Էդգար Էլբակյան

Հայ-ադրբեջանական պատերազմը և մերօրյա

հերոսները

ԵրևանՀեղինակային հրատարակություն

2015

ՀՏԴ 94(479.25)ԳՄԴ 63.3(5Հ)

Է 280

«Մերօրյա հերոսը» ծրագիրն իրականացվում է ՀՀ Նախագահի

աշխատակազմի կողմից ՀԿ-ներին տրամադրվող դրամաշնորհային

ծրագրի և Հայաստանի երիտասարդական հիմնադրամի

հայտարարած մրցույթի շրջանակներում

Հեղինակ՝ Էդգար Էլբակյան

Խմբագիր՝ Ալվինա Աղաբաբյան

Էլբակյան Է.Է 280 Հայ-ադրբեջանական պատերազմը և մերօրյա հերոսները/ Է.

Էլբակյան: - Եր., Հեղ. հրատ., 2015. - 188 էջ:

Գր քում ներ կա յաց ված են հայ -ա դր բե ջա նա կան պա տե րազ մի 1988-1994

թթ. և ներ կայիս՝ 2014-2015 թթ. շր ջա փու լե րը։ Մատ նա ցույց են ար վում հա կա-

մար տու թյան ծագ ման պատ ճառ ներն ու հա յաս տա նան պաստ լուծ ման հնա րա-

վոր ու ղի նե րը։ Գր քի Հու շա մա տյա նը նե րա ռում է 2014-2015 թթ. պա տե րազ մա-

կան գոր ծո ղու թյուն նե րի ժա մա նակ զոհ ված 10 հայ զին ծա ռայող նե րի կյան քի և

սխ րան քի նկա րագ րու թյու նը։

ՀՏԴ 94(479.25)ԳՄԴ 63.3(5Հ)

ISBN 978-9939-0-1597-2

© Էլբակյան Է., 2015© ««ԱՐՄՍԵՍ» գիտակրթական կենտրոն» ՀԿ, 2015

«Մերօրյա հերոսը» դրամաշնորհային ծրագրի ղեկավար՝Ալվինա Աղաբաբյան

«Հայ-ադրբեջանական պատերազմը և մերօրյա հերոսները» գրքի հեղինակ՝

Էդգար Էլբակյան

«Հայ-ադրբեջանական պատերազմը և մերօրյա հերոսները» գրքի «Հուշամատյանի» կազմման հեղինակային խումբ՝

Էդգար Արմենի Էլբակյան,Սիրանուշ Սերոժի Մելիքյան,Լուսինե Սուրենի Հակոբյան,Աննա Ալբերտի Կարապետյան,Հասմիկ Արթուրի Գյոզալյան, Մարիամ Ռոբերտի Այդինյան։

Ծ րագ րի իրա կա նաց ման և «Հայ -ա դր բե ջա նա կան պա տե-րազ մը և մե րօ րյա հե րոս նե րը» գր քի պատ րաստ ման աշ խա-տանք նե րում ցու ցա բե րած աջակ ցու թյան հա մար ««Արմ սես» գի-տակր թա կան կենտ րոն» ՀԿ-ն շնոր հա կա լու թյուն է հայտ նում Հա-յաս տա նի Հան րա պե տու թյան Պաշտ պա նու թյան նա խա րա րու-թյա նը, Ար ցա խի Պաշտ պա նու թյան բա նա կին, ՊԲ զո րա մա սե րի ան ձնա կազ մին, ԵՊՀ Ռազմավարական հետազոտությունների կենտրոնին, Հա յաս տա նի երի տա սար դա կան հիմ նադ րա մին, զոհ ված զին ծա ռայող նե րի ըն տա նի քի ան դամ նե րին և հա րա-զատ նե րին, ինչ պես նաև բո լոր նրանց, ով քեր իրենց խոր հուրդ-նե րով, առա ջար կու թյուն նե րով և դի տո ղու թյուն նե րով աջակ ցել են աշ խա տան քի տար բեր փու լե րում։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԱԿԱՆ

ՀԻՄՆԱԴՐԱՄ

ՀՀ Նախագահի աշխատակազմի կողմից

տրամադրված դրամաշնորհ

««ԱՐՄՍԵՍ» գիտակրթական կենտրոն» հասարակական

կազմակերպություն

ArmSEC

«Մեր զոհված ընկերները մեզ զրկել են սխալվելու իրավունքից»...

ՀՀ Պաշտպանության նախարար Սեյրան Օհանյան

Եռաբլուր, 2014 թ.

5Ներածություն

ՆԵ ՐԱ ԾՈՒԹՅՈՒՆ

1994 թ. մայի սին Հա յաս տանն Ադր բե ջա նի դեմ պա տե րազ-մում հաղ թա կան ավար տի հասց րեց շուրջ վեց տա րի տևած ռազ-մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րը1։ Կնք վեց հրա դա դա րի մա սին եռա-կողմ հա մա ձայ նա գիր, որով պա տե րազ մի այդ փուլն ավարտ վեց։

Չ նա յած սրան՝ հայ -ա դր բե ջա նա կան հրա դա դա րի գծում տա-րա տե սակ պա տե րազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րը, սկ սած 1994 թ. մայի սից, որ պես այդ պի սին եր բեք չեն դա դա րել։ Տար բեր տա րի-նե րին և տար բեր փու լե րում հրա դա դա րի խախտ մամբ թշ նա մին հե տապն դել է բազ մա խումբ նպա տակ ներ, որոնց քվին տէ սեն-ցիան, սա կայն, հայ կա կան հան րու թյա նը հո գե բա նո րեն զի նա-թա փե լը և բա նակ ցային սե ղա նին շա հա բա ժին ներ ստա նալն է։ Թշ նա մու կող մից հրա դա դա րի հետ ևո ղա կան խախտ ման և պա-տե րազ մի մի նոր շր ջա փուլ սկս վեց 2014 թ. հուն վա րից և շա րու-նակ վում է առ այ սօր (2015 թ. հոկ տեմ բեր)։

Սույն գր քում ար ծարծ վող առանց քային հիմ նախն դի րը հենց այս շր ջա նի (2014 – 2015 թթ.) պա տե րազ մի վեր լու ծա կան լու սա-

1 Պա տե րազ մը կոչ վում է տար բեր անուն նե րով՝ «Ղա րա բա ղյան ազա տագ րա­կան պա տե րազմ», «Ար ցա խյան [ա զա տագ րա կան] պա տե րազմ», «Ղա րա բա ղա ­ ա դր բե ջա նա կան զին ված հա կա մար տու թյուն», «Ար ցա խյան հե րո սա մարտ» և այլն։ Կար ծում ենք, որ պա տե րազ մի ան վա նա կոչ ման մե թո դա բա նա կան խնդ րա­կա նը պայ մա նա վոր ված է քա ղա քա կան իրա կու թյուն նե րով, և տվյալ դեպ քում գի տու թյու նը ստո րա դաս վում է քա ղա քա կա նու թյա նը։ Ըստ էու թյան՝ 1988­1994 թթ․ ներ կայիս Տա վու շի, Գե ղար քու նի քի, Արա րա տի, Վայոց Ձո րի, Սյու նի քի, Քար­վա ճա ռի, Քա շա թա ղի, Հադ րու թի, Մար տու նիի, Աս կե րա նի, Շու շիի, Մար տա կեր­տի, Ստե փա նա կեր տի սահ ման նե րում տե ղի ու նե ցած ռազ մա կան գոր ծո ղու­թյուն նե րը, որ ավարտ վե ցին 1994 թ․ մայի սյան հրա դա դա րով, պա տե րազմ էին նո րան կախ Հա յաս տա նի և Ադր բե ջա նի միջև։ Հաշ վի առ նե լով, որ վեր ջի նիս հիմ նա կան և առանց քային ճա կա տն Ար ցախն էր, պա տե րազ մը կա րե լի է կո չել «հայ ­ադրբե ջա նա կան ար ցա խյան պա տե րազմ»։ Ու շագ րավ է, որ այս ձևա կեր­պու մը համընկ նում է պաշ տո նա կան Բաք վի կող մից հա կա մար տու թյա նը տր վող ան վա նը՝ «Ermənistan­Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi» (« Հա յաս տա նա ­ադրբե ջա նա կան ԼՂ հա կա մար տու թյուն»), ուս տի ջա նա լով զերծ մնալ ավե լորդ շա հար կում նե րից և թյու րըմբռ նում նե րից՝ սույն աշ խա տու թյան մեջ պա տե րազ­մը կկո չենք ավե լի կարճ ան վամբ՝ «հայ ­ա դր բե ջա նա կան պա տե րազմ»՝ հա վա­տա րիմ մնա լով գի տա կան ճշ մար տու թյա նը։

6 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

բա նումն է և դրա ֆո նին՝ վեր ջի նիս հե րոս նե րի կյան քի և սխ րան-քի ներ կա յա ցու մը և վե րոգ րյա լի գի տաար ժե քա բա նա կան գնա-հա տու մը։ Քն նարկ վող թե մա նե րի կար ևո րու թյու նը պայ մա նա-վոր ված է ար դի տե ղե կատ վա կան հոս քում պա տե րազ մի ներ կա փու լի վեր լու ծու թյան, պատ ճառ նե րի վեր հան ման և այդ հա մա-շա րում մար տա կան գոր ծո ղու թյուն նե րին մաս նակ ցած զին վոր-նե րի հե րո սա կան գոր ծի ներ կա յաց ման ան հրա ժեշ տու թյամբ` հատ կա պես հաշ վի առ նե լով, որ ներ քա ղա քա կան և ար տա քին քա ղա քա կան առատ տե ղե կատ վա հոս քի պայ ման նե րում խոս քի առար կա թե ման հա ճախ թե րի կամ ոչ հա մա կար գային` դիպ վա-ծային, մեկ նա բա նու թյուն է ստա նում հայ րե նա կան մա մու լի հրա-պա րա կում նե րում։ Մինչ դեռ հիմ նախն դի րը խիստ այժ մեական է, քան զի հե տար դիական շր ջա նի հայ կա կան մտա ծո ղու թյան և սո ցիալ-պատ մա կան կյան քի հա մար խիստ կար ևոր է նոր տե սա-կի ռազ մա կան հե րո սի կեր պա վո րու մը, որը մեկ քայլ առաջ կլի նի նախ կի նի ֆի դա յու մարմ նա ցու մից։

Բա ցի ար ժե քա բա նա կան նշա նա կու թյու նից, գր քում ներ կա-յաց ված ին ֆոր մա ցիան կրում է նաև հա մա կարգ ված սկզբ նաղ-բյու րային բնույթ, քա նի որ գր ված է դեպ քե րի ան մի ջա կան ժա-մա նա կա կից նե րի կող մից՝ գի տա կան բա րեխղ ճու թյան և անա չա-ռու թյան սկզ բունք նե րի պահ պան մամբ։ Պայ մա նա վոր ված ռազ-մա դաշ տային իրա կա նու թյան և վեր ջի նիս ին ֆոր մա ցիոն լու սա-բան ման խիստ յու րա հա տուկ առանձ նա հատ կու թյուն նե րով, եթե պա տե րազ մա կան լրա հոսն ու քն նա կան ստու գար կու մը չեն իրա-կա նաց վում հըն թացս դեպ քե րի ծա վալ ման, ապա հե տա գա յում խիստ դժ վա րա նում է դրանց հա վաս տի պատ մու թյան շա րադ րու-մը, իսկ առան ձին դեպ քե րում դառ նում է ան հնար, ուս տի՝ սույն գր քում ար ծարծ ված եղե լու թյուն նե րի հա վաս տի շա րադ րանքն ապա գա յում կա րող է որ պես սկզբնաղ բյուր ծա ռայել ժա մա նա-կաշր ջա նի և քն նարկ վող թե մա նե րի պատ մա գի տա կան ու սում-նա սի րու թյամբ զբաղ վող նե րի հա մար։

Գիր քը բաղ կա ցած է երեք մա սից։ Հաշ վի առ նե լով ներ կայիս ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի օր գա նա կան կա պը և հա րակ ցա-կան առն չու թյու նը 1990 -ա կան թվա կան նե րի պա տե րազ մի հետ՝ առա ջին մա սում քն նու թյան է առն վում հենց այդ պատ մա կան

7Ներածություն

շր ջա նը։ Թեև մաս նա գի տա կան և հրա պա րա կա խո սա կան գրա-կա նու թյան մեջ հայ -ա դր բե ջա նա կան պա տե րազ մի այդ փու լի (1988-1994 թթ.) մա սին շատ է գր վել, այ նու ա մե նայ նիվ, առ կա նյու թե րում տա կա վին մեծ բա ժին են կազ մում հե րո սա պա տում-նե րը, հու շագ րու թյուն նե րը, հար ցազ րույց նե րը, ժա մա նա կագ րու-թյուն նե րը։ 2004 թվա կա նին ըն թեր ցող նե րի սե ղա նին դր վեց «Ղա-րա բա ղյան ազա տագ րա կան պա տե րազմ» մեկ հա տո րյա հան-րա գի տա րա նը2, որը թերևս առա ջին փորձն էր հա մա կար գե լու և դա սա կար գե լու պա տե րազ մի վե րա բե րյալ առ կա ին ֆոր մա ցիան։ Պայ մա նա վոր ված իրենց յու րա հա տուկ ժան րե րով՝ թվարկ ված աշ խա տանք նե րը հա ճախ քն նու թյան չեն առ նում պա տե րազ մի պատ ճառ նե րին, վեր ջի նիս պար բե րա կա նաց մա նը, հայ կա կան և ադր բե ջա նա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի պատ ճա ռա հետ ևան քային կա պե րին վե րա բե րող հար ցե րը։ Ըստ էու թյան՝ թե րի է նաև այն հար ցի պա տաս խա նը, թե ինչ գոր ծոն նե րով էր պայ մա նա վոր-ված հայ կա կան կող մի հաղ թա նա կը. այս հար ցում տի րա պե տող մտայ նու թյու նը հան գում է բա րո յա հո գե բա նա կան գոր ծո նի բա-ցար ձա կա նաց մա նը, որը, թե պետև դեր ու նի հաղ թա նա կի հար-ցում, այ նու ա մե նայ նիվ, չի կա րող լի նել հաղ թա նա կի միակ գրա-վա կանն ու գոր ծո նը։

Ա ռաջ նորդ վե լով վե րո բե րյալ խնդ րա կան նե րին լույս սփ ռե լու հրա մա յա կա նով՝ մեր աշ խա տան քի առա ջին մա սում հա մա ռոտ ներ կա յաց րել ենք հայ -ա դր բե ջա նա կան պա տե րազ մի ժա մա նա-կագ րա կան պար բե րա կա նա ցու մը, ըն թաց քը, առանց քային ռազ-մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րը, ինչ պես նաև ընդ հա նուր տրա մա բա-նու թյու նը և հայ կա կան կող մի հա ջո ղու թյուն նե րը պայ մա նա վո-րող գոր ծոն նե րը։

Գր քի երկ րորդ մա սում շա րադր ված է 2014-2015 թթ. պա տե-րազ մա կան շր ջա փու լի քն նա կան վեր լու ծու թյու նը։ Ներ կա յաց-ված են թշ նա մու կող մից հրա դա դա րի խախտ ման պատ ճառ նե րը և հե տապն դած նպա տակ նե րը, հայ կա կան կող մի հա կա քայ լե րը, ինչ պես նաև թե մայի ընդ հա նուր ծի րում տե ղա վոր վող հա րա կից

2 Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ․ 1988­1994։ 1 հատորով, Երևան, 2004։

8 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

են թա թե մա ներն ու հար ցե րը։ Գր քի եր րորդ մա սը հու շա մա տյան է՝ նվիր ված 2014-2015 թթ.

պա տե րազ մում մարտն չած և հե րո սա բար զոհ ված տա սը զին ծա-ռայող նե րի հի շա տա կին՝ Ար մեն Հով հան նի սյան, Ազատ Ասո յան, Արա րատ Խա նո յան, Զո րիկ Գևոր գյան, Սար գիս Մով սի սյան, Վար դան Մկրտ չյան, Ար շակ Հա րու թյու նյան, Էդուարդ Հայ րա-պե տյան, Հա կոբ Խա չատ րյան, Սամ վել Հա կո բյան3։ Ան վա նա-կան առան ձին ակ նարկ նե րում ներ կա յաց վում է յու րա քան չյուր զին ծա ռայո ղի կյան քը՝ պա տա նե կու թյու նը, նա խա զո րա կո չային շր ջա նը, ծա ռա յու թյան ան ցկա ցու մը, ինչ պես նաև վեր ջին հե րո-սա կան մար տը։ Թվարկ վում են այն բո լոր պարգև նե րը, հի շա-տա կի մի ջո ցա ռում նե րը, հու շար ձան նե րը, ան վա նա կո չում նե րը և ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րը, որոնք նվիր ված են տվյալ հե րո սի հի-շա տա կին։ Իրա պա տում կեր պով մատ նա ցույց են ար վում հե րոս-նե րից յու րա քան չյու րի սխ րան քը և հա կա ռա կոր դի նպա տակ նե րը վի ժեց նե լու հար ցում ու նե ցած ան գնա հա տե լի ավան դը։

Ս րա մի ջո ցով հա սա րա կու թյանն է ներ կա յաց վում այ սօր վա զին վո րի կեր պա րը՝ որ պես ժա մա նա կա կից հե րոս, ով իր ավագ-նե րի օրի նա կով՝ պատ րաստ է խա փա նել հա կա ռա կոր դի ռազ մա-կան պլան ներն ու ապա հո վել Հա յաս տա նի սահ ման նե րի անա ռի-կու թյու նը թշ նա մու ոտնձ գու թյուն նե րից։

3 Կապ ված այս զին ծա ռայող նե րի ընտ րու թյան հետ՝ այս տեղ հարկ ենք հա մա­րում որոշ պար զա բա նում կա տա րել՝ ի խու սա փումն թյու րըմբռ նում նե րի և մե­թո դա բա նա կան անո րո շու թյան։ Սույն գիր քը կազ մե լիս որ պես ելա կե տային կողմ նո րո շիչ ենք ըն դու նել զին ծա ռայո ղի կող մից գի տակց ված կեր պով հա կա ռա­կոր դի դեմ մար տա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի մեջ մտ նե լու հան գա ման քը։ Նշ ված մո տե ցու մը հիմ նա վոր ված է գր քի ընդ հա նուր մե թո դա բա նա կան ապա րա տի շեշ­տադ րում նե րով, բխում է վեր ջի նից և որ ևէ կերպ մի տում չու նի նվա զեց նե լու Հա­յաս տա նի սահ ման նե րի պաշտ պա նու թյան գոր ծում մնա ցյալ բո լոր զին ծա ռայող­նե րի ներդրու մը։

ՀԱՅ -Ա ԴՐ ԲԵ ՋԱ ՆԱ ԿԱՆ

ՊԱ ՏԵ ՐԱԶ ՄԻ

ՀԱ ՄԱ ՌՈՏ ԱԿ ՆԱՐԿ

(1988-1994 ԹԹ.)

11ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԻ­ՀԱ­ՄԱ­ՌՈՏ­ԱԿ­ՆԱՐԿ

Հայ -ա դր բե ջա նա կան պա տե րազ մը Հա յաս տա նի ժա մա նա-կա կից պատ մու թյան և ռազ մա կան տա րեգ րու թյան շր ջա դար-ձային էջե րից է։ Բա վա կա նին բարդ երկ րա քա ղա քա կան, սո ցիալ-տն տե սա կան և հու մա նի տար պայ ման նե րում Հա յաս տա նին և Հա յաս տա նի բնակ չու թյա նը հա ջող վեց ադեկ վատ ար ձա գան քել ար տա քին մի ջա վայ րից եկող սպառ նա լի քին, ձևա կեր պել և հե-տապն դել սե փա կան ռազ մա կան ու դի վա նա գի տա կան օրա կար-գը։ Սրա շնոր հիվ ազա տագր վեց ներ կայիս Ար ցա խի տա րած քը, բարձ րա ցավ Սյու նի քի պաշտ պան վա ծու թյան աս տի ճա նը, ասել է թե՝ Հա յաս տա նը, որ պես ազգ-պե տու թյուն, հաղ թո ղի կար գա վի-ճա կով մուտք գոր ծեց հե տար դիական դա րաշր ջան։

Հայ -ա դր բե ջա նա կան պա տե րազ մի մա սին հետհ րա դա-դա րյան տա րի նե րին ստեղծ վել է առատ գրա կա նու թյուն։ Այդուհանդերձ, բազ մա թիվ խնդ րա կան ներ տա կա վին կա րոտ են գի տա կան ման րազ նին քն նու թյան։ Առաջ նորդ վե լով այդ թե մա-նե րից որո շին լույս սփ ռե լու հրա մա յա կա նով՝ աշ խա տան քի այս մա սում ներ կա յաց վում են հայ -ա դր բե ջա նա կան պա տե րազ մի ժա մա նա կագ րա կան պար բե րա կա նա ցու մը, ըն թաց քը, առանց-քային ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րը, ինչ պես նաև ընդ հա նուր տրա մա բա նու թյու նը և հայ կա կան կող մի հա ջո ղու թյուն նե րը պայ-մա նա վո րող գոր ծոն նե րը։

Ար ցա խյան ազա տագ րա կան պա տե րազ մը կա րե լի է բա ժա նել հինգ հիմ նա կան փու լե րի4.

1. 1988 թ. - 1991 թ. ապ րիլ (ս կիզ բը՝ ղա րա բա ղյան /ար ցա խյան5 հար ցի վե րա բա ցու մը և հայ կա կան կող մի ինք նա պաշտ պա նա-

4 Գի տա կան շր ջա նա ռու թյան մեջ Ար ցա խյան պա տե րազ մի պար բե րա կա նաց­ման տա րա տե սակ փոր ձեր կան: Այդ շար քում գի տա կա նո րեն ամե նա հա մա­կարգ ված և հիմ նա վո րը տե՛ս Ղա րա բա ղյան ազա տագ րա կան պա տե րազմ…, էջ 10։5 Այս գլ խում «Ղա րա բաղ» և «Ար ցախ» պատ մաաշ խար հագ րա կան անուն նե րը կի րառ վում են միև նույն ժա մա նա կա տա րա ծա կան և իմաս տային հա գեց վա ծու­թյամբ։

12 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

կան առա ջին ձեռ նար կում նե րը, ավար տը՝ ԽՍՀՄ Ներ քին գոր ծե-րի նա խա րա րու թյան զոր քե րի և ադր բե ջա նա կան ՄՀՆՋ /Օ ՄՕՆ -ի (Մի լի ցիայի հա տուկ նշա նա կու թյան ջո կատ/Отряд милиции особого назначения) բռ նաճն շիչ և հար ձա կո ղա կան գոր ծո ղու-թյուն ներ ԼՂԻՄ -ի հայ կա կան բնա կա վայ րե րի դեմ),

2. 1991 թ. ապ րիլ – 1991 թ. սեպ տեմ բեր (ս կիզ բը՝ խորհր դային զոր քե րի, ադր բե ջա նա կան ՄՀՆՋ -ի և զին ված ժո ղովր դա կան բան դա նե րի կող մից իրա կա նաց ված «Օ ղակ» գոր ծո ղու թյու նը, ավար տը՝ Մոսկ վա յում հե տա դի մա կան ու ժե րի կող մից պե տա կան հե ղաշրջ ման ձա խո ղու մը և ԽՍՀՄ փաս տա ցի փլուզ ման սկիզ բը),

3. 1991 թ. սեպ տեմ բեր – 1992 թ. հու լիս (ս կիզ բը՝ Շա հու մյա-նում, Հադ րու թում և Մար տու նիում թշ նա մու դեմ առա ջին լուրջ դի մադ րու թյունն ու հա ջո ղու թյու նը, խորհր դային ՆԳՆ զոր քե րի դուրս բե րու մը ԼՂՀ -ի ց6 և պա տե րազ մի հե տա գա տրա մա բա նու-թյան ուր վագ ծու մը, ավար տը՝ թշ նա մու ու ժե րի լայ նա ծա վալ հար-ձա կումն ամ բողջ ճա կա տով, Շա հու մյա նի և Մար տա կեր տի ան-կու մը),

4. 1992 թ. օգոս տոս – 1993 թ. աշուն (ս կիզ բը՝ հայ կա կան զին-ված ու ժե րի վե րա կազ մա կեր պումն ու ան ցու մը կենտ րո նաց ված հրա մա նա տա րու թյան, ավար տը՝ ներ կայիս Ար ցա խի տա րած քի մեծ մա սից ադր բե ջա նա կան բնակ չու թյան և զոր քե րի դուրսմ ղու-մը, ներ կա սահ մա նային և ժո ղովր դագ րա կան ուր վագ ծի հաս տա-տու մը),

5. 1993 թ. դեկ տեմ բեր – 1994 թ. մայիս (ս կիզ բը՝ թշ նա մու ձմե-ռային հար ձա կու մը ռազ մա ճա կա տի բո լոր ուղ ղու թյուն նե րով, ավար տը՝ հայ կա կան ու ժե րի հա ջող պաշտ պա նու թյու նը, ռազ մա-ճա կա տի գծի կա յու նա ցու մը և հրա դա դա րի հաս տա տու մը)։

Ա ռա ջին շր ջա նում ակ տիվ, բայց, ինչն ամե նա կար ևորն է, կազ մա կերպ ված ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն ներ տե ղի չէին ու նե-նում։ Այ նու ա մե նայ նիվ, դեպ քե րի ըն թաց քը հս տակ էր։ ԼՂԻՄ -ի բնակ չու թյու նը որ դեգ րել էր ՀԽՍՀ -ի հետ վե րա միավոր վե լու մի-ջո ցով ինք նո րոշ ման ու ղին, ին չին Ադր բե ջա նը հո գե վարք ապ րող

6 Ուլուբաբյան Բագրատ, Արցախյան գոյապայքարի տարեգրություն, Երևան, 1997, էջ 295։

13ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԻ­ՀԱ­ՄԱ­ՌՈՏ­ԱԿ­ՆԱՐԿ

Խորհր դային Միու թյան թողտ վու թյամբ պա տաս խա նում էր բռ նի մի ջոց նե րով։

1988 թ. փետր վա րի 20 -ին ԼՂԻՄ մար զային խորհր դի ար տա-հերթ նս տաշր ջա նը որո շեց «… խնդ րել Ադր բե ջա նա կան ԽՍՀ Գե րա գույն խորհր դին և Հայ կա կան ԽՍՀ Գե րա գույն խորհր դին ցու ցա բե րել Լեռ նային Ղա րա բա ղի հայ բնակ չու թյան իղ ձե րի խոր ըմբռն ման զգա ցում և լու ծել ԼՂԻՄ -ը Ադր բե ջա նա կան ԽՍՀ կազմից Հայ կա կան ԽՍՀ կազմ տե ղա փո խե լու մա սին հար ցը, մաժա մա նակ ԽՍՀ Միու թյան Գե րա գույն խորհր դի առաջ միջ-նոր դել ԼՂԻՄ -ը Ադր բե ջա նա կան ԽՍՀ կազ մից Հայ կա կան ԽՍՀ կազմի մեջ ան ցնե լու հար ցի դրա կան լուծ ման մա սին»7։ Հա ջորդ

7 ԼՂԻՄ Ժողովրդական պատգամավորների մարզային խորհրդի նստա­շրջանի որոշումը «ԼՂԻՄ­ը Ադրբեջանական ԽՍՀ կազմից Հայկական ԽՍՀ

«Պահանջում ենք Ղարաբաղը վերամիացնել Հայաստանին». ցույց Ստեփանակերտում (1988 թ.)

14 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

օրը որոշ ման տեքս տը հրա պարկ վեց «Սո վե տա կան Ղա րա բաղ» թեր թում։

Ար դեն եր կու օր ան ց՝ փետր վա րի 22 -ի ն, աղ դամ ցի նե րից և բար-դա ցի նե րից բաղ կա ցած մոտ 8 հա զա րա նոց մեծ մա սամբ զին ված ամ բո խը «կարգ ու կա նոն հաս տա տե լու» նպա տա կով Աղ դա մից ճամ փա ըն կավ դե պի Ստե փա նա կերտ8։ Վեր ջի նիս մա տույց նե-րում ամ բո խի դեմն առան որ սոր դա կան հրա ցան նե րով զին ված հայ կա կան խմ բե րը9, որոնք այդ ժա մա նակ ինք նա պաշտ պա նա-կան ջո կատ նե րի նա խա տի պերն էին։ Ադր բե ջա նա կան կողմն ու-նե ցավ եր կու զոհ, որոն ցից մե կին՝ խա ռատ Ալի Հա ջի ևին, խո ցել էր հենց ադր բե ջան ցի մի լի ցիոնե րը, իսկ մյու սի սպա նու թյան հան-գա մանք ներն այդ պես էլ օրեն քով սահ ման ված կար գով չճշտ վե-ցին10։ Այ նու ա մե նայ նիվ, ԽՍՀՄ Գե րա գույն դա տա խա զու թյու նը, մա մու լի օր գա նե րը՝ ադր բե ջա նա կան հե ռագ րա կան ըն կե րու թյու-նը, «ՏԱՍՍ» -ը, հա մա միու թե նա կան ռա դիոն և կենտ րո նա կան հե-ռուս տա տե սու թյու նը, մթ նո լոր տը շի կաց նե լու հա մար ակ տի վո րեն հա ղոր դե ցին ադր բե ջա նա կան զո հե րի մա սին՝ ան տես առ նե լով վեր ևում նշ ված հան գա ման քները11։ Աս տի ճա նա բար ուր վագծ-վում էր կենտ րո նի մո տե ցու մը՝ նեն գա փո խե լու և պի տա կա վո րե լու հա յու թյան սկ սած շար ժու մը և վեր ջի նիս ար դա րա ցի էու թյու նը։

Աղ դամ ցի նե րի գրո հից, ինչ պես նաև Սում գայի թում հայ բնակ-չու թյան կո տո րա ծից12 հե տո թե՛ ԼՂԻՄ -ու մ, թե՛ ՀԽՍՀ -ու մ հա յու-

կազմ տեղափոխելու հարցով Հայկական ԽՍՀ և Ադրբեջանական ԽՍՀ գերագույն խորհուրդների առջև միջնորդության մասին», Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության Արտաքին գործերի նախարարության պաշտոնական կայք, http://www.nkr.am/hy/decision­­of­the­special­session­of­the­nkao­council­of­peoples­deputies­of­xx­session/41/ (հղվել է 27.09.2015)։8 Степанян Карен, Карабахский конфликт 1988 – 2006 (Хроника Карабахского конфликта), “Информационно-аналитический портал Miacum.am”, http://miacum.am/docs/xronica/ (հղվել և ներբեռնվել է 27․09․2015).9 Պետրոսյան Ռազմիկ, Արցախի պաշտպանության դիրքերում, Երևան, 1997, էջ 52։10 Ուլուբաբյան Բ․, Արցախյան գոյապայքարի տարեգրություն…, էջ 21։11 Նույն տեղում, էջք 20­21։12 Ադր բե ջա նի Սում գայիթ քա ղա քում ադր բե ջա նա կան իշ խա նու թյուն նե րի կող­մից պե տա կան մա կար դա կով կազ մա կերպ ված քա ղա քի հայ ազ գաբ նակ չու թյան կո տո րած և զանգ վա ծային տե ղա հա նու թյուն, որը տե ղի է ու նե ցել 1988 թվա կա­

15ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԻ­ՀԱ­ՄԱ­ՌՈՏ­ԱԿ­ՆԱՐԿ

թյան շր ջա նում հա սու նա ցավ ինք նա պաշտ պա նու թյան հրա մա-յա կա նը։ ԼՂԻՄ -ու մ ինք նա պաշտ պա նա կան ջո կատ նե րի կազ-մա կեր պումն ըն թա նում էր հիմ նա կա նում տե ղային մա կար դա-կով՝ ըստ գյու ղե րի և մարզ կենտ րոն Ստե փա նա կեր տի։ Տե ղին է նկա տել, որ այդ շր ջա նում ինք նա պաշտ պա նա կան ջո կատ նե րը գոր ծում էին ըստ օբյեկ տիվ իրա կա նու թյան պա հանջ նե րի։ Իսկ իրա կա նու թյու նը դեռևս հա մա կարգ ված պա տե րազ մա կան չէր, և հա կա մար տու թյան այս փու լը հիմ նա կա նում աչ քի էր ընկ նում անաս նա գո ղու թյան, խա փա նա րա րու թյան, վնա սատ վու թյան, թա լա նի, ավա զա կային հար ձա կում նե րի և այլ անօ րի նա կան գոր-ծո ղու թյուն նե րով13։ Այդ է պատ ճա ռը, որ ջո կատ նե րի հիմ նա կան գոր ծա ռույ թը շուր ջօ րյա, տեղ-տեղ՝ միայն գի շե րային հեր թա պա-հու թյունն էր, երբ ադր բե ջա նա կան կող մից նմա նա տիպ գոր ծո-ղու թյուն նե րի հա վա նա կա նու թյունն ավե լի մեծ էր։

Ն կա րագ րա կան են Մար տա կեր տի շր ջա նի Գե տա վան գյու-ղի կա մա վո րա կան ջո կատ նե րից մե կի14 հրա մա նա տար Արայիկ Սարգ սյա նի հու շե րը հա կա մար տու թյան այդ շր ջա նի մա սին. «... Այդ ժա մա նակ վա նից (Ղա րա բա ղյան շարժ ման սկս վե լուց հե տո – Է. Է.) կազ մա կեր պե ցի ինք նա պաշտ պա նա կան ջո կատ ներ։ Հաշ-վի առ նե լով, որ գյու ղը շր ջա պատ ված է թուր քա կան (ի մա՝ ադրբե-ջա նաբ նակ – Է. Է.) բնա կա վայ րե րով, մի կող մից՝ Իմե րեթ Գյա-րա վեն դը15, մյուս կող մից՝ Չա րեք տա րը, Աղ դա բա նը և հար ևա նու-թյամբ Քել բա ջա րի շր ջա նը, [ինչ պես նաև որ] գե տի մյուս ափում հայ կա կան գյու ղեր կան, որոնց ևս վտանգ է սպառ նում, եր ևի թե Ղա րա բա ղում առա ջին ինք նա պաշտ պա նա կան ջո կատ նե րից մե-

նի փետր վա րի 27­29­ը։ Պաշ տո նա կան տվյալ նե րով՝ սպան վեց 26 հայ, թե պետ իրա կա նում այդ թի վը հաս նում էր շուրջ 100 ­ի։ Սում գայի թի ջար դերն Ադր բե­ջա նի պա տաս խանն էին ԼՂԻՄ ­ի բնակ չու թյան ինք նո րոշ մանն ու նա խեր գան քը եղան գա լիք պա տե րազ մի։13 Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ…, էջ 9։14 Գե տա վա նում ի սկզ բա նե կազ մա վոր վել են եր կու ան ջատ ջո կատ ներ։ Դրան­ցից երկ րոր դի հրա մա նա տա րը Հ․ Թամ րա զյանն էր։ Մինչև Մար տա կեր տի պաշտ­պա նա կան շր ջա նի կազ մա վո րու մը (1992 թ․ սեպ տեմ բեր) այս եր կու ջո կատ նե րը գոր ծել են առան ձին (Ղա րա բա ղյան ազա տագ րա կան պա տե րազմ…, էջ 160)։15 Մեջ բեր ման մեջ հա վա տա րիմ ենք մնա ցել աղ բյու րում նշ ված գրու թյա նը, սա­կայն մեր կող մից սույն գր քի մեջ այս բնա կա վայ րի ան վա նու մը (“İmarət Qərvənd”) ադր բե ջա նե րե նից տա ռա դար ձել ենք «Ի մե րեթ­Գեր վենդ»:

16 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

կը ստեղ ծե ցինք մենք։ 1988 թ. -ի վեր ջե րից մենք ար դեն… գի շե րը պոս տի էինք կանգ նում (այս տեղ և այ սու հետ բո լոր ընգ ծում նե րը մերն են – Է. Է.), պահ պա նում էինք մեր բնակ չու թյան ան վտան-գու թյու նը, ցե րե կը թուր քե րի հետ մասին գնում էինք աշ խա տան-քի։ Նախ անաս նա գո ղու թյունն էր շա տա նում նման պայ ման նե-րում, թուր քե րը մեզ վրա էին գցում, … մենք իրենց վրա էինք դնում։ Որ պես զի նման բա ներ չլի նեն, հեր թա պա հու թյուն սահ մա նե ցինք, որը գի շեր ներն իրա կա նաց վում էր կա մա վոր հի մունք նե րով…»16։ Աս վա ծի օրի նա կով պարզ է դառ նում, որ կա մա վո րա կան խմ բերն այդ շր ջա նում ավե լի շատ ոս տի կա նա կան-պահ նոր դա կան նշա-նա կու թյուն ու նեին և դա սա կան ռազ մա կան իմաս տով տա կա վին զին ված կազ մա վո րում ներ չէին, թե պետ հե տա գա յում հենց վեր-ջին նե րիս կեր պա փոխ ման շնոր հիվ առաջ եկան կազ մա կերպ-ված մար տա կան գոր ծո ղու թյուն նե րում ինք նա պաշտ պա նու թյուն և հա կա հար ձա կում իրա կա նաց նող ջո կատ նե րը։

Ան շուշտ, այդ ան ցու մը տե ղի չու նե ցավ դյու րու թյամբ կամ առա վել ևս՝ ինք նըս տին քյան։ Դա հետ ևանք էր տա րե րային կեր-պով առաջ եկած շարժ ման հենց սաղմ նա վոր ման փու լում այն կազ մա կեր պե լու և հա մա կար գե լու ջան քե րի։ Ար դեն 1988 թ. վաղ գար նա նը Ստե փա նա կեր տում սկ սեց գոր ծել Ար ցա խի պաշտ պա-նու թյան շտա բը17, որը, ըստ էու թյան, նպա տակ էր դրել կազ մա-կեր պե լու ինք նա պաշտ պա նա կան գոր ծը ԼՂԻՄ-ի տա րած քում18։ Շտա բի պե տը Ռազ միկ Պետ րո սյանն էր, նրա տե ղա կա լը՝ Ռո լես Աղա ջա նյա նը19։ Շտաբն առա ջին հեր թին պա հա կա կե տեր ստեղ-ծեց Ստե փա նա կեր տում։ Դրանք յոթն էին՝ Նոր Ար մե նա վա նում,

16 Բակուր, Արցախյան գոյամարտի համահավաք, գիրք չորրորդ, հինգերորդ, Երևան, 2011, էջք 119­120։17 Ստեղծ ման ժա մա նակ, հաս կա նա լի պատ ճառ նե րով, շտա բը չէր կա րող կոչ վել իր անու նով, ուս տի՝ որոշ վեց այն ստեղ ծել «Քա ղա քա ցիական պաշտ պա նու թյան շտա բ» ան վան տակ։ Այդ է պատ ճա ռը, որ հե տա գա շր ջա նի գրա կա նու թյան մեջ շտա բը կոչ վում է տար բեր կերպ՝ «Ար ցա խի պաշտ պա նու թյան շտաբ», «Ար ցա խի ինք նա պաշտ պա նու թյան շտաբ», «ԼՂ կա մա վո րա կան ջո կատ նե րի ընդ հա նուր շտաբ»։ Սույն գր քում կի րառ վում է «Ար ցա խի պաշտ պա նու թյան շտաբ» տար բե­րա կը, որով այն կո չում է հենց վեր ջի նիս հիմ նա դիր պե տը՝ Ռազ միկ Պետ րո սյա նը։18 Պետրոսյան Ռ․, Արցախի պաշտպանության դիրքերում…, էջք 51­57։19 Նույն տեղում, էջ 53։

17ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԻ­ՀԱ­ՄԱ­ՌՈՏ­ԱԿ­ՆԱՐԿ

Հե քի մյան փո ղո ցի վրա, կո շի կի և գյուղ գոր ծիք նե րի գոր ծա րան-նե րի մոտ, Պուշ կին և Բեկ զա դյան փո ղոց նե րի խաչ մե րու կում, Ուզ բեկս տան փո ղո ցի վրա (Կրկ ժա նից ներքև), Լես նա յա (ներ կա-յումս՝ Աշոտ Հով հան նի սյան) փո ղո ցի վրա եղած հա մար 9 դպրո-ցի մոտ և Բաղ րա մյան փո ղո ցի վրա20։ Շտա բի ջան քե րով հաշ-վառ ման վերց վե ցին քա ղա քի ավ տո բուս ներն ու բեռ նա տար նե-րը, մշակ վեց մո բի լի զա ցիոն ընդ հա նուր պլան, ցու ցա կագր վե ցին առ կա ջո կատ նե րը։ Կենտ րո նա կան շտա բի օրի նա կով շտաբ ներ ստեղծ վե ցին նաև տե ղե րում՝ Մար տա կեր տում, Մար տու նիում, Հադ րու թում, Աս կե րա նում, Շոշ գյու ղում, Կրկ ժա նում, Տո ղում, Քա րին տա կում և այ լուր։ Կենտ րո նա կան շտաբն էր հանձ նա ռու շր ջան նե րի հետ հե ռա խո սային կա պը պա հե լու, զեն քի հայ թայթ-ման21 և առաք ման, ինչ պես նաև ան հրա ժեշ տու թյան դեպ քում շրջան ներ զին ված խմ բեր ու ղար կե լու հա մար։ Ար դեն այդ շր ջա-նում ԼՂԻՄ -ո ւմ գոր ծող կա մա վո րա կան խմ բե րը մշ տա պես կա պի մեջ էին ՀԽՍՀ ազ գային -ա զա տագ րա կան օջախ նե րի հետ և վեր-ջին նե րից ստա նում էին մարդ կային և նյու թա կան ահ ռե լի աջակ-ցու թյուն22՝ զենք, զի նամ թերք, դե ղո րայք, մար դուժ, առանց որոնց ղա րա բա ղյան շար ժու մը կմա րեր ծագ ման իսկ օրե րին։

Ադր բե ջա նա կան կող մի կոշտ ար ձա գան քը ԼՂԻՄ -ի բնակ չու-թյան քա ղա քա կան կամ քին, Սում գայի թի և Բաք վի ջար դե րը23 և ԼՂԻՄ -ո ւմ ծա վալ վող դեպ քերն աս տի ճա նա բար ուր վագ ծում էին

20 Նույն տեղում։21 Զեն քի հայ թայթ ման հարցն ամե նադժ վարն ու պա տաս խա նա տուն էր։ Զեն քի հիմ նա կան աղ բյու րը ՀԽՍՀ ­ից էր։ Զեն քի կու տակ ման և առ հա սա րակ շարժ ման սկզբ նա վոր ման վաղ փու լում ջո կատ նե րի կազ մա կերպ ման հար ցում Մար տա­կեր տում մեծ դեր ու նե ցան Վի գեն Շի րի նյա նը Չլդ րան գյու ղից, Աս կե րա նում՝ Սլա վիկ Միր զո յա նը Սառ նաղ բյուր գյու ղից, Հադ րու թում՝ Վի գեն Գրի գո րյա նը Տող գյու ղից (« Տո ղի Վի գեն»), Մար տու նիում՝ Վլա դիկ Խա չատ րյա նը Մար տու նիից, Բեր դա ձո րում՝ Առ նո Մկրտ չյա նը Հին շեն գյու ղից (« Բեր դա ձո րի Առ նո») և Հրաչ Պետ րո սյա նը Եղ ցա հող գյու ղից։22 Աբ րա հա մյան Հրանտ, Կա մա վո րա կան ջո կատ նե րից մինչև Պաշտ պա նու­թյան բա նա կի ստեղ ծու մը, Լրա բեր հա սա րա կա կան գի տու թյուն նե րի, 2006, № 3, էջք 125­126։23 1990 թվա կա նի հուն վա րի 13­19 ­ին Ադր բե ջա նի ժո ղովր դա կան ճա կա տի կող­մից կազ մա կերպ ված և իշ խա նու թյուն նե րի կող մից հո վա նա վոր ված գոր ծո ղու­թյուն ներ, որոնց հետ ևան քով Բաք վի հայ բնակ չու թյու նը են թարկ վեց բռ նա գաղ­թի, սպան վե ցին, վի րա վոր վե ցին և ան հայտ կո րան հա զա րա վոր հայեր։

18 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

հա կա մար տու թյան հե տա գա ըն թաց քը։ Աճող ազ գայ նա մո լու-թյան պայ ման նե րում Բաք վում կո մու նիս տա կան վար չա կար գի հե ղի նա կու թյու նը գնա լով նվա զում էր, և բարձ րա նում էր Ադր բե-ջա նի ժո ղովր դա կան ճա կա տի (Ա ԺՃ) հե ղի նա կու թյու նը։ Վեր-ջինս ար դեն 1989 թ. օգոս տո սից սկ սեց զին ված խմ բա վո րում ներ ու ղար կել Ղա րա բաղ։ Տե ղի թյուր քա կան բնակ չու թյու նը նույն պես ակ տի վո րեն լծ ված էր հա յու թյան դեմ պայ քա րին և ամեն ինչ անում էր՝ բռ նու թյուն նե րի մի ջո ցով ԼՂԻՄ -ի հա յու թյան ինք նո րո-շու մը խա փա նե լու հա մար։

Այդ նպա տա կով դեռևս 1988 թ. սեպ տեմ բե րից ադր բե ջան ցի-նե րը փա կե ցին Ստե փա նա կեր տից հա յաբ նակ Քա րին տակ տա-նող ճամ փան։ Ի հա կակշ ռումն սրա՝ 1989 թ. վե րը հի շա տակ ված Ռո լես Աղա ջա նյա նի տնօ րի նած շի նա րա րա կան կազ մա կեր պու-թյունն ան տառ նե րի մի ջով նոր ճա նա պարհ բա ցեց Շո շից Քա-րին տակ24։ 1989 թ. օգոս տո սի 13 -ին խո ջալ վե ցի բան դիտ նե րը պայ թեց րին Աղ դա մի շր ջա նի տա րած քով ան ցնող եր կա թու ղու Աղ դամ-Ս տե փա նա կերտ կա յա րա նա մեջ ու ղե մա սի բա վա կա նին եր կար մի հատ ված։ Սա հար մար պատր վակ դար ձավ Ադր բե ջա-նի իշ խա նու թյուն նե րի հա մար՝ հայ տա րա րե լու, որ եր կա թու ղային փո խադ րում նե րը դե պի Լեռ նային Ղա րա բաղ այլևս ան հնար են։ Բնավ ոչ պա տա հա կա նո րեն հենց նույն օրը Շու շիի ադր բե ջան-ցի ներն իրենց հեր թին քան դե ցին Ստե փա նա կեր տի ջրա տա րը25։ Եր կաթգ ծի վե րա կանգ նու մից հե տո նույն 1989 թվա կա նի դեկ տեմ-բե րի 11 -ի գի շե րը և 17 -ի գի շե րը խո ջալ վե ցի թյուր քե րը դար ձյալ պայ թեց րին այն26։ Ջրա տա րը նույն պես վե րա կանգն վեց, սա կայն 1990 թ. հուն վա րի 16 -ին Շու շիի և հա րա կից ադր բե ջա նաբ նակ գյու ղե րի միացյալ հան րա հա վա քի մաս նա կից նե րը Ստե փա նա-կեր տը բնաջն ջե լու կո չե րից հե տո շարժ վե ցին դե պի Ղայ բա լու (այլ ան վամբ՝ Ղայ բա լի շեն, ներ կա յումս՝ Գայ լա տուն), որ տեղ գտն վում էր մարզ կենտ րո նը խմե լու ջրով ապա հո վող ջրա տա րի

24 Մար տի կյան Գո հար, Ապ րե լու բա նաձև, գիրք յո թե րորդ, Եր ևան, 2014, էջ 7։25 Էլ բա կյան Էդ գար, Աղ դա մի ազա տագր ման պատ մա կան դա սե րը, «Հա յաս տա-նի Հան րա պե տու թյուն», 25 հու լիս 2015, թիվ 139 (6185), էջ 5։26 Ուլուբաբյան Բ․, Արցախյան գոյապայքարի տարեգրություն…, էջք 134­135։

19ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԻ­ՀԱ­ՄԱ­ՌՈՏ­ԱԿ­ՆԱՐԿ

ակուն քը, և ավե րե ցին այն27։ Որ պես պա տաս խան գոր ծո ղու թյուն՝ Շու շիի շր ջա նում քա րին տակ ցի նե րը պար բե րա բար փչաց նում էին ադր բե ջա նաբ նակ Նա բի լար գյու ղում տե ղադր ված Շու շիի ջրա տար պոմ պա կա յանն ու բարձր լար ման էլեկտ րա հա ղոր դա-լա րի գծե րի հե նա սյու նե րը։ Առա ջին այդ պի սի գոր ծո ղու թյու նը տե ղի է ու նե նում 1991 թ.28 հոկ տեմ բե րի 11-12 -ի ն. պայ թեց վում է ջր մու ղը29։ Եվս մեկ ամիս ան ց պայ թեց վեց նաև էլեկտ րա լա րը30։

Քա րին տա կի օրի նա կով եր ևում է, որ այն տեղ, որ տեղ աշ խար-հագ րա կան դիրքն ու մի ջա վայ րը բա րեն պաստ էին, հայե րը կա-րո ղա նում էին նույն կերպ հա կա դար ձել թշ նա մու գոր ծո ղու թյուն-նե րին։ Այդուհանդերձ, հա ղոր դակ ցային առու մով ու ժե րի հա վա-սա րակշ ռու թյու նը հօ գուտ Ադր բե ջա նի էր։ Մար զը սնու ցող կամ մարզն օղա կող հիմ նա կան ճա նա պարհ ներն ան ցնում էին Ադր-բե ջա նա կան ԽՍՀ տա րած քով, և Ադր բե ջա նը ձգ տում էր ընդ հան-րա պես վե րահս կո ղու թյան տակ առ նել Ստե փա նա կերտ տա նող բո լոր ճա նա պարհ նե րը։ Այդ նպա տա կով 1990 թ. հուն վա րի 3-ին նույն խո ջալ վե ցի նե րը փա կե ցին Ստե փա նա կերտ -Աս կե րան ավ-տո ճա նա պար հը և քար կո ծե ցին հայ կա կան մե քե նա նե րը31։

Առ հա սա րակ հարկ է նկա տել, որ Աղ դամ-Շու շի գծի նկատ-

27 Նույն տեղում, էջ 142։28 Գո հար Մար տի կյա նի «Ապ րե լու բա նաձև» հու շա պա տու մի նշ ված գր քի մեջ (էջ 12) ներ կա յաց ված 1990 թ․ հոկ տեմ բե րի 12 ­ի խա փա նա րա րա կան գոր ծո ղությու­նը հա մընկ նում է ադր բե ջա նա կան աղ բյուր նե րում 1991 թ․ հոկ տեմ բե րի 11 ­ով թվագր վող հա ման ման գոր ծո ղու թյան հետ (տե՛ս Dağlıq Qarabağ: hadisələrin xronikası (1988­1994­cü illər) (Լեռ նային Ղա րա բաղ․ դեպ քե րի ժա մա նա կագրու­թյուն (1988­1994 թթ․) ­ ադր բե ջա նե րեն), Bakı, 2005, էջ 35)։ Ել նե լով դեպ քե րի ժա­մա նա կագ րա կան զար գաց ման ընդ հա նուր տրա մա բա նու թյու նից՝ ավե լի ար ժա­նա հա վատ ենք հա մա րում, որ տվյալ գոր ծո ղու թյուն նե րը տե ղի են ու նե ցել հենց 1991 թ․։ Այդ կար ծի քին է նաև Աշոտ Պետ րո սյա նը՝ «1991 ­ի հոկ տեմ բե րից Քա րին­տա կի և Շո շի ջո կատ նե րին հրա հանգ է տր ւում` թուր քե րին հա նել Քա րին տա կից հիւ սիս ­ա րև մուտք ուղ ղու թեան մէկ քի լո մեթ րի վրայ գտ նո ւող Նա բի լար գիւ ղից, այ նու հետև պայ թեց նել Շու շիի ջր մու ղը և բարձ րա վոլթ ելեկտ րաաշ տա րա կը, որ պէս զի Շու շիին ջրա զուրկ անեն և հո սան քից զր կեն» (Պետ րո սեան Աշոտ, 22 Տա րի Առաջ Թշ նա մին Ջախ ջա խո ւեց Ու Ետ Շպր տու եց Քա րին տա կում, «Ազ-դակ», 5 փետր վա րի 2014 թ․, http://www.aztagdaily.com/archives/172252 (հղ վել է 04․10․2015))։29 Պետրոսեան Ա․, 22 Տարի Առաջ…, նույն տեղում։30 Dağlıq Qarabağ…, էջ 43․31 Ուլուբաբյան Բ., Արցախյան գոյապայքարի տարեգրություն..., էջ 137։

20 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

մամբ վե րահս կո ղու թյան հաս տա տու մը և Ղա րա բա ղի հա յու թյան հա ղոր դակ ցային շր ջա փա կումն ան դր կով կա սյան թյուր քե րի (հե-տա գա յում՝ 1930 -ա կան նե րի կե սե րից՝ ադր բե ջան ցի ներ) ռազ մա-վա րա կան իդեայի բաղ կա ցու ցիչ մասն էր դեռևս 20-րդ դա րասկզ-բից։ Սկ սած 1905 թվա կա նի հայ-թա թա րա կան ընդ հա րում նե րից՝ թշ նա մին պար բե րա բար դի մում էր այս մար տա վա րու թյա նը32։ Դա րա վեր ջի իրա կա նու թյան պայ ման նե րում ար դեն ցա մա քային են թա կա ռուց վածք նե րի հան դեպ վե րահս կո ղու թյու նից զատ՝ ադր-բե ջան ցի նե րը ձգ տում էին ԼՂԻՄ -ի հա յու թյան հա մար ան հա սա-նե լի դարձ նել նաև օդային հա ղոր դակ ցու թյու նը ՀԽՍՀ -ի հետ, որը, ի դեպ, նախ քան Լա չի նով ան ցնող մի ջանց քի ազա տագ րու մը ՀԽՍՀ -ի հետ կապ վե լու, զենք-զի նամ թերք, դե ղո րայք և այլ ևայլ օգ նու թյուն ստա նա լու հիմ նա կան մի ջոցն էր մար զի հա յու թյան հա մար33։ 1989 թ. դեկ տեմ բե րի 3-ի լույս 4-ի գի շերն ադր բե ջան-ցի նե րը պայ թեց րին Ստե փա նա կեր տի օդա նա վա կա յա նի թռիչ-քու ղու կենտ րո նը. առա վո տյան դա դա րեց օդային կա պը Եր ևա նի հետ34։ 1990 թ. ապ րի լին, փոր ձե լով հաղ թա հա րել փաս տա ցիորեն լիակա տար շր ջա փա կու մը, հայե րը Մար տա կեր տից ոչ հե ռու՝ դաշ տի մեջ, սար քա վո րե ցին գրուն տային թռիչ քա դաշտ «Ան-2» ինք նա թիռ նե րի հա մար: Ադր բե ջա նա կան ՄՀՆՋ -ը և խորհր դային զոր քե րը, սա կայն, քան դում էին այդ պի սի թռիչ քա դաշ տե րը35: Ըն-

32 Elbakyan Edgar, A New Legal Approach Towards the Nagorno­Karabakh Conflict Peaceful Resolution, International Journal of Social Sciences, III(5), 2014, էջ 44.33 Կյան քին սպառ նա ցող մա հա ցու վտան գի պայ ման նե րում, հա ճախ ան տե սե լով նաև եղա նա կային ան բա րեն պաստ պայ ման նե րը՝ այդ տա րի նե րին ինք նա թիռ­ներ և ուղ ղա թիռ ներ էին օդ բարձ րա նում Գո րի սի, Սի սիանի և Եր ևա նի «Է րե բու­նի» օդա նա վա կա յան նե րից։ Պա տա հում էր, որ մեկ օր վա ըն թաց քում օդա չու նե­րը Ստե փա նա կերտ և հա կա ռակ ուղ ղու թյամբ էին թռ չում 20­25 ան գամ։ Ստե­փա նա կերտ էին տե ղա փոխ վում զենք, զի նամ թերք, ազա տա մար տիկ ներ, իսկ Ստե փա նա կեր տից՝ վի րա վոր ներ։ Պա տե րազ մի այս շր ջա նում հայ օդա չու նե րի ան ձնա զոհ ծա ռա յու թյան մա սին տե՛ս Պետ րո սյան Ռ․, Ար ցա խի պաշտ պա նու­թյան դիր քե րում…, էջք 148­151, ինչ պես նաև «Ղա րա բա ղյան ազա տագ րա կան պա տե րազմ» հան րա գի տա րա նի՝ օդա չու նե րին նվիր ված հոդ վա ծա շա րը (է ջք 672­693)։34 Ուլուբաբյան Բ․, Արցախյան գոյապայքարի տարեգրություն…, էջ 133։35 Հով հան նի սյան Արծ րուն, Օդային դի մա կա յու թյու նը Ար ցա խյան պա տե­րազ մում, «Հայ զին վոր», 05(870), 09․02․2011 – 16․02․2011, http://www.hayzinvor.

21ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԻ­ՀԱ­ՄԱ­ՌՈՏ­ԱԿ­ՆԱՐԿ

դա մե նը մեկ ամիս ան ց՝ 1990 թ. մայի սի 21 -ի ն, ադր բե ջան ցի աշ-խա տա վոր նե րը խորհր դային զին վո րա կան նե րի պաշտ պա նու-թյան ներ քո դաշ տը հեր կե լու պատր վա կով փչաց րին թռիչ քա դաշ-տի սար քա վո րում նե րը36։

Այս պի սով, 1989-1990 թթ. ձմեռ վա նից ԼՂԻՄ -ո ւմ և ՀԽՍՀ սահ մա նա կից շր ջան նե րում կի սա պա տե րազ մա կան վի ճակ էր։ Թերևս միայն կազ մա կերպ ված ղե կա վար կենտ րոն նե րի բա-ցա կա յու թյունն է պատ ճա ռը, որ այդ շր ջա նի դեպ քե րը դժ վար է միան շա նակ կո չել որ պես պա տե րազ մա կան։ Ադր բե ջան ցի նե րի հա խուռն հար ձա կում նե րի հիմ նա կան թի րախն էին Երաս խը37, Նոյեմ բե րյա նը, Ստե փա նա կեր տը (Կրկ ժա նից), Աս կե րա նը (Խո-ջա լու ից), Մար տու նին (Աբ դալ /Ավ դալ և Գյու լաբ լը գյու ղե րից), Շա հու մյա նի շր ջա նը և Գե տա շե նի են թաշր ջա նը, Մար տա կեր տի գյու ղե րը (Միր-Բա շի րի, Աղ դա մի և Քյալ բա ջա րի38 շր ջան նե րից), Բեր դա ձո րի գյու ղե րը (Շու շիից)։ Նշ ված բո լոր ուղ ղու թյուն նե րով հայ կա կան կա մա վո րա կան ջո կատ ներն ան ցնում էին պաշտ պա-նու թյան, եր բեմն դի մում կան խար գե լիչ հա կա հար ձա կո ղա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի։

Դի ցուք՝ 1989 թ. դեկ տեմ բե րի 6-7 -ին «Տիգ րան Մեծ» կա մա վո-րա կան ջո կա տի մի խումբ մար տիկ ներ Կոռ նի ձո րից հար ձակ ման ան ցան «Ստ րոյ կայի» ուղ ղու թյամբ։ Վեր ջինս Բաք վի նա խա ձեռ-նու թյամբ կա ռուց վող ադր բե ջա նաբ նակ ապա գա բա նա վան էր։ Այն ըն կած էր Լա չին-Ղու բաթ լու ճա նա պար հի ար ևե լա հա յաց մա սում, և վեր ջի նիս կա ռուց ման դեպ քում փաս տա ցիորեն ադր-բե ջա նա կան կող պե քի տակ կհայտն վեր նաև Գո րի սի շր ջա նից

am/1620.html (հղ վել է 27․09․2015)։36 Степанян К., Карабахский конфликт…, նույն տեղում:37 1990 թ․ հուն վա րին այս ուղ ղու թյամբ ծա վալ ված դա ժան մար տե րում հայ կա­կան ու ժերն ազա տագ րե ցին Եր ևան­Գո րիս ճա նա պար հի նա խա լեռ նային հատ­վա ծում գե րիշ խող դիրք զբա ղեց նող Քյար քի ադր բե ջա նաբ նակ գյու ղը (ներ կա­յումս՝ Տիգ րա նա շեն)։38 Այս տա րած քի նա խա պա տե րազ մյան ­ա դր բե ջա նա պատ կան ժա մա նակ վա ան­վան այ լաձև գրու թյուն նե րից (« Քել բա ջար», «Կել բա ջար», «Քյալ բա ջար») սույն գր քում օգ տա գործ վում է Քյալ բա ջա րը՝ հիմք ըն դու նե լով հար ցի շուրջ Սամ վել Կա րա պե տյա նի դի տար կու մը (տե՛ս Կա րա պե տյան Սամ վել, Վեր ջա պես ո՞րն է ճիշտ ան վա նաձ ևը (Քար վա ճառ տե ղան վան մա սին), «Հա յաս տա նի Հան րա պե-տու թյուն», 19 ապ րիլ 1992, էջ 2)։

22 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

Ստե փա նա կերտ տա նող այ լընտ րան քային ճա նա պար հը (Կոռ-նի ձոր - Մը ղը դա րա (պատ մա կան Մե ղի, ներ կա յումս՝ Մեղ վա ձոր) – Լի սա գոր - Շու շի), որը Լա չի նի ադր բե ջա նա պատ կա նու թյան պատ ճա ռով խիստ կար ևոր էր հայ ազա տա մար տիկ նե րի հա մար։ Ըստ «Տիգ րան Մե ծի» հրա մա նա տար Կո րյուն Ղու մա շյա նի՝ «… Հար ձա կու մը հա ջող ան ցավ, և բա նա վա նի շի նա րա րու թյու նը մեկ-ընդ միշտ դա դա րեց վեց»39։ Փոր ձե լով զար գաց նել հա ջո ղու թյու նը՝ ջո կա տի մար տիկ նե րը դեկ տեմ բե րի 8-ին հար ձակ վե ցին Ղու-բաթ լո ւի շր ջա նի Ջի ջիմ լի գյու ղի40 վրա։ Մար տի ժա մա նակ զոհ-վեց Ու ջա նի «Վա հագ նա ծին» կա մա վո րա կան ջո կա տի մար տիկ Նո րայր Հա րու թյու նյա նը։ Ինչ պես հի շում է Կո րյուն Ղու մա շյա նը. «Ն րա մա հը ցն ցել էր բո լո րիս։ Որոշ չա փով մեր ըն կե րոջ վրե ժը լու ծե ցինք, մտանք գյուղ, մի քա նի տուն վա ռե ցինք։ Չեմ մո ռա նա այդ օրը՝ եր կու ադր բե ջան ցի խփե ցի»41։ Այս օրի նա կի հի ման վրա հիմ նա վոր ընդ հան րա ցում կա տա րե լով՝ կա րե լի է պն դել, որ այդ շր ջա նում ջո կատ նե րը գոր ծում էին առանց հս տակ ռազ մա վա րա-կան ծրագ րի, սպո րա դիկ գոր ծո ղու թյուն նե րով42 և նման պայ ման-նե րում առա վե լա գույ նը կա րող էին լու ծել միայն կար ճա ժամ կետ առօ րեական-գո յա պահ պա նա կան խն դիր ներ։

39 Հարությունյան Սամվել, Օրագրային գրառումներ, «Հայ զինվոր», 33(949), 23.08.2012 – 29.08.2012, http://www.hayzinvor.am/16477.html (հղվել է 27․09․2015)։ 40 Ջի ջիմ լին Կոռ նի ձո րից 3,5 կմ հա րավ է։ Խորհր դային տա րի նե րին գտն վում էր Ադր բե ջա նա կան ԽՍՀ Ղու բաթ լո ւի շր ջա նում և 800 մ էր հե ռու ՀԽՍՀ ­ի Գո րի­սի շր ջա նի սահ մա նից։ Են թադր վում է, որ մինչև 18­րդ դա րի կե սը Ջի ջիմ լիի տե­ղում եղել է հա յաբ նակ Վա նո ցա գյու ղը։ Տա րած քում հաս տատ ված սու նի թյուր­քե րը 1905 թ․ հայ­թա թա րա կան բա խում նե րի ժա մա նակ անաս նա գո ղու թյամբ էին զբաղ վում Կոռ նի ձոր և Տեղ հայ կա կան գյու ղե րում, ին չը հա րու ցեց հայե րի պա տաս խան վրեժխնդ րա կան հար ձա կու մը և 15 ջի ջիմ լի ցի թուր քե րի սպա նու­թյու նը (Կա րա պե տյան Սամ վել, Հայ մշա կույ թի հու շար ձան նե րը Խորհր դային Ադր բե ջա նին բռ նակց ված շր ջան նե րում, Եր ևան, 1999, էջք 184­185)։ Գյու ղը ներ­կա յումս կոչ վում է Վա նո ցա, ան բնակ է, վեր ջի նիս տա րած քը մտ նում է Քա շա­թա ղի շր ջա նի Ծաղ կա բեր դի գյու ղա կան հա մայն քի մեջ։ Հա րուստ է հայ կա կան և մահ մե դա կան պատ մամ շա կու թային հու շար ձան նե րով։41 Հարությունյան Ս․, Օրագրային գրառումներ…, նույն տեղում։42 Կոնկ րետ Ջի ջիմ լիի գոր ծո ղու թյան պա րա գա յում կարելի է են թադ րել, որ ջո­կա տի տղա նե րը կան խավ չէին իրա կա նաց րել հե տա խու զու թյուն և հիմ նա կա­նում ան ծա նոթ էին տե ղան քին։ Բանն այն է, որ վեր ջին ներս դեկ տեմ բե րի 5­ին էին հա սել Կոռ նի ձոր, ուս տի՝ գործ նա կա նո րեն քիչ է հնա րա վոր, որ երեք օրում բա վա րար պատ կե րա ցում կազ մած լի նեին տե ղան քի մա սին (Հա րու թյու նյան Ս․, Օրագ րային գրա ռում ներ…, նույն տե ղում)։

23ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԻ­ՀԱ­ՄԱ­ՌՈՏ­ԱԿ­ՆԱՐԿ

Ա հա այս ռազ մա վա րա կան մտա հո գու թյու նով էր պայ մա նա-վոր ված, որ 1990 թ. -ի հուն վա րի վեր ջին և փետր վա րի սկզ բին ՀԽՍՀ տա րած քի կա մա վո րա կան ջո կատ նե րը բարձ րաց րին միաս նա կան ինք նա պաշտ պա նու թյան կենտ րոն կազ մա կեր պե լու հար ցը։ Շա տե րի շր ջա նում, սա կայն, ցան կու թյուն չկար հրա ժար-վե լու ինք նա գործ կեց ված քից և խմ բա պե տային գոր ծե լաո ճից։ Այ նո ւա մե նայ նիվ, աս տի ճա նա բար հա ջող վում էր միաս նա կան հրա մա նա տա րու թյան տակ ժո ղո վել ան ջատ գոր ծող խմ բե րին։ Նույն հրա մա յա կա նը կար նաև Ար ցա խում, հատ կա պես, որ դեռ տա րեսկզ բին Բաք վում ակ տիվ կո չեր էին հն չեց վում և աշ խա-տանք ներ էին տար վում, որ պես զի բնակ չու թյա նը մղեն զին վե լու և հայե րի դեմ գոր ծե լիք կա մա վո րա կան խմ բե րին ան դա մակ ցե լու43։ Քա նի որ ԽՍՀՄ օրենսդ րու թյան շր ջա նակ նե րում միու թե նա կան հան րա պե տու թյուն նե րը չէին կա րող ու նե նալ սե փա կան օրի նա-վոր զին ված ու ժեր, ադր բե ջան ցի նե րը գրանց վում էին ՄՀՆՋ -ում` ստա նա լով հա մազ գեստ, զենք, զի նամ թերք44։ Ար դեն 1990 թ. հունվա րի 20 -ին ուղ ղա թիռ նե րի 15 չվերթ նե րով Ստե փա նա կեր-տին հա րա կից Մա լի բեյ լի գյուղ են հասց վում ադր բե ջա նա կան ՄՀՆՋ -ի հա տուկ ջո կատ նե րը, որոնք հե տա գա ամիս նե րին տե-ղա բաշխ վում են մար զի և վեր ջի նիս հա րա կից շր ջան նե րի ադր բե-ջա նաբ նակ գյու ղե րում և սկ սում հար ձա կում ներ գոր ծել հայ կա-կան բնա կա վայ րե րի վրա։

Ինչ պես եր ևում է, ԽՍՀՄ արա գըն թաց ան կման ֆո նին թե՛ Հա յաս տա նը45, թե՛ Ադր բե ջա նը սե փա կան ռազ մա քա ղա քա կան նա խա պատ րաս տու թյուն ներն էին տես նում, որոնք միտ ված էին իրադ րու թյան փո փո խու թյանն ըն դա ռաջ՝ սե փա կան օգ տին

43 Cafersoy Nâzim, Elçibey dönemi Azerbaycan dış politikası (Haziran 1992 – Haziran 1993) (Էլչիբեյի շրջանի Ադրբեջանի արտաքին քաղաքականությունը (1992 թ․ հունիս – 1993 թ․ հունիս) ­ թուրքերեն), Ankara, 2001, էջ 22: 44 Յալանուզյան Միքայել, Անկախության ժամանակագրություն, «Հայ զինվոր», 36 (901), 15.09.2011 ­ 21.09.2011, http://www.hayzinvor.am/6022.html (հղվել է 28․09․2015)։45 1989 թ․ դեկ տեմ բե րի 1­ին Հայ կա կան ԽՍՀ Գե րա գույն խոր հուր դը և Լեռ նային Ղա րա բա ղի ազ գային խոր հուր դը հա մա տեղ որո շում ըն դու նե ցին վե րա միավոր­ման մա սին։ Այդ օր վա նից Ար ցա խը Հա յաս տա նի մաս է, և «Հա յաս տան» եզ րույ թը կա րող է կի րառ վել հենց այդ հա վա քա կան իմաս տով։

24 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

վե րաձ ևա վո րել ստա տուս-ք վոն։ Ըստ որում՝ ստա տուս-ք վոյի առանց քը տա րած քային բա ղադ րյալն էր, որ ձևա վոր վել և պահ-պան վել էր Խորհր դային Միու թյան կող մից։ Հենց տա րած քային նման վար չա բա ժա նումն էր պատ ճա ռը, որ կոնֆ լիկ տում, հան ձին հայե րի, կար հս տակ ար տա հայտ ված տու ժող կողմ, որը և փորձեց 1988 թ. փո խել իրե րի գո յու թյուն ու նե ցող դրու թյու նը։ ԼՂԻՄ -ի բնակ չու թյան նման որո շումը, ան շուշտ, պայ մա նա վոր ված էր ազ գային-քա ղա քա կան, ան վտան գային մտա հո գու թյուն նե րով և զար գաց ման բա րեն պաստ պայ ման նե րի ընտ րու թյամբ, որոնք ան հնար էին առանց 1920 -ա կան նե րի սահ մա նա հա տու թյամբ հաս տատ ված պատ մա քա ղա քա կան անար դա րու թյան հաղ թա-հար ման։ Ի դեպ, հենց այս նույն տրա մա բա նու թյամբ 1989 թ. հու-լի սի 26 -ին Շա հու մյա նի շր ջա նի ժո ղովր դա կան պատգամավոր-նե րի շր ջա նային խորհր դի ար տա հերթ նս տաշր ջա նը որո շեց շր ջա նը վե րա միաց նել ԼՂԻՄ -ին և դի մեց Ադր բե ջա նա կան ԽՍՀ Գե րա գույն խորհր դին՝ քն նե լու հար ցը46։ Նույն օր վա երե կո յան Շա հու մյան ժա մա նեց Վ. Պո լյա նիչ կոն47՝ պա հան ջով, որ բե կան-վի շրջ խորհր դի որո շու մը։ Ստա նա լով կտ րա կան մեր ժում՝ Պո լյա-նիչ կոն հայ տա րա րեց՝ «… Ով այս տեղ չի ու զում ապ րել, թող հե-ռա նա, քա նի մենք … չենք քշել ու ժով»48։

Ս պառ նա լիքն առա վել քան հս տակ էր։ Ջա նա լով կան խել հայ-կա կան իրա վա պա հան ջում նե րի տա րած քային տի րույ թը՝ 1991 թ. հուն վա րի 14 -ին Ադր բե ջա նա կան ԽՍՀ Գե րա գույն խորհր դի նա խա գա հու թյունն ըն դու նեց որո շում, որով լու ծա րում էր Շա հու-մյա նի շր ջա նը և վեր ջի նիս տա րած քը կցում Կա սում Իս մայի լո-վի շր ջա նին (այ դու հետ՝ Գո րան բոյի շր ջան)49։ Սրա նով հիմքն էր

46 Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ…, էջ 519։47 1988­1991 թթ․ Ադր բե ջա նի Կոմ կու սի կենտ կո մի երկ րորդ քար տու ղար և Հան­րա պե տա կան կազմ կո մի տեի նա խա գահ։ Այդ պաշ տո նում վա րել է ծայ րա հեղ հա կա հայ կա կան քա ղա քա կա նու թյուն, կազ մա կեր պել և ղե կա վա րել հայ կա կան գյու ղե րի բռ նի տե ղա հան ման և շարժ ման ճնշ ման գոր ծո ղու թյուն նե րը (նույն տե­ղում, էջ 564)։48 Ուլուբաբյան Բ․, Արցախյան գոյապայքարի տարեգրություն…, էջ 112։49 “Azərbaycan SSR Şaumyan (kənd) rayonunun ləğv edilməsi haqqında” Azərbaycan SSR Ali Soveti rəyasət heyətinin fərmanı (Ադրբեջանական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի որոշումը «Ադրբեջանական ԽՍՀ Շահումյանի (…) շրջանի

25ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԻ­ՀԱ­ՄԱ­ՌՈՏ­ԱԿ­ՆԱՐԿ

դրվում ԽՍՀՄ գո յու թյան վեր ջին շր ջա նում Ղա րա բա ղում վար-չա տա րած քային կա ցու թյան առա ջին լուրջ փո փո խու թյան։ Ինչ վե րա բե րում է բուն ԼՂԻՄ -ի ն, ապա ԽՍՀՄ փլուզ ման պա հին գոր ծող իրա վա կար գում վեր ջի նիս կար գա վի ճա կը սահ ման ված էր «Լեռ նային Ղա րա բա ղի ինք նա վար մար զի մա սին» Ադր բե-ջա նա կան ԽՍՀ օրեն քով (1981 թ. հու նի սի 1650): Օրեն քի եր րորդ հոդ վա ծից բխում էր, որ ԽՍՀՄ միաս նա կան իրա վա տա րած-քում ԼՂԻՄ սահ ման նե րի ան ձեռնմ խե լիու թյու նն իրա վա կան տե սան կյու նից վճռ ված և երաշ խա վոր ված էր նույն սկզ բուն քով, որով սահ ման ված էր Ադր բե ջա նա կան ԽՍՀ սահ ման նե րի ան-ձեռնմխե լիու թյու նը։ Այս պես, «… ինք նա վար մար զի տա րած քը չի կա րող փո փոխ վել առանց ԼՂԻՄ ժո ղովր դա կան դե պու տատ նե րի խորհր դի հա մա ձայ նու թյան», ին չը են թադ րում էր, որ ԼՂԻՄ -ը սե-փա կան տա րած քի վրա ու ներ նույն քան ինք նիշ խա նու թյուն, որ-քան Ադրբե ջա նա կան ԽՍՀ-ն՝ ԼՂԻՄ -ից դուրս գտն վող հան րա-պե տա կան տա րած քի վրա51։

Այս պայ ման նե րում Ադր բե ջանն առայժմ զերծ էր մնում ԼՂԻՄ տա րածք նե րի հան դեպ վար չա կան ոտնձ գու թյու նից։ Պատ ճառն այն է, որ Ադր բե ջա նի ղե կա վար Այազ Մու թա լի բո վը որո շել էր Ղա րա բա ղի հար ցում կենտ րո նի աջակ ցու թյունն ապա հո վե լու նպա տա կով լո յալ քա ղա քա կա նու թյուն վա րել։ Այդ նպա տա կով 1991 թ. մար տի 17 -ին Ադր բե ջա նը մաս նակ ցեց ԽՍՀՄ Ժո ղովր-դա կան պատգամավոր նե րի հա մա գու մա րի որոշ մամբ (1990 թ. դեկ տեմ բե րի 24) նշա նակ ված հան րաք վեին, որ տեղ պետք է որոշ-վեր Միու թյան պահ պան ման հար ցը52։ Ըստ ար դյունք նե րի՝ Ադր-

լուծարման մասին» ­ ադրբեջաներեն), “Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi, Normativ hüquqi aktların vahid internet elektron bazası”, 14 հունվարի 1991 թ․, http://www.e­qanun.az/framework/6480 (հղվել է 03․10․2015).50 «Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ» մեծարժեք աշխատության մեջ սույն օրենքի ընդունման թվականը սխալմամբ նշված է 1986 թ․ (էջ 225)։51 Մեզ չհա ջող վեց ձեռք բե րել սույն օրեն քի բնօ րի նա կը (տե՛ս “Закон Азербайджанской Советской Социалистической Республики о Нагорно­Карабахской автономной области”, Баку, 1987), ուս տի՝ օգտ վել ենք միջ նորդ աղ բյու րից՝ Закон Азербайджанской ССР о Нагорно­Карабахской автономной области (от 16 июня 1981 г.), “Правовая папка” карабахского конфликта, http://www.iatp.am/gharabagh_conflict/pravpap.htm (հղ վել է 03․10․2015)։52 Постановление СНД СССР от 24 декабря 1990 года № 1856­1 «О проведении

26 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

բե ջա նում (բա ցա ռյալ Նա խիջ ևա նը) մաս նակ ցու թյան աս տի ճա-նը կազ մել էր 75.1 տո կոս, որից 93.3 տո կո սը կողմ էր քվեար կել նո րաց ված Միու թյան պահ պան մա նը53։ Հա յաս տա նը բոյ կո տեց հան րաք վեն։ 1990-1991 թթ. հատ վա ծում Մոսկ վայի հան դեպ Հա-յաս տա նի և Ադր բե ջա նի ղե կա վա րու թյան որ դեգ րած քա ղա քա-կա նու թյուն նե րի տար բե րու թյամբ է բա ցատր վում Ղա րա բա ղի հար ցում ռու սա կան կող մի մո տե ցու մը և «Օ ղակ» (« Կոլ ցո») գոր-ծո ղու թյան կյան քի կո չու մը։

Այս պի սով, ու սում նա սի րե լով պա տե րազ մի առա ջին շր ջա-նը՝ կա րե լի է ար ձա նագ րել, որ թե պետ հա մա կարգ ված հայե ցա-կար գային կամ փաս տաթղ թային որ ևէ ամ րագ րում այդ շր ջա նի ադրբե ջա նա կան գոր ծո ղու թյուն նե րը չու նեն, որին հնա րա վոր է հղում կա տա րել, այ նո ւա մե նայ նիվ, դեպ քե րը վեր լու ծե լով՝ հս տակ է դառ նում այն եզ րա հան գու մը, որ հա կա մար տու թյան այս պար-բե րա շր ջա նում թշ նա մու նպա տակն էր մշ տա կան ճն շումների, պար բե րա կան հար ձա կումնե րի և զի նա թա փու մ նե րի, շր ջա փակ-ման և կո մու նի կա ցիոն ահա բեկ չու թյան մ իջո ցով խա փա նել ԼՂԻՄ հա յու թյան ինք նո րո շու մը։

«Օ ղակ» գոր ծո ղու թյան իրա կա նաց մամբ սկս վում է հա կա-մար տու թյան երկրորդ շր ջա նը։ Ադր բե ջա նի մար տա վա րու թյունն այս շր ջա նում նկա տե լի փո փո խու թյուն ապ րեց, այն է՝ Ար ցա խից հայե րի դուրսքշ ման մի ջո ցով հօ գուտ իրեն լու ծել հար ցը։ Փաս-տա ցիորեն ցե ղաս պա նա կան այս գոր ծո ղու թյու նը տևեց ըն դուպ մինչև օգոս տոս։ Ապ րի լի 30 -ից մայիսի 8-ը տե ղա հան վե ցին վար-չա կա նո րեն Խան լա րի շր ջա նում գտն վող Գե տա շեն և Մար-տու նա շեն գյու ղե րը54, մայի սի 13-16 -ը՝ Հադ րու թի շր ջա նի Ջրա-

референдума СССР по вопросу о Союзе Советских Социалистических Респу­блик», Ведомости СНД и ВС СССР, 1990, № 52, էջ 1161․53 Azərbaycanda bu gün (Այս օրը Ադրբեջանում – ադրբեջաներեն), “Lent.az”, http://news.lent.az/news/119236 (հղվել է 03․10․2015).54 Հար ևան Ազատ և Կա մո գյու ղե րը հա յա թափ վել էին տա կա վին 1990 թ․ փետր­վա րին։ Այս տեղ առ հա սա րակ տե ղին է նշել, որ ԽՍՀՄ Ներ քին գոր ծե րի նա խա­րա րու թյան ներ քին զոր քե րի աջակ ցու թյամբ ադր բե ջա նա կան օմօ նա կան նե­րի բռ նաճն շիչ գոր ծո ղու թյուն ներն «անձ նագ րային ռե ժի մի հս կո ղու թյան» քո ղի տակ սկս վել էին տա կա վին 1990 թ․ փետր վա րից և որո շա կիորեն ար ձա գանքն էին ԼՂԻՄ և ՀԽՍՀ վե րա միավոր ման որոշ ման։ Այ նուա մե նայ նիվ, այդ շր ջա նում թշնա մու գոր ծո ղու թյուն նե րի հիմ նա կան նպա տա կը ահա բե կումն էր (խու զար­

27ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԻ­ՀԱ­ՄԱ­ՌՈՏ­ԱԿ­ՆԱՐԿ

բերդ, Քա րինգ, Առա քյուլ, Բա նա ձոր, Կարմ րա քար, Սա րա լանջ, Արևշատ, Քա րագ լուխ, Մյուլ քա դար, Պետ րո սա շեն55, Ծամ ձոր, Ցոր, Խան ձա ձոր, Շու շիի շր ջա նի Եղ ցա հող, Ծաղ կա ձոր, Հին-շեն գյու ղե րը, հու լի սի 6-ից օգոս տո սի 19 -ը՝ Շա հու մյա նի շր ջա-նի էր քեջ, Բուզ լուխ, Մա նա շիդ գյու ղե րը56։ «Օ ղա կի» ըն թաց քում բնա կա վայ րե րը պա շա րե լու և զի նա թա փե լու «սև գոր ծը» հիմ նա-կա նում իրա կա նաց նում էին ԽՍՀՄ Ներ քին գոր ծե րի նա խա րա-րու թյան ներ քին զոր քե րը և ԶՈՒ տար բեր ստո րա բա ժա նում նե րը (այդ թվում՝ զրա հա տեխ նի կա և օդուժ)՝ բաղ կա ցած հիմ նա կա նում էթ նիկ ռուս նե րից և ուկ րաի նա ցի նե րից, իսկ ադր բե ջան ցի օմօ նա-կան նե րը ներ խու ժում, ավե րում և թա լա նում էին բնա կա վայ րե րը, բռ նա բա րում, սպա նում և տե ղա հա նում բնա կիչ նե րին57։ «Օ ղակ» գոր ծո ղու թյան ըն թաց քում ընդ հա նուր թվով հա յա թափ վեց 23 հայ-կա կան գյուղ58։ Չնա յած շո շա փե լի կո րուստ նե րին՝ «Օ ղակ» գոր-ծո ղու թյու նը նպաս տեց, որ հայ կա կան ինք նա պաշտ պա նա կան ու ժե րը գոր ծեն ավե լի կազ մա կերպ ված, հա մախմբ վեն միաս նա-կան ռազ մա կան օրա կար գի շուրջ և ստա նան առա ջին մար տա-կան մկր տու թյու նը։

«Օ ղա կի» ավար տը և Ղա րա բա ղում իրադ րու թյան նո րո վի զար գա ցու մը կախ ված էին ռու սա կան գոր ծո նի ազ դե ցու թյան փո-փո խու թյամբ։ 1991 թ. օգոս տո սի 18-21 -ին Մոսկ վա յում պե տա կան հե ղաշրջ ման և նոր միու թե նա կան պայ մա նագ րի տա պա լու մը

կու թյուն ներ, տղա մարդ կանց ձեր բա կա լում, թա լան, խորհր դային զին վոր նե րի կող մից հայե րի վա ճառք ադր բե ջան ցի նե րին, բեր քի և ու նեց ված քի փչա ցում), իսկ «Օ ղա կի» ժա մա նակ հիմ նա կան մար տա վա րու թյուն դար ձավ գյու ղե րի հա­յա թա փու մը, ասել է թե՝ ինք նո րոշ ման իրա վուն քի կրող նե րին վե րաց նե լով՝ Ղա­րա բա ղը վերջ նա կա նա պես Ադր բե ջա նին կցե լը։55 Դեռ դա րասկզ բին Պետ րո սա շե նը կար ևոր դիրք էր զբա ղեց նում այն առու մով, որ կա պող օղակ էր Զան գե զու րի և Ղա րա բա ղի միջև։ 1918 թ․ աշ նա նը՝ Անդ րա­նի կի՝ կես կա տար մնա ցած ղա րա բա ղյան ար շա վան քից հե տո, թյուր քե րը գրո հե­ցին և գրա վե ցին նաև Պետ րո սա շե նը՝ է՛լ ավե լի բար դաց նե լով հայ կա կան զույգ երկ րա մա սե րի միջև կա պը (Վ րա ցյան Սի մոն, Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյուն, Եր ևան, 1993, էջ 329)։56 Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ…, էջ 695։57 Նույն տեղում։58 Դևրիկյան Տիգրան, Կողմերը մնացին դեմ հանդիման, «Հայ զինվոր», 10 (926), 15.03.2012 ­ 21.03.2012, http://www.hayzinvor.am/12277.html (հղվել է 04․10․2015)։

28 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

փաս տա ցիորեն ազ դա րա րե ցին ԽՍՀՄ գո յու թյան աս տի ճա նա-կան դա դա րու մը։ Դա զգաց վեց նաև երկ րա քա ղա քա կան առու-մով կայս րու թյան ծայրամաս հան դի սա ցող Ղա րա բա ղում, որ տեղ խորհր դային զոր քե րը սեպ տեմ բե րից սկ սած59 գրե թե դա դա րե ցին մաս նակ ցու թյուն ու նե նալ ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րին60։ Հե-ղաշրջ ման ան հա ջող փոր ձից հե տո Լեռ նային Ղա րա բա ղից հե-ռա ցել էր նաև հան րա պե տա կան կազմ կո մի տեի ղե կա վար Պո լյա-նիչ կոն61։ Ար մա տա պես փոխ վեց նաև քա ղա քա կան կա ցու թյու նը. Ադր բե ջա նը, որ տեղ Այազ Մու թա լի բո վը հա վա նու թյուն էր տվել պե տա կան հե ղաշրջ մա նը, վեր ջի նիս պար տու թյու նից հե տո ըն-դու նեց հռ չա կա գիր Ադր բե ջա նա կան Հան րա պե տու թյան պե տա-կան ինք նիշ խա նու թյան վե րա կանգն ման մա սին և որո շում՝ այդ հռ չա կա գիրն ըն դու նե լու մա սին62։ Եվս երեք օր ան ց՝ սեպ տեմ բե րի 2-ի ն, ԼՂԻՄ մար զային և Շա հու մյա նի շր ջա նային ժո ղովր դա կան լիազոր ներ կա յա ցու ցիչ նե րի հա մա տեղ նս տաշր ջա նը որո շում կա յաց րեց ըն դու նել հռ չա կա գիր Լեռ նային Ղա րա բա ղի Հան րա-

59 1991 թ․ օգոս տո սին ու շագ րավ դեպք պա տա հեց Հա թեր քում, որ խորհր դանշա­կան առու մով հա մար վում է Ղա րա բա ղում ՄՀՆՋ ­ի նա հան ջի սկիզ բը։ Օմօ նա­կան նե րի կող մից շր ջա պատ ված գյու ղի կա նայք՝ մեկ տեղ ված «Փա ռան ձեմ» ան­վամբ ազա տագ րա կան խմ բա կում, ամ սի 13 ­ին գե րի վերց րին, զի նա թա փե ցին ռուս օմօ նա կան նե րի մի ամ բողջ զո րա ջո կատ՝ զի նամ թեր քով և ռազ մա կան մե­քե նա նե րով հան դերձ՝ պա հան ջե լով ազատ ար ձա կել իրենց գե րե վար ված հա մա­գյու ղա ցի նե րին։ Կա նայք հե ռա գիր հղե ցին Ել ցի նին և Գոր բա չո վին՝ ներ կա յաց­նե լով իրենց դիր քո րո շու մը և միաժա մա նակ սպառ նա լով, որ «ե թե հար ձակ ման փորձ լի նի, մենք մեզ ու ձեր զին վոր նե րին կպայ թեց նենք միան գա մից»։ Այս գոր­ծո ղու թյան շնոր հիվ՝ ազատ ար ձակ վեց ամ սի 13 ­ին պա տանդ վերց ված հա թերք­ցի Գևորգ Պետ րո սյա նը, և օմօ նա կան ներն ընդ միշտ հե ռա ցան տա րած քից (տե՛ս Ու լու բա բյան Բ․, Ար ցա խյան գո յա պայ քա րի տա րեգ րու թյուն…, էջք 262­263, ինչ­պես նաև Կա նանց պա հան ջը, «Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյուն», 17 օգոս տոս 1991, թիւ 175(238), էջ 1)։60 Степанян К., Карабахский конфликт…, նույն տեղում:61 Յալանուզյան Մ․, Անկախության ժամանակագրություն…, նույն տեղում։62 Որոշ ման և հռ չա կագ րի տեքս տը տե՛ս Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini bərpa etmək haqqında Bəyannamə barəsində Аzərbaycan Respublikasi Ali Sovetinin qərarı (Ա դր բե ջա նա կան Հան րա պե տու թյան պե տա­կան ինք նիշ խա նու թյան վե րա կանգն ման մա սին հռ չա կագ րի վե րա բե րյալ Ադր­բե ջա նա կան Հան րա պե տու թյան Գե րա գույն խորհր դի որո շու մը ­ ադր բե ջա-նե րեն), «Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi, Normativ hüquqi aktların vahid internet elektron bazası», 30 օգոս տո սի 1991 թ․, http://www.e­qanun.az/framework/6592 (հղ վել է 05․10․2015)։

29ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԻ­ՀԱ­ՄԱ­ՌՈՏ­ԱԿ­ՆԱՐԿ

պե տու թյան (ԼՂՀ) հռ չակ ման մա սին63։ Այս պի սով սկս վում է պա տե րազ մի եր րորդ շր ջա փու լը, որը

դար ձա կե տային էր պա տե րազ մի հե տա գա տրա մա բա նու թյան որո շարկ ման տե սան կյու նից։ Շր ջա փու լի հենց սկզ բից ակն հայտ դար ձավ, որ հայ կա կան և ադր բե ջա նա կան կող մե րը մնա ցել են դեմ հան դի ման, և որ «հա վա սա րակշ ռո ղի» դեր կա տա րող եր րորդ կող մը չու նի այն ուղ ղա կի ազ դե ցու թյու նը, որ ու ներ մինչ այս։ Ինչ-պես վեր ևում նշ վեց, սեպ տեմ բե րից սկ սած՝ խորհր դային զոր քե-րի ուղ ղա կի մաս նակ ցու թյու նը ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րին գրե թե դա դա րեց։ Սրա փո խա րեն Մոսկ վան փոր ձեց հա կա մար-տու թյան գո տում ազ դե ցու թյու նը չկորց նե լու հա մար առա ջա նալ դի վա նա գի տա կան դաշ տում։

Այդ նպա տա կով 1991 թ. սեպ տեմ բե րի 21-23 -ին Ռու սաս տա-նի և Ղա զախս տա նի նա խա գահ ներ Բո րիս Ել ցի նը և Նուր սուլ-թան Նա զար բաևն այ ցե լե ցին տա րա ծաշր ջան, եղան Եր ևա նում, Ստե փա նա կեր տում, Գյան ջա յում, Բաք վում, ին չի ար դյուն քում սեպ տեմ բե րի 23 -ին հյու սիս կով կա սյան Ժե լեզ նո վոդսկ քա ղա-քում Հա յաս տա նի, Ադր բե ջա նի, Ռու սաս տա նի և Ղա զախս տա նի ղե կա վար նե րի կող մից ստո րագր վեց հա մա տեղ կո մյու նի կե։ Ժե-լեզ նո վոդս կյան հան դիպ մա նը ԼՂՀ ներ կա յա ցու ցի չե րը մաս նակ-ցում էին դի տոր դի կար գա վի ճա կով64։ Կո մյու նի կեն բաղ կա ցած էր տա սը կե տից և, ըստ էու թյան, պա րու նա կում էր զուտ օր վա հրա մա յա կա նով թե լադր ված կար ճա ժամ կետ կար գա վո րում ներ՝ ան տես առ նե լով հա կա մար տու թյան էու թե նա կան ծա գումն ու կար գա վո րու մը։ Առա ջին կե տով նա խա տես վում էր մինչև 1992 թ. հուն վա րի 1-ը ԼՂ տա րած քից բո լոր զին ված կազ մա վո րում նե րի դուրս բե րու մը՝ բա ցա ռու թյամբ ԽՍՀՄ ՆԳՆ զոր քե րի և ԽՍՀՄ ՊՆ ներ քին զոր քե րի զո րա մա սե րի։ Եր րորդ կե տով նա խա տես վում էր բռ նա գաղ թի են թարկ ված բնակ չու թյան վե րա դար ձը գյու ղեր, չոր-րոր դով՝ պա տանդ նե րի ազատ ար ձա կու մը։ Հին գե րորդ կե տով նա խա տես վում էր բո լոր տե սա կի հա ղոր դակ ցային են թա կա-ռուց վածք նե րի նոր մալ կեն սա գոր ծու նեու թյու նը։ Հա ջոր դիվ (6-րդ

63 Որոշ ման և հռ չա կագ րի տեքս տը տե՛ս Ու լու բա բյան Բ․, Ար ցա խյան գո յա պայ­քա րի տա րեգ րու թյուն…, էջք 267­268։ 64 Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ…, էջ 214։

30 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

կետ) նա խա տես վում էր Ռու սաս տա նի և Ղա զախս տա նի ներ կա-յա ցու ցիչ նե րից ստեղ ծել ին ֆոր մա ցիոն խումբ, որը լիազոր ված կլի նի պատ րաս տել հա կա մար տու թյան գո տու իրա դար ձու թյուն-նե րի պաշ տո նա կան ին ֆոր մա ցիան65։

Սույն փաս տա թուղ թը դեռևս գո յու թյուն ու նե ցող ԽՍՀՄ կենտ-րո նա կան իշ խա նու թյուն նե րի վեր ջին փորձն էր հա կա մար տու-թյան կար գա վոր ման ղե կը ստանձ նե լու, սա կայն իրա կա նու-թյունն ար դեն փոխ ված էր, և կո մյու նի կեն, որ պես այդ պի սին, մնաց թղ թի վրա։ Այդ փաս տաթղ թի թո ղած միակ հետ ևանքն այն էր, որ վեր ջի նիս հիմ քում ըն կած սկզ բունք նե րը հե տա գա յում շատ հա ճախ կի րառ վե ցին միջ նոր դա կան այլ խմ բե րի կող մից66։ Ու շագ րավ է ժե լեզ նո վոդս կյան գոր ծըն թա ցի վե րա բե րյալ ԼՂՀ գոր ծա դիր կո մի տեի նա խա գահ Լեոնարդ Պետ րո սյա նի հար ցա-զրույ ցը «Դ րո շա կին», որ տեղ, պա տաս խա նե լով այն հար ցին, թե ինչ մի ջոց նե րով պետք է վե րաց վի լար վա ծու թյու նը, վեր ջինս հայ-տա րա րեց. «… Եթե այդ խն դի րը (խա ղա ղու թյան և կարգ ու կա-նո նի հաս տա տու մը – Է.Է.) իրենք (խորհր դային/ ռու սա կան զոր-քե րը – Է.Է.) չկա րո ղա նան լու ծել, եթե ներ քին զոր քե րը չս տանձ-նեն հայե րի պաշտ պա նու թյու նը …, այդ դեպ քում մենք մտա ծե լու ենք սե փա կան ու ժե րով պաշտ պա նու թյուն կազ մա կեր պե լու մա-սին»67։ Ռազ մա դաշ տային գոր ծո ղու թյուն նե րի իրա կան ըն թացքն ու տրա մա բա նու թյու նն ավե լի մոտ էին վե րո բե րյալ հար ցազ րույ-ցի տրա մա բա նու թյա նը։

Իսկ պատ կերն այս պի սին էր։ 1991 թ. սեպ տեմ բե րի 29 -ին Ադրբե ջա նի նա խա գահ Այազ Մու թա լի բո վը «Ադր բե ջա նա կան Հան րա պե տու թյան ան վտան գու թյունն ապա հո վե լու նպա տա-կով» հրա մա նա գիր ստո րագ րեց Պաշտ պա նու թյան խորհր դի ստեղծ ման մա սին68։ Եվս 10 օր ան ց՝ հոկ տեմ բե րի 9-ի ն, Ադր բե ջա-

65 Ուլուբաբյան Բ․, Արցախյան գոյապայքարի տարեգրություն…, էջք 270­271։66 Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ…, էջ 214։67 Ուլուբաբյան Բ․, Արցախյան գոյապայքարի տարեգրություն…, էջք 271­272։68 “Azərbaycan Respublikası Müdafiə Şurasının yaradılması haqqında” Azərbaycan Respublikasi prezidentinin fərmanı (Ա դր բե ջա նա կան Հան րա պե տու թյան նա խա­գա հի որո շու մը «Ադր բե ջա նա կան Հան րա պե տու թյան պաշտ պա նու թյան խորհր­դի ստեղծ ման մա սին» ­ ադր բե ջա նե րեն), «Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi, Normativ hüquqi aktların vahid internet elektron bazası», 29 սեպ տեմ բե­

31ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԻ­ՀԱ­ՄԱ­ՌՈՏ­ԱԿ­ՆԱՐԿ

նի Գե րա գույն խոր հուրդն ար տա հերթ նիս տում որո շում ըն դու նեց ազ գային ինք նա պաշտ պա նա կան ու ժե րի ստեղծ ման մա սին69՝ վերջ նա կա նա պես հիմ քը դնե լով ազ գային բա նա կա շի նու թյան գոր ծըն թա ցին։ Ղա րա բա ղի տա րած քում ադր բե ջա նա կան բա-նա կի ստո րա բա ժա նում նե րը ձևա վոր վում էին դեռևս 1989 թ. -ից տա րած քում առ կա օմօ նա կան նե րի և ժո ղովր դա կան զին ված խմ բա վո րում նե րի հիմ քի վրա։ Հայ կա կան կող մից պա տե րազ մի կազ մա կեր պումն առայժմ ըն թա նում էր ինք նա պաշտ պա նա կան ու ժե րի գոր ծակ ցու թյան մի ջո ցով՝ թույլ կենտ րո նաց ված հրա մա-նա տա րու թյամբ։ Առա ջին քայլն այս ուղ ղու թյամբ ար վեց 1991 թ. դեկ տեմ բե րի 17 -ին. Ստե փա նա կեր տում Լեոնարդ Պետ րո սյա նի գլ խա վո րու թյամբ ստեղծ վեց ինք նա պաշտ պա նու թյան կո մի տե70։

Ինչ վե րա բե րում է 1991 թ. սեպ տեմ բեր-դեկ տեմ բեր ամիս նե րին ու ժե րի դա սա վո րու թյանն ու ճա կա տային գծին, ապա Մար տու-նիում շրջ կենտ րո նը հայտն վել էր պա շար ման մեջ. ադր բե ջա նաբ-նակ Ղա րա դաղ լու, Ամի րան լար, Վեյ սա լու գյու ղե րից անընդ հատ հրե տա կոծ վում ու գն դա կոծ վում էր Մար տու նի քա ղաքն ու շր ջա-կա գյու ղե րը՝ Խնու շի նա կը, Ճար տա րը, Գի շին71։ Մար տա կեր տում նույն պես բարդ էր սահ մա նային գյու ղե րի վի ճա կը. Չա փա րը, Գե տա վա նը, Զար դա խա չը մշ տա պես վտանգ ված էին Աղ դա բա-նի, Իմե րեթ-Գեր վեն դի և Ու մուդ լուի կող մից։ Սեպ տեմ բե րի վեր ջին Շա հու մյա նում հար ձակ ման են թարկ վե ցին Կա րա չի նա րը և Մա-նա շի դը, ամ սի 25 -ին Շու շիից հրե տա կոծ ման են թարկ վե ցին Քա-րին տա կը, Շո շը և Ստե փա նա կեր տը, Խո ջա լո ւից՝ Աս կե րանն ու Նո րա գյու ղը, իսկ ադր բե ջա նա կան օմօ նա կան նե րը փոր ձում էին ներ թա փան ցել Ստե փա նա կեր տի ար վար ձան ներ։ Ար դեն 1991 թ. դեկ տեմ բե րից հա մա կարգ ված հրե տա կոծ ման էր են թարկ վում ԼՂՀ ամ բողջ տա րած քը։ Թշ նա մու հիմ նա կան կրա կա կե տերն էին

րի 1991 թ․, http://www.e­qanun.az/framework/6671 (հղ վել է 16․10․2015).69 Qarabağ tarixinin salnaməsi (1991­ci il) (Ղա րա բա ղի պատ մու թյան մա տե նա­գի տու թյուն (1991 թ․) ­ ադր բե ջա նե րեն) (ժա մա նա կագ րու թյուն), «Azərbaycançılıq ­ milli eyniyyətdən qlobal dünyaya pəncərə» tədqiqat və təbliğat platformu, http://azerbaycanli.org/az/page643.html (հղ վել է 17․10․2015).70 Դևրիկյան Տ․, Կողմերը մնացին դեմ հանդիման…, նույն տեղում։71 Առաքել յան Սերժ, Եվ խաղաղ են բացվում առավոտները, «Հայ զինվոր», http://www.hayzinvor.am/20735.html (հղվել է 18․10․2015)։

32 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

Շու շին72, Խո ջա լուն, Աղ դա մը, Ղայ բա լուն, Մա լի բեյ լին, Ջան հա-սա նը, Ավ դա լը, Գյու լաբ լըն։ Բա ցի այս, Ստե փա նա կեր տի բնա-կիչ նե րը դի պու կա հար նե րի կրա կի էին են թարկ վում նաև Կրկ ժա-նից՝ այդ ժա մա նակ վա Ստե փա նա կեր տի ադր բե ջա նաբ նակ ար-վար ձա նից73։ Հադ րու թում, որ տեղ «Օ ղակ» գոր ծո ղու թյան ըն թաց-քում գրավ վել էր 13 հա յաբ նակ գյուղ, իրա վի ճակն ավե լի բարդ էր, քան զի օգտ վե լով նոր գրավ ված տա րածք նե րի գե րիշ խող դիր քե-րից՝ թշ նա մին գն դա կո ծում էր շր ջա նի մնա ցած բնա կա վայ րե րը74։

Ռազ մա դաշ տային նման կա ցու թյու նը հու շում էր ապա գա գոր ծո ղու թյուն նե րի տրա մա բա նու թյու նը. թշ նա մին պետք է փոր-ձեր հեն վել ու նե ցած դիր քե րի վրա և քայլ առ քայլ հայե րին քշել շր ջա նի բնա կա վայ րե րից, իսկ հայ կա կան կող մի խն դիրն էր լի նե-լու ոչն չաց նել և վե րահս կել այն բո լոր հա ղոր դակ ցային ու ղի նե րը, բար ձունք նե րը, կրա կա կե տե րի վե րած ված ադր բե ջա նաբ նակ և հա յա թափ ված բնա կա վայ րերն ու շր ջան նե րը, որ տե ղից թշ նա մին սպառ նում էր Ար ցա խի և Սյու նի քի հայ կա կան բնա կա վայ րե րին։ Այս պի սով, կա րող ենք ար ձա նագ րել, որ հայ -ա դր բե ջա նա կան պա տե րազ մը հայ կա կան կող մի հա մար պաշտ պա նա կան էր75, և ան գամ հար ձա կո ղա կան և հա կա հար ձա կո ղա կան գոր ծո ղու-

72 1991 թ․ նոյեմ բե րից մինչև 1992 թ․ մայի սի սկիզ բն ադր բե ջա նա կան կրա կա­կե տե րից, գե րա զան ցա պես՝ Շու շիից, Ստե փա նա կեր տի վրա ար ձակ վել է շուրջ 4741 արկ, որից մոտ 3 հա զա րը՝ «Գ րադ» կա յան քից: Հրե տա կո ծու թյուն նե րի հետ­ևան քով զոհ վել է 111 և վի րա վոր վել 332 մարդ, ավեր վել են 370 բնա կե լի տուն և շի նու թյուն (Աբ րա հա մյան Հ․, Կա մա վո րա կան ջո կատ նե րից մինչև…, էջք 128­129): Ի պա տաս խան սրա՝ հայ կա կան ու ժե րը Շոշ գյու ղից «Ա լա զան» հր թիռ նե­րով կրա կում էին Շու շիի վրա և միև նույն ժա մա նակ 1992 թ․ գար նա նից փակ պա հում Ստե փա նա կերտ­Շու շի ճա նա պար հը՝ կան խե լով զենք­զի նամ թեր քի և դի զե լային վա ռե լի քի փո խադ րու մն ադր բե ջա նա կան վե րահս կո ղու թյան տակ գտն վող տա րածք։ Ադր բե ջա նը Շու շիի մա տա կա րա րումն իրա կա նաց նում էր Ղու բաթ լու­Լա չին­Շու շի հա րա վարևմ տյան ճա նա պար հով, որը հայ կա կան ու ժե­րը փոր ձում էին գն դա կո ծել Քա րին տա կի շր ջա կայ քից (Պետ րո սյան Ռ․, Ար ցա խի պաշտ պա նու թյան դիր քե րում…, էջք 152­153)։ Այ նո ւա մե նայ նիվ, խա փա նա րա­րա կան մի ջո ցա ռում նե րը բա վա կան չէին Շու շիից եկող վտան գը կան խե լու հա­մար, և քա ղա քի ազա տագ րու մը հրա մա յա կան էր։73 Степанян К., Карабахский конфликт…, նույն տեղում:74 Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ…, էջ 586։75 «Պաշտ պա նա կան» եզ րույ թը մա կա բեր վել է տրա մա բա նա կան մտա հանգ­մամբ։ Սույն հա մա շա րում այն չի հա վակ նում ար տա հայ տել մաս նա գի տա կան՝ ռազ մա գի տա կան, եզ րույ թի իմաստ։

33ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԻ­ՀԱ­ՄԱ­ՌՈՏ­ԱԿ­ՆԱՐԿ

Հայ-ադրբեջանական պատերազմի (1988-1994 թթ.) արցախյան ճակատի սխեմատիկ քարտեզ

34 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

թյուն ներն իրենց բնույ թով պաշտ պա նո ղա կան նշա նա կու թյուն ու նեին։

Հար ձա կո ղա կան և հա կա հար ձա կո ղա կան գոր ծո ղու թյուն նե-րը սկզբ նա վոր վե ցին նախ կին ԼՂԻՄ -ի տա րած քում թշ նա մա կան օջախ նե րի վե րաց մամբ՝ որ պես ան վտան գային առաջ նա հերթ մի ջո ցա ռում։ Այս փու լում քչե րը կա րող էին պատ կե րաց նել՝ ինչ կլի նի պա տե րազ մի վերջ նա կան ար դյուն քը, այդ թվում՝ կող մե րի միջև սահ մա նային և ժո ղովր դագ րա կան պատ կե րը։ Իսկ նման ար դյուն քը հետ ևանք էր ադր բե ջա նա կան ռազ մա վա րու թյան և դրան հա կա ռակ հայ կա կան կող մի ադեկ վատ պա տաս խա նի։

Պա տե րազ մի եր րորդ շր ջա նում հայ կա կան ու ժե րի հար ձա կո-ղա կան-հա կա հար ձա կո ղա կան գոր ծո ղու թյուն նե րը կա րե լի է դա-սա կար գել ըստ հետ ևյալ ժա մա նա կագ րա կան հա ջոր դա կա նու-թյան և ռազ մա վա րա կան նպա տա կադր ման.

1991 թ. հոկ տեմ բե րի 30 – Հադ րու թի շր ջա նի Տող գյու ղի ինք-նա պաշտ պա նա կան ջո կա տը, Ստե փա նա կեր տի և Հադ րու թի կա-մա վո րա կան ջո կատ նե րն Ար կա դի Տեր-Թադ ևո սյա նի ընդ հա նուր հրա մա նա տա րու թյամբ գրո հե ցին Տող գյու ղի ադր բե ջա նաբ նակ հատ վա ծում տե ղա կայ ված թշ նա մու օմօ նա կան զո րա մա սը։ Թշ-նա մու օմօ նա կան նե րը բնակ չու թյան հետ միասին խու ճա պա հար լքե ցին գյու ղը։ Տո ղի ազա տագ րու մը բա րե րար բա րո յա հո գե բա-նա կան ազ դե ցու թյուն թո ղեց Հադ րու թի շր ջա նի ինք նա պաշտ պա-նա կան ու ժե րի և բնակ չու թյան վրա։

1991 թ. նոյեմ բե րի 15 – Տո ղի ազա տագր մա նը հա ջոր դեց Հադ-րու թի շր ջա նի Սա րին շեն և Ցոր գյու ղե րի, ինչ պես նաև մեր ձա կա հե ռուս տաաշ տա րա կի բար ձուն քի ազա տագ րումն Ար կա դի Տեր-Թադ ևո սյա նի հրա մա նա տա րու թյամբ գոր ծող ինք նա պաշտ պա-նա կան ու ժե րի կող մից։ Նույնն օրն ազա տագր վեց նաև հար ևան Ծամ ձոր գյու ղը։

1991 թ. նոյեմ բե րի 16-17-20 – Զար գաց նե լով հա ջո ղու թյու նը՝ Հադ րու թում հայ կա կան ու ժերն ազա տագ րե ցին Էդիլ լուն (ներ կա-յումս՝ Ուխ տա ձոր), Սա լա քյա թի նը և Քա րագ լու խը։

1991 թ. նոյեմ բե րի 19 – Ազա տագր վեց Մար տու նի քա ղա քի ադր բե ջա նաբ նակ հատ վա ծը՝ Խո ջա վեն դը։

35ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԻ­ՀԱ­ՄԱ­ՌՈՏ­ԱԿ­ՆԱՐԿ

1991 թ. դեկ տեմ բե րի 11 – Հայ կա կան ինք նա պաշտ պա նա կան ու ժե րը թշ նա մուց ազա տագ րե ցին Շա հու մյա նի շր ջա նի Թո դան գյու ղը։

1991 թ. դեկ տեմ բե րի 23 - Ազա տագր վեց Աս կե րա նում ադրբե-ջա նա կան գլ խա վոր հե նա կե տե րից Լես նոյե/ Մե շա լի գյու ղը: Առա վո տից մինչ ուշ երե կո տևած գոր ծո ղու թյան ըն թաց քում ոչն-չաց վե ցին 27 օմօ նա կան ներ, 30 -ը վի րա վոր վե ցին: Հայ կա կան կող մից զոհ վեց 1 ազա տա մար տիկ, 2-ը վի րա վոր վե ցին: Տե ղին է նշել, որ Մե շա լիի թյուր քե րը 1960 -ա կան նե րին Բաք վի քա ղա քա-կա նու թյան հետ ևան քով այս տեղ էին տե ղա փոխ վել Քյալ բա ջա րի և Լա չի նի շր ջա նից76։

Նույն օրն ինք նա պաշտ պա նա կան ու ժերն ազա տագ րե ցին Մար տա կեր տի շր ջա նում գտն վող Ու մուդ լու գյու ղը (ներ կա յումս՝ Ակ նա բերդ), հրո ճա րակ դարձ րին Իմե րեթ-Գեր վեն դի դեռևս կան-գուն հատ վա ծը։

1991 թ. դեկ տեմ բե րի 24 – Ազա տագր վեց Մար տա կեր տի շրջա-նում գտն վող և ռազ մա վա րա կան առու մով կար ևոր դիրք ու նե ցող Սր խա վեն դը։

1991 թ. դեկ տեմ բե րի 26-27 – Սկս վեց Կրկ ժա նի ռազ մա կան հե նա կե տե րի վնա սա զերծ ման օպե րա ցիան։

1992 թ. հուն վա րի 7 – Հադ րու թի շր ջա նի Ակ նաղ բյուր գյու-ղի ինք նա պաշտ պա նա կան ու ժե րը և Էջ միած նի կա մա վո րա կան ջո կա տը կա սեց րին թշ նա մու հար ձա կու մը Ակ նաղ բյու րի ուղ ղու-թյամբ և հա կագ րո հով ազա տագ րե ցին Հա խըլ լու գյու ղը։

1992 թ. հուն վա րի 19-22 – Հայ կա կան ինք նա պաշտ պա նա կան ու ժերն առանց կո րուստ նե րի վերջ նա կա նա պես կոր ծա նե ցին Կրկ ժա նի բլուր նե րի վրա ամ րա ցած օմօ նա կան նե րի դիր քե րը։

1992 թ. հուն վա րի 26 – Քա րին տակ գյու ղի կա մա վո րա կան ու ժե րը ժա մեր տևած ան հա վա սար մար տում կա րո ղա ցան մե-ծա քա նակ կո րուստ ներ պատ ճա ռել թշ նա մուն և անա ռիկ պա հել գյու ղը։

1992 թ. փետր վա րի 9-11 – Հայ կա կան ինք նա պաշտ պա նա-կան ու ժերն ազա տագ րե ցին Ստե փա նա կերտ-Մար տու նի ճա նա-

76 Ուլուբաբյան Բ․, Արցախյան գոյապայքարի տարեգրություն…, էջք 297­298։

36 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

պար հի վրա ըն կած և կրա կա կե տե րի վե րած ված Մա լի բեյ լին և հար ևան Ղուշ չի լա րը։

1992 թ. փետր վա րի 17 – տե ղի ինք նա պաշտ պա նա կան ու ժե-րը «Ա րա բո» ջո կա տի հետ միասին ազա տագ րե ցին Մար տու նիի շր ջա նի մի շարք հայ կա կան գյու ղե րի մեջ սե պի պես խր ված Ղա-րա դաղ լու գյու ղը (ներ կա յումս՝ Վա րան դա), որ տե ղից հս կո ղու-թյան տակ էր պա հվում Մար տու նի-Ս տե փա նա կերտ ռազ մա վա-րա կան նշա նա կու թյուն ու նե ցող ավ տո մայ րու ղին։

1992 թ. փետր վա րի 22 – Դար ձյալ Մար տու նիի շր ջա նում ազա տագր վեց Յու խա րը Վեյ սա լու ադր բե ջա նաբ նակ գյու ղը, որ-տե ղից սկ սած 1991 թ. դեկ տեմ բե րի 16 -ի ց77՝ հար ձա կում ներ էին իրա կա նաց վում Ճար տար նե րի ուղ ղու թյամբ։

1992 թ. փետր վա րի 25-26 – Ազա տագր վեց Աս կե րա նին և Ստե փա նա կեր տին սպառ նա ցող Խո ջա լուն և Ստե փա նա կեր տի օդա նա վա կա յա նը։

1992 թ. ապ րի լի 8 – Լեոնիդ Ազ գալ դյա նի ղե կա վա րած «Ա զա-տագ րա կան բա նակ» կա մա վո րա կան ջո կա տն առա վո տյան շեշ տա կի և նա խա պես փայ լուն մշակ ված գրո հով ազա տագ րեց Մար տա կեր տի շր ջա նի սահ մա նային գյու ղե րին սպառ նա ցող Աղ դա բան և Չայ ղո վու շան բարձ րա դիր գյու ղե րը։ Հա ջորդ օրն «Ա զա տագ րա կան բա նա կը» մեկ նեց թշ նա մու կող մից գրավ ված Մա րա ղա գյու ղը, և Աղ դա բա նը վերս տին ան ցավ ադր բե ջա նա-կան վե րահս կո ղու թյան տակ։ Գյու ղը վերջ նա կա նա պես ազա-տագր վեց 1993 թ. մար տի վեր ջին՝ քյալ բա ջա րյան օպե րա ցիայի օրե րին։

1992 թ. ապ րիլ ամիս – Թշ նա մա կան հիմ նա կան կրա կա կետ շա րու նա կեց մնալ Շու շին, որի հետ ռազ մա վա րա կան գիծ էին կազ մում Քյո սա լար, Ջան հա սան, Կա րա գյավ գյու ղե րը78։

1992 թ. մայի սի 8-9 – Ազա տագր վեց Շու շին։1992 թ. մայի սի 17-18 – Ազա տագր վե ցին Լա չին քա ղա քը (ներ-

կա յումս՝ Բեր ձոր) և Աղավ նոյի գե տա հո վի տը, այս պի սով վե րա-

77 Աբրահամյան Հ․, Կամավորական ջոկատներից մինչև…, էջք 127­128։78 Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ…, էջ 14։

37ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԻ­ՀԱ­ՄԱ­ՌՈՏ­ԱԿ­ՆԱՐԿ

կանգն վեց ցա մա քային կա պը Ար ցա խի և Զան գե զու րի միջև79։ Շու շիի և Լա չի նի ազա տագ րու մն ինք նա պաշտ պա նա կան ու-

ժե րի շր ջա նում վերջ նա կան հաղ թա նա կի պատ րանք ստեղ ծեց։ Շա տե րը հա մոզ ված էին, որ դրա նով պա տե րազմն ավարտ ված է։ Բա նը հա սավ նրան, որ Հա յաս տա նի տար բեր շր ջան նե րից եկած մար տիկ նե րի մի մա սը վե րա դար ձավ տուն, նույնն արե ցին նաև տե ղա կան ջո կատ նե րի ան դամ նե րը՝ ան ցնե լով սո վո րա կան աշ-խա տան քային առօ րյայի։ Սրան զու գա հեռ ծայր առավ նաև մեկ այլ արա տա վոր եր ևույթ, որ 1992 թ. գա րուն -ա մառ ամիս նե րին նկա տե լիորեն բա րո յալ քեց զոր քը։ Խոս քը կու սակ ցա կան շա հե րի բախ ման ուղ ղա կի ազ դե ցու թյունն էր պա տե րազ մի վրա՝ դրա նից բխող բո լոր բա ցա սա կան հետ ևանք նե րով։ Ակն հայտ էր, որ ռազ-մա ճա կա տի կար գա վոր ման հին մե խա նիզ մը, հատ կա պես՝ ջո կա-

79 Հաշ վի առ նե լով նշ ված զույգ ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի գեր լու սա բան վա­ծու թյու նը հա յաս տա նյան գի տահ րա պա րա կա խո սա կան գրա կա նու թյան մեջ՝ հարկ չենք համարում առան ձին կանգ առ նել վեր ջին նե րիս նկա րագ րու թյան և ռազ մա վա րա կան կար ևո րու թյան վրա։

«Ազատագրական բանակ» ջոկատի մի խումբ մարտիկներ (1992 թ.)։ Կենտրոնում Լեոնիդ Ազգալդյանն է

38 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

տային պայ քա րը սպա ռել է իրեն։ 1992 թ. հու նիս-հու լիս ամիս նե-րին թշ նա մու կազ մա կերպ ված հար ձա կու մը հայ կա կան ռազ մա-քա ղա քա կան ղե կա վա րու թյա նը ևս մեկ ան գամ բե րեց այդ մտ-քին։ Ադր բե ջա նա կան բա նա կը, հա մալր ված Գյան ջա յում տե ղա-կայ ված խորհր դային դե սան տային զո րա միավո րում նե րի մնա-ցորդ նե րով, ռազ մա ճա կա տի հյու սի սային թևում ան ցավ ու ժեղ հար ձակ ման։ Ըն կան Շա հու մյա նը, Մար տա կեր տի շր ջա նի մեծ մա սը, Արծ վա շե նը։ Թշ նա մին նկա տե լիորեն առա ջա ցավ Հադ րու-թի և Մար տու նիի շր ջան նե րի ուղ ղու թյամբ։ Օգոս տո սին վի ճակն օր հա սա կան դար ձավ հատ կա պես Մար տա կեր տի ուղ ղու թյամբ. վտան գի տակ հայտն վեց ամ բողջ շր ջա նը։ Թշ նա մու մտադ րու-թյունն էր բո լոր կող մե րից Ղա րա բաղն առ նել կրա կի օղա կի մեջ՝ ստի պե լով բնակ չու թյա նը փախ չել։ Այս էր պատ ճա ռը, որ ընդ հուպ մինչև սեպ տեմ բեր-հոկ տեմ բեր թշ նա մին ակ տիվ հար ձակ ման չէր դի մում Լա չի նով ան ցնող մի ջանց քի ուղ ղու թյամբ՝ նպա տակ ու նե-նա լով բաց պա հել «փա խուս տի մի ջանց քը»։

Թե՛ Եր ևա նում, թե՛ Ստե փա նա կեր տում հա սու նա ցավ այն միտ քը, որ առանց կա նո նա վոր զո րա միավո րում նե րի, կուռ բա-նա կային կար գա պա հու թյան հաղ թա նակն ան հնար է։ ՀՀ -ո ւմ դեռ տա րեսկզ բին՝ հուն վա րի 28 -ի ն, կա ռա վա րու թյան կող մից ըն դուն-վել էր որո շում «Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան պաշտ պա նու-թյան նա խա րա րու թյան մա սին», իսկ առ հա սա րակ տա րե րայ նո-րեն ձևա վոր վող կա մա վո րա կան ջո կատ նե րը դեռ 1990 թ. ամ ռան վեր ջից մեծ մա սամբ ընդ գրկ վել էին Ներ քին գոր ծե րի նա խա րա-րու թյան հա մա կար գում ստեղծ ված առա ջին կա նո նա վոր ստո րա-բա ժան ման՝ Հա տուկ գն դի կազ մի մեջ։ Գն դի զին վոր ներն իրա կա-նաց նում էին սահ մա նային բնա կա վայ րե րի պաշտ պա նու թյուն, բա ցի այդ՝ նրան ցից շա տե րը մեկ նե ցին Ար ցախ` մաս նակ ցե լու հայ կա կան բնա կա վայ րե րի պաշտ պա նու թյա նը։ Իսկ Ստե փա-նա կեր տում 1992 թ. օգոս տո սի 12 -ին կա ռա վա րու թյու նը զո րա կո-չի մա սին որո շում ըն դու նեց, որով բա նակ էին զո րա կոչ վում 18-45 տա րե կան բո լոր տղա մար դիկ։ Օգոս տո սի 15 -ին Ար ցա խի Գե-րա գույն խորհր դի նա խա գա հու թյան ու Մի նիստր նե րի խորհր դի միացյալ նիս տը որո շում ըն դու նեց Պաշտ պա նու թյան պե տա կան

39ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԻ­ՀԱ­ՄԱ­ՌՈՏ­ԱԿ­ՆԱՐԿ

կո մի տե ստեղ ծե լու մա սին80։ Վեր ջի նիս վե րա պահ վեց պա տե-րազ մի տա րի նե րին գոր ծա դիր իշ խա նու թյան և ռազ մա կան դրու-թյան իրա կա նաց ման լիազո րու թյուն նե րը81։ Նույն օրը ՀՀ պաշտ-պա նու թյան նա խա րար Վազ գեն Սարգ սյա նը հան դես եկավ հե-ռուս տա տե սային կո չով՝ հոր դո րե լով Հա յաս տա նի յու րա քան չյուր շր ջա նից հա վա քագ րել 10-15 կռ վող տղա նե րի, որոն ցից կազմ վե-լու էր մա հա պարտ նե րի գու մար տակ։ Կար ճատև մար զում նե րից հե տո Եր ևա նից Ստե փա նա կերտ մեկ նած 375 մա հա պարտ նե րը, չնա յած ծանր կո րուստ նե րին՝ ան գնա հա տե լի դեր ու նե ցան Մար-տա կեր տի շր ջա նում թշ նա մու հար ձա կու մը կա սեց նե լու, Չլդ րան, Վա ղու հաս, Հա րու թյու նա գո մեր գյու ղե րը մե կընդ միշտ ազա տա-գ րե լու և Սար սան գի ջրամ բա րի ան վտան գու թյունն ապա հո վե լու հար ցում։ Ար ցախ մեկ նե լուց եր կու ամիս ան ց Երևան վե րա դար-ձավ ըն դա մե նը 83 մա հա պարտ. մի մա սը զոհ վել էր, մեծ մա սը՝ վի րա վոր վել82…

Մինչև 1992 թ. ռազ մա ճա կա տի հիմ նա կան ուղ ղու թյու նը Մար-տա կերտն էր։ Թշ նա մին իր հեր թին փո խել էր մար տա վա րու թյու-նը և աշ նան-ձմ ռան ամիս նե րին Քյալ բա ջա րից (Ղո չազ-Հո չան ցի ուղ ղու թյուն83) և Ղու բաթ լո ւից («Ստ րոյ կայի» և «Կոբ րայի դիր-

80 Պա տե րազ մի գրա գետ կազ մա կերպ ման առու մով կար ևոր էր պաշտ պա նա­կան շր ջան նե րի կազ մա վո րու մը, որոնք, չհաշ ված մասշ տա բային տար բե րու թյու­նը, հա մա հունչ էին Հայ րե նա կան մեծ պա տե րազ մի տա րի նե րին կազ մա վոր ված ռազ մա ճա կատ նե րին։ 1992 թ․ օգոս տո սի 14 ­ին ստեղծ վե ցին Կենտ րո նա կան, Աս կե րա նի, Հադ րու թի, Մար տու նիի, Մար տա կեր տի, Շու շիի պաշտ պա նա կան շրջան նե րը։81 Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ…, էջ 555։82 Էլբակյան Էդգար, Զինված ուժերի 23­ամյակը և Կարսի անկման դասերը, «Հայաստանի Հանրապետություն», 29 հունվար 2015, թիվ 13(6059), էջ 4։83 Ղո չազ (Հո չանց) սա րը ռազ մա վա րա կան ահ ռե լի նշա նա կու թյուն ու ներ Լա չի­նի շր ջա նի հյու սիում: Այս ուղ ղու թյամբ ահեղ մար տեր ծա վալ վե ցին հատ կա պես նոյեմ բե րի վեր ջին և դեկ տեմ բե րի սկզ բին։ 1992 թ. դեկ տեմ բե րի 2­3 ­ին բար ձուն քի ազա տագր ման հա մար մղ ված մար տե րում զոհ վե ցին Հրաչ Սու րի կի Թով մա սյա­նը, Վլա դի միր Աղա սու Հայ րա պե տյա նը (Հո վիկ), Ար թուր Համ լե տի Ներ սի սյա նը, Ար տակ Գուր գե նի Հով հան նի սյա նը, Սար գիս Ռու բե նի Հով հան նի սյա նը, ան հայտ կո րավ Էրիկ Մար գա րյա նը, ընդ հա նուր առ մամբ՝ 12 տղա ներ, որոնց դիակ նե րը Ներ քին գոր ծե րի նա խա րա րու թյան հա տուկ նշա նա կու թյան ու ժե րի և Սյու նի քի աշ խար հա զո րային նե րի շնոր հիվ միայն ապ րի լին գտն վե ցին և հանձն վե ցին մայր հո ղին: Խոշ տան գում նե րի հետ քեր կրող դիակ նե րը դա վադ րա բար ակա նա պատ­ված էին, և դրանք Ղո չա զի վրայից ան վնաս հե ռաց նե լու ժա մա նակ հնա րա վոր

40 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

քե րի» ուղ ղու թյուն) ակ տիվ հար ձա կո ղա կան գոր ծո ղու թյուն ներ էր իրա կա նաց նում Լա չի նի ուղ ղու թյամբ։ Ակն հայտ էր թշ նա մու նպա տա կը ոչ միայն կտ րե լու Լա չի նով ան ցնող մի ջանց քը, այլև հնա րա վո րու թյան դեպ քում գրա վե լու ամ բողջ հա րա վային Սյու-նի քը։ Այս պես, դեռևս 1992 թ. ապ րի լի 24 -ից Կա պա նի շր ջա նում սահ մա նային ընդ հա րում նե րը վե րա ճել էին իրա կան պա տե-րազ մի։ Կա պա նի հի վան դա նո ցը սկ սել էր գոր ծել նկուղ նե րում։ Զանգ վա ծա բար հրե տա կոծ վում էին Կա պան քա ղաքն ու սահ-մա նա մերձ Ներ քին Հանդ, Ծավ, Սրա շեն, Շի կա հող, Ճա կա տեն, Գե ղա նուշ, Սյու նիք, Ագա րակ, Եղ վարդ, Կաղ նուտ, Դա վիթ Բեկ և Ու ժա նիս բնա կա վայ րե րը։ Կա ռուց ված հո ղային պատ նեշ նե րը և շր ջան ցիկ ճա նա պարհ նե րն ի զո րու չէին ապա հո վե լու և երաշ-խա վո րե լու բնակ չու թյան ան վտան գու թյու նը։ 1992 թ. հու նի սին Լու սա կեր տում տե ղա կայ ված ՀՀ ԶՈՒ գն դի հրա մա նա տար Յու-րի Խա չա տու րո վը զո րա մա սի ան ձնա կազ մով գոր ծուղ վեց Գո րի-սի, Կա պա նի, Մեղ րիի շր ջան ներ և զո րա մա սի ստո րա բա ժա նում-նե րով ամ րաց նե լով դիր քե րը՝ հա մա կար գեց պաշտ պա նա կան ու-ժե րի ղե կա վա րու մը։

Աշ նան վեր ջե րին Ներ քին Հանդ գյու ղի շուրջ 3 կմ -ա նոց ճա-նա պարհն ան ցավ ադր բե ջան ցի նե րի վե րահս կո ղու թյան տակ։ Օրա կար գային խն դիր էր հա վա քագ րել գոր ծող բո լոր խմ բերն ու ջո կատ նե րը, մեկ տե ղել նրանց գոր ծո ղու թյուն նե րը և մի ջոց ներ ձեռ նար կել վե րաց նե լու հա կա ռա կոր դի առա վել վտան գա վոր հե-նա կե տե րը։ 1992 թ. նոյեմ բեր ամ սին, ի վեր ջո, կա յաց վեց հա մա-պա տաս խան որո շու մը։ ՀՀ ԶՈՒ գլ խա վոր շտա բի պետ գե նե րալ-լեյ տե նանտ Հրա չյա Անդ րեասյա նը մշա կեց ռազ մա վա րա կան ծրա գիր, որը նպա տա կաուղղ ված էր թշ նա մուն շր ջա նի հա րա կից տա րածք նե րից դուրս շպր տե լուն և Կա պա նը հրե տա կո ծու թյու նից փր կե լուն։ Օպե րա ցիայի ղե կա վար նշա նակ վեց Յու րի Խա չա տու-րո վը, որի գլ խա վո րու թյամբ Կա պա նում ստեղծ վեց օպե րա տիվ շտաբ, որ տեղ իրա կա նաց վում էին կազ մա կերպ չա կան աշ խա-տանք նե րը։ Երկ շա բա թյա հե տա խու զու թյու նից հե տո որոշ վե ցին հար ձակ ման ուղ ղու թյուն նե րը՝ Շուռ նու խի ուղ ղու թյամբ գե նե րալ-

չե ղավ խու սա փել վի րա վոր նե րից։

41ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԻ­ՀԱ­ՄԱ­ՌՈՏ­ԱԿ­ՆԱՐԿ

մայոր Գուր գեն Դա լի բալ թա յան, Կարմ րա քա րի ուղ ղու թյամբ՝ գե նե րալ-լեյ տե նանտ Հրա չյա Անդ րեասյան, Կա պա նի ուղ ղու-թյամբ՝ Յու րի Խա չա տու րով։ Նշ ված գոր ծո ղու թյունն իրա կա նաց-վեց շուրջ կես ժա մյա հրե տա նային պատ րաս տու թյու նից հե տո՝ դեկ տեմ բե րի 10 -ի վաղ առա վո տյան՝ 06։30-ին։ Գոր ծո ղու թյա նը մաս նակ ցում էին Կա պա նի սահ մա նա պահ գու մար տա կը, Սի-սիանի, Վա նա ձո րի, «Ա րա բո», «Սև հո վազ» ջո կատ նե րը, որոնց հա ջող վում է մի քա նի ժամ տևած մար տե րից հե տո լիակա տար պար տու թյան մատ նել թշ նա մուն։ Մաք րա գործ վե ցին կրա կա կե-տե րի վե րած ված շուրջ 10 ադր բե ջա նաբ նակ գյու ղեր՝ Աղ քեն դը, Ղա զան չին, Սայիդ լա րը, Գյուն ղըշ լա ղը, Դա րա լին, Ջան բա րը, Շայըֆ լըն, Փիր վեյս լին, Աշա ղը և Յու խա րը Յե մեզ լին։ Ղու բաթ-լու ի ուղ ղու թյամբ ակ տիվ կան խար գե լիչ գոր ծո ղու թյուն ներ էին իրա կա նաց վում Էյին (Ա կն), Չար դախ լու, Աշա ղը և Յու խա րը Ջի-բիք լի (Ներ քին և Վե րին Ճապ կուտ) գյու ղե րի ուղ ղու թյամբ, որոնք իշ խող դիրք ու նեին Դա վիթ Բեկ և Շուռ նուխ գյու ղե րի նկատ մամբ։

Կա պա նի օպե րա ցիայի շնոր հիվ բաց վե ցին Ներ քին Հանդ, Ծավ, Ագա րակ և Եղ վարդ գյու ղե րի ճա նա պարհ նե րը։ Զան գե լա-նյան «կույ րա ղի քի» վե րա ցու մը և ռազ մա վա րա կան բա րեն պաստ դիր քե րի գրա վու մը կար ևոր դեր խա ղա ցին ապա գա յում նշ ված եր կու շր ջան ներն ազա տագ րե լու հար ցում84։ Բա ցի այդ, Շա հու-մյա նի, Մար տա կեր տի ան կու մից հե տո և Լա չի նի ուղ ղու թյամբ ծան րա գույն մար տե րի պայ ման նե րում Կա պա նի օպե րա ցիայի հա ջո ղու թյունն էա պես բարձ րաց րեց զոր քի տրա մադ րու թյու նը և հող նա խա պատ րաս տեց քյալ բա ջա րյան հար ձակ ման հա մար85։

Թե՛ Կա պա նի օպե րա ցիան, թե՛ քյալ բա ջա րյան օպե րա ցիան հարկ է դի տար կել մեր կող մից վե րո բե րյալ պաշտ պա նա կան պա-տե րազ մի տրա մա բա նու թյան մեջ։ Առա ջի նը նպա տակ ու ներ ապա հո վե լու Սյու նի քի ան վտան գու թյունը, իսկ երկ րոր դը՝ վե րաց-

84 Էլ բա կյան Էդ գար, Պա տե րազ մի շատ կար ևոր մի էջը, «Հա յաս տա նի Հան րա-պե տու թյուն», 11 դեկ տեմ բեր 2014, թիվ 225(6034), էջ 3։85 Այս եր կու գոր ծո ղու թյուն նե րի նա խա ձեռն ման և առ հա սա րակ 1992 թ․ ­ի աշ­նա նը բա նա կի և պա տե րազ մի ճիշտ կազ մա կերպ ման հար ցում նշա նա կա լի էր պաշտ պա նու թյան նո րան շա նակ նա խա րար Վազ գեն Մա նու կյա նի դե րա կա տա­րու թյու նը։

42 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

նելու թշ նա մու լա չին քյալ բա ջա րյան խմ բա վո րու մը, որ սպառ նում էր Մար տա կեր տի և Վար դե նի սի շր ջան նե րին։ Ինչ պես և Կա պա-նի օպե րա ցիայի, այն պես էլ Քյալ բա ջա րի ազա տագր ման որո-շումն ըն դուն վեց Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան պաշտ պա նու-թյան նա խա րար Վազ գեն Մա նու կյա նի ամե նաուղ ղա կի մի ջամ-տու թյամբ։ 1992-1993 թթ. ձմ ռա նը ռազ մա ճա կա տը հա վա սա-րակշ ռե լուց հե տո՝ փետր վա րին, հայ կա կան ու ժե րը ձեռ նա մուխ եղան Մար տա կեր տի ազա տագր մա նը, որն ան հնար էր առանց Քյալ բա ջա րի ազա տագր ման։ Վեր ջի նիս գրո հը կազ մա կերպ վեց երեք ուղ ղու թյուն նե րով։ Վար դե նի սի շր ջա նից կան խար գե լիչ գոր-ծո ղու թյուն նե րը ղե կա վար ում էին Գուր գեն Դա լի բալ թա յա նը և Հրաչյա Անդ րեասյա նը։ Մար տա կերտ-Վանք-Չա րեք տա րի կող-մից գրո հը ղե կա վա րում էր լե գեն դար Ավոն՝ ՀՀ Ազ գային հե րոս Մոն թե Մել քո նյա նը։ Հար ձակ ման եր րորդ ուղ ղու թյու նը՝ Լա չին - Նարնջ լար (Նա րեշ տար) - Զյուլ ֆյու ղար լի (Զո ւար), ղե կա վա րում էր Յու րի Խա չա տու րո վը։ Պա շար ված ադր բե ջա նա կան քյալ-բա ջա րյան խմ բա վոր մա նը Գյան ջայի կող մից եկող օգ նա կան ուժն իր հեր թին հան դի պեց հայ կա կան ու ժե րի դի մադ րու թյա նը, և շր ջա նին վե րա տի րե լու ջան քերն ան ցան ապար դյուն86։ Ապ րի լի 5-ին հայ կա կան ու ժե րը վե րահս կո ղու թյուն հաս տա տե ցին Օմա րի լեռ նանց քի նկատ մամբ87։ Տե ղին է նշել, որ ռազ մա գոր ծո ղու թյան առա ջին իսկ օրե րից խա ղաղ բնակ չու թյան զգա լի մա սը, նե րա-ռյալ՝ զին վո րա կա նու թյու նը, հե ռա ցել էին քա ղա քից, իսկ շր ջա-նում և հատ կա պես՝ շրջ կենտ րոն Քյալ բա ջա րում մնա ցած սա կա-վա թիվ բնակ չու թյա նը, հիմ նա կա նում՝ կա նանց և ծե րե րին, տր վեց ազատ նա հան ջի իրա վունք88։

86 Էլ բա կյան Էդ գար, 21 տա րի առաջ ազա տագր վեց Քար վա ճա ռը, «Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյուն», 4 ապ րիլ 2014, թիվ 58(5867), էջ 5։87 Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ…, էջ 665։88 Պահ պան վել են այն վա վե րագ րա կան կադ րե րը, որ տեղ Մոն թեի զին վոր նե րից Մուշ կա պատ ցի Աբոն (Աբ րիկ Ռու բե նի Հայ րա պե տյան) ադր բե ջա նե րե նով իրա­զե կում է ադր բե ջա նա կան քա ղա քա ցիական բնակ չու թյա նը, որ «Հա յաս տա նի զոր քե րը մտել են Քյալ բա ջա րի շր ջան և Լա չի նի հյու սի սային գյու ղեր: Մենք խա­ղաղ բնա կիչ նե րին ճա նա պարհ ենք տա լիս, ճա նա պարհ նե րը փակ են, այս պես թե այն պես դուք փախ չե լու այլ տեղ չու նեք: Մենք խա ղաղ բնա կիչ նե րին չենք սպա­նե լու, տա սը ժամ ժա մա նակ ենք տա լիս ձեզ» (տե՛ս Ermənistan ordusu kurtulmuş Kəlbəcərdə (indiki Karvacar) qalan sakinlərə yol verir (« Հա յաս տա նի բա նակն

43ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԻ­ՀԱ­ՄԱ­ՌՈՏ­ԱԿ­ՆԱՐԿ

Քյալ բա ջա րյան օպե րա ցիայի հա ջող ըն թաց քից հե տո հայ կա-կան հրա մա նա տա րու թյու նը հնա րա վո րու թյուն ստա ցավ մեկ տե-ղե լու և կոոր դի նաց նե լու Մար տա կեր տի և Աղ դա մի ազա տագր-ման գոր ծո ղու թյուն նե րը։ Առ հա սա րակ պա տե րազ մի տա րի նե րին Աղ դա մի կար ևո րու թյու նը եր կու կող մե րի հա մար էլ կտ րուկ աճեց։ Բա ցի այն, որ քա ղա քը գտն վում էր հար թա վայ րային մա սում և տան կային հար ձա կում նե րի հա մար հար մար ելա կետ էր, այն նաև հա ղոր դակ ցային կար ևոր հան գույց էր։ Եվ լա խից Նա խիջևան, Ֆի զու լիից Մար տա կերտ բո լոր ճա նա պարհ ներն ան ցնում էին Աղ դա մով89։ Սա հա վե լյալ բար դու թյուն էր ստեղ ծում հայ կա կան ու ժե րի հա մար, քան զի վե րահս կո ղու թյու նը Մար տա կերտ - Աղ-դամ ճա նա պար հի վրա թույլ էր տա լիս թշ նա մուն պահ պա նել կա-պը եր կու քա ղաք նե րի միջև և չզի ջել դիր քե րը։ Կոոր դի նաց նե լով մար տա կեր տյան և աղ դա մյան գոր ծո ղու թյուն նե րը՝ հայ կա կան ու ժե րը շե ղող-հա կա հար ձա կո ղա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի դի մե-ցին Աղ դա մի ուղ ղու թյամբ՝ նպա տակ ու նե նա լով թշ նա մու ու ժե րը գա մել այս տեղ և հյու սի սից շր ջան ցե լով՝ վե րահս կո ղու թյուն հաս-տա տել Մար տա կերտ -Աղ դամ մայ րու ղու նկատ մամբ։

1993 թ. հու նի սի 12 -ին և 15-16 -ին հայ կա կան ու ժե րը հա րա-վից և հյու սի սից հար ձա կում ներ ձեռ նար կե ցին աղ դա մյան ուղ ղու-թյամբ՝ զբա ղեց նե լով Յու սիֆ ջան լի, Մար զի լու, ինչ պես նաև Ալի-մա դադ լի, Քյուր դա լար, Մոլ լա լար, Գա լայ չը լար, Ալիաղա լը գյու-ղե րը։ Հնարքն աշ խա տեց, և թշ նա մին զգա լի քա նա կով խմ բա վո-րում ներ տե ղա փո խեց այս ուղ ղու թյամբ, ին չի շնոր հիվ հու նի սի 25 -ին հայ կա կան ու ժե րին հա ջող վեց հյու սի սից օղա կել մայ րու ղին

ազա տագր ված Քյալ բա ջա րում (ներ կա յումս՝ Քար վա ճառ) մնա ցած բնա կիչ նե րին ազատ ճա նա պարհ է տա լիս ­ ադր բե ջա նե րեն), “YouTube”, “Edgar Elbakyan” ալիք, 26 փետր վա րի 2014 թ․, https://www.youtube.com/watch?v=4DdmZiCR42k (հղ վել է 18․10․2015))։89 Ար դեն 2006 թվա կա նին, իր «Աղ դա մի գրա վու մը» փաս տա վա վե րագ րա կան ֆիլ­մում ան դրա դառ նա լով Աղ դա մի կար ևո րու թյա նը, ադր բե ջան ցի լրագ րող Անար Յու սի ֆո վը դառ նու թյամբ պետք է ար ձա նագ րեր, որ «… բո լո րի հա յացքն ուղղ­ված էր Աղ դա մին, … քան զի Ղա րա բաղ տա նող միակ ճամ փան Աղ դամն էր, … և առանց Աղ դա մին տի րե լու ան հնար էր տի րել Ղա րա բա ղին» (AĞDAM – İşğal (1 hissə) (Աղ դա մի գրա վու մը (մաս 1) ­ ադր բե ջա նե րեն), “YouTube”, “AzeriFighter” ալիք, 23 մար տի 2007 թ․, https://www.youtube.com/watch?v=8vWkU7iQMXk (հղ­վել և ներ բեռն վել է 17․10․2015))։

44 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

և ազա տագ րել Փափ րա վենդ (ներ կա յումս՝ Նոր Կար մի րա վան), Սո ֆու լու և Բո յահ մեդ լի (ներ կա յումս՝ Նոր Հայ կա ջուր) գյու ղե րը։ Մեկ օր ան ց՝ Մա ղա վու զի, Պուշ կե նյա լի և «Տե լե վիշ կայի» ուղ-ղու թյամբ կա տա ղի մար տե րից հե տո, ար դեն հու նի սի 27-28 -ին, հայ կա կան ու ժե րին հա ջող վեց մե կա մյա օկու պա ցիայից ազա-տագ րել Մար տա կերտ քա ղա քը։ Աղ դամ մար տա կեր տյան այս ռազ մա գոր ծո ղու թյան ըն թաց քում Մար զի լու ում (Աղ դա մի շր ջան) և Մա ղա վու զում (Մար տա կեր տի շր ջան) զոհ վե ցին տա ղան դա վոր հրա մա նա տար ներ Մոն թե Մել քո նյա նը և Կա րո Քահ քե ջյա նը90։

1993 թ. հու լի սին ար դեն մար տե րը կենտ րո նա ցան Աղ դա-մի ուղ ղու թյամբ։ Անհ րա ժեշտ էր վե րահս կո ղու թյուն հաս տա տել

քա ղա քի նկատ մամբ բարձր դիրք զբա ղեց նող օբյեկտ նե րի նկատ մամբ, այդ պատ ճա ռով հիմ նա կան մար տե րը կենտ րո-նա ցան Մար տու նի-Ս տե փա-նա կերտ խաչ մե րու կի և Ստե-փա նա կեր տի հան դեպ գե րա-կա դիրք ու նե ցող Ուղ տա սա րի (Շել լի), Խը դըր լու ի, ինչ պես նաև «Հանգս տյան տան» դիր-քե րի ուղ ղու թյամբ։ Այս ուղ ղու-թյուն նե րով կոտ րե լով թշ նա մու դի մադ րու թյու նը՝ ար դեն հու-

լի սի 22 -ին Աս կե րա նի պաշտ պա նա կան շր ջա նի մար տիկ ներն Աղ դա մի մա տույց նե րում էին91, իսկ ամ սի 23 -ին Աղ դա մը լիովին մաքր ված էր թշ նա մուց։

Բ նավ չն վա զեց նե լով 1993 թ. գա րուն -ա մառ ամիս նե րին հայ-կա կան զոր քե րի հա ջո ղու թյուն նե րի ար ժա նի քը՝ տե ղին է նշել, որ այս շր ջա նում Հա յաս տա նը նկա տե լիորեն օգուտ քա ղեց նաև Ադր բե ջա նում հա սու նա ցած ներ քա ղա քա կան և իշ խա նա կան

90 Հա մա պա տաս խա նա բար տե՛ս Ղա րա բա ղյան ազա տագ րա կան պա տե րազմ…, էջք 481 և 659։91 Էլ բա կյան Էդ գար, Աղ դա մի ազա տագր ման պատ մա կան դա սե րը, «Հա յաս տա-նի Հան րա պե տու թյուն», 25 հու լիս 2015, թիվ 139(6185), էջ 5։

Աղդամն ազատագրված է. 1993 թ. հուլիս

45ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԻ­ՀԱ­ՄԱ­ՌՈՏ­ԱԿ­ՆԱՐԿ

սուր ճգ նա ժա մից։ Քյալ բա ջա րի ան կու մը ծայ րա հեղ կեր պով վա-տաց րեց Ադր բե ջա նի զոր քի և իշ խա նա կան շր ջա նակ նե րում բա-րո յա հո գե բա նա կան կա ցու թյու նը. սկս վե ցին կադ րային զտում-ներ, Բաք վում մտց վեց պա րե տային ժամ։ Պաշտ պա նու թյան նա խա րար Ռա հիմ Ղա զիևն ազատ վեց պաշ տո նից92։ Փո խա րենն աճել էր Գյան ջա յում տե ղա կայ ված հրա մա նա տար Սու րաթ Հու-սեյ նո վի հե ղի նա կու թյու նը։ Վեր ջինս, պա տե րազ մի սկզ բում չու-նե նա լով ռազ մա կան կր թու թյուն, հա վա քագ րել էր կա մա վոր նե րի ջո կատ և մաս նակ ցել Մար տա կեր տի գրո հին։ Այդ կա պակ ցու-թյամբ 1992 թ. հու լի սի 2-ին նա խա գահ Էլ չի բեյի հրա մա նագ րով ստանձ նել էր փոխ վար չա պե տի լիազո րու թյուն նե րը և նշա նակ վել Ադր բե ջա նի նա խա գա հի ար տա կարգ և լիազոր ներ կա յա ցու ցի-չը Ղա րա բա ղի և հա րա կից շր ջան նե րի հար ցով93։ Սա կայն 1993 թ. փետր վա րին՝ մար տա կեր տյան ուղ ղու թյամբ հայ կա կան կող մի հա կա հար ձակ ման օրե րին, հա կա սու թյուն առա ջա ցավ Բաք վի և Հու սեյ նո վի միջև, որի ինք նա կա գո յու թյունն ու իշ խա նու թյու-նը մտա հո գում էր Էլ չի բեյին։ Այս ամե նի հետ ևան քով Հու սեյ նովն ազատ վեց զբա ղեց րած պաշ տո նից94։

Ի պա տաս խան սրա՝ վեր ջինս ռազ մա ճա կա տում գոր ծող իր ու ժե րի զգա լի մա սը հետ քա շեց Գյան ջա։ Այն բա նից հե տո, երբ 1993 թ. մայի սի 28 -ին ռու սա կան զոր քե րը հե ռա ցան Գյան ջայից, կա ռա վա րա կան ու ժե րը սկ սե ցին գրո հել ապս տամբ գն դա պե-տի բա զան։ «Թայ ֆուն» անու նը ստա ցած այս օպե րա ցիան, սա կայն, ձա խող վեց, և ար դեն հու նի սի 10 -ին հենց Հու սեյ նո վի խմբա վո րում նե րը սկ սե ցին գրո հել Բաք վի ուղ ղու թյամբ95։ Ստեղծ-ված օր հա սա կան կա ցու թյան մեջ նա խա գահ Էլ չի բեյը ճա րա-հա տյալ մայ րա քա ղաք է հրա վի րում Նա խիջ ևա նի Ինք նա վար Հան րա պե տու թյան Գե րա գույն խորհր դի նա խա գահ և նախ կի-

92 Эвоян Лия, Воздействие внешних факторов на внутриполитическую ситуацию в Азербайджане, Բանբեր Երևանի համալսարանի, 138․6․33, Երևան, 2012, էջ 40:93 Qasımlı Musa, Hüseynov Cavid, Azərbaycanın baş nazirləri (Ադրբեջանի վարչապետները ­ ադրբեջաներեն), Bakı, 2005, էջ 63.94 Նույն տեղում։95 Эвоян Л., Воздействие внешних факторов…, էջ 40.

46 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

նում Ադր բե ջա նա կան ԽՍՀ կոմ կու սի կենտ կո մի առա ջին քար-տու ղար Հեյ դար Ալի ևին, որն ու ներ պե տա կան կա ռա վար չա կան գոր ծի մեծ փորձ և գոր ծա կա լա կան ամուր ցանց Ռու սաս տա նում և Ադրբե ջա նում96։ Ին քը՝ Էլ չի բեյը, հու նի սի 17 -ի լույս 18 -ի գի շե-րը հե ռա նում է Նա խիջ ևան։ Հու նի սի 27 -ին Բաք վում կա յա նում են բա նակ ցու թյուն ներ քա ղաք ժա մա նած Հեյ դար Ալի ևի և զոր քը քա ղա քի մա տույց նե րում պա հող Սու րաթ Հու սեյ նո վի միջև։ Հենց նույն օրը վեր ջի նիս խմ բա վո րում նե րը լքում են մայ րա քա ղա քի մեր ձա կայ քը։ Երկ րի ղե կա վա րումն ան ցնում է Հեյ դար Ալի ևի ձեռ-քը97։

Ա հա այս պի սի պայ ման նե րում էր, որ Ադր բե ջա նը կորց րեց միաս նա կան կենտ րո նաց ված հրա մա նա տա րու թյու նը ռազ մա-ճա կա տում, որը փաս տա ցիորեն կազ մա լուծ վեց։ Սա թույլ տվեց հայ կա կան ու ժե րին զար գաց նել հա ջո ղու թյու նը և օգոս տո սի 22 -ին ազա տագ րել Ֆի զու լի քա ղա քը (ներ կա յումս՝ Վա րան դա) ու հա մա նուն շր ջա նի մեծ մա սը՝ միաժա մա նակ վե րահս կո ղու թյուն հաս տա տե լով Ֆի զու լին Ջեբ րայի լի և Զեն գի լա նի հետ կա պող մայ րու ղու նկատ մամբ98։ Ար դյուն քում՝ հայ կա կան կող մին ան ցան Ջեբ րայիլ քա ղա քը և հա մա նուն շր ջա նի մեծ մա սը (օ գոս տո սի 23), ինչ պես նաև Հո րա դիս քա ղաքն ու եր կա թու ղային կա յա րա-նը (հոկ տեմ բե րի 24)99։ Ռազ մա ճա կա տի հա րավ -ա րև մուտ քում նույն պես, օգտ վե լով թշ նա մու կող մից հրա դա դա րի չպահ պան-ման հան գա ման քից, հայ կա կան ու ժե րը, ան ցնե լով հա կա հար-ձակ ման, օգոս տո սի 31 -ին և նոյեմ բե րի 1-ին ազա տագ րե ցին Ղու բաթ լուն (ներ կա յումս՝ Որո տան)100 և Զեն գի լա նը (ներ կա յումս՝ Կով սա կան)101։ Վեր ջին եր կու սի ազա տագ րու մը հնա րա վոր դար-

96 Նույն տեղում, էջք 35­42։ 97 Ֆոր մալ իրա վա կան առու մով Հեյ դար Ալիևն Ադր բե ջա նի նա խա գահ ընտր վեց 1993 թ․ հոկ տեմ բե րի 3­ին կա յա ցած նա խա գա հա կան ընտ րու թյուն նե րում։98 Ծառուկյան Գոռ, Հորադիզ․ 1993 թ.­ի հաղթանակների վերջին հանգրվանը, “Times.am”, 21 հունվարի 2014 թ․, http://times.am/?p=37417&l=am (հղվել է 19․10․2015)։99 Յա լա նու զյան Մի քայել, Ինչ պես 1993 ­ին իրա նա կան զոր քը մտավ Ադր բե ջան, «Ռազ մին ֆո», 24 օգոս տո սի 2014 թ․, http://razm.info/7805 (հղ վել է 19․10․2015)։100 Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ…, էջք 697­699։101 Նույն տեղում, էջ 194։

47ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԻ­ՀԱ­ՄԱ­ՌՈՏ­ԱԿ­ՆԱՐԿ

1993 թ. հոկտեմբեր։ Հայ զինվորները՝ ազատագրված Հորադիս քաղաքում։ Ցավոք, 3 ամիս անց թշնամին հետ գրավեց քաղաքը:

ձավ Բա շա րա թի բար ձուն քում (ներ կա յումս Ամու տեղ) թշ նա մու կա տա ղի դի մադ րու թյու նը կոտ-րե լուց հե տո: Ճա նա պար հը դե պի Հա կա րի և Որո տան գե տե րի հո-վիտ բաց էր։

Այս պի սով, 1993 թ. նոյեմ բեր-դեկ տեմ բեր ամիս նե րին ռազ մա-ճա կա տը որոշ բա ցա ռու թյուն-նե րով ձեռք բե րեց այն սահ մա-նային և վար չա կան102 ուր վա գի-ծը, որն առ կա է այ սօր։

Նո րըն տիր նա խա գահ Հեյ-դար Ալի ևը փոր ձեց ար մա տա-կան բե կում մտց նել պա տե րազ մի ըն թաց քի մեջ և մի վեր ջին փոր ձը կա տա րեց հետ բե րե լու կորց րած տա րածք նե րը։ Սկս վեց պա տե-րազ մի վեր ջին և հայ կա կան ու-ժե րի հա մար ամե նա ծանր շր ջա-նը103։ Հա մալր ված վարձ կան նե-րով՝ ադր բե ջա նա կան բա նա կը կա տա ղի գրո հի ան ցավ ռազ մա-ճա կա տի բո լոր հնա րա վոր ուղ-ղու թյուն նե րով։ Թշ նա մու խն դիրն էր կոտ րել հայե րի դի մադ րու-թյու նը, հետ գրա վել ռազ մա վա րա կան կար ևո րու թյուն ու նե ցող դիր քերն ու բնա կա վայ րե րը՝ այդ պի սով դյու րաց նե լով միան գա մից

102 Զեն գի լա նի ազա տագ րու մից մեկ ամիս ան ց՝ ար դեն 1993 թ․ դեկ տեմ բե րի 2­ի ն, նախ կին Լա չի նի, Ղու բաթ լու ի և Զեն գի լա նի շր ջան նե րի տա րած քում ԼՂՀ Գե րա­գույն խորհր դի նա խա գա հու թյան որոշ մամբ կազմ վեց Քա շա թա ղի վար չա կան շր ջա նը՝ Բեր ձոր կենտ րո նով։103 Հրա դա դա րից հե տո, հի շե լով պա տե րազ մի այդ շր ջա նը, Վազ գեն Սարգսյանն ասել է՝ «… վեր ջին ութ ամիս նե րի մեր չար չա րան քը բա ռե րով հնա րա վոր չէ ներ կա յաց նել» (« Հաղ թա նա կով վե րա դարձ». հրա դա դար՝ 1994թ. մայի սի 12, “YouTube”, “Edgar Elbakyan” ալիք, 11 մայի սի 2014 թ․, https://www.youtube.com/watch?v=krqjyq403do (հղ վել է 20․10․2015))։

48 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

խո շոր տա րածք նե րի նվա ճու մը։ Ար ցա խի տե ղագ րա կան առանձ-նա հատ կու թյուն նե րով պայ մա նա վոր ված այս մար տա վա րու թյու-նը, ըստ էու թյան, հենց հայ կա կան կող մին էր հա ջո ղու թյուն բե րել 1991-1993 թվա կան նե րին, և այժմ Ադր բե ջա նը փոր ձում էր նույն մե թո դով գոր ծել։ Դրա նով էլ հենց պայ մա նա վոր ված էին 1993-1994 թթ. թշ նա մու ձմե ռային գրո հի ուղ ղու թյուն նե րը։ Հա րա վում հիմ նա կա նը Բայ լա կան (Ժ դա նով) - Հո րա դիս ուղ ղու թյունն էր, որի նպա տակը ռազ մա վա րա կան ահ ռե լի կար ևո րու թյուն ու նե ցող Հո րա դիս քա ղա քի և եր կա թու ղային կա յա րա նի վե րագ րա վումն էր։ Ցա վոք, 1993 թ. դեկ տեմ բեր-հուն վար ամիս նե րին ըն թա ցած կա տա ղի մար տե րում թշ նա մուն հա ջող վեց հուն վա րի 5-ին վե րա-տի րել քա ղա քին104։

Ար ևել քում թեժ էին մար տե րը Շահ բու լա ղի (Տիգ րա նա կերտ) և Փափ րա վեն դի ուղ ղու թյամբ. թշ նա մու նպա տակն էր վե րահս կո-ղու թյուն հաս տա տե լ Աս կե րան - Աղ դամ - Մար տա կերտ ավ տո-ճա նա պար հի նկատ մամբ։ Առա վել դա ժան էին մար տե րը հյու-սի սային և հյու սի սարևմ տյան ուղ ղու թյամբ՝ Մա դա ղիս - Թա լիշ և Օմա րի լեռ նանցք։ Բանն այն է, որ հայ կա կան ու ժե րի շար քում թե կուզ մեկ ուղ ղու թյամբ ճեղ քում մտց նե լը, մեկ ուղ ղու թյամբ դիրք գրա վելն այն քան հրա մա յա կան էին Ադր բե ջա նի հա մար, որ ան-գամ ցր տա շունչ և ձյու նա ռատ ձմ ռան պայ ման նե րում որոշ վեց հար ձա կում իրա կա նաց նել ան գամ այս վեր ջին ուղ ղու թյամբ՝ նպա տակ ու նե նա լով Յան շա ղի հատ վա ծում առա ջա նալ դե պի Քար վա ճա ռի խաչ մե րուկ և Գյան ջայից օգ նա կան ու ժե րի ներ-հոս քի մի ջո ցով գրա վել ամ բողջ շր ջա նը։ Չնա յած թշ նա մու կող-մից հուն վա րի վեր ջին գրան ցած որո շա կի հա ջո ղու թյան՝ փետր-վա րի 18 -ին հայ կա կան ու ժե րին հա ջող վեց վերջ նա կա նա պես վե-րագ րա վել Քյալ բա ջա րի շր ջա նի հյու սի սը և Օմա րի լեռ նանց քը105։ Տե ղագ րա կան և եղա նա կային ան բա րեն պաստ պայ ման նե րի

104 Müstəqillik ərəfəsində və müstəqillik illərində mühüm hadisələrin xronologiyası (1988­2011) (Ան կա խու թյան շե մին և ան կա խու թյան տա րի նե րին կար ևոր իրա­դար ձու թյուն նե րի ժա մա նա կագ րու թյուն (1988­2011 թթ․) ­ ադր բե ջա նե րեն), Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi, Prezident Kitabxanası, էջ 11, http://files.preslib.az/projects/republic/az/azr6_1.pdf (հղ վել է 19․10․2015).105 Степанян К., Карабахский конфликт…, նույն տեղում:

49«­ՀԱՅ­-ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ­ՊԱՏԵՐԱԶՄ».­ՔՆՆԱԿԱՆ­ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

պատ ճա ռով այդ գրո հի ժա մա նակ ադր բե ջան ցի զին վոր նե րի մի մասը, այդ պես էլ մար տի մեջ չմ տած, ցր տա հա րու թյու նից սառ-ցա կա լեց և մա հա ցավ, իսկ մնա ցա ծը գլ խո վին ջախ ջախ վեց լեռ-նաշղ թայի եր կայն քով գե րա կա դիր քեր զբա ղեց րած հայ կա կան ու ժե րի կրա կից։

Օ մա րի ուղ ղու թյամբ ծանր մար տե րից հե տո նույն պի սի բարդ կռիվ ներ ծա վալ վե ցին Հո րա դի սի և Ֆի զու լիի ուղ ղու թյամբ, ինչ-պես նաև Մար տա կեր տի շր ջա նում։ Եր կու ուղ ղու թյուն նե րում էլ թշ նա մուն չհա ջող վեց ճեղ քել հայ կա կան դիր քե րը։ Հա րա վային ուղ ղու թյամբ հայ կա կան ու ժե րի հա մառ դի մադ րու թյու նը, ինչ պես նաև ապ րի լին Մար տա կեր տի ուղ ղու թյամբ ձեռ նար կած հար ձա-կո ղա կան գոր ծո ղու թյու նը (Ա րե գա սա րի օպե րա ցիա)106 վերջ նա-

106 Սա հայ կա կան կող մի վեր ջին հար ձա կո ղա կան գոր ծո ղու թյունն էր, սկս վել է ապ րի լի 9­ի ն։ Թշ նա մուց գրե թե լիովին ազա տագր վել է Մար տա կեր տի շր ջա նի հյու սի սար ևե լյան՝ Մա դա ղիս­Չայ լու­Թա լիշ հատ վա ծը: Մար տա կեր տյան գար­

Արագածի և Սպիտակի կամավորականները Քարվաճառում

50 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

կանա պես վճ ռե ցին պա տե րազ մի ել քը։ Ստեղծ ված պայ ման նե-րում Ադր բե ջա նը ստիպ ված էր գնալ հրա դա դա րի մա սին հա մա-ձայ նագ րի կնք ման։ Վեր ջինս ստո րագր վեց 1994 թ. մայի սի 12 -ի ն։

Խո սե լով հայ -ա դր բե ջա նա կան պա տե րազ մի նշա նա կու թյան մա սին՝ հարկ է առա ջին հեր թին առանձ նաց նել ան վտան գային գոր ծո նը։ Քա ջա ծա նոթ հան գա մանք է, որ Խորհր դային Միու-թյան գո յու թյան տա րի նե րին Հա յաս տան պե տու թյու նը, որ պես ՀԽՍՀ, սե փա կան ան վտան գային խն դիր ներ չէր առա ջադ րում և ինք նու րույն չէր լու ծում դրանք։ Պատ կե րը փոխ վեց ԽՍՀՄ փլու-զու մից և միու թե նա կան հան րա պե տու թյուն նե րի ան կա խա ցու մից հե տո։ Հա յաս տա նը, ժա ռան գե լով ՀԽՍՀ քա ղա քա կան սահ ման-նե րը, հայտն վեց լր ջա գույն ան վտան գային հիմ նախնդ րի առջև։ Խն դիրն այն էր, որ 1920 -ա կան նե րին Նա խիջ ևա նի և Ղա րա բա-ղի պատ կա նե լու թյան ապօ րի նի վճ ռա հա տու թյան հետ ևան քով արաք սյան են թաերկ րա քա ղա քա կան շր ջա նի եր րորդ առանց-քային բա ղադ րի չը՝ Սյու նի քը, կա րող էր զրկ վել պաշտ պա նու նա-կու թյու նից՝ եր կու կող մից հայտն վե լով թշ նա մա կան ու ժե րի հար-ձակ ման տակ։ Սյու նի քին սպառ նա ցող վտանգն ավե լի առար-կա յա կան և շո շա փե լի դար ձավ Ար ցա խում ըն թա ցող ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի հետ նա պատ կե րին։ Ակն հայտ էր, որ պար-տու թյու նը Ղա րա բա ղում մահ վան սպառ նա լի քի առջև էր կանգ-նեց նե լու Զան գե զու րը և առ հա սա րակ Հա յաս տա նի գո յու թյու նը։ Սա կայն Հի նալ սա րից մինչև Միջ նա վան և Թա լի շից մինչև Հո րա-դիս հայ կա կան հո ղե րի ազա տագ րու մը Հա յաս տա նի և Հա յաս-տա նի նշ ված շր ջան նե րի բնակ չու թյան հա մար ան վտան գու թյան կար ևո րա գույն և եր կա րա ժամ կետ հնա րա վո րու թյուն ստեղ ծեց, իսկ Արաքս գե տի հա յաս տա նա պատ կան հատ վա ծի եր կա րա-ցումն ու թյուր քա կան պե տու թյուն նե րի ցա մա քային սահ ման նե րը աշ խար հագ րո րեն հե ռաց նե լը ՀՀ ան վտան գու թյան էա կան հիմ-նա տարրն էին։

Պա տե րազ մի նշա նա կու թյան հետ կապ ված հա ջորդ կարևոր տար րը բա նա կա շի նու թյունն է։ Դժ վար է ասել, ինչ ըն թացք

նա նային գոր ծո ղու թյան ժա մա նակ թշ նա մուց բա ցի ծանր և ցա վա լի կո րուստ ներ է կրել նաև հայ կա կան կող մը։

51«­ՀԱՅ­-ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ­ՊԱՏԵՐԱԶՄ».­ՔՆՆԱԿԱՆ­ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

կստա նար ան կախ Հա յաս տա նի զին ված ու ժե րի ստեղծ ման գործըն թա ցը, և ինչ պի սին կլի ներ հան րու թյան լայն շեր տե րի ըն-կա լումն ու վե րա բեր մուն քը վեր ջի նիս հան դեպ, եթե չլի ներ ար ցա-խյան պա տե րազ մը, և բա նա կը կա յա ցած չլի ներ վեր ջի նիս բո ցե-րում։ Հաղ թա կան պա տե րազ մի կար ևո րա գույն ձեռք բե րում նե րից մեկն էլ հենց կա մա վո րա կան - ֆի դա յա կան ջո կատ նե րի կազ մա-կեր պումն ու դրանց հեն քի վրա ան ցումն էր կա նո նա վոր բա նա կի։ Այս պի սով՝ վե րա կանգն վեց նաև հայ ազ գի՝ որ պես քա ղա քա կան միավո րի ռազ մա կան ինք նու թյու նը, ին չը նո րա գույն շր ջա նում նույն պես ու ներ շուրջ երեք դա րյա պատ մու թյուն (սկ սած Ար ցախ-Սյու նի քի մե լի քա կան տնե րի զին ված ու ժե րից մինչև արևմ տա-հայոց ֆի դա յա կան ջո կատ ներ) և ան կա խու թյան ու ար տա քին սպառ նա լի քի պայ ման նե րում կա րոտ էր հե տա գա կա տա րե լա-գործ ման։

Հայ -ա դր բե ջա նա կան պա տե րազ մում հաղ թա նա կը հնա րա-վոր դար ձավ սկզբ նա կան փու լում հայ ժո ղովր դի ինք նա կազ-մա կերպ ման, ռազ մա ճա կա տի ար դյու նա վետ կազ մա կերպ ման, ռազ մա կան օպե րա ցիանե րի պրո ֆե սիոնալ ծրագր ման և իրա կա-նաց ման, թի կուն քի նվի րու մի և յու րա քան չյուր ազա տա մար տի կի ան ձնա զոհ պայ քա րի շնոր հիվ։ Տար բեր հաշ վարկ նե րով այդ պա-տե րազ մում զոհ վե ցին 7000-10000 ազա տա մար տիկ ներ…

Պա տե րազ մի ըն թաց քում օտար նվա ճումից ազա տագր վեց հայ րե նի հո ղի շուրջ 12000 կմ2 տա րածք…

« ՀԱՅ -Ա ԴՐ ԲԵ ՋԱ ՆԱ ԿԱՆ

ՊԱ ՏԵ ՐԱԶ Մ».

քՆ ՆԱ ԿԱՆ վԵՐ ԼՈՒ ԾՈՒ ԹՅՈՒՆ

(2014-2015 ԹԹ.)

55«­ՀԱՅ­-ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ­ՊԱՏԵՐԱԶՄ».­ՔՆՆԱԿԱՆ­ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

Գեր մա նա ցի ռազ մա կան տե սա բան և մտա ծող Կառլ Կլաու-զե վի ցը հա մա րում էր, որ «պա տե րազ մը սոսկ քա ղա քա կան ակտ չէ, այլ իրա կան քա ղա քա կան գոր ծիք՝ քա ղա քա կան հա րա բե րու-թյան շա րու նա կու թյու նը, պար զա պես այլ մե թոդ նե րով»107։ Ասույ-թի վե րած ված այս խոս քե րը լա վա գույնս բնո րո շում են հետհ րա-դա դա րյան շր ջա նի հայ -ա դր բե ջա նա կան պա տե րազ մա կան գոր-ծո ղու թյուն նե րը, այդ թվում՝ 2014-2015 թթ. իրա դար ձու թյուն նե րը։

1994 թ. տա նուլ տա լով պա տե րազ մը և 1990 -ա կան նե րի վեր ջին ու 2000 -ա կան նե րի սկզ բին չկա րո ղա նա լով շո շա փե լի հա ջո ղու-թյան հաս նել նաև դի վա նա գի տա կան աս պա րե զում՝ Ադր բե ջա նը որ դեգ րեց պա տե րազ մի նոր տրա մա բա նու թյուն՝ դի պու կա հար նե-րի պա տե րազմ, դիր քային պա տե րազմ, դի վեր սիոն հար ձա կում-ներ, գյու ղե րի և առ հա սա րակ խա ղաղ բնակ չու թյան թի րա խա վո-րում և այլն։ Թեև նմա նա տիպ գոր ծո ղու թյուն նե րը մշ տա պես տեղ են ու նե ցել հետհ րա դա դա րյան ռազ մա ճա կա տային իրա կա նու-թյան մեջ, այ նո ւա մե նայ նիվ, 2014 թվա կա նից թե՛ քա նա կա կան, թե՛ նպա տա կադ րում նե րի առում նե րով դրանք ձեռք բե րե ցին որա-կա պես նոր բո վան դա կու թյուն։

2013 թ. նոյեմ բե րի 19 -ին Վիեն նա յում Հա յաս տա նի և Ադր բե-ջա նի նա խա գահ նե րի հեր թա կան հան դի պու մը թշ նա մու հա մար հս տակ ազ դան շան եղավ, որ աշ խար հա քա ղա քա կան և տա րա-ծաշր ջա նային ներ կա պայ ման նե րում բա նակ ցային ճա նա պար-հով հա ջո ղու թյան հաս նել հնա րա վոր չէ, քան զի ի հե ճուկս իրեն՝ ստա տուս-ք վոն բխում է հա կա մար տու թյան մեջ շա հեր ու նե ցող բո լոր հիմ նա կան խա ղա ցող նե րի շա հե րից, այդ թվում՝ Հա յաս տա-նի։ Այս պայ ման նե րում Իլ համ Ալի ևին մոտ կանգ նած փոր ձա գի-տա կան և մտա վո րա կան շր ջա նակ նե րը սկ սե ցին ահա զան գել, որ սա ռեց ված/չ լուծ ված հա կա մար տու թյան կար գա վի ճա կը կա րող է առ հա վետ մո ռա ցու թյան տալ Լեռ նային Ղա րա բա ղի հա կա մար-

107 Carl von Clausewitz, On War, Book 1, Chapter 1, 24.

56 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

տու թյու նը թե՛ ներ քին, թե՛ մի ջազ գային շր ջա նակ նե րում108, և որ հար կա վոր է բո լոր հնա րա վոր, այդ թվում՝ ռազ մա կան մի ջոց նե-րով հա կա մար տու թյու նը մշ տա պես «տաք» պա հել109։ Մյուս կող-մից՝ Ադր բե ջա նում 2013 թ. հոկ տեմ բե րին կա յա ցած նա խա գա հա-կան ընտ րու թյուն նե րի ար դյուն քում պարզ դար ձավ, որ իրա կան ընդ դի մու թյան բա ցա կա յու թյան պայ ման նե րում գոր ծող նա խա-գահն ամե նավճ ռա կան քայ լե րով շա րու նա կե լու է իշ խա նու թյան ավ տո րի տաց ման ու ղե գի ծը՝ դրա նից բխող ար տա քին քա ղա քա-կան վար քով110։

2014 թ. հուն վա րի 9-ին Բաք վում Իլ համ Ալի ևի նա խա գա-հու թյամբ կա յա ցավ կա ռա վա րու թյան՝ 2013 թվա կա նի սո ցիալ-տնտե սա կան զար գաց ման ար դյունք նե րին և 2014 թվա կա նին նա խա տես վող անե լիք նե րին նվիր ված նիս տը։ Ալի ևի ելույ թի մի զգա լի հատ վա ծը վե րա բե րում էր ար տա քին քա ղա քա կա նու թյա-նը՝ գե րա զան ցա պես հայ -ա դր բե ջա նա կան հա կա մար տու թյա նը։ Ելույ թի մեջ տեղ գտած հիմ նա կան թե զե րը հետ ևյալն էին՝

ա. «ՀՀ-ն տար բեր պատր վակ նե րով ձգձ գում և խո չըն դո տում է բա նակ ցային գոր ծըն թա ցը»,

բ. «հա մա նա խա գահ նե րը, անըն դու նե լի հա մա րե լով ստա-տուս-ք վոյի պահ պա նու մը, միև նույն ժա մա նակ բա վա րար վում են լոկ խոս քե րով, որ հար ցի խա ղաղ կար գա վո րումն այ լընտ րանք չու նի, մինչ դեռ «աշ խար հում բո լոր ոլորտ նե րում ու զա ծիդ չափ այ լընտ րանք կա»»,

գ. «չ բա ցա ռե լով հար ցի ռազ մա կան լու ծու մը՝ Ադր բե ջա նը շա-

108 Ադր բե ջա նի ու ղե ղային կենտ րոն նե րի և խորհր դատ վա կան հան րու թյան շր­ջա նում տի րող մտայ նու թյուն նե րի ու սում նա սի րու թյան հի ման վրա սույն եզ րա­կա ցու թյու նը մաս նա վոր փոր ձա գի տա կան զրույ ցի ըն թաց քում մեզ է հայտ նել «Նո րա վանք» ԳԿՀ վեր լու ծա բան Անու շա վան Բար սե ղյա նը։109 Նման քա ղա քա կա նու թյու նը բխում է նաև ադր բե ջա նա կան իշ խա նու թյուն նե­րի կող մից երկ րի ներ սում տա րի ներ շա րու նակ ստեղծ ված այն մտայ նու թյու նից, որ «է սօր ­է գուց» իրենք ձեռ նա մուխ են լի նե լու «հո ղե րի ազա տագր մա նը», և դրա­նից հե տո Ադր բե ջա նում այլ խն դիր չի մնա լու, քան զի միակ խն դի րը «հայ կա կան օկու պա ցիան» է (Խա չատ րյան Աստ ղիկ, Չպարտ վա ծի կեր պա րի կերտ ման գոր­ծըն թացն Ադր բե ջա նում, Հա յաս տա նի ան վտան գու թյու նը տա րա ծաշր ջա նային ռազ մա քա ղա քա կան գոր ծըն թաց նե րի հա մա տեքս տում, Եր ևան, 2013, էջ 136)։110 Էլ բա կյան Էդ գար, 2015 թվա կա նը և Ադր բե ջա նը, «Հա յաս տա նի Հան րա պե-տու թյուն», 15 հուն վար 2015, թիվ 3(6049), էջ 3։

57«­ՀԱՅ­-ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ­ՊԱՏԵՐԱԶՄ».­ՔՆՆԱԿԱՆ­ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

րու նա կե լու է բա նակ ցու թյուն նե րը՝ միև նույն ժա մա նակ աճեց նե-լով սե փա կան ռազ մա կան նե րու ժը, որն իր հեր թին կա րող է ազ-դե ցու թյուն գոր ծել բա նակ ցային գոր ծըն թա ցի վրա»,

դ. «Ադր բե ջա նի պե տա կան գան ձա րա նը տասն ան գամ գե րա-զան ցում է հայ կա կա նը, հետ ևա բար՝ ՀՀ որ ևէ հնա րա վո րու թյուն և նե րուժ չու նի մր ցե լու Ադր բե ջա նի հետ»111։

Հայ կա կան վեր լու ծա կան շր ջա նակ նե րը շտա պե ցին սա որա-կել որ պես Ադր բե ջա նի ներ քին լսա րա նին ուղղ ված քա րոզ չա կան տեքստ՝ Ադր բե ջա նին բնո րոշ ստան դարտ ձևա կեր պում նե րով112, իսկ Ար ցա խի նա խա գա հի մա մու լի քար տու ղար Դա վիթ Բա բա-յա նը հայ տա րա րու թյու նը որա կեց որ պես «քա ղա քա կան սան-տակ լաու սու թյուն»113։

Հուն վա րի 19 -ի լույս 20 -ի գի շե րը114, սա կայն, պարզ վեց, որ

111 İlham Əliyevin sədrliyi ilə Nazirlər Kabinetinin 2013­cü ilin sosial­iqtisadi inkişafının yekunlarına və 2014­cü ildə qarşıda duran vəzifələrə həsr olunmuş iclası keçirilmişdir (Իլ համ Ալի ևի նա խա գա հու թյամբ տե ղի է ու նե ցել կա ռա վա­րու թյան՝ 2013 թվա կա նի սո ցիալ­տն տե սա կան զար գաց ման ար դյունք նե րին և 2014 թվա կա նին նա խա տես վող անե լիք նե րին նվիր ված գոր ծա դիր նիս տը ­ ադր-բե ջա նե րեն), Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi, 9 հուն վա րի 2014 թ․, http://www.president.az/articles/10792 (հղ վել է 17․10․2015 թ․)։112 Տե՛ս օրի նակ Էլ բա կյան Էդ գար, Ալի ևյան հռե տո րա բա նու թյան էու թյու­նը, «Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյուն», 14 հուն վար 2014, թիվ 1(5810), էջ 3; Աբ րա հա մյան Տիգ րան, Ալի ևը փոր ձում է զրո յաց նել միջ նորդ նե րի ջան քե րը, “Panorama”, http://www.panorama.am/am/politics/2014/01/13/t­abrahamyan/ (հղ­վել է 18․10․2015)։ 113 Բա բա յան Դա վիթ, Ալի ևի հայ տա րա րու թյու նը «քա ղա քա կան սան տակ­լաու սու թյուն» է (հար ցազ րույց), 10 հուն վա րի 2014 թ․, http://www.tert.am/am/news/2014/01/10/Aliev/970139 (հղ վել է 17․10․2015)։114 Հուն վա րի 19 ­ի լույս 20 ­ը հա մընկ նում է այն օր վա հետ, երբ 1990 թ․ խորհր­դային բա նա կը Բաք վում կար գու կա նոն մտց նե լու և հայե րի կո տո րած նե րը կանգ նեց նե լու հա մար մտավ Ադր բե ջա նի մայ րա քա ղաք, և ըստ ադր բե ջա նա կան պատ մա գի տա կան նա րա տի վի՝ քա ղա քում իրա կա նաց րեց «ադր բե ջան ցի նե րի կո տո րած»։ Առ հա սա րակ հե տաքր քիր է զն նա դի տար կել տա րե կան կտր ված­քով այն պար բե րաշր ջան նե րը՝ օրերն ու ամիս նե րը, որոնց ըն թաց քում թշ նա մին ակ տի վա նում է։ Վի ճա կագ րու թյու նը հու շում է, որ դրանք լի նում են հս տակ քա­ղա քա կան դեպ քե րի ու գոր ծըն թաց նե րի հետ առնչ վող օրեր։ Հուն վա րից զատ՝ թշ նա մին ակ տի վա նում է նաև փետր վա րի վեր ջին, մար տի սկզ բին, ինչ պես դա եղավ 2015 թ․՝ կապ ված, այս պես կոչ ված, «Խո ջա լո ւի կո տո րա ծի» տա րե լի ցի հետ։ 2014 թ. նոյեմ բե րի 12 ­ին հայ կա կան պատ կա նե լու թյան «Մի­24» ուղ ղա թի ռի խո­ցու մը, և այս տար վա օգոս տոս­սեպ տեմ բեր ամիս նե րի ադր բե ջա նա կան ակ տի­վու թյունն իրենց հեր թին կա րող են կապ վել Հա յաս տա նի զին ված ու ժե րի կող մից

58 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

Ալի ևի տեքստն ավե լի շուտ կա րե լի էր տե ղա վո րել պա տե րազ մի անուղ ղա կի հայ տա րա րու թյան հա մա շա րում։ Թշ նա մու դի վեր-սիոն խմ բե րը կես գի շեր նանց միաժա մա նա կյա հար ձա կում ներ գոր ծե ցին Կոր գա նի (հա րա վար ևե լյան) և Ջրա բեր դի (հյու սի-սար ևե լյան) դիր քե րի ուղ ղու թյամբ։ Մար տա կեր տում կռի վը տևեց գրե թե ամ բողջ գի շեր։ Թշ նա մու հետ ան հա վա սար դիր քային մար տում մինչև վերջ կռ վեց և զոհ վեց կրտ սեր սեր ժանտ, ջո-կի հրա մա նա տար Ար մեն Լևո նի Հով հան նի սյա նը115։ Հայ կա կան կող մի պա տաս խա նի արդյունքում՝ թշ նա մին այդ մար տում կրեց առն վազն 8 մար տա կան կո րուստ116։ Դեպ քը խո րա պես ցն ցեց հա-յաս տա նյան, այդ թվում՝ սփյուռ քյան հա սա րա կու թյա նը։ Ար մե նի սխ րան քը բեր նե բե րան ան ցնե լով՝ միաժա մա նակ բնակ չու թյան հո գե բա նու թյան մեջ ուր վագ ծեց նոր իրա կա նու թյան զգա ցու մը։ Հա սա րա կա կան-քա ղա քա կան շր ջա նակ նե րում, ընդ հուպ մինչև սոց ցան ցային տի րույթ, գնա լով հաս տատ վեց այն հա մոզ մուն քը, որ «1994 թ. մայի սին կնք վել է հրա դա դա րի մա սին հա մա ձայ նա-գիր, հետ ևա բար՝ պա տե րազ մը չի ավարտ վել»։

2014 թ. պա տե րազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րը վերջ նա կա նա-պես հաս տա տե ցին այս իրո ղու թյու նը։ Հատ կա պես թեժ էր հու լիս -օ գոս տոս ամիս նե րի հատ վա ծը117, որը հե տա գա յում պաշտ պա նու-

իրա կա նաց վող զո րա վար ժու թյուն նե րի հետ, որոնց մաս նակ ցում են նաև Ար ցա­խում գտն վող ստո րա բա ժա նում նե րը։ Նման օրե րին ադր բե ջա նա կան ակ տի վա­ցու մը դժ վար չէ կա պել այն եր ևույ թի հետ, որ հա կա ռա կոր դը փոր ձում է հո գե բա­նա կան ճն շում գոր ծադ րել Հա յաս տա նի վրա՝ ցույց տա լու, որ «ո չինչ մո ռաց ված չէ, ոչ ոք մո ռաց ված չէ»՝ հու սա լով այդ կերպ ան կու մային տրա մադ րու թյուն ներ առա ջաց նել մեր բնակ չու թյան շր ջա նում, բայց և ամե նա կար ևո րը՝ ճեղք վածք դիր քա պահ նե րի շար քե րում։ Այս հար ցում թշ նա մու շար ժա ռիթ նե րը քա ղա քա­կան են. պա տե րազ մա կան քայ լե րի մի ջո ցով Հա յաս տա նին և հա կա մար տու թյան մեջ ներգ րավ ված մյուս դե րա կա տար նե րին ցույց տալ հար ցի նկատ մամբ իր ան­փո փոխ ու ան զի ջում դի րո րո շու մը և ձգ տել դրա մի ջո ցով բա նակ ցային զի ջում­ներ կոր զել կող մե րից։115 Արմեն Հովհաննիսյանի կենսագրական ակնարկը տե՛ս սույնի էջք 83­100։116 «Մի կես ժամ բոյ ենք տվել, նրանք 8 զոհ են տվել, մի քանի տասնյակ վիրավոր». «Գարեգին Նժդեհ» մեդալներ՝ թշնամու դիվերսիոն խմբին հետ շպրտած զինվորներին, “HAYNEWS.AM”, http://haynews.am/hy/1390829986 (հղվել է 20․10․2015)։117 Հայ կա կան զի նու ժի կո րուստ նե րը 2014 թվա կա նին․ Ռազ մին ֆո, 31 դեկ տեմ բե­րի 2014 թ․, http://razm.info/58122 (հղ վել է 18․10․2015)։

59«­ՀԱՅ­-ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ­ՊԱՏԵՐԱԶՄ».­ՔՆՆԱԿԱՆ­ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

թյան նա խա րա րի մա մու լի քար տու ղար Արծ րուն Հով հան նի սյա նի կող մից «Սի վիլ նեթ» հա մա ցան ցային լրատ վա կա նին տված հար-ցազ րույ ցում սահ ման վեց որ պես «օ գոս տո սյան հնգօրյա միկ րո-պա տե րազմ»118՝ հա մա ձայն ռազ մա գի տա կան եզ րու թա բա նու-թյան։ Միկ րո պա տե րազ մի հիմ նա կան դեպ քե րը կա րե լի է դա սա-վո րել հետ ևյալ ժա մա նա կագ րա կան հա ջոր դա կա նու թյամբ՝

2014 թ. հու լիս 26 - Գի շե րը թշ նա մին դի վեր սիոն հար ձա կում գոր ծեց Մար տա կեր տի ուղ ղու թյամբ։ Այդ կռ վում զոհ վեց ժամ կե-տային զին ծա ռայող Խա չա տուր Բա դա սյա նը։

2014 թ. հու լիս 31 - Առա վո տյան դա րա նա կա լած թշ նա մին հար ձակ վեց հա ցի մե քե նայի մոտ շարժ վող հայ դիր քա պահ նե րի վրա՝ ըստ ամե նայ նի նպա տակ ու նե նա լով գե րե վա րել վեր ջին-նե րիս։ Ան զեն ձեռ նա մար տի բռն վե լով թշ նա մու հետ՝ կռ վե ցին և քա ջի մա հով ըն կան սեր ժանտ Արա րատ Խա նո յա նը և շար քային Ազատ Ասո յա նը։ Շար քային Նո րայր Քա մա լյա նը ծանր վի րա-վոր վեց։

2014 թ. օգոս տո սի 1 - Հայ կա կան զին ված ու ժե րի հա տուկ նշա նա կու թյան ստո րա բա ժա նու մը պա տաս խան պատ ժիչ գոր-ծո ղու թյամբ թշ նա մու թի կուն քում ոչն չաց րեց առն վազն 8 զին ծա-ռայո ղի119։

118 5­օ րյա միկ րո պա տե րազմ (հար ցազ րույց Արծ րուն Հով հան նի սյա նի հետ), “CIVILNET”, http://civilnet.am/2014/08/12/artsrun­hovhannisyan­azerbaijan­armenia­conflict­interview/#.ViG4eX4rLIU (հղ վել և ներ բեռն վել է 17․10․2015)։119 Այն, որ հայ կա կան հա տուկ ստո րա բա ժան ման պատ ժիչ գոր ծո ղու թյու նը պա­տաս խան էր թշ նա մու հու լի սե րե սուն մե կյան դի վեր սիայի, վերջ նա կա նա պես հաս տատ վեց, երբ միկ րո պա տե րազ մից հե տո՝ օգոս տո սի 12 ­ի ն, «Ար մե նիա Թի­վին» հրա պա րա կեց «Հայ հե տա խույզ նե րի մա սին շշու կով խո սում են ադր բե ջա­նա կան աս քե րը» ռե պոր տա ժը։ Տե սա նյու թում ստո րա բա ժան ման մար տիկ նե րից մե կը պատ մում է․ «Ժա մը 10-ն ա իլալ առա վո տը, սկա ցալնք, վեր «Եղ նիկ ներ» դեպք ա իլալ։ Մեր կա ման դիր նե րան հրա մա նը ստա ցած ար դեն, վեր մունք պի տի ո̈ ւրանց պա տաս խա նը տանք։ Ծյա խեն յի րա քա̈լիս, նկա տու մունք, վեր լյու սե րը կա̈մ ա։ Մունք գո̈ւդո̈ւմնք, թա իրանց պատ րուլն ա կա̈մ»։ Մյուս մար տի կը շա րու նա կում է՝ «Ես ու ջո-կի հրա մա նա տա րը թույլ ենք տա լիս մե զի ան ցնեն իրանք, մե զի ան ցնե լուց հաս նում են երկ րորդ խմ բին իրանք, մենք հետ ևից դուրս ենք գա լիս և սկ սում կրա կել։ Դոմի նոյի նման թա փում են»։ Լրագ րո ղի՝ «Ին չի՞ որո շե ցիք պատ ժել» հար ցին մար տիկ նե րից մե կը պա տաս խա նում է․ «Ի րանք վնաս են տա լիս ան մեղ էրե խե քին՝ [դիր քում] կայ-նած տղե քին»։ Ակն հայտ է, որ խոս քը հու լի սի 31 ­ին «Եղ նիկ նե րում» տե ղի ու նե­ցած դեպ քի և ան զեն ժամ կե տային զին ծա ռայող ներ Արա րատ Խա նո յա նի, Ազատ Ասո յա նի և Նո րայր Քա մա լյա նի հար ձակ ման են թարկ վե լու մա սին է (ռե պոր տա­

60 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

2014 թ. օգոս տո սի 2 - Գի-շե րը, նպա տակ ու նե նա լով վրեժ լու ծել նա խօ րեին կրած խայ տա ռա կու թյան հա մար, ինչ պես նաև, ըստ ամե նայ-նի, առա ջադ րանք ու նե նա լով գրա վել հայ կա կան դիր քը, թշնա մու ու ժե ղաց ված խում բը հար ձակ վեց այն նույն դիր քի վրա, որի ուղ ղու թյամբ հար-ձակ վել էր հու լի սի 26 -ի ն։ Դիր-քա պահ ներ Զո րիկ Գևորգյա-նի և Սար գիս Մով սի սյա նի անօ րի նակ քա ջու թյան շնոր-հիվ՝ հան կար ծա կիի եկած թշնա մին, կո րուստ ներ տա լով, նա հա ջեց։

Նույն օրը թշ նա մու դի վեր-սիոն հար ձա կում տե ղի ու նե-ցավ նաև Մար տու նու ուղ ղու-

թյամբ։ Նշ ված եր կու մար տե րի ըն թաց քում թշ նա մին ու նե ցավ 8 զոհ և շուրջ տաս նյակ վի րա վոր։

2014 թ. օգոս տո սի 2-5 - Սահ մա նային լա րու մը հա սավ գա-գաթ նա կե տին, թշ նա մին սահ մա նի եր կայն քով սկ սեց տան կային զո րա շար ժեր, եր կուս տեք նկատ վե ցին մո բի լի զա ցիոն գոր ծո ղու-թյուն ներ։

2014 թ. օգոտ սո սի 5-9 - Մինչև Հա յաս տա նի, Ադր բե ջա նի և Ռու սաս տա նի նա խա գահ նե րի եռա կողմ հան դի պու մը թշ նա մուն չհա ջող վեց ռազ մա ճա կա տի որ ևէ հատ վա ծում հաս նել հա ջո ղու-թյան, ին չը թույլ կտար բա նակ ցու թյուն նե րի ժա մա նակ ու ժի լեզ-վով խո սել հայ կա կան կող մի հետ։

2014 թ. օգոս տո սի 10 - Սո չիում կա յա ցավ ՀՀ, ԱՀ և ՌԴ նա խա-

ժը տե՛ս Հայ հե տա խույզ նե րի մա սին շշու կով խո սում են ադր բե ջա նա կան աս­քե րը, armeniatv.am, “YouTube”, “news news” ալիք, 12 օգոս տո սի 2014 թ․, http://www.youtube.com/watch?v=IGeGs1bx2OQ (հղ վել և ներ բեռն վել է 20․10․2015))։

Նախորդ դիվերսիայից հետո դիրքում ինժեներատեխնիկական աշխատանքները դեռևս չէին ավարտվել։ Նկարում երևացող անվադողերի մոտից թշնամու երկու զինվոր փորձել են կտրել փշալարերը և ներխուժել

դիրք։ Հենց այդ պահին Զորիկը ոչնչացրել է վերջիններիս։ Մարտից հետո անվադողերի մոտ հայտնաբերվել են թշնամու զինվորների ուղեղի

և սրտի մնացորդները։

61«­ՀԱՅ­-ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ­ՊԱՏԵՐԱԶՄ».­ՔՆՆԱԿԱՆ­ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

գահ նե րի եռա կողմ հան դի պու մը120։ Միջ նորդ կող մը՝ հան ձին Վլա-դի միր Պու տի նի, հա տուկ շեշ տեց խա ղա ղու թյան պահ պան ման ան հրա ժեշ տու թյու նը՝ որ պես հա կա մար տու թյան կար գա վոր ման սկզ բուն քային հիմ նա տարր։ Հան դի պու մից հե տո պա տե րազ մա-կան լա րումն աս տի ճա նա բար մար ման փուլ մտավ. թշ նա մուն այդ պես էլ չհա ջող վեց այս փու լում ար ձա նագ րել ռազ մա կան կամ դի վա նա գի տա կան առաջ խա ղա ցում։

Նա խա գահ նե րի եռա կողմ հան դի պու մից հե տո թե պետ ռազ-մա ճա կա տում գրանց վեց միառ ժա մա նա կյա դա դար, այ նո ւա մե-նայ նիվ, այդ շր ջա նից սկ սած ար դեն սահ մա նային ընդ հա րում նե-րը դար ձան երկ կողմ պա տե րազ մա կան իրա կա նու թյան ան քակ-տե լի մա սը։ Ինչ պես վե րը նշ վեց, այս պա տե րազ մում թշ նա մու նպա տակ նե րից մե կը հա կա մար տային իրա վի ճա կը «տաք» պա-հելն է։ Սրա նով պարտ ված եր կի րը փոր ձում է ան կու մային տրա-մադ րու թյուն ներ ստեղ ծել հա յաս տա նյան բնակ չու թյան շրջա-նում՝ հաշ տեց նե լով վեր ջի նիս զի ջում նե րի գա ղա փա րին։ Միով բա նիվ՝ Ադր բե ջա նի հա մար դի պու կա հար նե րի, ապա նաև դի վեր-սիոն պա տե րազմ նե րի հիմ նա կան նպա տա կը հո գե բա նա կան և հնա րա վո րու թյան դեպ քում նաև ռազ մա կան դաշ տում պարտ ված կող մից հաղ թող դառ նալն է։

Ընդ հան րա պես Ադր բե ջա նի գոր ծո ղու թյուն նե րի դր դա պատ-ճառ նե րը հա մա կող մա նի հաս կա նա լու հա մար որ պես ելա կե-տային ու ղե նիշ պետք է վկա յա կո չենք այն փաս տը, որ հետ-խորհր դային շր ջա նում Ադր բե ջա նի ներ քին և ար տա քին քա ղա-քա կա նու թյու նը պայ մա նա վո րել են երեք հիմ նա կան գոր ծոն ներ՝ նավ թար դյու նա բե րու թյան երկ րորդ «բու մը», (միջ)կ լա նային պայ քա րը և ղա րա բա ղյան հար ցը։ Ի տար բե րու թյուն առա ջին եր կու սի՝ վեր ջինս նաև զգա լա պես նպաս տել է ազգ-պե տու թյուն մա կար դա կում տա կա վին չձ ևա վոր ված ադր բե ջա նա կան ինք նու-թյան կա յաց մա նը։ Պա տա հա կան չէ, որ 1988 թ. Բաք վում՝ Լե նի նի

120 Սո չիում տե ղի է ու նե ցել Հա յաս տա նի, Ռու սաս տա նի և Ադր բե ջա նի նա­խա գահ նե րի եռա կողմ հան դի պու մը, ՀՀ նա խա գա հի պաշ տո նա կան կայք, 10 օգոս տո սի 2014 թ․, http://www.president.am/hy/press­release/item/2014/08/10/President­Serzh­Sargsyan­meeting­in­Sochi­with­Presidents­of­Russia­and­Azerbaijan/#!officialPhotos (հղ վել է 17․10․2015)։

62 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

հրա պա րա կում, առա ջին ցույ ցե րը սկս վե ցին հենց ղա րա բա ղյան հար ցի առն չու թյամբ և «մա՛հ հայե րին» վան կար կում նե րով։ Ար դեն այդ տա րի նե րին ղա րա բա ղյան հար ցը ամե նա հար մար մի ջոցն էր «Գո յու թյուն» կազ մա կեր պու թյան և «Ադր բե ջա նի ժո ղովր դա կան ճա կա տի» հա մար՝ ճն շում բա նեց նե լու երկ րի կո մու նիս տա կան իշ խա նու թյուն նե րի վրա և իրա վա հե ղի նա կաց ման հաս նե լու ժո-ղովր դի աչ քե րում։ Քա ղա քա կան առաջ նորդ ներն օգտ վում էին այն լայն ար ձա գան քից, որ հա կա հայ կա կան տրա մադ րու թյուն-նե րը ստեղ ծում էին ղա րա բա ղյան հար ցի շուրջ, և իրենք էլ իրենց հեր թին ահագ նաց նում էին այդ տրա մադ րու թյուն նե րը։ Հա կա-մար տու թյան սր ման և պա տե րազ մի փուլ թևա կո խե լուց հե տո ղա րա բա ղյան թն ջուկն ավե լի վճ ռո րոշ դեր խա ղաց Ադր բե ջա նի ներ քա ղա քա կան կյան քում։ Բա վա կան է վկա յա կո չել այն, որ թե՛ Աբուլ ֆազ Էլ չի բեյը և թե՛ Հեյ դար Ալիևն իշ խա նու թյան են եկել ղա-րա բա ղյան հար ցի ներ քա ղա քա կան շա հարկ ման ար դյուն քում121։ Այս պես, Էլ չի բեյն ու ժող ճա կա տային նե րը, հրահ րե լով և օգ տա-գոր ծե լով այս պես կոչ ված «Խո ջա լու ի ջար դե րը», կա րո ղա ցան իշ խա նու թյու նից հե ռաց նել Այազ Մու թա լի բո վին, բայց ար դեն մեկ տա րի ան ց նախ կին Քյալ բա ջա րի ան կու մը, Հու սեյ նո վի խռո-վու թյունն ու Թա լիշ-Մու ղա նյան Հան րա պե տու թյան հռ չա կու մը նա խորդ ան գամ վա տրա մա բա նու թյամբ իշ խա նու թյու նից սր բե-ցին ժող ճա կա տային նե րին, և «գա հին բազ մեց» Հեյ դար Ալի ևը122։

Ձ ևա կան տրա մա բա նու թյու նը հու շում է, որ հան գու նո րեն իշ-խա նու թյու նից պետք է հե ռաց վեր նաև հենց ին քը՝ Ալի ևը, հատ-կա պես եթե հաշ վի առ նենք, որ հենց նրա օրոք Ադր բե ջա նը կրեց ամե նա խոր տա կիչ հար ված նե րը՝ մե կը մյու սի հետ ևից կորց նե լով Աղ դա մը, Ֆի զու լին, Ջեբ րայի լը, Ղու բաթ լուն և Զեն գի լա նը։ Ալի-ևը, սա կայն, չնա յած այս պար տու թյուն նե րին, ամ րապն դեց իր իշ խա նու թյու նը և ներ կա յումս էլ հետ մա հու, Աթա թուր քի կրկ նօ-րի նակ մամբ, մե ծար վում է որ պես «հա մազ գային առաջ նորդ», «ազ գի ղե կա վար» և «ան կախ պե տա կա նու թյան հիմ նա դիր»։

121 Էլբակյան Էդգար, Ուղղաթիռի խոցման ցավոտ և ուսանելի դասերը, «Հայաստանի Հանրապետություն», 27 նոյեմբեր 2014, թիվ 215(6024), էջ 4։ 122 Էլչիբեյի անկման և Ալիևի իշխանագալության մասին առավել մանրամասն տե՛ս գրքի նախորդ գլխում։

63«­ՀԱՅ­-ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ­ՊԱՏԵՐԱԶՄ».­ՔՆՆԱԿԱՆ­ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

Մերձարաքսյան այս հատվածում հատվում են հայկական, իրանական և ադրբեջանական սահմանները։ Դաշտավայրային տեղանքը բարդացնում է պաշտպանության գործը։

2014 թ. մայիսի 28-ին թշնամին հարձակվեց այս ուղղությամբ (նկարում երևացող ավերակի մոտից) և տալով զոհեր ու վիրավորներ՝ նահանջեց։ Հարձակման ժամանակ

զոհվեց եֆրեյտոր Էրիկ Վիլենի Գասպարյանը։Լուսանկարները՝ Արթուր Գրիգորյանի ռեպորտաժից։

© «Հայաստանի հանրային հեռուստաընկերություն» ՓԲԸ

64 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

Նման շր ջա դար ձը 1990 -ա կան նե րի կե սե րին պայ մա նա վոր ված էր վե րո բե րյալ մյուս եր կու գոր ծոն նե րով՝ կլա նային վեր նա խա-վե րի պայ քար, որ բնո րոշ է խա նա կան ան ցյալ ու նե ցող երկ րին, և նավ թար դյու նա բե րու թյան հան գա ման քը։ Նախ՝ հայր Ալի ևին հա ջող վեց շո շա փե լի հնա զան դու թյան մեջ պա հել երկ րում գոր-ծող ան հաշտ կլա նային խմ բե րը, իսկ ար դեն ար տա քին քա ղա-քա կա նու թյան մեջ կա րո ղա ցավ հա վա սա րակ շռված ար տա քին էներ գե տիկ քա ղա քա կա նու թյուն վա րել և՛ Արև մուտ քի, և՛ Ռու սաս-տա նի հետ։ Հենց այս հար ցում էր, որ Էլ չի բեյը կա տա րյալ ֆիաս-կո էր կրել՝ փոր ձե լով միակող մա նիորեն Ռու սաս տա նին դուրս թող նել երկ րի նավ թար դյու նա բե րա կան հա մա կար գից123։

2013-2014 թթ., սա կայն, հեյ դա րյան այս հա մա կար գը սկ սեց ճեղ քեր տալ։ Բանն այն է, որ վեր ջին տա րի նե րին երկ րի ներքին կյան քում ավան դա կան միջկ լա նային պայ քա րին գու մար վեց նաև Ադր բե ջա նը բնա կեց նող բնիկ ժո ղո վուրդ նե րի և ազ գային փոք րա մաս նու թյուն նե րի ար դար պա հան ջը՝ իրաց նե լու մի ջազ-գային և ներ պե տա կան իրա վուն քով իրենց վե րա պահ ված քա ղա-քա ցիական և քա ղա քա կան ազա տու թյուն նե րը, ին չը սպառ նա լից մղ ձա վանջ է Բաք վի հա մար։ Կա րե լի է ասել, որ Ադր բե ջա նում վեր ջերս շատ սուր զգաց վող մար դու իրա վունք նե րի, այդ թվում՝ բնիկ ժո ղո վուրդ նե րի և ազ գային փոք րա մաս նու թյուն նե րի իրա-վունք նե րի ճգ նա ժա մը124, նավ թի մի ջազ գային գնե րի ան կու մը, այդ երկ րի մի ջազ գային վար կի խարխ լու մը և բռ նա պե տու թյան «լու-սապ սա կով» պատ վե լը խախ տում են շուրջ եր կու տաս նա մյակ առաջ Հեյ դար Ալի ևի կող մից հաս տա տած հա վա սա րակշ ռու թյու-նը՝ մղե լով Իլ հա մին այդ բա ցը լրաց նե լու հա կա հայ կա կա նու թյան սրաց մամբ և ղա րա բա ղյան հար ցի հե տա գա բոր բոք մամբ125։

2014 թ. ըն թաց քը հաս տա տեց նման ռազ մա վա րու թյան գո յու-

123 Эвоян Л., Воздействие внешних факторов…, էջք 39­41։124 2014 թ․ սեպ տեմ բեր ամ սին մի ջազ գային հան րու թյան կող մից Ադր բե ջա նում մար դու իրա վունք նե րի ան մխի թար վի ճա կի մա սին ար ձա գանք նե րի առն չու­թյամբ տե՛ս Էլ բա կյան Էդ գար, Ադր բե ջա նի ապա ֆա շիս տա կա նա ցու մը՝ որ պես խա ղա ղու թյան բա նա լի, «Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյուն», 7 հոկ տեմ բեր 2014, թիվ 178(5987), էջ 3։125 Էլբակյան Է․, Ուղղաթիռի խոցման ցավոտ և ուսանելի դասերը…, նույն տեղում։

65«­ՀԱՅ­-ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ­ՊԱՏԵՐԱԶՄ».­ՔՆՆԱԿԱՆ­ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

թյու նը։ Ավե լին, հաշ վի առ նե լով, որ տա րի ներ շա րու նակ Ադր բե-ջա նի գրավ չու թյունն Արև մուտ քում պահ պան վել է ած խաջ րած-նային պա շար նե րի և էներ գա կիր նե րի մա տա կա րար ման շնոր-հիվ, տա րե վեր ջին Ադր բե ջա նի դրու թյունն ավե լի բար դա ցավ՝ պայ մա նա վոր ված դեկ տեմ բե րին հա մաշ խար հային ար ժու թային ճգ նա ժա մով126։

2014 թ. դեկ տեմ բե րի 31 -ին հրա պա րակ վեց Ամա նո րի և աշխար հի ադր բե ջան ցի նե րի հա մե րաշ խու թյան օր վա127 առ թիվ Ադր բե ջա նի պաշտ պա նու թյան նա խա րար Զա քիր Հա սա նո վի շնոր հա վո րա կան ու ղեր ձը, որ տեղ վեր ջինս պն դում էր, թե. «...Մեր պատ մա կան հո ղե րի վրա թշ նա մուն հան գիստ չենք տա լու և վե րա-կանգ նե լու ենք Ադր բե ջա նի տա րած քային ամ բող ջա կա նությու-նը»128։ Առ հա սա րակ տե ղին է նշել, որ 2013-2014 թթ. բա նակ ցային շր ջա փու լից հե տո Ադր բե ջա նի դիր քո րո շու մը դի վա նա գի տա կան աս պա րե զում վերջ նա կա նա պես կարծ րա ցավ և հան գեց հետ ևյալ վերջ նագ րային ձևա կերպ մա նը. «Ս տա տուս-ք վոյի պահ պա նումն

126 Թե պետ այդ օրե րին ան հա մա չափ ար ժու թային ին տեր վեն ցիանե րի մի ջո ցով Բաք վին հա ջող վեց կան խել մա նա թի կտ րուկ ար ժեզր կու մը, այ նուա մե նայ նիվ, 2015 թ․ տա րեսկզ բին տա կա վին առ կախ էր այն հար ցը, թե ինչ գնով պետք է հաշ վար կել մեկ բա րե լի ար ժե քը։ Այս ամե նի հետ նա պատ կե րին է՛լ ավե լի է բար­դա նում բնակ չու թյան սո ցիալա կան բե ռը՝ ու ղեկց վե լով հար կե րի և ապ րանք նե րի գնե րի բարձ րաց մամբ և ակ ցի զային դրույք նե րի ավե լաց մամբ։ Ըստ պաշ տո նա­կան հայ տա րա րու թյուն նե րի՝ Ադր բե ջա նում փոր ձում են զարկ տալ տն տե սու­թյան ոչ նավ թային ճյու ղե րին՝ հա տուկ ու շադ րու թյուն դարձ նե լով սպա սարկ ման ոլոր տին և զբո սաշր ջու թյա նը (Էլ բա կյան Է․, 2015 թվա կա նը և Ադր բե ջա նը…, նույն տե ղում)։ Այ դո ւա մե նայ նիվ, հաշ վի առ նե լով, որ այդ ոլորտ նե րը նույն պես կախ ված են էներ գա կիր նե րի վա ճառ քից ստաց ված «թարմ» փո ղե րի շր ջա նա ռու­թյու նից, ար դյունք նե րը չեն կա րող արա գա հաս լի նել։127 1989 թ․ այդ օրն ադր բե ջան ցի բան դիտ նե րը քան դե ցին ԽՍՀՄ ­Ի րան պե տա­կան սահ մա նի նա խիջ ևա նյան հատ վա ծի մի զգա լի մա սը՝ ի նշան «ի րա նյան ադր­բե ջան ցի եղ բայր նե րի հետ վե րա միավոր ման»։ Հե տա գա յում այդ օրը սկ սեց նշ վել՝ որ պես աշ խար հի ադր բե ջան ցի նե րի հա մե րաշ խու թյան տոն։128 Azərbaycan Respublikası Müdafiə nazirinin Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Günü və Yeni il bayramı münasibətilə Silahlı Qüvvələrin şəxsi heyətinə təbriki (Ադրբեջանական Հանրապետության պաշտպանության նախարարի շնորհավորական ուղերձը Զինված ուժերի անձնակազմին՝ աշխարհի ադրբեջանցիների համերաշխության օրվա և Ամանորի տոնի առթիվ ­ ադրբեջաներեն), Müdafiə Nazirliyinin rəsmi saytı, 29 դեկտեմբերի 2014 թ․, http://www.mod.gov.az/index2.php?content=news/2014/29_12_tebrik (հղվել է 17․10․2015)։

66 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

անըն դու նե լի է, հար ցի լուծ ման նա խա պայ մանն ադր բե ջա նա կան տա րածք նե րից հայ կա կան օկու պա ցիոն ու ժե րի հետ քա շումն է, առանց որի սահ մա նային լա րու մը չի թու լա նա, և խա ղա ղու թյան մեծ պայ մա նա գի րը չի կա րող մշակ վել»129։ Ուս տի՝ պա տա հա կան չէ, որ 2015 թվա կա նի սկիզբն ու ղեկց վեց նոր դի վեր սիանե րի փոր-ձե րով և սահ մա նային լա րու մով130։

Ի հար կե, այս և նմա նա տիպ մյուս գոր ծո ղու թյուն նե րի նպա-տակն «Ադր բե ջա նի տա րած քային ամ բող ջա կա նու թյան վե րա-կանգ նու մը» չէ, ինչ պես պն դում է Հա սա նո վը. ակն հայտ է, որ դի վեր սիոն հար ձա կում նե րով տա րածք ներ չեն գրա վում։ Պա տե-րազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի իրա կան նպա տակ նե րից մե կը պարզ է դառ նում, երբ հետ ևում ենք պա տե րազ մի օրե րին Ադրբե-ջա նի ինչ պես ռազ մա կան, այն պես էլ տե ղե կատ վա քա րոզ չա կան գոր ծու նեու թյա նը։ Սկ սած 2014 թ.օգոս տո սյան հն գօ րյա միկ-րո պա տե րազ մից՝ Ադր բե ջա նը գրե թե դա դա րեց րեց կամ խիստ նվա զեց րեց իր կո րուստ նե րի՝ վի րա վոր նե րի, առա վել ևս զո հե րի մա սին պաշ տո նա կան հրա պա րա կում նե րը։ Հա տուկ այս առն չու-թյամբ 2014 թ. սեպ տեմ բե րի 24 -ին Ադր բե ջա նի նա խա գահ Իլ համ Ալի ևը ստո րագ րեց հրա մա նա գիր «Ադր բե ջա նա կան Հան րա պե-տու թյան զին ված ու ժե րի և Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան զին-ված ու ժե րի շփ ման գծում որոշ ան վտան գային մի ջո ցա ռում նե-րի մա սին»131։ Ըստ հրա մա նագ րի՝ ու ժե ղաց վում էին պե տա կան գաղտ նի քի պահ պան ման, ռազ մա ճա կա տի գծում լրագ րող նե րի հա վա տար մագր ման և աշ խա տան քի ռե ժիմ նե րը, պաշտ պա նու-

129 Էլբակյան Է․, 2015 թվականը և Ադրբեջանը…, նույն տեղում։130 2015 թ․ հուն վա րի 3­ի ն՝ ժա մը 03:15, թշ նա մու դի վեր սիոն խմ բի կող մից հայ­կա կան դիր քե րը միաց նող խրա մու ղու ակա նա պատ ման փոր ձը կան խե լիս քա ջի մա հով ըն կավ շար քային Վար դան Մար տի կի Մկրտ չյա նը։ Տե՛ս սույ նի էջք 146­152:131 Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin Ermənistan Respublikası Silahlı Qüvvələri ilə təmas xəttində bəzi təhlükəsizlik tədbirləri haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı (Ա դր բե ջա նա կան Հան րա պե տու թյան նա­խա գա հի հրա մա նա գի րը Ադր բե ջա նա կան Հան րա պե տու թյան զին ված ու ժե րի և Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան զին ված ու ժե րի շփ ման գծում որոշ ան վտան­գային մի ջո ցա ռում նե րի մա սին ­ ադր բե ջա նե րեն), Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi, 24 սեպ տեմ բե րի 2014 թ․, http://www.president.az/articles/12963 (հղ վել է 18․10․2015)։

67«­ՀԱՅ­-ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ­ՊԱՏԵՐԱԶՄ».­ՔՆՆԱԿԱՆ­ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

թյան նա խա րա րու թյու նը պար տա վոր վում էր բարձ րաց նել ռազ-մա ճա կա տային իրա վի ճա կի մա սին տե ղե կու թյուն նե րի հա ղորդ-ման ար դյու նա վե տու թյու նը, ինչ պես նաև խն դիր էր դր վում մշ տա-դի տարկ ման են թար կել զանգ վա ծային լրատ վա մի ջոց նե րում, այդ թվում՝ սո ցիալա կան ցան ցե րում ռազ մա ճա կա տային նո րու թյուն-նե րը՝ ար գե լե լով «անվ տան գու թյա նը սպառ նա ցող հայ տա րա րու-թյուն նե րի տա րա ծու մը»132։ Փաս տա ցիորեն, այս հրա մա նագ րով պաշտ պա նու թյան նա խա րա րու թյա նը մե նաշ նորհ էր ըն ձեռն վում ռազ մա ճա կա տում ըն թա ցող զար գա ցում նե րը լու սա բա նե լու հար-ցում։

Կո րուստ ներն առա վել մեծ հետ ևո ղա կա նու թյամբ թաքց նե-լու մար տա վա րու թյու նը և հայ կա կան կող մի կո րուստ նե րի ակ-տիվ լու սա բա նու մը տրա մա բա նա կան զու գա հեռն են ռազ մա-կան քա ղա քա կա նու թյան նպա տակ նե րի։ Այս պես, նման քայ լով

132 Նույն տեղում։

Տեղանքը՝ խիտ անտառները, օբյեկտիվորեն բարդացնում է «Եղնիկներում» հայ դիրքապահների ծառայությունը։ 2015 թ. մարտի 19-ին այս տարածքից (նկարում՝

աջ) թշնամու դիվերսանտները, ծառերի հետևում դարան մտած, հարձակվել են հայ դիրքապահների վրա։ Թշնամու հարձակումը հետ մղելիս հերոսաբար զոհվեցին Արշակ

Հարությունյանը, Էդուարդ Հայրապետյանը, Հակոբ Խաչատրյանը և Սամվել Հակոբյանը։

68 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

Ադրբե ջա նը փոր ձում է լու ծել միան գա մից եր կու հարց՝ անի րա զեկ թող նել սե փա կան հան րու թյան լայն շր ջա նակ նե րին ադր բե ջա-նա կան կող մի կո րուստ նե րի մա սին133, և երկ րորդ՝ հետ ևո ղա կան ապա տե ղե կատ վու թյան մի ջո ցով ի վեր ջո հայ կա կան կող մի մոտ հա սու նաց նել հետ ևյալ հար ցը՝ «իսկ ադր բե ջան ցի նե րը կո րուստ չե՞ն ու նե նում»։ Սա էլ կա րող է առա ջաց նել խու ճապ, եթե հա-յաս տա նյան ժո ղո վուր դը սկ սի են թադ րել, թե իբր մեր կո րուստ-նե րը միակող մա նի են, և սահ մա նին դրու թյան տե րը Ադր բե ջանն է։ Այս պի սով, Ադր բե ջա նի գոր ծո ղու թյուն նե րի հա ջորդ կար ևոր նպա տա կը հա յաս տա նյան բնակ չու թյան շր ջա նում խու ճապ ու չհիմ նա վոր ված վա խեր առա ջաց նելն է՝ կապ ված պա տե րազ մի ըն թաց քի հետ։ Ինչ պես դի պուկ է նկա տում ՀՀ պաշտ պա նու թյան նա խա րա րի խորհր դա կան Դա վիթ Ջա մա լյա նը՝ «… պե տա կան սահ մա նին լար վա ծու թյան անընդ հա տու թյու նը պահ պա նե լը, … ինչ պես նաև սահ մա նա մերձ գյու ղե րի ուղ ղու թյամբ բաց ված կրա-կը ու զու գա հե ռա բար Ար ցա խը որ պես այդ կո րուստ նե րի պատ-ճառ հռ չա կե լը նպա տակ ու նեն հո գե բա նա կան ճն շում բա նեց նել հա յաս տա նյան հան րու թյան վրա, տպա վո րու թյուն ստեղ ծել, թե իբր իրենք են դրու թյան տե րը սահ մա նին, թե իբր ամեն վայր-կյան պատ րաստ են վերսկ սել լայ նա մասշ տաբ ռազ մա կան գոր-ծո ղու թյուն նե րը (ը նգ ծու մը մեջ բեր վող հե ղի նա կինն է – Է.Է.)։ Այդ կերպ թշ նա մին ձգ տում է մե զա նում ձևա վո րել զո հե րի անընդ հատ լի նե լու զգա ցո ղու թյուն, անե լա նե լի իրա վի ճա կի տպա վո րու թյուն, որն իր հեր թին կծ նի ան կու մային տրա մադ րու թյուն ներ, … զո րա-կո չի հան դեպ ժխ տո ղա կա նու թյուն… Այդ ֆո նին հնա րա վոր կլի-նի հա սու նաց նել Ար ցա խը զի ջե լու գա ղա փա րը մե զա նում, ավե-լին՝ հրահ րել ներ քին ճն շում ներ մեր երկ րի ռազ մա քա ղա քա կան

133 Ըստ որում, սե փա կան ժո ղովր դին պա տե րազ մա կան կո րուստ նե րի մա սին ան տե ղյակ պա հե լով՝ Ադր բե ջա նը հե տապն դում է ավե լի հե ռուն գնա ցող նպա­տակ, քան կա րող է թվալ առա ջին հա յաց քից։ Ան շուշտ, բնակ չու թյան զայ րույթն ու հու սա հա տու թյու նը չգրգ ռելն առաջ նային են, սա կայն վեր ջին շր ջա նում նկա­տե լի է ևս մեկ մի տում։ Նախ կի նում մար տա կան կո րուստ նե րի մա սին լրա հո սը զու գա հե ռա բար ծա ռա յում էր որ պես մի ջոց՝ հա կա հայ կա նու թյա նը նոր թափ հա­ղոր դե լու։ Ներ կա յումս Ադր բե ջա նը որո շել է հրա ժար վել այս մի ջո ցից, փո խա րե­նը՝ Հա յաս տա նի հետ վար վող պա տե րազ մը ներ կա յաց նել մի միա՛յն հաղ թա կան երանգ նե րով, որ պես զի պա տե րազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի լայ նա մասշ տաբ վերսկ սու մը շա տե րի հա մար լի նի բաղ ձա լի եր ևույթ։

69«­ՀԱՅ­-ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ­ՊԱՏԵՐԱԶՄ».­ՔՆՆԱԿԱՆ­ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

ղե կա վա րու թյան վրա»134։ Խո սե լով Ադր բե ջա նի պա տե րազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի

մղում նե րի մա սին՝ հնա րա վոր չէ հա տուկ չհի շա տա կել բուն ռազ-մա կան նպա տա կադ րում նե րը։ Այդ պատ ճառ նե րը հաս կա նա լու հա մար հարկ է այ սօր վա դիր քային պա տե րազ մը դի տար կել նա-խորդ պա տե րազ մի հետ միև նույն տրա մա բա նա կան հա րա ցույ-ցում։ Ադր բե ջա նը ձգ տում է ճա կա տի բո լոր կե տե րում շո շա փել հայ կա կան դիր քե րի ամ րու թյունն ու մար տու նա կու թյու նը, ու ժեղ և թույլ կող մե րը, հնա րա վո րու թյան դեպ քում՝ նոր դիր քեր գրա վել, ամ րաց նել հնե րը և այլն։ Նպա տա կը պա տե րազ մի վերսկս ման դեպ քում շա հե կան ել ման դիր քե րում լի նելն է։ Հի շենք, որ 1994 թ. պա տե րազմն ավարտ վեց այն պա հին, երբ հայ կա կան ու ժե րը գրա վե ցին բո լոր գե րիշ խող և ռազ մա վա րա կան առու մով կար ևոր դիր քե րը, իսկ Ադր բե ջա նի նե րու ժը չբա վա կա նաց րեց դրանք մեզ-նից գրա վե լու հա մար135։ Ասել է թե՝ նոր պա տե րազ մում պար տու-թյուն չկ րե լու հա մար Ադր բե ջա նը խն դիր ու նի ապա հո վել առա վել բա րեն պաստ դիր քեր։ Ի դեպ, այս հա մա շա րում բնավ պա տա հա-կան չէ, որ հա ման ման դիր քային «սա ռը» պա տե րազմ ըն թա նում է նաև հայ -ա դր բե ջա նա կան պա տե րազ մի մյուս հա վա նա կան ճա կա տում՝ Նա խիջ ևա նում, որ տեղ դեռևս 2014 թ. հու նի սին հայ-կա կան կող մը զբա ղեց րել էր ռազ մա վա րա կան առու մով խիստ կար ևոր դիր քեր136, ինչն օրեր ան ց ըն դու նել էր նաև Ադր բե ջա նի պաշտ պա նու թյան նա խա րար Զա քիր Հա սա նո վը137։

2015 թ. սեպ տեմ բե րին հայ -ա դր բե ջա նա կան սահ մա նին և հրա դա դա րի գծում նկատ վեց ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի ան նա խա դեպ սրա ցում ու ծա վա լային մե ծա ցում։ Դեռ ամս վա

134 Ջա մա լ յան Դա վիթ, Հայ ­ա դր բե ջա նա կան հա կա մար տու թյան քա րոզ չա կան նկա րա գի րը, Եր ևան, 2015, էջք 54­55։135 Պատերազմի եզրափակիչ շրջանի մասին առավել մանրամասն տե՛ս գրքի նախորդ գլխում։136 Վրթանեսյան Կարեն (Razm.info), Նախիջևանի սահմանին, հունիս, 2014 (ֆոտոռեպորտաժ), https://www.facebook.com/media/set/?set=a.549692975141039.1073741861.106246626152345&type=1 (հղվել և ներբեռնվել է 17․10․2015)։137 Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարը հաստատել է Նախիջևանի սահմանին հայկական նոր դիրքերի հայտնվելը, «Ռազմինֆո», 28 հունիսի 2014 թ․, http://razm.info/47426 (հղվել է 17․10․2015)։

70 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

սկզ բից Ադր բե ջա նը խո շոր տրա մա չա փի զեն քե րից նշա նի տակ առավ Տա վու շի սահ մա նա մերձ գյու ղե րը։ Իրա վի ճակն է՛լ ավե լի լար վեց սեպ տեմ բե րի 24 -ի ն, երբ թշ նա մու գն դա կո ծու թյան և հրե-տա կո ծու թյան հետ ևան քով Բեր դա վան գյու ղում մա հա ցավ 2, իսկ Պա ռա վա քա րում՝ 1 խա ղաղ բնա կիչ։ Սեպ տեմ բե րի 25 -ին Ար ցա-խի պաշտ պա նու թյան բա նա կի՝ թի կուն քում տե ղա կայ ված զո րա-վար ժա րան նե րից մե կում ու սում նա կան պա րապ մուն քի ժա մա-նակ հա կա ռա կոր դի հրե տա կո ծու թյան հետ ևան քով հայ կա կան կողմն ու նե ցավ 4 զոհ և 16 վի րա վոր։ Ար ցա խի պաշտ պա նու թյան նա խա րա րու թյան մա մու լի ծա ռա յու թյան հա ղոր դագ րու թյու նից հայտ նի դար ձավ, որ սեպ տեմ բե րի 25 -ին և լույս 26 -ի գի շե րը Ադր-բե ջանն առա ջին ան գամ 1994 թ. ի վեր կրա կել է փո ղա վոր հրե-տա նիով՝ 122 մմ Դ-30 հաու բի ցով։ Սա ազ դա րա րեց ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի սրաց ման բարձ րա կե տը, և ան գամ ռազ մա-գի տա կան ոլոր տին նվազ ծա նոթ մարդ կանց պարզ դար ձավ, որ թշ նա մին որ դեգ րել է նոր մար տա վա րու թյուն կամ էա կան հա վե-լում ներ է մտց րել հին մար տա վա րու թյան մեջ138։

Հայ կա կան կող մի պա տաս խա նը չու շա ցավ։ Հետ ևեց ՀՀ պաշտ պա նու թյան նա խա րա րու թյան վճ ռա կան և հա տու հայ-տա րա րու թյու նը139, որ «… հա կա ռա կոր դին լռեց նե լու, նրա գոր-ծո ղու թյուն նե րը կան խար գե լե լու և դրա նով իսկ բա նակ ցային գործըն թա ցին աջակ ցե լու նպա տա կով ՀՀ զին ված ու ժե րի կող մից այ սու հետ օգ տա գործ վե լու են հրե տա նային և հր թի ռային խոց-ման հա մար ժեք մի ջոց ներ՝ մշ տա կան խոց ման տակ պա հե լով ադրբե ջա նա կան զին ված ու ժե րի ստո րա բա ժա նում նե րի տե ղա-կայ ման վայ րե րը, բո լոր զո րա շար ժե րը, զին տեխ նի կան և կեն դա-նի ուժը»140։

138 Էլ բա կյան Էդ գար, Հայ ­ա դր բե ջա նա կան սեպ տեմ բե րյան միկ րո պա տե րազ մը, «Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյուն», 1 հոկ տեմ բեր 2015, թիվ 174(6220), էջ 4։139 Բա նակ ցային գոր ծըն թա ցին աջակ ցե լու նպա տա կով ՀՀ զին ված ու ժերն օգ­տա գոր ծե լու են խոց ման հա մար ժեք մի ջոց ներ, ՀՀ Պաշտ պա նու թյան նա խա-րա րու թյան պաշ տո նա կան կայք, 26 սեպ տեմ բե րի 2015 թ․, http://www.mil.am/hy/news/3698 (հղ վել է 17․10․2015)։140 Թյու րըմբռ նու մից խու սա փե լու հա մար հարկ է պար զա բա նել ՀՀ ՊՆ հա­ղոր դագ րու թյու նը։ Բանն այն է, որ մի ջազ գային իրա վուն քի տե սան կյու նից այն լիովին իրա վա չափ է։ Ըստ մի ջազ գային պայ մա նագ րե րի իրա վուն քի մա սին

71ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԻ­ՀԱ­ՄԱ­ՌՈՏ­ԱԿ­ՆԱՐԿ

ՀՀ ՊՆ այս հա ղոր դագ րու թյու նից141 դժ վար չէ եզ րա կաց նել, որ սեպ տեմ բե րի 26-29 -ը ըն կած օրե րը ծանր էին Ադր բե ջա նի հա մար։ Ըստ իրենց իսկ պաշտ պա նու թյան նա խա րա րու թյան տա րա ծած տե ղե կու թյան՝ Ադր բե ջանն ունեցավ երեք զոհ142։ Իր հեր թին սեպ-

Վիեն նայի 1969 թ. կոն վեն ցիայի 60­րդ հոդ վա ծի՝ «Կող մե րից մե կի կող մից երկ­կողմ պայ մա նագ րի … խախ տու մը իրա վունք է տա լիս մյուս կող մին վկա յա կո­չե լու այդ խախ տու մը՝ որ պես պայ մա նագ րի գոր ծո ղու թյան մաս նա կի կամ ամ­բող ջա կան կա սեց ման կամ դա դա րեց ման հիմք» (Vienna Convention on the law of treaties (with annex). Concluded at Vienna on 23 May 1969, https://treaties.un.org/doc/Publication/UNTS/Volume%201155/volume­1155­I­18232­English.pdf (հղ վել և ներ բեռն վել է 17․10․2015))։ Հա յաս տա նը սույն կոն վեն ցիային միացել է 2005 թ. մայի սի 17 ­ին (տե՛ս https://treaties.un.org/pages/ViewDetailsIII.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XXIII­1&chapter=23&Temp=mtdsg3&lang=en (հղ­վել է 17․10․2015)։ Ուս տի հիմք ըն դու նե լով վե րո բե րյալ հոդ վա ծը, ինք նա պաշտ­պա նու թյան բնա կան իրա վուն քը և Ադր բե ջա նի կող մից մի ջազ գային իրա վա կան պար տա վո րու թյուն նե րի բա րե խիղճ կա տար ման սկզ բուն քի խախ տու մը՝ Հա յաս­տա նի պաշտ պա նա կան գե րա տես չու թյան հայ տա րա րու թյու նը, որով փաս տա­ցիորեն ՀՀ­ն հայ տա րա րեց Ադր բե ջա նի գոր ծո ղու թյուն նե րի պատ ճա ռով իրեն հրա դա դա րի մա սին հա մա ձայ նագ րով կաշ կանդ ված չզ գա լու մա սին, կա րող ենք հա մա րել լիովին օրի նա կան, ավե լին՝ ար դա րաց ված նաև քա ղա քա կան տե սան­կյու նից։141 Տե ղին է նշել, որ ՀՀ ՊՆ հա ղոր դագ րու թյան տա րած ման օրը քա ղա քա կան հար թա կում Ադր բե ջա նը ևս մեկ ան սպա սե լի հար ված ստա ցավ։ Հայոց ցե ղաս­պա նու թյան 100­րդ տա րե լի ցին նվիր ված մի ջո ցա ռում նե րը հա մա կար գող պե­տա կան հանձ նա ժո ղո վի 6­րդ նիս տի մեկ նար կից առաջ ՀՀ նա խա գահ Սերժ Սարգ սյա նը ոչ միայն վե րա հաս տա տեց ու ժի մի ջո ցով Ադր բե ջա նին պատ ժե լու և ըստ այնմ՝ նոր առ ճա կա տում նե րից խու սա փե լու հայ կա կան մար տա վա րու­թյու նը, այլև հայ տա րա րեց, որ «… Լեռ նային Ղա րա բա ղը Հա յաս տա նի ան բա-ժան մասն է» (Նա խա գահն ան դրա դար ձել է Ադր բե ջա նի կող մից հրա դա դա րի խախտ ման՝ վեր ջին օրե րի դեպ քե րին, ՀՀ նա խա գա հի պաշ տո նա կան կայք, 26 սեպ տեմ բե րի 2015 թ․, http://www.president.am/hy/press­release/item/2015/09/26/President­Serzh­Sargsyan­meeting­Genocide­100/ (հղ վել է 17․10․2015))։ 1994 թ. հե տո հա յաս տա նյան բարձ րաս տի ճան ղե կա վա րու թյան մա կար դա կով սա առա­ջին նմա նօ րի նակ հայ տա րա րու թյունն էր։ Պետք է նկա տել սա կայն, որ այս տա­րի նե րի ըն թաց քում ՀՀ և Ար ցա խի հա րա բե րու թյուն ներն այս պես թե այն պես կա ռուց վել են միակա մո րեն ին տեգր ված կա ռու ցա կար գի տրա մա բա նու թյամբ, և նա խա գա հի այս հայ տա րա րու թյու նը հս տակ հա ղոր դագ րու թյուն էր առա ջին հեր թին Բաք վին, որ խա ղա ղու թյան շա րու նա կա կան ար հա մար հու մը վեր ջի նիս հա մար ռազ մա կա նից զատ՝ կա րող է հան գեց նել նաև ծանր քա ղա քա կան հետ­ևանք նե րի, որ պի սին կա րող է լի նել ՀՀ կող մից Ար ցա խի ճա նա չու մը և/ կամ վերջ­նա կան վե րա միավո րու մը։142 Cəbhədə ağır döyüşlər davam edir (Ռազ մա ճա կա տում շա րու նակ վում են ծանր մար տե րը ­ ադր բե ջա նե րեն), Müdafiə Nazirliyinin rəsmi saytı, 28 սեպ տեմ բե րի 2015 թ․, http://mod.gov.az/index2.php?content=news/2015/28_09_melumat_shehid

72 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

տեմ բե րի 28 -ին Ար ցա խի պաշտ պա նա կան գե րա տես չու թյու նը տա րա ծեց հա ղոր դագ րու թյուն՝ նշե լով թշ նա մու կող մում ևս 6 զո հի մա սին և հի շա տա կե լով վեր ջին նե րիս ան ձնա կան տվյալ նե րը143։ Ավե լին, ևս եր կու օր ան ց՝ սեպ տեմ բե րի 30 -ի ն, Պաշտ պա նու թյան բա նա կի հրա մա նա տար Լյո վա Մնա ցա կա նյա նը հայ տա րա րեց, որ ՊԲ-ն վե րահս կում է իրա վի ճա կը սահ մա նին և պատ ժիչ գործո-ղու թյուն ներ իրա կա նաց նում, ին չի հետ ևան քով թշ նա մին «...այ-սօր վա դրու թյամբ ու նի ևս 11-12 կո րուստ, … Ադր բե ջա նի զին հոս-պի տալ նե րում կա 60-80 վի րա վոր զին ծա ռայող, որոնց մա սին տե-ղե կու թյուն ներն ադր բե ջա նա կան կող մը թաքց նում է»144։

Արդյոք Ադր բե ջա նում հաշ վի չե՞ն առ նում ռիս կերն ու առ կա կո րուստ նե րը, և ո՞րն է նրանց քա ղա քա կա նու թյան տրա մա բա-նու թյու նը։ Ի սկզ բա նե որ պես հիմ նա վոր են թադ րու թյուն կա րե-լի է ասել, որ Ադր բե ջա նը ներ կա յումս տրա մա դիր չէ իր կող մից լայ նա մասշ տաբ պա տե րազմ սկ սե լու։ Նախ՝ չկա արա գա հաս հաղ թա նա կի հա վա նա կա նու թյուն145, և երկ րորդ՝ պա տե րազ մի վերսկս ման դեպ քում այդ եր կի րը կա րող է զրկ վել մի ջազ գային աս պա րե զում ու նե ցած գրավ չու թյու նից, հատ կա պես եթե ռազ-մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի տա րած քը մո տե նա Ադր բե ջա նի տա-րած քում առ կա մի ջազ գային են թա կա ռուց ված քային հան գույց-նե րին։ Այս ամե նի հետ ևան քով ար տա քին և ներ քին սպառ նա լի քի տակ կհայտն վի ներ կա յումս Ադր բե ջա նում իշ խող վեր նա խա-

(հղ վել է 17․10․2015)։143 ԼՂՀ ՊՆ Մա մու լի ծա ռա յու թյան հա ղոր դագ րու թյուն, 29 սեպ տեմ բե րի 2015 թ․, http://nkrmil.am/main/am/newsMore1029.html (հղ ված է 17․10․2015)։144 ՊԲ հրամանատար. պետք լինի կկիրառենք նաև ավելի ծանր հրետանային միջոցներ, «Ռազմինֆո», 30 սեպտեմբերի 2015 թ․, http://razm.info/73303, (հղվել է 18․10․2015)։145 Այս հար ցում նույն կար ծիքն է ար տա հայ տում Դա վիթ Ջա մա լյա նը․ ««Ս պոն­տան պա տե րազ մի» սցե նա րը … սխալ է։ Ժա մա նա կա կից պա տե րազմ նե րը վար­վում են միան գա մայն այլ տրա մա բա նու թյամբ։ Նա խա հար ձակ կող մը մո բի լի­զաց նե լով իր բո լոր ռե սուրս նե րը ձգ տում է հնա րա վո րինս շուտ ոչն չաց նել թշնա-մու ռազ մա կան են թա կա ռուց վածք նե րը… Կող մե րը ձգ տում են արագ հաղ թա­նա կի, որի հա մար ան հրա ժեշտ է ու ժե րի շեշ տա կի գե րա զան ցու թյուն։ [Բաք վում պա տե րազ մի քա ղա քա կան որո շում] կա րող է կա յաց վել միայն այն դեպ քում, երբ թշ նա մին ձեռք բե րի մեր հան դեպ ու ժե րի շեշ տա կի գե րա զան ցու թյուն, … ինչն այ­սօր չկա» (Ջա մա լ յան Դ․, Հայ ­ա դր բե ջա նա կան հա կա մար տու թյան…, էջք 66­67)։

73«­ՀԱՅ­-ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ­ՊԱՏԵՐԱԶՄ».­ՔՆՆԱԿԱՆ­ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

վը146։ Սրան զու գա հեռ՝ Ադր բե ջա նում լավ են հաս կա նում, որ պա-տե րազմ չի ցան կա նում նաև Հա յաս տա նը։ Նման պայ ման նե րում Ադր բե ջա նը, օրե ցօր մի նոր աս տի ճա նի բարձ րաց նե լով գոր ծո-ղու թյուն նե րի սրա ցու մը, ջա նում է հա վա սա րակշ ռու թյու նից հա-նել հայ կա կան կող մին՝ ստի պե լով վեր ջի նիս գնալ է՛լ ավե լի մեծ սրաց ման147, այդ թվում՝ պա տե րազ մի վերսկս ման վեր ջի նիս կող-մից148։ Այս պայ ման նե րում հա մար ժեք պա տաս խան հասց նե լու հայ կա կան կող մի մար տա վա րու թյունն առ կա ռե սուր սային բա-զայի և ռե սուր սա պա հով վա ծու թյան պա րա գա յում միակ ադեկ-վատ որո շումն է։ Ըստ որում՝ հա մար ժեք պա տաս խա նը պետք է միտ ված լի նի կան խար գե լիչ և պատ ժիչ գոր ծո ղու թյուն նե րի մի ջո ցով թշ նա մուն հնա րա վո րինս մե ծա թիվ կո րուստ ներ պատ-ճա ռե լուն, ինչն ըստ սահ ման ման՝ ժո ղովր դա կան բա րո յալ քում և ապա կա յու նու թյուն կհա րու ցի ան գամ Ադր բե ջա նի պես ավ տո րի-տար երկ րում։

Հայ -ա դր բե ջա նա կան ներ կա պա տե րազ մի վեր լու ծու թյան տի րույ թում են նաև խնդ րին առնչ վող են թա թե մա ներն ու նա րա-տիվ նե րը։ Պա տե րազ մի հա մա շա րում ար ծարծ վող այդ պի սի են-թա թե մա նե րից է Հա վա քա կան ան վտան գու թյան պայ մա նագ րի կազ մա կեր պու թյան ներգ րավ ման հար ցը։ Հա ճա խա դեպ են այն տա րա կու սանք նե րը, թե ին չու ՀԱՊԿ -ը չի մի ջամ տում, երբ կրա-կի տակ են ՀՀ մի ջազ գայ նո րեն ճա նաչ ված տա րածք հա մար վող Տա վու շի սահ մա նային գյու ղե րը149։ Այս տե սակ ար ծար ծում նե րը

146 Էլ բա կյան Էդ գար, Հայ ­ա դր բե ջա նա կան սեպ տեմ բե րյան միկ րո պա տե րազ մը, «Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյուն», 1 հոկ տեմ բեր 2015, թիվ 174(6220), էջ 4։147 Ինչ վե րա բե րում է իր նա խա ձեռ նած սրա ցում նե րի հետ ևան քով կրած կո­րուստ նե րին, ապա Ադր բե ջա նում այդ գոր ծո նը քիչ է հաշ վի առն վում։ Նախ՝ ինչ­պես ար դեն նշ վել է, Բաք վի լրատ վա քա րոզ չա կան քա ղա քա կա նու թյան հետևան­քով երկ րի բնակ չու թյան շատ չն չին մա սը կա րող է իմա նալ զո հե րի իրա կա՛ն քա­նա կի մա սին, և երկ րորդ՝ մարդ կային կո րուստ նե րը հա մար ժեք չեն ըն կալ վում Ադր բե ջա նում և Հա յաս տա նում։ Հա յաս տա նի բնակ չու թյու նը քրիս տո նեական էթի կայի կրող է, ուս տի ան գամ 1 մար տա կան կո րուս տը մեզ հա մար ցա վա լի է, իսկ Ադր բե ջա նում այդ «շե մը», կա րե լի է ասել, 7­10 զոհն է։ Հետ ևա բար՝ զո հեր տա լու հար ցում Ադր բե ջա նի ձեռ քերն ազատ են։148 Էլբակյան Է․, Հայ­ադրբեջանական սեպտեմբերյան միկրոպատերազմը…, նույն տեղում։149 Էլ բա կյան Էդ գար, Ադեկ վատ պա տաս խան Ադր բե ջա նին, «Հա յաս տա նի Հան-

74 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

մա սամբ հետ ևանք են բնակ չու թյան սա կավ իրա զեկ վա ծու թյան, մա սամբ էլ՝ առան ձին շր ջա նակ նե րի հա տուկ քա ղա քա կա նու-թյան։ Բանն այն է, որ ըստ կա նո նադ րու թյան՝ ՀԱՊԿ նպա տակն է ան դամ պե տու թյուն նե րի ան կա խու թյան, տա րած քային ամ բող-ջա կա նու թյան և ինք նիշ խա նու թյան կո լեկ տիվ պաշտ պա նու մը, որի հար ցում կազ մա կեր պու թյու նը նա խա պատ վու թյու նը տա լիս է քա ղա քա կան մի ջոց նե րին150։ Ճիշտ է՝ այդ պի սի մի ջամ տու թյու նը հնա րա վոր է, եթե ստաց վի ան դամ պե տու թյան դի մու մը, սա կայն Հա յաս տա նի պա րա գա յում նման դի մու մի կա րիք չկա մի պարզ պատ ճա ռով, որ երկ րի զին ված ու ժե րը կա րո ղա նում են կա տա րել իրենց առջև դր ված խն դի րը։ ՀԱՊԿ մի ջամ տու թյան կա րի քը չկա ոչ միայն բուն ռազ մա կան, այլ նաև քա ղա քա կան տե սան կյու նից։ Եթե վեր հի շենք վե րո բե րյալ այն դրույ թը, որ Ադր բե ջա նի գոր ծո-ղու թյուն նե րը հե տապն դում են նաև եր կա րա ժամ կետ հո գե բա նա-կան նպա տակ՝ խարխ լե լու Հա յաս տա նի զոր քի և բնակ չու թյան բա րո յա հո գե բա նա կան ամ րու թյու նը, ապա կհան գենք նրան, որ ՀԱՊԿ մի ջամ տու թյու նը կա րող է միայն սե փա կան կա րո ղու թյուն-նե րի նկատ մամբ ան հար կի ան վս տա հու թյուն առաջ բե րել մե զա-նում151։

Հա յաս տա նյան բնակ չու թյան շր ջա նում որոշ չա փով տա րած-ված մտայ նու թյուն նե րից է նաև այն, որ սահ մա նին կանգ նած երի տա սարդ զին վոր նե րը պետք է փո խա րին վեն առա վել փոր ձա-ռու և ոչ երի տա սարդ ան ձան ցով՝ պայ մա նագ րային զին ծա ռայող-նե րով, «կռ ված տղե քով»։ Գո յու թյուն ու նի նաև այս կար ծի քի է՛լ

րա պե տու թյուն», 9 սեպ տեմ բեր 2015, թիվ 158(6204), էջ 3:150 Устав Организации Договора о коллективной безопасности, հոդ ված 3, 7 հոկ տեմ բե րի 2002 թ․, http://www.odkb­csto.org/documents/detail.php?ELEMENT_ID=124 (հղ վել է 18․10․2015)։151 Աս վա ծից չի հետ ևում, որ որ պես ան դամ պե տու թյուն՝ Հա յաս տանն առ հա­սա րակ չի կա րող օգտ վել ՀԱՊԿ նե րու ժից և գոր ծի քա կազ մից՝ ըստ կա րել վույն պա տաս խա նե լու Ադր բե ջա նին։ ՀԱՊԿ շր ջա նակ նե րում ար դյու նա վետ քա ղա քա­կա նու թյուն կա րող են լի նել ինչ պես ադր բե ջա նա կան ագ րե սիան դա տա պար տող հա մա տեղ հայ տա րա րու թյուն նե րի ըն դու նու մը, այն պես էլ կազ մա կեր պու թյան ներ սում մի մյանց առջև ստանձ նած ան վտան գային պար տա վո րու թյուն նե րի կա­տա րու մը և ան դամ պե տու թյան հա մար մի մյանց կող մից անուղ ղա կի ան վտան­գային սպառ նա լիք չս տեղ ծե լը, որ պի սին է նաև հար ձա կո ղա կան տի պի զի նա տե­սակ նե րի վա ճառ քը Ադր բե ջա նին։

75«­ՀԱՅ­-ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ­ՊԱՏԵՐԱԶՄ».­ՔՆՆԱԿԱՆ­ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

ավե լի ծայ րա հեղ դրս ևո րու մը, որ «ժա մա նակն է լիովին ան ցում կա տա րե լու պրո ֆե սիոնալ բա նա կի»։ Այս առն չու թյամբ տե ղին ենք հա մա րում մեջ բե րել դեռևս 2014 թ. օգոս տո սի 12 -ին Արծ րուն Հով հան նի սյա նի այն պար զա բա նու մը, որ ամ բող ջո վին փո խա-րի նել 18-20 տա րե կան ժամ կե տային զին ծա ռայող նե րին տեխ-նի կա կան հա վաս տանշ ման սար քե րով կամ պայ մա նագ րային զին ծա ռայող նե րով ու Ար ցա խում կռ ված հին սերն դի տղա նե րով սխալ է, քա նի որ որ պես պա տե րազ մող եր կիր՝ մենք կա րիքն ու-նենք պա տե րազ մող ռե սուր սի մշ տա կան սերն դա փոխ ման, և ան-թույ լատ րե լի կլի նի, եթե 10 տա րի հե տո, երբ հին սե րունդն ար դեն ծե րա ցած լի նի, մենք պա տե րազ մի վտան գի առաջ չու նե նանք մար տա կան դիր քե րում ծա ռա յու թյուն ան ցնե լու փոր ձա ռու թյամբ զին ծա ռայող ներ152։ Որ քան էլ բարդ հն չի սա ան ձնային տե սան-կյու նից, փաստ է, որ ներ կա տա րա ծաշր ջա նային, բայց և հատ-կա պես հա յաս տա նյան ժո ղովր դագ րա կան իրո ղու թյուն նե րը թե-լադ րում են այս պի սի քա ղա քա կա նու թյուն մեր ռազ մա կան պա-տաս խա նա տու նե րի կող մից։

Նա խորդ մտայ նու թյան հետ որո շա կի ընդ հան րու թյուն ու նի բնակ չու թյան շր ջա նում լայ նո րեն տա րած ված մյուս կոչ-պա հան-ջը, որ երկ րի զին ված ու ժե րը ան հա մա չափ ու խոր տա կիչ հար-ված հասց նեն Ադր բե ջա նին, որ պես զի վեր ջինս ան կա րող դառ նա հե տա գա ար կա ծախնդ րու թյուն ներ անել։ Ան շուշտ, հաս կա նա լի է բնակ չու թյան մտա հո գու թյու նը պա տե րազ մի շա րու նակ ման և դրա հետ կապ ված՝ ան խու սա փե լի զո հե րի առն չու թյամբ, մյուս կող մից, սա կայն, պետք է հի շել, որ երկ րի ճա կա տագ րին առնչ վող որո շում ներն ըն դուն վում են բո լոր գոր ծոն նե րի սթափ և հա մա կող-մա նի գնա հատ մամբ։ Ճիշտ է, տե սա կա նո րեն այդ պի սի «խոր-տա կիչ հար ված» կա րող է լի նել Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան կող մից Ադր բե ջա նա կան Հան րա պե տու թյան տա րած քի օրի նա-կան օկու պա ցիան մինչև Կուր և Արաքս գե տե րի միախառն ման հատ վա ծը, որից հե տո Ադր բե ջա նը՝ ներ կայիս տես քով, կդա դա-րի գո յու թյուն ու նե նալ՝ բա ժան վե լով ավե լի մանր էթ նո լեզ վա կան կազ մա վո րում նե րի։ Ան խոս, սա խա ղա ղու թյուն կբե րի թե՛ Հա-

152 5­օրյա միկրոպատերազմ…, նույն տեղում։

76 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

յաս տա նին, թե՛ Ադր բե ջա նում հա լած վող բնիկ ու ոչ թյուր քա կան ժո ղո վուրդ նե րին և թե՛ առ հա սա րակ տա րա ծաշր ջա նին։ Այ դու-ա մե նայ նիվ, Հա յաս տա նի ներ կա ռե սուրս նե րը, ցա վոք, առայժմ չեն հա մա պա տաս խա նում նման օպե րա ցիայի իրա կա նաց մա նը, ուս տի՝ պետք է պահ պա նել իրա վի ճա կի ադեկ վատ ըն կա լու մը և գոր ծել ըստ այդմ։

Հայ -ա դր բե ջա նա կան ներ կա պա տե րազ մը բա վա կա նին բարդ հո գե բա նա կան խն դիր ներ է հա րու ցում թի կուն քում։ Պե տա կան, բայց և ավե լի շատ հա սա րա կա կան գի տակ շր ջա նակ նե րի կող-մից բնակ չու թյան հետ տար վող աշ խա տան քե րի սա կա վու թյու նը վեր ջի նիս շր ջա նում ծնում է տե ղե կատ վա կան և գնա հա տո ղա-կան վա կո ւում, անո րո շու թյան զգա ցում։ Չա փա զանց շատ են հնչում ընդ հան րա կան առու մով հետ ևյալ մտ քին հան գող տեքս-տե րը՝ «ե թե պա տե րազմ է, թող ասե՛ն՝ իմա նանք, գնանք մեր հո-ղը պաշտ պա նենք, եթե պա տե րազմ չի, բա ին չո՞ւ են զին վոր ներ զոհ վում»։ Այս հար ցի հետ սեր տո րեն կապ ված է նաև «վերջն ի՞նչ է լի նե լու» հարց-մ տա հո գու թյու նը։ Կար ծում ենք, որ այս թե մա-նե րով բնակ չու թյան տե ղե կատ վա կան սպա սար կու մը պե տա կան և հա սա րա կա կան շր ջա նակ նե րի կող մից պետք է իրա կա նաց վի քիչ թե շատ փոխ հա մա ձայ նեց ված մե խա նիզ մով։ Առա ջին հեր-թին պետք է հս տա կո րեն ախ տո րոշ վի խն դի րը, այն է՝ Հա յաս-տա նի՝ պա տե րազ մի մեջ գտն վելն Ադր բե ջան պե տու թյան հետ և այդ պե տու թյան գո յու թյունն առ հա սա րակ՝ որ պես մշ տա կան սպառ նա լիք Հա յաս տա նին և հա յու թյա նը։ Ասել է թե, քա նի դեռ Ադր բե ջա նը ներ կա տես քով գո յու թյուն ու նի, և քա նի դեռ Ադր բե-ջա նի ռազ մա վա րա կան իդեան հան գում է Հա յաս տա նի ամ բողջ տա րած քի գրավ մանն ու հա յու թյան չտար բե րակ ված խոց մա նը, պա տե րազ մը շա րու նակ վում է։

Ն ման պայ ման նե րում բնակ չու թյան, հատ կա պես թի կուն քի հիմ նա կան անե լի քը կա րող է կապ վել ժո ղովր դագ րա կան գոր ծո-նի հետ։ 2002 թ. հու լի սին ՀՀ պաշտ պա նու թյան նա խա րար Սերժ Սարգ սյա նը, պա տաս խա նե լով մի մտա հոգ քա ղա քա ցու հար ցին առ այն, թե նա խա րարն ինչ պես է պատ կե րաց նում հայոց բա նա-կի հա մալր ման խն դի րը մի քա նի տա րի ան ց, երբ Հա յաս տա նում ար դեն ուժգ նո րեն զգա լի կլի նի ծնե լիու թյան ավե լի քան կրկ նա-

77«­ՀԱՅ­-ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ­ՊԱՏԵՐԱԶՄ».­ՔՆՆԱԿԱՆ­ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

պա տիկ նվա զու մը153, մաս նա վո րա պես ասում է. «Հայոց բա նա կի ապա գան ես պատ կե րաց նում եմ շատ հս տակ. այն կլի նի բնա կա-նոն զար գա ցող, մար տու նակ և ոչ մեծ թվա քա նակ ու նե ցող։ Այդ խն դիր նե րին մենք կսկ սենք առնչ վել 2012-2015 թթ. ըն թաց քում, բայց ես հույս ու նեմ, որ այն ժա մա նակ ար դեն մեր խն դիր նե րը լուծ ված կլի նեն, և մեր պե տու թյունն ու ժո ղո վուր դը պար տադր-ված չեն լի նի ու նե նալ մեծ բա նակ ու ծախ սել այդ քան մեծ մի-ջոց ներ»154։ Խն դի րը, սա կայն, ինչ պես կա րե լի է տես նել, լուծ ված չէ, և բա նա կի կա նո նա վոր հա մալր ման հար ցը շա րու նա կում է գերխն դիր մնալ մեզ հա մար։ Առ հա սա րակ գաղտ նիք չէ, որ մեր երկ րի առջև ծա ռա ցած խն դիր նե րի մի զգա լի մա սը, այդ թվում՝ պաշտ պա նու նա կու թյան հար ցը, մե ծա պես կապ ված է ժո ղովր-դագ րա կան գոր ծըն թաց նե րի հետ։ Վեր ջին նե րիս կա պը բա նա-կային եղե լու թյուն նե րի հետ ակն հայտ է, քան զի բնակ չու թյան աճին զու գա հեռ՝ ավե լի հեշտ կլուծ վեն բա նա կի սպա սարկ մանն առնչ վող հար ցե րը, այդ թվում՝ ԶՈՒ կազ մում պայ մա նագ րային զին ծա ռայող նե րի թվա քա նա կի ավե լա ցու մը, մար տա կան հե նա-կե տե րի պաշտ պան վա ծու թյան բարձ րա ցու մը և, ի վեր ջո, ժո ղովր-դագ րա կան ռե սուր սի հար ցում Ադր բե ջա նի դեմ մր ցու նա կու թյան ամ րապն դու մը։

Ինչ վե րա բե րում է ռազ մա քա ղա քա կան ղե կա վա րու թյան անե-լիք նե րին, ապա երկ րի պաշտ պա նու թյան ամ րապն դու մը, հայ -ադր բե ջա նա կան հա կա մար տու թյան մեջ Թուր քիայի ներգրավ-վա ծու թյան առա վե լա գույն բա ցա ռու մը և որ պես առա վել ռիս-կային շր ջան ներ՝ Ար ցա խի և Սյու նի քի155 ժո ղովր դագ րա կան կա-

153 1990 թ․ ծն վել է 79885 երե խա, 1999 թ․ ­ի ն՝ 36502, 2000 թ․ ­ի ն՝ 34276, 2001 թ․ ­ի ն՝ 32065, 2002 թ․ ­ի ն՝ 32380 (տե՛ս Այ վա զյան Ար մեն, Ղա րա բա ղյան հա կա մար տու­թյան կար գա վոր ման խն դիր նե րը և Հա յաս տա նի աշ խար հա ռազ մա վա րա կան դրու թյու նը, Հա յաս տա նի ազա տագր ված տա րած քը և Ար ցա խի հիմ նախն դի րը (վեր լու ծա կան և փաս տագ րա կան նյու թե րի ընտ րա նի), Եր ևան, 2006, էջ 153)։154 Նույն տեղում, էջք 153­154։155 Ռիս կային շր ջան նե րի որո շարկ ման մե թո դա բա նա կան հիմ քը այն են թաերկ­րա քա ղա քա կան կա ցու թյունն է, որում գտն վում են Հա յաս տա նի մար զե րը։ Ար­ցա խի և Սյու նի քի պա րա գա յում պետք է հաշ վի առ նել այն հան գա ման քը, որ աշ խար հագ րա կան գոր ծո նով պայ մա նա վոր ված՝ վեր ջին ներս ամե նա թույլն են բաղ հյուս ված մնա ցյալ Հա յաս տա նին, ցայ սօր ըն դա մե նը մեկ մայ րու ղով (Մ­12) են կապ ված մյուս մար զե րի հետ և նաև թե՛ արև մուտ քից (Նա խիջ ևա նի Ինք նա վար

78 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

ցու թյան բա րե լա վումն առաջ նա կարգ պար տա կա նու թյուն ներ են։ Ռազ մա ճա կա տում պետք է շա րու նա կել հա վա տա րիմ մնալ հա մար ժեք պա տաս խա նի քա ղա քա կա նու թյա նը՝ նպա տակ հե-տապն դե լով Ադր բե ջա նի կող մից հայ կա կան ռազ մա կան թի րախ-նե րին հար վա ծե լը վեր ջի նիս հա մար դարձ նել բա վա կա նին թանկ և դժ վար հաղ թա հար վող զբաղ մունք։

Համ փո փումն վե րոգ րյա լի հարկ է նշել, որ մեր խն դիրն է առա-ջի կա տա րի նե րին Ադր բե ջա նի նկատ մամբ ապա հո վել ռազ մա-վա րա կան գե րա զան ցու թյուն։ Դրա հա մար առա ջին հեր թին ան-հրա ժեշտ է Հա յաս տա նի ներ սում հաս նել բնակ չու թյան քա նա կա-կան և որա կա կան հա մա չափ աճի, ասել է թե՝ երկ րի բնակ չու թյան թվա քա նա կի աճի խթա նումն ու վեր ջի նիս պրո ֆե սիոնալ մր ցու-նա կու թյան ամ րապն դու մը պետք է լի նեն առաջ նա հեր թու թյուն-նե րի առաջ նա հեր թու թյու նը՝ թե՛ պե տա կան, թե՛ հա սա րա կա կան մա կար դա կով և թե՛ հատ կա պես զին ված ու ժե րում։ Թշ նա մու հան դեպ բո լոր ոլորտ նե րում ռազ մա վա րա կան գե րա զան ցու թյուն ապա հո վե լու հար ցում օրախն դիր պետք է լի նի նաև հա յաս տա-նյան ադր բե ջա նա գի տա կան են թա կա ռուց ված քի ստեղ ծումն ու զար գա ցու մը՝ որ պես պա տե րազ մա կան պայ ման նե րում ռազ մա-քա ղա քա կան ղե կա վա րու թյան, բա նա կի և հա սա րա կու թյան հա-մա պա տաս խան երկ րա գի տա կան, վեր լու ծա կան և լեզ վի մա ցա-կան կա րիք նե րը սպա սար կող կա յուն հան րա կարգ։

2014-2015 թթ. պա տե րազ մի հիմ նա կան դա սե րից մեկն այն է, որ թշ նա մուն հա կա հար ված տա լու և խա ղա ղու թյու նը վե րա հաս-տա տե լու միակ ար դյու նա վետ մե խա նիզ մը մար տու նակ բա նակ ու նե նալն է։ Միակ գոր ծո նը, որ Ադր բե ջա նին հետ է պա հում լայ-նա ծա վալ ռազ մա կան գոր ծո ղու թյուն նե րի վերսկ սու մից, հայ-կա կան զին ված ու ժերն են, որ վս տա հո րեն պաշտ պա նում են հայ -ա դր բե ջա նա կան սահ մանն ամ բողջ եր կայն քով։ Բա ցի այդ՝ ներ կայիս իրա վի ճա կը ևս մեկ ան գամ ապա ցու ցում է, որ Ար ցա-

Հան րա պե տու թյուն), թե՛ ար ևել քից (Ա դր բե ջա նա կան Հան րա պե տու թյուն) գտն­վում են թշ նա մու կող մից հար ձակ ման ամե նաուղ ղա կի վտան գի տակ։ Աս վա ծը չենք կա րող ար տա ծել Տա վու շի մար զի վրա, որ տեղ նույն պես պա տե րազ մա կան գոր ծո ղու թյուն ներ են ըն թա նում, որը, սա կայն, սույն մե թո դա բա նա կան տա րո­րոշ ման պա րա գա յում չի հա մար վում ռիս կային գո տի, քան զի ավե լի սերտ է ին­տեգր ված մնա ցած մար զե րին, այդ թվում՝ հա ղոր դակ ցային առու մով։

79«­ՀԱՅ­-ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ­ՊԱՏԵՐԱԶՄ».­ՔՆՆԱԿԱՆ­ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

խի տա րած քի ամ բող ջա կա նու թյու նը, պա տե րազ մի ըն թաց քում ազա տագր ված բո լոր շր ջան նե րի հա յաս տա նա պատ կա նու թյու-նը մեր պե տու թյան լի նե լիու թյան հու սա լի գրա վա կանն են։ Ազա-տագր ված Ար ցա խի հո ղը, որին իրենց արյունն են շա ղա խում ար-դեն մե րօ րյա հե րոս նե րը, պի տի դառ նա Հա յաս տան պե տու թյան մշ տա կա յուն զար գաց ման մեկ նա կե տը…

ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

83ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

ԱՐ­ՄԵՆ­ԼԵ­ՎՈ­ՆԻ­ՀՈՎ­ՀԱՆ­ՆԻՍՅԱՆ(1994­-­2014)

­Կյան­քը՝­կարճ,­Գոր­ծը՝­մեծ

­Ար­մեն­ Հով­հան­նի­սյա­նը­ ծն­վել­ է­ 1994­ թվա­կա­նի­հու­նի­սի­30­­ի­ն:­Ըն­տա­նի­քում­ամե­նա­փոքրն­էր­և­միակ­արու­զա­վա­կը:­Մշ­տա­պես­շր­ջա­պատ­ված­էր­երեք­քույ­րե­րի,­ծնող­նե­րի,­տա­տի­սի­րով­և­հո­գա­տա­րու­թյամբ:­ Ծի­ծաղ­կոտ,­ աշ­խույժ­ և­ ու­րախ­ երե­խա­էր,­մյուս­նե­րի­հա­մե­մատ՝­ավե­լի­փար­թամ­ու­բարձ­րա­հա­սակ:

­Ճեր­մա­կա­մաշկ,­ խո­շոր­ աչ­քե­րով­ փոք­րիկ­ Ար­մե­նը­ դեռ­ ման­կուց­ հեշ­տու­թյամբ­ կա­րո­ղա­նում­ էր­հա­մախմ­բել­ բո­լո­րին.­ ան­սահ­ման­ ըն­կե­րա­սեր­ էր­ու­բա­րի:­Ար­դեն­պա­տա­նի­հա­սա­կում­Ար­մե­նի­մեջ­նկատ­վում­ էր­ խի­զա­խու­թյու­նը,­ որը­ հե­տո­ պի­տի­վե­րած­վեր­նաև­ան­ձնա­զո­հու­թյան­և­վճ­ռա­կան­դեր­խա­ղար­Ար­մե­նի­կյան­քում:­

Ար­մենն­ավար­տել­ է­Եր­ևա­նի՝­Գրի­գոր­Բա­ղյա­նի­ան­վան­թիվ­141­դպ­րո­ցը:­Որոշ­ժա­մա­նակ­ըմբ­

Ծն­վել­է­1994­թ.­հու­նի­սի­30­-ին­Եր­ևան­քա­ղա­քում։

­Հա­յաս­տա­նի­ սահ­ման­նե­րը­ պաշտ-պա­նե­լիս­զոհ­վել­է­2014­թ.­հուն­վա­րի­20­-ին­Մար­տա­կեր­տի­շր­ջա­նում։

«­Հայ­րե­նի­քին­ մա­տու­ցած­ ծա­ռա­յու-թյուն­նե­րի­հա­մար»­1-ին­աս­տի­ճա­նի­մե-դա­լի­(ՀՀ)­և­«Ա­րիու­թյան­հա­մար»­մե­դա­լի­(ԼՂՀ)­շքան­շա­նա­կիր­է։

­Թաղ­ված­ է­ Եռաբ­լուր­ զին­վո­րա­կան­պան­թեոնում։

84 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

շա­մար­տով­ զբաղ­վե­լուց­ հե­տո­Ար­մե­նը­ սկ­սել­ է­ հե­տաքրքր­վել­ար­վես­տով,­հատ­կա­պես­նկար­չու­թյամբ­և­ քան­դա­կա­գոր­ծու­թյամբ։­Այդ­ հար­ցում­ հա­վա­նա­բար­ դեր­ է­ խա­ղա­ցել­ նկա­րիչ­խե­ցե­գործ­ քույ­րը:­Մինչ­ զին­վո­րա­կան­ ծա­ռա­յու­թյունն­ Ար­մե­նը­ շուրջ­3­ տա­րի­ սո­վո­րել­ է­ Մշա­կույ­թի­ պե­տա­կան­ քո­լե­ջի­կի­նո­սար­քա­վո­րում­նե­րի­ և­տե­սա­տեխ­նի­կայի­ բաժ­նում.­մեծ­ցան­կու­թյուն­ու­ներ­դառ­նալ­օպե­րա­տոր:­

Հանձ­նե­լով­ վեր­ջին­ քն­նու­թյուն­նե­րը՝­ հենց­ ծնն­դյան­օրն­Ար­մե­նը­զո­րա­կոչ­վել­է­բա­նակ:­Նա­առանց­վա­րա­նե­լու­ցան­կու­թյուն­է­հայտ­նել­ծա­ռայել­Ար­ցա­խում,­քան­զի­հա­մոզ­ված­էր՝­«Ինչ­քան­պոստ­պա­հող­տղա­կա՝­ սաղ­ թա­գա­վոր­տղերք­ են»156:­Զին­վո­րա­կան­ կյանքն­ան­ցկաց­նում­ էր­առանց­տրտն­ջա­լու,­տղա­մար­դուն­վայել­տո­կու­նու­թյամբ:­Ծնող­նե­րը­եր­բեք­չեն­զգա­ցել,­որ­տղան­դժ­գո­հի­որ­ևէ­բա­նից:­Վեր­ջին­ան­գամ,­ երբ­ խո­սել­ է­ ըն­տա­նի­քի­ ան­դամ­նե­րի­հետ,­վս­տա­հեց­րել­է,­որ­ամեն­ինչ­կար­գին­է,­որ­դիր­քերն­ամուր­են:­Ծնող­նե­րին­ու­ղար­կել­էր­կտո­րի­վրա­մի­գրու­թյուն՝­խա­չով­և­մա­կագ­րու­թյամբ՝­«Աստ­ված­պահ­պա­նի­ծնող­նե­րիս»:­Մայ­րը՝­տի­կին­Մա­րի­նեն,­տղայից­ մնա­ցած­այս­փոք­րիկ­ կտորն­անընդ­հատ­կար­դում­է­և­հպար­տա­նում­իր­դաս­տիարա­կած­ծնո­ղա­սեր­և­հայ­րե­նա­սեր­զա­վա­կով:­

Ծա­ռա­յու­թյան­ ըն­թաց­քում­ Ար­մե­նը­ ծնող­նե­րին­հայտ­նել­է­սեր­ժան­տա­կան­դա­սե­րին­մաս­նակ­ցե­լու­իր­ ցան­կու­թյան­ մա­սին:­ Մոր­ ան­հանգս­տու­թյանն­ի­պա­տաս­խան՝­ասել­ է`­ «դա­ինձ­պետք­ է,­ մա՛մ»:­Մայ­րը­հարց­րել­է.

­ ­­Հնա­րա­վո՞ր­է՝­վեր­ջում­էլ­զին­վո­րա­կան­դառ­նաս։­

Ար­մե­նը­պա­տաս­խա­նել­է.­­­Շատ­հնա­րա­վոր­է...

156 Այս խոս քը մա հից երեք օր առաջ Ար մեն Հով հան նի սյա նի վեր ջին հրա պա րա կային գրա ռումն էր, որ հե տա գա յում վե րած­վեց թևա վոր խոս քի։

85ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

ՀԱՅ­ՐԵՆՅԱՑ­ՊԱՇՏ­ՊԱ­ՆԸ

­Հուն­վա­րի­ 19­­ի­ լույս­ 20­­ի­ գի­շե­րը`­ժա­մը­23:50­­ից­մինչև­00:15­­ի­սահ­ման­նե­րում,­ հայ­­ա­դր­բե­ջա­նա­կան­ հրա­դա­դա­րի­ գծի­ հյու­սի­սար­ևե­լյան­ (Ջ­րա­բերդ)­ և­ հա­րա­վար­ևե­լյան­ (Կոր­գան)­ուղ­ղու­թյուն­նե­րում­ ար­ձա­նագր­վե­ցին­թշ­նա­մու­ դի­վեր­սիոն­ խմ­բե­րի­ ներ­թա­փանց­ման­ միաժա­մա­նա­կյա­ փոր­ձեր:­Բռնկ­ված­ փոխհ­րաձ­գու­թյան­ ժա­մա­նակ­ հյու­սի­սար­ևե­լյան­ ուղ­ղու­թյամբ­տե­ղա­կայ­ված­մար­տա­կան­դիր­քում­իր­առջև­ դր­ված­ խն­դիրն­ արիաբար­ կա­տա­րե­լու­ ժա­մա­նակ­ զոհ­վեց­ կրտ­սեր­սեր­ժանտ,­ջո­կի­հրա­մա­նա­տար­Ար­մեն­Հով­հան­նի­սյա­նը:­

Որ­քան­ ժա­մա­նակ­ ան­ցնի,­ այդ­քան­ ավե­լի­դժվար­ է­ լի­նե­լու­ կես­գի­շե­րին­տե­ղի­ ու­նե­ցած­ դեպ­քե­րի­ հա­ջոր­դա­կա­նու­թյու­նը­ հա­մադ­րե­լով­ հա­վա­տալ,­ որ­այն­ ինչ­ եղավ,­ իս­կա­պես­ իրա­կա­նու­թյուն­է:­Բայց­մենք­փոր­ձենք­հա­վա­տալ­և­գա­լիք­սե­րունդ­նե­րին­ ավան­դել­ այդ­ իրա­կա­նու­թյուն­­ա­ռաս­պե­լի­հե­րո­սա­կան­էջը...

2014­ թվա­կան:­ Հուն­վա­րի­ 19­­ը:­Գի­շեր։­Թշ­նա­մու`­ մինչև­ ատամ­նե­րը­ զին­ված­ հա­տուկ­ ստո­րա­բա­ժան­ման­խմ­բե­րը­մեր­խրա­մա­տով­շարժ­վում­են­առաջ:­ Հան­դի­պե­լով­ ար­գե­լա­պատ­նե­շին՝­ դա­րա­նա­կա­լում­ են:­Թշ­նա­մու­ ներ­կա­յու­թյունն­առա­ջի­նը­զգում­է­շու­նը:­Սա­կայն­որ­պես­զի­կեն­դա­նին­իր­զգա­ցա­ծի­ մա­սին­ազ­դան­շան­ չտա,­խլա­ցու­ցիչ­ զեն­քով­նրան­սպա­նում­են։­Այդ­պա­հին­իր­խրա­մա­տաբջ­ջում­ մար­տա­կան­ հեր­թա­պա­հու­թյուն­ իրա­կա­նաց­նող­ Ար­մե­նը­ բա­ցա­ռիկ­ զգո­նու­թյան­ շնոր­հիվ­ նկա­տում­է­գլ­խա­վեր­ևով­ան­ցնող­փա­մփուշ­տը­և­ան­մի­

86 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

ջա­պես­հա­ղոր­դում­դա­սա­կի­հրա­մա­նա­տար­ավագ­լեյ­տե­նանտ­Սար­գիս­Թա­նա­նյա­նին:­Հաս­կա­նա­լով­իրա­վի­ճա­կի­լր­ջու­թյու­նը­և­թշ­նա­մու­մե­ծա­քա­նակ­լի­նե­լը՝­ լեյ­տե­նանտ­Թա­նա­նյա­նը­ շր­ջա­նաձև­պաշտ­պա­նու­թյան­որո­շում­է­կա­յաց­նում:­Անց­նե­լով­թշ­նա­մու­ թի­կունք՝­ վեր­ջինս­ նռ­նակ­ներ­ է­ նե­տում­ նրանց­ուղ­ղու­թյամբ,­ ին­չից­ հե­տո­ սկս­վում­ է­ փոխհ­րաձ­գու­թյու­նը.­մար­տը­ձգ­վում­է­շուրջ­30­րո­պե:­Դի­վեր­սանտ­նե­րը,­զո­հե­րին­ու­վի­րա­վոր­նե­րին­իրենց­հետ­տա­նե­լով,­ան­կա­նոն­փա­խուս­տի­են­դի­մում:­

«­Հուն­վա­րի­ 19­­ին­ առա­վոտ­վա­նից­ ամեն­ բան­նոր­մալ­ էր,­ դիր­քային­ հե­թա­փոխ­նե­րը­ նոր­մալ­ կա­տար­վում­էին,­­­պատ­մում­է­մար­տի­ըն­թաց­քում­հար­ևան­դիր­քից­օգ­նու­թյան­հա­սած­գն­դաց­րորդ,­«Գա­րե­գին­ Նժ­դեհ»­ մե­դա­լով­ պարգ­ևատր­ված­ Հրայր­Համ­բա­րյա­նը:­­ Ար­մե­նենք­ մեր­ հար­ևան­ պոս­տում­էին­ծա­ռա­յու­թյան,­իրենց­մոտ­ևս­նոր­մալ­էր­ամեն­ինչ:­Պոս­տե­րի­ մեջ­ կապ­կա,­ իրար­ հետ­ կապ­վում­էինք,­ իրա­զեկ­վում­ դրու­թյան­ մա­սին,­ հո­գա­տա­րու­թյամբ­հե­տաքրքր­վում­իրա­վի­ճա­կից,­տղա­նե­րի­որ­պի­սու­թյու­նից:­Ար­դեն­երե­կո­յան­ժա­մը­7­ն­էր,­մութն­ըն­կել­ էր,­ լու­սի­նը­ լավ­ եր­ևում­ էր,­ չնա­յած­ մի­ քիչ­խա­վա­րոտ­ էր,­ առա­վո­տյան­ մթն­շա­ղի­ նման­ եղա­նակ­էր:­Շներն­ակ­տիվ­էին:­Զգում­էինք,­որ­ինչ­­որ­բան­կա­տար­վում­է,­շարժ­կա,­բայց­ոչ­ոք­չէր­պատ­կե­րաց­նում,­ որ­ դի­վեր­սանտ­ներ­ պետք­ է­ ան­ցնեն:­Փաս­տա­ցի­ստաց­վում­է,­որ­այդ­ժա­մա­նակ­դի­վեր­սանտ­ներն­ար­դեն­ան­ցել­էին­մեր­տա­րածք­ու­դան­դաղ­դա­րա­նա­կա­լում­էին:­Ժա­մը­9­ի­կող­մերն­էր,­ես­հեր­թա­փոխս­հանձ­նել­էի­ու­պառ­կել­էի­հանգս­տա­նա­լու,­ մեր­ տղա­նե­րը,­ ով­քեր­ որ­ դր­սում­ կանգ­նած­էին,­ասա­ցին,­որ­կրա­կոց­ներ­են­լս­վում:­Երբ­դուրս­եկանք,­ահա­վոր­ու­ժեղ­կրա­կոց­ներ­էր­ամ­բողջ­գծի­1­2­կմ­­ա­նոց­եր­կայն­քով:­Հաս­կա­նա­լով­եղե­լու­թյու­նը՝­կազ­մա­կերպ­վե­ցինք,­նետ­վե­ցինք­առա­ջին­գիծ,­

87ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

«Թագավոր­տղեքը»

որ­մեր­տղեր­քին­կա­րո­ղա­նայինք­օգ­նել:­Ես­վերց­րի­զենք,­ մի­ու­րիշ­ զենք­ էլ­ վերց­րի,­ նաև­նռ­նա­կա­նետ՝­չնա­յած,­որ­չէր­թույ­լատր­վում,­բայց­դրու­թյու­նը­լար­ված­էր,­մենք­անում­էինք՝­ինչ­կա­րող­էինք,­մեզ­վրա­կրա­կում­ էին­ խո­շոր­ տրա­մա­չա­փի­ զեն­քե­րից:­ Ար­դեն­ գնա­ցինք­ այն­տեղ:­ Խրա­մա­տով­ վա­զում­ էինք­30­40­ սմ­ կրա­կոց­նե­րի­ տակ:­ Երբ­ հա­սանք­ տեղ,­հա­կա­պայ­քար­էր­ըն­թա­ցել­ար­դեն:­Ուղ­ղա­կի­ոչ­ոք­չգի­տի,­թե­ինչ­կռիվ­է­տվել­Ար­մե­նը։­Պատ­մեն­էլ՝­ոչ­ոք­չի­պատ­կե­րաց­նի։­Լի­նե­լով­ջո­կի­հրա­մա­նա­տար՝­առա­ջինն­էր­նետ­վել­առաջ,­չէր­թո­ղել­զին­վոր­ներն­իրե­նից­ առաջ­ ընկ­նեն:­ Ար­մե­նը­ մար­տը­ շա­րու­նա­կել­ էր­ մի­ քա­նի­ան­գամ­ ծանր­ վի­րա­վոր­վե­լուց­հե­տո:­Ար­մե­նի­հո­գա­տա­րու­թյու­նը­ դրս­ևոր­վեց­ նաև­այդ­ժա­մա­նակ:­Նա­միշտ­պա­տաս­խա­նա­տու­ էր­ զգում­ բո­լո­րի­ հա­մար,­հո­գա­տար­ էր:­ Ար­մենն­ այն­քան­ժա­մա­նակ­ է­ կռ­վել,­ կրա­կել,­ մինչև­նռ­նա­կա­նե­տի­ պայ­թյու­նից­ ար­դեն­մա­հա­ցու­ վի­րա­վոր­վել­ էր­ ու­այլևս­չէր­ կա­րո­ղա­ցել­ մար­տը­ շա­րու­նա­կել:­Հա­կա­ռա­կոր­դը­մեզ­վրա­կրա­կել­էր­ան­ձայն­փամ­փուշ­տով:­Դա­ան­ցնում­ է­ օդի­ շեր­տե­րը­ծա­կե­լով,­ու­կա­րող­են­զգալ­միայն­շատ­մոտ­տա­րա­ծու­թյու­նից:­Այդ­ ձայնն­Ար­մե­նը­ որ­սա­ցել­ էր­ ու­ հաս­կա­ցել,­որ­ինչ­­որ­մի­բան­այն­ չէ:­Մե­րոնք­ան­ցել­ էին­ շր­ջա­նաձև­ պաշտ­պա­նու­թյան,­այ­նու­հետև՝­ հետ­մղե­լուց­հե­տո՝­հա­կա­հար­ձակ­ման:­Այդ­ժա­մա­նակ­Ար­մե­նը­բարձ­րա­ցել­է­հենց­ու­սում­նա­սի­րե­լու­ առա­ջին­ խրա­մա­տը,­ որ­ հաս­կա­նա՝­ ուր­ է­ հա­սել­

88 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

թշ­նա­մին,­ որ­ կող­մից­ է,­կողմ­նո­րոշ­վի՝­ ոնց­ է­պայ­քա­րե­լու:­Հենց­այդ­ժա­մա­նակ­ էլ՝­ մի­ քա­նի­ կրա­կոց­ար­ձա­կե­լուց­հե­տո,­վի­րա­վո­րել­ են­ նրան:­ Ընդ­հա­նուր­ փոխհ­րաձ­գու­թյու­նը­1­ ժամ­ է­ տևել:­ Ամե­նաու­ժեղ՝­դի­վեր­սիան­հետ­մղե­լու­ պայ­քա­րը­ տևել­ է­ 25­րո­պե,­ամ­բողջ­ըն­թաց­քում­Ար­մե­նը­վի­րա­վոր­կռ­վել­է:­Հա­ջորդ­կես­ժա­մը­նրանց­դիր­քե­րը­ ճն­շե­լու­ գոր­ծո­ղու­թյուն­ներն­էին»:­

Ար­մե­նի­մայ­րը՝­տի­կին­Մա­րի­նեն,­հե­րոս­որ­դու­մա­սին­պատ­մում­է.­«Մինչև­հար­ևան­ դիր­քերն­ ուշ­քի­ են­ եկել,­ դի­վեր­սանտ­ներն­ար­դեն­ հասց­րել­ են­ շր­ջա­փա­կել­ դիր­քը:­ Եթե­ ճա­կա­տային­մարտ­լի­ներ,­Ար­մե­նը­հաս­տատ­կեն­դա­նի­կմ­նար:­Նա­գի­տակ­ցել­է,­որ­թշ­նա­մին­շատ­մոտ­է:­Անընդ­հատ­աչ­քիս­առաջ­ ու­ մտ­քե­րումս­այդ­ 25­մետրն­է,­ըն­դա­մե­նը­25­մետր­հե­ռա­վո­րու­թյան­վրա­թշ­նա­մին­ դա­րա­նա­կա­լած­ է­ եղել:­ Նույ­նիսկ­ չեմ­ուզում­պատ­կե­րաց­նել,­թե­ինչ­կկա­տար­վեր­դի­վեր­սիան­ չկանխ­ե­լու­դեպ­քում...­Հի­մա­երբ­գի­տակ­ցա­բար­եմ­փոր­ձում­վեր­լու­ծել,­թե­ինչ­է­կա­տար­վել­այդ­օրը,­հաս­կա­նում­եմ,­որ­Ար­մենն­ու­ներ­եր­կու­ճա­նա­պարհ`­ մա­հե­րից­ մեկ­նու­մե­կը,­ և­ Ար­մենն­ ընտ­րել­ է­պայ­քա­րը։­Ես­պետք­ է­ հար­գեմ­ իմ­տղայի­ որո­շու­մը»։­

Այս­պի­սով,­մար­տը­հնա­րա­վոր­է­եղել­շա­հել­Ար­մե­նի­զգո­նու­թյան­ու­ան­ձնա­զո­հու­թյան­շնոր­հիվ:­

Դեպ­քից­օրեր­ան­ց­զո­րա­մա­սի­հրա­մա­նա­տար,­գն­դա­պետ­Էդ­վարդ­Աս­րյա­նը­Մար­տա­կեր­տի­շրջա­

89ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

նի­ վար­չա­կազ­մի­ «Ջ­րա­բերդ»­ պաշ­տո­նա­թեր­թին­տված­հար­ցազ­րույ­ցում­այս­պես­է­մեկ­նա­բա­նել­տե­ղի­ ու­նե­ցած­ իրա­դար­ձու­թյուն­նե­րը.­ «Հա­կա­ռա­կոր­դը,­վա­րե­լով­կրա­կային­ազ­դե­ցու­թյուն­մեր­մար­տա­կան­դիր­քե­րի­աջ­և­ձախ­թևե­րի­վրա,­ծա­վա­լել­է­դի­վեր­սիոն­գոր­ծո­ղու­թյուն,­որի­սկզ­բուն­քը­եղել­է­հետ­ևյա­լը՝­ թևան­ցե­լով­ մար­տա­կան­ դիր­քը­ ձախ­ թևից՝­դուրս­ գալ­ դիր­քի­ թի­կունք­ և­ ու­նե­ցած­ կրա­կային­ազ­դե­ցու­թյան­ առա­վե­լու­թյան­ պայ­ման­նե­րում­ կի­րա­ռե­լով­ «Մու­խա»­տի­պի­ զենք,­ ինչ­պես­ նաև­ան­ձայն­ խլա­ցու­ցիչ­ կրա­կային­ մի­ջոց­ներ,­ նռ­նակ­ներ­և­տար­բեր­զի­նա­տե­սակ­ներ՝­ակ­տիվ­կրա­կով­խո­ցել­մեր­դիր­քա­պահ­նե­րին,­ին­չու­ չէ,­նաև­գրա­վել­մար­տա­կան­ դիր­քը:­ Սա­կայն­ մեր­ մար­տա­կան­ դիր­քի­զին­ծա­ռայող­նե­րը՝­ կրտ­սեր­ սեր­ժանտ­ Ար­մեն­ Հով­հան­նի­սյա­նը­…,­ նրա­հետ­դի­տորդ­կարգ­ված­Նո­րայր­Մկրտ­չյա­նը­և­մյուս­վեց­զին­ծա­ռայող­նե­րը­դա­սա­կի­ հրա­մա­նա­տար,­ավագ­ լեյ­տե­նանտ­Սար­գիս­Թա­նա­նյա­նի­ հմուտ,­ար­հես­տա­վարժ­ ղե­կա­վա­րու­թյամբ­և­նշ­ված­գոր­ծո­ղու­թյան­ըն­թաց­քում­դիր­քա­պահ­ գու­մար­տա­կի­ հրա­մա­նա­տա­րի՝­ ան­ձնա­կազ­մի­հետ­տար­վող­աշ­խա­տանք­նե­րի­գծով­տե­ղա­կալ­Մնա­ցա­կան­Ավա­գյա­նի­հետ­մեկ­տեղ,­օգ­տա­գոր­ծե­լով­մար­տա­կան­դիր­քում­եղած­նռ­նակ­նե­րը,­վա­րե­լով­ հրաձ­գային­ զեն­քեր,­ կա­րո­ղա­ցել­ են­ հետ­ շպր­տել­հա­կա­ռա­կոր­դի­դի­վեր­սանտ­նե­րին՝­պատ­ճա­ռե­լով­ մարդ­կային­ և­ նյու­թա­կան­ զգա­լի­ կո­րուստ­ներ:­Ջրա­բեր­դի­միայն­մեկ­մար­տա­կան­դիր­քում­հա­ջո­ղու­թյան­հաս­նե­լու­դեպ­քում­հա­կա­ռա­կոր­դը,­օգ­տա­գոր­ծե­լով­ այդ­ հա­ջո­ղու­թյու­նը,­ կփոր­ձեր­ մար­տա­կան­գոր­ծո­ղու­թյուն­ներ­ծա­վա­լել­աջ­և­ձախ­թևե­րում­ու­դա­հիմք­կըն­դու­ներ՝­հար­ձակ­վող­ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րը­մար­տի­մեջ­մտց­նե­լու­հա­մար:­Բայց­կար­ծում­ եմ՝­ նրանք­ չու­նեին­ նման­նպա­տակ.­ ըստ­իս`­նրանց­ նպա­տակն­ էր­ հուն­վա­րի­ 20­­ի­ «սև­ օր­վա»­

90 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

առի­թով՝­ որ­պես­ վրեժխնդ­րու­թյուն,­ մտ­նել­ դիրք­ և­սպա­նել­դիր­քա­պահ­նե­րին»:­

Ա­ռա­ջին­ իսկ­ օր­վա­նից­ հայ­կա­կան­ կող­մը­ հայ­տա­րա­րեց,­որ­ադր­բե­ջա­նցի­ներն­ու­նեն­մարդ­կային­կո­րուստ­ներ՝­7­զոհ­և­25­վի­րա­վոր157:­Միան­գա­մայն­տրա­մա­բա­նու­թյան­ սա­հան­նե­րում­ էին­ հե­տա­գա­օրե­րին­Ադր­բե­ջա­նի­խղ­ճուկ­ջղաձ­գում­նե­րը,­ինչ­պես­նաև­ խու­ճա­պա­հար­ գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը՝­ ան­վերջ­կրա­կա­հեր­թե­րը­ հայ­կա­կան­ գյու­ղե­րի­ ու­ դիր­քե­րի­ուղ­ղու­թյամբ:­ Ադր­բե­ջանն­ այդ­պես­ էլ­ չխոս­տո­վա­նեց­իր­ամո­թա­լի­պար­տու­թյու­նը:­Հե­տա­գա­օրե­րին­ադր­բե­ջա­նա­կան­բա­նա­կում,­իհար­կե,­եղան­սպան­ված­ներ­ու­վի­րա­վոր­ներ,­բայց,­ինչ­պես­և­սպա­սե­լի­էր,­ դրանք­ «պայ­մա­նա­վոր­ված­ էին»­ ամե­նա­տար­բեր­ «դժ­բախտ­պա­տա­հար­նե­րով»,­ որոնք­ չգի­տես­ին­չու,­տե­ղի­էին­ու­նե­նում­հենց­առաջ­նագ­ծում:­Հե­տա­գա­օրե­րին­Ադր­բե­ջա­նը­ մար­տա­կան­ կո­րուստ­նե­րի­ մա­սին­ ևս­ հայ­տա­րա­րեց,­ սա­կայն՝­ պն­դե­լով,­որ­ դրանք­ գրանց­վել­ են­ «Հայ­կա­կան­ԶՈՒ­ կող­մից­հրա­դա­դա­րի­խախտ­ման»­հետ­ևան­քով:­

ՀՀ­ Պաշտ­պա­նու­թյան­ նա­խա­րա­րի­ խորհր­դա­կան,­ռազ­մա­կան­փոր­ձա­գետ­Դա­վիթ­Ջա­մա­լյա­նը,­ան­դրա­դառ­նա­լով­ ադր­բե­ջան­ցի­նե­րի­ ձա­խող­ված­դի­վեր­սիային,­գրում­ էր.­«Այս­տեղ­հարկ­է­հա­տուկ­շեշ­տել.­ կրտ­սեր­ սեր­ժանտ­ Ար­մեն­ Հով­հան­նի­սյա­նը­զոհ­վել­է­մարտ­վա­րե­լիս,­ըն­կել,­հի­րա­վի,­հե­րո­սի­մա­հով։­...­Հենց­այդ­զգո­նու­թյունն­է­եղել­մեր­դիր­քա­պահ­նե­րի­հա­ջո­ղու­թյան­«գոր­ծի­կե­սը»»158:

157 Մար տը տևել է ամ բողջ գի շեր, և դիր քե րից եկող կրա կոց նե­րի ձայ նե րը լսե լի են եղել Մար տա կերտ քա ղա քում։ Հե տա գա­յում ակա նա տես նե րը պի տի պատ մեն, որ մար տա կերտ ցի տղա­մարդ կանց մի ստ վար խումբ կա մա վոր և կազմ ու պատ րաստ շարժ վել է զո րա մա սի ուղ ղու թյամբ, այն տե ղից՝ ճա կատ մեկ նե­լու ար տո նու թյուն ստա նա լու հա մար։158 Ջա մա լ յան Դա վիթ, Խրա մա տային ճշ մար տու թյուն, «Հա­յաս­տա­նի­Հան­րա­պե­տու­թյուն», 8 փետր վար 2014, թիվ 19(5828), էջ 3։

91ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

Հ.Գ.­ Անհ­րա­ժեշտ­ է­ հա­տուկ­ հի-շա­տա­կել,­ որ­ հայ­կա­կան­ հե­տա­խու-զու­թյու­նը­ ժա­մա­նա­կին­ զե­կու­ցել­ էր­բարձր­ հրա­մա­նա­տա­րու­թյա­նը,­ որ­այդ­ գի­շեր­ սպաս­վում­ է­ թշ­նա­մու­ դի-վեր­սիոն­ ներ­թա­փան­ցում,­ և­այդ­ մա-սին­տե­ղյակ­էին­պահ­վել­դիր­քե­րի­բո-լոր­ պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րը։­ Ար­մեն­Հով­հան­նի­սյա­նի­ բա­նա­կային­ նո­թա-տետ­րում­պահ­պան­վել­է­հե­րո­սի­գրա-ռումն­այն­ մա­սին,­ որ­հրա­մայ­ված­ է­ոչ­ մի­ պա­րա­գա­յում­ չհանձ­նել­ դիր­քը…

­ՀԻ­ՇԱ­ՏԱ­ԿԸ

­Հայ­րե­նի­քի­ սահ­ման­նե­րի­ պաշտ­պա­նու­թյան­գոր­ծում­ցու­ցա­բե­րած­բա­ցա­ռիկ­ խի­զա­խու­թյան­ և­ ան­ձնա­կան­արիու­թյան,­մաս­նա­գի­տա­կան­բարձր­պատ­րաստ­վա­ծու­թյան,­ ինչ­պես­ նաև­ կյան­քին­ սպառ­նա­ցող­վտան­գի­ պայ­ման­նե­րում­ ծա­ռայո­ղա­կան­ պարտ­քը­ կա­տա­րե­լիս­ ցու­ցա­բե­րած­ան­ձն­վի­րու­թյան­ հա­մար­ Հա­յաս­տա­նի­ Հան­րա­պե­տու­թյան­ նա­խա­գահ­Սերժ­Սարգ­սյա­նի՝­2014­թ.­հուն­վա­րի­22­­ի­ՆՀ­­7­–Ա­հրա­մա­նագ­րով­N­զո­րա­մա­սի­ջո­կի­հրա­մա­նա­տար,­կրտ­սեր­ սեր­ժանտ­ Ար­մեն­ Լևո­նի­ Հով­հան­նի­սյա­նը­հետ­մա­հու­պարգ­ևատև­վել­է­«Հայ­րե­նի­քին­մա­տու­ցած­ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի­հա­մար»­1­ին­աս­տի­ճա­նի­մե­դա­լով:­

Ար­ցա­խի­ նախագահ­Բակո­Սահակյանի­ հրա­մա­նագ­րով՝­ ԼՂՀ­պե­տա­կան­սահ­մա­նը­պաշտ­պա­նե­լիս­ցու­ցա­բե­րած­արիու­թյան­հա­մար­ԼՂՀ­պաշտ­

Մարտակերտի­զորամասում­Արմենի­հիշատակին­կանգնեցված­

հուշաքարը

92 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

պա­նու­թյան­բա­նա­կի­N­զո­րա­մա­սի­կրտ­սեր­սեր­ժանտ­Ար­մեն­Հով­հան­նի­սյա­նը­հետ­մա­հու­պարգ­ևատր­վել­է­«Ա­րիու­թյան­հա­մար»­մե­դա­լով։­

Ար­մեն­ Հով­հան­նի­սյա­նը­ հետ­մա­հու­պարգ­ևատր­վել­է­ՊԲ­հու­շա­մե­դա­լով­ (տր­ված­ հրա­մանա­տար­Մով­սես­Հա­կո­բյա­նի­կող­մից),­«Հա­յաս­տա­նի­ երկ­րա­պահ»­ հու­շա­մե­դա­լով­ (տր­ված­ միու­թյան­ նա­խա­գահ­Ման­վել­Գրի­գո­րյա­նի­կող­մից),­«Զին­վո­րի­պաշտ­պա­նու­թյան­կո­մի­տե»­ հա­սա­րա­կա­կան­ կազ­մա­կեր­պու­թյան­ «Զին­վո­րի­ պաշտ­պան»­մե­դա­լով­ (տր­ված­ կազ­մա­կեր­պու­թյան­ ղե­կա­վար­ Գո­հար­ Ար­մե­նա­կյա­նի­ կող­մից),­ «Մայ­րու­թյուն»­

հա­սա­րա­կա­կան­ կազ­մա­կեր­պու­թյան­ «Մայ­րա­կան­երախ­տա­գի­տու­թյուն­Արցախի­քաջորդիներին»­մե­դա­լով­(տր­ված­կազ­մա­կեր­պու­թյան­ղե­կա­վար­Հաս­միկ­Մի­քայե­լյա­նի­կող­մից),­հայ­րե­նի­քին­մա­տու­ցած­ծա­ռա­յու­թյան­ հա­մար­ ««­Շու­շի­ 92»­ ազա­տա­մար­տիկ­նե­րի­ և­ վե­տե­րան­նե­րի­ միավո­րում»­ հա­սա­րա­կա­կան­ կազ­մա­կեր­պու­թյան­ մե­դա­լով159­ (տր­ված­կազ­մա­կեր­պու­թյան­նա­խա­գահ­Իշ­խան­Սարգ­սյա­նի­կող­մից),­«Ա­բո­վյա­նի­ու­սա­նո­ղա­կան­խոր­հուրդ»­հա­սա­րա­կա­կան­կազ­մա­կեր­պու­թյան­մե­դա­լով­(տր­ված­ նա­խա­գահ­ Վե­նե­րա­ Գյու­լի­նյա­նի­ կող­մից),­«Ոս­կե­ եղ­նիկ»­ բարձ­րա­գույն­ շքան­շա­նով­ (տր­ված­Կիպ­րո­սի­սկաու­տա­կան­շարժ­ման­հայտ­նի­գոր­ծիչ,­ավագ­արիապետ­Հա­րու­թյուն­Ան­մա­հու­նու­կող­մից­և­փո­խանց­ված­Սեյ­րան­Օհա­նյա­նի­մի­ջո­ցով)։

159 Ու շագ րավ է, որ Ար մենն այդ մե դա լի երկ րորդ շքան շա նա­կիրն է․ առա ջի նը շնորհ վել է Ար կա դի Տեր­Թադ ևո սյա նին։

Զորանոցի­սենյակում­զինվորների­նախաձեռնությամբ­կահավորված­

հիշատակի­անկյունը

93ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

­Մար­տա­կեր­տի­ զո­րա­մա­սում­ ի­ հի­շա­տակ­ Ար­մեն­Հով­հան­նի­սյա­նի՝­տե­ղադր­վել­է­հու­շա­քար­(հե­ղի­նակ՝­Ար­մեն­Սամ­վե­լյան)՝­«Բո­լոր­դիր­քա­պահ­նե­րը­թա­գա­վոր­տղերք­են.­Աստ­ված­պա­հա­պան­բո­լոր­զին­վոր­նե­րին»­գրու­թյամբ160։­

Այն­մար­տա­կան­դիր­քում,­որ­տեղ­կռ­վել­և­զոհ­վել­է­Ար­մեն­Հով­հան­նի­սյա­նը,­տե­ղադր­վել­է­հե­րո­սի­հի­շա­տա­կին­նվիր­ված­փոք­րիկ­խաչ­քար։

­Նա­րեկ­ Սամ­վե­լյա­նի­ հե­ղի­նա­կու­թյամբ­ պատ­րաստ­վել­է­Ար­մեն­Հով­հան­նի­սյա­նի­դի­մա­քան­դա­կը,­որի­ բնօ­րի­նա­կը­ պահ­վում­ է­ «Մայր­ Հա­յաս­տան»­զին­վո­րա­կան­թան­գա­րա­նում,­որ­տեղ­նաև­ցու­ցադր­ված­են­հե­րո­սի­որոշ­ան­ձնա­կան­իրեր։­

Ար­մե­նի­ անու­նով­ հայ­րե­նա­սի­րա­կան­ դաս­տիարա­կու­թյան­ և­ հայոց­ պատ­մու­թյան­ դա­սա­րան­է­բաց­վել­հե­րո­սի­ու­սա­նած­թիվ­141­դպ­րո­ցում։­Ստեղծ­վել­է­նաև­փառ­քի­ան­կյուն,­որ­տեղ­տե­ղադր­ված­է­Ար­մե­նի­դի­մա­քան­դա­կի­կրկ­նօ­րի­նա­կը։­

Եր­ևա­նի­ մշա­կույ­թի­ պե­տա­կան­ քո­լե­ջի­ (կի­նո­տեխ­նի­կում)­ լսա­րան­նե­րից­մե­կը­նույն­պես­կրում­է­Ար­մեն­Հով­հան­նի­սյա­նի­անու­նը։

2014­ թ.­ դեկ­տեմ­բե­րի­ 23­­ին­ հայ­րա­կան­ տան՝­Ավան­վար­չա­կան­շր­ջա­նի­14­րդ­փո­ղո­ցի­8­րդ­տան­պա­տին­տե­ղադր­վեց­Ար­մեն­Հով­հան­նի­սյա­նի­անու­նը­ հա­վեր­ժաց­նող­ հու­շա­տախ­տա­կը՝­ «Այս­ տա­նը­գտն­վում­է­Ար­մեն­Հով­հան­նի­սյա­նի­փառ­քի­ան­կյու­նը»­գրու­թյամբ:­

Ար­մե­նի­զո­րա­նո­ցի­սե­նյա­կում­զին­վոր­նե­րի­նա­խա­ձեռ­նու­թյամբ­ կա­հա­վոր­վել­ է­ վեր­ջի­նիս­ հի­շա­տա­կի­ան­կյու­նը՝­սև­ժա­պա­վե­նով­երիզ­ված­դի­ման­

160 Հե տա գա յում ու շա դիր դի տե լով հու շա քա րի բաց ման վա վե­րագ րա կան կադ րե րը՝ Ար մեն Հով հան նի սյա նի ծնող նե րը պի տի նկա տեն զին վո րա կան շար քում կանգ նած Զո րիկ Գևոր գյա նին, ով բա ցա ռիկ արիու թուն ցու ցա բե րե լով՝ ան հա վա սար մար­տում հե րո սա բար զոհ վեց նույն թվա կա նի օգոս տո սի 2­ի ն…

94 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

կա­րով,­ մա­տու­ռի­ ման­րա­պատ­կե­րով­և­«Ի­մա­ցյալ­մահն­ան­մա­հու­թյուն­է»­գրառ­մամբ։­

Ար­մեն­ Հով­հան­նի­սյա­նի­ան­վան­ դա­սա­րան­ է­ բաց­վել­Եր­ևա­նի՝­ Մոն­թե­ Մել­քո­նյա­նի­ան­վան­թիվ­11­հիմ­նա­կան­դպ­րո­ցում,­ որ­տեղ­ տե­ղադր­ված­է­հե­րո­սի­դի­մա­քան­դա­կի­կրկ­նօ­րի­նա­կը։­Դի­մա­քան­դա­կի­ մյուս­ կրկ­նօ­րի­նա­կը­ գտն­վում­ է­ Ար­մեն­ Հով­հան­նի­սյա­նի­հայ­րա­կան­տա­նը՝­հե­րո­սի­փառ­քի­ան­կյու­նում։­

Ար­մեն­ Հով­հան­նի­սյա­նին­են­նվիր­ված­շուրջ­եր­կու­տաս­նյակ­ բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­ներ­և­երեք­երգ161։

«­Դե­ ֆակ­տո»­ հա­սա­րա­կա­կան­քա­ղա­քա­կան­ամ­սա­գի­րը­ 2014­ թվա­կա­նի­«Տար­վա­մարդ»­ է­ ճա­նա­չել­Ար­մեն­Հով­հան­նի­սյա­նին։­Հա­մա­նուն­կոչ­ման­Ար­մե­նին­ ար­ժա­նաց­րել­ է­ նաև­ Հան­րային­ հե­ռուս­տա­տե­սու­թյան­ առա­ջին­ լրատ­վա­կան­ ծա­ռա­յու­թյու­նը։

«AAD.am»­կայ­քի­ 5­րդ­ հո­բե­լյա­նա­կան­տա­րե­դար­ձին­նվիր­ված­մր­ցա­նա­կա­բաշ­խու­թյանն­Ար­մեն­Հով­հան­նի­սյանն­ար­ժա­նա­ցել­է­«Տար­վա­սխ­րանք»­

161 Այդ եր գերն են՝ «Քաջ զին վոր» (խոսք՝ Աշոտ Գալս տյան, երաժշտու թյու նը և կա տա րու մը՝ Վար դան Գալս տյան, https://www.youtube.com/watch?v=kSNQOG3gyJ0), «Զին վոր» (խոսք՝ Սիլ վի Հով հան նի սյան, կա տա րող՝ Ար ման Խա չատ րյան, https://www.youtube.com/watch?v=5Ip3qlN9Sh4), «Փառք մեր հե րոս Ար մե նին» (հե ղի նակ և կա տա րող՝ Օնիկ Գալս տյան, https://www.youtube.com/watch?v=o04utFllW68)։ Բա ցի այս՝ Ար մե­նի զոհ վե լուց հե տո երգ չու հի Սիլ վա Հա կո բյա նը հայ տա րա­րեց, որ զին վո րի հի շա տա կին է նվի րում իր եր գած եր գե րից «Ով հայ» ­ը (հեղ․՝ Մա նե Հա կո բյան, https://www.youtube.com/watch?v=fGS7Zbj0bpU)։

Հուշաքարին­հինկտակարանյան­մեջբերմանը­զուգահեռ՝­տեղ­է­գտել­Արմենի՝­թևավոր­

դարձած­խոսքը

95ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

կո­չում­­ան­վա­նա­կար­գին։2014­թ.­օգոս­տո­սի­8­ին­«Գե­ղա­րեգ»­կր­թամշա­

կու­թային­ հա­սա­րա­կա­կան­ կազ­մա­կեր­պու­թյան­պա­տա­նի­նե­րը­ «Պա­տիվ­ ու­նեմ»­ ռազ­մա­հայ­րե­նա­սի­րա­կան­ ծրագ­րի­ շր­ջա­նակ­նե­րում­ հի­շա­տա­կի­ և­մե­ծար­ման­այց­են­կա­տա­րել­Ար­մեն­Հով­հան­նի­սյա­նի­տուն։

ԱՊ­ՐՈՂ­ՆԵ­ՐԻ­ՀՈՒ­ՇԵ­ՐՈՒՄ

­«Ար­մե­նը­ գնում­ է­ դե­պի­ հա­վեր­ժու­թյուն:­ Շատ­կարճ­ իր­ երկ­րային­ կյան­քում­ նա­ ապա­հո­վեց­ իր­հա­վեր­ժա­կան­կյան­քը­երկն­քում:­Ար­մենն­ըն­կեր­նե­րի­հետ­միասին­կա­րո­ղա­ցավ­ետ­մղել­թշ­նա­մուն­և­մեծ­ կո­րուստ­ներ­ պատ­ճա­ռել­ նրան:­ Ադր­բե­ջա­նա­կան`­մինչև­ատամ­նե­րը­զին­ված­ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րը­մեր­զին­վոր­նե­րի­կող­մից­կա­տա­րած­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­ար­դյուն­քում­փա­խան,­ ետ­ շպրտ­վե­ցին:­Մնաս­բա­րով,­Ար­մեն»:

Սեյ­րան­Օհա­նյան,­ՀՀ­Պաշտ­պա­նու­թյան­նա­խա­րար,­գե­նե­րալ-գն­դա­պետ­

­«Ես­եր­ևի­միայն­ինձ­հա­մար­չէի­լույս­աշ­խարհ­բե­րել­Ար­մե­նին,­հի­մա­նոր­եմ­դա­հաս­կա­նում:­Ցա­վը­միայն­ու­զում­եմ­իմը­լի­նի,­բայց­երբ­անընդ­հատ­մար­դիկ­ են­ այ­ցե­լում,­ զան­գում,­ գրում,­ ար­դեն­ գի­տակ­ցում­ եմ,­ որ­ իրոք,­ միայն­ ինձ­ հա­մար­ չէի­ բե­րել…­Թող­Ար­մե­նի­նման­տղա­ներ­շա՛տ­ծն­վեն»։

Մա­րի­նե­Հով­հան­նի­սյան,­հե­րո­սի­մայ­րը

«­Տա­րի­քը­ կապ­ չու­նի,­ երբ­ հայ­րե­նի­քի­ հա­մար­զէնք­են­բռ­նել,­քան­զի­Հա­յաս­տա­նը­հա­զա­րա­մեակ­նե­րով­ այդ­պէս­ է­ պա­հո­ւել:­ Նա­հա­տա­կու­թեամբ­

96 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

կեան­քեր­ կր­ճա­տու­ե­լով­ է­ հայ­րե­նիք­նե­րի­ կեան­քի­գո­յա­տե­ւու­մը...­Հո­ղը,­դրօ­շը­սուրբ­են,­երբ­արիւ­նոտ­են...­Ար­մէ­նի­սխ­րան­քը­եւ­բո­լոր­ար­մէն­նե­րը­ող­ջե­րին­դա­են­յի­շեց­նում­եւ­պար­տա­ւո­րեց­նում»:­

Շա­հէ­Աճե­մեան,­«Խա­չա­կիր­ներ»­ջո­կա­տի­շտա­բի­պետ,­ազա­տա­մար­տիկ

«­Փառք­ու­պա­տիվ,­որ­Ար­մե­նի­տե­սա­կը­կա:­Մեծ­օրի­նակ­էր­մեր­զին­վոր­նե­րի­հա­մար,­քան­զի­նա­ապ­րեց­կարճ,­բայց­իմաս­տով­լի­կյանք:­Թող­օրհն­վեն­Ար­մե­նի­ ծնող­նե­րը,­ որ­ նրան­ սնել­ են­ մարդ:­ Հաս­տատ­հա­մոզ­ված­եմ,­եթե­ին­քը­կեն­դա­նի­ լի­ներ,­մի­օր­մեր­ըն­կե­րը­կդառ­նար:­Մեր­պե­տու­թյան­ու­ժը­Ար­մե­նի­տե­սա­կի­մեջ­է»:­

Մկր­տիչ­Մկրտ­չյան,­ազա­տա­մար­տիկ,­հայ­րե­նա­սի­րա­կան­եր­գե­րի­կա­տա­րող­

­«Ար­մե­նի­ նման­ բա­րե­խիղճ,­ հաս­նող,­ բա­րի,­նրբան­կատ,­ու­շա­դիր­ջո­կի­հրա­մա­նա­տար­մեր­զո­րա­մասն­ էլ­ դժ­վար­ թե­ կյան­քում­ ու­նե­նա:­ Երբ­ իր­ջո­կում­մե­կը­մի­բան­չէր­հասց­նում,­ինքն­էր­անում­իրենց­ տե­ղը:­ Սի­րում­ էր­ կազ­մա­կերպ­վա­ծու­թյուն,­ժա­մա­նա­կը­տնօ­րի­նում­ էր­ հրա­շա­լի:­Մաք­րու­թյան­ժա­մա­նակ­ սո­վո­րա­բար­ ջո­կի­ հրա­մա­նա­տար­նե­րը­կանգ­նում­են,­հրա­ման­ներ­են­տա­լիս,­իսկ­Ար­մե­նը­մեզ­հետ­հա­վա­սար­մաք­րու­թյուն­էր­անում,­մեզ­սի­րում­էր,­հար­գան­քով­էր­վե­րա­բեր­վում»։

Հ­րայր­Համ­բա­րյան,­ծա­ռա­յա­կից­ըն­կեր

97ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

­ԲԱ­ՆԱՍ­ՏԵՂ­ԾՈՒԹՅՈՒՆ­ՆԵՐ­

ԱՐ­ՄԵ­ՆԻ­ՀԻ­ՇԱ­ՏԱ­ԿԻՆ­

Ոտ­քի­ելար­արիաբար,­Երբ­գի­շեր­վա­տա­րա­ժա­մինՍր­տա­դող­դող­ու­նեն­գա­բար­Էն­թշ­նա­մի­նենգ­բո­րե­նին—Մտ­քին­դրեց­սահ­ման­ան­ցնել,­Ու­մեր­խա­ղաղ­քու­նը­առ­նել։­Եվ­Դու­ելար­դե­մը­նրա՝­Քո­մար­տա­կից­ըն­կեր­նե­րով,­Ու­էդ­կռ­վում՝­հան­կար­ծա­հաս­Ըն­կար՝­քա­ջին­ար­ժան­մա­հով....­Ըն­կար,­բայց­լոկ­ֆի­զի­կա­պես,­Հա­վեր­ժա­ցար­դու­հո­գե­պես...­Ու­ջերմ­սր­տում՝­ամեն­հայի,Գ­րե­ցիր­քո­անունն­արի­:Ըն­կար,­Հե­րո՛ս,­քա­ջի­նման,­Ու­միացար­մեր­լա­վե­րին,­Որ­երկն­քի­ցը­արծ­վի­նման­Հս­կում­են­մեր­սահ­ման­նե­րին։­Հանգ­չի՛ր­հե­րոս,­քնիր­խա­ղաղ,­Գործդ­կի­սատ­չի­էլ­մնա,­Կան­գուն­են­ձիգ­ու­մշ­տար­թուն­Ըն­կեր­ներդ՝­«պոս­տի»­վրա։­Կան­գուն­են,­ու­այ­սու­հետև­Էլ­ո՛չ­մի­թուրք­չի­հանդգ­նի­Հա­ջորդ­ան­գամ­փոր­ձի­թեթև­Հավ­քի­թևով­սահ­մանն­ան­ցնի։­Հանգ­չիր­խա­ղաղ...­հո­գուդ­հա­մար­Քույ­րերդ­են­աղոթք­անում,­Հայ­րե­նի­քիդ­սահ­ման­ներն­էլ՝­Եղ­բայր­ներդ­են­պաշտ­պա­նում...

­Հեղ.՝­Հրայր­Ղու­լի­նյան,­23.01.2014­թ.

98 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

* * *

­Մայ­րը­փոք­րի­կին­օրոր­էր­ասում՝­Եր­գե­լով­անուշ,­դու­րե­կան­ձայ­նով,­Փոք­րի­կը­քիչ­քիչ­քնով­էր­ան­ցնում,­Մոր­ձայ­նը­լսում,­մեր­թընդ­մերթ­ժպ­տում: Իսկ­մոտ­սահ­մա­նին­այդ­մութ­գի­շե­րում­Կանգ­նած՝­զին­վո­րը­Հայոց­բա­նա­կի,Զ­գոն­քայ­լե­լով­ցուրտ­խրա­մա­տում՝Հս­կում­էր­խա­ղաղ­քու­նը­փոք­րի­կի:

­Պատ­ռե­ցին­հան­կարծ­ան­դորրն­այդ­խա­վար,­Ան­թիվ,­ան­հա­մար,­շատ­կրա­կոց­ներ,­Մարտն­չել­սկ­սեց­հայ­ազ­գի­հա­մար­Հայոր­դին­մեր­քաջ,­արի,­ան­ձն­վեր...

...Բաց­վեց­նոր­խա­ղաղ,­պայ­ծառ­առա­վոտ,­Փոք­րի­կը­կր­կին­ժպ­տաց­մայ­րի­կին,­Իսկ­զին­վոր­նե­րը՝­տխուր,­բայց­հպարտ,­Քա­ջի­դիակին­լուռ­խո­նարհ­վե­ցին....

­Հեղ.՝­Սա­թե­նիկ,­29.01.2014­թ.

­

99ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

ԱՐ­ՄԵՆ(հայ­րե­նեաց­սի­րոյն­զո­հո­ւած­

Ար­մէ­նի­յի­շա­տա­կին) Այդ­ե՞րբ­էր­արդյոք՝­մի­հին­ժա­մա­նակ,­Երբ­քսան­քա­ջեր՝­պատ­րաստ,­զի­նա­վառ,­Ջարդ­էին­տա­լիս՝­ահեղ,­խո­լա­կան,­Մի­ողջ­բա­նա­կի՝­վայ­րագ­ու­օտար... Ե­րե՞կ­էր­արդյոք,­երբ­այդ­նույն­զար­մից,­Մի­խումբ՝­փոք­րա­թիվ,­բայց­հո­գով՝­արի,­Փակ­ված­հին­վան­քում՝­հե­ռու­աշ­խար­հից,Կռ­վեց­ու­հաղ­թեց­հա­զար­հա­զա­րի...

Չ­կա­մի­վկա,­որ­ըս­տույգն­ասի,­Բայց­հա­վա­տում­ենք­մենք­աս­քին­ալե­հեր,Չ­կա­գեթ­մի­շունչ՝­ցայ­սօր­կեն­դա­նի,­Մա­տյան­ներն­են­լոկ­այս­մա­սին­պատ­մում:

­Բայց­ար­դեն­այ­սօր՝­դա­րում­մեր­այս­հին,­Դա­րում՝­կլա­նող,­ագահ,­մար­դա­տյաց,­Հյուս­վեց­մի­նոր­ասք՝­մեր­աչ­քի­առաջ,­Որ­դար­ձավ­պա­տիվ,­առաս­պել­ու­հիմն։ Ի­նը­ռազ­միկ­ներ՝­Հայոց­աշ­խար­հի,­Խոշ­տանգ­ված­սր­տում­Խա­չեն­աշ­խար­հի,­Ե­րազ­ու­մու­րազ­սր­տում­ան­թե­ղած,Կռ­վե­ցին­ընդ­դեմ­մռայլ­ոսո­խի: Եվ­մի­պա­տա­նի՝­հաս­տատ,­ան­նա­հանջ,­Իր­պես­վի­րա­վոր­իր­հո­ղին­կառ­չած­Միայ­նակ­կռ­վեց,­թի­կունք­չդարձ­րեց,­Նա­հայ­րե­նի­քին­չդա­վա­ճա­նեց...

100 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

Ու­նա­պառ­կած­է­մահ­վան­ան­կող­նում,Մ­ռայլ­հա­յացքն­է­վրե­ժով­լե­ցուն,­Վեր­ջին­հյու­րե­րին՝­հրա­ժեշ­տի­եկած,­Ա­սում­է­կար­ծես՝­պատ­գամ­մո­ռաց­ված­–

­«Իմ­ար­ևը՝­ձեզ,­ան­ծա­նո՛թ­հայեր,­Հո­ղին­դուք­տվեք­մար­մինս­խոց­ված,­Բայց­հո­գիս­հա­վետ­կեն­դա­նի­պա­հեք­Դուք­ձեր­սր­տե­րում­սերն­դե­սե­րունդ»... Ա­րաք­սը­ոռ­նաց՝­վշ­տից­խե­լա­գար,­Մա­սի­սը­գեր­ված՝­հային­կա­րո­տեց,­Եվ­միայն­հո­ղը՝­քա­ջեր­ամ­բա­րած,­Զին­վոր­զա­վա­կին­իր­գր­կում­պա­հեց...

­Հա­վաք­ված­մեկ­տեղ՝­լեռ­ներն­Ար­ցա­խի­Մի­մյանց­պատ­մե­ցին­արար­քը­քա­ջի,­Մար­դիկ­լսե­ցին­նո­րեն­ու­նո­րեն,­Ուխ­տե­ցին­ապ­րել­ու­մնալ­ԱՐ­ՄԵՆ:

­Հեղ.՝­Աղ­դամ,­21­22.01.2014­թ.

101ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

Ա­ԶԱՏ­ԱՐ­ԹՈՒ­ՐԻ­ԱՍՈՅԱՆ(1994­–­2014)

Ես­մի­ծիլն­եմ­քո­ար­տի,­

Ես­մի­զարկն­եմ­քո­բազ­կի…

Ա­զատ­Ասո­յա­նը­ծն­վել­է­1994­թվա­կա­նին­Ռու­

սաս­տա­նի­Դաշ­նու­թյան­Սա­մա­րա­քա­ղա­քում:­Ասո­յան­նե­րի­ըն­տա­նի­քի­եր­կու­արու­զա­վակ­նե­րը­ծն­վել­էին­ նույն­ օրը՝­ մի­ քա­նի­տար­վա­տար­բե­րու­թյամբ։­Ազատն­ըն­տա­նի­քի­ան­դրա­նիկ­զա­վակն­էր:­Նա­դեռ­ման­կու­թյու­նից­սի­րում­էր­այն­ամե­նը,­ինչ­շր­ջա­պա­տում­էր­իրեն՝­տու­նը,­խա­ղա­լիք­նե­րը,­դա­սագր­քե­րը,­հայ­րե­նի­քը:­Նա­միշտ­առանձ­նա­նում­էր­շր­ջա­պա­տում­իր­էներ­գիայով­ու­մյուս­նե­րի­նկատ­մամբ­դրա­կան­վե­րա­բեր­մուն­քով:­

Ա­վար­տե­լով­ դպ­րո­ցը՝­ Ազատ­Ասո­յանն­ ըն­դուն­վում­է­Եր­ևա­նի­պե­տա­կան­հա­մալ­սա­րա­նի­Իրա­վա­գի­տու­թյան­ֆա­կուլ­տետ։­Ու­սում­նա­ռու­թյան­ըն­թաց­քում­ զո­րա­կոչ­վում­ է­ բա­նակ։­ Կր­թու­թյա­նը­ զու­գա­հեռ՝­Ազա­տը­սի­րում­էր­զբաղ­վել­սպոր­տով։­Ձյու­դոյի­

Ծն­վել­ է­ 1994­ թ.­ հու­լի­սի­ 26­-ին­ Ռու-սաս­տա­նի­Դաշ­նու­թյան­Սա­մա­րա­քա­ղա-քում։

­Հա­յաս­տա­նի­ սահ­ման­նե­րը­ պաշտ-պա­նե­լիս­զոհ­վել­է­2014­թ.­հու­լի­սի­31­-ին­Մար­տա­կեր­տի­շր­ջա­նում։

«­Մար­տա­կան­ծա­ռա­յու­թյան­հա­մար»­մե­դա­լի­ (ՀՀ)­ և­ «Ե­րախ­տա­գի­տու­թյուն»­մե­դա­լի­(ԼՂՀ)­շքան­շա­նա­կիր­է։

­Թաղ­ված­ է­ Եռաբ­լուր­ զին­վո­րա­կան­պան­թեոնում։

102 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

81­կգ­քա­շային­կար­գում­ՀՀ­պա­տա­նե­կան­ (2009­ թ.)­ և­երի­տա­սար­դա­կան­ առաջ­նու­թյուն­նե­րի­(2010­թ.)­հաղ­թող­ և­ մր­ցա­նա­կա­կիր­ էր,­ար­ժա­նա­ցել­ էր­ բազ­մա­թիվ­մե­դալ­նե­րի­ ու­ պատ­վոգ­րե­րի։­ Զբաղ­վել­ է­ նաև­ սամ­բոյով։­

Ա­զատն­ առանձ­նա­կի­ակ­նա­ծանք­էր­տա­ծում­մեր­բա­նա­կի­ նկատ­մամբ։­ «Բա­նակ…­ էս­ բա­ռի­ մեջ­ էն­քան­իմաստ­ կա,­ որ­ սկսեմ­ բա­ցատ­րել,­ չեմ­ ավար­տի»,­­կար­դում­ենք­հե­րո­սի­երկ­տո­

ղե­րից­մե­կում։­Նա­իր­պարտքն­էր­հա­մա­րում­հայոց­սահ­ման­նե­րը­ պաշտ­պա­նե­լը­ և­ սի­րում­ էր­ կրկ­նել՝­«Այն­պես­պետք­ է­ծա­ռայեմ,­ որ­զո­րա­մա­սում­ինձ­նից­հե­տո­շատ­խո­սեն»։­Հի­շե­լով­որ­դու­այս­խոս­քե­րը՝­ հե­րո­սի­մայ­րը՝­Մա­նու­շակ­Բա­լյա­նը,­խոր­հուրդ­է­ տա­լիս­ այ­սօր­վա­ երի­տա­սարդ­նե­րին­ չվա­խե­նալ­սահ­մա­նը­պաշտ­պա­նե­լուց։­«Երբ­զին­ծա­ռա­յու­թյան­ըն­թաց­քում­ Ազատն­ ար­ձա­կուրդ­ էր­ գա­լիս,­ օրերն­էր­ հաշ­վում,­ թե­ երբ­պետք­ է­ զո­րա­մաս­ վե­րա­դառ­նա»,­­ հի­շում­ է­ հայ­րը՝­Ար­թուր­Ասո­յա­նը։­Նույնն­ է­հաս­տա­տում­ և­ մայ­րը.­ «Ա­զա­տը­ հա­ճույ­քով­ է­ ծա­ռայել,­Երևան­գա­լով՝­ կա­րո­տում­ էր­Ար­ցա­խը,­ան­տառ­նե­րը,­ «Եղ­նիկ­նե­րը»»162։­ Ըն­կեր­նե­րը­ նույն­պես­հի­շում­են,­որ­Ազա­տը­բնու­թյան­մարդ­էր,­բնու­թյան­մեջ­իրեն­ներ­դաշ­նակ­էր­զգում։

«­Բարձ­րա­նում­ եմ­ սահ­մա­նը­ պաշտ­պա­նե­լու…

162 Մար տա կեր տի շր ջա նի հյու սի սում տե ղա կայ ված ՊԲ N զո­րա մա սի և վեր ջի նիս մար տա կան դիր քե րի ոչ պաշ տո նա կան ան վա նու մը։

«Ես­գտնվում­եմ­ամպերից­վերև,­որտեղ­ամպերը­ծածկում­են­սարերը,­բայց­ոչ­ինձ»…

103ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

Լա՛վ­ մնա­ցեք»։­ Սա­ Ազա­տի­ վեր­ջին­ հրա­պա­րա­կային­գրա­ռումն­էր…

Ա­զատ­Ասո­յա­նը­զոհ­վեց­2014­թվա­կա­նի­հու­լի­սի­ 31­­ին­ թշ­նա­մու­ հա­տուկ­ նշա­նա­կու­թյան­ դի­վեր­սիոն­ խմ­բի­ ներ­թա­փանց­ման­ փոր­ձը­ կա­սեց­նե­լիս։­Նրա­ սխ­րանքն­ ապ­րող­նե­րիս­ թո­ղեց­ հի­շա­տակ­ և­պատ­գամ՝­արժ­ևո­րե­լու­զին­վո­րի­գործն­ու­նվի­րու­մը։­Պատ­գամ,­ որ­ իրեն­ հա­տուկ­ թեթ­ևու­թյամբ­ և­պար­զու­թյամբ­ազ­գին­էր­հղել­2014­թվա­կա­նի­Ամա­նո­րի­գի­շե­րը163.

­­Սի­րե­լի­հայեր­…­ցան­կա­նում­եմ­ձեզ­ամե­նա­լավն­ ու­ բա­րին,­ հա՛,­ մեկ­ էլ՝­ սեր,­ որով­հետև­ սե­րը­ու­ժեղ­ բան­ա,­պոս­տե­րում­ ըն­կե­րոջ­ հան­դեպ­ սե­րը­փր­կում­ա­իր­կյան­քը։­Սի­րեք­իրար­և­ու­րա­խա­ցեք:­Ինչ­ մնում­ ա­ ան­վտան­գու­թյա­նը,­ թո­ղեք­ մեզ­ վրա:­Հա­րա­զատ­ներ­ ջան,­ ու­զում­ եմ­ հի­շեց­նեմ,­ որ­ զին­վո­րի­ շնոր­հիվ­ա,­որ­դուք­հան­գիստ­քնում­եք­կամ­Ֆեյս­բուք­եք­մտ­նում:­Խնդ­րում­և­պա­հան­ջում­եմ՝­մի՛­ար­հա­մար­հեք­նրանց:

­ՀԱՅ­ՐԵՆՅԱՑ­ՊԱՇՏ­ՊԱ­ՆԸ

2014­ թ.­ հու­լիս­­օ­գոս­տոս­ ամիս­նե­րին­ թշ­նա­մու­կող­մից­ հրա­դա­դա­րի­ ռե­ժի­մի­խախ­տում­նե­րը­ դար­ձան­ ավե­լի­ հա­ճա­խա­դեպ­ և­ ար­դեն­ հե­տա­գա­յում­հայ­կա­կան­կող­մից­սահ­ման­վե­ցին­որ­պես­հն­գօ­րյա­միկ­րո­պա­տե­րազմ։

­Մի­ կող­մից՝­ ռազ­մա­վա­րա­կան­ նպա­տակ­ հե­տապն­դե­լով­հրա­դա­դա­րի­գծի­եր­կայն­քով­ռազ­մա­կան­ գոր­ծո­ղու­թյուն­ներն­ ակ­տի­վաց­նե­լու­ մի­ջո­ցով­

163 Գրա ռու մը ներ կա յաց նում ենք առանց էա կան կր ճա տում­նե րի և խմ բագ րում նե րի՝ կա մե նա լով հա րա զատ մնալ բնագ րի ոգուն։

104 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

հա­կա­մար­տու­թյան­ «չ­մո­ռաց­ված»­ լի­նե­լու­ պատ­րանք­ ստեղ­ծել,­ իսկ­ մյուս­ կող­մից՝­ մար­տա­վա­րա­կան­խն­դիր­ու­նե­նա­լով­գե­րե­վա­րել­հայ­դիր­քա­պահ­նե­րին­և­փո­խա­նա­կել­նրանց­Ար­ցա­խում­հու­լի­սի­կե­սե­րին­ձեր­բա­կալ­ված­ադր­բե­ջան­ցի­դի­վեր­սանտ­նե­րի164­հետ՝­թշ­նա­մին­հու­լի­սի­31­­ին­դի­մեց­հեր­թա­կան­դի­վեր­սիայի,­ որը­ խա­փա­նե­լիս­ զոհ­վե­ցին­ Ազատ­Ասո­յա­նը,­ Արա­րատ­ Խա­նո­յա­նը,­ ծանր­ մարմ­նա­կան­ վնաս­վածք­ներ­ ստա­ցավ­ շար­քային­ Նո­րայր­Քա­մա­լյա­նը։­ Հենց­ Նո­րայ­րի­ պատ­մած­նե­րի­ շնոր­հիվ­ենք­կա­րո­ղա­նում­վե­րա­կանգնել­մար­տի­տե­սա­րա­նը…

Ա­ռա­վո­տյան­09:00­09:30­­ի­սահ­ման­նե­րում­չորս­հայ­ դիր­քա­պահ­նե­րը­ մի­մյան­ցից­ որո­շա­կի­ հե­ռա­վո­րու­թյան­ վրա­արա­հե­տով­ գնում­ էին՝­ ստա­նա­լու­իրենց­դիր­քի­հա­մար­բեր­ված­սնուն­դը.­ար­դեն­հա­սել­էին­մար­տա­կան­դիր­քե­րի­մի­ջան­կյալ­տա­րած­քում­գտն­վող­ջրի­աղ­բյու­րին։­Սո­վո­րա­բար,­երբ­դիր­քա­պահ­նե­րը­դիր­քից­արա­հե­տով­գնում­են­սնուն­դը­ստա­նա­լու,­միայն­մեկն­է­լի­նում­զեն­քով,­մյուս­նե­րը՝­ազատ­ ձեռ­քե­րով,­ որ­ կա­րո­ղա­նան­ տե­ղա­փո­խել­սնուն­դը։­

Թ­փե­րի­ հետ­ևում՝­ տղա­նե­րից­ ըն­դա­մե­նը­ 2­3­մետր­ հե­ռա­վո­րու­թյան­ վրա,­ դա­րա­նա­կա­լած­ էին­թշ­նա­մու­ չորս­ դի­վեր­սանտ­ներ։­ Առա­ջի­նը­ հենց­Ազատն­է­ճյու­ղե­րի­հետ­ևում­նկա­տում­զեն­քի­դուրս­ցց­ված­ մա­սը­ և­ գո­ռում՝­ «դի­վեր­սիա­ա»։­Թշ­նա­մին­կրակ­է­բա­ցում­հայ­դիր­քա­պահ­նե­րի­ուղ­ղու­թյամբ։­Ամե­նա­ծան­րը­խոց­վում­է­Արա­րատ­Խա­նո­յա­նը,­իսկ­Նո­րայրն­ու­Ազա­տը­կա­րո­ղա­նում­են­վի­րա­վո­րում­նե­րով­ ձեռ­նա­մար­տի­ բռն­վել­ թշ­նա­մու­ հետ։­ Չոր­

164 Խոս քը պե տա կան սահ մանն ապօ րի նի հա տած Ադր բե ջա­նա կան Հան րա պե տու թյան քա ղա քա ցի ներ Շահ բազ Ջա լալ օղ լի Գու լի ևի և Դիլ համ Գար դաշ խան օղ լի Աս կե րո վի մա սին է, որոնք ձեր բա կալ վե ցին 2014 թ․ հու լի սի կե սին։

105ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

րորդ­դիր­քա­պա­հը­կրակ­ար­ձա­կե­լուց­հե­տո­շտա­պում­է­հար­ևան­դիրք՝­տե­ղե­կաց­նե­լու­դի­վեր­սիայի­մա­սին­և­օգ­նու­թյուն­կան­չե­լու։­

Մինչ­ այդ­ Նո­րայ­րը­ խոց­վել­ էր­սրտի,­ կո­կոր­դի­ ու­ բե­րա­նի­ հատ­վա­ծում։­Չնա­յած­դրան՝­ կա­րո­ղա­նում­ է­գետ­նին­ տա­պա­լել­ թշ­նա­մու­ մեկ­ դի­վեր­սա­տի­և­սեղ­մել­կո­կոր­դը։­Ազա­տի­վի­ճակն­ ավե­լի­ բարդ­ էր.­ նա­ ծանր­հրա­զե­նային­ վի­րա­վո­րում­ էր­ ստա­ցել։­ Դրա­նով­ հան­դերձ՝­ վի­րա­վոր­զին­վո­րը­ ձեռ­նա­մար­տի­ է­ բռն­վում­թշնա­մու­ դի­վեր­սան­տի­ հետ­ և­ մար­տը­ տե­ղա­փո­խում­ մի­ քա­նի­ մետր­այն­կողմ։­Ազա­տին­սպա­նում­են,­Նո­րայ­րը­ շա­րու­նա­կում­ է­ ան­հա­վա­սար­մար­տը՝­ի­վեր­ջո­ստի­պե­լով­թշ­նա­մուն­նա­հան­ջել։­

Ա­զատ­Ասո­յա­նի­աչալր­ջու­թյան­և­անօ­րի­նակ­քա­ջու­թյան­շնոր­հիվ­տա­պալ­վում­է­ան­զեն­հայ­դիր­քա­պահ­նե­րին­գե­րե­վա­րե­լու­թշ­նա­մու­փոր­ձը։­

­ՀԻ­ՇԱ­ՏԱ­ԿԸ

­Հայ­րե­նի­քի­սահ­ման­նե­րի­պաշտ­պա­նու­թյան­ գոր­ծում­ ցու­ցա­բե­րած­ան­ձնա­կան­ խի­զա­խու­թյան­ և­ նվի­րու­մի,­կյան­քին­սպառ­նա­ցող­վտան­գի­ պայ­ման­նե­րում­ ծա­ռայո­ղա­կան­պարտ­քը­ ան­ձնա­զո­հա­բար­ կա­տա­րե­լու­ հա­մար­ ՀՀ­ նա­խա­գահ­ Սերժ­

106 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

Սարգ­սյա­նի՝­ 2014­ թ.­ օգոս­տո­սի­ 2­ի­ ՆՀ­196­­Ա­ հրա­մա­նագ­րով­ N­ զո­րա­մա­սի­շար­քային­ Ազատ­ Ար­թու­րի­ Ասո­յա­նը­ հետ­մա­հու­պարգևատր­վել­է­«Մար­տա­կան­ ծա­ռա­յու­թյան»­ մե­դա­լով։­

Ար­ցա­խի­ նա­խա­գահ­Բա­կո­ Սա­հա­կյա­նի­ հրա­մա­նագ­րով­ Ազատ­ Ասո­յա­նը­ 2015­ թ.­ մայի­սի­ 9­ին­հետ­մա­հու­պարգ­ևատր­վել­է­«Ե­րախ­տա­գի­տու­թյուն»­մե­

դա­լով։­Ար­ցա­խի­ազա­տագ­րա­կան­պայ­քա­րում­ցու­ցա­

բե­րած­ հա­տուկ­ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի­ հա­մար­Ազատ­Ար­թու­րի­ Ասո­յա­նը­ հետ­մա­հու­ պարգ­ևատր­վել­ է­«Մայ­րու­թյուն»­ հա­սա­րա­կա­կան­ կազ­մա­կեր­պութ­յան­սահ­մա­նած­«Մայ­րա­կան­երախ­տա­գի­տու­թյուն­Ար­ցա­խի­քա­ջոր­դի­նե­րին»­մե­դա­լով։

2015­ թ.­ փետր­վա­րի­ 24­­ին­ ԵՊՀ­ ռեկ­տո­րա­տի,­Իրա­վա­գի­տու­թյան­ ֆա­կուլ­տե­տի­ ու­ «Վար­դա­նանք»­ ռազ­մա­հայ­րե­նա­սի­րա­կան­ դաս­տիարա­կու­թյան­ակում­բի­նա­խա­ձեռ­նու­թյամբ­հա­մալ­սա­րա­նի­Իրա­վա­գի­տու­թյան­ ֆա­կուլ­տե­տում­ ռեկ­տոր­ Արամ­Սի­մո­նյա­նի,­պրո­ռեկ­տոր­նե­րի,­դե­կան­նե­րի,­պրո­ֆե­սո­րա­դա­սա­խո­սա­կան­ան­ձնա­կազ­մի­ ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի,­ ու­սա­նող­նե­րի,­ ՀՀ­ՊՆ­պաշ­տո­նյա­նե­րի­ և­հե­րո­սի­ ծնող­նե­րի,­ դպ­րո­ցա­կան­ ու­սու­ցիչ­նե­րի,­ ըն­կեր­նե­րի,­ հա­րա­զատ­նե­րի­ ներ­կա­յու­թյամբ­ բաց­վեց­Ազատ­Ասո­յա­նի­ան­վան­լսա­րան։­

2015­թ.­փետր­վա­րի­24­­ին­Հա­մա­ցան­ցում­հրա­պա­րակ­վեց­Ազատ­Ասո­յա­նին­նվիր­ված­«Օ­րո­րո­ցից­

107ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

մինչև­ խրա­մատ»­ կար­ճա­մետ­րաժ­ տե­սա­շա­րը165՝­պատ­րաստ­ված­ Ասո­յան­նե­րի­ ըն­տա­նե­կան­ վա­վե­րագ­րե­րով։

2015­թ.­մար­տի­16­­ին­Եր­ևա­նի՝­Սոս­Հով­սե­փյա­նի­ան­վան­թիվ­115­ավագ­դպ­րո­ցում­ՀՀ­Պաշտ­պա­նու­թյան­նա­խա­րար­Սեյ­րան­Օհա­նյա­նի­ներ­կա­յու­թյամբ­ կազ­մա­կերպ­վեց­ հուշ­ցե­րե­կույթ՝­ նվիր­ված­Ազատ­ Ասո­յա­նին։­ Դի­մե­լով­ աշա­կերտ­նե­րին՝­ նա­խա­րա­րը­ հպար­տու­թյամբ­ նշեց,­ որ­ ինչ­պես­ նախ­կի­նում,­այն­պես­ էլ­այ­սօր­ շատ­ են­այն­տղա­նե­րը,­ով­քեր­ իրենց­ սխ­րա­գոր­ծու­թյամբ­ ու­ նույ­նիսկ­ ան­ձնա­զո­հու­թյամբ­ անա­ռիկ­ են­ պա­հում­ մեր­ երկ­րի­սահ­ման­նե­րը՝­ապա­հո­վե­լով­հայ­ժո­ղովր­դի­խա­ղաղ­արա­րու­մը։

­Հե­րո­սի­ու­սա­նած­դա­սա­սե­նյա­կում­կա­հա­վոր­վել­է­վեր­ջի­նիս­նվիր­ված­ան­կյուն՝­Ազա­տի­լու­սան­կար­նե­րով­և­զին­վո­րա­կան­իրե­րով։

2015­թ.­­մայի­սի­1­ին­«Գե­ղա­րեգ»­կր­թամ­շա­կու­թային­ հա­սա­րա­կա­կան­ կազ­մա­կեր­պու­թյան­ պա­տա­նի­նե­րը­ «Ես­ էլ­ եմ­ զին­վոր»­ծրագ­րի­ շր­ջա­նակ­նե­րում­հի­շա­տա­կի­և­մե­ծար­ման­այց­են­կա­տա­րել­Ազատ­Ասո­յա­նի­տուն։

ԱՊ­ՐՈՂ­ՆԵ­ՐԻ­ՀՈՒ­ՇԵ­ՐՈՒՄ

«­Խե­լա­ցի,­ աշ­խա­տա­սեր­ ու­ նպա­տա­կաս­լաց».­այս­պես­ է­ ներ­կա­յաց­նում­Ազա­տին­տա­տը՝­Սո­նյա­Բա­լյա­նը՝­հի­շե­լով­բա­նա­կից­ար­ձա­կուրդ­եկած­թո­ռան­խոս­քե­րը.

165 Օրո րո ցից մինչև խրա մատ. ֆիլմ նվիր ված սահ մա նին զոհ­ված Ազատ Ասո յա նի հի շա տա կին, “YouTube”, “NEWSam Channel2” ալիք, 24 փետր վա րի 2015 թ․, https://www.youtube.com/watch?v=MHsz3jS2yJs (հղ վել է 30․09․2015)։

108 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

­­Տա­տի՛,­ես­ոչ­մե­կից­լա­վը­չեմ,­պետք­ա­բո­լո­րին­հա­վա­սար­ծա­ռայեմ:­Եթե­մե­կը­ նե­ղու­թյան­մեջ­ա,­ես­պար­տա­վոր­եմ­հաս­նել­նրան:­

Սոնա­Բալյան,­հերոսի­տատիկ

­«Այ­սօր­մենք­հպարտ­ենք,­որ­երի­տա­սարդ­նե­րի­մեջ­Ազա­տի­նման­մար­դիկ­կան,­ով­քեր­պատ­րաստ­են­ իրենց­արյան­գնով­ սահ­ման­պա­հել:­Սա­ճիշտ­դաս­տիարա­կու­թյուն­է,­որի­հա­մար­գլուխ­ենք­խո­նար­հում­ծնող­նե­րի­առջև»։­

Արամ­Սի­մո­նյան,­ԵՊՀ­ռեկ­տոր

­«Ես­հա­մոզ­ված­եմ,­որ­հի­մա­բո­լո­րի­…­մոտ­եր­կա­կի­զգա­ցում­է­…­Մի­կող­մից՝­խո­րը­ցավ,­որ­երի­տա­սար­դի­մահ­են­սգում,­մյուս­կող­մից՝­մեծ­հպար­տու­թյուն,­որ­Ազա­տի­նման­զին­վոր­ներ­են­մեր­սահ­մա­նը­հս­կում»։­

Գա­գիկ­Ղա­զի­նյան,­ԵՊՀ­Իրա­վա­գի­տու­թյան­ֆա­կուլ­տե­տի­դե­կան

«­Ցա­վով­եմ­հի­շում­հու­լի­սի­31­­ը։­Այն­ցա­վոտ­լու­սա­բա­ցը,­երբ­լսե­ցինք­Ազատ­Ասո­յա­նի­գույ­ժը:­Հե­րոս,­ում­սխ­րա­գոր­ծու­թյու­նը­ցն­ցեց­բո­լո­րին։­Հե­րոս,­ով­ կա­րո­ղա­ցավ­ …­ պայ­քա­րել­ տաս­նյակ­նե­րի­ … դեմ՝­տա­պա­լե­լով­բո­լո­րին:­Ազա­տը­…­գի­տակ­ցո­րեն­գնաց­ ըն­կեր­նե­րին­ ու­ հայ­րե­նի­քը­ փր­կե­լու­ քայ­լին.­փա՜ռք­քեզ­Հե­րոս»։

Դա­նիել­Պետ­րո­սյան,­հա­սա­րա­կա­կան­գոր­ծիչ­

…­ԲԱ­ՌԵ­ՐԻ­ՓՈ­ԽԱ­ՐԵՆ

Ա­զատ­Ասո­յա­նը­ցան­կա­նում­էր­ամուս­նա­նալ,­որ­դի­ու­նե­նալ­և­կո­չել­Նա­րեկ։­Ազա­տի­զոհ­վե­լուց­մեկ­տա­րի­ան­ց՝­2015­թվա­կա­նի­հու­լի­սի­7­ի­ն,­հե­րո­սի­ մայ­րը՝­ տի­կին­ Մա­նու­շա­կը,­ լույս­ աշ­խարհ­բե­րեց­եր­րորդ­զա­վա­կին՝­Նա­րեկ­Ասո­յա­նին…

109ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

­ԲԱ­ՆԱՍ­ՏԵՂ­ԾՈՒԹՅՈՒՆ­ՆԵՐ­

Ա­ԶԱՏ­ԱՍՈՅԱ­ՆԻ­ՀԻ­ՇԱ­ՏԱ­ԿԻՆ

­Հայոց­լեռ­նե­րի­պա­հա­պան­զին­վոր,Ծ­նող­նե­րիդ­թո­ղիր­տխուր,­գլ­խի­կոր,­Ա­նու­նիդ­տերն­էիր.­ճախ­րե­ցիր­ազատ,­Ա­ԶԱ՛Տ,­քա՛ջ­զին­վոր,­դար­ձար­նա­հա­տակ:

­Պայ­քա­րե­ցիր­դու­հանց­ազ­գի­հե­րոս,­Ազ­գը­պիտ­հպարտ­լի­նի­քե­զա­նով,­Ա­նու­ններ­եք­սուրբ`­ԱԶԱՏ,­ԱՐԱ­ՐԱՏ,­Սահ­մանն­հս­կե­լով՝­հանգ­չե­ցիք­խա­ղաղ:

­Սուրբ­հո­ղը­ներկ­վեց­ձեր­սուրբ­արյու­նով,­Հա­վերժ­կճախ­րես,­ԱԶԱ՛Տ,­երկն­քով,­Պայ­քարդ­կյան­քի­ու­մա­հու­միջև­Դարձ­րեց­քեզ­հե­րոս­ԱԶԱՏ`­հայ­աս­պետ:

­Քո­սի­րո­բույ­նը­օջախ­չդար­ձավ,­Սի­րուդ­աղոթ­քը­եր­կինք­չհա­սավ,­Որ­դուք­զա­վակ­ներ­պարգ­ևեք­ազ­գին,­Ա­րի­սե­րուց­քը­ձուլ­վեց­մայր­հո­ղին:

­Քո­տե­սած­քսան­գա­րուն­նե­րը­ջինջ,­Պատ­մու­թյուն­դար­ձան­հա­վեր­ժի­ճամ­փին,­Ա­մե­նուր­դու­ես,­բայց­չկաս,­ԱԶԱ՛Տ,Ծ­նող­ներդ­կան,­սա­կայն­և­չկան… Ա­ռաջ­նեկն­էիր­դու­ծնող­նե­րիդ,­Քո­շն­չով­էին­ապ­րում­հի­րա­վի,Թ­ևա­թափ­եղան,­դար­ձան­ան­հո­գի,­Լոկ­հու­շե­րով­են­ապ­րում­կր­կին:

110 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

­Պահ­պա­նի՛ր­նրանց­Սա­րոյի­և­Նա­րե­կի­հա­մար,Հս­կի՛ր­երկն­քից,­հե­րո՛ս­փա­ռա­պանծ։Կ­հի­շենք­մենք­քեզ՝­ժպի­տը­դեմ­քիդ,­Ա­ԶԱ՛Տ­ԱՍՈՅԱՆ,­քեզ­փա՜ռք­ու­պա՜­տիվ։

­Հեղ.՝­Ան­նա­Կոս­տա­նյան,­2014­2015­թթ.

111ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

Ա­ՐԱ­ՐԱՏ­ՎԱ­ՉԻ­ԿԻ­ԽԱ­ՆՈՅԱՆ(1994­–­2014)

­Փառ­քիդ­հա­մար,­Տո՛ւն­հայ­րե­նի…

­Ա­րա­րատ­Խա­նո­յա­նը­ծն­վել­ է­1994­թվա­կա­նին­Ար­մա­վի­րի­մար­զի­Սար­դա­րա­պատ­գյու­ղում։­Նրան­Արա­րատ­ կո­չե­ցին՝­ ի­ պա­տիվ­ պա­պի,­ ով­ Խորհր­դային­Հա­յաս­տա­նում­բարձ­րաս­տի­ճան­պե­տա­կան­գոր­ծիչ­ էր­ և­ մեծ­ հա­մա­րում­ ու­ներ­ գյու­ղում:­ Արա­րատն­ութ­տա­րե­կան­էր,­երբ­ըն­տա­նի­քով­բնա­կու­թյան­ տե­ղա­փոխ­վե­ցին­ Ռու­սաս­տա­նի­ Դաշ­նու­թյուն։­Մայ­րը՝­Անա­հիտ­Վար­դա­նյա­նը,­պատ­մում­է,­որ­որ­դին­շատ­կեն­սու­րախ­երե­խա­էր,­բայց­ապ­րե­լով­ար­տերկ­րում՝­միշտ­ու­զում­էր­Հա­յաս­տան­գալ՝­իր­պա­պի­կի­տուն…­«Փոք­րուց­էլ­եր­ևում­էր,­որ­հայ­րե­նա­սեր­ է»,­­ թախ­ծոտ­ հպար­տու­թյամբ­ հի­շում­ է­մայ­րը։

­Վեց­ տա­րի­ Ռու­սաս­տա­նում­ ապ­րե­լուց­ հե­տո­փոք­րիկ­ Արա­րա­տի­ ցան­կու­թյունն­ իրա­կա­նա­ցավ.

Ծն­վել­ է­ 1994­ թ.­ հոկ­տեմ­բե­րի­ 9-ին

Ար­մա­վի­րի­մար­զի Սար­դա­րա­պատ գյու-ղում։­

Հա­յաս­տա­նի­ սահ­ման­նե­րը­ պաշտ-պա­նե­լիս­զոհ­վել­է­2014­թ.­հու­լի­սի­31­-ին­Մար­տա­կեր­տի­շր­ջա­նում։

«­Մար­տա­կան­ծա­ռա­յու­թյան­հա­մար»­մե­դա­լի­(ՀՀ)­և­«Ե­րախ­տա­գի­տու­թյուն»­մե-դա­լի­(ԼՂՀ)­շքան­շա­նա­կիր­է։

­Թաղ­ված­ է­ ծնն­դա­վայր­ Սար­դա­րա-պատ­գյու­ղում։

112 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

ըն­տա­նի­քը­ վե­րա­դար­ձավ­ հայ­րե­նիք։­ Գյու­ղում­Արա­րա­տը­միակ­քրոջ՝­Ժան­նայի­հետ­սո­վո­րում­էր­գյու­ղի­միջ­նա­կարգ­դպ­րո­ցում,­որն­ավար­տեց­2012­թվա­կա­նին։­ Մայ­րը­ հո­ղա­գոր­ծու­թյամբ­ էր­ զբաղ­վում,­հայ­րը՝­Վա­չիկ­Խա­նո­յա­նը,­ար­հես­տա­վոր­էր:­Մինչ­ բա­նակ­զո­րա­կոչ­վե­լը՝­ դպ­րո­ցա­կան­տա­րի­նե­րին,­Արա­րատն­օգ­նում­էր­հո­րը.­ու­շիմ­երի­տա­սարդ­

էր։­Գյու­ղի­ դպ­րո­ցի­տնօ­րեն­Անա­հիտ­Մա­նու­կյա­նը­ հի­շում­ է,­ թե­ ինչ­պի­սի­պատ­րաս­տա­կա­մու­թյամբ­ էր­ Արա­րա­տը­ կա­մո­վին­ զո­դում­ ու­ նո­րո­գում­դպ­րո­ցա­կան­ գույ­քը։­ Արա­րա­տի­ մա­սին­խո­սե­լիս­ գրե­թե­ բո­լորն­ են­ հի­շում­տղայի­հա­տուկ­հար­գան­քը­հոր­և­հոր­գոր­ծի­ նկատ­մամբ։­ Հայ­րը­ շր­ջա­նում­հայտ­նի­ար­հես­տա­վոր­ էր,­ և­Արա­րա­տը­միշտ­ասում­էր,­որ­ու­զում­է­շա­րու­նա­կել­և­զբաղ­վել­հոր­գոր­ծով։

Դպ­րոցն­ավար­տե­լուց­հե­տո՝­նույն­տա­րում,­Արա­րա­տը­զո­րա­կոչ­վեց­ բա­նակ։­Սկզբ­նա­կան­շր­ջա­նում­ծա­ռայել­է­ Վա­նա­ձո­րի­ ու­սում­նա­կան­ զո­րա­մա­սում­ Սար­գիս­ Մով­սի­սյա­նի­ հետ­միասին,­ով­զոհ­վեց­Արա­րա­տի­մա­հից­երեք­ օր­ հե­տո­ Մար­տա­կեր­տի­ շրջա­նում։­ Այ­նու­հետև­ ծա­ռա­յու­թյունն­ ան­ցկաց­րել­ է­ Ար­ցա­խի­ հյու­սի­սային­ զո­րա­մա­սե­րից­ «Եղ­նիկ­նե­րում»։­ Շատ­ու­րախ­էր,­որ­ծա­ռայե­լու­է­բա­նա­կում։­Կար­գա­պահ­և­օրի­նա­կե­լի­զին­վոր­ էր,­դար­ձել­էր­ջո­կի­հրա­մա­նա­տար­և­հա­սել­ ավագ­ սեր­ժան­տի­ զին­վո­րա­կան­աս­տի­ճա­նի։­ Արա­րա­տի­ հա­մար­ դա­ան­սահ­ման­հպար­տան­քի­ և­պա­տաս­խա­նատ­վու­թյան­աղ­բյուր­էր։­«Ես­սեր­Գյուլիստանի­անտառներում

113ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

ժանտ­եմ,­պար­տա­վո­րու­թյուն­ու­նեմ,­որ­իմ­զին­վոր­նե­րին­լավ­նայեմ»,­­ասում­էր­Արա­րա­տը…

Ա­րա­րատ­ Խա­նո­յա­նը­ զոհ­վեց­ 2014­ թվա­կա­նի­հու­լի­սի­31­­ին­թշ­նա­մու­հա­տուկ­նշա­նա­կու­թյան­դի­վեր­սիոն­խմ­բի­ ներ­թա­փանց­ման­փոր­ձը­ կա­սեց­նե­լիս166։­ «Թող­վեր­ջին­ զոհն­ իմ­տղան­ լի­նի,­ թող­այս­ցա­վը­ու­րիշ­նե­րը­չտես­նեն,­այս­վիշ­տը՝­ու­րիշ­մայ­րեր­չու­նե­նան»,­­ կս­կի­ծը­ հո­գում՝­ ցան­կա­նում­ է­ հե­րո­սի­մայ­րը։­ «Պա­տե­րազմ­ է»՝­ ան­ձնա­կան­ վիշ­տը­ հա­մազ­գային­խնդ­րին­զու­գադ­րած­մար­դու­խո­հու­նու­թյամբ­ամ­փո­փում­է­հայ­րը…

­ՀԻ­ՇԱ­ՏԱ­ԿԸ

­Հայ­րե­նի­քի­ սահ­ման­նե­րի­ պաշտ­պա­նու­թյան­գոր­ծում­ցու­ցա­բե­րած­ան­ձնա­կան­խի­զա­խու­թյան­և­նվի­րու­մի,­կյան­քին­սպառ­նա­ցող­վտան­գի­պայ­ման­նե­րում­ ծա­ռայո­ղա­կան­պարտ­քը­ան­ձնա­զո­հա­բար­կա­տա­րե­լու­հա­մար­ՀՀ­նա­խա­գահ­Սերժ­Սարգ­սյա­նի՝­2014­թ.­օգոս­տո­սի­2­ի­ՆՀ­196­­Ա­հրա­մա­նագ­րով­N­զո­րա­մա­սի­սեր­ժանտ­Արա­րատ­Վա­չի­կի­Խա­նո­յա­նը­ հետ­մա­հու­ պարգ­ևատր­վել­ է­ «Մար­տա­կան­ծա­ռա­յու­թյան»­մե­դա­լով։­

Ար­ցա­խի­ նա­խա­գահ­Բա­կո­Սա­հա­կյա­նի­ հրա­մա­նագ­րով­ լեյ­տե­նանտ­ Արա­րատ­ Խա­նո­յա­նը­2015­ թ.­ մայի­սի­ 9­ին­ հետ­մա­հու­ պարգ­ևատր­վել­ է­«Ե­րախ­տա­գի­տու­թյուն»­մե­դա­լով։­

Ար­ցա­խի­ազա­տագ­րա­կան­պայ­քա­րում­ցու­ցա­բե­րած­ հա­տուկ­ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի­ հա­մար­ Արա­րատ­Վա­չի­կի­Խա­նո­յա­նը­հետ­մա­հու­պարգևատրվել­

166 2014 թ․ հու լի սի 31 ­ին տե ղի ու նե ցած մար տի նկա րագ րու­թյու նը տե՛ս Ազատ Ասո յա նին նվիր ված հատ վա ծում։

114 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

է­«Մայ­րու­թյուն»­հա­սա­րա­կա­կան­կազ­մա­կեր­պութ­յան­սահ­մա­նած­«Մայ­րա­կան­երախ­տա­գի­տու­թյուն­Ար­ցա­խի­քա­ջոր­դի­նե­րին»­մե­դա­լով։­

Ա­րա­րատ­ Խա­նո­յա­նին­ հետ­մա­հու­ շնորհ­վել­ է­լեյ­տե­նան­տի­զին­վո­րա­կան­աս­տի­ճան։

­«Ար­մա­վի­րի­մար­զի­երի­տա­սար­դա­կան­նա­խա­ձեռ­նու­թյուն­նե­րի­կենտ­րոն»­հա­սա­րա­կա­կան­կազ­մա­կեր­պու­թյան­ «Կյանք՝­ հա­նուն­ կյան­քի»­ ծրագ­րի167­ շր­ջա­նակ­նե­րում­ 2014­ թվա­կա­նի­ դեկ­տեմ­բե­րի­9­ի­ն՝­ Արա­րատ­Խա­նո­յա­նի­ ծնն­դյան­ օրը,­ հե­րո­սի­հայ­րե­նի­ Սար­դա­րա­պատ­ գյու­ղում՝­ Հայ­րե­նա­կան­մեծ­պա­տե­րազ­մի­ և­Ար­ցա­խյան­պա­տե­րազ­մի­ հե­րոս­նե­րի­ հու­շար­ձան­նե­րի­ կող­քին,­ բաց­վեց­ նրա­հի­շա­տա­կին­ նվիր­ված­ հու­շա­քար։­ Բաց­ման­արա­րո­ղու­թյան­ժա­մա­նակ­ծրագ­րի­ հա­մա­կար­գող­Հով­հան­նես­Հով­հա­կյա­նը­նշեց,­որ­իրենց­նպա­տակն­է­զոհ­ված­ տղա­նե­րի­ հի­շա­տա­կը­ միշտ­ վառ­ պա­հել,­որ­պես­զի­ յու­րա­քան­չյուր­ ապա­գա­ զին­վոր­ նույն­նվի­րու­մով­և­պա­տաս­խա­նատ­վու­թյամբ­վե­րա­բեր­վի­հայ­րե­նի­քի­պաշտ­պա­նու­թյա­նը:­

«­Կյանք՝­ հա­նուն­ կյան­քի»­ դրա­մաշ­նոր­հային­ծրագ­րի­ շր­ջա­նակ­նե­րում­ նկա­րա­հան­վել­ է­ հու­շա­գրա­կան­կար­ճա­մետ­րաժ­ֆիլմ­(ռե­ժի­սոր՝­Վան­Սեդ­րա­կյան)՝­նվիր­ված­Արա­րատ­Խա­նո­յա­նի­կյան­քին։

­Սար­դա­րա­պա­տի­դպ­րո­ցի՝­հայոց­լեզ­վի­և­գրա­կա­նու­թյան­դա­սա­րա­նը­ան­վա­նա­կոչ­վել­է­Արա­րատ­Խա­նո­յա­նի­ան­վամբ։­Դա­սա­րա­նում­կա­մի­ան­կյուն՝­Արա­րա­տի­կարճ,­բայց­հա­սուն­և­իմաս­տա­լից­զին­վո­րա­կան­կյան­քի­մա­սին­պատ­մող­վա­վե­րագ­րե­րով։­

Դպ­րո­ցի­ բա­կում­ հա­մա­գյու­ղա­ցի­նե­րի­ ջան­քե­

167 Ծրա գիրն իրա կա նաց վել է Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան նա խա գա հի աշ խա տա կազ մի կող մից ընտր ված գոր ծըն կեր կազ մա կեր պու թյան՝ Հա յաս տա նի երի տա սար դա կան հիմ նադ­րա մի կող մից իրա կա նաց վող դրա մաշ նոր հային մր ցույ թի շր ջա­նակ նե րում։

115ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

Արարատին­նվիրված­անկյունը­Սարդարապատի­դպրոցում

րով­ կանգ­նեց­վել­ է­ փոք­րիկ­ խաչ­քար,­որ­տեղ­ պար­բե­րա­բար­ հա­վաք­վում­ և­ծա­ղիկ­ներ­են­խո­նար­հում՝­ի­հի­շա­տակ­իրենց­Արոյի։­

Ա­րա­րա­տի­ և­ Ազա­տի­ մա­հը­ մեծ­ցավ­ պատ­ճա­ռեց­ Հա­յաս­տա­նի­ ժո­ղովր­դին,­ որը­ որ­դե­կո­րույս­ ծնո­ղին­բնո­րոշ­ կս­կի­ծը­ հո­գում­ ամ­բա­րած՝­միևնույն­ ժա­մա­նակ­ մի­ ներ­քին­ խոր­հուրդ­ ու­ պատ­գամ­ նշ­մա­րեց­ դիր­քա­պահ­ ըն­կեր­նե­րի­ անուն­նե­րի­ զու­գա­դրու­թյան­մեջ՝­«Ա­զատ­Արա­րատ»…

ԱՊ­ՐՈՂ­ՆԵ­ՐԻ­ՀՈՒ­ՇԵ­ՐՈՒՄ

«­Հո­յա­կապ­ ան­ձնա­վո­րու­թյուն­ է,­շատ­ լավ­զին­ծա­ռայող։­…­Ներ­կայով­եմ­խո­սում,­ես­չեմ­կա­րո­ղա­նում­մո­ռա­նալ­նրան,­նա­միշտ­մեզ­հետ­է:­Կո­չու­մով՝­ սեր­ժանտ,­պար­տա­ճա­նաչ,­խե­լոք,­ բա­նի­մաց,­կազ­մա­կերպ­ված­ զին­ծա­ռայող,­ ջո­կի­ հրա­մա­նա­տար»։

Արամ­Բա­լա­յան,­­Մար­տա­կեր­տի­N­զո­րա­մա­սի­հրա­մա­նա­տա­րի­տե­ղա­կալ­փոխգն­դա­պետ­

«­Մենք­ պետք­ է­ գի­տակ­ցո­րեն­ մո­տե­նանք,­ որ­մենք­ կռ­վող­ ժո­ղո­վուրդ­ ենք,­ շր­ջա­պատ­ված­ ենք­թշնա­մի­նե­րով,­ և­այ­սօր­և՛­ ծնող­նե­րը,­ և՛­ հա­մա­գյու­ղա­ցի­նե­րը­ հպար­տու­թյուն­ են­ ապ­րում,­ որ­ ու­նե­ցել­ենք­նման­լավ­երի­տա­սարդ,­զին­վոր,­ով­…­հայ­րե­նի­քին­մա­տու­ցած­ծա­ռա­յու­թյան­ժա­մա­նակ­զոհ­վեց»։

­Բաբ­կեն­Վար­դա­նյան,Սար­դա­րա­պատ­գյու­ղի­գյու­ղա­պետ­

116 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

«­Մեր­ պարտքն­ է­ հար­գան­քի­ տուրք­ մա­տու­ցել­հայ­րե­նի­քի­ պաշտ­պա­նու­թյան­ ժա­մա­նակ­ զոհ­ված­բո­լոր­զին­վոր­նե­րին։­Ես­հպարտ­եմ,­որ­ու­նենք­նման­նվի­րյալ­ երի­տա­սարդ­ներ։­ Արա­րատ­ Խա­նո­յա­նը­հայ­ զին­վո­րի­ առա­քե­լու­թյու­նը­ պատ­վով­ է­ կա­տա­րել։­Սա­նվա­զա­գույնն­է,­որ­մենք­կա­րող­ենք­անել­այս­պա­հին»։­

Ալեք­սանդր­Տեր­Հո­վա­կի­մյան,

«­Հա­յաս­տա­նի­երի­տա­սար­դա­կան­հիմ­նադ­րամ»­

ՀՄԴ­-ի­գոր­ծա­դիր­տնօ­րեն­

«­Միշտ­ասում­էր՝­ես­պետք­է­ծա­ռայեմ­մեր­հայ­րե­նի­քին։­Ճիշտ­է՝­վիշ­տը­ծանր­է,­բայց­Արա­րատն­ու­Ազատ­Ասո­յա­նը­(նա­էլ­իմ­տղան­է,­զոհ­վեց­իմ­որ­դու­հետ)­մեր­հպար­տու­թյունն­են,­որ­թույլ­չեն­տվել­թշ­նա­մուն­ոտք­դնել­մեր­հո­ղին»։­

Վա­չիկ­Խա­նո­յան,­հերոսի­հայրը­

«Ինձ­նից­մեկ­տա­րի­առաջ­էր­զո­րա­կոչ­վել­բա­նակ,­ մեզ՝­ նո­րեկ­նե­րիս,­ միշտ­ բա­ցատ­րում­ էր,­ ինչ­պետք­է­անել,­ոնց­պա­հել­մար­տա­կան­հեր­թա­պա­հու­թյուն­նե­րում։­Մինչ­օրս­էլ­դժ­վա­րու­թյամբ­ենք­հա­վա­տում,­որ­մեր­ըն­կեր­նե­րը՝­Արա­րատ­Խա­նո­յանն­ու­Ազատ­Ասո­յա­նը,­չկան»։­

Սամ­վել­Հա­կո­բյան,­Ա­րա­րատ­Խա­նո­յա­նի­կրտ­սեր­ծա­ռա­յա­կից­

­«Այս­ մեր­ թվա­ցյալ­ խա­ղաղ­ պայ­ման­նե­րում­զոհ­վում­ են­ տղա­ներ…­ Նրանք­ այն­ տղա­ներն­ են,­որոնք­կյան­քում­գու­ցե­և­ան­նշան­են,­…­բայց­կյան­քը­ցույց­է­տա­լիս,­որ­…­շատ­ու­շատ­պա­տա­նի­ներ,­որոնք­առօ­րյա­կյան­քում­ոչ­մի­բա­նով­չեն­ու­զե­ցել­առանձ­նա­նալ,­աչ­քի­ընկ­նել,­ահա­այս­պի­սի­ճա­կա­տագ­րա­կան­պա­հե­րին­հայտն­վում­են­առա­ջին­նե­րի­

117ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

շար­քում,­հայտն­վում­են­նվի­րյալ­նե­րի­շար­քում­և­հե­րո­սա­նա­լով՝­ հա­վեր­ժաց­նում­ են­ իրենց­անուն­նե­րը։­Արա­րատն­այդ­պի­սի­տղա­էր»։

Անա­հիտ­Մա­նու­կյան,­­Սար­դա­րա­պա­տի­դպ­րո­ցի­տնօ­րեն­

­«Է­սօր­ մեր­ երի­տա­սար­դու­թյան­ մեջ­ շատ­ մար­դիկ­կան,­որ­ասում­են՝­«ա­դե­բա­նակն­ինչ­ա­է՜,­ի՞նչ­էթամ,­ ծա­ռայեմ»,­ բայց­…­ կյան­քում,­ էդ­քան­ իրա­հետ­շփ­վել­եմ,­ես­չեմ­լսել՝­ին­քը­մի­հատ­տենց­բան­ասի…­ Մեր­Արա­րա­տը­ կա,­ մեր­Արա­րա­տը­ գո­յու­թյուն­ու­նի,­և­փա՛ռք­նման­տղե­քին,­որ­էսօր­պատ­րաստ­են­հայ­րե­նի­քի­հա­մար­իրենց­կյան­քը­տալ»։­

Սա­րի­բեկ­Մկրտ­չյան,Ա­րա­րատ­Խա­նո­յա­նի­ըն­կեր­

«­Հի­շում­եմ՝­Եղի­շեի­ասույ­թը­կար­դա­ցի…՝­«չ­գի­տակց­ված­մա­հը­մահ­է,­գի­տակց­ված­մա­հը՝­անմա­հու­թյուն»,­և­Արա­րա­տը­եր­ևի­ամե­նից­լավ­հենց­այդ­դա­սը­յու­րաց­րեց։­Թվում­էր,­թե­ամե­նից­լավ­սո­վո­րող­աշա­կերտ­ներն­են­ամե­նա­լա­վը­յու­րաց­նում­դա­սե­րը,­բայց­ոչ,­եր­ևի­թե՝­այդ­պես­չէ։­…­Մար­դու­էու­թյու­նը,­ընդ­հան­րա­պես­մարդն­ին­քը,­ան­կան­խա­տե­սե­լի­են,­ոչ­ոք­ չի­կա­րող­ասել,­թե­մարդն­այդ­օր­հա­սա­կան­պա­հին­ին­չե­րի­է­ըն­դու­նակ։­Արա­րա­տը­դա­արել­է­գի­տակ­ցա­բար,­ես­հա­մոզ­ված­եմ՝­նա­չգի­տակց­ված­մահ­վան­չի­գնա­ցել»։

Սի­րա­նուշ­Պա­րո­նյան,դպ­րո­ցի­հայոց­լեզ­վի­և­գրա­կա­նու­թյան­

ու­սուց­չու­հի­

118 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

­ԶՈ­ՐԻԿ­ԺԻ­ՐԱՅ­ՐԻ­ԳԵ­ՎՈՐԳՅԱՆ(1989­-­2014)

­Պա­տիվ­ու­նեմ

­Զո­րիկ­Գևոր­գյա­նը­ծն­վել­է­1989­թվա­կա­նի­հուն­վա­րի­ 29­­ին­ Տա­վու­շի­ մար­զի­ Իջ­ևան­ քա­ղա­քում։­Շու­տով­ ըն­տա­նի­քը­ մշ­տա­կան­ բնա­կու­թյան­ է­ տե­ղա­փոխ­վել­Լո­ռու­մար­զի Վա­նա­ձոր քա­ղաք։­Զո­րի­կի­հայ­րը­եղել­է­զին­վո­րա­կան։­Փոք­րիկ­Զո­րի­կը­դեռ­ման­կուց­մեծ­սեր­ու­հա­կում­է­ու­նե­ցել­ռազ­մա­կան­գոր­ծի­հան­դեպ։­«Երբ­փոքր­էինք,­Զո­րիս­հետ­խաղ­էինք­խա­ղում:­Հյու­րա­սե­նյա­կում՝­գոր­գի­վրա,­Զորս­սահ­ման­էր­գծում,­մե­քե­նա­ներ­շա­րում,­պա­րիսպ­ներ­կա­ռու­ցում,­ զին­վոր­նե­րին­ կանգ­նեց­նում,­ հա­տուկ­մար­տա­վա­րու­թյուն­մշա­կում,­որ­պի­տի­պա­տե­րազ­մենք,­ու­հե­տո­իմ­կա­ռուց­ված­քի­թե­րու­թյուն­ներն­էր­ասում:­Ասում­էր՝­«այ­էս­տե­ղից­ես­կա­րող­եմ­գրա­վել­ քո­տա­րածք­նե­րը,­ թույլ­ են­ զեն­քերդ»:­Դա­ ըն­դա­մենն­առա­ջին­դա­սա­րա­նի­երե­խա­նե­րի­խաղ­էր,­

Ծն­վել­է­1989­թ.­հուն­վա­րի­29­-ին­Տա-վու­շի մար­զի­ Իջ­ևան քա­ղա­քում:

­Հա­յաս­տա­նի­ սահ­ման­նե­րը­ պաշտ-պա­նե­լիս­ զոհ­վել­ է­ 2014­ թ.­ օգոս­տո­սի­2-ին­Մար­տա­կեր­տի­շր­ջա­նում։

­«Երկ­րորդ­ աս­տի­ճա­նի­ մար­տա­կան­խաչ»­(ՀՀ)­շքան­շա­նի­աս­պետ­և­«Ա­րիու-թյան­հա­մար»­մե­դա­լի­(ԼՂՀ)­շքան­շա­նա-կիր­է։

­Թաղ­ված­է­Վա­նա­ձոր­քա­ղա­քում։

119ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

բայց­հի­մա­ես­դրան­ու­րիշ­աչ­քով­եմ­նա­յում»,­­հի­շում­է­հե­րո­սի­քույ­րը՝­Անի­Գևոր­գյա­նը։

1996­ թվա­կա­նին­Զո­րի­կը­ քրոջ՝­Անիի­ հետ­ հա­ճա­խել­ է­ Վա­նա­ձո­րի՝ Մար­շալ­ Բաղ­րա­մյա­նի­ ան­վան­ թիվ­ 26­ դպ­րո­ցը,­ եր­կու­սով­ սո­վո­րել­ են­ նույն­դա­սա­րա­նում։­ 2004­ թվա­կա­նին­ ավար­տե­լով­ ու­թե­րորդ­ դա­սա­րա­նը՝­ քույր­ ու­ եղ­բայր­տե­ղա­փոխ­վում­են Վա­նա­ձո­րի պե­տա­կան­ման­կա­վար­ժա­կան­ինս­տի­տու­տի հե­նա­կե­տային­վար­ժա­րան։­Մայ­րը՝­տի­կին­Հերմինե­Քո­չա­րյա­նը,­ցան­կա­նում­էր,­որ­որ­դին­պատ­մա­բան­դառ­նար,­քա­նի­որ­շատ­էր­հե­տաքրքր­վում­ մեր­ ժո­ղովր­դի­ ան­ցյա­լով­ ու­ պատ­մու­թյամբ,­բայց.­ «Հան­կարծ­ ու­թե­րորդ­ դա­սա­րա­նում­ Զո­րի­կը­որո­շեց,­ որ­ զին­վո­րա­կան­ է­ դառ­նա­լու,­ պատ­մում­է­ մայ­րը:­ ­­Մեր­տա­նը­ զին­վո­րա­կան­ներ­ էին­ամու­սինս,­եղ­բայրս,­եղ­բորս­որ­դին:­Ասում­էի`­«թող­գո­նե­ քեզ­ չս­պա­սեմ...»:­Թղ­թե­րը­տա­րավ­ռազ­մա­կան­ինս­տի­տուտ,­քն­նու­թյուն­նե­րը­հանձ­նեց­ու­զան­գեց,­թե՝­«Մա՛մ­ջան,­շնոր­հա­վո­րի՛ր,­ըն­դուն­վել­եմ…­Մի՛­նե­ղա­ցիր,­ սա­ իմ­ կյան­քի­ ուղ­ղու­թյունն­ է»»:­Այ­սօր­ար­դեն,­ խո­սե­լով­ Զո­րի­կի­ մաս­նա­գի­տու­թյան­ ընտ­րու­թյան­մա­սին,­քույ­րը­հի­շում­է.­«Քե­ռիս­ու­հայրս­զին­վո­րա­կան­ են­ եղել,­ մենք­ապ­րել­ ենք­ զին­վո­րա­կան­ ավա­նում,­ ու­ Զորս­ հա­ճախ­ է­ հայ­րի­կի­ հետ­բարձ­րա­ցել­ զո­րա­մաս,­ վա­զել­ զին­վոր­նե­րի­ հետ,­մարզ­վել,­ գնա­ցել­ կրա­կայի­նի...­ Եր­կու­ մաս­նա­գի­տու­թյան­մեջ­էր­տա­տան­վում­սկզ­բից.­երա­զում­էր­հնէաբան­ դառ­նալ,­ ասում­ էր՝­ «Մեր­ Հա­յաս­տա­նը­շատ­ հին­ է,­ այն­քան­ բան­ կա,­ որ­ բա­ցա­հայտ­ված­չէ,­ես­կգտ­նեմ,­աշ­խար­հը­կի­մա­նա,­թե­ով­է­հայը»:­Իսկ­ երկ­րոր­դը­ զին­վո­րա­կա­նի­ մաս­նա­գի­տու­թյունն­էր,­որին­ըն­տա­նիքս­դեմ­էր:­Բայց­ի­վեր­ջո­Զո­րի­կը­կանգ­առավ­հենց­դրա­վրա»:­

2006­թվա­կա­նին,­ավար­տե­լով­տաս­նե­րորդ­դա­սա­րա­նը,­Զո­րիկն­ըն­դուն­վում­է Վազ­գեն­Սարգ­սյա­

120 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

նի ան­վան­ Ռազ­մա­կան­ ինս­տի­տուտ՝­սկզ­բում­ ընտ­րե­լով­ հետ­ևա­կի,­ այ­նու­հետև՝­ 4­րդ­ կուր­սում՝­ հե­տա­խույ­զի­մաս­նա­գի­տա­ցում։­ Չնա­յած­ որ­դու­կազ­մա­կերպ­վա­ծու­թյա­նը՝­մայ­րը­միշտ­ան­հանգս­տա­ցել­ է­ Զո­րի­կի­ հա­մար՝­«Ես­շատ­ու­շա­դիր­էի­նրա­նկատ­մամբ,­դո­ղում­ էի­ նրա­ վրա`­ հան­կարծ­ երե­խայիս­ ոտ­քը­ քա­րին­ չառ­նի…­ Եր­բեք­վրան­ չեմ­ բար­կա­ցել,­ բարձր­ ձայ­նով­հե­տը­ չեմ­ խո­սել,­ եր­բեք­ առա­վո­տյան­չեմ­արթ­նաց­րել,­ավե­լին՝­այն­քան­վաղ­էր­արթ­նա­նում,­որ­հասց­նում­էր­դա­սի­գնա­լուց­ առաջ­ մինչև­ Կա­մա­կա­տա­րի­մա­տու­ռը168­վա­զել»:­Վազ­քից­հե­տո­տուն­էր­մտ­նում­և­սա­ռը­ջրով­ լո­գանք­ըն­դու­նում:­ Մայ­րը­ հան­դի­մա­նում­ էր. «Ա՛յ­ բա­լա,­ կհի­վան­դա­նաս,­ էդ­ սա­ռը­ ջրե­րի­ցը­ դուրս­ արի»,­ ին­չին­ կեն­սա­խինդ­ որ­դին­ պա­տաս­խա­նում­ էր.­«Մա՛մ­ջան,­տղեդ­կոփ­վում­ա»։

2010­ թվա­կա­նին­ լեյ­տե­նան­տի­ կո­չու­մով­ ան­ցնե­լով­ ՀՀ­ ԶՈՒ­ շար­քե­րը՝­Զո­րի­կը­ծա­ռա­յու­թյան­ է­ան­ցնում­ՊԲ­զո­րա­մա­սե­րից­ մե­կում՝­ որ­պես­ հե­տա­խու­զա­կան­ դա­սա­կի­ հրա­մա­նա­տար։­2013­ թվա­կա­նին­ բա­րե­խիղճ­ ծա­ռա­յու­թյան­հա­մար­ար­ժա­նա­նում­է­ավագ­լեյ­տե­նան­տի­ զին­վո­րա­կան­ կոչ­ման­ և­տե­ղա­փոխ­վում­ ՊԲ­ Մար­տա­կեր­տի­

զո­րա­մաս՝­որ­պես­հե­տա­խու­զա­կան­վաշ­տի­հրա­մա­նա­տար։­Կարճ­ժա­մա­նա­կա­մի­ջո­ցում­Զո­րի­կը­սիր­

168 Միջ նա դա րյան մա տուռ Վա նա ձոր քա ղա քի ար վար ձա նում՝ Ստե փա նա վան տա նող ճա նա պար հի աջա կող մում գտն վող հա­մա նուն բլ րի վրա։

Զորիկը­շատ­էր­սիրում­կենդանիներին։­Այս­նկարում­նա­

գրկել­է­փոքրիկ­արջուկի

121ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

վեց­տե­ղա­ցի­նե­րի­կող­մից,­իսկ­վաշ­տը­դար­ձավ­ զո­րա­մա­սի­ լա­վա­գույն­նե­րից­մե­կը։­Զո­րի­կին­ճա­նա­չում­էին­նաև­զո­րա­մա­սին­հա­րա­կից­գյու­ղե­րի­բնա­կիչ­նե­րը,­ երե­խա­նե­րը,­ ազատ­ ժա­մա­նակ­սի­րում­էր­զրու­ցել­բո­լո­րի­հետ,­իմա­նալ­որ­պի­սու­թյու­նը։

Թշ­նա­մին­Զո­րի­կին­տվել­էր­«Ա­նոր­սա­լի­ միայ­նակ­ գայլ»­ ռազ­մա­նու­նը։­Պատ­ճառն­այն­է,­որ­Զո­րի­կը­հա­ճախ­է­մար­տա­կան­առա­ջադ­րանք­նե­րը­կա­տա­րե­լիս­միայ­նակ­«որ­սի­դուրս­եկել»,­փնտր­վել­ թշ­նա­մու­ կող­մից­ և­ ան­գամ­քա­նիցս­ դա­րա­նի­ մեջ­ ընկ­նե­լով՝­ ան­վնաս­ հե­ռա­ցել՝­ կա­տա­րե­լով­ մար­տա­կան­առա­ջադ­րան­քը։­

Զո­րիկ­ Գևոր­գյա­նի­ ծա­ռա­յու­թյան­հետ­ կապ­ված­ մեկ­ այլ­ հի­շա­տա­կե­լի­դր­վագ­ է­ 2014­ թ.­ հուն­վա­րի­ 20­­ի­ գի­շե­րը։­ Այդ­ օրը­ թշ­նա­մու­ ու­ժե­ղաց­ված­խում­բը­հար­ձակ­վեց­ար­ցա­խյան­ռազ­մա­ճա­կա­տի­ հյու­սի­սար­ևե­լյան­ դիր­քի­վրա։­ Տևա­կան­ ան­հա­վա­սար­ կռ­վում­ջո­կի­ հրա­մա­նա­տար­Ար­մեն­ Հով­հան­նի­սյա­նին­հա­ջող­վեց­կա­սեց­նել­թշ­նա­մու­ հար­ձակ­ման­ հիմ­նա­կան­ թա­փը։­Մարտն­ավար­տին­հասց­րին­հար­ևան­դիր­քե­րից­ օգ­նու­թյան­ հա­սած­ մար­տա­կան­ խմ­բե­րը։­ Դրանց­ կազ­մում­էր­ նաև­ Զո­րիկն­ իր­ զին­վոր­նե­րի­ հետ­միասին։­Գի­տակ­ցե­լով­պա­հի­բար­դու­թյու­նը՝­Զո­րիկն­արագ­կողմ­նո­րոշ­վում­է­ և­ զին­վոր­նե­րի­ հա­յաց­քից­ ծած­կում­հե­րոս­դիր­քա­պա­հի­դին։­Երբ­երի­տա­սարդ­ զին­վոր­նե­րը­ փոր­ձում­ են­ հաս­

122 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

կա­նալ­Ար­մե­նի­որ­պի­սու­թյու­նը,­Զո­րի­կը­կտ­րա­կան­սաս­տում­է՝­«Հե՛տ­դարձ.­ձեզ­ո՞վ­թույլ­տվեց­առաջ­գալ»,­ այ­նու­հետև­ հո­գա­տա­րու­թյամբ­ վրա­ բե­րում՝­«Պետք­ չի,­ որ­ տես­նեք,­ էրե­խեք­ եք,­ կվա­խե­նաք»։­Նույն­պի­սի­ հո­գա­տա­րու­թյամբ­ էլ­ Զո­րի­կը­ խո­սել­էր­մոր­հետ,­երբ­վեր­ջինս­հարց­րել­էր`­«Բա­լե՛ս,­էդ­դեպ­քը­ձեզ­մո՞տ­ա­էղել»։­«Չէ՛,­մա՛մ­ջան,­էդ­ի՞նչ­ես­ասում։­Գի­տե՞ս՝­դա­ինչ­քան­ա­հե­ռու­մեզ­նից»։­Զո­րի­կի­ըն­տա­նի­քը­միայն­որ­դու­մա­հից­հե­տո­իմա­ցավ­եղե­լու­թյու­նը։­

Ա­հա­այս­պի­սի­ան­սահ­ման­սի­րով­ու­հո­գա­տա­րու­թյամբ­ էր­ լց­ված­ Զո­րի­կը­ բո­լո­րի­ նկատ­մամբ,­հատ­կա­պես՝­իր­զին­վոր­նե­րի։­Մայ­րը­նույն­պես­հի­շում­է,­թե­ինչ­պի­սի­գո­րո­վա­գութ­հո­գա­տա­րու­թյամբ­էր­Զո­րի­կը­խո­սում­զին­վոր­նե­րի­մա­սին՝­«Մա՛մ­ջան,­ես՝­ ոչինչ,­ մե­նակ­ թե­ խո­խե­քիս­ բան­ չպա­տա­հի»:­«Զո­րիկս­շատ­լավ­էր­ճա­նա­չում­իր­զին­վոր­նե­րին»,­­հպար­տու­թյամբ­հի­շում­է­հե­րո­սի­մայ­րը:­

­ՀԱՅ­ՐԵՆՅԱՑ­ՊԱՇՏ­ՊԱ­ՆԸ

2014­ թ.­ օգոս­տո­սի­ 1­ի­ լույս­ 2­ի­ գի­շե­րը­Զո­րիկ­Գևոր­գյա­նի­ հե­տա­խու­զա­կան­ վաշ­տին­ վս­տահ­վեց­պաշտ­պա­նե­լու­այն­ դիր­քը,­ որի­ ուղ­ղու­թյամբ­ օրեր­առաջ­տե­ղի­էր­ու­նե­ցել­թշ­նա­մու­դի­վեր­սիոն­հե­տա­խու­զա­կան­ներ­թա­փանց­ման­փորձ169։­

Ե­րե­կո­յան­ 22:00­­ի­ սահ­ման­նե­րում­ զո­րա­մա­սի­հրա­մա­նա­տար­Էդ­վարդ­Աս­րյա­նը­գնա­ցել­է­հե­տա­խու­զա­կան­վաշ­տի­պաշտ­պա­նած­դիրք­ու­նոր­գի­շե­րային­նշա­նոց­տրա­մադ­րել­Զո­րի­կին՝­հարց­նե­լով,­

169 Թշ նա մու այդ հար ձակ ման ժա մա նակ զոհ վել էր ժամ կե­տային զին ծա ռայող Խա չա տուր Բա դա սյա նը։

123ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

թե­որն­է­ավե­լի­լա­վը՝­հի­նը,­թե­նո­րը։­Փոր­ձար­կե­լով­նշա­նո­ցը՝­հմուտ­հե­տա­խույ­զը­պա­տաս­խա­նել­է՝­«70­մետ­րի­վրա­թշ­նա­մու­շար­ժը­տես­նում­եմ,­շատ­լավն­է»:­Հրա­մա­նա­տա­րը­հարց­րել­է՝­«Իսկ­եթե­թշ­նա­մին­առջևդ­ դուրս­ գա՞»։­ «Կ­սատ­կաց­նեմ»,­­ իրեն­ բնո­րոշ­ կեն­սախն­դու­թյամբ­ պա­տաս­խա­նել­ է­ Զո­րի­կը։­Խոս­քից­զատ­Զո­րի­կը­նաև­գործ­նա­կան­մի­ջոց­նե­րի­էր­դի­մել՝­կան­խավ­իր­ԱԿ­74­գի­շե­րային­նշա­նո­ցով­զեն­քի­պա­հու­նա­կը­փո­խա­րի­նե­լով­ձեռ­քի­գն­դաց­րի­45­փամփշ­տա­նոց­պա­հու­նա­կով…

­Գի­շե­րը՝­ ժա­մը­ 02:10­­ի­ սահ­ման­նե­րում,­ թշ­նա­մու­դի­վեր­սիոն­խմ­բին­հա­ջող­վում­է­տե­ղո­րո­շել­հե­տա­խու­զա­կան­վաշ­տի­պահ­պա­նած­դիր­քը­և­առա­ջա­նալ­ այդ­ ուղ­ղու­թյամբ։­ Թշ­նա­մու­ ու­ժե­ղաց­ված­խումբն­առա­ջա­ցել­է­եր­կու­խմ­բով՝­գրո­հող­և­ապա­հո­վող։­Այդ­քան­բազ­մա­քա­նակ­խումբն­իր­հետ­բե­րել­ էր­ նաև­ գծային­ կա­պի­ մա­լուխ­ և­ ձեռ­նաշղ­թա­

Ներկայիս­և­ապագա­զինվորների­հետ

124 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

ներ.­միով­բա­նիվ՝­թշ­նա­մու­նպա­տա­կը­ մաք­սի­մալ­ էր՝­ ոչն­չաց­նել­կամ­գե­րե­վա­րել­հայ­կա­կան­դիր­քի­ան­ձնա­կազ­մին­և­գրա­վել­դիր­քը։­ Սրա­նով­ Ադր­բե­ջա­նը­ փոր­ձում­ էր­ սր­բել­ նա­խորդ­ գի­շերը­կրած­ խայ­տա­ռա­կու­թյու­նը,­ երբ­հայ­կա­կան­ հա­տուկ­ նշա­նա­կու­թյան­ խմ­բի­ կող­մից­ ոչն­չաց­վել­էին­միան­գա­մից­ութ­ադր­բե­ջան­ցի­կոմ­բա­տանտ։

­Գի­շե­րային­ նշա­նո­ցով­ նկա­տե­լով­ թշ­նա­մու­ մոտ­ լի­նե­լը՝­ Զո­րի­կը­ հրա­մա­յում­ է­ արթ­նաց­նել­հանգս­տա­ցող­նե­րին,­ դիր­քա­վոր­վել­և­պատ­րաստ­լի­նել­հա­կա­ռա­կոր­դի­հար­ձակ­մա­նը։­Գի­տակ­ցե­լով,­որ­երի­տա­սարդ­զին­վոր­նե­րի­հա­մար­ բարդ­ է­ իս­կույն­ մար­տի­մեջ­մտ­նե­լը՝­Զո­րի­կը­գլ­խի­շր­ջա­նում­մա­հա­ցու­խո­ցում­է­փշա­լա­րը­քան­դել­փոր­ձող­թշ­նա­մու­մեկ­գրո­հայի­նի։­ Թշ­նա­մին­ սկ­սում­ է­կրակ­ տե­ղալ­ Զո­րի­կի­ կրա­կած­ուղ­ղու­թյամբ։­ Զո­րի­կը­ շա­րու­նա­կում­է­կռի­վը՝­հմ­տո­րեն­փո­խե­լով­դիր­քը­ և­ մե­կա­կան­ թի­րա­խային­կրա­կոց­ներ­ ուղ­ղե­լով­ թշ­նա­մու­ուղ­ղու­թյամբ։­ Քա­ջա­րի­ սպան­թշ­նա­մու­ կեն­դա­նի­ու­ժի­երկ­րորդ­թի­րա­խը­ խո­ցում­ է­ սր­տի­ շր­ջա­նում։­ Կռի­վը­ բարդ­ էր­ նրա­նով,­որ­ նա­խորդ­ դի­վեր­սիայից­ հե­տո­տվյալ­ դիր­քում­ տա­կա­վին­ չէին­իրա­կա­նաց­վել­ ին­ժե­նե­րա­տեխ­

125ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

նի­կա­կան­ան­հրա­ժեշտ­աշ­խա­տանք­ներ,­և­թշ­նա­մին­կա­րո­ղա­ցել­էր­կի­սաշր­ջա­նաձև­թևան­ցել­Զո­րի­կի­և­իր­հրա­մա­նա­տա­րու­թյան­տակ­եղած­զին­ծա­ռայող­նե­րի­պահ­պա­նած­դիր­քը­հար­ևան­եր­կու­դիր­քե­րից:­Այ­նուա­մե­նայ­նիվ,­ ան­գամ­ նման­ պայ­ման­նե­րում­Զո­րի­կը­կա­րո­ղա­նում­է­շա­րու­նա­կել­մար­տը՝­անընդ­հատ­փո­խե­լով­ դիր­քը­ և­ դի­մա­հար­ կրակ­տե­ղա­լով­հա­կա­ռա­կոր­դի­ուղ­ղու­թյամբ։­Հա­վաս­տան­շե­լով­Զո­րի­կի­տե­ղը՝­թշ­նա­մին­խո­ցում­է­հայ­սպային­ոտ­քից,­քիչ­ ան­ց`­ նաև­ կող­քից։­ Ծն­կած­ դիր­քում­ վերս­տին­փո­խե­լով­ տե­ղը­ և­ նկա­տե­լով­ թշ­նա­մու­ առա­ջա­ցող­խմ­բին՝­Զո­րի­կը,­թունդ­հայ­հո­յանք­տե­ղա­լով,­նռ­նակ­է­ նե­տում­ վեր­ջին­նե­րիս­ ուղ­ղու­թյամբ։­ Թշ­նա­մին,­խու­ճա­պի­ մատն­վե­լով,­ աս­տի­ճա­նա­բար­ սկ­սում­ է­նա­հան­ջել՝­ մար­տա­դաշ­տից­ հա­նե­լով­ նաև­ վի­րա­վոր­նե­րին170։­ Ընդ­հա­նուր­ առ­մամբ­ Զո­րի­կի­ զեն­քից­այդ­ գի­շեր­ թշ­նա­մու­ ուղ­ղու­թյամբ­ ար­ձակ­վեց­ 29­կրա­կոց։­ Զո­րի­կի­ զեն­քը­ չէր­ լռի,­ եթե­ թշ­նա­մու­ դի­պու­կա­հա­րը,­ զն­նա­դի­տար­կե­լով­ հայ­կա­կան­ դիր­քից­տե­ղա­ցող­կրակ­նե­րի­ուղ­ղու­թյունն­ու­օրի­նա­չա­փու­թյու­նը,­հար­ևան­դիր­քից­չխո­ցեր­հե­րո­սին­գլ­խի­շրջա­նում…

­Նա­հան­ջող­թշ­նա­մին­ՌՊԳ­26­միան­գա­մյա­օգ­տա­գործ­ման­հա­կա­տան­կային­նռ­նա­կա­նե­տով­խո­ցում­ է­ հայ­կա­կան­ դիր­քե­րը.­ բռնկ­ված­ կրա­կը­ հրո­ճա­րակ­ է­ դարձ­նում­ հայ­կա­կան­ վրան­նե­րը,­ այդ­թվում՝­ զի­նա­նո­ցը։­ Ընդ­հա­նուր­ առ­մամբ­ ամ­բողջ­մար­տը­ տևեց­ 15­ րո­պե։­ Զո­րի­կի­ հետ­ հա­վա­սար­հար­ևան­խրա­մաբջ­ջից­թշ­նա­մու­ դեմ­կրակ­ էր­տե­ղում­ ժամ­կե­տային­ սեր­ժանտ­ Սար­գիս­ Մով­սի­սյա­նը,­ով­նույն­պես­վի­րա­վոր­վել­էր­մար­տում։­Նկա­տե­

170 Հայ կա կան դիր քե րից տե ղա ցող սա կավ, բայց հմուտ կրա կի պատ ճա ռով՝ թշ նա մուն գի շե րը չհա ջող վեց մար տա դաշ տից հա­նել սե փա կան դիակ նե րը։ Միայն առա վո տյան թշ նա մին կա րո­ղա ցավ օդային ճա նա պար հով հե ռաց նել դրանք։

126 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

լով,­որ­Զո­րի­կի­կող­մից­տե­ղա­ցող­կրա­կը­դա­դա­րել­է,­իսկ­այ­նու­հետև,­որ­բռնկ­վել­է­զի­նա­նո­ցը՝­Սար­գի­սը­վի­րա­վոր­վի­ճա­կում­շտա­պում­է­հրա­մա­նա­տա­րի­մոտ՝­ցան­կա­նա­լով­ապա­հո­վել­վեր­ջի­նիս­դին­թշ­նա­մու­ վրեժխնդ­րու­թյու­նից։­Սար­գիսն­այդ­ ժա­մա­նակ­ստա­նում­է­երկ­րորդ­վի­րա­վո­րու­մը։­Սար­գիս­Մով­սի­սյա­նը­մա­հա­նում­է­օգոս­տո­սի­3­ին­հոս­պի­տա­լում։

­Միայ­նակ­ Գայ­լի­ և­ Վաշ­տի­ Հս­կայի՝­ Սարգսի­անօ­րի­նակ­սխ­րան­քի­շնոր­հիվ՝­ձա­խող­վում­է­թշնա­մու­նա­խօ­րոք­մշակ­ված­ռազ­մա­կան­պլա­նը։­Զո­րիկն­ու­Սար­գի­սը­բարձր­պա­հե­ցին­հայ­զեն­քի­պա­տի­վը՝­ապա­հո­վե­լով­ Հա­յաս­տա­նի­ հաղ­թա­նակն­ օգոս­տո­սյան­հն­գօ­րյա­միկ­րո­պա­տե­րազ­մում։­

Մար­տա­կեր­տի­վի­րա­վոր­հողն­ար­ցուն­քով­հրա­ժեշտ­տվեց­հա­րա­զատ­զա­վակ­նե­րին…

­ՀԻ­ՇԱ­ՏԱ­ԿԸ

­Հայ­րե­նի­քի­ սահ­ման­նե­րի­ պաշտ­պա­նու­թյան­գոր­ծում­ցու­ցա­բե­րած­ան­ձնա­կան­խի­զա­խու­թյան­և­նվի­րու­մի,­կյան­քին­սպառ­նա­ցող­վտան­գի­պայ­ման­նե­րում­ ծա­ռայո­ղա­կան­պարտ­քն­ան­ձնա­զո­հա­բար­կա­տա­րե­լու­հա­մար­ՀՀ­նա­խա­գահ­Սերժ­Սարգ­սյա­նի՝­2014­թ.­օգոս­տո­սի­2­ի­ՆՀ­196­­Ա­հրա­մա­նագ­րով­N­ զո­րա­մա­սի­ավագ­ լեյ­տե­նանտ­Զո­րիկ­Ժի­րայ­րի­Գևոր­գյա­նը­հետ­մա­հու­պարգ­ևատր­վել­է­«Մար­տա­կան­խաչ»­2­րդ­աս­տի­ճա­նի­շքան­շա­նով։­

Ար­ցա­խի­ նա­խա­գահ­ Բա­կո­ Սա­հա­կյա­նի­ թիվ­71­­Ա­ հրա­մա­նագ­րով՝­ ԼՂՀ­ պե­տա­կան­ սահ­մա­նը­ պաշտ­պա­նե­լիս­ ցու­ցա­բե­րած­ արիու­թյան­ հա­մար­ ԼՂՀ­ պաշտ­պա­նու­թյան­ բա­նա­կի­ N­ զո­րա­մա­սի­ զին­ծա­ռայող­ Զո­րիկ­ Գևոր­գյա­նը­ հետ­մա­հու­պարգևատր­վել­է­«Ա­րիու­թյան­հա­մար»­մե­դա­լով։­

127ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

Զո­րիկ­Գևոր­գյա­նին­հետ­մա­հու­շնորհ­վել­ է­ կա­պի­տա­նի­ զին­վո­րա­կան­աս­տի­ճան։

2014­թ.­նոյեմ­բե­րի­25­­ին­Ար­ցա­խի­ ազա­տագ­րա­կան­ պայ­քա­րում­ցու­ցա­բե­րած­ հա­տուկ­ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի­ հա­մար­ Զո­րիկ­ Ժի­րայ­րի­ Գևոր­գյա­նը­ հետ­մա­հու­ պարգ­ևատր­վել­ է­ «Մայ­րու­թյուն»­ հա­սա­րա­կա­կան­ կազ­մա­կեր­պո­ւթյան­սահ­մա­նած­ «Մայ­րա­կան­ երախ­տա­գի­տու­թյուն­Ար­ցա­խի­քա­ջոր­դի­նե­րին»­մե­դա­լով։

2014­թ.­դեկ­տեմ­բե­րի­24­­ին­ լեյ­տե­նանտ­ Զո­րիկ­ Ժի­րայ­րի­ Գևոր­գյա­նը­հետ­մա­հու­պարգ­ևատր­վել­է­ՀՀ­ՊՆ­«ՀՀ­Զին­ված­ու­ժեր­20­տա­րի»­հո­բե­լյա­նա­կան­մե­դա­լով։

2015­ թ.­ մայի­սի­ 6­ին­ Զո­րիկ­ Գևոր­գյա­նը­ հետ­մա­հու­պարգևատր­վել­ է­ «Փոքր­ Մհեր»­կր­թա­հա­մա­լի­րի­սահ­մա­նած­«Հայ­կա­զու­նա­կան­փառք»­շքան­շա­նով։­Նույն­ մե­դա­լով­ է­ պարգ­ևատր­վել­նաև­ հե­րո­սի­ մայ­րը՝­ Հրա­նուշ­ Ռա­դի­կի­Քո­չա­րյա­նը171։

2015­թ.­մայի­սի­9­ին­Զո­րիկ­Գևոր­գյա­նը­հետ­մա­հու­պարգ­ևատր­վել­է­«1941­1945­թթ.­Հայ­րե­նա­կան­մեծ­պա­տե­րազ­մում­հաղ­թա­նա­կի­70­­ա­մյակ»՝­ԱՊՀ­երկր­նե­րում­ գոր­ծող­ միաս­նա­կան­ հո­բե­լյա­նա­կան­մե­դա­լով։­

2015­ թ.­ մայի­սի­ 27­­ին­ Զո­րիկ­ Գևոր­գյա­նը­ ՀՀ­

171 Զո րի կի մայ րի կի քա ղա քա ցիական անու նը «Հ րա նուշ» է։ Այս ակ նար կում, սա կայն, հի շա տակ վում է այն անու նը, որով բո լորը ճա նա չում ու կո չում են նրան՝ «Հեր մի նե»։

Զորիկի­հիշատակին­նվիրված­խաչքար­Մարտակերտի­զորամասում

128 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

ԶՈՒ­Գլ­խա­վոր­ շտա­բի­ հե­տա­խու­զու­թյան­ վար­չու­թյան­պե­տի­հրա­մա­նով­հետ­մա­հու­պարգ­ևատր­վել­է­ ՀՀ­ՊՆ­Ռազ­մա­կան­ հե­տա­խու­զու­թյան­ «Ծա­ռա­յու­թյան­հա­մար»­կրծ­քան­շա­նով։­

Ար­ցա­խի­նա­խա­գահ­Բա­կո­Սա­հա­կյա­նի­N45­­Ա­հրա­մա­նագ­րով­«Ե­րախ­տա­գի­տու­թյուն»­մե­դա­լով­է­պարգ­ևատր­վել­Զո­րիկ­Գևոր­գյա­նի­մայ­րը։

«­Մայր­ Հա­յաս­տան»­ զին­վո­րա­կան­ թան­գա­րա­նում­ներ­կա­յաց­ված­է­Զո­րիկ­Գևոր­գյա­նի­ան­կյու­նը։

­Մար­տա­կեր­տի­ զո­րա­մա­սում­ ի­ հի­շա­տակ­ Զո­րիկ­ Գևոր­գյա­նի­ ըն­տա­նի­քի­ կող­մից­ տե­ղադր­վել­ է­հու­շա­քար՝­«Այդ­զարկն­իմն­էր»­գրու­թյամբ։­ ­

Այն­ մար­տա­կան­դիր­քում,­ որ­տեղ­կռ­վել­ և­ զոհ­վել­ է­ Զո­րիկ­ Գևոր­գյա­նը,­ ծա­ռա­յա­կից­ ըն­կեր­նե­րի­կող­մից­տե­ղադր­վել­է­հե­րո­սի­հի­շա­տա­կին­նվիր­ված­փոք­րիկ­խաչ­քար։

­Վա­նա­ձո­րի­ զին­վո­րա­կան­ ավա­նին­ կից­ տա­րած­քում,­ որ­տեղ­ ապ­րել­ է­ Զո­րի­կը,­ կա­ռուց­վել­ է­հանգս­տյան­տա­րածք,­որ­տեղ­ման­կու­թյան­ըն­կեր­նե­րը­տե­ղադ­րել­են­հու­շա­քար,­իսկ­ծա­ռա­յա­կից­ըն­կեր­նե­րը՝­հու­շաղ­բյուր։­Նույն­վայ­րում­Զո­րի­կի­քե­ռու­կող­մից­կա­ռուց­վել­է­սբ.­Ամե­նափր­կիչ­Զո­րա­վոր­մա­տու­ռը,­որն­օրհն­վել­է­2014­թ.­սեպ­տեմ­բե­րի­28­­ի­ն:­

Նույն­տա­րած­քում­2015­թ.­սեպ­տեմ­բե­րի­20­­ին­կանգ­նեց­վել­ է­ խաչ­քար­ Վա­նա­ձո­րի­ զո­րա­մա­սում­ծա­ռայող­զին­վոր­Ալեք­սանդր­Պո­ղո­սյա­նի­հոր՝­Վլա­դի­միր­Պո­ղո­սյա­նի­կող­մից։

2015­թ.­օգոս­տո­սի­16­­ին­Զո­րի­կի­քե­ռու­կող­մից­Իջ­ևա­նի­Ծաղ­կա­վան­գյու­ղի­լե­ռան­վրա­կանգ­նեց­վել­է­ վեց­ մետր­ եր­կա­րու­թյուն­ ու­նե­ցող­ քա­ռաթև­խաչ։­2015­թ.­հոկ­տեմ­բե­րի­8­ին­խա­չի­կող­քին­կանգ­նեց­վել­է­խաչ­քար,­որն­օծել­է­Տա­վու­շի­թե­մի­առաջ­նորդ­Տեր­Բագ­րատ­եպիս­կո­պոս­Գալս­տա­նյա­նը։

2014­թ.­նոյեմ­բե­րի­25­­ից­Վա­նա­ձո­րի պե­տա­կան­ման­կա­վար­ժա­կան­ ինս­տի­տու­տի հե­նա­կե­տային­

129ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

վար­ժա­րանը­կոչ­վում­է­Զո­րիկ­Գևոր­գյա­նի­ ան­վամբ:­ Նույն­ վար­ժա­րա­նում­ ստեղծ­վել­ է­ հե­րո­սին­ նվիր­ված­հու­շան­կյուն:­

2015­ թ.­ մար­տի­ 2­ից­ Ալա­վեր­դու­Սա­յաթ­Նո­վայի­ան­վան­թիվ­8­դպրո­ցի­ 6­րդ­ դա­սա­րա­նը­ կրում­ է­ Զո­րիկ­Գևոր­գյա­նի­անու­նը։

2015­թ.­ապ­րի­լի­30­­ից­Վա­նա­ձո­րի­ Մար­շալ­ Բաղ­րա­մյա­նի­ ան­վան­թիվ­ 26­ հի­մնա­կան­ դպ­րո­ցի­ ռազ­մա­գի­տու­թյան­ դա­սա­րա­նը­ կոչ­վում­ է­Զո­րիկ­ Գևոր­գյա­նի­ անու­նով։­ Նույն­դպ­րո­ցում­կա­նաև­հե­րո­սին­նվիր­ված­հու­շան­կյուն,­ իսկ­ դպ­րո­ցի­ ճա­կա­տային­ մա­սում­ ամ­րաց­վել­ է­ հու­շա­տախ­տակ՝­գրու­թյամբ,­որ­այդ­տեղ­է­սո­վո­րել­Զո­րիկ­Գևոր­գյա­նը։

2015­ թ.­ մայի­սի­ 6­ին­ Զո­րիկ­Գևոր­գյա­նին­նվիր­ված­մի­ջո­ցա­ռում­է­կազ­մա­կերպ­վել­«Փոքր­Մհեր»­կր­թա­հա­մա­լի­րում։­ Կր­թա­հա­մա­լի­րի­ ջո­կե­րից­մե­կը­կոչ­վել­է­Զո­րիկ­Գևոր­գյա­նի­ան­վամբ։

2015­թ.­հու­լի­սի­7­ից­Վազ­գեն­Սարգ­սյա­նի­ան­վան­ռազ­մա­կան­ինս­տի­տու­տի­հե­տա­խու­զու­թյան­լսա­րա­նը­կրում­է­Զո­րիկ­Գևոր­գյա­նի­անու­նը։

2015­ թ.­ սեպ­տեմ­բե­րի­ 20­­ին­Վա­նա­ձո­րի­ զո­րա­մա­սի­ զին­ծա­ռայող­ Ռա­ֆայել­ Տեր­Բար­սե­ղյա­նի­հայ­րը՝­Յու­րիկ­Տո­նո­յա­նը,­սբ.­Ամե­նափր­կիչ­Զո­րա­վոր­մա­տուռ­տա­նող­ճա­նա­պար­հին­որ­դու­անու­նից­Զո­րի­կի­հի­շա­տա­կին­կանգ­նեց­րել­է­վա­հա­նակ՝­«Հի­շիր­ան­ցյա­լը,­ապ­րիր­ներ­կայով,­ապա­գան­կա­րող­է­և­չլի­նել»­պատ­գամ­գ­րու­թյամբ։

Շուշիի­սբ.­Ամենափրկիչ­Ղազանչեցոց­­եկեղեցու­բակում

130 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

ԱՊ­ՐՈՂ­ՆԵ­ՐԻ­ՀՈՒ­ՇԵ­ՐՈՒՄ

«­Զո­րի­կի­հմուտ­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րով,­ նրա­ առա­ջին­ իսկ­ եր­կու­կրա­կո­ցով­ միան­գա­մից­ սպան­վել­են­ հա­կա­ռա­կոր­դի­ առա­ջա­պահ­զին­ծա­ռայողները,­ որոնց­ ձեռ­քին­կային­ զի­նա­տե­սակ­ներ,­ որ­ եթե­նրանց­հա­ջող­վեր­կի­րա­ռել­այդ­զի­նա­տե­սակ­նե­րը,­ նրանք­ կհաս­նեին­հա­ջո­ղու­թյան։­ Սա­կայն­ ան­ձամբ­Զո­րի­կի­հմուտ­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րով­ձա­խող­վել­ է­ հա­կա­ռա­կոր­դի­ մտա­դ­րու­թյու­նը»։­

Էդ­վարդ­Աս­րյան,­զո­րա­մա­սի­հրա­մա­նա­տար

«­Շատ­փոքր­տա­րի­քից­ է­Զորս­ստեղ­ծա­գոր­ծել:­ Միշտ­ թեր­թի­ վրա­նկա­րում­էր­և­բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­ներ­էր­նվի­րում­մայ­րի­կիս­ծնն­դյան­օրն­ու­մայ­րու­թյան­և­գե­ղեց­կու­թյան­

տո­նե­րին:­Իհար­կե,­տա­րի­քի­հետ­ավե­լի­զար­գա­ցավ­նրա­շնորհ­քը:­Մենք­նույն­դա­սա­րա­նում­ենք­սո­վո­րել­ ու­նս­տել­ենք­մի­նս­տա­րա­նին։­Պատ­մո­ղա­կան­դա­սե­րի­ժա­մա­նակ­Զորս­նկար­չու­թյուն­էր­անում­և­ու­սուց­չու­հի­նե­րին­թվում­էր,­թե­Զորս­չի­լսում:­Բար­կա­նում­էին,­իսկ­Զորս­շատ­հան­գիստ,­ժպի­տը­դեմ­քին,­ բարձ­րաց­նում­ էր­ գլուխն­ ու­ սկ­սում­պա­տաս­խա­նել­ ու­սու­ցիչ­նե­րի­ հար­ցե­րին:­ Եղել­ են­ դեպ­քեր,­որ­Զորս­այդ­նկար­նե­րը­դա­սի­ավար­տին­նվի­րել­ է­նրանց:­Ար­դեն­բո­լո­րը­գի­տեին,­որ­եթե­Զորս­իրենց­դեմ­քին­ չի­ նա­յում,­ դա­ չի­ նշա­նա­կում,­ որ­ չի­ լսում­իրենց:­Հրա­շա­լի­հի­շո­ղու­թյուն­ու­ներ,­ան­բա­ցատ­րե­լի:­Տա­նը­կա­րող­էր­դա­սը­չկար­դալ,­բայց­երբ­երե­կո­

«Երկրորդ­աստիճանի­մարտական­խաչ»­շքանշանի­հետմահու­ասպետ­

կապիտան­Զորիկ­Գևորգյան

131ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

յան­մեր­ծնող­նե­րը­հարց­նում­էին­դա­սե­րը,­էն­պես­էր­պատ­մում­այդ­թե­ման,­որ­ես­տասն­ան­գամ­կար­դա­լուց­հե­տո­էդ­պես­չէի­կա­րո­ղա­նում­պատ­մել։­

Չեք­պատ­կե­րաց­նի,­թե­ինչ­քան­բա­րի­ու­նե­րող­էր:­ Ես­ ամեն­ ան­գամ­ ասում­ էի՝­ «Զո՛ր,­ բայց­ ո՞նց­ես­ իրեն­օգ­նում,­ ին­քը­ էս­պես­­էս­պես­ է­ վար­վել­ քեզ­հետ»:­Ասում­ էր՝­ «ո­չի՛նչ,­Ա՛ն­ ջան,­ ինքն­ էլ­ էդ­տե­սակ­մարդ­ա,­իրեն­էդ­պես­ըն­դու­նի»:­Միշտ­թույ­լե­րի,­խեղ­ճե­րի­կող­քին­էր,­իրենց­հետ­էր­շփ­վում,­պաշտ­պա­նում­էր:­Ճիշտն­ասած՝­ես­դա­չէի­հաս­կա­նում­ու­նեղ­վում­էի,­թե­ինչ­է­գտ­նում­նրանց­մեջ:­Բայց­ավե­լի­հա­սուն­տա­րի­քում­հաս­կա­ցա,­որ­ճիշտ­էր.­ու­ժեղ­մար­դիկ­ կա­րո­ղա­նում­ են­ իրենց­պաշտ­պա­նել,­ իսկ­Զորս­պաշտ­պա­նում­էր­թույ­լե­րին»:­

Ա­նի­Գևոր­գյան,­հե­րո­սի­քույ­րը­

­«Ան­համ­բե­րու­թյամբ­ էինք­ սպա­սում­ Զո­րի­կիս­ծնուն­դին.­ մեր­ առա­ջին­ երե­խային­ կորց­րել­ էինք,­երբ­ըն­դա­մե­նը­եր­կու­տա­րե­կան­էր:­Զո­րի­կի­ծննդյան­օրը­մեր­ըն­տա­նի­քի­ամե­նաեր­ջա­նիկ­օրն­էր.­ու­րախ­էինք,­հրճ­վում­էինք:­…­Ես­ար­դեն­որո­շել­էի­անու­նը։­Շարժ­ման­տա­րի­ներն­էին,­և­ես­էլ­հիացած­էի­Ար­ցա­խի­ազա­տագր­ման­ջա­տա­գով,­առա­ջա­մար­տիկ,­մտա­վո­րա­կան­ Զո­րի­ Բա­լա­յա­նով։­ …­ Հայ­կա­կան­ան­վա­նագր­քում­Զո­րի­անու­նը­չգ­տա,­ուս­տի­ընտ­րե­ցի­Զո­րի­կը։­

Ես­ շատ­ էի­ նրա­ վրա­ դո­ղում,­ շատ­ էի­ սի­րում,­շատ­էի­կապ­ված­ու­հի­մա­շատ­եմ­կա­րո­տում:­Ինձ­մի­բան­է­մխի­թա­րում`­նա­հի­մա­մե­նակ­իմը­չէ,­իր­ժո­ղովր­դինն­ է,­այն­ժո­ղովր­դի­նը,­ որին­ շատ­էր­սի­րում…­Ես­հպարտ­եմ­իմ­հե­րոս­զա­վա­կով»։

Հեր­մի­նե­Քո­չա­րյան,­հե­րո­սի­մայ­րը

132 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

Ս­ՏԵՂ­ԾԱ­ԳՈՐ­ԾՈՒԹՅՈՒՆ­ՆԵՐ

*­*­*Իմ­կյան­քը­կանց­նի­Իմ­երկ­րի­ծայ­րին՝­Սահ­մա­նի­վրա,­Ըն­կած­սա­րե­րում։­Ու­չմ­տա­ծեք,­Թե­ֆի­դայի­եմ,­Եր­դում­եմ­տվել։­Ուղ­ղա­կի­կյանքս­Այդ­պես­է­ստի­պել,­Ու­ղղա­կի­երկ­րիս­Պատ­մու­թյու­նը­դա­ժան­Ինձ­դե­պի­հա­վերժ­Պայ­քարն­է­մղել,­Ու­ղղա­կի­իմ­մեջ­Պաշտ­պան­է­կռ­վել: Ու­ղղա­կի­հայը­Պետք­է­պայ­քա­րի,­Պայ­քա­րի­գր­չով,­Զեն­քով­պայ­քա­րի,­Պայ­քա­րի­սի­րով,­Պայ­քա­րի­հրով…­Դա­ես­չեմ­ասել,­Դա­դուք­եք­ստի­պել­Ձեր­տասն­հինգ­թվով,­Ձեր­ան­մարդ­կային­Չար­կո­տո­րա­ծով,­Ձեր­հե­ղած­արյամբ։­Դա­ինձ­նից­առաջԴ­րոն­է­ասել,­Չաուշն­է­երդ­վել,­Ու­Անդ­րա­նիկն­է­

133ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

Ձեր­դեմ­պայ­քա­րել։­Վազ­գենն­է­ասել­Ու­շեշ­տը­դրել­Բա­նա­կի­վրա.Այժմ­ես­կա­սեմ՝Չ­փոր­ձե՛ք­շեղ­վել…

­Հեղ.՝­Զո­րիկ­Գևոր­գյան,­10.03.2009­թ.

*­*­*­Սիրտս­ցա­վում­է,­երբ­ես­նա­յում­եմ­Իմ­Արա­րա­տի­ճեր­մակ­գա­գա­թին,­Սիրտս­ցա­վում­է,­երբ­հաս­կա­նում­եմ,­Որ­Արա­րատս՝­դա­րե­րով­հայի­Սուրբ­լե­ռը­եղած,­Այդ­չար­թուր­քի­ձեռ­քին­է­հի­մա։­Ու­որ­պես­սր­տիս­Մի­փա­փագ­ան­գին­Ես­խոս­տա­նում­եմ,­Որ­դեռ­հայ­կա­կան­Մեր­եռա­գույ­նը­Պի­տի­ծա­ծան­վի­Այդ­սուրբ­կա­տա­րին:­Ու­թե­երազս­մնա­երա­զանք­Դեռ­իմ­հո­գին­է­ել­նե­լու­Մա­սիս­Ու­որ­պես­բո­լոր­հայե­րի­պատ­վեր՝­Մի­լույս­վա­ռե­լու­այդ­լե­ռան­գլ­խին…

­Հեղ.՝­Զո­րիկ­Գևոր­գյան,­17.04.2009­թ.

*­*­*­Կա­րո­տը­սր­տիս՝­Սահ­մա­նի­վրա,­Երկ­րիս­հո­ղերն­եմ­Պա­հում­ան­սա­սան… Ու­չեմ­մտա­ծում­Նոր­բա­նի­մա­սին,

134 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

­Միայն­ու­զում­եմ­Ջար­դել­չար­թուր­քին:Չ­գի­տեմ­ին­չու,­Բայց­դեռ­շատ­ման­կուց­Ես­ցան­կա­ցել­եմ­Մեծ­վրեժ­լու­ծել­Իմ­ազ­գի­հա­մար,­Թե­կուզ­իմ­գոր­ծը­Հի­մա­չհար­գեն­Ու­իմ­ետ­ևից­Չար­չար­բամ­բա­սեն,­Ես­չեմ­մտա­ծի­Ոչն­չի­մա­սին,­Ինձ­պետք­չէ­փառ­քը,­Ոչ­էլ­համ­բա­վը,­Ա­ռա­վել­ևս­՝Իմ­մա­հից­հե­տո։­Միայն­ես­գի­տեմ,­Որ­հո­ղիս­հա­մար­Իմ­արյու­նից­էլ­Թափ­վել­է­մի­օր:­Թե­ինձ­կհի­շեք,­Օրհ­նում­եմ­ես­ձեզ,­Թե­չեք­հի­շե­լու,­Աստ­ված­ձեզ­օրհ­նի,­Կար­ևորն­այն­է՝­Ազ­գը­իմ­ապ­րի…

­Հեղ.՝­Զո­րիկ­Գևոր­գյան,­29.05.2009­թ.

­ՄԻ­ԻՂՁ­ՈՒ­ՆԵՄ­ԵՍ,­ՈՉ­ՄԻ­ԲԱՆ­ԱՎԵԼ

­Մի­իղձ­ու­նեմ­ես,­Ոչ­մի­բան­ավել,­Ո՛չ­հարս­տու­թյուն,­Ո՛չ­կա­նայք­ջա­հել:

135ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

­Մի­իղձ­ու­նեմ­ես,­Ոչ­մի­բան­ավել.­Թող­իմ­օջա­խում­Միշտ­լի­նի­խն­ջույք։

­Թող­օջա­խիս­մեջ­Միշտ­առողջ­լի­նեն,­Թող­խն­դան­ան­վերջ­Ու­զն­գան­ձայ­ներ:

­Թե­կուզ­որ­դրան­Հաս­նեմ­իմ­արյամբ,­Աչ­քե­րիս­լույ­սով,­Հույ­սե­րով­բո­լոր։

­Մի­իղձ­ու­նեմ­ես,­Ոչ­մի­բան­ավել:Կ­տամ­հո­գիս­իմ­Իղձս­կա­տա­րեք…

­Հեղ.՝­Զո­րիկ­Գևոր­գյան,­2009­թ.

*­*­*­Ծանր­է­բե­ռը­Մարդ­կու­թյան­ու­սին,­Չեմ­կա­րող­տես­նել­Ես­սեր­ու­լու­սին:­Սի­րա­հար­նե­րը­աստ­ղեր­են­հաշ­վում,­Իսկ­ես­կռ­վի­մեջ­Կյանքս­եմ­մա­շում:­Ո՞վ­գոհ­կլի­նի­Իմ­արած­գոր­ծից… Ոչ­ոք­չի­հի­շում­Կո­րուստ­մարդ­կային.­Մեկ­հո­գի­ավել­Կամ­մե­կով­պա­կաս՝­

136 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

Ո՞վ­է­մտա­ծում՝­Ին­չու­հե­ռա­ցավ:­Մենք­մա­հի­գր­կում­Մա­հը՝­մեր­կող­քին,­Մենք­չենք­փախ­չե­լու­Բախ­տից­մեր­ան­գին:­Փախ­չող­նե­րը­տե՛ս՝­Ար­դեն­էլ­չկան,­Պայ­քա­րող­ներն­են­Ապ­րում­հա­վի­տյան,­Ու­թե­չգի­տեք,­Կա­սեմ,­իմա­ցեք՝­Դեռ­բախ­տի­ձեռ­քին­Պետք­է­տա­ռա­պեք,­Ով­ինքն­է­գրում­Իր­անե­լի­քը,­Դառ­նում­է­հզոր,­Ով­որ­թող­նում­է­Բախ­տի­ձեռ­քե­րում,­Կոր­չում­է,­գնում,­Դառ­նում­է­ան­զոր…

­Հեղ.՝­Զո­րիկ­Գևոր­գյան,­22.01.2010­թ.

Ա­ՄՈԹ Ա­մոթ­է­ազ­գիս,­որ­մեր­տա­ռա­պած­Մա­քա­ռում­նե­րով­հա­սա­ծը­այ­սօրՆ­ման­է­ցա­վի,­ոչ­թե­փր­կու­թյան:­Որ­պե­տու­թյու­նը­փր­կող­ներն­այ­սօր­Տա­նում­են­ազ­գը­դե­պի­կոր­ծան­ման:­Ես­աղո­թում­եմ­ու­շատ­կա­ղո­թեմ­Բո­լոր­մեղ­քե­րի­հա­մար­այս­ազ­գի,­Բայց­աղոթք­նե­րը­փուչ­են­ու­ան­միտ­Ե­թե­փա­փագ­կա­լոկ­իշ­խա­նու­թյան,(Շ­քեղ­մե­քե­նա­ու­հզոր­զեն­քեր

137ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

Դռ­նե­րը­բո­լոր­ձեր­առջև­բաց­են։­Ու­աղ­ջիկ­նե­րը­ձերն­են­լի­նե­լու­Ու­հա­ճե­լի­է­օրը­ան­ցնե­լու,­Ու­այս­ամո­թից­ազգն­է­լա­ցե­լու):­Ազ­գը­որ­գի­տեր­ինչ­է­լի­նե­լու,­Ազ­գը,­որ­վա­ղուց­դա­էր­կա­մե­նում­Ազ­գը,­որ­ամոթ­էլ­չու­նի­վա­ղուց...Ա­մո՛թ­է­կա­սեմ.­ամոթ­է­հային,­Ապ­րել­երկ­կեն­ցաղ­գոր­տե­րի­նման­Գա­զա­նա­բա­րո­հիմ­քե­րից­կառ­չածԳ­նալ­դեպ­առաջ­չն­կա­տե­լով­Այդ­խոր­ան­դուն­դը­որ­… Չ­հաս­կա­նա­լով­կոր­ծա­նու­մը­այդ.­Ա­մոթ­է­կա­սեմ,­ո՛վ­հա­վա­տա­ցյալ,­Խա­չակն­քե­լով­անեծք­մի՛­արա,­Ա­մոթ­է­կա­սեմ­ով­հայ­ժո­ղո­վուրդ,­Մի՛­խա­բեք­իրար­ու­թշ­նա­մու­պես­Փոր­ձեք­պա­հան­ջել­սուտ­ար­դա­րու­թյուն­Մի­բռ­նա­բա­րեք­ան­բիծ­մաք­րու­թյուն,­Ա­մոթ­է­կա­սեմ,­անա­ռա­կու­թյուն:

­Հեղ.՝­Զո­րիկ­Գևոր­գյան,­07.07.2011­թ.

138 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

­ՍԱՐ­ԳԻՍ­ԱՐ­ՄԵ­ՆԻ­ՄՈՎ­ՍԻՍՅԱՆ­(1994­–­2014)

­Թող­իմ­թա­փած­արյան­շի­թեր,­Օ­րի­նակ­դառ­նան­հայ­զին­վո­րին…

­Սար­գիս­ Մով­սի­սյա­նը­ ծն­վել­ է­ 1994­ թ.­ հու­լի­սի­1­ին­ Ար­մա­վի­րի մար­զի Մայի­սյան­ գյու­ղում։­ Մայ­րը`­տի­կին­Սո­նյա­Մա­նու­կյա­նը,­որ­դուն­ան­վա­նում­է­Սար­գիս՝­ի­պա­տիվ Սուրբ­Սարգ­սի՝­ցան­կա­նա­լով,­որ­երե­խան­լի­նի­սր­բի­հո­վա­նու­ներ­քո։­2000­թ.­Սար­գի­սը­եղ­բոր՝­Վա­հագ­նի­հետ,­հա­ճա­խել­է­գյու­ղի­միջ­նա­կարգ­դպ­րո­ցը։­Դպ­րո­ցում­աչ­քի­է­ըն­կել­աշ­խա­տա­սի­րու­թյամբ­և­հա­մես­տու­թյամբ։­Ով­քեր­առիթ­են­ու­նե­ցել­ ճա­նա­չե­լու­ Սարգ­սին­ դպ­րո­ցա­կան­տա­րի­նե­րին,­միաբե­րան­նշում­են­նրա­առա­քի­նի­տե­սա­կի­մա­սին,­որ­միշտ­պատ­րաստ­էր­օգ­նե­լու­թույ­լե­րին­և­գի­տեր­բա­րեկր­թու­թյան­հար­գը։­

Դա­սըն­կե­րու­հին՝­ Քն­քուշ­ Տո­նո­յա­նը,­ հի­շում­ է,­որ­երբ­ին­քը­նոր­էր­տե­ղա­փոխ­վել­Սարգ­սի­դա­սա­րան­և­ չգի­տեր­ան­գամ,­թե­որ­տեղ­կա­րող­է­նս­տել,­առա­ջի­նը­Սար­գիսն­էր,­որ­ձայ­նեց՝­«Չե՞ք­տես­նում՝­

Ծն­վել­է­1994­թ.­հու­լի­սի­1-ին­Ար­մա­վի-րի­մար­զի­Մայի­սյան­գյու­ղում։­

Հա­յաս­տա­նի­ սահ­ման­նե­րը­ պաշտ-պա­նե­լիս­վի­րա­վոր­վել­է­2014­թ.­օգոս­տո-սի­ 1-ին­ Մար­տա­կեր­տի­ շր­ջա­նում։­ Մա-հա­ցել­է­2014­թ.­օգոս­տո­սի­3-ի­ն։

­«Ա­րիու­թյան»­մե­դա­լի­(ՀՀ)­և­«Ա­րիու-թյան­հա­մար»­մե­դա­լի­(ԼՂՀ)­շքան­շա­նա-կիր­է։

­Թաղ­ված­ է­ ծնն­դա­վայր­ Մայի­սյան­գյու­ղում։

139ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

աղ­ջիկ­ է­ եկել,­ եկեք­ տե­ղա­վո­րենք»։­«Ա­մեն­ան­գամ,­երբ­ու­շա­ցած­էր­գա­լիս­դա­սին­ ու­ ժպի­տով­ բա­ցում­ էր­ դու­ռը,­ոչ­մի­ու­սու­ցիչ­ չէր­կա­րո­ղա­նում­նկա­տո­ղու­թյուն­անել.­բո­լո­րը­փո­խա­դարձ­ժպ­տում­ էին»,­­ պատ­մում­ է­ Քն­քու­շը։­Չնա­յած­ դե­ռա­հաս­ տղային­ բնո­րոշ­պա­տա­նե­կան­ավյու­նին­և­տա­քա­րյու­նու­թյա­նը՝­ Սար­գի­սը­ միշտ­ հար­գա­լից­էր­ մե­ծե­րի­ նկատ­մամբ։­ Դպ­րո­ցում­չեն­հի­շում­մի­դեպք,­երբ­տղան­ձայն­բարձ­րաց­ներ­կամ­իրեն­ան­վայել­պա­հեր­ու­սու­ցիչ­նե­րի­ներ­կա­յու­թյամբ։

­Մեկ­ այլ­ ու­շագ­րավ­ դեպք­ է­ հի­շում­Սարգ­սի­դաս­ղեկ­տի­կին­Մա­րիա­Բաղ­դի­շյա­նը.­ «Ն­րա­ դա­սըն­կե­րու­հի­նե­րից­ մե­կը­ մի­ ան­գամ­ դա­սա­գիր­քը­չէր­ բե­րել,­ Սար­գի­սը­ տվեց­ իրե­նը,­ և­[ու­սուց­չի]­ամ­բողջ­նա­խա­տինքն­ու­դի­տո­ղու­թյու­նը­վերց­րեց­ իր­ վրա։­Դա­սըն­կե­րու­հին­ չգի­տեր՝­ ծի­ծա­ղեր­թե­ամա­չեր­դրա­նից,­բայց­Սար­գի­սը­մինչև­վերջ­կա­րո­ղա­ցավ­ կանգ­նել­ իր­ ըն­կե­րու­հու­ թի­կուն­քին»։­Ուղ­ղա­միտ­ և­ մար­դա­մոտ­ բնա­վո­րու­թյան­ շնոր­հիվ­Սար­գի­սը­կա­րո­ղա­ցել­էր­դա­սա­րա­նում­լավ­հա­րա­բե­րու­թյուն­ներ­կա­ռու­ցել­ թե՛­տղա­նե­րի,­ թե՛­աղ­ջիկ­նե­րի­հետ։

2010­ թ.­ ավար­տե­լով­ դպ­րո­ցը՝­ Սար­գի­սը­ նույն­տա­րում­ ըն­դուն­վում­ է­ Ճգ­նա­ժա­մային­ կա­ռա­վար­ման­ պե­տա­կան­ ակա­դե­միա։­ Ակա­դե­միայում­ ու­սում­նա­ռու­թյան­ եր­կու­ տա­րի­նե­րի­ ըն­թաց­քում­ ցու­ցա­բե­րում­է­դրա­կան­ար­դյունք­ներ։­

2012­թ.­Սար­գի­սը­զո­րա­կոչ­վում­է­բա­նակ։­Նախ­քան­երի­տա­սար­դի­բա­նակ­զո­րա­կոչ­վելն­ըն­տա­նի­քը­ որո­շել­ էր­ մեկ­նել­ Ռու­սաս­տա­նի­ Դաշ­նու­թյուն:­Սար­գի­սը­ հրա­ժար­վում­ է­ մեկ­նե­լուց՝­ ասե­լով.­ «Ես­

140 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

կծա­ռայեմ,­պարտքս­կտամ,­նոր­կո­րո­շեմ`­գնամ,­թե­մնամ»։­Իսկ­Սարգ­սի­կն­քա­հոր՝­Լյո­վա­Հա­րու­թյու­նյա­նի­խոս­քե­րով՝­ապա­գա­հե­րո­սը­եր­բեք­չի­հիաս­թափ­վել­ երկ­րում­տի­րող­ իրա­վի­ճա­կից­ և­ որո­շած­ է­եղել­ապ­րել­ու­արա­րել­իր­հայ­րա­կան­օջա­խում…

­Զո­րա­կոչ­վե­լով­ բա­նակ՝­ սկզբ­նա­կան­ շր­ջա­նում­Սար­գի­սը­ծա­ռայել­է Վա­նա­ձո­րի­ու­սում­նա­կան­զո­րա­մա­սում`­ Ա­րա­րատ­ Խա­նո­յա­նի հետ­ միասին։­Այս­տեղ­վեց­ամիս­ծա­ռայե­լուց­հե­տո­տե­ղա­փոխ­վել­է­ Մար­տա­կեր­տի­ շր­ջա­նի N­ զո­րա­մաս։­ Ծա­ռա­յու­թյան­ըն­թաց­քում­Սար­գի­սը­հա­սել­է­սեր­ժան­տի­աս­տի­ճա­նի172­ և­ դար­ձել­ ջո­կի­ հրա­մա­նա­տար։­ Հո­րեղ­բայ­րը՝­Եսայի­Մով­սի­սյա­նը,­պատ­մում­է,­որ­1­տա­րի­և­6­ամիս­ծա­ռա­յու­թյան­ըն­թաց­քում­Սար­գի­սը­և­ոչ­մի­ան­գամ­ չի­տրտն­ջա­ցել,­ միշտ­ասել­ է՝­ «լավ­եմ,­հո­պա՛ր»։

­Ֆի­զի­կա­կան­ահ­ռե­լի­ու­ժի­հա­մար­հա­մա­բա­նա­կային­ ըն­կեր­նե­րը­ Սարգ­սին­ կո­չում­ էին «Վաշ­տի­Հս­կա»։­Հո­րեղ­բայ­րը­հի­շում­է,­որ­նախ­քան­բա­նակ­զո­րա­կոչ­վե­լը­ Սար­գի­սը­ զբաղ­վել­ էր­ կա­րա­տեով­ և­ձյու­դոյով։­Իսկ­2008­2010­թթ.­Սար­գի­սը­մաս­նակ­ցել­է­ ծան­րա­մար­տի­մար­զային­ մր­ցույթ­նե­րի­ և­ար­ժա­նա­ցել­բազ­մա­թիվ­մր­ցա­նակ­նե­րի:­

Ար­դեն­բա­նա­կում­2014­թ.­ապ­րի­լին­մաս­նակ­ցե­լով­ բազ­կա­մար­տի­մինչև­ 90­կգ­քա­շային­կար­գում­16­րդ­ հա­մա­բա­նա­կային­ սպար­տա­կիադայի­ 2­րդ­փու­լին՝­Սար­գի­սը­զբա­ղեց­րեց­երկ­րորդ­տե­ղը։­Մայի­

172 Ցա վոք, զոհ վե լու պա հին Սարգ սի ու նե ցած զին վո րա կան աս­տի ճա նի հար ցում տե ղի է ու նե ցել շփոթ։ Ան գամ ՀՀ և ԼՂՀ ղե կա­վար նե րի հրա մա նագ րե րում տար բեր աս տի ճան ներ են նշ վել՝ հա մա պա տաս խա նա բար «կրտ սեր սեր ժանտ» և «սեր ժանտ» (տե՛ս «Հի շա տա կը» հատ վա ծը)։ Սարգ սի ծա ռա յա կից ըն կեր նե րի մի ջո ցով մեզ հա ջող վեց պար զել, որ Վա նա ձո րից Սար գի սը եկել է կրտ սեր սեր ժան տի աս տի ճա նով և Մար տա կեր տում դար ձել սեր ժանտ։ Սարգ սի ծա ռա յա կից ըն կեր նե րից Տիգ րան Ավե տի­սյա նի պատ մե լով՝ «… հի շում եմ՝ ան գամ Զո րի կը շնոր հա վո րեց Սա քին սեր ժան տի կոչ ման հա մար»։

141ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

Զորանոցի­սենյակում­կահավորված­հիշատակի­անկյուն

սյա­նի­ դպ­րո­ցի­ տնօ­րեն­Իշ­խան­ Պետ­րո­սյա­նը­հի­շում­ է,­ որ­ երբ­Սար­գի­սը­բա­նա­կից­ար­ձա­կուրդ­եկավ,­իրեն­ան­չափ­զար­մաց­րեց­ տղայի­ առ­նա­կան­ու­հաղ­թան­դամ­կեց­ված­քը,­ որ­ հետ­ևանք­ էր­բա­նա­կային­ կյան­քի­ ու­վար­ժանք­նե­րի.­ «Իս­կա­կան­ զին­վոր­ էր­ դար­ձել­Սար­գի­սը»…

ՀԱՅ­ՐԵՆՅԱՑ­ՊԱՇՏ­ՊԱ­ՆԸ

2014­ թ.­ հն­գօ­րյա­ միկ­րո­պա­տե­րազ­մի­ օրե­րին՝­օգոս­տո­սի­ 1­ի­ լույս­ 2­ի­ գի­շե­րը­ թշ­նա­մին­ ձեռ­նար­կեց­հեր­թա­կան­դի­վեր­սիոն­հար­ձա­կու­մը173։­Թշ­նա­մին­ այդ­ դիր­քի­ ուղ­ղու­թյամբ­ հար­ձակ­վել­ էր­ նաև­հու­լի­սի­ 26­­ի­ն,­ այդ­ պատ­ճա­ռով՝­ կա­մե­նա­լով­ հա­կա­ռա­կոր­դի­ հե­տա­գա­ ար­կա­ծախնդ­րու­թյուն­նե­րի­առաջն­առ­նել՝­բարձր­հրա­մա­նա­տա­րու­թյունն­այդ­դիր­քի­ պահ­պա­նու­թյու­նը­ վս­տա­հել­ էր­ հե­տա­խու­զա­կան­վաշ­տի­հրա­մա­նա­տար­ավագ­ լեյ­տե­նանտ­Զո­րիկ­Գևոր­գյա­նին։­Այդ­գի­շեր­Զո­րի­կի­հետ­հեր­թա­պա­հում­ էր­ նաև­ ժամ­կե­տային­ սեր­ժանտ՝­ ջո­կի­հրա­մա­նա­տար­Սար­գիս­Մով­սի­սյա­նը։­

Հենց­ նրանք­ են­ իրենց­ վրա­ վերց­նում­ թվային­զգա­լի­գե­րակշ­ռու­թյուն­ու­նե­ցող­հա­կա­ռա­կոր­դի­դեմ­

173 Այս մար տի մա սին առա վել հան գա մա նա լից տե՛ս սույն գր­քի երկ րորդ գլ խում, ինչ պես նաև Զո րիկ Գևոր գյա նին նվիր ված հատ վա ծում։

142 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

մար­տի­ամ­բողջ­ծան­րու­թյու­նը։­Ռազ­մա­կան­ար­վես­տի­բո­լոր­կա­նոն­նե­րի­ար­հես­տա­վարժ­ կի­րառ­մամբ­ հրա­մա­նա­տար­Զո­րիկ­ Գևոր­գյա­նը­ պայ­քա­րում­ է­ շուրջ­15­րո­պե,­ին­չից­հե­տո­ստա­նում­է­եր­րորդ՝­մա­հա­ցու­ վի­րա­վո­րու­մը։­ Թո­քի­ և­ ող­նա­շա­րի­ հատ­վա­ծում­ ծանր­ վի­րա­վո­րում­նե­րով­հան­դերձ՝­Սար­գի­սը­շա­րու­նա­կում­է­մար­տը­և­սո­ղա­լով­մո­տե­նում­ան­շն­չա­ցած­հրա­մա­նա­տա­րին,­որ­պես­զի­ապա­հով­վայր­տե­ղա­փո­խի­վեր­ջի­նիս­դին։

­Մար­տի­ար­դյուն­քում­թշ­նա­մու­դի­վեր­սիոն­խում­բը,­ան­հա­ջո­ղու­թյան­մատն­վե­լով,­նա­հան­ջում­է`­թող­նե­լով­սպան­ված­ներ,­տեխ­նի­կա­կան­մի­ջոց­ներ,­զենք­զի­նամ­թերք:

­Վի­րա­վոր­ Սարգ­սին­ տե­ղա­փո­խում­են­ հոս­պի­տալ,­ կանգ­նեց­նում­ ներ­քին­արյու­նա­հո­սու­թյու­նը­ և­ օգոս­տո­սի­ 2­ին­ան­մի­ջա­պես­ տե­ղա­փո­խում­ Եր­ևա­նի

կենտ­րո­նա­կան­ կլի­նի­կա­կան­ զին­վո­րա­կան­ հոս­պի­տալ։­ Օգոս­տո­սի­ 2­ի­ լույս­ 3­ի­ գի­շե­րը՝­2­րդ­վի­րա­հա­տու­թյան­ժա­մա­նակ,­սեր­ժանտ­Սար­գիս­Մով­սի­սյա­նի­սիր­տը­դա­դա­րում­է­բա­բա­խել։­

Գաղտ­նիք­ չէ,­ որ­ Սար­գի­սը­ չէր­ հան­դուր­ժում­անար­դա­րու­թյու­նը։­ Օգոս­տո­սի­ 1­ի­ լույս­ 2­ի­ գի­շե­րը­ Սար­գի­սը­ չհան­դուր­ժեց­ թշ­նա­մու­ ոտնձ­գու­թյու­նը­հայոց­սահ­ման­նե­րին­և­կյան­քի­գնով­կա­սեց­րեց­այն՝­փառ­քով­պսա­կե­լով­իր­երի­տա­սարդ­անու­նը։

«Հ­րա­մա­նա­տա­րը­ մեր­ սա­ղի­ կյան­քը­ փր­կեց,­մենք­իրա­նը­չկա­րե­ցանք»,­­սրանք­հե­րոս­Սար­գիս­Մով­սի­սյա­նի­ար­տա­սա­նած­վեր­ջին­խոս­քե­րից­էին...

Վաշտի­Հսկան

143ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

­ՀԻ­ՇԱ­ՏԱ­ԿԸ

­Հայ­րե­նի­քի­ սահ­ման­նե­րի­պաշտ­պա­նու­թյան­ գոր­ծում­ ցու­ցա­բե­րած­ ան­ձնա­կան­ խի­զա­խու­թյան­ և­ նվի­րու­մի,­ կյան­քին­սպառ­նա­ցող­ վտան­գի­ պայ­ման­նե­րում­ ծա­ռայո­ղա­կան­ պարտ­քը­ան­ձնա­զո­հա­բար­կա­տա­րե­լու­հա­մար­ՀՀ­ նա­խա­գահ­Սերժ­Սարգ­սյա­նի՝­2014­թ.­օգոս­տո­սի­4­ի­ՆՀ­199/1­­Ա­ հրա­մա­նագ­րով­N­ զո­րա­մա­սի­կրտ­սեր­սեր­ժանտ­Սար­գիս­Ար­մե­նի­ Մով­սի­սյա­նը­ հետ­մա­հու­պարգ­ևատր­վել­ է­ «Ա­րիու­թյան»­մե­դա­լով174։­

Ար­ցա­խի­ նա­խա­գահ­ Բա­կո­ Սա­հա­կյա­նի­ հրա­մա­նագրով՝­ԼՂՀ­պե­տա­կան­սահ­մա­նը­պաշտ­պա­նե­լիս­ ցու­ցա­բե­րած­ արիու­թյան­ հա­մար­ ԼՂՀ­ պաշտ­պա­նու­թյան­ բա­նա­կի­ N­ զո­րա­մա­սի­սեր­ժանտ­ Սար­գիս­ Մով­սի­սյա­նը­2014­ թ.­ օգոս­տո­սի­ 3­ին­ հետ­մա­հու­պարգևատր­վել­է­«Ա­րիու­թյան­հա­մար»­մե­դա­լով։

«­Մայ­րու­թյուն»­ հա­սա­րա­կա­կան­ կազ­մա­կեր­պու­թյան­ կող­մից­Ար­ցա­խի­ ազա­տագ­րա­կան­ պայ­քա­րում­ ցու­ցա­բե­րած­ հա­տուկ­ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րի­ հա­մար­ հետ­մա­հու­պարգ­ևատր­վել­է­«Մայ­րա­

174 Մե դա լը Սարգ սի ծնող նե րին է հանձ նել ՀՀ պաշտ պա նու թյան նա խա րա րի տե ղա կալ Արա Նա զա րյա նը։

Սարգսի­հիշատակին­նվիրված­խաչքար­Մարտակերտի­զորամասում

144 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

կան­ երախ­տա­գի­տու­թյուն­ Ար­ցա­խի­ քա­ջոր­դի­նե­րին»­մե­դա­լով։

­Սարգ­սի­հի­շա­տա­կին­եղ­բայր­նե­րի­կող­մից­խաչ­քար­ է­ տե­ղադր­վել­ զո­րա­մա­սում՝­ «կյանքս­ Ար­ցա­խին»­գրու­թյամբ։

­Սարգ­սի­ զո­րա­նո­ցի­ սե­նյա­կում­ զին­վոր­նե­րի­նա­խա­ձեռ­նու­թյամբ­ կա­հա­վոր­վել­ է­ վեր­ջի­նիս­ հի­շա­տա­կի­ ան­կյու­նը՝­ հե­րո­սի­ դի­ման­կա­րով­ և­ «Լա­վա­գույն­ հե­տա­խույզ­ դի­պու­կա­հար»­ պատ­վո­ մա­կագրու­թյամբ։­

2014­թ.­նոյեմ­բե­րի­15­­ին­Ֆու­նա­կո­շի­շո­տո­կան­կա­րա­տեի­ ասո­ցիացիան­ կազ­մա­կեր­պել­ է­ շո­տո­կան­կա­րա­տեի­9­րդ­բաց­առաջ­նու­թյու­նը՝­նվիր­ված­Սար­գիս­Մով­սի­սյա­նի­հի­շա­տա­կին։

­«Ար­մա­վի­րի­ մար­զի­ երի­տա­սար­դա­կան­ նա­խա­ձեռ­նու­թյուն­նե­րի­ կենտ­րոն»­ հա­սա­րա­կա­կան­կազ­մա­կեր­պու­թյան­ «Կյանք՝­ հա­նուն­ կյան­քի»­ծրագ­րի175­շր­ջա­նակ­նե­րում­2014­թ.­դեկ­տեմ­բե­րի­15­­ին­Մայի­սյա­նի­դպ­րո­ցի­բա­կում­բաց­վել­է­Սար­գիս­Մով­սի­սյա­նի­հի­շա­տա­կը­հա­վեր­ժաց­նող­հու­շա­քար։

«­Կյանք՝­ հա­նուն­ կյան­քի»­ դրա­մաշ­նոր­հային­ծրագ­րի­շր­ջա­նակ­նե­րում­նկա­րա­հան­վել­ է­հու­շագ­րա­կան­կար­ճա­մետ­րաժ­ֆիլմ­(ռե­ժի­սոր՝­Վան­Սեդ­րա­կյան)՝­նվիր­ված­Սար­գիս­Մով­սի­սյա­նի­հի­շա­տա­կին։

­Սար­գիս­ Մով­սի­սյա­նի­ ծնն­դյան­ 21­­ա­մյա­կին­նվիր­ված­ հուշ­ցե­րե­կույ­թի­ շր­ջա­նակ­նե­րում­ նախ­կին­հա­մա­դա­սա­րան­ցի­նե­րի­ջան­քե­րով­բա­րե­կարգ­վել,­կա­հա­վոր­վել­և­Սար­գիս­Մով­սի­սյա­նի­անու­նով­է­ան­վա­նա­կոչ­վել­այն­դա­սա­սե­նյա­կը,­որ­տեղ­ու­սա­

175 Ծրա գիրն իրա կա նաց վել է Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան նա խա գա հի աշ խա տա կազ մի կող մից ընտր ված գոր ծըն կեր կազ մա կեր պու թյան՝ Հա յաս տա նի երի տա սար դա կան հիմ նադ­րա մի կող մից իրա կա նաց վող դրա մաշ նոր հային մր ցույ թի շր ջա­նակ նե րում։

145ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

նել­է­հե­րո­սը։­Դա­սա­սե­նյա­կում­նաև­առանձ­նաց­վել­է­Սար­գի­սի­կարճ,­բայց­հե­րո­սա­կան­ու­ղին­ներ­կա­յաց­նող­ան­կյուն։

­Մայի­սյան­ գյու­ղի­ Ազա­տա­մար­տի­ պու­րա­կում՝­Ար­ցա­խյան­ պա­տե­րազ­մի­ մայի­սյան­ցի­ վեց­ ազա­տա­մար­տիկ­նե­րին­նվիր­ված­հու­շար­ձա­նին,­ որ­պես­մե­րօ­րյա­հե­րոս,­փո­րագր­վել­է­Սար­գիս­Մով­սի­սյա­նի­անու­նը։­Մի­ջո­ցառ­ման­ժա­մա­նակ­մա­նուկ­մայի­սյան­ցի­նե­րը­ երդ­վե­ցին­ Սար­գի­սի­ հի­շա­տա­կին՝­«Խոս­տա­նում­ենք­ լավ­սո­վո­րել,­կյան­քում­իրա­կա­նաց­նել­Սարգ­սի­բո­լոր­երա­զանք­նե­րը,­դառ­նալ­Հա­յաս­տա­նի­Հան­րա­պե­տու­թյան­հայ­րե­նա­սեր,­ար­ժա­նի­քա­ղա­քա­ցի­ներ»։­

2014­ թ.­ օգոս­տո­սի­ 5­ին­ Սար­գիս­ Մով­սի­սյա­նին­ զին­վո­րա­կան­ կար­գով՝­ պատ­վո­պա­հակ­նե­րով­և­ զին­վո­րա­կան­ երգ­չախմ­բով,­ հու­ղար­կա­վո­րե­ցին­հայ­րե­նի Մայի­սյան­գյու­ղում։­Արա­րո­ղու­թյա­նը­ներ­կա­էին­ծա­ռա­յա­կից­ըն­կեր­նե­րը,­ՊՆ­ղե­կա­վար­ան­ձնա­կազ­մը­և­այլ­բարձ­րաս­տի­ճան­ան­ձինք։­

Մայի­սյա­նի­ դպ­րո­ցի­ տնօ­րեն­ Իշ­խան­ Պետ­րո­սյա­նը­ հա­վա­տաց­նում­ է.­ «Սար­գի­սը­ իր­ կյան­քը­տվեց՝­հա­նուն­կյան­քի։­Սար­գի­սի­հի­շա­տա­կը­միշտ­վառ­է­մնա­լու­մայի­սյան­ցի­նե­րի­հի­շո­ղու­թյան­մեջ,­և­տաս­նյակ­տա­րի­ներ­հե­տո­Սարգ­սին­միշտ­հի­շե­լու­են։­Դպ­րո­ցում­անում­ենք­ամեն­ինչ,­որ­իր­օրի­նա­կով­ դաս­տիարակ­վեն­ նաև­նոր­ սերն­դի­աշա­կերտ­նե­րը,­ ով­քեր­ գա­լիս­ են­ հեր­թա­փոխ­ լի­նե­լու­ Սարգ­սին»։­Տնօ­րե­նի­խոս­քե­րով՝­այ­սու­հետ­ամեն­տա­րի՝­սեպ­տեմ­բե­րի­1­ի­ն,­յո­թե­րորդ­դա­սա­րան­ցի­նե­րը­երդ­վե­լու­են­Սարգ­սի­նկա­րի­առաջ՝­վառ­պա­հե­լու­նրա­հի­շա­տա­կը­և­դառ­նա­լու­նրա­գոր­ծի­շա­րու­նա­կո­ղը:

146 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

­ՎԱՐ­ԴԱՆ­ՄԱՐ­ՏԻ­ԿԻ­ՄԿՐՏՉՅԱՆ(1995­-­2015)

Ան­մա­հու­թյան­ճամ­փով

Վար­դան­ Մար­տի­կի­ Մկրտ­չյա­նը­ ծն­վել­ է­ 1995­թվա­կա­նի­ հու­նի­սի­ 12­­ին­ Արա­րա­տի­ մար­զի­ Հով­տա­շեն­ գյու­ղում:­ Մկրտ­չյան­նե­րի­ ըն­տա­նի­քի­ ան­դրա­նիկ­զա­վակն­էր:­Գյու­ղի­դպ­րոցն­ավար­տե­լուց­հե­տո­ ըն­դուն­վել­ է­ Եր­ևա­նի­ ճգ­նա­ժա­մային­ կա­ռա­վար­ման­պե­տա­կան­ակա­դե­միա:­Մեկ­տա­րի­սո­վո­րե­լուց­հե­տո­զո­րա­կոչ­վել­է­բա­նակ:­

Ու­սու­ցիչ­նե­րը­ Վար­դա­նի­ մա­սին­ հիաց­մուն­քով­ու­կա­րո­տով­են­խո­սում­և­հի­շում,­որ­եր­բեք­դա­սից­չի­ ու­շա­ցել­ ու­ չի­ բա­ցա­կայել,­ ընդ­հա­կա­ռա­կը՝­ դա­սա­մի­ջոց­նե­րին­միշտ­գիրք­էր­կար­դում:­Միշտ­ավե­լի­ հա­սուն­ է­ եղել­ շր­ջա­պա­տի­հա­սա­կա­կից­ըն­կեր­նե­րից:­Վար­դա­նը­ լուրջ­ է­ վե­րա­բեր­վել­ ցան­կա­ցած­գոր­ծի,­որը­հանձ­նա­րար­վել­է­իրեն:­Վար­դա­նի­այս­հատ­կա­նիշ­ներն­էին­հենց,­որ­տա­րի­ներ­ան­ց­պի­տի­դրս­ևոր­վեին­հայ­րե­նի­քի­սահ­ման­նե­րը­պաշտ­պա­նե­լիս­և­ըն­կեր­նե­րին­վե­րա­հաս­վտան­գից­փր­կե­լիս…

Ծն­վել­է­1995­թ.­հու­նի­սի­12­-ին­Արա-րա­տի­մար­զի­Հով­տա­շեն­գյու­ղում:

­Հա­յաս­տա­նի­ սահ­ման­նե­րը­ պաշտ-պա­նե­լիս­զոհ­վել­է­2015­թ.­հուն­վա­րի­3-ին­Աս­կե­րա­նի­շր­ջա­նում։

­«Ա­րիու­թյան»­մե­դա­լի­(ՀՀ)­և­«Ա­րիու-թյան­հա­մար»­մե­դա­լի­(ԼՂՀ)­շքան­շա­նա-կիր­է։

­Թաղ­ված­ է­ ծնն­դա­վայր­ Հով­տա­շեն­գյու­ղում:

147ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

«­Սի­րում­էր­մարդ­կանց­հաս­նել,­օգ­նել,­պա­տաս­խա­նատ­վու­թյուն­վերց­նել­իր­վրա,­դրա­հա­մար­էլ­ոչ­ոք­ու­եր­բեք­Վար­դա­նից­չի­բո­ղո­քել:­Չէր­սի­րում­խո­սել­իր­խն­դիր­նե­րի­մա­սին,­տա­նը­մենք­չենք­իմա­ցել,­որ­ին­քը­խն­դիր­ներ­ու­նի,­ չէր­բո­ղո­քում,­ չէր­տրտն­ջում,­­հուզ­մուն­քով­պատ­մում­է­Վար­դա­նի­հայ­րը:­­­Ասում­էր՝­«Ծա­ռա­յու­թյա­նը­լուրջ­պետք­է­վե­րա­բեր­վել,­ինչ­­որ­բա­ներ­էլ­եր­բեմն­պետք­է­լուռ­հան­դուր­ժես»»:

­Դեռևս­փոքր­տա­րի­քից­Վար­դանն­աչ­քի­է­ըն­կել­բարձր­ կազ­մա­կերպ­վա­ծու­թյամբ,­ աշ­խա­տա­սի­րու­թյամբ­ և­ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան­ ջի­ղով:­Սի­րել­ է­ բնու­թյուն,­ ընտ­րել­այն­պի­սի­ զբաղ­մունք­ներ,­ ինչ­պի­սիք­են­որ­սոր­դու­թյու­նը,­ձկ­նոր­սու­թյու­նը:­Վար­դա­նի­նո­թա­տետ­րը­ լի­ է­ գե­ղե­ցիկ­ բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­նե­րով­ու­նկար­նե­րով:­Բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­նե­րի­մեծ­մա­սը­ձոն­ված­է­մո­րը,­ըն­տա­նի­քին,­սի­րուն,­իսկ­նկար­նե­րից­յու­րա­քան­չյուրն­ու­նի­հա­տուկ­խոր­հուրդ­գաղտ­նա­գիր։­Վար­դա­նը­բա­նա­կից­զան­գում­և­մայ­րի­կին­պատ­մում­էր­դրան­ցից­յու­րա­քան­չյու­րի­իմաս­տը։­

Ծ­նող­նե­րի­ պատ­մե­լով­ ստաց­վել­ է­ այն­պես,­ որ­Վար­դա­նը­ ժա­մա­նա­կից­ փոքր­­ի­նչ­ շուտ­ է­ մեկ­նել­բա­նակ:­ Հենց­ ծնն­դյան­ օրը­ Վար­դանն­ ան­ձամբ­գնա­ցել­է­զին­կո­մի­սա­րիատ­և­խնդ­րել­իր­ծա­նու­ցա­գի­րը:­«Մա՛մ­ջան,­ես­չգ­նամ՝­ո՞վ­պետք­ա­գնա:­Մեր­հայ­րե­նի­քին­ամուր­մար­դիկ­են­պետք:­Ես­պետք­ա­օգ­տա­գոր­ծեմ­ իմ­ ու­ժը­ հայ­րե­նիքս­ պաշտ­պա­նե­լու­հա­մար»:

­Ծա­ռա­յու­թյան­ ժա­մա­նակ­ Վար­դա­նը­ եր­բեք­ չի­տրտն­ջա­ցել,­չի­բո­ղո­քել­իր­ծա­ռա­յու­թյու­նից­և­առ­հա­սա­րակ­շատ­քիչ­է­խո­սել­ծա­ռա­յու­թյու­նից։­Չնա­յած­ սրան՝­ որ­դու­ խոս­քե­րից­ ծնող­նե­րը­ հաս­կա­ցել­են­այն­մեծ­հիաց­մուն­քը,­որ­վեր­ջինս­տա­ծել­է­բա­նա­կի­ հան­դեպ։­ Դեռևս­ դպ­րո­ցա­կան­ տա­րի­նե­րից­Վար­դա­նի­ ամե­նա­սի­րե­լի­ առար­կա­ներն­ աշ­խար­

148 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

հագ­րու­թյունն­ ու­ մա­թե­մա­տի­կան­ են­ եղել:­ Բա­նա­կում­զին­վո­րը­շա­րու­նա­կել­է­կրթ­վել:­Տնից­ստա­ցած­կա­պոց­նե­րը,­ որ­ իր­խնդ­րան­քով­ ծնող­ներն­ էին­ ու­ղար­կում,­տար­բեր­վում­էին­մյուս­զին­ծա­ռայող­նե­րի­ցան­կա­ցա­ծից:­Դրանք­պար­տա­դիր­պա­րու­նա­կում­էին­քար­տեզ­ներ,­գր­քեր,­բա­ռա­րան­ներ:

«­Դիր­քե­րում­պետք­է­զգոն­լի­նել­ու­աչա­լուրջ»,­­սա­ծա­ռա­յու­թյա­նը­վե­րա­բե­րող­այն­հազ­վա­դեպ­մտ­քե­րից­էր,­որ­Վար­դա­նը­հա­ճախ­էր­կրկ­նում­ծնող­նե­րի­հետ­խո­սե­լիս…

­ՀԱՅ­ՐԵՆՅԱՑ­ՊԱՏՇՏ­ՊԱ­ՆԸ

­Հուն­վա­րի­2­ի­լույս­3­ի­գի­շերն­էր:­Դիր­քա­պահ­ըն­կեր­նե­րի­հետ­Վար­դա­նը­հս­կում­էր­Հա­յաս­տա­նի­խա­ղա­ղու­թյունն­ու­հայե­րիս­ու­րախ­Ամա­նո­րը:­

Ժա­մը­ 02:00­­ի­ հատ­վա­ծում­ շնե­րը­ սկ­սում­ են­ան­հան­գիստ­ ձայ­ներ­ար­ձա­կել։­Վար­դա­նը­ ծա­ռա­յա­կից­ ըն­կեր­նե­րից­ մե­կի­ հետ­ շարժ­վում­ է­ ձայ­նի­ուղ­ղու­թյամբ՝­ նպա­տակ­ ու­նե­նա­լով­ ստու­գել­ խրա­մու­ղու­ան­վտան­գու­թյու­նը։­Շնե­րի­ձայ­ներն­աս­տի­ճա­նա­բար­ լռում­են,­և­թվում­է,­թե­ձմե­ռային­գի­շե­րը­խա­ղաղ­է։­Սա­կայն­հենց­այդ­պա­հին­001­և­002­դիր­քե­րի176­ միջ­դիր­քային­ տա­րա­ծու­թյու­նում­ Վար­դա­նը­ նկա­տում­ է­ թշ­նա­մու­ կեն­դա­նի­ ու­ժի­ շարժ։­Բարձ­րա­նա­լով­ խրա­մա­պատ­նե­շի­ վրա՝­ նկա­տում­է­թշ­նա­մու­ շուրջ­հինգ­դի­վեր­սան­տի։­Հետ­իջ­նե­լով՝­ըն­կե­րո­ջը­կար­գադ­րում­է­վե­րա­դառ­նալ­001­դիրք­և­հայտ­նել­դի­վեր­սիոն­հար­ձակ­ման­մա­սին,­մինչ­ին­քը­դիր­քա­վոր­վե­լով՝­կսկ­սի­խո­ցել­թշ­նա­մուն։­Ըն­կե­րը­փոր­ձում­է­հետ­պա­հել­Վար­դա­նին՝­առա­ջար­կե­լով­

176 Դիրքերի համարները պայմանական են։

149ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

միասին­հետ­քաշ­վել,­ին­չին­Վար­դա­նը­պա­տաս­խա­նում­է՝­«Փախ­չել­չկա,­ո՞ւմ­առաջ­փախ­չենք,­թուր­քի՞»։­

Վար­դա­նը­ նա­խօ­րոք­ հա­վաս­տան­շած­ վայ­րում­ գի­շե­րային­ թույլ­ տե­սա­նե­լիու­թյան­ պայ­ման­նե­րում­ սկ­սում­ է­խո­ցել­ թշ­նա­մուն։­ Ցա­վոք,­ տա­րա­ծու­թյու­նը­ բա­վա­կա­նին­ մոտ­ էր,­ և­ թշնա­մին­կա­րո­ղա­նում­ է­գտ­նել­կրա­կի­ուղ­ղու­թյու­նը։­Բա­ցի­այդ՝­թշ­նա­մու­ևս­մեկ­դա­րա­նա­կա­լած­խումբ­կար­հենց­խրա­մու­ղու­միջ­նա­մա­սում,­ուս­տի՝­Վար­դա­նը­ մար­տի­ է­ բռն­վում­ միաժա­մա­նակ­եր­կու­խմ­բի­դեմ։­Հե­րո­սը­վի­րա­վոր­վում­է­ թշ­նա­մու­ գն­դա­կից,­ սա­կայն­ շա­րու­նա­կում­է­կրակ­տե­ղալ։­Վար­դա­նի­զեն­քը­ լռում­ է­ միայն­այն­ժա­մա­նակ,­ երբ­դա­վա­դիր­ թշ­նա­մու­ նռ­նա­կը­ խո­ցում­ է­իրեն…

­Մար­տը­ տևեց­ մի­ քա­նի­ րո­պե,­առա­ջի­նը­ կրակն­ իր­ վրա­ վերց­րեց­Վար­դա­նը,­մինչ­րո­պե­ներ­ան­ց­հայ­կա­կան­ հա­մա­պա­տաս­խան­ ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րը­ գի­շե­րը­ ծա­վալ­ված­ մար­տում­ստի­պե­ցին­թշ­նա­մուն­նա­հան­ջել:­Առա­վո­տյան­ադր­բե­ջա­նա­կան­զին­ծա­ռայող­նե­րի­ դիր­քա­վոր­ված­ տա­րած­քում­հայտ­նա­բեր­ված­արյան­հետ­քե­րը­հաս­տա­տում­ էին,­ որ­ թշ­նա­մին­ ու­նե­ցել­ է­ վի­րա­վոր­ներ­ կամ­ զո­հեր,­ որոնց­հասց­րել­է­նա­հան­ջե­լիս­դուրս­քա­շել:­

Ա­ռա­վո­տյան­ ար­դեն­ Վար­դա­նի­ հե­րո­սու­թյան­մա­սին­ գի­տեր­ ամ­բողջ­ զո­րա­մա­սը։­ Մար­տի­ տա­րած­քում­ կա­տար­ված­ քն­նու­թյան­ ար­դյուն­քում­հաս­տատ­վել­էր,­որ­թշ­նա­մու­դի­վեր­սիոն­խմ­բի­նպա­

150 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

տա­կը­001­և­002­դիր­քե­րի­միջև­ըն­կած­խրա­մու­ղու­հատ­վա­ծը­ ակա­նա­պա­տելն­ էր։­ Ու­ թեև­ Վար­դա­նի­զոհ­վե­լուց­հե­տո­դի­վեր­սիոն­խումբն­իրա­կա­նաց­րել­էր­ տա­րած­քի­ ակա­նա­պա­տում,­ այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ,­թշ­նա­մու­ ռազ­մա­կան­ պլա­նը­ ձա­խող­վեց,­ քան­զի­հենց­առա­վո­տյան­Վար­դա­նի­ըն­կած­տե­ղում­և­մեր­ձա­կայ­քում­ հայ­կա­կան­ հա­մա­պա­տաս­խան­ ստո­րա­բա­ժա­նում­ներն­իրա­կա­նաց­րին­ակա­նա­զեր­ծում։­

«­Վար­դան­Մկրտ­չյանն­…­իմ­հե­րոս­նե­րից­է,­… նրա­սխ­րանքն­ան­գնա­հա­տե­լի­ է:­Միայ­նակ­փր­կել­է­ բո­լոր­ զին­վոր­նե­րի­ կյան­քը,­ մար­տը­ շա­րու­նա­կել­նաև­ վի­րա­վոր՝­պառ­կած­ վի­ճա­կում:­Վար­դանն­ ու­նե­ցել­է­փախ­չե­լու­հնա­րա­վո­րու­թյուն:­Սա­կայն­նա­խընտ­րել­է­գի­տակց­ված­մա­հը՝­հա­նուն­հայ­րե­նի­քի­ու­ըն­կեր­նե­րի»,­­հե­րոս­դիր­քա­պա­հի­մա­սին­պատ­մում­է­ծա­ռա­յա­կից­ըն­կեր­Մհեր­Օթա­րյա­նը։

­Նա­հան­ջե­լու­ և­ կռ­վե­լու­ եր­կընտ­րան­քի­ առաջ­Վար­դա­նը­ քայ­լեց­ան­մա­հու­թյան­ ճամ­փով,­փր­կեց­ծա­ռա­յա­կից­նե­րին­և­զոհ­վեց՝­մեզ­ժա­ռան­գե­լով­երդ­վյալ­զին­վո­րի­և­ան­վե­հեր­հե­րո­սի­իր­փառ­քը…

­ՀԻ­ՇԱ­ՏԱ­ԿԸ

­Հայ­րե­նի­քի­ սահ­ման­նե­րը­ պաշտ­պա­նե­լիս­ ցու­ցա­բե­րած­արիու­թյան­ և­ան­ձնա­զո­հու­թյան­ հա­մար­ՀՀ­ զին­ված­ ու­ժե­րի­ կազ­մա­վոր­ման­ 23­րդ­ տա­րե­դար­ձի­ կա­պակ­ցու­թյամբ­ ՀՀ­ նա­խա­գահ­ Սերժ­Սարգ­սյա­նի՝­2015­թ.­հուն­վա­րի­21­­ի­հրա­մա­նագ­րով­շար­քային­ Վար­դան­ Մար­տի­կի­ Մկրտ­չյա­նը­ հետ­մա­հու­պարգ­ևատր­վել­է­«Ա­րիու­թյան»­մե­դա­լով։­

Ար­ցա­խի­ նա­խա­գահ­Բա­կո­Սա­հա­կյա­նի­ հրա­մա­նագ­րով՝­ ԼՂՀ­պե­տա­կան­սահ­մա­նը­պաշտ­պա­նե­լիս­ցու­ցա­բե­րած­արիու­թյան­հա­մար­ԼՂՀ­պաշտ­

151ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

պա­նու­թյան­բա­նա­կի­N­զո­րա­մա­սի­շար­քային­Վար­դան­Մկրտ­չյա­նը­2014­թ.­հուն­վա­րի­3­ին­հետ­մա­հու­պարգ­ևատր­վել­է­«Ա­րիու­թյան­հա­մար»­մե­դա­լով։­

Ար­ցա­խի­ նա­խա­գահ­ Բա­կո­ Սա­հա­կյա­նի­հրա­մա­նագ­րով­ N­ զո­րա­մա­սի­ շար­քային­ Վար­դան­ Մկրտ­չյա­նը­ 2015­ թ.­ մայի­սի­ 9­ին­ հետ­մա­հու­պարգևատր­վել­է­«Ե­րախ­տա­գի­տու­թյուն»­մե­դա­լով։

­Հով­տա­շե­նի­դպ­րո­ցում­կա­հա­վոր­վել­է­Վար­դան­Մկրտ­չյա­նին­նվիր­ված­ան­կյուն՝­հե­րո­սի­դի­ման­կա­րով­և­ան­ձնա­կան­ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րով։

Վարդանի­փառքի­անկյունը­Հովտաշենի­դպրոցում:­Լուսանկարը՝­Անի­Գևորգյանի­(«Լրագրողներ­հանուն­մարդու­իրավունքների»­ՀԿ)

152 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

Ս­ՏԵՂ­ԾԱ­ԳՈՐ­ԾՈՒԹՅՈՒՆ­ՆԵՐ­

ԱՆ­ՎԵՐ­ՆԱ­ԳԻՐ177

­Սահ­մա­նի­գծում­ձյուն­է­փչում,­Զին­վո­րը­սա­ռել,­իր­տունն­էր­հի­շում:­Հի­շել­էր­նա­մո­րը­թան­կա­գին­Ու­գե­ղեց­կու­հի­սի­րած­էա­կին:­Մի­թախ­ծոտ­օր­էր,­մի­մռայլ­գի­շեր,­Մատ­նե­րը­սա­ռել,­իսկ­սիր­տը­հուզ­վել,­Լա­լիս­էր­ան­վերջ,­կա­րոտն­էր­խեղ­դել.­Կար­ծես­զգում­էր,­որ­էլ­չի­տես­նի,­Որ­էլ­չի­տես­նի­մո­րը­հեզ­ու­թան­կա­գին,­Չի­տես­նի­սի­րուն­սի­րած­էա­կին՝­Իր­սի­րո­միակ­սի­րո­հրեշ­տա­կին։­Մար­մի­նը­սա­ռել,­չէր­ըզ­գում­ոչինչ,­Ան­դա­մա­հատ­վել­էին­ոտ­քե­րը­նրա։­Նա­չէր­շարժ­վում,­չէր­կա­րում­շն­չելՑր­տա­շունչ­օր­էր,­ահար­կու­գի­շեր…Ցր­տից­մեռ­նում­էր­ահա­զին­վո­րը­Ողջ­մարմ­նում­բա­բա­խում­էր­սիր­տը,­Տանջ­վում­էր­հո­գին,­մեռ­նում­մար­մի­նը… Ու­վեր­ջին­զար­կը,­որ­խփեց­սիր­տը­Վեր­ջին­զար­կի­հետ­լս­վեց­այս­միք­տը՝­«Աստ­ված­պա­հի­իմ­հրաշք­մո­րը»:

­Հեղ.՝­Վար­դան­Մկրտ­չյան,­09.12.2014­թ.

­Զին­վո­րի­կյան­քը­մար­տումՆ­ման­է­վառ­վող­մո­մի,­Որ­չգի­տես,­թե­երբ­կհա­նգ­չի­Զին­վո­րի­հա­մար­պետք­չէ­ար­տաս­վել,­Զին­վո­րի­հա­մար­պետք­է­աղո­թել178։

­Հեղ.՝­Վար­դան­Մկրտ­չյան

177 Վար դանն այս բա նաս տեղ ծու թյու նը գրել է մա հից 24 օր առաջ և նվի րել զոհ ված զին ծա ռայող նե րի հի շա տա կին։178 Վար դան Մկրտ չյա նի այս տո ղե րը դաջ ված են հե րո սի շիր­մա քա րին։

153ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

ԱՐ­ՇԱԿ­ԿԱ­ՐԵ­ՆԻ­ՀԱ­ՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ(1995­-­2015)

­Իմ­պա­պերն­են­քեզ­շա­հել,­

Իմ­եղ­բայրքն­են­քեզ­պա­հել…

Ար­շակ­ Հա­րու­թյու­նյա­նը­ ծն­վել­ է­ 1995­ թվա­կա­նին­ Ռու­սաս­տա­նի­ Դաշ­նու­թյան­ Մոսկ­վա­ քա­ղա­քում:­Ըն­տա­նի­քի­ան­դրա­նիկ­զա­վակն­էր:­«Ար­շա­կը­թուխ­երե­խա­էր,­շի­կա­հեր­ռուս­նե­րի­մեջ­հեշտ­տար­բեր­վում­էր,­ու­տես­նող­նե­րը­միան­գա­մից­ասում­էին՝­«հայի­երե­խա­է»»,­­հի­շե­լով­տղայի­ման­կու­թյու­նը՝­պատ­մում­է­հայ­րը՝­Կա­րեն­Հա­րու­թյու­նյա­նը։­

Ար­շա­կի­ծն­վե­լուց­հինգ­ամիս­հե­տո­ըն­տա­նի­քը­վե­րա­դառ­նում­ է­ Հա­յաս­տան:­ Ար­շա­կը­ սո­վո­րում­ է­Եր­ևա­նի­ թիվ­ 64­ միջ­նա­կարգ­ դպ­րո­ցում։­Ավար­տե­լով­9­րդ­դա­սա­րա­նը՝­Ար­շակն­ըն­դուն­վում­է­Եր­ևա­նի­թիվ­ 9­ար­հես­տա­գոր­ծա­կան­պե­տա­կան­ ու­սում­նա­րան՝­խո­հա­րա­րա­կան­բա­ժին։­«Ար­շակ­Հա­րու­թյու­նյա­նը­խե­լա­ցի,­հա­մեստ­երե­խա­էր»,­­հի­շում­է­ու­սում­նա­րա­նի­տնօ­րեն­Ռու­զան­Տո­պո­լյա­նը։

Ծն­վել­ է­ 1995­ թ.­ մար­տի­ 15­-ին­ Ռու-սաս­տա­նի­Դաշ­նու­թյան­Մոսկ­վա­քա­ղա-քում:

­Հա­յաս­տա­նի­ սահ­ման­նե­րը­ պաշտ-պա­նե­լիս­զոհ­վել­է­2015­թ.­մար­տի­19­-ին­Մար­տա­կեր­տի­շր­ջա­նում։

­«Ա­րիու­թյան»­մե­դա­լի­(ՀՀ)­և­«Ա­րիու-թյան­հա­մար»­մե­դա­լի­(ԼՂՀ)­շքան­շա­նա-կիր­է:­

Թաղ­ված­ է­ «Ե­ռաբ­լուր»­ զին­վո­րա-կան­պան­թեոնում:

154 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

­Մինչ­ բա­նակ­ զո­րա­կոչ­վե­լը­ Ար­շա­կը­ զբաղ­վել­ է­ եռա­մար­տով:­Առ­հա­սա­րակ­ սի­րել­է­սպոր­տը:­Դեռ­ման­կուց­մեծ­սեր­ է­ ու­նե­ցել­ նաև­ կեն­դա­նի­նե­րի­ նկատ­մամբ։­ Սո­վո­րու­թյուն­ու­ներ­Էրե­բու­նու­սա­րից­օձեր­ բռ­նե­լու.­ վախ­ չու­ներ­ան­գամ­ վեր­ջին­նե­րից։­ Ար­շա­կի­ հայ­րը­ ար­հես­տա­վոր­ էր,­մայ­րը՝­ տի­կին­ Ջա­վա­հի­րը՝­զին­վո­րա­կան­բուժ­քույր:­Վեր­ջինս­հի­շում­է,­որ­Ար­շա­կը­դեռ­փոք­րուց­ է­ շփ­վել­ զին­վո­րա­կան­նե­րի­ հետ,­ ծա­նո­թա­ցել­նրանց­նիս­տու­կա­ցին­ու­վար­քին։­

Ար­շակն­առանձ­նա­նում­էր­ըն­կե­րա­սի­րու­թյամբ։­Ըն­կեր­ներ­ ու­ներ­ բա­կում,­ դպ­րո­ցում,­ բա­նա­կում՝­ամեն­տեղ,­ուր­հասց­րել­էր­լի­նել­կյան­քի­ինչ­­որ­ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում:­«Ա­մեն­ան­գամ,­երբ­գնում­էի­«Եղ­նիկ­ներ»՝­Ար­շա­կիս­տես­նե­լու,­ոչ­մի­ան­գամ­չէր­լի­նում,­որ­միայ­նակ­գար,­միշտ­ըն­կեր­նե­րի­հետ­էր­գա­լիս,­ բո­լո­րին­ հետս­ ծա­նո­թաց­նում,­ ներ­կա­յաց­նում»,­­հի­շում­է­Ար­շա­կի­հայ­րը։­Չնա­յած­ըն­կե­րա­կան­մեծ­շր­ջա­պա­տին՝­Ար­շակը,­այ­դու­ա­մե­նայ­նիվ,­եղել­ է­ ինք­նու­րույն­ և­ սի­րել­ է­ սե­փա­կան­ հա­մոզ­մունք­նե­րով­որո­շում­ներ­կա­յաց­նել,­սե­փա­կան­ու­ժե­րով­լու­ծել­խն­դիր­նե­րը:­

Ու­շագ­րավ­ է­ բա­նակ­ զո­րա­կոչ­վե­լու­ պատ­մու­թյու­նը։­ Ծա­նու­ցա­գի­րը­ ստա­նա­լուց­ հե­տո­ Ար­շա­կը­սկզ­բում­մեծ­դժ­վա­րու­թյամբ­է­հար­մար­վում­բա­նակ­գնա­լու­մտ­քին:­Սա­կայն­հաշ­ված­օրե­րի­ըն­թաց­քում­ապա­գա­ հե­րո­սի­տրա­մադ­րու­թյու­նը­ կտ­րուկ­փոխ­վում­ է,­ ու­ երի­տա­սար­դը­ մեծ­ պատ­րաս­տա­կա­մու­

Արշակը­և­Վահեն

155ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

թյամբ­մեկ­նում­է­հա­վա­քա­կա­յան։­Ավե­լին՝­Ար­շակն­ու­րա­խա­ցել­էր­Ար­ցա­խում­ծա­ռա­յու­թյան­ան­ցնե­լու­հա­մար։­ Այ­սօր­ ար­դեն­ դժ­վար­ է­ ասել,­ թե­ ինչն­ էր­այդ­քան­խան­դա­վա­ռել­տղային՝­Ար­ցա­խի­անա­ռի­կու­թյու­նը,­ «Եղ­նիկ­նե­րի»­խորհր­դա­վո­րու­թյու­նը,­ թե­ըն­կե­րա­սի­րու­թյան­սե­փա­կան­հա­վա­տամ­քի­կեն­դա­նի­դա­սե­րը­Շա­հու­մյա­նի­ան­տառ­նե­րում­սր­բագ­րե­լու­իղ­ձը…

ՀԱՅ­ՐԵՆՅԱՑ­ՊԱՇՏ­ՊԱ­ՆԸ Ար­շա­կը­պա­տե­րազ­մի­շուն­չը­զգաց­դեռևս­օգոս­

տո­սյան­ միկ­րո­պա­տե­րազ­մի­ օրե­րին:­ Նույն­ զո­րա­մա­սում­ ծա­ռայե­լով՝­ միշտ­ աչ­քի­ առաջ­ ու­նե­ցել­ է­Ազատ­Ասո­յա­նի­ու­Արա­րատ­Խա­նո­յա­նի­սխ­րան­քը։­Օգոս­տո­սյան­հենց­այդ­օրե­րին­Ար­շա­կը­պատ­վո­գիր­ և­ դրա­մա­կան­պարգև­ ստա­ցավ։­ Դժ­վար­ չէ­են­թադ­րել,­ թե­ ին­չի­ հա­մար…­ Ար­շա­կի­ հենց­ այդ­մար­տա­կան­փոր­ձը­դեռ­պետք­է­դրս­ևոր­վեր­2015­թ. մար­տի­19­­ի­ն՝­օգ­նե­լու­ծա­ռա­յա­կից­նե­րին­և­պաշտ­պա­նե­լու­նա­խորդ­նե­րի­արյամբ­սր­բա­գործ­ված­հայ­րե­նի­հո­ղը։

2014­ թ.­ դեկ­տեմ­բե­րին­ Ար­շա­կը­ ծա­ռա­յա­կից­ըն­կեր­ներ­ Սամ­վել­ Հա­կո­բյա­նի­ ու­ Սար­գիս­ Գաբ­րիելյա­նի­հետ­միասին­ար­ձա­կուրդ­էր­եկել:­Ար­շա­կի­հայ­րը­նրանց­բե­րել­էր՝­մաս­նակ­ցե­լու­իրենց­մար­տա­կան­ըն­կե­րոջ՝­Արա­րատ­Խա­նո­յա­նի­հու­շաքարի­բաց­մա­նը:­ Առ­հա­սա­րակ­ մար­տա­կան­ լար­վա­ծու­թյան­ օրե­րին­ Ար­շա­կը­ քիչ­ էր­ խո­սում­ ըն­տա­նի­քի­ան­դամ­նե­րի­հետ,­հանգս­տաց­նում­էր,­որ­ամեն­բան­լավ­է,­իսկ­կնճ­ռոտ­հար­ցե­րին­նա­խընտ­րում­էր­չպա­տաս­խա­նել,­ ուս­տի՝­ դեկ­տեմ­բե­րյան­ այդ­ կարճ­լիկ­ար­ձա­կուրդն­Ար­շա­կի­հոր­հա­մար­պա­տեհ­առիթ­էր­

156 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

զրու­ցե­լու­որ­դու­հետ­և­տե­ղե­կա­նա­լու­ծա­ռա­յու­թյան­մա­սին։

­Վեր­ջին­մար­տից­չորս­օր­առաջ՝­մար­տի­15­­ի­ն,­Ար­շա­կը­նշել­էր­ծնն­դյան­20­­ա­մյա­կը:­Զո­րա­մա­սում­ծնուն­դը­նշե­լու­հա­ջորդ­օրը­տղա­նե­րը­բարձր­տրա­մադ­րու­թյամբ­բարձ­րա­ցել­են­դիր­քեր…­Մար­տի­17­­ի­ լույս­ 18­­ի­գի­շե­րը­ լար­ված­էր­ան­ցել.­ան­դա­դար­կրա­կոց­ներ:­ Դիր­քա­պահ­ զին­վոր­նե­րը,­ սա­կայն,­ամ­բողջ­գի­շեր­չէին­կորց­րել­զգո­նու­թյու­նը:­

Մար­տի­19­­ի­առա­վո­տյան՝­ժա­մը­08:00­­ի­սահ­ման­նե­րում,­ դիր­քա­փո­խու­թյան­պա­հին,­ երբ­դեռևս­հա­րյուր­ մետր­ էին­ հե­ռա­ցել­ նախ­կին­ դիր­քից,­ դա­սա­կի­հրա­մա­նա­տար­Սար­գիս­Գաբ­րիելյա­նը­և­իր­տա­սը­զին­վոր­նե­րը­կրա­կո­ցի­ձայն­են­լսում,­ինչ­պես­նաև­ծա­ռե­րի­հետ­ևում­շար­ժում­են­նկա­տում։­Թշնա­

Արշակի­անվան­դասարանը

157ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

մու­հա­տուկ­նշա­նա­կու­թյան­ջո­կա­տի­ու­ժե­ղաց­ված­խում­բը­փոր­ձում­ էր­ շր­ջա­պա­տել­հայ­դիր­քա­պահ­նե­րին…

­«Երբ­ար­դեն­նկա­տել­ էինք­թշ­նա­մի­նե­րին,­դիր­քա­վոր­վե­ցինք,­ պատ­րաս­տե­ցինք­ զեն­քե­րը,­­ պատ­մում­է­Սար­գիս­Գաբ­րիելյա­նը։­­­Հա­րու­թյու­նյան­Ար­շակն­իմ­առաջն­ըն­կավ,­սկ­սեց­կա­տա­ղած­կրա­կել­թուր­քե­րի­ վրա,­ այ­նու­հետև­ Խա­չատ­րյան­ Հա­կոբն­առաջ­ ըն­կավ»։­ Չնա­յած­ վի­րա­վոր­վե­լուն՝­ Ար­շա­կը­շա­րու­նա­կել­է­մար­տը­նաև­պառ­կած­վի­ճա­կում:­«Հա­րու­թյու­նյան­ Ար­շա­կի­ ու­ Հա­կո­բյան­ Սամ­վե­լի­նման­դու­խով­զին­վոր­չկար­մեր­զո­րա­մա­սում»,­­ան­թա­քույց­թա­խի­ծով­հի­շում­է­մար­տում­ողջ­մնա­ցած­դա­սա­կի­հրա­մա­նա­տա­րը։

«­Մենք­այդ­ օրն­ օգ­նե­ցինք­ մեր­ ըն­կեր­նե­րին­ մի­քա­նի­ րո­պե­ավել­տես­նել­այս­ եր­կին­քը։­Եթե­մենք­չկռ­վեինք,­ բո­լորս­ միան­գա­մից­ կզոհ­վեինք»,­­ գար­նա­նային­այդ­ցուրտ­ու­մա­ռախ­լա­պատ­օրը­տե­ղի­ու­նե­ցած­ մար­տի­ փի­լի­սո­փա­յու­թյունն­ ու­ ըն­կե­րա­սի­րու­թյան­խոր­հուր­դը­այս­պես­ է­ մեկ­նում­Սար­գի­սը179…

­ՀԻ­ՇԱ­ՏԱ­ԿԸ ­Հա­յաս­տա­նի­ Հան­րա­պե­տու­թյան­ Ան­կա­խու­

թյան­տո­նի­առ­թիվ,­ հայ­րե­նի­քի­պաշտ­պա­նու­թյան­գոր­ծում­ ցու­ցա­բե­րած­ ան­ձնա­կան­ խի­զա­խու­թյան­և­ ան­ձնա­զո­հու­թյան­ հա­մար­ ՀՀ­ նա­խա­գահ­ Սերժ­Սարգ­սյա­նի՝­ 2015­ թ.­ սեպ­տեմ­բե­րի­ 5­ի­ ՆՀ­514­­Ա­հրա­մա­նագ­րով­ N­ զո­րա­մա­սի­ զին­ծա­ռայող,­ շար­քային­Ար­շակ­Կա­րե­նի­Հա­րու­թյու­նյա­նը­հետ­մա­հու­

179 2015 թ․ մար տի 19 ­ին Գյու լիս տա նում տե ղի ու նե ցած մար տի նկա րագ րու թյու նը տե՛ս նաև Էդո ւարդ Հայ րա պե տյա նին և Հա­կոբ Խա չատ րյա նին նվիր ված հատ ված նե րում։

158 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

պարգ­ևատ­րվել­է­«Ա­րիու­թյան»­մե­դա­լով:­Ար­ցա­խի­ նախագահ­Բակո­Սահակյանի­ հրա­

մա­նագ­րով՝­ ԼՂՀ­պե­տա­կան­սահ­մա­նը­պաշտ­պա­նե­լիս­ցու­ցա­բե­րած­արիու­թյան­հա­մար­ԼՂՀ­պաշտ­պա­նու­թյան­ բա­նա­կի­ N­ զո­րա­մա­սի­ զին­ծա­ռայող­Ար­շակ­Հա­րու­թյու­նյա­նը­հետ­մա­հու­պարգ­ևատր­վել­է­«Ա­րիու­թյան­հա­մար»­մե­դա­լով։

Ար­շակ­ Հա­րու­թյու­նյա­նը­ պարգ­ևատր­վել­ է­««­Զին­վոր»­ հա­սա­րա­կա­կան­ կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի­հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան­իրա­վա­պաշտ­պան­հա­մա­կար­գող­խոր­հուրդ»­ իրա­վա­բա­նա­կան­ան­ձանց­միու­թյուն­ կող­մից­ սահ­ման­ված­ «Զին­վոր­ հայ­րե­նյաց»­մե­դա­լով։

­Թիվ­64­հիմ­նա­կան­դպ­րո­ցում­բաց­վել­է­դա­սա­րան­Ար­շա­կի­անու­նով։­Դա­սա­սե­նյա­կում­առանձ­նաց­ված­է­Ար­շա­կին­նվիր­ված­ան­կյուն։­

Գրքի­ նախապատրաստման­ ընթացքում­հայտնի­ դարձավ,­ որ­ այս­ տարի­ Երևանի­ թիվ­ 9­արհեստագործական­ պետական­ ուսումնարանում­բացվելու­ է­ Արշակ­ Հարությունյանի­ անվան­դասասենյակ:

Ար­շակ­ Հա­րու­թյու­նյա­նը­ հու­ղար­կա­վոր­վեց­«Ե­ռաբ­լուր»­ զին­վո­րա­կան­պան­թեոնում­ զին­վո­րա­կան­ կար­գով:­ Հու­ղար­կա­վո­րու­թյա­նը­ ներ­կա­ էին­Ար­շա­կի­հա­րա­զատ­նե­րը,­ըն­կեր­նե­րը,­ՀՀ­պաշտ­պա­նու­թյան­նա­խա­րար­Սեյ­րան­Օհա­նյա­նը,­ՊԲ­հրա­մա­նա­տար­Մով­սես­Հա­կո­բյա­նը,­ՀՀ­ԶՈՒ­Գլխա­վոր­շտա­բի­պետ­Յու­րի­Խա­չա­տու­րո­վը,­ՊՆ­այլ­պաշ­տո­նյա­ներ։­

Հու­ղար­կա­վո­րու­թյան­ժա­մա­նակ­հե­րո­սի­շիր­մին­դամ­բա­նա­կան­ճառ­ար­տա­սա­նեց­ՀՀ­պաշտ­պա­նու­թյան­նա­խա­րար­Սեյ­րան­Օհա­նյա­նը.

«­Մեր­ ոչ­ ար­դար­ հար­ևան­նե­րի­ կող­մից­ պար­տադր­ված­ լար­ված­ իրա­վի­ճա­կում­ նրանց­ կող­մից­իրա­կա­նաց­ված­ սադ­րան­քի­ ար­դյուն­քում­ մենք­ ու­

159ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

նե­ցել­ենք­զո­հեր։­Ան­հա­վա­սար­մար­տում­մեր­զին­վոր­նե­րը՝­Ար­շակ­

Հա­րու­թյու­նյա­նի­ մար­տա­կան­ ըն­կեր­նե­րը,­ ծա­ռա­յա­կից­ըն­կեր­նե­րը,­դա­սա­կի­հրա­մա­նա­տա­րի­և­այ­նու­հետև­նաև­օգ­նու­թյան­հա­սած­զո­րա­միավոր­ման­հրա­մա­նա­տա­րի­ և­ հա­տուկ­ նշա­նա­կու­թյան­ ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րի­ հետ­ միասին­ մեր­ հայ­րե­նի­քի­պաշտ­պա­նու­թյան­մար­տում­կա­րո­ղա­ցան­ար­ժա­նի­հա­կա­հար­ված­ տալ­ հա­կա­ռա­կոր­դին:­ Դա­րա­նա­կալ­ված­հա­կա­ռա­կոր­դը­հան­կար­ծա­կիի­բե­րեց­այն­ստո­րա­բա­ժա­նու­մը,­որի­կազ­մում­ծա­ռա­յում­էր­Ար­շակ­ Հա­րու­թյու­նյա­նը։­ Մեր­ սի­րե­լի­Ար­շա­կը­ և­ նրա­ըն­կեր­ներն­ան­ձնու­րա­ցու­թյամբ­մար­տի­մեջ­մտան։­

Ես­երեկ­ան­ձամբ­[Պաշտ­պա­նու­թյան]­բա­նա­կի­հրա­մա­նա­տա­րի­…­հետ­միասին­եղել­եմ­այդ­նույն­վայ­րում,­որ­տեղ­մեր­տղա­նե­րը­կա­րո­ղա­ցել­են­ան­մի­ջա­պես­դիր­քա­վոր­վել­և­դա­սա­կում­ու­նե­ցած­բո­լոր­հնա­րա­վո­րու­թյուն­նե­րով,­ կրա­կային­ մի­ջոց­նե­րով­խո­ցում­ իրա­կա­նաց­նել­ հա­կա­ռա­կոր­դին։­ Իրա­կա­նու­թյան­մեջ­նրանք­հե­րո­սու­թյուն­են­կա­տա­րել,­հե­րո­սու­թյուն,­որի­ար­դյուն­քում­մենք­կա­րո­ղա­ցել­ենք­հա­կա­ռա­կոր­դին­ հե­տապն­դել­ մինչև­ իրենց­ դիր­քե­րի­մա­տույց­նե­րը­և­խմ­բա­վո­րումն­ ամ­բող­ջու­թյամբ­ոչն­չաց­նել։­

Մար­տի­ մեջ­ են­բռն­վել­ Ար­շա­կի­ հետ­միասին­ այ­նու­հետև­միավոր­ման­ հրա­մա­նա­տա­րը,­ զո­րա­միավոր­ման­ հրա­մա­նա­տա­րը,­զո­րա­մա­սե­րի­սպա­յա­կան­ կազ­մը… Բայց­ քա­նի­ որ­ մար­տն­ի­ սկզ­բա­նե­ ան­հա­վա­

160 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

սար­էր,­եթե­չկա­տար­վեր­այդ­ամե­նը՝­…­Ար­շա­կի­ըն­կեր­նե­րը­իր­հետ­միասին­հա­կա­ռա­կոր­դին­ սկզբ­նա­կան­ փու­լում­չխո­ցեին,­ ապա­ նրանք­ ան­պա­տիժ­ կա­րո­ղա­նա­լու­ էին­արագ­ փախ­չել,­ ճո­ղոպ­րել­և­ ան­պա­տիժ­ մնալ։­ Նրանք­ստի­պե­ցին,­ որ­…­ (ի­նկա­տի­ու­նի՝­ Ար­շա­կը­ և­ ըն­կեր­նե­րը՝­իրենց­հե­րո­սու­թյան­ շնոր­հիվ­– Է.Է.)­ժա­մա­նա­կի­մեջ­մենք­կա­րո­ղա­նանք­ որո­շում­ ըն­դու­նել­ և­ կող­քի­ դիր­քե­րից­ և­զո­րա­մա­սից­արագ­վե­րախմ­բա­վոր­վել,­օգ­նու­թյան­ու­ղար­կել­հա­մա­պա­տաս­խան­ստո­րա­բա­ժա­նում­ և­ հաս­նել­ հա­ջո­ղու­թյուն­նե­րի:­

Այ­սօր­ մենք­ բո­լորս­ ցավ­ենք­ ապ­րում։­ Բայց­ միև­նույն­ժա­մա­նակ­մենք­բո­լորս­պետք­է­հաս­կա­նանք,­ինչ­պի­

սի­վայ­րում­ենք­մենք­գտն­վում։­Ար­շա­կը­էսօր­լրաց­նում­է­մեր­բո­լոր­մար­տա­կան­

ըն­կեր­նե­րի­այն­ շար­քը,­ ով­քեր­ որ­ թե­կուզ­ֆի­զի­կա­պես­ մեզ­ հետ­ չեն,­ բայց­ նրանք­ Երկն­քից­ մեզ­ վե­րահս­կում­են,­նրանց­ոգի­նե­րը­մեզ­հետ­են,­նրանց­ոգի­նե­րի­կող­մից­մեզ­եկող­հու­րը,­ան­դրա­դառ­նա­լով­իրենց­էս­քա­րե­ղեն­կո­թող­նե­րին,­ար­տա­ցոլ­վում­է­մեր­այ­սօր­վա­սերն­դի,­մեր­երի­տա­սարդ­նե­րի­գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի­մեջ։­Ար­շա­կը­նաև­լրաց­րեց­իր­պա­պի­կի­շար­քը։­Մարդ,­որը­որ­Ար­ցա­խյան­գո­յա­պայ­քա­րում­իր­ան­ձնա­զո­հու­թյան­շնոր­հիվ­մնա­ցած­բո­լո­րի­հետ­ապա­հո­վեց­հայ­ժո­ղովր­դի­և՛­հա­ջո­ղու­թյուն­նե­րը,­և՛­

161ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

հաղ­թա­նա­կը,­և՛­այ­սօր­վա­խա­ղաղ­արա­րու­մը։­Բա­նա­կի­ ողջ­ ան­ձնա­կազ­մը,­ ղե­կա­վար­ կազ­մը­

և­ Պաշտ­պա­նու­թյան­ նա­խա­րա­րու­թյու­նը,­ Գլ­խա­վոր­ շտա­բը­այ­սօր­…­խո­րին­ ցա­վակ­ցու­թյուն­ [են]­հայտ­նում­ բո­լոր­ զոհ­ված­ ազա­տա­մար­տիկ­նե­րի,­բո­լոր­զոհ­ված­զին­վոր­նե­րի­հա­րա­զատ­նե­րին։­Առա­ջին­ հեր­թին­ մենք­ խո­նարհ­վում­ ենք­ մինչև­ գե­տին­Ար­շա­կի­ հի­շա­տա­կի­ առջև։­ Հա­վա­տա­ցե՛ք՝­ այ­սօր՝­այս­պա­հին,­քա­նի­որ­նոր­է­ցա­վը­մեզ­պա­տել,­մենք­դեռևս­մի­գու­ցե­չենք­գի­տակ­ցում­այն­քան,­բայց­Ար­շա­կի­ և­ նրա­ ըն­կեր­նե­րի­ ան­ձնա­զո­հու­թյու­նը,­ ըմ­բոստ­ կեց­ված­քը,­ հայ­րե­նի­քին­ նվիր­վա­ծու­թյու­նը,­նրա­ ան­ձնա­կան­ ար­ժա­նիք­նե­րը,­ նրա՝­ հայ­րե­նի­քի­պաշտ­պա­նի­կա­րո­ղու­թյուն­նե­րը­և­այ­նու­հետև­նաև­մեր­բո­լո­րիս­կող­մից­գտն­վե­լը­նրա­հա­րա­զատ­նե­րի­մոտ­…­և­նաև­ժա­մա­նա­կը­եր­ևի­թե՝­կս­փո­փի­ [այդ­ցա­վը]։­ Եվ­ մենք­ այ­նու­հետև­ հպար­տա­նա­լու­ ենք­Ար­շա­կի­ նման­տղա­նե­րի­ և­ մեր­ բո­լոր­…­ նվի­րյալ­նե­րի­հա­մար։­

…­ Ու­զում­ եմ­ տե­ղե­կաց­նել,­ որ­ այս­ ցա­վը­ կու­տակ­վում­և­ավե­լի­հզոր­ու­ժով­հար­վա­ծում­է­առա­ջին­հեր­թին­հենց­բա­նա­կի­ղե­կա­վա­րու­թյա­նը,­որով­հետև­մենք­ենք­պա­տաս­խա­նա­տու­ներն­այս­բո­լո­րի­հա­մար:­

…­Եվս­մեկ­ան­գամ­խո­նար­հում­Ար­շա­կի­հի­շա­տա­կի­առջև»։

162 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

ԱՊ­ՐՈՂ­ՆԵ­ՐԻ­ՀՈՒ­ՇԵ­ՐՈՒՄ

««­Բա­նա­կի­գե­րա­զան­ցիկ»­կրծ­քան­շա­նը­ստա­նա­լու­առ­թիվ՝­Ար­շա­կին­ վեր­ջին­ ծնն­դյան­ օրը­ար­ձա­կուրդ­ էին­ տվել,­ սա­կայն­ նա­ նա­խընտ­րել­ էր­չգալ.­ասում­էր՝­«ե­րեք­ամիս­բան­է­մնա­ցել,­ավե­լորդ­ծախ­սեր­չեմ­ու­զում­պատ­ճա­ռել»:

­Փոքր­ժա­մա­նա­կից­լու­սա­վոր­երե­խա­էր,­նր­բազ­գաց,­խե­լոք։­Ինքն­ իմ­ լու­սա­վոր­ կետն­ էր:­Ան­սահ­ման­մար­դա­սեր­էր։­Երբ­մեր­տուն­մարդ­էր­գա­լիս,­ամեն­ ինչ­ տա­լիս­ էր,­ ամեն­ բան­ անում­ էր­ բո­լո­րի­հա­մար:­ Այդ­չափ­ ըն­կե­րա­սեր­ մարդ­ ես­ շատ­ քիչ­եմ­տե­սել:­Ար­շակս­մի­տե­սակ­ շուտ­հա­սու­նա­ցավ,­դար­ձավ­կոփ­ված,­տղա­վա­րի։­Սի­րում­էր­ու­ժը,­ չէր­հան­դուր­ժում­թույլ­մարդ­կանց,­ան­գամ­ֆիլ­մե­րի­մեջ­չէր­սի­րում­թույլ­կեր­պար­նե­րին:

­Շատ­ ըն­կե­րա­սեր­ էր:­ Իր­ կյան­քում­ ըն­կեր­ներն­առանձ­նա­հա­տուկ­օղակ­էին:­Ինքն­իր­հա­մար­ չէր­ապ­րում:­ Ըն­կեր­նե­րը­ մի­ ու­րիշ­ աշ­խարհ­ էին­ նրա­հա­մար:­Ըն­կեր­նե­րի­հա­մար­կյանքն­էլ­կտար:­Կռ­վի­օրն­իր­հետ­եղած­տղա­նե­րից­մե­կը­(թո՛ւյլ­տվեք­անու­նը­չն­շել)­մի­ան­գամ­ասաց. «Որ­Ար­շա­կի­ըն­կե-րա­սի­րու­թյու­նը­չլի­ներ,­ես­էսօր­չէի­լի­նի»:­

Ես­ գի­տեի,­ որ­ նա­ շատ­ լավ­ է­ ծա­ռա­յում,­ չեմ­կաս­կա­ծել,­բայց­չեմ­իմա­ցել,­որ­այդ­քան­բա­նի­մի­ջով­է­ան­ցել:­Ան­ցած­տար­վա­օգոս­տո­սյան­դեպ­քե­րի­ժա­մա­նակ­պատ­վո­գիր­էր­ստա­ցել­Ար­շակս:­Այդ­օրե­րին­նա­ար­գե­լել­էր՝­ինձ­ասեին,­որ­ին­քը­դիր­քե­րում­է:­Բայց­հե­տո,­երբ­խո­սում­էինք,­շատ­էր­կրկ­նում՝­«Մա՛մ­ջան,­ես­սի­րում­եմ­մար­տի­մեջ­մտ­նել,­կռ­վել»:­ Հի­մա­ար­դեն­ գի­տակ­ցում­ եմ,­ որ­ իր­ նման­մար­դիկ­են­կեր­տում­մեր­ապա­գան­ու­վաղ­վա­պատ­մու­թյու­նը…

163ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

­Վեր­ջին­ ար­ձա­կուր­դի­ ժա­մա­նակ180­ ասում­ էր.­«Մա­մա՛,­ես­էն­տեղ­ամեն­մի­թու­փը,­կա­ծա­նը,­ծա­ռի­ճյու­ղերն­ան­գամ­ան­գիր­գի­տեմ՝­աչ­քերս­փակ»:­Մեծ­հպար­տու­թյամբ­էր­խո­սում­իր­զո­րա­մա­սի­մա­սին.­սի­րում­էր­«Եղ­նիկ­նե­րը»,­պար­ծան­քով­խո­սում­սպաս­վող­զո­րա­վար­ժու­թյուն­նե­րի­մա­սին:­Ասում­էր.­«Մա՛մ­ջան,­ամեն­ինչ­իրա­կան­ա,­ու­ես­մթու­թյան­մեջ­էն­քան­արագ­եմ­կողմ­նո­րոշ­վում,­ան­գամ­ճան­ճին­եմ­տես­նում»:­Զգում­էի՝­Ար­շակս­դար­ձել­էր­իս-կա­կան­հե­տա­խույզ:­Ես­ինքս­գլուխ­եմ­խո­նար­հում­իմ­որ­դու­ան­ձնու­րա­ցու­թյան­առաջ»:

­Ջա­վա­հիր­Գրի­գո­րյան,­հե­րո­սի­մայ­րը­

180 Վեր ջին ան գամ Ար շակն ար ձա կուրդ է եկել 2014 թ․ դեկ տեմ­բե րին (Է­․Է․)։

164 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

Է­ԴՈ­ՒԱՐԴ­ԳԱ­ԳԻ­ԿԻ­ՀԱՅ­ՐԱ­ՊԵՏՅԱՆ(1995-2015)

­Հա­յաս­տա­նը­ես­եմ

Է­դու­արդ­ Հայ­րա­պե­տյա­նը­ ծն­վել­ է­ 1995­ թվա­

կա­նին­Աշ­տա­րակ­քա­ղա­քային­ հա­մայն­քի­Մուղ­նի­գյու­ղում՝­աշ­խա­տա­վո­րի­ըն­տա­նի­քում:­Հայ­րը՝­Գա­գիկ­ Հայ­րա­պե­տյա­նը,­ պար­տա­դիր­ զին­վո­րա­կան­ծա­ռա­յու­թյունն­ ան­ցկաց­րել­ է­ Ուկ­րաի­նա­յում,­ որ­տեղ­ծա­նո­թա­ցել­ու­ամուս­նա­ցել­է­Կիտ­Նա­տա­լիա­Հայ­րա­պե­տյա­նի­ հետ:­ Վե­րա­դառ­նա­լով­ Հա­յաս­տան՝­ ապ­րել­ են­ Գա­գի­կի­ մոր՝­ Կա­տար­ (Կա­տյա)­Հայ­րա­պե­տյա­նի­և­եղ­բոր­ըն­տա­նի­քի­հետ՝­մեկ­հար­կի­տակ:­

Է­դու­ար­դը­տան­ եր­րորդ­ զա­վակն­ էր,­ ու­ներ­ եր­կու­քույր­և­մեծ­եղ­բայր:­Նա­տա­տի­ցան­կու­թյամբ­կրում­ էր­ պա­պի­ անու­նը:­ Դեռ­ վեց­ տա­րե­կան­ էր,­երբ­ ուկ­րաի­նու­հի­ մայ­րը,­ չցան­կա­նա­լով­ մնալ­ ու­ան­ժամ­կետ­ սպա­սել­ ազա­տազրկ­ված­ ամուս­նուն,­վերց­նում­է­եր­կու­դուստ­րե­րին,­ավագ­որ­դուն­և­տե­ղա­փոխ­վում­ իր­ ծնն­դա­վայր:­ Մոր­ հոր­դոր­նե­րը,­ որ­

Ծն­վել­ է­ 1995­ թ.­ փետր­վա­րի­ 4-ին­Արա­գա­ծոտ­նի­մար­զի­Աշ­տա­րակ­քա­ղա-քային­հա­մայն­քի­Մուղ­նի­գյու­ղում։

­Հա­յաս­տա­նի­ սահ­ման­նե­րը­ պաշտ-պա­նե­լիս­զոհ­վել­է­2015­թ.­մար­տի­19­-ին­Մար­տա­կեր­տի­շր­ջա­նում։

­«Ա­րիու­թյան»­մե­դա­լի­(ՀՀ)­և­«Ա­րիու-թյան­հա­մար»­մե­դա­լի­(ԼՂՀ)­շքան­շա­նա-կիր­է:­

Թաղ­ված­է­ծնն­դա­վայր­Մուղ­նի­գյու-ղում:

165ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

Էդու­արդն­իրենց­հետ­մեկ­նի,­զուր­ էին.­«Մա՛մ,­հլը­ու­շա­դիր­էրե­սիս­նայի,­ես­հա՛յ­եմ,­ի՞նչ­գործ­ու­նեմ­ու­րի­շի­ քու­չե­քում:­ Եթե­ ու­զում­ ես,­ գնա­ ծնող­նե­րիդ­մոտ,­իսկ­ես­կմ­նամ­տա­տիս­հետ­է՛ս­երկ­րում»,­­վե­ցա­մյա­ Էդու­ար­դի­ խոս­քերն­ ար­ցուն­քով­ հի­շում­ ու­պատ­մում­է­Կա­տյա­տա­տը։­

Է­դու­ար­դի­ հա­մար­ տա­տը­ եղել­ է­ թե՛­ հայր,­ թե՛­մայր,­ քան­զի­տղայի­իրա­կան­ծնող­նե­րին­առանձ­նա­պես­չի­հե­տաքրք­րել,­թե­ինչ­պես­և­ինչ­դժ­վա­րու­թյուն­նե­րով­է­ապ­րում­իրենց­երե­խան:­Հայ­րը­եր­կու­ան­գամ­ազա­տազրկ­վել­է,­որից­հե­տո­ամուս­նա­ցել­է­երկ­րորդ­ան­գամ,­իսկ­մայ­րը­մեկ­նե­լուց­հե­տո­այլևս­եր­բեք­չի­տե­սել­Էդո­ւար­դին:­«Է­րե­խես­ման­կու­թյուն­ու­ պա­տա­նե­կու­թյուն­ չի­ ու­նե­ցել.­ միան­գա­մից­ ծե­րա­ցավ,­­ հի­շում­ է­ տա­տը:­­ Յոթ­­ո­ւթ­տա­րե­կան­ էր՝­տուն­էր­գա­լիս,­այ­գին­մշա­կում,­լվացք­անում,­բայց­ամա­չում­էր­փռել.­ասում­էր­«ա­մոթ­ա,­սաղ­նա­յում­են»:­Ար­ձա­կուրդ­նե­րին­ միշտ­աշ­խա­տում­ էր.­ միրգ­էլ­է­վա­ճա­ռել,­շի­նա­րա­րա­կան­աշ­խա­տանք­ներ­էլ­է­արել:­Գի­տեք՝­ի՜նչ­երե­խա­էր.­եթե­տա­նը­հաց­չէր­լի­նում,­չէր­թող­նում՝­գնամ,­պարտ­քով­վերց­նեմ,­ասում­էր՝­եթե­էսօր­վեց­հա­րյուր­դրամ­չենք­կա­րո­ղա­նում­տալ,­վա­ղը­ո՞նց­հա­զար­եր­կու­հա­րյուր­կտանք»:

Չ­նա­յած­դժ­վա­րու­թյուն­նե­րին՝­ Էդո­ւար­դը­ սի­րով­է­ հա­ճա­խել­ դպ­րոց­ ու­աչ­քի­ է­ ըն­կել­ իր­ ինք­նա­տի­պու­թյամբ:­2002­2009­թթ.­սո­վո­րել­է­Մուղ­նու­Մ.­Աշ­ճյա­նի­ան­վան­ միջ­նա­կարգ­ դպ­րո­ցում,­ որից­ հե­տո­տե­ղա­փոխ­վել­ է­ Աշ­տա­րա­կի­ Նո­րայր­ Սի­սա­կյա­նի­ան­վան­ավագ­դպ­րոց,­որն­էլ­ավար­տել­է­2012­թվա­կա­նին:­Գու­ցե­առա­ջա­դի­մու­թյամբ­չի­փայ­լել,­բայց­մարդ­կային­հատ­կա­նիշ­նե­րի­շնոր­հիվ­եր­կու­դպ­րոց­նե­րում­ էլ­եղել­ է­սի­րե­լի­աշա­կերտ:­Մուղ­նու­դպ­րո­ցի­փոխտ­նօ­րեն­Գա­յա­նե­Ավե­տի­սյա­նը,­հուզ­մուն­քը­զս­պել­ չկա­րո­ղա­նա­լով,­ վեր­հի­շում­ ու­ պատ­մում­ էր­իրենց­դպ­րո­ցի­ամե­նա­պար­տա­ճա­նաչ­ու­ լու­սա­վոր­

166 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

սա­նի­ մա­սին.­ «Ան­կախ­ իրեն­բա­ժին­հա­սած­դժ­վա­րու­թյուն­նե­րից՝­ մար­դա­տյաց­ չէր,­ մի­ փոք­րիկ­ քաղցր­խոս­քից­ան­գամ­ ոգ­ևոր­վում­էր:­Մինչ­բա­նակ­գնա­լը­մի­ օր­ պա­տա­հա­բար­ փո­ղո­ցում­հան­դի­պե­ցինք,­հեռ­վից­ինձ­տե­սել­ ու­ մո­տե­ցել­ էր:­ Այն­քան­ ու­րախ­ու­ոգ­ևոր­ված­էր,­ասաց,­որ­շատ­ քիչ­ մնաց,­ մի­ քա­նի­ օրից­բա­նակ­ է­ գնում:­ Հի­շում­ եմ՝­այդ­ժա­մա­նակ­Աշ­տա­րա­կի­խա­նութ­նե­րից­ մե­կում­ վա­ճա­ռող­ էր­ աշ­խա­տում,­ գու­մար­ էր­ խնայել­ ու­բա­նակ­ գնա­լու­ առ­թիվ­ խն­ջույք­կազ­մա­կեր­պել»:­

Հենց­ այդ­ խն­ջույ­քի­ ժա­մա­նակ­ մի­ ար­տա­հայ­տու­թյուն­էր­արել,­որը­մինչ­օրս­Կա­տյա­տա­տը­մո­ռա­նալ­ չի­ կա­րո­ղա­նում.­ «Տա­տի,­ հեչ­ չնեղ­վես,­ ես­թքել­եմ­էն­տղու­վրա,­որ­պի­տի­վի­զը­թե­քի­ու­ասի՝­«վա­խե­նում­եմ,­մա­մայիս­ո՞նց­թող­նեմ,­էթամ»: Ես­պի­տի՛­էթամ­էլ,­պի­տի՛­կռ­վեմ­էլ:­Ես­հո­չեմ­թո­ղի,­որ­թուր­քը­գա­իմ­քրո­ջը­մոր­թի»…

Դաս­ղեկ­ տի­կին­ Հու­րի­խա­նյանն­ իր­ Էդո­ւար­դի­մա­սին­միշտ­է­հի­շում.­ «Հա­ճախ­էինք­մեր­դաս­ղե­կա­կան­ժա­մե­րի­ ըն­թաց­քում­խո­սում­ հայ­րե­նի­քի­ ու­բա­նա­կի­թե­մա­նե­րով:­Նա­միշտ­մեծ­ոգ­ևո­րու­թյամբ­էր­խո­սում­հայ­րե­նի­քին­իր­պարտ­քը­տա­լու­մա­սին,­դեռ­ավե­լին՝­շտա­պում­էր­ծա­ռայել,­միշտ­նշում­էր,­որ­ու­զում­է­գնալ,­կռ­վել,­բայց­վե­րա­դառ­նալ­ու­օգ­նել­ըն­տա­նի­քին­ու­մաս­նա­վո­րա­պես՝­տա­տին»:­

Այ­սօր­դպ­րո­ցում­ամեն­երե­խա­գի­տի­Էդուար­դի,­նրա­սխ­րան­քի­մա­սին:­Նրանք­մե­ծա­նում­են­որ­պես­փոք­րիկ­ էդո­ւարդ­ներ՝­ հայ­րե­նի­քի­ նվի­րյալ­ զա­վակ­ներ:­Թերևս­Էդու­արդն­էլ­իր­հեր­թին­ոգեշնչ­վել­էր­իր­

Փոքրիկ­Էդուարդը­(աջից)­հորեղբոր­որդու­հետ

167ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

հա­մա­գյու­ղա­ցի՝­ մե­րօ­րյա­ հե­րոս­ կրտ­սեր­ սեր­ժանտ­ Վար­դան­ Օհա­նյա­նի­օրի­նա­կից,­ ով­ զոհ­վել­ էր­ 2012­ թ.­ հու­նի­սի­ 5­ի­ լույս­ 6­ի­ գի­շե­րը­ Հադ­րու­թի­շր­ջա­նում՝­հետ­մղե­լով­Հո­րա­դի­սի­ուղ­ղու­թյամբ­ թշ­նա­մու­ դի­վեր­սիոն­ հար­ձա­կու­մը։­ Այ­սօր­ ար­դեն­ ան­սահ­ման­հպար­տու­թյամբ­Մուղ­նի­փոք­րիկ­գյու­ղը­ փաս­տում­ է,­ որ­ իր­ որ­դի­ Էդու­արդ­Հայ­րա­պե­տյանն­ար­ժա­նա­վոր­հայոր­դի­է,­քա­ջա­րի­զի­նվոր­ու­սխ­րա­գործ:­

Իր­ Էդո­ւար­դով­ ամե­նից­ շատ­հպարտ­է­Կա­տյա­տա­տը,­քան­զի­հե­րոս­ թո­ռը­ եր­բեք­ ոչ­ մի­ դժ­վա­րու­թյան­առաջ­ ծն­կի­ չի­ եկել,­ գի­տակ­ցա­բար­գնա­ցել­ է­ ծա­ռա­յու­թյան,­ չի­տրտն­ջա­ցել­և­հե­րո­սա­կան­անուն­է­թո­ղել­իրե­նից­ հե­տո։­ «Երբ­ առա­ջին­ ու­ վեր­ջին­ան­գամ­ բա­նա­կից­ ար­ձա­կուրդ­ եկավ,­ամուր­ գր­կեց­ ինձ­ ու­ասեց՝­ «Տատ­ մի­երա­զանք­ու­նեմ.­ու­զում­եմ­գամ,­տու­նը­սար­քեմ,­մի­էն­պի­սի­բարձր­աթոռ­առ­նեմ­ու­քեզ­բարձ­րու­թյան­վրա­նս­տաց­նեմ,­որ­բո­լո­րը­ձեռ­քե­րը­մեկ­նեն՝­քո­ձեռ­քին­չհաս­նեն»:­Հի­մա­ես­էդ­բարձ­րու­թյան­վրա­եմ,­տղաս­իր­երա­զան­քը­կա­տա­րեց»…

­ՀԱՅ­ՐԵՆՅԱՑ­ՊԱՇՏ­ՊԱ­ՆԸ

2013­թ.­­ին­Էդու­արդ­Հայ­րա­պե­տյա­նը­զո­րա­կոչ­վեց­ ՀՀ­ զին­ված­ ու­ժեր՝­ պար­տա­դիր­ զին­ծա­ռա­յու­թյան­ ան­ցնե­լով­ «Եղ­նիկ­նե­րում»՝­ որ­պես­ զո­րա­մա­սի­հե­տա­խու­զա­կան­վաշ­տի­2­րդ­հե­տա­խու­զա­կան­դա­սա­կի­ 1­ին­ հե­տա­խու­զա­կան­ ջո­կի­ հե­տա­խույզ­

Էդուարդի­փառքի­անկյունը­Մուղնու­դպրոցում­

168 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

գն­դաց­րորդ:­ 2015­ թ.­ մար­տի­ 19­­ին­թշնա­մու­ հա­տուկ­ նշա­նա­կու­թյան­ ջո­կա­տի­ու­ժե­ղաց­ված­խում­բը­հար­ձակ­վեց­ Գյու­լիս­տա­նի­ ուղ­ղու­թյամբ­ տե­ղա­կայ­ված­ դիր­քե­րի­ վրա։­ Էդուար­դը­կռ­վեց­և­զոհ­վեց՝­արիաբար­հետ­մղե­լով­թշ­նա­մու­գրո­հը181։

«Թշ­նա­մին­ բո­լոր­ հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներն­ ու­ներ­ մեզ­ շր­ջա­փակ­ման­մեջ­ առ­նե­լու­ ու­ կո­տո­րե­լու,­­ հի­շում­ է­դա­սա­կի­ողջ­մնա­ցած­հրա­մա­նա­տար­Սար­գիս­Գաբ­րիելյա­նը,­­բայց­չկա­րո­ղա­ցավ:­Աշ­խար­հում­ ոչ­ մի­ գու­մա­րով­չես­կա­րող­գնել­մի­բան՝­հայի­դու­խը:­Ես­ ծն­կա­չոք­ եմ­ հո­ղի­տակ­պառ­կած­իմ­զին­վոր­նե­րի­առաջ:­Հա­րու­թյու­նյան­Ար­շա­կի­ու­Հա­կո­բյան­Սամ­վե­լի­նման­դու­խով­ զին­վոր­ չկար­ մեր­ զո­րա­մա­սում,­ոչ­էլ­Հա­կո­բի­ու­Էդո­ւար­դի­նման­հայ­րե­նա­սեր:­Ու­այդ­տղա­նե­րը­ հենց­շա­ղա­խե­ցին­իրենց­արյու­նը­հայ­րե­նի­հո­ղին,­մեր­սի­րե­լի­«Եղ­նիկ­նե­րին»»…

­ՀԻ­ՇԱ­ՏԱ­ԿԸ ­Հա­յաս­տա­նի­ Հան­րա­պե­տու­թյան­ Ան­կա­խու­

թյան­տո­նի­առ­թիվ,­ հայ­րե­նի­քի­պաշտ­պա­նու­թյան­գոր­ծում­ ցու­ցա­բե­րած­ ան­ձնա­կան­ խի­զա­խու­թյան­և­ ան­ձնա­զո­հու­թյան­ հա­մար­ ՀՀ­ նա­խա­գահ­ Սերժ­Սարգ­սյա­նի՝­ 2015­ թ.­ սեպ­տեմ­բե­րի­ 5­ի­ ՆՀ­516­­Ա­

181 2015 թ․ մար տի 19 ­ին Գյու լիս տա նում տե ղի ու նե ցած մար տի նկա րագ րու թյու նը տե՛ս նաև Ար շակ Հա րու թյու նյա նին և Հա կոբ Խա չատ րյա նին նվիր ված հատ ված նե րում։

Էդուարդի­պարգևները։­Ձախից­աջ՝­«Արիության­համար»,­«Զինվոր­հայրենյաց»,­«Արիության»­

մեդալներ

169ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

հրա­մա­նագ­րով­ N­ զո­րա­մա­սի­զին­ծա­ռայող,­ շար­քային­ Էդո­ւարդ­ Գա­գի­կի­ Հայ­րա­պե­տյա­նը­հետ­մա­հու­պարգ­ևատ­րվել­ ­ է­«Ա­րիու­թյան»­մե­դա­լով:­

Ար­ցա­խի­ նա­խա­գահ­ Բա­կո­ Սա­հա­կյա­նի­ հրա­մա­նագ­րով՝­ ԼՂՀ­ պե­տա­կան­ սահ­մա­նը­պաշտ­պա­նե­լիս­ ցու­ցա­բե­րած­արիու­թյան­հա­մար­ԼՂՀ­պաշտ­պա­նու­թյան­ բա­նա­կի­ N­ զո­րա­մա­սի­ զին­ծա­ռայող­ Էդո­ւարդ­Հայ­րա­պե­տյա­նը­ հետ­մա­հու­պարգ­ևատր­վել­ է­ «Ա­րիու­թյան­հա­մար»­մե­դա­լով։

Է­դու­արդ­ Հայ­րա­պե­տյա­նը­ պարգ­ևատր­վել­ է­««­Զին­վոր»­ հա­սա­րա­կա­կան­ կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի­հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան­իրա­վա­պաշտ­պան­հա­մա­կար­գող­խոր­հուրդ»­ իրա­վա­բա­նա­կան­ան­ձանց­միու­թյուն­ կող­մից­ սահ­ման­ված­ «Զին­վոր­ հայ­րե­նյաց»­մե­դա­լով։­

Է­դո­ւար­դի­մահ­վան­քա­ռա­սու­նե­րորդ­օր­վան­ըն­դա­ռաջ՝­ Մուղ­նու­ Մ.­ Աշ­ճյա­նի­ ան­վան­ հիմ­նա­կան­դպ­րո­ցը,­Մուղ­նու­զո­րա­մա­սը,­Արա­գա­ծոտ­նի­մար­զի­երկ­րա­պահ­նե­րը,­Պ.­Պռո­շյա­նի­ան­վան­հիմ­նա­կան­դպ­րո­ցը­կազ­մա­կեր­պել­են­«Հա­վերժ­քո­զին­վորն­եմ,­հայ­րե­նի՛ք»­խո­րագ­րով­հուշ­­ե­րե­կո182:

182 Գր քի նա խա պատ րաստ ման ըն թաց քում մեզ հայտ նե ցին, որ այս տա րի Մուղ նու հիմ նա կան դպ րո ցում բաց վե լու է Էդո ւարդ Հայ րա պե տյա նի ան վան դա սա սե նյակ:

Տատիկի­հետ

170 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

ԱՊ­ՐՈՂ­ՆԵ­ՐԻ­ՀՈՒ­ՇԵ­ՐՈՒՄ

­«Այն­մարդ­կան­ցից­էր,­որ­երկ­րորդ­ան­գամ­իրեն­նկա­տո­ղու­թյուն­ անել­ թույլ­ չէր­ տա,­ ստանձ­նած­պար­տա­կա­նու­թյու­նը­պար­տա­դիր­պետք­է­կա­տա­րեր,­իսկ­հան­րօ­գուտ­աշ­խա­տանք­նե­րում­առա­ջինն­էր:­Մի­խեթ­հա­յացքն­էլ­բա­վա­կան­էր,­որ­նա­կարմ­րեր:­Բա­ցա­ռիկ­էր­նաև­իր­գե­ղեց­կու­թյամբ»:­ ­

Գա­յա­նե­Ավե­տի­սյան,Մուղ­նու­դպ­րո­ցի­փոխտ­նօ­րեն­

«Հ­րա­շա­լի­ տրա­մա­բա­նու­թյուն­ ու­ներ,­ աչ­քի­ընկ­նող­ըն­կե­րա­սեր­ էր,­ար­ժա­նա­պա­տիվ­ու­պատ­վախն­դիր:­Միշտ­պատ­րաստ­էր­բո­լո­րին­օգ­նել,­ան­չափ­շատ­էր­սի­րում­աշ­խա­տել»:­

Տկն.­Հու­րի­խա­նյան,­Է­դու­ար­դի­դաս­ղեկ­և­մա­թե­մա­տի­կայի­­ու­սուց­չու­հի­

«­Հար­գան­քով­էր,­միան­շա­նակ­կա­րող­եմ­ասել,­որ­աշ­խա­տա­սեր­ ու­ խե­լոք­ երե­խա­ էր,­ սիր­ված­ էր­հա­մա­գյու­ղա­ցի­նե­րի­ կող­մից,­ ոչ­ մե­կը­ նրա­նից­ան­շնորհք­ պահ­վածք­ չի­ տե­սել:­ Ամեն­ հար­ցում­ փոր­ձում­էր­օգ­նել­տա­տի­կին»:

Մնա­ցա­կան­Գրի­գո­րյան,­­Մուղ­նու­թա­ղա­պետ­

­«Ամ­բողջ­գյու­ղը­գի­տի,­որ­նա­յու­րա­հա­տուկ­էր,­կյան­քում­իրա­նից­մե­ծի­հետ­բարձր­չէր­խո­սա,­ան­գամ­խո­սա­լիս՝­ գլու­խը­կա­խում­ էր:­Եր­բեք­նրա­նից­ու­սու­ցիչ­նե­րը­չեն­բո­ղո­քել»:

­Կա­տար­Հայ­րա­պե­տյան,­հե­րո­սի­տա­տի­կը

171ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

­ՀԱ­ԿՈԲ­ԳԱ­ԳԻ­ԿԻ­ԽԱ­ՉԱՏՐՅԱՆ(1996­–­2015)

Թռչեի­մտքով­տուն,­Ուր­իմ­մայրն­է­արթուն...

­Հա­կոբ­ Խա­չատ­րյա­նը­ ծն­վել­ է­ 1996­ թվա­կա­նին­Արա­րա­տի­մար­զի­Ար­տա­շատ­քա­ղա­քում։­Ըն­տա­նի­քի­միակ­տղան­էր։­Ու­ներ­եր­կու­քույր,­որոնք­Հա­կո­բից­ մեծ­ են­ տաս­նե­րեք­տասն­չորս­ տա­րով։­Քույ­րե­րից­մե­կին­անու­նով­էր­դի­մում՝­Լիանա,­իսկ­Նաի­րային,­որ­Հա­կո­բից­մեծ­էր­տա­նե­րեք­տա­րով,­«քու­րո»­ էր­ ասում։­ «Հենց­ վի­ճում­ էինք,­ ասում­ էր՝­«ս­րա­նից­հե­տո­քեզ­կա­սեմ­Նա­ռա».­մտա­ծում­էր,­թե­դրա­նով­ինձ­պատ­ժում­է»,­­ժպ­տուն­ար­ցունք­նե­րով­հի­շում­ է­Նաի­րա­Խա­չատ­րյա­նը։­Քրոջ­խոս­քե­րով՝­միասին­ են­ խա­ղա­ցել,­ մե­ծա­ցել,­ ապա­ նաև՝­ որո­շում­ներ­ կա­յաց­րել։­ «Ն­րա­նով­ ապ­րում­ էի,­ շնչում։­Երբ­ասում­էի՝­«Հա­կոբս»,­կո­լե­գա­ներս­ասում­էին՝­«քո­ Հա­կո­բը­ չի,­ մա­մայինդ­ է»»,­­ ան­կեղ­ծա­նում­ է­Հա­կո­բի­քույ­րը։

­Նաի­րան­ Եր­ևա­նում­ է­ սո­վո­րել,­ և­ ամա­ռային­

Ծն­վել­ է­ 1996­ թ.­ մար­տի­ 28­-ին­Արա-րա­տի­մար­զի­Ար­տա­շատ­քա­ղա­քում։­

Հա­յաս­տա­նի­ սահ­ման­նե­րը­ պաշտ-պա­նե­լիս­զոհ­վել­է­2015­թ.­մար­տի­19­-ին­Մար­տա­կեր­տի­շր­ջա­նում։­

«Ա­րիու­թյան»­մե­դա­լի­(ՀՀ)­և­«Ա­րիու-թյան­հա­մար»­մե­դա­լի­(ԼՂՀ)­շքան­շա­նա-կիր­է:­

Թաղ­ված­է­Քա­շա­թա­ղի­շր­ջա­նի­Աղա-ձոր­գյու­ղում։

172 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

ար­ձա­կուրդ­նե­րին­Հա­կոբն­այ­ցե­լել­է­քրո­ջը։­Պրպ­տուն­ երի­տա­սար­դը­ հե­տաքրքր­վում­էր­պատ­մու­թյամբ,­այ­ցե­լում­ Մա­տե­նա­դա­րան,­ Ազ­գային­պատ­կե­րաս­րահ,­ թան­գա­րան­ներ… Չնա­յած­ տա­րի­քային­ տար­բե­րու­թյա­նը՝­Նաի­րան­փոքր­եղ­բո­րից­շատ­բան­է­սո­վո­րել.­«Հա­կո­բից­սո­վո­րե­ցի,­որ­թշ­նա­մուն­եր­բեք­պետք­չէ­խղ­ճալ։­Ասում­էի՝­«Հա­կոբ­նրանք­էլ­են­որ­դի,­ըն­տա­նի­քի­զա­վակ»։­Ասում­էր՝­«Չէ,­քու­րո՛,­ բո­լո­րին­ կա­րող­ ես­ խղ­ճալ,­բայց­ոչ­թշ­նա­մուդ»»։­

Երբ­ Հա­կո­բը­ վեց­ տա­րե­կան­ էր,­Խա­չատ­րյան­նե­րի­ ըն­տա­նի­քը­ բնա­կու­թյան­ տե­ղա­փոխ­վեց­ Քա­շա­թա­ղի­ շր­ջան,­ սկզ­բում՝­ Վար­դա­նանց,­ապա՝­Աղա­ձոր­գյու­ղեր։­Հա­կո­բը­հա­սակ­ է­ նե­տում­ և­ սո­վո­րում­ Աղա­ձո­րի­ միջ­նա­կարգ­ դպ­րո­ցում։­ «Ճշտա­խոս,­ ար­դա­րա­միտ,­ պա­տաս­խա­նա­տու,­ եթե­ բո­լոր­ դրա­կան­ բա­նե­րը­վե­րագրեմ­ Հա­կո­բին,­ սխալ­ված­ չեմ­լի­նի»,­­ ասում­ է­ դպ­րո­ցի­ տնօ­րեն­Լու­սիկ­ Հա­րու­թյու­նյա­նը։­ Վեր­ջի­նիս­

խոս­քով՝­ Հա­կո­բը­ պատ­մու­թյան­ և­ հե­րոս­նե­րի­ սի­րա­հար­ էր,­ակ­տիվ­աշա­կերտ,­ ով­ սի­րում­ էր­ մաս­նակ­ցել­տա­րա­տե­սակ­մր­ցույթ­նե­րի։­«Շա­հեն­Մեղ­րյա­նը,­ Մոն­թե­ Մել­քո­նյա­նը­ նրա­ իդեալ­ներն­ էին։­Ան­գամ­նա­խա­դա­սու­թյուն­կազ­մե­լիս­միայն­հե­րոս­նե­րի­ անուն­ներ­ էր­ գոր­ծա­ծում։­ Մաս­նակ­ցում­ էր­առար­կա­յա­կան­ օլիմ­պիադա­նե­րի,­ ին­տե­լեկ­տո­ւալ­մրցույթ­նե­րի։­ Առա­ջին­ ան­գամ­ Հա­կոբն­ է­ մեր­ դպ­րո­ցի­անու­նից­մաս­նակ­ցել­սպոր­տային­մր­ցույ­թի­և­շր­ջա­նում­ զբա­ղեց­րել­ առա­ջին­ տե­ղը։­ Ցան­կա­ցած­

Գյուլիստանի­անտառներում­

173ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

հար­ցում­ակ­տիվ­ էր,­ միայն­ թե­բե­մը­չէր­սի­րում։­Վեր­ջին­զան­գից­երեք­օր­առաջ­ու­սու­ցիչ­նե­րից­մե­կին­հա­ջող­վեց­հա­մո­զել,­որ­ բեմ­ բարձ­րա­նա»,­­ պատ­մում­ է­ Աղա­ձո­րի­ միջ­նա­կարգ­դպ­րո­ցի­տնօ­րեն­Լու­սիկ­Հա­րու­թյու­նյա­նը։

­Հենց­ Լու­սիկ­ Հա­րու­թյու­նյանն­ էլ­ Հա­կո­բին­ նա­խա­պատ­րաս­տել­ է­ հայոց­ լեզ­վի­ և­գրա­կա­նու­թյան­ միաս­նա­կան­քն­նու­թյա­նը։­ «Սկզ­բում­ հայոց­լե­զուն­ Հա­կո­բին­ ան­հա­սա­նե­լի­բան­էր­թվում։­Շատ­էր­ոգևոր­վել,­ երբ­ եր­րորդ­ պա­րապ­մուն­քի­ ժա­մա­նակ­ խոս­քի­ մա­սե­րի­ տար­բե­րակ­ման­ փոք­րիկ­նր­բու­թյուն­ էի­ ասել։­ Հա­ջորդ­պա­րապ­մուն­քին­ եկավ,­ ասաց՝­«Ըն­կե՛ր­ Հա­րու­թյու­նյան,­ Ձեր­տված­«բա­նա­լին»­օգ­տա­գոր­ծել­եմ,­ամեն­ինչ­ լավ­է­ստաց­վել»։­Դրա­նից­հե­տո­ամեն­ան­գամ,­երբ­բա­ցատ­րում­ էի­ նոր­ նյու­թը,­ միշտ­ ասում­ էր՝­ «Ըն­կե՛ր­Հա­րու­թյու­նյան,­«բա­նա­լին»­տվեք­էլի»»,­­հի­շում­է­հե­րո­սի­ու­սու­ցի­չը։­

Ա­վար­տե­լով­ վեր­ջին՝­տաս­ներ­կու­ե­րորդ,­ դա­սա­րա­նը՝­ Հա­կոբն­ ըն­դուն­վում­ է­Խա­չա­տուր­ Աբո­վյա­նի­ան­վան­ հայ­կա­կան­պե­տա­կան­ ման­կա­վար­ժա­կան­ հա­մալ­սա­րա­նի­ պատ­մաի­րա­վա­գի­տա­կան­ֆա­կուլ­տե­տի­հե­ռա­կա­բա­ժին։­Մեկ­տա­րի­հա­մալ­սա­րա­նում­ սո­վո­րե­լուց­ հե­տո­ զո­րա­կոչ­վում­ է­ բա­նակ։­«Ա­սում­էի՝­«Ա­րի­տար­կե­տում­վերց­նենք,­այս­տա­րի­ բա­նակ­մի­գնա»։­Ինքն­ էլ,­ թե՝­ «Չէ,­տա­տի՛­ջան,­ես­պի­տի­գնամ,­իմ­տա­րի­քի­էրե­խե­քի­հետ­ծա­

Քրոջ՝­Նաիրայի­հետ

174 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

ռայեմ»»,­­ հի­շում­ է­ հե­րո­սի­տա­տը՝­ Հրա­նուշ­ Նա­նա­յա­նը,­ ով­ թո­ռա­նը­ բնո­րո­շում­ է­որ­պես­խե­լոք,­կազ­մա­կերպ­ված,­մեծ­ու­փոքր­ճա­նա­չող­և­ հար­գան­քով­ մարդ։­ «Է­լի­թոռ­նիկ­ներ­ու­նեմ,­բայց­Հա­կո­բը­յու­րա­հա­տուկ­էր­ամեն­ին­չով,­ նվիր­ված,­ ազ­նիվ­մարդ­էր»։

­Բա­նակ­ գնա­լուց­ առաջ­Հա­կոբն­ ըն­կեր­նե­րի­ հետ­Եռաբ­լուր­է­գնա­ցել։­«Ա­սում­էր՝­«Մա՛մ,­տես­նես՝­ինչ­տղեք­են,­ թուրքն­ իրա­վունք­ չու­նի­ ապ­րե­լու»»,­­ պատ­մում­է­ Հա­կո­բի­ մայ­րը՝­ Գա­յա­նե­Խա­չատ­րյա­նը։­ Որ­պես­ ան­վախ­զին­վոր՝­ Հա­կոբն­աչ­քի­է­ ըն­կել­ հենց­ ծա­ռա­յու­թյան­սկզ­բից։­«Զին­վո­րա­կան­երդ­ման­արա­րո­ղու­թյու­նից­չորս­

օր­հե­տո­կրա­կայի­նի­էր­գնա­ցել,­լավ­կրա­կե­լու­հա­մար­տա­րել­էին­մրց­ման»,­­նշում­է­Հա­կո­բի­հայ­րը՝­Գա­գի­կը։­«Ո­գի­կար­Հա­կո­բի­մեջ,­ես­չեմ­սեր­մա­նել։­Պատ­մու­թյուն­էր­սո­վո­րում։­Ան­գիր­գի­տեր­գրե­թե­բո­լոր­ազ­գային­հե­րոս­նե­րի­թևա­վոր­խոս­քե­րը։­Շատ­էր­ոգ­ևոր­վել,­ երբ­Ազատ­Ասո­յա­նի­ սպասքն­ իրեն­ էին­տվել­ու­ասել՝­սր­բու­թյան­պես­կպա­հես»։­Ըն­տա­նի­քի­ան­դամ­նե­րը­հի­շում­են,­թե­ինչ­ան­հագ­սի­րով­էր­Հա­կո­բը­լց­ված­Գյու­լիս­տա­նի­լեռ­նե­րի­ու­ան­տառ­նե­րի՝­բնու­թյան­այդ­գե­ղաս­քանչ­տե­սա­րա­նի­հան­դեպ։­Մի­ան­գամ­էլ­պատ­մել­էր­մայ­րի­կին,­որ­իր­դիր­քե­րից­տես­նում­ու­հս­կում­է­Շա­հեն­Մեղ­րյա­նի­տու­նը։­

Առ­հա­սա­րակ­Հա­կո­բը­ծա­ռա­յու­թյու­նից­դժ­գո­հել­

Հոր՝­Գագիկ­Խաչատրյանի­հետ

175ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

չէր­սի­րում­ու­չէր­տրտն­ջում. սի­րում­ էր­ իր­ գոր­ծը։­ «Հա­կոբն­ասում­էր՝­եր­կու­տա­րի­իրա­վունք­ չու­նեմ­ պա­պայի,­մա­մայի­ մա­սին­ մտա­ծե­լու,­հայ­րե­նի­քի­որ­դի­եմ­հի­մա»,­­հի­շում­է­Նաի­րան։

«­Դեպ­քից­ մի­ քա­նի­ օր­առաջ­պատ­վո­գիր­ էր­ ստա­ցել։­ Զան­գեց,­ասեց՝­ «Մա՛մ,­ինձ­ պատ­վո­գիր­ են­ տվել­կրա­կայի­նից»։­ Ես­ էլ­ թե՝­«Հա՛կ­ ջան,­ պատ­վո­գիրն­ի՞նչ­ես­անում,­ասա՛,­թող­մի­հինգ­օր­թող­նեն՝­գաս­տուն»։­Պի­տի­ դիր­քե­րից­ իջ­նե­լուց­հե­տո­ ստա­նային­ պատ­վոգ­րե­րը,­ բայց­ Հա­կոբս­ իր­պատ­վո­գի­րը­ չտե­սավ»,­­պատ­մում­է­հե­րո­սի­մայ­րը…

­Ծա­ռա­յու­թյունն­ ավար­տե­լուց­ հե­տո­ Հա­կո­բը­ շատ­նպա­տակ­ներ­ ու­ներ։­ Ու­զում­էր­ ըն­դուն­վել­ Ոս­տի­կա­նու­թյան­ ակա­դե­միա,­ ինչ­պես­նաև­թևու­թի­կունք­ լի­նել­ հորն­ու­ վե­րա­նո­րո­գել­իրենց­ տան­ բա­կի­ երկ­հար­կա­նի­ կա­ռույ­ցը։­ Տղան­նաև­շատ­էր­ու­զում­մա­տուռ­կա­ռու­ցել։­Այժմ­ար­դեն­հայ­րը­պատ­րաստ­վում­է­որ­քան­հնա­րա­վոր­է­շուտ­իրա­գոր­ծել­որ­դու­ցան­կու­թյու­նը…

­ՀԱՅ­ՐԵՆՅԱՑ­ՊԱՇՏ­ՊԱ­ՆԸ

2015­ թ.­ մար­տի­ 19­­ի­առա­վո­տյան՝­ 08:00­08:30­հատ­վա­ծում,­ դա­րա­նա­կա­լած­ թշ­նա­մին­ հար­ձակ­

Մոր՝­Գայանե­Խաչատրյանի­հետ

176 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

վում­է­դիր­քա­փո­խու­թյուն­իրա­կա­նաց­նող­տղա­նե­րի­վրա։­Առա­ջի­նը­հա­կա­ռա­կոր­դի­դեմ­է­նետ­վում­Ար­շա­կը՝­կեն­դա­նի­վա­հան­դառ­նա­լով­ըն­կեր­նե­րի­հա­մար։­ Հա­ջոր­դիվ­ դիր­քա­վոր­վում­ և­ թշ­նա­մու­ ուղ­ղու­թյամբ­կրա­կել­է­սկ­սում­Հա­կո­բը։­Թշ­նա­մու­գնդա­կը­վի­րա­վո­րում­ է­ հե­րոս­ դիր­քա­պա­հին,­ սա­կայն­ Հա­կո­բը­ շա­րու­նա­կում­ է­ կրակ­ տե­ղալ­ նաև­ վի­րա­վոր­վի­ճա­կում:­ Մար­տից­ հե­տո­ ողջ­ մնա­ցած­ ըն­կեր­նե­րը­պատ­մում­են,­որ­Հա­կո­բը­այդ­օրը­զոհ­ված­երեք­տղա­նե­րից­վեր­ջինն­էր։­Ավե­լին՝­մար­տի­ըն­թաց­քում­վի­րա­վոր­ված­ զին­ծա­ռայող­նե­րից­ մե­կը­ հե­տա­գա­յում­հի­շում­էր,­որ­մինչև­իր­վի­րա­վոր­վելն­ու­գի­տակ­ցու­թյու­նը­կորց­նե­լը­Հա­կո­բը­դեռ­կրա­կում­էր։­

«­Կարճ­ ժա­մա­նակ­ է­ տևել,­ բայց­ ու­ժեղ­ բոյ­ են­տվել­ տղա­նե­րը»,­­ զո­րա­մա­սի­ հրա­մա­նա­տա­րու­թյան­պատ­մած­նե­րից­եզ­րա­կաց­նում­է­հե­րո­սի­հայ­րը։­ Վեր­ջի­նիս­ վկա­յու­թյամբ,­ երբ­ տղայի­ դին­ տե­ղա­փո­խե­ցին­Աղա­ձոր,­ձեռ­քե­րի­մեջ­ակն­հայտ­էին­այր­ված­քի­հետ­քե­րը,­ին­չից­կա­րե­լի­է­են­թադ­րել,­որ­հան­կար­ծա­հաս­մար­տում­Հա­կո­բը­գն­դաց­րից­կրա­կել­է­առանց­զեն­քի­ոտ­նակ­նե­րը­բա­ցե­լու։­

­Դա­սա­կի­ողջ­մնա­ցած­հրա­մա­նա­տար­Սար­գիս­Գաբ­րիելյա­նի­խոս­քե­րով՝­«Կող­քիդ­զոհ­ված­ըն­կե­րը­քո­մեջ­բարձ­րաց­նում­է­կռ­վե­լու­եռան­դը,­իսկ­մար­տից­հե­տո՝­թևա­թափ­անում։­Մար­տից­հե­տո­չէի­հա­վա­տում,­ որ­ Ար­շա­կը,­ Էդու­ար­դը­ ու­ Հա­կո­բը­ չկան.­Հա­կո­բի­ նման­ հայ­րե­նա­սեր­ զին­վոր­ չկար­ մեր­ զո­րա­մա­սում»183…

183 2015 թ․ մար տի 19 ­ին Գյու լիս տա նում տե ղի ու նե ցած մար տի նկա րագ րու թյու նը տե՛ս նաև Ար շակ Հա րու թյու նյա նին և Էդու­արդ Հայ րա պե տյա նին նվիր ված հատ ված նե րում։

177ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

­ՀԻ­ՇԱ­ՏԱ­ԿԸ ­Հա­յաս­տա­նի­ Հան­րա­պե­տու­թյան­

Ան­կա­խու­թյան­ տո­նի­ առ­թիվ,­ հայ­րե­նի­քի­պաշտ­պա­նու­թյան­գոր­ծում­ցու­ցա­բե­րած­ ան­ձնա­կան­ խի­զա­խու­թյան­ և­ ան­ձնա­զո­հու­թյան­ հա­մար­ ՀՀ­ նա­խա­գահ­Սերժ­ Սարգ­սյա­նի՝­ 2015­ թ.­ սեպ­տեմ­բե­րի­ 5­ի­ ՆՀ­515­­Ա­ հրա­մա­նագ­րով­ N­ զո­րա­մա­սի­ զին­ծա­ռայող,­ շար­քային­ Հա­կոբ­ Գա­գի­կի­ Խա­չատ­րյա­նը­ հետ­մա­հու­պարգևատրվել­է­«Ա­րիու­թյան»­մե­դա­լով:

Ար­ցա­խի­ նա­խա­գահ­ Բա­կո­ Սա­հա­կյա­նի­ հրա­մա­նագ­րով՝­ ԼՂՀ­ պե­տա­կան­սահ­մա­նը­ պաշտ­պա­նե­լիս­ ցու­ցա­բե­րած­արիու­թյան­ հա­մար­ ԼՂՀ­ պաշտ­պա­նու­թյան­ բա­նա­կի­ N­ զո­րա­մա­սի­ զին­ծա­ռայող­Հա­կոբ­Խա­չատ­րյա­նը­հետ­մա­հու­պարգ­ևատր­վել­ է­ «Ա­րիու­թյան­ հա­մար»­մե­դա­լով։

­Հա­կոբ­ Խա­չատ­րյա­նը­ պարգ­ևատր­վել­ է­ ««­Զին­վոր»­ հա­սա­րա­կա­կան­ կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի­ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյան­ իրա­վա­պաշտ­պան­ հա­մա­կար­գող­ խոր­հուրդ»­ իրա­վա­բա­նա­կան­ան­ձանց­ միու­թյուն­ կող­մից­ սահ­ման­ված­ «Զին­վոր­հայ­րե­նյաց»­մե­դա­լով։

­Հա­կոբ­Խա­չատ­րյա­նի­և­ծա­ռա­յա­կից­մյուս­ըն­կեր­նե­րի­ հի­շա­տա­կին­ մո­մա­վա­ռու­թյուն­ է­ կա­յա­ցել­Քա­շա­թա­ղի­ շր­ջա­նի­ տար­բեր­ բնա­կա­վայ­րե­րում,­այդ­թվում՝­շրջ­կենտ­րոն­Բեր­ձո­րի­սբ.­Համ­բարձ­ման­եկե­ղե­ցում։

­Քա­շա­թա­ղի­ շր­ջա­նի­ Իշ­խա­նա­ձոր­ գյու­ղի­ Հով­հան­նես­ Թու­մա­նյա­նի­ ան­վան­ դպ­րո­ցում­ գոր­ծող­հա­մա­կարգ­չային­ կենտ­րո­նը­ Եր­ևա­նի­ պե­տա­կան­հա­մալ­սա­րա­նի­ Ռազ­մա­վա­րա­կան­ հե­տա­զո­տու­

178 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

թյուն­նե­րի­գի­տա­հե­տա­զո­տա­կան­լա­բո­րա­տո­րիայի­նա­խա­ձեռ­նու­թյամբ­2015­թ.­հոկ­տեմ­բե­րի­12­­ին­ան­վա­նա­կոչ­վել­է­Հա­կոբ­Խա­չատ­րյա­նի­ան­վամբ։

­Նա­խա­տես­վում­է,­որ­2016­թ.­մար­տի­28­­ից­Հա­կոբ­Խա­չատ­րյա­նի­ անունն­ է­ կրե­լու­ նաև­ Աղա­ձո­րի­ միջ­նա­կարգ­ դպ­րո­ցը։­ Ըստ­ դպ­րո­ցի­ տնօ­րե­նի՝­«Վար­չա­կազ­մի­և­կր­թու­թյան­բաժ­նի­հա­մա­ձայ­նու­թյու­նը­կա,­մենք­աշ­խա­տանք­ներ­ենք­տա­նում­այդ­ուղ­ղու­թյամբ»184։­

184 Դպ րո ցի տնօ րե նի վկա յու թյամբ ան վա նա կոչ ման խնդ րան­քով իրեն դի մել են նաև աշա կերտ նե րը․ «Հա կո բի մահ վան երկ­րորդ օրն էր, մենք մո մա վա ռու թյուն էինք կազ մա կեր պել դպ րո­ցում։ Բարձր դա սա րա նի աշա կերտ նե րից մեկն ինձ ասաց՝ «Ըն­կե՛ր Հա րու թյու նյան, խնդ րում եմ՝ արեք ամեն ինչ, ես ու զում եմ ավար տել Հա կոբ Խա չատ րյա նի ան վան միջ նա կարգ դպ րո ցը»»։

Հակոբը­(երկրորդ­շարքում՝­ձախից­առաջինը)­ծառայակից­ընկերների­հետ։­Հակոբի­կողքին­2014­թ.­հուլիսի­31-ին­թշնամուն­հետ­մղած­Նորայր­Քամալյանն­է

179ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

­ՍԱՄ­ՎԵԼ­ՍԱ­ՍՈՒ­ՆԻ­ՀԱ­ԿՈԲՅԱՆ(1995­-­2015)

Ընդ­միշտ­կյան­քին­սի­րա­հար­ված

­Սամ­վել­ Հա­կո­բյա­նը­ ծն­վել­ է­ 1995­ թվա­կա­նին­Արա­րա­տի­մար­զի­Ար­ևա­բույր­գյու­ղում:­Հն­գան­դամ­ըն­տանի­քի­ երկ­րորդ­ զա­վակն­ էր:­ Հա­կո­բյան­նե­րի­ըն­տա­նի­քի­մեծ­երե­խան­Սամ­վե­լի­քույրն­էր՝­Հե­րիք­նա­զը,­իսկ­իրե­նից­փոքր­ու­ներ­մեկ­եղ­բայր՝­Մի­տու­շը։­

Ա­մեն­ին­չին­հար­մար­վող,­մե­ծի­հետ՝­մեծ,­փոք­րի­հետ՝­փոքր­Սամ­վե­լը­կամ,­ինչ­պես­տանն­ու­ըն­կեր­ներն­ էին­ ասում,­ Սա­մոն­ իրեն­ հա­մա­րում­ էր­ խա­ղա­ղու­թյան­աղավ­նի,­ ով­ամեն­քին­ հաշ­տեց­նում­ ու­ամե­նուր­ խա­ղա­ղու­թյուն­ էր­ փոր­ձում­ հաս­տա­տել:­Նրանք,­ ով­քեր­ շփ­վել­ ու­ ճա­նա­չում­ են­ Սամ­վե­լին,­միաբե­րան­փաս­տում­են­նրա­հա­մեստ,­ամաչ­կոտ,­բայց­հու­մո­րով­ու­կեն­սա­խինդ­լի­նե­լը:

Ս­պոր­տը­Սամ­վե­լի­տա­րերքն­էր:­Տասն­մեկ­տա­րի­զբաղ­վել­է­քիք­բոք­սին­գով:­Մաս­նակ­ցել­է­մր­ցույթ­

Ծն­վել­ է­ 1995­ թ.­ հոկ­տեմ­բե­րի­ 2-ին­Արա­րա­տի­մար­զի­Ար­ևա­բույր­գյու­ղում:

­Հա­յաս­տա­նի­ սահ­ման­նե­րը­ պաշտ-պա­նե­լիս­ վի­րա­վոր­վել­ է­ 2015­ թ.­ մար­տի­19­-ին­Մար­տա­կեր­տի­ շր­ջա­նում։­Մա­հա-ցել­է­2015­թ.­մար­տի­26­-ի­ն։

­«Ա­րիու­թյան»­մե­դա­լի­(ՀՀ)­և­«Ա­րիու-թյան­հա­մար»­մե­դա­լի­(ԼՂՀ)­շքան­շա­նա-կիր­է:­

Թաղ­ված­ է­ ծնն­դա­վայր­ Ար­ևա­բույր­գյու­ղում:

180 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

նե­րի­ և­ ար­ժա­նա­ցել­ բա­զում­ մե­դալ­նե­րի:­Սամ­վելն­իրեն­պատ­կե­րաց­նում­էր­սպոր­տում,­ու­զում­ էր­բա­նա­կից­վե­րա­դառ­նալ,­խումբ­ստեղ­ծել­ու­երե­խա­նե­րի­հետ­պա­րա­պել:­Սամ­վելն­օժտ­ված­էր­նաև­ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան­ ձիր­քով.­ սի­րում­ էր­ գրել,­նկա­րել,­ մաս­նա­վո­րա­պես՝­ խա­չեր:­ Ընդ­հան­րա­պես,­ Սամ­վելն­ աստ­վա­ծա­վախ­էր,­մեծ­հա­վատ­ու­ներ­առ­Աստ­ված­և­հա­ճախ­էր­եկե­ղե­ցի­գնում:

­«Իմ­ խա­ղա­ղու­թյան­ աղավ­նին­ էր:­Երե­խուցս­ոչ­մի­ան­շնորհք­քայլ­չեմ­տե­սել,­եր­բեք­նրա­նից­ չեն­բո­ղո­քել:­Բա­նակ­գնա­ցել­ է­ մե­ծա­գույն­ սի­րով,­ ոչ­ մի­ օր­ չի­դժ­գո­հել­ ոչն­չից՝­ ո՛չ­ սնն­դից,­ ո՛չ­ ցր­տից:­Ար­ձա­կուրդ­ ուշ­­ո­ւշ­ էր­ գա­լիս,­ ասում­ էր՝­ծա­ռա­յու­թյա­նը­պի­տի­լուրջ­մո­տե­նալ»»,­­ար­ցուն­քով­ և­ հպար­տու­թյամբ­ հի­շում­ է­մայ­րը՝­տի­կին­Մա­րի­նեն:­

Թեև­ դպ­րո­ցում­ Սամ­վե­լը­ գե­րա­զանց­չէր­ սո­վո­րում,­ սա­կայն­ ու­սու­ցիչ­նե­րի­ ու­դա­սըն­կեր­նե­րի­ սի­րե­լին­ էր:­ Վար­դու­հի­Ղա­զա­րյա­նը,­ով­ութ­տա­րի­եղել­է­ապա­գա­ հե­րո­սի­ դաս­ղե­կը,­ ծնո­ղա­կան­ սի­րով­էր­կապ­վել­նրա­հետ­ու­այ­սօր­ծնո­ղի­պես­

հպարտ­է­նրա­նով.­«Միշտ­է­իրե­նով­ու­րա­խա­նա­լու­և­հպար­տա­նա­լու­առիթ­ներ­տվել:­Դժ­վա­րու­թյուն­նե­րի­շատ­է­հան­դի­պել,­բայց­գտել­է­առաջ­գնա­լու­ուժ։­Դպ­րո­ցում­ շա­բա­թօ­րյա­կի­ ժա­մա­նակ­ավե­լը­ վերց­նում­էր­ու­գործ­անում։­Կապ­չու­ներ­իր­հա­մար՝­դա­տղայի­աշ­խա­տանք­է,­թե­չէ։­Ինչ­տա­րիք­էլ­ լի­նեմ,­մինչև­խոր­ծե­րու­թյուն­ես­միշտ­հպար­տու­թյամբ­եմ­խո­սե­լու­իր­մա­սին»:­

Հե­տաքրք­րիր­ է,­ որ­ բո­լո­րը,­ որ­պես­ Սամ­վե­լին­բնո­րո­շող­հիմ­նա­կան­հատ­կա­նիշ,­նշում­են­հայ­րե­

181ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

նա­սի­րու­թյու­նը:­ Դաս­վար­ Ար­ևիկ­ Օհա­նյա­նի­ հու­շե­րում­ դեռ­ թարմ­ է­ առա­ջին­ դա­սա­րա­նում­ «Ի՞նչ­է­ հայ­րե­նա­սի­րու­թյու­նը»­ հար­ցին­ Սամ­վե­լի­ տված­պա­տաս­խա­նը.­ «Կանգ­նեց,­ բռունցքն­ ամուր­ սեղ­մեց­ու­բարձր­ձայ­նով­ասաց՝­«Հայ­րե­նա­սի­րու­թյուն­նշա­նա­կում­է­գնալ­հայ­րե­նի­քը­պաշտ­պա­նել­և­թուրք­սպա­նել»»։­

Ա­սում­են՝­հայ­րե­նա­սի­րու­թյու­նը­գա­լիս­է­արյան­հետ.­Սամ­վե­լը­դրա­վառ­օրի­նակն­էր:­Նա­իր­հայ­րե­նա­սեր­պա­պի՝­Մի­տուշ­Հա­կո­բյա­նի,­գա­ղա­փար­նե­րի­կրողն­ու­ար­ժա­նի­հետ­նորդն­էր:­Պապ,­ում­կեն­դա­նու­թյան­օրոք­սի­րել­է­առանձ­նա­կի­ջեր­մու­թյամբ,­խրատ­ներ­ստա­ցել,­իսկ­ար­դեն­բա­նա­կային­օրե­րին­ան­գամ­մեկ­օրով­ար­ձա­կուրդ­գա­լու­դեպ­քում՝­այ­ցե­լել­նրա­շի­րի­մին:­Սամ­վե­լի­Ծա­ղիկ­տա­տը­ամեն­օր­թո­ռա­նը­հոր­դո­րում­էր­զգոն­լի­նել.­«Ա­սում­էի՝­զգույշ­կլի­նես,­բա­լե՛ս,­ինքն­էլ­թե՝­«Տա­տի՛,­դու­իմ­հա­մար­մի­վա­խե­ցիր.­ես­իմ­վրա­վս­տահ­եմ»:­Ասում­էր,­որ­իրե­նից­միշտ­գոհ­են:­Շատ­սի­րով­էր­ծա­ռա­յում»:

2013­ թ.­­ին­ Սամ­վե­լը­ զո­րա­կոչ­վեց­ ՀՀ­ զին­ված­ու­ժեր՝­ պար­տա­դիր­ զին­ծա­ռա­յու­թյան։­ Ծա­ռա­յու­թյունն­ան­ցկաց­նում­էր­«Եղ­նիկ­նե­րում»­եղ­բոր­հետ­միասին։­Որ­դու­ծա­ռա­յու­թյան­օրե­րից­դր­վագ­ներ­է­հի­շում­հե­րո­սի­մայ­րը.­«Դեկ­տեմ­բե­րի­5­ին­գնաց,­16­­ին­զան­գեց,­ասեց՝­«Մա­մա՛,­չլա­ցես,­եթե­լա­ցես,­ան­ջա­տում­եմ,­պի­տի­պինդ­մնաս,­եր­կու­տա­րի­ա՝­կծա­ռայեմ,­ կգամ»։­Որ­ասում­ էի՝­ «Սա­մո՛­ ջան,­ ուշ­­ո­ւշ­ես­գա­լիս,­ասում­էր՝­«Մա­մա՛­ջան,­թող­գո­նե­մի­քիչ­կա­րո­տեմ,­նոր­գամ,­հո­ես­ան­լուրջ­չեմ­վե­րա­բեր­վե­լու­իմ­ծա­ռա­յու­թյա­նը»:­Օգոս­տո­սի­լար­ված­դի­վեր­սիանե­րի­օրե­րին­Սա­մոս­մե­դալ­ստա­ցավ,­ասում­էի՝­«Ին­չի՞­ հա­մար­են­տվել,­ բա­լա՛»,­ չէր­ասում։­Երևի­դեպ­քեր­ են­ եղել,­ էրե­խեքն­ էլի­ թշ­նա­մուն­ հետ­ են­մղել,­իրենց­լավ­են­դրս­ևո­րել»,­­ար­ցուն­քոտ­հպար­տու­թյամբ­խոս­քը­եզ­րա­փա­կում­է­Սամ­վե­լի­մայ­րը։

182 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

­Սամ­վե­լի­ծա­ռա­յու­թյու­նը­առանձ­նա­կի­գո­րո­վով­է­ հի­շում­ դաս­ղե­կը.­ «Հե­ռա­խոս­ չէր­ սի­րում­ պա­հել։­Ասում­էր՝­«ում­ցան­կա­նամ­տես­նել,­կգ­նամ,­կտես­նեմ»։­Ան­գամ­հոս­պի­տա­լից­եկել­ էր,­ ընկճ­ված­ չէր,­դա­սա­րա­նի­աղ­ջիկ­նե­րի­հա­մար­ծա­ղիկ­ներ­էր­բե­րել։­Ինձ­ հա­մար­ էլ­ նվեր­ էր­ բե­րել:­ Սուր­ճի­ բա­ժակ­ներ­էին,­ որ­ այժմ­ մա­սուն­քի­ նման­ եմ­ պա­հում։­ Ասում­էր՝­«Նայեք­տե­սեք՝­ճա­շա­կով­է,­թե­չէ.­ես­եմ­է՜­գնել,­կխ­մեք,­ինձ­կհի­շեք»:­Ասում­էի՝­«Սամ­վե՛լ­ջան,­եթե­դու­ես­բե­րել,­ու­րեմն­ամե­նա­թանկն­ու­ամե­նա­լավն­է­ինձ­հա­մար»:­Հի­մա,­երբ­աչ­քերս­ընկ­նում­են­այդ­բա­ժակ­նե­րի­ վրա,­ չեմ­ կա­րո­ղա­նում­ ար­ցունք­ներս­զս­պել»։

2015­թ.­մար­տի­19­­ին­թշ­նա­մու­հա­տուկ­նշա­նա­կու­թյան­ջո­կա­տի­ու­ժե­ղաց­ված­խում­բը՝­բաղ­կա­ցած­20­25­հո­գուց,­հար­ձա­կում­ձեռ­նար­կեց­Գյու­լիս­տա­նի­ ուղ­ղու­թյամբ­ տե­ղա­կայ­ված­ դիր­քե­րի­ վրա,­ որի­ժա­մա­նակ­արիաբար­կռ­վե­լով­ծանր­վի­րա­վոր­վեց­և­նույն­թվա­կա­նի­մար­տի­26­­ին­հոս­պի­տա­լում­մա­հա­ցավ­Սամ­վել­Հա­կո­բյա­նը185:­

­ՀԻ­ՇԱ­ՏԱ­ԿԸ ­Հա­յաս­տա­նի­ Հան­րա­պե­տու­թյան­ Ան­կա­խու­

թյան­տո­նի­առ­թիվ,­ հայ­րե­նի­քի­պաշտ­պա­նու­թյան­գոր­ծում­ ցու­ցա­բե­րած­ ան­ձնա­կան­ խի­զա­խու­թյան­և­ ան­ձնա­զո­հու­թյան­ հա­մար­ ՀՀ­ նա­խա­գահ­ Սերժ­Սարգ­սյա­նի՝­ 2015­ թ.­ սեպ­տեմ­բե­րի­ 5­ի­ ՆՀ­517­­Ա­հրա­մա­նագ­րով­ N­ զո­րա­մա­սի­ զին­ծա­ռայող,­ շար­

185 2015 թ․ մար տի 19 ­ին Գյու լիս տա նում տե ղի ու նե ցած մար­տի նկա րագ րու թյու նը տե՛ս նաև Ար շակ Հա րու թյու նյա նին, Էդո ւարդ Հայ րա պե տյա նին և Հա կոբ Խա չատ րյա նին նվիր ված հատ ված նե րում։

183ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

քային­ Սամ­վել­ Սա­սու­նի­ Հա­կո­բյա­նը­ հետ­մա­հու­պարգ­ևատ­րվել­ է­ «Ա­րիու­թյան»­մե­դա­լով:­

Ար­ցա­խի­ նա­խա­գահ­Բա­կո­ Սա­հա­կյա­նի­ հրա­մա­նագ­րով՝­ԼՂՀ­պե­տա­կան­սահ­մա­նը­ պաշտ­պա­նե­լիս­ցու­ցա­բե­րած­ արիու­թյան­հա­մար­ ԼՂՀ­ պաշտ­պա­նու­թյան­բա­նա­կի­N­զո­րա­մա­սի­զին­ծա­ռայող­ Սամ­վել­ Սա­սու­ի­Հա­կո­բյա­նը­հետ­մա­հու­պարգ­ևատր­վել­ է­ «Ա­րիու­թյան­հա­մար»­մե­դա­լով։

2015­թ.­հոկ­տեմ­բե­րի­2­ին­Արա­րա­տի­մար­զի­Ար­ևա­բույր­ գյու­ղի­ դպ­րո­ցում­ կազ­մա­կերպ­վել­ է­ հուշ­ցե­րե­կույթ՝­նվիր­ված­Սամ­վել­Հա­կո­բյա­նին։

2015­ թ.­ հոկ­տեմ­բե­րի­ 2­ին­ այն­ դաս­վա­րա­կան­դա­սա­սե­նյա­կը,­որ­տեղ­առա­ջին­ան­գամ­ոտք­է­դրել­Սամ­վե­լը,­ան­վա­նա­կոչ­վել­է­հե­րո­սի­ան­վամբ։

ԱՊ­ՐՈՂ­ՆԵ­ՐԻ­ՀՈՒ­ՇԵ­ՐՈՒՄ

­«Ան­չափ­հու­մո­րով­ու­բա­րի­էր:­Նրա­նից­եր­բեք­չեն­ դժ­գո­հել:­ Ծա­ռա­յու­թյան­ գնա­ցել­ է­ մեծ­ սի­րով,­ան­համ­բեր­էր.­ու­զում­էր­շուտ­գնալ­ու­հենց­Ղա­րա­բաղ:­Նրան­ բո­լորն­ էին­ սի­րում,­ամեն­ մի­ջա­վայ­րի­ու­րա­խու­թյունն­էր։­Միշտ­ասում­էր՝­«մա­մա՛,­ես­խա­ղա­ղու­թյան­աղավ­նին­եմ,­որ­տեղ­էլ­գնամ,­ես­նենց­կա­նեմ,­որ­խա­ղա­ղու­թյուն­լի­նի»»:

Մա­րի­նե­Հա­կո­բյան,­հերոսի­մայ­րը

Մոր՝­Մարինե­Հակոբյանի­հետ

184 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

­«Ինչ­քան­էլ­ծանր­է,­ես­չեմ­կա­րող­նրա­մա­սին­առանց­ար­ցունք­նե­րի­խո­սել:­Ծնո­ղա­կան­սեր,­կապ­վա­ծու­թյուն,­ ինքն­ ու­րիշ­ աշ­խարհ­ էր­ ինձ­ հա­մար:­Ին­քը­հայ­րե­նա­սեր­ծն­վել­էր,­ին­քը­զին­վոր­էր­ծն­վել:­Սկ­սել­էր­սպոր­տից:­Հի­մա,­երբ­հետ­եմ­նա­յում,­տես­նում­եմ,­որ­նրա­սերն­առ­հայ­րե­նիք­սկս­վեց­սպոր­տից:­ Մի­ ան­գամ­ մր­ցույ­թի­ ժա­մա­նակ­ ադր­բե­ջան­ցու­էր­հաղ­թել,­զան­գեց,­ասաց՝­«թուր­քի­եմ­խփել». ան­նկա­րագ­րե­լի­ ու­րախ­ էր:­ Ին­քը­ հպարտ­ էր,­ որ­հայ­րե­նիքն­ էր­ ներ­կա­յաց­նում:­ Ու­զում­ էր­ այն­պի­սի­մարդ­դառ­նալ,­որ­բո­լորն­իրեն­հի­շեն,­ճա­նա­չեն:­Մի­ջա­կու­թյու­նը­Սամ­վե­լի­հա­մար­չէր,­նա­առա­ջա­վոր­էր­ամեն­հար­ցում:­Ավագ­դպ­րո­ցում­կա­տա­րյալ­տղա­մարդ­էր,­ում­հետ­կա­րե­լի­էր­նս­տել­ու­ժա­մե­րով­զրու­ցել»:

Վար­դու­հի­Ղա­զա­րյան,­­Սամ­վե­լի­դաս­ղեկ­և­մա­թե­մա­տի­կայի­

ու­սուց­չու­հի­

«­Հո­ղա­մա­սում­չէր­թող­նում՝­գործ­անեմ,­նենց­սի­րուն,­կո­կիկ­գործ­կա­ներ­էրե­խես,­ձեռ­քիցս­կվերց­ներ,­կա­սեր՝­«տա­տի՛,­ես­կա­նեմ,­դու­թո՛ղ»։­Հաց­էի­թխում,­հա­նում,­ամ­բողջ­փո­ղո­ցին­հյու­րա­սի­րում­էր:­Չա­փից­դուրս­խղ­ճով­էր»։

­Ծա­ղիկ­Հա­կո­բյան,­հերոսի­տա­տիկը

185ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆ

Ս­ՏԵՂ­ԾԱ­ԳՈՐ­ԾՈՒԹՅՈՒՆ­ՆԵՐ­

ԵՂ­ՆԻԿ­ՆԵՐ

­Սա­րե­րից­այն­կողմ՝­ամ­պե­րից­էլ­վեր,­Ծա­ռայե­լու­եմ­եկել­Եղ­նիկ­ներ,­Ուր­ավարտ­վում­է­ամ­բողջ­աշ­խար­հը,­Ուր­քար­քա­րոտ­է­իմ­ճա­նա­պար­հը։ Այս­տեղ­կա­րո­տը­զին­վո­րի­սր­տումՓ­շա­լա­րե­րով­իր­բույնն­է­հյու­սում։­Ա­մեն­քից­հե­ռու՝­ըն­տա­նիք­ու­սեր,­Եր­կար­ճա­նա­պարհ,­քար­քա­րոտ­սա­րեր։

­Սի­րող­տղայի­մտ­քին­բան­չկա,­Միայն­պատ­կերն­է­սի­րած­աղջ­կա։­Ես­մորս­ձայնն­եմ­անուշ­կա­րո­տել,­Կու­զեի­գնալ,­աչ­քե­րը­մաք­րել։ Աչ­քե­րը՝­որոնք­շատ­են­ար­տաս­վել,­Իր­զին­վոր­որ­դու­ճամ­փին­ըս­պա­սել,

­Մա՛յր­իմ­հա­րա­զատ,­չտխ­րես­հան­կարծ։­Ես­չեմ­գնա­ցել­ձե­զա­նից­ան­դարձ,­Ես­ետ­եմ­գա­լու,­միայն­սպա­սեք­Եվ­իմ­հետ­ևից­զուր­մի՛­ար­տաս­վեք…

­Հեղ.՝­Սամ­վել­Հա­կո­բյան,­05.10.2014­թ.

186 ՀԱՅ­-Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԸ­ԵՎ­ՄԵՐՕՐՅԱ­ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

ՆԵ­ՐԱ­ԾՈՒԹՅՈՒՆ­..........................................................5ՀԱՅ­­Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­ՄԻ­ՀԱ­ՄԱ­ՌՈՏ­ԱԿ­ՆԱՐԿ­(1988­1994­ԹԹ.)­............................................9«­ՀԱՅ­­Ա­ԴՐ­ԲԵ­ՋԱ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՊԱ­ՏԵ­ՐԱԶ­Մ».­ՔՆ­ՆԱ­ԿԱՆ­ՎԵՐ­ԼՈՒ­ԾՈՒ­ԹՅՈՒՆ­(2014­2015­ԹԹ.)­.............................................................53

ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆԱՐ­ՄԵՆ­ԼԵ­ՎՈ­ՆԻ­ՀՈՎ­ՀԱՆ­ՆԻՍՅԱՆ­......................83Ա­ԶԱՏ­ԱՐ­ԹՈՒ­ՐԻ­ԱՍՈՅԱՆ­.....................................101Ա­ՐԱ­ՐԱՏ­ՎԱ­ՉԻ­ԿԻ­ԽԱ­ՆՈՅԱՆ­..............................111­ԶՈ­ՐԻԿ­ԺԻ­ՐԱՅ­ՐԻ­ԳԵ­ՎՈՐԳՅԱՆ­.........................118­ՍԱՐ­ԳԻՍ­ԱՐ­ՄԵ­ՆԻ­ՄՈՎ­ՍԻՍՅԱՆ­.........................138ՎԱՐ­ԴԱՆ­ՄԱՐ­ՏԻ­ԿԻ­ՄԿՐՏՉՅԱՆ­..........................146­ԱՐ­ՇԱԿ­ԿԱ­ՐԵ­ՆԻ­ՀԱ­ՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ­..................153Է­ԴՈ­ՒԱՐԴ­ԳԱ­ԳԻ­ԿԻ­ՀԱՅ­ՐԱ­ՊԵՏՅԱՆ­.................164­ՀԱ­ԿՈԲ­ԳԱ­ԳԻ­ԿԻ­ԽԱ­ՉԱՏՐՅԱՆ­............................171

­ՍԱՄ­ՎԵԼ­ՍԱ­ՍՈՒ­ՆԻ­ՀԱ­ԿՈԲՅԱՆ­..........................179

Էդգար Էլբակյան

Հայ-ադրբեջանական պատերազմը և մերօրյա

հերոսները

Շապիկի ձևավորումը՝ Ա. ԱղաբաբյանիՇապիկի նկարը վերցված է ՀՀ պաշտպանության նախարարության պաշտոնական կայքէջից (www.mil.am)Հրատ. խմբագրումը՝ Ա. ԱղաբաբյանիՀամակարգչային ձևավորումը՝ Կ. Չալաբյանի

Չափսը՝ 60x84 1/16: Տպ. մամուլը՝ 11,75:Տպաքանակը՝ 600:

«Գևորգ ­ Հրայր» ՍՊԸՏպագրված է ԼՈՒՍԱԿՆ տպարանում:

Երևան,­Գրիգոր­Լուսավորչի­6։­Հեռ․՝­52­79­74։­Էլ․­փոստ­lusakn@rambler.ru