ZAŠTIĆENA PODRUČJAZAŠTIĆENA PODRUČJA

- predavanja za studente II - predavanja za studente II godine - godine -

Utjecaj Konvencije o biološkom diverzitetu na globalnom nivou -povećana zabrinutost za konzervacijom i održivim korištenjem biljnog diverziteta - posljednjih 30 godina,

- 1992. godina - održavanje Konferencije Ujedinjenih nacija o razvoju životne sredine (United Nations Conferences on Earth Development, UNCED) u Rio de Janeiro - Samit Planete ('Earth Summit'),

- Konvencija o biološkom diverzitetu (Convention on Biological Diversity, CBD)- U CBD-u naglašen značaj zajedničkih napora o formiranju državnih strategija održivog upravljanja prirodnim resursima,

- Konvenciju potpisalo 188 članica sa tri ključna cilja:

• konzervacija biološkog diverziteta;

• održiva upotreba komponenti biološkog diverziteta;

• poštena i ravnomjerna raspodjela koristi od upotrebe genetičkih resursa (UNEP, 1992).

- CBD - utvrdila da biološki diverzitet predstavlja prirodni resurs koji zahtijeva upravljanje na održivim osnovama,

- održivo korištenje biodiverziteta i mogućnost profita od biološkog diverziteta na ekonomičan i etičan način je pokrenulo incijativu za konzervaciju biodiverziteta naročito siromašnijih zemalja svijeta,

• Kroz definiranje ciljeva CDB-a realizirana je ključna znanstvena analiza 'Globalna procjena biodiverziteta' (Global Biodiversity Assessment, 1995, UN Environment Program (UNEP)).

• Opća procjena biodiverziteta je obuhvatilu globalnu procjenu trenutnog stanja poznavanja biološkog diverziteta u kojoj je učestvovalo preko 1500 eksperata različitih • pet osnovnih područja antropogenog djelovanja identificirano je sa aspektima biodiverziteta:

- agrikultura, ribarstvo i prekomjerno korištenje prirodnih resursa, - uništavanje staništa, fragmentacija i degradacija, - introdukcija egzotičnih/invazivnih organizama i bolesti, - zagađenje tla, vode i atmosfere, - globalne promjene.

• Procjena globalnog biodiverziteta bile osnova za Svjetski samit o održivom razvoju (World Summit on Sustainable Development, 2002, WSSD),• WSSD je održan 2002. godine u Johanesburgu - biodiverzitet jedno od pet najznačajnijih područja u kojem se moraju poduzeti akcije u cilju sprečavanja siromaštva i postizanja šireg cilja održivog razvoja,• WSSD su označile pet najznačajnijih područja međusobno povezanih: •(i) voda, (ii) energija; (iii) zdravstvo (incl. životna sredina); (iiii) agrikukultura i (iiiii) biodiverzitet.

• Značaj WSSD-a - zajednički međunarodni stav koji naglašava i međusobno povezuje biodiverzitet u kontekstu smanjenja siromaštva i značaj biodiverziteta u očuvanju integriteta drugih vitalnih resursa.

• Cilj WSSD - a smanjiti stopu redukcije biodiverziteta do 2010. godine.

• razvoj okvirnog progama dugoročnog monitoringa biodiverziteta, metoda uzorkovanja za sakupljanje novih podataka o biodiverzitetu te popunjavanje postojećih praznina u trenutnim saznanjima (Royal Society Working Group, 2003),

• u posljednjih 500 godina nestalo 816 vrsta (2001) ili je pak nestalo sa svojih prirodnih staništa, • npr. 108 vrsta ptica je nestalo od 1880. godine što predstavlja vrlo visoku stopu nestajanja s obzirom na ukupan broj vrsta registriranih ptica.

• Istovremeno u kontekstu CBD-a, 2002. godine prije zasjedanja WSSD-a svjetska zajednica je iskazala da je neophodno mnogo razumljivije, preciznije i kohezivnije shvatanje biljnog svijeta i da to mora biti međunarodni prioritet.

• Hag 2002. godine učesnice CBD-a su usvojile Globalnu strategiju za konzervaciju biljaka (GSPC) (UNEP, 2002).• • 16 postavljenih ciljeva koji su vremenski ograničeni do 2010. godine, a najvažniji jeste formiranje taksonomski standardizirane svjetske čekliste biljnih vrsta, odnosno popisa svjetske flore.

Zaštićena područja u funkciji konzervacije biodiverziteta

• Nacionalni park Yellowstone (USA) 1872. godine, • Nacionalni park Capul Kaliakra u Rumuniji 1890.

godine, • Svaka zemlja - razvila vlastiti sistem tipova

zaštićenih područja • Evropa - oko 65 000 zaštićenih područja pod 600

različitih tipova sistema zaštite prirode (nacionalni parkovi, prirodni rezervati, regionalni parkovi, zaštićeni pejzaži, itd.).

• Od početka 1970. godina značajan je porast u određivanju državnih zaštićenih područja kada je većina zemalja počela implementirati vlastite nacionalne zakone o zaštiti prirode.

• Vrlo često nacionalni zakoni se preklapaju sa opće prihvaćenim standardima u izboru zaštićenih područja.

Izbor područja visokih vrijednosti biodiverziteta

• Selekcija zaštićenih područja ili područja sa specifičnim mjerama konzervacije - prioriteti koji imaju za cilj očuvanje najvrijednijih ili najranjivijih područja sa aspekta biodiverziteta,

• Selekcija područja bi trebala biti izvedena na osnovu specifičnih kriterija u odnosu na jasne objektivne ciljeve.

• Svaki tip selekcije zahtijeva inventarizaciju odnosno listu vrsta koja mora biti zaštićena, a da bi to bilo postignuto neophodno je poznavanje taksonomije grupa organizama.

• Brojne zemlje uspostavile vlastite sisteme za inventarizaciju područja, • Naprimjer, u Ujedinjenom Kraljevstvu - područja od specijalnog znanstvenog interesa se biraju na osnovu kriterija (vegetacija, biljne vrste, ptice..) koji propisuje Zakon o prirodi i pejzažima (1981), • Sa druge strane, kada su u pitanju više biljke najbolji sistem je prisustvo biljaka sa Crvene liste prema IUCN kategorizaciji, a manju vrijednost imaju vrlo rijetke ili rijetke biljke, a koje pak definira Odbor za konzervaciju prirode (1989), • Francuska pak koristi tzv. vlastiti ZNIEFF sistem (Zone naturelle d'interet ecologique, faunistique and floristique, 1982) za određivanje zaštićenih područja i preko 14 000 ZNIEFF područja od lokalnog do međunarodnog ranga je identificirano, a najveći dio prvenstveno zahavaljujući botaničkim interesima.

• Na nivou EU, područja koja zahtijevaju prioritet zaštite kriteriji definirani tzv. Habitats Directive, 1972 (Direktiva o staništima),

• Nacionalni prijedlozi područja koja zahtijevaju zaštitu staništa ili vrsta razmatraju se unutar 6 biogeografskih zona koje obuhvataju 15 članica EU, odnosno na međunarodnom nivou,

• Kada je u pitanju konzervacija biljaka - program organizacija Plantlife International, a označen je kao Značajna biljna područja (Important Plant Areas, IPAs, 1995),

• Cilj: kvantificiranje i lociranje područja koja su značajna za dugoročni opstanak biljnih populacija vrsta u Evropi,

• IPA ne predstavlja konzervacijski program sam za sebe nego ima za cilj da pruži podršku, da informacije i potpomogne implementaciju Habitats Directive te Bernske konvencije.

• Smjernice za selekciju IPA područja su definirane 1995. godine i one osiguravaju vrlo jednostavne i transparentne kriterije koji dozvoljavaju poređenja na globalnom nivou, ali i variranje između područja na državnom nivou- one su:

- prisustvo globalno i regionalno ugroženih biljaka, - izuzetno botaničko bogatstvo i diverzitet (u odnosu na pripadnost biogeografskoj zoni), - tip staništa od globalnog ili regionalnog značaja.

• IPA područje mora zadovoljiti jedan od ovih kriterija, • Identifikacija IPA područja - glavni prioritet IUCN Komisije za preživljavanje biljnih vrsta unutar Globalnog programa konzervacije biljaka, • Identifikacija IPA područja - suštinski dio Globalne strategije za biljnu konzervaciju (UNEP, 2002) i glavni cilj Evropske strategije za konzervaciju biljaka.

Značaj Međunarodne unije za konzervacije prirode (International Union for Conservation of Nature,

IUCN)

• IUCN – osnovan 1948. godine, obuhvata 77 država, 112 vladinih agencija, 735 nevladinih organizacija, 35 drugih članica te preko 10 000 dobrovoljnih istraživača iz 181 zemlje, • Svrha IUCN-a - surađuje, inicira i potiče suradnju sa svim društvima (zajednicama) na očuvanju integriteta i diverzitetu prirode te osigura pravednu raspodjelu i ekološki održivo korištenje genetičkih resursa.

• Dosada je IUCN je potpomogao izradu nacionalnih strategija očuvanja biodiverziteta u 75 različitih zemalja.

• IUCN kategorije Crvene liste i kriteriji imaju za cilj da budu što jednostavniji, praktičnije i razumljiviji sistem klasificiranja vrsta za koje postoji visok rizik od nestajanja na globalnom nivou. • Opći cilj Crvene liste osigurati eksplicitni i u najširem smislu objektivni okvir za klasifikaciju vrsta bez obzira na taksonomsku pripadnost prema kriteriju ugroženosti odnosno riziku nestanka. • Specifični ciljevi IUCN Crvene liste i kriteriji predstavljaju (IUCN, 2001): - osigurati sistem koji je konzistentno primjenjiv za što više ciljanih grupa, - poboljšati objektivnost prilikom evaluacije različitih faktora koji utječu na rizike nestanka vrsta, - osigurati bolje razumijevanje klasifikacije vrsta prema stepenu ugroženosti kroz listu ugroženih vrsta.

• Kriteriji ugroženosti se primjenjuje na nivou vrste ili podvrste i to isključivo za populacije unutar prirodnog rasprostiranja ukoliko se ne radi o introdukciji vrsta izvan poznatog rasprostranjenja, ali u istoj biogeografskoj zoni i isključivo u funkciji konzervacije.

• Populacije koje pripadaju vrsti i podvrsti predstavljaju taksone (označeni kao taksoni).

• Populacija - skup svih jedinki jednog taksona, a subpopulacije izdvojene jedinke unutar areala (područja prirodnog rasprostiranja).

Kategorije biljnih vrsta prema kriteriju ugroženosti

Izumrle (Extinct, EX)Takson se smatra Izumrlim s obzirom da ne postoji uvjerljiv dokaz da i posljednja individua nije umrla, odnosno nakon detaljnih istraživanja na očekivanim staništima kroz različite vremenske periode nije moguće uočiti niti jednu individuu.

Izumrle u prirodi (Exctinct in the Wild, EW) Takson se smatra Izumrlim u prirodi kada se zna da preživljava isključivo pod uvjetima kultivacije i to izvan nekadašnjeg područja rasprostranjenosti, također, odnosno nakon detaljnih istraživanja na očekivanim staništima kroz različite vremenske periode nije moguće uočiti niti jednu individuu. (Primula minima, Primulaceae; Cachrys alpina, Apiaceae)

Kritično ugrožene vrste (Critically Endangered, CR)Takson se smatra Kritično ugroženima kada postoje dokazi da se suočava sa ekstremno visokim rizikom smanjenja populacije ili broja jedinki na granici izumiranja.

Ugrožene (Endangered, EN)Takson se smatra Ugroženim kada postoje dokazi da se suočava visokim rizikom smanjenja populacije ili broja jedinki zbog jednog ili više faktora.

Osjetljive (Vulnerable, VU)Osjetljivi taksoni su oni za koje se smatra da će u bliskoj budućnosti preći u kategoriju Ugroženih, odnosno da se suočavaju sa visokim rizikom od nestajanja u prirodi.

Gotovo osjetljiva (Near threatened, NT)Takson je gotovo osjetljiv, ali ne zadovoljava niti jedan kriterij od prethodno nabrojanih kategorija, ali je izvjesno da će u skoroj budućnosti preći u neku od prethodnih kategorija.

Najmanje zabrinjavajuća (Least concern, LC)Takson se smatra najmanje zabrinjavajućim ako ne dotiče niti jedan kriterij od prethodno navedenih. U ovu grupu pripadaju široko rasprostranjene i česte vrste.

Nedovoljno poznata (Data Deficient, DD)Ne postoje precizni podaci o faktorima ugroženosti od nestajanja na osnovu rasprostranjenja i stanja populacija, iako ostali podaci mogu biti raspoloživi, npr. biologija i fiziologija vrste. Neobrađena (Not evaluated, NE)Uopće ne postoje podaci o procjeni rizika taksona

Kriteriji procjene rizika ugroženosti• opadanje u broju zrelih jedinki u određenom periodu (%) uzrokovanu neprirodnim procesima (kriterij A),• ekstremne promjene (smanjenja i povećanja) veličine populacije i rasprostranjenosti, a koje se odvijaju brzo i često (kriterij B i C),• fragmentiranost staništa - povećani rizik od nestajanja uslijed pojavljivanja jedinki u malim i izoliranim subpopulacijama (kriterij B),• pojavljivanje izrazito malih populacija čiji je broj zrelih (reproduktivno sposobnih) jedinki manji od 250, tj. samo 50,• lokalitet – ekološki i geografski definiran pojam gdje na stanište može utjecati jedna pojava na sve prisutne jedinke (npr. zagađenje) (kriterij B i D),• kvantitativna analiza rizika – numerički iskaz procjene rizika npr. populacijska vijabilnost analize (kriterij E)

Karakteristike Kritično ugroženih taksona (CR)- neophodno je da zadovoljava neki od

prethodno navedenih kriterija i s tim u vezi suočava se visokim rizikom od nestanka na prirodnim staništima,

Kriterij A – redukcija populacije u veličini:- redukcija populacije 90% tokom posljednjih

10 godina ili tri generacije, - redukcija populacije za 80% tokom

posljednjih 10 godina ili tri generacije, - redukcija populacije za 80% za koju se

pretpostavlja ili se sumnja da će se odviti narednih 10 godina ili tri generacije, ......

Kriterij B - Geografska rasprostranjenost:- obim pojavljivanja manji od 100 km2, ...

Kriterij C – brojno stanje populacije manje od 250 zrelih individua, a:- dinamika redukcije od najmanje 25% unutar 3 godine ili jedne generacija (najviše do 100 godina u budućnosti),.....

Kriterij D - populacija broji manje od 50 zrelih individua

Kriterij E - Kvantitativna analiza ukazuje na vjerovatnoću nestanka ili izumiranja u prirodnim staništima od najmanje 50% u idućih 10 godina ili 3 generacije.

• Crvena knjiga (Red Book) i Crvena lista (Red list) - predstavljaju dokumente koji u sebi sadrže popis taksona (podvrste i vrste) za koje prema kriterijima IUCN-a utvrđen status ugroženosti odnosno procijenjen rizik od izumiranja,

• Crvena lista sadrži listu taksona sa manje podataka (ime taksona sa procjenom ugroženosti i kratak komentar),

• Crvena knjiga sadrži detaljnije podatke (precizan opis taksona, geografsko rasprostranjenje, procijenjeni rizici, precizan opis staništa, tip vegetacijske jedinice u kojem obitava takson, fotodokumentacija...).

• Oba dokumenta predstavljaju osnovu za planiranje i sistem mjera na konzervaciji i zaštiti navedenih taksona i njihovih staništa.

Značajna biljna područja - IPA područja (Important Plant Areas, IPA)

• Prirodni ili poluprirodni lokalitet koji je značajan za floru i karakterizira se značajnim botaničkim bogatstvom ili sastavom rijetkih, ugroženih i enemičnih taksona ili vegetacije od izuzetne botaničke važnosti,

• Cilj IPA programa - formiranje mreže i zaštita područja najboljih za očuvanje flore u Evropi i ostatku svijeta koristeći koegzistentne kriterije.

• Osnova za IPA program leže u GSCP (2002) kao jedan od ciljeva te strategije za 2010. godinu. Glavni cilj IPA program je zaštita 50% najznačajnijih područja raznolikosti flore do 2010. godine..

• IPA program - okvir za identifikaciju ovih područja u cilju njihove zaštite prema definiranim kriterijima.

Tri osnovna principa identifikacije IPAKriterij A – lokalitet sadrži populaciju jednog ili više taksona koji su od globalnog evropskog značaja za zaštitu,

Kriterij B – lokalitet sadrži izuzetno bogatu evropsku floru u odnosu na biogeografsku zonu u kojoj se nalaz,

Kriterij C – lokalitet je od izraziti primjer staništa od globalnog ili evropskog značaja za zaštitu ili botaniku

Diverzitet flore Bosne i Hercegovine i njen položaj u okviru CBD-a, IUCN-a i IPA

• Bosna i Hercegovina - 51129 km2,

• Izražena geomorfološka, hidrološka i pedološka raznolikost, specifična geološka historija tokom posljednjih nekoliko ledenih doba, ekoklimatska raznovrsnost, ali i dugotrajan antropogeni utjecaj razlozi su izrazitog raznovrsnog biljnog svijeta koji se karakterizira se visokim stepenom endemizma, rijetkih glacijalnih i tercijernih reliktnih biljaka. • BiH unutar Balkana, Mediterana i Evrope se smatra velikim refugijalnim centrom, odnosno pribježištem gdje su sklonile brojne biljne vrste tokom oledbi.

• Stoga, na geografski malom prostoru postoje brojni endemni centri u kojima se i sada odvijaju procesi nastajanja novih vrsta. •Broj vaskularnih biljaka (Bryophyta, Pteridophyta i Spermatophyta) - ukupno 5134 taksona •BiH se svrstava u sam vrh evropskih zemalja koje se odlikuju izraženo visokim stepenom biljnog biodiverziteta kao što su Italija, Grčka, Hrvatska, Španija.

Ugroženi predstavnici Pterydophyta:

Notholaena maranthe – stare ultrabazične stijeneAsplenium cuneifolium – stare ultrabazične stijeneSelaginella helvetica – stare ultrabazične stijeneCeterach javorkae – pukotine karbonatnih stijenaAsplenium lepidum – pukotine karbonatnih stijenaAsplenium fissum – pukotine karbonatnih stijena planinskog pojasaSve vrste roda Lycopodium sp. (clavatum, annotinum)Marsillea quadrifolium – vodena staništaAdianthum capillus-veneris – pukotine sedrenih stijena

Spermatophyta – sjemenjače• Najviši stepen raznolikosti unutar razreda

Magnoliatae • Magnoliatae - 2608 vrsta, 943 podvrste i 148

hibrida, • Liliatae - 648 vrsta, 135 podvrsta i 16 hibrida,• Coniferophytina - 40 vrsta i 4 podvrste te 4 hibrida.

Najbrojnije porodice vrstama

• Specifičnost flore BiH - brojni paleo- i neoendemi, glacijalni i tercijarni relikti koji su uglavnom vezani za klisure, kanjone, planinske vrhove,

• 450 taksona endemičnih za BiH koje pripadaju višim biljkama,

• nedovoljno istraženi rodovi kao što su Rosa, Crataegus, Rubus, Alchemilla, Hieracium, Centaurea, Festuca, Carex – potencijalne nove vrste,

• Većina tih stenoendema (endemi izrazito malog prirodnog areala) se nalazi u Hercegovini, odnosno području planina Prenja, Čvrsnica i Čabulja, a koji je inače označen kao neoendemni centar.

• Područje jugozapadne Hercegovine (autori su označili kao južna Bosna) predstavlja područje označeno kao Biodiversity Hotspot (vruće područje biodiverziteta, odnosno izrazito visoke stope biološke raznolikosti) na nivou Mediterana, a takvih područja je prisutno oko 29 (Diadema i Medail, 2009). • Veći je broj endemičnih taksona koji su svojom rasprostranjenošću ograničeni na širem dijelu Dinarskog gorja, odnosno Balkanskog poluotoka.

• Staništa ofiolitske zone koju grade stare vulkanske stijene ili ultrabazične u čijem sastavu dominiraju serpentiniti, peridotiti, dijabazi i amfiboli. • Najznačajnija staništa za biljni svijet imaju stijene sa dominacijom serpentinofita sa peridotitima (zapadna Bosna od Kozare prema planinama Uzlomac i Borje, područje rijeke Bosne između Zavidovića i Nemile, rijeka Gostović, Kladanj, Olovske luke, Banovići, Ozren planina, desna obala Spreče, Maglaj. Na istoku su značajna područja oko Višegrada (planina Sjemeč, Varda, dolina Lima prema Rudom). Reliktni serpentinofiti: Halacsya sendtneri, Potentilla visianii, Fumana bonapartei, Haplophyllum boisserianum, Gypsophylla spergulaefolia.Tipični serpentinofiti: Scrophularia tristis, Sesleria latifolia var. serpentinica, Euphorbia gregersenii, Asplenium adulterinum, Centaurea dubia ssp. nigrescens.

• Staništa bogata endemičnim biljkama predstavljaju staništa na dolomitnoj geološkoj podlozi za koji se pretpostavlja da je nastao još u tercijeru te predstavlja staništa za tercijerne biljne vrste , odnosno refugijume za brojne biljne vrste.

• Područja bogata dolomitnim staništima su: okolina Konjica, gornji tok Neretve oko Doljanke, Drežnice, Lastva kraj trebinja, Koprivnica kod Bugojna, Donjeg Vakufa, Prusca i Kupresa, područje oko Drvara.

Endemične vrste: Alyssum moelendorfianum, Thymus aeropunctatus, Acinos orontius, Euphorbia hercegovina, Orchis zlatari.

• BiH je potpisnica CBD-a od 2002. godine, te je u okviru aktivnosti prema CBD-u neophodno ostvariti ciljeve koje propisuje CBD. • BiH realizirala dokument Strategija BiH sa akcionim planom za očuvanje biološke i pejzažne raznolikosti (2008-2010) te je izradila studiju 'BiH – zemlja raznolikosti, 2008' koju je finansirao GEF (Global Environment Facility) i UNEP. • BiH dosada ima samo preliminarni popis za izradu Crvene liste (Šilić, 1996), tako da Crvena Knjiga nije još izrađena.• IPA program još nije niti započet prema dostupnim informacijama.

Helleborus multifidus (R) Ilex aquifolium (V)

Iris bosniaca (V) Viburnum maculata (R)

Corydalis ochroleuca ssp. leiosperma (R)

Micromeria croatica (R)

Amphoricarpus neumayeri (R) Lilium cattaniae (V)

Sorbus semipinnata (V) Quercus schneideri (?)