ZAMOŚĆPADWA PÓŁNOCY

zimą

autor: Ewa Szykuła

Zamość zawdzięcza swe powstanie spotkaniu dwóch niezwykłych ludzi - Jana Zamoyskiego z Bernardem Morando. Kanclerz Zamoyski chciał w szczerym polu wybudować miasto, architekt Morando wiedział, jak to zrobić. Przez 25 lat współpracy ci dwaj ludzie stworzyli wspaniałe dzieło, które w niewiele zmienionym kształcie przetrwało do dziś.

HETMAŃSKI GRÓD

  Jan Zamoyski, podkanclerzy wielki koronny, dnia 1 VII 1578 roku, zawarł kontrakt z architektem włoskim Bernardem Morandem na budowę pałacu w Skokówce.

Historia powstania Zamościa

Akt lokacyjny miasta Zamościa, w którym Stefan Batory potwierdza dokument Jana Zamoyskiego z dnia 10 kwietnia 1580 roku ( miejsce depozytu - Muzeum Okręgowe w Zamościu )

W roku 1979 rozpoczęto budowę pałacu naprzeciw Skokówki oraz zaprojektowanie przez Moranda miasta połączonego z rezydencją. Rozmieszczenie przyszłego Przedmieścia Lwowskiego i werbunek pierwszych osadników.

Zamość położony jest u zbiegu dwóch rzek, stał się niezdobytą twierdzą, otoczoną niedostępnymi murami obronnymi.

Rynek Wielki jest kwadratem, w każdym z jego boków znajduje się osiem kamienic, ulice tworzą szachownicę. Miasto miało być organizmem żywym i doskonałym. Pierwotnie zaprojektowano je jako regularny sześciobok, jednak potem Zamoyski polecił włączyć w mury miasta swoją rezydencję. Poza tym jego kształt dostosowano do przepływających obok rzek, by wykorzystać je do wzmocnienia obrony. Tak powstał dzisiejszy nieregularny siedmiobok.

ZABYTKI ZAMOŚCIA Ratusz z wieżą zegarową (wysoką na 52 m) góruje w północnym boku rynku.

Cały budynek do dziś pełni funkcję ratusza, jest siedzibą władz miejskich. Nad portalem (ozdobnym wejściem) do Urzędu Miasta znajduje się herb miasta z jego patronem św. Tomaszem.

Ukoronowany attyką różowy ratusz jest najbardziej znaną budowlą Zamościa. Nad ich środkową arkadą umieszczono kartusz z herbem II ordynata Tomasza Zamoyskiego.

Kamienice z podcieniami (arkadami) to najbardziej charakterystyczna cecha architektury Zamościa, zwanego z tego powodu "miastem arkad". Zachowało się ich tu najwięcej w Polsce - miasto ma aż 55 kamienic z podcieniami. Jak wyglądają wszystkie renesansowe kamienice w Zamościu. Podcienia wprowadził główny projektant miasta Bernardo Morando. Arkady spotykamy nie tylko na rynku. Filary połączone łukiem obecne są także w katedrze oraz jako ozdoba wielu ścian, drzwi i okien.

Morando ustalił także ogólny wzór kamienicy. Oprócz arkad obowiązkowe były: attyka (pióropusz zasłaniający dach) i szeroki poziomy

fryz (pas) pod oknami pierwszego piętra. Za kamienicą musiało być podwórze z dojazdem od ulicy z tyłu. Każdy mieszczanin budujący dom

miał też obowiązek przedstawić architektowi do zatwierdzenia projekt fasady (front, fronton).

Katedra pw. Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła - patrona rodu Zamoyskich, a także całego miasta - należy do najwspanialszych zabytków polskiej architektury sakralnej. Ma ogromną wartość nie tylko artystyczną, lecz i historyczną. Jest bowiem jednym z najstarszych zabytków Zamościa.

Kolegiatę ufundował założyciel miasta Jan Saryusz Zamoyski a zaprojektował ją i budowę nadzorował sam mistrz Bernardo Morando. Prace rozpoczęto w 1587, gmach wznoszono przez 11 lat. Miała to być główna świątynia zamojskiej ordynacji.

Akademia Zamojska powstała wcześniej niż obecny budynek. Utworzył ją Jan Zamoyski w 1594 roku. Była trzecią - po krakowskiej (1364) i wileńskiej (1578) - wyższą uczelnią w Rzeczypospolitej. Jej dwie poprzedniczki powstały z królewskiej fundacji. Powołanie własnej prywatnej uczelni świadczy więc o potędze i ogromnych ambicjach wielkiego kanclerza.

Pałac Jan Zamoyski zaczął budować wcześniej, niż miasto. Rezydencję rodu zaprojektował Bernardo Morando. Do wtedy jednopiętrowego budynku Jan Zamoyski wprowadził się wraz z rodziną i całym dworem. Tu przyjmował gości, stąd zarządzał majątkiem. Przez ponad 200 lat pałac był siedzibą rodu, mieszkało w nim 12 kolejnych ordynatów. W końcu w 1831 roku gmach całkowicie stracił swój reprezentacyjny charakter.

Budynek krótko służył jako szpital wojskowy. W 1866 wprowadziły się tu instytucje sądowe i tak już jest do dziś - w pałacu mieści się sąd.

Kościół Franciszkanów - północna strona placu zamknięta jest monumentalnym gmachem kościoła franciszkanów. Świątynia pierwotnie posiadała bardzo wysoki dach ze strzelistymi szczytami, była prawie dwukrotnie wyższa niż obecnie. Autorem tej budowli, zaliczonej do wybitnych osiągnięć polskiej architektury sakralnej XVII wieku, był Jan Jaroszewicz - nadworny architekt Zamoyskich. Zewnętrznie, jak i wysokością nawy głównej przewyższała Kolegiatę.

Bramy wyraźnie ukazują, że Zamość jest twierdzą. Początkowo wokół miasta wykopano głęboką fosę a z wybranej z niej ziemi usypywano wały. W trzech miejscach wyznaczono prowizoryczne przejścia. Każde po stronie miasta zaczynało się placem. Obok rezerwowano miejsce na gmachy trzech najważniejszych instytucji - Akademię, Kolegiatę oraz Giełdę.

Brama lwowska stara też jest projektu Bernarda Morando (1599). Ta główna brama miasta (przejazd 14m długości, 4,2m szer. oraz 4,8m wys.) prowadziła zwodzonym mostem w kierunku Lwowa, na główny szlak handlowy miasta. Obok bramy stał gmach Giełdy - na jej miejscu znajduje się dziś kościół franciszkanów.

Brama lubelska stara została wybudowana jako pierwsza. Zaprojektował ją Bernardo Morando. Prowadzi do centrum kraju i symbolizuje, jak wielkie znaczenie miasto ma dla obronności całej Polski. Obok niej z czasem stanęła Akademia Zamojska, wtedy rodzaj szkoły rycerskiej dla szlacheckiej młodzieży.

Brama lubelska nowa powstała dopiero w 1821, podczas modernizacji twierdzy, ma surową ceglano - kamienną fasadę. Po bokach skromniejsze wejścia, też półkoliste, prowadzą do sąsiednich pomieszczeń nazywanych kazamaty (magazyny, schrony, stanowiska obronne). Fasada zewnętrzna bramy jest bardziej okazała, gdyż miała być dla przybysza wizytówką miasta. Płaskorzeźby z gałązkami dębu symbolizują dzielność wojenną. Obok widać ślady skutego inicjału A I na tle promieni, symbolu Aleksandra I, cara Rosji i króla Polski.

Fortyfikacje czyli umocnienia, obwarowanie grodu i ważnych dla jego obrony punktów, powstawały równolegle z "cywilnym" miastem. Zamość mury obronne miał przez prawie 300 lat, był twierdzą, fortecą nie do zdobycia. Jej zasadniczy kościec powstał od razu. Potem tylko dwa razy fortyfikacje solidnie modernizowano, raz w XVII i raz w XIX wieku.

Synagoga (dawniej bóżnica, bożnica) w Zamościu została wybudowana w 1620 roku w stylu późnego renesansu. Najpierw powstał główny budynek - na planie kwadratu wymurowano sześcian zwieńczony wysokim grzebieniem attyki, za którym kryje się dach.

Dziękuję za uwagę

Opracowano na podstawie informacji zawartych na stronach: http://www.zamosc.wonder.pl/starthttp://www.robertkusmierz.com/zamosc/index.php?d=zabytkiWszystkie zdjęcia w prezentacji autorstwa Ewy Szykuły