1. Uluslararas1 Ahilik Kiiltiirii ve Kir§ehir

Sempozyumu

The 1 sr International Symposium

on Culture of Akhism and Kirsehir

15-17 EKiM I OCTOBER 2008 ~EH~R - BiLD iRiLER -

Cilt II

BULGARiSTAN BEKTA~i VE KIZILBA~LARI (ALEViLERi) iLE ANADOLU AHiLERiNE HAS K0L TUR GELENEKLERi ARASINDA PARALELLER PARALLELS BETWEEN THE CULTURAL TRADITIONS OF THE ALEVI AND BEKTASHI IN BULGARIA AND THE AKHI IN ANATOLIA

Prof . Dr. Lyubomir MIKOV Bulgarian Academy of Sc iences The Institute of Folklore Studies

lubo_mikov@abv.bg

1. Uluslararasi Ahilik Kiiltiiril ve !'Jr~ehir Sempozyumu • Cilt-!1 1763 ·

Bufgaristan ~ ve Klzlfbaion (Alevilen) fleAnadolu Ahil£line Has KiilliirGell!nekleri Arastnda ParaleJJer ~~--~--~~------------------

OZET

Bildiride. ilk btlfta Bulgaristan Alevi ve Bektt1filerinin tarihi hakkm-da kzsa bilgi verilecektir. $imdilik Bulgaristan 'da Ahi cemiyetlerinin bulunduj;u hakkmda herhangi bir bilgiye sahip olmadzgzmzzla bera-ber KzrJehir'deki Ahi Evren Tii.rbesi'nin Jeyleri dua etmek irin Bulga-ristan ve Bosna-Hersek gibi topraklart ziyaret ettikleri doj;7-ultusun-daki V. A. Gordlevskiy'in bilgilere de yer ve1·ilecektir. XV-XV. yii.zyzl-larda yazzlan fiitii.vvetnamelerine dahil alan bazz 1·ivayetlerin Bulga-ristan Alevi ve Bekttlfi ritii.ellerinde canlandmldzgz dikkate .almacak-ttr. Bummla ilgili tlfaff;tda szralanan iif ornek szmulacaktzr:

I. Ceme kabul edilmesi ifin flirt alan yeni evli alan riftlerin arasmda kardeJ alma ritiieli. 2. Kuzeydoj;u Bulgaristan Alevi ve Bektflji koyle-rinin bazzlannda kq mevsiminde genrler irin diizenlenen belva bas-mak bayramz. 3. Tiim Alevi ve Bektllfi tt'irbelerinde haftanm belli gz'inlerinde mum yakma ritt'ieli. Bumm dtJznda Alevi, Bektdfi ve Ahi-lere has, Ziilfikar kzltcJ, vav harfleri ve sivri urlu beyaz Japka gi,bi di-ni sembolleri de ele almacakttr. Somtf olarak Bulgaristan Bektdfi ve IUztlbfljlarma ait olan kii.ltt'ir gelenekleri ve Anadolu Ahileri'ne has alan gelenekleri arasznda tipolojik olarak bir rok benzerlikler mevcut olduklarz genellejtirme yapzlabili1·. Bzmun esas nedeni ise gerek Bekta-Jilik ve !Gzzlbdfltk (Alevilik}, gerekse Ahili~, $ii geleneklerine dayan-malandzr.

Anahta1· Siizciikle1·: Ahiler, Bekttlfiler, A/eviler, toren, dini sembolleri

ABSTRACT

The paper begins with a brief historical reference about the Alevi and Bektashi communities among the Turks in Bulgaria. It is emphasized that to the present there are no historical data for the existence of Akhi community on the tenit01y of Bulgaria, but according to repo11s by V. A. Gordlevskiy sheiks from the tii.rbe of Ahi Evren used to leave Kirshehir in order to visit Bulgmia, Bosnia and Herzegovina, where they made prayers. It is pointed out that the ritual f1·aditions of the Aievi and Bektashi in Bulgaria reproduce certain legends, included in some of the fotttvvetnarnes from the 15th and 16th cc. In connection with that three examples are given:

I. The ritttal of fraternization of newly man·ied couples, which is ob-ligatoJy for their acceptance into the religious community (cern}; 2. The youth winter feast belva basmak, pe1formed in some Alevi and

764 11. Uluslararasl Ahilik Kiiltiiril ve Klr$eliir Sempozyumu • Cllt-11

Prqf. Dr. Lyuhomir MIKOV ~

Bektashi villages in North-East Bulgaria; 3. The ritual of lighting candles on certain days of the week at the tii.rbes of aU Alevi and Bektashi saints. Special attention is paid to such images as the Dhulfok--r sword, the vav' letter and the white pointed hat, which are a part of the 1·eligious symbols of the A levi, the Bektashi and the Akhi. The author comes to the conclusion that contemporary Alevi and Bektashi in Bulgm-ia still preserve some Akhi cuitural traditions, which thei1· p1·edecessors have adopted in Asia Minor and have can-ied to the Est-Bulgarian lands through their forced immigration in the first half of the 16th c.

Keywords: Bugaria, Alevism, Akhism, ritua4 religious symbols

GiRi~

XVI. yiizytlm birinci yansmda Bulgar ropraklannda in§a edilen dart riirbe ve iki imaret, Bekta§iligin bu topraklarda var olmasm1 ve faaliyette bulunmu§ oldugunu gosteren en onerrtli karuclardu. Bu tfube ve imaretler §unlarcbr: Haskova yoresinde Tekke koyiindeki Orman Baba Ti.irbesi, Yeni Zagra yoresi Graflrovo koyiiniin yarundaki Kademli Baba Ti.irbesi ile harabe halinde olan imareti, Balc;tk'a bagh Obroc;i§te koyiindeki Akyaztl1 Baba Ti.irbesi ve imareti, isperih yoresinde Sve§tari koyiiniin yarundaki Demir Baba Ti.irbesi. Bugi.in Demir Baba ve Otman Baba riirbeleri, ilki kuzeydogu Bulgaristan'da ve ikincisi gi.ineydogu Bulgaristan' da olmak iizere onemli dini merkezlere donii§mi.i§tiir. Yukar1da ad! gec;:en tlirbe ve imaretler, biiyiikliigii dJ§mda yedigen planlar1 ile de dikkat c;:ek.mektedir ki, islam mimarisi tarihinde ozel 'bir yere sahiptirler.

Bugiin Bulgaristan'da ya§ayan Bekta§i topluluklan genelde kuzeydogu Bulgaristan'da (c;:ogu.rtlukla Deliorman olarak bilinen isperih yoresinde) ve dogu Rodoplarda (yogun olarak Momc;ilgrad yoresinde) ya§ayan koy ha.lktdtr.

Bulgarisran Beha§ileri, ~ii mezhebini benimseyen ve XVI. yii.zyt.L.n birinci yansmda Bulgar ropraklarma goc;: eden yan goc;ebe bir TUrk toplulugunun uzannstdu. Bunlarm Bulgar topraklarma yerle§mesinin esas nedeni bir yandan Osmanlt-Safevi sava§lart, ore yandan Osmanh devletinin Anadolu' daki isyanlara kattlan halka uygularug1 bask.tcbr.

Sultan I. Siileyman (1520-1566) tarafmdan 1530'lu yillarda sadr olunan Kanunname'run sekizinci maddesinde KJ.ztlba§larm sfugiin olunduklar1 kuzeydogu Bulgaristan'a sfugiin edilen ropluluklardan bahsedilmektedir.

1558 rarihli bir mufassal defterinden anla§tldigma gore dogu B~gar topraklarmm birc;ok yerine sfugiin olunanlarm arasmda Acero de vardJ.

1. Ulusla:rarasz Ahilik Kiiltilrii ve Kir~ehir Sempozyumu • Cr1t-Jl 1765 .

Klztlba§lar, Bulgaristan' da A/ian olarak bilinmekteclir ki, bu isim Balkanlarm ba§ka yerlerinde rasclanmamakta olmakla beraber K121lba§ toplulugunun cll§tnda orraya c;tkan bir :rdlandmnarur. Sozgelimi isrnin en erken kullarumlarmdan biri V. ve K. ~korpil karde§lerinin 1885 yilinda yayunlanan bir yaztlarmda bulurunaktarur. Bulgaristan AJevileri kend.ileri arasmda genelde Klztlba§ olarak anfi:a bulurunaktarurlar. Bundan dola}'l gerek rarihsel geli§meler gerekse toplulugun kullanrugt vastflanrurma baktmmdan Klztlba§ arurun kullarulmast daha uygun oldugu soylenebilir.

Deliorman Klztlba§larrm 1985 ytlmda ziyaret ederek inceleyen I. Melikoff'a gore resmi olarak ranman Bulgaristan Klztlba§larmm saytst 9~ ila 100 bin arasmda idi. 1992 yilinda yaptlan niifus saytm1na gore c;ogu Klztlba§ olan ~ii Mi.isliimanlarm saytst 83 537 idi. 2001 ytlmda yaptlan son sayrma gore ise bunlar 53 021 ki§i idi.

Genelde koy hal.k.t alan Klztlba§ ropluluklart sadece dogu Bulgaristan'da y3,§amaktadular. . -~--

Bekta§ilik ile AJeviligin birc;ok orrak yanlaruun ru~mda bazt farkW..t.klart da mevcuttur. Bunlarm arasmda en onemli farklilik ~udur ki, Bekta§i arzu i.izerine olunabilirken Klztlba§ sadece ana babanm Klztlba§ olduk.lart takdirde olunabilir_ Bunun ru~rnda etnik men~e baktmlndan Bekta§ilerden farklr olarak Klztlba§lar, Sefevile§mi§ Ti.irklerclir.

Kuzeydogu Bulgaristan ve Dogu Rodoplarda yil§ayan Bekta§i ve Klztlba§larm ki.ilti.ir gelenekleri farkltdu. Kuzeydogu Bulgartstan'daki Bekta§i ile Klztlba§larm arasmda da ki.ilti.irel fakrliliklar mevcuttur. Bu durumdan harekecle bugiinkii Bulgaristan' da y3,§ayan Bekta§i ve Klztlba§larm Anadolu' nun far .kit gelenekleri olan ·degi§ik yerlerinden Bulgar topraklarma si.irgi.in olunan heterodoks Mtisliiman topluluklarmm uzanulart oldugu kanaatindeyirn. 1

*** Ahi topluluklartrun Bulgar topraklarmdaki faaliyecleri haldunda rarih

bilgileri mevcut §irndilik degildir. Ancak bu Ahiligm Bulgarisran'a ya}'llmarugt anlarruna gelmemekreclir. V. A. Gordlevskiy'nin akrarrugt bilgilere gore XIX. yi.izytlm ba§larmda Ahi Evren Ti.irbesi'nin §eyhleri ayin yapmak amact ile Klr§ehir'den Bulgarisran, Bosna ve Hersek'e gitmi§lerclir (Gordlevskiy 1960: 299). Fr. Taeschner bu konuda daha aynnuh bilgi vermekreclir. Ona gore bu §ahtslarm Anadolu cll§tnda yapnklart ziyaretlerin esas amact Ahilik te§kilaunma yeni i.iye kazanrurmaku. Te§kilata yeni iiye kabul eden ki§iler Klqehir'deki Ah.i Evren T ekkesinin Ahi Baba lakabrm ta§tyan §eyhinin vekili olduklarmdan

1 XVI.-XIX. yi.izytl.lar arasmda Bulgariscan Bekr~i ve Klzub~ ropluluklarllll1l wihi, kiilriiri.i, rnimarisi ve sanao ha.kktnda daha aynnol.J bilgi icyin bk. Mikov 2007; Mikov 2008.

766 11. Uluslararas~ Ahilik Kiiltilni ve Ku§ehir Sempozyumu • Ct1t-O

Prqj.·Dr. Lyubomir M1KOV ~

dolayt "Ahi Baba vekili" olarak adlandtrtldJ. Yeni iiye kabul toreninde bir miktar iicret kar§tltgmda adaym beline ku§ak baglarurch. Ktr§ehir' den Abi Baba vekili sadece Anadolu'da olan Tiirk esnaflarma degil, Rumell'ye (yani Bulgar ropraklarma) ve Bosna'ya gonderilirdi (Taeschner 1960: 323). Bundan dolayt Bulgar topraklarmda da Ahi topluluguna bagh olanlarm var olmU§ oldugu soylenebilir.

Ahiligin Bulgar copraklarma yaytlmasma dair en erken belirtilerden biri XV. yiizytldan olup Ahi

~ Bufgwisran ~ ve ~ (Alevilen) lle Anodolu Ahil£line Has Kiila"irGelenekleri ATasrnda Paroleller

I. Melikoff, Ahiligin §i.iphesiz iran'dan geldigini yazmaktadtr (Melikoff 1998: 153). Ahilik, Anadolu'da oldugu gibi iran'da da ges; zamana kadar devam etmi§tir. Yukanda belimigimiz gibi Mahmud Ahi

Pr9/ Dr. Lyubomir MIKOV ~

Bazt dervi§ ve KlZ!.lba.§ copluluklarmda "ahi" kelimesipin Arap

~ Buf:,aaristan Bek~ ve KIZI/lxzylan (Alevileri) fie Anadolu AMerine Has /(fjjtJJ.r GelenekleriArasuuia Parale/ler ~~-------------------

Pliska ~eklini alcLg1 yazthcLr (Rechnik 1989: 214). Erken Osmanh doneminde Pliska'da daha s;ok Ti.irk y~arru§ken 1878 ythndan sonra buranm Ti.irk ni.ifusu bolgede bulunap ba§ka koylere gos; et:tirilmi§tir.

Diger yerl~im merkezinin adt da dikkate degerdir. Bugiin Pomorie olarak adlandtnlan kasabanm Osmanh donemlne air ismi Ahyolu idi. Bulgaristan Ansiklopedisi'nde Ahyolu hakkmda bilgilere 1488, 1676 ve XVIII. yi.izy1l tarihli Osmanh belgelerinde rasclandtg1 yazmakcad.Jr. 1884 ylimda yapuan ni.ifus saytmmda kasaba Ahilo olarak kaydedilmi§tir. Bunun d.J~mda Ahiolo, Anhiolo, Anhialo gibi isimler de kullanUffil§lli (Entsiklopedia "Bulgaria" 1986: 329-330). Yukartda bahsedilen 2002 ylimda bastian kliavuzda ise kasabanm Ti.irk ismi Ahyolu olarak verilmi§tir (Rechnik 2002: 114).

Buraya kadar akrarrugtffilZ veriler Bulgar ropraklarmda da Ahiligin bir §ekilde yayurugt dogrulrusunda bir sonuca varmanuz mi.irnkiin kllmaktarurlar.

*** Ahilik, Alevilik ve XVI. yiizy!ldan itibaren Bekta§ilik de ~ii topluluklardt.

Bundan dolay1 bu ropluluklarm is;inde dordiincii halife Ali bin Abu Talib'in ki§iligi kiilt haline ve hatta zamarun W§l ile ranrlla§ffil§ haline getirilmi§tir.

S. Uludag' nm belirttigi gibi Ahiler, yerine getirdikleri ayinlerin W§mda "Ali'den b~ka feca, Ziilfikardan ba§ka kilts; yokrur" tabiri ile Hazreti Ali'ye de saygt gosterirlerdi (Uludag 1996: 260).

V. A. Gordlevskiy de Anadolu Ahilerinin Hazreti Ali'ye gosterdikleri saygtyt orneklerle gostermekcedir. Gordlevskiy, isranbul'daki bir pazarda XIX. yiizylida istinsah edilen Mabruratit'l-Fietievvet ba§hkL bir el yazmast olan fiitiivvetname b~u§ ve sattn almt§. Ondan sonra da is;erigini 17 boliim olarak anlatml§ttr (Gordlevskiy 1960: 307- 308).

Dardiincii boliimde §unlar anlattlmakracLr: Peygamber ibrahim 43 ki§iyi demircilige ogretmi§. Bunlardan birincisi peygamberin ogrencisi olan Ermun Mazenderani, sonuncusu ise Abdulkasun Sirnani imi§. Abdulkastm Simani'den once eserde "Allah'm asian!", "Zafer getlren" ve "Ziilftkar klltcmm sahibi" olarak tabir edilen imam Ali geliyormU§ (Gordlevskiy 1960: 313).

Ahiler, imam Ali'ye gosterdikleri saygtdan dolayt onun toplam 3l9 saytda olan zanaaclar1 her tarafa yayd.Jgmt dii§i.inmektedirler. Be§inci boliimde §6yle bir rivayet de dile getirilmi§tir. Cebrail Muhammed'in yaynma inip Allah nzastyla ona tiim zanaaclart ogretmi§. Muhammed de Ali'ye ogretmi§, Ali ise ogrendiklerini ashab diye bilinen Muhammed'in yolda§larma akrarm1~m (Gordlevskiy 1960: 315).

Bulgarisran Bekt~i ve K1Z1lb~lart ~agtda sualanan §ekillerde imam Ali'ye kar§t saygt gostermektedirler:

1. Ulus/arar(J$1 Ahilik Kiiltiirii ve K1r~ehir Sempozyumu • Ct1t-D

Prif. Dr. Lyuhomir MJKOV ~

1. Carni binalan ayin i

& Bu{,aaristan Bekt(J$i ve I

Prqf. Dr. Lyubomir MIKOV ~

Benzerlikler §unlardu: sa

~~B_U{§_f!«

Prif. Dr. Lyuhomir MlKOV ~

Gordlevskiy bunun yapilinasmm nedeni soylemese de ,biitiin bunlar Sufllikle az ~ok bagh olmahdu.

Buna benzer ririidler Bulgaristan heterodoks Mi.isliimanlarm arasmda da yapilinaktacLr. Bunlarrn en onemli dini vazifelerinden biri ti.irbe ziyareti ve evliyanm mezarrnda mum yakmakur. Bu ~ekilde Bulgaristan Bekt~i ve KlZllba~lart olagani.isti.i yeceneklerinden dolayt evliya olarak kabul edilen dini liderlerinin ruhunu anmaktacLrlar. · ·

1. Z. Eyi.iboglu, yazlit kaynaklara gore AhUik kavli yolu, seyfi yolu ve ;urbi yofu olmak i.izere ii

~ Bu{galistan ~ ve ~tan (AievileJi) fleAnadtJ!uAhiferine Has KiilLiirGelenekleriArasuuta Parale!ler . ,____::;. _ _;_ _ __:.__.:__..;___ ________ _ KAYNAK

Prqf. Dr. Lyubomir MJKOV ~

Rechnlk 2002: Rechnik na selishtni imena i nazvania na administrativno-teritorialni edinitsi v bulgarskite zemi prez XV-XIX vek. Ed. S. Andreev. Sofia.

Taeschner, Fr. 1960: "Akhi Baba".- The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Leiden-London, val. 1.

Uludag, S. 1996: "Ftittivvet". - Tttrkiye Diyanet Vakfi1slam Ansiklopedisi, C. 13, istanbul.

Venedikova, K 1999: "Svarbeni riruali, opisani v jitieto na Demir Baba. -Sadbata na myusyulrnanskire obshmosti na Balkanite". T. 4. Islam i kultura-Izsledvania. Ed. G .. Lozanova, L. Mi.kov. Sofia.

Venedikova, K 2007: Nadpisi v chest na prepodavareli (muderrisi).- Numiz.-matika, sfragistika i epigrafika, No. 3/2.

Voyages d'Ibn Batoutah 1854: Texte arabe accompagne d'une traduction par C. Defremer:y et B. R. Sanguinetti. T. 2, Paris.

Yavashov, A. 1934: "Teketo Demir Baba". Bulgarska starina - Svetinya. Razgrad.

1. Uluslararasz Ahilik Killtilnl v.e Klr§ehir Sempozyumu • Cz1t-U 1777

Button22: Button23: Button26: Button18: