจรยธรรม ขดตอการแกไขปรบปรงตนเองเพอเขาถงจดหมายทพทธธรรมจะใหแกชวตได๒. หลกทกขตา

ในหลกทกขตา มเกณฑสาคญสาหรบกาหนดคณคาทางจรยธรรมอย ๒ อยาง คอ๑) ทกขทเปนธรรมดาของสงขาร ตองรทนไมยดฉวยเอามาใสตวใหเปนทกขของเรา แตเปนภาระทตองจดการดวยปญญาทรเหตปจจย

ในเมอสงทงหลายเกดจากการประชมกนเขาขององคประกอบตางๆ ทเปนสวนยอยๆ ลงไป และองคประกอบเหลานน แตละอยางลวนไมเทยงกาลงตกอยในอาการเกดขน แปรไป และสลายตว ตามหลกอนจจตาอยดวยกนทงสน สงทเปนหนวยรวมนน จงเทากบเปนทรวมของความแปร ปรวนและความขดแยงตางๆ และแฝงเอาภาวะทพรอมจะแตกแยกและเสอมสลายเขาไวในตวดวยอยางเตมท

เมอเปนเชนน การทจะควบคมองคประกอบตางๆ ทกาลงเปลยนแปลงอยนนใหคมรปเปนหนวยรวมตามรปแบบทประสงคกด การทจะควบคมการเปลยนแปลงนนใหดาเนนไปในทศทางทตองการกด จะตองใชพลงงานและวธการจดระเบยบเขามารวมเปนองคประกอบชวยเปนเหตปจจยเพมขนอกดวย ยงองคประกอบสวนยอยๆ ตางๆ นน มมากและสลบซบซอนยง

พทธธรรม๖๘

ขนเทาใด กตองใชพลงงานมากขนและมการจดระเบยบทละเอยดรดกมยงขนเทานน

การปฏบตตอสงทงหลาย เพอใหเปนอยางนนอยางน จะตองทาทตวเหตปจจยของมน และรชดถงความสาเรจผล หรอความผดพลาดพรอมทงทางแกไขตอไปตามความพรอมของเหตปจจยเหลานน นคอวธปฏบตตอสงทงหลายอยางอสระไมผกมดตว และไมเปนเหตใหเกดความทกข

สวนวธทตรงขามจากน กคอการกระทาตามความยดอยากดวยตณหาอปาทาน โดยนาเอาตวเขาไปผกมดใหสงเหลานนบบคน ซงนอกจากจะทาใหเกดความทกขแกตนเองแลว กไมชวยใหเกดผลดอยางใดๆ ขนมา๒) หลกอรยสจบอกหนาทกากบไววา ทกขสาหรบปญญารทนและทาใหไมเกดไมม แตสขทคนมงหมายตองทาใหกลายเปนชวตของเรา

ตามหลก “กจในอรยสจ” หนาททจะตองปฏบตตอทกข ไดแก ปรญญา คอการกาหนดร หรอทาความเขาใจ หมายความวา เรองทกขน บคคลมหนาทเกยวของเพยงแคกาหนดรหรอทาความเขาใจเทานน

การปฏบตตอทกขโดยถกตองตามหลกกจในอรยสจน เปนเรองสาคญอยางยง แตเปนเรองทมกถกมองขามไป พทธธรรมสอนใหปฏบตตอทกขดวยการศกษาใหรวาอะไรเปนอะไร ใหรจกทกข คอใหรจกปญหาของตน มใชเพอใหเปนทกข แตเพอปฏบตตอมนไดถกตอง แลวจะไดไมมทกข หรอพดอยางงายๆ วา เพอจะไดมความสขทแทจรงนนเอง

พดอกนยหนงกคอ หลกกจในอรยสจสอนวา สงใดกตามทเปนปญหาหรออาจจะเปนปญหาขนแกตน มนษยจะตองศกษาสงนนใหรใหเขาใจอยางชดเจนทสด เพอจะไดจดการแกไขปองกนปญหานนใหถกจด การศกษาปญหามไดหมายความวาเปนการสรางปญหาหรอหาปญหามาใสตน แตเปนวธทจะทาใหปญหาหมดไปหรอไมม เหมอนแพทยจะบาบดโรครกษาคนไข กตองรจกชวตรางกายและวนจฉยโรคใหถก ตลอดจนรเขาใจใหถงขนทจะปองกนไมใหเกดเปนโรคขนมา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๖๙

ทกขนน เมอเรารทนและปฏบตหรอจดการกบมนอยางถกตอง กทาใหมนไมมและไมเกดขนมา แตถารไมทนและปฏบตไมถก กไดแตหนทกขทเอามาใสไวในตวหรอสรางใหแกตวอยเรอยไป และหนไมพนสกท

ในทางตรงขาม ความสขทมนษยมงหมาย ถาปฏบตใหถกตองตามหลกกจในอรยสจ เราจะไมตองมวแสวงหา แตกลายเปนวาเรามความสข คอไมเปนคนทตองหาความสข แตเปนคนมความสข เพราะความสขกลายเปนชวตของเรา หรอเปนคณสมบตอยางหนงในตวของเรา

ผทไมรหลกกจในอรยสจ อาจปฏบตตอทกขอยางผดพลาด ขาดจดหมาย เขวออกไปนอกทาง และอาจกลายเปนการเพมทกขแกตนดวยการมองโลกในแงรายไปกได

เมอทราบหลกเกณฑใหญๆ ๒ ขอนแลว จงควรกาหนดคณคาตางๆ ในทางจรยธรรมของหลกทกขตา ดงตอไปน

๑) การทสงทงหลายถกบบคนดวยการเกดขน การเจรญ และการสลายตว ทาใหเกดความกดดน ขดแยง และการทจะทนอยในสภาพเดมตลอดไปไมได ภาวะเชนนแสดงวา สงทงหลายมความบกพรอง มความไมสมบรณอยในตว ความบกพรองหรอความไมสมบรณน ยงมมากขนโดยสมพนธกบกาลเวลาทผานไป และความเปลยนแปลงทเกดขนทงภายในและภายนอก เมอเปนเชนน สงทงหลายทจะรกษาสภาพของตนไวหรอขยายตวเขาสความสมบรณ จงตองตอสดนรนอยตลอดเวลา การดารงสภาพชวตทดไว การนาชวตเขาสความเจรญ และความสมบรณ จงตองมการแกไขปรบปรงตวอยตลอดเวลา

๒) เมอความขดแยง ดนรนตอส เกดขนจากเหตปจจยทใหเกดความเปลยนแปลง จะเปนเหตปจจยภายในหรอภายนอกกตาม การฝนแบบทอๆ ยอมใหผลรายมากกวาผลด ไมวาจะในกรณของสงตางๆ บคคล หรอสถาบน เชน ในเรองของวฒนธรรมเปนตน ดงนน การรจกปรบตวและปรบปรงจงเปนเรองสาคญ และขอน ยอมเปนการยาความจาเปนของปญญา ใน

พทธธรรม๗๐

ฐานะหลกจรยธรรมสาหรบรเทาทนและจดการทกสงทกอยางใหตรงตวเหตปจจย

๓) ความสข และสงทใหความสขอยางทเขาใจกนในโลก กตกอยในหลกความจรงขอนดวย ความสขเหลาน ยอมมความไมสมบรณอยในตว ในแงทวา จะตองแปรปรวนไปจากสภาพทเปนความสข หรอจากสภาพทจะหาความสขนนได อยางหนง และดงนน จงเปนสงทไมอาจใหความพงพอใจไดโดยสมบรณ อยางหนง

ผทฝากความหวงในความสขไวกบสงเหลานอยางขาดสต ยอมเทากบทาตวใหเปนอนหนงอนเดยวกบความไมสมบรณของสงเหลานน หรอทงตวลงไปอยในกระแสความแปรปรวนของมน แลวถกฉดลาก กดดนและบบคนเอาอยางควบคมตวเองไมได สดแตสงเหลานนจะแปรปรวนไปอยางไร ความหวงในความสขมากเทาใด เมอความแปรปรวนหรอผดหวงเกดขน ความทกขกรนแรงมากขนตามอตรา เปนการหาความสขชนดขายตวลงเปนทาส หรอเอาคาของชวตเปนเดมพน

ผหาความสขทฉลาด เมอยงยนดทจะหาความสขจากสงเหลานอย จงตองมชวตอยอยางรเทาทนความจรง แสวงหาและเสวยความสขอยางมสตสมปชญญะ โดยประการทวา ความแปรปรวนของมนจะกอโทษใหเกดพษภย หรอเกดความกระทบกระเทอนนอยทสด พดอกอยางหนงวา ถงจะเปนอยางไรกใหรกษาอสรภาพของจตใจไวใหดทสด

๔) ความสขแยกโดยคณคา ม ๒ ประเภท คอ ความสขในการไดสนองความตองการทางประสาททงหาและสนองความคดอยากตางๆ อยางหนง ความสขในภาวะจตทปลอดโปรงผองใส เอบอม สดชน เบกบานเปนอสระ ปราศจากสงของขด กดกน จากดความนกคด เชน ความวตกกงวล ความรสกคบแคบ และกเลสตางๆ ทพวพนจตใจ อยางหนง

ความสขประเภทแรก เปนความสขทตองหา และเปนแบบทขนตอปจจยภายนอก คอ วตถและอารมณสาหรบสนองความตองการตางๆ ลกษณะอาการของจตในสภาพทเกยวของกบความสขประเภทน คอ การแสหา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๗๑

ดนรนกระวนกระวายเปนอาการนาหนา อยางหนง และความรสกทยดตด คบแคบ หวงแหน ผกพนเฉพาะตวอยางหนง อาการเหลานมความสาคญมากในทางจรยธรรม เพราะเปนอาการของความยดอยาก หรอความเหนแกตว และในเมอไมจดการควบคมใหด ยอมเปนทมาแหงปญหาตางๆ

การทตองอาศยอารมณอยางอน ตองขนตอปจจยภายนอกเชนน ยอมเปนธรรมดาอยเองทความสขประเภทน จะตองทาใหตวบคคลตกเปนทาสของปจจยภายนอก ในรปใดรปหนง ไมมากกนอย และความแปร ปรวนของปจจยภายนอกนน ยอมทาใหเกดความกระทบกระเทอนแกบคคลนนดวย ความสขประเภทน ทางธรรมเรยกวา สามสสข เปนสขเนองดวยหาสงสาหรบมาเตมความรสกบางอยางทขาดไป หรอพรองอย คอตองอาศยหรอตองขนตออามส

สวนความสขประเภทหลง เปนความสขทมขนไดเอง สรางขนได เปนอสระของตว ไมขนตอสงอน ไมตองพงพา ไมตองอาศยสงหรออารมณภายนอกมาสนอง เปนภาวะของจตใจภายในทเรยกไดวาเปนตวของตวเอง ไมมสงรบกวน หรอขนระคาย

ภาวะจตทมความสขอยางน อาจบรรยายลกษณะไดวา เปนความ สะอาด เพราะไมมความรสกทเปนกเลสตางๆ เขาไปปะปนขนมว สวางเพราะประกอบดวยปญญา มองเหนสงทงหลายตามทมนเปน เหนกวางขวางไมมขดจากด มความเขาอกเขาใจ และพรอมทจะรบรพจารณาสงทงหลายตามสภาววสย สงบ เพราะไมมความกระวนกระวาย ปลอดจากสงกงวลใจ ไมวาวนหวนไหว ผอนคลาย ราบเรยบ เสร เพราะเปนอสระ ไมมสงทจากดความนกคด ไมมความกดกนของขด โปรงเบา ไมยดตด ไมคบแคบ เปดกวาง แผความรสกรกใครปรารถนาดดวยเมตตาไปยงมนษย สตว ทวหนา รบรความทกขของผอนดวยกรณา รวมบนเทงใจดวยมทตาในความสขความรงเรองสาเรจของคนทกคน และ สมบรณ เพราะไมมความรสกขาดแคลน บกพรอง วาเหว มแตความแชมชนเบกบาน เปรยบในทางรางกาย

พทธธรรม๗๒

เหมอนการมสขภาพด ยอมเปนภาวะทเตมเปยมสมบรณอยในตว ในเมอไมมโรคเปนขอบกพรอง

ในภาวะจตเชนน คณธรรมทเปนสวนประกอบสาคญกคอ ความเปน อสระ ไมเกยวเกาะผกพนเปนทาส และ ปญญา ความรความเขาใจตามความเปนจรง คณธรรมสองอยางนแสดงออกในภาวะของจตทเรยกวา อเบกขา คอ ภาวะทจตราบเรยบ เปนกลาง พรอมทจะเขาเกยวของจดการกบสงทงหลายตามสภาววสย ตามทควรจะเปนดวยเหตผลบรสทธ

ความสขประเภทน มคณคาสงสดในทางจรยธรรม เรยกวา นรามส- สข คอความสขทไมตองอาศยอามส ไมตองขนตอสงภายนอก ไมกอใหเกดปญหา เชน ความหวงกงวล ความเบอหนาย ความหวาดหวน การแยงชงแตเปนภาวะทไมมปญหาและชวยขจดปญหา เปนภาวะทประณตลกซง ซงอาจพฒนาไปจนถงขนทเกนกวาจะเรยกวาเปนความสข จงเรยกงายๆ วา ความพนจากทกข เพราะแสดงลกษณะเดนวาพนจากขอบกพรองและความแปรปรวน

ในการดารงชวตของชาวโลก ซงตองเกยวของกบการแสวงหาความสขประเภททหนงอยดวยเปนธรรมดานน เปนไปไมไดทมนษยจะไดรบสงสนองความตองการทกอยางไดทนใจทกครง ตลอดทกเวลา สมหวงเสมอไป และคงอยตลอดไป เพราะเปนเรองขนตอปจจยภายนอกและมความแปรปรวนไดตามกฎธรรมชาต จงเปนความจาเปนทจะตองพยายามสรางสภาพจตอยางทเรยกวาความสขประเภททสองไวดวย อยางนอยพอเปนพนฐานของจตใจ ใหมสขภาพจตดพอทจะดารงชวตอยในโลกอยางทเรยกวาสขสบาย มความทกขนอยทสด รจกวาควรจะปฏบตตนอยางไรตอความสขประเภททหนงนน เพอมใหกลายเปนปญหา กอใหเกดความเดอดรอน ทงแกตนและบคคลอน สภาพจตเชนนจะสรางขนไดกดวยการรจกมองสงทงหลายตามทมนเปน เพอความมชวตอยอยางทเรยกวาไมยดตดถอมน ซงอาศยการรเทาทนหลกความจรงของธรรมชาต จนถงขนอนตตา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๗๓

๕) ในการแสวงหาความสขประเภททหนง ซงตองอาศยปจจยภายนอกนน จะตองยอมรบความจรงวา เปนการเขาไปสมพนธกนของคสมพนธอยางนอย ๒ ฝาย เชน บคคล ๒ คน หรอ บคคล ๑ กบ วตถ ๑ เปนตน และแตละฝายมความทกข มความขดแยง บกพรอง ไมสมบรณ แฝงตดตวมาดวยกนอยแลว เมอสงทมความขดแยงกบสงทมความขดแยงมาสมพนธกน กยอมมทางทจะใหเกดความขดแยงทเพมขนทงในดานปรมาณและระดบความรนแรง ตามอตราการปฏบตทผด

ตวอยางงายๆ ในกรณการแสวงหาความสขน เพอความสะดวก ยกฝายหนงเปนผเสวยความสข และอกฝายหนงเปนผถกเสวย ทงผเสวยและผถกเสวย มความบกพรองและขดแยงอยในตวดวยกนอยแลว เชน ตวผเสวยเอง ไมอยในภาวะและอาการทพรอมอยตลอดเวลาทจะเสวยความสขตามความตองการของตน ฝายผถกเสวยกไมอยในภาวะและอาการทพรอมอยตลอดเวลาทจะถกเสวย ในภาวะเชนน เปนไปไมไดทจะไดฝายเดยว โดยไมยอมเสยบางเลย เมอฝายใดฝายหนง หรอทงสองฝาย ไมตระหนกหรอไมยอมรบความจรงน ยอมถอเอาความยดอยากของตนเปนประมาณ และยอมเกดอาการขดแยงระหวางกนขน เรมแตความขดใจเปนตนไป

อนง อาการทผเสวยยดอยากตอสงทถกเสวยนน ยอมรวมไปถงความคดผกหวงแหนไวกบตนและความปรารถนาใหคงอยในสภาพนนตลอดไปดวย อาการเหลานเปนการขดแยงตอกระบวนการของธรรมชาตทเปนไปตามกระแสแหงเหตปจจยตางๆ จงเปนการนาตนเขาไปขวางขนความประสานกลมกลนกนในกระบวนการของธรรมชาต เมอดารงชวตอยโดยไมรเทาทนความเปนจรงเหลาน ถอเอาแตความอยากความยด คอ ตณหาอปาทานเปนประมาณ กคอการเปนอยอยางฝนทอๆ ซงจะตองเกดความกระทบกระทงขดแยง บบคน และผลสะทอนกลบทเปนความทกขในรปตางๆ เกดขนเปนอนมาก

ยงกวานน ในฐานะทคสมพนธทงสองฝาย เปนสวนประกอบอยในธรรมชาต ความสมพนธระหวางกนนอกจากจะเกยวของไปถงกระบวนการ

พทธธรรม๗๔

ธรรมชาตทงหมดเปนสวนรวมแลว ยงมกมสวนประกอบอนบางสวนเขามาเกยวของอยางพเศษ เปนตวการอยางทสามอกดวย เชน บคคลทอยากไดของสงเดยวกน เปนตน ความยดอยากทถกขด ยอมใหเกดปฏกรยาแสดงความขดแยงออกมาระหวางกน เชน การแขงขน ตอส แยงชง เปนตนเปนอาการรปตางๆ ของความทกข ยงจดการกบปญหาดวยความยดอยากมากเทาใด ความทกขกยงรนแรงเทานน แตถาจดการดวยปญญามากเทาใด ปญหากหมดไปเทานน

โดยนยน จากอวชชา หรอ โมหะ คอความไมรสงทงหลายตามทมนเปน จงอยากไดอยางเหนแกตวดวยโลภะ เมอขดของหรอถกขดขวาง และไมมปญญารเทาทน กเกดโทสะความขดใจและความคดทาลาย จากกเลสรากเหงา ๓ อยางน กเลสรปตางๆ กปรากฏขนมากมาย เชน ความหวงแหน ความตระหน ความรษยา ความหวาดระแวง ความฟงซาน ความวตกกงวล ความหวาดกลว ความพยาบาท ฯลฯ เปนการระดมสรางปจจยแหงความขดแยงใหเกดขนในตวมากขนๆ และกเสสอนเปนเครองหมายแหงความขดแยงเหลาน ยอมกลายเปนสงสาหรบกดกนจากด และแยกตนเองออกจากความประสานกลมกลนของกระบวนการแหงธรรมชาต ความขดแยงตอธรรมชาตน ยอมสงผลรายสะทอนกลบมาบบคนกดดนบคคลนนเอง เปนการลงโทษโดยธรรมชาต ทกขในธรรมชาต หรอสงขารทกข จงแสดงผลออกมาเปนความทกขทรสกไดในตวคน เชน

∗ เกดความรสกคบแคบ มด ขนมว อดอด เรารอน กระวนกระวาย กลดกลม

∗ เกดผลรายตอบคลกภาพ และกออาการทางรางกาย เชน โรคภยไขเจบ

∗ ความทกขทเปนอาการตามปกตทางรางกายอนเปนธรรมดาสงขาร เชน ความเจบปวดในยามปวยไข ทวความรนแรงเกนกวาทควรจะเปนตามปกตของมน เพราะความเขาไปยดดวยตณหาอปาทาน เปนการซาเตมตนเองหนกยงขน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๗๕

∗ เปนการกอความทกขความขดแยง ความคบแคบ อดอด ขนมว ใหเกดแกคนอนๆ ขยายวงกวางออกไป

∗ เมอคนสวนใหญในสงคม แตละคน ตางระดมสรางกเลสขนมาปดกนแยกตนเองดวยความเหนแกตว ความขดแยงตางๆ กเกดเพมพนมากขน สงคมกเสอมโทรมเดอดรอน เพราะผลกรรมรวมกนของคนในสงคม

นคอกระบวนการทาใหสงขารทกข เกดกลายเปนทกขเวทนา หรอความทกขแทๆ (ทกขทกข) ขนมา เพราะเขาไปเกยวของกบสงทงหลายดวยอวชชา มชวตอยางฝนทอๆ ตอกระบวนการธรรมชาต และปลอยตวลงเปนทาสในกระแสของมน เรยกสนๆ วา เพราะความยดมนถอมน

วถทตรงขามจากน กคอ การเปนอยอยางรเทาทนความจรง คอรจกสงทงหลายตามทมนเปน แลวเขาไปเกยวของดวยปญญา รจกทจะปฏบตโดยประการทวา ทกขในธรรมชาตทเปนไปตามสภาวะของมนเองตามธรรมดาสงขาร จะคงเปนแตเพยงสงขารทกขอยตามเดมของมนเทานน ไมกอใหเกดความขดแยงเปนพษเปนภยมากขน ทงยงสามารถถอเอาประโยชนจากสงขารทกขเหลานนดวย โดยเมอรวาสงเหลานเปนทกข เพราะเขาไปยดถอดวยตณหาอปาทาน กไมเขาไปยดถอมน ไมเปนอยอยางฝนทอๆ ไมสรางกเลสสาหรบมาขดวงจากดตนเองใหกลายเปนตวการสรางความขดแยงขนมาบบคนตนเองมากขน

พรอมกนนน กรจกทจะอยอยางกลมกลนประสานกบธรรมชาต และเพอนมนษย ดวยการประพฤตคณธรรมตางๆ ซงทาใจใหเปดกวาง และทาใหเกดความประสานกลมกลน เชน เมตตา-ความรกความปรารถนาดตอกน กรณา-ความคดชวยเหลอ มทตา-ความบนเทงใจในความสขสาเรจของผอนอเบกขา-ความวางใจเปนกลาง ตดสนเหตการณตามเปนจรงตามเหตปจจยและราบเรยบไมหวนไหวเพราะกระแสโลก ความสามคค ความรวมมอ การชวยเหลอบาเพญประโยชนแกกน ความเสยสละ ความสารวมตน ความอดทน ความเคารพออนนอม ความมวจารณญาณไมหลงใหลในเหตการณ

พทธธรรม๗๖

เปนตน อนเปนคณสมบตตรงขามกบกเลสทสรางความขดแยงและความคบแคบ เชน ความเกลยดชง ความพยาบาท ความรษยา ความกลดกลมวนวายใจความหวงแหน ความแกงแยงแขงด การเหนแกได การตามใจตนเอง ความหนหน ความดอรน ความเยอหยง ความกลว ความหวาดระแวง ความเกยจคราน ความเฉอยชา ความหดห ความมวเมา ความลมตว ความลมหลงงมงาย เปนตน

นคอวถแหงความมชวตทประสานกลมกลนในธรรมชาต การสามารถถอเอาประโยชนจากกฎธรรมชาต หรอใชกฎธรรมชาตใหเปนประโยชนได การอยอยางไมสญเสยอสรภาพ อยางทวา อยอยางไมยดมนถอมน ไมขนตอสงใด หรอการมชวตอยดวยปญญา ซงถอวาเปนการมชวตอยอยางประเสรฐสด ตามพทธภาษตวา “ปาชว ชวตมาห เสฏฐ”๑

๓. หลกอนตตตาความรทหยงถงอนตตตา มคณคาทสาคญในทางจรยธรรม คอ๑) ในขนตน ทางดานตณหา ชวยลดทอนความเหนแกตน มใหทา

การตางๆ โดยยดถอแตประโยชนตนเปนประมาณ ทาใหมองเหนประโยชนในวงกวาง ทไมมตวตนมาเปนเครองกดกนจากด

อนง ภาวะทสงทงหลายไมมตวตนของมนเอง เกดจากสวนประกอบและเปนไปตามเหตปจจยนน สอนวา สงทงหลายจะปรากฏรปเปนอยางไร ยอมแลวแตการปรงแตง ดวยการกระทาทเหตปจจย และชกโยงเชอมความสมพนธใหเปนไปตามความมงหมายและขอบเขตวสยความสามารถ โดยนยน จงเปนการยาขอทวาบคคลควรปฏบตตอสงทงหลายตรงตวเหตปจจย ดวยทาททเปนอสระ ซงเปนวธทดทสดทจะใหไดทงผลสาเรจตามความมงหมาย และไมเกดทกขเพราะตณหาอปาทาน

๒) ในขนกลาง ทางดานทฏฐ ทาใหจตใจกวางขวางขน สามารถเขาไปเกยวของ พจารณา และจดการกบปญหาและเรองราวตางๆ โดยไมเอาตว ๑ ข.ส. ๒๕/๓๑๑/๓๖๐

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๗๗

ตน ความอยากของตน ตลอดจนความเหน ความยดมนถอมนของตนเขาไปขด แตพจารณาจดการไปตามธรรม ตามตวเหตตวผล ตามทมนเปนของมนหรอควรจะเปนแทๆ คอ สามารถตงอเบกขา วางจตเปนกลาง เขาไปเพงตามทเปนจรง งดเวนอตตาธปไตย ปฏบตตามหลกธรรมาธปไตย

๓) ในขนสง การรหลกอนตตตา กคอ การรสงทงหลายตามทมนเปนอยางแทจรง คอ รหลกความจรงของธรรมชาตถงทสด ความรสมบรณถงขนน ทาใหสลดความยดมนถอมนเสยได ถงความหลดพน บรรลอสรภาพโดยสมบรณ อนเปนจดหมายของพทธธรรม อยางไรกด ความรแจมแจงในหลกอนตตตา ตองอาศยความเขาใจตามแนวปฏจจสมปบาท และการปฏบตตามแนวมรรค ซงจะกลาวตอไป

๔) กลาวโดยทวไป หลกอนตตตา พรอมทงหลกอนจจตา และหลกทกขตาเปนเครองยนยนความถกตองแทจรง ของหลกจรยธรรมอนๆ โดยเฉพาะหลกกรรม และหลกการปฏบตเพอความหลดพน เชน เพราะสงทงหลายไมมตวตน ความเปนไปในรปกระแสแหงเหตปจจย ทสมพนธสบตอเนองอาศยกน จงเปนไปได กรรมจงมได และเพราะสงทงหลายไมมตวตน ความหลดพนจงมได ดงนเปนตน อยางไรกด คาอธบายในเรองนจะตองพจารณาตามแนวปฏจจสมปบาททจะกลาวตอไป

พทธธรรม๗๘

ชวตเปนไปอยางไร ?

ปฏจจสมปบาทการทสงทงหลายอาศยกนๆ จงเกดม

ตวกฎหรอตวสภาวะ๑. ฐานะและความสาคญ

ปฏจจสมปบาท แปลพอใหไดความหมายในเบองตนวา การเกดขนพรอมแหงธรรมทงหลายโดยอาศยกน การทสงทงหลายอาศยกน ๆ จงเกดมขน หรอการททกขเกดขนเพราะอาศยปจจยสมพนธเกยวเนองกนมา

ปฏจจสมปบาท เปนหลกธรรมอกหมวดหนง๑ ทพระพทธเจาทรงแสดงในรปของกฎธรรมชาต หรอหลกความจรงทมอยโดยธรรมดา ไมเกยวกบการอบตของพระศาสดาทงหลาย

พทธพจนแสดงปฏจจสมปบาทในรปของกฎธรรมชาตวาดงนตถาคตทงหลาย จะอบตหรอไมกตาม ธาต (หลก) นน กยงคงมอย เปน

ธรรมฐต เปนธรรมนยาม คอหลกอทปปจจยตา๑

ตถาคตตรสร เขาถงหลกนนแลว จงบอก แสดง วางเปนแบบ ตงเปนหลก เปดเผย แจกแจง ทาใหเขาใจงาย และจงตรสวา “จงดส”

“เพราะอวชชาเปนปจจย จงมสงขาร ฯลฯ”ภกษทงหลาย ตถตา (ภาวะทเปนอยางนน) อวตถตา (ภาวะไมคลาด

เคลอนไปได) อนญญถตา (ภาวะทไมเปนอยางอน) คอหลกอทปปจจยตา ดงกลาวมานแล เรยกวา ปฏจจสมปบาท๒

๑ เปนชอหนงของหลกปฏจจสมปบาท แปลตามตวอกษรวา การประชมปจจยของสงเหลาน หรอ ภาวะทมอนนๆ เปนปจจย

๒ ส.น. ๑๖/๖๑/๓๐; ขอใหเทยบความหมายทใชในภาษาองกฤษ: ตถตา=objectivity, อวตถตา= necessity, อนญญถตา=invariability, อทปปจจยตา=conditionality, ปฏจจสมปบาท=dependent origination

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๗๙

ความสาคญของปฏจจสมปบาท จะเหนไดจากพทธพจนวาผใดเหนปฏจจสมปบาท ผนนเหนธรรม ผใดเหนธรรม ผนนเหน

ปฏจจสมปบาท๑

ภกษทงหลาย แทจรง อรยสาวกผไดเรยนรแลว ยอมมญาณหยงรในเรองน โดยไมตองเชอผอนวา เมอสงนม สงนจงม เพราะสงนเกดขน สงนจงเกดขน ฯลฯ

เมอใด อรยสาวกรทวถงความเกดและความดบของโลกตามทมนเปนอยางน อรยสาวกน เรยกวาเปนผมทฏฐสมบรณ กได ผมทศนะสมบรณ กได ผลถงสทธรรมน กได ผประกอบดวยเสขญาณ กได ผประกอบดวยเสขวชชา กได ผบรรลกระแสธรรมแลว กได พระอรยะผมปญญาชาแรกกเลส กได ผอยชดประตอมตะ กได๒

สมณะหรอพราหมณเหลาใดเหลาหนง รจกธรรมเหลาน รจกเหตเกดแหงธรรมเหลาน รจกความดบแหงธรรมเหลาน รจกทางดาเนนถงความดบแหงธรรมเหลาน ฯลฯ สมณะหรอพราหมณเหลานนแล จงยอมรบไดวาเปนสมณะในหมสมณะ และยอมรบไดวาเปนพราหมณในหมพราหมณ และจงไดชอวา ไดบรรลประโยชนของความเปนสมณะ และประโยชนของความเปนพราหมณ ดวยปญญาอนยงเอง เขาถงอยในปจจบน๓

อยางไรกด มพทธพจนตรสเตอนไว ไมใหประมาทหลกปฏจจสมป-บาทนวา เปนหลกเหตผลทเขาใจงาย เพราะเคยมเรองพระอานนทเขาไปกราบทลพระองคและไดตรสตอบดงน

นาอศจรรย ไมเคยมมาเลย พระเจาขา หลกปฏจจสมปบาทน ถงจะเปนธรรมลกซง และปรากฏเปนของลกซง กยงปรากฏแกขาพระองค เหมอนเปนธรรมงายๆ

๑ ม.ม. ๑๒/๓๔๖/๓๕๙๒ ส.น. ๑๖/๑๘๔-๑๘๗/๙๔-๙๖, เปนตน๓ ส.น. ๑๖/๔๑, ๙๔-๕, ๓๐๖-๘/๑๙, ๕๓, ๑๕๘

พทธธรรม๘๐

อยากลาวอยางนน อยากลาวอยางนน อานนท ปฏจจสมปบาทน เปนธรรมลกซง และปรากฏเปนของลกซง เพราะไมร ไมเขาใจ ไมแทงตลอดหลกธรรมขอนแหละ หมสตวนจงวนวายเหมอนเสนดายทขอดกนยง จงขมวดเหมอนกลมเสนดายทเปนปม จงเปนเหมอนหญามงกระตาย และหญาปลอง จงผานพน อบาย ทคต วนบาต สงสารวฏ ไปไมได๑

ผศกษาพทธประวตแลว คงจาพทธดารเมอครงหลงตรสรใหมๆ กอนเสดจออกประกาศพระศาสนาไดวา ครงนน พระพทธเจาทรงนอมพระทยไปในทางทจะไมทรงประกาศธรรม ดงความในพระไตรปฎกวา

ภกษทงหลาย เราไดมความดารเกดขนวา: ธรรมทเราไดบรรลแลวน เปนของลกซง เหนไดยาก รตามไดยาก สงบระงบ ประณต ไมเปนวสยแหงตรรก ละเอยด บณฑตจงจะรได

กแหละ หมประชาน เปนผเรงรมยอยดวยอาลย๒ ยนดอยในอาลย ระเรงอยในอาลย สาหรบหมประชาผเรงรมย รนระเรงอยในอาลย (เชนน) ฐานะอนนยอมเปนสงทเหนไดยาก กลาวคอ หลกอทปปจจยตา ปฏจจสมปบาท ถงแมฐานะอนน กเปนสงทเหนไดยาก กลาวคอ ความสงบแหงสงขารทงปวง ความสลดอปธทงปวง ความสนตณหา วราคะ นโรธ นพพาน กถาเราพงแสดงธรรม และคนอนไมเขาใจซงตอเรา ขอนนกจะพงเปนความเหนดเหนอยเปลาแกเรา จะพงเปนความลาบากเปลาแกเรา๓

พทธดารตอนน กลาวถงหลกธรรม ๒ อยาง คอ ปฏจจสมปบาท และนพพาน เปนการยาทงความยากของหลกธรรมขอน และความสาคญของหลกธรรมน ในฐานะเปนสงทพระพทธเจาตรสรและจะทรงนามาสงสอนแกหมประชา

๑ ส.น. ๑๖/๒๒๔-๕/๑๑๐-๑๒ อาลย = ความผกพน ความยดตด เครององอาศย ชวตทขนตอปจจยภายนอก๓ วนย. ๔/๗/๘ ; ม.ม. ๑๒/๓๒๑/๓๒๓

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๘๑

๒.ตวบทและแบบความสมพนธ ในหลกปฏจจสมปบาทพทธพจนทเปนตวบทแสดงหลกปฏจจสมปบาทนน แยกไดเปน ๒

ประเภท คอทแสดงเปนกลางๆ ไมระบชอหวขอปจจย กบทแสดงเจาะจงระบชอหวขอปจจยตางๆ ซงสบทอดตอกนโดยลาดบเปนกระบวนการ

อยางแรก มกตรสไวนาหนาอยางหลง เปนทานองหลกกลาง หรอ หลกทวไป สวนอยางหลง พบไดมากมาย และสวนมากตรสไวลวนๆ โดยไมมอยางแรกอยดวย อยางหลงน อาจเรยกไดวาเปนหลกแจงหวขอ หรอขยายความ เพราะแสดงรายละเอยดใหเหน หรอเปนหลกประยกต เพราะนาเอากระบวนการธรรมชาตมาแสดงใหเหนความหมายตามหลกทวไปนน

อนง หลกทง ๒ อยางนน แตละอยางแบงออกไดเปน ๒ ทอน คอ ทอนแรกแสดงกระบวนการเกด ทอนหลงแสดงกระบวนการดบ เปนการแสดงใหเหนแบบความสมพนธ ๒ นย

ทอนแรกทแสดงกระบวนการเกด เรยกวา สมทยวาร และถอวาเปนการแสดงตามลาดบ จงเรยกวา อนโลมปฏจจสมปบาท เทยบในหลกอรยสจเปนขอท ๒ คอ ทกขสมทย

ทอนหลงทแสดงกระบวนการดบ เรยกวา นโรธวาร และถอวาเปนการแสดงยอนลาดบ จงเรยกวา ปฏโลมปฏจจสมปบาท เทยบในหลกอรยสจเปนขอท ๓ คอ ทกขนโรธ

แสดงตวบททง ๒ อยาง ดงน๑) หลกทวไป

ก. อมสม สต อท โหต เมอสงนม สงนจงมอมสสปปาทา อท อปปชชต เพราะสงนเกดขน สงนจงเกดขน

ข. อมสม อสต อท น โหต เมอสงนไมม สงนกไมมอมสส นโรธา อท นรชฌต๑ เพราะสงนดบไป สงนกดบ (ดวย)

พจารณาตามรปพยญชนะ หลกทวไปน เขากบชอทเรยกวา อทปปจจยตา ๑ ส.น. ๑๖/๖๔/๓๓, ๑๔๔/๗๘, ฯลฯ

พทธธรรม๘๒

๒) หลกแจงหวขอ หรอ หลกประยกตก. อวชชาปจจยา สงขารา เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม

สงขารปจจยา วาณ เพราะสงขารเปนปจจย วญญาณจงมวาณปจจยา นามรป เพราะวญญาณเปนปจจย นามรปจงมนามรปปจจยา สฬายตน เพราะนามรปเปนปจจย สฬายตนะจงมสฬายตนปจจยา ผสโส เพราะสฬายตนะเปนปจจย ผสสะจงมผสสปจจยา เวทนา เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงมเวทนาปจจยา ตณหา เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงมตณหาปจจยา อปาทาน เพราะตณหาเปนปจจย อปาทานจงมอปาทานปจจยา ภโว เพราะอปาทานเปนปจจย ภพจงมภวปจจยา ชาต เพราะภพเปนปจจย ชาตจงมชาตปจจยา ชรามรณ เพราะชาตเปนปจจย ชรามรณะจงม

.....…..........................................................................................โสกปรเทวทกขโทมนสสปายาสา สมภวนตความโศก ความคราครวญ ทกข โทมนส และความคบแคนใจ จงมพรอมเอวเมตสส เกวลสส ทกขกขนธสส สมทโย โหตความเกดขนแหงกองทกขทงปวงน จงมได ดวยประการฉะน

ข. อวชชาย ตเวว อเสสวราคนโรธา เพราะอวชชาสารอกดบไปไมเหลอสงขารนโรโธ สงขารจงดบสงขารนโรธา วาณนโรโธ เพราะสงขารดบ วญญาณจงดบวาณนโรธา นามรปนโรโธ เพราะวญญาณดบ นามรปจงดบนามรปนโรธา สฬายตนนโรโธ เพราะนามรปดบ สฬายตนะจงดบสฬายตนนโรธา ผสสนโรโธ เพราะสฬายตนะดบ ผสสะจงดบผสสนโรธา เวทนานโรโธ เพราะผสสะดบ เวทนาจงดบเวทนานโรธา ตณหานโรโธ เพราะเวทนาดบ ตณหาจงดบตณหานโรธา อปาทานนโรโธ เพราะตณหาดบ อปาทานจงดบอปาทานนโรธา ภวนโรโธ เพราะอปาทานดบ ภพจงดบ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๘๓

ภวนโรธา ชาตนโรโธ เพราะภพดบ ชาตจงดบชาตนโรธา ชรามรณ เพราะชาตดบ ชรามรณะ (จงดบ) ...................................................................................................โสกปรเทวทกขโทมนสสปายาสา นรชฌนตความโศก ความคราครวญ ทกข โทมนส ความคบแคนใจ กดบเอวเมตสส เกวลสส ทกขกขนธสส นโรโธ โหต๑

ความดบแหงกองทกขทงมวลน ยอมมดวยประการฉะนขอใหสงเกตวา คาสรปปฏจจสมปบาทน บงวา เปนกระบวนการเกดขน

และดบไปแหงความทกข ขอความเชนน เปนคาสรปสวนมากของหลก ปฏจจ-สมปบาท ทปรากฏในททวไป

แตบางแหงสรปวา เปนการเกดขนและสลายหรอดบไปของโลกกม โดยใชคาบาลวา “อย โข ภกขเว โลกสส สมทโย−นแล ภกษทงหลาย คอความเกดขนแหงโลก” “อย โข ภกขเว โลกสส อตถงคโม−นแล ภกษทงหลาย คอความสลายตวแหงโลก”๒ หรอวา “เอวมย โลโก สมทยต−โลกนยอมเกดขนดวยอาการอยางน” “เอวมย โลโก นรชฌต−โลกนยอมดบไปดวยอาการอยางน”๓

อยางไรกด วาโดยความหมายทแทจรงแลว คาสรปทงสองอยางน ไดความตรงกนและเทากน ปญหาอยทความหมายของศพท ซงจะตองทาความเขาใจกนตอไป

ปฏจจสมปบาทน ในคมภรอภธรรมและคมภรรนอรรถกถา มชอเรยกอกอยางหนงวา ปจจยาการ ซงแปลวา อาการทสงทงหลายเปนปจจยแกกน

ในหลกทแสดงเตมรปอยางในทน องคประกอบทงหมดมจานวน ๑๒ หวขอ องคประกอบเหลานเปนปจจยเนองอาศยสบตอกนไปเปนรปวงเวยน ไมมตน ไมมปลาย คอไมมตวเหตเรมแรกทสด (มลการณ หรอ the First ๑ วนย. ๔/๑-๓/๑-๕; ส.น. ๑๖/๑-๓/๑, ๑๔๔/๗๘, ฯลฯ๒ ส.น. ๑๖/๑๖๔-๕/๘๗-๘๓ ส.น. ๑๖/๑๗๙-๑๘๖/๙๓-๙๕

พทธธรรม๘๔

Cause) การยกเอาอวชชาตงเปนขอทหนง ไมไดหมายความวา อวชชาเปนเหตเรมแรกหรอมลการณของสงทงหลาย แตเปนการตงหวขอเพอความสะดวกในการทาความเขาใจ โดยตดตอนยกเอาองคประกอบอนใดอนหนง ทเหนวาเหมาะสมทสดขนมาตงเปนลาดบท ๑ แลวกนบตอไปตามลาดบ

บางคราวทานปองกนมใหมการยดเอาอวชชาเปนมลการณ โดยแสดงความเกดของอวชชาวา “อวชชาเกด เพราะอาสวะเกด อวชชาดบ เพราะอาสวะดบ−อาสวสมทยา อวชชาสมทโย อาสวนโรธา อวชชานโรโธ”๑

องคประกอบ ๑๒ ขอของปฏจจสมปบาทนน นบตงแตอวชชา ถง ชรามรณะเทานน (คอ อวชชา สงขาร วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา ตณหา อปาทาน ภพ ชาต ชรามรณะ) สวน โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส (ความคบแคนใจ) เปนเพยงตวพลอยผสม เกดแกผมอาสวกเลสเมอมชรามรณะแลว เปนตวการหมกหมมอาสวะ ซงเปนปจจยใหเกดอวชชา หมนวงจรตอไปอก

ในการแสดงปฏจจสมปบาทแบบประยกต พระพทธเจามไดตรสตามลาดบ และเตมรปอยางน (คอชกตนไปหาปลาย) เสมอไป การแสดงในลาดบและเตมรปเชนน มกตรสในกรณเปนการแสดงตวหลก

แตในทางปฏบต ซงเปนการเรมตนดวยเงอนปญหา มกตรสในรปยอนลาดบ (คอชกปลายมาหาตน) เปน

ชรามรณะ ← ชาต ← ภพ ← อปาทาน ← ตณหา ← เวทนา ←ผสสะ ← สฬายตนะ ← นามรป ← วญญาณ ← สงขาร ← อวชชา๒

ในทางปฏบตเชนน การแสดงอาจเรมตนทองคประกอบขอหนงขอใดในระหวางกได สดแตองคประกอบขอไหนจะกลายเปนปญหาทถกหยบยกขนมาพจารณา เชน อาจจะเรมทชาต๓ ทเวทนา๔ ทวญญาณ๕ อยางใดอยางหนง ๑ ม.ม. ๑๒/๑๓๐/๑๐๑๒ ด ส.น. ๑๖/๒๒-๒๗/๕-๑๓, ๑๘๙/๙๗, ฯลฯ๓ เชน ส.น. ๑๖/๑๐๗/๖๑๔ เชน ม.ม. ๑๒/๔๕๓/๔๘๙๕ เชน ส.น. ๑๖/๑๗๘/๙๓

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๘๕

แลวเชอมโยงกนขนมาตามลาดบจนถงชรามรณะ (ชกกลางไปหาปลาย) หรอสบสาวยอนลาดบลงไปจนถงอวชชา (ชกกลางมาหาตน) กได หรออาจเรมตนดวยเรองอนๆ ทมใชชอใดชอหนงใน ๑๒ หวขอน แลวชกเขามาพจารณาตามแนวปฏจจสมปบาทกได๑

โดยนยน การแสดงปฏจจสมปบาท จงไมจาเปนตองครบ ๑๒ หวขออยางขางตน และไมจาเปนตองอยในรปแบบทตายตวเสมอไป

ขอควรทราบทสาคญอกอยางหนง คอ• ความเปนปจจยแกกนขององคประกอบเหลาน มใชมความหมายตรง

กบคาวา “เหต” ทเดยว เชน ปจจยใหตนไมงอกขน มใชหมายเพยงเมลดพช แตหมายถง ดน นา ปย อากาศ อณหภม เปนตน เปนปจจยแตละอยาง และ

• การเปนปจจยแกกนน เปนความสมพนธทไมจาตองเปนไปตามลาดบกอนหลงโดยกาละหรอเทศะ เชน พนกระดาน เปนปจจยแกการตงอยของโตะ เปนตน๒

๓.การแปลความหมายหลกปฏจจสมปบาทหลกปฏจจสมปบาทน ถกนามาแปลความหมายและอธบายโดยนย

ตางๆ ซงพอสรปเปนประเภทใหญๆ ไดดงน๑. การอธบายแบบแสดงววฒนาการของโลกและชวต โดยการตความ

พทธพจนบางแหงตามตวอกษร เชน พทธดารสวาโลกสมทย๓

เปนตน๒. การอธบายแบบแสดงกระบวนการเกด-ดบแหงชวตและความทกข

ของบคคล ซงแยกไดเปน ๒ นย๑) แสดงกระบวนการชวงกวางระหวางชวตตอชวต คอ แบบขาม

ภพขามชาต เปนการแปลความหมายตามรปศพทอกแบบหนง ๑ เชน ส.น. ๑๖/๒๘/๑๔, ๒๔๖/๑๒๒, ฯลฯ๒ ในคมภรอภธรรม แสดงความเปนปจจยในอาการตางๆ ไวถง ๒๔ แบบ (ด ปฏฐาน พระไตรปฎกบาล เลม ๔๐-๔๕)

๓ เชน ส.น. ๑๖/๑๖๔/๘๗

พทธธรรม๘๖

และเปนวธอธบายทพบทวไปในคมภรรนอรรถกถา ซงขยายความหมายออกไปอยางละเอยดพสดาร ทาใหกระบวนการนมลกษณะเปนแบบแผน มขนตอนและคาบญญตเรยกตางๆ จนดสลบซบซอนแกผเรมศกษา

๒) แสดงกระบวนการทหมนเวยนอยตลอดเวลาในทกขณะของการดารงชวต เปนการแปลความหมายทแฝงอยในคาอธบายนยท ๑) นนเอง แตเลงเอานยอนลกซงหรอนยประยกตของศพท ตามทเขาใจวาเปนพทธประสงค (หรอเจตนารมณของหลกธรรม) เฉพาะสวนทเปนปจจบน วธอธบายนยนยนยนตวเองโดยอางพทธพจนในพระสตรไดหลายแหง เชนใน เจตนาสตร๑

ทกขนโรธสตร๒ และโลกนโรธสตร๓ เปนตนในพระอภธรรม มบาลแสดงกระบวนการแหงปฏจจสมปบาท

ทงหมด ทเกดครบถวนในขณะจตเดยวไวดวย จดเปนตอนหนงในคมภรทเดยว๔

ในการอธบายแบบท ๑ บางครงมผพยายามตความหมายหลกปฏจจ-สมปบาทใหเปนทฤษฎแสดงตนกาเนดของโลก โดยถอเอาอวชชาเปนมลการณ(the First Cause)๕ แลวจงววฒนาการตอมาตามลาดบหวขอทง ๑๒ นน การแปลความหมายอยางน ทาใหเหนไปวาคาสอนในพระพทธศาสนามสวนคลายคลงกบศาสนาและระบบปรชญาอนๆ ทสอนวามตวการอนเปนตนเดมสด เชน พระผสราง เปนตน ซงเปนตนกาเนดของสตวและสงทงปวง ตางกนเพยงวา ลทธทมพระผสราง แสดงกาเนดและความเปนไปของโลกในรปของการบนดาลโดยอานาจเหนอธรรมชาต สวนคาสอนในพระพทธศาสนา (ทต ๑ ส.น. ๑๖/๑๔๕/๗๘๒ ส.น. ๑๖/๑๖๓/๘๗๓ ส.น. ๑๖/๑๖๔/๘๗๔ อภธรรมภาชนย แหงปจจยาการวภงค, อภ.ว. ๓๕/๒๗๔-๔๓๐/๑๘๕-๒๕๗๕ ผตความหมายอยางน บางพวกแปลคา “อวชชา” วา สงหรอภาวะทไมมความร จงอธบายวา วตถเปนตนกาเนดแหงชวต บางพวกแปลคา “อวชชา” วา ภาวะทไมอาจรได หรอภาวะทไมมใครรถง จงอธบายอวชชาเปน God ไปเสย สวนคาวา “สงขาร” กตความหมายคลมเอาสงขตธรรมไปเสยทงหมด ดงนเปนตน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๘๗

ความหมายอยางน) แสดงความเปนไปในรปววฒนาการตามกระบวนการแหงเหตปจจยในธรรมชาตเอง

อยางไรกด การตความหมายแบบนยอมถกตดสนไดแนนอนวา ผดพลาดจากพทธธรรม เพราะคาสอนหรอหลกลทธใดกตามทแสดงวา โลกมมลการณ (คอเกดจากตวการทเปนตนเคาเดมทสด) ยอมเปนอนขดตอหลกอทปปจจยตา หรอหลกปฏจจสมปบาทน หลกปฏจจสมปบาทแสดงเหตผลเปนกลางๆ วา สงทงหลายเปนปจจยเนองอาศยกน เกดสบตอกนมาตามกระบวนการแหงเหตปจจยอยางไมมทสนสด มลการณเปนสงทเปนไปไมได ไมวาจะในรปพระผสรางหรอสงใดๆ

ดวยเหตน การแปลความหมายหลกปฏจจสมปบาทใหเปนคาอธบายววฒนาการของโลกและชวต จงเปนทยอมรบไดเฉพาะในกรณทเปนการอธบายใหเหนความคลคลายขยายตวแหงกระบวนการธรรมชาตในทางทเจรญขน และทรดโทรมเสอมสลายลงตามเหตปจจย หมนเวยนกนเรอยไป ไมมเบองตน ไมมเบองปลาย

เหตผลสาคญอยางหนงสาหรบประกอบการพจารณาวา การแปลความหมายอยางใดถกตอง ควรยอมรบหรอไม กคอ พทธประสงคในการแสดงพทธธรรม ซงตองถอวาเปนความมงหมายของการทรงแสดงหลกปฏจจ- สมปบาทดวย

ในการแสดงพทธธรรมนน พระพทธเจาทรงมงหมายและสงสอนเฉพาะสงทจะนามาใชปฏบตใหเปนประโยชนในชวตจรงได เกยวของกบชวต การแกไขปญหาชวต และการลงมอทาจรงๆ ไมทรงสนบสนนการพยายามเขาถงสจธรรมดวยวธครนคดและถกเถยงหาเหตผลเกยวกบปญหาทางอภปรชญา ซงเปนไปไมได ดวยเหตน การกาหนดความเปนพทธธรรม จงตองอาศยการพจารณาคณคาทางจรยธรรมประกอบดวย

ในกรณการแปลความหมายแบบววฒนาการชนดหมนเวยนไมมตนปลายนน แมจะพงยอมรบได กยงจดวามคณคาทางจรยธรรม (คอคณคาในทางปฏบตเพอประโยชนแกชวตจรง)นอย คอ ไดเพยงโลกทศนหรอชวทศน

พทธธรรม๘๘

อยางกวางๆ วา ความเปนไปของโลกและชวตดาเนนไปตามกระแสแหงเหตผล ขนตอเหตปจจยในกระบวนการของธรรมชาตเอง ไมมผสรางผบนดาล และไมเปนไปลอยๆ โดยบงเอญ

ในความเขาใจทถกตองตามหลกพทธธรรม คณคาทางจรยธรรมอยางสาคญทจะเกดขน คอ

๑. ความเชอหรอความรตระหนกวา ผลทตองการ ไมอาจใหสาเรจดวยความหวงความปรารถนา การออนวอนตอพระผสราง หรออานาจเหนอธรรมชาตใดๆ หรอดวยการรอคอยโชคชะตาความบงเอญ แตตองสาเรจดวยการลงมอกระทา คอ บคคลจะตองพงตนดวยการทาเหตปจจยทจะใหผลสาเรจทตองการนนเกดขน

๒. การกระทาเหตปจจยเพอใหไดผลทตองการ จะเปนไปไดตองอาศยความรความเขาใจในกระบวนการของธรรมชาตนนอยางถกตอง ปญญาจงเปนคณธรรมสาคญ คอ ตองเกยวของและจดการกบสงทงหลายดวยปญญา

๓. การรเขาใจในกระบวนการของธรรมชาต วาเปนไปตามกระแสแหงเหตปจจย ยอมชวยลดหรอทาลายความหลงผดทเปนเหตใหเขาไปยดมนถอมนในสงทงหลายวาเปนตวตนของตนลงได ทาใหเขาไปเกยวของกบสงทงหลายอยางถกตองเปนประโยชนตามวตถประสงค โดยไมกลบตกไปเปนทาสของสงทเขาไปเกยวของนนเสย ยงคงเปนอสระอยได

โลกทศนและชวทศนทกลาวน แมจะถกตองและมคณคาตรงตามความมงหมายของพทธธรรมทกประการ กยงนบวาหยาบ ไมหนกแนน และกระชนชดพอทจะใหเกดคณคาทง ๓ ประการนน (โดยเฉพาะประการท ๓) อยางครบถวนและแนนอน

เพอใหการแปลความหมายแบบนมคณคาสมบรณยงขน จะตองพจารณากระบวนการหมนเวยนของธรรมชาต ใหชดเจนถงสวนรายละเอยดยงกวาน คอจะตองเขาใจรเทาทนสภาวะของกระบวนการน ไมวา ณ จดใดกตามทปรากฏตวใหพจารณาเฉพาะหนาในขณะนนๆ และมองเหนกระแสความสบตอเนองอาศยกนแหงเหตปจจยทงหลาย แมในชวงสนๆ เชนนนทกชวง

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๘๙

เมอมองเหนสภาวะแหงสงทงหลายตอหนาทกขณะโดยชดแจงเชนน คณคา ๓ ประการนนจงจะเกดขนอยางครบถวนแนนอน และยอมเปนการครอบคลมความหมายแบบววฒนาการชวงยาวเขาไวในตวไปดวยพรอมกน

ในการแปลความหมายแบบท ๑ ทกลาวมาทงหมดน ไมวาจะเปนความหมายอยางหยาบหรออยางละเอยดกตาม จะเหนวา การพจารณาเพงไปทโลกภายนอก คอเปนการมองออกไปขางนอก สวนการแปลความหมายแบบท ๒ เนนหนกทางดานชวตภายใน สงทพจารณาไดแกกระบวนการสบตอแหงชวตและความทกขของบคคล เปนการมองเขาไปขางใน

การแปลความหมายแบบท ๒ นยท ๑ เปนแบบทยอมรบและนาไปอธบายกนมากในคมภรรนอรรถกถาทงหลาย๑ มรายละเอยดพสดาร และมคาบญญตตางๆ เพมอกมากมาย เพอแสดงกระบวนการใหเหนเปนระบบทมขนตอนแบบแผนชดเจนยงขน แตในเวลาเดยวกน กอาจทาใหเกดความรสกตายตวจนกลายเปนยดถอแบบแผน ตดระบบขนได พรอมกบทกลายเปนเรองลกลบซบซอนสาหรบผเรมศกษา ในทนจงจะไดแยกไปอธบายไวตางหากอกตอนหนง สวนความหมายตามนยท ๒ กมลกษณะสมพนธกบนยท ๑ ดวย จงจะนาไปอธบายไวในลาดบตอกน

๔.ความหมายโดยสรป เพอความเขาใจเบองตนเพอความเขาใจอยางงายๆ กวางๆ ในเบองตน เหนวาควรแสดงความ

หมายของปฏจจสมปบาทไวโดยสรปครงหนงกอนความหมายของ “ทกข”

คาสรปของปฏจจสมปบาท แสดงใหเหนวา หลกปฏจจสมปบาททงหมด เปนกระบวนการเกด-ดบของทกข หรอหลกปฏจจสมปบาททงหมด มความมงหมายเพอแสดงความเกด-ดบของทกข ๑ ด วสทธ. ๓/๑๐๗-๒๐๖; วภงค.อ. ๑๖๘-๒๗๘ (เฉพาะหนา ๒๖๐-๒๗๘ แสดงกระบวนการแบบทเกดครบถวนในขณะจตเดยว)

พทธธรรม๙๐

คาวา “ทกข” มความสาคญและมบทบาทมากในพทธธรรม แมในหลกธรรมสาคญอนๆ เชน ไตรลกษณ และอรยสจ กมคาวาทกขเปนองคประกอบทสาคญ จงควรทาความเขาใจในคาวาทกขกนใหชดเจนกอน

ในตอนตน เมอพดถงไตรลกษณ ไดแสดงความหมายของทกขไวสนๆ ครงหนงแลว แตในทน ควรอธบายเพมเตมอกครงหนง

เมอทาความเขาใจคาวาทกขในพทธธรรม ใหสลดความเขาใจแคบๆ ในภาษาไทยทงเสยกอน และพจารณาใหมตามความหมายกวางๆ ของพทธพจนทแบง ทกขตา เปน ๓ อยาง๑ พรอมดวยคาอธบายในอรรถกถา๒ ดงน

๑. ทกขทกขตา ทกขทเปนความรสกทกข คอ ความทกขกายทกขใจ อยางทเขาใจกนโดยสามญ ตรงตามชอ ตามสภาพ ทเรยกกนวา ทกขเวทนา (ความทกขอยางปกต ทเกดขน เมอประสบอนฏฐารมณ หรอสงกระทบกระทงบบคน)

๒. วปรณามทกขตา ทกขเนองดวยความผนแปร หรอทกขทเนองในความผนแปรของสข คอความสขทกลายเปนความทกข หรอทาใหเกดทกข เพราะความแปรปรวนกลบกลายของมนเอง (ภาวะทตามปกต กสบายดเฉยอย ไมรสกทกขอยางใดเลย แตครนไดเสวยความสขบางอยาง พอสขนนจางลงหรอหายไป ภาวะเดมทเคยรสกสบายเปนปกตนน กลบกลายเปนทกขไป เสมอนเปนทกขแฝง ซงจะแสดงตวออกมาในทนททความสขนนจดจางหรอเลอนลางไป ยงสขมากขนเทาใด กกลบกลายเปนทกขรนแรงมากขนเทานน เสมอนวาทกขทแฝงขยายตวตามขนไป ถาความสขนนไมเกดขน ทกขเพราะสขนนกไมม แมเมอยงเสวยความสขอย พอนกวาสขนนอาจจะตองสนสดไป กทกขดวยหวาดกงวลใจหายไหวหวน)

๓. สงขารทกขตา ทกขตามสภาพสงขาร คอ สภาวะของตวสงขารเอง หรอสงทงหลายทงปวงทเกดจากเหตปจจย ไดแก ขนธ ๕ (รวมถง

๑ ท.ปา. ๑๑/๒๒๘/๒๒๙; ส.สฬ. ๑๘/๕๑๐/๓๑๘; ส.ม. ๑๙/๓๑๙/๘๕๒ วสทธ. ๓/๘๓; วภงค.อ. ๑๒๑

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๙๑

มรรค ผล ซงเปนโลกตตรธรรม) เปนทกข คอ เปนสภาพทถกบบคนดวยปจจยทขดแยง มการเกดขน และการสลายหรอดบไป ไมมความสมบรณในตวของมนเอง อยในกระแสแหงเหตปจจย จงเปนสภาพซงพรอมทจะกอใหเกดทกข (ความรสกทกขหรอทกขเวทนา) แกผไมรเทาทนตอสภาพและกระแสของมน แลวเขาไปฝนกระแสอยางทอๆ ดวยความอยากความยด (ตณหาอปาทาน) อยางโงๆ (อวชชา) ไมเขาไปเกยวของและปฏบตตอมนดวยปญญา

ทกขขอสาคญคอขอท ๓ แสดงถงสภาพของสงขารทงหลายตามทมนเปนของมนเอง๑ แตสภาพนจะกอใหเกดความหมายเปนภาวะในทางจตวทยาขนกได ในแงทวา มนไมอาจใหความพงพอใจโดยสมบรณ๒ และสามารถกอใหเกดทกขไดเสมอ๓ แกผเขาไปเกยวของดวยอวชชาตณหาอปาทานสงทงหลาย คอกระแสเหตปจจย มใชมตวตนทเทยงแทเปนจรง

หลกปฏจจสมปบาท แสดงใหเหนอาการทสงทงหลายสมพนธเนองอาศยเปนเหตปจจยตอกนอยางเปนกระแส ในภาวะทเปนกระแสน ขยายความหมายออกไปใหเหนแงตางๆ ได คอ

สงทงหลายมความสมพนธเนองอาศยเปนปจจยแกกน สงทงหลายมอยโดยความสมพนธ สงทงหลายมอยดวยอาศยปจจย สงทงหลายไมมความคงทอยอยางเดมแมแตขณะเดยว สงทงหลาย ไมมอยโดยตวของมนเอง คอ ไมมตวตนทแทจรงของมน สงทงหลายไมมมลการณ หรอตนกาเนดเดมสดพดอกนยหนงวา อาการทสงทงหลายปรากฏเปนรปตางๆ มความเจรญ

ความเสอมเปนไปตางๆ นน แสดงถงสภาวะทแทจรงของมนวา เปนกระแส ๑-๒-๓ ทกขในความหมายของสงขารทกขน หากพจารณาความหมายทมผแสดงในภาษาองกฤษประกอบ บางทานอาจเขาใจชดขน: ทอนท ๑ มกแสดงดวยคาวา conflict, oppression, unrest, imperfection; ทอนท ๒ = unsatisfactoriness; และทอนท ๓ = state of being liable to suffering

พทธธรรม๙๒

หรอกระบวนการ ความเปนกระแสแสดงถงการประกอบขนดวยองคประกอบตางๆ รปกระแสปรากฏเพราะองคประกอบทงหลายสมพนธเนองอาศยกนกระแสดาเนนไปแปรรปไดเพราะองคประกอบตาง ๆไมคงทอยแมแตขณะเดยว องคประกอบทงหลายไมคงทอยแมแตขณะเดยวเพราะไมมตวตนทแทจรงของมน ตวตนทแทจรงของมนไมมมนจงขนตอเหตปจจยตางๆ เหตปจจยตางๆ สมพนธตอเนองอาศยกน จงคมรปเปนกระแสได ความเปนเหตปจจยตอเนองอาศยกน แสดงถงความไมมตนกาเนดเดมสดของสงทงหลาย

พดในทางกลบกนวา ถาสงทงหลายมตวตนแทจรง กตองมความคงทถาสงทงหลายคงทแมแตขณะเดยว กเปนเหตปจจยแกกนไมได เมอเปนเหตปจจยแกกนไมได กประกอบกนขนเปนกระแสไมได เมอไมมกระแสแหงปจจย ความเปนไปในธรรมชาตกมไมได และถามตวตนทแทจรงอยางใดในทามกลางกระแส ความเปนไปตามเหตปจจยอยางแทจรงกเปนไปไมได กระแสแหงเหตปจจยททาใหสงทงหลายปรากฏโดยเปนไปตามกฎธรรมชาต ดาเนนไปได กเพราะสงทงหลายไมเทยง ไมคงอย เกดแลวสลายไป ไมมตวตนทแทจรงของมน และสมพนธเนองอาศยกน

ภาวะทไมเทยง ไมคงอย เกดแลวสลายไป เรยกวา อนจจตา ภาวะทถกบบคนดวยเกดสลาย มความกดดนขดแยงแฝงอย ไมสมบรณในตว เรยกวา ทกขตา ภาวะทไรตวตนทแทจรงของมนเอง เรยกวา อนตตตา

ปฏจจสมปบาทแสดงใหเหนภาวะทง ๓ นในสงทงหลาย และแสดงใหเหนความสมพนธตอเนองเปนปจจยแกกนของสงทงหลายเหลานน จนปรากฏรปออกมาเปนตางๆ ในธรรมชาต

สงทงหลายทปรากฏม จงเปนเพยงกระแสความเปนไปแหงเหตปจจยทสมพนธสงผลสบทอดกนมา อาจเรยกสนๆ วา กระบวนธรรม ซงถอไดวาเปนคาแปลของคาบาลททานใชวา ธรรมปวตต (ธมมปปวตต)

ภาวะและความเปนไปตามหลกปฏจจสมปบาทน มแกสงทงปวง ทงทเปนรปธรรม ทงทเปนนามธรรม ทงในโลกฝายวตถ ทงแกชวตทประกอบพรอมดวยรปธรรมนามธรรม โดยแสดงตวออกเปนกฎธรรมชาตตางๆ คอ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๙๓

ธรรมนยาม-กฎความสมพนธระหวางเหตกบผล อตนยาม-กฎธรรมชาตฝายอนนทรยวตถ พชนยาม-กฎธรรมชาตฝายอนทรยวตถรวมทงพนธกรรมจตตนยาม-กฎการทางานของจต และกรรมนยาม-กฎแหงกรรม ซงมความเกยวของเปนพเศษกบเรองความสขความทกขของชวต และเปนเรองทจรย-ธรรมจะตองเกยวของโดยตรง

เรองทควรยาเปนพเศษ เพราะมกขดกบความรสกสามญของคน คอ ควรยาวา กรรมกด กระบวนการแหงเหตผลอนๆ ทกอยางในธรรมชาตกด เปนไปได กเพราะสงทงปวงเปนของไมเทยง (เปนอนจจง) และไมมตวตนของมนเอง (เปนอนตตา)

ถาสงทงหลายเปนของเทยง มตวตนจรงแลว กฎธรรมชาตทงมวลรวมทงหลกกรรมยอมเปนไปไมได นอกจากนน กฎเหลานยงยนยนดวยวา ไมมมลการณหรอตนกาเนดเดมสดของสงทงหลาย เชน พระผสราง เปนตน

สงทงหลาย ไมมตวตนแทจรง เพราะเกดขนดวยอาศยปจจยตางๆ และมอยอยางสมพนธกน ตวอยางงายๆ หยาบๆ เชน เตยงเกดจากนาสวนประกอบตางๆ มาประกอบเขาดวยกนตามรปแบบทกาหนด ตวตนของเตยงทตางหากจากสวนประกอบเหลานนไมม เมอแยกสวนประกอบตางๆ ออกหมดสนแลว กไมมเตยงอกตอไป เหลออยแตบญญตวา “เตยง” ทเปนความคดในใจ แมบญญตนนเองทมความหมายอยางนน กไมมอยโดยตวของมนเอง แตตองสมพนธเนองอาศยกบความหมายอนๆ เชน บญญตวาเตยง ยอมไมมความหมายของตนเอง โดยปราศจากความสมพนธกบ การนอน แนวระนาบ ทตง ชองวาง เปนตน

ในความรสกสามญของมนษย ความรในบญญตตางๆ เกดขนโดยพวงเอาความเขาใจในปจจยและความสมพนธทเกยวของเขาไวดวยเหมอนกน แตเมอเกดความกาหนดรขนแลว ความเคยชนในการยดตดดวยตณหาอปาทาน กเขาเกาะกบสงในบญญตนน จนเกดความรสกเปนตวตนขนอยางหนาแนนบงความสานกร และแยกสงนนออกจากความสมพนธกบสงอนๆ ทาใหไมรเหนตามทมนเปน อหงการและมมงการจงแสดงบทบาทไดเตมท

พทธธรรม๙๔

สงทงปวงอยในกระแสเหตปจจย ไรมลการณ ไมตองมผสรางผบนดาล

อนง ธรรมดาของสงทงหลาย ยอมไมมมลการณ หรอเหตตนเคา หรอตนกาเนดเดมสด เมอหยบยกสงใดกตามขนมาพจารณา ถาสบสาวหาเหตตอไปโดยไมหยด จะไมสามารถคนหาเหตดงเดมสดของสงนนได แตในความรสกสามญของมนษย มกคดถงหรอคดอยากใหมเหตตนเคาสกอยางหนง ซงเปนความรสกทขดกบธรรมดาของธรรมชาต เรยกไดวาเปน สญญาวปลาสอยางหนง เหตเพราะความเคยชนของมนษย เมอเกยวของกบสงใดและคดสบสวนถงมลเหตของสงนน ความคดกจะหยดจบตดอยกบสงทพบวาเปนเหตแตอยางเดยว ไมสบสาวตอไปอก

ความเคยชนเชนน จงทาใหความคดสามญของมนษยในเรองเหตผล เปนไปในรปทขาดตอนตดตน และคดในอาการทขดกบกฎธรรมดา โดยคดวาตองมเหตตนเคาของสงทงหลายอยางหนง ซงถาคดตามธรรมดากจะตองสบสาวตอไปวา อะไรเปนเหตของเหตตนเคานน ตอไปไมมทสนสด เพราะสงทงหลายมอยอยางสมพนธเนองอาศยเปนปจจยสบตอกน จงยอมไมมมลการณหรอเหตตนเคาเปนธรรมดา ควรตงคาถามกลบซาไปวา ทาไมสงทงหลายจะตองมเหตตนเคาดวยเลา ?

ความคดฝนธรรมดาอกอยางหนง ซงเกดจากความเคยชนของมนษย และสมพนธกบความคดวามเหตตนเคา คอ ความคดวา เดมทเดยวนน ไมมอะไรอยเลย ความคดนเกดจากความเคยชนในการยดถออตตา โดยกาหนดรขนมาในสวนประกอบทคมเขาเปนรปลกษณะแบบหนง แลววางความคดหมายจาเพาะลงเปนบญญต ยดเอาบญญตนนเปนหลก เกดความรสกคงทลงวาเปนตวตนอยางใดอยางหนง จงเหนไปวาเดมสงนนไมมแลวมามขน

ความคดแบบชะงกทอตดอยกบสงหนงๆ ไมแลนเปนสายเชนน เปนความเคยชนในทางความคดอยางทเรยกวาตดสมมต หรอไมรเทาทนสมมต จงกลายเปนไมรตามทมนเปน เปนเหตใหตองคดหาเอาสงใดสงหนงทมอยเปนนรนดรขนมาเปนเหตตนเคา เปนทมาแหงการสาแดงรปเปนตางๆ หรอเปนผสรางสงทงหลาย ทาใหเกดขอขดแยงขนมากมาย เชน สงนรนดรจะเปน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๙๕

ทมาหรอสรางสงไมเปนนรนดรไดอยางไร ถาสงเปนนรนดรเปนทมาของสงไมเปนนรนดร สงไมเปนนรนดรจะไมเปนนรนดรไดอยางไร เปนตน

แทจรงแลว ในกระบวนการอนเปนกระแสแหงความเปนเหตปจจยสบเนองกนน ยอมไมมปญหาแบบบงตวตนวามอะไรหรอไมมอะไรอยเลย ไมวาเดมทเดยว หรอบดน เวนแตจะพดกนในขนสมมตสจจะเทานน ควรยอนถามใหคดใหมดวยซาไปวา ทาไมจะตองไมมกอนมดวยเลา?

แมความเชอวาสงทงหลายมผสราง ซงปรกตถอกนวาเปนความคดธรรมดานน แทจรงกเปนความคดขดธรรมดาเชนกน ความคดเชอเชนนเกดขน เพราะมองดตามขอเทจจรงตางๆ ซงเหนและเขาใจกนอยสามญวามนษยเปนผสรางอปกรณ สงของ เครองใช ศลปวตถ ฯลฯ ขน สงเหลานเกดขนไดเพราะการสรางของมนษย ฉะนน สงทงหลายทงโลกกตองมผสรางดวยเหมอนกน

ในกรณน มนษยพรางตนเอง ดวยการแยกความหมายของการสรางออกไปเสยจากความเปนเหตเปนปจจยตามปรกต จงทาใหเกดการตงตนความคดทผด

ความจรงนน การสรางเปนเพยงความหมายสวนหนง ของการเปนเหตปจจย การทมนษยสรางสงใด กคอการทมนษยเขาไปรวมเปนเหตปจจยสวนหนง ในกระบวนการแหงความสมพนธของเหตปจจยตางๆ ทจะทาใหผลรวมทตองการนนเกดขน แตมพเศษจากกระบวนการแหงเหตปจจยฝายวตถลวนๆ กเพยงวา ในกรณน มปจจยฝายนามธรรมทประกอบดวยเจตนาเปนลกษณะพเศษเขาไปรวมบทบาทดวย แตถงอยางนน กยงคงมฐานะเปนเพยงปจจยอยางหนงรวมกบปจจยอนๆ และตองดาเนนไปตามกระบวนการแหงเหตปจจยจงจะเกดผลทตองการ

ยกตวอยาง เชน เมอมนษยจะสรางตก กตองเขาไปเกยวของเปนเหตเปนปจจยชวยผลกดนเหตปจจยตางๆ ใหดาเนนไปตามสายของมนจนเกดผลสาเรจ ถาการสรางเปนการบนดาลผลไดอยางพเศษกวาการเปนเหตปจจย มนษยกเพยงนงนอนอย ณ ทใดทหนง แลวคดบนดาลใหเรอนหรอตกเกดขน

พทธธรรม๙๖

ในทปรารถนาตามตองการ ซงเปนไปไมไดการสรางจงมไดมความหมายนอกเหนอไปจากการเปนเหตปจจยแบบ

หนง และในเมอสงทงหลายเปนไปตามกระบวนการแหงเหตปจจยตอเนองกนอยตามวถของมนเชนน ผสรางยอมไมอาจมไดในตอนใดๆ ของกระบวนการ

อยางไรกด การพจารณาเหตผลในปญหาเกยวกบเหตตนเคา และผสราง เปนตนน ถอวามคณคานอยในพทธธรรม เพราะไมมความจาเปนตอการประพฤตปฏบตเพอประโยชนในชวตจรง แมวาจะชวยใหเกดโลกทศนและชวทศนกวางๆ ในทางเหตผลอยางทกลาวขางตน กอาจขามไปเสยได ดวยวาการพจารณาคณคาในทางจรยธรรมอยางเดยว มประโยชนทมงหมายคมถงอยแลว ในทนจงควรพงความสนใจไปในดานทเกยวกบชวตในทางปฏบตเปนสาคญถารไมทนกระแสเหตปจจย ชวตจะตกเปนทาส ถกมนกระแทกบบคน

ดงไดกลาวแลวแตตนวา ชวตประกอบดวยขนธ ๕ เทานน ไมมสงใดอนอกนอกเหนอจากขนธ ๕ ไมวาจะแฝงอยในขนธ ๕ หรออยตางหากจากขนธ ๕ ทจะมาเปนเจาของหรอควบคมขนธ ๕ ใหชวตดาเนนไป

ดงนน ในการพจารณาเรองชวต เมอยกเอาขนธ ๕ ขนเปนตวตงแลว กเปนอนครบถวนเพยงพอ

ขนธ ๕ เปนกระบวนการทดาเนนไปตามกฎแหงปฏจจสมปบาท คอมอยในรปกระแสแหงปจจยตางๆ ทสมพนธเนองอาศยสบตอกน ไมมสวนใดในกระแสคงทอยได มแตการเกดขนแลวสลายตวไป พรอมกบทเปนปจจยใหมการเกดขนแลวสลายตวตอๆ ไปอก สวนตางๆ สมพนธกน เนองอาศยกน เปนปจจยแกกน จงทาใหกระแสหรอกระบวนการนดาเนนไปอยางมเหตผลสมพนธ และคมเปนรปรางตอเนองกน

ในภาวะเชนน ขนธ ๕ หรอ ชวต จงเปนไปตามกฎแหงไตรลกษณ คอ อยในภาวะแหงอนจจตา ไมเทยง ไมคงท เกดดบเสอมสลายอยตลอดเวลา อนตตตา ไมมสวนใดทมตวตนแทจรง และไมอาจยดถอเอาเปนตว จะเขา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๙๗

ยดครองเปนเจาของ บงคบบญชาใหเปนไปตามความปรารถนาของตนจรงจงไมได ทกขตา ถกบบคนดวยการเกดขนและสลายตวอยทกขณะ และพรอมทจะกอใหเกดความทกขไดเสมอ ในกรณทมการเขาไปเกยวของดวยความไมรและยดตดถอมน

กระบวนการแหงขนธ ๕ หรอชวต ซงดาเนนไปพรอมดวยการเปลยนแปลงอยตลอดทกขณะ โดยไมมสวนทเปนตวเปนตนคงทอยน ยอมเปนไปตามกระแสแหงเหตปจจยทสมพนธแกกนลวนๆ ตามวถทางแหงธรรมชาตของมน

แตในกรณของชวตมนษยปถชน ความฝนกระแสจะเกดขน โดยทจะมความหลงผดเกดขน และยดถอเอารปปรากฏของกระแสหรอสวนใดสวนหนงของกระแสวาเปนตวตน และปรารถนาใหตวตนนนมอย คงอย หรอเปนไปในรปใดรปหนง

ในเวลาเดยวกน ความเปลยนแปลงหมนเวยนทเกดขนในกระแสกขดแยงตอความปรารถนา เปนการบบคนและเรงเราใหเกดความยดอยากรนแรงยงขน ความดนรนหวงใหมตวตนในรปใดรปหนง และใหตวตนนนเปนไปอยางใดอยางหนงกด ใหคงทเทยงแทถาวรอยในรปทตองการกด กยงรนแรงขน เมอไมเปนไปตามทยดอยาก ความบบคนกยงแสดงผลเปนความผดหวง ความทกขความคบแคนรนแรงขนตามกน พรอมกนนน ความตระหนกรในความจรงอยางมวๆ วาความเปลยนแปลงจะตองเกดขนอยางใดอยางหนงแนนอน และตวตนทตนยดอยอาจไมมหรออาจสญสลายไปเสย กยงฝงความยดอยากใหเหนยวแนนยงขน พรอมกบความกลว ความประหวนพรนพรง กเขาแฝงตวรวมอยดวยอยางลกซงและซบซอน

ภาวะจตเหลานกคอ อวชชา (ความไมรตามเปนจรง หลงผดวามตวตน) ตณหา (ความอยากใหตวตนทหลงวามนนได เปน หรอไมเปนตางๆ) อปาทาน (ความยดถอผกตวตนในความหลงผดนนไวกบสงตางๆ)

กเลสเหลานแฝงลกซบซอนอยในจตใจ และเปนตวคอยบงคบบญชาพฤตกรรมทงหลายของบคคลใหเปนไปตางๆ ตามอานาจของมน ทงโดยรตวและไมรตว ตลอดจนเปนตวหลอหลอมบคลกภาพและมบทบาทสาคญในการ

พทธธรรม๙๘

ชชะตากรรมของบคคลนนๆ กลาวในวงกวาง มนเปนทมาแหงความทกขของมนษยปถชนทกคน

โดยสรป ขอความทกลาวมาน แสดงการขดแยง หรอปะทะกนระหวาง กระบวนการ ๒ ฝาย คอ

๑. ความเปนจรง ของกระบวนการแหงชวต ทเปนไปตามกฎแหงไตรลกษณ อนเปนกฎธรรมชาตทแนนอน คอ อนจจตา ทกขตา และอนตตตา ซงแสดงอาการออกมาเปน ชาต ชรา มรณะ ทงในความหมายแบบตนหยาบ และละเอยดลกซง

๒. ความไมรตามเปนจรง ซงกระบวนการแหงชวตนน โดยหลงผดวาเปนตวตนและเขาไปยดมนถอมนเอาไว แฝงพรอมดวยความหวนกลวและความกระวนกระวาย

พดใหสนลงไปอกวา เปนการขดแยงกนระหวางกฎธรรมชาต กบความยดถอตวตนไวดวยความหลงผด หรอใหตรงกวานนวา การเขาไปสรางตวตนขวางกระแสแหงกฎธรรมชาตไว

นคอชวตทเรยกวา เปนอยดวยอวชชา อยอยางยดมนถอมน อยอยางเปนทาส อยอยางขดแยงฝนตอกฎธรรมชาต หรออยอยางเปนทกข

การมชวตอยเชนน ถาพดในทางจรยธรรม ตามสมมตสจจะ กอาจกลาวไดวา เปนการมตวตนขน ๒ ตน คอ ตวกระแสแหงชวตทดาเนนไปตามกฎธรรมชาต ซงเปลยนแปลงไปตามเหตปจจย แมจะไมมตวตนแทจรง แตกาหนดแยกออกเปนกระแสหรอกระบวนการอนหนงตางหากจากกระแสหรอกระบวนการอนๆ เรยกโดยสมมตสจจะวาเปนตน และใชประโยชนในทางจรยธรรมได อยางหนง กบตวตนจอมปลอม ทถกคดสรางขนยดถอเอาไวอยางมนคงดวยอวชชา ตณหา อปาทาน ดงกลาวแลว อยางหนง

ตวตนอยางแรกทกาหนดเรยกเพอความสะดวกในขนสมมตสจจะโดยรสภาพตามทเปนจรง ยอมไมเปนเหตใหเกดความยดมนถอมนดวยความหลงผด แตตวตนอยางหลงทสรางขนซอนไวในตวตนอยางแรก ยอมเปนตวตนแหงความยดมนถอมน คอยรบความกระทบกระเทอนจากตวตนอยางแรก จง

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๙๙

เปนทมาของความทกขการมชวตอยอยางทกลาวขางตน นอกจากเปนการแฝงเอาความกลวและ

ความกระวนกระวายไวในจตใจสวนลกทสด เพอไวบงคบบญชาพฤตกรรมของตนเอง ทาใหกระบวนการแหงชวตไมเปนตวของตวเอง หรอทาตนเองใหตกเปนทาสไปโดยไมรตวแลว ยงแสดงผลรายออกมาอกเปนอนมาก คอ

• ทาใหมความอยากไดอยางเหนแกตว ความแสหาสงตางๆ ทจะสนองความตองการของตนอยางไมมทสนสด และยดอยากหวงแหนไวกบตน โดยไมคานงถงประโยชนของผใดอน๑

• ทาใหเกาะเหนยวเอาความคดเหน ทฤษฎ หรอทศนะอยางใดอยางหนงมาตคาเปนอนหนงอนเดยวกบตนหรอเปนของตน แลวกอดรดยดมนทะนถนอมความคดเหน ทฤษฎหรอทศนะนนๆ ไว เหมอนอยางปองกนรกษาตวเอง เปนการสรางกาแพงขนมากนบงตนเองไมใหตดตอกบความจรง หรอถงกบหลบตวปลกตวจากความจรง ทาใหเกดความกระดางทอๆ ไมคลองตวในการคดเหตผลและใชวจารณญาณ ตลอดจนเกดความถอรน การทนไมไดทจะรบฟงความคดเหนของผอน๒

• ทาใหเกดความเชอและการประพฤตปฏบตงมงายไรเหตผลตางๆ ทหวงวาจะบนดาลผลให และยดมนในความเชอความประพฤตและวธปฏบตเหลานน เพราะรเหนความสมพนธในทางเหตผลของสงเหลานนอยางลางๆ มวๆ แมจะไมมความแนใจ แตในเวลาเดยวกน กมความหวงใยในตวตนทสรางขนยดถอมนไว กลวจะเกดความสญเสยแกตวตนนนได จงรบไขวควายดฉวยเอาอะไรๆ ทพอจะหวงไดไวกอน แมจะอยในรปทลางๆ มดมวกตาม๓

• ทาใหเกดมตวตนลอยๆ อนหนง ทจะตองคอยยดคอยถอ คอยแบกเอาไว คอยรกษาทะนถนอมปองกนไมใหถกกระทบกระเทอนหรอสญหายพรอมกนนน กกลายเปนการจากดตนเองใหแคบ ใหไมเปนอสระ แบงแยก

๑ กามปาทาน๒ ทฏปาทาน๓ สลพพตปาทาน

พทธธรรม๑๐๐

และพลอยถกกระทบกระแทกไปกบตวตนทสรางขนยดถอแบกไวนนดวย๑โดยนยน ความขดแยง บบคนและความทกขจงมไดมอยเฉพาะในตว

บคคลผเดยวเทานน แตยงขยายตวออกไปเปนความขดแยง บบคน และความทกขแกคนอนๆ และระหวางกนในสงคมดวย กลาวไดวาภาวะเชนน เปนทมาแหงความทกขความเดอดรอนและปญหาทงปวงของสงคม ในฝายทเกดจากการกระทาของมนษยมปญญารเทาทน จะไดประโยชนจากกฎธรรมชาต ดจเปนนายเหนอมน

หลกปฏจจสมปบาทแบบประยกต แสดงการเกดขนของชวตแหงความทกข หรอการเกดขนแหงการ(มชวตอยอยาง)มตวตน ซงจะตองมทกขเปนผลลพธแนนอน เมอทาลายวงจรในปฏจจสมปบาทลง กเทากบทาลายชวตแหงความทกข หรอทาลายความทกขทงหมดทจะเกดขนจากการ(มชวตอยอยาง)มตวตน นกคอภาวะทตรงกนขาม อนไดแก ชวตทเปนอยดวยปญญา อยอยางไมมความหลงยดถอตดมนในตวตน อยอยางอสระ อยอยางประสานกลมกลนกบความจรงของธรรมชาต หรออยอยางไมมทกข

การมชวตอยดวยปญญา หมายถง การอยอยางรเทาทนสภาวะ และรจกถอเอาประโยชนจากธรรมชาต การถอเอาประโยชนจากธรรมชาตไดเปนอยางเดยวกบการอยอยางประสานกลมกลนกบธรรมชาต การอยประสานกลมกลนกบธรรมชาต เปนการอยอยางอสระ การอยอยางเปนอสระ กคอการไมตองตกอยในอานาจของตณหาอปาทาน หรอการอยอยางไมยดมนถอมน การอยอยางไมยดมนถอมน กคอการมชวตอยดวยปญญา หรอการรและเขาเกยวของจดการกบสงทงหลายตามวถทางแหงเหตปจจย

มขอควรยาเกยวกบความสมพนธระหวางมนษยกบธรรมชาตอกเลกนอย ตามหลกพทธธรรม ยอมไมมสงทอยเหนอธรรมชาต หรอนอกเหนอธรรมชาต ในแงทวามอทธฤทธบนดาลความเปนไปในธรรมชาตได หรอแมในแงทวาจะมสวนเกยวของอยางหนงอยางใดกบความเปนไปในธรรมชาต สงใด ๑ อตตวาทปาทาน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๐๑

อยนอกเหนอธรรมชาต สงนนยอมไมเกยวของกบธรรมชาต คอยอมพนจากธรรมชาตสนเชง สงใดเกยวของกบธรรมชาต สงนนไมอยนอกเหนอธรรมชาต แตตองเปนสวนหนงในธรรมชาต

อนง กระบวนการความเปนไปทงปวงในธรรมชาตยอมเปนไปตามเหตปจจย ไมมความเปนไปลอยๆ และไมมการบนดาลใหเกดขนไดโดยปราศจากเหตปจจย ความเปนไปทประหลาดนาเหลอเชอ ดเปนอทธปาฏหารย หรออศจรรยใดๆ กตาม ยอมเปนสงทเกดขนและเปนไปตามเหตปจจยทงสน แตในกรณทเหตปจจยในเรองนนสลบซบซอนและยงไมถกรเทาทน เรองนนกกลายเปนเรองประหลาดอศจรรย แตความประหลาดอศจรรยจะหมดไปทนทเมอเหตปจจยตางๆ ในเรองนนถกรเทาทนหมดสน ดงนน คาวาสงเหนอหรอนอกเหนอธรรมชาต ตามทกลาวมาแลว จงเปนเพยงสานวนภาษาเทานน ไมมอยจรง

ในเรองมนษยกบธรรมชาต กเชนกน การทแยกออกมาเปนคาตางหากกน วามนษยกบธรรมชาตกด วามนษยสามารถบงคบควบคมธรรมชาตไดกด เปนเพยงสานวนภาษา แตตามเปนจรงแลว มนษยเปนเพยงสวนหนงในธรรมชาต และการทมนษยควบคมบงคบธรรมชาตได กเปนเพยงการทมนษยรวมเปนเหตปจจยอยางหนงและผลกดนปจจยอนๆ ในธรรมชาตใหตอเนองสบทอดกนไปจนบงเกดผลอยางนนๆ ขน เปนแตในกรณของมนษยน มปจจยฝายจต อนประกอบดวยเจตนา เขารวมในกระบวนการดวย จงมการกระทาและผลการกระทาอยางทเรยกวาสรางสรรคขน ซงกเปนเรองของเหตปจจยลวนๆ ทงสน มนษยไมสามารถสรางในความหมายทวาใหมใหเปนขนลอยๆ โดยปราศจากการเปนเหตปจจยกนตามวถทางของมน

ทวามนษยบงคบควบคมธรรมชาตได กคอการทมนษยรเหตปจจยตางๆ ทจะสมพนธสงทอดเปนกระบวนการใหเกดผลทตองการแลว จงเขารวมเปนปจจยผลกดนปจจยตางๆ เหลานนใหตอเนองสบทอดกนจนเกดผลทตองการ

พทธธรรม๑๐๒

ขนตอนในเรองนม ๒ อยาง อยางท ๑ คอร จากนน จงมอยางหรอขนท ๒ คอ เปนปจจยใหแกปจจยอนๆ ตอๆ กนไป

ใน ๒ อยางน อยางทสาคญและจาเปนกอนคอ ตองร ซงหมายถงปญญา เมอรหรอมปญญาแลว กเขารวมดวยเจตนาในกระบวนการแหงเหตปจจย อยางทเรยกวาจดการใหเปนไปตามประสงคได

การเกยวของจดการกบสงทงหลายดวยความรหรอปญญาเทานน จงจะชอวาเปนการถอเอาประโยชนจากธรรมชาตได หรอจะเรยกตามสานวนภาษากวา สามารถบงคบควบคมธรรมชาตได และเรองนมหลกการอยางเดยวกน ทงในกระบวนการฝายรปธรรมและนามธรรม หรอทงฝายจตและฝายวตถ

ฉะนน ทกลาวไวขางตนวา การถอเอาประโยชนจากธรรมชาตได เปนอยางเดยวกบการอยอยางประสานกลมกลนกบธรรมชาต จงเปนเรองของขอเทจจรงของการเปนเหตเปนปจจยแกกนตามกฎธรรมดานเอง ทงนรวมถงธรรมชาตดานนามธรรมดวย ซงจะพดเปนสานวนภาษาวา สามารถบงคบควบคมธรรมชาตฝายนามธรรมได ควบคมจตใจของตนได ควบคมตนเองได กถกตองทงสน

ดงนน การมชวตอยดวยปญญาจงเปนสงสาคญยง ทงในฝายรปธรรมและนามธรรม ทจะชวยใหมนษยถอเอาประโยชนได ทงจากกระบวนการฝายจตและกระบวนการฝายวตถ

ชวตแหงปญญา จงมองลกษณะได ๒ ดาน คอ ดานภายใน มลกษณะสงบเยน ปลอดโปรง ผองใสดวยความรเทาทน เปนอสระ เมอเสวยสขกไมสยบมวเมาหลงระเรงลมตว เมอขาด พลาด หรอพรากจากเหยอลอสงปรนปรอตางๆ กมนคง ปลอดโปรงอยได ไมหวนไหว ไมหดหซมเศราสนหวงหมดอาลยตายอยาก ไมปลอยตวฝากความสขทกขของตนไวในกามอของอามสภายนอกทจะตดสนใหเปนไป ดานภายนอก มลกษณะคลองตว วองไว พรอมอยเสมอทจะเขาเกยวของและจดการกบสงทงหลาย ตามทมนควรจะ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๐๓

เปน โดยเหตผลบรสทธ ไมมเงอนปม หรอความยดตดภายในทจะมาเปนนวรณ เขาขดขวาง กนบง ถวง ทาใหเขว หรอทาใหพรามวชวตทแตกตาง ระหวางผมวยดมน กบทานทอยดวยปญญา

มพทธพจนบางตอนทแสดงใหเหนลกษณะบางอยาง ทแตกตางกนระหวางชวตแหงความยดมนถอมน กบชวตแหงปญญา เชน

ภกษทงหลาย ปถชนผมไดเรยนร ยอมเสวยสขเวทนาบาง ทกขเวทนาบาง อทกขมสขเวทนา (เฉย ๆไมทกขไมสข) บาง อรยสาวกผไดเรยนรแลว กยอมเสวยสขเวทนาบาง ทกขเวทนาบาง อทกขมสขเวทนาบาง ภกษทงหลายในกรณนน อะไรเปนความพเศษ เปนความแปลก เปนขอแตกตาง ระหวางอรยสาวกผไดเรยนร กบปถชนผมไดเรยนร ?

ภกษทงหลาย ปถชนผมไดเรยนร ถกทกขเวทนากระทบเขาแลว ยอมเศราโศกคราครวญ ราไห ราพน ตอกรองไห หลงใหลฟนเฟอนไป เขายอมเสวยเวทนาทง ๒ อยาง คอ เวทนาทางกาย และเวทนาทางใจ

เปรยบเหมอนนายขมงธน ยงบรษดวยลกศรดอกหนง แลวยงซาดวยลกศรดอกท ๒ อก เมอเปนเชนน บรษนนยอมเสวยเวทนาเพราะลกศรทง ๒ ดอก คอ ทงทางกาย ทงทางใจ ฉนใด ปถชนผมไดเรยนร กฉนนน...ยอมเสวยเวทนาทง ๒ อยาง คอ ทงทางกาย และทางใจ

อนง เพราะถกทกขเวทนานนกระทบ เขายอมเกดความขดใจ เมอเขามความขดใจเพราะทกขเวทนา ปฏฆานสยเพราะทกขเวทนากยอมนอนเนองเขาถกทกขเวทนากระทบเขาแลว กหนเขาระเรงกบกามสข๑ เพราะอะไร?เพราะปถชนผมไดเรยนร ยอมไมรทางออกจากทกขเวทนา นอกไปจากกามสข และเมอเขาระเรงอยกบกามสข ราคานสยเพราะสขเวทนานนยอมนอนเนอง เขายอมไมรเทาทนความเกดขน ความสลายไป ขอดขอเสย และทาง

๑ กามสข = สขในการสนองความตองการทางประสาททง ๕; ตวอยางในทางจรยธรรมขนตน เชน หนเขาหาการพนน การดมสรา และสงเรงรมยตางๆ

พทธธรรม๑๐๔

ออก ของเวทนาเหลานนตามทมนเปน เมอเขาไมรตามทมนเปน อวชชานสยเพราะอทกขมสขเวทนา (= อเบกขาเวทนา) ยอมนอนเนอง

ถาไดเสวยสขเวทนา เขากเสวยอยางถกมดตว ถาเสวยทกขเวทนา เขากเสวยอยางถกมดตว ถาเสวยอทกขมสขเวทนา เขากเสวยอยางถกมดตว ภกษทงหลาย นแล เรยกวาปถชนผมไดเรยนร ผประกอบ๑ ดวยชาต ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และอปายาส เราเรยกวาผประกอบดวยทกข

ภกษทงหลาย ฝายอรยสาวกผไดเรยนร ถกทกขเวทนากระทบเขาแลว ยอมไมเศราโศก ไมคราครวญ ไมราไร ไมราพน ไมตอกรองไห ไมหลงใหลฟนเฟอน เธอยอมเสวยเวทนาทางกายอยางเดยว ไมเสวยเวทนาทางใจ

เปรยบเหมอนนายขมงธน ยงบรษดวยลกศร แลวยงชาดวยลกศรดอกท ๒ ผดไป เมอเปนเชนน บรษนน ยอมเสวยเวทนาเพราะลกศรดอกเดยว ฉนใด อรยสาวกผไดเรยนรกฉนนน...ยอมเสวยเวทนาทางกายอยางเดยว ไมไดเสวยเวทนาทางใจ

อนง เธอยอมไมมความขดใจเพราะทกขเวทนานน เมอไมมความขดใจเพราะทกขเวทนา ปฏฆานสยเพราะทกขเวทนานน กไมนอนเนอง เธอถกทกขเวทนากระทบ กไมหนเขาระเรงกบกามสข เพราะอะไร? เพราะอรยสาวกผเรยนรแลว ยอมรทางออกจากทกขเวทนา นอกจากกามสขไปอก เมอเธอไมระเรงกบกามสข ราคานสยเพราะสขเวทนานนกไมนอนเนอง เธอยอมรเทาทนความเกดขน ความสลายไป ขอด ขอเสย และทางออกของเวทนาเหลานนตามทมนเปน เมอเธอรตามทมนเปน อวชชานสยเพราะอทกขมสขเวทนา กไมนอนเนอง

ถาเสวยสขเวทนา เธอกเสวยอยางไมถกมดตว ถาเสวยทกขเวทนาเธอกเสวยอยางไมถกมดตว ถาเสวยอทกขมสขเวทนา เธอกเสวยอยางไมถกมดตว ภกษทงหลาย นเรยกวาอรยสาวก ผไดเรยนร ผปราศจากชาต ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และอปายาส เราเรยกวา ผปราศจากทกข

๑ สตต = ผกมด พวพน ประกอบ (ประกอบดวยกเลส−ส.อ. ๓/๑๕๐)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๐๕

ภกษทงหลาย นแลเปนความพเศษ เปนความแปลก เปนขอแตกตาง ระหวางอรยสาวกผไดเรยนร กบปถชนผมไดเรยนร”๑

ทกลาวมาน เปนเพยงใหรวาอะไรเปนอะไร อะไรควรทาลาย เมอทาลายแลวจะไดอะไร อะไรควรทาใหเกดขน เมอเกดขนแลวจะไดอะไร สวนทวา ในการทาลายและทาใหเกดขนนน จะตองทาอะไรบาง เปนเรองของ จรยธรรม ทจะกลาวตอไปขางหนา

๕. คาอธบายตามแบบคาอธบายแบบน มความละเอยดลกซง และกวางขวางพสดารมาก เปน

เรองทางวชาการโดยเฉพาะ ผศกษาตองอาศยพนความรทางพทธธรรมและศพทวชาการภาษาบาลมาก และมคมภรทแสดงไวเปนเรองจาเพาะทจะศกษาไดโดยตรงอยแลว๒ จงควรแสดงในทนเพยงโดยสรปพอเปนหลกเทานน

ก. หวขอและโครงรปหวขอทงหมด ไดแสดงไวในตอนวาดวยตวบทแลว จงแสดงในทน

แบบรวบรด .ใหเขาใจงายๆ ดงน

สวนฝายดบ หรอทกขนโรธ กดาเนนไปตามหวขอเชนเดยวกนน

๑ ส.สฬ. ๑๘/๓๖๙-๓๗๒/๒๕๗-๒๖๐๒ ด ปจจยาการวภงค อภ.ว. ๓๕/๒๕๕-๔๓๐/๑๘๑-๒๕๗; วสทธ. ๓/๑๐๗-๒๐๖; วภงค.อ. ๑๖๘-๒๗๘; สงคห. ๔๕-๔๙

ภพเวทนา ตณหา อปาทาน ชาต ชรามรณะ…. โสกะ ปรเทวะ ๗ ๘ ๙ ๑๐ ๑๑ ๑๒

๑อวชชา ๒สงขาร ๓วญญาณ ๔นามรป ๕สฬายตนะ ๖ผสสะ

ทกข โทมนส อปายาส = ทกขสมทย

พทธธรรม๑๐๖

อนง โดยทกระบวนธรรมของปฏจจสมปบาท หมนเวยนเปนวฏฏะหรอวงจร ไมมจดเรมตน ไมมจดจบ ไมมเบองตนเบองปลาย จงควรเขยนใหม เพอไมใหเกดความเขาใจผดในแงน ดงน

ข. คาจากดความองคประกอบ หรอหวขอ ตามลาดบ๑

กอนแสดงคาจากดความและความหมายตามแบบ จะใหคาแปลและความหมายงายๆ ตามรปศพท เปนพนฐานความเขาใจไวชนหนงกอน ดงน

๑ คาจากดความเหลาน ด ส.น. ๑๖/๖-๑๘/๓-๕; อภ.ว. ๓๕/๒๕๖-๒๗๒/๑๘๑-๑๘๕; เปนตน สวนคาอธบายขยายความใหด วสทธ. และ วภงค.อ. ตามทอางขางตน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๐๗

๑. อวชชา ความไมรแจง คอ ไมรความจรง หรอไมรตามเปนจรง๒. สงขาร ความคดปรงแตง เจตจานงและทกสงทจตไดสะสมไว๓. วญญาณ ความรตอสงทถกรบร คอ การเหน-ไดยน-ฯลฯ-รเรองในใจ๔. นามรป นามธรรมและรปธรรม ชวตทงกายและใจ๕. สฬายตนะ อายตนะ คอชองทางรบร ๖ ไดแก ตา ห จมก ลน กาย ใจ๖. ผสสะ การรบร การประจวบกนของอายตนะ+อารมณ(สงทถกรบร)+วญญาณ๗. เวทนา ความเสวยอารมณ ความรสกสข ทกข หรอเฉยๆ๘. ตณหา ความทะยานอยาก คอ อยากได อยากเปน อยากไมเปน๙. อปาทาน ความยดตดถอมน การยดถอคางใจ การยดถอเขากบตว๑๐. ภพ ภาวะชวตทเปนอย สภาพชวต ผลรวมกรรมทงหมดของบคคล๑๑. ชาต ความเกด ความปรากฏแหงขนธทงหลายทยดถอเอาเปนตวตน๑๒. ชรามรณะ ความแก-ความตาย คอ ความเสอมอนทรย-ความสลายแหงขนธ

ตอไปน คอ คาจากดความองคประกอบ หรอหวขอทง ๑๒ ตามแบบ๑. อวชชา = ความไมรทกข-สมทย-นโรธ-มรรค (อรยสจ ๔)

ความไมรหนกอน-หนหนา-ทงหนกอนหนหนา๑-ปฏจจสมปบาท

๒. สงขาร = กายสงขาร วจสงขาร จตตสงขาร๒ ปญญาภสงขาร อปญญาภสงขาร อาเนญชาภสงขาร๓

๓. วญญาณ = จกขวญญาณ โสต~ ฆาน~ ชวหา~ กาย~ มโนวญญาณ (วญญาณ ๖)๔

๑ ปพพนตะ-อปรนตะ-ปพพนตาปรนตะ (= อดต-อนาคต-ทงอดตอนาคต) ด อภ.ส. ๓๔/๗๑๒/๒๘๓๒ กายสงขาร = กายสญเจตนา (ความจงใจทางกาย) = เจตนา ๒๐ ทางกายทวาร (กามาวจรกศล ๘ อกศล ๑๒)วจสงขาร = วจสญเจตนา (ความจงใจทางวาจา) = เจตนา ๒๐ ทางวจทวาร (กามาวจรกศล ๘ อกศล ๑๒)จตตสงขาร = มโนสญเจตนา (ความจงใจในใจ) = เจตนา ๒๙ ในมโนทวาร ทยงมไดแสดงออกเปนกาย-วจวญญต

๓ ปญญาภสงขาร (ความดทปรงแตงชวต) = กศลเจตนาฝายกามาวจรและฝายรปาวจร ๑๓ (กามาวจรกศล ๘ รปาวจรกศล ๕)อปญญาภสงขาร (ความชวทปรงแตงชวต) = อกศลเจตนาฝายกามาวจรทง ๑๒อาเนญชาภสงขาร (ภาวะมนคงทปรงแตงชวต) = กศลเจตนาฝายอรปาวจรทง ๔

๔ กระจายออก = โลกยวญญาณ ๓๒ (วญญาณ ๕ ฝายกศลวบาก และอกศลวบาก = ๑๐ + มโนวญญาณ ๒๒) หรอเปนไปในปวตตกาล (ระยะระหวางปฏสนธ ถงจต) กบวญญาณ ๑๙ ทเหลอ เปนไปทงในปวตตกาลและปฏสนธกาล

พทธธรรม๑๐๘

๔. นามรป =นาม (เวทนา สญญา เจตนา ผสสะ มนสการ; เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ) + รป (มหาภต ๔ รปทอาศยมหาภต ๔)๑

๕. สฬายตนะ = จกข-ตา โสตะ-ห ฆานะ-จมก ชวหา-ลน กาย-กาย มโน-ใจ

๖. ผสสะ = จกขสมผส โสต~ ฆาน~ ชวหา~ กาย~ มโนสมผส (สมผส ๖)๒

๗. เวทนา = เวทนาเกดจากจกขสมผส จากโสต~ ฆาน~ ชวหา~ กาย~และมโนสมผส (เวทนา ๖)๓

๘. ตณหา = รปตณหา สททตณหา ⌫ คนธตณหา รสตณหา โผฏฐพพตณหา ธมมตณหา (ตณหา ๖)๔

๙. อปาทาน = กามปาทาน (ความยดมนในกาม คอ รป รส กลน เสยง สมผสตางๆ)ทฏปาทาน (ความยดมนในทฏฐ คอ ความเหน ลทธ ทฤษฎตางๆ)สลพพตปาทาน (ความยดมนในศลและพรต วาจะทาใหคนบรสทธได)อตตวาทปาทาน (ความยดมนในการถออตตา สรางตวตนขนมายดถอไวดวยความหลงผด)

๑๐. ภพ = กามภพ รปภพ อรปภพ อกนยหนง ๑ ดเชงอรรถในตอนวาดวยขนธ ๕๒ ผสสะ = การกระทบระหวางอายตนะภายใน ภายนอก และวญญาณทางอายตนะนนๆ๓ เวทนา ถาแบงโดยลกษณะเปน ๓ คอ สข ทกข และอทกขมสข หรอ ๕ คอ สข (ทางกาย) ทกข (ทางกาย) โสมนส (ทางใจ) โทมนส (ทางใจ) อเบกขา

๔ ตณหา ถาแบงโดยอาการเปน ๓ คอ กามตณหา (ทะยานอยากในสงสนองความตองการทางประสาททง ๕) ภวตณหา (ความอยากใหคงอยนรนดร) วภวตณหา (ความอยากใหดบสญ); หรอ กามตณหา (อยากดวยความยนดในกาม) ภวตณหา (อยากอยางมสสสตทฏฐ) วภวตณหา (อยากอยางมอจเฉททฏฐ); ตณหา ๓ น x ตณหา ๖ ขางบน = ๑๘ x ภายในภายนอก = ๓๖ x กาล ๓ = ตณหา ๑๐๘

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๐๙

= กรรมภพ (ปญญาภสงขาร อปญญาภสงขาร อาเนญชาภ-สงขาร) กบ อปปตตภพ (กามภพ รปภพ อรปภพ สญญา-ภพ อสญญาภพ เนวสญญานาสญญาภพ เอกโวการภพ จตโวการภพ ปญจโวการภพ)

๑๑. ชาต = ความปรากฏแหงขนธทงหลาย การไดมาซงอายตนะตางๆ หรอความเกด ความปรากฏขน ของธรรมตางๆ เหลานนๆ๑

๑๒. ชรามรณะ = ชรา (ความเสอมอาย ความหงอมอนทรย) กบ มรณะ(ความสลายแหงขนธ ความขาดชวตนทรย) หรอ ความเสอม กบ ความสลายแหงธรรมตางๆ เหลานนๆ๑

ค. ตวอยางคาอธบายแบบชวงกวางทสดเพอใหคาอธบายสนและงาย เหนวาควรใชวธยกตวอยาง ดงน(อาสวะ→) อวชชา เขาใจวาการเกดในสวรรคเปนยอดแหงความสข

เขาใจวาฆาคนนนคนนเสยไดเปนความสข เขาใจวาฆาตวตายเสยไดจะเปนสข เขาใจวาถงความเปนพรหมแลวจะไมเกดไมตาย เขาใจวาทาพธบวงสรวงเซนสงเวยแลวจะไปสวรรคได เขาใจวาจะไปนพพานไดดวยการบาเพญตบะ เขาใจวาตวตนอนนนนแหละจะไดไปเกดเปนนนเปนนดวยการกระทาอยางน เขาใจวาตายแลวสญ ฯลฯ จง

→ สงขาร นกคด ตงเจตจานงไปตามแนวทางหรอโดยสอดคลองกบความเขาใจนนๆ คดปรงแตงวธการและลงมอกระทาการ (กรรม) ตางๆ ดวยเจตนาเชนนน เปนกรรมด (บญ) บาง เปนกรรมชว (อบญ หรอบาป) บาง เปนอาเนญชาบาง จง

→ วญญาณ เกดความตระหนกรและรบรอารมณตางๆ เฉพาะทเปนไปตามหรอเขากนไดกบเจตนาอยางนนเปนสาคญ พดเพอเขาใจกนงายๆ กวา จตหรอวญญาณถกปรงแตงใหมคณสมบตเฉพาะขนมาอยางใดอยางหนง หรอแบบใดแบบหนง เมอตาย พลงแหงสงขารคอกรรมทปรงแตงไว จงทาให ๑ ความหมายนยหลงใชสาหรบปฏจจสมปบาท ทเปนไปในขณะจตเดยว (อภ.ว. ๓๕/๓๐๒-๓/๑๙๔)

พทธธรรม๑๑๐

ปฏสนธวญญาณทมคณสมบตเหมาะกบตวมน ปฏสนธขนในภพ และระดบชวตทเหมาะกน คอถอกาเนดขน แลว

→ นามรป กระบวนการแหงการเกด กดาเนนการกอรปเปนชวตทพรอมจะปรงแตงกระทากรรมตางๆ ตอไปอก จงเกดมรปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธขนโดยครบถวน ประกอบดวยคณสมบตและขอ บกพรองตางๆ ตามพลงปรงแตงของสงขารคอกรรมททามา และภายในขอบเขตแหงวสยของภพทไปเกดนน สดแตจะเกดเปนมนษย ดรจฉาน เทวดาเปนตน

→ สฬายตนะ แตชวตทจะสนองความตองการของตวตน และพรอมทจะกระทาการตางๆ โตตอบตอโลกภายนอก จะตองมทางตดตอกบโลกภายนอก สาหรบใหกระบวนการรบรดาเนนงานได ดงนน อาศยนามรปเปนเครองสนบสนน กระบวนการแหงชวตจงดาเนนตอไปตามพลงแหงกรรม ถงขน เกดอายตนะทง ๖ คอ ประสาท ตา ห จมก ลน กาย และเครองรบรอารมณภายใน คอ ใจ จากนน

→ ผสสะ กระบวนการแหงการรบรกดาเนนงานได โดยการเขากระทบหรอประจวบกนระหวางองคประกอบสามฝาย คอ อายตนะภายใน (ตา ห จมก ลน กาย และใจ) กบอารมณ หรออายตนะภายนอก (รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมารมณ) และวญญาณ (จกขวญญาณ โสตวญญาณ ฆานวญญาณ ชวหาวญญาณ กายวญญาณ และมโนวญญาณ) เมอการรบรเกดขนครงใด

→ เวทนา ความรสกทเรยกวา การเสวยอารมณ กจะตองเกดขนในรปใดรปหนง คอ สขสบาย (สขเวทนา) ไมสบาย เจบปวด เปนทกข (ทกขเวทนา) หรอไมกเฉยๆ (อทกขมสขเวทนา หรออเบกขาเวทนา) และโดยวสยแหงปถชน กระบวนการยอมไมหยดอยเพยงน จง

→ ตณหา ถาสขสบาย กชอบใจ ตดใจ อยากได หรออยากไดใหมากยงๆ ขนไปอก เกดการทะยานอยากและแสหาตางๆ ถาเปนทกข ไมสบาย กขดใจ ขดเคอง อยากใหสญสนใหหมดไป หรอใหพนๆ ไปเสย ดวยการ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๑๑

ทาลายหรอหนไปใหพนกตาม เกดความกระวนกระวายดนรนอยากใหพนจากอารมณทเปนทกข ขดใจ หนไปหาไปเอาสงอนอารมณอนทจะใหความสขได หรอไมกรสกเฉยๆ คออเบกขา ซงเปนความรสกเพลนๆ อยางละเอยด จดเขาในฝายสข เพราะไมขดใจ เปนความสบายอยางออนๆ จากนน

→ อปาทาน ความอยากเมอรนแรงขนกกลายเปนยด คอยดมนถอมนตดสยบหมกมนในสงนน หรอ เมอยงไมไดกอยากดวยตณหา เมอไดหรอถงแลว กยดฉวยไวดวยอปาทาน และเมอยดมนกมใชยดแตอารมณทอยากได (กามปาทาน) เทานน แตยงพวงเอาความยดมนในความเหน ทฤษฎ ทฏฐตางๆ (ทฏปาทาน) ความยดมนในแบบแผนความประพฤตและขอปฏบตทจะใหไดสงทปรารถนา (สลพพตปาทาน) และความยดมนถอมนในตวตน (อตตวาทปาทาน) พวพนเกยวเนองกนไปดวย ความยดมนถอมนน จงกอใหเกด

→ ภพ เจตนา เจตจานงทจะกระทาการ เพอใหไดมาและใหเปนไปตามความยดมนถอมนนน และนาใหเกดกระบวนพฤตกรรม (กรรมภพ) ทงหมดขนอก เปนกรรมด กรรมชว หรออาเนญชา สอดคลองกบตณหา อปาทานนนๆ เชน อยากไปสวรรค และมความเหนทยดมนไววาจะไปสวรรคไดดวยการกระทาเชนน กกระทากรรมอยางนนๆ ตามทตองการ พรอมกบการกระทานน กเปนการเตรยมภาวะแหงชวต คอขนธ ๕ ทจะปรากฏในภพทสมควรกบกรรมนนไวพรอมดวย (อปปตตภพ) เมอกระบวนการกอกรรมดาเนนไปเชนนแลว ครนชวตชวงหนงสนสดลง พลงแหงกรรมทสรางสมไว (กรรมภพ) กผลกดนใหเกดการสบตอขนตอนตอไปในวงจรอก คอ

→ ชาต เรมแตปฏสนธวญญาณทมคณสมบตสอดคลองกบพลงแหงกรรมนน ปฏสนธขนในภพทสมควรกบกรรม บงเกดขนธ ๕ ขนพรอม เรมกระบวนการแหงชวตใหดาเนนตอไป คอ เกดนามรป สฬายตนะ ผสสะและเวทนาขน หมนเวยนวงจรอก และเมอการเกดมขนแลว ยอมเปนการแนนอนทจะตองม

→ ชรามรณะ ความเสอมโทรม และแตกดบ แหงกระบวนการของชวตนน สาหรบปถชน ชรามรณะน ยอมคกคามบบคน ทงโดยชดแจง และ

พทธธรรม๑๑๒

แฝงซอน (อยในจตสวนลก) ตลอดเวลา ดงนน ในวงจรชวตของปถชน ชรามรณะจงพวงมาพรอมดวย

..... โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส ซงเรยกรวมวาความทกขนนเอง คาสรปของปฏจจสมปบาทจงมวา “กองทกขทงปวง จงเกดมดวยอาการอยางน”

อยางไรกด เนองจากเปนวฏฏะ หรอวงจร จงมใชมความสนสดทจดนแทจรงองคประกอบชวงน กลบเปนขนตอนสาคญอยางยงอกตอนหนง ทจะทาใหวงจรหมนเวยนตอไป กลาวคอ โสกะ (ความแหงใจ) ปรเทวะ (ความราไร) ทกข โทมนส (ความเสยใจ) อปายาส (ความผดหวงคบแคนใจ) เปนอาการสาแดงออกของการมกเลสทเปนเชอหมกดองอยในจตสนดาน ทเรยกวา “อาสวะ” อนไดแกความใฝใจในสงสนองความอยากทางประสาททง ๕ และทางใจ (กามาสวะ) ความเหนความยดถอตางๆ เชน ยดถอวา รปเปนเรารปเปนของเรา เปนตน (ทฏฐาสวะ) ความชนชอบอยในใจวาภาวะแหงชวตอยางนนอยางน เปนสงดเลศ ประเสรฐ มความสข เชน คดภมใจหมายมนอยวาเกดเปนเทวดามความสขแสนพรรณนา เปนตน (ภวาสวะ) และความไมรสงทงหลายตามทมนเปน (อวชชาสวะ)

ชรามรณะเปนเครองหมายแหงความเสอมสนสลาย ซงขดกบอาสวะเหลาน เชนในดานกามาสวะ ชรามรณะทาใหปถชนเกดความรสกวา ตนกาลงพลดพราก หรอหมดหวงจากสงทชนชอบทปรารถนา ในดานทฏฐาสวะ เมอยดถออยวารางกายเปนตวเราเปนของเรา พอรางกายแปรปรวนไป กผดหวงแหงใจ ในดานภวาสวะทาใหรสกตววา จะขาด พลาด พราก ผดหวง หรอหมดโอกาสทจะครองภาวะแหงชวตทตวชนชอบอยางนนๆ ในดานอวชชาสวะกคอขาดความรความเขาใจมลฐานตงตนแตวาชวตคออะไร ความแกชราคออะไร ควรปฏบตอยางไรตอความแกชรา เปนตน เมอขาดความรความคดในทางทถกตอง พอนกถงหรอเขาเกยวของกบชรามรณะกบงเกดความรสกและแสดงอาการในทางหลงงมงาย หวาดกลว และเกดความซมเศราหดหตางๆ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๑๓

ดงนน อาสวะจงเปนเชอ เปนปจจยทจะให โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส เกดขนไดทนททชรามรณะเขามาเกยวของ

อนง โสกะ เปนตนเหลาน แสดงถงอาการมดมวของจตใจ เวลาใดความทกขเหลานเกดขน จตใจจะพรามวเรารอนอบปญญา เมอเกดอาการเหลาน กเทากบพวงอวชชาเกดขนมาดวย อยางทกลาวในวสทธมคค

วา: โสกะ ทกข โทมนส และอปายาส ไมแยกไปจากอวชชา และธรรมดาปรเทวะกยอมมแกคนหลง เหตนน เมอโสกะเปนตนสาเรจแลว อวชชากยอมเปนอนสาเรจแลว๑

วา: ในเรองอวชชา พงทราบวา ยอมเปนอนสาเรจมาแลวแตธรรมมโสกะเปนตน๒

และวา: อวชชายอมยงเปนไปตลอดเวลาทโสกะเปนตนเหลานนยงเปนไปอย๓

โดยนยน ทานจงกลาววา “เพราะอาสวะเกด อวชชาจงเกด”๔ และสรปไดวา ชรามรณะของปถชน ซงพวงดวยโสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส ยอมเปนปจจยใหเกดอวชชา หมนวงจรตอเนองไปอกไมขาดสาย

จากคาอธบายตามแบบ ทไดแสดงมา มขอสงเกตและสงทควรทาความเขาใจเปนพเศษ ดงน

๑. วงจรแหงปฏจจสมปบาทตามคาอธบายแบบน นยมเรยกวา “ภวจกร” ซงแปลวาวงลอแหงภพ หรอ “สงสารจกร” ซงแปลวา วงลอแหงสงสารวฏ และจะเหนไดวา คาอธบายคาบเกยวไปถง ๓ ชวงชวต คอ อวชชากบ สงขาร ชวงหนง วญญาณ ถง ภพ ชวงหนง และ ชาต กบ ชรามรณะ (พวงดวย โสกะ เปนตน) อกชวงหนง

๑ วสทธ. ๓/๑๙๒๒ วสทธ. ๓/๑๙๓๓ วสทธ. ๓/๑๒๔๔ ม.ม. ๑๒/๑๒๘/๑๐๐

พทธธรรม๑๑๔

ถากาหนดเอาชวงกลาง คอ วญญาณ ถง ภพ เปนชวตปจจบน ชวงชวตทง ๓ ซงประกอบดวยองค (หวขอ) ๑๒ กแบงเปน กาล ๓ ดงน

๑) อดต = อวชชา สงขาร๒) ปจจบน = วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา ตณหา อปาทาน ภพ๓) อนาคต = ชาต ชรามรณะ (+ โสกะ ฯลฯ)

๒. เมอแยกออกเปน ๓ ชวงเชนน ยอมถอเอาชวงกลาง คอชวตปจจบน หรอชาตน เปนหลก และเมอถอเอาชวงกลางเปนหลก กยอมแสดงความสมพนธในฝายอดตเฉพาะดานเหต คอสบสาวจากผลทปรากฏในปจจบนวาเกดมาจากเหตอะไรในอดต (= อดตเหต ปจจบนผล) และในฝายอนาคตแสดงเฉพาะดานผล คอสบสาวจากเหตในปจจบนออกไปวาจะใหเกดผลอะไรในอนาคต (= ปจจบนเหต อนาคตผล) โดยนยน เฉพาะชวงกลาง คอปจจบนชวงเดยว จงมพรอมทงฝายผล และ เหต เมอมองตลอดสาย กแสดงไดเปน ๔ ชวง (เรยกวา สงคหะ ๔ หรอ สงเขป ๔) ดงน

๑) อดตเหต = อวชชา สงขาร๒) ปจจบนผล = วญญาณ นามรป สฬายตนะ

ผสสะ เวทนา๓) ปจจบนเหต = ตณหา อปาทาน ภพ๔) อนาคตผล = ชาต ชรามรณะ (+ โสกะ ฯลฯ)

๓. จากคาอธบายขององคประกอบแตละขอ จะเหนความหมายทคาบเกยวเชอมโยงกนขององคประกอบบางขอ ซงจดเปนกลมไดดงน

๑) อวชชา กบ ตณหา อปาทาน- จากคาอธบายของ อวชชา จะเหนชดวา มเรองของความอยาก

(ตณหา) และความยดมน (อปาทาน) โดยเฉพาะความยดมนในเรองตวตนเขาแฝงอยดวยทกตวอยาง เพราะเมอไมรจกชวตตามความเปนจรง หลงผดวามตวตน กยอมมความอยากเพอตวตน และความยดถอเพอตวตนตางๆ และในคาทวา “อาสวะเกด อวชชาจงเกด” นน กามาสวะ ภวาสวะ และ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๑๕

ทฏฐาสวะ กเปนเรองของตณหาอปาทานนนเอง ดงนนเมอพดถงอวชชา จงมความหมายพวงหรอเชอมโยงไปถงตณหาและอปาทานดวยเสมอ

- ในคาอธบาย ตณหา และ อปาทาน กเชนเดยวกน จะเหนไดวา มอวชชาแฝงหรอพวงอยดวยเสมอ ในแงทวา เพราะหลงผดวาเปนตวตน จงอยากและยดถอเพอตวตนนน เพราะไมรสงทงหลายตามทมนเปน จงเขาไปอยากและยดถอในสงเหลานนวาเปนเราเปนของเรา หรออยากไดเพอเรา เปนเรองของความเหนแกตวทงสน และในเวลาทอยากและยดถอเชนนน ยงอยากและยดแรงเทาใด กยงมองขามเหตผล มองไมเหนสงทงหลายตามสภาพของมน และละเลยการปฏบตตอมนดวยสตปญญาตามเหตตามผล มากขนเพยงนน โดยเหตน เมอพดถง ตณหา อปาทาน จงเปนอนพวงเอาอวชชาเขาไวดวย

โดยนยน อวชชา ในอดตเหต กบ ตณหา อปาทาน ในปจจบนเหต จงใหความหมายทตองการไดเปนอยางเดยวกน แตการทยกอวชชาขนในฝายอดต และยกตณหาอปาทานขนในฝายปจจบน กเพอแสดงตวประกอบทเดนเปนตวนา ในกรณทสมพนธกบองคประกอบขออนๆ ในภวจกร

๒) สงขาร กบ ภพสงขารกบภพ มคาอธบายในวงจรคลายกนมาก สงขารอยในชวงชวต

ฝายอดต และภพอยในชวงชวตฝายปจจบน ตางกเปนตวการสาคญ ทปรงแตงชวตใหเกดในภพตางๆ ความหมายจงใกลเคยงกนมาก ซงความจรงกเกอบเปนอนเดยวกน ตางทขอบเขตของการเนน

สงขาร มงไปทตวเจตนา หรอเจตจานงผปรงแตงการกระทา เปนตวนาในการทากรรม

สวน ภพ มความหมายกวางกวา โดยแบงเปนกรรมภพ กบ อปปตตภพ กรรมภพแมจะมเจตนาเปนตวการสาคญเหมอนสงขาร แตใหความรสกครอบคลมมากกวา โดยเพงเอากระบวนพฤตกรรมทงหมดทเดยว สวน อปปตตภพ หมายถงขนธ ๕ ทเกดเพราะกรรมภพนน

โดยนยน สงขาร กบกรรมภพ จงพดพวงไปดวยกนได

พทธธรรม๑๑๖

๓) วญญาณ ถง เวทนา กบ ชาต ชรามรณะ (+ โสกะ ฯลฯ)- วญญาณ ถง เวทนา เปนตวชวตปจจบน ซงเปนผลมาจากเหต

ในอดต มงกระจายกระบวนการออกใหเหนอาการทองคประกอบสวนตางๆ ของชวต ซงเปนฝายผลในปจจบน เขาสมพนธกนจนเกดองคประกอบอนๆ ทเปนเหตปจจบน ทจะใหเกดผลในอนาคตตอไปอก

- สวน ชาต ชรามรณะ แสดงไวเปนผลในอนาคต ตองการชใหเหนเพยงวา เมอเหตปจจบนยงมอย ผลในอนาคตกจะยงมตอไป จงใชเพยงคาวา ชาต และชรามรณะ ซงกหมายถงการเกดดบของ วญญาณ ถงเวทนา นนเอง แตเปนคาพดแบบสรป และตองการเนนในแงการเกดขนของทกข เชอมโยงกลบเขาสวงจรอยางเดมไดอก

ดงนน ตามหลกจงกลาววา วญญาณ ถง เวทนา กบ ชาต ชรามรณะ เปนอนเดยวกน พดแทนกนได

เมอถอตามแนวน เรอง เหต-ผล ๔ ชวงในขอ ๒. จงแยกองคประกอบเปนชวงละ ๕ ไดทกตอน คอ

๑) อดตเหต ๕ = อวชชา สงขาร ตณหา อปาทาน ภพ๒) ปจจบนผล ๕ = วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา

(= ชาต ชรามรณะ)๓) ปจจบนเหต ๕ = อวชชา สงขาร ตณหา อปาทาน ภพ๔) อนาคตผล ๕ = วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา

(= ชาต ชรามรณะ)เมอนบหวขอดงน จะได ๒๐ เรยกกนวา อาการ ๒๐๔. จากคาอธบายในขอ ๓. จงนาองค ๑๒ ของปฏจจสมปบาท มาจด

ประเภทตามหนาทของมนในวงจร เปน ๓ พวก เรยกวา วฏฏะ ๓ คอ๑) อวชชา ตณหา อปาทาน เปน กเลส คอตวสาเหตผลกดนใหคด

ปรงแตงกระทาการตางๆ เรยกวา กเลสวฏ๒) สงขาร (กรรม)ภพ เปน กรรม คอกระบวนการกระทา หรอกรรม

ทงหลายทปรงแตงชวตใหเปนไปตางๆ เรยกวา กรรมวฏ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๑๗

๓) วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา เปน วบาก คอสภาพชวตทเปนผลแหงการปรงแตงของกรรม และกลบเปนปจจยแหงการกอตวของกเลสตอไปไดอก เรยกวา วปากวฏ

วฏฏะ ๓ น หมนเวยนตอเนองเปนปจจยอดหนนแกกน ทาใหวงจรแหงชวตดาเนนไปไมขาดสาย ซงอาจเขยนเปนภาพไดดงน

๕. ในฐานะทกเลสเปนตวมลเหตของการกระทากรรมตางๆ ทจะปรงแตงชวตใหเปนไป จงกาหนดใหกเลสเปนจดเรมตนในวงจร เมอกาหนดเชนนกจะไดจดเรมตน ๒ แหงในวงจรน เรยกวา มล ๒ ของ ภวจกร คอ

๑) อวชชา เปนจดเรมตนในชวงอดต ทสงผลมายงปจจบน ถงเวทนาเปนทสด

๒) ตณหา เปนจดเรมตนในชวงปจจบน ตอจากเวทนา สงผลไปยงอนาคต ถงชรามรณะเปนทสด

เหตผลทแสดงอวชชาในชวงแรก และตณหาในชวงหลงนน เหนไดชดอยแลวอยางทกลาวในขอ ๓. คอ อวชชา ตอเนองจาก โสกะ ปรเทวะ ฯลฯ

พทธธรรม๑๑๘

สวนตณหา ตอเนองจากเวทนา ดงนน อวชชา และ ตณหา จงเปนกเลสตวเดนตรงกบกรณนนๆ๑

อนง ในแงของการเกดในภพใหม คาอธบายตามแบบกไดแสดงความแตกตางระหวาง กรณทอวชชาเปนกเลสตวเดน กบ กรณทตณหาเปนกเลสตวเดน ไวดวย คอ

- อวชชา เปนตวการพเศษ ทจะใหสตวไปเกดในทคต เพราะผถกอวชชาครอบงา ไมรวาอะไรด อะไรชว อะไรถก อะไรผด อะไรเปนประโยชนไมเปนประโยชน อะไรเปนเหตใหเกดความเสอมพนาศ ยอมทาการตางๆ ดวยความหลง มดมว ไมมหลก จงมโอกาสทากรรมทผดพลาดไดมาก

- ภวตณหา เปนตวการพเศษทจะใหสตวไปเกดในสคต ในกรณทภวตณหาเปนตวนา บคคลยอมคานงถงและใฝใจในภาวะแหงชวตทดๆ ถาเปนโลกหนา กคดอยากไปเกดในสวรรค ในพรหมโลก เปนตน ถาเปนภพปจจบน กอยากเปนเศรษฐ อยากเปนคนมเกยรต ตลอดจนอยากไดชอวาเปนคนด เมอมความอยากเชนน กจงคดการและลงมอกระทากรรมตางๆ ทจะเปนทางใหบรรลจดหมายนนๆ เชน อยากไปเกดเปนพรหม กบาเพญฌาน อยากไปสวรรค กใหทานรกษาศล อยากเปนเศรษฐ กขยนหาทรพย อยากเปนคนมเกยรต กสรางความด ฯลฯ ทาใหรจกยงคด และไมประมาท ขวนขวายในทางทด มโอกาสทาความดไดมากกวาผอยดวยอวชชา

เรองทยกอวชชา และ ภวตณหา เปนหวขอตน (มล) ของวฏฏะ แตกมใชเปนมลการณนน มพทธพจนแสดงไวอก เชน

ภกษทงหลาย ปลายแรกสดของอวชชาจะปรากฏกหาไมวา “กอนแตน อวชชามไดม ครนมาภายหลง จงมขน” เรองน เรากลาวดงนวา “กแล เพราะสงนเปนปจจย อวชชาจงปรากฏ”๒

๑ คมภรรนอรรถกถากลาววา การตรสอวชชาและตณหาเปนมลไว ๒ อยางน มความมงหมายตางกน อวชชาหมายสาหรบคนทฏฐจรต ตณหาสาหรบคนตณหาจรต อกนยหนง ทอนอวชชาเปนมล ตรสเพอถอนอจเฉท-ทฏฐ ทอนตณหาเปนมล ตรสเพอถอนสสสตทฏฐ อกนยหนง ทอนอวชชาเปนมล หมายสาหรบคพภไสยก-สตว ทอนตณหาเปนมล มงสาหรบโอปปาตกสตว ด วสทธ. ๓/๑๙๕

๒ อง.ทสก. ๒๔/๖๑/๑๒๐; วสทธ. ๓/๑๑๘

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๑๙

สวน ภวตณหา กมพทธพจนแสดงไว มความอยางเดยวกน ดงนภกษทงหลาย ปลายแรกสดของภวตณหาจะปรากฏกหาไมวา “กอนแตน

ภวตณหามไดม ครนมาภายหลง จงมขน” เรองน เรากลาวดงนวา “กแล เพราะสงนเปนปจจย ภวตณหาจงปรากฏ”๑

ขอทอวชชาและตณหาเปนตวมลเหต และมาดวยกน กมพทธพจนแสดงไว เชน

ภกษทงหลาย กายน เกดขนพรอมแลวอยางน แกคนพาล แกบณฑต ผถกอวชชาปดกน ผถกตณหาผกรด กแล กายนนนเอง กบนามรปภายนอก จงมเปน ๒ อยาง อาศย ๒ อยางนน จงมผสสะเพยง ๖ อายตนะเทานน คนพาล...บณฑต ไดผสสะโดยทางอายตนะเหลาน หรอเพยงอนใดอนหนง จงไดเสวยความสขและความทกข๒

๖. อาการทองคประกอบตางๆ ในปฏจจสมปบาท สมพนธเปนปจจยแกกนนน ยอมเปนไปโดยแบบความสมพนธอยางใดอยางหนง หรอหลายอยาง ในบรรดาแบบความสมพนธทเรยกวา ปจจย ๒๔ อยาง ตามคาอธบายแบบทเรยกวา ปฏฐานนย

อนง องคประกอบแตละขอยอมมรายละเอยดและขอบเขตความหมายกวางขวางอยในตว เชน เรองวญญาณหรอจต กแยกออกไปไดอกวา วญญาณหรอจต ทดหรอชว มคณสมบตอยางไรบาง มกระดบ จตอยางใดจะเกดได ณ ภพใด ดงนเปนตน หรอในเรองรป กมรายละเอยดอกเปนอนมาก เชน รปมกประเภท แตละอยางมคณสมบตอยางไร ในภาวะเชนใดจะมรปอะไรเกดขนบาง ดงนเปนตน

เรอง ปจจย ๒๔ นนกด รายละเอยดโดยพสดารขององคประกอบแตละขอๆ กด เหนวายงไมจาเปนจะตองนามาแสดงไวในทนทงหมด ผสนใจพเศษพงศกษาโดยเฉพาะจากคมภรฝายอภธรรม ๑ อง.ทสก. ๒๔/๖๒/๑๒๔; วสทธ. ๓/๑๑๘๒ ส.น. ๑๖/๕๗/๒๘

พทธธรรม๑๒๐

จากคาอธบายขางตน อาจแสดงเปนแผนภาพประกอบความเขาใจไดดงน

หมายเหต: เทยบตามแนวอรยสจ เรยกชวงเหตวา “สมทย” เพราะเปนตวการกอทกข เรยกชวงผลวา “ทกข”อกอยางหนง เรยกชวงเหตวา “กรรมภพ” เพราะเปนกระบวนการฝายกอเหตเรยกชวงผลวา “อปปตตภพ” เพราะเปนกระบวนการฝายเกดผล• จดเชอมตอระหวาง เหต กบ ผล และ ผล กบ เหต เรยกวา “สนธ” ม ๓ คอสนธท ๑=เหตผลสนธ สนธท ๒=ผลเหตสนธ สนธท ๓=เหตผลสนธ

วฏฏะวฏฏะ

วบาก

วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา

ชาต ชรามรณะ + โสกะ ฯลฯ

วบากวญญาณ ฯลฯ เวทนา

กเลส

อวชชา

อปาทานตณหา

อดต ปจจบน อนาคต

ชาต ชรามรณะ+ โสกะ ฯลฯ

กรรม

สงขาร

ภพ

กเลส กรรม

อวชชา

อปาทานตณหา

เหต ผล ผลเหต

สงขาร

ภพ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๒๑

๖. ความหมายในชวตประจาวนคาอธบายทผานมาแลวนน เรยกวาคาอธบายตามแบบ โดยความหมาย

วา เปนคาอธบายทมในคมภรอรรถกถาตางๆ และนยมยดถอกนสบมา จะเหนไดวา คาอธบายแบบนนมงแสดงในแงสงสารวฏ คอ การเวยนวายตายเกด ขามชาตขามภพ ใหเหนความตอเนองกนของชวตในชาต ๓ ชาต คอ อดต ปจจบน และอนาคต และไดจดวางรปคาอธบายจนดเปนระบบ มแบบแผนแนนอนตายตว

ผไมเหนดวย หรอไมพอใจกบคาอธบายแบบนน และตองการอธบายตามความหมายทเปนไปอยทกขณะในชวตประจาวน นอกจากจะสามารถอางคาอธบายในคมภรอภธรรม ทแสดงปฏจจสมปบาทตลอดสายในขณะจตเดยวแลว ยงสามารถตความพทธพจนขอเดยวกนกบทฝายอธบายตามแบบไดใชอางองนนเอง ใหเหนความหมายอยางทตนเขาใจ นอกจากนน ยงสามารถอางเหตผลและหลกฐานในคมภรอยางอนๆ เปนเครองยนยนความเหนฝายตนใหหนกแนนยงขนไปอกไดดวย คาอธบายแบบน มความหมายทนาสนใจพเศษเฉพาะตวมน จงแยกมาตงเปนอกหวขอหนงตางหาก

เหตผลทอางไดในการอธบายแบบนมหลายอยาง เชนวา การดบทกข และอยอยางไมมทกขของพระอรหนต เปนเรองทเปนไปอยตงแตชวตปจจบนนแลว ไมตองรอใหสนชวตเสยกอนจงจะไมมชาตใหม ไมมชรามรณะแลวจงไมม โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส ในอนาคตชาต แตโสกะ ปรเทวะ ฯลฯ ไมมตงแตชาตปจจบนนแลว วงจรของปฏจจสมปบาทในการเกดทกข หรอดบทกขกด จงเปนเรองของชวตทเปนไปอยในปจจบนนเองครบถวนบรบรณ ไมตองไปคนหาในชาตกอน หรอรอไปดชาตหนา

นอกจากนน เมอเขาใจวงจรทเปนไปอยในชวตปจจบนดแลว กยอมเขาใจวงจรในอดตและวงจรในอนาคตไปดวย เพราะเปนเรองอยางเดยวกนนนเอง

ในดานพทธพจน กอาจอางพทธดารสตอไปน เชน

พทธธรรม๑๒๒

ดกรอทาย ผใดระลกขนธทเคยอยมากอนไดตาง ๆ มากมาย… ผนน จงควรถามปญหากะเราในเรองหนหลง (ชาตกอน)๑ หรอเราจงควรถามปญหาในเรองหนหลงกะผนน ผนนจงจะทาใหเราถกใจไดดวยการแกปญหาในเรองหนหลง หรอ เราจงจะทาใหผนนถกใจไดดวยการแกปญหาในเรองหนหลง

ผใดเหนสตวทงหลาย ทงทจตอย ทงทอบตอย ดวยทพยจกษ...ผนนจงควรถามปญหากะเราในเรองหนหนา (ชาตหนา)๒ หรอวา เราจงควรถามปญหาในเรองหนหนากะผนน ผนนจงจะทาใหเราถกใจไดดวยการแกปญหาในเรองหนหนา หรอเราจงจะทาใหผนนถกใจไดดวยการแกปญหาในเรองหนหนา

กแล อทาย เรองหนกอน กงดไวเถด เรองหนหนา กงดไวเถด เราจกแสดงธรรมแกทาน “เมอสงนม สงนจงม เพราะสงนเกดขน สงนจงเกด เมอสงนไมม สงนจงไมม เพราะสงนดบ สงนจงดบ”๓

นายบาน ชอ คนธภก นงลง ณ ทสมควรแลว ไดกราบทลพระผมพระภาคเจาวา “ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจาไดโปรดแสดงความอทยและความอสดงแหงทกข แกขาพระองคดวยเถด”

พระผมพระภาคเจาตรสวา:- แนะทานนายบาน ถาเราแสดงความเกดขนและความอสดงแหงทกขแกทาน โดยอางกาลสวนอดตวา “ในอดตกาล ไดมแลวอยางน” ความสงสยเคลอบแคลงในขอนน กจะมแกทานได ถาเราแสดงความเกดขนและความอสดงแหงทกขแกทาน โดยอางกาลสวนอนาคตวา “ในอนาคตกาล จกเปนอยางน” ความสงสย ความเคลอบแคลง กจะมแกทานแมในขอนนไดอก กแล ทานนายบาน เรานงอยทนแหละ จกแสดงความเกดขนและความอสดงแหงทกขแกทาน ผนงอย ณ ทนเหมอนกน๔

๑ ปพพนต๒ อปรนต๓ ม.ม. ๑๓/๓๗๑/๓๕๕๔ ส.สฬ. ๑๘/๖๒๗/๔๐๓

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๒๓

ดกรสวก เวทนาบางอยางเกดขน มดเปนสมฏฐานกม...มเสมหะเปนสมฏฐานกม...มลมเปนสมฏฐานกม...มการประชมแหงเหตเปนสมฏฐานกม...เกดจากความแปรปรวนแหงอตกม...เกดจากบรหารตนไมสมาเสมอกม...เกดจากถกทารายกม...เกดจากผลกรรมกม ขอทเวทนา...เกดขนโดยม (สงทกลาวมาแลว) เปนสมฏฐาน เปนเรองทรไดดวยตนเอง ทงชาวโลกกรกนทววาเปนความจรงอยางนน

ในเรองนน สมณพราหมณเหลาใด มวาทะ มความเหนอยางนวา “บคคลไดเสวยเวทนาอยางใดอยางหนง เปนสขกตาม เปนทกขกตาม เวทนาทงหมดนน เปนเพราะกรรมทกระทาไวในปางกอน”๑ สมณพราหมณเหลานน ชอวาแลนไปไกลลวงเลยสงทรกนไดดวยตนเอง แลนไปไกลลวงเลยสงทชาวโลกเขารกนทววาเปนความจรง ฉะนน เรากลาววาเปนความผดของสมณพราหมณเหลานนเอง๒

ภกษทงหลาย บคคลจงใจ กาหนดจดจอ ครนคดถงสงใด สงนนยอมเปนอารมณเพอใหวญญาณดารงอย เมออารมณมอย วญญาณกมทอาศย เมอวญญาณตงมนแลว เมอวญญาณเจรญขนแลว การบงเกดในภพใหมตอไปจงม เมอการบงเกดในภพใหมตอไปมอย ชาต ชรามรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส จงมตอไป ความเกดขนแหงกองทกขทงสนน ยอมมไดอยางน๓

ความหมายของปฏจจสมปบาทตามแนวน แมจะตองทาความเขาใจเปนพเศษ กไมทงความหมายเดมทอธบายตามแบบ ดงนน กอนอานความหมายทจะกลาวตอไป จงควรทาความเขาใจความหมายตามแบบทกลาวมาแลวเสยกอนดวย เพอวางพนฐานความเขาใจและเพอประโยชนในการเปรยบเทยบตอไป

๑ ปพเพกตเหต๒ ส.สฬ. ๑๘/๔๒๗/๒๘๕๓ ส.น. ๑๖/๑๔๕/๗๘

พทธธรรม๑๒๔

ก. ความหมายอยางงาย๑. อวชชา (ignorance, lack of knowledge) = ความไมรไมเหนตามความ

เปนจรง ความไมรเทาทนตามสภาวะ ความหลงไปตามสมมตบญญต ความไมเขาใจโลกและชวตตามทเปนจรง ความไมรทแฝงอยกบความเชอถอตางๆ ภาวะขาดปญญา ความไมหยงรเหตปจจย การไมใชปญญาหรอปญญาไมทางานในขณะนน

๒. สงขาร (volitional activities) = ความคดปรงแตง ความจงใจ มงหมาย ตดสนใจ และการทจะแสดงเจตนาออกเปนการกระทา กระบวนความคดทเปนไปตามความโนมเอยง ความเคยชน และคณสมบตตางๆ ของจตซงไดสงสมไว

๓. วญญาณ (consciousness) = การรตออารมณตางๆ คอ เหน ไดยน ไดกลน รรส รสมผสกาย รตออารมณทมในใจ ตลอดจนสภาพพนเพของจตใจในขณะนนๆ

๔. นามรป (animated organism) = ความมอยของรปธรรมและนามธรรม ในความรบรของบคคล ภาวะทรางกายและจตใจทกสวนอยในสภาพทสอดคลองและปฏบตหนาทเพอตอบสนองในแนวทางของวญญาณทเกดขนนน สวนตางๆ ของรางกายและจตใจทเจรญหรอเปลยนแปลงไปตามสภาพจต

๕. สฬายตนะ (the six sense-bases) = ภาวะทอายตนะทเกยวของปฏบตหนาทโดยสอดคลองกบสถานการณนนๆ

๖. ผสสะ (contact) = การเชอมตอความรกบโลกภายนอก การรบรอารมณ หรอประสบการณตางๆ

๗. เวทนา (feeling) = ความรสกสขสบาย ถกใจ หรอทกข ไมสบาย หรอเฉยๆ ไมสขไมทกข

๘. ตณหา (craving) = ความอยาก ทะยานรานรนหาสงอานวยสขเวทนา หลกหนสงทกอทกขเวทนา แยกโดยอาการเปน อยากได อยากเอา อยากเปน อยากคงอยในภาวะนนๆ ยงยนตลอดไป อยากเลยงพน อยากใหดบสญ หรออยากทาลาย

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๒๕

๙. อปาทาน (attachment, clinging) = ความยดตดถอมนในเวทนาทชอบหรอชง รวบรงเอาสงตางๆ และภาวะชวตทอานวยเวทนานนเขามาผกพนกบตว, การเทดคาถอความสาคญของภาวะและสงตางๆ ในแนวทางทเสรมหรอสนองตณหาของตน

๑๐. ภพ (process of becoming) = กระบวนพฤตกรรมทงหมดทแสดงออก เพอสนองตณหาอปาทานนน (กรรมภพ-the active process) และ ภาวะแหงชวตสาหรบตวตน หรอตวตนทจะมจะเปนในรปใดรปหนง (อปปตตภพ-the passsive process) โดยสอดคลองกบอปาทานและกระบวน พฤตกรรมนน

๑๑. ชาต (birth) = การเกดความตระหนกในตวตนวาอยหรอไมไดอยในภาวะชวตนนๆ มหรอไมไดม เปนหรอไมไดเปนอยางนนๆ

๑๒. ชรามรณะ (decay and death) = ความสานกในความขาด พลาด หรอ พรากแหงตวตน จากภาวะชวตอนนน ความรสกวาตวตนถกคกคามดวยความสญสน สลาย หรอพลดพรากจากภาวะชวตนนๆ หรอจากการไดม ไดเปนอยางนนๆ จงเกด โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส พวงมาดวย คอ รสกคบแคน ขดของ ขนมว แหงใจ หดห ซมเซา หวาด กงวล ไมสมหวง กระวนกระวาย และทกขเวทนาตางๆ

ข. ตวอยางแสดงความสมพนธอยางงาย๑

๑. อวชชา→สงขาร:๒ เพราะไมรตามเปนจรง ไมเขาใจชดเจน จงคดปรงแตง เดา คดวาดภาพไปตางๆ

เหมอนคนอยในความมด เหนแสงสะทอนนยนตาสตว มความเชอเรองผอยแลว เลยคดเหนเปนรปหนาหรอตวผขนมาจรงๆ และเหนเปนอาการตางๆ เกดความกลว คดกระทาการอยางใดอยางหนง เชน วงหน

หรอเหมอนคนไมเหนของทายทอยในกามอ จงคดหาเหตผลมาทายเดา ๑ ขอใหดความหมายลกซงในตอนตอไปดวย๒

ตวอยางในขอน เปนความหมายแบบเทยบเคยง มงความเขาใจงายเปนสาคญ ยงไมใชความหมายแททตองการ

พทธธรรม๑๒๖

และถกเถยงตางๆ ฯลฯยมใหเขา เขาไมยมตอบ ไมไดสอบสวนหรอพจารณาวา เขาอาจไมทน

มอง เขาสายตาสนมองไมเหน หรอเขามอารมณคาง เปนตน จงโกรธ นอยใจ คดฟงซานไปตางๆ

หรอเหนเขายม ไมรยมอะไร ตวมปมในใจ คดวาดภาพไปวาเขาเยาะ และผกอาฆาต

คนทเชอวาเทวดาชอบใจจะบนดาลอะไรใหได กคดปรงแตงคาออนวอน พธบวงสรวงสงเวยตางๆขน กระทาการเซนสรวงออนวอนตางๆ

๒. สงขาร→วญญาณ: เมอมเจตนา คอตงใจมงหมาย ตกลงจะเกยวของ วญญาณทเหน ไดยน เปนตน จงจะเกดขน แตถาไมจานง ไมใสใจ ถงจะอยในวสยทจะรบรได วญญาณกไมเกดขน (= ไมเหน ไมไดยน ฯลฯ) เหมอนคนกาลงคดมงหรอทางานอะไรอยางจดจองสนใจอยอยางหนง เชน

อานหนงสออยางเพลดเพลน จตรบรเฉพาะเรองทอาน มเสยงดงควรไดยนกไมไดยน ยงกดกไมรตว เปนตน

กาลงมงคนหาของอยางใดอยางหนง มองไมเหนคนหรอของอนทผานมาในวสยทจะพงเหน

มองของสงเดยวกนคนละครง ดวยเจตนาคนละอยาง เหนไปตามแงของเจตนานน เชน มองไปทพนดนวางแหงหนงดวยความคดของเดกทจะเลน ไดความรบรและความหมายอยางหนง มองไปอกครงดวยความคดจะปลกสรางบาน ไดความรบรและความหมายไปอกอยางหนง มองไปอกครงดวยความคดของเกษตรกร ไดความรบรและความหมายอยางหนง มองดวยความคดของอตสาหกร ไดความรบรและความหมายอกอยางหนง มองของสงเดยวกนคนละครงดวยความคดนกคนละอยาง เกดความรบรคนละแงละดาน

เมอคดนกในเรองทดงาม จตกรบรอารมณทดงาม และรบรความหมายในแงทดงามของอารมณนน เมอคดนกในทางทชวราย จตกรบรอารมณ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๒๗

สวนทชวราย และรบรความหมายในแงทชวรายของอารมณนน โดยสอดคลองกน เชน

ในกลมของหลายอยางทวางอยใกลกน และอยในวสยของการเหนครงเดยวทงหมด มมดกบดอกไมอยดวย คนทรกดอกไม มองเขาไป จตอาจรบรเหนแตดอกไมอยางเดยว และการรบรจะเกดซาอยทดอกไมอยางเดยว จนไมไดสงเกตเหนของอนทวางอยใกล ยงความสนใจชอบใจ ตดใจในดอกไมมมากเทาใด การรบรตอดอกไมกยงถขน และการรบรตอสงของอนๆ กนอยลงไปเทานน สวนคนทกาลงจะใชอาวธมองเขาไป จตกจะรบรแตมดเชนเดยวกน และแมในกรณเหนมดเปนอารมณดวยกน สาหรบคนหนงอาจรบรมดในฐานะอาวธสาหรบประหารผอน อกคนหนงอาจรบรในแงสงทจะใชประโยชนในครว อกคนหนงอาจรบรในฐานะเปนชนโลหะชนหนง สดแตผนนเปนโจร เปนคนครว เปนคนรบซอโลหะเกา และอยในภาวะแหงความคดนกเจตจานงอยางใด ฯลฯ

๓. วญญาณ→นามรป: วญญาณกบนามรป อาศยซงกนและกน อยางทพระสารบตรกลาววา “ไมออ ๒ กา ตงอยไดเพราะตางอาศยซงกนและกนฉนใด เพราะนามรปเปนปจจย จงมวญญาณ เพราะวญญาณเปนปจจย จงมนามรป ฯลฯ ฉนนน ไมออ ๒ กานน ถาเอาออกเสยกาหนง อกกาหนงยอมลม ถาดงอกกาหนงออก อกกาหนงกลม ฉนใด เพราะนามรปดบ วญญาณกดบ เพราะวญญาณดบ นามรปกดบ ฯลฯ ฉนนน”๑

โดยนยน เมอวญญาณเกดม นามรปจงเกดมได และตองเกดมดวย ในกรณทสงขารเปนปจจยใหเกดวญญาณนน กเปนปจจยใหเกดนามรปพรอมกนไปดวย แตเพราะนามรปจะมไดตองอาศยวญญาณ ในฐานะทเปนคณสมบตเปนตนของวญญาณ จงกลาววาสงขารเปนปจจยใหเกดวญญาณ วญญาณเปนปจจยใหเกดนามรป ในทนอาจแยกภาวะทวญญาณเปนปจจยใหเกดนามรปไดดงน

๑ ส.น. ๑๖/๒๖๖/๑๓๘

พทธธรรม๑๒๘

๑) ทวาจตรบรตออารมณอยางใดอยางหนง เชน เหนของสงหนง ไดยนเสยงอยางหนงเปนตนนน แทจรงกคอรบรตอนามรป (ในทนหมายถง รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ และสงขารขนธ) ตางๆ นนเอง สงทมสาหรบบคคลผใดผหนง กคอ สงทมอยในความรบรของเขาในขณะนนๆ หรอนามรปทถกวญญาณรบรในขณะนนๆ เทานน เชน ดอกกหลาบทมอยกคอดอกกหลาบทกาลงถกรบรทางจกษประสาท หรอทางมโนทวารในขณะนนๆ เทานน นอกจากน ดอกกหลาบ ทมอย และทเปนดอกกหลาบอยางนนๆ กมไดมอยตางหากจากบญญต (concept) ในมโนทวาร และมไดผดแปลกไปจากเวทนา สญญา และสงขารของผนน ทมอยในขณะนนๆ เลย โดยนยน เมอวญญาณม นามรปจงมอยพรอมกนนนเอง และมอยอยางองอาศยคาจนซงกนและกน

๒) นามรปทเนองอาศยวญญาณ ยอมมคณภาพสอดคลองกบวญญาณนนดวย โดยเฉพาะนามทงหลายกคอคณสมบตของจตนนเอง เมอความคดปรงแตง (สงขาร) ดงาม กเปนปจจยใหเกดวญญาณซงรบรอารมณทดงามและในแงทดงาม ในขณะนน จตใจกปลอดโปรงผองใสไปตาม อากปกรยาหรอพฤตกรรมตางๆ ทางดานรางกาย กแสดงออกหรอปรากฏรปลกษณะในทางทดงามสอดคลองกน เมอคดนกในทางทชว กเกดความรบรอารมณในสวนและในแงทชวราย จตใจกมสภาพขนมวหมนหมอง อากปกรยาหรอพฤตกรรมตางๆ ทางรางกาย กแสดงออกหรอปรากฏรปลกษณะเปนความเครยดกระดางหมนหมองไปตาม

ในสภาพเชนน องคประกอบตางๆ ทงในทางจตใจ และรางกาย อยในภาวะทพรอม หรออยในอาการทกาลงปฏบตหนาทโดยสอดคลองกบสงขารและวญญาณทเกดขน

เมอรสกรกใครมไมตร (สงขาร) กเกดความรบรอารมณสวนทดงาม (วญญาณ) จตใจกแชมชนเบกบาน (นาม) สหนากสดชนยมแยมแจมใส ตลอดจนกรยาอาการตางๆกกลมกลนกน (รป) อยในภาวะทพรอมจะแสดงออกในทางทดงามตอไป

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๒๙

เมอโกรธเคอง กเกดความรบรอารมณแตสวนทเลว จตใจกขนมวขดของ สหนากรยาอาการกบงบดเครงเครยด อยในภาวะทพรอมจะแสดงอาการและกระทาการตางๆ ในแนวทางนนตอไป

นกกฬาทอยในสนาม เมอการแขงขนเรมขน ความนกคด เจตจานงตางๆ จะพงไปในกฬาทแขงขนอยนน ความรบรตางๆ กเกดดบอยในเรองนน ดวยอตราความถมากนอยตามกาลงของเจตจานงความสนใจทพงไปในกฬานน จตใจและรางกายทกสวนทเกยวของกอยในภาวะพรอมทจะปฏบตหนาทแสดงพฤตกรรมออกมาโดยสอดคลองกน

ความเปนไปในชวงน เปนขนตอนสาคญสวนหนงในกระบวนการแหงกรรมและการใหผลของกรรม วงจรแหงวฏฏะหมนมาครบรอบเลก (อวชชา:กเลส → สงขาร:กรรม → วญญาณ+นามรป:วบาก) และกาลงจะเรมตงตนหมนตอไป นบวาเปนขนตอนสาคญสวนหนงในการสรางนสย ความเคยชน ความร ความชานาญ และบคลกภาพ

๔. นามรป→สฬายตนะ: การทนามรปจะปฏบตหนาทตอๆ ไป ตองอาศยความรตอโลกภายนอก หรอดงความรทสะสมไวแตเดมมาเปนเครองประกอบการตดสนหรอเลอกวา จะดาเนนพฤตกรรมใดตอไป ในทศทางใด ดงนน นามรปสวนทมหนาทเปนสอหรอชองทางตดตอรบรอารมณตางๆ คออายตนะทเกยวของในกรณนนๆ จงอยในสภาพตนตวและปฏบตหนาทสมพนธสอดคลองกบปจจยขอกอนๆ ตามลาดบมา เชน ในกรณของนกฟตบอลในสนาม อายตนะททาหนาทรบรอารมณอนเกยวกบกฬาทเลนอยนน เชน ประสาทตา ประสาทห เปนตน กจะอยในสภาพตนตวทจะรบรอารมณทเกยวของกบกฬาทเลนดวยความไวเปนพเศษ ในขณะเดยวกน อายตนะทไมเกยวกบการรบรอารมณทมงหมายนน กจะไมอยในสภาพตนตวทจะใหเกดการรบรอารมณ พดงายๆ วา ผอนการปฏบตหนาทลงไปตามสวน เชน ความรสกกลน และความรสกรสอาจไมเกดขนเลย ในขณะทกาลงเลนอยางกระชนชดตดพน เปนตน

พทธธรรม๑๓๐

๕. สฬายตนะ→ผสสะ: เมออายตนะปฏบตหนาท การรบรกเกดขน โดยมองคประกอบ ๓ อยางเขาบรรจบกน คอ อายตนะภายใน (ตา ห จมก ลน กาย มโน อยางใดอยางหนง) กบอารมณภายนอก (รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณ อยางใดอยางหนง) และวญญาณ (ทางจกข โสตะ ฆานะ ชวหา กาย มโน อยางใดอยางหนง) การรบรกเกดขนโดยสอดคลองกบอายตนะนนๆ

๖. ผสสะ→เวทนา: เมอผสสะเกดขนแลว กจะตองมความรสกเกยวดวยสขทกขเกดขน อยางใดอยางหนงใน ๓ อยาง คอ สบาย ชนใจ เปนสข (สขเวทนา) หรอไมก บบคน ไมสบาย เจบปวด เปนทกข (ทกขเวทนา) หรอไมกเฉยๆ เรอยๆ ไมสขไมทกข (อเบกขา หรอ อทกขมสขเวทนา)

ปฏจจสมปบาทตงแตหวขอท ๓ ถง ๗ คอ วญญาณ-ถง-เวทนา น เปนกระบวนการในชวงวบาก คอ ผลของกรรม โดยเฉพาะขอ ๕-๖-๗ ไมเปนบญเปนบาป ไมดไมชวโดยตวของมนเอง แตจะเปนเหตแหงความดความชวไดตอไป

๗. เวทนา→ตณหา: เมอไดรบสขเวทนา กพอใจ ชอบใจ ตดใจอยากได และอยากไดยงๆ ขนไป เมอไดรบทกขเวทนา กขดใจ อยากใหสงนนสญสนพนาศไปเสย อยากใหตนพนไปจากทกขเวทนานน และอยากได แส ดนรนไปหาสงอนทจะใหสขเวทนาตอไป เมอไดรบอเบกขาเวทนา คอรสกเฉยๆ กชวนใหเกดอาการซมๆ เพลน อยางมโมหะ และเปนสขเวทนาอยางออนๆ ททาใหตดใจได และเปนเชอใหขยายตวออกเปนความอยากไดสขเวทนาตอไป

ตณหา นน เมอแยกใหชดโดยอาการ กม ๓ อยาง คอ๑)กามตณหา (craving for sense-pleasure) ความอยากไดสงสาหรบ

สนองความตองการทางประสาททง ๕๒)ภวตณหา (craving for self-existence) ความอยากไดสงตางๆ โดย

สมพนธกบภาวะชวตอยางใดอยางหนง หรอความอยากในภาวะชวตทจะอานวยสงทปรารถนานนๆ ได ในความหมายทลกลงไป คอ ความ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๓๑

อยากในความมอยของตวตนทจะไดจะเปนอยางใดอยางหนง๓) วภวตณหา (craving for non-existence or self-annihilation)

ความอยากใหตวตนพนไป ขาดหาย พรากหรอสญสนไปเสยจากสงหรอภาวะชวตทไมปรารถนานนๆ ตณหาชนดน แสดงออกในรปทหยาบ เชน ความรสกเบอหนาย ความเหงา วาเหว ความเบอตวเอง ความชงตวเอง ความสมเพชตนเอง เปนตน๑

ตณหาจงแสดงออกในรปตางๆ เปนความอยากไดกามคณตางๆ บาง อยากไดภาวะแหงชวตบางอยาง เชน ความเปนเศรษฐ ความเปนผมเกยรต ความเปนเทวดา เปนตน ซงจะอานวยสงทปรารถนาใหบาง อยากพนไปจากภาวะทไมปรารถนา เบอหนาย หมดอาลยตายอยาก ตลอดจนถงอยากตายบาง หรอในกรณทแสดงออกภายนอก เมอถกขดหรอฝนความปรารถนา กเปนเหตใหเกดปฏฆะ ความขดใจ ขดเคอง โทสะ ความคดประทษราย ความคดทาลายผอน สงอน เปนตน

๘. ตณหา→อปาทาน: เมออยากไดสงใด กยดมนเกาะตดเหนยวแนน ผกมดตวตนตดกบสงนน ยงอยากไดมากเทาใดกยงยดมนแรงขนเทานน ในกรณทประสบทกขเวทนา อยากพนไปจากสงนน กมความยดมนในแงชงชงตอสงนนอยางรนแรง พรอมกบทมความยดมนในสงอนทตนจะดนรนไปหารนแรงขนในอตราเทาๆ กน จงเกดความยดมนในสงสนองความตองการตางๆ ยดมนในภาวะชวตทจะอานวยสงทปรารถนา ยดมนในตวตนทจะไดจะเปนอยางนนอยางน ยดมนในความเหน ความเขาใจ ทฤษฎ และหลกการอยางใดอยางหนงทสนองตณหาของตน ตลอดจนยดมนในแบบแผน วธการตางๆ ทสนองความตองการของตวตน

๑ การแปลความหมายตณหา ๓ อยางน โดยเฉพาะอยางท ๒ และ ๓ (ภวตณหา และ วภวตณหา) ยงมแปลกกนอยเปน ๒-๓ แบบ (ด อภ.ว. ๓๕/๙๓๓/๔๙๔; วสทธ. ๓/๑๗๙ เปนตน) บางทานเทยบ ภวตณหาวา = life-instinct หรอ life-wish และ วภวตณหาวา = death-instinct หรอ death-wish ตามหลกจตวทยาของ Sigmund Freud (ด M.O'C. Walshe, Buddhism for Today, George Allen and Unwin, London, 1962, pp. 37-40); ความหมายของ ภวตณหา และ วภวตณหา ทชดมากแหงหนงคอ ข.อต. ๒๕/๒๒๗/๒๖๓

พทธธรรม๑๓๒

๙. อปาทาน→ภพ : ความยดมนยอมเกยวของไปถงภาวะชวตอยางใดอยางหนง ความยดมนนนแสดงถงความสมพนธระหวางสงสองสง คอ เปนการนาเอาตวตนไปผกมดไว หรอทาใหเปนอนเดยวกนกบภาวะชวตอยางใดอยางหนง ซงอาจเปนภาวะชวตทจะอานวยสงทปรารถนา หรอเปนภาวะชวตทชวยใหพนไปจากสงทไมปรารถนา ในเวลาเดยวกน เมอมภาวะชวตทตองการ กยอมมภาวะชวตทไมตองการอยดวยพรอมกน ภาวะชวตทถกยดเกยวเกาะไวน เรยกวา อปปตตภพ

เมอยดมนในภาวะชวตนน จงคดมงหมายหรอมเจตจานงเพอเปนอยางนนๆ หรอเพอหลกเลยงความเปนอยางนนๆ แลวลงมอกระทาการตางๆ เรมแตคดสรางสรรคปรงแตงแสวงวธการตางๆ และดาเนนการตามจดมงหมาย แตความคดและการกระทาทงหมดนนยอมถกผลกดนใหดาเนนไปในทศทาง และในรปแบบทอปาทานกาหนด คอ เปนไปตามอานาจของความเชอถอ ความคดเหน ความเขาใจ ทฤษฎ วธการ ความพอใจ ชอบใจอยางใดอยางหนงทตนยดถอไว จงแสดงออกซงพฤตกรรมและกระทาการตางๆ โดยสอดคลองกบอปาทานนน

ตวอยางในชนหยาบ เชน อยากเกดเปนเทวดา จงยดถอในลทธคาสอน ประเพณ พธกรรม หรอแบบแผนความประพฤตอยางใดอยางหนงทเชอวาจะใหไปเกดไดอยางนน จงคด มงหมาย กระทาการตางๆ ไปตามความเชอนน จนถงวา ถาความยดมนรนแรง กทาใหมระบบพฤตกรรม ทเปนลกษณะพเศษจาเพาะตวเกดขนแบบใดแบบหนง

หรอตวอยางใกลเขามา เชน อยากเปนคนมเกยรต กยอมยดมนเอาคณคาอยางใดอยางหนงวาเปนความมเกยรต ยดมนในแบบแผนความประพฤตทสอดคลองกบคณคานน ยดมนในตวตนทจะมเกยรตอยางนนๆ เจตจานง และการกระทา กมงไปในทศทางและรปแบบทยดไวนน พฤตกรรมตางๆ ทแสดงออกกมรปลกษณะสอดคลองกน

อยากไดของมคาของผอน จงยดมนในภาวะทตนจะเปนเจาของสงของนน จงยดมนในความเคยชน หรอวธการทจะใหไดสงของนนมา ไมรโทษ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๓๓

และความบกพรองของวธการทผด จงคดนก มงหมาย และกระทาการตามความเคยชนหรอวธการทยดไว กลายเปนการลกขโมย หรอการทจรตขน ความเปนเจาของทยดไวเดม กลายเปนความเปนโจรไป

โดยนยน เพอผลทปรารถนา มนษยจงทากรรมชว เปนบาป เปนอกศลบาง ทากรรมด เปนบญ เปนกศลบาง ตามอานาจความเชอถอความยดมนทผดพลาดหรอถกตองในกรณนนๆ

กระบวนพฤตกรรมทดาเนนไปในทศทางแหงแรงผลกดนของอปาทานนน และปรากฏรปลกษณะอาการสอดคลองกบอปาทานนน เปนกรรมภพ

ภาวะแหงชวตทสบเนองมาจากกระบวนพฤตกรรมนน เชน ความเปนเทวดา ความเปนคนมเกยรต ความเปนเจาของ และความเปนโจร เปนตน เปนอปปตตภพ อาจเปนภพ (ภาวะแหงชวต) ทตรงกบความตองการ หรอภพทไมตองการกได

ปฏจจสมปบาทชวงน เปนขนตอนสาคญในการทากรรมและรบผลของกรรม การกอนสย และการสรางบคลกภาพ

๑๐. ภพ→ชาต: ชวตทเปนไปในภาวะตางๆ ทงหมดนน วาตามความหมายทแท กคอขนธ ๕ ทเกด-ดบ เปลยนแปลงไป โดยมคณสมบตทสะสมเพม-ลดในดานตางๆ ตามเหตปจจยทงภายในและภายนอก ซงมเจตจานงคอเจตนาเปนตวนา ทาใหกระแสโดยรวมหรอกระบวนธรรมนนๆ มลกษณะอาการอยางใดอยางหนง

ขนธ ๕ ทรวมเปนชวตนน เกดดบเปลยนแปลงอยทกขณะตลอดเวลา เมอกลาวถงความจรงนนดวยภาษาตามสมมต จงพดวาคนเรานเกด-แก-ตายอยทกขณะ อยางทอรรถกถาแหงหนงกลาววา

โดยปรมตถ เมอขนธทงหลาย เกดอย แกอย ตายอย การทพระผมพระภาคตรสวา “ดกอนภกษ เธอเกด แก และตายอย ทกขณะ” ดงน กพงทราบวาเปนอนไดทรงแสดงใหเหนแลววา ในสตวทงหลายนนการเลงถงขนธเสรจอยแลวในตว”๑

๑ ขททก.อ. ๘๕

พทธธรรม๑๓๔

อยางไรกตาม สาหรบปถชน ยอมมใชมเพยงการเกด-ดบของขนธ ๕ ตามธรรมดาของธรรมชาตเทานน แตเมอมภพขนตามอปาทานแลว กเกดมตวตนซงสานกตระหนกขนมาวา “เรา” ไดเปนนนเปนน อยในภาวะชวตอนนนอนน ซงตรงกบความตองการ หรอไมตรงกบความตองการ พดสนๆ วา ตวตนเกดขนในภพนน จงมตวเราทเปนเจาของ ตวเราทเปนโจร ตวเราทเปนคนไมมเกยรต ตวเราทเปนผชนะ ตวเราทเปนผแพ ฯลฯ

ในชวตประจาวนของปถชน การเกดของตวตนจะเหนไดเดนชดในกรณความขดแยง เชน การถกเถยง แมในการเถยงหาเหตผล ถาใชกเลส ไมใชปญญา กจะเกดตวตนทเปนนนเปนนขนมาชดวา เราเปนนาย เราเปนผมเกยรต (พรอมกบ เขาเปนลกนอง เขาเปนคนชนตา) นเปนความเหนของเรา เราถกขดแยง ทาใหความเปนนนเปนนดอยลงพรองลง หรอจะสญสลายไป ชาตจงยงชด เมอปรากฏชรามรณะ แตเพราะมชาตจงมชรามรณะได

๑๑. ชาต→ชรามรณะ : เมอมตวตนทไดเปนอยางนนอยางน กยอมมตวตนทไมไดเปนอยางนนอยางน ตวตนทขาด พลาด หรอพรากจากความเปนอยางนนอยางน ตวตนทถกคกคามดวยความขาด พลาด หรอพรากไปจากความเปนอยางนนอยางน และตวตนทถกกระทบกระทง ถกขดขวาง ขดแยง ใหกระแสความเปนอยางนนๆ สะดด หวนไหว สะเทอน ลด ดอยลง พรองลง เสอมลงไป ไมสมบรณเตมเปยมอยางทอยากใหเปนและอยางทยดถออย

เมอตวตนเกดมขนแลว กอยากจะดารงอยตลอดไป อยากจะเปนอยางนนอยางนอยางทตองการ หรออยากใหภาวะแหงชวตนนอยกบตวตนตลอดไป แตเมอตวตนเกดมขนได พองโตใหญขนได ตวตนกยอมเสอมสลายได แมเมอยงไมสญสลาย กถกคกคามดวยความพรอง ความดอย และความสญสลายทจะมมา จงเกดความหวาดกลวตอความถกหวนไหว กระทบกระแทก และความสญสลาย และทาใหเกดความยดมนผกพนตวตนไวกบภาวะชวตนนใหเหนยวแนนยงขน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๓๕

ความกลวตอความสญสลายแหงตวตนน เกดสบเนองมาจากความรสกถกคกคามและหวาดกลวตอความตายของชวตนนนเอง ซงแฝงอยในจตใจอยางละเอยดลกซงตลอดเวลา และคอยบบคนพฤตกรรมทวๆ ไปของมนษย ทาใหหวาดกลวตอความพลดพราก สญสลาย ทาใหดนรนไขวควาภาวะชวตทตองการอยางเรารอน ทาใหเกรงกลวและผดหวงเมอไดรบทกขเวทนา และทาใหเสวยสขเวทนาอยางกระวนกระวาย พรอมดวยความหวาดกลวความพลดพราก ทงนโดยไมตระหนกรวา ทแทนน ชวตคอขนธทง ๕ เกด-ตายอยแลวตลอดเวลา

โดยนยน เมอตวตนเกดขนในภาวะชวตทไมตองการ ไมเกดในภาวะชวตทตองการกด เมอตวตนเกดไดเปนอยางนนอยางน อยในภาวะชวตทตองการ แตตองสญสลายพรากไปกด ถกคกคามดวยความขาด พลาด และพรากจากภาวะชวตทตองการกด ความทกขแบบตางๆ ยอมเกดขน คอ เกดโสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และอปายาส และในภาวะแหงความทกขเชนน จตใจกขนมวเศราหมอง ไมรไมเขาใจหรอไมมองสงตางๆ ตามความเปนจรง มความคบของขดใจ ความหลงใหล และความมดบอด อนเปนลกษณะของอวชชา จงเกดการดนรนหาทางออกดวยวธการแหงอวชชาตามวงจรตอไป

ตวอยางงายๆ ในชวตประจาวน เมอมการแขงขน และมการชนะเกดขน สาหรบปถชนจะไมมเพยงการชนะทเปนเหตการณทางสงคม ซงมความหมายและวตถประสงคตามทตกลงกาหนดวางกน (สมมต) ไวเทานน แตจะมความเปนผชนะทยดมนไวกบความหมายพเศษบางอยางเฉพาะตวดวยอปาทาน (ภพ) ดวย ในบางโอกาส โดยเฉพาะในกรณของคนมกหยงผยอง หรอในกรณเกดเรองกระทบกระเทอนใจ กจะเกดความรสกโผลขนมาวา เราเปนผชนะ = ตวเราเกดขนในความเปนผชนะ (ชาต) แตความเปนผชนะของเราในความหมายสมบรณเตมตว ตองพวงเอาความมเกยรต ความยกยองเยนยอ ความไดผลประโยชน ความนยมชมชอบ การยอมรบของผอน เปนตน ไวดวย ความเกดของตวเราในความชนะ หรอ

พทธธรรม๑๓๖

ความชนะของเรา จงเกดพรอมกบการทจะตองมผยอมรบ ยกยองเชดช การทาใหผใดผหนงแพไปได การไดทาหรอแสดงออกอะไรสกอยางทสดขดของความอยาก ฯลฯ อยางใดอยางหนง หรอหลายอยาง

จากนน ในขณะเดยวกบทตวเราในฐานะผชนะ พรอมทงความหมายตางๆ ทพวงอยกบมน เกดขน ความสมหวง หรอไมสมหวงกเกดขน เมอสมหวง กจะตามมาดวยความรสกทจะตองผกพนมดตวไวกบความเปนผชนะนนใหแนนแฟน เพราะกลววาความเปนผชนะจะสญสนไปจากตน กลววา ความยอมรบนยมยกยองเชดชทไดรบในฐานะนน จะไมคงอยอยางเดม จะลดนอยลง เสอมไป หรอหมดไปจากตน เมอพบเหนผใดผหนงแสดงอาการไมเชดชใหเกยรตอยางทหวง หรอเทาทหวง หรอการยกยองเชดชเกยรตทเคยไดอย มาลดนอยลง กยอมเกดความขนมวหมนหมองใจและอปายาส เพราะตวตนในภาวะผชนะนนกาลงถกกระทบกระแทก หรอถกบบคนกาจดใหพรากไปเสยจากภาวะผชนะ คอกาลงถกคกคามดวยความเสอมโทรม (ชรา) และความสญสลาย (มรณะ) จากความเปนผชนะพรอมทงคณคาผนวกตางๆ ทยดไว (ภพ)

เมอภาวการณดาเนนไปเชนน ความรสกขนมวหมนหมอง กงวล ผดหวงตางๆ ทเกดขนทงหมด ซงมไดถกขดทงโดยสตและสมปชญญะ (ปญญา) กจะเขาหมกหมมทบถมในสนดาน มผลตอบคลกภาพ สภาพชวตจตใจ และพฤตกรรมของบคคลนน ตามวงจรปฏจจสมปบาทตอไป เปนการเสวยเวทนาอยางทเรยกวาหมกตวหรอผกมดตว

ขอใหตงขอสงเกตงายๆ วา เมอมตวตน (ในความรสก) เกดขน กยอมมความกนเนอท เมอกนเนอท กมขอบเขต หรอถกจากด เมอถกจากด กมการแยกตวออกตางหาก เมอมการแยกตวออกตางหาก กมการแบงวาตวเราและมใชตวเรา เมอตวตนของเราเกดขนแลว กขยายตวเบงพองออกพรอมดวยความอยากไดอยากเดนอยากแสดงตอตวตนอนๆ พลงออกมา แตตวตนและความอยากนนไมสามารถขยายออกไปอยางอสระไมมทสด ตองถกฝนกดหรอขมไวโดยบคคลนนเอง ในกรณทเขามความสานกใน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๓๗

การแสดงตวแกผอนวาตนเปนคนด หรอถาตนเองไมกดหรอขมไว ปลอยใหแสดงออกเตมท กยอมเกดการปะทะขดแยงภายนอก และแมแสดงออกไดเตมท กทาใหพลงในตนเองลดนอยลง เสรมกาลงความอยากใหแรงยงๆขน และความรสกพรองใหมากขนๆ ในคราวตอๆไป เปนการเพมโอกาสใหแกความขดแยงและการปะทะทจะแรงยงๆ ขน และหมดความเปนตวของตวเองลงไปทกท ความสมบรณเตมอยากจงไมม และความกดดนขดแยงกระทบกระทงบบคน ยอมเกดขนไดในทกกรณ

อยางไรกด ตวอยางทกลาวมาน มงความเขาใจงายเปนสาคญ บางตอนจงมความหมายผวเผน ไมใหความเขาใจแจมแจงลกซงเพยงพอ โดยเฉพาะหวขอทยากๆ เชน อวชชาเปนปจจยใหเกดสงขาร และ โสกะ ปรเทวะทาใหวงจรเรมตนใหม เปนตน ตวอยางทแสดงในขออวชชา เปน เรองทมไดเกดขนเปนสามญ ในทกชวงขณะของชวต ชวนใหเหนไดวา มนษยปถชนสามารถเปนอยในชวตประจาวนโดยไมมอวชชาเกดขนเลย หรอเหนวา ปฏจจสมปบาทไมใชหลกธรรมทแสดงความจรงเกยวกบชวตอยางแทจรง จงเหนวาควรอธบายความหมายลกซงของบางหวขอทยากใหละเอยดชดเจนออกไปอก

๗. ความหมายลกซงขององคธรรมบางขอก. อาสวะหลอเลยงอวชชา ทเปดชองแกสงขารตามปกต มนษยปถชนทกคน เมอประสบสงใดสงหนง หรออยใน

สถานการณอยางใดอยางหนง จะแปลความหมาย ตดสนสงหรอเหตการณนน พรอมทงคดหมาย ตงเจตจานง แสดงออกซงพฤตกรรม และกระทาการตางๆ ตามความโนมเอยง หรอตามแรงผลกดนตอไปน คอ

๑. ความใฝในการสนองความตองการทางประสาททง ๕ (กาม)๒. ความใฝหรอหวงในความมอยคงอยของตวตน การทตวตนจะได

เปนอยางนนอยางน และการทตนจะดารงคงอยในภาวะทอยากเปนนนยงยนตลอดไป (ภพ)

พทธธรรม๑๓๘

๓. ความเคยชน ความเชอถอ ความเขาใจ ทฤษฎ แนวความคดอยางใดอยางหนงทสงสมอบรมมา และยดถอเชดชไว (ทฏฐ)

๔. ความหลง ความไมเขาใจ คอ ความไมตระหนกรและไมกาหนดรความเปนมาเปนไป เหต ผล ความหมาย คณคา วตถประสงค ตลอดจนความสมพนธของสงตางๆ หรอเหตการณทงหลายตามสภาวะโดยธรรมชาตของมนเอง ความหลงผดวามตวตนทเขาไปกระทาและถกกระทากบสงตางๆ ไมมองเหนความสมพนธทงหลาย ในรปของกระบวนการแหงเหตปจจย พดสนๆ วา ไมรเหนตามทมนเปน แตรเหนตามทคดวามนเปน หรอคดใหมนเปน (อวชชา)

โดยเฉพาะขอ ๓ และ ๔ นน จะเหนไดวาเปนสภาพทสมพนธตอเนองกน คอเมอไมไดกาหนดร หลงเพลนไป กยอมทาไปตามความเคยชน ความเชอถอ ความเขาใจทสงสมอบรมมากอน

อนง ขอ ๓-๔ น มความหมายกวางขวางมาก รวมไปถง นสย ความเคยชน ทศนคต แบบแผน ความประพฤตตางๆ ทเปนผลมาจากการศกษาอบรม คานยมหรอคตนยมทางสงคม การถายทอดทางวฒนธรรม เปนตน สงเหลานแสดงอทธพลสมพนธกบขอท ๑ และ ๒ นน กลายเปนตวการกาหนดและควบคมความรสกนกคดและพฤตกรรมทงหมดของบคคล ตงตนแตวาจะใหชอบอะไร ตองการอะไร จะสนองความตองการของตนในรปแบบและทศทางใด แสดงพฤตกรรมออกมาอยางไร คอเปนสงทแฝงอยลกซงในบคคลและคอยบญชาพฤตกรรมของบคคลนน โดยเจาตวไมรตวเลย

ในความเขาใจตามปกต บคคลนนยอมรสกวาตวเขากาลงกระทากาลงประพฤตอยางนนๆ ดวยตนเอง ตามความตองการของตนเองอยางเตมท แตแทจรงแลว นบเปนความหลงผดทงสน เพราะถาสบสาวลงไปใหชดวา เขาตองการอะไรแน ทาไมเขาจงตองการสงทเขาตองการอยนน ทาไมเขาจงกระทาอยางทกระทาอยนน ทาไมจงประพฤตอยางทประพฤตอยนน กจะเหนวาไมมอะไรทเปนตวของเขาเองเลย แตเปนแบบแผนความประพฤตทเขาไดรบถายทอดมาในการศกษาอบรมบาง วฒนธรรมบาง ความเชอถอทางศาสนาบาง

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๓๙

เปนความนยมในทางสงคมบาง เขาเพยงแตเลอกและกระทาในขอบเขตแนวทางของสงเหลาน หรอทาใหแปลกไปอยางใดอยางหนง โดยเอาสงเหลานเปนหลกคดแยกออกไปและสาหรบเทยบเคยงเทานนเอง สงทเขายดถอวาเปนตวตนของเขานน จงไมมอะไรนอกไปจากสงทอยในขอ ๑ ถง ๔ เทานนเอง สงเหลานนอกจากไมมตวมตนแลว ยงเปนพลงผลกดนทอยพนอานาจควบคมของเขาดวย จงไมมทางเปนตวตนของเขาไดเลย

ในทางธรรมเรยกสงทงสนวา อาสวะ ๔ (inflowing impulses หรอinfluxes หรอ biases)

อยางท ๑ เรยก กามาสวะ (sense-gratification)อยางท ๒ เรยก ภวาสวะ (existence หรอ self-centered pursuits)อยางท ๓ เรยก ทฏฐาสวะ (views)อยางท ๔ เรยก อวชชาสวะ (ignorance)บางแหงตดขอ ๓ ออก เหลอเพยงอาสวะ ๓๑จงเหนไดวา อาสวะตางๆ เหลาน เปนทมาแหงพฤตกรรมของมนษย

ปถชนทกคน เปนตวการททาใหมนษยหลงผด ยดถอในความเปนตวตนทพรามว อนเปนอวชชาชนพนฐาน แลวบงคบบญชาใหนกคดปรงแตง แสดงพฤตกรรม และกระทาการตางๆ ตามอานาจของมนโดยไมรตวของตวเอง เปนขนเรมตนวงจรแหงปฏจจสมปบาท คอ เมออาสวะเกดขน อวชชากเกดขน แลวอวชชากเปนปจจยใหเกดสงขาร ในภาวะทแสดงพฤตกรรมดวยความหลงวาตวตนทาเชนน กลาวไดดวยคายอนแยงวา มนษยไมเปนตวของตวเอง เพราะพฤตกรรมถกบงคบบญชาดวยสงขารทเปนแรงขบไรสานกทงสน

กลาวโดยสรปเพอตดตอนใหชด ภาวะทเปนอวชชา กคอ การไมมองเหนไตรลกษณ โดยเฉพาะความเปนอนตตา ตามแนวปฏจจสมปบาท คอ ไมรตระหนกวา สภาพทถอกนวาเปนสตว บคคล ตวตน เรา เขา นน เปนเพยงกระแสแหงรปธรรมนามธรรมสวนยอยตางๆ มากมาย ทสมพนธเนองอาศย ๑ อาสวะ ๓ = กามาสวะ ภวาสวะ อวชชาสวะ. ด ท.ม. ๑๐/๗๖/๙๖; ส.สฬ. ๑๘/๕๐๔/๓๑๕, ฯลฯ อาสวะ ๔ = กามาสวะ ภวาสวะ ทฏฐาสวะ อวชชาสวะ ด อภ.ว. ๓๕/๙๖๑/๕๐๔ ฯลฯ

พทธธรรม๑๔๐

เปนเหตปจจยสบตอกน โดยอาการเกดสลายๆ ทาใหกระแสนนอยในภาวะทกาลงแปรรปอยตลอดเวลา

พดใหงายขนวา บคคลกคอผลรวมแหงความรสกนกคด ความปรารถนา ความเคยชน ความโนมเอยง ทศนคต ความร ความเขาใจ ความเชอถอ (ตงแตขนหยาบทผดหรอไมมเหตผล จนถงขนละเอยดทถกตองและมเหตผล) ความคดเหน ความรสกในคณคาตางๆ ฯลฯ ทงหมดในขณะนนๆ ทเปนผลมาจากการถายทอดทางวฒนธรรม การศกษาอบรม และปฏกรยาตางๆ ทงทเกดขนภายใน และทมตอสงแวดลอมทงหลาย อนกาลงดาเนนไปอยตลอดเวลา

เมอไมตระหนกรเชนน จงยดถอเอาสงเหลานอยางใดอยางหนง เปนตวตนของตนในขณะหนงๆ เมอยดถอสงเหลานเปนตวตน กคอถกสงเหลานนหลอกเอา จงเทากบตกอยในอานาจของมน ถกมนชกจงบงคบเอา ใหเหนวาตวตนนนเปนไปตางๆ พรอมทงความเขาใจวา ตนเองกาลงทาการตางๆ ตามความตองการของตน เปนตน

ทกลาวมาน นบวาเปนคาอธบายในหวขออวชชาเปนปจจยใหเกดสงขารในระดบทจดวาละเอยดลกซงกวากอน สวนหวขอตอจากนไปถงเวทนา เหนวาไมยากนก พอจะมองเหนไดตามคาอธบายทกลาวมาแลว จงขามมาถงตอนสาคญอกชวงหนง คอ ตณหาเปนปจจยใหเกดอปาทาน ซงเปนชวงของกเลสเหมอนกน

ข. ตณหา อาศยอวชชา โดยสมพนธกบทฏฐตณหาทง ๓ อยางทพดถงมาแลวนน กคออาการแสดงออกของตณหา

อยางเดยวกน และมอยเปนสามญโดยครบถวนในชวตประจาวนของปถชนทกคน แตจะเหนไดตอเมอวเคราะหดสภาพการทางานของจตในสวนลก เรมแตมนษยไมรไมเขาใจและไมรจกมองสงทงหลายในรปของกระบวนการแหงความสมพนธกนของเหตปจจยตางๆ ตามธรรมชาต จงมความรสกมวๆ อยวามตวตนของตนอยในรปใดรปหนง มนษยจงมความอยากทเปนพนฐาน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๔๑

สาคญ คอ ความอยากมอยเปนอย หรออยากมชวตอย ซงหมายถงความอยากใหตวตนในความรสกมวๆ นนคงอยยงยนตอไป๑

แตความอยากเปนอยน สมพนธกบความอยากได คอไมใชอยากเปนอยเฉยๆ แตอยากอยเพอเสวยสงทอยากได คอเพอเสวยสงทจะใหสขเวทนาสนองความตองการของตนตอไป จงกลาวไดวา ทอยากเปนอยกเพราะอยากได เมออยากได ความอยากเปนอยกยงรนแรงขน

เมอความอยากเปนอยรนแรง อาจเกดกรณท ๑ คอ ไมไดสงทอยากทนอยาก จงเกดปฏกรยาขน คอ ภพ หรอความมชวตเปนอยในขณะนน ไมเปนทนาชนชม ชวตขณะนนเปนทขดใจ ทนไมได อยากใหดบสญไปเสย ความอยากใหดบสญจงตดตามมา แตทนทนนเอง ความอยากไดกแสดงตวออกมาอก จงกลววาถาดบสญไปเสย กจะไมไดเสวยสขเวทนาทอยากไดตอไป ความอยากเปนอยจงเกดตามตดมาอก

ในกรณท ๒ ไมไดทอยาก หรอกรณท ๓ ไดไมเตมขดทอยาก ไดไมสมอยาก หรอกรณท ๔ ไดแลวอยากไดอนตอไป กระบวนการกดาเนนไปในแนวเดยวกน แตกรณทนบวาเปนพนฐานทสดและครอบคลมกรณอนๆ ทงหมด กคออยากยงๆ ขนไป

เมอกาหนดจบลงทขณะหนงขณะใดกตาม จะปรากฏวามนษยกาลงแสหาภาวะทเปนสขกวาขณะทกาหนดนนเสมอไป ปถชนจงปดหรอผละทงจากขณะปจจบนทกขณะ ขณะปจจบนแตละขณะ เปนภาวะชวตททนอยไมได อยากใหดบสญหมดไปเสย อยากใหตนพนไป ไปหาภาวะทสนองความอยากไดตอไป ความอยากได อยากอย อยากไมอย จงหมนเวยนอยตลอดเวลาในชวตประจาวนของมนษยปถชน แตเปนวงจรทละเอยดชนดทกขณะจต อยางทแตละคนไมรตวเลยวา ชวตทเปนอยแตละขณะของตนกคอ การดนรนใหพนไปจากภาวะชวตในขณะเกา และแสหาสงสนองความตองการในภาวะชวตใหมอยทกขณะนนเอง

๑ ในทน แปล กามตณหาวา อยากได ภวตณหาวา อยากเปนอย วภวตณหาวา อยากใหดบสญ

พทธธรรม๑๔๒

เมอสบสาวลงไป ยอมเหนไดวา ตณหาเหลาน สบเนองมาจากอวชชานนเอง กลาวคอ เพราะไมรสงทงหลายตามทมนเปน ไมรจกมนในฐานะกระบวนการแหงเหตปจจยทสมพนธตอเนองกน จงเกดความเหนผดพนฐานเกยวกบเรองตวตนขนมาในรปใดรปหนง คอ เหนวาสงทงหลายมตวมตนเปนชนเปนอน เปนแนนอนตายตว ซงจะยงยนอยได๑ หรอไมกเหนวาสงทงหลายแตกดบสญสนสลายตวหมดไปไดเปนสงๆ เปนชนๆ เปนอนๆไป๒

มนษยปถชนทกคนมความเหนผดในรปละเอยดอยในตวทงสองอยาง จงมตณหา ๓ อยางนน คอ เพราะเขาใจมดมวอยในจตสวนลกวา สงทงหลายมตวตนยงยนแนนอนเปนชนเปนอน จงเกดความอยากในความเปนอยคงอยหรอภวตณหาได และอกดานหนง ดวยความไมร ไมแนใจ กเขาใจไปไดอกแนวหนงวา สงทงหลายเปนตวเปนตน เปนชนเปนอนแตละสวนละสวนไป มนสญสนหมดไป ขาดหายไปได จงเกดความอยากในความไมเปนอย หรอวภวตณหา ได ความเหนผดทงสองน สมพนธกบตณหาในรปของการเปดโอกาสหรอเปดชองทางให

ถารเขาใจเหนเสยแลววาสงทงหลายเปนกระแส เปนกระบวนการแหงเหตปจจยทสมพนธตอเนองกน กยอมไมมตวตนทจะยงยนตายตวเปนชนเปนอนได และกยอมไมมตวตนเปนชนเปนอนทจะหายจะขาดสญไปได ตณหา(ภวตณหา และวภวตณหา) กไมมฐานทกอตวได

สวนกามตณหา กสบเนองจากความเหนผดทงสองนนดวย เพราะกลววาตวตนหรอสขเวทนากตามจะขาดสญสนหายหมดไปเสย จงเรารอนแสหาสขเวทนาแกตน และเพราะเหนวาสงทงหลายเปนตวเปนตนเปนชนเปนอนแนนอนคงตวอยได จงดนรนไขวควา กระทายาใหหนกแนนใหมนคงอยใหได

ในรปทหยาบ ตณหาแสดงอาการออกมาเปนการดนรนแสหาสงสนอง ๑ สสสตทฏฐ = ความเหนวาเทยง วายงยนตายตวตลอดไป๒ อจเฉททฏฐ = ความเหนวาขาดสญ ตดขาดดบหาย ทงสองอยางน เปนความเหนผดวามตวตนในรปใดรปหนงทงสน อยางแรกชดอยแลว แตอยางหลงอธบายสนๆ ไดวา เพราะเหนวาสงทงหลายมตวมตน เปนชนเปนอนเปนสวนๆ จงเหนวาสงเหลาน หรอตวตนเหลาน สญสนดบหาย ขาดตอนหมดไปไดด ตอนวาดวย ปฏจจสมปบาทในฐานะมชเฌนธรรมเทศนา ขางหนา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๔๓

ความตองการตางๆ การแสหาภาวะชวตทใหสงสนองความตองการเหลานน ความเบอหนายสงทมแลว ไดแลว เปนแลว ความหมดอาลยตายอยาก ทนอยไมไดโดยไมมสงสนองความตองการใหมๆ เรอยๆ ไป

ภาพทเหนไดชดกคอ มนษยทเปนตวของตวเองไมได ถาปราศจากสงสนองความตองการทางประสาททง ๕ แลว กมแตความเบอหนาย วาเหว ทนไมไหว ตองเทยวดนรนไขวควาสงสนองความตองการใหมๆ อยตลอดเวลา เพอหนจากภาวะเบอหนายตวเอง ถาขาดสงสนองความตองการ หรอไมไดตามทตองการเมอใด กผดหวง ชวตหมดความหมาย เบอตวเอง ชงตวเอง ความสข ความทกขจงขนตอปจจยภายนอกอยางเดยว เวลาวางจงกลบเปนโทษ เปนภยแกมนษยไดทงสวนบคคลและสงคม ความเบอหนาย ความซมเศรา ความวาเหว ความไมพอใจ จงมมากขน ทงทมสงสนองความตองการมากขน และการแสวงหาความปรนปรอทางประสาทสมผสตางๆ จงหยาบและรอนแรงยงขน

การตดสงเสพยตดตางๆ กด การใชเวลาวางทาความผดความชวของเดกวยรนกด ถาสบคนลงไปในจตใจอยางลกซงแลว จะเหนวาสาเหตสาคญ กคอ ความทนอยไมได ความเบอหนายจะหนไปใหพนจากภพทเขาเกดอยในขณะนนนนเอง

ในกรณทมการศกษาอบรม ไดรบคาแนะนาสงสอนทางศาสนา มความเชอถอในทางทถกตอง หรอยดถอในอดมคตทดงามตางๆ แลว (อวชชาไมมดบอดเสยทเดยว) เกดความใฝจะเปนในทางทด ตณหากถกผนมาใชในทางทดได จงมการทาดเพอจะไดเปนคนด การขยนหมนเพยร เพอผลทหมายระยะยาว การบาเพญประโยชนเพอเกยรตคณ หรอเพอไปเกดในสวรรค การใชเวลาวางใหเปนประโยชน ตลอดจนการอาศยตณหาเพอละตณหากได

ค. อปาทาน เปนเงอนปมสาคญ ทปนวงจรชวตกเลสทสบเนองจากตณหา ไดแก อปาทาน (ความยดมนถอมน) ซงม

๔ อยาง คอ

พทธธรรม๑๔๔

๑. กามปาทาน ความยดมนในกาม๑ (clinging to sensuality): เมออยากได ดนรน แสหา กยดมนตดพนในสงทอยากไดนน เมอไดแลวกยดมนเพราะอยากสนองความตองการใหยงๆ ขนไป และกลวหลดลอยพรากไปเสย ถงแมผดหวงหรอพรากไป กยงปกใจมนดวยความผกใจอาลย พรอมกนนน ความยดมนกยงแนนแฟนขน เพราะสงสนองความตองการตางๆ ไมใหภาวะเตมอมหรอสนองความตองการไดเตมขดทอยากจรงๆ ในคราวหนงๆ จงพยายามเพอเขาถงขดทเตมอยากนนดวยการกระทาอกๆ และเพราะสงเหลานนไมใชของของตนแทจรง จงตองยดมนไวดวยความรสกจงใจตนเองวาเปนของของตนในแงใดแงหนงใหได ความคดจตใจของปถชนจงไปยดตดผกพนของอยกบสงสนองความอยากอยางใดอยางหนงอยเสมอ ปลอดโปรง เปนอสระ และเปนกลางไดยาก

๒. ทฏปาทาน ความยดมนในทฤษฎหรอทฏฐตางๆ (clinging to views): ความอยากใหเปน หรอไมใหเปนอยางใดอยางหนงตามทตนตองการ ยอมทาใหเกดความเอนเอยงยดมนในทฏฐ ทฤษฎ หรอหลกปรชญาอยางใดอยางหนงทเขากบความตองการของตน ความอยากไดสงสนองความตองการของตน กทาใหยดมนในหลกการ แนวความคด ความเหน ลทธ หลกคาสอนทสนอง หรอเปนไปเพอสนองความตองการของตน เมอยดถอความเหน หรอหลกความคดอนใดอนหนงวาเปนของตนแลว กผนวกเอาความเหน หรอหลกความคดนน เปนตวตนของตนไปดวย จงนอกจากจะคดนกและกระทาการตางๆ ไปตามความเหนนนๆ แลว เมอมทฤษฎหรอความเหนอนๆ ทขดแยงกบความเหนทยดไวนน กรสกวาเปนการคกคามตอตวตนของตนดวย เปนการเขามาบบคนหรอจะทาลายตวตนใหเสอมดอยลง พรองลง หรอสลายไปอยางใดอยางหนง จงตองตอสรกษาความเหนนนไวเพอศกดศรเปนตนของตวตน จงเกดการขดแยงทแสดงออกภายนอก เกดการผกมดตวใหคบแคบ สรางอปสรรค กกปญญาของตนเอง ความคดเหนตางๆ ไมเกดประโยชนตามความหมายและวตถประสงคแทๆ ของมน ทาใหไมสามารถถอเอาประโยชน ๑ กาม = สงสนองความตองการทางประสาททง ๕ และความใครในสงสนองความตองการเหลานน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๔๕

จากความร และรบความรตางๆ ไดเทาทควรจะเปน๑

๓. สลพพตปาทาน ความยดมนในศลและพรต (clinging to mere rule and ritual): ความอยากได อยากเปนอย ความกลวตอความสญสลายของตวตน โดยไมเขาใจกระบวนการแหงเหตปจจยในธรรมชาต ผสมกบความยดมนในทฏฐอยางใดอยางหนง ทาใหทาการตางๆ ไปตามวธปฏบตทสกวายดถอมา เปนแบบแผน หรอประพฤตปฏบตไปตามๆ กนอยางงมงายในสงทนยมวาขลง วาศกดสทธ ทจะสนองความอยากของตนได ทงทไมมองเหนความสมพนธโดยทางเหตผล

ความอยากใหตวตนคงอย มอย และความยดมนในตวตน แสดงออกมาภายนอกหรอทางสงคม ในรปของความยดมน ในแบบแผนความประพฤตตางๆ การกระทาสบๆกนมา ระเบยบวธ ขนบธรรมเนยมประเพณ ลทธพธ ตลอดจนสถาบนตางๆ ทแนนอนตายตว วาจะตองเปนอยางนนๆ โดยไมตระหนกรในความหมาย คณคา วตถประสงค และความสมพนธโดยเหตผล กลายเปนวามนษยสรางสงตางๆ เหลานขนมาเพอกดกน ปดลอมตวเอง และทาใหแขงทอ ยากแกการปรบปรงตว และการทจะไดรบประโยชนจากสงทงหลายทตนเขาไปสมพนธ

ในเรองสลพพตปาทานน มคาอธบายของทานพทธทาสภกข ตอนหนง ทเหนวาจะชวยใหความหมายชดเจนขนอก ดงน

เมอมาประพฤตศล หรอธรรมะขอใดขอหนงแลว ไมทราบความมงหมาย ไมคานงถงเหตผล ไดแตลงสนนษฐานเอาเสยวาเปนของศกดสทธ เมอลงไดปฏบตของศกดสทธแลว ยอมตองไดรบผลดเอง ฉะนน คนเหลานจงสมาทานศล หรอประพฤตธรรมะ แตเพยงตามแบบฉบบ ตามตวอกษร ตามประเพณ ตามตวอยาง ทสบปรมปรากนมาเทานน ไมเขาถงเหตผลของสงนนๆ แตเพราะอาศยการประพฤตกระทามาจนชน การยดถอจงเหนยวแนน เปนอปาทานชนดแกไขยาก...ตางจาก

๑ ทฏฐทสนองตณหาขนพนฐานทสดกคอ สสสตทฏฐ กบ อจเฉททฏฐ และทฏฐทอยในเครอเดยวกน

พทธธรรม๑๔๖

อปาทานขอทสองขางตน ซงหมายถงการถอในตวทฏฐ หรอความคดความเหนทผด สวนขอน เปนการยดถอในตวการปฏบต หรอการกระทาทางภายนอก๑

๔. อตตวาทปาทาน ความยดมนในวาทะวาตวตน (clinging to the ego-belief): ความรสกวามตวตนทแทจรงนน เปนความหลงผดทมเปนพนฐานอยแลว และยงมปจจยอนๆ ทชวยเสรมความรสกนอก เชนภาษา อนเปนถอยคาสมมตสาหรบสอความหมาย ทชวนใหมนษยผตดบญญตมองเหนสงตางๆ แยกออกจากกนเปนตวตนทคงท แตความรสกนกลายเปนความยดมนเพราะตณหาเปนปจจย กลาวคอ เมออยากไดกยดมนวามตวตนทเปนผไดรบและเสวยสงทอยากนน มตวตนทเปนเจาของสงทไดนน เมออยากเปนอย กอยากใหมตวตนอนใดอนหนงเปนอย คงอย เมออยากไมเปนอย กยดในตวตนอนใดอนหนงทจะใหสญสลายไป เมอกลววาตวตนจะสญสลายไป กยงตะเกยกตะกายยาความรสกในตวตนใหแนนแฟนหนกขนไปอก

ทสาคญคอ ความอยากนนสมพนธกบความรสกวามเจาของผมอานาจควบคม คอมตวตนทเปนนายบงคบบญชาสงตางๆ ใหเปนไปอยางทอยากใหเปนได และกปรากฏคลายกบวามการบงคบบญชาไดสมปรารถนาบางเหมอนกน จงหลงผดไปวามตวฉนหรอตวตนของฉนทเปนเจาของ เปนนายบงคบสงเหลานนได แตความจรงมอยวา การบงคบบญชานน เปนไปไดเพยงบางสวนและชวคราวเทานน เพราะสงทยดวาเปนตวตนนน กเปนเพยงปจจยอยางหนงในกระบวนการแหงเหตปจจย ไมสามารถบงคบบญชาสงอนๆ ทเขาไปยด ใหเปนไปตามทอยากใหเปนไดถาวรและเตมอยากจรงๆ การทรสกวาตวเปนเจาของควบคมบงคบบญชาไดอยบาง แตไมเตมสมบรณจรงๆ เชนน กลบเปนการยาความหมายมน และตะเกยกตะกายเสรมความรสกวาตวตนใหแนนแฟนยงขนไปอก

เมอยดมนในตวตนดวยอปาทาน กไมรจกทจะจดการสงตางๆ ตาม

๑ พระอรยนนทมน, หลกพระพทธศาสนา, สวชานน พ.ศ. ๒๔๙๙, หนา ๖๐

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๔๗

เหตตามปจจยทจะใหมนเปนไปอยางนนๆ กลบหลงมองความสมพนธผด ยกเอาตวตนขนยดไวในฐานะเจาของทจะบงคบควบคมสงเหลานนตามความปรารถนา เมอไมทาตามกระบวนการแหงเหตปจจย และสงเหลานนไมเปนไปตามความปรารถนา ตวตนกถกบบคนดวยความพรอง เสอมดอย และความสญสลาย ความยดมนในตวตนนนบวาเปนขอสาคญ เปนพนฐานของความยดมนขออนๆ ทงหมด๑

วาโดยสรป อปาทานทาใหมนษยปถชนมจตใจไมปลอดโปรงผองใส ความคดไมแลนคลองไปตามกระบวนการแหงเหตปจจย ไมสามารถแปลความหมาย ตดสน และกระทาการตางๆ ไปตามแนวทางแหงเหตปจจยตามทมนควรจะเปนโดยเหตผลบรสทธ แตมความตดของ ความเอนเอยง ความคบแคบ ความขดแยง และความรสกถกบบคนอยตลอดเวลา ความบบคนเกดขนเพราะความยดวาเปนตวเรา ของเรา เมอเปนตวเรา ของเรา กตองเปนอยางทเราอยากใหเปน แตสงทงหลายเปนไปตามเหตปจจย ไมใชเปนไปตามทเราอยากใหเปน

เมอมนไมอยในบงคบของความอยาก กลบเปนอยางอนไปจากทอยากใหเปน ตวเรากถกขดแยงกระทบกระแทกบบคน สงทยดถกกระทบเมอใด ตวเรากถกกระทบเมอนน สงทยดไวมจานวนเทาใด ตวเราแผไปถงไหน ยดไวดวยความแรงเทาใด ตวเราทถกกระทบ ขอบเขตทถกกระทบ และความแรงของการกระทบ กมมากเทานน และผลทเกดขน มใชเพยงความทกขเทานน แตหมายถงชวตทเปนอยและกระทาการตางๆ ตามอานาจความยดอยาก ไมใชเปนอยและทาการดวยปญญาตามเหตปจจย จงเปนเหตใหการงานททาไมสาเรจผลด หรอยากทจะไดผลด กบทงยงพวงเอาปญหาจกจกวนวายนอกเรองตามมาอกมากมายโดยไมสมควร ๑ อปาทาน ๔ มาใน ท.ปา. ๑๑/๒๖๒/๒๔๒; อภ.ว. ๓๕/๙๖๓/๕๐๖; โดยเฉพาะอตตวาทปาทานนน เมอวเคราะหออกไปจะเหนวา เปนการยดมนในเรองขนธ ๕ อยางใดอยางหนง ตามบาลวา “ปถชน...ยอมเขาใจวารปเปนอตตา หรอเขาใจวาอตตามรป หรอเขาใจวารปอยในอตตา หรอเขาใจวาอตตาอยในรป เขาใจวาเวทนา.....สญญา.....สงขาร (ทานองเดยวกน) เขาใจวาวญญาณเปนอตตา หรออตตามวญญาณ หรอวาวญญาณอยในอตตา หรอวาอตตาอยในวญญาณ”

พทธธรรม๑๔๘

ตอจากอปาทาน กระบวนการดาเนนตอไปถงขน ภพ ชาต ชรามรณะ จนเกด โสกะ ปรเทวะ เปนตน ตามแนวทอธบายมาแลว เมอเกด โสกะ ปรเทวะ เปนตนแลว บคคลยอมหาทางออกดวยการคด ตดสนใจ และกระทาการตางๆ ตามความเคยชน ความโนมเอยง ความเขาใจ และความคดเหนทยดมนสะสมไวอก โดยไมมองเหนภาวะทประสบในขณะนนๆ ตามทมนเปนของมนจรงๆ วงจรจงเรมขนทอวชชา แลวหมนตอไปอยางเดม

ง. การผอนเบาปญหา เมอยงมอวชชาและตณหาแมอวชชาจะเปนกเลสพนฐาน เปนทกอตวของกเลสอนๆ แตในขน

แสดงออกเปนพฤตกรรมตางๆ ตณหายอมเปนตวชกจง เปนตวบงการและแสดงบทบาททใกลชดเหนไดชดเจนกวา ดงนน ในทางปฏบต เชนในอรยสจ ๔ จงถอวาตณหาเปนเหตใหเกดทกข

เมออวชชาเปนไปอยางมดบอดเลอนลอย ตณหาไมมหลก ไมถกควบคม เปนไปสดแตจะใหสนองความตองการไดสาเรจ ยอมมทางใหเกดกรรมฝายชวมากกวาฝายด แตเมออวชชาถกปรงแปลงดวยความเชอถอในทางทดงาม ไดรบอทธพลจากความคดทถกตอง หรอจากความเชอทมเหตผล ตณหาถกชกจงใหเบนไปสเปาหมายทดงาม ถกควบคมขดเกลา และขบใหพงไปอยางมจดหมาย กยอมใหเกดกรรมฝายด และเปนประโยชนไดอยางมาก และถาไดรบการชกนาอยางถกตอง กจะเปนเครองอปถมภ สาหรบกาจดอวชชาและตณหาไดตอไปดวย

วถอยางแรกเปนวถแหงความชว แหงบาปอกศล อยางหลงเปนวถแหงความด แหงบญกศล คนดและคนชวตางกยงมทกขอยตามแบบของตนๆ แตวถฝายดเทานนทสามารถนาไปสความสนทกข ความหลดพน และความเปนอสระได

ตณหาทถกใชในทางทเปนประโยชนนน มตวอยางถงขนสงสด เชน :-ดกรนองหญง ภกษในธรรมวนยน ไดยนวา ภกษชอน กระทาใหแจงซงเจ

โตวมตตปญญาวมตตอนหาอาสวะมได ฯลฯ เธอจงมความดารวา เมอไร

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๔๙

หนอ เราจกกระทาใหแจงซงเจโตวมตต ปญญาวมตต ฯลฯ บาง สมยตอมา เธออาศยตณหาแลวละตณหาเสยได ขอทเรากลาววา กายนเกดจากตณหา พงอาศยตณหา ละตณหาเสย เราอาศยความ ขอนเองกลาว๑

ถาไมสามารถทาอยางอน นอกจากเลอกเอาในระหวางตณหาดวยกน พงเลอกเอาตณหาในทางทดเปนแรงชกจงในการกระทา แตถาทาได พงเวนตณหาทงฝายชวฝายด เลอกเอาวถแหงปญญา อนเปนวถทบรสทธ อสระ และไรทกข

๘. ปฏจจสมปบาทในฐานะมชเฌนธรรมเทศนาความเขาใจในปฏจจสมปบาท เรยกวาเปนสมมาทฏฐ หรอเหนถกตอง

และความเหนทถกตองนเปนความเหนชนดทเรยกวาเปนกลางๆ ไมเอยงสดไปทางใดทางหนง ปฏจจสมปบาทจงเปนหลกหรอกฎทแสดงความจรงเปนกลางๆ ไมเอยงสด อยางทเรยกวา “มชเฌนธรรมเทศนา”

ความเปนกลางของหลกความจรงน เหนไดโดยการเทยบกบลทธหรอทฤษฎเอยงสดตางๆ และความเขาใจปฏจจสมปบาทโดยถกตอง จะตองแยกออกจากทฤษฎเอยงสดเหลานดวย ดงนน ในทนจงควรนาทฤษฎเหลานมาแสดงไวเปรยบเทยบเปนคๆ โดยการใชวธอางพทธพจนเปนหลก และอธบายใหนอยทสดคท ๑: ๑. อตถกวาทะ๒ ลทธวาสงทงหลายมอยจรง (extreme realism)

๒. นตถกวาทะ ลทธวาสงทงหลายไมมจรง (nihilism)ขาแตพระองคผเจรญ ทเรยกวา “สมมาทฏฐ สมมาทฏฐ” ดงน แค

ไหน จงจะชอวาเปนสมมาทฏฐ?

๑ อง.จตกก. ๒๑/๑๕๙/๑๙๕๒ ในกรณของลทธ หรอทฤษฎตางๆ คาวา “วาทะ” เปลยนเรยกวา “ทฏฐ” ไดทกแหง ดงนน วาทะทงสองน และตอจากนไป จงเรยกไดอกอยางหนงวา อตถกทฏฐ นตถกทฏฐ สสสตทฏฐ อจเฉททฏฐ ฯลฯ เฉพาะ อตถกวาทะ เรยกอกอยางหนงวา สพพตถกวาทะ

พทธธรรม๑๕๐

แนะ ทานกจจานะ โลกนโดยมากอง (ทฤษฎของตน) ไวกบภาวะ ๒ อยาง คอ อตถตา (ความม) และนตถตา (ความไมม) เมอเหนโลกสมทยตามทมนเปนดวยสมมาปญญา นตถตาในโลกกไมม เมอเหนโลกนโรธตามทมนเปนดวยสมมาปญญา อตถตาในโลกนกไมม

โลกนโดยมากยดมนถอมนในอบาย(systems) และถกคลองขงไวดวยอภนเวส (dogmas) สวนอรยสาวก ยอมไมเขาหา ไมยด ไมตดอยกบความยดมนถอมนในอบาย ความปกใจ อภนเวส และอนสยวา “อตตาของเรา” ยอมไมเคลอบแคลงสงสยวา “ทกขนนแหละ เมอเกดขน ยอมเกดขน ทกข เมอดบ กยอมดบ” อรยสาวกยอมมญาณในเรองน โดยไมตองอาศยผอนเลย เพยงเทานแล ชอวามสมมาทฏฐ

ดกอนกจจานะ ขอวา ‘สงทงปวงมอย’ นเปนทสดขางหนง ขอวา ‘สงทงปวงไมม’ นเปนทสดขางหนง ตถาคตยอมแสดงธรรมเปนกลาง ๆ ไมเขาไปตดทสดทงสองนนวา “เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม เพราะสงขารเปนปจจย วญญาณจงม ฯลฯ เพราะอวชชานนแหละสารอกดบไปไมเหลอ สงขารจงดบ เพราะสงขารดบไป วญญาณจงดบ ฯลฯ” ๑

พราหมณนกโลกายตคนหนงมาเฝาทลถามปญหาวา:ทานพระโคตมะผเจรญ สงทงปวงมอยหรอ?พระพทธเจาตรสตอบวา:ขอวา ‘สงทงปวงม’ เปนโลกายตหลกใหญทสดถาม: สงทงปวงไมมหรอ?ตอบ: ขอวา ‘สงทงปวงไมม’ เปนโลกายตทสองถาม: สงทงปวงเปนภาวะหนงเดยว (เอกตตะ-unity) หรอ?ตอบ: ขอวา ‘สงทงปวงเปนภาวะหนงเดยว’ เปนโลกายตทสามถาม: สงทงปวง เปนภาวะหลากหลาย (ปถตตะ-plurality) หรอ?ตอบ: ขอวา ‘สงทงปวงเปนภาวะหลากหลาย’ เปนโลกายตทส

๑ ส.น. ๑๖/๔๒-๔๔/๒๐-๒๑; ๑๗๓/๙๑; ส.ข. ๑๗/๒๓๔/๑๖๕

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๕๑

ดกอนพราหมณ ตถาคตไมเขาไปตดทสดทงสองขางเหลาน ยอมแสดงธรรมเปนกลาง ๆวา “เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม เพราะ สงขารเปนปจจย วญญาณจงม ฯลฯ เพราะอวชชาสารอกดบไปไมเหลอ สงขารจงดบ เพราะสงขารดบ วญญาณจงดบ”๑

คท ๒: ๑. สสสตวาทะ ลทธถอวาเทยง (eternalism)๒. อจเฉทวาทะ ลทธถอวาขาดสญ (annihilationism)

คท ๒ น มกลาวถงบอยๆ ในททวไปอยแลว จงไมแสดงไวทนอกคท ๓: ๑. อตตการวาทะ สยงการวาทะ ลทธถอวาสขทกขเปนตน ตนทาเอง

(self-generationism Karmic autogenesisism)๒. ปรการวาทะ ลทธถอวาสขทกขเปนตน เกดจากตวการภายนอก

(other-generationism Karmic heterogenesisism)คท ๓ น และคท ๔ ทจะกลาวตอไป มความสาคญมากในแงของหลก

กรรม เมอศกษาเขาใจดแลว จะชวยปองกนความเขาใจผดในเรองกรรมไดเปนอยางมาก จงควรสงเกตตามแนวพทธพจน ดงน :-

ถาม: ทกข ตนทาเองหรอ?ตอบ: อยากลาวอยางนนถาม: ทกขตวการอยางอนกระทาใหหรอ?ตอบ: อยากลาวอยางนนถาม: ทกขตนทาเองดวย ตวการอยางอนทาใหดวยหรอ?ตอบ: อยากลาวอยางนนถาม: ทกขมใชตนทาเอง มใชตวการอยางอนทาให แตเกดขนเองลอยๆ

(เปนอธจจสมปบน) หรอ?ตอบ: อยากลาวอยางนนถาม: ถาอยางนน ทกขไมมหรอ?ตอบ: ทกขมใชไมม ทกขมอย

๑ ส.น. ๑๖/๑๗๖/๙๒

พทธธรรม๑๕๒

ถาม: ถาอยางนน ทานพระโคตมะ ไมร ไมเหนทกขหรอ?ตอบ: เรามใชไมร ไมเหนทกข เราร เราเหนทกขแททเดยวถาม: ...ขอพระผมพระภาคเจา ไดโปรดบอก โปรดแสดงทกขแก

ขาพเจาดวยเถดตอบ: เมอวา ‘ทกขตนทาเอง’ อยางทวาทแรก กเทากบบอกวา ‘ผนนทา ผ

นนเสวย(ทกข)’ กลายเปนสสสตทฏฐไป เมอวา ‘ทกขตวการอยางอนทาให’ อยางทผถกเวทนาทมแทงรสก กเทากบบอกวา ‘คนหนงทา คนหนงเสวย(ทกข)’ กลายเปนอจเฉททฏฐไป ตถาคตไมเขาไปตดทสดทงสองขางนน ยอมแสดงธรรมเปนกลาง ๆวา “เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม เพราะสงขารเปนปจจย วญญาณจงม ฯลฯ เพราะอวชชาสารอกดบไปไมเหลอ สงขารจงดบ เพราะสงขารดบ วญญาณจงดบ ฯลฯ”๑

ถาม: สขทกข ตนทาเอง หรอ?ตอบ: อยากลาวอยางนนถาม: สขทกข ตวการอยางอนทาใหหรอ?ตอบ: อยากลาวอยางนนถาม: สขทกข ตนทาเองดวย ตวการอนทาใหดวยหรอ?ตอบ: อยากลาวอยางนนถาม: สขทกข มใชตนทาเอง มใชตวการอยางอนทาให แตเกดขน เองลอยๆ (เปนอธจจสมปบน) หรอ?ตอบ: อยากลาวอยางนนถาม: (ถาอยางนน) สขทกข ไมมหรอ?ตอบ: สขทกขมใชไมม สขทกขมอยถาม: ถาอยางนน ทานพระโคตมะ ไมร ไมเหนสขทกขหรอ?ตอบ: เรามใชไมร ไมเหนสขทกข เราร เราเหนสขทกขแททเดยว

๑ ส.น. ๑๖/๔๙-๕๐/๒๓-๒๕

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๕๓

ถาม: ...ขอพระผมพระภาคเจา โปรดบอก โปรดแสดงสขทกขแกขาพเจาดวยเถด

ตอบ: เพราะเขาใจเอาแตแรกวา เวทนากนน ผเสวยเวทนากนน จงเกดยดถอขนวา สขทกขตนทาเอง เราหากลาว(วาเปน)อยางนนไม เพราะเขาใจวา เวทนากอยาง ผเสวยเวทนากอยาง จงเกดความยดถออยางทผถกเวทนาทมแทงรสกวา สขทกขตวการอยางอนทาให เราหากลาว(วาเปน)อยางนนไม ตถาคตไมเขาไปตดทสดทงสองขางนน ยอมแสดงธรรมเปนกลาง ๆ วา “เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม ฯลฯ เพราะอวชชาสารอกดบไปไมเหลอ สงขารจงดบ ฯลฯ”๑

ดกอนอานนท เรากลาววาสขทกขเปนปฏจจสมปบนธรรม (สงท อาศยเหตปจจยเกดขน) อาศยอะไร? อาศยผสสะ

เมอกายมอย อาศยความจงใจทางกายเปนเหต สขทกขภายในจงเกดขนได เมอวาจามอย อาศยความจงใจทางวาจาเปนเหต สขทกขภายในจงเกดขนได เมอมโนมอย อาศยมโนสญเจตนาเปนเหต สขทกขภายในจงเกดขนได

เพราะอวชชานนแหละเปนปจจย บคคลจงปรงแตงกายสงขารขนเอง เปนปจจยใหเกดสขทกขภายในบาง เนองจากผอน (ถกคนอนหรอตวการอน ๆกระตนหรอชกจง) จงปรงแตงกายสงขาร เปนปจจยใหเกดสขทกขภายในบางรตวอย จงปรงแตงกายสงขารนน เปนปจจยใหเกดสขทกขภายในบาง ไมรตวอย ยอมปรงแตงกายสงขาร เปนปจจยใหเกดสขทกขภายในบาง จงปรงแตงวจสงขาร...มโนสงขารขนเองบาง...เนองจากผอนบาง...โดยรตวบาง...โดยไมรตวบาง เปนปจจยใหเกดสขทกขภายใน ในกรณเหลาน อวชชาเขาแทรกอยแลว (ทงนน)๒

๑ ส.น. ๑๖/๕๔-๕๕/๒๖-๒๘๒ ส.น. ๑๖/๘๒-๘๓/๔๖-๔๘, ฯลฯ; ผตองการความกระจางนอกจากนพงด ท.ส. ๙/๙๕/๖๙; ส.ส. ๑๕/๕๕๑/๑๙๗;ท.ปา. ๑๑/๑๒๓/๑๕๑; ข.อ. ๒๕/๑๓๙/๑๘๖; อง.ฉกก. ๒๒/๓๐๙/๓๗๖; ๓๖๖/๔๙๐; อภ.ว. ๓๕/๙๗๕/๕๐๙

พทธธรรม๑๕๔

คท ๔: ๑. การกเวทกาทเอกตตวาท๑ การถอวาผทาและผเสวยผลเปนตน เปนตวการเดยวกน (the extremist view of a self-identical soul the monistic view of subject-object unity)

๒. การกเวทกาทนานตตวาท๒ การถอวาผทาและผเสวยผลเปนตน เปนคนละอยางขาดจากกน (the extremist view of individual discontinuity the dualistic view of subject-object distinction)

ถาม: ตวททากอนนน ตวทเสวย(ผล) กอนนนหรอ?ตอบ: ขอวา ตวททากอนนน ตวทเสวย(ผล) กอนนน เปนทสดขางหนงถาม: ตวททากอยาง ตวทเสวย(ผล) กอยางหรอ?ตอบ: ขอวา ตวททากอยาง ตวทเสวย(ผล) กอยาง เปนทสดขางทสอง

ตถาคตไมเขาไปตดทสดทงสองขางนน ยอมแสดงธรรมเปนกลาง ๆวา “เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม ฯลฯ เพราะอวชชาสารอกดบไปไมเหลอ สงขารจงดบ ฯลฯ”๒

ถาม: พระองคผเจรญ ชรามรณะ คออะไร? ชรามรณะนของใคร?ตอบ: ตงปญหายงไมถก ผใดกลาววา ‘ชรามรณะคออะไร? ชรามรณะนของ

ใคร?’ หรอผใดกลาววา ‘ชรามรณะกอยาง เจาของชรามรณะกอยาง’ คาพดทงสองแบบนมความหมายอยางเดยวกน ตางกนแตพยญชนะเทานน

เมอมความเหนวา ‘ชวะกอนนน สรระกอนนน’ การครองชวตประเสรฐ (พรหมจรรย) กมไมได เมอมความเหนวา ‘ชวะกอยางสรระกอยาง’ การครองชวตประเสรฐ (พรหมจรรย) กมไมได ตถาคตไมเขาไปตดทสดทงสองนน ยอมแสดงธรรมเปนกลาง ๆ วา “เพราะชาตเปนปจจย ชรามรณะจงม”

๑ ศพททงสองผกขนใชใหม ทงสองอยางเปนรปหนงๆ ของสสสตทฏฐ และอจเฉททฏฐตามลาดบ๒ ส.น. ๑๖/๑๗๐/๙๐

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๕๕

ถาม: พระองคผเจรญ ชาต...ภพ...อปาทาน...ตณหา...เวทนา...ผสสะ...สฬายตนะ...นามรป...วญญาณ...สงขาร คออะไร? ของใคร?

ตอบ: ตงปญหายงไมถก (เนอความตอไปแนวเดยวกบขอชรามรณะ) เพราะอวชชาสารอกดบไปไมเหลอ ความเหนทบดเบอน สายพรา ขดกน อยางใด ๆกตามวา ‘ชรามรณะคออะไร? ชรามรณะนของใคร?’ กด ‘ชรามรณะกอยาง เจาของชรามรณะกอยาง’ กด ‘ชวะอนนน สรระกอนนน’ กด ‘ชวะกอยาง สรระกอยาง’ กด ความเหนเหลานน ทงหมด เปนอนถกกาจด ถอนรากทง ทาใหสนซาก ถงความไมม หมดทางเกดขนไดตอไป๑

ถาม: ใครหนอยอมผสสะ (ใครเปนผรบผสสะ)?ตอบ: ตงปญหายงไมถก เรามไดกลาววา ‘ยอมผสสะ’ ถาเรากลาววา ‘ยอม

ผสสะ’ ในกรณนนจงควรตงปญหาไดถกตองวา ‘ใครหนอยอมผสสะ?’ แตเรามไดกลาวอยางนน เมอเราไมกลาวอยางนน ผใดถามอยางนวา ‘เพราะอะไรเปนปจจย ผสสะจงม?’ นจงจะชอวาตงปญหาถกตอง ในกรณนน กมคาเฉลยทถกตองวา “เพราะสฬายตนะเปนปจจย ผสสะจงม เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม”

ถาม: ใครหนอเสวยเวทนา? ใครหนอทะยานอยาก (มตณหา)? ใครหนอยอมยดมน (มอปาทาน)?

ตอบ: ตงปญหายงไมถก ... ผใดถามวา ‘เพราะอะไรเปนปจจยหนอ เวทนาจงม? เพราะอะไรเปนปจจยหนอ ตณหาจงม? เพราะอะไรเปนปจจยหนอ อปาทานจงม?’ นชอวาตงปญหาถกตอง ในกรณนน ๆ กมคาเฉลยทถกตองวา “เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงม ฯลฯ”๒

๑ ส.น. ๑๖/๑๒๙-๑๓๓/๗๒-๗๔๒ ส.น. ๑๖/๓๓-๓๖/๑๖-๑๗

พทธธรรม๑๕๖

ภกษทงหลาย กายน มใชของพวกเธอ แลวกมใชของใครอน พงเหนวา กรรมเกาน เปนสงทปจจยปรงแตงขน ถกจงใจจานงขนมา (เกดจากเจตนา หรอมเจตนาเปนมล) เปนทตงของเวทนา

ภกษทงหลาย ในเรองนน อรยสาวกผไดเรยนรแลว ยอมพจารณาสบสาว (โยนโสมนสการ) เปนอยางด ถงการทสงทงหลายอาศยกนและกน จงเกดขน (ปฏจจสมปบาท) วา “เมอสงนม สงนจงม เพราะสงนดบ สงนกดบ กลาวคอ เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม เพราะสงขารเปนปจจย วญญาณจงม ฯลฯ เพราะอวชชาสารอกดบไปไมเหลอ สงขารจงดบ เพราะสงขารดบ วญญาณจงดบ ฯลฯ”๑

หลกปฏจจสมปบาท แสดงความจรงของธรรมชาตใหเหนวา สงทงหลายมลกษณะเปนอนจจง ทกขง อนตตา ทเรยกวาไตรลกษณ เปนไปตามกระบวนการแหงเหตปจจย ไมมปญหาในเรองทวา สงทงหลายมหรอไมมจรง ยงยนหรอขาดสญ เปนตน แตผไมรความหมายของหลกปฏจจสมปบาท มกเขาใจไตรลกษณผดพลาด โดยเฉพาะหลกอนตตานน มกไดยนไดฟงกนอยางผวเผน แลวตความเอาวา อนตตา หมายถงไมมอะไร กลายเปนนตถกวาทอนเปนมจฉาทฏฐอยางรายแรงไปเสย

ผเขาใจหลกปฏจจสมปบาทดแลว ยอมพนจากความเขาใจผดแบบตางๆ ทแตกแขนงออกมาจากทฤษฎทงหลายขางตนนน เชน ความเชอวาสงทงหลายมมลการณหรอเหตตนเคาเดมสด (the First Cause) และความเขาใจวามสงวเศษนอกเหนอธรรมชาต (the Supernatural) เปนตน ดงกลาวมาแลวขางตน ตวอยางพทธพจนเกยวกบเรองน เชน :-

ภกษทงหลาย เมอใดอรยสาวกเหนปฏจจสมปบาทน และปฏจจ-สมปบนธรรม (สงทอาศยกนเกดขนตามหลกปฏจจสมปบาท) เหลาน ชดเจนตามทมนเปน ดวยสมมาปญญาแลว เมอนน การทอรยสาวกนนจะแลนเขาหาทสดขางตนวา ‘ในอดต เราไดเคยมหรอไมหนอ? ในอดตเราไดเปน

๑ ส.น. ๑๖/๑๔๓/๗๗-๗๘

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๕๗

อะไรหนอ? ในอดต เราไดเปนอยางไรหนอ? ในอดต เราเปนอะไรแลวจงไดมาเปนอะไรหนอ?’ หรอจะแลนเขาหาทสดขางปลายวา ‘ในอนาคต เราจกมหรอไมหนอ? ในอนาคต เราจกเปนอะไรหนอ? ในอนาคต เราจกเปนอยางไรหนอ? ในอนาคต เราเปนอะไรแลวจกไดเปนอะไรหนอ?’ หรอแมแตจะเปนผมความสงสยกาลปจจบน เปนภายใน ณ บดนวา ‘เรามอยหรอไมหนอ? เราคออะไรหนอ? เราเปนอยางไรหนอ? สตวนมาจากทไหน แลวจกไป ณ ทไหนอก?’ ดงน ยอมเปน สงทเปนไปไมได เพราะอะไร กเพราะวา อรยสาวกไดเหนปฏจจสมปบาทน และปฏจจสมปบนธรรมเหลาน ชดเจนแลวตามทมนเปน ดวยสมมาปญญา๑

โดยนยน ผเหนปฏจจสมปบาท จงไมสงสยในปญหาอภปรชญาตางๆ ทเรยกวา อนตคาหกทฏฐ และจงเปนเหตผลทพระพทธเจาทรงนงเสย ไมตรสตอบปญหาเหลาน ในเมอใครกตามมาทลถาม โดยตรสวา เปน อพยากตปญหาหรอปญหาทไมทรงพยากรณ เพราะเมอเหนปฏจจสมปบาท เขาใจการทสงทงหลายเปนไปตามกระบวนการแหงเหตปจจยแลว ปญหาเหลานยอมกลายเปนเรองเหลวไหลไป ขอยกตวอยางพทธพจนทแสดงเหตผลในการไมตรสตอบปญหาเหลาน เชน :-

ถาม: ทานพระโคตมะผเจรญ อะไรเปนเหตเปนปจจยใหพวกปรพาชกผถอลทธอนทงหลาย เมอถกถามอยางนวา

๑. โลกเทยง (ยงยนนรนดร) หรอ?๒. โลกไมเทยงหรอ?๓. โลกมทสดหรอ?๔. โลกไมมทสดหรอ?๕. ชวะอนนน สรระกอนนนหรอ?๖. ชวะกอยาง สรระกอยางหรอ?

๑ ส.น. ๑๖/๖๓/๓๑

พทธธรรม๑๕๘

๗. สตวหลงจากตายแลว มอยหรอ?๑๘. สตวหลงจากตายแลว ไมมหรอ?๙. สตวหลงจากตายแลว ทงม ทงไมมหรอ?

๑๐. สตวหลงจากตายแลว จะวามอย กไมใช ไมมกไมใชหรอ?จงพยากรณ (ตอบ) วา ‘โลกเทยง’ บาง ‘โลกไมเทยง’ บาง ฯลฯ

‘สตวหลงจากตายแลว จะวามกไมใช ไมมกไมใช’ บาง? (แต) อะไรเปนเหต เปนปจจยใหทานพระโคตมะผเจรญ เมอถกทลถามอยางนน จงไมพยากรณ (ตอบ) วา ‘โลกเทยง’ หรอ ‘โลกไมเทยง’ ฯลฯ ?

ตอบ: แนะทานวจฉะ เหลาปรพาชกผถอลทธอน ยอมเขาใจวารปเปนอตตาบาง วาอตตามรปบาง วารปอยในอตตาบาง วาอตตาอยในรปบาง เขาใจวา เวทนา...สญญา...สงขาร...เปนอตตา บาง ฯลฯ เขาใจวา วญญาณเปนอตตาบาง วาอตตามวญญาณบาง วาวญญาณอยในอตตาบาง วาอตตาอยในวญญาณบาง เพราะฉะนน เหลาปรพาชกผถอลทธอนเหลานน เมอถกถามอยางนน จงพยากรณไปวา ‘โลกเทยง’ บาง ฯลฯ

สวนพระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา ยอมไมเขาใจเอารปเปนอตตา หรอวาอตตามรป หรอวารปอยในอตตา หรอวาอตตาอยในรป ฯลฯ วาวญญาณเปนอตตา หรอวาอตตามวญญาณ หรอวาวญญาณอยในอตตา หรอวาอตตาอยในวญญาณ เพราะฉะนน พระตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา เมอถกทลถามอยางน จงไมพยากรณวา ‘โลกเทยง’ หรอวา ‘โลกไมเทยง ฯลฯ’๒

๑ คาวา “สตว” ในทน บาลเปน ตถาคโต แปลอยางนตามอรรถกถา คอ ม.อ. ๓/๑๓๕, แต ส.อ. ๓/๑๙๒ วาหมายถง พระพทธเจา สวน อ.อ. ๔๓๐ วาหมายถง อตตาหรออาตมน

๒ ส.สฬ. ๑๘/๗๙๔/๔๘๐; ฯลฯ การทพระพทธเจาไมทรงตอบปญหาทเรยกวาอภปรชญา (สมยกอนเรยก อธยาตมวทยา) เหลาน มเหตผลหลายประการ ทสาคญกคอ ปญหาเหลานตงขนโดยเอาความเขาใจผดเปนมลฐาน ผตงปญหา คดปญหาขนจากความเหนผดของตนเอง เชนเขาใจวามอตตา เปนตน ปญหาทถามจงไมมภาวะทตรงกบความจรง เปนอยางทพระพทธเจาตรสเรยกวา ตงปญหาไมถก อยางพทธพจนขางตนน

อกประการหนง ความจรงทปญหานเลงไปถง มใชสงทจะเขาถงไดดวยเหตผล การอธบายดวยเหตผลยอมไมมทางใหผฟงมองเหนความจรงได เปนอยางทเรยกวา สงทตองดดวยตา จะเอามามองใหเหนดวยห ยอมเปนการสนเปลองเวลาเปลา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๕๙

ทฤษฎหรอลทธทผด ซงขดแยงตอหลกปฏจจสมปบาทน ยงมอกบางขอทเกยวของเปนพเศษในแงของกรรม แตจะงดไวไมพดถง ณ ทนกอน เพราะไดยกเรองกรรมไปอธบายตางหากอกสวนหนงแลว จงจะไดนาไปรวมแสดงไว ณ ทนน

นอกจากนน สงทสบเนองจากเหตผลขอทแลวมา กคอ ในเมอไมอาจเขาถงไดดวยเหตผล การยงมามวตวาทะแสดงเหตผลกนอย ยอมไมชวยใหเกดผลทางปฏบตในชวตจรง พระพทธเจาทรงสนพระทยสงทเปนปญหาเกยวของกบชวตจรงในทางปฏบต นามาใชเปนประโยชนได จงทรงปดปญหาเหลานเสยทเดยว ทรงชกผถามมาหาปญหาทเกยวกบชวตจรงในทนท เพอไมใหเสยเวลาใดๆ และถาหากความจรงเหลาน บคคลสามารถเขาถงไดจรง พระองคทรงบอกใหผนนลงมอทา หรอปฏบตตามวธการทจะใหเขาถงความจรงนนเสยทเดยว ไมใหมวมาถกเถยงเปนตาบอดคลาชางอย

ประการสดทาย พระพทธเจาทรงอบตในสมยทคนกาลงสนใจกนนกหนา ในปญหาเหลาน เจาลทธทสนใจคดถกเถยงตอบปญหาเหลานกน กมทวไป คนถามกนยมถามปญหาเหลาน จนกลาวไดวาเปนลกษณะความคดของคนยคนน ซงหลงวนวายในเรองนกนจนเหนหางจากความจรงของชวต การทจะไปรวมวงตอบกบเขาอก กไมทาใหเกดอะไรดขน พระพทธเจาจงทรงนงไมตอบเสยเลย ซงนอกจากเปนการไมสงเสรมการถกเถยงในเรองนแลว ยงเปนการกระตกอยางแรง ใหหนมาหาสงทพระองคทรงมงสงสอน คอความจรงทเกยวกบชวตจรง อนเปนวธการทไดผลทางจตวทยาอยางหนงสาหรบเหตผลทางปฏบตในการไมตอบปญหาเหลาน พงดในตอนวาดวยอรยสจ สวนในดานคมภร พงด

ประกอบใน ม.ม. ๑๓/๑๔๗-๑๕๒/๑๔๓-๑๕๓; ๒๔๕-๒๔๗/๒๔๐-๒๔๔; ส.น. ๑๖/๕๒๙/๒๖๒; ส.สฬ. ๑๘/๗๕๒-๘๐๓/๔๕๕-๔๘๙; อง.สตตก. ๒๓/๕๑/๖๙; อง.ทสก. ๒๔/๙๕-๙๖/๒๐๖-๒๑๒; ฯลฯ

พทธธรรม๑๖๐

หลกธรรมทสบเนองจากปฏจจสมปบาทความจรง หลกธรรมตางๆ ไมวาจะมชอใดๆ ลวนสมพนธเปนอนหนง

อนเดยวกนทงสน เพราะแสดงถงหรอสบเนองมาจากหลกสจธรรมเดยวกน และเปนไปเพอจดหมายเดยวกน แตนามาแสดงในชอตางๆ กน โดยชความจรงเพยงสวนใดสวนหนงคนละสวนกนบาง เปนความจรงอนเดยวกน แตแสดงคนละรปละแนว เพอวตถประสงคคนละอยางบาง

ดวยเหตน หลกธรรมบางขอจงเปนเพยงสวนยอยของหลกใหญ บางขอเปนหลกใหญดวยกน ครอบคลมความหมายของกนและกน แตมแนวหรอรปแบบการแสดงและความมงหมายจาเพาะในการแสดงตางกน

ปฏจจสมปบาทนน ถอวาเปนหลกใหญทครอบคลมธรรมไดทงหมด เมออธบายปฏจจสมปบาทแลว เหนวาควรกลาวถงหลกธรรมสาคญชออนๆ อนเปนทรจกทวไปไวดวย เพอใหเหนวาสมพนธกนอยางไร และเพอเสรมความเขาใจทงในหลกธรรมเหลานน และในปฏจจสมปบาทเองดวย

หลกธรรมทควรกลาวไวในทน ม ๒ อยาง คอ กรรม และอรยสจ ๔

๑. กรรม

ก. ตวกฎ หรอตวสภาวะกรรมเปนเพยงสวนหนงในกระบวนการแหงปฏจจสมปบาท ซงเหนได

ชดเมอแยกสวนในกระบวนการนนออกเปน วฏฏะ ๓ คอ กเลส กรรม และวบาก หลกปฏจจสมปบาทแสดงถงกระบวนการทากรรมและการใหผลของกรรมทงหมด ตงตนแตกเลสทเปนเหตใหทากรรม จนถงวบากอนเปนผลทจะไดรบ เมอเขาใจปฏจจสมปบาทดแลว กเปนอนเขาใจหลกกรรมชดเจนไปดวย ดงนน วาโดยตวกฎหรอสภาวะ จงไมมความจาเปนอะไรทจะตองชแจงเรองกรรมไวตางหาก ณ ทนอก

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๖๑

อยางไรกด มจดหรอแงสาคญบางประการทควรยาไว เพอปองกนความเขาใจผดทรายแรงในเรองกรรม ดงตอไปน :-

๑) กรรมในแงกฎแหงสภาวธรรม กบกรรมในแงจรยธรรมตามหลกพทธพจนวา“เพราะอวชชาเปนปจจย บคคลจงปรงแตงกายสงขาร๑...วจสงขาร๒...มโน

สงขาร๓ ขนเองบาง... เนองจากตวการอนบาง... โดยรตวบาง... ไมรตวบาง”๔

และพทธพจนซงปฏเสธทฤษฎทวา สขทกขตนทาเอง ของพวกอตต-การวาท และทฤษฎวา สขทกขตวการอนทา ของพวกปรการวาท๕

หลกตามพทธพจนน เปนการยาใหมองเหนกรรมในฐานะกระบวนการแหงเหตปจจย ตนเองกด ผอนกด จะมสวนเกยวของแคไหนเพยงใด ยอมตองพจารณาความเปนเหตปจจยทเกยวของและเปนไปในกระบวนการ มใชพดขาดลงไปงายๆ ในทนท

ทกลาวมาน เปนการปองกนความเขาใจผดสดโตง ทมกเกดขนในเรองกรรมวา อะไรๆ เปนเพราะตนเองทาทงสน ทาใหไมคานงถงองคประกอบและสงแวดลอมอนๆ ทเปนปจจยเกยวของ

อยางไรกด ตองแยกความเขาใจอกชนหนง ระหวางหลกธรรมในแงตวกฎหรอสภาวะ กบในแงของจรยธรรม

ทกลาวมาแลวนน เปนการแสดงในแงตวกฎหรอตวสภาวะ ซงเปนเรองของกระบวนการตามธรรมชาตทครอบคลมเหตปจจยตางๆ ทเขามาเกยวของทงหมด

แตในแงของจรยธรรม อนเปนคาสอนใหปฏบต ผทถกตองการใหปฏบต กคอผทถกสอน ในกรณน คาสอนจงมงไปทตวผรบคาสอน เมอพด ๑ การปรงแตงการกระทาทางกาย (volitional acts of the body)๒ การปรงแตงคาพด (volitional acts of speech)๓ การนกคดปรงแตงในใจ (volitional acts of mind)๔ ส.น. ๑๖/๘๓/๔๘๕ ด ตอนวาดวย อตตการวาท และปรการวาท ใน “ปฏจจสมปบาทในฐานะมชเฌนธรรมเทศนา” ขางตน

พทธธรรม๑๖๒

ในแงน คอเจาะจงเอาเฉพาะตวบคคลนนเองเปนหลก ยอมกลาวไดทเดยววา เขาตองเปนผรบผดชอบอยางเตมท ในการกระทาตางๆ ทเขาคดหมายกระทาลงไป และทจะใหผลเกดขนตามทมงหมาย เชน พทธพจนวา “ตนเปนทพงของตน” น เปนการเพงความรบผดชอบของบคคล โดยมองจากตวเองออกไป

ในกรณน นอกจากจะมความหมายวาตองชวยเหลอตวเอง ลงมอทาเองแลว ในแงทสมพนธกบการกระทาของผอน ยงหมายกวางไปถงการทความชวยเหลอจากผอนจะเกดขน จะคงมอย และจะสาเรจผล ตองอาศยการพงตนของบคคลนนเอง ในการทจะชกจง เราใหเกดการกระทาจากผอน ในการทจะรกษาการกระทาของผอนนนใหคงอยตอไป และในการทจะยอมรบหรอสนองตอการกระทาของผอนนนหรอไมเพยงใดดวย ดงนเปนตน

โดยเหตน หลกกรรมในแงตวสภาวะกด ในแงของจรยธรรมกด จงไมขดแยงกน แตสนบสนนซงกนและกน แตตองทาความเขาใจใหถก

๒) ลทธหรอความเหนผด ทตองแยกจากหลกกรรมมลทธมจฉาทฏฐ เกยวกบสขทกขและความเปนไปในชวตของมนษย

อย ๓ ลทธ ซงตองระวงไมใหเขาใจสบสนกบหลกกรรม คอ :-๑. ปพเพกตเหตวาท การถอวาสขทกขทงปวงเปนเพราะกรรมเกา

(past-action determinism) เรยกสนๆ วา ปพเพกตวาท๒. อสสรนมมานเหตวาท การถอวาสขทกขทงปวงเปนเพราะการ

บนดาลของเทพผเปนใหญ (theistic determinism) เรยกสนๆ วา อศวรกรณวาท หรอ อศวรนรมตวาท

๓. อเหตอปจจยวาท การถอวาสขทกขทงปวง เปนไปสดแตโชคชะตาลอยๆ ไมม เหต ไมมปจจย (indeterminism หรอ accidentalism) เรยกสนๆ วา อเหตวาท

ทงนตามพทธพจนวา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๖๓

ภกษทงหลาย ลทธเดยรถย ๓ ลทธเหลาน ถกบณฑตไตถาม ซกไซไลเลยงเขา ยอมอางการถอสบ ๆกนมา ดารงอยในอกรยา (การไมกระทา) คอ

๑. สมณพราหมณพวกหนง มวาทะ มทฏฐอยางนวา สขกด ทกขกด มใชสขมใชทกขกด อยางหนงอยางใดกตาม ทคนเราไดเสวย ทงหมดนน ลวนเปนเพราะกรรมทกระทาไวในปางกอน (ปพเพกตเหต)

๒. สมณพราหมณพวกหนง มวาทะ มทฏฐอยางนวา สขกด ทกข กด มใชสขมใชทกขกด อยางหนงอยางใดกตาม ทคนเราไดเสวย ทงหมดนน ลวนเปนเพราะการบนดาลของพระผเปนเจา (อสสรนมมานเหต)

๓. สมณพราหมณพวกหนง มวาทะ มทฏฐอยางนวา สขกด ทกขกด มใชสขมใชทกขกด อยางหนงอยางใดกตาม ทคนเราไดเสวย ทงหมดนน ลวนหาเหตหาปจจยมได (อเหตอปจจย)

ภกษทงหลาย บรรดาสมณพราหมณ ๓ พวกนน เราเขาไปหา (พวกท ๑) แลวถามวา ‘ทราบวา ทานทงหลายมวาทะ มทฏฐอยางน จรงหรอ?’ ถาสมณพราหมณเหลานน ถกเราถามอยางนแลว รบวาจรง เรากกลาวกะเขาวา ‘ถาเชนนน ทานกจกตองเปนผทาปาณาตบาตเพราะกรรมททาไวปางกอนเปนเหต จะตองเปนผทาอทนนาทานเพราะกรรมททาไวปางกอนเปนเหต จะตองเปนผประพฤตอพรหมจรรย. เปนผกลาวมสาวาท. ฯลฯ เปนผมมจฉาทฏฐ เพราะกรรมททาไวปางกอน เปนเหตนะส’

ภกษทงหลาย กเมอบคคลมายดเอากรรมททาไวในปางกอนเปนสาระ ฉนทะกด ความพยายามกด วา ‘สงนควรทา สงนไมควรทา’ กยอมไมม เมอไมกาหนดถอเอาสงทควรทาและสงทไมควรทา โดยจรงจงมนคงดงน สมณพราหมณพวกน กเทากบอยอยางหลงสต ไรเครองรกษา จะมสมณวาทะทชอบธรรมเฉพาะตนไมได นแล เปนนคหะอนชอบธรรมอยางแรกของเรา ตอสมณพราหมณผมวาทะ มทฏฐอยางน

ภกษทงหลาย บรรดาสมณพราหมณ ๓ พวกนน เราเขาไปหา (พวกท ๒) กลาวกะเขาวา ‘ทานจกเปนผทาปาณาตบาต กเพราะการบนดาลของ

พทธธรรม๑๖๔

พระผเปนเจาเปนเหต จกเปนผทาอทนนาทาน.. ประพฤต อพรหมจรรย... .กลาวมสาวาท...ฯลฯ เปนผมมจฉาทฏฐ กเพราะการบนดาลของพระผเปนเจาเปนเหตนะส’

ภกษทงหลาย กเมอบคคลมายดเอาการบนดาลของพระผเปนเจา เปนสาระ ฉนทะกด ความพยายามกด วา ‘สงนควรทา สงนไมควรทา’ กยอมไมม ฯลฯ

ภกษทงหลาย บรรดาสมณพราหมณ ๓ พวกนน เราเขาไปหา (พวกท ๓) .กลาวกะเขาวา ‘ทานกจกเปนผทาปาณาตบาต โดยไมมเหต ไมมปจจย จกเปนผทาอทนนาทาน... ประพฤตอพรหมจรรย...กลาวมสาวาท...ฯลฯ เปนผมมจฉาทฏฐ โดยไมมเหตไมมปจจยนะส’

ภกษทงหลาย กเมอบคคลมายดเอาความไมมเหตเปนสาระ ฉนทะกด ความพยายามกด วา ‘สงนควรทา สงนไมควรทา’ กยอมไมม ฯลฯ๑

โดยเฉพาะลทธท ๑ คอ ปพเพกตเหตวาท นน เปนลทธของนครนถดงพทธพจนวา

ภกษทงหลาย สมณพราหมณพวกหนงมวาทะ มทฏฐอยางนวา ‘สขกด ทกขกด อยางหนงอยางใดทบคคลไดเสวย ทงหมดนน เปนเพราะกรรมทตวทาไวในปางกอน โดยนยดงน เพราะกรรมเกาหมดสนไปดวยตบะ ไมทากรรมใหม กจะไมถกบงคบตอไป เพราะไมถกบงคบตอไป กสนกรรม เพราะสนกรรม กสนทกข เพราะสนทกข กสนเวทนา เพราะสนเวทนา กจกเปนอนสลดทกขไดหมดสน ภกษทงหลาย พวกนครนถมวาทะอยางน’๒

นอกจากน พทธพจนทเคยยกมาอางขางตน ซงยาความอนเดยวกน กมวา

ดกรสวกะ เวทนาบางอยางเกดขน มดเปนสมฏฐานกม ฯลฯ เกดจากความแปรปรวนแหงอตกม...เกดจากการบรหารตนไมสมาเสมอกม...เกดจาก

๑ อง.ตก. ๒๐/๕๐๑/๒๒๒; และดประกอบใน อภ.ว. ๓๕/๙๔๐/๔๙๖; ม.อ. ๑๔/๒-๑๑/๑-๑๓๒ ม.อ. ๑๔/๒/๑

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๖๕

ถกทารายกม...เกดจากผลกรรมกม ฯลฯ สมณพราหมณ เหลาใด มวาทะ มความเหนอยางนวา ‘บคคลไดเสวยเวทนาอยางใดอยางหนง เปนสขกด ทกขกด ไมสขไมทกขกด เวทนานนเปนเพราะกรรมททาไวปางกอน’ ฯลฯ เรากลาววา เปนความผดของสมณพราหมณเหลานนเอง๑

พทธพจนเหลาน ปองกนความเหนทแลนไปไกลเกนไป จนมองเหนความหมายของกรรมแตในแงกรรมเกา กลายเปนคนนงนอนรอคอยผลกรรมเกา สดแตจะบนดาลใหเปนไป ไมคดแกไขปรบปรงตนเอง กลายเปนความเหนผดอยางรายแรง ตามนยพทธพจนทกลาวมาแลว

นอกจากนน จะเหนไดชดดวยวา ในพทธพจนน พระพทธเจาทรงถอความเพยรพยายามเปนเกณฑตดสนคณคาทางจรยธรรมของหลกกรรมและคาสอนเหลานทงหมด

พทธพจนเหลาน มไดปฏเสธกรรมเกา เพราะกรรมเกากยอมมสวนอยในกระบวนการแหงเหตปจจย และยอมมผลตอปจจบน สมกบชอทวาเปนเหตปจจยดวยเหมอนกน แตมนกเปนเรองของเหตปจจยอยนนเอง ไมใชอานาจนอกเหนอธรรมชาตอะไรทจะไปยดไปหมายมนฝากโชคชะตาไว ผเขาใจปฏจจสมปบาท รกระบวนการแหงเหตปจจยดแลว ยอมไมมปญหาในเรองน

เหมอนกบการทใครคนหนงเดนขนตก ๓ ชน ถงชนทสามแลว กแนนอนวา การขนมาถงของเขาตองอาศยการกระทาคอการเดนทผานมาแลวนน จะปฏเสธมได และเมอขนมาถงทนนแลว การทเขาจะเหยยดมอไปแตะพนดนขางลางตก หรอจะนงรถเกงวงไปมาบนตกชนสามเลกๆ เหมอนอยางบนถนนหลวง กยอมเปนไปไมได และขอนกเปนเพราะการทเขาขนมาบนตกเหมอนกน ปฏเสธมได หรอเมอเขาขนมาแลว จะเมอยหมดแรง เดนตอขนหรอลงไมไหว นนกตองเกยวกบการทไดเดนขนมาแลวดวยเหมอนกน ปฏเสธไมได

๑ ส.สฬ. ๑๘/๔๒๗/๒๘๔

พทธธรรม๑๖๖

การมาถงทนนกด ทาอะไรไดในวสยของทนนกด การทอาจจะตองเขาไปเกยวของกบอะไรตออะไรในทนนอก ในฐานะทขนมาอยกบคนอนๆ ทามกลางสงตางๆ ทมอย ณ ทนนดวยกด ยอมสบเนองมาจากการทไดเดนมาดวยนนแนนอน แตการทเขาจะทาอะไรบาง ทาสงทตองเกยวของทนนแคไหนเพยงไร ตลอดจนวาจะพกเสยกอนแลวเดนตอ หรอเดนกลบลงเสยจากตกนน ยอมเปนเรองทเขาจะคดตกลงทาเอาใหม ทาได และไดผลตามเรองททานนๆ แมวาการเดนมาเดมยงอาจมสวนใหผลตอเขาอย เชน แรงเขาอาจจะนอยไป ทาอะไรใหมไดไมเตมท เพราะเมอยเสยแลว ดงนเปนตน ถงอยางน กเปนเรองของเขาอก ทวาจะคดยอมแพแกความเมอยหรอวาจะคดแกไขอยางไร ทงหมดน กเปนเรองของกระบวนการแหงเหตปจจยทงนน ดงนน จงควรเขาใจเรองกรรมเกาเพยงเทาทมนเปนตามกระบวนการของมน

ในทางจรยธรรม ผเขาใจปฏจจสมปบาท ยอมถอเอาประโยชนจากกรรมเกาไดในแง เปนบทเรยน เปนความหนกแนนในเหตผล เปนความเขาใจตนเองและสถานการณ เปนความรพนฐานปจจบนของตน เพอประกอบการวางแผนทากรรมปจจบน และหาทางแกไขปรบปรงตอไป

๓) แงละเอยดออนทตองเขาใจ เกยวกบการใหผลของกรรมมพทธพจนวาภกษทงหลาย ผใดกลาวอยางนวา ‘บรษนทากรรมไวอยางไร ๆเขายอมได

เสวยกรรมนนอยางนนๆ’ เมอเปนอยางทกลาวน การครองชวตประเสรฐ (พรหมจรรย) กมไมได (คอไมมประโยชนอะไร) เปนอนมองไมเหนชองทางทจะทาความสนทกขใหสาเรจไดเลย

แตผใดกลาวอยางนวา ‘บรษนทากรรมอนเปนทตงแหงเวทนาอยางไร ๆเขายอมไดเสวยวบากของกรรมนนอยางนน ’ๆ เมอเปนอยางทกลาวน การครองชวตประเสรฐ (พรหมจรรย) จงมได (คอสาเรจประโยชน) เปนอนเหนชองทางทจะทาความสนทกขใหสาเรจได

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๖๗

ภกษทงหลาย บคคลบางคน ทากรรมชวเพยงเลกนอย กรรมนน กนาเขาไปนรกได สวนบคคลบางคน ทากรรมชวเลกนอยอยางเดยวกนนนแหละ กรรมนนเขาเสวยผลเสรจไปเสยแตในปจจบน ทงสวนทเลกนอยกไมปรากฏดวย ปรากฏแตทมาก ๆเทานน

คนประเภทไหน ทากรรมชวเพยงเลกนอย กรรมนนกนาเขาไปนรกได? คอ บคคลบางคน เปนผไมไดอบรมกาย ไมไดอบรมศล ไมไดอบรมจต ไมไดอบรมปญญา มคณนอย มอตภาพเลก มปรกตอยเปนทกขเพราะวบากเลก ๆนอย ๆ บคคลประเภทน ทากรรมชวเพยงเลกนอย กรรมชวนนกนาเขาไปนรกได (เหมอนใสกอนเกลอในขนนานอย)

คนประเภทไหน ทากรรมชวเลกนอยอยางเดยวกนนนแหละ กรรมนนเขาเสวยผลเสรจไปเสยแตในปจจบน ทงสวนทเลกนอยกไมปรากฏดวย ปรากฏแตทมาก ๆเทานน? คอ บคคลบางคนเปนผไดอบรมกาย อบรมศล อบรมจตอบรมปญญา มคณไมนอย เปนมหาตมะ มธรรมเครองอยหาประมาณมได บคคลประเภทน ทากรรมชวเชนเดยวกนนนแหละ กรรมชวนนเขาเสวยผลเสรจไปเสยแตในปจจบน ทงสวนทเลกนอยกไมปรากฏดวย ปรากฏแตทมาก ๆเทานน (เหมอนใสกอนเกลอในแมนา)

ดกรนายคามณ ศาสดาบางทาน มวาทะ มทฏฐอยางนวา ผทฆาสตว ตองไปอบายตกนรกทงหมด ผทลกทรพย ตองไปอบายตกนรกทงหมด ผประพฤตกาเมสมจฉาจาร ตองไปอบายตกนรกทงหมด ผทพดเทจ ตองไปอบายตกนรกทงหมด

สาวกทเลอมใสในศาสดานนคดวา ‘ศาสดาของเรามวาทะ มทฏฐวา ผทฆาสตว ตองไปอบายตกนรกทงหมด’ เขาจงไดทฏฐขนมาวา ‘สตวทเราฆาไปแลวกม เรากตองไปอบายตกนรกดวย’ เขาไมละวาจานน ไมสละทฏฐนนเสย กยอมอยในนรกเหมอนถกจบมาใสไว...

สวนตถาคตอรหนตสมมาสมพทธเจา เสดจอบตในโลก...พระองคทรงตาหนตเตยนปาณาตบาต...อทนนาทาน...กาเมสมจฉาจาร...มสาวาท โดย

พทธธรรม๑๖๘

อเนกปรยาย และตรสวา “ทานทงหลายจงงดเวนเสยเถด จากปาณาตบาต...อทนนาทาน...กาเมสมจฉาจาร...มสาวาท”

สาวกมความเลอมใสในพระศาสดานน ยอมพจารณาเหนดงนวา “พระผมพระภาคทรงตาหนตเตยนปาณาตบาต ฯลฯ โดยอเนกปรยาย และตรสวา ‘ทานทงหลายจงงดเวนเสยเถด จากปาณาตบาต ฯลฯ’ กสตวทเราฆาเสยแลวมมากถงขนาดนน ๆการทเราฆาสตวไปเสยมาก ๆถงขนาดนน ๆไมด ไมงามเลย เราจะกลายเปนผเดอดรอนใจในเพราะการกระทานนเปนปจจยแท และเรากจกไมชอวาไมไดกระทากรรมชว”

เขาพจารณาเหนดงนแลว จงละปาณาตบาตนนเสย และเปนผงดเวนจากปาณาตบาตตอไปดวย เปนอนวาเขาละกรรมชวนนไดดวยการกระทาอยางน...

เขาละปาณาตบาต งดเวนจากปาณาตบาต ฯลฯ ละมสาวาท... ปสณาวาจา...ผรสวาจา...สมผปปลาปะ...อภชฌา...พยาบาท...มจฉาทฏฐ แลว เปนผมสมมาทฏฐ เขาผเปนอรยสาวก มใจปราศจากอภชฌา (ความละโมบ) ปราศจากพยาบาท (ความคดเบยดเบยน) ไมลมหลง มสมปชญญะ มสตมน อยดวยใจทประกอบดวยเมตตาปกแผไปทศ ๑...ทศ ๒...ทศ ๓...ทศ ๔ ครบถวน ทง สง ตา กวางขวาง ทวทงโลก ทวสตวทกเหลา ในททกสถาน ดวยใจประกอบดวยเมตตา อนไพบลย ยงใหญ ไมมประมาณ ไรเวร ไรพยาบาท ฯลฯ เมอเจรญเมตตาเจโตวมตต ทาใหมากอยางน กรรมใดททาไวพอประมาณ กรรมนนจกไมเหลอ จะไมคงอยในเมตตาเจโตวมตตนน...๑

พทธพจนในขอ ๓) น นามาแสดงไวเพอประกอบการพจารณาในเรองการใหผลของกรรม ใหมการศกษาโดยละเอยด เปนการปองกนไมใหลงความเหนตดสนความหมายและเนอหาของหลกกรรมงายเกนไป แตกยงเปนเพยงตวอยางสวนหนงเทานน ไมสามารถนามารวมไวไดทงหมด เพราะจะกนเนอทมากเกนไป

๑ อง.ตก. ๒๐/๕๔๐/๓๒๐

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๖๙

ข. คณคาทางจรยธรรมกลาวโดยสรป คณคาทตองการในทางจรยธรรมของหลกกรรม มดงน:๑) ใหเปนผหนกแนนในเหตผล และมองเหนการกระทาและผลการ

กระทาตามแนวทางของเหตปจจย ไมเชอสงงมงาย ตนขาว เชน เรองแมนาศกดสทธ เปนตน

๒) ใหเหนวา ผลสาเรจทตนตองการ จดหมายทปรารถนา จะเขาถง หรอสาเรจไดดวยการลงมอทา-จงตองพงตนเอง และทาความเพยรพยายาม-ไมมวคอยโชคชะตา ไมหวงผลดลบนดาลหรอรอผลการเซนสรวงออนวอน

๓) ใหมความรบผดชอบตอตนเอง ทจะงดเวนจากกรรมชว และรบผดชอบตอผอน ดวยการชวยเหลอเกอกลทาความดตอเขา

๔) ใหถอวาบคคลมสทธและหนาทโดยธรรมชาต ทจะทาการตางๆ เพอแกไขปรบปรงสรางเสรมตนเองใหดขนไป โดยเทาเทยมกน สามารถทาตนใหเลวลงหรอใหดขน ใหประเสรฐจนถงยงกวาเทวดาและพรหม ไดทกๆ คน

๕) ใหถอวาคณธรรม ความสามารถ ความดความชวททา ความประพฤตปฏบต เปนเครองวดความทรามหรอประเสรฐของมนษย ไมใหมการแบงแยกโดยชาตชนวรรณะ

๖) ในแงกรรมเกา ใหถอเปนบทเรยน และใหรจกพจารณาเขาใจตนเองตามเหตผล ไมคอยเพงโทษแตผอน มองเหนพนฐานทนเดมของตนทมอยในปจจบน เพอรจกทจะแกไขปรบปรง และวางแผนสรางเสรมความเจรญกาวหนาตอไปไดถกตอง

๗) ใหความหวงในอนาคตสาหรบสามญชนทวไปคณคาทกลาวนน พงพจารณาตามพทธพจน ดงตอไปน

ก) ความหมายทวไป เชน :-

พทธธรรม๑๗๐

ภกษทงหลาย เจตนา (นนเอง) เราเรยกวากรรม บคคลจงใจแลว จงกระทากรรมดวยกาย ดวยวาจา ดวยใจ๑

สตวทงหลาย มกรรมเปนของตน เปนทายาทแหงกรรม มกรรม เปนกาเนด มกรรมเปนเผาพนธ มกรรมเปนทพงอาศย กรรมยอมจาแนกสตวใหทรามและประณต๒

บคคลหวานพชเชนใด ยอมไดรบผลเชนนน ผทาด ยอมไดด ผทาชว ยอมไดชว๓

บคคลทากรรมใดแลว ยอมเดอดรอนในภายหลง กรรมนนทาแลวไมด บคคลมหนาชมดวยนาตา รองไหอย ยอมเสพผลของกรรมใด กรรมนนทาแลวไมด บคคลทากรรมใดแลว ยอมไมเดอดรอนในภายหลง กรรมนนแล ทาแลวเปนด๔

คนพาลมปญญาทราม ยอมทากบตนเองเหมอนเปนศตร ยอมทากรรมชวอนใหผลเผดรอน บคคลทากรรมใดแลว ยอมเดอดรอนภายหลง มหนานองดวยนาตา รองไหอย เสวยผลแหงกรรมใด กรรมนนทาแลวไมดเลย

บคคลทากรรมใดแลว ไมเดอดรอนในภายหลง เสวยผลแหงกรรมใด ดวยหวใจแชมชนเบกบาน กรรมนนทาแลวเปนการด บคคลรกรรมใดวา เปนประโยชนเกอกลแกตน ควรรบลงมอกระทากรรมนนทเดยว๕

ข) ความเปนคนมเหตผล ไมเชอถองมงาย เชน :-คนพาลมกรรมดา ถงจะแลนไปยง (แมนาศกดสทธตาง ๆ คอ) แมนา

พาหกา ทานาอธกกกะ ทานาคยา แมนาสนทรกา แมนาสรสวด แมนาปยาคะ และแมนาพาหมด เปนนตย กบรสทธไมได แมนาสนทรกา ทานา

๑ อง.ฉกก. ๒๒/๓๓๔/๔๖๓๒ ม.อ. ๑๔/๕๗๙/๓๗๖๓ ส.ส. ๑๕/๙๐๓/๓๓๓๔ ข.ธ. ๒๕/๑๕/๒๓๕ ส.ส. ๑๕/๒๘๑/๘๑

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๗๑

ปยาคะ หรอแมนาพาหกา จกทาอะไรได จะชาระนรชนผมเวร ผทากรรมอนหยาบชา ผมกรรมชวนน ใหบรสทธไมไดเลย

(แต) ผคคณฤกษ (ฤกษดเยยม) ยอมสาเรจทกเมอ แกบคคลผบรสทธ อโบสถกสาเรจทกเมอแกผบรสทธ วตรของบคคลผหมดจดแลว มการงานสะอาด ยอมสาเรจผลทกเมอ

ดกรพราหมณ ทานจงอาบตนในหลกธรรมนเถด จงสรางความเกษมแกสตวทงปวงเถด ถาทานไมกลาวเทจ ไมเบยดเบยนสตว ไมทาอทนนาทาน เปนผมศรทธา หาความตระหนมไดไซร ทานจะตองไปทานาคยาทาไม แมนาดมของทานกเปนแมนาคยาแลว๑

ถาแมนบคคลจะพนจากบาปกรรมได เพราะการอาบนา (ชาระบาป) กบ เตา นาค จระเข และสตวเหลาอนทเทยวไปในแมนา กจะพากนไปสสวรรคแนนอน...ถาแมนาเหลานพงนาบาปททานทาไวแลวในกาลกอนไปไดไซร แมนาเหลานกพงนาบญของทานไปไดดวย๒

ความสะอาดจะมเพราะนา(ศกดสทธ) ทคนจานวนมากพากนไปอาบ กหาไม ผใดมสจจะ มธรรม ผนนจงจะเปนผสะอาด เปนพราหมณ๓

ผใดไมถอมงคลตนขาว ไมถออกกาบาต ไมถอความฝน ไมถอลกษณะดหรอชว ผนนชอวาลวงพนโทษแหงการถอมงคลตนขาว ขามพนกเลสเทยมแอกทผกสตวไวในภพไปเสยได ยอมไมกลบมาเกดอก๔

ประโยชนไดลวงเลยคนเขลาผมวคานวณนบฤกษอย ประโยชนเปนตวฤกษของประโยชน ดวงดาวจกทาอะไรได๕

๑ ม.ม. ๑๒/๙๘/๗๐๒ ข.เถร. ๒๖/๔๖๖/๔๗๓๓ ข.อ. ๒๕/๔๖/๘๑๔ ข.ชา. ๒๗/๘๗/๒๘๕ ข.ชา. ๒๗/๔๙/๑๖

พทธธรรม๑๗๒

บคคลประพฤตชอบเวลาใด เวลานน ไดชอวา เปนฤกษด มงคลด เปนเชาด อรณด เปนขณะด ยามด และเปนอนไดทาบชาดแลวในทานผประพฤตพรหมจรรยทงหลาย แมกายกรรมของเขา กเปนสทธโชค วจกรรม กเปนสทธโชค มโนกรรม กเปนสทธโชค ประณธานของเขา กเปนสทธโชค ครนกระทากรรมทงหลายทเปนสทธโชคแลว เขายอมไดประสบแตผลทมงหมายอนเปนสทธโชค๑

ค) การลงมอทา ไมรอคอยความหวงจากการออนวอนปรารถนา เชน :-ไมควรหวนละหอยถงสงทลวงแลว ไมพงเพอฝนถงสงทอยภายหนา สงใด

เปนอดต สงนนกผานไปแลว สงใดเปนอนาคต สงนนกยงไมมาถง สวนผใดเหนประจกษชดสงทเปนปจจบน อนเปนของแนนอนไมคลอนแคลน ขอใหผนนครนเขาใจชดแลว พงเรงขวนขวายปฏบตใหลลวงไป ในทนนๆ

เรงทาความเพยรเสยแตวนน ใครเลาพงรวาจะตายในวนพรง เพราะวา สาหรบพระยามจจราช เจาทพใหญนน เราทงหลายไมมทางผดเพยนเลย

ผทดารงชวตอยอยางน มความเพยร ไมเกยจคราน ทงกลางวนและกลางคน ผนนแท พระสนตมนตรสวา เปนผมแตละราตรนาโชค (ภทเทกรตต)๒

ดกรคฤหบด ธรรม ๕ ประการน เปนสงทนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ เปนของไดยากในโลก คอ อาย...วรรณะ...สข...ยศ...สวรรค ธรรม ๕ ประการน...เราไมกลาววาจะพงไดมาเพราะการออนวอน หรอเพราะความปรารถนาถาการไดธรรมทง ๕ น จะมไดเพราะการออนวอน หรอเพราะความปรารถนาแลวไซร ใครในโลกน จะพงเสอมจากอะไร

ดกรคฤหบด อรยสาวกผปรารถนาอาย (ยน) ไมพงออนวอนหรอมวเพลดเพลนกบอาย เพราะการอยากไดอายนนเลย อรยสาวกผปรารถนาอาย พงปฏบตขอปฏบตทจะเปนไปเพออาย เพราะขอปฏบตอนเปนไปเพออายท

๑ อง.ตก. ๒๐/๕๙๕/๓๗๙๒ ม.อ. ๑๔/๕๒๗/๓๔๘; ฯลฯ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๗๓

ปฏบตแลวนนแหละ จงจะเปนไปเพอการไดอาย อรยสาวกนนยอมเปนผไดอาย ไมวาจะเปนของทพย หรอของมนษย...

ผปรารถนาวรรณะ...สข...ยศ...สวรรค กพงปฏบตขอปฏบตทจะเปนไปเพอวรรณะ...สข...ยศ...สวรรค...๑

ภกษทงหลาย ภกษไมหมนประกอบความเพยรในการฝกอบรมจต ถงจะมความปรารถนาวา “ขอใหจตของเราหลดพนจากอาสวะเถด” ดงน จตของเธอจะหลดพนไปจากอาสวะไดกหาไม... เหมอนไขไก ๘ ฟองกตาม ๑๐ ฟองกตาม ๑๒ ฟองกตาม ทแมไกไมนอนทบ ไมกก ไมฟก ถงแมแมไกจะมความปรารถนาวา “ขอใหลกของเราใชปลายเลบหรอจะงอยปาก ทาลายเปลอกไขออกมาโดยสวสดเถด” ดงน ลกไกจะใชปลายเลบ หรอจะงอยปาก ทาลายเปลอกไขออกมาได กหาไม๒

ง) การไมถอชาตชนวรรณะ ถอความประพฤตเปนประมาณ เชน :-ดกรวาเสฏฐะ ทานจงรอยางนวา ในหมมนษย ผใดอาศยโครกขกรรม

เลยงชพ ผนนเปนชาวนา มใชพราหมณ ผใดเลยงชพดวยศลปะตาง ๆ ผนนเปนศลปน มใชพราหมณ ผใดอาศยการคาขายเลยงชพ ผนนเปนพอคา มใชพราหมณ ผใดเลยงชพดวยการรบใชผอน ผนนเปนคนรบใช มใชพราหมณ ผใดอาศยการลกทรพยเลยงชพ ผนนเปนโจร มใชพราหมณ ฯลฯ ผใดปกครองบานเมอง ผนนเปนราชา มใชพราหมณ

เรามไดเรยกคนเปนพราหมณ(แค)ตามกาเนดจากครรภมารดา ผนนยงมกเลส เขาเปนเพยงโภวาท (คอพราหมณตามธรรมเนยม ททกทายคนอนวา “โภ”) เทานน เราเรยกคนทไมมกเลส ไมมความยดมนตางหาก วาเปนพราหมณ

อนนามและโคตรทกาหนดตงกนไวน เปนแตสกวาโวหารในโลก เพราะเกดมขนมาตามคาเรยกขานทกาหนดตงกนไวในคราวนนๆ ตามทฏฐอน

๑ อง.ป จก. ๒๒/๔๓/๕๑๒ ส.ข. ๑๗/๒๖๑/๑๘๖

พทธธรรม๑๗๔

นอนเนองอยในหทยสนกาลนาน ของสตวทงหลายผไมร สตวทงหลาย ผไมร กพรากลาววาคนเปนพราหมณเพราะชาตกาเนด

แตบคคลจะเปนพราหมณเพราะชาตกาเนด กหาไม จะมใชพราหมณเพราะชาตกาเนด กหาไม จะชอวาเปนพราหมณกเพราะกรรม (อาชพ-การงานททา-ความประพฤต-การทคดพดและทา๑) ไมใชพราหมณกเพราะกรรม เปนชาวนากเพราะกรรม เปนศลปนกเพราะกรรม เปนพอคากเพราะกรรม เปนคนรบใชกเพราะกรรม เปนโจรกเพราะกรรม ฯลฯ เปนราชากเพราะกรรม

บณฑตทงหลาย ผเหนปฏจจสมปบาท ฉลาดในกรรมและวบาก ยอมเหนกรรมนนแจงชดตามเปนจรงวา โลกยอมเปนไปตามกรรม หมสตวยอมเปนไปเพราะกรรม สตวทงหลายถกผกยดไวดวยกรรม เหมอนลมสลกของรถทกาลงแลนไป ฉะนน๒

ดกรพราหมณ เราจะเรยกคนวาประเสรฐ เพราะความเปนผเกดในตระกลสงกหาไม เราจะเรยกคนวาตาทรามเพราะความเปนผเกดในตระกลสงกหาไม เราจะเรยกคนวาประเสรฐเพราะความเปนผมวรรณะใหญโตกหาไม เราจะเรยกคนวาตาทรามเพราะความเปนผมวรรณะใหญโตกหาไม เราจะเรยกคนวาประเสรฐเพราะความเปนผมโภคะมากกหามได เราจะเรยกคนวาตาทรามเพราะความเปนผมโภคะมากกหามได

แทจรง บคคลบางคน แมเกดในตระกลสง กยงเปนผชอบเขนฆาสงหารลกทรพย ประพฤตผดในกาม พดเทจ พดสอเสยด พดคาหยาบ พดคาเพอเจอ เปนคนละโมบ คดเบยดเบยน เปนมจฉาทฏฐ๓

๑ กรรม แปลวาการกระทา แตบางแหงมความหมายแคบลง หมายถงการงานทอาศยเลยงชพ๒ ม.ม. ๑๓/๗๐๗/๖๔๔; ข.ส. ๒๕/๓๘๒/๔๕๓๓ ม.ม. ๑๓/๖๖๔/๖๑๒

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๗๕

บคคลไมเปนคนถอยเพราะชาตกาเนด ไมเปนพราหมณเพราะชาตกาเนด แตเปนคนถอยเพราะกรรม (คอการกระทา ความประพฤต) เปนพราหมณเพราะกรรม ๑

วรรณะ ๔ เหลาน คอ กษตรย พราหมณ แพศย ศทร ออกบวชในธรรมวนยทตถาคตประกาศแลว ยอมละนามและโคตรเดมเสย นบวาเปนสมณศากยบตรทงสน๒

บรรดาวรรณะทงสน ผใดเปนภกษ สนกเลสาสวะแลว อยจบพรหมจรรยแลว ทากจทตองทาสาเรจแลว ปลงภาระลงไดแลว บรรลประโยชนตนแลว หมดเครองผกมดไวในภพแลว หลดพนแลวเพราะรชอบ ผนนแลเรยกไดวา เปนผเลศกวาวรรณะทงหมดนน๓

จ) การพงตนเอง เชน :-การเพยรพยายามเปนหนาทททานทงหลายตองทาเอง ตถาคต

เปนแตผบอกทาง๔

ตนนนแล เปนทพงของตน จรงแทแลว ใครอนจะเปนทพงได ดวยตนทฝกไวดแลวนนแหละ บคคลจะไดทพงซงหาไดยาก๕

ความบรสทธ ไมบรสทธ เปนของเฉพาะตน คนอนทาคนอนใหบรสทธไมได๖

ภกษทงหลาย พวกเธอจงมตนเปนทพงเถด อยามสงอนเปนทพงเลย จงมธรรมเปนทพงเถด อยามสงอนเปนทพงเลย๗

๑ ข.ส. ๒๕/๓๐๖/๓๕๒๒ อง. อฏก. ๒๓/๑๐๙/๒๐๕๓ ท.ปา. ๑๑/๗๑/๑๐๗๔ ข.ธ. ๒๕/๓๐/๕๑๕ ข.ธ. ๒๕/๒๒/๓๖๖ ข.ธ. ๒๕/๒๒/๓๗๗ ท.ม. ๑๐/๙๔/๑๑๙; ท.ปา. ๑๑/๔๙/๘๔; ส.ข. ๑๗/๘๗/๕๓

พทธธรรม๑๗๖

ฉ) ขอเตอนใจเพออนาคตหญง ชาย คฤหสถ บรรพชต ควรพจารณาเนองๆ วา เรามกรรม

เปนของตน เปนผรบผลของกรรม มกรรมเปนกาเนด มกรรมเปนเผาพนธ มกรรมเปนทอาศย เราทากรรมใดไว ดกตาม ชวกตาม เราจกเปนทายาทของกรรมนน๑

ถาทานกลวทกข กอยาทากรรมชวทงในทลบและทแจง ถาทานจกทา หรอทาอย ซงกรรมชว ถงแมจะเหาะหนไป กจะไมพนจากความทกขไปไดเลย๒

ธญชาต ทรพยสน เงนทอง หรอสงของทหวงแหนอยางใดอยางหนง ทมอย ทาส กรรมกร คนงาน คนอาศย ลวนพาเอาไปไมไดทงสน จะตองถกละทงไวทงหมด

แตบคคลทากรรมใด ดวยกาย ดวยวาจา หรอดวยใจ กรรมนนแหละเปนของของเขา และเขาจะพาเอากรรมนนไป อนง กรรมนนยอมตดตามเขาไปเหมอนเงาตดตามตน ฉะนน

ฉะนน บคคลควรทาความด สงสมสงทจะเปนประโยชนภายหนา ความดทงหลายยอมเปนทพงของสตวในปรโลก๓

๑ อง.ปจก. ๒๒/๕๗/๘๒๒ ข.อ. ๒๕/๑๑๕/๑๕๐๓ ส.ส. ๑๕/๓๙๒/๑๓๔

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๗๗

๒. อรยสจ

ก. ความเขาใจเบองตนอรยสจ เปนหลกธรรมทสาคญและรจกกนมากทสดอกขอหนง อรยสจ

ไมใชเปนหลกสวนยอยของปฏจจสมปบาท แตเปนทงหมดของ ปฏจจสมปบาท พดงายๆ วา มความหมายครอบคลมปฏจจสมปบาททงหมด

๑) ตรสรอรยสจ=ตรสรปฏจจสมปบาทและนพพานเมอมผถามวา “พระพทธเจาตรสรอะไร?”จะตอบวา ตรสรอรยสจ ๔ หรอตอบวา ตรสรปฏจจสมปบาท กไดคาตอบทวาน จะไมพจารณาโดยเนอหาของหลกธรรมเลย ยกแต

คมภรมาอางกไดคมภรวนยปฎก เลาเหตการณเกยวกบการตรสรของพระพทธเจา เรม

ตนเมอตรสรใหมๆ กาลงทรงเสวยวมตตสข และพจารณาทบทวน ปฏจจ-สมปบาท ทงโดยอนโลม (กระบวนการเกดทกข) และโดยปฏโลม (กระบวนการดบทกข) ตลอดเวลา ๑ สปดาห ครนสนระยะเสวยวมตตสข ๗ สปดาหแลว เมอปรารภการทจะทรงประกาศธรรมแกผอนตอไป ทรงพระดารวา :-

ธรรมทเราไดบรรลแลวน เปนของลกซง เหนไดยาก รตามไดยาก ฯลฯ สาหรบหมประชาผเรงรมยรนระเรงอยในอาลย ฐานะนยอมเปนสงทเหนไดยาก กลาวคอ หลกอทปปจจยตา ปฏจจสมปบาท; แมฐานะนกเหนไดยากนก กลาวคอ...นพพาน๑

สวนในพระสตร เมอปรากฏขอความเกยวกบพทธประวตตอนน กเลาความแนวเดยวกน เรมแตพทธดารทเปนเหตใหเสดจออกผนวช การเสดจออกผนวช การทรงศกษาในสานกอาฬารดาบส และอททกดาบส การบาเพญและ ๑ ด วนย. ๔/๑-๗/๑-๘

พทธธรรม๑๗๘

การละเลกทกรกรยา การทรงกลบเสวยพระกระยาหาร แลวบรรลฌาน และตรสรวชชา ๓ ในตอนตรสรมขอความทตรสเลาวา

ครนเราบรโภคอาหาร มกาลงขนแลว สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรมทงหลาย บรรลปฐมฌาน...ทตยฌาน…ตตยฌาน...จตตถฌาน ไมมทกข ไมมสข...มอเบกขาเปนเหตใหสตบรสทธอย

เรานน เมอจตเปนสมาธ บรสทธ ผองแผว ไมมกเลส ปราศจากสงมวหมอง นมนวล ควรแกการงาน ตงมน ไมหวนไหวอยางน ไดนอมจตไปเพอปพเพนวาสานสสตญาณ กระลกชาตกอนไดเปนอนมาก (วชชาท ๑) ...ไดนอมจตไปเพอจตปปาตญาณ กมองเหนหมสตวทจตอบตอย (วชชาท ๒) ...ไดนอมจตไปเพออาสวกขยญาณ กรชดตามเปนจรงวา ‘นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา เหลานอาสวะ นอาสวสมทย นอาสวนโรธ นอาสวนโรธคามนปฏปทา’ เมอเรารเหนอยางน จตไดหลดพนแลวจาก กามาสวะ ภวาสวะ และอวชชาสวะ (วชชาท ๓)...๑

ตอจากน กมคาบรรยายพทธดารในการทจะทรงประกาศธรรม ซงมขอความอยางเดยวกบในวนยปฎก ทยกมาอางไวแลวขางตนนน

จะเหนวา วนยปฎก เลาเหตการณหลงตรสรใหมๆ ระยะเสวยวมตตสข (ซงอรรถกถาวา ๗ สปดาห) เรมแตพจารณาทบทวนปฏจจสมปบาท จนถงทรงพระดารทจะไมประกาศธรรม เพราะความยากของปฏจจสมปบาทและนพพาน ทไดตรสร

สวน พระสตร เลาเหตการณกอนตรสรเปนลาดบมา จนถงตรสรวชชา๓ แลวขามระยะเสวยวมตตสขทงหมดไป มาลงทพทธดารจะไมประกาศธรรม เพราะความยากของปฏจจสมปบาท และนพพาน เชนเดยวกน

ผถอเอาความในวนยปฎกตอนทรงพจารณาทบทวนปฏจจสมปบาท และพทธดารปรารภการประกาศธรรม ทงในวนยปฎก และในพระสตร ยอมกลาวไดวาพระพทธเจา ตรสรปฏจจสมปบาท (กบทงนพพาน) ๑ ด ม.ม. ๑๒/๓๑๗-๓๒๖/๓๑๗-๓๓๓, ๔๑๑-๔๒๙/๔๔๒-๔๖๐; ม.ม. ๑๓/๔๘๙-๕๐๙/๔๔๓-๔๖๒; ๗๓๘-๗๕๗/๖๖๙-๖๘๗

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๗๙

สวนผพจารณาความในพระสตร เฉพาะเหตการณตอนตรสรวชชา ๓ และจบเฉพาะวชชาท ๓ ซงเปนตวการตรสรแทๆ (วชชา ๒ อยางแรกยงนบไมไดวาเปนการตรสร และไมจาเปนสาหรบนพพาน) กไดความหมายวา ตรสรอรยสจ ๔ จงหลดพนจากอาสวะ

อยางไรกด คาตอบทงสองนน แมจะถกตองทงค แตกมความหมายบางอยางทเปนพเศษกวากน และขอบเขตบางแงทกวางขวางกวากน ซงควรทาความเขาใจ เพอมองเหนเหตผลในการแยกแสดงเปนคนละหลก

๒) เรยนอรยสจ ตองรหนาทตออรยสจความหมายทตรงกนของหลกใหญทงสองน มองเหนไดงาย เพอความ

รวบรด ขอใหดหลกอรยสจ พรอมทงความหมายตามแบบ และหนาทของคนตออรยสจขอนนๆ๑. ทกข ไดแก ชาต ชรามรณะ การประจวบกบสงอนไมเปนทรก การ

พลดพรากจากของรก ความปรารถนาไมสมหวง โดยยอวา อปาทานขนธ ๕ (ขนธ ๕ ทยดไวดวยอปาทาน) เปนทกข

พดอกนยหนง คอ ชวตและทกสงทเกยวของ ซงอยภายใตกฎธรรมชาต ทจะตองผนแปรไปตามเหตปจจย จงแฝงไวดวยความกดดน บบคน ขดแยง ขดของ มความบกพรอง ไมสมบรณในตว พรอมทจะทาใหเกดทกขเปนปญหาขนมา เมอใดเมอหนง ในรปใดรปหนง แกผทยดมนไวดวยอปาทาน

หนาทตอทกข คอ การกาหนดร เขาใจมน รเทาทนความเปนจรง (เรยกวา ปรญญา)

๒. ทกขสมทย เรยกสนๆ วา สมทย (เหตเกดแหงทกข) ไดแก ตณหา คอความรานรนทะยานอยาก ททาใหเกดภพใหม ประกอบดวยความเพลดเพลนและความตดใจ คอยใฝหาความยนดใหมๆ เรอยๆ ไป ม ๓ คอ กามตณหา ภวตณหา วภวตณหา

พทธธรรม๑๘๐

พดอกนยหนง คอ ความอยากทยดถอตวตนเปนทตง โดยอาการซงมเรา ทจะได จะเปน จะไมเปนอยางนนอยางน ทาใหชวตถกบบคนดวยความรสกกระวนกระวาย ความหวาดกงวลความตดของในรปใดรปหนงอยตลอดเวลา ไมโปรงโลงเปนอสระ

หนาทตอสมทย คอ ละเสย ทาใหหมดไป เรยกวา ปหานะ

๓. ทกขนโรธ เรยกสนวา นโรธ (ความดบทกข) ไดแกการทตณหาดบไปไมเหลอดวยการคลายออก สละเสยได สลดออก พนไปได ไมพวพน

พดอกนยหนง คอ ภาวะแหงนพพาน ทไมมความทกข เปนสขโดยไมขนตอตณหา ไมถกบบคนดวยความรสกกระวนกระวาย หวาดกงวล เปนตน มชวตทเปนอยดวยปญญา ซงบรสทธ เปนอสระ สงบ ปลอดโปรง ผองใส เบกบาน

หนาทตอนโรธ คอ ทาใหแจง ทาใหสาเรจ ทาใหเกดมเปนจรงขนมา หรอ บรรลถง เรยกวา สจฉกรยา

๔. ทกขนโรธคามนปฏปทา (ปฏปทาทนาไปสความดบแหงทกข) เรยกสนๆ วา มรรค ไดแกทางประเสรฐมองคประกอบ ๘ คอ สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ สมมาวายามะ สมมาสต และสมมาสมาธ

หนาทตอมรรค คอ เจรญ ฝก หรอปฏบต เรยกวา ภาวนา๑

๑ คาจากดความของอรยสจมมากมาย เชน ใน ธมมจกกปปวตตนสตร, วนย. ๔/๑๔/๑๘; และ ส.ม. ๑๙/๑๖๖๕/๕๒๘; อภ.ว. ๓๕/๑๔๕-๑๖๒/๑๒๗-๑๓๖; เปนตน สงสาคญยงอยางหนงในอรยสจ คอการรและทาหนาทตออรยสจแตละขอใหถกตอง มฉะนน จะทาใหเกดความผดพลาด ทงในความเขาใจและการประพฤตปฏบต หนาทตออรยสจเหลาน เรยกทางธรรมวา กจในอรยสจ ไดแก :-๑. กจในทกข = ปรญญา คอ การกาหนดร (ทาความเขาใจทกข/ปญหาและกาหนดรขอบเขตของมน)๒. กจในสมทย = ปหานะ คอ การละ (กาจดแกไขตนตอหรอสาเหตของทกข/ปญหา)๓. กจในนโรธ = สจฉกรยา คอ การทาใหแจง (เขาถงภาวะทปราศจากทกข/ปญหา หรอบรรลจดหมาย)๔. กจในมรรค = ภาวนา คอ การเจรญ (ฝกอบรม ดาเนนการ ลงมอปฏบตตามวธการทจะนาไปสจดหมาย)

ความเขาใจผดทสาคญบางอยางเกยวกบพระพทธศาสนา เชน การเหนวาพระพทธศาสนามองโลกในแงราย เปนตน เกดจากการไมเขาใจกจในอรยสจน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๘๑

๓) อรยสจ กบ ปฏจจสมปบาท ครอบคลมกนอยางไรขอใหเทยบหลก อรยสจนน กบหลก ปฏจจสมปบาท ดงน

๑. สมทยวาร: อวชชาเกด สงขารเกด ฯลฯ ชาตเกด ชรามรณะ+โสกะ ฯลฯ อปายาส เกด

๒. นโรธวาร: อวชชาดบ สงขารดบ ฯลฯ ชาตดบ ชรามรณะ+โสกะ ฯลฯ อปายาส ดบ

ขอ ๑. คอ ปฏจจสมปบาท สมทยวาร หรอแบบอนโลม แสดงกระบวนการเกดทกข เทากบรวมอรยสจขอ ๑ (ทกข) และ ๒ (สมทย) ไวในขอเดยวกน แตในอรยสจ แยกเปน ๒ ขอ เพราะแยกเอาทอนทาย (ชาต ชรามรณะ โสกะ ฯลฯ) ทเปนผลปรากฏ ออกไปตงตางหากเปนอรยสจขอแรก ในฐานะเปนปญหาทประสบ ซงจะตองแกไข แลวจงยอนกลบมายกทอนทเปนกระบวนการทงหมด ตงเปนขอท ๒ ในฐานะเปนการสบสาวหาตนเหตของปญหา

ขอ ๒. คอ ปฏจจสมปบาท นโรธวาร หรอแบบปฏโลม แสดงกระบวนการดบทกข เทากบอรยสจ ขอ ๓ (นโรธ) แสดงใหเหนวา เมอแกปญหาถกตองตรงสาเหตแลว ปญหานนจะดบไปไดอยางไรตามแนวทางของเหตปจจย

แมวาโดยตรง ปฏจจสมปบาทนยน จะตรงกบอรยสจขอท ๓ แตกถอวากนความรวมถงอรยสจขอ ๔ ไดดวย เพราะกระบวนการดบสลายของปญหา ยอมบงชเปนนย ใหเหนแนวทางดาเนนการ หรอวธการทวไปทจะตองลงมอปฏบตในการจดการแกปญหานนไปดวยในตว กลาวคอ ชใหเหนวาจะตองทาอะไรบาง ณ จดใดๆ แมจะยงไมลงไปสรายละเอยดของวธปฏบต

เมอสรปอรยสจใหเหลอนอยลงอก กได ๒ ขอ คอ ฝายมทกข (ขอ ๑ และ ๒) กบฝายหมดทกข (ขอ ๓ และ ๔)

ปฏจจสมปบาท ๒ นยนน ในทบางแหงถอเปนคาจากดความของ อรยสจขอท ๒ และ ๓ ตามลาดบ คอ แบบสมทยวาร ถอเปนคาจากดความของอรยสจ ขอท ๒ (สมทย) และแบบนโรธวาร เปนคาจากดความของอรยสจขอท ๓ (นโรธ)๑ ๑ ด ส.น. ๑๖/๒๕๑-๒๕๒/๑๒๖-๑๒๘; เปนตน

พทธธรรม๑๘๒

พงสงเกตวา ในคาจากดความของอรยสจโดยทวไป ขอ ๒ แสดงเฉพาะตณหาอยางเดยววาเปนสมทย และขอ ๓ แสดงการดบตณหาวาเปนนโรธ ทงนเพราะตณหาเปนกเลสตวเดน เปนตวแสดงทปรากฏชด พดงายๆ วาเปนตวแสดงหนาโรง หรอเปนขนออกโรงแสดงบทบาท เมอพดแบบรวบรด กจบเอาแคตวการทออกโรงแสดงแคน

อยางไรกด กระบวนการทพรอมทงโรง รวมถงหลงฉากหรอหลงเวทดวย ยอมเปนไปตามกระบวนการปฏจจสมปบาท ซงแสดงสมทยตงแตจดเรม ทอวชชา

สวนแงทปฏจจสมปบาท กบ อรยสจ พเศษหรอแปลกจากกน พอสรปไดดงน

๑. หลกธรรมทงสอง เปนการแสดงความจรงในรปแบบทตางกน ดวยวตถประสงคคนละอยาง ปฏจจสมปบาทแสดงความจรงตามกระบวนการของมนเอง ตามทเปนไปโดยธรรมชาตลวนๆ สวน อรยสจเปนหลกความจรงในรปแบบทเสนอตวตอปญญามนษย ในการทจะสบสวนคนควาและทาใหเกดผลในทางปฏบต

โดยนยน อรยสจ จงเปนหลกธรรมทแสดงโดยสอดคลองกบประวตการแสวงหาสจธรรมของพระพทธเจา เรมแตการเผชญความทกขทปรากฏเปนปญหา แลวสบสวนหาสาเหต พบวามทางแก ไมหมดหวง จงกาหนดรายละเอยดหรอจดทตองแกไขและกาหนดเปาหมายใหชด แลวดาเนนการแกไขตามวธการจนบรรลเปาหมายทตองการนน และ

โดยนยเดยวกนน อรยสจจงเปนหลกธรรมทยกขนมาใชในการสงสอนเพอใหผรบคาสอนทาความเขาใจอยางเปนระเบยบ มงใหเกดผลสาเรจทงการสงสอนของผสอน และการประพฤตปฏบตของผรบคาสอน

สวน ปฏจจสมปบาท เปนตวกระบวนธรรมแกนกลางของอรยสจ และเปนเนอหาของสภาวธรรม ทจะตองศกษาเมอตองการเขาใจอรยสจใหชดเจนถงทสด จงเปนหลกธรรมทพระพทธเจาทรงพจารณาทบทวนหลงตรสรใหมๆ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๘๓

๒. ขอทแปลกหรอพเศษกวากนอยางสาคญ อยทปฏจจสมปบาท ฝายนโรธวาร ซงตรงกบอรยสจขอท ๓ และ ๔ (นโรธ และ มรรค) กลาวคอ

ก) เมอเทยบกบอรยสจขอ ๓ (นโรธ) จะเหนวาปฏจจสมปบาทนโรธวาร (ปฏโลมนย) กลาวถงนโรธดวยกจรง แต

มงแสดงเพยงกระบวนการเขาถงนโรธ ไมไดมงแสดงสภาวะของตวนโรธ หรอนพพานเอง ดวยเหตนในพทธดารเมอจะทรงประกาศธรรมจงแยกธรรมททรงพจารณาเปน ๒ ตอน คอตอนแรกกลาวถงปฏจจสมปบาทอยางขางตน ตอจากนน มพทธดารตอไปอกวา “แมฐานะอนน กเปนสงทเหนไดยาก กลาวคอ ความสงบแหงสงขารทงปวง ความสลดอปธทงปวง ความสนตณหา วราคะ นโรธ นพพาน” นแสดงวาทรงประสงคตรสแยกธรรมทตรสรเปน ๒ อยาง คอ ปฏจจสมปบาท กบ นโรธ (นพพาน)

สวนอรยสจขอ ๓ คอ นโรธ มงแสดงตวสภาวะของนโรธ คอนพพานเปนสาคญ โดยมความหมายเลงไปถงกระบวนการเขาถงนโรธแฝงอยดวย

ข) แมวา ปฏจจสมปบาท ฝายนโรธวาร จะกนความรวมถงอรยสจขอ๔ คอ มรรค ดวย แตกยงไมใหผลในทางปฏบตชดเจน เพราะปฏจจสมปบาทแสดงแตตวกระบวนการลวนๆ ตามทเปนไปโดยธรรมชาตเทานน มไดแจกแจงออกไปใหชดเจนวา สงทจะตองทามรายละเอยดอะไรบาง จะตองทาอยางไรมลาดบขนการปฏบตอยางไร โดยเฉพาะกลวธตางๆ ในการกระทา คอ ไมไดจดวางระบบวธการไวโดยเฉพาะเพอการปฏบตอยางไดผล เหมอนแพทยรกระบวนวธแกไขโรค แตไมไดสงยาและวธปฏบตในการรกษาไวให

สวนในอรยสจ มหลกขอท ๔ คอ มรรค ซงกาหนดขนไวเพอวตถประสงคนโดยเฉพาะ ใหเปนสจจะขอหนงตางหาก ในฐานะขอปฏบตทพสจนแลว ยนยนไดวานาไปสจดหมายไดแนนอน

อรยสจขอ ๔ คอ มรรค น แสดงหลกความประพฤตปฏบตไวอยางละเอยดกวางขวางพสดาร ถอวาเปนคาสอนภาคปฏบต หรอระบบจรยธรรมทงหมดของพระพทธศาสนา เรยกวา มชฌมาปฏปทา คอ ทางสายกลาง หรอขอปฏบตทเปนกลางๆ ดาเนนตามความเปนจรงของธรรมชาต

พทธธรรม๑๘๔

เมอเทยบหลกอรยสจ กบ ปฏจจสมปบาท ถอวาปฏจจสมปบาท เปน มชเฌนธรรมเทศนา คอ หลกธรรมทแสดงเปน

กลางๆ ตามความเปนจรงของสงทงหลาย หรอหลกธรรมสายกลางสวน มรรค คออรยสจ ขอ ๔ เปน มชฌมาปฏปทา คอทางสายกลาง

หรอขอปฏบตซงจดวางไวโดยสอดคลองตามหลกความจรงนน มเนอหาทเปนลกษณะพเศษตางออกไป จงควรแยกไวเปนอกเรองหนงตางหากโดยเฉพาะ

๔) พระพทธเจาตรสรอรยสจ และตรสสอนอรยสจกอนทจะกลาวถงเรองอนๆ ตอไป เหนวาควรทราบฐานะของอรยสจ

ในระบบคาสอนของพระพทธศาสนาไวดวย ตามหลกฐานในพระไตรปฎก ดงนทานผมอายทงหลาย รอยเทาของสตวทงหลายทเทยวไปบนผนแผนดน

ทงสนทงปวง ยอมประชมลงในรอยเทาชาง รอยเทาชางนน กลาวไดวาเปนยอดเยยมในบรรดารอยเทาเหลานน โดยความมขนาดใหญ ฉนใด กศลธรรมทงสนทงปวง กสงเคราะหลงในอรยสจ ๔ ฉนนน๑

ภกษทงหลาย การรการเหนของเราตามความเปนจรง ครบปรวฏ ๓ อาการ ๑๒ ในอรยสจ ๔ เหลาน ยงไมบรสทธแจมชดตราบใด ตราบนน เรากยงปฏญาณไมไดวาไดบรรลอนตรสมมาสมโพธญาณ...๒

ภกษทงหลาย เพราะไมตรสร ไมเขาใจอรยสจ ๔ ทงเราและเธอ จงไดวงแลนเรรอนไป (ในสงสารวฏ) สนกาลนานอยางน๓

ครงนนแล พระผมพระภาค ตรสอนปพพกถาแกอบาลคฤหบด กลาวคอ เรองทาน เรองศล เรองสวรรค เรองโทษความบกพรอง ความเศราหมองแหงกาม และเรองอานสงสในเนกขมมะ ครนพระองคทรงทราบวา อบาลคฤหบด มจตพรอม มจตนมนวล มจตปราศจากนวรณ มจตปลาบปลม มจตเลอมใสแลว จงทรงประกาศสามกกงสกาธรรมเทศนาของพระพทธเจาทงหลาย

๑ ม.ม. ๑๒/๓๔๐/๓๔๙๒ ธมมจกกปปวตตนสตร, วนย. ๔/๑๖/๒๑ และ ส.ม. ๑๙/๑๖๗๐/๕๓๐๓ ท.ม. ๑๐/๘๖/๑๐๗

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๘๕

กลาวคอ ทกข สมทย นโรธ มรรค๑

บคคลครองชวตประเสรฐ (พรหมจรรย) อยกบพระผมพระภาค กเพอการร การเหน การบรรล การกระทาใหแจง การเขาถงสงทยงไมร ยงไมเหน ยงไมบรรล ยงไมกระทาใหแจง ยงไมเขาถง (กลาวคอขอทวา) นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา๒

มสงหนงทถอวาเปนลกษณะของคาสอนในพระพทธศาสนา คอ การสอนความจรงทเปนประโยชน กลาวคอ ความจรงทนามาใชใหเปนประโยชนแกชวตได สวนสงทไมเปนประโยชน แมเปนความจรง กไมสอน และอรยสจนถอวาเปนความจรงทเปนประโยชนในทน

โดยเหตน พระพทธเจาจงไมทรงสนพระทยและไมยอมทรงเสยเวลาในการถกเถยงปญหาทางอภปรชญา มพทธพจนทรจกกนมากแหงหนงวาดงน

ถงบคคลผใดจะกลาววา พระผมพระภาคยงไมทรงพยากรณ (ตอบปญหา) แกเราวา “โลกเทยง หรอโลกไมเทยง โลกมทสด หรอโลกไมมทสด ชวะอนนน สรระกอนนน หรอชวะกอยาง สรระกอยาง สตวหลงจากตายมอย หรอไมมอย สตวหลงจากตาย จะวามอยกใช จะวาไมมอยกใช หรอวาสตวหลงจากตาย จะวามอยกไมใช ไมมอยกไมใช” ดงน ตราบใด เราจะไมครองชวตประเสรฐ (พรหมจรรย) ในพระผมพระภาค ตราบนน ตถาคตกจะไมพยากรณความขอนนเลย และบคคลนนกคงตายไปเสย (กอน) เปนแน

เปรยบเหมอนบรษถกยงดวยลกศรอาบยาพษทอาบยาไวอยางหนา มตรสหาย ญาตสาโลหตของเขา ไปหาศลยแพทยผชานาญมาผา บรษผตองศรนนพงกลาววา “ตราบใดทขาพเจายงไมรจกคนทยงขาพเจาวาเปนกษตรย เปนพราหมณ เปนแพศย หรอเปนศทร มชอวาอยางน มโคตรวาอยางน รางสง เตย หรอปานกลาง ดา ขาว หรอคลา อยบาน นคม หรอนครโนน

๑ ม.ม. ๑๓/๗๔/๖๗; และด อง. อฏก. ๒๓/๑๑๑/๒๑๓ เปนตน; สามกกงสกาธรรมเทศนา แปลกนวาพระธรรมเทศนาทสงสง หรอทพระพทธเจาทงหลายทรงเชดช หรอเปนพระธรรมเทศนาทพระพทธเจาทรงยกขนแสดงเอง ไมเหมอนเรองอนๆ ทมกตรสตอเมอมผทลถามหรอสนทนาเกยวของไปถง

๒ อง.นวก. ๒๓/๒๑๗/๓๙๙

พทธธรรม๑๘๖

ขาพเจาจะยงไมยอมใหเอาลกศรนออกตราบนนตราบใดขาพเจายงไมรวา ธนทใชยงขาพเจานน เปนชนดมแลง หรอชนด

เกาทณฑ สายทใชยงนนทาดวยปอ ดวยผวไมไผ ดวยเอน ดวยปาน หรอดวยเยอไม ลกธนทใชยงนน ทาดวยไมเกดเอง หรอไมปลก หางเกาทณฑ เสยบดวยขนปกแรง หรอนกตะกรม หรอเหยยว หรอนกยง หรอนกสถลหนเกาทณฑนนพนดวยเอนวว เอนควาย เอนคาง หรอเอนลง ลกธนทใชยงนนเปนชนดใด ขาพเจาจะไมยอมใหเอาลกศรออกตราบนน”

บรษนนยงไมทนไดรความทวานนเลย กจะตองตายไปเสยโดยแนแท ฉนใด...บคคลนน กฉนนน

แนะมาลงกยบตร เมอมทฏฐวา โลกเทยง แลวจะมการครองชวต ประเสรฐ (ขนมา) กหาไม เมอมทฏฐวา โลกไมเทยง แลวจะมการครองชวตประเสรฐ (ขนมา) กหาไม เมอมทฏฐวา โลกเทยง หรอวาโลกไมเทยง กตาม ชาตกยงคงมอย ชรากยงคงมอย มรณะกยงคงมอย โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส กยงคงมอย ซง (ความทกขเหลานแหละ) เปนสงทเราบญญตใหกาจดเสยในปจจบนทเดยว ฯลฯ

ฉะนน เธอทงหลาย จงจาปญหาทเราไมพยากรณ วาเปนปญหาทไมพยากรณ และจงจาปญหาทเราพยากรณ วาเปนปญหาทพยากรณเถด

อะไรเลาทเราไมพยากรณ (คอ) ทฏฐวา โลกเทยง โลกไมเทยง ฯลฯ เพราะเหตไรเราจงไมพยากรณ เพราะขอนน ไมประกอบดวยประโยชน ไมเปนหลกเบองตนแหงชวตประเสรฐ (พรหมจรรย) ไมเปนไปเพอนพพทา เพอวราคะ เพอนโรธ เพอความสงบ เพอความรยง เพอนพพาน

อะไรเลาทเราพยากรณ (คอขอวา) นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา เพราะเหตไรเราจงพยากรณ เพราะประกอบดวยประโยชน เปนหลกเบองตนแหงชวตประเสรฐ เปนไปเพอนพพทา เพอวราคะ เพอนโรธ เพอความสงบ เพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน๑

๑ ม.ม. ๑๓/๑๕๐-๑๕๒/๑๔๗-๑๕๓

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๘๗

ข. คณคาทเดนของอรยสจหลกอรยสจ นอกจากเปนคาสอนทครอบคลมหลกธรรมทงหมดใน

พระพทธศาสนา ทงภาคทฤษฎและภาคปฏบต ดงกลาวมาแลว ยงมคณคาเดนทนาสงเกตอกหลายประการ ซงพอสรปไดดงน :-

๑. เปนวธการแหงปญญา ซงดาเนนการแกไขปญหาตามระบบแหงเหตผล เปนระบบวธแบบอยาง ซงวธการแกปญหาใดๆ กตาม ทจะมคณคาและสมเหตผล จะตองดาเนนไปในแนวเดยวกนเชนน

๒. เปนการแกปญหาและจดการกบชวตของตน ดวยปญญาของมนษยเอง โดยนาเอาหลกความจรงทมอยตามธรรมชาตมาใชประโยชน ไมตองอางอานาจดลบนดาลของตวการพเศษเหนอธรรมชาต หรอสงศกดสทธใดๆ

๓. เปนความจรงทเกยวของกบชวตของคนทกคน ไมวามนษยจะเตลดออกไปเกยวของสมพนธกบสงทอยหางไกลตวกวางขวางมากมายเพยงใดกตาม แตถาเขายงจะตองมชวตของตนเองทมคณคา และสมพนธกบสงภายนอกเหลานนอยางมผลดแลว เขาจะตองเกยวของและใชประโยชนจากหลกความจรงนตลอดไป

๔. เปนหลกความจรงกลางๆ ทตดเนองอยกบชวต หรอเปนเรองของชวตเองแทๆ ไมวามนษยจะสรางสรรคศลปวทยาการ หรอดาเนนกจการใดๆ ขนมา เพอแกปญหาและพฒนาความเปนอยของตน และไมวาศลปวทยาการ หรอกจการตางๆ นน จะเจรญขน เสอมลง สญสลายไป หรอเกดมใหมมาแทนอยางไรกตาม หลกความจรงนกจะคงยนยง ใหม และใชเปนประโยชนไดตลอดทกกาล

พทธธรรม๑๘๘

บทเพมเตม๑

เรองเหตปจจย ในปฏจจสมปบาท และกรรม๑) บางสวนของปฏจจสมปบาท ทควรสงเกตเปนพเศษ

ปฏจจสมปบาท เปนเรองของกฎธรรมชาต จงเปนเรองใหญ มความกวางขวางลกซง และมแงดานตางๆ มากมาย ละเอยดซบซอนอยางยง ไมตองพดถงวาจะยากตอการทจะเขาใจใหทวถง แมแตจะพดใหครบถวนกยากทจะทาได

ดวยเหตน ในการศกษาทวๆ ไป เมอเรยนรหลกพนฐานแลว กอาจจะศกษาบางแงบางจดทนาสนใจเปนพเศษ โดยเฉพาะสวนทเกอหนนความเขาใจทวไป และสวนทจะนามาใชประโยชนในการดาเนนชวต แกปญหา และทาการสรางสรรคตางๆ

ในทน จะขอยอนกลบไปยกขอควรทราบสาคญ ทกลาวถงขางตน ขนมาขยายความอกเลกนอย พอใหเขาใจชดเจนมากขน และเหนทางนาไปใชประโยชนไดงายขน โดยเฉพาะในแงของหลกกรรม ทเปนธรรมสบเนองออกไป

อยางไรกตาม เนองจากหวขอนเปนเพยงคาอธบายเสรม การขยายความจงทาไดเพยงโดยยอ

ใน หนา ๘๕ ไดเขยนขอความสนๆ แทรกไวพอเปนทสงเกต ดงตอไปน“ขอควรทราบทสาคญอกอยางหนง คอ• ความเปนปจจยแกกนขององคประกอบเหลาน มใชมความหมายตรง

กบคาวา “เหต” ทเดยว เชน ปจจยใหตนไมงอกขน มใชหมายเพยงเมลดพช แตหมายถง ดน นา ปย อากาศ อณหภม เปนตน เปนปจจยแตละอยาง และ

• การเปนปจจยแกกนน เปนความสมพนธทไมจาตองเปนไปตามลาดบกอนหลงโดยกาละหรอเทศะ เชน พนกระดาน เปนปจจยแกการตงอยของโตะ เปนตน” ๑ หวขอน เขยนเพมใหม ในการพมพ ครงท ๑๐ เดอนสงหาคม พ.ศ. ๒๕๔๔

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๘๙

ขอความนบอกใหทราบวา ปฏจจสมปบาท เปนหลกความจรงของธรรมชาต ทแสดงถงความสมพนธเปนเหตปจจยแกกนของสงทงหลาย๒) ความหมายของ เหต และ ปจจย

เบองแรกควรเขาใจความหมายของถอยคาเปนพนไวกอนในททวไป หรอเมอใชตามปกต คาวา “เหต” กบ “ปจจย” ถอวาใชแทน

กนไดแตในความหมายทเครงครด ทานใช “ปจจย” ในความหมายทกวาง

แยกเปนปจจยตางๆ ไดหลายประเภท สวนคาวา “เหต” เปนปจจยอยางหนง ซงมความหมายจากดเฉพาะ กลาวคอ

“ปจจย” หมายถง สภาวะทเออ เกอหนน คาจน เปดโอกาส เปนทอาศย เปนองคประกอบรวม หรอเปนเงอนไขอยางใดอยางหนง ทจะใหสงนนๆ เกดมขน ดาเนนตอไป หรอเจรญงอกงาม

สวนคาวา “เหต” หมายถง ปจจยจาเพาะ ทเปนตวกอใหเกดผลนนๆ“เหต” มลกษณะทพงสงเกต นอกจากเปนปจจยเฉพาะ และเปนตวกอ

ใหเกดผลแลว กมภาวะตรงกบผล (สภาวะ) และเกดสบทอดลาดบ คอตามลาดบกอนหลงดวย

สวน “ปจจย” มลกษณะเปนสาธารณะ เปนตวเกอหนนหรอเปนเงอนไข เปนตน อยางทกลาวแลว อกทงมภาวะตาง (ปรภาวะ) และไมเกยวกบลาดบ(อาจเกดกอน หลง พรอมกน รวมกน หรอตองแยกกน-ไมรวมกน กได)

ตวอยางเชน เมดมะมวงเปน “เหต” ใหเกดตนมะมวง และพรอมกนนน ดน นา อณหภม โอชา (ปย) เปนตน กเปน “ปจจย” ใหตนมะมวงนนเกดขนมา

มเฉพาะเหตคอเมดมะมวง แตปจจยทเกยวของไมพรอม หรอไมอานวย ผลคอตนมะมวงกไมเกดขน

ในเวลาอธบายเรองเหตปจจย มอกคาหนงททานนยมใชแทนคาวาเหตปจจย คอคาวา “การณะ” หรอ “การณ” ซงกแปลกนวาเหต๑

๑ คาบาลทแปลวาเหตปจจย ยงมอกหลายคา เชน มล นทาน สมฏฐาน สมทย ปภวะ สมภวะ/สมภพ

พทธธรรม๑๙๐

ในพระอภธรรม ทานจาแนกความสมพนธของสงทงหลาย ทเปนเหตปจจยแกกนนไวถง ๒๔ แบบ เรยกวา ปจจย ๒๔

เหต เปนปจจยอยางหนงใน ๒๔ นน ทานจดไวเปนปจจยขอแรก เรยกวา “เหตปจจย”

ปจจยอนอก ๒๓ อยางจะไมกลาวไวทงหมดทน เพราะจะทาใหฟนเฝอแกผเรมศกษา เพยงขอยกตวอยางไว เชน ปจจยโดยเปนทอาศย (นสสยปจจย) ปจจยโดยเปนตวหนนหรอกระตน (อปนสสยปจจย) ปจจยโดยประกอบรวม (สมปยตตปจจย) ปจจยโดยมอย คอตองมสภาวะนน สงนจงเกดมได (อตถปจจย) ปจจยโดยไมมอย คอตองไมมสภาวะนน สงนจงเกดขนได (นตถปจจย) ปจจยโดยเกดกอน (ปเรชาตปจจย) ปจจยโดยเกดทหลง (ปจฉาชาตปจจย) ฯลฯ

ทวานรวมทงหลกปลกยอยทวา อกศลเปนปจจยแกกศล (ชวเปนปจจยใหเกดด) กได กศลเปนปจจยแกอกศล (ดเปนปจจยใหเกดชว) กไดดวย

ปจจยขออน เมอแปลความหมายเพยงสนๆ ผอานกคงพอเขาใจไดไมยาก แตปจฉาชาตปจจย คอปจจยเกดทหลง คนทวไปจะรสกแปลกและคดไมออก จงขอยกตวอยางงายๆ ดานรปธรรม เชน การสรางตกทจะดาเนนการภายหลง เปนปจฉาชาตปจจยแกการสรางนงรานทเกดขนกอน สวนในทางสภาวธรรมดานนาม ทานยกตวอยางวา จตและเจตสกซงเกดทหลง เปนปจจยแกรางกายนทเกดขนกอน

ขอสรปความตอนนวาตามหลกธรรม ซงเปนกฎธรรมชาต การทสงใดสงหนง หรอ

ปรากฏการณอยางใดอยางหนง จะเกดมขนได ตองอาศยเหตปจจยตางๆ หลากหลายประชมกนพรงพรอม (ปจจยสามคค)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๙๑

๓) ผลหลากหลาย จากปจจยอเนกตามหลกแหงความเปนไปในระบบสมพนธน ยงมขอควรทราบแฝงอย

อก โดยเฉพาะ• ขณะทเราเพงดเฉพาะผลอยางหนง วาเกดจากปจจยหลากหลายพรง

พรอมนน ตองทราบดวยวา ทแทนน ตองมองใหครบทงสองดาน คอ๑. ผลแตละอยาง เกดโดยอาศยปจจยหลายอยาง๒. ปจจย (ทรวมกนใหเกดผลอยางหนงนน) แตละอยาง หนนให

เกดผลหลายอยางในธรรมชาตทเปนจรงนน ความสมพนธและประสานสงผลตอกน

ระหวางปจจยทงหลาย มความละเอยดซบซอนมาก จนตองพดรวมๆ วา “ผลหลากหลาย เกดจากเหต(ปจจย)หลากหลาย” หรอ “ผลอเนก เกดจากเหตอเนก” เชน จากปจจยหลากหลาย มเมลดพช ดน นา อณหภม เปนตน ปรากฏผลอเนก มตนไม พรอมทงรป ส กลน เปนตน

• ยาวา ความเปนเหตปจจยนน มใชมเพยงการเกดกอน-หลงตามลาดบกาละหรอเทศะเทานน แตมหลายแบบ รวมทงเกดพรอมกน หรอตองไมเกดดวยกน ดงกลาวแลว

เมอเหนสงหรอปรากฏการณอยางหนง เชนตวหนงสอบนกระดานปายแลว มองดโดยพนจ กจะเหนวาทตวหนงสอตวเดยวนน มเหตปจจยแบบตางๆ ประชมกนอยมากมาย เชน คนเขยน (เจตนา+การเขยน) ชอลก แผนปาย สทตดกน ความชน เปนตน แลวหดจาแนกวาเปนปจจยแบบไหนๆ

• นอกจากเรองปจจย ๒๔ แบบ ทเพยงใหตวอยางไวแลว ขอใหดตวอยางคาอธบายของทานสกตอนหนงวา

แทจรงนน จากเหตเดยว ในกรณน จะมผลหนงเดยว กหาไม (หรอ) จะมผลอเนก กหาไม (หรอ) จะมผลเดยวจากเหตอเนก กหาไม; แตยอมมผลอเนก จากเหตอนอเนก๑

๑ วภงค.อ. ๑๕๗; เทยบ วสทธ. ๓/๑๔๑

พทธธรรม๑๙๒

ตามหลกการน ทานสอนไวดวยวา ในปฏจจสมปบาททพระพทธเจาตรสวา “เพราะอวชชา(อยางนน)เปนปจจย สงขาร(อยางนน)จงม, เพราะสงขาร(อยางนน)เปนปจจย วญญาณ(อยางนน)จงม, ฯลฯ” ดงน

- จะตองไมเขาใจผดไปวาพระองคตรสเหตเดยว-ผลเดยว หรอปจจยอยางหนง ผลอยางหนงเทานน

- ทจรงนน ในทกคทกตอน แตละเหต แตละผล มปจจยอนและผลอนเกดดวย

ถาอยางนน เหตใดจงตรสชวงละปจจย ชวงละผล ทละค? ตอบวา การทตรสเหต/ปจจย และผล เพยงอยางเดยวนน มหลก คอ

บางแหงตรส เพราะเปนปจจยหรอเปนผล ตวเอกตวประธานบางแหงตรส เพราะเปนปจจยหรอเปนผล ตวเดนบางแหงตรส เพราะเปนปจจยหรอเปนผล จาเพาะ (อสาธารณะ)บางแหงตรส ตามความ เหมาะกบทานองเทศนา (เชนคราวนน กรณ

นน จะเนน หรอมงใหผฟงเขาใจแงไหนจดใด) หรอให เหมาะกบเวไนย คอผรบคาสอน (เชนยกจดไหน ประเดนใดขนมาแสดง บคคลนนจงจะสนใจและเขาใจไดด)

ในทน ตรสอยางนน เพราะจะทรงแสดงปจจยและผล ทเปนตวเอกตวประธาน เชนในชวง “เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม” ตรสอยางน เพราะผสสะเปนปจจยตวประธานของเวทนา (กาหนดเวทนาตามผสสะ) และเพราะเวทนาเปนผลตวประธานของผสสะ (กาหนดผสสะตามเวทนา)

หลกความจรงนปฏเสธลทธเหตเดยว ทเรยกวา “เอกการณวาท” ซงถอวาสงทงหลายเกดจากตนเหตอยางเดยว โดยเฉพาะลทธทถอวาม มลการณ เชนมพระผสราง อยาง อสสรวาท (=อศวรวาท คอลทธพระผเปนเจาบนดาล)ปชาปตวาท (ลทธถอวาเทพประชาบดเปนผสรางสรรพสตว) ปกตวาท (ลทธสางขยะ ทถอวาสงทงปวงมกาเนดจากประกฤต) เปนตน

แมแตในสมยปจจบน คนกยงตดอยกบลทธเหตเดยวผลเดยว ตลอดจนลทธผลเดยว และประสบปญหามากจากความยดตดน ดงปรากฏชดในวง

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๙๓

การวทยาศาสตรและเทคโนโลย ทมงผลเปาหมายอยางใดอยางหนง แลวศกษาและนาความรความเขาใจในเหตปจจยมาประยกตใหเกดผลทตองการ แตเพราะมองอยแคผลเปาหมาย ไมไดมองผลหลากหลายทเกดจากปจจยอเนกใหทวถง (และยงไมมความสามารถเพยงพอทจะมองเหนอยางนนดวย) จงปรากฏบอยๆ วา หลงจากทาผลเปาหมายสาเรจผานไป บางท ๒๐–๓๐ ป จงรตววา ผลรายทพวงมากระทบหมมนษยอยางรนแรง จนกลายเปนไดไมเทาเสย

วงการแพทยสมยใหม แมจะถกบงคบจากงานเชงปฏบตการ ใหเอาใจใสตอผลขางเคยงตางๆ มากสกหนอย แตความรเขาใจตอความสมพนธเชงเหตผลของปรากฏการณตางๆ โดยสวนใหญ กยงเปนเพยงการสงเกตแบบคลมๆ ไมสามารถแยกปจจยแตละอยางทสมพนธตอไปยงผลแตละดานใหเหนชดได

พดโดยรวม แมวามนษยจะพฒนาความรในธรรมชาตไดกาวหนามามาก แตความรนนกยงหางไกลจากการเขาถงธรรมชาตอยางแทจรง

อยางไรกตาม ในดานนามธรรม มนษยควรใชประโยชนจากความรในความจรงของระบบปจจยสมพนธ ทเรยกวาปฏจจสมปบาทนไดมาก

โดยเฉพาะในการดาเนนชวตของตน คอในระดบกฎแหงกรรม ความเขาใจหลก “ผลหลากหลาย จากปจจยอเนก” จะชวยใหจดการกบชวตของตน ใหพฒนาทงภายใน และดาเนนไปในโลกอยางสาเรจผลด๔) วธปฏบตตอกรรม

เมอพดถงหลกกรรม ปญหาทพดกนมากทสดกคอทาดไดด จรงหรอไม? ทาไมฉนทาดแลว ไมเหนไดด?ถาเขาใจปฏจจสมปบาท ในเรองเหตปจจยอยางทพดไปแลว ปญหา

อยางนนจะหมดไป แตจะกาวขนไปสคาถามใหมทเปนประโยชนและควรจะถามมากกวาวา ทากรรมอยางไรจงจะไดผลด และไดผลดยงขนไป?

อกปญหาหนงคอกรรมเกามผลตอชวตของเราแคไหน? และเราควรปฏบตตอกรรมเกาอยางไร?

พทธธรรม๑๙๔

แมวาเรองกรรมจะละเอยดซบซอนมาก แตกพอจะใหหลกในการพจารณาทสาคญได (ขอใหทบทวนตามหลกใหญทไดพดไปแลว) ดงน

๑. รหลกความตรงกนของเหตกบผล ตองถามตวเอง หรอจบใหชดกอนวา กรรมคอความดทเราทาน เปนปจจยตวเหต ทจะใหเกดผลอะไร ทเปนผลโดยตรงของมน (ผลโดยตรงของเหต) เชน การปลกเมดมะมวง ทาใหเกดตนมะมวง (ไมใชไดตนมะปราง ไมใชไดเงน เปนตน) การศกษา ทาใหไดปญญาและเปนอยหรอจดการกบชวตของตนและปฏบตตอสงทงหลายไดดขน (ไมใชไดเงน ไมใชไดงาน เปนตน) การเรยนแพทย ทาใหสามารถบาบดโรครกษาคนไข (ไมใชไดตาแหนง ไมใชรารวย เปนตน)

๒. กาหนดผลดทตองการใหชด จะเหนวา เพยงแคตามหลกความจรงของธรรมชาตวา “ผลหลากหลาย จากปจจยอเนก” การแยกปจจยแยกผลกซบซอนอยแลว เมอพดถงสงคมมนษย ความซบซอนกยงเพมมากขน เพราะมกฎมนษย และปจจยทางสงคม ซอนขนมาบนกฎธรรมชาตอกชนหนง ขอยกตวอยางงายๆ

กฎธรรมชาต: การทาสวนเปนเหต ตนไมเจรญงอกงามเปนผลกฎมนษย: การทาสวนเปนเหต ไดเงนเดอน ๗,๐๐๐ บาทเปนผล หรอ การทาสวนเปนเหต ขายผลไมไดเงนมากเปนผลผลโดยตรงของเหต เปนผลตามกฎธรรมชาต ซงเปนไปตามความ

สมพนธแหงเหตปจจยทเทยงตรงอยางไรกด ผลทคนพดถงกนมาก มกไมใชผลโดยตรงของเหตทเปน

ไปตามกฎธรรมชาตนน แตคนมกพดกนถงผลตามกฎมนษยกฎมนษยเปนกฎสมมต ซงขนตอเงอนไขคอสมมต (=ส-รวมกน + มต-

การยอมรบ, ขอตกลง สมมต=การตกลงหรอยอมรบรวมกน) ซงผนแปรได และยงมปจจยอนๆ ทนอกเหนอกฎมนษยนนอก เชน คานยมของสงคม และความถกใจพอใจของบคคล เปนตน โดยมความตองการเปนตวกาหนดทสาคญ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๙๕

จะเหนวา ความหมายของคาไทยวา “ด” หรอ “ไมด” น มกจะกากวม “ด” น เรามกใชในความหมายวานาปรารถนา ตรงกบความพอใจ ชอบใจ หรอแมกระทงเปนไปตามคานยม ดงนนจงตองมการแยกแยะ เชนวา ดตรงไปตรงมาตามความจรงของธรรมชาต ดตอชวต ดในเชงสงคม เปนตน

ยกตวอยางทแสนจะงาย ใกลๆ ตว เชน เรากนอาหารอยางหนง ทมผลดตอชวต ทาใหมสขภาพด แตอาจจะไมดในเชงสงคม ไมสนองคานยมใหรสกโกเก บางคนอาจจะดถกวาเราตาตอย หรอวาไมทนสมย แตชวตเรากด

ในทางตรงขาม มคนอนมาใหของกนอยางหนงแกเรา อาจจะเปนขนมกได ราคาแพง มกลองใส หออยางสวยหร โกเกมาก ดเหลอเกนในเชงสงคม เราอาจจะลงโลดดใจทไดรบ แตถากนเขาไป ของนนกลบไมดตอชวตของเรา จะบนทอนสขภาพ หรอกอใหเกดโรค

นเปนตวอยาง ซงคงนกขยายเองไดเพราะฉะนน คาวา “ผลด” ทพดถงหรอนกถงนน จะตองวเคราะหหรอ

กาหนดใหชดกบตวเองวา ผลดทเราตองการนน “ด” ในแงไหน เชน เปน นกกฬาเตะตะกรอ

๑. ผลดตามกฎธรรมชาต (=รางกายแขงแรงเคลอนไหวแคลวคลอง)ไดผลแนนอน เทากบผลรวมหกลบแลวของเหตปจจย

๒. ผลดตามนยามและนยมของมนษย ในแงกระแสสงคม (=ผคนชนชมนยมยกยอง)

ปจจยภายนอก: ไมเออ คนสนใจนอย ไดรบการยกยองในวงแคบ ในแงอาชพ (=เปนทางหารายไดมเงนเลยงชวตและรารวย)

ปจจยภายนอก: ไมเออ แมเปนสมมาชพ แตหาเงนยาก อาจฝดเคอง ในแงวฒนธรรม (=ชวยรกษาสมบตทางวฒนธรรมของชาต)

ปจจยภายใน: ถาทาใจถกตอง รสกวาไดทาประโยชน ภมใจ สขใจ แตปจจยภายนอก: เงอนไขกาลเทศะ คนอาจจะไมเหนคณคา ขนตอสภาพสงคม-การเมอง

นเปนเพยงตวอยางของการทจะตองวเคราะหหรอกาหนดใหชดกบตวเองวา ผลดทเราตองการนน “ด” ตามสภาวะของมน ดทเปนความดตามหลกการ

พทธธรรม๑๙๖

แทๆ (เชน ดเพอความด) หรอดตอชวตของเรา หรอดในแงสงคมโดยการยอมรบ โดยระบบ โดยคานยม ฯลฯ

เมอชดกบตวเองแลววา เราตองการผลดในความหมายใด กวเคราะหตอไปวา ผลดแบบทเราตองการนน จะเกดขนได นอกจากตวการกระทาดทเปนเหตตรงแลว จะตองมปจจยอะไรอกบาง ปจจยเหลานนมอยหรอเอออานวยหรอไม มปจจยประกอบอะไรอกทเราจะตองทาเพอใหครบถวนทจะออกผลทเราตองการ ถาตองการผลดทปจจยไมเออ ผลยากทจะมา จะยอมรบหรอไม ฯลฯ

ขอยาวา ผลดตามสภาวะ หรอตามกฎธรรมชาตนน เปนของแนนอนตามเหตปจจยของธรรมชาตเอง แตผลดตามนยามและนยมของมนษยขนตอเจตจานง เกยวเนองกบความตองการของมนษยตามกาละและเทศะเปนตน ซงจะตองใชปญญาวเคราะหสบคนออกมา

หลกปฏบตทถกตอง กคอ ไมวาจะอยางไรกตาม พงมงผลดตามสภาวะเปนแกนหรอเปนหลกไวกอน ซงเมอทากยอมได สวนผลดเชงสงคมเปนตน พงถอเปนเรองรองหรอเปนสวนประกอบ จะไดหรอไม กแลวแตปจจยทเกยวของ ไดกด ไมไดกแลวไป เชนทาดเพอใหเกดความด ใครจะยกยองสรรเสรญหรอไม กไมมวตดของ หรอทาดเพอฝกตน เพอใหชวตและสงคมเจรญงอกงาม โดยไมตองคดจะเอาหรอจะไดอะไรจากสงคม๑

แตถามงเอาผลดดานสงคมเปนตน โดยไมทาใหเกดผลดตามสภาวะ ถงจะไดผลทตองการ แตจะกลายเปนการหลอกลวง ซงมแตจะทาใหชวตและสงคมเสอมทรามลงไป ไมเรวกชา

๓. ทาเหตปจจยใหครบทจะใหเกดผลทตองการ ตามหลกความพรงพรอมของปจจย อะไรจะปรากฏเปนผลขน ตองมปจจยพรงพรอม ตรงนจะชวยใหไมไปตดในลทธเหตเดยวผลเดยว ๑ ในพระอภธรรมปฎก (อภ.ว. ๓๕/๘๔๐/๔๘-๙) แสดงหลกพจารณาวา กรรมด กรรมชว ททาแลว จะใหผลปรากฏออกมา ยงตองขนตอองคประกอบอก ๔ อยาง คอ คต (ภพ-ถน ทเกด ทอย ทางชวต) อปธ (สภาพกาย, รปราง) กาละ (เวลา, ยคสมย, จงหวะ) ปโยคะ (การททา ซงเหมาะ ตรงเรอง ครบถวน เปน ชานาญ หรอไม) ทเออตอกรรมดขวางกรรมชว เรยกวา สมบต และทขวางกรรมดเออตอกรรมชว เรยกวา วบต อกฝายละ ๔

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๙๗

หลกหรอกฎไมไดบอกวา เมอเอาเมดมะมวงไปปลกแลว ตนมะมวงจะตองงอกขนมา ทานพดแตเพยงวา จากเมดมะมวง ตนไมทจะงอกขนมา กเปนมะมวง นคอ เหต ผล หรอ ปจจยตวตรงสภาวะ ผล

การทเมดมะมวงจะงอกขนมาเปนตนมะมวงนน ไมใชมแตเมดมะมวงอยางเดยวแลวจะไดตนมะมวง ตองมดน มปยในดน มนา มแกส (เชน ออกซเจน คารบอนไดออกไซด) มอณหภมพอเหมาะ เปนตน พดสนๆ วา เมอปจจยพรงพรอมแลว ตนมะมวงจงจะงอกขนมาได

นอกจากผลทเรามองจะเกดจากปจจยหลายอยางพรงพรอมแลว ปจจยแตละอยางทมาพรงพรอมนน กสมพนธไปสผลอยางอนทเราไมไดมองขณะนนดวย ดงไดพดแลวขางตน

ไดบอกแลววา ใหมงผลดตามสภาวะเปนหลกหรอเปนแกนไวกอน ตอนนกมองดวามปจจยตวไหนบางทจะตองทาใหครบทจะเกดผลน ตอจากนน เมอยงตองการผลดดานไหนอก เชนในทางสงคม เปนตน กพจารณาใหครบ แลวทากรรมดใหไดเหตปจจยพรงพรอมทจะเกดผลดตามทตองการนน

๔. ฝกฝนปรบปรงตนใหทากรรม(ไดผล)ดยงขนไป ตามหลกความไมประมาท โดยเฉพาะความไมประมาทในการศกษา เราจะตองฝกกาย วาจา จตใจ และปญญา (เรยกรวมวา ไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา) ใหสามารถทากรรมทดยงขนๆ เชน จากกรรมชว เปลยนมาทากรรมด จากกรรมด กกาวไปสกรรมดทประณตหรอสงยงขนๆ ใหชวตกาวไปในมรรค คอในวถชวตประเสรฐ ทเรยกวา พรหมจรยะ/พรหมจรรย

(ถาใชคาศพท กคอ กาวจากอกศลมากกศลนอย ไปสอกศลนอยกศลมาก จากกามาวจรกศล ไปสรปาวจรกศล ไปสอรปาวจรกศล และไปสโลกตตรกศล )

ถาใชสานวนพดใหเหมาะกบคนสมยน กคอ พฒนากรรมใหดยงขนเพราะฉะนน เมอทากรรมดตามหลกในขอกอนไปแลว ถาผลดในความ

หมายหรอในแงทเราตองการไมออกมา กวเคราะหสบสาววา ทากรรมนนแลว แตสาหรบผลดแงนๆ ปจจยอะไรบางขาดไป หรอยงบกพรองสวนไหน จะได

พทธธรรม๑๙๘

แกไขปรบปรง เพอวาคราวตอไปจะไดทาใหตรง ใหถกแง ใหครบ นคอความไมประมาทในการศกษา ทจะใชปญญาพจารณาแกปญหา และพฒนากรรมใหดและใหไดผลยงขน

ยกตวอยาง เชน นายชกจไดยนขาวสารจากวทย เปนตน พดถงปญหาของบานเมอง ทวาปาลดนอยลงจนนากลว จะตองชวยกนปลกตนไมใหมากๆ และมขาวดวยวา บางแหงคนมากมายชวยกนปลกตนไม มการนามายกยอง บางทมการใหรางวลดวย

นายชกจไดยนไดฟงขาวแลว กเกดศรทธา เทยวดสถานทเหมาะๆ ใกลหมบานของเขา แลวหาตนไมเหมาะๆ มาปลก ตนไมกขนงอกงามด เขาปลกไปไดหลายตน

เวลาผานไประยะหนง เขามานกดวา เขาทาความดนมากนานแลว ไมเหนมใครสนใจ กเลยชกจะทอ และนอยใจวา “เราอตสาหทาด เหนอยไปมากมาย ไมเหนไดดอะไร”

พอมองลกลงไปในใจของคณชกจ ปรากฏวาเขาอยากไดความนยมยกยอง และหวงจะไดรางวลดวย

เมอวเคราะหตามหลกความสมพนธสบทอดเหตปจจยสผลตางๆ ทตรงกน กเหนไดวา

ผลตามกฎธรรมชาต หรอผลตามธรรม กเกดขนแลว คอ เขาปลกตนไม เมอทาเหตปจจยของมนครบ ตนไมกขนมา

ผลตามธรรมแกตวเขาเอง ทเปนผทาการนน เขากไดแลว เชน เกดและเพมความรความเขาใจความชานาญทเรยกกนวาทกษะ ในเรองตนไมและการปลกตนไม ตลอดจนผลพวง เชน รางกายแขงแรง เสรมสขภาพ

ผลตามธรรมแกสงคม คอ ทองถนของเขา ตลอดถงโลกมนษยทงหมด ไดสงแวดลอมทางธรรมชาตทดงามเพมขน

แตผลทตวเขาวา “ด” ทเขาไมได คอผลทางสงคม (=ผลทจะไดแกตวเขา จากสงคม) ไดแก เสยงยกยอง และรางวล หรอเงนทองของตอบแทน ซงมใชเปนผลทตรงตามเหตปจจยของการปลกตนไม

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๙๙

ถาคณชกจตองการผลทางสงคมทวาน กตองดและทาปจจยเหลานนดวย เรมตงแตดวา การทาความดดวยการปลกตนไมน เขากบกระแสนยมของทองถนของตนเองหรอไม (พจารณาโดยกาลเทศะ หรอโดยคต และกาละ) ถาจะใหไดรบคายกยองและรางวล จะตองทาปจจยอะไรประกอบเพมเขามากบการทาความดคอการปลกตนไมนน แลวทาใหครบ

ทจรง ถาคณชกจมงหวงผลดทแท คอผลตามธรรมทวาขางตน ไมมวหวงผลทางสงคม(แกตวตน) เขาจะไดผลตามธรรมเพมอกอยางหนงดวย คอปตความเอบอมใจและความสข ในการทาความด และในการทไดเหนผลดตามธรรมดานตางๆ เพมขยายคลคลายขนมาเรอยๆ ตลอดเวลา แตความหวงผล‘ด’แกตวตน ไดปดกนปตสขนเสย และหนาซา ทาใหเขาไดรบความผดหวงและความชาใจเขามาแทน

ยงกวานน ถาเขาฉลาดในความดและฉลาดในการทาประโยชน เมอเขาจะเรมหรอกาลงทาการนนอย เขาอาจจะชกชวนคนอนๆ ใหรเขาใจมองเหนประโยชนของการปลกตนไม แลวมารวมกบเขาบาง หรอตางคนกไปทาของตนบาง แพรขยายการปลกตนไมใหกวางออกไป นอกจากผลตามธรรมทกดานจะเพมพนแลว ผลทางสงคมแกตวเขากอาจจะพลอยตามมาดวย

จะตองชดกบตนเองวา ผลดตามธรรมของกรรมดนนๆ คออะไร และควรฝกตนใหตองการผลตามธรรมนนกอนผลอยางอน แลวนอกจากนนเราตองการผลดอยางไหนอก และเพอใหเกดผลดนนๆ จะตองทาปจจยอะไรเพมอกบาง เมอจะทากทาเหตปจจยใหครบ เมอทาไปแลวกตรวจสอบใหรปจจยทยงและหยอนสาหรบผลดแตละดานนนๆ เพอทาใหครบและดยงขนในครงตอไป

อนง ผลดทางสงคม หรอผลดจากสงคมแกตวตนนน อาจจะไมสอดคลองกบผลดตามธรรมกได บางครง บางเรองอาจจะถงกบตรงกนขามเลยกได ทงนขนตอปจจยทางสงคมเปนตน ทเนองดวยกาลเทศะ เชน ในกาละและเทศะทธรรมวาทออนกาลง และอธรรมวาทมกาลง ดงนน จงตองพจารณาดวยวาผลทวาดนน เปนของสมควรหรอไม เราจะเอาธรรมไว หรอจะไปกบตวตน

พทธธรรม๒๐๐

จะตองไมประมาทในการศกษาและพฒนากรรมกนอยางน จงจะถกตอง นกคอการพฒนาตวเราเอง และพฒนาสงคมไปดวย ไมใชทาอะไรไปแลว กมองแงเดยวชนเดยว วาไดผลทตนตองการ หรอไมได พอไมไดกเอาแตโวยวายโอดครวญวาทาดไมไดด เลยไมไปไหน

แตตองขอเตอนไวดวยวา คนทตองการผลดตอบคคล (คอแคทถกใจตนหรอตวเองชอบใจ) และผลดตามกระแสหรอคานยมของสงคมนน ถาไมมองใหถงผลดตามสภาวะ คอผลดตามธรรม ซงเปนผลทดอยางแทจรงตอชวต ตอหลกการ และตอความดงามทแทของสงคมแลว แมจะทากรรมเพอผลดทตนตองการนนไดเกง แตกคอทากรรมไมดหรออกศลซอนไว ซงตวเองอาจจะมปญญารไมทนผลแงอน เพราะมวแตมองเพยงผลดแบบทตวตองการอยางเดยวดานเดยว แลวในไมชา หรอในทสด อกศลทแฝงไวนนกจะออกผลใหโทษตอไป

จงไดยาไวขางตนวา ไมวาจะตองการผลดขางเคยงอะไรกตาม ขอใหทากรรมดเพอผลดทตรงตามสภาวะหรอผลดตามธรรมเปนหลกเปนแกนไวกอนถาปฏบตตามน จะไดผลดทแท และปลอดภยในระยะยาว ดทงแกชวต แกสงคม แกตน และแกผอน

เราคงจะมงเอาผลดตอตวตนของบคคล ผลดตามกระแสสงคม หรอผลดเชงคานยมกนมากไป จงมองไมเหนผลดทตรงไปตรงมาตามธรรม ถาอยางนกจะตองบนเรอง “ทาดไมเหนไดด แตทาชวไดดมถมไป” กนอยอยางนเรอยๆ และคงจะแกปญหาของสงคมไดยาก เพราะความคดของเราเองกเปนกรรมไมด ทเปนปจจยรวมใหเกดผลอยางนนดวย

ถามองกนอยแคน กจะไมมคนอยางพระโพธสตวทถงแมจะถกเขาทารายหรอฆา กยงเขมแขงอยในการทาความด เพราะมงผลดทตรงไปตรงมาตามความจรงของมน

ถาจะชวยแกปญหาและสรางสรรคชวตและสงคมน แตยงหวงผลดตอตวตน ผลดเชงบคคลและผลดเชงคานยมทางสงคมอย กขอแควา อยาถงกบ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๐๑

ละทงหรอละเลยความตองการผลดทตรงตามธรรม ผลดตอชวต และผลดทแทตอสงคม เอาพอประนประนอมกน

แคนกจะประคบประคองโลกมนษย ใหพออยกนไปได แตจะเอาดจรงคงยาก เพราะมนษยนเองไมไดตองการผลดแทจรงทตรงตามธรรมของกรรมด๕) ทากรรมเกาใหเกดประโยชน

คนไทยสมยนไดยนคาวา “กรรม” มกจะนกไปในแงวากรรมจะตามมาใหเคราะหใหโทษอยางไร พดถงกรรมกจะนกถงอะไรอยางหนงทคอยตามจะลงโทษ หรอทาใหเราเปนอยางนนอยางน โดยเฉพาะคดไปถงชาตกอน คอมองกรรมในแงกรรมเกา และเปนเรองไมด

คาวา “กรรมเกา” กบอกอยในตวเองแลววา มนถกจากดใหหดแคบเขามาเหลอเพยงสวนหนง เพราะเตมคาวา “เกา” เขาไป กรรมกเหลอแคบเขามา ยงนกในแงวากรรมไมดอก กยงแคบหนกเขา รวมแลวกคอเปนกรรมทไมครบถวนสมบรณ ไปๆ มาๆ กเลยอะไรๆ กแลวแตกรรม (เกา-ทไมด) บางทถงกบมการหาทางตดกรรม เลยพลดออกไปจากพระพทธศาสนา

ความจรง กรรมกเปนเรองธรรมดาธรรมชาต คอเปนเรองความเปนไปตามเหตปจจยของชวตมนษย ทมเจตนา มการคด การพด และการกระทา แสดงออก มความสมพนธกบสงทงหลาย แลวกเกดผลตอเนองกนไปในความสมพนธนน

ถามวไปยดถอวา แลวแตกรรมเกาปางกอนอยางเดยว กจะทากรรมใหมทเปนบาปอกศลโดยไมรตว

หมายความวา ใครกตามทปลงวา “แลวแตกรรม (เกา)” นน กคอ เขากาลงทาความประมาท ทปลอยปละละเลย ไมทากรรมใหมทควรทา ความประมาทนนกเลยเปนกรรมใหมของเขา ซงเปนผลจากโมหะ แลวกรรมใหมทประมาทเพราะโมหะหลงงมงายนน กจะกอผลรายแกเขาตอไป

พทธธรรม๒๐๒

ความเชอวาชวตจะเปนอยางไรกแลวแตกรรมเกา กรรมปางกอน หรอกรรมในชาตกอน คอลทธกรรมเกานน เปนมจฉาทฏฐ ทเรยกวาปพเพกตเหตวาท หรอเรยกสนๆ วา ปพเพกตวาท ดงพทธพจนทแสดงแลวขางตน

ทานไมไดสอนวาไมใหเชอกรรมเกา แตทานสอนไมใหเชอวาอะไรๆ จะเปนอยางไรกเพราะกรรมเกา

การเชอแตกรรมเกา กสดโตงไปขางหนง การไมเชอกรรมเกา กสดโตงไปอกขางหนง

ไดกลาวแลววา “กรรม” พอเตม “เกา” เขาไป คาเดมทกวางครบถวนสมบรณ กหดแคบเขามาเหลออยสวนเดยว อยามองกรรมทกวางสมบรณใหเหลอสวนเดยวแคกรรมเกา

เรองกรรมทเชอกนในแงกรรมเกาน มจดพลาดอย ๒ แง คอ๑. ไปจบเอาสวนเดยวเฉพาะอดต ทงทกรรมนนกเปนกลางๆ ไมจากด

ถาแยกโดยกาลเวลากตองม ๓ คอ กรรมเกา (ในอดต) กรรมใหม (ในปจจบน) กรรมขางหนา (ในอนาคต) ตองมองใหครบ

๒. มองแบบแยกขาดตดตอน ไมมองใหเหนความเปนไปของเหตปจจยทตอเนองกนมาโดยตลอด คอ ไมมองเปนกระแสหรอกระบวนการทตอเนองอยตลอดเวลา แตมองเหมอนกบวากรรมเกาเปนอะไรกอนหนงทลอยตามเรามาจากชาตกอน แลวมารอทาอะไรกบเราอยเรอยๆ

ถามองกรรมใหถกตองทง ๓ กาล และมองอยางเปนกระบวนการของเหตปจจย ในดานเจตจานง และการทา-คด-พด ของมนษย ทตอเนองอยตลอดเวลา กจะมองเหนกรรมถกตอง ชดเจนและงายขน ในทน แมจะไมอธบายรายละเอยด แตจะขอใหจดสงเกตในการทาความเขาใจ ๒-๓ อยาง

๑. ไมมองกรรมแบบแยกขาดตดตอน คอ มองใหเหนเปนกระแสทตอเนองตลอดมาจนถงขณะน และกาลงดาเนนสบตอไป

ถามองกรรมใหครบ ๓ กาล และมองเปนกระบวนการตอเนอง จากอดต มาถงบดน และจะสบไปขางหนา กจะเหนวา กรรมเกา (สวนอดต) กคอ เอาขณะปจจบนเดยวนเปนจดกาหนด นบถอยจากขณะน ยอนหลงไปนานเทา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๐๓

ไรกตาม กรอยกพนชาตกตาม มาจนถงขณะหนงหรอวนาทหนงกอนน กเปนกรรมเกา (สวนอดต) ทงหมด

กรรมเกาทงหมดน คอกรรมทไดทาไปแลว สวนกรรมใหม (ในปจจบน) กคอทกาลงทาๆ ซงขณะตอไปหรอวนาทตอไป กจะกลายเปนกรรมเกา (สวนอดต) และอกอยางหนงคอ กรรมขางหนา ซงยงไมถง แตจะทาในอนาคต

กรรมเกานนยาวนานและมากนกหนา สาหรบคนสามญ กรรมเกาทจะพอมองเหนได กคอกรรมเกาในชาตน สวนกรรมเกาในชาตกอนๆ กอาจจะลกลาเกนไป เราเปนนกศกษากคอยๆ เรมจากมองใกลหนอยกอน แลวจงคอยๆ ขยายไกลออกไป

อยางเชนเราจะวดหรอตดสนคนดวยการกระทาของเขา กรรมใหมในปจจบนเรายงไมรวาเขากาลงจะทาอะไร เรากดจากกรรมเกา คอความประพฤตและการกระทาตางๆ ของเขายอนหลงไปในชวตน ตงแตวนาทนไป นกกรรมเกา ซงใชประโยชนไดเลย

๒. รจกตวเอง ทงทนทมและขอจากดของตน พรอมทงเหนตระหนกถงผลสะทอนทตนจะประสบ ซงเกดจากกรรมทตนไดประกอบไว

กรรมเกามความสาคญอยางยงตอเราทกคน เพราะแตละคนทเปนอยขณะน กคอผลรวมของกรรมเกาของตนทไดสะสมมา ดวยการทา-พด-คด การศกษาพฒนาตน และความสมพนธกบสงแวดลอม ในอดตทงหมด ตลอดมาจนถงขณะหรอวนาทสดทายกอนขณะน

กรรมเกานใหผลแกเรา หรอเรารบผลของกรรมเกานนเตมท เพราะตวเราทเปนอยขณะน เปนผลรวมทปรากฏของกรรมเกาทงหมดทผานมา กรรมเกานนเทากบเปนทนเดมของเราทไดสะสมไว ซงกาหนดวา เรามความพรอม มวสยขดความสามารถทางกาย วาจา ทางจตใจ และทางปญญาเทาไร และเปนตวบงชวาเราจะทาอะไรไดดหรอไม อะไรเหมาะกบตวเรา เราจะทาไดแคไหน และควรจะทาอะไรตอไป

พทธธรรม๒๐๔

ประโยชนทสาคญของกรรมเกา กคอการรจกตวเองดงทวานน ซงจะเกดขนได ดวยการรจกวเคราะหและตรวจสอบตนเอง โดยไมมวแตซดทอดปจจยภายนอก

การรจกตวเองน นอกจากชวยใหทาการทเหมาะกบตนอยางไดผลดแลว กทาใหรจดทจะแกไขปรบปรงตอไปดวย

๓. แกไขปรบปรงเพอกาวสการทากรรมทดยงขน แนนอนวา ในทสด การปฏบตถกตองทจะไดประโยชนจากกรรมเกามากทสด กคอ การทากรรมใหม ทดกวากรรมเกา

ทงน เพราะหลกปฏบตทงหมดของพระพทธศาสนารวมอยในไตรสกขาอนไดแกการฝกศกษาพฒนาตน ในการทจะทากรรมทดไดยงขนไป ทง

ในขนศล คอการฝกกาย วาจา สมมาอาชวะ รวมทงการสมพนธกบสงแวดลอมดวยอนทรย (ตา ห จมก ลน กาย ใจ)

ในขนสมาธ คอฝกอบรมพฒนาจตใจ ทเรยกวาจตภาวนาทงหมด และ

ในขนปญญา คอความรคดเขาใจถกตอง มองเหนสงทงหลายตามความเปนจรง และสามารถใชความรนนแกไขปรบปรงกรรม ตลอดจนแกปญหาดบทกขหมดไปมใหมทกขใหมได

พดสนๆ กคอ แมวากรรมเกาจะสาคญมาก กไมใชเรองทเราจะไปสยบยอมตอมน แตตรงขาม เรามหนาทพฒนาชวตของเราทเปนผลรวมของกรรมเกานนใหดขน

ถาจะใชคาทงายแกคนสมยน กคอ เรามหนาทพฒนากรรม กรรมทไมดเปนอกศล ผดพลาดตางๆ เราศกษาเรยนรแลว กตองแกไข การปฏบตธรรมตามหลกพระพทธศาสนา กคอการพฒนากรรม ใหเปนกศล หรอดยงขนๆ

ดงนน เมอทากรรมอยางหนงแลว กรจกพจารณาวเคราะหตรวจสอบคณภาพและผลของกรรมนน ใหเหนขอยง ขอหยอน สวนทขาดทพรอง เปนตน ตามหลกเหตปจจยทกลาวแลวในหวขอกอน แลวแกไขปรบปรงเพอจะไดทากรรมทดยงขนไป

จะพดวา รกรรมเกา เพอวางแผนทากรรมใหมใหดยงขนไป กได

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๐๕

๖) อยเพอพฒนากรรม ไมใชอยเพอใชกรรมทพดมาน เทากบบอกใหรวา เราจะตองปฏบตใหถกตองตอกรรมท

แยกเปน ๓ สวน คอ กรรมเกา-กรรมใหม-กรรมขางหนาขอสรปวธปฏบตทถกตองตอกรรมทง ๓ สวนวากรรมเกา (ในอดต) เปนอนผานไปแลว เราทาไมได แตเราควรร เพอ

เอาความรจกมนนนมาใชประโยชนในการแกไขปรบปรงกรรมใหมใหดยงขนกรรมใหม (ในปจจบน) คอกรรมทเราทาได และจะตองตงใจทาใหดท

สด ตรงนเปนจดสาคญกรรมขางหนา (ในอนาคต) เรายงทาไมได แตเราสามารถเตรยมหรอ

วางแผนเพอจะไปทากรรมทดทสด ดวยการทากรรมปจจบนทจะพฒนาเราใหดงามและงอกงามยงขน จนกระทงเมอถงเวลานนเรากจะสามารถทากรรมทดสงขนไปตามลาดบ จนถงขนเปนกศลอยางเยยมยอด

นแหละคอคาอธบายทจะทาใหมองเหนไดวา ทาไมจงวา คนทวางใจ วาจะเปนอยางไรกแลวแตกรรม(เกา) นนแล กาลงทากรรมใหม(ปจจบน) ทผดเปนบาป คอความประมาท ไดแกการปลอยปละละเลย อนเกดจากโมหะ และมองเหนเหตผลดวยวา ทาไมพทธศาสนาจงสอนใหหวงผลจากการกระทา

ขอยาอกครงวา กรรมใหมสาหรบทา กรรมเกาสาหรบร อยามวรอกรรมเกาทเราทาอะไรมนไมไดแลว แตหาความรจากกรรมเกานน เพอเอามาปรบปรงการทากรรมปจจบน จะไดพฒนาตวเราใหสามารถทากรรมอยางเลศประเสรฐไดในอนาคต

มคาเกาไดยนมานานแลวประโยคหนง คอทพดวา “คนเราเกดมาเพอใชกรรมเกา” ความเชออยางนนไมใชพทธศาสนา และตองระวงจะเปนลทธนครนถ

ทพดกนมาอยางนน ความจรงกคงประสงคด คอมงวาถาเจอเรองราย กอยาไปซดทอดคนอน และอยาไปทาอะไรทชวรายใหเพมมากขน ดวยความโกรธแคนเปนตน แตยงไมถกหลกพระพทธศาสนา และจะมผลเสยมาก

พทธธรรม๒๐๖

ลทธนครนถ ซงกมผนบถอในสมยพทธกาลจนกระทงในอนเดยทกวนน เปนลทธกรรมเกาโดยตรง เขาสอนวา คนเราจะไดสขไดทกขอยางไรกเปนเพราะกรรมททาไวในชาตปางกอน และสอนตอไปวา ไมใหทากรรมใหม แตตองทากรรมเกาใหหมดสนไปดวยการบาเพญตบะ จงจะสนกรรมสนทกข นกบวชลทธนจงบาเพญตบะทรมานรางกายดวยวธตางๆ๑

คนทพดวา เราอยไปเพอใชกรรมเกานน กคลายกบพวกนครนถนแหละ คดวาเมอไมทากรรมใหม อยไปๆ กรรมเกากคงจะหมด ตางแตวาพวกนครนถไมรอใหกรรมเกาหมดไปเอง แตเขาบาเพญตบะเพอทากรรมเกาใหหมดไปดวยความเพยรพยายามของเขาดวย

มคาถามทนาสงเกตวา “ถาไมทากรรมใหม อยไปๆ กรรมเกาจะหมดไปเองไหม?”

เมอไมทากรรมใหม อยไป กรรมเกากนาจะหมดไปเอง แตไมหมดหรอก ไมตองอยเฉยๆ แมแตจะชดใชกรรมเกาไปเทาไรๆ กไมมทางหมดไปได

เหตผลงายๆ คอ๑. คนเรายงมชวต กคอเปนอย ตองกนอย เคลอนไหวอรยาบถ ทา

โนนทาน เมอยงไมตาย กไมไดอยนงๆ๒. คนเหลานเปนมนษยปถชน กมโลภ โกรธ หลง โดยเฉพาะความ

หลง หรอโมหะนมอยประจาในใจตลอดเวลา เพราะยงไมไดรเขาใจความจรงถงสจธรรม

เมอรวมทงสองขอนกคอ คนทอยเพอใชกรรมนน เขากทากรรมใหมอยตลอดเวลา แมแตโดยไมรตว แมจะไมเปนบาปกรรมทรายแรง แตกเปนการกระทาทประกอบดวยโมหะ เชนกรรมในรปตางๆ ของความประมาท ปลอยชวตเรอยเปอย

ถามองลกเขาไปในใจ โลภะ โทสะ โมหะ กผดโผลขนมาในใจของเขาอยเรอยๆ ในลกษณะตางๆ เชน เศรา ขนมว กงวล อยากโนนอยากน

๑ ด เทวทหสตร, ม.อ.๑๔/๑/๑ (เคยอางแลวขางตน)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๐๗

หงดหงด เหงา เบอหนาย กงวล คบของ ฯลฯ นกคอทากรรมอยตลอดเวลาแถมเปนอกศลกรรมเสยดวย เพราะฉะนนอยางนจงไมมทางสนกรรม ชดใชไปเทาไรกไมรจกสนสด มแตเพมกรรม

“แลวทาอยางไรจะหมดกรรม?” การทจะหมดกรรม กคอ ไมทากรรมชว ทากรรมด และทากรรมทดยงขน คอแมแตกรรมดกเปลยนใหดขน จากระดบหนงขนไปอกระดบหนง

พดเปนภาษาพระวา เปลยนจากทาอกศลกรรม เปนทากศลกรรม และทากศลระดบสงขนไป จนถงขนเปนโลกตตรกศล

ถาใชภาษาสมยใหม กพดวา พฒนากรรมใหดยงขน เรากจะมศล มจตใจ มปญญา ดขนๆ ในทสดกจะพนกรรม

พดสนๆ วา กรรมไมหมดไปดวยการชดใชกรรม แตหมดกรรมดวยการพฒนากรรม คอปรบปรงตวใหทากรรมทดยงขนๆ จนพนขนของกรรมไป ถงขนทา แตไมเปนกรรม คอทาดวยปญญาทบรสทธ ไมถกครอบงาหรอชกจงดวยโลภะ โทสะ โมหะ จงจะเรยกวา พนกรรม๗) กรรมระดบบคคล-กรรมระดบสงคม

หลกกรรมอกแงหนงทสาคญและนาสนใจมาก คอ กรรมทแยกไดเปน ๒ ระดบ ไดแก

๑. กรรมระดบปจเจกบคคล ตามนยพทธพจนเชนวา “กมม สตเต วภชต ยทท หนปปณตตาย”๑ เปนตน ซงแปลความวา กรรมยอมจาแนกสตวไปตางๆ คอ ใหทรามและประณต

กรรมระดบปจเจกบคคลเปนเรองของสวนยอย จงเปนสวนฐานและเปนแกนของหลกกรรมทงหมด เรองกรรมทไดอธบายมาแลวเนนในระดบน

๒. กรรมในระดบสงคม ตามนยพทธพจน เชนวา “กมมนา วตตต โลโก กมมนา วตตต ปชา”๒ แปลความวา โลก (คอสงคมมนษย) เปนไปตามกรรม หมสตวเปนไปตามกรรม ๑ ม.อ. ๑๔/๕๘๑/๓๗๖๒ ข.ส. ๒๕/๓๘๒/๔๕๗

พทธธรรม๒๐๘

กรรมในระดบน ซงเปนกระแสรวมกน ทมองเหนงายๆ กคออาชพการงาน ซงทาใหหมมนษยมวถชวตเปนไปตางๆ พรอมทงกาหนดสภาวะและวถของสงคมนนๆ ดวย

แตกรรมทลกซงและมกาลงนาสงคมมากทสด กคอมโนกรรม เรมดวยคานยมตางๆ ซงมอทธพลอยางมากตอแนวทางการดาเนนชวตของมนษย ตลอดจนกจกรรมและวธการในการแสวงหาความสขของเขา

แตมโนกรรมทมกาลงอานภาพยงใหญทสด กคอ ทฏฐตางๆ ซงรวมถงทฤษฎ ลทธนยม อดมการณตางๆ อนประณตลกลงไปและฝงแนน แลวกาหนดนาชะตาของสงคมหรอของโลก สรางประวตศาสตร ตลอดจนวถแหงอารยธรรม เชน ทฏฐทเชอและเหนวามนษยชาตจะบรรลความสาเรจมความสขสมบรณดวยการเอาชนะธรรมชาต ซงไดเปนแกนนาขบดนอารยธรรมตะวนตกมาสสภาพทเปนอยในปจจบน

กรรมระดบสงคมนเปนเรองใหญมากอกแงหนง ขอพดไวเปนแนวเพยงเทาน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๐๙

ภาค ๒

มชฌมาปฏปทา

ขอปฏบตทเปนกลางตามกฎธรรมชาตหรอทางสายกลาง

พทธธรรม๒๑๐

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๑๑

ชวต ควรเปนอยอยางไร

มชฌมาปฏปทาทางสายกลาง

มชฌมาปฏปทาตอเนองจากมชเฌนธรรมเทศนาตามแนวปฏจจสมปบาท มพทธพจนแสดงปฏปทาไว ๒ อยาง คอ๑. มจฉาปฏปทา ขอปฏบตทผด หรอ ทางทผด คอทางใหเกดทกข๒. สมมาปฏปทา ขอปฏบตทถก หรอ ทางทถก คอทางใหดบทกขตามพทธพจนนน สรปไดดงนมจฉาปฏปทา: อวชชา→สงขาร→วญญาณ→ฯลฯ→ชาต→ชรา

มรณะ โสกะ ฯลฯ อปายาสสมมาปฏปทา: ดบอวชชา→ดบสงขาร→ดบวญญาณ ฯลฯ→ดบ

ชาต→ดบชรามรณะ โสกะ ฯลฯ อปายาส๑ตามแนวน มจฉาปฏปทา กคอ ปฏจจสมปบาทสมทยวาร หรอ

กระบวนการเกดทกขสวน สมมาปฏปทา กคอ ปฏจจสมปบาทนโรธวาร หรอ กระบวนการ

ดบทกขสาหรบมจฉาปฏปทานน ไมตองพดถง เพราะเปนฝายกอเกดทกข ซง

ไดบรรยายมาแลว แตเมอพจารณาดสมมาปฏปทา กปรากฏวาเปนเพยงปฏจจสมปบาทนโรธวาร ซงแสดงเฉพาะตวกระบวนการลวนๆ ดงกลาวมาแลวเทานน ไมไดชแจงแนะนารายละเอยดในทางปฏบตแตอยางใด กลาวคอ บอกแตเพยงวา ในการเขาถงจดหมาย กระบวนการจะตองเปนอยางนนๆ แต ๑ ส.น. ๑๖/๑๙-๒๑/๕

พทธธรรม๒๑๒

ไมไดบอกดวยวาทาอยางไรจงจะใหกระบวนการไดเปนอยางนนๆ ขนมา ดงนน สมมาปฏปทาตามแนวน จงยงไมชวยใหความกระจางอะไรเพมเตม

ยงมพทธพจนแสดงปฏจจสมปบาทในรปกระบวนการดบทกขอกแหงหนง ทแปลกไปจากแบบทเรยกวาสมมาปฏปทานน คอ เปนกระบวนการทมใชนโรธวาร และไมกลาวถงการดบ แตแสดงกระบวนการตอออกไปจากกระบวนการเกดทกขทเปนสมทยวารนนเอง ดงนอวชชา→สงขาร→วญญาณ→นามรป→สฬายตนะ→ผสสะ→เวทนา→ตณหา→อปาทาน→ภพ→ชาต→ ทกข →ศรทธา→ปราโมทย→ปต→ปสสทธ→สข→สมาธ→ยถาภตญาณทสสนะ→นพพทา→ วราคะ→วมตต→ขยญาณ๑

พงสงเกตวา กระบวนการน เรมแตอวชชา จนถงทกข กคอ ปฏจจ สมปบาทสมทยวาร ทเปนกระบวนการเกดทกขตามปรกตนนเอง (ทกขในทน แทนคาวา ชรามรณะ โสกะ ฯลฯ อปายาส ทงหมด) แตเมอถงทกขแลว แทนทวงจรจะบรรจบเพอเรมตนทอวชชาอกตามปรกต กลบดาเนนตอไป โดยมศรทธามารบชวงแทนอวชชา จากนนกระบวนการกดาเนนตอไปในทางด จนถงจดหมายคอขยญาณในทสด และไมกลบมาบรรจบเรมตนทอวชชาอกเลย

ขอนาสงเกตอกอยางหนงกคอ เมอนบ ทกข เปนจดศนยกลาง จานวนหวขอนบยอนไปขางหนา และตอไปขางหลง จะมจานวนเทากน

สาหรบผเขาใจเรองอวชชาดแลว อานดกระบวนการน กจะไมแปลกใจอะไร เพราะถาตดตอนออก กระบวนการนกม ๒ ตอน คอ อวชชา ถง ทกขตอนหนง กบ ศรทธา ถง ขยญาณ อกตอนหนง

ในตอนชวงหลง ศรทธา มาเปนจดเรมตนแทนอวชชา ผศกษาปฏจจสมปบาทในบทกอนแลว ยอมเขาใจความหมายวา ศรทธา ในทนพดงายๆ ก

๑ ส.น. ๑๖/๖๙/๓๗; ศพทยากทควรอธบาย คอ ปสสทธ=ความสงบระงบเยอกเยนกายใจ, ความผอนคลาย

(tranquillity), ยถาภตญาณทสสนะ=การรเหนตามทมนเปน (knowing and seeing things as theyare), นพพทา=ความหนาย (disenchantment), วราคะ=ความคลายหายตด ปลกตวออกได (detachment),วมตต=ความหลดพน (freedom), ขยญาณ=ความหยงรวาสนอาสวะกเลส=บรรลอรหตตผล

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๑๓

คอ อวชชาทถกกากบ ควบคม ถกลดรอน หรอลดนอยลงนนเอง กลาวคอ ขณะนไมเปนอวชชาทมดบอดตอไปแลว แตมเชอแหงความรความเขาใจเขามาแทนท และทาหนาทเปนสอชกจงใหเกดการมงหนาไปสจดหมายทด จนเกดความรจรง และหลดพนในทสด

ถาจะอธบายงายๆ กวา เมอกระบวนการเกดทกขดาเนนมาตาม ปรกตจากอวชชาถงทกขแลว ครนเกดทกข กคดหาทางออก ในกรณนเกดไดรบคาแนะนาสงสอนทถกตอง หรอเกดความสานกในเหตผลขนมา จงรสกมความเชอมนในคณธรรมความดงามตางๆ แลวเกดปราโมทย เอบอมใจ ชกนาใหมงมนกาวหนาในคณความดตอไปตามลาดบ จนถงทสด

ความจรง กระบวนการทอนหลงน กตรงกบปฏจจสมปบาทนโรธวาร แบบอวชชาดบ→สงขารดบ→วญญาณดบ ฯลฯ อยางขางตนนนเอง แตในทน แสดงใหเหนรายละเอยดทเปนขอเดนในกระบวนการชดเจนขน และมงใหเหนการเชอมตอระหวางกระบวนการเกดทกข กบกระบวนการดบทกข วาเกยวเนองกนไดอยางไร

ในคมภรเนตตปกรณ๑ อางพทธพจนตอไปน วาเปนปฏจจสมปบาทแนวดบทกขเชนกน คอ

ดกรอานนท โดยนยนแล ศลทเปนกศล มความไมวปฏสาร (เดอดรอนใจ) เปนอรรถ (ทหมายหรอผล) เปนอานสงส ความไมวปฏสาร มปราโมทยเปนอรรถเปนอานสงส ปราโมทย มปตเปนอรรถเปนอานสงส ปต มปสสทธเปนอรรถเปนอานสงส ปสสทธ มสขเปนอรรถเปนอานสงส สข มสมาธเปนอรรถเปนอานสงส สมาธ มยถาภตญาณทสสนะเปนอรรถเปนอานสงส ยถาภตญาณทสสนะ มนพพทาเปนอรรถเปนอานสงส นพพทา มวราคะเปนอรรถเปนอานสงส วราคะ มวมตตญาณทสสนะเปนอรรถเปนอานสงส ศลทเปนกศลยอมทาธรรมขออนๆ ใหบรบรณเพออรหตตผลตามลาดบ โดยนยนแล๒

๑ Ñaˆamoli, The Guide (London: Pali Text Society, 1962), p. 97๒ อง.เอกาทสก. ๒๔/๒๐๘/๓๓๕ ใน อง.ทสก. ๒๔/๑/๒ มขอความอยางเดยวกน แตรวมนพพทากบวราคะ เปนขอเดยวกน นอกจากนพงดเทยบ อง. ป จก. ๒๒/๒๔/๒๑ เปนตน

พทธธรรม๒๑๔

ตามนยพทธพจนน เขยนใหดงายไดดงนกศลศล→อวปปฏสาร→ปราโมทย→ปต→ปสสทธ→สข→สมาธ→ยถาภตญาณทสสนะ→นพพทา→วราคะ→วมตตญาณทสสนะ

จะเหนวากระบวนธรรมน กเปนอยางเดยวกบกระบวนธรรมทกลาวมาแลวนนเอง เปนแตกลาวเฉพาะชวงกระบวนการดบทกขอยางเดยว ไมไดกลาวถงชวงเกดทกขไวดวย ขอใหดกระบวนธรรมแนวกอนอกครงหนงอวชชา→สงขาร→ฯลฯ→ชาต→ ทกข →ศรทธา→ปราโมทย→ปต→ปสสทธ→สข→สมาธ→ยถาภตญาณทสสนะ→นพพทา→ วราคะ→วมตต→ขยญาณ

กระบวนธรรมทงสองน แมจะเหมอนกน แตกไมตรงกนทกตวอกษร คอ กระบวนหนงเรมดวยศรทธา อกกระบวนหนงเรมดวยกศลศล ตอดวย อวปปฏสาร จากนนจงตรงกน ซงทจรงเปนความตางตามตวอกษรและการเนนเทานน แตความหมายลงกนได

กระบวนหนงยกเอากรณทศรทธาเปนตวเดน แตในเวลาทมศรทธานน กคอ จตใจเชอมนในเหตผล เลอมใสในสงทดงาม มนใจในคณธรรม ภาวะจตนสมพนธกบความประพฤตในเวลานนดวย คอมความประพฤตดงามรองรบอย และศรทธากดารงรกษาความประพฤตนนไวดวย ศรทธามความประพฤตดงามรองรบอยเชนน จงนาไปสปราโมทยตอไป

สวนอกกระบวนหนงทเรมดวยกศลศล และอวปปฏสาร กเชนเดยวกน กระบวนนยกเอากรณการประพฤตปฏบตเปนตวเดน ในกรณน จตใจกมศรทธาเชอมนในเหตผลในคณความดเปนพนอยดวย จงประพฤตความดอยได และเมอมศล แลวมอวปปฏสาร ไมเดอดรอนใจ กคอเกดความเชอมนในตนเอง มนใจในคณความดทประพฤต อนเปนลกษณะของศรทธา ททาใหจตใจเชอมนผองใส จากน จงเปนปจจยใหเกดปราโมทยตอไป ตรงกบกระบวนกอนไปจนจบ

กระบวนธรรมหนงลงทายดวยวมตตและขยญาณ อกกระบวนหนงลง

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๑๕

ทายดวยวมตตญาณทสสนะ กคออนเดยวกน เปนแตกระบวนหลงกลาวรวมวมตตและขยญาณเขาไวในความหมายของหวขอเดยว

กระบวนธรรมแบบน ชแนะใหเหนแนวทางการปฏบตชดเจนยงขน ชวยใหเขาใจในสงทจะตองทากระจางขน แตกระนน กยงไมเปนระบบทมรายละเอยดในทางปฏบตมากเพยงพอ ยงคงมปญหาอยวา การทจะใหกระบวนธรรมนเกดขนได จะตองทาอะไรอยางไรบาง

กอนผานตอนน ขอยกกระบวนธรรมแบบปฏจจสมปบาทมาแสดงอกแนวหนง เพอประกอบความร ใหมองเหนธรรมในหลายๆแง เปนเครองชวยความเขาใจในขนตอๆ ไป๑) อาหารของอวชชา

ภกษทงหลาย เรากลาวดงนวา:- อวชชากอกนนแล มสงนเปนปจจย จงปรากฏ เรากลาววา๑. อวชชามอาหาร อาหารของอวชชา คอ นวรณ ๕๒. นวรณ ๕ มอาหาร..........................….. คอ ทจรต ๓๓. ทจรต ๓ มอาหาร...........................….. คอ การไมสารวมอนทรย๔. การไมสารวมอนทรยมอาหาร.…....…. คอ ความขาดสตสมปชญญะ๕. ความขาดสตสมปชญญะมอาหาร.…. คอ ความขาดโยนโสมนสการ๖. ความขาดโยนโสมนสการมอาหาร..… คอ ความขาดศรทธา๗. ความขาดศรทธามอาหาร...............….. คอ การไมไดสดบสทธรรม๘. การไมไดสดบสทธรรมมอาหาร.......… คอ การไมไดเสวนาสปบรษ

การไมไดเสวนาสปบรษอยางบรบรณ ยอมยงการไมไดฟงสทธรรมใหบรบรณ

การไมไดฟงสทธรรมอยางบรบรณ ยอมทาความไมมศรทธาใหบรบรณ

ฯลฯนวรณ ๕ บรบรณ ยอมทาอวชชาใหบรบรณอวชชา มอาหาร และมความบรบรณ อยางน๑

๑ อง.ทสก. ๒๔/๖๑/๑๒๑

พทธธรรม๒๑๖

๒) อาหารของวชชาและวมตต๑. วชชาวมตตมอาหาร คอ โพชฌงค ๗๒. โพชฌงค ๗ มอาหาร ......................…… คอ สตปฏฐาน ๔๓. สตปฏฐาน ๔ มอาหาร ..................…… คอ สจรต ๓๔. สจรต ๓ มอาหาร..............................…… คอ อนทรยสงวร๑

๕. อนทรยสงวรมอาหาร..............……………. คอ สตสมปชญญะ๖. สตสมปชญญะมอาหาร.....................……. คอ โยนโสมนสการ๗. โยนโสมนสการมอาหาร....................….…. คอ ศรทธา๘. ศรทธามอาหาร.................................……… คอ การสดบเลาเรยนสทธรรม๙. การสดบสทธรรมมอาหาร ...............…… คอ การเสวนาสปบรษ

การเสวนาสปบรษอยางบรบรณ ยอมยงการไดสดบสทธรรมใหบรบรณ

การไดสดบ(เลาเรยน)สทธรรมบรบรณ ยอมยงศรทธาใหบรบรณฯลฯ

โพชฌงค ๗ บรบรณ ยอมยงวชชาวมตตใหบรบรณวชชาวมตต มอาหารอยางน มความบรบรณ อยางน๒

ในกระบวนธรรมแนวน ขอใหสงเกตองคธรรม ๒ ขอไวเปนพเศษ ในฐานะเปนองคประกอบสาคญ ในระบบการฝกศกษาพฒนาชวตของคน คอ โยนโสมนสการ ซงเปนหลกการใชความคดแบบทพทธศาสนาสอนไวและเนนมาก ถอวาเปนองคประกอบสาคญฝายภายใน กบการเสวนาสปบรษ (=การมกลยาณมตร) ซงแสดงความสาคญของปจจยทางสงคม ถอวาเปนองคประกอบสาคญฝายภายนอก องคประกอบสองฝายน มศรทธาเปนตวเชอมตอ ดงจะไดมองเหนตอๆ ไป ๑ อนทรยสงวร ความสารวมอนทรย ไมไดหมายถง การปดห ปดตาไมใหเหน ไมใหไดยน เปนตน ในขนตนหมายถงการควบคมจตใจ ควบคมความรสกไดในเมอเกดความรบรทางตา ห เปนตน ไมใหถกชกจงไปในทางทจะถกกเลสครอบงา ในขนสง เมอกลายเปนผเจรญอนทรยแลว มความหมายถงขนเปนนายเหนอความรสกตางๆ ทจะเกดจากการรบรเหลานน สามารถบงคบใหเกดความรสกตางๆ ไดตามตองการ ด อนทรยภาวนาสตร ม.อ. ๑๔/๘๕๓/๕๔๑

๒ อง.ทสก. ๒๔/๖๑/๑๒๒

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๑๗

ความเขาใจเบองตนเกยวกบมชฌมาปฏปทา เปนทางสายกลาง

มชฌมาปฏปทา หรออรยสจขอสดทาย คอ มรรค เปนประมวลหลกความประพฤตปฏบต หรอระบบจรยธรรมทงหมดในพระพทธศาสนา เปนคาสอนภาคปฏบต ทจะชวยใหการดาเนนสจดหมายตามแนวทางของกระบวนธรรมทรเขาใจแลวนน เปนผลสาเรจขนมาในชวตจรง หรอเปนวธการใชกฎเกณฑแหงกระบวนการของธรรมชาต ใหเกดประโยชนแกชวตจนถงทสด ขอใหพจารณาพทธพจนและคาอธบายยอตอไปน เพอเปนความเขาใจเบองตนเกยวกบมชฌมาปฏปทา:-

ภกษทงหลาย ทสดสองอยางน บรรพชตไมพงเสพ กลาวคอ การหมกมนดวยกามสขในกามทงหลาย อนเปนการชนตา ชนตลาด ของปถชน มใชอรยะ ไมประกอบดวยประโยชน อยางหนง และการประกอบความลาบากเดอดรอนแกตน อนเปนทกข ไมเปนอรยะ ไมประกอบดวยประโยชน อยางหนง

ตถาคตไดตรสรแลว ซงทางสายกลาง ทไมของแวะทสดสองอยางนน อนเปนทางทสรางจกษ (การเหน) สรางญาณ (การร) เปนไปเพอความสงบ เพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน

กทางสายกลางนน...เปนไฉน? ทางนน คอมรรคาอนเปนอรยะ มองคประกอบ ๘ ประการ ไดแก สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ๑

พทธพจนจากปฐมเทศนา หรอธมมจกกปปวตตนสตรน แสดงความหมาย เนอหา และจดหมาย ของมชฌมาปฏปทาไวโดยสรปครบทงหมด ทควรสงเกตคอ ความเปนทางสายกลาง (the Middle Path หรอ Middle Way) นน เปนเพราะไมเขาไปของแวะทสด ๒ อยาง (แตไมใชอยกลางระหวางทสดทงสอง) คอ ๑ วนย. ๔/๑๓/๑๘; ส.ม. ๑๙/๑๖๖๔/๕๒๘

พทธธรรม๒๑๘

๑. กามสขลลกานโยค การหมกมนอยดวยกามสข (the extreme of sensual indulgence หรอ extreme hedonism)

๒. อตตกลมถานโยค การประกอบความลาบากเดอดรอนแกตนเอง (the extreme of self-mortification หรอ extreme asceticism)

เปนทางดบกรรมมรรคาอนเปนอรยะ มองคประกอบ ๘ ประการนแล เปนทางนาไปส

ความดบแหงกรรม คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ๑

ในทน มชฌมาปฏปทามความหมายวา เปนทางใหถงความดบกรรมหรอสนกรรม ขอสาคญในทน กคอ ตองไมเขาใจวา เปนการสนเวรสนกรรม อยางทเขาใจกนทวๆ ไป ซงเปนเรองแคบๆ ตองไมเขาใจวาจะหมดกรรมไดโดยไมทากรรมหรอไมทาอะไร ซงกลายเปนลทธนครนถไป อยางทกลาวในตอนวาดวยกรรม และตองไมเขาใจวาเปนทางนาไปสความดบกรรมสนกรรม คอ จะไดเลกกจการอยนงเฉยไมตองทาอะไร

ประการแรก จะเหนวา การทจะดบกรรมหรอสนกรรมได กคอตองทา และทาอยางเอาจรงเอาจงเสยดวย แตคราวนทาตามหลกมชฌมาปฏปทา ทาตามหลกการวธการทถกตอง เลกการกระทาทผดพลาด

ประการทสอง ทวาดบกรรมหรอสนกรรม ไมใชหมายความวา อยนงๆ เลก ไมทาอะไรหมด แตหมายความวา เลกการกระทาอยางปถชนเปลยนเปนทาอยางอรยบคคล

อธบายงายๆ วา ปถชนทาอะไรกทาดวยตณหาอปาทาน มความยดมนในความดความชวทเกยวของกบตวฉนของฉน ผลประโยชนของฉน ในรปใดรปหนง การกระทาของปถชนจงเรยกตามศพทธรรมวา กรรม แบงเปนดเปนชว และกยดถอเอาไววาเปนอยางนนๆ ดวยตณหาอปาทาน

ดบกรรม คอ เลกกระทาการตางๆ ดวยความยดมนในความดชวทเกยวของกบตวฉนของฉน ผลประโยชนของฉน เมอไมมดมชวทยดมนไวกบ ๑ อง.ฉกก. ๒๒/๓๓๔/๔๖๔

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๑๙

ตว ทาอะไรกไมเรยกวากรรม เพราะกรรมตองเปนอยางใดอยางหนง ไมดกชว การกระทาของพระอรยบคคลจงเปนการกระทาไปตามความหมาย และวตถประสงคของเรองททานนลวนๆ ไมเกยวกบตณหาอปาทานภายใน

พระอรยบคคลไมทาชว เพราะหมดเหตปจจยทจะใหทาชว (ไมมโลภะ โทสะ โมหะ ทจะใหทาอะไรเพอใหตวฉนไดฉนเปน) ทาแตความดและประโยชน เพราะทาการตางๆ ดวยปญญาและกรณา แตทวาด กวาตามทปรากฏยอมรบของโลก ไมไดยดวาเปนดของฉน หรอดทจะใหฉนเปนอยางนนอยางน

เมอปถชนบาเพญประโยชนอะไรสกอยาง กจะไมมเพยงการทาประโยชนตามความหมายและวตถประสงคของเรองนนๆ เทานน แตยอมจะมความหวงผลประโยชนตอบแทนอะไรสกอยางหนง ถาไมม กอาจจะละเอยดลงมาเปนชอเสยงเกยรตคณของฉน หรอละเอยดลงมาอก กอาจจะเอาพอใหสาหรบรสกอนๆ ภมๆ ไวภายในวา เปนความดของฉน

สวนพระอรยบคคล เมอบาเพญประโยชนอนนน มแตการกระทาตามความหมาย ตามวตถประสงค เหตผล ความควรจะเปนอยางไรๆ ของเรองนนๆ เอง ลวนๆ เทานน ในทางธรรมจงไมเรยกวากรรม

มรรคหรอมชฌมาปฏปทาน เปนขอปฏบตเพอใหหมดการกระทาซงมเจตนาปรงแตง ทเรยกวากรรม ดบกรรมนนแลว มแตการกระทาบรสทธตามทปญญาบอกลวนๆ (ซงเรยกวากรยา) ตอไป

อนนเปนวถทตางกนระหวางโลกยะ กบ โลกตตระ พระพทธเจา และพระอรหนตทงหลาย จงเทยวบาเพญประโยชนสงสอนประชาชนโดยไมเปนกรรม ทงทเปนการกระทาซงคนธรรมดาเรยกกนวาเปนความด

เปนทางชวตทประเสรฐ และเปนพทธจรยธรรม

ทเรยกวา พรหมจรรย พรหมจรรย ดงน พรหมจรรยคออะไร พรหมจารคอใคร ความจบสนของพรหมจรรยคออะไร ?

มรรคาอนเปนอรยะ ประกอบดวยองค ๘ ประการ คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ นคอพรหมจรรย บคคลใดประกอบดวยอรยอษฎางคกมรรคน ผ

พทธธรรม๒๒๐

นนเรยกวาเปนพรหมจาร ความสนราคะ สนโทสะ สนโมหะ นเรยกวาความจบสนของพรหมจรรย๑

คาวา “พรหมจรรย” มกถกรจกในความหมายแคบๆ เพยงแคการครองเพศบรรพชตและการงดเวนจากเมถนธรรม อนเปนความหมายนยหนงเทานน๒

ความจรง พรหมจรรย ถาเรยกตามภาษาบาล กคอ “พรหมจรยะ” ซงมาจาก ‘พรหม’ (ประเสรฐ) + ‘จรยะ’ (การดาเนนชวต, ความประพฤต)

เพราะฉะนน พรหมจรรย คอ “พรหมจรยะ” น จงแปลไดวา การดาเนนชวตทประเสรฐ การครองชวตอยางประเสรฐ วถชวตอนประเสรฐ หรอพดสนๆ วา ชวตประเสรฐ

พรหมจรรย คอ พรหมจรยะ น พระพทธเจาทรงใช หมายถงระบบการดาเนนชวตตามหลกพระพทธศาสนา หรอหมายถงตวพระพทธศาสนาทงหมดทเดยว ดงจะเหนไดจากพทธพจนสงพระสาวกออกประกาศพระศาสนากวา “ประกาศพรหมจรรย”๓ และทตรสวา พรหมจรรยจะชอวารงเรองได ตอเมอบรษท ๔ คอ ภกษ ภกษณ อบาสก อบาสกา ทงฝายสพรหมจาร และฝายกามโภค (ผอยครองเรอนมบตรภรรยาสาม) รและปฏบตธรรมกนดวยด๔

ตามพทธพจนทยกมาขางตน แสดงวา พรหมจรรย คอ พรหมจรยะ หรอชวตประเสรฐนน กคอมชฌมาปฏปทานเอง และพรหมจาร หรอผประพฤตพรหมจรรย กคอ ผดาเนนชวตตามมชฌมาปฏปทา

อนง ‘จรยะ’ น กคอตนศพททเรานามาบญญตขนเปนคาใหมวา “จรยธรรม” จะเหนวา จรยธรรมตามหลกพระพทธศาสนา กคอ พรหมจรยะ ดงนน จงพดไดวา มชฌมาปฏปทา คอมรรคน เปนพทธจรยธรรม ๑ ส.ม. ๑๙/๕๗-๕๘/๒๐; ๓๐/๙; ๑๑๔-๑๑๖/๓๒๒ อรรถกถา (ม.อ.๒/๕๕) แสดงความหมายของพรหมจรรยไวถงประมาณ ๑๒ นย นยสาคญ เชน = พระศาสนาทงหมด การประพฤตปฏบตตามมรรค ๘ พรหมวหาร ทาน ความสนโดษดวยภรรยาของตน การงดเวนจากเมถนธรรม ธรรมเทศนา เปนตน (อภธานปปทปกาสจ ร.พ. ไท, พ.ศ.๒๔๖๔ หนา ๖๖๕ กแสดงไว)

๓ วนย. ๔/๓๒/๓๙๔ ม.ม. ๑๓/๒๕๖-๒๕๙/๒๕๒-๒๕๗

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๒๑

มกลยาณมตร คอไดชวตทประเสรฐ

ดกรอานนท ความมกลยาณมตร มกลยาณสหาย มเพอนคบหาทด เทากบเปนพรหมจรรยทงหมดทเดยว เพราะวาผมกลยาณมตร๑ ...พงหวงสงนได คอ เขาจกไดเจรญอรยอษฎางคกมรรค เขาจกกระทาไดมากซงอรยอษฎางคกมรรค๒

ภกษทงหลาย เมอดวงอาทตยอทยอย ยอมมแสงอรณขนมากอนเปนบพนมตฉนใด ความมกลยาณมตร กเปนตวนา เปนบพนมตแหงการเกดขนของอรยอษฎางคกมรรค แกภกษ ฉนนน๓

พทธพจนน แสดงถงการยอมรบความสาคญของบคคลผมคณสมบตดงาม ในฐานะสงแวดลอมทางสงคม ทจะชกนาเขาสวถทางทถกตอง และเกอหนนใหเจรญงอกงามในการประพฤตปฏบตพฒนาศกษาสงยงขนไป

เปนทางชวต ทงของบรรพชต และคฤหสถ

ภกษทงหลาย เราไมสรรเสรญมจฉาปฏปทา (ไมวา) ของคฤหสถ หรอของบรรพชต คฤหสถกตาม บรรพชตกตาม ปฏบตผดแลว ยอมยงญายธรรมอนเปนกศลใหสาเรจไมได เพราะการปฏบตผดนนเปนเหต กมจฉาปฏปทาคออะไร ? คอ มจฉาทฏฐ ฯลฯ มจฉาสมาธ

เรายอมสรรเสรญสมมาปฏปทา (ไมวา) ของคฤหสถ หรอของบรรพชต คฤหสถกตาม บรรพชตกตาม ประพฤตชอบแลว ยอมทาญายธรรมอนเปนกศลใหสาเรจได เพราะอาศยการปฏบตถกเปนเหต กสมมาปฏปทา คออะไร ? คอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ๔

พทธพจนวาดวยมจฉาปฏปทาและสมมาปฏปทานน มมากอนแลวครงหนง พทธพจนกอนนน แสดงปฏจจสมปบาทฝายกระบวนการเกดทกข วา ๑ คาวา “กลยาณมตร” มไดหมายแคบเพยงเพอนสามญ แตหมายถงใครกตาม ซงอาจเปนพระศาสดา ครอาจารย มตร ผชวยแนะนาชชองทางความประพฤตปฏบตทถกตองดงาม ชวยใหเจรญในไตรสกขา เปนตน

๒ ส.ม. ๑๙/๕-๙/๒-๔, ฯลฯ๓ ส.ม. ๑๙/๑๒๙/๓๖, ฯลฯ๔ ส.ม. ๑๙/๖๘/๒๓; ญายธรรม = โลกตตรมรรค, สจธรรม, นพพาน

พทธธรรม๒๒๒

เปนมจฉาปฏปทา และฝายกระบวนการดบทกข วาเปนสมมาปฏปทาแตพทธพจนคราวน ตรสแสดงมรรค คอมชฌมาปฏปทานเอง วาเปน

สมมาปฏปทา ทาใหเหนไดวา ครงกอนทรงมงแสดงตวกระบวนการธรรมชาตแตคราวนทรงแสดงในแงประยกตคอเปนระบบการประพฤตปฏบตของคน

อกประการหนง พทธพจนน ยาใหเหนวา มชฌมาปฏปทาเปนหลกธรรมทมงใหใชประพฤตปฏบต และสาเรจประโยชน ทงแกบรรพชต และคฤหสถ

มไวเพอใชขามฝง มใชเพอถอคางหรอแบกโกไว

ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบรษผเดนทางไกล พบหวงนาใหญ ฝงขางน นาหวาดระแวง นากลวภย แตฝงขางโนน ปลอดโปรง ไมมภย กแล เรอหรอสะพาน สาหรบขามไปฝงโนน กไมม บรษนนจงดารวา “หวงนานใหญ ฝงขางน นาหวาดระแวง...ถากระไร เราพงเกบรวมเอาหญา ทอนไม กงไมและใบไม มาผกเปนแพ แลวอาศยแพนน พยายามดวยมอและเทา พงขามถงฝงโนนไดโดยสวสด”

คราวนน เขาจง...ผกแพ...ขามถงฝงโนนโดยสวสด ครนเขาไดขามไปขนฝงขางโนนแลว กมความดารวา “แพนมอปการะแกเรามากแท เราอาศยแพน...จงขามมาถงฝงนโดยสวสด ถากระไร เราควรยกแพนขนเทนบนศรษะ หรอแบกขนบาไว ไปตามความปรารถนา”

ภกษทงหลาย เธอทงหลายจะเหนเปนอยางไร ? บรษนน ผกระทาอยางน จะชอวาเปนผกระทาถกหนาทตอแพนนหรอไม ?

(ภกษทงหลายทลตอบวา ไมถก จงตรสตอไปวา)บรษนน ทาอยางไร จงจะชอวาทาถกหนาทตอแพนน ? ในเรองนบรษ

นน เมอไดขามไปถงฝงโนนแลว มความดารวา “แพน มอปการะแกเรามากแท...ถากระไร เราพงยกแพนขนไวบนบก หรอผกใหลอยอยในนา แลวจงไปตามปรารถนา” บรษผนน กระทาอยางน จงจะชอวา เปนผกระทาถกหนาทตอแพนน นฉนใด

ธรรม กอปมาเหมอนแพ เราแสดงไวเพอมงหมายใหใชขามไป มใชเพอให

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๒๓

ยดถอไว ฉนนนเมอเธอทงหลาย รทวถงธรรม อนมอปมาเหมอนแพ ทเราแสดงแลว พง

ละเสยแมซงธรรมทงหลาย จะปวยกลาวไปไยถงอธรรมเลา๑

ภกษทงหลาย ทฏฐ (ทฤษฎ หลกการ ความเขาใจธรรม) ทบรสทธ ถงอยางน ผดผองถงอยางน ถาเธอทงหลายยงยดตดอย เรงใจกระหยมอย เฝาถนอมอย ยดถอวาเปนของเราอย เธอทงหลายจะพงรทวถงธรรมอนมอปมาเหมอนแพ ทเราแสดงแลวเพอมงหมายใหใชขามไป มใชเพอใหยดถอเอาไว ไดละหรอ ?๒

พทธพจนทงสองแหงน นอกจากเปนเครองเตอนไมใหยดมนถอมน ในธรรมทงหลาย (แมทเปนความจรง ความถกตอง) โดยมไดถอเอาประโยชนจากธรรมเหลานนตามความหมาย คณคา และประโยชนตามความเปนจรงของมนแลว ขอทสาคญยงกคอ เปนการยาใหมองเหนธรรมทงหลายในฐานะอปกรณ หรอวธการทจะนาไปสจดหมาย มใชสงลอยๆ หรอจบในตว

ดวยเหตน เมอปฏบตธรรมขอใดขอหนง จะตองรตระหนกชดเจนถงวตถประสงคของธรรมนน พรอมทงความสมพนธของมนกบธรรมอยางอนๆ ในการดาเนนไปสวตถประสงคนน

วตถประสงคในทน มไดหมายเพยงวตถประสงคทวไปในขนสดทายเทานน แตหมายถงวตถประสงคเฉพาะตวของธรรมขอนนๆ เปนสาคญ วาธรรมขอนนปฏบตเพอชวยสนบสนนหรอใหเกดธรรมขอใด จะไปสนสดลงทใด มธรรมใดรบชวงตอไป ดงนเปนตน

เหมอนการเดนทางไกลทตอยานพาหนะหลายทอด และอาจใชยานพาหนะตางกน ทงทางบก ทางนา ทางอากาศ จะรคลมๆ เพยงวาจะไปสจดหมายปลายทางทนนๆ เทานนไมได จะตองรดวยวา ยานแตละทอดแตละอยางนน ตนกาลงอาศยเพอไปถงทใด ถงทนนแลวจะอาศยยานใดตอไป ดงนเปนตน๓

๑ ม.ม. ๑๒/๒๘๐/๒๗๐๒ ม.ม. ๑๒/๔๔๕/๔๗๙๓ พระสตรทชวยเนนขอความทกลาวมาน ไดแก รถวนตสตร ม.ม. ๑๒/๒๙๒-๓๐๐/๒๘๗-๒๙๗ ซงแสดงใหเหนวตถประสงคทวไป และวตถประสงคเฉพาะของธรรมแตละอยาง ตามลาดบวสทธ ๗

พทธธรรม๒๒๔

การปฏบตธรรมทขาดความตระหนกในวตถประสงค ความเปนอปกรณ และความสมพนธกบธรรมอนๆ ยอมกลายเปนการปฏบตทเลอนลอย คบแคบ ตน และทรายยงคอ ทาใหเขวออกนอกทาง ไมตรงจดหมาย และกลายเปนธรรมทเปนหมน ไมมการปฏบต หรอปฏบตผดพลาด คลาดจากผลทพงได

เพราะการปฏบตธรรมอยางไรจดหมายเชนน ความไขวเขว และผลเสยหายตางๆ จงเกดขนแกหลกธรรมสาคญๆ เชน สนโดษ อเบกขา เปนตน

ระบบของมชฌมาปฏปทาไดกลาวแลววา มชฌมาปฏปทา เปนประมวลคาสอนภาคปฏบต คอ

ระบบจรยธรรมทงหมดของพระพทธศาสนา มชฌมาปฏปทาจงมขอบเขตกวางขวาง และมรายละเอยดมาก การทจะแสดงรายละเอยดทงหมดเปนสงทไมตองพดถง เพราะเปนไปไมได แมเพยงจะแสดงแนวการปฏบตทเปนหลกใหญโดยยอใหครบทกหลกกไมทวถงอยแลว ในทน จงเพยงใชวธพดคลมๆไป และยกเฉพาะแงทควรสนใจขนมาชแจงเปนตอนๆ ไป เทาทเหนวาควรร

ทางสายเดยว แตมองคประกอบ ๘ อยาง

หวขอของมชฌมาปฏปทา หรอ อรยอฏฐงคกมคค/อารยอษฎางคก-มรรค (มรรคาอนประเสรฐ มองคประกอบ ๘ อยาง) มดงน

๑. สมมาทฏฐ ความเหนชอบ (Right View หรอ RightUnderstanding)

๒. สมมาสงกปปะ ความดารชอบ (Right Thought)๓. สมมาวาจา วาจาชอบ (Right Speech)๔. สมมากมมนตะ การกระทาชอบ (Right Action)๕. สมมาอาชวะ เลยงชพชอบ (Right Livelihood)๖. สมมาวายามะ พยายามชอบ (Right Effort)๗. สมมาสต ระลกชอบ (Right Mindfulness)๘. สมมาสมาธ จตมนชอบ (Right Concentration)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๒๕

องคประกอบทง ๘ น มใชทาง ๘ ทาง หรอ หลกการทตองยกขนมาปฏบตใหเสรจสนไปทละขอตามลาดบ แตเปนสวนประกอบของทางสายเดยวกน ตองอาศยกนและกน เหมอนเกลยวเชอก ๘ เกลยว ทรวมกนเขาเปนเชอกเสนเดยว และตองปฏบตเคยงขางกนไปโดยตลอด

ระบบการปฏบตของคน กบระบบการพฒนาของธรรม

การแยกหวขอจดลาดบไวเชนน เปนการจดคราวๆ ตามความเดนในขนตอนตางๆ ของการปฏบต เชน สมมาทฏฐ จดเปนขอแรก เพราะในการปฏบตธรรมเรมแรกทเดยว จะตองมความเหน มความเขาใจ หรอเชอถอถกตองตามแนวทางทจะปฏบตเสยกอน จงจะดารการและเรมประพฤตปฏบตใหถกทางได การปฏบตธรรมจงตองอาศยพนฐานความเขาใจทเปนตนทนไวกอน

เมอมพนความเชอความเขาใจถกตองเปนทนไวแลว การฝกฝนพฒนาคนขนตนๆ กจะมงไปทความประพฤตทางกาย วาจา ทเปนชนภายนอก หรอชนหยาบ เพอเตรยมสภาพแวดลอมใหพรอมและใหเกอหนน แกการทจะฝกอบรมจตใจ ซงเปนชนภายในละเอยดกวา ใหไดผลดตอไป

ในระหวางการฝกอบรมตอๆ มาน ความรความเขาใจ หรอความเชอทมไวเปนทนเดมนน กจะคอยๆ เจรญเพมพนและชดเจนยงขนโดยลาดบ ดวยอาศยการฝกอบรมในทางกายและทางจตนนเอง จนในทสดปญญากจะเจรญถงขนรเขาใจสงทงหลายตามความเปนจรงถงขนหลดพน บรรลนพพานได อยางทวา “มชฌมาปฏปทาน เปนญาณกรณ (สรางการร) จกขกรณ (สรางจกษคอการเหน) เปนไปเพอความสงบ เพอความรยง เพอความตรสร เพอนพพาน”๑ กลาวคอ ในตอนทายของมรรค กจบลงดวยปญญา ซงเปนองคธรรมตวทางานทมบทบาทเดนชดในการทาใหบรรลถงจดหมาย

ตอจากมรรคมองค ๘ จงเพมองคประกอบไดอก ๒ ขอ คอ สมมาญาณะ (ความรชอบ เทยบจากญาณกรณ จกขกรณ) และ สมมาวมตต(หลดพนชอบ เทยบจากความสงบ ฯลฯ นพพาน)๒ ๑ ด ในธมมจกกปปวตตนสตร ตามทมาซงอางไวแลว๒ เพมหวขอทงสองน (สมมาญาณะ กบ สมมาวมตต) ตอเขาไปกบมรรค รวมเปน ๑๐ เรยก สมมตตะหรอ อเสกขธรรม ๑๐ ด ท.ปา ๑๑/๓๖๒/๒๘๖; ๔๗๕/๓๔๒

พทธธรรม๒๒๖

โดยนยน ในทางปฏบต เมอจดเปนระบบการศกษาฝกอบรมแบบชวง กวาง โดยถอวาผปฏบตมความรความเขาใจพนฐานเปนทนเดมทจะเรมตนกาวออกเดนไปไดแลว การฝกอบรมจงเรมทความประพฤตหรอการแสดงออกภายนอกทางกายวาจา (ศล) กอน แลวประณตขนมาสการฝกอบรมจต (สมาธ) จนถงระดบสดทาย คอ ทาความรความเขาใจและการหยงเหนความจรง(ปญญา) ใหแกกลา จนพนจากอวชชาตณหาอปาทานได

ระบบการศกษาฝกฝนพฒนาแบบน เรยกชอวา ไตรสกขา คอการศกษา ๓ สวน ซงจดลาดบเปน ศล สมาธ ปญญา และเทยบกบ มรรค ไดดงน

๑. สมมาทฏฐ ๓. ปญญา (รวมถง สมมาญาณ ในชวง๒. สมมาสงกปปะ ปลายดวย)๓. สมมาวาจา๔. สมมากมมนตะ ๑. ศล๕. สมมาอาชวะ๖. สมมาวายามะ๗. สมมาสต ๒. สมาธ๘. สมมาสมาธพรอมกนน เมอมองเขาไปในตวคน กจะเหนการทางานขององคธรรม

ตางๆ ทพฒนางอกงามขนไป อยางประสานเสรมกนกบกระบวนการฝกศกษาแหงไตรสกขา ทปรากฏออกมาและสมพนธกบภายนอก

การพฒนาขององคธรรมภายในน กคอการพฒนาของชวต ซงเปนกระบวนการของธรรมชาต ทดาเนนไปตามวถแหงมรรค และเมอพดโดยผลรวม กกลาวไดวา มรรคนน เรมดวยปญญา และจบลงดวยปญญา คอ

เบองตน เรมดวยความรความเขาใจทเปนความเชอตามเหตผลกอน ซงเรยกวาสมมาทฏฐ

ความรความเขาใจน คอยๆ เจรญยงขน จนกลายเปนการรการเหนดวยปญญาของตนจรงๆ โดยสมบรณ ซงเรยกวา สมมาญาณ

ตามแนวน สมมาทฏฐ จงเปนสะพานเชอม ททอดจาก อวชชา ไปสวชชา เมอเกดสมมาญาณ มวชชาแลว กยอมหลดพนเปน สมมาวมตต

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๒๗

ระบบการฝกของไตรสกขา ออกผลมาคอวถชวตแหงมรรคในระบบการฝกศกษา ทจดเปนชวงกวางๆ โดยมงเอาสงทจะตอง

ปฏบตเดนชดเปนตอนๆ ซงเรยงลาดบในรปทเรยกวา ไตรสกขา (the Threefold Training) คอ การศกษา ทง ๓ นน มหวขอตามหลก ดงน

๑. อธศลสกขา การฝกศกษาในดานความประพฤตทางกาย วาจาและอาชพ ใหมชวตสจรตและเกอกล (Training in Higher Morality)

๒. อธจตตสกขา การฝกศกษาดานสมาธ หรอพฒนาจตใจใหเจรญไดท (Training in Higher Mentality หรอ Concentration)

๓. อธปญญาสกขา การฝกศกษาในปญญาสงขนไป ใหรคดเขาใจมองเหนตามเปนจรง (Training in Higher Wisdom)

ไตรสกขา น เมอนามาแสดงเปนคาสอนในภาคปฏบตทว ๆไป ไดปรากฏในหลกทเรยกวา โอวาทปาตโมกข (พทธโอวาททเปนหลกใหญ ๓ อยาง) คอ๑

๑. สพพปาปสส อกรณ การไมทาความชวทงปวง (ศล)๒. กสลสสปสมปทา การบาเพญความดใหเพยบพรอม (สมาธ)๓. สจตตปรโยทปน การทาจตของตนใหผองใส (ปญญา)มรรค ทจดในรปของไตรสกขาน แสดงขอปฏบตพรอมบรบรณทกอยาง

ทจะใหเกดผลสาเรจ ตามกระบวนการพฒนาคนจนถงความดบทกข ทกลาวมาแลวในตอนกอน จงครอบคลมกระบวนธรรมแบบตางๆ เหลานนไดทงหมด

พดอยางใหเขาใจงายๆ วา เอาองคประกอบทง ๘ ของมรรค จดปรบใสเขาไปในระบบการศกษาทครบองค ๓ ของไตรสกขา

เมอฝกคนใหศกษา หรอคนศกษาโดยฝกตน ตามหลกไตรสกขา กทาใหชวตของเขาเจรญงอกงามกาวไปในทางถกตอง ทเรยกวามรรค

พดอยางภาพพจนวา เอาการศกษาทง ๓ ของไตรสกขา ใสเขาไปในตวคน (หรอเอาคนใสเขาไปในกระบวนการของไตรสกขา) ผลออกมา คอการเดนหนาไปในทางหรอวถชวตดงามแหงมรรค หรอในการดาเนนชวตอนประเสรฐคอพรหมจรยะ

พดสนทสดวา ฝกดวยไตรสกขา ชวตกเดนหนาไปในมรรค ๑ ท.ม. ๑๐/๕๔/๕๗; ข.ธ. ๒๕/๒๔/๓๙; การจดเขาในไตรสกขาอยางน ถอตาม วสทธ. ๑/๖

พทธธรรม๒๒๘

ไตรสกขา น เรยกวาเปน “พหลธมมกถา” คอ คาสอนธรรมทพระพทธ-เจาทรงแสดงบอย และมพทธพจนแสดงความตอเนองกนของกระบวนการศกษาฝกอบรมทเรยกวาไตรสกขา ดงน

“ศลเปนอยางน สมาธเปนอยางน ปญญาเปนอยางน สมาธทศลบมแลว ยอมมผลมาก มอานสงสมาก ปญญาทสมาธบมแลว ยอมมผลมาก มอานสงสมาก จตทปญญาบมแลว ยอมหลดพนจากอาสวะโดยสนเชง คอ จากกามาสวะ ภวาสวะ และอวชชาสวะ”๑

ความสมพนธแบบตอเนองกนของไตรสกขาน มองเหนไดงายแมในชวตประจาวน กลาวคอ

(ศล สมาธ) เมอประพฤตด มความสมพนธงดงาม ไดทาประโยชน อยางนอยดาเนนชวตโดยสจรต มนใจในความบรสทธของตน ไมตองกลวตอการลงโทษ ไมสะดงระแวงตอการประทษรายของคเวร ไมหวนหวาดเสยวใจตอเสยงตาหนหรอความรสกไมยอมรบของสงคม และไมมความฟงซานวนวายใจเพราะความรสกเดอดรอนรงเกยจในความผดของตนเอง จตใจกเอบอม ชนบานเปนสข ปลอดโปรง สงบ และแนวแน มงไปกบสงทคด คาทพด และการททา

(สมาธ ปญญา) ยงจตไมฟงซาน สงบ อยตว ไรสงขนมว สดใส มงไปอยางแนวแนเทาใด การรบรการคดพนจพจารณามองเหนและเขาใจสงตางๆ กยงชดเจน ตรงตามจรง แลน คลอง เปนผลดในทางปญญามากขนเทานน

อปมาในเรองน เหมอนวา ตงภาชนะนาไวดวยดในทเรยบรอย ไมไปแกลงสนหรอเขยามน (ศล) เมอนาไมถกกวน คน พด หรอเขยา สงบนง ผงฝนตาง ๆกนอนกน หายขน นากใส (สมาธ) เมอนาใส กมองเหนสงตางๆ ไดชดเจน (ปญญา)

ในการปฏบตธรรมสงขนไป ทถงขนจะใหเกดญาณ อนรแจงเหนจรงจนกาจดอาสวกเลสได กยงตองการจตทสงบนง ผองใส มสมาธแนวแนยงขนไปอก ถงขนาดระงบการรบรทางอายตนะตางๆ ไดหมด เหลออารมณหรอสงทกาหนดไวใชงานแตเพยงอยางเดยว เพอทาการอยางไดผล จนสามารถกาจดกวาดลางตะกอนทนอนกนไดหมดสน ไมใหมโอกาสขนอกตอไป ๑ ท.ม. ๑๐/๑๑๑/๑๔๓

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๒๙

องค ๓ ของมรรค ทตองใชอยเสมอ

มองคมรรคอย ๓ ขอ ทตองใชอยเสมอ เพอใหดาเนน หรอเดนหนากาวไปดวยดในการปฏบต โดยมบทบาทสาคญ ตองเกยวของและปฏบตรวมพรอมกนไปกบองคมรรคขออนๆ ทกขอ คอ

๑. สมมาทฏฐ (ความเหนหรอเขาใจถกตอง)๒. สมมาวายามะ (ความเพยรพยายามถกตอง) และ๓. สมมาสต (สตถกตอง)เหตทตองปฏบตรวมกบขออนอยเสมอนน เหนไดงาย ดวยการเปรยบ

เทยบกบการเดนทางสมมาทฏฐ เปนเหมอนไฟสองทางหรอเขมทศ ใหเหนทางและมนใจใน

ทางอนถกตอง ทจะนาไปสจดหมายสมมาวายามะ เปนเหมอนการออกแรงกาวไป หรอแรงขบเคลอนผลก

ดนใหวงแลนไปสวนสมมาสต เปนเหมอนเครองบงคบ (เชน พวงมาลย หางเสอ) ควบ

คม ระวง ใหการเดนทางอยในเสนทาง ถกจงหวะ และหลบหลกพนภยองค ๓ น อาจมาในชอทตางออกไป เชน ในการปฏบตวปสสนาตาม

หลกสตปฏฐาน ๔ ปญญาคอสมมาทฏฐ มาในคาวา “สมปชาโน” สมมาวายามะ มาในคาวา “อาตาป” สมมาสต มาในคาวา “สตมา”

การปฏบตในขนศลกตาม สมาธกตาม ปญญากตาม จะตองอาศยองคมรรค ๓ ขอน ทกขนตอน๑

ความหมายขององคประกอบแหงมชฌมาปฏปทาแตละขอเรองความหมายขององคประกอบแหงมชฌมาปฏปทา หรอเรยกงายๆ

วา องคมรรค น จะยกขนกลาวเฉพาะในแงทนาสนใจ และควรทาความเขาใจโดยทวไป ตามลาดบเปนขอๆ ๑ เรององคมรรค ๓ ขอเกดรวมกบองคมรรคขออนๆ ด มหาจตตารสกสตร ม.อ. ๑๔/๒๕๒-๒๘๑/๑๘๐-๑๘๙

พทธธรรม๒๓๐

๑. สมมาทฏฐ

ความสาคญของสมมาทฏฐภกษทงหลาย บรรดาองคมรรคเหลานน สมมาทฏฐเปนตวนา สมมา

ทฏฐเปนตวนาอยางไร ? (ดวยสมมาทฏฐ) จงรจกมจฉาทฏฐ วาเปนมจฉาทฏฐ รจกสมมาทฏฐ วาเปนสมมาทฏฐ รจกมจฉาสงกปปะ วาเปนมจฉาสงกปปะ รจกสมมาสงกปปะ วาเปนสมมาสงกปปะ รจกมจฉาวาจา...สมมาวาจา...มจฉากมมนตะ...สมมากมมนตะ ฯลฯ๑

ขอทภกษจกทาลายอวชชา ยงวชชาใหเกด ทาใหแจงซงนพพานได ดวยทฏฐทตงไวชอบ ดวยมรรคภาวนาทตงไวชอบ นเปนสงทเปนไปได นนเปนเพราะเหตใด ? กเพราะตงทฏฐไวชอบแลว๒

เราไมเหนธรรมอนแมสกอยาง ซงจะเปนเหตใหกศลธรรมทยงไมเกดไดเกดขน หรอกศลธรรมทเกดขนแลว เปนไปเพอความเพมพนไพบลย เหมอนอยางสมมาทฏฐนเลย๓

คาจากดความของสมมาทฏฐคาจากดความทพบบอยทสด คอ ความรในอรยสจ ๔ ดงพทธพจนวาภกษทงหลาย สมมาทฏฐ คออะไร ? ความรในทกข ความรใน ทกข

สมทย ความรในทกขนโรธ ความรในทกขนโรธคามนปฏปทา นเรยกวาสมมาทฏฐ๔

คาจากดความนอกจากน ไดแก ๑ ม.อ. ๑๔/๒๕๔-๒๘๐/๑๘๐-๑๘๗๒ ส.ม. ๑๙/๔๓/๑๓; ๒๘๑/๗๓๓ อง.ตก. ๒๐/๑๘๒/๔๐๔ ท.ม. ๑๐/๒๙๙/๓๔๘; ม.ม. ๑๒/๑๔๙/๑๒๓; ส.ม. ๑๙/๓๔/๑๐; ม.ม. ๑๒/๑๑๕/๘๘; อภ.ว. ๓๕/๑๖๓/๑๓๖; ๕๗๐/๓๑๖; ฯลฯ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๓๑

รอกศลและอกศลมล กบ กศลและกศลมล เมอใด อรยสาวกรชดซงอกศล...อกศลมล...กศล...และกศลมล ดวยเหตเพยงน เธอชอวามสมมาทฏฐ มความเหนตรง ประกอบดวยความเลอมใสแนวแนในธรรม เขาถงสทธรรมนแลว๑

เหนไตรลกษณ ภกษเหนรป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ ซงเปนของไมเทยง วาไมเทยง ความเหนของเธอนน เปนสมมาทฏฐ เมอเหนชอบ กหายชดชน เพราะความเรงใจสนไปกสนการยอมตด เพราะสนการยอมตดกสนความเรงใจ เพราะสนความเรงใจและหายยอมตด จตจงหลดพน เรยกวา พนเดดขาดแลว๒

ภกษเหนจกษ...โสตะ...ฆานะ...ชวหา...กาย...มโน...รป...เสยง...กลน....รส....โผฏฐพพะ....ธรรมารมณ ซงเปนของไมเทยง วาไมเทยง ความเหนของเธอนนเปนสมมาทฏฐ ฯลฯ๓

เหนปฏจจสมปบาท: คาจากดความแบบน เปนแบบทมมากแบบหนง และไมจาเปนตองนาพทธพจนมาอาง เพราะเคยอางถงมาแลว๔

พทธพจนอกแหงหนง แยกความหมายของ สมมาทฏฐ เปน ๒ ระดบคอ ระดบทเปนสาสวะ กบ ระดบโลกตตระ

ภกษทงหลาย สมมาทฏฐเปนไฉน ? เรากลาววา สมมาทฏฐม ๒ อยาง คอ สมมาทฏฐทยงมอาสวะ ซงจดเปนฝายบญ อานวยวบากแกขนธ อยางหนง กบ สมมาทฏฐทเปนอรยะ ไมมอาสวะ เปนโลกตตระ และเปนองคมรรค อยางหนง

สมมาทฏฐทยงมอาสวะ จดอยในฝายบญ อานวยวบากแกขนธ เปนไฉน? คอความเหนวา ทานทใหแลวมผล การบาเพญทานมผล การบชามผล กรรมททาไวดและชวมผลมวบาก โลกนม ปรโลกม มารดาม บดาม สตวท

๑ ม.ม. ๑๒/๑๑๑/๘๕; (อกศลมล ๓ = โลภะ โทสะ โมหะ, กศลมล ๓ = อโลภะ อโทสะ อโมหะ)๒ ส.ข. ๑๗/๑๐๓/๖๓๓ ส.สฬ. ๑๘/๒๔๕/๑๗๙๔ ด ส.น. ๑๖/๔๒/๒๐; ม.ม. ๑๒/๑๑๓-๑๓๐/๘๗-๑๐๒

พทธธรรม๒๓๒

เปนโอปปาตกะม สมณพราหมณผประพฤตชอบปฏบตชอบ ซงประกาศโลกนและปรโลกใหแจมแจง เพราะรยงดวยตนเอง มอย นแล สมมาทฏฐทยงมอาสวะ จดเปนฝายบญ อานวยวบากแกขนธ

สมมาทฏฐทเปนอรยะ ไมมอาสวะ เปนโลกตตระ เปนองคมรรค เปนไฉน? คอองคมรรค ขอสมมาทฏฐ ทเปนตวปญญา ปญญนทรย ปญญาพละ ธรรมวจยสมโพชฌงค ของผมจตเปนอรยะ มจตไรอาสวะ ผพรอมดวยอรยมรรค ผกาลงเจรญอรยมรรคอย นแล สมมาทฏฐทเปนอรยะ ไมมอาสวะ เปนโลกตตระ เปนองคมรรค๑

สมมาทฏฐในมรรคาแหงการปฏบตก) ลาดบขนของการพฒนาปญญา

เทาทกลาวมา เหนไดแลววา สมมาทฏฐ เปนจดเรมตนหรอเปนตวนา ในการดาเนนตามมรรคาแหงมชฌมาปฏปทา และเปนตวยนทมบทบาทอยตลอดเวลาทกขนตอนของการปฏบต

อยางไรกด ระหวางการดาเนนมรรคาตลอดสายน สมมาทฏฐ มใชเพยงเปนทอาศย หรอเปนตวสนบสนนองคมรรคขออนๆ ฝายเดยวเทานน แตตวสมมาทฏฐเอง กไดรบความอดหนนจากองคมรรคขออนๆ ดวย ยงการดาเนนตามมรรคกาวหนาไปเทาใด สมมาทฏฐกยงอบรมบมตวใหแขงกลาชดเจนมกาลงบรสทธมากขนเพยงนน และในทสดกกลายเปนตวการสาคญทนาเขาถงจดหมายปลายทางของมรรคา จนกลาวไดวา สมมาทฏฐเปนทงจดเรมตนและปลายสดของมรรคา

การทสมมาทฏฐเจรญคลคลายขยายตวมาตามลาดบในระหวาง มรรคาเชนน สองความในตววา สมมาทฏฐในลาดบหรอขนตอนตางๆ ของการปฏบตนน มความแตกตางกนโดยคณภาพ ตามลาดบหรอตามขนตอนนนๆ สมมาทฏฐทมเมออย ณ จดเรมตน ยอมมคณภาพตางจากสมมาทฏฐทมเมอถง ๑ ม.อ. ๑๔/๒๕๘/๑๘๑

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๓๓

ปลายทางสมมาทฏฐทจดเรมตนทเดยวกด ทสดทางกด อาจมลกษณะจาเพาะตว

ทแตกตางจากลกษณะทวไปของสมมาทฏฐตามความหมายทวไป กลาวคอ• สมมาทฏฐทจดเรมตน อาจยงมลกษณะไมพรอมสมบรณ ทจะควร

นบวาเปนสมมาทฏฐเตมตามความหมายของคา และ• สมมาทฏฐทสดทาง อาจมคณสมบตแปรเปลยนพเศษออกไป จน

ควรเรยกชอเปนอกอยางหนงตางหากการแยกคาเรยกจงมประโยชนในกรณน และโดยทสมมาทฏฐเปน

ลกษณะหนงของปญญา คารวมทเหมาะในทนจงควรไดแกคาวา “ปญญา” ซงหมายความวา ปญญาเจรญขนตามลาดบของการฝกอบรมในมรรคาน

ปญญาทเจรญตามลาดบขนน แตละขนตอนทสาคญมลกษณะและชอเรยกพเศษอยางไร ควรพจารณาตอไปสกเลกนอย

กลาวตามระบบมชฌมาปฏปทา พอจะวางลาดบสงเขปของ “การเจรญปญญา” ไดวา

สาหรบคนสามญทวไป ทตองเรยนรดวยอาศยคาแนะนาสงสอนจากผอน กระบวนการฝกอบรมจะเรมตนดวยความเชอในรปใดรปหนงกอน ซงมศพทเฉพาะเรยกวา ศรทธา

ศรทธาน อาจเปนความเชอเพราะพอใจในเหตผลเบองตนของคาสอนนน และหรอความเชอในความมเหตผล หรอลกษณะอนสมเหตสมผลนาไววางใจของตวผสอนเอง

จากนน จงมการรบฟงคาสอน การศกษาอบรม เกดความเขาใจเพมพนขน มองเหนเหตผลทถกตองดวยตนเอง ซงเรยกคราวๆ วา สมมาทฏฐ

เมอความเหนความเขาใจน เพมพน และแจมแจงชดเจนขนตามลาดบดวยการลงมอปฏบต หรอพสจนดวยประสบการณ จนกลายเปนการรการเหนประจกษ กนบวาปญญาไดเจรญมาถงขนทเรยกวาเปน สมมาญาณ ซงเปนขนทพนจากความเชอ (ศรทธา) และพนจากความเขาใจดวยเหตผล (ทฏฐ) ใดๆ

พทธธรรม๒๓๔

ทงสน เปนขนสดทาง และเขาถงจดหมาย คอความหลดพนเปนอสระ ซงเรยกวา สมมาวมตต

ลาดบความเจรญของปญญาน อาจเขยนใหเขาใจงายๆ ดงน ศรทธา→สมมาทฏฐ→สมมาญาณ → สมมาวมตตตามกระบวนธรรมน เรมแรกทเดยว ปญญามอยเพยงในรปแฝง หรอ

เปนตวประกอบของศรทธากอน แลวเจรญเปนตวเองขนตามลาดบ จนเมอถงขนสดทาย เปนสมมาญาณ ปญญาจะเดนชดบรสทธเปนตวแท สวนศรทธาจะไมเหลออยเลย เพราะถกปญญาแทนทโดยสนเชง เมอถงขนนเทานน การตรสรหรอการหลดพนจงมได กระบวนการน จะไดเหนตอไปตามลาดบ

ขอนาสงเกตเปนพเศษ คอ ศรทธาทปรากฏเขามาในกระบวนธรรมน หมายถง ศรทธาเพอปญญา หรอศรทธาทนาไปสปญญา จงตองเปนความเชอทประกอบดวยปญญา หรอเชอเพราะมความเขาใจในเหตผลเปนมลฐาน (เปนอาการวตศรทธา หรอ ศรทธาญาณสมปยต) มไดหมายถงความเชอแบบมอบใจปลงปญญาใหไป โดยไมตองพจารณาเหตผล (อมลกาศรทธา หรอ ศรทธาญาณวปยต)

เรองศรทธา ทเขามาเปนสวนประกอบในกระบวนธรรมน อาจถก เขาใจสบสนกบความเชอหรอศรทธาอยางทเขาใจกนในศาสนาทวๆ ไป จงตองศกษาเปนพเศษ ณ ทนดวย

ข) หลกศรทธา• สรปขอควรเขาใจเกยวกบศรทธา

โดยสรป ลกษณะทควรกลาวถงเพอเขาใจความหมาย บทบาท และความสาคญของศรทธาในระบบของพทธธรรม มดงน :-

๑. ศรทธาเปนเพยงขนหนงในกระบวนการพฒนาปญญา และกลาวไดวาเปนขนตนทสด

๒. ศรทธาทประสงค ตองเปนความเชอความซาบซงทเนองดวย เหต

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๓๕

ผล คอมปญญารองรบ และเปนทางสบตอแกปญญาได มใชเพยงความรสกมอบตวมอบความไววางใจใหสนเชง โดยไมตองถาม หาเหตผล อนเปนลกษณะทางฝายอาเวค (emotion) ดานเดยว

๓. ศรทธาทเปนความรสกฝายอาเวคดานเดยว ถอวาเปนความเชอทงมงาย เปนสงทจะตองกาจดหรอแกไขใหถกตอง สวนความรสกฝายอาเวคทเนองอยกบศรทธาแบบทถกตอง เปนสงทนามาใชในกระบวนการปฏบตธรรมใหเปนประโยชนไดมากพอสมควรในระยะตนๆ แตจะถกปญญาเขาแทนทโดยสนเชงในทสด

๔. ศรทธาทมงหมายในกระบวนการพฒนาปญญานน อาจใหความหมายสนๆ วา เปนความซาบซงดวยมนใจในเหตผลเทาทตนมองเหน คอมนใจตนเองโดยเหตผลวา จดหมายทอยเบองหนานนเปนไปไดจรงแท และมคาควรแกการทตนจะดาเนนไปใหถง เปนศรทธาทเราใจใหอยากพสจนความจรงของเหตผลทมองเหนอยเบองหนานนตอๆ ยงๆ ขนไป เปนบนไดขนตนสความร ตรงขามกบความรสกมอบใจใหแบบอาเวค ซงทาใหหยดคดหาเหตผลตอไป

๕. เพอควบคมศรทธาใหอยในความหมายทถกตอง ธรรมหมวดใดกตามในพทธธรรม ถามศรทธาเปนสวนประกอบขอหนงแลว จะตองมปญญาเปนอกขอหนงดวยเสมอไป๑ และตามปรกตศรทธายอมมาเปนขอทหนง พรอมกบทปญญาเปนขอสดทายแตในกรณทกลาวถงปญญา ไมจาเปนตองกลาวถงศรทธาไว

ดวย๒ ปญญาจงสาคญกวาศรทธา ทงในฐานะเปนตวคม และในฐานะเปนองคประกอบทจาเปน

๑ ตวอยางมมากมาย เชนสมปรายกตถะ : สทธาสมปทา สล~ จาคะ~ ปญญา~วฒธรรม : สทธา ศล สตะ จาคะ ปญญาพละ; อนทรย : สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญาเวสารชชกรณธรรม : สทธา ศล พาหสจจะ วรยารมภะ ปญญาอรยทรพย : สทธา ศล หร โอตตปปะ พาหสจจะ จาคะ ปญญา; ฯลฯ

๒ เชน อธษฐานธรรม โพชฌงค และนาถกรณธรรม เปนตน

พทธธรรม๒๓๖

แมในแงคณสมบตของบคคล ผทไดรบยกยองสงสดในพระพทธศาสนา กคอผมปญญาสงสด เชน พระสารบตรอครสาวก เปนตน ศรทธาแมแตทถกตอง กถอเปนธรรมขนตน

๖. คณประโยชนของศรทธา เปนไปใน ๒ ลกษณะ คอในแนวหนง ศรทธาเปนปจจยใหเกดปต ซงทาใหเกดปสสทธ

(ความสงบเยอกเยน) นาไปสสมาธและปญญาในทสดอกแนวหนงศรทธาทาใหเกดวรยะ คอความเพยรพยายามทจะ

ปฏบต ทดลองสงทเชอดวยศรทธานน ใหเหนผลประจกษจรงจงแกตน ซงกนาไปสปญญาในทสดเชนกนคณประโยชนทงสองน จะเหนวาเปนผลจากความรสกในฝาย

อาเวค แตมความตระหนกในความตองการปญญาแฝงอยดวยตลอดเวลา

๗. ศรทธาเปนไปเพอปญญา ดงนน ศรทธาจงตองสงเสรมความคดวจยวจารณ จงจะเกดความกาวหนาแกปญญาตามจดหมาย นอกจากน แมตวศรทธานนเอง จะมนคงแนนแฟนได กเพราะไดคดเหนเหตผลจนมนใจ หมดความเคลอบแคลงสงสยใดๆโดยนยน ศรทธาในพทธธรรมจงสงเสรมการคนคดหาเหตผล

การขอรองใหเชอกด การบงคบใหยอมรบความจรงตามทกาหนดกด การขดวยภยแกผไมเชอกด เปนวธการทเขากนไมไดเลยกบหลกศรทธาน

๘. ความเลอมใสศรทธาตดในบคคล ถอวามขอเสยเปนโทษได แมแตความเลอมใสตดในองคพระศาสดาเอง พระพทธเจากทรงสอนใหละเสย เพราะศรทธาทแรงดวยความรสกทางอาเวค กลบกลายเปนอปสรรคตอความหลดพนเปนอสระโดยสมบรณ ในขนสดทาย

๙. ศรทธาไมถกจดเปนองคมรรค เพราะตวการทจาเปนสาหรบการดาเนนกาวหนาตอไปในมรรคาน คอปญญาทพวงอยกบศรทธานนตางหาก และศรทธาทจะถอวาใชไดกตองมปญญารองรบอยดวย

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๓๗

นอกจากน ทานทมปญญาสง เชน องคพระพทธเจาเอง และพระปจเจกพทธเจา ทรงเรมมรรคาทตวปญญาทเดยว ไมผานศรทธา เพราะการสรางปญญาไมจาตองเรมทศรทธาเสมอไป (ดเหตเกดสมมาทฏฐขางหนา) ดวยเหตดงกลาวน ความหมายในขนศรทธาจงถกรวมเขาไวในองคมรรคขอแรกคอสมมาทฏฐ ไมตองแยกไวตางหาก

๑๐. แมแตศรทธาทพนจากภาวะเปนความเชองมงายแลว ถาไมดาเนนตอไปถงขนทดลองปฏบตเพอพสจนใหเหนความจรงประจกษแกตน กไมนบวาเปนศรทธาทถกตองตามความหมายแทจรง เพราะเปนศรทธาทมไดปฏบตหนาทตามความหมายของมน จดเปนการปฏบตธรรมผดพลาด เพราะปฏบตอยางขาดวตถประสงค

๑๑. แมศรทธาจะมคณประโยชนสาคญ แตในขนสงสด ศรทธาจะตองหมดไป ถายงมศรทธาอย กแสดงวายงไมบรรลจดหมาย เพราะตราบใดทยงเชอตอจดหมายนน กยอมแสดงวายงไมไดเขาถงจดหมายนน ยงไมรเหนจรงดวยตนเอง และตราบใดทยงมศรทธา กแสดงวายงตององอาศยสงอน ยงตองฝากปญญาไวกบสงอนหรอผอน ยงไมหลดพนเปนอสระโดยสมบรณ โดยเหตนศรทธาจงไมเปนคณสมบตของพระอรหนต ตรงขาม พระอรหนตกลบมคณลกษณะวา เปนผไมมศรทธา (อสสทธะ) ซงหมายความวา ไดรเหนประจกษ จงไมตองเชอตอใครๆ หรอตอเหตผลใดๆ อก

๑๒. โดยสรป ความกาวหนาในมรรคาน ดาเนนมาโดยลาดบ จากความเชอ (ศรทธา) มาเปนความเหนหรอเขาใจโดยเหตผล (ทฏฐ) จนเปนการรการเหน (ญาณทสสนะ) ในทสด ซงในขนสดทายเปนอนหมดภาระของศรทธาโดยสนเชง

๑๓. ศรทธามขอบเขตความสาคญและประโยชนแคไหนเพยงใด เปนสงทจะตองรเขาใจตามเปนจรง ไมควรตคาสงเกนไป แตกไมควรดแคลนโดยเดดขาด เพราะในกรณทดแคลนศรทธา อาจกลายเปน

พทธธรรม๒๓๘

การเขาใจความหมายของศรทธาผด เชน ผทคดวาตนเชอมนในตนเอง แตกลายเปนเชอตอกเลสของตน ในรปอหงการมมงการไป ซงกลบเปนผลรายไปอกดานหนง

๑๔. ในกระบวนการแหงความเจรญของปญญา (หรอการพฒนาปญญา) อาจกาหนดขนตอนทจดวาเปนระยะของศรทธาไดคราวๆ คอ๑) สรางทศนคตทมเหตผล ไมเชอหรอยดถอสงใดสงหนง เพยง

เพราะฟงตามๆ กนมา เปนตน (ตามแนวกาลามสตร)๒) เปนผคมครองหรออนรกษสจจะ (สจจานรกษ) คอ พดจากด

ขอบเขตของตนใหชดวา เทาทตนรเหนเขาใจคอแคนน เปนอยางนนๆ ไมเอาความรเหนเขาใจของตนไปผกขาดความจรง และยนดรบฟงหลกการ ทฤษฎ คาสอน ความเหนตางๆ ของทกฝายทกดาน ดวยใจทเปนกลาง ไมดวนตดสนสงทยงไมรไมเหนวาเปนเทจ ไมยนกรานยดตดแตสงทตนรเทานนวาถกตองเปนจรง

๓) เมอรบฟงทฤษฎ คาสอน ความเหนตางๆ ของผอนแลว พจารณาเทาทเหนดวยปญญาตนวาเปนสงมเหตผล และเหนวาผแสดงทฤษฎ คาสอน หรอความเหนนนๆ เปนผมความจรงใจ ไมลาเอยง มปญญา จงเลอมใส รบเอามาเพอคดหาเหตผลทดสอบความจรงตอไป

๔) นาสงทใจรบมานน มาขบคดทดสอบดวยเหตผล จนแนแกใจตนวา เปนสงทถกตองแทจรง อยางแนนอน จนซาบซงดวยความมนใจในเหตผลเทาทตนมองเหนแลว พรอมทจะลงมอปฏบตพสจนทดลองใหรเหนความจรงประจกษตอไป

๕) ถามความเคลอบแคลงสงสย รบสอบถามดวยใจบรสทธ มงปญญา มใชดวยอหงการมมงการ พสจนเหตผลใหชดเจนเพอใหศรทธานนมนคงแนนแฟน เกดประโยชนสมบรณตามความหมายของมน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๓๙

• สรปคณสมบตและหนาทของศรทธาทถกตองศรทธาเปนจดเรมตนสาหรบคนทวไป ทจะเขาสมชฌมาปฏปทา จงเปน

ธรรมสาคญทจาเปนตองเนนใหมาก วาจะตองเปนศรทธาทถกตองตามหลกทจะเปนสมมาทฏฐ ในทน จงขอสรปคณสมบตและการทาหนาทของศรทธาทจะตองสมพนธกบปญญา ไวเปนสวนเฉพาะอกครงหนง วา

๑. ศรทธาตองประกอบดวยปญญา และนาไปสปญญา๒. ศรทธาเกอหนนและนาไปสปญญา โดย

ก) ชวยใหปญญาไดจดเรมตน เชน ไดฟงเรองหรอบคคลใด แสดงสาระ มเหตผล นาเชอถอหรอนาเลอมใส เหนวาจะนาไปสความจรงได จงเรมศกษาคนควาจากจดหรอแหลงนน

ข) ชวยใหปญญามเปาหมายและทศทาง เมอเกดศรทธาเปนเคาวาจะไดความจรงแลว กมงหนาไปทางนน เจาะลกไปในเรองนน ไมพรา ไมจบจด

ค) ชวยใหปญญามพลง หรอชวยใหการพฒนาปญญากาวไปอยางเขมแขง คอ เมอเกดศรทธามนใจวาจะไดความจรง กมกาลงใจเพยรพยายามศกษาคนควาอยางจรงจง วรยะกมาหนน

ดวยเหตน พระพทธเจาจงทรงแสดงหลกความเสมอกน หรอหลกความสมดลแหงอนทรย ทเรยกวา อนทรยสมตา๑ ไว โดยใหผปฏบตทวๆ ไป มศรทธาทเขาคสมดลกบปญญา ใหธรรมสองอยางน ชวยเสรมกนและคมกนใหพอด

(เชนเดยวกบวรยะคอความเพยร ทจะตองเขาคสมดลกบสมาธ เพอใหวรยะไมเปนความเพยรทพลงพลานรอนรน และสมาธไมกลายเปนนงเฉยหรอเกยจครานเฉอยชา แตใหเปนการกาวไปอยางเรยบรนและหนกแนนมนคง ทงนโดยมสตเปนตวกากบ จด ปรบ และรกษาความสมดลนนไว ถาพดกวางๆ กถอวาทง ๕ อยาง คอ ศรทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา ตองสมดลกนทงหมด) ๑ อนทรย ๕ คอ ศรทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา; เรองความเสมอกน หรอสมดลแหงอนทรยน ตรสไวเลกนอยใน วนย. ๕/๒/๗; อง.ปจก. ๒๒/๓๒๖/๔๒๐; มคาอธบายใน อง.อ. ๓/๑๓๖; ในวสทธมคค กอธบายไว เรยกวา อนทรยสมตต (ด วสทธ. ๑/๑๖๔)

พทธธรรม๒๔๐

• พทธพจนแสดงหลกศรทธา ทศนคตตามแนวกาลามสตรสาหรบทกคน ไมวาจะเปนผนบถอทฤษฎ ลทธ หรอ คาสอนอนใดอน

หนงอยแลว หรอยงไมนบถอกตาม มหลกการตงทศนคตทประกอบดวยเหตผล ตามแนวกาลามสตร๑ ดงน

พระพทธเจาเสดจจารก ถงเกสปตตนคมของพวกกาลามะ ในแควนโกศล ชาวกาลามะไดยนกตตศพทของพระองค จงพากนไปเฝา แสดงอาการตางๆ กน ในฐานะยงไมเคยนบถอมากอน และไดทลถามวา

พระองคผเจรญ มสมณพราหมณพวกหนงมาสเกสปตตนคม ทานเหลานนแสดงเชดชแตวาทะ (ลทธ) ของตนเทานน แตยอมกระทบกระเทยบ ดหมน พดกดวาทะฝายอน ชกจงไมใหเชอ สมณพราหมณอกพวกหนงกมาสเกสปตตนคม ทานเหลานน กแสดงเชดชแตวาทะของตนเทานน ยอมกระทบกระเทยบ ดหมน พดกดวาทะฝายอน ชกจงไมใหเชอ พวกขาพระองค มความเคลอบแคลงสงสยวา บรรดาสมณพราหมณเหลานน ใครพดจรง ใครพดเทจ ?

กาลามชนทงหลาย เปนการสมควรททานทงหลายจะเคลอบแคลง สมควรทจะสงสย ความเคลอบแคลงสงสยของพวกทานเกดขนในฐานะกาลามชนทงหลาย ทานทงหลาย

- อยาปลงใจเชอ โดยการฟง (เรยน) ตามกนมา (อนสสวะ)- อยาปลงใจเชอ โดยการถอสบ ๆกนมา (ปรมปรา)- อยาปลงใจเชอ โดยการเลาลอ (อตกรา)- อยาปลงใจเชอ โดยการอางตารา (ปฏกสมปทาน)- อยาปลงใจเชอ โดยตรรก (ตกกะ)- อยาปลงใจเชอ โดยการอนมาน (นยะ)

๑ บาลเรยก เกสปตตยสตร (ฉบบแปลบางทเรยก เกสปตตสตร) อง.ตก. ๒๐/๕๐๕/๒๔๑

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๔๑

- อยาปลงใจเชอ โดยการคดตรองตามแนวเหตผล (อาการปรวตกกะ)- อยาปลงใจเชอ เพราะเขากนไดกบทฤษฎของตน (ทฏฐนชฌานกขนต)- อยาปลงใจเชอ เพราะมองเหนรปลกษณะนาเชอ (ภพพรปตา)-อยาปลงใจเชอ เพราะนบถอวา ทานสมณะนเปนครของเรา

(สมโณ โน ครต)๑

เมอใด ทานทงหลายรดวยตนเองวา ธรรมเหลานเปนอกศล ธรรมเหลานมโทษ ธรรมเหลานวญชนตเตยน ธรรมเหลานใครยดถอปฏบตถวนถงแลว จะเปนไปเพอมใชประโยชนเกอกล เพอความทกข เมอนน ทานทงหลายพงละเสย ฯลฯ

เมอใด ทานทงหลายรดวยตนเองวา ธรรมเหลานเปนกศล ธรรมเหลานไมมโทษ ธรรมเหลานวญชนสรรเสรญ ธรรมเหลานใครยดถอปฏบตถวนถงแลว จะเปนไปเพอประโยชนเกอกล เพอความสข เมอนน ทานทงหลายพงถอปฏบตบาเพญ (ธรรมเหลานน)

ในกรณทผฟงยงไมรไมเขาใจและยงไมมความเชอในเรองใดๆ กไมทรงชกจงความเชอ เปนแตทรงสอนใหพจารณาตดสนเอาตามเหตผลทเขาเหนไดดวยตนเอง เชน ในเรองความเชอเกยวกบชาตนชาตหนาในแงจรยธรรม กมความในตอนทายของสตรเดยวกนนนวา

กาลามชนทงหลาย อรยสาวกนน ผมจตปราศจากเวรอยางน มจตปราศจากความเบยดเบยนอยางน มจตไมเศราหมองอยางน มจตบรสทธอยางน ยอมไดประสบความอนใจถง ๔ ประการ ตงแตในปจจบนนแลว คอ

ถาปรโลกมจรง ผลวบากของกรรมททาไวดทาไวชวมจรง การทวา เมอเราแตกกายทาลายขนธไปแลว จะเขาถงสคตโลกสวรรค กยอมเปนสงทเปนไปได นเปนความอนใจประการท ๑ ทเขาไดรบ

๑ “อยาปลงใจเชอ” ฉบบเกาแปลวา “อยายดถอ” ไดแกคาแปลเพอใหชดและตรงความยงขน หมายถงการไมตดสนหรอลงความเหนแนนอนเดดขาดลงไปเพยงเพราะเหตเหลาน

พทธธรรม๒๔๒

กถาปรโลกไมม ผลวบากของกรรมททาไวดทาไวชวไมม เรากครองตนอยโดยไมมทกข ไมมเวร ไมมความเบยดเบยน เปนสขอยแตในชาตปจจบนนแลว นเปนความอนใจประการท ๒ ทเขาไดรบ

กถาเมอคนทาความชวกเปนอนทาไซร เรามไดคดการชวรายตอใคร ๆทไหนทกขจกมาถกตองเราผมไดทาบาปกรรมเลา นเปนความอนใจประการท ๓ ทเขาไดรบ

กถาเมอคนทาความชว กไมชอวาเปนอนทาไซร ในกรณน เรากมองเหนตนเปนผบรสทธทงสองดาน นเปนความอนใจประการท ๔ ทเขาไดรบ

สาหรบผทยงไมไดนบถอในลทธศาสนาหรอหลกคาสอนใดๆ พระองค จะตรสธรรมเปนกลางๆ เปนการเสนอแนะความจรงใหเขาคด ดวยความปรารถนาด เพอประโยชนแกตวเขาเอง โดยมตองคานงวาหลกธรรมนนเปนของผใด โดยใหเขาเปนตวของเขาเอง ไมมการชกจงใหเขาเชอหรอเลอมใสตอพระองค หรอเขามาสอะไรสกอยางทอาจจะเรยกวาศาสนาของพระองค

พงสงเกตดวยวา จะไมทรงอางพระองค หรออางอานาจเหนอธรรมชาตพเศษอนใด เปนเครองยนยนคาสอนของพระองค นอกจากเหตผลและขอเทจจรงทใหเขาพจารณาเหนดวยปญญาของเขาเอง เชน เรองใน อปณณกสตร๑ซงแสดงใหเหนเหตผลทควรประพฤตธรรม โดยไมตองใชวธขดวยการลงโทษและลอดวยการใหรางวล ดงน :-

พระพทธเจาเสดจจารกถงหมบานพราหมณชอ สาลา พวกพราหมณคหบดชาวหมบานน ไดทราบกตตศพทของพระองค จงพากนไปเฝา แสดงอาการตางๆ ในฐานะอาคนตกะทยงมไดนบถอกน พระพทธเจาตรสถามวา

คหบดทงหลาย พวกทานมศาสดาทานใดทานหนงทถกใจ ซงทานทงหลายมศรทธาอยางมเหตผล (อาการวตสทธา) อยบางหรอไม ?

ครนพวกพราหมณคหบดทลตอบวา “ไมม” กไดตรสวา

๑ ม.ม. ๑๓/๑๐๓-๑๒๔/๑๐๐-๑๒๑

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๔๓

เมอทานทงหลายยงไมไดศาสดาทถกใจ กควรจะถอปฏบตหลกการทไมผดพลาดแนนอน (อปณณกธรรม) ดงตอไปน ดวยวาอปณณกธรรมน เมอถอปฏบตถวนถงแลว จกเปนไปเพอประโยชนเกอกล เพอความสขสนกาลนาน หลกการทไมผดพลาดแนนอนน เปนไฉน ?

สมณพราหมณพวกหนง มวาทะ มทฏฐวา : ทานทใหแลวไมมผล การบาเพญทานไมมผล การบชาไมมผล ผลวบากแหงกรรมททาไวดทาไวชวไมม โลกนไมม ปรโลกไมม มารดาไมม บดาไมม ฯลฯ สวนสมณพราหมณอกพวกหนง มวาทะ มทฏฐทเปนขาศกโดยตรงกบสมณพราหมณพวกนนทเดยววา : ทานทใหแลวมผล การบาเพญทานมผล การบชามผล ฯลฯ ทานทงหลายเหนเปนไฉน ? สมณพราหมณเหลาน มวาทะเปนขาศกโดยตรงตอกนมใชหรอ ?

เมอพราหมณคหบดทลตอบวา “ใชอยางนน” กตรสตอไปวาในสมณพราหมณ ๒ พวกนน พวกทมวาทะ มทฏฐวา : ทานทใหแลวไมม

ผล การบาเพญทานไมมผล ฯลฯ สาหรบพวกน เปนอนหวงสงตอไปนไดคอ พวกเขาจะละทงกายสจรต วจสจรต มโนสจรต อนเปนกศลธรรมทง ๓ อยางเสย แลวจะยดถอประพฤตกายทจรต วจทจรต มโนทจรต ซงเปนอกศลธรรมทง ๓ อยาง ขอนนเปนเพราะเหตใด ? กเพราะทานสมณพราหมณเหลานน ยอมไมมองเหนโทษ ความทราม ความเศราหมอง แหงอกศลธรรม และอานสงสในเนกขมมะ อนเปนคณฝายสะอาดผองแผวของกศลธรรม

อนง (หาก)เมอปรโลกม เขาเหนวาปรโลกไมม ความเหนของเขา กเปนมจฉาทฏฐ (หาก)เมอปรโลกม เขาดารวาปรโลกไมม ความดารของเขากเปนมจฉาสงกปปะ (หาก)เมอปรโลกม เขากลาววาปรโลกไมม วาจาของเขากเปนมจฉาวาจา (หาก)เมอปรโลกม เขากลาววาปรโลกไมม เขากทาตนเปนขาศกกบพระอรหนตผรปรโลก (หาก)เมอปรโลกม เขาทาใหคนอนพลอยเหนดวยวาปรโลกไมม การทาใหพลอยเหนดวยนน กเปนการใหพลอยเหนดวยกบอสทธรรม และดวยการทาใหคนอนพลอยเหนดวยกบอสทธรรม เขากยกตนขมคนอน โดยนยน เรมตนทเดยว เขากละทงความมศลดงาม เขาไป

พทธธรรม๒๔๔

ตงความทศลเขาไวเสยแลว มทงมจฉาทฏฐ มจฉาสงกปปะ มจฉาวาจา ความเปนขาศกกบอรยชน การชวนคนใหเหนดวยกบอสทธรรม การยกตน การขมผอน บาปอกศลธรรมอเนกประการเหลาน ยอมมขนเพราะมจฉาทฏฐเปนปจจย

ในเรองนน คนทเปนวญ ยอมพจารณาเหนดงนวา “ถาปรโลกไมม ทานผน เมอแตกกายทาลายขนธไป กทาตนใหสวสด (ปลอดภย) ได แตถาปรโลกม ทานผนเมอแตกกายทาลายขนธ กจะเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก เอาเถอะ ถงวาใหปรโลกไมมจรงๆ ใหคาของทานสมณ-พราหมณเหลานนเปนความจรงกเถด ถงกระนน บคคลผนกถกวญชนตเตยนไดในปจจบนนเองวา เปนคนทศล มมจฉาทฏฐ เปนนตถกวาท กถาปรโลกมจรง บคคลผนกเปนอนไดแตขอเสยหายทงสองดาน คอ ปจจบนกถกวญชนตเตยน แตกกายทาลายขนธไปแลว กเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก อกดวย” ฯลฯ

สมณพราหมณพวกหนง มวาทะมทฏฐวา “ความดบภพหมดสนไมม”สวนสมณพราหมณอกพวกหนงซงมวาทะ มทฏฐทเปนขาศกโดยตรงกบสมณพราหมณพวกนน กลาววา “ความดบภพหมดสนมอย” ฯลฯ

ในเรองนน คนทเปนวญ ยอมพจารณาดงนวา ททานสมณพราหมณผมวาทะมทฏฐวา “ความดบภพหมดสนไมม” น เรากไมไดเหน แมททานสมณพราหมณผมวาทะมทฏฐวา “ความดบภพหมดสนมอยจรง” น เรากไมทราบเหมอนกน กเมอเราไมรไมเหนอย จะกลาวยดเดดขาดลงไปวา อยางนเทานนจรง อยางอนเทจ ดงน ยอมไมเปนการสมควรแกเรา

กถาคาของพวกสมณพราหมณทมวาทะมทฏฐวา “ความดบภพหมดสนไมม” เปนความจรง การทเราจะไปเกดในหมเทพผไมมรป เปนสญญามย ซงกไมเปนความผดอะไร กยอมเปนสงทเปนไปได ถาคาของพวกสมณพราหมณทมวาทะมทฏฐวา “ความดบภพหมดสนมอย” เปนความจรง การทเราจะปรนพพานไดในปจจบน กยอมเปนสงทเปนไปได

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๔๕

แตทฏฐของสมณพราหมณฝายทมวาทะมทฏฐวา “ความดบภพหมดสนไมม” น ใกลไปขางการมความยอมตด ใกลไปขางการผกพน ใกลไปขางการหลงเพลน ใกลไปขางการหมกมนสยบ ใกลไปขางการยดมนถอมน สวนทฏฐของทานสมณพราหมณฝายทมวาทะมทฏฐวา “ความดบภพหมดสนมจรง” นน ใกลไปขางการไมมความยอมตด ใกลไปขางการไมมความผกมดตว ใกลไปขางการไมหลงเพลน ใกลไปขางไมหมกมนสยบ ใกลไปขางไมมการยดมนถอมน เขาพจารณาเหนดงนแลว ยอมเปนผปฏบตเพอนพพทา วราคะ นโรธ แหงภพทงหลายเปนแท”

ทาทแบบอนรกษสจจะพทธพจนตอไปนแสดงใหเหนวา ความรความคดเหนในระดบทยงเปน

ความเชอและเหตผล ยงเปนความรความเหนทบกพรอง มทางผดพลาด ยงไมชอวาเปนการเขาถงความจรง

แนะทานภารทวาช ธรรม ๕ ประการน มวบาก ๒ สวนในปจจบน ทเดยว คอ

๑. ศรทธา - ความเชอ๒. รจ - ความถกใจ๓. อนสสวะ - การฟง (หรอเรยน) ตามกนมา๔. อาการปรวตกกะ - การคดตรองตามแนวเหตผล๕. ทฏฐนชฌานกขนต - ความเขากนไดกบ (การเพงพนจดวย)

ทฤษฎของตนกสงทเชอสนททเดยว กลบเปนของเปลา เปนของเทจไปกม ถงแมสงทไม

เชอเลยทเดยว แตกลบเปนของจรง แท ไมเปนอนเลยกมถงสงทถกกบใจชอบทเดยว กลบเปนของเปลา เปนของเทจไปเสยกม ถง

แมสงทมไดถกกบใจชอบเลย แตกลบเปนของจรง แท ไมเปนอนเลยกม

พทธธรรม๒๔๖

ถงสงทเรยนตอกนมาอยางดทเดยว กลบเปนของเปลา เปนของเทจไปกม ถงแมสงทมไดเรยนตามกนมาเลย แตกลบเปนของจรง แท ไมเปนอนไปเลยกม

ถงสงทคดตรองอยางดแลวทเดยว กลบเปนของเปลาเปนของเทจไปเสยกม ถงแมสงทมไดเปนอยางทคดตรองเหนไวเลย แตกลบเปนของจรงแท ไมเปนอนไปเลยกม

ถงสงทเพงพนจไวเปนอยางด (วาถกตองตรงตามทฏฐทฤษฎหลกการของตน) กลบเปนของเปลา เปนของเทจไปเสยกม ถงแมสงทไมเปนอยางทเพงพนจเหนไวเลย แตกลบเปนของจรงแท ไมเปนอนเลยกม๑

จากนน ทรงแสดงวธวางตนตอความคดเหนและความเชอของตน และการรบฟงความคดเหนและความเชอของผอน ซงเรยกวาเปนทศนคตแบบอนรกษสจจะ (สจจานรกข แปลเอาความวา คนรกความจรง) วา

บรษผเปนวญ เมอจะอนรกษสจจะ ไมควรลงความเหนในเรองนนเดดขาดลงไปอยางเดยววา “อยางนเทานนจรง อยางอนเหลวไหล (ทงนน)”

ถาแมนบรษมความเชอ (ศรทธา อยอยางหนง) เมอเขากลาววา “ขาพเจามความเชออยางน” ยงชอวาเขาอนรกษสจจะอย แตจะลงความเหนเดดขาดลงไปเปนอยางเดยววา “อยางนเทานนจรง อยางอนเหลวไหล (ทงนน)” ไมไดกอน

ดวยขอปฏบตเพยงเทาน ชอวามการอนรกษสจจะ และคนผนนกชอวาอนรกษสจจะ อกทงเรากบญญตการอนรกษสจจะดวยการปฏบตเพยงเทาน แตยงไมชอวาเปนการหยงรสจจะ

ถาแมนบรษมความเหนทถกใจ...มการเรยนตอกนมา...มการคดตรองตามเหตผล...มความเหนทตรงกบทฤษฎของตนอย (อยางใดอยางหนง) เมอเขากลาววา “ขาพเจามความเหนทถกใจอยางน...มการเลาเรยนมาอยางน...มสงทคดตรองตามเหตผลไดอยางน...มความเหนตามทฤษฎของตนวาอยาง

๑ ม.ม. ๑๓/๖๕๕/๖๐๑; เทยบ ม.อ. ๑๔/๗/๗

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๔๗

น” กยงชอวาเขาอนรกษสจจะอย แตจะลงความเหนเดดขาดลงไปเปนอยางเดยววา “อยางนเทานนจรง อยางอนเหลวไหล (ทงนน)” ไมไดกอน

ดวยขอปฏบตเพยงเทาน ชอวามการอนรกษสจจะ และคนผนนกชอวาอนรกษสจจะ อกทงเรากบญญตการอนรกษสจจะดวยการปฏบตเพยงเทาน แตยงไมชอวาเปนการหยงรสจจะ๑

ทาทนปรากฏชด เมอตรสเจาะจงเกยวกบพระพทธศาสนา คอ ในคราวทมคนภายนอกกาลงพดสรรเสรญบาง ตเตยนบาง ซงพระพทธศาสนา พระภกษสงฆนาเรองนนมาสนทนากน พระพทธเจาไดตรสวา

ภกษทงหลาย ถามคนพวกอนมากลาวตเตยนเรา ตเตยนธรรม ตเตยนสงฆ เธอทงหลายไมควรอาฆาต ไมควรเศราเสยใจ ไมควรแคนเคอง เพราะคาตเตยนนน ถาเธอทงหลายโกรธเคอง หรอเศราเสยใจ เพราะคาตเตยนนน กจะกลายเปนอนตรายแกพวกเธอทงหลายเองนนแหละ (คอ) หากคนพวกอนตเตยนเรา ตเตยนธรรม ตเตยนสงฆ ถาเธอทงหลายโกรธเคอง เศราเสยใจ เพราะคาตเตยนนนแลว เธอทงหลายจะรชดถอยคานของเขาวา พดถก พดผด ไดละหรอ?”

ภกษทงหลายทลตอบวา “ไมอาจรชดได”ภกษทงหลาย ถามคนพวกอนกลาวตเตยนเรา ตเตยนธรรม ตเตยนสงฆ

ในกรณนน เมอไมเปนจรง พวกเธอกพงแกใหเหนวาไมเปนจรงวา “ขอนไมเปนจรง เพราะอยางน ๆขอนไมถกตอง เพราะอยางน ๆสงนไมมในพวกเรา สงนหาไมไดในหมพวกเรา”

ภกษทงหลาย ถามคนพวกอนกลาวชมเรา ชมธรรม ชมสงฆ เธอทงหลายไมควรเรงใจ ไมควรดใจ ไมควรกระหยมลาพองใจ ในคาชมนน ถามคนมากลาวชมเรา ชมธรรม ชมสงฆ หากเธอทงหลาย เรงใจ ลาพองใจแลวไซร กจะเปนอนตรายแกพวกเธอเองนนแหละ ถามคนมากลาวชมเรา ชมธรรม ชมสงฆ ในกรณนน เมอเปนความจรง พวกเธอกควรรบรองวาเปนความจรง

๑ ม.ม. ๑๓/๖๕๕-๖/๖๐๑–๒

พทธธรรม๒๔๘

วา “ขอนเปนจรง เพราะอยางน ๆขอนถกตองเพราะอยางน ๆ สงนมในพวกเรา สงนหาไดในหมพวกเรา”๑

ตอจากการอนรกษสจจะ พระพทธเจาทรงแสดงขอปฏบตเพอใหหยงรและเขาถงสจจะ และในกระบวนการปฏบตน จะมองเหนการเกดศรทธา ความหมาย ความสาคญ และขอบเขตความสาคญของศรทธาไปดวย ดงน

ดวยขอปฏบตเทาใด จงจะมการหยงรสจจะ และบคคลจงจะชอวาหยงรสจจะ?

เมอไดยนขาววา มภกษเขาไปอาศยหมบาน หรอนคมแหงใดแหงหนงอย คฤหบดกด บตรคฤหบดกด เขาไปหาภกษนนแลว ยอมใครครวญดในธรรมจาพวกโลภะ ธรรมจาพวกโทสะ ธรรมจาพวกโมหะวา ทานผน มธรรมจาพวกโลภะทจะเปนเหตครอบงาจตใจ ทาใหกลาวไดทงทไมรวา “ร” ทงทไมเหนวา “เหน” หรอทาใหเทยวชกชวนคนอนใหเปนไปในทางทจะกอใหเกดทกขชวกาลนานแกคนอน ๆหรอไม?

เมอเขาพจารณาตวเธออย รอยางนวา ทานผนไมมธรรมจาพวกโลภะทจะเปนเหตครอบงาจตใจ ทาใหกลาวไดทงทไมรวา “ร” ทงทไมเหนวา “เหน” หรอทาใหเทยวชกชวนคนอนใหเปนไปในทางทจะกอใหเกดสงทมใชประโยชนเกอกลและเกดทกขชวกาลนานแกคนอนๆไดเลย อนง ทานผนมกายสมาจาร วจสมาจาร อยางคนไมโลภ ธรรมททานผนแสดง กลกซง เหนไดยาก หยงรไดยาก เปนของสงบ ประณต ไมอาจเขาถงไดดวยตรรก ละเอยดออน บณฑตจงรได ธรรมนนมใชสงทคนโลภจะแสดงไดงายๆ

เมอใด เขาพจารณาตรวจด มองเหนวาเธอเปนผบรสทธจากธรรมจาพวกโลภะแลว เมอนนเขายอมพจารณาตรวจดเธอยง ๆขนไปอก ในธรรมจาพวกโทสะ ในธรรมจาพวกโมหะ ฯลฯ

เมอใด เขาพจารณาตรวจด มองเหนวาเธอเปนผบรสทธจากธรรมจาพวกโมหะแลว คราวนน เขายอมฝงศรทธาลงในเธอ

๑ ท.ส. ๙/๑/๓

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๔๙

เขาเกดศรทธาแลว กเขาหา เมอเขาหา กคอยนงอยใกล (คบหา) เมอคอยนงอยใกล กเงยโสตลง (ตงใจคอยฟง) เมอเงยโสตลง กไดสดบธรรม ครนสดบแลว กทรงธรรมไว ยอมพจารณาไตรตรองอรรถแหงธรรมททรงไว เมอไตรตรองอรรถอย กเหนชอบดวยกบขอธรรมตามท (ทนตอการ)คดเพงพสจน เมอเหนชอบดวยกบขอธรรมดงทคดเพงพสจน ฉนทะกเกด เมอเกดฉนทะ กอตสาหะ ครนอตสาหะแลว กเอามาคดทบทวนเทยบเคยง ครนเทยบเคยงแลว กยอมลงมอทาความเพยร เมอลงมอทาทมเทจตใจใหแลว กยอมทาปรมตถสจจะใหแจงกบตว และเหนแจงแทงตลอดปรมตถสจจะนนดวยปญญา

ดวยขอปฏบตเทาน ชอวามการหยงรสจจะ และบคคลชอวา หยงรสจจะ และเรายอมบญญตการหยงรสจจะ (สจจานโพธ) ดวยขอปฏบตเทาน แตยงไมชอวาเปนการเขาถงสจจะกอน

ดวยขอปฏบตเทาใด จงมการเขาถงสจจะ และคนจงชอวาเขาถงสจจะ?

การอาเสวนะ การเจรญ การกระทาใหมาก ซงธรรมเหลานนแหละ ชอวาเปนการเขาถงสจจะ (สจจานปตต) ฯลฯ๑

สรางศรทธาดวยการใชปญญาตรวจสอบสาหรบคนสามญทวไป ศรทธาเปนธรรมขนตนทสาคญยง เปน

อปกรณชกนาใหเดนหนาตอไป เมอใชถกตองจงเปนการเรมตนทด ทาใหการกาวหนาไปสจดหมายไดผลรวดเรวขน ดวยเหตน จงปรากฏวา บางคราวผมปญญามากกวา แตขาดความเชอมน กลบประสบความสาเรจชากวาผมปญญาดอยกวาแตมศรทธาแรงกลา๒ ในกรณทศรทธานนไปตรงกบสงทถกตองแลว จงเปนการทนแรงทนเวลาไปในตว ตรงกนขาม ถาศรทธาเกดในสงทผดกเปนการทาใหเขว ยงหลงชกชาหนกขนไปอก ๑ ม.ม. ๑๓/๖๕๗-๘/๖๐๒-๕; เทยบ กฏาครสตร ซงบรรยายการบรรลอรหตตผล ดวยการศกษาปฏบตตามลาดบขน ม.ม. ๑๓/๒๓๘/๒๓๓

๒ เชนกรณของพระสารบตร ซงบรรลธรรมชากวาพระสาวกอนหลายทาน ทงทเปนผมปญญามาก

พทธธรรม๒๕๐

อยางไรกด ศรทธาในพทธธรรม มเหตผลเปนฐานรองรบ มปญญาคอยควบคม จงยากทจะผด นอกจากพนวสยจรงๆ และกสามารถแกไขใหถกตองได ไมดงไปในทางทผด เพราะคอยรบรเหตผล คนควา ตรวจสอบและทดลองอยตลอดเวลา

การขาดศรทธา เปนอปสรรคอยางหนง ซงทาใหชะงก ไมกาวหนาตอไปในทศทางทตองการ ดงพทธพจนวา:-

ภกษทงหลาย ภกษรปใดรปหนง ยงสลดทงตอในใจ ๕ อยางไมได ยงถอนสงผกรดใจ ๕ อยางไมได ขอทวาภกษนนจกถงความเจรญงอกงามไพบลย ในธรรมวนยน ยอมเปนสงทเปนไปไมได

ตอในใจทภกษนนยงสลดทงไมได คอ:-๑. ภกษสงสย เคลอบแคลง ไมปลงใจ ไมเลอมใสแนบสนทในพระ

ศาสดา...๒. ภกษสงสย เคลอบแคลง ไมปลงใจ ไมเลอมใสแนบสนทในธรรม...๓. ภกษสงสย เคลอบแคลง ไมปลงใจ ไมเลอมใสแนบสนทในสงฆ...๔. ภกษสงสย เคลอบแคลง ไมปลงใจ ไมเลอมใสแนบสนทในสกขา...๕. ภกษโกรธเคอง นอยใจ มจตใจกระทบกระทง เกดความกระดางเหมอน

เปนตอเกดขนในเพอนพรหมจรรย...

จตของภกษผยงสงสย เคลอบแคลง ไมปลงใจ ไมเลอมใสแนบสนทในพระศาสดา...ในธรรม...ในสงฆ...ในสกขา...โกรธเคอง ฯลฯ ในเพอนพรหมจรรย ยอมไมนอมไปเพอความเพยร เพอความหมนฝกฝนอบรม เพอความพยายามอยางตอเนอง เพอการลงมอทาความพยายาม ภกษผมจตทยงไมนอมไปเพอความเพยร...ชอวามตอในใจซงสลดทงไมได...๑

โดยนยน การขาดศรทธา มความสงสย แคลงใจ ไมเชอมน จงเปนอปสรรคสาคญในการพฒนาปญญาและการกาวหนาไปสจดหมาย สงทตอง ๑ ท.ปา. ๑๑/๒๙๖/๒๕๐, ม.ม. ๑๒/๒๒๘/๒๐๕ (สงผกรดใจ ๕ อยาง มตางหาก แตไมไดคดมาลงไว เพราะไมเกยวกบเรองในทนโดยตรง

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๕๑

ทาในกรณนกคอ ตองปลกศรทธา และกาจดความสงสยแคลงใจ แตการปลกศรทธาในทน มไดหมายถงการยอมรบและมอบความไววางใจใหโดยไมเคารพในคณคาแหงการใชปญญา แตหมายถงการคดพสจนทดสอบดวยปญญาของตนใหเหนเหตผลชดเจน จนมนใจ หมดความลงเลสงสย

วธทดสอบนน นอกจากทกลาวในพทธพจนตอนกอนแลว ยงมพทธพจนแสดงตวอยางการคดสอบสวนกอนทจะเกดศรทธาอก เชนในขอความตอไปน ซงเปนคาสอนใหคดสอบสวนแมแตองคพระพทธเจาเอง ดงตอไปน:-

“ภกษทงหลาย ภกษผตรวจสอบ เมอไมรวธกาหนดวาระจตของผอน พงกระทาการพจารณาตรวจสอบในตถาคต เพอทราบวา พระองคเปนสมมาสมพทธ หรอไม”

“ภกษผตรวจสอบ เมอไมรวธกาหนดวาระจตของผอน พงพจารณาตรวจสอบตถาคตในธรรม ๒ อยาง คอ ในสงทพงรไดดวยตา และ ห วา

- เทาทพงรไดดวยตาและห ธรรมทเศราหมอง มแกตถาคต หรอหาไม เมอเธอพจารณาตรวจสอบตถาคตนน กทราบไดวา ธรรมทพงรไดดวยตาและห ทเศราหมองของตถาคต ไมม

- จากนน เธอกพจารณาตรวจสอบตถาคตใหยงขนไปอกวา เทาทพงรไดดวยตาและห ธรรมท (ชวบาง ดบาง) ปน ๆกนไป มแกตถาคต หรอหาไมเมอเธอพจารณาตรวจสอบตถาคตนน กทราบไดวา เทาทพงรไดดวยตาและห ธรรมท (ดบาง ชวบาง) ปน ๆกนไปของตถาคต ไมม

- จากนน เธอกพจารณาตรวจสอบตถาคตใหยงขนไปอกวา เทาทรไดดวยตาและห ธรรมทสะอาดหมดจด มแกตถาคตหรอหาไม...เธอกทราบไดวา เทาทรไดดวยตาและห ธรรมทสะอาดหมดจดของตถาคตมอย

- จากนน เธอกพจารณาตรวจสอบตถาคตนนใหยงขนไปอกวา ทานผนประกอบพรอมบรณซงกศลธรรมน ตลอดกาลยาวนาน หรอประกอบชวเวลานดหนอย...เธอกทราบไดวา ทานผนประกอบพรอมบรณซงกศลธรรมนตลอดกาลยาวนาน มใชประกอบชวเวลานดหนอย

พทธธรรม๒๕๒

- จากนน เธอกพจารณาตรวจสอบตถาคตนนใหยงขนไปอกวา ทานภกษผน มชอเสยง มเกยรตยศแลว ปรากฏขอเสยหายบางอยางบางหรอไม (เพราะวา) ภกษ (บางทาน) ยงไมปรากฏมขอเสยหายบางอยาง จนกวาจะเปนผมชอเสยง มเกยรตยศ ตอเมอใดเปนผมชอเสยง มเกยรตยศ เมอนนจงปรากฏมขอเสยหายบางอยาง...เธอกทราบไดวา ทานภกษผน เปนผมชอเสยง มเกยรตยศแลว กไมปรากฏมขอเสยหายบางอยาง (เชนนน)

- จากนน เธอกพจารณาตรวจสอบตถาคตนนใหยงขนไปอกวา ทานผนเปนผงดเวน (อกศล) โดยไมมความกลว มใชผงดเวนเพราะกลว ไมเสวนากามทงหลาย กเพราะปราศจากราคะ เพราะหมดสนราคะ หรอหาไม...เธอกทราบไดวา ทานผน เปนผงดเวนโดยไมมความกลว มใชผงดเวนเพราะกลว ไมเสวนากามทงหลาย กเพราะปราศจากราคะ เพราะหมดราคะ...

หากมผอนถามภกษนนวา ทานมเหตผล (อาการะ) หยงทราบ (อนวยา) ไดอยางไร จงทาใหกลาวไดวา ทานผน เปนผงดเวนโดยไมมความกลว มใชผงดเวนเพราะกลว ไมเสวนากามทงหลาย กเพราะปราศจากราคะ หมดราคะ

ภกษเมอจะตอบแกใหถกตอง พงตอบแกวา จรงอยางนน ทานผน เมออยในหมกตาม อยลาพงผเดยวกตาม ในทนน ๆผใดจะปฏบตตนไดดกตาม จะปฏบตตนไมดกตาม จะเปนผปกครองหมคณะกตาม จะเปนบางคนทตดวนอยในอามสกตาม จะเปนบางคนทไมตดดวยอามสกตาม ทานผนไมดหมนคนนน ๆ เพราะเหตนน ๆ เลย ขาพเจาไดสดบ ไดรบฟงถอยคามา จาเพาะพระพกตรของพระผมพระภาคทเดยววา “เราเปนผงดเวนโดยไมมความกลว เรามใชผงดเวนเพราะกลว เราไมเสวนากามทงหลาย กเพราะปราศจากราคะ เพราะหมดราคะ”

ภกษทงหลาย ในกรณนน พงสอบถามตถาคตใหยงขนไปอกวา เทาทรไดดวยตาและห ธรรมทเศราหมองมแกตถาคตหรอหาไม ตถาคตเมอตอบแก กจะตอบแกวา...ไมม

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๕๓

ถามวา ธรรมท (ดบาง ชวบาง) ปน ๆ กนไป มแกตถาคตหรอหาไม ตถาคตเมอตอบแก กจะตอบแกวา...ไมม

ถามวา ธรรมทสะอาดหมดจด มแกตถาคตหรอหาไม ตถาคตเมอตอบแก กจะตอบแกวา...ม เรามธรรมทสะอาดหมดจดนนเปนทางดาเนน และเราจะเปนผมตณหาเพราะเหตนนกหาไม

- ศาสดาผกลาวไดอยางนแล สาวกจงควรเขาไปหาเพอสดบธรรม- ศาสดายอมแสดงธรรมแกสาวกนน สงยงขนไป ๆ ประณต (ขนไป) ๆ

ทงธรรมดา ธรรมขาว เปรยบเทยบใหเหนตรงกนขาม- ศาสดาแสดงธรรมแกภกษ...อยางใด ๆ ภกษนนรยงธรรมบางอยางใน

ธรรมนนอยางนนๆ แลว ยอมถงความตกลงใจในธรรมทงหลาย ยอมเลอมใสในศาสดาวา “พระผมพระภาค เปนสมมาสมพทธ ธรรมอนพระผมพระภาคตรสไวดแลว สงฆเปนผปฏบตด”

หากจะมผอนถามภกษนนตอไปอกวา “ทานมเหตผล (อาการะ) หยงทราบ (อนวยา) ไดอยางไร จงทาใหกลาวไดวา พระผมพระภาคเปน สมมาสมพทธ ธรรมอนพระผมพระภาคตรสไวดแลว สงฆเปนผปฏบตด?” ภกษนน เมอจะตอบใหถก กพงตอบวา “ขาพเจาเขาไปเฝาพระผมพระภาค เพอฟงธรรม พระองคทรงแสดงธรรมแกขาพเจา... พระองคแสดง...อยางใดๆ ขาพเจารยง...อยางนน ๆ จงถงความตกลงใจในธรรมทงหลาย จงเลอมใสในพระศาสดา...”

ภกษทงหลาย ศรทธาของบคคลผใดผหนง ฝงลงในตถาคต เกดเปนเคามล เปนพนฐานทตง โดยอาการเหลาน โดยบทเหลาน โดยพยญชนะเหลาน เรยกวา ศรทธาทมเหตผล (อาการวต) มการเหนเปนมลฐาน (ทสสนมลกา)๑ มนคง อนสมณะ หรอพราหมณ หรอเทพเจา หรอมาร หรอพรหม หรอใครๆในโลก ใหเคลอนคลอนไมได

๑ อรรถกถาแกวา มโสดาปตตมรรคเปนมล

พทธธรรม๒๕๔

การพจารณาตรวจสอบธรรมในตถาคต เปนอยางนแล และตถาคต ยอมเปนอนไดรบการพจารณาตรวจสอบดแลว โดยนยน”๑

ศรทธาแมจะสาคญ แตจะตดตนถาอยแคศรทธาพงสงเกตวา แมแตความสงสยเคลอบแคลงในพระพทธเจา กไมไดถก

ถอวาเปนบาปหรอความชวเลย ถอวาเปนเพยงสงทจะตองแกไขใหรแนชดลงไปจนหมดสงสย ดวยวธการแหงปญญา และยงสงเสรมใหใชความคดสอบสวนพจารณาตรวจสอบอกดวย เมอมผใดประกาศตวเองแสดงความเลอมใสศรทธาในพระพทธเจา กอนทพระองคจะประทานความเหนชอบ จะทรงสอบสวนกอนวา ศรทธาปสาทะของเขามเหตผลเปนมลฐานหรอไม เชน

พระสารบตรเขาไปเฝาพระพทธเจา กราบทลวา:พระองคผเจรญ ขาพระองคเลอมใสในพระผมพระภาคอยางนวา สมณะก

ด พราหมณกด อนใด ทจะมความรยงไปกวาพระผมพระภาค ในทางสมโพธญาณไดนน ไมเคยม จกไมม และไมมอยในบดน

พระพทธเจาตรสตอบวา: สารบตร เธอกลาวอาสภวาจา (วาจาอาจหาญ) ครงนยงใหญนก เธอบนลอสหนาทถอเดดขาดลงไปอยางเดยววา...ดงนนน เธอไดใชจตกาหนดรจตของพระอรหนตสมมาสมพทธเจาทก ๆ พระองค เทาทมมาในอดตแลวหรอวา พระผมพระภาคเหลานนมศลอยางน เพราะเหตดงน ๆทรงมธรรมอยางน มปญญาอยางน มธรรมเครองอยอยางน หลดพนแลว เพราะเหตดงน ๆ?

ส. มใชอยางนน พระเจาขา

พ. เธอไดใชจตกาหนดรจตของพระอรหนตสมมาสมพทธเจาทก ๆ พระองค ทจกมในอนาคตแลวหรอวา พระผมพระภาคเหลานนจก...เปนอยางน เพราะเหตดงนๆ?

๑ วมงสกสตร, ม.ม. ๑๒/๕๓๕–๕๓๙/๕๗๖–๕๘๐

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๕๕

ส. มใชอยางนน พระเจาขา

พ. กแลวเราผเปนอรหนตสมมาสมพทธเจาในบดน เธอไดใชจตกาหนดรจตแลวหรอวา พระผมพระภาคทรง...เปนอยางน เพราะเหตดงนๆ?

ส. มใชอยางนน พระเจาขา

พ. กในเรองน เมอเธอไมมญาณเพอกาหนดรจตใจพระอรหนตสมมาสมพทธเจาในอดต อนาคต และปจจบนเชนนแลว ไฉนเลา เธอจงไดกลาวอาสภวาจาอนยงใหญนกน บนลอสหนาทถอเปนเดดขาดอยางเดยว (ดงทกลาวมาแลว)?

ส. พระองคผเจรญ ขาพระองคไมมญาณกาหนดรจตในพระ อรหนตสมมาสมพทธเจา ทงในอดต อนาคต และปจจบน กจรง แตกระนน ขาพระองคทราบการหยงแนวธรรม๑

พระองคผเจรญ เปรยบเหมอนเมองชายแดนของพระราชา มปอมแนนหนา มกาแพงและเชงเทนมนคง มประต ๆ เดยว คนเฝาประตพระนครนน เปนบณฑต เฉยบแหลม มปญญา คอยหามคนทตนไมรจกยอมใหแตคนทรจกเขาไป เขาเทยวตรวจดทางแนวกาแพงรอบเมองนน ไมเหนรอยตอ หรอชองกาแพง แมเพยงทแมวลอดออกได ยอมคดวา สตวตวโตทกอยางทกตว จะเขาออกเมองน จะตองเขาออกทางประตนเทานน ฉนใด

ขาพระองคกทราบการหยงแนวธรรม ฉนนนเหมอนกนวา พระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาทกพระองค เทาทมมาแลวในอดต ทรงละนวรณ ๕ ททาจตใหเศราหมอง ทาปญญาใหออนกาลงไดแลว มพระหฤทยตงมนดในสตปฏฐาน ๔ ทรงเจรญโพชฌงค ๗ ตามเปนจรง จงไดตรสรอนตรสมมาสมโพธญาณ แมพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาทกพระองค ทจะมในอนาคต กจก (ทรงทาอยางนน) แมพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจาในบดน กทรงละนวรณ ๕...มพระทยตงมนในสต

๑ ธมมนวย

พทธธรรม๒๕๖

ปฏฐาน ๔ ทรงเจรญโพชฌงค ๗ ตามเปนจรง จงไดตรสร อนตรสมมาสมโพธญาณ (เชนเดยวกน) ฯลฯ๑

ความเลอมใสศรทธาตอบคคลผใดผหนงนน ถาใชใหถกตอง คอเปนอปกรณสาหรบชวยใหกาวหนาตอไป กยอมเปนสงทมประโยชน แตในเวลาเดยวกน กมขอเสย เพราะมกจะกลายเปนความตดในบคคล และกลายเปนอปสรรคบนทอนความกาวหนาตอไป ขอดของศรทธาปสาทะนน เชน

อรยสาวกผใด เลอมใสอยางยงแนวแนถงทสดในตถาคต อรยสาวกนนจะไมสงสย หรอแคลงใจ ในตถาคต หรอ ศาสนา (คาสอน) ของตถาคต แทจรง สาหรบอรยสาวกผมศรทธา เปนอนหวงสงนได คอ เขาจกเปนผตงหนาทาความเพยร เพอกาจดอกศลธรรมทงหลาย (และ) บาเพญกศลธรรมทงหลายใหพรอมบรณ จกเปนผมเรยวแรง บากบนอยางมนคง ไมทอดธระในกศลธรรมทงหลาย๒

สวนขอเสยกม ดงพทธพจนวาภกษทงหลาย ขอเสย ๕ อยางในความเลอมใสบคคลมดงน คอ๑. บคคลเลอมใสยงในบคคลใด บคคลนนตองอาบตอนเปนเหตให

สงฆยกวตร เขาจงคดวา บคคลผเปนทรกทชอบใจของเราน ถกสงฆยกวตรเสยแลว...

๒. บคคลเลอมใสยงในบคคลใด บคคลนนตองอาบตอนเปนเหตใหสงฆบงคบใหนง ณ ทายสดสงฆเสยแลว...

๓. ...บคคลนน ออกเดนทางไปเสยทอน...๔. ...บคคลนน ลาสกขาเสย...๕. ...บคคลนน ตายเสย...

๑ ท.ม. ๑๐/๗๗/๙๗; ท.ปา. ๑๑/๗๓/๑๐๘–๑๑๐ รายละเอยดตอจากน ด ท.ปา. ๑๑/๗๕–๙๓/๑๑๑–๑๒๗๒ ส.ม. ๑๙/๑๐๑๑/๒๙๗

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๕๗

เขายอมไมคบหาภกษอนๆ เมอไมคบหาภกษอนๆ กยอมไมไดสดบสทธรรม เมอไมไดสดบสทธรรม กยอมเสอมจากสทธรรม๑

เมอความเลอมใสศรทธากลายเปนความรก ขอเสยในการทความลาเอยงจะมาปดบงการใชปญญากเกดขนอก เชน

ภกษทงหลาย สง ๔ ประการน ยอมเกดขนได คอ ความรกเกดจากความรก โทสะเกดจากความรก ความรกเกดจากโทสะ โทสะเกดจากโทสะ

ฯลฯ โทสะเกดจากความรกอยางไร? บคคลทตนปรารถนา รกใคร พอใจ ถกคนอนประพฤตตอดวยอาการทไมปรารถนา ไมนารกใคร ไมนาพอใจ เขายอมมความคดวา บคคลทเราปรารถนา รกใครพอใจน ถกคนอนประพฤตตอดวยอาการทไมนาปรารถนา ไมนารกใคร ไมนาพอใจ ดงน เขายอมเกดโทสะในคนเหลานน ฯลฯ๒

แมแตความเลอมใสศรทธาในองคพระศาสดาเอง เมอกลายเปนความรกในบคคลไป กยอมเปนอปสรรคตอความหลดพน หรออสรภาพทางปญญาในขนสงสดได พระพทธเจาจงทรงสอนใหละเสย แมบางครงจะตองใชวธคอนขางรนแรง กทรงทา เชน ในกรณของพระวกกล ซงมความเลอมใสศรทธาในพระองคอยางแรงกลา อยากจะตดตามพระองคไปทกหนทกแหง เพอไดอยใกลชด ไดเหนพระองคอยเสมอ ระยะสดทายเมอพระวกกลปวยหนกอยากเฝาพระพทธเจา สงคนไปกราบทล พระองคกเสดจมา และมพระดารสเพอใหเกดอสรภาพทางปญญาแกพระวกกลตอนหนงวา

พระวกกล: ขาแตพระองคผเจรญ เปนเวลานานนกแลว ขาพระองคปรารถนาจะไปเฝา เพอจะเหนพระผมพระภาคเจา แตรางกายของขาพระองค ไมมกาลงเพยงพอทจะไปเฝาเหนองคพระผมพระภาคเจาได

พระพทธเจา: อยาเลย วกกล รางกายอนเนาเปอยน เธอเหนไปจะมประโยชนอะไร ดกรวกกล ผใดเหนธรรม ผนนชอวาเหนเรา ผใดเหนเรา ผ

๑ อง.ป จก. ๒๒/๒๕๐/๓๐๐๒ อง.จตกก. ๒๑/๒๐๐/๒๙๐

พทธธรรม๒๕๘

นนเหนธรรม เมอเหนธรรมนนแหละ วกกล จงจะชอวาเหนเรา เมอเหนเรา (กคอ) เหนธรรม๑

นอกจากน ความกาวหนาเพยงในขนศรทธา ยงไมเปนการมนคงปลอดภย เพราะยงตองอาศยปจจยภายนอก จงยงเสอมถอยได ดงพทธพจนวา

ดกรภททาล เปรยบเหมอนบรษมตาขางเดยว พวกมตรสหายญาตสาโลหตของเขา พงชวยกนรกษาตาขางเดยวของเขาไว ดวยคดวา อยาใหตาขางเดยวของเขานนตองเสยไปเลย ขอนฉนใด ภกษบางรปในธรรมวนยน กฉนนนเหมอนกน เธอประพฤตปฏบตเพยงดวยศรทธา เพยงดวยความรก

ในกรณนน ภกษทงหลายยอมดารกนวา ภกษรปน ประพฤตปฏบตอยเพยงดวยศรทธา เพยงดวยความรก พวกเราจกชวยกนเรงรดเธอ ยาแลวยาอกใหกระทาการณ โดยหวงวา อยาใหสงทเปนเพยงศรทธา เปนเพยงความรกนน เสอมสญไปจากเธอเลย นแล ภททาล คอเหต คอปจจย ททาให (ตอง) คอยชวยกนเรงรดภกษบางรปในศาสนาน ยาแลวยาอกใหกระทาการณ”๒

ลาพงศรทธาอยางเดยว เมอไมกาวหนาตอไปตามลาดบจนถงขนปญญายอมมผลอยในขอบเขตจากดเพยงแคสวรรคเทานน ไมสามารถใหบรรลจดหมายของพทธธรรมได ดงพทธพจนวา

ภกษทงหลาย ในธรรมทเรากลาวไวดแลว ซงเปนของงาย เปดเผย ประกาศไวชด ไมมเงอนงาใด ๆอยางน

- สาหรบภกษผเปนอรหนตขณาสพ...ยอมไมมวฏฏะเพอจะบญญตตอไป- ภกษทละสงโยชนเบองตาทงหาไดแลว ยอมเปนโอปปาตกะ ปรนพพานในโลกนน ฯลฯ

-ภกษทละสงโยชนสามไดแลว มราคะ โทสะ โมหะเบาบาง ยอมเปนสกทาคาม ฯลฯ

๑ ส.ข. ๑๗/๒๑๖/๑๔๖๒ ม.ม. ๑๓/๑๗๑/๑๗๔

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๕๙

- ภกษทละสงโยชนสามได ยอมเปนโสดาบน ฯลฯ-ภกษทเปนธมมานสาร เปนสทธานสาร ยอมเปนผมสมโพธเปนทหมาย

-ผทมเพยงศรทธา มเพยงความรกในเรา ยอมเปนผมสวรรคเปนทหมาย๑

เมอรเหนประจกษดวยปญญา กไมตองเชอดวยศรทธาในกระบวนการพฒนาปญญา ทถอเอาประโยชนจากศรทธาอยางถก

ตอง ปญญาจะเจรญขนโดยลาดบ จนถงขนเปนญาณทสสนะ คอเปนการรการเหน ในขนน จะไมตองใชความเชอและความเหนอกตอไป เพราะรเหนประจกษแกตนเอง จงเปนขนทพนขอบเขตของศรทธา ขอใหพจารณาขอความในพระไตรปฎกตอไปน

ถาม: ทานมสละ โดยไมอาศยศรทธา ไมอาศยความถกกบใจคด ไมอาศยการเรยนรตามกนมา ไมอาศยการคดตรองตามแนวเหตผล ไมอาศยความเขากนไดกบการทดสอบดวยทฤษฎ ทานมสละมการรจาเพาะตน (ปจจตตญาณ) หรอวา เพราะชาตเปนปจจย จงมชรามรณะ?

ตอบ: ทานปวฏฐะ ผมยอมร ยอมเหนขอทวา เพราะชาตเปนปจจยจงมชรามรณะนได โดยไมตองอาศยศรทธา...ความถกกบใจคด...การเรยนรตามกนมา...การคดตรองตามแนวเหตผล...ความเขากนไดกบการทดสอบดวยทฤษฎเลยทเดยว

(จากนถามตอบหวขออนๆ ในปฏจจสมปบาท ตามลาดบ ทงฝายอนโลม ปฏโลม จนถงภวนโรธ คอนพพาน)๒

อกแหงหนงวา

๑ ม.ม. ๑๒/๒๘๘/๒๘๐๒ ส.น. ๑๖/๒๖๙–๒๗๕/๑๔๐–๑๔๔

พทธธรรม๒๖๐

ถาม: มปรยายบางไหม ทภกษจะใชพยากรณอรหตตผลได โดยไมตองอาศยศรทธา ไมตองอาศยความถกกบใจชอบ ไมตองอาศยการเรยนรตามกนมา ไมตองอาศยการคดตรองตามแนวเหตผล ไมตองอาศยความเขากนไดกบการคดทดสอบดวยทฤษฎ กรชดวา “ชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลว สงทตองทาไดทาแลว สงอนทตองทาเพอเปนอยางน ไมมเหลออยอก”? ฯลฯ

ตอบ: ปรยายนนมอย...คอ ภกษเหนรปดวยตา ยอมรชดซงราคะ โทสะ โมหะ ทมอยในตววา “ราคะ โทสะ โมหะ มอยในตวของเรา” หรอยอมรชดซงราคะ โทสะ โมหะ ทไมมอยในตววา “ราคะ โทสะ โมหะ ไมมในตวของเรา”

ถาม: เรองทวา...น ตองทราบดวยศรทธา หรอดวยความถกกบใจชอบ หรอดวยการเรยนรตามกนมา หรอดวยการคดตรองตามแนวเหตผล หรอดวยความเขากนไดกบการคดทดสอบดวยทฤษฎ หรอไม?

ตอบ: ไมใชอยางนนถาม: เรองทวา...น ตองเหนดวยปญญาจงทราบมใชหรอ ?

ตอบ: อยางนน พระเจาขา

สรป: นกเปนปรยาย (หนง) ทภกษจะใชพยากรณอรหตตผลได โดยไมตองอาศยศรทธา ฯลฯ (จากนถามตอบไปตามลาดบอายตนะอนๆ ในทานองเดยวกน จนครบทกขอ)๑

เมอมญาณทสสนะ คอการรการเหนประจกษแลว จงไมตองมศรทธา คอไมตองเชอตอผใดอน ดงนน พทธสาวกทบรรลคณวเศษตางๆ จงรและกลาวถงสงนนๆ โดยไมตองเชอตอพระศาสดา เชน ไดมคาสนทนาถามตอบระหวางนครนถนาฏบตร กบจตตคฤหบด ผเปนพทธสาวกฝายอบาสกทมชอเสยงเชยวชาญในพทธธรรมมาก วา

๑ ส.สฬ. ๑๘/๒๓๙–๒๔๒/๑๗๓–๑๗๖

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๖๑

นครนถ: แนะทานคฤหบด ทานเชอพระสมณะโคดมไหมวา สมาธทไมมวตก ไมมวจาร มอย ความดบแหงวตกวจารได มอย?

จตตคฤหบด: ในเรองน ขาพเจามไดยดถอดวยศรทธา ตอพระผมพระภาควา สมาธทไมมวตก ไมมวจาร มอย ความดบแหงวตกวจารได มอย ฯลฯ ขาพเจาน ทนททมงหวง...กเขาปฐมฌานอยได...เขาทตยฌานอยได...เขา ตตยฌานอยได...เขาจตตถฌานอยได๑ ขาพเจานน รอยอยางน เหนอยอยางน จงไมยดถอดวยศรทธา ตอสมณะหรอพราหมณผใด ๆวา สมาธทไมมวตก ไมมวจาร มอย ความดบแหงวตกวจารได มอย๒

ดวยเหตทกลาวมาน พระอรหนตซงเปนผมญาณทสสนะถงทสด จงมคณสมบตอยางหนงวา “อสสทธะ”๓ ซงแปลวา ผไมมศรทธา คอ ไมตองเชอตอใครๆ ในเรองทตนรเหนชดดวยตนเองอยแลว อยเหนอศรทธา หรอไมตองอาศยศรทธา เพราะรประจกษแลว ดงจะเหนไดจากพทธดารสสนทนากบพระสารบตรวา

พระพทธเจา: สารบตร เธอเชอไหมวา สทธนทรยทเจรญแลว กระทาไดมากแลว ยอมหยงลงสอมตะ มอมตะเปนทหมาย มอมตะเปนทสนสด วรยนทรย...สตนทรย...สมาธนทรย...ปญญนทรย (กเชนเดยวกน)?

พระสารบตร: ขาแตพระองคผเจรญ ในเรองน ขาพระองคมไดยดถอดวยศรทธา ตอพระผมพระภาค... แทจรง คนเหลาใด ยงไมร ยงไมเหน ยงไมทราบ ยงไมกระทาใหแจง ยงไมมองเหนดวยปญญา ชนเหลานน จงจะยดถอดวยศรทธาตอคนอนในเรองน...สวนคนเหลาใด ร เหน ทราบ กระทาใหแจง มองเหนสงนดวยปญญาแลว คนเหลานนยอมไมมความสงสย ไมมความแคลงใจในเรองนน...

๑ ตงแตทตยฌานเปนตนไป เปนสมาธทไมมวตกวจาร๒ ส.สฬ. ๑๘/๕๗๘/๓๖๗๓ ข.ธ. ๒๕/๑๗/๒๘

พทธธรรม๒๖๒

กขาพระองคไดร เหน ทราบ กระทาใหแจง มองเหนสงนดวยปญญาแลว ขาพระองคจงเปนผไมมความสงสย ไมมความแคลงใจในเรองนนวา สทธนทรย...วรยนทรย...สตนทรย...สมาธนทรย...ปญญนทรย ทเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมหยงลงสอมตะ มอมตะเปนทหมาย มอมตะเปนทสนสด

พระพทธเจา: สาธ สาธ สารบตร ฯลฯ๑

เพอสรปความสาคญและความดเดนของปญญา ขออางพทธพจนวาภกษทงหลาย เพราะเจรญ เพราะกระทาใหมาก ซงอนทรยกอยางหนอ

ภกษผขณาสพจงพยากรณอรหตตผล รชดวา “ชาตสนแลว...สงอนทจะตองทาเพอเปนอยางน ไมมเหลออยอก”?

เพราะเจรญ เพราะกระทาใหมาก ซงอนทรยอยางเดยว ภกษผขณาสพ ยอมพยากรณอรหตตผลได... อนทรยอยางเดยวนน กคอ ปญญนทรย

สาหรบอรยสาวกผมปญญา ศรทธาอนเปนของคลอยตามปญญานน ยอมทรงตวอยได วรยะ...สต...สมาธ อนเปนของคลอยตามปญญานน ยอมทรงตวอยได๒

อนทรยอนๆ (คอ ศรทธา วรยะ สต สมาธ) ลาพงแตละอยางๆ กด หรอหลายอยางรวมกน แตขาดปญญาเสยเพยงอยางเดยว กด ไมอาจใหบรรลผลสาเรจนได

ปจจยใหเกดสมมาทฏฐสมมาทฏฐ เปนองคประกอบสาคญของมรรค ในฐานะทเปนจดเรมตน

ในการปฏบตธรรม หรอพดตามแนวไตรสกขา วา เปนขนเรมแรกในระบบการศกษาแบบพทธ และเปนธรรมทตองพฒนาใหบรสทธ แจงชด เปนอสระมาก ๑ ส.ม. ๑๙/๙๘๔–๙๘๖/๒๙๒–๒๙๓๒ ส.ม. ๑๙/๙๘๗–๙๘๙/๒๙๓–๒๙๔

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๖๓

ขนตามลาดบ จนกลายเปนการตรสรในทสด ดงกลาวมาแลว ดงนนการสรางเสรมสมมาทฏฐจงเปนสงสาคญยง

มพทธพจนแสดงหลกการสรางเสรมสมมาทฏฐไวดงนภกษทงหลาย ปจจยเพอความเกดขนแหงสมมาทฏฐ ม ๒ อยางดงน คอ

ปรโตโฆสะ และ โยนโสมนสการ๑

๑. ปรโตโฆสะ = “เสยงจากผอน” คาบอกเลา ขาวสาร คาชแจงอธบาย การแนะนาชกจง การสงสอน การถายทอด การไดเรยนรจากผอน (hearing or learning from others)

๒. โยนโสมนสการ = “การทาในใจโดยแยบคาย” การพจารณาสบคนถงตนเคา การใชความคดสบสาวตลอดสาย การคดอยางมระเบยบ การรจกคดพจารณาดวยอบาย การคดแยกแยะออกดตามสภาวะของสงนนๆ โดยไมเอาความรสกดวยตณหาอปาทานของตนเขาจบ (analytical reflection, critical reflection, systematic attention)

ปจจยทงสองอยางน ยอมสนบสนนซงกนและกนสาหรบคนสามญ ซงมปญญาไมแกกลา ยอมอาศยการแนะนาชกจงจากผ

อน และคลอยไปตามคาแนะนาชกจงทฉลาดไดงาย แตกจะตองฝกหดใหสามารถใชความคดอยางถกวธดวยตนเองไดดวย จงจะกาวหนาไปถงทสดได

สวนคนทมปญญาแกกลา ยอมรจกใชโยนโสมนสการไดดกวา แตกระนนกอาจตองอาศยคาแนะนาทถกตองเปนเครองนาทางในเบองตน และเปนเครองชวยสงเสรมใหกาวหนาไปไดรวดเรวยงขนในระหวางการฝกอบรม

การสรางเสรมสมมาทฏฐ ดวยปจจยอยางท ๑ (ปรโตโฆสะ) กคอ วธการทเรมตนดวยศรทธา และอาศยศรทธาเปนสาคญ เมอนามาใชปฏบตในระบบการศกษาอบรม จงตองพจารณาทจะใหไดรบการแนะนาชกจงสงสอน อบรมทไดผลดทสด คอ ตองมผสงสอนอบรมทเพยบพรอมดวยคณสมบต มความสามารถ และใชวธการอบรมสงสอนทไดผล ๑ อง.ทก. ๒๐/๓๗๑/๑๑๐; และ ด ม.ม. ๑๒/๔๙๗/๕๓๙

พทธธรรม๒๖๔

ดงนน ในระบบการศกษาอบรม จงจากดใหไดปรโตโฆสะทมงหมายดวยหลกทเรยกวา กลยาณมตตตา คอความมกลยาณมตร

สวนปจจยอยางท ๒ (โยนโสมนสการ) เปนแกนหรอองคประกอบหลกของการพฒนาปญญา ซงจะตองพจารณาวาควรใชความคดใหถกตองอยางไร

เมอนาปจจยทงสองมาประกอบกน นบวากลยาณมตตตา (=ปรโตโฆสะทด) เปนองคประกอบภายนอก และโยนโสมนสการ เปนองคประกอบภายในถาตรงขามจากน คอ ไดผไมเปนกลยาณมตร ทาใหประสบปรโตโฆสะท

ผดพลาด และใชความคดผดวธ เปนอโยนโสมนสการ กจะไดรบผลตรงขาม คอ เปนมจฉาทฏฐไปได

มพทธพจนแสดงปจจยทงสองน ในภาคปฏบตของการฝกอบรม พรอมทงความสาคญทควบคกน ดงน

๑. สาหรบภกษผยงตองศกษา (เสขะ) ... เรามองไมเหนองคประกอบภายนอกอนใด มประโยชนมาก เทาความมกลยาณมตรเลย๑

๒. สาหรบภกษผยงตองศกษา (เสขะ) ... เรามองไมเหนองคประกอบภายในอนใด มประโยชนมาก เทาโยนโสมนสการเลย๒

ควรทาความเขาใจเกยวกบปจจย ๒ อยางน โดยยอ

๑.ความมกลยาณมตรกลยาณมตร มไดหมายถงเพยงแคเพอนทดอยางในความหมายสามญ

แตหมายถง บคคลผเพยบพรอมดวยคณสมบตทจะสงสอน แนะนา ชแจง ชกจง ชวยเหลอ บอกชองทาง ใหดาเนนไปในมรรคาแหงการฝกศกษาอยางถกตอง ในคมภรวสทธมคค ยกตวอยางไว เชน พระพทธเจา พระอรหนตสาวก

๑ ข.อต. ๒๕/๑๙๕/๒๓๗; เทยบ ส.ม. ๑๙/๕๒๐/๑๔๒๒ ข.อต. ๒๕/๑๙๔/๒๓๖; เทยบ ส.ม. ๑๙/๕๑๘/๑๔๑

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๖๕

คร อาจารย และทานผเปนพหสตทรงปญญา สามารถสงสอนแนะนาเปนทปรกษาได แมจะออนวยกวา๑

ในกระบวนการพฒนาปญญา ความมกลยาณมตรน จดวาเปนระดบความเจรญปญญาในขนศรทธา

สวนในระบบการศกษาอบรม ความมกลยาณมตร มความหมายครอบคลมถงตวบคคลผอบรมสงสอน เชน คร อาจารย เปนตน คณสมบตของผสอนนน หลกการ วธการ และอบายตางๆ ในการสอน ตลอดจนการจดดาเนนการตางๆ ทกอยาง ทผมหนาทเอออานวยการศกษาจะพงจดทา เพอใหการศกษาไดผลด เทาทเปนองคประกอบภายนอกในกระบวนการพฒนาปญญานน ซงนบวาเปนเรองใหญ ทอาจนาไปบรรยายไดเปนอกเรองหนงตางหาก

ในทน จะยกพทธพจนแสดงคณสมบตของกลยาณมตร มาเปนตวอยางเพยงชดหนง ไดแก กลยาณมตรธรรม ๗ ประการ ดงน

ภกษทงหลาย ภกษประกอบดวยธรรม ๗ ประการ เปนมตร ทควรเสวนาควรคบหา แมจะถกขบไล กควรเขาไปนงอยใกลๆ กลาวคอ เปนผนารกนาพอใจ ๑ เปนผนาเคารพ ๑ เปนผนายกยอง ๑ เปนผรจกพด ๑ เปนผอดทนตอถอยคา ๑ เปนผกลาวแถลงถอยทลกซงได ๑ ไมชกนาในเรองทเหลวไหลไมสมควร ๑ …๒

จากน จะแสดงเพยงความสาคญ และคณประโยชน ของการมกลยาณมตร(กลยาณมตตตา) ไว พอใหเหนฐานะของหลกการขอนในพทธธรรม

ภกษทงหลาย เมอดวงอาทตยอทยอย ยอมมแสงอรณขนมากอนเปนบพนมต ฉนใด ความมกลยาณมตร กเปนตวนา เปนบพนมต แหงการเกดขนของอรยอษฎางคกมรรค แกภกษ ฉนนน ภกษผมกลยาณมตร พงหวงสง

๑ ด วสทธ. ๑/๑๒๓–๑๒๕๒ อง.สตตก. ๒๓/๓๔/๓๓; ตรสสรปไวเปนคาถาใหจางายวา

ปโย จ คร ภาวนโย วตตา จ วจนกขโม คมภร จ กถ กตตา โน จฏาเน นโยชเย

พทธธรรม๒๖๖

นได คอ จกเจรญ จกทาใหมาก ซงอรยอษฎางคกมรรค๑

ดกรอานนท ความมกลยาณมตร... เทากบเปนพรหมจรรยทงหมด ทเดยว เพราะวา ผมกลยาณมตร...พงหวงสงนได คอ เขาจกเจรญ จกทาใหมากซงอรยอษฎางคกมรรค

อาศยเราผเปนกลยาณมตร เหลาสตวผมชาตเปนธรรมดา ยอมพนจากชาต ผมชราเปนธรรมดา ยอมพนจากชรา ผมมรณะเปนธรรมดา ยอมพนจากมรณะ ผมโสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และอปายาส เปนธรรมดา ยอมพนจาก โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส และ อปายาส๒

ภกษทงหลาย เมอดวงอาทตยอทยอย ยอมมแสงเงนแสงทองเปนบพนมตมากอน ฉนใด ความมกลยาณมตร กเปนตวนา เปนบพนมต แหงการเกดขนของโพชฌงค ๗ แกภกษ ฉนนน ภกษผมกลยาณมตร พงหวงสงนได คอ จกเจรญ จกทาใหมาก ซงโพชฌงค ๗๓

เราไมเลงเหนธรรมอนแมสกอยางหนง ทเปนเหตยงกศลธรรมทยงไมเกด ใหเกดขน หรอยงอกศลธรรมทเกดขนแลว ใหเสอมไป เหมอนความมกลยาณมตรเลย เมอบคคลมกลยาณมตร กศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน และอกศลธรรมทเกดขนแลว ยอมเสอมไป๔

เราไมเลงเหนธรรมอนแมสกอยาง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ๕ ...ทเปนไปเพอความดารงมน ไมเสอมสญ ไมอนตรธานแหงสทธรรม๖ เหมอนความมกลยาณมตรเลย

โดยกาหนดวาเปนองคประกอบภายนอก เราไมเลงเหนองคประกอบอนแมสกขอหนง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ เหมอนความมกลยาณมตรเลย๑

๑ ส.ม. ๑๙/๑๒๙/๓๖, ฯลฯ๒ ส.ม. ๑๙/๕-๑๑/๒/๕, ฯลฯ๓ ส.ม. ๑๙/๔๑๑/๑๑๒๔ อง.เอก. ๒๐/๗๒/๑๖๕ อง.เอก. ๒๐/๙๖/๒๐๖ อง.เอก. ๒๐/๑๒๘/๒๕

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๖๗

สาหรบภกษผเปนเสขะ ยงไมบรรลอรหตตผล ปรารถนาความเกษมจากโยคะอนยอดเยยม เราไมเลงเหนองคประกอบภายนอกอยางอนแมสกอยางหนง ทมประโยชนมาก เหมอนความมกลยาณมตรเลย ภกษผมกลยาณมตร ยอมกาจดอกศลได และยอมบาเพญกศลใหเกดขน๒

ภกษผมกลยาณมตร...พงหวงสงนได คอ๑. จกเปนผมศล สารวมระวงในปาตโมกข สมบรณดวยอาจาระและโคจร

ฯลฯ๒. จกเปนผ (มโอกาสไดยนไดฟง ไดรวมสนทนาอยางสะดวกสบาย) ตาม

ความปรารถนา ในเรองตาง ๆ ทขดเกลาอปนสย ชาระจตใจใหปลอดโปรง คอ เรองความมกนอย ฯลฯ เรองการบาเพญเพยร เรองศล เรองสมาธ เรองปญญา เรองวมตต เรองวมตตญาณทสสนะ

๓. จกเปนผตงหนาทาความเพยร เพอกาจดอกศลธรรม และเพอบาเพญกศลธรรมใหเพยบพรอม จกเปนผแขงขน บากบนมนคง ไมทอดธระในกศลธรรม

๔. จกเปนผมปญญา ประกอบดวยปญญาทเปนอรยะ หยงรถงความเกดความดบ ชาแรกกเลส นาไปสความสญสนแหงทกข”๓

๒. โยนโสมนสการโยนโสมสการ เปนการใชความคดอยางถกวธ ตามความหมายทกลาว

มาแลวเมอเทยบในกระบวนการพฒนาปญญา โยนโสมนสการ อยในระดบท

เหนอศรทธา เพราะเปนขนทเรมใชความคดของตนเองเปนอสระ

๑ อง.เอก. ๒๐/๑๑๒/๒๒๒ ข.อต. ๒๕/๑๙๕/๒๓๗๓ อง.นวก. ๒๓/๒๐๕, ๒๐๗/๓๖๕, ๓๗๐; ข.อ. ๒๕/๘๘/๑๒๗

พทธธรรม๒๖๘

สวนในระบบการศกษาอบรม โยนโสมนสการเปนการฝกการใชความคดใหรจกคดอยางถกวธ คดอยางมระเบยบ รจกคดวเคราะห ไมมองเหนสงตางๆ อยางตนๆ ผวเผน เปนขนสาคญในการสรางปญญาทบรสทธเปนอสระ ทาใหทกคนชวยตนเองได และนาไปสจดหมายของพทธธรรมอยางแทจรง

ความสาคญ และคณประโยชน ของโยนโสมนสการ พงเหนไดตามตวอยางพทธพจนตอไปน

ภกษทงหลาย เมอดวงอาทตยอทยอย ยอมมแสงอรณขนมากอน เปนบพนมต ฉนใด ความถงพรอมดวยโยนโสมนสการ กเปนตวนา เปนบพนมต แหงการเกดขนของอรยอษฎางคกมรรค แกภกษ ฉนนน ภกษผถงพรอมดวยโยนโสมนสการ พงหวงสงนได คอ จกเจรญ จกทาใหมาก ซงอรยอษฎางคกมรรค๑

ภกษทงหลาย เมอดวงอาทตยอทยอย ยอมมแสงเงนแสงทอง เปนบพนมตมากอน ฉนใด โยนโสมนสการกเปนตวนา เปนบพนมต แหงการเกดขนของโพชฌงค ๗ แกภกษ ฉนนน ภกษผถงพรอมดวยโยนโสมนสการ พงหวงสงนได คอ จกเจรญ จกทาใหมาก ซงโพชฌงค ๗๒

เราไมเลงเหนธรรมอน แมสกอยางหนง ทเปนเหตใหกศลธรรมทยงไมเกด เกดขน หรอใหอกศลธรรมทเกดขนแลว เสอมไป เหมอนโยนโสมนสการเลย เมอมโยนโสมนสการ กศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน และอกศลธรรมทเกดขนแลว ยอมเสอมไป๓

เราไมเลงเหนธรรมอน แมสกอยาง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ๔... ทเปนไปเพอความดารงมน ไมเสอมสญ ไมอนตรธานแหงสทธรรม๕ เหมอนโยนโสมนสการเลย

๑ ส.ม. ๑๙/๑๓๖/๓๗ ; ฯลฯ๒ ส.ม. ๑๙/๔๑๓/๑๑๓๓ อง.เอก. ๒๐/๖๘/๑๕๔ อง.เอก. ๒๐/๙๒/๒๐๕ อง.เอก. ๒๐/๑๒๔/๒๔

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๖๙

โดยกาหนดวาเปนองคประกอบภายใน เราไมเลงเหนองคประกอบอน แมสกอยางหนง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ เหมอนโยนโสมนสการเลย๑

สาหรบภกษผเสขะ ยงไมบรรลอรหตตผล ปรารถนาความเกษมจากโยคะ อนยอดเยยม เราไมเลงเหนองคประกอบภายในอยางอน แมสกอยาง ทมประโยชนมาก เหมอนโยนโสมนสการเลย ภกษผใชโยนโสมนสการ ยอมกาจดอกศลได และบาเพญกศลใหเกดขน๒

เราไมเลงเหนธรรมอยางอน แมสกขอหนง ซงเปนเหตใหสมมาทฏฐ ทยงไมเกด ไดเกดขน หรอใหสมมาทฏฐทเกดขนแลว เจรญยงขน เหมอนโยนโสมนสการเลย เมอมโยนโสมนสการ สมมาทฏฐทยงไมเกด ยอมเกดขน และสมมาทฏฐทเกดขนแลว ยอมเจรญยงขน๓

เราไมเลงเหนธรรมอน แมสกขอหนง ซงเปนเหตใหโพชฌงคทยงไมเกด ไดเกดขน หรอใหโพชฌงคทเกดขนแลว ถงความเจรญเตมบรบรณ เหมอนโยนโสมนสการเลย เมอมโยนโสมนสการ โพชฌงคทยงไมเกด ยอมเกดขน และโพชฌงคทเกดขนแลว ยอมมความเจรญเตมบรบรณ๔

เราไมเลงเหนธรรมอน แมสกขอหนง ทจะเปนเหตใหความสงสยทยงไมเกด กไมเกดขน หรอทเกดขนแลว กถกกาจดได เหมอนโยนโสมนสการเลย๕

เมอโยนโสมนสการอสภนมต ราคะทยงไมเกด กไมเกดขน ราคะทเกดแลว กถกละได เมอโยนโสมนสการเมตตาเจโตวมตต โทสะทยงไมเกด กไมเกดขน โทสะทเกดแลว กถกละได เมอโยนโสมนสการ (โดยทวไป) โมหะทยงไมเกด กไมเกดขน และโมหะทเกดแลว กถกละได๖

๑ อง.เอก. ๒๐/๑๐๘/๒๒๒ ข.อต. ๒๕/๑๙๔/๒๓๖๓ อง.เอก. ๒๐/๑๘๖/๔๑๔ อง.เอก. ๒๐/๗๖/๑๗๕ อง.เอก. ๒๐/๒๑/๕๖ อง.ตก. ๒๐/๕๐๘/๒๕๘

พทธธรรม๒๗๐

เมอโยนโสมนสการ …(นวรณ ๕)… ทยงไมเกด กไมเกดขน ทเกดขนแลว กถกกาจดได …(โพชฌงค ๗)… ทยงไมเกด กเกดขน และทเกดขนแลว กถงความเจรญเตมบรบรณ๑

ธรรม ๙ อยางทมอปการะมาก ไดแก ธรรม ๙ อยาง ซงมโยนโสมนสการเปนมล กลาวคอ เมอโยนโสมนสการ ปราโมทยยอมเกด เมอปราโมทย ปตยอมเกด เมอมใจปต กายยอมผอนคลายสงบ (ปสสทธ) เมอกายผอนคลายสงบ ยอมไดเสวยสข ผมสข จตยอมเปนสมาธ ผมจตเปนสมาธ ยอมรเหนตามเปนจรง เมอรเหนตามเปนจรง ยอมนพพทาเอง เมอนพพทา กวราคะ เพราะวราคะ กวมตต๒

ตามนยพทธพจนน เขยนใหดงาย เปนโยนโสมนสการ→ปราโมทย→ปต→ปสสทธ→ สข→สมาธ→

ยถาภตญาณทสสนะ→นพพทา→วราคะ→วมตตกลาวโดยสรป สาหรบคนทวไป ผมปญญายงไมแกกลา ยงตองอาศย

การแนะนาชกจงจากผอน การพฒนาปญญา นบวาเรมตนจาก องคประกอบภายนอก คอ ความมกลยาณมตร (กลยาณมตตตา) สาหรบใหเกดศรทธา (ความมนใจดวยเหตผลทไดพจารณาเหนจรงแลว) กอน

จากนน จงกาวมาถงขน องคประกอบภายใน เรมแตนาความเขาใจตามแนวศรทธาไปเปนพนฐาน ในการใชความคดอยางอสระ ดวยโยนโส-มนสการ ทาใหเกดสมมาทฏฐ และทาใหปญญาเจรญยงขน จนกลายเปนญาณทสสนะ คอ การรการเหนประจกษในทสด๓

๑ ส.ม. ๑๙/๔๔๖-๗/๑๒๒๒ ท.ปา. ๑๑/๔๕๕/๓๒๙๓ พงสงเกตวา การรการเหนประจกษนนม ๒ ขน และพระพทธศาสนายอมรบวา ทง ๒ ขนนน เปน สจจะ คอเปนความจรงดวยกนทงนน แตมความหมายและคณคาทางปญญาตางกน คอ๑. การรการเหนประจกษ เทาทเปนไปทางประสาททง ๕ คอ ตา ห จมก ลน กาย เปน สมมตสจจะ

สาหรบการหมายรรวมกนและใชประโยชนในชวตประจาวน (conventional or relative truth)๒. การรการเหนประจกษ ดวยปญญาหยงรสภาวะของสงเหลานนวา เปนอนจจง ทกขง อนตตา เปนตน

เปน ปรมตถสจจะ สาหรบรเทาทนภาวะของสงทงหลาย มชวตทเปนอสระ ใชประโยชนจากสงเหลานนไดอยางถกตองตามความหมายของมนมากทสด (ultimate or absolute truth)แตไมวาในกรณใดกตาม พทธศาสนายอมรบความจรง เฉพาะดวยการรการเหนประจกษเทานน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๗๑

เมอกระจายลาดบขนในการพฒนาปญญาตอนนออกไป จงตรงกบลาดบอาหารของวชชาและวมตต ทกลาวมาแลวขางตน๑ คอ

การเสวนาสตบรษ→การสดบเลาเรยนสทธรรม→ศรทธา→โยนโส-มนสการ ฯลฯ

เมอสมมาทฏฐเกดขนแลว กจะเจรญเขาสจดหมายดวยการอดหนนขององคประกอบตางๆ อยางพทธพจนทวา

ภกษทงหลาย สมมาทฏฐ อนองคประกอบ ๕ อยางคอยหนน (อนเคราะห) ยอมมเจโตวมตต และปญญาวมตต เปนผลานสงส องคประกอบ ๕ อยางนน คอ

๑. ศล (ความประพฤตดงาม สจรต)๒. สตะ (ความรจากการสดบ เลาเรยน อานตารา การแนะนาสงสอน

เพมเตม๓. สากจฉา (การสนทนา ถกเถยง อภปราย แลกเปลยนความคดเหน

สอบคนความร)๔. สมถะ (ความสงบ การทาใจใหสงบ การไมมความฟงซานวนวายใจ

การเจรญสมาธ)๕. วปสสนา (การใชปญญาพจารณาเหนสงตาง ๆ ตามสภาวะของมน

คอตามทมนเปนจรง)๒

โดยสรป สมมาทฏฐ กคอความเหนทตรงตามสภาวะ คอ เหนตามทสงทงหลายเปนจรง หรอตามทมนเปน

การทสมมาทฏฐจะเจรญขน ยอมตองอาศยโยนโสมนสการเรอยไป เพราะโยนโสมนสการชวยใหไมมองสงตางๆ อยางผวเผน หรอมองเหนเฉพาะผลรวมทปรากฏ แตชวยใหมองแบบสบคนแยกแยะ ทงในแงการวเคราะหสวนประกอบทมาประชมกนเขา และในแงการสบทอดแหงเหตปจจย ตลอด ๑ ด เรองอาหารของวชชาและวมตต หนา ๒๑๖๒ แปลรวบความจาก อง.ป จก. ๒๒/๒๕/๒๒

พทธธรรม๒๗๒

จนมองใหครบทกแงดาน ทจะใหเหนความจรง และถอเอาประโยชนได จากทกสงทกอยางทประสบหรอเกยวของ

การมองและคดพจารณาดวยโยนโสมนสการ ทาใหไมถกลวง ไมกลายเปนหนทถกยวย ปลกปน และเชด ดวยปรากฏการณทางรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และคตนยมตางๆ จนเกดเปนปญหาทงแกตนและผอน แตทาใหมสตสมปชญญะ เปนอสระ เปนตวของตวเอง คดตดสนและกระทาการตางๆ ดวยปญญา ซงเปนขนทสมมาทฏฐสงผลแกองคมรรคขอตอๆไป เรมทาลายสงโยชน อนมสกกายทฏฐ วจกจฉา และสลพพตปรามาส เปนตน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๗๓

๒. สมมาสงกปปะ

คาจากดความ และความหมายของสมมาสงกปปะองคมรรคขอท ๒ น มคาจากดความตามคมภร ซงถอเปนหลกทวไป

ดงนภกษทงหลาย สมมาสงกปปะ เปนไฉน? เนกขมมสงกปป อพยาบาทสง

กปป อวหงสาสงกปป นเรยกวา สมมาสงกปปะ๑

นอกจากน ยงมคาจากดความแบบแยกออกเปน ระดบโลกยะ และระดบโลกตตระ ดงน

ภกษทงหลาย สมมาสงกปปะ เปนไฉน? เรากลาววาสมมาสงกปปะม ๒ อยาง คอ สมมาสงกปปะทยงมอาสวะ ซงจดเปนฝายบญ อานวยวบากแกขนธ อยางหนง กบสมมาสงกปปะทเปนอรยะ ไมมอาสวะ เปนโลกตตระ และเปนองคมรรคอยางหนง

สมมาสงกปปะ ทยงมอาสวะ... คอ เนกขมมสงกปป อพยาบาทสงกปป อวหงสาสงกปป...

สมมาสงกปปะ ทเปนอรยะ ไมมอาสวะ เปนโลกตตระ เปนองคมรรค คอ ความระลก (ตกกะ) ความนกคด (วตกกะ) ความดาร (สงกปป) ความคดแนวแน (อปปนา) ความคดแนนแฟน (พยปปนา) ความเอาใจจดจอลง วจสงขาร ของบคคลผมจตเปนอรยะ มจตไร อาสวะ ผพรอมดวยอรยมรรค ผกาลงเจรญอรยมรรคอย...๒

เพอรวบรด ในทน จะทาความเขาใจกนแตเพยงคาจากดความแบบทวไป ทเรยกวาเปนขนโลกยะ เทานน ตามคาจากดความแบบน สมมา-สงกปปะ คอ ความดารชอบ หรอความนกคดในทางทถกตอง ตรงขามกบ ๑ ท.ม. ๑๐/๒๙๙/๓๔๘; ม.อ.๑๔/๗๐๔/๔๕๓; อภ.ว. ๓๕/๑๖๔/๑๓๖, ๕๗๑/๓๑๗๒ ม.อ. ๑๔/๒๖๑-๓/๑๘๒; อภ.ว. ๓๕/๒๐๖/๑๔๔; ๕๒๘/๓๒๐

พทธธรรม๒๗๔

ความดารผด ทเรยกวา มจฉาสงกปปะ ซงม ๓ อยาง คอ๑. กามสงกปป หรอ กามวตก คอ ความดารทเกยวของกบกาม

ความนกคดในทางทจะแสวงหาสงเสพ ความคดอยากได หรอหมกมนพวพนตดของอยกบสงสนองความตองการทางประสาททง๕ หรอสงสนองตณหา อปาทานตางๆ ความคดในทางเหนแกตว เปนความนกคดในฝายราคะ หรอโลภะ

๒. พยาบาทสงกปป หรอ พยาบาทวตก คอ ความดารทประกอบดวยความขดเคอง ไมพอใจ เคยดแคน ชงชง คดเหนในแงรายตางๆ ความขาดเมตตา เปนความนกคดในฝายโทสะแงถกกระทบ

๓. วหงสาสงกปป หรอ วหงสาวตก คอ ความดารในทางทจะเบยดเบยน ทาราย การคดทจะขมเหง รงแก ตองการกอทกข ทาใหคนและสตวทงหลายเดอดรอน ไมมความกรณา เปนความนกคดในฝายโทสะแงจะออกไปกระทบ

ความดารหรอแนวความคดแบบน เปนเรองปรกตของคนสวนมาก เพราะตามธรรมดา เมอปถชนรบรอารมณอยางใดอยางหนง จะโดยการเหนไดยน ไดสมผส เปนตน กตาม จะเกดความรสกอยางใดอยางหนงในสองอยางคอ ถาถกใจ กชอบ ตดใจ อยากได พวพน คลอยตาม ถาไมถกใจ กไมชอบ ขดใจ ขดเคอง ชง ผลก แยง เปนปฏปกษ จากนน ความดาร นกคดตางๆ กจะดาเนนไปตามแนวทางหรอตามแรงผลกดนของความชอบและไมชอบนน

ดวยเหตน ความคดของปถชนโดยปกต จงเปนความคดเหนทเอนเอยงไปขางใดขางหนง มความพอใจและไมพอใจของตนเขาไปเคลอบแฝงชกจง ทาใหไมเหนสงทงหลายตามทมนเปนของมนเองลวนๆ

ความนกคดทดาเนนไปจากความถกใจ ชอบใจ เกดความตดใคร พวพน เอยงเขาหา กกลายเปนกามวตก สวนทดาเนนไปจากความไมถกใจ ไมชอบใจ เกดความขดเคอง ชงชง เปนปฏปกษ มองในแงราย กกลายเปนพยาบาทวตก ทถงขนาดพงออกมาเปนความคดรกราน คดเบยดเบยน อยากทาราย กกลายเปนวหงสาวตก ทาใหเกดทศนคต (หรอเจตคต) ตอสงตางๆ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๗๕

อยางไมถกตองความดารหรอความนกคดทเอนเอยง ทศนคตทบดเบนและถกเคลอบ

แฝงเชนน เกดขนกเพราะการขาดโยนโสมนสการแตตน คอ มองสงตางๆ อยางผวเผน รบรอารมณเขามาทงดน โดยขาดสตสมปชญญะ แลวปลอยความนกคดใหแลนไปตามความรสก หรอตามเหตผลทมความชอบใจ ไมชอบใจเปนตวนา ไมไดใชความคดวเคราะหแยกแยะสวนประกอบและความคดสบสาวสอบคนเหตปจจย ตามหลกโยนโสมนสการ

โดยนยน มจฉาทฏฐ คอ ความเขาใจผดพลาด ไมมองเหนสงทงหลายตามความเปนจรง จงทาใหเกด มจฉาสงกปปะ คอ ดาร นกคด และมทศนคตตอสงทงหลายอยางผดพลาดบดเบอน และมจฉาสงกปปะนกสงผลสะทอนใหเกดมจฉาทฏฐ เขาใจและมองเหนสงทงหลายอยางผดพลาดบดเบอนตอไปหรอยงขนไปอก องคประกอบทงสอง คอ มจฉาทฏฐ และมจฉาสงกปปะจงสงเสรมสนบสนนซงกนและกน

ในทางตรงขาม การทจะมองเหนสงทงหลายถกตองตามทมนเปนของมนเองได ตองใชโยนโสมนสการ ซงหมายความวา ขณะนนความนกคด ความดารตางๆ จะตองปลอดโปรง เปนอสระ ไมมทงความชอบใจ ความยดตด พวพน และความไมชอบใจ ผลก แยง เปนปฏปกษตางๆ ดวย ขอนมความหมายวา จะตองมสมมาทฏฐและสมมาสงกปปะ และองคประกอบทงสองอยางนสงเสรมสนบสนนซงกนและกน เชนเดยวกบในฝายมจฉานนเอง

โดยนยน ดวยการมโยนโสมนสการ ผนนกมสมมาทฏฐ คอ มองเหนและเขาใจสงตางๆ ตามความเปนจรง เมอมองเหนสงตางๆ ตามความเปนจรง จงมสมมาสงกปปะ คอ ดาร นกคด และตงทศนคตตอสงเหลานนอยางถกตอง ไมเอนเอยง ยดตด ขด ผลก หรอเปนปฏปกษ เมอมความดารนกคดทเปนอสระจากความชอบใจ ไมชอบใจ เปนกลางเชนน๑ จงทาใหมองเหนสง

๑ ทาทของจตใจอยางน พฒนาขนไปในขนสงจะกลายเปนอเบกขา ซงเปนองคประกอบสาคญยงในการใชความคดอยางไดผล หาไดมความหมายเปนการนงเฉย ไมเอาเรองเอาราว อยางทมกเขาใจกนไม แตเรองนจะไดอธบายตอไปขางหนา

พทธธรรม๒๗๖

ตางๆ ตามความเปนจรง คอ เสรมสมมาทฏฐใหเพมพนยงขน จากนนองคประกอบทงสองกสนบสนนกนและกนหมนเวยนตอไป

ในภาวะจตทมโยนโสมนสการ จงมความดารซงปลอดโปรง เปนอสระ ปราศจากความเอนเอยง ทงในทางตดคลอยเขาขาง และในทางเปนปฏปกษผลกเบอนหน ตรงขามกบมจฉาสงกปปะ เรยกวา สมมาสงกปปะ ม ๓ อยางเชนเดยวกน คอ

๑. เนกขมมสงกปป หรอ เนกขมมวตก คอ ความดารทปลอดโลภะ หรอประกอบดวยอโลภะ ความนกคดทปลอดโปรงจากกาม ไมหมกมนพวพนตดใครในสงเสพสนองความอยากตางๆ ความคดทปราศจากความเหนแกตว ความคดเสยสละ และความคดทเปนคณหรอเปนกศลทกอยาง๑ จดเปนความนกคดทปลอดราคะหรอโลภะ

๒. อพยาบาทสงกปป หรอ อพยาบาทวตก คอ ความดารทไมมความเคยดแคน ชงชง ขดเคอง หรอการเพงมองในแงรายตางๆ โดยเฉพาะมงเอาธรรมทตรงขาม คอ เมตตา ซงหมายถงความปรารถนาด ความมไมตร ตองการใหผอนมความสข จดเปนความคดทปลอดโทสะ

๓. อวหงสาสงกปป หรอ อวหงสาวตก คอ ความดารทปลอดจากการเบยดเบยน ปราศจากความคดทจะกอทกขแกผอน โดยเฉพาะมงเอาธรรมทตรงขามคอ กรณา ซงหมายถงความคดชวยเหลอผอนใหพนจากความทกข เปนความคดทปลอดโทสะเชนเดยวกน

ขอสงเกต และเหตผลในการใชคาเชงปฏเสธมขอสงเกตอยางหนง ทอาจมผยกขนอาง ซงขอชแจงไว ณ ทนดวย

ครงหนงกอน คอเรองธรรมฝายดหรอกศล ซงตรงขามกบฝายชวหรออกศล ในพทธธรรมแทนทจะใชศพทตรงขาม มกใชแตเพยงแคศพทปฏเสธ ทาใหมผคดเหนไปวาพทธธรรมเปนคาสอนแบบนเสธ (negative) และเฉยเฉอย ๑ เนกขมมะ = อโลภะ (วภงค.อ. ๙๗), เนกขมมธาต = กศลธรรมทงปวง (ปฏส.อ. ๗๙)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๗๗

(passive) เพยงแตไมทาความชว อยเฉยๆ กเปนความดเสยแลวอยางทน ตรงขามกบพยาบาทสงกปปในฝายมจฉาสงกปป ฝาย สม

มาสงกปปแทนทจะเปนเมตตา กลบเปนเพยงอพยาบาทสงกปป คอ ปฏเสธฝายมจฉาเทานน

ความเขาใจเชนนผดพลาดอยางไร จะไดชแจงตอๆ ไปตามโอกาส แตเฉพาะเรองน จะชแจงเหตผลแกความเขาใจผด เพยงสนๆ กอน

การทธรรมฝายกศล (ในกรณอยางน) ใชถอยคาท(เหมอน)เปนเพยงปฏเสธธรรมฝายอกศลเทานน เชน เปลยนจาก “วหงสา” เปน “อวหงสา” มเหตผลดงน

๑. โดยธรรมดาแหงระบบการพฒนาของชวต หรอโดยความเปนจรงแหงการพฒนาของชวตทเปนระบบของธรรมชาต

อยางทกลาวแลววา มรรคเปนทางสายเดยว แตมองคประกอบ ๘ การทชวตเจรญงอกงามกาวหนาไปในมรรค กหมายถงการทองคทง ๘ ของมรรคนน เปนปจจยหนนกนและพฒนาพรอมไปดวยกน ถาใชคานยมของยคสมยกวา พฒนาอยางบรณาการเปนองครวม

ไมเฉพาะมองเปนชวงเวลา แมแตในทกๆ ขณะ องคทง ๘ ของมรรค กทาหนาทของตนๆ อยางประสานซงกนและกน ความเจรญกาวไปในมรรค กคอ การพฒนาของชวต ทองคมรรคทง ๘ กาวประสานไปดวยกนทงระบบครบทกสวน

ไดบอกแลววา องคมรรคทง ๘ นน รวมไดเปน ๓ หมวด คอ ดานศลทเปนพฤตกรรมการแสดงออกทางกายวาจาและสอสารกบภายนอก ดานสมาธหรอดานจตใจ ทเปนเจตจานงคณธรรมความรสก และดานปญญา ทเปนเรองของความร-คด-หยงเหน-เขาใจ

ถาพดในแงจรยธรรม กบอกวา จรยธรรมจะถกตอง เปนพรหมจรยะได ตองใหความถกตองมอยและดาเนนไปในชวตทง ๓ ดานพรอมกนอยางประสานสอดคลอง คอ ทงดานพฤตกรรมทแสดงออกภายนอกทางกายวาจาทงดานจตใจ และทงดานปญญา

พทธธรรม๒๗๘

ดงนน ขณะทพดดทาด กตองมเจตนากอปรดวยคณธรรมและความรสกทด พรอมทงมความคดความเขาใจทดดวย

ในทานองเดยวกน ในภาวะจตใจและความรสกทด ดานพฤตกรรมกายวาจาตลอดจนการใชตาหดฟงกตองดงามสงบสารวมดวย ดานปญญากคดเหนชอบและมความรเขาใจตระหนกชดสอดคลองกน

ดานปญญากเชนนนเหมอนกน ขณะทคดพจารณาทาความรเขาใจตางๆ กตองมสภาพจตดมความรสกทเปนกศล เชน ไมขดเคอง ไมขนมวเศราหมอง และพฤตกรรมกายวาจารวมทงการใชอนทรยทงหลาย (เชน ตา ห) กตองสงบสารวมดงามดวยเชนเดยวกน

รวมความวา ในกจกรรมทกครงทกขณะของชวต ทคนกาลงกระทา ถาเขาทาถกทาด องคมรรค ทง ๘ ขอ ทง ๓ ดาน กดาเนนไป รวมเปนการดาเนนชวตถกตอง หรอวถชวตดงาม ทเรยกวามรรค (ถาทาไมถกไมด กเปนมจฉา ไมเปนมรรค)

กจกรรมทวานน ไมเฉพาะกจกรรมทเปนรปธรรมทางกายวาจา แตรวมทงกจกรรมนามธรรมในใจและในทางปญญาดวย

สงสยวา ในเวลาทใจสดชนเอบอมเบกบานผองใส หรอคดเหตผลคดแกปญหาคดวางแผนอะไรอย หรอแมแตนงสมาธอยนงๆ หรอเจรญวปสสนาในขอตามดรทนจตของตนอย บางทรางกายไมไดเคลอนไหวอะไรเลย จะมพฤต-กรรมทถกทด เปนพดชอบทาชอบ (สมมาวาจา สมมากมมนตะ) ไดอยางไร

ตอบวา นละคอคาตอบทวา ทาไมองคมรรคบางขออยางสมมาสงกปปะ สมมาวาจา และสมมากมมนตะ จงมความหมายทแสดงไวเปนคาปฏเสธ

ธรรมทจะเปนองคของมรรค ตองมความหมายกวางขวางครอบคลมความเปนจรงของชวต ททกสวนทางานหรอทาหนาทประสานกนเปนระบบหนงเดยว ดาเนนกาวหนาไปดวยกน ทเรยกวามรรคนนได

ขณะททากจกรรมทางจตใจ หรอทากจกรรมทางปญญาอยนงๆ ถงแมไมไดเคลอนไหวรางกาย กพดชอบ=มสมมาวาจา ทาชอบ=มสมมากมมนตะได เหมอนอยางทพดดวยคางายๆ วา ไมวาจะอยในภาวะใด แมแตเวลาคด กมศล

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๗๙

ในความหมายทวา ขณะนนเวน วาง หรอปราศจากวจทจรตและกายทจรตทงหลาย ไมมการพดเทจและการทารายเบยดเบยนตางๆ ลกลงไปกคอไมมเจตนาทจะทาการรายเหลานน หรอไมมภาวะทางจตหรออาการทางความคดใดๆ ทจะโยงไปสกรรมชวรายเหลานนเลย

ยงในขอสมมาสงกปปะ ทเปนดานปญญา กยงชดเจนมาก ทานใหความหมายของสมมาสงกปปะ วาเปนความดารหรอคดนกทปลอดจากความโลภอยากไดอยากเสพ ไมมความพยาบาทขดเคอง และเปนอวหงสาคอไมมการเบยดเบยน

ความใครกามและความโลภ พยาบาท และวหงสา กด ความเผอแผเสยสละ เมตตา และกรณา ทตรงขามกบสามอยางแรกนน กด เปนสภาพจตหรอคณสมบตของจตใจ แตในทนมาเปนเครองประกอบของความคดในหมวดปญญา

ตองเขาใจวาสงทตองการในทนคอปญญา คอจะพฒนาปญญาใหแจมชด บรสทธ ตรงตามจรง เปนประโยชน และเกอหนนชวตใหงอกงามไปในมรรคยงขน สภาพจตหรอคณสมบตฝายจตทมาประกอบองคมรรคขอน จะตองเออตอการทางานและการพฒนาของปญญา ใหไดผลอยางทกลาวนน พระพทธเจาจงทรงแสดงความหมายขององคมรรคขอนไวในรปเปนคาปฏเสธ ซงไดทงความกวางขวาง และความโปรงโลงบรสทธ

สมมาสงกปปะมงใหมภาวะจตทปลอดโปรงเปนอสระ เพอใหความคดเดนตามแนวความเปนจรงไดคลองตว ไมเอนเอยง ยดตด หรอปดเหไปขางใดขางหนง เพอจะไดความรทถกตองตามความเปนจรงไมบดเบอน การใชคาปฏเสธจงเหมาะสมทสดแลว

ดวยเหตน สมมาสงกปปะ ททรงแสดงความหมายโดยแยกเปน เนกขมมสงกปป (ความดารปลอดกาม/โลภะ) อพยาบาทสงกปป (ความดารปลอดพยาบาท) และ อวหงสาสงกปป (ความดารปลอดวหงสา) จงไดทงความด ความกวางครอบคลม และความบรสทธ คอ

ก) ในแงความด (จาเพาะ) คอ ดารหรอคดแตการทจะเออเฟอเผอแผ

พทธธรรม๒๘๐

เสยสละ การทจะรกใครไมตรมเมตตา และการทจะมกรณาชวยเหลอผอนใหพนความทกขยาก

ข) ในแงความจรง (ไมมขอบเขต) คอ จะดาร คดการ หรอพจารณาอะไรอยางไรกได แตตองไมมความเหนแกตว ความอยากไดกามอามส ความขดเคองไมพอใจ หรอการทจะรงแกกลนแกลงขมเหงใครๆ เขามาปะปน แอบแฝง ชกจงไป หรอทาใหเอนเอยง

ธรรมทเปนองคของมรรค ตองมความเปนจรงของธรรมชาต ทจะบรณาการเขาไปในระบบการดาเนนชวตไดอยางน พรอมกนนนกเปนหลกการใหญ ทขยายขอบเขตออกไปไดไมสนสด รวมทงปฏบตไดทกสถานการณไมใชธรรมหรอขอปฏบตจาเพาะเรอง ดงเชนสงคหวตถ

จะเหนวา ถาเปนหลกธรรมทตรสทวๆ ไป หรอสาหรบใชประโยชนเฉพาะเรองเฉพาะกรณ กจะมลกษณะหนนยา (positive) และกระฉบกระเฉง(active) เชน สงคหวตถ ๔ (หลกการสงเคราะห หรอสรางสามคค ๔ อยาง คอ ทาน-ใหปน ปยวาจา-พดจานารก อตถจรยา-บาเพญประโยชน สมานตตตา-เอาตวเขาสมาน รวมสขรวมทกข)

แมแต สมมาวาจา ซงเมอแสดงความหมายแบบในองคมรรค วาไดแก เวนจากพดเทจ เวนจากพดคาหยาบ เวนจากพดสอเสยด เวนจากพดเพอเจอ

แตเมอนาไปตรสในชอวา วจสจรต ๔ กทรงเปลยนเปนคาฝายดทตรงขาม ดงพทธพจนวา

ภกษทงหลาย วจสจรต ๔ ประการน ๔ ประการเปนไฉน คอ พดจรง (สจจวาจา) ๑ พดไมสอเสยด (อปสณวาจา) ๑ พดออนหวาน (สณหวาจา)๑ พดดวยปญญา (มนตาภาสา=พดดวยความรคด) ๑ ภกษทงหลาย วจสจรต ๔ ประการดงนแล๑

ทกลาวมานเปนเหตผลหลก นอกจากนเปนเหตผลประกอบ

๑ อง.จตกก. ๒๑/๑๔๙/๑๘๙; พดไมสอเสยด บางแหงทรงใชคาวา วาจาทสรางสามคค (สมคคกรณ วาจา)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๘๑

๒. โดยความกวางขวางครอบคลม ซงเปนเหตผลทางหลกภาษาทมาหนนเหตผลในขอกอน

คาบาลทม “อ” ปฏเสธนาหนา ในหลายกรณ มไดหมายความเพยงไมใชสงนน แตหมายถงสงทตรงขาม เชน คาวา อกศล มไดหมายถงมใชกศล (ซงอาจเปนอพยากฤต คอ เปนกลางๆ ไมใชทงฝายดฝายชว) แตหมายถง ความชวทตรงขามกบกศลทเดยว คาวา อมตร มไดหมายถงคนทเปนกลางๆ ไมใชมตร แตหมายถงศตรทเดยว ดงนเปนตน

ยงกวานน อาจหมายครอบคลมหมด ทงสงทตรงขามกบสงนน และสงใดกตามทมใชและไมมสงนน

ในสมมาสงกปปะน “อ” มความหมายปฏเสธแบบครอบคลม คอทงทตรงขามและทไมม เชน อพยาบาทสงกปป

ก) หมายถงความดารกอปรดวยเมตตา ทตรงขามกบพยาบาทดวยข) หมายถงความดารทบรสทธ ปลอดโปรง ปราศจากพยาบาท เปน

กลางๆ ดวย๓. โดยความเดดขาดสนเชง การใชคาทม “อ” ปฏเสธน นอกจากม

ความหมายกวางแลว ยงมความหมายหนกแนนเดดขาดยงกวาคาตรงขามเสยอก เพราะการใชคาปฏเสธในทน มงเจาะจงปฏเสธสงนนไมใหมโดยสนเชง คอ ไมใหมเชอหรอรองรอยเหลออย เชน อพยาบาทสงกปป ในทน หมายถงความดารทไมมพยาบาท หรอความคดรายแงใดสวนใดเหลออยในใจเลย เปนเมตตาโดยสมบรณ ไมมขอบเขตจากด เปนการเนนขนถงทสด

ไมเหมอนคาสอนบางลทธทสอนใหมเมตตากรณา แตเปนเมตตากรณาตามคาจากดของผสงสอน มใชตามสภาวะของธรรม จงมขอบเขตตามบญญตสาหรบใชแกกลม หรอหมชนพวกหนง หรอสตวโลกชนดหรอประเภทใดประเภทหนง แลวแตตกลงกาหนดเอา

พทธธรรม๒๘๒

ศกษาธรรมคอเขาใจธรรมชาต ตองมองความหมายโดยไมประมาทมขอควรสงเกตเกยวกบความสมพนธระหวางสมมาทฏฐ กบสมมา-

สงกปปะอกอยางหนง คอ เมอเทยบกบกเลสหลกทเรยกวาอกศลมล ๓ อยาง คอ โลภะ โทสะ และโมหะ แลว จะเหนวา สมมาทฏฐ เปนตวกาจดกเลสตนตอทสด คอโมหะ สวน สมมาสงกปปะ กาจดกเลสทรองหรอตอเนองออกมา คอ เนกขมมสงกปป กาจดราคะ หรอโลภะ และอพยาบาทสงกปป กบอวหงสา- สงกปป กาจดโทสะ จงเปนความตอเนองประสานกลมกลนกนทกดาน

อยางไรกด การกาวหนามาในองคมรรคเพยง ๒ ขอเทานน ยงนบวาเปนขนตนอย การเจรญปญญายงไมถงขนสมบรณเตมทตามจดหมาย และแมการปฏบตธรรมแตละขอกมใชจะสมบรณตามขอบเขตความหมายของธรรมขอนนๆ ทนท แตตองคลคลายเจรญขนตามลาดบ

ดงนน ในทนจงควรทาความเขาใจวา ในสมมาสงกปปะ ๓ ขอนน เนกขมมสงกปป บางทกหมายเอาเพยงขนหยาบแบบสญลกษณ คอ การคดออกบวช หรอปลกตวออกไปจากความเปนอยของผครองเรอน อพยาบาทสงกปป กมงเอาการเจรญเมตตาเปนหลก และอวหงสาสงกปป กมงเอาการเจรญกรณาเปนสาคญ

ปญญาทเจรญในขนน แมจะเปนสมมาทฏฐ มองเหนตามความเปนจรง แตกยงไมบรสทธเปนอสระรแจงเหนจรงเตมท จนกวาจะถงขนมอเบกขา ทจตลงตวไดท มความเปนกลางอยางแทจรง ซงตองอาศยการพฒนาจตใจตามหลกสมาธดวย

ธรรมทงหลายนน เปนสภาวะของธรรมดา พดงายๆ วาเปนธรรมชาตการทจะเขาใจความหมายของมนไดถกตองชดเจนและครบถวน มใชเพยงแคมาบอกมาจากนไป แตจะตองรจกมนตามทมอยเปนไปโดยสมพนธกนกบธรรมหรอสภาวะอนๆ ทงหลายในชวตจตใจทเปนอยจรงและขยายคลคลายไปกบการพฒนาของชวตจตใจนน จงเปนเรองทควรศกษาโดยไมประมาท

แมแตเมตตา ซงเปนคณธรรมทเรมเจรญไดตงแตระยะตนๆ ของการปฏบตธรรม กมใชขอธรรมทงายนกอยางทมกเขาใจกนอยางผวเผน เพราะ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๘๓

เมตตาอยางทพดถงกนงายๆ ทวๆ ไปนน หายากนกทจะเปนเมตตาแทจรง ดงนน เพอชวยปองกนความเขาใจผดทเปนผลเสยหายตอการปฏบตธรรม ในขนตนน ควรทราบหลกเบองตนบางอยางไวเลกนอยกอน

เมตตา หมายถง ไมตร ความรก ความหวงด ความปรารถนาด ความเขาใจดตอกน ความเอาใจใส ใฝใจ หรอตองการ ทจะสรางเสรมประโยชนสขใหแกเพอนมนษยและสตวทงหลาย๑

วาโดยสาระ เมตตา คอ ความอยากใหผอนเปนสข และอยากทาใหเขาเปนสข

เมตตาเปนธรรมกลางๆ กลางทงในแงผควรมเมตตา และในแงผควรไดรบเมตตา ทกคนจงควรมตอกน ทงผนอยตอผใหญ และผใหญตอผนอย คนจนตอคนม และคนมตอคนจน ยาจกตอเศรษฐ และเศรษฐตอยาจก คนฐานะตาตอคนฐานะสง และคนฐานะสงตอคนฐานะตา คฤหสถตอพระสงฆ และพระสงฆตอคฤหสถ

เมตตาเปนธรรมพนฐานของใจขนแรก ในการสรางความสมพนธระหวางบคคล ซงทาใหมองกนในแงดและหวงดตอกน พรอมทจะรบฟงและพดจาเหตผลของกนและกน ไมยดเอาความเหนแกตว หรอความเกลยดชงเปนทตง

การทกลาววา เมตตา (รวมทงพรหมวหารขออนๆ ดวย) เปนธรรมของผใหญนน อนทจรงความเดมเปน “ธรรมของทานผเปนใหญ” คอแปลคาวา “พรหม” ในพรหมวหารวา “ทานผเปนใหญ”

“พรหม” คอ ทาน(เทพ)ผเปนใหญ ของศาสนาพราหมณน เมอนามาใชในพระพทธศาสนา หมายถง “ผประเสรฐ” คอ ผมจตใจกวางขวางยงใหญ หรอยงใหญดวยคณธรรมความดงาม มใชหมายถงผใหญเพยงในความหมายอยางทเขาใจกนสามญ

ทกคนควรมพรหมวหาร ทกคนควรมจตใจกวางขวางยงใหญ ไมเฉพาะผใหญเทานน แตในเมอปจจบนเขาใจกนแพรหลายทวไปเสยแลววา ๑ ใน ข.ม. ๒๙/๙๔๔/๖๐๐ จากดความวา เมตตาต ยา สตเตส เมตต เมตตายนา เมตตายตตต อนทา อนทายนา อนทายตตต หเตสนา อนกมปา อพยาปาโท อพยาปชโฌ อโทโส กสลมล . ใน สตต.อ. ๑/๑๖๑ จากดความวา หตสขปนยนกามตา เมตตา

พทธธรรม๒๘๔

พรหมวหารมเมตตาเปนตน เปนธรรมของผใหญ กควรทาความเขาใจในแงทวา ความหมายเชนนนมงเอาความรบผดชอบเปนสาคญ คอ เนนวา ในเมอทกคนควรบาเพญพรหมวหาร ผใหญ ในฐานะทเปนตวอยางและเปนผนา กควรอยางยงทจะตองปฏบตใหไดกอน

ถาไมรบทาความเขาใจกนอยางน ปลอยใหยดถอปกใจกนวา เมตตา กด พรหมวหารขออนๆ กด เปนธรรมของผใหญ กจะกลายเปนความเขาใจทเคลอนคลาดไขวเขว การตความและทศนคตของคนทวไปตอธรรมขอนกจะคบแคบและผดพลาดไปหมด

ขอควรสงเกตสาคญอกอยางหนงของเมตตา กคอ สมบต และวบตของเมตตา สมบต ไดแก ความสมบรณหรอผลสาเรจทตองการของเมตตา วบต ไดแก ความลมเหลว ความไมสาเรจ การปฏบตทคลาดเคลอนผดพลาด

เมอวาตามหลกสมบตของเมตตา คอ ระงบพยาบาทได (พยาปาทปสโม เอตสสา

สมปตต)๑

วบตของเมตตา คอ การเกดสเนหะ (สเนหสมภโว วปตต)๑ในแงสมบตไมมขอสงเกตพเศษ แตในแงวบตมเรองทตองสงเกตอยาง

สาคญ สเนหะ หมายถง เสนหา ความรกใครเยอใยเฉพาะบคคล ความพอใจโปรดปรานสวนตว เชน ปตตสเนหะ ความรกอยางบตร ภรยาสเนหะ ความรกใครฐานภรรยา เปนตน ๑ วสทธ. ๒/๑๒๓; ในทน ไดกลาวถงพรหมวหาร ขอ ๑ คอเมตตา ไวอยางเดยว เหนวาควรกลาวครบทงชดไวสนๆ

“พรหมวหาร” = ธรรมเครองอยของพรหม, ธรรมประจาใจอนประเสรฐ ททาใหมชวตเปนอยหมอนพระพรหม๑. เมตตา=อยากใหเขาเปนสข (เมอเหนเขาอยดเปนปกต)

สมบต=ระงบความแคนเคอง วบต=เกดเสนหา๒. กรณา=อยากใหเขาพนทกข (เมอเหนเขาตกทกขไรทพง)

สมบต=ระงบวหงสา วบต=เกดความโศกเศรา๓. มทตา=พลอยชนชมยนดดวย (เมอเหนเขามสขสาเรจเปนคนดหรอทาไดดยงขน)

สมบต=ระงบความรษยา วบต=เกดความสนกสนาน๔. อเบกขา=วางใจเปนกลางตอทกคน (เมอรตระหนกความจรงวาทกคนตองรบผดชอบกรรมของตนเสมอกน)

สมบต=ระงบความยนดยนราย วบต=เกดความเฉยโง, เมนเฉย, เฉยเมยไมรไมเอาเรอง

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๘๕

สเนหะ เปนเหตใหเกดความลาเอยง ทาใหชวยเหลอกนในทางทผดได อยางทเรยกวาเกดฉนทาคต (ลาเอยงเพราะรก หรอเพราะชอบกน) ทไดยนพดกนวา “ทานเมตตาฉนเปนพเศษ” “นายเมตตาเขามาก” เปนตนนน เปนเรองของสเนหะ ซงเปนความวบตของเมตตามากกวา หาใชเมตตาไม

สวนเมตตาทแทจรงนน เปนคณสมบตทชวยรกษาความเทยงธรรม เพราะเปนธรรมกลางๆ ปรารถนาดตอทกคนสมาเสมอกน มใชเปนความรกใครผกพนสวนตว แตทาใหมภาวะจตทปราศจากความเหนแกตว ทจะเอนเอยงเขาขาง และไมมความเกลยดชงคดรายมงทาลาย มไมตร จงพจารณาตดสนและกระทาสงตางๆ ไปตามเหตผล มงประโยชนสขทแทจรงแกคนทงหลายทวไป มใชมงสงทเขาหรอตนชอบหรออยากไดอยากเปน เมตตาทแทจรงจะเปนไปในแบบทวา

พระผมพระภาคนน ทรงมพระทยเสมอกน ทงตอนายขมงธน (ทรบจางมาลอบสงหารพระองค) ตอพระเทวทต ตอโจรองคลมาล ตอชางธนบาล (ทพระเทวทตปลอยมาเพอฆาพระองค) และตอพระราหล ทวทกคน๑

ประโยชนของเมตตาจะเหนได เชนในกรณของการถกเถยง ขดแยงในทางเหตผล และการโตวาทะ ทาใหตางฝายยอมพจารณาเหตผลของกนและกน ชวยใหคโตบรรลถงเหตผลทถกตองได เชน เมอนครนถผหนงมาเฝาสนทนาใชคาพดรนแรงตาหนพระพทธเจา พระองคทรงสนทนาโตตอบตามเหตผล จนในทสดนครนถนนกลาววา

เมอเปนเชนน ขาพเจากเลอมใสตอทานพระโคดมผเจรญ เปนความจรง ทานพระโคดมเปนผอบรมแลวทงกาย อบรมแลวทงจต”

“นาอศจรรย ไมเคยมเลย ทานพระโคดมถกขาพเจาพดกระทบกระแทก แตงคามาไลเรยงตอนเอาถงอยางน กยงมผวพรรณสดใส มสหนาเปลงปลงอยได สมเปนพระอรหนตสมมาสมพทธเจา๒

๑ ธ.อ. ๑/๑๓๕ ; ฯลฯ๒ ม.ม. ๑๒/๔๐๔, ๔๓๒/๔๔๐, ๔๖๒

พทธธรรม๒๘๖

แกไขความคดทไมด ดวยวธแหงปญญาในกรณทมมจฉาสงกปปะเกดขน เมอจะแกไข กไมควรใชวธดงดน

กลดกลม หรอฟงซานตอไปอยางไรจดหมาย แตควรใชวธการแหงปญญาโดยใชโยนโสมนสการ คอ มองดมน เรยนรจากมน คดสบสาวหาเหต และพจารณาใหเหนคณโทษของมน เชนพทธพจนทวา

ภกษทงหลาย กอนสมโพธกาล เมอเราเปนโพธสตว ยงมไดตรสร ไดมความคดเกดขนวา: ถากระไร เราพงแยกความดารออกเปน ๒ ฝาย ดงนแลว จงไดแยกกามวตก พยาบาทวตก และวหงสาวตก ออกเปนฝายหนง และแยกเนกขมมวตก อพยาบาทวตก และอวหงสาวตก ออกเปนอกฝายหนง

เมอเราไมประมาท มความเพยร มงมนอยนนเอง เกดมกามวตกขน เรากรชดวากามวตกขนแลวแกเรา กแหละ กามวตกน ยอมเปนไปเพอเบยดเบยนตนเองบาง เปนไปเพอเบยดเบยนผอนบาง เปนไปเพอเบยดเบยนทงตนเองและผอนสองฝายบาง ทาใหปญญาดบ จดเปนพวกสงบบคน ไมเปนไปเพอนพพาน

เมอเราพจารณาเหนวา มนเปนไปเพอเบยดเบยนตน กด กามวตกนน กสลายหายไป เมอเราพจารณาเหนวา มนเปนไปเพอเบยดเบยนผอนกด....วามนเปนไปเพอเบยดเบยนทงตนเอง และผอน ทงสองฝายกด วามนทาใหปญญาดบ จดเปนพวกสงบบคน ไมเปนไปเพอนพพานกด กามวตกนนกสลายหายไป เราจงละ จงบรรเทากามวตก ทเกดขนมาๆ ทาใหหมดสนไปไดทงนน

เมอเราไมประมาท...เกดมพยาบาทวตกขน...เกดมวหงสาวตกขน เรากรชด (ดงกลาวมาแลว) จงละ...จงบรรเทาพยาบาทวตก...วหงสาวตกทเกดขนมาๆ ทาใหหมดสนไปไดทงนน

ภกษยงตรก ยงคดคานงถงความดารใด ๆมาก ใจของเธอกยงนอมไปทางความดารนนๆ ถาภกษยงตรก ยงคดคานงถงกามวตกมาก เธอกละทงเนกขมมวตกเสย ทาแตกามวตกใหมาก จตของเธอนนกนอมไปทาง

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๘๗

กามวตก...ฯลฯ...ถาภกษยงตรก ยงคดคานงถงเนกขมมวตกมาก เธอกละทงกามวตกเสย ทาแตเนกขมมวตกใหมาก จตของเธอนน กนอมไปทางเนกขมมวตก...๑

พงระลกทบทวนวา สมมาทฏฐ และสมมาสงกปปะ ทไดบรรยายมานเปนองคมรรคทง ๒ ในหมวดปญญา

การปฏบตธรรมในชวงขององคมรรค ๒ ขอตนน สรปไดดวยพทธ-พจนวา

ภกษทงหลาย ภกษผประกอบดวยธรรม ๔ อยาง ชอวาเปนผดาเนนปฏปทาอนไมผดพลาด และเปนอนไดเรมกอตนกาเนดของความสนอาสวะแลว ธรรม ๔ อยางนน คอ เนกขมมวตก อพยาบาทวตก อวหงสาวตก สมมาทฏฐ๒

๑ ม.ม. ๑๒/๒๕๒/๒๓๒๒ อง.จตกก. ๒๑/๗๒/๙๙

พทธธรรม๒๘๘

๓. สมมาวาจา ๔. สมมากมมนตะ๕. สมมาอาชวะ

คาจากดความ และความหมายพนฐานองคมรรค ๓ ขอน เปนขนศลดวยกน จงรวมมากลาวไวพรอมกน เมอ

พจารณาความหมายตามหลกฐานในคมภร ปรากฏคาจากดความดงน๑. ภกษทงหลาย สมมาวาจา เปนไฉน? นเรยกวาสมมาวาจา คอ

๑) มสาวาทา เวรมณ เจตนางดเวนจากการพดเทจ๒) ปสณาย วาจาย เวรมณ ” วาจาสอเสยด๓) ผรสาย วาจาย เวรมณ ” วาจาหยาบคาย๔) สมผปปลาปา เวรมณ ” การพดเพอเจอ

๒. ภกษทงหลาย สมมากมมนตะ เปนไฉน? นเรยกวาสมมากมมนตะ คอ๑) ปาณาตปาตา เวรมณ เจตนางดเวนจากการตดรอนชวต๒) อทนนาทานา เวรมณ ” การถอเอาของทเขามไดให๓) กาเมสมจฉาจารา เวรมณ ” การประพฤตผดในกาม

ทงหลาย”

๓. ภกษทงหลาย สมมาอาชวะ เปนไฉน? นเรยกวาสมมาอาชวะ คอ อรยสาวกละมจฉาอาชวะ๑ เสย หาเลยงชพดวยสมมาอาชวะ๒

นอกจากน ยงมคาจากดความแบบแยกเปน ระดบโลกยะ และระดบโลกตตระ อกดวย เฉพาะระดบโลกยะ มคาจากดความอยางเดยวกบขางตน สวนระดบโลกตตระ มความหมายดงน ๑ มจฉาอาชวะ ไดแก “การโกง (หรอหลอกลวง) การประจบสอพลอ การทาเลศนยใชเลหขอ การบบบงคบขเขญ การตอลาภดวยลาภ” ม.อ. ๑๔/๒๗๕/๑๘๖

๒ ท.ม. ๑๐/๒๙๙/๓๔๘; ม.ม. ๑๒/๑๔๙/๑๒๓; ม.อ. ๑๔/๗๐๔/๔๕๔; อภ.ว. ๓๕/๑๖๕-๗/๑๓๖; ๕๗๒-๔/๓๑๗

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๘๙

๑. สมมาวาจา ทเปนโลกตตระ ไดแกความงด ความเวน ความเวนขาด เจตนางดเวนจากวจทจรตทง ๔ ของ

ทานผมจตเปนอรยะ มจตไรอาสวะ ผพรอมดวยอรยมรรค กาลงเจรญอรยมรรคอย

๒. สมมากมมนตะ ทเปนโลกตตระ ไดแกความงด ความเวน ความเวนขาด เจตนางดเวนจากกายทจรตทง ๓ ของ

ทานผมจตเปนอรยะ...

๓. สมมาอาชวะ ทเปนโลกตตระ ไดแกความงด ความเวน ความเวนขาด เจตนางดเวนจากมจฉาอาชวะของทาน

ผมจตเปนอรยะ...๑

ความหมายแบบขยาย ในคาสอนทวไปจากความหมายหลกอนเปนประดจแกนกลาง ของระบบการฝกอบรม

ขนศลธรรมทเรยกวาอธศลสกขาน พทธธรรมกกระจายคาสอนออกไป เปนขอปฏบตและหลกความประพฤตตางๆ ในสวนรายละเอยด หรอในรปประยกตอยางกวางขวางพสดาร เพอใหบงเกดผลในทางปฏบตทงแกบคคลและสงคม เรมแตหลกแสดงแนวทางความประพฤตทตรงกนกบในองคมรรคนเอง ซงเรยกวา กรรมบถ และหลกความประพฤตอนเปนมนษยธรรม ทเรยกวา เบญจศล เปนตน๒

อยางไรกด คาสอนในรปประยกต ยอมกระจายออกไปเปนรายละเอยดอยางไมมทสนสด เพอใหเหมาะสมกบบคคล กาละ เทศะ และสงแวดลอมอนๆ ในการสอนครงนนๆ ในทน มใชโอกาสทมงเพออธบายคาสอนเหลานน จงไมอยในฐานะทจะรวบรวมรายละเอยดมาแสดง ยงพทธธรรมเปน ๑ ม.อ. ๑๔/๒๖๗–๒๗๘/๑๘๔–๑๘๖; เทยบ อภ.ว. ๓๕/๑๗๘–๑๘๐/๑๓๙; ๕๘๓–๕๘๕/๓๒๐๒ ในอรรถกถาทวไป ถอวา กศลกรรมบถ ๑๐ จงจะเปน มนษยธรรม (เชน ม.อ. ๑/๓๔๒; อง.อ. ๑/๕๑; บางแหง อยาง วมาน.อ. ๒๓ เพมหรโอตตปปะ เมตตากรณา และบญกรยาวตถ ๓ เปนตนเขาดวย) ในพทธพจน ตรสเรยก กศลกรรมบถ ๑๐ วาเปน อรยธมม หรอ อารยธรรม (อง.ทสก. ๒๔/๑๖๘/๒๙๖)

พทธธรรม๒๙๐

คาสอนทมระบบแนนอนอยแลว การแสดงแตเพยงหลกศนยกลางใหเกดความเขาใจแบบรวบยอด กเปนการเพยงพอ สวนคาสอนในรปประยกตตางๆ กปลอยใหเปนสงสาหรบผตองการขอธรรมทเหมาะสมกบอธยาศย ระดบการครองชพ และความประสงคของตน จะพงแสวงตอไป

เมอกลาวโดยสรป สาหรบคาสอนในรปประยกต ถามใชประยกตในสวนรายละเอยดใหเหมาะกบบคคล กาลเวลา สถานท และโอกาสจาเพาะกรณแลว หลกใหญสาหรบการประยกตกคอ สภาพหรอระดบการครองชวต โดยนยน จงมศลหรอขอบญญต ระบบความประพฤตตางๆ ทแยกกนออกไปเปนศลสาหรบคฤหสถ และศลสาหรบบรรพชต เปนตน

ผศกษาเรองศล จะตองเขาใจหลกการ สาระสาคญ และทสาคญยงคอ วตถประสงคของศลเหลานน ทงในสวนรายละเอยดทตางกน และสวนรวมสงสดทเปนอนหนงอนเดยวกน จงจะชอวามความเขาใจถกตอง ไมงมงาย ปฏบตธรรมไมผดพลาด และไดผลจรง

ในทน จะแสดงตวอยางการกระจายความหมายขององคมรรคขนศลเหลาน ออกไปเปนหลกความประพฤตทบงเกดผลในทางปฏบต

หลกความประพฤตทนามาแสดงเปนตวอยางน เปนหลกทกระจายความหมายออกไปโดยตรง มหวขอตรงกบในองคมรรคทกขอ เปนแตเรยงลาดบฝายกายกรรม (ตรงกบสมมากมมนตะ) กอนฝายวจกรรม (ตรงกบสมมาวาจา) และเรยกชอวากศลกรรมบถบาง สจรตบาง ความสะอาดทางกาย วาจา (และใจ) บาง สมบตแหงกมมนตะบาง ฯลฯ มเรองตวอยางดงน

เมอพระพทธเจาประทบ ณ เมองปาวา ในปามะมวงของนายจนทะกมมารบตร นายจนทะมาเฝา ไดสนทนาเรองโสไจยกรรม (พธชาระตนใหบรสทธ) นายจนทะทลวา เขานบถอบญญตพธชาระตวตามแบบของพราหมณชาวปจฉาภม ผถอเตานา สวมพวงมาลยสาหราย บชาไฟ ถอการลงนาเปนวตร

บญญตของพราหมณพวกนมวา แตเชาตรทกวน เมอลกขนจากทนอนจะตองเอามอลบแผนดน ถาไมลบแผนดน ตองลบมลโคสด หรอลบหญาเขยว หรอบาเรอไฟ หรอยกมอไหวพระอาทตย หรอมฉะนนกตองลงนาให

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๙๑

ครบ ๓ ครง ในตอนเยน อยางใดอยางหนง๑พระพทธเจาตรสวา บญญตเรองการชาระตวใหสะอาดของพวก

พราหมณน เปนอยางหนง สวนการชาระตวใหสะอาดในอรยวนยเปนอกอยางหนง หาเหมอนกนไม แลวตรสวา คนทประกอบ อกศลกรรมบถ ๑๐ (ปาณาตบาต อทนนาทาน ฯลฯ ทตรงขามกบ กศลกรรมบถ ๑๐) ชอวามความไมสะอาด ทงทางกาย ทางวาจา ทางใจ คนเชนน ลกขนเชา จะลบแผนดน หรอจะไมลบ จะลบโคมย หรอจะไมลบ จะบชาไฟ จะไหวพระอาทตย หรอไมทา กไมสะอาดอยนนเอง เพราะอกศลกรรมบถเปนสงท ทงไมสะอาด ทงเปนตวการทาใหไมสะอาด แลวตรส กศลกรรมบถ ๑๐ ทเปนเครองชาระตวใหสะอาด คอ

ก. เครองชาระตวทางกาย ๓ ไดแก การทบคคลบางคน๑. ละปาณาตบาต เวนขาดจากการตดรอนชวต วางทณฑะ วางศสตรา ม

ความละอายใจ กอปรดวยเมตตา ใฝใจชวยเหลอเกอกลแกปวงสตวโลก๒. ละอทนนาทาน เวนขาดจากการถอเอาสงทเขามไดให ไมยดถอทรพย

สนอปกรณอยางใด ๆของผอน ไมวาจะเปนของทอยในบาน หรอในปา ซงเขามไดให อยางเปนขโมย

๓. ละกาเมสมจฉาจาร เวนขาดจากการประพฤตผดในกามทงหลาย ไมลวงละเมดในสตร เชนอยางผทมารดารกษา ผทบดารกษา ผทพนองชาย

๑ พงสงเกตวา การถอสลพพตปรามาสอยางเหนยวแนนแบบน มแพรหลายในอนเดยแตยคโบราณกอนพทธกาล จนถงปจจบนกมไดลดนอยลงเลย การสอนใหละเลกความเชอถอเหลาน เปนพทธกจทเดนชดทสดอยางหนงของพระพทธเจา เชนเดยวกบการหกลางเรองวรรณะ และการดงคนจากปญหาทางอภปรชญา กลบมาหาปญหาชวตจรงการถอสลพพตปรามาสเหลาน กลบรนแรงยงขน พรอมกบการเสอมลงของพระพทธศาสนา และเปน

สาเหตสาคญอยางหนงของความเสอมนนดวยนาจะกลาวไดวา การถอสลพพตปรามาสอยางแรงนเอง คอสงทเปนและทาใหอนเดยเปนอยางทเปนอยทก

วนน และนาจะกลาวตอไปไดอกวา การถอสลพพตปรามาสเจรญขนเมอใด ในทใด ความเสอมแหงตวแทของพระพทธศาสนากปรากฏขนเมอนน ณ ทนน และนาจะกลาวไดอกดวยวา การยดถอตดแนนในสลพพต- ปรามาส (แมในแบบทมเหตผลยงกวาน) เปนสาเหตสาคญอยางหนง ททาใหตองมการเปลยนแปลงอยางรนแรง ทเรยกวาการปฏวตทางสงคม ในยคสมยตาง ๆ ทผานมา ในประวตศาสตรอารยธรรมของมนษย

พทธธรรม๒๙๒

รกษา ผทพนองหญงรกษา ผทญาตรกษา ผทธรรมรกษา (เชน กฎหมายคมครอง) หญงมสาม หญงหวงหาม โดยทสดแมหญงทหมนแลว

ข. เครองชาระตวทางวาจา ๔ ไดแก การทบคคลบางคน๑. ละมสาวาท เวนขาดจากการพดเทจ เมออยในสภากด อยในทประชม

กด อยทามกลางญาตกด อยทามกลางชมนมกด อยทามกลางราชสกลกด ถกเขาอางตวซกถามเปนพยานวา เชญเถดทาน ทานรสงใดจงพดสงนน เมอไมร เขากกลาววา ไมร เมอไมเหน กกลาววา ไมเหน เมอร กกลาววา ร เมอเหนกกลาววา เหน ไมเปนผกลาวเทจทงทร ไมวาเพราะเหตแหงตนเอง หรอเพราะเหตแหงคนอน หรอเพราะเหตเหนแกอามสใดๆ

๒. ละปสณาวาจา เวนขาดจากวาจาสอเสยด ไมเปนคนทฟงความขางนแลวเอาไปบอกขางโนน เพอทาลายคนฝายน หรอฟงความขางโนน แลวเอามาบอกขางน เพอทาลายคนฝายโนน เปนผสมานคนทแตกราวกน สงเสรมคนทสมครสมานกน ชอบสามคค ยนดในสามคค พอใจในความสามคค ชอบกลาวถอยคาททาใหคนสามคคกน

๓. ละผรสวาจา เวนขาดจากวาจาหยาบ กลาวแตถอยคาชนดทไมมโทษ รนห นารก จบใจ สภาพ เปนทพอใจของพหชน เปนทชนชมของพหชน

๔. ละสมผปปลาปะ เวนขาดจากการพดเพอเจอ พดถกกาล พดคาจรง พดเปนอรรถ พดเปนธรรม พดเปนวนย กลาววาจาเปนหลกฐาน มทอางอง มกาหนดขอบเขต ประกอบดวยประโยชน โดยกาลอนควร

ค. เครองชาระตวทางใจ ๓ ไดแก อนภชฌา (ไมคดจองเอาของคนอน) อพยาบาท และสมมาทฏฐ เฉพาะ ๓ ขอน เปนความหมายทขยายจากองคมรรค ๒ ขอแรก คอ สมมาทฏฐ และสมมาสงกปปะ จงไมคดมาไวในทน

บคคลผประกอบดวยกศลกรรมบถ ๑๐ ประการน ถงตอนเชาตร ลกขนจากทนอน จะมาลบแผนดน กเปนผสะอาดอยนนเอง ถงจะไมลบแผนดน กเปนผสะอาดอยนนเอง ฯลฯ ถงจะยกมอไหวพระอาทตย กเปนผสะอาดอยนนเอง ถงจะไมยกมอไหวพระอาทตย กเปนผสะอาดอยนนเอง... เพราะวา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๙๓

กศลกรรมบถ ๑๐ ประการน เปนของสะอาดเองดวย เปนตวการททาใหสะอาดดวย...”๑

ทวาความหมายซงขยายออกไปในรปประยกต อาจแตกตางกนตามความเหมาะสมกบกรณนน ขอยกตวอยาง เชน

เมอกลาวถง บคคลทออกบวชแลว นอกจากศลบางขอจะเปลยนไป และมศลเพมใหมอกแลว แมศลขอทคงเดมบางขอ กมความหมายสวนทขยายออกไป ตางจากเดม ขอใหสงเกตขอเวนอทนนาทาน และเวนมสาวาทตอไปน เทยบกบความหมายในกศลกรรมบถขางตน

ละอทนนาทาน เวนขาดจากการถอเอาสงของทเขามไดให ถอเอาแตของทเขาให หวงแตของทเขาให มตนไมเปนขโมย เปนผสะอาดอย

ละมสาวาท เวนขาดจากการพดเทจ กลาวแตคาสตย ธารงสจจะ ซอตรง เชอถอได ไมลวงโลก๒

มขอสงเกตสาคญในตอนนอยางหนง คอ ความหมายทอนขยายขององคมรรคขนศลเหลานแตละขอ ตามปรกตจะแยกไดเปนขอละ ๒ ตอน ตอนตนกลาวถงการละเวนไมทาความชว ตอนหลงกลาวถงการทาความดทตรงขามกบความชวทงดเวนแลวนน พดสนๆ วา ตอนตนใชคานเสธ ตอนหลงใชคาแนะหนน เรองน เปนลกษณะทวไปอยางหนง ของคาสอนในพระพทธศาสนา ทมกใชคาสอนควบค ทงคานเสธ (negative) และคาแนะหนน(positive) ไปพรอมๆกน ตามหลก “เวนชว บาเพญด”

เมอถอการเวนชวเปนจดเรมตนแลว กขยายความในภาคบาเพญดออกไดเรอยไป ซงไมจากดเฉพาะเทาทขยายเปนตวอยางในองคมรรคเหลานเทานน

ตวอยางเชนขอเวนอทนนาทาน ในทนยงไมไดขยายความในภาค ๑ อง.ทสก. ๒๔/๑๖๕/๒๘๓ ความหมายธรรม ๑๐ อยางตามคาขยายความอยางน มทมาอกมาก เชน ๒๔/๑๘๙/๓๐๕, ๑๙๓/๓๐๙,๑๙๔/๓๑๓,๑๙๕/๓๑๙,๑๙๗/๓๒๓

๒ ท.ส. ๙/๓-๔/๕, ๑๐๓/๘๓, ๑๖๓/๑๒๙, ฯลฯ ม.ม. ๑๒/๔๕๕/๔๙๐; ม.ม. ๑๓/๑๒/๑๑; อง.ทสก. ๒๔/๙๙/๒๑๙ ฯลฯ

พทธธรรม๒๙๔

บาเพญดออกเปนรายละเอยดการปฏบตทเดนชด แตกไดมคาสอนเรองทานเปนหลกธรรมใหญทสดเรองหนงในพระพทธศาสนา ไวอกสวนหนงตางหากแลว ดงนเปนตน

ตะวนตกไมรจกจรยธรรมแบบธรรมชาตและเปนระบบเคยมปราชญฝายตะวนตกบางทาน เขยนขอความทานองตาหนพระ

พทธศาสนาไววามคาสอนมงแตในทางปฏเสธ (negative) คอ สอนใหละเวนความชวอยางนนอยางนฝายเดยว ไมไดสอนยาชกจงเรงรดพทธศาสนกชนใหขวนขวายทาความด (positive) ไมไดแนะนาวาเมอเวนชวนนๆแลว จะพงทาความดอยางไรตอไป มคาสอนเปนสกวสย (subjective) เปนไดเพยง จรยธรรมแหงความคด (an ethic of thoughts) เปนคาสอนแบบถอนตวและเฉยเฉอย (passive) ทาใหพทธศาสนกชนพอใจแตเพยงแคงดเวนทาความชวคอยระวงเพยงไมใหตนตองเขาไปเกยวของพวพนกบบาป ไมเอาใจใสขวนขวายชวยเหลอเพอนมนษย ดวยการลงมอทาการปลดเปลองความทกขและสรางเสรมประโยชนสขจรงจง แมใหเมตตากรณา กเพยงโดยตงความหวงความปรารถนาดแผออกดวยใจอยางเดยว

เรองน โดยเฉพาะเหตผลในการแสดงความหมายของหลกธรรมสาคญดวยคาหรอขอความเชงปฏเสธ ไดอธบายแลวในตอนกอน ทวาดวยสมมาสงกปปะ (ด หนา ๒๗๖–๒๘๑) แตยงมขอปลกยอยบางอยางทควรทราบเพมเตมอก ในแงทฝรงเรยกวาจรยธรรม (ethic) ซงเปนเรองระดบศล จงพดไว ณ ทน

นกปรชญาและเทววทยาผมชอเสยงคนหนง ทชาวตะวนตกรจกกนมาก ไดอางขอความจากพระไตรปฎก มาสนบสนนทศนะของตนทวา คาสอนในพระพทธศาสนาเปนเพยงขนปฏเสธ (negative) โดยยกคาจากดความองคมรรคขอสมมากมมนตะขางตนกากบไวในขอเขยนของตน (วจนะทอางเปนของพระสารบตร) วา

ทานผมอายทงหลาย สมมากมมนตะเปนไฉน? การเวนปาณาตบาต

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๙๕

การเวนอทนนาทาน การเวนกาเมสมจฉาจาร นแล ทานผมอายทงหลาย ชอวาสมมากมมนตะ๑

๑ เปนคาจากดความอยางเดยวกบขางตน (ม.อ. ๑๔/๗๐๔/๔๕๔) อางใน Albert Schweitzer, Indian

Thought and lts Development (New York: Henry Holt and Company, 1936), p. 112 นามาอางตอใน Joseph L. Sutton, Problems of Politics and Administration in Thailand(Bloomington: Institute of Training for Public Service, Department of Government, Indiana University, 1962), p. 3 ในหนงสอเลมหลงน (pp. 2-8) Prof. Sutton ยงอางหลกธรรมขออนๆ อกเพอยนยนทศนะของทาน เชน หลกกรรม หลก(โอกาสใน)การเกดใหม การถอนตนหรอหลกหนจากเรองราวของโลกและชวต เปนตน

สาหรบหลกกรรม แกความเขาใจผดได ดวยหลกกรรมทชแจงมาแลวขางตน สวนหลกการเกดใหมทวาใหโอกาสคนผดผอนไมเรงทาความด (จรยธรรมครสตวาเกดครงเดยว) กตกลบไดดวยหลกทวา บาปไมมโอกาสแกดวยวธลางหรอสารภาพบาป นอกจากนน พทธศาสนาถอวา การเกดเปนมนษยยากอยางยง เทยบวายากกวาการทเตาในมหาสมทรจะโผลศรษะตรงหวงอนเดยวทลอยควางในมหาสมทร

สวนเรองถอนตนไมยงกบกจการของโลก Prof. Sutton อางพทธพจนวา “Those who love nothing in this world are rich in joy and free from pain” ซงมาจากบาล (ข.อ. ๒๕/๑๗๖/๒๒๕) วา “ตสมา ห เต สขโน วตโสกา เยส ปย นตถ กหจ โลเก”

คาตของ Prof. Sutton ตรงน แสดงชดถงสาเหตสาคญ ๒ อยาง ททาใหเขาเขาใจผดอยางนน คอ๑. เนองจากพระไตรปฎกเปนคมภรศาสนาทใหญมาก (โตกวาของฝรงกวา ๑๐ เทา) มคาสอนมากมาย โดย

เฉพาะในสมยของ Schweitzer คาสอนทแปลสภาษาตะวนตกแลว ยงเปนเพยงบางสวนตามแตผแปลจะเลอกไป เมอเขาเหนและจบเอาไปแตสวนน และไปตความหมายทนท กเลยพลาดไป (ขอนเปนปญหากบคนไทยดวย)

ถาเขาไปเจอคาสอนอยางในกรณยเมตตสตร ทสอนใหมเมตตารกสรรพสตววา “มาตา ยถา นย ปตต อายสา เอกปตตมนรกเข; เอวมป สพพภเตส, มานสมภาวเย อปรมาณ” (ข.ข. ๒๕/๑๐/๑๓; แปลวา: มารดาถนอมบตรนอยคนเดยวทเกดจากตน แมดวยยอมสละชวตได ฉนใด พงเจรญนาใจเมตตาไมมประมาณในสตวทงปวง แมฉนนน) เขาอาจจะตความไปในทางตรงขาม กได

๒. ตามภมหลงทางศาสนาและวฒนธรรม ชาวตะวนตกรจกแตจรยธรรมทเปนเทวโองการ เปนคาสง หรอเปนขอกาหนดสาเรจรป เปนเรองๆ ไป เขาไมรจกจรยธรรมทเปนระบบการดาเนนชวต ซงมฐานอยในความเปนจรงตามธรรมชาต เขาจงมองจรยธรรมแยกเปนสวนๆ

ดงนน ถาเขาพบพทธพจนขางบนครบทงสองแหง เขากจะตความหมายผดอก เชนเหนไปวาพทธศาสนาสอนขดกนเอง เปนตน (ตรงนกเปนเรองยากสาหรบคนไทยดวยเชนกน)

แตทจรง พทธพจนทงสองแหงนนไมขดกนเลย กลบสอดคลองกนเชงระบบ คอ เปนภาวะทางจตทมการพฒนาไปในระดบตางๆ จนถงขนมเมตตาสากลไมมขอบเขต แตไมมความยดตดใดๆ มรกแท ทไรทกขได

อยางในทน คาวา “love” ตรงกบ “ปย” หมายถงสงทรกดวยสเนหะ ซงเปนเหตใหเกดความยดตดสวนตว ความตอนน แสดงคณสมบตของผหลดพนแลว ซงความรกแบบสเนหะไมมเหลอ มแตเมตตาแทน ดงนน ในกรณนจงเปนเรองของผมจตใจเปนอสระ ซงจะทาการตางๆ ดวยเมตตา ไมมความยดตดเอนเอยงทจะเปนเหตกอความเดอดรอนแกตนและคนอนเพราะความเหนแกตวหรอความยดตดสวนบคคลการแปลความหมายธรรมตางๆ ยอมไดคณคาแตกตางกนไปตามภมหลงและมาตรฐานทใชวด คากลาวต

ของ Prof. Sutton น จะทาดวยเจตนาหรอเขาใจผดถกอยางไรกตาม ควรถอไดวาเปนประโยชน เพราะอาจใชเปนคาเตอนชาวพทธใหเอาใจใสศกษา ใหรเขาใจความหมายทถกตองของหลกธรรมตางๆ และพงยอมรบความจรงดวยวา ความเชอถอและความเขาใจทแพรหลายทวไปในสงคมไทยเกยวกบหลกธรรมหลายอยาง มลกษณะอาการทใหมองเหนอยางคากลาวตนนได จงทาใหชาวตะวนตกอยาง Prof. Sutton เขาใจอยางน

พทธธรรม๒๙๖

สาหรบผศกษาทเขาใจความหมายเชงระบบของมรรค และทราบแนวทางทจะขยายความหมายในทางปฏบตขององคมรรคทงหลาย ออกไปสธรรมปลกยอยตางๆ ทเปนขอปฏบตเฉพาะเรองเฉพาะกรณไดมากมาย ตามทชแจงมาแลว ยอมเหนไดทนทวา หากทานผเขยนคาตนวจารณไวดวยเจตนาด ขอเขยนของทานนาจะตองเกดจากการไดอาน หรอรบทราบพทธธรรมมาแตเพยงขอปลกยอยตางสวนตางตอนไมตอเนองเปนสาย และเกดจากการไมเขาใจระบบแหงพทธธรรมโดยสวนรวม

จากความเปนระบบและการกระจายหมายในทางปฏบตนน เหนไดชดอยแลววา ระบบศลธรรมของมรรคไมมลกษณะจากดดวยความเปน negative หรอ passive หรอ subjective หรอเปนเพยง an ethic of thoughts

การทคาจากดความขององคมรรคขนศล ตองมรปลกษณะเปนคาปฏเสธเชนนน ขอกลาวถงขอสงเกตและเหตผลปลกยอย เพมเตมจากหลกใหญทพดไปแลวในตอนกอน คอ

๑. ศลในฐานะทเปนสวนหนงของพทธธรรม ยอมมใชเทวโองการ ทกาหนดใหศาสนกประพฤตปฏบตอยางนนบางอยางนบาง สดแตเทวประสงค ดวยอาศยศรทธาลอยๆ แบบภกด ซงไมจาเปนตองทราบเหตผลเชอมโยงตอเนองกน แตศล เปนสงทกาหนดขนตามหลกเหตผลของกฎธรรมชาต ซงผปฏบตตามจะตองมองเหนความสมพนธเชอมโยงกนเปนระบบ

แมจะยงไมมปญญารแจมแจงชดเจน มเพยงศรทธา ศรทธานนกจะตองเปนอาการวตศรทธา ซงอยางนอยจะตองมพนความเขาใจในเหตผลเบองตน พอเปนฐานสาหรบเกดปญญารแจมชดตอไป

๒. ในกระบวนการปฏบตธรรมหรอการฝกอบรมตนนน เมอมองในแงลาดบสงทจะตองทาใหประณตยงขนไปตามขน กจะเรมดวย ละเวนหรอกาจดความชวกอน แลวจงเสรมสรางความดใหบรบรณ จนถงความบรสทธหลดพนในทสด เหมอนจะปลกพชตองชาระทดน กาจดสงเปนโทษกอน แลวจงหวานพชและบารงรกษาไปจนไดผลทหมาย

ในระบบแหงพทธธรรมนน เมอมองในแงทวาน ศลเปนขอปฏบตขน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๙๗

เรมแรกทสด มงไปทความประพฤตพนฐาน จงเนนทการละเวนความชวตางๆ ซงเปนจดเรมตน พดยาใหเหนสงทตองการกาจดอยางชดเจนเสยกอน แลวจงขยายขอบเขตยกระดบความประพฤตใหสงขนไปในดานความด ดวยอาศยการปฏบตในขนสมาธและปญญาเขามาชวยมากขนๆ โดยลาดบ

อยางไรกด ทวานเปนการพดตามหลกทวไป แตในทางปฏบต บางทกลบเรมโดยเนนฝายดกอน เชน วางทานกอนศล หรอควบคผสมผสานกนไป ซงเปนเรองของเทคนค หรอกลวธดวย

๓. ในระบบการฝกอบรมของไตรสกขา ศลยงมใชขอปฏบตใหถงจดหมายสงสดโดยตวของมนเอง แตเปนวธการเพอกาวหนาไปสความเจรญขนตอไป คอสมาธ สมาธจงเปนจดหมายจาเพาะของศล โดยนยนคณคาในดานจตใจของศล จงมความสาคญมาก

คณคาทางจตใจในขนศล กคอ เจตนาทจะงดเวน หรอการไมมความดารในการทจะทาความชวใดๆ อยในใจ ซงทาใหจตใจบรสทธปลอดโปรง ไมมความคดวนวายขนมวหรอกงวลใดๆ มารบกวน จตใจจงสงบ ทาใหเกดสมาธไดงาย เมอมจตใจสงบเปนสมาธแลว กเกดความคลองตวในการทจะใชปญญา คดหาเหตผล และหาทางดาเนนการสรางสรรคความดตางๆ ใหไดผลในขนตอไป

๔. พทธธรรมถอวา จตใจเปนสงสาคญยง ระบบจรยธรรมจงตองประสานตอเนองกนโดยตลอด ทงดานจตใจ และความประพฤตทางกายวาจาภายนอก ในการกระทาตางๆ นน จตใจเปนจดเรมตน จงกาหนดทตวเจตนาในใจเปนหลก เพอใหการกระทาความดตางๆ เปนไปดวยความจรงใจอยางแนนอน มใชแตเพยงไมหลอกลวงคนอนเทานน แตหมายถงการไมหลอกลวงตนเองดวย เปนการกาจดหนทางไมใหเกดปญหาทางจตในดานความขดแยงของความประพฤต

๕. องคมรรคขนศลสอนวา ความรบผดชอบขนพนฐานทสดของบคคลแตละคน กคอ ความรบผดชอบตอตนเอง ในการทจะไมใหมความคดทจะทาความชวดวยการเบยดเบยนหรอลวงละเมดตอผอน อยในจตใจของ

พทธธรรม๒๙๘

ตนเลย เมอมความบรสทธนรองรบอยเปนเบองตนแลว ความรบผดชอบนน จงขยายกวางออกไปถงขนเปนการธารงรกษาและเสรมสรางความเจรญกาวหนา แหงคณธรรมของตน ดวยการขวนขวายทาความด บาเพญประโยชนสขแกคนอนๆ พดสนๆ วา มความรบผดชอบตอตนเอง ในการทจะละเวนความชว และรบผดชอบตอผอน ในการทจะทาความดแกเขา

๖. การกาหนดความหมายของศลในแงละเวนความชว เปนการกาหนดขอปฏบตอยางกวางขวางทสด คอเพงเลงไปทความชว ยาถงเจตจานงทไมมเชอแหงความชวเหลออยเลย สวนในฝายความด เปนเรองทจะพงขยายออกไปไดอยางไมมเขตจากด จงไมระบไว

ตามความเปนจรง ความดเปนเรองกวางขวางไมมทสนสด มรายละเอยด แนวทาง และวธการ ยกเยองไปไดมากมายตามฐานะและโอกาสตางๆ สวนความชวทจะตองเวน เปนเรองแนนอนตายตว เชน ทงพระสงฆและคฤหสถ ควรละเวนการพดเทจดวยกนทงสองฝาย แตโอกาสและวธการทจะทาความดทตรงขามกบการพดเทจนนตางกน การวางหลกกลาง จงระบแตฝายเวนชวไวเปนเกณฑ สวนรายละเอยด และวธการกระทาในขนบาเพญความด เปนเรองในขนประยกตใหเหมาะสมกบฐานะ โอกาส และสภาพชวตของบคคลตอไป๑

๗. การปฏบตตามองคมรรคทกขอ ถอวาเปนสงจาเปนสาหรบทกคนในการทจะเขาถงจดหมายของพระพทธศาสนา ดงนน องคมรรคแตละขอจะตองเปนหลกกลางๆ ททกคนปฏบตตามได ไมจากดดวยฐานะ กาลสมย ทองถน และสงแวดลอมจาเพาะอยาง เชน การเวนอทนนาทาน เปนสงททกคนทาได แตการใหทานตองอาศยปจจยอนประกอบ เชน ตนมสงทจะใหมผทจะรบ และเขาควรไดรบ เปนตน

ในกรณทไมอยในฐานะและโอกาส เปนตน ทจะให เจตนาทปราศจากอทนนาทาน กเปนสงททาใหจตใจบรสทธ เปนพนฐานแกสมาธไดแลว แตในกรณทอยในฐานะและโอกาส เปนตน ทจะให การไมใสใจหรอหวงแหน จงจะ ๑ ขอปฏบตในขนประยกต พงดตวอยางในมชฌมาปฏปทา ภาคประยกต

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๙๙

เกดเปนความเศราหมองขนมวแกจตใจ และการใหจงจะเปนเครองสงเสรมคณธรรมของตนใหมากยงขน

โดยนยน ความหมายหลก จงอยในรปเปนคาปฏเสธ คอ การละเวนหรอปราศจากความชว สวนความหมายทขยายออกไปในฝายทาความดจงเปนเรองของการประยกตดงกลาวแลว

๘. ในทางปฏบต เมอพจารณาในชวงเวลาใดเวลาหนง ผปฏบตธรรมยอมกาลงบาเพญคณธรรมความดอยางใดอยางหนง หรอประเภทใดประเภทหนงอยเปนพเศษ ในเวลาเชนนนเขายอมจะตองพงความคดความสนใจจาเพาะเจาะจงลงในสงทปฏบตนน ในกรณเชนน ความรบผดชอบของเขาตอความประพฤตดานอนๆ ยอมมเพยงเปนสวนประกอบ คอเพยงไมใหเกดความชวอยางใดอยางหนงหรอความเสยหายดานอนขนมา เปนสาคญ

ประโยชนทตองการจากศล ในกรณเชนน จงไดแกการชวยควบคมรกษาความประพฤตในดานอนๆ ของเขาไว ปองกนไมใหเสยหลกพลาดลงไปในความชวอยางใดอยางหนง ทาใหมพนฐานทมนคง สามารถบาเพญความดทเปนเรองจาเพาะในขณะนนๆ ไดโดยสมบรณความแตกตางระหวางศล ในพระพทธศาสนา กบศาสนาเทวนยม

อนง มขอสงเกตบางอยางทควรทราบ เกยวกบความแตกตางระหวางศลในพระพทธศาสนา กบศลในศาสนาเทวนยม (รวมถงเรองกรรม ความด ความชว) ดงน

๑. ในพทธธรรม ศลเปนหลกความประพฤตทกาหนดขนตามหลกเหตผลของกฎธรรมชาต

สวนในศาสนาเทวนยม ศลเปนเทวโองการ ทกาหนดขนโดยเทวประสงค๒. ในแงปฏเสธ ศลในความหมายของพทธธรรม เปนหลกการฝกตนในการ

เวนจากความชว จงเรยกศลทกาหนดเปนขอ ๆวา สกขาบท (ขอฝก−training rule)สวนศลในศาสนาเทวนยม เปนขอหาม หรอคาสงหามจากเบองบน

(divine commandment)

พทธธรรม๓๐๐

๓. แรงจงใจทตองการในการปฏบตตามศลแบบพทธธรรม ไดแกอาการวตศรทธา คอ ความมนใจ (confidence) ในกฎแหงกรรม โดยมความเขาใจพนฐาน มองเหนเหตผลวาพฤตกรรมและผลของมนจะตองเปนไปตามแนวทางแหงเหตปจจย

สวนแรงจงใจทตองการในการปฏบตตามศลของศาสนาเทวนยม ไดแกศรทธาแบบภกด (faith) คอ เชอ ยอมรบ และทาตามสงใดๆ กตามทกาหนดวาเปนเทวประสงค มอบความไววางใจใหโดยสนเชง ไมตองถามหาเหตผล

๔. ในพทธธรรม การรกษาศลตามความหมายทถกตอง กคอ การฝกตน ในทางความประพฤต เรมแตเจตนาทจะละเวนความชวอยางนนๆ จนถงประพฤตความดงามตางๆ ทตรงขามกบความชวนนๆ

สวนในศาสนาเทวนยม การรกษาศล กคอ การเชอฟง และปฏบตตามเทวโองการโดยเครงครด

๕. ในพทธธรรม การประพฤตปฏบตในขนศล นอกจากใหเกดการอยรวมสงคมทเกอกลไมเบยดเบยนกนแลว มวตถประสงคเฉพาะ คอ เพอเปน บาทฐานของสมาธ กลาวคอ เปนระบบการฝกอบรมบคคลใหมความพรอมและความสามารถทจะใชกาลงงานของจตใหเปนประโยชนมากทสด ในทางทจะกอใหเกดปญญาและนาไปสความหลดพน หรออสรภาพสมบรณในทสด สวนการไปสวรรคเปนตน เปนเพยงผลพลอยไดของวถแหงความประพฤตโดยทวไป

แตในศาสนาเทวนยม การประพฤตศลตามเทวโองการ เปนเหตใหไดรบความโปรดปรานจากเบองบน เปนการประพฤตถกตองตามเทวประสงค และเปนเหตใหพระองคทรงประทานรางวลดวยการสงไปเกดในสวรรค

๖. ในพทธธรรม ผลดหรอผลรายของการประพฤตหรอไมประพฤตศล เปนสงทเปนไปเองโดยธรรมชาต คอ เปนเรองการทางานอยางเทยงธรรมเปนกลางของกฎธรรมชาต ทเรยกวา กฎแหงกรรม การใหผลน แสดงออกตงตนแตจตใจ กวางออกไปจนถงบคลกภาพ และวถชวตทวไปของบคคลผนน ไมวาในชาตนหรอชาตหนา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๐๑

สวนในศาสนาเทวนยม ผลดผลรายของการประพฤตตามหรอการละเมดศล (เทวโองการ) เปนเรองของการใหผลตอบแทน (retribution) ผลดคอการไดไปเกดในสวรรค เปนฝายรางวล (reward) สวนผลรายคอไปเกดในนรก เปนฝายการลงโทษ (punishment) การจะไดผลดหรอผลรายนนยอมสดแตการพพากษา หรอวนจฉยโทษ (judgment) ของเบองบน

๗. ในแงความเขาใจเกยวกบความดความชว ทางฝายพทธธรรมสอนวา ความด เปนคณคาทรกษาและสงเสรมคณภาพของจต ทาใหจตใจสะอาดผองใสบรสทธ หรอยกระดบใหสงขน จงเรยกวาบญ (good, moral หรอ meritorious) เปนสงททาใหเกดความเจรญงอกงามแกจตใจ เปนไปเพอความหลดพนหรออสรภาพทงทางจตใจและทางปญญา เปนการกระทาทฉลาด ดาเนนตามวถแหงปญญา เออแกสขภาพจต จงเรยกวา กศล (skilful หรอ wholesome)

สวนความชว เปนสภาพททาใหคณภาพของจตเสอมเสย หรอทาใหตกตาลง จงเรยกวาบาป (evil) เปนสงททาใหเกดความเสอมโทรมแกชวตจตใจ ไมเปนไปเพอความหลดพน เปนการกระทาทไมฉลาด ไมเออแกสขภาพจต จงเรยกวา อกศล (unskilful หรอ unwholesome)

สวนในศาสนาเทวนยม ความดความชว กาหนดดวยศรทธาแบบภกดตอองคเทวะเปนมลฐาน คอเอาการเชอฟงยอมรบและปฏบตตามเทวประสงคและเทวบญชาหรอไม เปนหลก โดยเฉพาะความชว/บาป หมายถงการผดหรอลวงละเมดตอองคเทวะ (sin) ในรปใดรปหนง

๘. จากพนฐานทแตกตางกนน ทาใหเกดความแตกตางกนตอไปอกอยางนอย ๒ ประการ คอ

ก) ศลในพทธธรรม จงตองเปนคาสอนทตอเนองกนตามเหตผลเปนระบบจรยธรรม เพราะผปฏบตจะประพฤตไดถกตองตอเมอมความเขาใจในระบบและเหตผลทเกยวของเปนพนฐานอยดวย

สวนศลหรอจรยธรรมทวไปในศาสนาเทวนยม ยอมเปนประกาศเทวโองการ หรอคาแถลงเทวประสงคเปนเรองๆ ขอๆ ตางๆ กนไป

พทธธรรม๓๐๒

แมนามารวบรวมไวกยอมเรยกวา “ประมวล” ไมใช ระบบ เพราะผปฏบตตองการความเขาใจอยางมากกเฉพาะในความหมายของสงทจะตองปฏบตเทานน ไมจาเปนตองเขาใจในระบบและเหตผลทเกยวของ เพราะถอวาระบบและเหตผลตางๆ ทงปวงอยในพระปรชาขององคเทวะหมดสนแลว อนผปฏบตไมพงสงสย เพยงแตเชอฟง มอบความไววางใจ และปฏบตตามเทวโองการเทานนเปนพอ

ข) ศลหรอระบบจรยธรรมแบบพทธ เปนหลกกลางๆ และเปนสากลกาหนดโดยขอเทจจรงตามกฎธรรมชาต (หมายถงสารตถะของศลในฝายธรรมอนเกยวดวยบญบาป ไมใชในความหมายฝายวนย อนเกยวดวยการลงโทษ) เชน พจารณาผลหรอปฏกรยาทเกดขนในกระบวนการทางานของจต ผลตอพฤตกรรม นสย และบคลกภาพ เปนตน จงไมอาจวางขอจากดทเปนการแบงแยกเพอผลประโยชนเฉพาะพวก เฉพาะกลม หรอเอาความพอใจของตนเปนเครองวดได

ไมจากดวา คนศาสนานเทานนมกรณาจงเปนคนด คนศาสนาอนมกรณากเปนคนดไมได ฆาคนศาสนานเทานนเปนบาป ฆาคนศาสนาอนไมบาป คนศาสนานเทานนใหทานไปสวรรคได คนศาสนาอนประพฤตอยางไรไมเชอฉนเสยอยางเดยวตกนรกหมด ฆาสตวไมบาปเพราะสตว (รวมทงทไมเปนอาหาร?) เปนอาหารของคน (เพราะคนไมเปนอาหารของเสอและสงโต?) ดงนเปนตน

จะมการจากดแบงแยกได เชนวาบาปมากบาปนอยเปนตนอยางไร กเปนไปโดยขอเทจจรงตามกฎธรรมชาต เชน พจารณาผลและปฏกรยาทเกดขนในกระบวนการทางานของจต เปนตน ดงกลาวแลว

สวนในศาสนาเทวนยม หลกเหลานยอมกาหนดใหจากดหรอขยายตามเทวประสงคอยางไรกได ดจเปนวนยบญญต หรอนตบญญต เพราะองคเทวะทรงเปนทงผตรากฎหมายและผพพากษาเอง

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๐๓

๙. เนองจากศลเปนหลกกลางๆ กาหนดดวยขอเทจจรงตามกฎธรรมชาตเชนน ผปฏบตตามแนวพทธธรรม จงตองเปนผกลายอมรบและกลาเผชญหนาความจรง ความด ชว ถก ผด มอย เปนขอเทจจรงอยางไร กตองกลายอมรบความจรงตามทเปนเชนนน สวนตนจะปฏบตหรอไมแคไหนเพยงไร กเปนอกเรองหนง และตองกลายอมรบการทตนปฏบตดไมดตามขอเทจจรงนน มใชถอวาไมชว เพราะตวอยากทาสงนน ขอเทจจรงตามธรรมชาต มไดขนตอการวดดวยการอยากทาหรอไมของตน ถามอนถงกบจะทากรรมทใหตกนรกสกอยางหนง การทยอมรบพดกบตนเองวา กรรมนนไมด แตตนยอมเสยสละตกนรก ยงดกวาหลอกตวเองวากรรมนนไมเปนกรรมชว

มสงทอาจถอวาเปนขอไดเปรยบ ของศลแบบเทวโองการ คอ๑. ตดการพจารณาเรองถก-ผด จรง-ไมจรง ออกเสย กลาวไดวา

เมอเชอเสยแลว ศรทธาลวนแบบภกด ยอมไดผลในทางปฏบตทรวดเรวเรงเราและเขมแขงหรอรนแรงกวา แตจะเกดปญหาขนตอไป โดยเฉพาะในยคแหงเหตผลวา ทาอยางไรจงจะใหเชอได และปญหาในระยะยาวเกยวกบความปลอดภยในการอยรวมกบผอนทไมศรทธาเหมอนตน ปญหาเรองความมนคงของศรทธานน และการไมมโอกาสเขาถงอสรภาพทางปญญา (บางขออาจไมตองพจารณา ถามนษยตองการมชวตอยเพยงเปนสตวสงคมทแยกกนอยเปนกลมๆ)

๒. สาหรบสามญชนทวไป ยอมเขาถงความหมายของศลตามแบบศรทธาลวนไดงายกวา และศลแบบนกควบคมความประพฤตของคนสามญไดเปนอยางด ดงนน แมในหมชาวพทธจานวนไมนอย ความเขาใจในเรองบญบาปจงยงคงมสวนทคลายกบศาสนาเทวนยมแฝงอยดวย เชน เหนศล เปนขอหาม (แตลางเลอนวาใครเปนผหาม) เหนผลของบญบาปเปนอยางผลตอบแทน เปนรางวลหรอการลงโทษ เปนตน แตปญหากคงเปนอยางเดยวกบขอ ๑ คอ ทาอยางไรจะใหเชอกนอยไดตลอดไป

๓. การบญญตกรรมไมดบางอยาง ทเหนวายงจาเปนตองทา เพอผลประโยชนบางอยางของตน ใหเปนกรรมทไมผดไปเสย จดเปนวธจงใจตวเอง

พทธธรรม๓๐๔

ไดอยางหนง พทธธรรมยอมรบวา วธจงใจตนเองนน เปนสงทไดผลมากอยางหนง เพราะเปนเหตปจจยอกอยางหนงทเขามาเกยวของเพมขนในเรองนนๆ เชน บญญตวาฆาสตวไมบาป กทาใหเบาใจและไมรสกสะกดใจในการฆาสตว แตการจงใจแบบนทาใหเกดผลรายในดานอน และไมเปนวถทางแหงปญญา

พทธธรรมนยมใหเปนอยดวยการรบรความเปนจรงจะแจงในทกขนทกตอน ใหรจกเลอกตดสนใจดวยตนเอง พทธธรรมสอนใหใชวธจงใจตนเองบางเหมอนกน แตสอนโดยใหผนนรเขาใจในเรองทจะใชจงใจนนตามขอเทจจรงแลวใหนาไปใชดวยตนเอง เรองทใชจงใจนนตองไมมแงทเสยหาย และใหใชเฉพาะในกรณทชวยเปนพลงในการทาความดอยางอนใหไดผลยงขน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๐๕

๖. สมมาวายามะ

ความหมาย และประเภทองคมรรคขอน เปนขอแรกในหมวดสมาธ หรอ อธจตตสกขา มคา

จากดความแบบพระสตรดงนภกษทงหลาย สมมาวายามะ เปนไฉน? นเรยกวาสมมาวายามะ คอ

ภกษในธรรมวนยน๑) สรางฉนทะ พยายาม ระดมความเพยร คอยเราจตไว มงมนเพอ

(ปองกน) อกศลธรรมอนเปนบาป ทยงไมเกด มใหเกดขน๒) สรางฉนทะ พยายาม ระดมความเพยร คอยเราจตไว มงมน เพอ

ละอกศลธรรมอนเปนบาป ทเกดขนแลว๓) สรางฉนทะ พยายาม ระดมความเพยร คอยเราจตไว มงมนเพอ

(สราง) กศลธรรม ทยงไมเกด ใหเกดขน๔) สรางฉนทะ พยายาม ระดมความเพยร คอยเราจตไว มงมน เพอ

ความดารงอย ไมเลอนหาย เพอภญโญภาพ เพอความไพบลย เจรญเตมเปยมแหงกศลธรรม ทเกดขนแลว๑

สวนในอภธรรม มคาจากดความเพมอกแบบหนง ดงนสมมาวายามะ เปนไฉน ? การระดมความเพยร (วรยารมภะ) ทางใจ

ความกาวหนา ความบากบน ความขะมกเขมน ความพยายาม ความอตสาหะ ความอดส ความเขมแขง ความมนคง ความกาวหนาไมลดละ ความไมทอดทงฉนทะ ความไมทอดทงธระ การแบกทนเอาธระไป วรยะ วรยนทรย วรยพละ สมมาวายามะ วรยสมโพชฌงค ทเปนองคมรรค นบเนองในมรรค นเรยกวา สมมาวายามะ๒

๑ ท.ม. ๑๐/๒๙๙/๓๔๘; ม.ม. ๑๒/๑๔๙/๑๒๔; ม.อ. ๑๔/๗๐๔/๔๕๔; อภ.ว. ๓๕/๑๖๘/๑๓๗; ๕๗๕/๓๑๗๒ อภ.ว. ๓๕/๑๘๑/๑๔๐; ๕๘๖/๓๒๐

พทธธรรม๓๐๖

สมมาวายามะ อยางทแยกเปน ๔ ขอ ตามคาจากดความแบบพระสตรนน เรยกชออกอยางหนงวา สมมปปธาน๑ หรอ ปธาน ๔๒ และมชอเรยกเฉพาะสาหรบความเพยรแตละขอนนวา

๑. สงวรปธาน เพยรปองกน หรอเพยรระวง (อกศลทยงไมเกด)๒. ปหานปธาน เพยรละ หรอเพยรกาจด (อกศลทเกดขนแลว)๓. ภาวนาปธาน เพยรเจรญ หรอเพยรสราง (กศลทยงไมเกด)๔. อนรกขนาปธาน เพยรอนรกษ หรอเพยรรกษาและสงเสรม (กศล

ทเกดขนแลว)

บางแหงมคาอธบายแบบยกตวอยางความเพยร ๔ ขอน เชน๓

๑. สงวรปธาน ไดแก ภกษเหนรปดวยจกษแลว ไมถอนมต (ไมคดเคลมหลงตดในรปลกษณะทวไป) ไมถออนพยญชนะ (ไมคดเคลมหลงตดในลกษณะปลกยอย) ยอมปฏบตเพอสารวมอนทรย ทเมอไมสารวมแลวจะพงเปนเหตใหบาปอกศลธรรม คออภชฌาและโทมนส ครอบงาเอาได ยอมรกษาจกขนทรย ถงความสารวมในจกขนทรย ฟงเสยงดวยห สดกลนดวยจมก ลมรสดวยลน ถกตองโผฏฐพพะดวยกาย รธรรมารมณดวยใจ (กเชนเดยวกน)

๒. ปหานปธาน ไดแก ภกษไมยอมใหกามวตก พยาบาทวตก วหงสาวตก และบาปอกศลธรรมทงหลายทเกดขนแลวตงตวอยได ยอมละเสย บรรเทาเสย กระทาใหหมดสนไปเสย ทาใหไมมเหลออยเลย

๓. ภาวนาปธาน ไดแก ภกษเจรญโพชฌงค ๗ ประการ ซงองวเวก องวราคะ องนโรธ โนมไปเพอการสลดพน

๔. อนรกขนาปธาน ไดแก ภกษคอยถนอมสมาธนมตอนด คอ สญญา ๖ ประการทเกดขนแลว

๑ อง.จตกก. ๒๑/๑๓/๑๙ (แปลเปนไทยอยางงายๆ วา ความเพยรถกตอง หรอสมบรณแบบ)๒ อง.จตกก. ๒๑/๖๙/๙๖๓ ด อง.จตกก. ๒๑/๑๔/๒๐

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๐๗

ความสาคญพเศษของความเพยรความเพยรเปนคณธรรมสาคญยงขอหนงในพระพทธศาสนา ดงจะเหน

ไดจากการทสมมาวายามะ เปนองคมรรคประจา ๑ ใน ๓ ขอ (สมมาทฏฐสมมาวายามะ สมมาสต) ซงตองคอยชวยหนนองคมรรคขออนๆ ทกขอเสมอไป ดงกลาวแลวขางตน๑ และในหมวดธรรมทเกยวกบการปฏบตแทบทกหมวด จะพบความเพยรแทรกอยดวย ในชอใดชอหนง การเนนความสาคญของธรรมขอน อาจพจารณาไดจากพทธพจน เชน

ธรรมน เปนของสาหรบผปรารภความเพยร มใชสาหรบคนเกยจคราน๒

ภกษทงหลาย เรารชดถงคณของธรรม ๒ ประการ คอ๑) ความเปนผไมสนโดษในกศลธรรมทงหลาย

(อสนตฏ ตา กสเลส ธมเมส)๒) ความเปนผไมยอมถอยหลงในการบาเพญเพยร

(อปปฏวาณตา ปธานสม)...เพราะฉะนนแล เธอทงหลายพงศกษาดงนวา –เราจกตงความเพยรอน

ไมถอยหลง ถงจะเหลอแตหนง เอนและกระดก เนอและเลอดในสรระจะแหงเหอดไปกตามท ยงไมบรรลผลทบคคลพงลถงไดดวยเรยวแรงของบรษ ดวยความเพยรของบรษ ดวยความบากบนของบรษแลว ทจะหยดยงความเพยรเสย เปนอนไมม − เธอทงหลายพงศกษาฉะนแล๓

การทตองเนนความสาคญของความเพยรนน นอกจากเหตผลอยางอนแลว ยอมสบเนองมาจากหลกพนฐานของพระพทธศาสนาทวา สจธรรมเปนกฎธรรมชาต หรอหลกความจรงทมอยโดยธรรมดา พระพทธเจาหรอศาสดามฐานะเปนผคนพบหลกความจรงนน แลวนามาเปดเผยแกผอน การไดรบผล

๑ ด ม.อ. ๑๔/๒๕๘-๒๗๘/๑๘๑-๑๘๗๒ อง. อฏก. ๒๓/๑๒๐/๒๓๗๓ อง.ทก. ๒๐/๒๕๑/๖๔ [เรยกใหจางายวา อปญญาตธรรม (ธรรมทพระพทธเจาทรงเหนคณประจกษ, ธรรมททรงชนชมหรอเชดช) ๒ คอ ความไมสนโดษในกศลธรรม และ ความเพยรพยายามไมถอยหลง]

พทธธรรม๓๐๘

จากการปฏบต เปนเรองของความเปนไปอนเทยงธรรมตามเหตปจจยในธรรมชาต ศาสดามใชผบนดาล เมอเปนเชนน ทกคนจงจาเปนตองเพยรพยายามสรางผลสาเรจดวยเรยวแรงของตน ไมควรคดหวงและออนวอนขอผลทตองการโดยไมกระทา หลกพทธศาสนาในเรองน จงมวา

ตมเหห กจจ อาตปป อกขาตาโร ตถาคตาความเพยร ทานทงหลายตองทาเอง ตถาคตทงหลาย เปนแตผบอก

(ทาง) ให๑

ความเพยรทพอด ดวยความสมดลแหงอนทรยอยางไรกตาม การทาความเพยร กเชนเดยวกบการปฏบตธรรมขอ

อนๆ จะตองเรมกอตวขนในใจใหพรอมและถกตองกอน แลวจงขยายออกไปเปนการกระทาภายนอก ใหประสานกลมกลนกน มใชคดอยากทาความเพยร กสกแตวาระดมใชกาลงกายเอาแรงเขาทม ซงอาจกลายเปนการทรมานตนเอง ทาใหเกดผลเสยไดมาก

โดยนยน การทาความเพยรจงตองสอดคลองกลมกลนกนไปกบธรรมขออน ๆ ดวย โดยเฉพาะสตสมปชญญะ มความรความเขาใจ ใชปญญาดาเนนความเพยรใหพอเหมาะ อยางทเรยกวาไมตง และไมหยอนเกนไป ดงเรองตอไปน

ครงนน ทานพระโสณะพานกอยในปาสตวน ใกลเมองราชคฤห ทานไดทาความเพยรอยางแรงกลา เดนจงกรมจนเทาแตกทงสองขาง แตไมสาเรจผล คราวหนง ขณะอยในทสงด จงเกดความคดขนวา

“บรรดาสาวกของพระผมพระภาค ทเปนผตงหนาทาความเพยร เรากเปนผหนง ถงกระนนจตของเรากหาหลดพนจากอาสวะหมดอปาทานไม กแหละ ตระกลของเรากมโภคะ เราจะใชจายโภคสมบต และทาความดตางๆ ไปดวยกได อยากระนนเลย เราจะลาสกขา ไปใชจายโภคสมบต และบาเพญความดตางๆ” ๑ ข.ธ. ๒๕/๓๐/๕๑

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๐๙

พระพทธเจาทรงทราบความคดของทานพระโสณะ และไดเสดจมาสนทนาดวยพระพทธเจา : โสณะ เธอเกดความคด (ดงกลาวแลว) มใชหรอ ?โสณะ : ถกแลว พระเจาขาพระพทธเจา : เธอคดเหนอยางไร? ครงกอน เมอเปนคฤหสถ เธอเปนผ

ชานาญในการดดพณมใชหรอ?โสณะ : ถกแลว พระเจาขาพระพทธเจา : เธอคดเหนอยางไร? คราวใดสายพณของเธอตงเกนไป คราว

นนพณของเธอมเสยงเพราะ หรอเหมาะทจะใชการ กระนนหรอ?

โสณะ : หามได พระเจาขาพระพทธเจา : เธอคดเหนอยางไร? คราวใด สายพณของเธอหยอนเกนไป

คราวนนพณของเธอ มเสยงเพราะ หรอเหมาะทจะใชการ กระนนหรอ?

โสณะ : หามได พระเจาขาพระพทธเจา : แตคราวใด สายพณของเธอ ไมตงเกนไป ไมหยอนเกนไป ตง

อยในระดบพอด คราวนนพณของเธอ จงจะมเสยงไพเราะ หรอเหมาะทจะใชการ ใชไหม?

พระโสณะ : ถกแลว พระเจาขาพระพทธเจา : ฉนนนเหมอนกน โสณะ ความเพยรทระดมมากเกนไป ยอม

เปนไปเพอความฟงซาน ความเพยรทหยอนเกนไป ยอมเปนไปเพอความเกยจคราน เพราะเหตนนแล เธอจงตงใจกาหนดความเพยรใหเสมอพอเหมาะ จงเขาใจความเสมอพอดกน แหงอนทรยทงหลาย๑ และจงถอนมตในความเสมอพอดกนนน”๒

๑ อนทรย ๕ คอ ศรทธา วรยะ สต สมาธ และปญญา (อนทรยสมตา, ความสมดลแหงอนทรย ด หนา ๒๓๙)๒ เรองนมาใน วนย. ๕/๒/๕; อง.ฉกก. ๒๒/๓๒๖/๔๑๙

พทธธรรม๓๑๐

๗. สมมาสต

คาจากดความสมมาสต เปนองคมรรคขอท ๒ ในหมวดสมาธ หรอ อธจตตสกขา ม

คาจากดความแบบพระสตร ดงนภกษทงหลาย สมมาสตเปนไฉน ? นเรยกวาสมมาสต คอ ภกษในธรรม

วนยน๑) พจารณาเหนกายในกาย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจด

อภชฌาและโทมนสในโลกเสยได๒) พจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงหลาย มความเพยร มสมปชญญะ ม

สต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได๓) พจารณาเหนจตในจต มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌา

และโทมนสในโลกเสยได๔) พจารณาเหนธรรมในธรรมทงหลาย มความเพยร มสมปชญญะ มสต

กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได๑

คาจากดความอกแบบหนง ทปรากฏในคมภรอภธรรม วาดงนสมมาสต เปนไฉน? สต คอ การคอยระลกถงอยเนอง ๆการหวนระลก

(กด) สต คอ ภาวะทระลกได ภาวะททรงจาไว ภาวะทไมเลอนหาย ภาวะทไมลม (กด) สต คอ สตทเปนอนทรย สตทเปนพละ สมมาสต สตสมโพชฌงค ทเปนองคมรรค นบเนองในมรรค นเรยกวา สมมาสต๒

สมมาสต ตามคาจากดความแบบพระสตรนน กคอหลกธรรมท เรยกวา สตปฏฐาน นนเอง หวขอทง ๔ ของหลกธรรมหมวดน มชอเรยกสนๆ คอ

๑) กายานปสสนา (การพจารณากาย, การตามดรทนกาย) ๑ ท.ม. ๑๐/๒๙๙/๓๔๙; ม.ม. ๑๒/๑๔๙/๑๒๔; ม.อ. ๑๔/๗๐๔/๔๕๔; อภ.ว. ๓๕/๑๖๙/๑๓๗; ๕๗๖/๓๑๘๒ อภ.ว. ๓๕/๑๘๒/๑๔๐; ๕๘๗/๓๒๑

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๑๑

๒) เวทนานปสสนา (การพจารณาเวทนา, การตามดรทนเวทนา)๓) จตตานปสสนา (การพจารณาจต, การตามดรทนจต)๔) ธมมานปสสนา (การพจารณาธรรมตางๆ, การตามดรทนธรรม)กอนจะพจารณาความหมายของสมมาสต ตามหลกสตปฏฐาน ๔ น

เหนวาควรทาความเขาใจทวๆ ไปเกยวกบเรองสตไวเปนพนฐานกอน

สตในฐานะอปปมาทธรรม๑

“สต” แปลกนงายๆ วา ความระลกได เมอแปลอยางน ทาใหนกเพงความหมายไปในแงของความจา ซงกเปนการถกตองในดานหนง แตอาจไมเตมตามความหมายหลก ทเปนจดมงสาคญกได เพราะถาพดในแงปฏเสธ สตนอกจากหมายถงความไมลม ซงตรงกบความหมายขางตน ทวาความระลกไดแลว ยงหมายถง ความไมเผลอ ไมเลนเลอ ไมฟนเฟอนเลอนลอยดวย

ความหมายในแงปฏเสธเหลาน เลงไปถงความหมายในทางสาทบวา ความระมดระวง ความตนตวตอหนาท ภาวะทพรอมอยเสมอในอาการคอยรบรตอสงตางๆ ทเขามาเกยวของ และตระหนกวาควรปฏบตตอสงนนๆ อยางไร

โดยเฉพาะในแงจรยธรรม การทาหนาทของสตมกถกเปรยบเทยบเหมอนกบนายประต ทคอยระวงเฝาดคนเขาออกอยเสมอ และคอยกากบการโดยปลอยคนทควรเขาออกใหเขาออกได และคอยกนหามคนทไมควรเขา ไมใหเขาไป คนทไมควรออก ไมใหออกไป

สตจงเปนธรรมสาคญในทางจรยธรรมเปนอยางมาก เพราะเปนตวควบคมเราเตอนการปฏบตหนาท และเปนตวคอยปองกนยบยงตนเอง ทงทจะไมใหหลงเพลนไปตามความชว และทจะไมใหความชวเลดลอดเขามาในจตใจได พดงายๆ วา ทจะเตอนตนเองในการทาความด และไมเปดโอกาสแกความชว

๑ ขอใหเทยบความหมายทนยมใชกนในภาษาองกฤษ สต ใชกนวา mindfulness, attentiveness หรอ

detached watching; สวนอปปมาทะ มคานยมใชหลายคา คอ heedfulness, watchfulness, earnestness, diligence, zeal, carefulness หรอความหมายในทางปฏเสธวา non-neglect of mindfulness

พทธธรรม๓๑๒

พทธธรรมเนนความสาคญของสตเปนอยางมาก ในการปฏบตจรย-ธรรมทกขน การดาเนนชวต หรอการประพฤตปฏบตโดยมสตกากบอยเสมอนน มชอเรยกโดยเฉพาะวา “อปปมาท” คอ ความไมประมาท

อปปมาท น เปนหลกธรรมสาคญยง สาหรบความกาวหนาในระบบจรยธรรม มกใหความหมายวา การเปนอยโดยไมขาดสต ซงขยายความไดวาการระมดระวงอยเสมอ ไมยอมถลาลงไปในทางเสอม และไมยอมพลาดโอกาสสาหรบความเจรญกาวหนา ตระหนกดถงสงทจะตองทา และตองไมทา ใสใจสานกอยเสมอในหนาท ไมปลอยปละละเลย กระทาการดวยความจรงจง และพยายามกาวรดหนาอยตลอดเวลา

กลาวไดวา อปปมาทธรรมน เปนหลกความสานกรบผดชอบในแงความสาคญ อปปมาท จดเปนองคประกอบภายใน เชนเดยวกบ

โยนโสมนสการ คกบหลกกลยาณมตร ทเปนองคประกอบภายนอก พทธพจนแสดงความสาคญของอปปมาทน บางทซากบโยนโสมนสการ เหตผลกคอธรรมทงสองอยางน มความสาคญเทาเทยมกน แตตางแงกน

โยนโสมนสการ เปนองคประกอบฝายปญญา เปนอปกรณสาหรบใชทาการ (เพอสรางปญญา) สวนอปปมาทเปนองคประกอบฝายสมาธ เปนตวควบคมและเรงเราใหมการใชอปกรณนน และกาวหนาตอไปไมหยด

ความสาคญและขอบเขตการใชอปปมาทธรรม ในการปฏบตจรย-ธรรมขนตางๆ จะเหนไดจากพทธพจนตวอยางตอไปน

ภกษทงหลาย รอยเทาของสตวบกทงหลายชนดใด ๆ กตาม ยอมลงในรอยเทาชางไดทงหมด รอยเทาชาง เรยกวาเปนยอดของรอยเทาเหลานน โดยความใหญ ฉนใด กศลธรรมทงหลาย อยางใด ๆกตาม ยอมมความไมประมาทเปนมล ประชมลงในความไมประมาทไดทงหมด ความไมประมาท เรยกไดวาเปนยอดของธรรมเหลานน ฉนนน๑

เราไมเลงเหนธรรมอนแมสกอยางหนง ทเปนเหตใหกศลธรรมทยงไม ๑ ส.ม. ๑๙/๒๕๓/๖๕; อง.ทสก. ๒๔/๑๕/๒๓

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๑๓

เกด เกดขน หรอใหอกศลธรรมทเกดขนแลว เสอมไป เหมอนความไมประมาทเลย เมอไมประมาทแลว กศลธรรมทยงไมเกด ยอมเกดขน และอกศลธรรมทเกดขนแลว ยอมเสอมไป๑

เราไมเลงเหนธรรมอนแมสกอยาง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ๒ ...ทเปนไปเพอความดารงมน ไมเสอมสญ ไมอนตรธานแหงสทธรรม เหมอนความไมประมาทเลย๓

โดยกาหนดวาเปนองคประกอบภายใน เราไมเลงเหนองคประกอบอนแมสกขอหนง ทเปนไปเพอประโยชนยงใหญ เหมอนความไมประมาทเลย๔

เมอดวงอาทตยอทยอย ยอมมแสงอรณขนมากอนเปนบพนมต ฉนใด ความถงพรอมดวยความไมประมาท กเปนตวนา เปนบพนมตแหงการเกดขนของอรยอษฎางคกมรรค แกภกษ ฉนนน ...ธรรมเอก ทมอปการะมาก เพอการเกดขนของอรยอษฎางคกมรรค กคอความถงพรอมดวยความไมประมาท ...เราไมเลงเหนธรรมอนแมสกอยาง ทเปนเหตใหอรยอษฎางคกมรรค ซงยงไมเกด กเกดขน หรออรยอษฎางคกมรรคทเกดขนแลว กถงความเจรญเตมบรบรณ เหมอนอยางความถงพรอมดวยความไมประมาทนเลย ภกษผไมประมาทพงหวงสงนได คอ เธอจกเจรญ จกกระทาใหมาก ซงอรยอษฎางคกมรรค๕

แมปจฉมวาจา คอพระดารสครงสดทายของพระพทธเจา เมอจะเสดจดบขนธปรนพพาน กเปนพระดารสในเรองอปปมาทธรรม ดงน

สงทงหลายทปจจยปรงแตงขน ยอมมความเสอมสนไปเปนธรรมดา ทานทงหลายจงยงประโยชนทมงหมายใหสาเรจ ดวยความไมประมาท๖

๑ อง.เอก. ๒๐/๖๐/๑๓๒ อง.เอก. ๒๐/๘๔/๑๘๓ อง.เอก. ๒๐/๑๑๖/๒๓๔ อง.เอก. ๒๐/๑๐๐/๒๑๕ ส.ม. ๑๙/๑๓๕/๓๗; ๑๔๔/๓๘; ๑๕๓/๔๑; ๑๖๒/๔๒; ๑๗๑/๔๕; ๑๘๐/๔๖; ๒๔๕-๒๖๒/๖๒-๖๖๖ ท.ม. ๑๐/๑๔๓/๑๘๐

พทธธรรม๓๑๔

พทธพจนเกยวกบอปปมาทธรรม มตวอยางอกมากมาย พงดตอไปภกษทงหลาย เธอทงหลาย ควรสรางอปปมาทโดยฐานะ ๔ คอ๑. จงละกายทจรต จงเจรญกายสจรต และจงอยาประมาท

ในการ (ทงสอง) นน๒. จงละวจทจรต จงเจรญวจสจรต และจงอยาประมาท

ในการ (ทงสอง) นน๓. จงละมโนทจรต จงเจรญมโนสจรต และจงอยาประมาท

ในการ (ทงสอง) นน๔. จงละมจฉาทฏฐ จงเจรญสมมาทฏฐ และจงอยาประมาท

ในการ (ทงสอง) นนในเมอภกษละกายทจรต เจรญกายสจรต ฯลฯ ละมจฉาทฏฐ เจรญสมมา

ทฏฐแลว เธอยอมไมหวาดกลวตอความตายทจะมขางหนา๑

ภกษทงหลาย ภกษควรสรางอปปมาท คอ การรกษาใจดวยสต โดยตนเอง ในฐานะ ๔ คอ

๑. ...จตของเรา อยาตดใจในธรรมทชวนใหเกดความตดใจ๒. ...จตของเรา อยาขดเคองในธรรมทชวนใหเกดความขดเคอง๓. ...จตของเรา อยาหลงในธรรมทชวนใหเกดความหลง๔. ...จตของเรา อยามวเมาในธรรมทชวนใหเกดความมวเมาเมอจตของภกษ ไมตดใจในธรรมทชวนใหเกดความตดใจ เพราะ

ปราศจากราคะแลว ไมขดเคอง...ไมหลง...ไมมวเมาแลว เธอยอมไมหวาดเสยว ไมหวนไหว ไมครนคราม ไมสะดง และไม(ตอง)เชอถอ แมแตเพราะถอยคาของสมณะ๒

ถาม : มบางไหม ธรรมขอเดยว ทจะยดเอาประโยชนไวไดทง ๒ อยาง คอ ทงทฏฐธมมกตถะ (ประโยชนปจจบน หรอประโยชนเฉพาะหนา) และ สมปรายกตถะ (ประโยชนเบองหนา หรอประโยชนชนสงขนไป)?

๑ อง.จตกก. ๒๑/๑๑๖/๑๖๐๒ อง.จตกก. ๒๑/๑๑๗/๑๖๑

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๑๕

ตอบ : มถาม : ธรรมนน คออะไร ?ตอบ : ธรรมนน คอ ความไมประมาท๑

ดกรมหาบพตร ธรรมทเรากลาวไวดแลวนน สาหรบผมกลยาณมตร มกลยาณสหาย มกลยาณชนเปนทคบหา หาใชสาหรบผมบาปมตร ผมบาปสหาย ผมบาปชนเปนทคบหาไม...ความมกลยาณมตรนน เทากบเปนพรหมจรรยทงหมดทเดยว

เพราะเหตนนแล มหาบพตร พระองคพงทรงสาเหนยกวา เราจกเปนผมกลยาณมตร มกลยาณสหาย มกลยาณชนเปนทคบหา พระองคผทรงมกลยาณมตรนน จะตองทรงดาเนนพระจรยาอาศยธรรมขอนอยประการหนง คอ ความไมประมาทในกศลธรรมทงหลาย

เมอพระองคไมประมาท ดาเนนพระจรยาอาศยความไมประมาทอย พวกฝายใน...เหลาขตตยบรวาร...ปวงเสนาขาทหาร...ตลอดจนชาวนคมชนบท กจะพากนคดวา “พระเจาอยหว ทรงเปนผไมประมาท ทรงดาเนนพระจรยาอาศยความไมประมาท ถงพวกเรากจะเปนผไมประมาท จะเปนอยโดยอาศยความไมประมาทดวย”

ดกรมหาบพตร เมอพระองคทรงเปนผไมประมาท ทรงดาเนนพระจรยาอาศยความไมประมาทอย แมตวพระองคเอง กเปนอนไดรบการคมครองรกษา แมพวกฝายในกเปนอนไดรบการคมครองรกษา (ตลอดจน) แมเรอนคลง ยงฉาง กเปนอนไดรบการคมครองรกษา๒

มสตรกษาตว เทากบชวยรกษาสงคมพทธพจนแสดงคณคาของสต ในเสทกสตรตอไปน เปนตวอยางทด

แหงหนง ซงเชอมโยงใหเหนความหมายและคณคาในทางปฏบตทใกลชดกนของ อปปมาท กบ สต ชวยใหเขาใจความหมายของธรรมทงสองขอนนชด ๑ ส.ส. ๑๕/๓๗๘/๑๒๕; อง.ฉกก. ๒๒/๓๒๔/๔๐๗๒ ส.ส. ๑๕/๓๘๑-๓๘๔/๑๒๗-๑๒๙

พทธธรรม๓๑๖

เจนยงขนในเวลาเดยวกน พทธพจนนนกแสดงใหเหนดวยวา พทธธรรมมองชวต

ดานในของบคคล โดยสมพนธกบคณคาดานนอกคอทางสงคม และถอวาคณคาทงสองดานนเชอมโยงถงกน ไมแยกจากกน และสอดคลองไปดวยกน

ภกษทงหลาย เรองเคยมมาแลว นกกายกรรม ยกลาไมไผขนตงแลว เรยกศษยมาบอกวา “มานแนะเธอ เจาไตไมไผขนไปแลว จง (เลยงตว) อยเหนอตนคอของเรา” ศษยรบคาแลวกไตลาไมไผขนไป ยน(เลยงตว)อยบนตนคอของอาจารย

คราวนน นกกายกรรมไดพดกบศษยวา “นแนะเธอ เธอจงรกษาฉนนะฉนกจะรกษาเธอ เราทงสองระวงรกษากนและกนไวอยางน จกแสดงศลปะไดดวย จกไดเงนดวย และจกลงจากลาไมไผไดโดยสวสดดวย”

ครนอาจารยกลาวอยางนแลว ศษยจงกลาวกบอาจารยบางวา “ทานอาจารยขอรบ จะทาอยางนนไมได ทานอาจารย (นนแหละ) จงรกษาตวเองไว ผมกจกรกษาตวผมเอง เราทงสองตางระวงรกษาตวของตวไวอยางน จกแสดงศลปะไดดวย จกไดเงนดวย และจกลงจากลาไมไผไดโดยสวสดดวย”

พระผมพระภาคตรสวา: นนเปนวธปฏบตทถกตองในเรองนน ดจเดยวกบทศษยพดกบอาจารย (นนเอง) เมอคดวา “เราจะรกษาตวเอง” กพงตองใชสตปฏฐาน (มสตไว) เมอคดวา “เราจะรกษาผอน” กพงตองใชสตปฏฐาน (เหมอนกน)

ภกษทงหลาย เมอรกษาตน กชอวารกษาผอน (ดวย) เมอรกษาผอน กชอวารกษาตนดวย

เมอรกษาตน กชอวารกษาผอน นนอยางไร? ดวยการหมนปฏบต ดวยการเจรญอบรม ดวยการทาใหมาก อยางนแล เมอรกษาตน กชอวารกษาผอน (ดวย)

เมอรกษาผอน กชอวารกษาตน นนอยางไร? ดวยขนต ดวย อวหงสา ดวยความมเมตตาจต ดวยความเอนดกรณา อยางนแล เมอรกษาผอน กชอ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๑๗

วารกษาตน (ดวย)ภกษทงหลาย เมอคดวา “เราจะรกษาตน” กพงตองใชสตปฏฐาน เมอ

คดวา “เราจะรกษาผอน” กพงตองใชสตปฏฐาน เมอรกษาตน กชอวารกษาคนอน (ดวย) เมอรกษาคนอน กชอวารกษาตนเอง (ดวย)๑

บทบาทของสตในกระบวนการพฒนาปญญา และกาจดอาสวกเลสอปปมาท คอความไมประมาทนน หมายถงการมชวตอยอยางไมขาด

สต หรอ การใชสตอยเสมอในการครองชวตอปปมาท เปนตวการทาใหระมดระวงตว ปองกนไมใหพลาดตกไปใน

ทางชวหรอเสอม คอยยบยง เตอนไมใหเพลดเพลนมวเมาลมหลงสยบอย คอยกระตน ไมใหหยดอยกบท และคอยเรงเราใหขะมกเขมนทจะกาวเดนรดหนาอยเรอยไป ทาใหสานกในหนาทอยเสมอ โดยตระหนกถงสงควรทา-ไมควรทา ทาแลวและยงมไดทา และชวยใหทาการตางๆ ดวยความละเอยดรอบคอบ จงเปนองคธรรมสาคญยงในระบบจรยธรรมดงไดกลาวแลว

อยางไรกด ความสาคญของอปปมาทนน เหนไดวาเปนเรองจรย-ธรรมในวงกวาง เกยวกบความเปนอยประพฤตปฏบตทวๆ ไปของชวต กาหนดคราวๆ ตงแตระดบศลถงสมาธ

ในระดบน สตทาหนาทกากบตามดแลพวงไปกบองคธรรมอนๆ ทวไปหมด โดยเฉพาะจะมวายามะหรอความเพยรควบอยดวยเสมอ การทางานของสตจงปรากฏออกมาในภาพรวมของอปปมาท คอความไมประมาท ทเหมอนกบคอยวงเตนเรงเราอยในวงนอก

ครนจากดขอบเขตการทางานแคบเขามา และลกละเอยดลงไปในขนการดาเนนของจตในกระบวนการพฒนาปญญา หรอการใชปญญาชาระลางภายในดวงจต ซงเปนเรองจาเพาะเขามาขางในกระบวนการทางานในจตใจ และแยกแยะรายละเอยดซอยถออกวเคราะหเปนขณะๆ ในระดบนเอง ทสต

๑ ส.ม. ๑๙/๗๕๘-๗๖๒/๒๒๔-๒๒๕

พทธธรรม๓๑๘

ทาหนาทของมนอยางเตมท และเดนชด กลายเปนตวแสดงทมบทบาทสาคญทเรยกโดยชอของมนเอง

ความหมายทแทจาเพาะตวของ “สต” อาจเขาใจไดจากการพจารณาการปฏบตหนาทของสต ในกรณทมบทบาทของมนเองแยกจากองคธรรมอนๆ อยางเดนชด เชน ในขอปฏบตทเรยกวาสตปฏฐาน

ในกรณเชนน พอจะสรปการปฏบตหนาทของ “สต” ไดดงนลกษณะการทางานโดยทวไปของ สต นน คอ การไมปลอยใจใหเลอน

ลอย ไมปลอยอารมณใหผานเรอยเปอยไป หรอ ไมปลอยใหความนกคดฟงซานไปในอารมณตางๆ แตคอยเฝาระวง เหมอนจบตาดอารมณทผานมาแตละอยาง มงหนาเขาหาอารมณนนๆ เมอตองการกาหนดอารมณใด กเขาจบดตดๆ ไป ไมยอมใหคลาดหาย คอนกถงหรอระลกไวเสมอ ไมยอมใหหลงลม๑

มคาเปรยบเทยบวา สต เปนเหมอนเสาหลก เพราะปกแนนในอารมณ หรอเหมอนนายประต เพราะเฝาอายตนะตางๆ ทเปนทางรบอารมณ ตรวจดอารมณทผานเขามา

ปทฏฐาน หรอเหตใกลชดทจะใหเกดสต กคอ สญญา (การกาหนดหมาย) ทถนดมน หรอสตปฏฐานตางๆ ทจะกลาวตอไป

พจารณาในแงจรยธรรม จะมองเหนการปฏบตหนาทของสตได ทงในแงนเสธ (negative) และในแงนาหนน (positive)

ในแงนเสธ สตเปนตวปองกน ยบยงจตไมใหฟงซาน ไมใหกาวพลาด ไมใหถลาลงในธรรมทไมพงประสงค ไมยอมใหความชวไดโอกาสเกดขนในจต และไมยอมใหใชความคดผดทาง

ในดานนาหนน สตเปนตวควบคมตรวจตรากระแสการรบร ความนกคด และพฤตกรรมทกอยาง ใหอยในแนวทางทตองการ คอยกากบจตไวกบอารมณทตองการ และจงเปนเครองมอสาหรบยดหรอเกาะกมอารมณใดๆ ก ๑ จะเหนไดวา สต ไมไดมความหมายตรงกบ ความจา ทเดยว แตการระลกได จาได (recollection) หรอ

remembrance) ซงเปนอาการแสดงออกของความจา กเปนความหมายแงหนงของสตดวย และความหมายในแงนจะพบใชในทหลายแหง เชน ในคาวา พทธานสสต เปนตน แตในความหมายทแทเชนทกลาวถง ณ ทน มงความหมายตามคาอธบายขางบน ซงใกลเคยงกบทใชในภาษาองกฤษวา mindfulness

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๑๙

ตาม ดจเอาวางไวขางหนาจต เพอพจารณาจดการอยางใดอยางหนงตอไปในทางปฏบตของพทธธรรม เนนความสาคญของสตมาก อยางทกลาว

วา สตจาปรารถนา (คอตองนามาใช) ในกรณทงปวง หรอ สตมประโยชนในทกกรณ และเปรยบสตเหมอนเกลอทตองใชในกบขาวทกอยาง และเหมอนนายกรฐมนตรเกยวของในราชการทกอยาง เปนทงตวการเหนยวรงปรามจต และหนนประคองจต ตามควรแกกรณ๑

เมอนาลกษณะการทาหนาทของสตทกลาวแลวนนมาพจารณาประกอบ จะมองเหนประโยชนทมงหมายของการปฏบตฝกฝนในเรองสต ดงน :-

๑. ควบคมรกษาสภาพจตใหอยในภาวะทตองการ โดยตรวจตรากระบวนการรบรและกระแสความคด เลอกรบสงทตองการ กนออกไปซงสงทไมตองการ ตรงกระแสความคดใหนงเขาท และทาใหจตเปนสมาธไดงาย

๒. ทาใหรางกายและจตใจอยในสภาพทเรยกไดวาเปนตวของตวเอง เพราะมความโปรงเบา ผอนคลาย เปนสขโดยสภาพของมนเอง พรอมทจะเผชญความเปนไปตางๆ และจดการกบสงทงหลายในโลกอยางไดผลด

๓. ในภาวะจตทเปนสมาธ อาจใชสตเหนยวนากระบวนการรบร และกระแสความคด ทาขอบเขตการรบรและความคดใหขยายออกไปโดยมตตางๆ หรอใหเปนไปตางๆ ได

๔. โดยการยดหรอจบเอาอารมณทเปนวตถแหงการพจารณาวางไวตอหนา จงทาใหการพจารณาสบคนดวยปญญาดาเนนไปไดชดเจนเตมท เทากบเปนฐานในการสรางเสรมปญญาใหเจรญบรบรณ

๕. ชาระพฤตกรรมตางๆ ทกอยาง (ทง กายกรรม วจกรรม มโนกรรม) ใหบรสทธ อสระ ไมเกลอกกลวหรอเปนไปดวยอานาจตณหาอปาทาน และรวมกบสมปชญญะ ทาใหพฤตกรรมเหลานนเปนไปดวยปญญา หรอเหตผลบรสทธ ลวนๆ

๑ ด วสทธ. ๑/๑๖๕, ๒๐๗; ๓/๓๘ (พทธพจนท ส.ม. ๑๙/๕๗๒/๑๕๘ วา: สต จ ขวาห ภกขเว สพพตถก วทาม)

พทธธรรม๓๒๐

ประโยชนขอท ๔ และ ๕ นน นบวาเปนจดหมายขนสง จะเขาถงไดดวยวธปฏบตทกาหนดไวเปนพเศษ ซงตามคาจากดความในขอสมมาสตน กไดแก สตปฏฐาน ๔

สตปฏฐานในฐานะสมมาสตสตปฏฐาน แปลกนวา ทตงของสตบาง การปรากฏของสตบาง ฯลฯ

ถอเอาแตใจความงายๆ กคอ การใชสต หรอ วธปฏบตเพอใชสตใหบงเกดผลดถงทสด อยางทกลาวถงในพทธพจนในมหาสตปฏฐานสตรวา

ภกษทงหลาย ทางนเปนมรรคาเอก เพอความบรสทธของสตวทงหลาย เพอขามพนโสกะและปรเทวะ เพอความอสดงแหงทกขและโทมนส เพอบรรลโลกตตรมรรค เพอกระทาใหแจงซงนพพาน นคอสตปฏฐาน ๔๑

การเจรญสตปฏฐานน เปนวธปฏบตธรรมทนยมกนมา และยกยองนบถอกนอยางสง ถอวามพรอมทงสมถะ และวปสสนาในตว

ผปฏบตอาจเจรญสมถะจนไดฌาน อยางทจะกลาวถงในเรองสมมาสมาธ อนเปนองคมรรคขอท ๘ กอน แลวจงเจรญวปสสนาตามแนวสตปฏฐานไปจนถงทสดกได หรอจะอาศยสมาธเพยงขนตนๆ เทาทจาเปนมาประกอบ เจรญแตวปสสนาฝายเดยวตามแนวสตปฏฐานน ไปจนถงทสดกได

วปสสนา เปนหลกปฏบตสาคญในพระพทธศาสนา ทไดยนไดฟงกนมาก พรอมกบทมความเขาใจไขวเขวอยมากเชนเดยวกน จงเปนเรองทควรทาความเขาใจตามสมควร จากการศกษาคราวๆ ในเรองสตปฏฐานตอไปน จะชวยใหเกดความเขาใจในความหมายของวปสสนาดขน ทงในแงสาระสาคญ ขอบเขตความกวางขวาง และความยดหยนในการปฏบต ตลอดจนโอกาสทจะฝกฝนปฏบต โดยสมพนธกบการดาเนนชวตของคนทวไป วาเปนไปไดและมประโยชนเพยงใด เปนตน อยางไรกตาม ในทน ไมไดมงอธบายเรองวปสสนาโดยตรง คงมงเพยงใหเขาใจวปสสนาเทาทมองเหนไดจากสาระสาคญของสตปฏฐานเทานน ๑ ท.ม. ๑๐/๒๗๓/๓๒๕; ม.ม. ๑๒/๑๓๑/๑๐๓

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๒๑

ก) สตปฏฐาน ๔ โดยสงเขปสตปฏฐาน มใจความโดยสงเขป คอ:-๑. กายานปสสนา การพจารณากาย หรอตามดรทนกาย

๑.๑ อานาปานสต คอ ไปในทสงด นงขดสมาธ ตงสตกาหนดลมหายใจเขาออก โดยอาการตางๆ

๑.๒ กาหนดอรยาบถ คอ เมอยน เดน นง นอน หรอรางกายอยในอาการอยางไรๆ กรชดในอาการทเปนอยนนๆ

๑.๓ สมปชญญะ คอ มสมปชญญะในการกระทาและความเคลอนไหวทกอยาง เชน การกาวเดน การเหลยวมอง การเหยยดมอ นงหมผา กน ดม เคยว ถายอจจาระ ปสสาวะ การตน การหลบ การพด การนง เปนตน

๑.๔ ปฏกลมนสการ คอ พจารณารางกายของตนตงแตศรษะจดปลายเทา ซงมสวนประกอบทไมสะอาดตางๆ มากมายมารวมๆ อยดวยกน

๑.๕ ธาตมนสการ คอ พจารณารางกายของตน โดยใหเหนแยกประเภทเปนธาต ๔ แตละอยางๆ

๑.๖ นวสวถกา คอ มองเหนศพทอยในสภาพตางๆ กน โดยระยะเวลา ๙ ระยะ ตงแตตายใหมๆ ไปจนถงกระดกผ แลวในแตละกรณนน ใหยอนมานกถงรางกายของตน วากจะตองเปนเชนนนเหมอนกน

๒. เวทนานปสสนา การตามดรทนเวทนา คอเมอเกดความรสกสขกด ทกขกด เฉยๆ กด ทงทเปนชนดสามส และนรามส กรชดตามทเปนอยในขณะนนๆ

๓. จตตานปสสนา การตามดรทนจต คอจตของตนในขณะนนๆ เปนอยางไร เชน มราคะ ไมมราคะ มโทสะ ไมมโทสะ มโมหะ ไมมโมหะ ฟงซาน เปนสมาธ หลดพน ยงไมหลดพน ฯลฯ กรชดตามทมนเปนอยในขณะนนๆ

พทธธรรม๓๒๒

๔. ธมมานปสสนา การตามดรทนธรรม คอ๔.๑ นวรณ๑ คอ รชดในขณะนนๆ วา นวรณ ๕ แตละอยางๆ ม

อยในใจตนหรอไม ทยงไมเกด เกดขนไดอยางไร ทเกดขนแลว ละเสยไดอยางไร ทละไดแลว ไมเกดขนอกตอไปอยางไร รชดตามทเปนไปอยในขณะนนๆ

๔.๒ ขนธ คอ กาหนดรวาขนธ ๕ แตละอยาง คออะไร เกดขนไดอยางไร ดบไปไดอยางไร

๔.๓ อายตนะ คอ รชดในอายตนะภายในภายนอกแตละอยางๆ รชดในสญโญชนทเกดขนเพราะอาศยอายตนะนนๆ รชดวาสญโญชนทยงไมเกด เกดขนไดอยางไร ทเกดขนแลว ละเสยไดอยางไร ทละไดแลว ไมเกดขนไดอกตอไปอยางไร

๔.๔ โพชฌงค๒ คอ รชดในขณะนนๆ วา โพชฌงค ๗ แตละอยางๆ มอยในใจตนหรอไม ทยงไมเกด เกดขนไดอยางไร ทเกดขนแลว เจรญเตมบรบรณไดอยางไร

๔.๕ อรยสจ คอ รชดอรยสจ ๔ แตละอยางๆ ตามความเปนจรง วาคออะไร เปนอยางไร

ในตอนทายของทกขอทกลาวน มขอความอยางเดยวกนวาภกษพจารณาเหนกายในกายภายใน (=ของตนเอง) อยบาง พจารณา

เหนกายในกายภายนอก (=ของคนอน) อยบาง พจารณาเหนกายในกาย ทงภายในภายนอกอยบาง พจารณาเหนธรรมคอความเสอมสนไปในกายอยบาง พจารณาเหนธรรมคอความเกดขนและความเสอมสนไปในกายอยบาง กแล มสตปรากฏชดวา “กายมอย” เพยงพอเปนความร และพอสาหรบระลกเทานน แลเธอเปนอยอยางไมองอาศย และไมยดมนสงใด ๆในโลก๓

๑ นวรณ (สงทกดกนขดขวางจตไมใหกาวหนา) คอ กามฉนทะ พยาบาท ถนมทธะ (ความหดหงวงเหงา) อทธจจะกกกจจะ (ความฟงซานกงวลใจ) วจกจฉา (ความสงสยแคลงใจ)

๒ โพชฌงค (องคแหงการตรสร) คอ สต ธรรมวจย วรยะ ปต ปสสทธ สมาธ อเบกขา๓ คาวา “กาย” เปลยนเปน เวทนา จต และธรรม ตามแตกรณนนๆ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๒๓

ข) สาระสาคญของสตปฏฐานจากใจความยอของสตปฏฐานทแสดงไวแลวนน จะเหนวา สตปฏฐาน

(รวมทงวปสสนาดวย) ไมใชหลกการทจากดวาจะตองปลกตวหลบลไปนงปฏบตอยนอกสงคม หรอจาเพาะในกาลเวลาตอนใดตอนหนง โดยเหตนทานผรจงสนบสนนใหนามาปฏบตในชวตประจาวนทวไป

จากขอความในคาแสดงสตปฏฐานแตละขอขางตน จะเหนไดวา ในเวลาปฏบตนน ไมใชใชสตเพยงอยางเดยว แตมธรรมขออนๆ ควบอยดวย ธรรมทไมบงถงไว กคอสมาธ ซงจะมอยดวยอยางนอยในขนออนๆ พอใชสาหรบการน๑ สวนธรรมทระบไวดวย ไดแก

๑. อาตาป = มความเพยร (ไดแกองคมรรคขอ ๖ คอสมมาวายามะซงหมายถงเพยรระวงปองกนและละความชว กบเพยรสรางและรกษาความด)

๒. สมปชาโน = มสมปชญญะ (คอตวปญญา ไดแกสมมาทฏฐ)๓. สตมา = มสต (หมายถงสตทกาลงพดถงน คอสมมาสต)ขอนาสงเกตคอ สมปชาโน ซงแปลวามสมปชญญะ สมปชญญะน จะ

เหนไดวาเปนธรรมทมกปรากฏควบคกบสต สมปชญญะกคอปญญา ดงนน การฝกฝนในเรองสตนจงเปนสวนหนงในกระบวนการพฒนาปญญานนเอง

สมปชญญะ หรอ ปญญา กคอ ความรความเขาใจตระหนกชดตอสงทสตกาหนดไวนน หรอตอการกระทาในกรณนนวา มความมงหมายอยางไร สงททานนเปนอยางไร ปฏบตตอมนอยางไร และไมเกดความหลงหรอความเขาใจผดใดๆ ขนมาในกรณนนๆ

ขอความตอไปทวา “กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได” แสดงถงทาททเปนผลจากการมสตสมปชญญะวา เปนกลาง เปนอสระ ไมถกกเลสผกพน ทงในแงตดใจอยากได และขดเคองเสยใจในกรณนนๆ

ขอความตอทายเหมอนๆ กนของทกขอทวา “มองเหนความเกดความเสอมสนไป” นน แสดงถงการพจารณาเขาใจตามหลกไตรลกษณ จาก ๑ เรยกวา วปสสนาสมาธ ทานจดไวในลาดบระหวาง ขณกสมาธ (สมาธชวขณะ) กบ อปจารสมาธ (สมาธทจวนจะแนวแน) ด หนา ๓๓๑

พทธธรรม๓๒๔

นน จงมทศนคตทเปนผลเกดขน คอการมองและรสกตอสงเหลานน ตามภาวะของมนเอง เชนทวา “กายมอย” เปนตน กหมายถงรบรความจรงของสงนนตามทเปนอยางนนของมนเอง โดยไมเอาความรสกสมมตและยดมนตางๆ เขาไปสวมใสใหมน วาเปนคน เปนตวตน เปนเขา เปนเรา หรอกายของเรา เปนตน

ทาทอยางนกคอทาทแหงความเปนอสระ ไมองอาศย คอไมขนตอสงนนสงน ทเปนปจจยภายนอก และไมยดมนสงตางๆ ในโลกดวยตณหาอปาทาน

การปฏบตตามแนวสตปฏฐานน นกศกษาฝายตะวนตกบางทานนาไปเปรยบเทยบกบวธการแบบจตวเคราะหของจตแพทย (psychiatrist) สมยปจจบน และประเมนคณคาวาสตปฏฐานไดผลดกวา และใชประโยชนไดกวางขวางกวา เพราะทกคนสามารถปฏบตไดเอง และใชในยามปรกตเพอความมสขภาพจตทดไดดวย๑

อยางไรกตาม ในทนจะไมวจารณความเหนนน แตจะขอสรปสาระสาคญของการเจรญสตปฏฐานใหมอกแนวหนง ดงนก. กระบวนการปฏบต

๑. องคประกอบหรอสงทรวมอยในกระบวนการปฏบตน ม ๒ ฝาย คอฝายททา (ตวทาการ ทคอยกาหนดหรอคอยสงเกตตามดรทน) กบฝายทถกทา(สงทถกกาหนด หรอถกสงเกตตามดรทน)

๒. องคประกอบฝายทถกทา หรอถกกาหนดตามดรทน กคอ สงธรรมดาสามญทมอยกบตวของทกคนนนเอง เชน รางกาย การเคลอนไหวของรางกาย ความรสกนกคดตางๆ เฉพาะทเปนปจจบน คอกาลงเกดขน เปนไปอยในขณะนนๆ

๓. องคประกอบฝายททา คอ คอยกาหนด คอยตามดรทน เปนองคธรรมหลกของสตปฏฐาน ไดแก สต กบ สมปชญญะ

สต เปนตวเกาะจบสงทจะพจารณาเอาไว สมปชญญะ คอตวปญญา ทรชดตอสงหรออาการทถกพจารณานนโดยตระหนกวา คออะไร เปนอยางไร ๑ ด N.P. Jacobson, Buddhism: the Religion of Analysis (lllinois: Southern lllinois University

Press, 1970), pp. 93-123 เปนตน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๒๕

มความมงหมายอยางไร เชน เมอกาหนดพจารณาการเคลอนไหวของรางกาย ขณะทเดน กรพรอมอยกบตววา กาลงเดน ไปไหน เปนตน และเขาใจสงนนหรอการกระทานนตามความเปนจรง โดยไมเอาความรสกชอบใจหรอไมชอบใจเปนตนของตนเขาไปปะปนหรอปรงแตง

๔. อาการทกาหนดและตามดรทนนน เปนอยางทวา ใหรเหนตามทมนเปนในขณะนน คอ ด-เหน-เขาใจ วาอะไร กาลงเปนอยางไร ปรากฏผลอยางไรเทานน ไมเกดปฏกรยาใดๆ ในใจ ไมมการคดวจารณ ไมมการวนจฉยวา ดชว ถกผด เปนตน ไมใสความรสก ความโนมเอยงในใจ ความยดมนตางๆ ลงไปวา ถกใจ ไมถกใจ ชอบ ไมชอบ เพยงเหนเขาใจตามทมนเปน ของสงนน อาการนน แงนนๆ เองโดยเฉพาะ ไมสรางความคดผนวกวา ของเรา ของเขา ตวเรา ตวเขา นาย ก. นาย. ข. เปนตน

ยกตวอยางเชน ตามดเวทนาในใจของตนเอง ขณะนน มทกขเกดขน มความกงวลใจเกดขน กรวาทกขเกดขน ทกขนนเกดขนอยางไร กาลงจะหมดสนไปอยางไร กลายเปนเหมอนกบสนกไปกบการศกษาพจารณาวเคราะหทกขของตน และทกขนนจะไมมพษสงอะไรแกตวผพจารณาเลย เพราะเปนแตตวทกขเองลวนๆ ทกาลงเกดขน กาลงดบไป ไมมทกขของฉน ฉนเปนทกข ฯลฯ

แมแตความดความชวใดๆ กตามทมอย หรอปรากฏขนในจตใจขณะนนๆ กเขาเผชญหนามน ไมเลยงหน เขารบรตามดมนตามทมนเปนไป ตงแตมนปรากฏตวขน จนมนหมดไปเองตามเหตปจจย แลวกตามดสงอนตอไป

ทงน เปนทาททเปรยบไดกบแพทยทกาลงชาแหละตรวจดศพ หรอนกวทยาศาสตรทกาลงสงเกตดวตถทตนกาลงศกษา ไมใชทาทแบบผพพากษาทกาลงพจารณาคดระหวางโจทกกบจาเลย เปนการดเหนแบบสภาววสย (objective) ไมใชสกวสย (subjective)

ข. ผลของการปฏบต๑. ในแงความบรสทธ เมอสตจบอยกบสงทกาหนดอยางเดยว และ

สมปชญญะรเขาใจสงนนตามทมนเปน ยอมเปนการควบคมกระแสการรบร

พทธธรรม๓๒๖

และความคดไวใหบรสทธ ไมมชองทกเลสตางๆ จะเกดขนได และในเมอมองเหนสงเหลานนเพยงแคตามทมนเปน ไมใสความรสก ไมสรางความคดคานงตามความโนมเอยงและความใฝใจตางๆ ทเปนสกวสย (subjective) ลงไป กยอมไมมความยดมนถอมนตางๆ ไมมชองทกเลสทงหลายเชนความโกรธจะเกดขนได เปนการกาจดอาสวะเกา และปองกนอาสวะใหมไมใหเกดขน

๒. ในแงความเปนอสระ เมอมสภาพจตทบรสทธอยางในขอ ๑. แลว กยอมมความเปนอสระดวย โดยจะไมหวนไหวไปตามอารมณตางๆ ทเขามากระทบ เพราะอารมณเหลานนถกใชเปนวตถสาหรบศกษาพจารณาแบบสภาววสย (objective) ไปหมด เมอไมถกแปลความหมายตามอานาจอาสวะทเปนสกวสย (subjective) สงเหลานนกไมมอทธพลตามสกวสยแกบคคลนน และพฤตกรรมตางๆ ของเขา จะหลดพนจากการถกบงคบดวยกเลสทเปนแรงขบหรอแรงจงใจไรสานกตางๆ (unconscious drives หรอ unconscious motivations) เขาจะเปนอยอยางทเรยกวา ไมองอาศย ไมยดมนสงใดในโลก

๓. ในแงปญญา เมออยในกระบวนการทางานของจตเชนน ปญญายอมทาหนาทไดผลดทสด เพราะจะไมถกเคลอบหรอหนเหไปดวยความรสก ความเอนเอยง และอคตตางๆ ทาใหรเหนตามทมนเปน คอ รตามความจรง

๔. ในแงความพนทกข เมอจตอยในภาวะตนตว เขาใจสงตางๆ ตามทมนเปน และคอยรกษาทาทของจตอยไดเชนน ความรสกเอนเอยงในทางบวกหรอลบตอสงนนๆ ทมใชเปนไปโดยเหตผลบรสทธ ยอมเกดขนไมได จงไมมความรสกทงในดานตดใครอยากได (อภชฌา) และดานขนหมองขดของใจ (โทมนส) ปราศจากอาการกระวนกระวาย (anxiety) ตางๆ เปนภาวะจตทเรยกวาพนทกข มความปลอดโปรง โลงเบา ผองใส ผอนคลาย

ผลทกลาวมาทงหมดน ความจรงกสมพนธเปนอนเดยวกน เปนแตแยกกลาวในแงตางๆ

เมอสรปตามแนวปฏจจสมปบาทและไตรลกษณ กไดความวา เดมมนษยไมรวาตวตนทยดถอไว ไมมจรง เปนเพยงกระแสของรปธรรม

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๒๗

นามธรรมสวนยอยจานวนมากมายทสมพนธเนองอาศยเปนเหตปจจยสบตอกน กาลงเกดขนและเสอมสลายเปลยนแปลงไปอยตลอดเวลา

เมอไมรเชนน จงยดถอเอาความรสกนกคด ความปรารถนา ความเคยชน ทศนคต ความเชอ ความเหน การรบร เปนตน ในขณะนนๆ วาเปนตวตนของตน แลวตวตนนนกเปลยนแปลงเรอยไป รสกวาฉนเปนนน ฉนเปนน ฉนรสกอยางนน ฉนรสกอยางน ฯลฯ

การรสกวาตวฉนเปนอยางนนอยางน กคอการถกความรสกนกคด เปนตน ทเปนนามธรรมสวนยอยในขณะนนๆ หลอกเอา หรอเอาสงเหลานนมาสรางภาพหลอกขนนนเอง เมออยในภาวะถกหลอกเชนนน กคอการตงตนความคดทผดพลาด จงถกชกจงบงคบใหคดเหนรสกและทาการตางๆ ไปตามอานาจของสงทตนยดวาเปนตวตนในขณะนนๆ

ครนมาปฏบตตามหลกสตปฏฐานแลว กมองเหนรปธรรมนามธรรมแตละอยางทเปนสวนประกอบของกระแสนน กาลงเกดดบอยตามสภาวะของมน เมอวเคราะหสวนประกอบตางๆ ในกระแส แยกแยะออกมองเหนกระจายออกไปเปนสวนๆ เปนขณะๆ มองเหนอาการทดาเนนสบตอกนเปนกระแสไปเรอยๆ แลว ยอมไมถกหลอกใหยดถอเอาสงนนๆ เปนตวตนของตน และสงเหลานนกหมดอานาจบงคบใหบคคลอยใตการชกจงของมน

ถาการมองเหนนเปนไปอยางลกซง สวางแจมชดเตมท กเปนภาวะทเรยกวาความหลดพน ทาใหจตตงตนดาเนนในรปใหม เปนกระแสทบรสทธโปรงเบา เปนอสระ ไมมความเอนเอยงยดตดเงอนปมตางๆ ภายใน เกดเปนบคลกภาพใหม กลาวอกนยหนงวา เปนภาวะของจตทมสขภาพสมบรณ ดจรางกายทเรยกวามสขภาพสมบรณ เพราะองคอวยวะทกสวนปฏบตหนาทไดคลองเตมทตามปรกตของมน ในเมอไมมโรคเปนขอบกพรองอยเลย

โดยนยน การปฏบตตามหลกสตปฏฐานจงเปนวธการชาระลางอาการเปนโรคตางๆ ทมในจต กาจดสงทเปนเงอนปมเปนอปสรรคถวงขดขวางการทางานของจตใหหมดไป ทาใหใจปลอดโปรง พรอมทจะดารงชวตอย เผชญและจดการกบสงทงหลายในโลกดวยความเขมแขงและสดชนตอไป

พทธธรรม๓๒๘

สขภาพกาย-สขภาพใจเรองทไดอธบายมา อาจสรปดวยพทธพจนดงตอไปนภกษทงหลาย โรคมอย ๒ ชนดดงน คอ โรคทางกาย ๑ โรคทางใจ ๑ สตว

ทงหลายทยนยนไดวา ตนไมมโรคทางกายเลย ตลอดเวลาทงป กมปรากฏอย ผทยนยนไดวา ตนไมมโรคทางกายเลย ตลอดเวลา ๒ ป ... ๓ ป ... ๔ ป ... ๑๐ ป ... ๒๐ ป ... ๓๐ ป ... ๔๐ ป ... ๕๐ ป ... ๑๐๐ ป ... กมปรากฏอย แตสตวทยนยนไดวา ตนไมเปนโรคทางใจเลย แมชวเวลาเพยงครหนงนน หาไดยากในโลก ยกเวนแตพระขณาสพ (ผสนอาสวะแลว) ทงหลาย๑

พระสารบตร: แนะทานคฤหบด อนทรยของทานผองใสนก สหนา ของทานกสดใสเปลงปลง วนน ทานไดฟงธรรมกถาในทเฉพาะพระพกตรพระผมพระภาคเจาแลวหรอ?

คฤหบดนกลบดา: พระคณเจาผเจรญ ไฉนจะไมเปนเชนนเลา วนน พระผมพระภาคเจาทรงหลงนาอมฤตรดขาพเจาแลว ดวยธรรมกถา

พระสารบตร: พระผมพระภาคเจาทรงหลงอมฤตรดทาน ดวยธรรม-กถาอยางไร?

คฤหบด: พระคณเจาผเจรญ ขาพเจาเขาไปเฝาพระผมพระภาค ถวายอภวาท นง ณ ทควรสวนหนงแลว ไดกราบทลวา :-

พระพทธเจาขา ขาพระองคชราแลว เปนคนแกเฒา ลวงกาลผานวยมานาน รางกายกมโรคเรารม เจบปวยอยเนอง ๆอนงเลา ขาพระองคมได(มโอกาส)เหนพระผมพระภาค และพระภกษทงหลาย ผชวยใหเจรญใจอยเปนนตย ขอพระผมพระภาค ไดโปรดประทานโอวาทสงสอนขาพระองค ในขอธรรมทจะเปนไปเพอประโยชน เพอความสข แกขาพระองค ตลอดกาลนาน

พระคณเจาผเจรญ พระผมพระภาคไดตรสกะขาพเจาวา: ถกแลว ทานคฤหบด เปนเชนนน อนรางกายน ยอมมโรครมเรา ดจดงวาฟองไข ซงผวเปลอกหอหมไว กผใดทบรหารรางกายนอย จะยนยนวาตนไมมโรคเลย แม

๑ อง.จตกก. ๒๑/๑๕๗/๑๙๑

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๒๙

ชวครหนง จะมอะไรเลานอกจากความเขลา เพราะเหตฉะนนแล ทานคฤหบด ทานพงฝกใจวา “ถงกายของเราจะปวยออดแอดไป แตใจของเราจะไมปวยดวยเลย”

พระคณเจาผเจรญ พระผมพระภาคทรงหลงอมฤตรดขาพเจา ดวยธรรมกถา ดงนแล๑

๑ ส.ข. ๑๗/๒/๒

๘. สมมาสมาธสมมาสมาธ เปนองคมรรคขอสดทาย และเปนขอทมเนอหาสาหรบ

ศกษามาก เพราะเปนเรองของการฝกอบรมจตในขนลกซง เปนเรองละเอยดประณต ทงในแงทเปนเรองของจตอนเปนของละเอยด และในแงการปฏบตทมรายละเอยดกวางขวางซบซอน เปนจดบรรจบ หรอเปนสนามรวมของการปฏบต

ในการบรรยายเรองน เหนวา ถาจะแสดงเนอหาไปตามลาดบอยางในองคมรรคขอกอนๆ จะทาใหเขาใจยาก จงเปลยนมาใชวธสรปขอควรทราบ ใหเหนใจความไวกอน แลวจงแสดงเนอหาตอภายหลง

ความหมาย และระดบของสมาธ“สมาธ” แปลกนวา ความตงมนของจต หรอ ภาวะทจตแนวแนตอสงท

กาหนด คาจากดความของสมาธทพบเสมอ คอ “จตตสเสกคคตา”๑ หรอเรยกสนๆ วา “เอกคคตา” ซงแปลวา ภาวะทจตมอารมณเปนหนง คอ การทจตกาหนดแนวแนอยกบสงใดสงหนง ไมฟงซานหรอสายไป

สมาธ นน แบงไดเปน ๓ ระดบ คอ๒๑. ขณกสมาธ สมาธชวขณะ (momentary concentration) ซงคน

สามญทวไปสามารถนามาใชประโยชน ในการปฏบตหนาทกจการงาน ในชวตประจาวน ใหไดผลด

๒. อปจารสมาธ สมาธเฉยดๆ หรอจวนจะแนวแน (neighbour-hood concentration)

๓. อปปนาสมาธ สมาธทแนวแนแนบสนท (attainment concen- tration) สมาธในขนฌาน เปนสมาธระดบสงสด ซงถอวาเปนความสาเรจทตองการของการเจรญสมาธ

๑ one-pointedness of mind๒ ด สงคณ อ. ๒๐๗ เปนตน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๓๑

“สมมาสมาธ” ตามคาจากดความในพระสตรตางๆ เจาะจงวาไดแก ฌาน ๔๑ อยางไรกด คาจากดความน ถอไดวาเปนการใหความหมายโดยยกหลกใหญเตมรปขนมาตงเปนแบบไว ใหรวาการปฏบตสมาธทถก จะตองดาเนนไปในแนวน ดงทผปฏบตธรรมสามารถเจรญวปสสนาไดโดยใชสมาธเพยงขนตนๆ ทเรยกวา วปสสนาสมาธ ซงเปนสมาธในระดบเดยวกบขณก-สมาธ และอปจารสมาธ (ทานลาดบไวระหวางขณกสมาธกบอปจารสมาธ)๒

ผลสาเรจในระดบตางๆ ของการเจรญสมาธการเจรญสมาธนน จะประณตขนไปเปนขนๆ โดยลาดบภาวะจต ทมสมาธถงขนอปปนาสมาธแลว เรยกวา “ฌาน” (absorption)ฌานมหลายขน ยงเปนขนสงขนไป องคธรรมตางๆ ซงทาหนาท

ประกอบอยกบสมาธ กยงลดนอยลงไปฌาน๓ โดยทวไปแบงเปน ๒ ระดบใหญๆ และแบงยอยออกไปอก

ระดบละ ๔ รวมเปน ๘ อยาง เรยกวาฌาน ๘ หรอสมาบต ๘ คอ๑. รปฌาน ๔ ไดแก

๑) ปฐมฌาน (ฌานท ๑) มองคประกอบ ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา

๒) ทตยฌาน (ฌานท ๒) มองคประกอบ ๓ คอ ปต สข เอกคคตา๓) ตตยฌาน (ฌานท ๓) มองคประกอบ ๒ คอ สข เอกคคตา๔) จตตถฌาน (ฌานท ๔) มองคประกอบ ๒ คอ อเบกขา เอกคคตา

๒. อรปฌาน ๔ ไดแก๑) อากาสานญจายตนะ (ฌานทกาหนดอากาศ-space อนอนนต)๒) วญญาณญจายตนะ (ฌานทกาหนดวญญาณอนอนนต)๓) อากญจญญายตนะ (ฌานทกาหนดภาวะทไมมสงใดๆ)๔) เนวสญญานาสญญายตนะ (ฌานทเขาถงภาวะมสญญากไมใช

ไมมสญญากไมใช) ๑ เชน ท.ม. ๑๐/๒๙๙/๓๔๙; ม.ม. ๑๒/๑๔๙/๑๒๕; ม.อ. ๑๔/๗๐๔/๔๕๕ เปนตน๒ ด ปฏส.อ. ๑๕๐๓ คาวา “ฌาน” ทใชทวไปโดยปรกต เมอไมระบระดบ มกหมายถง รปฌาน ๔

พทธธรรม๓๓๒

การเพยรพยายามบาเพญสมาธ โดยใชวธการใดๆ กตาม เพอใหเกดผลสาเรจเชนนทานเรยกวา “สมถะ”

มนษยปถชนเพยรพยายามบาเพญสมาธเพยงใดกตาม ยอมไดผลสาเรจอยางสงสดเพยงเทาน หมายความวา สมถะลวนๆ ยอมนาไปสภาวะจตทเปนสมาธไดสงสด ถงฌาน เพยงเนวสญญานาสญญายตนะ เทานน

แตทานผบรรลผลสาเรจควบทงฝายสมถะ และวปสสนา เปนพระอนาคามหรอพระอรหนต สามารถเขาถงภาวะทประณตสงสดอกขนหนง นบเปนขนท ๙ คอ สญญาเวทยตนโรธ๑ หรอนโรธสมาบต เปนภาวะทสญญาและเวทนาดบ คอหยดปฏบตหนาท และเปนความสขขนสงสด

วธเจรญสมาธการปฏบตเพอใหเกดสมาธ จนเปนผลสาเรจตางๆ อยางทกลาวแลวนน

ยอมมวธการหรออบายสาหรบเหนยวนาสมาธมากมายหลายอยาง พระอรรถกถาจารยไดรวบรวมขอปฏบตทเปนวธการตางๆ เหลานวางไว มทงหมดถง ๔๐ อยาง คอ

๑. กสณ ๑๐ เปนการใชวตถภายนอกเขาชวย โดยการเพงเพอใหจตรวมเปนหนง วตถทใชเพง ไดแก ดน นา ไฟ ลม สเขยว สเหลอง สแดง สขาว อากาศ (ชองวาง) และแสงสวาง ซงจดทาขนเพอใหเหมาะกบการใชเพงโดยเฉพาะ

๒. อสภะ ๑๐ พจารณาซากศพในระยะตางๆ รวม ๑๐ ประเภท๓. อนสต ๑๐ ระลกถงอารมณทสมควรชนดตางๆ เชน พระพทธคณ

พระธรรมคณ พระสงฆคณ ศล จาคะ เปนตน๔. อปปมญญา ๔ เจรญธรรมทเรยกวาพรหมวหาร ๔ คอ เมตตา

กรณา มทตา อเบกขา โดยใชวธแผไปอยางกวางขวางไมมขอบเขต๕. อาหาเรปฏกลสญญา ๑ กาหนดความเปนปฏกลในอาหาร๖. ธาตววฏฐาน ๑ กาหนดพจารณาธาต ๔๗. อรป ๔ กาหนดอารมณของอรปฌาน ๔

๑ แปลวา ความดบแหงสญญาและเวทนา (cessation of ideation and feeling)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๓๓

วธปฏบต ๔๐ อยางน เรยกวา กรรมฐาน ๔๐๑ การปฏบตกรรมฐานเหลานตางกนโดยผลสาเรจ ทวธนนๆ สามารถใหเกดขน สงตา มากนอยกวากน และตางโดยความเหมาะสมแกผปฏบต ซงจะตองพจารณาเลอกใชใหเหมาะกบลกษณะนสยความโนมเอยงทแตกตางกนระหวางบคคล ทเรยกวา “จรยา”๒ ตางๆ เชน อสภะเหมาะสาหรบคนหนกทางราคะ เมตตาเหมาะสาหรบคนหนกในโทสะ เปนตน จรยา ม ๖ คอ

๑. ราคจรยา ลกษณะนสยทหนกไปทางราคะ รกสวยรกงาม๒. โทสจรยา ลกษณะนสยทหนกไปทางโทสะ ใจรอนหนหน๓. โมหจรยา ลกษณะนสยทหนกไปทางโมหะ มกหลงลม ซมงง๔. สทธาจรยา ลกษณะนสยทมากดวยศรทธา ซาบซง เชองาย๕. พทธจรยา ลกษณะนสยทหนกในปญญา คลองแคลว ชอบ

คดพจารณาเหตผล๖. วตกกจรยา ลกษณะนสยทมากดวยวตก ชอบครนคดกงวลบคคลใดหนกในจรยาใด กเรยกวาเปน “จรต” นนๆ เชน ราคจรต

โทสจรต เปนตน รายละเอยดเกยวกบวธปฏบตตางๆ และลกษณะนสยเหลาน เปนเรองทจะตองอธบายไวตางหาก

ขอบเขตความสาคญของสมาธก) ประโยชนทแท และผลจากดของสมาธ

สมาธเปนองคธรรมทสาคญยงขอหนงกจรง แตกมขอบเขตความสาคญทพงตระหนกวา สมาธมความจาเปนแคไหนเพยงใด ในกระบวนการปฏบต เพอเขาถงวมตต อนเปนจดหมายของพทธธรรม ขอบเขตความสาคญน อาจสรปดงน

๑ ด วสทธ. ๑/๑๔๙-๒๙๑ และ ๒/๑-๑๙๖๒ ด วสทธ. ๑/๑๒๗-๑๓๙

พทธธรรม๓๓๔

๑. ประโยชนแทของสมาธ ในการปฏบตเพอเขาถงจดหมายของพทธธรรมนน อยททาใหจตเหมาะแกงาน ซงจะนามาใชเปนททาการสาหรบใหปญญาปฏบตการอยางไดผลดทสด และสมาธทใชเพอการนกไมจาเปนตองถงขนสงสด

ในทางตรงขาม ลาพงสมาธอยางเดยว แมจะเจรญถงขนฌานสงสด หากไมกาวไปสขนการใชปญญาแลว ยอมไมสามารถทาใหถงจดหมายของพทธธรรมไดเปนอนขาด

๒. ฌานตางๆ ทง ๘ ขน แมจะเปนภาวะจตทลกซง แตในเมอเปนผลของกระบวนการปฏบตทเรยกวาสมถะอยางเดยว กยงเปนเพยงโลกยเทานน จะนาไปปะปนกบจดหมายของพทธธรรมหาไดไม

๓. หลดพนไดชวคราว กลาวคอ ในภาวะแหงฌานทเปนผลสาเรจของสมาธนน กเลสตางๆ สงบระงบไป จงเรยกวาเปนความหลดพนเหมอนกน แตความหลดพนนมชวคราวเฉพาะเมออยในภาวะนนเทานน และถอยกลบสสภาพเดมได ไมยงยนแนนอน ทานจงเรยกความหลดพนชนดนวาเปนโลกยวโมกข (ความหลดพนขนโลกย) และกปปวโมกข (ความหลดพนทกาเรบ คอเปลยนแปลงกลบกลายหายสญได)๑ และเปนวกขมภนวมตต (ความหลดพนดวยขมไว คอ กเลสระงบไปเพราะกาลงสมาธขมไว เหมอนเอาแผนหนทบหญา ยกแผนหนออกเมอใด หญายอมกลบงอกงามขนไดใหม)

จากขอพจารณาทกลาวมาน จะเหนวา• ในการปฏบตเพอเขาถงจดหมายของพทธธรรมนน องคธรรมหรอตว

การสาคญทสดทเปนตวตดสนขนสดทาย จะตองเปน ปญญา และ• ปญญาทใชปฏบตการในขนน เรยกชอเฉพาะไดวา “วปสสนา”ดงนน การปฏบตจงตองกาวมาถงขนวปสสนาดวยเสมอสวนสมาธ แมจะจาเปน แตอาจยดหยนเลอกใชขนใดขนหนงกได เรม

แตขนตนๆ เรยกวา วปสสนาสมาธ (ทานแสดงไวในระดบเดยวกบ ขณกสมาธ และอปจารสมาธ ด หนา ๓๓๑)

๑ ข.ปฏ. ๓๑/๔๗๘/๓๖๑-๓๖๒

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๓๕

ข) สมถะ-วปสสนาโดยนยน วถแหงการเขาถงจดหมายแหงพทธธรรมนน แมจะมสาระ

สาคญวา ตองประกอบพรอมดวยองคมรรคทง ๘ ขอเหมอนกน แตกอาจแยกไดโดยวธปฏบตทเกยวของกบการใชสมาธ เหมอนเปน ๒ วถ หรอวธ คอ

๑. วธการทมงเฉพาะดานปญญา คอการปฏบตอยางทกลาวไวบางแลวในเรองสมมาสต เปนวธปฏบตทสตมบทบาทสาคญ คอ ใชสมาธแตเพยงขนตนๆ เทาทจาเปนสาหรบการปฏบต หรอใชสมาธเปนเพยงตวชวย แตใชสตเปนหลกสาคญ สาหรบยดจบหรอมดสงทตองการกาหนดไว ใหปญญาตรวจพจารณา นคอวธปฏบตทเรยกวา วปสสนา

แทจรงนน ในการปฏบตวธท ๑ น สมถะกมอย คอการใชสมาธขนตนๆ เทาทจาเปนแกการทางานของปญญาทเปนวปสสนา แตเพราะการฝกตามวธของสมถะไมปรากฏเดนออกมา เมอพดอยางเทยบกนกบวธท ๒ จงเรยกการปฏบตในวธท ๑ นวาเปนแบบ วปสสนาลวน

๒. วธการทเนนการใชสมาธ เปนวธปฏบตทสมาธมบทบาทสาคญ คอบาเพญสมาธใหจตสงบแนวแน จนเขาถงภาวะทเรยกวา ฌาน หรอสมาบตขนตางๆ เสยกอน ทาใหจตดมดาแนนแฟนอยกบสงทกาหนดนนๆ จนมความพรอมอยโดยตวของมนเอง ทจะใชปฏบตการตางๆ อยางทเรยกวาจตนมนวล ควรแกการงาน โนมไปใชในกจทประสงคอยางไดผลดทสด

ในสภาพจตเชนน กเลสอาสวะตางๆ ซงตามปรกตฟงขนรบกวนและบบคนบงคบจตใจพลานอย กถกควบคมใหสงบนงอยในเขตจากด เหมอนผงธลทตกตะกอนในเวลานานง และมองเหนไดชดเพราะนาใส เหมาะสมอยางยงแกการทจะกาวตอไป สขนใชปญญาจดการกาจดตะกอนเหลานนใหหมดไปโดยสนเชง การปฏบตในชนนทงหมดเรยกวาเปน สมถะ

ถาไมหยดเพยงน กจะกาวตอไปสขนใชปญญากาจดกเลสอาสวะใหหมดสนเชง คอ ขนวปสสนา คลายกบในวธท ๑ แตกลาวตามหลกการวา ทาไดงายขนเพราะจตพรอมอยแลว

การปฏบตอยางน คอ วธทเรยกวาใชทงสมถะ และวปสสนา

พทธธรรม๓๓๖

ค) เจโตวมตต-ปญญาวมตต; ปญญาวมต-อภโตภาควมตผลสาเรจของการปฏบตตามวถท ๑ เรยกวา ปญญาวมตต คอ ความ

หลดพน (เปนอสระสนอาสวะ) ดวยปญญาเมอปญญาวมตตเกดขน สมาธขนเบองตนทใชเปนฐานของการปฏบต

มาแตเรมแรก กจะมนคงและบรสทธสมบรณเขาควบคกบปญญา กลายเปนเจโตวมตต แตเจโตวมตตในกรณนไมโดดเดน เพราะเปนเพยงสมาธขนตนเทาทจาเปน ซงพวงมาดวยแตตน แลวพลอยถงจดสนสดบรบรณไปดวยเพราะปญญาวมตตนน

ผลสาเรจของการปฏบตตามวถท ๒ แบงไดเปน ๒ ตอนตอนแรก ทเปนผลสาเรจของสมถะ เรยกวา เจโตวมตต คอ ความหลดพน

(เปนอสระพนอานาจกเลส-ชวคราว-เพราะคมไวไดดวยกาลงสมาธ) ของจต และตอนท ๒ ซงเปนขนสดทาย เรยกวา ปญญาวมตต เหมอนอยางวถแรก๑เมอถงปญญาวมตตแลว เจโตวมตตทไดมากอนซงเสอมถอยได กจะ

พลอยมนคงสมบรณกลายเปนเจโตวมตตทไมกลบกลายอกตอไปเมอแยกโดยบคคลผประสบผลสาเรจในการปฏบตตามวถทงสองน๑. ผไดรบผลสาเรจตามวถแรก ซงมปญญาวมตตเดนชดออกหนาอย

อยางเดยว เรยกวา “ปญญาวมต” คอผหลดพนดวยปญญา๒. สวนผไดรบผลสาเรจตามวถท ๒ เรยกวา “อภโตภาควมต” คอผ

หลดพนทงสองสวน (ทงดวยสมาบตและอรยมรรค)ขอทควรทราบเพมเตมและเนนไวเกยวกบวถทสอง คอ วถทใชทง

สมถะ และวปสสนา ซงผปฏบตไดผลสาเรจเปนอภโตภาควมตนน มวา๑. ผปฏบตตามวถน อาจประสบผลไดพเศษในระหวาง คอความสามารถตาง ๆ

ทเกดจากฌานสมาบตดวย โดยเฉพาะทเรยกวา อภญญา ซงม ๖ อยาง๒ คอ ๑ เจโตวมตต ทาใหจตพนจากอานาจราคะ (รวมถงโทสะ ซงสบเนองกนดวย) แตยงมไดกาจด โมหะ ซงเปนกเลสตนตอทสด จงจาเปนตองกาวไปสปญญาวมตตดวย สวน ปญญาวมตต ทาใหจตหลดพนจากโมหะ ซงเปนรากเหงาของราคะ (โลภะ) และโทสะดวยในตว จงใหสาเรจผลไดเดดขาดสนเชง

๒ ด วสทธ. ๒/๑๙๗-๒๘๔

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๓๗

๑) อทธวธ (แสดงฤทธตางๆ ได- magical powers)๒) ทพพโสต (หทพย- clairaudience หรอ divine ear)๓) เจโตปรยญาณ (กาหนดใจหรอความคดผอนได- telepathy หรอ

mind-reading)๔) ทพพจกข หรอ จตปปาตญาณ (ตาทพย หรอ รการจตและอบต

ของสตวทงหลายตามกรรมของตน- divine eye หรอ clairvoyanceหรอ knowledge of the decease and rebirth of beings)

๕) ปพเพนวาสานสสตญาณ (การระลกชาตได- reminiscence of previous lives)

๖) อาสวกขยญาณ (ญาณหยงรความสนอาสวะ- knowledge of the extinction of all cankers)

จะตองทราบวา ความรความสามารถพเศษ ทเปนผลไดในระหวาง ซงทานผเปนอภโตภาควมต(อาจจะ)สาเรจนน หมายถงอภญญา ๕ ขอแรก อนเปนอภญญาขนโลกย (โลกยอภญญา)

สวนอภญญา ขอท ๖ คอ อาสวกขยญาณ ขอเดยว ซงเปนโลกตตร- อภญญา เปนผลสาเรจสดทายทเปนจดหมาย ทงของพระปญญาวมต และพระอภโตภาควมต อนใหสาเรจความเปนพทธะ และเปนพระอรหนต

ฉะนน ผปฏบตไมวาวถแรก หรอวถท ๒ คอ ไมวาจะเปนปญญาวมต หรออภโตภาควมต กตองไดบรรลอภญญา ขอท ๖ ทเปนโลกตตระ คอ อาสวกขยญาณ

แตทานผอภโตภาควมต อาจจะไดอภญญาขนโลกย ๕ ขอแรกดวยสวนทานผปญญาวมต (วถแรก) จะไดเพยงอภญญา ขอท ๖ คอความสน

อาสวะอยางเดยว ไมไดโลกยอภญญา ๕ ทเปนผลสาเรจพเศษอนเกดจากฌานโลกยอภญญา ๕ นน ฤาษโยคกอนพทธกาลไดกนมาแลวมากมายความเปนพทธะ ความเปนพระอรหนต ความเปนผประเสรฐ อยท

ความสนอาสวกเลสดวยอาสวกขยญาณ ซงทงพระปญญาวมต และพระอภโตภาควมต มเสมอเทากน

พทธธรรม๓๓๘

๒. ผปฏบตตามวถท ๒ จะตองปฏบตใหครบทง ๒ ขนของกระบวนการปฏบต

การปฏบตตามวถของสมถะอยางเดยว แมจะไดฌาน ไดสมาบตขนใดกตาม ตลอดจนสาเรจอภญญาขนโลกยทง ๕ ตาทพย หทพย อานใจผอนได มฤทธตางๆ กเปนไดแคฤาษโยคกอนพทธกาล ทพระโพธสตวเหนวามใชทางแลว จงเสดจปลกออกมา

ถาไมกาวหนาตอไปถงขนวปสสนา หรอควบคไปกบวปสสนาดวยแลว จะไมสามารถเขาถงจดหมายของพทธธรรมเปนอนขาด

การใชสมาธเพอประโยชนตางๆการฝกอบรมเจรญสมาธนน ยอมมความมงหมายเพอประโยชนตางๆ

กน ขอใหพจารณาตวอยางการใชประโยชน ดงน“ภกษทงหลาย สมาธภาวนา (การเจรญสมาธ) ม ๔ อยาง ดงน คอ๑. สมาธภาวนาทเจรญแลว ทาใหมากแลว เปนไปเพอทฏฐ-

ธรรมสขวหาร (การอยเปนสขในปจจบน)๒. สมาธภาวนาทเจรญแลว ทาใหมากแลว เปนไปเพอการได

ญาณทสสนะ๓. สมาธภาวนาทเจรญแลว ทาใหมากแลว เปนไปเพอสตและ

สมปชญญะ๔. สมาธภาวนาทเจรญแลว ทาใหมากแลว เปนไปเพอความสนไปแหง

อาสวะทงหลาย”๑

นเปนตวอยางการใชประโยชนตางๆ จากการฝกอบรมสมาธแบบท ๑ ไดแกการเจรญรปฌาณ ๔ ซงเปนวธเสวยความสขแบบหนง

ตามหลกทแบงความสขเปน ๑๐ ขน ประณตขนไปตามลาดบ คอ กามสข สขในรปฌาน ๔ ขน สขในอรปฌาน ๔ ขน และสขในนโรธสมาบต พระพทธเจาและพระอรหนตสวนมากนยมเจรญฌาน ๔ น ในโอกาสวาง เพอพกผอน ๑ อง.จตกก. ๒๑/๔๑/๕๗; ท.ปา. ๑๑/๒๓๓/๒๓๓

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๓๙

อยางสขสบาย เรยกวา ทฏฐธรรมสขวหารแบบท ๒ อรรถกถาอธบายวา หมายถงการไดทพยจกษ จงเปนตว

อยางการนาสมาธไปใช เพอผลทางความสามารถพเศษประเภทปาฏหารยตางๆ

แบบท ๓ มความหมายชดอยแลวแบบท ๔ คอการใชสมาธเพอประโยชนทางปญญา หรอเปนบาทฐาน

ของวปสสนาโดยตรง เพอบรรลจดหมายสงสด คอ ความหลดพนสนอาสวะความเขาใจในเรองประโยชนหรอความมงหมายในการเจรญสมาธน จะ

ชวยปองกนและกาจดความเขาใจผดพลาด เกยวกบเรองสมาธ และชวตของพระสงฆในพระพทธศาสนาไดเปนอนมาก เชน ความเขาใจผดวาการบาเพญสมาธเปนเรองของการถอนตวไมเอาใจใสในกจการของสงคม หรอวาชวตพระสงฆเปนชวตทปลกตวโดยสนเชง ไมรบผดชอบตอสงคม เปนตน

ขอพจารณาตอไปน อาจเปนประโยชนในการปองกนและกาจดความเขาใจผดทกลาวแลวนน

•สมาธ เปนวธการเพอเขาถงจดหมาย ไมใชตวจดหมาย ผเรมปฏบตอาจตองปลกตวออกไป มความเกยวของกบสงคมนอยเปนพเศษ เพอการปฏบตฝกอบรมชวงพเศษระยะเวลาหนง แลวจงออกมามบทบาททางสงคมตามความเหมาะสมของตนตอไปอกประการหนง การเจรญสมาธโดยทวไป กมใชจะตองมานงเจรญอยทงวนทงคน และวธปฏบตกมมากมาย เลอกใชไดตามความเหมาะสมกบจรยา เปนตน

•การดาเนนปฏปทาของพระสงฆ ขนตอความถนด ความเหมาะสมของลกษณะนสย และความพอใจสวนตนดวย บางรปอาจพอใจและเหมาะสมทจะอยปา บางรปถงอยากไปอยปา กหาสมควรไม มตวอยางทพระพทธจาไมทรงอนญาตใหภกษบางรปไปปฏบตธรรมในปา๑ และแมภกษทอยปา ในทางพระวนยของสงฆกหาไดอนญาตใหตดขาดจาก

๑ ด อง.ทสก. ๒๔/๔๙/๒๑๖; ม.ม. ๑๒/๒๓๔-๒๔๒/๒๑๒-๒๑๔; ม.อ. ๑๔/๒๓๐/๑๖๒

พทธธรรม๓๔๐

ความรบผดชอบทางสงคมโดยสนเชงอยางฤาษชไพรไม๑•ประโยชนของสมาธและฌานทตองการในพทธธรรม กคอภาวะจตทเรยกวา “นมนวล ควรแกงาน” ซงจะนามาใชเปนทปฏบตการของปญญาตอไปดงกลาวแลว สวนการใชสมาธและฌานเพอประโยชนอนจากน ถอเปนผลไดพเศษ และบางกรณกลายเปนเรองไมพงประสงค ซงพระพทธเจาไมทรงสนบสนนตวอยางเชน ผใดบาเพญสมาธเพอตองการอทธปาฏหารย ผนนชอวาตงความดารผด อทธปาฏหารยนนอาจกอใหเกดผลรายไดมากมาย เสอมได และไมทาใหบรรลจดหมายของพทธธรรมไดเลย๒สวนผใดปฏบตเพอจดหมายทางปญญา ผานทางวธสมาธ และไดอทธปาฏหารยดวย กถอเปนความสามารถพเศษทพลอยไดไป

•อยางไรกด แมในกรณปฏบตดวยความมงหมายทถกตอง แตตราบใดยงไมบรรลจดหมาย การไดอทธปาฏหารยยอมเปนอนตรายไดเสมอ เพราะเปนเหตใหเกดความหลงเพลน และความตดหมกมน ทงแกตนและคนอน เปนปลโพธอยางหนง และอาจเปนเหตพอกพนกเลสจนถวงใหดาเนนตอไปไมได หรอถงกบไถลออกจากทางพระพทธเจา แมจะทรงมอทธปาฏหารยมากมาย แตไมทรงสนบสนนการใชอทธปาฏหารย เพราะไมใชวถแหงปญญาและความหลดพนเปนอสระ ตามพทธประวตจะเหนวา พระพทธเจาทรงใชอทธปาฏหารยในกรณทตองการาบผลาพองในฤทธ ใหหมดพยศ แลวสงบลง และพรอมทจะรบฟงธรรม

• สาหรบทานผฝกอบรมกาวหนาไปในมรรคแลว หรอสาเรจบรรลจดหมายแลว มกนยมใชการเจรญสมาธขนฌาน เปนเครองพกผอนอยางเปนสขในโอกาสวาง เชน พระพทธองคเอง แมจะเสดจจารกสงสอน

๑ ใหพจารณาจากวนยบญญต เกยวกบความสมพนธระหวางพระสงฆกบคฤหสถในดานการเลยงชพ เปนตน และบทบญญตใหพระภกษทกรป มสวนรวมและตองรวมในการปกครองหรอกจการของหมคณะ เปนตน

๒ ขอใหนกถงกรณของพระเทวทต และนกบวชกอนสมยพทธกาล

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๔๑

ประชาชนเปนอนมาก เกยวของกบคนทกชนวรรณะ และทรงปกครองคณะสงฆหมใหญ แตกทรงมพระคณสมบตอยางหนง คอ ฌานสลหมายความวา ทรงนยมฌาน ทรงพอพระทยเจรญฌานเปนทพกผอนในโอกาสวาง เชนเดยวกบพระสาวกเปนอนมาก อยางทเรยกวา ทฏฐธรรมสขวหาร คอเพอการอยเปนสขในปจจบน ทปรากฏวาทรงปลกพระองคไปอยในทสงดเปนเวลานานๆ ถง ๓ เดอน๑ เพอเจรญสมาธ กเคยม

•การนยมหาความสขจากฌาน หรอเสวยสขในสมาธ บคคลใดจะทาแคไหนเพยงใด ยอมเปนเสรภาพสวนบคคล แตสาหรบผยงปฏบต ยงไมบรรลจดหมาย หากตดชอบเพลนมากไป อาจกลายเปนความประมาท ทกดกนหรอทาลายความกาวหนาในการปฏบต และอาจเปนเหตละเลยความรบผดชอบตอสวนรวม ซงถกถอเปนเหตตาหนได ถงแมจะเปนความตดหมกมนในขนประณตกตามอกทงระบบชวตของภกษสงฆในพระพทธศาสนา วาตามหลกบทบญญตในทางวนย ยอมถอเอาความรบผดชอบตอสงฆคอสวนรวมเปนหลกสาคญ ความเจรญรงเรองกด ความเสอมโทรมกด ความตงอยไดและไมไดกด ของสงฆะ ยอมขนอยกบความเอาใจใสรบผดชอบตอสวนรวมนน เปนขอสาคญประการหนง ดงจะเหนไดในภาควาดวยมชฌมาปฏปทาในแงประยกตตอไป

๑ ด ส.ม. ๑๙/๑๓๖๓/๔๑๒

บทเพมเตม๑

⌫⌫⌫ ⌫⌦ ⌫ (มรรคมองค ๘ ← สกขา ๓ → ภาวนา ๔)

มนษยเปนสตวทประเสรฐดวยการศกษาธรรมชาตพเศษทเปนสวนเฉพาะของมนษย คอ เปน สตวทฝกได จะ

พดวา เปนสตวทพฒนาได เปนสตวทศกษาได หรอ เปนสตวทเรยนรได กมความหมายอยางเดยวกน

จะเรยกวาเปนสตวพเศษกได คอแปลกจากสตวอน ในแงทวาสตวอนฝกไมได หรอฝกแทบไมได แตมนษยนฝกได และพรอมกนนนกเปน สตวทตองฝกดวย

พดสนๆ วา มนษยเปนสตวทตองฝก และฝกไดสตวอนแทบไมตองฝก เพราะมนอยไดดวยสญชาตญาณ เกดมาแลว

เรยนรจากพอแมนดหนอย ไมนานเลย มนกอยรอดได อยางลกววคลอดออกมาสกครหนง กลกขนเดนได ไปกบแมแลว ลกหานออกจากไขเชาวนนน พอสายหนอยกวงตามแมลงไปในสระนา วงได วายนาได หากนตามพอแมของมนได แตมนเรยนรไดนดเดยว แคพอกนอาหารเปนตน แลวกอยดวยสญชาตญาณไปจนตลอดชวต เกดมาอยางไรกตายไปอยางนน หมนเวยนกนตอไป ไมสามารถสรางโลกของมนตางหากจากโลกของธรรมชาต

แตมนษยนตองฝก ตองเรยนร ถาไมฝก ไมเรยนร กอยไมได ไมตองพดถงจะอยด แมแตรอดกอยไมได มนษยจงตองอยกบพอแมหรอผเลยง เปน ๑ หวขอน เขยนเพมใหม ในการพมพ ครงท ๑๐ เดอนสงหาคม พ.ศ. ๒๕๔๔

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๔๓

เวลานบสบป ระหวางนกตองฝกตองหดตองเรยนรไป แมแตกน นง นอน ขบถาย เดน พด ทกอยางตองฝกทงนน มองในแงนเหมอนเปนสตวทดอย

แตเมอมองในแงบวก วา ฝกได เรยนรได กกลายเปนแงเดน คอ พอฝกเรมเรยนรแลว คราวนมนษยกเดนหนา มปญญาเพมพนขน พดได สอสารไดมความคดสรางสรรค ประดษฐอะไรๆ ได มความเจรญทงในทางนามธรรมและทางวตถธรรม สามารถพฒนาโลกของวตถ เกดเทคโนโลยตางๆ มศลปวทยาการ เกดเปนวฒนธรรม อารยธรรม จนกระทงเกดเปนโลกของมนษยซอนขนมา ทามกลางโลกของธรรมชาต

สตวอนอยางด ทฝกพเศษไดบาง เชน ชาง มา ลง เปนตน ก๑. ฝกตวเองไมได ตองใหมนษยฝกให๒. แมมนษยจะฝกให กฝกไดในขอบเขตจากดแตมนษยฝกตวเองได และฝกไดแทบไมมทสนสดการฝกศกษาพฒนาตน จงทาใหมนษยกลายเปนสตวทประเสรฐเลศสง

สด ซงเปนความเลศประเสรฐทสตวทงหลายอนไมมหลกความจรงนสอนวา มนษยมใชจะประเสรฐขนมาเองลอยๆ แต

ประเสรฐไดดวยการฝก ถาไมฝกแลวจะดอยกวาสตวดรจฉาน จะตาทรามยงกวา หรอไมกทาอะไรไมเปนเลย แมจะอยรอดกไมได

ความดเลศประเสรฐของมนษยนน จงอยทการเรยนรฝกศกษาพฒนาตนขนไป มนษยจะเอาดไมได ถาไมมการเรยนรฝกฝนพฒนาตน เพราะฉะนนจงตองพดใหเตมวา

“มนษยเปนสตวประเสรฐดวยการฝก”ไมควรพดแควา มนษยเปนสตวประเสรฐ ซงเปนการพดทตกหลนบก

พรอง เพราะวามนษยน ตองฝกจงจะประเสรฐ ถาไมฝก กไมประเสรฐคาวา “ฝก” น พดตามคาหลกแทๆ คอ สกขา หรอศกษา ถาพดอยาง

สมยใหม กไดแกคาวา เรยนรและพฒนา พดรวมๆ กนไปวา เรยนรฝกหดพฒนา หรอเรยนรฝกศกษาพฒนา

พทธธรรม๓๔๔

ศกยภาพของมนษย คอจดเรมของพระพทธศาสนาความจรงแหงธรรมชาตของมนษยในขอทวา มนษยเปนสตวทฝกได น

พระพทธศาสนาถอเปนหลกสาคญ ซงสมพนธกบความเปนพระศาสดาและการทรงทาหนาทของพระพทธเจา ดงทไดเนนไวในพทธคณบททวา

อนตตโร ปรสทมมสารถ สตถา เทวมนสสาน

“เปนสารถฝกคนทควรฝก ผยอดเยยม เปนศาสดาของเทวะและมนษยทงหลาย” [ม.ม. ๑๒/๙๕/๖๗]

มพทธพจนมากมาย ทเนนยาหลกการฝกฝนพฒนาตนของมนษย และเราเตอน พรอมทงสงเสรมกาลงใจ ใหทกคนมงมนในการฝกศกษาพฒนาตนจนถงทสด เชน

วรมสสตรา ทนตา อาชานยา จ สนธวากชรา จ มหานาคา อตตทนโต ตโต วร

“อสดร สนธพ อาชาไนย กญชร และชางหลวง ฝกแลวลวนดเลศ แตคนทฝกตนแลวประเสรฐกวา(ทงหมด)นน” [ข.ธ. ๒๕/๓๓/๕๗]

ทนโต เสฏโฐ มนสเสส.“ในหมมนษย ผประเสรฐสด คอคนทฝกแลว” [ข.ธ.

๒๕/๓๓/๕๗]

วชชาจรณสมปนโน โส เสฏโฐ เทวมานเส.“ผถงพรอมดวยวชชาและจรยะ เปนผประเสรฐสด ทงในหมมนษยและ

มวลเทวา” [ส.น. ๑๖/๗๒๔/๓๓๑]

อตตา ห อตตโน นาโถ โก ห นาโถ ปโร สยาอตตนา ห สทนเตน นาถ ลภต ทลลภ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๔๕

“ตนแลเปนทพงของตน แทจรงนน คนอนใครเลาจะเปนทพงได มตนทฝกดแลวนนแหละ คอไดทพงซงหาไดยาก” [ข.ธ. ๒๕/๒๒/๓๖]

มนสสภต สมพทธ อตตทนต๑ สมาหต . . . เทวาป ต นมสสนต . . . . . . . . .

“พระสมพทธเจา ทงทเปนมนษยนแหละ แตทรงฝกพระองคแลว มพระหฤทยซงอบรมถงทแลว แมเทพทงหลายกนอมนมสการ” [อง.ปจก. ๒๒/๓๑๔/๓๘๖]

คาถานเปนการใหกาลงใจแกมนษยวา มนษยทฝกแลวนน เลศประเสรฐ จนกระทงแมแตเทวดาและพรหมกนอมนมสการ

ความหมายทตองการในทน กคอ การมองมนษยวาเปนสตวทฝกได และมความสามารถในการฝกตวเองไดจนถงทสด แตตองฝกจงจะเปนอยางนนได และกระตนเตอนใหเกดจตสานกตระหนกในการทจะตองปฏบตตามหลกแหงการศกษาฝกฝนพฒนาตนนน

ถาใชคาศพทสมยปจจบน กพดวา มนษยมศกยภาพสง มความสามารถทจะศกษาฝกตนไดจนถงขนเปนพทธะ

ศกยภาพนเรยกวา โพธ ซงแสดงวาจดเนนอยทปญญา เพราะโพธนน แปลวา ปญญาตรสร คอปญญาททาใหมนษยกลายเปนพทธะ

ในการศกษาตามหลกพทธศาสนาหรอการปฏบตธรรมนน สงสาคญทจะตองมเปนจดเรมตน คอ ความเชอในโพธน ทเรยกวา โพธศรทธา ซงถอวาเปนศรทธาพนฐาน

เมอมนษยเชอในปญญาททาใหมนษยเปนพทธะไดแลว เขากพรอมทจะศกษาฝกฝนพฒนาตนตอไป

ตามทกลาวมานจะเหนวา คาวา โพธ นน ใหจดเนนทงในดานของศกย-ภาพทมนษยฝกไดจนถงทสด และในดานของปญญา ใหเหนวาแกนนาของ ๑ ทนตะ มาจาก ทมะ ทแปลวา การฝก ซงเปนอกคาหนงทใชแทนสกขาได ถาเปนคนผทจะตอง(ไดรบการ)ฝก เปน ทมมะ (อยางในบทพทธคณทยกมาใหดขางตน) ถาเปนคนทฝกหรอศกษาแลว เปน ทนตะ

พทธธรรม๓๔๖

การฝกศกษาพฒนานนอยทปญญา และศกยภาพสงสดกแสดงออกทปญญา เพราะตวแทนหรอจดศนยรวมของการพฒนาอยทปญญา

เพอจะใหโพธนปรากฏขนมา ทาบคคลใหกลายเปนพทธะ เราจงตองมกระบวนการฝกหรอพฒนาคน ทเรยกวาสกขา ซงกคอ การศกษา

สกขา คอกระบวนการการศกษา ทฝกหรอพฒนามนษย ใหโพธปรากฏขน จนในทสดทาใหมนษยนนกลายเปนพทธะ

ชวตทด คอชวตทศกษาเมอพฒนาคนดวยไตรสกขา ชวตกกาวไปในอรยมรรคา

ชวตนนเปนอนเดยวกนกบการศกษา เพราะชวตคอการเปนอย และการทชวตเปนอยดาเนนไป กคอการทตองเคลอนไหว พบประสบการณใหมๆ และเจอสถานการณใหมๆ ซงจะตองรจก ตองเขาใจ ตองคด ตองปฏบตหรอจดการอยางใดอยางหนง หรอหาทางแกไขปญหาใหผานรอดหรอลลวงไป ทาใหตองมการเรยนร มการพจารณาแกปญหาตลอดเวลา ทงหมดนพดสนๆ กคอสกขา หรอการศกษา

ดงนน เมอยงมชวตอย ถาจะเปนอยไดหรอจะเปนอยใหด กตองสกขาหรอศกษาตลอดเวลา พดไดวา ชวตคอการศกษา หรอ ชวตทดคอชวตทมการศกษา มการเรยนร หรอมการฝกฝนพฒนาไปดวย

การศกษาตลอดชวตในความหมายทแท คออยางน ถาจะพดใหหนกแนน กตองวา “ชวต คอการศกษา”

พดอกอยางหนงวา การดาเนนชวตทด จะเปนชวตแหงสกขาไปในตว ชวตขาดการศกษาไมได ถาขาดการศกษากไมเปนชวตทด ทจะอยไดอยางด หรอแมแตจะอยใหรอดไปได

ตรงนเปนการประสานเปนอนเดยวกน ระหวาง การศกษาพฒนามนษยหรอการเรยนรฝกฝนพฒนาคน ทเรยกวาสกขา กบ การดาเนนชวตทดของมนษย ทเรยกวามรรค คอการดาเนนชวตชนดทมการศกษาพฒนาชวตไปดวยในตว จงจะเปนชวตทด

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๔๗

สกขา กคอการพฒนาตวเองของมนษย ใหดาเนนชวตไดดงามถกตอง ทาใหมวถชวตทเปนมรรค

สวน มรรค กคอทางดาเนนชวต หรอวถชวตทถกตองดงามของมนษยซงเปนวถชวตแหงการเรยนรฝกฝนพฒนาตนคอสกขา

มรรค กบ สกขา จงประสานเปนอนเดยวกนจงใหความหมายไดวา สกขา/การศกษา คอการเรยนรทจะใหสามารถ

เปนอยไดอยางด หรอฝกใหสามารถมชวตทดเปนอนวา ชวตคอการศกษาน เปนของแนนอน แตปญหาอยทวาเราจะ

ศกษาเปนหรอไม ถาคนไมรจกศกษา กมชวตเปลาๆ หมายความวา พบประสบการณใหมๆ กไมไดอะไร เจอสถานการณใหมๆ กไมรจะปฏบตอยางไรใหถกตอง ไมมการเรยนร ไมมการพฒนา ไมมการแกปญหา เปนชวตทเลอนลอย เปนชวตทไมด ไมมการศกษา ทางธรรมเรยกวา “พาล” แปลวา มชวตอยเพยงแคดวยลมหายใจเขาออก

เพราะมองความจรงอยางน ทางธรรมจงจดไวใหการศกษา กบชวตทดเปนเรองเดยวกน หรอตองไปดวยกน

ทานถอวา ชวตนเหมอนกบการเดนทางกาวไปๆ และในการเดนทางนนกพบอะไรใหมๆ อยเรอย จงเรยกวา “มรรค” หรอ “ปฏปทา” แปลวา ทางดาเนนชวต หรอเรยกวา “จรย/จรยะ” แปลวา การดาเนนชวต

มรรค หรอ ปฏปทา จะเปนทางดาเนนชวต หรอวถชวตทด จรยะ จะเปนการดาเนนชวตทด กตองมสกขา คอการศกษา เรยนร และพฒนาตนเองตลอดเวลา ดงกลาวแลว

มรรคทถกตอง เรยกวา “อรยมรรค” (มรรคาอนประเสรฐ หรอทางดาเนนชวตทประเสรฐ) กเปนจรยะทด เรยกวา “พรหมจรยะ” (จรยะอยางประเสรฐ หรอการดาเนนชวตทประเสรฐ) ซงกคอมรรค และจรยะ ทเกดจากสกขา หรอประกอบดวยสกขา

พทธธรรม๓๔๘

สกขา ทจะใหเกดมรรค หรอจรยะอนประเสรฐ คอสกขาทเปนการฝกฝนพฒนาคนครบทง ๓ ดานของชวต ซงเรยกวา ไตรสกขา แปลวา การศกษาทง ๓ ทจะกลาวตอไป

ชวตม ๓ ดาน การฝกศกษากตองประสานกน ๓ สวนพฒนาคนแบบองครวม จงเปนเรองธรรมดาของการศกษา

ชวต และการดาเนนชวตของมนษยนน แยกไดเปน ๓ ดาน คอ๑. ดานสมพนธกบสงแวดลอม การดาเนนชวตตองตดตอสอสาร

สมพนธกบโลก หรอสงแวดลอมนอกตว โดยใชก) ทวาร/ชองทางรบรและเสพความรสก๑ ทเรยกวา อนทรย คอ ตา

ห จมก ลน กาย (รวม ใจ ดวยเปน ๖)ข) ทวาร/ชองทางทากรรม๒ คอ กาย วาจา โดย ทา และพด (รวม ใจ-

คด ดวยเปน ๓)สงแวดลอมทมนษยตดตอสอสารสมพนธนน แยกไดเปน ๒ ประเภท คอ๑) สงแวดลอมทางสงคม คอเพอนมนษย ตลอดจนสรรพสตว๒) สงแวดลอมทางวตถ หรอทางกายภาพ มนษยควรจะอยรวมกบเพอนมนษยและเพอนรวมโลกดวยด อยาง

เกอกลกน เปนสวนรวมทสรางสรรคของสงคม และปฏบตตอสงแวดลอมทางวตถ ตงตนแตการใชตา ห ด ฟง ทงดานการเรยนร และการเสพอารมณ ใหไดผลด รจกกนอย แสวงหา เสพบรโภคปจจย ๔ เปนตน อยางฉลาด ใหเปนคณแกตน แกสงคม และแกโลก อยางนอยไมใหเปนการเบยดเบยน

๒. ดานจตใจ ในการสมพนธกบสงแวดลอมหรอแสดงออกทกครง จะมการทางานของจตใจ และมองคประกอบดานจตเกยวของ เรมแตตองมเจตนา ความจงใจ ตงใจ หรอเจตจานง และมแรงจงใจอยางใดอยางหนงพรอมทงมความรสกสข หรอทกข สบาย หรอไมสบาย และปฏกรยาตอจาก ๑ เรยกโดยศพทวา ผสสทวาร หรอ สมผสสทวาร หรอ ปสาททวาร๒ เรยกโดยศพทวา กรรมทวาร (กาย และ วาจา มคาเรยกเฉพาะอกวา โจปนทวาร)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๔๙

สข-ทกขนน เชน ชอบใจ หรอไมชอบใจ อยากจะได อยากจะเอา หรออยากจะหน หรออยากจะทาลาย ซงจะมผลชกนาพฤตกรรมทงหลาย ตงแตจะใหดอะไร หรอไมดอะไร จะพดอะไร จะพดกบใครวาอยางไร ฯลฯ

๓. ดานปญญา ในการสมพนธกบสงแวดลอมหรอแสดงออกทกครง กตาม เมอมภาวะอาการทางจตใจอยางหนงอยางใด กตาม องคประกอบอกดานหนงของชวต คอ ความรความเขาใจ ความคด ความเชอถอ เปนตน ทเรยกรวมๆ วาดานปญญา กเขามาเกยวของ หรอมบทบาทดวย

เรมตงแตวา ถามปญญา กแสดงออกและมภาวะอาการทางจตอยางหนง ถาขาดปญญา กแสดงออกและมภาวะอาการทางจตอกอยางหนง เรามความรความเขาใจเรองนนแคไหน มความเชอ มทศนคต มความยดถออยางไร เรากแสดงออกหรอมองสงนน ไปตามแนวคด ความเขาใจ หรอแมกระทงคานยมอยางนน ทาใหชอบใจ ไมชอบใจ มสขมทกขไปตามนน และเมอเรามองเหน เราร เขาใจอยางไร แคไหน เรากแสดงออกหรอมพฤตกรรมของเรา ไปตามความรความเขาใจ และภายในขอบเขตของความรของเรานน

ถาปญญา ความร ความเขาใจเกดมากขน หรอเราคดเปน กทาใหเราปรบแกพฤตกรรมและจตใจของเราใหม เชน เจอประสบการณทไมด เรารสกไมชอบใจ พอไมชอบใจ กทกข แตถาเกดปญญาคดไดขนมาวา สงทไมดหรอไมชอบนน ถาเราเรยนร เรากไดความร พอมองในแงเรยนร กกลายเปนได ความไมชอบใจหายไป กลายเปนชอบสงทเคยไมชอบ พอไดความรกเกดความสข จากทกขกเปลยนเปนสข ปฏกรยาทแสดงออกมาทางพฤตกรรมกเปลยนไป

ในชวตประจาวน หรอในการประกอบอาชพการงาน เมอเจอคนหนาบง พดไมด ถาเรามองตามความชอบใจ-ไมชอบใจ ไมใชปญญา เรากโกรธ แตพอใชโยนโสมนสการ มองตามเหตปจจย คดถงความเปนไปไดแงตางๆ เชนวาเขาอาจจะมเรองทกข ไมสบายใจอย เพยงคดแคน ภาวะจตกอาจจะพลกเปลยนไปเลย จากโกรธกกลายเปนสงสาร อยากจะชวยเขาแกปญหา

ปญญาเปนตวชนา บอกทาง ใหแสงสวาง ขยายขอบเขต ปรบแกจตใจและพฤตกรรม และปลดปลอยใหหลดพน

พทธธรรม๓๕๐

หนาทสาคญของปญญา คอ ปลดปลอย ทาใหเปนอสระ ตวอยางงายๆเพยงแคไปทไหน เจออะไร ถาไมรวาคออะไร ไมรจะปฏบตตอมนอยางไร หรอพบปญหา ไมรวธแกไข จตใจกเกดความอดอด รสกบบคน ไมสบายใจ นคอทกข แตพอปญญามา รวาอะไรเปนอะไร จะทาอยางไร กโลงทนท พฤต-กรรมตดตนอย พอปญญามา กไปได จตใจอดอนอย พอปญญามา กโลงไป

องคประกอบของชวต ๓ ดานน ทางานไปดวยกน ประสานกนไป และเปนเหตปจจยแกกน ไมแยกตางหากจากกน

การสมพนธกบโลกดวยอนทรยและพฤตกรรมทางกายวาจา (ดานท ๑)จะเปนไปอยางไร กขนตอเจตนา ภาวะและคณสมบตของจตใจ (ดานท ๒) และทาไดภายในขอบเขตของปญญา (ดานท ๓)

ความตงใจและความตองการเปนตน ของจตใจ (ดานท ๒) ตองอาศยการสอทางอนทรยและพฤตกรรมกายวาจาเปนเครองสนอง (ดานท ๑) ตองถกกาหนดและจากดขอบเขตตลอดจนปรบเปลยนโดยความเชอถอ ความคดเหน และความรความเขาใจทมอยและทเพมหรอเปลยนไป (ดานท ๓)

ปญญาจะทางานและจะพฒนาไดดหรอไม (ดานท ๓) ตองอาศยอนทรยเชน ด ฟง อาศยกายเคลอนไหว เชน เดนไป จบ จด คน ฯลฯ ใชวาจาสอสารไถถาม ไดดโดยมทกษะแคไหน (ดานท ๑) ตองอาศยภาวะและคณสมบตของจตใจเชน ความสนใจ ใฝใจ ความมใจเขมแขงสปญหา ความขยนอดทน ความรอบคอบ มสต ความมใจสงบแนวแน มสมาธ หรอไมเพยงใด เปนตน (ดานท ๒)

นคอการดาเนนไปของชวต ทองคประกอบ ๓ ดานทางานไปดวยกน อาศยกน ประสานกน เปนปจจยแกกน ซงเปนความจรงของชวตนนตามธรรมดาของมน เปนเรองของธรรมชาต และจงเปนเหตผลทบอกอยในตววาทาไมจะตองแยกชวตหรอการดาเนนชวตเปน ๓ ดาน จะแบงมากหรอนอยกวานไมได

เมอชวตทดาเนนไปม ๓ ดานอยางน การศกษาทฝกคนใหดาเนนชวตไดด กตองฝกฝนพฒนาท ๓ ดานของชวตนน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๕๑

ดงนน การฝกหรอศกษา คอ สกขา จงแยกเปน ๓ สวน ดงทเรยกวาไตรสกขา เพอฝกฝนพฒนา ๓ ดานของชวตนน ใหตรงกน แตเปนการพฒนาพรอมไปดวยกนอยางประสานเปนระบบสมพนธอนหนงอนเดยว

ไตรสกขา: ระบบการศกษา ซงพฒนาชวตทดาเนนไปทงระบบในระบบการดาเนนชวต ๓ ดาน ทกลาวแลวนน เมอศกษาฝกชวต ๓

ดานนนไปแคไหน กเปนอยดาเนนชวตทดไดเทานน ฝกอยางไร กไดอยางนน หรอสกขาอยางไร กไดมรรคอยางนน

สกขา คอการศกษา ทฝกอบรมพฒนาชวต ๓ ดานนน มดงน๑. สกขา/การฝกศกษา ดานสมพนธกบสงแวดลอม จะเปนสงแวด

ลอมทางสงคม คอเพอนมนษย ตลอดจนสรรพสตว หรอสงแวดลอมทางวตถกตาม ดวยอนทรย (เชน ตา ห) หรอดวยกาย วาจา กตาม เรยกวา ศล (เรยกเตมวา อธสลสกขา)

๒. สกขา/การฝกศกษา ดานจตใจ เรยกวา สมาธ (เรยกเตมวา อธจตตสกขา)

๓. สกขา/การฝกศกษา ดานปญญา เรยกวา ปญญา (เรยกเตมวา อธปญญาสกขา)

รวมความวา การฝกศกษานน ม ๓ อยาง เรยกวา สกขา ๓ หรอ ไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา ซงพดดวยถอยคาของคนยคปจจบนวา เปนระบบการศกษาททาใหบคคลพฒนาอยางมบรณาการ และใหมนษยเปนองครวมทพฒนาอยางมดลยภาพ

เมอมองจากแงของสกขา ๓ จะเหนความหมายของสกขาแตละอยาง ดงน

๑. ศล คอ สกขาหรอการศกษาทฝกในดานการสมพนธตดตอปฏบตจดการกบสงแวดลอม ทงทางวตถและทางสงคม ทงดวยอนทรยตางๆ และดวยพฤตกรรมทางกาย-วาจา พดอกอยางหนงวา การมวถชวตทปลอดเวรภยไรการเบยดเบยน หรอการดาเนนชวตทเกอกลแกสงคม และแกโลก

พทธธรรม๓๕๒

๒. สมาธ คอ สกขาหรอการศกษาทฝกในดานจต หรอระดบจตใจ ไดแกการพฒนาคณสมบตตางๆ ของจต ทง…

ในดานคณธรรม เชน เมตตา กรณา ความมไมตร ความเหนอกเหนใจความเออเฟอเผอแผ ความสภาพออนโยน ความเคารพ ความซอสตย ความกตญ

ในดานความสามารถของจต เชน ความเขมแขงมนคง ความเพยรพยายาม ความกลาหาญ ความขยน ความอดทน ความรบผดชอบ ความมงมนแนวแน ความมสต สมาธ และ

ในดานความสข เชน ความมปตอมใจ ความมปราโมทยราเรงเบกบานใจ ความสดชนผองใส ความรสกพอใจ

พดสนๆ วา พฒนาคณภาพ สมรรถภาพ และสขภาพของจต๓. ปญญา คอ สกขาหรอการศกษาทฝกหรอพฒนาในดานการรความ

จรง เรมตงแตความเชอทมเหตผล ความเหนทเขาสแนวทางของความเปนจรงการรจกหาความร การรจกคดพจารณา การรจกวนจฉย ไตรตรอง ทดลอง ตรวจสอบ ความรเขาใจ ความหยงรเหตผล การเขาถงความจรง การนาความรมาใชแกไขปญหา และคดการตางๆ ในทางเกอกลสรางสรรค

เฉพาะอยางยง เนนการรตรงตามความเปนจรง หรอรเหนตามทมนเปน ตลอดจนรแจงความจรงทเปนสากลของสงทงปวง จนถงขนรเทาทนธรรมดาของโลกและชวต ททาใหมจตใจเปนอสระ ปลอดปญหา ไรทกข เขาถงอสรภาพโดยสมบรณ

หลกทง ๓ ประการแหงไตรสกขา ทกลาวมาน เปนการศกษาทฝกคนใหเจรญพฒนาขนไปในองคประกอบทง ๓ ดานของชวตทดงาม ทไดกลาวแลวขางตน

ยาอกครงหนงวา การฝกศกษาทจะใหมชวตทดงาม เปนสกขา ชวตดงามทเกดจากการฝกศกษานน เปนมรรค

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๕๓

ระบบแหงสกขา เรมดวยจดปรบพนทใหพรอมทจะทางานฝกศกษาไตรสกขา เปนการศกษา ๓ ดาน ทพฒนาชวตไปพรอมกนทงระบบ

แตถามองหยาบๆ เปนภาพใหญ กมองเหนเปนการฝกศกษาทดาเนนไปใน ๓ ดาน/ขนตอน ตามลาดบ (มองไดทงในแงประสานกนและเปนปจจยตอกน)

ศล เปนเหมอนการจดปรบพนทและบรเวณแวดลอม ใหสะอาดหมดจดเรยบรอยราบรนแนนหนามนคง มสภาพทพรอมจะทางานไดคลองสะดวก

สมาธ เปนเหมอนการเตรยมตวของผทางานใหมเรยวแรงกาลงความถนดจดเจนทพรอมจะลงมอทางาน

ปญญา เปนเหมอนอปกรณทจะใชทางานนนๆ ใหสาเรจเชน จะตดตนไม: ไดพนเหยยบยนทแนนหนามนคง (ศล) + มกาลงแขน

แขงแรงจบมดหรอขวานไดถนดมน (สมาธ) + อปกรณคอมดหรอขวานทใชตดนนไดขนาดมคณภาพดและลบไวคมกรบ (ปญญา) ไดผลคอตดไมสาเรจโดยไมยาก

อกอปมาหนงทอาจจะชวยเสรมความชดเจนบานเรอนทอยททางาน ฝาผพนขรขระหลงคารว รอบอาคารถนนหนทาง

รกรงรง ทงเปนถนไมปลอดภย (ขาดศล) การจดแตงตงวางสงของเครองใช จะเตรยมตวอยหรอทางาน อดอดขดของ ไมพรอมไมสบายไมมนใจไปหมด (ขาดสมาธ) การเปนอยและทางานคดการทงหลาย ไมอาจดาเนนไปไดดวยด (ขาดปญญา) ชวตและงานไมสมฤทธลจดหมาย

เนองจากไตรสกขา เปนหลกใหญทครอบคลมธรรมภาคปฏบตทงหมด ในทนจงมใชโอกาสทจะอธบายหลกธรรมหมวดนไดมาก โดยเฉพาะขนสมาธและปญญาทเปนธรรมละเอยดลกซง จะยงไมพดเพมเตมจากทไดอธบายไปแลว แตในขนศลจะพดเพมอกบาง เพราะเกยวของกบคนทวไปมาก และจะไดเปนตวอยางแสดงใหเหนความสมพนธระหวางสกขาทง ๓ ดานนนดวย

การฝกศกษาในขนศล มหลกปฏบตทสาคญ ๔ หมวด คอ๑ ๑ ศล ๔ หมวดน ตามปกตทานแสดงไวเปนขอปฏบตของพระภกษ เรยกวา ปารสทธศล ๔ มชอทเรยงตามลาดบ คอ ๑. ปาตโมกขสงวรสล ๒. อนทรยสงวรสล ๓. อาชวปารสทธสล และ ๔. ปจจยสนนสสตสลหรอ ปจจยปฏเสวนสล (เชน วสทธ. ๑/๑๘–๕๖) ททานเรยงขอ ๓. ไวกอนขอ ๔. นน เหนไดวาเปนไป

พทธธรรม๓๕๔

๑. วนย เปนเครองมอสาคญขนแรกทใชในการฝกขนศล มตงแตวนยแมบท๑ของชมชนใหญนอย ไปจนถงวนยสวนตวในชวตประจาวน

วนย คอการจดตงวางระบบระเบยบแบบแผนเกยวกบการดาเนนชวตและการอยรวมกนของหมมนษย เพอจดปรบเตรยมสภาพชวตสงคมและสงแวดลอม รวมทงลกษณะแหงความสมพนธตางๆ ใหอยในภาวะทเหมาะและพรอมทจะเปนอยปฏบตกจและดาเนนการตางๆ เพอกาวหนาไปอยางไดผลดทสด สจดหมายของชวต ของบคคล ขององคกร ของชมชน ตลอดจนของสงคมทงหมดไมวาในระดบใดๆ โดยเฉพาะสาคญทสด เพอเออโอกาสใหแตละบคคลฝกศกษาพฒนาชวตของเขาใหประณตประเสรฐ ทจะไดประโยชนสงสดทจะพงไดจากการทไดมชวตเปนอย

วนยพนฐานหรอขนตนสดของสงคมมนษย ไดแก ขอปฏบตทจะไมใหมการเบยดเบยนกน ๕ ประการ คอ

๑. เวนการทารายรางกายทาลายชวต๒. เวนการละเมดกรรมสทธในทรพยสน๓. เวนการประพฤตผดทางเพศและละเมดตอคครองของผอน๔. เวนการพดเทจใหรายหลอกลวง และ๕. เวนการเสพสรายาเมาสงเสพตด ททาลายสตสมปชญญะ แลวนาไปส

การกอกรรมชวตางๆ เรมแตคกคามความรสกมนคงปลอดภยของผรวมสงคมขอปฏบตพนฐานชดน ซงเรยกงายๆ วา ศล ๕ เปนหลกประกนทรกษา

สงคมใหมนคงปลอดภย เพยงพอทมนษยจะอยรวมกนเปนปกตสข และดาเนนชวตทากจการตางๆ ใหเปนไปไดดวยดพอสมควร นบวาเปนวนยแมบทของคฤหสถ หรอของชาวโลกทงหมด

ตามลาดบทเปนจรง คอ ขอ ๓. เปนเรองของปจจยปรเยสนา คอการแสวงหาปจจย ซงมากอนปจจยปฏ-เสวนา คอการเสพปจจย แตในทน มงใหคฤหสถนามาปฏบตใหเหมาะกบตนดวย โดยเรมตงแตวยเดก จงเรยกโดยชอทคนแกคนทวไป และเรยงอาชวะเปนขอสดทาย

๑ วนยแมบทของพระภกษ เรยกวา ภกขปาตโมกข (ภกขปาฏโมกข กใช)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๕๕

ไมควรมองวนยวาเปนการบบบงคบจากด แตพงเขาใจวาวนยเปนการจดสรรโอกาส หรอจดสรรสงแวดลอมหรอสภาวะทางกายภาพใหเออโอกาส แกการทจะดาเนนชวตและกจการตางๆ ใหไดผลดทสด ตงแตเรองงายๆ เชน การจดสงของเครองใชเตยงตงโตะเกาอในบานใหเปนทเปนทางทาใหหยบงายใชคลองนงเดนยนนอนสะดวกสบาย การจดเตรยมวางสงเครองมอผาตด ของศลยแพทย การจดระเบยบจราจรบนทองถนน วนยของทหาร วนยของขาราชการ ตลอดจนจรรยาบรรณของวชาชพตางๆ

ในวงกวาง ระบบเศรษฐกจ ระบบสงคม ระบบการเมองการปกครอง ตลอดจนแบบแผนทกอยางทอยตวกลายเปนวฒนธรรม รวมอยในความหมายของคาวา “วนย” ทงสน

สาระของวนย คอ การอาศย(ความรใน)ธรรมคอความจรงของสงทงหลายตามทมนเปนอย มาจดสรรตงวางระเบยบระบบตางๆ ขน เพอใหมนษยไดประโยชนสงสดจากธรรมคอความจรงนน

เพอใหบคคลจานวนมาก ไดประโยชนจากธรรมทพระองคไดตรสร พระพทธเจาจงทรงตงสงฆะขน โดยจดวางระเบยบระบบตางๆ ภายในสงฆะนน ใหผทสมครเขามา ไดมความเปนอย มวถชวต มกจหนาท มระบบการอยรวมกน การดาเนนกจการงาน การสมพนธกนเองและสมพนธกบบคคลภายนอกมวธแสวงหาจดสรรแบงปนและบรโภคปจจย ๔ และการจดสรรสภาพแวดลอมทกอยางทเออเกอกลเหมาะกน พรอมทงปดกนชองโหวโอกาสทจะกอเกอแกการทเสอมเสยหาย ทาทกอยางใหอานวยโอกาสมากทสด แกการทแตละบคคลจะฝกศกษาพฒนาตน ใหเจรญในไตรสกขากาวหนาไปในมรรค และบรรลผลทพงไดจากชวตทดงามประเสรฐ เขาถงธรรมสงสด ทงวชชา วมตต วสทธ สนต นพพาน กบทงใหชมชนแหงสงฆะนนเปนแหลงแผขยายธรรมและประโยชนสขกวางขวางออกไปโดยรอบและทวไปในโลก นคอวนยของสงฆะ

โดยนยน วนย จงเปนจดเรมตนในกระบวนการฝกศกษาพฒนามนษยเปนกระบวนการพนฐานในการฝกพฤตกรรมทด และจดสรรสภาพแวดลอม ทจะปองกนไมใหมพฤตกรรมทไมด แตใหเออตอการมพฤตกรรมทดทพง

พทธธรรม๓๕๖

ประสงค พรอมทงฝกคนใหคนกบพฤตกรรมทดจนพฤตกรรมเคยชนทดนนกลายเปนพฤตกรรมเคยชนและเปนวถชวตของเขา ตลอดจนการจดระเบยบระบบทงหลายทงปวงในสงคมมนษยเพอใหเกดผลเชนนน

เมอใดการฝกศกษาไดผล จนพฤตกรรมทดตามวนย กลายเปนพฤตกรรมเคยชน อยตว หรอเปนวถชวตของบคคล กเกดเปนศล

ชวตทง ๓ ดาน การศกษาทง ๓ ขน ประสานพรอมไปดวยกน๒. อนทรยสงวร แปลตามแบบวา การสารวมอนทรย หมายถงการ

ใชอนทรย เชน ตาด หฟง อยางมสต มใหถกความโลภ ความโกรธ ความแคนเคอง ความหลง ความรษยา เปนตน เขามาครอบงา แตใชใหเปน ใหไดประโยชน โดยเฉพาะใหเกดปญญา รความจรง และไดขอมลขาวสาร ทจะนาไปใชในการแกปญหาและทาการสรางสรรคตางๆ ตอไป

ควรทราบวา โดยสรป อนทรย คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ ทาหนาท ๒ อยาง คอ๑) หนาทร คอรบรขอมลขาวสาร เชน ตาด รวาเปนอะไร วาเปน

นาฬกา เปนกลองถายรป เปนดอกไม ใบไมสเขยว สแดง สเหลอง รปรางยาวสนใหญเลก หไดยนเสยงวา ดง เบา เปนถอยคาสอสารวาอยางไร เปนตน

๒) หนาทรสก หรอรบความรสก พรอมกบรบรขอมลเรากมความรสกดวย บางทตวเดนกลบเปนความรสก เชน เหนแลวรสกสบายหรอไมสบาย ถกตาไมถกตา สวยหรอนาเกลยด ถกหไมถกห เสยงนมนวลไพเราะหรอดงแสบแกวหราคาญ เปนตน

• หนาทดานร เรยกงายๆ วา ดานเรยนร หรอศกษา• หนาทดานรสก เรยกงายๆ วา ดานเสพ

พดสนๆ วา อนทรยทาหนาท ๒ อยาง คอ ศกษา กบ เสพถาจะใหชวตของเราพฒนา จะตองใชอนทรยเพอรหรอศกษาใหมากมนษยทไมพฒนา จะใชอนทรยเพอเสพความรสกเปนสวนใหญ บางท

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๕๗

แทบไมใชเพอการศกษาเลย เมอมงแตจะหาเสพความรสกทถกห ถกตา สวยงาม สนกสนานบนเทง เปนตน ชวตกวนวายอยกบการวงไลหาสงทชอบใจและดนรนหลกหนสงทไมชอบใจ วนเวยนอยแคความชอบใจ-ไมชอบใจ รก-ชง ตดใจ-เกลยดกลว หลงไหล-เบอหนาย แลวกฝากความสขความทกขของตนไวใหขนกบสงเสพบรโภค ซงเมอเวลาผานไป ชวตทไมไดฝกฝนพฒนา กตกตาดอยคา และไมมอะไรทจะใหแกโลกน หรอแกสงคม

ถาไมมวหลงตดอยกบการหาเสพความรสก ทเปนไดแคนกบรโภค แตรจกใชอนทรยเพอศกษา สนองความตองการรหรอความใฝร กจะใชตา หเปนตน ไปในทางการเรยนร และจะพฒนาไปเรอยๆ ปญญาจะเจรญงอกงามความใฝรใฝสรางสรรคจะเกดขน กลายเปนนกผลตนกสรางสรรค และจะไดพบกบความสขอยางใหมๆ ทพฒนาขยายขอบเขตและประณตยงขน พรอมกบความใฝรใฝสรางสรรคทกาวหนาไป เปนผมชวตทดงาม และมคณคาแกสงคม

๓. ปจจยปฏเสวนา คอการเสพบรโภคปจจย ๔ รวมทงสงของเครองใชทงหลาย ตลอดจนเทคโนโลย

ศลในเรองน คอการฝกศกษาใหรจกใชสอยเสพบรโภคสงตางๆ ดวยปญญาทรเขาใจคณคาหรอประโยชนทแทจรงของสงนนๆ เรมตงแตอาหาร กพจารณารเขาใจความจรงวา รบประทานเพอเปนเครองหลอเลยงชวต ใหรางกายมสขภาพแขงแรง ชวยใหสามารถดาเนนชวตทดงาม อยางทตรสไววา

ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน พจารณาโดยแยบคายแลว จงเสพ(นงหม)จวร เทาทวา เพอปองกนความหนาว รอน สมผสแหงเหลอบ ยง ลม แดด และสตวเลอยคลาน เทาทวา เพอปกปดอวยวะทควรละอาย

พจารณาโดยแยบคายแลว จงเสพ(ฉน)อาหารบณฑบาต มใชเพอสนก มใชเพอมวเมา มใชเพอสวยงาม มใชเพอเดนโก แตเสพ(ฉน) เทาทวา เพอใหรางกายนดารงอยได เพอยงชวตใหเปนไป เพอระงบความหว เพอเกอหนนชวตทประเสรฐ ดวยการปฏบตดงน เราจะกาจดเวทนาเกา (ความไมสบายเพราะความหว) เสยดวย จะไมใหเวทนาใหม (เชนความอดอด แนน จก

พทธธรรม๓๕๘

เสยด) เกดขนดวย เรากจะมชวตดาเนนไป พรอมทงความไมมโทษ และความอยผาสก๑

การบรโภคดวยปญญาอยางน ทานเรยกวาเปนการรจกประมาณในการบรโภค หรอการบรโภคพอด หรอกนพอด เปนการบรโภคทคมคา ไดประโยชนอยางแทจรง ไมสนเปลอง ไมสญเปลา และไมเกดโทษ อยางทบางคนกนมาก จายแพง แตกลบเปนโทษแกรางกาย

เมอจะซอหาหรอเสพบรโภคอะไรกตาม ควรฝกถามตวเองวา เราจะใชมนเพออะไร ประโยชนทแทจรงของสงนคออะไร แลวซอหามาใชใหไดประโยชนทแทจรงนน ไมบรโภคเพยงดวยตณหาและโมหะ เพยงแคตนเตนเหนแกความโกเก เหมเหอไปตามกระแสคานยมเปนตน โดยไมไดใชปญญาเลย

พงระลกไววา การเสพบรโภค และเรองเศรษฐกจทงหมด เปนปจจย คอเปนเครองเกอหนนการพฒนาชวตทดงาม ไมใชเปนจดหมายของชวต ชวตมใชจบทน ชวตไมใชอยแคน

เมอปฏบตถกตองตามหลกน กจะเปนคนทกนอยเปน เปนผมศลอกขอหนง๔. สมมาอาชวะ คอการหาเลยงชพโดยทางชอบธรรม ซงเปนศลขอ

สาคญอยางหนง เมอนามาจดเขาชดศล ๔ ขอน และเนนสาหรบพระภกษ ทานเรยกวา “อาชวปารสทธ” (ความบรสทธแหงอาชวะ) เปนเรองของความสจรตเกยวกบ ปจจยปรเยสนา คอการแสวงหาปจจย (ตอเนองกบขอ ๓ปจจยปฏเสวนา คอการใชสอยเสพบรโภคปจจย)

ศลขอนในขนพนฐาน หมายถงการเวนจากมจฉาชพ ไมประกอบอาชพทผดกฎหมาย ผดศลธรรม แตหาเลยงชพโดยทางสจรต

วาโดยสาระ คอ ไมประกอบอาชพทเปนการเบยดเบยน กอความเดอดรอนเสยหายแกชวตอน และแกสงคม หรอทจะทาชวต จตใจ และสงคมใหเสอมโทรมตกตา ดงนนสาหรบคฤหสถ จงมพทธพจนแสดงอกรณยวณชชา คอการคาขายทอบาสกไมพงประกอบ ๕ อยาง๒ ไดแก การคาอาวธ การคา ๑ ม.ม. ๑๒/๑๔/๑๗๒ อง.ปจก. ๒๒/๑๗๗/๒๓๓

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๕๙

มนษย การคาสตวขายเพอฆาเอาเนอ การคาของเมา (รวมทงสงเสพตดทงหลาย) และการคายาพษ

เมอเวนมจฉาชพ กประกอบสมมาชพ ซงเปนการงานทเปนไปเพอแกปญหาและชวยสรางสรรคเกอกลแกชวตและสงคมอยางใดอยางหนง อนจะทาใหเกดปตและความสขไดทกเวลา ไมวาระลกนกขนมาคราวใด กอมใจภมใจวาเราไดทาชวตใหมคณคาไมวางเปลา ซงจะเปนปจจยหนนใหเจรญกาวหนายงขนไปในมรรค โดยเฉพาะระดบจตใจหรอสมาธ

สมมาชพ นอกจากเปนอาชพการงานทเปนประโยชนแกชวตและสงคมแลว ยงเปนประโยชนในดานการศกษาพฒนาชวตของตนเองดวย ซงผทางานควรตงใจใชเปนโอกาสในการพฒนาตน เชน เปนแดนฝกฝนพฒนาทกษะตางๆ ฝกกายวาจากรยามารยาท พฒนาความสามารถในการสอสารสมพนธกบเพอนมนษย ฝกความเขมแขงขยนอดทน ความมวนย ความรบผดชอบ ความมฉนทะ มสต และสมาธ พฒนาความสขในการทางาน และพฒนาดานปญญา เรยนรจากทกสงทกเรองทเกยวของเขามา คดคนแกไขปรบปรงการงาน และการแกปญหาตางๆ

ทงน ในความหมายทลกลงไป การเลยงชวตดวยสมมาชพ ทานรวมถงความขยนหมนเพยร และการปฏบตใหไดผลดในการประกอบอาชพทสจรต เชน ทางานไมใหคงคางอากล เปนตน ดวย

อาชพการงานนน เปนกจกรรมทครองเวลาสวนใหญแหงชวตของเรา ถาผใดมโยนโสมนสการ คดถก ปฏบตถก ตออาชพการงานของตน นอกจากไดบาเพญประโยชนเปนอนมากแลว กจะไดประโยชนจากการงานนนๆ มากมาย ทาใหงานนนเปนสวนแหงสกขา เปนเครองฝกฝนพฒนาชวตของตนใหกาวไปในมรรคไดดวยด

การฝกศกษาในดานและในขนศล ๔ ประเภท ทกลาวมาน จะตองเอาใจใสใหความสาคญกนใหมาก เพราะเปนททรงตวปรากฏตวของวถชวตดงามทเรยกวามรรค และเปนพนฐานของการกาวไปสสกขาคอการศกษาทสงขนไป ถาขาดพนฐานนแลว การศกษาขนตอไปกจะงอนแงนรวนเร เอาดไดยาก

พทธธรรม๓๖๐

สวนสกขาดานจตหรอสมาธ และดานปญญา ทเปนเรองลกละเอยดกวางขวางมาก จะยงไมกลาวเพมจากทพดไปแลว

กอนจะผานไป มขอควรทาความเขาใจทสาคญในตอนน ๒ ประการ คอ๑. ในแงไตรสกขา หรอในแงความประสานกนของสกขาทง ๓ ได

กลาวแลววา ชวตคนทง ๓ ดาน คอ การสมพนธกบโลก จตใจ และความรความคด ทางานประสานเปนปจจยแกกน ดงนน การฝกศกษาทง ๓ ดาน คอ ศล สมาธ และปญญา กจงดาเนนไปดวยกน

ทพดวา สกขา/ฝกศกษาขนศลน มใชหมายความวาเปนเรองของศลอยางเดยว แตหมายความวา ศลเปนแดนหรอดานทเรากาลงเขามาปฏบตจดการหรอทาการฝกอยในตอนนขณะน แตตวทางานหรอองคธรรมททางานในการฝก กมครบทงศล สมาธ และปญญา

ถามองดใหด จะเหนชดวา ตวทางานสาคญๆ ในการฝกศลน กคอองคธรรมฝายจตหรอสมาธ และองคธรรมฝายปญญา

ดงายๆ กทศลขออนทรยสงวรนน ตวทางานหลกกคอสต ซงเปนองคธรรมฝายจตหรอหมวดสมาธ และถาการฝกศกษาตรงนถกตอง กปญญานนแหละททางานมาก มาใชประโยชนและเดนหนา

พดดวยภาษางายๆ วา ในขนศลน ธรรมฝายจต/สมาธ และปญญา มาทางานกบเรองรปธรรม ในแดนของศล เพอชวยกนฝกฝนพฒนาศล และในการทางานน ทงสมาธและปญญากฝกศกษาพฒนาตวมนเองไปดวย

ในขนหรอดานอนๆ กเชนเดยวกน ทงศล สมาธ และปญญา ตางกชวยกนรวมกนทางานประสานกนตามบทบาทของตนๆ

๒. ในแงมรรค หรอในแงคณสมบตภายในของชวต ขณะทมการฝกศกษาดวยไตรสกขานน ถามองเขาไปในชวตทดาเนนอยคอมรรคทรบผลจากการฝกศกษาของสกขา กจะเหนวา กระบวนธรรมของการดาเนนชวตกกาวไปตามปกตของมน โดยมปญญาในชอวาสมมาทฏฐเปนผนากระบวนของชวตนนทง ๓ ดาน สมมาทฏฐนมองเหนรเขาใจอยางไรเทาไร กคดพดทาดาเนนชวตไปในแนวทางนนอยางนนและไดแคนน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๖๑

แตเมอการฝกศกษาของไตรสกขาดาเนนไป ปญญาชอสมมาทฏฐนนกพฒนาตวมนเองดวยประสบการณทงหลายจากการฝกศกษานน เฉพาะอยางยงดวยการทางานคดวจยสบคนไตรตรองของสมมาสงกปปะ ทาใหมองเหนรเขาใจกวางลกชดเจนทวตลอดถงความจรงยงขนๆ แลวกจดปรบนากระบวนธรรมกาวหนาเปนมรรคทสมบรณใกลจดหมายยงขนๆ ไป

การศกษาจะดาเนนไป มปจจยชวยเกอหนนขอยอนยาวา มรรค คอการดาเนนชวตหรอวถชวตทด แตจะดาเนนชวต

ดไดกตองมการฝกฝนพฒนา ดงนนจงตองมการฝกศกษาทเรยกวา สกขามรรค เปนจดหมายของ สกขา การทใหมไตรสกขา กเพอใหคนมชวตท

เปนมรรค และกาวไปในมรรคนนดวยการฝกตามระบบแหงไตรสกขา องค ๘ ของมรรคจะเกดขนเปนคณ-

สมบตของคน และเจรญพฒนา ทาใหมชวตด ทเปนมรรค และกาวไปในมรรคนนอยางไรกด กระบวนการแหงสกขา มใชวาจะเรมขนมาและคบหนาไป

เองลอยๆ แตตองอาศยปจจยเกอหนนหรอชวยกระตนเนองจากปจจยทวานเปนตวนาเขาสสกขา จงจดวาอยในขนกอนมรรค

และการนาเขาสสกขานเปนเรองสาคญมาก ดวยเหตนจงทาใหแบงกระบวนการแหงการศกษาออกเปน ๒ ขนตอนใหญ คอ ขนนาเขาสสกขา และ ขนไตรสกขา

๑. ขนนาสสกขา หรอการศกษาจดตงขนกอนทจะเขาสไตรสกขา เรยกอกอยางหนงวา ขนกอนมรรค เพราะ

มรรค หรอเรยกใหเตมวามรรคมองค ๘ นน กคอ วถแหงการดาเนนชวต ทเกดจากการฝกศกษาตามหลกไตรสกขานนเอง

เมอมองในแงของมรรค กเรมจากสมมาทฏฐ คอความเหนชอบ ซงเปนปญญาในระดบหนง

ปญญาในขนน เปนความเชอและความเขาใจในหลกการทวๆ ไป โดยเฉพาะความเชอวาสงทงหลายเปนไปตามเหตปจจย หรอการถอหลกการแหง

พทธธรรม๓๖๒

เหตปจจย ซงเปนความเชอทเปนฐานสาคญของการศกษา ทจะทาใหมการพฒนาตอไปได เพราะเมอเชอวาสงทงหลายเปนไปตามเหตปจจย พอมอะไรเกดขน กตองคดคนสบสาวหาเหตปจจย และตองปฏบตใหสอดคลองกบเหตปจจย การศกษากเดนหนา

ในทางตรงขาม ถามทฏฐความคดเหนเชอถอทผด กจะตดหนทางทจะพฒนาตอไป เชน ถาเชอวาสงทงหลายจะเปนอยางไรกเปนไปเองแลวแตโชค หรอเปนเพราะการดลบนดาล คนกไมตองศกษาพฒนาตน เพราะไมรจะพฒนาไปทาไม

ดงนน ในกระบวนการฝกศกษาพฒนาคน เมอเรมตนจงตองมปญญาอยบาง นนคอปญญาในระดบของความเชอในหลกการทถกตอง ซงเมอเชอแลวกจะนาไปสการศกษา

คราวน สงทตองพจารณาตอไป กคอ สมมาทฏฐ ซงเปนฐานหรอเปนจดเรมใหคนมการศกษาพฒนาตอไปไดน จะเกดขนในตวบคคลไดอยางไร หรอทาอยางไรจะใหบคคลเกดมสมมาทฏฐ

ในเรองน พระพทธเจาไดตรสแสดง ปจจยแหงสมมาทฏฐ ๒ อยาง๑ คอ๑. ปจจยภายนอก ไดแก ปรโตโฆสะ๒. ปจจยภายใน ไดแก โยนโสมนสการตามหลกการน การมสมมาทฏฐอาจเรมจากปจจยภายนอก เชน พอแม

ครอาจารย ผใหญ หรอวฒนธรรม ซงทาใหบคคลไดรบอทธพลจากความเชอ แนวคด ความเขาใจ และภมธรรมภมปญญา ทถายทอดตอกนมา

ถาสงทไดรบจากการแนะนาสงสอนถายทอดมานนเปนสงทดงามถกตอง อยในแนวทางของเหตผล กเปนจดเรมของสมมาทฏฐ ทจะนาเขาสกระแสการพฒนาหรอกระบวนการฝกศกษา ในกรณอยางน สมมาทฏฐเกดจากปจจยภายนอกทเรยกวา ปรโตโฆสะ

๑ อง.ทก. ๒๐/๓๗๑/๑๑๐

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๖๓

ถาไมเชนนน บคคลอาจเขาสกระแสการศกษาพฒนาโดยเกดปญญาทเรยกวาสมมาทฏฐนน ดวยการใชโยนโสมนสการ คอการรจกคด รจกพจารณาดวยตนเอง

แตคนสวนใหญจะเขาสกระแสการศกษาพฒนาดวยปรโตโฆสะ เพราะคนทมโยนโสมนสการแตแรกเรมนน หาไดยาก

“ปรโตโฆสะ” แปลวา เสยงจากผอน คออทธพลจากภายนอก เปนคาทมความหมายกลางๆ คออาจจะดหรอชว ถกหรอผดกได ถาปรโตโฆสะ นนเปนบคคลทด เราเรยกวา กลยาณมตร ซงเปนปรโตโฆสะชนดทมคณภาพโดยเฉพาะทไดเลอกสรรกลนกรองแลว เพอใหมาทางานในดานการศกษา

ถาบคคลและสถาบนทมบทบาทสาคญมากในสงคม เชน พอแม ครอาจารย สอมวลชน และองคกรทางวฒนธรรม เปนปรโตโฆสะทด คอเปนกลยาณมตร กจะนาเดกไปสสมมาทฏฐ ซงเปนฐานของการพฒนาตอไป

อยางไรกตาม คนทพฒนาดแลวจะมคณสมบตทสาคญ คอ พงตนไดโดยมอสรภาพ แตคณสมบตนจะเกดขนตอเมอเขารจกใชปจจยภายใน เพราะถาเขายงตองอาศยปจจยภายนอก กคอ การทยงตองพงพา ยงไมเปนอสระจงยงไมสามารถพงตนเองได ดงนน จดเนนจงอยทปจจยภายใน

แตเราอาศยปจจยภายนอกมาเปนสอในเบองตน เพอชวยชกนาใหผเรยนสามารถใชโยนโสมนสการ ทเปนปจจยภายในของตวเขาเอง

เมอรหลกนแลว เรากดาเนนการพฒนากลยาณมตรขนมาชวยชกนาคนใหรจกใชโยนโสมนสการ

นอกจากปรโตโฆสะทเปนกลยาณมตร และโยนโสมนสการ ซงเปนองคประกอบหลก ๒ อยางนแลว ยงมองคประกอบเสรมทชวยเกอหนนในขนกอนเขาสมรรคอก ๕ อยาง จงรวมทงหมดม ๗ ประการ

องคธรรมเกอหนนทง ๗ ทกลาวมานน มชอเรยกวาบพนมตของมรรค๑

เพราะเปนเครองหมายบงบอกลวงหนาถงการทมรรคจะเกดขน หรอเปนจด

๑ ข.ม. ๑๙/๑๒๙-๑๓๗/๓๖–๓๗ (คาแปลแบบชวยจา นามาจากหนงสอ ธรรมนญชวต พ.ศ. ๒๕๔๒)

พทธธรรม๓๖๔

เรมทจะนาเขาสมรรค อาจเรยกเปนภาษางายๆ วา แสงเงนแสงทองของ(วถ)ชวตทดงาม หรอเรยกในแงสกขาวา รงอรณของการศกษา ดงน

๑. กลยาณมตตตา (มกลยาณมตร=แสวงแหลงปญญาและแบบอยางทด)ไดแก ปรโตโฆสะทด ซงเปนปจจยภายนอก ทไดกลาวแลว

๒. ศลสมปทา (ทาศลใหถงพรอม=มวนยเปนฐานของการพฒนาชวต)คอ ประพฤตด มวนย มระเบยบในการดาเนนชวต ตงอยในความสจรต และมความสมพนธทางสงคมทดทเกอกล

๓. ฉนทสมปทา (ทาฉนทะใหถงพรอม=มจตใจใฝรใฝสรางสรรค) คอ พอใจใฝรกในความร อยากรใหจรง และปรารถนาจะทาสงทงหลายใหดงาม๑

๔. อตตสมปทา (ทาตนใหถงพรอม=มงมนฝกตนเตมสดภาวะทความเปนคนจะใหถงได) คอการทาตนใหถงความสมบรณแหงศกยภาพของความเปนมนษย โดยมจตสานกในการทจะฝกฝนพฒนาตนอยเสมอ

๕. ทฏฐสมปทา (ทาทฏฐใหถงพรอม=ถอหลกเหตปจจยมองอะไรๆตามเหตและผล) คอ มความเชอทมเหตผล ถอหลกความเปนไปตามเหตปจจย

๖. อปปมาทสมปทา (ทาความไมประมาทใหถงพรอม=ตงตนอยในความไมประมาท) คอ มสตครองตว เปนคนกระตอรอรน ไมเฉอยชา ไมปลอยปละละเลย โดยเฉพาะมจตสานกตระหนกในความเปลยนแปลง ซงทาใหเหนคณคาของกาลเวลา และรจกใชเวลาใหเปนประโยชน

๗. โยนโสมนสการสมปทา (ทาโยนโสมนสการใหถงพรอม=ฉลาดคดแยบคายใหไดประโยชนและความจรง) รจกคด รจกพจารณา มองเปน คดเปน เหนสงทงหลายตามทมนเปนไป ในระบบความสมพนธแหงเหตปจจย รจกสอบสวนสบคนวเคราะหวจย ใหเหนความจรง หรอใหเหนแงดานทจะทาใหเปนประโยชน สามารถแกไขปญหาและจดทาดาเนนการตางๆ ใหสาเรจได ๑ ฉนทะ เปนธรรมทสาคญยงอยางหนง มความหมายเปนภาษาบาลวา “กตตกมยตา” แปลวา ความเปนผใครเพอจะทา คอ ตองการทา หรออยากทา ไดแกการมความปรารถนาดตอทกสงทกอยางทพบเหนเกยวของ และอยากจะทาใหสงนนๆ ดงามสมบรณเตมตามภาวะทดทสดของมน ฉนทะ เปนธรรมทพฒนาโดยอาศยปญญา และพงพฒนาขนมาแทนท หรออยางนอยใหดลกบ ตณหา (ความอยากเกยวกบตวตน เชน อยากได อยากเสพ อยากเปน อยากคงอยตลอดไป อยากสญสลายหรออยากทาลาย)

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๖๕

ดวยวธการแหงปญญา ทจะทาใหพงตนเองและเปนทพงของคนอนไดในการศกษานน ปจจยตวแรก คอกลยาณมตร อาจชวยชกนา หรอ

กระตนใหเกดปจจยตวอน ตงแตตวท ๒ จนถงตวท ๗การทจะมกลยาณมตรนน จดแยกไดเปนการพฒนา ๒ ขนตอนขนแรก กลยาณมตรนนเกดจากผอนหรอสงคมจดให ซงจะทาใหเดก

อยในภาวะทเปนผรบและยงมการพงพามากขนทสอง เมอเดกพฒนามากขน คอรจกใชโยนโสมนสการแลว เดกจะ

มองเหนคณคาของแหลงความร และนยมแบบอยางทด แลวเลอกหากลยาณมตรเอง โดยรจกปรกษาไตถาม เลอกอานหนงสอ เลอกชมรายการโทรทศนทดมประโยชน เปนตน

พฒนาการในขนทเดกเปนฝายเลอกคบหากลยาณมตรเองน เปนความหมายของความมกลยาณมตรทตองการในทน และเมอถงขนนแลว เดกจะทาหนาทเปนกลยาณมตรของผอนไดดวย อนนบเปนจดสาคญของการทจะเปนผมสวนรวมในการสรางสรรคและพฒนาสงคม

ถาบคคลมปจจย ๗ ขอนแลว กเชอมนไดวาเขาจะมชวตทดงาม และกระบวนการศกษาจะเกดขนอยางแนนอน เพราะปจจยเหลานเปนสวนขยายของมรรค หรอของไตรสกขานนเอง ทยนออกมาเชอมตอเพอรบหรอดงคนเขาสกระบวนการฝกศกษาพฒนา โดยเปนทงตวชกนาเขาสไตรสกขา และเปนตวเรง และคอยเสรมใหการฝกศกษาของไตรสกขาเดนหนาไปดวยด

การศกษา[⌫]จดตง ตองไมบดบงการศกษาทแทของชวตการศกษาทจดทากนอยางเปนงานเปนการ เปนกจการของรฐของสงคม

กคอการยอมรบความสาคญและดาเนนการในขนของ ปจจยขอท ๑ คอความมกลยาณมตร ทเปน ปจจยภายนอก นนเอง

ปจจยขอ ๑ นเปนเรองใหญ มความสาคญมาก รฐหรอสงคมนนเองทาหนาทเปนกลยาณมตร ดวยการจดสรรและจดเตรยมบคลากรทจะดาเนนบทบาท

พทธธรรม๓๖๖

ของกลยาณมตร เชน ครอาจารย ผบรหาร พรอมทงอปกรณ และปจจยเกอหนนตางๆ ถงกบตองจดเปนองคกรใหญโต ใชจายงบประมาณมากมาย

ถาไดกลยาณมตรทด มคณสมบตทเหมาะ และมความรเขาใจชดเจนในกระบวนการของการศกษา สานกตระหนกตอหนาทและบทบาทของตนในกระบวนการแหงสกขานน มเมตตา ปรารถนาดตอชวตของผเรยนดวยใจจรง และพรอมทจะทาหนาทของกลยาณมตร กจการการศกษาของสงคมกจะประสบความสาเรจดวยด

ดงนน การสรางสรรจดเตรยมกลยาณมตรจงเปนงานใหญทสาคญยง ซงควรดาเนนการใหถกตอง อยางจรงจง ดวยความไมประมาท

อยางไรกด จะตองระลกตระหนกไวตลอดเวลาวา การพยายามจดใหมปรโตโฆสะทด ดวยการวางระบบองคกรและบคลากรกลยาณมตรขนทงหมดนแมจะเปนกจการทางสงคมทจาเปนและสาคญอยางยง และแมจะทาอยางดเลศเพยงใด กอยในขนของการนาเขาสการศกษา เปนขนตอนกอนมรรค และเปนเรองของปจจยภายนอกทงนน พดสนๆ วาเปน การศกษาจดตง

การศกษาจดตง กคอ กระบวนการชวยชกนาคนเขาสการศกษา โดยการดาเนนงานของกลยาณมตร

ในกระบวนการศกษาจดตงน ผทาหนาทเปนกลยาณมตร และผทางานในระบบจดสรรปรโตโฆสกรรม/ปรโตโฆสการ ทงหมด พงระลกตระหนกตอหลกการสาคญบางอยาง เพอความมนใจในการทจะปฏบตใหถกตอง และปองกนความผดพลาด ดงตอไปน

• โดยหลกการ กระบวนการแหงการศกษาดาเนนไปในตวบคคล โดยสมพนธกบโลก/สงแวดลอม/ปจจยภายนอก ทงในแงรบเขา แสดงออก และปฏสมพนธ

สาหรบคนสวนใหญ กระบวนการแหงการศกษาอาศยการโนมนาและเกอหนนของปจจยภายนอกเปนอยางมาก ถามแตปจจยภายนอกทไมเออ คนอาจจะหมกจมตดอยในกระบวนการเสพความรสก และไมเขาสการศกษา เราจงจดสรรปจจยภายนอก ทจะโนมนาและเกอหนนปจจยภายในทดใหพฒนาขนมา ซงจะนาเขาเขาสการศกษา และกาวไปในทางชวตทเปนมรรค

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๖๗

• โดยความมงหมาย เราจดสรรและเปนปจจยภายนอกในฐานะกลยาณมตร ทจะโนมนาใหปจจยภายในทดพฒนาขนมาในตวเขาเอง และเกอหนนใหกระบวนการแหงการศกษาในตวของเขา พาเขากาวไปในมรรค

พดสนๆ วา ตวเราทเปนปจจยภายนอกน จะตองตอหรอจดไฟปจจยภายในของเขาขนมาใหได ความสาเรจอยทเขาเกดมปจจยภายใน (โยนโส-มนสการ และบพนมตแหงมรรคขออนๆ อก ๕) ซงจะนาเขาเขาสกระบวนการแหงการศกษา (ศล สมาธ ปญญา) ททาใหเขากาวไปในมรรค ดวยตวเขาเอง

• โดยขอบเขตบทบาท ระลกตระหนกชดตอตาแหนงหนาทของตนในฐานะกลยาณมตร/ปจจยภายนอก ทจะชวย(โนมนาเกอหนน)ใหเขาศกษา สกขาอยทตวเขา มรรคอยในชวตของเขา เราตองจดสรรและเปนปจจยภายนอกทดทสด

แตปจจยภายนอกทวา “ดทสด” นน อยทหนนเสรมปจจยภายในของเขาใหพฒนาอยางไดผลทสด และใหเขาเดนไปไดเอง ไมใชวาดจนกลายเปนทาใหเขาไมตองฝกไมตองศกษา ไดแตพงพาปจจยภายนอกเรอยไป คดวาด แตทแทเปนการกาวกายกดขวางลวงลาและครอบงาโดยไมรตว

• โดยการระวงจดพลาด ระบบและกระบวนการแหงการศกษา ทรฐหรอสงคมจดขนมาทงหมด เปนการศกษาจดตง ความสาเรจของการศกษาจดตงน อยทการเชอมประสานหรอตอโยง ใหเกดมและพฒนาการศกษาแทขนในตวบคคล อยางทกลาวแลวขางตน

เรองน ถาไมระวง จะหลงเพลนวาได “จด” การศกษาอยางดทสด แตการศกษากจบอยแคการจดตง การศกษาทแทไมพฒนาขนไปในเนอตวของคน

แมแตการเรยนอยางมความสข กอาจจะเปนความสขแบบจดตง ทเกดจากการจดสรรปจจยภายนอก ในกระบวนการของการศกษาจดตง ในชนเรยนหรอในโรงรยน เปนตน

ถงแมนกเรยนจะมความสขจรงๆ ในบรรยากาศและสภาพแวดลอมทจดตงนน แตถาเดกยงไมเกดมปจจยภายในทจะทาใหเขาสามารถมและสรางความสขได เมอเขาออกไปอยกบชวตจรง ในโลกแหงความเปนจรง ทไมเขา

พทธธรรม๓๖๘

ใครออกใคร ไมมใครตามไปเอาอกเอาใจ หรอไปจดสรรความสขแบบจดตงให เขากจะกลายเปนคนทไมมความสข

ซารายความสขทเกดจากการจดตงนน อาจทาใหเขาเปนคนมความสขแบบพงพา ทพงตนเองไมไดในการทจะมความสข ตองอาศยการจดตงอยเรอยไป และกลายเปนคนทมความสขไดยาก หรอไมสามารถมความสขไดในโลกแหงความเปนจรง

อาจกลาวถงความสมพนธระหวางการศกษาจดตงของสงคม กบการศกษาทแทของชวต ทดเหมอนยอนแยงกน แตตองทาใหเปนอยางนนจรงๆ ซงเปนตวอยางของขอเตอนใจไวปองกนความผดพลาด ดงน

๑) (ปจจยภายนอก) จดสรรใหเดกไดรบสงแวดลอมและปจจยเออทกอยางทดทสด

๒) (ปจจยภายใน) ฝกสอนใหเดกสามารถเรยนรอยดเฟนหาคณคาประโยชนไดจากสงแวดลอมและสภาพทกอยางแมแตทเลวรายทสด

๒. ขนไตรสกขา หรอกระบวนการศกษาทแทของธรรมชาตขนตอนน เปนการเขาสกระบวนการฝกศกษา ทเปนกจกรรมแหงชวต

ของแตละบคคล ในระบบแหงไตรสกขา คอ การฝกศกษาพฒนาความสมพนธกบสงแวดลอม พฒนาจตใจ และพฒนาปญญา ตามหลกแหง ศล สมาธ และปญญา ทไดพดไปกอนนแลว

ระบบไตรสกขาเพอการพฒนาอยางองครวมในทกกจกรรมไดกลาวแลววา ในกระบวนการพฒนาของไตรสกขานน องคทง ๓ คอ

ศล สมาธ ปญญา จะทางานประสานโยงสงผลตอกน เปนระบบและกระบวนการอนหนงอนเดยว

แตเมอมองไตรสกขาน โดยภาพรวมทเปนระบบใหญของการฝก กจะเหนองค ๓ นนเดนขนมาทละอยาง จากหยาบแลวละเอยดประณตขนไปเปนชวงๆ หรอเปนขนๆ ตามลาดบ คอ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๖๙

ชวงแรก เดนออกมาขางนอก ทอนทรยและกายวาจา กเปนขน ศลขนทสอง เดนดานภายใน ทจตใจ กเปนขน สมาธชวงทสาม เดนทความรความคดเขาใจ กเปนขน ปญญาแตในทกขนนนเอง องคอก ๒ อยางกทางานรวมอยดวยโดยตลอดหลกการทงหมดน ไดอธบายขางตนแลว แตมเรองทขอพดแทรกไว

อยางหนง เพอเสรมประโยชนในชวตประจาวน คอ การทางานของกระบวนการฝกศกษาพฒนา ทองคทงสาม ทง ศล สมาธ ปญญา ทางานอยดวยกนโดยประสานสมพนธเปนเหตปจจยแกกน

การปฏบตแบบทวาน กคอ การนาไตรสกขาเขาสการพจารณาของโยนโสมนสการ หรอการโยนโสมนสการในไตรสกขา ซงควรปฏบตใหไดเปนประจา และเปนสงทปฏบตไดจรงโดยไมยากเลย ดงน

ในการกระทาทกครงทกอยาง ไมวาจะแสดงพฤตกรรมอะไร หรอมกจกรรมใดๆ กตาม เราสามารถฝกฝนพฒนาตนและสารวจตรวจสอบตนเอง ตามหลกไตรสกขาน ใหมการศกษาครบทง ๓ อยาง ทง ศล สมาธ และปญญา พรอมกนไปทกครงทกคราว คอ เมอทาอะไรกพจารณาดวา

พฤตกรรม หรอการกระทาของเราครงน จะเปนการเบยดเบยน ทาใหเกดความเดอดรอนแกใครหรอไม จะกอความเสอมโทรมเสยหายอะไรบางไหม หรอวาเปนไปเพอความเกอกล ชวยเหลอ สงเสรม และสรางสรรค (ศล)

ในเวลาทจะทาน จตใจของเราเปนอยางไร เราทาดวยจตใจทเหนแกตว มงรายตอใคร ทาดวยความโลภ โกรธ หลง หรอไม หรอทาดวยเมตตา มความปรารถนาด ทาดวยศรทธา ทาดวยสต มความเพยร มความรบผดชอบ เปนตน และ ในขณะททาสภาพจตใจของเราเปนอยางไร เรารอน กระวนกระวาย ขนมว เศราหมอง หรอวามจตใจทสงบ ราเรง เบกบาน เปนสข เอบอม ผองใส (สมาธ)

เรองททาครงน เราทาดวยความรความเขาใจชดเจนดแลวหรอไม เรามองเหนเหตผล รเขาใจหลกเกณฑและความมงหมาย มองเหนผลดผลเสยทอาจจะเกดขน และหนทางแกไขปรบปรงพรอมดแลวหรอไม (ปญญา)

พทธธรรม๓๗๐

ดวยวธปฏบตอยางน คนทฉลาดจงสามารถฝกศกษาพฒนาตน และสารวจตรวจสอบวดผลการพฒนาตนไดเสมอตลอดทกครงทกเวลา เปนการบาเพญไตรสกขาในระดบรอบเลก (คอครบสกขาทงสาม ในพฤตกรรมเดยวหรอกจกรรมเดยว)

พรอมกนนน การศกษาของไตรสกขาในระดบขนตอนใหญ กคอยๆ พฒนาขนไปทละสวนดวย ซงเมอมองดภายนอก กเหมอนศกษาไปตามลาดบทละอยางทละขน ยงกวานน ไตรสกขาในระดบรอบเลกนกจะชวยใหการฝกศกษาไตรสกขาในระดบขนตอนใหญยงกาวหนาไปดวยดมากขน

ในทางยอนกลบ การฝกศกษาไตรสกขาในระดบขนตอนใหญ กจะสงผลใหการฝกศกษาไตรสกขาในระดบรอบเลก มความชดเจนและสมบรณยงขนดวยเชนกน

ตามทกลาวมาน ตองการใหมองเหนความสมพนธอยางองอาศยซงกนและกนขององคประกอบทเรยกวาสกขา ๓ ในกระบวนการศกษาและพฒนาพฤตกรรม เปนการมองรวมๆ อยางสมพนธถงกนหมด

ปฏบตการฝกศกษาดวยสกขา แลววดผลดวยภาวนาไดอธบายแลวขางตนวา สกขา ททานจดเปน ๓ อยาง ดงทเรยกวา

“ไตรสกขา” นน เพราะเปนไปตามความเปนจรงในการปฏบต ซงเปนเรองธรรมดาแหงธรรมชาตของชวตนเอง กลาวคอ ในเวลาฝกศกษา สกขา ๓ ดาน จะทางานประสานสมพนธกน ซงในขณะหนงๆ อยางครบเตมทเมอออกมาถงการสมพนธกบภายนอก กม ๓ ดาน

ดงเชน ในขณะทสมพนธกบสงแวดลอม ไมวาจะเปนวตถหรอบคคล ไมวาจะดวยอนทรย เชน ตา ห หรอดวยกาย-วาจา (ดานศล) กตองมเจตนา แรงจงใจ และสภาพจตอยางใดอยางหนง (ดานจตหรอสมาธ) และตองมความคดเหนเชอถอรเขาใจในระดบใดระดบหนง (ปญญา)

นเปนเรองของธรรมภาคปฏบต ซงตองทาใหสอดลองตรงกนกบระบบความเปนไปของสภาวะในธรรมชาต

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๗๑

แตยงมธรรมประเภทอน ซงแสดงไวดวยความมงหมายทตางออกไป โดยเฉพาะทโยงกบเรองสกขา ๓ น กคอหลกภาวนา ๔

เมอปฏบตแลว กควรจะมการวดหรอแสดงผลดวย เรองการศกษาน กทานองนน เมอฝกศกษาดวยสกขา ๓ แลว กตามมาดวยหลกทจะใชวดผล คอภาวนา ๔

ตอนปฏบตการฝก สกขาม ๓ แตทาไมตอนวดผล ภาวนาม ๔ ไมเทากนทาไม (ในเวลาทาการฝก) จงจด เปนสกขา ๓ และ (ในเวลาวดผลคนท

ไดรบการฝก) จงจดเปนภาวนา ๔?อยางทชแจงแลววา ธรรมภาคปฏบตการตองจดใหตรงสอดคลองกบ

ระบบความเปนไปของธรรมชาต แตตอนวดผลไมตองจดใหตรงกนแลว เพราะวตถประสงคอยทจะมองดผลทเกดขนแลว ซงมงทจะใหเหนชดเจน ตอนนถาแยกละเอยดออกไป กจะยงด นแหละคอเหตผลทวา หลกวดผลคอภาวนาเพมเปน ๔

ขอใหดความหมายและหวขอของภาวนา ๔ นนกอน“ภาวนา” แปลวา ทาใหเจรญ ทาใหเปนทาใหมขน หรอฝกอบรม ใน

ภาษาบาล ทานใหความหมายวา “วฑฒนา” คอวฒนา หรอพฒนา นนเอง ภาวนานเปนคาหนงทมความหมายใชแทนกนไดกบ “สกขา”

ภาวนาจดเปน ๔ อยาง คอ๑. กายภาวนา การพฒนากาย คอ การมความสมพนธทเกอกลกบสง

แวดลอมทางกายภาพ หรอทางวตถ๒. ศลภาวนา การพฒนาศล คอ การมความสมพนธทเกอกลกบสง

แวดลอมทางสงคม คอเพอนมนษย๓. จตภาวนา การพฒนาจต คอ การทาจตใจใหเจรญงอกงามขนใน

คณธรรม ความดงาม ความเขมแขงมนคง และความเบกบานผองใสสงบสข๔. ปญญาภาวนา การพฒนาปญญา คอ การเสรมสรางความรความ

คดความเขาใจ และการหยงรความจรง

พทธธรรม๓๗๒

อยางทกลาวแลววา ภาวนา ๔ น ใชในการวดผลเพอดวาดานตางๆ ของการพฒนาชวตของคนนน ไดรบการพฒนาครบถวนหรอไม ดงนน เพอจะดใหชด ทานไดแยกบางสวนละเอยดออกไปอก

สวนทแยกออกไปอกน คอ สกขาขอท ๑ (ศล) ซงในภาวนา แบงออกไปเปนภาวนา ๒ ขอ คอกายภาวนา และศลภาวนา

ทาไมจงแบงสกขาขอศล เปนภาวนา ๒ ขอ?ทจรง สกขาดานท ๑ คอศล นน ม ๒ สวนอยแลวในตว เมอจดเปน

ภาวนา จงแยกเปน ๒ ไดทนท คอ๑. ศล ในสวนทสมพนธกบสงแวดลอมทางกาย (ทเรยกวาสงแวดลอม

ทางกายภาพ) ไดแกความสมพนธกบวตถหรอโลกของวตถและธรรมชาตสวนอน ทไมใชมนษย เชน เรองปจจย ๔ สงทเราบรโภคใชสอยทกอยาง และธรรมชาตแวดลอมทวๆ ไป

สวนนแหละ ทแยกออกไปจดเปน กายภาวนา๒. ศล ในสวนทสมพนธกบสงแวดลอมทางสงคม คอบคคลอนใน

สงคมมนษยดวยกน ไดแกความเกยวของสมพนธอยรวมกนดวยดในหมมนษย ทจะไมเบยดเบยนกน แตชวยเหลอเกอกลกน

สวนน แยกออกไปจดเปน ศลภาวนาในไตรสกขา ศลครอบคลมความสมพนธกบสงแวดลอม ทงทางวตถ

หรอทางกายภาพ และทางสงคม รวมไวในขอเดยวกนแตเมอจดเปนภาวนา ทานแยกกนชดออกเปน ๒ ขอ โดยยกเรอง

ความสมพนธกบสงแวดลอมในโลกวตถ แยกออกไปเปนกายภาวนา สวนเรองความสมพนธกบเพอนมนษยในสงคม จดไวในขอศลภาวนา

ทาไมตอนทเปนสกขาไมแยก แตตอนเปนภาวนาจงแยก?อยางทกลาวแลววา ในเวลาฝกหรอในกระบวนการฝกศกษา องคทง ๓

อยางของไตรสกขา จะทางานประสานไปดวยกน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๗๓

ในศลทม ๒ สวน คอ ความสมพนธกบสงแวดลอมดานกายภาพในโลกวตถ และความสมพนธกบมนษยในสงคมนน สวนทสมพนธแตละครงจะเปนอนใดอนหนงอยางเดยว

ในกรณหนงๆ ศลอาจจะเปนความสมพนธดานท ๑ (กายภาพ) หรอดานท ๒ (สงคม) กได แตตองอยางใดอยางหนง

ดงนน ในกระบวนการฝกศกษาของไตรสกขา ทมองคประกอบทงสามอยางทางานประสานเปนอนเดยวกนนน จงตองรวมศลทง ๒ สวนเปนขอเดยว ทาใหสกขามเพยง ๓ คอ ศล สมาธ ปญญา

แตในภาวนาไมมเหตบงคบอยางนน จงแยกศล ๒ สวนออกจากกนเปนคนละขออยางชดเจน เพอประโยชนในการตรวจสอบ จะไดวดผลดจาเพาะใหชดไปทละอยางวา ในดานกาย ความสมพนธกบสภาพแวดลอมทางวตถ เชนการบรโภคปจจย ๔ เปนอยางไร ในดานศล ความสมพนธกบเพอนมนษยเปนอยางไร

เปนอนวา หลกภาวนา นยมใชในเวลาวดหรอแสดงผล แตในการฝกศกษาหรอตวกระบวนการฝกฝนพฒนา จะใชเปนไตรสกขา

เนองจากภาวนาทานนยมใชในการวดผลของการศกษาหรอการพฒนาบคคล รปศพททพบจงมกเปนคาแสดงคณสมบตของบคคล คอแทนทจะเปนภาวนา ๔ (กายภาวนา ศลภาวนา จตภาวนา และ ปญญาภาวนา) กเปลยนเปนภาวต ๔ คอ

๑. ภาวตกาย มกายทพฒนาแลว (=มกายภาวนา) คอ มความสมพนธกบสงแวดลอมทางกายภาพในทางทเกอกลและไดผลด เรมแตรจกใชอนทรย เชน ตา ห ด ฟง เปนตน อยางมสต ดเปน ฟงเปน ใหไดปญญา บรโภคปจจย ๔ และสงของเครองใช ตลอดจนเทคโนโลย อยางฉลาด ไดผลตรงเตมตามคณคา

๒. ภาวตศล มศลทพฒนาแลว (=มศลภาวนา) คอ มพฤตกรรมทางสงคมทพฒนาแลว ไมเบยดเบยนกอความเดอดรอนเวรภย ตงอยในวนย และมอาชวะทสจรต มความสมพนธทางสงคมในลกษณะทเกอกล สรางสรรคและสงเสรมสนตสข

พทธธรรม๓๗๔

๓. ภาวตจต มจตทพฒนาแลว (=มจตภาวนา) คอ มจตใจทฝกอบรมดแลวสมบรณดวยคณภาพจต คอ ประกอบดวยคณธรรม เชน มเมตตา

กรณา เอออาร มมทตา มความเคารพ ออนโยน ซอสตย กตญ เปนตนสมบรณดวยสมรรถภาพจต คอ มจตใจเขมแขงมนคง มความเพยร

พยายาม กลาหาญ อดทน รบผดชอบ มสต มสมาธ เปนตน และสมบรณดวยสขภาพจต คอ มจตใจทราเรง เบกบาน สดชน เอบอม

ผองใส และสงบ เปนสข๔. ภาวตปญญา มปญญาทพฒนาแลว (=มปญญาภาวนา) คอรจกคด

รจกพจารณา รจกวนจฉย รจกแกปญหา และรจกจดทาดาเนนการตางๆ ดวยปญญาทบรสทธ ซงมองดรเขาใจเหตปจจย มองเหนสงทงหลายตามเปนจรงหรอตามทมนเปน ปราศจากอคตและแรงจงใจแอบแฝง เปนผทกเลสครอบงาบญชาไมได เปนอยดวยปญญารเทาทนโลกและชวต เปนอสระ ไรทกข

ผมภาวนา ครบทง ๔ อยาง เปนภาวต ทง ๔ ดานนแลว โดยสมบรณ เรยกวา "ภาวตตตะ" แปลวาผไดพฒนาตนแลว ไดแกพระอรหนต เปนอเสขะ คอผจบการศกษาแลว ไมตองศกษาอกตอไป

กถ ภควา ภาวตตโต ฯ ภควา ภาวตกาโย ภาวตสโล ภาวตจตโตภาวตปโ… [ข.จ. ๓๐/๑๔๘/๗๑]

พระผมพระภาค ทรงเปนภาวตตต (มพระองคททรงเจรญหรอพฒนาแลว) อยางไร? พระผมพระภาคทรงเปน ภาวตกาย ภาวตสล ภาวตจตต ภาวตปญญา… (มพระวรกาย มศล มจต มปญญา …ทเจรญแลว)[ขยายความตอไปอกวาทรงเจรญโพธปกขยธรรม ๓๗ ประการแลว]

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๗๕

เทาทบรรยายมา ๒ ภาคตนน เปนการแสดงระบบของพทธธรรม เฉพาะสวนทเปนหลกการใหญ อนจาเปนสาหรบการเขาถงจดหมายของ พระพทธศาสนา จงยงคงเหลอขอทจะตองพจารณาอก ๒ เรอง คอ จดหมาย กบ การประยกตหลกการในสวนขอปฏบตตางๆ มาใชใหเกดประโยชนตามความมงหมาย ในแนวทางและกรณตางๆ

ฉะนน การบรรยายจงจะไดดาเนนตอไปอก ๒ ภาค คอภาคท ๓ วาดวยวมตต หรอ ชวตเมอถงจดหมายแลว แสดงถงความ

หมายและภาวะของจดหมายเอง สวนหนง กบคณคาตางๆ ทพจารณาจากตวบคคลผเขาถงจดหมายนนแลว สวนหนง

ภาคท ๔ วาดวยมชฌมาปฏปทาภาคประยกต หรอ บคคลและสงคมควรดารงอยอยางไร แสดงวธทจะนาหลกการทกลาวแลวในภาคท ๒ มาใชปฏบตในชวตประจาวน ในการครองชวตของบคคล ในการฝกอบรมบคคล และในการอยรวมกนของหมชน เพอประโยชนสขอนรวมกน สอดคลองกบแนวทางแหงชวตทเขาถงจดหมายนนแลว

ทง ๒ เรองน จะไดพจารณาตอไปโดยลาดบ

พระศรวสทธโมล (ประยทธ ปยตโต)∗

∗ ปจจบนคอ พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)