yuval noah harari - hayvanlardan tanrılara sapiens - kolektif

7/25/2019 Yuval Noah Harari - Hayvanlardan Tanrlara Sapiens - Kolektif

1/412

YUVAL NOAH HARARI

HAYVANLARDANTANRILARA


2/412


3/412


4/412


5/412


6/412


SAPENSnsan Trnn Ksa Bir Tar ih i

Yuval Noah Harari


7/412

Kolektif Kitap -63

nceleme -8

Hayvanlardan Tanrlara: Sapiens

nsan Trnn Ktsa Bir Tarihi

zgn Ad: Sapiens

ABriefHistory ofHumankind

Yuval Noah Harari, 2012

Trkesi: Erturul Gen, 2015

Kolektif Kitap, 2015

ISBN: 978-605-5029-35-7

Yayna Hazrlayan: Cihan Kara

Son Okuma: Serpil Ildar

Sayfa Dzeni: Kolektif TasarmKapak Resmi: Viktor Vasnetsov, 1883Kapak Tasarm: Deniz Akkol

1. Bask, ubat 2015, stanbul7. Bask, Ekim 2015, stanbulSertifika No: 25574

Bask ve Cilt: Berdan MatbaaclkGven Sanayi Sitesi C Blok No: 215-216Topkap, stanbul 1 0212 613 111 2Sertifika No: 12491

a

Kolektif Kitap Biliim ve Tasarm Ltd. ti.Caferaa Mah. Sarraf Ali Sok. Eren Apt.No: 26/1 Kadky, stanbulwww.kolektifkitap.com| [email protected]: 0216 337 05 18 | F: 0216 337 03 18
http://www.kolektifkitap.com/mailto:[email protected]:[email protected]://www.kolektifkitap.com/


8/412


SAPENSnsan Trnn Ksa Bi r Tar ih i

Yuval Noah Harari

Trkesi: Erturul Gen


9/412


10/412

Babam Shlomo HararininSevgi Dolu Hatrasna


11/412


12/412

NDEKLER

Birinci Ksm: Bilisel Devrim

nemsiz Bir Hayvan: 17

Bilgi Aac: 33

Adem ve Havvann Bir Gn: 52

Sel: 74

kinci Ksm: Tarm Devrimi

Tarihin En Byk Aldatmacas: 89

Piramitleri na Etmek: 108

Fazla Dolu Hafza: 127

Tarihte Adalet Yoktur: 140

nc Ksm: nsanolunun Birlemesi

TarihinOku:169

ParannKokusu:178

EmperyalVizyonlar:192

DininKanunu:211

BaarnnSrr:237

Drdn c Ksm: Bil imsel Devrim

CehaletinKefi:247

BilimlemparatorluunEvlilii:274

Kapitalistitikat:302

Sanayininarklar:329KalcBirDevrim:345

VeSonsuzaDekMutluYaadlar:368

HomoSapiensinSonu:388

Sonsz: Tanrlaan Hayvan: 407


13/412


14/412

Teekkr

Tavsiyeleri ve yardmlar iin Sarai Aharoni, Dorit Aharonov, Amos Avi-sar, Tzafrir Barzilai, Noah Beninga, Tirza Eisenberg, Amir Fink, Benja-min Z. Kedar, Yossi Maurey, Eyal Miller, Shmuel Rosner, Rami Rotholz,Ofer Steinitz, Michael Shenkar, Guy Zaslavsky ve Kudsteki Hebrew

niversitesi Dnya Tarihi programndaki tm renciler ve retimyelerine teekkr ederim.

zel teekkrlerim, bana byk resme bakmay rettii iin JaredDiamonda, bana bu hikayeyi yazma ilhamn verdii iin Diego Holste-ina ve bu hikayeyi etrafa duyurduu iin Deborah Harrise.


15/412


16/412

I . KISIM

BLSEL DEVRM

Grsel 1: Yaklak 30 bin yl nce gney Fransadaki Chauvet-Pont-dArc Maarasnn du

varnda grlen bir insan el izi. Biri Ben buradaydm! demek istemi.


17/412


18/412

nemsiz B ir Hayvan

YA KL A IK 13,5 M L YAR YIL N CE, Big Bang olarak adlandrdmz bireyle madde, enerji, zaman ve uzay ortaya kt. Evrenimizin bu temelzelliklerinin hikayesine fizik diyoruz.

Bunlarn ortaya kndan yaklak 300 bin yl sonra madde ve ener

ji, atom adn verdiimiz daha karmak yaplar ortaya kardlar, bunlarda zamanla birleerek moleklleri oluturdu. Atomlarn, molekllerinve aralarndaki etkileimin hikayesine kimya diyoruz.

Yaklak 3,8 milyar yl nce, Dnya ad verilen gezegende, baz molekller organizma ad verilen olduka geni ve karmak yaplar oluturdu. Organizmalarn hikayesine biyoloji diyoruz.

Yaklak 70 bin yl nce Homo sapiens eait organizmalar, kltr adn verdiimiz daha da karmak yaplar oluturdular. Bunu takip eden insan kltrlerinin geliimine tarih diyoruz.

Tarihin akn nemli devrim ekillendirdi: Yaklak 70 bin ylnce balayan Bilisel Devrim, 12 bin yl nce bunu hzlandran TarmDevrimi ve tarihi sona erdirip bambaka bir eyi balatabilecek yalnzca

5 bin yl nce balayan Bilimsel Devrim. Bu kitap, bu devrimin insanlan ve dier organizmalar nasl etkilediinin hikayesini anlatyor.

* * *

Tarihten ok nce insanlar vard. Modem insanlara benzeyen hayvanlar


19/412

ki milyon yl nce Dou Afrikaya bir gezi yapsaydnz, ok tandkinsan karakterlerine tank olabilirdiniz: ocuklarna sarlan endieli anneler, amurda oynayan ocuklar, rahat braklmak isteyen yallar ve

toplumun kurallarna bakaldran genler, grm geirmi yneticileri ve kyn gzelini etkilemek isteyen gsteri merakls maolar. Bu arkaik insanlar k oldu, oynad, yakn arkadalklar kurdu, g ve statiin mcadele etti. Fakat bunu empanzeler, babunlar ve filler de yapyordu. nsanlarn hi de zel bir durumu yoktu. Hi kimsenin, elbette insanlarn da, bir gn kendi soylarndan gelenlerin ayda yryeceine, ato

mu paralayacana, genetik kodu zeceine ve tarih kitaplar yazacana dair en ufak bir fikri yoktu. Tarih ncesi insanlarla ilgili bilinmesi gereken en nemli ey etraflarna goriller, atebcekleri veya denizanalann-dan daha fazla etki etmeyen sradan hayvanlar olduklardr.

Biyologlar organizmalar trler hlinde snflandrr. Hayvanlar eerbirbirleriyle iftleip retken yavrular yapabiliyorlarsa ayn tre ait ka

bul edilirler. Atlarn ve eeklerin yakn gemiten ortak bir atalar vardrve bu iki hayvan pek ok fiziksel zellii paylar. Buna karlk birbirlerine pek az cinsel istek duyarlar. Eer tevik edilirse iftleirler de, fakatkatr ad verilen yavrulan ksr olur. Dolaysyla eek DNAsndaki mutasyonlar asla atlara (veya tam tersi atlardaki eeklere) geemez. Bu ikitip hayvan, sonu olarak ayr evrimsel yollarda ilerleyen iki ayr tr olarak kabul edilir. Buna karlk, ok farkl grnen bir buldok ve bir spa-niel ayn trn yeleridir ve ayn DNA havuzunu paylarlar. Memnuniyetle iftleebilir ve yavrular da baka kpeklerle iftleerek baka yavrular retebilirler.

Ortak bir atadan evrimleen trler cins ad verilen bir balkta toplanr. Aslanlar, kaplanlar, leoparlar ve jaguarlar Partheracinsinin altndaki farkl trlerdir. Biyologlar organizmalar iki paradan oluan Latince bir isimle adlandrrlar. nce cins, sonra tr. rnein aslanlar Panthe-ra leoolarak adlandnlrlar, Pantheracinsinin leotr. Bu kitab okuyanherkesin Homo sapiensolduunu varsayabiliriz. Homo (insan) cinsininsapiens(zeki) tr.

Cinsler de kendi iinde ailelere ayrlrlar, rnein kediler (aslanlar, italar ev kedileri) kpekler (kurtlar tilkiler akallar) ve filler (filler ma


20/412

lana tm kediler, yaklak 25 milyon yl nce yaam ortak bir kedi atasn paylar.

Homo sapiensde bir aileye mensuptur. Bu sradan bilgi tarihteki en

sk korunan srlardan biriydi. Homo sapiensuzunca bir sre kendisini dier hayvanlardan ayr, ailesiz (kuzeni veya kardei, hepsinden de nemlisi ebeveyni olmayan) bir yetim olarak grd, ama durum byle deildi. Sevelim ya da sevmeyelim, byk maymunlar ad verilen grltcve byk bir grubun yesiyiz. Yaayan en yakn akrabalarmz arasndaempanzeler, goriller ve orangutanlar var, ve empanzeler bunlarn en

yakn. Yalnzca 6 milyon yl nce, tek bir dii maymunun iki kz oldu.Bunlardan biri tm empanzelerin atas olurken, dieri de bizim bykannemiz oldu.

Dolaptaki skeletlerHomo sapiens

bundan daha da rahatsz edici bir sr saklyordu. Pek okdier medeni kuzenlerimizin yan sra, bir zamanlar birka erkek ve kzkardeimiz de vard. Tek insan tr olduumuzu dnyorduk, nk son 10 bin ylda trmz gerekten de dnyadaki tek insan tryd. Yine de aslnda insan kelimesi gerekte Homocinsine mensup birhayvan anlamna gelir ve eskiden bu cinste Homo sapiensdnda pekok tr mevcuttur. Daha da tesi, kitabn son blmnde de greceimiz gibi, ok da uzak olmayan bir gelecekte Sapiens olmayan insanlarla da karlaabiliriz. Bu durumu akla kavuturmak iin sklkla Sapiens terimini Homo sapienstrnn yelerini belirtmek iin kullanacam, buna karlk insan terimini Homocinsinin tm uzak yelerine saklayacam.

nsanlar ilk olarak 2,5 milyon yl nce Dou Afrikada, Gney May

munu anlamna gelen Astralopitbecusad verilen bir maymun cinsinden evrimleti. Yaklak iki milyon yl nce, bu arkaik erkek ve kadnlarn bazlar anayurtlarm terkederek Kuzey Afrika, Avrupa ve Asyanneitli yerlerine g ettiler. Kuzey Avrupann karl ormanlarnda hayatta kalmak, Endonezyann nemli cangllarndan daha farkl zellikler gerektirdiinden insan topluluklar farkl ynlerde evrildiler Bunun so


21/412

Avrupa ve Bat Asyadaki insanlar ounlukla Neandertaller olarak adlandrlan Homo neandertalensiseevrildiler (Neandertal Vadisinsan). Neandertaller Sapienslerden daha gl, daha kaslyd ve Bu

zul anm Bat Avrasyasna uyumluydular. Asyann daha dou blgeleri Dik adam anlamna gelen Homo erectustarafndan mesken tutulmutu. Bu tr, bu blgede iki milyon yla yakn bir sre hayatta kalacaku ana kadarki en direnli insan tr oldu. Bu rekorun bizim trmztarafndan krlmas olduka zor grnmektedir. Homo sapiens mbin ylsonra bile ortalarda olaca phelidir, bu yzden iki milyon yl bizim ba

arabileceimiz bir ey deil kesinlikle.Endonezyadaki Java adasnda Solo Vadisi nsan anlamna gelenHomo soloensisyaamaktayd. Bu tr de tropik yaama uyumluydu. Dier bir Endonezya adas Floreste arkaik insanlar bir cceleme srecigeirdi. nsanlar Florese ilk defa deniz seviyesi olaanst derecede dkken geldiler; bu esnada adaya anakaradan kolayca ulalabiliyordu.

Denizler yeniden ykseldiinde, baz insanlar kaynaklar ok kt olanadalarda mahsur kaldlar. Daha ok yiyecee ihtiyac olan byk insanlar ilk nce ldler, daha kk yapllarsa ok daha iyi hayatta kalabildiler ve Flores insanlar nesiller boyunca cceye dntler. Bilim insanlar tarafndan Homo floresiensisolarak bilinen bu kendine mahsustr ancak bir metre boya ulaabiliyor ve 25 kilogramdan daha ar olmuyordu. Buna karlk tatan aletler yapabiliyor ve hatta zaman zamanadadaki filleri bile avlayabiliyorlard (adil olmak gerekirse, adadaki filler de cce bir trd).

2010da, bilim insanlar Sibiryadaki Denisova maarasn kazarkenfosillemi bir parmak kemii kefettiklerinde, dier bir kayp karde dehilikten kurtarld. Genetik analiz, parman daha nceden bilinmeyenbir insan trne ait olduunu kantlad ve bu tre de Homo denisovaadverildi. Kim bilir daha ka tane kayp akrabamz dier maaralarda, adalarda ve farkl iklimlerde kefedilmeyi bekliyor.

Bu insanlar Avrupa ve Asyada evrim geirirken, Doru Afrikadakievrim de durmad. nsanln beii Rudolf Gl san anlamna gelenHomo rudolfensis,alkan insan Homo ergasterve hi de alakgnll davranmayarak Zeki nsan adn verdiimiz trmz Homo sapiens


22/412

Grsel 2: Tartmal rekonstrksiyonlara gre kardelerimiz (soldan saa): Homo rudolfensis(Dou Afrika):

Homo erectus(Dou Asya); Homo neandertalensis(Avrupa ve Bat Asya). Hepsi insanlar.

tucu avclarken bazlar zararsz bitki toplayclard. Bazlar tek bir ada

da yaarken pek ou ktalar at. Ama hepsi Homocinsine mensuptu.Hepsi insand.

Btn bu trleri ergasterin erectus a, erectus un Neandertallere veNeandertallerin bize evrildii dz bir soy izgisi olarak dnmek yaygn bir hatadr. Bu izgisel model, dnyada belirli bir anda sadece tek birinsan trnn var olduu ve tm nceki trlerin bizim eski modelleri

miz olduu ynnde yanl bir izlenim yaratmaktadr. Gerekteyse yaklak 2 milyon yl nceden 10 bin yl ncesine kadar dnya ayn anda pekok insan trne ev sahiplii yapmtr. Ayrca neden yapmasn ki? Bugn dnyada pek ok tilki, ay ve domuz tr var. 100 bin yl nceki dnya en az alt deiik insan trne ev sahiplii yapmaktayd. Gemiimizdeki ok trl durumdan ok u anki yalnzlmz istisnai ve belki de

tehdit edici. Az sonra greceimiz gibi, trmz Sapiensin kardelerinin anlarn bastrmak iin iyi sebepleri var.

Dnmenin BedeliPek ok farklla ramen tm insan trleri belirleyici pek ok zellik


23/412

lama beyin hacmi 200 santimetre kptr. En erken erkek ve kadnn,2,5 milyon yl nce beyinleri yaklak 600 santimetre kpt. ModernSapiensin ortalama beyniyse 1.200-1.400 santimetre kptr, Neander-

tal beyni ise daha da bykt.Evrimin daha byk beyinleri semesi bize olduka basit gelebilir.

Yksek zekamzdan o kadar eminiz ki, beyin kapasitesinin daha fazlasnn daha iyi olacan varsayyoruz. Ama eer byle olsayd, kedi ailesi de hesap yapabilen kediler retirdi. Hayvan krallnda, neden Homocinsi bu kadar byk dnme makineleri retebilmi tek cins?

Aslnda byk bir beyin vcutta byk bir yk demektir. Tamaszordur, zellikle de byk bir kafatasnn iindeyken. Enerji salamasdaha da zordur. Homo sapienste beyin toplam vcut arlnn yalnzca yzde 2 ila 3n oluturur, fakat dinlenme hlinde vcudun tkettii enerjinin yzde 25 ini harcarken, dier maymunlarn beyni dinlenmeannda enerjinin sadece yzde 8ini kullanr. Arkaik insanlar geni be

yinlerinin bedelini iki ekilde dediler. Birincisi, gda ararken daha okzaman harcadlar. kincisi, kaslar kreldi. Savunmadan eitime para aktaran bir ynetim gibi, insanlar bisepslerden nronlara enerji aktardlar.Bunun savanda hayatta kalmak iin iyi bir strateji olduu phelidir. Birempanze Homo sapiensle yapt bir szl tartmay kazanamaz, fakatmaymun insan bir oyuncak bebek gibi paralayabilir.

Bugn byk beyinlerimiz ok ie yaryor, nk hem empanzelerden ok daha hzl hareket etmemizi salyor hem de gvenli bir mesafeden onlara ate edebildiimiz arabalar ve silahlar retebiliyoruz. Amaarabalar ve tfekler nispeten yeni eyler. ki milyon yldan uzun bir sreboyunca insann sinir alar giderek byd, fakat akmaktandan birka bak ve sivri sopa dnda insanlar bununla pek az ey yapabildiler.Peki, bu iki milyon yl boyunca insan beyninin evrimini srdren eyneydi? Drst olmak gerekirse bu sorunun cevabn bilmiyoruz.

nsana mahsus dier bir zellik de iki ayak stnde dik yrmesidir.Ayaktayken av hayvanlarna veya dmanlara kar savan taramak dahakolaydr ve hareket etmek iin gerekmeyen kollar, ta atmak veya iaretetmek gibi iler iin kullanlabilir. Ellerimiz daha fazla ey yapabildikeellerin sahipleri de daha baarl hle geldiler dolaysyla evrimsel bask


24/412

leri yapabilir, zellikle de karmak aletler retip bunlar kullanabilirler.Alet retimine ilikin ilk kantlar 2,5 milyon yl ncesine aittir ve aletretimi ve kullanm, arkeologlarn eski insanlarn varln tanmalarn

daki temel lleridir.Bununla birlikte, iki ayak stnde yrmenin dezavantajlar da var

dr. lkel atalarmzn iskeletleri, milyonlarca yl boyunca drt aya stnde yryen ve grece kk kafas olan bir canldan evrilmitir. Dikbir pozisyona gemek byk bir zorluktu, zellikle de iskeletin ok genibir kafay desteklemesi gerektiinde. nsanlk geni gr asnn ve be

cerikli ellerinin bedelini srt arlar ve boyun tutulmalaryla dedi.Kadnlar daha da fazlasn demek zorunda kald. Dik bir duru daha

dar kalalar demekti ve bu da doum kanaln daraltyordu, stelik aynanda bebeklerin de beyni giderek byyordu. Doumda lm, dii insanlar iin ciddi bir sorun hline geldi. Bebeklerinin kafas ve beyni dahakk olduundan, erken doum yapan kadnlar daha ok hayatta kal

dlar ve daha ok ocuk sahibi oldular; doal seilim bu ekilde erken doumlara hayatta kalma ans verdi. Elbette bylelikle dier hayvanlarakyasla insanlar, pek ok hayati neme sahip sistemleri henz tam olarak gelimemiken erken doar hle geldiler. Bir tay doumdan ksa sresonra yryebilir, bir yavru kedi birka haftalkken annesi yiyecek aray srasnda onu yalnz brakabilir. nsan bebekleriyse yllar boyunca yar

dm, bakm, koruma ve eitim iin byklere muhtatr.Bu durum insanln olaanst sosyal becerilerine ve kendine zgtoplumsal problemlerine ciddi katk yapmtr. Yalnz yaayan anneler,eteklerinde yardma muhta ocuklaryla kendileri ve yavrular iin gdaararken ok zorluk yaamtr. Bir ocuk bytmek, ailenin dier yelerinden ve komulardan srekli yardm almay gerektirir, bu yzden birinsan bytmek iin btn kabileye ihtiya vardr. Evrim bylelikle,gl sosyal balar kurabilenleri desteklemitir. Buna ek olarak, insanlar az gelimi olarak doduklarndan dier tm hayvanlardan daha okeitilebilir ve daha ok sosyal iliki kurabilirler. Pek ok memeli, annekamndan frndan kan toprak kap gibi kar, onlar yeniden ekillendirmeye almak onlara zarar verir. nsanlar ise anne kamndan bir

kt k i i bi ibi k l t d kill di i


25/412

* * *

Byk bir beyin, alet kullanm; stn renme becerisi ve karmak

toplumsal yaplarn ok nemli avantajlar olduunu varsayyoruz. Btn bunlarn insan dnyadaki en gl hayvan yapt ok aktr. teyandan insanlar bu avantajlara zayf ve srad yaratklar olarak kaldklar iki milyon yl boyunca da sahiptiler. Yani bir milyon yl nce yaayan insanlar, byk beyinlerine ve sivri talara ramen avc hayvanlardan korkarak, nadiren byk hayvanlar avlayarak yaadlar ve hayatta

kalmalar bitki toplayarak, bcek yiyerek, kk hayvanlar avlayarakve daha gl hayvanlarn brakt leleri yiyerek mmkn olabildi.lk ta aletlerin en nemli kullanm alanlarndan biri kemikleri kra

rak kemik iliini almakt. Baz aratrmaclar bunun insanlarn ilk orijinal buluu olduunu dnyorlar. Aakakanlarn aa gvdelerindenbcekleri almakta uzmanlamalar gibi, ilk insanlar da kemik ilii kar

makta ustalamlard. Peki, neden kemik ilii? Bir aslan srsnn birzrafaya saldrp onu yediini gznzn nne getirin. Onlar iini bitirene kadar sabrla beklersiniz. Ama hl sranz gelmemitir, nk ncesrtlanlar ve akallar -ki bunlara saldrmaya cesaret edemezsiniz- geriyekalanlar yamalarlar. Ancak onlarn da ii bittikten sonra, sa solu dikkatle kontrol ederek cesede yaklap geriye kalm yenebilir durumdakiparalara ulaabilirsiniz.

Bu durum tarihimizi ve psikolojimizi anlamak iin ok nemlidir.Homocinsinin besin zincirindeki yeri ok yakn bir zamana kadar ortalardayd. Milyonlarca yl boyunca insanlar kk hayvanlar avladlar, nebuldularsa onu yediler ve ayn ekilde byk avclar tarafndan avlandlar. Ancak 400 bin yl nce eitli insan trleri byk av hayvanlarn avlamaya balad ve ancak yz bin yl nce Homo sapiensin ortaya kyla, insan besin zincirinde yukar zplad.

Orta sralardan yukarya doru atlan bu byk admn ok nemli sonular oldu. Piramidin tepesindeki aslan ve kpekbal gibi dierhayvanlar, bu pozisyona kademeli olarak milyonlarca yl iinde ykselmiti. Bu da, ekosistemin eitli kontrol ve denge mekanizmalar reterek aslanlarn ve kpekbalklarnn ortalkta terr estirmelerini engelle


26/412

lad. Buna karn, insan tepeye o kadar hzl kt ki, ekosistemin gerekli ayarlamay yapacak vakti olamad, ve buna ek olarak insanlar da budeiime ayak uyduramad. Gezegendeki byk avclarn ou muhte

em yaratklar; milyonlarca yl sren hkimiyetleri sayesinde kendilerine olaanst derecede gveniyorlar. Sapiens ise adeta bir muz cumhuriyetinin diktatr gibi. Daha yakn zamana kadar savandaki orta hiliyaratklar olduumuz iin hl korku ve endielerle doluyuz, ve bu dabizi fazlasyla zalim ve tehlikeli klyor. lmcl savalardan evre felaketlerine pek ok tarihsel ktlk, bu ok hzl gerekleen sramadan

kaynaklanyor.

Bir A IrkBu sramadaki nemli admlardan biri de atein kontrolnn kefedil-mesiydi. Baz insan trleri 800 bin yl nceden beri atei zaman zamankullanyordu; yine aa yukar 300 bin yl nce Homo erectus, Neandertaller ve Homo sapiens in atalar da atei gnlk olarak kullanyordu. nsanlar nihayet gvenilir bir k ve s kaynana ve ayn zamanda etraflarnda gezinen aslanlara kar lmcl bir silaha kavumulard.Ksa sre iinde insanlar komularna kar da bu silah bilerek kullanm olabilirler. Ate dikkatli kullanldnda sk bitki rtlerini av hayvanlaryla dolu harika bir ayra evirebilir. Ayrca ate sndkten sonra,Ta devri giriimcileri hl tten kalntlar arasnda gezerek ttslenmihayvanlar, kabuklu yemileri ve kkleri toplayabiliyorlard.

Ama atein en nemli katks piirmekti. nsanlarn normalde sindiremedikleri -buday, pirin ve patates gibi- yiyecekler, piirebilme becerisi sayesinde u anda beslenmemizin temelini oluturuyor. Ate besinlerin kimyasn deitirmekle kalmad, onlarn biyolojisini de dei

tirdi. Piirmek gdalarda bulunan parazit ve mikroplar yok ettii gibi,insanlarn eskiden beri ok sevdikleri meyve, kabuklu yemi, bcek veleler piirildiklerinde daha rahat inenip sindirilebiliyordu. empanzeler gnde be saatlerini i besinleri inemeye harcarken, insanlarnpimi besinleri yemeleri iin bir saat yeterli oluyordu.

Yemek piirmenin icad insanlarn daha eitli besinler yiyebilmesi


27/412

lar yemek piirmenin icadyla insanlarn sindirim sisteminin ksalmasve beyinlerinin bymesi arasnda dorudan bir balant bulunduunainanyorlar. Uzun barsaklar ve byk beyinler ok ciddi enerji tket

tiklerinden, ikisine birden ayn anda sahip olmak ok zordur. Yiyecekleri piirme, barsaklar ksaltp enerji tketimini azaltarak, Neandertal-lerin ve Sapiensin devasa beyinlerinin nn at.1

Ate ayrca insanlarla dier hayvanlar arasndaki ilk byk farknolumasn salad. Neredeyse tm hayvanlarn gc vcutlarna baldr: kaslarnn gc, dilerinin boyutu, kanatlarnn genilii. Rzgarlar

dan ve akntlardan yararlanabilseler de bu doal gleri kontrol edemezler ve her zaman fiziksel tasarmlaryla snrldrlar. rnein kartallar, scak hava akmlarn anlayabilerek dev kanatlarn aar ve scak havannkendilerini yukar kaldrmasn salarlar. Ancak bu scak hava akmlarnn yerini deitiremezler ve azami tama kapasiteleri kanat aklklaryla dorudan orantldr.

nsanlar atei kullanmay renince hem itaatkar hem de potansiyelolarak snrsz bir gce kavumu oldular. Kartallarn aksine insanlar biratei ne zaman ve nerede yakabileceklerine karar verebiliyor ve atei pekok farkl ama iin kullanabiliyorlard. En nemlisiyse atein gc insann yapsna, vcut biimine ve gcne bal deildi. Tek bir insan ak-maktayla veya yanan bir ubukla, birka saat iinde koca bir orman yakabiliyordu. Atein kontrol daha sonra olacaklarn habercisiydi.

Kardelerimizin Koruyucular150 bin yl nce, insanlar atein faydalarna ramen hl gsz venemsiz yaratklard. Artk aslanlar korkutabiliyor, souk gecelerdekendilerini stabiliyor ve karlarna kan ormanlar yakabiliyorlard.

Yine de mevcut tm trleri dndmzde, muhtemelen Endonezyatakmadalaryla berya yarmadas arasnda yaayan bir milyon civarnda saylaryla, ekolojik radardaki kk bir noktadan fazlas deillerdi.

Kendi trmz Homo sapienso dnemde dnyada mevcuttu, fakatAfrikann bir kesinde kendi iiyle meguld. Homo sapiensolarak tanmlanabilecek hayvanlarn daha nceki bir insan trnden ne zaman


28/412

Harita 1: Hom o sapiens dnyay fethediyor.

ve nerede ayrld tam olarak bilinmiyor, fakat bilim insanlar aa yukar 150 bin yl nce Dou Afrikann tpk bizim gibi grnen Sapiens-

lerle dolu olduuna inanyorlar. Bugn bile bir patalog herhangi bir farkbulamaz. Ate sayesinde atalarndan daha kk eneleri ve dileri vard, buna karlk beyinleri bizimki gibi ok bykt.

Bilim insanlar 70 bin yl nce Dou Afrika kkenli Sapienslerin Arapyarmadasna doru yayldklarn ve oradan da tm Avrasyaya daldklarna inanyorlar.

Homo sapiensArabistana vardnda Avrasyann ou dier insanlartarafndan mesken tutulmutu. O insanlara ne oldu? Buna cevap olarakbirbiriyle elien iki teori var. lk teori olan Irk Karm Teorisi ekim,seks ve karma dayal bir hikaye anlatr. Buna gre, Afrikal gmenlerdnyaya yayldka dier insan topluluklaryla kartlar ve bugnk insanlar da bu karmn sonunda ortaya ktlar.

rnein Sapiens Ortadou ve Avrupaya ulatnda Neandertallerlekarlat. Bu insanlar Sapiensten daha kaslyd, beyinleri daha bykt ve souk iklimlere daha iyi adapte olmulard. eitli aletleri vard veatei kullanabiliyorlard. Ayrca iyi avclard ve anlald kadaryla hasta ve yallarna bakm yapyorlard (Arkeologlar, uzun yllar ciddi fiziksel engellerle yaam Neandertal kemikleri buldular, bu da akrabalar

l b k i ) N d ll llikl k b b


29/412

Grsel 3: Bir Neandertal ocuun tartmalrekonstrksiyonu. Genetik kantlar, en azndan baz

Neandertallerin ak renkli sa ve tene sahip olmu

olabileceini gsteriyor.

Irk Karm Teorisine gre, Sapiens Neandertal topraklarna yaylnca, iki insan nfusu tamamen birleene kadar birbirleriyle kartlar.

Eer gerek buysa, bugnk Avrasyallar saf Sapiens deil Sapiens veNeandertallerin karmdr. Dou Asyaya ulaan Sapiens de benzer ekilde oradaki yerli Erectusla karmtr, dolaysyla inliler ve KorelilerSapiensle Erectusun karmdr.

Buna karlk Yerine Geme Teorisi baka bir kurgu anlatr: uyumsuzluk, tepki ve hatta belki de soykrm. Bu teoriye gre Sapiens ve dier insanlarn farkl anatomileri vard ve muhtemelen iftleme alkanlklar hatta vcut kokular bile farklyd, dolaysyla birbirlerine cinselilgi duyma ihtimalleri dkt. Yan sra bir Neandertal Romeo ile Sapiens Jlyet k olsalar bile retken ocuklar yapamazlard, nk ikitr arasndaki genetik uurum ok bykt. Bu yzden iki tr birbirlerinden tamamen ayrm olarak var oldular ve Neandertaller tamamenlnce veya ldrlnce, genleri de onlarla birlikte yok oldu. Bu gre gre Sapiens dier trlerle hi karmadan onlarn yerine geti. Eergerek bu ekildeyse gnmzdeki insanlarn tamamnn soyu 70 binyl nce Gney Afrikaya kadar gtrlebilir. Bu durumda hepimiz safSapiensleriz.

Pek ok tartmann dayana bu konudur. Evrim asndan bakarsak70 bin yl grece ksa bir zaman dilimidir Eer Yerine Geme Teorisi do


30/412

orisi doruysa Afrikallar, Avrupallar ve Asyallar arasnda yz binlerceyl geriye giden genetik farkllklar vardr. Bu kanm siyasi adan okriskli, nk saatli bomba gibi patlamaya hazr rk teorilerine malzeme

salyor.Getiimiz on yllarda Yerine Geme Teorisi bu alanda kabul edilenana teoriydi, nk hem daha gl arkeolojik kantlar vard hem de si-yaseten daha doruydu (bilim insanlar, modern insan topluluklar arasndaki ciddi genetik farklardan bahsederek Pandorann Kutusunu amak istemiyordu); fakat bu durum Neandertal genom haritasnn drt

yllk bir aba sonucunda akland 2010da sona erdi. Genetikiler fosillerden yeterli miktarda bozulmam Neandertal DNAs toplayarakbunu gnmz insannn DNAsyla karlatrabilmilerdi. Sonular bilim dnyasn aknla uratt.

Modern Ortadou ve Avrupa insan DNAsnn yzde 1 ila 4nnNeandertal DNAs olduu ortaya kt. Bu byk bir oran deil, amanemli. Birka ay sonra Denisovadaki fosillemi parmaktan almanDNAnm haritas karldnda ikinci ok geldi. Sonular modern Me-lanezyallarn ve AvustralyalI Aborjinlerin DNAsnn yzde 6ya varanoranda Denisova DNAs kkenli olduunu ortaya koydu.

Eer bu sonular gerekse -bu arada aratrmalarn hl srdnve gelecekte bu bulgularn dorulanacan veya deieceini ngrmekte fayda var- Karm Teorisi taraftarlar en azndan baz konularda hakl kmtr denebilir. Yine de bu bulgulara gre, Yerine Geme Teorisitamamen yanl anlamna gelmez. Gnmzdeki insann genomundasadece kk bir miktar Neandertal ve Denisova DNAs bulunduundan, Sapiens ve dier trler arasnda tam bir karm bulunduunu iddia edemeyiz. Her ne kadar aralarndaki farklar retken bir cinsel ilikikurmalarna engel olacak kadar byk deilse de, bu tr ilikilerin nadi

ren gereklemesini salayacak kadar da bykt.Peki bu durumda Sapiens, Neandertal ve Denisovallarn biyolojik ak

rabaln nasl aklamalyz? Aka grlyor ki bunlar atlar ve eeklergibi tamamen farkl trler deillerdi. te yandan Buldoklar ve Spaniellergibi ayn trn farkl poplasyonlan da deillerdi. Biyolojik gerekliklersiyah ve beyaz deildir ok nemli gri alanlar da vardr Ortak bir ata


31/412

yon birbirinden olduka farkl olduu hlde tarihin bir noktasnda, nadiren de olsa cinsel olarak reyip retken yavrularnn olduu bir zamandilimi olmalyd. Son bir genetik mutasyon, sonrasnda iki cins arasnda

ki bu son ba da kopard ve evrimsel yollarna ayr ayr devam ettiler.yle anlalyor ki 50 bin yl kadar nce Sapiens, Neandertaller ve De-nisovallar bu son aamada bulunuyordu. Tam olarak deil ama neredeyse apayr trlerdi. Sonraki blmde greceimiz gibi Sapiens daha o zaman bile Neandertallerden ve Denisovallardan sadece genetik kod ve fiziksel zellikler asndan deil, ayn zamanda bilisel ve sosyal beceri

leri bakmndan da ok farklyd, yine de nadiren de olsa bir Sapiens veNeandertal retken bir yavru ortaya karabiliyordu. Dolaysyla nfuslar karmad ama baz ansl Neandertal genleri Sapiens trenine sonanda bindiler. Biz Sapienslerin bir sralar belki baka trden bir hayvanla cinsel ilikiye girip ocuk sahibi olduunu dnmek rahatszlk verici -belki de heyecan verici- bir durum.

te yandan eer Neandertaller, Denisovallar ve dier insan trleriSapiensle karmadysa, neden ortadan kayboldular? Olaslklardan biriHomo sapiensin onlar yok olua itmesi. Bir grup Sapiensin Neandertallerin yz binlerce yldr yaad bir Balkan vadisine geldiini hayal edin.Yeni gelenler, Neandertallerin geleneksel yiyecekleri olan meyveleri veyemileri toplayp geyikleri avlamaya balyorlar. Sapiensler, stn sosyal becerileri ve daha ileri teknolojileri sayesinde daha iyi avc ve toplay

clard, bu yzden de sayca oalp yayldlar, buna paralel olarak dahaaz kaynaa sahip olan Neandertaller giderek kendilerini daha zor besleyebildiler. Nfuslar azald ve yava yava yok oldular, sadece belki bazyeler Sapiens komularna katlm olabilirler.

Dier bir olaslk da kaynaklar iin verilen savan iddetlenerek soykrm boyutuna ulamas. Hogr Sapiensin baskn zelliklerinden

biri deildir. Modern zamanlarda bile ten rengindeki, lehe veya dindeki bir farkllk bir grup Sapiensin bir baka grubu yok etmeye almasna sebep olabiliyor. Eski Sapiensler tamamen farkl bir insan trne kar hogrl olabilir miydi? Sapiens Neandertaller ile ilk karlatnda,ortaya tarihteki ilk ve en byk etnik temizlik harekatnn km olmas gayet mmkndr.


32/412

nisovallarn Homo sapiensile birlikte hayatta kaldn hayal edin. Pekok farkl insan trnn yan yana hayatta kald bir dnyada nasl kltrler, toplumlar ve politik yaplar ortaya kard? rnein dini inanlar

nasl geliirdi? Dini kitaplar Adem ile Havvann Neandertallerin atas olduunu mu sylerdi? Ya da sa Denisovallarn gnahlar iin mi lrd,ya da K uran cennette tr ne olursa olsun tm insanlar iin mi yer ayrrd? Neandertaller Roma lejyonlarnda, ya da in mparatorluunungeni brokrasisinde hizmet verebilirler miydi? Amerikan BamszlkBildirgesi tm Homo trlerinin eit olduunu mu ilan ederdi? Kari Marxtm trlerin iilerinin birlemesini mi nerirdi?

Getiimiz on bin yl boyunca Homo sapiensortalktaki tek insan trolmaya o kadar alt ki bizim iin dier ihtimalleri hayal etmek ok zor.Kardeimizin olmamas kendimizi yaratm srecinin son noktas olarakgrmemizi kolaylatryor ve ayn ekilde hayvanlar leminin geri kalanyla aramzda uurum olduunu zannetmemize sebep oluyor. CharlesDarwin Homo sapiensin dier hayvanlar gibi bir hayvan tr olduunu sylediinde, insanlar kzmt, bugn bile ou kii bunu reddediyor. Neandertaller hayatta kalsayd bugn hl kendimizi ayr bir yaratk olarak grr mydk? Belki de bu yzden atalarmz Neandertalleriyok etti, nk Neandertaller yok saylamayacak kadar yakn, fakat to-lere edilemeyecek kadar da farkllard.

* * *

Sapiensin suu mudur bilinmez, ama gittikleri her yerde yerli nfus tkendi. Homo soloensisin son kalntlar gnmzden 50 bin yl nceyetarihlenmektedir. Homo denisovada bundan ksa sre sonra yok oldu.Neandertaller ise yaklak 30 bin yl nce yok oldular. Flores Adasndaki

son cce insanlar da 12 bin yl nce yok oldular; geride kemikler, tatanaletler, DNAmzdaki baz genler ve pek ok cevaplanmam soru ve soninsan tr olan Homo sapiensi brakm oldular.

Sapiensin baarsnn srr neydi? Birbirinden ok uzak ve ekolojikolarak ok farkl yerlere bu kadar hzla yerlemeyi nasl baard? Dierinsan trlerinin hepsini nasl yok olua itti? Neden gl kuvvetli, bey


33/412

ten tartmann da hl srmesini salayan ey. Homo sapiensdnyay,her eyden nce kendine zg dili sayesinde fethetti.


34/412

B ilg i Aac

N C E K B L M D E , 150 bin yl nce Dou Afrikaya yerleen Homosapiensin sonradan dnyann geri kalanna yaylp, yaklak 70 bin ylnce de dier insan trlerini ortadan kaldrmaya baladm grdk.Aradaki bin yllar boyunca bu arkaik Sapiensler, aynen bizim gibi bir d

grne ve gelimi bir beyne sahip olsalar da dier insan trlerine kar belirgin bir stnlkleri yoktu. Ayrca gelimi aletler yapmak gibizel baarlar da gsterememilerdi.

Aslnda, Sapienslerle Neandertaller arasndaki bilinen ilk karlamay Neandertaller kazand. 100 bin yl nce baz Sapiens gruplar kuzeye, Dou Akdenize doru g ettiler. Buras Neandertal blgesiydi ve

Sapiensler buraya tam olarak yerleemediler. Bunun sebebi, dmancadavranan yerliler, uygun olmayan bir iklim veya Sapiensin yabancs olduu yerel parazitler ve hastalklar olabilir. Sebep her ne olursa olsun,sonuta Sapiensler o blgeden ekildiler ve Neandertaller Ortadoununefendileri olarak kaldlar.

Bu baarszlklar sebebiyle, bilim insanlar bu Sapienslerin beyinlerinin i yapsnn bizimkilerden farkl olduunu ne srerler. Bizim gibigrnyorlard, fakat bilisel becerileri -renme, hatrlama, iletiimkurma- bizden ok daha snrlyd. Bu eski Sapienslere, rnein Trkeretmek, slamn temel retilerini anlatmak veya evrim teorisini aklamak sonusuz abalar olarak kalrd. Ayn ekilde biz de onlarn dilinirenmekte ve dnce biimlerini anlamakta ok zorlanrdk.

B l bi lik H i 70 bi l d b l k


35/412

leri sadece Ortadoudan deil, tm yeryznden sildiler. Kayda deerkadar ksa srede, Sapiens Avrupa ve Dou Asya ya ulat. Yaklak 45bin yl nceyse bir ekilde ak denizi geerek o tarihe kadar insanlar ta

rafndan ulalmam olan Avustralyaya vardlar. 70 bin yldan 30 binyl ncesine kadar geen srede botlar, ya lambalar, ok ve yaylar, ineler (scak tutan elbiselerin dikimi iin ok nemlidir) gibi aletlerin icadgerekleti. Sanat olarak kabul edilebilecek ilk mcevherler ve dinlerinoluumunu gsteren ilk buluntularla, ticaret ve toplumsal katmanlar dayine bu dnemde ortaya kmt.

ou aratrmac, bu daha nce rnei olmayan baarlarn Sapiens-lerin bilisel yeteneklerinde gerekleen bir gelimeye dayandna inanyor. Neandertalleri yok eden, Avustralyaya kadar yerleen ve Stadelaslan adamn yapan insanlarn en az bizim kadar akll, yaratc ve duygusal olduuna inanlyor. Stadel maaras sanatlaryla karlasak,biz onlarn ve onlar da bizim dilimizi renebilirdi. Onlara bildiimizher eyi (Alice Harikalar Diyarnda d&nkuantum fiziinin gizemlerine)aklayabilirdik ve onlar da bize kendi insanlarnn dnyay nasl grdn anlatabilirdi.

Grsel 4: Almanyadaki Stadel Maarasnda bulunmu, gnmzden yaklak32

bin yl nce yaplm, vcudu insan, ba aslan eklinde fildiinden bir aslan adam


36/412

Bilisel Devrim, 70 ila 30 bin yl nce ortaya kan yeni dnce veiletiim biimleri anlamna gelir. Sebebi kesin olarak bilinmemekle birlikte, en ok kabul gren teoriye gre genetik mutasyonlar Sapiensin be

yin i yapsn deitirerek, daha nce mmkn olmayan ekillerde dnmelerini ve tamamen yeni dillerle iletiim kurabilmelerini salad.Bilgi Aac mutasyonu adn verebileceimiz bu mutasyon, neden Nean-dertal yerine Sapiensin DN Asnda gerekleti? Bilebildiimiz kadarylabunun sebebi tamamen tesadf, nemli olansa Bilgi Aac mutasyonu-nun sebeplerinden ziyade sonularn anlamak. Yeni Sapiens dilini, tm

dnyay fethetmesini salayacak kadar gl klan zellik neydi?2stelik bu ilk dil de deildi. Her hayvan trnn bir tr dili vardr.rnein karncalar ve arlar gibi bceklerin bile karmak biimde iletiim kurduu bilinir, bu da genellikle gdann nerede bulunduunu iletmek iin kullanlr. Sapiens dili, ilk sesli dil de deildi; tm maymun trleri dahil pek ok hayvann sesli dilleri vardr. rnein yeil maymunlar iletiim kurmak iin pek ok farkl ses karrlar. Zoologlar u ana kadar Dikkatli ol! Kartal geliyor! anlamna gelen birini tanmlayabildi.Biraz daha farkl bir dieri, Dikkat et! Aslan! anlamna geliyor. Aratrmaclar ilk arnn kaydn bir grup maymuna dinlettiinde, maymunlar yaptklar ii brakp korkuyla yukar baktlar. Ayn grup ikinciar dinletildiindeyse hemen bir aaca trmand. Sapiensler yeil maymunlardan ok daha eitli sesler karabiliyordu, ama balinalar ve fillerin de ayn derecede etkileyici yetenekleri vardr. Bir papaan, AlbertEinsteinn syledii her eyi syleyebilecei gibi, ayn zamanda alan telefon, serte kapanan kap ve siren seslerini de taklit edebilir. Einsteinmbir papaana gre pek ok stnl vard elbet, ama ses konusunda deil. Peki o hlde dilimizi bu kadar zel klan ey ne?

Buna cevap olarak en yaygn kabul, dilimizin olaanst esnek olma

sdr. Snrl sayda sesi ve iareti kombine ederek her biri farkl bir anlama sahip sonsuz sayda cmle retebiliriz. Bu sayede de etrafmzdaki dnya hakknda devasa miktarda bilgiyi algyabilir, depolayabilir veiletebiliriz. Bir yeil maymun arkadalarna Dikkat et! Aslan! diye biruyar gnderebilirken, modem insan, arkadalarna sabah saatlerinde


37/412

nehrin kvrm yapt yerde bir bizon srsn takip eden bir aslan grdn syleyebilir. Ayrca olayn yerini tam olarak aktarabilirken, buraya giden farkl yollan bile anlatabilir. Haberi alan insan grubu, bu bil

giyle kafa kafaya verir ve nehre yaklap aslan kararak bizonu avlamaplan yapabilir.kinci bir teori, dilimizin dnyayla ilgili bilgi paylamyla zaman iin

de evrildiini ne srer, ve elbette en nemli bilgiler, aslan ve bizonlarladeil insanlarla ilgili olanlardr. Bu teoriye gre dilimiz dedikodu yapmaarac olarak evrilmitir ve Homo sapiensher eyden nce sosyal bir hay

vandr, sosyal ibirlii hayatta kalma ve reme iin kritik neme sahiptir. Kadn ve erkek bireyler iin aslanlarn ve bizonun yerini bilmek yeterli deildir, asl nemli olan kabilede kimin kimden nefret ettiini, kimin kiminle ilikiye girdiini, kimin drst ve kimin hilebaz olduunubilmektir.

Birka dzinelik bir grupta srekli deien ilikileri takip edebilmekiin edinilmesi ve depolanmas gereken bilgi miktan inanlmazdr (50kiilik grupta, 1.225 farkl birebir iliki vardr, ve bundan ok daha fazla sayda karmak kombinasyon da bulunur). Tm maymunlar sosyalilikilerle yakndan ilgilidir, ancak etkin bir biimde dedikodu yapamazlar. Neandertaller ve arkaik Homo Sapierslerde muhtemelen birbirlerinin arkasndan rahata konuamazd. Dedikodu ska ktlenen ama aslnda kalabalk gruplar hlinde ibirlii yapabilmenin de temelini oluturan bir beceridir. Modern Sapiensin yaklak 70 bin yl nce edindiiyeni dil becerisi, ona saatlerce dedikodu yapabilme ans verdi; kime gvenilebileceine dair bilgi, kk gruplarn daha byk gruplara dnmesine, dolaysyla da Sapiensin daha sk ve karmak ibirlii yntemleri gelitirmesine yol at.3

Dedikodu teorisi ilk bata aka gibi gelebilir ama pek ok alma bunu

destekliyor. Bugn bile insanlar arasndaki iletiimin byk blm, ister e-posta ister telefon konumas veya gazete stunlar olsun, dedikodudan oluur. Bu durum bize o kadar doal gelir ki, sanki dilimiz zellikle bu ama iin evrimlemi gibidir. Yoksa siz tarih profesrlerinin lenyemeinde Birinci Dnya Savanm sebeplerini tarttn veya nkleer fizikilerin akademik konferanslarn kahve molasnda zerreciklerden


38/412

bahsettiklerini mi dnyorsunuz? Belki bazen yledir. Ama genellikle, kocasnn kendisini aldattn yakalayan profesr, blm bakany-la dekan arasndaki tartma veya bir meslektalarnn aratrma fonuy

la kendisine lks bir araba almas gibi konularda dedikodu yaparlar. Dedikodular genellikle yanl davranlar zerine odaklanr. Gnmz basnnn ilk rnei saylabilecek sylenti, toplumu bilgilendirerek insanlar hilebazlardan ve asalaklardan koruyan gazetecilik faaliyeti gibiydi.

* * *

Muhtemelen hem dedikodu hem de nehrin kenarnda aslan var teorisigeerlidir. Dilimizin gerekten zgn olan tarafysa, insanlar ve aslanlarhakknda bilgi paylamna olanak salamasndan ok, var olmayan eyler hakkndaki bilginin aktarlmasn salamaktr. Bildiimiz kadarylasadece Sapiens hi grmedii, dokunmad veya koklamad varlklar

hakknda konuabiliyor.Efsaneler, mitler, tanrlar ve dinler ilk kez Bilisel Devrim sayesindeortaya kt. Daha nce pek ok hayvan ve insan tr Dikkat et! Bir aslan! diye uyar gnderebiliyordu, ama Bilisel Devrim sayesinde, Homosapiensaslan kabilemizin koruyucu ruhudur deme becerisini kazand.Kurgular hakknda konuabilme becerisi, Sapiens dilinin en zgn ya

ndr.Sadece Homo sapiensin var olmayan eyler hakknda konuabildiiiddias herkese kabul edilebilecek bir nerme. Bir maymunu, lmdensonra gidecei maymun cennetindeki snrsz muzla kandrarak elindeki muzu vermeye asla ikna edemezsiniz. Peki bu neden bu kadar nemli? Sonuta kurgu tehlikeli biimde yanl ynlendirebilen veya dikkatdatan bir ey olabilir. Ormana melekler ve tek boynuzlular grmeye giden insanlarn hayatta kalma ans kesinlikle ormana mantar ve geyikbulmaya gidenlerden daha az olacaktr. Ayrca eer zamannz var olmayan koruyucu ruhlara dua etmekle geirirseniz, gda toplamak, savamak ve remek gibi eyler iin kullanlabilecek deerli vakti boa harcam olmaz msnz?

te yandan kurgu sadece bir eyleri hayal edebilmemizi deil bunu


39/412

liyeti mitleri gibi ortak mitler yaratabiliyoruz. Bu mitler Sapiense byk gruplar hlinde esnek bir ibirlii yapabilme becerisi vermitir. Karncalar ve anlar da ok byk gruplar hlinde alabilirler, ancak bunu

yalnzca ok kat bir biimde ve sadece akrabalanyla yaparlar. Kurtlar veempanzeler, karncalardan ok daha esnek biimde ibirlii yaparlar,ama onlar da sadece yakndan tandklar az saydaki yeyle yapabilirlerbunu. Sapiens ise sonsuz sayda yabancyla ok esnek bir ekilde ibirliiyapabilir. te bu yzden Sapiens dnyay ynetirken, kanncalar bizimartklarmzla beslenir ve empanzeler de aratrma laboratuvarlannda

ve hayvanat bahelerinde kafes altndadr.

Peugeot Efsanesiempanze kuzenlerimiz genellikle birka dzineden oluan kk gruplar hlinde yaarlar. Yakn arkadalklar kurar, birlikte avlanr, babunla-ra, italara ve dman empanzelere kar omuz omuza mcadele eder

ler. Sosyal yaplan hiyerarik olma eilimindedir. Baskn ye (hemenher zaman bir erkektir) alfa erkek olarak adlandnlr. Dier erkek vedii bireyler, alfa erkee itaatlerini nnde eilerek ve sesler kararakgsterirler, tpk kraln nnde eilen insanlar gibi. Alfa erkek grubuniindeki sosyal uyumu korumaya alr; iki birey kavga ettiinde arayagirerek iddeti durdurur, zaman zaman daha dorudan mdahale ederek

ok sevilen gdalara el koyar ve daha alt sralarda bulunan erkeklerin diilerle iftlemesini engeller.

ki erkek alfa pozisyonu iin mcadele ettiinde, bunu genellikle grubun erkek ve dii yelerinden oluan geni bir destekiler a oluturarak yaparlar. Grubun yeleri arasndaki balar sanlma, dokunma, pme, tmarlama ve karlkl iyilikler gibi yakn gnlk ilikilerle oluur.

Aynen politikaclarn seim kampanyalannda etraf gezerek insanlarlael skp bebekleri pmeleri gibi, bir empanze grubunda da st pozisyon iin mcadele edenler dierlerine sanlmakla, srtlann svazlamakla ve bebek empanzeleri pmekle vakit geirirler. Alfa erkei genelliklebu pozisyonu sadece fiziksel olarak gl olduu iin deil, daha geni veistikrarl bir desteki a olduu iin kazanr. Bu alar alfa pozisyonu iin


40/412

cek paylar ve balan belaya girdiinde birbirlerine yardm ederler.Bu ekilde kurulan ve srdrlen gruplann byklkleri snrldr.

Grubun salkl ileyebilmesi iin tm yeler birbirlerini yakndan ta

nmaldr. Birbirini hi tanmam, birlikte hi kavga etmemi, birbirinihi tartmam iki empanze birbirine ne zaman gveneceini, yardm etmeye deer olup olmadm ve kimin daha st srada olduunu bilemez.Doal koullarda tipik bir empanze grubu 20 ila 50 aras bireyden oluur. Bir gruptaki empanze says arttka sosyal denge istikrarszlar venihayetinde bir knlma yaanarak yeni bir grup oluur. Zoologlar sade

ce birka kez 100 kiiden daha byk gruplar gzlemlemilerdir. Nadiren ibirlii yapan farkl gruplar, genellikle toprak ve gda iin mcadelehlindedir. Aratrmaclar, gruplar arasnda uzun sren savalara, hattabir seferinde soykrma varacak boyutta sistemli olarak ldrme vakalarna tank olmulardr.4

Benzer rntler muhtemelen arkaik Homo sapiensde dahil, ilk in-sanlann yaamnda da egemendi. nsanlann da tpk empanzeler gibi,atalannm arkadalk kurmalanna, hiyerari oluturmalanna, birlikte avlanp aralannda kavga etmelerine sebep olan sosyal igdleri vardr. Bununla birlikte insanlann sosyal igdleri de, tpk empanzeler gibi kk ve samimi gruplar hlinde yaamalanna uygundu. Grup ok bydnde sosyal denge bozuluyor ve grup dalyordu. Bereketli bir vadi 500arkaik Sapiensi besleyebilse bile, bu kadar ok yabancnn bir arada yaa

mas mmkn deildi. Bu kalabalkta kimin lider olacan, kimin nerede avlanacan ve kimin kiminle iftleeceini nasl belirleyebilirlerdi?

Bilisel Devrimin arifesinde, dedikodu Homo sapiensin daha bykve daha istikrarl gruplar kurabilmesini salad. Ama dedikodunun bilebir snn vardr. Sosyolojik aratrmalar dedikodu sayesinde bir aradadurabilen doal bir grubun snrnn 150 kii olduunu gstermitir.

Grup bundan daha byk olduunda ou kii dierlerini ne yeterinceyakndan tanyabilir, ne de etkili bir ekilde dedikodu yapabilir.

4- Frans de Waal, Chimpanzee Politics: Pover and Sex among Apes,Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2000; Frans de Waal, Our Irner Ape: A Leading Primatologist Explains Why We AreWho We Are,New York: Riverhead Books, 2005; Michael L. Wilson ve Richard W. Wrangham, In-tergroup Relations in Chimpanzees, Annal Review of Anthropology,say: 32 (2003), s. 363-392;M M F l d S i t Fi i F i S i l O i ti i At l d P t I t ti l


41/412

nsanlarn oluturduu yaplarn ounluunda, bugn bile bu sihirlirakam bir eiktir. Bu eiin altndaki topluluklar, iyerleri, toplumsal alar ve askeri birimler, varlklarn bireylerin karlkl olarak birbirlerini

yakndan tanmalar ve dedikodu sayesinde srdrrler. Bu yzden dedzeni korumak iin resmi rtbeler, sfatlar ve kurallar gerekmez.530 askerden oluan bir mfreze, hatta 100 askerlik bir blk bile yakn ilikiler sayesinde sorunsuz ileyebilir ve en az seviyede resmi disipline ihtiya duyar; sayg duyulan bir avu, bln kraldr ve atanm subaylarn bile tesine geen bir otorite oluturabilir. Kk bir aile irketi y

netim kurulu, mdrler, genel mdr ve bir muhasebe departman olmadan da hayatta kalabilir ve ok baarl olabilir.Ancak birey says 150yi getii anda iler deiir. Binlerce askerden

oluan bir birlii, bir mfrezeyi idare ettiiniz gibi idare edemezsiniz. Baarl aile irketleri byyp daha fazla alan istihdam ettiinde genelde skntya der ve kendilerini yenileyemezlerse ou iflas eder.

Homo sapiensbu kritik eii ap, on binlerce kiiden oluan ehirlerkurmay ve milyonlarca insan yneten imparatorluklar oluturmay na

sl baard? Bunun srr muhtemelen kurgunun ortaya kmasyd. Ortakbir mite inanan ok sayda yabanc, baarl ibirlii yapabilirler.

Tm geni apl insan ibirlikleri -modern bir devlet, ortaada birkilise, bir antik ehir veya arkaik bir kabile- insanlarn kolektif hayal gcnde yaattklar ortak mitler etrafnda rgtlenmitir. Kiliseler ortakdini mitler etrafnda rgtlenir. Birbirini tanmayan iki Katolik, yine debirlikte bir hal seferine gidebilir veya bir hastane yapmna bata bulunabilir, nk ikisi de Tanrnn insan vcudunda canlandrldna vegnahlarmz balamak iin kendisinin armha gerilmesine izin verdiine inanrlar. Devletler ortak milli mitler etrafnda rgtlenir. Birbirini hi tanmayan iki Srp birbirinin hayatn kurtarmak uruna lm

gze alabilir nk ikisi de Srp milletinin varlna, anavatanna ve Srpbayrana inanr. Hukuk sistemleri, ortak hukuki mitler etrafnda rgtlenir. Hi tanmayan iki avukat, ikisine de tamamen yabanc birini savunmak iin bir araya gelerek glerini birletirebilir, nk ikisi de ya-

5- Dunbar, Grooming, Gossip, and the Evolution of Language,s. 69-79; Leslie C. Aiello ve R. I. M.


42/412

salann, adaletin, insan haklarnn ve elbette avukatlk cretinin varlna inanrlar.

Yine de btn bunlarn hibiri, insanlarn kendilerinin yaratp birbir

lerine anlatt hikayelerin dnda gereklemez. Evrende hibir tanr,millet, para, insan hakk, yasa ve adalet insanlarn ortak hayal gc dnda var olmaz.

nsanlar ilkellerin toplumsal dzenlerini hayaletlere ve ruhlarainanarak oluturduklarna ve her dolunayda bir araya gelerek kamp ateinin etrafnda dans ettiklerine inanrlar. Genelde anlamakta zorlandmz ey ise modern kurumlanmzn da tamamen ayn prensip zerinekurulu olduudur. rnein zel irketlerin dnyasn ele alalm. Modernan alan insanlar ve avukatlar, aslnda gl sihirbazlardr. Onlarlakabile amanlar arasndaki asl fark modern avukatlarn ok daha tuhafhikayeler anlatmalardr. Bu konuda Peugeot efsanesi iyi bir rnektir.

* * *

Bugn Stadel Aslanna benzeyen bir sembol, Paristen Sydneye tmdnyada arabalarn, kamyonlarn ve motosikletlerin zerinde grlebilir. Bu, Avrupann en eski ve en byk otomobil reticilerinden biriolan Peugeotnun arabalarn ssleyen amblemidir. Peugeot hayatnaStadel maarasna 300 kilometre mesafedeki Valentigney kynde k

k bir aile irketi olarak balad. irket bugn dnya apnda 200 bin kiiyi istihdam etmektedir ve bunlarn ou birbirine tamamen yabancdr. Bu yabanclar o kadar etkin bir ibirlii yapmaktadr ki, 2008de Peugeot 1,5 milyondan fazla otomobil retmi ve yaklak 55 milyar Eurogelir elde etmitir.

Peugeot SAnn (irketin resmi ad) var olduunu hangi anlamda sy

leyebiliriz? Pek ok Peugeot markal ara var, ama bunlar elbette irketinkendisi deil. Dnyadaki tm Peugeot aralar ayn anda hurdaya ayrlpmetal hline getirilse bile, Peugeot SA ortadan kalkmazd, yeni arabalarretip yllk raporlar yaynlamaya devam ederdi. irket fabrikalara, makine parklarna, galerilere sahip ve bnyesinde tamirciler, muhasebeciler ve sekreterler istihdam ediyor, fakat tm bunlar da Peugeotyu olu


43/412

Grsel5: PeugeotAslan

irket bor alabilir, yeni alanlar ie alabilir, yeni fabrikalar ina edebilir ve yeni makineler satn alabilir. Peugeotnun yneticileri ve hissedarlar da var, ancak bunlar da irketi oluturmazlar. Tm yneticiler itenkarlabilir ve tm hisseler satlabilir, ama irket bu durumda da var olmaya devam edecektir.

Tm bunlar Peugeot SAnn yenilmez veya lmsz olduu anlamna gelmiyor elbette. Bir yarg irketin kapanmas ynnde karar verirse, irketin fabrikalar, iileri, muhasebecileri, yneticileri ve hissedarlar yerlerinde kalrlar, ama Peugeot SA o anda ortadan kalkar. Ksacas,Peugeot SAnm fiziksel dnyayla temel bir ba yoktur. Peki irket gerekten var mdr?

Peugeot bizim kolektif hayal gcmzn rndr. Avukatlar bunayasal kurgu adn verirler. Elle gsterilemez, fiziksel bir nesne deildir.Ancak hukuki bir varlk olarak vardr. Tpk sizin veyabenim gibi, faaliyet gsterdii lkenin yasalarna baldr. Bankada hesap aabilir ve malmlk edinebilir. Yergi der, bnyesinde alanlar veya sahipleri tarafndan dava edilebilir.

Peugeot bir tr yasal kurgu olan snrl sorumlu irketler katego-rsindedir. Bu tr irketlerin ardndaki fikir, insanln en dhiyane bu

lularndan biridir. Homo sapiensbin yllarca bu irketler olmadan yaad. Yazl tarihin byk blmnde, mala mlke sadece etten kemiktenyaplm, iki aya stnde duran, byk beyinli insanlar tarafndan sahip olunabilirdi. Eer 13. yzyl Fransasmda Jean diye biri yk arabasatlyesi kursayd, bizzat kendisi iyeri olurdu. Yapt bir yk arabas sattan bir hafta sonra bozulsa satn alan kii Jean ahsen dava ederdi


44/412

Hatta ocuklarn kle olarak vermesi bile gerekebilirdi. Borcunu kapa-tamamas durumunda da devlet tarafndan hapse atlabilir veya alacakllar tarafndan kle yaplabilirdi. Jean atlyesinin ortaya kard tm 1

durumlar iin tamamen ve snrsz olarak sorumluydu.Eer o dnemde yaasaydmz, bir iyeri amadan nce muhtemelen

bir daha dnrdnz. Elbette bu hukuki durum giriimcilii baltalyordu, insanlar ekonomik riskler alarak yeni iyerleri amaya ekiniyorlard. Yeni bir iyeri kurmak, insanlarn ailelerini tamamen muhta durumda brakma riskini almasna nadiren deiyordu.

Bu yzden insanlar kolektif olarak snrl sorumlu irketlerin varln hayal etmeye baladlar. Bu tr irketler yasal olarak kendilerini kuran, irkete yatrm yapan veya yneten insanlardan byk lde bamsz yaplard. Getiimiz birka yzylda bu tr irketler ekonomikortamn balca aktrleri hline geldiler ve biz onlara o kadar alm durumdayz ki, onlarn hayal gcmzde yaadn unuttuk. Sadece zi

hinlerimizde var olmalarna ramen, hukuk sistemlerimiz onlar yasalve adeta etten kemikten yaplm yaratklar olarak tanr.1896daki Fransz hukuk sistemi de, testere, bisiklet ve yay imal eden

bir metal ileme atlyesini ailesinden miras olarak devralan Armand Peugeot otomobil iine girmek istediinde bu ekildeydi. O da bu amala snrl sorumlu bir irket kurdu. Kendi adn verdii irket, kendisinden bamsz bir varlkt artk. Arabalardan biri bozulduunda, satnalan kii Peugeotyu dava edebilirdi, ama Armand Peugeotyu deil. irket milyonlarca frank bor alp iflas ederse Armand Peugeot yatrmclarna tek bir frank bile borlu deildir. Zira bor, Homo sapiensArmandPeugeotya deil, irket Peugeotya verilmitir. Armand Peugeot 1915 teld. irket olan Peugeot ise hl hayatta ve gayet iyi durumda.

nsan olan Armand Peugeot, irket olan Peugeotyu nasl kurdu? B

yclerin ve sihirbazlarn tarih boyunca tanrlar ve eytanlar yaratt gibi ve yine binlerce Fransz Katolik papazn her pazar gn kilisedesann vcudunu yeniden yaratt gibi. Tm olay hikayeler anlatmann ve insanlarn bu hikayelere inanmasn salamann etrafnda geliti.Fransz papazlar asndan nemli olan hikaye, Katolik Kilisesinin anlatt ekilde sann yaam ve lmyd Bu hikayeye gre kutsal k


45/412

kanma dnr. Papaz heyecanla Hoc est corpus meum! (Latince Bubenim bedenim) der, ve hokus pokus, ekmek sann bedenine dnr.Papazn titizlikle ve gayretle tm prosedr izlediini gren milyonlarca

imanl Fransz Katolik de, Tanrnn gerekten kutsanm ekmek ve arapta yaadna inanr.Peugeot SA ile ilgili asl hikaye ise Fransa Parlamentosu tarafndan

yazlm Fransz yasalaryd. Fransz yasa yapclara gre, sertifikal biravukat tm gerekli prosedrleri ve ritelleri uyguladnda, gerekli tmyeminleri ve szleri gzelce sslenmi bir kada yazdnda ve dokma

nn altna kendi atafatl imzasn attnda, hokus pokus, yeni bir irket kurulmu olur. Armand Peugeot 1896da irketini kurmak istediinde bir avukata para deyerek, tm bu kutsal aamalar gemesini salad. Avukat tm gerekli prosedrleri ve ritelleri uygulaynca, yeminlerive szleri alt alta yaznca, milyonlarca Fransz, Peugeot irketi gerektenvarm gibi davranmaya balad.

Etkili hikayeler anlatmak kolay deildir; zorluk hikayeyi anlatmaktadeil, herkesin hikayeye inanmasn salamaktadr. Tarihin byk ksm u soru etrafnda dner: Birileri, milyonlarca insan tanrlara, milletlere veya snrl sorumlu irketlere inanmaya nasl ikna eder? Bu baarldnda Sapiense olaanst byk bir g verir, nk bu milyonlarcayabancnn ortak bir hedef urunda ibirlii yapmasn ve birlikte almasn salar. Kendi aramzda, sadece fiziksel olarak var olan eylerden,rnein nehirlerden, aalardan ve aslanlardan bahsedebilseydik eer,devletlerin, kiliselerin ve hukuk sistemlerinin kurulmasnn ne kadarzor olacan bir dnn.

* * *

Yllar boyunca insanlar ok karmak bir hikayeler a kurmutur. Bua iinde Peugeot gibi kurgular sadece yaamakla kalmaz, ciddi miktarda gc de elinde toplar. nsanlarn bu tr alar araclyla oluturduu eylere akademik ortamlarda kurgu, toplumsal ina veya hayaligereklik denmektedir. Hayali gereklik bir yalan deildir. Ben nehrinkenarnda bir aslan var dediimde orada bir aslann olmadn gayet iyi


46/412

ortada aslan falan yokken, Dikkat et! Aslan! dedii gzlenmitir. Butr bir uyar doal olarak, muz bulmu dier maymunun korkup kamasna neden olurken, yalancnn muzu tek bana yiyebilmesini salar.

Yalandan farkl olarak, hayali gereklik, herkesin inand bir eydirve bu ortak inan srd srece hayali gereklik dnyada belli bir gcesahiptir. Stadel maarasndaki heykeltra, aslan-insan formundaki koruyucu ruha gerekten inanm olabilir. Baz bycler arlatandr, ancak ounluu tanrlarn ve eytanlarn varlna sahiden inanrlar. Pekok milyoner, parann ve snrl sorumlu irketlerin varlna inanr. Pekok insan haklan aktivisti, insan haklannn varlna inanr. BirlemiMilletler (BM), 201 l de Libya hkmetinden kendi vatandalannn insan haklarna sayg gstermesini istediinde kimse yalan sylemiyordu,te yandan BM, Libya ve insan haklan, tamamen kendi bereketli hayalgcmzn icatlanyd.

Bilisel Devrimden bu yana, Sapiens byle bir gnlk ikilikle yayor. Bir tarafta nehirlerin, aslanlarn ve aalarn nesnel gereklii; teyanda tanrlarn, milletlerin ve irketlerin hayali gereklii. Zaman getike hayali gereklik daha da glendi; yle ki bugn nehirlerin, aslanlarn ve aalarn yaam hayali varlklar olan tanrlar, milletler ve irketlerin insafna kalm durumdadr.

Genomun evresinden DolamakKelimelerden hayali gerekler yaratabilme becerisi, ok sayda yabancnn etkili bir ibirlii yapabilmesini salarken, bunun tesine de geti. Geni apl topluluklarn ibirlii mitlere dayandndan, farkl hikayeler anlatarak, yani mitleri deitirerek insanlann davran biimleri deitirilebilirdi. Mitler uygun koullarda hzl bir ekilde deiebi

lir. 1789da Fransz nfusu, neredeyse bir gecede krallarn tanrsal gcmitine inanmay brakp halkn egemenlii mitine inanmaya balad. Sonu olarak, Bilisel Devrimden bu yana, Homo sapiensdeien ihtiyalara gre davranlarm yenileme becerisine sahip olmutur. Bu da, genetik evrim srecindeki trafik skklklann aarak hzl ilerlenebilen birkltrel evrimin yolunu amtr. Bu yoldan hzlca ilerleyen Homo sapi


47/412

Dier sosyal hayvanlarn davranlar byk lde genleri tarafndan belirlenmektedir. DNA bir otokrat deildir; hayvan davranlar aynzamanda evresel etkenler ve bireysel tuhaflklar tarafndan da ekillen

dirilir. Yine de ayn tr hayvanlar, belirli bir evrede genellikle ayn ekilde davranma eilimindedir ve genetik mutasyon olmadan sosyal davranlarnda belirgin bir deiim meydana gelemez. rnein empanzenin, bir alfa erkek tarafndan ynlendirilen hiyerarik gruplarda yaamaynnde genetik bir eilimi vardr. Yakn bir akrabas olan bonobolar isediiler aras ittifaklar tarafndan ynetilen daha eitliki gruplar hlinde

yaarlar. Dii empanzeler bonobo akrabalarndan ders karp feministbir devrim gerekletirmezler. Erkekler de anayasal bir mecliste toplanpalfa erkei grevinden alarak, bundan byle tm empanzelerin eit muamele grdn deklare etmezler. Bu tr arpc davran deiiklikleri, yalnzca empanzelerin DNAs deitiinde meydana gelebilir.

Arkaik insanlar da benzer sebeplerle herhangi bir devrime imza at

madlar. Bildiimiz kadaryla toplumsal rntlerdeki deiimler, yeniteknolojilerin icad ve yabani ortamlardaki yerleimler, kltrel inisiyatiflerden ziyade genetik mutasyonlar ve evresel basklar sebebiyle oldu.Bu yzden insanlarn bu admlar atmalar yz binlerce yl srd. kimilyon yl nce, genetik mutasyonlar Homo erectsad verilen yeni birinsan trnn ortaya kmasn salad. Bu trn ortaya k yeni bir

ta alet teknolojisiyle ezamanlyd ki, bu da u anda bu trn tanmlayc bir zellii olarak bilinmektedir. Homo erectsdier baka genetikfarkllklar geirmedike, tatan yaplma aletleri ayn kald. Tam iki milyon yl boyunca!

Buna karn Bilisel Devrimden bu yana, Sapiens hzl davran deiiklikleri gsterdi, herhangi bir genetik veya evresel deiime ihtiyaduymadan yeni davranlar gelecek nesillere aktarabildi. Katolik papazlar, Budist manastr tarikatlar ve inli hadm brokratlar gibi ocuksuzsekinleri, balca rnekler olarak dnebiliriz. Bu tr sekinlerin varl doal seilimin en temel prensiplerine aykrdr, nk toplumu do-mine eden bu bireyler, remeyi bilinli olarak reddetmitir. empanzelerin alfa erkekleri glerini olabildiince ok diiyle seks yapmak iinkullanp kendi srlerinin genlerinin nemli bir ksmna babalk eder


48/412

isteksizlii gibi evresel koullar yznden ortaya kmad gibi, tuhafbir genetik mutasyon sonucu da ortaya km deildir. Katolik Kilisesiyzyllar boyunca, bir papadan tekine aktarlan bir bekarlk geni sa

yesinde deil, Yeni Ahitin ve Katolik Kilisesi Hukukunun hikayelerinin aktarm sayesinde hayatta kald.Dier bir deyile, arkaik insanlarn davran rntleri on binler

ce yl boyunca sabit kalrken, Sapiens toplumsal yaplarn, kiiler aras ilikilerini, ekonomik faaliyetlerini ve pek ok dier davrann on ilayirmi ylda deitirebiliyordu. 1900de doan ve yz yana kadar yaa

yan bir Berlinliyi dnn. ocukluunu II. Wilhelmin Hohenzollernmparatorluunda, yetikinliini Weimar Cumhuriyetinde ve Nazile-rin nc mparatorlukunda geirirken, ldnde demokratik vebirlemi Almanyann bir vatandayd. DNAs tamamen ayn kalmasna ramen bu Berlinli yaam boyunca birbirinden ok farkl sosyopoli-tik sistemlerde yaamtr.

Sapiensin baarsnn anahtar ite buydu. Bir Neandertal, birebirmcadelede muhtemelen bir Sapiensi yenerdi. Ama yzlerce yeyi ieren bir karlamada Neandertallerin hibir ans yoktu. Neandertallerbir aslann nerede olduuyla ilgili bilgiyi paylaabiliyordu, ama kabileruhlar konusunda hikayeler anlatp onlar deitiremiyorlard. Kurguyaratma becerisi olmadan Neandertaller byk gruplar hlinde etkili birekilde ibirlii yapamyorlar, hzl bir ekilde deien zorluklar karsnda sosyal davranlarn da deitiremiyorlard.

Bir Neandertalin beyninin iine girip akln okuyamasak da, Sapiensrakipleriyle karlatrldnda sahip olduu ok snrl bilisel becerilerinin dolayl kantlar elimizde mevcut. Avrupada yer alan 30 bin yllk Sapiens yerleimlerini inceleyen arkeologlar, zaman zaman Akdenizve Atlantik kysndan gelmi deniz kabuklar buldular. Muhtemelen bu

deniz kabuklar, farkl Sapiens gruplar arasndaki uzun mesafeli ticaretsonucu gelmiti ktann ilerine. Neandertal yerleimlerindeyse bu trbir ticaretin kantlar yoktu. Her grup kendi aletlerini yerel malzemelerden yapyordu.6


49/412

Dier bir rnek de Gney Pasifikten: Yeni Ginenin kuzeyindekiYeni rlanda adasnda yaayan Sapiens gruplar, obsidiyen ad verilenbir tr volkanik cam kullanarak ok gl ve keskin aletler yaparlard.

Normalde Yeni rlandada obsidiyen yataklar yoktu. Laboratuvar testleri burada kullanlan obsidiyenin, 400 kilometre uzaklktaki Yeni Britanya ad verilen bir adadan geldiini kantlad. Bu adalarda yaayanlarn bir ksm, adalar arasndaki uzun mesafelere ramen ticaret yapabilen yetenekli denizciler olmalydlar.7

Ticaret herhangi bir kurgusal zemin gerektirmeyen ok pragmatik

bir faaliyet gibi grlebilir ama Sapiensten baka hibir hayvan ticaretyapmaz ve Sapiensin yukarda anlatlan ticaret alarnn tamam kurgular zerine kuruludur. Ticaret gven olmadan var olamaz ve yabanclaragvenmek ok zordur. Gnmzdeki kresel ticaret a dolara, FederalMerkez Bankasna ve irketlerin totemvari markalarna olan gvenimizsayesinde mmkndr. Kabile toplumundaki iki kii ticaret yapmak istediinde, ortak bir tanrya, efsanevi bir ataya veya bir totem hayvannadayanarak karlkl gven oluturacaklardr.

Eer bu tr kurgulara inanan arkaik Sapiens obsidiyen ve deniz kabuu ticareti yaptysa, mantken, kendi aralarnda bilgi de paylatklarn ve bu ekilde Neandertaller ve dier arkaik insan trlerinden daha youn ve geni bir bilgi a oluturduklarn ne srebiliriz.

Avlanma teknikleri de bu farklar gsteren bir baka konudur. Neandertaller genellikle yalnz veya kk gruplar hlinde avlanrlard. Dzinelerce bireyle avlanabilen Sapiens ise hatta farkl gruplar arasndaki ibirliine dayanan yntemler gelitirmiti. zellikle etkili yntemlerdenbiri de, btn srnn etrafn evirip onlar dar bir boaza doru srerek topluca ldrlmelerini kolaylatrmakt. Her ey plana uygun olarak giderse, gruplar bir seferde tonlarca et, ya ve hayvan derisi ele gei

rir, bunlar ya dev bir ziyafette yer ya da kurutup ttsleyerek sonra kullanmak iin depolard. Arkeologlar, byk srlerin her yl benzer ekilde kesildii kamplar kefettiler. Hatta suni tuzaklar ve itlerin bulunduu yerleimler bile vard.

Neandertallerin, geleneksel av alanlarnn Sapienslerin kontrolndeki mezbahalara dnmesinden holanmadn varsayabiliriz Buna


50/412

karlk eer iki tr arasnda iddet olaylar meydana geldiyse Neander-tallerin yaban atlarndan pek de fazla ans yoktu. Geleneksel ve sabityntemlerle ibirlii yapan elli Neandertalin, deiime ak ve yeniliki

be yz Sapiense yenilecei kesindir. Ayrca Sapiensler ilk raundu kaybetse bile hzl bir ekilde gelecek sefer kazanmalarn salayabilecekstratejiler icat edebiliyorlard.

Bilisel Devrimde Ne Oldu?

Yeni Beceri Geni apl Sonular

Homo sapiensin etrafndaki dnyayla ilgili daha fazlabilgiyi aktarma becerisi.

Sapiensin sosyal ilikileriyle ilgili daha fazla bilgiyiaktarma becerisi.

Kabile ruhlar, milletler, snrl sorumlu irketler veinsan haklar gibi gerekte var olmayan eylerle ilgilibilgiyi aktarma becerisi.

Karmak faaliyetleri planlama ve uygulama becerisi. rneinaslanlardan uzak durmak ve bizon avlamak.

150 kiiye kadar kandaha byk ve uyumlugruplar.

a. ok sayda yabancarasnda ibirlii.b. Sosyal davrannhzl bir ekilde yenilenmesi.

Tarih ve BiyolojiSapiensin icat ettii hayali gerekliklerin muazzam eitlilii ve bununsonucu olarak gelien davran rntlerinin okluu, kltr dediimiz eyin balca bileenleridir. Kltrler ortaya ktndan beri deiim ve geliimleri hi durmamtr ve tarih dediimiz de bu durdurulamayan deiimlerdir.

Buna bal olarak, Bilisel Devrim tarihin biyolojiden bamszlnilan ettii andr. Tm insan trlerinin Bilisel Devrime kadar yaptklar, biyolojinin veya baka bir deyile tarih ncesinin alanna girer (tarih ncesi teriminden kanmaya alrm, nk bu terim yanl b irekilde Bilisel Devrimden nce de insanlarn kendi balarna bir kategori olduunu ima eder). Bilisel Devrimden bu yana, tarihsel anlatlarbi l jik il i i i l k i li i i i l k


51/412

monlarn ve organizmalarn etkileimini anlamak yeterli olmaz. Fikirlerin, hayallerin ve fantezilerin etkileimini de hesaba katmamz gerekir.

Bu, Homo sapiensinve insan kltrnn biyoloji yasalarndan muafolduu anlamna gelmez. Biz hl hayvanz ve fiziksel, duygusal ve bilisel becerilerimiz hl DNAmz tarafndan ekillendiriliyor. Toplumlar-mz, Neandertal veya empanze topluluklaryla ayn tulalardan yaplmadr ve bunlar (duygular, hisler, aile balar) inceledike de kendimizle dier maymunlar arasnda daha az fark olduunu grrz.

te yandan, birey veya aile seviyesindeki farklara bakmak hataldr.Birebir, hatta ona onluk karlatrmalarda bile, can skc lde empanzelere benziyoruz. Ciddi farklar ancak yz elli bireyden byk gruplarda ortaya kar, bin ila iki bin aras bir bykle ulanca oluan farklar ise olaanstdr. Binlerce empanzeyi stanbulun Kapalarsma,Atatrk Olimpiyat Stadna, Ankaradaki Meclis binasna ve MekkedekiMescid-i Harama sktrmaya kalkarsanz, sonu dev bir kargaa olacaktr. Buna karn, Sapiens bu tr yerlerde dzenli olarak binler hlindetoplanrken, birlikte tek balarna asla kuramayacaklar dzenli rnt-ler ortaya karrlar: Ticaret alar, kitlesel kutlamalar ve politik kurumlar. empanzelerle aramzdaki asl fark bireyleri, aileleri ve gruplan birarada tutan efsanevi bir yaptrcdr. Bu yaptrc bizi yaratmn ustalar hline getirmitir.

Elbette alet yapmak ve kullanmak gibi dier becerilere de ihtiyacmz var. Ama alet yapmak eer dierleriyle ibirlii yapmak gibi becerilerle desteklenmezse pek az ey ifade eder. Nasl oluyor da 30 bin yl nceucu akmaktandan yaplm sopalarmz varken, u an nkleer balktayan ktalararas fzelerimiz olabiliyor? Fizyolojik olarak getiimiz30 bin yl iinde alet yapabilme becerimizde ciddi bir deiiklik olma

d. Albert Einstein eski bir avc toplaycya gre ellerini kullanmakta okdaha beceriksizdi. te yandan, zaman iinde ok sayda yabancyla ibirlii yapabilme becerimiz ok ciddi biimde ilerledi. Ucu akmaktandan yaplm sopa tek bir kii tarafndan birka dakika iinde retilmiti ve bu kii sadece yakn birka arkadann tavsiyesine ve yardmna ihtiya duyuyordu. Modern bir nkleer baln retimi dnyann her ya


52/412

tematiksel formller yazan teorik fizikilere kadar milyonlarca kiininibirliini gerektirir.

* * *

Bilisel Devrimden sonra biyoloji ve tarihin ilikisini zetlemek gerekirse:

Biyoloji Homo sapiensin kapasitesi ve davran iin balca para

metreleri belirlerken, tarihin tamam bu biyolojik alann snrlariinde gerekleir.

Fakat bu alan olaanst derecede genitir ve Sapiense ok eitli oyunlar oynama imkan sunar. Kurgu icat etme becerisi sayesinde Sapiens giderek daha karmak oyunlar retiyor ve her nesil buoyunlar gelitirerek daha da ileri gtryor.

Sonu olarak Sapiensin nasl davrandn anlayabilmek iin faaliyetlerinin tarihsel evrimini tanmlamamz gerekiyor. Bunun iinsadece biyolojik snrlarmza dayanmak, Dnya Kupasn anlatanbir spikerin kendisini dinleyenlere oyun alannn detayl bir tanmn yapp oyuncularn ne yaptndan bahsetmemesi gibi olurdu.

Ta Devri atalarmz tarih arenasnda hangi oyunlar oynadlar? Bilebildiimiz kadaryla 30 bin yl nce Stadel Aslann yapan insanlar, bizimleayn fiziksel, duygusal ve entelektel becerilere sahipti. Sabah uyanncane yapyorlard? Kahvaltda ve len yemeinde ne yiyorlard? Toplum-lar nasld? Tek eli ilikileri ve ekirdek aileleri mi vard? Trenleri, ahlak kurallar, spor yarmalar ve dini ayinleri var myd? Aralarnda savayorlar myd? Bir sonraki blm, alarn nndeki perdenin arkasna bakarak Bilisel Devrimi Tarm Devriminden ayran bin yllardakiyaamn nasl olduunu anlamaya alacak.


53/412

Adem ve Havva'n n B ir Gn

DOAYI, TARH VE PSKOLOJY ANLAMAK N avc toplayc atalarmzn zihinlerine girebilmemiz gerekiyor. Trmz, tarihinin neredeysetamam boyunca avc toplayc Sapiens olarak yaamtr. Giderek dahaok Sapiensin gnlk besinini ehirlerde alarak kazand getiimiz

200 yl ve ou Sapiensin ifti olarak yaad ondan nceki 10 bin yl,atalarmzn avclk ve toplayclk yaparak geindii on binlerce yln yannda gz ap kapama sresidir.

Giderek gelien evrimsel psikoloji alan, bugnk pek ok sosyal vepsikolojik zelliimizin bu tarm ncesi ok uzun dnemde olutuunu ne srer. Bugn bile bu alanda alan akademisyenler beynimizin

ve zihnimizin avclk ve toplayclk yaamna adapte olduunu ne srerler. Yeme alkanlklarmz, atmalarmz ve cinselliimiz, avc-toplayc zihnimizin etrafmzdaki post-endstriyel ortamn mega ehirleri, uaklar, telefonlar ve bilgisayarlaryla etkileiminin bir sonucudur. Bu ortam bize nceki tm nesillerin sahip olduundan ok daha fazla fiziksel kaynak ve uzun mr salarken, bir yandan da sklkla yaban

clam, depresif ve bask altnda hissettirmektedir. Evrim psikologlar bunun nedenini anlamak iin bilinaltmzda hl iinde bulunduumuz ve bizi ekillendiren avc toplayc dnemi anlamak gerektiini nesrerler.

rnein, neden insanlar kendilerine pek az fayda salayan yksekkalorili yiyeceklere saldrrlar? Gnmzn mreffeh toplumlar, ge


54/412

lacaktr. Atalanmzn yaad savanlarda ve ormanlarda yksek kalorilitatllar nadiren bulunurdu ve gda da ok bol saylmazd. 30 bin yl nceyaayan sradan bir avc toplaycnn tek bir tatl yiyecee eriimi vard:

Olgunlam meyve. Bir Ta Devri kadnnn incirlerle dolu bir aa grdnde yapaca en akllca ey, bunlardan olabildiince fazla yemekti,ta ki o yredeki bir babun grubu aac ele geirene kadar. Yksek kalorili yiyeceklerle tknmak bu yzden genlerimize kaznmtr. Bugn okkatl apartmanlarda azna kadar dolu buzdolaplaryla yayor olabiliriz,ama DNAmz hl savanda yaadmz zannediyor. te bugn bizim

koca bir kap dondurmay kaklamamz ve bunun yannda da jumbo boykolay hpletmemizi salayan ey budur.Bu tknma geni teorisi genel olarak kabul grmektedir. Dier teo

rilerse daha tartmaldr. rnein baz evrim psikologlar, eski avc toplayc gruplarn tek eli iftlerin kurduu ekirdek ailelerden olumadn ne srmektedir. Onlara gre ekirdek ailelerden ziyade, bu insanlar zel mlkiyetin, tek eli ilikilerin ve hatta babaln bile olmad komnler hlinde yaamaktaydlar. Bu tr bir grupta, bir kadn ayn andapek ok erkekle (ve kadnla da) cinsel ilikiye girip yakn balar kurabilirken, grubun tm yetikinleri de ocuklara ebeveynlik ederek ibirliiyapard. Hibir erkek hangi ocuun kendisinin olduunu kesin olarakbilemediinden erkeklerin hepsi tm genlere eit ilgi gsterirdi.

Bu tr bir toplumsal yap topya deildir. eitli hayvanlarda, zel

likle de en yakn akrabalarmz olan empanzeler ve bonobolarda gzlemlenmitir. Gnmzde bile baz insan kltrlerinde, rnein Bari yerlilerinde, kolektif babaln uyguland grlr. Bu toplumlarn inanna gre bir ocuk tek bir adamn sperminden deil, pek ok spermin birkadnn rahminde birikmesiyle oluur. yi bir annenin, zellikle de hamileyken, pek ok deiik adamla seks yapmas gerekir, bylece ocuu sa

dece en iyi avcnn deil, ayn zamanda en iyi hikaye anlatcsnn, en gl savann ve en dnceli n da zelliklerini (ve babalk ilgisini)kazanacaktr. Eer bu kulanza tuhaf geliyorsa, unutmayn ki modemembriyolojik almalardan nce, insanlarn bebeklerin pek ok baba yerine tek bir babadan geldiine dair kesin bir kantlar yoktu.

Bu tr bir eski komnn savunucular modem evliliklerde sklkla


55/412

rin insanlar tek eli ilikilerde ve ekirdek ailelerde yaamaya zorlanmasndan kaynaklandn ve bu tr bir yaamn bizim biyolojik yazlmmzla uyumsuzluundan bahsederler.8

Bu teoriyi iddetle reddeden pek ok akademisyen is.e tek eliliin veekirdek aileler kurmann temel insan davranlar arasnda olduundasrar eder. Bu akademisyenlere gre her ne kadar eski avc toplayc toplumlar, modem toplumlardan daha eitliki ve komnal yaama sahipolsalar da, yine de birbirinden ayr hcreler sz konusudur ve bunlarnher biri, kskan bir ift ve ocuklarndan olumaktadr. Bu yzden tek

eli ilikiler ve ekirdek aileler, kltrlerin ezici ounluunda norm durumundadr ve erkeklerle kadnlar kendi partnerleri ve ocuklar konusunda son derece sahipleniridirler, hatta bu yzden bugn Kuzey Koregibi lkelerde siyasi otorite hl babadan oula gemektedir.

Bu ihtilaf zmek ve cinselliimizi, toplumumuzu ve siyasetimizi anlamak iin, atalarmzn yaam koullaryla ilgili bir eyler renmemiz,Sapiensin 70 bin yl nceki Bilisel Devrimle 12 bin yl nceki TarmDevrimi arasndaki dnemde nasl yaadn incelememiz gerekiyor.

* * *

Maalesef avc toplayc atalarmzn yaamyla ilgili pek az ey kesindir.Eski komn ile ebedi tek elilik ekolleri arasndaki tartma, genel

likle zayf kantlar zerinden srmektedir. Doal olarak, elimizde avctoplayclarn dneminden herhangi yazl bir belge yoktur, ayrca arkeolojik kantlar da genellikle fosillemi kemikler ve tatan yaplma aralardr; daha abuk ryen malzemeden (rnein tahta, bambu veyaderi) yaplm eyler ise ancak belirli koullar altnda bozulmadan kalabilir. Tarm ncesi insanlarn Ta Devrinde yaadna ilikin yaygn bir

yanl anlalma da bu arkeolojik durumdan kaynaklanr. Ta Devri aslnda Tahta Devri olarak adlandrlmaldr, nk bu dnemde avc toplayclar tarafndan yaplan aletlerin ou tahtadan yaplmtr.

Eski avc toplayclarn yaamn elimizde kalan aletlerle canlandrmaya almak ok problemlidir. Eski avc toplayclarla onlarn tarm ve


56/412

endstri dnemi torunlar arasndaki en bariz farklardan biri, avc toplayclarn ellerinde ok snrl sayda eya olmasyd; bu eyalar da onlarn yaamnda daha snrl bir rol oynad. Yaam boyunca modern zen

gin bir toplumun sradan bir yesinin, arabalardan eve, tek kullanmlkbezlerden karton stlere, milyonlarca eyas olur. Kendi tasarladmznesneleri iermeyen neredeyse hibir faaliyet, inan ve hatta duygumuzyoktur. Yeme alkanlklarmz kaktan bardaa, genetik mhendisliklaboratuvarlarndan dev gemilere kadar pek ok enin ba dndrckoleksiyonu tarafndan ekillenir. Oyun oynamak iin plastik kartlar

dan 100 bin kiilik stadyumlara kadar snrsz sayda oyuncak kullanyoruz. Romantik ve cinsel ilikilerimiz de yzkler, yataklar, gzel kyafetler, seksi i amarlar, prezervatifler, k restoranlar, ucuz moteller,havaalanlarndaki dinlenme salonlar, dn salonlar ve yemek firmalar tarafndan donatlyor. Dinler de kutsal olan Mslman camileri, Gotik katedraller, Hindu aramlar, Tibetin dua arklar, Kuran kaligrafisi,seccadeler, papaz cppeleri, mumlar, ttsler, Noel aalar, mezar talar ve altndan ikonalar araclyla katyor yaammza.

Yaammzn her annda ne kadar ok eyann olduunu ancak yenibir eve tanrken fark ediyoruz. Avc toplayclar her ay, her hafta hattabazen her gn tanrlard ve bu srada da neleri varsa srtlarndaki bohaya atarlard. ilelerini biraz olsun hafifletmek iin yanlarnda hareketli yk arabalar, hatta yk tamak iin hayvanlan bile yoktu. Bu yzdenancak en nemli varlklaryla idare etmek zorundaydlar. Buna bal olarak da, bu insanlarn zihinsel, dini ve duygusal yaamlannn byk ksmnn eyalarn yardm olmadan srdrldn ne srmek mantkl olacaktr. Gnmzden 100 bin yl sonra kaz yapan bir arkeolog, herhangi bir cami kalntsndan kard saysz eyayla Mslman inannn ve ibadetinin olduka gereki bir resmini izebilir. Eski avc toplay-

clann inanlarn ve ritellerini anlamaya alrkense mutlaka kayplabalyoruz. Bu eliki tpk gelecekteki bir tarihinin 21. yzyl Amerikal genlerinin toplumsal yaamn yalnzca postalara bakarak anlamasgibidir. Bu durumda telefon konumalar, e-postalar, bloglar ve ksa mesajlardan hibiri kalmayacaktr.

Bu yzden de eyalara dayanarak karm yapmak eski avc toplay


57/412

dan antropolojik gzlem yoluyla incelenebilir. Fakat gnmzdeki avctoplayc topluluklardan, antik dnemlere ilikin karm yaparken dikkatli olmay gerektiren sebepler vardr.

Birincisi, gnmzde hayatta kalmay baarm tm avc toplayctopluluklar, etraflarndaki tarm ve sanayi toplumlanndan etkilenmitir: Onlar iin geerli olan eyin binlerce yl nce de geerli olduunu iddia etmek risklidir.

kincisi, modem avc toplayc topluluklar genellikle tarma elveriliolmayan topraklarda ve zor iklim koullarnda hayatta kalmtr. Kalaha-

i l gibi ok u koullara adapte olanlar, gemite Yangtze Irma Vadisi gibi ok bereketli yerlerde yaam srm topluluklar anlamak iinyanltc bir model olabilir. zellikle de Kalahari l gibi bir blgedekinfus younluu, Yangtzenin etrafndaki blgede eskiden olduundanok daha azdr ve bunun da insan gruplarnn yaps, bykl ve gruplar arasndaki ilikiler zerinde ciddi etkisi vardr.

ncs, avc toplayc topluluklarn en nemli zellii birbirlerinden nasl ayrldklardr. Bu topluluklar sadece dnyann eitli yerlerinde farkl olmakla kalmaz, ayn blgede bile birbirlerinden ayrlrlar. Bunaiyi bir rnek, ilk Avrupal yerleimcilerin Avustralyadaki Aborjinler arasnda grd ok ciddi farkllklardr. ngiliz fethinden nce, ktadaki200 ila 600 kabilede 300 bin ile 700 bin arasnda avc toplayc yaamaktayd, ve bu kabileler de kendi ilerinde pek ok gruba ayrlmt.9 Her ka

bilenin kendi dili, dini, normlar ve detleri vard. Gney Avustralyada,gnmzdeki Adelaide civarnda, babann soyunu esas alan ataerkilklanlar yaamaktayd. Bu klanlar toprak esasnda bir araya gelerek kabileleri oluturuyordu. Buna karlk, kuzey Avustralyadaki baz kabilelerde anne soyuna daha ok nem verilirken kabile aidiyeti de topraktanziyade o kiinin totemiyle ilikiliydi.

Ayn ekilde, eski avc toplayclar arasndaki etnik ve kltrel farkllklar da muhtemelen etkileyici seviyedeydi. Tarm Devriminin arifesinde dnyaya yaylm be ila sekiz milyon arasnda avc toplayc,binlerce farkl dil ve kltre ev sahiplii yapan binlerce farkl kabileyeblnmt.10'Bu zaten Bilisel Devrimin temel miraslarndan biriydi.

9 N l G B tli E i d th D ti A H th ti l Hi t C b id C b id


58/412

Kurgunun ortaya k sayesinde, ayn genetik yapya sahip olan ve benzer evre koullarnda yaayan insanlar, ok farkl hayali gereklikler yaratabiliyor ve kendilerini farkl normlar ve deerler araclyla ifade ede

biliyorlard.rnein 30 bin yl nce yaam ve gnmz stanbulunun olduu

yerde bulunan bir avc toplayc grubun, gnmz zmirinde bulunanbir gruptan farkl bir dil konutuuna inanmak iin pek ok sebep vardr. Bu gruplardan biri barl, dieri sava olabilir. Belki de stanbulgrubu komn yaam srerken, zmirdeki ekirdek ailelerden oluuyor

du. stanbul halk koruyucu ruhlar iin tahtadan heykeller yapmaya saatler harcarken, zmirdekiler dans araclyla ibadet ediyorlard. Belkiilk grup reenkarnasyona inanrken ikinci grup bunun anlamsz olduunu dnyordu, bir toplumda ecinsel ilikiler kabul edilirken dierinde tabuydu.

Baka bir deyile, modern avc toplayclarn antropolojik gzlemi,

eski avc toplayclar hakknda baz muhtemel zellikleri anlamamzsalasa da, dnemin ihtimalleri ok daha fazlayd ve bunlarn byk ksm da gzmzn nnde gereklemedi.11Homo sapiensindoal yaam biimi hakkndaki hararetli tartmalar asl konuyu gzden karyor. Bilisel Devrimden bu yana, Sapiens iin tek bir doal yaam biimiolmad. Bunun yerine, akl almaz genilikte bir olaslklar evreninden seilmi kltrel tercihler sz konusuydu.

lk Mreffeh ToplumYine de, tarm ncesi yaam hakknda hangi genellemeleri yapabiliriz?En azndan, insanlarn byk ounluunun birka dzine ya da en fazlabirka yz bireyden oluan kamplarda yaad ve bu bireylerin hepsinininsan olduu sylenebilir. Bu son cmleye dikkat etmek gerekir, nkbu durum zannedildii kadar kolay anlalabilen bir ey deildir. Tarmve sanayi toplumlan yelerinin byk bir ksm evcilletirilmi hayvanlardr. Sahipleriyle eit olmasalar da yine de onlar gibi topluluun yele

wis Robert Binford, Constructing Frames ofReference: An Analytical Method for Archaeological The-


59/412

ridirler. Bugn Yeni Zelanda toplumu 4,5 milyon Sapiens ve 50 milyonkoyundan olumaktadr.

Bu kuraln bir tek istisnas vard: kpek. Kpek Homo sapienstarafn

dan evcilletirilen ilk hayvand ve Tarm Devriminden nce evcilleti-rilmiti. Uzmanlar tam tarih konusunda anlaamyorlar, fakat gnmzden be bin yl nce evcilletirilmi kpeklerle ilgili gayet ikna edici kantlarmz var, hatta kpekler insan gruplarna binlerce yl nce bile katlm olabilirler.

Kpekler hem avlanmak hem de savamak, ayrca vahi hayvanla

ra ve davetsiz misafirlere kar da bir alarm sistemi olarak kullanlyordu. Nesiller boyunca, iki tr birbirleriyle daha iyi iletiim kuracak ekilde birlikte evrildi. nsanlarn ihtiyalarna ve duygularna en ok dikkat eden hayvan olan kpekler, insanlar tarafndan dier hayvanlaragre daha ok ilgi grp beslendiler, bu yzden de hayatta kalma anslar daha yksekti. Ezamanl olarak kpekler de, insanlar kendi ihtiyalar iin maniple etmeyi rendiler. 15 bin yllk ba, insanlarla kpekler arasnda, insanlarla dier hayvanlar arasndakinden ok daha derinbir yaknlk ve karlkl anlama yaratt12; hatta baz durumlarda kpekler de tpk insanlar gibi trenle gmldler.

Grup yeleri birbirlerini ok yakndan tanr ve etraflar yaamlar boyunca arkadalar ve akrabalaryla evrili olurdu. Mahremiyet ve yalnzlk nadirdi. Komu gruplar muhtemelen kaynak iin birbirleriyle yar

p savatlar, ancak dosta ilikileri de olmad deil. ye takas yaptlar,birlikte avlandlar, nadir bulunan eylerin ticaretini yaptlar, siyasi ittifaklar oluturdular ve dini trenler gerekletirdiler. Bu tr bir ibirliiHomo sapiensin balca zelliklerinden biriydi ve ona dier insan trlerikarsnda ok byk bir avantaj salad. Bazen komu gruplar arasndaki ilikiler o kadar skyd ki, gruplar bir araya gelerek tek bir kabile olu

turdular, ortak bir dili, ortak mitleri, deerleri ve normlar paylatlar.Yine de bu tr dsal ilikilerin nemini abartmamalyz. Kriz duru

munda komu gruplar bir araya gelseler, hatta zaman zaman birlikte avlanmak ve ziyafet ekmek iin toplansalar da, yine de zamanlarnn ounu birbirlerinden ayr ve bamsz olarak geirirdiler. Ticaret kabuklar, kehribar ve boya gibi prestijli ve snrl rnler iin geerliydi. nsan-


60/412

Grsel6:ilkevcilhayvanm?Kuzeysraildebulunmuonikibinyllkbirmezarta(Yukar

GalileTarihncesi Mzesi) Elliyandakibirkadnniskeletibirkpekleyanyanaduruyor

(sastke).Kpekkadnnbannyaknnagmlm.Kadnnsoleliduygusalbirba

gsterircesinekpeinstndeduruyor.Elbettebakamuhtemelaklamalardavar;belki

dekpekkadnatekidnyannbekisitarafndanhediyeedilmiti.

larn meyve ve et gibi rnlerin ticaretini yaptna veya bir grubun varlnn dierinden ithalat yapmasna dayal olduuna dair bir kant yokelimizde. Sosyopolitik ilikiler de dzensizdi. Kabile, daimi bir siyasiyap olarak var olamyordu, mevsimsel toplanma yerleri olsa da yerleikehirler veya kurumlar yoktu henz. Ortalama insan, kendi grubu dndan hi kimseyi grmeden veya duymadan aylarn geirebiliyordu veyaam boyunca da toplamda birka yz kiiden fazlasyla karlamyordu, nk Sapiens nfusu geni alanlara ok seyrek biimde yaylmt.Tarm Devriminden nce tm gezegenin toplam insan nfusu gnmzstanbulundan daha azd.

ou Sapiens gda ararken bir yerden baka bir yere ger ve yolda

yaard. Hareketleri, deien mevsimlerden, hayvanlarn yllk glerinden ve bitkilerin byme dnglerinden etkilenirdi. Genellikle ev kabul ettikleri ve bykl birka yz kilometrekareye varan arazilerdeileri geri hareket ederlerdi.

Zaman zaman gruplar kendi sahalarnn dna karak yeni yerler dekefederdi Bunun sebebi doal felaketler iddetli savalar nfus bask


61/412

bu, her krk ylda bir ikiye bolnse ve blnen grup yz kilometre douya doru gitse, Dou Afrikayla in arasndaki mesafe 10 bin ylda kate-dilebilirdi.

Baz istisnai durumlarda, rnein belli bir blgede yiyecek ok bolsa, gruplar mevsimlik hatta bazen kalc yerleimler olutururlard. Gday kurutma, ttsleme ve (arktik blgelerde) dondurma teknikleride belli bir blgede daha uzun sre kalabilmeyi mmkn klyordu. Ennemlisi, balk ynnden zengin ve su kayna demek olan nehirlerinve denizlerin kylarnda kurulan kalc balk kyleriydi. Bunlar Tarm

Devriminden ok daha nce, insanlk tarihindeki ilk kalc yerleimlerdi. Endonezya kylarndaki balk kyleri 45 bin yl nce bile ortaya km olabilir. Bunlar ayn zamanda Homo sapiensin ilk okyanus ar giriimi olan Avustralyann igalini balatt s olarak da ie yaram olabilirler.

* * *

ou doal ortamda Sapiens frsat ve esnek biimde beslenirdi: Termitarar, yemi toplar, kk karmak iin topra kazar, tavan kovalar, mamut ve bizon avlard. Popler avc insan imgesi bir yana, toplayclkSapiensin ilk faaliyetiydi ve toplayclk hem tketilen kalorinin bykblmn, hem de akmakta, ahap ve bambu gibi hammaddeleri salard.

Sapiens sadece hammadde ve gda iin toplayclk yapmyor, ayn zamanda bilgi de topluyordu. nsanlarn hayatta kalabilmek iin blgelerinin detayl haritalarn akllarnda tutmalar gerekiyordu. Gnlk gdaarama etkinliini en st dzeye karmak iin, tm hayvanlarn alkanlklarm ve tm bitkilerin byme biimlerini bilmeleri gerekiyordu.

Hangi gdalarn besleyici olduunu, hangilerinin hasta ettiini ve dierlerinin de nasl ila olarak kullanlacan bilmeleri gerekiyordu. Mevsimlerin ilerleyiini, bir kurakln veya frtnann nc iaretlerini tanmalar gerekiyordu. Bu yzden de yaknlarndaki tm akntlar, ceviz aalarn, ay maaralarn ve akmakta birikimlerini inceliyorlar

yuval noah harari - hayvanlardan tanrılara sapiens - kolektif

Documents