ZUIDHOLLAND

Tweemaandelijks orgaan van de

Historische Vereniging voor Zuid-Holland

onder de zinspreuk

„Vigilate Deo Conndentes"

Elfde Jaargang N r 2. april 1965

I N H O U D hh

Geschiedenis van het Hemony-klokkenspel in de toren van de St. Janskerk te Gouda, door André Lehr . . . . 35

Adriaan van de Venne en het „Taback-suygen", door S. Laans-ma . . . . . . ' . . . . . . 40

Jaarverslag 1964 . . . • • • • • • • 47 Boekennieuws . . . \ . . . . . 49

B E S T U U R

J. Baron van Knobelsdorff, voorzitter Mr . M . J- Blok, secretaris, Julianalaan 52, Schiedam

M r . J. C . M . Snel, penningmeester, Oosteinde 180, Voorburg Gironummer Historische Vereniging 33 91 21 Mej. M r . A . J. Versprille Jhr. T. A . J. van Eysinga Mr. J. E . J. Geselschap G . J . Verburg

R E D A C T I E

Mr . B . van 't Hoff G . J. Verburg, Meppelweg 978a, tel. 67 07 33 Drs. J. L . van der Gouw

De kosten van het lidmaatschap der "Vereniging bedragen ƒ 6,— per jaar

^eóckiedenló van het ^lemony-klokkenópei

in de toren van de iSt-^anókerk te <^ouda

door A n d r é Lehr

D e geschiedenis van de Hemony-beiaard te G o u d a begint i n het jaar 1675. Pieter Hemony , de jongere broer en opvolger van Francois H e m o n y sinds 1667, werd i n deze jaren geplaagd door malaria-aan­va l len en blijkbaar i n zulk een hevigheid, dat hij dikwijls zijn einde voelde naderen. 1 ) H e l was onder meer onder deze omstandigheden dat hij nog verschillende beiaarden maakte zonder er een opdracht voor te bezitten. E e n daarvan was het latere klokkenspel voor G o u d a , gegoten i n 1675 en bestaande uit 32 klokken, welke tezamen ca. 8350 amsterdamse ponden wogen. 2 )

H o e Pieter Hemony zelf tegenover dit werkstuk stond Ieren wij uit de briefwisseling met A n t o i n e de Loose, abt te Ename (B.). O p 26 maart 1676 schreef D e Loose namelijk aan Hemony . dat de abt van S t . - A u b e r l een klokkenspel wi lde aanschaffen en hij vroeg namens hem welke aanbieding H e m o n y hier in zou kunnen doen. In zijn antwoord van 2 apri l berichtte Pieter Hemony , dat hij op dat tijdstip nog drie beiaarden in voorraad had; een daarvan was hel bovenge­noemde. H i j had ze gemaakt i n verband met zijn steeds erger wordende kwaa l , want, zo schreef hij, „ a y a n t p réveu que Ie mal augmente plus tost quant I'age vient, que diminuer, j ' ay faict trois cari l l ions par avence, et ayant Ie Ioysir, j ' y aye emploiez toute mes é tude , afin que Ia fin couronne I'euvre." Ondanks de prijzenswaardige kwali tei ten van deze spelen moest de abt van S t . -Auber t van een aankoop afzien. N i e t alleen waren de tijdsomstandigheden minder gunstig geworden, maar bovendien had ook een andere meester een passend aanbod kunnen doen. 3 )

Reeds ten tijde van deze briefwisseling moet Hemony kontaklen onderhouden hebben met G o u d a . M e n mag daarbij echter aannemen

1 ) Voor biografiscKe gegevens over Je Hemony's leze men: André Lenr: D e Klokken­gieters Francois en Pieter Hemony (Asten 1959). 2 ) Edmonc! vander Straeten: L a Musique aux Pays-Bas avant Ie X l X e siècle, Tome III (Bruxelles 1875). P- 278. : s) Vander Straeten, l . c . p. 278 ff.

2 5

dat ze slechts o r i ën te rend waren. O p 28 december 1675 immers werden de burgermeesteren gemachtigd verdere onderhandelingen te voeren met „mons i eu r A m m o n i ) over het vernieuwen van 't clockgespell op ten toorn metten gevolge ende aencleven vandien, . . . . 4 ) Ongetwijfe ld had de stad G o u d a alle reden om uit te zien naar een n ieuw klokken­spel. V e l e steden hadden immers i n de daarvoor liggende jaren een of dikwijls zelfs meerdere beiaarden van de Hemony 's gekocht, beiaarden die alle uitmuntten door hun opmerkelijke zuiverheid en grote muzikale waarde. D a t dan ook het Goudse klokkenspel, dat de toen bekende Utrechtse klokken- en geschutgieter Thomas B o t h (f 1593) i n 1390 ten dele vervaardigd had, 5 ) onvoldoende werd bevonden, behoeft aller­minst betwijfeld te worden. W a n t afgezien van de mindere zuiverheid bezat het beperkte muzikale mogelijkheden. H e t was een spel, dat op basis van een es 1 of e 1 en bij een totaalgewicht van ca. 10.000 ponden, slechts de omvang had van twee diatonische oktaven met toevoeging van de beide bes-klokken. 6 )

A l h o e w e l de burgemeesteren dus reeds i n het begin van 1676 h u n besprekingen met H e m o n y konden voortzetten, duurde het toch tot 27 j u l i van dat jaar, voordat de plannen een meer vaste vorm aan­namen. 7 ) He t is ook dan dat de befaamde cis en es i n de bassen het onderwerp voor een diskussie gingen vormen. D e geschiedenis op dit punt moge genoegzaam bekend zijn. In korte samenvatting was deze de volgende.

G e z i e n het toenmalige karakter van de muziek en de stemming v a n de muziekinstrumenten was nog nimmer een duidelijke behoefte ge­bleken aan de cis en es i n de bassen van een muziekinstrument. B i j die instrumenten waar het aanbrengen van deze toetsen dan ook aanzienlijke meerkosten met z ich mee kon brengen, zoals i n het geval van orgels en beiaarden, werd het achterwege gelaten. Anderz i jds echter was juist tegen het einde van de 17e eeuw een eerste, zij het

4 ) Gemeentearchief G o u d a . Vroedschapsboek 1 6 7 3 - 1 6 7 8 , fol. 174 . 5 ) G . J . J . Pot: D e T o r e n zingt. Geschiedenis van het Klokkenspel te G o u d a (Onze

Torenmuziek, jaarboek no. 10 van de N e d . Klokkenspel-Vereniging 1 9 3 3 , p. 7 -20) , p. 12 ff 6 ) Deze gegevens worden door de archivalia niet expliciet vermeld. B i j de afrekening

van het Hemony-klokkenspel werd echter het Both-spel als betaling aangewend, zodat

het gewicht daarvan bepaald kon worden. E n waar het aantal klokken bekend is (Pot, I.c,

p. 11) en men mag aannemen dat G o u d a de toen overal bestaande toonreeks koos, is het

niet moeilijk om tot de gegeven omvang te komen. 7 ) Gemeentearchief G o u d a , Memorie van t'gene provisioneel is gecontracteert met monsr.

Hemony, over het veranderen van het klockgespel op den 27en Julij 1676 namiddachs.

2 0

Het Hemony klokkenspel op de St.-Janskerk te Gouda nangt, zoals de traditie dat wil, in een open lantaarn. Van daaruit heeft men een prachtig uitzicht over Gouda. Op de voorgrond het stadhuis.

aarzelende ontwikkel ing te bespeuren waar in de wenselijkheid van deze tonen op de voorgrond kwam. 8 ) E n waar V a n Blankenburg i n a l zijn muzikale begeestering de nieuwe r icht ing voorstond en H e m o n y en de oudere beiaardiers, als D i r c k en Jan Scho l , z ich voorlopig be­perkten tot de gevestigde tradities, was een strijd niet meer te ver­mijden. V a n Blankenburg die zijn wensen te G o u d a i n vervul l ing zag gaan, verdedigde zijn opvattingen met een k le in pamflet, 9) dat door H e m o n y en zijn medestanders i n het boekje , ,De On-Noodsake l i jkhe id en Ondiens t ighe id van C I S en D I S in de Bassen der K l o k k e n " be­streden w e r d . 1 0 ) V o o r a l wensten zij de noodzaak die V a n Blankenburg klaarblijkelijk voorstond, te beperken tot een wenselijkheid, alhoewel zij zelfs die wenselijkheid slechts een relatieve zaak vonden. D e ge­schiedenis heeft beide partijen gelijk gegeven. W a n t de cis en es kwamen al spoedig i n alle muziekinstrumenten, behalve i n de beiaard. Thans is het nog steeds een uitzondering, alhoewel ieder van de grote wenselijkheid, vooral ten aanzien van de es, ten zeerste overtuigd is. Z a g e n H e m o n y en de zijnen dus enerzijds niet duidelijk genoeg de ontwikkel ing die de muziek zou ondergaan, anderzijds toonden zij i n de natuur van de beiaard een groot inz icht te bezitten, daar ook thans nog slechts zelden de cis en es worden aangekocht. V a n B l a n ­kenburg daarentegen h a d ongetwijfeld het juiste inzicht i n de muziek i n het algemeen, doch begreep kennelijk niet dat uitgerekend de beiaard het laatste instrument was, dat hel zonder de cis en es kan stellen.

Ondanks de klaarblijkelijke ijver van Q u i r i n u s van Blankenburg werd op die middag van de 27e ju l i 1676 uitvoerig onderhandeld en werden nauwkeur ig de f inancië le konsekwenties van de cis en es bez ien . 1 1 ) A I spoedig was daarbij de keuze gevallen op de grootste voorraad-beiaard v a n Hemony , namelijk het spel in fis 1 van 32 klokken, totaal wegende 8344 ponden en gegoten i n 1675. D e zwaarste klok was een f i s 1 (g orgeltoon) met een gewicht van ca. 1623 ponden en welke als

8) M e n leze bijvoorbeeld Curt Sacbs: Geschiedenis der Muziek (ned. vertaling Otto

Hamburg, Utrecht 1959) , p. 1 0 1 . 9 ) Slechts het bestaan is ervan bekend uit het geschrift van Hemony, terwijl ook V a n Blankenburg in zijn boek Ekementai Musica of Nieuw Licht tot het welverstaan van D e Musiec en de Bas-Continuo, dl. 1 ('s-Gravenhage 1739) . Voorrede, ernaar verwijst. Overigens was het slechts „een klein boekje van een vel papier", zoals V a n Blankenburg zelf later zei. M e n leze ook De Klokkengieter Hemony, p. 7 4 ff-1 0 ) Het werd te Delft in 1678 uitgegeven. In 1927 verscheen er een facsimile-uitgave van.

" ) Memorie enz. I.c.

2 8

c i n Kei klavier aangesloten moest worden. D e omvang was f i s ï - g i s 1 -a is i -chromat isc l i -d is 4 , dus op net klavier c 1 -d 1 -e 1 -c I i romat i sch-a 3 . In­dien G o u d a het gewicht van deze klokken met h u n oude voorslag betaalde, vroeg Hemony negen stuivers het pond voor arbeidsloon, een alleszins normale prijs dus. In totaal zou dit een bedrag van ƒ 3754,80 betekenen. D o c h het loven en bieden moet toen zijn be­gonnen, want wij lezen i n het verslag van deze vergadering, dat de burgemeesteren aanvankelijk niet hoger dan ƒ 3300,— wi l den gaan. D e eindprijs werd echter ƒ 3600,—. Eenzelfde handel ontwikkelde z ich ook ten aanzien van dit spel, doch dan mé t de cis en es voor de bassen. M e t een meergewicht van 2470 ponden voor deze klokken, klokken die de absolute tonen g 1 en a ] hadden, werd de totaalprijs zoals H e m o n y die berekende op basis van 9 stuivers hel pond: ƒ 4866,30. D e burgemeesteren boden slechts ƒ 4200,— en Hemony daalde tenslotte tot ƒ 4600,—, hetgeen neerkomt op 8V2 stuiver het pond. Afgez ien van de metaalwaarde zou het G o u d a dus ƒ 1300,— meer gaan kosten om de cis en es aan te schaffen. V o e g t men daar echter deze metaalwaarde w é l bij en bovendien de meerkosten voor de ophanging en aanslui t ing van deze klokken dan betekende dit een bedrag van bi jna ƒ 3000,—. N i e t gering dus, en ongetwijfeld moei V a n Blankenburg dan ook zeer krachtige argumenten hebben aange­voerd die G o u d a tenslotte deden besluiten het zwaardere spel aan te schaffen. D o c h zover was het toen nog niet. Hemony bevestigde slechts de gemaakte afspraken, 1 2 ) en G o u d a behie ld het recht om de noodzaak van de cis en es nog eens te onderzoeken. W e l werd op diezelfde middag met de toekomstige inrichter van de beiaard onderhandeld. W i l l e m Sprakel bood toen aan te „ m a k e n ofte vermaken alle het hamerwerck ende de klepels metten aencleven van dien, te weten tuijmelaers, trommeclawieren, gespen, stelen ende veren met scheren ende draatwerk etc." tegen de prijs van 6V2 stuiver per p o n d . 1 3 ) Samen met deze onkosten en nog enkele andere kwam zodoende het spel zonder cis en es op circa ƒ 6400,— en het spel mé t de cis en es op tond ƒ 8000,—, ongerekend de metaalwaarde der klokken, die op 8 stui­ver het pond werd vastgesteld.

N a d a t de burgemeesteren verslag van hun bevindingen hadden ge-

1 2 ) Gemeentearchief Gouda, brief P . Hemony, d.d. VJ juli 1676. 13) Memorie enz., I.c. Daarin: Met W i l l e m Sprakel van Hoorn is op optie als voren gecontracteerd

2 0

Mede dank zij Kun voortreffelijke gietlecnniek waren de gebroeders Francois en Pieter Hemony in staat excellente klokkenspelen te maken. Deze klok

goten zij in 1655 voor Culemfcorg.

30

daan, werden zij op 7 augustus gemachtigd al datgene te doen wat h u n dienstig leek, ingerekend het al of niet aankopen van de cis en es . 1 4 ) Aanvanke l i jk koos men echter nog zonder deze klokken want i n de opdrachtbevestiging van Pieter Hemony , d.d. 8 aug. wordt door hem slechts gesproken over de 32 klokken tezamen wegende 8344 pond. H i j zou dit spel leveren „volgens Iaeste mondelijck conventie, hetwelck ick aenneme ook te leveren sonder iets m i n of meer bij te vougen. l 5 ) In dezelfde brief bericht Hemony verder dat hij het kontrakt voor deze levering niet onmiddell i jk te G o u d a kan gaan ondertekenen, daar hij een van zijn voorraadbeiaarden pas aan W e e s p heeft verkocht en aldaar eerst wordt verwacht en bovendien ook nog naar L e i d e n moet om over zijn laatste beiaard te onderhandelen. In de komende week hoopt hij echter persoonlijk naar G o u d a te komen om definitief alles te regelen. Tenslotte schrijft hij nog, dat de klokken thans „ b e q u a e m -Iijck" i n zijn gieterij hangen en dat men dus iemand kan sturen om ze te onderzoeken.

U i t het kontrakt dat op 19 augustus 1676 te G o u d a ondertekend werd, lezen wij dat Q u i r i n u s van Blankenburg toen werd afgevaardigd om het klokkenspel te keuren . 1 6 ) Waarsch i jn l i jk moet naar aanleiding van dit hernieuwd kontakt met Pieter Hemony ook de beslissing gevallen zijn ten aanzien van de cis en es. In elk geval bli jken deze klokken toen wél i n het kontrakt te zijn opgenomen en blijkbaar had G o u d a z i ch tenslotte laten overtuigen door de muzikale wensen van de organist V a n Blankenburg .

V o o r de ondertekening van het kontrakt was H e m o n y persoonlijk overgekomen naar G o u d a . E r werd dus i n overeengekomen dat Hemony 54 klokken zou leveren, namelijk de 32 van zijn voorraadspel ui t 1675 en de toevoeging van de befaamde basklokken. In het totaal zou de beiaard dan 10814 amsterdamse ponden wegen en de lonen fis 1 -chro-mat isch-dis 4 bezitten. N o m i n a a l betekende dit een omvang van bijna drie oktaven, waarbij de f is 1 -klok als basis-c werd gebruikt.

Daarnaast werd overeengekomen dat G o u d a het oude klokkenspel als betal ingsmiddel mocht aanwenden, namelijk gelijke ponden van het oude spel tegen die van het nieuwe. E e n eventueel verschil zou ver-

1 4 ) Gemeentearchief Gouda, Vroedschapsboek 1 6 7 3 - 1 6 7 8 , fol. 190 . l s ) Gemeentearchief Gouda, brief P. Hemony d.d. 8 augustus 1 6 7 6 . 16) Gemeentearchief Gouda, Stadsregister fol. 7IVO-72.

31

rekend worden op basis van 8 stuivers bet pond. Voor ts zou G o u d a de

overeengekomen ƒ 4 6 0 0 , — i n twee gelijke termijnen betalen, de eerste

namelijk bij de eindkeuring van de beiaard i n de toren en de tweede

een jaar daarna.

K o r t daarop werd ook de overeenkomst met de beiaardinricbter

W i l l e m Sprakel definitief. H e t kontrakt werd op 21 september 1676

afgesloten. 1 7 ) A I het ijzerwerk zou door hem geleverd worden tegen

6V2 stuiver het pond, waarbij hij van het oude materiaal zoveel mocht

gebruiken als hem dienstig leek. N i e t voor zijn rekening zouden komen

het timmermans-, koperslagers- en Ioodgieterswerk, een bepal ing die

ook thans nog bij elke levering van een beiaard wordt opgenomen.

In; tegenstelling met de 34 klokken die i n de overeenkomst van

H e m o n y worden genoemd, wordt i n het kontrakt met Sprakel over 35

klokken gesproken. M e n moet klaarblijkelijk aannemen, dat Hemony

een klok meer zou leveren, zonder hier echter een bepaalde prijs voor

te bedingen. D e stadsrekeningen geven hier namelijk geen uitgave

voor aan. He t was overigens slechts een k le in klokje, namelijk de

toon e 4 met een gewicht van ca. 12 ponden. M e r k w a a r d i g genoeg is

di t klokje thans niet meer aanwezig. S indsdien is het namelijk her­

goten. He t za l echter moeilijk zijn te achterhalen door wie dit gedaan

werd, want het huidige e 4-kIokje bezit noch versieringen noch op­

schriften. M e d e gezien het model en de toonanalyse mag men echter

stellen, dat dit klokje hergoten is door van het oude exemplaar als

vormmodel gebruik te maken.

W e r d dit klokje echter in 1 6 7 6 door Pieter Hemony gegoten?

Waarsch i jn l i j k wel , daar zijn i n 1675 gemaakte beiaard slechts tot

d i s 4 reikte. Zekerhe id daarover bezitten wij echter wel ten aanzien van

de cis en es, de klokken met absolute tonen g 1 en a 1 . Thans kan men

er nog op lezen dat ze i n 1676 werden gegoten en dit maal speciaal

voor G o u d a , daar ze bovendien de namen van de burgemeesteren,

oud-burgemeesteren en fabriekmeesters vermelden. O p grond hiervan

zul len ze i n hel najaar van 1 6 7 6 gegoten zijn.

M e d e daardoor mag men ongetwijfeld aannemen, dat de beiaard

i n het voorjaar van 1 6 7 7 i n de toren werd gemonteerd. D e winter is

n u eenmaal minder geschikt voor dergelijk werk. E n het blijkt ook

hieruit, omdat op 2 7 jun i van dat jaar W i l l e m Sprakel een loffelijk

1 T ) Gemeentearchief Gouda, ge V e r l i u u r W k fol. 2 3 2 .

32

getuigschrift kreeg voor de goede inr icht ing van de nieuwe be iaa rd . 1 8 )

K o r t daarvoor waren namelijk A p p o l o n i u s Bosch, D i r c k Scho l en Jan

Scho l , resp. beiaardiers te Rotterdam, Del f t en Br ie l le , enkele dagen

te G o u d a geweest om het spel aan een grondige eindkeuring te onder­

werpen. He t kostte de stad ƒ 3 2 1 , 3 0 . 1 9 )

K o r t daarop, op 10 j u l i 1 6 7 7 , volgde zoals overeengekomen werd,

de eerste betal ing aan Pieter Hemony . A l s eerste termijn ontving hij

ƒ 2 3 0 0 , — en bovendien ƒ 3 3 0 , — voor de klokspijs welke het oude

klokkenspel minder bleek te wegen dan het n i e u w e . 2 0 ) O p basis van

de omrekeningsprijs van 8 stuivers het pond kan men zodoende ge

makkelijk berekenen, dat het oude spel van Thomas B o t h 8 2 5 pond

minder woog dan het nieuwe, dus 9 9 8 9 ponden. R u i m een jaar later

op 5 augustus 1 6 7 8 ontv ing Pieter H e m o n y de tweede en laatste

betaling van ƒ 2 3 0 0 , — . 2 1 )

M e t de nieuwe beiaard, die door zijn grotere muzikale mogelijkheden

ongetwijfeld meer eisen stelde aan de uitvoerende kunstenaar, kwam

ook de nieuwe beiaardier Gera rd H a n . 2 2 ) Heeft hij wel l icht geklaagd

over het i n c o n v e n i ë n t van de nog twee ontbrekende klokjes aan de

diskant? D e beiaard immers l iep toen over een chromatische reeks

klokken van f i s 1 tot en met e 4 , terwijl het f4- en hs 4 -klokje het spel

tot drie volledige oktaven zou maken.

M i t s dergelijke kleine klokjes, ze wogen nauwelijks 12 pond, ge­

goten konden worden, zou dit een zeer aantrekkelijke ui tbreiding

betekenen. O p 10 september 1678 werden ze inderdaad door Pieter

H e m o n y geleverd tegen de prijs van ƒ 2 4 , — per s tuk . 2 3 ) M a a r ze

droegen het jaartal 1 6 7 6 ! Bl i jkbaar had H e m o n y deze klokjes reeds

enkele jaren in voorraad gehad cn dit maakt het niet moeilijk om te

vermoeden i n welk verband ze oorspronkelijk vervaardigd werden.

He t is daarvoor nodig enkele decennia i n de geschiedenis terug te gaan.

T e n tijde van Pieter Hemony ' s verblijf te Gent , waar hij op stads­

kosten een ruimte ter beschikking had gekregen om een gieterij i n te

richten, werd door hem i n 1 6 6 0 een beiaard gegoten voor de abt van

18) Gemeentearchief Gouda. Certificatiefcoek R . A . 1056. ongefot 1 ! ) ) Gemeentearchief Gouda, Stadsrekening 1677, fol. 279-2°) Gemeentearchief Gouda, Stadsrekening 1677, fol. 201V0-202. 21) Gemeentearchief Gouda, Stadsrekening 1678, fol. 128-128VO. 22) Pot, I.C., p. 18. - 3 ) Gemeentearchief Gouda, Stadsrekening, 1678, fol. l28vo.

33

Ename, A n t o i n e de L o o s e . 2 4 ) H e t hoogste klokje van dit spel was een d i s 4 . Anderz i jds was omwil le van de muziek een ui tbreiding met drie klokjes tot f i s 4 bijzonder aantrekkelijk. H e l kon dan ook niet uitblijven, of D e Loose zou er een keer naar informeren. E n op 16 augustus 1665 schreef hij er inderdaad over toen Pieter H e m o n y i n Amste rdam samen met zijn broer werkte. In deze brief verzocht D e Loose om de drie kleine klokjes te maken. O p 24 augustus daaropvolgende schreef Pieter H e m o n y echter terug het liever niet te doen daar hij eraan twijfelde dergelijke kleine klokjes inderdaad naar de wensen van de music i te kunnen vervaardigen. E n ook al bleef de abt aandringen, H e m o n y k w a m niet terug op zijn oorspronkelijke gedachte. 2 0 ) H i j had er ook alle reden voor, want het maken van dergelijke kleine klokjes was in die tijd geen sinicure. In de eerste plaats dienden deze klokjes namelijk

In tegenstelling met de zwaardere klokten die tussen de stijlen van de open lantaarntoren hangen, zijn de kleinere en kleinste klokjes in rijen aan halken Linnen de lantaarn bevestigd. De klepel van elke klok is door middel van een staaldraad verhonden met het klavier van de beiaardier.

2 4 ) D e Klokkengieters Hemony, p. ga ff. 2 5 ) Vander Straeten, I . c . p. 27Ö ff.

34

zuiver stemmend met de zwaardere Mokken gemaakt te worden, het­geen niet anders dan uiterst moeilijk was met de toenmalige hulpmiddelen, terwijl ze bovendien nog een helder en aangenaam timbre moesten bezitten, een eis die slechts met een zorgvuldige pro-fielering en gietlechniek te bereiken was. Pieters weigering is dan ook volkomen begrijpelijk en temeer indien men weel dat zijn broer F ran ­cois zelfs niet hoger ging dan c i s 4 .

T o e n D e Loose echter in 1676 vijf zware basklokken voor zijn beiaard bestelde, kon Pieter Hemony niet langer meer weigeren. N ie t alleen gaf de bestelling van deze klokken er alle aanleiding toe, doch bovendien was er een warme vriendschap tussen D e Loose en Hemony ontstaan. O p 21 jun i 1676 schrijft Pieter dan ook thans met de drie klokjes begonnen te zijn. E n op 9 oktober kan hij berichten ermee gereed te zijn. W e l i s w a a r had hij ze dubbel moeten gieten, maar hij meende dat het resultaat bevredigend genoemd mocht worden, ten­minste indien de musici rekening w i l den houden met de speciale natuur van deze klokjes. W e l merkte hij nog op: „je vous protest que dé fun t mon frcre ny moy n'avont jamais faict de ci petit dans auqun accor." D e prijs was 22 dukatons, hetgeen neerkomt op ƒ 2 3 , 1 0 per s tuk . 2 6 )

Heeft G o u d a i n 1678 de dubbel gegoten klokjes uit 1676 van de beiaard van Ename ontvangen? H e t lijkt zéér waarschijnlijk. N i e t alleen suggereert het jaartal dit heel duidelijk, maar bovendien ver­kreeg G o u d a hiermee precies dezelfde beiaard als Ename twee jaren voordien.

M e t de beide fis 4-kIokjes bereikte Pieter Hemony de hoogst klinkende klokjes welke ooit door hem gegoten werden. M a a r alleen die van G o u d a is thans nog aanwezig, daar de beiaard van Ename op het einde van de 18e eeuw ten onder ging.

D e beiaard van G o u d a was de laatste volledige beiaard die door Pieter Hemony gegoten werd. W e l i s w a a r maakte hij i n de jaren 1677-1678 nog een ander spel, doch dit car i l lon, in 1679 verkocht aan Leiden , werd na zijn dood in 1680 door zijn achterneef en leerling Mammes Fremy i n datzelfde jaar i n de bassen uitgebreid en ging bovendien i n 1929 bij de stadhuisbrand ver loren. 2 7 ) Ongetwijfeld is het Goudse Hemony-klokkenspel dan ook in verschillende opzichten

28) Vander Straeten. Lc„ p. 279 ff. 2 7 ) De Klokkengieters Hemony, p. 84 ff.

3 5

bijzonder te noemen. He t is namelijk het enige volledige chromatische spel van de beide Hemony's , het bevat de hoogst kl inkende klokjes en is tenslotte het laatste werkstuk van Pieter Hemony .

E r wordt we l eens gezegd dat Pieter H e m o n y niet zo n grote kunstvaardigheid heeft weten te bereiken als zijn broer Francois . M e n kan dit slechts beamen, alhoewel het anderzijds slechts nuancever­schil len betreffen. In het thans nog bestaande oeuvre van Pieter Hemony neemt echter de beiaard van G o u d a zeker de voornaamste plaats i n . H e t car i l lon is i n alle opzichten korrekt gestemd en bezit werkelijk mooie en sonoor klinkende klokken. Deze beiaard behoeft dan ook zeker niet onder te doen voor een van Francois .

Hoezeer ook de toenmalige beiaardier Gera rd H a n tevreden geweest za l zijn met de nieuwe beiaard, hij bleef ijveren naar verbetering en ui tbreiding. In 1688 doet bij de stad namelijk het voorstel de beiaard met drie zware basklokken, in de tonen des 1 , es 1 en f 1, uit te breiden en bovendien een nieuwe speeltrommel te laten vervaardigen. 2 8 ) Z o n ­der twijfel was dit laatste zeker noodzakelijk waar de oude trommel indertijd slechts was gemaakt op de beperkte omvang van de beiaard van Thomas B o t h uit 1 5 9 0 . O o k de ui tbre iding met drie basklokken was zeer aantrekkelijk. W a n n e e r immers i n dat geval de nieuwe des 1 -klok als c i n het klavier gebruikt zou worden, verkreeg men niet alleen een veel zwaardere beiaard, doch bovendien een met een omvang van ru im drie oktaven. H e t lag bovendien geheel i n de l i jn van H e ­mony's gedachten, want had hij zelf niet eenmaal hetzelfde geadvi­seerd aan zijn vr iend D e Loose te E n a m e ? 2 9 Hoezeer dit alles dus muzikaa l gesproken ook aan te bevelen was, er werd slechts besloten een nieuwe trommel te laten vervaardigen. In 1600 kwam deze gereed. T o t op heden echter heeft G o u d a zijn basklokken volgens voorstel van Gera rd H a n moeten ontberen.

O v e r de verdere geschiedenis van deze beiaard zal we in ig te ver­halen zijn. In 1788 werd een klokje hergoten door de toenmaals be­kende Leuvense gieter Andreas Jozef van den G h e y n . 3 0 ) In het begin van de vorige eeuw verkeerde het spel, zoals i n zovele andere steden het geval was, i n deerlijk verwaarloosde toestand. Alen leze hiertoe het

2 S ) Pot. I.C.. p. 19. 2 S ) Vander Straeten, I.c, p. 2 9 5 .

Mr . A . Poosjes: D e Torenmuziek in de Nederlanden (Amsterdam 1916), p. 95-

3 6

De stadsteiaardier van Schoonhoven, Jaap van dei Ende, achter zijn Leiaardklavier. Elke toets van 'net klavier is door middel van een staaldraad verbonden met de klepel van de desbetreffende klok. Ook bet klokkenspel van Gonda bezit een dergelijk klavier.

illustratieve verslag in deze dat door de „Toez i ene r der Fabricage op 5 januari 1808 werd inged iend . 3 1 ) Grond ige herstellingen waren toen noodzakelijk. In dezelfde eeuw werd door Pet i t & Fri tsen wederom twee klokken hergoten 3 2 en wel l icht ook het reeds vermelde e 4-kIokje. O p dat tijdstip waren dus reeds vier Hemony-klokken verdwenen. W a r e n ze gescheurd? E e n verder onderzoek zal dit slechts kunnen uitwijzen.

In 1930 tenslotte werd een laatste grote restauratie ondernomen. He t werd uitgevoerd door de firma A d d i c k s te Amsterdam, bijgestaan door de Engelse klokkengieter Tay lo r . Hierbi j werden de V a n den G h e y n - en Pet i t & Fri tsen-klokken door werkstukken van Tay lo r ver-

Gemeentearchief Gouda, Notulen fabrieksmeesteren Gat. no. 111 E 3. •'-) Loopjes. I.c. Deze klokjes vermeldden geen jaartal, doch op grond van de gewoonte van Petit & tritsen om in de iQe eeuw hun klokjes niet te daleren. mag men veilig aannemen dat die van Gouda ook uit deze eeuw stammen.

3 7

vangen, terwijl dezelfde gieter bovendien nog vier Hemony-klokjes meer verving. E e n daarvan berust thans nog i n het M u s e u m te G o u d a .

Natuur l i jk kan men heden ten dage op grond van de huidige i n ­zichten d iskuss ië ren over het resultaat van deze restauratie. M e n zou bedenkingen kunnen opperen tegen het feit, dat Taylor -k lokken een bepaald ander timbre bezitten dan die van H e m o n y en aldus minder geslaagd zijn in dit typische Hemony-produkt . Eveneens zou men z ich kunnen afvragen waarom naast de reeds vroeger vervangen vier Hemony klokjes nog eens vier als onvoldoende werden bevonden. V e r ­moedelijk za l men de oorzaak moeten zoeken i n het feit, dat, waar reeds in het verleden vernieuwingen hebben plaats gevonden, de klok­jes i n hel desbetreffende deel van de beiaard niet geheel bevredigd hebben. Mogel i jk is een sterk corrosieve aantasting hiervan de oorzaak, een oorzaak dus die in de tijd geplaatst moet worden en waaraan Pieter Hemony , de maker, geen schuld kan bezitten. Anderzi jds is dit alles nogal vreemd, daar gewoonlijk de hoogste Hemony-klokjes het eerst voor vervanging in aanmerking komen, klokjes dus die i n de Goudse beiaard blijkbaar méér hebben bevredigd dan de hergoten exemplaren uit de overgang van het middenregister naar de diskant.

In 1948 tenslotte werd de beiaard door Peti t & Fri tsen hersteld, bij welke gelegenheid tevens het f 3-k!okje van Hemony door een nieuwe vervangen is. Het oude klokje hangt thans naast het klavier. T e zelfder tijd werd het klokkenspel met vijf klokjes vergroot, namelijk met de tonen g 4 t / m b 4 . Hiermee verkreeg de beiaard een omvang van drie oktaven en een kwart, zodat deze uitbreiding dan ook alleszins aantrekkelijk genoemd mag worden.

Sinds 1948 zijn weer ru im 15 jaren verstreken, een periode waar in de klokkengietkunst in Nede r l and zich nog meer mocht ontwikkelen en tevens een periode waar in de kennis van de kunst der Hemony 's aanzienlijk is toegenomen. Juist i n deze tijd zijn dan ook de belang­rijkste elementen verzameld voor een doeltreffende restauratie. M e n denke hierbij bijvoorbeeld aan de bekendheid met de middentoon­stemming, de stemming waar in de Hemony 's hun beiaarden uitvoerden, en voorts aan de methodes die ontwikkeld werden teneinde nieuwe klokken vol ledig i n timbre en stemming aan te passen aan de oude Hemony-klokken. Dezelfde tijd heeft echter ook de werkelijke oorzaak laten vinden van het feit dat vele oude, oorspronkelijk excellente klokkenspelen zowel in sonoriteit als in toonzuiverheid achteruit zi jn

3 8

gegaan. Is het vreemd te moeten konstateren dat de toenemende lucht­verontreiniging vele klokken i n de laatste decennia overmatig heeft doen corroderen? E n door een overmatige pat inavorming worden de klokken kort van klank en te laag i n toon. E e n extreem voorbeeld vindt men daarvan in het klokkenspel, i n 1664 door de gebroeders Hemony ge­goten, op het Kon ink l i j k Paleis te Amste rdam. Recente onderzoekingen hebben echter aangetoond dat ook het Goudse klokkenspel onherstel­bare schade door de huidige luchtverontreiniging heeft geleden, en we l zó erg, dat i n de gerestaureerde beiaard, welke in 1965 door Eijsbouls te A s t e n tot stand gebracht za l worden, slechts de zwaarste 20 klokken gehandhaafd kunnen blijven. D e overige Hemony-klokken zijn voor hel muziekinstrument, dat de beiaard allereerst is, onbruikbaar geworden. B i j dezelfde restauratie zu l len dan tevens de i n klankaard afwijkende klokken van Tay lo r (1930) en Peti t & Fri tsen (1948) verwijderd worden. Zeker het buiten gebruik stellen van deze klokken, in het bijzonder van de acht oorspronkelijke Hemony klokken, moet betreurd worden. Hope­lijk echter zal deze lol aan de huidige indus t r i eën en autoverkeer met hun agressieve afvalgassen overstemd worden door de zuiver en heldere klanken van het gerestaureerde en tevens nogmaals vergrote Hemony-klokkenspel, dat dan weer i n oude luister haar me lod ieën za l laten horenl

H u i d i g e samenstelling van het klokkenspel

nummer slagtoon klavier- klokkengieter en gietjaar loon

1 f i s 1 c Pieter Hemony 1675 2 g cis Pieter Hemony 1676 3 gis d Pieter H e m o n y 1675 4 a es Pieter Hemony 1676

5-20 a i s 1 - c i s 3 e-g Pieter Hemony 1673 21 23 d 3 - e 3 gis-bes Taylor 1930

24 f ; ! b Petit & Fri tsen 1948 25-28 f i s 3 - a 3 c e s T aylor 1930 29 54 a i s 3 - d i s 4 e-a Pieter Hemony 1673

35 e 4 bes onbekende gieter en onbekend jaar 36-37 f 4 - f i s 4 b-c Pieter Hemony 1676 58-42 g 4 - b 4 cis-f Pet i t & Fritsen 1948

3 0

Samenste l l ing van het klokkenspel na de restauratie in 1965.

nummer slagtoon klavier- klokkengieter en gietjaar toon

1 f i s 1 c Pieter H e m o n y 1675

2 g cis Pieter Hemony 1676

3 gis d Pieter H e m o n y 1675

4 a es Pieter Hemony 1676

5-20 a is 1 - c i s 3 e - g Pieter H e m o n y 1675

21-49 d 3 - fis r > gis - c Eijsbouts 1965

czAdrlaan van de ^Uenne

en het „^aback-óuygen"

door S. L a a n s m a

E l k e Hagenaar kent de V a n de Vennestraat (altevaak foutief uit­

gesproken als V a n der V e n n e straat) en weet als de meeste kunst- en

historieminnende Nederlanders, dat de naamgever van deze straat:

A d r i a a n van de Venne , een groot schilder was.

L a n g niet iedereen weet echter, dat hij naast schilder — hij staal

vooral hekend als illustrator van de werken van Jacob Cats — ook

een zeer verdienstelijk dichter was.

A d r i a a n van de Venne , die i n 1589 te Delf t werd geboren, vertoefde

na 1625 voornamelijk te 's-Gravenhage. H i j werd daar als l i d aange­

nomen van het St. Lucasgi lde , waarvan hij i n 1631 tot hoofdman en

in 1636 tot deken gekozen werd.

O f hij altijd op dezelfde plaats vertoefde is niet met zekerheid te

zeggen; wel woonde hij i n 1634 i n 's-Gravenhage als schilder op de

Turfmarkt „In de drie Leerkonsten .

40

M e n kon i n dat jaar een boekje bij bem kopen, dat gedrukt was bij Isaac Burchoorn en dat tot titel had:

HoIIandtscben T u r f

A . van de V e n n e

Sinnevonck op den HoII . T u r f

mitsgaders D e V i n d i n g e der Tabacks W o n d e r Smoock.

D i t boekje, dat zeer zeldzaam is en aan de liefhebber met uiterste zorg in de leeszaal der K o n . Bibl iotheek te s-Gravenhage ter lezing overhandigd wordt, bestaat dus uit twee delen, n l . I. de Sinnevonck op den HoIIandschen turf en II. de vindinge der taback-wonder-smoock.

Daarnaast bevat het boekje enkele kostelijke, door A d r i a a n van de V e n n e zelf getekende, prenten.

Z i j n zelfportret (zie afbeelding I) vertoont hem i n zijn atelier zittend met op de achtergrond de Grote of S in t Jacobskerk met omgeving. Deze prent is in bovengenoemd boekje te vinden tegenover pag. 6.

H e t is ondoenlijk aile tweespraken e.d. weer te geven, die i n dit boekje voorkomen. Ik heb mij dan ook, zeer beknopt, beperkt tot die gedeelten, welke handelen over het roken van tabak i n die dagen.

He t tabakroken of „suygen ", dat omstreeks 1600 haar intrede in H o l ­land had gedaan, bracht een tol bij­na uitsterven gedoemde industrie, de pottenbakkerij, weer tot n ieuw leven. I oen in Rotterdam, G o u d a , Schoonhoven, s-Gravenhage en andere plaatsen pijpmakers opdo­ken, werden zij met enthousiasme ontvangen door de bezitters van potienbakkersovens. E r viel we in ig meer te bakken en de steeds grotere vraag naar stenenpijpen hielp hen thans uit de misère .

E r werd echter zeer verschil lend op het roken gereageerd; de één veroordeelde het scherp, de ander stond er we lwi l l end , ja, soms zelfs gretig tegenover.

B i j afbeelding II, waaronder V a n de V e n n e schreef; , ,Onse hier-Ianders ruycken nu daeghs meer nae Taback als Muscus , plaatste hij het hiervolgende gedicht.

. .Denckt l hoe menigh lieve Sackje Ruyck t in HoIIandt na Tabackje; 't soet hier-komstigh Muskel jaet niet veel meer in swangh en gaetl 't Schijnt doch, „ A l s wat nieuwe dingen komen i n de kr ie l ingh springen, D a n moet fraey gebruyck van kant, O f ver-drijven naer een Land t , Daer men t we l en noodigh nutten nimmer buyten soeckt te schutten; daer men vaste gronden maeckt, daer de Z i e l en t L i j f van smaeckt.

4 2

E v e n verder volgt een tweespraak tussen de V u u r kei ( = steen) en het brandglas over het voor en tegen van tabakroken. D e bijzonder aardige stijl van A d r i a a n van de V e n n e komt o.a. naar voren i n de volgende twee z innen:

, Geef oock Spranckels aen de Pi jpen,

Gloey t de Gootjens vo l Taback ; . . . .

In het tweede deel van het boekje, kortgenaamd „ W i j s - m a l , komt een Italiaanse smid op Sici l ië aan de orde. D e man is tengevolge van zijn bankroet gevlucht en heeft zi jn huis verlaten; men ontdekt dan dat de smid en zijn knecht met T a b a k „ k n o e i d e n " en aan velen het roken geleerd hebben.

4 3

Afbee ld ing III vertoont de smid, die bebalve zijn smeedbenodigd-beden is omringd en gesierd door pijpen en tabaksrollen. O n d e r de prent schrijft de dicbter:

„Besie l een Bang-roet-hier! Belacht dit losse Beeldt, dat M a l - w i j s mal afwijst, en w i j s - M a l wijs afspeelt.

V e e l fraais wordt overigens i n hel gedicht Stofs-Iof niet over de smid gezegd:

D ie s geeft hij sich i n zee, komt namaels in het L a n t Dae r Ti tans heet geflick d Inwoonders swart verbrant: H i e r v indt hij 't guijlight K r u y t bequaem om recht te smoocken, H i j spint, hij kerft, hij droogt, hij suygt, en doel het roocken U i t d opgeswolle mont, en enggeschapen Neus , E n roept, o trouwe knecht, dit is de rechte Leus! . . . .

D i t gedicht kreeg A . v. d. V e n n e voor dit boekje van P . Nootmans . O o k de drukker van het boekje liet z ich niet onbetuigd en schreef

een gedicht aan V a n de V e n n e , genaamd Lo t s -Weder -S Iagh . D a a r i n komt o.m. voor:

„ D o c h weynigh lijds daer nae, als t yser was geklonckcn soo swiert hij hier en daer i n H o l e n en speloncken, E n maeckt sijn dompigh hooft beroockelijcken droncken; Vermi t s hij vondt Taback om voor de neus te voncken . . . .

A a n het eind van het stuk W i j s - m a l sterft de smid. Z i j n knecht begraaft hem en beschrijft hoe hij het graf za l inrichten (zie afbeel d ing I V ) .

„ V o o r eerst stel ick hier heuglijck-pant, twee hamers vast aen een gekant, twee vijlen, met een stramme schroeff, een schoot vel van den O u d e n sloeff! E e n steyle stock, we l swart van roet, daer boven op den smit sijn hoedt: dat yder mensch dan maeck gewagh schier of men i n Egypten sagh een P i rami jd , of Graff-cierael , of anders, dat pracht-wonder slaet. N o c h stel ick hier een lege fles,

44

suyg-pijpen, meer dan vijf of ses: beneven dien de plaets gekroont; om dies-wi l dat daer b innen woont. D e n Held t , die eerst, op sijn manier, beeft uyt-gespeelt. F o e y ! Bang-roet-hier! H i j was die vondt het vreemde Kruyd t dat n u en nae Taback beduydt . . . .

Geest ig en vindingri jk spreekt V a n de V e n n e bij monde van de smidsknecht hierna over de vele deugden en kwaliteiten van de tabak.

„ T a b a c k verdient een nieuwe Maer , Taback en maeckt geen hoofden swaer, Taback en vult geen leege maegh, Taback en maeckt geen keelen graegh, Taback bevocht de dorre dorst, Taback verdroogt een volle borst, Taback verteert een quade lucht, Taback verdrijft een drift van sucht.

4 5

Taback ontlost de qualter-quijl , Taback verdwijnt oock i n der i j l , Taback verlicht een duijster oogh, Taback treckt neer, en oock omhoogh. Taback heeft Luch t , en A e r d ' , en V y e r , Taback is goet, en somwijl dier, Tabacke-blaen doen wonden heel, Tabacke-sap maeckt b ruyn of geel, Taback verdrijft de wijfs door roock, Taback verjaegt de luysen oock, Taback-gebruyck diendt i n t gemeen bij sijns gelijck of meest al leen: W i e geerne suygt, en veel tabackt, die gaet ter sluyp, gelijck men kackt, dan blijft de reuck, en lieve geur besloten met een S t i l l e-deur. 't ïs van Taback genoegh geseydt; . . . .

M e n ziet wat een voordelen het roken van tabak kan bieden. V r o u w e n en lu izen kan men er zelfs mee verdrijven. E n verder . . . och, wij spreken niet zo zeer over dat laatste voordeel, doch i n de 17e eeuw — lees vader C a l s er ook maar over na — noemde men de dingen bij de naam. M e n h ie ld niet, zoals i n deze tijd, van dubbel­zinnigheden.

H e t boekje eindigt, voor wat de tabak betreft, met „ A c h t e r - S l o t . H i e r i n Iaat A d r i a a n van de V e n n e duidelijk uitkomen, dat het roken van we in ig nut is, wanneer men meent dat het voor allerlei kwaaltjes als geneesmiddel te gebruiken is. N o r m a a l en voedzaam eten en drinken acht de dichter het belangrijkst. W i l men toch roken, best, maar dan net als met eten en dr inken: met matei

„ G h y , die W i j f s en Kinders hindert met verspillen aen T a b a c k ! Maeck t dat heete lust vermindert, of ghy vindt een Ieegen back! Voor-t i jds heeft men konnen leven, elck een bleeff i n Iangh besit; niemandt klaegden oyt van beven,

46

of van 't geen' het lijf verliit . Bloedt en lever kan verwarmen sonder voncken, sonder stanck. Lege maegh, en slappe darmen w i l l e n broodt, en koelen dranck; goede kost doet yder groeven, docb, men leeft niet om te spijs: N u t is noodigb, om te bloeyen, matigb maeckt gesondt en wijs.

A d r i a a n van de Venne , die i n zijn wijze gedichten zijn medemens, en wel l ich t ook ons, iets heeft trachten te Ieren en dat op een duidelijke manier, wordt nog maar al te we in ig als dichter gewaardeerd.

Mogel i jk zal dit geschrift er toe bijdragen, dat historie-minnend Z u i d - H o l l a n d , de i n 1662 te 's-Gravenhage overleden dichter-schilder. meer naar zijn waarde zal leren schatten.

^aaroerólag 1964 H e t aantal gewone leden van de vereniging steeg i n het verslagjaar

van 661 tot 681; het aantal der buitengewone leden bleef 92. O p 1 januari 1965 waren van de gewone leden er 76 l i d van De l f i a

Ba tavorum en 60 l i d van „ O u d Wassenaa r" . D o o r overlijden ontvielen aan de vereniging de heren C . A . Ba re l te Delf t , Ir. M . van E d e te Bodegraven, Prof. M r . H . F . W . Fischer te L e i d e n en M r . H . S. H i n t z e n te Rotterdam, mevr. J . S. Hoeksma, de heren Ir. D . Mathlener te 's-Gravenhage en F . E . van der Meer van Kuffeler te 's-Gravenhage, mej. A . W . J . M u l d e r te 's-Gravenhage, de heren G . C h . van S i l l e -voldt te Rotterdam, N . V o o g t te M a a s l a n d en Ir. L . T . van der W a l te 's-Gravenhage.

H e t Bestuur vergaderde twee maal en we l te 's-Gravenhage i n het Provinciehuis . He t was i n het begin van 1964 samengesteld uit de heren J . Ba ron van Knobelsdorff, voorzitter, jhr. T . A . J . van Ei js inga, vice-voorzitter, mr. H . P . Nieuwenhuisen , secretaris, M r . J . C . M . Sne l ,

4 7

penningmeester, mejuffrouw mr. A . J . Verspr i l l e , de Keren C . Pos tma en M r . J . E . J . Geselschap. In de voorjaarsvergadering werd M r . H . P . N ieuwenhu i sen , die i n verband met zijn vertrek naar Z w o l l e als bestuurslid aftrad, vervangen door M r . M . J . B l o k . In de najaars­vergadering werd de heer G . j . V e r b u r g gekozen tot bestuurslid i n i n de plaats van de heer C . Postma, die volgens het rooster aan de beurt van aftreden was.

T e n aanzien van de bijeenkomsten van de leden kan het volgende

worden vermeld.

D e voorjaarsvergadering werd op zaterdag 18 apr i l gehouden i n de raadszaal van het Stadhuis van G o u d a . In deze vergadering werden de verschillende verslagen vastgesteld, waaronder het jaarverslag en het financieel verslag over 1965. Voor t s werd M r . M . J . B l o k i n de plaats van M r . H . P . N ieuwenhu i sen tot bestuurslid gekozen, waarna nog enige mededelingen werden gedaan over te verwachten pub l i -katies van de vereniging. N a afloop van deze vergadering, welke zoals gebruikelijk slechts we in ig tijd in beslag nam, werd het gezel­schap gesplitst i n drie groepen, die achtereenvolgens bezoeken brachten aan het Pi jpenmuseum, de St.-Janskerk met zijn prachtige en beroemde gebrandschilderde glazen en het Stedelijk M u s e u m St. Ca the r ina Gasthuis , waar o.a. een verzameling van oud speelgoed, bijeengebracht door M w . A . Burki j -Bar te l ink, te bezichtigen was. In alle genoemde gebouwen werd desgevraagd de nodige voorl icht ing gegeven. Onge­veer 100 leden woonden de vergadering bi j .

D e zomerexcursie werd gehouden op zaterdag 15 jun i .

V a n L e i d e n uit bracht een boot het gezelschap van ongeveer 100 personen naar W a r m o n d , alwaar op de binnenplaats van het kasteel „ W a r m o n d " de geschiedenis van het kasteel werd behandeld, waarna het kasteel bezicht igd werd .

H i e r n a werd gevaren over de meren naar Rijnsalerwoude, waar na het gebruiken van de l unch de Hervormde Kerk werd bezichtigd. H i e r n a werd v ia W o u b r u g g e en A l p h e n a / d R i j n teruggevaren naar Le ide n . Begunst igd door mooi weer werd deze tocht door dit Z u i d -Hol landse merengebied een succes.

D e najaarsvergadering werd op 12 december te 's-Gravenhage ge­houden. R u i m 110 leden kwamen 's morgens bijeen in het N i e u w e

4 8

Provinc iehuis . In deze vergadering werd de heer G . J . V e r b u r g tot bestuurslid gekozen i n de plaats van de heer C . Postma, terwijl tevens de leden van de kascommissie werden aangewezen. N a de vergadering was er gelegenheid het nieuwe Provinciehuis te bezichtigen, waarvan een dankbaar gebruik werd gemaakt. N a de voortreffelijke koffietafel, die eveneens i n het Provinc iehuis werd gebruikt ging het gezelschap naar het Poslmuseum. H ie r werd het gezelschap duidelijk, dat op het gebied van de verbindingen zich i n 40 jaar tijd een evolutie voltrokken heeft. V o o r velen was het tentoongestelde een herinnering aan wat zij i n hun eigen jeugd nog gebruikt of i n werking gezien hadden. E e n interessante middag .

V a n het b l ad , , Z u i d - H o l l a n d " verschenen vier nummers. Verdere publikaties verschenen er i n het verslagjaar niet.

T o t besluit betuigt het bestuur zi jn welgemeende dank aan allen, die het ook dit jaar weer hebben bijgestaan in het volbrengen van zijn taak.

BI.

— ^^Boekennieuwó

Bronnen voor het regionale onderzoek in Nederland door Prof. D r . N . C . de V o o y s en D r . J . M . G . K le ipenn ing . (prijs ƒ 16,90).

V a n de gedrukte bronnen (dus geen literatuur!) voor het regionale en plaatselijke onderzoek worden hier i n systematische volgorde de titels gegeven (kaarten, verslagen, statistieken, aardrijkskundige woor­denboeken enz.). D e aard van het materiaal brengt mee, dat we in ig kan worden genoemd van vóór 1800. V o o r de amateur-beoefenaar van de locale geschiedenis, die z ich voorlopig wijselijk beperkt tot de studie van de negentiende en twintigste eeuw is dit boekje een waarde­volle gids.

v. d. G .

Prof. Dr. J. M . Romein, Apparaat voor de studie van de geschiedenis. Nieuwe uitgave door Dr. J. Haak met medewerking van W . M . Roo-

bol. Gron ingen 1964. Prijs ƒ 8,75.

H e t zo nuttige apparaat van R o m e i n is door de bewerkers van de

nieuwe uitgave op vele onderdelen belangrijk verbeterd. M e n vindt

40

hier geen monogra f i eën , geen locale of regionale studies, maar de standaardwerken, de handboeken, de gereedschappen, de tijdschriften­reeksen enz., kortom men vindt i n dit boekje een betrouwbare gids op het zo ruime veld van de historie. D e hoofdstukken betreffende het bui tenland zijn voor de beoefenaar van de locale geschiedenis niet van zoveel belang, maar de eerste helft van het boek is voor de amateur, die zelf zijn weg moet zoeken, onmisbaar.

v. d. G .

Volkskunde van Oud-Beierland

A a n dit onderwerp is gewijd b l z . 296-344 van nr. 4 van de 14de jaar­gang van het tijdschrift Neder lands Vo lks l even . Achtereenvolgens ko­men de klederdrachten, allerlei gebruiken (waarvan ik er vele herken als in mijn jeugd i n Overijssel ook i n zwang), scheld- en bijnamen, raadsels, rijmen en spreekwoorden, dialect, enz. E e n alleraardigst stuk.

Prijs van de aflevering ƒ 2 , 8 5 ; administratrice: M e v r . C . Buskop

Plette, Bankastraat 104, D e n H a a g , tel. 070-552379-v. d. G .

Centraal Bureau voor Genealogie

Nassau laan 18, 's-Gravenhage, tel. 070-110029. N a a r aanleiding van een ons toegezonden publicatie maken wij de amateur-historici onder onze leden opmerkzaam op de grote bibliotheek van boven­genoemde instel l ing, die zeer rijk is aan topografisch materiaal. E e n overzicht van de collectie is gepubliceerd in het Jaarboek van het Centraa l Bu reau voor Genealogie, deel 11 (i959)-

Oud-Vaderlandscke Rechtsbronnen. Cos tumen van 's-Gravenhage (1451-1609) uitgegeven door G . 't H a r t en M r . H . F . W . D . Fischer ( W e r k e n der Vereenig ing tot uitgaaf der bronnen van het O u d - V a d e r ­landse Recht 3e reeks nr. 19, Utrecht, 1963).

A l s de bekende humanist A r y a s Mon tanus i n 1571 aan een vriend schrijft, wat A l v a al lemaal i n de Neder landen zal moeten verbeteren, noemt hij ook de rechtspraak: E l k e rechter leeft hier van omkoping en geschenken en men is gebonden aan een barbarisme van wat zij costu­men noemen, verschil lend i n elke stad, gewest, ja dorp en stand.

D e ongelijkheid van het recht was a l lang de centrale regering v a n

5 0

de zeventien Nededandse gewesten een doorn i n het oog geweest. E e n voorstel namens K a r e i V aan de Staten van H o l l a n d tot verza­mel ing van het mondel ing overgeleverde gewoonterecht, de costumen (1526) werd verworpen. In 1531 hebben de gewestelijke hoven bevel ontvangen om binnen zes maanden aan de landvoogdes een overzicht i n te zenden van de costumen i n hun gebied; i n 1535 werd gerappe-Ieerd. In l54g, 1348 en 1551 moest opnieuw aan de plaatselijke gerechten opdracht worden gegeven de i n h u n rechtsgebied geldende rechtsregels op te schrijven. D e resultaten waren zö pover, dat A I v a z i ch i n 1569 genoodzaakt zag te bepalen, dat de costumen, die niet b innen drie maanden beschreven zouden zijn, vervallen zouden. A I deze acties hadden tot gevolg dat een vijftigtal costumen werden be­schreven. Deze beschrijvingen vormen een rijke bron niet alleen voor de kennis van de rechtspraak i n ons l and i n de late middeleeuwen,

m a a r — door de brede werking van het gewoonterecht — ook voor het maatschappelijk leven van onze voorouders i n het algemeen. D e gebrekkige medewerking aan de hoogst nuttige maatregel der codifi­catie van het recht berust behalve op rustieke traagheid en het onver­mogen om wat men wel wist op papier onder woorden te brengen, vooral op de gerechtvaardigde vrees, dat de centrale regering streefde naar een uniform recht voor alle Nederlandse gewesten, iets wat bij onze voorouders een heftige afkeer opwekte en dan ook vóór de Franse tijd niet is gerealiseerd.

E e n van de eerste plaatsen waar het costumiere recht werd opge­tekend was D e n H a a g ; zo dicht onder het oog van landsheerlijke colleges, waarvan men op vele punten afhankelijk was, schijnt het moeilijker geweest te zijn de aanschrijvingen van hogerhand voor kennisgeving aan te nemen. D o o r middel van bezworen getuigenver­klaringen werd het gewoonterecht vastgelegd. D e daarvan opgestelde charters, die waarschijnlijk zi jn ingeleverd, zijn niet meer te vinden, maar gelukkig hebben enige nauwgezette secretarissen de teksten afge­schreven en h u n register is nog aanwezig i n het oud-archief van 's-Gravenhage. A a n g e v u l d met verspreide documenten heeft dit hand­schrift de grondslag opgeleverd van de voortreffelijke uitgave van het Haagsche gewoonterecht, die G . 't Har t heeft verzorgd onder toezicht van de door allen, die hem hebben gekend, diepbetreurde Leidse hoog­leraar M r . H . W . D . F . Fischer . A c c u r a a t weergegeven teksten met goede indices (die helaas hoogst verwarrend registers worden genoemd)

51

verschaffen zo gemakkelijk mogelijk toegang aan degene, die de moeite neemt door te dringen i n deze op het eerste gezicht dorre, maar bij nadere bestudering telkens weer verrassende inzichten opleverde ma­terie. W i e zou verwachten bier het materiaal te v inden voor een studie v a n de ondernemingsvorm, waar in de Scheveningse visserij werd be-drevenl

D e aankondiging van dit boek verschaft ons gelegenheid de be­oefenaar van de locale geschiedenis, voor zover nodig, i n kennis te brengen met bronnen, die hij maar a l te vaak over het hoofd ziet. Ter in le id ing diene dan het „Kor t Begr ip van het O u d - V a d e r l a n d s Burger Rech t " door M r . A . S. de B lécou r t i n de zesde druk bewerkt door M r . H . F . W . D . Fischer (1950). Verde r : S. J . Fockema Andreae , Overz ich t van Oud-Neder landsche Rechtsbronnen, 2e uitgave door A . S. de B lécour t en A . M . Ba ron van TuyII van Serooskerken (Haar­lem, 1923), met aanvul l ingen i n het Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis V I I (1927) b lz . 61-108, 454-458, X I I (i955) b lz . 137-206,310. E e n over­zicht v a n hetgeen aan kleinere publicaties (sinds 1880) is verschenen i n de Vers lagen en Medede l ingen van bovengenoemde Vereen ig ing v indt men i n aflevering 3 van deel X I van die Vers lagen (alfabetische index der plaatsnamen op b l z . 551 e.v.).

v. d. G .

Familie-archief Overschie de Neeryssche

V a n dit i n het A lgemeen Rijksarchief te Brussel berustende familie­archief is i n 1965 een inventaris verschenen (aanwezig i n de bibliotheek van het A lgemeen Rijksarchief). H e t archief bevat vele persoonlijke stukken van leden van bekende Hol landse geslachten en documenten betreffende het beheer van h u n goederen o.a. i n 54 gemeenten i n Z u i d - H o l l a n d , waaronder ook kaarten en tekeningen.

v. d. G .

H e t groene hart van Holland

In het Geografisch Tijdschrift , 17e jrg., 2e afl . (mei 1964), bIz.50-60 is gepubliceerd een voordracht van Prof. D r . A . C . de V o o y s „ H i s t o ­rische geografie van het groene hart van H o l l a n d " . G e e n nieuws, maar een goede samenvatting van het bekende i n leesbare vorm.

v. d. G

5 2