2

3

अनकरमणिका

सपादक मखपषठ रचना व माडिी

जयोतसना णदवाडकर मानसी डहािकर सशात खोपकर

लखकााना चितरकारााना आचि सापादकााना

सापिण मतसवातातरय दणयात आल दणयात आल आह लखातन व णचतातन वयकत झाललया मतााशी

सापादक चका वा आपि सहमत असि अस नाही तवहा आपि हा अाक कवळ मनोराजनासाठी

आह अशी अपकषा ठवन वािावा ही चवनाती

1 नाटक सिनमा आसि मी - सजय महदळ पान 5

2 नाटयलखन - एक परवाि एक अनभव - सरश नायर पान 9

3 नाटक - वीणा शाह पान 13

4 नाटक आसि मी - परददप नाईक पान 14

5 नाटक माझी आवड माझा सवरगळा - शरती बोस पान 16

6 वयािपीठ आसि िादरीकरि - सौ दवयानी ढकण पान 18

7 एकच खळ - सवाती सजय कव पान 22

8 नाटकाचा ताल घगराचा नाद - जयोतससना माईणकर

ददवाडकर पान 25

9 बकसटजची गमत - मानसी डहाणकर पान 28

10 गयानबाची मख - पनम तोरगल पान 30

11 नाटक- एका अवयवहारी सनमााता आसि

िमार कलाकाराचया नजरतनhellip - अभिजजत पराडकर पान 32

4

5

नाटक सिनमा आणि मी

TV व तसयावरचया (ब)समार भसररअलस यणयाअगोदर नाटक आणण भसनम ही आम जनतचया हमखास ववरगळयाची साधन होती करिकट सोडन करिकटला आपण खळ ववरगळा न समजता धमम मानतो सवम चराचर वयापन दशागळ वर उरललया िगवतासारखा असो तसयामळ तो अपवाद सोडता अगदी लहानपणीचया आठवणीत डोकावल तरीसदधा बालनाटय बालचचतरपट न पादहलला माणस शोधनच सापडवावा लागल बालपणीसदधा आजोबा कस खोकतात आजी कशी चालत बाबा कस रागावतात ताई आरशासमोर कशी नटत आदद नकला करत करत आपलयापकी बरचजण मोठ झालल असतात काहीजणाना शाळत नाटकामधन िभमका करायला भमळतात मलाही माझया सदवान शाळचया गणशोतससवात महणा वावषमक सनहसमलनात महणा पण दरवषषी नाटकामय काम करायची सधी भमळत गली बायको चचडत नाटक करायची सवय अजन काही जात नाही वगर महणत पनहा असो शाळत कललया नाटकामधन माझया अभिनयाला पल पडत गल वगर काही मी महणणार नाही पण एकदरीतच नाटय अभिनय कला याववषयी आवड गोडी नककीच ननमामण झाली

पढ रपारल कॉलजला

गलयामळ छबबलदास सारखया ससथशी नतथ उठबस असललया रगकमीशी सबध आला सजय मोन सारख नतर नावारपास आलल भमतर भमळाल माझया बाबानी तसयाचया कॉलजसाठी बसवललया परमा तझा रग कसा चया घरी चालायचया तालमीची पनहा आठवण झाली PDA च िालबा कळकर आमचया नातसयात आईबाबा दोघही नाटयरभसक सदर मी होणार मधली ददददराज ची िभमका सटजवर अकषरशः जजवत करणारी माझी ताई याचयामळ आजचया ददवसात दतकथा वाटतील अशी कटयार काळजात घसली तीन पशाचा तमाशा नटसमराट ही नाटक तर मी ओररजजनल कलाकाराचया सचात सटजवर पादहली आहत अथामत नाटक पाहाव तर त परतसयकष रगमचावरच TV करकवा कठलयाही पडदयावर नाटक पाहण यासारखा दसरा िोटमपणा नसल त ही पनहा असोच दहमालयाची सावली सारख गिीर नाटक परा लकषमण दशपाडच वऱहाड ननघालय लडनला सारख एकपातरी नाटक टरटर सारख लौकरकक अथामनी जसिपट नसलल डली वाटणार नाटक करार सारख करिरतसया रगमचाचा अदभत वापर करन डजपलकट न वापरता एकाच वळला दोन सतीश पळकर सटजवर आणणयाचा थरार दाखवणार नाटक कठलाच नाटयपरकार मला वावगा नवहता टरटर परमाचया गावा जाव हयवदन बबघडल सवगामच दार अशी करकतीतरी नाटक रपारलचया जनया भमतराचया ओढीन ओळखीन पणयाचया बालगधवम रगमददरात (पण आह

6

त इतर दठकाणी असत त थटर पणयात रगमददर) असखय वळा ववगतन पढचया होडी तन बनघतली आहत

कॉलजात गलयावर तर काय नाटकाचया जोडीला भसनम बघायचही वड लागल कॉलजचया वडया ददवसातल ह वड Larger than Life करकवा Make Believe ही बबरद अगदी साथम ठरवणार पण तसया ददवसात थटरचया तसया अधारात सवतःच दटचिर वयजकतमतसव ववसरायला लावणाऱया पीटर य ताला अब म तमहारी जबस चाबी ननकाल करही खोलगा सारखया परसगानी सवादानी वाढीस लावल होत तसया ददवसातल भसनम पण कस अगदी घीस-वपट असायच जडवा बबछड हए िाई असायच घोडोक टापोकी आवाज गाव की छोरी काळा शटम घातलल डाक असायच एखादा समगलर असायचा बीस साल पहल घडलली कहाणी असायची कानन क लब हाथ आणण वदीकी दहिाजत जतवणारा एक पभलस अिसर असायचा महणज कस पसा वसल चा सगळा इतजाम असायचा जोडीला बाप-बाप गीतकार सगीतकार यानी सजवलली रिी-मकश-करकशोर-लता-आशा यानी गायलली अवीट गाणी असायची बसस अजन काय पादहज अभिनय वगर गोषटी आर फलीमवालया लोकावर सोडन जनता मजत भसनम बघत होती थटरमधन बाहर आलयावर शटामची वरची दोन बटण उघडी टाकलल िलशटमचया बाहया थोडया िोलड कलल अभमताि सगळीकड साडलल असायच तसया ददवसात िसटम ड िसटम शो भसनमा बघण एकाच ददवशी थटरात दोन-दोन भसनम बघण VCR ची िझ होती तवहा तीन तीन कसटस आणन रातर रातर भसनम बघण अस आज आता आचरट वाटणार सवम परकार करन झाल अथामत ह वड काही िार ददवस दटकल नाही

पढ नोकरी ससार मल या ठराववक चाकोरीतन जातानाच डटरॉईटला आलयावर MMD चया ओळखीतन काही हौशी तर काही वयावसानयक रगकमीशी सबध जळन आला पनहा एकदा नाटक जसिपट तालमी कानयक वाचचक अभिनय इतसयादी शबदाची उजळणी सर झाली खरच नाटक एक वयसन आह एकदा का कधी तोडाला रग लावलला असला तर तो सहजासहजी उतरत नाही पाठ सोडत नाही नाटक हा भसनमाचया मानान एक ववलकषण जजवत अनिव आहअसतो परकषकाचा परनतसाद हशा टाळया कस अगदी थरारन टाकतात अभिनत आणण परकषक याचयातली ही दवघव ततसकाळ आणण अनतशय सजीव असत कलाकारानाही वगळीच बहोशी आणणारी असत भसनमात कस एखादा सीन दशय नीट नाही वठल तर ररटक ची सधी असत नाटकात ती सधी नसत ज काही असल त समोरासमोर हा सयम हा जयदरथ तसयामळ नाटकाचया परतसयक परयोगातन नाटक अचधकाचधक पररपकव होत जात महणनच बहधा नाटकाचया परयोगाला परयोग महणतात

7

नाटकामय काम करायची सधी भमळालयामळ Journey is more important than the Destination चया चालीवर परतसयकष सादरीकरणाचया परयोगापकषा नाटकाचया तालमीना जी काही धमाल यत तीसदधा अनिवायला भमळाली सवाद पाठ होईपयत अनावधानान उडणार गोधळ सवादिक नीट बसपयत शबदावर चकीचया ददलया जाणाऱया वजनामळ ननमामण होणार ववनोद चकीचया वळी चकीचया पातराची होणारी एटरी वा एजकझट अशा अनक कारणामळ तालमी नहमीच ससमरणीय बनन राहतात कधी कधी तर तालमीतल हसवणार परसग आठवन रगमचावर परतसयकष परयोगात आलल हस दाबायच परसगसदधा ओढवतात अथामत रगमचावरही ववववध कारणामळ हस यण परकषकाचया अनपकषकषत आललया laughter न आपला चहरा blank होण तालमीचया वळी नहमी वापरलली परॉपटी आयतसया वळस न भमळालयान उडणार गोधळ असही ववनोद होऊ शकतात ही मजा भसनमात नाही नाही महणायला भसनमाचया जनया ररळाचया ददवसात ररळ चकीचया िमान लावन काही थटरमय अिाववतपण ववनोदननभममती कली होती पण आजकालचया डडजजटल यगात तीही शकयता नाही

नाटक महटल की माझया डोळयापढ नहमीच एक आवडत चचतर तरळत स याकाळची साडपाचची वळ असावी हलकासा पाऊस पडन गलला असावा तसयामळ हवत करकचचतसा अगावर बारीकशी भशरभशरी आणणारा गारवा असावा सहाचया परयोगासाठी बालगधवमवर शाली आणण सवटसमची गदी असावी मोगऱयाचया वणयाचा वास चहकड दरवळत असावा थटरात पदहलया दसऱया रागत साधारण मधलया िागात आपण सथानापनन झाललो असाव आणण मग रगदवता आणण रभसक परकषकाना ववनमर अभिवादन करन सहषम सादर करीत आहोत ऐक यत असतानाच पाठोपाठ नतसऱया घटचया आवाजात हलक हलक पडदा सरकत जावा आणण हमखास रगणाऱया नाटकाचा परयोग नवयान सर होत असावा

- िजय महदळ

8

9

नाटयलखन - एक परवाि एक अनभव

लहानपणी पोहायला भशकलो नाही पण पाणयाची ियकर आवड महणन पोहायला भशकायच सगीताची आवड

पण कधी गाण भशकलो नाही महणन गायला भशकायच आणण वाचनाची िारी आवड तवहा आपणही कधी लखक वहायच ववशीचा उबरठा ओलाडायचया आधी या तीन इचछानी माझया मनात घर कल होत

वयाचया चोववभशत पणयाचया दटळक तलावात कलास लावन एकदाचा पोहायला भशकलो िार ववशष नाही पण समदरात परवास करताना बोट बडालीच तर तास दोन तास का होईना तरन जाईन इतक बताच इथ आलयानतर हौसन मडळाचया कोजाचगरीचया कायमिमात िाग घतला आणण जाणवल की सराशी आणण

तबलयाचया ठकयाशी आपली भशवणापाणी करकवा कबडडी चालत मग नतशीत भशसतीत कलास लावन गायनाच धड घतल आणण सवतःही महनत घतली आता मकरिल रगववणयाची कषमता नसली तरी मकरिलीत योगय नतथच

दाद दणयाची अककल आली आह (आणण काहीचया delayed वा कया बात ह वर मनात हसही यत) सवतः भलदहललया कववता व गीताना कधी कधी चालीही बऱयापकी जमन यतात

लखन ही कला मातर काही कठ धड घऊन

भशकता यतच अस नाही तसयासाठी बऱयाच

गोषटी जळन यावया लागतात एक महणज

िाषची आवड आणण जाण साधी गोषट सदधा अलकार उपमाचा वगर वापरन सदर शबदात साकार करता आली पादहज मी नवयानच अमक तमक सर कलय मला यात

खप पराववणय आणण यश भमळवायच आह

हच या शबदात भलदहता यत मी कषकषनतजाचया उबरठयावर उिा आह मला तो उबरठा ओलाडायचाय तसया कषकषनतजाचा वध घयायचाय तसयाची सीमा गाठायची आह दसरी गोषट महणज ननरीकषण

आणण समरणशकती ऐकलली वाचलली पादहलली ददसलली गोषट कठतरी मनात सोन माणक दहर असलयासारखी साचवन ठवायची (safe deposit असलयासारख) मग हवी तवहा हवया तसया सदिामत हवी ती गोषट काढायची आणण योगय ती कलाकसर करन आपलया कोदणात बसवन एखादी कथा कववता लख

कादबरी नाटक सादर करायच

अथामत मी ज वर साचगतल तसया सवम गोषटी महणज ननववळ एका लखकाची अवजार आहत tools of the trade

techniques of writing हव तर lsquocraftsmanshiprsquo अस महणा एखादया सताराला करकवा भशलपकाराला कठल

अवजार कधी आणण कस वापराव ह जस पकक ठाऊक असत तसच काहीस पण नसत तवढ असन िागत

नाही तमही खतपाणी घाल शकता पण झाड उगवायला एक बीज असाव लागत आणण तसया सताराला करकवा भशलपकाराला तसयाची कलाकसर दाखवायला उतसतम परकारच लाकड नाहीतर खडक शोधावा लागतो तसच एका लखकाला एक सदर ववषय कथच एक मळ नाटकाचा एक पलॉट सापडावा लागतो जयावर तो तसयाचया

10

लखनशलीची कलाकसरीची करामत दाखव शकतो आणण इथ बऱयाच जणाची ववकट पडत बयादटग

करणयाआधीच

कशावर भलहाव हा कठलयाही लखकाला पडणारा मळ परशन एखादा ववषय सचला की तसयावर भलदहलल

पादहलल दसर काहीतरी आठवत आणण मग ववचार यतो परत त कशाला ह चि माझया मनातही अनक वषम सर आह कववता सचत ती आपसक एखादा शबद वाकय ववचार मनात यतो मग तसयावर तमही ववसतार कर

शकता पण गोषट - कथा सागण वगळ कारण नसत वाचनादवारच नवह तर नाटक भसनमा दटवही या मायमातन सदधा आपलयावर सतत तसयाचा िडीमार होत असतो मग मला Christopher Booker याच The

Seven Basic Plots या पसतकाचा सदिम सापडला पणम वाचल नाही पण आशय कळला माझया शबदात

सागायच तर जगात िकत सात मळ कथा आहत कठलीही कथा कादबरी नाटक वगर तसया मळ सात

कथानकात मोडतात They are just the variations of the same basic stories उदारणाथम नायक आणण

नानयकची परमकथा तसयाचयात यणार अडथळ आणण शवटी एकतर यण करकवा न यण करकवा नायक - नानयकचा अनयायावर अनयाय करणाऱयावर ववजय रामायण महािारत अशया मोठमोठया कलाकती असोत नाहीतर

लहान मलाचया पचततरातलया गोषटी सवम काही िकत या सात मळ कथानकमय मोडता यतात

माझयासाठी हा एक साकषातसकार होता पाहायला गलो तर रोभमयो-जलीयटrsquo ही परमकथा लला-मजन ही परमकथा अजमन-सिदरा ची परमकथाच आणण lsquoशाकतलrsquo ही सदधा परमकथा पण शकसवपयर काभलदास वयास

करकवा इतर अनक लखक असोत तसयानी आपापलया परकार तसया कथा रगवलया पातर परसग लखनशली परतसयकाची वगळी आणण तसयामळ ती परतसयक कथा आपलयाला वगळी िासत आणण आपण तसयाचा आसवाद घऊ शकतो So itrsquos the writerrsquos interpretation that matters the most एक उदाहरण महणज Bernard Shaw याच Pygmalion आणण पलच ती िलराणी ह नाटक एकावर आधाररत दसरी कलाकती पातर तीच परसग बरचस

तच पण माझयादषटीन या दोन िककमपण सवततर उभया राह शकतील अशया कलाकती लडन मय िल

ववकणारी Eliza Doolittle असलही पण महणन मबईत िल ववकणारी एखादी lsquoमजळाrsquo नसल कशावरन

तसच एक अलीकडच उदाहरण महणज Yann Martel याच Life of Pi आणण Moacyr Scliar या बराझीलचया लखकाच Max and the Cats पसतक एकसारखी कलपना घऊन दोन वगळ लखक सवतःचया पदधतीन आणण

ववचारान तसयावर ववसतारान लखन कस कर शकतात याची उतसतम साकष

एकदा का मनाची ही अढी दर झाली की कठलयाही लखकाला कशावर भलहाव या परशनावर अडायच कारण

नाही तसयान कशावरही भलहाव तमही तमचया पदधतीन शलीन आणण कलपनाचया जोरावर त भलदहल

करक झाल माझया पदहलया नाटकाचा ववषय मला एका science journal मय वाचललया लखात सचला पण तसयातन ननमामण झाल त एक हलक-िलक काहीस

ववनोदी काहीस मनाला सपशम करणार नतसय- गीतान

सजलल अस नाटक lsquoवारा लबाड आहrsquo तीन

11

वपढयातील सतरी-परषातलया मनाची उकल करणार ह नाटक सवम वयोगटाचया परकषकाचया पसतीस उतरल

नाटयचि या या दसऱया नाटकाचा ववषय मातर मला एका इगरजी नाटकातच भमळाला तस करण योगय आह

की नाही या ववचारात मी काही काळ अडकलो आणण तवहाच वरच काही ववचार माझया मनात डोकावल त

बरचस ववचार मग मी तसया नाटकात परिाकर नाडकणषी या कालपननक नाटककाराचया तोडी घातल याही नाटकान परकषकाची परीकषा उतसतमरीतसया पास कली ववशषत िाषचा उतसतम वापर समपमक सवाद वधक

कथानक आणण पातराचा वयावसानयक नाटकाचया तोडीचा अभिनय ह सगळ रभसकाची दाद भमळवन गल

या लखनपरवासाची सरवात हा अनिव आणण तसयाला भमळालला परनतसाद आनददायक आह आणण परयतसन कला तर आपण असच आणखी चागल भलह शकतो हा आतसमववशवास वाढवणारा आह लखक वहाव ही इचछा पणम झाली अस महणण अनतशययोकती ठरल कारण अजन वयावसानयकररतसया छापन काहीच आलल नाही कदाचचत

पननाशी यायचया आधी योग यईलसदधा मातर या हौशी अशयाच सर असताना आता पढचया दोन तीन दशकात

काय भशकायच काय नवीन उदयोग करायच त ठरवायला हव

- िरश नायर

12

13

नाही ना ओळखलस मला

तझयाचसाठी तर झकारल होत मी पराणाचया सवमसवम तारामधन

तझया चाहलीनही आल होत

मी सवागातन बहरन िलन

उजळल होत लकष ददव

आतआतलया अधारात

मौनातनही गल होत

सपतसर नाचत गात

ह चचरकाळाचच नाटक सखया नानाअगी करकती िभमका--- पण होतास तच नायक

मी हरवलली खळी नानयका

करकती पातर या नाटकात

रगमच करकती ववराट

कषणिराची डोळािट

दसर नाटक दसरा थाट

- वीणा शाह

नाटक

14

नाटक आणि मी

परतसयक मराठी घरात आई एकदा तरी ह महणतच की नाटक नको कर ह जासत बाबा महणतात माझया समोर तझी ही नाटक चालायची नाहीत मराठी िाषची गमतच ननराळी खर तर माझा नाटक परवास खप लहानपणीच

सर झाला याच खर शरय माझया आई-बाबाना जात जमावापढ उि राहन बोलता आल पादहज ह तसया दोघाचही महणण होत आणण आह नाटकातन समाजाशी सवाद साधणयासाठी धाररषठ आणण कला ह भशकाव हा तसयाचा खरा मददा खरच भशकायच महटल तर नाटक खप काही भशकवत

तर माझी पदहली वादहली िभमका महणज एका िटजीची कारण याच नावान माझी ओळख आमचया सोसायटीत झाली काही काका तर मला खप वष िटजीबवा महणनच

सबोधत अस खर तर मला एकही सवाद आठवत नाही आणण नाटकही

मला जजतक आठवत त महणज माझी गौतम बदधाची िभमका पणम नाटकात एकच सवाद माझा तसया लाकडतोडयाशी आणण इतर वळी एकतर मौन करकवा यानसथ असो माझा तो सपरभसद सवाद महणज अर लाकडतोडया जोडलल पान तोडता यत पण एकदा तोडलल पान परत कधीही जोडता यत नाही महणन परतसयक

पान तोडताना खप ववचार करन तोड पण मडळी मी जमतम चौथी मय आणण हा सवाद वयसकर मडळीना सदधा ववचार करावयास िाग पाडणारा आह गमतीचा िाग असा की माझ पाठातर आणण हा तसया वयातला लाबलचक सवाद गणणत काही जळना बऱयाच वळा मी उलटच महणायचो तोडलल पण जोडता यत आणण

जोडलल तोडता यत नाही पण त खप मजशीर वाटायच सगळयाना तसया वयात त चालन जायच

तर अशी ही माझी नाटकाची वादहली वादहली आठवण पढ िारस काही नाटक कर शकलो नाही सटज वर अथामतच जीवनातील नाटक सरच राहतात मग भमतराना राजय नाटय सपधत पाहन खप कौतक वाटायच पण त

काही आपलयाला नाही जमणार बवा महणत माघार घत रादहलो

तसया नतर सधी भमळाली ती पनहा एकदा सटज वर सादरीकरण करणयाची पण या वळच आवहान जरा जासतच अवघड मराठी मायमातन भशकलला मी आणण चकक नाटक इगरजी मय खर तर माझया भमतराच कौतक इगरजी वाकयातला punch काही यईना शवटी घोकमपटटी करन तोडकया मोडकया मराठमोळया इगरजी मय सवाद कल सादर अजन

एक गड जजकला तर पण यावळी भशकायला भमळाल

की परतसयक िाषत सवाद कस महणायच आणण सवाद

कसा साधायचा सादरीकरण कस कराव

15

आता जीवनात एक सरख सधी आली एकाकरककत िभमका करणयाची ननवड झाली आणण परभशकषण सर झाल

जीवनात आपल कठ चकत आणण कठ छोटीशी दरसती करायची ह जर समजल तर जीवन जगणयाचौ मजा काही ननराळीच आह महणज गर महतसवाचा ददगदशमक हा नाटकाचा खरा गर अस मला वाटत कारण लखकाचया ववचाराना कलाकाराचया मायमातन रभसकापयत

पोहोचवणयासाठी जी दषटी हवी ती तसया ददगदशमकाचया चषमयातनच एखादा ववषयववचार माडता यण ह

कौशलयाच काम एखादया कलाकारातल कौशलय ओळखन

तसयाला योगय िभमका दण आणण तसया िभमकला साजस

सादरीकरण तसया कलाकाराकडन करवन घण हच खर ददगदशमन

असो या ददगदशमका बरोबर काम करताना खप काही भशकायला भमळाल लखकान भलदहला सवाद समजन घण

पाठातर शबदाची अचक िक पण िावनाचा समतोल शारीररक आवविामव आणण चहऱयावरील िाव नजर आणण

दषटी आवाजातील कपन पोच आणण सवरननयमन पहराव आणण सहकलाकाराना सावरण सटज वर वावरण

बकसटजला आधार दण आणण बरच काही कलाकार घडतो अस उगाच नाही महणत माझयातलया नाटयपरमी कलाकाराला जाग कल आणण घडवल सदधा त या अनिवान सगळ भशकलल सादर करकती कर शकतो ह मादहत

नाही पण परयतसन नककीच कर शकतो

शबदात करकती ताकद असत ना िाषा कठलीही असो शबद अशी काही करकमया घडवतात की कषणात हस तर कषणात

टचकन पाणी आणतात डोळयातन शबदाना िावनाची जोड दऊन शारीररक आवविामवानी तसया िभमकला परकषकापयत पोहोचवण आणण तसयाचा काळजाला भिडण ह तर भशवधनषय पलवणयाइतक कठीण आह

कलाकारात करकती कौशलय असत ह भशवधनषय पलवणयाच आपण नाटक भसनमा मय पाहतो आणण लगच

आपली परनतकरिया वयकत करतो ज आपलया काळजाला भिडल तसयाना दतो वाह-वाह ची दाद आणण ती अशी सहजतन ननघाली करक तसया सादरकतसयामला काय जग जजकलयासारख वाटत ह मी अनिवलय तवहा ववनती एकाच तमही कधी जवहा एखादया नाटकाला जाल तवहा सवम कलाकाराना जरर परतसयकष िटा आणण दाद दया

- परददप नाईक

16

नाटक माझी आवड माझा ववरगळा

नाटकाची आवड मला नककी कधी लागली ह मला सागता यणार नाही पण आज जर कणी मला तझा आवडता छद कठला असा परशन ववचारला तर नाटकाभशवाय दसर माझया मनात काही यऊ शकणार

नाही ह मी अगदी खातरीन साग शकत

शाळत असताना मी नाटकात िाग घयायच तवहा नाटक करायला मजा यायची तसयानतर बरच वषम नाटकाचा आणण माझा सबध आला नाही पण काही वषापवषी नाटयगधार गरपच वटवट नाटक पादहल आणण मी अकषरश िारावन गल ह ज काही आपण बघतोय त आपलयाला खप आवडतय आणण

आपलयाला पण ह करायचय अस जण माझ मन त नाटक सपपयत मला सागत होत मी नाटयगधार गरप जॉईन कला आणण नाटकवाली झाल त आजपयत तशीच आह

सरवातीला ननषपाप नाटकासाठी मक-अप

आणण कॉसचयमस करायच काम भमळाल तला हव तर एखादी परजकटस बघायला य पण तझयावर आह थट शो ला आलीस तरी चालल अस मला सागणयात आल होत मी परजकटस बघायला गल तवहा मला सगळ त इतक

आवडल की पढचया सगळया परजकटससला मी हजर होत तवहा नाटक बसायची परोसस अगदी जवळन बघायला भमळाली पढ मोरची मावशी नाटकासाठी आधी कोररओगरािी आणण नतर ररपलसमट ऍकटर महणन काम

भमळाल नाच बसवण आणण ऍजकटग करण हही मी नततकच एनजॉय कल परष नाटकात करिरता रगमच

करायचा होता बलकआउट मय िकत ३० सकदात सट चा पणम कायापालट करायचा होता एवढ सगळ

सटमय बदल करताना आमचया सगळयाचाच गोधळ होऊ लागला इतकया कमी वळात अधारात बऱयाच

गोषटीची न-आण करताना गडबड होऊ नय महणन मी अगदी पदधतशीरपण assignments तयार कलया हया माणसान डावीकडचया दसऱया ववगतन यायच अमक वसत ठवायची आणण तमक वसत दसऱया माणसाचया मदतीन उजवया बाजचया नतसऱया ववगतन बाहर घऊन जायची वगर वगर आणण ऍजकटग

बरोबर सगळयाची हया सट चजचीपण परजकटस करन घतली हयाचा पढ िायदा मला रणागण हया नाटकासाठी झाला ५० हन अचधक कलाकार तसयाच कॉसचयम चजस तलवारीची अदलाबदली परॉपसची न-आण बकडरॉप बदलण १७ िानगडी पण काटकोरपण पदधतशीरपण सगळ कलयान नाटक सखरप पार पडल एवढा पदधतशीरपणा मी माझया नोकरीत दाखवला असता तर आज कठलया कठ गल असत असो passion भशवाय काही होत नाही हच खर

मला नाटकात ऍकटर महणन सटजवर जवढी मजा यत तवढीच पडदयामाग काम करायला सदधा यत सट बनवण तो उिा करण परॉपटी गोळा करण लाईटस साऊडस भशकण करण ह नततकच आनदायी असत नाटक चाल असताना नटावर लाईटचा एखादा सपॉट यतो तवहा परकषक महणन तो आपलयाला कदाचचत जाणवतही नाही करकवा एखाद हलकस बकगराऊड मयभसक वाजल तर तसयाकड आपल लकषही

17

जाणार नाही पण ती परतसयक गोषट नाटकाला अचधकाचधक जजवत करत असत तो अनिव अचधकाचधक

खरा करत असत एखादा सवाद करकवा नटान िकलल वाकय जवहा आपलयाला काळजाला हात घालत

असत तवहा तसयात लाईटस चा आणण बकगराऊड मयभसकचाही मोठा वाटा असतो ह सगळ बघणयात

भशकणयात आणण करणयात मला िार मजा यत

नाटकान मला काय ददल माझ अमररकतल कटब महणाव अशी माणस ददली उतसतमोतसतम

गोषटी करत राहायचा यास ददला तसयासाठी लागणारी ऊजाम ददली मी नाटकात अखड बडालली असत महणन माझा नवरा आणण माझी मलगी मला सतत नाव ठवत असतात पण तसयाना तसयाच कौतकही नततकच वाटत तसया दोघानाही नाटकाची गोडी आह ही माझयासाठी िागयाची बाब आह अजन खप

भशकायचय नाटक करत राहायचय नाटकाचा हा परवास कधी थाबल अस वाटत नाही आणण तो थाब नय

असच सतत वाटत जग सोडन जाताना लोकाना जशी अपकषा असत की चागली बॉस होती चागली बायको होती चागली आई होती अस कणीतरी महणाव तस मला एक खरीखरी नाटकवडी बाई होती अस कणी महटल तर मज़ा आ जाएगा नाटक चाल होताना नतसरी घटा होत कटमन रजर टयनसोबत सटजचा लाल

पडदा उघडला जात असतो ववगतन समोरच परकषक ददसायला लागतात आणण माझया अगावर सरमकन

काटा यतो अगदी परतसयक वळी न चकता असा काटा अगावर पनहा पनहा यत राहो हीच ईशवरचरणी पराथमना

- शरती बोि

18

वयािपीठ आणि िादरीकरि

आपला मददा ठामपण माडणयाच अनक परकार आपण पाहतो लहानपणापासनच ही शली जोपासणयाची हळ

हळ सरवात होत इवलीशी चचगी सदधा एखादी वसत हवी असल तर लाडीगोडीन आजोबाकडन ती कशी आतसमसात करायची ह न भशकवता भशकत तसयामळ ldquoसादर करणयाचrdquo नमन ह कोणतसया परकारची मागणी आह हयावर अवलबन असतात

ldquoएक होता rdquo

ldquoकाऊrdquo

ldquoआणण एक होतीrdquo

ldquoचचऊrdquo

चचगी गोषट सागायला भशकत तसयाची ही सरवात मग असत शबदाचीमाळ आणण वाकयाची जळवाजळव

ldquoआई आई आज न आज न काय झाल मादहत आहrdquo

ldquoअग चचग चप न ग जरा बघत नाहीस का मी कामात आह तrdquo ldquoदहची सारखी टकळी चालrdquo ldquoजा झाडाला पाणी घालन

यrdquo

आपणच कौतक आणण मागमदशमन करणयाऐवजी ववचाराना मजजाव घालतो परगलितला खटीत करतो अथवा महणतो ldquoथाब जरा माझ ऐकrdquo ldquoउगाच लहान तोडी मोठा घास घऊ नकोrdquo

या न अशा अनक परकारच सिाषण आपण अनकदा ऐकतो

मला इकड कनडात भशकषकषकची नोकरी भमळाली अगदी पराथभमक

वगामपासन त हायसकलचया ववदयारथयाना भशकवणयाची मला सधी भमळाली बोलत असताना कणालाही मयच न तोडणयाचा ननयम

पाळण मलाही खप कठीण गल पण मय मय बोलन लहान मलाची ववचारगगा तोडणयाचा तसयाचा आतसमववशवास कमी करणयाचा आपण जण ववडा उचलतो

मजललका पदहलीत असतानाचा करकससा नतला गोषट सागायची िार हौस माझयापढ भसहगजमनपरमाण नतच िाषण

असायच इतकी सदर उतससाहान कथा कथन करणारी ही ववददयाथषी नी सपधत नककी पदहला िमाक पटकवणार अशया

मोठया आशन मी नतच नाव नतचया वयोगटात नोदाववल खप तयारी यणाऱया जाणाऱयाला ती नतची कहाणी ऐकवत अस

पण इतकया मोठया जनसमदायासमोर उि रादहलयावर तोडात अगठा घालन झगयाचा गोळा गोळा करणारा नतचा दहरमसलला भमनी माउचा चहरा मातर मी कधीच ववसरणार नाही सिाधीटपणा यायला आता जासतच वळ लागणार होता

19

मजललकाच जस झाल तसच माझही झाल मजललका तरी लहान होती मी साधारण सातवीत असन

ससकत भशकायला नवीनच सरवात झाली होती वयानसार बढाया मारायची जडलली सवय ससकत वकततसव

सपधत िाग घणयाचा ननणमय सविाव अबोल भलखाणात काहीच मदत लागलली आठवत नाही वयाकरणदह शदध

भलदहण आणण बोलण यात िरक असतो बोलण आणण त सदधा िकत १००-१२५ लोकासमोर कठीण काहीच नवहत

पण वयासपीठावर गलयावर हातापायात ज काही कापर िरल महणता १०० -१२५ चा जमाव हा अथाग

जनसागरासारखा जाणवला एकही शबद तोडातन िटना ससकत रादहल बाजला अहो साध मराठी शबददह

आठवनात कसबस िान सावरन परीकषकाकडन वळ मागन घऊन मी परत माझया जागवर आल वाटल थोडया वळान झपल परत वयासपीठावर गल पण छ आतातर दातखीळच बसली हसाव रडाव की भसतसारख ldquoह धरणी मला पोटात घrdquo अस महणाव आता ना मी काही बोलत होत ना जागची हलत होत माझया शरीराची हालचाल

महणज कवळ होत चळाचळा कापण पढच काही ददसना हातातला कागदही गळन पडला शवटी पररकषकानी मला अलगद आधार दऊन सावकाश वयासपीठावरन खाली आणन माझया आईचया ताबयात ददल हशशआईचया मायची ती उब खरोखरच सगळ ldquoअपराधrdquo पोटात घालणारी होती तसयानतर बरच वषम मी वयासपीठावर िाषण

करायला गलयाच समरत नाही

रोदहणी िाट उिम बबीताई याचयाकड कथक नतसय मी अगदी लहानपणापासन भशकत होत तसयाची मला मनापासन आवड होती आमचया ववदयाचथमनीचा समहही खळीमळीचा एकमकीला परोतससाहन दणारा होता समह नतसय आणण जगलबदीही मी बरचदा सवीकारली नाचातल तोड चगरकया हाविाव िटवकम काही कशात कमी नसायची वयासपीठावर ना कधी छातीत धडधड झाली की कापर िरल उलट उतससितमपण बधद होऊन नाचणयाची मजाच काही ननराळी वाटली समहान िाग घण आणण एकटयान कायमिम करण हयात िरक आह अथामत या गोषटीला काही अपवाद असतात

माझया चलत िावाचया साखरपडयात आईन माझा नाचाचा कायमिम ठरवला एकटीच होत मी रगमचावर भितीबबती नवहती पण तसयावळी वनीमदरण आणण परकषपण यावर कलाकार करकती अवलबन असतो याचा परतसयकष अनिव आला टपवर लागलल तबलयाच

बोल मला रगमचावर अजजबात ऐक आल नाहीत नशीब इतकच होत

करक टप सर झालयाची खण आणण माझया नाचाची सरवात हयाचा ततोतत मळ जमला होता टप काय गात होती आणण मी काय नाचत

होत हयाचा ताळमळ असणयाची गरजच योगान नवहती माझा नाच

आणण सगीत याच synchronization झाल होत कायमिम साचबद

आणण पवमतयारीपरता मयामददत असलयान तो यशसवीररतसया पार पडला नभशबान हा परकार कणाचया लकषात आला नाही पण मी मातर धडा भशकल तो महणज रगीत तालीम असायलाच

हवी

वननमदरणाची चाचणी वहायला हवी थोडकयात आणखी एक ldquoलजजासपदrdquo embarassing पररजसथतीतन मी सही सलामत सटल होत पधरा- सोळा वषाची असताना आणखी एक सधी चालन आली ती महणज आतरराजजीय

नाटयसपधत िाग घणयाची नाटकाच नाव होत ldquoएखादयाच नशीबrdquo एका सपरभसदध मराठी नटीचया ददगदशमनाखाली

20

काम करणयाच िागय मला भमळाल मयतरापयत टाळयाचया परनतसादाचया अदाजानसार अस वाटल की ह नाटक

नककी शयमतीत पढ सरकणार

नाटकातील सवाद ह पाठ असण जजतक महतसवाच नततकच नाटकात पातरामधली एकमकाला ओळखन असणयाची गरज महतसवाची एकमकाना वाकयाशवटचया शबदाचा clue धरन राहणयाची अतसयत

आवशयक असत Prompter स दा कायमदकष असावा लागतो सवादामधली गती नततकीच महतसवाची िाडणाच

वादवववादाच सवाद झटापटीन उडाव लागतात गिीर सवादातील आणण मनातलया िावनाची चलबबचल ही परसतत

करणयाची खबी वगवगळी आमचया नाटकामय एक िाग असा होता की िाऊ आणण वदहनीचया वादवववादानतर

चहऱयावरचया करपान अवववादहत रादहलली अतसयत परमळ बदहण वदहनीची बाज घत - वदहनीन नतचयावर नसत

आरोप लादल असताना सदधा तडिदार आणण मऊ शबदामधली ही जगलबदी करकती महतसवाची असणार इथ शबदाची गती महतसवाची आणण सवादाची नको तवहा पनरकती घातकची नमकी नतथच माशी भशकली परसगावधान

ठऊन जरी नाटक वयवजसथत पढ सरकल तरी दोन सकदाचया एका वाकयाचया पनरकतीन आणण तसयामळ गतीत

पडललया िरकामळ आमच नाटक शयमतीत उतरणयाऐवजी ldquoउतसतजनाथमrdquo गटावयनतररकत कोणतसयाही पाररतोवषकाचया लायकीला उतरल नाही नाटकाचा tempo तवहढाच महतसवाचा ही सधी कणी सागाव मला दसयाम ददशनही नऊ शकली असती

शाळा कॉलज ऑकरिस बबझनस आणण सवम कलाच यथानरप परदशमन हया सवाना ldquoसादरीकरणrdquo शलीची जोड असण महतसवाच वाटणारच उतसतर अमररकत

ldquoसादरीकरणrdquo ह घरोघरी ददसन यत अगदी तयार

िाजीवरही कोथीबीर ववखरली की नतच रप बदलत

ननरननराळया मायमातन आणण अगणणत

रगसगतीतन अितपवम आकती आणण वसतचचतर

ननमामण होतात काही वळा ववसगतीतन साधलली सगती िार आकषमक होऊ शकत

मी उतसतर अमररकत इतकयासाठीच महणत की सादरीकरणाची कला आह इथ मळातच खप पाया धरन जोपासली गली आह पररपणम झगयात सडौल बायाची (करकचन बाधलली कबर) बताचयाच सवरपाची मदहला अतसयत

आकषमक आणण िल घालणारी ठरत आता काही चोखदळ वाचक माझया मताशी कदाचचत सहमत नाही होणार पण

सवम सामानय रपरखा असलली सतरी मकप आणण रगरगोटीनी नाही का सरख ददसत सतत डौलात चालणारी आणण

टापटीपीत राहणारी मादाम आणण कबरला पदर धरन तरातरा चालणारी मदहला हयात जमीन असमानाचा िरक

असतो जरा तलना करा आणण तमचा दषटीकोन बदला सादरीकरण ह नककी महतसवाच ठरल

कलतील सादरीकरण ह नतथ ननमामण कललया वातावरणामळ अचधक खलन ददसत परगत दशामय असलल

बागकाम ननसगमरमय दठकाण बाधकाम वसतभशलप पाशवमिमीमळ अचधकच उठावदार ददसतात नसता खचम करन उपयोग नसतो तसयामागचा अभयास आणण सौदयमदषटी नतच परदशमन करणयात महतसवाच असत

21

माझयामत हया सवाच जण बाळकडच यथील

भशकषण पदधतीत रज लागत थोड माग वळन

पादहलत तर लहान मलाचया Kindergarten

concerts कड पहा आठवत असलया तर

तसयामाग मलानीच रगवलल तयार कलल

पाठीमागच रगमचावरच props वशिषा आणण तालसराची कलली वयवसथा कौतकासपद असत भशकषकषका आणण ववदयाथषी सवतः तसयात िाग घतात आणण अभयासाबरोबर कला आणण शासतर भशकत भशकत कलापरदषमनही करतात

अगदी बालवगामपासन मल तसयानी कललया सशोधनाच परदशमन करतात bulletin बोडमस सादहतसय चौयम copyrights

हया सवाची तसयाना आदय जाणीव ददलली असत Entrepreneurship नाववनय originality आणण creativity

हयावर िरपर जोर ददला जोतो गगलवर मादहती भमळाली तरी तसयाचा वापर कसा करायचा ह भशकवल जात

थोडकयात मलाना तसयाचया परगलितला िरपर वाव ददला जातो चका दाखवन दणयाची िाषाही समजतदारीची non

threatening आणण ववदयारथयामला परोतससादहत करणयाची असत आतसमववशवास वाढवणयाची असत

ताबतरक परगतीन तर परदशमन आणण सादरीकरण हयामय चागलीच परगती झाली आह Power point presentations

चा आता शाळकरी मल सदधा सहजपण उपयोग कर शकतात परकषकाला कळल उमजल आणण आकलन होईल

अशापरकारच ह audio-visual medium खपच परिावी ठरत

सरवातीला महटलयापरमाण सादरीकरणाच ननरननराळ परकार ह शरोतसयाचया आणण वकतसयाचया मागणीवर अवलबन

असतात नाटय नतसय या performing arts चया मायमातन दशिाती सामाजजक पररवतमन ददलासा आणण

ननववळ आनद दणयाची भमळवणयाची आणण घडवन आणणयाची ताकद असत

आज चचगी लाडीगोडीन आजोबाना िरळ पाडत साधवगम सरल हलकी आणण अनिवान पररपकव अशी वाणी वापरन िाववकाना मतरमगध करतात Powerpoint चया मायमान ववषयाच आकलन सलि कल जात कला परदशमनात पाशवमिमी रगमच वयवसथा sound effects इतसयादीमळ कोणतसयाही परकारचा रस ननमामण करता यतो बागबगीच भशलपकती ननसगम दशमन या सवाचा मनसोकत आसवाद लटता यतो जादगाराचया जादचया परयोगात

जादगाराची चपळता आणण कलपती पणाला लावली जात तसयामळ ह मातर महटलयाभशवाय राहवत नाही ldquoददसत

तस नसत महणन जग िसतrdquo

- सौ दवयानी ढकण

22

एकच खळ

ददगदशमकान मला रगमचावर धाडलजसिपट नाही कठली रोल

नाही ददला

ज हव त कर जसिपट नाहीय त ldquoइमपरोवहrdquo कर महणाला परवश कला हळच मी थाबल थोडी थबकन

मायचया कठलया हातानी मचावर मय नल हात धरन

पणम गोधळात होत मी काहीच कळत नवहत

नाटक कठल सर होत हच माहीत नवहत

पदहल इकड नतकड मच खप मोठा होता परतसयक जण इथ आपल पातर भसदध करीत होता

नट कोण परकषक कोण तसयाचयात एक अदवय अस होत कधी परकषक कलाकार तर कधी कलाकार परकषक होत

लहान मोठ थोर वयाच कलाकार सार होत

सदढ कोणी कोणी दबळ सार ववववध तऱहच होत

िवय अशा या मचावर कलाकार हजारो होत

ववभशषठ आपलया कल परमाण पातर रगवत होत

कोणी नतमक गायक कोणी कोणी होत वकत

शासतरजञ कोणी भशकषक कोणी नत कोणी होत

साध होत सत होत िकीर सनयासी होत

साध सताचया वषामय लिग करिरत होत

चोर होत डाक होत भिकारी कोणी होत

कोणास ठाऊक ह लोक सगळ कठली जसिपट घऊन आल होत

आई बाबा ताई िाऊमामा- मावशी आतसया- काका एकच पातर ननिावत होत कधी अनक िाऱया िभमका रस िरललया या नाटकात तर िाव रगत होत करकती सख- दःख राग लोि परम मतससर िीती

जयाचया तसयाचया िभमकस अवसरन िाव ओसडत होत

पण काहीच चहर मातर मखवटयात लपल होत

खरा कठला खोटा कठला सागण कठीण होत

आनदाचया मखवटया आड दःख कणाच दडल होत

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात आह

माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात

आह माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

भमटन डोळ ववचार कला आठवल ददगदशमकाला कठ आहस काय कर सागशील का मला

इथच आह कायम जवळ तझया हळच आवाज आला पातर तझ छान रगल िकत आठवत जा मला

उमजल मला मचावर खळ एकच आह पडदया आडन यऊन पनहा पडदया आड जायच आह माझया माझया परीन माझ पातर आह मी रगवत परकाश झोताचा लोि नाही मखवट नाही मी चढवत

परत इचछा मातर आह एक पातर सदर अस रगद

पडदयाआड जाता जाता टाळी एखादी पडद

पातर माझ रगवताना िाव अस रगदत

अतःकरण सपशमन कणाच अशर एक दोन ढळदत

ननरतर या नाटकाचया ददगदशमकाला एक अस सागत

तझया नाटकाच ह छोट पातर मी असीम आनदान रगवत

परत अजम माझा ऐक जरा एवढी कपा माझयावर कर

पडदयाआडच राहद मला खळ माझा सपलयावर

पनहा कठला रोल नको इमपरोवह नको र पनहा मला मोदहत करणाऱयाया मचावर परत धाड नको र कधी मला मोदहत करणाऱया या मचावर परत धाड नको र कधी मला

-- सवाती िजय कव

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

3

अनकरमणिका

सपादक मखपषठ रचना व माडिी

जयोतसना णदवाडकर मानसी डहािकर सशात खोपकर

लखकााना चितरकारााना आचि सापादकााना

सापिण मतसवातातरय दणयात आल दणयात आल आह लखातन व णचतातन वयकत झाललया मतााशी

सापादक चका वा आपि सहमत असि अस नाही तवहा आपि हा अाक कवळ मनोराजनासाठी

आह अशी अपकषा ठवन वािावा ही चवनाती

1 नाटक सिनमा आसि मी - सजय महदळ पान 5

2 नाटयलखन - एक परवाि एक अनभव - सरश नायर पान 9

3 नाटक - वीणा शाह पान 13

4 नाटक आसि मी - परददप नाईक पान 14

5 नाटक माझी आवड माझा सवरगळा - शरती बोस पान 16

6 वयािपीठ आसि िादरीकरि - सौ दवयानी ढकण पान 18

7 एकच खळ - सवाती सजय कव पान 22

8 नाटकाचा ताल घगराचा नाद - जयोतससना माईणकर

ददवाडकर पान 25

9 बकसटजची गमत - मानसी डहाणकर पान 28

10 गयानबाची मख - पनम तोरगल पान 30

11 नाटक- एका अवयवहारी सनमााता आसि

िमार कलाकाराचया नजरतनhellip - अभिजजत पराडकर पान 32

4

5

नाटक सिनमा आणि मी

TV व तसयावरचया (ब)समार भसररअलस यणयाअगोदर नाटक आणण भसनम ही आम जनतचया हमखास ववरगळयाची साधन होती करिकट सोडन करिकटला आपण खळ ववरगळा न समजता धमम मानतो सवम चराचर वयापन दशागळ वर उरललया िगवतासारखा असो तसयामळ तो अपवाद सोडता अगदी लहानपणीचया आठवणीत डोकावल तरीसदधा बालनाटय बालचचतरपट न पादहलला माणस शोधनच सापडवावा लागल बालपणीसदधा आजोबा कस खोकतात आजी कशी चालत बाबा कस रागावतात ताई आरशासमोर कशी नटत आदद नकला करत करत आपलयापकी बरचजण मोठ झालल असतात काहीजणाना शाळत नाटकामधन िभमका करायला भमळतात मलाही माझया सदवान शाळचया गणशोतससवात महणा वावषमक सनहसमलनात महणा पण दरवषषी नाटकामय काम करायची सधी भमळत गली बायको चचडत नाटक करायची सवय अजन काही जात नाही वगर महणत पनहा असो शाळत कललया नाटकामधन माझया अभिनयाला पल पडत गल वगर काही मी महणणार नाही पण एकदरीतच नाटय अभिनय कला याववषयी आवड गोडी नककीच ननमामण झाली

पढ रपारल कॉलजला

गलयामळ छबबलदास सारखया ससथशी नतथ उठबस असललया रगकमीशी सबध आला सजय मोन सारख नतर नावारपास आलल भमतर भमळाल माझया बाबानी तसयाचया कॉलजसाठी बसवललया परमा तझा रग कसा चया घरी चालायचया तालमीची पनहा आठवण झाली PDA च िालबा कळकर आमचया नातसयात आईबाबा दोघही नाटयरभसक सदर मी होणार मधली ददददराज ची िभमका सटजवर अकषरशः जजवत करणारी माझी ताई याचयामळ आजचया ददवसात दतकथा वाटतील अशी कटयार काळजात घसली तीन पशाचा तमाशा नटसमराट ही नाटक तर मी ओररजजनल कलाकाराचया सचात सटजवर पादहली आहत अथामत नाटक पाहाव तर त परतसयकष रगमचावरच TV करकवा कठलयाही पडदयावर नाटक पाहण यासारखा दसरा िोटमपणा नसल त ही पनहा असोच दहमालयाची सावली सारख गिीर नाटक परा लकषमण दशपाडच वऱहाड ननघालय लडनला सारख एकपातरी नाटक टरटर सारख लौकरकक अथामनी जसिपट नसलल डली वाटणार नाटक करार सारख करिरतसया रगमचाचा अदभत वापर करन डजपलकट न वापरता एकाच वळला दोन सतीश पळकर सटजवर आणणयाचा थरार दाखवणार नाटक कठलाच नाटयपरकार मला वावगा नवहता टरटर परमाचया गावा जाव हयवदन बबघडल सवगामच दार अशी करकतीतरी नाटक रपारलचया जनया भमतराचया ओढीन ओळखीन पणयाचया बालगधवम रगमददरात (पण आह

6

त इतर दठकाणी असत त थटर पणयात रगमददर) असखय वळा ववगतन पढचया होडी तन बनघतली आहत

कॉलजात गलयावर तर काय नाटकाचया जोडीला भसनम बघायचही वड लागल कॉलजचया वडया ददवसातल ह वड Larger than Life करकवा Make Believe ही बबरद अगदी साथम ठरवणार पण तसया ददवसात थटरचया तसया अधारात सवतःच दटचिर वयजकतमतसव ववसरायला लावणाऱया पीटर य ताला अब म तमहारी जबस चाबी ननकाल करही खोलगा सारखया परसगानी सवादानी वाढीस लावल होत तसया ददवसातल भसनम पण कस अगदी घीस-वपट असायच जडवा बबछड हए िाई असायच घोडोक टापोकी आवाज गाव की छोरी काळा शटम घातलल डाक असायच एखादा समगलर असायचा बीस साल पहल घडलली कहाणी असायची कानन क लब हाथ आणण वदीकी दहिाजत जतवणारा एक पभलस अिसर असायचा महणज कस पसा वसल चा सगळा इतजाम असायचा जोडीला बाप-बाप गीतकार सगीतकार यानी सजवलली रिी-मकश-करकशोर-लता-आशा यानी गायलली अवीट गाणी असायची बसस अजन काय पादहज अभिनय वगर गोषटी आर फलीमवालया लोकावर सोडन जनता मजत भसनम बघत होती थटरमधन बाहर आलयावर शटामची वरची दोन बटण उघडी टाकलल िलशटमचया बाहया थोडया िोलड कलल अभमताि सगळीकड साडलल असायच तसया ददवसात िसटम ड िसटम शो भसनमा बघण एकाच ददवशी थटरात दोन-दोन भसनम बघण VCR ची िझ होती तवहा तीन तीन कसटस आणन रातर रातर भसनम बघण अस आज आता आचरट वाटणार सवम परकार करन झाल अथामत ह वड काही िार ददवस दटकल नाही

पढ नोकरी ससार मल या ठराववक चाकोरीतन जातानाच डटरॉईटला आलयावर MMD चया ओळखीतन काही हौशी तर काही वयावसानयक रगकमीशी सबध जळन आला पनहा एकदा नाटक जसिपट तालमी कानयक वाचचक अभिनय इतसयादी शबदाची उजळणी सर झाली खरच नाटक एक वयसन आह एकदा का कधी तोडाला रग लावलला असला तर तो सहजासहजी उतरत नाही पाठ सोडत नाही नाटक हा भसनमाचया मानान एक ववलकषण जजवत अनिव आहअसतो परकषकाचा परनतसाद हशा टाळया कस अगदी थरारन टाकतात अभिनत आणण परकषक याचयातली ही दवघव ततसकाळ आणण अनतशय सजीव असत कलाकारानाही वगळीच बहोशी आणणारी असत भसनमात कस एखादा सीन दशय नीट नाही वठल तर ररटक ची सधी असत नाटकात ती सधी नसत ज काही असल त समोरासमोर हा सयम हा जयदरथ तसयामळ नाटकाचया परतसयक परयोगातन नाटक अचधकाचधक पररपकव होत जात महणनच बहधा नाटकाचया परयोगाला परयोग महणतात

7

नाटकामय काम करायची सधी भमळालयामळ Journey is more important than the Destination चया चालीवर परतसयकष सादरीकरणाचया परयोगापकषा नाटकाचया तालमीना जी काही धमाल यत तीसदधा अनिवायला भमळाली सवाद पाठ होईपयत अनावधानान उडणार गोधळ सवादिक नीट बसपयत शबदावर चकीचया ददलया जाणाऱया वजनामळ ननमामण होणार ववनोद चकीचया वळी चकीचया पातराची होणारी एटरी वा एजकझट अशा अनक कारणामळ तालमी नहमीच ससमरणीय बनन राहतात कधी कधी तर तालमीतल हसवणार परसग आठवन रगमचावर परतसयकष परयोगात आलल हस दाबायच परसगसदधा ओढवतात अथामत रगमचावरही ववववध कारणामळ हस यण परकषकाचया अनपकषकषत आललया laughter न आपला चहरा blank होण तालमीचया वळी नहमी वापरलली परॉपटी आयतसया वळस न भमळालयान उडणार गोधळ असही ववनोद होऊ शकतात ही मजा भसनमात नाही नाही महणायला भसनमाचया जनया ररळाचया ददवसात ररळ चकीचया िमान लावन काही थटरमय अिाववतपण ववनोदननभममती कली होती पण आजकालचया डडजजटल यगात तीही शकयता नाही

नाटक महटल की माझया डोळयापढ नहमीच एक आवडत चचतर तरळत स याकाळची साडपाचची वळ असावी हलकासा पाऊस पडन गलला असावा तसयामळ हवत करकचचतसा अगावर बारीकशी भशरभशरी आणणारा गारवा असावा सहाचया परयोगासाठी बालगधवमवर शाली आणण सवटसमची गदी असावी मोगऱयाचया वणयाचा वास चहकड दरवळत असावा थटरात पदहलया दसऱया रागत साधारण मधलया िागात आपण सथानापनन झाललो असाव आणण मग रगदवता आणण रभसक परकषकाना ववनमर अभिवादन करन सहषम सादर करीत आहोत ऐक यत असतानाच पाठोपाठ नतसऱया घटचया आवाजात हलक हलक पडदा सरकत जावा आणण हमखास रगणाऱया नाटकाचा परयोग नवयान सर होत असावा

- िजय महदळ

8

9

नाटयलखन - एक परवाि एक अनभव

लहानपणी पोहायला भशकलो नाही पण पाणयाची ियकर आवड महणन पोहायला भशकायच सगीताची आवड

पण कधी गाण भशकलो नाही महणन गायला भशकायच आणण वाचनाची िारी आवड तवहा आपणही कधी लखक वहायच ववशीचा उबरठा ओलाडायचया आधी या तीन इचछानी माझया मनात घर कल होत

वयाचया चोववभशत पणयाचया दटळक तलावात कलास लावन एकदाचा पोहायला भशकलो िार ववशष नाही पण समदरात परवास करताना बोट बडालीच तर तास दोन तास का होईना तरन जाईन इतक बताच इथ आलयानतर हौसन मडळाचया कोजाचगरीचया कायमिमात िाग घतला आणण जाणवल की सराशी आणण

तबलयाचया ठकयाशी आपली भशवणापाणी करकवा कबडडी चालत मग नतशीत भशसतीत कलास लावन गायनाच धड घतल आणण सवतःही महनत घतली आता मकरिल रगववणयाची कषमता नसली तरी मकरिलीत योगय नतथच

दाद दणयाची अककल आली आह (आणण काहीचया delayed वा कया बात ह वर मनात हसही यत) सवतः भलदहललया कववता व गीताना कधी कधी चालीही बऱयापकी जमन यतात

लखन ही कला मातर काही कठ धड घऊन

भशकता यतच अस नाही तसयासाठी बऱयाच

गोषटी जळन यावया लागतात एक महणज

िाषची आवड आणण जाण साधी गोषट सदधा अलकार उपमाचा वगर वापरन सदर शबदात साकार करता आली पादहज मी नवयानच अमक तमक सर कलय मला यात

खप पराववणय आणण यश भमळवायच आह

हच या शबदात भलदहता यत मी कषकषनतजाचया उबरठयावर उिा आह मला तो उबरठा ओलाडायचाय तसया कषकषनतजाचा वध घयायचाय तसयाची सीमा गाठायची आह दसरी गोषट महणज ननरीकषण

आणण समरणशकती ऐकलली वाचलली पादहलली ददसलली गोषट कठतरी मनात सोन माणक दहर असलयासारखी साचवन ठवायची (safe deposit असलयासारख) मग हवी तवहा हवया तसया सदिामत हवी ती गोषट काढायची आणण योगय ती कलाकसर करन आपलया कोदणात बसवन एखादी कथा कववता लख

कादबरी नाटक सादर करायच

अथामत मी ज वर साचगतल तसया सवम गोषटी महणज ननववळ एका लखकाची अवजार आहत tools of the trade

techniques of writing हव तर lsquocraftsmanshiprsquo अस महणा एखादया सताराला करकवा भशलपकाराला कठल

अवजार कधी आणण कस वापराव ह जस पकक ठाऊक असत तसच काहीस पण नसत तवढ असन िागत

नाही तमही खतपाणी घाल शकता पण झाड उगवायला एक बीज असाव लागत आणण तसया सताराला करकवा भशलपकाराला तसयाची कलाकसर दाखवायला उतसतम परकारच लाकड नाहीतर खडक शोधावा लागतो तसच एका लखकाला एक सदर ववषय कथच एक मळ नाटकाचा एक पलॉट सापडावा लागतो जयावर तो तसयाचया

10

लखनशलीची कलाकसरीची करामत दाखव शकतो आणण इथ बऱयाच जणाची ववकट पडत बयादटग

करणयाआधीच

कशावर भलहाव हा कठलयाही लखकाला पडणारा मळ परशन एखादा ववषय सचला की तसयावर भलदहलल

पादहलल दसर काहीतरी आठवत आणण मग ववचार यतो परत त कशाला ह चि माझया मनातही अनक वषम सर आह कववता सचत ती आपसक एखादा शबद वाकय ववचार मनात यतो मग तसयावर तमही ववसतार कर

शकता पण गोषट - कथा सागण वगळ कारण नसत वाचनादवारच नवह तर नाटक भसनमा दटवही या मायमातन सदधा आपलयावर सतत तसयाचा िडीमार होत असतो मग मला Christopher Booker याच The

Seven Basic Plots या पसतकाचा सदिम सापडला पणम वाचल नाही पण आशय कळला माझया शबदात

सागायच तर जगात िकत सात मळ कथा आहत कठलीही कथा कादबरी नाटक वगर तसया मळ सात

कथानकात मोडतात They are just the variations of the same basic stories उदारणाथम नायक आणण

नानयकची परमकथा तसयाचयात यणार अडथळ आणण शवटी एकतर यण करकवा न यण करकवा नायक - नानयकचा अनयायावर अनयाय करणाऱयावर ववजय रामायण महािारत अशया मोठमोठया कलाकती असोत नाहीतर

लहान मलाचया पचततरातलया गोषटी सवम काही िकत या सात मळ कथानकमय मोडता यतात

माझयासाठी हा एक साकषातसकार होता पाहायला गलो तर रोभमयो-जलीयटrsquo ही परमकथा लला-मजन ही परमकथा अजमन-सिदरा ची परमकथाच आणण lsquoशाकतलrsquo ही सदधा परमकथा पण शकसवपयर काभलदास वयास

करकवा इतर अनक लखक असोत तसयानी आपापलया परकार तसया कथा रगवलया पातर परसग लखनशली परतसयकाची वगळी आणण तसयामळ ती परतसयक कथा आपलयाला वगळी िासत आणण आपण तसयाचा आसवाद घऊ शकतो So itrsquos the writerrsquos interpretation that matters the most एक उदाहरण महणज Bernard Shaw याच Pygmalion आणण पलच ती िलराणी ह नाटक एकावर आधाररत दसरी कलाकती पातर तीच परसग बरचस

तच पण माझयादषटीन या दोन िककमपण सवततर उभया राह शकतील अशया कलाकती लडन मय िल

ववकणारी Eliza Doolittle असलही पण महणन मबईत िल ववकणारी एखादी lsquoमजळाrsquo नसल कशावरन

तसच एक अलीकडच उदाहरण महणज Yann Martel याच Life of Pi आणण Moacyr Scliar या बराझीलचया लखकाच Max and the Cats पसतक एकसारखी कलपना घऊन दोन वगळ लखक सवतःचया पदधतीन आणण

ववचारान तसयावर ववसतारान लखन कस कर शकतात याची उतसतम साकष

एकदा का मनाची ही अढी दर झाली की कठलयाही लखकाला कशावर भलहाव या परशनावर अडायच कारण

नाही तसयान कशावरही भलहाव तमही तमचया पदधतीन शलीन आणण कलपनाचया जोरावर त भलदहल

करक झाल माझया पदहलया नाटकाचा ववषय मला एका science journal मय वाचललया लखात सचला पण तसयातन ननमामण झाल त एक हलक-िलक काहीस

ववनोदी काहीस मनाला सपशम करणार नतसय- गीतान

सजलल अस नाटक lsquoवारा लबाड आहrsquo तीन

11

वपढयातील सतरी-परषातलया मनाची उकल करणार ह नाटक सवम वयोगटाचया परकषकाचया पसतीस उतरल

नाटयचि या या दसऱया नाटकाचा ववषय मातर मला एका इगरजी नाटकातच भमळाला तस करण योगय आह

की नाही या ववचारात मी काही काळ अडकलो आणण तवहाच वरच काही ववचार माझया मनात डोकावल त

बरचस ववचार मग मी तसया नाटकात परिाकर नाडकणषी या कालपननक नाटककाराचया तोडी घातल याही नाटकान परकषकाची परीकषा उतसतमरीतसया पास कली ववशषत िाषचा उतसतम वापर समपमक सवाद वधक

कथानक आणण पातराचा वयावसानयक नाटकाचया तोडीचा अभिनय ह सगळ रभसकाची दाद भमळवन गल

या लखनपरवासाची सरवात हा अनिव आणण तसयाला भमळालला परनतसाद आनददायक आह आणण परयतसन कला तर आपण असच आणखी चागल भलह शकतो हा आतसमववशवास वाढवणारा आह लखक वहाव ही इचछा पणम झाली अस महणण अनतशययोकती ठरल कारण अजन वयावसानयकररतसया छापन काहीच आलल नाही कदाचचत

पननाशी यायचया आधी योग यईलसदधा मातर या हौशी अशयाच सर असताना आता पढचया दोन तीन दशकात

काय भशकायच काय नवीन उदयोग करायच त ठरवायला हव

- िरश नायर

12

13

नाही ना ओळखलस मला

तझयाचसाठी तर झकारल होत मी पराणाचया सवमसवम तारामधन

तझया चाहलीनही आल होत

मी सवागातन बहरन िलन

उजळल होत लकष ददव

आतआतलया अधारात

मौनातनही गल होत

सपतसर नाचत गात

ह चचरकाळाचच नाटक सखया नानाअगी करकती िभमका--- पण होतास तच नायक

मी हरवलली खळी नानयका

करकती पातर या नाटकात

रगमच करकती ववराट

कषणिराची डोळािट

दसर नाटक दसरा थाट

- वीणा शाह

नाटक

14

नाटक आणि मी

परतसयक मराठी घरात आई एकदा तरी ह महणतच की नाटक नको कर ह जासत बाबा महणतात माझया समोर तझी ही नाटक चालायची नाहीत मराठी िाषची गमतच ननराळी खर तर माझा नाटक परवास खप लहानपणीच

सर झाला याच खर शरय माझया आई-बाबाना जात जमावापढ उि राहन बोलता आल पादहज ह तसया दोघाचही महणण होत आणण आह नाटकातन समाजाशी सवाद साधणयासाठी धाररषठ आणण कला ह भशकाव हा तसयाचा खरा मददा खरच भशकायच महटल तर नाटक खप काही भशकवत

तर माझी पदहली वादहली िभमका महणज एका िटजीची कारण याच नावान माझी ओळख आमचया सोसायटीत झाली काही काका तर मला खप वष िटजीबवा महणनच

सबोधत अस खर तर मला एकही सवाद आठवत नाही आणण नाटकही

मला जजतक आठवत त महणज माझी गौतम बदधाची िभमका पणम नाटकात एकच सवाद माझा तसया लाकडतोडयाशी आणण इतर वळी एकतर मौन करकवा यानसथ असो माझा तो सपरभसद सवाद महणज अर लाकडतोडया जोडलल पान तोडता यत पण एकदा तोडलल पान परत कधीही जोडता यत नाही महणन परतसयक

पान तोडताना खप ववचार करन तोड पण मडळी मी जमतम चौथी मय आणण हा सवाद वयसकर मडळीना सदधा ववचार करावयास िाग पाडणारा आह गमतीचा िाग असा की माझ पाठातर आणण हा तसया वयातला लाबलचक सवाद गणणत काही जळना बऱयाच वळा मी उलटच महणायचो तोडलल पण जोडता यत आणण

जोडलल तोडता यत नाही पण त खप मजशीर वाटायच सगळयाना तसया वयात त चालन जायच

तर अशी ही माझी नाटकाची वादहली वादहली आठवण पढ िारस काही नाटक कर शकलो नाही सटज वर अथामतच जीवनातील नाटक सरच राहतात मग भमतराना राजय नाटय सपधत पाहन खप कौतक वाटायच पण त

काही आपलयाला नाही जमणार बवा महणत माघार घत रादहलो

तसया नतर सधी भमळाली ती पनहा एकदा सटज वर सादरीकरण करणयाची पण या वळच आवहान जरा जासतच अवघड मराठी मायमातन भशकलला मी आणण चकक नाटक इगरजी मय खर तर माझया भमतराच कौतक इगरजी वाकयातला punch काही यईना शवटी घोकमपटटी करन तोडकया मोडकया मराठमोळया इगरजी मय सवाद कल सादर अजन

एक गड जजकला तर पण यावळी भशकायला भमळाल

की परतसयक िाषत सवाद कस महणायच आणण सवाद

कसा साधायचा सादरीकरण कस कराव

15

आता जीवनात एक सरख सधी आली एकाकरककत िभमका करणयाची ननवड झाली आणण परभशकषण सर झाल

जीवनात आपल कठ चकत आणण कठ छोटीशी दरसती करायची ह जर समजल तर जीवन जगणयाचौ मजा काही ननराळीच आह महणज गर महतसवाचा ददगदशमक हा नाटकाचा खरा गर अस मला वाटत कारण लखकाचया ववचाराना कलाकाराचया मायमातन रभसकापयत

पोहोचवणयासाठी जी दषटी हवी ती तसया ददगदशमकाचया चषमयातनच एखादा ववषयववचार माडता यण ह

कौशलयाच काम एखादया कलाकारातल कौशलय ओळखन

तसयाला योगय िभमका दण आणण तसया िभमकला साजस

सादरीकरण तसया कलाकाराकडन करवन घण हच खर ददगदशमन

असो या ददगदशमका बरोबर काम करताना खप काही भशकायला भमळाल लखकान भलदहला सवाद समजन घण

पाठातर शबदाची अचक िक पण िावनाचा समतोल शारीररक आवविामव आणण चहऱयावरील िाव नजर आणण

दषटी आवाजातील कपन पोच आणण सवरननयमन पहराव आणण सहकलाकाराना सावरण सटज वर वावरण

बकसटजला आधार दण आणण बरच काही कलाकार घडतो अस उगाच नाही महणत माझयातलया नाटयपरमी कलाकाराला जाग कल आणण घडवल सदधा त या अनिवान सगळ भशकलल सादर करकती कर शकतो ह मादहत

नाही पण परयतसन नककीच कर शकतो

शबदात करकती ताकद असत ना िाषा कठलीही असो शबद अशी काही करकमया घडवतात की कषणात हस तर कषणात

टचकन पाणी आणतात डोळयातन शबदाना िावनाची जोड दऊन शारीररक आवविामवानी तसया िभमकला परकषकापयत पोहोचवण आणण तसयाचा काळजाला भिडण ह तर भशवधनषय पलवणयाइतक कठीण आह

कलाकारात करकती कौशलय असत ह भशवधनषय पलवणयाच आपण नाटक भसनमा मय पाहतो आणण लगच

आपली परनतकरिया वयकत करतो ज आपलया काळजाला भिडल तसयाना दतो वाह-वाह ची दाद आणण ती अशी सहजतन ननघाली करक तसया सादरकतसयामला काय जग जजकलयासारख वाटत ह मी अनिवलय तवहा ववनती एकाच तमही कधी जवहा एखादया नाटकाला जाल तवहा सवम कलाकाराना जरर परतसयकष िटा आणण दाद दया

- परददप नाईक

16

नाटक माझी आवड माझा ववरगळा

नाटकाची आवड मला नककी कधी लागली ह मला सागता यणार नाही पण आज जर कणी मला तझा आवडता छद कठला असा परशन ववचारला तर नाटकाभशवाय दसर माझया मनात काही यऊ शकणार

नाही ह मी अगदी खातरीन साग शकत

शाळत असताना मी नाटकात िाग घयायच तवहा नाटक करायला मजा यायची तसयानतर बरच वषम नाटकाचा आणण माझा सबध आला नाही पण काही वषापवषी नाटयगधार गरपच वटवट नाटक पादहल आणण मी अकषरश िारावन गल ह ज काही आपण बघतोय त आपलयाला खप आवडतय आणण

आपलयाला पण ह करायचय अस जण माझ मन त नाटक सपपयत मला सागत होत मी नाटयगधार गरप जॉईन कला आणण नाटकवाली झाल त आजपयत तशीच आह

सरवातीला ननषपाप नाटकासाठी मक-अप

आणण कॉसचयमस करायच काम भमळाल तला हव तर एखादी परजकटस बघायला य पण तझयावर आह थट शो ला आलीस तरी चालल अस मला सागणयात आल होत मी परजकटस बघायला गल तवहा मला सगळ त इतक

आवडल की पढचया सगळया परजकटससला मी हजर होत तवहा नाटक बसायची परोसस अगदी जवळन बघायला भमळाली पढ मोरची मावशी नाटकासाठी आधी कोररओगरािी आणण नतर ररपलसमट ऍकटर महणन काम

भमळाल नाच बसवण आणण ऍजकटग करण हही मी नततकच एनजॉय कल परष नाटकात करिरता रगमच

करायचा होता बलकआउट मय िकत ३० सकदात सट चा पणम कायापालट करायचा होता एवढ सगळ

सटमय बदल करताना आमचया सगळयाचाच गोधळ होऊ लागला इतकया कमी वळात अधारात बऱयाच

गोषटीची न-आण करताना गडबड होऊ नय महणन मी अगदी पदधतशीरपण assignments तयार कलया हया माणसान डावीकडचया दसऱया ववगतन यायच अमक वसत ठवायची आणण तमक वसत दसऱया माणसाचया मदतीन उजवया बाजचया नतसऱया ववगतन बाहर घऊन जायची वगर वगर आणण ऍजकटग

बरोबर सगळयाची हया सट चजचीपण परजकटस करन घतली हयाचा पढ िायदा मला रणागण हया नाटकासाठी झाला ५० हन अचधक कलाकार तसयाच कॉसचयम चजस तलवारीची अदलाबदली परॉपसची न-आण बकडरॉप बदलण १७ िानगडी पण काटकोरपण पदधतशीरपण सगळ कलयान नाटक सखरप पार पडल एवढा पदधतशीरपणा मी माझया नोकरीत दाखवला असता तर आज कठलया कठ गल असत असो passion भशवाय काही होत नाही हच खर

मला नाटकात ऍकटर महणन सटजवर जवढी मजा यत तवढीच पडदयामाग काम करायला सदधा यत सट बनवण तो उिा करण परॉपटी गोळा करण लाईटस साऊडस भशकण करण ह नततकच आनदायी असत नाटक चाल असताना नटावर लाईटचा एखादा सपॉट यतो तवहा परकषक महणन तो आपलयाला कदाचचत जाणवतही नाही करकवा एखाद हलकस बकगराऊड मयभसक वाजल तर तसयाकड आपल लकषही

17

जाणार नाही पण ती परतसयक गोषट नाटकाला अचधकाचधक जजवत करत असत तो अनिव अचधकाचधक

खरा करत असत एखादा सवाद करकवा नटान िकलल वाकय जवहा आपलयाला काळजाला हात घालत

असत तवहा तसयात लाईटस चा आणण बकगराऊड मयभसकचाही मोठा वाटा असतो ह सगळ बघणयात

भशकणयात आणण करणयात मला िार मजा यत

नाटकान मला काय ददल माझ अमररकतल कटब महणाव अशी माणस ददली उतसतमोतसतम

गोषटी करत राहायचा यास ददला तसयासाठी लागणारी ऊजाम ददली मी नाटकात अखड बडालली असत महणन माझा नवरा आणण माझी मलगी मला सतत नाव ठवत असतात पण तसयाना तसयाच कौतकही नततकच वाटत तसया दोघानाही नाटकाची गोडी आह ही माझयासाठी िागयाची बाब आह अजन खप

भशकायचय नाटक करत राहायचय नाटकाचा हा परवास कधी थाबल अस वाटत नाही आणण तो थाब नय

असच सतत वाटत जग सोडन जाताना लोकाना जशी अपकषा असत की चागली बॉस होती चागली बायको होती चागली आई होती अस कणीतरी महणाव तस मला एक खरीखरी नाटकवडी बाई होती अस कणी महटल तर मज़ा आ जाएगा नाटक चाल होताना नतसरी घटा होत कटमन रजर टयनसोबत सटजचा लाल

पडदा उघडला जात असतो ववगतन समोरच परकषक ददसायला लागतात आणण माझया अगावर सरमकन

काटा यतो अगदी परतसयक वळी न चकता असा काटा अगावर पनहा पनहा यत राहो हीच ईशवरचरणी पराथमना

- शरती बोि

18

वयािपीठ आणि िादरीकरि

आपला मददा ठामपण माडणयाच अनक परकार आपण पाहतो लहानपणापासनच ही शली जोपासणयाची हळ

हळ सरवात होत इवलीशी चचगी सदधा एखादी वसत हवी असल तर लाडीगोडीन आजोबाकडन ती कशी आतसमसात करायची ह न भशकवता भशकत तसयामळ ldquoसादर करणयाचrdquo नमन ह कोणतसया परकारची मागणी आह हयावर अवलबन असतात

ldquoएक होता rdquo

ldquoकाऊrdquo

ldquoआणण एक होतीrdquo

ldquoचचऊrdquo

चचगी गोषट सागायला भशकत तसयाची ही सरवात मग असत शबदाचीमाळ आणण वाकयाची जळवाजळव

ldquoआई आई आज न आज न काय झाल मादहत आहrdquo

ldquoअग चचग चप न ग जरा बघत नाहीस का मी कामात आह तrdquo ldquoदहची सारखी टकळी चालrdquo ldquoजा झाडाला पाणी घालन

यrdquo

आपणच कौतक आणण मागमदशमन करणयाऐवजी ववचाराना मजजाव घालतो परगलितला खटीत करतो अथवा महणतो ldquoथाब जरा माझ ऐकrdquo ldquoउगाच लहान तोडी मोठा घास घऊ नकोrdquo

या न अशा अनक परकारच सिाषण आपण अनकदा ऐकतो

मला इकड कनडात भशकषकषकची नोकरी भमळाली अगदी पराथभमक

वगामपासन त हायसकलचया ववदयारथयाना भशकवणयाची मला सधी भमळाली बोलत असताना कणालाही मयच न तोडणयाचा ननयम

पाळण मलाही खप कठीण गल पण मय मय बोलन लहान मलाची ववचारगगा तोडणयाचा तसयाचा आतसमववशवास कमी करणयाचा आपण जण ववडा उचलतो

मजललका पदहलीत असतानाचा करकससा नतला गोषट सागायची िार हौस माझयापढ भसहगजमनपरमाण नतच िाषण

असायच इतकी सदर उतससाहान कथा कथन करणारी ही ववददयाथषी नी सपधत नककी पदहला िमाक पटकवणार अशया

मोठया आशन मी नतच नाव नतचया वयोगटात नोदाववल खप तयारी यणाऱया जाणाऱयाला ती नतची कहाणी ऐकवत अस

पण इतकया मोठया जनसमदायासमोर उि रादहलयावर तोडात अगठा घालन झगयाचा गोळा गोळा करणारा नतचा दहरमसलला भमनी माउचा चहरा मातर मी कधीच ववसरणार नाही सिाधीटपणा यायला आता जासतच वळ लागणार होता

19

मजललकाच जस झाल तसच माझही झाल मजललका तरी लहान होती मी साधारण सातवीत असन

ससकत भशकायला नवीनच सरवात झाली होती वयानसार बढाया मारायची जडलली सवय ससकत वकततसव

सपधत िाग घणयाचा ननणमय सविाव अबोल भलखाणात काहीच मदत लागलली आठवत नाही वयाकरणदह शदध

भलदहण आणण बोलण यात िरक असतो बोलण आणण त सदधा िकत १००-१२५ लोकासमोर कठीण काहीच नवहत

पण वयासपीठावर गलयावर हातापायात ज काही कापर िरल महणता १०० -१२५ चा जमाव हा अथाग

जनसागरासारखा जाणवला एकही शबद तोडातन िटना ससकत रादहल बाजला अहो साध मराठी शबददह

आठवनात कसबस िान सावरन परीकषकाकडन वळ मागन घऊन मी परत माझया जागवर आल वाटल थोडया वळान झपल परत वयासपीठावर गल पण छ आतातर दातखीळच बसली हसाव रडाव की भसतसारख ldquoह धरणी मला पोटात घrdquo अस महणाव आता ना मी काही बोलत होत ना जागची हलत होत माझया शरीराची हालचाल

महणज कवळ होत चळाचळा कापण पढच काही ददसना हातातला कागदही गळन पडला शवटी पररकषकानी मला अलगद आधार दऊन सावकाश वयासपीठावरन खाली आणन माझया आईचया ताबयात ददल हशशआईचया मायची ती उब खरोखरच सगळ ldquoअपराधrdquo पोटात घालणारी होती तसयानतर बरच वषम मी वयासपीठावर िाषण

करायला गलयाच समरत नाही

रोदहणी िाट उिम बबीताई याचयाकड कथक नतसय मी अगदी लहानपणापासन भशकत होत तसयाची मला मनापासन आवड होती आमचया ववदयाचथमनीचा समहही खळीमळीचा एकमकीला परोतससाहन दणारा होता समह नतसय आणण जगलबदीही मी बरचदा सवीकारली नाचातल तोड चगरकया हाविाव िटवकम काही कशात कमी नसायची वयासपीठावर ना कधी छातीत धडधड झाली की कापर िरल उलट उतससितमपण बधद होऊन नाचणयाची मजाच काही ननराळी वाटली समहान िाग घण आणण एकटयान कायमिम करण हयात िरक आह अथामत या गोषटीला काही अपवाद असतात

माझया चलत िावाचया साखरपडयात आईन माझा नाचाचा कायमिम ठरवला एकटीच होत मी रगमचावर भितीबबती नवहती पण तसयावळी वनीमदरण आणण परकषपण यावर कलाकार करकती अवलबन असतो याचा परतसयकष अनिव आला टपवर लागलल तबलयाच

बोल मला रगमचावर अजजबात ऐक आल नाहीत नशीब इतकच होत

करक टप सर झालयाची खण आणण माझया नाचाची सरवात हयाचा ततोतत मळ जमला होता टप काय गात होती आणण मी काय नाचत

होत हयाचा ताळमळ असणयाची गरजच योगान नवहती माझा नाच

आणण सगीत याच synchronization झाल होत कायमिम साचबद

आणण पवमतयारीपरता मयामददत असलयान तो यशसवीररतसया पार पडला नभशबान हा परकार कणाचया लकषात आला नाही पण मी मातर धडा भशकल तो महणज रगीत तालीम असायलाच

हवी

वननमदरणाची चाचणी वहायला हवी थोडकयात आणखी एक ldquoलजजासपदrdquo embarassing पररजसथतीतन मी सही सलामत सटल होत पधरा- सोळा वषाची असताना आणखी एक सधी चालन आली ती महणज आतरराजजीय

नाटयसपधत िाग घणयाची नाटकाच नाव होत ldquoएखादयाच नशीबrdquo एका सपरभसदध मराठी नटीचया ददगदशमनाखाली

20

काम करणयाच िागय मला भमळाल मयतरापयत टाळयाचया परनतसादाचया अदाजानसार अस वाटल की ह नाटक

नककी शयमतीत पढ सरकणार

नाटकातील सवाद ह पाठ असण जजतक महतसवाच नततकच नाटकात पातरामधली एकमकाला ओळखन असणयाची गरज महतसवाची एकमकाना वाकयाशवटचया शबदाचा clue धरन राहणयाची अतसयत

आवशयक असत Prompter स दा कायमदकष असावा लागतो सवादामधली गती नततकीच महतसवाची िाडणाच

वादवववादाच सवाद झटापटीन उडाव लागतात गिीर सवादातील आणण मनातलया िावनाची चलबबचल ही परसतत

करणयाची खबी वगवगळी आमचया नाटकामय एक िाग असा होता की िाऊ आणण वदहनीचया वादवववादानतर

चहऱयावरचया करपान अवववादहत रादहलली अतसयत परमळ बदहण वदहनीची बाज घत - वदहनीन नतचयावर नसत

आरोप लादल असताना सदधा तडिदार आणण मऊ शबदामधली ही जगलबदी करकती महतसवाची असणार इथ शबदाची गती महतसवाची आणण सवादाची नको तवहा पनरकती घातकची नमकी नतथच माशी भशकली परसगावधान

ठऊन जरी नाटक वयवजसथत पढ सरकल तरी दोन सकदाचया एका वाकयाचया पनरकतीन आणण तसयामळ गतीत

पडललया िरकामळ आमच नाटक शयमतीत उतरणयाऐवजी ldquoउतसतजनाथमrdquo गटावयनतररकत कोणतसयाही पाररतोवषकाचया लायकीला उतरल नाही नाटकाचा tempo तवहढाच महतसवाचा ही सधी कणी सागाव मला दसयाम ददशनही नऊ शकली असती

शाळा कॉलज ऑकरिस बबझनस आणण सवम कलाच यथानरप परदशमन हया सवाना ldquoसादरीकरणrdquo शलीची जोड असण महतसवाच वाटणारच उतसतर अमररकत

ldquoसादरीकरणrdquo ह घरोघरी ददसन यत अगदी तयार

िाजीवरही कोथीबीर ववखरली की नतच रप बदलत

ननरननराळया मायमातन आणण अगणणत

रगसगतीतन अितपवम आकती आणण वसतचचतर

ननमामण होतात काही वळा ववसगतीतन साधलली सगती िार आकषमक होऊ शकत

मी उतसतर अमररकत इतकयासाठीच महणत की सादरीकरणाची कला आह इथ मळातच खप पाया धरन जोपासली गली आह पररपणम झगयात सडौल बायाची (करकचन बाधलली कबर) बताचयाच सवरपाची मदहला अतसयत

आकषमक आणण िल घालणारी ठरत आता काही चोखदळ वाचक माझया मताशी कदाचचत सहमत नाही होणार पण

सवम सामानय रपरखा असलली सतरी मकप आणण रगरगोटीनी नाही का सरख ददसत सतत डौलात चालणारी आणण

टापटीपीत राहणारी मादाम आणण कबरला पदर धरन तरातरा चालणारी मदहला हयात जमीन असमानाचा िरक

असतो जरा तलना करा आणण तमचा दषटीकोन बदला सादरीकरण ह नककी महतसवाच ठरल

कलतील सादरीकरण ह नतथ ननमामण कललया वातावरणामळ अचधक खलन ददसत परगत दशामय असलल

बागकाम ननसगमरमय दठकाण बाधकाम वसतभशलप पाशवमिमीमळ अचधकच उठावदार ददसतात नसता खचम करन उपयोग नसतो तसयामागचा अभयास आणण सौदयमदषटी नतच परदशमन करणयात महतसवाच असत

21

माझयामत हया सवाच जण बाळकडच यथील

भशकषण पदधतीत रज लागत थोड माग वळन

पादहलत तर लहान मलाचया Kindergarten

concerts कड पहा आठवत असलया तर

तसयामाग मलानीच रगवलल तयार कलल

पाठीमागच रगमचावरच props वशिषा आणण तालसराची कलली वयवसथा कौतकासपद असत भशकषकषका आणण ववदयाथषी सवतः तसयात िाग घतात आणण अभयासाबरोबर कला आणण शासतर भशकत भशकत कलापरदषमनही करतात

अगदी बालवगामपासन मल तसयानी कललया सशोधनाच परदशमन करतात bulletin बोडमस सादहतसय चौयम copyrights

हया सवाची तसयाना आदय जाणीव ददलली असत Entrepreneurship नाववनय originality आणण creativity

हयावर िरपर जोर ददला जोतो गगलवर मादहती भमळाली तरी तसयाचा वापर कसा करायचा ह भशकवल जात

थोडकयात मलाना तसयाचया परगलितला िरपर वाव ददला जातो चका दाखवन दणयाची िाषाही समजतदारीची non

threatening आणण ववदयारथयामला परोतससादहत करणयाची असत आतसमववशवास वाढवणयाची असत

ताबतरक परगतीन तर परदशमन आणण सादरीकरण हयामय चागलीच परगती झाली आह Power point presentations

चा आता शाळकरी मल सदधा सहजपण उपयोग कर शकतात परकषकाला कळल उमजल आणण आकलन होईल

अशापरकारच ह audio-visual medium खपच परिावी ठरत

सरवातीला महटलयापरमाण सादरीकरणाच ननरननराळ परकार ह शरोतसयाचया आणण वकतसयाचया मागणीवर अवलबन

असतात नाटय नतसय या performing arts चया मायमातन दशिाती सामाजजक पररवतमन ददलासा आणण

ननववळ आनद दणयाची भमळवणयाची आणण घडवन आणणयाची ताकद असत

आज चचगी लाडीगोडीन आजोबाना िरळ पाडत साधवगम सरल हलकी आणण अनिवान पररपकव अशी वाणी वापरन िाववकाना मतरमगध करतात Powerpoint चया मायमान ववषयाच आकलन सलि कल जात कला परदशमनात पाशवमिमी रगमच वयवसथा sound effects इतसयादीमळ कोणतसयाही परकारचा रस ननमामण करता यतो बागबगीच भशलपकती ननसगम दशमन या सवाचा मनसोकत आसवाद लटता यतो जादगाराचया जादचया परयोगात

जादगाराची चपळता आणण कलपती पणाला लावली जात तसयामळ ह मातर महटलयाभशवाय राहवत नाही ldquoददसत

तस नसत महणन जग िसतrdquo

- सौ दवयानी ढकण

22

एकच खळ

ददगदशमकान मला रगमचावर धाडलजसिपट नाही कठली रोल

नाही ददला

ज हव त कर जसिपट नाहीय त ldquoइमपरोवहrdquo कर महणाला परवश कला हळच मी थाबल थोडी थबकन

मायचया कठलया हातानी मचावर मय नल हात धरन

पणम गोधळात होत मी काहीच कळत नवहत

नाटक कठल सर होत हच माहीत नवहत

पदहल इकड नतकड मच खप मोठा होता परतसयक जण इथ आपल पातर भसदध करीत होता

नट कोण परकषक कोण तसयाचयात एक अदवय अस होत कधी परकषक कलाकार तर कधी कलाकार परकषक होत

लहान मोठ थोर वयाच कलाकार सार होत

सदढ कोणी कोणी दबळ सार ववववध तऱहच होत

िवय अशा या मचावर कलाकार हजारो होत

ववभशषठ आपलया कल परमाण पातर रगवत होत

कोणी नतमक गायक कोणी कोणी होत वकत

शासतरजञ कोणी भशकषक कोणी नत कोणी होत

साध होत सत होत िकीर सनयासी होत

साध सताचया वषामय लिग करिरत होत

चोर होत डाक होत भिकारी कोणी होत

कोणास ठाऊक ह लोक सगळ कठली जसिपट घऊन आल होत

आई बाबा ताई िाऊमामा- मावशी आतसया- काका एकच पातर ननिावत होत कधी अनक िाऱया िभमका रस िरललया या नाटकात तर िाव रगत होत करकती सख- दःख राग लोि परम मतससर िीती

जयाचया तसयाचया िभमकस अवसरन िाव ओसडत होत

पण काहीच चहर मातर मखवटयात लपल होत

खरा कठला खोटा कठला सागण कठीण होत

आनदाचया मखवटया आड दःख कणाच दडल होत

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात आह

माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात

आह माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

भमटन डोळ ववचार कला आठवल ददगदशमकाला कठ आहस काय कर सागशील का मला

इथच आह कायम जवळ तझया हळच आवाज आला पातर तझ छान रगल िकत आठवत जा मला

उमजल मला मचावर खळ एकच आह पडदया आडन यऊन पनहा पडदया आड जायच आह माझया माझया परीन माझ पातर आह मी रगवत परकाश झोताचा लोि नाही मखवट नाही मी चढवत

परत इचछा मातर आह एक पातर सदर अस रगद

पडदयाआड जाता जाता टाळी एखादी पडद

पातर माझ रगवताना िाव अस रगदत

अतःकरण सपशमन कणाच अशर एक दोन ढळदत

ननरतर या नाटकाचया ददगदशमकाला एक अस सागत

तझया नाटकाच ह छोट पातर मी असीम आनदान रगवत

परत अजम माझा ऐक जरा एवढी कपा माझयावर कर

पडदयाआडच राहद मला खळ माझा सपलयावर

पनहा कठला रोल नको इमपरोवह नको र पनहा मला मोदहत करणाऱयाया मचावर परत धाड नको र कधी मला मोदहत करणाऱया या मचावर परत धाड नको र कधी मला

-- सवाती िजय कव

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

4

5

नाटक सिनमा आणि मी

TV व तसयावरचया (ब)समार भसररअलस यणयाअगोदर नाटक आणण भसनम ही आम जनतचया हमखास ववरगळयाची साधन होती करिकट सोडन करिकटला आपण खळ ववरगळा न समजता धमम मानतो सवम चराचर वयापन दशागळ वर उरललया िगवतासारखा असो तसयामळ तो अपवाद सोडता अगदी लहानपणीचया आठवणीत डोकावल तरीसदधा बालनाटय बालचचतरपट न पादहलला माणस शोधनच सापडवावा लागल बालपणीसदधा आजोबा कस खोकतात आजी कशी चालत बाबा कस रागावतात ताई आरशासमोर कशी नटत आदद नकला करत करत आपलयापकी बरचजण मोठ झालल असतात काहीजणाना शाळत नाटकामधन िभमका करायला भमळतात मलाही माझया सदवान शाळचया गणशोतससवात महणा वावषमक सनहसमलनात महणा पण दरवषषी नाटकामय काम करायची सधी भमळत गली बायको चचडत नाटक करायची सवय अजन काही जात नाही वगर महणत पनहा असो शाळत कललया नाटकामधन माझया अभिनयाला पल पडत गल वगर काही मी महणणार नाही पण एकदरीतच नाटय अभिनय कला याववषयी आवड गोडी नककीच ननमामण झाली

पढ रपारल कॉलजला

गलयामळ छबबलदास सारखया ससथशी नतथ उठबस असललया रगकमीशी सबध आला सजय मोन सारख नतर नावारपास आलल भमतर भमळाल माझया बाबानी तसयाचया कॉलजसाठी बसवललया परमा तझा रग कसा चया घरी चालायचया तालमीची पनहा आठवण झाली PDA च िालबा कळकर आमचया नातसयात आईबाबा दोघही नाटयरभसक सदर मी होणार मधली ददददराज ची िभमका सटजवर अकषरशः जजवत करणारी माझी ताई याचयामळ आजचया ददवसात दतकथा वाटतील अशी कटयार काळजात घसली तीन पशाचा तमाशा नटसमराट ही नाटक तर मी ओररजजनल कलाकाराचया सचात सटजवर पादहली आहत अथामत नाटक पाहाव तर त परतसयकष रगमचावरच TV करकवा कठलयाही पडदयावर नाटक पाहण यासारखा दसरा िोटमपणा नसल त ही पनहा असोच दहमालयाची सावली सारख गिीर नाटक परा लकषमण दशपाडच वऱहाड ननघालय लडनला सारख एकपातरी नाटक टरटर सारख लौकरकक अथामनी जसिपट नसलल डली वाटणार नाटक करार सारख करिरतसया रगमचाचा अदभत वापर करन डजपलकट न वापरता एकाच वळला दोन सतीश पळकर सटजवर आणणयाचा थरार दाखवणार नाटक कठलाच नाटयपरकार मला वावगा नवहता टरटर परमाचया गावा जाव हयवदन बबघडल सवगामच दार अशी करकतीतरी नाटक रपारलचया जनया भमतराचया ओढीन ओळखीन पणयाचया बालगधवम रगमददरात (पण आह

6

त इतर दठकाणी असत त थटर पणयात रगमददर) असखय वळा ववगतन पढचया होडी तन बनघतली आहत

कॉलजात गलयावर तर काय नाटकाचया जोडीला भसनम बघायचही वड लागल कॉलजचया वडया ददवसातल ह वड Larger than Life करकवा Make Believe ही बबरद अगदी साथम ठरवणार पण तसया ददवसात थटरचया तसया अधारात सवतःच दटचिर वयजकतमतसव ववसरायला लावणाऱया पीटर य ताला अब म तमहारी जबस चाबी ननकाल करही खोलगा सारखया परसगानी सवादानी वाढीस लावल होत तसया ददवसातल भसनम पण कस अगदी घीस-वपट असायच जडवा बबछड हए िाई असायच घोडोक टापोकी आवाज गाव की छोरी काळा शटम घातलल डाक असायच एखादा समगलर असायचा बीस साल पहल घडलली कहाणी असायची कानन क लब हाथ आणण वदीकी दहिाजत जतवणारा एक पभलस अिसर असायचा महणज कस पसा वसल चा सगळा इतजाम असायचा जोडीला बाप-बाप गीतकार सगीतकार यानी सजवलली रिी-मकश-करकशोर-लता-आशा यानी गायलली अवीट गाणी असायची बसस अजन काय पादहज अभिनय वगर गोषटी आर फलीमवालया लोकावर सोडन जनता मजत भसनम बघत होती थटरमधन बाहर आलयावर शटामची वरची दोन बटण उघडी टाकलल िलशटमचया बाहया थोडया िोलड कलल अभमताि सगळीकड साडलल असायच तसया ददवसात िसटम ड िसटम शो भसनमा बघण एकाच ददवशी थटरात दोन-दोन भसनम बघण VCR ची िझ होती तवहा तीन तीन कसटस आणन रातर रातर भसनम बघण अस आज आता आचरट वाटणार सवम परकार करन झाल अथामत ह वड काही िार ददवस दटकल नाही

पढ नोकरी ससार मल या ठराववक चाकोरीतन जातानाच डटरॉईटला आलयावर MMD चया ओळखीतन काही हौशी तर काही वयावसानयक रगकमीशी सबध जळन आला पनहा एकदा नाटक जसिपट तालमी कानयक वाचचक अभिनय इतसयादी शबदाची उजळणी सर झाली खरच नाटक एक वयसन आह एकदा का कधी तोडाला रग लावलला असला तर तो सहजासहजी उतरत नाही पाठ सोडत नाही नाटक हा भसनमाचया मानान एक ववलकषण जजवत अनिव आहअसतो परकषकाचा परनतसाद हशा टाळया कस अगदी थरारन टाकतात अभिनत आणण परकषक याचयातली ही दवघव ततसकाळ आणण अनतशय सजीव असत कलाकारानाही वगळीच बहोशी आणणारी असत भसनमात कस एखादा सीन दशय नीट नाही वठल तर ररटक ची सधी असत नाटकात ती सधी नसत ज काही असल त समोरासमोर हा सयम हा जयदरथ तसयामळ नाटकाचया परतसयक परयोगातन नाटक अचधकाचधक पररपकव होत जात महणनच बहधा नाटकाचया परयोगाला परयोग महणतात

7

नाटकामय काम करायची सधी भमळालयामळ Journey is more important than the Destination चया चालीवर परतसयकष सादरीकरणाचया परयोगापकषा नाटकाचया तालमीना जी काही धमाल यत तीसदधा अनिवायला भमळाली सवाद पाठ होईपयत अनावधानान उडणार गोधळ सवादिक नीट बसपयत शबदावर चकीचया ददलया जाणाऱया वजनामळ ननमामण होणार ववनोद चकीचया वळी चकीचया पातराची होणारी एटरी वा एजकझट अशा अनक कारणामळ तालमी नहमीच ससमरणीय बनन राहतात कधी कधी तर तालमीतल हसवणार परसग आठवन रगमचावर परतसयकष परयोगात आलल हस दाबायच परसगसदधा ओढवतात अथामत रगमचावरही ववववध कारणामळ हस यण परकषकाचया अनपकषकषत आललया laughter न आपला चहरा blank होण तालमीचया वळी नहमी वापरलली परॉपटी आयतसया वळस न भमळालयान उडणार गोधळ असही ववनोद होऊ शकतात ही मजा भसनमात नाही नाही महणायला भसनमाचया जनया ररळाचया ददवसात ररळ चकीचया िमान लावन काही थटरमय अिाववतपण ववनोदननभममती कली होती पण आजकालचया डडजजटल यगात तीही शकयता नाही

नाटक महटल की माझया डोळयापढ नहमीच एक आवडत चचतर तरळत स याकाळची साडपाचची वळ असावी हलकासा पाऊस पडन गलला असावा तसयामळ हवत करकचचतसा अगावर बारीकशी भशरभशरी आणणारा गारवा असावा सहाचया परयोगासाठी बालगधवमवर शाली आणण सवटसमची गदी असावी मोगऱयाचया वणयाचा वास चहकड दरवळत असावा थटरात पदहलया दसऱया रागत साधारण मधलया िागात आपण सथानापनन झाललो असाव आणण मग रगदवता आणण रभसक परकषकाना ववनमर अभिवादन करन सहषम सादर करीत आहोत ऐक यत असतानाच पाठोपाठ नतसऱया घटचया आवाजात हलक हलक पडदा सरकत जावा आणण हमखास रगणाऱया नाटकाचा परयोग नवयान सर होत असावा

- िजय महदळ

8

9

नाटयलखन - एक परवाि एक अनभव

लहानपणी पोहायला भशकलो नाही पण पाणयाची ियकर आवड महणन पोहायला भशकायच सगीताची आवड

पण कधी गाण भशकलो नाही महणन गायला भशकायच आणण वाचनाची िारी आवड तवहा आपणही कधी लखक वहायच ववशीचा उबरठा ओलाडायचया आधी या तीन इचछानी माझया मनात घर कल होत

वयाचया चोववभशत पणयाचया दटळक तलावात कलास लावन एकदाचा पोहायला भशकलो िार ववशष नाही पण समदरात परवास करताना बोट बडालीच तर तास दोन तास का होईना तरन जाईन इतक बताच इथ आलयानतर हौसन मडळाचया कोजाचगरीचया कायमिमात िाग घतला आणण जाणवल की सराशी आणण

तबलयाचया ठकयाशी आपली भशवणापाणी करकवा कबडडी चालत मग नतशीत भशसतीत कलास लावन गायनाच धड घतल आणण सवतःही महनत घतली आता मकरिल रगववणयाची कषमता नसली तरी मकरिलीत योगय नतथच

दाद दणयाची अककल आली आह (आणण काहीचया delayed वा कया बात ह वर मनात हसही यत) सवतः भलदहललया कववता व गीताना कधी कधी चालीही बऱयापकी जमन यतात

लखन ही कला मातर काही कठ धड घऊन

भशकता यतच अस नाही तसयासाठी बऱयाच

गोषटी जळन यावया लागतात एक महणज

िाषची आवड आणण जाण साधी गोषट सदधा अलकार उपमाचा वगर वापरन सदर शबदात साकार करता आली पादहज मी नवयानच अमक तमक सर कलय मला यात

खप पराववणय आणण यश भमळवायच आह

हच या शबदात भलदहता यत मी कषकषनतजाचया उबरठयावर उिा आह मला तो उबरठा ओलाडायचाय तसया कषकषनतजाचा वध घयायचाय तसयाची सीमा गाठायची आह दसरी गोषट महणज ननरीकषण

आणण समरणशकती ऐकलली वाचलली पादहलली ददसलली गोषट कठतरी मनात सोन माणक दहर असलयासारखी साचवन ठवायची (safe deposit असलयासारख) मग हवी तवहा हवया तसया सदिामत हवी ती गोषट काढायची आणण योगय ती कलाकसर करन आपलया कोदणात बसवन एखादी कथा कववता लख

कादबरी नाटक सादर करायच

अथामत मी ज वर साचगतल तसया सवम गोषटी महणज ननववळ एका लखकाची अवजार आहत tools of the trade

techniques of writing हव तर lsquocraftsmanshiprsquo अस महणा एखादया सताराला करकवा भशलपकाराला कठल

अवजार कधी आणण कस वापराव ह जस पकक ठाऊक असत तसच काहीस पण नसत तवढ असन िागत

नाही तमही खतपाणी घाल शकता पण झाड उगवायला एक बीज असाव लागत आणण तसया सताराला करकवा भशलपकाराला तसयाची कलाकसर दाखवायला उतसतम परकारच लाकड नाहीतर खडक शोधावा लागतो तसच एका लखकाला एक सदर ववषय कथच एक मळ नाटकाचा एक पलॉट सापडावा लागतो जयावर तो तसयाचया

10

लखनशलीची कलाकसरीची करामत दाखव शकतो आणण इथ बऱयाच जणाची ववकट पडत बयादटग

करणयाआधीच

कशावर भलहाव हा कठलयाही लखकाला पडणारा मळ परशन एखादा ववषय सचला की तसयावर भलदहलल

पादहलल दसर काहीतरी आठवत आणण मग ववचार यतो परत त कशाला ह चि माझया मनातही अनक वषम सर आह कववता सचत ती आपसक एखादा शबद वाकय ववचार मनात यतो मग तसयावर तमही ववसतार कर

शकता पण गोषट - कथा सागण वगळ कारण नसत वाचनादवारच नवह तर नाटक भसनमा दटवही या मायमातन सदधा आपलयावर सतत तसयाचा िडीमार होत असतो मग मला Christopher Booker याच The

Seven Basic Plots या पसतकाचा सदिम सापडला पणम वाचल नाही पण आशय कळला माझया शबदात

सागायच तर जगात िकत सात मळ कथा आहत कठलीही कथा कादबरी नाटक वगर तसया मळ सात

कथानकात मोडतात They are just the variations of the same basic stories उदारणाथम नायक आणण

नानयकची परमकथा तसयाचयात यणार अडथळ आणण शवटी एकतर यण करकवा न यण करकवा नायक - नानयकचा अनयायावर अनयाय करणाऱयावर ववजय रामायण महािारत अशया मोठमोठया कलाकती असोत नाहीतर

लहान मलाचया पचततरातलया गोषटी सवम काही िकत या सात मळ कथानकमय मोडता यतात

माझयासाठी हा एक साकषातसकार होता पाहायला गलो तर रोभमयो-जलीयटrsquo ही परमकथा लला-मजन ही परमकथा अजमन-सिदरा ची परमकथाच आणण lsquoशाकतलrsquo ही सदधा परमकथा पण शकसवपयर काभलदास वयास

करकवा इतर अनक लखक असोत तसयानी आपापलया परकार तसया कथा रगवलया पातर परसग लखनशली परतसयकाची वगळी आणण तसयामळ ती परतसयक कथा आपलयाला वगळी िासत आणण आपण तसयाचा आसवाद घऊ शकतो So itrsquos the writerrsquos interpretation that matters the most एक उदाहरण महणज Bernard Shaw याच Pygmalion आणण पलच ती िलराणी ह नाटक एकावर आधाररत दसरी कलाकती पातर तीच परसग बरचस

तच पण माझयादषटीन या दोन िककमपण सवततर उभया राह शकतील अशया कलाकती लडन मय िल

ववकणारी Eliza Doolittle असलही पण महणन मबईत िल ववकणारी एखादी lsquoमजळाrsquo नसल कशावरन

तसच एक अलीकडच उदाहरण महणज Yann Martel याच Life of Pi आणण Moacyr Scliar या बराझीलचया लखकाच Max and the Cats पसतक एकसारखी कलपना घऊन दोन वगळ लखक सवतःचया पदधतीन आणण

ववचारान तसयावर ववसतारान लखन कस कर शकतात याची उतसतम साकष

एकदा का मनाची ही अढी दर झाली की कठलयाही लखकाला कशावर भलहाव या परशनावर अडायच कारण

नाही तसयान कशावरही भलहाव तमही तमचया पदधतीन शलीन आणण कलपनाचया जोरावर त भलदहल

करक झाल माझया पदहलया नाटकाचा ववषय मला एका science journal मय वाचललया लखात सचला पण तसयातन ननमामण झाल त एक हलक-िलक काहीस

ववनोदी काहीस मनाला सपशम करणार नतसय- गीतान

सजलल अस नाटक lsquoवारा लबाड आहrsquo तीन

11

वपढयातील सतरी-परषातलया मनाची उकल करणार ह नाटक सवम वयोगटाचया परकषकाचया पसतीस उतरल

नाटयचि या या दसऱया नाटकाचा ववषय मातर मला एका इगरजी नाटकातच भमळाला तस करण योगय आह

की नाही या ववचारात मी काही काळ अडकलो आणण तवहाच वरच काही ववचार माझया मनात डोकावल त

बरचस ववचार मग मी तसया नाटकात परिाकर नाडकणषी या कालपननक नाटककाराचया तोडी घातल याही नाटकान परकषकाची परीकषा उतसतमरीतसया पास कली ववशषत िाषचा उतसतम वापर समपमक सवाद वधक

कथानक आणण पातराचा वयावसानयक नाटकाचया तोडीचा अभिनय ह सगळ रभसकाची दाद भमळवन गल

या लखनपरवासाची सरवात हा अनिव आणण तसयाला भमळालला परनतसाद आनददायक आह आणण परयतसन कला तर आपण असच आणखी चागल भलह शकतो हा आतसमववशवास वाढवणारा आह लखक वहाव ही इचछा पणम झाली अस महणण अनतशययोकती ठरल कारण अजन वयावसानयकररतसया छापन काहीच आलल नाही कदाचचत

पननाशी यायचया आधी योग यईलसदधा मातर या हौशी अशयाच सर असताना आता पढचया दोन तीन दशकात

काय भशकायच काय नवीन उदयोग करायच त ठरवायला हव

- िरश नायर

12

13

नाही ना ओळखलस मला

तझयाचसाठी तर झकारल होत मी पराणाचया सवमसवम तारामधन

तझया चाहलीनही आल होत

मी सवागातन बहरन िलन

उजळल होत लकष ददव

आतआतलया अधारात

मौनातनही गल होत

सपतसर नाचत गात

ह चचरकाळाचच नाटक सखया नानाअगी करकती िभमका--- पण होतास तच नायक

मी हरवलली खळी नानयका

करकती पातर या नाटकात

रगमच करकती ववराट

कषणिराची डोळािट

दसर नाटक दसरा थाट

- वीणा शाह

नाटक

14

नाटक आणि मी

परतसयक मराठी घरात आई एकदा तरी ह महणतच की नाटक नको कर ह जासत बाबा महणतात माझया समोर तझी ही नाटक चालायची नाहीत मराठी िाषची गमतच ननराळी खर तर माझा नाटक परवास खप लहानपणीच

सर झाला याच खर शरय माझया आई-बाबाना जात जमावापढ उि राहन बोलता आल पादहज ह तसया दोघाचही महणण होत आणण आह नाटकातन समाजाशी सवाद साधणयासाठी धाररषठ आणण कला ह भशकाव हा तसयाचा खरा मददा खरच भशकायच महटल तर नाटक खप काही भशकवत

तर माझी पदहली वादहली िभमका महणज एका िटजीची कारण याच नावान माझी ओळख आमचया सोसायटीत झाली काही काका तर मला खप वष िटजीबवा महणनच

सबोधत अस खर तर मला एकही सवाद आठवत नाही आणण नाटकही

मला जजतक आठवत त महणज माझी गौतम बदधाची िभमका पणम नाटकात एकच सवाद माझा तसया लाकडतोडयाशी आणण इतर वळी एकतर मौन करकवा यानसथ असो माझा तो सपरभसद सवाद महणज अर लाकडतोडया जोडलल पान तोडता यत पण एकदा तोडलल पान परत कधीही जोडता यत नाही महणन परतसयक

पान तोडताना खप ववचार करन तोड पण मडळी मी जमतम चौथी मय आणण हा सवाद वयसकर मडळीना सदधा ववचार करावयास िाग पाडणारा आह गमतीचा िाग असा की माझ पाठातर आणण हा तसया वयातला लाबलचक सवाद गणणत काही जळना बऱयाच वळा मी उलटच महणायचो तोडलल पण जोडता यत आणण

जोडलल तोडता यत नाही पण त खप मजशीर वाटायच सगळयाना तसया वयात त चालन जायच

तर अशी ही माझी नाटकाची वादहली वादहली आठवण पढ िारस काही नाटक कर शकलो नाही सटज वर अथामतच जीवनातील नाटक सरच राहतात मग भमतराना राजय नाटय सपधत पाहन खप कौतक वाटायच पण त

काही आपलयाला नाही जमणार बवा महणत माघार घत रादहलो

तसया नतर सधी भमळाली ती पनहा एकदा सटज वर सादरीकरण करणयाची पण या वळच आवहान जरा जासतच अवघड मराठी मायमातन भशकलला मी आणण चकक नाटक इगरजी मय खर तर माझया भमतराच कौतक इगरजी वाकयातला punch काही यईना शवटी घोकमपटटी करन तोडकया मोडकया मराठमोळया इगरजी मय सवाद कल सादर अजन

एक गड जजकला तर पण यावळी भशकायला भमळाल

की परतसयक िाषत सवाद कस महणायच आणण सवाद

कसा साधायचा सादरीकरण कस कराव

15

आता जीवनात एक सरख सधी आली एकाकरककत िभमका करणयाची ननवड झाली आणण परभशकषण सर झाल

जीवनात आपल कठ चकत आणण कठ छोटीशी दरसती करायची ह जर समजल तर जीवन जगणयाचौ मजा काही ननराळीच आह महणज गर महतसवाचा ददगदशमक हा नाटकाचा खरा गर अस मला वाटत कारण लखकाचया ववचाराना कलाकाराचया मायमातन रभसकापयत

पोहोचवणयासाठी जी दषटी हवी ती तसया ददगदशमकाचया चषमयातनच एखादा ववषयववचार माडता यण ह

कौशलयाच काम एखादया कलाकारातल कौशलय ओळखन

तसयाला योगय िभमका दण आणण तसया िभमकला साजस

सादरीकरण तसया कलाकाराकडन करवन घण हच खर ददगदशमन

असो या ददगदशमका बरोबर काम करताना खप काही भशकायला भमळाल लखकान भलदहला सवाद समजन घण

पाठातर शबदाची अचक िक पण िावनाचा समतोल शारीररक आवविामव आणण चहऱयावरील िाव नजर आणण

दषटी आवाजातील कपन पोच आणण सवरननयमन पहराव आणण सहकलाकाराना सावरण सटज वर वावरण

बकसटजला आधार दण आणण बरच काही कलाकार घडतो अस उगाच नाही महणत माझयातलया नाटयपरमी कलाकाराला जाग कल आणण घडवल सदधा त या अनिवान सगळ भशकलल सादर करकती कर शकतो ह मादहत

नाही पण परयतसन नककीच कर शकतो

शबदात करकती ताकद असत ना िाषा कठलीही असो शबद अशी काही करकमया घडवतात की कषणात हस तर कषणात

टचकन पाणी आणतात डोळयातन शबदाना िावनाची जोड दऊन शारीररक आवविामवानी तसया िभमकला परकषकापयत पोहोचवण आणण तसयाचा काळजाला भिडण ह तर भशवधनषय पलवणयाइतक कठीण आह

कलाकारात करकती कौशलय असत ह भशवधनषय पलवणयाच आपण नाटक भसनमा मय पाहतो आणण लगच

आपली परनतकरिया वयकत करतो ज आपलया काळजाला भिडल तसयाना दतो वाह-वाह ची दाद आणण ती अशी सहजतन ननघाली करक तसया सादरकतसयामला काय जग जजकलयासारख वाटत ह मी अनिवलय तवहा ववनती एकाच तमही कधी जवहा एखादया नाटकाला जाल तवहा सवम कलाकाराना जरर परतसयकष िटा आणण दाद दया

- परददप नाईक

16

नाटक माझी आवड माझा ववरगळा

नाटकाची आवड मला नककी कधी लागली ह मला सागता यणार नाही पण आज जर कणी मला तझा आवडता छद कठला असा परशन ववचारला तर नाटकाभशवाय दसर माझया मनात काही यऊ शकणार

नाही ह मी अगदी खातरीन साग शकत

शाळत असताना मी नाटकात िाग घयायच तवहा नाटक करायला मजा यायची तसयानतर बरच वषम नाटकाचा आणण माझा सबध आला नाही पण काही वषापवषी नाटयगधार गरपच वटवट नाटक पादहल आणण मी अकषरश िारावन गल ह ज काही आपण बघतोय त आपलयाला खप आवडतय आणण

आपलयाला पण ह करायचय अस जण माझ मन त नाटक सपपयत मला सागत होत मी नाटयगधार गरप जॉईन कला आणण नाटकवाली झाल त आजपयत तशीच आह

सरवातीला ननषपाप नाटकासाठी मक-अप

आणण कॉसचयमस करायच काम भमळाल तला हव तर एखादी परजकटस बघायला य पण तझयावर आह थट शो ला आलीस तरी चालल अस मला सागणयात आल होत मी परजकटस बघायला गल तवहा मला सगळ त इतक

आवडल की पढचया सगळया परजकटससला मी हजर होत तवहा नाटक बसायची परोसस अगदी जवळन बघायला भमळाली पढ मोरची मावशी नाटकासाठी आधी कोररओगरािी आणण नतर ररपलसमट ऍकटर महणन काम

भमळाल नाच बसवण आणण ऍजकटग करण हही मी नततकच एनजॉय कल परष नाटकात करिरता रगमच

करायचा होता बलकआउट मय िकत ३० सकदात सट चा पणम कायापालट करायचा होता एवढ सगळ

सटमय बदल करताना आमचया सगळयाचाच गोधळ होऊ लागला इतकया कमी वळात अधारात बऱयाच

गोषटीची न-आण करताना गडबड होऊ नय महणन मी अगदी पदधतशीरपण assignments तयार कलया हया माणसान डावीकडचया दसऱया ववगतन यायच अमक वसत ठवायची आणण तमक वसत दसऱया माणसाचया मदतीन उजवया बाजचया नतसऱया ववगतन बाहर घऊन जायची वगर वगर आणण ऍजकटग

बरोबर सगळयाची हया सट चजचीपण परजकटस करन घतली हयाचा पढ िायदा मला रणागण हया नाटकासाठी झाला ५० हन अचधक कलाकार तसयाच कॉसचयम चजस तलवारीची अदलाबदली परॉपसची न-आण बकडरॉप बदलण १७ िानगडी पण काटकोरपण पदधतशीरपण सगळ कलयान नाटक सखरप पार पडल एवढा पदधतशीरपणा मी माझया नोकरीत दाखवला असता तर आज कठलया कठ गल असत असो passion भशवाय काही होत नाही हच खर

मला नाटकात ऍकटर महणन सटजवर जवढी मजा यत तवढीच पडदयामाग काम करायला सदधा यत सट बनवण तो उिा करण परॉपटी गोळा करण लाईटस साऊडस भशकण करण ह नततकच आनदायी असत नाटक चाल असताना नटावर लाईटचा एखादा सपॉट यतो तवहा परकषक महणन तो आपलयाला कदाचचत जाणवतही नाही करकवा एखाद हलकस बकगराऊड मयभसक वाजल तर तसयाकड आपल लकषही

17

जाणार नाही पण ती परतसयक गोषट नाटकाला अचधकाचधक जजवत करत असत तो अनिव अचधकाचधक

खरा करत असत एखादा सवाद करकवा नटान िकलल वाकय जवहा आपलयाला काळजाला हात घालत

असत तवहा तसयात लाईटस चा आणण बकगराऊड मयभसकचाही मोठा वाटा असतो ह सगळ बघणयात

भशकणयात आणण करणयात मला िार मजा यत

नाटकान मला काय ददल माझ अमररकतल कटब महणाव अशी माणस ददली उतसतमोतसतम

गोषटी करत राहायचा यास ददला तसयासाठी लागणारी ऊजाम ददली मी नाटकात अखड बडालली असत महणन माझा नवरा आणण माझी मलगी मला सतत नाव ठवत असतात पण तसयाना तसयाच कौतकही नततकच वाटत तसया दोघानाही नाटकाची गोडी आह ही माझयासाठी िागयाची बाब आह अजन खप

भशकायचय नाटक करत राहायचय नाटकाचा हा परवास कधी थाबल अस वाटत नाही आणण तो थाब नय

असच सतत वाटत जग सोडन जाताना लोकाना जशी अपकषा असत की चागली बॉस होती चागली बायको होती चागली आई होती अस कणीतरी महणाव तस मला एक खरीखरी नाटकवडी बाई होती अस कणी महटल तर मज़ा आ जाएगा नाटक चाल होताना नतसरी घटा होत कटमन रजर टयनसोबत सटजचा लाल

पडदा उघडला जात असतो ववगतन समोरच परकषक ददसायला लागतात आणण माझया अगावर सरमकन

काटा यतो अगदी परतसयक वळी न चकता असा काटा अगावर पनहा पनहा यत राहो हीच ईशवरचरणी पराथमना

- शरती बोि

18

वयािपीठ आणि िादरीकरि

आपला मददा ठामपण माडणयाच अनक परकार आपण पाहतो लहानपणापासनच ही शली जोपासणयाची हळ

हळ सरवात होत इवलीशी चचगी सदधा एखादी वसत हवी असल तर लाडीगोडीन आजोबाकडन ती कशी आतसमसात करायची ह न भशकवता भशकत तसयामळ ldquoसादर करणयाचrdquo नमन ह कोणतसया परकारची मागणी आह हयावर अवलबन असतात

ldquoएक होता rdquo

ldquoकाऊrdquo

ldquoआणण एक होतीrdquo

ldquoचचऊrdquo

चचगी गोषट सागायला भशकत तसयाची ही सरवात मग असत शबदाचीमाळ आणण वाकयाची जळवाजळव

ldquoआई आई आज न आज न काय झाल मादहत आहrdquo

ldquoअग चचग चप न ग जरा बघत नाहीस का मी कामात आह तrdquo ldquoदहची सारखी टकळी चालrdquo ldquoजा झाडाला पाणी घालन

यrdquo

आपणच कौतक आणण मागमदशमन करणयाऐवजी ववचाराना मजजाव घालतो परगलितला खटीत करतो अथवा महणतो ldquoथाब जरा माझ ऐकrdquo ldquoउगाच लहान तोडी मोठा घास घऊ नकोrdquo

या न अशा अनक परकारच सिाषण आपण अनकदा ऐकतो

मला इकड कनडात भशकषकषकची नोकरी भमळाली अगदी पराथभमक

वगामपासन त हायसकलचया ववदयारथयाना भशकवणयाची मला सधी भमळाली बोलत असताना कणालाही मयच न तोडणयाचा ननयम

पाळण मलाही खप कठीण गल पण मय मय बोलन लहान मलाची ववचारगगा तोडणयाचा तसयाचा आतसमववशवास कमी करणयाचा आपण जण ववडा उचलतो

मजललका पदहलीत असतानाचा करकससा नतला गोषट सागायची िार हौस माझयापढ भसहगजमनपरमाण नतच िाषण

असायच इतकी सदर उतससाहान कथा कथन करणारी ही ववददयाथषी नी सपधत नककी पदहला िमाक पटकवणार अशया

मोठया आशन मी नतच नाव नतचया वयोगटात नोदाववल खप तयारी यणाऱया जाणाऱयाला ती नतची कहाणी ऐकवत अस

पण इतकया मोठया जनसमदायासमोर उि रादहलयावर तोडात अगठा घालन झगयाचा गोळा गोळा करणारा नतचा दहरमसलला भमनी माउचा चहरा मातर मी कधीच ववसरणार नाही सिाधीटपणा यायला आता जासतच वळ लागणार होता

19

मजललकाच जस झाल तसच माझही झाल मजललका तरी लहान होती मी साधारण सातवीत असन

ससकत भशकायला नवीनच सरवात झाली होती वयानसार बढाया मारायची जडलली सवय ससकत वकततसव

सपधत िाग घणयाचा ननणमय सविाव अबोल भलखाणात काहीच मदत लागलली आठवत नाही वयाकरणदह शदध

भलदहण आणण बोलण यात िरक असतो बोलण आणण त सदधा िकत १००-१२५ लोकासमोर कठीण काहीच नवहत

पण वयासपीठावर गलयावर हातापायात ज काही कापर िरल महणता १०० -१२५ चा जमाव हा अथाग

जनसागरासारखा जाणवला एकही शबद तोडातन िटना ससकत रादहल बाजला अहो साध मराठी शबददह

आठवनात कसबस िान सावरन परीकषकाकडन वळ मागन घऊन मी परत माझया जागवर आल वाटल थोडया वळान झपल परत वयासपीठावर गल पण छ आतातर दातखीळच बसली हसाव रडाव की भसतसारख ldquoह धरणी मला पोटात घrdquo अस महणाव आता ना मी काही बोलत होत ना जागची हलत होत माझया शरीराची हालचाल

महणज कवळ होत चळाचळा कापण पढच काही ददसना हातातला कागदही गळन पडला शवटी पररकषकानी मला अलगद आधार दऊन सावकाश वयासपीठावरन खाली आणन माझया आईचया ताबयात ददल हशशआईचया मायची ती उब खरोखरच सगळ ldquoअपराधrdquo पोटात घालणारी होती तसयानतर बरच वषम मी वयासपीठावर िाषण

करायला गलयाच समरत नाही

रोदहणी िाट उिम बबीताई याचयाकड कथक नतसय मी अगदी लहानपणापासन भशकत होत तसयाची मला मनापासन आवड होती आमचया ववदयाचथमनीचा समहही खळीमळीचा एकमकीला परोतससाहन दणारा होता समह नतसय आणण जगलबदीही मी बरचदा सवीकारली नाचातल तोड चगरकया हाविाव िटवकम काही कशात कमी नसायची वयासपीठावर ना कधी छातीत धडधड झाली की कापर िरल उलट उतससितमपण बधद होऊन नाचणयाची मजाच काही ननराळी वाटली समहान िाग घण आणण एकटयान कायमिम करण हयात िरक आह अथामत या गोषटीला काही अपवाद असतात

माझया चलत िावाचया साखरपडयात आईन माझा नाचाचा कायमिम ठरवला एकटीच होत मी रगमचावर भितीबबती नवहती पण तसयावळी वनीमदरण आणण परकषपण यावर कलाकार करकती अवलबन असतो याचा परतसयकष अनिव आला टपवर लागलल तबलयाच

बोल मला रगमचावर अजजबात ऐक आल नाहीत नशीब इतकच होत

करक टप सर झालयाची खण आणण माझया नाचाची सरवात हयाचा ततोतत मळ जमला होता टप काय गात होती आणण मी काय नाचत

होत हयाचा ताळमळ असणयाची गरजच योगान नवहती माझा नाच

आणण सगीत याच synchronization झाल होत कायमिम साचबद

आणण पवमतयारीपरता मयामददत असलयान तो यशसवीररतसया पार पडला नभशबान हा परकार कणाचया लकषात आला नाही पण मी मातर धडा भशकल तो महणज रगीत तालीम असायलाच

हवी

वननमदरणाची चाचणी वहायला हवी थोडकयात आणखी एक ldquoलजजासपदrdquo embarassing पररजसथतीतन मी सही सलामत सटल होत पधरा- सोळा वषाची असताना आणखी एक सधी चालन आली ती महणज आतरराजजीय

नाटयसपधत िाग घणयाची नाटकाच नाव होत ldquoएखादयाच नशीबrdquo एका सपरभसदध मराठी नटीचया ददगदशमनाखाली

20

काम करणयाच िागय मला भमळाल मयतरापयत टाळयाचया परनतसादाचया अदाजानसार अस वाटल की ह नाटक

नककी शयमतीत पढ सरकणार

नाटकातील सवाद ह पाठ असण जजतक महतसवाच नततकच नाटकात पातरामधली एकमकाला ओळखन असणयाची गरज महतसवाची एकमकाना वाकयाशवटचया शबदाचा clue धरन राहणयाची अतसयत

आवशयक असत Prompter स दा कायमदकष असावा लागतो सवादामधली गती नततकीच महतसवाची िाडणाच

वादवववादाच सवाद झटापटीन उडाव लागतात गिीर सवादातील आणण मनातलया िावनाची चलबबचल ही परसतत

करणयाची खबी वगवगळी आमचया नाटकामय एक िाग असा होता की िाऊ आणण वदहनीचया वादवववादानतर

चहऱयावरचया करपान अवववादहत रादहलली अतसयत परमळ बदहण वदहनीची बाज घत - वदहनीन नतचयावर नसत

आरोप लादल असताना सदधा तडिदार आणण मऊ शबदामधली ही जगलबदी करकती महतसवाची असणार इथ शबदाची गती महतसवाची आणण सवादाची नको तवहा पनरकती घातकची नमकी नतथच माशी भशकली परसगावधान

ठऊन जरी नाटक वयवजसथत पढ सरकल तरी दोन सकदाचया एका वाकयाचया पनरकतीन आणण तसयामळ गतीत

पडललया िरकामळ आमच नाटक शयमतीत उतरणयाऐवजी ldquoउतसतजनाथमrdquo गटावयनतररकत कोणतसयाही पाररतोवषकाचया लायकीला उतरल नाही नाटकाचा tempo तवहढाच महतसवाचा ही सधी कणी सागाव मला दसयाम ददशनही नऊ शकली असती

शाळा कॉलज ऑकरिस बबझनस आणण सवम कलाच यथानरप परदशमन हया सवाना ldquoसादरीकरणrdquo शलीची जोड असण महतसवाच वाटणारच उतसतर अमररकत

ldquoसादरीकरणrdquo ह घरोघरी ददसन यत अगदी तयार

िाजीवरही कोथीबीर ववखरली की नतच रप बदलत

ननरननराळया मायमातन आणण अगणणत

रगसगतीतन अितपवम आकती आणण वसतचचतर

ननमामण होतात काही वळा ववसगतीतन साधलली सगती िार आकषमक होऊ शकत

मी उतसतर अमररकत इतकयासाठीच महणत की सादरीकरणाची कला आह इथ मळातच खप पाया धरन जोपासली गली आह पररपणम झगयात सडौल बायाची (करकचन बाधलली कबर) बताचयाच सवरपाची मदहला अतसयत

आकषमक आणण िल घालणारी ठरत आता काही चोखदळ वाचक माझया मताशी कदाचचत सहमत नाही होणार पण

सवम सामानय रपरखा असलली सतरी मकप आणण रगरगोटीनी नाही का सरख ददसत सतत डौलात चालणारी आणण

टापटीपीत राहणारी मादाम आणण कबरला पदर धरन तरातरा चालणारी मदहला हयात जमीन असमानाचा िरक

असतो जरा तलना करा आणण तमचा दषटीकोन बदला सादरीकरण ह नककी महतसवाच ठरल

कलतील सादरीकरण ह नतथ ननमामण कललया वातावरणामळ अचधक खलन ददसत परगत दशामय असलल

बागकाम ननसगमरमय दठकाण बाधकाम वसतभशलप पाशवमिमीमळ अचधकच उठावदार ददसतात नसता खचम करन उपयोग नसतो तसयामागचा अभयास आणण सौदयमदषटी नतच परदशमन करणयात महतसवाच असत

21

माझयामत हया सवाच जण बाळकडच यथील

भशकषण पदधतीत रज लागत थोड माग वळन

पादहलत तर लहान मलाचया Kindergarten

concerts कड पहा आठवत असलया तर

तसयामाग मलानीच रगवलल तयार कलल

पाठीमागच रगमचावरच props वशिषा आणण तालसराची कलली वयवसथा कौतकासपद असत भशकषकषका आणण ववदयाथषी सवतः तसयात िाग घतात आणण अभयासाबरोबर कला आणण शासतर भशकत भशकत कलापरदषमनही करतात

अगदी बालवगामपासन मल तसयानी कललया सशोधनाच परदशमन करतात bulletin बोडमस सादहतसय चौयम copyrights

हया सवाची तसयाना आदय जाणीव ददलली असत Entrepreneurship नाववनय originality आणण creativity

हयावर िरपर जोर ददला जोतो गगलवर मादहती भमळाली तरी तसयाचा वापर कसा करायचा ह भशकवल जात

थोडकयात मलाना तसयाचया परगलितला िरपर वाव ददला जातो चका दाखवन दणयाची िाषाही समजतदारीची non

threatening आणण ववदयारथयामला परोतससादहत करणयाची असत आतसमववशवास वाढवणयाची असत

ताबतरक परगतीन तर परदशमन आणण सादरीकरण हयामय चागलीच परगती झाली आह Power point presentations

चा आता शाळकरी मल सदधा सहजपण उपयोग कर शकतात परकषकाला कळल उमजल आणण आकलन होईल

अशापरकारच ह audio-visual medium खपच परिावी ठरत

सरवातीला महटलयापरमाण सादरीकरणाच ननरननराळ परकार ह शरोतसयाचया आणण वकतसयाचया मागणीवर अवलबन

असतात नाटय नतसय या performing arts चया मायमातन दशिाती सामाजजक पररवतमन ददलासा आणण

ननववळ आनद दणयाची भमळवणयाची आणण घडवन आणणयाची ताकद असत

आज चचगी लाडीगोडीन आजोबाना िरळ पाडत साधवगम सरल हलकी आणण अनिवान पररपकव अशी वाणी वापरन िाववकाना मतरमगध करतात Powerpoint चया मायमान ववषयाच आकलन सलि कल जात कला परदशमनात पाशवमिमी रगमच वयवसथा sound effects इतसयादीमळ कोणतसयाही परकारचा रस ननमामण करता यतो बागबगीच भशलपकती ननसगम दशमन या सवाचा मनसोकत आसवाद लटता यतो जादगाराचया जादचया परयोगात

जादगाराची चपळता आणण कलपती पणाला लावली जात तसयामळ ह मातर महटलयाभशवाय राहवत नाही ldquoददसत

तस नसत महणन जग िसतrdquo

- सौ दवयानी ढकण

22

एकच खळ

ददगदशमकान मला रगमचावर धाडलजसिपट नाही कठली रोल

नाही ददला

ज हव त कर जसिपट नाहीय त ldquoइमपरोवहrdquo कर महणाला परवश कला हळच मी थाबल थोडी थबकन

मायचया कठलया हातानी मचावर मय नल हात धरन

पणम गोधळात होत मी काहीच कळत नवहत

नाटक कठल सर होत हच माहीत नवहत

पदहल इकड नतकड मच खप मोठा होता परतसयक जण इथ आपल पातर भसदध करीत होता

नट कोण परकषक कोण तसयाचयात एक अदवय अस होत कधी परकषक कलाकार तर कधी कलाकार परकषक होत

लहान मोठ थोर वयाच कलाकार सार होत

सदढ कोणी कोणी दबळ सार ववववध तऱहच होत

िवय अशा या मचावर कलाकार हजारो होत

ववभशषठ आपलया कल परमाण पातर रगवत होत

कोणी नतमक गायक कोणी कोणी होत वकत

शासतरजञ कोणी भशकषक कोणी नत कोणी होत

साध होत सत होत िकीर सनयासी होत

साध सताचया वषामय लिग करिरत होत

चोर होत डाक होत भिकारी कोणी होत

कोणास ठाऊक ह लोक सगळ कठली जसिपट घऊन आल होत

आई बाबा ताई िाऊमामा- मावशी आतसया- काका एकच पातर ननिावत होत कधी अनक िाऱया िभमका रस िरललया या नाटकात तर िाव रगत होत करकती सख- दःख राग लोि परम मतससर िीती

जयाचया तसयाचया िभमकस अवसरन िाव ओसडत होत

पण काहीच चहर मातर मखवटयात लपल होत

खरा कठला खोटा कठला सागण कठीण होत

आनदाचया मखवटया आड दःख कणाच दडल होत

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात आह

माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात

आह माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

भमटन डोळ ववचार कला आठवल ददगदशमकाला कठ आहस काय कर सागशील का मला

इथच आह कायम जवळ तझया हळच आवाज आला पातर तझ छान रगल िकत आठवत जा मला

उमजल मला मचावर खळ एकच आह पडदया आडन यऊन पनहा पडदया आड जायच आह माझया माझया परीन माझ पातर आह मी रगवत परकाश झोताचा लोि नाही मखवट नाही मी चढवत

परत इचछा मातर आह एक पातर सदर अस रगद

पडदयाआड जाता जाता टाळी एखादी पडद

पातर माझ रगवताना िाव अस रगदत

अतःकरण सपशमन कणाच अशर एक दोन ढळदत

ननरतर या नाटकाचया ददगदशमकाला एक अस सागत

तझया नाटकाच ह छोट पातर मी असीम आनदान रगवत

परत अजम माझा ऐक जरा एवढी कपा माझयावर कर

पडदयाआडच राहद मला खळ माझा सपलयावर

पनहा कठला रोल नको इमपरोवह नको र पनहा मला मोदहत करणाऱयाया मचावर परत धाड नको र कधी मला मोदहत करणाऱया या मचावर परत धाड नको र कधी मला

-- सवाती िजय कव

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

5

नाटक सिनमा आणि मी

TV व तसयावरचया (ब)समार भसररअलस यणयाअगोदर नाटक आणण भसनम ही आम जनतचया हमखास ववरगळयाची साधन होती करिकट सोडन करिकटला आपण खळ ववरगळा न समजता धमम मानतो सवम चराचर वयापन दशागळ वर उरललया िगवतासारखा असो तसयामळ तो अपवाद सोडता अगदी लहानपणीचया आठवणीत डोकावल तरीसदधा बालनाटय बालचचतरपट न पादहलला माणस शोधनच सापडवावा लागल बालपणीसदधा आजोबा कस खोकतात आजी कशी चालत बाबा कस रागावतात ताई आरशासमोर कशी नटत आदद नकला करत करत आपलयापकी बरचजण मोठ झालल असतात काहीजणाना शाळत नाटकामधन िभमका करायला भमळतात मलाही माझया सदवान शाळचया गणशोतससवात महणा वावषमक सनहसमलनात महणा पण दरवषषी नाटकामय काम करायची सधी भमळत गली बायको चचडत नाटक करायची सवय अजन काही जात नाही वगर महणत पनहा असो शाळत कललया नाटकामधन माझया अभिनयाला पल पडत गल वगर काही मी महणणार नाही पण एकदरीतच नाटय अभिनय कला याववषयी आवड गोडी नककीच ननमामण झाली

पढ रपारल कॉलजला

गलयामळ छबबलदास सारखया ससथशी नतथ उठबस असललया रगकमीशी सबध आला सजय मोन सारख नतर नावारपास आलल भमतर भमळाल माझया बाबानी तसयाचया कॉलजसाठी बसवललया परमा तझा रग कसा चया घरी चालायचया तालमीची पनहा आठवण झाली PDA च िालबा कळकर आमचया नातसयात आईबाबा दोघही नाटयरभसक सदर मी होणार मधली ददददराज ची िभमका सटजवर अकषरशः जजवत करणारी माझी ताई याचयामळ आजचया ददवसात दतकथा वाटतील अशी कटयार काळजात घसली तीन पशाचा तमाशा नटसमराट ही नाटक तर मी ओररजजनल कलाकाराचया सचात सटजवर पादहली आहत अथामत नाटक पाहाव तर त परतसयकष रगमचावरच TV करकवा कठलयाही पडदयावर नाटक पाहण यासारखा दसरा िोटमपणा नसल त ही पनहा असोच दहमालयाची सावली सारख गिीर नाटक परा लकषमण दशपाडच वऱहाड ननघालय लडनला सारख एकपातरी नाटक टरटर सारख लौकरकक अथामनी जसिपट नसलल डली वाटणार नाटक करार सारख करिरतसया रगमचाचा अदभत वापर करन डजपलकट न वापरता एकाच वळला दोन सतीश पळकर सटजवर आणणयाचा थरार दाखवणार नाटक कठलाच नाटयपरकार मला वावगा नवहता टरटर परमाचया गावा जाव हयवदन बबघडल सवगामच दार अशी करकतीतरी नाटक रपारलचया जनया भमतराचया ओढीन ओळखीन पणयाचया बालगधवम रगमददरात (पण आह

6

त इतर दठकाणी असत त थटर पणयात रगमददर) असखय वळा ववगतन पढचया होडी तन बनघतली आहत

कॉलजात गलयावर तर काय नाटकाचया जोडीला भसनम बघायचही वड लागल कॉलजचया वडया ददवसातल ह वड Larger than Life करकवा Make Believe ही बबरद अगदी साथम ठरवणार पण तसया ददवसात थटरचया तसया अधारात सवतःच दटचिर वयजकतमतसव ववसरायला लावणाऱया पीटर य ताला अब म तमहारी जबस चाबी ननकाल करही खोलगा सारखया परसगानी सवादानी वाढीस लावल होत तसया ददवसातल भसनम पण कस अगदी घीस-वपट असायच जडवा बबछड हए िाई असायच घोडोक टापोकी आवाज गाव की छोरी काळा शटम घातलल डाक असायच एखादा समगलर असायचा बीस साल पहल घडलली कहाणी असायची कानन क लब हाथ आणण वदीकी दहिाजत जतवणारा एक पभलस अिसर असायचा महणज कस पसा वसल चा सगळा इतजाम असायचा जोडीला बाप-बाप गीतकार सगीतकार यानी सजवलली रिी-मकश-करकशोर-लता-आशा यानी गायलली अवीट गाणी असायची बसस अजन काय पादहज अभिनय वगर गोषटी आर फलीमवालया लोकावर सोडन जनता मजत भसनम बघत होती थटरमधन बाहर आलयावर शटामची वरची दोन बटण उघडी टाकलल िलशटमचया बाहया थोडया िोलड कलल अभमताि सगळीकड साडलल असायच तसया ददवसात िसटम ड िसटम शो भसनमा बघण एकाच ददवशी थटरात दोन-दोन भसनम बघण VCR ची िझ होती तवहा तीन तीन कसटस आणन रातर रातर भसनम बघण अस आज आता आचरट वाटणार सवम परकार करन झाल अथामत ह वड काही िार ददवस दटकल नाही

पढ नोकरी ससार मल या ठराववक चाकोरीतन जातानाच डटरॉईटला आलयावर MMD चया ओळखीतन काही हौशी तर काही वयावसानयक रगकमीशी सबध जळन आला पनहा एकदा नाटक जसिपट तालमी कानयक वाचचक अभिनय इतसयादी शबदाची उजळणी सर झाली खरच नाटक एक वयसन आह एकदा का कधी तोडाला रग लावलला असला तर तो सहजासहजी उतरत नाही पाठ सोडत नाही नाटक हा भसनमाचया मानान एक ववलकषण जजवत अनिव आहअसतो परकषकाचा परनतसाद हशा टाळया कस अगदी थरारन टाकतात अभिनत आणण परकषक याचयातली ही दवघव ततसकाळ आणण अनतशय सजीव असत कलाकारानाही वगळीच बहोशी आणणारी असत भसनमात कस एखादा सीन दशय नीट नाही वठल तर ररटक ची सधी असत नाटकात ती सधी नसत ज काही असल त समोरासमोर हा सयम हा जयदरथ तसयामळ नाटकाचया परतसयक परयोगातन नाटक अचधकाचधक पररपकव होत जात महणनच बहधा नाटकाचया परयोगाला परयोग महणतात

7

नाटकामय काम करायची सधी भमळालयामळ Journey is more important than the Destination चया चालीवर परतसयकष सादरीकरणाचया परयोगापकषा नाटकाचया तालमीना जी काही धमाल यत तीसदधा अनिवायला भमळाली सवाद पाठ होईपयत अनावधानान उडणार गोधळ सवादिक नीट बसपयत शबदावर चकीचया ददलया जाणाऱया वजनामळ ननमामण होणार ववनोद चकीचया वळी चकीचया पातराची होणारी एटरी वा एजकझट अशा अनक कारणामळ तालमी नहमीच ससमरणीय बनन राहतात कधी कधी तर तालमीतल हसवणार परसग आठवन रगमचावर परतसयकष परयोगात आलल हस दाबायच परसगसदधा ओढवतात अथामत रगमचावरही ववववध कारणामळ हस यण परकषकाचया अनपकषकषत आललया laughter न आपला चहरा blank होण तालमीचया वळी नहमी वापरलली परॉपटी आयतसया वळस न भमळालयान उडणार गोधळ असही ववनोद होऊ शकतात ही मजा भसनमात नाही नाही महणायला भसनमाचया जनया ररळाचया ददवसात ररळ चकीचया िमान लावन काही थटरमय अिाववतपण ववनोदननभममती कली होती पण आजकालचया डडजजटल यगात तीही शकयता नाही

नाटक महटल की माझया डोळयापढ नहमीच एक आवडत चचतर तरळत स याकाळची साडपाचची वळ असावी हलकासा पाऊस पडन गलला असावा तसयामळ हवत करकचचतसा अगावर बारीकशी भशरभशरी आणणारा गारवा असावा सहाचया परयोगासाठी बालगधवमवर शाली आणण सवटसमची गदी असावी मोगऱयाचया वणयाचा वास चहकड दरवळत असावा थटरात पदहलया दसऱया रागत साधारण मधलया िागात आपण सथानापनन झाललो असाव आणण मग रगदवता आणण रभसक परकषकाना ववनमर अभिवादन करन सहषम सादर करीत आहोत ऐक यत असतानाच पाठोपाठ नतसऱया घटचया आवाजात हलक हलक पडदा सरकत जावा आणण हमखास रगणाऱया नाटकाचा परयोग नवयान सर होत असावा

- िजय महदळ

8

9

नाटयलखन - एक परवाि एक अनभव

लहानपणी पोहायला भशकलो नाही पण पाणयाची ियकर आवड महणन पोहायला भशकायच सगीताची आवड

पण कधी गाण भशकलो नाही महणन गायला भशकायच आणण वाचनाची िारी आवड तवहा आपणही कधी लखक वहायच ववशीचा उबरठा ओलाडायचया आधी या तीन इचछानी माझया मनात घर कल होत

वयाचया चोववभशत पणयाचया दटळक तलावात कलास लावन एकदाचा पोहायला भशकलो िार ववशष नाही पण समदरात परवास करताना बोट बडालीच तर तास दोन तास का होईना तरन जाईन इतक बताच इथ आलयानतर हौसन मडळाचया कोजाचगरीचया कायमिमात िाग घतला आणण जाणवल की सराशी आणण

तबलयाचया ठकयाशी आपली भशवणापाणी करकवा कबडडी चालत मग नतशीत भशसतीत कलास लावन गायनाच धड घतल आणण सवतःही महनत घतली आता मकरिल रगववणयाची कषमता नसली तरी मकरिलीत योगय नतथच

दाद दणयाची अककल आली आह (आणण काहीचया delayed वा कया बात ह वर मनात हसही यत) सवतः भलदहललया कववता व गीताना कधी कधी चालीही बऱयापकी जमन यतात

लखन ही कला मातर काही कठ धड घऊन

भशकता यतच अस नाही तसयासाठी बऱयाच

गोषटी जळन यावया लागतात एक महणज

िाषची आवड आणण जाण साधी गोषट सदधा अलकार उपमाचा वगर वापरन सदर शबदात साकार करता आली पादहज मी नवयानच अमक तमक सर कलय मला यात

खप पराववणय आणण यश भमळवायच आह

हच या शबदात भलदहता यत मी कषकषनतजाचया उबरठयावर उिा आह मला तो उबरठा ओलाडायचाय तसया कषकषनतजाचा वध घयायचाय तसयाची सीमा गाठायची आह दसरी गोषट महणज ननरीकषण

आणण समरणशकती ऐकलली वाचलली पादहलली ददसलली गोषट कठतरी मनात सोन माणक दहर असलयासारखी साचवन ठवायची (safe deposit असलयासारख) मग हवी तवहा हवया तसया सदिामत हवी ती गोषट काढायची आणण योगय ती कलाकसर करन आपलया कोदणात बसवन एखादी कथा कववता लख

कादबरी नाटक सादर करायच

अथामत मी ज वर साचगतल तसया सवम गोषटी महणज ननववळ एका लखकाची अवजार आहत tools of the trade

techniques of writing हव तर lsquocraftsmanshiprsquo अस महणा एखादया सताराला करकवा भशलपकाराला कठल

अवजार कधी आणण कस वापराव ह जस पकक ठाऊक असत तसच काहीस पण नसत तवढ असन िागत

नाही तमही खतपाणी घाल शकता पण झाड उगवायला एक बीज असाव लागत आणण तसया सताराला करकवा भशलपकाराला तसयाची कलाकसर दाखवायला उतसतम परकारच लाकड नाहीतर खडक शोधावा लागतो तसच एका लखकाला एक सदर ववषय कथच एक मळ नाटकाचा एक पलॉट सापडावा लागतो जयावर तो तसयाचया

10

लखनशलीची कलाकसरीची करामत दाखव शकतो आणण इथ बऱयाच जणाची ववकट पडत बयादटग

करणयाआधीच

कशावर भलहाव हा कठलयाही लखकाला पडणारा मळ परशन एखादा ववषय सचला की तसयावर भलदहलल

पादहलल दसर काहीतरी आठवत आणण मग ववचार यतो परत त कशाला ह चि माझया मनातही अनक वषम सर आह कववता सचत ती आपसक एखादा शबद वाकय ववचार मनात यतो मग तसयावर तमही ववसतार कर

शकता पण गोषट - कथा सागण वगळ कारण नसत वाचनादवारच नवह तर नाटक भसनमा दटवही या मायमातन सदधा आपलयावर सतत तसयाचा िडीमार होत असतो मग मला Christopher Booker याच The

Seven Basic Plots या पसतकाचा सदिम सापडला पणम वाचल नाही पण आशय कळला माझया शबदात

सागायच तर जगात िकत सात मळ कथा आहत कठलीही कथा कादबरी नाटक वगर तसया मळ सात

कथानकात मोडतात They are just the variations of the same basic stories उदारणाथम नायक आणण

नानयकची परमकथा तसयाचयात यणार अडथळ आणण शवटी एकतर यण करकवा न यण करकवा नायक - नानयकचा अनयायावर अनयाय करणाऱयावर ववजय रामायण महािारत अशया मोठमोठया कलाकती असोत नाहीतर

लहान मलाचया पचततरातलया गोषटी सवम काही िकत या सात मळ कथानकमय मोडता यतात

माझयासाठी हा एक साकषातसकार होता पाहायला गलो तर रोभमयो-जलीयटrsquo ही परमकथा लला-मजन ही परमकथा अजमन-सिदरा ची परमकथाच आणण lsquoशाकतलrsquo ही सदधा परमकथा पण शकसवपयर काभलदास वयास

करकवा इतर अनक लखक असोत तसयानी आपापलया परकार तसया कथा रगवलया पातर परसग लखनशली परतसयकाची वगळी आणण तसयामळ ती परतसयक कथा आपलयाला वगळी िासत आणण आपण तसयाचा आसवाद घऊ शकतो So itrsquos the writerrsquos interpretation that matters the most एक उदाहरण महणज Bernard Shaw याच Pygmalion आणण पलच ती िलराणी ह नाटक एकावर आधाररत दसरी कलाकती पातर तीच परसग बरचस

तच पण माझयादषटीन या दोन िककमपण सवततर उभया राह शकतील अशया कलाकती लडन मय िल

ववकणारी Eliza Doolittle असलही पण महणन मबईत िल ववकणारी एखादी lsquoमजळाrsquo नसल कशावरन

तसच एक अलीकडच उदाहरण महणज Yann Martel याच Life of Pi आणण Moacyr Scliar या बराझीलचया लखकाच Max and the Cats पसतक एकसारखी कलपना घऊन दोन वगळ लखक सवतःचया पदधतीन आणण

ववचारान तसयावर ववसतारान लखन कस कर शकतात याची उतसतम साकष

एकदा का मनाची ही अढी दर झाली की कठलयाही लखकाला कशावर भलहाव या परशनावर अडायच कारण

नाही तसयान कशावरही भलहाव तमही तमचया पदधतीन शलीन आणण कलपनाचया जोरावर त भलदहल

करक झाल माझया पदहलया नाटकाचा ववषय मला एका science journal मय वाचललया लखात सचला पण तसयातन ननमामण झाल त एक हलक-िलक काहीस

ववनोदी काहीस मनाला सपशम करणार नतसय- गीतान

सजलल अस नाटक lsquoवारा लबाड आहrsquo तीन

11

वपढयातील सतरी-परषातलया मनाची उकल करणार ह नाटक सवम वयोगटाचया परकषकाचया पसतीस उतरल

नाटयचि या या दसऱया नाटकाचा ववषय मातर मला एका इगरजी नाटकातच भमळाला तस करण योगय आह

की नाही या ववचारात मी काही काळ अडकलो आणण तवहाच वरच काही ववचार माझया मनात डोकावल त

बरचस ववचार मग मी तसया नाटकात परिाकर नाडकणषी या कालपननक नाटककाराचया तोडी घातल याही नाटकान परकषकाची परीकषा उतसतमरीतसया पास कली ववशषत िाषचा उतसतम वापर समपमक सवाद वधक

कथानक आणण पातराचा वयावसानयक नाटकाचया तोडीचा अभिनय ह सगळ रभसकाची दाद भमळवन गल

या लखनपरवासाची सरवात हा अनिव आणण तसयाला भमळालला परनतसाद आनददायक आह आणण परयतसन कला तर आपण असच आणखी चागल भलह शकतो हा आतसमववशवास वाढवणारा आह लखक वहाव ही इचछा पणम झाली अस महणण अनतशययोकती ठरल कारण अजन वयावसानयकररतसया छापन काहीच आलल नाही कदाचचत

पननाशी यायचया आधी योग यईलसदधा मातर या हौशी अशयाच सर असताना आता पढचया दोन तीन दशकात

काय भशकायच काय नवीन उदयोग करायच त ठरवायला हव

- िरश नायर

12

13

नाही ना ओळखलस मला

तझयाचसाठी तर झकारल होत मी पराणाचया सवमसवम तारामधन

तझया चाहलीनही आल होत

मी सवागातन बहरन िलन

उजळल होत लकष ददव

आतआतलया अधारात

मौनातनही गल होत

सपतसर नाचत गात

ह चचरकाळाचच नाटक सखया नानाअगी करकती िभमका--- पण होतास तच नायक

मी हरवलली खळी नानयका

करकती पातर या नाटकात

रगमच करकती ववराट

कषणिराची डोळािट

दसर नाटक दसरा थाट

- वीणा शाह

नाटक

14

नाटक आणि मी

परतसयक मराठी घरात आई एकदा तरी ह महणतच की नाटक नको कर ह जासत बाबा महणतात माझया समोर तझी ही नाटक चालायची नाहीत मराठी िाषची गमतच ननराळी खर तर माझा नाटक परवास खप लहानपणीच

सर झाला याच खर शरय माझया आई-बाबाना जात जमावापढ उि राहन बोलता आल पादहज ह तसया दोघाचही महणण होत आणण आह नाटकातन समाजाशी सवाद साधणयासाठी धाररषठ आणण कला ह भशकाव हा तसयाचा खरा मददा खरच भशकायच महटल तर नाटक खप काही भशकवत

तर माझी पदहली वादहली िभमका महणज एका िटजीची कारण याच नावान माझी ओळख आमचया सोसायटीत झाली काही काका तर मला खप वष िटजीबवा महणनच

सबोधत अस खर तर मला एकही सवाद आठवत नाही आणण नाटकही

मला जजतक आठवत त महणज माझी गौतम बदधाची िभमका पणम नाटकात एकच सवाद माझा तसया लाकडतोडयाशी आणण इतर वळी एकतर मौन करकवा यानसथ असो माझा तो सपरभसद सवाद महणज अर लाकडतोडया जोडलल पान तोडता यत पण एकदा तोडलल पान परत कधीही जोडता यत नाही महणन परतसयक

पान तोडताना खप ववचार करन तोड पण मडळी मी जमतम चौथी मय आणण हा सवाद वयसकर मडळीना सदधा ववचार करावयास िाग पाडणारा आह गमतीचा िाग असा की माझ पाठातर आणण हा तसया वयातला लाबलचक सवाद गणणत काही जळना बऱयाच वळा मी उलटच महणायचो तोडलल पण जोडता यत आणण

जोडलल तोडता यत नाही पण त खप मजशीर वाटायच सगळयाना तसया वयात त चालन जायच

तर अशी ही माझी नाटकाची वादहली वादहली आठवण पढ िारस काही नाटक कर शकलो नाही सटज वर अथामतच जीवनातील नाटक सरच राहतात मग भमतराना राजय नाटय सपधत पाहन खप कौतक वाटायच पण त

काही आपलयाला नाही जमणार बवा महणत माघार घत रादहलो

तसया नतर सधी भमळाली ती पनहा एकदा सटज वर सादरीकरण करणयाची पण या वळच आवहान जरा जासतच अवघड मराठी मायमातन भशकलला मी आणण चकक नाटक इगरजी मय खर तर माझया भमतराच कौतक इगरजी वाकयातला punch काही यईना शवटी घोकमपटटी करन तोडकया मोडकया मराठमोळया इगरजी मय सवाद कल सादर अजन

एक गड जजकला तर पण यावळी भशकायला भमळाल

की परतसयक िाषत सवाद कस महणायच आणण सवाद

कसा साधायचा सादरीकरण कस कराव

15

आता जीवनात एक सरख सधी आली एकाकरककत िभमका करणयाची ननवड झाली आणण परभशकषण सर झाल

जीवनात आपल कठ चकत आणण कठ छोटीशी दरसती करायची ह जर समजल तर जीवन जगणयाचौ मजा काही ननराळीच आह महणज गर महतसवाचा ददगदशमक हा नाटकाचा खरा गर अस मला वाटत कारण लखकाचया ववचाराना कलाकाराचया मायमातन रभसकापयत

पोहोचवणयासाठी जी दषटी हवी ती तसया ददगदशमकाचया चषमयातनच एखादा ववषयववचार माडता यण ह

कौशलयाच काम एखादया कलाकारातल कौशलय ओळखन

तसयाला योगय िभमका दण आणण तसया िभमकला साजस

सादरीकरण तसया कलाकाराकडन करवन घण हच खर ददगदशमन

असो या ददगदशमका बरोबर काम करताना खप काही भशकायला भमळाल लखकान भलदहला सवाद समजन घण

पाठातर शबदाची अचक िक पण िावनाचा समतोल शारीररक आवविामव आणण चहऱयावरील िाव नजर आणण

दषटी आवाजातील कपन पोच आणण सवरननयमन पहराव आणण सहकलाकाराना सावरण सटज वर वावरण

बकसटजला आधार दण आणण बरच काही कलाकार घडतो अस उगाच नाही महणत माझयातलया नाटयपरमी कलाकाराला जाग कल आणण घडवल सदधा त या अनिवान सगळ भशकलल सादर करकती कर शकतो ह मादहत

नाही पण परयतसन नककीच कर शकतो

शबदात करकती ताकद असत ना िाषा कठलीही असो शबद अशी काही करकमया घडवतात की कषणात हस तर कषणात

टचकन पाणी आणतात डोळयातन शबदाना िावनाची जोड दऊन शारीररक आवविामवानी तसया िभमकला परकषकापयत पोहोचवण आणण तसयाचा काळजाला भिडण ह तर भशवधनषय पलवणयाइतक कठीण आह

कलाकारात करकती कौशलय असत ह भशवधनषय पलवणयाच आपण नाटक भसनमा मय पाहतो आणण लगच

आपली परनतकरिया वयकत करतो ज आपलया काळजाला भिडल तसयाना दतो वाह-वाह ची दाद आणण ती अशी सहजतन ननघाली करक तसया सादरकतसयामला काय जग जजकलयासारख वाटत ह मी अनिवलय तवहा ववनती एकाच तमही कधी जवहा एखादया नाटकाला जाल तवहा सवम कलाकाराना जरर परतसयकष िटा आणण दाद दया

- परददप नाईक

16

नाटक माझी आवड माझा ववरगळा

नाटकाची आवड मला नककी कधी लागली ह मला सागता यणार नाही पण आज जर कणी मला तझा आवडता छद कठला असा परशन ववचारला तर नाटकाभशवाय दसर माझया मनात काही यऊ शकणार

नाही ह मी अगदी खातरीन साग शकत

शाळत असताना मी नाटकात िाग घयायच तवहा नाटक करायला मजा यायची तसयानतर बरच वषम नाटकाचा आणण माझा सबध आला नाही पण काही वषापवषी नाटयगधार गरपच वटवट नाटक पादहल आणण मी अकषरश िारावन गल ह ज काही आपण बघतोय त आपलयाला खप आवडतय आणण

आपलयाला पण ह करायचय अस जण माझ मन त नाटक सपपयत मला सागत होत मी नाटयगधार गरप जॉईन कला आणण नाटकवाली झाल त आजपयत तशीच आह

सरवातीला ननषपाप नाटकासाठी मक-अप

आणण कॉसचयमस करायच काम भमळाल तला हव तर एखादी परजकटस बघायला य पण तझयावर आह थट शो ला आलीस तरी चालल अस मला सागणयात आल होत मी परजकटस बघायला गल तवहा मला सगळ त इतक

आवडल की पढचया सगळया परजकटससला मी हजर होत तवहा नाटक बसायची परोसस अगदी जवळन बघायला भमळाली पढ मोरची मावशी नाटकासाठी आधी कोररओगरािी आणण नतर ररपलसमट ऍकटर महणन काम

भमळाल नाच बसवण आणण ऍजकटग करण हही मी नततकच एनजॉय कल परष नाटकात करिरता रगमच

करायचा होता बलकआउट मय िकत ३० सकदात सट चा पणम कायापालट करायचा होता एवढ सगळ

सटमय बदल करताना आमचया सगळयाचाच गोधळ होऊ लागला इतकया कमी वळात अधारात बऱयाच

गोषटीची न-आण करताना गडबड होऊ नय महणन मी अगदी पदधतशीरपण assignments तयार कलया हया माणसान डावीकडचया दसऱया ववगतन यायच अमक वसत ठवायची आणण तमक वसत दसऱया माणसाचया मदतीन उजवया बाजचया नतसऱया ववगतन बाहर घऊन जायची वगर वगर आणण ऍजकटग

बरोबर सगळयाची हया सट चजचीपण परजकटस करन घतली हयाचा पढ िायदा मला रणागण हया नाटकासाठी झाला ५० हन अचधक कलाकार तसयाच कॉसचयम चजस तलवारीची अदलाबदली परॉपसची न-आण बकडरॉप बदलण १७ िानगडी पण काटकोरपण पदधतशीरपण सगळ कलयान नाटक सखरप पार पडल एवढा पदधतशीरपणा मी माझया नोकरीत दाखवला असता तर आज कठलया कठ गल असत असो passion भशवाय काही होत नाही हच खर

मला नाटकात ऍकटर महणन सटजवर जवढी मजा यत तवढीच पडदयामाग काम करायला सदधा यत सट बनवण तो उिा करण परॉपटी गोळा करण लाईटस साऊडस भशकण करण ह नततकच आनदायी असत नाटक चाल असताना नटावर लाईटचा एखादा सपॉट यतो तवहा परकषक महणन तो आपलयाला कदाचचत जाणवतही नाही करकवा एखाद हलकस बकगराऊड मयभसक वाजल तर तसयाकड आपल लकषही

17

जाणार नाही पण ती परतसयक गोषट नाटकाला अचधकाचधक जजवत करत असत तो अनिव अचधकाचधक

खरा करत असत एखादा सवाद करकवा नटान िकलल वाकय जवहा आपलयाला काळजाला हात घालत

असत तवहा तसयात लाईटस चा आणण बकगराऊड मयभसकचाही मोठा वाटा असतो ह सगळ बघणयात

भशकणयात आणण करणयात मला िार मजा यत

नाटकान मला काय ददल माझ अमररकतल कटब महणाव अशी माणस ददली उतसतमोतसतम

गोषटी करत राहायचा यास ददला तसयासाठी लागणारी ऊजाम ददली मी नाटकात अखड बडालली असत महणन माझा नवरा आणण माझी मलगी मला सतत नाव ठवत असतात पण तसयाना तसयाच कौतकही नततकच वाटत तसया दोघानाही नाटकाची गोडी आह ही माझयासाठी िागयाची बाब आह अजन खप

भशकायचय नाटक करत राहायचय नाटकाचा हा परवास कधी थाबल अस वाटत नाही आणण तो थाब नय

असच सतत वाटत जग सोडन जाताना लोकाना जशी अपकषा असत की चागली बॉस होती चागली बायको होती चागली आई होती अस कणीतरी महणाव तस मला एक खरीखरी नाटकवडी बाई होती अस कणी महटल तर मज़ा आ जाएगा नाटक चाल होताना नतसरी घटा होत कटमन रजर टयनसोबत सटजचा लाल

पडदा उघडला जात असतो ववगतन समोरच परकषक ददसायला लागतात आणण माझया अगावर सरमकन

काटा यतो अगदी परतसयक वळी न चकता असा काटा अगावर पनहा पनहा यत राहो हीच ईशवरचरणी पराथमना

- शरती बोि

18

वयािपीठ आणि िादरीकरि

आपला मददा ठामपण माडणयाच अनक परकार आपण पाहतो लहानपणापासनच ही शली जोपासणयाची हळ

हळ सरवात होत इवलीशी चचगी सदधा एखादी वसत हवी असल तर लाडीगोडीन आजोबाकडन ती कशी आतसमसात करायची ह न भशकवता भशकत तसयामळ ldquoसादर करणयाचrdquo नमन ह कोणतसया परकारची मागणी आह हयावर अवलबन असतात

ldquoएक होता rdquo

ldquoकाऊrdquo

ldquoआणण एक होतीrdquo

ldquoचचऊrdquo

चचगी गोषट सागायला भशकत तसयाची ही सरवात मग असत शबदाचीमाळ आणण वाकयाची जळवाजळव

ldquoआई आई आज न आज न काय झाल मादहत आहrdquo

ldquoअग चचग चप न ग जरा बघत नाहीस का मी कामात आह तrdquo ldquoदहची सारखी टकळी चालrdquo ldquoजा झाडाला पाणी घालन

यrdquo

आपणच कौतक आणण मागमदशमन करणयाऐवजी ववचाराना मजजाव घालतो परगलितला खटीत करतो अथवा महणतो ldquoथाब जरा माझ ऐकrdquo ldquoउगाच लहान तोडी मोठा घास घऊ नकोrdquo

या न अशा अनक परकारच सिाषण आपण अनकदा ऐकतो

मला इकड कनडात भशकषकषकची नोकरी भमळाली अगदी पराथभमक

वगामपासन त हायसकलचया ववदयारथयाना भशकवणयाची मला सधी भमळाली बोलत असताना कणालाही मयच न तोडणयाचा ननयम

पाळण मलाही खप कठीण गल पण मय मय बोलन लहान मलाची ववचारगगा तोडणयाचा तसयाचा आतसमववशवास कमी करणयाचा आपण जण ववडा उचलतो

मजललका पदहलीत असतानाचा करकससा नतला गोषट सागायची िार हौस माझयापढ भसहगजमनपरमाण नतच िाषण

असायच इतकी सदर उतससाहान कथा कथन करणारी ही ववददयाथषी नी सपधत नककी पदहला िमाक पटकवणार अशया

मोठया आशन मी नतच नाव नतचया वयोगटात नोदाववल खप तयारी यणाऱया जाणाऱयाला ती नतची कहाणी ऐकवत अस

पण इतकया मोठया जनसमदायासमोर उि रादहलयावर तोडात अगठा घालन झगयाचा गोळा गोळा करणारा नतचा दहरमसलला भमनी माउचा चहरा मातर मी कधीच ववसरणार नाही सिाधीटपणा यायला आता जासतच वळ लागणार होता

19

मजललकाच जस झाल तसच माझही झाल मजललका तरी लहान होती मी साधारण सातवीत असन

ससकत भशकायला नवीनच सरवात झाली होती वयानसार बढाया मारायची जडलली सवय ससकत वकततसव

सपधत िाग घणयाचा ननणमय सविाव अबोल भलखाणात काहीच मदत लागलली आठवत नाही वयाकरणदह शदध

भलदहण आणण बोलण यात िरक असतो बोलण आणण त सदधा िकत १००-१२५ लोकासमोर कठीण काहीच नवहत

पण वयासपीठावर गलयावर हातापायात ज काही कापर िरल महणता १०० -१२५ चा जमाव हा अथाग

जनसागरासारखा जाणवला एकही शबद तोडातन िटना ससकत रादहल बाजला अहो साध मराठी शबददह

आठवनात कसबस िान सावरन परीकषकाकडन वळ मागन घऊन मी परत माझया जागवर आल वाटल थोडया वळान झपल परत वयासपीठावर गल पण छ आतातर दातखीळच बसली हसाव रडाव की भसतसारख ldquoह धरणी मला पोटात घrdquo अस महणाव आता ना मी काही बोलत होत ना जागची हलत होत माझया शरीराची हालचाल

महणज कवळ होत चळाचळा कापण पढच काही ददसना हातातला कागदही गळन पडला शवटी पररकषकानी मला अलगद आधार दऊन सावकाश वयासपीठावरन खाली आणन माझया आईचया ताबयात ददल हशशआईचया मायची ती उब खरोखरच सगळ ldquoअपराधrdquo पोटात घालणारी होती तसयानतर बरच वषम मी वयासपीठावर िाषण

करायला गलयाच समरत नाही

रोदहणी िाट उिम बबीताई याचयाकड कथक नतसय मी अगदी लहानपणापासन भशकत होत तसयाची मला मनापासन आवड होती आमचया ववदयाचथमनीचा समहही खळीमळीचा एकमकीला परोतससाहन दणारा होता समह नतसय आणण जगलबदीही मी बरचदा सवीकारली नाचातल तोड चगरकया हाविाव िटवकम काही कशात कमी नसायची वयासपीठावर ना कधी छातीत धडधड झाली की कापर िरल उलट उतससितमपण बधद होऊन नाचणयाची मजाच काही ननराळी वाटली समहान िाग घण आणण एकटयान कायमिम करण हयात िरक आह अथामत या गोषटीला काही अपवाद असतात

माझया चलत िावाचया साखरपडयात आईन माझा नाचाचा कायमिम ठरवला एकटीच होत मी रगमचावर भितीबबती नवहती पण तसयावळी वनीमदरण आणण परकषपण यावर कलाकार करकती अवलबन असतो याचा परतसयकष अनिव आला टपवर लागलल तबलयाच

बोल मला रगमचावर अजजबात ऐक आल नाहीत नशीब इतकच होत

करक टप सर झालयाची खण आणण माझया नाचाची सरवात हयाचा ततोतत मळ जमला होता टप काय गात होती आणण मी काय नाचत

होत हयाचा ताळमळ असणयाची गरजच योगान नवहती माझा नाच

आणण सगीत याच synchronization झाल होत कायमिम साचबद

आणण पवमतयारीपरता मयामददत असलयान तो यशसवीररतसया पार पडला नभशबान हा परकार कणाचया लकषात आला नाही पण मी मातर धडा भशकल तो महणज रगीत तालीम असायलाच

हवी

वननमदरणाची चाचणी वहायला हवी थोडकयात आणखी एक ldquoलजजासपदrdquo embarassing पररजसथतीतन मी सही सलामत सटल होत पधरा- सोळा वषाची असताना आणखी एक सधी चालन आली ती महणज आतरराजजीय

नाटयसपधत िाग घणयाची नाटकाच नाव होत ldquoएखादयाच नशीबrdquo एका सपरभसदध मराठी नटीचया ददगदशमनाखाली

20

काम करणयाच िागय मला भमळाल मयतरापयत टाळयाचया परनतसादाचया अदाजानसार अस वाटल की ह नाटक

नककी शयमतीत पढ सरकणार

नाटकातील सवाद ह पाठ असण जजतक महतसवाच नततकच नाटकात पातरामधली एकमकाला ओळखन असणयाची गरज महतसवाची एकमकाना वाकयाशवटचया शबदाचा clue धरन राहणयाची अतसयत

आवशयक असत Prompter स दा कायमदकष असावा लागतो सवादामधली गती नततकीच महतसवाची िाडणाच

वादवववादाच सवाद झटापटीन उडाव लागतात गिीर सवादातील आणण मनातलया िावनाची चलबबचल ही परसतत

करणयाची खबी वगवगळी आमचया नाटकामय एक िाग असा होता की िाऊ आणण वदहनीचया वादवववादानतर

चहऱयावरचया करपान अवववादहत रादहलली अतसयत परमळ बदहण वदहनीची बाज घत - वदहनीन नतचयावर नसत

आरोप लादल असताना सदधा तडिदार आणण मऊ शबदामधली ही जगलबदी करकती महतसवाची असणार इथ शबदाची गती महतसवाची आणण सवादाची नको तवहा पनरकती घातकची नमकी नतथच माशी भशकली परसगावधान

ठऊन जरी नाटक वयवजसथत पढ सरकल तरी दोन सकदाचया एका वाकयाचया पनरकतीन आणण तसयामळ गतीत

पडललया िरकामळ आमच नाटक शयमतीत उतरणयाऐवजी ldquoउतसतजनाथमrdquo गटावयनतररकत कोणतसयाही पाररतोवषकाचया लायकीला उतरल नाही नाटकाचा tempo तवहढाच महतसवाचा ही सधी कणी सागाव मला दसयाम ददशनही नऊ शकली असती

शाळा कॉलज ऑकरिस बबझनस आणण सवम कलाच यथानरप परदशमन हया सवाना ldquoसादरीकरणrdquo शलीची जोड असण महतसवाच वाटणारच उतसतर अमररकत

ldquoसादरीकरणrdquo ह घरोघरी ददसन यत अगदी तयार

िाजीवरही कोथीबीर ववखरली की नतच रप बदलत

ननरननराळया मायमातन आणण अगणणत

रगसगतीतन अितपवम आकती आणण वसतचचतर

ननमामण होतात काही वळा ववसगतीतन साधलली सगती िार आकषमक होऊ शकत

मी उतसतर अमररकत इतकयासाठीच महणत की सादरीकरणाची कला आह इथ मळातच खप पाया धरन जोपासली गली आह पररपणम झगयात सडौल बायाची (करकचन बाधलली कबर) बताचयाच सवरपाची मदहला अतसयत

आकषमक आणण िल घालणारी ठरत आता काही चोखदळ वाचक माझया मताशी कदाचचत सहमत नाही होणार पण

सवम सामानय रपरखा असलली सतरी मकप आणण रगरगोटीनी नाही का सरख ददसत सतत डौलात चालणारी आणण

टापटीपीत राहणारी मादाम आणण कबरला पदर धरन तरातरा चालणारी मदहला हयात जमीन असमानाचा िरक

असतो जरा तलना करा आणण तमचा दषटीकोन बदला सादरीकरण ह नककी महतसवाच ठरल

कलतील सादरीकरण ह नतथ ननमामण कललया वातावरणामळ अचधक खलन ददसत परगत दशामय असलल

बागकाम ननसगमरमय दठकाण बाधकाम वसतभशलप पाशवमिमीमळ अचधकच उठावदार ददसतात नसता खचम करन उपयोग नसतो तसयामागचा अभयास आणण सौदयमदषटी नतच परदशमन करणयात महतसवाच असत

21

माझयामत हया सवाच जण बाळकडच यथील

भशकषण पदधतीत रज लागत थोड माग वळन

पादहलत तर लहान मलाचया Kindergarten

concerts कड पहा आठवत असलया तर

तसयामाग मलानीच रगवलल तयार कलल

पाठीमागच रगमचावरच props वशिषा आणण तालसराची कलली वयवसथा कौतकासपद असत भशकषकषका आणण ववदयाथषी सवतः तसयात िाग घतात आणण अभयासाबरोबर कला आणण शासतर भशकत भशकत कलापरदषमनही करतात

अगदी बालवगामपासन मल तसयानी कललया सशोधनाच परदशमन करतात bulletin बोडमस सादहतसय चौयम copyrights

हया सवाची तसयाना आदय जाणीव ददलली असत Entrepreneurship नाववनय originality आणण creativity

हयावर िरपर जोर ददला जोतो गगलवर मादहती भमळाली तरी तसयाचा वापर कसा करायचा ह भशकवल जात

थोडकयात मलाना तसयाचया परगलितला िरपर वाव ददला जातो चका दाखवन दणयाची िाषाही समजतदारीची non

threatening आणण ववदयारथयामला परोतससादहत करणयाची असत आतसमववशवास वाढवणयाची असत

ताबतरक परगतीन तर परदशमन आणण सादरीकरण हयामय चागलीच परगती झाली आह Power point presentations

चा आता शाळकरी मल सदधा सहजपण उपयोग कर शकतात परकषकाला कळल उमजल आणण आकलन होईल

अशापरकारच ह audio-visual medium खपच परिावी ठरत

सरवातीला महटलयापरमाण सादरीकरणाच ननरननराळ परकार ह शरोतसयाचया आणण वकतसयाचया मागणीवर अवलबन

असतात नाटय नतसय या performing arts चया मायमातन दशिाती सामाजजक पररवतमन ददलासा आणण

ननववळ आनद दणयाची भमळवणयाची आणण घडवन आणणयाची ताकद असत

आज चचगी लाडीगोडीन आजोबाना िरळ पाडत साधवगम सरल हलकी आणण अनिवान पररपकव अशी वाणी वापरन िाववकाना मतरमगध करतात Powerpoint चया मायमान ववषयाच आकलन सलि कल जात कला परदशमनात पाशवमिमी रगमच वयवसथा sound effects इतसयादीमळ कोणतसयाही परकारचा रस ननमामण करता यतो बागबगीच भशलपकती ननसगम दशमन या सवाचा मनसोकत आसवाद लटता यतो जादगाराचया जादचया परयोगात

जादगाराची चपळता आणण कलपती पणाला लावली जात तसयामळ ह मातर महटलयाभशवाय राहवत नाही ldquoददसत

तस नसत महणन जग िसतrdquo

- सौ दवयानी ढकण

22

एकच खळ

ददगदशमकान मला रगमचावर धाडलजसिपट नाही कठली रोल

नाही ददला

ज हव त कर जसिपट नाहीय त ldquoइमपरोवहrdquo कर महणाला परवश कला हळच मी थाबल थोडी थबकन

मायचया कठलया हातानी मचावर मय नल हात धरन

पणम गोधळात होत मी काहीच कळत नवहत

नाटक कठल सर होत हच माहीत नवहत

पदहल इकड नतकड मच खप मोठा होता परतसयक जण इथ आपल पातर भसदध करीत होता

नट कोण परकषक कोण तसयाचयात एक अदवय अस होत कधी परकषक कलाकार तर कधी कलाकार परकषक होत

लहान मोठ थोर वयाच कलाकार सार होत

सदढ कोणी कोणी दबळ सार ववववध तऱहच होत

िवय अशा या मचावर कलाकार हजारो होत

ववभशषठ आपलया कल परमाण पातर रगवत होत

कोणी नतमक गायक कोणी कोणी होत वकत

शासतरजञ कोणी भशकषक कोणी नत कोणी होत

साध होत सत होत िकीर सनयासी होत

साध सताचया वषामय लिग करिरत होत

चोर होत डाक होत भिकारी कोणी होत

कोणास ठाऊक ह लोक सगळ कठली जसिपट घऊन आल होत

आई बाबा ताई िाऊमामा- मावशी आतसया- काका एकच पातर ननिावत होत कधी अनक िाऱया िभमका रस िरललया या नाटकात तर िाव रगत होत करकती सख- दःख राग लोि परम मतससर िीती

जयाचया तसयाचया िभमकस अवसरन िाव ओसडत होत

पण काहीच चहर मातर मखवटयात लपल होत

खरा कठला खोटा कठला सागण कठीण होत

आनदाचया मखवटया आड दःख कणाच दडल होत

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात आह

माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात

आह माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

भमटन डोळ ववचार कला आठवल ददगदशमकाला कठ आहस काय कर सागशील का मला

इथच आह कायम जवळ तझया हळच आवाज आला पातर तझ छान रगल िकत आठवत जा मला

उमजल मला मचावर खळ एकच आह पडदया आडन यऊन पनहा पडदया आड जायच आह माझया माझया परीन माझ पातर आह मी रगवत परकाश झोताचा लोि नाही मखवट नाही मी चढवत

परत इचछा मातर आह एक पातर सदर अस रगद

पडदयाआड जाता जाता टाळी एखादी पडद

पातर माझ रगवताना िाव अस रगदत

अतःकरण सपशमन कणाच अशर एक दोन ढळदत

ननरतर या नाटकाचया ददगदशमकाला एक अस सागत

तझया नाटकाच ह छोट पातर मी असीम आनदान रगवत

परत अजम माझा ऐक जरा एवढी कपा माझयावर कर

पडदयाआडच राहद मला खळ माझा सपलयावर

पनहा कठला रोल नको इमपरोवह नको र पनहा मला मोदहत करणाऱयाया मचावर परत धाड नको र कधी मला मोदहत करणाऱया या मचावर परत धाड नको र कधी मला

-- सवाती िजय कव

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

6

त इतर दठकाणी असत त थटर पणयात रगमददर) असखय वळा ववगतन पढचया होडी तन बनघतली आहत

कॉलजात गलयावर तर काय नाटकाचया जोडीला भसनम बघायचही वड लागल कॉलजचया वडया ददवसातल ह वड Larger than Life करकवा Make Believe ही बबरद अगदी साथम ठरवणार पण तसया ददवसात थटरचया तसया अधारात सवतःच दटचिर वयजकतमतसव ववसरायला लावणाऱया पीटर य ताला अब म तमहारी जबस चाबी ननकाल करही खोलगा सारखया परसगानी सवादानी वाढीस लावल होत तसया ददवसातल भसनम पण कस अगदी घीस-वपट असायच जडवा बबछड हए िाई असायच घोडोक टापोकी आवाज गाव की छोरी काळा शटम घातलल डाक असायच एखादा समगलर असायचा बीस साल पहल घडलली कहाणी असायची कानन क लब हाथ आणण वदीकी दहिाजत जतवणारा एक पभलस अिसर असायचा महणज कस पसा वसल चा सगळा इतजाम असायचा जोडीला बाप-बाप गीतकार सगीतकार यानी सजवलली रिी-मकश-करकशोर-लता-आशा यानी गायलली अवीट गाणी असायची बसस अजन काय पादहज अभिनय वगर गोषटी आर फलीमवालया लोकावर सोडन जनता मजत भसनम बघत होती थटरमधन बाहर आलयावर शटामची वरची दोन बटण उघडी टाकलल िलशटमचया बाहया थोडया िोलड कलल अभमताि सगळीकड साडलल असायच तसया ददवसात िसटम ड िसटम शो भसनमा बघण एकाच ददवशी थटरात दोन-दोन भसनम बघण VCR ची िझ होती तवहा तीन तीन कसटस आणन रातर रातर भसनम बघण अस आज आता आचरट वाटणार सवम परकार करन झाल अथामत ह वड काही िार ददवस दटकल नाही

पढ नोकरी ससार मल या ठराववक चाकोरीतन जातानाच डटरॉईटला आलयावर MMD चया ओळखीतन काही हौशी तर काही वयावसानयक रगकमीशी सबध जळन आला पनहा एकदा नाटक जसिपट तालमी कानयक वाचचक अभिनय इतसयादी शबदाची उजळणी सर झाली खरच नाटक एक वयसन आह एकदा का कधी तोडाला रग लावलला असला तर तो सहजासहजी उतरत नाही पाठ सोडत नाही नाटक हा भसनमाचया मानान एक ववलकषण जजवत अनिव आहअसतो परकषकाचा परनतसाद हशा टाळया कस अगदी थरारन टाकतात अभिनत आणण परकषक याचयातली ही दवघव ततसकाळ आणण अनतशय सजीव असत कलाकारानाही वगळीच बहोशी आणणारी असत भसनमात कस एखादा सीन दशय नीट नाही वठल तर ररटक ची सधी असत नाटकात ती सधी नसत ज काही असल त समोरासमोर हा सयम हा जयदरथ तसयामळ नाटकाचया परतसयक परयोगातन नाटक अचधकाचधक पररपकव होत जात महणनच बहधा नाटकाचया परयोगाला परयोग महणतात

7

नाटकामय काम करायची सधी भमळालयामळ Journey is more important than the Destination चया चालीवर परतसयकष सादरीकरणाचया परयोगापकषा नाटकाचया तालमीना जी काही धमाल यत तीसदधा अनिवायला भमळाली सवाद पाठ होईपयत अनावधानान उडणार गोधळ सवादिक नीट बसपयत शबदावर चकीचया ददलया जाणाऱया वजनामळ ननमामण होणार ववनोद चकीचया वळी चकीचया पातराची होणारी एटरी वा एजकझट अशा अनक कारणामळ तालमी नहमीच ससमरणीय बनन राहतात कधी कधी तर तालमीतल हसवणार परसग आठवन रगमचावर परतसयकष परयोगात आलल हस दाबायच परसगसदधा ओढवतात अथामत रगमचावरही ववववध कारणामळ हस यण परकषकाचया अनपकषकषत आललया laughter न आपला चहरा blank होण तालमीचया वळी नहमी वापरलली परॉपटी आयतसया वळस न भमळालयान उडणार गोधळ असही ववनोद होऊ शकतात ही मजा भसनमात नाही नाही महणायला भसनमाचया जनया ररळाचया ददवसात ररळ चकीचया िमान लावन काही थटरमय अिाववतपण ववनोदननभममती कली होती पण आजकालचया डडजजटल यगात तीही शकयता नाही

नाटक महटल की माझया डोळयापढ नहमीच एक आवडत चचतर तरळत स याकाळची साडपाचची वळ असावी हलकासा पाऊस पडन गलला असावा तसयामळ हवत करकचचतसा अगावर बारीकशी भशरभशरी आणणारा गारवा असावा सहाचया परयोगासाठी बालगधवमवर शाली आणण सवटसमची गदी असावी मोगऱयाचया वणयाचा वास चहकड दरवळत असावा थटरात पदहलया दसऱया रागत साधारण मधलया िागात आपण सथानापनन झाललो असाव आणण मग रगदवता आणण रभसक परकषकाना ववनमर अभिवादन करन सहषम सादर करीत आहोत ऐक यत असतानाच पाठोपाठ नतसऱया घटचया आवाजात हलक हलक पडदा सरकत जावा आणण हमखास रगणाऱया नाटकाचा परयोग नवयान सर होत असावा

- िजय महदळ

8

9

नाटयलखन - एक परवाि एक अनभव

लहानपणी पोहायला भशकलो नाही पण पाणयाची ियकर आवड महणन पोहायला भशकायच सगीताची आवड

पण कधी गाण भशकलो नाही महणन गायला भशकायच आणण वाचनाची िारी आवड तवहा आपणही कधी लखक वहायच ववशीचा उबरठा ओलाडायचया आधी या तीन इचछानी माझया मनात घर कल होत

वयाचया चोववभशत पणयाचया दटळक तलावात कलास लावन एकदाचा पोहायला भशकलो िार ववशष नाही पण समदरात परवास करताना बोट बडालीच तर तास दोन तास का होईना तरन जाईन इतक बताच इथ आलयानतर हौसन मडळाचया कोजाचगरीचया कायमिमात िाग घतला आणण जाणवल की सराशी आणण

तबलयाचया ठकयाशी आपली भशवणापाणी करकवा कबडडी चालत मग नतशीत भशसतीत कलास लावन गायनाच धड घतल आणण सवतःही महनत घतली आता मकरिल रगववणयाची कषमता नसली तरी मकरिलीत योगय नतथच

दाद दणयाची अककल आली आह (आणण काहीचया delayed वा कया बात ह वर मनात हसही यत) सवतः भलदहललया कववता व गीताना कधी कधी चालीही बऱयापकी जमन यतात

लखन ही कला मातर काही कठ धड घऊन

भशकता यतच अस नाही तसयासाठी बऱयाच

गोषटी जळन यावया लागतात एक महणज

िाषची आवड आणण जाण साधी गोषट सदधा अलकार उपमाचा वगर वापरन सदर शबदात साकार करता आली पादहज मी नवयानच अमक तमक सर कलय मला यात

खप पराववणय आणण यश भमळवायच आह

हच या शबदात भलदहता यत मी कषकषनतजाचया उबरठयावर उिा आह मला तो उबरठा ओलाडायचाय तसया कषकषनतजाचा वध घयायचाय तसयाची सीमा गाठायची आह दसरी गोषट महणज ननरीकषण

आणण समरणशकती ऐकलली वाचलली पादहलली ददसलली गोषट कठतरी मनात सोन माणक दहर असलयासारखी साचवन ठवायची (safe deposit असलयासारख) मग हवी तवहा हवया तसया सदिामत हवी ती गोषट काढायची आणण योगय ती कलाकसर करन आपलया कोदणात बसवन एखादी कथा कववता लख

कादबरी नाटक सादर करायच

अथामत मी ज वर साचगतल तसया सवम गोषटी महणज ननववळ एका लखकाची अवजार आहत tools of the trade

techniques of writing हव तर lsquocraftsmanshiprsquo अस महणा एखादया सताराला करकवा भशलपकाराला कठल

अवजार कधी आणण कस वापराव ह जस पकक ठाऊक असत तसच काहीस पण नसत तवढ असन िागत

नाही तमही खतपाणी घाल शकता पण झाड उगवायला एक बीज असाव लागत आणण तसया सताराला करकवा भशलपकाराला तसयाची कलाकसर दाखवायला उतसतम परकारच लाकड नाहीतर खडक शोधावा लागतो तसच एका लखकाला एक सदर ववषय कथच एक मळ नाटकाचा एक पलॉट सापडावा लागतो जयावर तो तसयाचया

10

लखनशलीची कलाकसरीची करामत दाखव शकतो आणण इथ बऱयाच जणाची ववकट पडत बयादटग

करणयाआधीच

कशावर भलहाव हा कठलयाही लखकाला पडणारा मळ परशन एखादा ववषय सचला की तसयावर भलदहलल

पादहलल दसर काहीतरी आठवत आणण मग ववचार यतो परत त कशाला ह चि माझया मनातही अनक वषम सर आह कववता सचत ती आपसक एखादा शबद वाकय ववचार मनात यतो मग तसयावर तमही ववसतार कर

शकता पण गोषट - कथा सागण वगळ कारण नसत वाचनादवारच नवह तर नाटक भसनमा दटवही या मायमातन सदधा आपलयावर सतत तसयाचा िडीमार होत असतो मग मला Christopher Booker याच The

Seven Basic Plots या पसतकाचा सदिम सापडला पणम वाचल नाही पण आशय कळला माझया शबदात

सागायच तर जगात िकत सात मळ कथा आहत कठलीही कथा कादबरी नाटक वगर तसया मळ सात

कथानकात मोडतात They are just the variations of the same basic stories उदारणाथम नायक आणण

नानयकची परमकथा तसयाचयात यणार अडथळ आणण शवटी एकतर यण करकवा न यण करकवा नायक - नानयकचा अनयायावर अनयाय करणाऱयावर ववजय रामायण महािारत अशया मोठमोठया कलाकती असोत नाहीतर

लहान मलाचया पचततरातलया गोषटी सवम काही िकत या सात मळ कथानकमय मोडता यतात

माझयासाठी हा एक साकषातसकार होता पाहायला गलो तर रोभमयो-जलीयटrsquo ही परमकथा लला-मजन ही परमकथा अजमन-सिदरा ची परमकथाच आणण lsquoशाकतलrsquo ही सदधा परमकथा पण शकसवपयर काभलदास वयास

करकवा इतर अनक लखक असोत तसयानी आपापलया परकार तसया कथा रगवलया पातर परसग लखनशली परतसयकाची वगळी आणण तसयामळ ती परतसयक कथा आपलयाला वगळी िासत आणण आपण तसयाचा आसवाद घऊ शकतो So itrsquos the writerrsquos interpretation that matters the most एक उदाहरण महणज Bernard Shaw याच Pygmalion आणण पलच ती िलराणी ह नाटक एकावर आधाररत दसरी कलाकती पातर तीच परसग बरचस

तच पण माझयादषटीन या दोन िककमपण सवततर उभया राह शकतील अशया कलाकती लडन मय िल

ववकणारी Eliza Doolittle असलही पण महणन मबईत िल ववकणारी एखादी lsquoमजळाrsquo नसल कशावरन

तसच एक अलीकडच उदाहरण महणज Yann Martel याच Life of Pi आणण Moacyr Scliar या बराझीलचया लखकाच Max and the Cats पसतक एकसारखी कलपना घऊन दोन वगळ लखक सवतःचया पदधतीन आणण

ववचारान तसयावर ववसतारान लखन कस कर शकतात याची उतसतम साकष

एकदा का मनाची ही अढी दर झाली की कठलयाही लखकाला कशावर भलहाव या परशनावर अडायच कारण

नाही तसयान कशावरही भलहाव तमही तमचया पदधतीन शलीन आणण कलपनाचया जोरावर त भलदहल

करक झाल माझया पदहलया नाटकाचा ववषय मला एका science journal मय वाचललया लखात सचला पण तसयातन ननमामण झाल त एक हलक-िलक काहीस

ववनोदी काहीस मनाला सपशम करणार नतसय- गीतान

सजलल अस नाटक lsquoवारा लबाड आहrsquo तीन

11

वपढयातील सतरी-परषातलया मनाची उकल करणार ह नाटक सवम वयोगटाचया परकषकाचया पसतीस उतरल

नाटयचि या या दसऱया नाटकाचा ववषय मातर मला एका इगरजी नाटकातच भमळाला तस करण योगय आह

की नाही या ववचारात मी काही काळ अडकलो आणण तवहाच वरच काही ववचार माझया मनात डोकावल त

बरचस ववचार मग मी तसया नाटकात परिाकर नाडकणषी या कालपननक नाटककाराचया तोडी घातल याही नाटकान परकषकाची परीकषा उतसतमरीतसया पास कली ववशषत िाषचा उतसतम वापर समपमक सवाद वधक

कथानक आणण पातराचा वयावसानयक नाटकाचया तोडीचा अभिनय ह सगळ रभसकाची दाद भमळवन गल

या लखनपरवासाची सरवात हा अनिव आणण तसयाला भमळालला परनतसाद आनददायक आह आणण परयतसन कला तर आपण असच आणखी चागल भलह शकतो हा आतसमववशवास वाढवणारा आह लखक वहाव ही इचछा पणम झाली अस महणण अनतशययोकती ठरल कारण अजन वयावसानयकररतसया छापन काहीच आलल नाही कदाचचत

पननाशी यायचया आधी योग यईलसदधा मातर या हौशी अशयाच सर असताना आता पढचया दोन तीन दशकात

काय भशकायच काय नवीन उदयोग करायच त ठरवायला हव

- िरश नायर

12

13

नाही ना ओळखलस मला

तझयाचसाठी तर झकारल होत मी पराणाचया सवमसवम तारामधन

तझया चाहलीनही आल होत

मी सवागातन बहरन िलन

उजळल होत लकष ददव

आतआतलया अधारात

मौनातनही गल होत

सपतसर नाचत गात

ह चचरकाळाचच नाटक सखया नानाअगी करकती िभमका--- पण होतास तच नायक

मी हरवलली खळी नानयका

करकती पातर या नाटकात

रगमच करकती ववराट

कषणिराची डोळािट

दसर नाटक दसरा थाट

- वीणा शाह

नाटक

14

नाटक आणि मी

परतसयक मराठी घरात आई एकदा तरी ह महणतच की नाटक नको कर ह जासत बाबा महणतात माझया समोर तझी ही नाटक चालायची नाहीत मराठी िाषची गमतच ननराळी खर तर माझा नाटक परवास खप लहानपणीच

सर झाला याच खर शरय माझया आई-बाबाना जात जमावापढ उि राहन बोलता आल पादहज ह तसया दोघाचही महणण होत आणण आह नाटकातन समाजाशी सवाद साधणयासाठी धाररषठ आणण कला ह भशकाव हा तसयाचा खरा मददा खरच भशकायच महटल तर नाटक खप काही भशकवत

तर माझी पदहली वादहली िभमका महणज एका िटजीची कारण याच नावान माझी ओळख आमचया सोसायटीत झाली काही काका तर मला खप वष िटजीबवा महणनच

सबोधत अस खर तर मला एकही सवाद आठवत नाही आणण नाटकही

मला जजतक आठवत त महणज माझी गौतम बदधाची िभमका पणम नाटकात एकच सवाद माझा तसया लाकडतोडयाशी आणण इतर वळी एकतर मौन करकवा यानसथ असो माझा तो सपरभसद सवाद महणज अर लाकडतोडया जोडलल पान तोडता यत पण एकदा तोडलल पान परत कधीही जोडता यत नाही महणन परतसयक

पान तोडताना खप ववचार करन तोड पण मडळी मी जमतम चौथी मय आणण हा सवाद वयसकर मडळीना सदधा ववचार करावयास िाग पाडणारा आह गमतीचा िाग असा की माझ पाठातर आणण हा तसया वयातला लाबलचक सवाद गणणत काही जळना बऱयाच वळा मी उलटच महणायचो तोडलल पण जोडता यत आणण

जोडलल तोडता यत नाही पण त खप मजशीर वाटायच सगळयाना तसया वयात त चालन जायच

तर अशी ही माझी नाटकाची वादहली वादहली आठवण पढ िारस काही नाटक कर शकलो नाही सटज वर अथामतच जीवनातील नाटक सरच राहतात मग भमतराना राजय नाटय सपधत पाहन खप कौतक वाटायच पण त

काही आपलयाला नाही जमणार बवा महणत माघार घत रादहलो

तसया नतर सधी भमळाली ती पनहा एकदा सटज वर सादरीकरण करणयाची पण या वळच आवहान जरा जासतच अवघड मराठी मायमातन भशकलला मी आणण चकक नाटक इगरजी मय खर तर माझया भमतराच कौतक इगरजी वाकयातला punch काही यईना शवटी घोकमपटटी करन तोडकया मोडकया मराठमोळया इगरजी मय सवाद कल सादर अजन

एक गड जजकला तर पण यावळी भशकायला भमळाल

की परतसयक िाषत सवाद कस महणायच आणण सवाद

कसा साधायचा सादरीकरण कस कराव

15

आता जीवनात एक सरख सधी आली एकाकरककत िभमका करणयाची ननवड झाली आणण परभशकषण सर झाल

जीवनात आपल कठ चकत आणण कठ छोटीशी दरसती करायची ह जर समजल तर जीवन जगणयाचौ मजा काही ननराळीच आह महणज गर महतसवाचा ददगदशमक हा नाटकाचा खरा गर अस मला वाटत कारण लखकाचया ववचाराना कलाकाराचया मायमातन रभसकापयत

पोहोचवणयासाठी जी दषटी हवी ती तसया ददगदशमकाचया चषमयातनच एखादा ववषयववचार माडता यण ह

कौशलयाच काम एखादया कलाकारातल कौशलय ओळखन

तसयाला योगय िभमका दण आणण तसया िभमकला साजस

सादरीकरण तसया कलाकाराकडन करवन घण हच खर ददगदशमन

असो या ददगदशमका बरोबर काम करताना खप काही भशकायला भमळाल लखकान भलदहला सवाद समजन घण

पाठातर शबदाची अचक िक पण िावनाचा समतोल शारीररक आवविामव आणण चहऱयावरील िाव नजर आणण

दषटी आवाजातील कपन पोच आणण सवरननयमन पहराव आणण सहकलाकाराना सावरण सटज वर वावरण

बकसटजला आधार दण आणण बरच काही कलाकार घडतो अस उगाच नाही महणत माझयातलया नाटयपरमी कलाकाराला जाग कल आणण घडवल सदधा त या अनिवान सगळ भशकलल सादर करकती कर शकतो ह मादहत

नाही पण परयतसन नककीच कर शकतो

शबदात करकती ताकद असत ना िाषा कठलीही असो शबद अशी काही करकमया घडवतात की कषणात हस तर कषणात

टचकन पाणी आणतात डोळयातन शबदाना िावनाची जोड दऊन शारीररक आवविामवानी तसया िभमकला परकषकापयत पोहोचवण आणण तसयाचा काळजाला भिडण ह तर भशवधनषय पलवणयाइतक कठीण आह

कलाकारात करकती कौशलय असत ह भशवधनषय पलवणयाच आपण नाटक भसनमा मय पाहतो आणण लगच

आपली परनतकरिया वयकत करतो ज आपलया काळजाला भिडल तसयाना दतो वाह-वाह ची दाद आणण ती अशी सहजतन ननघाली करक तसया सादरकतसयामला काय जग जजकलयासारख वाटत ह मी अनिवलय तवहा ववनती एकाच तमही कधी जवहा एखादया नाटकाला जाल तवहा सवम कलाकाराना जरर परतसयकष िटा आणण दाद दया

- परददप नाईक

16

नाटक माझी आवड माझा ववरगळा

नाटकाची आवड मला नककी कधी लागली ह मला सागता यणार नाही पण आज जर कणी मला तझा आवडता छद कठला असा परशन ववचारला तर नाटकाभशवाय दसर माझया मनात काही यऊ शकणार

नाही ह मी अगदी खातरीन साग शकत

शाळत असताना मी नाटकात िाग घयायच तवहा नाटक करायला मजा यायची तसयानतर बरच वषम नाटकाचा आणण माझा सबध आला नाही पण काही वषापवषी नाटयगधार गरपच वटवट नाटक पादहल आणण मी अकषरश िारावन गल ह ज काही आपण बघतोय त आपलयाला खप आवडतय आणण

आपलयाला पण ह करायचय अस जण माझ मन त नाटक सपपयत मला सागत होत मी नाटयगधार गरप जॉईन कला आणण नाटकवाली झाल त आजपयत तशीच आह

सरवातीला ननषपाप नाटकासाठी मक-अप

आणण कॉसचयमस करायच काम भमळाल तला हव तर एखादी परजकटस बघायला य पण तझयावर आह थट शो ला आलीस तरी चालल अस मला सागणयात आल होत मी परजकटस बघायला गल तवहा मला सगळ त इतक

आवडल की पढचया सगळया परजकटससला मी हजर होत तवहा नाटक बसायची परोसस अगदी जवळन बघायला भमळाली पढ मोरची मावशी नाटकासाठी आधी कोररओगरािी आणण नतर ररपलसमट ऍकटर महणन काम

भमळाल नाच बसवण आणण ऍजकटग करण हही मी नततकच एनजॉय कल परष नाटकात करिरता रगमच

करायचा होता बलकआउट मय िकत ३० सकदात सट चा पणम कायापालट करायचा होता एवढ सगळ

सटमय बदल करताना आमचया सगळयाचाच गोधळ होऊ लागला इतकया कमी वळात अधारात बऱयाच

गोषटीची न-आण करताना गडबड होऊ नय महणन मी अगदी पदधतशीरपण assignments तयार कलया हया माणसान डावीकडचया दसऱया ववगतन यायच अमक वसत ठवायची आणण तमक वसत दसऱया माणसाचया मदतीन उजवया बाजचया नतसऱया ववगतन बाहर घऊन जायची वगर वगर आणण ऍजकटग

बरोबर सगळयाची हया सट चजचीपण परजकटस करन घतली हयाचा पढ िायदा मला रणागण हया नाटकासाठी झाला ५० हन अचधक कलाकार तसयाच कॉसचयम चजस तलवारीची अदलाबदली परॉपसची न-आण बकडरॉप बदलण १७ िानगडी पण काटकोरपण पदधतशीरपण सगळ कलयान नाटक सखरप पार पडल एवढा पदधतशीरपणा मी माझया नोकरीत दाखवला असता तर आज कठलया कठ गल असत असो passion भशवाय काही होत नाही हच खर

मला नाटकात ऍकटर महणन सटजवर जवढी मजा यत तवढीच पडदयामाग काम करायला सदधा यत सट बनवण तो उिा करण परॉपटी गोळा करण लाईटस साऊडस भशकण करण ह नततकच आनदायी असत नाटक चाल असताना नटावर लाईटचा एखादा सपॉट यतो तवहा परकषक महणन तो आपलयाला कदाचचत जाणवतही नाही करकवा एखाद हलकस बकगराऊड मयभसक वाजल तर तसयाकड आपल लकषही

17

जाणार नाही पण ती परतसयक गोषट नाटकाला अचधकाचधक जजवत करत असत तो अनिव अचधकाचधक

खरा करत असत एखादा सवाद करकवा नटान िकलल वाकय जवहा आपलयाला काळजाला हात घालत

असत तवहा तसयात लाईटस चा आणण बकगराऊड मयभसकचाही मोठा वाटा असतो ह सगळ बघणयात

भशकणयात आणण करणयात मला िार मजा यत

नाटकान मला काय ददल माझ अमररकतल कटब महणाव अशी माणस ददली उतसतमोतसतम

गोषटी करत राहायचा यास ददला तसयासाठी लागणारी ऊजाम ददली मी नाटकात अखड बडालली असत महणन माझा नवरा आणण माझी मलगी मला सतत नाव ठवत असतात पण तसयाना तसयाच कौतकही नततकच वाटत तसया दोघानाही नाटकाची गोडी आह ही माझयासाठी िागयाची बाब आह अजन खप

भशकायचय नाटक करत राहायचय नाटकाचा हा परवास कधी थाबल अस वाटत नाही आणण तो थाब नय

असच सतत वाटत जग सोडन जाताना लोकाना जशी अपकषा असत की चागली बॉस होती चागली बायको होती चागली आई होती अस कणीतरी महणाव तस मला एक खरीखरी नाटकवडी बाई होती अस कणी महटल तर मज़ा आ जाएगा नाटक चाल होताना नतसरी घटा होत कटमन रजर टयनसोबत सटजचा लाल

पडदा उघडला जात असतो ववगतन समोरच परकषक ददसायला लागतात आणण माझया अगावर सरमकन

काटा यतो अगदी परतसयक वळी न चकता असा काटा अगावर पनहा पनहा यत राहो हीच ईशवरचरणी पराथमना

- शरती बोि

18

वयािपीठ आणि िादरीकरि

आपला मददा ठामपण माडणयाच अनक परकार आपण पाहतो लहानपणापासनच ही शली जोपासणयाची हळ

हळ सरवात होत इवलीशी चचगी सदधा एखादी वसत हवी असल तर लाडीगोडीन आजोबाकडन ती कशी आतसमसात करायची ह न भशकवता भशकत तसयामळ ldquoसादर करणयाचrdquo नमन ह कोणतसया परकारची मागणी आह हयावर अवलबन असतात

ldquoएक होता rdquo

ldquoकाऊrdquo

ldquoआणण एक होतीrdquo

ldquoचचऊrdquo

चचगी गोषट सागायला भशकत तसयाची ही सरवात मग असत शबदाचीमाळ आणण वाकयाची जळवाजळव

ldquoआई आई आज न आज न काय झाल मादहत आहrdquo

ldquoअग चचग चप न ग जरा बघत नाहीस का मी कामात आह तrdquo ldquoदहची सारखी टकळी चालrdquo ldquoजा झाडाला पाणी घालन

यrdquo

आपणच कौतक आणण मागमदशमन करणयाऐवजी ववचाराना मजजाव घालतो परगलितला खटीत करतो अथवा महणतो ldquoथाब जरा माझ ऐकrdquo ldquoउगाच लहान तोडी मोठा घास घऊ नकोrdquo

या न अशा अनक परकारच सिाषण आपण अनकदा ऐकतो

मला इकड कनडात भशकषकषकची नोकरी भमळाली अगदी पराथभमक

वगामपासन त हायसकलचया ववदयारथयाना भशकवणयाची मला सधी भमळाली बोलत असताना कणालाही मयच न तोडणयाचा ननयम

पाळण मलाही खप कठीण गल पण मय मय बोलन लहान मलाची ववचारगगा तोडणयाचा तसयाचा आतसमववशवास कमी करणयाचा आपण जण ववडा उचलतो

मजललका पदहलीत असतानाचा करकससा नतला गोषट सागायची िार हौस माझयापढ भसहगजमनपरमाण नतच िाषण

असायच इतकी सदर उतससाहान कथा कथन करणारी ही ववददयाथषी नी सपधत नककी पदहला िमाक पटकवणार अशया

मोठया आशन मी नतच नाव नतचया वयोगटात नोदाववल खप तयारी यणाऱया जाणाऱयाला ती नतची कहाणी ऐकवत अस

पण इतकया मोठया जनसमदायासमोर उि रादहलयावर तोडात अगठा घालन झगयाचा गोळा गोळा करणारा नतचा दहरमसलला भमनी माउचा चहरा मातर मी कधीच ववसरणार नाही सिाधीटपणा यायला आता जासतच वळ लागणार होता

19

मजललकाच जस झाल तसच माझही झाल मजललका तरी लहान होती मी साधारण सातवीत असन

ससकत भशकायला नवीनच सरवात झाली होती वयानसार बढाया मारायची जडलली सवय ससकत वकततसव

सपधत िाग घणयाचा ननणमय सविाव अबोल भलखाणात काहीच मदत लागलली आठवत नाही वयाकरणदह शदध

भलदहण आणण बोलण यात िरक असतो बोलण आणण त सदधा िकत १००-१२५ लोकासमोर कठीण काहीच नवहत

पण वयासपीठावर गलयावर हातापायात ज काही कापर िरल महणता १०० -१२५ चा जमाव हा अथाग

जनसागरासारखा जाणवला एकही शबद तोडातन िटना ससकत रादहल बाजला अहो साध मराठी शबददह

आठवनात कसबस िान सावरन परीकषकाकडन वळ मागन घऊन मी परत माझया जागवर आल वाटल थोडया वळान झपल परत वयासपीठावर गल पण छ आतातर दातखीळच बसली हसाव रडाव की भसतसारख ldquoह धरणी मला पोटात घrdquo अस महणाव आता ना मी काही बोलत होत ना जागची हलत होत माझया शरीराची हालचाल

महणज कवळ होत चळाचळा कापण पढच काही ददसना हातातला कागदही गळन पडला शवटी पररकषकानी मला अलगद आधार दऊन सावकाश वयासपीठावरन खाली आणन माझया आईचया ताबयात ददल हशशआईचया मायची ती उब खरोखरच सगळ ldquoअपराधrdquo पोटात घालणारी होती तसयानतर बरच वषम मी वयासपीठावर िाषण

करायला गलयाच समरत नाही

रोदहणी िाट उिम बबीताई याचयाकड कथक नतसय मी अगदी लहानपणापासन भशकत होत तसयाची मला मनापासन आवड होती आमचया ववदयाचथमनीचा समहही खळीमळीचा एकमकीला परोतससाहन दणारा होता समह नतसय आणण जगलबदीही मी बरचदा सवीकारली नाचातल तोड चगरकया हाविाव िटवकम काही कशात कमी नसायची वयासपीठावर ना कधी छातीत धडधड झाली की कापर िरल उलट उतससितमपण बधद होऊन नाचणयाची मजाच काही ननराळी वाटली समहान िाग घण आणण एकटयान कायमिम करण हयात िरक आह अथामत या गोषटीला काही अपवाद असतात

माझया चलत िावाचया साखरपडयात आईन माझा नाचाचा कायमिम ठरवला एकटीच होत मी रगमचावर भितीबबती नवहती पण तसयावळी वनीमदरण आणण परकषपण यावर कलाकार करकती अवलबन असतो याचा परतसयकष अनिव आला टपवर लागलल तबलयाच

बोल मला रगमचावर अजजबात ऐक आल नाहीत नशीब इतकच होत

करक टप सर झालयाची खण आणण माझया नाचाची सरवात हयाचा ततोतत मळ जमला होता टप काय गात होती आणण मी काय नाचत

होत हयाचा ताळमळ असणयाची गरजच योगान नवहती माझा नाच

आणण सगीत याच synchronization झाल होत कायमिम साचबद

आणण पवमतयारीपरता मयामददत असलयान तो यशसवीररतसया पार पडला नभशबान हा परकार कणाचया लकषात आला नाही पण मी मातर धडा भशकल तो महणज रगीत तालीम असायलाच

हवी

वननमदरणाची चाचणी वहायला हवी थोडकयात आणखी एक ldquoलजजासपदrdquo embarassing पररजसथतीतन मी सही सलामत सटल होत पधरा- सोळा वषाची असताना आणखी एक सधी चालन आली ती महणज आतरराजजीय

नाटयसपधत िाग घणयाची नाटकाच नाव होत ldquoएखादयाच नशीबrdquo एका सपरभसदध मराठी नटीचया ददगदशमनाखाली

20

काम करणयाच िागय मला भमळाल मयतरापयत टाळयाचया परनतसादाचया अदाजानसार अस वाटल की ह नाटक

नककी शयमतीत पढ सरकणार

नाटकातील सवाद ह पाठ असण जजतक महतसवाच नततकच नाटकात पातरामधली एकमकाला ओळखन असणयाची गरज महतसवाची एकमकाना वाकयाशवटचया शबदाचा clue धरन राहणयाची अतसयत

आवशयक असत Prompter स दा कायमदकष असावा लागतो सवादामधली गती नततकीच महतसवाची िाडणाच

वादवववादाच सवाद झटापटीन उडाव लागतात गिीर सवादातील आणण मनातलया िावनाची चलबबचल ही परसतत

करणयाची खबी वगवगळी आमचया नाटकामय एक िाग असा होता की िाऊ आणण वदहनीचया वादवववादानतर

चहऱयावरचया करपान अवववादहत रादहलली अतसयत परमळ बदहण वदहनीची बाज घत - वदहनीन नतचयावर नसत

आरोप लादल असताना सदधा तडिदार आणण मऊ शबदामधली ही जगलबदी करकती महतसवाची असणार इथ शबदाची गती महतसवाची आणण सवादाची नको तवहा पनरकती घातकची नमकी नतथच माशी भशकली परसगावधान

ठऊन जरी नाटक वयवजसथत पढ सरकल तरी दोन सकदाचया एका वाकयाचया पनरकतीन आणण तसयामळ गतीत

पडललया िरकामळ आमच नाटक शयमतीत उतरणयाऐवजी ldquoउतसतजनाथमrdquo गटावयनतररकत कोणतसयाही पाररतोवषकाचया लायकीला उतरल नाही नाटकाचा tempo तवहढाच महतसवाचा ही सधी कणी सागाव मला दसयाम ददशनही नऊ शकली असती

शाळा कॉलज ऑकरिस बबझनस आणण सवम कलाच यथानरप परदशमन हया सवाना ldquoसादरीकरणrdquo शलीची जोड असण महतसवाच वाटणारच उतसतर अमररकत

ldquoसादरीकरणrdquo ह घरोघरी ददसन यत अगदी तयार

िाजीवरही कोथीबीर ववखरली की नतच रप बदलत

ननरननराळया मायमातन आणण अगणणत

रगसगतीतन अितपवम आकती आणण वसतचचतर

ननमामण होतात काही वळा ववसगतीतन साधलली सगती िार आकषमक होऊ शकत

मी उतसतर अमररकत इतकयासाठीच महणत की सादरीकरणाची कला आह इथ मळातच खप पाया धरन जोपासली गली आह पररपणम झगयात सडौल बायाची (करकचन बाधलली कबर) बताचयाच सवरपाची मदहला अतसयत

आकषमक आणण िल घालणारी ठरत आता काही चोखदळ वाचक माझया मताशी कदाचचत सहमत नाही होणार पण

सवम सामानय रपरखा असलली सतरी मकप आणण रगरगोटीनी नाही का सरख ददसत सतत डौलात चालणारी आणण

टापटीपीत राहणारी मादाम आणण कबरला पदर धरन तरातरा चालणारी मदहला हयात जमीन असमानाचा िरक

असतो जरा तलना करा आणण तमचा दषटीकोन बदला सादरीकरण ह नककी महतसवाच ठरल

कलतील सादरीकरण ह नतथ ननमामण कललया वातावरणामळ अचधक खलन ददसत परगत दशामय असलल

बागकाम ननसगमरमय दठकाण बाधकाम वसतभशलप पाशवमिमीमळ अचधकच उठावदार ददसतात नसता खचम करन उपयोग नसतो तसयामागचा अभयास आणण सौदयमदषटी नतच परदशमन करणयात महतसवाच असत

21

माझयामत हया सवाच जण बाळकडच यथील

भशकषण पदधतीत रज लागत थोड माग वळन

पादहलत तर लहान मलाचया Kindergarten

concerts कड पहा आठवत असलया तर

तसयामाग मलानीच रगवलल तयार कलल

पाठीमागच रगमचावरच props वशिषा आणण तालसराची कलली वयवसथा कौतकासपद असत भशकषकषका आणण ववदयाथषी सवतः तसयात िाग घतात आणण अभयासाबरोबर कला आणण शासतर भशकत भशकत कलापरदषमनही करतात

अगदी बालवगामपासन मल तसयानी कललया सशोधनाच परदशमन करतात bulletin बोडमस सादहतसय चौयम copyrights

हया सवाची तसयाना आदय जाणीव ददलली असत Entrepreneurship नाववनय originality आणण creativity

हयावर िरपर जोर ददला जोतो गगलवर मादहती भमळाली तरी तसयाचा वापर कसा करायचा ह भशकवल जात

थोडकयात मलाना तसयाचया परगलितला िरपर वाव ददला जातो चका दाखवन दणयाची िाषाही समजतदारीची non

threatening आणण ववदयारथयामला परोतससादहत करणयाची असत आतसमववशवास वाढवणयाची असत

ताबतरक परगतीन तर परदशमन आणण सादरीकरण हयामय चागलीच परगती झाली आह Power point presentations

चा आता शाळकरी मल सदधा सहजपण उपयोग कर शकतात परकषकाला कळल उमजल आणण आकलन होईल

अशापरकारच ह audio-visual medium खपच परिावी ठरत

सरवातीला महटलयापरमाण सादरीकरणाच ननरननराळ परकार ह शरोतसयाचया आणण वकतसयाचया मागणीवर अवलबन

असतात नाटय नतसय या performing arts चया मायमातन दशिाती सामाजजक पररवतमन ददलासा आणण

ननववळ आनद दणयाची भमळवणयाची आणण घडवन आणणयाची ताकद असत

आज चचगी लाडीगोडीन आजोबाना िरळ पाडत साधवगम सरल हलकी आणण अनिवान पररपकव अशी वाणी वापरन िाववकाना मतरमगध करतात Powerpoint चया मायमान ववषयाच आकलन सलि कल जात कला परदशमनात पाशवमिमी रगमच वयवसथा sound effects इतसयादीमळ कोणतसयाही परकारचा रस ननमामण करता यतो बागबगीच भशलपकती ननसगम दशमन या सवाचा मनसोकत आसवाद लटता यतो जादगाराचया जादचया परयोगात

जादगाराची चपळता आणण कलपती पणाला लावली जात तसयामळ ह मातर महटलयाभशवाय राहवत नाही ldquoददसत

तस नसत महणन जग िसतrdquo

- सौ दवयानी ढकण

22

एकच खळ

ददगदशमकान मला रगमचावर धाडलजसिपट नाही कठली रोल

नाही ददला

ज हव त कर जसिपट नाहीय त ldquoइमपरोवहrdquo कर महणाला परवश कला हळच मी थाबल थोडी थबकन

मायचया कठलया हातानी मचावर मय नल हात धरन

पणम गोधळात होत मी काहीच कळत नवहत

नाटक कठल सर होत हच माहीत नवहत

पदहल इकड नतकड मच खप मोठा होता परतसयक जण इथ आपल पातर भसदध करीत होता

नट कोण परकषक कोण तसयाचयात एक अदवय अस होत कधी परकषक कलाकार तर कधी कलाकार परकषक होत

लहान मोठ थोर वयाच कलाकार सार होत

सदढ कोणी कोणी दबळ सार ववववध तऱहच होत

िवय अशा या मचावर कलाकार हजारो होत

ववभशषठ आपलया कल परमाण पातर रगवत होत

कोणी नतमक गायक कोणी कोणी होत वकत

शासतरजञ कोणी भशकषक कोणी नत कोणी होत

साध होत सत होत िकीर सनयासी होत

साध सताचया वषामय लिग करिरत होत

चोर होत डाक होत भिकारी कोणी होत

कोणास ठाऊक ह लोक सगळ कठली जसिपट घऊन आल होत

आई बाबा ताई िाऊमामा- मावशी आतसया- काका एकच पातर ननिावत होत कधी अनक िाऱया िभमका रस िरललया या नाटकात तर िाव रगत होत करकती सख- दःख राग लोि परम मतससर िीती

जयाचया तसयाचया िभमकस अवसरन िाव ओसडत होत

पण काहीच चहर मातर मखवटयात लपल होत

खरा कठला खोटा कठला सागण कठीण होत

आनदाचया मखवटया आड दःख कणाच दडल होत

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात आह

माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात

आह माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

भमटन डोळ ववचार कला आठवल ददगदशमकाला कठ आहस काय कर सागशील का मला

इथच आह कायम जवळ तझया हळच आवाज आला पातर तझ छान रगल िकत आठवत जा मला

उमजल मला मचावर खळ एकच आह पडदया आडन यऊन पनहा पडदया आड जायच आह माझया माझया परीन माझ पातर आह मी रगवत परकाश झोताचा लोि नाही मखवट नाही मी चढवत

परत इचछा मातर आह एक पातर सदर अस रगद

पडदयाआड जाता जाता टाळी एखादी पडद

पातर माझ रगवताना िाव अस रगदत

अतःकरण सपशमन कणाच अशर एक दोन ढळदत

ननरतर या नाटकाचया ददगदशमकाला एक अस सागत

तझया नाटकाच ह छोट पातर मी असीम आनदान रगवत

परत अजम माझा ऐक जरा एवढी कपा माझयावर कर

पडदयाआडच राहद मला खळ माझा सपलयावर

पनहा कठला रोल नको इमपरोवह नको र पनहा मला मोदहत करणाऱयाया मचावर परत धाड नको र कधी मला मोदहत करणाऱया या मचावर परत धाड नको र कधी मला

-- सवाती िजय कव

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

7

नाटकामय काम करायची सधी भमळालयामळ Journey is more important than the Destination चया चालीवर परतसयकष सादरीकरणाचया परयोगापकषा नाटकाचया तालमीना जी काही धमाल यत तीसदधा अनिवायला भमळाली सवाद पाठ होईपयत अनावधानान उडणार गोधळ सवादिक नीट बसपयत शबदावर चकीचया ददलया जाणाऱया वजनामळ ननमामण होणार ववनोद चकीचया वळी चकीचया पातराची होणारी एटरी वा एजकझट अशा अनक कारणामळ तालमी नहमीच ससमरणीय बनन राहतात कधी कधी तर तालमीतल हसवणार परसग आठवन रगमचावर परतसयकष परयोगात आलल हस दाबायच परसगसदधा ओढवतात अथामत रगमचावरही ववववध कारणामळ हस यण परकषकाचया अनपकषकषत आललया laughter न आपला चहरा blank होण तालमीचया वळी नहमी वापरलली परॉपटी आयतसया वळस न भमळालयान उडणार गोधळ असही ववनोद होऊ शकतात ही मजा भसनमात नाही नाही महणायला भसनमाचया जनया ररळाचया ददवसात ररळ चकीचया िमान लावन काही थटरमय अिाववतपण ववनोदननभममती कली होती पण आजकालचया डडजजटल यगात तीही शकयता नाही

नाटक महटल की माझया डोळयापढ नहमीच एक आवडत चचतर तरळत स याकाळची साडपाचची वळ असावी हलकासा पाऊस पडन गलला असावा तसयामळ हवत करकचचतसा अगावर बारीकशी भशरभशरी आणणारा गारवा असावा सहाचया परयोगासाठी बालगधवमवर शाली आणण सवटसमची गदी असावी मोगऱयाचया वणयाचा वास चहकड दरवळत असावा थटरात पदहलया दसऱया रागत साधारण मधलया िागात आपण सथानापनन झाललो असाव आणण मग रगदवता आणण रभसक परकषकाना ववनमर अभिवादन करन सहषम सादर करीत आहोत ऐक यत असतानाच पाठोपाठ नतसऱया घटचया आवाजात हलक हलक पडदा सरकत जावा आणण हमखास रगणाऱया नाटकाचा परयोग नवयान सर होत असावा

- िजय महदळ

8

9

नाटयलखन - एक परवाि एक अनभव

लहानपणी पोहायला भशकलो नाही पण पाणयाची ियकर आवड महणन पोहायला भशकायच सगीताची आवड

पण कधी गाण भशकलो नाही महणन गायला भशकायच आणण वाचनाची िारी आवड तवहा आपणही कधी लखक वहायच ववशीचा उबरठा ओलाडायचया आधी या तीन इचछानी माझया मनात घर कल होत

वयाचया चोववभशत पणयाचया दटळक तलावात कलास लावन एकदाचा पोहायला भशकलो िार ववशष नाही पण समदरात परवास करताना बोट बडालीच तर तास दोन तास का होईना तरन जाईन इतक बताच इथ आलयानतर हौसन मडळाचया कोजाचगरीचया कायमिमात िाग घतला आणण जाणवल की सराशी आणण

तबलयाचया ठकयाशी आपली भशवणापाणी करकवा कबडडी चालत मग नतशीत भशसतीत कलास लावन गायनाच धड घतल आणण सवतःही महनत घतली आता मकरिल रगववणयाची कषमता नसली तरी मकरिलीत योगय नतथच

दाद दणयाची अककल आली आह (आणण काहीचया delayed वा कया बात ह वर मनात हसही यत) सवतः भलदहललया कववता व गीताना कधी कधी चालीही बऱयापकी जमन यतात

लखन ही कला मातर काही कठ धड घऊन

भशकता यतच अस नाही तसयासाठी बऱयाच

गोषटी जळन यावया लागतात एक महणज

िाषची आवड आणण जाण साधी गोषट सदधा अलकार उपमाचा वगर वापरन सदर शबदात साकार करता आली पादहज मी नवयानच अमक तमक सर कलय मला यात

खप पराववणय आणण यश भमळवायच आह

हच या शबदात भलदहता यत मी कषकषनतजाचया उबरठयावर उिा आह मला तो उबरठा ओलाडायचाय तसया कषकषनतजाचा वध घयायचाय तसयाची सीमा गाठायची आह दसरी गोषट महणज ननरीकषण

आणण समरणशकती ऐकलली वाचलली पादहलली ददसलली गोषट कठतरी मनात सोन माणक दहर असलयासारखी साचवन ठवायची (safe deposit असलयासारख) मग हवी तवहा हवया तसया सदिामत हवी ती गोषट काढायची आणण योगय ती कलाकसर करन आपलया कोदणात बसवन एखादी कथा कववता लख

कादबरी नाटक सादर करायच

अथामत मी ज वर साचगतल तसया सवम गोषटी महणज ननववळ एका लखकाची अवजार आहत tools of the trade

techniques of writing हव तर lsquocraftsmanshiprsquo अस महणा एखादया सताराला करकवा भशलपकाराला कठल

अवजार कधी आणण कस वापराव ह जस पकक ठाऊक असत तसच काहीस पण नसत तवढ असन िागत

नाही तमही खतपाणी घाल शकता पण झाड उगवायला एक बीज असाव लागत आणण तसया सताराला करकवा भशलपकाराला तसयाची कलाकसर दाखवायला उतसतम परकारच लाकड नाहीतर खडक शोधावा लागतो तसच एका लखकाला एक सदर ववषय कथच एक मळ नाटकाचा एक पलॉट सापडावा लागतो जयावर तो तसयाचया

10

लखनशलीची कलाकसरीची करामत दाखव शकतो आणण इथ बऱयाच जणाची ववकट पडत बयादटग

करणयाआधीच

कशावर भलहाव हा कठलयाही लखकाला पडणारा मळ परशन एखादा ववषय सचला की तसयावर भलदहलल

पादहलल दसर काहीतरी आठवत आणण मग ववचार यतो परत त कशाला ह चि माझया मनातही अनक वषम सर आह कववता सचत ती आपसक एखादा शबद वाकय ववचार मनात यतो मग तसयावर तमही ववसतार कर

शकता पण गोषट - कथा सागण वगळ कारण नसत वाचनादवारच नवह तर नाटक भसनमा दटवही या मायमातन सदधा आपलयावर सतत तसयाचा िडीमार होत असतो मग मला Christopher Booker याच The

Seven Basic Plots या पसतकाचा सदिम सापडला पणम वाचल नाही पण आशय कळला माझया शबदात

सागायच तर जगात िकत सात मळ कथा आहत कठलीही कथा कादबरी नाटक वगर तसया मळ सात

कथानकात मोडतात They are just the variations of the same basic stories उदारणाथम नायक आणण

नानयकची परमकथा तसयाचयात यणार अडथळ आणण शवटी एकतर यण करकवा न यण करकवा नायक - नानयकचा अनयायावर अनयाय करणाऱयावर ववजय रामायण महािारत अशया मोठमोठया कलाकती असोत नाहीतर

लहान मलाचया पचततरातलया गोषटी सवम काही िकत या सात मळ कथानकमय मोडता यतात

माझयासाठी हा एक साकषातसकार होता पाहायला गलो तर रोभमयो-जलीयटrsquo ही परमकथा लला-मजन ही परमकथा अजमन-सिदरा ची परमकथाच आणण lsquoशाकतलrsquo ही सदधा परमकथा पण शकसवपयर काभलदास वयास

करकवा इतर अनक लखक असोत तसयानी आपापलया परकार तसया कथा रगवलया पातर परसग लखनशली परतसयकाची वगळी आणण तसयामळ ती परतसयक कथा आपलयाला वगळी िासत आणण आपण तसयाचा आसवाद घऊ शकतो So itrsquos the writerrsquos interpretation that matters the most एक उदाहरण महणज Bernard Shaw याच Pygmalion आणण पलच ती िलराणी ह नाटक एकावर आधाररत दसरी कलाकती पातर तीच परसग बरचस

तच पण माझयादषटीन या दोन िककमपण सवततर उभया राह शकतील अशया कलाकती लडन मय िल

ववकणारी Eliza Doolittle असलही पण महणन मबईत िल ववकणारी एखादी lsquoमजळाrsquo नसल कशावरन

तसच एक अलीकडच उदाहरण महणज Yann Martel याच Life of Pi आणण Moacyr Scliar या बराझीलचया लखकाच Max and the Cats पसतक एकसारखी कलपना घऊन दोन वगळ लखक सवतःचया पदधतीन आणण

ववचारान तसयावर ववसतारान लखन कस कर शकतात याची उतसतम साकष

एकदा का मनाची ही अढी दर झाली की कठलयाही लखकाला कशावर भलहाव या परशनावर अडायच कारण

नाही तसयान कशावरही भलहाव तमही तमचया पदधतीन शलीन आणण कलपनाचया जोरावर त भलदहल

करक झाल माझया पदहलया नाटकाचा ववषय मला एका science journal मय वाचललया लखात सचला पण तसयातन ननमामण झाल त एक हलक-िलक काहीस

ववनोदी काहीस मनाला सपशम करणार नतसय- गीतान

सजलल अस नाटक lsquoवारा लबाड आहrsquo तीन

11

वपढयातील सतरी-परषातलया मनाची उकल करणार ह नाटक सवम वयोगटाचया परकषकाचया पसतीस उतरल

नाटयचि या या दसऱया नाटकाचा ववषय मातर मला एका इगरजी नाटकातच भमळाला तस करण योगय आह

की नाही या ववचारात मी काही काळ अडकलो आणण तवहाच वरच काही ववचार माझया मनात डोकावल त

बरचस ववचार मग मी तसया नाटकात परिाकर नाडकणषी या कालपननक नाटककाराचया तोडी घातल याही नाटकान परकषकाची परीकषा उतसतमरीतसया पास कली ववशषत िाषचा उतसतम वापर समपमक सवाद वधक

कथानक आणण पातराचा वयावसानयक नाटकाचया तोडीचा अभिनय ह सगळ रभसकाची दाद भमळवन गल

या लखनपरवासाची सरवात हा अनिव आणण तसयाला भमळालला परनतसाद आनददायक आह आणण परयतसन कला तर आपण असच आणखी चागल भलह शकतो हा आतसमववशवास वाढवणारा आह लखक वहाव ही इचछा पणम झाली अस महणण अनतशययोकती ठरल कारण अजन वयावसानयकररतसया छापन काहीच आलल नाही कदाचचत

पननाशी यायचया आधी योग यईलसदधा मातर या हौशी अशयाच सर असताना आता पढचया दोन तीन दशकात

काय भशकायच काय नवीन उदयोग करायच त ठरवायला हव

- िरश नायर

12

13

नाही ना ओळखलस मला

तझयाचसाठी तर झकारल होत मी पराणाचया सवमसवम तारामधन

तझया चाहलीनही आल होत

मी सवागातन बहरन िलन

उजळल होत लकष ददव

आतआतलया अधारात

मौनातनही गल होत

सपतसर नाचत गात

ह चचरकाळाचच नाटक सखया नानाअगी करकती िभमका--- पण होतास तच नायक

मी हरवलली खळी नानयका

करकती पातर या नाटकात

रगमच करकती ववराट

कषणिराची डोळािट

दसर नाटक दसरा थाट

- वीणा शाह

नाटक

14

नाटक आणि मी

परतसयक मराठी घरात आई एकदा तरी ह महणतच की नाटक नको कर ह जासत बाबा महणतात माझया समोर तझी ही नाटक चालायची नाहीत मराठी िाषची गमतच ननराळी खर तर माझा नाटक परवास खप लहानपणीच

सर झाला याच खर शरय माझया आई-बाबाना जात जमावापढ उि राहन बोलता आल पादहज ह तसया दोघाचही महणण होत आणण आह नाटकातन समाजाशी सवाद साधणयासाठी धाररषठ आणण कला ह भशकाव हा तसयाचा खरा मददा खरच भशकायच महटल तर नाटक खप काही भशकवत

तर माझी पदहली वादहली िभमका महणज एका िटजीची कारण याच नावान माझी ओळख आमचया सोसायटीत झाली काही काका तर मला खप वष िटजीबवा महणनच

सबोधत अस खर तर मला एकही सवाद आठवत नाही आणण नाटकही

मला जजतक आठवत त महणज माझी गौतम बदधाची िभमका पणम नाटकात एकच सवाद माझा तसया लाकडतोडयाशी आणण इतर वळी एकतर मौन करकवा यानसथ असो माझा तो सपरभसद सवाद महणज अर लाकडतोडया जोडलल पान तोडता यत पण एकदा तोडलल पान परत कधीही जोडता यत नाही महणन परतसयक

पान तोडताना खप ववचार करन तोड पण मडळी मी जमतम चौथी मय आणण हा सवाद वयसकर मडळीना सदधा ववचार करावयास िाग पाडणारा आह गमतीचा िाग असा की माझ पाठातर आणण हा तसया वयातला लाबलचक सवाद गणणत काही जळना बऱयाच वळा मी उलटच महणायचो तोडलल पण जोडता यत आणण

जोडलल तोडता यत नाही पण त खप मजशीर वाटायच सगळयाना तसया वयात त चालन जायच

तर अशी ही माझी नाटकाची वादहली वादहली आठवण पढ िारस काही नाटक कर शकलो नाही सटज वर अथामतच जीवनातील नाटक सरच राहतात मग भमतराना राजय नाटय सपधत पाहन खप कौतक वाटायच पण त

काही आपलयाला नाही जमणार बवा महणत माघार घत रादहलो

तसया नतर सधी भमळाली ती पनहा एकदा सटज वर सादरीकरण करणयाची पण या वळच आवहान जरा जासतच अवघड मराठी मायमातन भशकलला मी आणण चकक नाटक इगरजी मय खर तर माझया भमतराच कौतक इगरजी वाकयातला punch काही यईना शवटी घोकमपटटी करन तोडकया मोडकया मराठमोळया इगरजी मय सवाद कल सादर अजन

एक गड जजकला तर पण यावळी भशकायला भमळाल

की परतसयक िाषत सवाद कस महणायच आणण सवाद

कसा साधायचा सादरीकरण कस कराव

15

आता जीवनात एक सरख सधी आली एकाकरककत िभमका करणयाची ननवड झाली आणण परभशकषण सर झाल

जीवनात आपल कठ चकत आणण कठ छोटीशी दरसती करायची ह जर समजल तर जीवन जगणयाचौ मजा काही ननराळीच आह महणज गर महतसवाचा ददगदशमक हा नाटकाचा खरा गर अस मला वाटत कारण लखकाचया ववचाराना कलाकाराचया मायमातन रभसकापयत

पोहोचवणयासाठी जी दषटी हवी ती तसया ददगदशमकाचया चषमयातनच एखादा ववषयववचार माडता यण ह

कौशलयाच काम एखादया कलाकारातल कौशलय ओळखन

तसयाला योगय िभमका दण आणण तसया िभमकला साजस

सादरीकरण तसया कलाकाराकडन करवन घण हच खर ददगदशमन

असो या ददगदशमका बरोबर काम करताना खप काही भशकायला भमळाल लखकान भलदहला सवाद समजन घण

पाठातर शबदाची अचक िक पण िावनाचा समतोल शारीररक आवविामव आणण चहऱयावरील िाव नजर आणण

दषटी आवाजातील कपन पोच आणण सवरननयमन पहराव आणण सहकलाकाराना सावरण सटज वर वावरण

बकसटजला आधार दण आणण बरच काही कलाकार घडतो अस उगाच नाही महणत माझयातलया नाटयपरमी कलाकाराला जाग कल आणण घडवल सदधा त या अनिवान सगळ भशकलल सादर करकती कर शकतो ह मादहत

नाही पण परयतसन नककीच कर शकतो

शबदात करकती ताकद असत ना िाषा कठलीही असो शबद अशी काही करकमया घडवतात की कषणात हस तर कषणात

टचकन पाणी आणतात डोळयातन शबदाना िावनाची जोड दऊन शारीररक आवविामवानी तसया िभमकला परकषकापयत पोहोचवण आणण तसयाचा काळजाला भिडण ह तर भशवधनषय पलवणयाइतक कठीण आह

कलाकारात करकती कौशलय असत ह भशवधनषय पलवणयाच आपण नाटक भसनमा मय पाहतो आणण लगच

आपली परनतकरिया वयकत करतो ज आपलया काळजाला भिडल तसयाना दतो वाह-वाह ची दाद आणण ती अशी सहजतन ननघाली करक तसया सादरकतसयामला काय जग जजकलयासारख वाटत ह मी अनिवलय तवहा ववनती एकाच तमही कधी जवहा एखादया नाटकाला जाल तवहा सवम कलाकाराना जरर परतसयकष िटा आणण दाद दया

- परददप नाईक

16

नाटक माझी आवड माझा ववरगळा

नाटकाची आवड मला नककी कधी लागली ह मला सागता यणार नाही पण आज जर कणी मला तझा आवडता छद कठला असा परशन ववचारला तर नाटकाभशवाय दसर माझया मनात काही यऊ शकणार

नाही ह मी अगदी खातरीन साग शकत

शाळत असताना मी नाटकात िाग घयायच तवहा नाटक करायला मजा यायची तसयानतर बरच वषम नाटकाचा आणण माझा सबध आला नाही पण काही वषापवषी नाटयगधार गरपच वटवट नाटक पादहल आणण मी अकषरश िारावन गल ह ज काही आपण बघतोय त आपलयाला खप आवडतय आणण

आपलयाला पण ह करायचय अस जण माझ मन त नाटक सपपयत मला सागत होत मी नाटयगधार गरप जॉईन कला आणण नाटकवाली झाल त आजपयत तशीच आह

सरवातीला ननषपाप नाटकासाठी मक-अप

आणण कॉसचयमस करायच काम भमळाल तला हव तर एखादी परजकटस बघायला य पण तझयावर आह थट शो ला आलीस तरी चालल अस मला सागणयात आल होत मी परजकटस बघायला गल तवहा मला सगळ त इतक

आवडल की पढचया सगळया परजकटससला मी हजर होत तवहा नाटक बसायची परोसस अगदी जवळन बघायला भमळाली पढ मोरची मावशी नाटकासाठी आधी कोररओगरािी आणण नतर ररपलसमट ऍकटर महणन काम

भमळाल नाच बसवण आणण ऍजकटग करण हही मी नततकच एनजॉय कल परष नाटकात करिरता रगमच

करायचा होता बलकआउट मय िकत ३० सकदात सट चा पणम कायापालट करायचा होता एवढ सगळ

सटमय बदल करताना आमचया सगळयाचाच गोधळ होऊ लागला इतकया कमी वळात अधारात बऱयाच

गोषटीची न-आण करताना गडबड होऊ नय महणन मी अगदी पदधतशीरपण assignments तयार कलया हया माणसान डावीकडचया दसऱया ववगतन यायच अमक वसत ठवायची आणण तमक वसत दसऱया माणसाचया मदतीन उजवया बाजचया नतसऱया ववगतन बाहर घऊन जायची वगर वगर आणण ऍजकटग

बरोबर सगळयाची हया सट चजचीपण परजकटस करन घतली हयाचा पढ िायदा मला रणागण हया नाटकासाठी झाला ५० हन अचधक कलाकार तसयाच कॉसचयम चजस तलवारीची अदलाबदली परॉपसची न-आण बकडरॉप बदलण १७ िानगडी पण काटकोरपण पदधतशीरपण सगळ कलयान नाटक सखरप पार पडल एवढा पदधतशीरपणा मी माझया नोकरीत दाखवला असता तर आज कठलया कठ गल असत असो passion भशवाय काही होत नाही हच खर

मला नाटकात ऍकटर महणन सटजवर जवढी मजा यत तवढीच पडदयामाग काम करायला सदधा यत सट बनवण तो उिा करण परॉपटी गोळा करण लाईटस साऊडस भशकण करण ह नततकच आनदायी असत नाटक चाल असताना नटावर लाईटचा एखादा सपॉट यतो तवहा परकषक महणन तो आपलयाला कदाचचत जाणवतही नाही करकवा एखाद हलकस बकगराऊड मयभसक वाजल तर तसयाकड आपल लकषही

17

जाणार नाही पण ती परतसयक गोषट नाटकाला अचधकाचधक जजवत करत असत तो अनिव अचधकाचधक

खरा करत असत एखादा सवाद करकवा नटान िकलल वाकय जवहा आपलयाला काळजाला हात घालत

असत तवहा तसयात लाईटस चा आणण बकगराऊड मयभसकचाही मोठा वाटा असतो ह सगळ बघणयात

भशकणयात आणण करणयात मला िार मजा यत

नाटकान मला काय ददल माझ अमररकतल कटब महणाव अशी माणस ददली उतसतमोतसतम

गोषटी करत राहायचा यास ददला तसयासाठी लागणारी ऊजाम ददली मी नाटकात अखड बडालली असत महणन माझा नवरा आणण माझी मलगी मला सतत नाव ठवत असतात पण तसयाना तसयाच कौतकही नततकच वाटत तसया दोघानाही नाटकाची गोडी आह ही माझयासाठी िागयाची बाब आह अजन खप

भशकायचय नाटक करत राहायचय नाटकाचा हा परवास कधी थाबल अस वाटत नाही आणण तो थाब नय

असच सतत वाटत जग सोडन जाताना लोकाना जशी अपकषा असत की चागली बॉस होती चागली बायको होती चागली आई होती अस कणीतरी महणाव तस मला एक खरीखरी नाटकवडी बाई होती अस कणी महटल तर मज़ा आ जाएगा नाटक चाल होताना नतसरी घटा होत कटमन रजर टयनसोबत सटजचा लाल

पडदा उघडला जात असतो ववगतन समोरच परकषक ददसायला लागतात आणण माझया अगावर सरमकन

काटा यतो अगदी परतसयक वळी न चकता असा काटा अगावर पनहा पनहा यत राहो हीच ईशवरचरणी पराथमना

- शरती बोि

18

वयािपीठ आणि िादरीकरि

आपला मददा ठामपण माडणयाच अनक परकार आपण पाहतो लहानपणापासनच ही शली जोपासणयाची हळ

हळ सरवात होत इवलीशी चचगी सदधा एखादी वसत हवी असल तर लाडीगोडीन आजोबाकडन ती कशी आतसमसात करायची ह न भशकवता भशकत तसयामळ ldquoसादर करणयाचrdquo नमन ह कोणतसया परकारची मागणी आह हयावर अवलबन असतात

ldquoएक होता rdquo

ldquoकाऊrdquo

ldquoआणण एक होतीrdquo

ldquoचचऊrdquo

चचगी गोषट सागायला भशकत तसयाची ही सरवात मग असत शबदाचीमाळ आणण वाकयाची जळवाजळव

ldquoआई आई आज न आज न काय झाल मादहत आहrdquo

ldquoअग चचग चप न ग जरा बघत नाहीस का मी कामात आह तrdquo ldquoदहची सारखी टकळी चालrdquo ldquoजा झाडाला पाणी घालन

यrdquo

आपणच कौतक आणण मागमदशमन करणयाऐवजी ववचाराना मजजाव घालतो परगलितला खटीत करतो अथवा महणतो ldquoथाब जरा माझ ऐकrdquo ldquoउगाच लहान तोडी मोठा घास घऊ नकोrdquo

या न अशा अनक परकारच सिाषण आपण अनकदा ऐकतो

मला इकड कनडात भशकषकषकची नोकरी भमळाली अगदी पराथभमक

वगामपासन त हायसकलचया ववदयारथयाना भशकवणयाची मला सधी भमळाली बोलत असताना कणालाही मयच न तोडणयाचा ननयम

पाळण मलाही खप कठीण गल पण मय मय बोलन लहान मलाची ववचारगगा तोडणयाचा तसयाचा आतसमववशवास कमी करणयाचा आपण जण ववडा उचलतो

मजललका पदहलीत असतानाचा करकससा नतला गोषट सागायची िार हौस माझयापढ भसहगजमनपरमाण नतच िाषण

असायच इतकी सदर उतससाहान कथा कथन करणारी ही ववददयाथषी नी सपधत नककी पदहला िमाक पटकवणार अशया

मोठया आशन मी नतच नाव नतचया वयोगटात नोदाववल खप तयारी यणाऱया जाणाऱयाला ती नतची कहाणी ऐकवत अस

पण इतकया मोठया जनसमदायासमोर उि रादहलयावर तोडात अगठा घालन झगयाचा गोळा गोळा करणारा नतचा दहरमसलला भमनी माउचा चहरा मातर मी कधीच ववसरणार नाही सिाधीटपणा यायला आता जासतच वळ लागणार होता

19

मजललकाच जस झाल तसच माझही झाल मजललका तरी लहान होती मी साधारण सातवीत असन

ससकत भशकायला नवीनच सरवात झाली होती वयानसार बढाया मारायची जडलली सवय ससकत वकततसव

सपधत िाग घणयाचा ननणमय सविाव अबोल भलखाणात काहीच मदत लागलली आठवत नाही वयाकरणदह शदध

भलदहण आणण बोलण यात िरक असतो बोलण आणण त सदधा िकत १००-१२५ लोकासमोर कठीण काहीच नवहत

पण वयासपीठावर गलयावर हातापायात ज काही कापर िरल महणता १०० -१२५ चा जमाव हा अथाग

जनसागरासारखा जाणवला एकही शबद तोडातन िटना ससकत रादहल बाजला अहो साध मराठी शबददह

आठवनात कसबस िान सावरन परीकषकाकडन वळ मागन घऊन मी परत माझया जागवर आल वाटल थोडया वळान झपल परत वयासपीठावर गल पण छ आतातर दातखीळच बसली हसाव रडाव की भसतसारख ldquoह धरणी मला पोटात घrdquo अस महणाव आता ना मी काही बोलत होत ना जागची हलत होत माझया शरीराची हालचाल

महणज कवळ होत चळाचळा कापण पढच काही ददसना हातातला कागदही गळन पडला शवटी पररकषकानी मला अलगद आधार दऊन सावकाश वयासपीठावरन खाली आणन माझया आईचया ताबयात ददल हशशआईचया मायची ती उब खरोखरच सगळ ldquoअपराधrdquo पोटात घालणारी होती तसयानतर बरच वषम मी वयासपीठावर िाषण

करायला गलयाच समरत नाही

रोदहणी िाट उिम बबीताई याचयाकड कथक नतसय मी अगदी लहानपणापासन भशकत होत तसयाची मला मनापासन आवड होती आमचया ववदयाचथमनीचा समहही खळीमळीचा एकमकीला परोतससाहन दणारा होता समह नतसय आणण जगलबदीही मी बरचदा सवीकारली नाचातल तोड चगरकया हाविाव िटवकम काही कशात कमी नसायची वयासपीठावर ना कधी छातीत धडधड झाली की कापर िरल उलट उतससितमपण बधद होऊन नाचणयाची मजाच काही ननराळी वाटली समहान िाग घण आणण एकटयान कायमिम करण हयात िरक आह अथामत या गोषटीला काही अपवाद असतात

माझया चलत िावाचया साखरपडयात आईन माझा नाचाचा कायमिम ठरवला एकटीच होत मी रगमचावर भितीबबती नवहती पण तसयावळी वनीमदरण आणण परकषपण यावर कलाकार करकती अवलबन असतो याचा परतसयकष अनिव आला टपवर लागलल तबलयाच

बोल मला रगमचावर अजजबात ऐक आल नाहीत नशीब इतकच होत

करक टप सर झालयाची खण आणण माझया नाचाची सरवात हयाचा ततोतत मळ जमला होता टप काय गात होती आणण मी काय नाचत

होत हयाचा ताळमळ असणयाची गरजच योगान नवहती माझा नाच

आणण सगीत याच synchronization झाल होत कायमिम साचबद

आणण पवमतयारीपरता मयामददत असलयान तो यशसवीररतसया पार पडला नभशबान हा परकार कणाचया लकषात आला नाही पण मी मातर धडा भशकल तो महणज रगीत तालीम असायलाच

हवी

वननमदरणाची चाचणी वहायला हवी थोडकयात आणखी एक ldquoलजजासपदrdquo embarassing पररजसथतीतन मी सही सलामत सटल होत पधरा- सोळा वषाची असताना आणखी एक सधी चालन आली ती महणज आतरराजजीय

नाटयसपधत िाग घणयाची नाटकाच नाव होत ldquoएखादयाच नशीबrdquo एका सपरभसदध मराठी नटीचया ददगदशमनाखाली

20

काम करणयाच िागय मला भमळाल मयतरापयत टाळयाचया परनतसादाचया अदाजानसार अस वाटल की ह नाटक

नककी शयमतीत पढ सरकणार

नाटकातील सवाद ह पाठ असण जजतक महतसवाच नततकच नाटकात पातरामधली एकमकाला ओळखन असणयाची गरज महतसवाची एकमकाना वाकयाशवटचया शबदाचा clue धरन राहणयाची अतसयत

आवशयक असत Prompter स दा कायमदकष असावा लागतो सवादामधली गती नततकीच महतसवाची िाडणाच

वादवववादाच सवाद झटापटीन उडाव लागतात गिीर सवादातील आणण मनातलया िावनाची चलबबचल ही परसतत

करणयाची खबी वगवगळी आमचया नाटकामय एक िाग असा होता की िाऊ आणण वदहनीचया वादवववादानतर

चहऱयावरचया करपान अवववादहत रादहलली अतसयत परमळ बदहण वदहनीची बाज घत - वदहनीन नतचयावर नसत

आरोप लादल असताना सदधा तडिदार आणण मऊ शबदामधली ही जगलबदी करकती महतसवाची असणार इथ शबदाची गती महतसवाची आणण सवादाची नको तवहा पनरकती घातकची नमकी नतथच माशी भशकली परसगावधान

ठऊन जरी नाटक वयवजसथत पढ सरकल तरी दोन सकदाचया एका वाकयाचया पनरकतीन आणण तसयामळ गतीत

पडललया िरकामळ आमच नाटक शयमतीत उतरणयाऐवजी ldquoउतसतजनाथमrdquo गटावयनतररकत कोणतसयाही पाररतोवषकाचया लायकीला उतरल नाही नाटकाचा tempo तवहढाच महतसवाचा ही सधी कणी सागाव मला दसयाम ददशनही नऊ शकली असती

शाळा कॉलज ऑकरिस बबझनस आणण सवम कलाच यथानरप परदशमन हया सवाना ldquoसादरीकरणrdquo शलीची जोड असण महतसवाच वाटणारच उतसतर अमररकत

ldquoसादरीकरणrdquo ह घरोघरी ददसन यत अगदी तयार

िाजीवरही कोथीबीर ववखरली की नतच रप बदलत

ननरननराळया मायमातन आणण अगणणत

रगसगतीतन अितपवम आकती आणण वसतचचतर

ननमामण होतात काही वळा ववसगतीतन साधलली सगती िार आकषमक होऊ शकत

मी उतसतर अमररकत इतकयासाठीच महणत की सादरीकरणाची कला आह इथ मळातच खप पाया धरन जोपासली गली आह पररपणम झगयात सडौल बायाची (करकचन बाधलली कबर) बताचयाच सवरपाची मदहला अतसयत

आकषमक आणण िल घालणारी ठरत आता काही चोखदळ वाचक माझया मताशी कदाचचत सहमत नाही होणार पण

सवम सामानय रपरखा असलली सतरी मकप आणण रगरगोटीनी नाही का सरख ददसत सतत डौलात चालणारी आणण

टापटीपीत राहणारी मादाम आणण कबरला पदर धरन तरातरा चालणारी मदहला हयात जमीन असमानाचा िरक

असतो जरा तलना करा आणण तमचा दषटीकोन बदला सादरीकरण ह नककी महतसवाच ठरल

कलतील सादरीकरण ह नतथ ननमामण कललया वातावरणामळ अचधक खलन ददसत परगत दशामय असलल

बागकाम ननसगमरमय दठकाण बाधकाम वसतभशलप पाशवमिमीमळ अचधकच उठावदार ददसतात नसता खचम करन उपयोग नसतो तसयामागचा अभयास आणण सौदयमदषटी नतच परदशमन करणयात महतसवाच असत

21

माझयामत हया सवाच जण बाळकडच यथील

भशकषण पदधतीत रज लागत थोड माग वळन

पादहलत तर लहान मलाचया Kindergarten

concerts कड पहा आठवत असलया तर

तसयामाग मलानीच रगवलल तयार कलल

पाठीमागच रगमचावरच props वशिषा आणण तालसराची कलली वयवसथा कौतकासपद असत भशकषकषका आणण ववदयाथषी सवतः तसयात िाग घतात आणण अभयासाबरोबर कला आणण शासतर भशकत भशकत कलापरदषमनही करतात

अगदी बालवगामपासन मल तसयानी कललया सशोधनाच परदशमन करतात bulletin बोडमस सादहतसय चौयम copyrights

हया सवाची तसयाना आदय जाणीव ददलली असत Entrepreneurship नाववनय originality आणण creativity

हयावर िरपर जोर ददला जोतो गगलवर मादहती भमळाली तरी तसयाचा वापर कसा करायचा ह भशकवल जात

थोडकयात मलाना तसयाचया परगलितला िरपर वाव ददला जातो चका दाखवन दणयाची िाषाही समजतदारीची non

threatening आणण ववदयारथयामला परोतससादहत करणयाची असत आतसमववशवास वाढवणयाची असत

ताबतरक परगतीन तर परदशमन आणण सादरीकरण हयामय चागलीच परगती झाली आह Power point presentations

चा आता शाळकरी मल सदधा सहजपण उपयोग कर शकतात परकषकाला कळल उमजल आणण आकलन होईल

अशापरकारच ह audio-visual medium खपच परिावी ठरत

सरवातीला महटलयापरमाण सादरीकरणाच ननरननराळ परकार ह शरोतसयाचया आणण वकतसयाचया मागणीवर अवलबन

असतात नाटय नतसय या performing arts चया मायमातन दशिाती सामाजजक पररवतमन ददलासा आणण

ननववळ आनद दणयाची भमळवणयाची आणण घडवन आणणयाची ताकद असत

आज चचगी लाडीगोडीन आजोबाना िरळ पाडत साधवगम सरल हलकी आणण अनिवान पररपकव अशी वाणी वापरन िाववकाना मतरमगध करतात Powerpoint चया मायमान ववषयाच आकलन सलि कल जात कला परदशमनात पाशवमिमी रगमच वयवसथा sound effects इतसयादीमळ कोणतसयाही परकारचा रस ननमामण करता यतो बागबगीच भशलपकती ननसगम दशमन या सवाचा मनसोकत आसवाद लटता यतो जादगाराचया जादचया परयोगात

जादगाराची चपळता आणण कलपती पणाला लावली जात तसयामळ ह मातर महटलयाभशवाय राहवत नाही ldquoददसत

तस नसत महणन जग िसतrdquo

- सौ दवयानी ढकण

22

एकच खळ

ददगदशमकान मला रगमचावर धाडलजसिपट नाही कठली रोल

नाही ददला

ज हव त कर जसिपट नाहीय त ldquoइमपरोवहrdquo कर महणाला परवश कला हळच मी थाबल थोडी थबकन

मायचया कठलया हातानी मचावर मय नल हात धरन

पणम गोधळात होत मी काहीच कळत नवहत

नाटक कठल सर होत हच माहीत नवहत

पदहल इकड नतकड मच खप मोठा होता परतसयक जण इथ आपल पातर भसदध करीत होता

नट कोण परकषक कोण तसयाचयात एक अदवय अस होत कधी परकषक कलाकार तर कधी कलाकार परकषक होत

लहान मोठ थोर वयाच कलाकार सार होत

सदढ कोणी कोणी दबळ सार ववववध तऱहच होत

िवय अशा या मचावर कलाकार हजारो होत

ववभशषठ आपलया कल परमाण पातर रगवत होत

कोणी नतमक गायक कोणी कोणी होत वकत

शासतरजञ कोणी भशकषक कोणी नत कोणी होत

साध होत सत होत िकीर सनयासी होत

साध सताचया वषामय लिग करिरत होत

चोर होत डाक होत भिकारी कोणी होत

कोणास ठाऊक ह लोक सगळ कठली जसिपट घऊन आल होत

आई बाबा ताई िाऊमामा- मावशी आतसया- काका एकच पातर ननिावत होत कधी अनक िाऱया िभमका रस िरललया या नाटकात तर िाव रगत होत करकती सख- दःख राग लोि परम मतससर िीती

जयाचया तसयाचया िभमकस अवसरन िाव ओसडत होत

पण काहीच चहर मातर मखवटयात लपल होत

खरा कठला खोटा कठला सागण कठीण होत

आनदाचया मखवटया आड दःख कणाच दडल होत

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात आह

माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात

आह माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

भमटन डोळ ववचार कला आठवल ददगदशमकाला कठ आहस काय कर सागशील का मला

इथच आह कायम जवळ तझया हळच आवाज आला पातर तझ छान रगल िकत आठवत जा मला

उमजल मला मचावर खळ एकच आह पडदया आडन यऊन पनहा पडदया आड जायच आह माझया माझया परीन माझ पातर आह मी रगवत परकाश झोताचा लोि नाही मखवट नाही मी चढवत

परत इचछा मातर आह एक पातर सदर अस रगद

पडदयाआड जाता जाता टाळी एखादी पडद

पातर माझ रगवताना िाव अस रगदत

अतःकरण सपशमन कणाच अशर एक दोन ढळदत

ननरतर या नाटकाचया ददगदशमकाला एक अस सागत

तझया नाटकाच ह छोट पातर मी असीम आनदान रगवत

परत अजम माझा ऐक जरा एवढी कपा माझयावर कर

पडदयाआडच राहद मला खळ माझा सपलयावर

पनहा कठला रोल नको इमपरोवह नको र पनहा मला मोदहत करणाऱयाया मचावर परत धाड नको र कधी मला मोदहत करणाऱया या मचावर परत धाड नको र कधी मला

-- सवाती िजय कव

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

8

9

नाटयलखन - एक परवाि एक अनभव

लहानपणी पोहायला भशकलो नाही पण पाणयाची ियकर आवड महणन पोहायला भशकायच सगीताची आवड

पण कधी गाण भशकलो नाही महणन गायला भशकायच आणण वाचनाची िारी आवड तवहा आपणही कधी लखक वहायच ववशीचा उबरठा ओलाडायचया आधी या तीन इचछानी माझया मनात घर कल होत

वयाचया चोववभशत पणयाचया दटळक तलावात कलास लावन एकदाचा पोहायला भशकलो िार ववशष नाही पण समदरात परवास करताना बोट बडालीच तर तास दोन तास का होईना तरन जाईन इतक बताच इथ आलयानतर हौसन मडळाचया कोजाचगरीचया कायमिमात िाग घतला आणण जाणवल की सराशी आणण

तबलयाचया ठकयाशी आपली भशवणापाणी करकवा कबडडी चालत मग नतशीत भशसतीत कलास लावन गायनाच धड घतल आणण सवतःही महनत घतली आता मकरिल रगववणयाची कषमता नसली तरी मकरिलीत योगय नतथच

दाद दणयाची अककल आली आह (आणण काहीचया delayed वा कया बात ह वर मनात हसही यत) सवतः भलदहललया कववता व गीताना कधी कधी चालीही बऱयापकी जमन यतात

लखन ही कला मातर काही कठ धड घऊन

भशकता यतच अस नाही तसयासाठी बऱयाच

गोषटी जळन यावया लागतात एक महणज

िाषची आवड आणण जाण साधी गोषट सदधा अलकार उपमाचा वगर वापरन सदर शबदात साकार करता आली पादहज मी नवयानच अमक तमक सर कलय मला यात

खप पराववणय आणण यश भमळवायच आह

हच या शबदात भलदहता यत मी कषकषनतजाचया उबरठयावर उिा आह मला तो उबरठा ओलाडायचाय तसया कषकषनतजाचा वध घयायचाय तसयाची सीमा गाठायची आह दसरी गोषट महणज ननरीकषण

आणण समरणशकती ऐकलली वाचलली पादहलली ददसलली गोषट कठतरी मनात सोन माणक दहर असलयासारखी साचवन ठवायची (safe deposit असलयासारख) मग हवी तवहा हवया तसया सदिामत हवी ती गोषट काढायची आणण योगय ती कलाकसर करन आपलया कोदणात बसवन एखादी कथा कववता लख

कादबरी नाटक सादर करायच

अथामत मी ज वर साचगतल तसया सवम गोषटी महणज ननववळ एका लखकाची अवजार आहत tools of the trade

techniques of writing हव तर lsquocraftsmanshiprsquo अस महणा एखादया सताराला करकवा भशलपकाराला कठल

अवजार कधी आणण कस वापराव ह जस पकक ठाऊक असत तसच काहीस पण नसत तवढ असन िागत

नाही तमही खतपाणी घाल शकता पण झाड उगवायला एक बीज असाव लागत आणण तसया सताराला करकवा भशलपकाराला तसयाची कलाकसर दाखवायला उतसतम परकारच लाकड नाहीतर खडक शोधावा लागतो तसच एका लखकाला एक सदर ववषय कथच एक मळ नाटकाचा एक पलॉट सापडावा लागतो जयावर तो तसयाचया

10

लखनशलीची कलाकसरीची करामत दाखव शकतो आणण इथ बऱयाच जणाची ववकट पडत बयादटग

करणयाआधीच

कशावर भलहाव हा कठलयाही लखकाला पडणारा मळ परशन एखादा ववषय सचला की तसयावर भलदहलल

पादहलल दसर काहीतरी आठवत आणण मग ववचार यतो परत त कशाला ह चि माझया मनातही अनक वषम सर आह कववता सचत ती आपसक एखादा शबद वाकय ववचार मनात यतो मग तसयावर तमही ववसतार कर

शकता पण गोषट - कथा सागण वगळ कारण नसत वाचनादवारच नवह तर नाटक भसनमा दटवही या मायमातन सदधा आपलयावर सतत तसयाचा िडीमार होत असतो मग मला Christopher Booker याच The

Seven Basic Plots या पसतकाचा सदिम सापडला पणम वाचल नाही पण आशय कळला माझया शबदात

सागायच तर जगात िकत सात मळ कथा आहत कठलीही कथा कादबरी नाटक वगर तसया मळ सात

कथानकात मोडतात They are just the variations of the same basic stories उदारणाथम नायक आणण

नानयकची परमकथा तसयाचयात यणार अडथळ आणण शवटी एकतर यण करकवा न यण करकवा नायक - नानयकचा अनयायावर अनयाय करणाऱयावर ववजय रामायण महािारत अशया मोठमोठया कलाकती असोत नाहीतर

लहान मलाचया पचततरातलया गोषटी सवम काही िकत या सात मळ कथानकमय मोडता यतात

माझयासाठी हा एक साकषातसकार होता पाहायला गलो तर रोभमयो-जलीयटrsquo ही परमकथा लला-मजन ही परमकथा अजमन-सिदरा ची परमकथाच आणण lsquoशाकतलrsquo ही सदधा परमकथा पण शकसवपयर काभलदास वयास

करकवा इतर अनक लखक असोत तसयानी आपापलया परकार तसया कथा रगवलया पातर परसग लखनशली परतसयकाची वगळी आणण तसयामळ ती परतसयक कथा आपलयाला वगळी िासत आणण आपण तसयाचा आसवाद घऊ शकतो So itrsquos the writerrsquos interpretation that matters the most एक उदाहरण महणज Bernard Shaw याच Pygmalion आणण पलच ती िलराणी ह नाटक एकावर आधाररत दसरी कलाकती पातर तीच परसग बरचस

तच पण माझयादषटीन या दोन िककमपण सवततर उभया राह शकतील अशया कलाकती लडन मय िल

ववकणारी Eliza Doolittle असलही पण महणन मबईत िल ववकणारी एखादी lsquoमजळाrsquo नसल कशावरन

तसच एक अलीकडच उदाहरण महणज Yann Martel याच Life of Pi आणण Moacyr Scliar या बराझीलचया लखकाच Max and the Cats पसतक एकसारखी कलपना घऊन दोन वगळ लखक सवतःचया पदधतीन आणण

ववचारान तसयावर ववसतारान लखन कस कर शकतात याची उतसतम साकष

एकदा का मनाची ही अढी दर झाली की कठलयाही लखकाला कशावर भलहाव या परशनावर अडायच कारण

नाही तसयान कशावरही भलहाव तमही तमचया पदधतीन शलीन आणण कलपनाचया जोरावर त भलदहल

करक झाल माझया पदहलया नाटकाचा ववषय मला एका science journal मय वाचललया लखात सचला पण तसयातन ननमामण झाल त एक हलक-िलक काहीस

ववनोदी काहीस मनाला सपशम करणार नतसय- गीतान

सजलल अस नाटक lsquoवारा लबाड आहrsquo तीन

11

वपढयातील सतरी-परषातलया मनाची उकल करणार ह नाटक सवम वयोगटाचया परकषकाचया पसतीस उतरल

नाटयचि या या दसऱया नाटकाचा ववषय मातर मला एका इगरजी नाटकातच भमळाला तस करण योगय आह

की नाही या ववचारात मी काही काळ अडकलो आणण तवहाच वरच काही ववचार माझया मनात डोकावल त

बरचस ववचार मग मी तसया नाटकात परिाकर नाडकणषी या कालपननक नाटककाराचया तोडी घातल याही नाटकान परकषकाची परीकषा उतसतमरीतसया पास कली ववशषत िाषचा उतसतम वापर समपमक सवाद वधक

कथानक आणण पातराचा वयावसानयक नाटकाचया तोडीचा अभिनय ह सगळ रभसकाची दाद भमळवन गल

या लखनपरवासाची सरवात हा अनिव आणण तसयाला भमळालला परनतसाद आनददायक आह आणण परयतसन कला तर आपण असच आणखी चागल भलह शकतो हा आतसमववशवास वाढवणारा आह लखक वहाव ही इचछा पणम झाली अस महणण अनतशययोकती ठरल कारण अजन वयावसानयकररतसया छापन काहीच आलल नाही कदाचचत

पननाशी यायचया आधी योग यईलसदधा मातर या हौशी अशयाच सर असताना आता पढचया दोन तीन दशकात

काय भशकायच काय नवीन उदयोग करायच त ठरवायला हव

- िरश नायर

12

13

नाही ना ओळखलस मला

तझयाचसाठी तर झकारल होत मी पराणाचया सवमसवम तारामधन

तझया चाहलीनही आल होत

मी सवागातन बहरन िलन

उजळल होत लकष ददव

आतआतलया अधारात

मौनातनही गल होत

सपतसर नाचत गात

ह चचरकाळाचच नाटक सखया नानाअगी करकती िभमका--- पण होतास तच नायक

मी हरवलली खळी नानयका

करकती पातर या नाटकात

रगमच करकती ववराट

कषणिराची डोळािट

दसर नाटक दसरा थाट

- वीणा शाह

नाटक

14

नाटक आणि मी

परतसयक मराठी घरात आई एकदा तरी ह महणतच की नाटक नको कर ह जासत बाबा महणतात माझया समोर तझी ही नाटक चालायची नाहीत मराठी िाषची गमतच ननराळी खर तर माझा नाटक परवास खप लहानपणीच

सर झाला याच खर शरय माझया आई-बाबाना जात जमावापढ उि राहन बोलता आल पादहज ह तसया दोघाचही महणण होत आणण आह नाटकातन समाजाशी सवाद साधणयासाठी धाररषठ आणण कला ह भशकाव हा तसयाचा खरा मददा खरच भशकायच महटल तर नाटक खप काही भशकवत

तर माझी पदहली वादहली िभमका महणज एका िटजीची कारण याच नावान माझी ओळख आमचया सोसायटीत झाली काही काका तर मला खप वष िटजीबवा महणनच

सबोधत अस खर तर मला एकही सवाद आठवत नाही आणण नाटकही

मला जजतक आठवत त महणज माझी गौतम बदधाची िभमका पणम नाटकात एकच सवाद माझा तसया लाकडतोडयाशी आणण इतर वळी एकतर मौन करकवा यानसथ असो माझा तो सपरभसद सवाद महणज अर लाकडतोडया जोडलल पान तोडता यत पण एकदा तोडलल पान परत कधीही जोडता यत नाही महणन परतसयक

पान तोडताना खप ववचार करन तोड पण मडळी मी जमतम चौथी मय आणण हा सवाद वयसकर मडळीना सदधा ववचार करावयास िाग पाडणारा आह गमतीचा िाग असा की माझ पाठातर आणण हा तसया वयातला लाबलचक सवाद गणणत काही जळना बऱयाच वळा मी उलटच महणायचो तोडलल पण जोडता यत आणण

जोडलल तोडता यत नाही पण त खप मजशीर वाटायच सगळयाना तसया वयात त चालन जायच

तर अशी ही माझी नाटकाची वादहली वादहली आठवण पढ िारस काही नाटक कर शकलो नाही सटज वर अथामतच जीवनातील नाटक सरच राहतात मग भमतराना राजय नाटय सपधत पाहन खप कौतक वाटायच पण त

काही आपलयाला नाही जमणार बवा महणत माघार घत रादहलो

तसया नतर सधी भमळाली ती पनहा एकदा सटज वर सादरीकरण करणयाची पण या वळच आवहान जरा जासतच अवघड मराठी मायमातन भशकलला मी आणण चकक नाटक इगरजी मय खर तर माझया भमतराच कौतक इगरजी वाकयातला punch काही यईना शवटी घोकमपटटी करन तोडकया मोडकया मराठमोळया इगरजी मय सवाद कल सादर अजन

एक गड जजकला तर पण यावळी भशकायला भमळाल

की परतसयक िाषत सवाद कस महणायच आणण सवाद

कसा साधायचा सादरीकरण कस कराव

15

आता जीवनात एक सरख सधी आली एकाकरककत िभमका करणयाची ननवड झाली आणण परभशकषण सर झाल

जीवनात आपल कठ चकत आणण कठ छोटीशी दरसती करायची ह जर समजल तर जीवन जगणयाचौ मजा काही ननराळीच आह महणज गर महतसवाचा ददगदशमक हा नाटकाचा खरा गर अस मला वाटत कारण लखकाचया ववचाराना कलाकाराचया मायमातन रभसकापयत

पोहोचवणयासाठी जी दषटी हवी ती तसया ददगदशमकाचया चषमयातनच एखादा ववषयववचार माडता यण ह

कौशलयाच काम एखादया कलाकारातल कौशलय ओळखन

तसयाला योगय िभमका दण आणण तसया िभमकला साजस

सादरीकरण तसया कलाकाराकडन करवन घण हच खर ददगदशमन

असो या ददगदशमका बरोबर काम करताना खप काही भशकायला भमळाल लखकान भलदहला सवाद समजन घण

पाठातर शबदाची अचक िक पण िावनाचा समतोल शारीररक आवविामव आणण चहऱयावरील िाव नजर आणण

दषटी आवाजातील कपन पोच आणण सवरननयमन पहराव आणण सहकलाकाराना सावरण सटज वर वावरण

बकसटजला आधार दण आणण बरच काही कलाकार घडतो अस उगाच नाही महणत माझयातलया नाटयपरमी कलाकाराला जाग कल आणण घडवल सदधा त या अनिवान सगळ भशकलल सादर करकती कर शकतो ह मादहत

नाही पण परयतसन नककीच कर शकतो

शबदात करकती ताकद असत ना िाषा कठलीही असो शबद अशी काही करकमया घडवतात की कषणात हस तर कषणात

टचकन पाणी आणतात डोळयातन शबदाना िावनाची जोड दऊन शारीररक आवविामवानी तसया िभमकला परकषकापयत पोहोचवण आणण तसयाचा काळजाला भिडण ह तर भशवधनषय पलवणयाइतक कठीण आह

कलाकारात करकती कौशलय असत ह भशवधनषय पलवणयाच आपण नाटक भसनमा मय पाहतो आणण लगच

आपली परनतकरिया वयकत करतो ज आपलया काळजाला भिडल तसयाना दतो वाह-वाह ची दाद आणण ती अशी सहजतन ननघाली करक तसया सादरकतसयामला काय जग जजकलयासारख वाटत ह मी अनिवलय तवहा ववनती एकाच तमही कधी जवहा एखादया नाटकाला जाल तवहा सवम कलाकाराना जरर परतसयकष िटा आणण दाद दया

- परददप नाईक

16

नाटक माझी आवड माझा ववरगळा

नाटकाची आवड मला नककी कधी लागली ह मला सागता यणार नाही पण आज जर कणी मला तझा आवडता छद कठला असा परशन ववचारला तर नाटकाभशवाय दसर माझया मनात काही यऊ शकणार

नाही ह मी अगदी खातरीन साग शकत

शाळत असताना मी नाटकात िाग घयायच तवहा नाटक करायला मजा यायची तसयानतर बरच वषम नाटकाचा आणण माझा सबध आला नाही पण काही वषापवषी नाटयगधार गरपच वटवट नाटक पादहल आणण मी अकषरश िारावन गल ह ज काही आपण बघतोय त आपलयाला खप आवडतय आणण

आपलयाला पण ह करायचय अस जण माझ मन त नाटक सपपयत मला सागत होत मी नाटयगधार गरप जॉईन कला आणण नाटकवाली झाल त आजपयत तशीच आह

सरवातीला ननषपाप नाटकासाठी मक-अप

आणण कॉसचयमस करायच काम भमळाल तला हव तर एखादी परजकटस बघायला य पण तझयावर आह थट शो ला आलीस तरी चालल अस मला सागणयात आल होत मी परजकटस बघायला गल तवहा मला सगळ त इतक

आवडल की पढचया सगळया परजकटससला मी हजर होत तवहा नाटक बसायची परोसस अगदी जवळन बघायला भमळाली पढ मोरची मावशी नाटकासाठी आधी कोररओगरािी आणण नतर ररपलसमट ऍकटर महणन काम

भमळाल नाच बसवण आणण ऍजकटग करण हही मी नततकच एनजॉय कल परष नाटकात करिरता रगमच

करायचा होता बलकआउट मय िकत ३० सकदात सट चा पणम कायापालट करायचा होता एवढ सगळ

सटमय बदल करताना आमचया सगळयाचाच गोधळ होऊ लागला इतकया कमी वळात अधारात बऱयाच

गोषटीची न-आण करताना गडबड होऊ नय महणन मी अगदी पदधतशीरपण assignments तयार कलया हया माणसान डावीकडचया दसऱया ववगतन यायच अमक वसत ठवायची आणण तमक वसत दसऱया माणसाचया मदतीन उजवया बाजचया नतसऱया ववगतन बाहर घऊन जायची वगर वगर आणण ऍजकटग

बरोबर सगळयाची हया सट चजचीपण परजकटस करन घतली हयाचा पढ िायदा मला रणागण हया नाटकासाठी झाला ५० हन अचधक कलाकार तसयाच कॉसचयम चजस तलवारीची अदलाबदली परॉपसची न-आण बकडरॉप बदलण १७ िानगडी पण काटकोरपण पदधतशीरपण सगळ कलयान नाटक सखरप पार पडल एवढा पदधतशीरपणा मी माझया नोकरीत दाखवला असता तर आज कठलया कठ गल असत असो passion भशवाय काही होत नाही हच खर

मला नाटकात ऍकटर महणन सटजवर जवढी मजा यत तवढीच पडदयामाग काम करायला सदधा यत सट बनवण तो उिा करण परॉपटी गोळा करण लाईटस साऊडस भशकण करण ह नततकच आनदायी असत नाटक चाल असताना नटावर लाईटचा एखादा सपॉट यतो तवहा परकषक महणन तो आपलयाला कदाचचत जाणवतही नाही करकवा एखाद हलकस बकगराऊड मयभसक वाजल तर तसयाकड आपल लकषही

17

जाणार नाही पण ती परतसयक गोषट नाटकाला अचधकाचधक जजवत करत असत तो अनिव अचधकाचधक

खरा करत असत एखादा सवाद करकवा नटान िकलल वाकय जवहा आपलयाला काळजाला हात घालत

असत तवहा तसयात लाईटस चा आणण बकगराऊड मयभसकचाही मोठा वाटा असतो ह सगळ बघणयात

भशकणयात आणण करणयात मला िार मजा यत

नाटकान मला काय ददल माझ अमररकतल कटब महणाव अशी माणस ददली उतसतमोतसतम

गोषटी करत राहायचा यास ददला तसयासाठी लागणारी ऊजाम ददली मी नाटकात अखड बडालली असत महणन माझा नवरा आणण माझी मलगी मला सतत नाव ठवत असतात पण तसयाना तसयाच कौतकही नततकच वाटत तसया दोघानाही नाटकाची गोडी आह ही माझयासाठी िागयाची बाब आह अजन खप

भशकायचय नाटक करत राहायचय नाटकाचा हा परवास कधी थाबल अस वाटत नाही आणण तो थाब नय

असच सतत वाटत जग सोडन जाताना लोकाना जशी अपकषा असत की चागली बॉस होती चागली बायको होती चागली आई होती अस कणीतरी महणाव तस मला एक खरीखरी नाटकवडी बाई होती अस कणी महटल तर मज़ा आ जाएगा नाटक चाल होताना नतसरी घटा होत कटमन रजर टयनसोबत सटजचा लाल

पडदा उघडला जात असतो ववगतन समोरच परकषक ददसायला लागतात आणण माझया अगावर सरमकन

काटा यतो अगदी परतसयक वळी न चकता असा काटा अगावर पनहा पनहा यत राहो हीच ईशवरचरणी पराथमना

- शरती बोि

18

वयािपीठ आणि िादरीकरि

आपला मददा ठामपण माडणयाच अनक परकार आपण पाहतो लहानपणापासनच ही शली जोपासणयाची हळ

हळ सरवात होत इवलीशी चचगी सदधा एखादी वसत हवी असल तर लाडीगोडीन आजोबाकडन ती कशी आतसमसात करायची ह न भशकवता भशकत तसयामळ ldquoसादर करणयाचrdquo नमन ह कोणतसया परकारची मागणी आह हयावर अवलबन असतात

ldquoएक होता rdquo

ldquoकाऊrdquo

ldquoआणण एक होतीrdquo

ldquoचचऊrdquo

चचगी गोषट सागायला भशकत तसयाची ही सरवात मग असत शबदाचीमाळ आणण वाकयाची जळवाजळव

ldquoआई आई आज न आज न काय झाल मादहत आहrdquo

ldquoअग चचग चप न ग जरा बघत नाहीस का मी कामात आह तrdquo ldquoदहची सारखी टकळी चालrdquo ldquoजा झाडाला पाणी घालन

यrdquo

आपणच कौतक आणण मागमदशमन करणयाऐवजी ववचाराना मजजाव घालतो परगलितला खटीत करतो अथवा महणतो ldquoथाब जरा माझ ऐकrdquo ldquoउगाच लहान तोडी मोठा घास घऊ नकोrdquo

या न अशा अनक परकारच सिाषण आपण अनकदा ऐकतो

मला इकड कनडात भशकषकषकची नोकरी भमळाली अगदी पराथभमक

वगामपासन त हायसकलचया ववदयारथयाना भशकवणयाची मला सधी भमळाली बोलत असताना कणालाही मयच न तोडणयाचा ननयम

पाळण मलाही खप कठीण गल पण मय मय बोलन लहान मलाची ववचारगगा तोडणयाचा तसयाचा आतसमववशवास कमी करणयाचा आपण जण ववडा उचलतो

मजललका पदहलीत असतानाचा करकससा नतला गोषट सागायची िार हौस माझयापढ भसहगजमनपरमाण नतच िाषण

असायच इतकी सदर उतससाहान कथा कथन करणारी ही ववददयाथषी नी सपधत नककी पदहला िमाक पटकवणार अशया

मोठया आशन मी नतच नाव नतचया वयोगटात नोदाववल खप तयारी यणाऱया जाणाऱयाला ती नतची कहाणी ऐकवत अस

पण इतकया मोठया जनसमदायासमोर उि रादहलयावर तोडात अगठा घालन झगयाचा गोळा गोळा करणारा नतचा दहरमसलला भमनी माउचा चहरा मातर मी कधीच ववसरणार नाही सिाधीटपणा यायला आता जासतच वळ लागणार होता

19

मजललकाच जस झाल तसच माझही झाल मजललका तरी लहान होती मी साधारण सातवीत असन

ससकत भशकायला नवीनच सरवात झाली होती वयानसार बढाया मारायची जडलली सवय ससकत वकततसव

सपधत िाग घणयाचा ननणमय सविाव अबोल भलखाणात काहीच मदत लागलली आठवत नाही वयाकरणदह शदध

भलदहण आणण बोलण यात िरक असतो बोलण आणण त सदधा िकत १००-१२५ लोकासमोर कठीण काहीच नवहत

पण वयासपीठावर गलयावर हातापायात ज काही कापर िरल महणता १०० -१२५ चा जमाव हा अथाग

जनसागरासारखा जाणवला एकही शबद तोडातन िटना ससकत रादहल बाजला अहो साध मराठी शबददह

आठवनात कसबस िान सावरन परीकषकाकडन वळ मागन घऊन मी परत माझया जागवर आल वाटल थोडया वळान झपल परत वयासपीठावर गल पण छ आतातर दातखीळच बसली हसाव रडाव की भसतसारख ldquoह धरणी मला पोटात घrdquo अस महणाव आता ना मी काही बोलत होत ना जागची हलत होत माझया शरीराची हालचाल

महणज कवळ होत चळाचळा कापण पढच काही ददसना हातातला कागदही गळन पडला शवटी पररकषकानी मला अलगद आधार दऊन सावकाश वयासपीठावरन खाली आणन माझया आईचया ताबयात ददल हशशआईचया मायची ती उब खरोखरच सगळ ldquoअपराधrdquo पोटात घालणारी होती तसयानतर बरच वषम मी वयासपीठावर िाषण

करायला गलयाच समरत नाही

रोदहणी िाट उिम बबीताई याचयाकड कथक नतसय मी अगदी लहानपणापासन भशकत होत तसयाची मला मनापासन आवड होती आमचया ववदयाचथमनीचा समहही खळीमळीचा एकमकीला परोतससाहन दणारा होता समह नतसय आणण जगलबदीही मी बरचदा सवीकारली नाचातल तोड चगरकया हाविाव िटवकम काही कशात कमी नसायची वयासपीठावर ना कधी छातीत धडधड झाली की कापर िरल उलट उतससितमपण बधद होऊन नाचणयाची मजाच काही ननराळी वाटली समहान िाग घण आणण एकटयान कायमिम करण हयात िरक आह अथामत या गोषटीला काही अपवाद असतात

माझया चलत िावाचया साखरपडयात आईन माझा नाचाचा कायमिम ठरवला एकटीच होत मी रगमचावर भितीबबती नवहती पण तसयावळी वनीमदरण आणण परकषपण यावर कलाकार करकती अवलबन असतो याचा परतसयकष अनिव आला टपवर लागलल तबलयाच

बोल मला रगमचावर अजजबात ऐक आल नाहीत नशीब इतकच होत

करक टप सर झालयाची खण आणण माझया नाचाची सरवात हयाचा ततोतत मळ जमला होता टप काय गात होती आणण मी काय नाचत

होत हयाचा ताळमळ असणयाची गरजच योगान नवहती माझा नाच

आणण सगीत याच synchronization झाल होत कायमिम साचबद

आणण पवमतयारीपरता मयामददत असलयान तो यशसवीररतसया पार पडला नभशबान हा परकार कणाचया लकषात आला नाही पण मी मातर धडा भशकल तो महणज रगीत तालीम असायलाच

हवी

वननमदरणाची चाचणी वहायला हवी थोडकयात आणखी एक ldquoलजजासपदrdquo embarassing पररजसथतीतन मी सही सलामत सटल होत पधरा- सोळा वषाची असताना आणखी एक सधी चालन आली ती महणज आतरराजजीय

नाटयसपधत िाग घणयाची नाटकाच नाव होत ldquoएखादयाच नशीबrdquo एका सपरभसदध मराठी नटीचया ददगदशमनाखाली

20

काम करणयाच िागय मला भमळाल मयतरापयत टाळयाचया परनतसादाचया अदाजानसार अस वाटल की ह नाटक

नककी शयमतीत पढ सरकणार

नाटकातील सवाद ह पाठ असण जजतक महतसवाच नततकच नाटकात पातरामधली एकमकाला ओळखन असणयाची गरज महतसवाची एकमकाना वाकयाशवटचया शबदाचा clue धरन राहणयाची अतसयत

आवशयक असत Prompter स दा कायमदकष असावा लागतो सवादामधली गती नततकीच महतसवाची िाडणाच

वादवववादाच सवाद झटापटीन उडाव लागतात गिीर सवादातील आणण मनातलया िावनाची चलबबचल ही परसतत

करणयाची खबी वगवगळी आमचया नाटकामय एक िाग असा होता की िाऊ आणण वदहनीचया वादवववादानतर

चहऱयावरचया करपान अवववादहत रादहलली अतसयत परमळ बदहण वदहनीची बाज घत - वदहनीन नतचयावर नसत

आरोप लादल असताना सदधा तडिदार आणण मऊ शबदामधली ही जगलबदी करकती महतसवाची असणार इथ शबदाची गती महतसवाची आणण सवादाची नको तवहा पनरकती घातकची नमकी नतथच माशी भशकली परसगावधान

ठऊन जरी नाटक वयवजसथत पढ सरकल तरी दोन सकदाचया एका वाकयाचया पनरकतीन आणण तसयामळ गतीत

पडललया िरकामळ आमच नाटक शयमतीत उतरणयाऐवजी ldquoउतसतजनाथमrdquo गटावयनतररकत कोणतसयाही पाररतोवषकाचया लायकीला उतरल नाही नाटकाचा tempo तवहढाच महतसवाचा ही सधी कणी सागाव मला दसयाम ददशनही नऊ शकली असती

शाळा कॉलज ऑकरिस बबझनस आणण सवम कलाच यथानरप परदशमन हया सवाना ldquoसादरीकरणrdquo शलीची जोड असण महतसवाच वाटणारच उतसतर अमररकत

ldquoसादरीकरणrdquo ह घरोघरी ददसन यत अगदी तयार

िाजीवरही कोथीबीर ववखरली की नतच रप बदलत

ननरननराळया मायमातन आणण अगणणत

रगसगतीतन अितपवम आकती आणण वसतचचतर

ननमामण होतात काही वळा ववसगतीतन साधलली सगती िार आकषमक होऊ शकत

मी उतसतर अमररकत इतकयासाठीच महणत की सादरीकरणाची कला आह इथ मळातच खप पाया धरन जोपासली गली आह पररपणम झगयात सडौल बायाची (करकचन बाधलली कबर) बताचयाच सवरपाची मदहला अतसयत

आकषमक आणण िल घालणारी ठरत आता काही चोखदळ वाचक माझया मताशी कदाचचत सहमत नाही होणार पण

सवम सामानय रपरखा असलली सतरी मकप आणण रगरगोटीनी नाही का सरख ददसत सतत डौलात चालणारी आणण

टापटीपीत राहणारी मादाम आणण कबरला पदर धरन तरातरा चालणारी मदहला हयात जमीन असमानाचा िरक

असतो जरा तलना करा आणण तमचा दषटीकोन बदला सादरीकरण ह नककी महतसवाच ठरल

कलतील सादरीकरण ह नतथ ननमामण कललया वातावरणामळ अचधक खलन ददसत परगत दशामय असलल

बागकाम ननसगमरमय दठकाण बाधकाम वसतभशलप पाशवमिमीमळ अचधकच उठावदार ददसतात नसता खचम करन उपयोग नसतो तसयामागचा अभयास आणण सौदयमदषटी नतच परदशमन करणयात महतसवाच असत

21

माझयामत हया सवाच जण बाळकडच यथील

भशकषण पदधतीत रज लागत थोड माग वळन

पादहलत तर लहान मलाचया Kindergarten

concerts कड पहा आठवत असलया तर

तसयामाग मलानीच रगवलल तयार कलल

पाठीमागच रगमचावरच props वशिषा आणण तालसराची कलली वयवसथा कौतकासपद असत भशकषकषका आणण ववदयाथषी सवतः तसयात िाग घतात आणण अभयासाबरोबर कला आणण शासतर भशकत भशकत कलापरदषमनही करतात

अगदी बालवगामपासन मल तसयानी कललया सशोधनाच परदशमन करतात bulletin बोडमस सादहतसय चौयम copyrights

हया सवाची तसयाना आदय जाणीव ददलली असत Entrepreneurship नाववनय originality आणण creativity

हयावर िरपर जोर ददला जोतो गगलवर मादहती भमळाली तरी तसयाचा वापर कसा करायचा ह भशकवल जात

थोडकयात मलाना तसयाचया परगलितला िरपर वाव ददला जातो चका दाखवन दणयाची िाषाही समजतदारीची non

threatening आणण ववदयारथयामला परोतससादहत करणयाची असत आतसमववशवास वाढवणयाची असत

ताबतरक परगतीन तर परदशमन आणण सादरीकरण हयामय चागलीच परगती झाली आह Power point presentations

चा आता शाळकरी मल सदधा सहजपण उपयोग कर शकतात परकषकाला कळल उमजल आणण आकलन होईल

अशापरकारच ह audio-visual medium खपच परिावी ठरत

सरवातीला महटलयापरमाण सादरीकरणाच ननरननराळ परकार ह शरोतसयाचया आणण वकतसयाचया मागणीवर अवलबन

असतात नाटय नतसय या performing arts चया मायमातन दशिाती सामाजजक पररवतमन ददलासा आणण

ननववळ आनद दणयाची भमळवणयाची आणण घडवन आणणयाची ताकद असत

आज चचगी लाडीगोडीन आजोबाना िरळ पाडत साधवगम सरल हलकी आणण अनिवान पररपकव अशी वाणी वापरन िाववकाना मतरमगध करतात Powerpoint चया मायमान ववषयाच आकलन सलि कल जात कला परदशमनात पाशवमिमी रगमच वयवसथा sound effects इतसयादीमळ कोणतसयाही परकारचा रस ननमामण करता यतो बागबगीच भशलपकती ननसगम दशमन या सवाचा मनसोकत आसवाद लटता यतो जादगाराचया जादचया परयोगात

जादगाराची चपळता आणण कलपती पणाला लावली जात तसयामळ ह मातर महटलयाभशवाय राहवत नाही ldquoददसत

तस नसत महणन जग िसतrdquo

- सौ दवयानी ढकण

22

एकच खळ

ददगदशमकान मला रगमचावर धाडलजसिपट नाही कठली रोल

नाही ददला

ज हव त कर जसिपट नाहीय त ldquoइमपरोवहrdquo कर महणाला परवश कला हळच मी थाबल थोडी थबकन

मायचया कठलया हातानी मचावर मय नल हात धरन

पणम गोधळात होत मी काहीच कळत नवहत

नाटक कठल सर होत हच माहीत नवहत

पदहल इकड नतकड मच खप मोठा होता परतसयक जण इथ आपल पातर भसदध करीत होता

नट कोण परकषक कोण तसयाचयात एक अदवय अस होत कधी परकषक कलाकार तर कधी कलाकार परकषक होत

लहान मोठ थोर वयाच कलाकार सार होत

सदढ कोणी कोणी दबळ सार ववववध तऱहच होत

िवय अशा या मचावर कलाकार हजारो होत

ववभशषठ आपलया कल परमाण पातर रगवत होत

कोणी नतमक गायक कोणी कोणी होत वकत

शासतरजञ कोणी भशकषक कोणी नत कोणी होत

साध होत सत होत िकीर सनयासी होत

साध सताचया वषामय लिग करिरत होत

चोर होत डाक होत भिकारी कोणी होत

कोणास ठाऊक ह लोक सगळ कठली जसिपट घऊन आल होत

आई बाबा ताई िाऊमामा- मावशी आतसया- काका एकच पातर ननिावत होत कधी अनक िाऱया िभमका रस िरललया या नाटकात तर िाव रगत होत करकती सख- दःख राग लोि परम मतससर िीती

जयाचया तसयाचया िभमकस अवसरन िाव ओसडत होत

पण काहीच चहर मातर मखवटयात लपल होत

खरा कठला खोटा कठला सागण कठीण होत

आनदाचया मखवटया आड दःख कणाच दडल होत

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात आह

माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात

आह माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

भमटन डोळ ववचार कला आठवल ददगदशमकाला कठ आहस काय कर सागशील का मला

इथच आह कायम जवळ तझया हळच आवाज आला पातर तझ छान रगल िकत आठवत जा मला

उमजल मला मचावर खळ एकच आह पडदया आडन यऊन पनहा पडदया आड जायच आह माझया माझया परीन माझ पातर आह मी रगवत परकाश झोताचा लोि नाही मखवट नाही मी चढवत

परत इचछा मातर आह एक पातर सदर अस रगद

पडदयाआड जाता जाता टाळी एखादी पडद

पातर माझ रगवताना िाव अस रगदत

अतःकरण सपशमन कणाच अशर एक दोन ढळदत

ननरतर या नाटकाचया ददगदशमकाला एक अस सागत

तझया नाटकाच ह छोट पातर मी असीम आनदान रगवत

परत अजम माझा ऐक जरा एवढी कपा माझयावर कर

पडदयाआडच राहद मला खळ माझा सपलयावर

पनहा कठला रोल नको इमपरोवह नको र पनहा मला मोदहत करणाऱयाया मचावर परत धाड नको र कधी मला मोदहत करणाऱया या मचावर परत धाड नको र कधी मला

-- सवाती िजय कव

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

9

नाटयलखन - एक परवाि एक अनभव

लहानपणी पोहायला भशकलो नाही पण पाणयाची ियकर आवड महणन पोहायला भशकायच सगीताची आवड

पण कधी गाण भशकलो नाही महणन गायला भशकायच आणण वाचनाची िारी आवड तवहा आपणही कधी लखक वहायच ववशीचा उबरठा ओलाडायचया आधी या तीन इचछानी माझया मनात घर कल होत

वयाचया चोववभशत पणयाचया दटळक तलावात कलास लावन एकदाचा पोहायला भशकलो िार ववशष नाही पण समदरात परवास करताना बोट बडालीच तर तास दोन तास का होईना तरन जाईन इतक बताच इथ आलयानतर हौसन मडळाचया कोजाचगरीचया कायमिमात िाग घतला आणण जाणवल की सराशी आणण

तबलयाचया ठकयाशी आपली भशवणापाणी करकवा कबडडी चालत मग नतशीत भशसतीत कलास लावन गायनाच धड घतल आणण सवतःही महनत घतली आता मकरिल रगववणयाची कषमता नसली तरी मकरिलीत योगय नतथच

दाद दणयाची अककल आली आह (आणण काहीचया delayed वा कया बात ह वर मनात हसही यत) सवतः भलदहललया कववता व गीताना कधी कधी चालीही बऱयापकी जमन यतात

लखन ही कला मातर काही कठ धड घऊन

भशकता यतच अस नाही तसयासाठी बऱयाच

गोषटी जळन यावया लागतात एक महणज

िाषची आवड आणण जाण साधी गोषट सदधा अलकार उपमाचा वगर वापरन सदर शबदात साकार करता आली पादहज मी नवयानच अमक तमक सर कलय मला यात

खप पराववणय आणण यश भमळवायच आह

हच या शबदात भलदहता यत मी कषकषनतजाचया उबरठयावर उिा आह मला तो उबरठा ओलाडायचाय तसया कषकषनतजाचा वध घयायचाय तसयाची सीमा गाठायची आह दसरी गोषट महणज ननरीकषण

आणण समरणशकती ऐकलली वाचलली पादहलली ददसलली गोषट कठतरी मनात सोन माणक दहर असलयासारखी साचवन ठवायची (safe deposit असलयासारख) मग हवी तवहा हवया तसया सदिामत हवी ती गोषट काढायची आणण योगय ती कलाकसर करन आपलया कोदणात बसवन एखादी कथा कववता लख

कादबरी नाटक सादर करायच

अथामत मी ज वर साचगतल तसया सवम गोषटी महणज ननववळ एका लखकाची अवजार आहत tools of the trade

techniques of writing हव तर lsquocraftsmanshiprsquo अस महणा एखादया सताराला करकवा भशलपकाराला कठल

अवजार कधी आणण कस वापराव ह जस पकक ठाऊक असत तसच काहीस पण नसत तवढ असन िागत

नाही तमही खतपाणी घाल शकता पण झाड उगवायला एक बीज असाव लागत आणण तसया सताराला करकवा भशलपकाराला तसयाची कलाकसर दाखवायला उतसतम परकारच लाकड नाहीतर खडक शोधावा लागतो तसच एका लखकाला एक सदर ववषय कथच एक मळ नाटकाचा एक पलॉट सापडावा लागतो जयावर तो तसयाचया

10

लखनशलीची कलाकसरीची करामत दाखव शकतो आणण इथ बऱयाच जणाची ववकट पडत बयादटग

करणयाआधीच

कशावर भलहाव हा कठलयाही लखकाला पडणारा मळ परशन एखादा ववषय सचला की तसयावर भलदहलल

पादहलल दसर काहीतरी आठवत आणण मग ववचार यतो परत त कशाला ह चि माझया मनातही अनक वषम सर आह कववता सचत ती आपसक एखादा शबद वाकय ववचार मनात यतो मग तसयावर तमही ववसतार कर

शकता पण गोषट - कथा सागण वगळ कारण नसत वाचनादवारच नवह तर नाटक भसनमा दटवही या मायमातन सदधा आपलयावर सतत तसयाचा िडीमार होत असतो मग मला Christopher Booker याच The

Seven Basic Plots या पसतकाचा सदिम सापडला पणम वाचल नाही पण आशय कळला माझया शबदात

सागायच तर जगात िकत सात मळ कथा आहत कठलीही कथा कादबरी नाटक वगर तसया मळ सात

कथानकात मोडतात They are just the variations of the same basic stories उदारणाथम नायक आणण

नानयकची परमकथा तसयाचयात यणार अडथळ आणण शवटी एकतर यण करकवा न यण करकवा नायक - नानयकचा अनयायावर अनयाय करणाऱयावर ववजय रामायण महािारत अशया मोठमोठया कलाकती असोत नाहीतर

लहान मलाचया पचततरातलया गोषटी सवम काही िकत या सात मळ कथानकमय मोडता यतात

माझयासाठी हा एक साकषातसकार होता पाहायला गलो तर रोभमयो-जलीयटrsquo ही परमकथा लला-मजन ही परमकथा अजमन-सिदरा ची परमकथाच आणण lsquoशाकतलrsquo ही सदधा परमकथा पण शकसवपयर काभलदास वयास

करकवा इतर अनक लखक असोत तसयानी आपापलया परकार तसया कथा रगवलया पातर परसग लखनशली परतसयकाची वगळी आणण तसयामळ ती परतसयक कथा आपलयाला वगळी िासत आणण आपण तसयाचा आसवाद घऊ शकतो So itrsquos the writerrsquos interpretation that matters the most एक उदाहरण महणज Bernard Shaw याच Pygmalion आणण पलच ती िलराणी ह नाटक एकावर आधाररत दसरी कलाकती पातर तीच परसग बरचस

तच पण माझयादषटीन या दोन िककमपण सवततर उभया राह शकतील अशया कलाकती लडन मय िल

ववकणारी Eliza Doolittle असलही पण महणन मबईत िल ववकणारी एखादी lsquoमजळाrsquo नसल कशावरन

तसच एक अलीकडच उदाहरण महणज Yann Martel याच Life of Pi आणण Moacyr Scliar या बराझीलचया लखकाच Max and the Cats पसतक एकसारखी कलपना घऊन दोन वगळ लखक सवतःचया पदधतीन आणण

ववचारान तसयावर ववसतारान लखन कस कर शकतात याची उतसतम साकष

एकदा का मनाची ही अढी दर झाली की कठलयाही लखकाला कशावर भलहाव या परशनावर अडायच कारण

नाही तसयान कशावरही भलहाव तमही तमचया पदधतीन शलीन आणण कलपनाचया जोरावर त भलदहल

करक झाल माझया पदहलया नाटकाचा ववषय मला एका science journal मय वाचललया लखात सचला पण तसयातन ननमामण झाल त एक हलक-िलक काहीस

ववनोदी काहीस मनाला सपशम करणार नतसय- गीतान

सजलल अस नाटक lsquoवारा लबाड आहrsquo तीन

11

वपढयातील सतरी-परषातलया मनाची उकल करणार ह नाटक सवम वयोगटाचया परकषकाचया पसतीस उतरल

नाटयचि या या दसऱया नाटकाचा ववषय मातर मला एका इगरजी नाटकातच भमळाला तस करण योगय आह

की नाही या ववचारात मी काही काळ अडकलो आणण तवहाच वरच काही ववचार माझया मनात डोकावल त

बरचस ववचार मग मी तसया नाटकात परिाकर नाडकणषी या कालपननक नाटककाराचया तोडी घातल याही नाटकान परकषकाची परीकषा उतसतमरीतसया पास कली ववशषत िाषचा उतसतम वापर समपमक सवाद वधक

कथानक आणण पातराचा वयावसानयक नाटकाचया तोडीचा अभिनय ह सगळ रभसकाची दाद भमळवन गल

या लखनपरवासाची सरवात हा अनिव आणण तसयाला भमळालला परनतसाद आनददायक आह आणण परयतसन कला तर आपण असच आणखी चागल भलह शकतो हा आतसमववशवास वाढवणारा आह लखक वहाव ही इचछा पणम झाली अस महणण अनतशययोकती ठरल कारण अजन वयावसानयकररतसया छापन काहीच आलल नाही कदाचचत

पननाशी यायचया आधी योग यईलसदधा मातर या हौशी अशयाच सर असताना आता पढचया दोन तीन दशकात

काय भशकायच काय नवीन उदयोग करायच त ठरवायला हव

- िरश नायर

12

13

नाही ना ओळखलस मला

तझयाचसाठी तर झकारल होत मी पराणाचया सवमसवम तारामधन

तझया चाहलीनही आल होत

मी सवागातन बहरन िलन

उजळल होत लकष ददव

आतआतलया अधारात

मौनातनही गल होत

सपतसर नाचत गात

ह चचरकाळाचच नाटक सखया नानाअगी करकती िभमका--- पण होतास तच नायक

मी हरवलली खळी नानयका

करकती पातर या नाटकात

रगमच करकती ववराट

कषणिराची डोळािट

दसर नाटक दसरा थाट

- वीणा शाह

नाटक

14

नाटक आणि मी

परतसयक मराठी घरात आई एकदा तरी ह महणतच की नाटक नको कर ह जासत बाबा महणतात माझया समोर तझी ही नाटक चालायची नाहीत मराठी िाषची गमतच ननराळी खर तर माझा नाटक परवास खप लहानपणीच

सर झाला याच खर शरय माझया आई-बाबाना जात जमावापढ उि राहन बोलता आल पादहज ह तसया दोघाचही महणण होत आणण आह नाटकातन समाजाशी सवाद साधणयासाठी धाररषठ आणण कला ह भशकाव हा तसयाचा खरा मददा खरच भशकायच महटल तर नाटक खप काही भशकवत

तर माझी पदहली वादहली िभमका महणज एका िटजीची कारण याच नावान माझी ओळख आमचया सोसायटीत झाली काही काका तर मला खप वष िटजीबवा महणनच

सबोधत अस खर तर मला एकही सवाद आठवत नाही आणण नाटकही

मला जजतक आठवत त महणज माझी गौतम बदधाची िभमका पणम नाटकात एकच सवाद माझा तसया लाकडतोडयाशी आणण इतर वळी एकतर मौन करकवा यानसथ असो माझा तो सपरभसद सवाद महणज अर लाकडतोडया जोडलल पान तोडता यत पण एकदा तोडलल पान परत कधीही जोडता यत नाही महणन परतसयक

पान तोडताना खप ववचार करन तोड पण मडळी मी जमतम चौथी मय आणण हा सवाद वयसकर मडळीना सदधा ववचार करावयास िाग पाडणारा आह गमतीचा िाग असा की माझ पाठातर आणण हा तसया वयातला लाबलचक सवाद गणणत काही जळना बऱयाच वळा मी उलटच महणायचो तोडलल पण जोडता यत आणण

जोडलल तोडता यत नाही पण त खप मजशीर वाटायच सगळयाना तसया वयात त चालन जायच

तर अशी ही माझी नाटकाची वादहली वादहली आठवण पढ िारस काही नाटक कर शकलो नाही सटज वर अथामतच जीवनातील नाटक सरच राहतात मग भमतराना राजय नाटय सपधत पाहन खप कौतक वाटायच पण त

काही आपलयाला नाही जमणार बवा महणत माघार घत रादहलो

तसया नतर सधी भमळाली ती पनहा एकदा सटज वर सादरीकरण करणयाची पण या वळच आवहान जरा जासतच अवघड मराठी मायमातन भशकलला मी आणण चकक नाटक इगरजी मय खर तर माझया भमतराच कौतक इगरजी वाकयातला punch काही यईना शवटी घोकमपटटी करन तोडकया मोडकया मराठमोळया इगरजी मय सवाद कल सादर अजन

एक गड जजकला तर पण यावळी भशकायला भमळाल

की परतसयक िाषत सवाद कस महणायच आणण सवाद

कसा साधायचा सादरीकरण कस कराव

15

आता जीवनात एक सरख सधी आली एकाकरककत िभमका करणयाची ननवड झाली आणण परभशकषण सर झाल

जीवनात आपल कठ चकत आणण कठ छोटीशी दरसती करायची ह जर समजल तर जीवन जगणयाचौ मजा काही ननराळीच आह महणज गर महतसवाचा ददगदशमक हा नाटकाचा खरा गर अस मला वाटत कारण लखकाचया ववचाराना कलाकाराचया मायमातन रभसकापयत

पोहोचवणयासाठी जी दषटी हवी ती तसया ददगदशमकाचया चषमयातनच एखादा ववषयववचार माडता यण ह

कौशलयाच काम एखादया कलाकारातल कौशलय ओळखन

तसयाला योगय िभमका दण आणण तसया िभमकला साजस

सादरीकरण तसया कलाकाराकडन करवन घण हच खर ददगदशमन

असो या ददगदशमका बरोबर काम करताना खप काही भशकायला भमळाल लखकान भलदहला सवाद समजन घण

पाठातर शबदाची अचक िक पण िावनाचा समतोल शारीररक आवविामव आणण चहऱयावरील िाव नजर आणण

दषटी आवाजातील कपन पोच आणण सवरननयमन पहराव आणण सहकलाकाराना सावरण सटज वर वावरण

बकसटजला आधार दण आणण बरच काही कलाकार घडतो अस उगाच नाही महणत माझयातलया नाटयपरमी कलाकाराला जाग कल आणण घडवल सदधा त या अनिवान सगळ भशकलल सादर करकती कर शकतो ह मादहत

नाही पण परयतसन नककीच कर शकतो

शबदात करकती ताकद असत ना िाषा कठलीही असो शबद अशी काही करकमया घडवतात की कषणात हस तर कषणात

टचकन पाणी आणतात डोळयातन शबदाना िावनाची जोड दऊन शारीररक आवविामवानी तसया िभमकला परकषकापयत पोहोचवण आणण तसयाचा काळजाला भिडण ह तर भशवधनषय पलवणयाइतक कठीण आह

कलाकारात करकती कौशलय असत ह भशवधनषय पलवणयाच आपण नाटक भसनमा मय पाहतो आणण लगच

आपली परनतकरिया वयकत करतो ज आपलया काळजाला भिडल तसयाना दतो वाह-वाह ची दाद आणण ती अशी सहजतन ननघाली करक तसया सादरकतसयामला काय जग जजकलयासारख वाटत ह मी अनिवलय तवहा ववनती एकाच तमही कधी जवहा एखादया नाटकाला जाल तवहा सवम कलाकाराना जरर परतसयकष िटा आणण दाद दया

- परददप नाईक

16

नाटक माझी आवड माझा ववरगळा

नाटकाची आवड मला नककी कधी लागली ह मला सागता यणार नाही पण आज जर कणी मला तझा आवडता छद कठला असा परशन ववचारला तर नाटकाभशवाय दसर माझया मनात काही यऊ शकणार

नाही ह मी अगदी खातरीन साग शकत

शाळत असताना मी नाटकात िाग घयायच तवहा नाटक करायला मजा यायची तसयानतर बरच वषम नाटकाचा आणण माझा सबध आला नाही पण काही वषापवषी नाटयगधार गरपच वटवट नाटक पादहल आणण मी अकषरश िारावन गल ह ज काही आपण बघतोय त आपलयाला खप आवडतय आणण

आपलयाला पण ह करायचय अस जण माझ मन त नाटक सपपयत मला सागत होत मी नाटयगधार गरप जॉईन कला आणण नाटकवाली झाल त आजपयत तशीच आह

सरवातीला ननषपाप नाटकासाठी मक-अप

आणण कॉसचयमस करायच काम भमळाल तला हव तर एखादी परजकटस बघायला य पण तझयावर आह थट शो ला आलीस तरी चालल अस मला सागणयात आल होत मी परजकटस बघायला गल तवहा मला सगळ त इतक

आवडल की पढचया सगळया परजकटससला मी हजर होत तवहा नाटक बसायची परोसस अगदी जवळन बघायला भमळाली पढ मोरची मावशी नाटकासाठी आधी कोररओगरािी आणण नतर ररपलसमट ऍकटर महणन काम

भमळाल नाच बसवण आणण ऍजकटग करण हही मी नततकच एनजॉय कल परष नाटकात करिरता रगमच

करायचा होता बलकआउट मय िकत ३० सकदात सट चा पणम कायापालट करायचा होता एवढ सगळ

सटमय बदल करताना आमचया सगळयाचाच गोधळ होऊ लागला इतकया कमी वळात अधारात बऱयाच

गोषटीची न-आण करताना गडबड होऊ नय महणन मी अगदी पदधतशीरपण assignments तयार कलया हया माणसान डावीकडचया दसऱया ववगतन यायच अमक वसत ठवायची आणण तमक वसत दसऱया माणसाचया मदतीन उजवया बाजचया नतसऱया ववगतन बाहर घऊन जायची वगर वगर आणण ऍजकटग

बरोबर सगळयाची हया सट चजचीपण परजकटस करन घतली हयाचा पढ िायदा मला रणागण हया नाटकासाठी झाला ५० हन अचधक कलाकार तसयाच कॉसचयम चजस तलवारीची अदलाबदली परॉपसची न-आण बकडरॉप बदलण १७ िानगडी पण काटकोरपण पदधतशीरपण सगळ कलयान नाटक सखरप पार पडल एवढा पदधतशीरपणा मी माझया नोकरीत दाखवला असता तर आज कठलया कठ गल असत असो passion भशवाय काही होत नाही हच खर

मला नाटकात ऍकटर महणन सटजवर जवढी मजा यत तवढीच पडदयामाग काम करायला सदधा यत सट बनवण तो उिा करण परॉपटी गोळा करण लाईटस साऊडस भशकण करण ह नततकच आनदायी असत नाटक चाल असताना नटावर लाईटचा एखादा सपॉट यतो तवहा परकषक महणन तो आपलयाला कदाचचत जाणवतही नाही करकवा एखाद हलकस बकगराऊड मयभसक वाजल तर तसयाकड आपल लकषही

17

जाणार नाही पण ती परतसयक गोषट नाटकाला अचधकाचधक जजवत करत असत तो अनिव अचधकाचधक

खरा करत असत एखादा सवाद करकवा नटान िकलल वाकय जवहा आपलयाला काळजाला हात घालत

असत तवहा तसयात लाईटस चा आणण बकगराऊड मयभसकचाही मोठा वाटा असतो ह सगळ बघणयात

भशकणयात आणण करणयात मला िार मजा यत

नाटकान मला काय ददल माझ अमररकतल कटब महणाव अशी माणस ददली उतसतमोतसतम

गोषटी करत राहायचा यास ददला तसयासाठी लागणारी ऊजाम ददली मी नाटकात अखड बडालली असत महणन माझा नवरा आणण माझी मलगी मला सतत नाव ठवत असतात पण तसयाना तसयाच कौतकही नततकच वाटत तसया दोघानाही नाटकाची गोडी आह ही माझयासाठी िागयाची बाब आह अजन खप

भशकायचय नाटक करत राहायचय नाटकाचा हा परवास कधी थाबल अस वाटत नाही आणण तो थाब नय

असच सतत वाटत जग सोडन जाताना लोकाना जशी अपकषा असत की चागली बॉस होती चागली बायको होती चागली आई होती अस कणीतरी महणाव तस मला एक खरीखरी नाटकवडी बाई होती अस कणी महटल तर मज़ा आ जाएगा नाटक चाल होताना नतसरी घटा होत कटमन रजर टयनसोबत सटजचा लाल

पडदा उघडला जात असतो ववगतन समोरच परकषक ददसायला लागतात आणण माझया अगावर सरमकन

काटा यतो अगदी परतसयक वळी न चकता असा काटा अगावर पनहा पनहा यत राहो हीच ईशवरचरणी पराथमना

- शरती बोि

18

वयािपीठ आणि िादरीकरि

आपला मददा ठामपण माडणयाच अनक परकार आपण पाहतो लहानपणापासनच ही शली जोपासणयाची हळ

हळ सरवात होत इवलीशी चचगी सदधा एखादी वसत हवी असल तर लाडीगोडीन आजोबाकडन ती कशी आतसमसात करायची ह न भशकवता भशकत तसयामळ ldquoसादर करणयाचrdquo नमन ह कोणतसया परकारची मागणी आह हयावर अवलबन असतात

ldquoएक होता rdquo

ldquoकाऊrdquo

ldquoआणण एक होतीrdquo

ldquoचचऊrdquo

चचगी गोषट सागायला भशकत तसयाची ही सरवात मग असत शबदाचीमाळ आणण वाकयाची जळवाजळव

ldquoआई आई आज न आज न काय झाल मादहत आहrdquo

ldquoअग चचग चप न ग जरा बघत नाहीस का मी कामात आह तrdquo ldquoदहची सारखी टकळी चालrdquo ldquoजा झाडाला पाणी घालन

यrdquo

आपणच कौतक आणण मागमदशमन करणयाऐवजी ववचाराना मजजाव घालतो परगलितला खटीत करतो अथवा महणतो ldquoथाब जरा माझ ऐकrdquo ldquoउगाच लहान तोडी मोठा घास घऊ नकोrdquo

या न अशा अनक परकारच सिाषण आपण अनकदा ऐकतो

मला इकड कनडात भशकषकषकची नोकरी भमळाली अगदी पराथभमक

वगामपासन त हायसकलचया ववदयारथयाना भशकवणयाची मला सधी भमळाली बोलत असताना कणालाही मयच न तोडणयाचा ननयम

पाळण मलाही खप कठीण गल पण मय मय बोलन लहान मलाची ववचारगगा तोडणयाचा तसयाचा आतसमववशवास कमी करणयाचा आपण जण ववडा उचलतो

मजललका पदहलीत असतानाचा करकससा नतला गोषट सागायची िार हौस माझयापढ भसहगजमनपरमाण नतच िाषण

असायच इतकी सदर उतससाहान कथा कथन करणारी ही ववददयाथषी नी सपधत नककी पदहला िमाक पटकवणार अशया

मोठया आशन मी नतच नाव नतचया वयोगटात नोदाववल खप तयारी यणाऱया जाणाऱयाला ती नतची कहाणी ऐकवत अस

पण इतकया मोठया जनसमदायासमोर उि रादहलयावर तोडात अगठा घालन झगयाचा गोळा गोळा करणारा नतचा दहरमसलला भमनी माउचा चहरा मातर मी कधीच ववसरणार नाही सिाधीटपणा यायला आता जासतच वळ लागणार होता

19

मजललकाच जस झाल तसच माझही झाल मजललका तरी लहान होती मी साधारण सातवीत असन

ससकत भशकायला नवीनच सरवात झाली होती वयानसार बढाया मारायची जडलली सवय ससकत वकततसव

सपधत िाग घणयाचा ननणमय सविाव अबोल भलखाणात काहीच मदत लागलली आठवत नाही वयाकरणदह शदध

भलदहण आणण बोलण यात िरक असतो बोलण आणण त सदधा िकत १००-१२५ लोकासमोर कठीण काहीच नवहत

पण वयासपीठावर गलयावर हातापायात ज काही कापर िरल महणता १०० -१२५ चा जमाव हा अथाग

जनसागरासारखा जाणवला एकही शबद तोडातन िटना ससकत रादहल बाजला अहो साध मराठी शबददह

आठवनात कसबस िान सावरन परीकषकाकडन वळ मागन घऊन मी परत माझया जागवर आल वाटल थोडया वळान झपल परत वयासपीठावर गल पण छ आतातर दातखीळच बसली हसाव रडाव की भसतसारख ldquoह धरणी मला पोटात घrdquo अस महणाव आता ना मी काही बोलत होत ना जागची हलत होत माझया शरीराची हालचाल

महणज कवळ होत चळाचळा कापण पढच काही ददसना हातातला कागदही गळन पडला शवटी पररकषकानी मला अलगद आधार दऊन सावकाश वयासपीठावरन खाली आणन माझया आईचया ताबयात ददल हशशआईचया मायची ती उब खरोखरच सगळ ldquoअपराधrdquo पोटात घालणारी होती तसयानतर बरच वषम मी वयासपीठावर िाषण

करायला गलयाच समरत नाही

रोदहणी िाट उिम बबीताई याचयाकड कथक नतसय मी अगदी लहानपणापासन भशकत होत तसयाची मला मनापासन आवड होती आमचया ववदयाचथमनीचा समहही खळीमळीचा एकमकीला परोतससाहन दणारा होता समह नतसय आणण जगलबदीही मी बरचदा सवीकारली नाचातल तोड चगरकया हाविाव िटवकम काही कशात कमी नसायची वयासपीठावर ना कधी छातीत धडधड झाली की कापर िरल उलट उतससितमपण बधद होऊन नाचणयाची मजाच काही ननराळी वाटली समहान िाग घण आणण एकटयान कायमिम करण हयात िरक आह अथामत या गोषटीला काही अपवाद असतात

माझया चलत िावाचया साखरपडयात आईन माझा नाचाचा कायमिम ठरवला एकटीच होत मी रगमचावर भितीबबती नवहती पण तसयावळी वनीमदरण आणण परकषपण यावर कलाकार करकती अवलबन असतो याचा परतसयकष अनिव आला टपवर लागलल तबलयाच

बोल मला रगमचावर अजजबात ऐक आल नाहीत नशीब इतकच होत

करक टप सर झालयाची खण आणण माझया नाचाची सरवात हयाचा ततोतत मळ जमला होता टप काय गात होती आणण मी काय नाचत

होत हयाचा ताळमळ असणयाची गरजच योगान नवहती माझा नाच

आणण सगीत याच synchronization झाल होत कायमिम साचबद

आणण पवमतयारीपरता मयामददत असलयान तो यशसवीररतसया पार पडला नभशबान हा परकार कणाचया लकषात आला नाही पण मी मातर धडा भशकल तो महणज रगीत तालीम असायलाच

हवी

वननमदरणाची चाचणी वहायला हवी थोडकयात आणखी एक ldquoलजजासपदrdquo embarassing पररजसथतीतन मी सही सलामत सटल होत पधरा- सोळा वषाची असताना आणखी एक सधी चालन आली ती महणज आतरराजजीय

नाटयसपधत िाग घणयाची नाटकाच नाव होत ldquoएखादयाच नशीबrdquo एका सपरभसदध मराठी नटीचया ददगदशमनाखाली

20

काम करणयाच िागय मला भमळाल मयतरापयत टाळयाचया परनतसादाचया अदाजानसार अस वाटल की ह नाटक

नककी शयमतीत पढ सरकणार

नाटकातील सवाद ह पाठ असण जजतक महतसवाच नततकच नाटकात पातरामधली एकमकाला ओळखन असणयाची गरज महतसवाची एकमकाना वाकयाशवटचया शबदाचा clue धरन राहणयाची अतसयत

आवशयक असत Prompter स दा कायमदकष असावा लागतो सवादामधली गती नततकीच महतसवाची िाडणाच

वादवववादाच सवाद झटापटीन उडाव लागतात गिीर सवादातील आणण मनातलया िावनाची चलबबचल ही परसतत

करणयाची खबी वगवगळी आमचया नाटकामय एक िाग असा होता की िाऊ आणण वदहनीचया वादवववादानतर

चहऱयावरचया करपान अवववादहत रादहलली अतसयत परमळ बदहण वदहनीची बाज घत - वदहनीन नतचयावर नसत

आरोप लादल असताना सदधा तडिदार आणण मऊ शबदामधली ही जगलबदी करकती महतसवाची असणार इथ शबदाची गती महतसवाची आणण सवादाची नको तवहा पनरकती घातकची नमकी नतथच माशी भशकली परसगावधान

ठऊन जरी नाटक वयवजसथत पढ सरकल तरी दोन सकदाचया एका वाकयाचया पनरकतीन आणण तसयामळ गतीत

पडललया िरकामळ आमच नाटक शयमतीत उतरणयाऐवजी ldquoउतसतजनाथमrdquo गटावयनतररकत कोणतसयाही पाररतोवषकाचया लायकीला उतरल नाही नाटकाचा tempo तवहढाच महतसवाचा ही सधी कणी सागाव मला दसयाम ददशनही नऊ शकली असती

शाळा कॉलज ऑकरिस बबझनस आणण सवम कलाच यथानरप परदशमन हया सवाना ldquoसादरीकरणrdquo शलीची जोड असण महतसवाच वाटणारच उतसतर अमररकत

ldquoसादरीकरणrdquo ह घरोघरी ददसन यत अगदी तयार

िाजीवरही कोथीबीर ववखरली की नतच रप बदलत

ननरननराळया मायमातन आणण अगणणत

रगसगतीतन अितपवम आकती आणण वसतचचतर

ननमामण होतात काही वळा ववसगतीतन साधलली सगती िार आकषमक होऊ शकत

मी उतसतर अमररकत इतकयासाठीच महणत की सादरीकरणाची कला आह इथ मळातच खप पाया धरन जोपासली गली आह पररपणम झगयात सडौल बायाची (करकचन बाधलली कबर) बताचयाच सवरपाची मदहला अतसयत

आकषमक आणण िल घालणारी ठरत आता काही चोखदळ वाचक माझया मताशी कदाचचत सहमत नाही होणार पण

सवम सामानय रपरखा असलली सतरी मकप आणण रगरगोटीनी नाही का सरख ददसत सतत डौलात चालणारी आणण

टापटीपीत राहणारी मादाम आणण कबरला पदर धरन तरातरा चालणारी मदहला हयात जमीन असमानाचा िरक

असतो जरा तलना करा आणण तमचा दषटीकोन बदला सादरीकरण ह नककी महतसवाच ठरल

कलतील सादरीकरण ह नतथ ननमामण कललया वातावरणामळ अचधक खलन ददसत परगत दशामय असलल

बागकाम ननसगमरमय दठकाण बाधकाम वसतभशलप पाशवमिमीमळ अचधकच उठावदार ददसतात नसता खचम करन उपयोग नसतो तसयामागचा अभयास आणण सौदयमदषटी नतच परदशमन करणयात महतसवाच असत

21

माझयामत हया सवाच जण बाळकडच यथील

भशकषण पदधतीत रज लागत थोड माग वळन

पादहलत तर लहान मलाचया Kindergarten

concerts कड पहा आठवत असलया तर

तसयामाग मलानीच रगवलल तयार कलल

पाठीमागच रगमचावरच props वशिषा आणण तालसराची कलली वयवसथा कौतकासपद असत भशकषकषका आणण ववदयाथषी सवतः तसयात िाग घतात आणण अभयासाबरोबर कला आणण शासतर भशकत भशकत कलापरदषमनही करतात

अगदी बालवगामपासन मल तसयानी कललया सशोधनाच परदशमन करतात bulletin बोडमस सादहतसय चौयम copyrights

हया सवाची तसयाना आदय जाणीव ददलली असत Entrepreneurship नाववनय originality आणण creativity

हयावर िरपर जोर ददला जोतो गगलवर मादहती भमळाली तरी तसयाचा वापर कसा करायचा ह भशकवल जात

थोडकयात मलाना तसयाचया परगलितला िरपर वाव ददला जातो चका दाखवन दणयाची िाषाही समजतदारीची non

threatening आणण ववदयारथयामला परोतससादहत करणयाची असत आतसमववशवास वाढवणयाची असत

ताबतरक परगतीन तर परदशमन आणण सादरीकरण हयामय चागलीच परगती झाली आह Power point presentations

चा आता शाळकरी मल सदधा सहजपण उपयोग कर शकतात परकषकाला कळल उमजल आणण आकलन होईल

अशापरकारच ह audio-visual medium खपच परिावी ठरत

सरवातीला महटलयापरमाण सादरीकरणाच ननरननराळ परकार ह शरोतसयाचया आणण वकतसयाचया मागणीवर अवलबन

असतात नाटय नतसय या performing arts चया मायमातन दशिाती सामाजजक पररवतमन ददलासा आणण

ननववळ आनद दणयाची भमळवणयाची आणण घडवन आणणयाची ताकद असत

आज चचगी लाडीगोडीन आजोबाना िरळ पाडत साधवगम सरल हलकी आणण अनिवान पररपकव अशी वाणी वापरन िाववकाना मतरमगध करतात Powerpoint चया मायमान ववषयाच आकलन सलि कल जात कला परदशमनात पाशवमिमी रगमच वयवसथा sound effects इतसयादीमळ कोणतसयाही परकारचा रस ननमामण करता यतो बागबगीच भशलपकती ननसगम दशमन या सवाचा मनसोकत आसवाद लटता यतो जादगाराचया जादचया परयोगात

जादगाराची चपळता आणण कलपती पणाला लावली जात तसयामळ ह मातर महटलयाभशवाय राहवत नाही ldquoददसत

तस नसत महणन जग िसतrdquo

- सौ दवयानी ढकण

22

एकच खळ

ददगदशमकान मला रगमचावर धाडलजसिपट नाही कठली रोल

नाही ददला

ज हव त कर जसिपट नाहीय त ldquoइमपरोवहrdquo कर महणाला परवश कला हळच मी थाबल थोडी थबकन

मायचया कठलया हातानी मचावर मय नल हात धरन

पणम गोधळात होत मी काहीच कळत नवहत

नाटक कठल सर होत हच माहीत नवहत

पदहल इकड नतकड मच खप मोठा होता परतसयक जण इथ आपल पातर भसदध करीत होता

नट कोण परकषक कोण तसयाचयात एक अदवय अस होत कधी परकषक कलाकार तर कधी कलाकार परकषक होत

लहान मोठ थोर वयाच कलाकार सार होत

सदढ कोणी कोणी दबळ सार ववववध तऱहच होत

िवय अशा या मचावर कलाकार हजारो होत

ववभशषठ आपलया कल परमाण पातर रगवत होत

कोणी नतमक गायक कोणी कोणी होत वकत

शासतरजञ कोणी भशकषक कोणी नत कोणी होत

साध होत सत होत िकीर सनयासी होत

साध सताचया वषामय लिग करिरत होत

चोर होत डाक होत भिकारी कोणी होत

कोणास ठाऊक ह लोक सगळ कठली जसिपट घऊन आल होत

आई बाबा ताई िाऊमामा- मावशी आतसया- काका एकच पातर ननिावत होत कधी अनक िाऱया िभमका रस िरललया या नाटकात तर िाव रगत होत करकती सख- दःख राग लोि परम मतससर िीती

जयाचया तसयाचया िभमकस अवसरन िाव ओसडत होत

पण काहीच चहर मातर मखवटयात लपल होत

खरा कठला खोटा कठला सागण कठीण होत

आनदाचया मखवटया आड दःख कणाच दडल होत

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात आह

माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात

आह माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

भमटन डोळ ववचार कला आठवल ददगदशमकाला कठ आहस काय कर सागशील का मला

इथच आह कायम जवळ तझया हळच आवाज आला पातर तझ छान रगल िकत आठवत जा मला

उमजल मला मचावर खळ एकच आह पडदया आडन यऊन पनहा पडदया आड जायच आह माझया माझया परीन माझ पातर आह मी रगवत परकाश झोताचा लोि नाही मखवट नाही मी चढवत

परत इचछा मातर आह एक पातर सदर अस रगद

पडदयाआड जाता जाता टाळी एखादी पडद

पातर माझ रगवताना िाव अस रगदत

अतःकरण सपशमन कणाच अशर एक दोन ढळदत

ननरतर या नाटकाचया ददगदशमकाला एक अस सागत

तझया नाटकाच ह छोट पातर मी असीम आनदान रगवत

परत अजम माझा ऐक जरा एवढी कपा माझयावर कर

पडदयाआडच राहद मला खळ माझा सपलयावर

पनहा कठला रोल नको इमपरोवह नको र पनहा मला मोदहत करणाऱयाया मचावर परत धाड नको र कधी मला मोदहत करणाऱया या मचावर परत धाड नको र कधी मला

-- सवाती िजय कव

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

10

लखनशलीची कलाकसरीची करामत दाखव शकतो आणण इथ बऱयाच जणाची ववकट पडत बयादटग

करणयाआधीच

कशावर भलहाव हा कठलयाही लखकाला पडणारा मळ परशन एखादा ववषय सचला की तसयावर भलदहलल

पादहलल दसर काहीतरी आठवत आणण मग ववचार यतो परत त कशाला ह चि माझया मनातही अनक वषम सर आह कववता सचत ती आपसक एखादा शबद वाकय ववचार मनात यतो मग तसयावर तमही ववसतार कर

शकता पण गोषट - कथा सागण वगळ कारण नसत वाचनादवारच नवह तर नाटक भसनमा दटवही या मायमातन सदधा आपलयावर सतत तसयाचा िडीमार होत असतो मग मला Christopher Booker याच The

Seven Basic Plots या पसतकाचा सदिम सापडला पणम वाचल नाही पण आशय कळला माझया शबदात

सागायच तर जगात िकत सात मळ कथा आहत कठलीही कथा कादबरी नाटक वगर तसया मळ सात

कथानकात मोडतात They are just the variations of the same basic stories उदारणाथम नायक आणण

नानयकची परमकथा तसयाचयात यणार अडथळ आणण शवटी एकतर यण करकवा न यण करकवा नायक - नानयकचा अनयायावर अनयाय करणाऱयावर ववजय रामायण महािारत अशया मोठमोठया कलाकती असोत नाहीतर

लहान मलाचया पचततरातलया गोषटी सवम काही िकत या सात मळ कथानकमय मोडता यतात

माझयासाठी हा एक साकषातसकार होता पाहायला गलो तर रोभमयो-जलीयटrsquo ही परमकथा लला-मजन ही परमकथा अजमन-सिदरा ची परमकथाच आणण lsquoशाकतलrsquo ही सदधा परमकथा पण शकसवपयर काभलदास वयास

करकवा इतर अनक लखक असोत तसयानी आपापलया परकार तसया कथा रगवलया पातर परसग लखनशली परतसयकाची वगळी आणण तसयामळ ती परतसयक कथा आपलयाला वगळी िासत आणण आपण तसयाचा आसवाद घऊ शकतो So itrsquos the writerrsquos interpretation that matters the most एक उदाहरण महणज Bernard Shaw याच Pygmalion आणण पलच ती िलराणी ह नाटक एकावर आधाररत दसरी कलाकती पातर तीच परसग बरचस

तच पण माझयादषटीन या दोन िककमपण सवततर उभया राह शकतील अशया कलाकती लडन मय िल

ववकणारी Eliza Doolittle असलही पण महणन मबईत िल ववकणारी एखादी lsquoमजळाrsquo नसल कशावरन

तसच एक अलीकडच उदाहरण महणज Yann Martel याच Life of Pi आणण Moacyr Scliar या बराझीलचया लखकाच Max and the Cats पसतक एकसारखी कलपना घऊन दोन वगळ लखक सवतःचया पदधतीन आणण

ववचारान तसयावर ववसतारान लखन कस कर शकतात याची उतसतम साकष

एकदा का मनाची ही अढी दर झाली की कठलयाही लखकाला कशावर भलहाव या परशनावर अडायच कारण

नाही तसयान कशावरही भलहाव तमही तमचया पदधतीन शलीन आणण कलपनाचया जोरावर त भलदहल

करक झाल माझया पदहलया नाटकाचा ववषय मला एका science journal मय वाचललया लखात सचला पण तसयातन ननमामण झाल त एक हलक-िलक काहीस

ववनोदी काहीस मनाला सपशम करणार नतसय- गीतान

सजलल अस नाटक lsquoवारा लबाड आहrsquo तीन

11

वपढयातील सतरी-परषातलया मनाची उकल करणार ह नाटक सवम वयोगटाचया परकषकाचया पसतीस उतरल

नाटयचि या या दसऱया नाटकाचा ववषय मातर मला एका इगरजी नाटकातच भमळाला तस करण योगय आह

की नाही या ववचारात मी काही काळ अडकलो आणण तवहाच वरच काही ववचार माझया मनात डोकावल त

बरचस ववचार मग मी तसया नाटकात परिाकर नाडकणषी या कालपननक नाटककाराचया तोडी घातल याही नाटकान परकषकाची परीकषा उतसतमरीतसया पास कली ववशषत िाषचा उतसतम वापर समपमक सवाद वधक

कथानक आणण पातराचा वयावसानयक नाटकाचया तोडीचा अभिनय ह सगळ रभसकाची दाद भमळवन गल

या लखनपरवासाची सरवात हा अनिव आणण तसयाला भमळालला परनतसाद आनददायक आह आणण परयतसन कला तर आपण असच आणखी चागल भलह शकतो हा आतसमववशवास वाढवणारा आह लखक वहाव ही इचछा पणम झाली अस महणण अनतशययोकती ठरल कारण अजन वयावसानयकररतसया छापन काहीच आलल नाही कदाचचत

पननाशी यायचया आधी योग यईलसदधा मातर या हौशी अशयाच सर असताना आता पढचया दोन तीन दशकात

काय भशकायच काय नवीन उदयोग करायच त ठरवायला हव

- िरश नायर

12

13

नाही ना ओळखलस मला

तझयाचसाठी तर झकारल होत मी पराणाचया सवमसवम तारामधन

तझया चाहलीनही आल होत

मी सवागातन बहरन िलन

उजळल होत लकष ददव

आतआतलया अधारात

मौनातनही गल होत

सपतसर नाचत गात

ह चचरकाळाचच नाटक सखया नानाअगी करकती िभमका--- पण होतास तच नायक

मी हरवलली खळी नानयका

करकती पातर या नाटकात

रगमच करकती ववराट

कषणिराची डोळािट

दसर नाटक दसरा थाट

- वीणा शाह

नाटक

14

नाटक आणि मी

परतसयक मराठी घरात आई एकदा तरी ह महणतच की नाटक नको कर ह जासत बाबा महणतात माझया समोर तझी ही नाटक चालायची नाहीत मराठी िाषची गमतच ननराळी खर तर माझा नाटक परवास खप लहानपणीच

सर झाला याच खर शरय माझया आई-बाबाना जात जमावापढ उि राहन बोलता आल पादहज ह तसया दोघाचही महणण होत आणण आह नाटकातन समाजाशी सवाद साधणयासाठी धाररषठ आणण कला ह भशकाव हा तसयाचा खरा मददा खरच भशकायच महटल तर नाटक खप काही भशकवत

तर माझी पदहली वादहली िभमका महणज एका िटजीची कारण याच नावान माझी ओळख आमचया सोसायटीत झाली काही काका तर मला खप वष िटजीबवा महणनच

सबोधत अस खर तर मला एकही सवाद आठवत नाही आणण नाटकही

मला जजतक आठवत त महणज माझी गौतम बदधाची िभमका पणम नाटकात एकच सवाद माझा तसया लाकडतोडयाशी आणण इतर वळी एकतर मौन करकवा यानसथ असो माझा तो सपरभसद सवाद महणज अर लाकडतोडया जोडलल पान तोडता यत पण एकदा तोडलल पान परत कधीही जोडता यत नाही महणन परतसयक

पान तोडताना खप ववचार करन तोड पण मडळी मी जमतम चौथी मय आणण हा सवाद वयसकर मडळीना सदधा ववचार करावयास िाग पाडणारा आह गमतीचा िाग असा की माझ पाठातर आणण हा तसया वयातला लाबलचक सवाद गणणत काही जळना बऱयाच वळा मी उलटच महणायचो तोडलल पण जोडता यत आणण

जोडलल तोडता यत नाही पण त खप मजशीर वाटायच सगळयाना तसया वयात त चालन जायच

तर अशी ही माझी नाटकाची वादहली वादहली आठवण पढ िारस काही नाटक कर शकलो नाही सटज वर अथामतच जीवनातील नाटक सरच राहतात मग भमतराना राजय नाटय सपधत पाहन खप कौतक वाटायच पण त

काही आपलयाला नाही जमणार बवा महणत माघार घत रादहलो

तसया नतर सधी भमळाली ती पनहा एकदा सटज वर सादरीकरण करणयाची पण या वळच आवहान जरा जासतच अवघड मराठी मायमातन भशकलला मी आणण चकक नाटक इगरजी मय खर तर माझया भमतराच कौतक इगरजी वाकयातला punch काही यईना शवटी घोकमपटटी करन तोडकया मोडकया मराठमोळया इगरजी मय सवाद कल सादर अजन

एक गड जजकला तर पण यावळी भशकायला भमळाल

की परतसयक िाषत सवाद कस महणायच आणण सवाद

कसा साधायचा सादरीकरण कस कराव

15

आता जीवनात एक सरख सधी आली एकाकरककत िभमका करणयाची ननवड झाली आणण परभशकषण सर झाल

जीवनात आपल कठ चकत आणण कठ छोटीशी दरसती करायची ह जर समजल तर जीवन जगणयाचौ मजा काही ननराळीच आह महणज गर महतसवाचा ददगदशमक हा नाटकाचा खरा गर अस मला वाटत कारण लखकाचया ववचाराना कलाकाराचया मायमातन रभसकापयत

पोहोचवणयासाठी जी दषटी हवी ती तसया ददगदशमकाचया चषमयातनच एखादा ववषयववचार माडता यण ह

कौशलयाच काम एखादया कलाकारातल कौशलय ओळखन

तसयाला योगय िभमका दण आणण तसया िभमकला साजस

सादरीकरण तसया कलाकाराकडन करवन घण हच खर ददगदशमन

असो या ददगदशमका बरोबर काम करताना खप काही भशकायला भमळाल लखकान भलदहला सवाद समजन घण

पाठातर शबदाची अचक िक पण िावनाचा समतोल शारीररक आवविामव आणण चहऱयावरील िाव नजर आणण

दषटी आवाजातील कपन पोच आणण सवरननयमन पहराव आणण सहकलाकाराना सावरण सटज वर वावरण

बकसटजला आधार दण आणण बरच काही कलाकार घडतो अस उगाच नाही महणत माझयातलया नाटयपरमी कलाकाराला जाग कल आणण घडवल सदधा त या अनिवान सगळ भशकलल सादर करकती कर शकतो ह मादहत

नाही पण परयतसन नककीच कर शकतो

शबदात करकती ताकद असत ना िाषा कठलीही असो शबद अशी काही करकमया घडवतात की कषणात हस तर कषणात

टचकन पाणी आणतात डोळयातन शबदाना िावनाची जोड दऊन शारीररक आवविामवानी तसया िभमकला परकषकापयत पोहोचवण आणण तसयाचा काळजाला भिडण ह तर भशवधनषय पलवणयाइतक कठीण आह

कलाकारात करकती कौशलय असत ह भशवधनषय पलवणयाच आपण नाटक भसनमा मय पाहतो आणण लगच

आपली परनतकरिया वयकत करतो ज आपलया काळजाला भिडल तसयाना दतो वाह-वाह ची दाद आणण ती अशी सहजतन ननघाली करक तसया सादरकतसयामला काय जग जजकलयासारख वाटत ह मी अनिवलय तवहा ववनती एकाच तमही कधी जवहा एखादया नाटकाला जाल तवहा सवम कलाकाराना जरर परतसयकष िटा आणण दाद दया

- परददप नाईक

16

नाटक माझी आवड माझा ववरगळा

नाटकाची आवड मला नककी कधी लागली ह मला सागता यणार नाही पण आज जर कणी मला तझा आवडता छद कठला असा परशन ववचारला तर नाटकाभशवाय दसर माझया मनात काही यऊ शकणार

नाही ह मी अगदी खातरीन साग शकत

शाळत असताना मी नाटकात िाग घयायच तवहा नाटक करायला मजा यायची तसयानतर बरच वषम नाटकाचा आणण माझा सबध आला नाही पण काही वषापवषी नाटयगधार गरपच वटवट नाटक पादहल आणण मी अकषरश िारावन गल ह ज काही आपण बघतोय त आपलयाला खप आवडतय आणण

आपलयाला पण ह करायचय अस जण माझ मन त नाटक सपपयत मला सागत होत मी नाटयगधार गरप जॉईन कला आणण नाटकवाली झाल त आजपयत तशीच आह

सरवातीला ननषपाप नाटकासाठी मक-अप

आणण कॉसचयमस करायच काम भमळाल तला हव तर एखादी परजकटस बघायला य पण तझयावर आह थट शो ला आलीस तरी चालल अस मला सागणयात आल होत मी परजकटस बघायला गल तवहा मला सगळ त इतक

आवडल की पढचया सगळया परजकटससला मी हजर होत तवहा नाटक बसायची परोसस अगदी जवळन बघायला भमळाली पढ मोरची मावशी नाटकासाठी आधी कोररओगरािी आणण नतर ररपलसमट ऍकटर महणन काम

भमळाल नाच बसवण आणण ऍजकटग करण हही मी नततकच एनजॉय कल परष नाटकात करिरता रगमच

करायचा होता बलकआउट मय िकत ३० सकदात सट चा पणम कायापालट करायचा होता एवढ सगळ

सटमय बदल करताना आमचया सगळयाचाच गोधळ होऊ लागला इतकया कमी वळात अधारात बऱयाच

गोषटीची न-आण करताना गडबड होऊ नय महणन मी अगदी पदधतशीरपण assignments तयार कलया हया माणसान डावीकडचया दसऱया ववगतन यायच अमक वसत ठवायची आणण तमक वसत दसऱया माणसाचया मदतीन उजवया बाजचया नतसऱया ववगतन बाहर घऊन जायची वगर वगर आणण ऍजकटग

बरोबर सगळयाची हया सट चजचीपण परजकटस करन घतली हयाचा पढ िायदा मला रणागण हया नाटकासाठी झाला ५० हन अचधक कलाकार तसयाच कॉसचयम चजस तलवारीची अदलाबदली परॉपसची न-आण बकडरॉप बदलण १७ िानगडी पण काटकोरपण पदधतशीरपण सगळ कलयान नाटक सखरप पार पडल एवढा पदधतशीरपणा मी माझया नोकरीत दाखवला असता तर आज कठलया कठ गल असत असो passion भशवाय काही होत नाही हच खर

मला नाटकात ऍकटर महणन सटजवर जवढी मजा यत तवढीच पडदयामाग काम करायला सदधा यत सट बनवण तो उिा करण परॉपटी गोळा करण लाईटस साऊडस भशकण करण ह नततकच आनदायी असत नाटक चाल असताना नटावर लाईटचा एखादा सपॉट यतो तवहा परकषक महणन तो आपलयाला कदाचचत जाणवतही नाही करकवा एखाद हलकस बकगराऊड मयभसक वाजल तर तसयाकड आपल लकषही

17

जाणार नाही पण ती परतसयक गोषट नाटकाला अचधकाचधक जजवत करत असत तो अनिव अचधकाचधक

खरा करत असत एखादा सवाद करकवा नटान िकलल वाकय जवहा आपलयाला काळजाला हात घालत

असत तवहा तसयात लाईटस चा आणण बकगराऊड मयभसकचाही मोठा वाटा असतो ह सगळ बघणयात

भशकणयात आणण करणयात मला िार मजा यत

नाटकान मला काय ददल माझ अमररकतल कटब महणाव अशी माणस ददली उतसतमोतसतम

गोषटी करत राहायचा यास ददला तसयासाठी लागणारी ऊजाम ददली मी नाटकात अखड बडालली असत महणन माझा नवरा आणण माझी मलगी मला सतत नाव ठवत असतात पण तसयाना तसयाच कौतकही नततकच वाटत तसया दोघानाही नाटकाची गोडी आह ही माझयासाठी िागयाची बाब आह अजन खप

भशकायचय नाटक करत राहायचय नाटकाचा हा परवास कधी थाबल अस वाटत नाही आणण तो थाब नय

असच सतत वाटत जग सोडन जाताना लोकाना जशी अपकषा असत की चागली बॉस होती चागली बायको होती चागली आई होती अस कणीतरी महणाव तस मला एक खरीखरी नाटकवडी बाई होती अस कणी महटल तर मज़ा आ जाएगा नाटक चाल होताना नतसरी घटा होत कटमन रजर टयनसोबत सटजचा लाल

पडदा उघडला जात असतो ववगतन समोरच परकषक ददसायला लागतात आणण माझया अगावर सरमकन

काटा यतो अगदी परतसयक वळी न चकता असा काटा अगावर पनहा पनहा यत राहो हीच ईशवरचरणी पराथमना

- शरती बोि

18

वयािपीठ आणि िादरीकरि

आपला मददा ठामपण माडणयाच अनक परकार आपण पाहतो लहानपणापासनच ही शली जोपासणयाची हळ

हळ सरवात होत इवलीशी चचगी सदधा एखादी वसत हवी असल तर लाडीगोडीन आजोबाकडन ती कशी आतसमसात करायची ह न भशकवता भशकत तसयामळ ldquoसादर करणयाचrdquo नमन ह कोणतसया परकारची मागणी आह हयावर अवलबन असतात

ldquoएक होता rdquo

ldquoकाऊrdquo

ldquoआणण एक होतीrdquo

ldquoचचऊrdquo

चचगी गोषट सागायला भशकत तसयाची ही सरवात मग असत शबदाचीमाळ आणण वाकयाची जळवाजळव

ldquoआई आई आज न आज न काय झाल मादहत आहrdquo

ldquoअग चचग चप न ग जरा बघत नाहीस का मी कामात आह तrdquo ldquoदहची सारखी टकळी चालrdquo ldquoजा झाडाला पाणी घालन

यrdquo

आपणच कौतक आणण मागमदशमन करणयाऐवजी ववचाराना मजजाव घालतो परगलितला खटीत करतो अथवा महणतो ldquoथाब जरा माझ ऐकrdquo ldquoउगाच लहान तोडी मोठा घास घऊ नकोrdquo

या न अशा अनक परकारच सिाषण आपण अनकदा ऐकतो

मला इकड कनडात भशकषकषकची नोकरी भमळाली अगदी पराथभमक

वगामपासन त हायसकलचया ववदयारथयाना भशकवणयाची मला सधी भमळाली बोलत असताना कणालाही मयच न तोडणयाचा ननयम

पाळण मलाही खप कठीण गल पण मय मय बोलन लहान मलाची ववचारगगा तोडणयाचा तसयाचा आतसमववशवास कमी करणयाचा आपण जण ववडा उचलतो

मजललका पदहलीत असतानाचा करकससा नतला गोषट सागायची िार हौस माझयापढ भसहगजमनपरमाण नतच िाषण

असायच इतकी सदर उतससाहान कथा कथन करणारी ही ववददयाथषी नी सपधत नककी पदहला िमाक पटकवणार अशया

मोठया आशन मी नतच नाव नतचया वयोगटात नोदाववल खप तयारी यणाऱया जाणाऱयाला ती नतची कहाणी ऐकवत अस

पण इतकया मोठया जनसमदायासमोर उि रादहलयावर तोडात अगठा घालन झगयाचा गोळा गोळा करणारा नतचा दहरमसलला भमनी माउचा चहरा मातर मी कधीच ववसरणार नाही सिाधीटपणा यायला आता जासतच वळ लागणार होता

19

मजललकाच जस झाल तसच माझही झाल मजललका तरी लहान होती मी साधारण सातवीत असन

ससकत भशकायला नवीनच सरवात झाली होती वयानसार बढाया मारायची जडलली सवय ससकत वकततसव

सपधत िाग घणयाचा ननणमय सविाव अबोल भलखाणात काहीच मदत लागलली आठवत नाही वयाकरणदह शदध

भलदहण आणण बोलण यात िरक असतो बोलण आणण त सदधा िकत १००-१२५ लोकासमोर कठीण काहीच नवहत

पण वयासपीठावर गलयावर हातापायात ज काही कापर िरल महणता १०० -१२५ चा जमाव हा अथाग

जनसागरासारखा जाणवला एकही शबद तोडातन िटना ससकत रादहल बाजला अहो साध मराठी शबददह

आठवनात कसबस िान सावरन परीकषकाकडन वळ मागन घऊन मी परत माझया जागवर आल वाटल थोडया वळान झपल परत वयासपीठावर गल पण छ आतातर दातखीळच बसली हसाव रडाव की भसतसारख ldquoह धरणी मला पोटात घrdquo अस महणाव आता ना मी काही बोलत होत ना जागची हलत होत माझया शरीराची हालचाल

महणज कवळ होत चळाचळा कापण पढच काही ददसना हातातला कागदही गळन पडला शवटी पररकषकानी मला अलगद आधार दऊन सावकाश वयासपीठावरन खाली आणन माझया आईचया ताबयात ददल हशशआईचया मायची ती उब खरोखरच सगळ ldquoअपराधrdquo पोटात घालणारी होती तसयानतर बरच वषम मी वयासपीठावर िाषण

करायला गलयाच समरत नाही

रोदहणी िाट उिम बबीताई याचयाकड कथक नतसय मी अगदी लहानपणापासन भशकत होत तसयाची मला मनापासन आवड होती आमचया ववदयाचथमनीचा समहही खळीमळीचा एकमकीला परोतससाहन दणारा होता समह नतसय आणण जगलबदीही मी बरचदा सवीकारली नाचातल तोड चगरकया हाविाव िटवकम काही कशात कमी नसायची वयासपीठावर ना कधी छातीत धडधड झाली की कापर िरल उलट उतससितमपण बधद होऊन नाचणयाची मजाच काही ननराळी वाटली समहान िाग घण आणण एकटयान कायमिम करण हयात िरक आह अथामत या गोषटीला काही अपवाद असतात

माझया चलत िावाचया साखरपडयात आईन माझा नाचाचा कायमिम ठरवला एकटीच होत मी रगमचावर भितीबबती नवहती पण तसयावळी वनीमदरण आणण परकषपण यावर कलाकार करकती अवलबन असतो याचा परतसयकष अनिव आला टपवर लागलल तबलयाच

बोल मला रगमचावर अजजबात ऐक आल नाहीत नशीब इतकच होत

करक टप सर झालयाची खण आणण माझया नाचाची सरवात हयाचा ततोतत मळ जमला होता टप काय गात होती आणण मी काय नाचत

होत हयाचा ताळमळ असणयाची गरजच योगान नवहती माझा नाच

आणण सगीत याच synchronization झाल होत कायमिम साचबद

आणण पवमतयारीपरता मयामददत असलयान तो यशसवीररतसया पार पडला नभशबान हा परकार कणाचया लकषात आला नाही पण मी मातर धडा भशकल तो महणज रगीत तालीम असायलाच

हवी

वननमदरणाची चाचणी वहायला हवी थोडकयात आणखी एक ldquoलजजासपदrdquo embarassing पररजसथतीतन मी सही सलामत सटल होत पधरा- सोळा वषाची असताना आणखी एक सधी चालन आली ती महणज आतरराजजीय

नाटयसपधत िाग घणयाची नाटकाच नाव होत ldquoएखादयाच नशीबrdquo एका सपरभसदध मराठी नटीचया ददगदशमनाखाली

20

काम करणयाच िागय मला भमळाल मयतरापयत टाळयाचया परनतसादाचया अदाजानसार अस वाटल की ह नाटक

नककी शयमतीत पढ सरकणार

नाटकातील सवाद ह पाठ असण जजतक महतसवाच नततकच नाटकात पातरामधली एकमकाला ओळखन असणयाची गरज महतसवाची एकमकाना वाकयाशवटचया शबदाचा clue धरन राहणयाची अतसयत

आवशयक असत Prompter स दा कायमदकष असावा लागतो सवादामधली गती नततकीच महतसवाची िाडणाच

वादवववादाच सवाद झटापटीन उडाव लागतात गिीर सवादातील आणण मनातलया िावनाची चलबबचल ही परसतत

करणयाची खबी वगवगळी आमचया नाटकामय एक िाग असा होता की िाऊ आणण वदहनीचया वादवववादानतर

चहऱयावरचया करपान अवववादहत रादहलली अतसयत परमळ बदहण वदहनीची बाज घत - वदहनीन नतचयावर नसत

आरोप लादल असताना सदधा तडिदार आणण मऊ शबदामधली ही जगलबदी करकती महतसवाची असणार इथ शबदाची गती महतसवाची आणण सवादाची नको तवहा पनरकती घातकची नमकी नतथच माशी भशकली परसगावधान

ठऊन जरी नाटक वयवजसथत पढ सरकल तरी दोन सकदाचया एका वाकयाचया पनरकतीन आणण तसयामळ गतीत

पडललया िरकामळ आमच नाटक शयमतीत उतरणयाऐवजी ldquoउतसतजनाथमrdquo गटावयनतररकत कोणतसयाही पाररतोवषकाचया लायकीला उतरल नाही नाटकाचा tempo तवहढाच महतसवाचा ही सधी कणी सागाव मला दसयाम ददशनही नऊ शकली असती

शाळा कॉलज ऑकरिस बबझनस आणण सवम कलाच यथानरप परदशमन हया सवाना ldquoसादरीकरणrdquo शलीची जोड असण महतसवाच वाटणारच उतसतर अमररकत

ldquoसादरीकरणrdquo ह घरोघरी ददसन यत अगदी तयार

िाजीवरही कोथीबीर ववखरली की नतच रप बदलत

ननरननराळया मायमातन आणण अगणणत

रगसगतीतन अितपवम आकती आणण वसतचचतर

ननमामण होतात काही वळा ववसगतीतन साधलली सगती िार आकषमक होऊ शकत

मी उतसतर अमररकत इतकयासाठीच महणत की सादरीकरणाची कला आह इथ मळातच खप पाया धरन जोपासली गली आह पररपणम झगयात सडौल बायाची (करकचन बाधलली कबर) बताचयाच सवरपाची मदहला अतसयत

आकषमक आणण िल घालणारी ठरत आता काही चोखदळ वाचक माझया मताशी कदाचचत सहमत नाही होणार पण

सवम सामानय रपरखा असलली सतरी मकप आणण रगरगोटीनी नाही का सरख ददसत सतत डौलात चालणारी आणण

टापटीपीत राहणारी मादाम आणण कबरला पदर धरन तरातरा चालणारी मदहला हयात जमीन असमानाचा िरक

असतो जरा तलना करा आणण तमचा दषटीकोन बदला सादरीकरण ह नककी महतसवाच ठरल

कलतील सादरीकरण ह नतथ ननमामण कललया वातावरणामळ अचधक खलन ददसत परगत दशामय असलल

बागकाम ननसगमरमय दठकाण बाधकाम वसतभशलप पाशवमिमीमळ अचधकच उठावदार ददसतात नसता खचम करन उपयोग नसतो तसयामागचा अभयास आणण सौदयमदषटी नतच परदशमन करणयात महतसवाच असत

21

माझयामत हया सवाच जण बाळकडच यथील

भशकषण पदधतीत रज लागत थोड माग वळन

पादहलत तर लहान मलाचया Kindergarten

concerts कड पहा आठवत असलया तर

तसयामाग मलानीच रगवलल तयार कलल

पाठीमागच रगमचावरच props वशिषा आणण तालसराची कलली वयवसथा कौतकासपद असत भशकषकषका आणण ववदयाथषी सवतः तसयात िाग घतात आणण अभयासाबरोबर कला आणण शासतर भशकत भशकत कलापरदषमनही करतात

अगदी बालवगामपासन मल तसयानी कललया सशोधनाच परदशमन करतात bulletin बोडमस सादहतसय चौयम copyrights

हया सवाची तसयाना आदय जाणीव ददलली असत Entrepreneurship नाववनय originality आणण creativity

हयावर िरपर जोर ददला जोतो गगलवर मादहती भमळाली तरी तसयाचा वापर कसा करायचा ह भशकवल जात

थोडकयात मलाना तसयाचया परगलितला िरपर वाव ददला जातो चका दाखवन दणयाची िाषाही समजतदारीची non

threatening आणण ववदयारथयामला परोतससादहत करणयाची असत आतसमववशवास वाढवणयाची असत

ताबतरक परगतीन तर परदशमन आणण सादरीकरण हयामय चागलीच परगती झाली आह Power point presentations

चा आता शाळकरी मल सदधा सहजपण उपयोग कर शकतात परकषकाला कळल उमजल आणण आकलन होईल

अशापरकारच ह audio-visual medium खपच परिावी ठरत

सरवातीला महटलयापरमाण सादरीकरणाच ननरननराळ परकार ह शरोतसयाचया आणण वकतसयाचया मागणीवर अवलबन

असतात नाटय नतसय या performing arts चया मायमातन दशिाती सामाजजक पररवतमन ददलासा आणण

ननववळ आनद दणयाची भमळवणयाची आणण घडवन आणणयाची ताकद असत

आज चचगी लाडीगोडीन आजोबाना िरळ पाडत साधवगम सरल हलकी आणण अनिवान पररपकव अशी वाणी वापरन िाववकाना मतरमगध करतात Powerpoint चया मायमान ववषयाच आकलन सलि कल जात कला परदशमनात पाशवमिमी रगमच वयवसथा sound effects इतसयादीमळ कोणतसयाही परकारचा रस ननमामण करता यतो बागबगीच भशलपकती ननसगम दशमन या सवाचा मनसोकत आसवाद लटता यतो जादगाराचया जादचया परयोगात

जादगाराची चपळता आणण कलपती पणाला लावली जात तसयामळ ह मातर महटलयाभशवाय राहवत नाही ldquoददसत

तस नसत महणन जग िसतrdquo

- सौ दवयानी ढकण

22

एकच खळ

ददगदशमकान मला रगमचावर धाडलजसिपट नाही कठली रोल

नाही ददला

ज हव त कर जसिपट नाहीय त ldquoइमपरोवहrdquo कर महणाला परवश कला हळच मी थाबल थोडी थबकन

मायचया कठलया हातानी मचावर मय नल हात धरन

पणम गोधळात होत मी काहीच कळत नवहत

नाटक कठल सर होत हच माहीत नवहत

पदहल इकड नतकड मच खप मोठा होता परतसयक जण इथ आपल पातर भसदध करीत होता

नट कोण परकषक कोण तसयाचयात एक अदवय अस होत कधी परकषक कलाकार तर कधी कलाकार परकषक होत

लहान मोठ थोर वयाच कलाकार सार होत

सदढ कोणी कोणी दबळ सार ववववध तऱहच होत

िवय अशा या मचावर कलाकार हजारो होत

ववभशषठ आपलया कल परमाण पातर रगवत होत

कोणी नतमक गायक कोणी कोणी होत वकत

शासतरजञ कोणी भशकषक कोणी नत कोणी होत

साध होत सत होत िकीर सनयासी होत

साध सताचया वषामय लिग करिरत होत

चोर होत डाक होत भिकारी कोणी होत

कोणास ठाऊक ह लोक सगळ कठली जसिपट घऊन आल होत

आई बाबा ताई िाऊमामा- मावशी आतसया- काका एकच पातर ननिावत होत कधी अनक िाऱया िभमका रस िरललया या नाटकात तर िाव रगत होत करकती सख- दःख राग लोि परम मतससर िीती

जयाचया तसयाचया िभमकस अवसरन िाव ओसडत होत

पण काहीच चहर मातर मखवटयात लपल होत

खरा कठला खोटा कठला सागण कठीण होत

आनदाचया मखवटया आड दःख कणाच दडल होत

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात आह

माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात

आह माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

भमटन डोळ ववचार कला आठवल ददगदशमकाला कठ आहस काय कर सागशील का मला

इथच आह कायम जवळ तझया हळच आवाज आला पातर तझ छान रगल िकत आठवत जा मला

उमजल मला मचावर खळ एकच आह पडदया आडन यऊन पनहा पडदया आड जायच आह माझया माझया परीन माझ पातर आह मी रगवत परकाश झोताचा लोि नाही मखवट नाही मी चढवत

परत इचछा मातर आह एक पातर सदर अस रगद

पडदयाआड जाता जाता टाळी एखादी पडद

पातर माझ रगवताना िाव अस रगदत

अतःकरण सपशमन कणाच अशर एक दोन ढळदत

ननरतर या नाटकाचया ददगदशमकाला एक अस सागत

तझया नाटकाच ह छोट पातर मी असीम आनदान रगवत

परत अजम माझा ऐक जरा एवढी कपा माझयावर कर

पडदयाआडच राहद मला खळ माझा सपलयावर

पनहा कठला रोल नको इमपरोवह नको र पनहा मला मोदहत करणाऱयाया मचावर परत धाड नको र कधी मला मोदहत करणाऱया या मचावर परत धाड नको र कधी मला

-- सवाती िजय कव

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

11

वपढयातील सतरी-परषातलया मनाची उकल करणार ह नाटक सवम वयोगटाचया परकषकाचया पसतीस उतरल

नाटयचि या या दसऱया नाटकाचा ववषय मातर मला एका इगरजी नाटकातच भमळाला तस करण योगय आह

की नाही या ववचारात मी काही काळ अडकलो आणण तवहाच वरच काही ववचार माझया मनात डोकावल त

बरचस ववचार मग मी तसया नाटकात परिाकर नाडकणषी या कालपननक नाटककाराचया तोडी घातल याही नाटकान परकषकाची परीकषा उतसतमरीतसया पास कली ववशषत िाषचा उतसतम वापर समपमक सवाद वधक

कथानक आणण पातराचा वयावसानयक नाटकाचया तोडीचा अभिनय ह सगळ रभसकाची दाद भमळवन गल

या लखनपरवासाची सरवात हा अनिव आणण तसयाला भमळालला परनतसाद आनददायक आह आणण परयतसन कला तर आपण असच आणखी चागल भलह शकतो हा आतसमववशवास वाढवणारा आह लखक वहाव ही इचछा पणम झाली अस महणण अनतशययोकती ठरल कारण अजन वयावसानयकररतसया छापन काहीच आलल नाही कदाचचत

पननाशी यायचया आधी योग यईलसदधा मातर या हौशी अशयाच सर असताना आता पढचया दोन तीन दशकात

काय भशकायच काय नवीन उदयोग करायच त ठरवायला हव

- िरश नायर

12

13

नाही ना ओळखलस मला

तझयाचसाठी तर झकारल होत मी पराणाचया सवमसवम तारामधन

तझया चाहलीनही आल होत

मी सवागातन बहरन िलन

उजळल होत लकष ददव

आतआतलया अधारात

मौनातनही गल होत

सपतसर नाचत गात

ह चचरकाळाचच नाटक सखया नानाअगी करकती िभमका--- पण होतास तच नायक

मी हरवलली खळी नानयका

करकती पातर या नाटकात

रगमच करकती ववराट

कषणिराची डोळािट

दसर नाटक दसरा थाट

- वीणा शाह

नाटक

14

नाटक आणि मी

परतसयक मराठी घरात आई एकदा तरी ह महणतच की नाटक नको कर ह जासत बाबा महणतात माझया समोर तझी ही नाटक चालायची नाहीत मराठी िाषची गमतच ननराळी खर तर माझा नाटक परवास खप लहानपणीच

सर झाला याच खर शरय माझया आई-बाबाना जात जमावापढ उि राहन बोलता आल पादहज ह तसया दोघाचही महणण होत आणण आह नाटकातन समाजाशी सवाद साधणयासाठी धाररषठ आणण कला ह भशकाव हा तसयाचा खरा मददा खरच भशकायच महटल तर नाटक खप काही भशकवत

तर माझी पदहली वादहली िभमका महणज एका िटजीची कारण याच नावान माझी ओळख आमचया सोसायटीत झाली काही काका तर मला खप वष िटजीबवा महणनच

सबोधत अस खर तर मला एकही सवाद आठवत नाही आणण नाटकही

मला जजतक आठवत त महणज माझी गौतम बदधाची िभमका पणम नाटकात एकच सवाद माझा तसया लाकडतोडयाशी आणण इतर वळी एकतर मौन करकवा यानसथ असो माझा तो सपरभसद सवाद महणज अर लाकडतोडया जोडलल पान तोडता यत पण एकदा तोडलल पान परत कधीही जोडता यत नाही महणन परतसयक

पान तोडताना खप ववचार करन तोड पण मडळी मी जमतम चौथी मय आणण हा सवाद वयसकर मडळीना सदधा ववचार करावयास िाग पाडणारा आह गमतीचा िाग असा की माझ पाठातर आणण हा तसया वयातला लाबलचक सवाद गणणत काही जळना बऱयाच वळा मी उलटच महणायचो तोडलल पण जोडता यत आणण

जोडलल तोडता यत नाही पण त खप मजशीर वाटायच सगळयाना तसया वयात त चालन जायच

तर अशी ही माझी नाटकाची वादहली वादहली आठवण पढ िारस काही नाटक कर शकलो नाही सटज वर अथामतच जीवनातील नाटक सरच राहतात मग भमतराना राजय नाटय सपधत पाहन खप कौतक वाटायच पण त

काही आपलयाला नाही जमणार बवा महणत माघार घत रादहलो

तसया नतर सधी भमळाली ती पनहा एकदा सटज वर सादरीकरण करणयाची पण या वळच आवहान जरा जासतच अवघड मराठी मायमातन भशकलला मी आणण चकक नाटक इगरजी मय खर तर माझया भमतराच कौतक इगरजी वाकयातला punch काही यईना शवटी घोकमपटटी करन तोडकया मोडकया मराठमोळया इगरजी मय सवाद कल सादर अजन

एक गड जजकला तर पण यावळी भशकायला भमळाल

की परतसयक िाषत सवाद कस महणायच आणण सवाद

कसा साधायचा सादरीकरण कस कराव

15

आता जीवनात एक सरख सधी आली एकाकरककत िभमका करणयाची ननवड झाली आणण परभशकषण सर झाल

जीवनात आपल कठ चकत आणण कठ छोटीशी दरसती करायची ह जर समजल तर जीवन जगणयाचौ मजा काही ननराळीच आह महणज गर महतसवाचा ददगदशमक हा नाटकाचा खरा गर अस मला वाटत कारण लखकाचया ववचाराना कलाकाराचया मायमातन रभसकापयत

पोहोचवणयासाठी जी दषटी हवी ती तसया ददगदशमकाचया चषमयातनच एखादा ववषयववचार माडता यण ह

कौशलयाच काम एखादया कलाकारातल कौशलय ओळखन

तसयाला योगय िभमका दण आणण तसया िभमकला साजस

सादरीकरण तसया कलाकाराकडन करवन घण हच खर ददगदशमन

असो या ददगदशमका बरोबर काम करताना खप काही भशकायला भमळाल लखकान भलदहला सवाद समजन घण

पाठातर शबदाची अचक िक पण िावनाचा समतोल शारीररक आवविामव आणण चहऱयावरील िाव नजर आणण

दषटी आवाजातील कपन पोच आणण सवरननयमन पहराव आणण सहकलाकाराना सावरण सटज वर वावरण

बकसटजला आधार दण आणण बरच काही कलाकार घडतो अस उगाच नाही महणत माझयातलया नाटयपरमी कलाकाराला जाग कल आणण घडवल सदधा त या अनिवान सगळ भशकलल सादर करकती कर शकतो ह मादहत

नाही पण परयतसन नककीच कर शकतो

शबदात करकती ताकद असत ना िाषा कठलीही असो शबद अशी काही करकमया घडवतात की कषणात हस तर कषणात

टचकन पाणी आणतात डोळयातन शबदाना िावनाची जोड दऊन शारीररक आवविामवानी तसया िभमकला परकषकापयत पोहोचवण आणण तसयाचा काळजाला भिडण ह तर भशवधनषय पलवणयाइतक कठीण आह

कलाकारात करकती कौशलय असत ह भशवधनषय पलवणयाच आपण नाटक भसनमा मय पाहतो आणण लगच

आपली परनतकरिया वयकत करतो ज आपलया काळजाला भिडल तसयाना दतो वाह-वाह ची दाद आणण ती अशी सहजतन ननघाली करक तसया सादरकतसयामला काय जग जजकलयासारख वाटत ह मी अनिवलय तवहा ववनती एकाच तमही कधी जवहा एखादया नाटकाला जाल तवहा सवम कलाकाराना जरर परतसयकष िटा आणण दाद दया

- परददप नाईक

16

नाटक माझी आवड माझा ववरगळा

नाटकाची आवड मला नककी कधी लागली ह मला सागता यणार नाही पण आज जर कणी मला तझा आवडता छद कठला असा परशन ववचारला तर नाटकाभशवाय दसर माझया मनात काही यऊ शकणार

नाही ह मी अगदी खातरीन साग शकत

शाळत असताना मी नाटकात िाग घयायच तवहा नाटक करायला मजा यायची तसयानतर बरच वषम नाटकाचा आणण माझा सबध आला नाही पण काही वषापवषी नाटयगधार गरपच वटवट नाटक पादहल आणण मी अकषरश िारावन गल ह ज काही आपण बघतोय त आपलयाला खप आवडतय आणण

आपलयाला पण ह करायचय अस जण माझ मन त नाटक सपपयत मला सागत होत मी नाटयगधार गरप जॉईन कला आणण नाटकवाली झाल त आजपयत तशीच आह

सरवातीला ननषपाप नाटकासाठी मक-अप

आणण कॉसचयमस करायच काम भमळाल तला हव तर एखादी परजकटस बघायला य पण तझयावर आह थट शो ला आलीस तरी चालल अस मला सागणयात आल होत मी परजकटस बघायला गल तवहा मला सगळ त इतक

आवडल की पढचया सगळया परजकटससला मी हजर होत तवहा नाटक बसायची परोसस अगदी जवळन बघायला भमळाली पढ मोरची मावशी नाटकासाठी आधी कोररओगरािी आणण नतर ररपलसमट ऍकटर महणन काम

भमळाल नाच बसवण आणण ऍजकटग करण हही मी नततकच एनजॉय कल परष नाटकात करिरता रगमच

करायचा होता बलकआउट मय िकत ३० सकदात सट चा पणम कायापालट करायचा होता एवढ सगळ

सटमय बदल करताना आमचया सगळयाचाच गोधळ होऊ लागला इतकया कमी वळात अधारात बऱयाच

गोषटीची न-आण करताना गडबड होऊ नय महणन मी अगदी पदधतशीरपण assignments तयार कलया हया माणसान डावीकडचया दसऱया ववगतन यायच अमक वसत ठवायची आणण तमक वसत दसऱया माणसाचया मदतीन उजवया बाजचया नतसऱया ववगतन बाहर घऊन जायची वगर वगर आणण ऍजकटग

बरोबर सगळयाची हया सट चजचीपण परजकटस करन घतली हयाचा पढ िायदा मला रणागण हया नाटकासाठी झाला ५० हन अचधक कलाकार तसयाच कॉसचयम चजस तलवारीची अदलाबदली परॉपसची न-आण बकडरॉप बदलण १७ िानगडी पण काटकोरपण पदधतशीरपण सगळ कलयान नाटक सखरप पार पडल एवढा पदधतशीरपणा मी माझया नोकरीत दाखवला असता तर आज कठलया कठ गल असत असो passion भशवाय काही होत नाही हच खर

मला नाटकात ऍकटर महणन सटजवर जवढी मजा यत तवढीच पडदयामाग काम करायला सदधा यत सट बनवण तो उिा करण परॉपटी गोळा करण लाईटस साऊडस भशकण करण ह नततकच आनदायी असत नाटक चाल असताना नटावर लाईटचा एखादा सपॉट यतो तवहा परकषक महणन तो आपलयाला कदाचचत जाणवतही नाही करकवा एखाद हलकस बकगराऊड मयभसक वाजल तर तसयाकड आपल लकषही

17

जाणार नाही पण ती परतसयक गोषट नाटकाला अचधकाचधक जजवत करत असत तो अनिव अचधकाचधक

खरा करत असत एखादा सवाद करकवा नटान िकलल वाकय जवहा आपलयाला काळजाला हात घालत

असत तवहा तसयात लाईटस चा आणण बकगराऊड मयभसकचाही मोठा वाटा असतो ह सगळ बघणयात

भशकणयात आणण करणयात मला िार मजा यत

नाटकान मला काय ददल माझ अमररकतल कटब महणाव अशी माणस ददली उतसतमोतसतम

गोषटी करत राहायचा यास ददला तसयासाठी लागणारी ऊजाम ददली मी नाटकात अखड बडालली असत महणन माझा नवरा आणण माझी मलगी मला सतत नाव ठवत असतात पण तसयाना तसयाच कौतकही नततकच वाटत तसया दोघानाही नाटकाची गोडी आह ही माझयासाठी िागयाची बाब आह अजन खप

भशकायचय नाटक करत राहायचय नाटकाचा हा परवास कधी थाबल अस वाटत नाही आणण तो थाब नय

असच सतत वाटत जग सोडन जाताना लोकाना जशी अपकषा असत की चागली बॉस होती चागली बायको होती चागली आई होती अस कणीतरी महणाव तस मला एक खरीखरी नाटकवडी बाई होती अस कणी महटल तर मज़ा आ जाएगा नाटक चाल होताना नतसरी घटा होत कटमन रजर टयनसोबत सटजचा लाल

पडदा उघडला जात असतो ववगतन समोरच परकषक ददसायला लागतात आणण माझया अगावर सरमकन

काटा यतो अगदी परतसयक वळी न चकता असा काटा अगावर पनहा पनहा यत राहो हीच ईशवरचरणी पराथमना

- शरती बोि

18

वयािपीठ आणि िादरीकरि

आपला मददा ठामपण माडणयाच अनक परकार आपण पाहतो लहानपणापासनच ही शली जोपासणयाची हळ

हळ सरवात होत इवलीशी चचगी सदधा एखादी वसत हवी असल तर लाडीगोडीन आजोबाकडन ती कशी आतसमसात करायची ह न भशकवता भशकत तसयामळ ldquoसादर करणयाचrdquo नमन ह कोणतसया परकारची मागणी आह हयावर अवलबन असतात

ldquoएक होता rdquo

ldquoकाऊrdquo

ldquoआणण एक होतीrdquo

ldquoचचऊrdquo

चचगी गोषट सागायला भशकत तसयाची ही सरवात मग असत शबदाचीमाळ आणण वाकयाची जळवाजळव

ldquoआई आई आज न आज न काय झाल मादहत आहrdquo

ldquoअग चचग चप न ग जरा बघत नाहीस का मी कामात आह तrdquo ldquoदहची सारखी टकळी चालrdquo ldquoजा झाडाला पाणी घालन

यrdquo

आपणच कौतक आणण मागमदशमन करणयाऐवजी ववचाराना मजजाव घालतो परगलितला खटीत करतो अथवा महणतो ldquoथाब जरा माझ ऐकrdquo ldquoउगाच लहान तोडी मोठा घास घऊ नकोrdquo

या न अशा अनक परकारच सिाषण आपण अनकदा ऐकतो

मला इकड कनडात भशकषकषकची नोकरी भमळाली अगदी पराथभमक

वगामपासन त हायसकलचया ववदयारथयाना भशकवणयाची मला सधी भमळाली बोलत असताना कणालाही मयच न तोडणयाचा ननयम

पाळण मलाही खप कठीण गल पण मय मय बोलन लहान मलाची ववचारगगा तोडणयाचा तसयाचा आतसमववशवास कमी करणयाचा आपण जण ववडा उचलतो

मजललका पदहलीत असतानाचा करकससा नतला गोषट सागायची िार हौस माझयापढ भसहगजमनपरमाण नतच िाषण

असायच इतकी सदर उतससाहान कथा कथन करणारी ही ववददयाथषी नी सपधत नककी पदहला िमाक पटकवणार अशया

मोठया आशन मी नतच नाव नतचया वयोगटात नोदाववल खप तयारी यणाऱया जाणाऱयाला ती नतची कहाणी ऐकवत अस

पण इतकया मोठया जनसमदायासमोर उि रादहलयावर तोडात अगठा घालन झगयाचा गोळा गोळा करणारा नतचा दहरमसलला भमनी माउचा चहरा मातर मी कधीच ववसरणार नाही सिाधीटपणा यायला आता जासतच वळ लागणार होता

19

मजललकाच जस झाल तसच माझही झाल मजललका तरी लहान होती मी साधारण सातवीत असन

ससकत भशकायला नवीनच सरवात झाली होती वयानसार बढाया मारायची जडलली सवय ससकत वकततसव

सपधत िाग घणयाचा ननणमय सविाव अबोल भलखाणात काहीच मदत लागलली आठवत नाही वयाकरणदह शदध

भलदहण आणण बोलण यात िरक असतो बोलण आणण त सदधा िकत १००-१२५ लोकासमोर कठीण काहीच नवहत

पण वयासपीठावर गलयावर हातापायात ज काही कापर िरल महणता १०० -१२५ चा जमाव हा अथाग

जनसागरासारखा जाणवला एकही शबद तोडातन िटना ससकत रादहल बाजला अहो साध मराठी शबददह

आठवनात कसबस िान सावरन परीकषकाकडन वळ मागन घऊन मी परत माझया जागवर आल वाटल थोडया वळान झपल परत वयासपीठावर गल पण छ आतातर दातखीळच बसली हसाव रडाव की भसतसारख ldquoह धरणी मला पोटात घrdquo अस महणाव आता ना मी काही बोलत होत ना जागची हलत होत माझया शरीराची हालचाल

महणज कवळ होत चळाचळा कापण पढच काही ददसना हातातला कागदही गळन पडला शवटी पररकषकानी मला अलगद आधार दऊन सावकाश वयासपीठावरन खाली आणन माझया आईचया ताबयात ददल हशशआईचया मायची ती उब खरोखरच सगळ ldquoअपराधrdquo पोटात घालणारी होती तसयानतर बरच वषम मी वयासपीठावर िाषण

करायला गलयाच समरत नाही

रोदहणी िाट उिम बबीताई याचयाकड कथक नतसय मी अगदी लहानपणापासन भशकत होत तसयाची मला मनापासन आवड होती आमचया ववदयाचथमनीचा समहही खळीमळीचा एकमकीला परोतससाहन दणारा होता समह नतसय आणण जगलबदीही मी बरचदा सवीकारली नाचातल तोड चगरकया हाविाव िटवकम काही कशात कमी नसायची वयासपीठावर ना कधी छातीत धडधड झाली की कापर िरल उलट उतससितमपण बधद होऊन नाचणयाची मजाच काही ननराळी वाटली समहान िाग घण आणण एकटयान कायमिम करण हयात िरक आह अथामत या गोषटीला काही अपवाद असतात

माझया चलत िावाचया साखरपडयात आईन माझा नाचाचा कायमिम ठरवला एकटीच होत मी रगमचावर भितीबबती नवहती पण तसयावळी वनीमदरण आणण परकषपण यावर कलाकार करकती अवलबन असतो याचा परतसयकष अनिव आला टपवर लागलल तबलयाच

बोल मला रगमचावर अजजबात ऐक आल नाहीत नशीब इतकच होत

करक टप सर झालयाची खण आणण माझया नाचाची सरवात हयाचा ततोतत मळ जमला होता टप काय गात होती आणण मी काय नाचत

होत हयाचा ताळमळ असणयाची गरजच योगान नवहती माझा नाच

आणण सगीत याच synchronization झाल होत कायमिम साचबद

आणण पवमतयारीपरता मयामददत असलयान तो यशसवीररतसया पार पडला नभशबान हा परकार कणाचया लकषात आला नाही पण मी मातर धडा भशकल तो महणज रगीत तालीम असायलाच

हवी

वननमदरणाची चाचणी वहायला हवी थोडकयात आणखी एक ldquoलजजासपदrdquo embarassing पररजसथतीतन मी सही सलामत सटल होत पधरा- सोळा वषाची असताना आणखी एक सधी चालन आली ती महणज आतरराजजीय

नाटयसपधत िाग घणयाची नाटकाच नाव होत ldquoएखादयाच नशीबrdquo एका सपरभसदध मराठी नटीचया ददगदशमनाखाली

20

काम करणयाच िागय मला भमळाल मयतरापयत टाळयाचया परनतसादाचया अदाजानसार अस वाटल की ह नाटक

नककी शयमतीत पढ सरकणार

नाटकातील सवाद ह पाठ असण जजतक महतसवाच नततकच नाटकात पातरामधली एकमकाला ओळखन असणयाची गरज महतसवाची एकमकाना वाकयाशवटचया शबदाचा clue धरन राहणयाची अतसयत

आवशयक असत Prompter स दा कायमदकष असावा लागतो सवादामधली गती नततकीच महतसवाची िाडणाच

वादवववादाच सवाद झटापटीन उडाव लागतात गिीर सवादातील आणण मनातलया िावनाची चलबबचल ही परसतत

करणयाची खबी वगवगळी आमचया नाटकामय एक िाग असा होता की िाऊ आणण वदहनीचया वादवववादानतर

चहऱयावरचया करपान अवववादहत रादहलली अतसयत परमळ बदहण वदहनीची बाज घत - वदहनीन नतचयावर नसत

आरोप लादल असताना सदधा तडिदार आणण मऊ शबदामधली ही जगलबदी करकती महतसवाची असणार इथ शबदाची गती महतसवाची आणण सवादाची नको तवहा पनरकती घातकची नमकी नतथच माशी भशकली परसगावधान

ठऊन जरी नाटक वयवजसथत पढ सरकल तरी दोन सकदाचया एका वाकयाचया पनरकतीन आणण तसयामळ गतीत

पडललया िरकामळ आमच नाटक शयमतीत उतरणयाऐवजी ldquoउतसतजनाथमrdquo गटावयनतररकत कोणतसयाही पाररतोवषकाचया लायकीला उतरल नाही नाटकाचा tempo तवहढाच महतसवाचा ही सधी कणी सागाव मला दसयाम ददशनही नऊ शकली असती

शाळा कॉलज ऑकरिस बबझनस आणण सवम कलाच यथानरप परदशमन हया सवाना ldquoसादरीकरणrdquo शलीची जोड असण महतसवाच वाटणारच उतसतर अमररकत

ldquoसादरीकरणrdquo ह घरोघरी ददसन यत अगदी तयार

िाजीवरही कोथीबीर ववखरली की नतच रप बदलत

ननरननराळया मायमातन आणण अगणणत

रगसगतीतन अितपवम आकती आणण वसतचचतर

ननमामण होतात काही वळा ववसगतीतन साधलली सगती िार आकषमक होऊ शकत

मी उतसतर अमररकत इतकयासाठीच महणत की सादरीकरणाची कला आह इथ मळातच खप पाया धरन जोपासली गली आह पररपणम झगयात सडौल बायाची (करकचन बाधलली कबर) बताचयाच सवरपाची मदहला अतसयत

आकषमक आणण िल घालणारी ठरत आता काही चोखदळ वाचक माझया मताशी कदाचचत सहमत नाही होणार पण

सवम सामानय रपरखा असलली सतरी मकप आणण रगरगोटीनी नाही का सरख ददसत सतत डौलात चालणारी आणण

टापटीपीत राहणारी मादाम आणण कबरला पदर धरन तरातरा चालणारी मदहला हयात जमीन असमानाचा िरक

असतो जरा तलना करा आणण तमचा दषटीकोन बदला सादरीकरण ह नककी महतसवाच ठरल

कलतील सादरीकरण ह नतथ ननमामण कललया वातावरणामळ अचधक खलन ददसत परगत दशामय असलल

बागकाम ननसगमरमय दठकाण बाधकाम वसतभशलप पाशवमिमीमळ अचधकच उठावदार ददसतात नसता खचम करन उपयोग नसतो तसयामागचा अभयास आणण सौदयमदषटी नतच परदशमन करणयात महतसवाच असत

21

माझयामत हया सवाच जण बाळकडच यथील

भशकषण पदधतीत रज लागत थोड माग वळन

पादहलत तर लहान मलाचया Kindergarten

concerts कड पहा आठवत असलया तर

तसयामाग मलानीच रगवलल तयार कलल

पाठीमागच रगमचावरच props वशिषा आणण तालसराची कलली वयवसथा कौतकासपद असत भशकषकषका आणण ववदयाथषी सवतः तसयात िाग घतात आणण अभयासाबरोबर कला आणण शासतर भशकत भशकत कलापरदषमनही करतात

अगदी बालवगामपासन मल तसयानी कललया सशोधनाच परदशमन करतात bulletin बोडमस सादहतसय चौयम copyrights

हया सवाची तसयाना आदय जाणीव ददलली असत Entrepreneurship नाववनय originality आणण creativity

हयावर िरपर जोर ददला जोतो गगलवर मादहती भमळाली तरी तसयाचा वापर कसा करायचा ह भशकवल जात

थोडकयात मलाना तसयाचया परगलितला िरपर वाव ददला जातो चका दाखवन दणयाची िाषाही समजतदारीची non

threatening आणण ववदयारथयामला परोतससादहत करणयाची असत आतसमववशवास वाढवणयाची असत

ताबतरक परगतीन तर परदशमन आणण सादरीकरण हयामय चागलीच परगती झाली आह Power point presentations

चा आता शाळकरी मल सदधा सहजपण उपयोग कर शकतात परकषकाला कळल उमजल आणण आकलन होईल

अशापरकारच ह audio-visual medium खपच परिावी ठरत

सरवातीला महटलयापरमाण सादरीकरणाच ननरननराळ परकार ह शरोतसयाचया आणण वकतसयाचया मागणीवर अवलबन

असतात नाटय नतसय या performing arts चया मायमातन दशिाती सामाजजक पररवतमन ददलासा आणण

ननववळ आनद दणयाची भमळवणयाची आणण घडवन आणणयाची ताकद असत

आज चचगी लाडीगोडीन आजोबाना िरळ पाडत साधवगम सरल हलकी आणण अनिवान पररपकव अशी वाणी वापरन िाववकाना मतरमगध करतात Powerpoint चया मायमान ववषयाच आकलन सलि कल जात कला परदशमनात पाशवमिमी रगमच वयवसथा sound effects इतसयादीमळ कोणतसयाही परकारचा रस ननमामण करता यतो बागबगीच भशलपकती ननसगम दशमन या सवाचा मनसोकत आसवाद लटता यतो जादगाराचया जादचया परयोगात

जादगाराची चपळता आणण कलपती पणाला लावली जात तसयामळ ह मातर महटलयाभशवाय राहवत नाही ldquoददसत

तस नसत महणन जग िसतrdquo

- सौ दवयानी ढकण

22

एकच खळ

ददगदशमकान मला रगमचावर धाडलजसिपट नाही कठली रोल

नाही ददला

ज हव त कर जसिपट नाहीय त ldquoइमपरोवहrdquo कर महणाला परवश कला हळच मी थाबल थोडी थबकन

मायचया कठलया हातानी मचावर मय नल हात धरन

पणम गोधळात होत मी काहीच कळत नवहत

नाटक कठल सर होत हच माहीत नवहत

पदहल इकड नतकड मच खप मोठा होता परतसयक जण इथ आपल पातर भसदध करीत होता

नट कोण परकषक कोण तसयाचयात एक अदवय अस होत कधी परकषक कलाकार तर कधी कलाकार परकषक होत

लहान मोठ थोर वयाच कलाकार सार होत

सदढ कोणी कोणी दबळ सार ववववध तऱहच होत

िवय अशा या मचावर कलाकार हजारो होत

ववभशषठ आपलया कल परमाण पातर रगवत होत

कोणी नतमक गायक कोणी कोणी होत वकत

शासतरजञ कोणी भशकषक कोणी नत कोणी होत

साध होत सत होत िकीर सनयासी होत

साध सताचया वषामय लिग करिरत होत

चोर होत डाक होत भिकारी कोणी होत

कोणास ठाऊक ह लोक सगळ कठली जसिपट घऊन आल होत

आई बाबा ताई िाऊमामा- मावशी आतसया- काका एकच पातर ननिावत होत कधी अनक िाऱया िभमका रस िरललया या नाटकात तर िाव रगत होत करकती सख- दःख राग लोि परम मतससर िीती

जयाचया तसयाचया िभमकस अवसरन िाव ओसडत होत

पण काहीच चहर मातर मखवटयात लपल होत

खरा कठला खोटा कठला सागण कठीण होत

आनदाचया मखवटया आड दःख कणाच दडल होत

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात आह

माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात

आह माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

भमटन डोळ ववचार कला आठवल ददगदशमकाला कठ आहस काय कर सागशील का मला

इथच आह कायम जवळ तझया हळच आवाज आला पातर तझ छान रगल िकत आठवत जा मला

उमजल मला मचावर खळ एकच आह पडदया आडन यऊन पनहा पडदया आड जायच आह माझया माझया परीन माझ पातर आह मी रगवत परकाश झोताचा लोि नाही मखवट नाही मी चढवत

परत इचछा मातर आह एक पातर सदर अस रगद

पडदयाआड जाता जाता टाळी एखादी पडद

पातर माझ रगवताना िाव अस रगदत

अतःकरण सपशमन कणाच अशर एक दोन ढळदत

ननरतर या नाटकाचया ददगदशमकाला एक अस सागत

तझया नाटकाच ह छोट पातर मी असीम आनदान रगवत

परत अजम माझा ऐक जरा एवढी कपा माझयावर कर

पडदयाआडच राहद मला खळ माझा सपलयावर

पनहा कठला रोल नको इमपरोवह नको र पनहा मला मोदहत करणाऱयाया मचावर परत धाड नको र कधी मला मोदहत करणाऱया या मचावर परत धाड नको र कधी मला

-- सवाती िजय कव

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

12

13

नाही ना ओळखलस मला

तझयाचसाठी तर झकारल होत मी पराणाचया सवमसवम तारामधन

तझया चाहलीनही आल होत

मी सवागातन बहरन िलन

उजळल होत लकष ददव

आतआतलया अधारात

मौनातनही गल होत

सपतसर नाचत गात

ह चचरकाळाचच नाटक सखया नानाअगी करकती िभमका--- पण होतास तच नायक

मी हरवलली खळी नानयका

करकती पातर या नाटकात

रगमच करकती ववराट

कषणिराची डोळािट

दसर नाटक दसरा थाट

- वीणा शाह

नाटक

14

नाटक आणि मी

परतसयक मराठी घरात आई एकदा तरी ह महणतच की नाटक नको कर ह जासत बाबा महणतात माझया समोर तझी ही नाटक चालायची नाहीत मराठी िाषची गमतच ननराळी खर तर माझा नाटक परवास खप लहानपणीच

सर झाला याच खर शरय माझया आई-बाबाना जात जमावापढ उि राहन बोलता आल पादहज ह तसया दोघाचही महणण होत आणण आह नाटकातन समाजाशी सवाद साधणयासाठी धाररषठ आणण कला ह भशकाव हा तसयाचा खरा मददा खरच भशकायच महटल तर नाटक खप काही भशकवत

तर माझी पदहली वादहली िभमका महणज एका िटजीची कारण याच नावान माझी ओळख आमचया सोसायटीत झाली काही काका तर मला खप वष िटजीबवा महणनच

सबोधत अस खर तर मला एकही सवाद आठवत नाही आणण नाटकही

मला जजतक आठवत त महणज माझी गौतम बदधाची िभमका पणम नाटकात एकच सवाद माझा तसया लाकडतोडयाशी आणण इतर वळी एकतर मौन करकवा यानसथ असो माझा तो सपरभसद सवाद महणज अर लाकडतोडया जोडलल पान तोडता यत पण एकदा तोडलल पान परत कधीही जोडता यत नाही महणन परतसयक

पान तोडताना खप ववचार करन तोड पण मडळी मी जमतम चौथी मय आणण हा सवाद वयसकर मडळीना सदधा ववचार करावयास िाग पाडणारा आह गमतीचा िाग असा की माझ पाठातर आणण हा तसया वयातला लाबलचक सवाद गणणत काही जळना बऱयाच वळा मी उलटच महणायचो तोडलल पण जोडता यत आणण

जोडलल तोडता यत नाही पण त खप मजशीर वाटायच सगळयाना तसया वयात त चालन जायच

तर अशी ही माझी नाटकाची वादहली वादहली आठवण पढ िारस काही नाटक कर शकलो नाही सटज वर अथामतच जीवनातील नाटक सरच राहतात मग भमतराना राजय नाटय सपधत पाहन खप कौतक वाटायच पण त

काही आपलयाला नाही जमणार बवा महणत माघार घत रादहलो

तसया नतर सधी भमळाली ती पनहा एकदा सटज वर सादरीकरण करणयाची पण या वळच आवहान जरा जासतच अवघड मराठी मायमातन भशकलला मी आणण चकक नाटक इगरजी मय खर तर माझया भमतराच कौतक इगरजी वाकयातला punch काही यईना शवटी घोकमपटटी करन तोडकया मोडकया मराठमोळया इगरजी मय सवाद कल सादर अजन

एक गड जजकला तर पण यावळी भशकायला भमळाल

की परतसयक िाषत सवाद कस महणायच आणण सवाद

कसा साधायचा सादरीकरण कस कराव

15

आता जीवनात एक सरख सधी आली एकाकरककत िभमका करणयाची ननवड झाली आणण परभशकषण सर झाल

जीवनात आपल कठ चकत आणण कठ छोटीशी दरसती करायची ह जर समजल तर जीवन जगणयाचौ मजा काही ननराळीच आह महणज गर महतसवाचा ददगदशमक हा नाटकाचा खरा गर अस मला वाटत कारण लखकाचया ववचाराना कलाकाराचया मायमातन रभसकापयत

पोहोचवणयासाठी जी दषटी हवी ती तसया ददगदशमकाचया चषमयातनच एखादा ववषयववचार माडता यण ह

कौशलयाच काम एखादया कलाकारातल कौशलय ओळखन

तसयाला योगय िभमका दण आणण तसया िभमकला साजस

सादरीकरण तसया कलाकाराकडन करवन घण हच खर ददगदशमन

असो या ददगदशमका बरोबर काम करताना खप काही भशकायला भमळाल लखकान भलदहला सवाद समजन घण

पाठातर शबदाची अचक िक पण िावनाचा समतोल शारीररक आवविामव आणण चहऱयावरील िाव नजर आणण

दषटी आवाजातील कपन पोच आणण सवरननयमन पहराव आणण सहकलाकाराना सावरण सटज वर वावरण

बकसटजला आधार दण आणण बरच काही कलाकार घडतो अस उगाच नाही महणत माझयातलया नाटयपरमी कलाकाराला जाग कल आणण घडवल सदधा त या अनिवान सगळ भशकलल सादर करकती कर शकतो ह मादहत

नाही पण परयतसन नककीच कर शकतो

शबदात करकती ताकद असत ना िाषा कठलीही असो शबद अशी काही करकमया घडवतात की कषणात हस तर कषणात

टचकन पाणी आणतात डोळयातन शबदाना िावनाची जोड दऊन शारीररक आवविामवानी तसया िभमकला परकषकापयत पोहोचवण आणण तसयाचा काळजाला भिडण ह तर भशवधनषय पलवणयाइतक कठीण आह

कलाकारात करकती कौशलय असत ह भशवधनषय पलवणयाच आपण नाटक भसनमा मय पाहतो आणण लगच

आपली परनतकरिया वयकत करतो ज आपलया काळजाला भिडल तसयाना दतो वाह-वाह ची दाद आणण ती अशी सहजतन ननघाली करक तसया सादरकतसयामला काय जग जजकलयासारख वाटत ह मी अनिवलय तवहा ववनती एकाच तमही कधी जवहा एखादया नाटकाला जाल तवहा सवम कलाकाराना जरर परतसयकष िटा आणण दाद दया

- परददप नाईक

16

नाटक माझी आवड माझा ववरगळा

नाटकाची आवड मला नककी कधी लागली ह मला सागता यणार नाही पण आज जर कणी मला तझा आवडता छद कठला असा परशन ववचारला तर नाटकाभशवाय दसर माझया मनात काही यऊ शकणार

नाही ह मी अगदी खातरीन साग शकत

शाळत असताना मी नाटकात िाग घयायच तवहा नाटक करायला मजा यायची तसयानतर बरच वषम नाटकाचा आणण माझा सबध आला नाही पण काही वषापवषी नाटयगधार गरपच वटवट नाटक पादहल आणण मी अकषरश िारावन गल ह ज काही आपण बघतोय त आपलयाला खप आवडतय आणण

आपलयाला पण ह करायचय अस जण माझ मन त नाटक सपपयत मला सागत होत मी नाटयगधार गरप जॉईन कला आणण नाटकवाली झाल त आजपयत तशीच आह

सरवातीला ननषपाप नाटकासाठी मक-अप

आणण कॉसचयमस करायच काम भमळाल तला हव तर एखादी परजकटस बघायला य पण तझयावर आह थट शो ला आलीस तरी चालल अस मला सागणयात आल होत मी परजकटस बघायला गल तवहा मला सगळ त इतक

आवडल की पढचया सगळया परजकटससला मी हजर होत तवहा नाटक बसायची परोसस अगदी जवळन बघायला भमळाली पढ मोरची मावशी नाटकासाठी आधी कोररओगरािी आणण नतर ररपलसमट ऍकटर महणन काम

भमळाल नाच बसवण आणण ऍजकटग करण हही मी नततकच एनजॉय कल परष नाटकात करिरता रगमच

करायचा होता बलकआउट मय िकत ३० सकदात सट चा पणम कायापालट करायचा होता एवढ सगळ

सटमय बदल करताना आमचया सगळयाचाच गोधळ होऊ लागला इतकया कमी वळात अधारात बऱयाच

गोषटीची न-आण करताना गडबड होऊ नय महणन मी अगदी पदधतशीरपण assignments तयार कलया हया माणसान डावीकडचया दसऱया ववगतन यायच अमक वसत ठवायची आणण तमक वसत दसऱया माणसाचया मदतीन उजवया बाजचया नतसऱया ववगतन बाहर घऊन जायची वगर वगर आणण ऍजकटग

बरोबर सगळयाची हया सट चजचीपण परजकटस करन घतली हयाचा पढ िायदा मला रणागण हया नाटकासाठी झाला ५० हन अचधक कलाकार तसयाच कॉसचयम चजस तलवारीची अदलाबदली परॉपसची न-आण बकडरॉप बदलण १७ िानगडी पण काटकोरपण पदधतशीरपण सगळ कलयान नाटक सखरप पार पडल एवढा पदधतशीरपणा मी माझया नोकरीत दाखवला असता तर आज कठलया कठ गल असत असो passion भशवाय काही होत नाही हच खर

मला नाटकात ऍकटर महणन सटजवर जवढी मजा यत तवढीच पडदयामाग काम करायला सदधा यत सट बनवण तो उिा करण परॉपटी गोळा करण लाईटस साऊडस भशकण करण ह नततकच आनदायी असत नाटक चाल असताना नटावर लाईटचा एखादा सपॉट यतो तवहा परकषक महणन तो आपलयाला कदाचचत जाणवतही नाही करकवा एखाद हलकस बकगराऊड मयभसक वाजल तर तसयाकड आपल लकषही

17

जाणार नाही पण ती परतसयक गोषट नाटकाला अचधकाचधक जजवत करत असत तो अनिव अचधकाचधक

खरा करत असत एखादा सवाद करकवा नटान िकलल वाकय जवहा आपलयाला काळजाला हात घालत

असत तवहा तसयात लाईटस चा आणण बकगराऊड मयभसकचाही मोठा वाटा असतो ह सगळ बघणयात

भशकणयात आणण करणयात मला िार मजा यत

नाटकान मला काय ददल माझ अमररकतल कटब महणाव अशी माणस ददली उतसतमोतसतम

गोषटी करत राहायचा यास ददला तसयासाठी लागणारी ऊजाम ददली मी नाटकात अखड बडालली असत महणन माझा नवरा आणण माझी मलगी मला सतत नाव ठवत असतात पण तसयाना तसयाच कौतकही नततकच वाटत तसया दोघानाही नाटकाची गोडी आह ही माझयासाठी िागयाची बाब आह अजन खप

भशकायचय नाटक करत राहायचय नाटकाचा हा परवास कधी थाबल अस वाटत नाही आणण तो थाब नय

असच सतत वाटत जग सोडन जाताना लोकाना जशी अपकषा असत की चागली बॉस होती चागली बायको होती चागली आई होती अस कणीतरी महणाव तस मला एक खरीखरी नाटकवडी बाई होती अस कणी महटल तर मज़ा आ जाएगा नाटक चाल होताना नतसरी घटा होत कटमन रजर टयनसोबत सटजचा लाल

पडदा उघडला जात असतो ववगतन समोरच परकषक ददसायला लागतात आणण माझया अगावर सरमकन

काटा यतो अगदी परतसयक वळी न चकता असा काटा अगावर पनहा पनहा यत राहो हीच ईशवरचरणी पराथमना

- शरती बोि

18

वयािपीठ आणि िादरीकरि

आपला मददा ठामपण माडणयाच अनक परकार आपण पाहतो लहानपणापासनच ही शली जोपासणयाची हळ

हळ सरवात होत इवलीशी चचगी सदधा एखादी वसत हवी असल तर लाडीगोडीन आजोबाकडन ती कशी आतसमसात करायची ह न भशकवता भशकत तसयामळ ldquoसादर करणयाचrdquo नमन ह कोणतसया परकारची मागणी आह हयावर अवलबन असतात

ldquoएक होता rdquo

ldquoकाऊrdquo

ldquoआणण एक होतीrdquo

ldquoचचऊrdquo

चचगी गोषट सागायला भशकत तसयाची ही सरवात मग असत शबदाचीमाळ आणण वाकयाची जळवाजळव

ldquoआई आई आज न आज न काय झाल मादहत आहrdquo

ldquoअग चचग चप न ग जरा बघत नाहीस का मी कामात आह तrdquo ldquoदहची सारखी टकळी चालrdquo ldquoजा झाडाला पाणी घालन

यrdquo

आपणच कौतक आणण मागमदशमन करणयाऐवजी ववचाराना मजजाव घालतो परगलितला खटीत करतो अथवा महणतो ldquoथाब जरा माझ ऐकrdquo ldquoउगाच लहान तोडी मोठा घास घऊ नकोrdquo

या न अशा अनक परकारच सिाषण आपण अनकदा ऐकतो

मला इकड कनडात भशकषकषकची नोकरी भमळाली अगदी पराथभमक

वगामपासन त हायसकलचया ववदयारथयाना भशकवणयाची मला सधी भमळाली बोलत असताना कणालाही मयच न तोडणयाचा ननयम

पाळण मलाही खप कठीण गल पण मय मय बोलन लहान मलाची ववचारगगा तोडणयाचा तसयाचा आतसमववशवास कमी करणयाचा आपण जण ववडा उचलतो

मजललका पदहलीत असतानाचा करकससा नतला गोषट सागायची िार हौस माझयापढ भसहगजमनपरमाण नतच िाषण

असायच इतकी सदर उतससाहान कथा कथन करणारी ही ववददयाथषी नी सपधत नककी पदहला िमाक पटकवणार अशया

मोठया आशन मी नतच नाव नतचया वयोगटात नोदाववल खप तयारी यणाऱया जाणाऱयाला ती नतची कहाणी ऐकवत अस

पण इतकया मोठया जनसमदायासमोर उि रादहलयावर तोडात अगठा घालन झगयाचा गोळा गोळा करणारा नतचा दहरमसलला भमनी माउचा चहरा मातर मी कधीच ववसरणार नाही सिाधीटपणा यायला आता जासतच वळ लागणार होता

19

मजललकाच जस झाल तसच माझही झाल मजललका तरी लहान होती मी साधारण सातवीत असन

ससकत भशकायला नवीनच सरवात झाली होती वयानसार बढाया मारायची जडलली सवय ससकत वकततसव

सपधत िाग घणयाचा ननणमय सविाव अबोल भलखाणात काहीच मदत लागलली आठवत नाही वयाकरणदह शदध

भलदहण आणण बोलण यात िरक असतो बोलण आणण त सदधा िकत १००-१२५ लोकासमोर कठीण काहीच नवहत

पण वयासपीठावर गलयावर हातापायात ज काही कापर िरल महणता १०० -१२५ चा जमाव हा अथाग

जनसागरासारखा जाणवला एकही शबद तोडातन िटना ससकत रादहल बाजला अहो साध मराठी शबददह

आठवनात कसबस िान सावरन परीकषकाकडन वळ मागन घऊन मी परत माझया जागवर आल वाटल थोडया वळान झपल परत वयासपीठावर गल पण छ आतातर दातखीळच बसली हसाव रडाव की भसतसारख ldquoह धरणी मला पोटात घrdquo अस महणाव आता ना मी काही बोलत होत ना जागची हलत होत माझया शरीराची हालचाल

महणज कवळ होत चळाचळा कापण पढच काही ददसना हातातला कागदही गळन पडला शवटी पररकषकानी मला अलगद आधार दऊन सावकाश वयासपीठावरन खाली आणन माझया आईचया ताबयात ददल हशशआईचया मायची ती उब खरोखरच सगळ ldquoअपराधrdquo पोटात घालणारी होती तसयानतर बरच वषम मी वयासपीठावर िाषण

करायला गलयाच समरत नाही

रोदहणी िाट उिम बबीताई याचयाकड कथक नतसय मी अगदी लहानपणापासन भशकत होत तसयाची मला मनापासन आवड होती आमचया ववदयाचथमनीचा समहही खळीमळीचा एकमकीला परोतससाहन दणारा होता समह नतसय आणण जगलबदीही मी बरचदा सवीकारली नाचातल तोड चगरकया हाविाव िटवकम काही कशात कमी नसायची वयासपीठावर ना कधी छातीत धडधड झाली की कापर िरल उलट उतससितमपण बधद होऊन नाचणयाची मजाच काही ननराळी वाटली समहान िाग घण आणण एकटयान कायमिम करण हयात िरक आह अथामत या गोषटीला काही अपवाद असतात

माझया चलत िावाचया साखरपडयात आईन माझा नाचाचा कायमिम ठरवला एकटीच होत मी रगमचावर भितीबबती नवहती पण तसयावळी वनीमदरण आणण परकषपण यावर कलाकार करकती अवलबन असतो याचा परतसयकष अनिव आला टपवर लागलल तबलयाच

बोल मला रगमचावर अजजबात ऐक आल नाहीत नशीब इतकच होत

करक टप सर झालयाची खण आणण माझया नाचाची सरवात हयाचा ततोतत मळ जमला होता टप काय गात होती आणण मी काय नाचत

होत हयाचा ताळमळ असणयाची गरजच योगान नवहती माझा नाच

आणण सगीत याच synchronization झाल होत कायमिम साचबद

आणण पवमतयारीपरता मयामददत असलयान तो यशसवीररतसया पार पडला नभशबान हा परकार कणाचया लकषात आला नाही पण मी मातर धडा भशकल तो महणज रगीत तालीम असायलाच

हवी

वननमदरणाची चाचणी वहायला हवी थोडकयात आणखी एक ldquoलजजासपदrdquo embarassing पररजसथतीतन मी सही सलामत सटल होत पधरा- सोळा वषाची असताना आणखी एक सधी चालन आली ती महणज आतरराजजीय

नाटयसपधत िाग घणयाची नाटकाच नाव होत ldquoएखादयाच नशीबrdquo एका सपरभसदध मराठी नटीचया ददगदशमनाखाली

20

काम करणयाच िागय मला भमळाल मयतरापयत टाळयाचया परनतसादाचया अदाजानसार अस वाटल की ह नाटक

नककी शयमतीत पढ सरकणार

नाटकातील सवाद ह पाठ असण जजतक महतसवाच नततकच नाटकात पातरामधली एकमकाला ओळखन असणयाची गरज महतसवाची एकमकाना वाकयाशवटचया शबदाचा clue धरन राहणयाची अतसयत

आवशयक असत Prompter स दा कायमदकष असावा लागतो सवादामधली गती नततकीच महतसवाची िाडणाच

वादवववादाच सवाद झटापटीन उडाव लागतात गिीर सवादातील आणण मनातलया िावनाची चलबबचल ही परसतत

करणयाची खबी वगवगळी आमचया नाटकामय एक िाग असा होता की िाऊ आणण वदहनीचया वादवववादानतर

चहऱयावरचया करपान अवववादहत रादहलली अतसयत परमळ बदहण वदहनीची बाज घत - वदहनीन नतचयावर नसत

आरोप लादल असताना सदधा तडिदार आणण मऊ शबदामधली ही जगलबदी करकती महतसवाची असणार इथ शबदाची गती महतसवाची आणण सवादाची नको तवहा पनरकती घातकची नमकी नतथच माशी भशकली परसगावधान

ठऊन जरी नाटक वयवजसथत पढ सरकल तरी दोन सकदाचया एका वाकयाचया पनरकतीन आणण तसयामळ गतीत

पडललया िरकामळ आमच नाटक शयमतीत उतरणयाऐवजी ldquoउतसतजनाथमrdquo गटावयनतररकत कोणतसयाही पाररतोवषकाचया लायकीला उतरल नाही नाटकाचा tempo तवहढाच महतसवाचा ही सधी कणी सागाव मला दसयाम ददशनही नऊ शकली असती

शाळा कॉलज ऑकरिस बबझनस आणण सवम कलाच यथानरप परदशमन हया सवाना ldquoसादरीकरणrdquo शलीची जोड असण महतसवाच वाटणारच उतसतर अमररकत

ldquoसादरीकरणrdquo ह घरोघरी ददसन यत अगदी तयार

िाजीवरही कोथीबीर ववखरली की नतच रप बदलत

ननरननराळया मायमातन आणण अगणणत

रगसगतीतन अितपवम आकती आणण वसतचचतर

ननमामण होतात काही वळा ववसगतीतन साधलली सगती िार आकषमक होऊ शकत

मी उतसतर अमररकत इतकयासाठीच महणत की सादरीकरणाची कला आह इथ मळातच खप पाया धरन जोपासली गली आह पररपणम झगयात सडौल बायाची (करकचन बाधलली कबर) बताचयाच सवरपाची मदहला अतसयत

आकषमक आणण िल घालणारी ठरत आता काही चोखदळ वाचक माझया मताशी कदाचचत सहमत नाही होणार पण

सवम सामानय रपरखा असलली सतरी मकप आणण रगरगोटीनी नाही का सरख ददसत सतत डौलात चालणारी आणण

टापटीपीत राहणारी मादाम आणण कबरला पदर धरन तरातरा चालणारी मदहला हयात जमीन असमानाचा िरक

असतो जरा तलना करा आणण तमचा दषटीकोन बदला सादरीकरण ह नककी महतसवाच ठरल

कलतील सादरीकरण ह नतथ ननमामण कललया वातावरणामळ अचधक खलन ददसत परगत दशामय असलल

बागकाम ननसगमरमय दठकाण बाधकाम वसतभशलप पाशवमिमीमळ अचधकच उठावदार ददसतात नसता खचम करन उपयोग नसतो तसयामागचा अभयास आणण सौदयमदषटी नतच परदशमन करणयात महतसवाच असत

21

माझयामत हया सवाच जण बाळकडच यथील

भशकषण पदधतीत रज लागत थोड माग वळन

पादहलत तर लहान मलाचया Kindergarten

concerts कड पहा आठवत असलया तर

तसयामाग मलानीच रगवलल तयार कलल

पाठीमागच रगमचावरच props वशिषा आणण तालसराची कलली वयवसथा कौतकासपद असत भशकषकषका आणण ववदयाथषी सवतः तसयात िाग घतात आणण अभयासाबरोबर कला आणण शासतर भशकत भशकत कलापरदषमनही करतात

अगदी बालवगामपासन मल तसयानी कललया सशोधनाच परदशमन करतात bulletin बोडमस सादहतसय चौयम copyrights

हया सवाची तसयाना आदय जाणीव ददलली असत Entrepreneurship नाववनय originality आणण creativity

हयावर िरपर जोर ददला जोतो गगलवर मादहती भमळाली तरी तसयाचा वापर कसा करायचा ह भशकवल जात

थोडकयात मलाना तसयाचया परगलितला िरपर वाव ददला जातो चका दाखवन दणयाची िाषाही समजतदारीची non

threatening आणण ववदयारथयामला परोतससादहत करणयाची असत आतसमववशवास वाढवणयाची असत

ताबतरक परगतीन तर परदशमन आणण सादरीकरण हयामय चागलीच परगती झाली आह Power point presentations

चा आता शाळकरी मल सदधा सहजपण उपयोग कर शकतात परकषकाला कळल उमजल आणण आकलन होईल

अशापरकारच ह audio-visual medium खपच परिावी ठरत

सरवातीला महटलयापरमाण सादरीकरणाच ननरननराळ परकार ह शरोतसयाचया आणण वकतसयाचया मागणीवर अवलबन

असतात नाटय नतसय या performing arts चया मायमातन दशिाती सामाजजक पररवतमन ददलासा आणण

ननववळ आनद दणयाची भमळवणयाची आणण घडवन आणणयाची ताकद असत

आज चचगी लाडीगोडीन आजोबाना िरळ पाडत साधवगम सरल हलकी आणण अनिवान पररपकव अशी वाणी वापरन िाववकाना मतरमगध करतात Powerpoint चया मायमान ववषयाच आकलन सलि कल जात कला परदशमनात पाशवमिमी रगमच वयवसथा sound effects इतसयादीमळ कोणतसयाही परकारचा रस ननमामण करता यतो बागबगीच भशलपकती ननसगम दशमन या सवाचा मनसोकत आसवाद लटता यतो जादगाराचया जादचया परयोगात

जादगाराची चपळता आणण कलपती पणाला लावली जात तसयामळ ह मातर महटलयाभशवाय राहवत नाही ldquoददसत

तस नसत महणन जग िसतrdquo

- सौ दवयानी ढकण

22

एकच खळ

ददगदशमकान मला रगमचावर धाडलजसिपट नाही कठली रोल

नाही ददला

ज हव त कर जसिपट नाहीय त ldquoइमपरोवहrdquo कर महणाला परवश कला हळच मी थाबल थोडी थबकन

मायचया कठलया हातानी मचावर मय नल हात धरन

पणम गोधळात होत मी काहीच कळत नवहत

नाटक कठल सर होत हच माहीत नवहत

पदहल इकड नतकड मच खप मोठा होता परतसयक जण इथ आपल पातर भसदध करीत होता

नट कोण परकषक कोण तसयाचयात एक अदवय अस होत कधी परकषक कलाकार तर कधी कलाकार परकषक होत

लहान मोठ थोर वयाच कलाकार सार होत

सदढ कोणी कोणी दबळ सार ववववध तऱहच होत

िवय अशा या मचावर कलाकार हजारो होत

ववभशषठ आपलया कल परमाण पातर रगवत होत

कोणी नतमक गायक कोणी कोणी होत वकत

शासतरजञ कोणी भशकषक कोणी नत कोणी होत

साध होत सत होत िकीर सनयासी होत

साध सताचया वषामय लिग करिरत होत

चोर होत डाक होत भिकारी कोणी होत

कोणास ठाऊक ह लोक सगळ कठली जसिपट घऊन आल होत

आई बाबा ताई िाऊमामा- मावशी आतसया- काका एकच पातर ननिावत होत कधी अनक िाऱया िभमका रस िरललया या नाटकात तर िाव रगत होत करकती सख- दःख राग लोि परम मतससर िीती

जयाचया तसयाचया िभमकस अवसरन िाव ओसडत होत

पण काहीच चहर मातर मखवटयात लपल होत

खरा कठला खोटा कठला सागण कठीण होत

आनदाचया मखवटया आड दःख कणाच दडल होत

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात आह

माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात

आह माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

भमटन डोळ ववचार कला आठवल ददगदशमकाला कठ आहस काय कर सागशील का मला

इथच आह कायम जवळ तझया हळच आवाज आला पातर तझ छान रगल िकत आठवत जा मला

उमजल मला मचावर खळ एकच आह पडदया आडन यऊन पनहा पडदया आड जायच आह माझया माझया परीन माझ पातर आह मी रगवत परकाश झोताचा लोि नाही मखवट नाही मी चढवत

परत इचछा मातर आह एक पातर सदर अस रगद

पडदयाआड जाता जाता टाळी एखादी पडद

पातर माझ रगवताना िाव अस रगदत

अतःकरण सपशमन कणाच अशर एक दोन ढळदत

ननरतर या नाटकाचया ददगदशमकाला एक अस सागत

तझया नाटकाच ह छोट पातर मी असीम आनदान रगवत

परत अजम माझा ऐक जरा एवढी कपा माझयावर कर

पडदयाआडच राहद मला खळ माझा सपलयावर

पनहा कठला रोल नको इमपरोवह नको र पनहा मला मोदहत करणाऱयाया मचावर परत धाड नको र कधी मला मोदहत करणाऱया या मचावर परत धाड नको र कधी मला

-- सवाती िजय कव

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

13

नाही ना ओळखलस मला

तझयाचसाठी तर झकारल होत मी पराणाचया सवमसवम तारामधन

तझया चाहलीनही आल होत

मी सवागातन बहरन िलन

उजळल होत लकष ददव

आतआतलया अधारात

मौनातनही गल होत

सपतसर नाचत गात

ह चचरकाळाचच नाटक सखया नानाअगी करकती िभमका--- पण होतास तच नायक

मी हरवलली खळी नानयका

करकती पातर या नाटकात

रगमच करकती ववराट

कषणिराची डोळािट

दसर नाटक दसरा थाट

- वीणा शाह

नाटक

14

नाटक आणि मी

परतसयक मराठी घरात आई एकदा तरी ह महणतच की नाटक नको कर ह जासत बाबा महणतात माझया समोर तझी ही नाटक चालायची नाहीत मराठी िाषची गमतच ननराळी खर तर माझा नाटक परवास खप लहानपणीच

सर झाला याच खर शरय माझया आई-बाबाना जात जमावापढ उि राहन बोलता आल पादहज ह तसया दोघाचही महणण होत आणण आह नाटकातन समाजाशी सवाद साधणयासाठी धाररषठ आणण कला ह भशकाव हा तसयाचा खरा मददा खरच भशकायच महटल तर नाटक खप काही भशकवत

तर माझी पदहली वादहली िभमका महणज एका िटजीची कारण याच नावान माझी ओळख आमचया सोसायटीत झाली काही काका तर मला खप वष िटजीबवा महणनच

सबोधत अस खर तर मला एकही सवाद आठवत नाही आणण नाटकही

मला जजतक आठवत त महणज माझी गौतम बदधाची िभमका पणम नाटकात एकच सवाद माझा तसया लाकडतोडयाशी आणण इतर वळी एकतर मौन करकवा यानसथ असो माझा तो सपरभसद सवाद महणज अर लाकडतोडया जोडलल पान तोडता यत पण एकदा तोडलल पान परत कधीही जोडता यत नाही महणन परतसयक

पान तोडताना खप ववचार करन तोड पण मडळी मी जमतम चौथी मय आणण हा सवाद वयसकर मडळीना सदधा ववचार करावयास िाग पाडणारा आह गमतीचा िाग असा की माझ पाठातर आणण हा तसया वयातला लाबलचक सवाद गणणत काही जळना बऱयाच वळा मी उलटच महणायचो तोडलल पण जोडता यत आणण

जोडलल तोडता यत नाही पण त खप मजशीर वाटायच सगळयाना तसया वयात त चालन जायच

तर अशी ही माझी नाटकाची वादहली वादहली आठवण पढ िारस काही नाटक कर शकलो नाही सटज वर अथामतच जीवनातील नाटक सरच राहतात मग भमतराना राजय नाटय सपधत पाहन खप कौतक वाटायच पण त

काही आपलयाला नाही जमणार बवा महणत माघार घत रादहलो

तसया नतर सधी भमळाली ती पनहा एकदा सटज वर सादरीकरण करणयाची पण या वळच आवहान जरा जासतच अवघड मराठी मायमातन भशकलला मी आणण चकक नाटक इगरजी मय खर तर माझया भमतराच कौतक इगरजी वाकयातला punch काही यईना शवटी घोकमपटटी करन तोडकया मोडकया मराठमोळया इगरजी मय सवाद कल सादर अजन

एक गड जजकला तर पण यावळी भशकायला भमळाल

की परतसयक िाषत सवाद कस महणायच आणण सवाद

कसा साधायचा सादरीकरण कस कराव

15

आता जीवनात एक सरख सधी आली एकाकरककत िभमका करणयाची ननवड झाली आणण परभशकषण सर झाल

जीवनात आपल कठ चकत आणण कठ छोटीशी दरसती करायची ह जर समजल तर जीवन जगणयाचौ मजा काही ननराळीच आह महणज गर महतसवाचा ददगदशमक हा नाटकाचा खरा गर अस मला वाटत कारण लखकाचया ववचाराना कलाकाराचया मायमातन रभसकापयत

पोहोचवणयासाठी जी दषटी हवी ती तसया ददगदशमकाचया चषमयातनच एखादा ववषयववचार माडता यण ह

कौशलयाच काम एखादया कलाकारातल कौशलय ओळखन

तसयाला योगय िभमका दण आणण तसया िभमकला साजस

सादरीकरण तसया कलाकाराकडन करवन घण हच खर ददगदशमन

असो या ददगदशमका बरोबर काम करताना खप काही भशकायला भमळाल लखकान भलदहला सवाद समजन घण

पाठातर शबदाची अचक िक पण िावनाचा समतोल शारीररक आवविामव आणण चहऱयावरील िाव नजर आणण

दषटी आवाजातील कपन पोच आणण सवरननयमन पहराव आणण सहकलाकाराना सावरण सटज वर वावरण

बकसटजला आधार दण आणण बरच काही कलाकार घडतो अस उगाच नाही महणत माझयातलया नाटयपरमी कलाकाराला जाग कल आणण घडवल सदधा त या अनिवान सगळ भशकलल सादर करकती कर शकतो ह मादहत

नाही पण परयतसन नककीच कर शकतो

शबदात करकती ताकद असत ना िाषा कठलीही असो शबद अशी काही करकमया घडवतात की कषणात हस तर कषणात

टचकन पाणी आणतात डोळयातन शबदाना िावनाची जोड दऊन शारीररक आवविामवानी तसया िभमकला परकषकापयत पोहोचवण आणण तसयाचा काळजाला भिडण ह तर भशवधनषय पलवणयाइतक कठीण आह

कलाकारात करकती कौशलय असत ह भशवधनषय पलवणयाच आपण नाटक भसनमा मय पाहतो आणण लगच

आपली परनतकरिया वयकत करतो ज आपलया काळजाला भिडल तसयाना दतो वाह-वाह ची दाद आणण ती अशी सहजतन ननघाली करक तसया सादरकतसयामला काय जग जजकलयासारख वाटत ह मी अनिवलय तवहा ववनती एकाच तमही कधी जवहा एखादया नाटकाला जाल तवहा सवम कलाकाराना जरर परतसयकष िटा आणण दाद दया

- परददप नाईक

16

नाटक माझी आवड माझा ववरगळा

नाटकाची आवड मला नककी कधी लागली ह मला सागता यणार नाही पण आज जर कणी मला तझा आवडता छद कठला असा परशन ववचारला तर नाटकाभशवाय दसर माझया मनात काही यऊ शकणार

नाही ह मी अगदी खातरीन साग शकत

शाळत असताना मी नाटकात िाग घयायच तवहा नाटक करायला मजा यायची तसयानतर बरच वषम नाटकाचा आणण माझा सबध आला नाही पण काही वषापवषी नाटयगधार गरपच वटवट नाटक पादहल आणण मी अकषरश िारावन गल ह ज काही आपण बघतोय त आपलयाला खप आवडतय आणण

आपलयाला पण ह करायचय अस जण माझ मन त नाटक सपपयत मला सागत होत मी नाटयगधार गरप जॉईन कला आणण नाटकवाली झाल त आजपयत तशीच आह

सरवातीला ननषपाप नाटकासाठी मक-अप

आणण कॉसचयमस करायच काम भमळाल तला हव तर एखादी परजकटस बघायला य पण तझयावर आह थट शो ला आलीस तरी चालल अस मला सागणयात आल होत मी परजकटस बघायला गल तवहा मला सगळ त इतक

आवडल की पढचया सगळया परजकटससला मी हजर होत तवहा नाटक बसायची परोसस अगदी जवळन बघायला भमळाली पढ मोरची मावशी नाटकासाठी आधी कोररओगरािी आणण नतर ररपलसमट ऍकटर महणन काम

भमळाल नाच बसवण आणण ऍजकटग करण हही मी नततकच एनजॉय कल परष नाटकात करिरता रगमच

करायचा होता बलकआउट मय िकत ३० सकदात सट चा पणम कायापालट करायचा होता एवढ सगळ

सटमय बदल करताना आमचया सगळयाचाच गोधळ होऊ लागला इतकया कमी वळात अधारात बऱयाच

गोषटीची न-आण करताना गडबड होऊ नय महणन मी अगदी पदधतशीरपण assignments तयार कलया हया माणसान डावीकडचया दसऱया ववगतन यायच अमक वसत ठवायची आणण तमक वसत दसऱया माणसाचया मदतीन उजवया बाजचया नतसऱया ववगतन बाहर घऊन जायची वगर वगर आणण ऍजकटग

बरोबर सगळयाची हया सट चजचीपण परजकटस करन घतली हयाचा पढ िायदा मला रणागण हया नाटकासाठी झाला ५० हन अचधक कलाकार तसयाच कॉसचयम चजस तलवारीची अदलाबदली परॉपसची न-आण बकडरॉप बदलण १७ िानगडी पण काटकोरपण पदधतशीरपण सगळ कलयान नाटक सखरप पार पडल एवढा पदधतशीरपणा मी माझया नोकरीत दाखवला असता तर आज कठलया कठ गल असत असो passion भशवाय काही होत नाही हच खर

मला नाटकात ऍकटर महणन सटजवर जवढी मजा यत तवढीच पडदयामाग काम करायला सदधा यत सट बनवण तो उिा करण परॉपटी गोळा करण लाईटस साऊडस भशकण करण ह नततकच आनदायी असत नाटक चाल असताना नटावर लाईटचा एखादा सपॉट यतो तवहा परकषक महणन तो आपलयाला कदाचचत जाणवतही नाही करकवा एखाद हलकस बकगराऊड मयभसक वाजल तर तसयाकड आपल लकषही

17

जाणार नाही पण ती परतसयक गोषट नाटकाला अचधकाचधक जजवत करत असत तो अनिव अचधकाचधक

खरा करत असत एखादा सवाद करकवा नटान िकलल वाकय जवहा आपलयाला काळजाला हात घालत

असत तवहा तसयात लाईटस चा आणण बकगराऊड मयभसकचाही मोठा वाटा असतो ह सगळ बघणयात

भशकणयात आणण करणयात मला िार मजा यत

नाटकान मला काय ददल माझ अमररकतल कटब महणाव अशी माणस ददली उतसतमोतसतम

गोषटी करत राहायचा यास ददला तसयासाठी लागणारी ऊजाम ददली मी नाटकात अखड बडालली असत महणन माझा नवरा आणण माझी मलगी मला सतत नाव ठवत असतात पण तसयाना तसयाच कौतकही नततकच वाटत तसया दोघानाही नाटकाची गोडी आह ही माझयासाठी िागयाची बाब आह अजन खप

भशकायचय नाटक करत राहायचय नाटकाचा हा परवास कधी थाबल अस वाटत नाही आणण तो थाब नय

असच सतत वाटत जग सोडन जाताना लोकाना जशी अपकषा असत की चागली बॉस होती चागली बायको होती चागली आई होती अस कणीतरी महणाव तस मला एक खरीखरी नाटकवडी बाई होती अस कणी महटल तर मज़ा आ जाएगा नाटक चाल होताना नतसरी घटा होत कटमन रजर टयनसोबत सटजचा लाल

पडदा उघडला जात असतो ववगतन समोरच परकषक ददसायला लागतात आणण माझया अगावर सरमकन

काटा यतो अगदी परतसयक वळी न चकता असा काटा अगावर पनहा पनहा यत राहो हीच ईशवरचरणी पराथमना

- शरती बोि

18

वयािपीठ आणि िादरीकरि

आपला मददा ठामपण माडणयाच अनक परकार आपण पाहतो लहानपणापासनच ही शली जोपासणयाची हळ

हळ सरवात होत इवलीशी चचगी सदधा एखादी वसत हवी असल तर लाडीगोडीन आजोबाकडन ती कशी आतसमसात करायची ह न भशकवता भशकत तसयामळ ldquoसादर करणयाचrdquo नमन ह कोणतसया परकारची मागणी आह हयावर अवलबन असतात

ldquoएक होता rdquo

ldquoकाऊrdquo

ldquoआणण एक होतीrdquo

ldquoचचऊrdquo

चचगी गोषट सागायला भशकत तसयाची ही सरवात मग असत शबदाचीमाळ आणण वाकयाची जळवाजळव

ldquoआई आई आज न आज न काय झाल मादहत आहrdquo

ldquoअग चचग चप न ग जरा बघत नाहीस का मी कामात आह तrdquo ldquoदहची सारखी टकळी चालrdquo ldquoजा झाडाला पाणी घालन

यrdquo

आपणच कौतक आणण मागमदशमन करणयाऐवजी ववचाराना मजजाव घालतो परगलितला खटीत करतो अथवा महणतो ldquoथाब जरा माझ ऐकrdquo ldquoउगाच लहान तोडी मोठा घास घऊ नकोrdquo

या न अशा अनक परकारच सिाषण आपण अनकदा ऐकतो

मला इकड कनडात भशकषकषकची नोकरी भमळाली अगदी पराथभमक

वगामपासन त हायसकलचया ववदयारथयाना भशकवणयाची मला सधी भमळाली बोलत असताना कणालाही मयच न तोडणयाचा ननयम

पाळण मलाही खप कठीण गल पण मय मय बोलन लहान मलाची ववचारगगा तोडणयाचा तसयाचा आतसमववशवास कमी करणयाचा आपण जण ववडा उचलतो

मजललका पदहलीत असतानाचा करकससा नतला गोषट सागायची िार हौस माझयापढ भसहगजमनपरमाण नतच िाषण

असायच इतकी सदर उतससाहान कथा कथन करणारी ही ववददयाथषी नी सपधत नककी पदहला िमाक पटकवणार अशया

मोठया आशन मी नतच नाव नतचया वयोगटात नोदाववल खप तयारी यणाऱया जाणाऱयाला ती नतची कहाणी ऐकवत अस

पण इतकया मोठया जनसमदायासमोर उि रादहलयावर तोडात अगठा घालन झगयाचा गोळा गोळा करणारा नतचा दहरमसलला भमनी माउचा चहरा मातर मी कधीच ववसरणार नाही सिाधीटपणा यायला आता जासतच वळ लागणार होता

19

मजललकाच जस झाल तसच माझही झाल मजललका तरी लहान होती मी साधारण सातवीत असन

ससकत भशकायला नवीनच सरवात झाली होती वयानसार बढाया मारायची जडलली सवय ससकत वकततसव

सपधत िाग घणयाचा ननणमय सविाव अबोल भलखाणात काहीच मदत लागलली आठवत नाही वयाकरणदह शदध

भलदहण आणण बोलण यात िरक असतो बोलण आणण त सदधा िकत १००-१२५ लोकासमोर कठीण काहीच नवहत

पण वयासपीठावर गलयावर हातापायात ज काही कापर िरल महणता १०० -१२५ चा जमाव हा अथाग

जनसागरासारखा जाणवला एकही शबद तोडातन िटना ससकत रादहल बाजला अहो साध मराठी शबददह

आठवनात कसबस िान सावरन परीकषकाकडन वळ मागन घऊन मी परत माझया जागवर आल वाटल थोडया वळान झपल परत वयासपीठावर गल पण छ आतातर दातखीळच बसली हसाव रडाव की भसतसारख ldquoह धरणी मला पोटात घrdquo अस महणाव आता ना मी काही बोलत होत ना जागची हलत होत माझया शरीराची हालचाल

महणज कवळ होत चळाचळा कापण पढच काही ददसना हातातला कागदही गळन पडला शवटी पररकषकानी मला अलगद आधार दऊन सावकाश वयासपीठावरन खाली आणन माझया आईचया ताबयात ददल हशशआईचया मायची ती उब खरोखरच सगळ ldquoअपराधrdquo पोटात घालणारी होती तसयानतर बरच वषम मी वयासपीठावर िाषण

करायला गलयाच समरत नाही

रोदहणी िाट उिम बबीताई याचयाकड कथक नतसय मी अगदी लहानपणापासन भशकत होत तसयाची मला मनापासन आवड होती आमचया ववदयाचथमनीचा समहही खळीमळीचा एकमकीला परोतससाहन दणारा होता समह नतसय आणण जगलबदीही मी बरचदा सवीकारली नाचातल तोड चगरकया हाविाव िटवकम काही कशात कमी नसायची वयासपीठावर ना कधी छातीत धडधड झाली की कापर िरल उलट उतससितमपण बधद होऊन नाचणयाची मजाच काही ननराळी वाटली समहान िाग घण आणण एकटयान कायमिम करण हयात िरक आह अथामत या गोषटीला काही अपवाद असतात

माझया चलत िावाचया साखरपडयात आईन माझा नाचाचा कायमिम ठरवला एकटीच होत मी रगमचावर भितीबबती नवहती पण तसयावळी वनीमदरण आणण परकषपण यावर कलाकार करकती अवलबन असतो याचा परतसयकष अनिव आला टपवर लागलल तबलयाच

बोल मला रगमचावर अजजबात ऐक आल नाहीत नशीब इतकच होत

करक टप सर झालयाची खण आणण माझया नाचाची सरवात हयाचा ततोतत मळ जमला होता टप काय गात होती आणण मी काय नाचत

होत हयाचा ताळमळ असणयाची गरजच योगान नवहती माझा नाच

आणण सगीत याच synchronization झाल होत कायमिम साचबद

आणण पवमतयारीपरता मयामददत असलयान तो यशसवीररतसया पार पडला नभशबान हा परकार कणाचया लकषात आला नाही पण मी मातर धडा भशकल तो महणज रगीत तालीम असायलाच

हवी

वननमदरणाची चाचणी वहायला हवी थोडकयात आणखी एक ldquoलजजासपदrdquo embarassing पररजसथतीतन मी सही सलामत सटल होत पधरा- सोळा वषाची असताना आणखी एक सधी चालन आली ती महणज आतरराजजीय

नाटयसपधत िाग घणयाची नाटकाच नाव होत ldquoएखादयाच नशीबrdquo एका सपरभसदध मराठी नटीचया ददगदशमनाखाली

20

काम करणयाच िागय मला भमळाल मयतरापयत टाळयाचया परनतसादाचया अदाजानसार अस वाटल की ह नाटक

नककी शयमतीत पढ सरकणार

नाटकातील सवाद ह पाठ असण जजतक महतसवाच नततकच नाटकात पातरामधली एकमकाला ओळखन असणयाची गरज महतसवाची एकमकाना वाकयाशवटचया शबदाचा clue धरन राहणयाची अतसयत

आवशयक असत Prompter स दा कायमदकष असावा लागतो सवादामधली गती नततकीच महतसवाची िाडणाच

वादवववादाच सवाद झटापटीन उडाव लागतात गिीर सवादातील आणण मनातलया िावनाची चलबबचल ही परसतत

करणयाची खबी वगवगळी आमचया नाटकामय एक िाग असा होता की िाऊ आणण वदहनीचया वादवववादानतर

चहऱयावरचया करपान अवववादहत रादहलली अतसयत परमळ बदहण वदहनीची बाज घत - वदहनीन नतचयावर नसत

आरोप लादल असताना सदधा तडिदार आणण मऊ शबदामधली ही जगलबदी करकती महतसवाची असणार इथ शबदाची गती महतसवाची आणण सवादाची नको तवहा पनरकती घातकची नमकी नतथच माशी भशकली परसगावधान

ठऊन जरी नाटक वयवजसथत पढ सरकल तरी दोन सकदाचया एका वाकयाचया पनरकतीन आणण तसयामळ गतीत

पडललया िरकामळ आमच नाटक शयमतीत उतरणयाऐवजी ldquoउतसतजनाथमrdquo गटावयनतररकत कोणतसयाही पाररतोवषकाचया लायकीला उतरल नाही नाटकाचा tempo तवहढाच महतसवाचा ही सधी कणी सागाव मला दसयाम ददशनही नऊ शकली असती

शाळा कॉलज ऑकरिस बबझनस आणण सवम कलाच यथानरप परदशमन हया सवाना ldquoसादरीकरणrdquo शलीची जोड असण महतसवाच वाटणारच उतसतर अमररकत

ldquoसादरीकरणrdquo ह घरोघरी ददसन यत अगदी तयार

िाजीवरही कोथीबीर ववखरली की नतच रप बदलत

ननरननराळया मायमातन आणण अगणणत

रगसगतीतन अितपवम आकती आणण वसतचचतर

ननमामण होतात काही वळा ववसगतीतन साधलली सगती िार आकषमक होऊ शकत

मी उतसतर अमररकत इतकयासाठीच महणत की सादरीकरणाची कला आह इथ मळातच खप पाया धरन जोपासली गली आह पररपणम झगयात सडौल बायाची (करकचन बाधलली कबर) बताचयाच सवरपाची मदहला अतसयत

आकषमक आणण िल घालणारी ठरत आता काही चोखदळ वाचक माझया मताशी कदाचचत सहमत नाही होणार पण

सवम सामानय रपरखा असलली सतरी मकप आणण रगरगोटीनी नाही का सरख ददसत सतत डौलात चालणारी आणण

टापटीपीत राहणारी मादाम आणण कबरला पदर धरन तरातरा चालणारी मदहला हयात जमीन असमानाचा िरक

असतो जरा तलना करा आणण तमचा दषटीकोन बदला सादरीकरण ह नककी महतसवाच ठरल

कलतील सादरीकरण ह नतथ ननमामण कललया वातावरणामळ अचधक खलन ददसत परगत दशामय असलल

बागकाम ननसगमरमय दठकाण बाधकाम वसतभशलप पाशवमिमीमळ अचधकच उठावदार ददसतात नसता खचम करन उपयोग नसतो तसयामागचा अभयास आणण सौदयमदषटी नतच परदशमन करणयात महतसवाच असत

21

माझयामत हया सवाच जण बाळकडच यथील

भशकषण पदधतीत रज लागत थोड माग वळन

पादहलत तर लहान मलाचया Kindergarten

concerts कड पहा आठवत असलया तर

तसयामाग मलानीच रगवलल तयार कलल

पाठीमागच रगमचावरच props वशिषा आणण तालसराची कलली वयवसथा कौतकासपद असत भशकषकषका आणण ववदयाथषी सवतः तसयात िाग घतात आणण अभयासाबरोबर कला आणण शासतर भशकत भशकत कलापरदषमनही करतात

अगदी बालवगामपासन मल तसयानी कललया सशोधनाच परदशमन करतात bulletin बोडमस सादहतसय चौयम copyrights

हया सवाची तसयाना आदय जाणीव ददलली असत Entrepreneurship नाववनय originality आणण creativity

हयावर िरपर जोर ददला जोतो गगलवर मादहती भमळाली तरी तसयाचा वापर कसा करायचा ह भशकवल जात

थोडकयात मलाना तसयाचया परगलितला िरपर वाव ददला जातो चका दाखवन दणयाची िाषाही समजतदारीची non

threatening आणण ववदयारथयामला परोतससादहत करणयाची असत आतसमववशवास वाढवणयाची असत

ताबतरक परगतीन तर परदशमन आणण सादरीकरण हयामय चागलीच परगती झाली आह Power point presentations

चा आता शाळकरी मल सदधा सहजपण उपयोग कर शकतात परकषकाला कळल उमजल आणण आकलन होईल

अशापरकारच ह audio-visual medium खपच परिावी ठरत

सरवातीला महटलयापरमाण सादरीकरणाच ननरननराळ परकार ह शरोतसयाचया आणण वकतसयाचया मागणीवर अवलबन

असतात नाटय नतसय या performing arts चया मायमातन दशिाती सामाजजक पररवतमन ददलासा आणण

ननववळ आनद दणयाची भमळवणयाची आणण घडवन आणणयाची ताकद असत

आज चचगी लाडीगोडीन आजोबाना िरळ पाडत साधवगम सरल हलकी आणण अनिवान पररपकव अशी वाणी वापरन िाववकाना मतरमगध करतात Powerpoint चया मायमान ववषयाच आकलन सलि कल जात कला परदशमनात पाशवमिमी रगमच वयवसथा sound effects इतसयादीमळ कोणतसयाही परकारचा रस ननमामण करता यतो बागबगीच भशलपकती ननसगम दशमन या सवाचा मनसोकत आसवाद लटता यतो जादगाराचया जादचया परयोगात

जादगाराची चपळता आणण कलपती पणाला लावली जात तसयामळ ह मातर महटलयाभशवाय राहवत नाही ldquoददसत

तस नसत महणन जग िसतrdquo

- सौ दवयानी ढकण

22

एकच खळ

ददगदशमकान मला रगमचावर धाडलजसिपट नाही कठली रोल

नाही ददला

ज हव त कर जसिपट नाहीय त ldquoइमपरोवहrdquo कर महणाला परवश कला हळच मी थाबल थोडी थबकन

मायचया कठलया हातानी मचावर मय नल हात धरन

पणम गोधळात होत मी काहीच कळत नवहत

नाटक कठल सर होत हच माहीत नवहत

पदहल इकड नतकड मच खप मोठा होता परतसयक जण इथ आपल पातर भसदध करीत होता

नट कोण परकषक कोण तसयाचयात एक अदवय अस होत कधी परकषक कलाकार तर कधी कलाकार परकषक होत

लहान मोठ थोर वयाच कलाकार सार होत

सदढ कोणी कोणी दबळ सार ववववध तऱहच होत

िवय अशा या मचावर कलाकार हजारो होत

ववभशषठ आपलया कल परमाण पातर रगवत होत

कोणी नतमक गायक कोणी कोणी होत वकत

शासतरजञ कोणी भशकषक कोणी नत कोणी होत

साध होत सत होत िकीर सनयासी होत

साध सताचया वषामय लिग करिरत होत

चोर होत डाक होत भिकारी कोणी होत

कोणास ठाऊक ह लोक सगळ कठली जसिपट घऊन आल होत

आई बाबा ताई िाऊमामा- मावशी आतसया- काका एकच पातर ननिावत होत कधी अनक िाऱया िभमका रस िरललया या नाटकात तर िाव रगत होत करकती सख- दःख राग लोि परम मतससर िीती

जयाचया तसयाचया िभमकस अवसरन िाव ओसडत होत

पण काहीच चहर मातर मखवटयात लपल होत

खरा कठला खोटा कठला सागण कठीण होत

आनदाचया मखवटया आड दःख कणाच दडल होत

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात आह

माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात

आह माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

भमटन डोळ ववचार कला आठवल ददगदशमकाला कठ आहस काय कर सागशील का मला

इथच आह कायम जवळ तझया हळच आवाज आला पातर तझ छान रगल िकत आठवत जा मला

उमजल मला मचावर खळ एकच आह पडदया आडन यऊन पनहा पडदया आड जायच आह माझया माझया परीन माझ पातर आह मी रगवत परकाश झोताचा लोि नाही मखवट नाही मी चढवत

परत इचछा मातर आह एक पातर सदर अस रगद

पडदयाआड जाता जाता टाळी एखादी पडद

पातर माझ रगवताना िाव अस रगदत

अतःकरण सपशमन कणाच अशर एक दोन ढळदत

ननरतर या नाटकाचया ददगदशमकाला एक अस सागत

तझया नाटकाच ह छोट पातर मी असीम आनदान रगवत

परत अजम माझा ऐक जरा एवढी कपा माझयावर कर

पडदयाआडच राहद मला खळ माझा सपलयावर

पनहा कठला रोल नको इमपरोवह नको र पनहा मला मोदहत करणाऱयाया मचावर परत धाड नको र कधी मला मोदहत करणाऱया या मचावर परत धाड नको र कधी मला

-- सवाती िजय कव

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

14

नाटक आणि मी

परतसयक मराठी घरात आई एकदा तरी ह महणतच की नाटक नको कर ह जासत बाबा महणतात माझया समोर तझी ही नाटक चालायची नाहीत मराठी िाषची गमतच ननराळी खर तर माझा नाटक परवास खप लहानपणीच

सर झाला याच खर शरय माझया आई-बाबाना जात जमावापढ उि राहन बोलता आल पादहज ह तसया दोघाचही महणण होत आणण आह नाटकातन समाजाशी सवाद साधणयासाठी धाररषठ आणण कला ह भशकाव हा तसयाचा खरा मददा खरच भशकायच महटल तर नाटक खप काही भशकवत

तर माझी पदहली वादहली िभमका महणज एका िटजीची कारण याच नावान माझी ओळख आमचया सोसायटीत झाली काही काका तर मला खप वष िटजीबवा महणनच

सबोधत अस खर तर मला एकही सवाद आठवत नाही आणण नाटकही

मला जजतक आठवत त महणज माझी गौतम बदधाची िभमका पणम नाटकात एकच सवाद माझा तसया लाकडतोडयाशी आणण इतर वळी एकतर मौन करकवा यानसथ असो माझा तो सपरभसद सवाद महणज अर लाकडतोडया जोडलल पान तोडता यत पण एकदा तोडलल पान परत कधीही जोडता यत नाही महणन परतसयक

पान तोडताना खप ववचार करन तोड पण मडळी मी जमतम चौथी मय आणण हा सवाद वयसकर मडळीना सदधा ववचार करावयास िाग पाडणारा आह गमतीचा िाग असा की माझ पाठातर आणण हा तसया वयातला लाबलचक सवाद गणणत काही जळना बऱयाच वळा मी उलटच महणायचो तोडलल पण जोडता यत आणण

जोडलल तोडता यत नाही पण त खप मजशीर वाटायच सगळयाना तसया वयात त चालन जायच

तर अशी ही माझी नाटकाची वादहली वादहली आठवण पढ िारस काही नाटक कर शकलो नाही सटज वर अथामतच जीवनातील नाटक सरच राहतात मग भमतराना राजय नाटय सपधत पाहन खप कौतक वाटायच पण त

काही आपलयाला नाही जमणार बवा महणत माघार घत रादहलो

तसया नतर सधी भमळाली ती पनहा एकदा सटज वर सादरीकरण करणयाची पण या वळच आवहान जरा जासतच अवघड मराठी मायमातन भशकलला मी आणण चकक नाटक इगरजी मय खर तर माझया भमतराच कौतक इगरजी वाकयातला punch काही यईना शवटी घोकमपटटी करन तोडकया मोडकया मराठमोळया इगरजी मय सवाद कल सादर अजन

एक गड जजकला तर पण यावळी भशकायला भमळाल

की परतसयक िाषत सवाद कस महणायच आणण सवाद

कसा साधायचा सादरीकरण कस कराव

15

आता जीवनात एक सरख सधी आली एकाकरककत िभमका करणयाची ननवड झाली आणण परभशकषण सर झाल

जीवनात आपल कठ चकत आणण कठ छोटीशी दरसती करायची ह जर समजल तर जीवन जगणयाचौ मजा काही ननराळीच आह महणज गर महतसवाचा ददगदशमक हा नाटकाचा खरा गर अस मला वाटत कारण लखकाचया ववचाराना कलाकाराचया मायमातन रभसकापयत

पोहोचवणयासाठी जी दषटी हवी ती तसया ददगदशमकाचया चषमयातनच एखादा ववषयववचार माडता यण ह

कौशलयाच काम एखादया कलाकारातल कौशलय ओळखन

तसयाला योगय िभमका दण आणण तसया िभमकला साजस

सादरीकरण तसया कलाकाराकडन करवन घण हच खर ददगदशमन

असो या ददगदशमका बरोबर काम करताना खप काही भशकायला भमळाल लखकान भलदहला सवाद समजन घण

पाठातर शबदाची अचक िक पण िावनाचा समतोल शारीररक आवविामव आणण चहऱयावरील िाव नजर आणण

दषटी आवाजातील कपन पोच आणण सवरननयमन पहराव आणण सहकलाकाराना सावरण सटज वर वावरण

बकसटजला आधार दण आणण बरच काही कलाकार घडतो अस उगाच नाही महणत माझयातलया नाटयपरमी कलाकाराला जाग कल आणण घडवल सदधा त या अनिवान सगळ भशकलल सादर करकती कर शकतो ह मादहत

नाही पण परयतसन नककीच कर शकतो

शबदात करकती ताकद असत ना िाषा कठलीही असो शबद अशी काही करकमया घडवतात की कषणात हस तर कषणात

टचकन पाणी आणतात डोळयातन शबदाना िावनाची जोड दऊन शारीररक आवविामवानी तसया िभमकला परकषकापयत पोहोचवण आणण तसयाचा काळजाला भिडण ह तर भशवधनषय पलवणयाइतक कठीण आह

कलाकारात करकती कौशलय असत ह भशवधनषय पलवणयाच आपण नाटक भसनमा मय पाहतो आणण लगच

आपली परनतकरिया वयकत करतो ज आपलया काळजाला भिडल तसयाना दतो वाह-वाह ची दाद आणण ती अशी सहजतन ननघाली करक तसया सादरकतसयामला काय जग जजकलयासारख वाटत ह मी अनिवलय तवहा ववनती एकाच तमही कधी जवहा एखादया नाटकाला जाल तवहा सवम कलाकाराना जरर परतसयकष िटा आणण दाद दया

- परददप नाईक

16

नाटक माझी आवड माझा ववरगळा

नाटकाची आवड मला नककी कधी लागली ह मला सागता यणार नाही पण आज जर कणी मला तझा आवडता छद कठला असा परशन ववचारला तर नाटकाभशवाय दसर माझया मनात काही यऊ शकणार

नाही ह मी अगदी खातरीन साग शकत

शाळत असताना मी नाटकात िाग घयायच तवहा नाटक करायला मजा यायची तसयानतर बरच वषम नाटकाचा आणण माझा सबध आला नाही पण काही वषापवषी नाटयगधार गरपच वटवट नाटक पादहल आणण मी अकषरश िारावन गल ह ज काही आपण बघतोय त आपलयाला खप आवडतय आणण

आपलयाला पण ह करायचय अस जण माझ मन त नाटक सपपयत मला सागत होत मी नाटयगधार गरप जॉईन कला आणण नाटकवाली झाल त आजपयत तशीच आह

सरवातीला ननषपाप नाटकासाठी मक-अप

आणण कॉसचयमस करायच काम भमळाल तला हव तर एखादी परजकटस बघायला य पण तझयावर आह थट शो ला आलीस तरी चालल अस मला सागणयात आल होत मी परजकटस बघायला गल तवहा मला सगळ त इतक

आवडल की पढचया सगळया परजकटससला मी हजर होत तवहा नाटक बसायची परोसस अगदी जवळन बघायला भमळाली पढ मोरची मावशी नाटकासाठी आधी कोररओगरािी आणण नतर ररपलसमट ऍकटर महणन काम

भमळाल नाच बसवण आणण ऍजकटग करण हही मी नततकच एनजॉय कल परष नाटकात करिरता रगमच

करायचा होता बलकआउट मय िकत ३० सकदात सट चा पणम कायापालट करायचा होता एवढ सगळ

सटमय बदल करताना आमचया सगळयाचाच गोधळ होऊ लागला इतकया कमी वळात अधारात बऱयाच

गोषटीची न-आण करताना गडबड होऊ नय महणन मी अगदी पदधतशीरपण assignments तयार कलया हया माणसान डावीकडचया दसऱया ववगतन यायच अमक वसत ठवायची आणण तमक वसत दसऱया माणसाचया मदतीन उजवया बाजचया नतसऱया ववगतन बाहर घऊन जायची वगर वगर आणण ऍजकटग

बरोबर सगळयाची हया सट चजचीपण परजकटस करन घतली हयाचा पढ िायदा मला रणागण हया नाटकासाठी झाला ५० हन अचधक कलाकार तसयाच कॉसचयम चजस तलवारीची अदलाबदली परॉपसची न-आण बकडरॉप बदलण १७ िानगडी पण काटकोरपण पदधतशीरपण सगळ कलयान नाटक सखरप पार पडल एवढा पदधतशीरपणा मी माझया नोकरीत दाखवला असता तर आज कठलया कठ गल असत असो passion भशवाय काही होत नाही हच खर

मला नाटकात ऍकटर महणन सटजवर जवढी मजा यत तवढीच पडदयामाग काम करायला सदधा यत सट बनवण तो उिा करण परॉपटी गोळा करण लाईटस साऊडस भशकण करण ह नततकच आनदायी असत नाटक चाल असताना नटावर लाईटचा एखादा सपॉट यतो तवहा परकषक महणन तो आपलयाला कदाचचत जाणवतही नाही करकवा एखाद हलकस बकगराऊड मयभसक वाजल तर तसयाकड आपल लकषही

17

जाणार नाही पण ती परतसयक गोषट नाटकाला अचधकाचधक जजवत करत असत तो अनिव अचधकाचधक

खरा करत असत एखादा सवाद करकवा नटान िकलल वाकय जवहा आपलयाला काळजाला हात घालत

असत तवहा तसयात लाईटस चा आणण बकगराऊड मयभसकचाही मोठा वाटा असतो ह सगळ बघणयात

भशकणयात आणण करणयात मला िार मजा यत

नाटकान मला काय ददल माझ अमररकतल कटब महणाव अशी माणस ददली उतसतमोतसतम

गोषटी करत राहायचा यास ददला तसयासाठी लागणारी ऊजाम ददली मी नाटकात अखड बडालली असत महणन माझा नवरा आणण माझी मलगी मला सतत नाव ठवत असतात पण तसयाना तसयाच कौतकही नततकच वाटत तसया दोघानाही नाटकाची गोडी आह ही माझयासाठी िागयाची बाब आह अजन खप

भशकायचय नाटक करत राहायचय नाटकाचा हा परवास कधी थाबल अस वाटत नाही आणण तो थाब नय

असच सतत वाटत जग सोडन जाताना लोकाना जशी अपकषा असत की चागली बॉस होती चागली बायको होती चागली आई होती अस कणीतरी महणाव तस मला एक खरीखरी नाटकवडी बाई होती अस कणी महटल तर मज़ा आ जाएगा नाटक चाल होताना नतसरी घटा होत कटमन रजर टयनसोबत सटजचा लाल

पडदा उघडला जात असतो ववगतन समोरच परकषक ददसायला लागतात आणण माझया अगावर सरमकन

काटा यतो अगदी परतसयक वळी न चकता असा काटा अगावर पनहा पनहा यत राहो हीच ईशवरचरणी पराथमना

- शरती बोि

18

वयािपीठ आणि िादरीकरि

आपला मददा ठामपण माडणयाच अनक परकार आपण पाहतो लहानपणापासनच ही शली जोपासणयाची हळ

हळ सरवात होत इवलीशी चचगी सदधा एखादी वसत हवी असल तर लाडीगोडीन आजोबाकडन ती कशी आतसमसात करायची ह न भशकवता भशकत तसयामळ ldquoसादर करणयाचrdquo नमन ह कोणतसया परकारची मागणी आह हयावर अवलबन असतात

ldquoएक होता rdquo

ldquoकाऊrdquo

ldquoआणण एक होतीrdquo

ldquoचचऊrdquo

चचगी गोषट सागायला भशकत तसयाची ही सरवात मग असत शबदाचीमाळ आणण वाकयाची जळवाजळव

ldquoआई आई आज न आज न काय झाल मादहत आहrdquo

ldquoअग चचग चप न ग जरा बघत नाहीस का मी कामात आह तrdquo ldquoदहची सारखी टकळी चालrdquo ldquoजा झाडाला पाणी घालन

यrdquo

आपणच कौतक आणण मागमदशमन करणयाऐवजी ववचाराना मजजाव घालतो परगलितला खटीत करतो अथवा महणतो ldquoथाब जरा माझ ऐकrdquo ldquoउगाच लहान तोडी मोठा घास घऊ नकोrdquo

या न अशा अनक परकारच सिाषण आपण अनकदा ऐकतो

मला इकड कनडात भशकषकषकची नोकरी भमळाली अगदी पराथभमक

वगामपासन त हायसकलचया ववदयारथयाना भशकवणयाची मला सधी भमळाली बोलत असताना कणालाही मयच न तोडणयाचा ननयम

पाळण मलाही खप कठीण गल पण मय मय बोलन लहान मलाची ववचारगगा तोडणयाचा तसयाचा आतसमववशवास कमी करणयाचा आपण जण ववडा उचलतो

मजललका पदहलीत असतानाचा करकससा नतला गोषट सागायची िार हौस माझयापढ भसहगजमनपरमाण नतच िाषण

असायच इतकी सदर उतससाहान कथा कथन करणारी ही ववददयाथषी नी सपधत नककी पदहला िमाक पटकवणार अशया

मोठया आशन मी नतच नाव नतचया वयोगटात नोदाववल खप तयारी यणाऱया जाणाऱयाला ती नतची कहाणी ऐकवत अस

पण इतकया मोठया जनसमदायासमोर उि रादहलयावर तोडात अगठा घालन झगयाचा गोळा गोळा करणारा नतचा दहरमसलला भमनी माउचा चहरा मातर मी कधीच ववसरणार नाही सिाधीटपणा यायला आता जासतच वळ लागणार होता

19

मजललकाच जस झाल तसच माझही झाल मजललका तरी लहान होती मी साधारण सातवीत असन

ससकत भशकायला नवीनच सरवात झाली होती वयानसार बढाया मारायची जडलली सवय ससकत वकततसव

सपधत िाग घणयाचा ननणमय सविाव अबोल भलखाणात काहीच मदत लागलली आठवत नाही वयाकरणदह शदध

भलदहण आणण बोलण यात िरक असतो बोलण आणण त सदधा िकत १००-१२५ लोकासमोर कठीण काहीच नवहत

पण वयासपीठावर गलयावर हातापायात ज काही कापर िरल महणता १०० -१२५ चा जमाव हा अथाग

जनसागरासारखा जाणवला एकही शबद तोडातन िटना ससकत रादहल बाजला अहो साध मराठी शबददह

आठवनात कसबस िान सावरन परीकषकाकडन वळ मागन घऊन मी परत माझया जागवर आल वाटल थोडया वळान झपल परत वयासपीठावर गल पण छ आतातर दातखीळच बसली हसाव रडाव की भसतसारख ldquoह धरणी मला पोटात घrdquo अस महणाव आता ना मी काही बोलत होत ना जागची हलत होत माझया शरीराची हालचाल

महणज कवळ होत चळाचळा कापण पढच काही ददसना हातातला कागदही गळन पडला शवटी पररकषकानी मला अलगद आधार दऊन सावकाश वयासपीठावरन खाली आणन माझया आईचया ताबयात ददल हशशआईचया मायची ती उब खरोखरच सगळ ldquoअपराधrdquo पोटात घालणारी होती तसयानतर बरच वषम मी वयासपीठावर िाषण

करायला गलयाच समरत नाही

रोदहणी िाट उिम बबीताई याचयाकड कथक नतसय मी अगदी लहानपणापासन भशकत होत तसयाची मला मनापासन आवड होती आमचया ववदयाचथमनीचा समहही खळीमळीचा एकमकीला परोतससाहन दणारा होता समह नतसय आणण जगलबदीही मी बरचदा सवीकारली नाचातल तोड चगरकया हाविाव िटवकम काही कशात कमी नसायची वयासपीठावर ना कधी छातीत धडधड झाली की कापर िरल उलट उतससितमपण बधद होऊन नाचणयाची मजाच काही ननराळी वाटली समहान िाग घण आणण एकटयान कायमिम करण हयात िरक आह अथामत या गोषटीला काही अपवाद असतात

माझया चलत िावाचया साखरपडयात आईन माझा नाचाचा कायमिम ठरवला एकटीच होत मी रगमचावर भितीबबती नवहती पण तसयावळी वनीमदरण आणण परकषपण यावर कलाकार करकती अवलबन असतो याचा परतसयकष अनिव आला टपवर लागलल तबलयाच

बोल मला रगमचावर अजजबात ऐक आल नाहीत नशीब इतकच होत

करक टप सर झालयाची खण आणण माझया नाचाची सरवात हयाचा ततोतत मळ जमला होता टप काय गात होती आणण मी काय नाचत

होत हयाचा ताळमळ असणयाची गरजच योगान नवहती माझा नाच

आणण सगीत याच synchronization झाल होत कायमिम साचबद

आणण पवमतयारीपरता मयामददत असलयान तो यशसवीररतसया पार पडला नभशबान हा परकार कणाचया लकषात आला नाही पण मी मातर धडा भशकल तो महणज रगीत तालीम असायलाच

हवी

वननमदरणाची चाचणी वहायला हवी थोडकयात आणखी एक ldquoलजजासपदrdquo embarassing पररजसथतीतन मी सही सलामत सटल होत पधरा- सोळा वषाची असताना आणखी एक सधी चालन आली ती महणज आतरराजजीय

नाटयसपधत िाग घणयाची नाटकाच नाव होत ldquoएखादयाच नशीबrdquo एका सपरभसदध मराठी नटीचया ददगदशमनाखाली

20

काम करणयाच िागय मला भमळाल मयतरापयत टाळयाचया परनतसादाचया अदाजानसार अस वाटल की ह नाटक

नककी शयमतीत पढ सरकणार

नाटकातील सवाद ह पाठ असण जजतक महतसवाच नततकच नाटकात पातरामधली एकमकाला ओळखन असणयाची गरज महतसवाची एकमकाना वाकयाशवटचया शबदाचा clue धरन राहणयाची अतसयत

आवशयक असत Prompter स दा कायमदकष असावा लागतो सवादामधली गती नततकीच महतसवाची िाडणाच

वादवववादाच सवाद झटापटीन उडाव लागतात गिीर सवादातील आणण मनातलया िावनाची चलबबचल ही परसतत

करणयाची खबी वगवगळी आमचया नाटकामय एक िाग असा होता की िाऊ आणण वदहनीचया वादवववादानतर

चहऱयावरचया करपान अवववादहत रादहलली अतसयत परमळ बदहण वदहनीची बाज घत - वदहनीन नतचयावर नसत

आरोप लादल असताना सदधा तडिदार आणण मऊ शबदामधली ही जगलबदी करकती महतसवाची असणार इथ शबदाची गती महतसवाची आणण सवादाची नको तवहा पनरकती घातकची नमकी नतथच माशी भशकली परसगावधान

ठऊन जरी नाटक वयवजसथत पढ सरकल तरी दोन सकदाचया एका वाकयाचया पनरकतीन आणण तसयामळ गतीत

पडललया िरकामळ आमच नाटक शयमतीत उतरणयाऐवजी ldquoउतसतजनाथमrdquo गटावयनतररकत कोणतसयाही पाररतोवषकाचया लायकीला उतरल नाही नाटकाचा tempo तवहढाच महतसवाचा ही सधी कणी सागाव मला दसयाम ददशनही नऊ शकली असती

शाळा कॉलज ऑकरिस बबझनस आणण सवम कलाच यथानरप परदशमन हया सवाना ldquoसादरीकरणrdquo शलीची जोड असण महतसवाच वाटणारच उतसतर अमररकत

ldquoसादरीकरणrdquo ह घरोघरी ददसन यत अगदी तयार

िाजीवरही कोथीबीर ववखरली की नतच रप बदलत

ननरननराळया मायमातन आणण अगणणत

रगसगतीतन अितपवम आकती आणण वसतचचतर

ननमामण होतात काही वळा ववसगतीतन साधलली सगती िार आकषमक होऊ शकत

मी उतसतर अमररकत इतकयासाठीच महणत की सादरीकरणाची कला आह इथ मळातच खप पाया धरन जोपासली गली आह पररपणम झगयात सडौल बायाची (करकचन बाधलली कबर) बताचयाच सवरपाची मदहला अतसयत

आकषमक आणण िल घालणारी ठरत आता काही चोखदळ वाचक माझया मताशी कदाचचत सहमत नाही होणार पण

सवम सामानय रपरखा असलली सतरी मकप आणण रगरगोटीनी नाही का सरख ददसत सतत डौलात चालणारी आणण

टापटीपीत राहणारी मादाम आणण कबरला पदर धरन तरातरा चालणारी मदहला हयात जमीन असमानाचा िरक

असतो जरा तलना करा आणण तमचा दषटीकोन बदला सादरीकरण ह नककी महतसवाच ठरल

कलतील सादरीकरण ह नतथ ननमामण कललया वातावरणामळ अचधक खलन ददसत परगत दशामय असलल

बागकाम ननसगमरमय दठकाण बाधकाम वसतभशलप पाशवमिमीमळ अचधकच उठावदार ददसतात नसता खचम करन उपयोग नसतो तसयामागचा अभयास आणण सौदयमदषटी नतच परदशमन करणयात महतसवाच असत

21

माझयामत हया सवाच जण बाळकडच यथील

भशकषण पदधतीत रज लागत थोड माग वळन

पादहलत तर लहान मलाचया Kindergarten

concerts कड पहा आठवत असलया तर

तसयामाग मलानीच रगवलल तयार कलल

पाठीमागच रगमचावरच props वशिषा आणण तालसराची कलली वयवसथा कौतकासपद असत भशकषकषका आणण ववदयाथषी सवतः तसयात िाग घतात आणण अभयासाबरोबर कला आणण शासतर भशकत भशकत कलापरदषमनही करतात

अगदी बालवगामपासन मल तसयानी कललया सशोधनाच परदशमन करतात bulletin बोडमस सादहतसय चौयम copyrights

हया सवाची तसयाना आदय जाणीव ददलली असत Entrepreneurship नाववनय originality आणण creativity

हयावर िरपर जोर ददला जोतो गगलवर मादहती भमळाली तरी तसयाचा वापर कसा करायचा ह भशकवल जात

थोडकयात मलाना तसयाचया परगलितला िरपर वाव ददला जातो चका दाखवन दणयाची िाषाही समजतदारीची non

threatening आणण ववदयारथयामला परोतससादहत करणयाची असत आतसमववशवास वाढवणयाची असत

ताबतरक परगतीन तर परदशमन आणण सादरीकरण हयामय चागलीच परगती झाली आह Power point presentations

चा आता शाळकरी मल सदधा सहजपण उपयोग कर शकतात परकषकाला कळल उमजल आणण आकलन होईल

अशापरकारच ह audio-visual medium खपच परिावी ठरत

सरवातीला महटलयापरमाण सादरीकरणाच ननरननराळ परकार ह शरोतसयाचया आणण वकतसयाचया मागणीवर अवलबन

असतात नाटय नतसय या performing arts चया मायमातन दशिाती सामाजजक पररवतमन ददलासा आणण

ननववळ आनद दणयाची भमळवणयाची आणण घडवन आणणयाची ताकद असत

आज चचगी लाडीगोडीन आजोबाना िरळ पाडत साधवगम सरल हलकी आणण अनिवान पररपकव अशी वाणी वापरन िाववकाना मतरमगध करतात Powerpoint चया मायमान ववषयाच आकलन सलि कल जात कला परदशमनात पाशवमिमी रगमच वयवसथा sound effects इतसयादीमळ कोणतसयाही परकारचा रस ननमामण करता यतो बागबगीच भशलपकती ननसगम दशमन या सवाचा मनसोकत आसवाद लटता यतो जादगाराचया जादचया परयोगात

जादगाराची चपळता आणण कलपती पणाला लावली जात तसयामळ ह मातर महटलयाभशवाय राहवत नाही ldquoददसत

तस नसत महणन जग िसतrdquo

- सौ दवयानी ढकण

22

एकच खळ

ददगदशमकान मला रगमचावर धाडलजसिपट नाही कठली रोल

नाही ददला

ज हव त कर जसिपट नाहीय त ldquoइमपरोवहrdquo कर महणाला परवश कला हळच मी थाबल थोडी थबकन

मायचया कठलया हातानी मचावर मय नल हात धरन

पणम गोधळात होत मी काहीच कळत नवहत

नाटक कठल सर होत हच माहीत नवहत

पदहल इकड नतकड मच खप मोठा होता परतसयक जण इथ आपल पातर भसदध करीत होता

नट कोण परकषक कोण तसयाचयात एक अदवय अस होत कधी परकषक कलाकार तर कधी कलाकार परकषक होत

लहान मोठ थोर वयाच कलाकार सार होत

सदढ कोणी कोणी दबळ सार ववववध तऱहच होत

िवय अशा या मचावर कलाकार हजारो होत

ववभशषठ आपलया कल परमाण पातर रगवत होत

कोणी नतमक गायक कोणी कोणी होत वकत

शासतरजञ कोणी भशकषक कोणी नत कोणी होत

साध होत सत होत िकीर सनयासी होत

साध सताचया वषामय लिग करिरत होत

चोर होत डाक होत भिकारी कोणी होत

कोणास ठाऊक ह लोक सगळ कठली जसिपट घऊन आल होत

आई बाबा ताई िाऊमामा- मावशी आतसया- काका एकच पातर ननिावत होत कधी अनक िाऱया िभमका रस िरललया या नाटकात तर िाव रगत होत करकती सख- दःख राग लोि परम मतससर िीती

जयाचया तसयाचया िभमकस अवसरन िाव ओसडत होत

पण काहीच चहर मातर मखवटयात लपल होत

खरा कठला खोटा कठला सागण कठीण होत

आनदाचया मखवटया आड दःख कणाच दडल होत

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात आह

माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात

आह माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

भमटन डोळ ववचार कला आठवल ददगदशमकाला कठ आहस काय कर सागशील का मला

इथच आह कायम जवळ तझया हळच आवाज आला पातर तझ छान रगल िकत आठवत जा मला

उमजल मला मचावर खळ एकच आह पडदया आडन यऊन पनहा पडदया आड जायच आह माझया माझया परीन माझ पातर आह मी रगवत परकाश झोताचा लोि नाही मखवट नाही मी चढवत

परत इचछा मातर आह एक पातर सदर अस रगद

पडदयाआड जाता जाता टाळी एखादी पडद

पातर माझ रगवताना िाव अस रगदत

अतःकरण सपशमन कणाच अशर एक दोन ढळदत

ननरतर या नाटकाचया ददगदशमकाला एक अस सागत

तझया नाटकाच ह छोट पातर मी असीम आनदान रगवत

परत अजम माझा ऐक जरा एवढी कपा माझयावर कर

पडदयाआडच राहद मला खळ माझा सपलयावर

पनहा कठला रोल नको इमपरोवह नको र पनहा मला मोदहत करणाऱयाया मचावर परत धाड नको र कधी मला मोदहत करणाऱया या मचावर परत धाड नको र कधी मला

-- सवाती िजय कव

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

15

आता जीवनात एक सरख सधी आली एकाकरककत िभमका करणयाची ननवड झाली आणण परभशकषण सर झाल

जीवनात आपल कठ चकत आणण कठ छोटीशी दरसती करायची ह जर समजल तर जीवन जगणयाचौ मजा काही ननराळीच आह महणज गर महतसवाचा ददगदशमक हा नाटकाचा खरा गर अस मला वाटत कारण लखकाचया ववचाराना कलाकाराचया मायमातन रभसकापयत

पोहोचवणयासाठी जी दषटी हवी ती तसया ददगदशमकाचया चषमयातनच एखादा ववषयववचार माडता यण ह

कौशलयाच काम एखादया कलाकारातल कौशलय ओळखन

तसयाला योगय िभमका दण आणण तसया िभमकला साजस

सादरीकरण तसया कलाकाराकडन करवन घण हच खर ददगदशमन

असो या ददगदशमका बरोबर काम करताना खप काही भशकायला भमळाल लखकान भलदहला सवाद समजन घण

पाठातर शबदाची अचक िक पण िावनाचा समतोल शारीररक आवविामव आणण चहऱयावरील िाव नजर आणण

दषटी आवाजातील कपन पोच आणण सवरननयमन पहराव आणण सहकलाकाराना सावरण सटज वर वावरण

बकसटजला आधार दण आणण बरच काही कलाकार घडतो अस उगाच नाही महणत माझयातलया नाटयपरमी कलाकाराला जाग कल आणण घडवल सदधा त या अनिवान सगळ भशकलल सादर करकती कर शकतो ह मादहत

नाही पण परयतसन नककीच कर शकतो

शबदात करकती ताकद असत ना िाषा कठलीही असो शबद अशी काही करकमया घडवतात की कषणात हस तर कषणात

टचकन पाणी आणतात डोळयातन शबदाना िावनाची जोड दऊन शारीररक आवविामवानी तसया िभमकला परकषकापयत पोहोचवण आणण तसयाचा काळजाला भिडण ह तर भशवधनषय पलवणयाइतक कठीण आह

कलाकारात करकती कौशलय असत ह भशवधनषय पलवणयाच आपण नाटक भसनमा मय पाहतो आणण लगच

आपली परनतकरिया वयकत करतो ज आपलया काळजाला भिडल तसयाना दतो वाह-वाह ची दाद आणण ती अशी सहजतन ननघाली करक तसया सादरकतसयामला काय जग जजकलयासारख वाटत ह मी अनिवलय तवहा ववनती एकाच तमही कधी जवहा एखादया नाटकाला जाल तवहा सवम कलाकाराना जरर परतसयकष िटा आणण दाद दया

- परददप नाईक

16

नाटक माझी आवड माझा ववरगळा

नाटकाची आवड मला नककी कधी लागली ह मला सागता यणार नाही पण आज जर कणी मला तझा आवडता छद कठला असा परशन ववचारला तर नाटकाभशवाय दसर माझया मनात काही यऊ शकणार

नाही ह मी अगदी खातरीन साग शकत

शाळत असताना मी नाटकात िाग घयायच तवहा नाटक करायला मजा यायची तसयानतर बरच वषम नाटकाचा आणण माझा सबध आला नाही पण काही वषापवषी नाटयगधार गरपच वटवट नाटक पादहल आणण मी अकषरश िारावन गल ह ज काही आपण बघतोय त आपलयाला खप आवडतय आणण

आपलयाला पण ह करायचय अस जण माझ मन त नाटक सपपयत मला सागत होत मी नाटयगधार गरप जॉईन कला आणण नाटकवाली झाल त आजपयत तशीच आह

सरवातीला ननषपाप नाटकासाठी मक-अप

आणण कॉसचयमस करायच काम भमळाल तला हव तर एखादी परजकटस बघायला य पण तझयावर आह थट शो ला आलीस तरी चालल अस मला सागणयात आल होत मी परजकटस बघायला गल तवहा मला सगळ त इतक

आवडल की पढचया सगळया परजकटससला मी हजर होत तवहा नाटक बसायची परोसस अगदी जवळन बघायला भमळाली पढ मोरची मावशी नाटकासाठी आधी कोररओगरािी आणण नतर ररपलसमट ऍकटर महणन काम

भमळाल नाच बसवण आणण ऍजकटग करण हही मी नततकच एनजॉय कल परष नाटकात करिरता रगमच

करायचा होता बलकआउट मय िकत ३० सकदात सट चा पणम कायापालट करायचा होता एवढ सगळ

सटमय बदल करताना आमचया सगळयाचाच गोधळ होऊ लागला इतकया कमी वळात अधारात बऱयाच

गोषटीची न-आण करताना गडबड होऊ नय महणन मी अगदी पदधतशीरपण assignments तयार कलया हया माणसान डावीकडचया दसऱया ववगतन यायच अमक वसत ठवायची आणण तमक वसत दसऱया माणसाचया मदतीन उजवया बाजचया नतसऱया ववगतन बाहर घऊन जायची वगर वगर आणण ऍजकटग

बरोबर सगळयाची हया सट चजचीपण परजकटस करन घतली हयाचा पढ िायदा मला रणागण हया नाटकासाठी झाला ५० हन अचधक कलाकार तसयाच कॉसचयम चजस तलवारीची अदलाबदली परॉपसची न-आण बकडरॉप बदलण १७ िानगडी पण काटकोरपण पदधतशीरपण सगळ कलयान नाटक सखरप पार पडल एवढा पदधतशीरपणा मी माझया नोकरीत दाखवला असता तर आज कठलया कठ गल असत असो passion भशवाय काही होत नाही हच खर

मला नाटकात ऍकटर महणन सटजवर जवढी मजा यत तवढीच पडदयामाग काम करायला सदधा यत सट बनवण तो उिा करण परॉपटी गोळा करण लाईटस साऊडस भशकण करण ह नततकच आनदायी असत नाटक चाल असताना नटावर लाईटचा एखादा सपॉट यतो तवहा परकषक महणन तो आपलयाला कदाचचत जाणवतही नाही करकवा एखाद हलकस बकगराऊड मयभसक वाजल तर तसयाकड आपल लकषही

17

जाणार नाही पण ती परतसयक गोषट नाटकाला अचधकाचधक जजवत करत असत तो अनिव अचधकाचधक

खरा करत असत एखादा सवाद करकवा नटान िकलल वाकय जवहा आपलयाला काळजाला हात घालत

असत तवहा तसयात लाईटस चा आणण बकगराऊड मयभसकचाही मोठा वाटा असतो ह सगळ बघणयात

भशकणयात आणण करणयात मला िार मजा यत

नाटकान मला काय ददल माझ अमररकतल कटब महणाव अशी माणस ददली उतसतमोतसतम

गोषटी करत राहायचा यास ददला तसयासाठी लागणारी ऊजाम ददली मी नाटकात अखड बडालली असत महणन माझा नवरा आणण माझी मलगी मला सतत नाव ठवत असतात पण तसयाना तसयाच कौतकही नततकच वाटत तसया दोघानाही नाटकाची गोडी आह ही माझयासाठी िागयाची बाब आह अजन खप

भशकायचय नाटक करत राहायचय नाटकाचा हा परवास कधी थाबल अस वाटत नाही आणण तो थाब नय

असच सतत वाटत जग सोडन जाताना लोकाना जशी अपकषा असत की चागली बॉस होती चागली बायको होती चागली आई होती अस कणीतरी महणाव तस मला एक खरीखरी नाटकवडी बाई होती अस कणी महटल तर मज़ा आ जाएगा नाटक चाल होताना नतसरी घटा होत कटमन रजर टयनसोबत सटजचा लाल

पडदा उघडला जात असतो ववगतन समोरच परकषक ददसायला लागतात आणण माझया अगावर सरमकन

काटा यतो अगदी परतसयक वळी न चकता असा काटा अगावर पनहा पनहा यत राहो हीच ईशवरचरणी पराथमना

- शरती बोि

18

वयािपीठ आणि िादरीकरि

आपला मददा ठामपण माडणयाच अनक परकार आपण पाहतो लहानपणापासनच ही शली जोपासणयाची हळ

हळ सरवात होत इवलीशी चचगी सदधा एखादी वसत हवी असल तर लाडीगोडीन आजोबाकडन ती कशी आतसमसात करायची ह न भशकवता भशकत तसयामळ ldquoसादर करणयाचrdquo नमन ह कोणतसया परकारची मागणी आह हयावर अवलबन असतात

ldquoएक होता rdquo

ldquoकाऊrdquo

ldquoआणण एक होतीrdquo

ldquoचचऊrdquo

चचगी गोषट सागायला भशकत तसयाची ही सरवात मग असत शबदाचीमाळ आणण वाकयाची जळवाजळव

ldquoआई आई आज न आज न काय झाल मादहत आहrdquo

ldquoअग चचग चप न ग जरा बघत नाहीस का मी कामात आह तrdquo ldquoदहची सारखी टकळी चालrdquo ldquoजा झाडाला पाणी घालन

यrdquo

आपणच कौतक आणण मागमदशमन करणयाऐवजी ववचाराना मजजाव घालतो परगलितला खटीत करतो अथवा महणतो ldquoथाब जरा माझ ऐकrdquo ldquoउगाच लहान तोडी मोठा घास घऊ नकोrdquo

या न अशा अनक परकारच सिाषण आपण अनकदा ऐकतो

मला इकड कनडात भशकषकषकची नोकरी भमळाली अगदी पराथभमक

वगामपासन त हायसकलचया ववदयारथयाना भशकवणयाची मला सधी भमळाली बोलत असताना कणालाही मयच न तोडणयाचा ननयम

पाळण मलाही खप कठीण गल पण मय मय बोलन लहान मलाची ववचारगगा तोडणयाचा तसयाचा आतसमववशवास कमी करणयाचा आपण जण ववडा उचलतो

मजललका पदहलीत असतानाचा करकससा नतला गोषट सागायची िार हौस माझयापढ भसहगजमनपरमाण नतच िाषण

असायच इतकी सदर उतससाहान कथा कथन करणारी ही ववददयाथषी नी सपधत नककी पदहला िमाक पटकवणार अशया

मोठया आशन मी नतच नाव नतचया वयोगटात नोदाववल खप तयारी यणाऱया जाणाऱयाला ती नतची कहाणी ऐकवत अस

पण इतकया मोठया जनसमदायासमोर उि रादहलयावर तोडात अगठा घालन झगयाचा गोळा गोळा करणारा नतचा दहरमसलला भमनी माउचा चहरा मातर मी कधीच ववसरणार नाही सिाधीटपणा यायला आता जासतच वळ लागणार होता

19

मजललकाच जस झाल तसच माझही झाल मजललका तरी लहान होती मी साधारण सातवीत असन

ससकत भशकायला नवीनच सरवात झाली होती वयानसार बढाया मारायची जडलली सवय ससकत वकततसव

सपधत िाग घणयाचा ननणमय सविाव अबोल भलखाणात काहीच मदत लागलली आठवत नाही वयाकरणदह शदध

भलदहण आणण बोलण यात िरक असतो बोलण आणण त सदधा िकत १००-१२५ लोकासमोर कठीण काहीच नवहत

पण वयासपीठावर गलयावर हातापायात ज काही कापर िरल महणता १०० -१२५ चा जमाव हा अथाग

जनसागरासारखा जाणवला एकही शबद तोडातन िटना ससकत रादहल बाजला अहो साध मराठी शबददह

आठवनात कसबस िान सावरन परीकषकाकडन वळ मागन घऊन मी परत माझया जागवर आल वाटल थोडया वळान झपल परत वयासपीठावर गल पण छ आतातर दातखीळच बसली हसाव रडाव की भसतसारख ldquoह धरणी मला पोटात घrdquo अस महणाव आता ना मी काही बोलत होत ना जागची हलत होत माझया शरीराची हालचाल

महणज कवळ होत चळाचळा कापण पढच काही ददसना हातातला कागदही गळन पडला शवटी पररकषकानी मला अलगद आधार दऊन सावकाश वयासपीठावरन खाली आणन माझया आईचया ताबयात ददल हशशआईचया मायची ती उब खरोखरच सगळ ldquoअपराधrdquo पोटात घालणारी होती तसयानतर बरच वषम मी वयासपीठावर िाषण

करायला गलयाच समरत नाही

रोदहणी िाट उिम बबीताई याचयाकड कथक नतसय मी अगदी लहानपणापासन भशकत होत तसयाची मला मनापासन आवड होती आमचया ववदयाचथमनीचा समहही खळीमळीचा एकमकीला परोतससाहन दणारा होता समह नतसय आणण जगलबदीही मी बरचदा सवीकारली नाचातल तोड चगरकया हाविाव िटवकम काही कशात कमी नसायची वयासपीठावर ना कधी छातीत धडधड झाली की कापर िरल उलट उतससितमपण बधद होऊन नाचणयाची मजाच काही ननराळी वाटली समहान िाग घण आणण एकटयान कायमिम करण हयात िरक आह अथामत या गोषटीला काही अपवाद असतात

माझया चलत िावाचया साखरपडयात आईन माझा नाचाचा कायमिम ठरवला एकटीच होत मी रगमचावर भितीबबती नवहती पण तसयावळी वनीमदरण आणण परकषपण यावर कलाकार करकती अवलबन असतो याचा परतसयकष अनिव आला टपवर लागलल तबलयाच

बोल मला रगमचावर अजजबात ऐक आल नाहीत नशीब इतकच होत

करक टप सर झालयाची खण आणण माझया नाचाची सरवात हयाचा ततोतत मळ जमला होता टप काय गात होती आणण मी काय नाचत

होत हयाचा ताळमळ असणयाची गरजच योगान नवहती माझा नाच

आणण सगीत याच synchronization झाल होत कायमिम साचबद

आणण पवमतयारीपरता मयामददत असलयान तो यशसवीररतसया पार पडला नभशबान हा परकार कणाचया लकषात आला नाही पण मी मातर धडा भशकल तो महणज रगीत तालीम असायलाच

हवी

वननमदरणाची चाचणी वहायला हवी थोडकयात आणखी एक ldquoलजजासपदrdquo embarassing पररजसथतीतन मी सही सलामत सटल होत पधरा- सोळा वषाची असताना आणखी एक सधी चालन आली ती महणज आतरराजजीय

नाटयसपधत िाग घणयाची नाटकाच नाव होत ldquoएखादयाच नशीबrdquo एका सपरभसदध मराठी नटीचया ददगदशमनाखाली

20

काम करणयाच िागय मला भमळाल मयतरापयत टाळयाचया परनतसादाचया अदाजानसार अस वाटल की ह नाटक

नककी शयमतीत पढ सरकणार

नाटकातील सवाद ह पाठ असण जजतक महतसवाच नततकच नाटकात पातरामधली एकमकाला ओळखन असणयाची गरज महतसवाची एकमकाना वाकयाशवटचया शबदाचा clue धरन राहणयाची अतसयत

आवशयक असत Prompter स दा कायमदकष असावा लागतो सवादामधली गती नततकीच महतसवाची िाडणाच

वादवववादाच सवाद झटापटीन उडाव लागतात गिीर सवादातील आणण मनातलया िावनाची चलबबचल ही परसतत

करणयाची खबी वगवगळी आमचया नाटकामय एक िाग असा होता की िाऊ आणण वदहनीचया वादवववादानतर

चहऱयावरचया करपान अवववादहत रादहलली अतसयत परमळ बदहण वदहनीची बाज घत - वदहनीन नतचयावर नसत

आरोप लादल असताना सदधा तडिदार आणण मऊ शबदामधली ही जगलबदी करकती महतसवाची असणार इथ शबदाची गती महतसवाची आणण सवादाची नको तवहा पनरकती घातकची नमकी नतथच माशी भशकली परसगावधान

ठऊन जरी नाटक वयवजसथत पढ सरकल तरी दोन सकदाचया एका वाकयाचया पनरकतीन आणण तसयामळ गतीत

पडललया िरकामळ आमच नाटक शयमतीत उतरणयाऐवजी ldquoउतसतजनाथमrdquo गटावयनतररकत कोणतसयाही पाररतोवषकाचया लायकीला उतरल नाही नाटकाचा tempo तवहढाच महतसवाचा ही सधी कणी सागाव मला दसयाम ददशनही नऊ शकली असती

शाळा कॉलज ऑकरिस बबझनस आणण सवम कलाच यथानरप परदशमन हया सवाना ldquoसादरीकरणrdquo शलीची जोड असण महतसवाच वाटणारच उतसतर अमररकत

ldquoसादरीकरणrdquo ह घरोघरी ददसन यत अगदी तयार

िाजीवरही कोथीबीर ववखरली की नतच रप बदलत

ननरननराळया मायमातन आणण अगणणत

रगसगतीतन अितपवम आकती आणण वसतचचतर

ननमामण होतात काही वळा ववसगतीतन साधलली सगती िार आकषमक होऊ शकत

मी उतसतर अमररकत इतकयासाठीच महणत की सादरीकरणाची कला आह इथ मळातच खप पाया धरन जोपासली गली आह पररपणम झगयात सडौल बायाची (करकचन बाधलली कबर) बताचयाच सवरपाची मदहला अतसयत

आकषमक आणण िल घालणारी ठरत आता काही चोखदळ वाचक माझया मताशी कदाचचत सहमत नाही होणार पण

सवम सामानय रपरखा असलली सतरी मकप आणण रगरगोटीनी नाही का सरख ददसत सतत डौलात चालणारी आणण

टापटीपीत राहणारी मादाम आणण कबरला पदर धरन तरातरा चालणारी मदहला हयात जमीन असमानाचा िरक

असतो जरा तलना करा आणण तमचा दषटीकोन बदला सादरीकरण ह नककी महतसवाच ठरल

कलतील सादरीकरण ह नतथ ननमामण कललया वातावरणामळ अचधक खलन ददसत परगत दशामय असलल

बागकाम ननसगमरमय दठकाण बाधकाम वसतभशलप पाशवमिमीमळ अचधकच उठावदार ददसतात नसता खचम करन उपयोग नसतो तसयामागचा अभयास आणण सौदयमदषटी नतच परदशमन करणयात महतसवाच असत

21

माझयामत हया सवाच जण बाळकडच यथील

भशकषण पदधतीत रज लागत थोड माग वळन

पादहलत तर लहान मलाचया Kindergarten

concerts कड पहा आठवत असलया तर

तसयामाग मलानीच रगवलल तयार कलल

पाठीमागच रगमचावरच props वशिषा आणण तालसराची कलली वयवसथा कौतकासपद असत भशकषकषका आणण ववदयाथषी सवतः तसयात िाग घतात आणण अभयासाबरोबर कला आणण शासतर भशकत भशकत कलापरदषमनही करतात

अगदी बालवगामपासन मल तसयानी कललया सशोधनाच परदशमन करतात bulletin बोडमस सादहतसय चौयम copyrights

हया सवाची तसयाना आदय जाणीव ददलली असत Entrepreneurship नाववनय originality आणण creativity

हयावर िरपर जोर ददला जोतो गगलवर मादहती भमळाली तरी तसयाचा वापर कसा करायचा ह भशकवल जात

थोडकयात मलाना तसयाचया परगलितला िरपर वाव ददला जातो चका दाखवन दणयाची िाषाही समजतदारीची non

threatening आणण ववदयारथयामला परोतससादहत करणयाची असत आतसमववशवास वाढवणयाची असत

ताबतरक परगतीन तर परदशमन आणण सादरीकरण हयामय चागलीच परगती झाली आह Power point presentations

चा आता शाळकरी मल सदधा सहजपण उपयोग कर शकतात परकषकाला कळल उमजल आणण आकलन होईल

अशापरकारच ह audio-visual medium खपच परिावी ठरत

सरवातीला महटलयापरमाण सादरीकरणाच ननरननराळ परकार ह शरोतसयाचया आणण वकतसयाचया मागणीवर अवलबन

असतात नाटय नतसय या performing arts चया मायमातन दशिाती सामाजजक पररवतमन ददलासा आणण

ननववळ आनद दणयाची भमळवणयाची आणण घडवन आणणयाची ताकद असत

आज चचगी लाडीगोडीन आजोबाना िरळ पाडत साधवगम सरल हलकी आणण अनिवान पररपकव अशी वाणी वापरन िाववकाना मतरमगध करतात Powerpoint चया मायमान ववषयाच आकलन सलि कल जात कला परदशमनात पाशवमिमी रगमच वयवसथा sound effects इतसयादीमळ कोणतसयाही परकारचा रस ननमामण करता यतो बागबगीच भशलपकती ननसगम दशमन या सवाचा मनसोकत आसवाद लटता यतो जादगाराचया जादचया परयोगात

जादगाराची चपळता आणण कलपती पणाला लावली जात तसयामळ ह मातर महटलयाभशवाय राहवत नाही ldquoददसत

तस नसत महणन जग िसतrdquo

- सौ दवयानी ढकण

22

एकच खळ

ददगदशमकान मला रगमचावर धाडलजसिपट नाही कठली रोल

नाही ददला

ज हव त कर जसिपट नाहीय त ldquoइमपरोवहrdquo कर महणाला परवश कला हळच मी थाबल थोडी थबकन

मायचया कठलया हातानी मचावर मय नल हात धरन

पणम गोधळात होत मी काहीच कळत नवहत

नाटक कठल सर होत हच माहीत नवहत

पदहल इकड नतकड मच खप मोठा होता परतसयक जण इथ आपल पातर भसदध करीत होता

नट कोण परकषक कोण तसयाचयात एक अदवय अस होत कधी परकषक कलाकार तर कधी कलाकार परकषक होत

लहान मोठ थोर वयाच कलाकार सार होत

सदढ कोणी कोणी दबळ सार ववववध तऱहच होत

िवय अशा या मचावर कलाकार हजारो होत

ववभशषठ आपलया कल परमाण पातर रगवत होत

कोणी नतमक गायक कोणी कोणी होत वकत

शासतरजञ कोणी भशकषक कोणी नत कोणी होत

साध होत सत होत िकीर सनयासी होत

साध सताचया वषामय लिग करिरत होत

चोर होत डाक होत भिकारी कोणी होत

कोणास ठाऊक ह लोक सगळ कठली जसिपट घऊन आल होत

आई बाबा ताई िाऊमामा- मावशी आतसया- काका एकच पातर ननिावत होत कधी अनक िाऱया िभमका रस िरललया या नाटकात तर िाव रगत होत करकती सख- दःख राग लोि परम मतससर िीती

जयाचया तसयाचया िभमकस अवसरन िाव ओसडत होत

पण काहीच चहर मातर मखवटयात लपल होत

खरा कठला खोटा कठला सागण कठीण होत

आनदाचया मखवटया आड दःख कणाच दडल होत

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात आह

माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात

आह माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

भमटन डोळ ववचार कला आठवल ददगदशमकाला कठ आहस काय कर सागशील का मला

इथच आह कायम जवळ तझया हळच आवाज आला पातर तझ छान रगल िकत आठवत जा मला

उमजल मला मचावर खळ एकच आह पडदया आडन यऊन पनहा पडदया आड जायच आह माझया माझया परीन माझ पातर आह मी रगवत परकाश झोताचा लोि नाही मखवट नाही मी चढवत

परत इचछा मातर आह एक पातर सदर अस रगद

पडदयाआड जाता जाता टाळी एखादी पडद

पातर माझ रगवताना िाव अस रगदत

अतःकरण सपशमन कणाच अशर एक दोन ढळदत

ननरतर या नाटकाचया ददगदशमकाला एक अस सागत

तझया नाटकाच ह छोट पातर मी असीम आनदान रगवत

परत अजम माझा ऐक जरा एवढी कपा माझयावर कर

पडदयाआडच राहद मला खळ माझा सपलयावर

पनहा कठला रोल नको इमपरोवह नको र पनहा मला मोदहत करणाऱयाया मचावर परत धाड नको र कधी मला मोदहत करणाऱया या मचावर परत धाड नको र कधी मला

-- सवाती िजय कव

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

16

नाटक माझी आवड माझा ववरगळा

नाटकाची आवड मला नककी कधी लागली ह मला सागता यणार नाही पण आज जर कणी मला तझा आवडता छद कठला असा परशन ववचारला तर नाटकाभशवाय दसर माझया मनात काही यऊ शकणार

नाही ह मी अगदी खातरीन साग शकत

शाळत असताना मी नाटकात िाग घयायच तवहा नाटक करायला मजा यायची तसयानतर बरच वषम नाटकाचा आणण माझा सबध आला नाही पण काही वषापवषी नाटयगधार गरपच वटवट नाटक पादहल आणण मी अकषरश िारावन गल ह ज काही आपण बघतोय त आपलयाला खप आवडतय आणण

आपलयाला पण ह करायचय अस जण माझ मन त नाटक सपपयत मला सागत होत मी नाटयगधार गरप जॉईन कला आणण नाटकवाली झाल त आजपयत तशीच आह

सरवातीला ननषपाप नाटकासाठी मक-अप

आणण कॉसचयमस करायच काम भमळाल तला हव तर एखादी परजकटस बघायला य पण तझयावर आह थट शो ला आलीस तरी चालल अस मला सागणयात आल होत मी परजकटस बघायला गल तवहा मला सगळ त इतक

आवडल की पढचया सगळया परजकटससला मी हजर होत तवहा नाटक बसायची परोसस अगदी जवळन बघायला भमळाली पढ मोरची मावशी नाटकासाठी आधी कोररओगरािी आणण नतर ररपलसमट ऍकटर महणन काम

भमळाल नाच बसवण आणण ऍजकटग करण हही मी नततकच एनजॉय कल परष नाटकात करिरता रगमच

करायचा होता बलकआउट मय िकत ३० सकदात सट चा पणम कायापालट करायचा होता एवढ सगळ

सटमय बदल करताना आमचया सगळयाचाच गोधळ होऊ लागला इतकया कमी वळात अधारात बऱयाच

गोषटीची न-आण करताना गडबड होऊ नय महणन मी अगदी पदधतशीरपण assignments तयार कलया हया माणसान डावीकडचया दसऱया ववगतन यायच अमक वसत ठवायची आणण तमक वसत दसऱया माणसाचया मदतीन उजवया बाजचया नतसऱया ववगतन बाहर घऊन जायची वगर वगर आणण ऍजकटग

बरोबर सगळयाची हया सट चजचीपण परजकटस करन घतली हयाचा पढ िायदा मला रणागण हया नाटकासाठी झाला ५० हन अचधक कलाकार तसयाच कॉसचयम चजस तलवारीची अदलाबदली परॉपसची न-आण बकडरॉप बदलण १७ िानगडी पण काटकोरपण पदधतशीरपण सगळ कलयान नाटक सखरप पार पडल एवढा पदधतशीरपणा मी माझया नोकरीत दाखवला असता तर आज कठलया कठ गल असत असो passion भशवाय काही होत नाही हच खर

मला नाटकात ऍकटर महणन सटजवर जवढी मजा यत तवढीच पडदयामाग काम करायला सदधा यत सट बनवण तो उिा करण परॉपटी गोळा करण लाईटस साऊडस भशकण करण ह नततकच आनदायी असत नाटक चाल असताना नटावर लाईटचा एखादा सपॉट यतो तवहा परकषक महणन तो आपलयाला कदाचचत जाणवतही नाही करकवा एखाद हलकस बकगराऊड मयभसक वाजल तर तसयाकड आपल लकषही

17

जाणार नाही पण ती परतसयक गोषट नाटकाला अचधकाचधक जजवत करत असत तो अनिव अचधकाचधक

खरा करत असत एखादा सवाद करकवा नटान िकलल वाकय जवहा आपलयाला काळजाला हात घालत

असत तवहा तसयात लाईटस चा आणण बकगराऊड मयभसकचाही मोठा वाटा असतो ह सगळ बघणयात

भशकणयात आणण करणयात मला िार मजा यत

नाटकान मला काय ददल माझ अमररकतल कटब महणाव अशी माणस ददली उतसतमोतसतम

गोषटी करत राहायचा यास ददला तसयासाठी लागणारी ऊजाम ददली मी नाटकात अखड बडालली असत महणन माझा नवरा आणण माझी मलगी मला सतत नाव ठवत असतात पण तसयाना तसयाच कौतकही नततकच वाटत तसया दोघानाही नाटकाची गोडी आह ही माझयासाठी िागयाची बाब आह अजन खप

भशकायचय नाटक करत राहायचय नाटकाचा हा परवास कधी थाबल अस वाटत नाही आणण तो थाब नय

असच सतत वाटत जग सोडन जाताना लोकाना जशी अपकषा असत की चागली बॉस होती चागली बायको होती चागली आई होती अस कणीतरी महणाव तस मला एक खरीखरी नाटकवडी बाई होती अस कणी महटल तर मज़ा आ जाएगा नाटक चाल होताना नतसरी घटा होत कटमन रजर टयनसोबत सटजचा लाल

पडदा उघडला जात असतो ववगतन समोरच परकषक ददसायला लागतात आणण माझया अगावर सरमकन

काटा यतो अगदी परतसयक वळी न चकता असा काटा अगावर पनहा पनहा यत राहो हीच ईशवरचरणी पराथमना

- शरती बोि

18

वयािपीठ आणि िादरीकरि

आपला मददा ठामपण माडणयाच अनक परकार आपण पाहतो लहानपणापासनच ही शली जोपासणयाची हळ

हळ सरवात होत इवलीशी चचगी सदधा एखादी वसत हवी असल तर लाडीगोडीन आजोबाकडन ती कशी आतसमसात करायची ह न भशकवता भशकत तसयामळ ldquoसादर करणयाचrdquo नमन ह कोणतसया परकारची मागणी आह हयावर अवलबन असतात

ldquoएक होता rdquo

ldquoकाऊrdquo

ldquoआणण एक होतीrdquo

ldquoचचऊrdquo

चचगी गोषट सागायला भशकत तसयाची ही सरवात मग असत शबदाचीमाळ आणण वाकयाची जळवाजळव

ldquoआई आई आज न आज न काय झाल मादहत आहrdquo

ldquoअग चचग चप न ग जरा बघत नाहीस का मी कामात आह तrdquo ldquoदहची सारखी टकळी चालrdquo ldquoजा झाडाला पाणी घालन

यrdquo

आपणच कौतक आणण मागमदशमन करणयाऐवजी ववचाराना मजजाव घालतो परगलितला खटीत करतो अथवा महणतो ldquoथाब जरा माझ ऐकrdquo ldquoउगाच लहान तोडी मोठा घास घऊ नकोrdquo

या न अशा अनक परकारच सिाषण आपण अनकदा ऐकतो

मला इकड कनडात भशकषकषकची नोकरी भमळाली अगदी पराथभमक

वगामपासन त हायसकलचया ववदयारथयाना भशकवणयाची मला सधी भमळाली बोलत असताना कणालाही मयच न तोडणयाचा ननयम

पाळण मलाही खप कठीण गल पण मय मय बोलन लहान मलाची ववचारगगा तोडणयाचा तसयाचा आतसमववशवास कमी करणयाचा आपण जण ववडा उचलतो

मजललका पदहलीत असतानाचा करकससा नतला गोषट सागायची िार हौस माझयापढ भसहगजमनपरमाण नतच िाषण

असायच इतकी सदर उतससाहान कथा कथन करणारी ही ववददयाथषी नी सपधत नककी पदहला िमाक पटकवणार अशया

मोठया आशन मी नतच नाव नतचया वयोगटात नोदाववल खप तयारी यणाऱया जाणाऱयाला ती नतची कहाणी ऐकवत अस

पण इतकया मोठया जनसमदायासमोर उि रादहलयावर तोडात अगठा घालन झगयाचा गोळा गोळा करणारा नतचा दहरमसलला भमनी माउचा चहरा मातर मी कधीच ववसरणार नाही सिाधीटपणा यायला आता जासतच वळ लागणार होता

19

मजललकाच जस झाल तसच माझही झाल मजललका तरी लहान होती मी साधारण सातवीत असन

ससकत भशकायला नवीनच सरवात झाली होती वयानसार बढाया मारायची जडलली सवय ससकत वकततसव

सपधत िाग घणयाचा ननणमय सविाव अबोल भलखाणात काहीच मदत लागलली आठवत नाही वयाकरणदह शदध

भलदहण आणण बोलण यात िरक असतो बोलण आणण त सदधा िकत १००-१२५ लोकासमोर कठीण काहीच नवहत

पण वयासपीठावर गलयावर हातापायात ज काही कापर िरल महणता १०० -१२५ चा जमाव हा अथाग

जनसागरासारखा जाणवला एकही शबद तोडातन िटना ससकत रादहल बाजला अहो साध मराठी शबददह

आठवनात कसबस िान सावरन परीकषकाकडन वळ मागन घऊन मी परत माझया जागवर आल वाटल थोडया वळान झपल परत वयासपीठावर गल पण छ आतातर दातखीळच बसली हसाव रडाव की भसतसारख ldquoह धरणी मला पोटात घrdquo अस महणाव आता ना मी काही बोलत होत ना जागची हलत होत माझया शरीराची हालचाल

महणज कवळ होत चळाचळा कापण पढच काही ददसना हातातला कागदही गळन पडला शवटी पररकषकानी मला अलगद आधार दऊन सावकाश वयासपीठावरन खाली आणन माझया आईचया ताबयात ददल हशशआईचया मायची ती उब खरोखरच सगळ ldquoअपराधrdquo पोटात घालणारी होती तसयानतर बरच वषम मी वयासपीठावर िाषण

करायला गलयाच समरत नाही

रोदहणी िाट उिम बबीताई याचयाकड कथक नतसय मी अगदी लहानपणापासन भशकत होत तसयाची मला मनापासन आवड होती आमचया ववदयाचथमनीचा समहही खळीमळीचा एकमकीला परोतससाहन दणारा होता समह नतसय आणण जगलबदीही मी बरचदा सवीकारली नाचातल तोड चगरकया हाविाव िटवकम काही कशात कमी नसायची वयासपीठावर ना कधी छातीत धडधड झाली की कापर िरल उलट उतससितमपण बधद होऊन नाचणयाची मजाच काही ननराळी वाटली समहान िाग घण आणण एकटयान कायमिम करण हयात िरक आह अथामत या गोषटीला काही अपवाद असतात

माझया चलत िावाचया साखरपडयात आईन माझा नाचाचा कायमिम ठरवला एकटीच होत मी रगमचावर भितीबबती नवहती पण तसयावळी वनीमदरण आणण परकषपण यावर कलाकार करकती अवलबन असतो याचा परतसयकष अनिव आला टपवर लागलल तबलयाच

बोल मला रगमचावर अजजबात ऐक आल नाहीत नशीब इतकच होत

करक टप सर झालयाची खण आणण माझया नाचाची सरवात हयाचा ततोतत मळ जमला होता टप काय गात होती आणण मी काय नाचत

होत हयाचा ताळमळ असणयाची गरजच योगान नवहती माझा नाच

आणण सगीत याच synchronization झाल होत कायमिम साचबद

आणण पवमतयारीपरता मयामददत असलयान तो यशसवीररतसया पार पडला नभशबान हा परकार कणाचया लकषात आला नाही पण मी मातर धडा भशकल तो महणज रगीत तालीम असायलाच

हवी

वननमदरणाची चाचणी वहायला हवी थोडकयात आणखी एक ldquoलजजासपदrdquo embarassing पररजसथतीतन मी सही सलामत सटल होत पधरा- सोळा वषाची असताना आणखी एक सधी चालन आली ती महणज आतरराजजीय

नाटयसपधत िाग घणयाची नाटकाच नाव होत ldquoएखादयाच नशीबrdquo एका सपरभसदध मराठी नटीचया ददगदशमनाखाली

20

काम करणयाच िागय मला भमळाल मयतरापयत टाळयाचया परनतसादाचया अदाजानसार अस वाटल की ह नाटक

नककी शयमतीत पढ सरकणार

नाटकातील सवाद ह पाठ असण जजतक महतसवाच नततकच नाटकात पातरामधली एकमकाला ओळखन असणयाची गरज महतसवाची एकमकाना वाकयाशवटचया शबदाचा clue धरन राहणयाची अतसयत

आवशयक असत Prompter स दा कायमदकष असावा लागतो सवादामधली गती नततकीच महतसवाची िाडणाच

वादवववादाच सवाद झटापटीन उडाव लागतात गिीर सवादातील आणण मनातलया िावनाची चलबबचल ही परसतत

करणयाची खबी वगवगळी आमचया नाटकामय एक िाग असा होता की िाऊ आणण वदहनीचया वादवववादानतर

चहऱयावरचया करपान अवववादहत रादहलली अतसयत परमळ बदहण वदहनीची बाज घत - वदहनीन नतचयावर नसत

आरोप लादल असताना सदधा तडिदार आणण मऊ शबदामधली ही जगलबदी करकती महतसवाची असणार इथ शबदाची गती महतसवाची आणण सवादाची नको तवहा पनरकती घातकची नमकी नतथच माशी भशकली परसगावधान

ठऊन जरी नाटक वयवजसथत पढ सरकल तरी दोन सकदाचया एका वाकयाचया पनरकतीन आणण तसयामळ गतीत

पडललया िरकामळ आमच नाटक शयमतीत उतरणयाऐवजी ldquoउतसतजनाथमrdquo गटावयनतररकत कोणतसयाही पाररतोवषकाचया लायकीला उतरल नाही नाटकाचा tempo तवहढाच महतसवाचा ही सधी कणी सागाव मला दसयाम ददशनही नऊ शकली असती

शाळा कॉलज ऑकरिस बबझनस आणण सवम कलाच यथानरप परदशमन हया सवाना ldquoसादरीकरणrdquo शलीची जोड असण महतसवाच वाटणारच उतसतर अमररकत

ldquoसादरीकरणrdquo ह घरोघरी ददसन यत अगदी तयार

िाजीवरही कोथीबीर ववखरली की नतच रप बदलत

ननरननराळया मायमातन आणण अगणणत

रगसगतीतन अितपवम आकती आणण वसतचचतर

ननमामण होतात काही वळा ववसगतीतन साधलली सगती िार आकषमक होऊ शकत

मी उतसतर अमररकत इतकयासाठीच महणत की सादरीकरणाची कला आह इथ मळातच खप पाया धरन जोपासली गली आह पररपणम झगयात सडौल बायाची (करकचन बाधलली कबर) बताचयाच सवरपाची मदहला अतसयत

आकषमक आणण िल घालणारी ठरत आता काही चोखदळ वाचक माझया मताशी कदाचचत सहमत नाही होणार पण

सवम सामानय रपरखा असलली सतरी मकप आणण रगरगोटीनी नाही का सरख ददसत सतत डौलात चालणारी आणण

टापटीपीत राहणारी मादाम आणण कबरला पदर धरन तरातरा चालणारी मदहला हयात जमीन असमानाचा िरक

असतो जरा तलना करा आणण तमचा दषटीकोन बदला सादरीकरण ह नककी महतसवाच ठरल

कलतील सादरीकरण ह नतथ ननमामण कललया वातावरणामळ अचधक खलन ददसत परगत दशामय असलल

बागकाम ननसगमरमय दठकाण बाधकाम वसतभशलप पाशवमिमीमळ अचधकच उठावदार ददसतात नसता खचम करन उपयोग नसतो तसयामागचा अभयास आणण सौदयमदषटी नतच परदशमन करणयात महतसवाच असत

21

माझयामत हया सवाच जण बाळकडच यथील

भशकषण पदधतीत रज लागत थोड माग वळन

पादहलत तर लहान मलाचया Kindergarten

concerts कड पहा आठवत असलया तर

तसयामाग मलानीच रगवलल तयार कलल

पाठीमागच रगमचावरच props वशिषा आणण तालसराची कलली वयवसथा कौतकासपद असत भशकषकषका आणण ववदयाथषी सवतः तसयात िाग घतात आणण अभयासाबरोबर कला आणण शासतर भशकत भशकत कलापरदषमनही करतात

अगदी बालवगामपासन मल तसयानी कललया सशोधनाच परदशमन करतात bulletin बोडमस सादहतसय चौयम copyrights

हया सवाची तसयाना आदय जाणीव ददलली असत Entrepreneurship नाववनय originality आणण creativity

हयावर िरपर जोर ददला जोतो गगलवर मादहती भमळाली तरी तसयाचा वापर कसा करायचा ह भशकवल जात

थोडकयात मलाना तसयाचया परगलितला िरपर वाव ददला जातो चका दाखवन दणयाची िाषाही समजतदारीची non

threatening आणण ववदयारथयामला परोतससादहत करणयाची असत आतसमववशवास वाढवणयाची असत

ताबतरक परगतीन तर परदशमन आणण सादरीकरण हयामय चागलीच परगती झाली आह Power point presentations

चा आता शाळकरी मल सदधा सहजपण उपयोग कर शकतात परकषकाला कळल उमजल आणण आकलन होईल

अशापरकारच ह audio-visual medium खपच परिावी ठरत

सरवातीला महटलयापरमाण सादरीकरणाच ननरननराळ परकार ह शरोतसयाचया आणण वकतसयाचया मागणीवर अवलबन

असतात नाटय नतसय या performing arts चया मायमातन दशिाती सामाजजक पररवतमन ददलासा आणण

ननववळ आनद दणयाची भमळवणयाची आणण घडवन आणणयाची ताकद असत

आज चचगी लाडीगोडीन आजोबाना िरळ पाडत साधवगम सरल हलकी आणण अनिवान पररपकव अशी वाणी वापरन िाववकाना मतरमगध करतात Powerpoint चया मायमान ववषयाच आकलन सलि कल जात कला परदशमनात पाशवमिमी रगमच वयवसथा sound effects इतसयादीमळ कोणतसयाही परकारचा रस ननमामण करता यतो बागबगीच भशलपकती ननसगम दशमन या सवाचा मनसोकत आसवाद लटता यतो जादगाराचया जादचया परयोगात

जादगाराची चपळता आणण कलपती पणाला लावली जात तसयामळ ह मातर महटलयाभशवाय राहवत नाही ldquoददसत

तस नसत महणन जग िसतrdquo

- सौ दवयानी ढकण

22

एकच खळ

ददगदशमकान मला रगमचावर धाडलजसिपट नाही कठली रोल

नाही ददला

ज हव त कर जसिपट नाहीय त ldquoइमपरोवहrdquo कर महणाला परवश कला हळच मी थाबल थोडी थबकन

मायचया कठलया हातानी मचावर मय नल हात धरन

पणम गोधळात होत मी काहीच कळत नवहत

नाटक कठल सर होत हच माहीत नवहत

पदहल इकड नतकड मच खप मोठा होता परतसयक जण इथ आपल पातर भसदध करीत होता

नट कोण परकषक कोण तसयाचयात एक अदवय अस होत कधी परकषक कलाकार तर कधी कलाकार परकषक होत

लहान मोठ थोर वयाच कलाकार सार होत

सदढ कोणी कोणी दबळ सार ववववध तऱहच होत

िवय अशा या मचावर कलाकार हजारो होत

ववभशषठ आपलया कल परमाण पातर रगवत होत

कोणी नतमक गायक कोणी कोणी होत वकत

शासतरजञ कोणी भशकषक कोणी नत कोणी होत

साध होत सत होत िकीर सनयासी होत

साध सताचया वषामय लिग करिरत होत

चोर होत डाक होत भिकारी कोणी होत

कोणास ठाऊक ह लोक सगळ कठली जसिपट घऊन आल होत

आई बाबा ताई िाऊमामा- मावशी आतसया- काका एकच पातर ननिावत होत कधी अनक िाऱया िभमका रस िरललया या नाटकात तर िाव रगत होत करकती सख- दःख राग लोि परम मतससर िीती

जयाचया तसयाचया िभमकस अवसरन िाव ओसडत होत

पण काहीच चहर मातर मखवटयात लपल होत

खरा कठला खोटा कठला सागण कठीण होत

आनदाचया मखवटया आड दःख कणाच दडल होत

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात आह

माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात

आह माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

भमटन डोळ ववचार कला आठवल ददगदशमकाला कठ आहस काय कर सागशील का मला

इथच आह कायम जवळ तझया हळच आवाज आला पातर तझ छान रगल िकत आठवत जा मला

उमजल मला मचावर खळ एकच आह पडदया आडन यऊन पनहा पडदया आड जायच आह माझया माझया परीन माझ पातर आह मी रगवत परकाश झोताचा लोि नाही मखवट नाही मी चढवत

परत इचछा मातर आह एक पातर सदर अस रगद

पडदयाआड जाता जाता टाळी एखादी पडद

पातर माझ रगवताना िाव अस रगदत

अतःकरण सपशमन कणाच अशर एक दोन ढळदत

ननरतर या नाटकाचया ददगदशमकाला एक अस सागत

तझया नाटकाच ह छोट पातर मी असीम आनदान रगवत

परत अजम माझा ऐक जरा एवढी कपा माझयावर कर

पडदयाआडच राहद मला खळ माझा सपलयावर

पनहा कठला रोल नको इमपरोवह नको र पनहा मला मोदहत करणाऱयाया मचावर परत धाड नको र कधी मला मोदहत करणाऱया या मचावर परत धाड नको र कधी मला

-- सवाती िजय कव

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

17

जाणार नाही पण ती परतसयक गोषट नाटकाला अचधकाचधक जजवत करत असत तो अनिव अचधकाचधक

खरा करत असत एखादा सवाद करकवा नटान िकलल वाकय जवहा आपलयाला काळजाला हात घालत

असत तवहा तसयात लाईटस चा आणण बकगराऊड मयभसकचाही मोठा वाटा असतो ह सगळ बघणयात

भशकणयात आणण करणयात मला िार मजा यत

नाटकान मला काय ददल माझ अमररकतल कटब महणाव अशी माणस ददली उतसतमोतसतम

गोषटी करत राहायचा यास ददला तसयासाठी लागणारी ऊजाम ददली मी नाटकात अखड बडालली असत महणन माझा नवरा आणण माझी मलगी मला सतत नाव ठवत असतात पण तसयाना तसयाच कौतकही नततकच वाटत तसया दोघानाही नाटकाची गोडी आह ही माझयासाठी िागयाची बाब आह अजन खप

भशकायचय नाटक करत राहायचय नाटकाचा हा परवास कधी थाबल अस वाटत नाही आणण तो थाब नय

असच सतत वाटत जग सोडन जाताना लोकाना जशी अपकषा असत की चागली बॉस होती चागली बायको होती चागली आई होती अस कणीतरी महणाव तस मला एक खरीखरी नाटकवडी बाई होती अस कणी महटल तर मज़ा आ जाएगा नाटक चाल होताना नतसरी घटा होत कटमन रजर टयनसोबत सटजचा लाल

पडदा उघडला जात असतो ववगतन समोरच परकषक ददसायला लागतात आणण माझया अगावर सरमकन

काटा यतो अगदी परतसयक वळी न चकता असा काटा अगावर पनहा पनहा यत राहो हीच ईशवरचरणी पराथमना

- शरती बोि

18

वयािपीठ आणि िादरीकरि

आपला मददा ठामपण माडणयाच अनक परकार आपण पाहतो लहानपणापासनच ही शली जोपासणयाची हळ

हळ सरवात होत इवलीशी चचगी सदधा एखादी वसत हवी असल तर लाडीगोडीन आजोबाकडन ती कशी आतसमसात करायची ह न भशकवता भशकत तसयामळ ldquoसादर करणयाचrdquo नमन ह कोणतसया परकारची मागणी आह हयावर अवलबन असतात

ldquoएक होता rdquo

ldquoकाऊrdquo

ldquoआणण एक होतीrdquo

ldquoचचऊrdquo

चचगी गोषट सागायला भशकत तसयाची ही सरवात मग असत शबदाचीमाळ आणण वाकयाची जळवाजळव

ldquoआई आई आज न आज न काय झाल मादहत आहrdquo

ldquoअग चचग चप न ग जरा बघत नाहीस का मी कामात आह तrdquo ldquoदहची सारखी टकळी चालrdquo ldquoजा झाडाला पाणी घालन

यrdquo

आपणच कौतक आणण मागमदशमन करणयाऐवजी ववचाराना मजजाव घालतो परगलितला खटीत करतो अथवा महणतो ldquoथाब जरा माझ ऐकrdquo ldquoउगाच लहान तोडी मोठा घास घऊ नकोrdquo

या न अशा अनक परकारच सिाषण आपण अनकदा ऐकतो

मला इकड कनडात भशकषकषकची नोकरी भमळाली अगदी पराथभमक

वगामपासन त हायसकलचया ववदयारथयाना भशकवणयाची मला सधी भमळाली बोलत असताना कणालाही मयच न तोडणयाचा ननयम

पाळण मलाही खप कठीण गल पण मय मय बोलन लहान मलाची ववचारगगा तोडणयाचा तसयाचा आतसमववशवास कमी करणयाचा आपण जण ववडा उचलतो

मजललका पदहलीत असतानाचा करकससा नतला गोषट सागायची िार हौस माझयापढ भसहगजमनपरमाण नतच िाषण

असायच इतकी सदर उतससाहान कथा कथन करणारी ही ववददयाथषी नी सपधत नककी पदहला िमाक पटकवणार अशया

मोठया आशन मी नतच नाव नतचया वयोगटात नोदाववल खप तयारी यणाऱया जाणाऱयाला ती नतची कहाणी ऐकवत अस

पण इतकया मोठया जनसमदायासमोर उि रादहलयावर तोडात अगठा घालन झगयाचा गोळा गोळा करणारा नतचा दहरमसलला भमनी माउचा चहरा मातर मी कधीच ववसरणार नाही सिाधीटपणा यायला आता जासतच वळ लागणार होता

19

मजललकाच जस झाल तसच माझही झाल मजललका तरी लहान होती मी साधारण सातवीत असन

ससकत भशकायला नवीनच सरवात झाली होती वयानसार बढाया मारायची जडलली सवय ससकत वकततसव

सपधत िाग घणयाचा ननणमय सविाव अबोल भलखाणात काहीच मदत लागलली आठवत नाही वयाकरणदह शदध

भलदहण आणण बोलण यात िरक असतो बोलण आणण त सदधा िकत १००-१२५ लोकासमोर कठीण काहीच नवहत

पण वयासपीठावर गलयावर हातापायात ज काही कापर िरल महणता १०० -१२५ चा जमाव हा अथाग

जनसागरासारखा जाणवला एकही शबद तोडातन िटना ससकत रादहल बाजला अहो साध मराठी शबददह

आठवनात कसबस िान सावरन परीकषकाकडन वळ मागन घऊन मी परत माझया जागवर आल वाटल थोडया वळान झपल परत वयासपीठावर गल पण छ आतातर दातखीळच बसली हसाव रडाव की भसतसारख ldquoह धरणी मला पोटात घrdquo अस महणाव आता ना मी काही बोलत होत ना जागची हलत होत माझया शरीराची हालचाल

महणज कवळ होत चळाचळा कापण पढच काही ददसना हातातला कागदही गळन पडला शवटी पररकषकानी मला अलगद आधार दऊन सावकाश वयासपीठावरन खाली आणन माझया आईचया ताबयात ददल हशशआईचया मायची ती उब खरोखरच सगळ ldquoअपराधrdquo पोटात घालणारी होती तसयानतर बरच वषम मी वयासपीठावर िाषण

करायला गलयाच समरत नाही

रोदहणी िाट उिम बबीताई याचयाकड कथक नतसय मी अगदी लहानपणापासन भशकत होत तसयाची मला मनापासन आवड होती आमचया ववदयाचथमनीचा समहही खळीमळीचा एकमकीला परोतससाहन दणारा होता समह नतसय आणण जगलबदीही मी बरचदा सवीकारली नाचातल तोड चगरकया हाविाव िटवकम काही कशात कमी नसायची वयासपीठावर ना कधी छातीत धडधड झाली की कापर िरल उलट उतससितमपण बधद होऊन नाचणयाची मजाच काही ननराळी वाटली समहान िाग घण आणण एकटयान कायमिम करण हयात िरक आह अथामत या गोषटीला काही अपवाद असतात

माझया चलत िावाचया साखरपडयात आईन माझा नाचाचा कायमिम ठरवला एकटीच होत मी रगमचावर भितीबबती नवहती पण तसयावळी वनीमदरण आणण परकषपण यावर कलाकार करकती अवलबन असतो याचा परतसयकष अनिव आला टपवर लागलल तबलयाच

बोल मला रगमचावर अजजबात ऐक आल नाहीत नशीब इतकच होत

करक टप सर झालयाची खण आणण माझया नाचाची सरवात हयाचा ततोतत मळ जमला होता टप काय गात होती आणण मी काय नाचत

होत हयाचा ताळमळ असणयाची गरजच योगान नवहती माझा नाच

आणण सगीत याच synchronization झाल होत कायमिम साचबद

आणण पवमतयारीपरता मयामददत असलयान तो यशसवीररतसया पार पडला नभशबान हा परकार कणाचया लकषात आला नाही पण मी मातर धडा भशकल तो महणज रगीत तालीम असायलाच

हवी

वननमदरणाची चाचणी वहायला हवी थोडकयात आणखी एक ldquoलजजासपदrdquo embarassing पररजसथतीतन मी सही सलामत सटल होत पधरा- सोळा वषाची असताना आणखी एक सधी चालन आली ती महणज आतरराजजीय

नाटयसपधत िाग घणयाची नाटकाच नाव होत ldquoएखादयाच नशीबrdquo एका सपरभसदध मराठी नटीचया ददगदशमनाखाली

20

काम करणयाच िागय मला भमळाल मयतरापयत टाळयाचया परनतसादाचया अदाजानसार अस वाटल की ह नाटक

नककी शयमतीत पढ सरकणार

नाटकातील सवाद ह पाठ असण जजतक महतसवाच नततकच नाटकात पातरामधली एकमकाला ओळखन असणयाची गरज महतसवाची एकमकाना वाकयाशवटचया शबदाचा clue धरन राहणयाची अतसयत

आवशयक असत Prompter स दा कायमदकष असावा लागतो सवादामधली गती नततकीच महतसवाची िाडणाच

वादवववादाच सवाद झटापटीन उडाव लागतात गिीर सवादातील आणण मनातलया िावनाची चलबबचल ही परसतत

करणयाची खबी वगवगळी आमचया नाटकामय एक िाग असा होता की िाऊ आणण वदहनीचया वादवववादानतर

चहऱयावरचया करपान अवववादहत रादहलली अतसयत परमळ बदहण वदहनीची बाज घत - वदहनीन नतचयावर नसत

आरोप लादल असताना सदधा तडिदार आणण मऊ शबदामधली ही जगलबदी करकती महतसवाची असणार इथ शबदाची गती महतसवाची आणण सवादाची नको तवहा पनरकती घातकची नमकी नतथच माशी भशकली परसगावधान

ठऊन जरी नाटक वयवजसथत पढ सरकल तरी दोन सकदाचया एका वाकयाचया पनरकतीन आणण तसयामळ गतीत

पडललया िरकामळ आमच नाटक शयमतीत उतरणयाऐवजी ldquoउतसतजनाथमrdquo गटावयनतररकत कोणतसयाही पाररतोवषकाचया लायकीला उतरल नाही नाटकाचा tempo तवहढाच महतसवाचा ही सधी कणी सागाव मला दसयाम ददशनही नऊ शकली असती

शाळा कॉलज ऑकरिस बबझनस आणण सवम कलाच यथानरप परदशमन हया सवाना ldquoसादरीकरणrdquo शलीची जोड असण महतसवाच वाटणारच उतसतर अमररकत

ldquoसादरीकरणrdquo ह घरोघरी ददसन यत अगदी तयार

िाजीवरही कोथीबीर ववखरली की नतच रप बदलत

ननरननराळया मायमातन आणण अगणणत

रगसगतीतन अितपवम आकती आणण वसतचचतर

ननमामण होतात काही वळा ववसगतीतन साधलली सगती िार आकषमक होऊ शकत

मी उतसतर अमररकत इतकयासाठीच महणत की सादरीकरणाची कला आह इथ मळातच खप पाया धरन जोपासली गली आह पररपणम झगयात सडौल बायाची (करकचन बाधलली कबर) बताचयाच सवरपाची मदहला अतसयत

आकषमक आणण िल घालणारी ठरत आता काही चोखदळ वाचक माझया मताशी कदाचचत सहमत नाही होणार पण

सवम सामानय रपरखा असलली सतरी मकप आणण रगरगोटीनी नाही का सरख ददसत सतत डौलात चालणारी आणण

टापटीपीत राहणारी मादाम आणण कबरला पदर धरन तरातरा चालणारी मदहला हयात जमीन असमानाचा िरक

असतो जरा तलना करा आणण तमचा दषटीकोन बदला सादरीकरण ह नककी महतसवाच ठरल

कलतील सादरीकरण ह नतथ ननमामण कललया वातावरणामळ अचधक खलन ददसत परगत दशामय असलल

बागकाम ननसगमरमय दठकाण बाधकाम वसतभशलप पाशवमिमीमळ अचधकच उठावदार ददसतात नसता खचम करन उपयोग नसतो तसयामागचा अभयास आणण सौदयमदषटी नतच परदशमन करणयात महतसवाच असत

21

माझयामत हया सवाच जण बाळकडच यथील

भशकषण पदधतीत रज लागत थोड माग वळन

पादहलत तर लहान मलाचया Kindergarten

concerts कड पहा आठवत असलया तर

तसयामाग मलानीच रगवलल तयार कलल

पाठीमागच रगमचावरच props वशिषा आणण तालसराची कलली वयवसथा कौतकासपद असत भशकषकषका आणण ववदयाथषी सवतः तसयात िाग घतात आणण अभयासाबरोबर कला आणण शासतर भशकत भशकत कलापरदषमनही करतात

अगदी बालवगामपासन मल तसयानी कललया सशोधनाच परदशमन करतात bulletin बोडमस सादहतसय चौयम copyrights

हया सवाची तसयाना आदय जाणीव ददलली असत Entrepreneurship नाववनय originality आणण creativity

हयावर िरपर जोर ददला जोतो गगलवर मादहती भमळाली तरी तसयाचा वापर कसा करायचा ह भशकवल जात

थोडकयात मलाना तसयाचया परगलितला िरपर वाव ददला जातो चका दाखवन दणयाची िाषाही समजतदारीची non

threatening आणण ववदयारथयामला परोतससादहत करणयाची असत आतसमववशवास वाढवणयाची असत

ताबतरक परगतीन तर परदशमन आणण सादरीकरण हयामय चागलीच परगती झाली आह Power point presentations

चा आता शाळकरी मल सदधा सहजपण उपयोग कर शकतात परकषकाला कळल उमजल आणण आकलन होईल

अशापरकारच ह audio-visual medium खपच परिावी ठरत

सरवातीला महटलयापरमाण सादरीकरणाच ननरननराळ परकार ह शरोतसयाचया आणण वकतसयाचया मागणीवर अवलबन

असतात नाटय नतसय या performing arts चया मायमातन दशिाती सामाजजक पररवतमन ददलासा आणण

ननववळ आनद दणयाची भमळवणयाची आणण घडवन आणणयाची ताकद असत

आज चचगी लाडीगोडीन आजोबाना िरळ पाडत साधवगम सरल हलकी आणण अनिवान पररपकव अशी वाणी वापरन िाववकाना मतरमगध करतात Powerpoint चया मायमान ववषयाच आकलन सलि कल जात कला परदशमनात पाशवमिमी रगमच वयवसथा sound effects इतसयादीमळ कोणतसयाही परकारचा रस ननमामण करता यतो बागबगीच भशलपकती ननसगम दशमन या सवाचा मनसोकत आसवाद लटता यतो जादगाराचया जादचया परयोगात

जादगाराची चपळता आणण कलपती पणाला लावली जात तसयामळ ह मातर महटलयाभशवाय राहवत नाही ldquoददसत

तस नसत महणन जग िसतrdquo

- सौ दवयानी ढकण

22

एकच खळ

ददगदशमकान मला रगमचावर धाडलजसिपट नाही कठली रोल

नाही ददला

ज हव त कर जसिपट नाहीय त ldquoइमपरोवहrdquo कर महणाला परवश कला हळच मी थाबल थोडी थबकन

मायचया कठलया हातानी मचावर मय नल हात धरन

पणम गोधळात होत मी काहीच कळत नवहत

नाटक कठल सर होत हच माहीत नवहत

पदहल इकड नतकड मच खप मोठा होता परतसयक जण इथ आपल पातर भसदध करीत होता

नट कोण परकषक कोण तसयाचयात एक अदवय अस होत कधी परकषक कलाकार तर कधी कलाकार परकषक होत

लहान मोठ थोर वयाच कलाकार सार होत

सदढ कोणी कोणी दबळ सार ववववध तऱहच होत

िवय अशा या मचावर कलाकार हजारो होत

ववभशषठ आपलया कल परमाण पातर रगवत होत

कोणी नतमक गायक कोणी कोणी होत वकत

शासतरजञ कोणी भशकषक कोणी नत कोणी होत

साध होत सत होत िकीर सनयासी होत

साध सताचया वषामय लिग करिरत होत

चोर होत डाक होत भिकारी कोणी होत

कोणास ठाऊक ह लोक सगळ कठली जसिपट घऊन आल होत

आई बाबा ताई िाऊमामा- मावशी आतसया- काका एकच पातर ननिावत होत कधी अनक िाऱया िभमका रस िरललया या नाटकात तर िाव रगत होत करकती सख- दःख राग लोि परम मतससर िीती

जयाचया तसयाचया िभमकस अवसरन िाव ओसडत होत

पण काहीच चहर मातर मखवटयात लपल होत

खरा कठला खोटा कठला सागण कठीण होत

आनदाचया मखवटया आड दःख कणाच दडल होत

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात आह

माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात

आह माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

भमटन डोळ ववचार कला आठवल ददगदशमकाला कठ आहस काय कर सागशील का मला

इथच आह कायम जवळ तझया हळच आवाज आला पातर तझ छान रगल िकत आठवत जा मला

उमजल मला मचावर खळ एकच आह पडदया आडन यऊन पनहा पडदया आड जायच आह माझया माझया परीन माझ पातर आह मी रगवत परकाश झोताचा लोि नाही मखवट नाही मी चढवत

परत इचछा मातर आह एक पातर सदर अस रगद

पडदयाआड जाता जाता टाळी एखादी पडद

पातर माझ रगवताना िाव अस रगदत

अतःकरण सपशमन कणाच अशर एक दोन ढळदत

ननरतर या नाटकाचया ददगदशमकाला एक अस सागत

तझया नाटकाच ह छोट पातर मी असीम आनदान रगवत

परत अजम माझा ऐक जरा एवढी कपा माझयावर कर

पडदयाआडच राहद मला खळ माझा सपलयावर

पनहा कठला रोल नको इमपरोवह नको र पनहा मला मोदहत करणाऱयाया मचावर परत धाड नको र कधी मला मोदहत करणाऱया या मचावर परत धाड नको र कधी मला

-- सवाती िजय कव

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

18

वयािपीठ आणि िादरीकरि

आपला मददा ठामपण माडणयाच अनक परकार आपण पाहतो लहानपणापासनच ही शली जोपासणयाची हळ

हळ सरवात होत इवलीशी चचगी सदधा एखादी वसत हवी असल तर लाडीगोडीन आजोबाकडन ती कशी आतसमसात करायची ह न भशकवता भशकत तसयामळ ldquoसादर करणयाचrdquo नमन ह कोणतसया परकारची मागणी आह हयावर अवलबन असतात

ldquoएक होता rdquo

ldquoकाऊrdquo

ldquoआणण एक होतीrdquo

ldquoचचऊrdquo

चचगी गोषट सागायला भशकत तसयाची ही सरवात मग असत शबदाचीमाळ आणण वाकयाची जळवाजळव

ldquoआई आई आज न आज न काय झाल मादहत आहrdquo

ldquoअग चचग चप न ग जरा बघत नाहीस का मी कामात आह तrdquo ldquoदहची सारखी टकळी चालrdquo ldquoजा झाडाला पाणी घालन

यrdquo

आपणच कौतक आणण मागमदशमन करणयाऐवजी ववचाराना मजजाव घालतो परगलितला खटीत करतो अथवा महणतो ldquoथाब जरा माझ ऐकrdquo ldquoउगाच लहान तोडी मोठा घास घऊ नकोrdquo

या न अशा अनक परकारच सिाषण आपण अनकदा ऐकतो

मला इकड कनडात भशकषकषकची नोकरी भमळाली अगदी पराथभमक

वगामपासन त हायसकलचया ववदयारथयाना भशकवणयाची मला सधी भमळाली बोलत असताना कणालाही मयच न तोडणयाचा ननयम

पाळण मलाही खप कठीण गल पण मय मय बोलन लहान मलाची ववचारगगा तोडणयाचा तसयाचा आतसमववशवास कमी करणयाचा आपण जण ववडा उचलतो

मजललका पदहलीत असतानाचा करकससा नतला गोषट सागायची िार हौस माझयापढ भसहगजमनपरमाण नतच िाषण

असायच इतकी सदर उतससाहान कथा कथन करणारी ही ववददयाथषी नी सपधत नककी पदहला िमाक पटकवणार अशया

मोठया आशन मी नतच नाव नतचया वयोगटात नोदाववल खप तयारी यणाऱया जाणाऱयाला ती नतची कहाणी ऐकवत अस

पण इतकया मोठया जनसमदायासमोर उि रादहलयावर तोडात अगठा घालन झगयाचा गोळा गोळा करणारा नतचा दहरमसलला भमनी माउचा चहरा मातर मी कधीच ववसरणार नाही सिाधीटपणा यायला आता जासतच वळ लागणार होता

19

मजललकाच जस झाल तसच माझही झाल मजललका तरी लहान होती मी साधारण सातवीत असन

ससकत भशकायला नवीनच सरवात झाली होती वयानसार बढाया मारायची जडलली सवय ससकत वकततसव

सपधत िाग घणयाचा ननणमय सविाव अबोल भलखाणात काहीच मदत लागलली आठवत नाही वयाकरणदह शदध

भलदहण आणण बोलण यात िरक असतो बोलण आणण त सदधा िकत १००-१२५ लोकासमोर कठीण काहीच नवहत

पण वयासपीठावर गलयावर हातापायात ज काही कापर िरल महणता १०० -१२५ चा जमाव हा अथाग

जनसागरासारखा जाणवला एकही शबद तोडातन िटना ससकत रादहल बाजला अहो साध मराठी शबददह

आठवनात कसबस िान सावरन परीकषकाकडन वळ मागन घऊन मी परत माझया जागवर आल वाटल थोडया वळान झपल परत वयासपीठावर गल पण छ आतातर दातखीळच बसली हसाव रडाव की भसतसारख ldquoह धरणी मला पोटात घrdquo अस महणाव आता ना मी काही बोलत होत ना जागची हलत होत माझया शरीराची हालचाल

महणज कवळ होत चळाचळा कापण पढच काही ददसना हातातला कागदही गळन पडला शवटी पररकषकानी मला अलगद आधार दऊन सावकाश वयासपीठावरन खाली आणन माझया आईचया ताबयात ददल हशशआईचया मायची ती उब खरोखरच सगळ ldquoअपराधrdquo पोटात घालणारी होती तसयानतर बरच वषम मी वयासपीठावर िाषण

करायला गलयाच समरत नाही

रोदहणी िाट उिम बबीताई याचयाकड कथक नतसय मी अगदी लहानपणापासन भशकत होत तसयाची मला मनापासन आवड होती आमचया ववदयाचथमनीचा समहही खळीमळीचा एकमकीला परोतससाहन दणारा होता समह नतसय आणण जगलबदीही मी बरचदा सवीकारली नाचातल तोड चगरकया हाविाव िटवकम काही कशात कमी नसायची वयासपीठावर ना कधी छातीत धडधड झाली की कापर िरल उलट उतससितमपण बधद होऊन नाचणयाची मजाच काही ननराळी वाटली समहान िाग घण आणण एकटयान कायमिम करण हयात िरक आह अथामत या गोषटीला काही अपवाद असतात

माझया चलत िावाचया साखरपडयात आईन माझा नाचाचा कायमिम ठरवला एकटीच होत मी रगमचावर भितीबबती नवहती पण तसयावळी वनीमदरण आणण परकषपण यावर कलाकार करकती अवलबन असतो याचा परतसयकष अनिव आला टपवर लागलल तबलयाच

बोल मला रगमचावर अजजबात ऐक आल नाहीत नशीब इतकच होत

करक टप सर झालयाची खण आणण माझया नाचाची सरवात हयाचा ततोतत मळ जमला होता टप काय गात होती आणण मी काय नाचत

होत हयाचा ताळमळ असणयाची गरजच योगान नवहती माझा नाच

आणण सगीत याच synchronization झाल होत कायमिम साचबद

आणण पवमतयारीपरता मयामददत असलयान तो यशसवीररतसया पार पडला नभशबान हा परकार कणाचया लकषात आला नाही पण मी मातर धडा भशकल तो महणज रगीत तालीम असायलाच

हवी

वननमदरणाची चाचणी वहायला हवी थोडकयात आणखी एक ldquoलजजासपदrdquo embarassing पररजसथतीतन मी सही सलामत सटल होत पधरा- सोळा वषाची असताना आणखी एक सधी चालन आली ती महणज आतरराजजीय

नाटयसपधत िाग घणयाची नाटकाच नाव होत ldquoएखादयाच नशीबrdquo एका सपरभसदध मराठी नटीचया ददगदशमनाखाली

20

काम करणयाच िागय मला भमळाल मयतरापयत टाळयाचया परनतसादाचया अदाजानसार अस वाटल की ह नाटक

नककी शयमतीत पढ सरकणार

नाटकातील सवाद ह पाठ असण जजतक महतसवाच नततकच नाटकात पातरामधली एकमकाला ओळखन असणयाची गरज महतसवाची एकमकाना वाकयाशवटचया शबदाचा clue धरन राहणयाची अतसयत

आवशयक असत Prompter स दा कायमदकष असावा लागतो सवादामधली गती नततकीच महतसवाची िाडणाच

वादवववादाच सवाद झटापटीन उडाव लागतात गिीर सवादातील आणण मनातलया िावनाची चलबबचल ही परसतत

करणयाची खबी वगवगळी आमचया नाटकामय एक िाग असा होता की िाऊ आणण वदहनीचया वादवववादानतर

चहऱयावरचया करपान अवववादहत रादहलली अतसयत परमळ बदहण वदहनीची बाज घत - वदहनीन नतचयावर नसत

आरोप लादल असताना सदधा तडिदार आणण मऊ शबदामधली ही जगलबदी करकती महतसवाची असणार इथ शबदाची गती महतसवाची आणण सवादाची नको तवहा पनरकती घातकची नमकी नतथच माशी भशकली परसगावधान

ठऊन जरी नाटक वयवजसथत पढ सरकल तरी दोन सकदाचया एका वाकयाचया पनरकतीन आणण तसयामळ गतीत

पडललया िरकामळ आमच नाटक शयमतीत उतरणयाऐवजी ldquoउतसतजनाथमrdquo गटावयनतररकत कोणतसयाही पाररतोवषकाचया लायकीला उतरल नाही नाटकाचा tempo तवहढाच महतसवाचा ही सधी कणी सागाव मला दसयाम ददशनही नऊ शकली असती

शाळा कॉलज ऑकरिस बबझनस आणण सवम कलाच यथानरप परदशमन हया सवाना ldquoसादरीकरणrdquo शलीची जोड असण महतसवाच वाटणारच उतसतर अमररकत

ldquoसादरीकरणrdquo ह घरोघरी ददसन यत अगदी तयार

िाजीवरही कोथीबीर ववखरली की नतच रप बदलत

ननरननराळया मायमातन आणण अगणणत

रगसगतीतन अितपवम आकती आणण वसतचचतर

ननमामण होतात काही वळा ववसगतीतन साधलली सगती िार आकषमक होऊ शकत

मी उतसतर अमररकत इतकयासाठीच महणत की सादरीकरणाची कला आह इथ मळातच खप पाया धरन जोपासली गली आह पररपणम झगयात सडौल बायाची (करकचन बाधलली कबर) बताचयाच सवरपाची मदहला अतसयत

आकषमक आणण िल घालणारी ठरत आता काही चोखदळ वाचक माझया मताशी कदाचचत सहमत नाही होणार पण

सवम सामानय रपरखा असलली सतरी मकप आणण रगरगोटीनी नाही का सरख ददसत सतत डौलात चालणारी आणण

टापटीपीत राहणारी मादाम आणण कबरला पदर धरन तरातरा चालणारी मदहला हयात जमीन असमानाचा िरक

असतो जरा तलना करा आणण तमचा दषटीकोन बदला सादरीकरण ह नककी महतसवाच ठरल

कलतील सादरीकरण ह नतथ ननमामण कललया वातावरणामळ अचधक खलन ददसत परगत दशामय असलल

बागकाम ननसगमरमय दठकाण बाधकाम वसतभशलप पाशवमिमीमळ अचधकच उठावदार ददसतात नसता खचम करन उपयोग नसतो तसयामागचा अभयास आणण सौदयमदषटी नतच परदशमन करणयात महतसवाच असत

21

माझयामत हया सवाच जण बाळकडच यथील

भशकषण पदधतीत रज लागत थोड माग वळन

पादहलत तर लहान मलाचया Kindergarten

concerts कड पहा आठवत असलया तर

तसयामाग मलानीच रगवलल तयार कलल

पाठीमागच रगमचावरच props वशिषा आणण तालसराची कलली वयवसथा कौतकासपद असत भशकषकषका आणण ववदयाथषी सवतः तसयात िाग घतात आणण अभयासाबरोबर कला आणण शासतर भशकत भशकत कलापरदषमनही करतात

अगदी बालवगामपासन मल तसयानी कललया सशोधनाच परदशमन करतात bulletin बोडमस सादहतसय चौयम copyrights

हया सवाची तसयाना आदय जाणीव ददलली असत Entrepreneurship नाववनय originality आणण creativity

हयावर िरपर जोर ददला जोतो गगलवर मादहती भमळाली तरी तसयाचा वापर कसा करायचा ह भशकवल जात

थोडकयात मलाना तसयाचया परगलितला िरपर वाव ददला जातो चका दाखवन दणयाची िाषाही समजतदारीची non

threatening आणण ववदयारथयामला परोतससादहत करणयाची असत आतसमववशवास वाढवणयाची असत

ताबतरक परगतीन तर परदशमन आणण सादरीकरण हयामय चागलीच परगती झाली आह Power point presentations

चा आता शाळकरी मल सदधा सहजपण उपयोग कर शकतात परकषकाला कळल उमजल आणण आकलन होईल

अशापरकारच ह audio-visual medium खपच परिावी ठरत

सरवातीला महटलयापरमाण सादरीकरणाच ननरननराळ परकार ह शरोतसयाचया आणण वकतसयाचया मागणीवर अवलबन

असतात नाटय नतसय या performing arts चया मायमातन दशिाती सामाजजक पररवतमन ददलासा आणण

ननववळ आनद दणयाची भमळवणयाची आणण घडवन आणणयाची ताकद असत

आज चचगी लाडीगोडीन आजोबाना िरळ पाडत साधवगम सरल हलकी आणण अनिवान पररपकव अशी वाणी वापरन िाववकाना मतरमगध करतात Powerpoint चया मायमान ववषयाच आकलन सलि कल जात कला परदशमनात पाशवमिमी रगमच वयवसथा sound effects इतसयादीमळ कोणतसयाही परकारचा रस ननमामण करता यतो बागबगीच भशलपकती ननसगम दशमन या सवाचा मनसोकत आसवाद लटता यतो जादगाराचया जादचया परयोगात

जादगाराची चपळता आणण कलपती पणाला लावली जात तसयामळ ह मातर महटलयाभशवाय राहवत नाही ldquoददसत

तस नसत महणन जग िसतrdquo

- सौ दवयानी ढकण

22

एकच खळ

ददगदशमकान मला रगमचावर धाडलजसिपट नाही कठली रोल

नाही ददला

ज हव त कर जसिपट नाहीय त ldquoइमपरोवहrdquo कर महणाला परवश कला हळच मी थाबल थोडी थबकन

मायचया कठलया हातानी मचावर मय नल हात धरन

पणम गोधळात होत मी काहीच कळत नवहत

नाटक कठल सर होत हच माहीत नवहत

पदहल इकड नतकड मच खप मोठा होता परतसयक जण इथ आपल पातर भसदध करीत होता

नट कोण परकषक कोण तसयाचयात एक अदवय अस होत कधी परकषक कलाकार तर कधी कलाकार परकषक होत

लहान मोठ थोर वयाच कलाकार सार होत

सदढ कोणी कोणी दबळ सार ववववध तऱहच होत

िवय अशा या मचावर कलाकार हजारो होत

ववभशषठ आपलया कल परमाण पातर रगवत होत

कोणी नतमक गायक कोणी कोणी होत वकत

शासतरजञ कोणी भशकषक कोणी नत कोणी होत

साध होत सत होत िकीर सनयासी होत

साध सताचया वषामय लिग करिरत होत

चोर होत डाक होत भिकारी कोणी होत

कोणास ठाऊक ह लोक सगळ कठली जसिपट घऊन आल होत

आई बाबा ताई िाऊमामा- मावशी आतसया- काका एकच पातर ननिावत होत कधी अनक िाऱया िभमका रस िरललया या नाटकात तर िाव रगत होत करकती सख- दःख राग लोि परम मतससर िीती

जयाचया तसयाचया िभमकस अवसरन िाव ओसडत होत

पण काहीच चहर मातर मखवटयात लपल होत

खरा कठला खोटा कठला सागण कठीण होत

आनदाचया मखवटया आड दःख कणाच दडल होत

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात आह

माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात

आह माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

भमटन डोळ ववचार कला आठवल ददगदशमकाला कठ आहस काय कर सागशील का मला

इथच आह कायम जवळ तझया हळच आवाज आला पातर तझ छान रगल िकत आठवत जा मला

उमजल मला मचावर खळ एकच आह पडदया आडन यऊन पनहा पडदया आड जायच आह माझया माझया परीन माझ पातर आह मी रगवत परकाश झोताचा लोि नाही मखवट नाही मी चढवत

परत इचछा मातर आह एक पातर सदर अस रगद

पडदयाआड जाता जाता टाळी एखादी पडद

पातर माझ रगवताना िाव अस रगदत

अतःकरण सपशमन कणाच अशर एक दोन ढळदत

ननरतर या नाटकाचया ददगदशमकाला एक अस सागत

तझया नाटकाच ह छोट पातर मी असीम आनदान रगवत

परत अजम माझा ऐक जरा एवढी कपा माझयावर कर

पडदयाआडच राहद मला खळ माझा सपलयावर

पनहा कठला रोल नको इमपरोवह नको र पनहा मला मोदहत करणाऱयाया मचावर परत धाड नको र कधी मला मोदहत करणाऱया या मचावर परत धाड नको र कधी मला

-- सवाती िजय कव

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

19

मजललकाच जस झाल तसच माझही झाल मजललका तरी लहान होती मी साधारण सातवीत असन

ससकत भशकायला नवीनच सरवात झाली होती वयानसार बढाया मारायची जडलली सवय ससकत वकततसव

सपधत िाग घणयाचा ननणमय सविाव अबोल भलखाणात काहीच मदत लागलली आठवत नाही वयाकरणदह शदध

भलदहण आणण बोलण यात िरक असतो बोलण आणण त सदधा िकत १००-१२५ लोकासमोर कठीण काहीच नवहत

पण वयासपीठावर गलयावर हातापायात ज काही कापर िरल महणता १०० -१२५ चा जमाव हा अथाग

जनसागरासारखा जाणवला एकही शबद तोडातन िटना ससकत रादहल बाजला अहो साध मराठी शबददह

आठवनात कसबस िान सावरन परीकषकाकडन वळ मागन घऊन मी परत माझया जागवर आल वाटल थोडया वळान झपल परत वयासपीठावर गल पण छ आतातर दातखीळच बसली हसाव रडाव की भसतसारख ldquoह धरणी मला पोटात घrdquo अस महणाव आता ना मी काही बोलत होत ना जागची हलत होत माझया शरीराची हालचाल

महणज कवळ होत चळाचळा कापण पढच काही ददसना हातातला कागदही गळन पडला शवटी पररकषकानी मला अलगद आधार दऊन सावकाश वयासपीठावरन खाली आणन माझया आईचया ताबयात ददल हशशआईचया मायची ती उब खरोखरच सगळ ldquoअपराधrdquo पोटात घालणारी होती तसयानतर बरच वषम मी वयासपीठावर िाषण

करायला गलयाच समरत नाही

रोदहणी िाट उिम बबीताई याचयाकड कथक नतसय मी अगदी लहानपणापासन भशकत होत तसयाची मला मनापासन आवड होती आमचया ववदयाचथमनीचा समहही खळीमळीचा एकमकीला परोतससाहन दणारा होता समह नतसय आणण जगलबदीही मी बरचदा सवीकारली नाचातल तोड चगरकया हाविाव िटवकम काही कशात कमी नसायची वयासपीठावर ना कधी छातीत धडधड झाली की कापर िरल उलट उतससितमपण बधद होऊन नाचणयाची मजाच काही ननराळी वाटली समहान िाग घण आणण एकटयान कायमिम करण हयात िरक आह अथामत या गोषटीला काही अपवाद असतात

माझया चलत िावाचया साखरपडयात आईन माझा नाचाचा कायमिम ठरवला एकटीच होत मी रगमचावर भितीबबती नवहती पण तसयावळी वनीमदरण आणण परकषपण यावर कलाकार करकती अवलबन असतो याचा परतसयकष अनिव आला टपवर लागलल तबलयाच

बोल मला रगमचावर अजजबात ऐक आल नाहीत नशीब इतकच होत

करक टप सर झालयाची खण आणण माझया नाचाची सरवात हयाचा ततोतत मळ जमला होता टप काय गात होती आणण मी काय नाचत

होत हयाचा ताळमळ असणयाची गरजच योगान नवहती माझा नाच

आणण सगीत याच synchronization झाल होत कायमिम साचबद

आणण पवमतयारीपरता मयामददत असलयान तो यशसवीररतसया पार पडला नभशबान हा परकार कणाचया लकषात आला नाही पण मी मातर धडा भशकल तो महणज रगीत तालीम असायलाच

हवी

वननमदरणाची चाचणी वहायला हवी थोडकयात आणखी एक ldquoलजजासपदrdquo embarassing पररजसथतीतन मी सही सलामत सटल होत पधरा- सोळा वषाची असताना आणखी एक सधी चालन आली ती महणज आतरराजजीय

नाटयसपधत िाग घणयाची नाटकाच नाव होत ldquoएखादयाच नशीबrdquo एका सपरभसदध मराठी नटीचया ददगदशमनाखाली

20

काम करणयाच िागय मला भमळाल मयतरापयत टाळयाचया परनतसादाचया अदाजानसार अस वाटल की ह नाटक

नककी शयमतीत पढ सरकणार

नाटकातील सवाद ह पाठ असण जजतक महतसवाच नततकच नाटकात पातरामधली एकमकाला ओळखन असणयाची गरज महतसवाची एकमकाना वाकयाशवटचया शबदाचा clue धरन राहणयाची अतसयत

आवशयक असत Prompter स दा कायमदकष असावा लागतो सवादामधली गती नततकीच महतसवाची िाडणाच

वादवववादाच सवाद झटापटीन उडाव लागतात गिीर सवादातील आणण मनातलया िावनाची चलबबचल ही परसतत

करणयाची खबी वगवगळी आमचया नाटकामय एक िाग असा होता की िाऊ आणण वदहनीचया वादवववादानतर

चहऱयावरचया करपान अवववादहत रादहलली अतसयत परमळ बदहण वदहनीची बाज घत - वदहनीन नतचयावर नसत

आरोप लादल असताना सदधा तडिदार आणण मऊ शबदामधली ही जगलबदी करकती महतसवाची असणार इथ शबदाची गती महतसवाची आणण सवादाची नको तवहा पनरकती घातकची नमकी नतथच माशी भशकली परसगावधान

ठऊन जरी नाटक वयवजसथत पढ सरकल तरी दोन सकदाचया एका वाकयाचया पनरकतीन आणण तसयामळ गतीत

पडललया िरकामळ आमच नाटक शयमतीत उतरणयाऐवजी ldquoउतसतजनाथमrdquo गटावयनतररकत कोणतसयाही पाररतोवषकाचया लायकीला उतरल नाही नाटकाचा tempo तवहढाच महतसवाचा ही सधी कणी सागाव मला दसयाम ददशनही नऊ शकली असती

शाळा कॉलज ऑकरिस बबझनस आणण सवम कलाच यथानरप परदशमन हया सवाना ldquoसादरीकरणrdquo शलीची जोड असण महतसवाच वाटणारच उतसतर अमररकत

ldquoसादरीकरणrdquo ह घरोघरी ददसन यत अगदी तयार

िाजीवरही कोथीबीर ववखरली की नतच रप बदलत

ननरननराळया मायमातन आणण अगणणत

रगसगतीतन अितपवम आकती आणण वसतचचतर

ननमामण होतात काही वळा ववसगतीतन साधलली सगती िार आकषमक होऊ शकत

मी उतसतर अमररकत इतकयासाठीच महणत की सादरीकरणाची कला आह इथ मळातच खप पाया धरन जोपासली गली आह पररपणम झगयात सडौल बायाची (करकचन बाधलली कबर) बताचयाच सवरपाची मदहला अतसयत

आकषमक आणण िल घालणारी ठरत आता काही चोखदळ वाचक माझया मताशी कदाचचत सहमत नाही होणार पण

सवम सामानय रपरखा असलली सतरी मकप आणण रगरगोटीनी नाही का सरख ददसत सतत डौलात चालणारी आणण

टापटीपीत राहणारी मादाम आणण कबरला पदर धरन तरातरा चालणारी मदहला हयात जमीन असमानाचा िरक

असतो जरा तलना करा आणण तमचा दषटीकोन बदला सादरीकरण ह नककी महतसवाच ठरल

कलतील सादरीकरण ह नतथ ननमामण कललया वातावरणामळ अचधक खलन ददसत परगत दशामय असलल

बागकाम ननसगमरमय दठकाण बाधकाम वसतभशलप पाशवमिमीमळ अचधकच उठावदार ददसतात नसता खचम करन उपयोग नसतो तसयामागचा अभयास आणण सौदयमदषटी नतच परदशमन करणयात महतसवाच असत

21

माझयामत हया सवाच जण बाळकडच यथील

भशकषण पदधतीत रज लागत थोड माग वळन

पादहलत तर लहान मलाचया Kindergarten

concerts कड पहा आठवत असलया तर

तसयामाग मलानीच रगवलल तयार कलल

पाठीमागच रगमचावरच props वशिषा आणण तालसराची कलली वयवसथा कौतकासपद असत भशकषकषका आणण ववदयाथषी सवतः तसयात िाग घतात आणण अभयासाबरोबर कला आणण शासतर भशकत भशकत कलापरदषमनही करतात

अगदी बालवगामपासन मल तसयानी कललया सशोधनाच परदशमन करतात bulletin बोडमस सादहतसय चौयम copyrights

हया सवाची तसयाना आदय जाणीव ददलली असत Entrepreneurship नाववनय originality आणण creativity

हयावर िरपर जोर ददला जोतो गगलवर मादहती भमळाली तरी तसयाचा वापर कसा करायचा ह भशकवल जात

थोडकयात मलाना तसयाचया परगलितला िरपर वाव ददला जातो चका दाखवन दणयाची िाषाही समजतदारीची non

threatening आणण ववदयारथयामला परोतससादहत करणयाची असत आतसमववशवास वाढवणयाची असत

ताबतरक परगतीन तर परदशमन आणण सादरीकरण हयामय चागलीच परगती झाली आह Power point presentations

चा आता शाळकरी मल सदधा सहजपण उपयोग कर शकतात परकषकाला कळल उमजल आणण आकलन होईल

अशापरकारच ह audio-visual medium खपच परिावी ठरत

सरवातीला महटलयापरमाण सादरीकरणाच ननरननराळ परकार ह शरोतसयाचया आणण वकतसयाचया मागणीवर अवलबन

असतात नाटय नतसय या performing arts चया मायमातन दशिाती सामाजजक पररवतमन ददलासा आणण

ननववळ आनद दणयाची भमळवणयाची आणण घडवन आणणयाची ताकद असत

आज चचगी लाडीगोडीन आजोबाना िरळ पाडत साधवगम सरल हलकी आणण अनिवान पररपकव अशी वाणी वापरन िाववकाना मतरमगध करतात Powerpoint चया मायमान ववषयाच आकलन सलि कल जात कला परदशमनात पाशवमिमी रगमच वयवसथा sound effects इतसयादीमळ कोणतसयाही परकारचा रस ननमामण करता यतो बागबगीच भशलपकती ननसगम दशमन या सवाचा मनसोकत आसवाद लटता यतो जादगाराचया जादचया परयोगात

जादगाराची चपळता आणण कलपती पणाला लावली जात तसयामळ ह मातर महटलयाभशवाय राहवत नाही ldquoददसत

तस नसत महणन जग िसतrdquo

- सौ दवयानी ढकण

22

एकच खळ

ददगदशमकान मला रगमचावर धाडलजसिपट नाही कठली रोल

नाही ददला

ज हव त कर जसिपट नाहीय त ldquoइमपरोवहrdquo कर महणाला परवश कला हळच मी थाबल थोडी थबकन

मायचया कठलया हातानी मचावर मय नल हात धरन

पणम गोधळात होत मी काहीच कळत नवहत

नाटक कठल सर होत हच माहीत नवहत

पदहल इकड नतकड मच खप मोठा होता परतसयक जण इथ आपल पातर भसदध करीत होता

नट कोण परकषक कोण तसयाचयात एक अदवय अस होत कधी परकषक कलाकार तर कधी कलाकार परकषक होत

लहान मोठ थोर वयाच कलाकार सार होत

सदढ कोणी कोणी दबळ सार ववववध तऱहच होत

िवय अशा या मचावर कलाकार हजारो होत

ववभशषठ आपलया कल परमाण पातर रगवत होत

कोणी नतमक गायक कोणी कोणी होत वकत

शासतरजञ कोणी भशकषक कोणी नत कोणी होत

साध होत सत होत िकीर सनयासी होत

साध सताचया वषामय लिग करिरत होत

चोर होत डाक होत भिकारी कोणी होत

कोणास ठाऊक ह लोक सगळ कठली जसिपट घऊन आल होत

आई बाबा ताई िाऊमामा- मावशी आतसया- काका एकच पातर ननिावत होत कधी अनक िाऱया िभमका रस िरललया या नाटकात तर िाव रगत होत करकती सख- दःख राग लोि परम मतससर िीती

जयाचया तसयाचया िभमकस अवसरन िाव ओसडत होत

पण काहीच चहर मातर मखवटयात लपल होत

खरा कठला खोटा कठला सागण कठीण होत

आनदाचया मखवटया आड दःख कणाच दडल होत

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात आह

माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात

आह माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

भमटन डोळ ववचार कला आठवल ददगदशमकाला कठ आहस काय कर सागशील का मला

इथच आह कायम जवळ तझया हळच आवाज आला पातर तझ छान रगल िकत आठवत जा मला

उमजल मला मचावर खळ एकच आह पडदया आडन यऊन पनहा पडदया आड जायच आह माझया माझया परीन माझ पातर आह मी रगवत परकाश झोताचा लोि नाही मखवट नाही मी चढवत

परत इचछा मातर आह एक पातर सदर अस रगद

पडदयाआड जाता जाता टाळी एखादी पडद

पातर माझ रगवताना िाव अस रगदत

अतःकरण सपशमन कणाच अशर एक दोन ढळदत

ननरतर या नाटकाचया ददगदशमकाला एक अस सागत

तझया नाटकाच ह छोट पातर मी असीम आनदान रगवत

परत अजम माझा ऐक जरा एवढी कपा माझयावर कर

पडदयाआडच राहद मला खळ माझा सपलयावर

पनहा कठला रोल नको इमपरोवह नको र पनहा मला मोदहत करणाऱयाया मचावर परत धाड नको र कधी मला मोदहत करणाऱया या मचावर परत धाड नको र कधी मला

-- सवाती िजय कव

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

20

काम करणयाच िागय मला भमळाल मयतरापयत टाळयाचया परनतसादाचया अदाजानसार अस वाटल की ह नाटक

नककी शयमतीत पढ सरकणार

नाटकातील सवाद ह पाठ असण जजतक महतसवाच नततकच नाटकात पातरामधली एकमकाला ओळखन असणयाची गरज महतसवाची एकमकाना वाकयाशवटचया शबदाचा clue धरन राहणयाची अतसयत

आवशयक असत Prompter स दा कायमदकष असावा लागतो सवादामधली गती नततकीच महतसवाची िाडणाच

वादवववादाच सवाद झटापटीन उडाव लागतात गिीर सवादातील आणण मनातलया िावनाची चलबबचल ही परसतत

करणयाची खबी वगवगळी आमचया नाटकामय एक िाग असा होता की िाऊ आणण वदहनीचया वादवववादानतर

चहऱयावरचया करपान अवववादहत रादहलली अतसयत परमळ बदहण वदहनीची बाज घत - वदहनीन नतचयावर नसत

आरोप लादल असताना सदधा तडिदार आणण मऊ शबदामधली ही जगलबदी करकती महतसवाची असणार इथ शबदाची गती महतसवाची आणण सवादाची नको तवहा पनरकती घातकची नमकी नतथच माशी भशकली परसगावधान

ठऊन जरी नाटक वयवजसथत पढ सरकल तरी दोन सकदाचया एका वाकयाचया पनरकतीन आणण तसयामळ गतीत

पडललया िरकामळ आमच नाटक शयमतीत उतरणयाऐवजी ldquoउतसतजनाथमrdquo गटावयनतररकत कोणतसयाही पाररतोवषकाचया लायकीला उतरल नाही नाटकाचा tempo तवहढाच महतसवाचा ही सधी कणी सागाव मला दसयाम ददशनही नऊ शकली असती

शाळा कॉलज ऑकरिस बबझनस आणण सवम कलाच यथानरप परदशमन हया सवाना ldquoसादरीकरणrdquo शलीची जोड असण महतसवाच वाटणारच उतसतर अमररकत

ldquoसादरीकरणrdquo ह घरोघरी ददसन यत अगदी तयार

िाजीवरही कोथीबीर ववखरली की नतच रप बदलत

ननरननराळया मायमातन आणण अगणणत

रगसगतीतन अितपवम आकती आणण वसतचचतर

ननमामण होतात काही वळा ववसगतीतन साधलली सगती िार आकषमक होऊ शकत

मी उतसतर अमररकत इतकयासाठीच महणत की सादरीकरणाची कला आह इथ मळातच खप पाया धरन जोपासली गली आह पररपणम झगयात सडौल बायाची (करकचन बाधलली कबर) बताचयाच सवरपाची मदहला अतसयत

आकषमक आणण िल घालणारी ठरत आता काही चोखदळ वाचक माझया मताशी कदाचचत सहमत नाही होणार पण

सवम सामानय रपरखा असलली सतरी मकप आणण रगरगोटीनी नाही का सरख ददसत सतत डौलात चालणारी आणण

टापटीपीत राहणारी मादाम आणण कबरला पदर धरन तरातरा चालणारी मदहला हयात जमीन असमानाचा िरक

असतो जरा तलना करा आणण तमचा दषटीकोन बदला सादरीकरण ह नककी महतसवाच ठरल

कलतील सादरीकरण ह नतथ ननमामण कललया वातावरणामळ अचधक खलन ददसत परगत दशामय असलल

बागकाम ननसगमरमय दठकाण बाधकाम वसतभशलप पाशवमिमीमळ अचधकच उठावदार ददसतात नसता खचम करन उपयोग नसतो तसयामागचा अभयास आणण सौदयमदषटी नतच परदशमन करणयात महतसवाच असत

21

माझयामत हया सवाच जण बाळकडच यथील

भशकषण पदधतीत रज लागत थोड माग वळन

पादहलत तर लहान मलाचया Kindergarten

concerts कड पहा आठवत असलया तर

तसयामाग मलानीच रगवलल तयार कलल

पाठीमागच रगमचावरच props वशिषा आणण तालसराची कलली वयवसथा कौतकासपद असत भशकषकषका आणण ववदयाथषी सवतः तसयात िाग घतात आणण अभयासाबरोबर कला आणण शासतर भशकत भशकत कलापरदषमनही करतात

अगदी बालवगामपासन मल तसयानी कललया सशोधनाच परदशमन करतात bulletin बोडमस सादहतसय चौयम copyrights

हया सवाची तसयाना आदय जाणीव ददलली असत Entrepreneurship नाववनय originality आणण creativity

हयावर िरपर जोर ददला जोतो गगलवर मादहती भमळाली तरी तसयाचा वापर कसा करायचा ह भशकवल जात

थोडकयात मलाना तसयाचया परगलितला िरपर वाव ददला जातो चका दाखवन दणयाची िाषाही समजतदारीची non

threatening आणण ववदयारथयामला परोतससादहत करणयाची असत आतसमववशवास वाढवणयाची असत

ताबतरक परगतीन तर परदशमन आणण सादरीकरण हयामय चागलीच परगती झाली आह Power point presentations

चा आता शाळकरी मल सदधा सहजपण उपयोग कर शकतात परकषकाला कळल उमजल आणण आकलन होईल

अशापरकारच ह audio-visual medium खपच परिावी ठरत

सरवातीला महटलयापरमाण सादरीकरणाच ननरननराळ परकार ह शरोतसयाचया आणण वकतसयाचया मागणीवर अवलबन

असतात नाटय नतसय या performing arts चया मायमातन दशिाती सामाजजक पररवतमन ददलासा आणण

ननववळ आनद दणयाची भमळवणयाची आणण घडवन आणणयाची ताकद असत

आज चचगी लाडीगोडीन आजोबाना िरळ पाडत साधवगम सरल हलकी आणण अनिवान पररपकव अशी वाणी वापरन िाववकाना मतरमगध करतात Powerpoint चया मायमान ववषयाच आकलन सलि कल जात कला परदशमनात पाशवमिमी रगमच वयवसथा sound effects इतसयादीमळ कोणतसयाही परकारचा रस ननमामण करता यतो बागबगीच भशलपकती ननसगम दशमन या सवाचा मनसोकत आसवाद लटता यतो जादगाराचया जादचया परयोगात

जादगाराची चपळता आणण कलपती पणाला लावली जात तसयामळ ह मातर महटलयाभशवाय राहवत नाही ldquoददसत

तस नसत महणन जग िसतrdquo

- सौ दवयानी ढकण

22

एकच खळ

ददगदशमकान मला रगमचावर धाडलजसिपट नाही कठली रोल

नाही ददला

ज हव त कर जसिपट नाहीय त ldquoइमपरोवहrdquo कर महणाला परवश कला हळच मी थाबल थोडी थबकन

मायचया कठलया हातानी मचावर मय नल हात धरन

पणम गोधळात होत मी काहीच कळत नवहत

नाटक कठल सर होत हच माहीत नवहत

पदहल इकड नतकड मच खप मोठा होता परतसयक जण इथ आपल पातर भसदध करीत होता

नट कोण परकषक कोण तसयाचयात एक अदवय अस होत कधी परकषक कलाकार तर कधी कलाकार परकषक होत

लहान मोठ थोर वयाच कलाकार सार होत

सदढ कोणी कोणी दबळ सार ववववध तऱहच होत

िवय अशा या मचावर कलाकार हजारो होत

ववभशषठ आपलया कल परमाण पातर रगवत होत

कोणी नतमक गायक कोणी कोणी होत वकत

शासतरजञ कोणी भशकषक कोणी नत कोणी होत

साध होत सत होत िकीर सनयासी होत

साध सताचया वषामय लिग करिरत होत

चोर होत डाक होत भिकारी कोणी होत

कोणास ठाऊक ह लोक सगळ कठली जसिपट घऊन आल होत

आई बाबा ताई िाऊमामा- मावशी आतसया- काका एकच पातर ननिावत होत कधी अनक िाऱया िभमका रस िरललया या नाटकात तर िाव रगत होत करकती सख- दःख राग लोि परम मतससर िीती

जयाचया तसयाचया िभमकस अवसरन िाव ओसडत होत

पण काहीच चहर मातर मखवटयात लपल होत

खरा कठला खोटा कठला सागण कठीण होत

आनदाचया मखवटया आड दःख कणाच दडल होत

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात आह

माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात

आह माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

भमटन डोळ ववचार कला आठवल ददगदशमकाला कठ आहस काय कर सागशील का मला

इथच आह कायम जवळ तझया हळच आवाज आला पातर तझ छान रगल िकत आठवत जा मला

उमजल मला मचावर खळ एकच आह पडदया आडन यऊन पनहा पडदया आड जायच आह माझया माझया परीन माझ पातर आह मी रगवत परकाश झोताचा लोि नाही मखवट नाही मी चढवत

परत इचछा मातर आह एक पातर सदर अस रगद

पडदयाआड जाता जाता टाळी एखादी पडद

पातर माझ रगवताना िाव अस रगदत

अतःकरण सपशमन कणाच अशर एक दोन ढळदत

ननरतर या नाटकाचया ददगदशमकाला एक अस सागत

तझया नाटकाच ह छोट पातर मी असीम आनदान रगवत

परत अजम माझा ऐक जरा एवढी कपा माझयावर कर

पडदयाआडच राहद मला खळ माझा सपलयावर

पनहा कठला रोल नको इमपरोवह नको र पनहा मला मोदहत करणाऱयाया मचावर परत धाड नको र कधी मला मोदहत करणाऱया या मचावर परत धाड नको र कधी मला

-- सवाती िजय कव

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

21

माझयामत हया सवाच जण बाळकडच यथील

भशकषण पदधतीत रज लागत थोड माग वळन

पादहलत तर लहान मलाचया Kindergarten

concerts कड पहा आठवत असलया तर

तसयामाग मलानीच रगवलल तयार कलल

पाठीमागच रगमचावरच props वशिषा आणण तालसराची कलली वयवसथा कौतकासपद असत भशकषकषका आणण ववदयाथषी सवतः तसयात िाग घतात आणण अभयासाबरोबर कला आणण शासतर भशकत भशकत कलापरदषमनही करतात

अगदी बालवगामपासन मल तसयानी कललया सशोधनाच परदशमन करतात bulletin बोडमस सादहतसय चौयम copyrights

हया सवाची तसयाना आदय जाणीव ददलली असत Entrepreneurship नाववनय originality आणण creativity

हयावर िरपर जोर ददला जोतो गगलवर मादहती भमळाली तरी तसयाचा वापर कसा करायचा ह भशकवल जात

थोडकयात मलाना तसयाचया परगलितला िरपर वाव ददला जातो चका दाखवन दणयाची िाषाही समजतदारीची non

threatening आणण ववदयारथयामला परोतससादहत करणयाची असत आतसमववशवास वाढवणयाची असत

ताबतरक परगतीन तर परदशमन आणण सादरीकरण हयामय चागलीच परगती झाली आह Power point presentations

चा आता शाळकरी मल सदधा सहजपण उपयोग कर शकतात परकषकाला कळल उमजल आणण आकलन होईल

अशापरकारच ह audio-visual medium खपच परिावी ठरत

सरवातीला महटलयापरमाण सादरीकरणाच ननरननराळ परकार ह शरोतसयाचया आणण वकतसयाचया मागणीवर अवलबन

असतात नाटय नतसय या performing arts चया मायमातन दशिाती सामाजजक पररवतमन ददलासा आणण

ननववळ आनद दणयाची भमळवणयाची आणण घडवन आणणयाची ताकद असत

आज चचगी लाडीगोडीन आजोबाना िरळ पाडत साधवगम सरल हलकी आणण अनिवान पररपकव अशी वाणी वापरन िाववकाना मतरमगध करतात Powerpoint चया मायमान ववषयाच आकलन सलि कल जात कला परदशमनात पाशवमिमी रगमच वयवसथा sound effects इतसयादीमळ कोणतसयाही परकारचा रस ननमामण करता यतो बागबगीच भशलपकती ननसगम दशमन या सवाचा मनसोकत आसवाद लटता यतो जादगाराचया जादचया परयोगात

जादगाराची चपळता आणण कलपती पणाला लावली जात तसयामळ ह मातर महटलयाभशवाय राहवत नाही ldquoददसत

तस नसत महणन जग िसतrdquo

- सौ दवयानी ढकण

22

एकच खळ

ददगदशमकान मला रगमचावर धाडलजसिपट नाही कठली रोल

नाही ददला

ज हव त कर जसिपट नाहीय त ldquoइमपरोवहrdquo कर महणाला परवश कला हळच मी थाबल थोडी थबकन

मायचया कठलया हातानी मचावर मय नल हात धरन

पणम गोधळात होत मी काहीच कळत नवहत

नाटक कठल सर होत हच माहीत नवहत

पदहल इकड नतकड मच खप मोठा होता परतसयक जण इथ आपल पातर भसदध करीत होता

नट कोण परकषक कोण तसयाचयात एक अदवय अस होत कधी परकषक कलाकार तर कधी कलाकार परकषक होत

लहान मोठ थोर वयाच कलाकार सार होत

सदढ कोणी कोणी दबळ सार ववववध तऱहच होत

िवय अशा या मचावर कलाकार हजारो होत

ववभशषठ आपलया कल परमाण पातर रगवत होत

कोणी नतमक गायक कोणी कोणी होत वकत

शासतरजञ कोणी भशकषक कोणी नत कोणी होत

साध होत सत होत िकीर सनयासी होत

साध सताचया वषामय लिग करिरत होत

चोर होत डाक होत भिकारी कोणी होत

कोणास ठाऊक ह लोक सगळ कठली जसिपट घऊन आल होत

आई बाबा ताई िाऊमामा- मावशी आतसया- काका एकच पातर ननिावत होत कधी अनक िाऱया िभमका रस िरललया या नाटकात तर िाव रगत होत करकती सख- दःख राग लोि परम मतससर िीती

जयाचया तसयाचया िभमकस अवसरन िाव ओसडत होत

पण काहीच चहर मातर मखवटयात लपल होत

खरा कठला खोटा कठला सागण कठीण होत

आनदाचया मखवटया आड दःख कणाच दडल होत

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात आह

माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात

आह माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

भमटन डोळ ववचार कला आठवल ददगदशमकाला कठ आहस काय कर सागशील का मला

इथच आह कायम जवळ तझया हळच आवाज आला पातर तझ छान रगल िकत आठवत जा मला

उमजल मला मचावर खळ एकच आह पडदया आडन यऊन पनहा पडदया आड जायच आह माझया माझया परीन माझ पातर आह मी रगवत परकाश झोताचा लोि नाही मखवट नाही मी चढवत

परत इचछा मातर आह एक पातर सदर अस रगद

पडदयाआड जाता जाता टाळी एखादी पडद

पातर माझ रगवताना िाव अस रगदत

अतःकरण सपशमन कणाच अशर एक दोन ढळदत

ननरतर या नाटकाचया ददगदशमकाला एक अस सागत

तझया नाटकाच ह छोट पातर मी असीम आनदान रगवत

परत अजम माझा ऐक जरा एवढी कपा माझयावर कर

पडदयाआडच राहद मला खळ माझा सपलयावर

पनहा कठला रोल नको इमपरोवह नको र पनहा मला मोदहत करणाऱयाया मचावर परत धाड नको र कधी मला मोदहत करणाऱया या मचावर परत धाड नको र कधी मला

-- सवाती िजय कव

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

22

एकच खळ

ददगदशमकान मला रगमचावर धाडलजसिपट नाही कठली रोल

नाही ददला

ज हव त कर जसिपट नाहीय त ldquoइमपरोवहrdquo कर महणाला परवश कला हळच मी थाबल थोडी थबकन

मायचया कठलया हातानी मचावर मय नल हात धरन

पणम गोधळात होत मी काहीच कळत नवहत

नाटक कठल सर होत हच माहीत नवहत

पदहल इकड नतकड मच खप मोठा होता परतसयक जण इथ आपल पातर भसदध करीत होता

नट कोण परकषक कोण तसयाचयात एक अदवय अस होत कधी परकषक कलाकार तर कधी कलाकार परकषक होत

लहान मोठ थोर वयाच कलाकार सार होत

सदढ कोणी कोणी दबळ सार ववववध तऱहच होत

िवय अशा या मचावर कलाकार हजारो होत

ववभशषठ आपलया कल परमाण पातर रगवत होत

कोणी नतमक गायक कोणी कोणी होत वकत

शासतरजञ कोणी भशकषक कोणी नत कोणी होत

साध होत सत होत िकीर सनयासी होत

साध सताचया वषामय लिग करिरत होत

चोर होत डाक होत भिकारी कोणी होत

कोणास ठाऊक ह लोक सगळ कठली जसिपट घऊन आल होत

आई बाबा ताई िाऊमामा- मावशी आतसया- काका एकच पातर ननिावत होत कधी अनक िाऱया िभमका रस िरललया या नाटकात तर िाव रगत होत करकती सख- दःख राग लोि परम मतससर िीती

जयाचया तसयाचया िभमकस अवसरन िाव ओसडत होत

पण काहीच चहर मातर मखवटयात लपल होत

खरा कठला खोटा कठला सागण कठीण होत

आनदाचया मखवटया आड दःख कणाच दडल होत

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात आह

माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

कधी गोधळ कधी आिोश मच सारखा बदलत आह

पडदया मागन यतय नवीन कोणी कोणी पडदया आड जात

आह माझ पातर रगवताना एकदा थाबल थोडी या गोधळात

मचाचया या भातीमय पढचया ओळी काही सचनात

भमटन डोळ ववचार कला आठवल ददगदशमकाला कठ आहस काय कर सागशील का मला

इथच आह कायम जवळ तझया हळच आवाज आला पातर तझ छान रगल िकत आठवत जा मला

उमजल मला मचावर खळ एकच आह पडदया आडन यऊन पनहा पडदया आड जायच आह माझया माझया परीन माझ पातर आह मी रगवत परकाश झोताचा लोि नाही मखवट नाही मी चढवत

परत इचछा मातर आह एक पातर सदर अस रगद

पडदयाआड जाता जाता टाळी एखादी पडद

पातर माझ रगवताना िाव अस रगदत

अतःकरण सपशमन कणाच अशर एक दोन ढळदत

ननरतर या नाटकाचया ददगदशमकाला एक अस सागत

तझया नाटकाच ह छोट पातर मी असीम आनदान रगवत

परत अजम माझा ऐक जरा एवढी कपा माझयावर कर

पडदयाआडच राहद मला खळ माझा सपलयावर

पनहा कठला रोल नको इमपरोवह नको र पनहा मला मोदहत करणाऱयाया मचावर परत धाड नको र कधी मला मोदहत करणाऱया या मचावर परत धाड नको र कधी मला

-- सवाती िजय कव

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

23

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

24

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

25

नाटकाचा ताल घगराचा नाद

ससकत वाङमयात नाटकाला कावयष रमय महटल जात नाटकात कावय आणण सगीत असत नतसय

असल नसल तरी मातर नाचात नाटय असतच आनद करकवा सकारातसमक िावना हलकयाशया जसमतान दखील वयकत करता यतात पण दःखाचया वगळया छटा दाखवण कठीण नाटय ववशषाकाची बाधणी करताना मनात आल इथ अनक गणी नतसयागना आहत आणण तसयातलया काहीनी मराठी नाटकात कामही कली आहत तसयानाच ववचारन बघया तसयाननभमतसतान अनघा हपरीकर मनीषा डोगर व वदही डोगर

याचयाशी ऐसपस गपपा मारलया रगमचावर नाचताना जागच िान असतच तवहा नाटकात काम करण

सोप जात ह उतसतर मला अपकषकषत होत करकवा िावना दोनही दठकाणी वयकत करावया लागतात ववशष

िरक नाही ह साचबद मत भलहन घयायला माझी तयारी होती परतसयकषात नतघीच अनिव एवढ वगळ होत

की नाटकाकड बघायची माझी दषटीच बदलली

कथक गर मनीषा डोगर दहला काही डटरॉईटकरानी अजन एका िभमकत पादहल असल पल चया ती िलराणी या परभसदध नाटकातील तला भशकवीन चागलाच धडा हा एकपातरी परवश नतन अनतशय

ताकदीन सादर कला होता तो ३०एक वषापवषी परथम नतन मबईत नाटयसपधसाठी कला सतती करताना नतर परीकषकानी ववचारल त नाच भशकतस का नतचया बोलणयातला ठसका रगमचावर हलणयातला रबाब व सहजता पाहन तसयाना नतसयाचा ठसा ससकार जाणवल रगमचावर करकती हलायच आणण नाचताना करकती डलायच या दोनहीच िान नाचताना सािाळाव लागत मनीषावर त ससकार आपसकच झालल

होत

मनावर ठसलला आणण अववसमरणीय अनिव नतला भमळाला तो एका आगळया वगळया नाटकातन

आता झी मराठी व इतर कायमिमादवार परभसदद झालल उदय ननरगडकर मनीषा कॉलजात असताना उदयोनमख होत तसयानी एक नादटका भलदहली होती क राम गणश गडकरी याची परनतिा तसयाचया वयसनाला कटाळन दःखी होऊन तसयाना सोडन जात कलागणाचया शोधात ती करिरत राहत करिरत असताना नतला मल खळताना ददसतात नतचा सपशम होताच ती मल गडकऱयाचया वयजकतरखा धारण

करतात ह तसया नादटकच कथानक होत या कलपनला अिलातन यासारखा दसरा समपमक शबद नाही अशया चाकोरीबाहरचया अनिवासह रगमचाकड

बघणयाचा दजषटकोनच घडत गला

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

26

अनघा हपरीकरदखील करथथकननपण आह नाटकाच िान ठवायच महणज वदनचा ताल (आणण

तोलही) सािाळण महतसवाच नतचया गरनी अनक वषापवषी ररचडम बाख भलणखत जोनाथन भलजवहनगसटन

सीगल या कादबरीवर एक नतसय-नाटय बसवल होत जीवनाचा सघषम वयकत करणारी ती एक रपकातसमक

कादबरी आह नाटयरपात अनघाला एका सीगलची होणारी तडिड वयकत करायची होती आधननक

ततरजञान न वापरता ननववळ पाशवमसगीत आणण शरीराची हालचाल याचया जोरावर अनघान हा शवटचा लढा वयकत कला तालवादय नसल तरी सगीताचाच काय तर कथचाही ताल नतला जाणवतो हाच अतगमत

ताल नतला अनक वषानी डटरॉईट मय नाटयगधारचया रणागण नाटकात मदतीला आला अनघान

दतसताजी भशदची पतसनी िागीरथी साकार कली होती िभमका छोटीशीच होती पण एक आवहान होत पाननपतचया यदधात दतसताजी धारातीथषी पडल ही बातमी नतचयापयत पोचत तवहा गिमवती िागीरथी दःखान न कोलमडता सडान पटत पतीवधाचा बदल घईन आणण पोटातील गिम तसयाचसाठी वाढवीन

अशी परनतजञा करत नतचा शोक व परकषोि मदहषासरमददमनी सतोतराचया वादयसगीताचया पाशवमिमीवर वयकत होतो तसया परनतजञचया crescendo वर तो अक सपतो कठही िडकपणा न जाणवता तो थरकाप

आपलयापयत पोचतो

नाटकात काम करणयाचा अनिव कोणाला काय दऊन जातो ह जस िाकरकत करता यत नाही तस तो कलाकारातन काय घऊन जातो हही नाही मावशी मी अस परतसयक परयोगात दःख वयकत करन normal

राहच शकत नाही It is not healthy for me ह वदहीन इतकया पोटनतडकीन महटल की मी अवाक

झाल वदही डोगरन नकतच सशात खोपकर भलणखत परयाणोतससव नाटकात एका १८-१९ वषामचया लाडात

वाढललया मलीच (महणज सवतःच) काम कल आह पदहलया अकात अललड असलली ही मलगी दसऱया अकात एका कठोर सतसयाला सामोरी जात नतचया आईवर ककम रोगाचा घाला पडतो आणण नतचा मतसय दारात

यऊन ठपतो नतचयाकड या नाटकाचा ववषय काढायचया आधी मला वाटल इथ वाढलली ही मलगी असखभलत मराठी बोलायला तरास झाला अस महणल करकवा नाचणयामळ रगमचावर वावरायची सवय

होती घरी वागत तसच इथ वागायच तसयात काय अस दहला वाटल झाल उलटच िाषचया खाचाखोचा नतन पटकन आतसमसात कलया सवामत कठीण गल त महणज नाटकातल कटब व खर कटब यात िरक

करण पदहलया अकात नतचया अवखळ सविावामळ ह कटब परकषकाना आपलस करन घत दोन अकातील

ववरोधािास दाखवायला नतला पदहलया अकात लाड बाबाचया अगाशी जाण आईशी लटकी हजजत

घालण िावाला चचडवण या वरवर सोपया वाटणाऱया गोषटी अनत लडडवाळ न वाटता वयकत करायचया होतसया गदहरी नाती परसथावपत करन परकषकावर मोदहनी घालायची होती I know this family अस

परकषकाना वाटलयाभशवाय पढचा आघात जाणवला नसता काही साया परसगाच (आई करकवा बाबानी जवळ

घण) ३० retakes वहायच कबतरमपणा वाट नय महणन छोट छोट बारकाव समजायला नतला चतनय

पराणणक आणण अभिजजत पराडकर याची खप मदत झाली नाचताना इतर चकल तरी िरक पडत नाही पण नाटकात करकतीही ताकदीचा कलाकार असला तरी समोरचयान साथ ददली नाही तर तो परसग रगत

नाही ह नतला खप परकषामन जाणवल

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

27

या सवाचया अनिवानी गपपामधन नतळा उघड महटलयासारखी नाटकामागची खबी कळत गली कलाकार मळात सवदनशील असल एक िाषा भशकलयावर दसरी िाषा भशकण सोप जात तसच एक कला आतसमसात कलयावर दसरीही सहज साय होत का या ताजतसवक परशनाला ठोस उतसतर भमळाल नाही पण

न ववचारललया इतकया परशनाची उतसतर भमळाली की रसगरहणाचा आनद लािला आमही परकषक सवम नाटकया मडळीच आणण तसयाचया कलच शतशः ऋणी आहोत हच खर

(शबदाकन जयोतससना माईिकर ददवाडकर)

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

28

बकसटजची गमत

रपरी पडदयापढची गमत सारच आवडीन पाहतात पण माग काय कसरत असत त करकती जाणतात

नटीच अशर नटाच परम गिली जात असत गोषट पण लखकाच मातर ददसत नाहीत कणाला कषट

अधारातन परकाशझोत यतात तवहा ददसत सवम सपषट

Lightman ची धडपड नसल तर ददसल का नाटक इषट

Scene पाहन कधी रड तर कधी हस चहऱयावर यई Background Music नसल तर हयातल काहीच शकय नाही

नायक धावतो खलनायकामाग आणण घतो तसयाला ताबयात त जमल कारण सटवालयानी बनवली असत पळायची वाट

नाटक सपपयत परकषकाची सटजवर नजर णखळन राहत

Director चया direction मळच तर गोषटीची पकड राहत

अनक रप आणण अनक ढग कलाकार तमहाला तसया तसया आयषयात रमवतो पण तसया तयारीसाठी तसयाचया सवतःचया घरात तो करकती कषण गमावतो

टीका करण सोप आह आणण सपर दहट करकवा फलॉप महणण सहज जमत

कषट करकती तसयात घयाव लागल ह मातर िकत तसया नाटकाचया टीमलाच समजत

पढचया वळी परयोग पाहाल तर माझी ववनती की पहा सवम पल जाणन पणम नाटक आवडल तमहाला सागत बकसटजची गमत मला कळत महणन

-

- मानिी डहािकर

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

29

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

30

गयानबाची मख

ldquoलाडक गाडी चकलो आणण मी आलोrdquo नाटकाच सवाद महणत घराचा दरवाजा उघडन थट एनटरी करण ही राहलची सवयच झाली होती काय आह सरशकाका गाडगीळ वळच अनतशय चोख भशसत महणज भशसत एक भमननटाचा उशीर सदधा तसयाना चालत नाही ७३० ची तालीम महणज बरोबबर तसया वळला तालीम सर वहायलाच पाहीज राहलची एनटरी मातर परवशाचया शवटी होती ह तसयाला मादहत होत तसयामळ ऑकरिसमधन काम आटपन धावत पळत

राहल तालमीला पोहोचायचा खरा पण परवश सर होताना नवह तसयाचया हया एनटरीची आमहा सगळयानाच इतकी सवय झाली होती की एखादया ददवशी तो लवकर आलाच तर आमहालाच चकलया-चकलया सारख वाटायच तसाच

दसरा सतीश वळवर पोहोचल का ह काही नककी सागता यायच नाही पण न चकता ७३० ला ldquoमी १५ मल आणण

मपलला आह आलोचrdquo असा िोन मातर १०० टकक अस करकती करकसस साग अहो एकदा तर परॉप महणन ठवललया जजलबया िक लागली महणन कणीतरी खाललया नाटकाचा परयोग जरी २ तास असला तरी नाटकाच करकसस

अगणणत तास आणण हया करकशयातच तर खरी गयानबाची मख असत हया नाटकाचया नाटकात अस असखय

अनिव असतात ज परयोगापकषाही जासत मोलाच असतात

खर सागायच तर आपण सगळच

आपलया रोजचया जगणयात

अभिनय करत असतो नाही पटत

एखाद काम चकवायच असल की ldquoआई मला आज खप अभयास

आह नाहीतर नककी कल असतrdquo

अस महटलयाच आठवतय काय

सरख अभिनय कला होतात न

सवाद आपोआप सचल होत

ततोतत िाव आपसक चहऱयावर

उमटल होत बरोबर ना अहो मोठयाच सोडा अगदी ६-मदहनयाच बाळ सदधा उगीचच रडणयाचा अभिनय करत की नाही तसयाला उचलन घयायला हव असल की तर साराश काय अभिनय जनमजात आह सटज वर मातर थोडस वगळ असत सतर आपलया हातात

नसतात एकतर सवाद दसऱया कोणी तरी भलदहलल असतात त कठलया िावनानी महणायच ह सदधा नतसरच

कोणीतरी ठरवत पण चागला अभिनय कसा करायचा ह सोपया िाषत सागायच झाल तर ldquoDonrsquot acthellip reactrdquo

अशी भशकवण मला माझया गरकडन भमळाली आह समोरचयाचा सवाद ऐका आणण तसयाला साजसा परनतसाद

दया तमही महणन नाही तर त पातर जसा दईल तसा त पातर कस बसल कस बोलल कस बघल ज करल त का करलतसा शोधाव लागत ह त पातर नाटकाचया गहपाठाचा तो अवविाजय घटक असतो मग पातराची मनजसथती जाणन घणयासाठी कठतरी अनिवाना हात घालावा लागतो आता तमही महणाल ह जजवत चचतर तयार कस करायच अहो ही पातर आपलया आजबाजलाच असतात कठलया तरी अनिवात लपलली तसयाना हडकाव लागत

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

31

इतकच आणण बऱयाच वळा ती पातर हया नाटक नावाचया परवासातच िटत जातात कधी सहपरवासी महणन तर कधी पातर महणन

परतसयक नाटकाचा परवास वगळा शवटचा मककाम नवीन आणण ददशा ननराळी असली तरी मजा तीच आणण हया परवासातल खडडतसयाचया बददल तर सागायलाच नको आता हच बघा ना माझया आठवणीत अस कदाचचत

एखादच नाटक असल जवहा परयोग चाल असताना कणीही काहीही गडवल नसल कधी कधी परकषकानाही कळत

पण बऱयाच वळा ह िकत आतलया लोकानाच कळत उदाहरण महणन सागत एका परयोगाला राय बहाददर (नावाच

पातर) सारख सारख तसयाचया भमशीला ताव दत होत परयोगानतर हया गोषटीच एका परकषक महाशयानी माझयाकड

तोड िरन कौतक कल ldquoकाय character सदर वठवल भमशी वगर मसत वपळत इगरजाचया काळातल राय बहाददर आठवलrdquo अहो तसया परकषक महाशयाना ह कठ ठाऊक होत की भमशीचा गोद कमी पडला होता आणण ती सट नय

महणन खर तर राय बहाददर तस करत होत पण साराश काय तर अस गडलल मजदार परसग सतसवपरीकषा असल

तरी सदर आठवणीही असतात जाणता-अजाणता ldquoIt builds characterrdquo अस महटल तरी चालल (शबदाची कोटी हतपरससर )

आपण सहसा परवासाला ननघालो की कधी एकदा मककामाला पोहोचतोय अस आपलयाला झालल असत हो ना

पण इथ सगळच और इथ दववधा मनजसथती परयोगाचा मककाम गाठायचा तर असतो पण परवास कधीच सप नय

असही वाटत नाटकासाठी पातर हवी तसयासाठी अनिव आणण अनिवासाठी नाटक बर अनिवाच होलडअल

वाढल तरी त जड कधीच होत नाही उलत तसयात अजन काही कोबता यईल का असा ववचार आलया वाचन रहात

नाही अनक अनोळखी वळण घत होतो हा नाटकाचया नाटकाचा परवास कधी अडखळत कधी धडपडत पण तरीही तसयात एक णझग आह जी शबदात सागण अवघड आह एकदा का ती चढली की सहसा उतरत नाही महणन तर कधी कधी परशन पडतो की खऱया अथामनी कधी सपतो का हा परवास का शकसपअर महणतो तस नाटक ननरतर आह त आमही कधी करतच नाही त आपोआप होतच रहात आमही िकत तसयात अधन मधन डोकावतो

पनम तोरगल

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

32

नाटक- एका अवयवहारी ननमााता आणि िमार कलाकाराचया नजरतनhellip

नतसरी घटा होत ldquoरगदवता आणण नाटयरभसकाना ववनमर अभिवादन करन नाटयगधार िहषा आणि िववनय सादर करीत आहrdquo अशी पररचचत घोषणा होत नादीच मतरमगध करणार सर परकषागहात िरन जातात अशा वळला अगतकपण

पोटात यणारी ती िलपाखर तीसदधा नाटयपरयोगाला हटकन हजरी लावतात एवहाना नाटकातल पातर वताळासारख

पाठीवर चढन बसलल असत पडदा उघडतो मी रगमचावर एनटरी घतो परखर ददवयाचा झोत अगावर यतो कषणात

सगळा कोलाहल शात होतो एका शबदबरहमाची एका नादबरहमाची आराधना सर होत तसया रगमचावर वावरलल आणण

काळाचया ओघात गडप झालल सार पवमसरी नटसमराट जण रगदवतला वदन करणयासाठी रगमचावर अवतीणम होतात

तसयाना वदन करन मी सारी एकागरता एकवटन माझा नाटयपरयोग करणयासाठी सरसावतो गळयाचया भशरा तडतड

लागतात एखादया ससकतपरचर पललदार सवादाची जण ही नादी असत गवययान एखादा अनवट राग आळवणयाआधी सवाददनी वाजवणाऱयाकड सहतक पाहाव तसा मी सहकलाकाराकड पाह लागतो पण ह काय मी सटजवर एकटाच

माझा रागाचा पारा चढतो कामचकारपणाची मला पदहलयापासन चीड आह आणण सटजवर वळवर एनटरी न घण महणज तर अकषमय अपराध पण शो मसट गो ऑन मी माझ सवाद महण लागतोआज काही शबद का िटत नाही आहत

तोडातन बर ह नाटक आह तरी कोणत आणण मी मी कोणत पातर वठवतोय दरदरन घाम िटायला लागतो माझ नाटकातल सहकलाकार कठ आहत मी एकटाच सटजवर कसा खचचन िरललया परकषागहातन असिटस हसणयाच

आवाज यताहत तर आमचया छोटयाशया नाटयकारकरकदीचा असा शवट ठरला होता तर तोच ववगतन रज मला खणावत महण काहीतरी रज लहानपणीसदधा हच महणाली होती पसायदान महण महणन हच लोक तवहाही हसल

होत पण आता मी सटजवरन पळन तर नाही जाऊ शकत तोवर कणीतरी वदध वयकती- बहदा नाटकाच ददगदशमक

मला ववगतन हसन महणतात ldquoअर त इतकया नाटकात काम कलयस महणतोस तर तच सवाद ठरव आणण महणrdquo

अहो पण अस अचानक नाटकाच सवाद कठन तयार कर नाटक ववनोदी आह का गिीर नाटकाचा ववषय काय

एक छदमी हासय टाकन महातारबवा अतधामन पावतात आता लोकाचया हसणयाचा आवाज माझयापयत पोहोचतो आह

आणण आणण खाडकन माझ डोळ उघडतात हशशsssss महणज त सवपन होत तर

गली १५ वष या सवपनान आधीचया lsquoगणणताचा पपर आह आणण आपण चकन

िगोलाचा अभयास करन गलो आहोतrsquo या आमचया पटट सवपनाला माग सारन

अववल नबर पटकावला आह ह सवपन आह ह कळलयावर आमहाला झोपत होणाऱया आनदाची तलना आमचया शाळतील बहचचचमत-थोडकयात सागायच तर अनकाचया ददलाची धडकन- मलीन मला राखी न बाधलयावर एकदा झाला होता तसयाच आनदाशी होऊ शकत पढ नतचयाच लगनात असमाददकानी lsquoतम तो ठहर परदसीrsquo या गाणयावर अपरनतम नतसयनादटका सादर कली हा िाग अलदहदा असो तर तसया सनहपणम बधनाच

वणमन आपण दसऱया कठलया तरी सनहबधात कर

तर आमच परमवपरय भमतरवयम शरी सशात खोपकर यानी िारच आगरह कलयामळ हा लख भलदहण िाग पडत आह अदर की बात अशी की हा लख भलदहला नाही तर माझया आगामी नाटकातली िभमका करायला तसयान ऐनवळी नकार ददला आह मळात नाटक हा भलदहणयाचा ववषय नसन सादर करणयाचा ववषय आह अस मी तसयाला ठणकावन साचगतल पण

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

33

पठठया आपलया मागणीपासन तसिरही ढळला नाही तस पणयाच लोक असो आता नटाबरोबर मी ननमामता ही असलयामळ कलाकाराची मजषी सािाळणयाची आपसक सवय होऊन गली आह माग एकदा आमचया एका नटीला नाटकात काम करणयाची परवानगी दयावी महणन नतचया िारतजसथत ननयोजजत वरासमोर नाकदऱया काढलया होतसया तसयामानान लख महणज करकरकोळ आह असो पनहा ववषयातर होतय बर काही खरडणयाआधी पराजळपण कबल करतो की मी कणी लखक नवह आणण छापणयाचया लायकीच काही भलहाव अशी परनतिा मज पामराजवळ नाही याची मला पणम जाणीव आह कदाचचत असमाददकाच चार चौघात हस करणयाचा कदटल डाव आमचया भमतरवयानी रचला असणयाची पण शकयता आह तर मददा असा की लखात िार काही सादहजतसयक मलय शोधणयाचा कणी परयतसन कर नय

शोधन त सापडणार नाही ही गोषट वगळी तर िार काही गिीर भलदहणयाचा आव न आणता थोडया मनातलया गोषटी माडावयात काही अनिवाच बोल बोलावत महणन हा लखनपरपच

तर सरवात कर मी नाटक का करतो या परशनापासन कारण एकदा lsquoकाrsquo या परशनाच उतसतर तमचया डोकयात ससपषट असल ना की मग

तसया अनषगान यणार इतर परशन सहज उकलतात रगदवतची पजा कलची सवा मराठी िाषची सवा परकीयाचया दशात यऊन आपलया ससकतीच जतन पढचया वपढीला वारसा दण असली अयकषीय

िाषण-छाप कारण मी दणार नाही या परशनाच माझयापरत उतसतर अस

आह की मी नाटक करतो कारण मला तसयातन ननखळ आनद भमळतो अथामत हा lsquoकाrsquo परतसयकान आपलयापरता सोडवायचा आह पण तमचया उतसतरावर तमहाला या छदातन भमळणार समाधान अवलबन असल

कणाला नाटक पस भमळवणयासाठी कणाला परभसदधीसाठी तर कणाला lsquoमला ह पण करता यतrsquo ह भसदध करणयासाठी करायच असल

यातल कोणतच कारण चक नाही पण तमहाला समववचारी नाटयपरमी शोधन तमचा आनद शोधावा लागल यामय

गललत झालयामळ अनक नाटयससथा मोडकळीला आलयाच ददवान ददसन यत

तर माझयासाठी नाटकाचया सदहतपासन त सादरीकरणापयतचा परवास हा अनतशय मजदार सखद आणण इतर सगळया गोषटी ववसरायला लावणारा आह आमचया सौिागयवतीना ववचारलत तर तसया अगदी उतससाहान (नवऱयाचया चहाडया करताना तसयाचया अगी यणाऱया उतससाहाची तलना साडयाचया दकानातील तसयाचया ldquoअबोली रगाचा पदर मोरपखी काठrdquo वगर अगमय िाषतील सिाषणादरमयानचया उतससाहाशीच होऊ शकत ही आपली एक जादाची मादहती) ldquoनशीब

माझ की घरी बायको आणण मल आहत ह ववसरत नाही जजतका वळ तसया चतनयबरोबर गपपा मारणयात दवडतो तसयाचया अधाम वळ ldquoअसो सजञास अचधक सागण न लग तर मळ मददा असा की नाटक हा एक मजदार छद आह

नाटकाचया तालमी नाटकाचया ननभमतसतान िटणार अनक हरहननरी कलाकार तसयाचयाशी रगणाऱया गपपा आशचयामन

तोडात बोट घालायला लावणार तसयाच कलाववषकार सगळच कस मनाला ताजतवान करणार असत सदहतचा सागाडा घऊन नतर तसयावर नपरथय परकाश सगीत वशिषा रगिषा अस साज सजवन जवहा एक नाटक रगमचावर उि राहत

तवहा तसयाची तलना बोहोलयावर उभया रादहललया सवणमलकारमडडत नववधशी करकवा धप उदाबतसती गध िल आणण

वसतर पररधान कलयानतर ददसणाऱया परसनन अशा जगजननयतसयाचया पजशी करणयाचा मोह आवरत नाही सवतःला ववसरन परकायापरवश करणयाची आणण एकाच जनमात अनक जनम जगणयाची सधी दणार नाटक ह माझया अनयथा रकष अशा जीवनातील मरदयान आह

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

34

नाटक का करतो ह साचगतलयावर तमही महणाल की मग नाटयससथा कशाला तर यामागच कारण अस लहानपणी मला माझयाकड बट-बॉल आह या िकत एका lsquoगणाrsquoमळ गललीतील परतसयक करिकट टीम मय आवजमन घतल जाई

अभिनय कषतरातला एकदरीत आमचा वकब पाहता कणी दसरा ददगदशमक मला काही बर काम दईल अशी काही चचनह

ददसनात अगदी १ भमननटाचा रोल करणयासाठी बिलो त टोरॉटो अशी परदशवारी दर शननवारी करन पदहली जवहा कठच डाळ भशजना तवहा लकषात आल की आपलयाला बट-बॉल पादहज आणण याच ववचारासरशी नाटयरपी बट-बॉलचा - नाटयगधारचा जनम झाला (अशा अनक सरस कथा वाचणयासाठी वदिषी य िाषत भलदहलल आमच आतसमचररतर

ldquoआमी बब- घडन रादहलोrdquo आजच सवलतीचया दरात बक करा सधी भमळालीच आह तर जरा जादहरात करन घतली)

एकदा नाटक ननखळ आनद भमळवणयासाठी करायच ह ठरल की मग ननखळ आनदाचया आड यणाऱया गोषटी दर सारण ओघान

आलच नाटकाचया बाबतीत पशाचया मोहापासन मी आजवर कटाकषान दर रादहलो कारण एकदा तमही नाटक करकवा कोणतीही कला पस भमळवणयासाठी करायला लागलात की पशासाठी कराव

लागणारी सारी सवयापसवय मग त जासत दराची पढचया रागाची नतकरकट ववकण असो आपलयाच भमतराचया वा नातवाईकाचया गळयात तमचया नाटकाची नतकरकट मारण असो उबग यईल

इतका जादहरातीचा मारा करण असो दणगीदाराच उबर णझजवण असो करकवा अचधक मानधनासाठी परयतसन करण असो ह सवम करावच लागत कलमय पसा आला की तसयातली कला सपत आणण उरतो कवळ एक वयवसाय असा माझा समज आह एकदा नफयाची अपकषा नाही आणण तोटयाची चचता नाही ह आपलया मनाला समजावल की मग उरतो तो कवळ एक आनदसोहळा मनासारखया झाललया कामाची सवतःला भमळालली अनिती आणण दजदार कलाकती सादर कलयाच समाधान माझयातलया कलाकाराला आणखी उतसतमोतसतम कलाकती सादर करणयासाठी सितषी दत

उपरोकतननददमष कलयापरमाण ननमामता महणन मी अनतशय अवयवहारी आह पराडकराची िाळक कपनी अस

नाटयगधारच वणमन माझ सहकारी करतात आणण आमचया सहधममचाररणी मी होत महणन दटकल या थाटात मी होत

महणन नाहीतर घरातली िाडीकडी पण ववकन टाकली असती अस आपलया मदहलावगामत सागतात अस आमही ऐकन

आहोत (ऐकन आहोत महणज मोरची मावशी बनन एकदा हळदीककवाला गलो असताना मदहलावगामन खदद ही चहाडी आमचया कानी घातली आह असो पनहा ववषयातर झाल)

काही लोकानी माकदटगमय मी खप कमी पडतो आणण तसयामळ नाटयगधारला हवा नततका परकषकवगम आणण परगावी परयोग भमळत नाहीत ह ननरीकषण नोदवल ह ननरीकषण सवमथव मानय पण माकदटगच परयोजन ( कवळ कलाकषतराबाबत

ह भलदहतो आह) ह लोकाना आगामी कायमिमाची मादहती दण इतपतच असाव एकदा तमचया परकषकाना तमचया

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

35

कायमिमाची मादहती ददलयानतर पनहा तसयाचया माग लागन नतकीट घयायला िाग पाडाव लागत असल तर तमची कला परकषकाचया पसतीला पातर नाही ह ओळखन कलाकारान अभिनय परभशकषण ससथा नाटयसमीकषण करकवा गलाबाजार एखादा भशवणकलास काढायला हरकत नाही अस नाटयशासतर महणत (ह नाटयशासतर िरतमनीनी भलदहलल नसन

असमाददकाचा िावलया वळचा तो उपिम आह असो ) गलया १५ वषामपासन मी नाटकाच परयोग करतो आह पण मी नाटकाच नतकीट खपवन महणन कणाला माझ तोड चकवन ननघन जाव लागल नाही ह अभिमानान नमद करावस

वाटत अथामत मािकशा माकदटगला उदड परनतसाद दऊन रभसक परकषकानी आमचयावर भशवणकलास काढायची वळ

यऊ ददली नाही याबददल आमही तसयाच आजनम ऋणी आहोत

यानतर सवम रगकमषी ना िडसावणारा जाजवलय परशन महणज लोकाभिमख सदहता कशी ननवडावी याबाबतीत मातर

आमही सपशल लोटागण घातलल आह अहो एक वळ बायकाचया मनाचा थाग लागल पण सवम रभसकाचया पसतीला पडल अशी सदहता शोधण महणज ददलखलास दाद दणारा पणरी माणस शोधणयाइतक करकवा ldquoआमच बजट जरा कमी आहrdquo अस न महणणार मराठी मडळ शोधणयाइतक अवघड काम आह हा इतका गहन ववषय आह की यावर दोन-चार पीएचडया सहज खचम पडतील आमचया नाटकाचा लोकाना कटाळा आला की भशवणकलास काढणयाऐवजी या शोधपरबधाच गाईड वहायला असमाददकाना आवडल पण ततामस तरी मामला बबकट आह जन नाटक कराव तर तमही जरा कटमपरारी नाटक कल पादहज असा सलला यतो आधननक नाटक कल तर िारतातलया आधननक जीवनाशी अमररकन परकषक रीलट कर शकत नाहीत तमही कलाभसकस का नाही करत अशी ववचारणा होत बर कलाभसकस करावत

तर करकती ददवस तच तच जन दाखवणार अस ऐकन घयाव लागत ऐनतहाभसक नाटक कल तर ldquoदटळकावर नाटक कलत

तर तमहाला मानrdquo अस आवहान ददल जात या ऐनतहाभसक नाटकावरन एक गमत आठवली रणागणचया एका परयोगाला एका बाईनी मयतराला बकसटज यऊन मला साचगतल ldquoभशवाजी महाराजाची एनटरी खप छान झालीrdquo

पशवकालीन नाटकात आमही या माऊलीला भशवाजीच दशमन ददल ह ऐकन

तसया भशवबान रायगडाचया टकमक

टोकावरन आमचा कडलोट करन का नाही ददला अस कषणिर वाटन गल पण

िकत कषणिर कारण परलहादाला खाबात महण नरभसह ददसला तर आमही उभया कललया हाडा मासाचया नानासाहब पशवयात भशवाजी ददसला तर यात नवल त काय अशी आमही आमची समजत करन घतली मनातली खळबळ अजजबात जाणन न दता तसया

माऊलीला धनयवाद ददल अशी ही जसथतपरजञता अगी बाणवायची असल तर भमतरानो नाटकासारखा दसरा छद नाही तर मददा असा की रभसकाचया परसपरववरोधी मागणयाना कटाळन आता सवादहली िाषत झल परमकहाणी सादर करावी या ननणमयावर यऊन आमही ठपलो आहोत अगाला पान गडाळन होला हबा करीत झल डानस करणयाची आमची बालपणीची मनीषाही हयायोग पणम होईल तो आनद वगळाच

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

36

जया सदहता आपलयाला आवडतील जया िभमकामय काहीतरी आवहान असल नपरथयामय नवीन करायला वाव

असल एक नाटयपरयोग महणन सवामना काहीतरी भशकता यईल अशा सदहता ननवडण हाच एक राजमागम ठर शकतो चागली कलाकती असल आणण सादरीकरण परामाणणक असल तर परकषक ती कलाकती मनापासन सवीकारतात असा माझा आजवरचा अनिव आह अथामत परतसयक नाटक काही लोकाना आवडल आणण काहीना आवडणारच नाही अस

गहीत धरन चालाव लागत

नाटकामय परकषकाची िभमका काय असावी ववशषतः अमररकत आपलच लोक आह माझाच भमतर आह इतर काम सािाळन कलाकार काम करताहत हौशी कलाकार आहत या अशा गोडस कारणाखाली नाटकाचा करकवा इतर सथाननक

कलाकतीचा जो उदो उदो कला जातो तो कलसाठी मारक आह अस माझ सपषट मत आह (कोलहापरचा असलयामळ

सपषट बोलायला आपण घाबरत नाही) परकषकाची िभमका ही काही अशी समीकषकाची असायला हवी नाटकानतर मी परकषकाना अभिपराय कळवायला सागतो तसयातन खप गोषटी भशकायला भमळतात आपलया चका सधारता यतात आणण

पढचा परयोग अचधक चागला करता यतो कलाकारानी आणण नाटयससथानी टीका सकारातसमकतन घयायला भशकायला हव याची दसरी बाज अशी की नाटक हा परकार खप महनतीचा आह अनक लोक पाच त सहा मदहन राबन एक

कलाकती परकषकासमोर उिी करतात पनहा अमररकतील नाटकाची एक उणीव अशी की बवहशी नाटकाच १ करकवा २

परयोग होतात तसयामळ कलाकाराला तसयाचया चका सधारायला सधी भमळत नाही बऱयाच वळा १०० परयोगानतर कठ

पातरावरती पकड यत अस मोठमोठया कलाकाराना सागताना मी ऐकलय अमररकत तमहाला पदहलया परयोगावरनच

जोखल जात बरच कलाकार सटजवर पदहलयादा पाउल ठवत असतात आणण सवमच हौशी कलाकार असतात तवहा चकावर बोट ठवण जजतक महतसवाच नततकच महतसवाच असत िरिरन दाद दण परकषकाचया एका शाबासकीमय एका टाळीमय सहा मदहनयाच शरम झटकयात ववसरायला लावणयाची ताकद असत ह लकषात ठऊन तसयाचा सयोगय वापर

करण ह ही नततकच आवशयक

दसरी आणण महतसवाची जबाबदारी परकषकाचयावर आह ती महणज ववनोदी नाटकाखरीज इतर नाटकाना परोतससाहन

दणयाची आपलयाला नाटयकला जर अमररकत रजवायची असल तर वगवगळया ववषयावरचया नाटकाना पादठबा दयायला हवा वटवट आणण मोरचया मावशीच ८ त १० परयोग झाल पण परष ननषपाप भशकार करकवा रणागणसारखया महानाटयाला परकषकाचया परनतसादाअिावी गावाबाहरच परयोग भमळत नाहीत तवहा तसयासाठी घतलली अपररभमत महनत वाया जात कलच परदशमन करायला न भमळण यापरत कलाकारासाठी मोठ दखः नाही ५० लोकाना घऊन उि कलल महानाटय मी अमररकचया परकषकाना दाखव शकलो नाही ही खत एक ननमामता महणन नहमीच राहील

िारतातन नवनव उतसतमोतसतम कलाकार अमररकत सथानयक होत आहत तवहा याबाबतीत परकषकानी जरर ववचार करायला हवा

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

37

नाटयगधारच िववतवय काय असा परशन मला माझ सहकारी नहमी ववचारतात जोपयत मायबाप परकषकाची माझया सहकाऱयाची आणण आमच सनमाननीय ददगदशमक चतनय पराणणक याची साथ आह आणण जोवर नाटकातन आनद

भमळतो आह तोवर माझया अलपमनतपरमाण आणण अलप कवतीनसार जमतील नततक दजदार परयोग करणयाचा मानस

आह अनक चागल परकलप मनात आहत नाटकाच अनक परकार अजन हाताळायच आहत जयाकषणी लोकाना आमचा कटाळा यतो आह अशी जाणीव होईल तसयाकषणी नाटयगधारचा पटारा बद करन आलया मागामन मी ननघन जाईन

याबददल रभसकानी खातरी बाळगावी आजवर ज परम नाटयगधारला इथ भमळाल तसयाचया आठवणीची भशदोरी उवमरीत

आयषयिर परल इतकी िरपर आह कणी सागाव यातनच उदया नाटयगधार झल नतसयससथा पण उदयास यईल पण

ततामस इतकच

- असभजजत पराडकर

38

39

40

38

39

40

39

40

40