Page 1 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

قصو حضرت سليمان عليه الصالت والسالم)پارٽ پهريون( تحريروتحقيق، انجنيئر عبدالرزاق ميمڻ

وورث سليمان دائود و قال يا ايها الناس علمنا منطق الطير وائو تينا من ڪل شيء ان هذا لهو الفضل المبين. )سوره النمل(. ۽ جانشين بڻيو سلليمان ع، دائود ع جو ۽ فرمايائون اي ماڻهئو! اسانکي سيکاري وئي آهي پکين جي

.“ٻولي ۽ اسان کي عطا ڪئي ويون آهن هر قسم جون شيون، بيشڪ اهائي ظاهر بزرگي آهياهلل ج حضرت سليمان ع کي حضرت دائود ع جي نبوت ۽ ملڪ جو وارث بڻايو. )هتي آيت ۾ مال جي وراثت

مراد ڪانهين( ڇو جو حضرت دائود ع جا سليمان ع کان عالوه به گهڻائي پٽ هئا جيڪيدونياوي مال ۾ حصيدار هئا، صرف سليمان ع مال جا وارث نه هئا ان الء به ته اصحاب سڳورن جو هڪ گهڻو تعداد اهو ثابت ٿو .(ڪري ته نبي صلعم جن فرمايو ته” اسان ڪنهن کي وارث نه بڻائيند آهيون اسان جو ڇڏيل صدقه هوندو آهي

سليمان ع جو شجره نسب هن ريت آهي” سليمان ع بن دائود ع، بن ايشا، بن عويد، بن سلمون، بن نخشون، بن عميناداب، بن ارم، بن حصرون، بن فارص، بن يهودا، بن يعقوب ع، بن اسحاق ع، بن ابراهيم ع، بن ابوالربيع نبي ابن

.(نبي )ابن عساڪر

Page 2 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

ايها الناس علمنا منطق الطير وائو تينا من ڪل شيء“ حضرت سليمان ع پکين جي گفتگو ٻڌي سمجهي ويندا ”نهن جي چهڪڻ جو مقصد يا ارادو ڇا آهي

.هئا ته هو هڪ ٻئي کي ڇا ٿا چون ۽ ا

حافظ ابوبڪر بيهقي نقل ٿو ڪري ته ابو مالڪ رح بيان ڪيو ته” حضرت سليمان ع بن دائود ع هڪ ذريا جهن جهرڪيء جي گرد المارا پئي ڏنا، پاڻ ع پنهنجي ساٿين کي ماطب ٿي چوڻ لڳا ته”

جهرڪ جي ڀرسان گ

خبر اٿو ته هي جهرڪيء کي ڇا پيو چوي؟ ساٿين عرض ڪيو ته اي اهلل ج جان نبي ع، توهان ئي ٻڌايو، پاڻ ع ن )جهرڪ( سان

فرمائڻ لڳا” هو جهرڪيء کي پنهنجي نفس جي مقصد الء دعوت پيو ڏئي ۽ چويس پيو ته هوء ا

ن کي دمشق جي گهرن ۾ جنهن ۾ هوء چاهي رکندو.“ حضرت سليمان ع فرمايو ته دمشق شادي ڪري ته هو ا

نهن ۾ ڪير به رهي نٿو سگهي ۽ هر اهڙو پيغام نڪاح ڏيڻ وارو ڪوڙو آهي. ابن جا گهر پٿرن جا آهن ۽ ا

نهن امام بيهقيء کان انهن ئي لفظن ۾ روايت ڪيو آهي ته اهڙيء طرح پاڻ ع عساڪر، ابو قاسم زاهر کان، ا

.سڀني حيوانن کان عالوه مختلف قسمن جي مخلوق جو ٻوليو سمجهندا هئا

وحشر لسليمان جنوده من ... عبادڪ الصالحين. )سوره النمل(” ۽ ڏنا ويا سليمان کي جنن جا لشڪر، انسان ۽ ”ذريا ڪيوڙين )ڪيليون يا ماڪوڙا( جي

پکين مان، بس هو نظم و ضبط جا پابند آهن. ايستائين جو جڏنهن هو گ

واديء مان ته هڪ ڪيلي )ڪيوڙي( چوڻ لڳي اي ڪيليئو! داخل ٿي وڃو پنهنجن ٻرن ۾، ڪٿي ڪچلي نه ذريو( ته سليمان

ڇڏي توهان کي سليمان ع ۽ انهن جو لشڪر ۽ ان کي خبر ئي نه پوي )ته توهان مٿان ڇا گ

مشڪيو ۽ کلي پيو ان جي ڳاله ڪرڻ سان ۽ چوڻ لڳو ع مهنجا مالڪ ج! مونکي توفيق ڏي ج ته مان ع هي نيڪ

شڪر ادا ڪريان تهنجي ج نعمت جو جيڪا تو ج مونکي ڏني ۽ مهنجي وادين )مائٽن( تي، ته مان ا

ڪم ڪريان جن کي تون ج پسند ڪرين ۽ شامل ڪر ج مونکي پنهنجي ج رحمت جي ڪري پنهنجي ج .“نيڪ ٻانهن ۾

سبحان اهلل! هن آيت ۾ اهلل ج پنهنجي نيڪ ٻانهين ۽ نبي سليمان ع جي باري ۾ ٻڌائي پيو ج ته هڪ ڏينهن پاڻ ع پنهنجي الئو لشڪر سميت روانا ٿي ويا، ان لشڪر ۾ جن، ماڻهون پکي غرض هر قسم جا چرند پرند ۽ مخلوق ڏمي پنهنجي پرن سان لشڪر مٿان پاڇو ڪندا وڃي رهيا

هئي. جن انسان ساڻن ع گڏ هلي رهيا هئا ۽ پکي مٿان ا

هئا، شروع کان آخر سمورو لشڪر وڏي سوڪون ۽ منظم طريقي سان پکين جي پرن جي ڇانو ۾ پنهنجي منزل مقصود طرف روان هو هر ماڻهون پنهنجي پنهنجي جڳه تي روان هو ته ڪير اڳيا وڌڻ جي گستاخييا پويا رهجڻ

..۾ڪوتاهي نه ڪري، ايستائين جو اهڙي واديء ۾ پهتا جتي ڪيليون رهنديون هيو

ذر طائف جي هڪ واديء وٽان ٿيو هو، پاڻ حضرت وهب رضيه ذڪر ڪن ٿا ته بقول سليمان ع انهن جو گ

ڏري رهي هئي، جنهن ڪيوڙيء ٻي ڪيوڙيء کي خبردار ڪيو هو ان هڪ تخت تي هئا جنهن کي هوا ا

ها ”بنوالشيعبان“ جي قبيلي سان تعلق رکندي هئي. سند بقول هيء ڪيوڙي ڪيليء جو نالو”جرسا“ هو ۽ ا

)ڪيلي( قد ڪاٺ ۾ بگهڙ جيتري هئي ۽ منڊي هئي ) وهب جو هي قول محل نظر آهي( ڇو جو سياق ڪالم مان اندازو ٿو ٿئي ته حضرت سليمان ع ٻين گهوڙي سوارن ۽ لشڪرن پاڻ ع به هڪ گهوڙي تي سوار ٿي سفر

Page 3 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

_ندڙ تخت تي، جيئن ته ڪن ماڻهن جو خيال آهي ڇو جو جي واقعي اهڙي ڪري رهيا هئا نه ڪه ڪنهن ا

ٺ، کائڻ پيئڻ صورت حال هجي ها ته ڪيليء جي لتاڙجي وڃڻ جون سڀئي شيون هجن ها. مثال جانور، گهوڙا، ا

.جو سامان، خيمان، چوپايا، پکي ۽ ٻيون گهڻيون شيون. انشا اهلل تفصيل اڳيان ايندو

فتگو سمجهي ويا هئا ۽ هو پنهنجي قوم کي پاڻ بچاء ڪرڻ جي مقصد اهو ته حضرت سليمان ع ڪيليء جي گ

فتگو ٻڌي پاڻ ع خوشيء ۾ پئي ماپيا ڇو جو اهلل ج کين ع هڪ اهڙي نعمت سان تلقين ڪري رهي هئي اها گ

.نوازيو هو جنهن کان ٻيا سڀئي ماڻهون محروم هئافتگو ڪري سگهندا هئا.

ڪي ماڻهون چون ٿا ته حضرت سوليمان ع کان پهرئين تمام جانور انسانن سان گ

هي پوء هميشه الء خاموش نهن کان انسانن سان گفتگو نه ڪرڻ جو عهد)قسم( ورتو ۽ ا

حضرت سليمان ع پوء ا

ڪيا ويا جنهن ڪري ان عهد جي ڪري هو هاڻ ماڻهن سان گفتگو نٿا ڪن. ) اهو قصو محض جهالت جي پئداوار آهي، جي ان کي سچ به مڃجي ته سليمان ع جن جي ڪا خصوصيت ئي نه رهي ها ته هو اڪيال اهي

ٻوليون سمجهندا هئا ۽ سوليمان ع کان عالوه ٻين ماڻهن سان جانورن جي ڳاله ٻوله ڪرڻ ۾ ڪابه مصلحت نظر نٿي اچي( واهلل اعلم.”اهلل ج مونکي شڪر ڪرڻ جي توفيق ڏي“ تڏنهن ته سوليمان ع ڪيليء جي ڳاله ٻڌي اهلل

.ج بارگاه ۾ دعا ڪئي هئي

ان اشڪر نعمتڪ التي انعمت علي و علي والدي و ان اعمل صالحا ترضاه و ادخلني برحمتڪ في عباديڪ ”الصالحين” اها دعا آهي جيڪا سوليمان ع اهلل کان گهري” اي اهلل ج مونکي انهننعمتن تي شڪر ڪرڻ جي

توفيق ڏي جن سان تو مونکي نوازيو آهي مونکي ٻين ماڻهن جي ڀيٽ ۾ خصوصيت عطا ڪري مملڪت، نبوت ۽ جانورن جي ٻولين جي سمجه کان نوازيو. مونکي عمل صالح ڪرڻ جي توفيق ڏي ۽ پنهنجي نيڪ ٻانهن سان

.گڏ مهنجو حشر ڪر“ اهلل ج سندن دعا قبول ڪئي

والدين مان مراد دائود ع ۽ سندن ماء آهن. سليمان ع جي والده ماجده تمام عبده ۽ صالح خاتون هيون. جيئن سنيد بن دائود، يوسف بن محمد بن المنڪدر کا، هو پنهنجي پيء کان هو حضرت جابر رضيه کان روايت ڪن ٿا

ته حضور صلعم جن فرمايو ته” سوليمان بن دائود ع جي والده ماجده چين ته اي مهنجا ٻچا! رات جو گهڻو نه .سومهندو ڪر، ڇو جو رات جو گهڻو سمهڻ قيامت جي ڏينهن محتاج بڻائي ٿو ڇڏي

.قصو حضرت سليمان عليه الصالت والسالم)پارٽ ٻيو(تحريروتحقيق، انجنيئر عبدالرزاق ميمڻابن ماجه پنهنجن چئني مشائخ کان انهن ئي لفظن سان انهيء سند کي روايت ڪيو آهي. عبدالرزاق، معمر کان، ۽

هو زهري کان روايت ڪندي فرمائي ٿو ته” حضرت سليمان ع بن دائود ع ۽ سندن ساٿي ”دعا استسقاء“ الء نڪتا ته ڇا ٿا ڏسن ته هڪ ڪيوڙي پنهنجي هڪ ٽنگ کڻي بارش اچڻ الء دعا پئي گهري. اهو ڏسي پاڻ ع پنهنجن

ساٿين کي چوڻ لڳا ته” واپس هلو توهان جي بارش جي دعا قبول ٿي وئي. ان ڪيوڙيء پهرئين بارش جي دعا ها اهلل ج ڀرفان قبول ٿي چڪي آهي

گهري آهي ۽ ا

Page 4 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

ابن عساڪر چوي ٿو ته هي حديث مرفوعا” به ذڪر ٿيل آهي پر هن حديث ۾ حضرت سليمان ع جو نالو ڪونهين، حضرت ابو هريره رضيه کان روايت آهي ته ته مون حضور صلعم جن کي اهو چوندي ٻڌو ته” نبين

عليهما سالما مان هڪ نبي ع ماڻهن جي معيت ۾)سان گڏ( اهلل ج کان بارش جي دعا ڪرڻ الء ٻاهر نڪتو ع ن

ته اوچتو ڇا ٿا ڏسن ته هڪ ڪيلي پنهنجي ٽنگ کڻي اهلل ج کان بارش جي دعا گهري رهي هئي، اهلل ج ان ا

”نبي ع فرمايو” واپس هلو! هن ڪيليء جي طفيل توهانجي بارش جي دعا ٻڌي وئي آهي

ڪر ۾ مبتال ٿي ويا هئان پاڻ ع ماڻهن کي حڪم ڏنو ته سدي رح فرمائين ٿا ته” عهد سليمانيء ۾ ماڻهون ڏ

شهر کان ٻاهر نڪرن ) ته بارش الء دعا گهرجي( ته ڇا ٿا ڏسن ته هڪ ڪيلي آهي جيڪ پنهنجي ٽنگ مٿي ڪري بيٺي آهي ۽ دعا پئي گهري ته” اي اهلل ج! مان توهنجي ج مخلوق جو هڪ فرد آهيان، توهنجي ج فضل

ن کي بارش )مينهن( سان نوازيو .کان سواء اسان ڪجه به نٿا ڪري سگهون“ حضور صلعم فرمائين ٿا ته ” اهلل ج ا

اڪثر اسالف بيان ڪيو آهي ته حضرت سليمان ع جون هڪ هزار زالون هيون، 033 نڪاح ۾ 033 مدخوله. يعني 033 آزاد ۽ 033 ٻانهيون، ايترين زالن سان قربت ڪرڻ هڪ وڏو ڪم هو. امام بخاري چوي ٿو ته ابوهريره رصيه کان روايت آهي ته نبي صلعم جن فرمايو ته حضرت سليمان ابن دائود ع فرمايو ته مان اڄ رات 03 زالن ڏي ويندس هر هڪ شاهسوار جي ماء بڻبي جيڪو راه خدا ۾ جهاد ڪندو. حضرت سليمان ع جي دوست چيو ته

ن جو ٻار به هڪ پاسي انشااهلل! ليڪن حضرت سليمان ع اهي لفظ ڪونه چيا، صرف هڪ زال پيٽ سان ٿي ۽ ا

کان بيڪار هو. حضور صلعم جن چيو ته جي هو ع انشا اهلل چون ها ته 03 ٻار پئدا ٿي ضرور اهلل ج جي راه ۾ جهاد ڪن ها. )شعيب ۽ ابو زناد چوي ٿو ته 03 جو انگ وڌيڪ صحيح آهي، ان سند جي اعتبار سان امام بخاري

.(هن حديث کي روايت ڪرڻ ۾ اڪيال آهن

ابو يعلي، ابو هريره رضيه سان روايت ڪيو آهي چون ٿا ته” حضرت سليمان ع فرمايو ته اڄ رات واري واريسان مان نهن مان هر هڪ ٻار ڄڻيندي جيڪي اهلل جي راه ۾ تلوار زني ڪندا. پاڻ ع انشا اهلل

033 زالن ڏي ويندس، ا

ها به اڌ انسان هئي. ن رات 033 عورتن ڏي ويا صرف هڪ عورت مان ڇوڪري پئدا ٿي ۽ ا

ڪونه چيائون، ا

Page 5 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

نبيصلعم جن ارشاد فرمايو ته جي هو ع انشا اهلل چون ها ته هر هڪ عورت ٻار ڄڻي ها جيڪي اهلل ج راه ۾ تلوار هالئين ها . )هن جي سند صحيح جي شرط جي مطابق آ

پارٽ ٽيون)قصو حضرت سليمان عليه الصالت والسالم )

تحريروتحقيق، انجنيئر عبدالرزاق ميمڻ هي پر ان کي صحاح ۾ نقل نه ڪيو ويو آهي

هڪ ٻي حديث . پئي هليو سليمان ع جي زالن ۽ انهن مان اوالد ٿيڻ جو جنهن کي اڳتي کڻي هلون ٿاته قصو حضرت سليمان ع ” امام احمد کان آهي جيڪا هنن به حضرت ابو هريره رضيه کان روات ڪئي آهي چون ٿا ته

جيڪو راه خدا ۾ عورتن سان شب باشي ڪندس جنهن مان هر هڪ ٻارڄڻيندي 011فرمايو ته مان اڄ رات هو به پورو ڪونه هو جنهن

جهاد ڪندو ۽ پاڻ ع انشااهلل ڪونه چيائون، صرف هڪ عورت کي ٻار ڄائو مگر ا

011نبي صلعم جن فرمايو ته ته جي پاڻ ع انشااهلل چئي ڇڏين ها ته پاڻ ع وٽ . جو صرف هڪ پاسو موجود هوکي به روايت ڪرڻ ۾ امام امد به اڪيال آهن هن حديث. )ٻار ٿين ها ۽ هر هڪ راه اهلل ج جهد ڪري ها ).

هن مليل جليل حدثن کي ٻئي طرح سان ساڳئي مفهوم ۾ حضرت امام احمد رح حضرت ابو هريرهرضيه کان .روايت ڪيو آهي اهڙيء ڀرح ان کي شيخئين ۾ عبدالرزاق جي حوالي سان ان ئي سند سان روايت ڪيل آهي

ابوهريره رضيه کان روايت ڪندي بيان ڪيو آهي ته حضرت سليمان ع بن ٻئي طرف اسحاق بن بشر به حضرت زالن ڏي ويندس 0111ٻانهيون هيون هڪ ڏينهن پاڻ ع چيائون ته مان اڄ رات 011زالون ۽ 011دائود ع جون

جنهن مان هر هڪ ٻار ڄڻيندي جيڪو اهلل ج راه ۾ جهاد ڪندو پر پاڻ انشااهلل ڪونه چيائون، رات جو هو ع (. اڌ ڌڙ ڪونه هو. )زالن ڏي ويا جن مان صرف هڪ عورت ٻار ڄڻيو جنهن جو صرف هڪ پاسو صحيحهو 0111

درت ۾ مهنجي جان آهي جي پاڻ انشااهلل نبي صلعم جن فرمايو ته ان ذات پاڪ ج جو قسم جنهن جي قبضه ق

هن حديث جي سند . )هاچون هاته سندن چوڻ موجب ضرور شهسوار پئيدا ٿين ها جيڪي راه اهلل ج جهاد ڪن جڏنهن صحيح روايتن ” ضعيف آهي ڇو جو ان ۾ اسحاق بن بشر آهي ۽ هي شخص منڪر الحديث آهي ۽ خصوصا

واهلل اعلم( جي مخالفت ڪري رهيو هجي ته سندس روايت ڪندڙ حديثون منڪر هونديون آهن .

Page 6 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

(قصو حضرت سليمان عليه الصالت والسالم)پارٽ چوٿون .تحريروتحقيق، انجنيئر عبدالرزاق ميمڻ

.(و تفقد الطير فقال مالي آلاري الهدهد..... وهم صغرون. )سوره النمل”

۽ پاڻ )هڪ ڏينهن( پکين جو جائز ورتو ته چوڻ لڳا ته ڪهڙو سبب آهي جو مونکي)اڄ( هد هد نءر نٿو اچي يا هو ن

ن کي ڪهي ڇڏيندس يا ا

ن کي سخت سزا ڏيندس يا ا

آهي ئي غيرحاظر)جي هو غير حاظر آهي( ته مان ضرور ا

ذري )ته هو اچي ويو( ۽ چوڻ لڳو. مان کي ڏيڻو پوندو مو وٽ ڪو واضح دليل، بس اڃا ڪجه گهڻي دير به گ

ها) هيء ته( مان کڻي آيو آهيان اوهان وٽ هڪ اهڙي خبر کڻي آيو آهيان جنهن جي اوهان کي پروڙ نه هئي، ا

ن کي ڏني وئي نهن جي حڪمران آهي ۽ ا

ملگ ”سبا“ مان هڪ يقيني خبر. مون ڏڄو هڪ عورت کي جيڪا ا

ن جي قوم کي ته هو سڀ ن کي ۽ ا

ن جو هڪ عظيم )الشان( تخت آهي. مون ڏٺو آهي ا

آهي هر قسم جي شيء ۽ ا

ن ن الء )هي مشرڪانه( اعمال بس ا

ن الء شيطان ا

سجدو ڪن ٿا سج کي اهلل ج کان سواء ۽ سنواري ڇڏيا آهن ا

ن کي)سڌي( رستي کان بس هو هدايت قبول نٿا ڪن. هو ڇو نه سجدو ڪن اهلل ج کي روڪي ڇڏيو آهي ا

جيڪو ڪڍي ٿو مخفي شين کي آسمان ۽ زمين منجهان ۽ هو ڄاڻي ٿو جيڪي توهان لڪايو ٿا ۽ جيڪي توهان ڏيکاريو ٿا. اهلل ج کان سواء ڪو به معبود ناهي هو مالڪ آهي ٿرش عظيم جو. پاڻ فرمايائون اسان پوري کوجنا ڪنداسون، ان ڳاله جي ته تو سچ چيو آهي يا تون به غلط بياني ڪرڻ وارن مان آهين وڃ! کڻي مهنجو

Page 7 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

ن کي ۽ پوء پاسي تي ٿي بيه ان کان ۽ ڏس! ته هو هڪ ٻئي سان ڇا ٿا ڳالهائين. )خط هي خط )پيغام( ۽ پهچاء ا

پڙهي( ملڪه چيو اي سرداران قوم! پهچايو ويو آهي مون وٽ هڪ عزت وارو خط. هي سليمان ع طرفان آهي ۽ هي آهي ته اهلل ج جي نالي سان شروع ٿو ڪريان جو رحمان )۽( رحيم آهي، توهان ماڻهون ،غرور ۽ تڪبر نه ڪريو، ۾وهنجي سامهون اچو مون وٽ فرمانبردار ٿي. ملڪه چيو اي سرداران قوم! مونکي صالح ڏيو، هن

معاملي ۾، مان ڪو به حتمي فيصلو نه آهي ڪندي جيسين ڪه توهان موجود ناهيو هو چوڻ لڳا اسان گهڻا طاقتور ۽ جنگجو آهيون ۽ فيصلو ڪرڻ اوهانجي اختيار ۾ آهي توهان غور ڪريو ته ڇا ٿيون حڪم ڏيڻ چاهيو.

ن کي برباد ڪري ملڪه چيو ته ان ۾ شق ناهي ته بادشاه جڏنهن داخل ٿين ٿا ڪنهن وسنديء )ڳوٺ( ۾ ته ا

تي جي عزت وارن شهرين کي ذليل. ۽ اهو ئي سندن دستور آهي. )ان ڪري( جنگ ڪرڻ ڇڏين ٿا ۽ بڻائي ڇڏين ٿا ا

بلڪل دانشمندي ناهي ۽ مان موڪليان ٿي ان ڏي هڪ تحفو پوء ڏسان ٿي ته قاصد ڪهڙو جواب کڻي اچن ٿا ن ع وٽ )هديه کڻي آيا( ته پاڻ ع فرمايائون ته ڇا توهان ماڻهون مال سان مهنجي مدد ٿا ڪرڻ

پوء قاصد جڏنهن ا

ن کان جيڪو توهان ڏنو آهي بلڪه توهان هو بهتر آهي ا

چاهيو؟ )ٻڌو!( جيڪي عطا ڪيو آهي مونکي اهلل ج ا

ن وٽ اهڙو لشڪر کڻي جنهن جي ته پنهنجي تحفي تي خوش به نه ٿي آهيو ته واپس وڃو ان وٽ ۽ اسان اچون پيا ا

ن کي ان شهر مان ذليل ڪري ۽ هو ر سوا ۽ مقابلي جو هن ۾ تاب )طاقت(ناهي ۽ اسان يقينن ڪڍي ڇڏينداسون ا

خوار ٿي چڪا هوندا

(قصو حضرت سليمان عليه الصالت والسالم)پارٽ پنجون تحريروتحقيق، انجنيئر عبدالرزاق ميمڻ

Page 8 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

.(و تفقد الطير فقال مالي آلاري الهدهد..... وهم صغرون. )سوره النمل”

هن آيت سڳوريء ۾ حضرت سليمان ع ۽ هد هد جي واقعي کي بيان ڪيو ويو آهي، ڇو جو پاڻ ع وٽ هر قسم هي

جا پکي هئا، اهڙا پکي به هئا جن جي ڊيوٽي ئي اها هوندي هئي ته ته پاڻ جنهن شي جي تمنا ڪندا هئا ته ا

حاضر ڪري ڇڏيندا هئا ۽ جهڙي طريقي سان بادشاهن جي دربار۾ لشڪري وقفي وقفي سان حاظر ٿيندا رهندا هئا هي پکي به پنهنجي واري تي حاظري ڀريندا هئا. هد هد جي اها ڊيوٽي هوندي هئي ته ته جڏنهن ريگستان ۾ سفر

ڏندو هو جيئن حضرت ابن عباس رضيه ۽ ٻين گهڻن ئي ڪندا هئا ۽ پاڻي نه لڀندو هو ته هو پاڻيء جي تالش ۾ ا

.مفسرين روايت ڪيو آهي

هد هد پکيء کي اهلل ج اها خصوصيت بخشي آهي ته هو پاڻيء کي زمين جي ته ۾ به ڏسي سگهي ٿو، جتي هد هد تي کوه کوٽي پاڻي ڪڍيو ويندو هو ۽ ريگستان ۾ ماڻهون ان پاڻيء مان

پکي پاڻيء جي نشاندهي ڪندو هو ا

جهائيندا هئا ۽ ٻين ضرورتن الء به استعمال ڪندا هئا. هڪ ڏينهن حضرت سليمان ع هد هد پکيء ڇ ا

پنهنجي ا

کي سڏايو ته هو محفل مان غائب هو ”فقال مالي ال اري الهد هد ام ڪان من الغائبين“ ڪهڙو سبب آهي جو هو اڄ غائب آهي ۽ پنهنجي خدمت جي جڳه تي موجود ناهي يا مونکي نظر نه پيو اچي“”و جئتڪ من سباء بنباء

يقين“ مان سبا جي متعلق هڪ سچي خبر کڻي آيو آهيان“ ۽ خبر اها آهي ته سبا ۾ هڪ عورت آهي جيڪا ن سان گڏوگڏ هوء هڪ عظيم تخت جي مالڪ به

ن کي دنيا جي هر نعمت ميسر آهي ۽ ا

بادشاهي پئي ڪري ا

.آهين جي وزيرن ۽ اعيان حڪومت جي باري ۾ سوليمان ع کي تفصيل ٻڏايا. ۽

هد هد، يمن جي عالئقي جي ملڪه ا

تي جي عوام سندس اهو به ٻڌايائين ته جيئن ته يمن جي بادشاه جو ڪو پٽ ڪونه هو ته هن جي وفات کان پوء ا

.ڌيء کي پنهنجو بادشاه مقرر ڪري ڇڏيو ۽ هو پي جي تاج جي وارث ٿي آهي

ثعلبي رح ۽ ٻيا آئمه مفسرين بيان ڪن ٿا ته، سبا جي بادشاه جي مرڻ کان پوء هڪ مرد جي رسم تاج پوشي ٿي ن قبول ڪري شادي ڪئي پر جڏنهن

ن شخص کي نڪاح جو پيغام موڪلي ا

ته فساد ٿي پيا. بادشاه جي ڌيء ا

هو رات جو هن جي حجله عروسيء ۾ داخل ٿيو ته هن ملڪه هن کي شراب پياريو، جڏنهن هو نشي ۾ مست ٿي ويو ته هن عورت ان جو سر قلم ڪري ڇڏيو ۽ دروازي تي لٽڪائي ڇڏيو. ماڻهن بادشاه جي ان قتل سان اتفاق

ن بادشاه جي ڌيء کي تاج پارائي پنهنجو بادشاه مڃي ورتو اها عورت ”بلقيس بن سيرح“ هئي. سيرح ڪري ورتو ۽ ا

جو اصلي نالو”هدهاد“ هو. هڪ قول آهي ته ان جو نالو”سراحيل بن زي جدن، بن السيرح، بن الحارث، بن قيس، بن .“صيفي، بن سبا، بن يشجب، بن يعرب، بن قحطان هو

ن جو هي به چيو وڃي ٿو ته” هون هڪ عورت سان شادي ڪئي هئي جنهن جو تعلق جنن جي نسل مان هو ۽ ا

ن کي ”بلقيس“ نالو ”ريحانه بنت السڪن“ هو، ان جي پيٽان ”بلقيد“ جنم ورتو هو، هن ٻارڙيء جو نالو”تلقمه“ هو ۽ ا

.چوندا هئا

ثعلبي حضرت ابو هريره رضيه کان روايت ڪري چئي ٿو ته نبي صلعم جن فرمايو ته” بلقيد جي والدين مان هڪ

Page 9 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

جن هو“)هي حديث غريب آهي ۽ ان جي سند ۾ ضعف آهي(. ثعلبي حضرت ابوبڪر رضيه کان روايت ٿو ڪري ها قوم هرگز فالح نه وٺندي جن

ته” مون بارگاه رسالت ۾ بلقيس جو ذڪر ڪيو ته نبي صلعم جن فرمايو ته” ا

عورت کي حڪمران بڻايو“ ترمذي ۽ نسائي، حميد جي حوالي سان هن کي روايت ڪيو آهي ته، حميد حسن کان، نهن محمد صلعم جن کان روايت ڪيو آهي. ترمذي بقول هيء حديث صحيح آهي

نهن ابوبڪر کان، ا

.(ا

هي اهلل ج جو فرمان آهي ته” واوتيت من ڪل شيء“ جيڪو هڪ عورت ۽ هڪ بادشاه جي شان جي الئق آهي ا

سڀ نعمتون بلقيس کي حاصل آهن“ ولها عرش عظيم“ مملڪت جو تخت جيڪو االهي قسمن جي لعل و “جواهر سان ٺهيل آهي ۽ وڏي قيمتي ۽ ناياب شين سان سجيل آهي

پوء هد هد ٻڌايو ته هو ماڻهو ڪافر آهن، اهلل ج کي ڇڏي سج جي پوڄا ڪن ٿا، شيطان کين گمراه ڪري ڇڏيو نهن اهلل ج وحده الشيڪ له جي عبادت ڇڏي مخلوق جي عبادت شروع ڪري

آهي، هن ملعون جي چوڻ تي ا

ڇڏي آهي. اهلل ج جيڪو آسمان ۽ زمين جو مالڪ آهي، ظاهر ۽ باطن کي ڄاڻڻ وارو آهيمحسوسات ۽ معنويات ن کي ڇڏي سج کي پنهنجو ديوتا يقين ٿا ڪن اهلل ال اله اال هو رب العرش العظيم

“ان جي دائرياختيار ۾ آهن ۽ هو ا

ن جو تخت مخلوقن جي تختن کان تمام گهڻو وڏو آهي اهلل ج ، جيڪو معبود حقيقي آهي، ا

(قصو حضرت سليمان عليه الصالت والسالم)پارٽ ڇهون تحرير و تحقيق؛ انجنيئر عبدالرزاق ميمڻ

.(و تفقد الطير فقال مالي آلاري الهدهد..... وهم صغرون. )سوره النمل”

حضرت سليمان ع هد هد پکيء جون ڳالهيون ٻڌي، ملڪه بلقيس جي نالي تي هڪ خط لکي موڪليو، ن جي رسول ع جي اطاعت جي تبليغ هئي ۽ لکيو ته موهنجي ع جي سامهون پاڻ کي جهڪاء

جنهن ۾ اهلل ج ۽ ا

Page 10 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

۽ فرمانبردار بڻجي حاظر ٿيء. قرآن شريف جي لفظن ۾ پاڻ لکيائون”اال تعلمو علي“ مهنجيي اطاعت ۽ فرمانبرداريء کان سرڪشي نه ڪر تون” وائتوني مسلمين“ بغير حيلي بهاني هٿ ٻڌي فرمابردا ٿي مهنجي بارگاه ۾ حاظر ٿي

وڃ“ هد هد هي خط کڻي بلقيس وٽ پهچي ويو. ۽ ان واقعي کان پوء سمجهندي ماڻهن ۾ به خط لکڻجو رواج پيو .جيڪو اچ تائين جاري و ساري آهي

مفسرين ٻڌائين ٿا ته هد هد اهو خط کڻي بلقيس وٽ پهتو، بلقيس پنهنجي محل ۾ اڪيلي ويٺي هئي ته هد هد اهو خط هن جي آڏو ڦٽو ڪيو، بلقيس خط کنيو، پڙهيو، ان جي مدرجات تي خوب غور و فڪر ڪيو پر جڏنهن

نهن ڪنهن فيصلي تي نه پهچي سگهي ته هن فورا” دربار منعقد ڪرائي. اعيان مملڪت حاظر ٿي ويا، مسئول ا

جي سامهون رکيو ويو، قرآن پاڪ جي لفظن ۾ بلقيس مخاطب ٿي”قالت يا ايها المال اني القي الي ڪتاب ڪريم“ پوء اهو خط کڻي کين پڙهي ٻڌايو. خط جو عنوان هو” انه من سليمان“ ته هي خط سليمان ع طرفا آهي،

سرنامي کان پوء لکيل هو” و انه بسم اهلل الرحمان الرحيم، اال تعلو علي و اتوني مسلمين“ اهلل ج جي نالي سان شروع ڪريان ٿو، جيڪو رحمان ۽ رحيم آهي، توهان ماڻهون غرور ۽ تڪبر نه ڪريو ۽ مون وٽ فرمانبردا ٿي

“هليا اچو

بلقيس خط ٻڌائڻ کان پوء پنهنجي اعيان حڪومت سان مشهورو ڪيو ته کين ان نئين ۽ نازڪ حالت ۾ ڇا ذرش ڪيائون ته اسان توهانجا

ڪرڻ گهرجي؟ انهن ماڻهن پنهنجي ملڪه جو احترم ڪيو ۽ وڏي ادب سان گ

غالم آهيون اوهان جيڪو بهفيصلو ڪندئو اسان جي اکين تي. بلقيس چين” يا ايها المآلء افتوني في امري ما ن

ڪنت قا طعه امرا حتي تشهدون” مان توهانجي غير حاضريء ۾ ڪو به فيصلو ڪون ڪندي آهيان، ا

ڪري مهنجا وفا شعار زعماء مملڪت، هن مسئلي ۾ مونکي مشهورو ڏيو.” قالوا نحن اولو قوه” و اولو باس شديد“ اسان وڏي طاقتور قوم آهيون ۽ دشن کي جواب ڏيڻ جي اسان ۾ همٿ ۽ حوصلو موجود آهي. جي تهنجو حڪم هجي ته اسان جنگ جي راه اختيار ڪريون ٿا“ االمر اليڪ فانظري ماذا تاء مرين” فيصلو اوهان جي اختيار ۾ آهي

“اوهان غور ڪريو ته ڇا حڪم ڏيڻ چاهيو ٿيون

انهن ماڻهن بلقيس کي يقين ڏياري ڇڏيو ته ان نازڪ مرحلي ۽ صورتحال تي سندس هر حڪم ٻڌو ويندو ۽ ن کي

مور ا

اطاعت عيندي ۽ گڏوگڏ اهو به آگاه ڪيو ته اسان ۾ به وڙهڻ ۽ مقابلو ڪرڻ جي سگه آهي ۽ سڀئي ا

سونپي ڇڏيا ته جيڪو مناسب ٿئي صادر ڪري. بلقيس جي راء انهن سڀني جي راء کان گهڻي مڪمل ۽ صائب هئي هو سمجهندي هئي ته خط لکڻ وارو ڪو عام شخص ع ڪونهين، نه ته هو ع مغلوب ٿي سگهي ٿو يا ۽ نه

ن ع جي مخالفت ڪري سگهجي ٿين ع کي دوکو ڏئي سگهجي ٿو ، نه ا

.ان ع جا قدم روڪي سگهجن ٿا نه ا

قالت ان الملوڪ اذا دخلوا قريه افسدوها و جعلوا اعزه اهلها اذله و ڪذالڪ يفعلون“ بلقيس کين پنهنجي ”هو ع بادشاه اسان جي هن مملڪت کي فتح

آخري راء کان کين آگاه ڪري ڇڏيو، چوڻ لڳين ته ياد رکو ته جي ا

ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو ته سچو وزن، سڄي شدت صرف ۽ صرف مونکي برداشت ڪرڻي پوندي. مهنجو فيصلو هي آهي ته” اني مرسله اليهم بهديه فناظره هم يرجع المرسلون“ مان ڪي تحفه ٿي موڪليانس ع، ڏسان قاصد

Page 11 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

.ڪهڙو پيغام ٿو آني، ان جي معلومات تي آخري فيصلو ڪبو

اصل ۾ هن حضرت سليمان ع کي پرکڻ پئي چاهيو ته هو ع ڪهڙي قسم جا بادشاه آهن هن تحفه ڏئي هڪ قاصد کي روانو ڪيو هن کي سمجه هئي ته نبي سليمان ع تحفا قبول ناهن ڪندا، چو جو هو ڪافره هئي ۽ اهو به نٿي ڄاتائين ته سليمان ع جي لشڪر ۾ وڙهڻ جي ڪيتري طاقت ۽ سگه هوندي . بحر حال. ”ولما جاء سليمان

قال اتمدونن فما آتاني اهلل خير مما آتاڪم بل انتم بهد يتڪم تفرحون.

(قصو حضرت سليمان عليه الصالت والسالم)پارٽ ستون تحرير و تحقيق؛ انجنيئر عبدالرزاق ميمڻ

.(و تفقد الطير فقال مالي آلاري الهدهد..... وهم صغرون. )سوره النمل”

هي تحفه وڏين وڏين شين تي مشتمل هئا. مفسرين انهن شين جو ذڪر ڪيو آهي. حضرت سليمان ع بلقيس ن جي ڳاله ٻوله ماڻهون به ٻڌي رهيا هئا” ارجع اليهم فلنا تينهم يجنود ال قبل لهم بها

جي قاصد کي چيو جڏنهن ا

و لنخر جنهم منها اذله و هم صاغرون“ تون پنهنجا هي تحفه کڻي اوڏانهن هليو وڃ! جتان کڻي آيو آهين. مون وٽ ذار آهن ته تون ان

هي تحفه آهن، ۽ اهڙا خدمت گ

ها دولت آهي، ا

هي سڀئي نعمتون آهن، ا

اهلل ج جون عطا ڪيل ا

جو تصور به نٿو ڪري سگهين، جن تحفن تي تو ايترو اڪڙين پيو ۽ مشڪين پيو، اهلل ج جي عطا ڪيل نعمتن جي اڳيان انهن جي ڪا حيثيت ئي ناهي“ فلنا تينهم بجنود ال قبل لهم بها“ مان اهڙو لشڪر موڪليندس

جنهن جي مقابلي جي توهان ۾ سقت )قوت( ئي نه هوندي، نه توهان ان لشڪر جي راه روڪ ڪري سگهندئو نه ن جي وڌندڙ قدمن کي بهاري سگهندئو، نه انهن سان گڏ توهان کي قتال)گهڻا قتل( ڪرڻ جي توهان ۾ سگه

ا

هوندي. اهو لشڪر توهان کي دربدر ڪري رکندو. توهان کي پنهجا شهر ڇڏڻ تي مجبور ڪري ڇڏيندو ۽ پنهنجي جنم ڪکن ۾ به رهي نه سگهندئو. اهو لشڪر توهان کي ذليل و وار ڪري ڇڏيندو ۽ توهان سڀ فنا جي گهاٽ

“تي الهيا ويندئو

اهلل ج نبي حضرت سليمان ع طرفان اهو پيغام جڏنهن بلقيس ڏي پهتو ان الء اطاعت ۽ فرمانبرداريء کان عالوه ڪا واه نه هئي ۽ هن اوڏي مهل ئي ان ڳالهين کي قبول ڪري ورتو، سڀئي ماڻهون پنهنجي ملڪه جي اڳيان

هٿ ٻڌي ڪنڌ جهڪائي بيٺا هئا ۽ حصرت سليمان ع جي حضور ۾ وڃڻال تيار ٿي ويا. جڏنهن سليمان ع کي

Page 12 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

خبر ملي ته ملڪه سبا ”بلقيس“ پنهنجي خاصان مملڪت جي معيت ۾ حاضري ڏيڻ اچي رهي آهي ته پاڻ ع جنن کي مخاطب ٿي چيائون جيڪي انهن جي خدمت ۾ اهلل ج ڏنا هئا جنهن جو ذڪر رآن شريف ۾ هن ريت

.اچي ٿوقل يا يها الملوءا يڪم يا تيني بعرشها ... مع سليمن هلل رب العلمين. )سوره النمل( پاڻ فرمايائون اي)مهنجا( ”

درٻاريو! ڪير توهان مان کڻي ايندو مون وٽ اهو تخت، ان کان پهرئين جو هو اچن مهنجي خدمت ۾ فرمانبردار ٿي، ٿي بهو

عرص ڪيو هڪ وڏي جنن مان )حڪم ٿئي ته( مان کڻي اچان اوهان وٽ ان کان پهرئين جو توهان ا

ن، جنهن وٽ ن کي کڻي اچڻ جي طاقت رکان ٿو )۽( امين به آهيان. عرض ڪيو ا

پنهنجي جڳه تان! ۽ بيشڪ مان ا

ڪتاب جو علم هو)اجازت هجي ته( مان کڻي اچان ان کي اوهانوٽ ان کان پهرئين جو اوهان جي اک ڦڙڪي، پوء هو سند ويجهو ته چوڻ لڳا ته مهنجي رب ج جو فضل )۽ ڪرم( آهي ته

ن کي ڏٺائون ته رکيل هو ا

جڏنهن پاڻ ا

جيئن هو آزمائي مونکي ته ڇا مان شڪر ادا ڪريان ٿو يا ناشڪري، ۽ جنهن شڪر ڪيو ته هو شڪر ڪري ٿو پنهنجي ڀالئي الء ۽ جو ناشڪري ڪري ٿو)هو پنهنجو نقصان ٿو ڪري( ڪو شڪ ناهي ته مهنجو رب! غني

ن جي تخت جي، اسين ڏسڻ ٿا چاهيون ته به آهي)۽( ڪريم به. پاڻ حڪم ڏنائون ته شڪل بدلي ڇڏيو ان الء ا

هوء حقيقت کان آگاه ٿئي ٿي يا ٿي وڃي ٿي انهن ماڻهن ۾ جيڪي حقيقت کي نٿا سڃاڻن. ته جڏنهن هوء آئي ته هوئي آهي ۽ اسان کي خبر ملي چڪي

ن کان پڇيو ويو ته ڇا تهنجو تخت اهڙو ئي هو، چوڻ لڳي ته هي بلڪل ا

ا

هئي ان واقعي جي ان کان اڳ ۾ ۽ اسان ته فرمانبردار ٿي حاضر ٿي ويا آهيون ۽ روڪي رکيو هو ان کي)ايمان آڻڻ ها قوم ڪفارن مان هئي. ان کي چيو

کان( انهن بتن، جن جي هوء عبادت ڪند هئي ته اهلل ج کان سواء بيشڪ ا

ن ڏٺو ان) بلورن جهڙي فرش کي( کي ته خيال ڪيائين ته هي ڪو ويو ته هن محل ۾ داخل ٿي وڃي. بس جڏهن ا

ن ڪپڙو کنيو پنهنجي ٻنهين بڪين )ڳوڏن هيٺان( تائين . پاڻ چيائين)هي پاڻي ته ناهي( هي گهرو پاڻي آهي، ا

لي ويون( چوڻ لڳي، اي مهنجا پروردگار!مان اڄ تائين ظلم نون اکيون ک

چمڪدار محل آهي بلورن جو ٺهيل)ا

ڪندي رهيس پنهنجي جان تي پر ۽ )هاڻ( ايمان آندو اٿم سليمان سان گڏ اهلل ج تي جيڪو سڄي جهانن جو مالڪ آهي“ )سبحان اهلل و جزاڪ اهلل، اهلل ج جي تسبيح بيان ڪيو

(قصو حضرت سليمان عليه الصالت والسالم)پارٽ اٺون تحرير و تحقيق؛ انجنيئر عبدالرزاق ميمڻ

Page 13 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

. “(قل يا يها الملوءا يڪم يا تيني بعرشها ... مع سليمن هلل رب العلمين. )سوره النمل”

حضرت سليمان ع جنن کي حڪم ڏنو ته هو ”ملڪه سبا“ بلقيس جي معروف تخت کي کڻي اچن جنهن تي ويهي هوء فيصال ٻڌائي ٿي” قال عفريت من الجن انا آتيڪ به قبل ان تقوم من مقامڪ“ يعني مجلس حڪم جي

ختم ٿيڻ کان پهرئي کڻي ايندس. چون ٿا ته پاڻ ع صبح ساڻ عدالت لڳائيندا هئا ۽ زوال تائين برابر هلندي هئي جتي بني اسرائيل پ؛ ۾ ٿيندڙ فسادن ، هڳڙن جو نبيرو ۽ فيصلو ڪندا هئا. ۽ جن زوال جي وقت ختم ٿيڻ کان پهرئين ”تخت بلقيس“ حاظر ڪرڻ جو چيو هو”واني لقوي امين“ يعني مان ان تخت کي اوهانجي خدمت ۾ پيش

.ڪرڻ جي طاقت رکان ٿو، بغير ڪنهن گهٽتائي وڌائيء جي هو اوهنجي خدمت ۾ حاظر ٿيندو

قال عنده علم من الڪتاب“ مشهور هي آهي ته هي عالم بن برخيا ه ئا جيڪي مائٽيء ۾ حضرت سوليمان ع ”نهن کي ”اسم اعظم“ ياد هو.

جا ماسات هئا. هڪ ٻيو قول به ملي ٿو ته هو ايماندا جنن مان هئا ۽ مشهور آهي ته ا

هي پاڻ سليمان ع هئا پر هي قول هڪ روايت موجب هو بني اسرائيل جا عالم هئا. هڪ چوٿون قول آهي ته ا

بلڪل عريب آهي. امام سهيليء ان کي ضعيف قرار ڏنو آهي ڇو جو حالت واقعات ان جي ترديد به ڪن ٿا. امام (سهيلي چوي ٿو ته ڪن عالن جي ويجهو تخت کڻي اچڻ وارا حضرت جبريل عليه سالم هئا. )واهلل اعلم

انا آتيڪ به قبل ان يرتد اليڪ طرفڪ“ هڪ قول جي مطابق ان جو مفهوم هي آهي ته تخت کڻي اچڻ ۾ ”ايتري دير لڳندي جيتري دير پاڻ منتهائي نظر تائين هڪ قاصد کي موڪلين ۽ هو واپس اچي وڃي، ڪي چون

.ٿا ته ان مان موراد اک ڦڙڪڻ جي دير هوئيلو

ٽيو قول آهي ته ان مان مراد آهي ته بلقيس جو تخت اچڻ ۾ ايتري دير ٿيندي جيتري دير پاڻ پنهنجي اک کي ک

.(رکندا ۽ هي قول گهڻو صحيح ٿو لڳي. )واهلل اعلمفال رآه مستقرا عنده“ يعني ان مختصر وقفي ۾ بلقيس جي تخت کي يمن مان بيت المقدس ۾ پنهنجي سامهون ”ڏسي اهلل ج بارگاه ۾ عرض ڪيائون” هذا من فضل ربي ليبلونيء اشڪرام اڪفر“ يعني هيء مهنجي رب ج جو

ن جو فضل پنهنجي ٻانهين تي آزمائش آهي ته ڇا هو شڪر ادا ڪري ٿو يا ڪفران نعمت جي فضل آهي ۽ ا

روش برقرار ٿو رکي“ ومن ڪفر فان ربي غني ڪريم“ يعني مهنجو رب ج! شڪر ڪرڻ وارن جي شڪر کان ن ج ڪوفر ڪرڻ وارن جو ڪفر ڪو به نقصان نٿو رسائي

“بينياز آهي ۽ ا

حضرت سليمان ع حڪم ڏنو ته هن تخت ۾ جوڙيل ڪن زيورن ۾ تبديلي ڪئي وڃي ۽ ان کي بلقيس جي ال هڪ غير معروف تخت بڻايو وڃي. مقصد هي هو ته ان جي فهم ۽ فراست، عقل ۽ دانش کي پرکيو وڃي.

تنهنڪري پاڻ ع فرمايائون” ننظر اتهتدي ام تڪون من الذين ال يتهدون. فلما جاء ت قيل اهڪذا عرشڪ قالت ڪانه هو.“ هي بلقيس جي فطانت ۽ ڪمال عقلمنديء جو ثبوت هو، ڇو جو اوهو تخت هون جي ويجهو هو تخت نٿي ٿي سگهيو ڇو جو هء ته اون کي پويان پنهنجي سرزمين يمن ۾ ڇڏي آئي هئي ۽ اها ڳاله ته هن جي

ا

وهم و گمان ۾ به نه ٿي اچي سگهي ته ڪير اهو ڪارنامون به سر انجام ڏئي ٿي سگهيو ته اتري فاصلي تن ايڏو .وڏو تخت، ٿورڙي دير ۾ ارض بيت المقدس جي سر زمين تي حاظر ٿي وڃي

ن جي قوم بابت خبر ڏيندي فرمائي ٿو ته” و اوتينا العلم من قبلها و ڪنا مسلمين اهلل ج حضرت سليمان ع ۽ ا

و صدها ما ڪانت تعبد من دون اهلل انها ڪانت من قوم ڪافرين“ حضرت سليمان ع بلقيس کي سج جي ن جي قوم سج جي عبادت ڪنهن دليلن سان نه ڪندا هئا بلڪه هو

عبادت ڪرڻ کان روڪيو، بلقيس ۽ ا

پنهنجن ابن ڏاڏن جي عمل جي پيروي ڪندا هئا ۽ ان باطل دين کي اختيار ڪيو هئائون

Page 14 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

(قصو حضرت سليمان عليه الصالت والسالم)پارٽ نائون تحرير و تحقيق؛ انجنيئر عبدالرزاق ميمڻ

.(قل يا يها الملوءا يڪم يا تيني بعرشها ... مع سليمن هلل رب العلمين. )سوره النمل”حضرت سليمان ع بلقيس جياچڻ کان پهرئين هي حڪم ڏئي ڇڏيو هو ته شيشي جو هڪ محل تيار ڪيو

ن جي هيٺان پاڻي وهندو نظر اچي. محل جي ڇت به شيشي جي وڃي ان جيو فرش ان انداز سان ٺاهيو وڃي جو ا

هجي ۽ فرش جي هيٺان پاڻيء ۾ مڇيون ۽ ٻيا آبي جانور ڇڏيا وڃن. ڏنهن اهو محل ٺهي تيار ٿيو ته بلقيس به اچي نهن جي

ن محل ۾ پنهنجي تخت تي جلوه افروز ٿيل هوا ۽ حڪ ڏنائون ته ملڪه ۽ ا

پهتي. حضرت سوليمان ع ا

.اعيان مملڪت کي حاظر ڪيو وڃيفلما راء ته حسبته لجه و ڪشفت عن ساقيها قال انه صرح ممرد من قورير قالت رب اني ظلمت نفسي و اسلمت ”

مع سليمان هلل رب العالمين.“ جڏنهن بلقيس ان بلوري فرش کي ڏٺو ته سمجهيائين ته ڪو گهرو پاڻي آهي، ان ڪري پنهنجو چولو بڪين تائي مٿي کنيائين. حصرت سليمان ع فرمايس ته هي پاڻي چمڪدار محل آهي ۽ ان

لي ويون، جو فرش بلورن جو ٺهيل آهي جنهن جي ڪري توکي پاڻي ٿو نظر اچي. بلقيس جون حيرت سان اکيون ک

بارگاه اهلل ج ۾ عرض ڪرڻ لڳي ته رب العالمين! مون اڄ تائين پنهنجو پاڻ تي ظلم ڪندي رهي آهيان، مان .حصرت سليمان ع جي معبود اهلل ج تي ايمان آڻيان ٿي

مان ٿئي ڇو جو هڪ قول موجب اها شرارت جنن جي هئي. هن چاهيو ته حصرت سليمان ع بلقيس کان بدگ

ن ڪري هنن فرش تي پاڻيء جهڙي ڪيفيت پئدا ڪري بلقيس کي پنهنجو بلقيس جي ٽنگن تي وار هئا، ا

هاڙيون ٽنگون ڏيکارڻ تي مجبور ٿئي ۽ سليمان ع ڪپڙو )سلوار( مٿي کڻڻ تي مجبور ڪيو جيئن هو پنهنجون ا

مان ٿئي. )واهلل اعلم .(سندن ٽنگن تي وار ڏسي بدگ

ن جا پير گهوڙي جي پيرن ن ڪري ا

ڪن مفسرين جي راء ۾ جيئن ته بلقيس جو تعلق جنن جي نسل مان هو، ا

جهڙا هئا. )پهريون قول محل نظر ٿو اچي ۽ ٻيو قول ضعيف آهي( ها ايتري ڳاله ۾ صداقت ضرور آهي ته جڏنهن سليمان ع بلقيس سان شادي ڪرڻ جو ارادو ڪيو ته انسانن کان پڇيو ته وارن کي صاف ڪرڻ الء ڇا ٿو

استعمال ڪري سگهجي؟ انسانن پاڪيء جي استعمال جي صالح ڏني پر بلقيس ان جي استعمال کان انڪار ڪيو. پوء پاڻ ع جنن کان وار صاف ڪرڻ جو طريقو پڇيو ته اونهنوارن کي صاف ڪرڻ الء پائوڊر استعمال هي پهريان انان هئا جن حمام ۾

ڪرڻ جو مشهورو ڏنو، سندن ال حمام تيار ڪرايو ويو. حضرت سليمان ع ا

نهن ان جي سختيء کي محسوس ڪيو ته تڪليف جي ڪري هاء! هاء! ڪرڻ لڳا ۽ فرمائڻ قدم رکيا. جڏنهن ا

Page 15 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

.لڳا ته هاء! ان کان پهرئين ته هاء نفعو نه پچائينديثعلبي وغير بيان ٿا ڪن ته حضرت سليمان ع بلقيس سان شادي ڪئي، کيس يمن جي بادشاهت تن معزول نه ڪيائون، هو اھئي وانگر يمن جي حاڪمه رهي ۽ پاڻ کين واپس يمن موڪلي ڇڏيو ۽ پاڻ بيت المقدس ۾ رهڻ

تي ٽي ڏينهن قيام ڪندا هئا. پاڻ ع يمن ۾ بلقيس الء ٽي محل به تعمير لڳا جتان هر مهني يمن ويندا هئا ۽ ا

.(ڪرايا جيڪي” غمدان“، ”بيتون“، ۽ ”سالحين“ بتن جي نالي سان مشهور آهن. )واهلل اعلم

هي حضرت وهب بن منبه رصيه سان روايت ڪن ٿا ته ” حضرت سليمان ابن اسحاق ڪن اهل علم وارن کان ۽ ا

ن جو نڪاح ڪرائي ڇڏيو ع پاڻ ع بلقيس سان عقد نڪاح ڪونه ڪيو هو بلڪه من جي بادشاه سان ا

هئائون ۽ يمن جي بادشاه”زوبعه“ کي مسخر ڪرڻ کان پوء يمن ۾ بلقيس الء ٽي محل تعمير ڪرايا هئائون جن جو توهان مٿي ذڪر پڙهي آيا آهيو. پر پهريون قول گهڻو مشهور ۽ گهڻو واضح آهي. )واهلل اعلم

(قصو حضرت سليمان عليه الصالت والسالم)پارٽ ڏهون تحرير و تحقيق؛ انجنيئر عبدالرزاق ميمڻ

.

.(ووهبنا لدواد سليمان نعم العبد انه اواب. ........وحسن ماب.)سوره ص”

اسان عطا ڪيو دائود سليمان )جهڙو فرزند( وڏين خوبين وارو، گهڻون رجوع ڪرڻ وارو، جڏنهن پيش ڪيا ويا سندن وٽ ٻنپهرن جو ٽن پيرن تي بيهڻ وارا تيز رفتار گهوڙا. ته پاڻ چيائون ته مونکي انهن گهوڙن جي محبت

پسندآئي آهي رب ج جي ياد الء )پوء انهن کي هالئڻ جوحڪم ڏنائون( ايستائن جو هو لڪي ويا پڙدي جي پويان. )حڪم ڏنائون( واپس آڻيو انهن کي مون وٽ. ته هٿ ڦيرڻ لڳا انهن جي پٺين ۽ڪنڌ تي. ۽ اسان فتني ۾ وجهي

ن جي تخت تي هڪ بي جان جسم پوء اهو )اسانجي طرف( متوجه ٿيو. عرض ڇڏيو سليمان کي ۽ رکي ڇڏيو ا

ڪيائين اي اهلل ج مونکي معاف ڪري ڇڏ ۽ عطا ڪر مونکي اهڙي حڪومت جيڪا ڪنهن کي ميسر نه ٿي سگهي ڪنهن کي مونکان پوء. بيشڪ تون ئي آهين جيڪو بي انداز عطا ٿو ڪرين. بس اسان هوا کي

سندس فرمانبردار)تابع( بڻائي ڇڏيو، هلندي هئي سند حڪم موجب سندن آرام الء جنهن طرف چاهيندا هئا، ۽ ن کان عالوه )جيڪي سرڪش هئا( ٻڌيا ويا

سڀئي ديو به ماتحت ڪياسون، ڪو معمار ته ڪو غوطه خور. ۽ ا

زنجيرن ۾ )اي سليمان!( هي اسان جي عطا آهي چاهين )ڪنهن کي بخش ڪر( احسان ڪر چاهين پاڻ وٽ رک

Page 16 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

”توکان حساب ڪتاب نه ٿيندو ۽ بيشڪ ان کي اسان وٽ وڏو قرب حاصل آهي ۽ خوبصورت انجام به

اهلل ج حضرت دائود ع کي هڪ پٽ سليمان ع سان نوازيو. اهلل ج هن آيتن ۾ حضرت سليمان ع جي تعريفون پيو ڪري، فرمئي ٿو” نعم العبد انه اواب“ يعني اهلل ج طرف رجوع ڪرڻ ورو ۽ اطاعت ۾ ڪمر بسته، اهلل ج ان هي گهوڙا آهن جيڪي صرف ٽن ٽنگن تي بيهن ٿا

کان پوء گهوڙن جو واقعو ٿو بيان ڪري” الصافنات“ مان مراد ا

ر ٽيڪائين ٿا”الجياد“ مان مرد تيار شده، تيز رفتار” فقال اني اجببت حب الخير عن ذڪر ۽ چوٿين ٽنگ جو رڳو ک

ربي حتي توارت بالحجاب“ ان مان مراد سج آهي، سج حجاب جي پويان لڪي ويو يعني غروب ٿي ويو آهي،ڪن جي نزديڪ”توارت” جو فاعل گهوڙا آهن. يعني گهوڙا اکين کان اوجهل ٿي ويا ۽ ڪنهن آڙ ۾ هلي ويا. جيئن

”عنقريب اسان ٻنهين قولن جو تفصيل سان ذڪر ڪنداسون

ردوها علي فطفق مسحا بالسوق و اال عناق“ چون ٿا ته جڏنهن گهوڙن جي ٽنگن ۽ ڪنڌ تي تلوار سان ڪٽي ”نهن جي پگهر کي صاف ڪيو، ڇو جو هو هلي آيا هئا ۽ هڪ قول جي مطابق سندن

وڌو، ڪن جي نزديڪ ا

سامهون جڏهن گهوڙا ڊڪائڻ جو مقابل ٿيو هو ته گهوڙا پگهر ۾ شل ٿي واپس اچي پهتا ته پاڻ انهن جي ڪنڌ ۽ ب ڪين )ٽنگن( تي هٿ ڦيريو هو“ اڪث مفسرين پهريون قول اختيار ڪيو آهيچون ٿا ته پاڻ گهوٽن جي سنڀال ۾

مصروف هئا ايستائين جو عصر جي نماز قضا ٿي وين ۽ سج غروب ٿي چڪو هو (قصو حضرت سليمان عليه الصالت والسالم)پارٽ يارهون

تحرير و تحقيق؛ انجنيئر عبدالرزاق ميمڻ

.(ووهبنا لدواد سليمان نعم العبد انه اواب. ........وحسن ماب.)سوره ص”

ماڻهن کان روايت ڪيو ويو آهي چون ٿا ته” پاڻ ع گهوڙين جي سار سنڀال ۾ ايترو ته مصروف رهيا جو کائن عصر جي نماز قصا ٿي وئي ۽ سج لهي )غروب( ويو“. پر اڪثر مفسرين پهريون قول اختيار ڪيو آهي. هي قول حضرت ها اها آهي ته

علي رضيه ۽ ٻين کان روايت ڪيو ويو آهي. هن سلسلي ۾ جيڪا ڳاله قطعي چئي سگهجي ٿي، ا

پاڻ ع بال عذر هڪ نماز به ترڪ نه ڪئي هئائون ها! ايترو ضرور چئي سگهجي ٿو ته سندن ع شريعت ۾ اهو امر جائز هو ته جهاد يا ٻئي مقصد الء نماز کي مئوخر ڪري سگهبو هو پر پاڻ جهاد جي اسباببن الء نماز ترڪ

ڪونه ڪئي هئائون. جڏنهن عالم سڳورن دعوي ڪئي ته شريعت محمديء صلعم ۾ لڙائيء )جنگ( جي ن ڪري خندق جي

دوران نماز مئوخر )قضا( ڪرڻ جائز هو ته ”صالت الخوف“ سان هي حڪم منسوخ ٿي ويو. ا

لڙائيء ۾ نبي صلعم جن عصر جي نماز کي مئوخر)قضا( ڪري پڙهڻ جو حڪم فرمايو هو.) هي قول امام شافعي .(وغيره جو آهي

Page 17 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

مڪحمول ۽ امام اوزاعي فرمائين ٿا ته تاخير )قضا( جو هي حڪم اڄ تائين موجود آهي ته شديد جنگ جي ڪري نماز کي مئوخر )قضا( ڪرڻ جائز آهي. جيئن ته ”سوره النساء“ ۾ ”صاله الخوف“ جي ضمن ۾ اسان هن شيء

.کي تفصيل سان ذڪر ڪيو آهي

ڪن ماڻهن جو خيال آهي ته خندق جي جنگ دوران حضور صلعم جن وساري ويٺا جنهن جي ڪري نماز قضا ٿي وئي هئي ته ان آخري قول جي بنياد تي اسان چئي سگهون ٿا ته حضرت سليمان ع جن کي به ياد نه رهيو، ۽ هو

.(مصروف رهيا ۽ نماز قضا ٿي وئي. )واهلل اعلم

جو شخص ”حتي توارت بالحجاب“ ۾ عائد ضمير جو مرجع گهوڙن کي قرار ڏي ٿو، ان جي ويجهو ته نه نماز جو وقت ختم ٿيو ۽ نه ئي نماز قضا ٿي هئي” ردوها علي فطفق مسحا بالسوق واال عناق“ مان مراد گهوڙن جون بڪيون ۽

ڪنڌن کي ڪٽڻ مراد ناهي، بلڪه پگهر صاف ڪرڻ مراد آهي. هي قول عالمج ابن جرير جو آهي، ڇو ته عالمه ابن جرير ان ڳاله کي ”مستعبد“ ٿا سمجهن ته اهلل ج جو نبي ع بال سبب حيوانن کي قتل ڪري ۽ قيمتي

مال بغير گناه جي ضايع ڪري. پر عالمه ابن جرير جي هي توجيهه محل نظر آهي ڇو ته ممڪن آهي ته حضرت سليمان ع جي مذهب )شريعت( ۾ اهو جائز رهيو هجي ۽ شريعت محمدي صلعم ۾ به ڪن عالمن ويجهو به هي حڪم موجود آهي ته ”جڏنهن مسلمانن کي انديشو هجي ته رڍون، ٻڪريون، حيوان دشمن جي هٿ چڙهي ويندا

نهن کي ذبح ڪرڻ جائز آهي ته جيئن هو دشمن جي تقويت جو باعث نه بڻجن“ ان الء حضرت جعفر ابن ابي ته ا

ر ڪٽي ڇڏيا هئا .طالب رضيه ” جنگ موته“ ۾ پنهنجي گهوڙي جا ک

ر ڪي مفسرين چون ٿا ته هي هڪ عظيم گهوڙو هو. هڪ ٻئي قول موجب 333،03 )ڏه هزار( گهوڙن جا ک

ن ۾ ويه )03( پرن وارا گهوڙا هئا .ڪٽي ويا هئا، هڪ ٽئي قول موجب ا

ابودائود پنهنجي سنن ۾ بيان ٿو ڪري ته حضرت عائشه صديقه رضي اهلل عنها کان روايت آهي ته ” حضور صلي هو پڙدو هٽي

اهلل عليه وسلم، غزوه تبوڪ يا غزوه خيبر مان واپس آيا ته طاق تي ڪپڙو پيو هو، هوا هلڻ سان ا

هي نظر اچي ويون، نبي صلعم جن پڇڻ لڳا ته اي ڏين سان راند رهنديون هيون ا

وي ۽ حضرت عائشه رضيه جن گ

نهن ڏيون آهن، نبي سائين جن ڏٺو ته ا

عائشه رصيه هي ڇا آهي؟ عرض ڪيائون ته يا رسول اهلل ص هي مهنجون گ

ڏين جي وچ ۾ ڇا آهي؟ جي وچ ۾ هڪ گهوڙو هو جنهن جا پر ڪپڙي سان ٺاهيا ويا هئا، پاڻ ص پڇڻ لڳن ته گ

چيائون رضيه ته گهوڙو!، پاڻ ص پڇين ته پرن وارو گهوڙو؟ عرض ڪيائون رضيه ته ڇا توهان ٻڌو ناهي ته حضرت سليمان ع وٽ هڪ گهوڙو هو جنهن جا پر هوندا هئا!؟ پاڻ فرمائين ٿيون رضيه ته نبي سائين ص جن اهو ٻڌي

“کلڻ لڳا ايترو جو سندن ص مهاڙون ڏسڻ ۾ پئي آيون

مفسرين فرمائن ٿا ته جڏنهن اهلل ج رضا خاطر سليمان ع گهوڙن جو استعمال ترڪ ڪري ڇڏيو ته اهلل ج کين ان جو نعم البدل عطا ڪيو ۽ اهڙي هوا ساڻن الء مسخر ڪري ڇڏيائون ج، جيڪا ڇوڙي دير ۾ کين مهنن جي

.(مسافهت تائين پهچائي ڇڏيندي هئي ۽ پوء ائين ئي واپس به آڻيندي هئي. )عنقريب ان هوا ته به گفتگو ٿيندي

امام احمد رح، ابو الد هماء کان روارت ڪن ٿا ته ابو قتاده ۽ ابوالدهماء اڪثر بيت المقدس طرف سفر ڪندا ن اساکي ٻڌايو ته حضور نبي ڪريم صلعم جن سندس

هئا چون ٿا ته ” اسان هڪ خانه بدوش سان ملياسون، ا

هٿ کي جهلي کيس اهلل ج جو علم سيکارڻ لڳا، پاڻ صلعم فرماين ته، جڏنهن تون ڪنهن شي جو استعمال ڪرڻ ڇڏي ڏين جنهن سان توکي اهلل ج بچڻ جو حڪم ڏي ٿو ته توکي ضرور ان کان بهتر شي عطا ڪئي

“ويندي

ن جي تخت ”ولقد فتنا سليمان و القينا علي ڪرسيه جھسد اثم اناب“ ۽ اسان فتي ۾ مبتال ڪيو سليمان کي ۽ ا

Page 18 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

“تي بيجان جسم وجهي ڇڏيو، پوء )هو( اسانجي طرف متوجه ٿيو

عالمه ابن جرير ۽ ابن ابي حاتم ۽ ٻين ڪيترن ئي مفسرن، ايستائين جو سلف صالحين جي هڪ جماعت جي حوالي سان گهڻا ئي آثار بيان ٿيا آهن، انهن سڀني آثارن جو يا انهن مان اڪثر جو تعلق اسرائيلي روايتن سان آهي. ان مان اڪثر منڪر آهن. اسان پنهنجي تفسير ۾ ان قولن کي مشتهر ڪرڻ ۾ رڪاوٽ وڌي آهي هتي اسان

.صرف آيت جي تالوت تي ئي اڪتفا ڪنداسون

ذرڻ کان پوء واپس حضرت سليمان ع 03 )چاليه( ڏينهن تائين پنهنجي تخت عدالت تان غائب رهيا، 03 ڏينهن گ

آيا، ان دوران بيت المقدس کي مضبوط بنيادن تي تعمير ڪرڻ جوارادو ڪيائون. جيئن ته اسان ٻڌائي آيا آهيون ته حضرت سليمان ع کي بيت المقدس جي تعمير نو ڪرڻ جي سعادت حاصل ٿي هئي. تعمير اول حضرت

اسرائيل ع )يعقوب ع( جي هٿان ٿي هئي، حضرت ابوذر رضيه فرماين ٿا ته مون ر حضور صلعم جن کان پڇيو ته ” يا رسول اهلل ص سڀ کان پهرئين ڪهڙي مسجد تعمير ٿي هئي ته پاڻ ص جن فرمايو ته ”مسجد حرام“ مون ر

ن کان پوء؟ پاڻ ص فرمايائون ” بيت المقدس“، مون ر عرض ڪين ص، ان ٻنهين جي وچ ۾ پڇين ص ته ا

ذري؟ پاڻ ص فرمايائون 03 سال!“ ۽ اها ڳاله بلڪل واضح آهي ته ”مسجد حرام“ معمار حضرت ڪيتري مدت گ

ابراهيم ع ۽ حضرت سليمان ع جي وچ ۾ 0333 )هزار( سالن کان به گهڻو عرصو حائل آهي. 03 سالن کي ڇڏي ن شخص جي باري ۾ هو جنهن آخر ۾ مسجد جي

ڏيو ان جي حيثيت ئي ڪهڙي“ حضرت ابوذر ر جو سوال ا

ن کان پوء ٻئي ڪنهن ان جي تڪميل ڪانه ڪئي .تڪميل ڪئي ۽ ا

عبداهلل بن فيروز، حضرت عبداهلل بن عمرو بن العاص رضيه کان روايت ڪن ٿا ته نبي سائين ص جن فرمايو ته” جڏنهن حضرت سوليمان ع بيت المقدس جي تعمير م ڪمل ڪئي ته اهلل ج کان ٽي دعائون گهريائون پر اهلل ج

هي ٽئي دعائون هي آهيميد ٿا ڪريون ته ٽي دعا اسان جي الء آهي“ ا

.سندن ٻه دعائون قبول ڪيون ۽ اسان ا

.(مهنجو ع فيصلو تهنجي ج فيصلي مطابق هجي )اهلل ج اها دعا قبول ڪين (1)

نهن ع (2)اهڙي مملڪت جي التجا آهي رب العالمين جيڪا کائن ع پوء ڪنهنجينصيب ۾ نه اچي )اهلل ج ا

جيڪو شخص به به هن مسجد )بيت المقدس( ۾ عبادت الء اچي ته ان (3)جي اها دعا به قبول ڪري ورتي ناه معاف ٿي چڪا هجن، اهڙيء طرح صاف شفاف ٿي نڪري

حالت ۾ ٻاهر نڪري جو سندس سمورا گ

ميد ٿا جهروڪ ماء جي پيٽان پئدا ٿيو آهي. )قبول ڪانه پئي۽ رسول اهلل صلي اهلل عليه وسلم فرمايو ته اسان ا

ڪريون ابوذر ته اها دعا اهلل ج اسان ص الء عطا ڪئي آهي (قصو حضرت سليمان عليه الصالت والسالم)پارٽ ٻارهون

تحرير و تحقيق؛ انجنيئر عبدالرزاق ميمڻ

Page 19 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

و دائود و سليمان اذ يحڪمان في الحرث اذ نفشت فيه عنم القوم و ڪنا لحڪمهم شاهدين ففهمنا ها ”

سليمان و ڪال آتينا حڪما و علما. )سوره االنبيياء ۽ ياد ڪريو دائود ۽ سليمان کي جڏنهن هو فيصال ڪري ن جي

رهيا هئا هڪ ٻنينء جي جهيڙي جو جڏنهن رات جي وقت پئجي ويون ان ۾ قوم جون ٻڪريون ۽ اسان ا

فيصلي کي جانچي رهيا هئا سون. ته اسان سمجائي ڇڏيو اهو معاملو سليمان کي ۽ انهن سڀني کي اسان بخشيو هو “حڪم ۽ علم

قاضي شريح ۽ گهڻائي اسالف ذڪر ڪن ٿا ته” هڪ شخص جو انگورن جو باغ هو جنهن ۾ ٻئي قوم جون ن کي چٽ ڪري ويون. انهن ٻڪرين وڻن ۽ٻين پودن کي بلڪل ائين چٽ ڪري ڇڏيو ۽

ٻڪريون جهپٽيون ۽ ا

فتگو ٻڌي حضرت دائود ڪجه به نه بڇيو، ٻئي فريق دائود ع جي خدمت ۾ حاصر ٿيا، دعوي دائر ٿي، فريقن جي گ

ع فيصلو ڏنو ته ڌڻ جومالڪ ان نقصان جي قيمت ادا ڪري، جڏنهن فريق عدالت کان ٻاهر نڪري آيا ته نه صورتحال واضح ڪئي.

حضرت سوليمان ع پڇين ته اهلل ج جي نبي ع ڪهڙو فيصلو صادر ڪيو؟ ته ا

حضرت سليمان ع چوڻ لڳن ته جي مان جج هجان ها ته هي فيصلو ڏيان ها” ٻڪريون )ڌڻ(ٻنيء واري کي ڏنيون ن مان فائدو حاصل ڪندو رهي جيستائن باغ وري سبز و ٽمٽار ٿي ميوو نه

ن جو کير ۽ ا

ن وقت تائين هو ا

وڃن ۽ ا

“ڏي جڏنهن باغ ميويدار ٿي وڃي ته ڌڻ مال کي واپس ڏياريو وڃي ۽ باغ باغ وري جي حوالي

اها ڳاله جڏنهن دائود ع جي ڪنن تي پهتي ته پاڻ ع پنهنجو فيصلو تبديل ڪري، فيصلو حضرت سليمان ع .جي مطابق ڪري ڇڏيائون

حديثن مان پڻ تقريبا” ائين ٿي ثابت آهي، هي حديث ابي زناد جي حوالي سان شيخين نقل ڪئي آهي. ابي زناد اعرج کان ۽ هو حضرت ابو هريره رضيه کان روايت ٿو ڪري ته نبي صلعم جن فرمايو” ٻه عورتون پئي ويون،

ٻنهين وت هڪ هڪ ٻار هو، بگهڙ جهپٽيو ۽ هڪ عورت جو ٻار کڻي رفو چڪر ٿي ويو، ٻئي وڙهڻ لڳيون، وڏي چوڻ لڳي، بگهڙ تهنجو ٻار کڻي ويو آهي، ننڍي چوڻ لڳي ته بگهڙ توهنجو ٻار کڻي ويو آهي. ٻئي حضرت دائود ع جي عدالت ۾ حاضر ٿيون، پاڻ ع فيصلو وڏيء جي حق ۾ ڏئي ڇڏيو، ٻئي حضرت سليمان ع وٽ پهتيون پاڻ ارشاد ڪيائون ته ڇري کڻي اچو! ته مان هن ٻار جا ٻه اڌ ڪريان ۽ ٻنهين کي اڌ اڌ ڏئي ڇڏيان. جيڪا عمر ۾

ها روئڻ لڳي ۽ چوڻ لڳي ته اهلل ج اوهان ته رحم ڪري )ائين نه ڪريو( هي ٻار وڏيء جو آهي. ننڍي هئي ا

)حضرت سوليمان ع سمجهي ويا ته ٻار ننڍيء جوئي آهي جيڪا جذبات مامتا کان مجبور ٿي ٻار کي قتل ٿيڻ کان .بچائڻ پئي چاهي ۽ تڏنهن مڃي پئي ته هي ٻار وڏيء جو آهي( پوء پاڻ ع فيصلو ننڍيء جي حق ۾ ڏئي ڇڏيو

ممڪن آهي ته ٻئي فيصال شريعت موسويء جي طريقي سان صحيح هجن پر حضرت سوليمان ع جو فيصلو ن ڪري اهلل ج حصرت سليمان ع جي تعريف ڪئي ۽ جل شانه فرمايو ته ” هي علم

وڌيڪ صحيح قرار ٿيو ۽ ا

خاص اسانجو عطا ڪيل آهي. ۽ حضرت سليمان ع جي تعريف ڪرڻ کان پوء سندن والدگرامي حضرت دائود ع جي تعريف پڻ ڪئي آهي

(قصو حضرت سليمان عليه الصالت والسالم)پارٽ تيرهون تحرير و تحقيق؛ انجنيئر عبدالرزاق ميمڻ .(و ڪال اتينا حڪما و علما و سخرنا... فهل انتم شاڪرون.)سوره النبياء”.

ن جي حوڪم سان ان سرزمين طرف جنهن کي اسان بابرڪت بڻايو هو ۽ اسان هر شيء کي ها هوا ا

هلندي هئي ا

ن الء ۽ ڪندا ٻيو هڻندا هئا ا

ڄاڻڻ وارا هئاسون، ۽ اسان مسخر ڪري ڇڏيو شياطينن مان جيڪي )سمنڊن ۾( ٽ

Page 20 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

نهن جا نگهبان هئاسون “رهندا هئا قسم قسم جا ٻيا ڪم ۽ اسان ئي ا

اڳتي هلي اهلل ج فرمائين ٿا ته” فسخرنا له الريح تجري ... لزلفي و حسن ماء ب. )سوره ص(” بس اسان هوا کي سندن

فرمانبردار بڻائي ڌڏيو، هلندي هئي سندن حڪم موجب آرام سان جيڏانهن پاڻ چاهيندا هئا. ۽ سڀ ديو به ماتحت ڪياسون ڪو معمار ، ۽ ڪو غوطه خور. ۽ ان کان عالوه) جيڪي سرڪش هئا( ٻڌيا ويا زنجيرن ۾ )اي

سليمان( هي اسان جي عطا آهي وڻئي ته )ڪنهن کي بخشي ڇڏ( احسان ڪر وڻئي ته پاڻ وٽ رکي ڇڏ توکان رب حاصل آهي وڏو ۽ خوبصورت انجام

“پڇاڻو نه ٿيندو ۽ بيشڪ ان کي اسان وٽ ق

جڏنهن حضرت سليمان ع اهلل ج خوشنوديء الء گهوڙن کي ڪهي ڇڏيو ته اهلل ج کين هوا جي صورت ۾ نعم

البدل عطا ڪيو. هيء هوا گهوڙن جي نسبت گهڻي قوي، ۽ گهڻي عظمت جي مالڪ هئي، هيء هڪ اهڙي سواري هئي جنهن تي سفر ڪندي حضرت سليمان ع ڪنهن مشڪل کي منهن نٿي ڏيڻو پيو پاڻ جنهن طرف، جنهن ملڪ وڃڻ چاهيندا هوئا هوا خدمت ال تيار هوندي هين ع. پاڻ ع الء ڪاٺ جو هڪ تخت ٺاهيو ويو ۽ ن تي ضرورت جو سڀئي شيون رکبيون هيون، مثلن پڪا گهر، محل، خيمان، سامان

هي تخت ايترو ته وڏو هو جو ا

ٺ، ۽ ٻيون ڳريون شيون. ان کان عالوه انسان، جن ۽ ڪئين حيوان، پکي وغيره .سفر، گهوڙا ا

جڏنهن حصرت سليمان ع سفر ڪرڻ جو ارادو ڪندا هوا، سير ڪرڻ جي خيال سان ملڪ کان ٻاهر نڪرندا

هئا، يا جنگ جي خيال کان ڪنهن دشمن يا ٻئي ڪنهن بادشاهت طرف سفر ڪندا هئا ته سمورو سامان ان تخت تي رکي ڇڏبو هو ۽ حضرت سليمان ع هوا کي حڪم ڏيندا هوا ته هو تخت کي کڻي بلنين تي پهچائي

ڇڏيندي هئي، جڏنهن اها تخت بلندين تي پهچجي چڪبو هو ته باد صبا کي حڪم ملندو هو ان تخت کي کڻي کي حڪم ملندو هو ته خدمت الء حاضر

هلندي رهي جي سفر تيزيء سان ڪرڻ مقصود هوندو هو ته جهڪ

ٿي ويندي هئي ۽ جتي چاهيندا هئا پهچي ويندا هئا. پاڻ ع صبح جو بيت المقدس کان سفر شروع ڪندا هئا ۽ تي ترسي واپس بيت

هڪ مهني جي مسافهت واري سفر تي لمحن ۾ ”شهر اصطخر“ ۾ پهچي ويندا هئا، شام تائين ا

. المقدس ۾ اچي ويندا هئا. جيئن اهلل ج قرآن شريف ۾ فرمايو

.(و لسليمان الريح غدو ها شهر ... من عبادي الشڪور. )سوره سباء

۽ اسان مسخر ڪري ڇڏي سليمان الء هوا، هن جي صبح جي منزل هڪ مهني جي هوندي هئي ۽ شام جي ن الء پگهريل ٽامي جوچشمون ۽ گهڻائي جن

منزل هڪ مهني جي جي هوندي هئي ۽ اسان جاري ڪري ڇڏيو ا

ن جي رب جي مرضيء سان ، ۽ جو )ان جي تابع ٿيڻ الء( جيڪي ڪمن ۾ جتيل رهندا هئا ان جي سامهون ا

ن کي چکائيندا هئا سون ڀڙڪندڙ باه جو سرتابي ڪندو هو ان مان اسانجي حڪم )جي تعميل( کان ته اسان ا

هي ٺاهيندا هئا سندن الء جيڪي پاڻ چاهيندا هئا پڪيون جڳهيون، مجسمه، وڏا وڏا لگن جهڙا حوض ۽ عذاب. ا

ڳريون ديڳيون جيڪي چلهن تي ڄمي رهن. اي دائود جي خاندان وارئو! )انهن نعمتن تي( شڪر ادا ڪريو ۽ ذار آهن

“ڪافي گهٽ آهن مهنجي ٻانهن مان جيڪي شڪر گ

حصرت حسن بصري رح فرمائين ٿا ته حصرت سوليمان ع دمشق مان صبح جو نڪرندا اصطخر ۾ پهچندا هئا

Page 21 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

ذاريندا هئا. دمشق ۽ تي کائيندا هئا۽ پوء سفر جاري رکندا هئا. رات ڪابل ۾ گ

ايستائن جو ٻنپهرن جي ماني ا

اصطخر جي وچ ۾ هڪ مهني جي مسافهت آهي ۽اهڙيء طرح اصطخر ۽ ڪابل جي وچ ۾ به هڪ مهني جي .مسافهت آهي

امام ابن ڪثير چوي ٿو ته عمرانيات جي عالمن لکيو آهي ته اصطخر جي تعمير، حصرت سليمن ع جي خاطر

جنن ڪئي هئي، پهرئين ان جي شهر ترڪ ۾ سندن گاديء جو هنڌ هوندو هو ان کان عالوه ٻيا به گهڻائي شهر هئا مثلن ”تدمر، بيت المقدس، باب جيرون، باب البريد“ هڪ قول موجب آخري ٻئي شهر، دمشق ۾ واقع هئا. لفظ

.”قط“ مان مراد ابن عباس، مجاهد، قتاده رضي اهلل عنهم ۽ ٻين مفسرن جي ويجهو ”چاند“ آهي

حضرت قتاده فرمائين ٿا ته” يمن ۾ اهلل ج حضرت سليمان ع الء چانديء جو هڪ چشمون جري ڪري ڇڏيو. سدي فرمائي ٿو ته بگهريل چانديء جو هي چشمون صرف ٽي ڏينهن جاري رهيو ۽ حضرت سليمان ع پنهنجون

سڀئي ضرورتون مثلم جڳهين وغيره جي تعمير وغيره الء ان کي جمع ڪيو. (قصو حضرت سليمان عليه الصالت والسالم)پارٽ چوڏهون

تحرير و تحقيق؛ انجنيئر عبدالرزاق ميمڻ

.(و ڪال اتينا حڪما و علما و سخرنا... فهل انتم شاڪرون.)سوره النبياء”

يعملون له ما يشاء من محاريب“ ان مان مراد خوبصورت عمارتون ۽ اوطاقون هيون“ و تماثيل“ طتين تي چٽيل ”ن وقت اجازت هئي” وجفان ڪالجواب“. حصرت ابن عباس رضيه فرمائين

تصويرون، انهن جي انهن جي شريعت ۾ ا

ٿا ته ”جفان“ مان مراد زمين ۾ ٺهيل حوض نمان ديڳيون هيون. پاڻ ص کان روايت ٿيندڙ هڪ حديث جي مطابق” هي حوض جهڙيون ديڳيون

ان مان مراد ”کڏون“ آهن. مجاهد، حسن، قتاده، ضحاڪ وغيره جي به اها راء آهي ته ا

ن مان مراد حوض ئي آهن جن ۾ پاڻي هيون. هن روايت جي ڪري لفظ ”جواب“ جيڪو ”جابيه“ جو جمع آهي ۽ ا

جمع ڪيو وڃي ٿو. رهيو لفظ ”القدور الراسيات“ ته حضرت عڪرمه فرمائين ٿا ته ان مان مراد اهڙيون ھريون هنڊيون )ديڳيون( آهن جيڪي چلهن تي رکيون وڃن ٿيون ۽ پنهنجي جڳهين تان نٿيون هٽايون وڃن. اهو ئي قول

مجاهد ۽ ٻين گهڻن مفسرن جو آهي، ۽ جيئن ته هي سڄو احتمام ماني کارائڻ ۽ مخلوق جن و انس )ماڻهون( تي احسان ڪرڻ جي غرض سان ڪيو ويو هو ان ال فرمايو اهلل ج ته” اعملوا آل دائود شڪرا و قليل من عبادي

“الشڪور“ اي دائود وارئو! شڪر ڪريو ۽ مهنجي ٻانهن ۾ گهٽ شڪر ڪرڻ وارا آهن

“(واشياطين ڪل بناء غواض و آخرين مقرنين في االصفاد )سوره ص”

ٻيو هڻي لعل و نهن مان عمارتون ٺاهيندا هئا ۽ ڪي پاڻيء ۾ ٽ

يعني ”۽ ديو به سندن الء مسخر ڪيا ويا ڪي ته ا

ن زمين تي اڳ جواهر ڪڍندا هئا، ۽ پاڻيء جي تهه ۾ اهڙيون اهڙيون قيمتي شيون ڪڍي آڻيندا هئا جيڪي ا

.“موجود ئي نه هيون

نهن کي ٻه ٻه ڪري زنجيرن ۾ ”و اخرين مقرنين في االصفاد” جي انهن مان ڪي جن سرڪشي ڪندا هئا ته ا

“ٻڌو ويندو هو

Page 22 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

اصفاد“ مان مراد ٻيڙيون)زنجيرون( آهن هي سڀ شيون اهلل ج جو عطا ڪيل ۽ مسخر ٿيل آهن جيڪي ان ”ملڪ ۾ هونديون هيو جيکي کين عطا ڪيون ويون هيون جن جو مثال ڪير به ڏئي نه سگهيو آهي ۽ انهن جو

.مثال ان کان اڳ مليو آهي

امام بخاري چوي ٿو ته ان سان محمد بن بشار هڪ حديث بيان ڪئي ته حضرت ابو هريره رضيه کان روايت

آهيته، نبي ص جن فرمايو ته” هڪ شرارتي جن مون ص وٽ اوچتو آيو ته جيئن هو مهنجي ص نماز ٽوڙائي سگهي، ن کي مسجد

درت ڏني ته مون ص ان کي قابو ڪري ورتو، مهنجو ص ارادو ٿيو ته ا

بس اهلل ج مونکي ع ان تي ق

ن کي ڏسي سگهو پر مونکي پنهنجي ڀاء سليمان ع جي هڪ ٿنڀ سان ٻڌي ڇڏيان ص، ته جيئن توهان سڀ به ا

جي دعا ياد اچي وئي ته ” اي اهلل ج مونکي هڪ اهڙو ملڪ )ڏات( عطا ڪر جيڪو مونکان پو ء ڪنهن جي ن کي ناڪام واپس ورائي ڇڏيو

“الئق نه هجي، بس پوء مون ص ا

مسلم ۽ نسائيء به حضرت شعبه جي حوالي سان اهڙي قسم جي ئي هڪ روايت ڪئي آهي. حضرت ابودراء رضيه فرمائين ٿا ته نبي سائين ص جن نماز پڙهڻ ال بهي رهيا ته ته اسان ٻڌو ته پاڻ ص چئي رهيا هئا ته ؟ مان

توسان اهلل ج جي پناه گهران ٿو، اهلل ج جي توتي لعنت هجي“ هي جمال پاڻ ص جن تي دفعه ورجايا ۽ هٿ اهڙيء طرح اڳيان وڌائڻ لڳا جڻ ڪنهن کي پڪڙڻ پيا چاهين، ته جڏنهن نماز کان فارغ ٿيا ته اسان عرض ڪيو ته يا

رسول اهلل! اسان اڄ اوهان کي نماز ۾ ڪي اهرا لفظ چوندي ٻڌا آهن جيڪي ان کان پهرئين چوندي نه ٻڌا هئاسون ۽ توهانجي هٿن کي به وڌندي ڏٺوسون ته پاڻ ص فرمايو ته اهلل ج جو دشمن ابليس باه جو شعلو کڻي آيو

هو ته جيئن مهنجي ص چهري تي هڻي ته مون ٽي دفعا چيو ته ”توکان اهلل ج پناه ٿو گهران، پوء من ص ان کي پڪڙڻ جو ارادو ڪيو، اهلل ج جو قسم! جي اسانجي ڀاء حضرت سليمان ع جي دعا نه هجي ها ته مان ص ان کي

ن سان مدينه جا ٻار راند رهن ها“ )اهڙيء طرح ان کي نسائيء به ان سند سان روايت ڪيو ٻڌي وهاريان ص ها ۽ ا

.(آهي

امام احمد فرماين ٿا ته اسان سان ابواحمد، اسان سان مره بن معبد،اسان سا ابوعبيده بن سليمان بيان ڪيو. س ته

ذرڻ لڳ

فرمائين ٿا ته” مون عطا بن يزيد ليقي کي ڏٺو ته هو بهي نماز پڙهي رهيا هئا، مان انهن جي اڳيان گ

ٿي بيٺا، صبح جي نهن مونکي پري هٽائي ڇڏيو، پوء فرمايائون ته موسان ابو سعيد خدري بيان ڪيو ته، حضور ص ا

ا

نماز ادا ڪئي، مان سندن ص پٺيان بيٺس، پاڻ ص قرآت ڪيائون ۽ ڀلجي پيا ص، جڏنهن نماز کان فارغ ٿيا ته فرمايائون”ڪاش! توهان مونکي ۽ ابليس کي ڏسي سگهو ها، مون ص کيس پنهنجن ص هٿن سان جهليو هو، مون

وٺي ۽ گڏ واري آنڱر تي لڳو، جي ص کيس ڪنڌ کان پڪڙي دٻائي رکيو هو جو هن جو لعاب مهنجي ص آڱ

مهنجي ڀاء سليمان ع جي دعا نه هجي ها ته مان ص ان کي مسجد جي ٿنڀ سان ٻڌي ڇڏيان ها ته مديني جا ٻار ن کي

ن جي ۽ قبلج جي وچ ۾ ڪير حائل نه ٿئي ته ا

ن سان راند رهن ها. بس توهان مان جو ڪري سگهي ٿو ته ا

ا

به ائين ڪرڻ گهرجي

Page 23 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

(قصو حضرت سليمان عليه الصالت والسالم)پارٽ پنڌرهون.آخري تحرير و تحقيق؛ انجنيئر عبدالرزاق ميمڻ. )وصال سليمان ع

فلما قضينا عليه الموت مادلهم علي موته االدآبه االرض تا ڪل منساته فلما خر تبينت الجن ان لو ڪانوا ”يعلمون الغيب ما لبثوا في العذاب المهين. )سوره سبا“. بس جڏنهن اسان سليمان تي موت جو فيصلو نافذ ڪري

ڏوهيء کي جيڪي کائندي رهي سندس عصا کي. بس ڇڏيو، نه خبر ڪئي جنن کي سند موت جي، پر زمين جي ا

لي وئي ته جي هو غيب کي ڄاڻن ها ته )ايترو عرصو( ته ته جڏنهن پاڻ زمين تي لهي رهيا هئا، ته جنن تي اها ڳاله ک

“نه رهن ها ان رسوا جهڙي عذاب ۾

عالمه ابن جرير ۽ ابن ابي حاتم ابن عباس رضيه کان روايت ڪن ٿا ته نبي ص جن فرمايو” اهلل ج جو نبي سليمان

ن وڻ کان پڇندا هئا ته تهنجو ڀرندڙ وڻ کان پڇندا هئا ته پاڻ ا

ع جڏنهن نماز پڙهندا هئا ته سامهون پئدا ٿيندي ا

نالو ڇا آهي؟ هو پنهنجو نالو ٻڌائيندو هو، پاڻ ع پڇندا هيس ته تون ڪهڙي مقصد الء آهين؟ ته هو ٻڌائيندو هو ن مقصد ال کيس استعمال ڪندا هئا

.ته فالڻي فالڻي مقصد الء آهيان. يعني خوراڪ آهيان يا دوا ۽ پوء پاڻ ا

ڀريو آهي، حسب معمول پاڻ اون

هڪ ڏينهن نماز پيا پڙهن، ته ڇا ٿا ڏسن ته سندن سامهون هڪ وڻ پئدا ٿي ا

کان ساڳيا سوال ڪيا؟ هن ٻڌاين ع ته مهنجو نالو ”خروب“ آهي پاڻ پڇيائون ته ڪهڙي ڪم ال اهين ته هن جواب ڏنو ته” هن گهر کي خراب ڪرڻ الء“ ته پاڻ دعا ڪيائون ته اي اهلل ج ! جنن کي مهنجي موت جو ٻڌڻ کان

ٻوڙو ڪري ڇڏ ته جيئن ماڻهن کي خبر پئجي وڃي ته جن غيب جو علم نٿا رکن. حضرت سليمان ع پوء هڪ ن تي هڪ سال تائي ٽيڪ ڏئي بيهندا رهيا ۽ جن ڪم ڪندا رهيا. پوء

ڪاٺيء کي ڇلي هڪ عصا ٺاهي ۽ ا

ن عصا کي ٽيڪ لڳائي ن عصا کي کائڻ شروع ڪيو. حضرت سوليمان ع جيڪي ا

ڏوهيء اندران ئي اندران ا

ا

بيهندا هئا ڪري پيا، ماڻهون چوڻ لڳا ته جي جن غيب لو علم سمجهن ها ته هڪ سال تائين سخت مشقت ۾ نه پون ها. راوي چوي ٿو ته ابن عباس هن آيت کي هن طرح پڙهندا هئا” تبينت االنس ان الجن لو ڪانوا يعلمون ڏوهين کي پاڻي

ڏوهيء جو شڪريو ادا ڪيو، ان ڪري جن هاڻ ا

الغيب ما لبثوا حوال في العذاب المهين“ جنن ا

“آڻي ڏيندا آهن

سدي رح ابو مال ۽ ابو صالح کان، هو حضرت ابن عباس رضيه ۽ ٻين گهڻن اصحابن سڳورن رضي اهلل عنهم کان

Page 24 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

روايت ڪن ٿا ته” حضرت سليمان ع سال، ٻه سال، ۽ مهنه ٻن مهني تائين ۽ ڪڏنهن ان کان گهٽ بيت المقدس ۾ ”خلوت نشين“ ٿيندا هئا، کائڻ پئڻ جو سامان گڏ کڻي ويندا هئا، جڏنهن سند وصال ٿيو، هن دفعي به پاڻ ع

کائڻ پيئڻ جون شيون کڻي بيت المقدس تشريف کڻي ويا ته شروع ڏينهن کان جڏنهن پاڻ صبح سويري ڏسندا هئا ڀري پيو، پاڻ ع ان وٽ ويندا هئا، سند نالو ۽ پئدا ٿيڻ جو سبب پڇندا هئا، بس پوء پاڻ ع ان کي

ته هڪ وڻ ا

نهيء مقصد الي استعمال ڪندا هئا ته ؟خروبه وڻ“ پئدا ٿيو جنهن ٻڌايو ته هو هن عبادت گاه کي مسمار ڪرڻ ا

الء پئدا ڪيو ويو آهي. سليمان ع چيس ته مهنجي زندگيء ۾ ته اهلل ج ان کي مسمار ڪونه ڪندو0 لڳي ٿو ته تون منهنجي هالکت )وصال( الء پئدا ڪيو ويو آهين پر چئين پيو ته بيت المقدس کي مسمار ڪرڻ الء پئدا

کيڙي ڇڏيو ۽ پنهنجي باغ ۾ وڃي هنيائون، پوء پاڻ ع پنهنجي جحجري ڪيو ويو آهي؟ پاڻ ع ان کي زمين مان ا

نهيء ئي حالت ۾ وفات ڪري ويا. پر جنن کي سندن ۾ ويا، پنهنجي عصا تي ٽيڪ ڏئي نماز ادا ڪيائون ۽ ا

وفات جي خبر نه پئي ڇو جو هو پنهنجي مقرر ڪمن ۾ لڳل هئا ۽ کين اندشو ٿيو ته جي هو ڪمن کان هٽي ويا ته سليمان ع کين سزا ڏيندو. جن محراب جي چوڌاري جمع هئا ۽ محراب ۾ روشندان هئا، پاڻ ع جي اڳيان به ته پٺيان به، هڪ شيطان جيڪو نڪرڻ چاهيندو هو چوڻ لڳو ته جي هو هن ۾ داخل ٿي ٻئي طرف نڪري ويو

ته؟ شيطان محراب ۾ جي سليمان ع کي ڏسي وٺي ها ته سڙي راک ٿي وڃي ها، بس پوء هن سليمان عجو آواز نه ٻڌو، وري واپس ٿيو ۽ آواز نه ٻڌائين، وري واپس ويو، مسجد ۾ پهتو پر سڙي راک نه ٿيو. هن سوليمان ع جي طرف هي ڪري پيا ۽ روح جسد خاڪيء ۾ موجود ئي ڪونه هو. هو نڪتو ماڻهن کيٻڌايائين ته سليمان ع

ڏٺو ته ا

نهن جي عصا جيڪا ”حبشه“ جي جو وصال ٿي چڪو آهي. انهن ڪمرو کوليو، سليمان ع کي ڪڍيائون، ا

ڏوهيء کائي چٽ ڪري ڇڏي هئي، پر ڪنهن کي به خبر نه پئجي سگهي ته پاڻ ع ڪاٺيء جي ٺهيل هئي، ا

ڏوهيء ان ڏوهيء تي رکي ته ا

ن جهڙي عصا کڻي ا

ڪڏنهن وفات ڪري چڪا اهن )انا هلل و انا اليه راجعون(. هنن ا

ن حساب ڪتان لڳائي اندازو ڪيو ته کي جيترو هڪ ڏينهن ۽ هڪ رات ۾ کائي پورو ڪيو هو، بس پوء انهن ا

.سليمان ع جي وفات ته هڪ سال اڳ ٿي چڪي هئي

هي قرآت ابن مسعود جي آهي. ته هو هڪ سال برابر پنهنجي ڪمن ۾ جٽيل رهيا حاالنڪه سليمان ع جو ته

انتقال ٿي چڪو هو. ان سان ماڻهن کي يقين ٿي ويو ته جن ڪوڙا آهن ۽ کين غيب جو علم آهي ئي ڪونه. جي هنن کي غيب جو علم اچي ها ته هو سليمان ع جي وصال ٿيڻ کان باخبر هجن ها ۽ پورو سال خوف سان

پنهنجي پنهنجي ڪمن ۾ مشغول نه رهن ها. ان ڪري اهلل ج فرمائي ٿو ته” ما دلهم علي موته اال دآبه االرض تاڪل منساته فلما خر تبينت الجن ان لو ڪانوا يعلمون الغيب ما لبثوا في العذاب المهين. )سوره سبا(. اهلل ج

ڏوهيء کي چيو ته جي فرمائي ٿو ته ماڻهن تا اها حقيقت واضح ٿي وئي ته جن ڪوڙ ٿا ڳاالهائين، پوء شيطان )جن( ا

توکي ماني کائيندڙ هجين ها ته اسان توکي بهترين کاڌو آڻي ڏيون ها، جي توکي پاڻيء جي گهرج هجي ها ته اسان “بهترين پاڻيء سان توکي سيراب ڪريون ها، هاڻ اسان پاڻي ۽ مٽي تو وٽ آڻينداسون

ڏوهيء کي مهيا ڪن ٿا هو چاهي ڪٿي به هجي، فرمائين ٿا” ڇا توهان ڏسو نٿا ته

فرمائين ٿا ته جن پاڻي ۽ مٽي ا

ڏوهيء جو شڪريو مٽي ڪاٺ جي پيٽ ۾ پهچي وڃي ٿي، ان کي درحقيقت جن ئي کڻي وڃن ٿا ۽ اهڙيء طرح ا

ڪرايون ٿا ( واهلل اعلم .ادا ڪن ٿا. ) هي اسرائيلي روايتون آهن اسان نه انهن کي مڃون ٿا ۽ نه ئا انهن کي ٺ

Page 25 سنڌي ميڊيا سالووڊ جي پيش ڪش

ابو دائود پنهنجي سنن باب القدر ۾ فرمائين ٿا ته حضرت خثيمه رضيه کان روايت آهي ته” حضرت سليمان ع موت جي فرشتي کي چيو، جڏنهن تون مهنجو روح ڪڍڻ جو ارادو ڪرين ته مونکي ع ٻڌائي ڇڏجانء.“ فرشتي

عرض ڪين ته ع مان توهان کان وڌيڪ نٿو ڄاڻان، مون ڏي ڪتاب موڪليا وڃن ٿا جن تي مرڻ وارن جا ناال “لکيل هوندا آهن

اصبغ بن فرج ۽ عبداهلل بن وهب، حضرت عبدالرحمان بن زيد بن اسلم رضي عنهم کان روايت ڪن ٿا ته”

سليمان ع ملڪ الموت ع کي چيو ته جڏنهن تون ع مهنجي ع روح کي قبض ڪرڻ چاهين ته مونکي ع ٻڌائجئين؟ ملڪ الموت آيو ۽ عرض ڪيائين ع ته ” ايس ليمان! مونکي توهانجي روح کي قبض ڪرڻ جو

حڪم ملي چڪو آهي، توهان جي عمر ۾ بس ڪي لمحه بچيا آهن. پاڻ جنن کي گهرايئون ته سندن ع جي چوڌاري بلورن جو هڪ محل ٺاهين جنهن ۾ ڪوبه دروازو نه هجي. پاڻ نماز پڙهڻ لڳا، عصا تي ٽيڪ لڳايائون،

فرمائين ٿا ملڪ الموت کان ڀڳا ڪون، جن سندن سامهون ڪم ۾ جٽيل رهيا پاڻ کي ائين بهاري ڏسڻ لڳا، ها عصا اندران کوکلي

ڏوهيء سندن عصا کي کائڻ شروع ڪيو جڏنهن ا

جنن سمجهيو ته پاڻ عبقيد حيات آهن. ا

.ٿي وئي ته سليمان ع جو وزن برداشت نه ڪري سگهي ۽ پاڻ ع ڪري پيا، جڏهن جنن ڏٺو ته ڇڙ وڇڙ ٿي ويا

اصبغ رح چوي ٿو ته مون تائين هڪ ماڻهون جي وساطت سان هيء خبر پهتي ته حضرت سليمان ائين ئي هڪ ڏوهي عصا کائيندي رهي پوء پاڻ ڪري پيا. ٻيا مفسرين به اهڙيء طرح روايت

سال تائين ٽيڪ لڳائي بيٺا رهيا ۽ ا

.ڪن ٿا. واهلل اعلم

اسحاق بن بشر، محمد بن اسحاق کان هو زهريء وغيره کان روايت ڪن ٿا ته سوليمان ع 20 سال زندگي لڌي ۽ 03

ن ابن عباس رضي اهلل نهن عڪرمه کان ا

سال حڪومت ڪيائون. اسحاق چوي ٿو ته کيس ابوروق ٻڌايو ته ا

.عنهم کا روايت ڪئي ته سليمن ع 03 سال تخت نشين رهيا. واهلل اعلم

عالمه ابن جرير چوي ٿو ته سليمان ع جي ڪل عمر 23 سالن کا ڪجه وڌ هئي. بادشاهيء جي چوٿين سال بيت المقدس جي تعمير شروع ڪيائون )جيئن ٻڌايو اٿئون( پاڻ ع کان پوء سندن فرزند ”اجعام“ 00 سال حوڪومت

.ڪئي ۽ پوء بني اسرائيل جي سلطنت ٻن حصن ۾ ورهائجي وئي

حضرت دائود ع ۽ حضرت سليمان ع کان پوء حضرت زڪريا ع ۽ حضرت يحي ع کان پهرئين جيڪي نبي آيا

نه نو ذڪر ٿيندو. هاڻ ا

پڄاڻي