VISOKA ZDRAVSTVENO-SANITARNA ŠKOLA STRUKOVNIH STUDIJA VISAN

DIPLOMSKI RAD

PREDMET: Higijena ishrane

TEMA: ZNAČAJ ANTROPOMETRIJSKIH PARAMETARA U UTVRĐIVANJU STANJA

ISHRANJENOSTI

MENTOR: STUDENT:

Zdenka Sokić Jasna Dragićević 95/13

Beograd, 2015.

SADRŽAJ:

UVOD................................................................................................................................................................. 3

1. PREDMET I PROBLEM ISTRAŽIVANJA........................................................................................................... 5

2. CILJ I ZADACI ISTRAŽIVANJA........................................................................................................................ 6

3. METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA................................................................................................................... 6

4. PROCENA STANJA UHRANJENOSTI MOŽE SE VRŠITI NA OSNOVU ODREĐIVANJA INDEKSA TELESNE ISHRANJENOSTI.................................................................................................................................................. 7

5. ANTROPOMETRIJSKA ISPITIVANJA.............................................................................................................. 8

6. USLOVI I TEHNIKE MERENJA...................................................................................................................... 10

7. IZVOĐENJE................................................................................................................................................ 15

8. ANTROPOMETRIJSKO MERENJE................................................................................................................ 16

9. APARATI I INSTRUMENTI ZA MORFOLOŠKU DIJAGNOSTIKU (PROCENU TELESNE KOMPOZICIJE I MORFOLOŠKOG STATUSA)................................................................................................................................ 17

10. ANTROPOMETRIJSKE MERE PREMA IBP.................................................................................................19

11. DENZITOMETRIJA - PODVODNO MERENJE TEŽINE I PLETIZMOGRAFIJA..................................................24

12. DVOSTUKO-ENERGETSKA APSORPCIOMETRIJA X-ZRAKA (DEXA)............................................................25

13. KOMPJUTERIZOVANA TOMOGRAFIJA (CT) I NUKLEARNA MAGNETNA REZONACA (NMR)...................27

ZAKLJUČAK....................................................................................................................................................... 28

LITERATURA:..................................................................................................................................................... 29

2

UVOD

Nutritivni status podrazumeva zadovoljavajuće stanje ishranjenosti organizma.

Nepravilnom ishranom koja se manifestuje povećanim ili smanjenim unosom pojedinih sastojaka

hrane remeti se telesni satav, kao i stanje ishranjenosti. Sagledavanje nutritivnog statusa pruža

nam potrebne informacije o neophodnim korekcijama u cilju postizanja pravilne ishrane,

prilikom propisivanja odgovarajuće dijeto terapije. Ocena stanja uhranjenosti se vrši na osnovu

antropometrijskih, biohemijskih, funkcionalnih, radioloških i kliničkih ispitivanja. Biohemijska

ispitivaja mogu biti rutinska (određivanje hemoglobina, hematokrita, ukupnih proteina, pojedinih

vitamina) i posebna laboratorijska ispitivanja. Funkcionalna ispitivanja se zasnivaju na primeni

različitih testova kao što su merenje arterijskog pritiska, ispitivanje propustljivosti kapilara,

određivanje bazalnog metabolizma, adaptacija oka na mrak i drugi.

Antropometrijskim merenjima se najčešće određuju:

visina tela,

telesna masa,

debljina kožnih nabora i

telesni obimi

Ove navedene antropološke karakteristike merene u određenom uzrastu daju sliku

zdravstvenog stanja ispitanika. Vrednosti ovih parametara mogu ukazati na izbor mera

prevencije u cilju smanjenja pojedinih zdravstvenih rizika pojedinca ili grupa ljudi.

Antropometrijski instrumenti koji se koriste pri merenju navedenih antropometrijskih

karakteristik su :

3

antropometar ( za merenje telesne visine),

medicinska decimalna vaga ( za merenje telesne mase),

mehanički ili elektronski kaliperi (za merenje debljine kožnih nabora) i

metalna ili plastična traka ( za merenje telesnih obima).

Poseban značaj imaju antropometrijska merenja u doba  rasta i razvoja, gde se na osnovu

sprovedenog ispitivanja mogu otkriti poremećaji u funkcionisanju endokrinog sistema ili

metabolisma, kao i gastrointestinalne disfunkcije. Merenje telesne mase i telesne visine su veoma

bitni pokazatelji rasta, razvoja i uhranjenosti, uzimajuči u obzir pol i uzrast ispitanika. Merenje

telesne mase novorođenčeta je bitno za procenu njegove uhranjenosti u odnosu na gestacijsku

starost. Kod trudnica je praćenje parametra kao što su telesna težina i indeks telesne mase veoma

značajno jer se na osnovu dobijenih vrednosti ovih pokazatelja može unaprediti nutririvni status

majke, smanjiti pojava maternalnog mortaliteta, neželjenih komplikacija tokom

trudnoće( toksemija, prevremeni porođaj), što se naravno odražava i na smanjenje rizika od

pojave intrauterine retardacije i smrti ploda.

Procena sadržaja masti u telu može se dobiti merenjem debljine kožnih nabora koji se

upoređuju sa tabličnim vrednostima. Određivanje obima struka i kuka, kao i njihovog

međusobnog odnosa, koristi se za procenu rasporeda masnog tkiva u organizmu. Merenja obima

glave i grudi su uglavnom karakteristična za novorođenče. Obim glave je indikator moždanog

volumena novorođenčeta i njegovo merenje se vrši postavljanjem trake odmah ispod obrva

novorođenčeta sa obuhvatanjem zadnjeg dela glavice. Obim grudi se meri obavijanjem trake oko

grudi novorođenčeta u nivou četvrtog međurebarno prostora. Kada ne  postoje druge mogućnosti

merenja primenjuje se određivanje obima sredine nadlaktice koji se meri na 1cm iznad tačke koja

označava polovinu nadlaktice.

4

1. PREDMET I PROBLEM ISTRAŽIVANJA

1.1 . PREDMET ISTRAŽIVANJA

Predmet ovog istraživanja je značaj antropometrijskih parametara u utvrđivanju stanja

ishranjenosti.

1.2. PROBLEM ISTRAŽIVANJA

Problem ovo istraživanja je ispitati i utvrditi koji je značaj antropometrijskih parametara

u utvrđivanju stanja ishranjenosti. Antropometrija je nauka koja se bavi merenjem telesne

mase, telesne visine i proporcija ljudskog tela koje pokazuje morfološke karakteristike

pojedinca, građu tela i indirektno energetsku ravnotežu organizma. Na osnovu upoređivanja

sa standardima dobija se uvid u valjanost ishrane.

2. CILJ I ZADACI ISTRAŽIVANJA

Cilj:

1. Ispitati značaj antropometrijskih faktora u ocenjivanju i utvrđivanju stanja ishranjenosti

Zadaci:

5

Na primerima pokazati koju ulogu antropometrijski faktori imaju u određivanju stanja

ishranjenosti.

3. METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA

Upotrebljen je teoretski pristup problem istraživanja. Neophodno je prvenstveno opisati

sve antropometrijke parametre, načine merenje i merne instrumente ne bi li se na kraju utvrdio

značaj samih merenja na saznanja o stanjima ishranjenosti. Sve antropometrijske dimenzije,

karakteristike okoline, njihove sličnosti i razlike, kako unutar nekog uzorka ispitanika, tako i

između raznih uzoraka ispitanika, potrebno je meriti i procenjivati na razne načine, raznim

tehnikama i mernim instrumentima. Osim toga, može i treba procenjivati i sam proces

merenja i procenjivanja, kako bi se dobila što bolja slika o valorizaciji rezultata samih

merenja

Merenja se koriste kao skup radnji koje je potrebno obaviti da se realizuju merenja

odgovarajućih antropomotoričkih sposobnosti, osobina i karakteristika.

6

4. PROCENA STANJA UHRANJENOSTI MOŽE SE VRŠITI NA OSNOVU ODREĐIVANJA INDEKSA TELESNE

ISHRANJENOSTI

Najčešće korišćeni antropometrijski indeks je Indeks telesne mase (BMI). Pored ovog

indeksa, određuju se i idealna i relativna telaesna masa ( ITM  I RTM). Pored Brocove formula

za izračunavanje idealne telesne mase koristi se i formule po Lorenzu i De Mollu. Formula po

Lorenza uzima u obzir samo visinu pri računanju. koja pored telesne visine uzima u obzir i

godine života ispitanika. Formula  De Molla uzima u obzir pored telesne visine i godine života

ispitanika. Detaljniji opis pojedinih antropometrijskih pokazatelja i metoda njihovog određivanja

videti u poglavlju Higijena ishrane u udžbeniku Higijena sa praktikumom. Na osnovu rezultata

laboratorijskog ispitivanja, podataka koje pružaju funkcionalni testovi i antropometrijska

merenja, kao i nađenih promena prilikom kliničkog ispitivaja pacijenta, lekar postavlja indikacije

za vrstu ishrane uz saradnju sa dijetetičarom.

5. ANTROPOMETRIJSKA ISPITIVANJA

Antropometrija je metoda merenja čovekovog tela, odnosno pojedinih delova tela, kojom

se odreñuju osobine i stanje telesnog razvitka ispitivane osobe. Dobijene vrednosti se porede sa

prethodnim rezultatima (poređenje tokom vreemna), sa rezultatima drugih osoba ili sa

standardima. Ova merenja se koriste za:

Praćenje toka fizičkog razvoja deteta ili adolescenta,

Procenu u fizičkih sposobnosti sportista

Procenu stepena uhranjenosti

7

Najvažnija antropometrijska merenja obuhvataju merenja sledećih parametara: težina

tela, visina (dužina) tela, dužina podkoleni ce, dužina stopala, dužina ruke, dužina nadlaktice,

širina ramena, obim grudnog koša, dužina noge, kožni nabor nadlaktice, kožni napor na le ñima,

kožni nabor na trbuhu, gustina koštane mase, količina mišićnog tkiva, količina masti, količina

vode. Na telesne osobine utiču genetski faktori, rasa, pol, uzrast, fizička aktivnost, bolest,

ishrana. Antropometrijska merenja imaju ograničeni značaj za procenu kvaliteta ishrane, ali su

značajna i korisna dopuna ostalim metodama.

a) Procena telesne mase

Telesna masa se meri u jutarnjim satima, bez obuće i odeće, pre jela i posle obavljenih

fizioloških potreba. Samo merenje telesne mase je značajno za populaciona istraživanja, a

zajedno sa izmerenom telesnom visinom daje uvid u stepen uhranjenosti osobe. Normalna

telesna masa: još 1871. Broco dao formulu Muškarci (kg) = Visina – 100, Žene (kg) = Visina –

105. Idealna telesna masa: Lorencova formula iz 1929. Muškarci (kg) = (Visina – 100) – (Visina

– 150)x0,25 Žene (kg) = (Visina – 100) – (Visina – 150)x0,5 Niža u odnosu na NTM, bolje

korelira sa dobrim zdravljem

b) Indeks telesne mase

ITM ili BMI se najčešće koristi za kategorisanje stepena uhranjenosti odraslih osoba.

ITM = telesna masa (kg) / telesna visina (m)2. Telesna visina se takoñe meri ujutru, s obzirom da

se visina smanjuje tokom dana.

Antropometrija (somatometrija) je metoda merenja čovekovog tela, odnosno pojedinih

delova tela, kojom se kvantitativo određuju morfološke osobine i sagledava objektivna slika

stanja rasta ispitivane osobe. Po svojoj važnosti ističu se dve grupe zadataka antropometrije: 

8

Antropometrijsko merenje u praktične svrhe:

o sticanje objektivne predstave o stanju telesnog razvitka ispitivane osobe, čemu

naročito doprinosi međusobno poređenje pojedinih izmerenih antropometrijskih

mera

o sagledavanje napretka, stagnacije, odnosno nazadovanja određenih

antropometrijskih mera (poređenjem podataka uzastopnih merenja sprovedenih u

odgovarajućim vremenskim razmacima, mogu se realno pratiti: tok fizičkog

razvoja deteta ili adolescenta, uticaj pojedinih oblika telesnog vežbanja na

morfološke karakteristike jedinke, ili sagledati morfološke promene uslovljene

nastajanjem ili lečenjem povreda, oštećenja i oboljenja pojedinih segmenata tela);

o pravovremeno usmeravanje sportiste takmičara prema sportskim disciplinama, a

presudnu ulogu imaju ne samo pojedini antropometrijski parametri, već i njihovi

međusobni odnosi.

Antropometrijska merenja i obrada podataka na većim grupama ispitanika:

o longitudinalni metod istraživanja tj. praćenje i merenje iste grupe osoba tokom

niza godina,

o stiče se uvid u dinamiku razvoja dece i omladine u određenim životnim uslovima

o transferzalni metod israživanja je jednokratno merenje većeg broja ispitanika

određene populacije i dobijanje uvida u prosečno stanje telesnog razvoja.

9

6. USLOVI I TEHNIKE MERENJA

Merenja antropometrijskih varijabli se rade po internacionalnom biološkom programu (IBP),

a parametri antropometrijskih pokazatelja mere se prema postupku koji su ( na osnovu pregleda

Stoudt i Mc Farlanta) izradili M.Stojanović i Z.Stojković. Ovaj program ima 39 linearnih

mera: težina tela, visina (dužina) tela, sedeća visina, dijametar kolenog zgloba (bikondilarna

širina kosti), dijametar skočnog zgloba (širina skočnog zgloba), visina tibiale, dužina

podkolenice, dužina stopala, obim nadkolenice, obim podkolenice, dužina ruke, dužina

nadlaktice, dužina podlaktice, dijametar lakatnog zgloba (bikondilarna širina nadlaktične kosti),

širina pesnice (zapešća), širina šake, obim nadlaktice opružene (u relaksiranom položaju), obim

nadlaktice – savijene (pri kontrakciji), širina ramena (biakromialni raspon), širina grudnog koša,

dubina grudnog koša, obim grudnog koša, dužina noge (visina spinae iliacae anterior superior),

širina karlice, dužina karlice, visina glave, širina glave, širina donje vilice (širina donjeg dela

lica), širina lica, morfološka visina lica, širina usta, debljina usana, visina nosa, širina nosa, kožni

nabor nadlaktice ( nad m. triceps brachil), kožni napor na leđima ( subskapularni), kožni nabor

na trbuhu, suprasteralna visina, obim glave. 

Pre svakog merenja obavezno je obeležeti tačke i nivoe u cilju preciznijeg merenja

antropometrijskih veličina. Na slici 1. prikazujemo raspored antropometrijskih tačaka: akromion

(a), akropodion (ap), alare (al), basis (B), cervicale (c), daktylion (da), deltoide (d), endokanthion

(en), euryon (eu), frontotemporale (ft), glabella (g), gnathion (gn), gonion (go), hypochondricale

(hy), iliocristale (ic), incizurale (in), iliospinale (is), inion (i), lumbale (lu), malleolare (m),

mesosternale (ms), metacarpale radiale (mr), metacarpale ulnare (mu), metatarsale fibulare (mtf),

tibiale (ti), nasion (n), opisthocranion (op), orbitale (or), phalangion (ph), porion (po), postaurale

10

(pa), preaurale (pra), pternion (pte), radiale (r), stomion (sto), stylion (sty), subaurale (sba),

subnasale (sn), superaurale (sa), suprasternale (sst), symphiysion (sy), tibiale (ty), tragion (t),

trichion (tr), trochanterion (tro), vertex (V), zygion (zg).        

Principi za izvođenje ovog programa su:

izbor parametara u planiranom antropometrijskom istraživanju

izbor mernih instrumenata

tehnika izvođenja antropometrijskih merenja.

Izbor parametara je preduslov za  uspeh u istraživanju. Broj i vrsta merenja zavisi od cilja

istrraživanja. Uz brižljivo i dostižno postavljen cilj istraživanja planirana merenja moraju da

imaju veliku reprezentativnu grupu ispitanika (neophodno je uzeti jedan ili dva parametra koji

definišu 4 antropometrijske dimenzije)

Longitudionalna dimenzionalnost skeleta: visina tela, sedeća visina, raspon ruku, dužina

ruke, dužine noge.

Transverzalna dimenzionalnost skeleta: širina ramena, širina karlice, širina kukova, dijametar

lakta, dijametar ručnog zgloba, dijametar kolena.

Volumen i masa tela: težina tela, srednji obim grudnog koša obim trbuha, obim nadlaktice,

obim podlaktice, obim nadkolenice, obim podkolenice.

Potkožno masno tkivo: kožni nabor nadlaktice, kožni nabor podlaktice, kožni nabor na

leđima, kožni nabor trbuha, kožni nabor natkolenice, kožni nabor na potkolenici.

11

U skladu sa IBP sva merenja na parnim segmentima tela (ruke, noge) treba izvoditi na

levoj strani.

Pripremiti formulare u koje će se unositi podaci dobijenih merenja (primer takvog

formulara je merna lista priložena uz poglavlje o antropometriji)

Korektnost rezultata obrzbeđuju merni instrumenti koji odgovaraju standardima, a kalibrisani

su u metričkom sistemu: merna traka, medicinska decimalna vaga, antropometar, klizni šestar,

pelvimetar, kefalometar i kaliper. Pored toga, potrebne su još i dermografske olovke, merne liste,

olovke (obične), kombinovani barometar, higrometar, termometar i zapisnički sto.

Medicinska  decimalna vaga koja obezbeđuje tačnost merenja rezultata od 100 gr i kod koje

postoji mogućnost regulisanja kazaljke na nulti položaj.Vaga se baždari svakodnevno nakon

izmerenih petnaest do dvadeset ispitanik. Prenosna vaga koja se koristi za terenske uslove meri

sa tačnošću od 5oo gr,  jer mehanizam vage je pod direknim uticajem atmosferskih činioca pa sa

velikom upotrebom preko 5000 merenja potpuno se isključuje iz upotrebe.

Antropometar po Martinu na kome su obeleženi santimetri i milimetri koristi se za merenje

antropometrijskih parametara. Dužine 2 metara rastavlja se na četri jednaka dela a gornji deo se

često koristi kao klizni šestar s kojim se mere i još neki antropometrijski parametri.  Okruglog ili

četvrtastog oblika koji na sebi ima deo koji se pomera. Raspon mera je 200 cm tačnost merenja

antropometra je 0,1 cm.Očitavanje rezultata vrši se na četvrtastom otvoru i to na središnoj crti

otvora koji poklapa dobijenu mernu jedinicu.

Merenje debljine potkožnog masnog tkiva vrši se instrumentom kaliperom. Najpogodniji tip

kalipera je “John Bull” sa mernim rasponom od 0 do 40mm (skazaljka opisuje dva kruga oko

skale baždarene od 0 do 20mm). Pre merenja neophodno je proveriti baždarenost instrumenta.

12

Pritisak kojim hvataljke instrumenta sabijaju kožu i potkožno tkivo je standardno i iznosi

10gr/mm2. Tačnost očitavanja: 0,2mm (interpolacijom – tačnost od 0,1mm). Rezultat merenja

očitava se oko 2 sekunde pošto je hvataljkom zahvaćen kožni nabor, u ovom intervalu savladava

se elasticitet tkiva, pa su očitane vrednosti bliže realnim. Duže zadržavanje hvataljki može da

uslovi njihovo pomicanje i klizanje čime bi se umanjila tačnost rezultata. S obzirom na veliku

varijabilnost rezultata merenja debljine jednog kožnog nabora kod iste osobe, neophodno je da se

merenje uzastopno ponovi barem tri puta. Kao konačan rezultat merenja uzima se srednja

izmerena vrednost debljine nekog nabora

Metalna merna traka (santimetarska traka) mere se obimi tela.Santimetarskom trakom

merimomo sa tačnošću  od o,5 cm, a metalnom mernom trakom merimo sa tačnošću od 0,1

cm .Dužina merne trake iznosi 150 cm, aposle 100 merenja potrebno je traku izbaždariti prema

antropometru zbog mogućnosti njenog rastezanja.

Pelvimetar 1 ima skalu na  vodoravnoj osovini koja spaja dva kraka. Služi za merenje

biakromialne i bikristalne širine. Na krajevima ima oštrije završetke koji se kod merenja

postavljaju na već unapred označenim tačkama. Rezultat se čita na unutrašnjem rubu klizne

skale. Skala je širine 60 cm a baždarena je na 0,1 cm.1

Pelvimetar 2 primenjuje se kod sagitalnog merenja prsnog koša.Za razliku od pelvimetra 1

na krajevima ima oblije završetke i može bolje da obuhvate zadate mere.Skala ima širinu od 60

cm, a baždarena je na 0,25 cm.Rezultat se čita na unutrašnju stranu klizne skale najčešće se ovaj

oblik instrumenta upotrebljava u ginekologiji pa se i naziva ginekološki šestar.

1 Mitrović R. Uticaj produženog školskog boravka na rast, razvoj i uhranjenost školske dece. Doktorska disertacija, Medicinski fakultet Niš, 1981.

13

Kefalometar po konstrukciji identičan pelvimetru,ali je manji i ima manju mernu skalu.Skala

ima raspon do 30 cm a baždarena je na 0,1 cm. Služi za merenje manjih dužina i širina  tela,a to

su dužina i širina glave i delova glave b. Meri sa tačnošću od 0,1 cm

Klizni šestar služi se merenje manjih rastojanja na telu, anajčešće se koristi za merenje

dijametre zglobova. Ima nekoliko različitih tipova (na primer klizni šestar po Martinu ima skalu

od 20 cm dok klizni  šestar sa nonijusom ima raspon od 15 cm.U oba slučaja skala je baždarena

na 0,1 cm. Merenjem ovim instrumentom zahteva i prethodno obeležavanja tački a rezultat se

čita na liniji koja se poklapa sa unutrašnjim rubom kraka šestara. Meri sa tačnošću od 0,1 cm.

7. IZVOĐENJE

Pre početka merenja, merilac je dužan da proveri tačnost instrumenta i da ga po potrebi

podesi.

Prema postavljenim zadacima istraživanja treba omogućiti tehničke uslove za precizne i

tačne rezultate.2

Merenje antropometrijskih parametara  obavlja se u toku prepodneva (od 7 do 13

časova);

Instrumenti su standardne izrade i baždareni su svakodnevno pre početka i u toku

merenja nakon 10 izmerenih ispitanika;

2 Mitrović R. Uticaj produženog školskog boravka na rast, razvoj i uhranjenost školske dece. Doktorska disertacija, Medicinski fakultet Niš, 1981.

14

Ispitanici se mere u sali za antropometrijsko merenje.Sala mora biti dovoljno prostrana i

osvetljena, a temperatura vazduha takva da se svučeni ispitanici osećaju prijatno (od

170C do 220C);

U sali pre početka merenja neophodno je pripremiti dva radna mesta za merenja. Razmak

između tih mesta mora da bude najmanje 5 metara;

Sva merenja obavljaju pet merioca, s tim što svaki od njih izvršava uvek ista merenja.

Jedan od merilaca meri  telesnu visinu i telesnu masu, drugi  meri dijametre, treći obime,

četvrti potkožno masno tkivo, a peti zapisuje rezultate merenja;

Ispitanici koji se mere su bosi, a na sebi imaju samo sportske gaćice;

Rezultati merenja čitaju se dok je instrument na merenom parametru ispitanika, a osoba

koja evidentira podatke radi kontrole, glasno ponavlja rezultate pre upisa u karton

ispitanika;

8. ANTROPOMETRIJSKO MERENJE

Antropometrija (grčki anthropos = čovek, methros = meriti) je oblast biologije koja se bavi

merenjem fizičkih dimenzija ljudskog tela, obradom i analizom dobijenih mera. Ona kvantitativo

određuje morfološke osobine i sagledava objektivnu sliku stanja rasta ispitivane osobe. Po svojoj

važnosti, ističu se dve grupe zadataka antropometrije:3

3 Gligorijević S. Prilog proceni ishranjenosti učenika osnovnih škola u Nišu. Specijalistički rad, Medicinski fakultet Niš, 2000.

15

Antropometrijsko merenje u praktične svrhe podrazumeva:

Sticanje objektivne predstave o stanju telesnog razvitka ispitivane osobe,

čemu naročito doprinosi međusobno poređenje pojedinih izmerenih

antropometrijskih mera;

Sagledavanje napretka i/ili stagnacije, tj. nazadovanja određenih

antropometrijskih mera (poređenjem podataka uzastopnih merenja

sprovedenih u odgovarajućim vremenskim razmacima, moguće je realno

pratiti: tok fizičkog razvoja deteta ili adolescenta, uticaj pojedinih oblika

fizičkog vežbanja na morfološke karakteristike jedinke, sagledati

morfološke promene uslovljene nastajanjem ili lečenjem povreda-

oštećenja i oboljenja pojedinih segmenata tela);

Pravovremeno usmeravanje sportiste prema određenim sportskim

disciplinama (presudnu ulogu imaju ne samo pojedini antropometrijski

parametri, već i njihovi međusobni odnosi).

Antropometrijska merenja i obrada podataka na većim grupama ispitanika podrazumevaju:

Longitudinalni metod istraživanja, tj. praćenje i merenje iste grupe osoba tokom niza

godina;

Stiče se uvid u dinamiku razvoja dece i adolescenata u određenim životnim uslovima.

Transferzalnom metodom istraživanja, tj. jednokratnim merenjem većeg broja ispitanika

određene populacije dobija se uvid u prosečno stanje telesnog razvoja.

Kako je svaka kretna aktivnost čoveka u vezi sa njegovim morfološkim karakteristikama,

logično je da se redovno posmatra i utvrđuje karakter uzročno-posledične veze između

16

antropometrijskih svojstava i faktora kretanja. Morfološkom antropometrijom (utvrđivanjem i

procenom telesnih dimenzija) započinje svaki funkcionalno-dijagnostički postupak.

9. APARATI I INSTRUMENTI ZA MORFOLOŠKU DIJAGNOSTIKU (PROCENU TELESNE KOMPOZICIJE I

MORFOLOŠKOG STATUSA)

Pri svakom merenju moraju se obeležiti antropometrijske tačke na telu i meriti samo one

dimenzije, koje su u relaciji sa određenom sportskom aktivnošću (ne sve i ne bilo koje). U skladu

sa Internacionalnim biološkim programom (IBP) sva merenja na parnim segmentima tela (ruke,

noge) treba izvoditi na levoj strani. Korektnost rezultata obezbeđuju merni instrumenti koji

odgovaraju standardima, a kalibrisani su u metričkom sistemu. Misli se na: mernu traku, vagu,

antropometar, klizni šestar, pelvimetar, kefalometar i kaliper. Potrebno je obezbediti i

dermografsku olovku, mernu listu, kombinovani barometar, hidrometar i termometar

Slika 1. Antropometrijski instrumenti

17

Slika 2. Antropometrijske mere

10. ANTROPOMETRIJSKE MERE PREMA IBP

Antropometrijske mere Internacinalnog biološkog programa (IBP) sadrže 39 linearnih mera.

To su:4

4 Gligorijević S. Prilog proceni ishranjenosti učenika osnovnih škola u Nišu. Specijalistički rad, Medicinski fakultet Niš, 2000.

18

1. Telesna težina

2. Telesna visina

3. Sedeća visina

4. Bikondilarna širina bedrene kosti

5. Širina skočnog zgloba

6. Visina tibiale

7. Dužina potkolenice

8. Dužina stopala

9. Obim natkolenice

10. Obim potkolenice

11. Dužina ruke

12. Dužina nadlaktice

13. Dužina podlaktice

14. Bikondilarna širina nadlaktice

15. Bistiloidni dijametar zgloba šake

16. Širina šake

17. Obim nadlaktice (u relaksiranom položaju)

19

18. Obim nadlaktice (pri kontrakciji)

19. Širina ramena (biakromijalni raspon)

20. Širina grudnog koša (transverzalni prečnik)

21. Dubina grudnog koša (anterio-posteriorni prečnik)

22. Obim grudnog koša

23. Dužina noge (visina spine-iliake anterior superior)

24. Širina karlice (bikristalni raspon)

25. Obim glave

26. Dužina glave

27. Visina glave

28. Širina glave

29. Širina donje vilice

30. Širina lica

31. Morfološka visina lica

32. Širina usta

33. Debljina usana

34. Visina nosa

20

35. Širina nosa

36. Kožni nabor nadlaktice (u visini m. triceps barchi)

37. Kožni nabor na leđima (subskapularni nabor)

38. Kožni nabor na trbuhu

39. Suprasternalna visina

Pregledom ovog spiska jasno je da mnoge antropometrijskemere nisu relevantne za sport i da

su pored njih potrebne i neke koje nisu na spisku, a imaje velik značaj za sport. To su:

1. Raspon ruku

2. Dužina šake

3. Širina stopala

4. Obim trbuha

5. Obim kukova

6. Širina kukova (bitrohanterični raspon)

7. Bideltoidna širina ramena

8. Kožni nabor na vratu

9. Kožni nabor na dorzumu šake

10. Kožni nabor natkolenice

11. Kožni nabor potkolenice

21

12. Obim potkolenice

13. Obim vrata

Napominjem da se uvek pre sprovođenja samog merenja pojedinih morfoloških dimenzija

inspekcijom i palpacijom odredi mesto na kojem se nalazi određena antropometrijska tačka, a

zatim se označi demografskom olovkom. Položaj svih antropometrijskih tačaka mora biti utvrđen

prilikom "standardnog položaja" tela, tj. pri normalnom položaju (ruke ispitanika su ispružene uz

trup, a glava se nalazi u položaju "frankfurtske horizontale - ravni"). Taj položaj glave postižemo

tako što liniju koja spaja tragus helixa levog uha (ili tačku smeštenu na najvišem delu ivice

spoljašnjeg ušnog kanala) postavimo u vodoravan položaj sa tačkom koja se nalazi na najnižem

delu ivice leve orbite

Slika 3. Glava u položaju frankfurtske horizontale

Slika 4. Postupak merenja kožnih nabora

22

11. DENZITOMETRIJA - PODVODNO MERENJE TEŽINE I PLETIZMOGRAFIJA

Hidrodenzitometrija (podvodno merenje težine tela) predstavlja u hijerarhiji indirektnih

metoda za određivanje telesne kompozicije, jednu od najpreciznijih procedura (slika 19). Ova

procedura je predstavljena od strane istraživača Behnkea u ranim četrdesetim godinama prošloga

veka i postala je važna alatka u fiziologiji vežbanja i medicini. Jednačine po kojima se

normalizuju merenja u ovoj metodi se oslanjaju na činjenice, koje su prikupljene disekcijama

ljudskih leševa.5

Nepravilan geometrijski oblik ljudskog tela onemogućava nam da simplifikujemo pristup u

smislu jednostavnog izračunavanja zapremine. Ipak, zapremina može biti jednostavno izmerena

korišćenjem Arhimedovog principa istiskivanja vode, koji navodi: «Telo uronjeno u vodu

istiskuje se na gore silom, koja je jednaka težini vode koja je izbačena». Zapremina ljudskog tela

može biti dobijena merenjem gubitka težine istog tog tela, potpuno uronjenog u vodu. Gustina

5 Kostić Z, Gligorijević S, Marković L. Procena staturoponderalnog rasta dece uzrasta sedam godina u Nišu. Zbornik rezimea XL kongresa Antropološkog društva Jugoslavije sa međunarodnim učešćem, Niš, 2001; 73.

23

tela, u skladu sa tim i procenat masti, može biti dobijena deljenjem telesne težine (merenje na

suvom) sa telesnom zapreminom (dobijenom hidrostatskim merenjem).

U ovom postupku, ispitanik je potopljen i izmeren u vodi. Kako mišići imaju veću, a masti

manju gustinu od vode (aproskimativno 1.1 gr/ml za mišiće, 0.901 gr/ml za masti i za vodu 1.0

gr/ml) gojazni ljudi plutaju bolje (teže manje pod vodom), dok mršaviji više tonu (teže više pod

vodom). Za istu težinu, gojazna osoba ima veću zapreminu od mršavijih (stoga i manju gustinu).

P ojava greške je moguće čak i u dobro opremljenim laboratorijama. Nemogućnost da se uračuna

rezidualni plućni volumen, intestinalni gasovi i gustina vode, mogu da doprinesu precenjivanju

zapremine. Tokom merenja osoba se kompletno potapa u vodu i izdiše vazduh, koliko je moguće

više. Mala ali značajna količina vazduha, ipak ostaje u plućima (naziva se rezidualni plućni

volumen). Iako se rezidualni plućni volumen može proceniti, neophodno ga je direktno izmeriti.

Intestinalni gas takođe povećava plovnost i prljaju dobijeni rezultat. Konačno, voda ima gustinu

od 1.00 gr/ml samo na tempereturi od 4°C (39.2 °F). Izračunavanje zapremine mora biti

normalizovano sa promenama u gustini vode (temperatura vode u kojoj se meri ispitanik je 4°C).

Pletizmografija je metoda slična hidrodenzitometriji, samo se umesto vodenog medijuma

koristi gas. Merenja se obavljaju u posebnoj komori, čime je komfor za ispitanika značajno

unapređen.

Ova metoda je vrlo precizna, ali se pojavila tek u poslednjih nekoliko godina (relativno malo

je zastupljena i analizirana na široj populaciji).

24

12. DVOSTUKO-ENERGETSKA APSORPCIOMETRIJA X-ZRAKA (DEXA)

Koštana denzitometrija je evoluirala od pojedinačne, preko dvostruko-fotonske do dvostuko-

energetske apsorpciometrije X-zraka (eng. Dual Energy X-ray Absorptiometry-DEXA). U

kliničkim uslovima DEXA se iscrpno koristi radi procene rizika i stanja razvoja osteoporoze.

Ubrzo nakon inicijalne eksploatacije ove tehnike za analize osteoporoze, istraživači su otkrili da

se može koristiti za analize strukture mekog tkiva (tela). DEXA funkcioniše na način da se na

telo usmeravaju X-zraci različite energije. Razlike u absorpciji X-zraka različitih energija koriste

se za izračunavanje prisutnosti minerala u kostima, kao i za izračunavanje sastava mekog tkiva

koje ga okružuje. DEXA je metod koji koristi veoma male doze zračenja, tako da je utilizovan u

svakodnevici, a koristi se i kod dece i starijih osoba.6

Slika 5. DEXA skener

6 Nikolić M. Efekti različitih sadržaja izborno rekreativne aktivnosti na pokazatelje morfološkog razvoja. Acta Medica Medianae 2005;44(2): 51-6

25

Uporedne analize ovog metoda sa autopsijom (disekcijom) na životinjama su dokazale

njenu validnost. Postala je referentni metod u istraživačkim studijama analize telesne

kompozicije, a njene prednosti su pre svega: kratko trajanje merenja, sigurnost i bezbednost

za subjekta, minimalna kooperacija ispitanika.U budućnosti se očekuje da će DEXA zameniti

denzitometriju, kao referenta metoda za validnost procedura III nivoa validnosti.7

13. KOMPJUTERIZOVANA TOMOGRAFIJA (CT) I NUKLEARNA MAGNETNA REZONACA (NMR)

CT i NMR su metode vizuelizacije koje emitovanjem zračenja različite vrste i frekvencije

proizvode regionalne ili kompletne radiografske zapise ispitivanog subjekta. Korišćenjem

7 Nikolić M. Efekti različitih sadržaja izborno rekreativne aktivnosti na pokazatelje morfološkog razvoja. Acta Medica Medianae 2005;44(2): 51-6.

26

kompjuterskog softvera, CT skener daje piktografsku i kvantitativnu analizu ukupne tkivne

površine, površine regiona masti i muskulature, debljinu i volumen snimljenog tkiva po

„kriškama”. Nova NMR tehnologija daje korisne informacije o mnogim telesnim

segmentima. Za razliku od CT koji koristi jonizujuće zračenje, elektromagnetna radijacija NMR

uz korišćenje adekvatnog softvera, daje precizne slike o segmentarnoj strukturi (masti,

mišića, kosti) ispitivanog dela tela. Obe metode imaju brojne druge segmente primene u

medicini, a u analizi telesne kompozicije se srazmerno retko koriste.

ZAKLJUČAK

U praćenju ontogenetskih transformacija pogodna je i eksperimentalna metoda

transferzalne vremenske određenosti, ali samo kao egzaktni pokazatelj tranzitornog prosečnog

27

somatskog statusa posmatrane faze ontogeneze. Produženi hronicitet i longitudinalni pristup

višestruko bi povećali validnost dobijenih rezultata i egzaktnost kontrole telesnog razvoja.

Obzirom na multidimenzionalnost čoveka, kao bio-psiho-socijalnog kompleksa, neophodna su i

istovremena istraživanja nivoa funkcionalnih odnosno motoričkih sposobnosti, psiholoških i

socioloških karakteristika, što predstavlja osnovni motiv realizacije aktuelnog projekta

«Antropološki status i fizička aktivnost dece i omladine», a sve u cilju ostvarivanja pozitivnih

ontogenetskih transformacija, vitalnog zadatka medicine, fizičkog vaspitanja, sporta i rekreacije.

28

LITERATURA:

1. Gligorijević S, Filipović M, Ristić V. Evaluacija rezultata antropometrijskih merenja sa

sistematskih pregleda školske dece-potreba ili luksuz? Zbornik rezimea XXXVI dana

preventivne medicine, Niš 2001;58-9.

2. Kostić Z, Gligorijević S, Marković L. Procena staturoponderalnog rasta dece uzrasta sedam

godina u Nišu. Zbornik rezimea XL kongresa Antropološkog društva Jugoslavije sa

međunarodnim učešćem, Niš, 2001; 73.

3. Gligorijević S, Milutinović S. Aktuelnosti u vezi sistematskih pregleda i ocene ishranjenosti

učenika. Aktuelna saznanja o medicinskoj nutritivnoj prevenciji i terapiji kod dece. KME (2)

Medicinski fakultet Niš, 2007.

4. Mercedes de Onis et al. Development of a WHO growth reference for school-aged children

and adolescents. Bullten of the World Health Organisation 2007;85:660-667

5. Lobstein T, Baur L, Uauy R for the IASO International Obesity Task Force. Obesity in

children and young people: a crisis in public health. Obesity Reviews, 2004, 5 (Suppl. 1):4–104.

6. Popkin BM. The shift in stages of the nutrition transition in the developing world differs from

past experiences. Public Health Nutrition 2002;5:205-214

7. Tsigilis N. Can secondary school students'selfreported measures of height and weight be

trusted? An effect size approach. European Journal of Public Health 2006; 16 (5):532-5.

8. Elgar FJ et al. Validity of self-reported height and weight and predictors of bias in adolescents.

Journal of Adolescent Health, 2005; 37:371–375.

29

9. Milutinović Suzana. Rast i razvoj dece Nišavskog Topličkog Okruga. (magistarska teza)

Medicinski fakultet Niš, 2006.

10. Gligorijević S. Prilog proceni ishranjenosti učenika osnovnih škola u Nišu. Specijalistički

rad, Medicinski fakultet Niš, 2000.

11. Živković Dragan. Komparativna analiza ishranjenosti školske dece u uslovima produžene

ekonomske krize. (magistarski rad) Medicinski fakultet Niš, 1994.

12. Mitrović R. Uticaj produženog školskog boravka na rast, razvoj i uhranjenost školske dece.

Doktorska disertacija, Medicinski fakultet Niš, 1981.

13. Nikolić M. Efekti različitih sadržaja izborno rekreativne aktivnosti na pokazatelje

morfološkog razvoja. Acta Medica Medianae 2005;44(2): 51-6

14. Bala, G. Zavisnost definisanja modela morfoloških dimenzija od manifestnih

antropometrijskih varijabli, Glasnik Antropološkog društva Jugoslavije. Vol. 35. 95-102. Novi

Sad: Antropološko društvo Srbije, 2000.

30