ßÁ Á úÏ∫Àn˛Á∫ - visakhapatnam steel plant...6 samdosa yah hya- ki baat ho ik rayt /iya...

3

ÃÊTÁz…ey uƒ∆z ÁÊN˛>FÀúÁo N˛y Qúo §‰jÁåz Nz˛ GúÁÆ>

EuQ¬ ßÁ∫oyÆ ÃÊTÁz…ey(14 ƒ 15 ¢˛∫ƒ∫y, 2017)

5

saMdoSasaMdoSasaMdoSasaMdoSasaMdoSayah hYa- ka ivaYaya hO ik doSa maoM maUla saMrcanaa%mak ivakasa kI dRiYT sao raYT/Iya [spat inagama

ilaimaToD Wara ‘[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya’ jaOsao samasaamaiyak ivaYaya pr idnaaMk 14¹15 frvarIÊ

2017 kao AiKla BaartIya str kI saMgaaoYzI Aayaaoijat kI jaa rhI hO. [spat maM~alaya Wara

AaQaarBaUt saMrcanaaAaoM ko ivakasa maoM AaOr gait laanao hotu raYT/Iya [spat naIit tOyaar kI ga[- hO ijasaka

]d\doSya [spat ko ]%padna evaM Kpt maoM vaRiw krnaa hO.

AtÁ [sa mah%vapUNa- ivaYaya pr saMgaaoYzI Aayaaoijat krnao ko ilae maOM raYT/Iya [spat inagama

ilaimaToD kao Qanyavaad dota hUÐ AaOr AaSaa krta hUÐ ik [sa saMgaaoYzI sao ivastRt ivacaar¹ivamaSa- ko

saaqa-k pirNaama p`aPt haoMgao.

maOM saMgaaoYzI ko safla Aayaaojana kI kamanaa krta hUÐ.

³baIrond` isaMh´

[spat maM~IBaart sarkar]Vaoga Bavana

na[- idllaI¹110001MINISTER OF STEEL

GOVERNMENT OF INDIAUDYOG BHAVAN

NEW DELHI-110001

na[- idllaI03 frvarIÊ 2017

6

saMdoSasaMdoSasaMdoSasaMdoSasaMdoSayah hYa- kI baat hO ik raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD [sa vaYa- BaI bahut hI p`asaMigak

ivaYaya ‘[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya’ pr idnaaMk 14¹15 frvarIÊ 2017 kao AiKla

BaartIya str kI saMgaaoYzI Aayaaoijat kr rha hO. Aaja doSa kI Aqa-vyavasqaa kao Aagao baZ,anao

maoM [spat ]Vaoga ka p`mauK sqaana hO. [sa [spat kI saflata doSa maoM [spat kI Kpt baZ,anao

pr inaBa-r hO ijasasao doSa kI AaQaarBaUt saMrcanaaAaoM ko ivakasa ko saaqa¹saaqa doSa kI inarMtr

]nnait evaM p`gait haogaI. [sa p`kar [spat kI Kpt maoM vaRiw haonao sao doSa AaOr [spat ]Vaoga

daonaaoM ka hI samauicat ivakasa hao sakogaa.

mauJao AaSaa hI nahIM bailk pUNa- ivaSvaasa hO ik yah saMgaaoYzI Apnao ]_oSya kI pUit- maoM safla

haogaI. rajaBaaYaa saMgaaoiYzyaaoM ko Aayaaojana kI EaRMKlaa maoM [spat maM~alaya ko [sa raYT/Iya AiBayaana

kao ]pyau> maMca p`dana krnao evaM samasaamaiyak ivaYaya pr saMgaaoYzI Aayaaoijat krnao hotu maOM

raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD kao baQaa[- dota hUÐ evaM [sakI saflata kI kamanaa krta hUÐ.

[spat rajya maM~IBaart sarkar

]Vaoga BavanaÊ na[- idllaI¹110011MINISTER OF STATE FOR STEEL

GOVERNMENT OF INDIAUDYOG BHAWAN, NEW DELHI-110011

³ivaYNau dova saaya´na[- idllaI02 frvarIÊ 2017

7

saMdoSasaMdoSasaMdoSasaMdoSasaMdoSaBaart [spat ]Vaoga ko ilae bahula saMBaavanaaAaoM ka doSa hO ijasaka AMtra-YT/Iya str pr BaI

mah%vapUNa- yaaogadana hO. doSa maoM [spat ]%padna maoM AaSaatIt vaRiw hu[- hO ijasako flasva$p Aaja Baart

nao ivaSva maoM tRtIya [spat ]%padk ka sqaana p`aPt kr ilayaa hO. [spat maM~alaya nao doSa maoM [spat

]%padna maoM inarMtr baZ,t haisala krnao ko ilae ek bahut hI mah%vaakaMxaI yaaojanaa banaa[- hO. mauJao yah

jaanakr Ait p`sannata hu[- hO ik raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD ‘[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya’

ivaYaya pr ek raYT/Iya saMgaaoYzI Aayaaoijat krnao jaa rha hO. [sasao [spat kI Kpt baZ,anao ko naUtna

evaM AiBanava ]payaaoM kI tlaaSa saMBava hao sakogaI. sarkarI kamakaja maoM inayamaanausaar rajaBaaYaa

kayaa-nvayana kao baZ,avaa donao kI dRiYT sao maM~alaya kI Aaor sao Sau$ kI ga[- phla kI ek kD,I ko $p

maoM AiKla BaartIya str kI saMgaaoYzI hotu [sa p`asaMigak ivaYaya ko cayana ko ilae maOM raYT/Iya [spat inagama

ilaimaToD kao baQaa[- dotI hUÐ.

mauJao AaSaa hO ik [sa saMgaaoYzI maoM [spat kI Kpt baZ,anao ko ivaiBanna ]payaaoM pr saaqa-k

pircacaa- haogaI. [sa saMgaaoYzI ko safla Aayaaojana ko ilae maorI haid-k SauBakamanaaeÐ.

saicava[spat maM~alayaBaart sarkar

]Voaga BavanaÊ na[- idllaI¹110011SECRETARY

MINISTRY OF STEELGOVERNMENT OF INDIA

UDYOG BHAWAN, NEW DELHI-110011TEL : 23063912 FAX : 23063489

e-mail: [email protected]

³Da^º AÉNaa Samaa-na[- idllaI01 frvarIÊ 2017

8

saMdoSasaMdoSasaMdoSasaMdoSasaMdoSap`sannata kI baat hO ik raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD maoM idº14 va 15 frvarIÊ 2017 kao

‘[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya’ jaOsao raYT/Iya mah%va ko ivaYaya pr AiKla BaartIya rajaBaaYaa

saMgaaoYzI Aayaaoijat kI jaa rhI hO. maora maananaa hO ik doSa maoM [spat kI Kpt maoM vaRiw sao doSa ko

[spat ]VaogaaoM kao baohtr Avasar pàPt haoMgao.

mauJao pUNa- ivaSvaasa hO ik [spat ]VaogaaoM maoM ivakasa sao doSa kI Aaiqa-k vyavasqaa maoM vaaMiCt sauQaar

haogaa evaM raYT/ kI p`gait saMBava haogaI. vat-maana pirisqait maoM [sa ivaYaya pr saMgaaoYzI ka Aayaaojana

ek svaagat yaaogya phla hO.

[sa saMgaaoYzI ko safla Aayaaojana ko ilae saBaI pìtBaaigayaaoM kI saiËya BaagaIdarI ja$rI hO.

maora maananaa hO ik [sa ivaYaya pr saaqa-k ivacaar maMqana krto hue inaiht AaSaya kI pUit- ko ilae saBaI

p`yaasa ike jaaeMgao. [sako Aayaaojana sao saamaiyak ivaYaya pr cacaa- evaM rajaBaaYaa ihMdI ko p`caar¹p`saar

jaOsao daohro ]_oSya kI pUit- haogaI. SauBakamanaaeÐ.

AQyaxa¹sah¹p`baMQa inadoSakraYT/Iya [spat inagama ilaimaToDivaSaaKp+Nama [spat saMyaM~ivaSaaKp+Nama¹530031

³pao maQausaUdnaívaSaaKp+Nama01 frvarIÊ 2017

9

saMdoSasaMdoSasaMdoSasaMdoSasaMdoSayah jaanakr mauJao A%yaMt hYa- hao rha hO ik raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD maoM p`%yaok vaYa- kI

BaaÐit [sa vaYa- BaI A%yaMt mah%vapUNa- ivaYaya ‘[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya’ pr dao¹idvasaIya AiKla

BaartIya saMgaaoYzI ka Aayaaojana ikyaa jaa rha hO. [spat ]Vaoga sao saMbaMiQat [sa ivaYaya pr rajaBaaYaa

ihMdI maoM Aayaaoijat saMgaaoYzI sao [sakI mah<aa AaOr baZ, ga[- hO.

raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD rajaBaaYaa ihMdI ko p`caar¹p`saar evaM p`BaavaI kayaa-nvayana kao

raYT/Iya mah%va ka kaya- maanata hO. mauJao ivaSvaasa hO ik Aar Aa[- ena ela ko Alaavaa Anya saMgaznaaoM

ko p`itinaiQayaaoM Wara ivaYaya pr Aqa-pUNa- ivavaocanaa kI jaaegaI.

rajaBaaYaa evaM [spat ]Vaoga ko saaqa¹saaqa doSa ko Aaiqa-k ivakasa ka maaga- p`Sast krnao vaalao

[sa ivaYaya pr Aayaaoijat saMgaaoYzI kI saflata ko ilae maorI SauBakamanaaeÐ.

³ikSaaor caMd` dasa´ivaSaaKp+Nama01 frvarIÊ 2017

inadoSak ³kaima-k´raYT/Iya [spat inagama ilaimaToDivaSaaKp+Nama [spat saMyaM~ivaSaaKp+Nama¹530031

10

na[- baulaMidyaaoM kI Aaor Aga`sar BaartIya [spat ]Vaogana[- baulaMidyaaoM kI Aaor Aga`sar BaartIya [spat ]Vaogana[- baulaMidyaaoM kI Aaor Aga`sar BaartIya [spat ]Vaogana[- baulaMidyaaoM kI Aaor Aga`sar BaartIya [spat ]Vaogana[- baulaMidyaaoM kI Aaor Aga`sar BaartIya [spat ]VaogaiksaI BaI raYT/ ko

AaOVaoigak ivakasa maoM[spat ]Va o g a kamah%vapUNa- yaaogadana haotahO. doSa kI AajaadIko da Orana Baart ma o M

jamaSaodpur maoM TaTa Aayarna eMD sTIla kMpnaIÊ bana-pur maoM [MiDyaaAayarna eMD sTIla kMpnaI evaM BadàvatI maoM ivaSvaoSvarOyaa AayarnaeMD sTIla kMpnaI naama sao tIna hI [spat saMyaM~ p`caailat qao.doSa maoM ]sa samaya kula ]%padna xamata krIba 10 laaK Tna qaIÊjaao pUrI trh inajaI xao~ ko dayaro maoM qaI. 60 ko dSak maoM nayao[spat ]VaogaaoM kI sqaapnaa sao doSa maoM [spat ko ]%padna maoM vaRiwhu[- AaOr baad ko dSakaoM maoM BaI [spat ]%padna xamata kao baZ,ayaagayaa. [spat ]%padna ko xao~ maoM Baart vaYa- 2003 maoM AazvaaÐÊvaYa- 2006 maoM paÐcavaaÐ evaM vaYa- 2015 maoM tIsara sqaana pàPtikyaa. yah ek baD,I ]plaibQa evaM [spatI [rado ko $p maoMdoKa jaa sakta hO. vat-maana piryaaojanaaAaoM ko kayaa-nvayana saoBaart jald hI ivaSva maoM caIna ko pScaat dUsara sabasao baD,a [spat]%padk doSa banaogaa.

raYT/Iya [spat naIit 2017 ko Anausaar vaYa- 2030¹31tk 300 imailayana Tna pìtvaYa- xamata pàiPt ka laxya rKagayaa. [saI Ëma maoM pìtvyai> [spat kI Kpt kao AaOsatna160 iklaaogaàma tk baZ,anao kI pirklpnaa kI ga[- hO. doSa maoMAaTaomaaoiTvaÊ [laoi@T/klaÊ ivaSaoYa [spat va elaa^ya kI saMpUNa-AapUit- ka laxya BaI [sa naIit ko tht Saaimala hO.vaYa- 2025¹26 tk inavala inayaa-tk ko $p maoM Baart kaopìtsqaaipt krnaa BaI ek mah%vapUNa- ]_oSya hO. GarolaU ]VaogaaoMko ilae gauNava<aa maanakaoM ko ivakasa AaOr kayaa-nvayana kao [sanaIit maoM sqaana idyaa gayaa hO.

vat-maana BaartIya Aqa-vyavasqaa tojaI sao ivakasaaonmauK hOOÊijasamaoM maUlasaMrcanaa evaM inamaa-Na xao~ kao ivakisat krnao ko ilaekaya-naIit ka inaQaa-rNa evaM inaiQayaaoM ka AabaMTna ikyaa gayaa hO.Bavana inamaa-NaÊ rolavao naoTvak- ka ivastarNaÊ jahajaranaI ]Vaoga maoM

ivakasaÊ rxaa xao~ maoM inajaI BaagaIdarI kI Anaumait AaOrAaTaomaaobaa[la xao~ maoM p`%yaaiSat vaRiw doSa ko [spat ]VaogaaoM koilae ek baohtr Avasar p`dana kroMgao. Baart maoM ]plabQa ]ccaEaoNaI ko laaOh Ayask evaM p`caur maa~a maoM maaOjaUd gaOr¹kaoikMgakaoyalaa [spat ]Vaoga ko ilae ek mah%vapUNa- saMsaaQana hOM.kuSala evaM pìSaixat maanavaSai>Ê ]plabQa BaUimaÊ sarkar kIsarla naIitÊ pSaasainak Anaumait maoM sahjata Aaid eosao kark hOMÊijanasao Baart maoM [spat ]VaogaaoM kI sqaapnaa evaM ivastarNa kaobala imalaogaa.

ipClao dao dSakaoM maoM BaartIya [spat ]Vaoga maoM ivaSva maoMsavaao-<ama pwityaaoM kao Apnaato hue ivaSaoYa EaoNaI kI [spat]%padna xamata haisala kI hO. halaaÐik [sa idSaa maoM ABaIkafI dUrI tya krnaI hOÊ taik ivaSaoYa EaoNaI ko Aayaaitt[spat pr inaBa-rta kao kma ikyaa jaa sako. hala ko vaYaao-M maoMk[- eosao maamalao ]Baro hOMÊ ijanaka pìtkUla p`Baava [spat ]Vaogapr pD,a hO. [namaoM laaOh Ayask AaOr kaoyalao Kdana ko AabaMTnakao r_ ikyaa jaanaaÊ BaUima AiQaga`hNa evaM pyaa-varNa Anaumait maoMivalaMba Aaid p`mauK hOM. [sako karNa k[- piryaaojanaaAaoM kokayaa-nvayana maoM dorI hu[- AaOr laagat baZ,I. [sako Aitir>pirvahnaÊ kccaomaala kI laagat evaM Anya p`BaaraoM maoM baZ,ao<arI saokMpinayaaoM kI p`caalana laagat BaI p`Baaivat hu[-.

BaartIya [spat ]Vaoga vaOiSvak AaOVaoigak maMdIÊ [spatkI GaTtI maaÐgaÊ A%yaiQak xamata evaM caIna sao sasto Aayaat kokarNa kizna caunaaOityaaoM ka saamanaa kr rha hO. vaYa- 2015¹16maoM [spat kI kImat vaYa- 2011 kI tulanaa maoM 50‰ tk GaTkr[sa dSak maoM nyaUnatma str tk phuÐcaI. [sako Alaavaa maaÐga AaOrAapUi-t- ko baIca ka AMtr BaI [spat kMpinayaaoM kao kafIp`Baaivat ikyaaÊ ijasako karNa kImataoM maoM AisqartaÊ kmalaaBadaiyaktaÊ xamata ]pyaaoga maoM kmaI jaOsaI isqaityaaoM sao jaUJanaapD,a. ]prao> karNaaoM sao kuC kMpinayaaoM kao Apnaa pcaalana baMdtk krnaa pD,a.

eosaI isqait maoM sarkar evaM ]VaogaaoM kao naIit inaQaa-rNamaoM [spat kI maaÐga maoM p%yaaiSat vaRiw ko dRiYTgat [spat ]%padna

11

kI yaaojanaa kao Saaimala krnaa haogaa. pyaa-varNa maO~IpaOVaoigakIÊ Kinaja saMrxaNaÊ [spat ]%pad kI gauNava<aaÊAVtna pàOVaoigakI ka Aamaolana AaOr AnausaMQaana vaivakasa pr QyaanakoMid`t krto hue ]VaogaaoM kao vaOiSvakstr pr pìtspwI- bananaa haogaa.

BaartIya [spat ]Vaoga na isaf- laagatÊgauNava<aa evaM ]%padkta kI dRiYT sao varna\ dxata evaMAMtra-YT/Iya pìtmaanaaoM kI dRiYT sao BaI kafI dUrI tyakI hO. vat-maana pirpòxya maoM doSa ko saamanao [spat]%padna maoM vaRiw ko saaqa [spat kI Kpt baZ,anaa BaIek caunaaOtI hO. vaYa- 2015 maoM baRhd Aqa-vyavasqaaAaoMmaoM BaartIya Aqa-vyavasqaa maoM hI [spat kI maaÐga maoM5º377‰ kI vaRiw dja- hu[-Ê jabaik Anya dao baD,o[spat ]%padk doSaÊ yaanaI caIna AaOr jaapana maoM yahËmaSaÁ ¹5º4‰ AaOr ¹7º0‰ rhI.

yaid Baart kao ivakisat doSa kI EaoNaI maoMlaanaa hO tao [spat ]Vaoga kao Ahma\ BaUimaka Ada krnaIhaogaI. inamaa-Na evaM maUlasaMrcanaa%mak xao~aoM Wara 40‰

[spat kI Kpt kI jaatI hO. vaYa- 2030¹31 tk[sa xao~ maoM lagaBaga 60‰ vaRiw ka Anaumaana hO. Baart maoM inamaa-Na AiBayaana maoM inamaa-NaÊ saMrcanaaÊ AaTaomaaobaa[laÊ jahajainamaa-NaÊ }jaa- ]%padna xao~aoM maoM AiQak inavaoSa kI saMBaavanaa hOÊijasasao [spat kI Kpt maoM baZ,ao<arI haogaI. nayao xao~aoM kIAavaSyakta ko Anausaar Apoixat EaoiNayaaoM ko [spat ko ]%padnako ilae doSaIya ]Vaoga kao Aagao Aanaa haogaa.

laaOh va [spat xao~ maoM AnausaMQaana va ivakasa kao baZ,avaadonao ko ilae Baart sarkar ko [spat maM~alaya Wara phla ikyaagayaa. BaartIya [spat ]Vaoga maoM AnausaMQaana kayaao-M pr gaaOr krnaosao yah pta calata hO ik ivaSva ko Aga`NaI [spat ]%padkaoM kItulanaa maoM kafI kma inavaoSa ikyaa gayaa hO. [sao vat-maana ko0º05¹0º5‰ str sao kula karaobaar ko 1‰ tk baZ,ayao jaanaosao GarolaU [spat ]%padkaoM kao inaScaya hI laaBa pàPt haogaa.

raYT/Iya [spat naIit ko tht [spat kI xao~vaarvat-maana maaÐga evaM vaYa- 2030¹31 tk Anaumaainat maaÐga [sap`kar hOÁ

]prao> AaÐkD,o sao yah spYT haota hO ik Anya xao~aoMmaoM inavaoSa evaM ivakasa sao [spat kI maaÐga jauD,I hu[- hO. [sakoAlaavaa [spat ]VaogaaoM kao Anya saBaI saMbaMiQat saMsaaQanaaoM pr BaIQyaanakoMid`t krnaa haogaa.

raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD¹ivaSaaKp+Nama [spatsaMyaM~ p`%yaok vaYa- samasaamaiyak ivaYaya pr AiKla BaartIyasaMgaaoYzI ka Aayaaojana rajaBaaYaa ihMdI maoM krta hO. [sa vaYa-BaI ‘[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya’ ivaYaya pr Aayaaoijat[sa saMgaaoYzI maoM saBaI pìtBaaigayaaoM ka svaagat hO. pàPt laoKaoMkao Saaimala krto hue yah ivaSaoYaaMk ‘saMrcanaa’ ko naama sao Aapkosamaxa p`stut hO. AaSaa hO ik [samaoM p`stut laoKaoM ka saMdBa-ilayaa jaaegaa.

ËºsaMº mad 2015¹16 maoM 2030¹31 maoM maaÐga Anaumaainat maaÐga

³imailayana Tna´ ³imailayana Tna´1 maUlasaMrcanaa 9º5 902 inamaa-Na 23º5 453 [MjaIinayairMga va fOiba`koSana 35 434 AaTaomaaoiTva2º5 105 rolavao 2 56 pOkoijaMga 2 67 }jaa- 3 118 jahaja inamaa-Na 39 tola va gaOsa pa[plaa[na 410 AMtirxa va prmaaNau }jaa- 4

saiht rxaa 211 Anya maSaInarI 11

pirsaijjat [spat kI kula Kpt 81º5 230pirsaijjat [spat kIpìtvyai> Kpt ³iklaaogaàma´ 61 158

saMpadk

1313

ivaYayasaUcaIivaYayasaUcaIivaYayasaUcaIivaYayasaUcaIivaYayasaUcaI

1º bauinayaadI ZaÐcao ko ivakasa maoM [spat ka yaaogadana p`SaaMt kiTyaarÊ Aar Aa[- ena ela 15

2º [spat kI Kpt baZ,anao ko kuC kargar ]paya TI naagaoSvar ravaÊ ena ema DI saI 17

3º ZaÐcaagat inamaa-Na maoM [spat kI BaUimaka Ìpa isaMQau pUrtIÊ Aar Aa[- ena ela 19

4º sahI ]%pad … sao [spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya esa ena DohiryaaÊ Aar Aa[- ena ela 21

5º ivaiBanna piryaaojanaaAaoM … sao [spat kI Kpt maoM vaRiw rajaIva ]paQyaayaÊ Aar Aa[- ena ela 24

6º [spat kI Kpt baZ,anao ko ivaiBanna ]paya ivakasa basaorÊ saola ¹ Bad`avatI 29

7º AaQaarBaUt sauivaQaaAaoM ko ivakasa maoM [spat ka ]pyaaoga ko ÌYNa p`saadÊ Aar Aa[- ena ela 32

8º gauNava<aa … sao [spat kI Kpt maoM baZ,ao<arI saMjaIva kumaar caaOrisayaaÊ ena ema DI saI 34

9º [spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya ¹ ek ivavaocana Da^ rmaapit itvaarIÊ maoka^na ilaimaToD 36

10º [spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya ko ena rajanaÊ Aar Aa[- ena ela 39

11º [spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya p`tIk saurlaÊ Aar Aa[- ena ela 42

12º AnaukUla [spat ]%padna sao Kpt maoM baZ,t sa%yap`kaSa vamaa-Ê ena ema DI saI 47

13º [spat kI Kpt baZ,anao ko ivaivaQa Aayaama naIrja hMsaÊ Aar Aa[- ena ela 49

14º doSa ko maUlasaMrcanaa%mak ivakasa … ko ena ela vaI ÌYNavaoNaIÊ Aar Aa[- ena ela 52

14

15º vaOiSvak evaM BaartIya [spat pirdRSya Qama-pala AraoD,aÊ Aar Aa[- ena ela 59

16º raYT/Iya [spat naIit … kMpinayaaoM pr p`Baava sauQaaMSau Samaa-Ê ena ema DI saI 63

17º raYT/Iya piryaaojanaaAaoM … sao [spat kI Kpt maoM vaRiw Asad ]llaah KanaÊ ena ema DI saI 65

18º saMrcanaa%mak ivakasa sao [spat kI Kpt maoM baZ,ao<arI AiKlaoSa kumaar imaEaÊ Aar Aa[- ena ela 68

19º ga`amaINa xao~aoM maoM ivakasa sao [spat kI Kpt maoM vaRiw pI saI eca itÉpit ravaÊ Aar Aa[- ena ela 71

20º Aama jana jaIvana kI ja$rtaoM maoM [spat ema naaigaroD\DIÊ Aar Aa[- ena ela 74

21º [spat ]%padna AaOr ]sakI Kpt ka p`Sna ko APparavaÊ Aar Aa[- ena ela 76

22º [spat kI Kpt baZ,anao ko ivaiBanna ]paya p`dIp maaOrisayaaÊ ena ema DI saI 79

23º BaartIya [spat ]Vaoga ko ilae naIitgat pirvat-na AaSaIYa isaMhÊ Aar Aa[- ena ela 81

24º [spat ]%padna va Kpt maoM saamaMjasya ivajaya kumaar paNDoyaÊ Aar Aa[- ena ela 84

25º [spat kI ]%padkta va Kpt Aar prNaIQarnaÊ ena ema DI saI 89

26º maok [na [MiDyaa … [spat kI Kpt caMd` SaoKr p`saadÊ Aar Aa[- ena ela 91

27º [spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya kIit- SarNaÊ ena ema DI saI 94

28º [spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya jaI vaoMkToSvar ravaÊ ena ema DI saI 96

15

Baart maoM laaOh Ayask ka [ithasa bahut hI pacaIna hO.lagaBaga 3000 [-saa pUva- sao hI [sako p`yaaoga ka ]llaoK imalatahO. [Msaana nao sabasao phlao yaid baD,o pOmaanao pr iksaI Qaatu ka]pyaaoga ikyaa qaa tao vah laaOh qaaÊ jaOsao ik hiqayaar banaanaaÊkvaca banaanaaÊ ]pyaaogaI vat-na banaanaa [%yaaid. QaIro¹QaIro [Msaananao ApnaI saUJabaUJa evaM kizna pirEama sao na[- tknaIikyaaoM evaMivaiQayaaoM ka AivaYkar ikyaa evaM laaOh ko sva$p kao BaI badlaatqaa ]sao Aaja ko ]pyaaoga ko kaibala banaayaa. Aaja yah ekAaQaarBaUt saamagaÌ bana gayaI hOÊ ijasako ABaava maoM vat-maana jaIvanakI klpnaa tk AsaMBava hO.

BaartIya [spat ]Vaoga nao 2007¹08 maoM ivakasa koek nayao carNa maoM pvaoSa ikyaa. [sa ivakasa maoM Baart kI ]BartIAqa-vyavasqaa AaOr [spat kI baZ,tI maaÐga dao p`mauK kark hOM.[spat ]Vaoga kI irpaoT- ko Anausaar 12vaIM pMcavaYaI-ya yaaojanaa maoMdoSa maoM pìt vyai> [spat kI Kpt baZ,anao hotu k[- GaTkaoM kaoSaaimala ikyaa gayaaÊ jaOsao bauinayaadI ZaMcao maoM lagaBaga ek KrbaDalar ko inavaoSa kI AnaumaitÊ ivainamaa-Na xao~ maoM maaOjaUda 8‰ sao11¹12‰ tk kI Anaumaainat vaRiw drÊ 2030 tk ivaSva kISahrI AabaadI maoM 600 kraoD, tk kI Anaumaainat vaRiw Aaid.[spat maM~alaya sao pàPt saUcanaa ko Anausaar Baart iva<a vaYa-2014¹15 maoM 2013¹14 ko 91º46 imailayana Tna kI tulanaa maoM4º3‰ vaRiw ko saaqa ]%padna xamata ko maamalao maoM duinayaa katIsara sabasao baD,a [spat ]%padk doSa bana gayaa.

[spat doSa ko Aaiqa-k ivakasa kI rIZ, maanaa jaatahO. bauinayaadI ZaÐcao ko inamaa-NaÊ maSaInarIÊ ivaVut AaOr rolavao jaOsaoxao~aoM maoM [saka ]pyaaoga ikyaa jaata hO. saaqa hI Aa^Taomaaobaa[laAaOr iTka} ]pBaao>a vastuAaoM ko inamaa-Na maoM BaI [saka ]pyaaogaikyaa jaata hO. Aaja caIna Apnaa sasto [spat ka inayaa-t krrha hOÊ ijasasao CaoTo evaM ivakasaSaIla doSaaoM maoM [spat ko maUlyabahut hd tk igar gayao hOM. saaqa hI GarolaU [spat ]Vaoga kaokafI nauksaana Jaolanaa pD, rha hO.

BaartIya [spat xao~ maoM pìtspwa- AaOr ivakasa ÁBaartIya [spat xao~ maoM pìtspwa- AaOr ivakasa ÁBaartIya [spat xao~ maoM pìtspwa- AaOr ivakasa ÁBaartIya [spat xao~ maoM pìtspwa- AaOr ivakasa ÁBaartIya [spat xao~ maoM pìtspwa- AaOr ivakasa Ápìtspwa- Aist%va AaOr saflata ko ilae Ainavaaya-

hO. satt ivakasa hotu BaartIya [spat ]Vaoga kao inamnailaiKtbaataoM pr Qyaana koMid`t krnaa AavaSyak haogaa.sarkar ka samaqa-na AaOr ivainayaamak ZaMcao Ásarkar ka samaqa-na AaOr ivainayaamak ZaMcao Ásarkar ka samaqa-na AaOr ivainayaamak ZaMcao Ásarkar ka samaqa-na AaOr ivainayaamak ZaMcao Ásarkar ka samaqa-na AaOr ivainayaamak ZaMcao Á

[spat ]Vaoga ko cahuÐmauKI ivakasa hotu sasto ?NaÊ krpào%saahnaÊ vyaapar p`Saulk tM~ kI ]plabQata jaOsao maamalaaoM maoMsarkar Wara sahyaaoga Apoixat hO. sarkar nao ekla [-¹iKD,kIkI sauivaQaaÊ spoSala pp-sa vaoihkla jaOsaI AavaSyaktaAaoM kI pUit-hotu BaUima AiQaga`hNaÊ ivainayaamak maMjaUrIÊ bauinayaadI sauivaQaaeÐAaid p`dana krnao sao saMbaMiQat zaosa ]paya krnaa SauÉ ikyaa hO.

300 imailayana Tna ]%padna xamata haisala krnao hotulagaBaga 1200 imailayana Tna kccaomaala ko pirvahna kIAavaSyakta haotI hO. AtÁ ]%padna evaM ibaËI hotu BaUimaÊrolavao evaM baMdrgaah jaOsaI mah%vapUNa- bauinayaadI sauivaQaaAaoM ka]pyaaoga ja$rI hO. [na saba bauinayaadI sauivaQaaAaoM kI ]plabQatakao sauinaiScat krnao hotu sarkarÊ piryaaojanaa samaqa-kaoM evaM AnyaihtQaarkaoM kao ek saaqa kaya- krnao kI AavaSyakta hO.pUÐjaI ÁpUÐjaI ÁpUÐjaI ÁpUÐjaI ÁpUÐjaI Á

]%padna xamata kao baZ,anao hotu AiQak maa~a maoM pUÐjaIinavaoSa kI AavaSyakta haogaI. saaqa hI [spat inamaa-taAaoM kaoApnao pUÐjaI AabaMTna saMbaMQaI inaNa-yaaoM ka lagaatar maUlyaaMkna krtohue Aagao baZ,naa haogaa. sarkar kao BaI pìtspwI- baajaar ko[sa daOr maoM inavaoSakaoMÊ [spat inamaa-taAaoM ko saaqa saamaMjasyasqaaipt krto hue vyaapar ko AnaukUla vaatavarNa sqaaipt krnaomaoM sahyaaoga donaa haogaa.kccaomaala kI saMrxaa Ákccaomaala kI saMrxaa Ákccaomaala kI saMrxaa Ákccaomaala kI saMrxaa Ákccaomaala kI saMrxaa Á

Baart maoM [spat ]%padna ko ilae pìtspQaI- kImataoM prkccaomaala ka saMrxaNa ek mah%vapUNa- caunaaOtI rhI hO. laoiknaipClao kuC vaYaao-M sao Baart [na caunaaOityaaoM sao jaUJanao kI isqait sao]Bar rha hO. Baart maoM GarolaU ]Vaoga ko ilae saMsaaQanaaoM ka

bauinayaadI ZaÐcao ko ivakasa maoM [spat ka yaaogadanabauinayaadI ZaÐcao ko ivakasa maoM [spat ka yaaogadanabauinayaadI ZaÐcao ko ivakasa maoM [spat ka yaaogadanabauinayaadI ZaÐcao ko ivakasa maoM [spat ka yaaogadanabauinayaadI ZaÐcao ko ivakasa maoM [spat ka yaaogadana¹ p`SaMat kiTyaar

16

saMrxaNa sauinaiScat krnao ko Ëma maoM rajakaoYa sao saMbaMiQat zaosa]paya ikyao gayao hOM. ]%padaoM kI AapUit- EaRMKlaa saudRZ, banaa[-ga[-.vat-maana mao M ivaiBanna xao~aoM M Wara [spat kI maaÐgaÁvat-maana mao M ivaiBanna xao~aoM M Wara [spat kI maaÐgaÁvat-maana mao M ivaiBanna xao~aoM M Wara [spat kI maaÐgaÁvat-maana mao M ivaiBanna xao~aoM M Wara [spat kI maaÐgaÁvat-maana mao M ivaiBanna xao~aoM M Wara [spat kI maaÐgaÁ

vat-maana maoM Baart ko ivaiBanna xao~aoM maoM [spat kI maaÐga saosaMbaMiQat ivavarNa naIcao p`stut hO.

yaid [na xao~aoM maoM pUÐjaI inavaoSa baZ,a idyaa jaaya tao [spatkI Kpt maoM BaI kafI sauQaar Aa sakta hO.bauinayaadI ZaÐcao ka ivakasa ÁbauinayaadI ZaÐcao ka ivakasa ÁbauinayaadI ZaÐcao ka ivakasa ÁbauinayaadI ZaÐcao ka ivakasa ÁbauinayaadI ZaÐcao ka ivakasa Á

ivaiBanna xao~aoM maoM bauinayaadI ZaÐcaoÊ jaOsao saD,k evaM rolamaagaao-M ko ivakasa ko maaQyama sao BaI [spat kI Kpt baZ,a[- jaasaktI hO. [sako ilae sarkar Wara saMcaailat ivaiBanna yaaojanaaeÐinamnaanausaar hOM ÁsaD,kÊ rola Aaid maagaaoM - ka ivakasa ÁsaD,kÊ rola Aaid maagaaoM - ka ivakasa ÁsaD,kÊ rola Aaid maagaaoM - ka ivakasa ÁsaD,kÊ rola Aaid maagaaoM - ka ivakasa ÁsaD,kÊ rola Aaid maagaaoM - ka ivakasa Á♦ raYT/Iya rajamaaga- ivakasa kaya-Ëma♦ p`QaanamaM~I gaàma saD,k yaaojanaa♦ samaga` maala Zulaa[- AaOr Aavaagamana kI sauivaQaa maoM sauQaar♦ e@sapòsa vao ka inamaa-Na♦ baMdrgaah saMyaaojakta kaya-Ëma♦ rolavao ko puranao maagaaoM- ka ]nnayana va ivakasa♦ ]cca gait rola saMyaaojakta kI sauivaQaa♦ rolavao sToSanaaoM ka ]nnayana♦ p`mauK hvaa[- AD\DaoM ka ivastarNa♦ pya-Tna ]Vaoga ka ivastar♦ GarolaU yaa~I yaatayaat kao baZ,avaa

♦ kma laagat ko hvaa[- AD\DaoM ka inamaa-NaSahrI bauinayaadI ZaÐcaa ÁSahrI bauinayaadI ZaÐcaa ÁSahrI bauinayaadI ZaÐcaa ÁSahrI bauinayaadI ZaÐcaa ÁSahrI bauinayaadI ZaÐcaa Á♦ javaahrlaala naoh$ raYT/Iya SahrI navaIkrNa imaSana

(JNNURM) ko maaQyama sao SahrI bauinayaadI ZaÐcao kaivakasa

♦ vyaapk pirvahna p`NaalaI ko tht p`mauK SahraoM maoM maoT/ao rolaAaOr maaonaaorola piryaaojanaaAaoM ka saMcaalana

♦ svacC poyajala kI AapUit- sao saMbaMiQat sauivaQaaAaoM ka ivakasa♦ ApiSaYT jala ]pcaar saMyaM~aoM maoM inavaoSa hotu pào%saahna♦ smaaT- Sahr piryaaojanaa♦ iTyar TU AaOr iTyar qaÌ SahraoM ka ivakasa

}jaa- }jaa- }jaa- }jaa- }jaa- Áhmaaro doSa maoM ivaVut kI maaÐga AaOr AapUit- maoM ABaI BaI

bahut AMtr hO. [sakI Barpa[- ko ilae zaosa kdma ]zanao kIAavaSyakta hOÊ taik [spat kI Kpt baZ,ato hue jaIvana SaOlaImaoM sauQaar laayaa jaa sako. AlT/a maogaa }jaa- saMyaM~Ê }jaa- maoM na[-saMcarNa laa[na ko bauinayaadI ZaMcao maoM sauQaarÊ tap ivaVut saMyaM~aoM maoMpàOVaoigakI ivakasa Aaid maoM inavaoSa sao kafI hd tk sauQaarlaayaa jaa sakta hO. [na xao~aoM maoM sauQaar ko saaqa¹saaqa [spat]Vaoga ka navaInaIkrNa evaM ivastarNa BaI ja$rI hO. [spativainamaa-taAaoM kao BaI samaya samaya pr maaÐga ko Anausaar Apnao]%padaoM kao ivakisat krto rhnaa caaihe.

sarkar kao BaI eosaI naIit banaanaI haogaIÊ ijasasao Aayaatkma hao AaOr inayaa-t baZ,o. [sako ilae sarkar kao Aayaat SaulkmaoM vaRiw AaOr inayaa-t Saulk maoM kmaI laanaI haogaI. kccao maala koinayaa-t pr raok lagaanaa BaI Ait AavaSyak hO. saaqa hI hmaoMApnao AnausaMQaana evaM nayaI pìËyaaAaoM kao Apnaanao ko xao~ maoMsauQaar laato hue Aagao baZ,naa haogaa. [sako ilae hmaoM jaapanaÊdixaNa kaoiryaa evaM tukI- ko [spat ]%padkaoM kI rNanaIitApnaanaI haogaI AaOr navaIna ]%padaoM ko Anaup`yaaogaaoM evaM pìËyaaAaoMkI dxataAaoM pr QyaanakoMid`t krto hue Aagao baZ,naa haogaa.

¹ sahayak p`baMQak}jaa- p`baMQana ivaBaagaÊ Aar Aa[- ena ela

maaobaa[laÁ †91 9701348015

inamaa-Na35%

bauinayaadI ZaÐcaa20%

pUÐjaIgat vastueÐ8%

AaTaomaaobaa[la12%

pa[p va T\yaUba10%

Anya15%

ivaiBanna xao~aoM maoM [spat kI maaÐga

17

p`stavanaa Áp`stavanaa Áp`stavanaa Áp`stavanaa Áp`stavanaa Áp`%yaok doSa kI ApnaI ek Kasa Aqa-vyavasqaa haotI hOÊ

jaao ik ]sa doSa ko vyaaparÊ vaaiNajyaÊ ]%padnaÊ pìt vyai@tAaya [%yaaid kao p`Baaivat krtI hO. Aqa-vyavasqaa kao mau#yatÁtIna sva$paoM maoM doKa jaa sakta hO ¹1 º1 º1 º1 º1 º mau@t Aqa-vyavasqaaÁmau@t Aqa-vyavasqaaÁmau@t Aqa-vyavasqaaÁmau@t Aqa-vyavasqaaÁmau@t Aqa-vyavasqaaÁ ivaSva ko AiQaktr doSaaoMmaoM ]VaogaaoM kao samauicat baZ,avaa donao ko Ëma maoM mau> Aqa-vyavasqaakao Apnaayaa gayaa hO. [sa vyavasqaa maoM ]VaogaaoM kao sarkar WaraAavaSyak sauivaQaaeÐ p`dana krnao ka pàvaQaana haota hO. [sakotht AaOVaoigak saMsqaanaaoM kao vyaapar krnao maoM Anaok sahUilayatoMBaI dI jaatI hOM. sarkarI AaOr inajaI pìtYzana daonaaoM kaosamaanaaMtr $p sao ivakasa ka Avasar p`dana ikyaa jaata hO.2º2º2º2º2º baMd Aqa-vyavasqaaÁbaMd Aqa-vyavasqaaÁbaMd Aqa-vyavasqaaÁbaMd Aqa-vyavasqaaÁbaMd Aqa-vyavasqaaÁ [sako tht pUro vyaapar tM~pr sarkar kI kD,I naja,r haotI hO evaM AiQaktr AaOVaoigakkoMd` saava-jainak pìtYzana ko $p maoM kaya-rt haoto hOM. [na]VaogaaoM ka p`Saasainak daiya%va sarkarI ivaBaaga ko ijammao haotahO.3º3º3º3º3º imaiEat Aqa-vyavasqaaÁimaiEat Aqa-vyavasqaaÁimaiEat Aqa-vyavasqaaÁimaiEat Aqa-vyavasqaaÁimaiEat Aqa-vyavasqaaÁ yah ek p`kar sao mau> evaMbaMd Aqa-vyavasqaa ka imalaajaulaa sva$p haota hOÊ jahaÐ sarkarsvayaM BaI Apnao pìtYzanaaoM ko Wara vyaapar krtI hO evaM inajaIpìtYzanaaoM kao BaI vyaapar kI CUT haotI hO. daonaaoM maoM pìtspwa-- ko saaqa¹saaqaÊ sarkarI tM~aoM ka inayaM~Na BaI saIimat haota hO.

vaOiSvak vyaapar ko pirpoxya maoMÊ baIsavaIM sadI t%kalaInarajanaOitk vyavasqaa ko Anau$p pUNa-$poNa dao vyavasqaaAaoM maoM baMTIhu[- qaI. baIsavaIM sadI maoM pUra ivaSvaÊ saaoivayat saMGa ko naotR%va maoMsaamyavaadI evaM AmaorIka ko naotR%va maoM pUÐjaIvaadI vyavasqaa koAMtga-t qaa. saamyavaadI doSaaoM kI Aqa-vyavasqaaÊ baMd Aqa-vyavasqaako $p maoM AaOr pUÐjaIvaadI doSaaoM kI Aqa-vyavasqaaÊ mau@t evaM baMdAqa-vyavasqaa daonaaoM ko $p maoM iËyaaSaIla qaI. Baart jaOsao kuCgauT inarpoxa doSaaoM kI Aqa-vyavasqaa ek imaiEat Aqa-vyavasqaa ko$p maoM kaya- kr rhI qaI. baIsavaIM sadI ko AMt maoM sana\ 1991

sao SaIt yauw kI samaaiPt ko saaqa pUra ivaSva ]darIkrNa evaMvaOSvaIkrNa ko dayaro maoM Aa gayaa AaOr p`%yaok doSa kao vyaapar maoMAnaok iryaayatoM imalanao lagaIM. flasva$p BaarI pìtspwa- kosaaqa raYT/aoM maoM Anaok AaOVaoigak saMsqaana ]Barkr saamanao AayaoÊijana pr sarkarI inayaM~Na kma qaa. sarkarI inayaM~Na koABaava maoM ivaSva kao vaYa- 2007 maoM mau> vyavasqaa kI ]nmau@ttaka phlaa JaTka tba lagaaÊ jaba pUra ivaSva maMdI kI capoT maoM Aagayaa. tba sao vaOiSvak Aqa-vyavasqaa ABaI tk zIk sao saMBalanahIM pa[- hO.

yaVip Baart maoM vaYa- 2007 kI maMdI ka p`BaavaÊ ]tnaavyaapk nahIM rhaÊ @yaaoMik Anaok pìtYzana saava-jainak qao AaOrpUÐjaI laonadona maoM sarkarI baOMikMga pìtYzanaaoM ka AiQak vaca-svaqaa. tqaaip ivadoSaI pUÐjaI inavaoSa maoM kmaI ko karNaÊ AaOVaoigak[ka[yaaoM ka p`saar nahIM hao payaa evaM pUÐjaI ABaava ko karNa k[-[ka[yaaÐ baMd hao ga[-M AaOr maUlasaMrcanaa%mak ivakasa maoM kmaI Aa[-.

Baart yaVip ek ivakasaSaIla raYT/ hO evaM yahaÐmaUlasaMrcanaa%mak ivakasa kI kafI saMBaavanaaeÐ hOM. ifr BaI [samaMdI ko flasva$p k[- karNaaoM sao Apoixat Anausaar maUlasaMrcanaa%makivakasa nahIM hao pa rha hO. caUÐik [spat kI Kpt maUlatÁmaUlasaMrcanaa%mak ivakasa pr inaBa-r hO AaOr [samaoM kmaI ka p`%yaxapìtkUla p`Baava [spat kI Kpt pr idKa.

samaga` $p sao ivaSlaoYaNa krnao pr [spat kI KptbaZ,anao maoM inamnailaiKt ]paya kargar hao sakto hOMÁ1 º1 º1 º1 º1 º laaOh Ayask ko maUlya maoM kmaIÁlaaOh Ayask ko maUlya maoM kmaIÁlaaOh Ayask ko maUlya maoM kmaIÁlaaOh Ayask ko maUlya maoM kmaIÁlaaOh Ayask ko maUlya maoM kmaIÁ [sa maMdI ko daOrmaoMÊ jabaik pUÐjaI ka ABaava vyaapk str pr haoÊ yah AavaSyakhao jaata hO ik laaOh Ayask ko maUlya maoM kmaI kI jaaeÊ taik[spat saMyaM~aoM kao ]pyau> maUlya pr laaOh Ayask pàPt hao sakoAaOr vao ]pBaao@taAaoM kao kma kImat pr [spat ]plabQa krasakoM. saaqa hI yah BaI AavaSyak hO ik [spat ]%padna hotuAavaSyak Anya kccaomaala kI kImat maoM BaI kmaI laa[- jaae.

[spat kI Kpt baZ,anao ko kuC kargar ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko kuC kargar ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko kuC kargar ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko kuC kargar ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko kuC kargar ]paya¹ TI naagaoSvar rava

18

2º2º2º2º2º laaOh Ayask ko ivaËya maoM sarlataÁlaaOh Ayask ko ivaËya maoM sarlataÁlaaOh Ayask ko ivaËya maoM sarlataÁlaaOh Ayask ko ivaËya maoM sarlataÁlaaOh Ayask ko ivaËya maoM sarlataÁ maMdI kodaOr maoM laGau [spat saMyaM~ pUÐjaI ko ABaava maoM kccaomaala kIAiQapàiPt nahIM kr pato. flasva$p ]nako pasa Apnao saMyaM~aoMkao AsqaayaI taOr pr baMd krnao ko Aitir@t kao[- caara nahIMbacata. [sasao baajaar maoM [spat kI ]plabQata BaI saIimat haojaatI hO. yaid laaOh Ayask ko saaqa Anya kccaomaala ko ivaËyamaoM sarlata laa[- jaaya AaOr saMyaM~aoM ko ilae [sao saaK ko AaQaarpr ]plabQa krayaa jaaya tao [spat kI ]plabQata evaM Kptko saaqa¹saaqa pUÐjaI ka p`vaah BaI banaa rhogaa.3º3º3º3º3º rajya Wara maUlasaMrcanaa%mak ivakasa pr jaaorÁrajya Wara maUlasaMrcanaa%mak ivakasa pr jaaorÁrajya Wara maUlasaMrcanaa%mak ivakasa pr jaaorÁrajya Wara maUlasaMrcanaa%mak ivakasa pr jaaorÁrajya Wara maUlasaMrcanaa%mak ivakasa pr jaaorÁ

yaUÐ tao Baart maoM Anaok xao~ ABaI BaI ivakasa ko pqa saokafI dUr hMO. k[- gaaÐvaaoM maoM saD,kÊ ivaValayaÊ BavanaÊ pula¹puilayaaoMka ABaava hO. yaid hmaaro naota dRZ, saMklp ko saaqa Apnao¹Apnao xao~ ko ivakasa pr jaaor doMÊ tao inaÁsaMdoh [spat kI maaÐgaÊtWara Kpt maoM BaI vaRiw haogaI.4º4º4º4º4º baOMkao Wara byaaja maoM kmaIÁ baOMkao Wara byaaja maoM kmaIÁ baOMkao Wara byaaja maoM kmaIÁ baOMkao Wara byaaja maoM kmaIÁ baOMkao Wara byaaja maoM kmaIÁ Aaja doSa ko kraoD,aoMnaagairkaoM ko pasa Apnao makana nahIM hOM. flasva$p SahraoM maoMslamaÀJaaoMpD,pi+yaaoM ka tojaI sao fOlaava hao rha hO. yaid sarkarbaOMkaoM ko Wara kma byaaja pr laaogaaoM kao ?Na ]plabQa kraegaItBaI BavanaaoM ko inamaa-Na maoM tojaI AaegaIÊ ijasasao [spat kI KptmaoM BaI vaRiw haogaI.5º5º5º5º5º gaOr¹parMpirk evaM pyaa-varNa ivaraoQaI ]%padao Mga Or¹parMpirk evaM pyaa-varNa ivaraoQaI ]%padao Mga Or¹parMpirk evaM pyaa-varNa ivaraoQaI ]%padao Mga Or¹parMpirk evaM pyaa-varNa ivaraoQaI ]%padao Mga Or¹parMpirk evaM pyaa-varNa ivaraoQaI ]%padao Mpr pìtbaMQaÁ pr pìtbaMQaÁ pr pìtbaMQaÁ pr pìtbaMQaÁ pr pìtbaMQaÁ yaid hma Apnao pUva-jaaoM ko rhna¹sahna pr QyaanadoMgao tao hmaoM pta calaogaa ik ]sa kala maoM gaOr¹parMpirk evaMpyaa-varNaIya ivaraoQaI ]%padaoM ka calana ibalakula nahIM qaa.Aaja hma ‘[-jaI hOMiD\laMga’ ko naama pr PlaaisTk evaM PlaaisTk saobanaI vastuAaoM kao pàqaimakta do rho hOMÊ caaho vah PlaaisTkiJallaI hao Aqavaa GaraoM maoM baOznao ko ilae p`yau> PlaaisTkkuisa-yaaÐ Aqavaa yaa~a ko ilae AavaSyak saUTkosa [%yaaid. [navastuAaoM sao na kovala [spat kI Kpt maoM kmaI Aa[- hOÊ Aiptupyaa-varNa BaI dUiYat huAa hO. hma yaid Apnao ta%kailak laaBaevaM saugamata kao driknaar kroMÊ tao [na ]VaogaaoM ko maaQyama sao[spat kI Kpt maoM kafI vaRiw AaegaI. saaqa hI PlaaisTk

ko ]pyaaoga pr inayaM~Na sao pyaa-varNa saMrxaNa BaI sauinaiScathaogaa.6º6º6º6º6º Aayaat Saulk maoM vaRiw ÁAayaat Saulk maoM vaRiw ÁAayaat Saulk maoM vaRiw ÁAayaat Saulk maoM vaRiw ÁAayaat Saulk maoM vaRiw Á

caUÐik ivaYaya ko AMtga-t QyaanakoMid`t xao~ BaartvaYa- hOÊAtÁ hmaarI Apoxaa evaM icaMta Baart maoM [spat kI Kpt baZ,anaoko pìt hI hO. caInaI laaOh Ayask yaa caInaI inaima-t [spatÊApnaI kImat ko karNa ]na BaartIya [spat inamaa-taAaoM kaoAakiYa-t krta hOÊ ijanaka gauNava<aa sao kao[- saMbaMQa nahIM hO.yah BaI ek mau#ya karNa hOÊ ijasasao saolaÊ raYT/Iya [spat inagamailaimaToD tqaa Anya [spat kMpinayaaoM ko [spat ko ivaklp ko$p maoM kma kImat pr pàPt caInaI [spat kI Kpt hao rhI hO.[na pirisqaityaaoM maoM saava-jainak pìtYzanaaoM ko [spat kI KptmaoM vaRiw hotu yah AavaSyak hao jaata hO ik hma Aayaaitt laaOhAyask Aqavaa Aayaaitt [spat kI maaÐga maoM kmaI laanao hotuAayaat Saulk maoM vaRiw kroM.]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ

kitpya ivakisat doSaaoM kao CaoD, idyaa jaae tao AajaBaI ivaSva maoM Anaok doSa eosao hOMÊ jahaÐ maUla sauivaQaaAaoM kI A%yaMtAavaSyakta hO. [na sauivaQaaAaoM kI ]plabQata kao sauinaiScatkrnao maoM [spat kI AavaSyakta kao nakara nahIM jaa sakta.Aaja kI isqait maoM ]prao> sauivaQaaAaoM kI ijammaodarI kmaaobaoSasarkar ko saaqa hO. [sa vyavasqaa maoM sarkar Wara raYT/Iya evaMsqaanaIya str pr baohtr naIit inaQaa-rNa evaM inaYpadna bahut hIja$rI hO. Aaja kI vyavasqaaÊ caaho Aqa-vyavasqaa hao yaa saamaaijakvyavasqaaÊ rajanaOitk hao yaa BaaOgaaoilakÊ kovala caMd laaoga hI [saop`Baaivat krto hOM. kovala [nhIM laaogaaoM ko karNa 2007 maoMAmaorIka ko baOMkaoM kI isqait inaraSaajanak hao ga[- qaI AaOr AajaBaartIya baOMkaoM kI halat eosaI hI dyanaIya hO. yaid pUÐjaIpityaaoMsao ?NavasaUlaI sahI ZMga sao hao tao BaartIya baOMkaoM ko pasa pyaa-PtpUÐjaI rhogaI. [sasao pUÐjaI ko p`vaah ko saaqa¹saaqaÊ ivakasa kap`vaah BaI jaarI rhogaa AaOr [sasao doSa kI Aqa-vyavasqaa majabaUthao sakogaI.

¹ p`baMQak ³saicaºéna ema DI saIÊ bacaolaI kaMPlao@sa

19

hma saba jaanato hOM ik iksaI BaI vastu kI Kpt ]sakI]pyaaoigataÊ ]plabQata evaM maaÐga pr inaBa-r rhtI hO. [spatsaBaI vaga- ko laaogaaoM ko ilae Ait AavaSyak saamagaI hOÊ ijasao AnyaQaatuAaoM evaM vastuAaoM kI jananaI khnao maoM kao[- AitSayaaoi> nahIMhaogaI. [saka mah%va Apnao Aasapasa kI caIjaaoM kao doKnao Barsao pta calata hO. dUsaro SabdaoM maoM kha jaa sakta hO ik [spatko ibanaa iksaI BaI doSa ka Aist%va evaM ivakasa saMBava nahIM hO.[saka saTIk ]dahrNa caInaÊ jaapana jaOsao vat-maana ivakisat doSahOMÊ ijanako ivakasa maoM [spat ka mah%vapUNa- yaaogadana rha hO.

[spat ]Vaoga ek p`kar sao Anya ]VaogaaoM kI QaurI hO.Anya ]VaogaÊ jaOsao AaTaomaaobaa[laÊ yauwk hiqayaar inamaa-NaÊ ivaVutmaSaInarIÊ rolavao tap ivaVut saMyaM~Ê pnaibajalaI saMyaM~Ê prmaaNau}jaa- saMyaM~ AaOr tola va pàÌitk gaOsa pirvahnaÊ dUrsaMcaarÊAMtirxa AnausaMQaanaÊ Ìi~ma ]pgah Baojanao ka imaSana evaM baMdrgaahaoMka ivakasa yaa kao[- BaI Anya xao~ saBaI pUNa-$poNa [spat pr hIinaBa-r hOM.

Baart maoM [spat ]Vaoga ko ivakasa kI Apar saMBaavanaaeÐhOM. prMtu ivaSva maoM 208 iklaao pìtvyai> [spat kI Kpt kItulanaa maoM Baart maoM yah 61 iklaao pìtvyai> hOÊ jaao bahut hI kmahO. prMtu sarkar Wara Baart maoM inamaa-NaÊ smaaT- isaTI imaSanaÊvaYa- 2022 tk sabako ilae Aavaasa Aaid jaOsao pàyaaoijatkaya-ËmaaoM ko karNa Aanao vaalao idnaaoM maoM inaiScat $p sao pìtvyai> [spat kI Kpt baZ,ogaI.

Ad\yatna raYT/Iya [spat naIit ko AMtga-t koMd` sarkarnao maaOjaUda [spat ivainamaa-Na xamata kao 101 imailayana Tna saobaZ,akr 2025¹26 tk 300 imailayana Tna krnao ka laxyainaQaa-irt ikyaa hO. GarolaU AavaSyakta kI BaarI maaÐga kao QyaanamaoM rKto hue yah yaaojanaa saTIk haogaI AaOr [sasao Baart maoM

inamaa-Na kaya-Ëma kao BaI gait imalaogaI. saaqa hI Aitir>]%paidt maala kao ivadoSaaoM maoM inayaa-t kr doSa kI Aqa-vyavasqaakao saudRZ, ikyaa jaa sakogaa.

sarkar nao BaartIya [spat ]Vaoga ko ivakasa kao saakarkrnao ko ilae AavaSyak kdma ]zayao hOMÊ ijanamaoM [spat koAayaat pr saImaa Saulk maoM 5‰ kI baZ,ao<arIÊ eca Aar @vaa^yalapr 20‰ kI AiQasaUicat saurxaa D\yaUTIÊ eca Aar PlaoTaoM preMTI DMipMga D\yaUTI AaOr ema Aa[- pI Aaid Saaimala hOM. natIjatnacaIna sao [spat ka Aayaat kafI kma hao gayaa hO AaOr BaartIya[spat ]Vaoga punaÁ pTrI pr Aa gayaa hO tqaa GarolaU baajaar maoM[spat kI maaÐga baZ, ga[- hOÊ jaao [spat ]Vaoga ko ilae SauBa saMkothO. saaqa hI sarkar [spat ]Vaoga ko ivakasa kao gait evaM[sako AnaukUla va baohtr vaatavarNa p`dana krnaoÊ eMTI DMipMga va]sasao saurxaa p`dana krnaoÊ inamna va GaiTyaa EaoNaI ko [spat koAayaat tqaa Anauicat vyaapar p`qaaAaoM sao [spat inamaa-taAaoM kaoinajaat idlaanaoÊ ]%padna baZ,anao evaM laagat pìtspQaI- banaanao hotuAavaSyak ]paya kr rhI hO.

hala hI maoM [spat kI maaÐga baZ,anao hotu sarkar WaraBaaopala maoM baOzk Aayaaoijat kI ga[-Ê ijasamaoM [spat ]Vaoga sao jauD,oivaiBanna phlauAaoM pr vyaapk cacaa- hu[- AaOr doSa maoM ivaiBanna]payaaoM ko maaQyama sao [spat kI Kpt baZ,anao pr jaaor idyaagayaa. [sa baOzk maoM ZaÐcaagat va inamaa-Na xao~ maoM sauinayaaoijatinavaoSaÊ rolavao naoTvak- ka ivastarÊ GarolaU jahaja inamaa-Na ]Vaogaka ivakasaÊ inajaI BaagaIdarI ko ilae rxaa xao~ kao Kaolanaa AaOrdoSa maoM [spat kI Kpt sauinaiScat krnao hotu AaTaomaaobaa[la xao~maoM Anaumaainat ivakasa dr kao haisala krnao pr jaaor idyaa gayaa.

2015 maoM Baart caIna AaOr jaapana ko baad [spat ka]%padna krnao vaalaa tIsara sabasao baD,a doSa rha hO AaOr saaqa hI

ZaÐcaagat inamaa-Na maoM [spat kI BaUimakaZaÐcaagat inamaa-Na maoM [spat kI BaUimakaZaÐcaagat inamaa-Na maoM [spat kI BaUimakaZaÐcaagat inamaa-Na maoM [spat kI BaUimakaZaÐcaagat inamaa-Na maoM [spat kI BaUimaka¹ Ìpa isaMQau pUrtI

20

yaid Baart maoM banao [spat kI GarolaU AavaSyakta baZ,tI hO Aqavaainayaa-t baZ, jaata hO tao inaiScat $p sao ]%padna baZ,ogaa AaOrBaart jaapana kao pICo CaoD,to hue ivaSva ka dUsara sabasao baD,a[spat ]%padk doSa bana jaaegaa. SahrIkrNa ivastar ko daOrmaoM ZaÐcaagat inamaa-NaÊ SahraoM kao ek¹dUsaro sao jaaoD,naoÊ pàÌitksaMsaaQanaaoM ko sadupyaaoga tqaa A%yaaQauinak yaatayaat koMd` koinamaa-Na maoM [spat kI Ahma BaUimaka hao saktI hO. saaqa hIbaZ,tI janasaM#yaa ko Anausaar gaganacauMbaI [maartaoM ko inamaa-Na koflasva$p [spat kI maÐaga lagaatar baZ,tI jaa rhI hO AaOr ina%yanayaI¹nayaI maSaInaaoM ko AaivaYkar nao [spat kI ]pyaaoigata evaMmaaÐga kao baZ,a idyaa hO.

[spat AaQaairt ZaÐcao ko k[- fayado hOMÊ prMpragatZaÐcao kI tulanaa maoM pUNa-tÁ [spat sao banaayao gayao ZaÐcao maoM kma samayaka ]pyaaogaÊ ZaÐcao ka iTka} AaOr majabaUt haonaaÊ jaao pyaa-varNako ilae BaI AnaukUla hao evaM ijasaka daobaara ]pyaaoga ikyaa jaanaaAaid. inamnailaiKt ZaÐcaagat inamaa-Na evaM inamaa-Na saMbaMQaI AnyakayaaMo-M Wara [spat kI Kpt baZ,a[- jaa saktI hO.1º jaapana Aaid jaOsao ivakisat doSaaoM kI trh BaUkMpraoQaI va

}Ðcao BavanaaoM ko inamaa-Na ko maaQyama sao saBaI ko ilae AavaasakI sauivaQaa.

2º kMËIT saD,kaoM ka inamaa-Na3º rolavao ka pUNa$poNa ivaVutIkrNa4º ÌiYa kaya- saMbaMQaI yaM~aoM ka inamaa-Na5º gaàmaINa haTaoM maoM SaoD Aaid ka inamaa-Na6º naidyaaoM pr pulaaoM ka inamaa-Na7º Aar Aao baI evaM Flaa[- AaovaraoM ka inamaa-Na8º phaD,I [laakaoM maoM [spat inaima-t ZaÐcaaoM ko maaQyama sao

BaUsKlana Aaid jaOsaI pàÌitk ivapdaAaoM sao saurxaa9º naavaaoM ko inamaa-Na maoM lakD,I kI jagah [spat ka ]pyaaoga10º ef saI Aa[- ko gaaodamaaoM maoM Anaaja ko BaMDarNa hotu [spat

ko ]pyaaoga sao baD,o¹baD,o QaanyaagaaraoM ka inamaa-Na

11º ibaharÊ AsamaÊ ]<arp`doSaÊ ]<araKMDÊ AaMQa` p`doSaÊJaarKMDÊ piScama baMgaala Aaid baaZ, sao p`Baaivat haonaovaalaorajyaaoM maoM laaogaaoM ko ilae [spat AaOr saImaoMT ko ]pyaaoga saobaaZ,raoQaI evaM p@ko makanaaoM ka inamaa-Na

[spat kI Kpt mau#yatÁ doSa kI Aqa-vyavasqaa koivakasa ko saaqa¹saaqa baZ,tI jaatI hO. Baart maoM [spat kI maaÐgaBaI idnaaoM¹idna baZ, rhI hO. saaqa hI AÍIkI doSaaoM evaM dixaNapUva- ko doSaaoM maoM BaI [spat ka ]pyaaoga ZaÐcaagat inamaa-Na ko baZ,naoko karNa baZ,a hO. yauw ga`st doSaaoM jaOsao [rakÊ saIiryaa AaiddoSaaoM maoM [spat kI maaÐga baZ,nao ko Aasaar hOMÊ Baart ko [na doSaaoMko najadIk haonao sao [saka saIQaa laaBa BaartIya [spat ]Vaoga kaoimalaogaa.

BaartIya [spat ]Vaoga kao saMrxaNa p`dana krnaoÊflanao¹fUlanao evaM GarolaU Kpt baZ,anao ko ilae sarkar 66 [spat]%padaoM pr kuC mahInaaoM ko ilae ema Aa[- pI BaI jaarI rKI hu[-hO. eosaa maanaa jaa rha hO ik Aanaovaalao vaYaao-M maoM doSa ka sakla[spat dr 8¹10 tk haonao ka Anaumaana hO AaOr [spat kI GarolaUAavaSyaktaAaoM kI pUit- ko ilae [spat ]Vaoga kao 2025 tklagaBaga 300 imailayana Tna zaosa [spat ]%padna xamata haisalakrnaI haogaI.

[spat inamaa-Na maoM Baart Anya doSaaoM kI tulanaa maoM k[-mah%vapUNa- laaBa ]zata rha hOÊ jaOsao ]cca EaoNaI ko laaOh AyaskkI A%yaiQak ]plabQataÊ sasto EaimakaoM kI ]plabQata evaMAiQak janasaM#yaa ko karNa ivaSaala GarolaU baajaar. [na sabakokarNa Baart [spat ]%padk doSaaoM maoM ApnaI AiWtIya Civa banaapayaa hO.

¹ sahayak p`baMQak ³sTa^fívapNanaÊ [MdaOr SaaKa ibaËI kayaa-laya

raYT/Iya [spat inagama ilaimaToDmaaobaa[laÁ †91 9827021022

21

p`stavanaaÁp`stavanaaÁp`stavanaaÁp`stavanaaÁp`stavanaaÁvaYa- 2015 maoM Baart caIna AaOr jaapana ko baad [spat

ka ]%padna krnao vaalaa tIsara sabasao baD,a doSa bana gayaa. saaqahI caIna ko baad duinayaa ka dUsara ]%padk doSa bananao kI AaorAga`sar hO. doSa ko sakla GarolaU ]%pad maoM [spat ka yaaogadanadao pìtSat ka hO. [spat xao~ maoM p`%yaxa taOr pr saaZ,o CÁ laaKlaaoga kama krto hOMÊ jabaik sahayak ]VaogaaoM maoM 13 laaK laaogakaya-rt hOM. Baart maoM kula [spat ]%padna xamata maoM sao 50‰

xamata saUxmaÊ laGau AaOr maQyama ]VaogaaoM ko $p maoM ivaVmaana hOÊ jahaÐdao laaK laaoga kama krto hOM.

ivaSva [spat saMGa ko AaÐkD,aoM ko Anausaar Baart duinayaamaoM [spat ka tIsara sabasao baD,a ]%padk doSa hO. laoikna pìtvyai@t pìtvaYa- Kpt 2014 maoM 59º4 iklaaogaàma rhIÊ jabaikvaOiSvak AaOsat 216º6 iklaaogaàma qaI. doSa maoM iflahala naaOkraoD, Tna sTIla kI Kpt hO. [sao baZ,anao ko ilae rolavao Aaovariba`jaÊ saD,kÊ inamaa-Na va Anya xao~aoM maoM BaI [spat ko ]pyaaoga prjaaor idyaa jaanaa caaihe. gaàmaINa ivakasaÊ SahrI ZaÐcaa AaOrrolavao va rajamaaga-Ê Flaa[- Aaovar [%yaaid ko inamaa-Na maoM [spatbaohtr ivaklp ko $p maoMsaaibat hao sakta hO. saaqahI pQaanamaM~I Aavaasa yaaojanaaÊpMcaayat GarÊ gaàmaINa skUlaÊAsptala [%yaaid maoM BaI [spatko [stomaala kao baZ,avaa idyaajaa sakta hO. ‘saBaI ko ilaeAavaasa’ yaaojanaa ko tht2022 tk ja$rtmaMd kao sasto makana ]plabQa kranao saosaMbaMiQat sarkar ka AiBayaana BaI [spat kI Kpt kao baZ,anao

maoM sahayak saaibat haogaa.hmaaro jaIvana maoM [spat ka mah%vapUNa- sqaana hO. yaid

[spat nahIM haota tao Saayad maanava jaait ka ivakasa saMBava nahIMhaota. ivaVut laa[na TavarÊ paÌitk gaOsa pa[p laa[naÊ ivaiBanna]pkrNa Aaid maoM [spat ka pyaaoga haota hO. Aajakla saD,kÊpulaÊ gaRhinamaa-NaÊ baaMQa Aaid maoM [spat ka baD,o pOmaanao pr [stomaalahaota hO. [spat ]%padna AaOr pìt vyai@t Kpt ka doSa kosakla GarolaU ]%padna maoM p`mauK yaaogadana hOÊ jaao doSa ko Aaiqa-kAaOr AaOVaoigak ivakasa ka saMkotk hO.vaOiSvak pirdRSyavaOiSvak pirdRSyavaOiSvak pirdRSyavaOiSvak pirdRSyavaOiSvak pirdRSya¹¹¹¹¹ 2013 ko daOrana ivaSva maoM pirsaijjat [spat kI pìt

vyai@t Kpt 215 iklaaogaàma Anaumaainat qaaÊ jabaik yahcaIna maoM 515 iklaaogaàma qaa.

¹ Aaja Baart ivaSva maoM zaosa [spat ka tIsara sabasao baD,a]%padk doSa hOÊ jabaik vaYa- 2003 maoM yah AazvaoM sqaanapr qaa. vaYa- 2013 maoM ivaSva maoM pirsaijjat [spat ]%padnamaoM caIna ³779 imailayana Tna´Ê jaapana ³111 imailayanaTna´ AaOr saMyau> rajya AmaorIka ³87 imailayana Tna´ ka

yaaogadana qaa. Baart 81imailayana Tna ko saaqa caaOqaosqaana pr qaa ³saàotÁ ivaSva

[spat saMGa´. ¹ vaYa- 2013 maoM zaosa[spat ka ivaSvastrIya]%padna vaYa- 2012 kItulanaa maoM 3‰ kI vaRiw ko

saaqa 1606 imailayana Tna tk phuÐca gayaa qaa.

sahI ]%padÊ maUlya inaQaa-rNaÊ pào%saahna ko maaQyama saosahI ]%padÊ maUlya inaQaa-rNaÊ pào%saahna ko maaQyama saosahI ]%padÊ maUlya inaQaa-rNaÊ pào%saahna ko maaQyama saosahI ]%padÊ maUlya inaQaa-rNaÊ pào%saahna ko maaQyama saosahI ]%padÊ maUlya inaQaa-rNaÊ pào%saahna ko maaQyama sao[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya

¹ esa ena Dohiryaa

maUlya inaQaa-rNaÊ ivapNana imaEaNa ko caar ‘pI’ maoM sao p`mauK hO. Anya tInaphlaU hOM ]%padÊ pào%saahna AaOr jagah. caar ‘pI’ maoM maUlya hI ekmaa~Aaya pOda krnao vaalaa t%va hOÊ jabaik SaoYa tIna laagat koMd` hOM.]pBaao@ta kI ja$rtaoM kao maaÐga maoM kovala tBaI pirvait-t ikyaa jaa saktahOÊ jaba ]%pad KrIdnao kI ]pBaao@ta kI [cCa AaOr xamata maaOjaUd hao.[sa p`kar maUlya inaQaa-rNa ivapNana ko ilae bahut mah%vapUNa- hO.

22

GarolaU pirdRSyaGarolaU pirdRSyaGarolaU pirdRSyaGarolaU pirdRSyaGarolaU pirdRSya¹¹¹¹¹ ]%padna maoM vaRiw ko pirNaamasva$p Baart ivaSva maoM zaosa

[spat ka tIsara sabasao baD,a ]%padk AaOr spMja AayarnaAqavaa DI Aar Aa[- ka sabasao baD,a ]%padk bana gayaa hO.

¹ vaYa- 2005¹06 maoM [spat kI pìt vyai@t Kpt 38iklaaogaàma qaI. 12 vaIM pMcavaYaI-ya yaaojanaa ko tht doSa maoM[spat kI pìt vyai@t Kpt 55 iklaaogaàma ³Asqaa[-tk baZ,nao ka Anaumaana lagaayaa gayaa.

¹ 12 vaIM pMcavaYaI-ya yaaojanaa hotu [spat saMbaMQaI kaya-karIsamaUh ko Anaumaana ko Anausaar doSa maoM zaosa [spat ]%padnaxamata vaYa- 2016¹17 tk 140 imailayana Tna tk phuÐcajaanao kI saMBaavanaa hO. Baart maoM [spat ]%padna xamata vaYa-2020 tk 200 imailayana Tna par kr jaaegaI.

]%padna]%padna]%padna]%padna]%padna¹ vaYa- 2013¹14 maoM kula pirsaijjat [spat ³elaa^ya va naa^na

elaa^ya´ ]%padna 87º67 imailayana Tna ³Asqaa[-´ qaa.¹ vaYa- 2013¹14 maoM kccao laaoho ka ]%padna 7º95 imailayana

Tna ³Asqaa[- qaa.¹ Baart ivaSva maoM spMja laaOh ka sabasao baD,a ]%padk hO AaOr

saaqa hI doSa maoM kula spMja laaOh ka 88‰ ]%padna kaoyalaoko maaQyama sao haota hO.

kula 8º32 kraoD, Tna vaaiYa-k [spat ]%padna ko saaqa2014 maoM Baart lagaatar paÐcavao vaYa- ivaSva ka caaOqaa sabasao baD,a[spat ]%padk doSa banaa rha. ivaSva [spat saMGa Wara jaarIAaÐkD,aoM ko Anausaar [spat ]%padna ko maamalao maoM caIna duinayaa kasavaa-iQak [spat ]%padna krnao vaalaa doSa banaa rhaÊ jabaikjaapana dUsaro AaOr AmaorIka tIsaro sqaana pr rho. [nakIvaaiYa-k ]%padna xamata ËmaSaÁ 82º2 kraoD, TnaÊ 11º07kraoD, Tna AaOr 8º83 kraoD, Tna rhI. Baart 2009 maoM tIsarasabasao baD,a [spat ]%padk doSa qaaÊ laoikna 2010 sao ]sakacaaOqaa sqaana banaa huAa hO. 2010 maoM doSa kI kula [spat]%padna xamata 6º9 kraoD, Tna qaIÊ jaao ik 2011 maoM baZ,kr

7º35 kraoD, TnaÊ 2012 maoM 7º73 kraoD, Tna AaOr 2013 maoM8º13 kraoD, Tna tk phuÐca ga[-. Baart AaOr AmaorIka ko[spat ]%padna maoM kovala 50 laaK Tna ka AMtr hO.

Aaja [spat ka xao~ maMdI ko daOr sao gaujar rha hO.Baart maoM [spat ]%padna ko barabar Kpt baZ,anao ko Ëma maoM koMd`sarkar kaya-karI yaaojanaa banaa rhI hO. doSa maoM [spat kIKpt ko AaÐkD,o vaOiSvak AaOsat Kpt sao kafI kma hOM. doSamaoM pìt vyai@t saalaanaa 59º4 iklaaogaàma [spat kI Kpt haotIhOÊ jabaik vaOiSvak AaÐkD,a 216º6 iklaaogaàma hO. [spat kIKpt baZ,anao ko ilae inamna ibaMduAaoM pr ivacaar ikyaa jaa saktahOÁ1 º1 º1 º1 º1 º gaàmaINa xao~aoM maoM [spat kI Kpt maoM vaRiwÁgaàmaINa xao~aoM maoM [spat kI Kpt maoM vaRiwÁgaàmaINa xao~aoM maoM [spat kI Kpt maoM vaRiwÁgaàmaINa xao~aoM maoM [spat kI Kpt maoM vaRiwÁgaàmaINa xao~aoM maoM [spat kI Kpt maoM vaRiwÁ

Baart maoM [spat kI pìt vyai@t Kpt vaOiSvak AaOsatkI tulanaa maoM 30‰ kma hO. gaàmaINa xao~ maoM Baart inamaa-NaÊp`QaanamaM~I gaàmaINa saD,k yaaojanaaÊ rajaIva gaaMQaI Aavaasa yaaojanaajaOsaI piryaaojanaaAaoM Wara [spat kI pìt vyai@t Kpt baZ,a[-jaa saktI hO.2º2º2º2º2º baàMD AMbaoisaDr va p`caarÁbaàMD AMbaoisaDr va p`caarÁbaàMD AMbaoisaDr va p`caarÁbaàMD AMbaoisaDr va p`caarÁbaàMD AMbaoisaDr va p`caarÁ

baàMD AMbaoisaDr iksaI vastu yaa ]%pad kao Aama janatako samaxa sakara%mak $p sao p`stut krta hO. Sau$ maoM Baart maoMbaàMD AMbaoisaDr ka p`calana nahIM qaa. laoikna badlato samaya vabaZ,tI pitspwa- ko Anau$p Baart maoM BaI [sa pwit kao Apnaayaajaanao lagaa. [sasao kMpinayaaoM kao daohro fayado haonao lagaoÊ ek tao]nako ]%pad ka maUlya baZ,ta hO AaOr saaqa hI laaogaaoM maoM ]sa ]%padkI laaokip`yata BaI baZ,tI hO. [saI ]_oSya sao raYT/Iya [spatinagama ilaimaToD nao doSa ko kaonao¹kaonao tk ApnaI phcaana banaanaohotu iryaao AaolaMipk ko baODimaMTna Kola ko rjat pdk ivajaotapI vaI isaMQau kao Apnaa baàMD AMbaoisaDr banaayaa hO. saaqa hIraYT/Iya [spat inagama ilaimaToD ko ]%padaoM ko p`caar¹p`saar koËma maoM rolavao ko saaqa ikyao gayao samaJaaOto ko Anau$p ivaSaaKp+Nama¹inajaamau_Ina samata e@saposa ka naama badlakr vaa[jaaga sTIlasamata e@saposa rKa gayaa hO.

23

3º3º3º3º3º maUlya inaQaa -rNaÁmaUlya inaQaa -rNaÁmaUlya inaQaa -rNaÁmaUlya inaQaa -rNaÁmaUlya inaQaa -rNaÁsaovaa yaa ]%pad ko ilae iktnaI kImat vasaUlaI jaaeÆ

yah savaala maUlya inaQaa-rNa kI pàrMiBak ibaMdu hO. maUlya inaQaa-rNako GaTkaoM maoM ]%padna laagatÊ baajaar maoM ]%pad kI maaÐgaÊ pitspwI-dr AaOr ]%pad kI gauNava<aa Saaimala hOM. maUlya inaQaa-rNaÊ ivapNanaimaEaNa ko caar ‘pI’ maoM sao p`mauK hO. Anya tIna phlaU hOM ]%padÊpào%saahna AaOr jagah. caar ‘pI’ maoM maUlya hI ekmaa~ Aaya pOdakrnao vaalaa t%va hOÊ jabaik SaoYa tIna laagat koMd` hOM. ]pBaao@takI ja$rtaoM kao maaÐga maoM kovala tBaI pirvait-t ikyaa jaa saktahOÊ jaba ]%pad KrIdnao kI ]pBaao@ta kI [cCa AaOr xamatamaaOjaUd hao. [sa p`kar maUlya inaQaa-rNa ivapNana ko ilae bahutmah%vapUNa- hO.4º4º4º4º4º Gar¹Gar tk pòYaNa saovaaGar¹Gar tk pòYaNa saovaaGar¹Gar tk pòYaNa saovaaGar¹Gar tk pòYaNa saovaaGar¹Gar tk pòYaNa saovaaÁ

[spat ]%pad vajana maoM BaarI haoto hOM. AtÁ kuCinaiScat maa~a sao }pr ]%pad KrIdnao vaalao gaàhkaoM kao ]%padkI inaÁSaulk ivatrNa saovaa Aqavaa naamamaa~ ko pBaar pr ivatrNasaovaa ko maaQyama sao ibaËI baZ,a[- jaa saktI hO.5º5º5º5º5º raoD SaaoraoD SaaoraoD SaaoraoD SaaoraoD SaaoÁ

]%pad kI ibaËI maoM ]%pad¹p`caar mah%vapUNa- saaibat haosakta hO. [sako ilae ]cca pàOVaoigakI va saUcanaa pàOVaoigakI ko]pyaaoga ko maaQyama sao ]%pad kI jaanakarI ]pBaao@ta tkphuÐcaayaI jaa saktI hO. [sasao dao fayado haoMgaoÊ ek tao gaahk kao

]%pad kI sahI jaanakarI imala sakogaI tqaa ]%padaoM kI ibaËIbaZ,ogaI.6º laaok iSakayat inavaarNa ivaBaagaÁlaaok iSakayat inavaarNa ivaBaagaÁlaaok iSakayat inavaarNa ivaBaagaÁlaaok iSakayat inavaarNa ivaBaagaÁlaaok iSakayat inavaarNa ivaBaagaÁ

maha%maa gaaMQaI jaI ko SabdaoM maoM ¹ ‘gaàhk hmaara dovatahO. vah hma pr inaBa-r nahIMÊ bailk hma ]sa pr inaBa-r hOM. vahhmaaro kaya- maoM baaQaa nahIMÊ bailk hmaaro kaya- ka pyaaojana hO. vahhmaaro vyaapar ka mah%vapUNa- ihssaa haota hO. hma ]sao saovaaphuÐcaakr ]sao laaBaainvat nahIM kr rho hOMÊ bailk hma laaBaainvathao rho hOM. vah hmaoM saovaa ka Avasar dokr hmaoM laaBaainvat krrha hO.’

AtÁ hmaaro [sa pyaasa ko tht laaogaaoM kI iSakayataoM koinarakrNa kI vyavasqaa kao pu#ta banaanao ko ilae jana iSakayatinavaarNa kxa gaizt haonaa caaihe. gaahkaoM sao saMbaMiQat iËyaaklaapaoMko ilae ekla iKD,kI kI sauivaQaa p`dana kI jaanaI caaihe.eosaI vyavasqaa haonaI caaiheÊ ijasasao ik inayat samayasaImaa koBaItr laaogaaoM kI iSakayataoM kI saunavaa[- va inarakrNa pardSaI-ZMga sao haoÊ ijasasao laaogaaoM kao kMpnaI pr ivaSvaasa banaa rhogaa.7º gaàhkaoM kao banaae rKnaaÁgaàhkaoM kao banaae rKnaaÁgaàhkaoM kao banaae rKnaaÁgaàhkaoM kao banaae rKnaaÁgaàhkaoM kao banaae rKnaaÁ

gaàhkaoM ko ibanaa kao[- BaI vyaapar cala nahIM sakta.AtÁ gauNava<aapUNa- ]%padaoM evaM baohtr saovaa ko maaQyama sao gaàhkaoMkI ApoxaaAaoM kI pUit- krnaI haogaIÊ ijasasao gaàhkaoM ka ivaSvaasabanaa rhogaa. saaqa hI ]nhoM banaayao rKnao maoM BaI sauivaQaa haogaI AaOrvyaapar ka ivakasa saMBava haogaa.

[na saBaI ]payaaoM kao Apnaakr [spat kI Kpt baZ,a[-jaa saktI hO. [sa p`kar BaartIya [spat ]Vaoga ka ivakasaÊtWara doSa ka ivakasa AvaSyaMBaavaI hO.

¹ sahayak mahap`baMQak ³saMkma- saMivada´raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD

ivaSaaKp+Namamaaobaa[laÁ †91 9989493411

24

Baart ivaSva ka tIsara [spat ]%padk raYT/ hOÊ jaao2003 maoM AazvaoM sqaana pr qaa. eosaI Apoxaa hO ik 2017 koAMt tk Baart iWtIya sqaana haisala kr sakta hO. BaartIya[spat xao~ ka ivakasa kccaomaala kI GarolaU ]plabQata tqaasastI maanavaSai> pr inaQaa-irt hO.

sarkar Wara saD,kÊ bauinayaadI ZaÐcaaÊ rolaÊ AaTaomaaobaa[la[%yaaid xao~aoM maoM ikyaa gayaa sauinayaaoijat inavaoSa Agalao 10 vaYaao-M maoMBaartIya [spat ]Vaoga kao vaOiSvak str pr [spat kI Kptkrnao vaalao raYT/aoM kI savaao-cca EaoNaI maoM saimmailat krvaa saktahO.

yaid [spat ]Vaoga [saI gait sao ivakasa krta rha taoinaScaya hI [spat kI pìtvyai> Kpt ³2015 maoM 65iklaaogaamaÀvyai@tÀvaYa- maoM ABaUtpUva- vaRiw haonao kI saMBaavanaa hOAaOr [spat kI vaOiSvak AaOsatna Kpt ³220 iklaaogaàma´ kolaxya kI Aaor QaIro¹QaIro calaayamaana haonao ko Aasaar hOM.

saD,k va raYT/Iya rajamaagaao-M ka inamaa-Na ApnaI carmasaImaa pr hO. eosao hI rolavao kI na[- pTiryaaoM ka inamaa-Na kaya-evaM puranaI pTiryaaoM kI marmmat va rKrKava jaarI hO. }jaa-xao~ maoM BaI AnaokaoM na[- yaaojanaaAaoM ka iSalaanyaasa evaM iËyaanvayanaBaavaI samaya maoM [spat kI GarolaU Kpt kao tojaI sao baZ,anao kI Aaor[Migat krta hO. sarkar kI ‘saBaI ko ilae Gar’ yaaojanaa ekAd\Baut p`yaasa hOÊ jaao [spat kI Kpt baZ,anao maoM sahayak isawhaogaa. zIk [saI trh AaTaomaaobaa[la xao~ maoM BaI kar tqaa AnyaBaarI vaahnaaoM kI maaÐga inarMtr baZ, rhI hOÊ ijasakI vajah sao[spat kI Kpt inaiScat $p sao baZ,ogaI.

vaOiSvak str pr mau#yatÁ caIna Wara AMQaaQauMQa [spatka inamaa-NaÊ ]saka kma maUlya pr Baart maoM ivaËya ka mau_a baohdsaMjaIda ivaYaya hOÊ ijasa pr Baart sarkar kao t%kala pìtbaMQa

lagaanao kI inataMt AavaSyakta hOÊ taik GarolaU [spat ]Vaogap`Baaivat na hao sako.

Baart sarkar ivaiBanna naIitgat ]payaaoM sao [spat ]VaogakI xamata evaM Kpt baZ,anao ka p`yaasa kr rhI hO. [na p`yaasaaoMmaoM kuC inamnailaiKt hOMÁ

1º kccao maala ko saMrxaNa kI AavaSyakta2º pBaavaI AaOr kma laagat kI pcaalana vyavasqaa pr jaaor3º A%yaaQauinak paOVaoigakI ko ]pyaaoga ko maaQyama sao [spat

]%padnadoSa ko gaàmaINa AaOr SahrI xao~aoM ko baIca [spat kI

Kpt maoM BaarI AMtr hO. gaàmaINa xao~aoM maoM [spat kI kma Kptkao ApoxaaÌt baZ,akr hI BaivaYya maoM [sa xao~ maoM vaRiw haisala kIjaa saktI hO. sarkar nao 2025¹26 tk [sa xamata kao tInagaunaa baZ,akr 300 imailayana Tna krnao ka laxya inaQaa-irt ikyaahO. sarkar ko inadoSaanausaar BaartIya [spat saMyaM~aoM WaraAaQauinakIkrNa va ivastarNa ko maaQyama sao ]%padna xamata baZ,anaoÊnayao karKanao lagaanao evaM EaoYz kaya- inaYpadna Wara savaao-ccapirNaama haisala krnao ko p`yaasa ikyao jaa rho hOM.

[spat kI Kpt baZ,anao sao saMbaMiQat kuC Anya sauJaavainamnailaiKt hOMÁ

1º ZaÐcaagat AaOr inamaa-Na xao~ maoM sauinayaaoijat inavaoSa.2º rolavao naoTvak- ka ivastar.3º GarolaU jahaja inamaa-Na ]Vaoga ka ivakasa.4º rxaa xao~ maoM inajaI BaagaIdarI kao maMjaUrI.5º doSa maoM [spat kI ]pyau@t maaÐga banaayao rKnao ko ilae

AaTaomaaobaa[la xao~ maoM Anaumaainat ivakasa kao haisalakrnao pr jaaor.

ivaiBanna piryaaojanaaAaoM ko maaQyama sao [spat kI Kpt maoM vaRiwivaiBanna piryaaojanaaAaoM ko maaQyama sao [spat kI Kpt maoM vaRiwivaiBanna piryaaojanaaAaoM ko maaQyama sao [spat kI Kpt maoM vaRiwivaiBanna piryaaojanaaAaoM ko maaQyama sao [spat kI Kpt maoM vaRiwivaiBanna piryaaojanaaAaoM ko maaQyama sao [spat kI Kpt maoM vaRiw¹ rajaIva ]paQyaaya

25

6º gaàmaINa evaM SahrI xao~aoM maoM [spat ZaÐcao ka inamaa-Na.7º tTvatI- xao~aoM maoM AaQaarBaUt ZaÐcao jaOsao pulaÊ baMdrgaah

[%yaaid ka inamaa-Na.[spat AaQaairt ZaÐcao ko fayadoÁ

1º ZaÐcao ko inamaa-Na maoM prMpragattrIkaoM kI tulanaa maoM AaQaa samayalaganaa.

2º ZaÐcao ka laMbao samaya tk banaorhnaa.

3º [spat AaQaairt ZaÐcao ko maaQyamasao pyaa-varNa saMrxaNa sauinaiScatkrnaa.

4º prMpragat Aar saI saI pulaaoM kIjagah [spat sa o p ula kainamaa-Na.

5º gaàmaINa ivakasaÊ SahrI ZaÐcaaÊ rolavaoÊ rajamaaga-Ê Flaa[-Aaovar [%yaaid ko inamaa-Na maoM [spat ka ]pyaaoga.

6º p`QaanamaM~I Aavaasa yaaojanaaÊ pMcaayat GarÊ gaàmaINaskUlaÊ Asptala [%yaaid maoM BaI [spat ko ]pyaaoga kaobaZ,avaa.

saBaI ko ilae AavaasaÁsaBaI ko ilae AavaasaÁsaBaI ko ilae AavaasaÁsaBaI ko ilae AavaasaÁsaBaI ko ilae AavaasaÁ2022 tk saBaI ja$rtmaMd kao sasto makana ]plabQa

kranao ko sarkar ko imaSana ko kayaa-nvayana sao BaI [spat kIKpt baZ,ogaI.maok [na [MiDyaa AaOr smaaT- isaTI sao baZ,ogaI [spat kImaok [na [MiDyaa AaOr smaaT- isaTI sao baZ,ogaI [spat kImaok [na [MiDyaa AaOr smaaT- isaTI sao baZ,ogaI [spat kImaok [na [MiDyaa AaOr smaaT- isaTI sao baZ,ogaI [spat kImaok [na [MiDyaa AaOr smaaT- isaTI sao baZ,ogaI [spat kIKptÁKptÁKptÁKptÁKptÁ

maok [na [MiDyaa AaOr smaaT- isaTI jaOsao AiBayaanaaoM komaaQyama sao AaQaarBaUt saMrcanaa piryaaojanaaAaoM maoM [spat ]%padaoM ko]pyaaoga ko laaBaaoM ko baaro maoM laaogaaoM kao jaaga$k krko [spat ko

]pyaaoga kao baZ,ayaa jaa rha hO. ]pBaao@taAaoM kao ]%padaoM koiTka}pna evaM gauNava<aa Aaid sao Avagat krato hue ]nako]pyaaoga sao inamaa-Na ko daOrana haonaovaalao samaya kI bacat ko laaBaaoMkI jaanakarI donaI haogaI.

]%padkta maoM sauQaar laanao ko Ëma maoM kccaomaala koAnaiQaÌt duÉpyaaoga evaM AMQaaQauMQa inayaa-t kao raoknao ko ilaesarkar ko naIitgat hstxaop kI AavaSyakta hO. sarkar kadaiya%va hO ik vah [spat saMyaM~aoM ko klyaaNa hotu ]icat evaMlaaBap`d kdma ]zae. kccaomaala kI Aa%mainaBa-rta BaartIya[spat ]Vaoga ko ilae rIZ, kI hD\DI hO. yaid sarkar saMyaM~aoMkao KanaaoM ka AabaMTna samaya sao nahIM krogaI tao [spat saMyaM~aoM kI]%padkta nahIM baZ, paegaI.

[sa pirpòxya maoM naIit Aayaaoga nao [spat maM~alaya kaogauNava<aapUNa- sauJaava idyao hOMÊ ijanasao [spat ]%padna baZ,anao kosaaqa¹saaqa Kpt baZ,anao pr BaI Qyaana koMid`t ikyaa jaa sako.BaartIya [spat saMGa nao vaYa- 2017¹18 maoM ]%padna va ibaËI maoM20‰ tk vaRiw ka laxya rKa hO.

26

[spat ]Vaoga ko saamanao ivaVmaana caunaaOtIpUNa- pirisqaityaaoMka saamanaa krto hue kMpnaI kI ibaËI baZ,anao ko ilae gaàhkkoMid`t p`NaailayaaoM maoM sauQaar laanao kI inataMt AavaSyakta hOÊijasa pr inarMtr kaya- cala rha hO. saMyaM~aoM ko ivastarNa AaOrAaQauinakIkrNa ko kaya- pUNa- haonao sao [spat ko laagat maUlya maoMinaScaya hI kmaI AaegaI.

Baart sarkar [spat kI Kpt baZ,anao ko maamalao kaolaokr iktnaI gaMBaIr hO ¹ [sa baat ka AMdajaa [spat ]%padnaAaOr ivapNana sao saMbaMiQat navaInatma tknaIkIÊ AnausaMQaana vaivakasa evaM p`caar¹p`saar [na saBaI pr yauw str pr cala rhokayaao-M sao lagaayaa jaa sakta hO. saBaI p`kar ko bauinayaadIivavaoSa kMpinayaaoM kao spYT SabdaoM maoM laxya haisala krnao evaM[spat Kpt kao SaIGa` baZ,anao kI Aaor [Migat krto hOM.

[na saBaI ivacaaraoMÊ sauJaavaaoM evaM ibaMduAaoM kao Qyaana maoMrKto hue inamnailaiKt kaya- [spat kI Kpt baZ,anao maoM AvaSyahI kargar saaibat hao sakto hOMÁ

1´ rola pirvahnaÊ raYT/Iya rajamaaga- evaM jahajaranaI maM~alayakao [spat maM~alaya ko saaqa BaavaI yaaojanaaAaoM evaM ]napr haonaovaalaI [spat kI Kpt ko saMbaMQa maoM 10 vaYaaMo-ko ilae raoDmaOp tOyaar krko ]sako iËyaanvayana hotukaya- krnaa caaihe.

2´ smaaT- isaTIÊ p`QaanamaM~I gaàmaINa gaRh yaaojanaa [%yaaidjaOsaI Baart sarkar kI mah%vaakaMxaI piryaaojanaaAaoM maoMGarolaU [spat ka AiQakaiQak ]pyaaoga ikyaa jaanaacaaihe.

3´ maUlasaMrcanaa evaM AaTaomaaobaa[la xao~ kI kMpinayaaoM kaoinavaoSa ko ilae pao%saaiht ikyaa jaanaa caaihe. [sakoilae ]nhoM kraoM maoM rahtÊ BaUima AiQaga`hNa maoM sarkarI

sahyaaoga p`dana krto hue BaivaYya maoM [spat kI Kptko saMbaMQa maoM ]nako saaqa krar ikyaa jaanaa caaihe.

4´ gaàmaINa va SahrI ivakasa maM~alaya kao [spat kIKpt baZ,anao ko ilae saD,kÊ Aaovaribaja inamaa-Na AaidjaOsaI na[- yaaojanaaeÐ laagaU krnaa caaihe.

[na saBaI ]payaaoM ko kayaa-nvayana sao mauJao pUNa- ivaSvaasa hOik Aanaovaalao kuC vaYaao-M maoM BaartIya [spat ]Vaoga maoM ivakasa kIek na[- gaMgaa bahogaI. jaOsao jaOsao pìt vyai@t [spat kI KptbaZ,ogaIÊ vaOsao vaOsao Baart maoM ivakasa ko inat nayao Aayaama sqaaipthaoMgao. rolaÊ raoDÊ ha[vaoÊ bauinayaadI ZaÐcaaÊ jahajaranaIÊ AaTaomaaobaa[laAaid ko ivakasa sao [spat ]%padna evaM Kpt p`%yaxa $p saojauD,a huAa hO. [sa p`kar 2018 ko AMt tk hma pìt vyai@tpìtvaYa- [spat kI Kpt kao 125 iklaaogaàma tk lao jaa saktohOMÊ ijasasao [spat ]%padna maoM Baart ka iWtIya sqaana haisala krpanaa saMBava haogaa.

¹ p`baMQak³tknaIkI´Ê jala p`baMQana ivaBaagaraYT/Iya [spat inagama ilaimaToDÊ ivaSaaKp+Nama

maaobaa[laÁ †91 98666686132

29

Baart maoM laaOh evaM [spat ]Vaoga ka bahut mah%vapUNa-sqaana hO. AtÁ laaOh evaM [spat ]Vaoga ko ivakasa saoAaOVaoigakIkrNa kao majabaUtI imalaogaI. [spat ]Vaoga kaivakasa haonao sao ÌiYa ]VaogaÊ ]pBaao@ta saamaana ]VaogaÊ pirvahnaevaM saMcaar sauivaQaaeÐÊ maSaIna AaOr ]pkrNa banaanao vaalao ]VaogaÊivaVut maSaInarI ]%padna ]VaogaÊ Aa^Taomaaobaa[la Aaid ka BaIivakasa haogaaÊ pirNaamasva$p doSa ka BaI ivakasa haogaa.

Baart kI 70‰ AabaadI gaaÐvaaoM maoM rhtI hOÊ jahaÐ pìtvyai@t [spat kI Kpt isaf- 15 iklaao hO AaOr SahraoM maoM 170iklaao hO. daonaaoM kao imalaa kr Baart maoM AaOsatna pìt vyai@t[spat kI Kpt 60 iklaao hOÊ vahIM ivaSva maoM AaOsatna pìtvyai@t [spat kI Kpt 217 iklaao hO. yao AaÐkD,o dSaa-to hMOik hmaaro doSa maoM [spat kI Kpt kI kafI gauMjaa[Sa hO.Baart sarkar kI ivaiBanna yaaojanaaeMÁBaart sarkar kI ivaiBanna yaaojanaaeMÁBaart sarkar kI ivaiBanna yaaojanaaeMÁBaart sarkar kI ivaiBanna yaaojanaaeMÁBaart sarkar kI ivaiBanna yaaojanaaeMÁ

Baart sarkar nao doSa ko ivakasa ko ilae ivaiBannayaaojanaaeÐ Sau$ kI hOMÊ ijanakao saakar krnao ko ilae [spat kabahut hI mah%vapUNa- yaaogadana rhogaa. Baart sarkar kI kuCmah%vapUNa- evaM [spat saMbaMQaI yaaojanaaeÐ inamnaanausaar hOMÁ1 º1 º1 º1 º1 º smaaT- isaTI yaaojanaaÁsmaaT- isaTI yaaojanaaÁsmaaT- isaTI yaaojanaaÁsmaaT- isaTI yaaojanaaÁsmaaT- isaTI yaaojanaaÁ

[sako tht sarkar Wara doSa ko 100 SahraoM kao smaaT-isaTI ko $p maoM pirvait-t krnao ka inaNa-ya ilayaa gayaa hO.smaaT- isaTI ko maapdMD kuC [sa p`kar hOMÁ1º 24 GaMTo ibajalaI evaM panaI kI sauivaQaa.2º SahraoM maoM ]icat pirvahna sauivaQaaeÐ.3º saD,kaoM ka ]icat vagaI-krNaÊ ijasasao fuTpaqa evaM vaahna

pqa ]pyau> ZMga sao banaayao jaayaoM.4º SahraoM maoM hiryaalaI evaM yaatayaat maoM saugamata hao.5º pUro Sahr maoM vaa[-¹fa[- isagnala evaM smaaT- puilasa sToSana

kI sauivaQaa.

smaaT- isaTI ko AMtga-t baahrI kMpinayaaÐ ApnaI [ka[yaaÐSauÉ kroMgaIÊ ijasasao saBaI kao raojagaar imalaogaa AaOr garIbaI kmahaogaI. yauvaa pìtBaaAaoM kao ]pyau> maMca imalaogaa. yah saba[spat kI Kpt maoM baZ,ao<arI sao hI saMBava hO. smaaT- isaTI kayah sapnaa bahut baD,a hO AaOr [sako ilae jaao raoDmaOp banaayaa gayaahOÊ ]sa pr [-maanadarI sao kaya- ikyaa jaaya tao Baart BaI ek idnaivaSvastrIya smaaT- kMT/I ko $p maoM iganaa jaaegaa.2º2º2º2º2º caar Qaama yaa~a Ácaar Qaama yaa~a Ácaar Qaama yaa~a Ácaar Qaama yaa~a Ácaar Qaama yaa~a Á

[sa yaaojanaa ka ]_oSya caar QaamaÊ Aqaa-t kodarnaaqaÊbadÌnaaqaÊ gaMgaao~IÊ yamaunaao~I kao ek rasto sao jaaoD,naa hO. [sayaaojanaa ko AMtga-t caar Qaama yaa~a ko daOrana AanaovaalaI proSaainayaaoMsao BaI inajaat imalaogaI evaM ]<araKMD pya-Tna kao BaI baZ,avaaimalaogaa. [sa saD,k piryaaojanaa maoM k[- baa[-pasaÊ saurMgao AaOrFlaa[-¹Aaovar banaayao jaayaoMgaoÊ ijasamaoM [spat ka BaarI maa~a maoM]pyaaoga ikyaa jaaegaa. [sa saD,k piryaaojanaa kI laMbaa[- 900iklaaomaITr haogaIÊ ijasakao banaanao maoM 12000 kraoD, Épe Kca-haoMgao AaOr ]mmaId hO ik yah yaaojanaa 2018 tk pUrI hao jaaegaI.3º3º3º3º3º maok [na [MiDyaaÁmaok [na [MiDyaaÁmaok [na [MiDyaaÁmaok [na [MiDyaaÁmaok [na [MiDyaaÁ

[sa yaaojanaa ko tht pUÐjaIgat inavaoSa kao baZ,avaa idyaajaaegaa evaM na[- tknaIk AaOr AaQauinak pàOVaoigakI ka BarpUr]pyaaoga haogaa. [sako AMtga-t AavaSyak vastuAaoM ka inamaa-Najyaada sao jyaada Baart maoM haogaa. [sasao ]Vimata kao BaI baZ,avaaimalaogaaÊ ijasasao raojagaar baZ,ogaa AaOr doSa ka ivakasa haogaa.[sa yaaojanaa hotu 930 kraoD, Épyao ka pàvaQaana ikyaa gayaa hO.sarkar [sa yaaojanaa ko ilae 581 kraoD, Épe dogaI. pUrIyaaojanaa hotu 20000 kraoD, Épe Kca- hao sakta hO.4º4º4º4º4º iDijaTla [MiDyaaÁiDijaTla [MiDyaaÁiDijaTla [MiDyaaÁiDijaTla [MiDyaaÁiDijaTla [MiDyaaÁ

yah yaaojanaa doSa ko ivakasa ko nayao carNa ka SauBaarMBahO. [sako maaQyama sao gaàma pMcaayat kao [MTrnaoTÊ baà^DbaOMD sao

[spat kI Kpt baZ,anao ko ivaiBanna ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ivaiBanna ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ivaiBanna ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ivaiBanna ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ivaiBanna ]paya¹ ivakasa basaor

30

jaaoD,a jaaegaaÊ ijasasao [-¹p`Saasana kao baZ,avaa doto hueAqa-vyavasqaa maoM sauQaar laanao ka laxya inaQaa-irt hO. [sakoAMtga-t janata evaM skUlaI baccaaoM kao dUrsaMcaar saovaaAaoM evaM[-¹p`Saasana ko baaro maoM jaanakarI dI jaaegaI. [sako tht CaoToSahraoM evaM gaaÐvaaoM maoM saBaI kao [lao@T/aînak maIiDyaa sao jaaoD,ajaaegaa. [-¹KrIdarIÊ [-¹AQyayanaÊ [-¹iTkT evaM [-¹baOMikMga[%yaaid sauivaQaaAaoM ko pìt jaaga$kta laa[- jaaegaI.

5º5º5º5º5º p`QaanamaM~I Aavaasa yaaojanaaÁp`QaanamaM~I Aavaasa yaaojanaaÁp`QaanamaM~I Aavaasa yaaojanaaÁp`QaanamaM~I Aavaasa yaaojanaaÁp`QaanamaM~I Aavaasa yaaojanaaÁ[sa yaaojanaa ko tht vaYa- 2015 sao 2022 tk makanaaoM

ka inamaa-Na ikyaa jaaegaaÊ jaao bahut hI sastI kImataoM pr idyaojaayaoMgao. [sa piryaaojanaa ko AMtga-t 2 kraoD, sao jyaada makanaaoMka inamaa-Na ikyaa jaa rha hO. [sa yaaojanaa ka laaBa ]nakaoimalaogaaÊ ijanakI vaaiYa-k Aaya 3 laaK sao kma AaOr 3 sao 6 laaKko baIca hao.6º6º6º6º6º AmaRt imaSanaÁAmaRt imaSanaÁAmaRt imaSanaÁAmaRt imaSanaÁAmaRt imaSanaÁ

garIba AaOr ivaklaaMgaaoM kI jaIvana SaOlaI maoM sauQaar hotu‘AmaRt imaSana’ kI pirklpnaa kI ga[-. [saka mau#ya ]_oSyajaOsao jalaapUit-Ê SahrI pirvahna jaOsaI sauivaQaaeÐ ]plabQa kranaahO.

¹¹¹¹¹ AmaRt imaSana ko maUla t%va [sa p`kar hOMÁAmaRt imaSana ko maUla t%va [sa p`kar hOMÁAmaRt imaSana ko maUla t%va [sa p`kar hOMÁAmaRt imaSana ko maUla t%va [sa p`kar hOMÁAmaRt imaSana ko maUla t%va [sa p`kar hOMÁ1º jalaapUit- p`NaailayaaoM ka inamaa-Na evaM rKrKava.2º puranaI jalaapUit- p`NaailayaaoM ka punaraowar.

3º puranao jala inakayaaoM ka kayaaklp.4º duga-ma xao~aoM ko ilae ivaSaoYa panaI kI vyavasqaa.

7º7º7º7º7º svacC Baart AiBayaanaÁsvacC Baart AiBayaanaÁsvacC Baart AiBayaanaÁsvacC Baart AiBayaanaÁsvacC Baart AiBayaanaÁ[sa imaSana ka ]_oSya saBaI gaàmaINa AaOr SahrI xao~aoM kao

Saaimala krto hue duinayaa ko saamanao Baart kao ek AadSa- doSako namaUnao ko $p maoM p`stut krnaa hO. [samaoM BaI laaOh AaOr [spatka mah%vapUNa- yaaogadana haogaaÊ jaOsao Gar¹Gar maoM SaaOcaalayaaoM ka

inamaa-Na. saaqa hI Aaimar Kana ko sa%yamaova jayatoQaaravaaihk maoM batayao gayao Anausaar zaosa va trla kcaroka punaÁ ]pyaaoga BaI ikyaa jaa sakta hO.8º8º8º8º8º ÌiYa isaMcaa[- yaaojanaaÁÌiYa isaMcaa[- yaaojanaaÁÌiYa isaMcaa[- yaaojanaaÁÌiYa isaMcaa[- yaaojanaaÁÌiYa isaMcaa[- yaaojanaaÁÌiYa isaMcaa[- yaaojanaa ka mau#ya ]_oSya ‘hr Kot kaopanaI’ mauhOyyaa kranao sao hOÊ Aqaa-t ÌiYa yaaogya xao~aoM kaivastar krnaa. doSa maoM kula 14º2 kraoD, ho@ToyarÌiYa yaaogya BaUima maoM sao 65‰ BaUima hotu isaMcaa[- kIsauivaQaa nahIM hO. [sa dRiYT sao [sa yaaojanaa ka mah%vaAaOr baZ, jaata hO. [sa yaaojanaa ka ]_oSya doSa ko hr

Kot tk iksaI na iksaI maaQyama sao isaMcaa[- sauivaQaa sauinaiScatkranaa hO. saaqa hI isaMcaa[- ko inavaoSa maoM ek$pta laanaa BaIhO.

jala saMsaaQanaÊ nadI ivakasa evaM gaMgaa punaraowar AaidyaaojanaaAaoM ko maaQyama sao saMrixat jala Kot tk phuÐcaanao ko ilaenaalaI [%yaaid ko ivakasa ka AiBayaana calaayaa jaa rha hO.[sako tht mau#yatÁ ]plabQa jala saaotaoM kI marmmatÊ punaÁBaMDarNatqaa saRjana ka kaya- ikyao jaa rho hMO. jala ko samauicat ]pyaaogakao baZ,avaa donao ko ilae saUxma isaMcaa[- yaaojanaa ko tht iDpÊispM@larÊ rOnagana Aaid ko maaQyama sao ivaiBanna fsalaaoM kI isaMcaa[-kI vyavasqaa kI jaa rhI hOÊ ijasamaoM [spat ko ]pyaaoga kI BaIpyaa-Pt saMBaavanaa hO.9º9º9º9º9º p`QaanamaM~I ]jjvalaa yaaojanaaÁp`QaanamaM~I ]jjvalaa yaaojanaaÁp`QaanamaM~I ]jjvalaa yaaojanaaÁp`QaanamaM~I ]jjvalaa yaaojanaaÁp`QaanamaM~I ]jjvalaa yaaojanaaÁ

yah ek bahut hI mah%vaakaMxaI yaaojanaa hOÊ ijasao Baartsarkar ko poT/aoilayama AaOr pàÌitk gaOsa maM~alaya ko AMtga-t

31

calaayaa jaaegaa. [sa yaaojanaa ko AMtga-t gaàmaINa xao~aoM maoM Kanaapkanao ko ilae ]pyaaoga maoM Aanao vaalao ASauw jaIvaaSma [-MQana kIjagah Sauw ela pI jaI gaOsa ko ]pyaaoga kao baZ,avaa donaa hO.[sako Alaavaa yaaojanaa ko laagaU haonao sao AaOr BaI fayado hOMÊ jaOsaosTaova AaOr isalaoMDr kI Kpt baZo,gaI tao laaOh va [spat kIKpt inaScaya hI baZ,ogaI.

Baart maoM vat-maana maoM 16º64 kraoD, saiËya ela pI jaI]pBaao@ta hOMÊ ijanamaoM sao jyaadatr SahrI AaOr Aqa- SahrI xao~aoMmaoM inavaasart hOM. garIba pirvaaraoM tk ela pI jaI kI phuÐcasaIimat hO. sarkar nao ipClao ek saala maoM garIbaaoM kao 60 laaKknao@Sana jaarI ikyao hOMÊ ijasasao [spat kI Kpt maoM BaI vaRiw hu[-hO.10º10º10º10º10º dInadyaala ]paQyaaya gaàma jyaaoit yaaojanaaÁdInadyaala ]paQyaaya gaàma jyaaoit yaaojanaaÁdInadyaala ]paQyaaya gaàma jyaaoit yaaojanaaÁdInadyaala ]paQyaaya gaàma jyaaoit yaaojanaaÁdInadyaala ]paQyaaya gaàma jyaaoit yaaojanaaÁ

Baart ko gaaÐvaaoM kao AbaaQa ivaVut AapUit- ko laxya kosao [sa yaaojanaa kI SauÉAat kI ga[- hO. sarkar gaaÐvaaoM maoM 24GaMTo ivaVut AapUit- hotu [sa yaaojanaa ko tht 75600 kraoD,Épyao Kca- krnao vaalaI hO. [sa yaaojanaa sao gaaÐvaaoM kao tao ivaVutAapUit- haogaIÊ saaqa hI raojagaar BaI baZ,ogaa evaM AaOVaoigakIkrNaka ivakasa haogaaÊ ijasamaoM [spat ka mah%vapUNa- yaaogadana haogaa.[saI p`kar Baart sarkar nao doSa ko naagairkaMo kI jaIvana SaOlaImaoM pirvat-na laanao hotu 80 sao AiQak yaaojanaaAaoM kI SauÉAat kIhO. [na saBaI yaaojanaaAaoM ko iËyaanvayana maoM p`%yaxa AaOr Ap`%yaxa[spat ka ]pyaaoga inaiht hO.

[na saBaI yaaojanaaAaoM ko saflatapUva-k saMcaalana kosaaqa¹saaqa hmaoM kuC eosao kdma ]zanao haoMgaoÊ jaOsao [spat kaAayaat evaM caInaI [spat va Anya saamagaI ko ]pyaaoga kao inayaMi~tkrnaaÊ ijasasao doSa ko ]VaogaaoM kao pào%saahna imala sako.

[spat kI Kpt baZ,anao ko ilae ]pyau> ivapNanatknaIk kao Apnaanaa haogaa. laaogaaoM kao jaaga$k krto huePlaaisTkÊ pI vaI saI pa[p [%yaaid kI jagah [spat ko AiQakiQak]pyaaoga kao sauinaiScat krnaa haogaa. vat-maana maoM inamaa-Na xao~Êrolavao naoTvak-Ê GarolaU jahaja inamaa-Na ]VaaogaÊ rxaa xao~Ê AaTaomaaobaa[laAaid xao~aoM ka pyaa-Pt AaQauinakIkrNa va ivakasa kaya- cala rhahOÊ ijasasao BaI [spat kI Kpt maoM vaRiw hao saktI hO. [sap`kar doSa ko saMrcanaa%mak ivakasa kao majabaUtI imalaogaI. saaqahI doSa ka samaga` ivakasa haogaa.

saola gaItdaOD,to hOM doSa kI rgaao maoM hma

gauNao kdma sado napo tulao kdma.saInao kI Aaga sao raoSanaI hO kI hmanao

]nnait kI dastana saba trf ilaKI hmanao.saola kI Sapqa hO [radaoM maoM sTIla

saola ka vaada hO calanaa hO maIlaaoM maIla.haOsalaaoM sao Aasamaana maoM ]D,oMgao hma

jauD,o hMO QartI sao hmaoSaa jauD,o rhoMgao hma.naIMva maoM doSa kI doKao hma [spat BarodoSa caZ,o doSa baZ,o CatI caaOD,I hma kroM.

saola kI Sapqa hO [radaoM maoM sTIlasaola ka vaada hO calato rhnaa maIlaaoM maIla.

¹ ]p p`baMQak ³satk-ta´saolaÊ vaI Aa[- esa ela

BadàvatI

32

vat-maana maoM BaartIya [spat ]Vaoga bahut hI kizna daOrsao gaujar rha hO. Aaja doSa ko pàyaÁ saBaI baDo, [spat saMyaM~aoMka AaQauinakIkrNa evaM ivastarIkrNa ikyaa jaa rha hO. ijatnaISaIGa`ta sao BaartIya [spat ]Vaoga kI xamata baZ, rhI hOÊ ]tnaISaIGa`ta sao doSa maoM [spat kI Kpt nahIM baZ, rhI hO. AtÁ]Vaoga ko samaxa ]%paidt [spat kao baocanao kI baD,I caunaaOtI hO.Kpt dr maoM SaIGa` vaRiw na haonao ko Anaok p`%yaxa va praoxa karNahOM. samasyaaAaoM ko samaaQaana hotu ]Vaoga jagat lagaatar kaoiSaSakr rha hOÊ saaqa hI sarkar BaI ApnaI trf sao pUrI kaoiSaSakr rhI hO ik [spat ]Vaoga maMdI ko daOr sao baahr Aa jaae.

sarkar va ]Vaoga jagat ko satt p`yaasaaoM ka pirNaamayah huAa ik ipClaI itmaahI sao BaartIya [spat ]Vaoga nao QaIrosao ApnaI krvaT badlanaa Sau$ kr idyaa hO. eosao samaya maoM jaba[spat ]Vaoga punajaI-ivat hao rha qaaÊ tba Baart sarkar naoAcaanak 8 navaMbar 2016 kao baDo, naaoT baMd krnao kI GaaoYaNaakI. Baart sarkar ko [sa ivamaudÌkrNa ko fOsalao nao na kovalasaaro ]Vaoga jagat kao caikt ikyaaÊ Aiptu saaro ]Vaoga jagatmaoM ek trh stbQata Ca ga[-. Kasakr [sasao gaàmaINa Baart maoM[spat kI Kpt maoM BaarI kmaI doKnao kao imalaI. gaàmaINa Baartjaao ik maudà ivainamaya kaAadI rha hOÊ [sa fOsalaosao A%yaiQak pBaaivat huAaAaOr ]sakI Ëya xamata maoMBaarI kmaI doKnao kaoimalaI. na kovala gaàmaINaBaart bailk SahraoM maoM BaIiryala [sToT jaOsao ]VaogaaoMko pBaaivat haonao ko karNa

[spat kI maaÐga maoM kmaI doKnao kao imalaI. ivaSaoYa&aoM ka maananaahO ik BaarI [spat saMyaM~aoM kao maQyaavaiQa sao dIGaa-ivaiQa maoM [sakakafI fayada haogaa. ikntu saUxmaÊ laGau evaM maQyama ]VmaaoM kao]Barnao maoM kafI va> lagaogaa AaOr inajaI inamaa-Na ko xao~ maoM punaÁkaya- Sau$ haonao maoM kuC samaya laga sakta hO. jaao BaI haoÊ [spatkI Kpt maoM vaRiw na haonao ka mau#ya karNa kovala ivamaudÌkrNahI nahIM hO.

[sa baat sao kao[- [nakar nahIM kr sakta ik BaartBaaOgaaoilak va rajanaOitk $p sao kafI ivaSaala doSa hO. janasaM#yaakI dRiYT sao BaI Baart caIna ko baad sabasao baD,a doSa hO AaOr hmaarodoSa ko SahraoM maoM pìt vyai> [spat kI Kpt mahja 80 iklaaohO. gaàmaINa Baart maoM tao yah AaOr BaI kmaÊ yaanaI ik 15 iklaaomaa~ hO. AtÁ [samaoM kt[- dao raya nahIM hO ik Baart maoM [spatkI Kpt ko baZ,nao va baZ,anao kI Apar saMBaavanaaeÐ hOM.

Aba p`Sna ]zta hO ik AaiKr [spat kI Kpt kaokOsao baZ,ayaa jaaeÆ [spat kI Kpt baZ,anao maoM jaao baatoM sahayakisaw hao saktI hOMÊ vao inamnailaiKt hOM Á1º SahrI ivakasa Á1º SahrI ivakasa Á1º SahrI ivakasa Á1º SahrI ivakasa Á1º SahrI ivakasa Á

[samaoM kao[- dao raya nahIM ik SahraoM maoM ijasa gait saoivastar huAa hO ]sa gait saobauinayaadI sauivaQaaeM nahIMbaZ,IM. SahraoM maoM AavaasasauivaQaaeÐ Kasakr sastIAavaasa sauivaQaaAao M kIA%yaMt kmaI hO. Baartsarkar nao imaSana 2022 koAntga-t saBaI kao AavaasasaivaQaaeM mauhOyyaa kranao kI

AaQaarBaUt sauivaQaaAaoM ko ivakasa maoM [spat ka ]pyaaogaAaQaarBaUt sauivaQaaAaoM ko ivakasa maoM [spat ka ]pyaaogaAaQaarBaUt sauivaQaaAaoM ko ivakasa maoM [spat ka ]pyaaogaAaQaarBaUt sauivaQaaAaoM ko ivakasa maoM [spat ka ]pyaaogaAaQaarBaUt sauivaQaaAaoM ko ivakasa maoM [spat ka ]pyaaoga¹ ko ÌYNa p`saad

33

baat kI hO. rolaÊ raoDÊ pulaÊ ha[-¹vao Aaid sauivaQaaAaoM kaivastar haonaa ja$rI hO. Baart maoM SahraoM kI saM#yaa tao baZ, hIrhI hOÊ saaqa hI bauinayaadI pirvat-na BaI QaIro¹QaIro haonao Sau$ haogae hOM. AtÁ [spat kI Kpt maoM [jaafa haonaa AvaSyaMBaavaIhO.2º gaàmaINa xao~ kao baZ,avaaÁ2º gaàmaINa xao~ kao baZ,avaaÁ2º gaàmaINa xao~ kao baZ,avaaÁ2º gaàmaINa xao~ kao baZ,avaaÁ2º gaàmaINa xao~ kao baZ,avaaÁ

ek samaya qaa jaba gaamaINa Baart Sahr kI Aaor BaagataqaaÊ @yaaoMik ]nhoM vahaM ApnaI ]mmaIdaoM ko pUra haonao kI Aasa rhtIqaI. QaIro¹QaIro SahraoM maoM janasaM#yaa baZ,tI ga[-Ê ikntu ijasa tojaIsao SahraoM kI janasaM#yaa baZ,IÊ ]sa gait sao bauinayaadI pirvat-nanahIM hao pae. Aaja hma doKto hOM ik gaaMvaaoM maoM bauinayaadIsauivaQaaeM baZ,nao lagaIM AaOr gaaMvaaoM ka SahrIkrNa haonaa Sau$ haogayaa. Aaja kI maaMgaÀja$rt yah hO ik saaro gaaMvaaoM maoMZaMcaagat pirvat-na tojaI sao Sau$ hao. Baart kao prMpragat $psao gaaMvaaoM maoM hI basaa maanaa jaata hO. gaaMvaaoM maoM [spat kI KptbaZ,anao hotu hmaoM vahaM sasto AaOr AnaukUla vaahnaaoM kao baZ,anaahaogaa. kccao makanaaoM kao p@ko makanaaoM maoM pirvait-t krnaahaogaa. laGau evaM saUxma ]VaogaaoM kao pào%saaiht krnaa haogaa tqaaKotI maoM nayao AaOr AaQauinak ]pkrNaaoM ka p`yaaoga krnaa haogaa.

Agar gaàmaINa Baart maoM ivakasa ko War Kaola ide jaaeMtao svaaBaaivak $p sao pUra BaartvaYa- ivakasa krogaa AaOr [spatkI Kpt maoM BaI BaarI vaRiw doKnao kao imalaogaI. [sako Alaavaasarkar Wara calaa[- jaa rhI Anaokanaok yaaojanaaeM jaOsao pQaanamaM~IAavaasa yaaojanaaÊ saMsaar AadSa- gaàma yaaojanaa Aaid BaI [spat kIKpt baZ,anao maoM kafI maddgaar hao saktI hOM.3º rolavao sauivaQaaAaoM ka ivastar Á3º rolavao sauivaQaaAaoM ka ivastar Á3º rolavao sauivaQaaAaoM ka ivastar Á3º rolavao sauivaQaaAaoM ka ivastar Á3º rolavao sauivaQaaAaoM ka ivastar Á

rolavao maoM [spat ka ]pyaaoga na kovala rola pTiryaaoM koinamaa-Na maoM haota hOÊ bailk rolavao kaocaÊ vaoganaÊ nae pula Aaidbanaanao maoM BaI haota hO. [sako Alaavaa rolavao sToSanaaoM ka ivastarkr sToSanaaoM maoM maaOilak sauivaQaaAaoM kao baZ,akrÊ nayao sToSanaaoM kainamaa-Na krko BaI rolavao ka ivastar ikyaa jaa sakta hO AaOr

saaqa hI [spat kI Kpt baZ,a[- jaa saktI hO. rolavaoÊ saD,kÊibajalaI AaOr Aavaasa jaOsao bauinayaadI ZaMcao pr Agar sarkarQyaana koind`t krtI hO tao Baart Agalao kuC vaYaao-M maoM Kpt komaamalao maoM ivaSva ko SaIYa- doSaaoM maoM Saaimala hao jaayaogaa.4º ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana Á4º ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana Á4º ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana Á4º ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana Á4º ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana Á

Baart maoM ‘maok [na [MiDyaa’ ka jaao AiBayaana cala rhahOÊ ]sasao BaI [spat kI Kpt baZ,nao kI kafI saMBaavanaa hO.vaastva maoM hma AaQaarBaUt saMrcanaa maoM vaRiw krko hI [spat kIKpt kao baZ,a sakto hOM.

Baart vaYa- ko pasa ApnaI ]D,ana kI gait baZ,anao hotusaBaI AavaSyak caIjaoM ]plabQa hOM. maaoTo taOr pr doKa jaae taorajamaaga- baZ,akrÊ nayao rolavao T/ok banaakrÊ saBaI kao AavaasasauivaQaaeM p`dana krÊ vaaiNaijyak tqaa yaa~I vaahnaaoM kI baZ,ao<arIkr [spat kI Kpt baZ,a[- jaa saktI hO. basa ja$rt hO [nasaBaI sauivaQaaAaoM kao tojaI sao Aagao baZ,anao kI.inaYkYa-ÁinaYkYa-ÁinaYkYa-ÁinaYkYa-ÁinaYkYa-Á

BaartIya [spat ]Vaoga [sasao pUva- BaI kizna sao kiznapirisqaityaaoM sao jaUJa cauka hO AaOr ApnaI isqait kao majabaUtbanaanao maoM kamayaaba huAa hO. caUMik hmanao saMrcanaa ko xao~ maoMsaMBaavanaaAaoM kI Aaor ApnaI najar lagaa[- hOÊ AtÁ inakT BaivaYyamaoM AcCo idnaaoM kI ]mmaId kr sakto hOM.

¹ sahayak maha p`baMQak ³fa]MD/I´raYT/Iya [spat inagama ilaimaToDÊ ivaSaaKp+Nama

maaobaa[laÁ †91 9393128663

34

p`stavanaaÁp`stavanaaÁp`stavanaaÁp`stavanaaÁp`stavanaaÁyah tao hma saba jaanato hOM ik Baart ka tojaI sao ivakasa

hao rha hO. laoikna [saka AaQaar @yaa hOÆ @yaa isaf- yah khdonaa kafI hO ik hmaara doSa ivakasa kr rha hOÆ Aap [sakamaUlyaaMkna yaa Aaklana iksa AaQaar pr kroMgaoÆ maOM ijasa ivakasako AaQaar kI baat kr rha hUÐ ]saka AaQaar hO ‘doSa maoM [spatkI pit vyai> Kpt.’ Baart maoM Aaja yah krIba 70 iklaaogaamahO jaao ik ]nnat doSaaoM maoM [spat kI pìt vyai> Kpt kI tulanaamaoM bahut kma hO. AtÁ hma yah kh sakto hOM ik yaid hma ApnaodoSa kao ]nnat doSaaoM kI EaoNaI maoM doKnaa caahto hOM tao doSa kI]nnait ko ilae pìt vyai> [spat kI Kpt maoM baZ,ao<arIAavaSyak hO.]Vaogaao M ka ivakasaÁ]Vaogaao M ka ivakasaÁ]Vaogaao M ka ivakasaÁ]Vaogaao M ka ivakasaÁ]Vaogaao M ka ivakasaÁ

iWtIya mahayauw ko baad sao hI ivaSva ko saBaI doSaaoM kaoAaiqa-k kiznaa[yaaoM ka saamanaa krnaa pD,a. [na saBaI doSaaoM maoMsabasao baD,I kiznaa[- qaI AaOVaoigak ivakasa kI. t%kalaInakarKanaaoM sao ]%paidt vastuAaoM kI gauNava<aa kafI inacalao strkI qaIÊ ijasakI vajah sao doSa maoM ]na vastuAaoM kI maaÐga maoM kafIigaravaT Aa[-. kmaaobaoSa yahI isqait [spat ]Vaoga ko saaqa BaIqaI. [saka pìtkUla p`Baava ]na doSaaoM kI Aqa-vyavasqaa prpD,a. ]sako baad ko dSakaoMmaoM AaOVaoigak pirvaoSa maoMpirvat-na Aayaa AaOr lagaBagasaBaI ivakasaSaIla eva Mi v akis at d oS a Apna IAqa-vyavasqaa kao sauQaarnao koilae AaOVaoigak ivakasa prbala idyaa. vat-maana maoM BaIivaSva ko saBaI ivakisat raYT/aoM maoM jaapana kI vastuAaoM kI maaMgahOÊ @yaaoMik jaapana gauNava<aapUNa- vastuAaoM ko inamaa-Na evaM kma

kImat pr ]plabQa krnao ko ilae jaanaa jaata hO.gaàhk kI psaMdÁgaàhk kI psaMdÁgaàhk kI psaMdÁgaàhk kI psaMdÁgaàhk kI psaMdÁ

doSa kI pirisqait ko ma_onajar Aaja AaOVaoigak samaUhkao Anaok samasyaaAaoM ka saamanaa krnaa pD, rha hO. doSa kIAaiqa-k kiznaa[yaaoM kao saulaJaanao ko ilae AaOVaoigak evaMAaiqa-k naIityaaoM kao nayaa $p idyaa gayaa hO. saMgaznaaoM kaoAMtraYT/Iya str pr ApnaI phcaana kayama rKnao ko ilaevyaapar ko saBaI xao~aoM maoM vaaMiCt gauNava<aa kao banaayao rKnaahaogaa. yaid vastu AcCI BaI hao prMtu ]pBaao@ta ko samaxa baohtrgauNava<aapUNa- vastu ka ivaklp hao tba ]pBaao@ta baohtr gauNava<aavaalaI vastu KrIdnaa psaMd kroMgao. [sailae ]pBaao@ta kI psaMdkao najarMdaja nahIM ikyaa jaa sakta. AtÁ saMyaM~ kao AiQakgauNava<aa vaalaI vastuAaoM ka ]%padna krnaa pDo,gaa. gauNava<aa kostr kao pàPt krnaa evaM inarMtr ]sao banaae rKnaa ¹ yao dao baatoMgauNava<aa inayaM~Na maoM mah%vapUNa- hOM. [sa hotu ]%padna kI pìËyaakao ~uiTriht banaanaa pD,ogaa. [sako pìt ]%padna kI p`%yaokAvasqaa maoM maanakIÌt ]%padna pìËyaaAaoM kao satt Apnaanaahaogaa. tBaI AcCo ]%padna kI Apoxaa kI jaa saktI hO evaMflasva$p [spat kI Kpt maoM baZ,ao<arI kI jaa saktI hO.AnausaMQaana va ivakasaÁAnausaMQaana va ivakasaÁAnausaMQaana va ivakasaÁAnausaMQaana va ivakasaÁAnausaMQaana va ivakasaÁ

Aaja hmaara doSa [spat ko]%padna maoM Aa%mainaBa-r haonaoko kgaar pr hO tqaa doSa maoM]%paidt [spat ]ccagauNava<aa vaalao BaI hOMÊ @yaaoMikhmaaro doSa maoM [spat ko jaaolaaOh Ayask maaOjaUd hOM vao]cca EaoNaI ko hOM ijanamaoM laaoho

ka pìtSat 65¹68 hO.baOlaaDIlaa ka Ayask tao ivaSva maoM sabasao AcCa hO

gauNava<aa evaM maUlya inayaM~Na sao [spat kI Kpt maoM baZ,ao<arIgauNava<aa evaM maUlya inayaM~Na sao [spat kI Kpt maoM baZ,ao<arIgauNava<aa evaM maUlya inayaM~Na sao [spat kI Kpt maoM baZ,ao<arIgauNava<aa evaM maUlya inayaM~Na sao [spat kI Kpt maoM baZ,ao<arIgauNava<aa evaM maUlya inayaM~Na sao [spat kI Kpt maoM baZ,ao<arI¹ saMjaIva kumaar caaOrisayaa

[spat kI Kpt kao baZ,anao hotu yah BaI AavaSyak hO ik [spat ka maUlyasaaQaarNa AadmaI kI phuMca maoM hao yaaina ik [spat ka maUlya kma hao. yaid[spat ka maUlya AiQak haogaa tao saaQaarNa vyai> [spat kI jagah iksaIdUsarI caIja ka [stomaala krnao ko ilae baaQya haogaa. [spat kI jagah prlakD,IÊ PlaaisTkÊ AlyaUimainayama [%yaaid caIjaaoM ka [stomaala pirisqait koAnau$p ikyaa jaa sakta hO. [na vastuAaoM maoM kuC Kasa gauNa maaOjaUd hOMijanakI vajah sao yao kBaI¹kBaI [spat ko badlao ]pyaaoga maoM Aato hOM.

35

ijasaka ivaSva ko jaapana jaOsao doSaaoM kao BaI inayaa-t ikyaa jaatahO. jaba hmaaro Ayask ]cca EaoNaI ko hOM tao hmaara [spat kBaIBaI kma gauNava<aa ka nahIM hao sakta. [tnaa saba kuC haoto hue@yaa karNa hO ik hma Aaja BaI [spat ka Aayaat kr rho hOM²karNa yahI hO AnausaMQaana va ivakasa maoM kmaI. Aaja BaI [spatkI kuC iksmaoM jaOsao [laoi@T/kla [spat Aaid doSa maoM ja$rt komautaibak nahIM bana rho hOM. laoikna vah idna BaI dUr nahIM jaba hma]sa pr BaI Apnaa pBau%vasqaaipt kr laoMgao. jabahmaara doSa rakoT AaOrimasaa[la ko xao~ maoM ivaSvamaoM Apnaa sqaana banaasakta hO tao ]sakItulanaa mao M [spat kainamaa-Na tao ek CaoTI saIbaat hO. hma yah khsakto hOM ik doSa maoMsaava-jainak ]pËmaaoM kotht raYT/Iya Kinajaivakasa inagama ³ena ema DI saI´ Wara naagarnaar maoM ek samaga`[spat saMyaM~ kI sqaapnaa kI jaa rhI hO. [sa saMyaM~ kIpiryaaojanaa maoM ivaSva ko AVtna p`aOVaoigakI Saaimala hO. [sako]%pad imaEa maoM kuC eosao ]%pad ]plabQa haoMgaoÊ ijanaka ABaIBaart maoM Aayaat ikyaa jaata hO. doSa kI AavaSyakta kaoQyaana maoM rKto hue [sa saMyaM~ ko ]%pad imaEa ka cayana ikyaagayaa hO. [samaoM Aayaaitt [laoi@T/kla [spat BaI Saaimala hO.

[saI Ëma maoM Anya maaOjaUda [spat saMyaM~ BaI p`yaasart hOMÊtaik ivadoSaI kMpinayaaoM ko ]%pad ka Aayaat pr inaBa-rta kmakI jaa sako. Aaja ivaSva ko k[- doSaaoM maoM BaartIya [spat]Vaoga Wara inaima-t k[- EaoiNayaaoM ko [spat ]%pad ka inayaa-tikyaa jaata hO. samaya kI maaÐga yah hO ik Aayaat kI maa~a maoMkmaI kI jaaya AaOr inayaa-t kI maa~a kao baZ,ayaa jaaya.

]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁp`ayaÁ yah doKa gayaa hO ik yaid kao[- vastu bahutayat maoM

kma dama pr maaOjaUd hao tao ]sako Anaokanaok ]pyaaoga AnaayaasahI haonao lagato hOM. Aap [spat kao hI lao laoM tao BaI hmaoM [spatkI Kpt baZ,anao ko ilae [spat kI ]plabQata kao baZ,anaahaogaa. [spat kI Kpt kao baZ,anao hotu yah BaI AavaSyak hOik [spat ka maUlya saaQaarNa AadmaI kI phuMca maoM hao yaaina ik

[spat ka maUlya kma hao.yaid [spat ka maUlyaAiQak haogaa tao saaQaarNavyai> [spat kI jagahiksaI dUsarI caIja ka[stomaala krnao ko ilaebaaQya haogaa. [spat kIjag ah pr lakD , I ÊPlaaisTkÊ AlyaUimainayama[%yaaid caIjaaoM ka [stomaalapirisqait ko Anau$pikyaa jaa sakta hO. [na

vastuAaoM maoM kuC Kasa gauNa maaOjaUd hOM ijanakI vajah sao yao kBaI¹kBaI[spat ko badlao ]pyaaoga maoM Aato hOM. prMtu [spat ko vyaapk]pyaaoga kao doKto hue yah kha jaa sakta hO ik yaid gauNava<aapUNa-[spat kma maUlya pr sava-saaQaarNa ko ilae pcaur maa~a maoM ]plabQahao tao [spat kI Kpt maoM baZ,ao<arI saMBava hO.

‘jaao mauskura rha hOÊ ]sao dd- nao palaa haogaaÊjaao cala rha hO ]sako paMva maoM ja$r Calaa haogaaÊ

ibanaa saMGaYa- ko camak nahIM imalatIÊjaao jala rha hO itlaitlaÊ ]saI ide maoM ]jaalaa haogaa.’

¹ saMyau> maha p`baMQakinasp piryaaojanaaÊ ena ema DI saImaaobaa[laÁ †91 8718888010

36

p`stavanaaÁp`stavanaaÁp`stavanaaÁp`stavanaaÁp`stavanaaÁ[spat iksaI BaI raYT/ kI Aaiqa-k samaRiw AaOr ]nnait

ka pircaayak hO. inassaMdoh yah ivaSva kI ek sabasao mah%vapUNa-AiBayaaMi~kI saamagaÌ hO. [spat ]Vaoga hmaaro Baart kIAaiqa-k naIit ka kond` ibaMdu hO. vat-maana maoM hmaarI Aaiqa-kÊsaamaaijakÊ pyaa-varNaIya tqaa rajanaOitk taktoM prspr ekdUsaro pr inaBa-r hMO. [sa pRYzBaUima maoM [spat kI BaavaI p`vaRi<ayaaMoka samyak ivaSlaoYaNa krnaa Ainavaaya- hO. sarkar nao [sa ]_oSyakI paiPt ko ilae sana\ 2030 tk 300 imailayana Tna ko [spat]%padna kI xamata kao haisala krnao ka ek mah%vaakaMxaI laxyainaQaa-irt ikyaa hO. saaqa hI GarolaU saàotaoM sao KdanaaoM maoM p`caurmaa~a maoM laaoha tqaa pollaoTaoM pr SaUnya inayaa-t Saulk kI AiQasaUcanaajaarI kI hO. [sasao GarolaU ]Vaoga kao AMtra-YT/Iya baajaar maoM AaOrAiQak pitspwI- bananao maoM inaiScat taOr pr madd imalaogaI ijasakalaaBa AMttÁ hmaaro hI doSa kao haogaa. vaOsao BaI sarkar Waraike gae ema Aa[- pIÊ esaDI evaM e DI jaOsao ]payaaoM saoyah kama bahut AcCo ZMga saohao rha hO. saaqa hI saomaIsaÊvaayar raDÊ eca Aar saI PlaoTaoMÊsaI Aar kaoToD AaOr ibajalaIko SaITaoM kI kImataoM maoM vaRiwike jaanao sao Aba hmaara GarolaU [spat ]Vaoga Apnao ]%padaoM koilae A%yaiQak pitlaaBa haisala krnao kI isqait maoM hao gayaa hO.vat-maana pirdRSyaÁvat-maana pirdRSyaÁvat-maana pirdRSyaÁvat-maana pirdRSyaÁvat-maana pirdRSyaÁ

Baart maoM laaOh AaOr [spat ko inamaa-Na ka [ithasa [-saapUva- 480 vaYa- sao imalata hO jaba hmaaro doSa ko tIrMdajaaoM nao

BaartIya [spat sao inaima-t tIr ka [stomaala Sau$ ikyaa qaa.QaIro¹QaIro hmaaro yahaÐ [saka calana baZ,ta gayaa AaOr vat-maanaisqait yah hO ik ABaI baIto vaYa- 2016 maoM Apnao doSa maoMAa^@saIjana maaQyama sao 43‰ AaOr ibajalaI maaQyama sao 57‰saiht lagaBaga 95 laaK Tna pìtvaYa- ko dr sao [spat ka]%padna ikyaa gayaa hO. [sa pkar yah spYT haota hO ik [spatko ]%padna maoM hmanao ek laMbaa rasta tya ikyaa hO tqaa ivaSva kokula [spat ]%padna maoM 5º9‰ ka yaaogadana doto hue vaYa- 2003maoM 8vaoM sqaana sao }pr ]zkr Aaja hmaara doSa duinayaa ka tIsarasabasao baD,a [spat ]%padk doSa bana gayaa hO.

Baart maoM [spat ]Vaoga kI xamata maoM ivastarNa kainaNa-ya baajaar kI maaÐga ko Anausaar ilayaa jaata hO. baajaar kIvat-maana maMdI ko baavajaUd AagaamaI vaYaao-M maoM [spat kI baZ,naovaalaImaaÐga ko ma_onajar doSa maoM gaÌna fIlD piryaaojanaaAaoM AaOr baà]nafIlD xamata saMvaQa-na pr kama ikyaa jaa rha hO. xamata ]pyaaoga

Anaupat iva<aIya vaYa- 2012ko 82‰ ko maukabalao iva<aIyavaYa- 2016 maoM GaTkr 74‰hao gayaa jaao vaastivak]%padna AaOr saMsqaaiptxamata ka Aa^fSaUT hO AaOryah baajaar Wara inaQaa-irt

hO. baà]na fIlD ivastarNa piryaaojanaa ko maamalao maoM yah A%yaMtja$rI hO ik maoka^na ilaimaToD jaOsao saxama saMsqaana kao Anya saMyaM~aoMAaOr sauivaQaaAaoM ko AQyayana kaya- maoM vyaapk $p sao saMlagna ikyaajaaya taik inavaoSa kI nyaUnatma laagat ko saaqa AlpavaiQa maoM hIpiryaaojanaaAaoM ko safla iËyaanvayana hotu ]pyau@t ]paya sauinaiScatikyaa jaa sako.

[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya ¹ ek ivavaocana[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya ¹ ek ivavaocana[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya ¹ ek ivavaocana[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya ¹ ek ivavaocana[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya ¹ ek ivavaocana¹ Da^ rmaapit itvaarI

spMja Aayarna ko ]%padna maoM tao hmaara doSa ivaSva maoM phlao sao hI p`qamasqaana pr hO. AaÐkD,aMo sao spYT haota hO ik Baart maoM vaYa- 2013¹14maoM 102 imailayana Tna [spat ka ]%padna huAa jabaik 1 janavarI 2017tk yah 125 imailayana Tna tk phuMca gayaa hO. prMtu AsalaI caunaaOtItao yah hO ik doSa maoM [spat kI Kpt kOsao baZ,a[- jaae. [sako ilaehmaoM AnausaMQaana Aaid kayaao-M pr ivaSaoYa Qyaana donaa haogaa.

37

hmaara doSa Baart ek Kinaja samaRw doSa hO. yahaÐGarolaU saàotaoM sao naIlaamaI ko jaire AabaMiTt KdanaaoM maoM p`caur maa~amaoM laaOh Ayask ]plabQa hO. koMdIya ]%pad evaM saImaa Saulk baaoD-nao Aayarna Aaor pollaoTaoM pr SaUnya inayaa-t Saulk kI AiQasaUcanaajaarI kI hO ijasasao GarolaU ]Vaoga kao AMtra-YT/Iya baajaar maoM AaOrAiQak pìtspwI- bananao maoM inaiScat taOr pr madd imalaogaI.kaola [MiDyaa ilaimaToD kaoikMga kaoyalao ko ilae blaoMiDMga AaOrvaaiSaMga sauivaQaaAaoM ka saRjana krnao maoM mah%vapUNa- BaUimaka inaBaarha hO. prMtu [samaoM kao[- Sak nahIM hO ik tba tk AayaaittkaoikMga kaoyalao ko karNa [spat kI kImataoM maoM ]tar¹caZ,ava BaIjaarI rhogaa. [sako saaqa hI sahI kImat AaOr AcCI gauNava<aavaalaokccao maala pr BaI hmaarI pkD, haonaI caaihe.

iva<a Iy a vaY a -2016 m a o M d oS a k opirs a ijjat [spat]%padna maoM 13‰ AaOrzaosa [spat ]%padna maoM15º8‰ ko yaaogadana kosaaqa saolaÊ Baart ko [spatxao~ maoM AgaNaI rha. saolan a o 2025 tk 50imailayana Tna pìtvaYa-[spat ]%padna krnao kIivastarNa yaaojanaa tOyaar kI hO. jahaÐ tk [spat xao~ maoM inajaIxao~ kI gaitivaiQa ka saMbaMQa hOÊ TaTa sTIla [sa xao~ maoM Aga`NaIhO. doSa maoM pirsaijjat [spat ko ]%padna maoM TaTa sTIla kayaaogadana 10º33‰ AaOr zaosa [spat ]%padna maoM 11º03‰hO. inamaa-Na xao~Ê pìtrxaaÊ Aa^Taomaaobaa[laÊ rolavao AaOr ]D\Dyana]VaogaaoMÊ ivaVut [spat [%yaaid ko ilae hlko vajana kI A%yaiQakgauNava<aa vaalao [spat ko ]%padna hotu maok [na [MiDyaa phla

A%yaMt ja$rI hO taik hmaara doSa jaapanaÊ jama-naIÊ dixaNakaoiryaa [%yaaid jaOsao pàOVaoigakI saMpnna doSaaoM ko samakxa KD,o haosakoM.

[spat maM~alaya nao laaOh evaM [spat ]Vaoga maoM AnausaMQaanaAaOr ivakasaprk gaitivaiQayaaoM kao baZ,anao ko kaya- maoM saava-jainakAaOr inajaI xao~ kI [spat kMpinayaaoM ko sahyaaoga sao BaartIya[spat AnausaMQaana evaM pàOVaoigakI imaSana ³esa Aar TI emaAa[-´ kI sqaapnaa kI hO. hmaara doSa saD,kÊ rola evaM naaOvahnanaoTvakao-MÊ SahrI ivakasaÊ gaàmaINa AaQaarBaUt saMrcanaa ivakasaÊbaMdrgaahaoMÊ smaaT- isaTI Aaid maUlasaMrcanaa ko xao~ maoM baRhd inavaoSako saaqa ek mah%vapUNa- daOr sao gaujar rha hO. inassaMdoh BaartIya[spat ]Vaoga kao [na piryaaojanaaAaoM ko saucaa$ iËyaanvayana ko

il ae [spat kI]plabQata sauinaiScatkrnaI haogaI.

sarkar n a oknaa -TkÊ JaarKMDÊAaodISaa AaOr C<aIsagaZ,ko caar laaOh AyasksamaRw rajyaaoM maoM 3 sao 6imailayana Tna pitvaYa- kobaIca ]%padna xamata vaalao[spat saMyaM~aoM kI sqaapnaa

ko ilae spoSala pp-sa vaoihkla ³esa pI vaI´ kI yaaojanaa banaa[-hO. 2030 tk 300 imailayana Tna pitvaYa- [spat ka ]%padnasauinaiScat krnao ko ilae sarkar esapIvaI maa^DlaaoM kao baZ,avaa dorhI hO. 3 imailayana Tna pìtvaYa-Ê 6 imailayana Tna pìtvaYa-Ê 9imailayana Tna pitvaYa- ]%padna krnao ko ilae maaD\yaUla tOyaar ikejaa rho hOM taik Aama [nvaoMTrI AaOr baohtr samanvaya ko saaqamaanak p`caalana iËyaanvayana pìËyaaÊ nyaUnatma piryaaojanaa laagatÊ

38

piryaaojanaa ko iËyaanvayana maoM kma sao kma samaya laga sako.inarIxaNa kI gauNava<aaÊ @yaU e pI kao sauinaiScat krnao sao saMyaM~ko pcaalana samaya kI ]plabQata maoM vaRiw AaOr ]sako saaqa baohtr]%padkta Ba IsauinaiScat haotI hO. [naidnaaoM saMyaM~ maoM ]pkrNaaoMka saurxaa AaiDT kaya-BaI saMcaailat ikyaajaanaa caaihe.

Aanaovaalao idnaaoMmaoM Baart ko ivaSva kadUsara sabasao baD,a zaosa[spat ]%padk doSabananao kI saMBaavanaa hOÊ @yaaoMik 2030 tk [spat ]%padna xamatamaoM 300 imailayana Tna tk kI vaRiw Anaumaainat hO. AtÁ maaÐgamaoM vaRiw haonao sao Aaja Baart kI tulanaa%mak nyaUnatma p`it vyai>[spat Kpt maoM BaarI vaRiw kI saMBaavanaa hO.]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ

yah sa%ya hO ik Baart AmaorIka kao pCaD,kr ivaSva maoMtIsara sabasao baD,a [spat ]%padk doSa bana gayaa hO. spMjaAayarna ko ]%padna maoM tao hmaara doSa ivaSva maoM phlao sao hI p`qamasqaana pr hO. AaÐkD,aMo sao spYT haota hO ik Baart maoMvaYa- 2013¹14 maoM 102 imailayana Tna [spat ka ]%padna huAajabaik 1 janavarI 2017 tk yah 125 imailayana Tna tk phuMcagayaa hO. prMtu AsalaI caunaaOtI tao yah hO ik doSa maoM [spat kIKpt kOsao baZ,a[- jaae. [sako ilae hmaoM AnausaMQaana Aaidkayaao-M pr ivaSaoYa Qyaana donaa haogaa. sarkar caahtI hO ik2030 tk 300 imailayana Tna p`itvaYa- [spat ]%padna ka

inaQaa-irt laxya haisala hao. [sako ilae saava-jainak AaOr inajaIdaonaaoM hI xao~aoM kao ivaSaoYa p`yaasa krnao haoMgao.

hmaoM yah BaI svaIkar krnaa haogaa ik [spat ]Vaoga maoMAnausaMQaana evaM ivakasakI isqait ]tnaIAcCI nahIM hO ijatnaIivakisat doSaaoM maoM hO.[sa mad maoM hmaaro saMyaM~aoMWara kafI kma Kca-ikyaa jaata hO.sarkar sao hmaarIApoxaa hO ik vah [saidSaa mao M ]pyau@t

hstxaop kro AaOr [spat xao~ ko sarkarIÊ saMyau@t yaa inajaI xao~ko CaoTo¹baD,o saBaI saMsqaanaaoMÀ[spat saMyaM~aoM kao Apnao maunaafo kIkma sao kma 2‰ raiSa AnausaMQaana evaM ivakasaprk kayaao-M prKca- krnaa Ainavaaya- kro jaOsaa ik ABaI saMsqaanaaoM Wara Apnaoinagaimat saamaaijak daiya%va ko ilae ikyaa jaata hO. [sakotht vaahna AaOr ]D\Dyana ]Vaoga ko ilae hlko [spat kaivakasa ikyaa jaa sakta hO. AaQaarBaUt saMrcanaa xao~ maoM rolaÊsaD,kÊ pula¹puilayaa AaOr smaaT- isaTI tqaa smaaT- ivalaoja kIpiryaaojanaaAaoM kao vaastivak $p donao maoM [spat kI maaMga baZ,ogaIAaOr doSa maoM [spat ko ]%padna ko ilae samauicat vaatavarNa kainamaa-Na haogaa.

¹ vairYz p`baMQak ³rajaBaaYaa´maoka^na ilaimaToD

raÐcaI¹2Ê JaarKMDmaaobaa[laÁ †91 8002505073

39

svatM~ta ko pScaat\ doSa maoM AaOVaoigak ivakasa koAQaIna [spat ]Vaoga kI mah<aa mahsaUsa kI ga[-. pirNaamasva$psaava-jainak xao~ maoM ra}rkolaaÊ iBalaa[- AaOr dugaa-pur maoM 10 laaKTna pìtvaYa- xamata vaalao tIna [spat saMyaM~aoM kI sqaapnaa kIga[-. Aaja Baart maoM [spat ]%padna kI xamata lagaBaga9 kraoD, Tna pìtvaYa- tk phuÐca caukI hO. ifr BaI Anyaivakisat doSaaoM ko [spat ]%padna kI tulanaa maoM yah kafI kmahO. doSa ko vat-maana AvasaraoM kao dRiYT maoM rKto hue vaYa- 2020tk [sakI xamata 20 kraoD, Tna sao BaI Aagao baZ,anao ko ilaeyaaojanaa banaa[- ga[- hOMo. ]mmaId hO ik vaYa- 2020 tk Baartduinayaa kI sabasao baD,a dUsara ]%padk doSa bana jaaegaa.

hmaaro jaIvana sao [spat ka saMbaMQa gahra hO. [spat kIKpt iksaI BaI raYT/ ko ivakisat haonao ka Vaotk hO. BaartjaOsao ivakasaSaIla doSa maoM [spat ko ivakasa tqaa Kpt kIAiQak saMBaavanaaeMÐ hOM. Baart ek ÌiYa p`Qaana doSa hO.[sailae gaamaINa xao~aoM maoM [spat kI Kpt baZ,anao ko ilae iksaanaaoMko idna–pìtidna kI ja$rtaoM kao Qyaana maoM rKto hue ]nako]pyaaoga ko inaima<a [spat ]pkrNaaoM kI tOyaarI krnaI caaihe.banaae jaanaovaalao ]pkrNa gauNava<aapUNa-Ê saudRZ, AaOr iTka} kosaaqa ]pyau> dr pr ]plabQa haoM.[spat Kpt kI vat-maana isqaitÁ[spat Kpt kI vat-maana isqaitÁ[spat Kpt kI vat-maana isqaitÁ[spat Kpt kI vat-maana isqaitÁ[spat Kpt kI vat-maana isqaitÁ

vat-maana maMdI ka p`Baava Baart pr qaaoD,o samaya tk hIbanao rhnao kI saMBaavanaa hO. vastutÁ saMrcanaa%mak ivakasa maoM[spat Kpt maoM baZ,ao<arI kI saMBaavanaaeÐ jyaada hOM. AajaAavasa yaaojanaaÊ inamaa-Na xao~Ê ivamaana p<anaÊ rolavaoÊ baMdrgaah evaMjahaja inamaa-Na tqaa ]pBaao@ta vastuAaoM jaOsao xao~aoM maoM ivakasa evaMnae inamaa-NaaoM ko maaQyama sao nae Avasar ]%pnna hao rho hOM.pirNaamasva$p [spat kI maaÐga maoM vaRiw haogaI.

AtÁ [spat ko [sa ]Barto baajaar ko gaàhkaoM kIsaMtuiYT kao Qyaana maoM rKto hue majabaUt AaOr gauNava<aapUNa- [spat]%padaoM ka ]%padna ikyaa jaa rha hO. doSa ko ivakasa ko saaqa[spat kI maaÐga maoM baZ,ao<arI haogaI. eosaI isqait maoM doSa kIAqa-vyavasqaa kao saudRZ, krnaovaalao mah%vapUNa- [spat xao~ ko Avasarka laaBa ]zato hue caunaaOityaaoM va samasyaaAaoM ka inarakrNa krnaahaogaa.

Aaja Baart [spat ko ]%padna maoM pUro ivaSva maoM caaOqao saotIsaro sqaana pr hO. yah SauBa saUcak hO. Aba [spat ]%padkaoMkao Qyaana donaa haogaa ik doSa maoM pìt vyai> [spat Kpt maoM vaRiwko ]paya @yaa hOMÆ vaOiSvak str pr AaOsat [spat kI KptlagaBaga 206 ikºgaàº pìt vyai@t pìtvaYa- hO. ivakisat doSaaoMmaoM AaOsatna [spat kI Kpt krIbana 324 ikºgaaº pit vyai@tpìtvaYa- hO. Baart maoM [spat Kpt vaYa- 2010 maoM AaOsatna 55ikºgaàº pìt vaYa- qaIÊ jaao bahut kma hO. ipClao dSak tkBaart maoM AaOsat vaaiYa-k ivakasa dr 8–9‰ tk rha hO.drAsala [spat kI Kpt dr ]sa doSa ko ivakasa ka ekmaapdMD hO.

12 vaI pMcavaYaI-ya yaaojanaa ko daOrana krIba 5 laaKkraoD, Épe vyaya krnao ka laxya rKa gayaa hO. yah [spat kIKpt kI baZ,tI maa~a kI Aaor [Saara dotI hO. [spat ]VaogaAaOr Baart sarkar Wara doSa maoM [spat Kpt maoM baZ,ao<arI koBaavaI AvasaraoM kao Qyaana maoM rKto hue gaàmaINa xao~aoM ko ivakasapr BaI ivaSaoYa Qyaana idyaa jaa rha hO. [saka karNa yah hO ikBaart kI lagaBaga 70‰ janata gaaÐvaao M mao M rhtI hOM.dIGa-kailak laxya ko tht vaYa- 2020 maoM [spat Kpt 900laaK Tna rKa gayaa hO.

[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya– ko ena rajana

40

Baart maoM [spat kI Kpt dr vaYa-vaar baZ, rha hO.ipClao vaYaao-MM ko daOrana ]%padna xamata maoM vaRiw hu[- hO. laoiknabaZ,tI AabaadI kI tulanaa maoM [spat kI Kpt ka dr pyaa-PtnahIM hO. AiQakaMSa laaoga garIbaI roKa sao inacalao str korhnaovaalao haonao ko karNa vao raoTIÊ kpD,a AaOr makana jaOsaIbauinayaadI ja$rtaoM sao vaMicat hOM. AtÁÊ sarkar nao AajaklaivaiBanna p`kar kI yaaojanaaAaoM ko Wara ]nhoM ]plabQa kranao kIidSaa maoM p`yaasart hO. ]saI ko AQaIna inamna va maQyavagaI-ya EaoNaIko laaogaaoM kao Aavaasa ]plabQa krnao ko ilae gaàmaINa Aavaasayaaojanaa ka SauBaarMBa ikyaa gayaa. [sako ilae pirvahna kIsauivaQaa BaI baZ,anaI haogaI. prspr AaQaairt maUlasaMrcanaa%maksauivaQaaAaoM ko ivakasa sao doSa ka ivakasa haota hO. yah sabasaakar haonao maoM [spat ka Eaoya Ainavaaya- hO. BaartIyaAqa-vyavasqaa ivaSva kI sabasao toja ivakasaSaIla Aqa-vyavasqaa maoMsao ek hO. Aaja Baart maoM [spat ko ]%padna ko ilae inaQaa-irtlaxyaaoM ko barabar [spat kI Kpt BaI baZ,anaI haogaI. inajaI xao~ko Aga`NaI [spat inamaa-ta TaTa sTIla nao sabasao phlao gaàmaINaxao~aoM maoM p`vaoSa ikyaa AaOr p`caar–psaar ko maaQyama sao Apnao]%padaoM kao gaamaINa xao~aoM tk phuMcaanaomaoM bahut hI safla rha hO. vahApnao ]%padaoM kao Kudro baajaar WarasaImaoMT va haD-vaoyar ko saaqa imalakrivaËya krto hue saflata paPt krrha hO. yah ek safla yaaojanaahO. gauNava<aapUNa- ]%padaoM ko saaqaeosaI yaaojanaaAaoM sao [spat kI KptbaZ,ayaI jaa saktI hO.

ABaI sarkar Wara [spat ko ]%padna tqaa Kpt kaobaZ,anao ko ilae zaosa kdma ]zayaa jaa rha hO. [spat ]%padnamaoM baZ,ao<arI ko saaqa [spat kI Kpt pr BaI #yaala rKnaa bahut

hI ja$rI hO.[spat kI Kpt baZ,anao ko ]payaÁ[spat kI Kpt baZ,anao ko ]payaÁ[spat kI Kpt baZ,anao ko ]payaÁ[spat kI Kpt baZ,anao ko ]payaÁ[spat kI Kpt baZ,anao ko ]payaÁ1´ gaàmaINa ivapNana pr AiQak QyaanaÁgaàmaINa ivapNana pr AiQak QyaanaÁgaàmaINa ivapNana pr AiQak QyaanaÁgaàmaINa ivapNana pr AiQak QyaanaÁgaàmaINa ivapNana pr AiQak QyaanaÁ

AavaasaÊ saD,k maaga- AaOr ibajalaI ]plabQata ko baadgaàmaINa [laakaoM ko saBaI naidyaaoM ko tTaoM pr [spat kI caadroM vakMËIT ka [stomaala ikyaa jaa rha hO. [sasao baaZ, ko Aanao prkafI nauksaana sao bacaa jaa sakta hO AaOr [sasao [spat kI KptBaI baZ,ogaI. Baart ko ÌiYa xao~ ka AaQauinakrNa ikyaa jaanaacaaiheÊ ijasasao hmaaro [spat kI Kpt baZ,ogaI.2´ p@ko makanaaoM ka inamaa-Na Áp@ko makanaaoM ka inamaa-Na Áp@ko makanaaoM ka inamaa-Na Áp@ko makanaaoM ka inamaa-Na Áp@ko makanaaoM ka inamaa-Na Á

Baart Aaja BaI gaaMvaaoM ka doSa hO jahaM kula AabaadIkI lagaBaga 70‰ janata inavaasa krtI hO. gaàmaINa Baart maoM[spat ka ]pyaaoga kovala 85 laaK Tna hO jaao pUro Baart kIAaOsat ka maa~ 13‰ hO. gaàmaINa [laakaoM maoM Aaja BaI kccaomakana banaae jaato hOM. yao makana kafI kmajaaor haoto hOM. yahaMko laaogaaoM kao jaaga$k krto hue p@ko makanaaoM ka mah%va samaJaanaokI AavaSyakta hO. p@ko makanaaoM maoM pIlar AaOr CtaoM kIZlaa[- maoM [spat kI kafI Kpt haotI hO.

3´ iryala [sToT ka mah%vaÁiryala [sToT ka mah%vaÁiryala [sToT ka mah%vaÁiryala [sToT ka mah%vaÁiryala [sToT ka mah%vaÁAaja Baart kI Aqa-vyavasqaa maoM iryala [sToT ka mah%vapUNa-

yaaogadana hO. iryala [sToT ka lagaBaga 80‰ kama [spat xao~

41

sao saMbaMiQat hO. [sailae Baart maoM [sa xao~ maoM saucaa$ $p sao[spat kI Kpt baZ,a sakto hOM. [sa idSaa maoM sarkar Warakar-vaa[- Apoixat hO.4´ maok [na [MiDyaa Ámaok [na [MiDyaa Ámaok [na [MiDyaa Ámaok [na [MiDyaa Ámaok [na [MiDyaa Á

[saka AarMBa p`QaanamaM~I naroMd` maaodI jaI nao isatMbar2014 maoM ikyaa qaa. maok [na [MiDyaa sao sabasao baDa fayada taoyah haogaa ik doSa maoM banaI vastuAaoM kI kImat kma haogaI. [sasaoKpt BaI baZo,gaI. [sako Alaavaa Agar vastu ka inamaa-Na BaartmaoM hI haogaa tao ]saka inayaa-t kr BaI rajakIya Kjaanao kao Barajaa sakta hO.5´ knsT/@Sana saaolyaUSana jaOsao gaÙpaoM ka AayaaojanaknsT/@Sana saaolyaUSana jaOsao gaÙpaoM ka AayaaojanaknsT/@Sana saaolyaUSana jaOsao gaÙpaoM ka AayaaojanaknsT/@Sana saaolyaUSana jaOsao gaÙpaoM ka AayaaojanaknsT/@Sana saaolyaUSana jaOsao gaÙpaoM ka AayaaojanaÁ

]pBaao@ta kI AavaSyaktaAaoM kao Qyaana maoM rKkrAgar kama kro tao saPlaOcaona ka ivakasa jaarIrhogaa. [sailae yahbahut hI ja$rI hO ik[spat ko ]pyaaoga kIAavaSy akta kIsaMBaavanaaAaoM pr najarrKnaa hO. sabakIja$rt kao Qyaana mao MrKkr yaid [spatinamaa-ta kMpinayaaM ]%pad banaaeM tao [sasao kovala Sahr hI nahIMÊbailk gaàmaINa xao~ ko laaogaaoM ko ilae BaI bahut baD,I ]plaibQahaogaI.6´ [spat kI gauNava<aaÁ[spat kI gauNava<aaÁ[spat kI gauNava<aaÁ[spat kI gauNava<aaÁ[spat kI gauNava<aaÁ

gauNava<aa sauinaiScat krnao ko ilae sarkar Wara gauNava<aainayaM~Na ko madaoM ka haonaa bahut hI AavaSyak hO. tWara [spat

kI Kpt baZ,a sakto hOM.7´ saaoca mao M badlaavaÁsaaoca mao M badlaavaÁsaaoca mao M badlaavaÁsaaoca mao M badlaavaÁsaaoca mao M badlaavaÁ

[spat ko baaro maoM kuC galat AvaQaarNaaÊ jaao janata komaistYk maoM phlao sao baOzI hu[-Ê jaOsao [spat kafI mahMgaa AaOr gaOrja$rI samaana hOÊ ]naka yahI maananaa hO ik ]nhoM [spat kI kao[-ja$rt nahIM hO. [sa galat saaoca ka mau#ya karNa [spat ko baaromaoM ]nakI AnaiBa&ta hO. [sa samasyaa kao dUr krnao ko ilae ]nalaaogaaoM kao [spat ko gauNaaoM va ]pyaaoigata ko baaro maoM jaanakarI donaabahut hI ja$rI hO. [sasao ]nakI saaoca maoM badlaava laayaa jaasakta hO.inaYkYa-ÁinaYkYa-ÁinaYkYa-ÁinaYkYa-ÁinaYkYa-Á

[spat xao~ Baart kI Aqa-vyavasqaa kao majabaUt krnao maoMmah%vapUNa- yaaogadanadota hO. Baart maoM[spat kI Kptkao vaOiSak AaOsat[spat Kpt kItulanaa maoM baZ,anaatBaI saMBava hO jabaSahraoM ko saaqa saaqagaaMvaaoM maoM [spat kIKpt baZ , o g a I.

Baart maoM hr xao~ jaOsao iryala esToT hao yaa AaTaomaaobaa[la ka xao~ka ivakasa AiQaktr [spat ko ]pyaa o ga pr hIinaBa-r hO. [sailae [spat kI maaMga idna pìt idna baZ, rhI hO.saaqa hI [spat kI Kpt baZ,ogaI [sa maoM kao[- saMdoh nahIM.

¹ sahayak maha p`baMQakDI va [- ³TI DI Aa[- esa´

raYT/Iya [spat inagama ilaimaToDÊ ivaSaaKp+Namamaaobaa[laÁ †91 9866440938

42

Ba UimakaÁBa UimakaÁBa UimakaÁBa UimakaÁBa UimakaÁBaart ek p`gaitSaIla doSa hO. hmaaro doSa maoM pìt

vyai> [spat kI Kpt 59 iklaaogaàma hOÊ bailk ivaSva str maoM[sakI Kpt pit vyai> 216 iklaao gaama hO. [spat kI KptbaZ,anao ko ilae hmaoM CaoTo sao laokr baD,o str tk saBaI p`kar kop`yaasa krnaa haogaa. jaOsaoo ik hmaaro GaraoM evaM dFtraoM maoM jaao kusaI-Ê Tobala Aaid haoto hOMÊ vao saamaanyatÁ lakD,I ko banao haoto hOM.yaid [spat ko banao saamaanaaoM ka p`yaaoga ikyaa jaae tao vao bahutiTka} haMogao. [sasao [spat kI Kpt baZo,gaI. saaqa hIpyaa-varNa saMtulana kao banaae rKnao maoM maddgaar haogaa.Aa^Taomaaobaa[la xao~ maoM [spat kI KptÁAa^Taomaaobaa[la xao~ maoM [spat kI KptÁAa^Taomaaobaa[la xao~ maoM [spat kI KptÁAa^Taomaaobaa[la xao~ maoM [spat kI KptÁAa^Taomaaobaa[la xao~ maoM [spat kI KptÁ

Baart maoM inamaa-Na sao dupihyaa AaOr caar pihyaa vaahnaaoMkI saM#yaa lagaatar baZ, rhI hO. [sasao p`dUYaNa baZ, rha hO.AtÁ vaahnaaoM ko caalana ko ilae inaQaa-irt samaya kao Qyaana maoMrKto hue puranao vaahnaaoM ko [spat klapujaao-M ka punaca-ËNa krtohue ]saka punaÁ]pyaaoga ikyaa jaa sakta hO. [sasao nae vaahnaaoMko inamaa-Na Wara [spat kI Kpt baZ,ogaI AaOr punaca-ËNa komaaQyama sao iWtIya EaoNaI ko [spat ]%padaoM ko ]%padna maoM BaIbaZ,ao<arI haogaI. GarolaU caIjaaoM ko ilae [sa p`kar ko [spat ka]pyaaoga kr sakto hOM. dUsarI Aaor [sasao pyaa-varNa saMtulana kaobanaae rKnao maoM BaI madd imalaogaI.doSa maoM Qaatu ka inamaa-Na ÁdoSa maoM Qaatu ka inamaa-Na ÁdoSa maoM Qaatu ka inamaa-Na ÁdoSa maoM Qaatu ka inamaa-Na ÁdoSa maoM Qaatu ka inamaa-Na Á

Baart maoM saaonao ka Aayaat bahut jyaada haota hO.ijasako vajah sao hmaaro doSa kI pUÐjaI ivadoSaI doSaaoM kao calaa jaatahO. [sako ]prant saaonaa bahut jyaada kImatI BaI haota hO AaOr]sakI caaorI ka BaI Ktra rhta hO. Agar hma [spat kaodUsaro KinajaaoM ka imaEaNa krko kuC eosaa imaEa Qaatu tOyaar krsakoM jaao ik saaonao yaa PlaOiTnama jaOsaa sauMdr hao tao hmaoM saaonao koAayaat kI jyaada ja$rt nahIM pD,ogaI. hmaaro doSa kao BaI dUsarodoSaaoM kao kr nahIM caukanaa pDogaa. fayada yah hO ik dama kma

haonao kI vajah sao laaoga ]nhoM inaDr haokr phna sakoMgao @yaaoM ikcaaorI ka Ktra nahIM rhogaa.nae [-–TUla ko maaQyama sao jaaga$kta Ánae [-–TUla ko maaQyama sao jaaga$kta Ánae [-–TUla ko maaQyama sao jaaga$kta Ánae [-–TUla ko maaQyama sao jaaga$kta Ánae [-–TUla ko maaQyama sao jaaga$kta Á

Aaja ko daOr maoM hma Apnao maaobaa[la ePPasa ka [stomaalahr CaoTo baD,o kama ko ilayao krto hOM. Agar hma kuC eosaaepilakoSana banaa sako ijasamaoM hmaaro pasa Alaga imaEa [spat QaatuAaOr ]sako p`yaaoga ko baaro maoM ]samaoM vaNa-na hao tao laaoga dao caIjaaoMkao kafI AasaanaI sao tulanaa kr sakoMgao. jaOsao ik hmaoM ek kusaI-KrIdnaI hO tao hma Agar ]samaoM kusaI- Ta[p kroM tao ]samaoM hmaoMidKnaa caaihe ik kaOna sabasao jyaada iTka} hO lakD,I Aqavaa[spat AaOr iktnaa idna iTk sakta hO. [sasao laaoga [spatinaima-t vastuAaoM kao KrIdnao maoM Éica idKaeÐgao.maUlasaMrcanaaAaoM ka ivakasa ÁmaUlasaMrcanaaAaoM ka ivakasa ÁmaUlasaMrcanaaAaoM ka ivakasa ÁmaUlasaMrcanaaAaoM ka ivakasa ÁmaUlasaMrcanaaAaoM ka ivakasa Á

hmaaro doSa maoM ABaI maUlaBaUtsaMrcanaa kI bahut kmaI hOjaOsao Aaovariba`jaÊ Flaa[- Aaovar [%yaaid. Agar yao bananao lagaoMgaootao [spat kI Kpt Apnao Aap baZ, jaaegaI. baZ,tI [spatkI Kpt ek doSa kI p`gait ka saMkotk hO.]pyau> EaoNaI ko [spat ka ]%padnaÁ]pyau> EaoNaI ko [spat ka ]%padnaÁ]pyau> EaoNaI ko [spat ka ]%padnaÁ]pyau> EaoNaI ko [spat ka ]%padnaÁ]pyau> EaoNaI ko [spat ka ]%padnaÁ

hmaaro doSa maoM kuC ]pyau> EaoNaI ko [spat nahIM banatohOMÊ jaOsao ik ‘kaonD raolD gaòna AaoirnToD SaIT sTIla’ jaao ikhmaaro T/ansafama-r AaOr dUsaro BaarI maSaInaaoM ko kaor maoM [stomaalahaoto hOM. vat-maana maoM [sa EaoNaI ko [spat ka Aayaat ikyaa jaatahO. Agar hma Kud [naka ]%padna kr sako tao ]na maSaInaaoM kokaor ka inamaa-Na Baart maoM BaI saMBava haogaa AaOr hma dUsaroM doSaaoM kaoBaI maSaIna banaakr jyaada damaaoM maoM baoca sakto hOM AaOr [sasao hmaara[spat kI Kpt BaI baZo,gaI. dUsara fayada yah BaI haogaa ik hmadUsaro doSaaoM pr inaBa-rta kma haogaIo.ivaVut ]%padna va ivatrNa mao M [spat kI KptÁivaVut ]%padna va ivatrNa mao M [spat kI KptÁivaVut ]%padna va ivatrNa mao M [spat kI KptÁivaVut ]%padna va ivatrNa mao M [spat kI KptÁivaVut ]%padna va ivatrNa mao M [spat kI KptÁ

pa^var isasTma maoM Aajakla ha[- AaolToja T/aMsaimaSana kIbaatoM haotI rhtI hOÊ ijasako ilae hmaoM kafI majabaUt kMDkr kI

[spat kI Kpt kao baZ,anao ko ]paya[spat kI Kpt kao baZ,anao ko ]paya[spat kI Kpt kao baZ,anao ko ]paya[spat kI Kpt kao baZ,anao ko ]paya[spat kI Kpt kao baZ,anao ko ]paya¹ p`tIk saurla

43

ja$rt pDo,gaI. ]sako ilae hma pa^var iga`D sao imalakrT/MasaimaSana Tava-sa ko saaqa elyauimainayama kaor sTIla ronfaosaD-knaD@Tr ka [stomaala kr sakto hOMÊ jaao ik kafI majabaUt haotohOM AaOr ]samaoM ivaVut lao jaanao kI xamata BaI jyaada hoatI hO.]na knD@Tsa- maoM }jaa- kI BaI bacat haotI hO. [sako [stomaalasao BaI [spat kI Kpt baZ,ogaI.svacC Baart AiBayaana ko Anaupalana ma o M [spat kIsvacC Baart AiBayaana ko Anaupalana ma o M [spat kIsvacC Baart AiBayaana ko Anaupalana ma o M [spat kIsvacC Baart AiBayaana ko Anaupalana ma o M [spat kIsvacC Baart AiBayaana ko Anaupalana ma o M [spat kIKptÁKptÁKptÁKptÁKptÁ

svacC Baart AiBayaana ko AMtga-t hma Apnao Aasa pasakao svacC rKnao ko ilayao kUDodana ka [stomala krto hOM. vaokUDodana jyaadatr isamaoMT sao banao haoto hOM yaa ifr PlaaisTk sao banaohaoto hOM jaao ik jald hI TUT jaato hOM. ]nakI jagah pr Agarhma sTonalaosa sTIla sao banao kUDodana rKoM tao vao doKnao maoM BaI sauMdrlagaoMgao AaOr jaldI Kraba BaI nahIM haoMgao AaOr svacC BaartAiBayaana maoM hmaarI [spat kI Kpt BaI baZo,gaI.GarolaU ]pkrNaaoM maoM [spat kI Kpt ÁGarolaU ]pkrNaaoM maoM [spat kI Kpt ÁGarolaU ]pkrNaaoM maoM [spat kI Kpt ÁGarolaU ]pkrNaaoM maoM [spat kI Kpt ÁGarolaU ]pkrNaaoM maoM [spat kI Kpt Á

Aajakla hma Apnao GaraoM maoM [nD@Sana ka [stomaalakrto hOM ijasamaoM baosa sTonalaosa sTIla ka hI haonaa Ainavaaya- hO.Anyaqaa [nD@Sana maoM vah bat-na kama nahIM krogaI. vaOsao bat-naAaOr [sa pkar ko [nD@Sana Aaovaona hmaaro gaOsa kao AagaamaI kalamaoM bacaayao rKnao maoM madd kroMgao AaOr [spat ka [stomaala BaIbaZ,ogaa. Agar hma ]na bat-naaoM ka [stomaala Kanaa banaanao maoMjyaada sao jyaada kroMÊ tao [sako inamaa-Na maoM [spat kI KpthaogaI. hmaaro GaraoM maoM jyaadatr bat-na elyauimainayama ko banao haotohOM @yaaoM ik elyauimainayama tap ka ek AcCa knD@Tr hO. prelyauimainayama ko bat-naaoM maoM Kanaa svaasqya ko ilae AcCa nahIMhaota. [sailae laaogaaoM maoM jaaga$kta fOlaanaI haogaI ik jyaadasao jyaada laaoga sTonalaosa sTIla ko banao bat-naaoM ka [stomaala kroMtaik ]naka svaasqya AcCa rho. AamataOr pr baccao PlaaisTkba@sa maoM naaSta laokr jaato hOM AaOr PlaaisTk ko baaotlaaoM maoM panaIpIto hOMÊ jaao ik saoht ko ilae hainakark hOM. [sailae hmaoMkaoiSaSa krnaa caaihe ik sTonalaosa sTIla baa^@sa AaOr sTonalaosa

sTIla baaotlaaoM ka [stomaala GaraoM maoM haoÊ taik baccaaoM kI saoht prAsar naa pD,o AaOr [spat kI [stomaala maoM BaI baZ,ao<arI Aae.gaàmaINa AMcala maoM [spat kI KptÁgaàmaINa AMcala maoM [spat kI KptÁgaàmaINa AMcala maoM [spat kI KptÁgaàmaINa AMcala maoM [spat kI KptÁgaàmaINa AMcala maoM [spat kI KptÁ

hmaaro doSa maoM pìtBaaAaoM kI kao[- kmaI nahIM hO. hmaaradoSa AaT- eND ËaPT ko ilayao BaI jaanaa jaata hO. saamaanyatÁPlaaisTk yaa baaMsa sao banaI caIjaaoM ka hOnDIËaPT tOyaar haota hO.Agar hma [spat kao BaI [sa xao~ maMo ]taroMgao AaOr pìtBaaAaoM kaopao%saahna dokr ]nhoM [spat sao kuC inamaa-Na krnao kao poirt kroMgaotao ja$r kuC AcCo pirNaama inaklaoMgao. AcCI saMrcanaa hao taolaaoga ja$r Apnao GaraoM maoM sajaavaT ko taOr pr [spat inaima-tvastuAaoM ka [stomaala kroMgao. ga`maINa xao~aoM maoM ivakasa dr bahuthI kma hO AaOr [sailae [spat kI Kpt BaI bahut kma hO.AtÁÊ gaàmaaoM maoM jaakr [spat ko baaro maoM jaaga$kta fOlaanaacaaihe AaOr ]nakao ivaiBanna ]pyaaogaaoM ko baaro maoM samaJaanaa caaihe.ivapNana SaaKaAaoM kao SahraoM ko Alaavaa gaamaINa laaogaaoM ko inakTtmasqaana pr haonaa caaiheÊ taik AasaanaI sao gaàmaINa ]saka p`yaaogakr sakoM. gaamaINa xao~aoM ko laaogaaoM kao AaSvaasana donaa caaihe ik]nakI dOinak AavaSyaktaAaoM kI pUit- ko ilae AavaSyak saBaIp`kar kI caIjaaoM ko inamaa-Na ko ilae pyaa-Pt maa~a maoM samaya pr[spat ]plabQa kI jaaegaI. GaraoM maoM lakD,I yaa fa[bar kodrvaajaaoM ka [stomaala krto hOM tao kuC idnaaoM maoM Kraba haonao kIsaMBaavanaa hO. [spat inaima-t drvaaja kafI iTka} BaI haotohOM.BaartIya rola maoM [spat kI KptÁBaartIya rola maoM [spat kI KptÁBaartIya rola maoM [spat kI KptÁBaartIya rola maoM [spat kI KptÁBaartIya rola maoM [spat kI KptÁ

BaartIya rola BaI [spat ko ]pyaaoga maoM ek AhmaBaUimaka inaBaatI hO. [sa p`saMga maoM inayaimat rKrKava yaidBaartIya rola maoM haota rhogaa tao kBaI duGa-TnaaeM nahIM haoMgaI.inayaimat rKrKava sao yao pta calaogaa ik @yaa @yaa badlanaa hOAaOr iktnaa badlanaa hO ijasasao ik rolavao pTrIÊ vaOgana ko DbbaoÊslaIpsa- [%yait badlanao pD,oMgaoÊ ijasasao duGa-TnaaAaoM sao BaI hma mau>haoMgao AaOr [sako ilae [spat ka ]pyaaoga haogaa.

hmaaro Baart ko ivaiBanna sToSanaaoM maoM baOznao ko ilae

44

kuisa-yaaoM ka [tomaala haota hO AaOr DbbaaoM ko AMdr maoM BaI [spatka ]pyaaoga haota hO. kuC jagahaoM pr jahaM isamaoMT kI saITo banaIhu[- hOM ]nhoM badlakr hmaoM [spat kI banaI kuisa-yaaoM kI sqaapnaakrnaI caaihe. [sasao [spat kI Kpt maoM kafI baZ,ao<arIAaegaI. ivaiBanna sToSanaaoM maoM sToSana ka naama baaoD- jyaadatrisamaoMT sao banao haoto hOM. ]nhoM BaI hma [spat sao banaa sakto hOM.[sasao BaI hma [spat kI Kpt baZ,a sakoMgao.raojamara- vastuAaoM ko inamaa-Na maoM [spat ko ]pyaaoga karaojamara- vastuAaoM ko inamaa-Na maoM [spat ko ]pyaaoga karaojamara- vastuAaoM ko inamaa-Na maoM [spat ko ]pyaaoga karaojamara- vastuAaoM ko inamaa-Na maoM [spat ko ]pyaaoga karaojamara- vastuAaoM ko inamaa-Na maoM [spat ko ]pyaaoga kaivaklpÁivaklpÁivaklpÁivaklpÁivaklpÁ

Aajakla hmaaro raoja kI ijandgaI maoM hma PlaaisTkPlaask ka [tomaala krto hOMOM. [samaoM dao dIvaarI sTIla kIsaMrcanaa haotI hO AaOr baIca maoM vaOkuma haota hO ijasakI vajah sao vahcaIja jyaada samaya tk zMDa yaa gama- rh sakta hO. ]saI p`saMgamaoM hma eosao AaîfsaaoM AaOr dFtraoM ka [stomaala kr sakto hO jaaoik dao idvaarI sTla sao banaI hao AaOr ]samaoM eosao pdaqa- ka[stomaala kroM jaao ik ek baar zMDa krnao sao jyaada sao jyaadasamaya tk zMDa yaa gama- rh sako. [sasao hma Apnao vaatavarNakao BaI bacaa sakoMgao AaOr }jaa- kI Kpt kao kma kr sakoMgao.gaÌna ha]sa gaOsa kI maa~a BaI vaatavarNa maoM kma haogaI @yaaoMikeyar kinDSanar ka [stomaala kma haogaa.vaO&ainak xao~ ko ilae [spat kI ]plabQataÁvaO&ainak xao~ ko ilae [spat kI ]plabQataÁvaO&ainak xao~ ko ilae [spat kI ]plabQataÁvaO&ainak xao~ ko ilae [spat kI ]plabQataÁvaO&ainak xao~ ko ilae [spat kI ]plabQataÁ

doSa Aba vaO&ainak xao~ ko maamalao maoM bahut Aagao baZ,cauka hO. vaO&ainak xao~aoM maoM pyaaoga ike jaanaovaalao ivaivaQa pkarkI EaoiNayaaoM ko [spat ka ]%padna Baart maoM hI haoM. ]sa xao~maoM p`yaaoga ike jaanaovaalao [spat kI tOyaarI ko ilae AavaSyakAnausaMQaana va ivakasa kI idSaa maoM p`yaasa krnaa caaihe.inamaa-Na xao~ ko ilae [spatÁinamaa-Na xao~ ko ilae [spatÁinamaa-Na xao~ ko ilae [spatÁinamaa-Na xao~ ko ilae [spatÁinamaa-Na xao~ ko ilae [spatÁ

[spat doSa ko inamaa-Na maoM Ahma BaUimaka inaBaata AayaahO AaOr Agao BaI inaBaata rhogaa. ek doSa maoM ijatnaI jyaada[spat kI Kpt haogaIÊ ]tnaI jyaada doSa kI p`gait haogaI.doSa maoM caaho vah Aaovariba`ja ka inamaa-Na hao yaa caaho gaganacauMbaI[maarto haoMÊ jaao BaI haoMÊ p`%yaok ko inamaa-Na maoM [spat ka p`yaaoga haorha hO. hmaoM basa [tnaa kaoiSaSa krnaa hO ik [spat ka

[stomaala inacalao str tk jaarI rho. BaarI saamaaanaaoM ko inamaa-NamaoM AaOr Aa^Taomaaobaa[la xao~ maoM [spat ek Ahma BaUimaka inaBaarhI hO. [spat ko p`caar pàsaar sao BaI [na caIjaoM pr kafIAsar pDogaa @yaaoM ik laaoga ]sao jaanaoMgao AaOr lakDI ko badlao[spat ka [stomaala kroMgao. @yaaoMik yah kafI laaBadayak AaOriTka} haogaa. [spat ko ]%padna ko saaqa hmaarI Aaiqa-kisqait BaI jauDI hu[- hO. gauNava<aapUNa- [spat ko ]%padna saohmaaro sakla GarolaU ]%pad BaI baZoM,gao AaOr Aaiqa-k isqait maoMsauQaar AaegaI. doSa ko ]VaogapityaaoM kao samaJanaa haogaa ikdUsaro doSaaoM ko [spat pr hma inaBa-r na kroM AaOr ApnaI doSa maoMinaima-t [spat ka hI p`yaaoga kroM. hmaoM Apnao dosavaaisayaaoM kaosvadoSaI caIjaaoM ko [stomala ko ilayao pòirt krnaa caaihe AaOrivadoSaI caIjaaoM ka ijatnaa hao sako kma sao kma [stomaala krnaacaaihe.inaYkYa-ÁinaYkYa-ÁinaYkYa-ÁinaYkYa-ÁinaYkYa-Á

doSa ABaI badlaava ko daOr sao gaujar rha hO. duinayaa maoMpaOVaoigkI ka ivakasa hao rha hO. gaUgalaÊ maa[ËaosaaFT jaOsao saoca-[Mjana ko maaQyama sao saBaI p`kar kI jaanakarI ]plabQa hO.Aajakla Aanalaa[na ko maaQyama sao [spat kI KrId va ibaËI BaIhao rhI hO. inayaa-t baZ,anao koilae doSa ABaI pUrI kaoiSaSa krrha hO. [sasao hmaaro doSa ka naama ivaSva str pr [spat]%padna ko ilae jaanaa jaaegaa. [spat kao AaOr jyaadalaaokip`ya banaanao koilae [sao iva&apna va p`caar–p`saar ko maaQyamasao laaogaaoM tk phuMcaanaa haogaa. [spat kI kImataoM ko AaQaar prBaI [sakI Kpt inaBa-r haogaI. hmaoM sauinaiScat krnaa haogaa iklaaogaaoM tk sahI kImat evaM samaya pr ]plabQa haoM. [spat kIKpt baZ,anao koilae baDI piryaaojanaaAaoM pr hI nahIM bailk [saoAama laaogaaoM kI ijandgaI sao jaaoDnaa haogaa.

¹ kinaYz p`baMQak ³ivaVutýaatayaat ivaBaaga

raYT/Iya [spat inagama ilaimaToDÊ ivaSaaKp+Nama[psmaaobaa[laÁ †91 7382933368

47

“jaIvana kI hr GaD,I maoMÊ AavaSyak hO yah baatsa%yata jaIvana maoM hao AaOr &ana naOitk maUlya haoM saaqa.”

p`stavanaa Áp`stavanaa Áp`stavanaa Áp`stavanaa Áp`stavanaa Áduinayaa Bar maoM [spat kI Kpt kma haonao ko baavajUad

Baart ekmaa~ eosaa doSa hO jahaÐ [sakI Kpt maoM baZ,ao<arI haorhI hO. raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD ³Aar Aa[- ena ela´ko AQyaxa¹sah¹pbaMQa inadoSak EaI pao maQausaUdna nao A@tUbar¹2016maoM Aayaaoijat ek kaya-Ëma maoM p~karaoM ko pSnaaoM ko ]<ar maoM khaqaa ik duinayaa maoM Baart ekmaa~ doSa hO jahaÐ [spat kI KptmaoM baZ,ao<arI hao rhI hO. ]nhaoMnao yah BaI jaaihr ikyaa qaa ikBaart maoM pìt vyai> [spat kI Kpt duinayaa ko pìt vyai>208 iklaaogaama Kpt kI tulanaa maoM maa~ 70 iklaaogaama hO. [saAaMkDo, kao doKnao sao hmaoM pta calata hO ik Baart maoM [spat kIKpt k o b aZ , n a o kIA%yaiQak saMBaavanaaeÐ hO.vat-maana pirisqait kao doKtohue hmaoM [spat kI Kptkao baZ,anao pr bala donaahaogaa. kma }jaa- Kptvaala o ]pkrNaa o M Aa Orpyaa-varNa ko AnaukUla Qaatuiva&ana pìËyaa maoM sattivakasa sao BaivaYya maoM [spatkI Kpt ko baZ,nao kIsaMBaavanaa hO.[spat ]VaogaÁ[spat ]VaogaÁ[spat ]VaogaÁ[spat ]VaogaÁ[spat ]VaogaÁ

hmaaro Baart maoM [spat ko inamaa-Na ko ilae saBaI AavaSyaksaMsaaQana ]plabQa hOM AaOr tWara [spat ka ]%padna BaI ikyaajaa rha hO. ikMtu [naka ivapNana vat-maana maoM [spat inamaa-taAaoMkI p`mauK samasyaa banaI hu[- hO. [saka karNa hO caInaÊ jaapana

tqaa kaoiryaa sao baZ,tI Aayaat. $sa va yauËona sao BaI [saI trhka Ktra banaa huAa hO. ipClao vaYa- ko 5º7 imailayana Tna kItulanaa maoM iva<a vaYa- 2015¹16 ko daOrana Aayaat kI maa~a 10imailayana Tna haonao ko saaqa saaqa ivadoSaI saMyaM~aoM ko Aayaat krnaokI laagat Baart maoM saMcaailat k[- saMyaM~aoM kI ]%padna laagat saobahut kma haonaa BaI BaartIya [spat ]Vaoga kao samasyaa ko Gaoro maoMDalata hO. kmajaaor bauinayaadI ZaMcao ko inavaoSa AaOr kmajaaorivainamaa-Na gaitivaiQayaaoM ko karNa BaartIya [spat ]Vaoga ko ilaebaajaar sao baoGar haonao kI isqait banaI hu[- hO. [saI p`kar ekAaOr icaMta laaOh Ayask ko xao~ maoM BaI hO. [na sabako Aitir>AMtra-YT/Iya baajaar maoM laaOh Ayask kI kImataoM maoM toja igaravaTko saaqa ]cca GarolaU laagat ko haonao ko karNa baajaar maoM maMdI kIisqait hO.

Baart maoM bauinayaadI ZaMcao tqaaivainamaa-Na xao~ maoM ivastar krnaokI AavaSyakta hO. [spatiksaI BaI doSa kI Aqa-vyavasqaakI rIZ, hO. ivainamaa-Na baZ,anaoAaOr Baart maoM ek ivaSvastrIya bauinayaadI ZaMcaa tOyaarkrnao ko ilae [spat ekAavaSyak GaTk hO. Baartmao M kccaa maala va maanavasaMsaaQanaaoM kI kmaI nahIM hO AaOr[sailae [spat saMyaM~ kao

sqaaipt krnao hotu hmaara doSa ek sahI sqaana hO. [sako ilaehmaoM Apnao doSa kao [spat ko ]%padna ko ilae pUrI trh saoAa%mainaBa-r banaanaa haogaa.satt p`yaasaÁsatt p`yaasaÁsatt p`yaasaÁsatt p`yaasaÁsatt p`yaasaÁ

doSa maoM [spat ]%padna kI xamata vaYa- 2025¹26 tk

AnaukUla [spat ]%padna sao Kpt maoM baZ,tAnaukUla [spat ]%padna sao Kpt maoM baZ,tAnaukUla [spat ]%padna sao Kpt maoM baZ,tAnaukUla [spat ]%padna sao Kpt maoM baZ,tAnaukUla [spat ]%padna sao Kpt maoM baZ,t¹ sa%yap`kaSa vamaa-

48

300 imailayana Tna pìtvaYa- tk krnao ko ilae naIit banaa[- jaarhI hO ijasako ilae kuC mah%vapUNa- phlauAaoM pr Qyaana donaahaogaa. [spat ]%padkaoM kao xamata ko ivastarNa kao laaOhAyaskaoM ko saàotaoM sao ilaMk krnaa haogaa. saaqa hI Apnao kaoyalaokI KanaaoM ka samauicat ]pyaaoga krnaa haogaa. rolavaoÊ baMdrgaahÊjalamaaga- AaOr rajamaagaao-M kao jaaoD,kr pirvahna AaOr bauinayaadIsauivaQaaAaoM ka ivakasa krnaa haogaa. BaUima AiQaga`hNa kIAasaana pìËyaaÊ sarla majadUr AiQainayamaÊ vyaapar krnao maoMsauivaQaaÊ GarolaU AaOr AMtra-YT/Iya saàotaoM sao iva<a jauTanao kI pyaa-PtsauivaQaa Aaid A%yaMt AavaSyak phlaU hOM. [na sabako p`BaavaIAnausarNa sao [spat ]%padna tqaa Kpt maoM baZao<arI haogaI.

koMdIya [spat maM~I caaOQarI vaIroMd isaMh jaI ko kqanaanausaardoSa ko saBaI [spat ]VimayaaoM maoM [tnaI xamata hO ik vao Apnao]%padna sao ivaSva maoM [spat ]%padna maoM caIna ko baad Baart kaodUsaro sqaana pr jaldI hI laa sako. ‘maok [na [MiDyaa’ jaOsaIyaaojanaaeMÊ Baart sarkar kI eMTI DMipMga naIitÊ }jaa- bacat koivaiBanna ]paya tqaa [spat ]Vaoga ko satt p`yaasa Wara [saojaldI hI hkIkt ka $p donao kI ]mmaId hO.Kpt baZanao hotu gaàhk saMtuiYT ko p`BaavaSaalaI kdmaÁKpt baZanao hotu gaàhk saMtuiYT ko p`BaavaSaalaI kdmaÁKpt baZanao hotu gaàhk saMtuiYT ko p`BaavaSaalaI kdmaÁKpt baZanao hotu gaàhk saMtuiYT ko p`BaavaSaalaI kdmaÁKpt baZanao hotu gaàhk saMtuiYT ko p`BaavaSaalaI kdmaÁ

yaid [spat saMyaM~aoM kao GarolaUÊ ivadoSaI evaM bahuraYT/IyakMpinayaaoM ko saaqa spwa- krko [spat Kpt baZanao maoM sahyaaogadonaa hO tao [sako ilae [spat ]%padaoM kI gauNava<aa maoM vaRiw kosatt p`yaasa krto rhnao kI AavaSyakta hO. saaqa hI]pBaao@taAaoM kI saMtuiYT ko ilae nae¹nae kdma ]zanao haoMgao.[sako Alaavaa nayao AaivaYkar krnao evaM na[- jaanakairyaaoM kaopàPt krnao hotu sadOva t%pr rhnaa haogaa. [sako ilae kuCmah%vapUNa- ibaMdu naIcao p`stut hOM Á¹1º pìt vyai> ]%padkta maoM sauQaar2º ]%padna pìËyaa vyavasqaa maoM sauQaar ko nayao AvasaraoM ko ilae

satt p`yaasa3º vaaMiCt gauNava<aa ko ilae Anavart p`yaasa4º ]%padna laagat maoM imatvyaiyata5º gaàhk saMtuiYT maoM Aga`NaI banao rhnao hotu inarMtr p`yaasa

¹ gaàhkaoM kI maaMga ko Anau$p ]%padna¹ samaJaaOta &apna kI pUit-¹ samayaanaukula ]%padaoM ka ivakasa¹ gaàhk saovaa saMsÌit¹ iSakayataoM ka %vairt inapTara¹ gaahk saMtuiYT hotu ivaiBanna maaDla banaakr ]naka pBaavaI

kayaa-nvayana]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ

hmaaro doSa maoM [spat kI Kpt kao baZ,anao ko saaqa¹saaqahmaoM yah BaI Qyaana donaa haogaa ik hmaaro ]%pad daoYamau> hao AaOrijasa pìËyaa sao [spat ka ]%padna huAa hao ]naka pyaa-varNaAaOr pirisqait pr pìtkUla p`Baava na hao. jaba iksaI ]%padka inamaa-Na haota hO tao ]sakI gauNava<aa AaOr str ka inaiScatnamaUnaa tya krnaa Ait mah%vapUNa- hO. ]%pad gauNava<aapUNa- haoogaatao ]sakI Kpt BaI baZogaI. gauNava<aapUNa- ]%pad maoM inamnailaiKtgauNaaoM ka haonaa AavaSyak hO ¹

¹ vah ]%pad inaiScat kaya- kI pUit- kro.¹ ]sako p`yaaoga maoM iTka}pna hao.¹ ]sakI ]pyaaoigata ivaSvasanaIya hao.¹ p`yaaoga krnao maoM saurixat hao.¹ ]sakI gauNava<aa kao banaae rKnaa Aasaana hao.

]prao> saBaI gauNaaoM sao yau> [spat kI ]%padktabaZ,ogaI tao [spat kI Kpt BaI baZo,gaI.

Saama saUrja kao Zlanaa isaKatI hOSamaa prvaanao kao jalanaa isaKatI hO.

igarnao vaalao kao haotI tao hO tklaIfpr zaokr hI [Msaana kao calanaa isaKatI hO.

savao- Bavantu sauiKnaÁ savao- saMtu inaramayaaÁsavao- BadàiNa pSyaMtuÊ maa kiScat\ duÁK Baaga Bavaot.

¹ p`baMQak ³yaaMi~kIéna ema DI saI ilaimaToDÊ naagarnaar

maaobaa[laÁ †91 8718888183

49

P àstavanaaÁP àstavanaaÁP àstavanaaÁP àstavanaaÁP àstavanaaÁ[spat ka ]%padna iksaI BaI doSa ko AaOVaoigak ivakasa

ka maUlaBaUt AaQaar haota hO. [tnaa hI nahIMÊ k[- ]VaogaaoM kaivakasa [sa ]Vaoga pr inaBa-r rhta hO. iksaI BaI doSa koAaOVaoigak ivakasa va p`gait ko ilae maSaInaaoM evaM baDo, yaM~aoM kIja$rt haotI hOÊ ijanakI AapUit- [spat ]Vaoga kI sahayata saohI saMBava haotI hO. doSa kI svaaQaInata ko pScaat\ [spat ]Vaogaka ivakasa tojaI sao huAa hO.

Baart gaaÐvaaoM ka doSa hO. Baart kI kula AabaadI kI72 pìtSat janata gaaÐvaaoM maoM vaasa krtI hO. AagaamaIvaYaao-M maoM Baart maoM [spat ]%padna maoM k[- gaunaa baZ,ao<arI haonao kIsaMBaavanaa hO. vat-maana maoM Baart maoM pìt vyai> pìt vaYa- [spatkI Kpt ivaSva ko AaOsatna 182 iklaaogaàma kI tulanaa maoM maa~49 iklaaogaàma hO. ek navaInatma savao-xaNa sao pta calaa hO ikBaart ko gaaÐvaaoM maoM pìt vyai> [spat kI Anaumaainat KptlagaBaga 10 iklaaogaàma hI hO. vaYa- 2020 tk [sako12 iklaaogaàma tk baZ,nao ka Anaumaana hO.

Baart ko gaàmaINa xao~aoM maoM [spat kI Kpt maoM baZ,ao<arIkI A%yaiQak saMBaavanaa hO. paskao evaM ima<ala sTIla jaOsao ivaSvastrIya [spat inamaa-ta BaI Baart maoM ApnaI [ka[yaaoM kI sqaapnaakI yaaojanaa banaae hOM. [na piryaaojanaaAaoM ko kayaa-nvayana saoga`maINa xao~aoM maoM [spat kI ]plabQata maoM AaOr BaI vaRiw kIsaMBaavanaa hO tqaa [sasao gaàmaINa xao~aoM maoM [spat kI AapUit- sarlahaogaI. gaamaINa xao~aoM maoM jaaga$kta baZ,anaa inataMt Apirhaya- hOÊijasasao ]na xao~aoM maoM [spat kI maaÐga maoM vaRiw haogaI AaOr ]pya-u@ttrIko sao pirvahnaÀBaNDarNa sauivaQaaAaoM ko saaqa [spat kI maaÐgakI pUit- kI jaa sakogaI. ]pyau-> karkaoM AaOr saaqa hI caInamaoM kma laagat pr [spat ]%padna kI xamata Aaid ko karNaApnao doSa maoM [spat ]Vaoga kI caunaaOityaaÐ k[- gaunaa baZ, ga[- hOM.

Baart maoM laaOh va [spat ]Vaoga ÁBaart maoM laaOh va [spat ]Vaoga ÁBaart maoM laaOh va [spat ]Vaoga ÁBaart maoM laaOh va [spat ]Vaoga ÁBaart maoM laaOh va [spat ]Vaoga Áhmaara Baart hI vah doSa hO jahaÐ ivaSva ko [ithasa maoM

sava-p`qama ]%ÌYT laaOh evaM [spat ka inamaa-Na ikyaa gayaa qaa.[sa tqya ka savaao-<ama p`maaNa idllaI maoM kutubamaInaar pirsar maoMsqaaipt "ASaaok kI laaT" hO. [-saa pUva- p`qama SatabdI maoMsqaaipt "ASaaok kI laaT" kao doKkr Aaja BaI ivaSva koQaatu ivaSaoYa& BaartvaaisayaaoM ko [tnao vaYaao- pUva- [tnaI ]ccagauNava<aa kI inamaa-Na pìËyaa pr AaScaya- krto hOM.

sana\ 1907 maoM t%kalaIna ibahar ³Aba JaarKMD´ koisaMhBaUma ijalao maoM sar jamaSaodjaI TaTa nao TaTa Aayarna eMD sTIlakMpnaI kI sqaapnaa kI. ijasa sqaana pr yah karKanaa Kaolaagayaa ]saka naama hI ]nako naama pr jamaSaodpur hao gayaa jabaik[sako rolavao sToSana ka naama TaTanagar rKa gayaa. sana\ 1913maoM [sa kMpnaI nao doSa maoM phlaI baar [spat ka inamaa-Na pàrMBaikyaa. [sako pScaat\ t%kalaIna maOsaUr rajya ³Aba knaa-Tk´ko BadàvatI maoM maOsaUr Aayarna va@sa- naamak karKanao kI sqaapnaahu[-. [sako baad sana\ 1939 maoM piScama baMgaala maoM Aasanasaaola konaja,dIk bana-pur maoM sTIla kapao-roSana Aa^f baMgaala kI sqaapnaahu[-Ê ijasao baad maoM '[MiDyana Aayarna eMD sTIla kMpnaI' maoM imalaaidyaa gayaa. koMd` sarkar nao [sa 'Aayarna eMD sTIla kMpnaI' kaoAba sTIla A^qaairTI Aa^f [MiDyaa ³saola´ maoM imalaa idyaa hO.Aba [saka nayaa naama '[skao' hO.

[sako pScaat\ sTIla A^qaairTI Aa^f [MiDyaa³saola´tqaa raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD ko baaro maoM tao hma saba jaanatohI hOM. ABaI kuC hI idna phlao rola maM~alaya nao ek lambaI dUrkI savaarI rolagaaD,I ka naama vaa[-jaaga sTIla samata e@sapòosarKa hO jaao ivaSaaKp+Nama sao idllaI tk calatI hO. [spate@sapòosa kaolakata sao ra}rkolaa AaOr Aba iTTlaagaZ, tktqaa sTIla e@sapòosa kaolakata sao TaTanagar tk calatI hO.

[spat kI Kpt baZ,anao ko ivaivaQa Aayaama[spat kI Kpt baZ,anao ko ivaivaQa Aayaama[spat kI Kpt baZ,anao ko ivaivaQa Aayaama[spat kI Kpt baZ,anao ko ivaivaQa Aayaama[spat kI Kpt baZ,anao ko ivaivaQa Aayaama¹ naIrja hMsa

50

[sa Pàkar ko naama [spat ]Vaoga ko ilae bàaND AMbaasaoDr kakama krto hOM.ga`àmaINa xao~aoM mao M [spat kao baZ,avaaÁga`àmaINa xao~aoM mao M [spat kao baZ,avaaÁga`àmaINa xao~aoM mao M [spat kao baZ,avaaÁga`àmaINa xao~aoM mao M [spat kao baZ,avaaÁga`àmaINa xao~aoM mao M [spat kao baZ,avaaÁ

Aavaasa manauYya kI bauinayaadI ja$rt hO. kMËIT evaM[spat sao banao makana AiQak iTka} haoto hOM AaOr eosaa krnao prAavaasa inamaa-Na maoM laganaovaalaI lakD,I ko calato poD, kTnao BaI kmahao jaaeÐgao. Baart sarkar Wara kma laagat pr Aavaasainamaa-Na yaaojanaaÊ p`QaanamaM~I gaàma saD,k yaaojanaaÊ manarogaa [%yaaidjaOsao gaàmaINa saamaaijak klyaaNakarI phla Sau$ ike gae hOMÊtaik gaàmaINa janata kI Aaiqa-k isqait maoM vaRiw va ]naka samagaìvakasa hao sako. prMtu [na sabako saaqa gaàmaINa xao~aoM maoM [spatko [stomaala kao baZ,anao koilae ivaivaQa AvasaraoM kaBaI ivakasa krnaa haogaa.gaàmaINa baajaar ka ivakasakrnaa haogaa AaOr janata kIËya Sai> ivakisat krnaIhaogaI. hmaoM gaàmaINa xao~aoMko baajaaraoM maoM inamnailaiKt]payaaoM ko ivakasa hotu phlakrnaI haogaI Á¹ [spat AaQaairt inamaa-Na ]pkrNaaoM evaM Ct ko inamaa-Na

ko ilae [spat SaITaoM ka ]pyaaoga¹ gaàmaINa xao~aoM maoM [spat AaQaairt bat-naaoM ka [stomaala¹ panaI ko BaMDarNa hotu TOMk [%yaaid kI vyavasqaa¹ saaf¹safa[-Ê poyajala kI AapUit- evaM svasqa vaatavarNa

ka sauinaiScatIkrNa¹ samainvat p`yaasaaoM ko jaire gaRh inamaa-NaÊ saamaudaiyak

klyaaNa koMdàoMÊ pMcaayat BavanaÊ saD,k evaM puilayaa Aaidka inamaa-Na

¹ isaMcaa[- gaitivaiQayaaoM maoM [spat ko pa[paoM ka ]pyaaoga¹ [spat AaQaairt ÌiYa ]pkrNaaoM ka ]pyaaoga

[na saBaI ]payaaoM sao gaàmaINa xao~aoM maoM [spat ko ]pyaaogakao baZ,avaa imalaogaaÊ ijasasao Baart ko SahrI xao~aoM ko ivakasa kosaaqa¹saaqa gaàmaINa xao~aoM ka ivakasa BaI sauinaiScat haogaa.gaàmaINa xao~ maoM [spat ko ]pyaaoga kao baZ,avaa donao hotugaàmaINa xao~ maoM [spat ko ]pyaaoga kao baZ,avaa donao hotugaàmaINa xao~ maoM [spat ko ]pyaaoga kao baZ,avaa donao hotugaàmaINa xao~ maoM [spat ko ]pyaaoga kao baZ,avaa donao hotugaàmaINa xao~ maoM [spat ko ]pyaaoga kao baZ,avaa donao hotukuC sauJaavaÁkuC sauJaavaÁkuC sauJaavaÁkuC sauJaavaÁkuC sauJaavaÁ1º Baart jaOsao ivakasaSaIla doSaaoM maoM [spat ko ivakasa evaM

Kpt kI AiQak saMBaavanaaeÐ hOM. yah baat inaiva-vaad$p sao khI jaa saktI hO ik hala ko vaYaao-M maoM BaartmaoM tojaI sao SahrIkrNa huAa hO. gaàmaINa xao~aoM maoM

[spat ka ivakasa krko[spat kI Kpt maoM vaRiwkI jaa saktI hO. [sasaoek Aaor jahaÐ SahraoM prdbaava kma haogaa vahIM dUsarIAaor pyaa-varNa kI xait maoMBaI kmaI AayaogaI. SahraoMmaoM inamaa-Na kaya- kI vajah saopoD,aoM kI AMQaaQauMQa kTa[- prBaI raok lagaogaI.

2º doSa ko p%yaok ijalao maoM [spat ivaËya koMd kI sqaapnaa.3º koMd` sarkar Wara doSa ko ga`maINa xao~aoM maoM [spat ko

ivakasa AaOr Kpt kao baZ,avaa donao ko ilae gaàmaINaxao~aoM hotu '[spatpào%saahna naIit' tOyaar ikyaa jaanaataik AaOVaoigak Garanao gaàmaINa xao~aoM maoM karKanaasqaaipt krnao hotu Aagao AaeM.

4º laaOh Ayask kI kmaI kao dUr krnao ko ]paya haoM AaOrsaaqa hI AvaOQa Knana va inaiva-YT inayaa-t pr raoklagao.

51

5º [spat ]Vaoga maoM p`yau@t haonaovaalao kccao maala kI maaMgakao pUra krnao ko ]paya.

6º AaQaarBaUt saMrcanaa maoM [spat ko ]pyaaoga kao sarkarWara saava-jainak AaOr inajaI BaagaIdarI kao pào%saaihtkrnaa.

7º doSa kI Aqa-vyavasqaa maoM iryala [sToT ka mah%vapUNa-yaaogadana hO. iryala [sToT ka lagaBaga 60‰ kama[spat xao~ sao saMbaMiQat hO. AtÁ [sa idSaa maoM BaIsarkar Wara samauicat sauivaQaaAaMo kao ]plabQa ikyaajaanaa Apoixat hO.

8 º BaartIya rola ko pasa kafI baD,I maa~a maoM [spat kIbaokar vastueÐ pD,I hOM. kanaUnaI daÐva¹poMca sao pro rhnaoko ilae Aalaa AiQakarI cauPpI saaQao rhto hOM. [samaa~a kao galaakr punaÁ [stomaala ikyaa jaa sakta hO.

9º bauinayaadI ja$rtaoM kao pUra krnao ko ilae p`%yaok gaaÐvamaoM baokar pD,o kcaro [spat sao ]<ama kaoiT ka [spatbanaanao hotu CaoTo¹CaoTo saMyaM~aoM kI sqaapnaa haonaI caaihe.

10º caUÐik Baart ek ÌiYa p`Qaana doSa hOÊ AtÁ gaàmaINaxao~ maoM [spat ka ivakasa krnao ko ilae hmaoM iksaanaaoMkI dOinak ja$rtaoM kao Qyaana maoM rKto hue ]nako]pyaaoga ko inaima<a [spat AaOjaaraoM ka inamaa-Na krnaahaogaa. yao AaOjaar na isaf- gauNava<aa maoM AcCo haoMgao

Aiptu maja,baUt AaOr iTka} haonao ko saaqa¹saaqa ]nakIkImat BaI kma haonaI caaihe taik hmaaro iksaana ]nhoMAasaanaI sao KrId sakMo.

]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁyah sadOva hI yaad rho ik Baart savaa saaO kraoD, sao

AiQak AabaadI vaalaa doSa hOÊ jahaÐ sarkar kI phlaI paqaimaktalaaogaaoM kao BaaojanaÊ panaI evaM Aavaasa ]plabQa kranao kI hO.Aama gaàmaINa xaubQa evaM ivavaSa hOÊ @yaaoMik svatM~ta ko 69 saalaaoMko baad BaI ]sakI ijaMdgaI maoM sauQaar nahIM Aayaa hO. yah BaI sacahO ik pUrI AabaadI kao SahraoM maoM nahIM basaayaa jaa sakta. &at

hao ik hmaaro pD,aosaI doSa caIna naoApnao yahaÐ ]%paidt [spat kaoinaiScat taOr pr ÌiYa ko ilaeAavaSyak AaQaarBaUt saMrcanaaAaoMko ivakasa maoM lagaayaa hO AaOr Abavah taktvar evaM svaavalaMbaI doSabana gayaa hO. Baart ko pUva-p`QaanamaM~I svagaI-ya laala bahadur

Saas~I nao 'jaya javaana jaya iksaana' ka naara kuC saaoca¹samaJakr hI idyaa qaa. hmaaro doSa ko javaana iksaI BaI isqait saoinapT sakto hOM AaOr ]nako haqaaoM maoM yah doSa saurixat hO. ]saItrh sao hmaMo Apnao iksaanaaoM evaM ]nako pirjanaaoM kao [spatIfaOlaad p`dana krnao kI AavaSyakta hO. Aa[yaoÊ hma sabaimalakr [spatI [radaoM sao [spat ko Wara hI [sa dd- ka inavaarNakroM AaOr svagaI-ya p`QaanamaM~I laala bahadur Saas~I ko sapnao kaosaakar kroM.

¹ sahayak maha p`baMQak ³ivaVutínamaa-Na ivaBaaga

raYT/Iya [spat inagama ilaimaToDivaSaaKp+Nama

52

pRYzBaUima ÁpRYzBaUima ÁpRYzBaUima ÁpRYzBaUima ÁpRYzBaUima ÁivaSaaKp+Nama [spat saMyaM~ kI inagaimat phcaana

raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD ³Aar Aaš ena ela´ doSa kapqama tTIya AaQaairt samaga [spat saMyaM~ hO. doSa kI yahnavar%na [ka[- ‘vaa[jaaga sTIla’ ko naama sao pcailat hO AaOr [sakamau#yaalaya AaMQa pdoSa ko ivaSaaKp+Nama maoM isqat hO. ipClao tInadSakaoM sao AiQak samaya sao pcaailat [sa saMgazna maoM doSa va ivadoSako ]%ÌYT gauNava<aayau> kccao maala sao saaO sao AiQak EaoiNayaaoM komaRdu evaM ivaSaoYa [spat ]%padaoM ka ]%padna ikyaa jaa rha hO.pàrMBa sao hI raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD gauNava<aapUNa- ]%padaoMko ilae pisaw hO. doSa ko k[- mah%vapUNa- piryaaojanaaAaoM maoM AarAa[- ena ela Wara inaima-t [spat ka ]pyaaoga huAa hO. gaahkaoMko ilae phlaI psaMd ko $p maoM [sa kMpnaI nao raYT/Iya vaAMtra-YT/Iya #yaait paPt kI.

Aar Aaš ena ela-vaI esa pI Aaš esa AÜ 9001‚ AÜeca esa e esa 18001 AÝr Aaš esa AÜ 14001 maanakpmaaNap~ paPt pqama samaga [spat saMyaM~ hO. }jaa- pbaMQana pNaalaIhotu Aaš esa AÜ 50001 maanak sao BaI pmaaiNat pqama saava-jainak[spat ]Vma hO. kaba-na fuTipMT\sa kÜ kma krnao hotu pBaavaIApiSaYT }jaa- ko ]pyaÜga pr Qyaana doto hue ivaivaQa hirt }jaa-phlauAaoM ko kayaa-nvayana kI idSaa maoM pyaa-varNa saMtulana kao BaIbanaae rKto hue Aar Aaš ena ela sada AgaNaI rha hO.vat-maana pirdRSya Ávat-maana pirdRSya Ávat-maana pirdRSya Ávat-maana pirdRSya Ávat-maana pirdRSya Á

ivaSva kI AaOsatna [spat Kpt krIbana 222 iklaaogaàma pìt vyai> kI tulanaa maoM Baart maoM lagaBaga 66 iklaao gaàmapìt vyai> hO. doSa maoM vaYa- 2012–13 maoM [spat kI Kpt maoM0º8‰o vaRiw rhIÊ jabaik vaYa- 2014–15 maoM 3º9‰ AaOr vaYa-2015–16 maoM 4º5‰ ko saaqa sauQaar dja- huAa. ivaSva [spat

saMGa ko AnausaarÊ Baart maoM [sa idSaa maoM saMBaavanaaeÐ AaSaajanakhOM AaOr dRSyamaana [spat kI Kpt vaYa- 2016–17 maoM 5º4‰tk baZ,,nao ka Anaumaana hO AaOr vaYa- 2017–18 tk yah baZ,kr88º3 ema Tna hao jaaegaa. pUro ivaSva maoM AiQak xamata kIisqait haonao ko karNa Baart inayaa-tk doSa ko $p maoMo nahIM ]Barpayaa halaaÐik GarolaU baajaar maoM [spat Kpt maoM baohtr vaRiw dja-hu[-. iflahala [spat baajaar maoM maMdI kI isqait banaI hu[- hO.saaqa hI caIna sao paPt haonaovaalao sasto Aayaat ka pBaava BaI Baartpr A%yaiQak pD,a hO. vat-maana sarkar nao [sa isqait sao parpanao ko ilae maok [na [MiDyaaÊ kaOSala ivakasaÊ AakYa-k nagarÊmaoT/aoÊ p<anaÊ hvaa[- AD\DoÊ gaamaINa saD,k yaaojanaaÊ Aavaasa yaaojanaaAaid k[- xao~aoM maoM baRhd inavaoSa kI naIit banaa[-. maok [na [MiDyaaAiBayaana ko tht cayainat 24 ]VaogaaoM ko ivakasa maoM [spat kIKpt kI saMBaavanaaeÐ jyaada hOM. [spat ko ibanaa [na yaaojanaaAaoMka kayaa-nvayana saMBava nahIM hao sakta hO.Aar Aa[- ena ela ka inaYpadna ÁAar Aa[- ena ela ka inaYpadna ÁAar Aa[- ena ela ka inaYpadna ÁAar Aa[- ena ela ka inaYpadna ÁAar Aa[- ena ela ka inaYpadna Á

kMpnaI nao ipClao iva<a vaYa- maoM 12Ê271 kraoD, Épe³T/ayala rna ko ]%padaoM kI ibaËI sao pàPt Épe 2Ê211º24kraoD, saiht ´ ka ibaËI karaobaar ikyaaÊ jaao gat vaYa- kItulanaa maoM kImat kI dRiYT sao 5‰ AaOr maa~a kI dRiYT sao 39‰ka ivakasa hO. 37‰ kI vaRiw dja- krto hue Épe 1Ê186kraoD, kI inayaa-t ibaËI kIÊ jaao Aba tk ka EaoYztma hO. tPtQaatuÊ zaosa [spat va ibaËI yaaogya [spat ]%padna jaOsao saBaIp`mauK xao~aoM maoM ivakasa dja- ikyaa hO. vaYa- 2015–16 ko daOranamaUlyavaiQa-t [spat ko ]%padna maoM 20‰ AaOr inajaI ivaVut]%padna ko xao~ maoM 6‰ kI vaRiw dja- hu[- hO. caIna maoM [spatkI kImatoM baIsa vaYaaMo-M ko nyaUnatma str sao BaI naIcao Aa jaanao kokarNa [spat kI kImataoM maoM BaarI igaravaT Aa[-. eosao maahaOla

doSa ko maUlasaMrcanaa%mak ivakasa maoMdoSa ko maUlasaMrcanaa%mak ivakasa maoMdoSa ko maUlasaMrcanaa%mak ivakasa maoMdoSa ko maUlasaMrcanaa%mak ivakasa maoMdoSa ko maUlasaMrcanaa%mak ivakasa maoMAar Aa[- ena ela ka [spatI yaaogadanaAar Aa[- ena ela ka [spatI yaaogadanaAar Aa[- ena ela ka [spatI yaaogadanaAar Aa[- ena ela ka [spatI yaaogadanaAar Aa[- ena ela ka [spatI yaaogadana

¹ ko ena ela vaI ÌYNavaoNaI

53

maoM Aar Aa[- ena ela nao ApnaI maaOjaUda ivapNana vyavasqaa kao AaOrBaI saudRZ, banaato hue Aga`sar haonao kI idSaa maoM p`yaasart hO.Aar Aa[- ena ela maoM ivapNana vyavasqaa ÁAar Aa[- ena ela maoM ivapNana vyavasqaa ÁAar Aa[- ena ela maoM ivapNana vyavasqaa ÁAar Aa[- ena ela maoM ivapNana vyavasqaa ÁAar Aa[- ena ela maoM ivapNana vyavasqaa Á[-–ibaËI Á[-–ibaËI Á[-–ibaËI Á[-–ibaËI Á[-–ibaËI Á Aar Aa[- ena ela Apnao p`mauK [spat ]%padaoM kIibaËI hotu bahut phlao hI Aa^nalaa[na AaD-r bauikMga p`NaalaI Sau$kI. [sa [-–ibaËI ko maaQyama sao gaàhk ApnaI manapsaMd maalabahut AasaanaI sao KrId sakto hOM. Aajakla ko iDijaTlaa[jaoSanaÊnakdriht laona–dona kI isqait maoM yah vyavasqaa bahut hI saaqa-kisaw hao rhI hO.pMjaIÌt kayaa-laya va inagaimat kayaa-layaÁ pMjaIÌt kayaa-laya va inagaimat kayaa-layaÁ pMjaIÌt kayaa-laya va inagaimat kayaa-layaÁ pMjaIÌt kayaa-laya va inagaimat kayaa-layaÁ pMjaIÌt kayaa-laya va inagaimat kayaa-layaÁ raYT/Iya [spatinagama ilaimaToD–ivaSaaKp+Nama [spat saMyaM~ ka pMjaIÌtkayaa-laya va inagaimat kayaa-laya ivaSaaKp+NamaÊ AaMQa` p`doSa maoMisqat hO. ekla ]%padna xao~ ivaSaaKp+Nama sao hI [sako]%padna saMbaMQaI kaya-klaap Aayaaoijat ike jaato hOM. saMyaM~ saosaIQao ]%padaoM kI pòYaNa vyavasqaa BaI hO. piryaaojanaa gaàhkaoMAaOr ivainamaa-taAaoM kI AavaSyaktaAaoM ko Anau$p [spat ]%padaoMkao ]plabQa krnaa [saka ekmaa~ laxya hO.xao~Iya kayaa-laya Á xao~Iya kayaa-laya Á xao~Iya kayaa-laya Á xao~Iya kayaa-laya Á xao~Iya kayaa-laya Á raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD nao ivapNanahotu mau#yaalaya sahit doSa maoM caar xao~Iya kayaa-layaaoM kI sqaapanaakI. [nhoM Baart ko p`mauK nagaraoM maoM sqaapnaa kIÊ ijasasao pUro doSamaoM [sako ]%padaoM kI ]plabQata kao sauinaiScat kI jaae. vao hOMÁdoSa kI rajaQaanaI na[- idllaI maoM xao~Iya kayaa-laya ³]<ar´Ê doSakI vaaiNajya rajaQaanaI mauMba[- maoM xao~Iya kayaa-laya ³piScama´Ê pUva-maoM Apnao maaOjaUdgaI kao sauinaiScat krto hue kaolakata maoM xao~Iyakayaa-laya ³pUva-´ AaOr dixaNa Baart ko baajaar hotu caonnaO maoMxao~Iya kayaa-laya ³dixaNa´ kI sqaapnaa kI. inadoSak ³vaaiNajya´ko maaga-dSa-na maoM xao~Iya p`baMQak Wara saMbaw xao~ maoM vyaapar laona–dona ikyaa jaata hO. gaàhkaoM kI AavaSyaktaAaoM ko baaro maoMjaanakarI haisala krnao AaOr xao~ str pr [spat ]%padaoM kI]plabQataÊ samaJaaOta &apna ko Anausaar maala laonaovaalao gaàhkaoMkao ide jaanaovaalao pào%saahna AaOr [sa pìËyaa maoM ]%pnna haonaovaalaIivaivaQa samasyaaAaoM ko samaaQaana hotu samaya–samaya pr sqaanaIya]VaogaaoM ko saaqa gaàhk baOzkoM Aayaaoijat kI jaatI hO. baOzk

maoM ilae gae inaNa-yaaoM ka Anaupaalana ikyaa jaata hO.SaaKa ibaËI kayaa-laya Á SaaKa ibaËI kayaa-laya Á SaaKa ibaËI kayaa-laya Á SaaKa ibaËI kayaa-laya Á SaaKa ibaËI kayaa-laya Á Aar Aa[- ena ela nao caalaU xao~Iyakayaa-layaaoM ko p`Saasainak inayaM~NaaQaIna 23 SaaKa ibaËIkayaa-layaaoM kI sqaapnaa kI. [na SaaKa ibaËI kayaa-layaaoM komaaQyama sao vahaÐ ko sqaanaIya ]VaogaaoM kI AavaSyaktaAaoM kI pUit-kI jaatI hO. samaya–samaya pr xao~Iya p`baMQakaoM saiht ivapNanaivaBaaga ko pàiQakairyaaoM ko maaga-dSa-na evaM AnauEavaNa ko maaQyamasao ]pBaao>aAaoM kI sauivaQaaAaoM ko ilae AavaSyak phla ikejaato hOM.proYaNa AiBakta-ÁproYaNa AiBakta-ÁproYaNa AiBakta-ÁproYaNa AiBakta-ÁproYaNa AiBakta-Á Apnao ]%padaoM kI ibaËI tM~ kaomajabaUt krnao kI idSaa maoM Aar Aa[- ena ela nao 18 proYaNaAiBakta-AaoM evaM 6 proYaNa ibaËI AiBakta-AaoM kI inayaui>kI. [nako Wara xao~Iya str pr AavaSyak ]%padaoM kI EaoNaIAaOr ]%padaoM kI maa~a sao saMbaMiQat jaanakarI ]plabQa haotI hOÊijasasao Kpt baZ,anao kI idSaa maoM AavaSyak kdma ]zayaa jaasakta hO.sTa^kyaaD- ÁsTa^kyaaD- ÁsTa^kyaaD- ÁsTa^kyaaD- ÁsTa^kyaaD- Á sqaanaIya ]VaogaaoM yaa gaàhkaoM kao samaya pr AarAa[- ena ela ko ]%padaoM kI ]plabQata kao sauinaiScat krnao koilae sTa^kyaaDao-M kI sqaapnaa kI ga[-. inakTtma SaaKa vaxao~Iya kayaa-laya ko inayaM~NaaQaIna caalaU sTakyaaD- sqaanaIya gaahkaoMkI AavaSyakta kI pUit- maoM maddgaar hOM.Kudro vyaaparI ÁKudro vyaaparI ÁKudro vyaaparI ÁKudro vyaaparI ÁKudro vyaaparI Á doSaIya baajaar maoM laaOh va [spat ]%padaoMkI ibaËI ko ilae p`caalanart idSaainado-SaaoM ko Anau$p laixatvaaiYa-k ibaËI yaaojanaa kI pUit- hotu Kudro vyaapairyaaoM kI BaIinayaui> kI jaatI hO. Kudro vyaapairyaaoM kI inayaui> maoM nae]%padaoM ko ivakasa evaM nae baajaar pr Apnaa vaca-sva jamaanaaÊibaËI maa~a kao baZ,anao kI idSaa maoM Aitir> gaahkaoM kao AaÌYTkrnaa Aaid ]_oSya inaiht hOM. [sako tht gaàhkaoM kaoinaQaa-irt maapdMDaoM ko Anau$p Aar Aa[- ena ela ko saaqasamaJaaOta &apna krnaa pD,ta hO. [sako tht saMbaw esa esaAa[- saIÀena esa Aa[- saI Wara BaI samaJaaOta &apna ikyaa jaatahO. samaJaaOta &apna ko Anausaar inaQaa-irt laxyaaoM ko Anau$pmaala KrIdI jaanao pr ivaivaQa pào%saahna dr BaI laagaU hMO.

54

ijalaa strIya DIlar Á ijalaa strIya DIlar Á ijalaa strIya DIlar Á ijalaa strIya DIlar Á ijalaa strIya DIlar Á raYT/Iya [spat naIit maoM vaYa- 2019–20 tk gaàmaINa xao~aoM maoM pìtvyai> [spat Kpt kao Aitir>6 iklaao gaàma pìt vyai> tk baZ,anao hotu pirklpnaa kI ga[-.gaàmaINa xao~aoM maoM [spat Kpt kI baZ,ao<arI kI saMBaavanaaAaoM kodRiYTgat Aar Aa[- ena ela nao gaàmaINa xao~aoMÊ AQa-–SahrIya vaSahrIya xao~aoM maoM Apnao ]%padaoM kao ]plabQa krnao ka inaNa-yailayaa. [saI idSaa maoM Aar Aa[- ena ela nao Apnao ivapNana tM~ko ivastarNa ko AQaIna ijalaa strIya DIlaraoM kI inayaui> ko ilaephla ikyaa. pàrMBa maoM Aar Aa[- ena ela nao doSa ko p`%yaokijalao maoM ek ijalaa strIya DIlar kI inayaui> kI. tdupraMtAaMQa pdoSa AaOr korlaa jaOsao rajyaaoM maoM p%yaok ijalao maoM AavaSyaktako Anau$p [sakI saM#yaa 4 tk baZ,anao ka inaNa-ya ilayaa.p`staivat 4 Aa]TlaoT maoM saBaI laaogaaoM kao pào%saaiht krnao hotuAnausaUicat jaait va AnausaUicat janajaait ko ilae ek evaM AnyaipCD,I jaait ko ilae ek kao AabaMiTt krto hue AarxaNa kIsauivaQaa BaI ]plabQa kI. samaJaaOta &apna ko AaQaar pr [nakainaYpadna ikyaa jaata hO.ga` àmaINa DIlar Ága` àmaINa DIlar Ága` àmaINa DIlar Ága` àmaINa DIlar Ága` àmaINa DIlar Á doSa ko samaga` ivakasa maoM ApnaI Civakao banaae rKnao ko ilae Aar Aa[- ena ela nao gaàmaINa DIlariSap yaaojanaa banaa[-. [sa yaaojanaa ka ]_oSya hO ik ipCD,ovagaao-M kao Avasar pdana krnao ko saaqa kaonao–kaonao maoM Apnao ]%padaoMkI ]plabQata kao sauinaiScat krto hue [spat Kpt baZ,anaa.ijalao ko maMDlaÀblaakÀtalaukÀpMcaayat straoM pr [naka pMjaIkrNaikyaa jaata hO. vahaÐ ko sqaanaIya gaàhkaoM kI maaÐga ko Anau$p[spat ]%pad ]plabQa ike jaato hOM.ivapNana saMpk- kayaa-laya ÁivapNana saMpk- kayaa-laya ÁivapNana saMpk- kayaa-laya ÁivapNana saMpk- kayaa-laya ÁivapNana saMpk- kayaa-laya Á sssssqaanaIya AavaSyaktaAaoM kIpUit- ko saaqa maM~alaya va rajya sarkaraoM ko saaqa saMpk- krto hueivapNana naoTvak- ko ivastarNa maoM sahyaaoga donao hotu na[- idllaIÊkaolakata AaOr hOdrabaad maoM [nakI sqaapnaa kI ga[-. inaQaa-irtmaa~a maoM sTak laonaovaalao DIlaraoM ko ilae pao%saahna ka BaI pavaQaanahO.Anya yaaojanaaeÐ ÁAnya yaaojanaaeÐ ÁAnya yaaojanaaeÐ ÁAnya yaaojanaaeÐ ÁAnya yaaojanaaeÐ Á piryaaojanaa ibaËIÊ spa^T ibaËIÊ [-–naIlaamaIAaid Anya yaaojanaaeÐ pcailat hOM. [nako Wara inaQaa-irt maapdMDaoM

ko Anau$p gaàhkaoM kao ivaivaQa EaoNaI ko [spat ]%pad ]plabQaike jaato hOM. gaàhkaoM ko saaqa ikyao gayao samaJaaOta &apnaaoM maoM]%padaoM kI maa~a baZ,a[- ga[-. baRhd maa~a maoM ]%pad KrIdnaovaalaogaàhkaoM kao e@sa¹PlaaMT rok pòYaNa AaQaar pr ]%padaoM kIAapUit- kI jaatI hO AaOr pa~ ivaivaQa pào%saahna BaI ide jaatohOM.ivaivaQa AnyaivaivaQa AnyaivaivaQa AnyaivaivaQa AnyaivaivaQa Anya phla Áphla Áphla Áphla Áphla Á]%pad imaEaÀivapNana imaEaÁ]%pad imaEaÀivapNana imaEaÁ]%pad imaEaÀivapNana imaEaÁ]%pad imaEaÀivapNana imaEaÁ]%pad imaEaÀivapNana imaEaÁ baajaar maoM maaÐga ko Anau$p]%pad imaEa maoM satt pirvat-na ikyaa jaata hO. ivaiBanna xao~aoMmaoM ]%padvaar maaÐga ko Anau$p [spat Kpt baZ,anao hotu baajaar maoM]%padaoM ka ivapNana ikyaa jaata hO.nayao ]%padaoM ka ivakasaÁ nayao ]%padaoM ka ivakasaÁ nayao ]%padaoM ka ivakasaÁ nayao ]%padaoM ka ivakasaÁ nayao ]%padaoM ka ivakasaÁ AaTaomaaobaa[la ]Vaoga ko ilaeSAE10B21,EN8DCR evaM VIZAG-Co2 EaoiNayaaoM ko ]%padivakisat ikyao gayao. [saI p`kar AavaSyakta ko Anau$pivaivaQa p`kar ko nae ]%padaoM ka ivakasa ikyaa jaata hO.]%padaoM ka p`caar–p`saar Á ]%padaoM ka p`caar–p`saar Á ]%padaoM ka p`caar–p`saar Á ]%padaoM ka p`caar–p`saar Á ]%padaoM ka p`caar–p`saar Á Aar Aa[- ena ela ko ]%padaoMko baaro maoM doSa ko kaonao–kaonao phÐcaanao ko ilae vyaapk p`caar–p`saar ko ilae ivaivaQa p`kar ko phla ilae jaa rho hOM. saa[nabaaoD- lagaanaaÊ haoiD-Mgsa ko maaQyama sao ]%padaoM ko baaro maoM p`caarÊraYT/Iya va AMtra-YT/Iya samaaraohaoM maoM Aar Aa[- ena ela ko ]%padaoMkI p`diSa-naIÊ ivaivaQa laGau ica~ banaakr ivaivaQa xao~aoM maoM p`dSa-naÊkobaula TI vaI maoM p`caarÊ raYT/Iya va AMtra-YT/Iya mah%va rKnaovaalaoKolaaoM ka pàyaaojanaÊ AaolaMipk ivajaota sauEaI pI vaI isaMQau kao AarAa[- ena ela ko baaMD AMbaosaDr ko $p maoM cayana Aaid k[- pkarko phla ko maaQyama sao ]%padaoM ka p`caar–p`saar ikyaa jaa rhahO.hala hI maoM Aar Aa[- ena ela nao BaartIya rolavao ko saaqa ikegae samaJaaOta &apna ko Anausaar rola gaaD,I kI DbbaaoM pr AarAa[- ena ela ko ivaivaQa ]%padaoM saMbaMQaI ivavarNa ko saaqa iva&apnadonao ka AiBayaana Sau$ ikyaa. [sasao ek Aaor AapsaI sahyaaogahO tao dUsarI Aaor vyaapar ivakasa ka pda- Kaolaa gayaa. [satrh ka AiBayaana phlaI baar huAa hO. ]mmaId hO ik yahprMpra jaarI rhogaI.

55

ivaSaoYa kaya-SaalaaeÐ va saMgaaoiYzyaao M ka Aayaaojana ÁivaSaoYa kaya-SaalaaeÐ va saMgaaoiYzyaao M ka Aayaaojana ÁivaSaoYa kaya-SaalaaeÐ va saMgaaoiYzyaao M ka Aayaaojana ÁivaSaoYa kaya-SaalaaeÐ va saMgaaoiYzyaao M ka Aayaaojana ÁivaSaoYa kaya-SaalaaeÐ va saMgaaoiYzyaao M ka Aayaaojana ÁsqaanaIya ]VaogapityaaoMÊ AiBayaMtaAaoM ko ilae Aar Aa[- ena elako ]%padaoM ko baaro maoM AaOr ]sakI gauNava<aa ko baaro maoM jaanakarIdoto hue samaya–samaya pr ivaivaQa ivaSaoYa kaya-SaalaaAaoM va saMgaaoiYzyaaoMka Aayaaojana ikyaa jaa rha hO.BaagaIdairyaao M ko saaqa baOzkoM ÁBaagaIdairyaao M ko saaqa baOzkoM ÁBaagaIdairyaao M ko saaqa baOzkoM ÁBaagaIdairyaao M ko saaqa baOzkoM ÁBaagaIdairyaao M ko saaqa baOzkoM Á raYT/Iya str pr Aar Aa[-ena ela nao Apnao BaagaIdairyaaoM ko saaqa baOzkoM Aayaaoijat krtIhO. [sa baOzk maoM vat-maana baajaar ka pirdRSya AaOr BaavaIcaunaaOityaaoM ko saaqa Avasar pr ivacaar maMqana ikyaa jaata hO AaOrinaYkYa- inakalaa jaata hO. yaqaaoicat ]saka Anaupalana ikyaajaata hO.inayaa-t pr jaaorÁinayaa-t pr jaaorÁinayaa-t pr jaaorÁinayaa-t pr jaaorÁinayaa-t pr jaaorÁ tTIya AaQaairt ekmaa~ baRhdtmasamaga` [spat saMyaM~ haonao ka laaBa ]zato hueÊ ]plabQa saMsaaQanaaoMsao ivastarNa ko saaqa Dalar kI majabaUtI sao kMpnaI Apnaoinayaa-t AaMkD,aoM maoM sauQaar laanao ko ilae p`yaasart hO. vaYa-2015–16 ko daOranaÊ laaOh va [spat ]%padaoM ka KasakrbaaMglaadoSaÊ EaIlaMkaÊ naopala evaM qaa[-laOMD maoM inayaa-t ikyaa gayaa.AMtra-YT/Iya ivapNana kayaa-laya ³Aa[- ema Aao´ÁAMtra-YT/Iya ivapNana kayaa-laya ³Aa[- ema Aao´ÁAMtra-YT/Iya ivapNana kayaa-laya ³Aa[- ema Aao´ÁAMtra-YT/Iya ivapNana kayaa-laya ³Aa[- ema Aao´ÁAMtra-YT/Iya ivapNana kayaa-laya ³Aa[- ema Aao´ÁkMpnaI nao kaolaMbaaoÊ EaIlaMka maoM isqat AMtra-YT/Iya vyaapar koMd` maoMAMtra-YT/Iya ivapNana koMd` ³Aa[- ema Aao´ kI sqaapnaa kI hO.gaàhk saMbaMQaaoM kao saudRZ, banaanao hotu gaàhk [MTrfosaÁgaàhk saMbaMQaaoM kao saudRZ, banaanao hotu gaàhk [MTrfosaÁgaàhk saMbaMQaaoM kao saudRZ, banaanao hotu gaàhk [MTrfosaÁgaàhk saMbaMQaaoM kao saudRZ, banaanao hotu gaàhk [MTrfosaÁgaàhk saMbaMQaaoM kao saudRZ, banaanao hotu gaàhk [MTrfosaÁxao~IyaÀSaaKa kayaa-layaaoM maoM gaàhkaoM ko saaqa baOzkoM AayaaoijatkI jaatI hOM. gaàhkaoM ko pirsar maoM AQyaxa¹sah¹p`baMQainadoSakÀinadoSak ³vaaiNajya´ ko daOra kaya-Ëma Aayaaoijatike jaato hOM. ipClao vaYa- ko daOrana paÐcaaoM xao~aoM maoM [spat KptbaZ,anao kI idSaa maooM ivaiBanna kaya- samaUhaoM ³saI ef TI´ ko daOrakaya-Ëma Aayaaoijat ike gae. samaya–samaya pr eosao kaya-ËmaaoMko Aayaaojana Wara ivapNana vyavasqaa kao saudRZ, kI jaatI hO.ivajayavaaD,a maoM nayao SaaKa ibaËI kayaa-laya kI sqaapnaaÁvajayavaaD,a maoM nayao SaaKa ibaËI kayaa-laya kI sqaapnaaÁvajayavaaD,a maoM nayao SaaKa ibaËI kayaa-laya kI sqaapnaaÁvajayavaaD,a maoM nayao SaaKa ibaËI kayaa-laya kI sqaapnaaÁvajayavaaD,a maoM nayao SaaKa ibaËI kayaa-laya kI sqaapnaaÁnae rajya ko $p maoM Avatirt AaMQa` p`doSa rajya ko ilae na[-rajaQaanaI ka inamaa-Na ikyaa jaanaa hO. [sako ilae AaMQa` p`doSasarkar Wara ivajayavaaDa ko samaIp AmaravatI maoM rajaQaanaIinamaa-Na ko ilae inaNa-ya ilayaa gayaa. [sa Avasar pr saBaa BavanaÊ

ivaivaQa kayaa-layaaoMÊ AavaasaÊ vaaiNajya pirsarÊ Asptala Aaidk[- p`kar ko maUlasaMrcanaagat inamaa-NaaoM ka inaNa-ya ilayaa gayaa.sarkar kI yaaojanaa ko Anau$p rajaQaanaI xao~ ko ivakasa ko ËmamaoM Apoixat [spat maaÐga kI pUit- hotu hala hI maoM ivajayavaaDa maoMSaaKa ibaËI kayaa-laya kI sqaapnaa kI ga[-.[spat makanaao M ka inamaa-Na Á[spat makanaao M ka inamaa-Na Á[spat makanaao M ka inamaa-Na Á[spat makanaao M ka inamaa-Na Á[spat makanaao M ka inamaa-Na Á inagaimat saamaaijak daiya%vakI gaitivaiQayaaoM ko tht saMyaM~ ko samaIpsqa gaaÐvaaoM ko garIbaI roKasao inacalao str ko laaogaaoM ko ilae Aavaasa kI sauivaQaa ]plabQakrnao kI idSaa maoM [spat makanaaoM ka inamaa-Na krko ]nhoM saupud-ikyaa gayaa. saaqa hI baOla gaaD,I jaOsaI [spat gaaiD,yaaÐ BaIbanaakr ivatirt ike gae. [sa p`kar ivaivaQa $paoM maoM [spatkI Kpt kI idSaa maoM p`yaasa jaarI hOM.vyaapar ]%ÌYTta phlaÁvyaapar ]%ÌYTta phlaÁvyaapar ]%ÌYTta phlaÁvyaapar ]%ÌYTta phlaÁvyaapar ]%ÌYTta phlaÁvyaapar ]%ÌYTta pr Qyaana doto hue sauQaar ko AvasaraoM ko tlaaSamaoM ‘gaoMbaa’Ê gauNava<aa sauQaar jaOsaI inamnailaiKt piryaaojanaaAaoM prbala idyaa gayaaÁgao Mbaa sauQaarÁgao Mbaa sauQaarÁgao Mbaa sauQaarÁgao Mbaa sauQaarÁgao Mbaa sauQaarÁ sauQaar kao inarMtr baZ,avaa donao AaOr naotR%vasahBaaigata ko maaQyama sao Saap Flaaor maoM hao rho sauQaaraoM kao dSaa-naohotu vaYa- ko daOrana ‘gaoMbaa’ sauQaar phla kao AaOr kargar banaayaagayaa. gaoMbaa sauQaaraoM kao dSaa-nao ko ilae ek pNaalaI banaa[- ga[- hOAaOr Saap Flaaor maoM kama krnao vaalao kma-caairyaaoM ko AiBaporNa hotupao%saahna yaaojanaaeÐ BaI laagaU kI ga[- hOM. vaYa- ko daOranaÊ gaoMbaa dlakao sauQaar hotu 7 piryaaojanaaeÐ idKa[- ga[-M. gaoMbaa dla komaaga-dSa-na AaOr mah%vapUNa- sauJaavaaoM ko pirNaamasva$p piryaaojanaaAaoMka pUra ikyaa gayaa.Anya naIitgat phlaÁAnya naIitgat phlaÁAnya naIitgat phlaÁAnya naIitgat phlaÁAnya naIitgat phlaÁ BaivaYya kI Anaumaainat maaÐga kI pUit-hotu ivagat vaYaao- maoM Aitir> xamata hotu inavaoSa krnao ko karNaxamata maoM baZ,ao<arI hu[-. halaaÐikÊ sasto Aayaat AaOr maaÐga maoMAaMiSak vaRiw ko pirNaamasva$p xamata ka ]pyaaoga vaYa- 2010–11 maoM 88‰ kI tulanaa maoM vaYa- 2015–16 maoM 76‰ tk kmahao gayaa. pirsaijjat [spat ]%padaoM ka Aayaat vaYa- 2014–15 maoM dja- 71‰ sao vaYa- 2015–16 maoM 26‰ tk AaOr baZ,a.Baart sarkar Wara eca Aar [spat pr pitpaTna SaulkÊ pmauK

56

[spat ]%padaoM pr Aayaat p`Baar maoM 2º5‰ baZ,ao<arIÊ FlaaT[spat ]%padaoM ko AayaataoM pr 20‰ saofgaaD- p`Baar AaOr 173[spat ]%padaoM pr nyaUnatma Aayaat kImat lagaanaa jaOsao ivaivaQa]payaaoM ko karNa vaYa- kI iWtIya CmaahI ko daOrana sasto AayaataoMkI maa~a kuC str tk inayaMi~t hu[-. Baart sarkar Wara ilaegae phla ko pirNaamasva$p vaYa- 2014–15 maoM laMbao ]%pad KMD maoM202‰ Aayaat kI tulanaa maoM vaYa- 2015–16 maoM 2‰ tkinayaMi~t ikyaa jaa saka. halaaÐikÊ ema Aa[- pI lagaanao kopScaat\ kImat kI vaRiw maoM inayaimatta kao ABaI BaI sqaaipt ikyaajaanaa SaoYa hO. vastu maUlya maoM kmaIÊ vaOiSvak maaÐga maoM igaravaT AaOrsasto Aayaat sao kImataoM kao kma krnao ko ilae dbaava pD,a.idsaMbarÊ 15 ³ApOlaÊ 15 kI tulanaa maoM 22‰ tk kmaI´ maoMjao pI saI ko Anausaar TI ema TI ]%pad kI kImat Éº30Ê340tk nyaUnatma rha. janavarIÊ 16 sao bahut kma samaya ko ilaekImataoM maoM sauQaar doKI ga[-.BaavaI pirdRSyaBaavaI pirdRSyaBaavaI pirdRSyaBaavaI pirdRSyaBaavaI pirdRSya

Baart vaOiSvak [spat baajaar ka mah%vapUNa- ihssaa banarha hO AaOr ApnaI majabaUt Aaiqa-k ivakasa ko saaqa¹saaqa BaarImaaÐgaÊ pìt vyai@t kma [spat Kpt tqaa baRhd maa~a maoM laaOhAyask ko inaxaopaoM kI ]plabQata jaOsao ivaiBanna saakara%makGaTkaoM ko AaQaar yah [spat ]%padna ka p`mauK xao~ bana rhahO. Baart ka BaivaYya ]jjavala hO AaOr vaYa- 2016 AaOr 2017ko daOrana [spat kI Kpt maoM 5º4‰ kI vaRiw haonao ka AnaumaanahO. raYT/Iya [spat inagama ko ]%padaoM kI maaÐga barkrar rhogaIÊivaSaoYatÁ ]sa samaya laMbao ]%padaoM kI Kpt baZ,ogaIÊ jaba sarkarWara maUlasaMrcanaaAaoM hotu banaa[- ga[- baRhd yaaojanaaAaoM ko AnausaarinavaoSa haogaa. pD,aosaI doSaaoM maoM ]plabQa AvasaraoM ka laaBa ]zanaoko ]_oSya sao AMtra-YT/Iya ivapNana koMd` Kaola idyaa hO.

kMpnaI Eaimak ]%padktaÊ kaok drÊ caUiNa-t kaoyalaapòYaNa drÊ ivaiSaiYT }jaa- Kpt jaOsaI p`caalana dxataAaoM koivakasa pr Qyaana koMidt ikyaa. ivastairt [ka[yaaoM sao ]%padnamaoM vaRiw AaOr AaQauinakIÌt [ka[yaaoM ko isqarIkrNa sao [samaMo

AaOr sauQaar Aaegaa. ]cca gauNava<aa vaalao maUlyavaiQa-t [spat kosaaqa¹saaqa ]prao@t p`caalana dxata sao kMpnaI ko saBaI trh koinaYpadnaaoM maoM bahut sauQaar haogaa. ]%padna kI maa~a baZ,nao saobyaaja ka baaoJa kma haogaa tqaa vaYa- ko daOrana AaMtirk saàotaoM komaaQyama sao Aija-t pUÐjaI sao ivastarNa evaM AaQauinakIkrNa kIpiryaaojanaaAaoM ko kayaa-nvayana hotu AavaSyak pUÐjaI BaI ]plabQahaogaI. Anya naIitgat phlaaoM ko AnausarNa ko saaqa [na pyaasaaoM kIvajah sao [spat Kpt maoM baZ,ao<arI ko saaqa kMpnaI kI Aaiqa-kisqait BaI AagaamaI vaYaao-M maoM baohtr haogaI.kMpnaI nao ipClao vaYa- ko daOrana 37º28 laaK Tna ibaËIyaaogya[spat kI ibaËI kI hOÊ jaao baajaar maoM maMdI evaM sasto AayaataoMjaOsaI caunaaOityaaoM ko baavajaUd ipClao vaYa- kI tulanaa maoM 39‰jyaada hO.inaYkYa- ÁinaYkYa- ÁinaYkYa- ÁinaYkYa- ÁinaYkYa- Á saava-jainak [spat ]pËmaaoM maoM Aar Aa[- enaela ek p`mauK laMbao [spat ko ]%padk ko $p maoM jaanaa jaatahO. doSa kI AavaSyakta kI pUit- ko Alaavaa ivaSva ko k[-Anya doSaaoM maoM [sako ]%pad kao inayaa-t ikyaa jaata hO. Baartsarkar Wara naIit maoM saMSaaoQanaÊ p<ana va laaijaisT@sa kI ]plabQatamaoM sauQaarÊ Anaumaainat vaRiw kao pao%saahnaÊ ]%pad ivaivaQaIkrNa kodRiYTgat Aar Aa[- ena ela ApnaI BaavaI yaaojanaa kao AMitma $pidyaa hO. ivakasaSaIla Aqa-vyavasqaa kao ]%padaoM ko inayaa-t koilae vyaapar inayamaaoM maoM saMSaaoQana jaOsao kdma ko Anau$p Aar Aa[-ena ela nao ApnaI kaya-naIit maoM badlaava ikyaa. tTIya AaQaairtevaM pyaa-Pt BaUima kI ]plabQata ko saaqa ApnaI pcaalana dxataÊpitbaw maanavaSai>Ê saudRZ, pyaa-varNaIya va saamaaijak pitbawtaAaoMko saaqa Baart maoM sqaaipt Apnao vyaapk ivapNana tM~ ko maaQyama saoAar Aa[- ena ela doSa ko saBaI BaUBaagaaoM maoM ApnaI phcaana kayamakrnao ko ilae pyaasart hO. Aar Aa[- ena ela kI BaavaI yaaojanaako Anausaar doSa maoM ek hI sqaana pr pcaailat yah doSa ka baRhdtmasamaga [spat saMyaM~ haogaa.

¹ vairYz sahayak ³rajaBaaYaa´raYT/Iya [spat inagama ilaimaToDÊ ivaSaaKp+Nama

maaobaa[laÁ †91 9000696971

59

vaOiSvak [spat pirdRSyaÁBaart ivaSva ka sabasao baD,a laaoktM~ doSa hOÊ ijasakI

janasaM#yaa 125 kraoD, ko Aasapasa hOM. yah saMsaar maoM caIna kobaad dUsaro naMbar pr hO. vat-maana maoM [spat ]%padna ko xao~ maoMBaart tIsaro sqaana pr hO AaOr yah SaIGa` hI ivaSva maoM zaosa [spatka dUsara sabasao baD,a ]%padk raYT/ banaogaa. baSat-o ik na[-xamataAaoM ko saRjana ko ilae saBaI AavaSyaktaAaMo kI pUit- kosaaqa ]pyau> kdma ]zae jaae. vaYa- 2015 ko AaMkD,aoM koAnausaar ]%padna ko xao~ maoM 10 SaIYa- doSaaoM kI jaanakarI naIcaodSaa-[- ga[- hOÁ

eosao hI hmaaro doSa maoM pìtvyai> [spat kI KptpìtvaYa- 62 iklaao gaàma hOMÊ jaao vaOiSvak pirvaoSa kI tulanaa maoMbahut kma hO. hmaaro gaaÐvaoM maoM tao [sakI Kpt bahut hI kma hOÊijasao baZ,anao ko ilae Aqak p`yaasa kI ja$rt hO. duinayaa maoM[spat Kpt krnaovaalao SaIYa- 10 doSaaoM kI tulanaa kroM tao hmaaranaama ]samaoM nahIM Aata. vaYa- 2015 ko AaMkD,aoM ko Anausaar Á

]pyau-> saarNaI sao hmaoM maalaUma haotI hO ik phlao ko dsasqaanaaoM maoM Baart nahIM hO. [spat kI Kpt ko ivaSlaoYaNa sao yahpta calata hO ik [spat ka ]pyaaoga kuC Kasa saamaiga`yaaoM koinamaa-Na maoM hI ikyaa jaata qaa. sana\ 1860 sao phlao [spat ekmahÐgaI Qaatu EaoNaI maoM Aata qaa. [saka ]%padna kafI kma qaatqaa dUsarI Aaor [saka ]%padna haqaaoMM sao ikyaa jaata qaa AaOrAiQak laagat haotI qaI. ]na idnaaoM jyaadatr [saka tlavaaroMÊAaOjaarÊ kTlarI banaanao maoM ]pyaaoga ikyaa jaata qaa. kasTAayarna ka p`yaaoga BaarI ]VaogaaoM maoM ikyaa jaata qaa. [sailae[saka Kpt bahut kma qaa. prMtu Aaja ko AaQauinak yauga maoMmaanava jaIvana ko hrok xao~ maoM [saka ]pyaaoga ikyaa jaa rha hO.laaogaaoM maoM BaI jaaga$kta baZ,I hO. saaqa hI sarkar Wara ilaejaanaovaalao ivaivaQa phla ko karNa idna–ba–idna [spat kI KptbaZ,I. laoikna baZ,ao<arI ka dr pyaa-Pt nahIM hO.

parMBa maoM ibaTona ka [spat ]%padna maoM vaca-sva qaa. ]sasamaya pUrI duinayaa maoM [spat ]%padna maoM iba`Tona ka ihssaa 47‰

vaOiSvak evaM BaartIya [spat pirdRSyavaOiSvak evaM BaartIya [spat pirdRSyavaOiSvak evaM BaartIya [spat pirdRSyavaOiSvak evaM BaartIya [spat pirdRSyavaOiSvak evaM BaartIya [spat pirdRSya¹ Qama-pala AraoD,a

ËºsaMº doSa ka naama zaosa [spat ]%padna³imailayana Tna´

1 caIna 803º802 jaapana 105º20

3 ´ Baart 89º404 Amaoirka 78º805 $sa 70º906 dixaNa kaoiryaa 69º707 jama-naI 42º708 baàjaIla 33º309 TkI- 31º5010 yauËona 23º00

Ë saM doSa ka naama Kpt pìtvyai>pitvaYa-

³iklaaogaàma´1 dixaNa kaoiryaa 11132 ta[-vaana 7503 caok gaNatM~ 6274 jaapana 4975 caIna 4886 jama-naI 4837 tukI- 4368 AisT`yaa 4159 knaaDa 40410 [TlaI 400

60

qaa. vah Apnao ]%padna maoM sao 43‰ tk Amaoirka AaOr yaUraopdoSaaoM kao inayaa-t krta qaa. laoikna Aaja kI isqait maoM ibaTonaivaSva ko baD,o 10 ]%padkaoM kI saUcaI maoM sao baahr hO.

Baart nao 1947 maoM AajaadI haisala krnao ko baad saolaokr vaYa- 1991 tk iba`Tona ko lagaBaga barabar dr sao sakladoSaIya ]%pad maoM ivakasa dja- ikyaaÊ vahIM 1991 maoM ]darIkrNakI vyavasqaa Apnaanao ko baad BaartIya Aqa-vyavasqaa iba`Tona komaukabalao kafI toja gait sao Aagao baZ,I. ABaI Baart ko ivakasadr maoM qaaoD,o–bahut ]tar–caZ,ava ko baavajaUd ek inarMtrta banaIhu[- hO. dUsarI Aaor ‘baoigjaT’ ko baad [MglaMOD kI iva<aIya isqaitkmajaaor hu[- hO. ek AaMklana ko Anausaar BaartIyaAqa-vyavasqaa Agar 7‰ kI dr sao BaI baZ,tI hOÊ tao Agalao saalako AMt tk sakla doSaIya ]%pad 2º40 laaK kraoD, Dalar haojaaegaa. vahI valD- baOMk AaOr dUsarI saMsqaaAaoM ka maananaa hO ikiba`Tona ko ivakasa dr maoM ek sao dao fIsadI sao jyaada baZ,t nahIMhaogaI. [sa trh Agar iba`iTSa Aqa-vyavasqaa 2‰ dr sao BaIbaZ,tI hOÊ tao 2017 ko AMt tk ]saka Aakar 2º35 laaKDalar kma haogaaÊ jaao ik Baart ko Anaumaainat jaIDIpI sao 0º05laaK Dalar kma hI rhogaa. jaaihr hOÊ Baart kao ivaSva strpr [sasao ek na[- hOisayat AaOr phcaana imalaogaI.

Aba piScama doSaaoM ko saaqa Sai> saMtulana BaI badlaogaa.Baart kI lagaBaga 600 kMpinayaaÐ ABaI iba`Tona maoM kama kr rhIhO. Baart iba`Tona maoM inavaoSa krnaovaalaa tIsara sabasao baD,a doSahO. Qyaana doM ‘Baart kBaI iba`Tona ka ]pinavaoSa qaa’.

Baart nao ipClao saala caIna kao duinayaa maoM sabasao AiQakivadoSaI inavaoSa AakiYa-t krnao ko maamalao maoM pICo CaoD, idyaa qaa.Aba [sa caunaaOtI sao inapTnao ko ilae caIna ApnaI sarkarI kMpinayaaoMko ivaraoQa ko baavajaUd ApnaI rNanaIit badlato hue k[- xao~aoM maoMivadoSaI inavaoSa kI yaaojanaa banaa[- hO.

caIna maoM vaYa- 2015 maoM [spat kI maaÐga 3º5‰ kI kmaIdoKI ga[- AaOr vaYa- 2016 maoM BaI AaOr kma haonao kI AaSaMka hO.[sakao Qyaana maoM rKto hue caIna nao Apnao GaaTo maoM calanaovaalao k[-

[spat ]VaogaaoM kao baMd krnao AaOr Apnaa sasta [spat dUsaro doSaaoMkao inayaa-t krnao kI naIit banaa[- hO. [sako ilae caIna nao]%padna maUlya sao kma kImat pr [spat ibaËI krnao kao saaocarKa hO.

[sasao ]barnao ko ilae caIna nao ivadoSaI inavaoSakaoM kaoAakiYa-t krnao ko ilae janavarIÊ 2017 maoM ‘saMsÌityaaoM kImaalagaaD,I’ kao yaUbaI Sahr sao rvaanaa ikyaaÊ jaao 18 idnaaoM maoM12000 iklaaomaITr kI dUrI tya krko laMdna phuÐcaogaI. [sadaOrana vah saat doSaaoM–kjaikstanaÊ $saÊ baola$Ê paolaOMDÊ baoiljayamaAaOr ÍaMsa sao haokr gaujarogaI. [sa laMbaI yaa~ ko pICo kIAaiqa-k vajahoM tlaaSanaa kizna nahIM hOM. ipClao 25 vaYaao-M maoMphlaI baar caIna ka ivakasa dr 7‰ sao 6º9‰ tk igara hOAaOr yahI isqait banaI rhI tao Aanaovaalao samaya maoM yah AaOr BaIkma hao saktI hO.

caIna ivadoSaaoM sao vyaapar baZ,anao ko nae rasto kI tlaaSamaoM hO. laMbaI rolamaaga- yaa hvaa[- maaga- ko maukabalao samaud` maaga- kaKca- AaQaa Aata hO AaOr gaMtvya sqaana tk maala phuÐcaanao maoM kmakImat Ada krnaI haotI hO. Aaja kao[- BaI doSa [spat kaAayaat kovala kImat ko AaQaar pr nahIM krta hO. bailk]sakI gauNava<aa AaOr ]sakI ]pyaaoigata evaM GarolaU ]VaogaaoM pr[sako p`Baava ko dRiYTgat krta hO.

baajaar ko ivaSaoYa&aoM ka maananaa hOM ik Amaoirka ka caInako iKlaaf rvaOyaa Baart ko ilae ivadoSaI inavaoSa kaoAakiYa-t krnao maoM maddgaar saaibat hao sakta hOM. ifr BaI yahkafI hd tk [sa baat pr inaBa-r krogaa ik naaoTbaMdI ko fOsalaoka ivadoSaI inavaoSa pr @yaa Asar pD,ogaaÆ caIna iksaI BaI halatmaoM saMsaar kI naMbar 1 mahaSai> bananao ko ilae p`yaasart hO.Baart maoM [spat ka pirdRSya ÁBaart maoM [spat ka pirdRSya ÁBaart maoM [spat ka pirdRSya ÁBaart maoM [spat ka pirdRSya ÁBaart maoM [spat ka pirdRSya Á

Baart ko p`qama p`QaanamaM~I svaº pMiDt javaahr laalanaoh$ kI dUrdiSa-ta sao hmaaro doSa maoM sTIla ]%padna ko xao~ maoMtknaIkI ËaMit ka SauBaarMBa huAa. jaba sarkar ko phla prdoSa maoM Baart sarkar ko tIna AaQauinak samaga` [spat saMyaM~

61

iBalaa[-Ê dugaa-pur AaOr ra}rkolaa maoM sqaaipt ike gae hOM. AajadoSa maoM saava-jainak xao~ AaOr inajaI xao~ ko k[- AaQauinak [spatsaMyaM~ p`caalanart hOM. Baart sarkar ko [spat maM~alaya kop`Saasainak inayaM~Na ko AQaIna saava-jainak xao~ ko inamnailaiKt[ka[yaaÐ hOMÁ

1º sTIla AqaaîrTI Aa^f [MiDyaa ilaimaToD2º raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD3º ena ema DI saI4º maa^yala ilaimaToD5º ema esa TI saI ilaimaToD6º ihMdustana sTIla va@sa- knsT/@Sana ilaimaToD7º ko Aa[- Aao saI ela ilaimaToD8º maoka^na ilaimaToD9º Aa[- saI vaI ela ilaimaToD

svatM~ta pàiPt ko 70 saala pUro hue hOM. [na vaYaao-M maoMdoSa nao k[- ]tar–caZ,ava doKo AaOr ivaSva pTla pr hr xao~ maoMek mah%vapUNa- AaOr ijammaodar BaUimaka inaBaayaa AaOr ivakasa kaonayaa Aayaama idyaa. ijasa p`kar ek ]Vaoga kao safla banaanaomaoM ‘kma-z kma-caairyaaoM’ ka yaaogadana haota hOMÊ ]saI pkar ek doSakao majabaUt AaOr ivakisat raYT/ banaanao maoM ‘gauNava<aa [spat’ kamah%vapUNa- yaaogadana haota hO.[spat Kpt baZ,anao maoM baaQaaeÐÊ ivakasa kI saMBaavanaaeÐ[spat Kpt baZ,anao maoM baaQaaeÐÊ ivakasa kI saMBaavanaaeÐ[spat Kpt baZ,anao maoM baaQaaeÐÊ ivakasa kI saMBaavanaaeÐ[spat Kpt baZ,anao maoM baaQaaeÐÊ ivakasa kI saMBaavanaaeÐ[spat Kpt baZ,anao maoM baaQaaeÐÊ ivakasa kI saMBaavanaaeÐAaOr ]paya ÁAaOr ]paya ÁAaOr ]paya ÁAaOr ]paya ÁAaOr ]paya Á

– AiQak byaaja dr– maaÐga maoM kmaI– AiQak ]%padna laagat– svaasqya samasyaaeÐ– jala AaOr }jaa- kI kmaI– pyaa-varNa samasyaaeÐ– pirvahna kI samasyaa– saurxaa vyavasqaa– kuSala EaimakaoM kI AnauplabQata

– laaîjaisTk kI samasyaa– pitspwa-– ivadoSa naIit va irSto– mahÐgaa[- AaOr maQya vaga- kI saM#yaa maoM kmaI– bauinayaadI sauivaQaaAaoM ka ABaava– rajanaOitk Aisqarta AaOr sahyaaoga kI kmaI tqaa

inaNa-ya maoM ivalaMba– AnausaMQaana va ivakasa pr kma Kca- AaOr na[- tknaIk

ka kma p`yaaogaAaja GarolaU karaobaar jagat BaI caunaaOityaaoM sao jaUJa rha

hOM. AayaatkaoM evaM inayaa-tkaoM kI Aaiqa-k isqait BaI zIk nahIMhO. laGau EaoNaI ko vyaaparI yaa karaobaarI BaI naaoTbaMdI ko karNaCa[- Aaiqa-k maMdI sao proSaana hOM. }pr sao jaIesaTI ibalaÊkaraobaar AaOr vyaapar pr inayaM~Na Aaid mau_aoM ko ilae koMd` AaOrrajya sarkaraoM ko baIca matBaod samaaPt haonao ka naama nahIM lao rhahOM. Aba tao rajyaaoM Wara yah BaI maaÐga kI jaa rhI hO ik naaoTbaMdIko baad rajyaaoM kao hue rajasva ko nauksaana kI Barpa[- BaI koMd`kroM. doKa jaae tao pUro doSa kI Aaiqa-k–saamaaijak gaitivaiQayaaÐkoMd` kI inaityaaoM pr iTk ga[- hOM.

[na saba GaTnaaËmaaoM ko baIca Aaja hmaoM hr pirisqait kasaamanaa krto hue [spat kI Kpt baZ,anao ko ]payaaoM pr Amalakrnaa haogaa.Avasar ko xao~ÁAvasar ko xao~ÁAvasar ko xao~ÁAvasar ko xao~ÁAvasar ko xao~Á

doSa kI AaOVaoigak ihssaodarI maoM [spat ]Vaoga kIihssaodarI lagaBaga 17 pìtSat hO AaOr doSa maoM ijatnao BaI BaarI]Vaoga–QaMQao hOÊ ]namaoM [spat ]Vaoga ka mah%vapUNa- sqaana hO.BaartIya rolaÁBaartIya rolaÁBaartIya rolaÁBaartIya rolaÁBaartIya rolaÁ

doSa maoM sabasao jyaada [spat kI Kpt rolavao sao@Tr maoMhaotI hOM. Baart maoM 1Ê18Ê000 iklaaomaITr laMbao rola T/ok kajaala fOlaa hO. Aajakla rolavao ApnaI saarI gaaiD,yaaoM kaoibajalaI sao calaanao ko zaosa p`yaasa kr rha hOÊ ijasasao [spatKpt baZ,ogaI.

62

maoT/ao rola ÁmaoT/ao rola ÁmaoT/ao rola ÁmaoT/ao rola ÁmaoT/ao rola ÁmaoT/ao rola ko ilae T/ok ka jaala ibaCanaoÊ sToSana ka

inamaa-Na AaOr rola kI tOyaarI maoM [spat ek mah%vapUNa- kccaa maalahO. [sa piryaaojanaa maoM[spat kI Kpt kIsaMBaavanaa A%yaiQak hO.doSa ko lagaBaga saBaI pmauKSahraoM evaM iWtIya EaoNaIko SahraoM maoM maoT/ao piryaaojanaapr kaya- jaarI hO. [spat]Vaoga ko ilae yah ekSauBa saMkot hO.saD,koMÁ

vaOSvaIkrNa kopirNaamasva$p AapsaIpirvahna maoM sauQaar Aanao lagaa. rola maaga-Ê raYT/Iya rajamaaga-Êrajya maaga- ko saaqa ijalaa str va maMDla str ko gaaÐvaaoM kao AapsamaoM jaaoD,nao ko ilae saD,kaoM ko inamaa-Na kI baD,I AavaSyakta hO.[samaoM [spat ka yaaogadana mah%vapUNa- hO.

maUlasaMrcanaagat sauivaQaaAaoM maoM ivaVutIkrNa ka Ahmaihssaa hO. [sako ilae ivaivaQa p`kar ko [spat ]%padaoM kIAavaSyakta sao saba saupiricat hO.AaTaomaa obaa[la ÁAaTaomaa obaa[la ÁAaTaomaa obaa[la ÁAaTaomaa obaa[la ÁAaTaomaa obaa[la Á

AaTaomaaobaa[la sao@TrÊ jaao ibanaa [spat sao AQaUra hO.Agar [sasao fayada laonaa hOM tao hmaoM sabasao phlao gauNava<aapUNa-[spat ka AiQak sao AiQak ]%padna krnaa caaihe. [sasaoAayaat kao kma ikyaa jaa sakta hO.Bavana inamaa-Na ÁBavana inamaa-Na ÁBavana inamaa-Na ÁBavana inamaa-Na ÁBavana inamaa-Na Á

Baart ko iryala esToT sao@Tr maoM tojaI sao vaRiw hao rhIhO AaOr vaYa- 2020 tk iryala ]Vaoga lagaBaga 12 laaK kraoD,Épe ka haogaa. smaaT- isaTI yaaojanaaÊ svacC BaartÊ sabako rhnaoko ilae p@ko makanaÊ BaUima saMbaMQaI irkaDao-M ka iDijaTlaa[jaoSanaÊ

Aar [- Aa[- TI ³iryala esToT [nvaosTmaoMT T/sT´ sT/@car saoinagaimat kr vaapsa laonaa eosao kdma hOMÊ ijasasao iryala esToT maoMvaRiw kI saMBaavanaa hO. Aaja sarkar AaOr inajaI xao~ Aapsa maoM

imalakr garIba laaogaaoM koilae sasto maoM Aavaasa sauivaQaa]plabQa krnao pr jyaadaKca- kr rho hOM. [sakoAlaava a basa AD\D o ÊraYT/Iya ]VanaÊ sToiDyamaÊiSaxaNa saMsqaanaÊ AsptalaÊbaD,o–baD,o maalaÊ Qaaima-ksqalaÊ sarkarI BavanaÊ janasauivaQaaeÐ Aaid lagaanao maoM[spat Kpt kI baZ,ao<arIkI jyaada saMBaavanaaeÐ hOM.

AMtirxa AaOr rxaa xao~ ÁAMtirxa AaOr rxaa xao~ ÁAMtirxa AaOr rxaa xao~ ÁAMtirxa AaOr rxaa xao~ ÁAMtirxa AaOr rxaa xao~ ÁAajakla [sa xao~ maoM kafI p`gait hao rhI hO. [na

xao~aoM kI AavaSyakta ko Anausaar ivaSaoYa EaoNaI ko [spat ]%padnapr jaaor donaa haogaa.

[sa p`kar maok [na [MiDyaa jaOsao sarkar Wara ]zaejaanaovaalao nae phla sao Aanaovaalao idnaaoM maoM [spat kI Kpt AaOrBaI baZ,ogaI AaOr saBaI p`kar ko AvasaraoM ka laaBa ]zato hueBaart ivaSva maoM Apnao kao ek mah%vapUNa- Sai> saaibat krto hueivaSva maoM ApnaI Cap CaoD,nao maoM kamayaaba haogaa.

idla vahIMÊ QaD,kna vahIMÊ na jaanao yao @yaa hao gayaasaba kuC laagao nayaa–nayaa’

maOM vahIMÊ dp-Na vahIMÊ na jaanao yao @yaa hao gayaasaba kuC laagao nayaa–nayaa.

¹ ]p p`baMQak ³ivapNana´SaaKa ibaËI kayaa-layaÊ frIdabaad

maaobaa[laÁ †91 9818608417

63

Baart sarkar ko [spat maM~alaya Wara raYT/Iya [spatnaIit ka pà$p tOyaar ikyaa gayaa hOÊ ijasa pr maM~alaya naovaobasaa[T ko maaQyama sao 23 janavarIÊ 2017 tk ihtQaarkaoM vaAama janata sao iTPpNaI va sauJaava maaMgao.

navaIna [spat naIit ko p`mauK ]_oSya inamnailaiKt hOMÁ¹ vaYa- 2030¹31 tk zaosa [spat kI ]%padna xamata

kao 300 imailayana Tna tk baZ,anaa.¹ ivaSva maoM ]ccastrIya pìtspwI- ko $p maoM ]Barnao hotu

GarolaU [spat ]Vaoga maoM sauQaar.¹ vaYa- 2030¹31 tk [spat kI pìt vyai> pìtvaYa-

Kpt 160 iklaaogaàma tk baZ,anaa.¹ GarolaU str pr saamairk Anaup`yaaogaaoM hotu ]cca EaoNaI ko

AaTaomaaoiTva [spatÊ [laoi@T/kla [spatÊ ivaSaoYa [spatka ]%padna.

¹ kaoikMga kaoyalao ko Aayaat pr inaBa-rta kao 50‰ kmakrnao ko ilae GarolaU kaoikMga kaoyalao kI ]plabQata maoMvaRiw.

¹ vaYa- 2025¹26 tk doSa kao [spat ka Sauw inayaa-tkbanaanaa.

¹ GarolaU [spat ]%padaoM hotu gauNava<aapUNa- maanakaoM ka ivakasa.¹ vaYa- 2030¹31 tk }jaa- AaOr kccao maala kI dxata

ko maamalao maoM ivaSva maoM Aga`NaI bananao ko ilae AaOVaoigakivakasa.11 janavarI 2017 kao jaarI ike gae pa$p ko Anausaar

BaartIya [spat xao~ inamnailaiKt karNaaoM sao pitkUla pirisqaityaaoMka saamanaa kr rha hOÁ¹ ]cca EaoNaI ko maOMganaIja Ayask AaOr Ëaomaa[TÊ kaoikMga

kaoyalaaÊ sTIla gaoD caUnaap%qarÊ rIÍO@TrI kccao maalaÊ

inakolaÊ laaOh sËOp Aaid p`mauK kccaomaala kI BaartmaoM saIimat ]plabQata.

¹ GarolaU kaoikMga kaoyalao kI gauNava<aa AaOr maa~a maoM kmaIko karNa BaartIya kccao laaoho ko ]%padkÀQamanaBaT\zI p`caalak kI kccao maala ko Aayaat pr AiQakinaBa-rta.vaYa- 2030¹31 maoM [spat ]VaogaaoM Wara p`mauK kccao

maala kI AavaSyakta ka pUvaa-naumaanaÁ

laaOh Ayask KinakaoM pr na[- [spat naIit ko saMBaaivatlaaOh Ayask KinakaoM pr na[- [spat naIit ko saMBaaivatlaaOh Ayask KinakaoM pr na[- [spat naIit ko saMBaaivatlaaOh Ayask KinakaoM pr na[- [spat naIit ko saMBaaivatlaaOh Ayask KinakaoM pr na[- [spat naIit ko saMBaaivatp`BaavaÁp`BaavaÁp`BaavaÁp`BaavaÁp`BaavaÁ

AabaMTna pìËyaa maoM pardiSa-ta laanao hotu Baart sarkarWara Kdana va Kinaja ivakasa va ivainayama saMSaaoQana AiQainayamaÊ2015 ko pairt haonao ko baad KinajaaoM ko AnvaoYaNa va KdanaaoM ko

raYT/Iya [spat naIit 2017 karaYT/Iya [spat naIit 2017 karaYT/Iya [spat naIit 2017 karaYT/Iya [spat naIit 2017 karaYT/Iya [spat naIit 2017 kalaaOh Ayask Knana kMpinayaaoM pr p`BaavalaaOh Ayask Knana kMpinayaaoM pr p`BaavalaaOh Ayask Knana kMpinayaaoM pr p`BaavalaaOh Ayask Knana kMpinayaaoM pr p`BaavalaaOh Ayask Knana kMpinayaaoM pr p`Baava

¹ sauQaaMSau Samaa-

AavaSyakta imailayana TnalaaOh Ayask 447kaoikMga kaoyalaa 180pIsaIAa[- ko ilae gaOr¹kaoikMga kaoyalaa 35DIAarAa[- ko ilae gaOr¹kaoikMga kaoyalaa 82maOMganaIja Ayask 11Ëaomaa[T Ayask 5caUnaa p%qar AaOr Daolaaomaa[T 91forao- imaEa 4rIÍO@TrIja 3º2sËOp 11

64

ivakasa pr sarkar ko saMbaMiQat maM~alayaaoM ka ivaSaoYa Qyaana rhogaaijasasao KdanaaoM va ]nako p+o kI pìËyaa maoM pardiSa-ta Aanao kIsaMBaavanaa hOM.Kinaja blaa^kao M kI inayaimat naIlaamaIÁKinaja blaa^kao M kI inayaimat naIlaamaIÁKinaja blaa^kao M kI inayaimat naIlaamaIÁKinaja blaa^kao M kI inayaimat naIlaamaIÁKinaja blaa^kao M kI inayaimat naIlaamaIÁ

[spat va Kdana maM~alayaaoM maoM saamaMjasya ko baZ,nao saoKdanaaoM kI inayaimat naIlaamaI Wara doSa maoMlaaOh Ayask kI pyaa-Pt AapUit- haogaI.Apcayana va ipMD inamaa-Na pìËyaa kaApcayana va ipMD inamaa-Na pìËyaa kaApcayana va ipMD inamaa-Na pìËyaa kaApcayana va ipMD inamaa-Na pìËyaa kaApcayana va ipMD inamaa-Na pìËyaa kaivakasaÁivakasaÁivakasaÁivakasaÁivakasaÁ

sarkar Wara Apcayana evaM ipMDinamaa-Na ]VaogaaoM jaOsao ik pollaoT saMyaM~aoM kaop`bala banaanao hotu zaosa kdma ]zae jaaeMgaoijasasao KdanaaoM maoM Ap`yau@t laaOh kNa kao BaIp`yaaoga maoM laayaa jaa sakogaa.slarI - pa[plaa[na piryaa ojanaaAao M ma o MslarI - pa[plaa[na piryaa ojanaaAao M ma o MslarI - pa[plaa[na piryaa ojanaaAao M ma o MslarI - pa[plaa[na piryaa ojanaaAao M ma o MslarI - pa[plaa[na piryaa ojanaaAao M ma o Mt ojaIÁtojaIÁtojaIÁtojaIÁtojaIÁ

navaIna naIit Wara sarkar va inajaI]VmaaoM ko slarI- pa[plaa[na piryaaojanaaAaoMkao BaI baZ,avaa idyaa jaaegaa ijasasao laaOhAyask kI Zulaa[- maoM Kca- ko saaqa pdUYaNa kao BaI inayaMi~t ikyaajaa sakogaa.piScamaI GaaT pr laaOh Ayask KdanaaoM ka AnvaoYaNa vapiScamaI GaaT pr laaOh Ayask KdanaaoM ka AnvaoYaNa vapiScamaI GaaT pr laaOh Ayask KdanaaoM ka AnvaoYaNa vapiScamaI GaaT pr laaOh Ayask KdanaaoM ka AnvaoYaNa vapiScamaI GaaT pr laaOh Ayask KdanaaoM ka AnvaoYaNa vaivakasaÁivakasaÁivakasaÁivakasaÁivakasaÁ

navaIna naIit ko Anaupalana ko baad ivaSaoYa tknaIkIsaMsqaanaaoM ko sahyaaoga sao doSa ko piScamaI GaaTaoM maoM laaOh Ayask koAnvaoYaNa va ]nako KdanaaoM ko ivakasa Wara vat-maana KdanaaoM prinaBa-rta kao kma ikyaa jaaegaa.GarolaU laaOh Ayask Knana kMpinayaao M ka vaOSvaIkrNaÁGarolaU laaOh Ayask Knana kMpinayaao M ka vaOSvaIkrNaÁGarolaU laaOh Ayask Knana kMpinayaao M ka vaOSvaIkrNaÁGarolaU laaOh Ayask Knana kMpinayaao M ka vaOSvaIkrNaÁGarolaU laaOh Ayask Knana kMpinayaao M ka vaOSvaIkrNaÁ

sarkar Wara vat-maana laaOh Ayask va saMbaMiQat ]pËmaaoMkao dUsaro doSaaoM maoM KdanaaoM va saMbaMiQat piryaaojanaaAaoM ka AiQagahNakrnao va BaagaIdar bananao hotu poirt ikyaa jaaegaa.laaOh Ayask kI ibaËI ko ilae [-¹PlaoTfama- ka ivakasaÁlaaOh Ayask kI ibaËI ko ilae [-¹PlaoTfama- ka ivakasaÁlaaOh Ayask kI ibaËI ko ilae [-¹PlaoTfama- ka ivakasaÁlaaOh Ayask kI ibaËI ko ilae [-¹PlaoTfama- ka ivakasaÁlaaOh Ayask kI ibaËI ko ilae [-¹PlaoTfama- ka ivakasaÁ

laaOh Ayask kI ibaËI maoM pardiSa-ta baZ,anaohotu [spat va Kana maM~alayaaoM Wara ema¹jaM@SanajaOsaa PlaoTfama- banaayaa jaaegaa. ema¹jaM@SanakI pwit sao [spat ]pËmaaoM kao kccao maala kIAiQapàiPt evaM pirsaijjat [spat kI ibaËI maoMABaUtpUva- saflata imalaogaI .

¹ sahayak p`baMQak ³vaaiNajyaéna ema DI saI

maaobaa[laÁ †91 9015595554

65

p`stavanaap`stavanaap`stavanaap`stavanaap`stavanaaÁvat-maana maoM [spat ko bagOar iksaI BaI doSa ko ivakasa kI

pirklpnaa nahIM kI jaa saktI hO. iksaI BaI doSa maoM AaQaarBaUtZaMcaagat AaOr gaRh evaM inamaa-Na xao~ maoM ivakasaÊ rolavao naoTvak- kaivastarÊ GarolaU jahaja inamaa-Na ]Vaoga evaM maSaInarI ka ivakasaevaM ivastarÊ rxaa xao~ maoM ]pyaaogaI maSaInarI tM~ ka ivakasaÊAa^Taomaaobaa[la xao~ ka ivakasa pUNa-tÁ [spat ]Vaoga pr iTkarhta hO.

Aaja [sa baat pr bala donao kI AavaSyakta hO ik iksapkar [spat kI Kpt baZ,a[- jaae. [sako ilae ja$rI AaQauinakkarKanaa lagaanaa haogaa AaOr puranao [spat ]Vaoga ka punaÁjaINaao-war krnaa haogaa. [spat kI Kpt baZ,anao hotu GarolaU xao~maoM Apnao kamakaja tqaa AaOVaoigak majabaUtI kao ]ccatma strpr lao jaanaa haogaa.

vat-maana maMo [spat ]%padna maoM Baart ka sqaana tRtIyaevaM [spat kI Kpt lagaBaga 9 kraoD Tna saalaanaa hO. [spatkI Kpt baZ,anao ko ilae AiQak sao AiQak maa~a maMo saD,koMÊ pulaaMoÊsaD,k evaM rola iba`jaao ko inamaa-Na kI AavaSyakta hO. doSa maoMinaima-t duinayaa ka sabasao baohtrIna gauNava<aa [spat kao tOyaarkrnao ko ilae AiQak sao AiQak p`yaasa ike jaanao pr bala idyaajaanaa haogaa.

doSa ko sakla GarolaU ]%padna maMo [spat ka yaaogadana daopìtSat hO. [spat xao~ maoM saIQao taOr pr saaZ,o Ch laaK laaogakama krto hOMÊ jabaik [sako sahayak ]VaogaaoM maoM 13 laaK laaogakaya-rt hOM. Baart maoM [spat ]Vaoga kI kula xamata ka 50pìtSat sao BaI AiQak saUxmaÊ laGau AaOr maQyama ]Vaoga ko $p maoMhOMÊ jahaÐ pr lagaBaga dao laaK Eaimak vaga- kama krto hOM.Baart sarkar Wara ike gae p`yaasaBaart sarkar Wara ike gae p`yaasaBaart sarkar Wara ike gae p`yaasaBaart sarkar Wara ike gae p`yaasaBaart sarkar Wara ike gae p`yaasa Á

maananaIya koMdIya [spat maM~I Wara doSa maoM [spat ]%padnabaZ,anao ko ilae doSa maoM sqaaipt sTIla PlaaMTaoM kI kaya- xamata

baZ,anao evaM [nako jaINaao-war ko ilae Aa*vaana ikyaa gayaa hO.[spat maM~alaya nao AagaamaI vaYaaoM- maoM [spat ka ]%padna 20 kraoD,Tna krnao ka laxya tya ikyaa hO. saaqa hI saaqa [spat kIgauNava<aa baZ,anao pr AiQak bala idyaa jaa rha hO. doSa maoMlagaBaga 9 kraoD, Tna [spat kI Kpt haotI hO. [sa Kpt kaobaZ,anao ko ilae rolavaoÊ Aaovar iba`jaÊ saD,k inamaa-Na va Anya xao~aoMmaoM BaI [spat ka ]pyaaoga krnao pr maM~alaya Wara ivacaar¹ivamaSa-ikyaa jaa rha hO.

koMdÌya [spat maM~I ko Anausaar doSa ko kula sTIla]%padna kI 40 fIsadI Kpt Baart maoM hao rhI hO. [sa Kptkao doKto hue ]<ar Baart maoM BaI [spat ko karKanaa lagaaejaanao pr ivacaar ikyaa jaa rha hO taik gauNava<aapUNa- sTIla kmadamaaoM maoM ]plabQa krvaayaa jaa sako.

koMdÌya [spat maM~I nao doSa maoM [spat ]%padna baZanao koilae kma }jaa- Kpt vaalao ]pkrNa AaOr pyaa-varNa ko AnaukUlaQaatu iva&ana pìËyaa ivakisat krnao ka Aa*vaana ikyaa hO.Baart sarkar Wara ivadoSaaoM sao Aayaat ike jaanao vaalao [spatpr eMiT DimpMga Saulk maoM baZao<arI kI gayaI hOÊ ijasako flasva$pcaIna saiht ivadoSaI kMpinayaaoM pr eMiT DimpMga Saulk lagaanao kokarNa Baart maoM 1º3 pìtSat sTIla kI Kpt baZ, ga[-. kulakaraobaar maoM [sa [jaafa kao kafI sakara%mak najairyao sao doKaja rha hO AaOr Aanaovaalao idnaaoM ko ilae baohtr saMkot maanaa jaarha hO. [tnaa hI nahIM ivadoSaaoM sao Aayaaitt [spat maoM 30pìtSat kI kmaI dja- kI gayaI hO. yah BaartIya [spat ]Vaogako ilae ek raht ka kdma hO.

sarkar Wara ivamaudÌkrNa ko inaNa-ya ko pirNaamasva$pivagat 3 maah maoM sakla GarolaU ]%pad evaM AaOVaoigak ]%padna maoMkmaI dja- kI gayaI hO. [spat ]Vaoga BaI [sasao ACUta nahIM rhahO. BaivaYya maoM [samaoM sauQaar haonao kI saMBaavanaa hO.

raYT/Iya piryaaojanaaAaoM maoM ivakasa ko saaqa [spat kI Kpt maoM vaRiwraYT/Iya piryaaojanaaAaoM maoM ivakasa ko saaqa [spat kI Kpt maoM vaRiwraYT/Iya piryaaojanaaAaoM maoM ivakasa ko saaqa [spat kI Kpt maoM vaRiwraYT/Iya piryaaojanaaAaoM maoM ivakasa ko saaqa [spat kI Kpt maoM vaRiwraYT/Iya piryaaojanaaAaoM maoM ivakasa ko saaqa [spat kI Kpt maoM vaRiw¹ Asad ]llaah Kana

66

saava-jainak xao~ ko ]psaava-jainak xao~ ko ]psaava-jainak xao~ ko ]psaava-jainak xao~ ko ]psaava-jainak xao~ ko ]pËmaaoM ka p`yaasa ÁËmaaoM ka p`yaasa ÁËmaaoM ka p`yaasa ÁËmaaoM ka p`yaasa ÁËmaaoM ka p`yaasa ÁivadoSaaoM maoM sTIla AqaairTI Aaf [MiDyaa ilaimaToD ³saola´

ko ]%padaoM kI maaÐga maoM baZ,ao<arI hao rhI hO. inayaa-t maoM BaI vaRiwpayaI jaa rhI hO. iBalaa[- sTIla PlaaMT sao BaarI maa~a maoM hovaIPlaoT ka inayaa-t ikyaa jaa rha hO. caIna sao Aayaaitt [spatko BaartIya baajaar maoM sastI dr sao ibaknao kI vajah sao saola ko]%padaoM kao kafI GaaTa ]zanaa pD,a. caIna sarkar WarasaibsaDI dokr sasta maala Baart maoM DMipMga krnao sao Baart ko GarolaU]VaogaaoM kao GaaTa hao rha hO. [sasao BaartIya baajar maoM sTIla kIkImat maoM kmaI haonao ko karNa sqaanaIya ]VaogaaoM kao lagaatar GaaTokao saamanaa krnaa pD, rha hO. isqait [tnaI ivakT hO ikEaimak saovaaAaoM kao BaI kma krnaa pD,a. laoikna sarkar Wara]zae jaanaovaalao sauQaara%mak p`yaasaaoM ko karNa Aba isqait maoMsauQaar kI gauMjaa[Sa hO.

iBalaa[- [spat saMyaM~ ³baIesapI´ ko ivastarNa piryaaojanaapUNa- haoto hI ]%padna kI laagat kao BaI kma krnao maoM maddimalaogaI. jabaik Anya [ka[yaaoM ko ivastarIkrNa AaOrAaQauinakIkrNa kaya- lagaBaga pUro hao cauko hOM. na[- [ka[yaaoM saoAiQak ]%padna sao iva<a vaYa- 2015¹16 kI phlaI itmaahI kItulanaa maoM caaOqaI itmaahI maoM ]%padna laagat maoM 10 pìtSat kmaIAa[-. AQyaxaÊ saola ko 44 vaoM vaaiYa-k Aama saBaa maoM p`stutsaMdoSa ko Anausaar saola vaYa- 2016¹17 maoM Apnao ]%padna AaOribaËI kao ipClao saala kI tulanaa maoM 20 pitSat baZanao ka laxyarKa hO. ]nako saMdoSa maoM yah BaI ijaË ikyaa gayaa qaa ik na[-[ka[yaaoM sao ]%padna baZ,anao ka matlaba kovala ]%padna kI maa~amaoM vaRiw nahIM bailk gauNava<aa pUNa- ]%padaoM ko saaqa Aga`NaI bananaaBaI hO.

saola ko ra}rkolaa [spat saMyaM~ maoM lagaa[- jaa rhI 30laaK Tna pìtvaYa- kI xamata kI 2250 ema ema caaOD,I ek na[-ha^T isT/p imala 2018 maoM caalaU haogaI. [sasao saola doSa maoM baZ,tohue Aa^TaomaaoiTva ]Vaoga kI ja$rtaoM kao pUra krnao ko ilae ]ccagauNava<aa evaM ]cca majabaUtI EaoNaIvaalaI A%yaaQauinak raolD @vaa[lD

ko ]%pad ko ]%padna maoM saxama haogaa AaOr sqaanaIya ]VaogaaoM kaosahyaaoga dogaa.

[spat ]Vaoga ko saamanao maaOjaUda caunaaOtIpUNa- pirisqaityaaoMkao doKto hue saola p`baMQana laagat maoM kmaI ko Alaavaa kMpnaI kIibaËI Aaid ko ilae gaahk koMidt pNaailayaaoM ko sauQaar pr Qyaanado rha hO. kMpnaI Wara ivapNana kI idSaa maoM ike jaanaovaalaop`yaasaaoM ko baaro maoM saola ko AQyaxa ka khnaa hO ik maaOjaUda samayamaoM ivapNana ko ]na xao~aoM pr AiQak jaaor idyaa jaa rha hOÊ jahaÐBaaDo, maoM svaaBaaivak laaBa imala rha hOÊ Kudra ibaËI baZ, rhI hOAaOr ek baàMD ko $p maoM saola kI phcaana majabaUt hao rhI hO.[sa vajah sao hI ivaSva maoM bataOr [spat ]pBaao@ta Baart ApnaIivaiSaYT jagah banaa rha hO.sarkar Wara ike jaanao vaalao sauQaara%mak p`yaasa sarkar Wara ike jaanao vaalao sauQaara%mak p`yaasa sarkar Wara ike jaanao vaalao sauQaara%mak p`yaasa sarkar Wara ike jaanao vaalao sauQaara%mak p`yaasa sarkar Wara ike jaanao vaalao sauQaara%mak p`yaasa Á

frvarIÊ 2016 maoM imainamama [mpaoT- pà[sa p`NaalaI ko$p maoM AavaSyak sauQaara%mak vyaapar ]paya laagaU ike gae hOMAaOr [sako baad ha^T evaM kaolD raolD FlaOT ]%pad ko ilaeAsqaa[- eMTI DMipMga D\yaUTI BaI lagaa[- ga[-Ê ijasasao GarolaU [spat]Vaoga pr BaarI dbaava kao kma krnao maoM madd imala rhI hO.Anyaqaa GarolaU [spat ]Vaoga A%yaiQak dbaava maoM qaa. sarkarko [sa inaNa-ya sao caIna sao Aayaaitt [spat maoM kmaI AayaI. kuCsamaya ko ilae yah TO@sa lagaayaa gayaa qaaÊ Aba [sao paMca saala tkbaZ,anao ka ivacaar ikyaa jaa rha hOÊ ijasasao Aanaovaalao samaya maoM BaIkaraobaar pr Asar nahIM pD,ogaa.

ivaSva [spat ]Vaoga kI samaIxaa ko daOrana yah payaagayaa ik pUrI duinayaa maoM vaYa- 2015¹16 ko daOrana Baart hIekmaa~ eosaa p`mauK [spat ]pBaao@ta doSa rhaÊ ijasamaoM ivakasadoKnao kao imalaa hO. [sa saala BaI Baart Amaoirka kao pICoCaoD,to hue ivaSva ka tIsara sabasao baDa [spat ]%padk doSarha. ivaSva [spt saMGa ko Anaumaana ko Anausaar Baart maoM [spatkI maaMga maoM 2016 AaOr 2017 daonaaoM vaYaao-M ko daOrana 5 pìtSatsao AiQak baZ,ao<arI haogaI. Anaumaainat maaMga evaM AapUit- kIisqait kao doKto hue BaivaYya maoM BaI [saI trh sao Kpt banaI rhnaokI ]mmaId hO.

67

maok [na [MiDyaa smaaT- isaTI sao baZogaa karaobaar maok [na [MiDyaa smaaT- isaTI sao baZogaa karaobaar maok [na [MiDyaa smaaT- isaTI sao baZogaa karaobaar maok [na [MiDyaa smaaT- isaTI sao baZogaa karaobaar maok [na [MiDyaa smaaT- isaTI sao baZogaa karaobaar Ásarkar ko phla ko Anau$p AaQaarBaUt saMrcanaagat

piryaaojanaaAaoM maoM Anya ]%padaoM kI tulanaa maoM sTIla ]%padaoM ko]pyaaoga ko laaBaaoM ko baaro maoM laaogaaoM kao jaaga$k krto hue [spatko ]pyaaoga kao baZ,anao kI idSaa maoM p`yaasa ikyaa jaa rha hO.iTka} ]%padaoM ko pyaaoga sao laagat maoM kmaIÊ gauNava<aapUNa- ]%padÊsaurxaa Aaid laaBaaoM ko baaro maoM ]pBaao>aAaoM kI jaaga$ktabaZ,anaa caaihe. inamaa-Na xao~ ko vaRiw dr maoM baZ,ao<arIÊ bauinayaadIivakasaÊ tojaI sao nagarIkrNa AaOr maQyama vaga- kI baZ,tI AabaadIko dRiYTgat doSa maoM GarolaU [spat ]VaogaaoM ko ivakasa ko Avasarjyaada hOM. [spat ]Vaoga Apnao AaQauinakIÌt saMyaM~aoM maoM AVtnatknaIk sao laOsa haokr ek baD,I ClaaMga lagaanao hotu tOyaar hO.

[spat sao@Tr maoM kama krnao vaalao AiBayaMtaAaoM evaMivaSaoYa&aoM kao ]mmaId hO ik sarkar bajaT maoM [spat pr D\yaUTIkma krogaI tqaa caIna sao Aanao vaalao [spat pr AMkuSa lagaanao koilae ]paya krogaI. Aayaat Saulk baZ,ae jaanao kI BaI ]mmaIdhO. yaid [spat kI Kpt saaO iklaaogaàma pìt vyai@t hao jaaetao yah BaartIya [spat ]Vaoga ko ilae AcCa saMkot haogaa.[spat ivaSaoYa&aoM ka maananaa hO ik doSa maoM ]%paidt [spat kIibaËI baZ,anao ko ilae sarkar kao kdma ]zanaa caaihe. AaQaarBaUtsaMrcanaa ko ivakasa maoM BaarI raiSa Kca- haonao sao [spat kI maaMgabaZ,ogaI. bajaT maoM iryala [sToT kao baUsT donao ka pàvaQaana krnaosao BaI [spat kI maaMga baZo,gaI. yaid bajaT maoM kRiYa pr BaI jaaoridyaa jaata hO tao [saka laaBa sTIla sao@Tr kao BaI imalaogaa.jamaIna AiQaga`hNa ibala pasa nahIM haonao ko karNa [spat kI k[-piryaaojanaaeM laMibat pD,I hO. [spat sao@Tr maoM inavaoSa krnao koilae inavaoSa tOyaar hOM.[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya [spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya [spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya [spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya [spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya Á¹ ZaMcaagat inamaa-Na xao~ maoM sauinayaaoijat inavaoSaÊ rolavao naoTvak-

ka ivastarÊ GarolaUÊ jahaja inamaa-Na ]Vaoga ka ivakasaÊinajaI BaagaIdarI ko ilae rxaa xao~ ka gaznaÊ AaTaomaaobaa[laxao~ ka ivakasa.

¹ ivaiBanna xao~aoM maoM [spat ko AiQaktma [stomaala pr Qyaana.[sako AMtga-t gaàmaINa AaOr SahrI [laakaoM maoM [spat ZaMcaoka inamaa-Na. tTvatI- xao~aoM maoM AaQaarBaUt ZaMcao jaOsao pulaÊbaMdrgaahaoM [%yaaid maoM [spat ka [stomaala.

¹ prMptagat AarsaIsaI pulaaoM kI jagah sTIla inaima-t pula.[sasao laagat maoM BaI kmaI AaegaI AaOr [sao jaldI hI tOyaarikyaa jaa sakta hO.

¹ eosao xao~aoM kI phcaanaÊ jahaM [spat AaQaairt ZaMcaa ka]pyaaoga ikyaa jaa sakta hO. gaàmaINa ivakasaÊ SahrIZaMcaa AaOr rolvao AaOr rajamaaga-Ê Flaa[- Aaovar [%yaaid koinamaa-Na maoM [spat ka AiQakaiQak ]pyaaooga kargar saaibathao sakta hO. saaqa hI p`QaanamaM~I Aavaasa yaaojanaaÊpMcaayat GarÊ gaàmaINa skUlaÊ Asptala [%yaaid maoM BaI[spat ko [stomaala kao baZ,avaa idyaa jaa sakta hO.

¹ “2022 tk saBaI ko ilae Aavaasa” ko tht saBaIja$rtmaMd kao sasto makana ]plabQa kranao ko ilae sarkarka imaSana BaI [spat kI Kpt kao baZanao maoM sahayaksaaibat haogaa.

inaYkYa-inaYkYa-inaYkYa-inaYkYa-inaYkYa-Á[spat kI Kpt maoM vaRiw inassaMdoh doSa ko ivakasa maoM

savaaM-MgaINa yaaogadana dogaI laoikna [spat kI Kpt baZ,anao ko saaqa[sa baat pr ja$r jaaor donaa haogaa ik [sa ]Vaoga sao jauDo,saMsqaanaaoMÊ saMgaznaaoM evaM EaimakaoM kao samauicat laaBa pàPt hao AaOr[nako jaIvana str maoM vaRiw hao. jyaada ]%padna laxyaaoM kI paiPtkao koMid``t kr pyaa-varNa AaOr pairisqaitkI ko saaqa saamaMjasyabaOzanao kI BaI AavaSyakta hO.

AaQaarBaUt ZaÐcao maoM baZ,aeÐgao [spat kI Kpt.Aayaat kroMgao kmaÊ baZ,aeÐgao inayaa-tÊ

gauNava<aapUNa- [spat sao banaayaoMgao ApnaI phcaana..¹ ]p p`baMQak ³saamagaÌ evaM AnaubaMQa´

ena ema DI saIÊ inaspÊ naagarnaarÊ jagadlapurC<aIsagaZ,

maaobaa[laÁ †91 9479233263

68

saMrcanaa%mak ivakasa sao [spat kI Kpt maoM baZ,ao<arIsaMrcanaa%mak ivakasa sao [spat kI Kpt maoM baZ,ao<arIsaMrcanaa%mak ivakasa sao [spat kI Kpt maoM baZ,ao<arIsaMrcanaa%mak ivakasa sao [spat kI Kpt maoM baZ,ao<arIsaMrcanaa%mak ivakasa sao [spat kI Kpt maoM baZ,ao<arI¹ AiKlaoSa kumaar imaEa

p`stavanaa Áp`stavanaa Áp`stavanaa Áp`stavanaa Áp`stavanaa ÁdoSa maoM pìt vyai> [spat Kpt lagaBaga 60 iklaao

gaàma pìtvaYa- hOÊ jabaik gaàmaINa Baart maoM yah lagaBaga 10–12iklaaogaama ko Aasapasa hO. Aqaa-t\ gaamaINa xao~aoM maoM Kpt baZ,anaokI AsaIma saMBaavanaaeÐ hOMÊ jaao ivakasa ko Avasar kao baZ,anao sao hIsaMBava hO. iflahala doSa maoM saMrcanaa%mak ivakasa kao kafImah%va idyaa jaa rha hO.

saMrcanaa%mak kaya- maoM [spat ek mah%vapUNa- GaTk hO.saMrcanaagat ivakasa maoM [spat ka lagaBaga dao itha[- ihssaa haotahO. ]pBaao>a baajaar maoM BaI [spat kI Kpt ko jyaada AvasarhOM. Aa^Taomaaobaa[la koxao~ maoM BaI [spat kIjya ada Kpt kIgauMjaa[Sa hO. AamalaaogaaoM ko AaOsatna AayamaoM vaRiw sao ]nakI ËyaSai> maoM baZ,t hu[- hO.[sasao ]pBaao>a baajaarmaoM gaàhkaoM kI saM#yaabaZ,I hOMÊ ijasaka Ap`%yaxa p`Baava [spat saMbaMQaI ]%padaoM pr pD,ahO. saaqa hI koMd` sarkar evaM rajya sarkaraoM Wara ipCD,o yaagaàmaINa laaogaaoM ko Aavaasa ]plabQa kranao kI idSaa maoM ikejaanaovaalao pyaasaaoM sao [spat kI Kpt baZ,nao kI jyaada saMBaavanaaeÐhOM.

[spat ]%padna pìËyaa maoM inaklanaovaalaa Qaatumala kaosaImaoMT banaanao yaa [-MT banaanao jaOsaI ivaivaQa piËyaaAaoM maoM punaÁ]pyaaogakrto hue saMsaaQanaaoM ko saMrxaNa ko saaqa [spat Kpt baZ,anao kI

idSaa maoM nae AvasaraoM kao tlaaSanao ko Avasar BaI pàPt haoMgao.vat-maana sarkar Wara ]zayaa gayaa ‘maok [na [MiDyaa’ saMklpnaaevaM kaOSala ivakasa’ Aaid jaOsao phla sao [spat Kpt maoMAinavaaya- $p sao baZ,ao<arI hao rhI hO. laoikna baZ,ao<arI kapìtSat Baart jaOsao AiQak janasaM#yaavaalao doSaaoM ko ma_onajarbahut kma hO. vat-maana pirdRSya maoM [spat Kpt baZ,anao ko ilaesaMBaaivat ]payaaoM pr ivacaar ikyaa jaaeÁ1 º1 º1 º1 º1 º gaàmaINa xao~aoM maoM [spat ko ]pyaaoga kao baZ,avaaÁgaàmaINa xao~aoM maoM [spat ko ]pyaaoga kao baZ,avaaÁgaàmaINa xao~aoM maoM [spat ko ]pyaaoga kao baZ,avaaÁgaàmaINa xao~aoM maoM [spat ko ]pyaaoga kao baZ,avaaÁgaàmaINa xao~aoM maoM [spat ko ]pyaaoga kao baZ,avaaÁ

pìtvyai> [spat Kpt ko AaMkD,aoM maoM SahrI xao~aoM evaMgaàmaINa xao~aoM ko baIca kafI AMtr hO. gaàmaINa xao~aoM kI tulanaa

maoM SahrI xao~aoM maoM Kptjyaada hO. &at haoik ABaI BaI lagaBaga80‰ kI AabaadIgaàmaINa yaa AQa-SahrIxao~aoM maoM inavaasa krtohOM. Anya ivakisatdoSaaoM kI tulanaa maoMAaOsatna Kpt bahut

hI kma hO. [sa AMtr kao imaTanao kI idSaa maoM kuC ]payainamnavat hOMÁ– gaàmaINa [laakaoM maoM DIlaraoM kI inayaui>– laGau [spat ]VaogaaoM kao pào%saahna– iva<aIya sahayata– baOMkaoM yaa Anya iva<aIya saMsqaaAaoM sao sahyaaoga– [spat ko baaro maoM janata maoM jaaga$kta kaya-ËmaaoM ka

Aayaaojana

Baart maoM [spat Kpt baZ,anao ko Avasar kafI AiQak hMO. doSa kI janasaM#yaa koAiQak haonao ko karNa pìtvyai> Kpt maoM AaMiSak vaRiw sao hI kula [spat KptkI maa~a maoM kafI AiQak vaRiw haogaI. ]plabQa saMsaaQanaaoM ka pyaaoga krto hue ]icattrIkaoM sao maanavaSai> ka ]pyaaoga kr laonao sao Baart [spat ]%padna ko saaqa–saaqa[spat kI Kpt kao BaI baZ,a sakta hO. saaqa hI hmaoM Apnao doSa ko sakla doSaIya]%pad pìtSat kao BaI baZ,anao kI idSaa maoM p`yaasa krnaa caaihe. iflahala hmaarodoSa kI AaOsatna Aayau BaI kma hO. [sa Avasar ka laaBa ]zato hue pUro ivaSva maoMApnaa sqaana kayama krnao ko ilae p`yaasa krnaa A%yaMt AavaSyak BaI hO.

69

– pirvahna kI sauivaQaa– gaaÐvaaoM maoM sTa^kyaaDao-M kI sqaapnaa– maIiDyaa Wara vyaapk p`caar–p`saar– sarkarI gaRh inamaa-Na yaaojanaaAaoM maoM sqaanaIya ]%padkaoM ko

]%padaoM ka p`yaaogaAajakla [spat ka ]pyaaoga GaraoM kI CtÊ Anaaja

rKnao ko iDbbaoÊ skUla ko baoMca evaM DoskÊ kuisa-yaaÐÊ Gar ko plaMgaAaid bananao maoM BaI pyaa-Pt maa~a maoM haota hO. [spat sao banaIsaamagaÌ ko ]pyaaoga pr bala donaa caaihe. saaqa hI Baart jaOsaoÌiYa p`Qaana doSaaoM maoM AavaSyak ]pkrNaaoM maoM na[- pàOVaoigakI kosaaqa [spat ka p`yaaoga krto hue [spat Kpt baZ,ayaa jaasakta hO. saaqa hI jala saMrxaNa ko ivaivaQa ]payaaoM kao Apnaatohue baD,o–baD,o nahrÊ baaÐQa ko inamaa-Na jaOsao maUlasaMrcanaagat kayaao-M maoM[spat ka pyaaoga krto hue baaZ, kI saMBaavanaaAaoM kao BaI inayaMi~tikyaa jaa sakta hO.2º2º2º2º2º maUlasaMrcanaa%mak ivakasa mao M [spat ÁmaUlasaMrcanaa%mak ivakasa mao M [spat ÁmaUlasaMrcanaa%mak ivakasa mao M [spat ÁmaUlasaMrcanaa%mak ivakasa mao M [spat ÁmaUlasaMrcanaa%mak ivakasa mao M [spat Á

iksaI BaI ivakisat doSa maoM maUlasaMrcanaa ka mah%vapUNa-yaaogadana rhta hO. yah AitSayaaoi> nahIM haogaI ik maUlasaMrcanaa%makivakasa ko AaQaar pr doSa kI Aqa-vyavasqaa ka AaMklana BaIikyaa jaata hO. ma Ulasa Mrcanaa ma o M ma u#yatÁ saD,kÊrajamaaga-Ê rolavaoÊ maoT/aoÊbaD,o–baD,o sarkarI BavanaÊivamaana AD\Do Aaid BaISaaimala hOM. saaqa hIsarkar Wara samaya–samaya pr ivakasa koAMtga -t caala U kIjaana ovaalaI ivaivaQay a a o j a n a aAa o M Ê ja O s a opQaanamaM~I gaamaINa saD,k

yaaojanaaÊ Aavaasa yaaojanaaÊ kaOSala ivakasaÊ m,aok [na [MiDyaaÊAakYa-k nagar Aaid ko flasva$p BaI [spat kI Kpt baZ,naokI saMBaavanaaeÐ baZ, rhI hOM. nae–nae p<anaaoM ka inamaa-Na evaMmaaOjaUda p<anaaoM ka ivakasa BaI [samaoM maddgaar hOM. janata kao%vairt pirvahna sauivaQaa donao ko Ëma maoM maoT/ao rola ka inamaa-Na ikyaajaa rha hOÊ ijasamaoM [spat kI Kpt kI maa~a baZ,nao kI kafIsaMBaavanaaeÐ hO.3º3º3º3º3º Aa^Taomaaobaa[la xao~ evaM [spat ÁAa^Taomaaobaa[la xao~ evaM [spat ÁAa^Taomaaobaa[la xao~ evaM [spat ÁAa^Taomaaobaa[la xao~ evaM [spat ÁAa^Taomaaobaa[la xao~ evaM [spat Á

doSa kI p`gait kao inaQaa-rNa krnaovaalao GaTkaoM maoMAaTaomaaobaa[la xao~ ka sqaana mah%vapUNa- hO. AaOVaoigak ËaMit kopScaat hI ivaSva maoM BaI ivakasa huAa hO. [sasao spYT haota hOik doSa ko Aaiqa-k ivakasa maoM Aa^Taomaaobaa[la xao~ ka ivakasaAinavaaya- hO. [saIilae Aajakla sarkar BaI nae yauvaavyavasqaapkaoMÀ ]VaogapityaaoM kao pào%saahna do rhI hO. sTaT-Apko ilae baZ,avaa idyaa jaa rha hO. eosao maahaOla maoM [spat kIKpt maoM baZ,ao<arI AvaSyaMBaavaI hO.4º4º4º4º4º ga àmaINa Aavaasa eva M SahrI Aavaasa inamaa -Naga àmaINa Aavaasa eva M SahrI Aavaasa inamaa -Naga àmaINa Aavaasa eva M SahrI Aavaasa inamaa -Naga àmaINa Aavaasa eva M SahrI Aavaasa inamaa -Naga àmaINa Aavaasa eva M SahrI Aavaasa inamaa -Nayaa ojanaaÁyaa ojanaaÁyaa ojanaaÁyaa ojanaaÁyaa ojanaaÁ

p`Qaana maM~I gaàmaINa Aavaasa evaM SahrI Aavaasa inamaa-Nayaaoajanaa kafI kargar saaibat haogaa. yah maUlaBaUt AavaSyakta

hO AaOr saaqa hI AamaAadmaI ko ilae A%yaMtAavaSyak hO. [sasao[spat kI Kpt maoMkafI baZ,a o<arI koAvasar hOM. [spat kIKpt kao baZ,avaa donaoko ilae TaTa sTIla naoek ivadoSaI kMpnaI ko

70

saaqa imalakr kma KcaI-laoÊ majabaUt evaM jaldI bananaovaalao sTIla[nsaoMiTva ibailDMga ka inamaa-Na ikyaa hO. Anya ]%padkaoM kao BaI[sa idSaa maoM kaya- krnaa haogaa Ê taik [spat Kpt ko naep`mauK xao~aoM maoM [sao Saaimala ikyaa jaa sako.5º5º5º5º5º maok [na [MiDyaa evaM [spat Kpt Ámaok [na [MiDyaa evaM [spat Kpt Ámaok [na [MiDyaa evaM [spat Kpt Ámaok [na [MiDyaa evaM [spat Kpt Ámaok [na [MiDyaa evaM [spat Kpt Á

maok [na [MiDyaa kI saMklpnaa Baart ko bahumauKI ivakasaevaM samaRiw ko ilae ek AcCa phla hO. [sasao inamaa-Na xao~Êrxaa xao~Ê rolavaoÊ [lao@T/ina@saÊ famaa-Ê Axaya }jaa-Ê rxaa Aaidxao~aoM maoM kafI pBaaa pD,ogaa. Agar hmaaro doSa maoM hI AavaSyaktako Anau$p laaBadaiyakta pr Qyaana doto hue ]%padna baZ,anao kIidSaa maoM p`yaasa ike jaato hOM tao [spat kI Kpt baZ,ogaI AaOrsaaqa hI doSa ka ivakasa haogaa. rxaa ]pkrNa ko inamaa-Na maoMAavaSyakt [spat EaoNaI ka ]%padna evaM BaartIya rola kI saBaI[spat AavaSyaktaAaoM kI pUit- ek eosaa xao~ hOÊ jahaÐ [spat]%padkaoM kao Qyaana koMidt krnaa haogaa. Axaya }jaa- ko ]%padnako ilae lagaae jaa rho saMyaM~aoM maoM BaI [spat kI Kpt haotI hO.[sa xao~ maoM BaI [spat Kpt kI saMBaavanaa AiQak hO.

6º6º6º6º6º janasaM#yaa AaOr [spat Kpt maoM saMtulana ÁjanasaM#yaa AaOr [spat Kpt maoM saMtulana ÁjanasaM#yaa AaOr [spat Kpt maoM saMtulana ÁjanasaM#yaa AaOr [spat Kpt maoM saMtulana ÁjanasaM#yaa AaOr [spat Kpt maoM saMtulana Á130 kraoD, janasaM#yaavaalao [sa ivaSaala Baart doSa maoM

[spat Kpt baZ,anao ko Avasar bahut saaro hOM. yahaÐ kI pìt

vyai> Kpt Anya samaana EaoNaI kI doSaaoM kI tulanaa maoM kma hO.iflahala Baart maoM [spat Kpt lagaBaga 60 iklaaogaama pitvyai>hO. kma saaxarta strÊ AMQa ivaSvaasaÊ AnaiBa&taÊ saMkaocaÊgarIbaI Aaid ko karNa hmaaro yahaÐ [spat kI Kpt bahut kmahaotI qaI. [na vyavaQaanaaoM kao par krto hue AnausaMQaana pr jaaorlagaanaa caaihe AaOr saaqa hI kaOSala ivakasa jaOsao nae phla kopìt laaogaaoM kao jaaga$k banaakr [spat Kpt baZ,anao kI idSaamaoM p`yaasa krnaa caaihe. ivaivaQa ]payaaoM kao inaQaa-irt krtohue ]nako Anaupalana kao sauinaiScat ikyaa jaanaa caaihe. yaidhmaarI janasaM#yaa ko samaanaupat maoM [spat Kpt kao baZ,anao prjaaor idyaa jaaya taoÊ doSa kI AaOsatna [spat Kpt kI maa~a maoMA%yaiQak vaRiw haogaI.inaYkYa-ÁinaYkYa-ÁinaYkYa-ÁinaYkYa-ÁinaYkYa-Á

]prao> [spat Kpt baZ,anao ko ivaiBanna ]payaaoM privacaar krnao sao yah pta calata hO ik isaf- ivakasa ko maaQyamasao hI AaSaatIt saflata payaI jaa saktI hO. Baart maoM [spatKpt baZ,anao ko Avasar kafI AiQak hMO. doSa kI janasaM#yaako AiQak haonao ko karNa pìtvyai> Kpt maoM AaMiSak vaRiw saohI kula [spat Kpt kI maa~a maoM kafI AiQak vaRiw haogaI.]plabQa saMsaaQanaaoM ka pyaaoga krto hue ]icat trIkaoM sao maanavaSai>ka ]pyaaoga kr laonao sao Baart [spat ]%padna ko saaqa–saaqa[spat kI Kpt kao BaI baZ,a sakta hO. saaqa hI hmaoM ApnaodoSa ko sakla doSaIya ]%pad pìtSat kao BaI baZ,anao kI idSaa maoMp`yaasa krnaa caaihe. iflahala hmaaro doSa kI AaOsatna AayauBaI kma hO. [sa Avasar ka laaBa ]zato hue pUro ivaSva maoM Apnaasqaana kayama krnao ko ilae p`yaasa krnaa A%yaMt AavaSyak BaIhO.

¹ sahayak maha p`baMQak ³[- esa va ef´raYT/Iya [spat inagama ilaimaToDÊ ivaSaaKp+Nama

maaobaa[laÁ †91 9949508316

71

Baart mao M [spat ]%padna kI isqaitÁaart mao M [spat ]%padna kI isqaitÁaart mao M [spat ]%padna kI isqaitÁaart mao M [spat ]%padna kI isqaitÁaart mao M [spat ]%padna kI isqaitÁivaSva maoM [spat ]%padna maoM Baart ka sqaana tIsara hO.

vaYa- 2016 ko AaMkD,aoM ko Anausaar Baart maoM 70–80 imailayanaTna [spat ka ]%padna huAa. Agalao dsa saala maoM yaainavaYa- 2025 tk 300 imailayana Tna pìtvaYa- tk baZ,nao kIsaMBaavanaa hO. Baart maoM [spat kI vat-maana Kpt 60–65 iklaaogaama pit vyai> pit vaYa- hO. Anya doSaaoM kI tulanaa maoM yah bahuthI kma hO. ivaSva maoM AaOsatna [spat Kpt 222 iklaao gaàmapìt vyai> hOÊ jabaik caIna maoM 500 iklaao gaàma. [sa idSaa maoMhmaoM nae phla ]zanao kI baD,I AavaSyakta hO. [saI ko dRiYTgatBaart sarkar ko [spat maM~alaya nao ek naIit banaa[-. [sakoAMtga-t k[- p`kar ko mah%vapUNa- p`stava rKo gae hOMÊ ijanamaoMinamnailaiKt Saaimala hOMÁ

– gaRh evaM Anya inamaa-NaaoM maoM lakD,I kI jagah [spat ka]pyaaoga

– saBaI p`kar ko laaOh ]%padaoM pr inayaa-t kr kao kmakrto hue Aayaat kao baZ,avaa

– AnausaMQaana va ivakasa pr jaaor.– [spat ko saava-jainak xao~aoM ko ivakasa ko ilae nae

maapdMDaoM ka saRjana.– saMyau> saMsad saimait Wara p`stut maUlyaaMkna ko Anausaar

ivaivaQa ]payaaoM ka kayaa-nvayana.– [spat maM~alaya Wara [spat navaIkrNa pirYad ka

gazna.– vaYa- 2015 [spat naIit ka t%kala p`Baava sao laagaU

krnaa.– p`%yaok p`mauK ijalaa maoM ivamaanap<anaaoM ka inamaa-Na.

– p`%yaok gaaÐva maoM sTa^kyaaDao-M ka inamaa-Na.– [spat kI Kpt baZ,anao ko ilae p`caar–p`saar ko tht

p`BaavaI kaya- yaaojanaa.– ivadoSaI [spat ko ]pyaaoga maoM kmaI ko phla.

Baart mao M [spat ]%padna kI ivakasayaa~a ÁBaart mao M [spat ]%padna kI ivakasayaa~a ÁBaart mao M [spat ]%padna kI ivakasayaa~a ÁBaart mao M [spat ]%padna kI ivakasayaa~a ÁBaart mao M [spat ]%padna kI ivakasayaa~a Ásana\ 1907 maoM iTskao kI sqaapnaa ko saaqa Baart maoM

[spat ]%padna ka EaIgaNaoSa huAa. lagaBaga 15 vaYaao-M kopScaat\ 1923 maoM maOsaUr Aayarna eND sTIla kI sqaapnaa hu[-.tdupraMt svatM~ Baart maoM 1954 maoM ihMdustana sTIla ilaimaToD kogazna ko saaqa saava-jainak xao~ ko ]pËma ko $p maoM dugaa-pur AaOrra}rkolaa maoM [spat saMyaM~aoM kI sqaapnaa kI ga[-. [sa kD,I maoM[sa kMpnaI Wara iBalaa[- AaOr baaokarao sTIla ilaimaToD jaOsao daosaMyaM~aoM kao jaaoD,a gayaa. Baart sarkar ko inaNa-ya ko AnausaarihMdustana sTIla ilaimaToD ka naamakrNa sTIla AqaaîrTI Aa^f[MiDyaa ilaimaToD ko $p maoM ikyaa gayaa. vaYa- 1971 maoM ek nae[spat saMyaM~ ko $p maoM AaMQa pdoSa ko ivaSaaKp+Nama maoM t%kalaInap`Qaana maM~I svagaI-ya [Midra gaaÐQaI Wara naIMva DalaI ga[-Ê ijasaovaYa- 1982 maoM raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD ko $p maoM phcaanaidyaa gayaa.

Baart sarkar nao doSaIya kMpinayaaoM ko samaqa-na maoM inayaa-tpr kr lagaayaa. saaqa hI AnausaMQaana ko ilae ja$rI yaaojanaaAaoMkI Sau$Aat ka eolaana ikyaa. sarkar maUlasaMrcanaaAaoM kaosaudRZ, banaanao ko ilae bahut saarI piryaaojanaaAaoM pr kaya- kr rhIhO. [sako flasva$p [spat ko ]%padna maoM Aba Baart ivaSvamaoM tIsaro sqaana pr hO. vyaapk $p sao doKnao pr vaYa- 2014 maoMBaart ivaSva maoM spMja Aayarna ko ]%padna maoM phlao naMbar pr qaa.[sa xao~ maoM saola kI BaagaIdarI sabasao jyaada hO. saola ka

gaàmaINa xao~aoM maoM ivakasa sao [spat kI Kpt maoM vaRiwgaàmaINa xao~aoM maoM ivakasa sao [spat kI Kpt maoM vaRiwgaàmaINa xao~aoM maoM ivakasa sao [spat kI Kpt maoM vaRiwgaàmaINa xao~aoM maoM ivakasa sao [spat kI Kpt maoM vaRiwgaàmaINa xao~aoM maoM ivakasa sao [spat kI Kpt maoM vaRiw¹ pI saI eca itÉpit rava

72

vaYa- 2014–15 ko daOrana kula ]%padna maoM 11º55‰ pirsaijjat[spat AaOr 16º32‰ zaosa [spat ko ]%padna maoM ihssaa rhaÊjabaik inajaI xao~ ko [spat ]%padkaoM maoM TaTa sTIla ka ËmaSaÁ10º12‰ AaOr 11º05‰ ko saaqa AiQaktma BaagaIdarI rha.vaYa- 2014–15 ko daOrana ]pyau-> ]%pad maoM Aar Aa[- ena elaka pìtSat ËmaSaÁ 3º84 AaOr 2º84 rha.[spat ]%pad ko ]pBaao>a Á[spat ]%pad ko ]pBaao>a Á[spat ]%pad ko ]pBaao>a Á[spat ]%pad ko ]pBaao>a Á[spat ]%pad ko ]pBaao>a Á1 º1 º1 º1 º1 º rolavao Árolavao Árolavao Árolavao Árolavao Á

– saimaip-t rola ÍoT kaîrDaor naoTvak- ka ivastar– maITr gaoja sao baàD gaoja maoM pirvat-naÊ– na[- rolavao laa[naaoM ka inamaa-Na va maaOjaUda laa[naaoM ka

ivastar– ivaVutIkrNa hotu maUlasaMrcanaa%mak inamaa-NaBaartIya rolavao Wara p`staivat ]pyau-> mah%vapUNa-

piryaaojanaaAaoM ko kayaa-nvayana maoM AiQak maa~a maoM k[- EaoNaI ko[spat ]%pad ka ]pyaaoga haogaaÊ ijasasao [spat ]Vaoga kaofayada haogaa.

2º2º2º2º2º tola AaOr gaOsa Átola AaOr gaOsa Átola AaOr gaOsa Átola AaOr gaOsa Átola AaOr gaOsa Á– trla [-MQana ko pirvahna ko ilae pa[p laa[na kI

xamata ka ivastar– p`staivat yaU esa DI 70 Krba ka inavaoSa

tola AaOr gaOsa xao~ maoM raYT/Iya AaOr AMtra-YT/Iya str prk[- baRhd piryaaojanaaAaoM pr kaya- ikyaa jaa rha hO. [sa xao~maoM p`yau> saImalaosa T\yaUbaÀpa[p jaOsaI ivaSaoYa EaoNaI ko [spat]%pad ka Aayaat ikyaa jaata hO. [na EaoiNayaaoM ko [spat]%pad kao doSa maoM inaima-t krnao sao [sa xao~ kI AavaSyakta kIpUit- AasaanaI sao kI jaa saktI hO AaOr doSaIya [spat ]%padkaoMWara ek baRhd baajaar ka laaBa ]zayaa jaa sakta hO.3º3º3º3º3º }jaa- Á}jaa- Á}jaa- Á}jaa- Á}jaa- Á

– }jaa- ]%padna kao 88º5 jaI DblyaU sao baZ,akr100 jaI DblyaU krnao ka inaNa-ya

– ]%padna AaOr saMcaarNa xamataAaoM maoM vaRiwdoSa maoM baZ,tI }jaa- kI AavaSyakta ko dRiYTgat Baart

sarkar sqaanaIya evaM AMtra-YT/Iya kMpinayaaoM ko sahyaaoga sao Anaok}jaa- ]%padna [ka[- kao maUt- $p do rha hO. parMpirk evaMgaOr–parMpirk }jaa- saàotaoM evaM Axaya }jaa- saàotaoM ko maaQyama sao}jaa- ]%padna hotu sqaaipt ike jaa rhI [ka[yaaoM sao [spat kIKpt baZ,ogaI.

4º4º4º4º4º gaàmaINa xao~aoM mao M ivakasa kaya-Ëma ÁgaàmaINa xao~aoM mao M ivakasa kaya-Ëma ÁgaàmaINa xao~aoM mao M ivakasa kaya-Ëma ÁgaàmaINa xao~aoM mao M ivakasa kaya-Ëma ÁgaàmaINa xao~aoM mao M ivakasa kaya-Ëma Á– vaYa- 2020 tk gaàmaINa xao~aoM maoM pìt vyai>

[spat kI vat-maana Kpt kao 12º11 sao 19iklaao gaàma pìt vaYa- ka laxya

– Baart maoM inamaa-Na AaOr p`QaanamaM~I Aavaasa yaaojanaako tht inavaoSa

yah A%yaMt mah%vapUNa- yaaojanaa hOÊ ijasakokaya-anvayana sao gaaÐvaaoM ko ivakasa saMBava hao paegaa.AavaasaÊ saD,k inamaa-Na evaM laGau va maQyama ]VaogaaoM ko

baZ,avaa sao saImaoMT evaM [spat ]Vaoga kao laaBa imalaogaa.5º5º5º5º5º Aa^Taomaa obaa[la ÁAa^Taomaa obaa[la ÁAa^Taomaa obaa[la ÁAa^Taomaa obaa[la ÁAa^Taomaa obaa[la Á

Aa^Taomaaobaa[la xao~ [spat ka p`mauK ]pBaao>a hO evaMk[- p`kar ko [spat ]%pad ka [sa xao~ maoM ]pyaaoga haota hO.

73

ivagat vaYaao-M maoM [sa xao~ maoM ivakasa AaMiSak rha hOÊ ijasakapìtkUla p`Baava [spat ]Vaoga pr pD,a hO. laoikna hala kIvaRiw sao yah saMkot imalanaa Sau$ huAa hO ik Aa^Taomaaobaa[la xao~pgait dr sao Aagao baZ,ogaa. [saka AnaukUla pBaava [spat ]Vaogapr haogaa.6º6º6º6º6º maUlasaMrcanaa ÁmaUlasaMrcanaa ÁmaUlasaMrcanaa ÁmaUlasaMrcanaa ÁmaUlasaMrcanaa Á

– vaYa- 2025–26 tk [spat kI Kpt [sa xao~ maoM9 sao baZ,kr 11 tk haonao kI saMBaavanaa

– [sasao baajaar maoM laMbaI EaoNaI ko [spat ]%padaoM kIAiQak Kpt

7º7º7º7º7º ivamaana p<ana Áivamaana p<ana Áivamaana p<ana Áivamaana p<ana Áivamaana p<ana Á

– AaQauinakIkrNa evaM nae ivamaana p<anaaoM ka inamaa-Na– [sa xao~ maoM 20‰ tk kI vaRiw ka Anaumaana

eosaI maUlasaMrcanaagat piryaaojanaaAaoM ko saaqa inamnailaiKtkdma ]zanao sao [spat Kpt baZ,nao kI saMBaavanaaeÐ banatI hOMMÁ

1º laGau ]VaogaaoM kao kma byaaja dr pr iva<aIya sahayata2º makana inamaa-Na ko ilae yaqaasaMBava kma byaaja pr

?Na ka pàvaQaana

3º ÌiYa kaya- ko ilae ]pyaaoga ike jaanaovaalao ivaivaQap`kar ko AaOjaaraoM maoM [spat ka p`yaaoga kao baZ,avaadonao hotu pào%saahna

4º gaàmaINa laaogaaoM maoM [spat ]pyaaoga hotu jaaga$kta5º gaàmaINa saD,k yaaojanaaÊ Aavaasa yaaojanaa jaOsaI

piryaaojanaaAaoM pr AiQak iva<a ka pàvaQaana6º Aayaaitt [spat pr inaBa-rta kma krnao ko ilae

AnausaMQaana va ivakasa kaya-Ëma7º pyaa-varNa saMtulana kao banaae rKnao ko ilae lakD,I

va PlaaisTk pdaqaao-M ko ivaklPa ko $p maoM [spat ka]pyaaoga pr bala

8º sqaanaIya kMpinayaaoM kao samaqa-na9º samayabaw maUlasaMrcanaa%mak ivakasa kaya-Ëma10º saudUr xao~aoM maoM AavaSyak [spat kI ]plabQata

]pyau-> ]payaaoM sao bahut hd tk [spat kI Kpt maoMvaRiw pa[- jaa saktI hO. [sako ilae sarkar Wara ]icatnaIit ka inaQaa-rNa tao AavaSyak hO hIÊ pr vat-maana maoMp`caailat [spat ]VaogaaoM kao BaI baohtr gauNava<aa evaMAavaSyakta Anausaar [spat ka kma kImat pr ]%padnako ilae p`yaasa krnaa haogaa.

¹ sahayak p`baMQak[spat galana Saalaa


74

p`stavanaaÁp`stavanaaÁp`stavanaaÁp`stavanaaÁp`stavanaaÁsaRiYT ko pàrMBa sao hI maanava Apnao raojamara- jaIvana kI

AavaSyaktaAaoM kI pUit- ko ilae paÌitk saMpda pr inaBa-r hOM.poD–paOQaoÊ phaD,aoMÊ naidyaaÐÊ BaUima ko AMdr ]plabQa Anaok Kinajapdaqaao-M kao AavaSyakta ko Anau$p samaya–samaya pr t%kalaInapàOVaoigakI kI madd sao jaIvanaaopyaaogaI hotu pirvait-t krto hue]pyaaoga kr rha hOM. Aaidkala sao laokr Aaja ko [sa AaQauinakkala tk ko kala ka ivaBaajana va naamakrNa BaI Qaatu ko naamasao ikyaa gayaa hO. Kasa samaya pr pcailat QaatuAaoM kI ]plabQatako Anau$p naamakrNa ikyaa gayaa qaaÊ jaOsaa ik paYaaNa kalaÊlaaOh kala Aaid. Aaidkala maoM maanava lakD,I va p%qar saoAaOjaarÊ hlaÊ bat-na Aaid ka ]pyaaoga krto qao. laaOh koAaivaYkar sao maanava jaIvana pr Kasa p`Baava pD,a. pUrI duinayaamaoM pgait kI ËaMit AayaI. [sailae vah laaOh kala yaa laaOh yaugamaanaa jaata qaa.Qaatu AaQaairt yauga ÁQaatu AaQaairt yauga ÁQaatu AaQaairt yauga ÁQaatu AaQaairt yauga ÁQaatu AaQaairt yauga Á

[sasao hmaoM pta calata hO ik laaOh ka ]pyaaoga Aaidkalasao huAa qaa. samaya ko saaqa nae trIko sao laaOh ka ]pyaaogaikyaa jaa rha hO. svatM~ta ko pScaat\ Baart maoM gauNava<aapUNa-[spat ko ]%padna ko ilae [spat ]VaogaaoM kI sqaapnaa kaisalaisalaa Sau$ huAa. idna–ba–idna ]plabQa AVtna paOVaoigakIko saaqa ]VaogaaoM ko ]%padna kI xamata baZ,ato hue ivastarNa BaIike jaa rho hOM. iksaI BaI doSa kI Aaiqa-k isqait ]sa doSakI AaOVaoigak p`gait pr hI inaQaa-irt kI jaatI hO. KasakrlaaOh va [spat jaOsao ]VaogaaoM ka p`Baava tao jyaada rhta hO. [sa]Vaoga maoM AiQak maanavaSai> kI AavaSyakta ko karNa raojagaarko Avasar pOda haota hO. flasva$p doSa kI Aaiqa-k isqaitmaoM sauQaar haotI hO.

svatM~ta pàiPt ko pScaat AaOVaoigak ivakasa ÁsvatM~ta pàiPt ko pScaat AaOVaoigak ivakasa ÁsvatM~ta pàiPt ko pScaat AaOVaoigak ivakasa ÁsvatM~ta pàiPt ko pScaat AaOVaoigak ivakasa ÁsvatM~ta pàiPt ko pScaat AaOVaoigak ivakasa ÁBaart ko p`qama p`Qaana maM~I EaI javaahr laala naoh$ jaI

nao saava-jainak xao~ ko ]pËmaaoM kao AaQauinak Baart ka maMidr kaEaoya idyaa. yahI nahIMÊ ]sako kayaa-nvayana hotu pMcavaYaI-ya yaaojanaaAaoMmaoM samauicat iva<a ka pàvaQaana rKa. [saIËma maoM Baart maoM[spat saMyMa~aoM kI sqaapnaa kI yaaojanaa BaI banaa[- ga[-. pirNaamasva$piBalaa[-Ê baaokaraoÊ dugaa-purÊ ra}rkolaa Aaid ka inamaa-Na ikyaagayaa. tdupraMt vaYa- 1978 maoM t%kalaIna p`Qaana maM~IEaImatI [Midra gaMaQaI jaI nao BaI ivaSaaKpTT\Nama maoM AVtnapàOVaoigakI yau> samaga` ivaSaaKp+Nama [spat saMyaM~ kI sqaapnaakI naIMva rKIÊ jaao duinayaa maoM iganao caunao saMyaM~ maoM sao ek hO. inajaIxao~ maoM TaTa AaOr ijaMdla Aaid [spat saMyaM~ p`mauK hOMO.

AaQauinak kala maoM laaOh AaOr [spat ka ]pyaaoga jyaadahao rha hO. ifr BaI [nako sqaana pr ivaklp ko $p maoM lakD,IÊPlaa[vauDÊ fa[barÊ PlaaisTk Aaid ka BaI ]pyaaoga ikyaa jaarha hO. [sailae [spat kI Kpt kma hao rhI hO.

[spat kI Kpt baZ,anao ko inamnavat ]payaaoM pr Qyaanaidyaa jaa sakta hO ÁAnya QaatuAaoM kI tulanaa maoM [spatÁAnya QaatuAaoM kI tulanaa maoM [spatÁAnya QaatuAaoM kI tulanaa maoM [spatÁAnya QaatuAaoM kI tulanaa maoM [spatÁAnya QaatuAaoM kI tulanaa maoM [spatÁ

drAsala laaOh AaOr [spat ka ]pyaaoga saU[- sao laokrbaD,o–baDo jahaja ko inamaa-Na maoM haota hO. vaahna ko saMdBa- maoM laonaosao saa[iklaÊ skUTrÊ maaoTrÊ AaTaoÊ T/kÊ basaÊ rola [MjanaÊ rolaiDbbaoÊ jahajaÊ pnaDubbaIÊ hvaa[- jahajaÊ rakoT [sa p`kar p`%yaokvaahna maoM [spat ka p`yaaoga ikyaa jaata hO. laoikna Aajakla[na saBaI maoM dUsara pdaqa- ka ]pyaaoga ikyaa jaa rha hO. ]dahrNako taOr pr maaoTr saa[ikla k[- ihssaaoM maoM [spat inaima-t saamagaÌko sqaana pr fa[bar yau> saamagaÌ ka p`yaaoga doKnao kao imalatahO. [spat kI tulanaa maoM yao iTka} nahIM haoto. saaqa hI eosao

Aama jana jaIvana kI ja$rtaoM maoM [spatAama jana jaIvana kI ja$rtaoM maoM [spatAama jana jaIvana kI ja$rtaoM maoM [spatAama jana jaIvana kI ja$rtaoM maoM [spatAama jana jaIvana kI ja$rtaoM maoM [spat– ema naaigaroD\DI

75

pdaqa- jald Kraba haoto hOM evaM vaatavarNa kao p`dUiYat BaI krtohOM. [sailae [sakI jagah [spat ka ]pyaaoga ike jaanao prpàPt haonaovaalao laaBa ko baaro maoM laaogaaoM kao jaaga$k banaanaacaaihe. [spat sao banao caIja majabaUt haoto hOM AaOr jyaada idnatk kama krto hOM. [saI trh Anya vaahnaaoM maoM BaI [saka]pyaaoga kr sakto hOM. [spat inaima-t saamagaÌ kao ]pyaaoga ko]praMt punaÁcaËNa pìËyaa sao nayaa $p idyaa jaa sakta hO.GarolaU saamagaÌ maoM [spat ÁGarolaU saamagaÌ maoM [spat ÁGarolaU saamagaÌ maoM [spat ÁGarolaU saamagaÌ maoM [spat ÁGarolaU saamagaÌ maoM [spat Á

kusaI-Ê maojaÊ caarpa[- jaOsaI GarolaU caIjaaoM maoM BaI [spat kap`yaaoga krnao sao [spat kI maaÐga baZ,ogaI AaOr Kpt maoM vaRiwAaegaI. saaqa hIÊ AsptalaaoMÊ ivaValayaaoMÊ maha ivaValayaaoMÊivaSvaivaValayaaoMÊ kayaa-layaaoM maoM BaI yaqaa saMBava [spat inaima-tcaIjaaoM ko ]pyaaoga kao pào%saaiht ikyaa jaanaa caaihe. [sasaoAagaÊ barsaat Aaid ko karNa haonaovaalao naYT sao BaI bacaa jaasakta hO. [spat sao banao fnaI-car jyaada iTka} haoto hOM.[sako baaro maoM laaogaaoM kao jaaga$k banaanao sao [spat ka [stomaalabaZo,gaa AaOr doSa kI Aaiqa-k isqait maoM ivakasa haogaa. [spatkI Kpt baZ,anao maoM eosao phla praoxa $p sao maddgaar haoMgao.SahrIkrNaÁSahrIkrNaÁSahrIkrNaÁSahrIkrNaÁSahrIkrNaÁ

Aajakla duinayaa maoM iksaI BaI doSa maoM SahrIkrNa kaomah%va idyaa jaa rha hO. nae Sahr bana rho hOM AaOr SahraoM kaoAaQauinakIÌt krto hue maoT/aopailaiTna Sahr evaM kasmaaopailaiTnaSahraoM ko $p maoM pirvait-t ikyaa jaa rha hO. AaQauinakIkrNako [sa daOro maoM maUlasaMrcanaagat ivakasa ko tht [spat kI KptbaZ,nao kI bahut saarI saMBaavanaaeÐ hOM. AtÁÊ doSaIya [spat]VaogaaoM kao ]pyau> EaoNaI ko [spat ]%padna pr Qyaana donaahaogaa. baZ,tI maaÐga ko Anau$p p`%yaok Avasar ka laaBa ]zanaahaogaa.inamaa-Na xao~Áinamaa -Na xao~Áinamaa -Na xao~Áinamaa -Na xao~Áinamaa -Na xao~Á

Aajakla inamaa-Na xao~ maoM ivakasa hao rha hO. [saI ËmamaoM gaaÐva maoM JaaMopiDyaaoM kI jagah p@ko makanaaoM ka inamaa-Na hao rha

hO. ]saI p`kar SahraoM maoM gaÙp ha]saÊ ApaT-maoMT\sa evaM malTIApaT-maoMT\sa Aaid ka inamaa-Na hao rha hO. [sasao [spat kIKpt baZ, rhI hO. saaqa hI makanaaoM maoM ]pyaaoga ike jaanaovaalaodrvaajaaÊ iKD,kI Aaid ko ilae lakD,IÊ fa[bar kI jagah[spat ka [stomaala krnao sao jalanao yaa panaI sao Kraba haonao kaDr nahIM rhta hO. Aajakla maMidr jaOsao Qaaima-k xao~aoM maoM pItlaAaOr Alyauimainayama sao banao iga`la ka ]pyaoaga ikyaa jaa rha hO.jabaik [spat AiQak iTka} haota hO.svacC Baart AiBayaana mao M [spat ka p`yaaogaÁsvacC Baart AiBayaana mao M [spat ka p`yaaogaÁsvacC Baart AiBayaana mao M [spat ka p`yaaogaÁsvacC Baart AiBayaana mao M [spat ka p`yaaogaÁsvacC Baart AiBayaana mao M [spat ka p`yaaogaÁ

svacC Baart AiBayaana maoM BaI [spat kI Kpt baZ,naokI saMBaavanaa hOO. jaOsao ik [spat sao banao kUDo,danaÊ kcaD,o ko baDo,kMTonar Aaid. AamataOr pr kuC CaoTo saa[ja ko fa[bar yaaPlaaisTk Dbbao ka ]pyaaoga ikyaa jaata hO. ]nakI jagah prlaaOh AaOr [spat ko banao Dbbao ka ]pyaaoga baohtr haogaa.]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ]psa MharÁ

Aaja duinayaa maoM [spat AaOr laaOh ]VaogaaoM kI saM#yaa baZ,rhI hMO. [spat ka ]%padna BaI baZ, rha hO. laoikna BaartmaoM [spat kI maaÐga va Kpt baZ,anao kI idSaa maoM zaosa phla laonaokI AavaSyakta hO. raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD WaraiKlaaiD,yaaoM kao Apnao ]%padaoM ko baàMD AMbaoisaDr ko $p maoMcayainat ikyaa gayaa AaOr rola ko iDbbao pr [spat ]%pad saMbaMQaIivavarNa sao pUro doSa maoM laaogaaoM maoM [spat ]%padaoM ko pìt laaokip`yabanaanao kI idSaa maoM ilae gae phla SauBa saMkot hOM. ]mmaId hO ikeosao pcaar–psaar ko ilae ivaivaQa pkar ko phla laoto hue [spatkI maaÐga maoM baZ,ao<arI kI jaaegaI. [sa trh Anya [spat saMyaM~eosao maaga- kao Apnaakr ]%padna maoM vaRiw haisala kr sakto hOM.

¹ vairYz faormaOna ³ivaVutýaatayaat


76

[spat doSa kI Aqa-vyavasqaa ko ivakasa ko ilaerNanaIitk $p sao bahut mah%vapUNa- hO. Baart kao duinayaa kasabasao baD,a [spat ]%padk bananao kI xamata hO. sarkar naoAgalao dSak ko AMt tk 300 imailayana Tna [spat ]%padna kalaxya rKa hO. vaYa- 2030 tk Baart maoM 300 imailayana Tna[spat ka ]%padna krnao ko ilae sarkar kao ABaI k[- kdma]zanao hOM AaOr ]sa 300 imailayana Tna ka ]pyaaoga gaàmaINa xao~aoMkI bauinayaadI Z,aÐcao ka ivakasa AaOr SahrI bauinayaadI ZMacaaoM kaAavaSyaktanausaar punaraowar krko ikyaa jaa sakta hO. [samaoMpirkilpt p`QaanamaM~I gaàmaINa Aavaasa yaaojanaa ko saaqa¹saaqagaàmaINa saava-jainak sauivaQaaAaoM jaOsao pMcaayatÊ GaraoMÊ ivaValayaaoMÊSaaOcaalayaaoMÊ AsptalaaoMÊ saD,kaoM va naailayaaoM ko inamaa-Na sao laaogaaoM kojaIvana str maoM sauQaar haogaa AaOr SahraoM AaOr gaaMvaaoM ko baIca kIdUiryaaM kma haoMgaI.

[saI p`kar SahrI xao~aoM ko ilae pirkilpt smaaT- isaTIyaaojanaaÊ maUlaBaUt saMrcanaaAaoM ka ivakasaÊ raYT/Iya rajamaagaao-M kaivastarIkrNaÊ AMtra-YT/Iya str ko baMdrgaahaoMÊ hvaa[- AD\DaoMÊAspatalaaoM ka inamaaNa- tqaa Sahr va gaaMvaaoM ka sauMdrIkrNa jaOsaIyaaojanaaAaoM maoM [spat kI Kpt kI bahut gauMjaa[Sa hO. laoikna[sa saMdBa- maoM BaartIya [spat ]VaogaaoM ko samaxa inamnaaMikt p`karsao Ëmavaar ivavaocana ja$rI hOÁ• laagat ko karkaoM ka ivaSlaoYaNa .• na[- pàOVaoigakI ka ]pyaaoga va AnausaMQaana.• }jaa- dxata maoM vaRiw.• jala va kccaomaala kI Kpt maoM kmaI.• kccaomaala kI gauNava<aa maoM sauQaar .• piryaaojanaa p`baMQana ko ]pkrNaaoM ka p`BaavaI ]pyaaoga.• saBaI trh kI maMjaUrI maoM SaIGa`ta.• piryaaojanaa ka samaya pr p`vat-na.BaartIya [spat ]Vaoga kIBaartIya [spat ]Vaoga kIBaartIya [spat ]Vaoga kIBaartIya [spat ]Vaoga kIBaartIya [spat ]Vaoga kI taktoM ÁtaktoM ÁtaktoM ÁtaktoM ÁtaktoM Á• AavaSyak KinajaaoM ka pyaa-Pt BaMDar

• baajaar kI maaÐga maoM tojaI• inajaI xao~ maoM pyaa-Pt spwa-• sasta EamaBaartIya [spat ]Vaoga kIBaartIya [spat ]Vaoga kIBaartIya [spat ]Vaoga kIBaartIya [spat ]Vaoga kIBaartIya [spat ]Vaoga kI kmajaaoiryaaÐ ÁkmajaaoiryaaÐ ÁkmajaaoiryaaÐ ÁkmajaaoiryaaÐ ÁkmajaaoiryaaÐ Á• AnausaMQaana evaM ivakasa pr kma vyaya• Kraba bauinayaadI ZaMcaa• ]%padkta maoM kmaI• }jaa- kI AiQak Kpt• p`dUYaNa inayaM~Na pr kma Qyaana• kaoikMga kaoyalao kI kmaI• piryaaojanaaAaoM kao laagaU krnao maoM ivalaMbaBaartIya [spat ]Vaoga ko ilae Avasar ÁBaartIya [spat ]Vaoga ko ilae Avasar ÁBaartIya [spat ]Vaoga ko ilae Avasar ÁBaartIya [spat ]Vaoga ko ilae Avasar ÁBaartIya [spat ]Vaoga ko ilae Avasar Á√ majabaUt eiSayaa[- baajaar√ maaÐga va AapUit- maoM samaanata√ gaàmaINa xao~ maoM maaÐga baZ,nao kI saMBaavanaaBaartIya [spat ]Vaoga ko ilae Ktro ÁBaartIya [spat ]Vaoga ko ilae Ktro ÁBaartIya [spat ]Vaoga ko ilae Ktro ÁBaartIya [spat ]Vaoga ko ilae Ktro ÁBaartIya [spat ]Vaoga ko ilae Ktro Á• pyaa-Pt kaoikMga kaoyalao ko BaMDarNa kI samasyaa• pyaa-varNa maanakaoM ka Anaupalana maoM kmaI• Aayaaitt sasto [spat• inavaoSa hotu inaiQa jauTanao kI samasyaa• caIna sao kD,I spwa- va kuSala kamagaaraoM kI kmaI

[na caunaaOityaaoM sao ]barnao hotu SaIGa` ]pyau> kdma ]zanaohaoMgao. tojaI sao baZ, rhI eiSayaa[- baajaar kI maaMgaÊ maaMga kItulanaa maoM AapUit- kI kmaI AaOr gaàmaINa Baart ka SahrIkrNako pìt ÉJaana BaartIya [spat ]Vaoga ko ilae baohtr Avasarpdana kr sakto hOM. yah maanaa jaa rha hO ik vat-maana AavaSyaktaAaoMko Anau$p sqaayaI ivakasa haonao pr hI Baart kI BaavaI pIiZ,yaaÐApnaI ja$rtaoM kao pUra kr payaoMgaI.

¹ vairYz caaja-maOna ³saI Aar ema pI´raYT/Iya [spat inagama ilaimaToDÊ ivaSaaKp+Nama

[spat ]%padna AaOr ]sakI Kpt ka p`Sna[spat ]%padna AaOr ]sakI Kpt ka p`Sna[spat ]%padna AaOr ]sakI Kpt ka p`Sna[spat ]%padna AaOr ]sakI Kpt ka p`Sna[spat ]%padna AaOr ]sakI Kpt ka p`Sna¹ ko APparava

79

p`stavanaaÁp`stavanaaÁp`stavanaaÁp`stavanaaÁp`stavanaaÁ[spat ]Vaoga doSa kI Aqa-vyavasqaa ka mao$dND haota

hO evaM yah svatÁ hI bahula saMBaavanaaAaoM ka ]Vaoga hO. [spat]Vaoga iksaI BaI raYT/ ko samaga` ivakasa kao %vairt gait donao maoM]%pork haota hO. yah raYT/ ko Aaiqa-k AaOr AaOVaoigak ivakasaka saMkotk hO. Aaja hmaaro doSa maoM laaOh [spat ]Vaoga praoxaevaM Apraoxa $p sao laaKaoM laaogaaoM ko ilae jaIivaka ka saaQana hO.

doSa kI AaQaarBaUt saMrcanaaAaoM ko ivakasa kao gait donaoAaOr Baart ko savaa-MMgaINa ivakasa ko ilae [spat ]Vaoga kaivakasaaonmauK bahut hI AavaSyak hO. 1997 AaOr 2008 koGaaor vaOiSvak maMdI ko samaya yah p`maaiNat hao cauka hO ik hmaarIAqa-vyavasqaaÊ sauvyavaisqat AaOr majabaUt Aqa-vyavasqaa hO.

Aaja [spat ]Vaoga k[- baD,I caunaaOityaaoMÊ badlaava AaOrivaivaiQakrNa ko daOr sao gaujar rha hO. [samaoM mah%vapUNa- caunaaOityaaÐ[spat ]%padaoM ka sasto dr pr AayaatÊ saMsaaQanaaoM kI ]plabQatamaoM kmaIÊ sqaanaIya dxata maoM kmaIÊ AaOr vaOiSvak pìtspQaa- AaidhOM. [na caunaaOityaaoM ko baavajaUd BaI hmaaro doSa maoM [spat ]Vaogako ivakasa kI Apar saMBaavanaaeÐ hOM. [spat ]%padna ko xao~ maoMBaart ivaSva maoM tIsaro sqaana pr hO.

AtÁ yah AavaSyak hO ik [spat ]%padaoM ko ]pyaaogakI AiQak sao AiQak saMBaavanaaeÐ tlaaSaI jaaeM. [sailaeAavaSyak hO ik [spat ]Vaoga ko satt ivakasa kI vyaapkkaya- yaaojanaa banaa[- jaae. saaqa hI kuSala ivapNana kI yaaojanaaeÐBaI banao. [spat kI Kpt ko pìt laaogaaoM kao jaaga$k ikyaajaae. Baart maoM [spat kI Kpt baZ,anao hotu k[- ]paya ikejaa sakto hOMÊ yaqaaÁ1º Baart sarkar nao smaaT- isaTIÊ maok [na [MiDyaaÊ 2022

tk sabako ilae AavaasaÊ samaip-t maalaBaaD,a gailayaaraÊivaSaoYa Aaiqa-k xao~aoM ka ivakasa Aaid jaOsaI k[-maha%vaakaMxaI yaaojanaaAaoM ka laaokap-Na ikyaa hO. [na

AiBayaanaaoM maoM Aba gaitSaIlata laanaa ja$rI hO. saaqa hI[naka iËyaanvayana BaI p`BaavaI evaM t%prta sao haonaIcaaihe. [sasao [spat kI maaMga AaOr Kpt maoM vaRiwhaogaI.

2º saMsqaagat ivadoSaI inavaoSakaoM hotu piËyaagat va ivainayaamaksvaIkRityaaoM kao sarla banaayaa jaaeÊ svasqa vyavasaaiyakmaahaOla banaayaa jaae taik inavaoSak baD,o AaOVaoigakxao~aoM jaOsao rxaaÊ ibajalaIÊ kRiYaÊ rsaayana Aaid sao saMbaMiQatpiryaaojanaaAaoM maoM inavaoSa kr sakoM. AiQak laagat vaalao]VaogaaoM maoM pUÐjaIinavaoSa AaOr pàOVaoigakI inavaoSa kaoAakiYa-t krnao hotu saMsqaagat phla haonaI caaihe.EamaÊ pyaa-varNaÊ BaUima AiQaga`hNa Aaid kanaUnaaoM maoM sauQaarhao. AaOVaoigak gaitivaiQayaaoM kI baZ,ao<arI sao [spatkI maaMga AaOr Kpt maoM vaRiw haogaI.

3º laaOh Ayask kaoyalaa Aaid KdanaaoM kao Kaolanao va AapUit-maoM sauQaar ko maamalao maoM spYT naIit Apnaa[- jaanaI caaiheÊtaik [spat ]VaogaaoM kao kccaomaala kI ]plabQatasauinaiScat hao sako. Aaja laaOh Ayask KdanaaoM kaAabaMTna evaM laaOh Ayask Knana hotu pyaa-varNa maMjaUrIek baD,I samasyaa banaI hu[- hO.

4º sarkar Wara [spat ]Vaoga ko ivakasa hotu AnausaMQaana vaivakasa koMd` tqaa tknaIkI imaSana kI sqaapnaa kI ga[-hO. AtÁ imaSana ka yah kt-vya banata hO ik vah ]ccaxamata evaM pUNa- manaaobala AaOr [-maanadarI ko saaqa AnausaMQaanaevaM ivakasa krto hue ]%padna xamata ko ivastar AaOrAaOVaoigak AnaukUlana pr kama ikyaa jaae.

5º [spat ]Vaoga Wara parMpirk ]%padaoM sao hTkr sqaanaIyagaàhkaoM kI maaMga ko Anausaar ]%pad banaayaa jaae.

6º koMd` sarkar Wara rxaa evaM AayauQa xao~ maoM ivadoSaI p`%yaxainavaoSa kao baZ,avaa idyaa jaa rha hO. rxaa xao~ evaM yauw

[spat kI Kpt baZ,anao ko ivaiBanna ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ivaiBanna ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ivaiBanna ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ivaiBanna ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ivaiBanna ]paya¹ p`dIp maaOrisayaa

80

saamagaI jaOsao TOMkÊ paotÊ ivamaana vaahk paotÊ rxaa imasaa[laÊeAr ËaFTÊ laD,akU ivamaanaÊ pnaDubbaI evaM Anya p`karko hiqayaaraoM Aaid maoM ivaiSaYT gauNava<aa vaalao [spat ka]pyaaoga haota hO. [sa Ëma maoM GarolaU kMpinayaaÐ AavaSyaktknaIk Apnaato hue rxaa xao~ ko ilae ]pyaaogaI gauNava<aako [spat kI AapUit- kr sakto hOM AaOr Apnaa ]%padnava Kpt baZ,a sakto hOM.

7º Baart sarkar ko AaQaar BaUt bauinayaadI sauivaQaaAaoM jaOsaorolamaagaaoM-Ê rajamaagaao-M ka ivakasa va ivastarÊ basa AD\DaoMÊrolavao PlaoTfama-Ê baMdrgaahaoMÊ hvaa[- AD\DaoM Aaid kanavaInaIkrNa evaM punaÁ inamaa-Na tqaa ivastar maoM tojaI laanaosao [spat kI Kpt baZ,ogaI AaOr [spat ]Vaoga kao BaIlaaBa haogaa.

8º Baart sarkar Wara dIGa-kailak ivakasa ko kaya-Ëmabanaae jaaeMÊ taik [spat ]%padna evaM Kpt maoM saMtulanabanaa rho. AnausaMQaana evaM ivakasa maoM AavaSyak inavaoSahao AaOr kuSala maanavaSai@t kI maaMga hotu satt p`yaasaike jaaeM. ]cca gauNava<aa AaOr kma laagat pr[spat ]%padna ka p`yaasa hao.

9º maanaa jaata hO ik Baart kI tr@kI ka rasta gaaMva saohaokr gaujarta hOÊ @yaaoMik doSa kI 70 pitSat AabaadIgaaMvaaoM maoM basatI hO. gaàmaINa evaM kRiYa xao~aoM koAaQaunaIikkrNa evaM ivakasa Wara [spat kI Kpt maoMApar vaRiw kI jaa saktI hO. Aaja gaaMvaaoM maoM pìtvyai@t [spat kI Kpt 15 iklaaogaàmaÀpìtvaYa- sao BaIkma hO. laaogaaoM maoM jaaga$kta laakr [sa Kpt maoM vaRiwkI jaa saktI hO. p`QaanamaM~I gaàma saD,k yaaojanaaÊgaamaINa ivaVutIkrNaÊ AsptalaÊ sarkarI BavanaÊ DakGarÊbaOMkÊ iSaxaNaÊ pìSaxaNaÊ tknaIkI saMsqaaeM evaM p`saaQanasauivaQaaAaoM ko ivakasa evaM ivastar Wara gaàmaINa xao~aoM maoM[spat kI Kpt baZa[- jaa saktI hO. gaàmaINa kaopoirt ikyaa jaae ik KotI ko saaQanaaoMÊ gaRhinamaa-NaÊ

Ctinamaa-NaÊ Gar va KotaoM kI cahardIvaarI evaM AnyajagahaoM pr [spat ]%padaoM kao ivaklp ko $p maoM ]pyaaogaikyaa jaae.

10º doSa ko inajaI evaM saava-jainak ]pËmaaoM maoM sahBaaigataBaagaIdarIÊ saamaMjasya evaM sahyaaoga sao [spat koAiQakaiQak ]%padna evaM ]%padkaoM kI Kpt ko ilaesaMyau@t ]Vma kMpinayaaoM kao pào%saaiht ikyaa jaae.

11º vaahnaaoM ko klapujao- banaanao vaalao ]VaogaaoM maoM GarolaU [spat ko]pyaaoga kao baZ,ayaa jaae. AnausaMQaana evaM gauNava<aasaMvaQa-na sao eosao [spat ]%padaoM ka inamaa-Na haoÊ taikBaarI ]VaogaaoM maoM p`yau@t haonao vaalao ivaiBanna p`kar koklapujaao-M-Ê jaOsao gaoyar baa@saÊ pullaIÊ baoyairMgaÊ baok AaidkI AapUit- kI jaa sako.

12º paOraiNakÊ naOsaiga-k pya-Tna sqalaaoM ko Alaavaa nava pya-TnasqalaaoM ka ivakasa ikyaa jaaeÊ jaOsao saa[Msa isaTIÊ raop¹vaoÊT/ama¹karÊ malTIPlao@saÊ isanaomao@saÊ SaaipMga kamplao@saAaidÊ taik [spat kI Kpt maoM [jaafa hao.

13º lakD,I ko fnaI-car kI jagah sTIla fnaI-car kI vaRhdEaRM#alaa banaakr [spat kI Kpt baZ,a[- jaae.

saara MSaÁsaara MSaÁsaara MSaÁsaara MSaÁsaara MSaÁiksaI BaI raYT/ ka ivakasa t%kalaIna sarkaraoM kI

pìtbawta evaM samap-Na sao haota hO. laaoktaMi~k vyavasqaa maoMyaid rajanaIitk [cCaSai@t p`bala haoÊ tao iksaI BaI yaaojanaaAaOr AiBayaana ka naIitgat iËyaanvayana AasaanaI sao hao jaatahO. Aaja hmaaro kma-z pQaanamaM~I ko naotR%va maoM doSa ko ivakasa kIAsaIma saMBaavanaaeÐ hMO. caaraoM Aaor sakara%makta AaOr AnaukUlavaatavarNa ka maahaOla hO. AtÁ hma AaSvast hO ik doSa kItr@kI ko saaqa [spat ]Vaoga kao BaI saunahro pMK lagaoMgao.

¹ ]p mahap`baMQak ³ivaVuténa ema DI saIÊ bacaolaI

maaobaa[laÁ †91 9425266338

81

Ba UimakaÁBa UimakaÁBa UimakaÁBa UimakaÁBa UimakaÁiksaI BaI ivakasaSaIla raYT/ ko inamaa-Na maoM [spat mah%vapUNa-

BaUimaka inaBaatI hO. maUlaBaUt xao~ maoM iksaI raYT/ kI Aaiqa-ksaurxaa sauinaiScat krnao maoM [spat ka sqaana A%yaMt mah%vapUNa- hO.[spat ka ]pyaaoga gaRh inamaa-Na evaM AaTaomaabaa[la jaOsao AaQaarBaUtZaMcao ko inamaa-Na maoM ikyaa jaata hO. doSa ko sakla GarolaU ]%padmaoM [spat ka yaaogadana krIba 2 pìtSat hO. ivagat kuC vaYaaoM-maoM BaartIya [spat ]Vaoga ka kafI ivakasa huAa hO. caIna evaMjaapana ko pScaat\ Baart tIsaro sqaana pr Aata hO. pUro ivaSvamaoM Aaiqa-k maMdI ko karNa [spat kI Kpt maoM kafI igaravaTAa[-Ê ikMtu [sako ivaprIt Baart maoM yah 4º5 pìtSat ko dr saoivakisat hu[- hO. laoikna [sako baavajaUd BaartvaYa- maoM [spat]Vaoga evaM [spat kI maaÐga inaraSaajanak rhI hO.Baart maoM [spat ka pirdRSyaÁBaart maoM [spat ka pirdRSyaÁBaart maoM [spat ka pirdRSyaÁBaart maoM [spat ka pirdRSyaÁBaart maoM [spat ka pirdRSyaÁ

Baart maoM vaYa- 2003–04 sao 2007–08 tk [spatxao~ maoM baohtr ivakasa dja- huAa. [na vaYaao-M maoM [spat ka]%padna kafI AcCa rha hO. yaid hma ]%padna evaM Kpt kIbaat kroM tao [spat ka [na vaYaao-M maoM ivakasa dr 8º3 evaM 12‰rha hO. [na vaYaao-M maoM ]%padna sao Kpt jyaada hao jaanao ko karNaBaart ka Aayaat 1º75 ima T sao vaYa- 2007–08 maoM baZ,kr7º5 ima T hao gayaa. Aqaa-t\ [saka ivakasa dr 41º5‰ rha.ikMtu 2010–11 evaM 2014–15 maoM [spat ka ivakasa dr GaTkr 3º6‰ rh gayaa. laoikna [spat ka Aayaat 2010–11sao 2015–16 maoM 6º6 ima T sao baZ,kr 11º7 ima T hao gayaa.yah baat ATpTI–saI lagatI hO ik maaÐga maoM kmaI ko baavajaUdAayaat maoM vaRiw @yaaoM hao rhI hOÆ [saka mau#ya karNa caInaÊ $sajaapana evaM Anya raYT/aoM sao Aayaaitt [spat kma gauNava<aapUNa-evaM sasta [spat hO.

BaartvaYa- maoM ivagat caar paMca vaYaaMo-maoM [spat kI maaMga maoMkmaI ko k[- karNa hOM. vaOiSvak str pr ]%padna maoM baZ,ao<arI

BaI ek karNa hO. [samaoM caIna ka baD,a yaaogadana hOÊ jahaÐ saosasto dr pr Baart maoM [spat inayaa-t ikyaa jaata qaa.Baart maoM [spat ]%padna maoM kmaI ko karNa ÁBaart maoM [spat ]%padna maoM kmaI ko karNa ÁBaart maoM [spat ]%padna maoM kmaI ko karNa ÁBaart maoM [spat ]%padna maoM kmaI ko karNa ÁBaart maoM [spat ]%padna maoM kmaI ko karNa Á

AiQakaMSa [spat ]%padk sarkarI xao~aoM maoM haonao kokarNa [spat ]VaogaaoM maoM pìtspwI- vaatavarNa kI kmaI hO.ivadoSaI kMpinayaaoM kI tulanaa maoM BaartIya [spat ]Vaoga kI]%padkta AaOr gauNava<aa daonaaoM maoM sauQaar kI gauÐjaa[Sa hO.sarkarI inayaM~Na maoM haonao ko karNa [na ]VaogaaoM ko ]%pad kI]plabQata evaM kImat pr p`Sna ica*na lagaayaa jaata hO.

Aama ]pBaao>a sasto Aayaaitt [spat kao KrIdnao koilae AakiYa-t haoto hOM. [sako Alaavaa sTIla ]Vaoga evaMbaa]nafIlD sTIla sao@Tr ko ivastarIkrNa maoM BaI BaUima AiQagahNako saMbaMQa maoM samasyaa ]%pnna hao rhI hO. [sako Alaavaa pyaa-Ptkccao maala kI ]plabQata BaI ek baD,I samasyaa bana ga[-.kaoyalaaÊ Kinaja yaa Kana saMbaMQaI GaaoTalao ko karNa maananaIyasavaao-cca nyaayaalaya nao k[- kMpinayaaoM ko p+o evaM AabaMTna kaoinarst kr idyaa hO. [saka p`Baava ]Vaoga kI ]%padkta evaM[spat ko ]%padna pr pD,a hO. pyaa-Pt maa~a maoM Kinaja pdaqaao-kI AnauplabQata ko karNa [spat ]Vaoga kI pUNa- xamata ka]pyaaoga nahIM hao pa rha hO.ivaSva str pr [spat kI maaÐga maoM kmaI ÁivaSva str pr [spat kI maaÐga maoM kmaI ÁivaSva str pr [spat kI maaÐga maoM kmaI ÁivaSva str pr [spat kI maaÐga maoM kmaI ÁivaSva str pr [spat kI maaÐga maoM kmaI Á

ivagat tIna caar vaYaao-M maoM ivaSva Aaiqa-k maMdI ko daOr saogaujar rha hOÊ ijasaka Asar Baart pr BaI doKnao kao imalaa hO.vaOiSvak [spat ]%padna xamata 2241 ima T hOÊ ikMtu vaOiSvakmaaÐga 1640 ima T hO. laoikna ivaSva str pr [saka ]%padna1665 ima T rha hO. [saka ta%paya- yah hO ik ABaI BaI 576ima T Aitir> [spat ka ]%padna ikyaa jaa sakta hO.

vaOiSvak baajaar maoM [spat kI isqait ka p`Baava Baartpr BaI hO. ivaSva str pr A%yaiQak maa~a maoM [spat ka]%padna hao rha hO. [samaoM mau#ya BaUimaka caIna kI hO. vaOiSvak

BaartIya [spat ]Vaoga ko ilae naIitgat pirvat-naBaartIya [spat ]Vaoga ko ilae naIitgat pirvat-naBaartIya [spat ]Vaoga ko ilae naIitgat pirvat-naBaartIya [spat ]Vaoga ko ilae naIitgat pirvat-naBaartIya [spat ]Vaoga ko ilae naIitgat pirvat-na– AaSaIYa isaMh

82

str pr [spat ko ]%padna maoM caIna ka yaaogadana 50‰ hO AaOr[sakI ]%padna xamata tkrIbana ivaSva kI sakla ]%padkta ka55 ‰ hO. ikMtu hala hI maoM caIna evaM ivaSva maoM Aaiqa-k maMdIko karNa caInaÊ $saÊ jaapana [%yaid doSa Baart jaOsao ivakasaSaIladoSaaoM maoM [spat kao sasto dr pr inayaa-t kr rho hOM ikntu [sakabaura Asar BaartIya GarolaU [spat ]Vaoga pr pD, rha hO.

DI jaI e DI kI irpaoT- ko mautaibak [sako pyaa-Ptp`Baava hO. [sako saaqa caIna evaM $sa nao yauvaana evaM $bala kaBaI ikyaa hO. [sasao Baart maoM 2014¹15 maoM inayaa-t3º6 ima T sao baZ,kr 2015¹16 maoM 4 ima T hao gayaaÊ jaao ikkula [spat Aayaat ka ek itha[- hO. Aagao [na doSaaoM kosaaqa Baart ka mau> vyaapar saMiQa hO. Baart ko GarolaU [spat]Vaoga kI maaMga pr [saka p`Baava pD, rha hO. AtÁÊ mau>vyaapar saMiQa kI piriQa sao [spat kao baahr rKnao kIAavaSyakta hO.kccao maala kI Apyaa-Pt ]plabQataÁkccao maala kI Apyaa-Pt ]plabQataÁkccao maala kI Apyaa-Pt ]plabQataÁkccao maala kI Apyaa-Pt ]plabQataÁkccao maala kI Apyaa-Pt ]plabQataÁ

Baart maoM AavaSyakta ko Anausaar Kinaja pdaqaao-MM kI]plabQata BaI pyaa-Pt nahIM hO. [sako karNa Kinaja pdaqaao-M kIkImat BaI baZ, jaatI hO AaOr [spat ]Vaoga kI kula xamata ka]pyaaoga BaI nahIM hao pata hO. baIca maoM kaoyalao GaaoTalao evaMBaartIya Kana GaaoTalao BaI Kinaja pdaqaaMo- kI ]plabQata prAsar Dala rho hOM. ikMtu sarkar Wara [sapr %vairt kaya-vaahIkI gayaI evaM ek spYT naIit banaa[- ga[-. yaqaasamaya [samaoMsaMSaaoQana Apoixat hO.naIitgat evaM ivaQaayaI phlaÁnaIitgat evaM ivaQaayaI phlaÁnaIitgat evaM ivaQaayaI phlaÁnaIitgat evaM ivaQaayaI phlaÁnaIitgat evaM ivaQaayaI phlaÁ

Baart sarkar Wara [sa idSaa maoM ]icat kdma ]zayaagayaa hO. ivaQaayaI pirvat-na Wara eMTI DimpMga laa ko maaQyama saocaIna evaM Anya doSaaoM Wara sasto sTIla kao Baart maoM Dmp krnao saokuC hd tk raoka jaa saka AaOr GarolaU [spat ]Vaoga kI rxaakI ga[- evaM [spat kI maaÐga kao baZ,anao kI idSaa maoM Barsak pyaasaikyaa jaa rha hO. saaqa hI laaOh Ayask AaOr kaoikMga kaoyalaapr ]%pad Saulk kao sahI trIko sao lagaanao kI AavaSyakta hO.Anyaqaa [naka jyaada inayaa-t krnao sao [sakI GarolaU [spat ]Vaoga

maoM ]plabQata GaT jaaegaI AaOr dama baZ,nao sao [spat ko inaNaa-yakdama maoM vaRiw haogaI AaOr raYT/Iya evaM AMtra-YT/Iya baajaar maoM [sakIpitspQaa-%mak xamata maoM kmaI AayaogaI evaM [spat kI maaMga GaTogaI.

BaartIya [spat ]Vaoga ko samaxa samasyaaeÐ ÁBaartIya [spat ]Vaoga ko samaxa samasyaaeÐ ÁBaartIya [spat ]Vaoga ko samaxa samasyaaeÐ ÁBaartIya [spat ]Vaoga ko samaxa samasyaaeÐ ÁBaartIya [spat ]Vaoga ko samaxa samasyaaeÐ ÁBaart maoM pìt Tna [spat ]%padna ka Kca- caIna kI

tulanaa maoM 60–80 Dalar kma hO. vaOiSvak AaOsatna sao BaIlagaBaga 50 Dalar pìt Tna [spat kma dr pr BaartIya ]Vaoga[spat ka ]%padna kr rha hO. laoikna yah baat Qyaana donaoyaaogya hO ik sasto ]%padna ko baavajaUd BaartIya [spat ]VaogaAMtra-YT/Iya str pr ipCD, rha hO. [sako k[- karNa hMOÊijasamaoM inamnailaiKt p`mauK hOM.maUlya mao M baZ,ao<arI ko karNaÁmaUlya mao M baZ,ao<arI ko karNaÁmaUlya mao M baZ,ao<arI ko karNaÁmaUlya mao M baZ,ao<arI ko karNaÁmaUlya mao M baZ,ao<arI ko karNaÁ

kaoikMga kaoyalaa evaM kaoyalaa pr 2º5‰ ko dr saolagaBaga 400 Épe pìt Tna ]pkr p`Baar lagaayaa gayaa hO.eosaI isqait maoM Garolau kaoikMga kaoyalaa AnaupyaaogaI hao jaata hO.Baart maoM 15‰ ko saaqa savaa-iQak raoyalTI laaOh Ayask pr hOÊjabaik vaOiSvak AaOsat 3¹7‰ hO. [sako Alaavaa [spat koilae AavaSyak kccao maala ko pirvahna ka Kca- BaI jyaada hOÊijasasao [spat kI kImat maoM vaRiw haotI hO.

Baart maoM ibajalaI BaI AiQak dr pr ]plabQa haota hO.[sako Aitir> BaartvaYa- maoM baOMkaoM ka byaaja dr BaI lagaBaga

[spat ka ]pyaaogadoSa vaYa- 2014 vaYa- 2015 [spat ]pyaaoga maoM

kmaI ³pìtSatćaIna 711 672 ¹5º5‰

jaapana 60 63 ¹7º4‰

Baart 76 80 5º3‰

saMyau> rajya AmaorIka 107 96 ¹10º3‰

$sa 43 39 ¹9º3‰dixaNa kaoiryaa 56 56 SaUnyabaàjaIla 26 21 ¹19º2‰

83

12‰ hO. [sa p`kar sao [na saba GaTkaoM kao jaaoD,nao sao [spatkI ]%padna laagat baZ,kr 420 Dalar pìtTna hao jaata hOÊjaao ik vaOiSvak AaOsat sao jyaada hO. AtÁÊ saBaI p`mauK xao~aoMmaoM sauQaar kI AavaSyakta hOÊ ijasasao ]%padna kI laagat kao kmaikyaa jaa sakta hOAnausaMQaana evaM ivakasa pr ivaSaoYa Qyaana ÁAnausaMQaana evaM ivakasa pr ivaSaoYa Qyaana ÁAnausaMQaana evaM ivakasa pr ivaSaoYa Qyaana ÁAnausaMQaana evaM ivakasa pr ivaSaoYa Qyaana ÁAnausaMQaana evaM ivakasa pr ivaSaoYa Qyaana Á

GarolaU [spat ]Vaoga maoM ivakasa evaM AnausaMQaana privaSaoYa Qyaana donao kI AavaSyakta hO. [sako ilae Baartsarkar nao ivaSaoYa phla ikyaa hO evaM [sako ilae bajaT kapàvaQaana BaI doKnao kao imalaa hO. ivaiBanna piryaaojanaaAaoM komaaQyama sao ]%padkta evaM gauNava<aa maoM sauQaar laato hue [spat]Vaoga ApnaI isqait maoM pirvat-na laa sakta hO.

[sako Aitir> hmaoM Apnao [spat ]Vaoga kI iva<aIyaisqait sauQaarnao kI AavaSyakta hO. kuC [spat saMyaM~aoM kIhalat eosaI hO ik Apnao }pr kja- ko byaaja kI AdayagaI BaInahIM kr pa rho hOM. [spat ]Vaoga pr kula kja- 45160karaoD, sao baZ,kr maaca-Ê2016 maoM 53580 kraoD, hao ga[- hOÊ jaaoek icaMtnaIya ivaYaya hO. [sako ilae sarkar nao k[- kdma ]zayaohOM.

Baart ek ivakasaSaIla doSa hO AaOr [sa kI ivakasavyavasqaa eosaI haonaI caaihe ik yah Anya doSaaoM ko ilae laxya stMBabana sako. samatulya ivakasa evaM satt ]cca ivakasa dr ko saaqaivakasa krnao kI AavaSyakta hO. [samaoM hmaoM AMtra-YT/IyamaanakaoM ka AnausarNa krto hue [spat kI maaMga kao BaI barkrarrKnao kI AavaSyakta hO. [sako ilae [spat ]%padna ko hrek kdma pr ]cca kaoiT kI tknaIkI ka [stomaala evaMAnauSaaisat [spat ]%padna ko trIkaoM kao Apnaanao kI AavaSyaktahO.

[sako Alaavaa pìtTna [spat ]%padna kI laagat kaokma krnao ko iloae ek svaayat inayaamak kI AavaSyakta hO jaaoik samayak $p sao [spat ]%padna ko ilae AavaSyak ivaiBannaGaTkaoM kI samasyaaAaoM ka inavaarNa rajya evaM raYT/ str pr krsako. saaqa hI saaqa kma-caairyaaoM kao ]icat pìSaxaNa donao kI

vyavasqaa hao. sahI AnaurxaNa ko saaqa baòk Da]na maoM kmaI sao]%padkta kao baZ,a[- jaa saktI hO. AavaSyak ZaMcaagativakasa sao [spt kI maaMga evaM ]%padkta baZogaI.inaYkYa-ÁinaYkYa-ÁinaYkYa-ÁinaYkYa-ÁinaYkYa-Á

Baart sarkar [spat kI Kpt kao baZ,anao ko ilae k[-]paya ikyao hOÊ ijasako tht 2020 tk ek kroaD, laaogaaoM kaoGar ]plabQa kranao ka inaNa-ya evaM maok [na [MiDyaa AiBayaanaSaaimala hOM. saaqa hI saaqa baa[- Amaoirkna ko tja-pr baa[-[MiDyana naIit Apnaanao kI BaI AavaSyakta hOÊ ijasasao maaMgabaZ,ogaI. sarkar Wara parMBa ikyao gayao ek bahut hI pyaaogaa%makkdma maok [na [MiDyaa sao BaI nae Aayaama Kulao hMO. k[- eosaop`kar ko ]pkrNa jaao kuC ivaSaoYa p`kar ko sTIla sao inaima-thaoto hOM AaOr ijanaka ]pyaaoga iva&ana evaM tknaIkIo xao~ maoMÊsvaasqya saovaaAaoM ko ilaeÊ ]pyaaogaI ]pkrNa banaanao maoM evaMAa^Taomaabaa[la ko xao~ maoM haota hOÊ ]nhoM doSa maoM hI inamaa-Na ikyaajaanaa hO.

eosao k[- p`kar kI ivaSaoYa EaoNaI ko [spat ]%padna prQyaana koMid`t ikyaa jaa rha hO. [sako inamaa-Na sao hI maok [na[MiDyaa maoM inaiht ]_oSya kI pàiPt haogaI AaOr hmaara raYT/svaavalambaI haogaa. gaàmaINa xao~aoM maoM [spat kI Kpt kao baZ,anaosao tqaa gaRh inamaa-Na maoM jyaada sao jyaada AvasaMrcanaa ka ]pyaaogakrnao sao gaRhinamaa-Na kI laagat BaI kma AayaogaI AaOr gaàmaINa xao~aoMmaoM [spat kao maaMga BaI baZ,ogaI. [sa p`kar ]prao> ]payaaoM sao[spat kI maMaga baZ,a[- jaa saktI hO AaOr Baart ek ivakisatraYT/ kI EaoNaI maoM Aa sakta hO. hmaaro pUva- raYT/pit Da^ e pIjao Abdula klaama ko sapnaaoM kao saakar krnao ko ilae doSa maoM saBaIstraoM pr samayabaw kaya-Ëma kao banaanao evaM ]naka Anaupalanaja$rI hO.

p`baMQak ³saI Aar ema pI´raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD


84

vaYa- 2015 maoM vaOiSvak [spat ka ]%padna lagaBaga1695 laaK Tna huAa AaOr ivaSva maoM lagaBaga 1546 laaK Tna[spat kI Kpt BaI hu[-. [sasao vaOiSvak [spat baajaar maoM[spat ]Vaoga nao 1º3 Krba Da^lar ka karaobaar BaI ikyaa.ipClao kuC vaYaao-M maoMÊ [spat ko A%yaiQak ]%padna nao [sakIkImat pr dbaava Dalaa hO AaOr pirNaamasva$p vaOiSvak [spatbaajaar maoM igaravaT Aa[- hO. ivaSvavyaapI maMdI nao ka^maaoiDTI xao~kao p`Baaivat ikyaa hOÊ ijasasao ivakasa kI gait QaImaI hao ga[- hO.vaYa- 2015 sao 2020 kI AvaiQa maoM [spat baajaar maMo ivakasa kIrFtar QaImaI rhnao kI AaSaa hO. [sako baad vaYa- 2020 sao2025 ko daOrana [spat baajaar maoM bahut tojaI Aanao ka Anaumaanalagaayaa jaa rha hO.

Agalao ek dSak tk Kpt sao ]%padna kI maa~aAiQak rhnao kI AaSaa hO. yah isqait caIna Wara [spat]%padna maoM kTaOtI ka ivaraoQa tqaa duinayaaBar maoM [sakI maaMga maoMigaravaT ko karNa ]%pnna hu[- hO. [spat baajaar maoM ABaI caInakI p`mauKta banaI hu[- hO. vaOiSvak baajaar maoM caIna kI ihssaodarIlagaBaga 50‰ hO. caIna na kovala ivaSva ka sabasao baD,a [spat]%padk hO bailk vah ivaSva ka sabasao baD,a ]pBaao@ta BaI hOAaOr Anaumaana yah BaI hO ik caIna ka Aga`NaI banao rhnaa lagaBaga2025 tk jaarI rhogaa. m ajabaUt ivakasa dr ko karNa [spatko ]%padna AaOr Kpt ko xao~ maoM BaartÊ ta[vanaÊ [ranaÊjaapanaÊ dixaNa kaoiryaa tqaa maoi@sakao jaOsao doSa BaI Aga`NaI hOM.Agalao dSak maoM vaOiSvak [spat kI Kpt mau#yatÁ ]BartI hu[-Aqa-vyavasqaaAaoM pr inaBa-r krogaa. [spat kI Kpt maoM vaRiw komau#ya karNa ivakasa kI na[- AvasaMrcanaaAaoM kI baZ,tI maaMga evaMivakasaSaIla doSaaoM maoM maQyama vaga- ko laaogaaoM kI baZ,tI AavaSyaktaeÐhOM.

[spat ]%padna evaM Kpt ka pUvaa-naumaanaÁ[spat ]%padna evaM Kpt ka pUvaa-naumaanaÁ[spat ]%padna evaM Kpt ka pUvaa-naumaanaÁ[spat ]%padna evaM Kpt ka pUvaa-naumaanaÁ[spat ]%padna evaM Kpt ka pUvaa-naumaanaÁpitspQaa- maoM banao rhnao ko ilae [spat ko ]%padaoM ]sakI

gauNava<aa evaM baajaar ko saaqa–saaqa baajaar ka pUvaa-naumaana kafImaayanao rKta hO. [spat ]%padna evaM Kpt ko pUvaa-naumaana koilae inamnailaiKt ibaMduAaoM pr Qyaana donaa Ait AavaSyak hOÁ♦ ]%pad ivakasa ko karkaoM evaM maUlya inaQaa-rNa ko saBaI

GaTkaoM kI pUva- jaanakarI rKnaa.♦ ]Vaoga AaOr ]%pad ivakasa kao p`Baaivat krnao vaalaI

taktÊ kmajaaoiryaaoMÊ AvasaraoM AaOr KtraoM kI pUva- jaanakarIrKnaa.

♦ vyavasaaya ko vat-maana va BaivaYya hotu ivajana ka inaQaa-rNakrnaa evaM saaqa hI inamnailaiKt saMvaodnaSaIla vyaapairkmau_aoM ka baarIkI sao AQyayana krnaaÁ• AnausaMQaana tqaa ivakasa kI rNanaIitÂ• p`aOVaoigakI saMbaMQaI maamalao va baaQaaeMÂ• maaMga tqaa AapUit- kI gaitSaIlataÂ• Aga`NaI ]%padkaoM kI ivaSaoYa&taÂ• Aiga`ma ]%pad kI gauNava<aaÂ• janasaMai#yakIya pirvat-naÂ• ]Vaoga AaOr Aiga`ma ]%pad kao p`Baaivat krnao vaalao

rajanaOitkÊ Aaiqa-kÊ saamaaijak AaOr tknaIkIkarNaaoM kI pUva- jaanakarI.

[spat kI Kpt ko pUvaa-naumaana hotu inamnailaiKt gyaarhpmauK [spat kMpinayaaoM ko pitspwa-%mak pirdRSya Aqaat- paofa[lako AQaIna ]nako rajasvaÊ xamataAaoMÊ ]%padaoMÊ AnausaMQaana evaMivakasa kaya-klaapaoMÊ saovaaAaoM kI gauNava<aaÊ Qyaana koMid`t xao~aoMÊkaya-naIityaaoMÊ pirvat-naSaIlata va ]paja-na kaya-klaapaoM ko saaqa¹saaqaBaavaI dRiYTkaoNa Aaid ka gahna AQyayana krnaa caaiheÁ

[spat ]%padna va Kpt maoM saamaMjasya[spat ]%padna va Kpt maoM saamaMjasya[spat ]%padna va Kpt maoM saamaMjasya[spat ]%padna va Kpt maoM saamaMjasya[spat ]%padna va Kpt maoM saamaMjasya¹ ivajaya kumaar paNDoya

85

1´ Asao-lar ima<alaÊ lagjamavaga-Ê yaUraop2´ inaPpna [spat evaM laaOh saUimatao maoTlaÊ jaapana3´ hobao[- Aayarna eMD sTIla kMpnaIÊ caIna4´ baaAao sTIla kMpnaIÊ caIna5´ pa^skaoÊ dixaNa kaoiryaa6´ jyaaMgasaU saaMgaMga samaUhÊ caIna7´ vauhana laaoha AaOr [spat caIna8´ enasTIlaÊ caIna9´ saovaagaaMgaÊ caIna10´ jao ef [- haoilDMgsaÊ jaapana11´ TaTa sTIlaÊ Baart[spat kI maaMga hotu pUvaa-naumaana maa^DlaÁ[spat kI maaMga hotu pUvaa-naumaana maa^DlaÁ[spat kI maaMga hotu pUvaa-naumaana maa^DlaÁ[spat kI maaMga hotu pUvaa-naumaana maa^DlaÁ[spat kI maaMga hotu pUvaa-naumaana maa^DlaÁ

[spat ]Vaoga ko AaMtirk saMcaalana ko ivaiBanna phlauAaoMmaoM [spat kI maaMga ka pUvaa-naumaana kao ek AavaSyak AMga ko $pmaoM doKa jaata hO.

dIGa-kalaIna inavaoSa hotu inaNa-ya ko ilae Apoixat AaMklanaAaOr maaQyama AvaiQa kI ibaËI pUvaa-naumaana ko baIca AMtr sqaaiptkrnaa ek AcCa p`yaasa maanaa gayaa hO. dIGa-kalaIna inavaoSa koilae pwit AaOr maQyama AvaiQa pUvaa-naumaana maoM maaMga kI caËIyap`vaRi<a va [nvaoMT/Isa maoM sauQaar pr bala idyaa jaata hO. maQyamaAvaiQa pUvaa-naumaana maoM inajaI baajaaraoMÊ [spat ]%padaoM evaM [spatka ]pBaaoga krnao vaalao xao~aoM ko ivastar sao jaanakarI kIAavaSyakta haotI hO.

[sa saMbaMQa maoM dao p`mauK vaOkilpk trIkaoM ka ivaSlaoYaNaikyaa jaata hO. phlaa ivaklp [spat ka ]pBaaoga krnao vaalaop`mauK xao~aoM kI maaMga ka pUvaa-naumaana tqaa dUsara ivaklp baRhdAaiqa-k saUcakaMk sao maaMga ko p`%yaxa saMbaMQaaoM ka pUvaa-naumaana haotahO. p`mauK AMtra-YT/Iya saMsqaana [na daonaaoM ivaklpaoM kao prsprjaaMca va saamaMjasya kI dRiYT Apnaato hOM.

AMtra-YT/Iya saMsqaanaaoM Wara [spat kI Kpt kao vaOiSvakmaa^Dla ivaklp sao ilaMk krnao ko ilae p`mauK Aaiqa-k saUcakaMk

jaOsao sakla raYT/Iya ]%padÊ sakla GarolaU ]%padÊ pìt vyai@tsakla GarolaU ]%padÊ sakla GarolaU pUMjaI inamaa-NaÊ AaOVaoigak ]%padnatqaa pUÐjaI inavaoSa ko AMSa ka [stomaala ikyaa jaata hO. pUÐjaIinavaoSa ko AMSa yaaina sakla raYT/Iya ]%pad yaa sakla GarolaU]%pad maoM sakla inayat pUÐjaI inamaa-Na ko AMSa ka payaÁ [spat kItIvata ko ivaSlaoYaNa ko ilae pyaaoga ikyaa jaata hO. yahaÐ saklaraYT/Iya ]%pad yaa sakla GarolaU ]%pad sao [spat kI Kpt kotulanaa%mak ivaSlaoYaNa ko ilae inavaoSa ka AMSa hI inaQaa-irtGaTk haota hO.

xao~Iya maaDla ek dUsara ivaklp hO. [sakI ivaSvasanaIyataAqa-vyavasqaa maoM ]plabQa saUcanaaAaoM kI gauNava<aa ko }pr inaBa-rrhta hO. [sa maa^Dla ka dRiYTkaoNa ivastRt EaoNaI ko vaOkilpkjaanakarI ko saào~aoM ka ]pBaaoga maoM laanaa hO. [saka ]_oSyap`%yaok xao~ kI [ka[- str pr ]%padna ka pUvaa-naumaana lagaanaatqaa ]%padna sao [spat kI tIva`ta maoM haonao vaalao pirvat-na prp`kaSa Dalanaa hO. yah xao~ maoM [spat kI kula Kpt tqaa[spat ko ]pBaaoga ko ilae ]%pad ]pBaaoga ko pOTna- kao BaIdSaa-ta hO.

saMyau@t raYT/ ka AaOVaoigak ivakasa saMgazna p`staivat1990À2000 ko [spat AapUit- pUvaa-naumaana maa^Dla ka p`yaaogakrta hO. [sa maoM pìt vyai@t sakla GarolaU ]%pad kao [spatkI tIva`ta sao jaaoD,a gayaa hO. Anaok SaaoQakta-AaoM Wara yahmaanaa gayaa hO ik pìt vyai@t Aaya str maoM baZ,ao<arI sao [spatko p`%yaxa ]pBaaoga tIva`ta maoM baZ,ao<arI haotI hO.Baart mao M [spat baajaarÁBaart mao M [spat baajaarÁBaart mao M [spat baajaarÁBaart mao M [spat baajaarÁBaart mao M [spat baajaarÁ

Baart maoM inamnailaiKt xao~ eosao hOMÊ jahaM saMBaaivat[spat baajaar maoM ivakasa ka Anaumaana hOMÁ inamaa-NaÊ Aa^TaomaaoiTvaÊyaaMi~kI [MijanaIyarIÊ [lao@T/ainak [MijanaIyarIÊ tola AaOr gaOsaÊGarolaU ]pkrNa Aaid.

vat-maana mao M Aa^Taomaaobaa[la xao~ ko klapujaao - M koinamaa-Na kaya- krnao vaalaI k[- ivadoSaI kMpinayaaÐ Baart ko GarolaU

86

baajaarÊ saaqa hI vaOiSvak baajaar hotu Baart maoM ]%padna ko pìtkafI ]%saukta idKa rhI hOM. jaapana kI haoMDa kMpnaI nao maaoTrsaa[ikla va kar ]Vaoga kI ]%padna xamata kao baZ,anao ko ilae9º65 ibailayana $pyao ko inavaoSa kI GaaoYaNaa kI hO. [saI ËmamaoM kuC BaartIya [spat kMpinayaaoM nao AavaSyak gauNava<aa ko[spat mauhOyaa kranao hotu kuC ivadoSaI kMpinayaaoM ko saaqa samaJaaOta&apna BaI ikyaa hO.

saaqa hI sarkar nao BaartIya rola kI laa[naaoM ko ivastarkI yaaojanaa banaa[- hO. [sako tht Agalao paÐca vaYaao-M ko daOranarolavao T/OkaoM ka baIsa fIsadI ivastar ikyaa jaaegaa. [sako ilaerola kI pTiryaaoM ko ]%padna hotu inavaoSa kI Sau$Aat BaI hao ga[-hO. iBalaa[- [spat saMyaM~ nao jama-naI ko esa ema esa kMpnaI kosahyaaoga sao 1º2 imailayana TnaÀvaYa- xamata vaalaI yaUinavasa-la rolaimala kI sqaapnaa kI hO. [sasao 130 maITr ko caar jaM@SanaaoM kaojaaoD,naovaalaI 520 maITr laMbaI rola banaa[- jaayaogaI.

rxaa xao~ maoM BaI [spat ]%padaoM kI Kpt maoM vaRiwinaiScat hO. [sako ilae sarkar nao rxaa vaahnaaoMÊ yauw TOMkaoMÊyauw paotaoM ko ivakasa ko ilae pyaa-Pt Qyaana idyaa hO. [samaoM 4º3maITr caaOD,o PlaoTaoM ka ]%padna krnao vaalaI ra}rkolaa [spatsaMyaM~ kI na[- imala ka bahut baD,a yaaogadana haogaa. kond` sarkarWara rxaa ]pkrNaaoM ko inamaa-Na sao saMbaMiQat inayamaaoM maoM ]darIkrNako maaQyama sao bahut hI sahyaaoga idyaa jaa rha hOÊ saaqa hI ivadoSaIp`%yaxa inavaoSa kao BaI baZ,avaa idyaa jaa rha hO. [sasao ivadoSaIevaM BaartIya kMpinayaaoM ko baIca saamairk saaJaodarI kao BaI pao%saahnaimala rha hO.

maUlasaMrcanaa ko xao~ maoM BaI [spat kI Kpt maoM baZ,ao<arIhotu sarkar Wara sarahnaIya kdma ]zae gae hOM. saD,kinamaa-Na pirvyayaÊ rola ivakasaÊ baMdrgaahaoM kI xamata maoM vaRiw evaMAnya maUla saMrcanaagat xao~aoM Aaid hotu bajaT ka pàvaQaana ikyaagayaa hO. 4000 maogaavaaT xamata vaalaI paMca na[- baD,I ibajalaIpiryaaojanaaAaoM kI sqaapnaa sao [spat Alyauimainayama evaM taMbao kI

Kpt maoM kafI vaRiw haogaI. yah Tbaa-[na evaM Anya pa^var]pkrNaaoM ko ]%padkaoM ko vyaapar kao majabaUtI p`dana krogaI.

‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana sao doSa maoM sTonalaosa [spatkI maaMga maoM vaRiw kI saMBaavanaa hO. Baart maoM sTonalaosa [spat]%padna ka ihssaa kula [spat ]%padna ko caar fIsadI saoAiQak hOÊ jabaik yah ivaSva maoM Za[- fIsadI sao BaI kma hO. yaidkaba-na [spat kao sTonalaosa [spat sao pìtsqaaipt krnao kIrNanaIit jaarI rhI tao hmaaro doSa maoM sTonalaosa [spat kI KptmaoM vaRiw inaiScat hO. baajaar maoM ivaiBanna ]pyaaogaaoM ko ilae caarsaaO sao AiQak EaoiNayaaoM ko sTonalaosa [spat ]plabQa hO. BaartmaoM rsaao[- va bat-na sao saMbaMiQat ]pyaaogaaoM ko ilae sTonalaosa [spatkI Kpt lagamaga pOMsaz fIsadI hOÊ jabaik AaOVaoigak [spat kIKpt kovala pOMtIsa fIsadI hO. [sa xao~ maoM GarolaU ]%padna xamatasaIimat hO. AtÁ ]pBaao@taAaoM kI pUit- hotu hmaoM Aayaaitt maalapr inaBa-r haonaa pD, rha hO. Baart maoM sTonalaosa [spat kIpìtvyai@t Kpt Za[- iklaaogaàma hOÊ jabaik caIna maoM yah dsaiklaaogaàma hO. ‘maok [na [MiDyaa’ AiBayaana sao sTonalaosa [spatkI Kpt BaI baZ,ogaIÊ ijasasao Agalao dSak tk sTonalaosa [spatkI Kpt lagaBaga CÁ iklaaogaàma pìtvaYa- pìtvyai@t haonao kIsaMBaavanaa hO. [sako ilae GarolaU sTonalaosa [spat ]%padna ko xao~maoM AnausaMQaana va ivakasa kI AavaSyakta hO. GarolaU xamata ko]nnayana hotu sarkar kao vaOiSvak ]%padkaoM evaM sqaanaIya imalaaoM kobaIca saamaMjasya sqaaipt krnao kI AavaSyakta hO. ‘sabako ilaep@ka makana’ ek AcCa phla hO. [sasao [spat kI Kptkao baZ,avaa imalaogaI. [sako Alaavaa ‘Baart inamaa-Na’ va ‘p`QaanamaM~I gaàmaINa saD,k yaaojanaa’ sao BaI [spat kI Kpt maoM vaRiwhaogaI. sarkarI AaMkD,aoM ko Anausaar [sa vaYa- Aayaat maoM 41‰kmaI AaegaI. yah nyaUnatma Aayaat maUlya tqaa Anya saurxaa%mak]payaaoM jaOsao paTnaraoQaI Saulk ko karNa saMBava haogaI.

[spat ka [stomaala saBaI mah%vapUNa- ]VaogaaoM jaOsao}jaa-Ê inamaa-NaÊ Aa^TaomaaoiTva va pirvahnaÊ maUlasaMrcanaaÊ pOkoijaMga

87

AaOr maSaInarI maoMM haota hO. navaIkRt }jaa- jaOsao tapIya saaOr}jaa- evaM jvaarIya ivaVut ko ]%padna ko ilae [spat ka ]pyaaogap`mauK saamagaÌ ko $p maoM haota hO.kma ]pyaaoga ko karNaÁkma ]pyaaoga ko karNaÁkma ]pyaaoga ko karNaÁkma ]pyaaoga ko karNaÁkma ]pyaaoga ko karNaÁ

Baart maoM ABaI maUlasaMrcanaaAaoM ka ivakasa hao rha hO.[sa maamalao maoM Baart Anya doSaaoM kI tulanaa maoM ipCD,a huAa hO.

doSa maoM navaIÌt }jaa- ]%padna ³42783 maogaavaT´ BaIkula ]%paidt }jaa- ³3 laaK maogaavaaT´ ka maa~ caaOdh fIsadIhO. Anaumaana lagaayaa jaa rha hO ik vaYa- 2027 tk Baart maoMnavaIÌt }jaa- ]%padna kI xamata 275 maogaavaaT hao jaaegaIAaOr pnaibajalaI evaM prmaaNau }jaa- ka ]%padna ËmaSaÁ 72maogaavaaT AaOr 15 gaogaavaaT haogaa. [sa p`kar kula ivaVut]%padna maoM navaIÌt }jaa- kI BaagaIdarI lagaBaga 57 fIsadI haojaaegaI.

SahrIkrNa sao [spat ]pBaaoga maoM vaRiw haotI hO. caInamaoM SahrI AabaadI 56‰ hO jabaik Baart maoM kovala 36‰ hISahrI AabaadI hO. Anya doSaaoM kI BaaMit Baart maoM ABaI tklaaokip`ya AaOVaogak ËaMit nahIM Aa[- hO AaOr yah BaI [spat kokma Kpt ka p`mauK karNa hao saktI hO. BaartIya gaàmaINabaajaar jaao ik saMBaaivat baRhd [spat ]pBaao@ta hao sakta hOÊABaI BaI [spat Kpt ko maamalao maoM kafI pICo hO. yahaÐ [spatevaM [sako ]pyaaoga kI p`yaa-Pt jaanakarI ka ABaava tqaa garIbaIko karNa laaoga saaQana va saMsaaQanaaoM kI phuÐca sao dUr hOM.inamnailaiKt karNaaoM sao BaI Baart maoM [spat kI Kpt kma hOÁ• kaoyalao kI ]cca laagat AaOr saIimat ]plabQata• kma Eaimak ]%padkta• ibajalaI kI baaiQat AapUit-• Kraba va Apyaa-Pt maUlasaMrcanaainavaoSa ¹ ek mah%vapUNa- phlaÁinavaoSa ¹ ek mah%vapUNa- phlaÁinavaoSa ¹ ek mah%vapUNa- phlaÁinavaoSa ¹ ek mah%vapUNa- phlaÁinavaoSa ¹ ek mah%vapUNa- phlaÁ

Baart kI AaOVaoigak naIit evaM pào%saahna ivaBaaga WarapàPt AaMkD,aoM sao pta calata hO ik Baart maoM vaYa- 2000 saomaaca-Ê 2016 ko daOrana p`%yaxa ivadoSaI inavaoSa 8º89 ibailayana

Dalar tk huAa hO. BaartIya [spat ]Vaoga maoM hue kuC p`mauKinavaoSa [sa p`kar hOÁ¹¹ ]<ama galvaa maoTaila@saÊ vaQaa- [ka[- ko ivastarNa hotu

dixaNa kaoiryaa kI [spat kMpnaI pa^skao nao caIna komaUlasaMrcanaa kMpnaI iTDfaorÊ BaarI ]pkrNa samaUh Wara150 imailayana Dalar ka inavaoSa.

¹ ]pga`h AaOr rxaa maoM [stomaala ike jaanao vaalao ]cca strko ivaiSaYT [spat ko ]%padna hotu sTIla AqaaîrTIAa^f [MiDyaa ko saaqa Asa-olar ima<ala ka ek saMyau@t]Vma sqaaipt krnao ka samaJaaOta.

¹ paMca sao saat vaYaao-M ko daOrana jao esa DblyaU samaUh WarasaalavaaonaI piScama baMgaala maoM 1320 maogaavaT ka kaoyalaapr AaQaairt ivaVut saMyaM~Ê 4º8 imailayana Tna saImaoMTsaMyaM~ AaOr poMT kMpnaI ko ilae $º10000 kraoD, kainavaoSa.

¹ Agalao Aaz vaYaao-M maoM Knana xamata kao vat-maana 48 ema TIpI e sao 100 ema TI pI e tk baZ,anao ko ilaeraYT/Iya Kinaja ivakasa inagama Wara 40000 kraoD,Épyao ka inavaoSa.

¹ ]<ama [spat evaM ivaVut tqaa dixaNa kaoiryaa kI kMpnaIpaskao Wara maharaYT/ ko satara maoM [spat saMyaM~ sqaaiptkrnao ka krar.

¹ Baart maoM Aa^TaomaaoiTva [spat ]%padna ko ilae sTIlaAqaaîrTI Aa^f [MiDyaa ko saaqa Asao-lar ima<ala kakrar.

¹ knaa-Tk sarkar ko saaqa saava-jainak xao~ kI KnanakMpnaI ena ema DI saI ilaimaToD saMyau@t $p sao lagaBagaÉº18000 kraoD, inavaoSa krko tIna imailayana Tna[spat imala kI sqaapnaa hotu sahmatI.

¹ jao esa DblyaU nao knaa-Tk rajya maoM sqaaipt Apnao saMyaM~ka 2022 tk 20 imailayana TnaÀvaYa- xamata ivastarkrnao ka eolaana.

88

koMd` sarkar ko phlaÁkoMd` sarkar ko phlaÁkoMd` sarkar ko phlaÁkoMd` sarkar ko phlaÁkoMd` sarkar ko phlaÁ• sarkar nao Aa^Tao SaoiDMga tqaa rI¹saa[i@laMga sauivaQaa ko

ilae ema esa TI esa AaOr maihMdà [MTrT/oDilaimaToD kI ek saMyau@t piryaaojanaa kao Anaumaaoidtikyaa hO. yah sËOp ko Aayaat ka ivaklp banaogaI tqaaivadoSaI maudà kao bacaanao maoM madd krogaI.

• ‘iDijaTla [MiDyaa’ phla ko AMtga-t maoTlasËOp T/oDkapao-roSana ilaimaToD tqaa [spat maM~alaya Wara saMyau@t$p sao ek [-¹maMca ‘ema esa TI saI Qaatu maMDI’ Sau$ kIga[- hO. yah pirsaijjat AaOr AQa- pirsaijjat [spat]%padaoM kI ibaËI maoM sahayak haogaI.

• saMsad nao Kana va Kinaja ivakasa AaOr ivainayamanaAiQainayama maoM AavaSyak saMSaaoQana kao maMjaUrI dI hO. [nasaMSaaoQanaaoM sao naIlaamaI Wara KanaaoM ka svaaima%va panaovaalaI saMsqaaeÐ inajaI KdanaaoM ko p+aoM ka hstaMtrNaAasaanaI sao kr sakoMgaI. [sasao [spat AaOr saImaoMTkMpinayaaoM ko ivalayana va ]paja-na maoM BaI sahayata imalaogaI.

• [spat maM~alaya nao GaaoYaNaa kI hO ik [spat saMyaM~aoM koivastar AaOr AaQauinakIkrNa maoM inavaoSa koo tht ËmaSaÁsTIla AqaaîrTI Aa^f [MiDyaa ilaimaToD AaOr raYT/Iya[spat inagama ilaimaToD nao zaosa [spat ko ]%padna kIxamata vat-maana maoM 12º8 imailayana TnaÀvaYa- sao 21º4imailayana TnaÀvaYa- tqaa 3º0 imailayana Tna pìt vaYa- sao6º3 imailayana TnaÀvaYa- ka kaya- pUra kr ilayaa hO.

• koMd sarkar nao vaYa- 2025 tk ]%padna ka laxya 300imailayana TnaÀvaYa- krnao ko ilae [spat ]%padkaoM kaosamaqa-na kI pìtbawta jaaihr kI hO.

• [spat maM~alaya nao saava-jainak AaOr inajaI xao~ kI[spat kMpinayaaoM ko saaqa imalakr Baart maoM AnausaMQaanaAaOr AaOVaoigakI imaSana kI sqaapnaa kI hO tqaa [sakoilae Éº200 kraoD, kI inaiQa kI vyavasqaa kI hO.

• koMdÌya ]%padk Saulk AaOr saImaa Saulk baaoD- nao laaOhAyask pOlaoTaoM pr SaUnya inayaa-t Saulk kI AiQasaUcanaajaarI kr GarolaU ]Vaoga kao AMtra-YT/Iya baajaar maoMpìtspQaI- bananao ka Avasar p`dana ikyaa hO.

• sarkar nao laaOh Ayask sao samaRw caar rajyaaoM Aqaa-tknaa-TkÊ JaarKMDÊ ]D,Isaa AaOr C<aIsagaZ, maoM 3 sao 6imailayana TnaÀvaYa- xamata ko saMyaM~aoM kI sqaapnaa hotuivaSaoYa p`yaaojanaikyaa hO.

• vaYa- 2025 tk sTIla AqaaîrTI Aa^f [MiDyaa naoApnaI ]%padna xamata kao 50 imailayana TnaÀvaYa- baZ,anaohotu 23º8 imailayana Dalar inavaoSa krnao kI yaaojanaabanaa[- hO.

[spat Kpt hotu kuC nae phla Á[spat Kpt hotu kuC nae phla Á[spat Kpt hotu kuC nae phla Á[spat Kpt hotu kuC nae phla Á[spat Kpt hotu kuC nae phla ÁSahrIkrNa kI idSaa maoM maddgaar [spat kI Kpt maoM

vaRiw hotu kuC mah%vapUNa- sauJaava inamna hOMÁ♦ Aa^TaomaaoiTvaÊ rola evaM jahaja inamaa-Na maoM dIGa-kailak

kr pào%saahna kI vyavasqaa.♦ [spat AaQaairt imaEaQaatu kao pa]Dr ko $p maoM p`yaaoga♦ ‘svacC Baart AiBayaana’ ko tht AavaasaIya xao~aoM maoM

[spat sao banao kUD,odana kI vyavasqaa.♦ baaZ, xao~aoM maoM jala saMga`hNa hotu [spat ko TOMkaoM kI

vyavasqaa.♦ kRi~ma vaYaa- kr QaUla p`dUYaNa inayaMi~t krnao ko ilae

[spat ko jala isp`Mkalsa- pa[p kI vyavasqaa.♦ pMd`h saala puranao saBaI vaahnaaoM kao inaiScat $p sao

iDsmaoMTlaÀAvaOQa GaaoiYat krnaaÊ Aaid.¹ sahayak mahap`baMQak ³TI Aa[- saI´

raYT/Iya [spat inagama ilaimaToDivaSaaKp+Nama

maaobaa[laÁ †91 9866641563

89

Ba UimakaÁBa UimakaÁBa UimakaÁBa UimakaÁBa UimakaÁBaart maoM pìt vyai@t [spat kI Kpt duinayaa ko pìt

vyai@t 208 iklaaogaàma Kpt kI tulanaa maoM maa~ 70 iklaaogaàmahO. [sasao pta calata hO ik Baart maoM [spat Kpt baZ,nao kIbahut saMBaavanaaeMÐ hMO. ivaSva [spat esaaoisaesana sao paPt AaMkD,aoMko Anausaar Baart vat-maana maoM ivaSva maoM [spat ]%padna ko xao~ maoMtIsaro sqaana pr hO. doSa maoM zaosa [spat ]%padna maoM vaYa- 2016ko ApOla maah sao Agast maah tk 9º4‰ kI baZao<arI dja- kIga[-. vaYa- 2016 ko ApÒla maah sao Agast maah tk [spat koAayaat maoM 3º01 ema TI ko saaqa 34º5‰ kI igaravaT dja- kIga[- jabaik [spat ko inayaa-t maoM 2º38 ema TI ko saaqa 23º6‰kI baZao<arI hu[-.

iva<aIya vaYa- 2016¹17 maoM 5º3‰ kI baZao<arI ko drpr doSa maoM 85º8 emaTI [spat Kpt ka Anaumaana lagaayaa gayaaqaa. [samaoM inamaa-Na kaya- evaM p`mauK ]%pad sao@Tr Wara mau#yaBaUimaka inaBaanao kI ]mmaId kI ga[-. hmaaro doSa maoM eosao k[-kark maaOjaUd hOM ijanasao pit vyai@t [spat Kpt kao baZayaa jaasakta hO. doSa kIgaàmaINa janasaM#yaa jaao ikvat-maana maoM lagaBaga 400imailayana hO vah vaYa- 2030tk lag aB ag a 600imailayana haonao kI ]mmaIdhO. inamaa-Na sao@Tr kIvat-maana ko 8‰ kI vaRiwdr ka BaI jaldI hI11¹12‰ ha o n a o kI

saMBaavanaa dSaa-yaI ga[- hO. gaàmaINa Baart ka pìt vyai@t [spatKpt jaao ik vat-maana maoM 14 ik gaà pìt vyai@t hO vah BaIivaiBanna yaaojanaaAaoM jaOsao Baart inamaa-NaÊ p`QaanamaM~I gaàma saD,kinamaa-Na yaaojanaaÊ rajaIva gaaMQaI Aavaasa yaaojanaa Aaid ko karNabaZo,gaI. saD,k inamaa-Na ko xao~ maoM BaI ha[vao inamaa-NaÊ na[- saD,kinamaa-NaÊ saD,kaoM ka ijaNaao-war kayaao- Wara [spat kI Kpt maoMbaZ,ao<arI haogaI. [saI pkar rolvao ivaBaaga Wara maaga- daohrIkrNaÊnae maagaao-M ka ivastarÊ pula va iba`ja inamaa-Na Aaid sao [spat kImaaMga baZ,nao kI ]mmaId hO. maaoTr¹gaaD,I inamaa-Na maoM baZao<arI koflasva$p [spat xao~ maoM baZao<arI haonaI hO.

Aba hma kuC mah%vapUNa- karkaoM pr ibaMduvaar ivacaarkrto hOM.inamaa-Na xao~ mao M [spatÁinamaa-Na xao~ mao M [spatÁinamaa-Na xao~ mao M [spatÁinamaa-Na xao~ mao M [spatÁinamaa-Na xao~ mao M [spatÁ

[spat kI Kpt kao baZ,anao ko ilae hmaoM inamaa-Na sao@TrkI Aaor savaa-iQak Qyaana donao kI AavaSyakta hO @yaaoMik yah[spat ka sabasao mah%vapUNa- gaàhk hO. saaqa hI saaqa maaoTrgaaD,IÊ rola tqaa iSap inamaa-Navaalao [spat ko inayaa-t kI sahayata

ko ilae dIGaa-vaiQa krmaUlya maoM baZ,ao<arI kIAavaSyakta hO. krpào%saahna kI AvaiQa kaoBaI 15 saala tk ko ilaebaZ,anaa caaihe @yaaoMikAama taOr pr p`%yaok 10sao 15 saala maoM hI inayaa-tkr samatla Avasqaa prphuMca jaata hO. [sa

[spat kI ]%padkta va Kpt[spat kI ]%padkta va Kpt[spat kI ]%padkta va Kpt[spat kI ]%padkta va Kpt[spat kI ]%padkta va Kpt– Aar prNaIQarna

90

p`kar yah kdma pUro [spat ]Vaoga kao sahara p`dana krogaa.k[- [spat AaQaairt imaEa Qaatu pa]Dr ko $p maoM

eiDiTva ivainamaa-Na³Qaatu 3 DI ip`MiTMga´ maoM [stomaala ikyaa jaasakta hO [sa p`kar ko t%vaaoM kI ]pyaaoigata bahuAayaamaI hO.vat-maana maoM [sa trh ko pa]Dr ka Aayaat ikyaa jaata hO.Agar sarkar sTIla pa]Dr ko ]%padna krnao maoM inajaI BaagaIdarIko maaQyama sao kdma ]zanao maoM madd kro tao Baart mah%vapUNa- t%vaaoMjaOsao TMgasTna ka pmauK inayaa-tk hao sakta hO. e Aar saI Aa[-hOdrabaad AaOr imaQaanaIÊ ena ema DI saI AaOr imaQaanaI saaqa saaqakuC saaqa-k pyaasa kr rho hOM prMtu yah ABaI BaI pyaa-Pt nahIM hOM.svacC Baart AiBayaana mao M [spatÁsvacC Baart AiBayaana mao M [spatÁsvacC Baart AiBayaana mao M [spatÁsvacC Baart AiBayaana mao M [spatÁsvacC Baart AiBayaana mao M [spatÁ

svacC Baart imaSana ko AMtga-t [spat ka ]pyaaoga pit20Ê000 kI janasaM#yaa ko baIca pìt 250 maITr pr tqaa pìt50Ê000 kI janasaM#yaa ko baIca pit 500 maITr pr [spat kIkcara poTI banaakr [stomaala hotu rKa jaa sakta hO. baaZ,gaìsat xao~aoM maoM 1 laaK laITr xamata vaalao [spat TOMkaoM kainamaa-Na ikyaa jaa sakta hO. baDo, SahraoM maoM inaima-t evaMinamaa-NaaQaIna maoT/ao maoM [spat ka bahutayat sao ]pyaaoga ikyaa jaatahO. Ìi~ma vaYaa- tqaa p`dUYaNa inayaM~Na piryaaojanaaAaoM sao BaI[spat kI Kpt maoM baZ,ao<arI kI saMBaavanaa hO.

maaoTr vaahna xao~ tqaa kuC Anya xao~aoM ko inayamaaoM maoMinamna badlaava sauJaayao jaa sakto hOM. saBaI puranao vaahna ijanakarijasT/oSana 15 vaYa- sao pUva- ka hao ]nhoM vaapsa ilae jaaeM evaMbadlaa jaae. [sako dao fayado haoMgao.1º nae vaahna inamaa-Na ko karNa [spat Kpt maoM vaRiw.2º puranao vaahnaaoM Wara haonaovaalao p`dUYaNa maoM kmaI.

hma Gar evaM kayaa-laya ko fina-caraoM maoM lakD,I ko banao]%padaoM ka bahtayat maoM p`yaaoga krto hOM. laoikna [na vastuAaoMka inamaa-Na [spat Wara BaI ikyaa jaa sakta hO. yaid hma sTIlabaoDÊ sTIla kuisa-yaaMÊ sTIla Tobala Aaid ]pyaaoga maoM laaeM tao[spat kI maaMga va Kpt baZo,gaI. [sako ilae lakD,I ko ]%padaoMpr AiQak kr Baugatana ka pàvaQaana rKa jaa sakta hO taiklaaogaaoM kao [spat ko ]%padaoM ka p`yaaoga krnao ko ilae pào%saaihtikyaa jaa sako. [sasao doSa kI Aqa-vyavasqaa maoM sauQaar haogaa AaOr[spat ]Vaoga kao p`%yaxa fayada haogaa.

Anya doSaaoM maoM maoT/ao rola T/ok ka inamaa-Na BaI [spat sao hIhaota hOÊ jaba ik hmaaro doSa maoM kMiËT sao haota hO. yaid [spatsao saMrcanaa banaa[- jaaya taoÊ daonaaoM xao~aoM kao laaBa imalaogaa.

saaQaarNatyaa [-MT va kMiËT ko p`yaaoga sao Bavana inamaa-Naikyaa jaata hO jaao ik mahMgaI pìËyaa hO. saMrcanaa yaM~karao kaonae inamaa-Na AvaQaarNaa banaanao kI AavaSyakta hO. laaogaaoM kaopìSaixat krnao kI AavaSyakta hO ik kutuba [spat KMba AaOrAa[ifla Tavar kI hI trh [spat saMrcanaaAaoM ka inamaa-Naikyaa jaanaa AsaMBava kaya- nahIM hO.

¹ p`baMQak ³yaaMi~kIínasp piryaaojanaaÊ ena ema DI saImaaobaa[laÁ †91 8718888084

[-¹maolaÁ [email protected]

91

Aaja BaartIya [spat ]Vaoga ko saamanao bahut saarIcaunaaOityaaM hOM AaOr [nako saaqa hI tojaI sao Aagao baZ,nao kI xamataBaI hO. ABaI Baart kI pìt vyai@t [spat kI Kpt 61iklaaogaàma hO jaao ivaSva kI AaOsat [spat kI Kpt 208iklaaogaàma kI tulanaa maoM yaa Anya mau#ya [spat ]%padk doSaaoM kItulanaa maoM kafI kma hO. caIna maoM 489 AaOr dixaNaI kaoiryaa ko1114 iklaaogaàma sao yah pta calata hO ik Baart maoM [spat kIoKpt kI iktnaI saMBaavanaaeÐ hOM. saaqa hI yahaM yah bata donaa]pyau@t haogaa ik gaàmaINa Baart maoM [spat kI pìt vyai@tKpt kovala 12 iklaaogaama hO. [spat maM~alaya ko ek Anaumaanako Anausaar yaid Aanaovaalao samaya maoM sakla GarolaU ]%pad vaRiw8¹10‰ ko dr sao haotI hO tao 2030 maoM Baart maoM 300 imailayanaTna [spat kI AavaSyakta haogaI.

eosaI pirisqait maoM 300 imailayana Tna [spat ka ]%padnakrnao ko ilae ek saaqa k[- xao~aoM maoM kama krnaa haogaa. tInasaaO imailayana Tna [spat ]%padna evaM [sakI Kpt ko ilaekccaa maalaÊ kaoikMga kaola kI laagat kma krnaoÊ [spat kIZulaa[- Aasaana krnao pr ivaSaoYa jaaor donaa haogaa. ek AaOr baathO ik Aaja hma [spat ]%padna maoM tIsaro sqaana pr hO AaOr jaldhI dUsaro sqaana pr calao jaaeMgao. Aaja caIna kI [spat ]%padnaxamata sabasao jyaada hO AaOr vah Apnaa pUra ]%padna ka KptnahIM kr pa rha hO. ]sao dUsaro doSaaoM maoM kma dama pr [spatbaocanao ko ilae majabaUr haonaa pD, rha hO. [spat sao@Tr maMdI kodaOr sao ]Bar rha hO [sailae [spat ka ]%padna baZ,anao ko saaqasaaqa [spat kI Kpt baZanao ka ek AcCa Avasar hO.vat-maana maoM Agar hmaarI BaI ]%padna xamata baZtI hO AaOr hmajyaada [spat ka ]%padna krto hOM tao hmaoM [sao Kpt BaI krnaa

pDogaa. Aba hma doKnao kI kaoiSaSa kroMgao kI [spat kI Kptmau#yatÁ khaM khaM haotI hOÆ [spat kI Kpt mau#yatÁ inamnapaMca xao~aoM maoM haotI hOÁ

1º inamaa-Na xao~ maoM2º pirvahna xao~ maoM3º }jaa- xao~ maoM4º pOMkoijaMga xao~ maoM5º ]pkrNa AaOr ]Vaoga xao~ maoM

1 º1 º1 º1 º1 º inamaa-Na xao~Áinamaa -Na xao~Áinamaa -Na xao~Áinamaa -Na xao~Áinamaa -Na xao~Á[spat ]%padna ka mau#ya ihssaa inamaa-Na ko xao~ maoM jaata

hO. Baar ]zanao vaalao ZaMcao ka inamaa-Na [spat kI madd sao kmalaagat maoM ikyaa jaa sakta hO. [spat ko ivaiBanna imaEa QaatuAaoMka p`yaaoga saBaI p`kar ko vaatavarNa maoM AaQaarBaUt ZaMcao koinamaa-Na maoM ikyaa jaa sakta hO. Aajakla [spat banaanao kI]nnat tknaIk Aanao ko baad }Mcao [maartaoM ka inamaa-Na Aasaanahao gayaa hO. bahumaMijalaI [maartaoM maoM [spat inamaa-Na kI Ainavaaya-saamagaÌ hO. [spat ka ]pyaaoga inamna jagahaoM maoM haota hOÁ– kma AaOr }McaI [maartaoM ko inamaa-Na maoM– Asptala AaOr iXaxaNa saMsqaanaaoM ko inamaa-Na maoM– Kola ko sToiDyama AaOr sToSana ko inamaa-Na maoM– p`bailat kMËIT maoM– pula ko Dok PlaoTaoM maoM– KMBaaoM AaOr inalaMbana taraoM maoM– baMdrgaahaoM maoM– CtaoM maoM AaOr inalaMbana taraoM maoM– Aa^fIsa maoM

maok [na [MiDyaa AaOr GarolaU [spat komaok [na [MiDyaa AaOr GarolaU [spat komaok [na [MiDyaa AaOr GarolaU [spat komaok [na [MiDyaa AaOr GarolaU [spat komaok [na [MiDyaa AaOr GarolaU [spat ko]pyaaoga ko tht [spat kI Kpt]pyaaoga ko tht [spat kI Kpt]pyaaoga ko tht [spat kI Kpt]pyaaoga ko tht [spat kI Kpt]pyaaoga ko tht [spat kI Kpt

¹ caMd` SaoKr p`saad

92

– saurMgaaoM maoM– saurxaa ko baaDaoM maoM– tTIya iknaaraoM pr AaOr baaZ sao bacaava maoM2 º2º2º2º2º pirvahna xao~ Ápirvahna xao~ Ápirvahna xao~ Ápirvahna xao~ Ápirvahna xao~ Á

pirvahna xao~ maoMÁ [spat ko ivaiBanna p`kar ma o MinaQaa-irt laaocaÊ Sai@tÊ lacaIlaapna AaOr jaMga inaraoQana kI xamatarhtI hO. [naka ]pyaaoga AiBayaaMi~kI AaOr inamaa-Na ko ivaiBannaxao~aoM maoM tao haota hI hO laoikna mau#yatyaa vaahnaaoM ko inamaa-Na maoM haotahO. kar maoM [spat ka vajanaÊ kar ko vajana lagaBaga AaQaarhta hO. ]nnat ]cca Sai@t [spat ka p`yaaoga vaahnaaoM koZaMcaaÊ [MjanaÊ drvaajaaoMÊ igayar baa^@saÊ sTIirMgaÊ saspoMSanaÊ ca@koka ei@sala Aaid maoM [spat ka p`yaaoga haota hO. vaahnaaoM maoMT/kÊ T/aMsaimaSanaÊ T/onaÊ rolaÊ jahajaÊ eMkr caona AaOr ivamaanaaoM kopujaao-M Aaid kao banaanao maoM [spat ka p`yaaoga haota hO.3º3º3º3º3º }jaa- xao~ maoMÁ}jaa- xao~ maoMÁ}jaa- xao~ maoMÁ}jaa- xao~ maoMÁ}jaa- xao~ maoMÁ

}jaa- ko hrok xao~ maoM caaho vah naaiBakIyaÊ pvanaÊ jalaivaVutÊ tapIya ivaVut yaa pàÌitk gaOsa saMyaM~ hao saBaI maoM [spatka p`yaaoga haota hO. [spat ka p`yaaoga tT sao dUr koPlaoTfaoma-Ê ima+I hTanao ko ]pkrNaÊ ËonaÊ pa[plaa[na [%yaaid maoMhaota hO.

pOkoijaMga [spat sao saurixat ikyao gae pOkoja jalaÊ hvaaÊp`kaSa Aaid sao bacaato hO tqaa [sao ifr sao vyavahar maoM laayaa jaasakta hO. [sa p`kar sao pOkoja krnao ka kama lagaBaga 200vaYaaoM- sao hao rha hO. pOkoijaMga ko ilae p`yaaoga maoM laae jaanao vaalao[spat maoM laao kaba-na kaolD raolD [spat isT/p ka p`yaaoga haotahO.

]pkrNa AaOr ]VaogaaoM maoM GaraoM maoM pyaaoga maoM laae jaanaovaalao]pkrNaaoM maoM lagaBaga 75‰ ka Baaga [spat ka haota hO.[spat ka p`yaaoga iÍjaÊ kpDo Qaaonao kI maSaInaÊ AaovanaÊ isaMkÊbat-na Aaid maoM haota hO. ]VaogaaoM maoM tao [spat ka p`yaaoga maSaInaaoMmaoM ÊsaMrcanaa ZaMcao maoMÊ PlaoTfaoma- Ct Aaid jagahaoM maoM haota hO AaOr

[spat ko ibanaa ]VaogaaoM kI klpnaa BaI nahIM kI jaa saktI hO.jaOsaa ik hma jaanato hOM ik [spat ka p`yaaoga jaIvana ko lagaBagahrok xao~ maoM hao rha hO AaOr [sako ibanaa hma rhnao kI klpnaa BaInahIM kr sakto hOM.

Aaja iksaI doSa ko ivakasa kao [spat kI Kpt sao BaIjaaoD,kr doKa jaata hO. yaid hma Baart ka ivakasa tojaI saohaota huAa doKnaa caahto hO tao yahaM [spat kI Kpt baZ,anaapDogaa. [spat ]Vaoga ko ivaSaoYa&aoM ka maananaa hO ik [spat kIKpt baZ,anao ko ilae k[- sao@TraoM maoM Avasar hOM.

rolavao maoM [spat kI AcCI Kpt kI saMBaavanaa hO.rolavao ek eosaa sao@Tr hO jahaM [spat kI AcCI Kpt haosaktI hO. vaOsao BaI rolavao kao ivastarIkrNa ko karNa rola laa[nakI ja$rt hO. rolavao maoM vaOganaÊ rola kaocaÊ rolavao sToSanaÊ pOdlapar krnaovaalao puilaÊ maala dulaa[- ko ilae ivaSaoYa laa[naÊ rolavaokaolaaonaI maoM GaraoM ka inamaa-NaÊ sauprfasT T/ona ko kaoirDaor Aaidka inamaa-Na eosao kuC xao~ hOM ijanamaoM [sapat kI AcCI Kpt haosaktI hO.

gaMavaaoM maoM [spat kI Kpt kI kafI saMBaavanaa hO.p`QaanamaM~I Aavaasa yaaojanaaÊ saaMsad AadSa- gaàma yaaojanaaÊ saD,kinamaa-Na yaaojanaaÊ gaamaINa ivaVutIkrNa yaaojanaa maoM [spat AaQaairtsarMcanaa ka p`yaaoga krnao sao ]nakI gauNava<aa baZ,ogaI AaOr jyaadasamaya tk majabaUt banaI rhogaI. gaàmaINa Aavaasa yaaojanaa maoMAgalao tIna saalaaoM maoM ek kraoD, Gar banaanao kI yaaojanaa hO. [sasaodoSa maoM [spat kI maaMga kao kafI baZ,avaa imalaogaa.

SahraoM maoM BaI vyaavasaaiyak AaOr AavaasaIya [maartaoM kainamaa-Na pulaaoM Flaa[- Aaovar Aaid ka inamaa-Na krnao kI ja$rthO. 2022 tk sabasao ilae Gar yaaojanaa maoM [spat ko banaosaMrcanaa ka p`yaaoga saD,k AaOr ha[-vao ka inamaa-Na AaOr ]nakaivastarIkrNa ikyao jaanao kI AavaSyakta hO.

saD,kao AaOr rajamaagaao-M ka inamaa-Na tqaa marmmat doSa koivakasa ko ilae ja$rI hO. p`QaanamaM~I saDk inamaa-Na pr BaarI

93

raiSa Kca- kI jaa rhI. pirvahna ivaBaaga ko ek Anaumaana koAnausaar doSa maoMM laagaBaga ek laaK pula hO AaOr ]namaoM lagaBaga1500 ko Agalao dao saalaaoM maoM punaina-maa-Na kI ja$rt hO.

rxaa paot inamaa-Na AaOr Anya ivainamaa-Na xao~aoM maoM Baartsarkar ko maok [na [MiDyaa p`yaasa ko karNa [spat kI maaMgakafI baZ,nao vaalaI hO. laoikna [saka fayada Garolau [spat]Vaoga kao tBaI imalaogaa jaba yah sauinaiScat ikyaa jaaya ik [napiryaaojanaaAaoM maoM Garolau [spat ka hI p`yaaoga haogaa. [sa xao~ maoM[spat maM~alaya kI SahrI ivakasa maM~alayaÊ saD,k pirvahna AaOrrajamaaga- maM~alayaÊ gaàmaINa ivakasa maM~alaya sao batcaIt cala rhIhO.

ek baOzk maoM maananaIya [spat maM~I nao kha ik maaOjaUdasamaya maoM Baart sarkar ka maok [na [iNDyaa AaOr svadoSaI]%padna kao baZ,avaa pr Qyaana koMid`t krnao ko ilae GarolaU [spatKpt baZ,anao ko ilae ]pyau> Avasar hO. ]nhaoMnao batayaa ik[spat maM~alaya nao doSa maoM [spat Kpt baZ,anao ko ilae phlao hIek AiBayaana Sau$ kr cauka hO. [sa AiBayaana ko tht saBaIsaMbaMiQat maM~alayaaoM Wara saBaI AaQaarBaUt saMrcanaa AaOr ivainamaa-NapiryaaojanaaAaoM maoM kovala Baart maoM inaima-t [spat ko ]pyaaoga kaobaZ,avaa idyaa jaa rha hO.

Aagao ]nhaoMnao yah BaI kha ik yah AiBayaana laaogaaoM kaok[- p`kar ko satt laaBaaoM ko baaro jaaga$k krnao maoM madd krsakta hO jaao [spat ]pyaaoga ko samaya ]nhoM inaiScat $p saomahsaUsa haogaa. laao vaosT Aa^fsaa[T ivainamaa-Na saMsaaQana dxataeDaPTibailaTI laa^nga laaisTMga ApIla saurxaa puna$pyaaoga AaOrirsaa[klaibailaTI jaOsao gauNa [spat kao taik-k $p sao inamaa-Na koilae sabasao laaBakarI pdaqa- banaato hOM. ]nhaoMnao jaaor dokr khaik Baart vaYa- 2016 maoM ivaSva ko tIsaro sabasao baDo, [spat]%padk ko $p maoM ]Bara AaOr koMdÌya sarkar doSa kao ivaSva kodUsaro sabasao baD,o [spat ]%padk ko $p sqaaipt krnao ko ilaehr saMBava kdma ]za rhI hO. ]nhaoMnao kha ik eosao ]paya ikyao

jaaeM ijasasao Baart AaOr baohtr tqaa AaOr AiQak vaOlyaU eDoDsTIla ]%padna kI AaMtirk xamata ka ivakasa kr sako.]nhaoMnao Aagao kha ik GarolaU [spat ]%padkaoM ka saIAar jaI AaoAa^Tao gaòD sTIla jaOsao vaOlyaU eDoD sTIla ko ]%padna ko ilaeAaMtirk xamata ivakisat krnao kI saMBaavanaa ja$r KaojanaIcaaihe @yaaoMik doSa maoM [naka Aayaat hao rha hO.

GarolaU [spat kI gauNava<aa baZ,anao pr jaaor doto hue]nhaoMnao kha ik ]%padkaoM kao vaOiSvak maanakaoM ko Anau$p gauNava<aaka ]%padna krnaa hO AaOr tBaI vao vaOiSvak baajaar maoM pìtspQaI-banao rh sakto hOM. laao gaòD ko kccao maala sao ikfayatI laagatmaoM AcCI gauNava<aa ko sTIla ka ]%padna Aanaovaalaa BaivaYya hO.

baoinaifisayaoSana AaOr [spat ]%padna ko vaOokilpk maaQyamapr jaaor donao sao laao gaoD kccao maala ko ]pyaaoga maoM saxamata haisalakI jaa sakogaI jaao bahutayat maa~a maoM ]plabQa hO. ]nhaoMnao khaik sËOp sao sTIla ]%padna na kovala ikfayatI hO bailkpyaa-varNa ko AnaukUla BaI hO. Baart kI Aqa-vyavasqaa koivakasa pqa pr Baraosaa jatato hue ]nhaoMnao kha doSa ko Aaiqa-kivakasa kao AaOr AiQak gait donao ko ilae AaOr AiQak [spatkI AavaSyakta hO. [spat ]%padkaoM kao [sa maaMga kao pUrakrnao ko ilae tOyaar rhnaa caaihe [sako saaqa ]nhoM sava-EaoYzEaoNaI ko sTIla ka ]%padna krnaa caaihe ijasaka ivaiBanna xao~aoMmaoM ]pyaaoga ikyaa jaa sako.

[sa p`kar hma doK rho hO ik Baart maoM ike jaa rhosaBaI p`kar ko inamaa-Na xao~aoM maoM BaartIya [spat ka p`yaaoga ikyaajaayao. saaqa hI Baart maoM Aayaat ikyao jaanaovaalao ]pkrNaaoMAaid ka doSa maoM inamaa-Na ikyaa jaayao tao hmaaro ]VaogaaoM ka ivakasahaogaa SahraoM AaOr gaaÐvaaoM ka ivakasa haogaa. [sasao [spat kIKpt baZ,ogaI AaOr pUro doSa kI BaI tr@kI haogaI.

sahayak mahap`baMQak ³DI ena DblyaU´raYT/Iya [spat inagama ilaimaToD


94

2013 kI tulanaa maoM 1‰ vaRiw ko saaqa 2014 maoMduinayaa maoM zaosa [spat ka ]%padna 1665 laaK Tna huAa. vaYa-2014–15 maoM Baart maoM kula tOyaar [spat ]%padna maoM 7º45 ‰vaaiYa-k vaRiw hu[- AaOr [spat ka ]%padna 91º46 kraoD, Tnatk phuMca gayaa hO. [sako Alaavaa Agalao iva<a vaYa- tk]%padna xamata BaI 100 imailayana Tna sao 112º5 imailayana TnabaZ,nao kI saMBaavanaa hO. Aanaovaalao 10 vaYaao-M maoM doSa maoM [spat ka]%padna 300 imailayana Tna tk haonao ka Anaumaana hO. duinayaaka tIsara sabasao baD,o zaosa [spat inamaa-ta Baart nao vaYa- 2014¹15maoM kula tOyaar [spat kI ApnaI Kpt maoM 3º1 fIsadI kI vaRiwdja- kI evaM ipClao iva<a vaYa- kI tulanaa maoM 74º09 laaK Tnasao 76º36 laaK Tna vaRiw hu[-.

caIna sao Aayaaitt sasto [spat ]%pad doSa ko [spat]%padkaoM pr pitkUla pBaava ko baavajaUd BaartIya [spat ]VaogaApnaI ]%padna gait kao banaae rKnao maoM kamayaaba rho hOM evaM SaIYa-[spat ]%padk doSaaoM kI saUcaI maoM caaOqao sao tIsaro sqaana pr phuÐcagae hOM. Baart duinayaa ko saMsaaQana samaRw doSaaoM maoM sao ek haonaoko naato duinayaa ko SaIYa- [spat ]%padk doSaaoM ko ilae ekmajabaUt p`itspwI- bana sakta hO.

Baart nao 1907 ko baad sao ek laMbaa safr tya ikyaahO jaba phlaI baar TaTa Aayarna eMD sTIla kMpnaI ilaimaToDnaamak laaoho AaOr [spat ko ]%padk Wara saMyaM~aoM kI sqaapnaa kIga[-. Baart maoM [spat ]Vaoga Apnao kula sakla GarolaU ]%padmaoM lagaBaga 2‰ yaaogadana dota hO AaOr 600Ê000 sao AiQaklaaogaaoM kao raojagaar dota hO. [spat ]Vaoga maoM A%yaiQak inavaoSaAaOr sarkar ko p`yaasaaoM sao doSa kI [spat ]%padna kao baZ,avaaimala rha hO. 2014 maoM Baart duinayaa maoM sabasao baD,o spMja Aayarnainamaa-ta qaa AaOr inajaI inavaoSakaoM Wara 2016¹17 ko kulap`staivat zaosa [spat kI ]%padk xamata maoM 76º8 laaK TnakI vaRiw kI ]mmaId hO. saola Baart ko [spat xao~ maoM ]ccatma

[spat ]%padk kMpnaI hO. iva<a vaYa- 2015¹16 maoM kMpnaI doSamaoM tOyaar [spat ka 11º55‰ ]%padna krnao maoM saxama rha.TaTa sTIla inajaI [spat ]%padkaoM maoM sao p`mauK hO. 2015 kodaOrana yah kMpnaI tOyaar [spat ]%padna maoM 10º12‰ ka ihssaaAija-t ikyaa AaOr doSa ko zaosa [spat ko ]%padna maoM 11º05‰ka yaaogadana idyaa. BaartIya [spat xao~ ka baajaar maUlya iva<avaYa- 2016 tk yaU esa DI 95º3 Arba tk phuMca jaanao kI]mmaId hO.

BaartIya laaOh evaM [spat ]Vaoga ipClao kuC vaYaao-M saokuC gaMBaIr caunaaOityaaoM ka saamanaa krnaa pD, rha hO.11111 sasto AayaatÁsasto AayaatÁsasto AayaatÁsasto AayaatÁsasto AayaatÁ

BaartIya baMdrgaahaoM pr k[- pD,aosaI doSaaoM ivaSaoYa $p saocaInaÊ kaoiryaa AaOr $sa nao sasto sTIla ko saaqa Qaavaa baaola idyaahO. Baart sarkar nao isatMbar 2015 maoM kuC [spat ]%padaoM pr200 idnaaoM ko ilae ek eMTI DMipMga Saulk lagaayaa hO. frvarIÊ2016 maoM sarkar nao caIna AaOr Anya AapUit-kta-AaoM ko Aayaatpr AMkuSa lagaanao ko ilae ek Flaaor p`a[sa ³nyaUnatma AayaatmaUlya´ lagaayaa. DIjaI rxaaopaya Wara ha^T raolD ka^yala ³600ima maI caaOD,a[- AaOr Aakar sao }pr´ pr AMitma rxaa D\yaUTIlagaa[- ga[-.2º kccao maala kI caunaaOtIÁkccao maala kI caunaaOtIÁkccao maala kI caunaaOtIÁkccao maala kI caunaaOtIÁkccao maala kI caunaaOtIÁ

[spat kI kImataoM maoM ivaSva str pr igaravaT ko saaqa[spat ]Vaoga kao kizna isqait ka saamanaa krnaa pD, rha hO.kccao maala ko ABaava ko karNa ]nakI ]%padna laagat baZ, ga[-ijasasao [spat ka dr Aasamaana kao CUnao lagaa.3º sarkarI naIityaa MÁsarkarI naIityaa MÁsarkarI naIityaa MÁsarkarI naIityaa MÁsarkarI naIityaa MÁ

jaba Baart maoM na[- sarkar sa<aa maoM Aa[- tao laaOh AyaskAaOr kaoyalaa saiht saMbaMiQat naIityaaoM jaOsao mah%vapUNa- kccao maalako AabaMTna [spat inamaa-Na xamata kao p`Baaivat ikyaa hO.

[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ]paya¹ kIit- SarNa

95

4º kma xamata ka ]pyaaogaÁkma xamata ka ]pyaaogaÁkma xamata ka ]pyaaogaÁkma xamata ka ]pyaaogaÁkma xamata ka ]pyaaogaÁAayaaitt sasto sTIla ]%padaoM kI Aasaana ]plabQataÊ

ivastairt kccaomaala kI ]plabQata sao saMbaMiQat mau_aoM AaOr AyaskaoMAaOr kaoyalao kI kImatÊ kma p`caalana maaija-na ko karNa BaartmaoM 60‰ xamata ka ]pyaaoga hao rha hO.5º puranaI pàOVaoigakIÁpuranaI pàOVaoigakIÁpuranaI pàOVaoigakIÁpuranaI pàOVaoigakIÁpuranaI pàOVaoigakIÁ

saMyau@t saMyaM~ saimait ³jaopIsaI´ [spat maM~alaya kIek [ka[- hO ijasako AaMkDaoM ko mautaibak Baart nao 2014¹15maoM kula tOyaar [spat kI Kpt maoM 3º1‰ kI vaRiw dja- kI.tOyaar [spat ka vaaiYa-k ]%padna ipClao saala kI [saI AvaiQamaoM 76º355 imailayana Tna qaa.BaartIya [spat ]Vaoga mao M ]llaoKnaIya $JaanaÁBaartIya [spat ]Vaoga mao M ]llaoKnaIya $JaanaÁBaartIya [spat ]Vaoga mao M ]llaoKnaIya $JaanaÁBaartIya [spat ]Vaoga mao M ]llaoKnaIya $JaanaÁBaartIya [spat ]Vaoga mao M ]llaoKnaIya $JaanaÁººººº 488º66 laaK Tna tk xamata baZ,anao ko ilae 301

samaJaaOta &apnaaoM pr rajyaaoM ko saaqa hstaxar ikyaa gayaahO.

º yaU esa DI 83 Arba kI saMBaaivat [spat xamata yaU esaDI 166 Arba ko inavaoSa kao AakiYa-t krogaI.

º [MTrnaoSanala kaola vaoMcasa- pà[vaoT ilaimaToDÊ ijasamaoM saolaÊAar Aa[- ena elaÊ kaola [MiDyaaÊ ena TI pI saI AaOr enaema DI saI jaOsaI [ka[yaaÐ hOMÊ ivadoSaaoM maoM kaoyalaa KdanaaoMko AiQaga`hNa ko ilae sqaaipt ikyaa gayaa hO.

BaivaYya maoM BaartIya [spat ]Vaoga ko ilae ivakasa kaBaivaYya maoM BaartIya [spat ]Vaoga ko ilae ivakasa kaBaivaYya maoM BaartIya [spat ]Vaoga ko ilae ivakasa kaBaivaYya maoM BaartIya [spat ]Vaoga ko ilae ivakasa kaBaivaYya maoM BaartIya [spat ]Vaoga ko ilae ivakasa kapqaÁpqaÁpqaÁpqaÁpqaÁ

sTIla sao saMbaMiQat kaya- samaUh kI irpaoT- ko Anausaar doSamaoM pìt vyai@t [spat kI Kpt kao baZ,anao ko ilae 12vaIMpMcavaYaI-ya yaaojanaa maoM k[- kaya-naIit Saaimala kI ga[- hOM. [namaoMlagaBaga ek Krba Da^lar kI Anaumaainat bauinayaadI ZaMcao kainavaoSa Saaimala hO. yah Anaumaana hO ik ivainamaa-Na xao~ kaivakasa dr maaOjaUda 8‰ sao 11¹12‰ tk baZ, jaaegaa. ekdUsaro Anaumaana ko Anausaar 400 imailayana ko maaOjaUda str sao2030 tk 600 imailayana Tna tk vaRiw haonao kI saMBaavanaa hO.Baart inamaa-NaÊ p`QaanamaM~I gaàma saD,k yaaojanaaÊ rajaIva gaaMQaIAavaasa yaaojanaa jaOsaI piryaaojanaaAaoM ko tht gaaÐvaaoM maoM toja gait

sao ivakasa ko saaqa sTIla kI Kpt hr saala baZ, rhI hO. yah]mmaId hO ik AaOVaoigak xao~ maoM tojaI sao ivakasa AaOr baZ,tomaUlasaMrcanaagat inavaoSa sao rolvaoÊ saD,kaoM AaOr rajamaagaao-M AaidpiryaaojanaaAaoM ka inamaa-NaÊ ikfayatI Aavaasa ko saaqa hI Anyasamaiqa-t bauinayaadI ZaMcao kI ja$rtaoM maoM sTIla kI Kpt maoM vaRiw.

naIit Aayaaoga Wara 2012¹17 kI jaarI pMcavaYaI-yayaaojanaa kI tulanaa maoM bauinayaadI ZaMcao maoM 14º5‰ vaaiYa-k vaRiwdr sao inavaoSa maoM ivastar krnao kI ]mmaId hO. pUva- yaaojanaaAayaaoga 12vaIM pMcavaYaI-ya yaaojanaa ³2012¹17´ maoM yaU esa DI 1Krba ko kula inavaoSa kI ]mmaId kr rha hO jahaM ik yah 11vaIMpMcavaYaI-ya yaaojanaa maoM yaU esa DI 428 Arba qaI. bauinayaadI ZaMcaoko inavaoSa maoM yah vaRiw pìt vaYa- maaoTo taOr pr 18º75 imailayanaTna tk baZ,nao kI ]mmaId hO. ]pBaao>a xao~ nao 12º54‰ kovaaiYa-k vaRiw dr sao ivastar ikyaa jaao ]nakI maaMga maoM laagaU Aayako $p maoM vaRiw hu[- hO.

[spat maM~alaya nao 2005 kI maaOjaUda raYT/Iya [spatnaIit kao badlanao kI pìËyaa Sau$ kr dI hO. raYT/Iya [spatnaIit 2015 ko AMitma masaaOdo ko mautaibak sarkar nao [spat xao~ko ilae svatÁ maaga- ko maaQyama sao 100‰ p`%yaxa ivadoSaI inavaoSa³ef DI Aa[- kI Anaumait dI hO. laaOh AaOr [spat ]VaogamaoM ek na[- yaaojanaa jaarI kI ga[- hO AaOr [sa yaaojanaa ko pàvaQaanaaoMkao laagaU krnao ko ilae 24º6 imailayana AmaoirkI Da^lar kIbajaTIya pàvaQaana kao Anaumaaoidt ikyaa gayaa hO. sarkar nao30‰ tk laaOh Ayask pr inayaa-t Saulk maoM baZ,ao<arI kI hO.Aa^Taomaaobaa[la kOipTla gaUD\saÊ bauinayaadI ZaMcao AaOr hvaa[- AD\DaoMjaOsao xao~aoM maoM AvasaraoM ko saaqa vahaM ]pisqat sTIla kI Kpt koivastar maoM AiQak saMBaavanaa hO.

Aagao kI rah Aasaana nahIM hO. laoikna satt p`yaasaaoMAaOr samaip-t kaya-naIit ko saaqa [spat ]Vaoga inakT BaivaYya maoMek baohtr baajaar doKnao ko ilae pUrI trh tOyaar hO.

¹ kaya-karI pìSaxauinasp piryaaojanaaÊ ena ema DI saImaaobaa[laÁ †91 8718880133

96

saara MSasaara MSasaara MSasaara MSasaara MSaAaOVaoigak ivakasa maoM tojaI ko karNa iva<aIya vaYa-

2015¹16 maoM Baart [spat ka ]%padna lagaBaga 91 laaK TnaAaOr xamata 122 laaK Tna ko saaqa duinayaa maoM tIsara sabasao baD,I[spat ]%padk banaa hO. [spat ]Vaoga ko ivakasa kao banaaerKnao ko ilae Baart maoM ]%paidt [spat kao pUrI trh sao ]pyaaogakrnaa hO AaOr SaoYa [spat kao inayaa-t krnaa hOM. [spat kIGarolaU Kpt AaOr inayaa-t maoM saMtulana sao hI satt [spat ]%padnasaMBava hO. raYT/Iya [spat naIit 2017 A%yaiQak mah%vaakaMxaIhO AaOr vaYa- 2030–31 tk 300 imailayana Tna zaosa [spat kalaxya rKa gayaa hO.

sTIla kI vat-maana GarolaU Kpt lagaBaga 81 imailayanaTna hO. [spat kI Kpt Baart maoM pit vyai@t 60 iklaao gaamaAaOr vaOiSvak AaOsat [spat Kpt 208 iklaao ga`ama hO. sTIlakI Kpt maoM vaRiw sao sakala GarolaU ]%pad kI baZ,ao<arI AaOr laaOhevaM [spat ]Vaoga maoM isqarta haotI hO. [sao banaae rKnao koilae [spat kI GarolaU Kpt maoM ]saI Anaupat maoM vaRiw krnaIhaogaI. AnyaqaaÊ inayaa-t ko AvasaraoM kao tlaaSanaa haogaa.mau#ya $p sao bauinayaadI ZaMcaaÊ inamaa-NaÊ Aa^Taomaaobaa[laÊ pa[p vaT\yaUba Aaid xao~aoM maoM [spat kI Kpt AiQak haotI hO.pircayapircayapircayapircayapircaya

[spat AaQauinak duinayaa ko AaOr iksaI BaI AaOVaoigakdoSa ko ilae saamairk mah%va AaOr sabasao mah%vapUNa- ]%pad hO.inamaa-NaÊ ]pBaao@ta xao~Ê AaOVaoigak maSaInarI jaOsaI [ka[yaaoM maoMivaivaQa p`kar ko [spat kI AavaSyaktaeÐ haotI hO. BaartIya[spat ]Vaoga vaYa- 2007¹08 sao ek nae ivakasa ko carNa maoM

p`vaoSa ikyaa hO. baZ,tI hu[- Aqa-vyavasqaa [spat kI maaMga baZ,a[-hO. [spat ko ]%padna maoM tojaI vaRiw sao Baart saala 2015 maoMzaosa [spat ka tIsara sabasao baD,a ]%padk doSa banaa hOM.

BaartIya [spat xao~ kao kccao maala kI GarolaU ]plabQataAaOr laagat p`BaavaI Eama ko Wara saMcaailat ikyaa jaata hO.BaartIya [spat ]Vaoga duinayaa ko A%yaaQauinak [spat ]VaogaaoM kIotulanaa maoM bahut AaQauinak nahIM hO. pr inarMtr puranao [spatsaMyaM~ ko AaQauinakIkrNa AaOr ]cca }jaa- dxata paOVaoigakI kaoApnaanao ka p`yaasa jaarI hO.

}jaa-Ê inamaa-NaÊ maaoTr vaahnaÊ pirvahnaÊ bauinayaadIsauivaQaaAaoMÊ pOkoijaMga AaOr maSaInarI banaanao ko ilae AaOr hrmah%vapUNa- ]Vaoga maoM [spat ka p`yaaoga ikyaa jaata hO. [spatka ]pyaaoga Aavaasa AaOr inamaa-Na xoao~ maoM lagaBaga 50‰ tkhaota hOM. Aavaasa AaOr inamaa-Na xao~ [spat ka sabasao baD,a]pBaao@ta hO.ivaSva AaOr Baart mao M [spat ]%padnaÁivaSva AaOr Baart mao M [spat ]%padnaÁivaSva AaOr Baart mao M [spat ]%padnaÁivaSva AaOr Baart mao M [spat ]%padnaÁivaSva AaOr Baart mao M [spat ]%padnaÁ

zaosa [spat ko ]%padna vaYa- 2014 ko daOrana ivaSva maoM1665 imailayana Tna rhaÊ jaao vaYa- 2013 kI tulanaa maoM 1‰AiQak qaa. vaYa- 2014 maoM caIna nao 823 laaK Tna ko saaqap`qama sqaanaÊ jaapana 110º7 laaK Tna ko saaqa dUsaro sqaanaÊAmaoirka 88º2 laaK Tna ko saaqa tIsaro sqaana AaOr Baart86º5 laaK Tna ko saaqa caaOqao sqaana pr rha.

Baart doSa ko [spat ko ]%padnaÊ ]pBaaogaÊ AayaatAaOr inayaa-t ¹ ³saBaI AaMkD,o imailayana Tna maoM ¹ 2014´

[spat kI Kpt baZ,anao ko ivaiBanna ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ivaiBanna ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ivaiBanna ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ivaiBanna ]paya[spat kI Kpt baZ,anao ko ivaiBanna ]paya ¹ jaI vaoMkToSvar rava

97

Baart maoM [spat kI Kpt kma @yaaoM hOÆBaart maoM [spat kI Kpt kma @yaaoM hOÆBaart maoM [spat kI Kpt kma @yaaoM hOÆBaart maoM [spat kI Kpt kma @yaaoM hOÆBaart maoM [spat kI Kpt kma @yaaoM hOÆBaart maoM gaàmaINa AaOr SahrI janasaM#yaa ivatrNa ËmaSaÁ

68º84‰ AaOr 31º16‰ hO. AaOsat gaàmaINa Baart maoM pìtvyai@t kI [spat kI Kpt vaYa- 2007¹09 ko baIca kI AvaiQamaoM lagaBaga 9º78 iklaao gaàma sao 12 iklaao gaàma tk baZ,a AaOrAnaumaana ko Anausaar vaYa- 2020 tk 20 iklaao gaàma tkphuMcaogaa.

Baart maoM bauinayaadI ZaMcaa ABaI BaI ivakisat hao rhahO. gaOr Axaya kI tulanaa maoM Axaya }jaa- ka ]%padna bahut kmahO. caIna ko SahrI AabaadI 56‰ kI tulanaa maoM Baart kIAabaadI kovala 30‰ hO. yah ivaidt hO ik SahrI AabaadIWara AiQak [spat kI Kpt kI jaatI hO. Baart maoM AnyadoSaaoM kI tulanaa maoM AaOVaoigak ËaMit kI gait kma rhI hO.

QaIro QaIro SahrIkrNa sao AaOr jaIvana SaOlaI maoM badlaavako karNa gaàmaINa Baart maoM [spat kI Kpt samaya ko saaqa baZ,IhO ifr BaI [spat kIo Kpt baZ,nao kI saMBaavanaaeÐ jyaada hO.

Baart doSa maoM [spat kI Kpt iva<aIya vaYa-2016¹17 maoM 5º3‰ ko dr sao baZ,to hue85º8 laaK Tna tk haonao ka ]mmaId hO. yahinamaa-Na AaOr pUMjaIgat vastuAaoM ko xao~ maoM ivakasahaonao ko karNa haogaa. Baart maoM sTIla ko ekpitSat kI KPat baZ,nao sao sakala GarolaU ]%padpr [saka p`Baava 6º8 gaunaa AaOr raojagaar

gauNak kark pr 1º4 gaunaa pD,ta hO.[spat ka inamaa-NaÊ AvasaMrcanaaÊ ivakasaÊ AaTaomaaobaa[laÊ

kOipTla gaUD\saÊ [MijanaIyairMga ]pkrNaaoMÊ pa[p AaOr ipìTMgaÊ rxaaAaid xao~aoM maoM [stomaala ikyaa jaata hO.[spat Kpt baZ,anao kI trIko AaOr saaQana[spat Kpt baZ,anao kI trIko AaOr saaQana[spat Kpt baZ,anao kI trIko AaOr saaQana[spat Kpt baZ,anao kI trIko AaOr saaQana[spat Kpt baZ,anao kI trIko AaOr saaQana

BaartÊ yaUraopIya saMGa AaOr ivaSva [spat kI Kpt ko}pr najar idyaa jaaya tao yah pta calata hO ik jyaada sao jyaada[spat kI Kpt Gar AaOr makana banaanao ko ilae haota hOM. ABaIBaI Baart maoM jyaadatr laaogaaoM kao rhnao ko ilae makana nahIM hOM.[sako AlaavaaÊ vyaavasaaiyak ]pyaaoga fnaI-car AaOr vaahnaaoM koilae [spat kI Asar pD,tI hOM. [spat kIo Kpt kao baZ,anaoko ilae Baart ko gaàmaINa xao~ maoM [spat kI Kpt baZ,anaa ja$rIhO. [sako ilae gaamaINa xao~ maoM vyaavasaaiyak ]pkrNaaoM kao banaanaoko ilae [spat kao AiQaktr ]pyaaoga krnaa hOM.

AavaasaÊ saMrcanaa ZaMcao sao saMbaMiQat inamaa-Na maoM kovala[spat ko ]pyaaoga ko ilae iDjaa[na ivakisat krnaa haogaa.

gaamaINa Baart maoM [spat ]%padaoM ko [stomaala ko fayadaMopr jaaga$kta baZ,anao sao gaàmaINa xao~aoM maoM [spat kIKpt baZ,a[- jaa saktI hO. ]%padna AaOr AapUit-EaRMKlaa maoM sauQaar AaOr [spat kI gauNava<aa maoM baZ,ao<arIjaOsao p`mauK xao~aoM pr Qyaana donao kI AavaSyakta hO.AagaoÊ doSa maoM [spat kI Kpt kao baZ,anao ko ]payapr ivaSlaoYaNa ikyaa gayaa hOM.

ivavarNa 2012¹13 2013¹14 2014¹15 2015¹16

]%padna ³ibaËI ko ilae´ 81º68 87º67 92º16 90º40vaastivak Kpt 73º48 74º09 76º99 80º27Aayaat 7º93 5º45 9º32 11º2inayaa-t 5º37 5º98 5º59 3º80zaosa [spat ka ]%padna 78º42 81º69 88º98 91º2

vaYa- [spat kI Kpt [spat kI Kpt ka sakla GarolaU ]%pad ³laaK Tna´ ivakasa dr ³‰´ dr ³‰´

2012¹13 73º5 3º52 5º62013¹14 74º1 0º82 6º62014¹15 76º99 3º90 7º22015¹16 80º27 6º51 7º6

98

1º [spat kI AiQak kImat2º [spat kI ]plabQata baZ,anao ko ilae AavaSyak

vyavasqaa3º [spat ko ]%padaoM ko ]pyaaoga kI vyaapkta4º ZaMcaagat sauivaQaaAaoM ka inamaa-Na5º gaàmaINa xao~ maoM pìt vyai@t [spat Kpt maoM vaRiw6º GarolaU saamagaÌ maoM [spat ka ]pyaaoga7º pa[paoM AaOr T\yaUbaaoM ko ]pyaaoga maoM baZ,t8º maok [na [MiDyaa kaya-Ëma maoM inavaoSa9º rxaa xao~ maoM [spat10ºsarkarI naIityaaÐ va phla

[spat kI AiQak kImat Á[spat kI AiQak kImat Á[spat kI AiQak kImat Á[spat kI AiQak kImat Á[spat kI AiQak kImat ÁcaIna AaOr Anya doSaaoM kI tulanaa maoM Baart maoM [spat ko

]%padna kI laagat bahut AiQak hO. [sa ko Anaok karNa hOMÊijasamaoM ]cca baOMk ko byaaja drÊ kma Eama ]%padktaÊ bauinayaadIsauivaQaaAaoM ka ABaava Aaid p`mauK hOM.[spat kI ]plabQata baZ,anao ko ilae AavaSyak vyavasqaaÁ[spat kI ]plabQata baZ,anao ko ilae AavaSyak vyavasqaaÁ[spat kI ]plabQata baZ,anao ko ilae AavaSyak vyavasqaaÁ[spat kI ]plabQata baZ,anao ko ilae AavaSyak vyavasqaaÁ[spat kI ]plabQata baZ,anao ko ilae AavaSyak vyavasqaaÁ

[spat ]%padaoM kao ijalaa str va blaa^k str evaMthsaIla AaOr talauka str pr ek naoTvak- banaato hue [spat kI]plabQata kao doSa ko p`%yaok xao~aoM maoM sauinaiScat kI jaatI hO.[spat ko pìt laaogaaoM maoM jaaga$kta baZ,anao ko saaqa pyaa-Pt maa~amaoM p`caar–p`saar krnao sao [spat kI Kpt baZ,a sakto hOM. saaqahI ]%padkaoM kao sauinaiScat krnaa haogaa ik pyaa-Pt maa~a maoM ]sao]plabQa ikyaa jaaya.[spat ko ]%padaoM ko ]pyaaoga kI vyaapkta[spat ko ]%padaoM ko ]pyaaoga kI vyaapkta[spat ko ]%padaoM ko ]pyaaoga kI vyaapkta[spat ko ]%padaoM ko ]pyaaoga kI vyaapkta[spat ko ]%padaoM ko ]pyaaoga kI vyaapkta

AVtna pàOVaoigakI sao nae ]%padaoM ka ivakasa hao rhahO. laaogaaoM kI AavaSyaktaAaoM ko Anau$p ]%padaoM ko ivakasapr Qyaana donao sao [sakI ]pyaaoigata baZ,ogaI AaOr Aayaat kI maa~amaoM BaI kmaI haogaI. baajaar maoM Apnaa vaca-sva baZ,anao ko ilaeAajakla saola AaOr Aar Aa[- ena ela jaOsao saMgazna ivakasa ko

maaQyama sao [spat ko ]pyaaoga kao baZ,avaa donao hotu k[- p`kar konae ]%padaoM kI AapUit- ko ilae satt p`yaasa kr rho hOM.ZaMcaagat sauivaQaaAao M ka inamaa-NaZaMcaagat sauivaQaaAao M ka inamaa-NaZaMcaagat sauivaQaaAao M ka inamaa-NaZaMcaagat sauivaQaaAao M ka inamaa-NaZaMcaagat sauivaQaaAao M ka inamaa-Na

Baart maoM [spat ]%padna lagaBaga 100 vaYaao-M sao ikyaajaa rha hO. ZaMcaagat sauivaQaaAaoM maoM pirvahna hotu saD,kÊ pulaÊrolavao laa[naÊ baMdrgaahÊ hvaa[- AD\Do Aaid p`mauK hOM. [nakoivakasa ko ilae pmauK saamagaI ko $p maoM [spat ko ivaivaQa ]%padAavaSyak hO. poT/aoilayama xao~Ê saImalaosa T\yaUbaÊ pa[p laa[naAaid xao~ BaI [spat ko ]pyaaogaprk xao~aoM maoM Aato hOM. irfa[narIAaOr poT/ao rsaayana saMyaM~Ê ]va-rk ]VaogaÊ [spat saMyaM~Ê ivaVutsaMyaM~Ê ivaVut ]%padna hotu baa^yalarÊ caInaI saMyaM~Ê rsaayana saMyaM~ÊhIT e@sacaoMjasa- AaOr kMDosar ]Vaoga Aaid maoM BaI [spat ka]pyaaoga ikyaa jaata hO.

Baart ]<ar sao dixaNa evaM pUva- sao piScama tk 214º933iklaao maITr tk fOlaa hO. tIna trf sao samaud` haonao ko karNadoSa maoM 15º200 iklaao maITr laMbaI tTIya xao~ hOM. [na xao~aoM maoMk[- AaOr baMdrgaah kI sqaapnaa kI jaa saktI hO. [sasao [spat]Vaoga ko iloae daohrI fayada haogaa. ]Vaoga ko ilae AavaSyakivadoSaI kccao maala ka pirvahna evaM doSa maoM ]%paidt [spat]%pad kao inayaa-t krnao maoM sahuilayat haogaa. [sako Alaavaa [nabaMdrgaahaoM ko inamaa-Na sao [spat kI Kpt BaI baZ,ogaI. pUvaI- tTmaoM piScama baMgaalaÊ AaoidSaaÊ AaMQa pdoSaÊ timalanaaDu AaOr piScamaItT pr korlaÊ knaa-TkÊ gaaovaaÊ maharaYT/ AaOr gaujarat koivaiBanna baMdrgaahaoM ko ilae yaaojanaa banaa[- jaa saktI hO AaOrAitir> xamataeÐ BaI jaaoD,I jaa saktI hO.

doSa kI Aqa-vyavasqaa ko ivakasa maoM bauinayaadI ZaMcao kaivastarNa pmauK kark hO. inamaa-Na xao~ maoM vaRiw sao Aqa-vyavasqaaka ivakasa haota hO AaOr bauinayaadI ZaMcao ko ivakasa saoAqa-vyavasqaa majabaUt banatI hO. bauinayaadI ZaMcao ko inamaa-Na saosaMsaaQanaaoM maoM vaRiw haotI hO AaOr Aaiqa-k gaitivaiQayaaoM kI saflata

99

[samaoM inaiht haotI hO. bauinayaadI xao~ maoM rolavaoÊ saDkÊ pulaÊibajalaI ]%padna AaOr [sako ivatrNaÊ jala ]pcaar saMyaM~Ê SaOixaksaMsqaanaÊ AavaasaÊ Asptala Aaid Saaimala hOM.gaàmaINa xao~ maoM pìt vyai@t [spat Kpt maoM vaRiwgaàmaINa xao~ maoM pìt vyai@t [spat Kpt maoM vaRiwgaàmaINa xao~ maoM pìt vyai@t [spat Kpt maoM vaRiwgaàmaINa xao~ maoM pìt vyai@t [spat Kpt maoM vaRiwgaàmaINa xao~ maoM pìt vyai@t [spat Kpt maoM vaRiw

gaamaINa xao~aoM maoM [spat kI Kpt kI AiQak saMBaavanaaeÐhOM. KotIbaaD,I maoM p`yaaoga ike jaanaovaalao AaOjaaraoM maoM [spat ka]pyaaoga sao yao iTka} haoMgao. gaàmaINa xao~aoM maoM Aavaasa koinamaa -Na sa o [spat ]VaogalaaBaainvat haogaa. gaamaINa laaogaaoMkI Ëya Sai> kao baZ,anao evaMraYT/Iya yaaojanaaAaoM ko kayaa-nvayanasao [spat kI ]pyaaoigata kafIhd tk baZ,ogaI.GarolaU saamagaÌ maoM [spat kaGarolaU saamagaÌ maoM [spat kaGarolaU saamagaÌ maoM [spat kaGarolaU saamagaÌ maoM [spat kaGarolaU saamagaÌ maoM [spat ka]pyaaoga Á]pyaaoga Á]pyaaoga Á]pyaaoga Á]pyaaoga Á

GarolaU ]pkrNaaoM maoMvajana ko ihsaaba sao 75‰ [spatkI Kpt haotI hO. if`jaÊvaaiSaMga maSaInaÊ AaovanaÊ maa[ËaoAaovanaÊ isaMkÊ kTlarI AaidjaOsao ]pkrNaaoM maoM [spat ka]pyaaoga haota hO. KotÊ vaahnaaoMAaOr maSaInarIÊ BaMDarNa TOMkÊ ]pkrNaÊ saMrcanaaAaoMÊ rasto AaOrsaurxaa ]pkrNa kao banaanao maoM [spat ko ]pyaaoga kao baZ,anaa hO.Baart maoM fnaI-car baajaar lagaBaga 65 kraoD, $pyaa ka hO.fnaI-car maoM 65‰ lakD,I ko fnaI-carÊ 25‰ Qaatu ko fnaI-carAaOr 10‰ inamaa-Na saamaanaa AaOr PlaaisTk maoM pstut vastuAaoM ka]pyaaoga ikyaa jaata hOM.,, lagaBaga 50‰ saagaaOnaÊ 20‰ saalaAaOr dovadar AaOr 30‰ mahaoganaIÊ saMtulana safod dovadarÊ isalvarAaok AaOr pa[navauD ko lakD,I ka [stomaala haota hO.

Baart sarkar ko AadoSa ko Anausaar vanaaoM ko saMrxaNa koilae mau#yatÁ jaMgala maoM lakD,I kaTnao ko ilae pitbaMQa lagaa idyaagayaa hO. sarkar nao sarkarI kayaa-layaaoM maoM sTIla fnaI-car ka]pyaaoga krnao ko ilae AQyaadoSa jaarI ikyaa hO.pa[paoM AaOr T\yaUbaaoM ko ]pyaaoga maoM baZ,tpa[paoM AaOr T\yaUbaaoM ko ]pyaaoga maoM baZ,tpa[paoM AaOr T\yaUbaaoM ko ]pyaaoga maoM baZ,tpa[paoM AaOr T\yaUbaaoM ko ]pyaaoga maoM baZ,tpa[paoM AaOr T\yaUbaaoM ko ]pyaaoga maoM baZ,t

poT/aoilayama evaM Anya xao~aoM maoM BaarI inavaoSa ikyaa jaa rhahO. [sako tht k[- BaUBaagaaoM maoM pa[p laa[na ibaCanao ka kaya-

jaarI hO evaM k[- xao~aoM maoM [sakIyaaojanaa banaa[- hO. [sakodRiYTgat [spat inaima-t pa[paoMAaOr T\yaUbaaoM kI AavaSyaktabaZ,I hO. flasva$p k[-p#yaat [spat kMpinayaaÐ pa[pAaOr saImalaosa T\yaUba ko inamaa-Nakr rho hOM evaM k[- BaivaYya maoMkrnao kI yaaojanaa banaa[- hO.maok [na [MiDyaa kaya-Ëmamaok [na [MiDyaa kaya-Ëmamaok [na [MiDyaa kaya-Ëmamaok [na [MiDyaa kaya-Ëmamaok [na [MiDyaa kaya-Ëmamao M inavaoSamao M inavaoSamao M inavaoSamao M inavaoSamao M inavaoSa

Baart sarkar ka maok [na[MiDyaa AiBayaana doSa mao Mivainamaa-Na gaitivaiQayaaoM maoM tojaIlaanao kI idSaa maoM kargar isaw

haogaa. ivadoSaaoM sao Aayaaitt vastuAaoM evaM maSaInaaoM pr inaBa-rtamaoM kmaI laanaa [sa imaSana ka mau#ya ]_oSya hO. lagaBaga 24 mau#yaxao~aoM kao p`qama carNa maoM ilayaa gayaa hOÊ ijasamaoM sao 14 eosao xao~ hOMÊjahaÐ [spat ko ]pyaaoga sao hI saflata imala saktI hO. ta%pya-yah hO ik [sa kaya-Ëma ko kayaa-nvayana sao [spat ]Vaoga kao ekbaRhd baajaar imalaogaI.

100

rxaa xao~ maoM [spatrxaa xao~ maoM [spatrxaa xao~ maoM [spatrxaa xao~ maoM [spatrxaa xao~ maoM [spatBaart kao xao~Iya Sai@t sao vaOiSvak Sai@t ko $p maoM

pirvat-na kI idSaa maoM Aagao baZ,nao ko ilae rxaa xao~ maoM BaarIinavaoSa kI AavaSyakta hO. [sako ilae Baart sarkar naodIGa-kailak yaaojanaa banaa[- hO. [sa yaaojanaa ko tht hala hI maoMsarkar nao rxaa xao~ maoM pyau> maSaInaaoM ko inamaa-Na maoM inajaI kMpinayaaoMevaM p`%yaxa ivadoSaI inavaoSa kI maMjaUrI dI. [sasao Baart maoM rxaaxao~ maoM ivainamaa-Na kao bala imalaogaa AaOr inakT BaivaYya maoM [spatsaMyaM~ ko ilae ek nae baajaar ka inamaa-Na haogaa.

Aba tk $saÊ [jarayalaÊ fàMsa AaOr Amaoirka sao pàPtrxaa saamagaÌ ka inamaa-Na doSa maoM hI krnao kI yaaojanaa banaa[-ga[-. [spat kI Kpt kao baZ,anao ko ilae Baart maoM ]pkrNaaoMka inamaa-Na sahayak isaw haogaa.sarkarI naIityaaÐ va phlasarkarI naIityaaÐ va phlasarkarI naIityaaÐ va phlasarkarI naIityaaÐ va phlasarkarI naIityaaÐ va phla

ivagat vaYaao-M maoM caIna sao Aayaat ike jaa rho [spat kImaa~a maoM kafI vaRiw hu[-. Baart kI tulanaa maoM caIna A%yaiQak[spat ka inayaa-t krta hO. Baart ko samaIp haonao ko karNacaInaI [spat doSa maoM kma kImat pr ]plabQa hOÊ jaao BaartIya[spat ]Vaoga ko ilae ek icaMtnaIya mau_a hO. iva<aIya vaYa-2015¹16 maoM Baart maoM [spat ka Aayaat 11º2 imailayana Tnatk baZ,a hOM. bahut kma Aayaat Saulk kI vajah sao caIna evaMAnya doSaaoM ko ilae BaartIya baajaar AakYa-k hO. Agar BaartAayaat Saulk kao baZ,ata hO tao caIna sao Aayaat maoM kmaI AaegaIAaOr Baart maoM ]%paidt [spat kI maaÐga baZ,ogaI. nyaUnatmaAayaat Saulk evaM Aayaat kr maoM vaRiw jaOsao naIityaaoM sao GarolaU[spat ]%padkaoM kao saMrxaa pàPt haogaI.

inaYkYa-inaYkYa-inaYkYa-inaYkYa-inaYkYa-ikfayatI AavaasaÊ rolavao kayaao-M ka ivastarÊ GarolaU

jahaja inamaa-Na ]Vaoga ka ivakasaÊ rxaa xao~ maoM inajaI BaagaIdarIÊAa^Taomaaobaa[la ]Vaoga maoM ivastar sao [spat kI Kpt kao baZ,anaomaoM sahyaaoga pàPt haogaa. [spat ko ]%padnaÊ [spat kIgauNava<aaÊ ]%pad EaoNaI kI saM#yaa maoM baZ,t Aaid [spat ]%padkaoMko kaya- xao~ ko AMtga-t Aato hOM. [spat kI kImat kaoinayaM~Na maoM rKnao sao maaÐga AaOr ]plabQata ko baIca ko AMtr kaokma ikyaa jaa sakta hO. sarkar nao bauinayaadI ZaMcao ko ivakasaAiQak sao AiQak krnao ko ilae inavaoSa kI yaaojanaa banaa[-.caIna sao [spat ko Aayaat kao kma krnao ko ilae sarkar Warasamauicat naIit inaQaa-rNa krnaa haogaa. Aayaaitt [spat ka doSamaoM inamaa-Na sao ]pBaao>aAaoM kao Aayaat pr inaBa-rta kao kma krnaomaoM madd imalaogaI. saI Aar jaI Aao sTIla SaIT ko ]%padna koilae ]pyau> pàOVaoigakI Baart doSa maoM ]plabQa nahIM hOM. vaOsao hIk[- Anya ivaSaoYa EaoiNayaaoM ko [spat Aayaat ike jaato hOM.]pyau> paOVaoigakI kao Apnaato hue doSa maoM laagaU ]%padna piËyaaAaoMmaoM [sao Saaimala ikyaa jaa sakta hO. BaivaYya maoM ivaSaoYa [spatkI maaÐga baZ,ogaI. [sako ilae AnausaMQaana va ivakasa sao saMbaMiQatpiryaaojanaaAaoM pr AiQak vyaya kI AavaSyakta hO.

¹]p maha p`baMQak ³maoTlajaI-ÁnausaMQaana va ivakasa koMdèna ema DI saI ilaimaToD

maaobaa[laÁ†91 94403 77803

101

saMyaM~ ko baaro maoM laaogaaoM kao jaanakarI donao evaM SaOxaiNak saMsqaanaaoM kao [sakI kaya-SaOlaI ko baaro maoM Avagat kranao ko ]_oSya saoivaSaaKp+Nama [spat saMyaM~ ko tknaIkI pìSaxaNa saMsqaana maoM ek [spat saMga`halaya ka inamaa-Na ikyaa gayaa hO. [sa saMga`halaya maoMkaok AaovaonaÊ QamanaBaT\zIÊ [spat galana SaalaaÊ ivaiBanna raoilaMga imalaaoMÊ vaI esa pI kI banaavaT Aaid ko namaUnaaoM ko saaqa¹saaqa gauNava<aacaË ko k[- Anya pursÌt namaUnaaoM kao BaI rKa gayaa hO.[sa saMga`halaya kao doKnao kI Anaumait jana saamaanya ko ilae BaI hO. tknaIkI pìSaxaNa saMsqaana sao pUva- Anaumait laokr [sa saMga`halayakao doKnao vaalaaoM maoM Anaok gaNamaanya laaogaÊ ivaiBanna saMgaznaaoM ko pìtinaiQa AaOr SaOxaiNak saMsqaanaaoM ko Ca~ Saaimala hOM.[spat saMga`halaya banaanao sao laaBaÁ[spat saMga`halaya banaanao sao laaBaÁ[spat saMga`halaya banaanao sao laaBaÁ[spat saMga`halaya banaanao sao laaBaÁ[spat saMga`halaya banaanao sao laaBaÁ¹ saMyaM~ maoM calanao vaalao BaarI ]pskraoMÊ ]pirgaamaI ËonaaoMÊ gaOsa duGa-TnaaAaoM saiht saMyaM~ maoM Anya saMBaaivat jaaoiKmaaoM sao doKnao vaalaaoM

kao bacaanaa.¹ saMyaM~ evaM ]sako ]pskraoMÊ kma-caairyaaoM evaM ]sako saMsaaQanaaoM kao AvaaMiCt ]pd`vaI t%vaaoM sao bacaanaa.¹ saMyaM~ kao doKnao jaanao vaalao AagaMtukaoM kao bahut sao holmaoTÊ saurxaa jaUto Aaid ]plabQa kranaa vyaavahairk $p sao saMBava nahIM hO.¹ [sasao iksaI kma-caarI kao Apnaa maUla kama CaoD,kr gaa[D ko $p maoM Baojanao sao bacaa jaa sakta hO.¹ 14 saala sao kma ]ma` ko ijana baccaaoM kao saMyaM~ doKnao kI Anaumait nahIM hOÊ vao BaI [sa saMga`halaya ko maaQyama sao saMyaM~ kI jaanakarI

pàPt kr sakto hOM.[spat saMga`halaya kI ivaSaoYataeÐ Á[spat saMga`halaya kI ivaSaoYataeÐ Á[spat saMga`halaya kI ivaSaoYataeÐ Á[spat saMga`halaya kI ivaSaoYataeÐ Á[spat saMga`halaya kI ivaSaoYataeÐ Á¹ yahaÐ AagaMtukaoM kao vaIiDyaao ko maaQyama sao vaa[jaaga sTIla ko saBaI [ka[yaaoM kI kaya- pwit samaJaa[- jaatI hOÊ jaao vastutÁ saMyaM~ kao doKnao

sao samaJa maoM Aanaa saMBava nahIM haota.¹ yahaÐ ivaSaoYa& ko maaQyama sao AagaMtuk Alaga¹Alaga [ka[yaaoM kI ivaSaoYataAaoM ka saTIk &ana paPt kr sakto hOM.¹ yahaÐ banaae gae [ithasa pìtYzana ko maaQyama sao saMyaM~ ko [ithasa kao jaanaa jaa sakta hO.¹ AagaMtukaoM evaM ivaVaiqa-yaaoM kI jaanakarI ko ilae yahaÐ saMyaM~ ko SaIYa- paiQakairyaaoM evaM mau#ya kaya-karI AiQakairyaaoM kI ËmaavalaI

BaI p`diSa-t kI ga[- hO.¹ saMga`halaya maoM ivaiBanna ivapNana kayaa-layaaoMÊ saMpk- kayaa-layaaoMÊ saava-jainak xao~ ko Anya [spat saMyaM~aoM kI jaanakarI BaI na@Sao ko

maaQyama sao p`diSa-t hO.¹ ‘vaa[jaaga sTIla PlaaMT lao¹Aa]T maa^Dla’ sao pUro saMyaM~ kI [ka[yaaoM kI vaastivak isqait ka pta calata hO.¹ [sa saMga`halaya maoM p`diSa-t saMyaM~ kI p`mauK [ka[yaaoM ko maa^Dla inamna p`kar sao banaayao gayao hOMÁ

vaa[jaaga sTIla saMga`halayavaa[jaaga sTIla saMga`halayavaa[jaaga sTIla saMga`halayavaa[jaaga sTIla saMga`halayavaa[jaaga sTIla saMga`halaya

101

kaok Aaovaonakaok Aaovaonakaok Aaovaonakaok Aaovaonakaok Aaovaona QamanaBaT\zIQamanaBaT\zIQamanaBaT\zIQamanaBaT\zIQamanaBaT\zI

102

inagaimat saamaaijak daiya%vainagaimat saamaaijak daiya%vainagaimat saamaaijak daiya%vainagaimat saamaaijak daiya%vainagaimat saamaaijak daiya%va purskar gaOlarIpurskar gaOlarIpurskar gaOlarIpurskar gaOlarIpurskar gaOlarI

pirsaijjat ]%padpirsaijjat ]%padpirsaijjat ]%padpirsaijjat ]%padpirsaijjat ]%pad saurxaa ]pkrNasaurxaa ]pkrNasaurxaa ]pkrNasaurxaa ]pkrNasaurxaa ]pkrNa

[spat galana Saalaa[spat galana Saalaa[spat galana Saalaa[spat galana Saalaa[spat galana Saalaa vaayar ra^D imalavaayar ra^D imalavaayar ra^D imalavaayar ra^D imalavaayar ra^D imala

103

ßÁ∫o Ã∫N˛Á∫ Nz˛ FÀúÁo ™ÊfiÁ¬Æ Ãz üÁõo ∫Á\ßÁ Á úÏ∫ÀN˛Á∫

™ÁååyÆ FÀúÁo ∫Á[Æ ™Êfiy »y uƒ…mÏ tzƒ ÃÁÆ Ãz FÀúÁo ∫Á\ßÁ Á ∆y¡gT¿“m N˛∫oz “ÏL EÜÆq-Ã“-ü§Êá uåtz∆N˛ »y úÁz ™áÏÃÓtå

™ÁååyÆ FÀúÁo ∫Á[Æ ™Êfiy »y uƒ…mÏ tzƒ ÃÁÆ Ãz FÀúÁo ∫Á\ßÁ Á b~Á}¢˛y T¿“m N˛∫oz “ÏLEÜÆq-Ã“-ü§Êá uåtz∆N˛ LƒÊ uåtz∆N˛ (N˛Áu™|N˛)

ßÁ Á úÏ∫Àn˛Á∫ - visakhapatnam steel plant...6 samdosa yah hya- ki baat ho ik rayt /iya...

Documents