I stručno-naučni skup sa međunarodnim učešćem „AKTUELNOSTI U EDUKACIJI I REHABILITACIJI OSOBA SA

SMETNJAMA U RAZVOJU“

Šabac, 14-15. decembar 2012. godine

ZBORNIK REZIMEA

Novi Sad, 2012.

„AKTUELNOSTI U EDUKACIJI I REHABILITACIJI OSOBA SA SMETNJAMA U RAZVOJU“

Zbornik rezimea

Izdavač:Društvo defektologa Vojvodine

Za izdavača:Marinela Šćepanović

Urednici:Prof. dr Goran Nedović

Slobodan BankovićMr Sanja Trgovčević

Tehnički urednik:Biljana Krasić

Dizajn korica:Mr Boris Petrović

Štampa:BIG štampa

Tiraž: 200

ISBN 978-86-913605-3-5

I stručno-naučni skup sa međunarodnim učešćem „AKTUELNOSTI U EDUKACIJI I REHABILITACIJI OSOBA SA

SMETNJAMA U RAZVOJU“

Šabac, 14-15. decembar 2012. godine

Organizatori:Resursni centar za specijalnu edukaciju, Beograd

Regionalni centar za profesionalni razvoj zaposlenih u obrazovanju, ŠabacOŠ „Sveti Sava“, Šabac

Društvo defektologa Vojvodine, Novi Sad

Programski odbor:Prof. dr Goran Nedović, Univerzitet u Beogradu – Fakultet za

specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Beograd, Srbija, predsednikMr Nataša Stanojkovska-Trajkovska, Univerzitet „Sv. Kiril i Metodij“ -

Filozofski fakultet, Institut za defektologiju, Skoplje, MakedonijaMr Aleksandra Karovska-Ristovska, Univerzitet „Sv. Kiril i Metodij“ -

Filozofski fakultet, Institut za defektologiju, Skoplje, MakedonijaMr Olivera Rašić-Canevska, Univerzitet „Sv. Kiril i Metodij“ - Filozofski

fakultet, Institut za defektologiju, Skoplje, MakedonijaMr Sanja Trgovčević, Univerzitet u Beogradu – Fakultet političkih

nauka, Beograd, Srbija

Organizacioni odbor:Marinela Šćepanović, predsednik

Mirjana Đorđević, generalni sekretarMr Goran Stojićević

Snežana RadovanovićSlobodan Banković

Srećko PotićDragana Jocić

Milivoje PavlovićMinire Hani

Tatjana MiloševićSnežana StantićMilica VitorovićDaniela TamašVasilije Baloš

PROGRAM

7

Petak, 14.12.2012.

15:00-17:00 Registracija učesnika17:00-17:30 Otvaranje Skupa i pozdravna reč organizatora17:00-17:45 Prezentacija Zbornika

17:45-18:15Uvodna izlaganja

Radno predsedništvo: Goran Nedović, Goran Stojićević, Snežana Radovanović, Marinela Šćepanović

Goran Nedović, Srećko Potić, Maja Nedović

Savremeni pristupi i problemi u specijalnoj edukaciji i rehabilitaciji

Goran Stojićević Savremeni koncept profesionalnog razvoja zaposlenih u obrazovanju Aleksandra Urošević, Milka Kovačević, Snežana Radovanović

OŠ „Sveti Sava“, Šabac – istorijat, misija i vizija

18:15-19:00 Poster prezentacijeModerator: Goran Nedović

Nebojša Nikolić, Tanja Nikolić, Mirza Ramičević, Minela Kerla, Nevena Račić

Rana detekcija i prevencija dekoncentracije dece

Mirjana Japundža-Milisavljević, Aleksandra Đurić-Zdravković, Sanja Gagić

Forsirana rekognicija kod dece s lakom intelektualnom ometenošću

Aleksandra Grbović, Ksenija Stanimirov, Branka Jablan

Procena spremnosti dece sa problemima u vizuelnoj percepciji za polazak u školu

Svetlana Tanacković, Srđan Smiljanić, Milica Šović

Stilovi učenja učenika sa ometenošću u srednjoj školi

Vesna Đurek Šest šešira za razmišljanje kod učenika s intelektualnim teškoćama

Renata Škrbić, Špela Golubović, Nina Brkić

Uticaj socio-ekonomskih faktora na kvalitet života adolescenata sa oštećenjem sluha

Elisaveta Vržaleva Inkluzija u praksi. Studija slučaja - iskustva iz prakse

Marta Dedaj Individualni obrazovni plan -multidisciplinarni pristup

Branka Savović, Mira Jovanović,Biljana Banović

Jedan osvrt na stavove naših vaspitača prema inkluziji u vrtićima

Vesna Vasić, Biljana Koldan, Jasmina Štrbac

Aktuelnosti u edukaciji dece sa smetnjama u razvoju u specijalnoj školi

Biljana Koldan, Vesna Vasić, Jasmina Štrbac

Potencijal specijalnih škola kao resursnih centara

8

Đurđica Ivančić Pokazatelji kvalitete inkluzivne osnovne škole

Vladana Mulić, Dubravka Janić

Stanovanje uz podršku za osobe sa intelektualnom ometenošću

Vesna Lazić Prezentacija projekta „Moj Pinokio u inkluzivnom vrtiću“

Mira Jovanović Edukacija personalnih asistenata i pružanje usluga osobama sa smetnjama u razvoju

Snežana Jovanova-Mitkovska

Inkluzivna praksa predškolskog vaspitača

Slavica Marković, Dragana Pašćan

Servis za podršku asistivnim tehnologijama u inkluzivnom procesu

Jovan Marković, Milica Božić

Radni centar

Srećko Potić, Milena Milićević, Marinela Šćepanović

Barijere i teškoće pri zapošljavanju osoba sa invaliditetom

Miloš Đorđević, Nebojša Macanović, Jelena Radosavljević, Goran Stojićević, Dragana Đurić

Osvrt na stavove poslodavaca prema zapošljavanju osoba sa invaliditetom

Marinela Šćepanović, Sanela Slavković

Servisni/resursni centri – izazovi, prednosti i problemi

Sanja Geratović, Vesna Radovanović, Jelena Sovrlić

Radionice primenjenog pozorišta za gluve i nagluve učenike srednjoškolskog uzrasta

Marina Radić-Šestić, Biljana Milanović-Dobrota

Uticaj komunikacije osoba sa intelektualnom ometenošću na socijalne interakcije u radnoj sredini

Biljana Milanović-Dobrota, Marina Radić-Šestić

Samoefikasnost na praktičnoj nastavi kod učenika sa lakom intelektualnom ometenošću

Vladimir Mentus Regresivni model finansiranja pomoći osoba sa invaliditetom u Srbiji

Marija Trajkov, Dragana Kljajić, Sanela Pacić

Podrška porodicama dece obolele od cistične fibroze

Jelena Vrcelj, Dolores Stegić-Coglievina

Primjena senzorne integracije kod učenika sa sniženim intelektualnim funkcioniranjem

Vladimir Ilievski Vaninsticuionalna zaštita dece sa mentalnim smetnjama u razvoju u Republici Makedoniji

9

Bojana Mastilo, Ivana Zečević, Andrijana Pavlović

Socijalna kompetencija osoba sa invaliditetom

Sandra Ilanković Rani psihomotorni razvoj deteta nakon porođaja forceps tehnikom

Danijela Krstić, Iva Šarac, Suzana Miković

Igra u nastavi za decu ometenu u intelektualnom razvoju

Iva Šarac, Danijela Krstić, Suzana Miković

Art terapija kao vid tretmana dece sa smetnjama u razvoju

Milena Milićević, Srećko Potić, Sanja Dutina, Sanela Pacić

Psihološke teškoće osoba sa cerebralnom paralizom u odraslom dobu

Danka Krstić, Milena Milićević

Faktori odabira igara i igračaka za decu sa višestrukom ometenošću

Slavica Dimitrijević, Ljubica Aničić

Usmeravanje osećanja ljutnje i besa dece sa cerebralnom paralizom kroz nastavu fizičkog vaspitanja

Sanja Gagić, Mirjana Japundža-Milisavljević

Struktura porodice, akademska i kreativna postignuća dece s lakom intelektualnom ometenošću

Aleksandra Maksimović Savremena tehnologija kao podrška u obrazovanju učenika sa dodatnim obrazovnim potrebama

19:00-20:00 Koktel dobrodošlice

Sesija 1Sala: Biblioteka

Moderator: Srećko Potić09:00-09:10 Saša Delić Uticaj karakteristika zaposlenika

ustanova za osobe sa intelektualnom ometenošću na pojavu sindroma profesionalnog sagorevanja

09:10-09:20 Aleksandra Jovanović-Magyar

Ispitivanje stepena sindroma sagorevanja kod vaspitača

09:20-09:30 Aneta Martinovska, Nataša Stanojkovska-Trajkovska, Risto Petrov

Nivo empatičnosti i altruizma studenata specijalne edukacije i rehabilitacije iz Skoplja

09:30-09:40 Dejan Kozić, Irena Vanić, Bojana Mišković, Dušan Janjanin

Model organizacije civilnog društva kao pružaoca podrške u lokalnoj zajednici

09:40-09:50 Snežana Senji, Smilja Komluški

Tolerancija i prosocijalnost-imperativ udruženja „Naša kuća“

09:50-10:00 Otilia Velišek-Braško, Nino Manojlović

Sportske aktivnosti dece i omladine sa smetnjama u razvoju

10

10:00-10:10 Goran Petković Deinstitucionalizacija doma Kulina10:10-10:20 Jasna Nikolić Mala domska zajednica10:20-10:30 Slaviša Sorak Projekat „Porodica i za mene“10:30-10:40 Goran Rojević, Milena

BeočaninDeinstitucionalizacija u praksi

10:40-10:50 Sanja Selimović, Amila Mujezinović, Stanko Blatnik

Eswimming i iLearn projekti za podršku osoba sa invaliditetom iz programa celoživotnog učenja

10:50-11:00 Svetlana Glavinić Predah nega za decu sa smetnjama u razvoju

11:00-11:10 Nenad Glumbić, Mirjana Đorđević, Bojana-Konsuelo Talijan

Osobe sa intelektualnom ometenošću u ulozi seksualnih prestupnika

11:10-11:20 Nikola Petković, Marina Višnjić, Ana Čavić

Zaštita dece od seksualnog zlostavljanja na Internetu

11:20-11:30 Sonja Banjac, Sonja Milojević

Emocionalna inteligencija maloletnih prestupnika

11:30-11:50 Pauza za osveženje

11:50-12:00 Sonja Milojević, Sonja Banjac

Psihološke intervencije u prevenciji i tretmanu maloletničkog prestupništva

12:00-12:10 Mila Beljanski, Otilia Velišek-Braško

Grupni rad sa mladima koji imaju izrečenu vaspitnu meru pojačan nadzor organa starateljstva – vizura mladih

12:10-12:20 Diskusija

Radionica

12:20-13:00 Nebojša Nikolić, Mirza Ramičević

Unapređenje profesionalne samosvesti

13:00-14:00 Pauza za ručak

11

Subota, 15.12.2012.

08:00-09:00 Registracija učesnikaSesija 2

Sala: Kongresna salaModerator: Goran Nedović

09:00-09:10 Ivanka PejićZnačaj i organizacija sustava rane intervencije za djecu s poremećajem iz autističnog spektra - primjer dobre prakse

09:10-09:20 Mirjana Stakić Govorne vežbe i rana detekcija govornih grešaka i govornih poremećaja

09:20-09:30Jelena Tapušković, Mira Stevanović Primena procene u specijalnoj edukaciji i rehabilitaciji

09:30-09:40 Slavka Nikolić, Mirjana Savić, Jelena PetrovićRazvoj reči na ranom uzrastu dece sa oštećenim sluhom

09:40-09:50 Radmila Zeba Djeca s govornim poremećajima i njihov status u društvu

09:50-10:00 Stefanija Pešić, Snežana Nikolić, Snežana IlićLateralizovanost kao kulturološko nasleđe

10:00-10:10 Stefanija Pešić, Snežana Nikolić, Snežana IlićUtvrđivanje determinanti od značaja za pisanje dece predškolskog uzrasta

10:10-10:20 Anita Kovačić, Marina Milivojević, Fadilj EminovićFizička oštećenja kod osoba sa motoričkim poremećajima

10:20-10:30Ivana Sretenović, Gorana Šarac-Marić, Snježana Kojić, Dijana Vila

Procena motoričkog razvoja kod dece sa smetnjama u razvoju

10:30-10:40 Dušica Jokić, Radmila Nikić, Fadilj EminovićEfekti učenja na grafičkim crtežima kod dece sa cerebralnom paralizom

10:40-10:50 Gorana Šarac-Marić, Ivana Sretenović, Dijana Vila

Procena brzine izvođenja pokreta kod dece sa različitim stepenom intelektualne ometenosti

10:50-11:00 Daniela Tamaš Mogućnosti prognoze ishoda autističnog poremećaja

11:00-11:10

Miodrag Stošljević, Milosav Adamović, Vojislav Todorović

Dermatoglifske karakteristike digito-palmarnog kompleksa kod Retovog sindroma

11:10-11:20Jasna Daragan-Saveljić, Jasmina Milašinović, Miloš Saveljić

Novi pristupi u detekciji problema i poremećaja u ponašanju kod dece

12

11:20-11:30 Ivana VučkovićSistematski skrining emocionalnih i bihejvioralnih poremećaja kod dece u osnovnoj školi: specijalnopedagoški model procene i intervencije

11:30-11:50 Pauza za osveženje

11:50-12:00Jasmina Milašinović, Jasna Daragan-Saveljić, Dragoljub Jovanović, Miloš Saveljić

Mogućnosti rane procene i kratke intervencije u bolestima zavisnosti kod mladih

12:00-12:10 Ana Nikolić Interpersonalni odnosi dece sa intelektualnom ometenošću

12:10-12:20 Miroslava Kojić, Zagorka MarkovLikovna kreativnost dece iz hraniteljskih porodica

12:20-12:30 Monika Mićević-TabakovTipovi grešaka u usvajanju drugog jezika u uslovima sredinskog bilingvizma

12:30-13:00 Diskusija

13:00-14:00 Pauza za ručak

Sesija 3Sala: Učionica

Moderator: Slobodan Banković

09:00-09:10 Smiljana Kojić-Grandić Pluralizam diskursa inkluzivnog procesa

09:10-09:20 Miroslav Kuka, Jasmina Madžgalj, Ildiko Đokić

Kompatibilnost novih obrazovnih strukturiranja sa inkluzivnim obrazovanjem i vaspitanjem

09:20-09:30 Sanijela Brusin, Olgica Bradaš

Dete sa smetnjama u razvoju u inkluzivnom vrtiću – primer dobre prakse

09:30-09:40

Draginja Zupanc, Tamara Bukelić, Brankica Gligorin, Ljiljana Bajić, Valerija Prokić, Svetlana Tatić, Snežana Ristivojević, Jelena Mićić, Dragana Stojanović, Marija Horvatin-Rakić

Inkluzivna praksa - uloga defektologa-vaspitača

09:40-09:50 Velimir Kozarev Podsticanje likovne kreativnosti u radu sa decom sa smetnjama u razvoju

09:50-10:00 Dragana Stojanović, Marija Horvatin-RakićStrategija razvoja inkluzivne prakse u predškolskoj ustanovi

10:00-10:10 Mirjana Simić, Natalija Jocić Inkluzija u osnovnoj školi

10:10-10:20 Ljubica Pavlović Kompetencije nastavnika za inkluzivno obrazovanje

13

10:20-10:30 Zlatko BukvićInkluzija učenika s teškoćama u osnovnoj školi: percepcija i spremnost učitelja

10:30-10:40 Raisa Cvetković Model obrazovanja na daljinu u inkluzivnoj nastavi

10:40-10:50 Tanja StankovaStavovi i mišljenja nastavnika i roditelja o trenutnoj inkuziji učenika sa posebnim obrazovnim potrebama u redovnim školama u Skoplju

10:50-11:00Svetlana Kalabić, Sanja Kalaba Mišljenje studenata o inkluzivnom obrazovanju

11:00-11:10Gordana Pavlović, Branislava Oljača

Vaspitanje i obrazovanje dece sa smetnjama u razvoju. Studije slučaja - iskustva iz prakse

11:10-11:20Stanko Blatnik, Sanja Selimović, Amila Mujezinović

Procjena kvalitete odgojno-obrazovnog sistema učenika sa posebnim potrebama

11:20-11:30Svetlana Mioković-Tomeska, Gordana Todoroska-Zdravkova

Inkluzija deteta sa Down sindromom

11:30-11:50 Pauza za osveženje

11:50-12:00 Zagorka Markov, Miroslava KojićIndividualni obrazovni plan i njegova primena u praksi

12:00-12:10Violeta Petković

Stavovi i mišljenja učenika o primeni individualnih obrazovnih planova za decu sa posebnim potrebama u obrazovanju i vaspitanju

12:10-12:20 Mirjana Jeftović, Živorad Milenović

Primena modela interaktivne tandemske inkluzivne nastave u nastavi Svet oko nas u mlađim razredima osnovne škole

12:20-12:30 Živorad Milenović, Mirjana Jeftović

Primena modela grupnog rada u obrnutom dizajnu u nastavi Svet oko nas u mlađim razredima osnovne škole

12:30-12:40 Tatjana Grumić, Milena Karović-BanjacPrimena magične računaljke u nastavi i defektološkom tretmanu

12:40-12:50 Svetlana Karić Promocija zdravlja u predškolskoj ustanovi

12:50-13:00 Aleksandra CrnomarkovićRad sa detetom sa cerebralnom paralizom u školskom okruženju – studija slučaja

14

13:00-14:00 Pauza za ručak

14:00-14:10 Zorana Radovanović Stavovi učenika i roditelja o kvalitetu nastave u srednjoj školi

14:10-14:20 Mira Stevanović, Jelena Tapušković

Asistivna tehnologija - nastava, komunikacija, vežbanje

14:20-14:30 Vojislav Todorović, Milosav Adamović, Miodrag Stošljević

Asistivne tehnologije u radu sa višestruko ometenom decom

14:30-14:40 Radmila Stojkovska-Aleksova

„Otvorete gi prozorcite“ - uloga servisne službe u procesu inkluzivnog obrazovanja

14:50-15:00 Magdalena Dimkova-Velevska

Asistivna tehnologija - instrument za najbolje obrazovne mogućnosti

15:00-15:10 Ana Đorđević, Dragana Mitrović, Neda Bruzulović, Aleksandra Vuković

Asistivna tehnologija u funkciji edukacije i rehabilitacije dece i odraslih sa smetnjama u razvoju

15:10-15:20 Nedeljka Ložajić Bibliotečke usluge korisnicima oštećenog vida u Narodnoj biblioteci Srbije

15:20-15:30 Bogoljub Radovanović Porodica deteta sa smetnjama u mentalnom razvoju. Stavovi i emocionalne reakcije prema ometenoj deci

15:30-15:40 Nebojša Nikolić, Mirza Ramičević, Tanja Nikolić, Minela Kerla

Mentalitet kao faktor prijemčivosti za saradnju roditelja dece sa teškoćama u razvoju

15:40-15:50 Renata Kos, Gordana Labaš, Natalija Luić, Blaženka Maltar, Ines Žukina

Projekat „Zajedno možemo više“

15:50-16:20 Diskusija

16:20-16:30 Pauza za osveženje

Sesija 4Sala: Učionica

Moderator: Slobodan Banković16:30-16:40 Mirjana Jovanović, Jasna

Jančić, Svetlana Slavnić, Vedrana Milić-Rašić

Kvalitet života osoba sa invaliditetom i ljudska prava

16:40-16:50 Goran Nedović, Sanja Trgovčević, Lidija Medenica

Povrede kao uzrok umanjenog kvaliteta života starih osoba

15

16:50-17:00 Marija Cakić, Vladimir Trajkovski

Svakodnevni život mladih sa invaliditetom u Republici Makedoniji

17:00-17:10 Sanja Trgovčević, Goran Nedović, Vojin Vidanović

Socijalne interakcije i društvena uključenost starih osoba sa invaliditetom

17:10-17:20 Edina Šarić, Senad Mehmedinović, Lejla Matović, Sanja Selimović, Stanko Blatnik

Funkcionalne i psihosocijalne karakteristike osoba treće životne dobi

17:20-17:30 Lidija Penko Sva djeca odrastu pa i ona s autizmom17:30-17:40 Jelena Petrović, Mirjana

Savić, Slavka NikolićProfesionalana rehabilitacija osoba sa invaliditetom

17:40-17:50 Emilija Spasojević, Jelica Petrović, Emin Golubović

Uloga stručnih radnika u preduzećima za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom

17:50-18:30 DiskusijaSesija 5

Sala: Kongresna salaModerator: Mirjana Đorđević

14:00-14:10 Aida Rizvanović, Dženan Skelić

Primjena modela za planiranje brige Davida Brandona kod djece sa smetnjama u razvoju

14:10-14:20 Neda Milošević, Dragan Čauševac, Mirna Zelić

Postupci u korekciji poremećaja i smetnji govora primenom Safa sistema

14:20-14:30 Mila Veselinović, Renata Škrbić, Gordana Mumović, Vesela Milankov

Rehabilitacija glasa i govora posle totalne laringektomije primenom vokalne proteze

14:30-14:40 Milica Mandić, Valentina Miković

Augmentativna i alternativna komunikacija

14:40-14:50 Sanja Batić, Valentina Baić, Daniela Vrhovac

Razlike u prepoznavanju značenja facijalnih ekspresija od strane čujućih i slušno oštećenih osoba

14:50-15:00 Amra Imamović Uloga kreativnih radionica u socijalizaciji djece s teškoćama u razrednim okruženjima

15:00-15:10 Ivana Stajković, Slađana Petrović

Uloga NVO u razvijanju socioterapijskog modela u radu sa osobama sa smetnjama

15:10-15:20 Naira Jusufović, Izet Pehlić, Anela Hasanagić

Muzika u radu sa djecom sa mentalnom razvojnom teškoćom

15:20-15:30 Barbara Kopačin Terapija muzikom i uključenje gluhe i nagluhe djece u redovnu osnovnu školu

15:30-15:40 Marina Krstić Značaj multisenzorne stimulacije u procesu rehabilitacije kod osoba sa smetnjama u razvoju

16

15:40-15:50 Dragana Kovačević , Svetlana Popović, Vera Tošić, Mirjana Pavlović, Dragana Popović

Polisenzorna stimulacija u radu sa decom predškolskog uzrasta sa višestrukim smetnjama

15:50-16:00 Marija Cvijetić Komplementarni oblici tretmana kod osoba sa autizmom

16:00-16:10 Danijela Đukić, Tatjana Cakić

Terapija senzorne integracije kao sastavni deo uspešnog tretmana dece sa autizmom

16:10-16:30 Pauza za osveženje

16:30-16:40 Sandra Skendžić, Danijela Đukić

Igra kao sastavni deo uspešnog tretmana dece sa autizmom

16:40-16:50 Biljana Vujasin Integralna metoda u radu sa roditeljima dece sa smetnjama u razvoju

16:50-17:00 Marija Zulić Joga za osobe sa invaliditetom

17:00-17:10 Alenka Fidler, Branko Ravnak Koristi terapeutskog ronjenja kod osoba sa smetnjama u razvoju

17:10-17:20 Daniela Tamaš Dnevni boravak za osobe sa autizmom u okviru ŠOSO „Milan Petrović“ u Novom Sadu: put ka socijalnoj inkluziji

17:20-17:30 Milijana Stojanović, Marina Vidojević, Tatijana Gavrilović

Saradnja ustanova za dnevno zbrinjavanje sa porodicom osoba sa smetnjama u razvoju

17:30-17:40 Mirjana Đorđević, Nenad Glumbić, Bojana-Konsuelo Talijan

Specijalizovano hraniteljstvo kao alternativni oblik smeštaja osoba sa intelektualnom ometenošču

17:40-17:50 Andrijana Blaževska, Nataša Stanojkovska-Trajkovska, Risto Petrov

Stanovanje uz podršku u Republici Makedoniji kroz primer stambenih jedinica u Negotinu

17:50-18:20 Diskusija

18:30-19:00 Završna diskusija, donošenje zaključaka i zatvaranje Skupa

17

Savremeni pristupi i problemi u specijalnoj edukaciji i rehabi-litaciji razmatrani su sa teorijskg i praktičnog aspekta: teorijski deo problema zasnovan je na rezultatima osnovnih i primenjenih istraživanja, a praktični na „spoljnim’’ i „unutrašnjim’’ faktorima koji opterećuju praksu specijalne edukacije i rehabilitacije.

Osnovna istraživanja u specijalnoj edukaciji i rehabilitaciji usmerena su na proučavanje bio-psiho-socijalnog potencijala i nje-gove dispozicije za edukaciju ili rehabilitaciju, dok su primenjena istraživanja orjentisana ka eksperimentalnim modelima u kojima se razmatraju oblici, metode, tehnike i uslovi u kojima se deca i omladina ometena u razvoju mogu obrazovati ili rehabilitovati.

Biopsihosocijalna orijentacija je suštinsko obeležje teorije i prakse specijalne edukacije i rehabilitacije. Razvojem nauke, doš-lo je do značajnog korigovanja metodološkog pristupa i do prome-ne klasičnog i tradicionalnog gledanja na edukaciju i rehabilitaci-ju dece i omladine ometene u razvoju. Međutim, osnovni problem je, što se naučna i istraživačka otkrića nedovoljno i sporo imple-mentiraju u praksu specijalne edukacije i rehabilitacije.

Ključne reči: deca ometena u razvoju, specijalna edukacija i rehabilitacija

SAVREMENI PRISTUPI I PROBLEMI U SPECIJALNOJ EDUKACIJI I REHABILITACIJI

Goran Nedović1, Srećko Potić2, Maja Nedović31Univerzitet u Beogradu - Fakultet za specijalnu

edukaciji i rehabilitaciju, Beograd, Srbija2Visoka medicinska škola strukovnih studija

„Milutin Milanković“, Beograd, Srbija3OŠ „Anton Skala“, Beograd, Srbija

18

Goran StojićevićRegionalni centar za profesionalni razvoj

zaposlenih u obrazovanju, Šabac, Srbija

SAVREMENI KONCEPT PROFESIONALNOG RAZVOJA ZAPOSLENIH U OBRAZOVANJU

U ovom radu biće prikazan savremeni institucionalni koncept profesionalnog razvoja zaposlenih u obrazovanju i njihovog struč-nog usavršavanja, na primeru Regionalnog centra za profesional-ni razvoj zaposlenih u obrazovanju u Šapcu.

Delatnost Centra je višestruka i obuhvata: izdavanje knjiga, brošura, muzičkih knjiga i drugih publikacija; izdavanje časopi-sa i drugih periodičnih izdanja; izdavanje zvučnih zapisa; obrada podataka; izgradnja baze podataka; aktivnosti u vezi sa kompju-terima; konsalting i menadžment poslovi; uređivanje aktivnosti i društvenih delatnosti - upravljanje programima čiji je cilj unapre-đenje obrazovanja.

Centar obavlja sledeće stručne poslove: utvrđuje potrebe za stručnim usavršavanjem u regionu; vrši izbor odobrenih progra-ma stručnog usavršavanja i daje prednost onim programima za koje proceni da na najcelishodniji način obezbeđuju postizanje opštih standarda postignuća; usavršavanje programa za obuku za nastavnike i druge zaposlene u obrazovanju, u saradnji sa Škol-skom upravom; organizuje seminare, obuke i druge aktivnosti prosvetnih radnika; vrednuje kvalitet programa stručnih usavr-šavanja; obezbeđuje objekte za obuku; osniva i rukovodi funkcio-nisanjem centra za resurse za zaposlene u obrazovanju; formira i održava bazu podataka o polaznicima i programima koji su reali-zovani u centru; pruža usluge u obrazovanju.

Ključne reči: profesionalni razvoj, stručno usavršavanje, obrazovanje

19

OŠ „SVETI SAVA“, ŠABAC – ISTORIJAT, MISIJA I VIZIJA

Aleksandra Urošević, Milka Kovačević, Snežana RadovanovićOŠ „Sveti Sava“, Šabac

U ovom radu prikazan je istorijat osnovne škole „Sveti Sava“ iz Šapca, njena misija, značaj i uloga koju ima u obrazovnom siste-mu i društvenom životu regiona.

Predstavljeni su i organizacioni i infrastrukturni kapaciteti ko-jima škola raspolaže, oblici vaspitno-obrazovnog rada kao i druge aktivnosti u čijoj realizaciji učestvuje škola. Pored toga, u radu je istaknuto mesto i uloga škole u implementaciji inkluzivnomg obrazovanja i razmotrene mogućnosti stvaranja koncepta škole kao resursnog centra.

Na kraju, autori iznose viziju škole i njeno mesto u vremenu koje je pred nama.

Ključne reči: škola, inkluzivno obrazovanje, resursni centa

20

ZNAČAJ I ORGANIZACIJA SUSTAVA RANE INTERVENCIJE ZA DJECU S POREMEĆAJEM IZ AUTISTIČNOG SPEKTRA - PRIMJER DOBRE PRAKSE

Ivanka PejićCentar za autizam - Zagreb, Podružnica

Rijeka, Rijeka, Hrvatska

Cilj trogodišnjeg programa je omogućavanje roditeljima lako dostupan tim stručnjaka edukacijskog profila radi utvrđivanja djetetovih sposobnosti, izradu individualnog odgojno-obrazov-nog plana rada, te pravovremene i primjerene edukacijske postup-ke, govorno-jezičnu terapiju, likovne radionice za braću i sestre i vršnjačke grupe malih korisnika.

Članovima obitelji pruža se individualna i grupna psihološka podrška i pružanje neophodnih informacija o autizmu i o inter-vencijskim metodama. Istovremeno, roditelji se informiraju o pravima iz područja socijalne i zdravstvene skrbi. Obitelji se omo-gućuje sustavni rad i praćenje djeteta tijekom trajanja programa.

Informiranje, suradnja i pružanje pomoći i podrške stručnih suradnika programa djelatnicima predškolskih ustanova u koje je dijete već uključeno (uz program rane intervencije) u redovnom programu ili će biti s navršene četiri godine starosti, neophodne su i važne kao dio tranzicijskog programa prelaska ne samo djete-ta već i cijele obitelji u predškolski sustav.

Na taj način smatramo mogućim podizanje kvalitete skrbi za obitelji s malom djecom u krajnjem cilju organizacije sustava rane intervencije unutar navedenih ustanova u lokalnoj zajednici.

Ključne riječi: prikaz dobre prakse - suradnja Centra za autizam, dječjeg vrtića, Centra socijalne skrbi i udruge roditelja, programi rane intervencije za djecu s poremećajem iz autističnog spektra, Rijeka, Primorsko-goranska županija, Hrvatska

21

Različite teškoće u učenju mogu da variraju po svom intenzi-tetu, tipu i osetljivosti na testovne materijale. Često, deca imaju više teškoća odjednom pa se može reći da svako dete predstavlja izazov u smislu procene.

Da bi se mogao uspešno planirati rad sa decom sa teškoćama u razvoju, neophodno je prikupiti što više informacija. Podaci koje dobijamo od roditelja, drugih stručnjaka i lekara jednako su drago-ceni kao i individualizovani izbor naših metoda i tehnika procene.

Naš cilj nije da utvrdimo dijagnozu već da, koristeći testovni materijal, otkrijemo način na koji dete rešava probleme, što je če-sto važnije od toga da li ih uspešno rešava. Tako dobijamo uvid u strategiju na koju se dete oslanja u interakciji sa svetom. Na nama je da dobijene rezultate usmerimo ka onim oblicima vežbi i tre-tmana uzimajući u obzir dečije snage, slabosti i interesovanja.

Interpretacijom ovako dobijenih rezultata otvara se moguć-nost da drugima olakšamo komunikaciju sa detetom, motivišemo ga za rad i pojasnimo specifične teškoće sa kojima se dete sreće ali i snage na koje treba da se oslonimo da bi došli do cilja.

Procena je, uz druge izvore informacija, sredstvo za izradu pla-na edukacije i rehabilitacije za svako dete ponaosob. Ona ne sme ostati zbir skorova na papiru ili dijagnoza, već biti putokaz za ci-ljane vežbe koje će pomoći daljem razvoju deteta.

Ključne reči: procena, individualizovani pristup, ciljane vežbe

PRIMENA PROCENE U SPECIJALNOJ EDUKACIJI I REHABILITACIJI

Jelena Tapušković, Mira StevanovićOŠ „Novi Beograd“, Beograd, Srbija

22

PROCENA SPREMNOSTI DECE SA PROBLEMIMA U VIZUELNOJ PERCEPCIJI ZA POLAZAK U ŠKOLU

Aleksandra Grbović, Ksenija Stanimirov, Branka Jablan

Univerzitet u Beogradu - Fakultet za specijalnu edukaciji i rehabilitaciju, Beograd, Srbija

Spremnost deteta za polazak u školu predstavlja dostizanje određenog nivoa zrelosti struktura neophodnih za uspešno sa-vladavanje čitanja i pisanja. Spremnost ili gotovost za polazak u školu pretpostavlja intelektualnu, fizičku, emocionalnu, socijalnu zrelosti i samostalnost, u obimu koji je neophodan za uspešan početak školovanja.

Kod dece sa ometenošću, nedostatak prilika za sticanje isku-stava i manji obim perceptivnih iskustava usporavaju dostizanje zrelosti za polazak u školu. Jedan od faktora koji značajno ometa dostizanje zrelosti za polazak u školu je postojanje problema u vi-zuelnoj percepciji. Osim slepe i slabovide dece, kod oko 20% dece sa intelektualnom ometenošću, 40% dece sa motornim problemi-ma i 15% dece sa oštećenjem sluha uočavaju se problemi u vizuelnoj percepciji. Teškoće u vizuelnoj percepciji imaju i deca sa različitim sindromima i hroničnim oboljenjima. Dakle, među decom sa ra-zličitim vrstama ometenosti rasprostranjeni su problemi vizuelne percepcije i obrnuto: oko 60% dece sa oštećenjem vida ima neki dodatni oblik ometenosti. Preporuke su da procenu spremnosti za polazak u školu dece sa problemima u vizuelnoj percepciji treba vr-šiti u području komunikacije, orijentacije i kretanja, svakodnevnih aktivnosti i uspešnosti izvršavanja zadataka rada na blizinu.

Cilj ovog rada je da opiše deo procedure za procenu spremno-sti dece sa problemima u vizuelnoj percepciji za polazak u školu. U radu će biti prikazan Protokol za procenu obrazovnih potreba dece sa problemima u vizuelnoj precepciji (Learning Media Asse-ssment – LMA, autora Koenig & Holbrook, 1995) kojim se proce-njuje kvalitet izvršavanja zadataka rada na blizinu i mogućnost sticanja znanja na različitim obrazovnim medijima radi sticanja funkcionalne pismenosti.

Ključne reči: spremnost za polazak u školu, deca sa problemima vizuelne percepcije, procena obrazovnih potreba, funkcionalno opismenjavanje

23

GOVORNE VEŽBE I RANA DETEKCIJA GOVORNIH GREŠAKA I GOVORNIH POREMEĆAJA

Mirjana StakićVisoka škola za vaspitače strukovnih studija

Gnjilane – Bujanovac, Bujanovac, Srbija

U radu se bavimo ispitivanjem uloge i značaja govornih vežbi u ranoj detekciji govornih grešaka i govornih poremećaja i kroz kre-ativne primere različitih tipova govornih vežbi pokazujemo kako je moguće u nastavnoj praksi izvršiti blagovremeno otkrivanje govornih grešaka i govornih poremećaja.

Većina govornih grešaka i govornih poremećaja pojavljuje se u ranom detinjstvu i mogu se otkloniti ako su na vreme detektova-ni. Vaspitač ima ogromnu ulogu u otkrivanju govornih grešaka i poremećaja, pa je neophodno da je stručno edukovan da razlikuje govorne greške razvojne prirode, koje traju određeno vreme i lako se uočavaju, od pravih grešaka, koje je potrebno ispravljati planski osmišljenim radom putem govornih vežbi, kako ne bi prerasle u govorne poremećaje i mane.

Govorne vežbe imaju veliku ulogu u radu na razvoju govora dece, ali pored toga one omogućavaju i ranu detekciju govornih grešaka i govornih poremećaja. Različite vrste govornih vežbi, tipa vežbi slušanja i diskriminacije, kao i vežbi za arktikulaciju glasova omogućavaju vaspitaču da blagovremeno otkrije govorne greške kod dece i stručnim radom usmerenim ka njihovom otkla-njanju spreči da one prerastu u govorne poremećaje.

Ključne reči: govorne vežbe, govorne greške, govorni poremećaji, vežbe slušanja, vežbe diskriminacije, vežbe za artikulaciju glasova

24

RAZVOJ REČI NA RANOM UZRASTU DECE SA OŠTEĆENIM SLUHOM

Slavka Nikolić1, Mirjana Savić2, Jelena Petrović31OŠ „Radivoj Popović“, Zemun, Srbija

2Opšta bolnica Šabac, Šabac, Srbija3Dom zdravlja Šabac - Razvojno savetovalište, Šabac, Srbija

U ranom periodu upotrebe reči, dete sa oštećenim sluhom koristi reči za koje ne zna značenje. Značenje reči čine jedinice/crte, komponente i seman-tički markeri. Opšte semantičke crte usvajaju se ranije od posebnih semantič-kih crta. Upotreba većeg broja reči označava period pojave upotrebe reči pro-širenog značenja. Upotreba reči proširenog značenja kod dece se javlja indivi-dualno, u periodu od 13-30 meseca života i traje oko 8 meseci. Kraj upotrebe ranih oblika reči proširenog značenja često prati nagli porast rečnika deteta.

Reči se grupišu po značenju. Leksičko jezgro reči iz sebe izvodi reči srodne po značenju stvarajući leksički skup. Širi leksički skupovi čine semantička polja. Leksičko jezgro okuplja i proizvodi srodne reči po značenju, obrazujući leksički skup. Širi leksički skupovi čine semantička polja. Semantičko polje čine lekseme i leksički proizvodi. U gramatičkom smislu, reči pripadaju istim i različitim gramatičkim vrstama.

Reč se vezuje za značenje pojma koje se obogaćuje sa uzrastom deteta. Reč/pojam se postepeno razvija. Od početka formiranja pojma, pojam/reč je no-silac predstava o grupi predmeta. Značenje pojma kao reči sadrži veliki broj komponenti. Dete u početku koristi jednu ili dve komponente sadržaja reči. Kasnije, reči dobijaju specifično značenje.

Značenje reči ima horizontalnu i vertikalnu dimenziju. Horizontalna dimenzija reči uključuje veći broj komponenti vezanih za

pojam. Horizontalno širenje pojma teče preko upoznavanja reči za pojam i na kraju se proširuje na njegove delove.

Vertikalna dimenzija reči proizvodi raslojavanje od najkonkretnijeg do najapstraktnijeg nivoa značenja. Vertikalno širenje pojma ide u apstraktnu dubinu značenja.

Sadržaj dečijeg leksikona zavisi od leksičkih i semantičkih vežbi na koje se na-dograđuju stilske vežbe i vežbe sintakse, koje sve skupa čine funkcionalnu celinu.

Semantika proučava značenje reči i rečenica u jeziku. Polisemantika –po-lisemija, jedna reč objašnjava više pojmova. Antonimija objašnjava suprotno značenje. Hiponimija objašnjava pripadanje istoj grupi pojmova. Sinonimija označava „isto“ značenje. Metonimija označava odnos „prenešenog’’ značenja.

Ključne reči: polisemija, antonimija, hiponimija, sinonimija, metonimija

25

DJECA S GOVORNIM POREMEĆAJIMA I NJIHOV STATUS U DRUŠTVU

Radmila ZebaDječji vrtić „Radost“, Zagreb, Hrvatska

U redovnim dječjim vrtićima primjetan je značajan broj djece s govornim poremećajima vrlo širokog dijapazona, vrstom, stup-njem i etiološki, a smještajući ih, formalno-pravno, u kategoriju djece s posebnim potrebama, u odgojno-obrazovni sistem unosi više nemira i nedoumica, nego reda i sustavnog rješavanja razvoj-ne govorno-jezične patologije. U odnosu na darovitu, i posebice djecu s teškoćama u razvoju, gdje je uzročno-posljedična paradi-gma jasna i predvidljiva, nameću se određena pitanja i problemi, i to: koje posebne potrebe imaju djeca logopati bez pridruženih smetnji s bio-psiho-socijalnog aspekta, gdje je kronološka granica između djeteta i odraslog i gdje njegov govorni poremećaj pre-vazilazi kategoriju razvojnosti, koja je terminološko-kategorijalna formulacija adekvatna, za odraslu osobu s evidentnim govornim poremećajem? I naposlijetku, pitanje etičke prirode, može li se o odrasloj osobi, s govornim poremećajem koja primjereno pri-hvaća i odgovara na društvene norme i konvencije, a s aspekta obrazovanja, odabira profesije i cjeloživotnog profesionalnog an-gažmana, uspješno doprinosi svom i društvenom rastu i razvoju, govoriti, kao o osobi s posebnim potrebama?

Ključne riječi: društvo, govorni poremećaji, dijete, posebne potrebe, status

26

LATERALIZOVANOST KAO KULTUROLOŠKO NASLEĐE

Stefanija Pešić1, Snežana Nikolić2, Snežana Ilić2

1Društvo defektologa Srbije, Beograd, Srbija2Univerzitet u Beogradu – Fakultet za specijalnu

edukaciju i rehabilitaciju, Beograd, Srbija

Stručna i naučna javnost decenijama unazad intrigirana je kontroverzama o lateralizovanosti i, shodno tome, realizovana su brojna istraživanja koja su u svom fokusu imala ovu proble-matiku. Međutim, i pored velikog broja studija indukovanih sa različitih stanovišta, ovaj problem je ostao mistifikovan i do kraja nerazjašnjen.

Iako aspekte lateralizovanosti možemo posmatrati pojedinač-no (neurološki, psihološki, antropološki, edukativni i dr.) za pot-puno razumevanje ovog problema neophodno je sagledati latera-lizovanost kao celinu.

U ovom radu teorijski je obrađen jedan od pristupa u određe-nju i proceni lateralizovanosti, zasnovan na uticaju kulturološkog nasleđa.

Možemo zaključiti, na osnovu pregleda literature, da se do-minantna lateralizovanost ne treba smatrati hereditarnom odli-kom, s obzirom na to da će za određenu radnju individua pokazati prednost u upotrebi jedne strane u odnosu na drugu shodno slo-ženosti radnje, odnosno neophodnom stepenu spretnosti za iz-vršavanje te radnje. Bilo da su preference podstaknute veštinom ili su pokazane zbog veštine, lateralizovanost je uvek relativno stanje koje uključuje recipročne faktore individue i okoline.

Ključne reči: lateralizovanost, procena, kulturološko nasleđe

27

UTVRĐIVANJE DETERMINANTI OD ZNAČAJA ZA PISANJE DECE PREDŠKOLSKOG UZRASTA

Stefanija Pešić1, Snežana Nikolić2, Snežana Ilić2

1Društvo defektologa Srbije, Beograd, Srbija2Univerzitet u Beogradu – Fakultet za specijalnu

edukaciju i rehabilitaciju, Beograd, Srbija

Pisanje je kompleksna perceptivno-motorička veština koja zavisi od sazrevanja i integracije velikog broja kognitivnih, per-ceptivnih i motoričkih sposobnosti, razvija se kroz nastavu i predstavlja veštinu pravilnog grafičkog oblikovanja slova rukom i sredstvom za pisanje.

Cilj istraživanja je utvrditi determinante od značaja za pisanje dece predškolskog uzrasta i spremnost ove dece za početak for-malnog obrazovanja pisane komunikacije.

Uzorkom je obuhvaćen 31 ispitanik predškolskog uzrasta (od pet godina i devet meseci do šest godina i 11 meseci), od čega 58,1% muškog i 41,9% ženskog pola. Istraživanje je obavljeno u četiri predškolske ustanove u Beogradu u drugoj polovini 2011. i prvoj polovini 2012. godine. Instrument korišćen u istraživanju je predikcioni test za disgrafiju.

Rezultati dobijeni istraživanjem ukazuju da više od polovine ispitanika (54,8%) nije tačno reprodukovalo zadati model, pri čemu je samo 6,4% ispitanika u potpunosti adekvatno odgovorilo na sve zahteve predikcionog testa za disgrafiju.

Može se zaključiti da su se među ispitanicima izdvojila deca suspektna na probleme u grafomotorici. Sveukupna uspešnost na testu korelira sa nalazima vizuelne percepcije i orijentacije u prostoru. Naime, neadekvatna vizuelna diskriminacija veličine i oblika zadatih i nacrtanih figura i orijentacija u prostoru na pa-piru, kao i primena neadekvatnih vaspitnih metoda uslovile su ovakve rezultate.

Kod ove dece treba individualizovanim somatopedskim tre-tmanom izgraditi neophodnu osnovu za usvajanje zadataka bu-dućeg osnovnoškolskog obrazovanja.

Ključne reči: procena, pisanje, deca predškolskog uzrasta

28

FIZIČKA OŠTEĆENJA KOD OSOBA SA MOTORIČKIM POREMEĆAJIMA

Anita Kovačić1, Marina Milivojević1, Fadilj Eminović21 Student doktorskih studija, Univerzitet u Beogradu

– Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Beograd, Srbija

2Univerzitet u Beogradu – Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Beograd, Srbija

Saznanja do kojih se došlo kako kod domaćih tako i kod stranih autora, kada su u pitanju posturalni poremećaji i telesni defor-miteti predškolske i školske populacije, ukazuju na veoma visok procenat prisutnih posturalnih poremećaja. Cilj ovog rada je do-bijanje informacija o zastupljenosti fizičkih oštećenja kod osoba sa motoričkim poremećajima, kao i predlog mera koje bi se mogle dodatno uvesti. Uzorak smo formirali od 101 ispitanika, koji čine učenici osnovne škole i odrasle osobe sa motoričkim poremećaji-ma. Za potrebe našeg istraživanja konstruisan je poseban upitnik, a koristili smo i dostupnu školsku i defektološku dokumentaciju. Istraživanjem je evidentirana visoka učestalost različitih fizičkih oštećenja (68,32%), a iz dobijanih rezultata možemo zaključiti da su fizička oštećenja u većem broju prisutna kod odraslih osoba sa invaliditetom, nego u dečjoj dobi. Kod odraslih osoba, oštećenje kičmenog stuba je prisutno za 5,2% više nego kod mladih ispitani-ka; oštećenje grudnog koša za 16,6%; oštećenje gornjih ekstremi-teta za 8,7%, a oštećenje donjih ekstremiteta 5,5% više je prisutno kod odraslih osoba. Ovim istraživanjem došli smo do podataka da 66% ispitanika nije uključeno u neki vid defektološkog tretma-na za ublažavanje navedenih fizičkih oštećenja, zbog toga, veoma je važno istaći da preventivno korektivni rad ima značajnu ulogu u ublažavanju fizičkih oštećenja ali da nije dovoljno zastupljen u radu sa ispitanicima.

Ključne reči: fizička oštećenja, osobe sa motoričkim poremećajima, osnovnoškolski uzrast, odrasli sa invaliditetom

29

PROCENA MOTORIČKOG RAZVOJA KOD DECE SA SMETNJAMA U RAZVOJU

Ivana Sretenović1 , Gorana Šarac-Marić2 , Snježana Kojić3 , Dijana Vila2

1Savez za cerebralnu i dečiju paralizu Srbije, Beograd, Srbija 2OŠ „Heroj Pinki“, Bačka Palanka, Srbija

3PU „Venčić“, Beograd, Srbija

U prvim godinama života putem motorike dete stiče prva iskustva i uspo-stavlja kontakt i komunikaciju sa objektivnim svetom i socijalnom sredinom. Razvoj motorike ide paralelno i uzajamno sa razvojem ostalih funkcija, tako da svako oštećenje koje onemogućava motorno funkcionisanje višestruko uti-če na sve oblasti detetovog života, determinišući čitav njegov razvoj. Na taj način, dete se nalazi u situaciji da prima redukovana iskustva, posebno u ma-nipulativnim i senzornim aktivnostima, kao i redukovane socijalne kontakte. Samim tim, detetov celokupni razvoj je usporen.

Cilj ovog istraživanja je procena motoričkog razvoja kod dece sa smetnja-ma u razvoju. Istraživanje je sprovedeno tokom 2010. godine u PU „Venčić“, na uzorku od 32 dece (22 dečaka i 10 devojčica), smeštenih u instituciji ili porodici, sa različitim dijagnozama (Sy De-Lowe, Sy West, Sy Down, autizam, RPM). Prosečan uzrast ispitanika bio je 8,6 godina. Procena motoričkog ra-zvoja izvršena je primenom testa H. C. Gunzberg II. Rezultati istraživanja analizirani su u odnosu na pol, uzrast i smeštaj ispitanika i pokazuju da deca sa smetnjama u razvoju imaju opšti pad postignuća na testu H. C. Gunzberg II. U oblasti komunikacije i rada dobijeni su statistički značajni rezultati u korist ispitanika muškog pola, u korist dece na institucionalnom smeštaju kao i u korist grupe dece uzrasta preko 8 godina. Testiranjem veštine samopo-služivanja statistička značajnost dobijena je u korist grupe dece koja se nalaze na institucionalnom smeštaju, kao i u odnosu na grupu dece uzrasta preko 8 godina, dok ne postoji statistička razlika između ispitanika muškog i ženskog pola. Slični rezultati su dobijeni i u oblasti socijalizacije. Pored pada postignu-ća, dobijen je i statistički značajan rezultat u korist ispitanika uzrasta preko 8 godina i u korist ispitanika ženskog pola. Statistički značajana razlika ne po-stoji u grupi dece koja se nalaze na porodičnom ili institucionalnom smeštaju. Rezultati našeg istraživanja jasno su pokazali da deca sa smetnjama u razvoju imaju značajan pad postignuća na testovima motorike, i da kao takvi stavljaju naglasak na motoričku stimulaciju, kao prioritetan oblik tretmana, u ranom periodu razvoja ove dece. Takođe, struktura dobijenih rezultata nam govori da su deca sa smetnjama u razvoju heterogena grupa u odnosu na motoričke sposobnosti, što zahteva individualni pristup i individualno planiranje pro-grama specijalne edukacije i rehabilitacije.

Ključne reči: deca sa smetnjama u razvoju, motorički razvoj, test Gunzberg II

30

RANI PSIHOMOTORNI RAZVOJ DETETA NAKON POROĐAJA FORCEPS TEHNIKOM

Sandra IlankovićVisoka medicinska škola strukovnih studija

„Milutin Milanković“, Beograd, Srbija

U okviru ovog rada istražen je problem povezanosti porođaja forcepsom kao faktora rizika za rani psihomotorni razvoj deteta. Cilj istraživanja odnosi se na ispitivanje povezanosti uslova pod kojima je obavljen porođaj majke i ranog psihomotornog razvoja dece. Prvu, eksperimentalnu grupu, činile su porodilje čiji je tok porođaja bio kompromitovan. Drugu, kontrolnu grupu, činile su porodilje čiji je tok porođaja bio spontan. Komparativna analiza rađena je ispitivanjem 40 porodilja, starosne dobi od 20 do 38 go-dina. Komparativno praćenje psihomotornog razvoja dece tokom prva dva meseca života, rađeno je na uzorku od 20 dece koja su rođena putem forceps tehnike i 20 dece koja su rođena prirodnim putem. U ispitivanju su korišćeni: zdravstveni karton trudnice, partogram, standardizovani upitnik za prikupljanje podataka o porodilji i toku trudnoće (Ilanković S., 2006) i modifikovani „Pro-tokol za procenu psihomotornog statusa novorođenčeta“ (Ilanko-vić V., 1996). Istraživanje je obavljeno u Institutu za ginekologiju i akušerstvo KCS, u DZ „Novi Beograd“, u DZ „Palilula“, u Centru za zdravo potomstvo (Sokobanjska 13) i prilikom patronažnih obi-lazaka porodilja i novorođenčadi. Rezultati istraživanja potvrđuju da porođaj koji odstupa od prirodnog a završen je primenom for-ceps tehnike predstavlja značajan faktor rizika za normalan tok psihomotornog razvoja deteta i to kako na nivou procene neo-natalnog statusa, tako i na nivou procena vršenih u periodu od rođenja do navršenih mesec dana života deteta. Praktične impli-kacije dobijenih rezultata odnose se na rano identifikovanje i rani tretman razvojnih smetnji kod dece koje nastaju kao sekundarna posledica izazvana porođajem koji je završen forceps tehnikom.

Ključne reči: porođaj, forceps, psihomotorni razvoj

31

EFEKTI UČENJA NA GRAFIČKIM CRTEŽIMA KOD DECE SA CEREBRALNOM PARALIZOM

Dušica Jokić1, Radmila Nikić2 Fadilj Eminović2

1Vojnomedicinska akademija, Beograd, Srbija2Univerzitet u Beogradu – Fakultet za specijalnu

edukaciju i rehabilitaciju, Beograd, Srbija

Dečji crtež otkriva kompletan dečji razvoj. Najslobodniji, naj-spontaniji i najkomunikatibilniji način izražavanja kod zdrave i bolesne dece predstavlja crtež. Dečji crteži razvijaju se u for-malnom i sadržajnom pogledu, uporedo sa razvojem motorike i fizičkih karakteristika deteta, sa razvojem govora, percepcije, imaginacije, sa emocionalnim sazrevanjem i proširivanjem kruga socijalnih odnosa u koje dete stupa.

Cilj ovog istraživanja je da se sagledaju efekti učenja, kvalitet i grafomotorne sposobnosti na grafičkim crtežima kod dece sa cerebralnom paralizom.

Istraživanjem je obuhvaćeno 8 učenika, sa dijagnozom cere-bralna paraliza. Uzorak našeg istraživanja čine učenici V, VI, i VIII razreda OŠ „Dragan Hercog“ u Beogradu. Ispitanici su pode-ljeni u dve grupe, eksperimentalnu i kontrolnu grupu. Kriterijumi za podelu ispitanika na dve grupe su: motoričke i intelektualne sposobnosti i manipulativna spretnost. Zadatak ispitanika na po-četku i kraju istraživanja, je bio da nacrtaju modele papagaja, pa-una, radijatora i grejalice.

Eksperimentalna grupa je bila podučavana 3 puta nedeljno, programima za razvoj pažnje (budnost pažnje), pamćenja (ponav-ljanje brojeva i zapamćivanje sličica), i grafomotorne sposobnosti, ukupno tri nedelje.

Rezultati istraživanja su pokazali da ispitanici iz eksperimen-talne grupe pokazuju bolji uspeh prilikom crtanja jednostavnijih modela (radijator i grejalica), u odnosu na crtanje složenijih mo-dela (papagaj i paun).

Ključne reči: crtež, cerebralna paraliza, model

32

PROCENA BRZINE IZVOĐENJA POKRETA KOD DECE SA RAZLIČITIM STEPENOM INTELEKTUALNE OMETENOSTI

Gorana Šarac-Marić1, Ivana Sretenović2, Dijana Vila1

1OŠ „Heroj Pinki“ Bačka Palanka2Savez za cerebralnu i dečiju paralizu Srbije

Beograd, Srbija

Svesna motorna aktivnost veoma je složena i sastavljena je od niza uslova koji su neophodni za njeno ostvarivanje, te se iz nje ne mogu isključiti kogni-tivni procesi koji čine misaonu komponentu motorne radnje. Brzina, tačnost i rastojanje pokreta čine osnovu svakog motornog ponašanja. Kod osoba sa intelektualnom ometenošću preciznost i brzina izvođenja pokreta direktno zavise od težine oštećenja. Deficiti koje intelektualna ometenost nosi sa so-bom se direktno odražavaju na sam kvalitet pokreta i organizovanje motor-nih aktivnosti, što ovu kategoriju osoba sa invaliditetom čini nespretnijim u odnosu na osobe prosečne inteligencije.

Cilj rada je bila procena brzine izvođenja pokreta kod učenika sa različitim stepenom intelektualne ometenosti. Istraživanje je sprovedeno u Bačkoj Pa-lanci u OŠ “Heroj Pinki” tokom juna 2012. godine. Uzorak istraživanja činilo je 20 učenika, oba pola, uzrasta od 10 do 16 godina. Učenici su kategorisa-ni kao laka intelektualna ometenost i umerena intelektualna ometenost. Za potrebe istraživanja korišćeni su testovi motorike Ozoretzki. Rezultati istra-živanja pokazuju da u kategoriji učenika sa lakom intelektualnom ometeno-šću, njih 50% ima postignuće na nivou 13-14 godina, dok u grupi učenika sa umerenom intelektualnom ometenošću njih 50% ima nivo postignuća za 9 godina. 40% ispitanika ženskog pola zadovoljava nivo postignuća za 9 godina, dok u grupi ispitanika muškog pola, po 20% učenika ima nivo postignuća za uzrast 7, 9, 10, 13-14 godina. Na osnovu dobijenih rezultata i analize podataka možemo zaključiti da kategorija ometenosti ima važnu ulogu u rezultatima brzine izvođenja pokreta, i to na svim ispitivanim zadacima. Takođe, učenici muškog pola pokazali su bolje rezultate od učenika ženskog pola, pa možemo zaključiti da i pol ima veoma važnu ulogu u razvoju, kako brzine izvođenja pokreta tako i motorike uopšte.

Ako motornu aktivnost posmatramo kao proizvod učenja, ali i kao izvor kognitivnih podsticaja, smatramo da dobijeni rezultati mogu poslužiti kao polazište pri izradi individualnih programa za ove učenike.

Ključne reči: brzina pokreta, intelektualna ometenost, testovi motorike Ozoretski

33

MOGUĆNOSTI PROGNOZE ISHODA AUTISTIČNOG POREMEĆAJA

Daniela TamašŠOSO „Milan Petrović“ sa domom učenika,

Novi Sad, Srbija

Autizam je pervazivni razvojni poremećaj koji karakterišu ši-roko smetnje u socijalnoj interakciji i komunikaciji, ograničena interesovanja i repetetivno ponašanje. Prognoza ishoda autistič-nog poremećaja je složena, prvenstveno zbog činjenice da je po-pulacija osoba sa autizmom veoma heterogena u odnosu na širok dijapazon simptoma u oblasti kognitivnog, govorno jezičkog, bi-hejvioralnog i socijalnog funkcionisanja. Socijalni činioci imaju izvestan uticaj na ishod autističnog poremećaja, ali prognostički značajne varijable treba tražiti u individualnim karakteristikama svake osobe sa autizmom pojedinačno. Najvažniji prognostički faktor prema rezultatima pojedinih istraživanja je inteligencija.

Cilj ovog rada je da se na osnovu stepena intelektualnog funk-cionisanja predvidi ishod autističnog poremećaja.

Uzorak istraživanja čine deca osnovnoškolskog uzrasta sa dija-gnozom umerenog i teškog autizma koja su obuhvaćena kontinui-ranim obrazovno vaspitnim programom u ŠOSO “Milan Petrović“ u Novom Sadu. Ukupan broj ispitanika je 17. Istraživanje je obuhva-talo dva segmenta: početno i kontrolno merenje. Početno merenje je obuhvatalo tri merenja uz pomoć Skale za utvrđivanje stepena autističnog poremećaja (CARS) u vremenskom okviru od jedne školske godine. Rezultati su poređeni međusobno i sa rezultatima kontrolnog merenja, dobijenim nakon pet godina. Kontrolno me-renje je rađeno sa ciljem da bi se uporedili rezultati dobijeni pri-menom CARS sa rezultatima dobijenim Koplanovom jednačinom.

Na osnovu rezultata možemo da zaključimo da ne možemo sa sigurnošću predvideti tok ishoda autističnog poremećaja. Korelaci-ja između rezultata sva tri merenja i rezutata dobijenih jednačinom su bliske nuli, što ukazuje na to da na osnovu ove jednačine ne možemo sa sigurnošću predvideti tok razvoja dece sa autizmom.

Ključne reči: pervazivni razvojni poremećaji, autizam, prognoza, socijalni činioci, inteligencija, individualne karakteristike

34

DERMATOGLIFSKE KARAKTERISTIKE DIGITO-PALMARNOG KOMPLEKSA KOD RETOVOG SINDROMA

Miodrag Stošljević1, Milosav Adamović1, Vojislav Todorović2

1Univerzitet u Beogradu - Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Beograd, Srbija

2OŠ „Dušan Dugalić“, Beograd, Srbija

Retov sindrom je progresivan razvojni neurološki poremećaj, tokom kojeg nastaje teško oštećenje kognitivnih, komunikativ-nih, motornih i vegetativnih funkcija, a u daljem toku i poreme-ćaj koštano-zglobnog sistema. Javlja se isključivo kod devojčica. Dermatoglifika je nauka koja se bavi proučavanjem dermalnih šara (dermatoglifa) na volarnoj strani šake i tabanima. Pošto su dermatoglifi jedinstveni za svaku osobu, njihovim proučavanjem se može utvrditi niz parametara koji nam mogu pomoći u dija-gnostikovanju i lečenju ispitivanih osoba. Klinička dermatoglifi-ka nam omogućava da na ranom uzrastu djagnostikujemo preko 190 patoloških stanja, sa verovatnoćom do 99,99%.

Cilj istraživanja je bio utvrđivanje moguće razlike u dermato-glifskim karakteristikama digito-palmarnog kompleksa između devojčica sa Retovim sindroma i tipične populacije.

Ispitivanje je izvršeno tako što smo poredili dermatoglifske obrasce DPK kod 12 pacijenata ženskog pola uzrasta od 3-5 go-dina, kod kojih je dijagnostikovan Retov sindrom u odnosu na kontrolnu grupu koju su činile 32 osobe ženskog pola, uzrasta od 5-7 godina. Istražvanje je sprovedeno u periodu od 2005-2010 go-dine u Zavodu za psihofiziološke poremećaje i govornu patologi-ju “Prof. dr Cvetko Brajović”, Beograd i Kabinetu za defektologiju “Stošljević”.

Najznačajnija razlika između pacijentkinja sa Retovim sindro-mom i kontrolne grupe ustanovljena je za „atd” ugao, koji je kod ispitivane populacije u odnosu na kontrolnu grupu bio značajno veći (t = 2,21; 44 d.f.; p < 0,05).

Klinička dermatoglifika može da se koristi prilikom dijagno-stikovanja Retovog sindroma na ranom uzrastu isključivo kao po-moćna dijagnostička metoda.

Ključne reči: dermatoglifika, Retov sindrom, dijagnostika

35

RANA DETEKCIJA I PREVENCIJA DEKONCENTRACIJE DECE

Nebojša Nikolić1, Tanja Nikolić2, Mirza Ramičević3, Minela Kerla4, Nevena Račić5

1EDUCANS, Beograd, Srbija2Centar za socijalni rad Aleksinac, Aleksinac, Srbija

3Zavod za mentalno nedovoljno razvijene osobe, Tutin, Srbija4Sarajevo, Bosna i Hercegovina

5Student, Univerzitet u Beogradu - Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Beograd, Srbija

Mentalna usmerenost i usresređenost na odabran mali broj elemenata koji imaju središnji deo u svesti, uz kategorično za-nemarivanje irelevantnih, predstavlja jednu od sposobnosti koja podrazumeva nadogradnju genetski datog materijala kroz učenje i socijalizaciju.

Složenost neurofizioloških procesa određuju vigilnost i tenaci-tet, a socijalne draži uvek predstavljaju ometajuće faktore pažnje i koncentracije.

Sposobnost smirenosti, isključivanja svih ometajućih faktora, potpuno posvećivanje konkretnom problemu u svetu prepunom eksternih nadražaja determiniše koncentraciju kao jedan od iza-zova i glavnu vrlinu odrastanja.

U radu su razrađeni ponaosob određeni faktori koji se deklari-šu kao ometajući, zatim dat u ilustrativnoj formi test koncentra-cije, ukazano na eksplorativne ekspozee o tehnikama poboljšanja i faktorima dobre koncentracije, te promatrana mogućnost krei-ranja i realizacije akcionih planova roditelja.

Etiologija dekoncentracije vrlo je divergentna, te smo u za-ključnim preporukama ukazali na značajne praktične vežbe i edukativne radionice konstruktivne za unapređenje sposobnosti koncentracije.

Ključne reči: koncentracija, tenacitet, vežbe, ometajući faktori, učenje

36

NOVI PRISTUPI U DETEKCIJI PROBLEMA I POREMEĆAJA U PONAŠANJU KOD DECE

Jasna Daragan-Saveljić, Jasmina Milašinović, Miloš Saveljić

Specijalna bolnica za bolesti zavisnosti, Beograd, Srbija

U radu su predstavljeni skrining testovi kao načini njihove pri-mene, efekti. Prve kontrolisane studije koje su pratile primenu skrinig testova i kratkih intervencija u tremanu alkoholnih za-visnika, sprovedene su sredinom i krajem 80-tih godina proslog veka. Od tada do danas sprovedeno je vise od 60 kontrolisanih studija, a polovina od njih je pratila pacijente u okviru primarne zdravstvene zastite. Cilj primene skrinig testova je da se identifi-kuju pojedinci u opštoj populaciji ili u spečificnim grupama čiji način konzumiranja psihoaktivnih supstanci može biti rizičan. Ispitanici daju podatke o sebi kroz intervju ili samostalnim po-punjavanjem upitnika. Skrinig pregledi su se pokazali korisnim u smanjivanju visokorizičnih aktivnosti kod osoba koje nisu zavi-snici, jer pružaju mogućnost za njihovu edukaciju i primenu rane intervecije

Ključne reči: zavisnost, skrining, poremećaji ponašanja

37

SISTEMATSKI SKRINING EMOCIONALNIH I BIHEJVIORALNIH POREMEĆAJA KOD DECE U OSNOVNOJ ŠKOLI: SPECIJALNOPEDAGOŠKI MODEL PROCENE I INTERVENCIJE

Ivana VučkovićCentar za socijalni rad, Babušnica, Srbija

Rezultati dosadašnjih istraživanja u oblasti specijalne (socijal-ne) pedagogije i srodnih nauka ukazuju da se emocionalni i bi-hejvioralni problemi i poremećaji kod dece mogu javiti na sasvim ranom uzrastu (već u drugoj godini života). Istovremeno, brojni simptomi ovih stanja odgovaraju opisima neprikladnih ponašanja tokom detinjstva koja su razvojno normativna i prolazne faze tj. manifestacije normalnog razvoja. Međutim, ukoliko se razvojno ne prevaziđu, ovi simptomi se već na osnovnoškolskom uzrastu mogu smatrati klinički relevantnim, a razlikuju se u osnovu na stepen struktuiranosti, eksternalizacije, nivoa ometanja deteta u normalnom psiho-socio-emocionalnom funkcionisanju, stabil-nosti, toku i prognozi. Osnovna škola, kao nivo obaveznog obra-zovanja sve dece, savršen je kontekst za identifikaciju prevalenci-je, epidemiologije i incidencije emocionalnih i bihejvioralnih po-remećaja kod dece, ali i dece u riziku od razvoja istih, te idealan okvir za preventivno delovanje na svim nivoima (od indikovanog, preko selektivnog do generalnog) kao i korektivnog tretmana emocionalnih i poremećaja ponašanja kod dece. Kako u Srbiji ne postoji sistematsko bavljenje problemima u ponašanju kod dece, u radu je dat novi pristup u detekciji problema i poremećaja pona-šanja kod dece u kontekstu osnovne škole – kroz analizu i prikaz instrumenata specijalno-pedagoške sistemataske procene i inter-vencije kao budućeg modela sistemskog bavljenja prevencijom i tretmanom ovih poremećaja kod dece, inkluzijom specijalnih pe-dagoga kao obaveznog člana tima pedagoško-psihološke službe u osnovnim školama u Srbiji.

Ključne reči: sistematski skrining, emocionalni i bihejvioralni poremećaj, dete, specijalnopedagoški model, procena, intervencija, plan zaštite, prevencija

38

USMERAVANJE OSEĆANJA LJUTNJE I BESA DECE SA CEREBRALNOM PARALIZOM KROZ NASTAVU FIZIČKOG VASPITANJA

Slavica Dimitrijević1, Ljubica Aničić2

1Student doktorskih studija, Univerzitet u Kragujevcu - Učiteljski fakultet u Užicu,

Srbija; OŠ „Aleksa Dejović”, Sevojno, Srbija2OŠ „Slobodan Sekulić”, Užice, Srbija

Ispitivanjem osećanja ljutnje i besa kod dece sa cerebralnom paralizom utvrđeno je kako najčešće reaguju u određenim situa-cijama i koji postupci u najvećem stepenu izazivaju ova osćanja. Autori nude praktične primere realizacije nastave fizičkog vaspi-tanja sa prilagođavanjem za decu sa cerebralnom paralizom, jer je anketiranjem utvrđeno da ih upravo fizička aktivnost čini sreć-nim i osećaju da su jednaki sa ostalom decom. Premda su učeni-ci sa cerebralnom paralizom oslobođeni nastave fizičkog, autori navode prednosti dečijeg participiranja u elementarnim igrama, vežbama oblikovanja i mnogim igrama sa pravilima u onom obi-mu u kojem im njihove mogućnosti dozvoljavaju.

Ključne reči: ljutnja, bes, cerebralna paraliza, fizičko vaspitanje

39

SOCIJALNA KOMPETENCIJA OSOBA SA INVALIDITETOM

Bojana Mastilo, Ivana Zečević, Andrijana Pavlović

Univerzitet u Istočnom Sarajevu - Medicinski fakultet u Foči, Foča, Bosna i Hercegovina

Stepen socijalne kompetencje, odnosno funkcionisanje osoba sa invalidi-tetom procjenjen je testiranjem dva segmenta njihovog ponašanja u socijalnoj sredini - motoričkog i kognitivnog. Analizirane su i komparirane: opšta moto-rička sposobnost, kognitivno–perceptivne integrativne vještine, sposobnost procesa vizuelnog informisanja i komunikativne vještine (opšte i interperso-nalne komunikativne funkcije)

Osnovna paradigma je da preostale sposobnosti a ne pripadništvo katego-riji determiniše indeks socijalne kompetencije osoba sa invaliditetom. Djeca oboljela od cerebralne paralize i mentalno nedovoljno razvijena djeca pred-stavljaju pogodan model za testiranje ove paradigme. Prvu grupu ispitanika čini 45 mentalno nedovoljno razvijenih osoba, a drugu grupu 20 osoba obolje-lih od cerebralne paralize. Kriterijumi za formiranje uzorka bili su:

• rješenje o kategorizaciji (tjelesna invalidnost, mentalna nedovoljna ra-zvijenost)

• uzrast ispitanika (7-14 godina)• odsustvo neuroloških deficita kod mentalno nedovoljno razvijenih

osoba (nalaz neurologa)• IQ od 51-70 kod mentalno nedovoljno razvijenih osoba ( nalaz psiholo-

ga )i IQ 70 i više kod cerebralno paralizovanih osoba (nalaz psihologa )Grupe su ujednačene u odnosu na pol, uzrast i način školovanja.Komparacijom prosječnih postignuća dobijene su statistički značajne ra-

zlike između ispitivanih grupa na varijablama opšte motoričke sposobnosti. Međutim, na testovima kognitivnih sposobnosti dobijena je veća heteroge-nost postignuća unutar istih grupa nego što je dobijena razlika između ispi-tivanih grupa.

Ovo saznanje zahtjeva novi metodološki pristup u proučavanju osoba sa invaliditetom i dovodi do promjene klasičnog i tradicionalnog gledanja na nji-hovu edukaciju i rehabilitaciju.

Ključne riječi: osobe sa invaliditetom, socijalna kompetencija, motorno funkcionisanje, kognitivno funkcionisanje

40

MOGUĆNOSTI RANE PROCENE I KRATKE INTERVENCIJE U BOLESTIMA ZAVISNOSTI KOD MLADIH

Jasmina Milašinović, Jasna Daragan-Saveljić, Dragoljub Jovanović, Miloš Saveljić

Specijalna bolnica za bolesti zavisnosti, Beograd, Srbija

Najčešća prva psihoaktivna supstanca mladih je alkohol. Pije-nje alkohola kao i korišćenje drugih psihoaktivnih supstanci sa sobom nosi mnoge rizike pa i mogući kasniji kontakt sa drugim psihoaktivnim supstancama. Posledice su kao i uzroci mnogo-struki. Utiču kako na lično funkcionisanje, tako i na promene u školskom uspehu, promene u porodici itd. Pijenje u adolescen-tnom periodu povećava rizike za stavaranje zavisnosti kasnije u životu. Intervencije su usmerene na rano delovanje i menjanje po-našanja. Primena kratkih intervencija je jednostavna uz primenu procedura za pristup mladima koji mogu biti u riziku. Osobama koje su u riziku kao i članovima njihovih porodica može biti teško da prepoznaju prisustvo problema ili rizika za njegovo razvija-nje. Uspešne kratke intervencije se zasnivaju na stilu savetova-nja i motivacionom intervjuisanju a njihovu efikasnost povećava i činjenica da ih mogu primenjivati socijalni radnici, psiholozi, pedagozi, specijalni pedagozi, lekari, medicinske sestre. U radu su predstavljni koncepti kratkih intervencija i motivacionog in-tervjuisanja.

Ključne reči: zavisnost, rana procena, intervencija

41

LIKOVANA KREATIVNOST DECE IZ HRANITELJSKIH PORODICA

Miroslava Kojić, Zagorka MarkovVisoka škola strukovnih studija za obrazovanje

vaspitača, Kikinda, Srbija

Osnovni cilj istraživanja je da se utvrdi da li kod dece iz hra-niteljskih porodica i dece iz bioloških porodica postoje statistič-ki značajne razlike u pogledu likovne kreativnosti. Pretpostavili smo da će nivo likovne kreativnosti kod dece iz bioloških porodi-ca biti na višem nivou u odnosu na decu iz hraniteljskih porodi-ca. Prvu grupu ispitanika čini 60 ispitanika iz bioloških porodica. Drugu grupu čine 52 ispitanika koja su smeštena u hraniteljske porodice sa dugom tradicijom hraniteljstva. Deca iz ove grupe nisu pre smeštaja u hraniteljsku porodicu bila u drugoj hranitelj-skoj porodici. Treću grupu čine 57-oro dece koja su tokom života bila u više hraniteljskih porodica. Potvrđene su hipoteze o po-stojanju statistički značajne razlike o nivou likovne kretivnosti između dece iz bioloških i hraniteljskih porodica. Ove razlike su statistički značajno manje kada se porede ispitanici iz bioloških porodica i deca koja se nalaze na porodičnom smeštaju sa dugom tradicijom hraniteljstva.

Ključne reči: hraniteljske porodice, likovna kreativnost

42

TIPOVI GREŠAKA U USVAJANJU DRUGOG JEZIKA U USLOVIMA SREDINSKOG BILINGVIZMA

Monika Mićević-TabakovOsnovna i srednja skola „9. Maj“, Zrenjanin, Srbija

Predmet ovog rada je analiza tipova grešaka u usvajanju drugog jezika u uslovima sredinskog bilingvizma. Tipičan region u kome se ispoljava ispi-tivana pojava je Vojvodina. U radu su ispitivani tipovi grešaka u usvajanju sredinskog, srpskog jezika u kombinaciji genetski nesrodnih jezika, srpski i mađarski. Predmet ispitivanja bile su greške, koje se javljaju na fonetskom, morfološkom, sintaksičkom i leksičkom nivou.

Cilj rada je određivanje i definisanje maternjeg jezika ispitanika i ustanov-ljavanje problema koji oni imaju u usvajanju srpskog jezika.

Bilingvizam je naporedna upotreba dva ili vise jezika u jednoj zajednici. Postoji više vrsta dvojezičnosti - prirodna, školska, složena, kombinovana... Za ovaj rad su najznačajnija deca iz dvojezičkih porodica i iz jezičkih manjina. Ali, prilikom upisivanja dece u školu, motivi roditelja su različiti. Neretko, ro-ditelji ne pridaju važnost razvoju marenjeg, mađarskog jezika jer smatraju da usvajanje mađarskog jezika nema značaja za budućnost njihove dece.

Sprovedeno je istraživanje gde su odabrana deca, učenici starijih razreda, koji aktivno koriste srpski kao nematernji jezik i čija će se pisana produkcija analizirati. Uzorak je činilo 47 ispitanika. Jezički korpus su predstavljali pisa-ni uzorci mešovitog desriptivno ekspozitornog žanra odnosno pisani sastavi na temu: Moja porodica i ja. Od svakog učenika je zahtevano i da pročita svoj sastav. Pisana produkcija svakog ispitanika je analizirana sa stanovišta fonet-skog, morfoloskog, sintaksickog i jezičkog nivoa. Analizirani su i problemi sa slovima, kongruencija u rodu i u broju, neobične konstrukcije rečenice itd.

Zaključak: zbog velikih razlika u artikulacionim bazama mađarskog i srpskog jezika postoji više grešaka tipičnih za mađarske govornike/ na fo-netskom, morfološkom, sintaksičkom i leksičkom nivou. Najuočljivija greška je mesto slogovnog akcenta, greške na nivou gramatičke strukture, greške u redu reči, itd.

Ključne reči: maternji jezik, bilingvizam

43

INTERPERSONALNI ODNOSI DECE SA INTELEKTUALNOM OMETENOŠĆU

Ana NikolićOŠ „Sava Jovanović Sirogojno“, Zemun, Srbija

Interpersonalni odnosi se uspostavljaju pod uslovom da oso-be koje učestvuju u socijalnoj interakciji razumeju verbalnu i ne-verbalnu komunikaciju sagovornika tj. da razumeju šta neko želi da im saopšti. To je proces koji zahteva da osobe koje učestvu-ju u iterakciji imaju razvijene socijalne veštine. Socijalne veštine su naučeni oblici ponašanja koji uključuju inicijacije i odgovore, maksimalizuju socijalno potkrepljenje, interaktivne su i specifič-ne za situaciju.

Cilj ovog rada je da se pregledom dostupne literature dođe do relevantnih informacija o interpersonalnim odnosima dece sa in-telektualnom ometenošću i dece tipične populacije. Pregledani su i analizirani radovi koji su obrađivali problematiku aspekata socijalizacije, socijalnih veština i socijalne participacije dece sa intelektualnom ometenošću.

Glavne barijere socijalizacije tj. inkluzije osoba sa intelektual-nom ometenošću su socijalne uloge koje osoba sama usvaja ili joj drustvo pripisuje. Deca sa intelektualnom ometenošću, zbog defi-cita socijalnih veština, često bivaju odbačena od vršnjaka redovne populacije, a socijalna izolacija dalje otežava socijalnu adaptaciju. Socijalna participacija osoba sa ometenošću uslovljena je njiho-vim životnim navikama, odnosno svakodnevnim aktivnostima i socijalnim ulogama. Deca sa intelektualnom ometenošću imaju poteškoće u dekodiranju i inerpretaciji socijalnih signala. Novija istraživanja pokazala su da se položaj osoba sa ometenošću una-pređuje kroz programe sistemske podrške u prirodnoj socijalnoj sredini.

Ključne reči: socijalne veštine, socijalna interakcija, interpersonalni odnosi

44

KOMPATIBILNOST NOVIH OBRAZOVNIH STRUKTURIRANJA SA INKLUZIVNIM OBRAZOVANJEM I VASPITANJEM

Miroslav Kuka1, Jasmina Madžgalj2, Ildiko Đokić3 1Univerzitet „Sv. Kliment Ohridski“ -

Pedagoški fakultet, Bitola, Makedonija 2Geodetska tehnička škola, Beograd, Srbija

3Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača i trenera, Subotica, Srbija

Obrazovanje u budućnosti podrazumeva rekonstrukciju siste-ma edukacije. To praktično znači sprovođenje reformi njegovog celokupnog sistema, kao i razvoj koncepcije permanentnog obra-zovanja usklađenog sa društvenim potrebama i promenama.

Ovde prikazan rad predstavlja integralni deo šire postavlje-nog i realizovanog idejnog projekta o „Redefinisanosti obrazov-ne strukture R. Srbije“, predatog Ministarstvu prosvete Republi-ke Srbije 2010. godine. Idejni projekat čiji su nosioci dr Miroslav Kuka i dr Vukosava Živković realizovan je timski uz kordinaciju rada centralne i regionalnih radnih grupa u Srbiji i zemljama iz obruženja sa ukupno 80 saradnika na projektu.

Model naše strukture obrazovnog sistema produžava period obaveznog obrazovanja od 10 godina (do I razreda srednje škole, koji je programski isti za sve) i bazira se na diferencijaciji obrazov-nih nivoa (od predškolskog do kraja srednjoškolskog) na cikluse, koji su od svoje strane određeni definisanim ciljevima i zadacima. Unutar predloga našeg modela, koji je kategorisan u strukturalni tip promene, jasno su definisani kratkoročni, srednjoročni i dugo-ročni ciljevi i izvršena koncizna podela nadležnosti i načina pra-ćenja uspešnosti njenog sprovođenja.

Ključne reči: obrazovni sistem, redefinisanost obrazovne strukture, inkluzivno obrazovanje

45

PLURALIZAM DISKURSA INKLUZIVNOG PROCESA

Smiljana Kojić-GrandićOŠ „Ivo Lola Ribar“, Novi Kozarci

Autorka pravi kritički prikaz na relaciji zakonske mogućno-sti inkluzije i realizacije ovog procesa. Ona postavlja pitanje da li je naše društvo u pogledu profesionalnih i materijalno-tehnič-kih uslova pripremljeno za inkluziju. Humanost, prosocijalnost i altruizam prosvetnih radnika apriori se stavlja na pijadestal in-kluzije. Ali, pitanje obučenosti vaspitača i nastavnika dovodi u pitanje. Inkluziju vidi kao kvalitativnu sinergiju specijalnog i re-dovnog sistema obrazovanju i u tom smislu predlaže zapošljava-nje defektologa različitog profila u vrtićima i školama. Otvoreni diskurs i saradnja na relaciji stručnog kadra: defektologa, vaspita-ča i nastavnika doprineo bi suzbijanju negativnih stavova prema inkluziji. Ovo je veoma važno, jer na jednoj strani je u praksi mo-guće sresti nezadovoljne vaspitače i nastavnike, jer su nedovoljno pripremljeni za inkluziju. A, sa druge strane postoji mogućnost da defektolozi inkluziju shvate kao proces koji ometa njihovo za-pošljavanje i korišćenje njihovih profesionalnih resursa za koje su se godinama školovali. Uspostavljanje pozitivnog diskursa ra-zličitih struka doprineo bi homeostazi inkluzivnog procesa, a na dobrobit svih učesnika inkluzije, a posebno dece sa smetnjama u razvoju.

Ključne reči: inkluzija, deca sa smetnjama u razvoju, pluralizam

46

JEDAN OSVRT NA STAVOVE NAŠIH VASPITAČA PREMA INKLUZIJI U VRTIĆIMA

Branka Savović, Mira Jovanović, Biljana Banović

Visoka škola strukovnih studija za vaspitače, Šabac, Srbija

Ispitivanjem stavova vaspitača prema inkluziji u predškolskoj ustanovi stičemo uvid u konkretne probleme prakse. Stavovi vaspitača su jedna od najznačajnijih varijabli za uspeh procesa uključivanja dece sa potrebom za posebnom društvenom brigom u obrazovni rad institucija za decu (Lohrmann, Bambara, 2006; Parasuram, 2006; Sze, 2009). Veliki broj istraživača ističe važ-nost ovih stavova za uspeh svih segmenata inkluzije u predš-kolstvo (Bricker, 1995, Rose, Smith, 1993, Stoneman, 1993, sve prema Kunstmann, 2003). Posebno treba naglasiti odnos između prihvatanja inkluzivnog modela od strane vaspitača i uspeha u procesu socijalizacije ove dece (Morrison, Forness, Macmillan, 1983, prema Kunstmann, 2003).

U skladu sa tim saznanjima, studenti i profesori Visoke škole strukovnih studija za vaspitače u Šapcu započeli su opsežna istra-živanja stanja i problema u našoj sredini. Cilj ovog istraživanja je identifikovanje najznačajnijih prepreka inkluzivnom obrazovanju u našim vrtićima. Posledično, zainteresovani smo za ispitivanje stavova zajednice, posebno vaspitača i roditelja dece iz predškol-skih ustanova prema inkluziji. Nadamo se da će time biti trasiran put ka implementaciji onih metoda koje sami vaspitači smatraju korisnim za unapređivanje inkluzivne prakse u nas.

U radu napisanom za potrebe ove konferencije dat je sažet prikaz nekih od rezultata istraživanja stavova vaspitača prema inkluziji u našim predškolskim ustanovama.

Ključne reči: inkluzija, stavovi vaspitača, deca sa potrebom za posebnom društvenom brigom

47

INKLUZIVNA PRAKSA PREDŠKOLSKOG VASPITAČA

Snežana Jovanova-MitkovskaUniverzitet „Goce Delčev“ - Fakultet obrazovnih nauka, Štip, Makedonija

Kvalitetno obrazovanje, kvalitetna nastava, kvalitetan vaspitno-obrazov-ni rad u predškolskoj ustanovi, obrazovanje za sve. Sve više čujemo, čitamo ovakve i slične misli. Od čega zavisi kvalitet obrazovanja, ko je ključni činilac u edukaciji dece, bez obzira na njihov pol, sposobnosti, vere, različite potre-be, različite sredine? Implementacija kvalitetnog obrazovanja u velikoj meri zavisi od kvaliteta rada jednog od njenih ključnih činioca – nastavnika, vas-pitača. Kvalitet njegovog rada ovisi od stepena njegovog stručnog usavršava-nja, njegove pedagoško-metodske kompetencije, materijalnih i profesionalnih podsticaja za rad i njegove želje za sopstvenim razvojem. To podrazumeva ostvarivanje većeg broja pretpostavki koji se odnose na: obezbeđivanje boljeg sistema za pripremu nastavnika i vaspitača; obezbeđivanje dovoljno praktič-ne obuke i instrukcije; trening za primenu savremene tehnologije; stvaranje sistema za trajno učenje; stvaranje sistemskih resursa i obuke; uvođenje siste-ma promocije i motivacije dobrih nastavnika i vaspitača; postavljanje poseb-nih mera za poboljsanje drugih-materijalna, moralna motivacija nastavnika/vaspitača; podsticanje za ulaganje sredstava u znanje; očekivanje većih rezul-tata; evalvacija obrazovnih zahteva.

U cilju bolje vaspitačke i nastavničke obuke za realizovanje inkluzivnog obrazovanja, prošle i ove godine u Makedoniji, UNICEF u saradnji sa Mini-starstvom obrazovanja i nastavničkim fakultetima sprovodi projekat usme-ren ka osposoblavanju nastavnika i vaspitača za bolju inkluzivnu praksu. U ovom radu, akcenat će biti na spremnosti nastavnika i vaspitača za imple-mentaciju inkluzivnog obrazovanja, za podržavanje različitih potreba dece i njihov kapacitet za inkluzivnu praksu u obrazovanju.

Predstavljamo rezultate mikro istraživanja u kome su uglavnom primenje-ne kvalitativne metode. Cilj istraživanja bio je sticanje saznjanja o provođenju inkluzivne prakse u dečjoj ustanovi, osposobljenost vaspitača za realizaciju inkluzivne prakse u dečjem vrtiću, kao i predloge za akcije na ovom polju. Primenjene je tehnike participativnog posmatranja i intervjuisanja. Protokol slobodnog intervjua bio je namenjen vaspitačima iz nekoliko grupa dveju deč-jih ustanova u Štipu, dečje ustanove u Sv. Nikoli i dečje ustanove u Vinici. Uzorak je bio nameran. Intervjuisano je 15 vaspitača koji su prošli nekoliko radionica o boljoj inkluzivnoj praksi, kao i 15 vaspitača koji nisu bili učesni-ci ovakvih radionica. Obe grupe vaspitača je izučavalo predmet „Inkluzivno obrazovanje” u toku svog inicijalnog obrazovanja. Dobijeni rezultati upućuju nas na dalji rad sa vaspitačima u cilju postizanja uspešnijih rezulata na polju inkluzivnog obrazovanja.

Ključne reči: kvalitetno obrazovanje, inkluzivna praksa, inkluzivni razvoj, inkluzivno društvo

48

DETE SA SMETNJAMA U RAZVOJU U INKLUZIVNOM VRTIĆU – PRIMER DOBRE PRAKSE

Sanijela Brusin, Olgica BradašP.U. „Radosno detinjstvo“, Vrtić „Sunce“,

Novi Sad, Srbija

U ovom radu je prikazan rad vaspitača sa detetom sa smetnja-ma u razvoju u inkluzivnom vrtiću, kroz studiju slučaja. Radom je obuhvaćen prikaz pripreme vaspitača za uključivanje deteta sa smetnjama u razvoju i rad sa njim u redovnoj vrtićkoj grupi, kao i način adaptacije deteta na vršnjačku grupu i obrnuto, procenu sposobnosti, funkcionalnosti i mogućnosti deteta sa smetnjama u razvoju sa aspekta vaspitača.

Pored toga, u radu je prezentovana metodologija izrade ciljeva u radu sa ovim detetom, kako u periodu adaptacije tako i nakon tog perioda, definisanje zadataka za rad sa detetom sa smetnjama u razvoju i operacionalizovanje ovih zadataka. Time je obuhvaće-na i izrada pedagoškog profila deteta i individualnog obrazovnog plana, zasnovanog na jakim stranama i mogućnostima deteta i utvrđivanju potreba za dodatnom podrškom.

Takođe, u radu su prikazani i efekti rada sa ovim detetom u vrtićkoj grupi, u odnosu na detetov govorno-jezički, motorički, kognitivni i socio-emocionalni razvoj.

Ključne reči: dete sa smetnjama u razvoju, vaspitač, vrtić, inkluzija

49

INKLUZIVNA PRAKSA - ULOGA DEFEKTOLOGA-VASPITAČA

Draginja Zupanc,Tamara Bukelić, Brankica Gligorin, Ljiljana Bajić, Svetlana Tatić,

Valerija Prokić, Snežana Ristivojević, Jelena Mićić, Dragana Stojanović, Marija Horvatin-Rakić

Predškolska ustanova „Zvezdara“, Beograd, Srbija

U PU „Zvezdara“ funkcionišu četiri razvojne grupe, u tri vrtića, u okviru kojih su potpuno programski i prostorno integrisane. Defektolozi su članovi timova za tematsko planiranje na nivou celog vrtića a grupne sobe su u funkciji zajedničkog boravka sve dece.

Uloga defektologa-vaspitača u odnosu na decu: podrška u toku adaptacije na vršnjačku grupu; integrisanje individulanog obrazovnog plana u plan rada vaspitača vršnjačkih grupa u kojima deca iz razvojnih grupa svakodnevno borave, sa ili bez asistencije defektologa; izrada plana zajedničkih aktivno-sti sve dece u prostoru razvojnih grupa; realizacija svakodnevnih zajedničkih rutinskih kao i kulturno-sportskih aktivnosti; realizacija aktivnosti za razvi-janje empatije i tolerancije na različitosti; izrada planova podrške za decu sa smetnjama iz redovnih grupa.

Uloga defektologa-vaspitača u odnosu na roditelje: aktivno učešće rodite-lja u procesu adaptacije; osnaživanje roditeljskih kompetencija sve dece kroz informativne, kreativne i edukativne radionice; osnaživanje osećanja sigur-nosti, pripadanja i zajedništva; instruktivni i savetodavni rad.

Uloga defektologa-vaspitaca u odnosu na vaspitače: stručna podrška vaspi-tačima u radu sa decom sa smetnjama u razvoju kroz timove za dodatnu podrš-ku deci, i u svakodnevnom radu; edukacija vaspitača kroz aktive, o razvojnim poremećajima kod dece.

Uloga defektologa-vaspitača u odnosu na Ustanovu: rad u Aktivu za ra-zvojno planiranje; rad u Stručnom timu za inkluzivno obrazovanje; rad u Ko-misiji za upis dece sa smetnjama u razvoju; saradnja sa institucijama i Interre-sornim komisijama; mentorstvo; podrška svim akterima inkluzivne prakse u ustanovi, u realnim uslovima (veliki broj dece u vaspitnim grupama, fizičke barijere, nedovoljno edukovan vaspitač).

Uloga defektologa-vaspitača, kao internih stručnih resursa je višestruka u razvijanju inkluzivnog pristupa u radu sa decom sa smetnjama u razvoju, kako iz razvojnih, tako i iz redovnih grupa vrtića.

Ključne reči: dete, podrška, tim, inkluzija

50

PRIKAZ PROJEKTA „MOJ PINOKIO U INKLUZIVNOM VRTIĆU“

Vesna LazićKreativna radionica Pinokio, Valjevo, Srbija

U radu je dat sažet prikaz očekivanih efekata projekta na teo-rijskom planu: razvijanje koncepta inkluzije dece u redovnoj vrš-njačkoj grupi i uspostavljanje pedagoških i didaktičkih principa u radu sa decom sa posebnim potrebama. Pored teorijskih, u radu se razmatraju i realizovani efekti na praktičnom planu: konkret-ni, vidljivi i merljivi rezultati i sveukupno poboljšanje u veštinama i ponašanju dece sa posebnim potrebama u realnoj životnoj situ-aciji, bolja socijalizacija i integracija ove dece u vršnjačkoj grupi, razvijanje motivacije za redovno pohađanje dečjeg vrtića, kao i osećaja za dalje usmeravanje i nastavljanje obrazovanja, otklanja-nje ili ublažavanje uzroka i problema u učenju i ponašanju, ostva-rivanje prava na srećno, bezbrižno i kreativno detinjstvo.

Zbog prethodnog višegodišnjeg iskustva i uspešnog prilagođa-vanja i modifikovanja planova, programa i vaspitnih stilova vas-pitača i stručnih saradnika angažovanih u stručnom timu našeg udruženja tako da odgovaraju spektru raznolikosti dece koja po-stoje u bilo kojoj vaspitnoj grupi, naš projekat je prepoznatljiv kao model inkluzivnog vrtića.

Ključne reči: inkluzija, deca sa posebnim potrebama, inkluzivni vrtić

51

PODSTICANJE LIKOVNE KREATIVNOSTI U RADU SA DECOM SA SMETANJAMA U RAZVOJU

Velimir KozarevVisoka škola strukovnih studija za

obrazovanje vaspitača, Kikinda, Srbija

Vaspitačka profesija u kontekstu savremenih zbivanja i celoživotnog uče-nja postaje sve zahtevniji i kompleksniji izazov. Vrlo važan za profesionalni i lični razvoj savremenog vaspitača je rad sa decom sa smetnjama u razvo-ju. Pored radnog iskustva u radu sa ovom populacijom dece vaspitač postaje socijalno stabilniji i emocionalno zrelija ličnost. U tom smislu deca sa po-sebnim potrebama dodatno ga senzibilišu te savremeni vaspitač 21.veka kao prosocijalno orijentisana osoba inovacijama u vaspitno-obrazovnom procesu doprinosi razvoju bioloških potencijala ove dece. Likovni izraz i podsticanje likovne kreativnosti individualizovanim pristupom ovoj deci doprinose ra-zvoju njihove pažnje, govora, mišljenja, radoznalosti i dr.

U ovom radu navešćemo primere dobre inkluzivne prakse iz kojih se jasno vidi sadejstvo podsticaja likovnog izraza i kreativnosti na jednoj i celokupnog razvoja deteta na drugoj strani. Suština ovog procesa zasniva se na: kvaliteno smišljenoj verbalnoj asocijaciji u uvodnom delu likovne aktivnosti; podstica-nju deteta u toku likovnog izržavanja tokom realizacije crteža u glavnom delu aktivnosti i analizi crteža u završnom delu aktivnosti.

Dodatna podrška vaspitača u realizaciji ovog procesa za ishod ima decu koja su na predškolskom uzrastu likovno kreativna. U skali procene likovne kreativnosti vaspitač i likovni pedagog na osnovu očuvanih bioloških poten-cijala dece dolaze do rezultata koji potvrđuju da su gotovo sva deca predškol-skog uzrasta likovno kreativna. Njih u likovnom izrazu i kreativnosti može da destimuliše nedovoljno podsticanje vaspitača i porodice. Nedovoljno po-znavanje ove oblasti na relaciji likovnost – podsticaj negativno se odražava na svu decu u pogledu njihovog psihomotornog razvoja. Zbog toga dodatne edukacije iz ove oblasti mogu da doprinesu menjanju svesti kod šire javnosti da je likovna aktivnost marginalna oblast ili predmet, ako o njoj govorimo sa gledišta školskog sistema.

Ključne reči: deca sa smetnjama u razvoju, kreativnost, likovni izraz

52

STRATEGIJA RAZVOJA INKLUZIVNE PRAKSE U PREDŠKOLSKOJ USTANOVI

Dragana Stojanović, Marija Horvatin-RakićPredškolska ustanova „Zvezdara“, Beograd, Srbija

U okviru Godišnjeg plana Ustanove, od 2002. godine sistematski su i kon-tinuirano planirane aktivnosti sa ciljem stvaranja povoljne klime i uslova za uključivanje dece sa smetnjama u razvoju (i uopšte iz osetljivih grupa) u vrš-njačke grupe: senzibilizacija kadra kroz edukaciju o različitim programima za podsticanje empatije, nenasilne komunikacije i tolerancije na različitosti kod dece i odraslih; edukacija vaspitno-obrazovnog kadra o razvojnim pro-blemima dece; edukacija vaspitno-obrazovnog kadra za timski rad; edukacija kadra za posmatranje i praćenje razvoja i napredovanja dece, u okviru 3 vrtića u kojima funkcionišu 4 razvojne grupe, svakodnevna realizacija plana rada sa decom iz razvojnih grupa u redovnim vršnjačkim grupama, sa ili bez asisten-cije defektologa-vaspitača.

Prvi razvojni plan Ustanove 2007. i drugi iz 2011. godine, strateški su do-kumenti za razvijanje inkluzivne prakse, sa jasno definisanim ciljevima, kon-kretizovanim u Akcionom planu Ustanove i Akcionim planovima svih vrtića: sistematična realizacija aktivnosti za podsticanje saradnje i tolerancije na različitosti; dalje unapređenje timskog rada (dete-roditelj-vaspitač-defekto-log-stručni saradnik); sistematicna edukacija vaspitno-obrazovnog kadra za rad sa decom sa smetnjama u razvoju (Inkluzivno obrazovanje i individualni obrazovni plan, Vrtić po meri deteta, radne grupe za razmenu iskustva); u okviru politike upisa dece, jasno definisani protokoli upisa dece sa smetnja-ma u razvoju u redovne i razvojne grupe: protokol pripreme grupe, roditelja i vaspitača; u okviru vrtića u kojima su razvojne grupe, individualni obrazovni plan za svako dete iz razvojne grupe integrisan u plan rada vršnjačke grupe; defektolog-vaspitač član tima za podršku deci sa smetnjama u razvoju iz re-dovnih grupa; maksimalno korišćenje internih kadrovskih i fizičkih resursa; obezbeđivanje dodatne stručne podrške kroz angažovanje stažista defekto-loga, roditelja volontera i defektologa specijalne škole kao servisnog centra; stručna podrška porodici kroz kr