7K

ILUSIOAK SARETUZ DOAN KATEAGURE ESKU DAGO

GARAren aldizkaria 802 ZK.2

014ko

eka

inak

8ZAZPIKA

2 zazpika

Miradas42 Cine Jersey Boys

46 Musika Chet Faker

47 Panoramika Poesa de la percepcin

48 Arquitectura Expresiones ptreas

50 Tendencias Picnic en la oficina

53 Psicologa Suicidio

56 Ihesean Aberdeen

58 On egin Taco de pulpo

59 Osasuna Necesidad real o creada?

60 Motor Mercedes Clave V

Iritzia3 Maddalen Iriarte

5 Miren Amuriza

22 Kirmen Uribe

23 Anjel Oiarbide

24 Jon Maia

34 Xabier Euzkitze

35 Garbie Biurrun

Reportajes6 Gure Esku Dago, una cadena de historias

Amaia Ereaga - Conny Beyreuther

26 Eskozia, Olatu independentista Aitor Agirrezabal

36 Catalunya, la sociedad como motorBeat Zaldua

Argitaratzailea:Baigorri S.A.Editorea:Mariasun MonzonErredakzioa:Pello GuerraAmaia EreagaDiseinua:Eneko NapalArgazkigintza:Conny Beyreuther

Commission Paritaire:0307 U 81405Egoitza: Portuetxe, 23 -2.Ae-posta: zazpika@astero.nettfnoa: 943 316999

Suplemento dominical de GARA.Le magazine de GARA.GARAren 5.562 zenbakia

ZAZPIKAMontaje de Portada:

Conny Beyreuther

Noizbait kontatu izan dut nire etxean sartu zen lehenengo tele-bista, zuri-beltzean, 1975eko azaroan erosi zuela gure aitak, bi-garren eskukoa; Franco hil zen egunean edo biharamunean izanzen, eta, nolabait, telebista bidez konprobatu nahi genuen baietz,diktadorea hilik zegoela. Beste kontu bat zen haren erregimena. Eta tele-bista hartan ikusi genuen, halaber, handik bi egunera, Juan Carlos Bor-boikoaren zin-egitea: Juro por Dios y sobre los Santos Evangelios cumpliry hacer cumplir las Leyes Fundamentales del Reino y guardar lealtad a losprincipios que informan el Movimiento Nacional.

Europako herritarrok bozka eman dugunetik hamabost egun besterikez dira pasatu, eta Espainian behintzat ez du inork esango ezer pasatu ezdenik: alderdi nagusiak kinka larrian (batzuk hankaz gora erabat), etaorain, gainera, errege berria. Tartean, milaka lagun kalean Errepublikaeskatuz, baina politikari nagusiak, berriro ere, entzungor; are gehiago,beldurtuta. Estatuaren forma ukiezina da, eta herritarrei ezin zaie hitzikeman gai honen inguruan. Errepublika eskatuz esan dut, baina ez: eraba-kitzeko eskubidea eskatuz zuzenagoa litzateke. Monarkia eta Errepubli-karen artean erabakitzea eskatuz.

Ez nau harritu espainiar establishment-aren erantzunak. Oso kapaz dira herrita-rrek hauteskundez hauteskunde erabakitzen dutela esateko, baina gai konkretu ba-tzuek beldurra ematen diete. Ez galderei beldur dietelako, ez; erantzunei dietebeldur. Badakite gezurra dela hauteskundez hauteskunde erabakitzen dugula; inorkbaino hobeto dakite ez dugula berdin bozkatzen herriko alkatea aukeratzerakoan,edo Europako Parlamenturako gure ordezkariak bidaltzerakoan; garai eta erronkabakoitzari, herritarrek erantzun ezberdinak ematen dizkietela.

Historiak epaituko du Juan Carlos Borboikoa eta bere erregimena, baina zalantzahandirik gabe esan daiteke ez duela burujabetza bere he-rriaren esku utzi, eta garai bateko Canovas eta Sagastarenantzera, PP eta PSOE zutoin inportante izan dituela asmohorretan. Espainiarrek ez dute izan oraindik Errepublikareneta Monarkiaren artean erabakitzeko eskubiderik. Eta es-painiar Estatuaren administraziopean bizi diren herriek aregutxiago, Estatu horretan jarraitu nahi duten erabaki ahalizateko.

Eusko Legebiltzarrak berriki aldarrikatu du berriro EuskalHerriak baduela bere etorkizuna erabakitzeko eskubidea.Baina, tamalez, argudio hutsal eta baliogabe gehiegi entzunbehar izan dira parlamentuan. Bereziki deigarria PSEren bo-zeramailearena: Euskadi asko maite dutela diotenek egin dezaketen hoberena daautodeterminazio eskubidea kaxoi batean edukitzea, zazpi giltzapean. Bestela

Gaur kalera irtengo garen milaka eta milaka gizon-emakumeok atzean utzi nahiditugu horrelako jarrerak. Helduak gara, eta elkarri eskua emanda giza katea osatukobadugu ere, ez dugu inoren eskutik ibili nahi. Geuk erabaki nahi dugu gure etorki-zuna, eta horixe eskatzera bilduko gara Durangotik Iruera. Geuri dagokigula era-bakitzea, eta guztioi, erabaki hori errespetatzea. Zer dauka horrek txarra?

Beraz, kaxoi batean sartu ez baina atera egin behar da erabakitzeko eskubidea,euskal herritarrak giltzapetik atera. Espainiako errege eta politikarien baimenaz,edo gabe. Gure esku egotea nahi dugu, eta gaur Gure Esku Dago.

3zazpika

Has dezagun bidea!

Maddalen

Helduak gara, eta elkarri eskuaemanda giza katea osatuko baduguere, ez dugu inoren eskutik ibili nahi.Geuk erabaki nahi dugu gureetorkizuna, eta horixe eskatzerabilduko gara Durangotik Iruera

03_Maddalen_7K802_1_ZUZEN.qxp_7K 2011 02/06/14 17:57 Pgina 3

Miren

Platanondoakerromerian

Platanondoen adarren antzean luzatukodira laster milaka beso; batzuk laxoago,

besteak tentsoago. Izan ere, norbaitioratzen diogunean eskuak berez-berez

hasten dira elkarrizketan

Inguruko beste hamaika txokotan bezala, gure au-zoko elizaldean ere platanondoak daude. JatorrizBalkanetakoa den zuhaitz hau, erromatarrek ekarriomen zuten mendebaldera, eta harrezkero, plaza,

parke eta bide bazter ugari babestu ditu eguzki galda-tatik. Umetan gure jolas leku atseginenetako bat zenplatanondoen altzoa: udazkenean hostoak erortzenzirenean, hantxe ibiltzen ginen kriski-kraska orbel ar-tean belaunetaraino sartuta. Halako batean gora be-giratu, eta zuhaitz biluziak ikusten genituen adarrakluzatuta eta itsatsita, bata besteari eskua emanda ba-leude bezala. Haizea txistuka hasten zenean, lurretiksustraiak atera eta zutitzen imajinatzen nituen plata-nondoak, elkarri helduta dantzan. Izango du esplika-zioren bat zuhaitz adarrak batzeak, baina oraindik eregurago dut auzoko platanondoak erromeriarako el-kartu direla pentsatzea. Gaur goizean eurekin gogo-ratu naiz.

Platanondoen adarren antzean luzatuko dira lastermilaka beso; batzuk laxoago, besteak tentsoago. Izanere, norbaiti oratzen diogunean eskuak berez-berezhasten dira elkarrizketan, sarritan isildu nahi geni-tuzkeenak ere esanez: segun eta hotz edo epel dauden,izerditan, dardarka, latz edo leun Eta inoren aurreannahi baino gardenago agertzeak urduritu egiten gaitu,noski. Gaur horixe dagokigu ordea; alboan tokatzendena tokatzen dela, eskua ematea. Azken hilabeteotanmaiz erabili dira antzeko metaforak: ukabilak zabaldueta bosteko bihurtzeko garaia dela ziurtatuz batzuk,urteetan elkarri begirada ere ukatu diotenak eskuaemateko gai izango ote diren zalantzan jarriz besteakAdarretan gora erraz galtzen gara, baina enborrak noladaude?

Gaur hamabost esaterako, han aritu ginen gure he-rrian ere boto kontaketan. Alboan jeltzaleen ahaldunasuertatu zitzaigun; alkate ohia bera, hirurogeita hamarbat urteko gizon euskalduna. EH Bilduren botopaperakmetatu ahala zurbiltzen ari zela ikusita, zera esan zionlagun batek popularren multzoa seinalatuz: Hobeizango da gureak pilatzea horienak baino ezta?. Etaberak erantzun: Bai, baina... Badakizu zailago izatendena anaien arteko korapiloak askatzea, auzokideenartekoak baino. Hemen oraindik ezin ikusi handiakdaude. Arrazoi zuen, enbor asko zurrun daude; elka-rrengandik zenbat eta gertuago egon, orduan eta go-gorrago. Gure alkatea ez da giza katera etorriko hain-baten, beste asko ere ez. Baina bihartik aurrera etxeangeratu direnak penatzea lortu behar dugu; ez izorratudaitezen, hurrengo urratsera batu daitezen baizik. Edo-nola ere, biharkoak bihar, orain badugu-eta zer ospatu.Gaur bai; gaur seguru platanondoek erromeria egingodutena!

5zazpika

05_miren_1-7k802_ZUZEN_7K 2011 02/06/14 16:36 Pgina 5

Texto: Amaia EreagaFotografa: Conny Beyreuther

UNA CADENA DE HISTORIAS

8 zazpika gure esku

La imagen no puede ser ms simblica: una largacadena de manos unidas entre Durango e Iruea, a lo

largo de 123 kilmetros, que reivindican algo tanbsico como el derecho a decidir de un pueblo. 7k seha embarcado en un viaje por ese mismo recorridopara poner el foco en las microhistorias de algunasde las personas que participarn en la dinmica de

Gure Esku Dago.

9zazpika

Abenduko zubian burutzen den Liburu eta Disko Azo-kagatik da ezaguna batez ere Durangoko Landako el-kargunea. Toki sinbolikoa da oso euskal kulturarentzat.Bertan kokatu da giza katearen 1. kilometroa, eta kilo-metro horren arduraduna dugu Maite Barrea duran-garra. Durangon ezagunak dira oso barreatarrak, fa-milia honek gure historia ez ofizialean orrialde batzukidatzi dituelako. Galtzaileen bandoan egon ziren Ba-rrea anaiak Guda Zibilean: bat, CNTko milizianoa,

nonbait egongo da lurperatuta, ez baitute bere gorpuaaurkitu; beste bat, UGTko milizianoa, Pirinioetan es-klabo lanak egin zituen; gainerakoak, Durangoko bon-bardaketa beren larruan jasan behar izan zuten edobestela herritik Andaluziara bidaliak izan ziren. Ga-tazkaren eraginak belaunaldiz belaunaldi islatu dirasenitartekoetan, lehengusuetatik bi kartzelan egonbaitira, eta beste bat erbestean hamarkadetan. MaiteBarrea bera Euskal Herritarrok koalizioko batzarkideaizan zen Bizkaian, koalizioa 2003an legez kanpo utzizuten arte, noski. Lanbidez Berdintasuneko teknikaria Arrasateko uda-

letxean, hasieran giza katean oso ondo jakin barikzer zen sartu zirela onartu digu. Lagunen arteko so-lasaldi batekin hasi zena, gero konpromiso mardulabihurtu zen. Arduradunak etorri zirenean kontatzeragiza katea zer zen onartu behar dut izugarrizko sustoahartu genuela. Durangon, adibidez, 1.200 pertsonamugitu behar dituzu. Dimentsioak izugarrizkoak dira,lan hori kalez kale egin behar duzu. Astearen lau egu-netan mahaia jarri dugu kalean metroak saltzen. Guretaldeko partaide guztiok dedikatzen diogu astean hiruarratsalde gutxienez. Inongo ezetzik ez dugu jaso etaalde horretatik oso polita izan da. Proiektu honetanparte hartzeak ere izugarrizko animoak ematen diz-kizu. Nolabait Euskal Herriko historia honetan pausoinportante baten parte garela esan nahi du. Aurrekonturik gabe zero euro; fotokopiak ere fia-

tuak ditugu, bakoitzak dituen baliabideekin osobarregarria da, baina nire etxeko erosketa egiteko ka-rroa erabiltzen dugu, ekimenak eragin duen ilusioaizan da adierazgarriena Maiterentzat. Durangon ikusidugu ere beste ekimenetan ikusten ez genuen jendea,adin guztietakoa parte hartzen ari dela. Maitek beresemeak bertan egon daitezela nahi du, eurek ere iru-dikatu dezatela herri bat garela. Herri alaitsu bat garelaaldarrikatu dezagun, adin desberdinetako jendea, giroalaian gure helburua da katea egitea baina ikuspegialaitik eta nolabait esatea eskubideak, gogoak, alaita-suna, gure esku daudela. Niretzat oso garrantzitsuada. Ez dezagun ezer espero, gu geuk har ditzagun gureetorkizunaren bridak. Feminista eta gero independentista definitzen du

bere burua Maitek, eta argi du: Ez dut Euskal Herriindependentea ikusten ikuspuntu feministarik gabe.Hemezortzi urte darama lanean esparru horretan. Nifeminismoarekin oso itxaropentsu nago, pentsatzenbaitut hortik datozela aldaketak gainera. Nolabait al-derdi politikoetan eta sindikatuetan gero eta behar-tuago daude politika horren garapenetan eta ez baka-rrik maila ideologikoan kokatzera. Feminismoakurteetan egindako prezioa ikusten ari da orain gauzakonkretuetan gauzatzen.

1. km-a. Durango

Feminista bat abiapuntuan

Maite Barrea Berdintasuneko teknikaria

10 zazpika gure esku

Si ya tenis una fotografa ma! dice Xabier Goiri-golzarri cuando le pedimos una. Es cierto, vestido deciclista aparece entre las fotos de un reportaje publi-cado en Zazpika sobre Zazpiak Bat, el grupo cicloturistaque fundaron hace doce aos aficionados de distintassensibilidades ideolgicas, a los que una la reivindi-cacin de la territorialidad de Euskal Herria y sus ganasde echarse a la carretera. La bicicleta y el monte siguensiendo los dos hobbies de Xabier Goirigolzarri, un em-presario de Gamiz-Fika que ha participado activa-mente en la dinmica de Gure Esku Dago, yendo depueblo en pueblo junto a su amigo y tambin compa-ero de partido, el exlehendakari Juan Jos Ibarretxe.Cargo del PNV en diversas etapas ha sido vicecon-

sejero en Lakua y secretario del EBB, se declara cmono, independentista. Estoy en Independentistak Sareadesde el principio, y apuesta decididamente por ini-ciativas como Gure Esku Dago. Como pueblo, tena-mos que hacer un viaje entre diferentes, un viaje queera necesario porque llevamos dndonos la espaldamucho tiempo. Creo que es el momento de que cree-mos una nueva cultura entre todos, para que este pue-blo trabaje uniendo sus fuerzas. Luego veremos, deeste tren, cada uno en qu estacin se baja. Para m, lacadena humana es un primer paso y en los siguientes

se tendr que enriquecer con la entrada de otras per-sonas que tengan algo que aportar. Se reconoce op-timista, aunque algunos partidos le vean algo raroa este movimiento ciudadano. Y lo admite sin tapujos,por ejemplo, cuando se le pregunta por el suyo propio,en cuya direccin ha habido algunas reticencias, perose pueden dar por superadas. Yo creo que no se puedetener una postura contraria a este movimiento. Existeel riesgo de que se politice, lo que supondra su fra-caso, ya que tiene que estar abierto a las diferentessensibilidades, por lo que hay que andar con cuidado.Pero y qu ventajas tiene la independencia? No

s si traer ventajas, eso se ver luego, pero tampocoser perjudicial. Hay mucho miedo a la independen-cia, pero qu nos aporta estar dentro de Espaa? Ungran empresario me dijo el otro da: Tengo que andardando explicaciones y decir que no somos espaoles.Es una gran verdad, porque la marca Espaa no vendenada. Pero, le preguntamos de nuevo, y si pasa lomismo que con el plan Ibarretxe? Ibarretxe sueledecir, que cuanto ms No, ms independentistas.Est claro que llevar tiempo, lo sabemos; que las co-sas no sern fciles, pero si no empezamos y fortale-cemos el movimiento nunca ser posible. Nada vienedel cielo.

Xabier Goirigolzarri Empresario

Empezar a rodar por la independencia

km 16. Elorrio

Salida de Elorrio,en direccin aArrasate.

11zazpika

Joan den apirilean La Casillan Gure Esku Dago ekime-naren lehen aurkezpen publikoan bi euskaldun kali-foniar atera ziren oholtzara euskal diasporaren ordez-kari gisa. Bata Kristiane Bizkarra zen, bestea OlibiaBidaurreta. Oatin bizi da Olibia joan den abuztutikingeleseko irakasle ari baita bertako lantokietan. Eus-kal Herrira egiten duen hirugarren itzulia da hau, au-rretik bi aldiz egon baita gurean: duela zortzi bat urteDonostian egin zuen lehen egonaldia gaztelania etaeuskara ikasten, eta etxera itzuli ondoren, orain parebat urte Maizpidera, Lazkaon dagoen barnetegira, jozuen urtebetez euskara ikastera. Etxera iritsi nintze-nean Euskal Herrira bueltatu behar nuela pentsatunuen, bertan bizitza nolakoa zen probatzeko, euskarazbizi nahi nuelako.Txikia da Oati onartu du, Kaliforniako nire he-

rria nahiko handia baita, baina superpolita iruditzenzait Oati, gustatzen zait pila bat eta jendea itxia dabaina oso jatorra. Ondo moldatzen naiz haiekin, etaeuskara praktikatzeko aukera ematen dit. Olibia Pe-taluma herrikoa da, Sonoma konderrian dagoen hirihandi bat. Aita Nafarroa Beherekoa du eta ama Ida-hokoa, baina bere gurasoak bizkaitarrak dira. Etxeaneuskal giroa bizi ote duten galdetzean, bai pila baterantzun du, nahiz eta euskaraz ez hainbeste. Eus-

karaz ederto hitz egiten du, nahiz eta berak batzuetanbai, beste batzuetan ez erantzun duen. Anaia etaama dantzariak izan dira uste askotan, eta gurasoakmaiz joaten dira Euskal Etxera, astero, dio. Giza katean parte hartuko ote duen galdetzean, me-

troa azken unean erosiko duen horietakoa dela aitortudu. Giza katea gauza oso ona da dio, nire ustez jen-deak erabaki ahal beharko luke zer nahi duen. Oso eki-men polita eta garrantzitsua izango delakoan nago.Egia esan, Gure Esku Dago ekimena ilusio handiz hartuda hasiera-hasieratik euskal diasporan edo, horreladeitzen baitzaio batzuetan, zortzigarren herrial-dean. Propio sortutako Facebook kontu batetik(www.facebook.com/gureeskudago.diaspora) partai-deak kontaktuan jarri, eta jarduerei buruzko informa-zioa, argazkiak eta herrialde desberdinetatik bidaltzendizkieten bideoak partekatzen dituzte. Nazioartekohainbat erakunderen babesa jaso du egitasmoak, halanola NABOrena Ameriketako Estatu Batuetako etaKanadako euskal elkarteen federakuntza, hain zuzenere, joan den otsailean San Frantziskon egin zen aur-kezpen publikoan argi gelditu zenez. Cenarrua fun-dazioak, Renoko Euskal Ikasketen Programak eta Ame-riketako toki desberdinetako euskal etxeek ere berenbabesa adierazi diote ekimenari.

24. km-a. Arrasate

Txikitasunamaite duen

kaliforniarra

Olibia Bidaurreta Ingeles irakaslea

12 zazpika gure esku

13zazpika

km 52. Ormaiztegi

La letra pequea construye la historia

Resulta sorprendente lo que un grupo amateur y unqueso pueden llegar a mover. El proceso que ha con-ducido a esta movilizacin naci en un rincn del Goie-rri, en Idiazabal, un pueblo de algo ms de 2.000 habi-tantes famoso por sus quesos de oveja. Con el objetivode impulsar el euskara y apoyar la seleccin vasca, en2007 un grupo de aficionados al deporte rural comenza hacer demostraciones en los pueblos de la zona. Algodeban de tener de especial, porque aquello fue cre-ciendo hasta que un ao ms tarde, en las fiestas deSan Blas, Idiazabal acoga la presentacin de una expe-dicin compuesta por nada menos que cien personasa Edimburgo e Inverness para, a travs del folklore y eldeporte, estrechar relaciones con Escocia; as como deNazioen Mundua, una plataforma pro derecho a la au-todeterminacin que aglutinaba a personas de diferen-tes sensibilidades. En aquel festival se record a dos ve-cinos causantes de que todo este movimientocomenzara a rodar: Loinaz Urrestarazu, fallecida en ac-cidente de trfico, y Mikel Garmendia, el alguacil delpueblo y gran aficionado al deporte rural, fallecido unmes antes en el monte mientras entrenaba. Lurdes Intxausti, la viuda de Mikel Garmendia, y sus

dos hijos estaban entre los que viajaron a Escocia. ALurdes, una mujer entera, aquel 2008 no se le olvidar.Pero hizo de tripas corazn y esta campeona de trontzao corte de troncos con sierra txapela entre 2008 y

2010 ya no tiene tiempo para entrenar, entre los hijosy el puesto de alguacil en el que ha relevado, lo que esla vida, a su marido. Lurdes era una de las protagonistasde Gazta zati bat, el documental dirigido por Jon Maia,en el que se recoge la historia de la gnesis de este mo-vimiento. Ella es parte de la letra pequea con la quese hace la historia. Ella y personas como Luix Katarain,el pastor autor del queso viajero. Luix muri a princi-pios de este mes, a los 88 aos. Existe mucha abun-dancia en el mundo, pero la mayor riqueza la tenaaquel hombre en su pequeo mundo. Fjate hastadnde lleg su queso y de dnde surgi, de algo tanpequeo. Luix no hablaba de poltica, sino de su vida,de su palacio. Para l, su palacio era su chabola. El do-cumental ha conseguido emocionar a la gente, porquelo que cuenta es una realidad. Las cosas pasaron as y,por ejemplo, cuando a Angel Oiarbide le afloran las l-grimas emociona, porque cuenta las cosas desde dentro.Angel desde siempre ha estado interesado en los mo-vimientos de Escocia y Catalunya, ha aprendido muchoy ahora lo quiere aplicar, porque est convencido deello. Pero esto no puede acabar con una cadena hu-mana, hay que seguir para adelante. Alguien me dijo elotro da: esto no va a ser todo, hay ms. Algunos estnpensando y trabajando para impulsar todo esto. Yo per-sonalmente estoy convencida que todas las personastienen que tener derecho a decidir.

Lurdes Intxausti Alguacil

14 zazpika gure esku

Ataundik Nafarroarako bidean.

Gasteizen, Unibertsitatean, aurkitu dugu azterketak zu-zentzen, bertako irakaslea baita. Ana Arregik zenbaitpoema liburu, itzulpen eta artearen gaineko saiakeralanak argitaratu ditu, eta gurean ere, GARAn, bere lite-ratura analisiak irakurri ahal izan ditugu itzal luzeautzi zuen Mugalari gehigarrian. Gaur egun, GasteizkoIgnacio Aldekoa Kultur Etxeko irakurketa tailerren ar-duraduna da... eta batek daki nola lortzen duen horre-tara guztira iristea, hiru haurren ama baita, horietatikbat besoetakoa. Arabako Ozeta herrian bizi da JoxerraMelgizo artistarekin, eta bertako eskualdeko jendeare-kin joango dira giza katera, Barrundiari egokitu zaionkilometrora. Bere burua independentziaren aldekoagertzen du Anak. Zer nolako independentzia eztabai-datu beharko litzateke, baina ni horretaz konbentzitutanago: nik nortasun bat daukagula eta hizkuntza batdaukagula uste dut. Halere, aitortu duenez, batzuetanharro eta beste batzuetan arrotz dago: Harro gukdaukagunaz eta arrotz beste zenbait jarrerarekin. Giza kateak izango duen eraginari buruz galdetuta,

bere hitzetan, oso sinbolikoa da, kalera aterako gare-lako beste modu batean, ez bakarrik manifestazioan,baizik eta gure gorputzarekin mapan eta espazioanmarra margotuz, baina, egia esanda, hortik aurrerazerbait gehiago beharko dugulakoan nago. Beti pen-tsatu dut kanpotik, Europatik, Gobernuari presio egi-ten ez badiote, zail izango dugula. Halere, sinboloakinportanteak dira, ez momentuan bertan baina baimemorian. Eta gure politikariei, une honetan, zein liburu go-

mendatuko lieke Anak? Natalia Ginzburg idazle ita-liarraren Gure etxeko kontuak (Igela) eta Marisa Ma-dieri-ren, Claudio Magrisen emazte zenaren, Verdeagua (Minuscula) aipatzen ditu, biak Bigarren MunduGerran kokatutako eleberriak. Bigarrenean, adibidez,Fiume hiria da protagonista, hasieran Jugoslavia zenaeta gero Italia. Autoritarismoaren garaian, letra handizidazten den historiak ahots txiki hauetan zer eraginduen ikustea, alegia. Horrelako egoeren aurrean,jende arruntak, baina sentsibilitate oso handiko per-tsonek, nola bizi duten jakin dezaten.

Ana Arregi Irakaslea

15zazpika

78. km-a. Arbizu

Literatura pixkabat memoria galez dezagun

16 zazpika gure esku

Roger Sallas lleva solo desde principios de abril comocoordinador de la Euskal Etxea de Barcelona, un activocentro cultural que, desde el barrio del Born, organizadistintas actividades, como sus tres grandes ciclos cul-turales: el festival EH Sona, Zinemaldia.cat y Literaldia,festivales la mayora de ellos que se extienden por lassalas y cines de la ciudad. La verdad es que la cantidadde pblico es creciente y variada, explica. La razn?que se tiene el chip de que no sea solo el centro dereunin de la dispora, sino de que est integrado enla sociedad catalana. El propio Roger Sallas no erasocio de la Euskal Etxea cuando, en setiembre del pa-sado ao, present junto a un compaero, y dentrodel ciclo titulado Euskal Herria en la montaa, latranspirenaica entre Cap de Creus y Hondarribia quepreviamente haban pateado. Natural de Badalona, Roger Sallas fue testigo de la

primera consulta municipal sobre la independenciade Catalunya que se celebr en setiembre de 2009 enAreyns de Munt. Es un pueblo que est a media horade mi casa. Es pequeo, de unas 7.000 personas. Ahes donde vi no solo tericamente, sino tambin en laprctica, la ilusin de la gente, pese a los intentos deprohibir, criminalizar, sealar cualquier cosa que es-tuviera fuera de su legalidad. Haba ilusin por tirarhacia delante. Desde ese momento es cuando se per-ciben las ganas, pero sobre todo la voluntad de la gentede tomar el poder y mostrar que tiene cosas que decir.La entidad que impulsa la primera consulta es el MAPA(Moviment Arenyenc per lAutoderminaci), una en-tidad de pueblo con pocos adheridos, que empieza amanifestar algo tan sencillo como que queremos ex-presar nuestra opinin ms all de unas elecciones

rutinarias cada cuatro o cinco aos. Para Roger , ini-ciativas como la Va Catalana y las distintas consultasque se han encadenado reclamando el derecho a de-cidir son como una ola que no se para. Movimientossorprendentes que llevan a que polticos de diferentescolores se sumen a esta ola o que ciudades como Ba-dalona, una de las ms pobladas de Catalunya y conmayor nmero de inmigracin, celebren su primeramanifestacin claramente independentista en 2012 oque gente como los abuelos de Roger, quienes siemprehan votado a Convergencia, se echen a la calle antelos recortes o los ataques a la inmersin lingstica .Han tocado cosas muy sensibles con muy pocotacto, aade. Creo que no hay ninguna explicacinms que ser muy claro en el mensaje. Y lo es: el 9 denoviembre la mayora de la poblacin quiere ir a votary nadie tiene el poder de decirnos que no podemoshacerlo. Es esa conviccin de saberse capaces de quesi se quiere hacer algo, se puede hacer, vengan losque vengan, digan lo que digan. Pese a todo, y pesetambin a que Roger palpe en la calle la conscienciageneral de que estn viviendo un momento histrico,en Catalunya esto no se est viviendo como una fiestade aqu hasta octubre. El trabajo viene ahora. Vendrnofertas simpticas, luego amenazas e incluso represinde todo tipo. Vienen meses duros. Desde Euskal Etxea se ha fletado al menos un au-

tobs que acudir a la cadena humana de Gure EskuDago. Por cierto, que a Roger Sallas le sorprende quedesde Euskal Herria se envidie la fuerza del movi-miento independentista cataln. No entiendo muchoesa visin como de envidia, cuando histricamenteestbamos varios aos atrs. Me sorprende.

Km 109. Itza

Desde Badalona,

a la entrada de Iruea

Roger Sallas Coordinador de la Euskal Etxea de Barcelona

Entrada a Iruerria por Itza.A la izquierda, Sallas en la Via

Catalana, en Badalona.

17zazpika

Hegoa Mendiboure Artzaia

18 zazpika gure esku

Hegoa Mendiboure giza katean parte hartu eta handikegun gutxira mendira igoko da lau hilabeterako, iazegin zuen bezala. Artzain langile naiz, dio ahots go-zoz. Senpereko baserri batean jaioa, Historia ikasketakegin zituen Pau eta Bordelen, eta titulua lortu ondo-ren urtebetez Erasmuseko ikaslea izan zen Bartzelo-nako unibertsitatean. Historia maite bai, baina ezzuen bere burua ikusten irakasle; beraz, Euskal He-rrian gelditzeko hautua hartu zuenez, beste gazte as-kok bezala, sustraietara itzultzea erabaki zuen. Labo-rari formakuntza egin eta artzain ilustratuabihurtu zitzaigun.Bearnoko Ossauko bailarako mendietan 1.400 me-

troko altuerako larreetan ari da lanean beste artzainbatentzat. Bera askotan jaisten da, belarra egitera etaabar, baina ni beti mendian izaten naiz, baina ez ba-karrik. Han etxolan beste artzain batzuk izaten dira. Lan gogorra izanik, egia da azken urteetan gero eta

emakume artzain gehiago ikusten dela. Egia da orainikusten ditudan artzain berriak denak neskak direla.Zailena da ardiak jeztea, eskuz jezten baitugu, eta bai,fisikoki bai, lehenengo urtean sufritu nuen. Maitatubehar da mendian egotea, baina maitatuz gero, bo,nik ondo pasatu nuen, bestela ez nintzen itzuliko.Goizeko bost eta erdietan ekiten diote lanegunari, etabukatu, azken argi printzekin. Jendeak hor ikustengaitu eta esaten du, zer lan lasaia, baina gehiena goi-zean goiz eta gero arratsetan egiten dugu, eta eguneanzehar ardiak zaintzen ditugu, mendian ibiltzen.Baserriko alaba honek ez du oso argi etorkizunean

zer egingo duen, ez baitu bere burua artzain ikustenluzarorako, bai ordea lurrari lotutako zerbaitetan. Es-perientzia polita da, baina gero nire kontura zerbaitnahiko nuke. Ipar Euskal Herrian laborantzaren in-guruan berpiztu den dinamikaren ispilu da HegoaMendiboure. Niri iruditzen zait azken urteetan berrizberpizten ari dela gogo hori berriz sustraietara itzul-tzeko, baina horretan beharbada asko egiten du he-men badirela laborari elkarteak, kalitatezko laborantzabaten alde lan egin nahi dutenak. Gazteentzat horimotibazioa da. Erabakitzeko eskubidearekin bezala,nik ikusten dudana zera da: nahi baduzu hemen bizi,behar duzu zerbait sortu hemen biziaraziko zaituena.Bere burua definitzean ni abertzale gisa ikusten naizdio, euskaltzalea ere bai, independentista oso urrundagoelako. Ideiarekin ados nago, baina badira urratsakegiteko lehenago.

111 km.-a. Itza Mendira igokoden historialaria

119. km-a. Berriozar

Josu Mendia Jubilatua

19zazpika

Gurekin hitzordua jartzeko agendari begirada adeitsuaeman behar izan dio Josu Mendiak, egun hauetan den-bora giltzatuta baitu, Hizkuntza Eskolako azterketekbete-betean harrapatu dutelako Gure Esku Dago eki-menaren azken txanpan. 68 urteko nafar honek go-gotsu heldu dio giza kateari eta kilometro baten ar-duradun aritu da, bera bizi den Eguesibar bailararidagokion kilometro baten erantzukizuna du, hain zu-zen ere. Lan asko egin dut, aitortzen du, baina azke-nean lortu ditu behar zituen 400etik gora lagun...nahiz eta horrek bere ordaina izango duen: Eus-kara ikasten ari naiz. Nire maila C1 da, azkena, bainaez dut gaindituko aurten jada klase asko galdu ditu-dalako Gure Esku Dago gaiarekin. Halere denbora dau-kat gainditzeko, nire helburua ez baita bakarrik eus-kara, Euskal Herria baita nire helburua, dio osoeuskara txukunean. 68 urte ditu jabetza administratzaile ohi honek, eta

orain dela bost bat ekin zion euskara ikasteari Hiz-kuntza Eskolan. Lana eta ikasketak batera zeramatzan,baina jubilatu zenetik, orain bi urte, buru-belarri arituda ikasten. Gurean, ni Iruekoa naiz, euskara oraindela hiru edo lau belaunaldi galdu zen, baina orainberriro berreskuratu dugu. Nire bilobak jada hasi diraikasten euskaraz. Ni beti euskararen alde egon naiz,eta orain argi ikusten dut gure bide politena, agianezinezkoa baina bai politena, independentzia dela.Nafarroan %30 bakarrik gara eta kanpoko jendea %60,horregatik oso zaila da hemen konponbidea aurkitzea,baina gure herriak aurrera jarraitu behar du, indepen-dentziarekin edo independentziarik gabe, eta horre-tarako babestu behar dugu gure hizkuntza.Nafarroan ez zaie oso erraz suertatu giza katearen

metroen salmenta. Hala eta guztiz ere Josu tematiadela ematen du. Hemen dena gure kontra dago; adi-bidez, Hizkuntza Eskolan klasez klasez joateko baime-nik ez nuen lortu. Gobernuko eskola da berez, eta es-kolak ezetz esan zidan. Orduan pasilloz pasilloz hasinintzen, eta zuzendariak gauza bera esan zidan; bile-rak egitea pasilloetan ez zela egokia. Eragozpen askoaurkitu ditut leku askotan. Sarrigureneko azokan la-runbatero beren mahaitxoa jarri izan dute eta bi ordueskasean 30 bat partaide lortu izan dituzte. Azokanaurkitu nuen gizon bati zera esan nion: gu mundukoherrialde guztien erabakitze eskubidearen alde gaude,baita gure herriarena ere. Eta egunen batean lortukodugu.

Berriozarrekosarrera.

Euskara berreskuratuduen nafarra

20 zazpika gure esku

Pese a los 26 aos que lleva aqu, a Lenin Ruiz Salgadotodava no se le ha ido el suave acento nicaragense.No s si ser por lo bigotes, pero Lenin sale en todoslados, dice con humor su compaera, una vasca a laque conoci en los 80 cuando viaj a su pas de briga-dista y consigui trarselo. De hecho, aparece en elspot de Gure Esku Dago rodado en Berriozar y eso quese podra decir que solo pasaba por ah, aunque la parejase apunt a la cadena humana casi desde el principio.Lenin ha asimilado, utilizando una palabra que repitevarias veces, la situacin: dice sin dudarlo que est a fa-vor de la autodeterminacin y de la independencia deEuskal Herria. Reconoce que su aterrizaje le result muyintenso. Llegas y encuentras todo el maremagnum dela poltica, del conflicto y todo. Era un momento fort-simo. All habamos pasado una guerra de liberacin,con la Contra y todo eso, y llegas aqu, que parece quete va persiguiendo.... La situacin econmica, sin em-bargo, era mejor que la actual. Siempre he trabajadoen la construccin, hasta el 2009, que se fue todo (haceel gesto de hacia abajo). Siempre en revestimientos defachada y he andado por todos los pueblos, por Etxarri,por Lizartza... Al principio cuando daba el nombre medecan t eres comunista y otros me llamaban Stalin.Yo le responda que de Stalin a Lenin hay un trecho.Pero como soy de hablar y, como la relacin hace cer-cana, la gente ha ido cambiando y ya tienen otra per-cepcin de m. Lenin tiene la doble nacionalidad, perono renuncia a su pas, porque el nicaragense no dejasu tierra ni se olvida. Le chocan algunas cosas de aqu:No s hasta qu punto la gente tiene asimilado lo departicipacin. Las ltimas manifestaciones por ejemplo,por los recortes en Sanidad o Educacin, vas al Ayunta-miento o donde est convocada, y no ves ms que agente de edad. Los jvenes no arrancan.

km 123. IrueaDesde

Nicaragua por amor

21zazpikaPlaza del Castillo

de Iruea.

Lenin Ruiz Salgado Aplicador de monocapa

1547an Peruko Nazka herrialdera ailegatu zi-relarik, espainiar konkistatzaileek ez zutenarreta handirik jarri bertan zeuden geogli-foetan. 800 kilometro karratutan luzatzen

ziren lerro eta marrazki itzelak begien aurrean izanarren, beste alde batera begiratu zuten. Beraien ar-teko azkarrenari halako batean otu zitzaion markahoriek bide izango zirela. Gaizki egindako bideak,baina; izan ere, inora ez baitzeramaten. Ez ziren kon-turatu tximinoak, kaioak, pelikanoak, kolibriak, ba-leak, kurriloak, zakurrak edota sugandilak zirela.XX. mende hasieran tokia hegazkinez igaro zute-

nean soilik konturatu zirenezohiko lan eskerga haien ga-rrantziaz. Eta berehalaxe hasi zi-ren teoria bitxiak formulatzen;estralurtarrei egindako seina-leak ote ziren eta. Denak erefunts handirik gabeak. Gauregun, badakigu geoglifoekmundu oso bat azaldu nahi du-tela eta zerutik behatzeko dau-dela sortuak.Ez dakit nola ikusiko den ze-

rutik igandean Durango eta Iru-ea lotuko dituen giza-kate erraldoia, musker kolo-retsuaren itxura hartuko duen ala libre hegazdabilen belatzarena. Baina argi dago gizakiz osatu-tako lerro luze horrek, Nazkako marrazkiek bezala,mundu oso bat azalduko duela: euskal mundua, as-kotarikoa eta alaia. Eta zerutik begiratzeko bainogeure buruari behatzeko balioko digu, sinetsaraztekoeta aldarri egiteko ahal dugula geure etorkizuna era-baki.Konkistatzaileak, oraingoan ere, ez dira ezertaz ja-

betuko.

22 zazpika

Mundu oso bat

Kirmen

800 kilometro karratutanluzatzen ziren lerro etamarrazki itzelak begien

aurrean izan arren, beste aldebatera begiratu zuten

konkistatzaileek

Etorkizun, elkarrekin, erabaki

Kirmen Uribek martxoaren amaieran Casillan egin genuen ekitaldian XXI.mendean herri honek idatzi beharko lukeenaz honakoa esan zuen: Luza-roan gaude hemen. Duela 2.000 urte gutariko batek idatzi zuen neskato hi-tza Akitaniako hilerri batean. Gero, XI. mendean idatzi genuen gu hitza. XIV.

mendean lur. XVI. mendean euskara eta XVII. mendean Euskal Herri. Baina zeridatzi behar dugu XXI. mendean? Ba adibidez idatzi behar dugu etorkizun, idatzi be-har dugu elkarrekin eta idatzi behar dugu erabaki.Nola idatzi, ordea? Nork? Noiz? Gure Esku Dago dinamika bat baino jarrera bat dela

diogu, galdera horiei erantzuteari itxaron gabe abian jarri garen herritarrak garelako,ezberdinen arteko topalekuak bilatzeari ekin diona, eta elkargune horiek aurkitzenari dena. Erabakitzea baita normalena, erabakia topagune baita.Zer garen eztabaidatzeari utzi eta zer izan nahi dugun erabakitzeari ekin nahi

diogu, hori da dinamika honek berekin dakarren jarrera. Bai, noski... esango diguironiaz bakarren batek, borondatea eta adostasuna ez direlanahikoa esanez. Borondatea eta adostasuna ez dira nahikoa,baina horiek dira asmoak errealitate bilakatzeko berme. Gehien-goak zilegi bihurtuko duen erabakitze ahalmena gure eskutanhartu behar dugu. Zilegitasun demokratikoa.Demokrazia kontu bat baita erabakitzea. Pertsona adina arra-

zoi ditugu erabakitzea dagokigun eskubide bat dela esateko, era-baki hori, edozein delarik ere, gauzagarri egingo duen oinarriaeraikitzea dagokigu, ordea. Demokrazia da oinarri hori. Herri ho-

nek 3.000.000 herritar baldin baditu, herritar horien legitimitatea, zilegitasun horida erabakia gauzagarri bihurtzen duena. Herritarron gehiengoak determinazioazerabakia zilegi bihurtzen badugu, erabaki hori gauzatu egingo da.Esanak ekintza bihur daitezen ilusioak jarrera bihurtu behar ditugu eta jarrerak

erabakimen. 2014ko ekainaren 8an eskutik elkarri heldu diogun herritarrak gara Du-rango eta Iruea artean ilusio berri bat piztu denaren lekuko. Hona, ordea, banan-ba-nan eta ahoz aho egindako lanak ekarri gaitu. Herritarron arteko sare hau kimu batda, gaurko aldarria biharko erabaki bihurtuko duen lorearen kimu.Gaur elkarri heldu dioten eskuek bihar erabaki dezaten, abiatutako bide honetan

jarraitzea dagokigu. Konfiantza eta elkarlana gure auzo eta herri bakoitzeko txokoorotara behar dugu hedatu. Hori baita bihar hartuko dugun erabakia zilegi egingoduena, horrek bihurtuko baitu zilegi dena errealitate. Herri bat gara, erabakitzeko eskubidea dugu, herritarron garaia da. Etorkizuna, el-

karrekin, erabakia. Gure eskubidea da eta bidea GURE ESKU DAGO!

Gaur elkarri heldu dioteneskuek bihar erabaki dezaten,

abiatutako bide honetanjarraitzea dagokigu

Anjel

23zazpika

Gogoratzen dut Angel Oiarbide Zumaiara etorrizenekoa, autoa hartu eta Idiazabaldik, lanegunabukatuta. Bost edo sei urte izango dira honezgero. Nazioen Mundua, Eskozia, Katalunia, herri

kirolak, aro aldaketa, herriko EAJ eta ezker abertzalekokideen arteko adostasuna Niretzat berriak ziren hainbatkontu, oso ezezagunak gehienak. Dokumentala grabatueta Idiazabalgo laborategian egiten ari zirena ezaguta-raztea zen beraien helburua, beste herrientzat ere baliokozuela sinistuta. Horrela hasi genuen Gazta zati bat izenajarriko genion abentura hura: grabazioak, bilerak, Ordi-ziako jaialdi erraldoia, Eskoziara bidaia, pertsonaia gakoeielkarrizketak, gertaera historikoen lekukotza zuzena,muntaketak, eta Euskal Herri osoan aurkezpenak. Osodiru gutxirekin, kamisetak eta gaztak dozenaka salduzegin genuen neurri handienean bide hura eta Idiazabal-dik bideratutako auzolan erraldoi baten azken emaitzaizango zen dokumental hura.

Dokumentalak guztiz egiazkoa behar zuen izan, mu-gimendu hura bezalakoxea. Edukiak eta formak bat egi-tea nahi izan genuen. Eta ez propagandistikoa, egiari fi-dela baizik. Ikus zitezela hastapenak, bi lagunen artekokonfiantzan oinarritutako prozesu baten abiatzea. Izanzedila eredu hori eredugarri. Ikus zitezela zailtasunak,bizitzarenak, barne beldurrak, urduritasunak, apustuententsioa, txikitasuna. Historiaren eta istorioaren makingoff-a ikus zedila, eta ez zedila izan arrakasta eta ontasu-nak saltzeko produktu bat. Jende arruntaren ahaleginaamets baten bila.

Froga zedila gutako edozein izan daitekeela liderra, gu-tako bakoitzaren ardura direla gure bizitza eta gure etor-kizuna. Eta ez dugula zertan zain egon bulego bateanbeste batzuek gutaz zer adostuko edo ez adostuko eta po-

rroten edo arrakasten araberako egoera animikoan sen-titu. Ez dugula delegatu behar, guri dagokigula. Ez, ikuszedila gugan dagoela giltza eta hori sentitzeak, hori jaki-teak hobeto sentiarazten gaitu. Garrantzitsua zara.

Bere bizitzaren burujabetza edukitzeak zoriontsu egi-ten du pertsona. Erabakiaren jabe izateak. Bere bizitzarennorabidearen jabe. Zoriontsu egiten zaitu eta hazi egitenzara, garatu. Pertsona helduak gara eta gure bizitzari bu-ruz ari gara. Gure burua autodeterminatzetik hasten dadena. Eta heldutasunez, arduraz eta bere bizitzaren jabeizatea erabaki duten milaka pertsonen indarra zenbate-rainokoa izan daitekeen ezin da kalkulatu.

Herritarren lidergoa, egiazkotasuna, konfiantza, ausar-dia. Hitz gakoak izan ziren hasieratik. Orain ere hitz ga-koak iruditzen zaizkit.

Funtsezkoa gure lubaki mentaletatik atera eta desber-dinarekin bat egitea, eskutik heltzea esaterako. Muga psi-kologikoak hautsi. Hamarkadetako sektarismoak. Nahizeta elkarren ordezkaritza politikoaren aurrean mila aldizkontzentratuta egon edo askotan oihuka, harrika edo pe-lotazoka aritu, orain eskua eman. Kosta egiten da, bainaposible da. Eta posible baino, beharrezkoa da. Eta ez naizari inondik inora norberaren talde politikoaz edo ideolo-giaz beste egiteaz edo norberaren aukera politikoa ezku-tatzeaz; ez eta norberaren helburuei uko egiteaz ere, izanindependentzia izan autonomia. Ez. Horrela egingo ba-genu, ez leukake baliorik. Izan gaitezen independentistak,konstituzionalistak, autonomistak, federalistak edo denadelakoak. Izan ere, bagara eta. Bata bestea den bezalakoaonartzean datza egiazko tolerantzia, egiazko demokrazia,egiazko askatasuna. Ez dugu zertan izan besteak gu izateanahi duen moldekoa onartuak izateko. Ariketa hori eginbeharra dugu derrigor, hori baita errealitatea. Denok garabakoitza bere etxekoak, baina elkarrekin bizitzera eta elkarulertzera derrigortuta gaude jendartean. Eta hori, inposa-ketarik gabe lortzen da. Libreki erabakiz lortzen da.

Gatazkaren adierazpide egunerokoagoetatik eta min-garriagoetatik datozkigun automatismoak, aurreiritziak,klixeak eta enkistatuta dauzkagun hainbat jarrera blo-keatzaile gainditu behar ditugu gure baitan. Irtenbidea-ren bila egin beharreko bidea da hori. Eta erabakitze es-kubidea irtenbidea da. Argi eta garbi. Denontzatberdintasunean eta baliagarria den formula bakarra da.Eta irtenbide horretara iristeko ezinbesteko atea oinarridemokratiko honen inguruko gehiengo soziala osatzea

Denok gara artzain

Ziur nago gazta bola handitzen joango dela.Ilusioak, aniztasunak, positibismoak,

arrakastak, eta azken batean, aukera honenbenetakotasunak jendea erakarriko du

JON MAIA

24 zazpika

25zazpika

Jon Maia

izango da. Ez dago beste modurik, kuantitatiboki eta kua-litatiboki. Eta gehiengo soziala osatzeko, ezinbestekoa dadesberdinen artean osatua izatea. Gehiengo sozialak sor-tzez dira anitzak. Enpatia, elkar ulertzea, hitz gakoak. De-non onerako den zerbait egitea, berriz, motibazioa.

Gure Esku Dago dinamika Euskal Herria saneatzen arida. Terapeutikoa da. Giza-harreman sare berri bat da. Ga-tazkaren lokatzetan sartu eta eztabaida garbitzera dator,desberdinak elkartzera. Drainatze bat da urteetan gaizto-tutako odolbilduarentzat, eta giza kate luze hau zikinakateratzeko eta sendatzen hasteko tutua da. Eta libreki era-bakitzera eramango gaituen bidea erakutsiko digu.

Eta eskua luzatu arren ukatu digunari, eskua luzatzenjarraituko dugu. Gu positiboan, gu eskuzabal. Batzueigehiago kostako zaie. Beste batzuei gutxiago. Denok duguiragan bat, denok gure markak, denok gure etiketak, gureminak eta gure zalantzak... baina ez diezaiogun horregatikinori eskua ukatu. Gu ere horrelakoak izan gara gure bi-zitzaren une batean ala bestean. Lagundu jendeari aska-tzen eta herritarren mugimendura gehitzen. Gero etagehiago izango gara, ez dut zalantzarik. Ziur nago gaztabola handitzen joango dela. Ilusioak, aniztasunak, posi-tibismoak, arrakastak eta azken batean, aukera honenbenetakotasunak jendea erakarriko du. Eta gutako bakoi-tzaren ordezkari politikoek gu herritarron nahiak gauzatubeharko dituzte gurekin batera. Guk nahi dugulako etaguk erabaki dugulako. Adostasunak lortzen ditugun he-rritarrak adostasunik lortzen ez duten talde politikoenaurretik goazelako. Ez dagoelako argi eta garbi adieraztenden gizarte gehiengo baten determinazio tinkoari en-tzungor egiterik. Ez dagoelako demokrazia gehiagoriezetz esateko argumenturik. Gero eta hurbilago gaude.Ikusiko duzue, ikusi egingo dugu.

Maiatzaren azken aldera joan zitzaigun Luix, Gaztazati bat-eko artzain maitagarria. Udaberriro bezala jo-ango zen, baina oraingoan betirako gelditzeko, euskal-dunen ametsetako goi larreetan. Orain gure ordua da.Ardi izateari utzi eta gutako bakoitza artzain izateko ga-raia iritsi da, udaberria.

26 zazpika

OLATU INDEPENDENTISTA SORTZEKO PREST

Testua: Aitor Agirrezabal

Azken 700 urteetako momenturik garrantzi-tsuena. Hala definitzen dute eskoziarrek irai-lean edukiko duten hitzordua. Eta hala da, eu-ren etorkizuna eraikitzeko aukera dute euren

eskuetan. Eta zergatik azken 700 urteetako datarik be-reziena? Orduan ere euren eskuekin borrokatu zute-lako etorkizuna. Gertu dauden ekainaren 23 eta 24anBannockburneko gudaren 700. urteurrena ospatukoda. Eskoziak Ingalaterraren aurkako independentziagudan lortu zuen garaipenik garrantzitsuena suposatuzuen. Erreferendumaren urtea, beraz, ez zen besterikgabe hautatua izan. Baina gaur egungo egoera ulertzeko, garrantzitsua

da atzera begirada bat botatzea. William Wallace hileta sei hilabetera Robert Bruce Eskoziako errege izen-datu zuten. 1306ko martxoa zen. Honen aurrean In-galaterrako Eduardo I.ak bere tropak bidali zituen ipa-rraldera, eskoziarrak gerrilla guda erabiltzerabehartuz. Eduardo I.a 1307. urtean zendu zen. Hil au-rretik, Eskozia konkistatu artean ohorezko hil kutxanez lurperatzeko agindu zuen. Gaur egun, oraindik, berehezurrak Westminsterreko abadian daude behin-behi-neko ontzi batean. Haren semeak, Eduardo II.ak, hartuzuen koroa. Garai hau aprobetxatu zuten Robert Bru-cen eskoziarrek lurrak berreskuratzeko, eta Ingalate-rrako koroak Stirlingeraino egin behar izan zuenatzera. Bertan, 1314ko ekainaren 23an hasiko zen guda.Garaipena Robert Brucen eskuetan erori zen etaEduardo II.ak Ingalaterrara egin behar izan zuen ihes. Bigarren independentzia gerra guda honekin

amaitu zen eta Wallaceren oinordekoek Eskoziaren in-dependentzia aldarrikatu zuten, zeinek 1707. urterainoiraungo zuen, Union Act delakoak sinatu ziren arte.Orain, 300 urte eta gero, aukera berri bat dute etor-

kizuneko orrialdeak idazteko.

Datorren irailaren 18aneskoziarrek galdera bati erantzunbeharko diote: Eskozia Estatuindependente bat izatearekinados al zaude?. Galdera honekhistoriaren ate bat itxi eta bestebat ireki lezake britainiar irletakoiparraldean, historiak berakeraman baitu Eskoziaerreferendum honen atarira.

27zazpika

Nazionalismoa. Ingalaterrak, edo britainiar inpe-rioak, ez du sekula Eskozia erabat barneratu. Albakoherriak bere lege, erlijio, autonomia eta hezkuntza sis-temak mantendu zituen. Esan daiteke, sistema politi-koa Londresen esku geratu bazen ere, euren gizartezibila mantentzen jakin zutela.Eskoziar nazionalismoaren gorakada, dena den,

1880ko hamarkadan kokatzen da, orduan jarri zenabian Eskoziar Idazkaritzaren aldeko kanpaina.Baita lortu ere. Hala ere, XX. mendearen lehen urtee-kin hasi ziren benetako autonomia aldarrikapenak,eta mundu gerrek independentziaren aldeko oihuakareagotu zituzten.Nazionalismoak bi bide jarraitu ditu Eskozian. Alde

batetik, John McLean 1920ko hamarkadako lider mar-xistak sortutakoa, zeinen ideiek oraindik gaur egunEskoziako Alderdi Sozialistan eragin handia duten.Bestetik, gaur egungo SNPren (Eskoziako Alderdi Na-zionala) aitzindari den nazionalismo ezberdinen me-taketa. Bertan, nazionalismo laborista, autonomista,kulturala eta baita eskuineko nazionalismoa ere el-kartzen dira, gure lurretan identifikatzea zaila den al-derdi heterogeneo bat osatuz. SNPk argi izan du es-trategia hasieratik. Euren helburua nazioaindependentziara bideratzea zen eta horretarako al-derditik kanpoko jendearekin lan egin behar baldinbazuten, egin dute. Behin baino gehiagotan defenditudute euren proiektua independentzia zela, eta ez al-derdia indartzeko estrategia. Honek indar metaketahorretan ere lagundu du.

Independentzia programan. Mugaren beste aldetik,ordea, Tony Blairren gobernua eta deszentralizazioprozesua izan dira erabakigarri. Aurretik mugimen-dua egon arren, 1997. urtean lider laboristak Eskozianeta Galesen legebiltzar nazionalak berrezartzeko erre-ferenduma proposatu zuen. Botere emate honen bi-tartez, autonomiarekin konformatu eta independen-tzia grinak isilaraztea zuen helburu lehen ministrobritainiar ohiak. Hala ere, kontrakoa lortu zuela esandaiteke 1998. urtean eskoziar parlamentua osatu ze-nean. Eskoziarrei hainbat erabaki hartzeko aukera es-kaini zien, eta eginiko lana Londresekin alderatzekoabagunea ere bai. Orduan, botere batzuk edukita lanhobea egiten badute, zergatik ez botere osoa izan?Blairren beste pauso batek, Eskoziaren mugetatik

urruti emanak, nazio barruan mugimendu handiapiztu zuen. Irakeko gerrak Edinburgon sortu zuen gai-tzespena Blairrek Bush eta Aznarren ondoan jokatuzuen paperarekin guztiz kontrajarria zen. Eta gauregun, oraindik ere, independentziaren inguruko arra-zoi errepikatuenetako bat da legez kanpoko Irakekogerrarena.Horrela iritsi ziren 2011ko hauteskundeak Eskoziara.

Inkestek, baita azkeneko astean eginikoek ere, garai-pen berri bat ematen zioten Alderdi Laboristari. Bainadenen ezusterako, SNP gailendu zen eta gehiengo osoalortuta gainera. Programan, besteak beste, indepen-dentziaren inguruko erreferenduma bultzatuko zuelaaldarrikatu zuen Alex Salmondek. Esan eta egin.2012ko urriaren 15ean Edinburgoko akordioa sinatu

zuten Lehen Ministro eskoziarrak eta David Cameronpremier britainiarrak. Bertan, 2014ko irailaren 18anEskoziako herriari ea estatu independente bat izannahi duen galdetuko zaiola onartu zuten, eta honenemaitza, dena delarik, biek beren gain hartuko dutelaere bai.

Erabakitze eskubide naturala. Hasiera-hasieratikindar politiko zein zibil guztiek onartu zuten eskozia-rrek, beste edozein mundukidek bezala, beren etorki-zuna erabakitzeko eskubidea zutela. Euskal Herrianedo Herrialde Katalanetan bizi denarekin alderatuz,unionistak zein independentistak bat datoz autode-terminazio eskubidea eskubide natural eta ukaezinadela aldarrikatzeko unean.Zentzu horretan mintzatu dira soberanistak, noski,

baina baita statu quo-a mantendu nahi duten unio-nistak ere. David Cameron Lehen Ministro britainia-rrak ala defendatu zuen akordioa sinatu berritan: Ezda ona nazionalitate, independentzia eta identitatekontuen inguruko eztabaidak baztertzea. Ez niekeespainiar agintariei euren kasuak nola landu behardituzten esan nahi, gehitu zuen Cameronek. Lehen

28 zazpika

Baietzaren aldekoRadical

IndependenceCampaign (RIC)

delakoaren ekimena.Ondoko orrialdean,David Cameron eta

Alex Salmond,Britainia Handiko

eta Eskoziako lehenministroak, 2012ko

urriaren 15eanEdinburgon

erreferendumaonartu zutenean.

Argazkia: Andy Buchanan

.

29zazpika

30 zazpika

egunetik Better Together kanpaina bultzatu du, as-kotan eskoziarren artean beldurra zabaldu nahian, eu-ren bideak ekar ditzakeen arazoek independentzia go-sea atzera botatzeko asmotan. Era berean, Salmondekbehin baino gehiagotan gonbidatu du buruz burukobat izatera independentziaren inguruan, baina es-klusiboki eskoziarren afera dela argudiatuz, behineta berriro ukatu du gonbidapena.Arrazoi honengatik edo Beldur Proiektuak zabal-

tzen dituen ideiak defenditu ezinagatik, Cameron he-dabideen bitartez soilik parte hartzen ari da errefe-rendumerako bide honetan. Ez da bera kasu bakarra izan. Euskal Herriak bizi

duen eskubide urraketa horretaz galdetzean askok ezdute muturra gehiegi sartu nahi, baina bada demo-kraziaz, hitz larriz, hitz egitea gustuko duen unionis-tarik eta izen zehatzik erabili gabe demokrazia eza sa-latzen duenik.Mugatik iparralderako kontserbadoreek ere beren

erabakitzeko eskubidea defendatzen dute. Cameronenalderdikide den Ted Broclebanckek honakoa bota zueneskubide honen gabeziaz galdetzerakoan: Guk ez ge-nuke hori onartuko. Eskoziarrok erabakitzeko eskubi-dea dugu eta horregatik, guk erreferendumean ezez-koaren alde egingo dugu. Ideiak defendatzeko modunatural moduan onartu dute galdeketa. Hala egin dute. Urteetan zehar saiatu dira politika,

deszentralizazio eta beste hainbat arma erabilita es-koziar nazioaren independentzia gosea asetzen, bainaez dute lortu. Inoiz ez dira parean jarri, eta harrotasu-nez mintzo dira horretaz: Gure proiektua ErresumaBatua den bezalakoa mantentzea da, eta horregatikhau onena dela erakusten saiatuko gara. Baina, iraila-ren 18an eskoziarrek baietz esaten badiote indepen-dentziari, Estatu independente bat izango dira, haus-nartu zuen britainiar Gobernuko buruak. Nahiz eta bi aldeek defendatzen duten eskoziarrek

hartuko dutela euren etorkizuna eskuekin, behin kan-

paina hasita puntu asko dira Estatu espainoleko unio-nismoarekin lotzen dutenak. Aspalditik esan diete es-koziarrei euren kabuz bizirauteko gai izango ez direlaizango, ekonomikoki potentzia garrantzitsuenetakobat izan daitekeen arren. Gaur egun, oraindik ere, es-koziar asko sinetsarazita daude honekin, eta etorki-zunaren ezjakintasunak beldur hori zabaltzen lagundudu. Better Together kanpainaren ardatza izan da es-koziarren artean independentziak dakartzan gauzaberri guztien inguruan dudak eta mamuak sortzea.Eta hau bai, Euskal Herriko zainetan ere jasan dugu.Hala ere, Euskal Herrian aspalditik onartuta dago eko-nomikoki bideragarria dela independentzia, gauregun, eta beldur kanpaina hau dela medio, eskoziarasko dudatan dauden bitartean.

Gatazka desberdinak. Nazio gatazka da agian bi ka-suak desberdintzeko punturik argiena. Euskal Herrianazio zapaldua izan den bitartean, Eskozia nazio za-paltzailea izan da. Horregatik zerbait desberdina eraikinahi dugu, azaltzen du Radical Independence Cam-paigneko (RIC) Pat Smithek. Eskoziarrek, erreferendumegunean, ez dute euren izaera eskoziarra edo britai-niarra bozkatuko. Eztabaida hau aspalditik dute gain-dituta eta gehiengo zabal batek defendatzen du esko-ziarrak direla, britainiarrak baino. Inoiz ez dituztebehartu ingelesak edo britainiarrak direla onartzeraeta inkestek diotenez %85ek onartzen du bere eskoziarizaera. Euskal Herrian aldiz, beste hainbat arrazoirekinbatera, nazio izaeraren bozak pisu handia izan lezakehorrelako galdeketa batean. Beste desberdintasun garrantzitsuenetako bat, es-

koziar kasuan, independente izan nahi duen lurraldea,instituzio batean erakundetuta dagoela da, Euskal He-rria ez bezala. Irlaren iparraldean, independentzia gauzak beste

era batera egiteko aukera bezala aurkezten da, Lon-dresetik iristen diren politika neoliberaletatik urrun-

31zazpika

Alex Salmond etaNicola Sturgeondiputatua etaEskoziakoGobernukobigarrenaIndependentziarenLiburu Zuriarenaurkezpen egunean.

Argazkia: Andy Buchanan

tzeko abagune modura. Bi errealitate desberdin aur-kezten dira ipar eta hegoan. Eskozian sozialdemokra-tek gobernatu eta eskuinak indar oso gutxi duen bi-tartean, Ingalaterran eskuina eta eskuin muturra arida gailentzen. Hauen politikez aldentzeko aukera mo-duan aurkezten da burujabetza. Bestetik, prozesua bizitzeko era ere guztiz kontra-

jarria da. Euskaldunon kalera irten eta parte hartzekoohitura hori oso urruti geratzen zaie eskoziarrei. Erre-ferendum eta agian independentziarako bide hau po-litikarien jarduna izaten ari da. Lehen aipatutako RICizan da independentziara begira ikuspuntu sozial etagizarte parte-hartzaile baten bidez gauzak aldatzensaiatzen ari den bakarra. Orokorrean, zaila da tabernabatean honen inguruko eztabaida bat entzutea eta ka-lean oso mugimendu gutxi ikus daiteke horrelako mo-mentu historiko baten aurrean. Informazio jario guz-tia hedabideen bitartez iristen da biztanleengana.Aldiz, Euskal Herrian hainbat ekimen ikus ditzakegu

egunez egun. Gure Esku Dago plataformako AnjelOiarbidek dioen bezala: Erabakitze eskubidea gauzagarrantzitsuegia da, soilik, politikarien esku uzteko.Data gerturatzen ari da, eta honekin batera pentsa-

tzekoa da kaleko giroa, zein jendearen inplikazioa haz-ten joango dela. Baina nortasunean daramaten zerbaitda. Irailaren 18an hartuko dute hitza, baina orduraarte, gutxi batzuen ahotsak soilik entzutea izan dai-teke ohikoena. Hala ere, eta lan politikoa eta askotan isila eginez,

hemendik hiru hilabete eta gutxira eskoziarrek eurenetorkizuna hautatzeko aukera izango dute. Eta heinbatean, Euskal Herriaren eta Herrialde Katalanen etor-kizunaren zati bat ere beren eskuetan dute. Onartutadago baietzak irabaziz gero, Eskoziak dituen baliabi-deak kontuan hartuta eta honek suposatuko lukeenhazkundea dela-eta, Europako beste prozesuak bul-tzatuko dituen olatu handi bat sor dezakeela. Eta Es-koziak ahal baldin badu, Euskal Herriak ere bai.

32 zazpika

Independentziaren aldeegin diren hainbatmanifestaziotako

batean eginiko irudia.RIC-ek kaleak astindu

ditu statu quo-ahautsiko duen

independentziari baialdarrikapenarekin.

Argazkia: Manel Ros / Diari En

Lluita

34 zazpika

Bihotzez eta buruz

2014ko ekainaren 8a. Egun historikoa izangodelako susmoa dut, zenbait adierazlek bes-terik badio ere. Espainiako Gobernuak eta Frantziakoak,erran gabe doa eginahal guztiak egin eta egingo dituEuskal Herriak zer izan nahi duen erabakitzeko baliabi-derik izan ez dezan. Legediak ematen dizkion zirrikituguztiak baliatuko ditu. Besteak beste, nahi duenean al-datzeko ahala duelako. Horrez gain, erabakitzeko eskubi-dearen aldarriak alimaleko armada mediatikoa du

aurka, balizko independentziakekarriko lituzkeen malurrak etamakurrak aspertu arte azpimarra-tuko dizkiguna. PPren ordez PSOEjarrita ere, gauzak ez dira asko al-datzen. Rubalcabak ez du autode-terminazio eskubiderik aipatu ereegin nahi izan, eta haren ondoren-goek ere nekez abiatuko dute bes-telako biderik, halabeharrak bor-txaturik izan ezean. Halabeharhori ezintasuna deritza, Ahal Dugualderdi berriak sakondu duen ezin

etsia. Ahal Dugu, idealismo orgasmikoa nahi baduzu,baina PSOEren jardunbideak gogogabeturiko ezkerrari,ilunpetan trenputxarturiko gizarteari, argi izpi bat era-kutsi diona. Plataforma berriak zeinak erabakitzeko es-kubidea espresuki aitortzen baitu are gehiago erkindudu alderdi sozialista. Datozen hauteskundeetan botoenitoginak atertzera egingo ez balu, ezkerretik aurreratunahi duen alderdiari aurre egiteko birziklapen premiakbehartu dezake orain arte eman ez dituen urratsak ema-tera. Horrek PP bihur lezake Espainiaren batasun sakra-tuaren defendatzaile bakar eta, ondorioz, orain artekojarrera oraindik gehiago gogortu eta gotortuko luke.Alde horretatik, egoera ez da oso aldekoa.

Iragan maiatzaren 25eko hauteskundeetan erabaki-tzeko eskubidearen aldeko alderdiak gailendu ziren Eus-

Bihotzak jalgi gaitugaur bide bazterrera,baina buruz jokatubehar dugu, nora,nondik eta nola jo asmatzeko.

Gure esku dago.

kal Herrian. EAJk eta EH Bilduk borroka estua izan zuten,eta Ahal Dugu alderdi berriak indar handiz egin du ager-pena. PSEk eta PPk beherakada nabarmena izan dute etaUPyDk ez du ezer erabakitzeko ahalik. Europako hautes-kundeak ziren, baina ez da kasualitatea Katalunian etaEuskal Herrian, autodeterminazioari buruzko eztabaidahain indartsu dagoen guneetan, emaitzek utzi digutenmapa. Bidezidor maldatsua dela jakinik ere, Katalunia etaEskoziako prozesuek asko leuntzen dituzte pendizak.Errealitate sozio-politiko eta juridiko desberdinak izanarren, elkarri arnasa eman ahal izatea gauza ederra da. Guhaien atzetik goaz, baina norabide berean. Eusko Legebil-tzarrak maiatzaren 29an aldarrikatu zuen berriz autode-terminazio eskubidea. Bi korronte politiko nagusiak, ez-ker abertzalea eta alderdi jeltzalea, konplexurik gabemintzo dira gaiaz. Batzuk ahobizarrik gabe, besteak ohikopragmatismo eta zuhurtziaz, baina bien agenda politikoa-ren erdigunean dago afera. Edozein gisaz, hori baino as-koz garrantzitsuagoa da gaur bertan, ekainaren 8an, mi-laka euskal herritarrek osatuko dugun giza katea etaaldarri horren karietara sortu den olatu geldiezina. Gureordezkari politikoek ahalbidetu beharko dute egarri hori,eta kontu handiz ibili beharko dute. Izan ere, milaka la-gun horiek eta gaur agertu ez arren amets horri lotutasentitzen diren beste hainbat eta hainbat katebegik ezdiegu kudeaketa okerrik barkatuko. Helburu hori kalkulupolitikoen arabera erabiltzen duenak, pragmatismoaepelkeria bihurtzen duenak, larrutik ordainduko du,baina baita olatuaren aparretan liluratu eta herri honengainerako sentsibilitateak kontuan hartu gabe jokatzenduenak ere. Herri gara, gure nortasuna, hizkuntza, izenaeta izana munduko mapan kokatu nahi ditugu, bainagaur erakusten ari garen indar hau sentiberatasun etazuhurtziaz baliatu ezean, askoz gogorragoa izango da hor-maren kontra hartuko dugun kolpea. Bihotzak jalgi gaitugaur bide bazterrera, baina buruz jokatu behar dugu,nora, nondik eta nola jo asmatzeko. Gure esku dago.

Euzkitze

Gure esku dago:es nuestro futuro

GarbieHormak eta harresiak ez ditugu maite,

elkarrekin bizi nahi dugu, soilik.Ez dugu beste inor mendean hartu nahi,

etorkizuna hautatu, ez besterik (KIRMEN URIBE)

35zazpika

Estamos saliendo de una etapa de muchos y gravesproblemas, de una etapa de crueldad e injusticiay de difcil convivencia, que nos ha dejado un gransufrimiento. En este inmediato pasado se ha pro-

ducido tambin una injusta e interesada deslegitimacinde algunas ideas, alguna de ellas relativa a la existenciade una voluntad popular sobre el futuro de su relacincon los Estados a los que jurdicamente se pertenece to-dava y a la plasmacin de esa voluntad.Todava no sabemos bien cmo nos arreglaremos paraasimilar el pasado y organizar nuestra convivencia. Perolo cierto es que debemos ir caminando en libertad haciaese futuro en el que cada persona pueda expresarse paraacordar con el resto cmo convivir. Esta sociedad ha rechazado con claridad el uso de la vio-lencia y la ha deslegitimado como medio de resolver lasdiferencias. Al mismo tiempo reclama que se pueda avan-zar admitiendo la legitimidad de todas las ideas y proyec-tos democrticos. Si nunca es mal momento para reivindicar el derecho ala libre decisin de esta sociedad sobre su futuro poltico,el actual es un tiempo especialmente propicio. No soloporque se va a poder ejercer en libertad, por supuesto,sino porque, sin duda, va a ser uno de los ejes vertebrado-res de la convivencia futura. Es claro que la relacin de Euskal Herria con los estadosespaol y francs ha sido complicada y no est satisfacto-riamente resuelta, lo que se evidencia con la constantereivindicacin de una parte relevante de la ciudadana yde las fuerzas polticas representativas de un espacio delibre decisin al respecto. Por otra parte, la ciudadana essomos cada vez ms conscientes de ser titulares de de-rechos en todos los aspectos de nuestra vida personal, so-cial y poltica, y de ser sujetos libres y responsables denuestros actos. La ciudadana quiere decidir sobre la eco-noma, las infraestructuras, el alcance de los derechos so-ciales, los derechos de la persona y rechaza la imposicin

de decisiones no solo por minoras no representativas,sino tambin por unos mecanismos polticos que en de-masiadas ocasiones escapan de un control cabal. La relacin de este pueblo con los Estados de pertenen-cia jurdica ha sido, pues, conflictiva. Hemos llegado en laComunidad Autnoma del Pas Vasco y en Nafarroa a unaceptable grado de autogobierno, pero el terreno ha estadosiempre limitado y no ha habidoreal ocasin de decidir esa relacin,de decir que estaremos donde que-ramos estar. Es difcil, por no decirimposible, explicar la limitacin alderecho a decidir, a autodetermi-narse; no hay para ello razn jur-dica o poltica insuperable. Los razonamientos que escucha-mos a diario contra este derechoestn al margen de toda conside-racin democrtica. La propiaConstitucin espaola de 1978puede ser interpretada desde unaperspectiva viva y dinmica, no sa-cramental, como treinta y tres jue-zas y jueces catalanes lo han razo-nado recientemente, con base enla razn democrtica que asiste atodo proceso de convivencia, de-bate y evolucin. La ciudadana yo misma espera poder decidir cmose relaciona con otros pueblos en igualdad y libertad,cmo rige su vida econmica y poltica. No hay relacinhumana ni social sana si no est basada en la libertad y lavoluntad razonada. Yo quiero decidir sobre dnde, cmoy con quin estar, sobre qu modelo econmico ha deregir nuestra convivencia, sobre el desarrollo de los dere-chos personales y sociales, en libertad y respeto. Porquees nuestro derecho.

El momento actual esespecialmente propiciopara reivindicar elderecho a la libredecisin de esta sociedadsobre su futuro poltico.No solo porque se va apoder ejercer en libertad,sino porque va a ser unode los ejes vertebradoresde la convivencia futura

36 zazpika

Texto: Beat ZalduaFotografa: Quique Garcia

No hay que engaarse.Catalunya se ha convertido

para mucha gente enEuskal Herria en un

referente en cuanto a laconstruccin de un

movimiento social fuerte ytransversal a favor de laindependencia se refiere.Pero cul ha sido el viaje

que la sociedad catalana hahecho para pasar de apoyar

la reforma estatutaria aabrazar la causa

independentista? Y sobretodo, cul ha sido laimportancia que la

activacin social estteniendo en el desarrollodel proceso soberanista?

Repasamos el ltimo lustrocataln para buscar las

respuestas.

LA SOCIEDAD COMO MOTOR DEL PROCESO INDEPENDENTISTA

37zazpika

Por si alguien todava tena algn atisbo deduda sobre el profundo cambio que ha sacu-dido a la sociedad catalana en los ltimosaos, los ciudadanos volvieron a mostrar hace

tan solo dos semanas que su apuesta por el derecho adecidir y el ejercicio de la soberana es slida. Lo hi-cieron votando mayoritariamente a fuerzas sobera-nistas en las elecciones europeas del pasado 25 demayo. Los diversos comicios celebrados en los ltimoscinco aos, sin embargo, no han sido ms que una ex-presin ms de la movilizacin social que ha encabe-zado el actual ciclo poltico cataln y que ha marcadoel paso a la clase poltica.El relato ms extendido acostumbra a si-

tuar el inicio de dicho ciclo poltico en lamanifestacin que el 10 de julio de 2010sac a un milln de personas a las calles deBarcelona en contra de la sentencia del Tri-bunal Constitucional contra un Estatut yapreviamente recortado. Se acostumbra tam-bin a decir que aquel da, tras la pancartaSom una naci, nosaltres decidim, una ma-yora social catalana cerr definitivamentela esperanza de un encaje de la realidad ca-talana en un Estado espaol moderno y de-mocrtico.El relato de fondo, sin embargo, con el

que en estas lneas se tratar de poner envalor la importancia de la movilizacin so-cial, retrocede unos meses en el calendario y se sitaen el 13 de setiembre de 2009. Concretamente, en elmunicipio barcelons de Arenys de Munt, donde aquelda se celebr una consulta sobre la independenciaque algunos intentaron prohibir y otros calificaronde extravagancia digna de exticos pueblerinos.Pese a que nadie se imaginaba lo que estaba en ca-

mino, visto en perspectiva, aquella consulta sobera-nista e insumisa de Arenys de Munt supuso la primeravisualizacin de una brecha social que vena ensan-

chndose a lo largo del agnico proceso de reformaestatutaria y que se abrira definitivamente con la sen-tencia del Constitucional.Pero las cosas podran haber sido muy diferentes, so-

bre todo si de la clase poltica hubiese dependido. Launidad mostrada por los partidos favorables al Estatuten la manifestacin del 10 de junio se evapor prcti-camente al da siguiente, tal y como se pudo constatarpocos meses despus, en las elecciones de noviembrede 2010. Los catalanes castigaron duramente un Tri-partit que ni siquiera sus componentes PSC, ERC eICV-EUiA se atrevieron a reivindicar, permitiendo deesta manera el regreso de CiU al Palau de la Generalitat.

Eso s, con una mayora simple que le llev apactar con el PP los draconianos recortes im-puestos por la austeridad asumida sin dudarlopor la propia derecha catalana.As las cosas, con la izquierda parlamentaria

deshecha tras la debacle del Tripartit y con laderecha catalana pactando con la espaola, esla sociedad organizada la que echa a andar, demanera decidida, el proceso soberanista quellevar a Catalunya a las puertas de la convo-catoria de una consulta sobre la independenciael prximo 9 de noviembre.Los primeros esfuerzos se volcaron en las

ms de 500 consultas sobre la independenciaque a lo largo de 2010 y 2011 siguieron a la ce-lebrada en Arenys de Munt en 2009. Un ciclo

democrtico y desobediente impulsado desde abajo yque culmin con la consulta del 10 de abril de 2011 enla ciudad de Barcelona. El 89,7% de los votantes apoyla independencia en una jornada en la que participel 21,37% de la poblacin de la capital catalana. Perociertamente, los resultados fueron lo de menos. El ciclode consultas, con la de Barcelona como colofn, tuvoun espectacular eco meditico y oblig a posicio-narse o al menos a pronunciarse a la clase poltica.El independentismo sin tapujos ni medias tintas, pa-

38 zazpika

Independencia ya. Lasociedad catalana hapasado de apoyar lareforma estatutaria a

abrazar la causaindependentista.

Fotografa: Josep Lago

trimonio casi exclusivo de la Esquerra Independentistadurante dcadas, haba salido del armario y pasado aser visto como algo natural.

El germen de la ANC. Con CiU encabezando el rankingde recortes a escala estatal y fiando todo su proyectopoltico a un vago pacto fiscal, con ERC en plena guerracivil y con las CUP sin apenas plantearse todava darel salto parlamentario, volvi a ser la movilizacin so-cial la que canaliz todo el movimiento de las consultas

soberanistas. Fue solo dos das despus de la consultade Barcelona, el 12 de abril de 2011, cuando se convocla Conferncia Nacional per lEstat Propi para esemismo 30 abril.Se hizo con una Crida Nacional Llamada Nacional

en la que se sealaba que el proceso iniciado con laAssemblea de Catalunya la del tardofranquismo y latransicin, que desemboc en la constitucin de unmarco democrtico autonmico dentro del Estado es-paol, ha agotado sus posibilidades. Por ello, sus im-

39zazpika

El referndum que, ensetiembre de 2009, secelebr en Arenys de

Munt supuso la primeravisualizacin del sentir

de los ciudadanoscatalanes.

Fotografa: Albert Garcia

pulsores reclamaron iniciar un proceso constituyentede una Assemblea Nacional Catalana, entendida comoel organismo unitario del que creemos que es necesa-rio que se dote la sociedad civil catalana para asegurarla mayora social favorable a la constitucin de Cata-lunya como Estado independiente.Y quines son esos impulsores? De todo. O de casi

todo. Desde independentistas convencidos de toda lavida, como Blanca Serra, a antiguos federalistas desen-gaados, como el acadmico Ferran Requejo. Desdemilitantes histricos de la izquierda independentistaa activistas provenientes del PSC, pasando por tradi-cionales simpatizantes de CiU hartos de la cultura delpacto y el peix al cove. Se repetir una y mil veces, peronunca suficientemente: pese a que prcticamente to-dos los partidos intentan obtener su cuota de controlsobre el movimiento soberanista organizado, la trans-versalidad ha sido, desde el inicio, una de las principa-les claves del proceso cataln.Tras un trabajo de hormiga de casi un ao, durante

el cual se fueron limando diferencias y asentando lasbases de un movimiento slido, el 10 de marzo de 2012se constituy pblicamente, con un acto en el PalauSant Jordi de Barcelona, la Assemblea Nacional Cata-lana (ANC). Pero igual que con aquella primera con-sulta de Arenys de Munt, pocos o nadie eran cons-cientes del alcance del movimiento que se estabagestando. En cualquier caso, las bases quedaron clarasdesde aquel momento: un movimiento social trans-versal con la participacin electoral explcitamenteprohibida y un nico objetivo: la independencia.

El clamor independentista (y Rajoy) tumban elPacto Fiscal. Los primeros pasos de la ANC, todavadesconocida para el gran pblico, coincidieron con unpunto de inflexin de la primera legislatura de ArturMas al frente de la Generalitat. CiU entr al Parlamentcon la idea de desarrollar dos legislaturas dentro deuna, es decir, durante la primera mitad se dedicara a

estabilizar la economa gracias al apoyo del PP conrecortes cuyas consecuencias siguen notndose,mientras que en la segunda mitad el objetivo seraconseguir el ansiado pacto fiscal, principal promesade CiU durante la campaa electoral.A punto de entrar en las vacaciones, el Parlament

aprob en julio de 2012 la propuesta catalana de PactoFiscal, con el apoyo de CiU, ERC e ICV-EUiA. Paralela-mente, la ANC iniciaba su primera gran campaa, bau-tizada Marxa cap a la Independncia, que culminaracon la convocatoria de una manifestacin unitaria el11 de setiembre en Barcelona. Ni la Assemblea en con-creto ni el independentismo en general haban hechotodava ninguna gran demostracin de fuerza, por loque no fueron pocos los que intentaron moldear lasacciones y reivindicaciones de la ANC en beneficio pro-pio. Entre ellos, el propio Govern, que intent que laAssemblea rebajara el tono independentista de la con-vocatoria y fuese un clamor, precisamente, a favor delpacto fiscal. El principal razonamiento pblico para pe-

40 zazpika

La reunin de ArturMas con MarianoRajoy, en setiembrede 2012, acab con unrechazo absoluto delpresidente espaol alPacto Fiscalpropuesto por loscatalanes.

Fotografa: Dominique Faget

dir dicha rebaja era que el independentismo no contabatodava con suficiente apoyo social.El tiempo no hizo ms que desmentir dicha aprecia-

cin y poner en valor la importancia de la decisin to-mada entonces por la ANC a favor de un independen-tismo sin excusas. Porque aunque ya quede casi en elolvido, el terremoto que supuso la manifestacin de laDiada de 2012 fue de proporciones histricas; de hecho,fue la chispa que puso en marcha el proceso polticopropiamente dicho.Aquel da milln y medio de ciudadanos reclamaron

abiertamente, con alegra e ilusin, que queran con-vertir a Catalunya en un estado independiente. Tan solonueve das despus, el 20 de setiembre, Mas se reunacon el presidente espaol, Mariano Rajoy, quien lo des-pachaba de vuelta a Barcelona con un sonoro portazoal Pacto Fiscal. Y cinco das despus, Mas anunciaba laconvocatoria de elecciones con el objetivo de refrendarel inicio de un proceso soberanista, con la vista puestaen la convocatoria de una consulta para que los catala-

nes decidiesen el futuro poltico del pas. Un procesoal que, adems, el president ligaba su futuro poltico.Primer xito poltico de la Assemblea.Las elecciones refrendaron, y con amplsima mayora,

el inicio del mencionado proceso soberanista, pero lan-zaron un espectacular aviso a CiU y al propio Mas, aquien negaron la mayora excepcional que haba pe-dido. Haciendo entrar ms diputados soberanistas alParlament cerca de dos tercios acostumbra a dependerdel humor de los socialistas crticos pero reduciendoel nmero de escaos de CiU de 62 a 50, el mensajede los votantes fue claro: est muy bien que Mas iden-tifique su carrera poltica con el proceso, pero el procesono se identifica con la carrera poltica de Mas.El escenario resultante en el Parlament fue, de hecho,

un fiel reflejo de la transversalidad del independen-tismo en Catalunya: CiU se mantuvo como primerafuerza pese a perder diputados, ERC se convirti en se-gunda fuerza, ICV-EUiA mantuvo a sus fieles y por pri-mera vez pis el Parlament la Esquerra Independentista,

41zazpika

En la Diada de 2012,milln y medio de

personas reclamaronque queran

convertir a Catalunyaen un estado

independiente.

Fotografa:Josep Lago

a travs de las Candidaturas dUnitat Popular (CUP).Con las espectaculares imgenes de la Diada en la re-

tina, no haba demasiadas opciones: el entendimientoentre las fuerzas favorables al derecho a decidir eraobligado, sobre todo en el caso de CiU y ERC, cuyos di-putados sumaban la mayora necesaria para gober-nar que no solo de convocar consultas se trata cuandouno encabeza un Gobierno. El acuerdo lleg el 18 dediciembre y sell el compromiso de celebrar un refe-rndum en 2014, en el marco de una hoja de ruta so-beranista que, en trminos generales, ha venido siendoapoyada tambin por ICV-EUiA y CUP.

Qu hacer tras la manifestacin del 2012? Con elacuerdo parlamentario a favor del proceso sobera-nista que tendra su primer reflejo en la aprobacinde la Declaracin de Soberana, el 23 de enero de 2013,la ANC consigui su primer objetivo, que era implicara los partidos y las instituciones en un proceso polticohacia la independencia. Pero evidentemente, el trabajode la Assemblea no haba acabado, quedaba mucho porhacer como para dejarlo en manos de los polticos.El principio y final del curso poltico lo marca para

la ANC la Diada anual, por lo que visto el xito de lamanifestacin del 2012, los militantes independentistascomenzaron a plantearse rpidamente qu podan in-ventarse para superarlo el siguiente 11 de setiembre.Descartada una manifestacin debido al inevitable pa-ralelismo que generara con la anterior Diada, la elec-cin de un nuevo formato se impuso. Pero cul? Fueentonces cuando ms de uno recuper la idea que casi24 aos antes se le pas por la cabeza al ver la Va Bltica,en la que miles de estonios, letonios y lituanos se dieronla mano para reclamar la independencia. Entonces sur-gi la idea de la cadena humana, que rpidamente fuebautizada como Via Catalana.Anunciada en la Asamblea General de marzo de 2013,

la Via Catalana se convirti en la principal razn de serde la ANC, que se autoimpuso una consigna que eltiempo demostrara muy cierta: si conseguimos quesea un xito logstico, ser un xito poltico. Con estamxima en la cabeza, la Assemblea moviliz a ms de30.000 voluntarios, puso en marcha la mayor campaade merchandising que se recuerda en Catalunya msde 600.000 artculos, entre camisetas, banderolas ybufandas y consigui, en definitiva, contagiar a todoun pas y convencerlo de que la cadena humana era unreto para afrontar como sociedad. Una forma infaliblede empoderar a la gente: Si como sociedad, sin nin-guna ayuda, somos capaces de hacer una cadena hu-mana de 400 kilmetros, de qu no seremos capaces?Mientras la ANC organizaba concienzudamente la

42 zazpika

Imagen de la ltima asamblea general de la Asamblea Nacional Catalana, el pasado marzo.

43zazpika

Fotografa Albert Garcia

Via Catalana y calentaba el ambiente con pequeas ca-denas humanas en todo el mundo hasta 10.000 per-sonas participaron en cadenas fuera de Catalunya, en-tre la clase poltica seguan los clculos y los equilibriosvarios. Se volvieron a poner de manifiesto de nuevo enverano, cuando Uni Democrtica de Catalunya, porejemplo, volvi a pedir a la Assemblea que rebajase eltono independentista de la cadena humana y que fuesepara reivindicar el derecho a decidir. La ANC fue tajante:La Via Catalana es por la independencia y el que acudaser contado como independentista.No era ninguna amenaza. Pese a los numerosos do-

lores de cabeza con algunos tramos de las Terres de lE-bre, la Via Catalana demostr que la sociedad catalanano tiene reparo alguno con la palabra independencia.Dos millones de personas se dieron la mano en una ca-dena humana de 400 kilmetros que dio la vuelta almundo y situ a Catalunya como sujeto en el mundo.El xito fue inapelable y hasta el ministro espaol deExteriores, Jos Manuel Garca-Margallo, no pudo msque reconocerlo.La consecuencia poltica vino en dos secuencias. En

la primera, apenas dos semanas despus de la Diada,el Parlament acord fijar la fecha y la pregunta de laconsulta antes de finalizar el ao. En la segunda, cuandopareca que los partidos ms se decantaban hacia elegosmo partidista, cuando aparecan todas las dife-rencias entre las formaciones soberanistas, en defini-tiva, cuando el acuerdo pareca imposible, el acuerdose hizo posible. El 12 de diciembre de 2013 representan-tes del Govern, de CiU, de ERC, de ICV-EUiA y de la CUPcomparecieron en el Palau de la Generalitat para anun-ciar que el prximo 9 de noviembre convocarn unaconsulta para realizar a la ciudadana la siguiente doblepregunta: Quiere que Catalunya sea un Estado?. Sies que s, quiere que Catalunya sea un Estado inde-pendiente?.A nadie se le ocurre pensar que semejante hito sera

posible sin movilizaciones histricas como las de lasltimas dos Diadas, organizadas por la sociedad civil.Es por eso que, pese a las numerosas incgnitas querodean el prximo otoo cataln habr consulta?plebiscitarias? se acabar el proceso? llegar una con-traoferta?, la principal garanta, si no nica, de que elproceso pueda seguir adelante es la propia movilizacinsocial. De hecho, antes de que llegue el 9 de noviembre,todas las miradas estn fijadas en la Diada de este ao,en la que se espera una nueva demostracin de fuerzade la sociedad civil. En la ANC lo tienen claro: el 11 desetiembre de 2012 se consigui abrir el proceso sobe-ranista, en 2013 se consigui la consulta y en 2014 estpor ganar la independencia.

Pero antes de eso, el viejo Clint ver cumplido susueo de hacer un musical. Como msico que es, leatrae el gnero, al que solo se haba acercado en su fa-ceta de actor, llegando incluso a cantar el ya mticotema Maria en la pelcula de 1969 La leyenda de laciudad sin nombre, dirigida por Joshua Logan en clavede western, por lo que no se sinti extrao en unamuestra afn al gnero y donde tambin exhiba su vozde bajo el no menos duro Lee Marvin. S que ha com-puesto muchas de las bandas sonoras de sus pelculas,pero no es lo mismo que poner en escena un musicalde Broadway inspirado en la existencia real en los aos60 del grupo Frankie Valli & The Four Seasons. En cualquier caso, la obra tiene una conexin cin-

fila, porque Joe Pesci fue amigo personal de la bandaantes de convertirse en uno de los actores del repartoitaloamericano de Martin Scorsese. En la versin ci-nematogrfica de Jersey Boys, es interpretado porJoey Russo. Casual o no, se trataba de un futuro actordestinado a hacer papeles de gngster, algo con lo quese relacion a los Four Seasons. Cuando se supo quelos componentes del grupo tenan antecedentes pe-nales, se empez a hablar de sus conexiones con lamafia de New Jersey. En Jersey Boys, el asunto forma

44 zazpika

Las ltimas pelculas de Clint Eastwood no han res-pondido a lo que se espera de l, pero el octogenariocineasta no es de los que se detiene a reflexionar sobresu carrera, sino que prefiere seguir con su ritmo ha-bitual de trabajo. Haba venido barajando un proyectoconsistente en una nueva versin de Ha nacido unaestrella, pero finalmente se decidi por otra adapta-cin de una obra de Broadway, concretamente el mu-sical Jersey Boys, ganador de cuatro premios Tony.Y cuando se estrene este verano la pelcula, ya estarpreparado su siguiente rodaje, que se anuncia con-trovertido, ya que es de naturaleza militarista. EnAmerican Sniper, llevar a la pantalla el libro auto-biogrfico del exmarine Chris Kyle, a quien interpre-tar Bradley Cooper. El personaje es conocido comoel francotirador que ostenta el macabro rcord delmayor nmero de vctimas en la historia del Ejrcitoestadounidense.

Clint Eastwood dirige su primer musicalJersey Boys

A los 84 aos, ClintEastwood dirige el

musical JerseyBoys, que intentaaprovechar el tirnque vuelven a tener

las formacionesperfectamentetrajeadas y que

cantan a capella.

45zazpika

RECOMENDADO

parte de la trama, por mucho que las canciones seanlas protagonistas. Es ms, Christopher Walken tienela oportunidad de volver al musical, caracterizadocomo el capo Gyp De Carlo. Sabido es que Walken esun gran intrprete de musicales y que canta y baila demaravilla, siendo su mayor aportacin al gnero laque hizo en la realizacin de 1981 Dinero cado delcielo, obra del gran Herbert Ross.Los cuatro actores estelares de Jersey Boys son John

Lloyd Young, Vincent Piazza, Erich Bergen y MichaelLomenda. Son los mismos que trabajaron en los esce-narios de Broadway, por lo que no ha habido proble-mas de casting. Se ha confiado en ellos por su conoci-miento de los papeles y de las canciones del musicaloriginal, que se corresponden con los xitos del grupo:Stay, Sherry, Grease, Rag Doll, Cant My EyesOff You, Big Girls Dont Cry, Working My Back toYou o My Eyes Adored You. John Lloyd Young en-carna al solista Frankie Valli, Vincent Piazza al guitarraTommy De Vito, Erich Bergen al teclista y compositorBob Gaudio, y, por ltimo, Michael Lomenda, al bajistaNick Massi. Hubo muchos cambios en la historia de laformacin, ms en los 70, cuando quisieron prolongarsu fama fichando por la Motown y pasando de las ba-ladas de rock a la msica disco. Pero los miembros ori-ginales fueron Valli, De Vito, Gaudio y Massi.El continuador de los xitos musicales de los Four

Seasons ha sido Bob Guadio, que es el autor de la m-sica de Jersey Boys, encargndose de las letras de lascanciones Bob Crewe, viejo colaborador interpretadoen la pelcula por Mike Doyle. Los argumentistas delmusical son Rick Elice y Marshall Brickman, el mismoque coescribi con Woody Allen Annie Hall o Man-hattan. De ah que los cuatro premios Tony consegui-dos por Jersey Shore hablen a las claras de un buenlibreto y un material discogrfico infalible que vienefuncionando desde los mismsimos aos 60.No en vano los Four Seasons representan el gusto por

las armonas vocales, lo que hoy en da vuelve a sermuy apreciado tras un nuevo auge de las formacionesa capella. Tambin en la imagen existe un renacido in-ters por la esttica retro y no es extrao ver hoy en daa formaciones perfectamente uniformadas o trajeadas.Por todo ello, es de esperar una buena recepcin a Jer-sey Boys, por no hablar de que Clint Eastwood ya dis-pone de un pblico fiel que confa en su buen hacer. Ensu ltima realizacin se ha rodeado del equipo habitual,con Robert Lorenz como su productor y hombre de con-fianza, junto al director de fotografa Tom Stern, quesabe muy bien lo que es la iluminacin de ambientesde poca y la filmacin en decorados de estudio a lavieja usanza. Y de eso ha habido mucho en Jersey Boysdebido a su procedencia escnica.

Direccin: Courtney Solomon.Intrpretes: Ethan Hawke, Se-lena Gomez, John Voight.Pas: EEUU, 2013.Duracin: 90 minutos.Distribucin DVD: Warner.

La intencin de los produc-tores de Getaway era crearuna franquicia motorizada alestilo de la exitosa Fast &Furious, pero han fracasado,al no recuperar en las taqui-llas los 18 millones de dla-res invertidos, que ahoratendrn que salir del mer-cado domstico internacio-nal. Claro que, con esepresupuesto, lo que hanhecho est ms cerca de laserie B, por lo que interesaral tipo de pblico videfilo yamantes en general de losmateriales de derribo. Paraentenderlo mejor, esta pel-cula poda haber sido prota-gonizada por Nicolas Cage,pero el hombre tampocollega a todo, as que ha sidosustituido, por as decirlo,por Ethan Hawke. El tericorecambio es muy conscientede que no est en la repu-tada triloga romntica deRichard Linklater y se en-carga de recordrselo el ve-terano John Voight, cuya vozse hace omnipresente en elShelby que conduce Hawke.

Getaway

46 zazpika

prueba de sacar de contexto cada cancin, puede pa-recer que no existe ningn nexo en comn, pero si secolocan una detrs de otra, todas juntas forman unaunidad, ntegra y completa.Su discurso musical es dinmico. Ha dividido el

disco en dos partes. La primera es la cancin /, quese encuentra en medio del lbum y que imita un men-saje de viejos discos de vinilo. En ese contexto, el de-licioso crujido del vinilo le indica al oyente que eshora de dar la vuelta al disco para seguir adelante, detal forma que el lbum se divide en dos conceptos,en dos sonidos.La primera mitad del trabajo es una oda al estilo

original de Faker y la segunda es una introduccinelegante a un sonido nuevo y mejorado. Cuenta concanciones como Talk Is Cheap, con sus sensuales in-terjecciones de saxofn, o Gold, asociando la percu-sin y el contrabajo a los sonidos del jazz. No es que lasegunda mitad del disco no ofrezca estos elementos,sino que se han revisado a fin de adaptarse a un sonidoms moderno, tal y como apreciamos en cancionescomo 1998, Cigarettes & Loneliness o Dead Body,con el que cierra el disco.El oyente disfruta de texturas, sonidos que evolu-

cionan pausadamente y un sentido minimalista de lacancin como elemento principal que se va adere-zando por melodas, ofreciendo una instrumentacinsutil y sensible capaz de transportar a embriagadasatmsferas. Electrnica, pop, jazz, dub y una fuerteinfluencia del nuevo movimiento vocal electrnicobritnico. Su escucha es placentera y relajante.

Cargado de influencias del jazz por de-bajo de todo el barniz de msica electr-nica que cubre el disco, su nombre es unhomenaje al gran msico de jazz ChetBaker. Al igual que artistas como Dark-side o James Blake, las canciones del aus-traliano Faker basculan entre momentosintensos, melodas planeadoras, vocesenvolventes y un sentido del ritmo quemira hacia la pista de baile de una ma-nera minimalista.Chet Faker ha creado un sonido que se

mete en el interior del oyente y, a travsde la mezcla de msica electrnica, pop,soul, house y R&B, desarrolla un estiloque cautiva. Tal y como nos muestra enBuilt On Glass, su nuevo disco, Faker dael cierre al clsico sonido denso y lentodel R&B. Ha colaborado con importantesnombres de la electrnica como Flume,sus canciones han sido remezcladas porgente como Nicolas Jaar y ha recorridomedio planeta colgando el cartel de En-tradas agotadas en muchas ciudades porlas que ha pasado. Ahora tiene entre manos un disco es-

pecial, un lbum construido pieza a pieza,como si fuera un puzzle. Un rompecabe-zas donde va dando pistas al oyente paraque vaya buscando las claves de las can-ciones.