١

مبانی روانشناسی عرفانی

»روانکاوي قرآنی«

*****

Basic Theosophical Psychology

استاد علی اکبر خانجانی

٢

بسم اهللا الرحمن الرحیم

عرفانیمبانی روانشناسی عنوان کتاب :

مؤلف : استاد علی اکبر خانجانی

1390تاریخ تألیف : فروردین

60تعداد صفحه :

٣

فهرست

4................................................................................روان چیست؟(روانشناسی) -1 9................................................................................خود چیست؟(خودشناسی) -2 12..................................................................................دل چیست؟(دل شناسی) -3 23............................................................................حواس چیست؟(حس شناسی) -4 29............................................................................غرایز چیست؟(غریزه شناسی) -5 35............................................................................................حاالت و صفات -6 42................................................................................................ذهن(ظن) -7 47......................................................................................................افعال -8 54.......................................................................................................ابعاد -9

56...................................................................................................امراض -10

٤

فصل اول

روان چیست ؟

»روان شناسی «

ه الهو بسم الل

٥

ی ج�اری و ب�ھ معن�ای نس�یم و ب�اد اس�ت ک�ھ ام�ر» ریح « روان ھمان روح است ھمانطور کھ روح ھم در لغت عربی از

روان است و آرام و قرار ندارد .

تھی ن�وع ب حرکت و جھشی دارای روح و روان است و ھیچ چیزی ھم فاقد حرکت در جھان وجود ندارد منھرچیز صاحل تمھ�ای تش�کیحرکت ھا متفاوت است کھ گاه عیان و گاه نھان است . ای�ن حرک�ت حت�ی در ع�الم جم�ادی در دل ذرات و ا

م�ی ب�ا چش�ماگ�ر آد :ک�ریم م�ی فرمای�د دھنده آن حضور دارد کھ بھ چشم ظ�اھر دی�ده نم�ی ش�ود ول�ی ھم�انطور ک�ھ ق�رآن م . اا دریافتھ ربصیرت و شھود قلبی بنگرد خواھد دید کھ حتی کوھھا چون ابری در جریان ھستند و بنده این مشاھده

روز و بس�تھپس کل جھان و جھانیان دارای روح و روان ھستند یعنی دارای جان ھستند در درج�ات تجل�ی و ظھ�ور و ب�

روان ھ�م وادراک روحانی . و ھمانطور کھ درجات نزول و ظھور جان و حرک�ت داری�م درج�ات روح بھ قدرت معرفت و نسانھا .اداریم : روح و روان جمادی و نباتی و حیوانی و انسانی . و نیز درجات نزول و ظھور روح درانواع

ن ھ وح�ی ھم�اک� ن�یمود . و م�ی داھمانطور کھ در قرآن کریم می خوانیم کھ خداون�د خلق�ت ھ�ر چی�زی را در آن وح�ی فرم�

. ھم�ھ ب�ی روح�ی نیس�ت . ول�ی آدم�ی روح�انی ت�رین و روان ت�رین موج�ود ع�الم اس�ت القای روح است . پس ھ�یچ چی�زین وز آوردن ھم�ب�رو ظھ�ور بھویژگیھای حیات و ھستی او دال بر این ادعاست . و اصال قدرت انسانیت بشر بھ میزان

جھان . در ق نمودن آن در خویشتن و روح و روان است و بھ میزان خال

س روح وپ�پس اگر اساس و انگیزه و موتور محرکھ خلقت ھرچیزی ھمان وحی الھی یعنی روح الھی در آن چیز است عرفت رباره اش مروان شناسی بھ مثابھ بنیادی ترین شناخت است . و انسان بھ میزانی کھ با روح خود مربوط شده و د

م�ر و اراده اروحانی�ت جھ�ان را ھ�م در م�ی یاب�د زی�را روح الھ�ی م�ی ش�ود و روح�انی ح�ق و ھمس�ومی یابد و بھ آن ملھ ی فرمای�د ک�اوست طبق کالمش در قرآن ، و امر او امری واحد است در سلسلھ مراتب نزول و ظھور . ھمانطور ک�ھ م�

ل�م توحی�د شناس�ی ھم�ان اس�اس عت روح و روان س در حقیق�جھان و جھانیان را از نفس واح�ده ای آفری�ده اس�ت. پ� کلس روان و پ�است و علم وجود ! و از آنجا ک�ھ طب�ق ک�الم خ�دا ای�ن وح�ی و روح الھ�ی اس�ت ک�ھ ھرچی�زی را م�ی آفرین�د

یوح علم�رآدم�ی درب�اره ب�ھ روح شناسی عین شناخت خلقت و خالقیت و خالق است . ھرچن�د ک�ھ ب�از طب�ق ک�الم خ�دا ، بای�د عل�م اس�اس ھم�ھ عل�وم حقیق�ی و ھ�دایت بخ�ش اس�ت . اگ�ر چن�ین اس�ت پ�س اندک داده شده است ول�ی ھم�ین ان�دک

ا ی�ن ن�دارد و اعتراف کنیم کھ آنچھ کھ ام�روزه موس�وم ب�ھ عل�م روانشناس�ی اس�ت ی�ا اص�ال ربط�ی ب�ھ روح و روان انس�ای و شناس�ی قیاس� اساس�ا رفت�ار ک�ھحداکثر شناختی دمدمی درباره پوستھ بیرونی و تحلیل رونده روح در تن انسان است

ش�د اص�الح و ر وفیزیولوژی اعصاب و مغز است . بھ ھمین دلیل ھم این علم کمترین اثری در تعل�یم و تربی�ت و درم�ان بشر مدرن نداشتھ و بلکھ خود جھلی مرکب گردیده است کھ موجب گمراھی است .

آن�را وانفع�االت آدم�ی ش�ناخت براستی روان چیست و چگون�ھ م�ی ت�وان حض�ورش را دریاف�ت و ظھ�ورش را در فع�ل و

ب�ھ یش بین�ی راپ�مورد تحقیق قرار داد ؟ رسم است کھ ھمھ فع�ل و انفع�االت ن�امعقول و ف�وق علیت�ی و غی�ر قاب�ل فھ�م و ت ک�ھ ش�ناختیروان نسبت می دھند . اگر چنین باشد پس عقل و ادراکی فوق علیتی برای شناخت روان الزم اس� روح و

تی ک�ھ مش�غولو دیالکتیکی و قیاسی . چراکھ گفتیم کھ روح امر واحد خداست در جھان ھستوحیدی است و نھ اضدادی ای ھ ان�د جل�وهآفرینش و اداره موجودات است . آن روح القدس کھ برخی انبیای الھی دیدارش ک�رده و ب�ا آن س�خن گفت�

از ھمین روح واحد الھی است کھ بھ جمال درک شده است آنھم بھ جمال انسانی ! ھر و ب�اطن کھ انسان غایت اکمل خلقت است کھ محل ظھور روح خداست کھ ھم�و م�ی فرمای�د ک�ھ اول و آخ�ر و ظ�ا اچر

نس�ان اس�ت ایکی است . یعنی باطن و غیب الغیوب ھستی و ازلیت آن روح است و غایت و آخرت و کمال ھستی ھم کھ ب�ھ ر ک�ھ خداون�د از ص�ورت و روح خ�ودھمان صورت روح است . پ�س انس�ان خ�ود جم�ال روح و روان اس�ت ھم�انطو

. پس مجسمھ روح و روان است ھر انسانی انسان ھستی بخشیده است کھ این صورت ھمان صورت روح است . پسان نی��ز ھم�� شناس��ی در اینج��ا روان شناس��ی ع��ین جم��ال شناس��ی اس��ت و عل��م روح ع��ین انس��ان شناس��ی اس��ت و انس��ان

. شناخت خدایش را شناخت خداشناسی است کھ فرمود : ھرکھ خود را

ھ جم�ال ب�پس انسان تجلی روح جھان ھستی است و اینست کھ ھ�ر موج�ود و حقیق�ت غیب�ی ک�ھ ق�رار باش�د رخ بگش�اید الق ک��ھ روح خ��انس��انی آش��کار م��ی ش��ود مث��ل روح الق��دس ک��ھ مق��دس ت��رین و غیب��ی ت��رین و ازل��ی ت��رین وج��ود اس��ت .

ی انسانی از نسانی است و توصیفایت عارفان ھم دارای جمال ؤق در رھمانطور کھ حتی تجلی جمال حموجودات است . جمال دارد .

٦

ت . اینس�ت جھان ظھور روح در درجات نزول و تجلی زیست می کنیم و کل کائنات چیزی جز این ظھ�ور نیس� پس ما در

ای�ن وم�ی یابن�د بی پایانکھ انسانھای روحی و عارف جھان ھستی را بالوقفھ در حال سیالن و غلیان و انقالب و تجلی است . » روان « معنای

ھ اس�م بھ بیان دیگر ھر موجودی مظھر یک ساکن روان و روح مجسم است ھمچون ن�ور س�اکن و مجس�م . ھم�انطور ک�

س�م ھ�م و ج . و ن�ور ھم�ان ن�ور روح اس�ت و روح ھ�م روح ن�ور اس�ت . وجودی و عینی خداوند در قرآن ھم ن�ور اس�تروح . ای��ن اس��ت اعج��از و ج��ادوی حی��رت آور خلق��ت و حض��ور و ظھ��ور ح��ق در جھ��ان ک��ھ جس��م ن��ور اس��ت و جس��م

عریانترینش در انسان است .

ھ ب�ای�ن .»یکت�رمو از رگ گ�ردن ب�ھ ش�ما نزد کھ ھرکجا کھ ھستید من با شما ھس�تم« اینکھ خداوند در قرآن می فرماید م�ان این باور ھ قبل از ھر چیزی نیازمند بھ باوراست ویک بیان ھمان حضور روح و روان در انسان است . و این امر

ناس�ی و خ�ودشایمان است کھ بھ راستی کیمیاست . یعنی این باور قلبی اساس و مقدمھ واج�ب ب�رای عل�م روح و روان شناسی است .

م د بر آن عل�نتا بتوا شود روح آدمی بایستی اندیشھ و احساس و حواس و رفتارش بھ روانی خود روان و ریحانی خود

ت یعن�ی ود ع�الم اس�و معرفت یابد و بلکھ بھ جمال دیدارش نماید . و انسان ذاتا اینگونھ ھست زی�را روح�انی ت�رین موج�عل�ت یش بھ ھمیننورانی ترین و لطیف ترین خلق خداست ولی درباره این حق ناباور و لذا نابارور است و ھمھ عذابھا

ی و ل�ذا ب�ی ش�قی و خش�ن و زمخ�ت و س�نگین و ثقی�ل . ھم�ھ اینھ�ا از ب�ی ایم�انش کافر اس�ت و ل�ذا داست کھ درباره خو معرفتی درباره روح و روان خویش است .

روح�انی پس روان شناس شدن مستلزم ایمان و عشق و لطافت و قداست و رقت و دقت و س�یالیت عظ�یم اس�ت بایس�تی

غ داری�م مث�ل روان را در عاش�قان ع�ارف س�را م روح وروح و روان را شناخت و اینست کھ عالیترین عل� و روان شد تا . عو مسیح عو مریم عو علی صموالنا و حافظ و برتر از آن محمد

انی�ان پس روانشناسی علم مدرسھ ای و اکتس�ابی نیس�ت عل�م عش�ق و عرف�ان اس�ت . عل�م خ�ود شناس�ان اس�ت عل�م روح

.لم اھل دل است چون دل درب نزول روح است است و علم لطیفان و پاکان ھمچون خود روح و روان . و ع

ال جم� است . زی�روح و روانشناسی نیافتھ ارشده و استحقاق علم نآدمی تا عاشق جمال ھمھ آدمھا نباشد ھنوز روحانی انسانھا جمال روح و روان است و انسان مجسمھ روح است .

ھ اص��طالح دک دقت��ی در شخص��یت و زن��دگانی ای��ن ب��و ام��ا آنچ��ھ ک��ھ در دانش��گاھھا تعل��یم داده م��ی ش��ود چیس��ت ؟ ب��ا ان��

تحصیل ند فارغ الاروانشناسان و روانکاوان بھ پاسخ این سئوال می رسیم کھ : بس کھ اندر مدرسھ تحقیر انسان کرده ت و عبات آن اس�ش�علم را ھمچو حیوان کرده اند . و تحقیر کننده ترین این علوم ھم عل�م روانشناس�ی و روانپزش�کی و

روح�ی و ه نیست کھ عصر جدید را کھ بھ یک لحاظ عصر روانشناسی نامی�ده ان�د عص�ر ظھ�ور اش�د ش�قاوت و ب�یبیھودرا نشناس�ی خ�ودتقدیس پلیدیھاست . و بشر مدرن بھ اصطالح روانشناس ( زیرا امروزه ھمھ با مطالع�ھ چن�د کت�اب روا

ای�ن ب�دان وات ن�دارد و خ�ود کش�ی م�ی کن�د . روانشناس می دانن�د ) ب�دون وج�ود ی�ک حی�وان در خان�ھ امک�ان ادام�ھ حی�ن روح و روا معناست کھ بشر مدرن بھ قدری شقی و بیگانھ از روح و روان شده کھ از حیوان ھم پس�ت ت�ر ش�ده و ل�ذا

یوان�ات م�ی و لطافت و عشق را از وجود سگ و گربھ و موش دریافت می کند و بشر مدرن بقای خ�ود را م�دیون ای�ن حان و لط��ف ن حیوان��ات را ھ��م ب��ھ ش�قاوت و ام��راض و جن��ون خ��ود مب�تال ک��رده اس��ت و از روح و رودان�د ک��ھ چ��ھ بس��ا ای�

حیوانیشان ھم ساقط نموده است .

ھمانطور کھ بسیاری از علمای رسمی دین از المذھب ت�رین مردم�ان ھس�تند و در ت�اریخ ق�اتالن پی�امبران روح ب�وده ان�د م اکثرا از بی روح ترین و لذا ش�قی ت�رین مردمانن�د ھم�انطور ک�ھ ثانی�ھ روانشناسان و روانپزشکان رسمی و کالسیک ھ

شمار از مردم پول می گیرند و این بدان معناست کھ روحشان چھ قدر گران است و ثقیل و بی جان . روح�ی ک�ھ در پ�ول عب�ور نم�ی کن�د کھ حتی ن�ور از آن ایتنزل و سقوط کرده و این سقوط در درک اسفل السافلین است ھمچون سیاه چالھ

و در آن سقوط می کند . و این سقوط و ھالکت روح در تن است کھ از روانیت ایستاده است و اینس�ت ب�ی روح�ی و ب�ی می ش�ود و ای�ن ب�ھ معن�ای انتق�ام روح نروانی در عصر ما کھ علت ھمھ شقاوتھاست . شقاوتی کھ در ھیچ حیوانی یافت

ی�رت آور و ب�ی س�ابقھ در عص�ر م�ا . زی�را بیم�اری ت�ن و اعص�اب حاص�ل از تن است . و اینست راز این ھمھ امراض ح

٧

ن دلی�ل اس�ت م�یبیروحی و سقوط و مرگ روح و روان است در تن . تحلیل و کاھش فزاینده درج�ھ ایمن�ی ب�دن نی�ز ب�ھ ھ زیرا ایمنی از ایمان است و ایمان از روح و روان است : ایمان بھ روح .

د از روح خ�و بش روح در تن است . و انسان بھ میزانی ک�ھ نظ�ر ب�ھ روح خ�ود دارد وروان ھمان روانی و جریان و جن

ج�ان و ج�اری در در زندگی مدد می جوید و آنرا وارد فعالیتھای روزمره می کند آن�را روان م�ی س�ازد و ت�ن را روح�انی جھان .

ی�ن روان�ی درو جھ�انی م�ی س�ازد و ام روانی روح در تن بسیار است . ھمھ اعضاء و حواس بدن را خالق و زن�ده عالئ

حدت وجود وجھان و جھانیان جاری و روان می شود کھ حاصلش علم و عرفان و عشق بھ عالم و عالمیان است یعنی اد ن کف�ر و الح�ت و لذا آنرا اشقیاء در نم�ی یابن�د و ع�یاسن عاشق و جاری در جان جھان ا! وحدت وجود مذھب روحانی . مذھب روان و جاری است . ھب لطف و جان و روح و ریحان استذمی فھمند . وحدت وجود م

ن��ی روان ، تبین��ایی روان ، ش��نوایی روان ، لم��س روان ، اندیش��ھ روان ، احس��اس روان ، بی��ان روان ، عم��ل روان و

. تن روان است و یخ نزده و در درک اسفل السافلین رسوب و سقوط نکرده است ھ درکاینست نشانھ روحی

انی��ان وان��ی در جھ��ان و جھانی��ان ع��ین محب��ت و ص��لح و یگ��انگی اس��ت و عش��ق و مس��ئولیت در قب��ال جھ��ان و جھای��ن ر بعنوان پاره ھای تن خویشتن ! روانم با ھمھ عالم بھ ھر سو !

د ای�ن س�کونانسان بھ میزانی کھ روحش در بدنش روان و جاری نیست شبانھ روز در خواب و بیداری می دود ت�ا ش�ای

تکنول�وژی ک�ھو و سقوطش را جبران کند . دویدن و شتاب فزاینده از ویژگی انسان بی روح و ساقط شده اس�ت .و ثقل م�ی ش�ود و ھمان علم شتاب فزاینده است محصول انسان بی روح و روان است . انس�انی ک�ھ حت�ی در خ�واب ھ�م روان ن

و جن�ون و ان�دگی ! و ای�ن راز ھم�ھ ام�راضنمی پرد و ل�ذا دچ�ار ک�ابوس و بخت�ک اس�ت و در خ�ود مان�دگی و از خ�ود ر جنایات بشر ساقط شده و فاقد روان است .

انق�الب و واس�ت ب�ھ معن�ای اعت�راض ھجھانی و پیدایش فراگیر انواع امراض روانی بی سابقجنون اگر عصر ما عصر

دد د و رھا گرنک وا را وداز خ روح است کھ بر علیھ صاحبش قیام کرده تا غل و زنجیر نجنبش و یاغیگری و روان شدن��اقض ب��ھ تول��ی ص��احبش ن��ھ ش��ناختی درب��اره روح خ��ود دارد و ن��ھ ت��وان ھمراھ��ی و روان ش��دن ب��ا او را دارد و ای��ن وان ش�ده راصورت بیماری و تشنج و ناھنجاری و بزھکاری حرفھ ای برزو م�ی کن�د زی�را ف�رد نم�ی توان�د ای�ن ق�درت ر

ای ن�وعی نبش بھ معن�ج. اینست معنای بیمار روانی ! این یا خود با او ھمراه گردد ت کند ودر خود مھار و تدبیر و ھدایرا چ�ھ بس�ا او خانھ تکانی از وجود نیز می باشد تا انقی�اد و رک�ود و ثق�ل وج�ود ص�احبش را در ھ�م ش�کند و اینس�ت ک�ھ

ان ق روح انس�ح�یتی دیگ�ر در زنجیری می کنند و یا با داروھای مسکن و روان گردان بھ بند می کشند کھ این خ�ود جن�ا است .

روان�ی روح جریان اندیشھ ، روانی روح در مغز است . جریان احساسات ھم روانی روح در دل است . جریان خون ھ�م ونی اندیش�ھ در رگھاست . رفتارھای آدمی ھم جریان روح در اعضای بدن است . و امروزه شاھد غلظت و ثقل و سنگی

ی ام�روز روح� ر در سراسر جھانیم . و این بھ معنای از جریان ایس�تادن روح اس�ت . انس�اناحساس و خون و رفتار بشوج آزادیھ�ای او اینس�ت راز آزادیخ�واھی ھ�ای انس�ان م�درن آنھ�م در عص�ر . از روان ایستاده و در غل و زنجیر اس�ت ت لب�د از اس�ارن و پ�رواز م�ی طروح است کھ آزادی و روانی و جاری ش�د اینعملی کھ در تاریخ بی سابقھ بوده است .

تنی کھ در زنجیر ماشین افتاده است و در اشیاء بھ بند کشیده شده است .

مھار ک�ردن ورویکرد جھانی بشر بھ انواع مخدرات و داروھای مسکن عصبی ھم تالشی مذبوحانھ برای بھ بند کشیدن ت�ن از انقی�اد ن دیگ�ری از طغی�ان روح جھ�ت رھ�اییعصیان و انقالب روح بر علیھ تن است . انقالبات اجتم�اعی ھ�م بی�ا

تنبل و بی توجھ بھ روح است . ب��ا ھم��ین ص ع��واملی روح را از روان��ی و س��یالیت و پ��رواز س��اقط م��ی کن��د . زی��را روح بالھ��ای ن��وری دارد و محم��د ھچ��

تا خود خدا رفت . » براق « و برقی بود کھ سوار بر ریبالھای نو

گین و ثقیل م�ی س�ازد ؟ م�ادیتی ک�ھ ب�ر آن س�وار م�ی ش�ود ب�ھ واس�طھ مالکی�ت ھ�ا و آرزوھ�ای چھ چیزھایی روح را سنمادی و ماده پرستی و دنیا پرستی . آن چیزھایی کھ بر دل بار شده ان�د و گ�اه درب دل را م�ی بندن�د ب�ھ مص�داق ای�ن آی�ھ

ل و اعم�ال دنی�ا پرس�تانھ اس�ت . زی�را دل کھ : خداوند بر قلوبشان مھر نھاده و آنرا قفل زده است . ای�ن ب�ھ واس�طھ امی�ا

٨

درب ورود روح از اعماق ذات بھ وادی تن و حیات دنیاست . زیرا ھم�ھ انس�انھا در خلق�ت ازل�ی ص�احب روح خ�دا ش�ده اند کھ مقیم در ذاتشان است . و عروج روح ھمین عروج و پرواز روح از اعماق ذات انسان بھ عالم دنی�ا و ت�ن و ج�ان

آمدن پرنده ای از اعماق چاھی . و این بھ واسطھ ذکر و یاد خداست . زیرا ذات انسان ھمان خداست اوست ھمچون باالکھ در ھمھ جا با انسان است و از خ�ود انس�ان ب�ھ انس�ان نزدیکت�ر اس�ت و روح ، ام�ر و اراده اوس�ت . و اینس�ت واقع�ھ

ص�داق ھیک�ل ن�وری در عرف�ان و حکم�ت روان و جاری شدن روح در انسان و واقعھ روحانی ش�دن و ن�وری ش�دن ب�ھ موج�ود روحانی�ان . و ای�ن ع�ین روان و ص�احب روان ش�دن نور است ھمچون ھالھاسالمی . و روح چون بروز کند نور

است کھ انسان را در جان جھان و جھانیان جاری و روان می سازد . و بدینگون�ھ اس�ت ک�ھ ھ�وش و ح�واس و اعض�ای شود ھمانطور کھ در حدیث قدسی درباره مخلصین می فرمای�د ک�ھ : م�ن خ�ود چش�م و آدمی روحانی و در واقع الھی می

ای�ن ھم�ان معن�ای مخلص�ین گوش و دست و پای آنھا می شوم کھ با چشم من می بینند و با گوش من م�ی ش�نوند و ...ای�ن اراده ھم�ان روح در قرآن است کھ مظھر اراده خدایند و اعمالشان اعمال خداست و لذا مسئول اعمال خود نیستند .

است کھ از چاه طبیعت وجود آدمی عروج کرده و در وجودشان روان و خالق شده است .

م�ان . ای�ن ھستآنھا در سیالیت روح و پس در حقیقت تفاوت انسانھا و درجات وجودی مردم تماما حاصل میزان روانیروان واس�طھ ای�ن است . و بھ ان و بلکھ در کل کائنات میزان خالقیت و روحانیت و نفوذ بیان و جانشان در سائر مردم

ی اس�ت ک�ھ در زی�را ای�ن روان ھم�ان اراده خ�دا در بش�ر و ھم�ان روح� بھ تسخیر وجود انس�ان م�ی آین�داست کھ کائنات ی ب�ھ دنی�ا م� خلقت ازلی او دمیده است . و این ھمان روح است کھ نطفھ بش�ری را در رح�م م�ی بن�دد و رش�د م�ی دھ�د و

د از داش�تھ باش� و در حیات دنیا رشد و رزق می بخشد . و ھرکھ این روح را بیشتر بشناس�د و بیش�تر ب�ھ آن توج�ھ آورد –قرآن » در خود نمی نگرید کھ آن در شماستپس چرا «کت آن برخورداری بیشتری دارد . قدرت و بر

اس�ت . م روح ھ�م حاص�ل ھم�ین نظ�رتوجھ بھ روح خویشتن اساس روحانیت و روانیت وجود انسان است و بس ! و عل

عم�اق ذات امعرفت نفس است . تحت الشعاع نظر انسان بھ خویشتن است کھ روح از وو این ھمان رجعت بھ خویشتن ا م�« ی اس�ت ؟ ید و عروج و طلوع می کند . اینس�ت ص�راط المس�تقیم رش�د و ھ�دایت آدم�ی ! آی�ا ای�ن ک�ار س�ختآباال می

–قرآن » اینکھ آسانی ھا را سخت کنیم سان کنیم نھآشما برھا را اسالم را آورده ایم تا سختی

ت�ی ی ب�ھ روح ذاگاه روح است بھ روح . نگاه روح بیرونی و خاکی و اسفلی و دنی�اینزیرا نگاه انسان بھ روحش ھمان نیا آید و اسفل را ھم اعال کند . د روح اعالئی بھ قلمرو اسفل تا و باطنی و اعالیی .

ده و نظ�ر روح است از اعماق ذات اعالئی بھ عرصھ صفات اسفلی بھ ارا عن ، عروج و حرکت و جنبش و طلوپس روا

. ات و تن خ�اکیت آدمی بھ عرصھ حیذاسمان باال کھ از آسمان دل و آدمی . این ھمان سیر نزول روح است منتھی نھ آن بمانن�د ن روح در خلق�ت جدی�د اس�ت . و ای�ازعرش ذات بر فرش صفات . از غیب ب�ھ ع�ین ! ای�ن ھم�ان س�یردمیده ش�د

و نظ�ر یک�ی دای�ن –استخراج آب از اعماق چاه است . و این حاصل نظ�ر اس�ت ک�ھ پروردگ�ارا ب�ر م�ا نظ�ر فرم�ا ! ق�رآن –د ! قرآن ده می کناده نمی کنید اال اینکھ خداست کھ ارااست . زیرا اراده انسان از روح خداست کھ فرمود ار

ھ�ان بشری در ج داریم تا روان نورانی . و طیف وسیع و بی نھایت بین این دو ھمان درجات روانھای پس روان ظلمانی

است از اعماق ذات تا عرصھ صفات ، از عرش ذات تا فرش خاک تن !

ن�ده و تب�اه کن و نیز روانشناسی جز اھل نظر و معرفت نفس و عارف روحانی نداریم و مابقی ھ�ذیان و نظری�ھ ھ�ای بغ�ی . است

٩

فصل دوم

خود چیست ؟

»خود شناسی «

١٠

با نظر نقطھ ای در وجود آدمی است کھ »self« و یا ego) (و یا اگو » نفس « و یا » من « یا » خود « این ھمان بھ آن نقطھ است کھ احساس وجود می کند و وجودش را در می یابد و می گوید این منم . در بیان عرفانی

ت و حضور خدا در انسان است کھ ھرکجا کھ ھستید ی اننقطھ ازلی یا نقطھ اولی و یا نقطھ ھو و یا نقطھ ذات است کھ من با شماست ! و یا می فرماید : چرا در خود نمی نگرید کھ در شماست .

و ھ�یچ تعری�ف ی�ن نقط�ھ در ذات�شاین ھمان نقطھ ای المتناھی است کھ با انفج�ار ب�زرگش ک�ل جھ�ان ھس�تی را آفری�د . ا

ج�ودش از وتوصیفی ندارد کھ گ�وئی وج�ود مطل�ق و ع�ین ع�دم اس�ت . ھم�انطور ک�ھ اص�وال نقط�ھ ھ�یچ تعریف�ی ن�دارد و ان م�ان گ�نج نھ�نبودش تعریف شده است ( در علم ھندسھ ) این ھمان وجود خدا قب�ل از خلق�ت ع�الم و آدم اس�ت . ای�ن ھ

ت الھی انسان است . ازلی است . این ھمان ھو و ھوی

ا عھ داشتھ ھ�و اما خود یا من دیگری داریم کھ یک سمساری بزرگ و ھمچون زبالھ دان تاریخ و جامعھ است کھ مجموود جمع�ی م�ا آن�را خ� و خواستھ ھا و یافتھ ھا و نیافتھ ھای فردی و جمعی و تاریخی و آگاه و ناآگاه فرد بشری است کھ

ھ�ا و راث�تآم�وزه ھ�ا و ون�ژاد و رس�م و :اس�م و ن�امیم ک�ھ مھ�د ب�ی خ�ودی ف�رد اس�ت یا خود عاری�ھ ای و م�وروثی م�یت و تعلقات اس� وعواطف و عشق و نفرتھا ومالکیت ھا و ناکامی ھا و ایده ھا و آرزوھا و مدرک و عناوین و تجربیات

دش ھ کلی بنی�اببا مرگ ھم این من بیرونی و دنیوی است کھ جملھ در دنیا یکی پس از دیگری باطل و نابود می شود و وئی و ذات�یھ�فنا می شود . و عامھ مردم این خود را من خویش می دانند و بھ ن�درت کس�ی نظ�ری ب�ر آن خ�ود ازل�ی و

دارد مگر بھ ھنگام شکست ھای بزرگ و تنھایی ھای بزرگ .

س�ت ) ا(دیگ�ران معلول توئی�ت منیت است کھ سراسرآن خود ازلی ھویت است ( قل ھو هللا احد ) ولی این خود دنیوی ، فات ات و آن ص�ذجود است ای�ن و و لذا دو گانھ است در حالیکھ آن خود ھوئی یگانھ است . این معنای وجود و آن ماده

است . این خود قلبی و روحی است و آن خود ذھنی و حسابی و کمی است .

ی و زو ق��درت و اتک��اء ب��ھ نف��س و ب��ی نی��ا ب��ا نظ��ر ب��ھ آن احس��اس غن��ا و ق��وت یخ��ود ھ��وئی آن خ��ودی اس��ت ک��ھ آدم�� ت زی�را ای�نھم�واره دچ�ار احس�اس قحط�ی و ن�ابودی روح�ی و طم�ع فزاین�ده اس� یجاودانگی دارد ولی با نظر بھ خود من

ت . اوئی اس –توئی است و آن دیگری خود من –خود ھمواره منوط بھ توھا می باشد . این خود موجودی من

) نامی�ده superegoاوئی و ذاتی را ضمیر ناخود آگاه و یا من برتر و م�اورائی ( –من در روانشناسی جدید این خودکل�ی ام�ر ز نظ�ر م�ا ب�ھتوئی را ضمیر آگاه یا جمعی خوانده اند کھ البتھ تفسیر و ھویت این دو خود ا -اند و آن خود من

دیگری است ھمانطور کھ شاھدید .

و ذات�ی اوئ�ی –انشناسی موسوم است از نظ�ر م�ا متک�ی ب�ھ ھم�ان خ�ود م�ن یت یا نظریھ شخصیت در رووآنچھ کھ بھ ھنف�س ووم اس�ت و دس�تخوش ش�رایط نم�ی ش�ود ک�ھ ای�ن ھم�ان الھی�ت وج�ود ااست کھ امری متکی بھ نفس و ثابت و مق

رای ب� لیت�ی نیس�تعواحده است کھ زیر بنای نفوس انسانھاست ولی از آنجا کھ قابل تفسیر و تبدیل ب�ھ مف�اھیم دنی�وی و و ذات�ی در ح�ده و الھ�یاکثر انسانھا مترادف نیستی می آید و لذا اکثرا از این ھویت الھی خ�ود گریزانن�د . ای�ن ھوی�ت وا

نھ�ا جنب�ھ تزم کھ نوعی روانکاوی وجود است موسوم بھ ھستی فی نفسھ یا وجود مح�ض اس�ت ک�ھ سیالیفلسفھ اگزیستان ابل تقسیم بھ اجزاء می باشد . از وجود انسان است کھ تجزیھ ناپذیر و غیر ق

–تربیت��ی –آموزش�ی –گ��ی فرھن –سیاس�ی -اقتص��ادی - یژنتیک� -اجتم��اعی –ای�ن خ�ود م��ن ت�وئی پدی��ده ای ت�اریخی

–غریزی –جغرافیایی مش�روط و است و یک خود غیر خویش است و ای�ن غیرھ�ا ھم�ان توھ�ا ھس�تند ک�ھ م�ن را دائم�ا مقید می کنند .

وره س�ھ�وئی وج�ودی ق�دیم و ازل�ی و یگان�ھ و ص�مد و ب�ی عل�ت و معل�ول و ب�ی تاس�ت و ع�ین مص�داق –ولی خ�ود م�ن

تربی�ت و تعلیم و توحید است . این خود فقط از طریق استغراق و معرفت نفس و جھاد اکبر و تزکیھ و مراقبھ و عبادت ی فرد خ�الق وعرصھ حیات و ھستی دنیووصول است و بھ تدریج از اعماق ذات باال می آید و در عرفانی قابل درک و

ھ�وئی –د م�ن می باشد . خ�و» ھو « متجلی می گردد و کمال این ظھور و بروز ھمان مقام انسان کامل است کھ مظھر ک�ال قلم�رو ودیالکتیکی دارند ھرچھ کھ یکی تقویت می شود دیگری دچار ضعف می گردد رابطھ ای توئی –و خود من

و م�اده خرتآتوئی است . این ھمان رابطھ دنیا و –ھوئی عرصھ فروپاشی و ابطال خود من –من ظھور و بروز خود اھر می شودظ. این ھمان رابطھ روح و تن است ھمان طور کھ روح بھ میزانی کھ خالق و و معنا و صفات و ذات است

را ب�ھ ای ذات الھ�یدر ب�ر گی�رد و اس�متن را از بستگی ھای بھ غیر می رھاند و بھ ظاھر فقیر و تنھا می سازد ت�ا آن�را صورت صفات و اعمال از وجود فرد آشکار سازد .

١١

م�ن رن�د و در خ�ودبھوئی ذات را بھ فراموشی می سپارند و بھ کلی از یاد م�ی –ولی اکثر آدمھا بھ تدریج این خود من

ارند مثل من دجبری امکان انتخاب توئی غرق می شوند و فقط در قلمرو موضوعات این من عاریھ ای و داده شده و – ر مطل�ق آدم�یمن اقتصادی و سیاسی و غیره . در حالیکھ عرص�ھ انتخ�اب و اختی�ا ،تاریخی ، من نژادی ، من آموزشی

و عاری�ھ ای ت�وئی – ھ�ی بش�ر اس�ت . و طبع�ا انس�انھا ھرچ�ھ ک�ھ در م�ن لھویت الھی و ذات�ی اوس�ت ک�ھ مق�ام خالف�ت اللیف�ھ ب�ر م�ی خوئی روی می کنند و اینس�ت ک�ھ خداون�د از می�ان ض�عیفترین مردم�ان ب�رای خ�ود ا –ضعیفتر باشند بھ من

گزیند .

ھ�انی ن�دترین و جامروزه تقریبا ھمھ من ھای عاریھ ای بھ پای یک من مدرن یعنی تکنولوژی قربانی می ش�وند و قدرتمرین م�ن روح ت�ت�رین و ثقی�ل ت�رین و بی� ترین من ھای بشر در عرصھ مدرن ھمان من تکنول�وژیکی اس�ت ک�ھ عاری�ھ ای

دج�ال ام�ام ب�ا در روی م�ن تکنول�وژیکی ق�رار دارد . و ای�ن روی�اروئی ھ�وئی رو –خرالزم�ان م�ن ھاست . بنابراین در آ است .

س�ت و ااء گ�م و گ�ور یت�وئی موج�ودی اس�یر کث�رت و ھ�زار تک�ھ و پریش�ان و در مس�ائل و موض�وعات و اش� –خود من

بی خود است . خودت واصوال خودی نیس

رد و پس معنای رشد و کمال آدمی نیز روش�ن م�ی ش�ود و آن عب�ارت اس�ت از حرک�ت و ت�الش ب�ھ س�وی خ�ود ش�دن و ف�ی�ت ب�ھ ات�ی خ�ویش . حرک�ت از مخلوقذت ب�ی خ�ودی ھ�ا ب�ھ س�وی یگ�انگی ف�ردی و اح�دی و ریگانھ شدن . حرکت از کث�

ایی س�یر و س�ت ک�ھ ب�ھ فردی�ت رس�یده اس�ت و ای�ن ھم�ان مرحل�ھ نھ�سوی خالقیت ! بھ زبان س�اده انس�ان کام�ل انس�انی ات و ای�ن حرک� سلوک عرفانی است کھ وادی تفرید و توحید نامیده می شود . و حرکت از چند گانگی بھ س�وی یگ�انگی !

ی�ت گمش�ده ھم�ان ھو» آن « ای�ن –از برون بھ سوی درون است : چرا در خود نمی نگرید ک�ھ آن در شماس�ت ! ق�رآن ھ�ل اسان د . این انان است . و این مقام متقین و مخلصین در قرآن است کھ از غیر پاک شده اند و بھ خود رسیده انانس

باطن است کھ مقیم در خویشتن است .

. ای�ن نف�س واح�ده بش�ری و جھ�انی اس�ترسیدن بھ این فرد شدن جھانی شدن است نھ خصوصی شدن . این فرد شدن کم نسبت ب�ھ در عرفان ابن عربی در فصوص الح صھمانطور کھ باالترین مقام وجودی محمد معنای انسان جھانی است

بر ک�ل ی�ان و پی�امسائر پیامبران ھمانا رسیدن بھ مقام فردیت است و از ھمین مقام است کھ محم�د تب�دیل ب�ھ رحم�ت عالم بشریت در آخرالزمان می شود . این مقام احدیت است .

١٢

فصل سوم

دل چیست ؟ -3

» دل شناسی «

١٣

ی�ف و توص�یفدل ، جھانی ترین و عمومی ترین و قدیمی ترین معنا و مفھوم فرھنگی در بشر است بی آنک�ھ ھ�یچ تعر ھ س�خن ر و مث�ال ب�خاصی از آن در جائی ارائھ شده باشد . تنھا افرادی کھ در تاریخ تا حدودی درب�اره اش آنھ�م ب�ھ ش�ع

الترین عض�و وئی این فعگد جماعت عرفا و شعرا بوده اند . و عجبا کھ فالسفھ نیز بھ این معنا نپرداختھ اند و پرداختھ ان اده و اص�ال دده اس�ت . تنھ�ا کت�ابی ک�ھ دل را مح�ور ھم�ھ مس�ائل ق�رار وخاموش وجود آدمی در خور اندیشھ و حکمت نب

ت�اب ر است در کسفھ ، اندیشھ و خرد محور و میزان اموکتاب دل شناسی است قرآن می باشد . ھمانطور کھ در کتب فالرد و حکم�ت خید . و عجبا کھ در قرآن ، کانون عقل و ھوش و حواس و آور بھ حساب می امخدا ھم دل اساس و منشأ

ان ذھ��ن و ص�فات منف�ی انس�ان چی�زی ج�ز قل�ب نیس�ت . ت�ا آنج�ا ک�ھ بس�یاری از مفس�ران قل�ب را ھم� ھمچن�ینو ایم�ان و ری بشر دانستھ اند در حالیکھ بھ نظر ما واژه ظن مترادف ذھن است . اندیشھ گ

ی�ز ده اس�ت و نن کریم ھر کجا کھ سخن از اندیشھ و قضاوت و تصمیم گیری کافران است از واژه ظ�ن اس�تفاده ش�آدر قر

ر روی زم�ین ازکث�ر مردم�ان ب�او در دھھا آیھ آمده است ک�ھ » فایت نمی کندظن برای رسیدن بھ حق ک« می فرماید کھ ابیم ی�فت�ھ در م�ی ظن خود پیروی می کنند و این از شرک و کفر و نفاق است . با اندک دقتی در آیاتی کھ از ظن سخن ر

ای خ�وب ھ�ست . بھ ھمین دلیل سخن از حسن ظن و سوء ظن است یعنی اندیش�ھ اکھ منظور ھمان ذھن و اندیشھ گری فی فتن ھ�دایت ک�ارد و لعن نکرده است ولی آنرا ب�رای رس�یدن ب�ھ ح�ق و ی�ابھ ھر حال خداوند در کتابش ظن را ط. و بد

م ھ�و نف�اق را ھمانطور کھ جھ�ل و کف�رنمی داند و علم و معرفت و حکمت و یقین را در ھمھ جا بھ قلب نسبت می دھد ل ن ب�ر آی�د باط�نچ�ھ ھ�م ک�ھ از ظ�آبنابراین ھر چھ کھ از دل برآی�د ح�ق نیس�ت ھم�انطور ک�ھ ھ�ر بھ قلب نسبت می دھد .

. ی شودتبیین مھن ذنیست ولی راه حق و ھدایت و علم حقیقی و ایمان و یقین جز از دل بر نمی آید کھ البتھ بھ واسطھ تبی�ین ذھن�ی نازل ش�د و ب�ھ م�دت بیس�ت و س�ھ س�ال ب�ھ ط�ول انجامی�د ک�ھ صدل محمد کھ قرآن کریم بھ آنی بر نطوراھم

سوس یابد . شود یعنی بھ الفاظ در آید و فھمی مح

لی�ل دو ای�ن ب�ھ ان گمراھن�دھ�ن آم�ده ک�ھ اکث�ر مردم�ان جآو در قر ذھن مترجم و سخنگو و تدبیر کننده امور قلبی است . ر دل . ول�ینفس است . پس ذھن ھم م�ی توان�د ت�ابع ھ�وای نف�س باش�د و ھ�م ت�ابع ام� یپیروی از ظن است کھ تابع ھوا

وام�ر رس�ول ار عارفان دل ش�ناس اس�ت . و ل�ذا عام�ھ مردم�ان بایس�تی ازتشخیص و امر دل از ھوای نفس البتھ فقط کبی�ان ش�ده حکم شریعت پیروی کنند اگر اھل ھدایت ھستند و امر رسول و دی�ن ھم�ان حک�م دل اس�ت ک�ھ از زب�ان رس�ول

طور ھم�ان وند .است . و لذا مردم در تبعیت از رسول و دینش بھ تدریج بھ حیات و منطق دل می رسند و اھل دل م�ی ش�فس از نشر و حکم کھ می فرماید . خداوند اھل تقوا را تعلیم می دھد و علم فرقان عطا می کند کھ علم تشخیص خیر از

دل است .

رو ت . پ�س قلم�قلب در عربی و منطق قرآنی بھ معنای کانون ، مرکز دل و نیز تغیی�ر و دگرگ�ونی و زی�ر و رو ش�دن اس� رشد و ھدایت است .

جن�ھ و ان حال مرکز و قلب نفس انسان ھم ھست منتھی دل اکثر مردمان محصور و مس�خر وس�واس خن�اس و دل در عی

ای وسوس�ھ شیاطین است و لذا ذھن آنان از درک مستقیم و دقی�ق ن�دای قل�ب ع�اجز اس�ت و ب�ھ ج�ای ن�دای قل�ب ، ص�داھدر ) ص�یش س�ینھ ( ده می ش�ود ھم�ین پ�االھای غیر را می شنود و آنرا از دل می پندارد . آنچھ کھ تزکیھ و اخالص نامی

رده اس�ت ب�ھاز غیر است زیرا قلب در صدر قرار دارد . و گاه دل آدمی در خواب و مدھوش اس�ت و ی�ا س�نگ ش�ده و م�تمرار و دم�ی ب�ھ واس�طھ اس�آواسطھ ھج�وم و احاط�ھ وسوس�ھ ھ�ای خن�اس و اجن�ھ و ش�یاطین ک�ھ دش�منان انس�انند . دل

د د . و خداون�ش�قاوت ب�ھ ت�دریج بیم�ار ش�ده و چ�ھ بس�ا م�ی می�رد و ی�ا ب�ھ ح�ال اغم�اء م�ی رواصرار در گناه و خیانت و مریض می داند . یبوکافران و منافقان را دارای قل

س�ت . االل کل وجود وجب اختمدل بیماری را امام و فرمانده کل قوای وجود آدمی نامیده است بنابراینقلب عامام علی

م�ی دھ�د کف�ر فرم�ان و قلم وجودند . یعنی ذھن ، کتابی است کھ قلم دل می نویسد و دل کافر بھ ذھن و دل بھ مثابھ لوح و دل مؤمن بھ ایمان و دل عارف بھ توحید !

بھ بیان دیگر اندیشھ ھا معلول احساسات ھستند و این حقیقت را ھ�ر انس�انی ب�ا ان�دک دقت�ی در افک�ار و امی�الش در م�ی

گاه ھم ذھن است کھ معلول دل است . این جملھ معروف کھ آخود آگاه ھمان دل است و ضمیر یابد . در حقیقت ضمیر نااین بیان جایگاه اراده در انسان اس�ت ک�ھ » دلم می خواھد « کھ دال بر این حقیقت است دارد در ھمھ فرھنگھا حضور

دارد آش�کارتر اراده دل را در م�ی یاب�د و م�ی نگاه کھ نآگاه ذھن آدمی توان توجیھ و تبیین اراده دل را در ذھن دارد . و گوید دلم می خواھد . در حقیقت آدمی عموما ھمان کاری را می کند کھ دلش می خواھ�د . منتھ�ی ای�ن دل در اکث�ر آدمھ�ا

دل در میانش�ان خف�ھ اس�ت . و اص�ال یفقط دل نیست بلکھ صدھا شریک و صاحب و ارباب دارد کھ چھ بسا صدای حقیقال خصمانھ خود ب�ر علی�ھ انس�ان را از قلم�رو دل ینی شرک جز این نیست . و اینان شرکای اراده بشرند کھ اممعنای باط

١٤

بھ گوش او می رسانند تا اطاعت کند زیرا قلمرو دل یعنی صدر ، نافذترین وجوه وجود است و امی�ال را عاش�قانھ الق�اء ی�د و اینس�ت ک�ھ عاقب�ت آت عاشقانھ بھ فعل م�ی امی تحت احساسدآمی کند . و لذا ھمھ امیال و اعمال فاسقانھ و کافرانھ

ھمھ تقصیرات بھ گردن عشق و دل بیچاره می افتد . حال آنکھ اینھا نداھا و تلق�ین ھ�ای اجن�ھ و ش�یاطین ب�وده اس�ت ن�ھ ل طین ھمچون مورچھ ھ�ایی ک�ھ ب�ر اط�راف لک�ھ چرب�ی تجم�ع م�ی کنن�د ب�ر دور دادل . در احادیث وارد شده است کھ شی

و الھ�ی ت�رین وج�ھ وج�ود انس�ان نو لطی�ف ت�ری رینجمع آمده و آنرا محاصره می کنند . زیرا دل مقدس ترین و مقت�درت است و الھیت وجود است .

ان م�ی دل را حی�رت آورت�رین پدی�ده در دو جھ� عحت�ی کس�ی چ�ون عل�ی ك�ھ دل شناسی چنان لطیف و عجیب و عالیس�ت

تھ می شود . خکھ از بطن این معرفت است کھ حق شنا می خواندنامد و معرفت قلب را کمال معرفت

چ�ھ ک�ھ در شناس�ند و ام�رش را تش�خیص م�ی دھن�د و م�ی ش�نوند . آن یدل را فقط مؤمنان اھل مراقبھ و معرف�ت نف�س م�ل خ�ود را اھ�وسوم بھ دل است ھمان ھوی و ھوس است و گرنھ ھمھ ھدایت شده بودند زیرا اکث�را ممیان عامھ مردمان

دل می خوانند .

ی نمای�د و م�یک�ی از نش�انھ ھ�ای اطاع�ت از دل اینس�ت ک�ھ آدم�ی را ب�ھ راھھ�ا و مج�اری ف�وق طبیع�ی و ف�وق علیت�ی راه ا ی کن�د و ل�ذم�انسان ھرگز در پیروی از دل پشیمان نخواھد شد و ھر اطاعتی از دل ب�ھ معرف�ت و حکم�ت برت�ری دالل�ت

دل ب�ھ ی�د و ن�ھ جن�ون و م�اجراجوئی و بولھوس�ی و فس�ق . و ھم�واره حک�مسراسر حکم ب�ر عق�ل و عل�م و ح�ق م�ی نماوس ھ�دل و تش�خیص آن از ھ�وی و واسطھ دین و اخ�الق و ش�ریعت تص�دیق م�ی ش�ود و ای�ن واض�ح ت�رین نش�انھ ام�ر

دی�ن ھ نھ اس�ت و ب�. زیرا دل منظر حق و خانھ خداست و خدا امر بھ دینش می کند . و البت�ھ ام�ور دل تمام�ا خالص�ااستس�ت و ھرمانان�ھ اقه می نماید و نھ مذھب شرک و حساب و کتابھای دنیوی . و لذا احکام دل اکثرا شجاعانھ و اخالص ر

وحی�دی رس�یدهسور و دلیر باشد . آنکھ از اطاعت رسول بھ دل رسیده است مسلما بھ دین خالص و تجصاحبش بایستی وسی . است و آدمی از غایت تقوا بھ دل می رسد و نھ بولھ

ظ�ن و ت و ن�ھ حدس�یاتمنظ�ور اراده دل اس�» اراده نمی کنید اال اینکھ خدا اراده می کند « اینکھ خداوند می فرماید کھ

ؤمن�ان حت�ی ظ�ن م« د ای�م�ی فرم عوسوسھ ھای خناس ! زیرا دل منظر خداس�ت و در مخلص�ین ھ�م خان�ھ اوس�ت . عل�ی ذا ھر می گیرد و ل و ناطق و رسا دارد کھ ذھن مستقیما از آن پیامپاک یکھ مؤمن دل تاین بدان دلیل اس» درست است

آن�ان یویژگیھ�ا یاف�ت ک�ھرحدس ذھنی ھم حق است و درست اس�ت . منتھ�ی بایس�تی معن�ای م�ؤمن حقیق�ی در ق�رآن را د م�انم از ایداکثرا صفات و خلق و خوی امامان ماست و ن�ھ ھ�ر نم�از خ�وان و م�دعی . و بلک�ھ م�ؤمن حقیق�ی ب�ھ ن�درت

ی�ده کفر نف�س د خود می زند . و بلکھ مؤمن کسی است کھ در خود جز کفر نمی یابد و این تحت الشعاع نور دل است کھ ید . آاحاطھ و سلطھ ایمان در می ومی شود . زیرا کفر آدمی ھرگز نابود نمی شود بلکھ تحت کنترل

یچ عض�و ھ�ارای دال نده خون در بدن است ندارد . دل اصربطی بھ قلب گوشتی کھ پمپاژ کن دل این را نیز باید دانست کھ

ک�ی نقط�ھ ایفیزیکی در بدن نیست و نقطھ ای مفروض درست در میانھ قفسھ سینھ و زیر جناق است کھ ب�ھ لح�اظ فیزیظ حس�ی اس�ت و ازلی�ت و ھوی�ت وج�ود اس�ت و ب�ھ لح�اب�دن بھ ظاھر نقط�ھ ع�دم بلکھتھی و خالی از ھر عضوی است و

وادی ک�ھ س�الکان است و لذا اکثرا از احساس آن گریزانند و گویا طعم نیستی می دھد . و بیھ�وده نیس�ت ھمچون نیستیک س�ت ک�ھ ادرامعرفت قلب را رھرو وادی فنا نامیده اند زیرا بھ لح�اظ ادراک محس�وس و م�ادی چ�ون ع�دم اس�ت . و این

اس�ت غیب و آخرت مادیت وجود است و دل ھم کانونذھنی و قلبی در نقطھ مقابل یکدیگرند . ذھن دریافت کننده دنیا و و دریچھ ای است کھ از آن روح در تن می دمد .

اری ب�ی عش�ق ایث�اینست کھ امر دل خالف امر ذھن است و اصوال اموری ایثاری از دنیا و مادی�ت اس�ت . و ل�ذا عش�ق قل

و تملکی . یاست و نھ تصرف

اگ�ر ای�ن ردی ، ایث�ار ، ع�زت نف�س ، ب�ی نی�ازی و ھوی�ت الھ�ی اس�ت . ودل کانون سخاوت ، رحمت ، ش�جاعت ، ج�وانم .»گوئی کھ آنان را دلی نیست« قرآن صفات در بشر مدرن مرده است بھ دلیل مرگ قلب است و بھ قول

ا و دی��دار ب�� دگرگ��ونی و رش��د و تع��الی و انق��الب پیگی��ر و ب��ی ق��رار اس��ت ب��رای ح��ق ھدل ب��ھ معن��ای قل��ب ک��انون اراده ب��

دی�دی ج رروز و بلک�ھ ھ�ر س�اعتی دارای معن�ا و ھوی�ت و کش�ف و نظ�ربش . اھل دل در دو روز ھمسان نیست و ھحصاک�ھ ن ش�دید اس�تاست . و مستمرا از حالی بھ حال دیگری است . اھل دل مستان الھی ھس�تند و ل�ذا گ�اه ای�ن مس�تی چن�ا

قرآن .»ست ھستید بھ نماز نزدیک نشوید ای مؤمنان چون م« ھخداوند آنان را از اقامھ صلوة منع می کند ک

١٥

س�ت معن�ای حرکت جوھری مختص اھل دل است و کانون حرکت ھم جز دل نیست کھ دائما در ح�ال انق�الب اس�ت و ای�ن ا

ا نی�ز روام�ع بش�ری بی ! انقالبی یعنی اھل قلب و قلبی ش�ده ! دل ش�ده ! و اینانن�د ک�ھ سرنوش�ت جالقرآنی یک انسان انقین�د ک�ھ چم را ب�ر م�ی کی از اولیای او ، قومی قلبی شده و بس�اط ظل�ید . زیرا گاه با نظر لطف الھی و یا ندگرگون می کن

ت و ش�رف این یک وضع موقتی درجامعھ است . زیرا قلب عاشق انقالب است زیرا عاشق ع�دل و رحم�ت و ع�ز معموال ھ ع�ادل اس�تک�د . و انس�ان قلب�ی کس�ی اس�ت است و لذا رھبر حقیقی یک انقالب ھم بایستی قلب�ی ت�رین ف�رد جامع�ھ باش�

آن . یعنی وخودش نشستھ و زندگی می کند یعنی بر عرش دل جلوس کرده است و نھ در اشیاء و این جاییعنی بر سرق�ط معش�وق عادل بودن ھمان قلبی و اھل دل بودن است کھ عین عاشق بودن است و این عشقی است بھ ھمگان و ن�ھ ف

و اھل و عیال خویش .

ش�ند م�ی د . یعن�ی وقت�ی م�ی خواھن�د ک�ھ معش�وق و محب�وب بان�اکثرا عاش�ق ب�ودن را ب�ا معش�وق ب�ودن عوض�ی م�ی گیرت و کف�ر . پندارند کھ عاشق ھستند ولی عاشق معشوق بودن خویش . یعنی عاشق پرستیده شدن ! و این ع�ین ظل�م اس�

پس عاشق بودن عین عادل بودن است و این مقام اھل دل است . م و گ�وش اور بین دل و گل آدمی (بدن ) ھیچ حجاب و م�انع و ح�ائلی نباش�د آنگ�اه ت�ن آدم�ی ع�ین روح اوس�ت و چش�اگ

چیزھ�ایی چشم و گوش دل و روح اوست و چشم و گوش خداست . آنچھ کھ آدمی را از دیدار خدایش مح�روم م�ی کن�دمانطور د . زیرا ھل را گرفتھ تا نورش بر دل نتاباست کھ دل را تسخیر و مصادره کرده است کھ مثل ابری سیاه جلوی د

رف ش�ود دل پ�س اگ�ر موان�ع راه دل برط�» و جس�م آدم�ی دلخداست کھ حائل است بین « کھ خداوند در کتابش فرموده م ب�ر ای�د : خ�دایمی تواند خدایش را دیدار کن�د و بازت�اب ای�ن دی�دار در جھ�ان بی�رون مش�اھده ش�ود و اینس�ت ک�ھ م�ی فرم

ایی ھ�اصل بالنون آدمی حجپس تمام بدبختی ھا و کوری و کری و جھل و –مستقیم در انتظار من است ! قرآن صراط ال ای�ن دل اس�ت ل آمده است و دل را مریض و مدھوش نموده است . در دھھا آیھ ازقرآن می خ�وانیم ک�ھداست کھ بر سر

ن�ا و عاق�ل و بی ھ حک�یم و عل�یم و م�ؤمن و فقی�ھ وبخت است و نیز دل است کدکھ کور و کر و جاھل و کافر و منافق و ب د . انی کھ این معنا را باور دارند و درباره اش تحقیق و تفکر می کننرشنواست . و بسیار اندکند مفس

ل بازگش�ت از د ل برس�د ب�ھ خ�دا رس�یده اس�ت و دردبھ گلصراط المستقیم فاصلھ بین دل و گل انسان است . و ھرکھ از

دار می کند در گل با چشم دل ! بھ گل او را دی

امش�ب در وم ک�ھ ب�رو ه مش�ورت ک�رد و ب�ھ او پیش�نھاد ک�رده بود ک�ھ ب�ا بن�دزن جوانی مواجھ با خواستگاری شد روزیح�الی س�یدی . ب�ارج�وابی چھ تنھایی بھ دلت گوش بده کھ چھ می گوید فردایش با حالی پریشان آمد و پرسیدم کھ آیا بھ

ای�ن ی�ن خ�انم ب�اار برتر از پاس�خ مثب�ت ی�ا منف�ی ب�ھ خواس�تگارم ، بوض�وح دی�دم ک�ھ دل ن�دارم . ازار گفت بھ چیزی بسی. حم کرده ب�ودمرده است و بھ خودش رمی رسید و زندگیش منقلب شد زیرا دیده بود کھ دلش یاری عظدواقعھ بھ یک بی

و رج�وع کن�دچ�ون ب�ھ ا شده آدمی ھ�م . یعنی دل مرده و سنگگوش دل فھمیده بود بھاو حتی ھمین را ھم بھ چشم دل وا ران ش�دی ھم�ھ م�ی فرمای�د ھرگ�اه در فتواھ�ا پریش� صباش�د . و اینس�ت ک�ھ محم�د او را راھنمایی می کند اگر خالصانھ واگذار و بھ فتوای دل گوش بده !

ن راه کھ در بی دهچیزی است کھ خداوند در دو جھان پدید آورده است . خداوند خود فرمو نبراستی کھ دل حیرت آورتری

د . و یدار می کن�دگل و دل بھ انتظار ایستاده است پس ھرکھ روی بھ دل کند و راھی این مقصد شود خدایش را بین راه ر ریب�ی اھ�ل خم�خود ف وو مابقی توھم چون بھ دل رسید و مقیم دل شد خلیفھ خدا شده است . پس اھل دل اینگونھ است

–ق�رآن »دی ش�وو برخی کافران می گویند کھ بھ ما ھم وح�ی م�«عوضی گرفتھ اند . ان را با خداو تخدیر است کھ شیطلم�رو نھ خدا و قآری شیطان ھم وحی می کند اجنھ ھم وحی می کنند و مالئک و خداوند ھم وحی می کند . آری دل یا خا

حضور مالئک است و یا کانون جوالن شیاطین است .

« گف�ت : وخناس و ن�اس ایم�انش را فروخت�ھ ب�ود ب�ا ح�الی زار ب�ھ ن�زدم آم�د روزی مرد مؤمنی کھ بھ واسطھ وسواس لعلی اتم صدق هللا و من در دلم گف ».خداوند بر دلم قفل زده است و در تنھایی ام صدای غیژ غیژ زنجیرش را می شنوم

تند . بشری ھسی قرآنی ھم عین واقعیت ھستند و مثلھای خدا ھمچون مثلھای االعظیم ! براستی کھ حتی مثالھ

ن�دارد انج�امش را گاھی انسان می خواھد توبھ کند و یا کار درست و بر حقی انجام دھد ولی بی ھیچ مانع بیرون�ی ت�وان ت است . و براستی خدا دلش را قفل کرده و اراده اش را از او گرفتھ است و این حاصل افراط در ظلم و معصی

١٦

ا ب�ھ می رود و ی�م دھد کھ خودش ھم بر نادرستی آن واقف نیست ولی پاھایش نو گاه آدمی می خواھد کار نادرستی انجا. و گ�ردد و .. موبیلش خراب م�ی ش�ود و ی�ا ھ�وا ب�ارانی و ن�ا مس�اعد م�یور صورت نمی گیرد و یا اتاھر بھانھ ای آن ک

ن یم�ن و م�أمن و ا، کانون امن و ام�الی کھ مؤمن و زنده است . دل مؤمناین دل است کھ صاحبش را حراست می کند د اصل اراده خالق اوست . . اوست و حافظ و دلیل اوست

م الم�ھ دھ�ر ھ�عآن عقل فعالی کھ حکما از آن سخن می گویند عقل و اراده دل است کھ خلق می کند و گرن�ھ ذھ�ن آدم�ی

کھ باشد برگی را نمی تواند بیافریند .

درت و مخلوق ق� ی است زیرا اندیشھ آدمی معلول و مخلوق استگسون از آن دم می زند ایده مھملآن تفکر خالقی کھ بر خالقھ ندارد .

و دل ق�درت ده ش�دن ب�ھ دل اس�تن�ز –ن آق�ر» چون یک نفر بھ دین خدا زنده شود گوئی ھمھ مردمان زن�ده ش�ده ان�د «

د . اگ�ر بی می ش�ونقالشود ھمھ قلبی و ان یوب مردمان را زنده می کند ھمانطور کھ یک نفر قلبلخالقھ دارد و براستی قن ھ�یچ دل آت و در س�قومی مرده و تن بھ ھر ظلمی می دھد و صدایش در نمی آید ب�ھ ای�ن دلی�ل اس�ت ک�ھ قل�بش م�رده ا

ای�ن ان ھس�تند !گی کند کل اھالی آن شھر در ام�دزنده ای زیست نمی کند . در حدیثی آمده کھ چون مؤمنی در شھری زنفتن�ھ ا و فس�اد وشھر می تابد . اگر شھرھای این دوران غرق در جف یبر کل اھال نور ایمنی و امنیت دل مؤمن است کھ

و نا امنی است بھ این دلیل است کھ در آن ھیچ مؤمنی نیست کھ بھ دل زنده باشد .

شناخت) آیات(ناسی بسیار نزدیک بھ خداشناسی است ھمانطور کھ خداوند را فقط می توان از طریق نشانھ ھایش شدل ا دل منظر و خانھ خداست . رم چنین است زیدل ھ

ند ن�ھ نماز بخوا دلی را کھ خداوند دربش را قفل کرده باشد یعنی آن وجود بی خدا شده است حتی اگر روزی ھزار رکعت ود ش�دن اس�ت روحی دارد نھ نوری دارد و نھ حقی و نھ آرام و ق�راری و ن�ھ عش�ق و امی�دی . و دم�ادم در ھ�راس ن�ابو

یدن و بلعیدن فزاینده می تواند تا حدودی این ھراس را تحمل کند . فقط با دو

ن را ص�بر مؤمن�ا واھل دل ایمن و آرام است و ھمھ در کنار او آرام می گیرند . ولی ک�افران ، آرام�ش و غن�ی و قناع�ت ھم��ھ ت ورس��ول ج��ادوگر بزرگ��ی اس��« افس��ردگی و عق��ب مان��دگی و تنبل��ی م��ی خوانن��د و بلک��ھ جن��ون و طلس��م ش��دگی !

- نآقر .»فیانش طلسم شدگان و بیچارگاننداطرا

ا خ�دا ت�ھترین راه کل داستان دین داستان دل است و دین بھ معنای راه ، راه دل است و ص�راط المس�تقیم ب�ھ معن�ای کوت�اند ھس�تھ کس�انی است و لذا قرآن کتاب دل است و بی دالن را بھ آن راه نیست و فھمی نیس�ت . و مطھ�رون ک� ھم راه دل

رود ت . پ�س درب وقلوبشان از غیر پاک ش�ده اس�می توانند بھ قرآن دست یابند ( قرآن ) . ھمان کسانی ھستند کھ کھ ش�ھر عل�م د ب�ھ آن ورود ب�ھ ش�ھر محم�د اس�ت ک�ھواس�ت . و ور صبھ قرآن ھم درب دل است زیرا قرآن کتاب دل محمد

دلی�ل او را ا علی یک دل شده بھ تمام و کمال است ب�ھ ھم�ینزیر» من شھر علم ھستم و علی درب آن است « است کھ سلطان عشق می نامند . او جمال دل است .

قرآن » ستی را عاشق تر ااگر کسی دعوی عشق بھ کسی کند اگر صادق باشد خدا« اینک بھتر درک می شود کھ چرا

ن�د کس�ی را زن�ده یعن�ی دل م�ؤمن م�ی توا زیرا عشق بھ خدا ھم�ان اش�د ایم�ان اس�ت ک�ھ ک�انونش دل اس�ت . و فق�ط دل –از حک�م و واضح ترین نشانھ اش اینست کھ خداوند را عاشق تر است و عشق بھ خدا عین اطاعت مح�ض دارددوست ب

ا نید تا خ�دک اگر راست می گوئید کھ خدای را دوست می دارید پس از رسوالن اطاعت«رسوالن اوست کھ خود فرمود : اران م�ردم م�ؤمن و ھم�ان انس�ان متق�ی اس�ت . و ل�ذا دوس�تد پس انسان عاشق ھم�ان انس�ان - »شما را ھم دوست بدارد

ا آن�ان پس چرا خدد آنانکھ می گویند ما دوستان خدا ھستیم اگر راست می گوین«الھی ھستند یعنی دوستان خدا . اولیایاس�ی و ن کت�اب دل شنآک�ھ ق�ری بین�یم م�پس عشق حقھ ناری نیس�ت بلک�ھ ن�وری اس�ت . پ�س –قرآن » را عذاب می کند

عشق شناسی مسلم و بی تاست . و اینست روانشناسی حقیقی !

ف��ل ش��ده قو معرف��ت و احس��اس وج��ود جاوی��د اس��ت . و ل��ذا دلھ��ای م��رده و م��دھوش و دل ک��انون عش��ق و اراده و ایم��انمی گ�ور وی ب�رون گ�م داده و در دنی�ا دی اس�ت . و ای�ن ھ�راس آدم�ی را از خ�ودش ف�راریوکانون احساس ھراس از ناب

سازد و اینست معنای از خود بیگانگی !

١٧

ل�ب ت و گرنھ قانسان تنھا موجودی است کھ می داند کھ ھست . و این خود آگاھی بھ دلیل دل است کھ مختص انسان استن اس��ت و گوش�تی را ھ�ر حی��وانی داراس�ت . و انس�ان فاق��د دل زن�ده و م�ؤمن ھ��م بس�ان حیوان�ات غاف��ل از ھس�تی خویش�

ود آگ�اه و بین�ا نس�ان ک�افر دل ن�ھ تنھ�ا ب�ر ھس�تی خ�ا –ق�رآن » اکثر مردم چون حیوان�ات ھس�تند « اینست کھ می فرماید زی��را –ق��رآن » بلک��ھ از حیوان��ات پس��ت ترن��د و «نیس��ت بلک��ھ دچ��ار احس��اس ن��ابودی اس��ت و اینس��ت ک��ھ م��ی فرمای��د

مانش را فروختھ است . حیوانات احساس نابودی ندارند . و این عذاب کافری است کھ ای

و عجب�ا و انسان شناسی و خدا شناسی و روانشناسی و مردم شناسی اس�ت . پس دل شناسی ھستھ مرکزی دین شناسی ن�د خاص�ھ عش�قطرد و تکفیر می کنند کھ دعوی عشق م�ی کن دلیل کھ بسیاری از علمای شرع ، عارفان را فقط بھ این

ذھب م�ھ خ�دا ع�ین خداون�د . بن�ده بای�د بن�دگی کن�د و عش�ق ب� اعش�ق ب� ھچ�ھ ک�ار ب� بھ خداوند . و می گویند ک�ھ : بن�ده ران�د . و م بیگان�ھ اھ�شیطان است و ... پس باید اقرار کرد کھ این جماعت براستی از دین و بلکھ حتی ظواھر آیات قرآنی

ر ای�ن دو ندارن�دپیت ش�ده م�ی ھم نیست . اینان مصداق آن کافرانی ھستند کھ خود را ھ�دا یاینان را دلی نیست یعنی دین زیرا دین راه دل است . –قرآن –امر تردیدی ھم ندارند

ن اس�ت ویل للمص�لیاینان درک نمی کنند کھ بندگی و طاعت خدا اگر عاشقانھ و قلبی نباشد عین نفاق است و یا مصداق ف

کھ بھ قول حافظ شیراز: آنکھ عاشق وش نیامد در نفاق افتاده است !

ه ای ک�ھ ب�ھ م�رد مرده چون نماز گزارد بی قراری و تشنج و جنونش افزون و نفاقش شدید گردد و بمانند اینس�ت آدم دل –برق وصل کنند . و البتھ این خود عذابی عظیم است . نماز گزاران بر دوزخ . قرآن

و وج�ودی خان�ھ خداس�تدل یعنی دلی کھ زنده بھ دین و مؤمن باشد کانون درک و دریافت و حس ھس�تی اس�ت زی�را دل

ی ض�د دل و ف�رار را عدم می یابد و لذا دولی انسان کافر دل ، وجو –قرآن » خدا ھست و شما نیستید«ا نیست . جز خدزش�ھا م�ی ارزشھای مؤمنان است زیرا وج�ود اس�اس ھم�ھ ار داز خویشتن است . و اینست کھ ھمھ ارزشھای کافران ض

– بعکس ! قرآن شر و پاکی را نا پاکی و درست را نادرست می یابد ورا ھم باشد و آنکھ وجود را عدم می یابد خیر

ن قلم�رو بی حس�اب و ف�وق علیت�ی اس�ت ھم�انطور ک�ھ ذھ� دل کانون درک کیفیت و معنا و روح و زیبایی و وجود محضده بی�انگر درک کمیت ھا و مادیت و حساب و علت ھا و معلول ھاست و صفات . ولی ذھ�ن ی�ک انس�ان اھ�ل دل و دل زن�

بن��ده -» صاز توص��یف مردم��ان اال بن��دگان مخل��خ��دا من��زه اس��ت « : ام��ری مح��ال یعن��ی توحی��د اس��ت و ل��ذا م��ی فرمای��دل اس�ت . دمخلص کسی است کھ در سینھ اش جز دل نیست و در دلش جز خدا نیست . و ذھن ھ�م مری�د و ت�الوت کنن�ده

است نمی باشد . یو غوغا و تاریک ولی ذھن قادر بھ خواندن و فھمیدن دلی کھ در آن بلوا

! وج�ود مطل�ق ھی عدمی کھ ھمان خدای قبل از خلق ع�الم و آدم اس�ت یعن�یتدل نقطھ عدم ازلی است در قلب وجود . من ن است لحظھوجود مطلق یعنی وجودی کھ بی نیاز از موجودیت است برای وجود داشتن . و او اینک مشغول خلق انسا

ز ا انس�ان را اس�ت ک�ھ خ�دنبی�ان دیگ�ر ای . »داست کھ انس�ان و اعم�الش را آفری�دخ« می فرماید بھ لحظھ . ھمانطور کھن را انشناس�ی انس�افھم کن�ی ذات رو راپس دل خالق انسان است. اگر این راز .عدم آفرید . و این قدرت خالقھ دل است

س�ت و وح�ی اشناسی کھ عین روح شناس�ی فھم نموده ای . روانشناسی بھ عنوان پدیدار شناسی و خلقت شناسی و خدال ھم�ان دیعن�ی –ق�رآن » اوست کھ خلقت ھر چیزی را در آن چی�ز وح�ی نم�ود و گف�ت بش�و و ش�د « خالق . کھ فرمود

خلق شدن ! ده شناسی نیز ھست : اراده بھابشو ) در انسان است . پس دل شناسی ھمان ار» ( کن« نفخھ و اراده

( ش�دن ) دمی یعنی ھوش و حواس و غرایز و ذھن و اعضاء و ج�وارح جمع�ا عرص�ھ فیک�ونو اما سائر ارکان وجود آیعن�ی دل نگ�اه ک�ھ ای�ن خلق�ت کام�ل ش�د خداون�د ب�ر ع�رش وج�ودآاست یعنی مفع�ول و مخل�وق ام�ر دل ( ک�ن ) اس�ت . و

–مستقر می شود در روزھفتم . قرآن

در تی اس�یعنی دل کھ ک�انون ھ�وی ازل�» دنم کرسی اوست دل من عرش خداست و ب« می فرماید: عو اینست کھ علی « م�ی فرمای�د ص بگو کھ ھو خدای واحد اس�ت و اینس�ت ک�ھ محم�د –روز ھفتم خلقت مقر هللا می شود : قل ھو هللا احد

» . قل ھو هللا احد آفریده شده استجھان بر و دس�ی . پ�س دل دقح�دیث » م�ؤمن م�را در برم�ی گی�رد زمین و آسمانھا جمعا نمی توانند مرا فرا گیرند ولی دل بن�ده «

مرتبھ و مرحلھ و حقیقت دارد : ھو و هللا ! ھویت و الھیت ! عدم و وجود !

یارم بھ یک ال پیرھن خوابیده اندر قلب من

١٨

ترسم صدای قلب من از خواب بیدارش کند

. س�یایتش نمیرغ�مل کنی ب�ھ أفتیم ھزار سال ھم تو این روانشناسی انسان کامل است کھ اگر در معنایش ھمانگونھ کھ گ بلکھ در معنایش فنا می شوی و این فنای فی هللا است و بقای با� !

ب�ر . زداشت و ن�ھ خدا قبل از خلق جھان در کجا بود کھ فرمود : در عماء جائی کھ نھ زیر شدکھ :از رسول خدا سئوال

ی�ن عم�اء ھ آدمی مترادف عدم است عدمی کھ وجود مح�ض اس�ت . و اپس عماء ھمان وجود ال مکان است کھ در اندیش اینک دل انسان است .

ھ�م ب�ا خ�ود آخر جھان و آخرین موجود آن اس�ت و آخ�رت کائن�ات اس�ت ک�ھ در ع�ین ح�ال ازلی�ت و اولی�ت را یعنی انسان

ان اس�ت و ت و تأوی�ل جھ�اء ! و عماء ھمان ھو و ھویت وج�ود اس�ت . دل ک�انون ھوی�مداراست . و آن دل است یعنی ع تحویل ازلیت بھ ابدیت ! تحویل ھو بھ هللا ! و ھو ھمان هللا است : قل ھو هللا احد !

مح�ل عرف�ات سوره توحید یا اخالص بھترین بیان انسان کامل و خالص و اخالص انس�ان یعن�ی دل اوس�ت . زی�را انس�ان

کرس�ی ش عرش خداست و تنشلمیده است کھ داحید نرا مصداق سوره تو ععلی صخداست . ھمانطور کھ رسول اکرم او .

دل ، نقطھ کن وجود است و تن ھم عرصھ فیکون : عرش و کرسی !

یم قط انسان نیست ک�ھ ع�رش و کرس�ی خداس�ت بلک�ھ ھ�ر موج�وی در ع�الم چن�ین اس�ت ول�ی انس�ان ع�رش عظ�یم و ک�رف

ری��ق اینس��ت ک��ھ روانشناس��ی انس��ان ج��ز از ط خداس��ت ک��ھ ب��ر کرس��ی اش در درک اس��فل الس��افلین مس��تقر ش��ده اس��ت . ودی و عرفانی قابل درکی کھ در خور انسان بھ عنوان اشرف مخلوقات خدا باشد نیست . جخداشناسی و

ل بھ عن�وان دز از طریق شناخت دلش شناختھ نمی شود و عجبا کھ در روانشناسی مدرن حتی نامی از جکل روان آدمی

ھ پرس�تی و لذا تفسیر ض�میر ن�اخود آگ�اه ی�ا س�وپر اگ�و ب�ھ ورط�ھ خراف�ات و افس�ان یک موضوع بشری در میان نیست ون ش�ده اس�ت یر خواب و رؤیا و اسطوره پرستی و سمبل سازی سقوط کرده است و امروزه شعبھ ای از خرافات مدربتع

ک�ار ش�راف و بیق�ھ اکھ بھ انواع رمالی و کف بینی و پیشگوئی و احضار روح منتھی شده و تبدیل بھ تفریح�ات س�الم طب گردیده است .

مولوی ،ابن سینا بنیانگذار روانشناسی و روان درمانی انسانی در تاریخ ، عارفان و حکیمان اسالمی بوده اند ھمچون

شناس��ی و اب�ن عرب�ی و مثن�وی مول�وی ی�ک اث�ر ج�اودان در روانشناس�ی اعم��اق انس�ان اس�ت ک�ھ اس�اس ای�ن اث�ر ب�ر دلین آن ھ�م کایت این اثر ماجرای عشق کنی�زک و ش�اه اس�ت و آخ�رح! ھمانطور کھ نخستین استوار است و تفسیر عشق

ی و م روانشناس�ماجرای عشق سھ برادر بھ تصویری در قلعھ ذات الصور ! متأسفانھ این اثر تاکنون ھرگ�ز از منظ�ر عل� روان درمانی مورد توجھ محققین واقع نشده است .

د شناسی ، خداشناسی است و غایت خدا شناسی ھم قلب شناسی است. می فرماید : براستی کھ خو ععلی

وجھ��ان ص��ور و ام�ا دل آدم��ی ک��ھ مح�ل اراده ک��ن پروردگ��ار در خل�ق اوس��ت دارای منب��ع تغذی�ھ و الھ��ام در بی��رون یعن�ی

ی ق جم�الدمی م�ی پ�ردازد و ای�ن نس�خھ ب�رداری ھم�ان م�اجرای عش�آنی بھ خلق وصفات است کھ از روی این نسخھ بیرن�د ت�ا چ�ھ است . تصویر ذات الصور ھمان صورت الھی پروردگار در خاک است کھ آدمی را دعوت ب�ھ خل�ق جدی�د م�ی ک

در ک�ھ عاش�قکسی الیق این خلق عرفانی باشد . و در داستان آخر مثنوی کھ حرف آخر مولوی ھم ھست از آن س�ھ ب�ران ص�ورت افت ( خداون�د از ص�ورت خ�ودش ب�ھ انس�اتصویر شده بودند فقط آنکسی استحقاق پذیرش این صورت را ی نآ

رک انش�مندی زی�ن ھر سھ بود و دست و پا چلفتی ت�رین و ام�ی ت�رین . آن دوی دیگ�ر یک�ی دریبخشید ه است ) کھ کاھلتآن دوی .یق�ت ح�ق ع�ین کف�ر اس�ت ربود ودیگری یک زاھد عابد . و این ھمان سخن حافظ است ک�ھ دان�ش و تق�وا در ط

دی�ن بھ�ره س�ومی ک�ھ ن�ھ از ل�یصاحب زن�ده آن ص�ورت برس�ند ک�ھ ترس�یدند و ھ�ر دو ھ�الک ش�دند . و دیگر رفتند تا بھکت�ب مت و خ�ودش تجل�ی زن�ده آن ص�ورت گش�ت . و ای�ن ھم�ان س�چندانی داشت و نھ دانش ، بھ پ�ای ھم�ان تص�ویر نش

عطار است کھ در این راه فقط دل سوختھ و جگر پاره پاره می طلبند .

ط ی�ک ب�ار م کھ سرنوشت ھرکسی در تجربھ عشق رقم م�ی خ�ورد و آنھ�م عش�ق اول�ین . زی�را انس�ان فق�ھمھ ما می دانی عاشق می شود و مابقی تلقین و ھوس و بازی با عشق است و عشق بازی !

١٩

م�ر عد و ت�ا آخ�ر وح وجود در دل . ولی متأس�فانھ اکث�را آن�را تب�اه م�ی کنن�لعشق یعنی نقش بستن صورتی در بیرون بر

ت می خورند و خود را لعن می کنند . حسر

دھد مش�ھوشھید یعنی شا» فراق گزید ھرگاه بمیرد شھید است ھرکھ عاشق شد و عصمت و«رسول اکرم : می فرماید ھودا . و ! یعنی نقش از محبوب در دل عاشق جاودان می شود و خود عاشق مظھر معشوق می شود و ک�ان ش�اھدا مش�

رگاھش دل انسان است . این خلق جدید است کھ کا

رتی خ�ود جھان ، مظھری از صورت حق است در درجات تجلی بر اھل دل . و در عین حال ھر صو درزیرا ھر صورتی و خداوند .چشم خداست کھ نظر بر انسان می کند . اینست کھ گویند شاھد و مشھود و عاشق و معشوق ھر دو اوست

نس ج�ن ی�اری از را ی�اری کن�د خ�دا ی�اریش م�ی کن�د ! و ای� اآفریند : ھرکھ خ�د سان مینخودش را در انسان و بھ یاری اھ توحی�د ید و وصال واقع�آعشق است و ماندن و صبر بر عشق و فراق ! و در فراق معشوق است کھ وصال حاصل می

است . یعنی خود عاشق محل ظھور معشوق می شود .

و ل�ذا .م�ی س�ازد و در عرص�ھ عرف�ات و ش�ناخت ق�رار م�ی دھ�د و عشق واقعھ کشف حجاب از دل است کھ دل را منور . ق عشق کھ عصمت است و صبر بر فراقعرفتی بی عشق حاصل نمی آید بھ شرط رعایت حقوم

و روانیس�ت . پ�س عش��ق دانش�گاه معرف�ت و خلق��ت نآن خداشناس�ی ک�ھ حاص�ل خ��ود شناس�ی اس�ت ج��ز ب�ر عاش�ق ممک�� عرفانی است .

ورد ھ�ر اخالقی�ات ھرکس�ی در کارگ�اه عش�ق رق�م م�ی خ�ورد یعن�ی در ن�وع رابط�ھ و ب�ر خ� ھمھ خلق و خوی و صفات و

کسی با دلش در واقعھ عشق !

ای�ش اساس مذھب عشق کھ سر دل است ھمانا ح�ق ف�راق و ص�بر ب�ر ف�راق در عش�ق اس�ت و ای�ن وادی خل�ق جدی�د و زت کھ راحل آن اسن روانشناسی فراق و حاالت و معرفانی می باشد . بخش عمده ای از خالقترین ادبیات عرفانی ما ھما

کل روح حاکم بر حافظ و مولوی و عطار و دیگران است .

ر دؤمن�ان اس�ت معشق اجابت این دعاست ک�ھ : ربن�ا انظرن�ا ( پروردگ�ارا ب�ر م�ا نظ�ری نم�ا ) و ای�ن تعل�یم خ�ود خ�دا ب�ھ و ق�ش م�ی بن�ددنظر می کند و این جمال در دل ف�رد کتابش . و خداوند از چشم و جمال یک انسان دیگری بر دل داعی ن

ق�ش ب�ھ نن ای� این سر آغاز عشق است کھ در وصال جس�مانی معم�وال ای�ن نق�ش زدوده م�ی ش�ود . و در ف�راق اس�ت ک�ھدر جھ�ان نتدریج دل عاشق را منور و متجلی می سازد تا آنگاه کھ یک ب�ار دیگ�ر جم�ال محب�وب را در ص�ورت خویش�ت

ر ب�ح�ل نظ�ر خ�دا کند کھ این جمال نوری است و نھ خاکی ! و این خلقت نوری است. و چنین انس�انی م دیدار می بیرون س�ت و ل�ی واران اخلق است و خداوند از دل این انسان است کھ بر دیگران نظر می کند و این انسان یکی از علیین و ع

ود خداس�ت و ی باشد کھ خود علی مد نظ�ر خ�م ع یا نظر کرده علی ع این نظر ھم در فرھنگ شیعھ موسوم بھ نظر علیده ی کن�د و زن�م�اینھا جملھ خالقیت ھای دل است کھ از چشم اھل دل بر قلوب مرده و سنگ شده و قفل شده خالیق نظر

و آزادشان می سازد .

س�ت و ریخ ااھل دل ، اھل اکنونیت حیات و ھس�تی اس�ت یعن�ی اھ�ل ح�ال اس�ت . و انس�ان دل م�رده مش�مول زمانی�ت و ت�ات و انسان عصری است کھ اھل خس�ران اس�ت و ای�ن خس�ران وج�ود اس�ت زی�را آدم�ی از طری�ق حی�ات دل اس�ت ک�ھ حی�ا

ی ب�ھستی اش را می یابد و در غیر اینصورت دچار قحط�ی وج�ود م�ی ش�ود ک�ھ حاص�لش ح�رص و حس�د و طم�ع و ول�ع پایان دنیاست .

وج�ھ دل،. ل�ش را ش�ناخت خ�دایش را ش�ناختھ اس�تپس آنکھ داست قلمرو مطلق است . يدل قلمرو المکانی و بی زمان

هللا و سمت هللا است یعنی بسم هللا است .

دل کانون اراده ، کارگاه خلقت و کتاب اسمای الھی و مح�ل عل�وم و عق�ول حقیق�ی و پای�دار اس�ت . پ�س دل شناس�ی مھ�د ر حالیکھ دستگاھھای شناخت شناس�ی فلس�فی شناخت شناسی است . آنھم شناختھای عامل و فعال و خالق و آمر است د

أمور و مفع��ول اس��ت و ل��ذا از ک��ل فلس��فھ و آرای م��ک��ھ ب��ھ ش��ناخت عملک��رد ذھ��ن م��ی پردازن��د ش��ناخت شناس��ی معل��ول و بر تاریخی ، جبر ژنتیکی ، جبر اجتماعی ، جبر ھورم�ونی ، جب�ر جفلسفی فقط اندیشھ و مکاتب جبری حاصل آمده اند :

ھن کارپرداز و تدبیر کننده امور دل است و لذا مأمور و معذور است یعنی مجبور اس�ت و ل�ذا ذزیرا جغرافیایی و غیره .حتی الھیات فلسفی نھایتا بھ جبر مشیت منتھی می شوند و در چھار چوب این الھیات حت�ی وح�دت وج�ودی ت�رینش مث�ل

٢٠

خ�ویش اس�ت و ح�ق دس�ت از پ�ا خط�ا ک�ردن دود و مجب�ور ب�ھ اراده و مش�یت و ق�وانین حھگل حتی خداوند م وا اسپینوزندارد و گرنھ دستگاه فلسفی آنان باطل می شود و خدا ھم از خدائیت س�اقط م�ی گ�ردد . ای�ن خداون�د ذھن�ی البت�ھ مخل�وق

است نھ خالق . زیرا ذھن امری مخلوق است و نھ آفریننده .

ھ ب�دیع اس�ت و ن�ی و خ�الق و ب�آ ی م�ی باش�د ک�ھو اینست کھ نبوغ امری ذھنی و علیتی نیست و بر خاستھ از ادراک قلب�و ف�راق آن فن�ی . عش�اق ناک�امی ک�ھ ب�ر عش�ق -گواه تاریخ ھمھ نوابغ بزرگ عشاق بزرگ بوده ان�د حت�ی نواب�غ علم�ی

ن�د ک�ھ از م�ری را گویب�وده ان�د . اص�وال مکاش�فھ ا ننشمندان علوم طبیعی و ریاضی نیز چن�یامانده اند . ھمھ فالسفھ و داز ای سرنوش�ت س�ویداد قلبی است . بنابراین کل تاریخ مکاشفات و بدعت ھ�رد علیتی رخ نماید و این ریره خورای زنج

ان�د . ا ادا کردهق بزرگ و با وفاست کھ حق فراق رابشری در علم و فن و ھنر و ادبیات نیز تاریخ خالقیت ھای دل عش پس تاریخ نیز مخلوق دل است .

ش�ق ، فس�ق ، کھ حاصل چھار مرحلھ از تکامل و تجلی و وضعیت قلبی در انسان اس�ت : ععلم چھار نوع و درجھ دارد

فراق و وصال . . کھ عاشق است مولد علوم و اندیشھ ھایی خ�اص خ�ویش اس�ت و نی�ز اخ�الق خ�اص خ�ود و م�ذھب خ�اص خ�ویش یقلب

بش ر فس�ق ص�احب�ی ک�ھ دچ�الوند . قاکثر آدمھا آنرا بر نمی تابند و دچار فسق و خیان�ت م�ی ش� دولی چون فراق رخ نموت کم ب�ر اکثری�ولید می کند کھ علوم و فنون و فرھن�گ ح�اتو اخالق و مذھب خاص خود را ھا شده است علوم و اندیشھ

زم و لیبرالی� افراد و جوام�ع بش�ری از ای�ن ن�وع اس�ت و نی�ز ت�اریخ ح�اکم ب�ر بش�ریت و آنچ�ھ ک�ھ تم�دن م�درن و م�درنیزمپیشھ صمت و صبرکند و ع می ع تمدن فسق و ابطال است . و اما انسانی کھ حق فراق را ادانامیده می شود کھ در واق

آی�د ک�ھ از ی�د م�یدء و اخ�الق و م�ذھب خاص�ی پاعطیل نمی کن�د در ای�ن وض�عیت عل�وم و آرتمی کند و دلش را تخطئھ و ش�رحش ل اس�ت ھم�انطور ک�ھعامھ عارفان و علمای ربانی است . ول�ی پ�س از س�پری ش�دن دوره ف�راق نوب�ت وص�اآن

ی اس�ت ک�ھ وحیدی و ل�دنترفت و این وضع انسان کامل و صوفی واصل است کھ چنین دلی مولد علوم و اخالق و مذھب امامان کامل می باشد . و این چھار نوع و درجھ از خالقیت دل انسان است . از آن

ت و ااحساس�� ودل خ��ودش ن��دارد ھم��انطور ک��ھ ھم��ھ ح��االت ت��رین اختی��ار و اراده ای ب��ر مانس��ت ک��ھ آدم��ی کدای��ن را بای��د

ر اس�ت و صفات بنیادی ھ�ر کس�ی ام�وری داده ش�ده از دل اس�ت . ول�ی آدم�ی در قلم�رو ذھنی�ت و اعم�الش ص�احب اختی�ا واه ن�ا خ�واهخ�وش�ت خ�ود را رق�م م�ی زن�د و نوز م�ی دھ�د سرردل خود می کند و واکنشی کھ ب بستھ بھ معاملھ ای کھ با

« مای�د : دمی بھ واسطھ ذھنش شاھد بر خلقت خویش از سمت دل است و اینست کھ خداون�د م�ی فرآست . ن اآمسئول ت . و لذا مسئول است و یاری متقابل خدا و انسان ھم از اینجاس» انسان را بر خلقتش شاھد گرفتھ است

س�ولش ام�ر از طری�ق ر خداون�د د ک�ھن�خویش صبور و شاھد و ع�ارف باش�د و ھمانگون�ھ ب�ا آن عم�ل ک می باید بر دلدآ

ق�رب ال�ی هللانموده است یعنی دین . و از این طریق است کھ انسان ب�ھ ت�دریج ب�ھ دل�ش نزدی�ک م�ی ش�ود و ای�ن ھم�ان ت. زدیکتر استست . زیرا دین ھمان راه خداست کھ سمتش دل است . زیرا خدا از رگ گردن بھ ما ناست کھ حاصل تقوا

لھ�ی راه و کی بھ خویش�تن و دل خ�ویش اس�ت ب�ھ روش تق�وا و دی�ن خ�دا . در واق�ع دی�ن اپس نزدیکی بھ خدا عین نزدیب ت الھ�ی از درو ھم�ھ تعلیم�ا –ل شناسی است ھمانطور کھ می فرماید خداوند اھل تقوا را تعلیم م�ی دھ�د ق�رآن دروش

بای�د درک وعل�وم اس�ت . ت و فرق�ان و ق�رآن و کت�اب از جمل�ھ ای�ن م�دل است و دل دانشگاه علم لدنی م�ی باش�د ک�ھ حکباط�ل اس�ت نمود کھ علم فرقان مربوط بھ قلمرو فراق است و آن علم تش�خیص خی�ر از ش�ر ، راس�ت از دروغ و ح�ق از

یعنی علم فرق ھا !

ه روح و و اما علم عرصھ وصال ھمان عل�م توحی�د اس�ت ک�ھ ق�رآن ب�ھ معن�ای خ�اص م�ی باش�د . و ن�زول ق�رآن ب�ھ ھم�راه و داده ش�دا ام�ت وصال است کھ برترین علوم است . و این علم بھ محمد و آل محمد و مخلص�ین مالئک مربوط بھ علم

ب�ود صی�ن محم�د علوم انبیای سابق ھمان علم فرقان بوده است زی�را ا ساست و قبل از اسالم موجود نبوده است و اساعارف�ان می دیدن�د ونھ جز خدا را در عالم کھ برای نخستین بار بھ وصال با خداوند رسید در معراجش . و آل او بودند ک

ھنوز در عرصھ فراق و علم فرقان بودند . صاین امت . یعنی انبیای قبل از محمد

ات و م�ذاھب س�یعی از عل�وم و فن�ون و ھنرھ�ا و ادبی�وت ب�ھ عش�ق در قلم�رو ن�اخیک�ھ فس�ق حاص�ل از البتھ باید دانس�تاز ر تمدن مدرنبجماعت بوده اند . ھمھ علوم و فنون و ھنرھای حاکم ل تاریخ از اینودر ط مکثر مرداشرک است کھ

ص�مت و ص�بر این نوع است و لذا دچار ابطال است زیرا فسق بھ معنای زی�ر پ�ا نھ�ادن ح�ق دل اس�ت و ح�ق دل وف�ا و عا ب�نس�ت ک�ھ ق دادرنیزم را حاصل علوم و فنون و اندیشھ ھای فاسقانھ عرصھ فراماست بر فراق . پس در واقع بایستی

ظھور جمال واحده صاحب دل و روح خدا بھ پایان می رسد یعنی ظھور موعود و مسیح !

٢١

)ت م�ی دارد و آنچھ کھ توبھ نامیده می ش�ود ک�ھ خداون�د ب�ھ اھل�ش اظھ�ار عش�ق نم�وده اس�ت ( خداون�د ت�وابین را دوس�

ت ک�ھ فق�ط مخ�تص اھ�ل توب�ھ اس� ره منج�ر ب�ھ عش�ق م�ی ش�ود و عش�ق دوب�اره و دوماھمان توبھ از فسق اس�ت ک�ھ دوب�ست چار مستی ادبایستی در تبعیت محض باشند زیرا عاشق کھ د آنان را بھ سوی امام ھدایت رھنمون می فرمایدنخداو

و در این مستی اگر از امام ھدایت پیروی خالصانھ نداشتھ باشد بازھم عشقش را بھ فسق می کشاند .

ش�ق عبھ ج�نس مخ�الف . ول�ی عش�ق دوم ک�ھ اج�ر توب�ھ از فس�ق حاص�ل از باید دانست کھ عشق اول عشق جنسی است ون و اول اس�ت عش�ق عرف�انی ب�ھ ی�ک اھ��ل ح�ق اس�ت ب�ھ مثاب�ھ پی�رو ام��ام طریق�ت ! و اخ�الق و م�ذھبش اطاع�ت ب�ی چ��

ال حق است در درجھ ای از تجلی . مچراست . ولی عشق سوم عشق الھی و حاصل لقای ج

عرصھ فراق جز مستی نیست کھ منجر بھ شھود می شود و نھ علم و معرفت . ولی درکھ دوره جذبھ عشق تباید دانسن ھ گانھ امکاید . بھ ھرحال ھریک از این عشق ھای سآپس از آن است کھ آن مشاھدات غیبی بھ علم و عرفان در می

فسق شدن را دارد و آن بازاری کردن عشق است .

س�ت ااز دل ی روبن ھم گاه رخ می نماید کھ آن بھ مثاب�ھ گردگی�ری و غب�ارباید دانست کھ عشق جنسی حتی برای عارفاھ ب��ی��ک نمون��ھ مش��ھور در ادبی��ات عرف��انی ماس��ت ک��ھ محک��وم یو آم��اده ش��دن ب��رای وص��ال ح��ق . عش��ق ش��یخ ص��نعان

ھھ موسوم بپذیر است . و باید درک نمود آنچھ کاشکست عظیمی است و این شکست دل در گل امری واجب و اجتناب ن ند و اساس�کرد و موحد می جاز دل می باشد کھ دل را م روبیشکستھ شدن و سوختن و داغ دل است ھمان واقعھ غبار ا

قوط در . و وای ب�ھ دل�ی ک�ھ نس�وزد ک�ھ آنگ�اه مس�تحق س�جھ�نم اس�ت عذاب النار مختص این حق است و این ھم�ان ح�ق درک اسفل است کھ مرگ ابدی دل است .

ای اه ج�ز ب�ھ پ�رجربھ و فھم نگردد دی�ن خ�دا ھ�م فھ�م نش�ده اس�ت . زی�را دی�ن راه دل اس�ت و ای�ن و نیز اینکھ تا عشق ت

عشق طی نمی شود . لذا دین غیر عاشقان مذھب شرک است و دین دشمنان عشق ھم نفاق است .

بط�ھ ب�ا ااصال نبوت محصول شکست در عشق و توبھ از فسق است ھمانطور کھ نخستین نب�ی حض�رت آدم ب�ود ک�ھ در ر ت�اریخ جمل�ھ و از بھش�ت عش�ق ط�رد ش�د و نب�ی گردی�د پ�س از توب�ھ . م�ابقی پی�امبران ھ�م ب�ھ گ�واه حوا بھ فسق گرائی�د

از تامام وبانی اسالم عتکرار ھمین واقعھ ھستند و پیامبران اولوالعزم عاشقان بزرگ تاریخ بشری بوده اند . ابراھیم یاخت . ول�ی خ�دبرایش خانھ س�ا وبلند برون آمد و خدا را بھ زمین آورد ) بود کھ سرکوره عشق دو زن (سارا و ھاجر

: د کھنمحمدی و قرآنی خانھ اش را در دل عاشقانش بنا می ک ای خواھم بسازم بھر دوست خانھ

گوشت و پوست مغز واز دل و از جان و دوست در ما میزبانی می کند

ھستی ما ھم دمی میھمان اوست

ا اد و آن�ان رنج�ات د فی�ل ، خانھ اش را بھ دست خودش از شر اصحاب صکھ خداوند قبل از ظھور محمد و بیھوده نبود زلزل�ھ وچن�د ب�ار ب�ھ دس�ت خ�ودش ای�ن خان�ھ را ب�ھ واس�طھ س�یل صاز آسمان سنگباران کرد ولی پس از ظھ�ور محم�د

ھ ک�ل افت�ھ ب�ود ک�ب�ود . یعن�ی عش�اقی ی ا خان�ھ قلب�ی یافت�ھرخراب کرد . زیرا دیگر نی�ازی ب�ھ ای�ن خان�ھ س�نگی نداش�ت زی�مال خ�راب ن�ھ کعب�ھ ک�اخاندان خود را بھ عشق او قربانی کردند . و اینست کھ پس از اندکی از واقعھ ک�ربال ، چن�د ب�ار خا

ج خ یعن�ی حج�اشد و از نو در ابعاد دیگری ساختھ شد کھ یک بارش ھم بھ دست شقی ترین و خونخوارترین انسان ت�اری د کھ سر بریده حتی کودکان علوی را بھ صدھا درھم می خرید . یوسف ثقفی بو

م�ین عش�ق این حق را باید دریافت کھ عشق زمینی و جنسی و ن�ژادی بش�ر بزرگت�رین حج�اب ب�ین انس�ان و خداس�ت و ھ

ی و ک�امنا ک�وم ب�ھحنس�انی س�اقط م�ی کن�د . پ�س عش�ق زمین�ی مااست کھ دل را می میراند و آدمی را از حیات و ھستی ی اس�اس برای عشق حقیقی بگذرد و خودش را بھ فساد نکشد . آری عش�ق زمین� آن کست است و عاقل آنست کھ ازش

امبران ب��زرگگذش�تن از آن و ن��ھ درمان�دن ب�ا آن . در ایث��ار آن ن�ھ در وص�الش . ھم��ھ پی� درعش�ق آس�مانی اس��ت . ول�ی برای عشق الھی تعلیم می دھند .بزرگترین معلمین عشق ھستند کھ آداب گذشتن از عشق ھای زمینی را

وک�ل بش�ریت عشق تصرفی و زمینی انسان علت العلل ھمھ مظالم بشری است و جنون و جنایاتش در ت�اریخ . بن�ابراین وراه اولی�اء تاریخ و تمدنھای بشری مخلوق عش�ق ھس�تند از دو ن�وعش : ایث�اری و تص�رفی ،راه انبی�اء و راه م�ردم ،

راه اشقیاء !

٢٢

کث�ر ! ول�ی اط در فراق عشق است کھ می تواند با دلش مأنوس و ھمدم و ھمنشین گ�ردد و اینس�ت س�یر ال�ی هللاآدمی فق

فسق . انسانھا در این فراق از دل می گریزند و اینست راز از خود بیگانگی و جنون و جنایت و رویکرد بھ

ی�ک .انس�ان ب�ھ المک�ان و الزم�ان اس�ت عشق کوره تزکیھ و طھارت و عصمت نفس بشر است از خاک ! عشق دعوتاس�ت سال ماندن در عصمت و تق�وای عش�ق ایث�اری برت�ر از ھ�زار س�ال ریاض�ت و چل�ھ نش�ینی اس�ت . عش�ق دع�وت خد

برای انسان بھ سوی مقام توحید آنگونھ کھ در سوره توحید وصفش آمده است .

ھ سر می بردھنوز در عرصھ جاھلیت و حیوانیت ب بشر با عشق زنده می شود . آنکھ عاشق نشده و الھی فطرت دینی یس�ت آنگون�ھن. و دین طی طریق انسان از ذھن بھ سوی دل است و الحاق بھ دل . و توحید ھم ج�ز یگ�انگی ذھ�ن و دل

م�ان ک�ھ توحی�د ھ موالی موحدان م�ی فرمای�د : براس�تی عکھ ذھن آئینھ خوانای دل باشد در ھمھ حال . و اینست کھ علی ی می�رد و ی�ام�دل ک�ار م�ی کن�د و بلک�ھ ب�ر خ�الف آن اس�ت ت�ا آنج�ا ک�ھ دل ازز ظن است . یعنی ذھنی ک�ھ ج�دای رھایی ا

تعطیل می گردد و ذھن جز چھار عمل اصلی فعالیت دیگری ندارد یعنی حساب !

راده دم�ی ب�ا ار ذھن آدمی مجبور است و دلش مختار است . پس فقط اھل دل اھل اختیار است . آنکھ نظر بر دل دارد ھ�ھ خ�دا اراده نی�د اال اینک�کمی کند زیرا اراده ای برتر و زیباتر و عاش�قانھ ت�ر از او نم�ی یاب�د و ل�ذا اراده نم�ی اراده حق

می کند و اینست راز جبر و اختیار !

کنی�د خ�دا آنچ�ھ ک�ھ ب�ی ی�ادھ�ر « اختیار عشق است و جبر ھم فسق است و ھم�ھ فس�ق ھ�ا جابران�ھ و مجبوران�ھ اس�ت . ل ختی�ار را تعطی�یعنی اراده حق در دل را باطل م�ی کنی�د و ل�ذا ک�انون ا فسق است یعنی باطل است . –قرآن » فسق است

خ�ورد و زخ آت�ش اس�ت و آت�ش حام�ل ج�دال و برو دو – صل اک�رم رس�و -» اھل جب�ر اھ�ل دوزخ اس�ت «می کنید . کھ زرگ ب�ی�ن انفج�ار وجود است . کھ عدم را بھ آتش می کشد و ا عداوت اراده ذھن با اراده دل است و این برخورد عدم و

س�ت ک�ھ منط�قامرو پیدایش است کھ جھان برزخی را می آفریند کھ بین بود و نبود س�رگردان اس�ت و ای�ن دیالکتی�ک لق کفر است کھ بر کل فلسفھ و علوم فنی بشر حاکم است .

٢٣

فصل چهارم

حواس چیست ؟

( حس شناسی )

٢٤

لوق امر دل است ومسئولیت آدمی ھم مربوط بھ این خگفتیم کھ آدمی در عرصھ تن و حواس و ذھن و غرایزش تماما م حریم می شود و مسئولیت مخلوق نسبت بھ خالقی کھ از دل سخن می گوید و اراده می کند .

؟ زمین�ھ و . و اما جھان خارج چیس�ت گیردبر حواس انسان دربھای وجودش بھ جھان خارج است تا از این جھان رزق

و انسان اس�ت عقبھ و کارگاه خلقت خاکی انسان است . جھان رحمی است کھ انسان در آن زیست می کند . طبیعت مادرر چ�ھ ک�ھ در ھ�در دل انس�ان اس�ت و ل�ذا م�ی فرمای�د : » کن « قلمرو فیکون وجود آدم است . پس جھان ھم معلول امر

ن ( در ک�ن ) کھمان فی » فیکون « تسخیر وجود انسان است . یعنی ھمانطور کھ بھ لحاظ لغت زمین و آسمانھاست درر قرآن اس�ت است یعنی تسلیم دل است و این معنای تسخیر د» کون « است پس جھان ھم در دل انسان است کھ کانون

رن�د فلک در کا و مھ و خورشید و و بھ قول مولوی : چرخ در گردش اسیر ھوش ماست ! و یا بھ قول دیگر : ابر و باد ر کن ! وآری و بھ غفلت نخوری ! این معنا را دریاب و در آن بمان و با کفتا تو نانی بھ

ولی�د انس�انتو نیز دریاب کھ ماجرای رزق آدمی ھمان واقعھ خل�ق ش�دن اوس�ت در ع�الم خ�اک . یعن�ی رزق م�واد اولی�ھ

است .

ن�د از کھ تنفس م�ی کغذیھ ) فقط یکی از ابعاد ارتزاق و خلقت انسان است . ھوائی و نیز باید دریافت کھ رزق شکمی ( تو ی ن�وری محس�وساتوق�ف در آن م�رگ حاص�ل م�ی ش�ود . و نی�ز ان�واع طی�ف ھ� لحظ�ھ ای غذا اساسی تر اس�ت زی�را

ا و وات و رنگھ�نامحسوسی کھ از ماه و خورشید و سائر ستارگان بالوقفھ در تن و دل و جان آدمی وارد می شود . اصه ک�ھ از ق�و یس�. و ان�واع ام�واج الکت�رو مغناطینیز سائر ارزاق عمومی خلقت بش�رندھا و لمس ھا مصور و بوھا و طع

و ان ھس�تند .رام سماوی شبانھ روز آدم�ی را از ھم�ھ س�و در ب�ر گرفت�ھ ان�د نی�ز عناص�ر دیگ�ری از خلق�ت انس�ججاذبھ اھ اطین و اجن�محسوس و نامرئی از ع�الم غی�ب از جان�ب مالئ�ک و ش�یازاق ناینھا ارزاق محسوس ھستند و دریایی از ار

ش�وند . ھ انسان می رسند و از طریق ھ�وش و ح�واس ن�امرئی و م�اورای طبیع�ی انس�ان ج�ذب م�یبدر خواب و بیداری « ھ ام�ر ب�ست در خدمت خلقت انسان اس�ت و قلم�رو ش�دن انس�ان ( فیک�ون ) اس�ت پس ھر آنچھ کھ در زمین و آسمانھا

ی . آی�ا براس�ت کھ از دل است . پس دل آدمی قبلھ گ�اه کائن�ات اس�ت . و اینس�ت معن�ای س�جده ک�ردن مالئ�ک ب�ر آدم» کن و ا م�ی پرس�تدرتش و عبادت نیست ای آدمی . منتھی آدمی بھ جای اینکھ رازق را بپرستد رزق سخداوند خالق الیق پر

رزاق خالق�ھاک ! و ح�واس پنجگان�ھ نخس�تین گیرن�ده ھ�ای ای�ن اینست کل راز بدبختی ھای انسان ! و اینست معنای شر بشرند .

ه ودش آفری�دس�تان خ�د منتھی طبق کالم قرآن ، خداوند خلقت ھ�ر چی�زی را ب�ھ آن چی�ز وح�ی نم�ود ول�ی انس�ان را ب�ا دو

س�ت دچھ�ار ت�ا ای یرون آمده است . و بیھوده نیست کھ کریشنا خدای ھندو دارباست . دستان خدا از آستین خود انسان ایش از آن است . این خدا کھ در صورت بشری ترسیم شده چھار دس�ت اس�ت ک�ھ در واق�ع دو ت�ایش از آن خ�الق و دو ت�

راده یک�ی اقرآنی ای�ن دو دس�ت یک�ی اس�ت . ھم�انطور ک�ھ ای�ن دو دانسان است و این مذھب شرک است . در توحی ودخ د . است : اراده نمی کنید مگر اینکھ خدا اراده می کن

رای انسان از طریق حواس پنجگان�ھ اش گرس�نھ م�ی ش�ود ، مای�ل م�ی ش�ود ، عاش�ق م�ی ش�ود ، ح�ریص م�ی ش�ود ، دا

... در واقع ھمھ غرایز بشری مخلوق حواس ھستند . ولی حواس مخلوق چیست ؟ وآرمان می شود

ر م نب�ود . اگ�ھ�چش�م و بین�ایی ود نب� اگر اصوات نبود گوش و شنوایی ھ�م نب�ود . اگ�ر اش�کال و ابع�اد و ص�ور و رنگھ�اا و ش�ونت و گرم�عطرھا و بوھا نبود حس بویایی و بینی ھم نب�ود . اگرم�زه ھ�ا نب�ود چش�ایی ھ�م نب�ود . اگ�ر لطاف�ت و خ

سرما نبود لمس و پوست و اعصاب المسھ ھم نبود .

دن را جھ�اندس�تگاه عص�بی ب� بھ لحاظ علمی ، ھمھ حواس پنجگانھ انواع اعصاب ھستند . پس این انواع اعصاب را وب�ھ ا در انس�انبیرون آفریده اند بھ امر خدائی ک�ھ در دل انس�ان اس�ت . ول�ی مرحل�ھ نھ�ایی ای�ن خلق�ت ب�ھ دس�ت خ�ود خ�د

تان ، زی�راانجام می رسد بھ یاری دستان انسان : دست گوشھا ، دست چشمان ، دست بینی ، دست دھان ، و دس�ت دس� ھمھ اینھا گیرنده ھستند .

. دید آمده اندمان و با ھم پوأمرغ است . این دو ت اینکھ آیا اول گوش پدیدآمد یا صوت ھمان معمای مرغ و تخمو

ا ک�ھ جھ�ان از آنجا کھ اول جھان پدید آمد و سپس انسان پس واضح اس�ت ک�ھ انس�ان مخل�وق جھ�ان اس�ت . ول�ی از آنج� ت . جھان مخلوق انسان است . آیا مفھوم اس است و هآمد پس اول انسان آفریده شد دبرای خلق انسان پدی

٢٥

را ببین�د آنھ�ا من چش�ند تا چشم انسان را بیافرینند ت�ا ای�دھمھ اشکال و ابعاد و رنگھا و صور موجود در کائنات متحد شه بوھا و م�ز وو بیابد و ھستی بخشد پس کل جھان صور برای چشم انسان آفریده شده است . ھمین امر درباره اصوات

و سرما و گرما مصداق دارد . ھا

الب�د آدم�ی س�ازند . و کغرایز را پدید آورند و غرایز ھ�م م�أمور ش�وند ت�ا کالب�د آدم�ی را ب و ھمھ این حواس پدید آمدند تارای عش�ق ب�ن ق�رار گی�رد و ک�ل ای�ن مجموع�ھ تخت�ی ش�ود ب�رای جل�وس خداون�د خ�الق و خان�ھ ای آپدید آم�د ت�ا روح در

ورزی با انسان ! ن م�ی ش�ود س حواس دریچھ ھایی بھ سوی جھان ھستند تا جھان در انسان روان شود و این جریان بھ سوی ذات رواپ

ز س انس�ان اوند است . پ�ااز درب دل انسان . پس انسان قرار گاه جھان ھستی نیز ھست . و جھان ھستی ھم مظھر خدخ�دای ذات و و اول و آخر انسان جز خدا نیس�ت : درون و برون بھ واسطھ خداوند محاط و محیط است و ظاھر و باطن

ب�ر ! و انس�ان خدای صفات ! خدای نھان و خدای عیان . خدای ھو و خ�دای هللا ک�ھ ھ�ر دو یک�ی اس�ت : ق�ل ھ�و هللا اح�د بنا شده است .» قل « این

ح�د و س�تی واھر حسی ، حسی از ھستی است و بعدی از ھستی را در می یاب�د و مجموع�ھ ح�واس آدم�ی ک�ل ھس�تی و ھ

واحد ھستی را در می یابد کھ آن جمال انسان است کھ از کائنات استخراج شده است بھ واسطھ حواس .

م�ال جو بیھوده ھم نیست کھ صورت آدمی متشکل از ھمھ این حواس است و جمع این اعضای حسی اس�ت ک�ھ ش�کل و ھر فردی را نقش می کند .

علی�ین در ووت قدرت دریافت این حواس از جھ�ان اس�ت و ل�ذا انس�انھای کام�ل تفاوت صور و جمالھای بشری حاصل تفا

وایت تشخیصرطول تاریخ جملگی دارای صورت بسیار مشابھی بھ لحاظ ساختار کلی آن ھستند ھمانطور کھ مثال طبق . ری یکی استامبسیار سخت است زیرا این دو اول و آخر اسالم بودند . و اول و آخر ھر عو ابراھیم صجمال محمد

. غیره و مولکولیتھی بھ روش ھای متفاوت . لمس صوتی ، لمس نوری ، لمس نھمھ حواس پنجگانھ لمسی ھستند م

وی خ�دا و حس کامل ، حس پروردگار است یعن�ی حس�ی ک�ھ خداون�د را در جھ�ان م�ی یاب�د : ص�دای خ�دا ، جم�ال خ�دا ، ب�

ن دار کنن�دگاو ب�وی خ�دا و ک�الم خداس�ت . و ل�ذا ھم�ھ دی� خ�دا ز رن�گلمس خدا. ھمانطور کھ در ق�رآن و احادی�ث س�خن ا )مش ( انبی�اء شنوندگان کالھمھ جمالش دارای ویژگی مشترک در جمال ھستند و آن بی تائی جمال است . ھمانطور کھ

ھم از ساللھ واحدی و از جمال واحدی بر خوردارند .

ی�ن ح�ق را اور خداون�د در جھ�ان را دریاف�ت نم�ی کن�د و ھ�وش دل ولی در ھمھ حال و در ھمھ انسانھا ، حواس جز حض�ارای روح ددرک می کند و از این روست کھ ھمھ بنی آدم دارای صورتی واحدند ک�ھ از ص�ورت خداس�ت . ھم�انطور ک�ھ

ت دم�ی از ص�ورآواحدند کھ روح خداست . و این حضور روح خدا در ذات است کھ از دریچھ دل جمال را می یابد و بھ ر دعظیم خود او صورتی می بخشد ھر چند کھ حواس ذھنی بشر قادر بھ درک این واقعھ نباشد . زیرا خداوند بر عرش :می فرمای�د عکائنات ناظر بر انسان است . و بلکھ ھر موجودی در عالم عرش کرسی ای از اوست ھمانطور کھ علی

ست. برون ھر چیزی است ولی غیر آن چیز ھم نیخداوند در درون ھر چیزی است ولی خود آن چیز نیست و در

ر ش�ما ب�خداس�ت ک�ھ ب�ھ ھم�راه مالئ�ک « در حقیقت ادراک حسی بش�ر ھم�ان تجل�ی خداون�د ب�ر انس�ان و ص�لوة اوس�ت . ث قدس�ی در و باید درک نمود کھ صلوة درجھ و نوعی از تجلی اس�ت . ھم�انطور ک�ھ طب�ق ح�دی –قرآن » صلوة می کند

انسان اس�ت می دھد کھ یکی صلوة انسان بر خداست و دیگری صلوة خدا بر خواحد دو واقعھ ر صلوة بشری ھم در آنھ�ر قب�ل و بع�د . و لذا مؤمنان اھل ص�لوة ک�ھ دارای حض�ور قلب�ی در نم�از ھس�تند دارای س�یمائی وی�ژه ان�د و اینس�ت ک�ھ

م دارای ھ�ان پ�س از ھ�ر دع�ایی نمازی دیدار با جمال خود در آئین�ھ ام�ری توص�یھ ش�ده اس�ت و ب�ر ص�ورت کش�یدن دس�ت ده ش�ده اس�تحکمتی است و آن تقویت حواس می باشد . زیرا حواس دربھایی برای دریافت وجودند . و این وج�ودی دا ب�ھ خ�ودی و و نھ کشف شده . زیرا آدمی برای شنیدن و دیدن و بوئیدن ھ�یچ ک�ار و تالش�ی نم�ی کن�د و ک�ارحواس خ�ود

ک�ھ م�رو فیک�ون ش�دن اس�ت تح�ت ام�ر ک�ن ک�ھ در دل اس�ت ب�ھ واس�طھ جھ�ان ھس�تیاتوماتیک است . حواس نخس�تین قلوای�ن .اس�ت . و ح�واس کام�ل آنس�ت ک�ھ ای�ن حض�ور را ب�ھ عین�ھ و ب�ھ ح�واس س�ر در م�ی یاب�د حضور عینی پروردگار

نشانھ کمال خلقت و فیکون است .

٢٦

س ای��ن اراده و عم��د انس��ان نیس��ت پ�� پ�س در حقیق��ت اگ��ر ح��واس جملگ��ی ان�واع و درج��ات لم��س جھانن��د و ای��ن لم�س در خداست کھ انسان را لمس می کند یعنی با دستانش می آفریند .

ی کن�د : ون فیکون م�یعنی خدای ھو از اعماق ذات و درب دل ، عدم آدم را امر بھ کن می نماید و خدای هللا در جھان بر

ش�د ف�رینش کام�لخدا خلق می شود . و آنک�ھ در آ قل ھو هللا احد ! و این نوع آفرینش مختص انسان است کھ بھ دستانری نش خ�دای را ی�اان بھ میزانی کھ در ای�ن آف�ریرخ می دھد . و انس» الست بربکم « خالقش را دیدار می کند و واقعھ

یعن�ی دی�ن در ن�زد رس�والن اس�ت می دھد سریعتر بھ کمال خلقت خود م�ی رس�د . و ای�ن ی�اری ھم�ان اطاع�ت از حک�م او. ت�ا اس�اس عص�مت اس�تھم�ان م حواس در دین خدا ھمان تقوا اس�ت ک�ھ در رأس آن تق�وای چش�م اس�ت ک�ھ . و حکخدا

رین وش را مھمت�گ�حواس بھ گرد و خاک عالم مبتال نشود تا آدمی کور و کر نگردد . و می دانیم کھ قرآن ک�ریم چش�م و ی ذات ت الش�عاع اراده و ن�ور ھ�و. ح�واس متق�ی تح� تحواس می داند زیرا گوش حس نبوت است و چشم ھم حس امام

اک آلوده خاز درب دل قرار می گیرد و چشم و گوش دل می شود و حواس فاسق و بازیگوش از دل منقطع می شوند و م�ی باش�د . گشتھ و لذا جھان را عرصھ گرد و خاک می یاب�د و ای�ن جھ�ان دنی�ایی اس�ت ک�ھ حاص�ل ح�واس بیگان�ھ از دل

م�ی ند و ب�از ننی : حواس نوری و حواس خاکی ! و اکثر مردمان کورند و کرند و اللپس حواس قلبی داریم و حواس ذھا در شماس�ت . یعن�ی گمش�ده ش�م» چرا در خ�ود نگ�اه نم�ی کنی�د ک�ھ آن در شماس�ت « ا ؟ بھ دل ! جبھ ک –گردند . قرآن اس م�ی از ج�نس ح�و ه است یعن�یزبان و بیان را ھم در ھمھ جا در کنار شنوایی و بینایی قرار دادکریم نآخداوند در قر

وماتی�ک می کن�د و اتنھم یک داده الھی است مثل شنوایی و بینایی ! زیرا آدمی برای حرف زدن تالش و کار نآداند زیرا ودش ھ�م ح�رف م�ی زن�د . و انس�ان بیگان�ھ از دل ح�رف زدن�ش ھ�م مث�ل اللھاس�ت ک�ھ فق�ط تولی�د اص�واتی م�ی کن�د ک�ھ خ�

حیرت است کھ چرا دیگران منظورش را نمی فھمند . معنایش را در نمی یابد پس در

ھ ب�ر حس�ب نطور ک�انھ تنھا ماھیت باطنی بلکھ ھویت جمالی ھر کسی ھم مخلوق یافتھ ھای حسی او از جھ�ان اس�ت ھم�ض�ای ظاھر ھم صورت ھرکسی جز گردھمایی اعضای حسی او نیست : چش�م و گ�وش و بین�ی و ل�ب و دھ�ان . ھم�ین اع

د لھ�ی نیس�تنص اری نیستند زیرا ص�احب دل و روح خ�ام دارند ولی دارای جمال انسانی و ماھیت بشحسی را حیوانات ھ و خلق�ت ھ�ر و از آن مھمتر بھ دستان خود خداوند آفری�ده نش�ده ان�د ب�ا اینک�ھ ب�ھ ھم�ھ موج�ودات جھ�ان وح�ی م�ی ش�ود

د و وح�یھ انس�ان وح�ی نم�ی ش�وول�ی جھ�ت خلق�ت انس�انھا ، ب� -چیز اس�ت . ق�رآن آنچیزی بھ واسطھ وحی خداوند در دش بھ دست خو انبیای الھی جھت ارشاد خلق است و نھ خلقت پیامبران . زیرا خداوند خود در ذات آدمی حاضر است و

ک جنسیت نیز ی� حواس پنجگانھ و یا شش گانھ استوار است کھ بھ نظر مابر انسان را می آفریند و اساس این آفرینش د . و سی در مرد و زن عمل می کند و بدین طریق ھ�ر بش�ری م�ذکر ی�ا مؤن�ث م�ی ش�وکھ بواسطھ اعضای جناست حس

بدین ترتیب می توان از ھفت حس سخن گفت .

ی م�ی را ک�ھ م�ن می فرماید اگر مردم زبان و حواس خود را اینقدر مشغول نکنند ھمان چیزھای صحدیثی از رسول اکرم اس و گ�وش وح�و چش�م يبدان معناست کھ نابترین و خالقترین یافتھ ھاشنوم و می بینم خواھند شنید و دید . این سخن

ھ ی�اری در وضع انفعال و کم کاری ممکن می شود کھ ھمان وضعیت تقوایی حواس اس�ت زی�را در ای�ن وض�عیت اس�ت ک�ضع اس را از ود حوخلقتش وارد می شود زیرا تقوا یک تالش و جھاد بالوقفھ است کھ عملکر کارمتقابل انسان ھم در م�ی ش�ود ھوی خارج می کند و این بھ خود آئی حواس است کھ موجب ھوشمندی آن در یافتھ ھایشخود بھ خودی و س

ود س خ�ود ب�ھ خ�و لذا یافتھ ھای حواس دقیقتر و زاللتر و حقیق�ی ت�ر م�ی ش�ود . و اص�ال ت�الش و عملک�رد تق�وایی ح�واو یتوال و س�ھس را از اب�تالی ب�ھ فس�ق یعن�ی ابط�اھ ح�وھمراه با یاد خداست زیرا مجری امر خداست . و این یادست ک

س�ی ت�رین و یافت�ھ ھ�ای حس�ی اسا –ق�رآن » رزقی ک�ھ در آن ی�اد خ�دا نباش�د فس�ق اس�ت « کوری و کری خارج می کند اشند . رزاق می با مارزاق است زیرا ھمین حواس بنا کننده غرایز ھستند و غرایز مصرف کننده مستقی رزقھا و بلکھ ام

ی مفع�ول ی ش�وند یعن�ثر انسانھا گوش نمی دھند ، نگاه نمی کنند ، نمی چشند ، بلکھ شنوانده و نمایان�ده و چش�انده م�اک

ھ�ر ک�ھ« ند کمحض و کور و کرند . و تقوای حسی عین مراقبھ حسی است کھ آدمی را در کار خلقتش با خدا یاری می را یاد کن�د ا. ھرکھ خد می کند تا را اجابت کند خدا ھم او را اجابھم او را یاری می کند . ھرکھ خد خدا را یاری کند خدا

–قرآن » خدا ھم یادش می کند و ...

س�ان نھ�م ش�رک انآمتقابل بین انسان و خدا حاصل نشود عین شرک معنا می دھد تاگر فھم دقیق این یاری و یاد و اجاب اد و اجاب�تی�ند آدم�ی را ام�ر و دع�وت ب�ھ ای�ن ی�اری و و از آنجاست کھ خود خداو در امر خلقتش یعنی شرک وجودی !

نند.می کند پس شرک نیست . بدلیل عدم توجھ بھ این نکتھ واضح است کھ برخی تقوا را شرک آشکار می خوا

در عرصھ ختم نبوت نیز وحی منقطع نگشتھ است منتھی از طریق خود رسول و اولیای الھی بھ مؤمنان . ھمانطور ک�ھ است کھ : ای رسول آنچھ را کھ بھ تو وحی کرده ایم ب�ھ مؤمن�ان وح�ی ک�ن . و ای�ن وح�ی ام�ری ج�اری ت�ا در قرآن آمده

٢٧

م�الی حض�رت رس�ول اپایان جھان است . مثال ھمانطور کھ ابن عربی ادعا کرده است کھ برخی از آثارش را بھ وح�ی و از وح�ی مس�تقیم از جان�ب خ�دا اس�ت . چ�را تر رحمانی ت . و این حق است . و اتفاقا این وحی بسیارسنوشتھ ا صاکرم

و از –ق�رآن » و رس�ول ب�ر مؤمن�ان غف�ور و رح�یم اس�ت « مظھ�ر رحم�ت خ�دا ب�ر عالمی�ان اس�ت . صکھ رس�ول اک�رم اینجاست کھ پیامبر اکرم می فرماید کھ اگر مردم حواس خود را از اشتغاالت سھوی پاک کنن�د ش�نیده ھ�ا و مش�اھدات او

و کشف و شھود عرفانی می شوند از جانب خود رسول و یا اولیای الھی کھ در حقیق�ت ینی صاحب وحرا می یابند . یع ھمان اولیای رسول ھستند .

واس از ی��د ب�دلیل تق��وای اجب��اری ح��اکم ب��ر خ��واب اس��ت ک��ھ ح��آاگ�ر در ع��الم خ��واب بس��یاری مش��اھدات غیب��ی حاص��ل م��ی

رون و خود را در بی ایھما نشانھ » « نند خداوند تعلیمشان می دھد آنانکھ تقوا پیشھ ک« اشتغاالت کاذب منزه ھستند . –قرآن » درون بھ مؤمنان می نمایانیم تا بدانند کھ او حق است

زی�را یق�ین و این مشاھدات و تعلیمات الھی ھمھ بھ واسطھ حواس است کھ حس بینایی گل سرسبد ھمھ حواس می باشد

ن�ھ ب�ھ تند بدینگوا در می یابد آنھم بھ جمال انسانی و اولیایی کھ مظھ�ر ح�ق ھس�بارترین حواس است . زیرا جمال حق ر –قرآن » تا بدانند کھ او حق است « مؤمنان شناسانده می شوند .

م�ال جی�دایش ای�ن مخلوقی کاملتر و حجتی نابتر و یقینی ت�ر از جم�ال انس�ان در دو جھ�ان نیس�ت زی�را ک�ل کائن�ات ب�رای پ

اب�ن عرب�ی محل ظھور جمال ذات خداوند اس�ت . در ی�ک ح�دیث قدس�ی ب�ھ نق�ل از فتوح�ات مکی�ھ ازآفریده شده است کھ ردم�ان مت�دینمرخ م�ی گش�اید و خ�ود را معرف�ی م�ی کن�د بس�یاری از آمده است کھ در قیامت کبرا چون خداوند نق�اب از

ق�ط اش�یم . و فبخرت ھم مش�رک آدر انکارش می کنند و می گویند کھ خدایا ما در دنیا شرک ورزیدیم دیگر نمی خواھیم . ان حقیقییعنی مؤمن سجده میکنند کسانی کھ در حیات دنیا امام زنده ای را درک کرده بودند لقای الھی را باور کرده و

ب�ھ آنھ�ا و جمال آدمی چیزی جز اعضای حسی او نیست . و ای�ن دال ب�ر اھمی�ت و قداس�ت ای�ن ح�واس اس�ت ک�ھ خداون�د

ده ی کنی�د اال ع�دادی�م پ�س چ�را ش�کر نم� لبھ شما چشم و گوش و د« . و بارھا در کتابش می فرماید سوگند یاد می کند » بسیار قلیلی و بھ مقدار بس اندکی

ن�د ب�ھ ھ�م م�ی توا کل نبوتھا از گوش است و امامت ھا از چشم . و خداوند کل جھان ھستی را با نظری آفرید . و انس�ان

کیمیا کنند ! اک رابھ یک نظر خقول حافظ آنانکھ

بھشت و دوزخ و برزخ ن یعنی ن�ورنگاه است . و لذا اھل بھشت دارای قرةالعی حاصل سھ نوع دریافت حسی مخصوصادمی بر نم�از آور چشم خود می خواند . یعنی ننماز را صو یا حضرت رسول –ویژه ای در چشمان خود ھستند . قرآن ک�ھ یدار می کن�داین نور چشم محمدی ( قرة العین ) منور می شود و خدایش را داگر با دل و خلوص و معرفت باشد بھ

لک�ھ س�مت جم�ال یعنی قبل�ھ س�مت خان�ھ س�نگی خ�دا نیس�ت ب» پروردگار در قبلھ نماز گزار در انتظار است « باز فرمود خدابین . وحق بین خداست . پس نماز حقھ نیز در رأس اموری است کھ حواس آدمی را منور و کیمیا بین می کند و

حمدی و مجود معراج باید باور کنیم کھ خداوند و بلکھ کل عالم غیب در ھمین دنیا عیان است در آخر الزمان بھ برکت و

یاری یداری و ھوش�بسرآغاز باور حضور امام مبین . پس باید باور کنیم کھ این مائیم کھ کور و کر و مدھوشیم . و این تا کفر خود را باور نکند ایمان نمی آورد . حواس است . زیرا انسان

ھ باش�د ک�ھ حواس بایستی مؤمن باشد . ایمان جز این توھمی ب�یش نیس�ت . ح�واس م�ؤمن یعن�ی اینک�ھ آدم�ی ب�اور داش�ت

. انیمزیرا مس�لم نجاه ھزارسالھ استماورای طبیعت در طبیعت عیان است زیرا آخرالزمان و عرصھ یوم الدین و قیامت پحم�دی مس مسلمانی و فرقش با سایر م�ذاھب اس�ت زی�را ام�ت محم�دیم ! پ�س بایس�تی چش�م و گ�وش و ش�امھ و این اسا

–قرآن » و خدا در زمین و آسمانھا نیز ھست «داشتھ باشیم .

لش��غوای��ن الفب��ای روانشناس��ی ح��واس اس��ت . ح��واس آدم��ی بایس��تی در جھ��ان ، روان باش��د و در جس��تجوی کس��ی ک��ھ م وح�انی و روانرح�واس آدم�ی را ک�ھ باور بھ این حقیقت کھ اساس یاد نقد خ�دا و نق�د ی�اد خداس�ت آفرینش آدم است . و

می کند در ذات جھان .

گفتیم کھ دل کانون اراده و اختیار انسان است ولی این اراده و اختیار در عرصھ واقعیت فعلی از ح�واس آغ�از م�ی ش�ود ن بھ دلتان نمی رسد بھ صورتتان کھ می رسد . الاقل آستین باال زنی�د و اگر حق حواس را درک و باور کنیم . اگر دستتا

ی طل�ب کنی�د و آنگ�اه دس�تان خ�ود را ب�ھ یئی ک�ھ در ھم�ھ س�و ھس�ت ب�اال بری�د و از او ش�نوایی و بین�اادستی بھ سوی خد

٢٨

تا را باور کنید خداست کھ از آستین شما بیرون است . این دستانصورت خود بکشید و خود را لمس کنید . این دستان اعجاز و خالقیتش بر شما آشکار شود تا بدانید کھ این حق است . بدینگونھ در خلق�ت خ�ود مش�ارکت کنی�د و وکرامتش

. و این شرک نیست زیرا ج�ز او نیس�ت ک�ھ بخواھ�د ش�ریک او باش�د . و اینس�ت سرنوشت خود را بھ دست خود بسازیدرک ی�ک ت�وھم و جن�ون و جھ�ل ب�زرگ اس�ت . زی�را چش�می ج�ز چش�م خ�دا ی ش�نیع .راز ابطال شرک و اعمال مشرکانھ

خدا نیس�ت دس�تی ج�ز دس�ت خ�دا نیس�ت و کس�ی ج�ز خ�دا نیس�ت . النیست . گوشی جز گوش خدا نیست ، جمالی جز جمبلک�ھ ھ�ر چی�زی ع�ین اوس�ت و –ق�رآن .»چی�زی ش�بیھ او نیس�ت «.ک محال است پس محکوم بھ ابط�ال اس�ت رپس ش

و خود کوری و کری حاصل شرک است . شرک حاصل کوری و کری است . مظھر اوست . پس

رج�وع » ناس�یالفبای خود ش«و » عرفان بدن « س بھ سایر آثارمان ھمچون ابرای دریافت معارف کاملتری درباره حو . کنید

٢٩

فصل پنجم

غرایز چیست ؟

» غریزه شناسی «

٣٠

بھ فعل و انفعاالت و خلق و خوی پایدار و نھادینھ شده وجود آدمی غرایز گویند کھ ارکان حیات محسوب می شوند و لذا خود حیات ام الغرایز است مرگ نیز از غرایز است و ھمھ غرایز دارای ھویتی دوگانھ و دیالکتیکی اند ھمانطور کھ

م است . ھردمی با بازدمی توأھمراه دارد و خود زندگی در نفس خودش مرگ را بھ

ارو ت جنس�ی ، ک�ش�ھوتنفس یک عمل غریزی است ک�ھ پای�دارترین غرای�ز و بس�تر غرای�ز اس�ت . گرس�نگی و س�یری و و ل�ذا ھ�ر بازی و تفریح ، خواب ، خستگی و رشد جسمانی از مھمترین غرایزند . یکی از خصایص غرایز ع�ادت اس�ت

ر دش�ر اس�ت ک�ھ ایز اصلی پیوند می خورد . و ت�نفس ق�وی ت�رین ع�ادات حی�اتی بعادتی در زمره غریزه می آید و با غر بطن خود مرگ و زندگی را در ھر دم و بازدم داراست .

ی م�ج�ود ح�واس ین�ال وو اما تأویل ھر غریزه ای بھ کارکرد حواس طبیعی بشر باز م�ی گ�ردد یعن�ی غرای�ز ب�ھ مثاب�ھ ترم

. ی کنن�دآنھم کار م و برای ارضای اند خود می گیرند . مثال حواس مولد گرسنگیحواس را تحت فرمان باشند و متقابال و ارضای آنرا تدارک می بینند . ھستندشھوات نیز مولد حواس

رھن�گ فھ اخ�الق و ک�غرایز لذایذ نفس و عذابھای آنند . غرایز زنجیرھای اتصال آدمی با عالم طبیعت ھستند و کل آنچھ

ر س غرایز و دبر محور غرایز شکل گرفتھ اند و بلکھ عمده قوانین و عرف و شریعت ھا بر اسابشری نامیده می شود . جوع نماییدرخدمت سامان دھی آن پدید آمده اند . در این باره می توانید بھ رسالھ غریزه ھا از اینجانب نیز

نحط�اط از خی�ر وش�ر و رش�د و ا رش�د ) ج�ز غرای�ز ھ�دف و بس�تری ندارن�د و ھم�ھ خل�ق و خ�وی آدم�ی –فیکون ( شدن

و ام�ر تعل�یم مربوط بھ فعالیت غرایز اس�ت . خل�ق جدی�د ی�ا زای�ش عرف�انی ھ�م از بط�ن و م�تن غرای�ز رخ م�ی نمای�د. ک�لباش�د و ای�ز خ�اص م�یتربیت ھم نھایتا بھ فعل و انفعاالت و کیفیت غرایز منجر می شود . انسان کامل ھم انس�انی ب�ا غر

پ�س ھستند ول�ی ایزش آشکار و معلوم می آید . غرایز ھر چند کھ از ارکان حیات دنیوی انسانکمالش در کم و کیف غر! تی و دوزخیاز مرگ ھم بھ کیفیتی دگر ادامھ می یابند و بھشت و دوزخ ھم بھشت و دوزخ غرایز است و غرایز بھش

غرایز قلمرو شدگی انسان است .

وای نف�س ھ�س�ت ک�ھ تمامی�ت نف�س آدم�ی را م�ی س�ازند . پ�س ت�نفس ھم�ان تنفس ام الغریزه است و نیز حیات غریزه ھاوح ی�ده ش�دن ر) دمرد کھ تنفس تعین خاکی و تشریعی (تدریجیاست و این ھوا منشأ حیات ھم ھست . و نیز باید درک ک

فس آدم�یش�د . ت�نبھ معنای نس�یم و ب�اد ھ�وا م�ی با» ریح « در کالبد انسان است ھمانطور کھ روح بھ لحاظ لغت ھم از ر ھ�« اس�ت : ھمان تنفس خدا در انسان است کھ مولد نفس ( خود ) انسان است و در ھمھ حال و ھ�ر کج�ائی ب�ا انس�ان

ت . در این راز تأمل کن و بمان کھ سر نخ توحید و وحدت وجود اس –قرآن » کجا کھ باشید او با شماست

ی ود احس�اس م�آدم�ی ای�ن جری�ان روح را ک�امال در دل خ� تنفس در آدمی ھمان واقعھ روان شدن روح در تن است و لذا زل�ی اس�ت ازاکند و این تجسد و دمیده شدن روح خدا از بیرون است . ھمانطور کھ یک روح دیگر ک�ھ روح تک�وینی و

ح�دت وج�ود و وع�ین روح وحدت این دو وی میده می شود و باال می آید و تالقر دل و تن و جانش دداعماق ذات آدمی ب�اطنی واست . ھمانطور کھ بھ ق�ول حض�رت رس�ول اک�رم ھرچی�زی ظ�اھری دارد شدن ظاھر و باطن و اول و آخریکی

قرآن ! -دارد . و اوست ظاھر و باطن

لم��انی و و ام�ا ع�ادی و ع�ادت ش�دن ام�ری مرب��وط ب�ھ غرای�ز و از غرای�ز اس�ت ک�ھ ھ��م وج�ھ رحم�انی دارد و ھ�م وج�ھ ظی و ح�اظ ھم�ان راح�ت و آس�ان و خ�ودی ش�دن ام�ور اس�ت و ب�ھ لح�اظ دیگ�ر س�ھوشیطانی ! عادی ش�دن ام�ور ب�ھ ی�ک ل

ی�اتی دچ�ار ) ھم�ھ ق�وای حعنسیانی شدن امور است . تا آنج�ا ک�ھ ب�دون تق�وا ک�ھ ھم�ان ع�ادت ش�کنی اس�ت ( ام�ام ص�ادق رخوت و سستی و کھولت و بیماری می شوند و افسرده می گردند و شعور و آگاھی ھم تحلیل می رود .

ت�رک ت�نفس ریاضت در مذاھب ھدفی جز شکستن ظلمت عادت غرایز ندارد تا آنج�ا ک�ھ در می�ان ص�وفیان ق�دیم حت�یامر

ان و ک�ارکردرام و کن�د و منقط�ع اس�ت ک�ھ موج�ب انقالب�ی عظ�یم در روآرایج بوده است کھ کمترینش تالش برای تنفس د راو غرای�ز و ی ش�ود و ب�ا ای�ن انقط�اع ک�ل روانغرایز حیاتی می شود . ھمانطور کھ با م�رگ ای�ن ت�نفس ک�امال قط�ع م�

کیفیتی دگر و برتر می شوند و حیاتی دگر رخ می نماید .

صم��د مص��طفی آنانک��ھ کم��ال روح را م��رگ و ن��ابودی غرای��ز م��ی پندارن��د از معرف��ت بیگان��ھ ان��د . زی��را انس��ان کام��ل محلی�ای مبران و اون می داند کھ این از ویژگی پی�اخودش را بھ لحاظ غریزه جنسی کھ اشد غرایز است شدیدترین مرد جھا

الھی است .

٣١

د و حی�ات ھس�تن در واقع رشد و کمال غرایز بھ معنای برخورداری بیشتر و نابتر و خالص تر از غرایز است کھ مج�اری ھ ظلم�ت واین را باید دانست کھ شھوت و حرص غریزی حاصل قحطی و بیماری و نقص غرایز است و ابتالی غرایز ب�

تی ود م�واد حی�اتغذی�ھ و کمب� ءدمھای پرخور و شکم باره عموم�ا دچ�ار س�وآسھویت و عادت و جھل . ھمانطور کھ مثال ک�ار ر ک�ھ م�ثال در بدن ھستند و آدمھای ھرزه ھم بھ لحاظ جنسی فلج می باشند و این عذاب کفر و جھ�ل اس�ت . ھم�انطو

ذاب است . ریح است ولی برای عامھ مردمان جان کندن و عبھترین نوع تف عبھ عنوان یکی از غرایز در نزد علی

ا ب�ھ اس�می ریکی از ذکرھای عارفان ذکر تنفس است کھ موسوم بھ ذکر حی�ات م�ی باش�د ک�ھ ب�ا ھ�ر دم و ب�ازدمی خ�دای ئ�ی زدا ئی و نسیانخاص کھ معموال یا حی و یا قیوم است یاد می کنند و بدین طریق منشأ غرایز و حیات را سھویت زدا

. ق وج�ود اس�تمی کنند . زیرا در فرھنگ قرآنی تنفس ھم کھ بھ یاد خدا نباشد فس�ق اس�ت زی�را ت�نفس حی�اتی ت�رین رز ھ وجود را ب�ھافسار گسیختگی غرایز است کو فسق یعنی ابطال و بیھودگی حیات و غرایز . و ھمین اساس ھرزگی ھا

سوی ابطال و عبث ( فسق ) می کشاند .

در یالع�و وانیم ک�ھ انس�ان بای�د در ح�ال غ�ذا خ�وردن ب�ر غ�ذایش نظ�ر کن�د . و ای�ن نکت�ھ ای ب�س لطی�فن م�ی خ�آدر قر سالمت است کھ شامل حال سائر اعمال و غرایز ھم می شود .

ا ک�ردن ب� اش�اشاھدیم ک�ھ اکث�ر آدمھ�ا مخصوص�ا در ح�ین غ�ذا خ�وردن تلویزی�ون تماش�ا م�ی کنن�د و در ح�ین تلویزی�ون تم

و س�ھویت می زنند و در حین حرف زدن بھ فکر تجارت دیروز ھستند و ... ای�ن ھم�ان فس�ق و ابط�الھمسر خود حرف م�ال چ یک از اعو عادت غرایز است کھ کل وجود را بھ سوی نسیان و پریشانی و بیماری می کشاند . یعنی آدمی در ھی

تا ست کھ ذاای وشت نفس ( خود ) عاریھاین سرنو احوال خود حضور ندارد زیرا اصال حضور ندارد . پس او کجاست ؟ چ�ار ن و ب�رون دبی خود است و بی وجود . زیرا اتصال بھ دل ندارد یعنی از ذاتش بیگانھ است و ل�ذا وج�ودش ب�ین درو

خ�ود نم�ایی شقاق و نفاق است . و این شامل حال غرایز ھم می شود و در غرایز بھ صورت شقاوت و ع�ذابھا و جن�ون می کند .

ن�د در خ�ود م�ی بر می گوید کھ مردم می پندارند کھ عارفان زجر می کشند در حالیک�ھ ل�ذتی ک�ھ از حی�ات و غرای�ز موالنا

ع�اده تی خ�ارق الد ک�ھ در آن ل�ذتصور عامھ مردمان نیست زیرا ب�ھ ق�ول ق�رآن ق�رة الع�ین دارن�د یعن�ی بین�ایی خاص�ی دارن�ز ارض�اء ناک�امی و ع�دم برخ�ورداری آن اس�ت ک�ھ ھرگ�. عیاشی و اسراف و افراط در غرایز حاصل قحطی زدگی و است

وص�ف غرای�ز نمی شود . و لذا کافران ( بی دالن ) مصرف پرست و اس�راف کارن�د و پ�ر ھزین�ھ زن�دگی م�ی کنن�د و ای�نوده دوزخی است کھ غرایز ناری ھستند . و ھم�ھ ام�راض جس�می و عص�بی و روان�ی حاص�ل ھم�ین وض�ع اس�ت . و بیھ�

و کھول�ت و ل�ب آدم�ی را ک�انون م�رض خوان�ده اس�ت . یعن�ی ناکارآم�دی دل و غفل�ت انس�ان از دلنیست کھ ق�رآن ک�ریم ق مین است . زظلمت حاکم بر دل . ھمھ مفاسد و مظالم بشری ھم معلول این مسئلھ است و نمادی از حیات دوزخی بر

ل ه چش�مان اھ�ش�تی . بین�ایی وی�ژدر قرآن کریم ھمھ اوصاف اھل بھشت و دوزخ تماما غریزی ھس�تند و اس�اس لذای�ذ بھ

بھشت است و سپس سائر حواس کھ بنیانگذار غرایز می باشند .

مس�ی ، ، غرای�ز ل یدر حقیقت می ت�وان غرای�ز را برحس�ب ح�واس تقس�یم بن�دی نم�ود مث�ل غرای�ز چش�می ، غرای�ز گوش�ر لبت�ھ از س�ائگرفت�ھ ان�د ک�ھ اغرایز بویایی و چشایی و گویایی . یعنی غرای�زی ک�ھ ب�ر مح�ور یک�ی از ای�ن ح�واس ش�کل حواس ھم بھره مندند . مثل غریزه جنسی کھ بر محور لمس استوار است و غریزه تغذیھ

ف زدن . ح�رده اس�تت کھ بر محور بینایی بنا شکھ بر محور چشایی بنا شده است . و یا زیبایی پرستی نیز از غرایز اس ھم اساس ست .اھ سخن گفتن دارند کھ ھمان حس گویایی و زبان غریزه است کھ انسانھا در ھمھ حال میل ب ا

ھ ه گرس�نگی ب�ارضای غرایز نیز تماما بر میزان قدرت و حساسیت و ادراک حواس قرار دارد . بخشی از ارض�ای غری�ز

د بیش�تر م�یواسطھ دیدن و بوئیدن و چشیدن است و ن�ھ ص�رف بلعی�دن . آنھ�ایی ک�ھ از ای�ن ح�واس بھ�ره الزم نم�ی برن�ر و واس حس�اس ت�ح�ی کھ دارای ی. سعدی می گوید : تلخ چشمان نظر بھ میوه کنند ما تماشا کنان بستانیم . آنھاخورند

غای�ت ای الھ�ی ازلطیف تر و خالقترند در مصرف غریزی قانع ترند زیرا غنی ترند . اینست کھ فقر ظاھری عرفا و اولی غنای آنھاست و بی نیازی .

. آنھ�ایی ک�ھ تواند کام خود را از س�یب بس�تاند شود و دیگری با خوردن ده تا سیب ھم نمییکی با بوئیدن سیب سیر می

کورترند ھرزه بین ترند و آنھایی کھ کرترن�د بیش�تر داد م�ی زنن�د و آنھ�ایی ک�ھ ذائق�ھ ش�ان ح�س کمت�ری دارد بیش�تر م�ی گردند اینس�ت راز غن�ا و ارض�ای غرای�ز . خورند . پس باید درک کرد و جستجو نمود کھ حواس آدمی چگونھ احیاء می

اینس�ت وزیرا ھمھ مفاسد و مظالم بشری معلول تالش برای ارض�ای غرای�ز رنج�ور اس�ت ک�ھ ھرگ�ز ارض�اء نم�ی ش�وند

٣٢

ش�وند. می نوشند گرسنھ تر و تش�نھ ت�ر می دوزخ غریزه ھا آنگونھ کھ در قرآن می خوانیم کھ ھرچھ بیشتر می خورند وب�رای یک�ی بھش�ت و ب�رای . مخلوق حواس و غرایز آدمی ھستند و گرن�ھ جھ�ان واح�د اس�ت پس بھشت و دوزخ ھر دو

سئوال می شود ک�ھ وس�عت بھش�ت چ�ھ ق�در اس�ت صدیگری دوزخ و برای سومی برزخ است . از حضرت رسول اکرم س�ان ان می فرماید بھ وس�عت ک�ل جھ�ان ھس�تی . س�پس از وس�عت دوزخ م�ی پرس�ند ک�ھ پاس�خ ھم�ان اس�ت . پ�س ھ�ر دو

. ھمانطور کھ بھ قول قرآن ، ھیزم دوزخ ، مردمان ھستند و دربھای بھش�ت نی�ز اولی�ای الھ�ی م�ی باش�ند ھم�انطور است را دربھای بھشت نامیده است . عو سلمان ع، علی صکھ حضرت رسول خدا

غرایز ، کارخانھ عملکرد حواس است . و مبدأ و معاد غرایز نیز حواس است .

ای آدمی و عبودیت آدمی نیز از حواس و بھ واسطھ حواس و بر حواس است . ھمانطور کھ ھمھ فسق ھ ھمھ عبادات و

دمی بھ خ�اککفرانش . کمال عبادت ، سجده است کھ مالیدن صورت است کھ جامع ھمھ حواس می باشد بر خاک ! آیا آدم�ی ده کن�د ؟ آد کمتر از خودش را س�جسجده می کند ؟ چھ طور ممکن است ؟ مالئک آدمی را سجده کردند آیا آدمی بای

ا ن��ھ . س��جده یعن��ی بوس��یدن آی��در حقیق�ت ص��ورت خ��ودش را ب��ھ ص��ورت پروردگ��ارش م��ی س��اید و بلک��ھ آن��را م��ی بوس��د ؟ اینست

یا مفھوم است ؟ آپس واضح شد کھ کل عبادت از حواس است و بھ واسطھ حواس است و بر حواس است .

رس�ند و ح�ق عب�ادی و س�جودی م�ی عرفت حاصل از غرایز است کھ ب�ھ ای�ن نی�از وولی این حواس بر اساس تجربھ و م

و ھ ای�ن ح�واساست کھ حق را دریافتھ اند و این وصال با خالق است بھ واسطھ خ�ود او ، زی�را ھم� ییزااین وصال غرد و جده می کن�ا سجمال آدمی و روحش امانت الھی در نزد عدم است کھ بھ این امانت وجود یافتھ است و اینک وجود ر

این سجده ھمان واقعھ وجود یابی است .

ا است . زیر ی عدم است . و این حواس و اصل حق غرایز ھم جملھ از وجودبپس حواس و غرایز جملھ کارگاه وجود یای ب�د ک�ھ وج�وددمی بھ واسطھ وجود خدا ، وجود انسانی خاص خ�ود را م�ی یاجود می تواند وجود را درک کند . آفقط و

ن�ی ھم�ان ! ای�ن فزو برتر است و گرنھ خداوند بھ واسطھ خلق انسان بھ فزونی نمی رسید : فتبارک هللا االحسن الخالقین اکبر شدن هللا است : هللا اکبر !

اگر این راز را یافتی سراالسرار ھستی را یافتھ ای و نیز ھمھ اسرار دین و عرفان را !

اس�ت یعنی ای�ن خد -ن آقر .»خداست کھ چشم ھا را درک می کندند بلکھ ندرک می کاین چشمان نیستند کھ خداوند را «

«واس نی�ز . کھ در چشم انسان قادر بھ دیدن خویشتن است . یعنی این چشم ، چش�م خداس�ت اگ�ر بین�ا ش�ود و م�ابقی ح�. ای�ن ث قدس�یح�دی» من چشم او می شوم کھ با چشم من می بیند و گوش او می ش�وم ک�ھ ب�ا گ�وش م�ن م�ی ش�نود ...

تبدیل حواس حیوانی بھ حواس انسانی است .

ن ر تبی�ین ای�بھ راستی عملکرد حواس آدمی از کل عملکرد کائنات جادوئی تر است و بھ راس�تی عل�وم و فن�ون بش�ری دس اس�ت ک�ھ عملکرد بس کودکانھ و مضحک است . زیرا کل این کائنات مخلوق این حواس ھستند و بھ واسطھ این حوا

ک��ھ ھس��ت . ند آنچ��ھ ک��ھ ھس�تند . و کائن��ات ب��دون ح�واس آدم��ی ھ��ر چ�ھ باش��د ( اگ��ر باش�د ) ب��ھ کل��ی غی�ر از اینس��تھس�تن نن�د . و ای�ھمانطور کھ جھان ھستی در چشم یک عارف واصل کمترین شباھتی ندارد بھ آنچھ کھ عام�ھ مردم�ان م�ی بی

تفاوت کمتر از تفاوت کوری و بینایی نیست .

و ای�ن –ن قرآ» خداوند ھر لحظھ در وضعی دگر است و« انسان است کھ آفریده می شود دمادم . پس جھان در حواس جھان است کھ ھر لحظھ دگر است زیرا جھان مظھر اوست و عین اوست .

ز ای�ن او اما چگونھ می شود جھان ھس�تی ھ�م مظھ�ر خ�دا باش�د و ھ�م چش�م خ�دا باش�د ؟ یعن�ی جھ�ان ، ع�رش اوس�ت و

ه او بین�ا ش�د می نگرد و ھم بر این عرش دیدار می شود از چشمان کسانی کھ چشم اویند یعن�ی ب�ھ ن�ورعرش انسان را . علی ع» مرا ببیند خدا را دیدار کرده استھرکھ « اند . و ھرکھ او را دید او می شود از جملھ حواسش !

س�ان . ھ�م ه اس�ت و ب�رای ح�واس انھم جھان قدیم و ھم جھ�ان جدی�د در خل�ق جدی�د ھ�ر دو از ح�واس انس�ان آفری�ده ش�د

جھان خاکی و ھم جھان نوری !

٣٣

این روح است کھ می بیند و می شنود و می بوید بھ ھمین دلیل در خواب ھم با چشمان بستھ می بیند .

–حافظھ ای (اریخی درک می شود کھ حواس ذھنی جھان قدیم ، یعنی جھان قبل از خلق انسان بواسطھ حواس قدیم و تا درک ج�ز خ�د کی ) ھستند ولی جھان جدید و انسانی و روحانی و عرفانی با حواس قلبی درک م�ی ش�وند و در ای�نژنتی

ای�ن نکت�ھ را دیده نمی شود کھ بر عرش ناظر است ولی در جھان قدیم خداوند ھنوز بر عرش ع�الم مس�تقر نش�ده ب�ود . نیز فھم کن کھ از اھم معارف حقیقی است .

دھ�ری و س ذھن�ی خ�ویش گذش�تھ جھ�ان را در م�ی یاب�د و ن�ھ اکنونی�ت آن�را . و ای�ن ھ�وش و ح�واسیعنی آدم�ی ب�ا ح�وا

ای حقیق�ی تاریخی است کھ بھ ارث می رس�د و عاری�ھ ای اس�ت و خ�الق نیس�ت ھم�انطور ک�ھ واقع�ی و رئالیس�تی ب�ھ معن�را ھ�الک م�ی اس�ت ک�ھ انس�انو این دھ�ر « کلمھ نیست بلکھ ارتجاعی است و عقب مانده است بھ معنای حقیقی کلمھ !

و این ھالکت و خسران حواس است . » کند

ورش��ان از نھم�انطور ک�ھ طب�ق عل��وم م�درن بس�یاری از س�تارگانی ک��ھ در آس�مان دی�ده م�ی ش��وند اکن�ون وج�ود ندارن�د و س�یان ر و نان عصمیلیونھا و میلیاردھا سال پیش بھ ما رسیده است . پس ما عقب مانده عالم وجودیم و این ھمان خسر

–دھر است . بھ قول قرآن

نی و اتص�ال رھایی از ھوش و حواس ذھ .»د جز رھایی از ظن نیستبراستی کھ توحی« می فرماید عو اینست کھ علی بھ ھوش و حواس دل کھ قلمرو اکنونیت و واقعیت جاری است . و اینست راز ابطال علوم ذھنی بشر !

ھ ادراک و مب�تال ب� یال باف و ایده آلیست است زیرا مرتج�ع و عق�ب مان�ده و ت�اریخ زدهدر واقع انسان کافر دل انسانی خ

ل�ذا ودا را دید خار نکند موحد وجودی نشده است و با چشم ظن نمی توان دزمانی و دھری است . و انسان تا خدا را دی ک�ر وردم�ان ک�ور ار شده کھ اکث�ر من تکرآرھایی از حواس ظن عین توحید است و یگانھ بینی . اینست کھ بارھا در قر

» ندبیدار م�ی ش�و مردمان چون بمیرند«است و خواب . غفلتو اللند . پس واقعیت جھان را در نمی یابند و این معنای زدایی می شود یعنی بدن زدائی ! زیرا حواسشان گرد و غبار

و قحطی زده و حریص و دیوانھ اند . غرایز نیز کھ تماما حسی ھستند ھمینگونھ اند و لذا رنجور و ناکام

ع�ین وص�ال در بھشت طبق قول قرآن ، غرایز بھ اصل خود باز می گردند یعنی بھ حواس محض و ن�وری ! و ل�ذا دی�دنی واس ازل�ی م�است و شنیدن عین الحاق است . بھ بیان دیگر غرایز ب�ھ معن�ای دنی�وی از ب�ین م�ی رون�د و تأوی�ل ب�ھ ح�

شوند .

ھ غرای�ز ای�نواسطھ حواس فقط وجود را درک نمی کند بلکھ وجود را می یابد و موجود می شود و ب�ھ واس�طانسان بھ ول�د مقحط�ی زده موجودیت را تجربھ می کند و می شود آنچھ کھ یافتھ است . غرایز قلمرو عل�م ھس�تند . غرای�ز ک�افر و

عل�م ای�ده ؤمن و موح�د ھ�م مول�د عل�م ب�اقی :علم بغی است کھ علم بخی�ل و س�لطھ ج�و و مخ�رب م�ی باش�د . و غرای�ز م� آلیستی کھ تاریخی و دھری است و علم رئالیستی کھ اکنونی و حضوری است : علم ذھنی و علم قلبی !

اس�ت و چ�ون ھمانطور کھ بھ قول قرآن ، مذھب کافران پیروی از پدران (تاریخ ) است ھ�وش و ح�واس آنھ�ا نی�ز چن�ین

عق�ل عقل و دینشان ھم چنین است زیرا عقل و دین محص�ول ھ�وش و ح�واس اس�ت : حواسشان قدیمی و موروثی استالک�ت رد و ای�ن ھو دین و حواس ذھنی و یا قلبی ! زی�را ذھ�ن تمام�ا م�وروثی اس�ت و ل�ذا منب�ع تغذی�ھ ای ج�ز حافظ�ھ ن�دا

–قرآن » دھر است کھ انسان را ھالک می کنداین « ھوش و حواس است .

ض�ور جھ�ان . ح ند حواسش بھ خود نمی آید و از خواب مرگ بیدار نمی شود و حاضر نمی گردد درانسان تا خدا را نبی از» بایس�تی «اس�ت و انس�ان جھان را در نمی یابد و ھمچنان ایده آلیست و آرزو پرست است یعنی ھستی اش بایستی

بیگانھ و کور است و این عدم پرستی است و ظلمت پرستی ! واقعیات

و اص�ل تجربی�اتیھای عرف�انی نیس�ت بلک�ھ حفمی گوئیم نظریھ پردازیھای متافیزیکی و آرمانشھری و فلسفھ باآنچھ کھ مشاھدات عینی بنده در بیداری است .

ال غرایز معلول ناکامیھای حواس است . حس کامل منجر بھ غریزه نمی ش�ود ول�ی آدم�ی ب�ھ تجرب�ھ و عل�م غری�زی واص

س برسد . یعنی بھ طور مثال آدمی اگر بتواند حس شامھ و چشائی اش را بھ کمال برس�اند خود قادر است کھ بھ کمال ح

٣٤

بھ ھمان طریق سیر می شود و نی�ازی ب�ھ بلعی�دن غ�ذا ن�دارد . آدم�ی اگ�ر ب�ھ کم�ال بین�ایی برس�د نی�از ب�ھ مقارب�ت جنس�ی ی�ا اعم�ال غری�زی اش در حک�م کام�ل در حی�ات دن ننس�اا نخواھد یافت . شھوات حاصل نقص حواس ھستند . و لذا برای

عبادت و انجام وظیفھ است . این نکتھ را نیز دریاب تا معنای کمال را دریابی ! و نیز حقانیت مقام عصمت را در امامت صوص است و ھم اکتسابی و عرفانی! و نیز انسان بھشتی ! انسان اگر بھ کم�ال ح�واس برس�د نکھ ھم از نوع ذاتی و مدنیا یافتھ است و لذا برای ادامھ بقایش نیاز بھ خ�وردن و جم�اع و تولی�د مث�ل ن�دارد زی�را کس�ی جاودانگیش را در حیات

کھ جمال احدی و صمدی را دید خودش ھم چنین می شود . زیرا دیدن ھمان یافتن و شدن است .

و ا در درج�ھنس�انھانسان ھمانست کھ می شنود و می بیند و می بوید و می چشد و لمس می کند و م�ی گوی�د . تف�اوت ار خ�دمت دادراک حواس است زیرا اندیشھ و عمل و غرایزش جملھ معل�ول ح�واس اوس�ت . زی�را اندیش�ھ و عم�ل تکیفی

ارضای غرایز ھستند .

اک�امی نده ب�ھ ق�درت و س�لطھ و ث�روت ک�ھ ن�وعی غری�زه تص�ور م�ی ش�ود معل�ول نقص�ان ح�واس و اباید درک کرد ک�ھ ارطی ر ضعف و قحباھد بدینگونھ این نقص و ناکامی را جبران کند کھ ھرگز نمی کند وبلکھ غرایز حیاتی است کھ می خو

و بیماری آن می افزاید .

ی�ن نقص�ان اخالف کھ موسوم بھ عشق است نیز معل�ول دیگ�ری از ماراده بھ تملک عاطفی سائر انسانھا و خاصھ جنس وت می رس�اند خود را بھ عنوان مایملک ابدی خود بھ ثبو خسران حواس و غرایز می باشد و گوئی یافتھ ھای عاطفی

ک�ری و واین بھ معنای غایت قحطی و بی وجودی انسان است کھ در لباس عشق پنھان می شود و حاصل غایت ک�وری اللی است و غایت بی رابطگی و بی عاطفھ گی و مرگ دل .

واس ح�م�اری و ناک�امی غری�زه جنس�ی و خس�ران یعنی عشق جنسی نیز کھ نوعی غریزه تصور می شود حاصل غایت بی

ی�ز بیم�اری غرا وقدرت و تصاحب عاطفی ( عشق ) از ناک�امی خاصھ بینایی است . بنابراین اراده بھ مالکیت و سلطھ و و بطالت حواس و مرگ دل می باشد .

غرای�ز اری�ھ ای !ع! ذاتی و غرایز نیز ھمچون افعال و امیال و افکار بھ دو نوعند : خودی و بی خودی : قلبی و ذھنی

ی�ت رو جنون و جنااجتماعی است و در جھت ارضای خود غایتی ندارد و قلم -ی عاریھ ای کھ برخاستھ از خودیت تاریخ ایش غرای�زیاست کھ امروزه این غرایز در عصر تکنول�وژی ب�ھ غای�ت مالیخولی�ایی خ�ود رس�یده ان�د و بلک�ھ ش�اھد پی�د

واب ھ�م در ع�الم خ� تماشای تلویزیون یا کار با اینترنت و گوش دادن بھ موسیقی کھ حت�ی کامال تکنولوژیکی ھستیم مثللیخولی�ایی ع�الج و ماادامھ می یابند . این غرایز حتی غرایز حیوانی بشر را بھ ھالکت انداخت�ھ و ایج�اد ان�واع ام�راض ال

. نحرافات جنسی و جنایات اینترنتیکرده اند مثل ا

ی زدگ��ی ھ ج��والن مالیخولی��ایی غرای��ز اس��ت ک��ھ غرای��ز را ب��ھ غای��ت قحط��ص��از ن��وع ارتباط��اتش عر تکنول��وژی و خاص��ھیخی ف�رد را ت�ارو رسانیده و اراده آدمی را بھ سوی جنایت می برد و چ�ھ بس�ا ک�ل شخص�یت حی�وانی و حت�ی عاری�ھ ای

ای اس�ت . انگر چن�ین فاجع�ھنابود کرده و وجودش را تحویل شیاطین می دھ�د . ش�یطان پرس�تی آش�کار در عص�ر م�ا بی� این غایت غرایز تاریخی بشر است کھ در آخرالزمان در کالبد تکنولوژی منھدم می گردد .

٣٥

فصل ششم

حاالت و صفات

٣٦

خاستھ از نی ھستند برخاستھ از واکنش حواس بر نفس بشرند و صفات انسان ھم برآحاالت آدمی کھ بیانگر حس ھای واکنش غرایز بر نفس می باشند .

یگ�ری دت متف�اوت ک�ھ یک�ی لحظ�ھ ای و م�وقتی و وم�ند منتھ�ی ب�ا دو م�داومت و مقاتحاالت و ص�فات از ی�ک ج�نس ھس�

، می�د ، ی�أسادائمی و پایدار است مثل : خشم ، شتاب ، ترس ، گالیھ ، شوق ، وسوسھ ، دغدغھ ، دلتنگ�ی ، ح�رص ، یش�انی ، ح�ب، ح�زن ، ش�ادی ، ادب ، پر، ضعفحشت ، اعتماد ، تصدیق ، وھره ، لو د رکار ، شکن، شک ، حیا ، اکبر

، کنجکاوی و غیره .بغض

مدمی و گذرا می باشند . ددرواقع صفات ھمان حاالت پایدار و دائمی ھستند و یا حاالت ھمان صفات

و و غ�م ، ی�أس وگانھ و دیالکتیکی ھستند : شادیدمی دارای ماھیتی دآھمانطور کھ درک می کنیم ھمھ حاالت و صفات ق�بض و :آن حاص�ل دو وض�عیت کل�ی از دل انس�ان اس�ت وامید ، صبر و شتاب ، کفر و شکر ، حب و بغ�ض و غی�ره .

ن�زل تت�اریکی و یی یا نزول و عروج ! این دل اس�ت ک�ھ ی�ا دچ�ار ق�بض و ثق�ل وا ثقل و روانی یا تاریکی و روشنابسط یص��فات ! و ای��ن اس��اس روانشناس��ی اح��وال ون��ی و روش��نایی و ع��روج روح ی��ا روانی��ا دچ��ار بس��ط و رواروان اس��ت و

می باشد . گفتارلد دو نوع و کیفیت از امیال و افکار و اعمال و وبشری است کھ طبعا م

از اعم�اق ) آدمی روان است و این جریان روح است . و روح آدمی کھ روح خداس�ت در خلق�ت تک�وینی ، ی�انفس (خودض�ع ک�ھ ای�ن و ودوئی انسان باال می آید و بھ سوی درب دل عروج می کند تا وارد بر تن و حیات دنیوی انسان شھذات

کس روی ی و عروج نفس است و ھمھ احوال و صفات نیک حاصل این وضع است و یا بھ عانبساط و روانی و روشنایش ندیش�ھ و ھ�وجود بھ قھر می رود و لذا ت�ن و دل و روان و ابھ سوی ذات ھوئی دارد و در قھقرای عدمی و عمائی و

ح�وال و اھ و حواس و غرایز ھم دچار انقباض وکدورت و تاریکی و ثقل و قحطی و افس�ردگی م�ی ش�ود و ای�ن عل�ت ھم�م�ھ ح�االت و ھاین شاه کلید خودشناسی و روان شناسی روحانی و عرفانی و قرآنی اس�ت . ک�ھ صفات بد در انسان است

نسان است وات و امیال و اعمال ضد و نقیض آدمی از این دو وضعیت کلی می باشد . این ھبوط و عروج روح در صفا یا صعود و سقوط آن !

اص�یل اس�ت وروان آدمی در حال انبساط و عروج روح رویکرد خودی و قلبی دارد و لذا آدم�ی دارای عملک�ردی خ�الق

ھ ای و ت�اریخی و اجتم�اعیت�وئی و عاری� -بی خودی دارد و بھ ھویت من ولی در حال انقباض و ھبوط روح رویکردی و اق یک مقلد مجبور است . تصادی و سیاسی روی می کند و اساسا

بروین�د ول�ی ب�ا ای�ن دو گان�ھ گیھ�ای روح�ی و ح�االت و ص�فات متض�اد در خ�ود روک�ھ اساسا مؤمنان اھ�ل معرف�ت ھس�تند د . زی�را ای م�ی باش� ری�ھو حاالت و اعمالشان انقباظی و عاو لذا ھمھ امیال و صفات کافران از انبساط روان بیگانھ اند

ای م�ی دھن�د ھیئی و عاروت –مؤمنان حتی در شدیدترین انقباض روح و دل ھم بھ ندرت بھ طور کامل تن بھ ھویت من ت�وئی –م�ن ب�ھ دام ھوی�ت وم�ت و جھ�اد م�ی کنن�د ت�اامق وو لذا در این اوضاع دچ�ار تض�اد و بح�ران بزرگ�ی م�ی ش�وند

ھ بس��ا ع��ذابچ��جامع��ھ نیفتن��د . و ل��ذا انقب��اض قلب��ی در مؤمن��ان ب��ھ مثاب��ھ امتح��ان ایمانش��ان نی��ز م��ی باش��د ھرچن��د ک��ھ بدانی��د ک��ھ ومن��ان از اکثری��ت م��ردم پی��روی نکنی��د ک��ھ ب��ھ ظل��م م��ی گرائی��د ؤای م« شرکھایش��ان نی��ز م��ی توان��د باش��د . –ھوی�ت م�ن و ظ�ن قلم�رو فرم�انروایی دنی�ا و ت�اریخ و ن�اس و –ن آق�ر» ی کنن�د اکثرالناس جز ظن خ�ود را پی�روی نم�

–قرآن » بدانید کھ ظن برای وصول حق کفایت نمی کند «توئی است . و

و ز ب�ھ ت�دبیرو صفات اوست کھ طبق حافظھ تاریخی و سنت اجتماعی و ام�ر غرای� لاصوال ذھن آدمی تحت الشعاع احواب�اظی نف�س می پ�ردازد ت�ا ھ�م پاس�خگوی قحط�ی زدگ�ی غرای�ز باش�د و ھ�م بتوان�د ب�ر وض�عیت انقسامان دھی اعمال خود

ر و عب�ادت ومنان اھل معرف�ت اص�وال در ش�رایط انقب�اض ب�ھ فک�ر و ذک�مؤمسلط گردد. و این روش کافران است . ولی خدمت و خلوص اعمال خود روی می کنند تا بھ دام وسوسھ خناس و ناس نیفتند .

روان بش�ر ین دلیل در تاریخ شاھد دو فرھنگ و شریعت و مذھب کلی ھستیم کھ حاصل این دو ن�وع وض�عیت کل�یبھ ھم

س�ت ول�ی اوما در وضع انبس�اط و ع�روج و تع�الی روان ھس�تند و س�مت کل�ی روانش�ان عروج�ی ماست . زیرا مؤمنان ع. دبتال می شونوقت بھ وضع متقابل مطور مکافران در وضعی معکوس بھ سر می برند . ھرچند کھ ھر دوی آنھا گاه بھ

کھ برای کافران امکان توبھ است و برای مؤمنان امتحان و عذاب است و تزکیھ .

٣٧

ال اری�ک و در ح�کھ دو صفت کلی و ذات�ی ب�رای آدم�ی بیش�تر نیس�ت . یعن�ی انس�انھا ی�ا انقباض�ی و ت تفگدر حقیقت باید ض�ور دارد حولی در ھر دو وضع ھر آن س�ایھ و تجل�ی وض�ع متقاب�ل ھ�م سقوط ھستند و یا انبساطی و در حال عروج .

کھ برای کافران رحمت است و برای مؤمنان امتحان و تزکیھ و تنبیھ !

رخ ل گون�اگونیکان و جرقھ ھای انبساط و عروج و ھویت ذاتی در مسائمی و بی خود ، اولی چھ بسا در انسان انقباض ن سبقت رحمت است بر عدالت . می دھد و چشانیده می شود و ای

دغدغ�ھ و برای انسان مؤمن و انبساطی کھ ایمان و انبساط و عروج ، صفت کل�ی روان اوس�ت خش�م و ش�تاب و بخ�ل و

ند . ذرا م�ی باش�گ�کبر و بغض و وحشت و بی اعتمادی و یأس و امثالھم بھ مثابھ حاالت اویند زیرا بھ ھرح�ال م�وقتی و م بھ ب و امثالھحانقباضی و بی خودی ، صبوری و امید و اعتماد و شکر و ادب و امنیت و ولی برای انسان کافر دل و

مثابھ احوال اویند چون موقتی ھستند .

ی بض و ت�اریکق�ولی گاه یا بھ دلیل نقطھ عطفی در سلوک روحانی یا امتحان الھی و ی�ا حت�ی ی�ک تنبی�ھ و ع�ذاب ، ی�ک ز یس�ت بلک�ھ ات رخ م�ی نمای�د ک�ھ ای�ن دیگ�ر از ح�االت نیس�ت و از ص�فات ھ�م نمن اھل معرفؤشدید و بلند مدتی برای م

امتح�ان ؤمن در ای�نکن است فرد ممبالیا و امتحانات و یا گذار برزخی از مرتبھ ای بھ مرتبھ دیگر است . کھ چھ بسا مماع�ت جھمرن�گ چار کفر شود و ایمانش را بفروشد و ب�ھ وادی ب�ی خ�ودی نف�س ملح�ق ش�ود و ب�ھ ق�ولیدطویل المدت

شود .

و آن وادی از مراح�ل ب�زرگ س�یر ال�ی هللا دچ�ار ای�ن ق�بض عظ�یم م�ی ش�وندی ولی ھمھ سالکان معرفت بی تردید در یکلبت�ھ ی اس�ت ک�ھ افراق است کھ البتھ کارگاه تب�دیل مش�اھدات و یافت�ھ ھ�ای روح�انی ب�ھ معرف�ت عرف�انی و فرق�انی و قرآن�

را از دست می دھند و بھ کلی نومید می شوند . برخی ھم در این فراق ، ایمان خود

و امث�الھم البتھ در فرد مؤمن و زن�ده دل ھرگ�ز نومی�دی و کب�ر و خش�م و بغ�ض و پریش�انی و وحش�ت و ش�تاب و دلھ�رهد و در او تبدیل بھ صفت نمی ش�ود ھرچن�د ک�ھ ط�والنی م�دت ش�ود . ول�ی در ف�رد ک�افر دل ای�ن ح�االت ع�ین ص�فات ھس�تن

ور آن زن�دگی دون را ھ�م پدی�د آورده اس�ت ت�ا بتوان�د رو ظرف اقتصادی و اجتماعی و فرھنگ�ی خ�ود در بی�نھادینھ شده ن�د کیالتی نم�ی از خ�ود نھادین�ھ و تش�ک نمن ھرگ�ز ای�ن ح�االت ب�د را در بی�روؤغرایزش را سامان دھی کند . ولی فرد م�

مگر اینکھ ایمانش از دل برود .

س�ت ک�ھ مھ�د اایم�ان رین حاالت و صفات آدم�ی در بی�ان دین�ی و قرآن�ی ھم�ان کف�ر وھمترین و محوری تمو اما یکی از سائر حاالت و صفات می باشد.

لی در ع�ین ح�ال و –قرآن –و ھیچ دلی بی اذن خدا ایمان نمی آورد –مھد کفر و ایمان ھر دو دل است در منطق قرآن

ه دوحب اختی�ار نم�ولی خداوند انسان را صا –رسند . قرآن اگر خدا بخواھد ھمھ مردم جھان بھ آنی بھ ایمان خالص میر بخواھ�د است در قلمرو اراده ذھن�ی اش . زی�را آدم�ی ص�احب اختی�ار ھ�یچ ام�ری از دل�ش نیس�ت ول�ی ب�ر ذھ�ن خ�ود اگ�

ش ت�ال وست بدارد ودکھ ایمان و دین و اعمال صالح را در ذھن خود بخواھد و احاطھ و اراده و انتخاب دارد . یعنی ھر. م چن�ین اس�تھ�کند خداوند بھ دلش ایمان می بخش�د ت�ا بتوان�د سرنوش�ت خ�ود را ص�ادقانھ دین�ی نمای�د . در م�ورد کف�ر

یعنی خداوند اجابت کننده خواستھ ھای ذھنی بشر در دل اوست .

ی�ل ای�ن تما ل�یوآن می خوانیم کھ کافران در خلوت نجواکن�ان م�ی گوین�د ای ک�اش م�ا ھ�م مث�ل مؤمن�ان م�ی ب�ودیم . در قرھ ب�وز میلش�ان موجب ایمانشان نمی شود زیرا ھنوز مشغول اعمال زشت و کافرانھ ھستند . یعنی معلوم می شود ک�ھ ھن�

ایمان کمتر از کفر است و کفر را بیشتر دوست می دارند .

ھ�م واقع�ا ااست و آنھ عام ، ادعائی دروغ و کافرانھ فران نسبت بھ ایمان مؤمنان در مالءاین نشان می دھد کھ انکار کاایمان را بر حق و نیکو می دانند ولی بین کفر و ایمان باالخره کفر را ت�رجیح داده ان�د . و اص�ال ک�افر در منط�ق قرآن�ی آدمی بھ کلی بی خدا و بی دین نیست بلکھ تفاوت کافر و مؤمن در ارجحیت بین کف�ر و ایم�ان اس�ت ک�ھ ک�دامیک اص�ل و

دین را ب�ھ خ�دمت دنی�ا گرفت�ھ ان�د طبق کالم قرآن ، کافران دنیا را بر آخرت ترجیح داده اند و دیگری در خدمتش باشد وکس عمل کرده اند . بدینگونھ می توانیم یک پاپ یا آی�ت هللا و ب�رھمن و موب�د و خاخ�ام ک�افر ھ�م داش�تھ عو مؤمنان بھ

، اینست کھ خدای را در جایی بسیار دور می باشیم کھ دینش در خدمت دنیای اوست . و ویژگی دیگر کافران طبق قرآناز خ�ود ب�ھ خ�ود مثل آسمان یا آخرت پس از مرگ . ولی مؤمنان خداوند را در جای جای حیات دنی�ا م�ی خوانن�د و دانند

و ب�ھ ھ�ر س�و روی » ھرکج�ا ک�ھ باش�ید خ�دا ب�ا شماس�ت « بھ ھمین گونھ عمل و زندگی م�ی کنن�د . نزدیکتر می دانند و

٣٨

و ای�ن وض�ع مؤمن��ان اس�ت . ب�دین ترتی�ب بای�د گف�ت ک��ھ در ق�اموس ق�رآن مؤمن�ان حقیق�ی ھم��ان –. ق�رآن کنی�د خداس�ت پیروان مذھب وحدت وجود ھستند در ھمھ مذاھب .

اص�ل ن�وع حبھ بیان دیگر انقباض و انبساط نفس کھ بھ یک معنا ھمان کوچک و بزرگ بودن دل و ظرفیت وج�ود اس�ت

م�ا قل�بش و تنک�ھ خ�دای را در زم�ین و بلک�ھ در خویش�تن م�ی دان�د حآاس�ت . ب�ھ خداون�د نگاه و ب�اور و عملک�رد نس�بتس�تی ج�ای قدس کرده کھ در جھان ھمجانش و ظرف وجودش بسیار وسیعتر از کسی است کھ خداوند را آنقدر بزرگ و

خ�دا :م�ی گف�ت نگیرد و محکوم بھ نابودی شود و ب�ھ مص�داق آن س�خن ب�زرگ م�ؤمن دل ک�افر یعن�ی ص�ادق ھ�دایت ک�ھ ر بش� ددر ن�ز مقدس تر از آنست کھ اصال وجود داشتھ باش�د ! ک�ھ البت�ھ ای�ن س�خن ب�ھ ظ�اھر طن�ز گوی�ای حقیقت�ی ب�زرگ

ون�د ینس�ت ک�ھ خدااانی ک�افر باش�د و آدم ش�رابخواری قلب�ا م�ؤمن باش�د . و وسا آدم نم�ازخباست . بدینگونھ است کھ چھ ا دع�وی دی�ن ر مردم محول نکرده است و نھ بھ ھ�یچ ح�اکم و قاض�ی . و بلک�ھھرگز قضاوت بھ کفر یا ایمان کسی را بھ

ج�ود انس�انھا ن ارزیابی وآنرا محترم دارد . و میزا ار افراد نموده کھ جامعھ و حاکمیت ھم باید بپذیرد ورفقط منوط بھ اقبا ر نزد خداترین شما د ای عمل است کھ براستی کھ کریمودر نزد خداوند ھم ھیچ مذھب اسمی خاصی نیست و بلکھ تق

و ک�ریم چ�ھ شماست ! و عجبا کھ میزان تقوا ھم کرامت وج�ودی اس�ت ن�ھ زھ�د نم�ادین ! و ام�ا کرام�ت چیس�ت نتریاتقو کسی است ؟ کرامت حاصل عظمت وج�ود اس�ت و ای�ن ھم�ان بس�ط وج�ود اس�ت ک�ھ وج�ود را س�خی و بخش�نده و ص�احب

! نھ شیطانی را ھم کرامت می بخشد و خدائی می کند نھ حیوانی و یقشفاعت و نور رحمت برای خالیق می کند و خال

ان س�ت ول�ی انس�مؤمن انسانی ذاتا ایمن و ایمنی بخش است و ل�ذا در وحش�تناکترین ح�وادث ھ�م ک�انون امنی�ت مردم�ان اد ش می ترسودخکافر در امن ترین شرایط ھم کانون انتشار ھراس و ناامنی و وحشت و ترور در مردم است و از سایھ

زیرا در ظلمت است و بھ قول قرآن مشغول سجده بر سایھ ظلمانی خویش می باشد ی جنبد . ، چون کوھھا بجنبند او نم عو لذا ھمواره در وحشت و ناامنی بھ سر می برد ولی مؤمن بھ قول علی

گ�ی ز ویژاای�ن . و تآنس� فرد یا جامعھ و حکومت ، واض�ح ت�رین نش�انھ کف�ر ح�اکم ب�ر رپس احساس ناامنی و وحشت د

ف امنی�ت و رص�کومتھا نھ این نوع افراد، جوامع و حکومتھای عصر جدید است و لذا عمده ترین ھزیح وجوامع مدرن اس از احس� شیانحراست و نظم می شود . و روی دیگر این کفر و ناامنی رشد فزاینده انواع بیمھ ھاست کھ حاصل بیم

م�ھ رکتھای بیش�دس�ت دارن�د رکھ قدرتمندترین نھادھای جھانی کھ سرنوشت بش�ر را د ناامنی است و لذا امروزه شاھدیمر منج�ر ب�ھ ج�اد امنی�ت فزاین�ده م�ی ش�ود ک�ھ ای�ن ام�عم�ده ای از عل�وم و فن�ون ای�ن عص�ر ص�رف ایھستند . و لذا بخش

ب�ا رای مب�ارزهتالش ب�پیدایش ھولناکترین و مخربترین تکنولوژی ھا و تسلیحات شده است مثل تکنولوژی اتمی . یعنی است . ناامنی منجر بھ ناامنی ھای برتر شده است مثل مبارزه با تروریزم کھ منجر بھ یک وحشت جھانی شده

ت آف�رین بنابراین واضح ترین تفاوت کافر و مؤمن در عصر ما ایمن�ی و وحش�ت اس�ت یعن�ی انس�ان وحش�ت زده و وحش�

نمی تواند مؤمن باشد .

س�ت . و ام�اماترین نشانھ ھای مؤمن راستگوئی است و لذا کفر و کذب در جای جای ق�رآن توأم�ان یکی دیگر از قطعی ت�رین نش�انھ می فرماید کھ مؤمن امکان ارتکاب ھر گناھی را دارد اال دروغگویی ! پ�س راس�تگوئی از واض�ح عدق اص

ت�رین اض�حوس�ور و خفق�ان فرھنگ�ی جامعھ و حکومت است . و لذا در وجھ اجتماعی و حکومتی ، سان درکفر وایمان ده است. ند لعنت کر. ھمانطور کھ پیامبر اسالم کسی را کھ حقایقی را از مردم پنھان می کنماد حاکمیت کفر سیاسی است

دانست . پس باید راستگوئی ، آرامش و آزادی و شھامت بیان حقایق را سھ رکن آشکار ایمان در فرد یا جامعھ

س�ت و ای�ن خدا ھ دل باش�د ک�ھ درب ذات و قلم�رو روحک�ھ آگ�اھی و اراده او یعن�ی ذھ�نش متص�ل ب�و مؤمن انسانی است

در ؤمن�ان اگ�رممای�د : ای ریعنی اتصال بھ خداوند اساس ایمان است کھ خود خداوند ھم مؤمن است . و اینست کھ می فدرت و ن ب�ا تم�ام ق�ھم�ھ م�ردم جھ�ا ھ اگ�رراه دین خالص تنھا شدید و مردمان جمعا بھ عداوت با ش�ما پرداختن�د بدانی�د ک�

س�ت و س�ت و کافیا خ�دا ب�ا شمارامکانات خود و بلکھ دو برابر کل قدرتشان را بر علی�ھ ش�ما ب�ھ ک�ار گیرن�د مھراس�ید زی� بدون اذن او موئی از شما کم نخواھد شد .

و ایم�انی ھمچ�ون ش�نا ک�ردن ب�ر این کالم خدا خطاب بھ مؤمنان آخرالزمان است زیرا در عصر ما زندگی خالصانھ دین�ی

ب است . و یا بھ ق�ول پی�امبر اس�الم ، بمانن�د حم�ل آت�ش ب�ر ک�ف دس�تان اس�ت . پ�س زن�دگی دین�ی در ای�ن آخالف جریان و محم�د ععیس�ی و عو موس�ی عدوران براستی بھ مراتب بزرگتر و با عظمت تر از زندگی انبیای بزرگ چون اب�راھیم

ی��د مق��ام مؤمن��ان ام��ت م��ن در آخرالزم��ان در ن��زد خداون��د برت��ر از مق��ام پی��امبران بن��ی اس��ت . و اینس��ت ک��ھ م��ی فرما صع ان بھ مقامشان غبطھ می خورند . و از این منظر بھتر حق تقیھ را درک می کنیم کھ امام صادقراسرائیل است و پیامب

٣٩

یعن�ی ناز دی�ن م�ی نام�د . و ای� دف ب�ا خ�روجارا مت�ر تقی�ھآنرا اص�ل اول دی�ن در آخرالزم�ان نامی�ده اس�ت . و خ�روج از بازاری نکردن ایمان و اخالص و حقایق و معارف توحی�دی ! پ�س بنگ�ر مق�ام عارف�ان ص�احب رس�الت در آخرالزم�ان را کھ وظیفھ دارند آشکار باشند . این مقامی است کھ در کل تاریخ انبیا و اولیای الھی نصیب کسی نشده و نیز امتحانی کھ

این رویارویی یک نفر با کل جامعھ بشری و ھمھ حکومتھای روی زمین است ک�ھ وبود ن نشده ھیچ بشری بھ آن آزمو مصداق آیھ مذکور است کھ آیھ عارف صاحب رسالت در آخرالزمان است .

ن�د یور ص�فات ام�ی نمای�انگآدرابطھ احوال و صفات رابطھ امواج و کف ھای روی آب دریا بھ آب دریاست . یعنی حاالت

ای�ن . و البت�ھ ت م�ی باش�ندالاسطھ امواجش درک می کنیم . پس صفات بھ مثابھ زیر بنای ح�اوکھ دریا را بھ مانگونھھھ مالن واص�ل ک�در وج�ود خالص�ان و ک�ا چرا کھ رابط�ھ ذھ�ن و دل اساس�ا دی�الکتیکی اس�ت االرابطھ ای دیالکتیکی است

موحدان وجودی اند .

ھ ب��افران ای�ن ، ح�االت مؤمنان��ھ و انبس�اطی آش�کار ش�ود و ب��العکس . در ک� ییعن�ی چ�ھ بس�ا از ص��فات کافران�ھ و انقباض�وبرو می رن کافرنما ست و در مؤمنان بھ معنای تقیھ . در اینجا با معمای وجودی کافران مؤمن نما و مؤمناا معنای ریا

ک�افران ت . زی�رارو معرفت دینی و قض�اوت و حکم�ت اس�مشویم کھ یکی از لطیف ترین و سرنوشت سازترین معمای قلروی ھ ب�ھ مالم�تم در غای�ت تقی�حرفھ ای در نھایت منافق می شوند کھ غایت ایمان را ایفا م�ی کنن�د و مؤمن�ان کام�ل ھ�

ھ�ی ب�ر روی اولیای ال ن حقھ را کاملتریناورند و فرقھ مالمتیھ نمادی از این حقیقت می باشند . و ابن عربی مالمتیمی آگر . مری�دش ھای�د یکی از مشھورترین این مالمتیان ھمان�ا نیچ�ھ آلم�انی اس�ت و پ�س از اوزمین می داند . در دوران ما

آن در عرصھ کالم اخالقی و این در قلمرو کالم فلسفی .

ن ارکس و لن�یم�بزرگ کمونیست ھمچ�ون ی در دوران ما برخی از انقالبیونمالمتیان دیگر قلمرو قسط و عدالت اجتماعھس�تند اھر کس�انیری از مظ�وارا ھستند . اینان نیز ھمچون نیچھ و ھایدگر بھ ق�ول اقب�ال الھ�و چھ گو وو مائو و کاستر

ھ�ی رت الط�اق فھ دلھای مؤمن و خالص و عاشق ولی ذھن ھا و گفتاری کافر دارند . حقیق�ت وج�ودی این�ان را از انطب�کھ ب�ر ای�ن ب�اره خ�دا اس�توار اس�ت . دق کالم قرآن فطرت ت�وده ھ�ا ب�ر فط�رت بآنھا با فطرت ناس می توان شناخت زیرا ط

از اینجانب رجوع نمایید.» عرفانیمردم شناسی « رسالھ

ص��فات واینک��ھ نف��وس ک��افران آن و دیالکتی��ک و تض��اد ص��وری ب��ین ص��فات و ح��االت ک��افران معن��ای دیگ��ری نی��ز داردلص ت�ر و را در کف�ر خ�اکفرشان از طریق برون افکنی بالوقفھ فط�رت دین�ی در ص�ورت ح�االت روزم�ره و س�طحی مس�تم

ن و عمی�ق دشعمیق تر می شود . و این رشد کافرانھ است . در حالیکھ ھمین تضاد در وجود مؤمنان موجب خالص تر ی ریا باال م�دی کفر نفس بھ صورت حاالت موقتی ھمچون کفی کھ از اعماق نتر شدن ایمانشان است از طریق برون افک

آید تا دریا زاللتر شود .

مھ�م را نی�ز موجب پاالیش و اخالص و رشد کفر در کافران ، و ایمان در مؤمن�ان م�ی ش�ود . ای�ن نکت�ھ ب�س تپس حاال دریاب تا از سطحی نگری در معرفت دینی نجات یابی .

روزم�ره و پس باید گف�ت ک�ھ نیک�ی ھ�ای روزم�ره و احساس�اتی ک�افران از کفرش�ان اس�ت و تعمی�ق ای�ن کف�ر . و ب�دیھای

ک�ھ یک�ی کم�ت دین�یذرای مؤمنان از تعمیق ایمانشان است . پس زنھار از سطحی نگری در قضاوت و حاحساساتی و گدی�د پھ�ای کبی�ری ھای جوامع دینی و معرفت دینی در تاریخ بوده کھ جنایات عظیمی آفریده و گمراھ�یاز بزرگترین آفت

آورده است .

ب�ر عظیم�ی درکسلطان عشق و عدالت و خشوع بود م�تھم ب�ھ کھ امیر مؤمنان و عی از این دیالکتیک : علی ینمونھ ھاش�ری مظھ��ر ن�زد عام�ھ مردم��ان ب�ود . ول�ی معاوی��ھ ک�ھ س�لطان کف��ر و ش�قاوت و پلی�دی ب��ود در ن�زد مردم�ان و علم��ای ق

مود . نه ساخت و کل مردمان را گمراه ارحمت و تواضع می نمود و ھمین امر کسی چون ابوموسی اشعری را گمر

ک�ھ . در حالی در رابط�ھ ب�ا م�ردان دارن�د یھ و با عف�ت رفت�ار ظ�اھری و احساس�ات و ح�االت متکبران�ھ و خش�نزنان مؤمنان�ھ و ای�ن زنان کافر و روسپی ص�فت دارای رفت�اری مل�وس و رئ�وف و متواض�عانھ ھس�تند . ح�ال آنک�ھ آن ظ�اھری کافر

ظاھری مؤمنانھ است .

خاس�تھ از ح�واس اس�ت ب�ا ھ�م مرب�وط م�ی ش�وند و ب�ا ک�ھ مس�تقیما بر واس�طھ ح�االت خ�ود انسانھا در روابط روزمره بھصفات ھمدیگر بیگانھ اند . و معموال صفات کھ زیر بنای شخصیت اس�ت در بلن�د م�دت و رواب�ط عمی�ق و ج�دی ش�ناختھ

٤٠

می شود . حاالت یا احساسات صورت دنیوی و میرای صفات ھستند . آنچ�ھ ک�ھ م�ی مان�د ص�فات اس�ت ک�ھ توش�ھ آخ�رت می نیز می باشد . آد

فات ت است ی�ا ص�ه ای سخن می گوئیم بایستی بدانیم کھ منظورمان احساس و حاالژبنابراین وقتی از خصلت و رفتار ویفات عمیق در ص فت و تواضعیکبر احساس و احوال برخاستھ از لطات یا نکھ ریشھ در غرایز دارند . مثال چھ بسا خشو

ات و اح�وال خاستھ از شقاوت و پلیدی صفات باش�د . احساس�خوش اخالقی احساس برھ بسا رحم و و غرایز باشد . و چ س و بلکھ نقاب صفات او ھستند . اآدمی بھ مثابھ لب

ب�ط و ری�ب در روابنابراین بایستی بین صفت بخل از احساس بخل یا صفت کبر از حال کب�ر تف�اوت نھ�اد . و اینس�ت راز ف

» قاھت نیس�تو قلوبشان را ف«شان . نان است و نھ در قلوبدر چشم و گوش آ مھ مردم کھ عقلشانقضاوتھای قشری عا –قرآن

و ندیش�ھ قش�ریشناختھ شدن مردان حق و امام زمان در میان مردمان آخرالزمان ک�ھ اس�یر ا دمو اینست یکی از علل ع

تری عصر حاکمیت ارتباطات سینمایی ھستند . ي و تئااحساس

حب��ت ت��ر از اس��ت ک��ھ انس��انھای ب��ھ ظ��اھر خش��ن و نامھرب��ان و ج��دی قلب��ی زن��ده ت��ر و ب��ا مو ای��ن ام��ری تقریب��ا عم��ومی م و ث�ل اب�ن ملج�انسانھای بھ ظاھر رئوف و ملوس دارن�د . ھم�انطور ک�ھ آدمھ�ای مق�دس م�آب اکث�را قل�وبی ک�افر دارن�د م

سو فاطمھ عو حسین عشمر و قطامھ در مقابل علی

افران ان در ن�زد ک�ت�ر و ش�قی ت�ر و ناش�ادتر از آدمھ�ای ب�اتقوا دارن�د . و ل�ذا مؤمن�ھمانطور کھ آدمھای عیاش دلی مرده ھ م�ی یھ�وده قھقھ�ھمان عیاشان و رقاصان می باش�ند و آنانک�ھ ب یمتھم بھ افسردگی ھستند . در حالیکھ افسردگان حقیق

ک�ر س�ت . از می حق�ی عظ�یم ازنند . این معنایی عظیم است آن�را فھ�م ک�ن ! آنچ�ھ ک�ھ ریاک�اری ھ�م نامی�ده م�ی ش�ود دارا ع .علی »مرز بین حق و باطل بھ موئی است « کافران تا مالمت پیشگی مخلصان بھ ظاھر تفاوت چندانی نیست و

ی�ا متک�ی ب�ھ واوئی و ذاتی است کھ ھویت خودی می باش�د -صفات بر غرایز استوارند و غرایز یا متکی بھ ھویت من

ح�االت ب�ی اشد . صفات خودی مولد حاالت خودی ھستند . و صفات بی خودی مولدتوئی و عاریھ ای می ب –ھویت من خودی ھستند .

ان حس�وس از جھ�محاالت دو منبع تغذیھ دارند . منبع تغذیھ درونی ھمان صفات است و منبع تغذی�ھ برون�ی ھ�م ادراک�ات

در واق�ع سوس�ات !حن�د : ص�فات و مبیرون اس�ت . بن�ابراین ح�االت ک�ھ ھم�ان احساس�ات ھس�تند مح�ل تالق�ی ای�ن دو امری رایط بیرون�حاالت سنتز رابطھ صفات درونی و محسوسات بیرونی است . از آنجا کھ صفات بی خودی تمام�ا معل�ول ش�

ل�ذا ای�ن واست با محسوسات بیرونی ھمسو شده و مول�د ح�االت اس�ت ک�ھ تمام�ا جھ�ان ب�رون را مخاط�ب ق�رار م�ی دھ�د ف و مل�ک و تص�رت ھون افکن�ی ش�ده ب�ھ ب�رون اس�ت . و ل�ذا ح�االت کافران�ھ تمام�ا اراده ب�حاالت برخاستھ از برون و ب�ر ی است کھ اشد این حاالت بھ صورت احساس عشق تصرفی خودنمایی می کند .دسلطھ بر دیگران و جھان ما

ی و خ�الق تیکی�الکدولی حاالت انسان مؤمن اھل دل سنتز رابطھ صفات خودی و محسوسات بیرونی است و ای�ن رابط�ھ

ھ ی�را متک�ی ب�است و لذا این صفات خودی بر جھان ب�رون اث�ری خ�الق دارد و دارای م�اھیتی کریمان�ھ و ایث�اری اس�ت ز ھویت ذاتی و الھی است .

م�انطور ک�ھ از آیات الھی درک می شود ھدر مؤمن ھر چند کھ محسوسات برخاستھ از جھان برون است ولی این جھان

اھر و ب�اطنن ھم از ذات الھی تغذیھ می شود . و لذا حاالت یک انسان م�ؤمن قلم�رو وح�دت ظ�صفات خودی انسان مؤم ت می کند . و شفاع اھل دل سائرین را منقلب و تکریممؤمن و ذات و صفات است و این نور توحید است کھ از وجود

،دل من اھ�ل احساس�ات انس�ان م�ؤ حاالت و احساسات انسان کافر دل ، دف�ع کنن�ده و تھ�اجمی اس�ت در حالیک�ھ ح�االت و

جذب کننده و ایثاری است .

ا س�ت . و ل�ذیکی اتاینست کھ حاالت و احساسات آدمی بھ لح�اظ درک و بی�ان منطق�ی ام�ری ب�س دقی�ق و پیچی�ده و دی�الک ت آدمی ھرگز مدون نشده است . اروانشناسی احساس

٤١

ل کیھ و تکامت ھمواره مشغول تزاند و لذا این احساساحساسات مؤمن از خود بر می خیزد و بھ سوی خود رجعت می کت خ�ود قلم�رو احساس�ا نفس اس�ت . ول�ی احساس�ات ک�افران برخاس�تھ از غی�ر اس�ت و ب�ھ س�وی غی�ر م�ی رود و ف�رد در

مستمرا دچار قحطی و استھالک است .

ت باش�د ح�اال ی و عاری�ھ ایحواس روی بھ برون دارند و ریشھ در درون . ح�ال اگ�ر ای�ن درون ھ�م دارای ھ�ویتی بیرون� ش�نج و جن�ونتحاصل از این محسوسات امری تماما بیگانھ و غیر قابل کنت�رل اس�ت و ل�ذا در ش�رایط بحران�ی ب�ھ س�وی

می رود و برای مھار خویش نیازمند تخدیر و دارو می شود .

تگی و زم�ان ب�ھ س�وی خس�چشم و گوش و بویایی و چش�ایی و المس�ھ و گوی�ایی ( ح�واس ) ی�ک انس�ان ک�افر ب�ھ م�رور ن ن فاق�د روغ�استھالک و ضعف و ناکارآمدی می رود . زیرا از جریان روح آدمی تغذیھ نمی ش�ود و ل�ذا مث�ل ی�ک ماش�ی

س�ی در حاست کھ زنگ می زند و اصوات و رنگھا و بوھا موجب کرختی و ھالکت حواس می شوند و ل�ذا ای�ن اعض�ای وت و غن�ا وق�د . حال آنکھ حواس فرد مؤمن در نیمھ دوم عم�ر ب�ھ اوج یج بھ سوی مرگ می روندرنیمھ دوم عمر بھ ت

شنیدن صدای خدا و جمال عالم غیب می شوند . ھحساسیت می رسند کھ قادر ب

ل��ذا ویعن��ی ح��واس روان داری��م و ح��واس ایس��تا . و ل��ذا احساس��ات روان داری��م و احساس��ات خش��ک و منف��بض ش��ده و مخت است . آزار دھنده و ز و نافذ در دیگران است ولی احساسات انسان کافر احساسات انسان مؤمن لطیف و جاری

ھ در جھ�ان ھ�ام و وح�ی قلب�ی اس�ت ک�لکردن مردمان بھ مردم�ان م�ی رس�د و ای�ن ع�ین ا احساسات عارفان بھ واسطھ یادن ای�ن س�یال ود . رسولش را ام�ر م�ی کن�د ک�ھ وح�ی او را ب�ھ مؤمن�ان ھ�م وح�ی نمای� نداشاعھ می یابد ھمانطور کھ خداو

اس�طھ وم�ین ھین قدرتمندترین رسانھ غیبی مردان خداس�ت . ام�ام زم�ان ھ�م ب�ھ ات روان و حامل روح است . و ااحساس اراده خود را در جھان و جھانیان القاء می کند .

س�ت ک�ھ اھ ها و بوئی�دھ�درست است کھ احساس و حال از قلب بر می خیزد ولی بھ تحریک و واک�نش ش�نیده ھ�ا و دی�ده

ک�ھ ح�واس اس�ت ن بھ واس�طھوپیام روح را از قلب بھ جھان برون و مردمان می رساند . این ادراکات الھی از جھان برس�ی ک س�اند ب�ھ ھ�ربرونی خود رجعت می کند و پیام حق را م�ی ر بھ ذات الھی انسان می رسد و از آنجا دوباره بھ منشأ

کھ بخواھد .

ف�ر نھ وقت�ی ی�ک اسات و حاالت حسی بھ جھان برون انتقال می یابد و بدینگون�ھ اس�ت ک�پیام و اراده روح سوار بر احسھ روح اس�ت بھ دین خالص زنده شود ھمھ مردمان تحت تأثیرش زنده می ش�وند و ب�ھ خ�ود م�ی آین�د و ای�ن اعج�از رس�ان

. بواسطھ احساسات . بھ قول عارف : دماغم زمیخانھ بوئی کشید حذر کن کھ دیوانھ ھوئی کشید

ن ک�افر ، ت و ح�االت انس�اااحساسات و حاالت مرد حق ، ھوئی اس�ت زی�را دارای ھوی�ت ھ�وئی اس�ت در حالیک�ھ احساس�ز افر و م�ؤمن توئی است زیرا از بی�رون اس�ت و ل�ذا الق�ای منی�ت و س�لطھ و تج�اوز م�ی کن�د . ھم�ھ تفاوتھ�ای انس�ان ک�ا

ل�ی و نف�س ھ�وئی ، ن�وری اس�ت و روح�انی .حساس�ات م�ی باش�د : ات�وئی –و نف�س م�ن وئ�ی ا –ھمین تفاوت نفس من اح�ت و ر ی�ک س�و بخ�ل و جف�ا و ش�قاوت و ح�رص ، کب�ر و غ�رور و وقدتوئی ، ناری می باشد . –ت نفس من ااحساس

واض�ع و تسلطھ گری و بی قراری و ھراس و ناپ�اکی ق�رار دارد و در س�وی دیگ�ر س�خاوت و وف�ا و رحم�ت و قناع�ت و ارات ت ب��ھ مانن��د بخ��ات . احساس��اار دارد ک��ھ ھ��م ص��فات ھس��تند و ھ��م ح��االت و احساس��ع��دل و آرام��ش و ش��جاعت ق��ر

! فط�رت برخاستھ از صفات می باشند : صفات و احساسات عدمی و وجودی : خودی و بی خودی : فطری و عاریھ اییران�د مختھ و م�ی س�ا ان بھ واسطھ جھل و کفر و اعمال بد خود آنرا ثقیل و سنگین و منفعلنسآدمی ذاتا نیکوست ولی ا

خ�دمت لذا مش�تاق وو زنده بھ گور می سازد . کافر یک زنده بھ گور است و مؤمنان اھل معرفت این واقعھ را می بینند و احیاء و نجات مردم می شوند .

٤٢

فصل هفتم

ذهن ( ظن )

٤٣

و مقایسھ کردن و علت و معلول نمودن چیزھایی است کھ نوردوشتن و ضبط کردن و بھ یاد آنذھن قلمرو خواندن و ن برون بھ واسطھ حواس می یابد . و نیز قضاوت کردن و معنا نمودن و تدبیر کردن این یافتھ ھا جھت ارضای ادر جھ

محسوسات و غرایز و صفات است در چھارچوب ول مدیریت دنیوی کل حاالت ونیازھای غریزه است . ذھن مسئنطور کھ دل ھم امام آخرت و ابدیت اوست . و فقط در ااکم است . ذھن امام دنیای بشر است ھمحکھ بر دنیا شرایطی

ا بموحدان وجودی است کھ ذھن و دل در اتحاد یکدیگرند ولی در مؤمنان ھم سو ھستند و در کافران ھم در جدال ھمدیگرند و در منافق از ھمدیگر قطع رابطھ اند و دو شقھ اند .

اس وح�بر صورت آدمی ح�اکم اس�ت ک�ھ قلم�رو تجم�ع ح�واس اس�ت و ذھن کھ جایگاھش در سر است و سر ھم مستقیما

اس تحت داده و حو یافتھ ھای خود را بھ ذھن تحویل داده و از آنجا این یافتھ ھا راتشخیص ھویت و موجودیت مستقیمالس�لھ ست و مس�ائل و تدبیر می کند و ھمھ فع�ل و انفع�االفرمان قرار می گیرند . ذھن ھمچنین یافتھ ھای دل را ھم رصد

مس�تقیم از بھ ط�وربرخی کم حفت و فھم نموده و برایش حکم صادر می کند کھ این ااعصاب و اعضاء و جوارح را دری یند .تدارک می ب د و برخی را ھم در جھان بیرون تدبیر می کند و برای بدنیابطریق اعصاب بھ اعضای بدن انتقال می

. آنچ�ھ ک�ھ تکھ در قبال خ�دا و خ�ودش مس�ئول اس�از اراده خداست لذھن آدمی ھمان آدمیت صاحب اراده فردی و مستق

انون ک�ر دارد کھ در قیامت و دنیا مؤاخذه می شود ذھن انسان است . انسان ھمان ذھن خویشتن است کھ در قبال دل قرا اراده خداست .

وان�د داکثر می تحندارد و ای اطھرت اوست ولی ذھن بر دل اراده و احو دل ھم آخبھ بیان دیگر ذھن دنیای انسان است

ھمسوی دل شود و تسلیم اراده اش گردد و بھ تدریج دل را بشناسد .

و وارد انک�ار کن�د ذھن می تواند مخالف یا موافق دل باشد ولی نمی تواند دل را تحت فرم�ان گی�رد ول�ی م�ی توان�د دل را ود نکند . این کفر انسان است .سرنوشت دنیوی خ

راده قط مس�ئول ادر درجھ اول ف انسان دارای دو کانون اراده متفاوت است کھ یکی ذھن و دیگری دل است . ولی انسان

ک�ھ اراده ت آن آورن�دن است و فقط مخلصین اھل عرفانند کھ در قبال اراده قلبی ھم مسئولند تا اراده ذھنی را بھ خدمذھ خداست .

ظھ�ر خ�دا و مذھن روی بھ دنیاست و منبع تغذیھ اش دنیاست کھ از طریق حواس حاصل می کند و جھان بیرون ھم اگر

قاب�ل خ�دای محضور و اراده و آیات اوست پس اراده ذھن ھم از جانب خدا دریافت م�ی ش�ود منتھ�ی خ�دای ظ�اھر ک�ھ در راده را بیابد و بشود . باطن در دل قرار دارد . کھ کار عارف اینست کھ یگانگی این دو ا

ذھن انسان نفس ناطقھ نیز نامیده شده است زیرا بالوقفھ سخن می گوید و کارش خواندن جھان است .

ارض ب�ھ ع�رش عظ�یم خ�دا در ع�المدر حکمت ش�یعی ، نف�س ناطق�ھ حض�ور الوھی�ت خ�دا در انس�ان اس�ت و ذھ�ن ب�ھ مثا

ھ�م ارض مثابھ آسمان وج�ود انس�ان اس�ت ھم�انطور ک�ھ ذھ�ن . ھمانطور کھ دل ھم عرش اعلی و کریم اوست و بھاست وجود انسان است .

اخ�روی را اگر ذھن رزق دنیوی انسان را تدارک می بیند تحت ام�ر خداس�ت ک�ھ رزاق اس�ت . ھم�انطور ک�ھ دل ھ�م رزق

ب اس�ت . . ذھن درب وجود آدمی بس�وی دنیاس�ت و دل ھ�م بس�وی آخ�رت و غی�تدارک می بیند کھ آنھم تحت امر اوست ش را ب�ھ ھ�وئی ! ھم�انطور ک�ھ در ق�رآن ک�ریم خداون�د خ�ود –توئی است و دل مظھر خدای م�ن –ذھن مظھر خدای من

!ضمیر انا و نحن و ھو می خواند . ذھن آدمی مظھر الوھیت انا و نحن است و دل ھم کانون الوھیت ھو

ھ�ا ب�ا ذا اکث�ر آدممی یابد ک�ھ ض�میر غای�ب اس�ت . و ل�ھمانطور کھ آدمی من خود را در ذھن در می یابد و دل خود را او .و چھ بسا انکار و تعطیلش می کننددل خود بیگانھ اند و او را حضور یک غریبھ در خود می یابند

ت پ�س از ذھن قلمرو درک صفات است و صفات عرصھ تضاد است و دو گانگی . و لذا ذھن قادر بھ درک یگ�انگی نیس�

د ک�ھ و این خداین�عاجز است و خدای ذھن دوگانھ است و لذا خدای شرک است . و اکثرالناس پیرفھم و ایمان بھ خداوند شرک و ظلم اکثر مردم خدای را بھ ظن خود می خوانند کھ ھوای نفس آنھاست و این.« ھوای نفس است و خدا نیست

-قرآن ». عظیم است

٤٤

ی ذھ�ن لی�دات خ�ود بخ�ودون�ور دل ب�ر ذھ�ن اس�ت و از تتفک�ر حاص�ل ت�ابش وعلم و حکمت و معرف�ت و فقاھ�ت و عق�ل ارد و درد مح�دودی نیست . برترین تولیدات ذھنی ، تخیل است کھ قلمرو خالقیت ذھن می باشد کھ البتھ در کافران عملک

در مخلصین تا آستانھ ازلیت و عدم عمائی تواند رفت .

ظ ن ل�وح محف�ولمرو تعلیم و آم�وزش اس�ت و ع�الوه ب�ر ای�جنبھ حیرت آور دیگری در ذھن است کھ حافظھ نام دارد کھ ق .ائنات است کیق ذکر و معرفت نفس قادر بھ یاد آوردن وقایع تاریخ بشر و کل رتاریخ جھان ھم ھست کھ آدمی از ط

م�ی کن�د انسان از طریق ذھن شناسی در خود و تالش برای فھم عملکرد آن ب�ھ س�رعت حض�ور خداون�د را در آن کش�ف

حسوس�ات یک جھان ماورای طبیعی و ملکوتی و قدسی است ک�ھ آدم�ی فق�ط از س�طحی ت�رین وج�ھ آن ک�ھ ع�الم مکھ این یگ�ر دنس�ت معن�ای است بھره می برد و بخش زیرین و عمده ذھنی در اکث�ر انس�انھا تعطی�ل و بالاس�تفاده م�ی مان�د . و ای

در انسان !غفلت و نسیان

ی ذھ�ن بر ھمھ آحاد بشری معلوم اس�ت ص�فت س�خنگوئی و دی�الوگ درون�واضح ترین و حیرت آورترین صفت ذھنی کھ ش�ھ در سکوت است کھ صدایش ھم بھ واسطھ گوش صاحبش شنیده م�ی ش�ود و ای�ن ھم�ان چی�زی اس�ت ک�ھ جری�ان اندی

ھ س�خن ھ�ایجریان اندیش�یدن چی�زی ج�ز ت�الش ب�رای ش�نیدن ھم� نامیده شده است کھ صدای بلندتر ذھن است . و اصال ی وت حافظھ من نیست . ولی اکثر آدمھا فقط صدای خیلی بلند ذھن را از پخش صھمھ حال و در ھمھ سطوح آ ذھنی در

ز ال ب�لم�رو ماقتاریخی ذھن است . اندیشھ خ�الق آنس�ت ک�ھ آدم�ی ص�دای ذھ�ن را در ق -شنوند . و این اندیشھ ارتجاعی س�خن دل در اکنونی�ت ھ�م بش�نود ک�ھ ای�ن پ�ژواک ن مھمت�ر اینک�ھ س�خن ذھ�ن را درآحیات دنیوی خود ھم بشنود . و از

ذھن است .

و کالم ذھنی کھ اندیشھ نامیده می شود از کجاست و چھ کسی است کھ سخن می گوید ؟ نبراستی این سخ

د . ی�اد م�ی آور از پخش حافظھ زنده است کھ صدای دیگران یا خود فرد را در گذش�تھ مج�ددا ب�ھببخشی از این سخن ھا خ�ود از چ�ھ بس�ا م�ا ل و اراده این یاد آوری و بازپخش کیست ؟ با اندک دقتی در می یابیم کھ خود ما نیس�تیم وولی عام

بھ گ�وش یم در خوابشنیدن این بازپخش بیزاریم ولی از آن رھایی نداریم و اگر در بیداری خود را مشغول کنیم تا نشنو ما می رساند .

ی ھ یادم�ان م�سی حضور دارد کھ بھ طرز اسرار آمیزی بخش ھای حافظ�ھ م�ا را ب�پس باید اعتراف کرد کھ در ذھن ما ک

ن احاط�ھ زی�را ب�ر آ آورد و گاه مستقیما با خود ما سخن می گوید . یعنی آنکھ در ذھن ما سخن می گوید خود م�ا نیس�تیمھ م�ن ن ما نیس�ت بلک�یکھ این ممی خوانیم . در حال» من « نرا خودمان می نامیم و آو کنترل نداریم ولی با این حال ما

ریب�ی اس�ت ک�ھ در وجود ماست . و این یکی از عامھ ت�رین س�وء تف�اھم و ف» من « ما را مخاطب قرار می دھد و خالق ر ف�رد را ھ�ھ�ر ف�ردی اس�ت و م�ن » م�ن « ی حاکم است کھ ذھن را من خودی می پندارد در حالیکھ مولد ردر عامھ بش

ی ی نامن�د . ول�م�آن�را خداپرس�تی و و اکث�ر م�ردم از او در ذھ�ن خ�ود پی�روی م�ی کنن�د خلق می کند یا بی�دار م�ی س�ازد . خداوند می فرماید کھ این ھوای نفس است یعنی نطق نفس است : نفس ناطقھ !

ی . واب و بی�دارخ�الم و آدمی�ان در ع�پس آنچھ کھ اندیشھ نامیده می شود در اکثر آدمھا ھمان نطق نفس انسان است ب�ا

ا مفس در ذھن نند این نطق را ھمان ھوای نفس می نامد . و در واقع نفس بشری ما ھمان ذھن ماست و یا این و خداو شناختھ می شود و سخن می گوید .

ذھن ھمان دھن نفس است و زبان ھم بلند گوی این دھن است .

کز زبان من ھمی گوید سخن کیست این پنھان مرا در جان و تن

ک�ھ خواھم گف�ت تم و اگر ھم ھستم پس معلوم می شود کھ من ھنوز خودم را نمی شناسم و آنگاه کھ شناختماین من نیسد در جھ�ان ھرگاه باورش کردی دیدارش ھم خواھی کر» ھرکھ خود را شناخت خدای را شناخت « این خداست نھ من !

چشم و ھوش دل . برون . و چون دیدارش نمودی زبان دل ھم باز خواھد شد بھ ھمراه گوش و

رش اعل�ی ) دل جایگاه ذات خداست و ذھن ھم جایگاه صفات اوست . و ھرکھ در این ھر دو جایگاه ( عرش عظ�یم و ع� ین و آس�مانآخ�ر در زم� وگفت کھ اوست ظاھر و باطن و اول داو را شناخت ( در زمین و آسمان ) موحد است و خواھ

نیز واصل بین خود و انسان . وانسان و انسان . و اوست حائل بین خود و

٤٥

ت کھ نج نھان اسگو آنگاه خواھد دید کھ انسان ھم ھموست کھ در درک اسفل السافلین فرود آمده است . و انسان ھمان آشکار شده است و البتھ مدتی طول می کشد تا خود را بازیابد و بشناسد کھ کیست .

ز رگ گردن اما « در دل انسان است کھ حضور ھوئی و ذاتی است .این حضور او » ھرکجا کھ باشید او با شماست «

ھ ب�ز خود انس�ان این ما ھمان حضور صفات خدا در ذھن است کھ اینقدر بھ انسان نزدیک است و ا» یم بھ آنھا نزدیکترو صفات قلمر زیرا انسان نزدیکتر است کھ انسان او را خودش می پندارد . در اینجا خود را بھ ضمیر ما معرفی می کند

ت ھوئی دل ھمان قلمرو اسمای الھی است کھ حضور کثرت است ھمانطور کھ جھان چنین است . ولی ذھن بدون نور ذا قادر بھ درک و شناخت حضور صفات و اسمای الھی در جھان نیست کھ در ذھن درک می شود .

مان . یعنی ایدتھی می شود و باطل می گرد ارزش ھمھ یافتھ ھای ذھن انسان در جھان یکی پس از دیگری بھ تدریج از

رای ب�« ید ک�ھ : و یقین در ذھن ممکن نیست و این معنای عربی ظن است یعنی ادراک غیر یقینی و لذا خداوند می فرما اش�تھ ب�ھ س�ویامروزه حتی ابتدایی ترین باورھ�ای ذھن�ی ک�ھ آدم�ی درب�اره اش یق�ین د. »دریافت حق ، ظن کافی نیست

ز ش�رک و د ب�ھ واس�طھ ص�فاتش نی�ن�پرس�تش خداو عد مثل علوم فنی و ریاضی . اینس�ت ک�ھ ب�ھ ق�ول عل�ی ابطال می رون محکوم بھ ابطال و کفر است و این حق توحید است .

ری نیس�ت انگ�ا وغایت ادراک ذھنی عبث و ھیچی و نیستی است . و بیھوده نیست کھ کل فلسفھ ھا امروزه بھ نیھیلیزم

رسیده اند .

لب�ی قی�ن آس�تانھ ابھ عدمیت و ابطال محض ھمھ یافتھ ھایش از جھان نرسد استحقاق الح�اق ب�ھ دل را ن�دارد . و تا ذھنت�ا حواس است بی شدنلهللا در جھان . و این سیر قءشدن و ذاتی شدن و توحیدی شدن ذھن است یعنی آمادگی برای لقا

ی ش�ود . و م�ک�ھ ھ�وای نف�س م�ی رود و روح نف�س وارد اس بتواند جمال توحید را در جھان دریابد . اینگونھ اس�توحھودی و ش�این رویکرد نفس ( ذھ�ن ) از بی�رون ( دنی�ا ) ب�ھ درون اس�ت . ای�ن اس�اس توب�ھ نص�وح اس�ت . ای�ن وص�فی

م ر مطل�ق ب�ودلحاظ ذھنی ی�ک نیھیلیس�ت و ک�اف ھاست نھ فلسفی و عاریھ ای و نظریھ پردازی . بنده ب یتجربی و شخصار دی�دن را ون بی�رمواجھ با واقعھ نزول روح و جنبش عرفانی اسمای الھی از قلبم شدم و تجلی حق در جھ�اکھ بھ ناگاه

ان اس�ت ک�ھ ھم� نمودم . و این یک قانون وجودی در کل وادی سلوک عرفانی و سیر الی هللا در ھمھ س�الکان و عارف�ان برزخ عرصھ فرھنگ اسالمی است .

ا دیدم و عدم جھان ر وبھ نیھیلیزم وجود رسیدم ام اخالق و مذھب و معرفت نرفت و بندهنیچھ نیھیلیزم را فراتر از انھد

ی ذھن م کامل تقواجود و خلق و زایش عرفانی بود . بھ بیان دیگر این ھمان مقاوعدم خویشتن را . و این آستانھ طلب و ای�ن –رآن ق� .»خ�ود تعل�یم م�ی دھ�د ین را در ن�زدو خداون�د متق�« تعلیم الھی در انسان اس�ت سو متقین است کھ اسا

کث�ر عرب�ی در ا بند سخن ابن عدر انسان صورت می گیرد . و اینست معنای ترجی تعلیم بھ واسطھ نزول روحی از نزد اوث�ارش آفتھ ب�ود و آثارش کھ خداوند بھ واسطھ روحی از جانب خود شما را یاری دھد . کھ خود او نیز چنین روحی را یا

اس . ن حودانی شنفس ( ذھن ) است و طبعا روح نیم این روح نوشتھ شده است . این واقعھ روحانی شداکثرا تحت تعلینست معن�ای حضور خداوند را در زمین و آسمان درک کند از ھمھ مھمتر در خویشتن ! ا دوش می توانھو این حس و

انسان روحانی !

و ادراک و دریاف��ت دنیاس��ت و آن پاکس��ازی ذھ��ن از دنی��ابن��ابراین تق��وا ام��ری مرب��وط ب��ھ ذھ��ن اس��ت ک��ھ قلم��رو درک فن�ای ب�ھ واس�طھ معرف�ت نف�س ذھ�ن ممک�ن نیس�ت ک�ھ ذھ�ن را ب�ھ نیھیلی�زم و ع�دم و زمحسوس و مادی است . و آن ج

نیس�ت زمیشھ نیھیلی�بتھ منظور نیھیلیزم ذھن ، گرایش فلسفی بھ اندلجھان مادی می رساند و این مقام متقین است . و اح�ق ک�ھ خان�ھ ذات ستانھ دل قرار داردآاست. و چنین ذھنی بر ادراک مادی ذھن و دنیا پرستی ذھننیھیلیزه شدن بلکھ

ز ای�ن وائی غی�ر ااست و آماده دریافت روح ! و اینگونھ است راه و روش رھایی از ظن و ورود بر قلمرو توحید ! و تق قی شد . تم شناختکھ ذھن خود را و دل می شود . پس ھرشرکی است در لباس دین کھ عاقبت منجر بھ نفاق بین ذھن

ھ ولی در رابطمعل –ی است کھ پدیده ھای جھان را بھ صورت زنجیره ھای علت تادراک غیر عرفانی ذھنی ، ادراکی علی

الھ�ی تالم را آی�اع�با یکدیگر می یابد و این نگاھی مشرکانھ و غیر توحیدی است و با این ادراک نمی توان پدیده ھ�ای ن ل�ھ ل�د و ل�م یک�مظھر حق یافت . در نگاه معرفت توحیدی ھر پدیده ای مظھری از احدیت و صمدیت و لم یلد و لم یو و

خن ز ب�ھ ای�ن س�کفوا احد است . و این نگاھی خدابین در جھان است کھ ھ�ر موج�ودی را عرش�ی از خ�دا م�ی یاب�د . و ب�اش�ده اس�ت و نآفریده شده است یعنی جھان ھستی بر علیت آفری�ده رسول خدا می رسیم کھ جھان ھستی بر سوره توحید

ا ربی�ر ک ھن نکتمعلولی ھمان ابتالی بھ شجره ممنوعھ است در قلمرو ادراک و حواس . ای –نگاه علیتی و ادراک علت دریاب و در آن بمان !

٤٦

لذا وساوات است مقیاس و تشبیھ و ذھن علیتی ، احدیت عالم وجود و موجودات عالم را در نمی یابد و لذا اسیر منطق

ش�ر و وی�ر خغایت علم این ذھن ھمان ریاضیات است کھ جھان مساوات است . و غایت فرھنگ این ذھ�ن ھ�م مس�اوات رک و ظل�م ش�و زن و مرد و کفر و ایمان است . یعن�ی ذھ�ن علیت�ی ، یگ�انگی را براب�ری م�ی فھم�د و ای�ن اس�اس ابط�ال

» ن�ین ان�د چرا بھ ظن خود می خوانند مشرکند و ش�رک ظل�م عظ�یم اس�ت و اکث�ر مردم�ان کھ خدای انآن« عظیم است . قرآن

از اینجانب رجوع نمایید . » پدیده شناسی ذھن « درباره شناخت ذھن بھ رسالھ

٤٧

فصل هشتم

افعال

٤٨

اییم ک�ار ب�رم�دیریت و تقس� وال و غرای�زی ھس�تند ک�ھ در ذھ�ن درک و ت�دبیر و برنام�ھ ری�زی افعال قلم�رو ارض�ای امی� اند . اعضاء و حواس شده

رن�د و راھم م�ی آویند و برخی دیگر زمین�ھ ارض�اء را ف�خود قلمرو ارضای غرایز و آرزوھا برخی از افعال و رفتار آدمی

ل معیش�ت افع�ا ک�ردن ب�رای ام�رار ی ک�ارل�افع�ال ارض�ایی ھس�تند و تدارک می بینند . خوردن و خوابیدن و جماع و ب�ازی تدارکاتی محسوب می شوند .

فع�الی ک�ھ درگ�ی ھ�ا محس�وب م�ی ش�وند و اه روزم�ر وی عادت انج�ام م�ی ش�وند ک�ھ معم�وال برخی از افعال و رفتار از ر

وع د و ل�ذا تن�کن�د و س�ھو م�ی س�از تبدیل بھ عادت م�ی ش�وند و ای�ن ع�ادات ارض�ای غرای�ز را د اکثرا خدمت غرایز ھستنل ک�ھ در ع�ین ح�ا طلبی بھ میدان می آید تا بر احساس رضایت غرایز بیفزاید و سھویت و عادت را بشکند . زیرا ع�ادات

ذا ع�ادات راض�ایت نف�س را ک�اھش م�ی دھن�د . ل�ریعتر ب�ھ نتیج�ھ م�ی رس�انند ول�ی کیفی�ت راعمال را آسان می کنند و س� و عیاشی بشر دانست . بایستی اساس تنوع طلبی

ھش اس کاورت حت شده آنھایی ھستند کھ آدمی در حین انجامش اراده آگاھانھ اش را از دست می دھد و نظااداعمال ع

کن�د . و یم�نع اعمال می ش�ود و ل�ذا برخ�ورداری الزم را ھ�م کس�ب وبستھ مرتکب این ن شمی یابند و آدمی چشم و گوی ی�را چ�ون ع�ادزتا خ�وردن ام�ری ع�ادی نش�ود ھ ھنگام غذا خوردن بھ غذا نگاه کنیداینست کھ خداوند می فرماید کھ ب

. لذت و برخورداری کاھش می یابد و مصرف باال می رود و این امر موجب بیماری و اسراف می گرددشود

ن�د کنرا تماشا آامروزه شاھدیم کھ در خانھ ھا شبانھ روز تلویزیون یا دستگاه پخش موسیقی روشن است بی آنکھ کسی . اد ش�ده ان�دو بشنود ولی چون خاموش می شوند نوعی احساس خماری حاصل می آید . در اینجا عادات تبدیل بھ اعتی�ی�ن عم�ل ض�د یعنی نھ تنھا برخورداری حاصل نمی شود بلکھ ھوش و حواس را تخدیر و کرخت می کنند و می کشند . ا

اھی ری و خودآگھستند کھ قرار است انسان را بھ اوج بیداری و ھوشیا عمل است . و خطرناکترین عادات اعمال عبادیری�اد عتی�ادی ) فابرسانند کھ اگر نرسانند موجب اشد ھالکت و جنون می شوند . و ل�ذا خداون�د ب�ر نم�ازگزاران س�ھوی (

ی گ�اھآو خود ورشمن بی�داری و حض�ور و ش�عدد و دشمن دین می نامد . دشمن دین یعنی نمی زند و آنھا را تھدید می کی ی و روح�انف�انرگی از حرک�ت ج�وھری و عدو معرفت و تعالی . زیرا دین ، راه است و اھل دین رھرو است و این رون�

است کھ اگر حاصل نشود موجب مرگ و سقوط نفس شده و قلمرو رسوخ اجنھ و شیاطین می گردد .

ولی�ت اعض�اء ھ�وش و اراده و آگ�اھی و دق�ت و فعا در اعمال آدمی کل ارکان وجود فعالن�د . در ھ�ر عمل�ی ک�ل ح�واس ودمھ�ایی . و لذا آ جوارح بھ میدان می آیند . افعال آدمی قلمرو وحدت و ھمکاری و ھمیاری کل وجود در ماده و معناست

یش�ھ و ح�واس وبیم�اری و رخ�وت اراده و اند وکار می کنند زودتر دچار پریشانی و تن�اقض و افس�ار گس�یختی کھ کمتر ء و جوارح می شوند .اعضا

ر خ�ود و ب�ادت وج�ود را ب�ھ ط�ور جب�ری ب�ھ انس�ان تحمی�ل م�ی کنن�د ک�ھ انس�ان در درج�ھ اول داعمال آدمی اراده بھ وح�

خ می دھد .ر. و این توفیق اجباری فقط در عرصھ اعمال آدمی دخودش و سپس با جھان بیرون بھ اتحاد و صلح برس

اس�ت فک�ری ری وحرفھ ھای غی�ر عمل�ی مث�ل ت�دریس ، نویس�ندگی و کارھ�ای ھن�ری وی کھ دارای مشاغل ئبنابراین آنھاون�ھ ای گمی باشند دچار خطر پی�ری زودرس و ان�واع بیماریھ�ای جس�می و عص�بی و روان�ی م�ی باش�ند مگ�ر اینک�ھ ب�ھ

عل�م معن�وی م کھ رھبری معنوی مس�لمانان را ب�ھ عھ�ده داش�ت و ی�ک عدیگر جبران کنند . بھ ھمین دلیل کسی مثل علی ز ب�وده ان ب�زرگ نی�این امامت خود بھ شاقھ ترین کارھای بدنی می پرداخت . این سنت سائر امامان و عارف ربود در کنا

است .

د ب��روز ام��روزه ک��ھ ب��دلیل حض��ور پیش��رفتھای تکنول��وژی اتوماس��یون کارھ��ای ب��دنی روز ب��ھ روز ک��اھش م��ی یاب��د ش��اھی قراض منھ ابشری ھستیم و این خطر نسل بشر را ب سمی و روانی در آحادی جروزافزون انواع امراض و ناھنجاریھا

مدیتیش�ن ( برد . مگر اینک�ھ انس�ان ب�ھ واس�طھ عب�ادات عرف�انی و مراقب�ھ نف�س ای�ن نق�ص عظ�یم را جب�ران کن�د . رش�د تمرکز روانی ) در عصر ما دال بر نیاز انسان مدرن و بیکار بھ احیاء وحدت وجود است .

ن م�درن ھ بق�ای انس�اعبادات عرفانی ( و نھ سھوی و بی محتوا ) و تالشھای معنوی و جھاد اکبر تنھا راه ادام�بنابراین

است کھ می تواند انسان را از لھ شدن در چرخھای تکنولوژی نجات دھد .

٤٩

ب�ھ ک�ھ نی�از س�تبھ ھمین دلیل عیاشی ج�ایگزین ک�ار و فعالیتھ�ای س�الم و خ�الق و مول�د در اف�راد و گروھھ�ای اش�رافی ای م�ی س�می و روان�جواع بیم�اری ن�ر بلند مدت ایج�اد ادانجام کاری ندارند و این عیاشی کھ موقتا جایگزین کار می شود

د و ی�ا ھن�گ م�ی ش�ونکند کھ یکی از آنھا تخدیر و اعتیاد است . زیرا ارکان و اعضای وجود آدمی یا در کار متحد و ھما وت و مرگ . در بیکاری و تخدیر و بی عملی و رخ

و اعض�ا وتوحید و وحدت ، رکن ذاتی موجودیت ھر چی�زی از جمل�ھ انس�ان اس�ت . و ای�ن توحی�د اس�ت ک�ھ ھم�ھ اج�زاء

م�دی ععالی�ت ھ�ای جم می کند و موجودیتی را ممکن می سازد . و اراده بھ ک�ار و فنسارکان وجود را در کنار یکدیگر ملی�ھ اھان�ھ ب�ر عح�دت را ب�ھ یگ�انگی ارتق�اء م�ی دھ�د . ای�ن اعم�ال خودآگو خودآگاھانھ ب�ھ ای�ن ام�ر ی�اری م�ی رس�اند و و

نی ب�ادات عرف�اععادات ھستند کھ وجود را بھ سوی فروپاش�ی و انح�الل م�ی کش�انند . و خودآگاھان�ھ ت�رین اعم�ال ھمان�ا م�ی ش�ود .ر ومعرفت نفس می باشند خاصھ در عصری کھ فعالیتھای جسمی انسان بھ دلیل اتوماسیون روز بھ روز کمت

و درم�ان پس عرفان در عصر ما بھ عنوان امری در خدمت تنازع بقا و سالمت جسمانی می باشد و خ�ود ی�ک بھداش�ت کبیر و بی ھزینھ است .

. توماسیون اسپیدایش انواع ورزش ھا بھ عنوان حرفھ سربرآورده از ھمین تالش انسان برای زنده ماندن در عصر ات

ه و عرف�انی زن�د واس�طھ نوآوریھ�ای معن�وی و ھاو در عالم حیات خاکی است . این ترمین�ال ی�ا ب�بدن آدمی ترمینال روح

خالق می ماند و یا بھ واسطھ فعالیتھای مستقیم جسمانی .

ء و خ�الق ن�را احی�اآ این غایت و ترمینال وجود ( بدن ) حتی قادر است کھ بھ واسطھ افعال بر روح خود نیز اثر نھاده و ود ھس�تیم .خ�نطور کھ مثال در یک فعالی�ت موف�ق معیش�تی ی�ا ورزش�ی ش�اھد ش�ادابی و احی�ای روح و روان سازد . ھما

ید . عرفانی و خالص چنین امری حاصل می آھمانطور کھ با دو رکعت نماز

ن�ی م�ی بھ ھر حال آدمی ممکن است بھ این آسانی دستش ب�ھ دل و روح�ش نرس�د ول�ی از طری�ق اعض�اء و ح�واس بیرول اول اعم�شود و مسئ ند بھ آن راه یابد و آنرا تحت تأثیر قرار دھد . اینست کھ انسان بھ واسطھ اعمالش مؤاخذه میتوا

خویش است . زیرا درباره آن اراده دارد و در دسترس اوست .

مخل�وق و ھ�م آدم�ییعن�ی اعم�ال » است کھ ش�ما و اعمالت�ان را آفری�ده اس�ت دخ« از طرفی دیگر خداوند می فرماید کھ ز ا. و انس�ان ر ذات انس�ان اس�ت و در ذھ�ن ب�ا او س�خن م�ی کن�ددح�انی ک�ھ وده راھس�تند منتھ�ی آن ار امفعول اراده خد

ر و ع�ین اختی�ا نی م�ی توان�د ک�رد دراطریق خودآگاھی و خودشناسی این اراده روحانی را تبدیل ب�ھ اراده خ�ودی و جس�مک�ھ نی�د مگ�ر اینکاراده نمی :«وش دیگری عمل خواھد کرد و بھ ھر حال معرفت . وگرنھ این اراده الھی در انسان بھ ر

. « راده کرده استاعکس این آیھ ھم درست است یعنی خدا اراده نمی کند اال اینکھ انسان –قرآن » خدا اراده می کند انس�ان اراده وخ�دا دع�ا ھم�ان اراده اس�ت . پ�س رابط�ھ اراده –ق�رآن » کنن�ده را اجاب�ت م�ی کن�د خداوند دعای ھر دع�ا

د ک�ھ فیک�ون برس� متقابل است و انسان بھ واسطھ جھاد و معرفت می تواند بھ مقام توحید آنی برسد یعنی ب�ھ قلم�رو ک�ن اراده او در آن واحد اراده خدا باشد و فی الحال اجابت و محقق شود .

خط�ا عموم�ا ب�ھ داده نم�ی ش�ود . ای�ن آی�ھ ◌ آمده است کھ آدمی جز بھ واسطھ اعمالش اجر و ج�زاا در قران کریم مکرر

الیک�ھ آی�ھ حفھم می شود و پنداشتھ می ش�ود ک�ھ اج�ر و ج�زا پ�س از اعم�ال آدم�ی و آنھ�م پ�س از م�رگش م�ی آین�د . در ر ح�ین ددم�ی آعم�ال اوس�ت و در اعم�الش حض�ور دارد . ھم�انطور ک�ھ اج�زای آدم�ی ھم�ان وآشکارا می گوی�د ک�ھ اج�ر رگ س�ا پ�س از م�کشد و البتھ این عذاب تا مدتھا پس از ارتکاب عمل ادامھ می یاب�د و چ�ھ ب اعمال زشت خود عذاب می

برد و رشد می یابد . یھم استمرار می یابد . ھمانطور کھ در حین اعمال زیبایش لذت م

ن آد . و ی ش�وم�پس اعمال نتیجھ امر دیگری ھستند کھ آن امر است کھ در اعمال آشکار شده و تب�دیل ب�ھ اج�ر ی�ا ج�زا –آن ق�ر» ه ھس�تند اکثر اندیشھ ھای شما گنا« امر در درجھ اول اندیشھ و آمال و ذھنیت اوست . اینست کھ می فرماید

ن�ھ د اس�ت و گرب�پس اصل گناه در ذھن است و توبھ حقیقی ھم توبھ از اعمال بد نیست بلک�ھ از اندیش�ھ ھ�ا و آرزوھ�ای ی�ن توب�ھ ورند و اآی نسانھا فقط بھ دلیل عذاب اعمالشان بھ توبھ روی ماکثر آدمی در اعمالش فقط ریاکارتر می شود . ا

.لی ندارند از عذاب است نھ اعمال حتی . و این مکر است و نھ توبھ . و اکثر توبھ ھا اینگونھ اند و لذا حاص

راده در ن�ابراین ابدھ�د . اعمال ، مخلوق و مفعولند . از اندیشھ ناحق و آرزوھای باطل جز اعمال ناحق و باطل رخ نمی ر ش�ود و درصورت اعمال امری سطحی و بیھوده است . بلکھ بایستی در نوع اندیش�ھ و عملک�رد ذھ�ن تجدی�د نظ� رتغیی

ماھیت باورھا و قضاوتھا و ارزیابی باید انقالب و توبھ ای رخ دھد .

٥٠

نھ�ا آک�ھ اعم�ال رده است ؟ زیرا م�ی فرمای�دن از مسئولیت و اجر و جزای اعمال معاف کآچرا خداوند مخلصین را در قر

وب�ھ ای تت س�ت و ایناعمال من است . چرا ؟ زیرا اراده ذھنی آنھا منطبق بر اراده قلبی و روحانی است کھ اراده خداس خالص !

خ�دا . و ه ان ب�ا ارادھمھ گناھان و عذابھا حاصل تناقض و جدال بین اراده ذھنی و اراده قلبی است یعنی ج�دال اراده انس�

سوا رالش پوچ و دمی پیروز می شود یعنی امیال و افکار باطل فرد در اعمگ با خداست و خدا در عرصھ افعال آاین جن می شود .

ھ ک�ین دلیل است او جوارح است بھ قلمرو وحدت ھمھ امیال و افکار و حواس و اعضاآدمی اینکھ نشان دادیم کھ افعال

. ی کشاندمر بھ اتحاد جبر یا اختیارا بھ دواحده حق است کھ پیروز می شود و لذا وجود فردر افعال آدمی باالخره اراده ت�ر ع�ال خداش�ناسو عینی است . و لذا انس�انھای ف و آدمی این پیروزی حق را بھ عینھ می بیند و این خداشناسی عملی

را تھای صغمیاقیقت اعمال آدمی عرصھ از آدمھای بی عمل و عیاش و بی مسئولیت ھستند حتی اگر کافر باشند . در حقح کن�د . ندیش�ھ اص�الو زمینی او ھستند کھ باطن او را آشکار کرده و بھ او م�ی نمایانن�د ت�ا عب�رت بگی�رد و خ�ود را در ا

م�ال ین دلی�ل اعاعمال آدمی قلمرو اشد تزکیھ نف�س و اندیش�ھ و احس�اس اوین�د و تمامی�ت او را آش�کار م�ی کن�د . ب�ھ ھم� ت و عین عبادات است . سرفت دانشگاه تعالی اوانسان اھل مع

وس�ت . و حی�اتاندیش�ھ و آم�ال و ذھنی�ت اس�رای بنابراین حی�ات دنی�ا ک�ھ حی�ات فعل�ی اراده ذھن�ی انس�ان اس�ت . قیام�ت

آخرت ، قیامت سرای دل و ذات انسان است .

چ�ھ انس�ت ک�ھداھی�د در آن�روز خو« می کنند اکثر انسانھا بھ راستی نمی دانند کھ چھ می کنند و گویا کورکورانھ زیست ن و مراه قیامت ذھ�ھثر انسانھا ھم در قیامت کبرا رخ می نماید بھ ل اکاینست کھ حقیقت باطن اعما –قرآن » می کردید

زیھ�ای ت . فق�ط پیروای�ن تع�ین ذھ�ن آنھاس� ک�ھی بینن�د ممی کنند یعنی نناکثر آدمھا اعمال خود را درک زیرادل و ذات . ھرکس�ی م�ی وجھ�ل برط�رف م�ی ش�ود اینن می دانند . و در قیامت کبرا ارا از دیگر خود را از خود و شکستھایخود

داش�تھ ز نوک�ان ب�ربیند کھ چھ کرده است . ولی قیامت کبرا اساسا قیامت س�رای امی�ال و احساس�اتی اس�ت ک�ھ در دنی�ا امال و امی��ال و آم��دم��ی نیس��ت بلک��ھ اج��ر و ج��زای اعم��ال دنی��ای آوزخ اخ��روی ، اج��ر و ج��زای د واس��ت . یعن��ی بھش��ت

ت بروز نکرده آدمی است . زیرا خود اعمال اجر و جزایند . ااحساس

ل ب�ھ یو بلک�ھ تب�د اال آن اعم�ال ب�دی ک�ھ ب�ا توب�ھ بخش�وده ش�ده ان�دولی آن اعمال دنیوی در آخرت ھم با آدمی م�ی مانن�د در ای�ن تب�دیل گ�اه و –ق�رآن » ان را تبدیل بھ اعم�ال زیب�ا م�ی کن�د و خداوند اعمال زشت توبھ کار« حسنھ گردیده اند .

حیات دنیا ھم رخ می نماید و از عجایب خلقت رحیمی خداست . ود ک�افران خداوند اسماء حسنای خود را از وجود بندگان مخل�ص ب�ھ فع�ل درم�ی آورد و ص�فات قھ�ری خ�ود را از وج�«

ظھ�ر فع�ل مانس�ان در ع�الم ارض ب�ر ج�ای خداس�ت . پ�س بش�ریت يجانش�ینو این بیانی دیگر ازمعن�ای » جاری می کند آگاه و ناآگاه در سلسلھ مراتب ظھور ! واراده الھی است خواه ناخواه

جھ�ان و صفات ھستند غرایز و صفات محل ھبوط ح�واس ھس�تند و ح�واس مح�ل ن�زول و ورودغرایز افعال محل ظھور

ا با رین واردات اه و مدیر و مدبر ھمھ این امور و مسائل است کھ در عین حال بھ وجود انسان ھستند و ذھن درک کنند راده قلبی و روح ھماھنگ می کند . ا

ھ��ن درک و ر ذدص��فات . ای��ن ازدواج ب��اا ذات ی��وج��ود آدم��ی قلم��رو روی��اروئی و ازدواج روح ب��ا م��اده در جھ��ان اس��ت

طور ک�ھ ذھ�ن نارای م�اھیتی دو گان�ھ اس�ت ھم�اداعمال آدمی ر می رسد . و لذا وتوجیھ می شود و در فعل بھ عرصھ ظھچ�ھ بس�ا دارای عملکردی جدلی است . چھ بس�ا اعم�ال ناخوش�ایندی ک�ھ دارای خی�ر و برک�ت و رحم�ت و رش�د اس�ت . و

زیبایی کھ دارای شرارت و فساد و ظلم است . لاعما

ر . ش�از خی�ر و وند ول�ی او را رھ�ا نم�ی کنن�د اع�ماعمال تزکیھ و پاالیش کنن�ده نف�س انس�ان ھس�تند و از او ج�دا م�ی ش�ین یی ھ�ا ھمنش�ھمانطور کھ ھمواره در حافظھ آدمی ب�اقی م�ی مانن�د و توش�ھ آخ�رت اوین�د . ھم�انطور ک�ھ آدم�ی در تنھ�ا

ف�س ھس�تند واعمال گذشتھ خویش است و بھ واسطھ آنھا اجر یا جزا داده می شود . اعمال خیر موجب عزت و غن�ای ن ھم موجب تحقیر و ذلت آن .اعمال شر

٥١

قی م�ی ز اعم�ال ب�اامش تمام می شوند و گوئی ھرگز اتفاق نیفتاده ان�د . آنچ�ھ ک�ھ ااعمال غریزی و جانوری آدمی با انج اسد . ماند و استمرار می یابد در رابطھ با دیگران است زیرا انسان خود را در دیگران می یابد و می شن

زظلم و تج�او ر دیگران است ولی برای خودش . و این منشأ فساد ودتی ست ندارد و ھنفس عاریھ ای در خویشتن اقام

یگ�ران زی�راداست و شر . ولی ھویت خودی و ذاتی انسان مقیم در دل خویش است و لذا کریم و سخی و رحیم است با مت ب�ھ خ�ود خ�د در دیگ�ران این در انسان منشأ دو فعل کامال متفاوت و متض�اد اس�ت . یک�ی دارای ھویت الھی است . و

در س�انی ک�ھ مق�یمبھ دیگران . اولی منشأ شر و دومی منشأ خیر است . اعمال بھ ظاھر خیر ان در خود یکیمی کند . و تر است . بھ ظاھر شر انسانی کھ مقیم در خویش است بھ مراتب خیر لدیگران است بھ مراتب شرتر است . و اعما

س�ان ک�افر اوئ�ی اس�ت و ان –دارای ھوی�ت م�ن دل م�ن و دیگ�ری ! انس�ان م�ؤمن اھ�ل ھر عمل�ی دو رو و ماھی�ت دارد :

ل�ی و داده اس�ت ومن خود را بھ ا توئی است . و لذا انسان مؤمن دارای منیت در دیگران نیست زیرا –دارای ھویت من ھ او ب�ن کنن�د و را اف�زو انسان کافر سراسر منت است زیرا من خود را بھ دیگران ( تو ) می دھد و توقع دارد ک�ھ م�نش

زنا . ریا و بر گردانند و این منشأ ظلم است و ربا و

ی کند .رد بیزار من را از آن فایگردعملی کھ برای خدا باشد دیگران را بھ خدا می کشاند . و عملی کھ برای من باشد اش�د ف�رد را ب�ھ ا ) بددیگ�رش او ( خ�انند . اگر وجھ می می ماست پس ھمواره با آد» من « ز آنجا کھ یک وجھ اعمال ا

ھ ک�ار ش�ما را ب�اذاعمال نیک شماست کھ کلم�ات و افک�ار و « سوی خدا باال می برند ھمانطور کھ در کتابش می فرماید من�ت او را ب�ھ و را س�رزنش م�ی کنن�د وات�وئی ھم�واره ب�ا ف�رد م�ی مانن�د و –ولی اعمال من » سوی خدا باال می برند

ند . خودش باز می گردان

ھستند و انھ و قلبیو اما چگونھ اعمال نیک کلمات و اذکار انسان را بھ خدا می رسانند ؟ زیرا اعمال نیک اعمال خالصھ ک�ھ از دل انند . آنچ�لذا بھ قلب فرد عامل باز می گردند کھ خانھ خداست . و در این رجعت پیام انسان را بھ خدا می رس

و وئی حت�ی ب�ھ ت�ت�خود و چھ دیگران . اعمال ھوئی بھ ھو باز م�ی گردن�د ول�ی اعم�ال ید بر دل می نشیند چھ دل آبر می و بین من و تو سرگردانند . دھم نمی رسن

ھ متش�نج ھ�مآدمی بھ وضوح احساس می کند کھ اعمال ناخ�الص و ریاکاران�ھ اش دل او را ش�اد و ارض�اء نم�ی کن�د بلک�

م�ی لطف و تع�الی می ماند . ولی اعمال خالصانھ دل را غنا و عزت و رب دلداز نمی گردد و پشت بمی کند یعنی بھ دل واسطھ . آدمی بھ بخشد و آدمی می تواند پیام دعایش را بھ ھمراه این اعمالش بھ خدایش برساند زیرا دل خانھ خداست

یایی ھم رد و نماز ان� می رسءاعمالش بھ خدا نزدیک یا از او دور می شود . ھمانطور کھ نماز خالص انسان را بھ لقا او را بھ شیطان می رساند . نماز قدرتمندترین و رساترین اعمال است از ھر دو وجھ !

ایس�تی نگ�ران بپ�س آدم�ی نبای�د نگ�ران اعم�الش باش�د بلک�ھ – ععلی »اعمال مربوط بھ نیات ھستند « اعمال مخلوقند

نیات و اندیشھ خود باشد .

ن�ھ ، ااعم�ال منافق ،وان بھ چند دستھ کلی تقس�یم ک�رد : اعم�ال کافران�ھ ، اعم�ال مش�رکانھ اعمال را بھ لحاظ ماھیت می تکافران�ھ عم�الاست . او اراده قلبی ینھ . این اعمال حاصل نوع و کیفیت رابطھ اراده ذھنااعمال مؤمنانھ ، اعمال خالص

ص�ل احخالص�انھ نک�ار ش�ده اس�ت . و اعم�الاحاصل اراده ذھن منھای اراده قلب�ی اس�ت ک�ھ اراده قلب�ی در آنھ�ا تعطی�ل و ب�ھ وض�یح بیش�ترتگی این دو اراده است . و مابقی اعمال حاصل وضعی بینابینی از کفر و اخالص می باشد . برای نیگا

از اینجانب رجوع کنید . » پدیده شناسی گناه « و » توحید عملی « کتاب

ا خ�ود را ج نھ�انی ب�ودم و دوس�ت داش�تم ت�نگ�« :توار اس�ت ھمانطور کھ ذات خلقت ھستی بر ظھور خ�ویش از غی�ر اس�فتارھ��ای رآدم�ی نی��ز در غی�ر خ�ود معرف�ی و آش�کار و ش��ناختھ م�ی ش�ود . و ل�ذا » آش�کار ک�نم پ�س ب�ھ ک��ار خلق�ت ش�دم

از تمامی�ت ع ت�رین آن . آدم�ی در ارتب�اط ب�ا دیگ�رانمارتباطی ھر ف�ردی ج�دی ت�رین اعم�ال او محس�وب م�ی ش�وند و ج�ات لی�اقترین فعر ارتباط با دیگران خالددل آدمی ویش بھره می گیرد بخصوص از اندیشھ و احساس و دلش .دوقوای وج

رین ت�عی ، قلبی را عرضھ می کند و لذا جریان حاکم بر روابط بشری احساسات قلبی است . پس اعمال ارتباطی و اجتماب��اطی وح��دت م��رو وح��دت وج��ود او ھس��تند اعم��ال ارتل آدم��ی قلانت��رین اعم��ال بش��رند . و اگ��ر اعم��اوروح��انی ت��رین و رو

م�ت ھ�ای آدم�ینسان است . ھمھ ش�رارتھا و کرااوجودی ترین آن است و لذا ماندگارترین و سرنوشت سازترین فعالیت ید و بھ اثبات می رسد . ادر رابطھ با دیگران رخ می نم

٥٢

ال استھ از اعمھویت ھای برخ ننمی ماند . و ایاگر ھویتھای ارتباطی از انسان سلب شود جز موجودیت جمادی برایش مس�ایھ وب ی�ا ب�د و ھیا فرزند خوب یا بد و یا دوس�ت خ�و و رفتار او با دیگران است . انسان یا والدین خوب یا بد است

ی فھ�وموبی ی�ا ب�دی مخ� دون اینھ�ا اص�ال بد ، کارمند و یا کارگر خوب و یا بد والی آخ�ر . و ب� یا خوب مبد و معل خوب یان دش�من . ای� ندارد . آدمی خودش را ھم از چشم دیگران می بین�د و قض�اوت م�ی کن�د ک�ھ خ�ود را ی�ا دوس�ت م�ی دارد ی�ا

ب�ھ ند و اینک�ھک�ھ اعم�ال آدم�ی ھم�واره ب�ا او ھس�ت ترابطھ آدمی با خود ھم حاصل اعم�ال او ب�ا دیگ�ران اس�ت . و اینس� ن تفاوت انسان از جانوران دیگر است . . و ایقبر با اعمال خویش ھمنشین است روایتی انسان در

ا ر خویشتن رانسان ھمواره دیگری است و اگر با دیگران خوب عمل کند بھ تدریج خودش می شود و استحقاق اقامت د

ھ ت�و بھستند کھ می یابد کھ مقام انسان کامل است . و اما خوب عمل کردن با دیگران چگونھ عملی است ؟ اگر دیگرانھ ک�. ھم�انطور می بخشند پس بایستی در رابط�ھ ب�ا دیگ�ران ایث�ار کن�ی یعن�ی آنھ�ا را ب�ر خ�ود ت�رجیح دھ�یمعنا و وجود

ال��رحیم منرحاس��ت و بس��م هللا ال�� ک��ھ خلق��ت جھ��ان ب��ر رحم��ت اس��توار تخداون��د ع��دم را ب��ر وج��ودش ت��رجیح داد و اینس��حم�ت ریعن�ی ق�رآن ھ�م ھس�ت . از سرلوحھ ھستی جھان است و شعار عرش خداست ھمانطور کھ سر لوحھ کتاب وجود

ی�ن ذات ار باش�یم و اوست کھ ما ھستیم و او نیست و آنگاه او را می یابیم کھ چون او عمل کنیم یعنی اھل رحم�ت و ایث�اھ ک�وی�ژه خ�ود اخالق است . اخالق از مصدر خلق و آفرینش است یعنی آدمی بھ واسطھ ایثار است کھ بھ خلقت الھ�ی و

طریق اخالق هللا کھ ھمان ایثار است . خالفت است می رسد از

اس�ت ک�ھ القی انس�انپس اعمال و رفتار آدمی یا اخالقی است و یا غیر اخالقی . یا ایثاری است یا تصرفی ! و اعمال اخ ی�ات و ھس�تی) است نزدیک می کند زیرا اس�اس ھم�ھ دعاھ�ای آدم�ی رس�یدن ب�ھ ح تاو را بھ خدا کھ منشأ اخالق ( خلق

نیازی است یعنی ھستی خدائی ! جاوید و بی

دل ص�احب خان�ھ ان�ھ اس�ت و ن�ھ بولھوس�انھ و تص�رفی ! زی�را خ�داقلبی سخن می گوئیم افعال ایثارگر پس وقتی از افعالوان اعم��ال ت��پ��س حت��ی نم��ی .اس��ت و طبع��ا ھ��ر اراده و فعل��ی ک��ھ از دل باش��د خ��دائی و اخالق��ی و خ��الق و ایث��اری اس��ت

ق�ی ت اعم�ال اخالخود گذشتگی نامید زیرا انسان بدین طریق تازه ب�ھ خ�ودش م�ی رس�د . در حقیق�اخالقی را ایثاری و از س�ت و غی�ر را ز بی خودیھای خ�ود گذش�تن اا ،از غیر گذشتن است ، ن گذشتن از منافع و ھویتھای عاریھ ای است اھم

می دانند .نخود را ایثارگر وانھادن است . اینست کھ انسانھای اخالقی و انبیاء و اولیای الھی ھرگز بھ غیر

ا ب�ھ ذات خ�ودبگ�ذرد ت�در خ�ود از نفس عاریھ ای خود بگذرد ت�ا ب�ھ نف�س ذات�ی خ�ود برس�د بای�د از غی�ر خ�ود آدمی باید ! خود خواھی خاشعانھ . اھی بھ معنای حقیقی کلمھ استوبرسد . پس در واقع این ایثار عین خودخ

دو یک�ی از ای�ن د ت�ا ب�ھ خ�ود ذات�ی و الھ�ی برس�د اعم�ال آدم�ی از ای�ن منظ�ر درو خلقی بگ�ذر مردمیانسان باید از خود

یا اشتراکی از این دو وضع کھ محکوم بھ ابطال است زیرا شرک است . ودستھ جای می گیرد

خود ھ ذات الھیاین کھ گفتھ می شود توشھ آخرت و ابدی آدمی اعمال حسنھ اوست بدین معناست کھ این اعمال او را بق م�ی دریوزه خل� وایش دور نموده دزی می برد . و اعمال غیر اخالقی او را از خود و خومی رساند و او از نزد خدا ر

م ھ اکث�ر م�ردکند کھ با مرگ از دست می روند و او بدون رزق و بی کس و بی ذات می میرد و این ھمان ب�رزخ اس�ت ک�و مالش�ان اس�تن مسئول اعمال خود نیس�تند و خ�دا مس�ئول اعآبا مرگشان بر آن وارد می شوند . اینکھ مخلصین در قر

از نزد خدا روزی می برند و مقیم جنات نعیم ھستند بھ ھمین معناست .

و م�دعی بک�ارلر ایثارگریھ�ایش طدپس واضح است کھ انسان فاقد معرف�ت نف�س فاق�د اعم�ال حس�نھ و خالص�انھ اس�ت و ست . خودخواھی ا عینایثارمی گردد زیرا حقش را نمی داند کھ این بظاھر خلق شده و بھ اشد ظلم ھا و تجاوزات مبتال

س�یاری از ب ھاینست کھ انسان اھل معرفت ب�ا من�ت کش�ی از دیگ�ران اس�ت ک�ھ ب�ھ دیگ�ران خ�دمت و ایث�ار م�ی کن�د و گرن� . شق می نامدعخیانتھا و جنایتھا و تجاوزات و جنون بشری حاصل خیرات و خدمات و ایثارھایش می باشد و آنچھ کھ

عدم مسئولیت مخلصین در قبال اعمالشان بدین معناست کھ خالقیت خدا و مخلوقیت خ�ود را فھمی�ده و تص�دیق ک�رده ان�د کھ جریان زندگیشان کارگاه خلقت آنھاست و لذا خود را بھ خ�دا تحوی�ل داده و تس�لیم و ص�بورند و ح�ق ھم�ھ ص�ادرات و

یتی ج�ز تس�لیم و ص�بر و رض�ای ب�ر ک�ل جری�ان زن�دگی خ�ود لداس�ت و ل�ذا مس�ئوواردات وجود خود را می دانند ک�ھ از خندارند و ای�ن مس�ئولیت کبی�ری اس�ت ول�ی آنانک�ھ ب�ر ای�ن ح�ق معرف�ت و تص�دیق ندارن�د خ�ود را فاع�ل م�ی دانن�د و طبع�ا

م�ی ش�ود و ھ�ر مسئولیت آنرا ھم بای�د بپذیرن�د و از آن راه گری�زی ندارن�د . و کس�ی ک�ھ مخلوقی�ت خ�ود را پ�ذیرفت خل�قر ام�ور کم�ی و ع�ددی ندارن�د : رش�د س�نی ، وزن�ی ، دروزی کاملتر از روز قبل است . ول�ی م�ابقی مردم�ان رش�دی ج�ز

تی و امثالھم کھ جملھ رشدی عددی و شمارشی است یعنی مادی است زیرا خود را کامل می پندارن�د یعن�ی امالی ، اطالع

٥٣

ن آغ�از رس�الت اس�ت ک�ھ آنھ�م پس از تکمیل و پایان خلق�ت اس�ت و آانسان خلقت را تمام شده می دانند . ولی مسئولیت : نبوت و امامت ! و این مسئولیتی است کھ خداوند بھ آنان محول کرده است .و مرحلھ دارد د

ھ از ک�و افع�الی افعال آدمی دو دستھ ان�د : واردات و ص�ادرات ! افع�الی ک�ھ از بی�رون ب�ر انس�ان وارد و ح�ادث م�ی ش�ودن ، و دفع ک�رد سان صادر می شود . این صادرات عموما واکنش و پاسخ بھ واردات است مثل دم و بازدم مثل خوردنان

ارد م�ی ش�ود ونس�ان واآگ�اھی ب�ر و ده امثل سالم و علیک مثل خواب و بیدار شدن . مثل ھمھ ح�وادثی ک�ھ از ورای اراش�د ص�ادرات بال ای�ن واردات تس�لیم ان اگ�ر در قب�. انس�روابطی کھ حادث م�ی گردن�د و موقعی�ت ھ�ایی ک�ھ رخ م�ی دھن�د

ی�ن تس�لیم وجودش یعنی واکنش ھایش ، رشد و خلق شدن اوست . ولی اگ�ر تس�لیم نباش�د انحط�اط اوس�ت و او مس�ئول اگ�ر ر حالیک�ھ ادنبودن و انحطاط خویشتن است خواه ن�اخواه . یعن�ی مب�تالی ب�ھ ای�ن واک�نش اس�ت و از آن رھ�ایی ن�دارد

رد و م�ی ب� ضع ف�راوباشد آنچھ کھ از او صادر می شود او را باال می برد و این رھایی بخش است و او را از آن تسلیم و بھ خداون�د او دیگر در آنجا نیست کھ بخواھد مسئولش باشد بلکھ مسئولیتش در قبال گذشتھ ھمان شکر اوست نسبت

یم ر قب�ال تس�لدوب و ب�دش . و ای�ن ھم�ان مس�ئولیت جب�ری نھ اسارتش . زی�را آدمھ�ا اکث�را در بن�د اعم�ال خویش�ند از خ� نبودن بھ اراده خداست .

س�لیم نس�انی ک�ھ تو انسانی کھ دربند اعمال گذشتھ خویش است ھرگز خالقیت�ی ن�دارد زی�را اخالق�ی نداش�تھ اس�ت . زی�را ا

ای�ن یعن�ی وب�اال م�ی رود واردات است در صادراتش اخالقی و ایثارگر عمل م�ی کن�د و بدینگون�ھ دع�ایش ب�ھ س�وی خ�دا رشد و تکامل و تقرب الی هللا .

ات الھ�ی قب�ال وارد آنچھ کھ اختیار عمل نامیده می شود مربوط بھ افعال و حاالت و رفتارھای صادراتی پس از تس�لیم در

ت ک�ھ یش اساست کھ منجر بھ اعمال خیر می شود و عملی خیر است کھ عمل اختیاری است و انسان در اعمال خیر خور ک�ھ آدم�ی اس�ی ھم�انطوراس�ت . » خیر«ھمانطور کھ اختیار بھ لحاظ لغت ھم از احساس اختیار و انتخاب و آزادی دارد

ش�تھ اس�ت مجبور است و جبرھا حاصل شرارت اعمال گذ شو دربند اعمال شر خویشتن است و آدمی فقط در اعمال شر یرا در شرشزودش می داند و اعمال شرش را از دیگران . . درست بھ ھمین دلیل است کھ آدمی اعمال خیرش را از خ

مجبور است و در خیرش مختار ! اینست کھ دین را فطری نامیده اند و ال اکراه فی الدین !

ھم�انطور !مخت�ار اس�ت و اینس�ت معن�ای اج�ر لیم و راضی باشد در صادرات وجودشسیعنی آنکھ در واردات زندگیش تعمالتان . بھ ا ید االجبر و اعمال جبری نیست . و اینست معنای این آیھ کھ : جزا داده نمی شو زا و عذابی برتر ازجکھ

ه م�ی ش�ود فری�دآا خیر باز مجبوریت نیست . و آدمی یا بھ اختیار آفریده می شود و یا بھ جبر . یعنی یا و مجازاتی بدتر یا بھ شر .

لق�تش کام�ل خانسان است و اگ�ر تس�لیم و ص�بور و راض�ی باش�د و نیمھ اول عمر تا حدود چھل سالگی قلمرو مخلوقیت

س�ان در اراده الھ�ی از ان شود در نیمھ دوم ص�احب رس�الت م�ی ش�ود ک�ھ عرص�ھ تحق�ق خالق�ھ ای�ن خلق�ت اس�ت و ظھ�ور جامعھ بھ مثابھ خلیفھ خدا . آن عرصھ واردات است و این عرصھ صادرات .

ارد . در بطن ھر فعلی ھم حضور دمال و زندگی در سراسر زندگی و ولی بھ ھرحال این دو مرحلھ و وجھ از اع

جھ�انی در مسئولیت حقیقی و الھی انسان در نیمھ دوم عمرش می باشد کھ عرصھ رسالت اوست . و این یک مسئولیت

ت .شریت اساو مسئول اعمال و سرنوشت کل ب اینجاقبال کل مردم و جامعھ بشری است . بعنوان جانشین خدا ! در

٥٤

فصل نهم

ابعاد

٥٥

در ر وج�ودش راآدمی دارای موجودیتی جھانی و کیھانی و بلکھ فرا کائنات است . انسان این حقیقت عظ�یم و حی�رت آوم�ان حض�ور کند کھ گوئی در آن واحد در سراسر این جھان المتن�اھی حض�ور دارد ای�ن ھ می رؤیاھایش بھ وضوح درک

پ�س» ا شماست بھر کجا کھ باشید او « ت زیرا انسان دارای روح الھی است و در ھمھ جا با خداست . الھی انسان اسن کتر است انس�ار ھمھ جا با انسان است و از رگ گردن بھ او نزدیددا خھمھ جا حضور دارد . پس اگر درھمچون خدا

ل در ھم�ھ ح�ا غفل�ت انس�انی ! زی�را خداون�د س�ت و اینس�ت معن�اییھم در ھمھ جا و ھمھ حال با خداست ولی متوج�ھ او نی اس�ت و نجایی ک�ھ خ�دا یک�آوزخ و برزخ ھم ھست . و از دھمھ جا ھست و در ماورای جھان ھم ھست در بھشت و در

و م�دھوش ب�ر ای�ن ام�ر جاھ�ل و ک�ور و ک�ر و غاف�ل و چند تا نیست پس انسان در ھم�ھ ح�ال و در ھم�ھ ج�ا حض�ور دارد ای��ن حقیق��ت و فھمی��دن و دی��دن و در آن بم��ان . و عل��م و معرف��ت و بص��یرتی ج��ز آگ��اه ش��دن . ای��ن نکت��ھ را دری��اب س��تا

رک�ھ خ�ود را. و از این بابت است کھ گفتھ می شود ک�ھ ھرک�ھ خ�ود را ش�ناخت خ�دا را و ھم�ھ چی�ز را ش�ناخت و ھنیسترات ت��ا از اعم��اق ذ جھ��انی انس�ان اس��ت ک�ھ ننش�ناخت ھ��یچ چی�زی را نش��ناخت . و روانشناس�ی حقیق��ی ش��ناخت ای�ن روا

ی�د م�ی فرما ع ھا و آسمانھا جاریست و ھیچ جایی نیست کھ انس�ان نباش�د و از اینجاس�ت ک�ھ عل�ینقلمرو کرات و کھکشا) از خ��دا ( ی�ا دو روزدوس�ال ک�ھ ھم�ھ خاکھ��ای جھ�ان ، خ�اک انس��ان اس�ت و ت�ا ب��وده انس�ان ھ�م ب��وده اس�ت و م�ن فق��ط

است و.. و انسان ھم جھان صغیرکوچکترم و جھان ھستی ، انسان کبیر است

م��ت اندیش��ھ و ب��ر ای��ن ب��اور بمان��د وس��عت و عظو نافھمی��ده ب��اور کن��دک��ھ آدم��ی ای��ن حقیق��ت و مع��ارف را نادی��ده ونھمیھ ب�و ی�ا ھان�دربیش از این کھ ھست می یابد و خود را از حقارت و ذلت تن م�ی بار احساس و عمل زندگیش را ھزاران

نمی دھد و خود را خیلی ارزان نمی فروشد . بھ ھر خفتی آسانی تن

ارف�ان ع از ا برخ�یی�و صب�ر درس�تی ای�ن ادعاس�ت . مع�راج پی�امبر اس�الم یعظمت ق�درت تخی�ل آدم�ی نی�ز حج�ت دیگ�ربص�یرت و ، عل�م و عرف�ان و انیست بلکھ کشف واقعیت وجودی انسان است . یعن�ی مع�راج ھ� یبزرگ ھیچ واقعھ جدید حوادث . کشف و شھودند و نھ

معرفت�ی در ھ�ل و ب�یجنچھ را کھ تخیل و آرزو می کند بس�یار برت�رش را دارد و ھس�ت ل�ذا مش�کلی ج�ز آآدمی ھر نییع

ع�ایی ج�ز دمعرفت نیست . پ�س زعین حقیقت است کھ دوزخی جز بی معرفتی نیست و بھشتی جو این حق خود ندارد . ش و و چش�م و گ�و و بر علم ما بیف�زا ی و کری و ظلمت نجات بدهاین نیست کھ خدایا ما را از این جھل و غفلت و کور

ھوش اعطا فرما تا ببینیم و بشنویم و احساس کنیم و فھم نماییم و باور کنیم .

ا جھ�انی راست کھ رحمت عالمیان است کھ با معراجش مؤمنان امتش صت وجود محمد مصطفی مو این از برکت و کرام�ھ ج�ای ای�ن محمدی است کھ در ھمھ جا حضور دارد و صلوة کننده اش را ب�ا خ�ود ب�ھ ھکرده است . این روح و روان

ب�ر اجاب�ت جھان المتناھی و ھزاران تو می برد و سیر می دھد . و اینس�ت ک�ھ ب�دون ص�لوات ب�ر محم�د ص ھ�یچ دع�ائی ن�یوات یعود . ص�لنمی شود کھ حق انسان باشد و البتھ منظور از صلوات و ص�لوة ن�ھ فق�ط آنس�ت ک�ھ ادع�ا م�ی ش� حق

نطور ک�ھ ورود ب�ر ش�ھر محم�دی . و از اینجاس�ت ک�ھ روانشناس�ی اس�تعالیی و اش�راقی و عروج�ی آغ�از م�ی ش�ود . ھم�ااز عل�م بر خدا بود . و ھم�ھ عل�وم و مع�ارف حقیق�ی ص دو محم صصلوات خدا بر محمد ومعراج محمدی حاصل صلوة

صلوة و صلوات است .

زی ج�ز ده می ش�ود چی�آنچھ امروزه روانشناسی نامیکھ ده نشده ایم اال اندکی . و بھ راستی و بھ راستی از علم روح دا ندارد و بھ فسیل شناسی نزدیکتر است . ان آدمی ھذیان و کابوس نیست و ربطی بھ رو

ی ائلھ ای�ن مس� در ماست ولی م�ا در خ�ود نیس�تیم . اینس�ت مس�ئلھ و ج�ز صخدا با ماست ولی ما با خود نیستیم ! محمد

نیست .

از «جان�ب اس�ت این ادعاھا نظریھ پردازی و آرمان بافی و مدینھ فاضلھ سازی نیست . بلکھ مشاھدات و مکاش�فات این –قرآن » روی بصیرت بھ سوی خدا می خوانم خودم را و ھرکھ مرا پیروی کند

« : فرم�ود عدرباره مس�یح صل اکرم و توان و امکان ھرکسی بھ میزان باور و یقین اوست ھمانطور کھ حضرت رسو

ب . س�یح ب�رروی آمکھ اشاره بھ معراج خودش دارد و راه رفتن .»می بود می توانست در ھوا بپرد اگر یقین او زیادترر ب�عن�ای رحم�ت ماستعداد و توان ھر امتی بھ اندازه پیامبرش می باشد و اینست کھ پی�امبر اس�وه ام�ت اس�ت و اینس�ت و

عالمیان .

٥٦

فصل دهم

امراض

٥٧

زی��را ب��ر ج��ای خ��ودش نیس��ت زی��را ص��احب روح اس��ت و از روح��ش س��وء کائن��ات اس��ت انس��ان تنھ��ا موج��ود م��ریض در –نآگردند . قرمینز گردد ھرچند کھ اکثرا باز ا. پس باید توبھ کند و ب ءه است در سائر اشیاداستفاده کرده و بھ دام افتا

ز گ�ردد و در آن اقام�ت گزین�د در ج�ان و جھ�ان روان م�ی ش�ود و ھس�تی جھ�انی م�ی یاب�د ابھ خانھ وجودش ب� انسان اگر

اینست شفای عاجل !

و انسانھاس��ت و ھم��ھ ام��راض جس��مانی بش��ر حاص��ل ءاش��یا رھم��ھ ام��راض روان��ی بش��ر حاص��ل اس��ارت روح او در س��ایاطین اس�ت . ای�ن راز و فلس�فھ ام�راض اس�ت از منظ�ر یاجنھ و ش آدمھا واء ویتسخیر شدن وجودش بھ واسطھ سایر اش

. و ام�ا درم�انش و بھ مثابھ تش�خیص ام�راض م�ی باش�د معرفت دینی و قرآنی ! و درک این حقیقت سرآغاز درمان است! اینست اساس طب اس�المی و آنچ�ھ ک�ھ عرف�ان درم�انی نامی�ده خویشتن است و صاحب وجود خود شدن ھمان رجعت بھ

ایم .

وی انسان عرصھ خلقت تشریعی اوست و ھم�انطور ک�ھ خداون�د م�ی فرمای�د انس�ان را از رن�ج آفری�ده اس�ت . و حیات دنیاساس این رنج زمانمند ب�ودن و ت�اریخی ب�ودن خلق�ت تش�ریعی اس�ت ک�ھ امک�ان ش�ھادت و نظ�ارت انس�ان ب�ر خلق�تش را

معرف�ت و خودآگ�اھی اش رن�ج م�ی کش�د و ت اس�ت . و ل�ذا انس�ان ب�ھ ان�دازه دفراھم می کند . تمام رن�ج حاص�ل ای�ن ش�ھاگوھره رنج ھمان آگاھی بر خویشتن اس�ت و ل�ذا انبی�اء و علم�ا و عرف�ا و حکیم�ان از مظ�اھر و اس�وه ھ�ای رن�ج بش�ری

ھستند . بھ روایتی اگر رسول اک�رم بعن�وان انس�ان کام�ل و نسان ھستند زیرا اسوه ھای معرفت و حکمت درباره خلقت اک�ھ ص�احب عواره لبخند بر لبانش نمی داشت احدی در کنارشان نمی مان�د . ھم�انطور ک�ھ عل�ی قل و عارف واصل ھماع

رسالت عامھ نبود و چنین لبخند و رفتاری نداشت ھمواره ت�ک و تنھ�ا ب�ود زی�را ام�واج احس�اس رن�ج و ان�دوه عظ�یم او . عو عمار عھمھ را دفع می نمود جز انگشت شماری عاشقان معرفت چون سلمان

ھ والدین می دانند کھ حتی تربیت حیوانی و غریزه فرزندان تا چھ حد رنج آفرین و طاق�ت فرسااس�ت ح�ال ای�ن رن�ج و ھم

اندوه در مردان خدا کھ خلفای الھی در میان مردم ھستند و ھدایت گران سرنوشت دو دنیای م�ردم ھس�تند چ�ھ ح�د عظ�یم انسان و رب العالمین در می یابیم کھ رحمت و ک�رم و لط�ف است . و اینک با نظری بشری بھ خود خداوند بعنوان خالق

و محبت و صبر حق چھ میزان است . و بیھوده نیست کھ در قرآن کریم می خوانیم کھ مردمان کافر موج�ب آزار و رن�ج خدا و رسولند . در احادیث قدسی نیز سخن از گالی�ھ خداون�د اس�ت نس�بت ب�ھ آدم�ی ک�ھ ت�ا چ�ھ ح�دی موج�ب رن�ج و آزار

است .شتھ گ

در حقیقت آدمی بھ میزان اخالص و معرفتش در جایگاه خالفت اللھی مس�تقر م�ی ش�ود و جنب�ھ ای از ای�ن خالف�ت ھم�ان ه الھی اس�ت . ک�ھ انس�ان خلیف�ھ ب�ر خ�ود م�ی خ�رد و ای�ن وجھ�ی از والی�ت و دوس�تی انس�ان ب�ا خ�دای ورنج و آزار و اند

تش را از او می گیرد و با او سھیم می شود . خویش است ھمانطور کھ دوستی ، رنج و اندوه دوس

اینست کھ خوشبختی حیوانی و عیش فقط از آن جاھالن کافر دل است . کھ البتھ آنھم امری موقتی می باشد و انس�ان از آنجا کھ قرار است خلیفھ خدا باشد و حامل روح اوست در عالم خاک زن�دان اس�ت و ای�ن عل�ت العل�ل رنجھ�ای اوس�ت در

ان و روانش .تن و ج

وقتی بی حد در حد محدود شود و المتناھی محصور در خاک گردد حاصلش رنج و اسارت و استھالک است تا مرگ ک�ھ اون�د ھ�م از آنج�ا ک�ھ ھمنش�ین و دو خ�ود خ» دنی�ا زن�دان م�ؤمن اس�ت « و اینست کھ می فرماید از این قفس رھا شود .

م است و گرنھ آدمی تاب تحمل این زندان انفرادی را نمی داشت . مقیم دل مؤمن است در این زندان و رنج آن سھی

ن بھ دیگ�ران ک�ھ راز از خ�ود بیگ�انگی و کف�ر و جن�ون ددان تن و جانش و پناھنده شنو این است علت گریز انسان از زرباز زدن�د و انسان است زیرا نمی خواھد این امانت الھی را حمل کند ھم�ان ام�انتی ک�ھ زم�ین و آس�مانھا از کش�یدنش س�

نزدیک بود کھ نابود شوند .

ویش می شود و بار امانت الھی یعنی وجود را می پذیرد احساس حی�ات و خنی کھ ایمان آورده و مقیم در اانسان بھ میزخلص ت�ر و ع�ارف ت�ر مھستی می کند ولی این احساس بھ دلیل حقارت حدود تن توأم با حس نیستی است . و لذا انسان

ا شدیدتر احساس می کند و حق فرار از خویشتن را ھم ندارد و باید در خود تنھا باشد . و لذا کمال ایم�ان و این زندان رمعرفت مقام تفرید و تجرید و توحید یعنی تنھایی محض است . و ھمھ این رنج و اندوه حاصل این تنھایی و تنگ�ی خان�ھ

تن و این سلول انفرادی است .

٥٨

ده و اصلی ھم�ھ درد و رنجھ�ای آدم�ی را انبی�ای الھ�ی ب�ر دوش م�ی کش�ند و درد و رن�ج ای�ن باید درک کرد کھ بخش عممردان خدا را ھم عمدتا خود خداوند تحمل می کند . عذابی کھ خداوند از دست کفر و جھل و گناھان بش�ر م�ی کش�د قاب�ل

زار م�ی دھن�د . ای�ن معن�ای مش�رکانھ می نیست و دوزخ آتش خشم خدا بر این کافران است کھ او را آدمقایسھ با عذاب آرا ای�ن تقس�یم درد و رن�ج و ان�دوه یاری کنید خدا را تا یاری کند ش�ما دندارد بلکھ عاشقانھ است ھمانطور کھ می فرمای

مس�ئولیت اعم�ال وندو عذاب وجھ اصلی این یاری متقابل است . و از آنجا کھ عشق است شرک نیست ھمانطور کھ خداآن بر عھده می گیرد مخلص�ین ھ�م بایس�تی او را ی�اری دھن�د درک توحی�دی ای�ن حقیق�ت البت�ھ مس�تلزم را در قر نمخلصی

معرفت و اخالص و عشق الھی است و غیر عاشقان را توان فھم این توحید نیست .

سخن نوعی قیاس بھ نفس است ک�ھ خ�دا را ش�بیھ نف�س آدم�ی م�ی پن�دارد . ول�ی چن�ین نیس�ت وعبرخی معتقدند کھ این نزیرا اگر آدمی قرار است کھ بھ اخالق برس�د و مث�ل خ�دا ش�ود و خلیف�ھ او در ع�الم ارض گ�ردد ای�ن س�خنان ع�ین توحی�د

است و گرنھ ھمین وجود انسان در جھان اساسی ترین شرک با خداست در وجود .

و و س�تم ش�ود . دی�نش مرتک�ب معاص�یو و ا شرک اینست کھ انسان اعمال زشت خ�ود را ب�ھ خ�دا نس�بت دھ�د و ب�ھ ن�امالبتھ فرق بین اخالص و شرک نیز بھ موئی بن�د اس�ت ک�ھ تش�خیص آن ج�ز از عارف�ان واص�ل ب�ر نم�ی آی�د ھم�انطور ک�ھ

وند جز از عاشقان مخلص بر نمی آید . اخداوند در کتابش بارھا تذکر داده کھ وصف خد

) ج�ز از حم�ل حقیق�ت وج�ودی م�ا ( امام�ان ت ودرب�اره اش م�ی فرمای�د : ش�ناخ عاین ھمان معرفت امامیھ است کھ علی عھده پیامبران مرسل و مالئک مقرب و مؤمنین کھ خداوند دلھایشان را آزموده بر نمی آید.

این مؤمنین کھ خداون�د دلھایش�ان را آزم�وده کس�انی ھس�تند ک�ھ خداون�د در دلھایش�ان اقام�ت فرم�وده اس�ت و آن�ان را در

است کھ آیا خود را ب�ا خ�دا عوض�ی م�ی گیرن�د ی�ا ن�ھ ! و ل�ذا ای�ن مؤمن�ان ش�بانھ هعجب و خودبینی و شرک امتحان کردروز بالوقف��ھ مش��غول ذک��ر و تس��بیح و تنزی��ھ ذات باریتع��الی ھس��تند و در حض��ورش فناین��د . اص��ال نیس��تند ک��ھ بخواھن��د

ای�ن ش�راکت » ت ک�ار کبی�ردا صبور باشید کھ اینسبا خ« مشرک یا ملحد باشند . و این ھمان معنای جھاد فی هللا است . معاملھ کرده ان�د خداون�د ھ�م مس�ئولیت اعمالش�ان را پذیرفت�ھ اس�ت و ای�ن خود را با خدا كھ یی نیست خالفت است . آنھا

عین بیان خود اوست در قرآن کریم

در وجود مؤمنین ومخلصین کمترین شرکی حتی در حد خطور و احساس مح�ض مب�دل ب�ھ آت�ش م�ی ش�ود و قلوبش�ان را ی سوزاند تا آن شرک نابود شود زیرا خداوند تعھد کرده است کھ آنان را دائما پاک دارد واینس�ت راز نع�ره ھ�ای عل�ی م

در دعای جوشن کبیر کھ : خلصنا من النار یارب !

ن�د و تمن�ای ورخالص ماندن در غار و انزوا امری شاقھ نیست بلکھ مخلص بودن در میان مردمی کھ ب�ر او ھج�وم م�ی آاعت و یاری دارند امری کبیر است ھمانطور کھ خداوند ب�ھ رس�ولش در ق�رآن ک�ریم م�ی فرمای�د ک�ھ اگ�ر در رابط�ھ ب�ا شف

مردم شرک بورزی تو را چنان عذاب می کنم کھ ھیچکس را چنان عذابی نکرده باشم . خداوند بر دوستانش سختگیرتر بسیار غیور است و دوست ندارد کھ اندک ش�رکی در نیست بلکھ خداوند بر دوستانش ااست این عذاب قھر و غضب خد

را م�ی س�وخت . و ھم�و م�ی فرمای�د ک�ھ ت�ب س�ھم آت�ش دوزخ ب�ر صآنھا ببیند . اینست راز تبی کھ یک عمر ج�ان محم�د مؤمنان است .

بیماری موجب بھبودی و ارتقاء جان و روان مؤمنان است و موجب تباھی و سیاھی دل کافران است .

ھ اصال دانش روانکاوی و روانشناسی جدید بر در مانگری امراض روانی بن�ا ش�ده اس�ت و مکت�ب فروی�د ک�ھ می دانیم ک

ک بعدی است و روان س�الم را تاساس این علم جدید است بھ وضوح این ادعا را ثابت می کند . و لذا این علم پدیده ای سالمت را نمی شناسد و تعریفی ھم بر آن ندارد . در نمی شناسد و لذا تعریفش از امراض روانی ھم بی بنیاد است زیرا

ش ب��ر رن��ج اس��توار اس��ت . بن��ابراین لق��تحالیک��ھ بیم��اری راز س��المت اس��ت زی��را انس��ان حی��وانی ذات��ا بیم��ار اس��ت زی��را خامراض رابایستی دس�تھ بن�دی ک�رد و ام�راض س�المت بخ�ش و پ�یش گیرن�ده تب�اھی انس�ان را بای�د ش�ناخت و از ام�راض

تشخیص داد . وانی رویرانگر

از نظر کلی و بنیادی ھمھ امراض بشری را بایستی امراض روان�ی و قلب�ی دانس�ت و ام�راض جس�مانی و عص�بی غای�ت امراض روانی ھستند زیرا تن ترمینال نفس و روان بشر است .

٥٩

ھرزگ�ی ، خش�م ، و مقدماتی وج�ود آدم�ی عبارتن�د از : ح�رص ، دروغگ�ویی ، ریاک�اری ، انک�ار حق�ایق يامراض اساسد ، بی حیایی ، ت�رس دائ�م ، دلھ�ره مس�تمر و امث�الھم . اینھ�ا زی�ر بن�ای ھم�ھ ام�راض بش�ری ھس�تند مث�ل بیماریھ�ای سح

دس��تگاه گ��وارش ، کب��د ، کلی��ھ و قل��ب و ع��روق و بیماریھ��ای خ��ون مث��ل چرب��ی و قن��د و ام��راض جل��دی و جنس��ی و ت��ا و نسیان وغیره . بیماریھای حاد روانی مثل وسواس و اسکیزو فرنی

ردوره جاھلی�ت دو مادر ھمھ امراض بشر حماقت اس�ت خاص�ھ جھ�ل انس�ان نس�بت ب�ھ خویش�تن ! و فق�ط انس�انھایی ک�ھ

. ھم از نوع حیوان�ات فرات�ر نمی�رودھنوز حیوان ھستند و بھ فطرت دینی نرسیده اند رنج و امراض آنھا و باقی مانده اندش�ود الزمان روزب�ھ روز کمت�ر و کمت�ر میخرآده اند کھ البتھ تعداد این آدمھا در و اینان خوشبخت ترین آدمھا محسوب ش

است و بھ خود آئی جبری و آسمانی . ھا خرالزمان عصر بیداری فطرتآزیرا

تس�بیح و ھمھ مخلوقات عالم ھستی بالوقفھ مشغول تسبیح و عبادت پروردگارند و گرنھ نابود م�ی ش�وند زی�را عبودی�توجود یابی و حفظ وجود است . اال آدمی کھ اکثر غافل و کافر است و این بھ دلی�ل آنس�ت ک�ھ حام�ل روح سو سجده اسا

ذات خداست یعنی صاحب اختیار الھی است و لذا خداوند نسبت بھ انسان ارحم الراحمین است و گرنھ تاکنون نسل بش�ر راض بش�ری در قب�ال ت . و لذا رنج و عذاب ھا و ام�بر افتاده بود و اصال بشریت بر روی زمین امکان استمرار نمی یاف

ش می کش�ند ک�ھ ش�فیعان خل�ق ھس�تند ش�فاعت ام�ری و د بر اولیاء و ءزیرا عمده آنرا انبیا است چیزغفلت و کفرش نااز جنس عشق و ایثار است و نھ پارتی بازی . یعنی رنج و کفر بشری راب�ر عھ�ده م�ی گیرن�د ت�ا بش�ریت ن�ابود نگ�ردد .

بودی��ت راز موجودی��ت و بس��تر آن اس��ت . خ��دا پرس��تی ع��ین وج��ود پرس��تی اس��ت و ب��دین گون��ھ اس��ت ک��ھ انس��ان زی��را ع وجودش را حراست و ابقاء می کند .

امراض بشری در واقع ابتالی وجود بشر بھ عدم است و لذا ھمھ امراض و ع�ذابھا ع�دمی ھس�تند و ل�ذا انس�ان بیم�ار و

امراض و عذابھا حاص�ل ب�ھ خط�ر افت�ادن وج�ود اس�ت ب�ھ دلی�ل غفل�ت آدم�ی از ھمعذب احساس نابودی می کند . پس ھمخ�دا ب�ھ يعبودیت و سجده و تسبیح و پرستش عل�ت وج�ود و ذات وج�ود ک�ھ خداس�ت . و اینس�ت معن�ای ارح�م الراحمین�

. ادا نمی کندتھ است و حق وجود را انسان غافل و جاھل و کافری کھ قدر وجودش را نمی داند و آنرا بھ بازی عدم گرف

در حقیقت ھمھ عذابھای بشری مانع او از نابود شدن ھستند ھمانطور ک�ھ آدم�ی در ع�ذابھایش خ�دا را خالص�انھ ی�اد م�ی کند یعنی متوسل بھ وجود می شود . پس عذابھا از جنس رحمت ھستند و ھمھ امراض ذاتا سالمت بخش و مانع معدوم

شدن انسان می باشند .

از یدرن و روان درمانی ھای شیمیایی را ضد انسان و ضد س�المت دانس�ت و بخش�میستی علوم پزشکی از این منظر با جھل مرکب بشر تلقی نمود کھ با خود بیماری می جنگد نھ با علت آن .

کن�د ن اس�ت ک�ھ چی�زی را ک�ھ آفری�ده ن�ابود د می شد . و خداوند مھربانتر از آبنابراین اگر عذابھا و دوزخ نبود بشر نابو

ھر چند کھ آن موجود ضد وجود باشد و با خالقش بجنگد .

سالمت بخش بشر از امراض نابود کننده اس�ت و آنچ�ھ ک�ھ ع�ذاب نامی�ده م�ی ،بنابراین آنچھ کھ بیماری نامیده می شود شود رحمت دیگر است بر دشمنان رحمت .

بزرگت�رین طبی�ب ت�اریخ صآن کتاب شفاعت و محم�د را درک کرد کھ فرمود : قر ع از این منظر می توان این سخن علی

.است » اسالم « است و دینش برترین سالمتی است . ھمانطور کھ نامش

د می ش�ود و از آن ن�ابود واوند از دست جھل و کفر و ظلمش چھ خون دلی می خورد از خجالت نابداگر آدمی بداند کھ خد او بھ نام انبیاء و اولیای خدا برای نجات و ھ�دایت وج�ودش چ�ھ خ�ون کننده تر اینکھ اگر بداند کھ آدمھایی ھمچون خو

ح��ق و و ک�ھ معن�ا . و اگ�ر بدان��دن م��ی خواھن�د ک�ھ ب�ھ ج��ان آنھ�ا ری�زددل�ی م�ی خورن�د و ای��ن رن�ج و ان�دوه را از خدایش�ا شفاعت چیست . اگر بداند ھدایت و رستگار می شود .

کنون چند نفر قرآن خوان و و را آزار ندھند . آیا براستی تاکند کھ اینقدر اخداوند علنا در کتابش از آدمی درخواست می

مفسر خوان این آیھ را باور کرده اند . خ�دا آزاری بش�ر ع�ین خ�ود _ آزاری اوس�ت زی�را خ�دا ھم�ان وج�ود اس�ت ک�ھ ب�ھ پس کی می خ�واھی ب�ھ ای فرزند آدم «آشکارا می گوید کھ : خدا ، خود خود توست ! عانسان اعطا نموده است و علی

–حدیث قدسی » خودت رحم کنی و الیق بھشت من شوی

٦٠

جالینوس حکیم گروھی از امراض بشری را کھ مختص مردان خداست امراض مق�دس م�ی نام�د . ول�ی ب�ھ نظ�ر م�ا ھم�ھ ن�د ب�ھ امراض بشری مقدس ھستند اینست کھ عیادت بیمار عین عبادت است . و لذا در حدیث قدسی می خوانیم ک�ھ خداو

ننم�ودی و... یمدی ! گرسنھ بودم نانم ندادی ! تنھا بودم مرا ھمنش�ینادت من نیارسولش می فرماید : بیمار بودم بھ عی و چھ قدر مرا عذاب دادی !

اینھا توحیدی ترین معارف اسالمی ھستند کھ بھ ندرت کسی آنھا را باور می کند زیرا خدا را نم�ی شناس�د چ�ون خ�ودش

. را نمی شناسد

و بھ ھمین دلیل است کھ انسان بیمار در ھمھ حال خدا خدا می کند زیرا او را در خود می بین�د و گ�وئی ای�ن خداس�ت ک�ھ بیمار است . پس بیماران و خاصھ بیماران العالج در نزدیکترین حد بھ خداوند قرار دارن�د و ای�ن بیم�اری حاص�ل ھم�ین

ده است .تقرب است کھ بھ جبر و توفیق اجباری حاصل ش

و می دانیم کھ بیماری در ھمھ انبیاء و اولیای الھی امری مادام العمر بوده و گویا بھ ھمراه رسالت و والیت خدا حاصل پ�اره ش�دن و گش�ایش ح�دود وج�ود ه است چ�را ک�ھ ت�ن و دل و روان آدم�ی ت�وان حم�ل حض�ور او را ن�دارد و در ح�الدش

.است الھ�ی م�ی س�ازند . ھم�ھ و ظرف وجود را توسعھ می دھند و انسان را الیق وجودد نایی می کندمراض وجود را عدم زا

و استحقاق بخش عقل و تن و جان و روان آدم�ی در هبشر از ھمین ماھیت ھستند کھ پاک کننده و توسعھ دھند يرنجھاف�رینش انس�ان ن�د . و اینھ�ا ھم�ھ رن�ج آطبقات و درجات وجود ھس�تند . و ھری�ک مخ�تص احی�اء و خل�ق وجھ�ی از وجود

ش�ی . اگ�ر ای�ن ااست و نھ رنج خوشبختی یا بد بختی او . و حی�ات دنی�ا کارگ�اه آف�رینش اس�ت و ن�ھ جایگ�اه خوش�ی و عی حقیقت درک و تصدیق شود ھمھ بدبختیھای رایج بشری رفع شده است .

و آنرا کھ ھیچ رنجی نیست آفرینشی نیست و در حیوانیت خود مقیم ابدی شده است .