yunus emre hayatı ve bütün Şiirleri - turuz · yunus’un yaşadığı Çağ kösedağı...
TRANSCRIPT
ABDÜLBÂKİGÖLPINARLIYUNUSEMRE
HAYATI
VEBÜTÜNŞİİRLERİ
HASANÂLİYÜCELKLASİKLERDİZİSİABDÜLBAKİGÖLPINARLIYUNUSEMRE-HAYATIVEBÜTÜNŞİİRLERİgörselyönetmen:BİROLBAYRAMdüzelti:ALKANİNALgrafiktasarımveuygulamaTÜRKİYEİŞBANKASIKÜLTÜRYAYINLARIistiklalcaddesi,no:144/4beyoğlu34430istanbulTel.(0212)2523991Fax.(0212)2523995www.iskultur.com.tr
GenelYayın:990
Hümanizmaruhununilkanlayışveduyuşmerhalesi, insanvarlığınınenmüşahhasşekildeifadesiolansanateserlerininbenimsenmesiylebaşlar.Sanat şubeleri içindeedebiyat,bu ifadeninzihinunsurlarıenzenginolanıdır.Bununiçindirkibirmilletin,diğermilletleredebiyatınıkendidilinde,dahadoğrusukendiidrakindetekraretmesi;zekâveanlamakudretinioeserlernispetindeartırması,canlandırmasıveyenidenyaratmasıdır. İşte tercümefaaliyetini,biz,bubakımdanehemmiyetlivemedeniyetdâvamıziçinmüessirbellemekteyiz. Zekâsının her cephesini bu türlü eserlerin her türlüsüne tevcih edebilmiş milletlerdedüşünceninensilinmezvasıtasıolanyazıveonunmimarisidemekolanedebiyat,bütünkütlenin ruhunakadarişliyenvesinenbirtesiresahiptir.Butesirdekifertvecemiyetittisali,zamandavemekândabütünhudutlarıdelipaşacakbirsağlamlıkveyaygınlığıgösterir.Hangimilletinkütüpanesibuyöndenzenginseomillet,medeniyetâlemindedahayüksekbiridrakseviyesindedemektir.Buitibarlatercümehareketinisistemlivedikkatlibirsuretteidareetmek,Türkirfanınınenönemlibircephesinikuvvetlendirmek,onungenişlemesine, ilerlemesine hizmet etmektir. Bu yolda bilgi ve emeklerini esirgemiyen Türkmünevverlerineşükranladuyguluyum.Onlarınhimmetleri ilebeşsene içinde,hiçdeğilse,devleteli ileyüzciltlik,hususiteşebbüsleringayretivegenedevletinyardımıile,onundörtbeşmislifazlaolmaküzerezengin bir tercüme kütüpanemiz olacaktır. Bilhassa Türk dilinin, bu emeklerden elde edeceği büyükfaydayıdüşünüpde şimdiden tercüme faaliyetineyakın ilgive sevgiduymamak,hiçbirTürkokuru içinmümkünolamıyacaktır.
23Haziran1941
MaarifVekili
HasanÂliYücel
YunusbusözleriçatarSankibalıyağakatar,Halkamata’larınsatarYükügevherdirtuzdeğil.
ÖNSÖZYunus’unYaşadığıÇağ
KösedağıYenilgisi(641H.26Haziran1243),Selçukİmparatorluğu’nutemelindensarsmıştı.Moğollar,Sivas’ayürümüşler,Sivaskadısınınşefaatiylehalkadokunmamışlar,şehriüçgünyağmaetmişler,oradanKayseri’ye geçmişler, erkekleri kılıçtan geçirmişler, kadınlarla çocukları alıp yola çıkmışlardı. Yoldayürüyemeyenleri öldürüyorlar, her yana dehşet saçıyorlardı. Selçuklular, yıldan yıla ağır bir vergivermeyerazıolarakMoğollarlauzlaşmışlardı.II.GıyâseddinKeyhusrev’inölümündensonraülkedeyeryer isyanlar çıkmış, beyler bağımsız kalmışlar, birbirlerine düşmüşlerdi.Moğol kumandanıBaycu, birkere daha Anadolu’ya yürüdü. 1256’da Konya yakınlarında savaşta Selçuk ordusu bozguna uğradı.Gıyâseddin’inhapistebulunanoğluIV.RükneddinKılıçarslantahtaçıkarıldı.
Baycu, Konya’nın batısında, şehre dört saatlik mesafede bulunan Kızılviran’da oturuyordu.Kılıçarslan’ı da yanına almıştı. Uzun bir süre Konya’da kalan Moğollar, giderlerken Selçukhükümdarlarınınmezarlarıbulunankaledenbaşkabütünkaleleriyıktılar,MoğollardansonraAnadolu’dabirkardeşkavgasıdırbaşladı.SonundaRükneddin’le İzzeddinülkeyipaylaşmayıkararlaştırdılar.FakatPervâne,MoğollarınyardımıylaRükneddin’inüstünlüğünüsağladı;İzzeddinBizans’akaçtı.
Rükneddin, bütün devlet işlerini eline almış olan Muîrneddin’i ortadan kaldırmak istiyordu. BunuanlayanMuîneddin,1265’teRükneddin’iöldürttü;yerineikibuçuk,yahutaltıyaşındaoğluIII.GıyâseddinKeyhusrev’igetirdi.Anadolu,artıkİlhanlılarınbireyaletihükmündeydi.
1277’de Muîneddin, büyük vezir Sâhib Fahreddin Ali ve IV. Rükneddin Kılıçarslan’ın kızı SelçukHâtûn’unişanlısıAbaka’yagötürmeküzereyola çıkmıştı.Fakat halk, hatta beyler buna razı değillerdi.BeylerdenHorasanlıHatıroğlu, kardeşiZahîreddin’i,MoğollaradüşmanlığıylaünkazanmışolanMısırhükümdarı Melik’üz-Zâhir Baybars’a, yardım istemek üzere gönderdi. Karamanlılarla uçbeyleri deHatıroğlu’yauydular.NiğdecivarındamuhafızolarakbulunanikiyüzMoğolerinikılıçtangeçirdiler.ŞamaskerideAnadolu’yagirmişti.Hatıroğlu, tambir zaferkazandığını sanarakdörtbiryana fetih-nâmelergönderiyor,biryandandagelenorduyubeslemekiçinhalktanzorlaparaveyiyecektopluyordu.
Moğollar, bunun üzerine harekete geçtiler. Mısır ordusu da erzaksızlıktan Anadolu’dan çekildi.Hatıroğlu Şerefeddin, Niğde’yle Adana arasındaki Loluva Kalesi’ne sığınmak zorunda kaldı. Kalemuhafızı, Moğollardan korkarak Hatıroğlu’yu teslim etti. Sorguda bütün iş ortakları meydana çıktı.Kendisiöldürüldü.Pekbüyükbiryekûntutanmallarıyağmalandı.
Hatıroğlu’nun tarafını tutan Karamanlılar, Moğollara vergi vermemek için son bir gayretle silahasarıldılar; Moğollar bozuldu. Uçbeyleri de vergi yüzünden Moğollarla savaşa girişip üstlerine gelenorduyubozgunauğrattılar.
BaharçağındaBaybars,büyükbirorduylaAnadolu’yagirdi;Moğollarıbozdu.BiryandanMoğollarlaarasını açmamaya çalışan, bir yandandaBaybars’a taraftarlık edenMuîneddin,Kayseri’ye, oradandaTokat’akaçmıştı.Baybars,Kayseri’deongünkadarkaldıktansonraerzaksıkıntısıyüzündenAnadolu’danayrıldı. Bu arada Abaka Anadolu’ya geldi. Muîneddin’i, Baybars’ın geleceğini bildiği halde habervermemekletöhmetleyipgiderkenberabergötürdü;Aladağ’daöldürttü(676H.1277).
Bu son mağlubiyet, Selçukluların ileri gelenlerine pek büyük bir tesir yaptı. İleri gelenler, adetayarışırcasınaötedünyayagöçetmeyebaşladılar.AtabekMecdeddinAbaka’yıgeçirdiktensonraSivas’tavefatetti;TâceddinMu’tez,onutakipetti;birkısmıysaŞamülkesinesığındı.
Aynıyılda,birmüddetdervişlikkisvesinebürünmüşolanCimri,İzzeddinKeykâvus’unoğluGıyâseddinSiyâvuş olduğunu ileri sürerek isyan etti. İbni Bibi’ye göre “Kızıl külahlı, çarıklı, kara kilimliTürkmenler”le Konya’yı zapt etti; adına hutbe okuttu. Karamanoğlu Mehmed Bey vezirlik makamınagetirildi. Bu isyanı idare edenler, Moğol akını yüzünden Horasan’dan göçüp Amasya’ya gelen Babaİlyas’lahalifesiBabaİshak’ınadınagelişenveSelçukİmparatorluğualeyhinebirhalkisyanımahiyetinitaşıyan, Selçuk ordusunu bozan, Sivas’a yürüyen, nihayet 1241’de Baba İshak’ın Amasya’da idamınarağmen bastırılamayan, sonundaKırşehir civarındakiMalyaOvası’nda devşirme ordu tarafından zorlabastırılanBabalılar’ınkılıçartıklarıydı.I.AlâeddinKeykubadtarafındanalınanErmenekilineTürkmenboyları yerleştirilmişti. Bu yüzden de Ermenek’e, Kamereddin ili denmişti. Kamereddin’in torunu veKerimeddinKaraman’ınoğluNûreddinSûfî,yahutmeşhuradıylaNûreSûfîdeBaba İlyas’amensuptu.Karaman ve kardeşleri,AnadoluSelçuklularının kardeş kavgasında İzzeddin’in tarafını tutmuşlardı, buyüzden de Karaman’ın kardeşleri öldürülmüşlerdi. Karaman’dan sonra yerine geçen Mehmed Bey,Cimri’yevezirolduktansonra,divandavesaraydaTürkçekonuşulmasınadairmeşhurfermanıçıkararakbuhalkhareketininhüviyetinitarihearmağanetmişti.
Cimri’nin başarısı uzun sürmedi. Moğolların yardımıyla Selçuklular, Cimri’yi bozguna uğratıp esirettiler,diridiriderisiyüzüldüvebuderi,şehirlerdegezdirildi.
1281’de İzzeddin Keykâvus’un oğlu olup Kırım’da oturan Gıyâseddin Mes’ud, Erzincan’a gelipAbaka’ya itaatini bildirdi,Konya’da padişahlığa geçti. 1284’teAbaka’nın ölümü üzerine yerine geçenSultanAhmed,IV.RükneddinKılıçarslan’ınoğluGıyâseddinKeyhusrev’leGıyâseddinMes’ud’un,ülkeyiikiyebölereksaltanatsürmeleriniemretti.GıyâseddinKeyhusrev,bunarazıolmayıncaMes’udtekbaşınahükümsürmeyebaşladı,aynızamandaMoğollardan,adınabirdefermangetirttiveGıyâseddinöldürüldü.AynıyıldaMoğolordusuErzincan’ageldi;kışıoradageçirdi.SâhibFahreddinAli,tekbaşınabuorduyubeslemek zorunda kaldı. Elli yıldır biriktirdiğini habbesine kadar harcadı. 1284’te Keygato, Sivas’ageldi, oradan Kayseri yoluyla Aksaray’a vardı. O yıl pek şiddetli bir kış oldu. Şehirlilerin çoğu,Moğollarınkorkusundanovalaradağılmıştı.BuorduyubeslemekdeSâhibFahreddin’edüştü.KazvinliFahreddin vezirlik makamına getirilmişti Sâhib Fahreddin Ali, Akşehir’de Nadir Köyü’ne göçtü ve1288’deoradavefatetti.
Bilgisizve insafsızbir adamolanKazvinli, halka alabildiğine zulmediyordu.Nihayethalkın şikâyetiüzerineKazvinli’yiAladağ’agötürdüler ve1290’daoradaöldürdüler.Bumüddet içindeErgun,SultanAhmed’e isyan etmiş, 1282’de padişah olmuştu. 1283’te Anadolu halkını, elinden geldikçe koruyanSâhib-Divân, yaniMoğol veziriGüveynî ölmüş, yerine pek zalimbir adamolanAlâüddevle, 1291’deSâhib-Divânolmuş,aynıyıldaöldürülmüş,Ergundaölmüş,yerineKeygatohükümdarolmuştu.
Keygato, 1292’de Anadolu’ya bir kere daha gelmiş, Sultan Mes’ud’un padişahlığını sağlamıştı.1295’de ölümü üzerine yerine geçen Baydu’nun zamanında Anadolu’da her iş,Moğollara kulluk edenbeylerin eline düşmüştü. Bir yandan Moğollar mal, para, erzak istemekte, bir yandan beyler, iltizamyoluylamal elde etmeye çalışmaktaydı.Aynı yılda padişah olanGazanMahmudHan’ınMüslümanlığı,nispeten halkı sevindirmiş, ümitlendirmişti. Fakat Moğol beylerinden Togaçar isyan etmiş, SamakarNoyan’ınoğluArapNoyan’ınhükmüaltındakiDanişmendiyeilinegirmişti.KumandanBaltu,onubozgunauğratıp öldürttü; fakat bu sefer demerkezi tanımamaya başladı; hatta Sultaniye’ye çağrılanMes’ud’ungitmesine bile engel oldu. 1296’da Gazan Han’ın gönderdiği ordu isyanı bastırdı; Sultan Mes’ud,Hemedan’agötürüldüveoradatutuklandı.BusıradaII.İzzeddinKeykâvus’unoğluFerâmerz’inoğluIII.Alâeddin Keykubad, 1298’de padişah tanındı. Gene bir isyan üzerine Emir Çoban Anadolu’ya geldi.Korkusundan Sultaniye’ye gitmek üzere yola çıkan Alâeddin, yolda Şam ülkesine giden Gazan Han’arastladı.GazanHan,Alâeddin’i,kendisineyardımageldisanarakpekhoşlandı.Erzurum’danAntalya’ya,
Diyarbakır sınırlarındanSinop’a kadar uzayan ülkeyi ona verdi,Moğol hanedanından bir kızla da onuevlendirdi.ButeveccühühazmedemeyenAlâeddin,önünegelenköyüyağmayabaşladı.Antalya’yıalmayamuvaffakolamadı;geriyedöndü.Vardığıyerdebeylere,gizlimallarınıçıkarmalarıiçinişkenceettirmeyekoyuldu.Halka,halkın inancınaokadarkayıtsızbirhalegelmiştiki,RamazanayınınyirmialtıncıgünüSivas’ta, halkın karşısında oruç yedi, şarap içti. Bütün bunlar duyulunca Moğolların Anadolu valisiAbuşka, Alâeddin’i Sultaniye’ye gönderdi. Orada halkın önünde bir meydan dayağı yedi; karısınınşefaatiylecanınıgüçkurtardı.
1303’te Gıyâseddin Mes’ud, tekrar padişah oldu. Ertesi yıl Gazan Han vefat etti; yerine OlcaytuMuhammedHudâbendegeçti.İsyanlarsürüpgidiyordu.İlhanlılarınçöküntüdevribaşlamıştı.İrinciNoyanbüyükbirorduylaAnadolu’yagelmiş,AksarayyolundakiAlâiyeKervansarayı’nasığınmışolanİlyasadlıbirisyancıyüzündenbukervansarayıyıktırmış,buçeşityerleritamirettirmeyidesuçsaymıştı.Aksarayhalkını kılıçtan geçirmiş, mallarını yağma ettirmişti; Niksar da aynı akıbete uğramıştı. Gıyâseddin,1308’de Kayseri’de ölmüş, Anadolu Selçuklularından III. Alâeddin, 1301-1302’de Isfahan’da idamedilmiş, SultanMes’ud’un oğluGazi, İlhanlılar tarafındanKastamonu veSinop’tan İznik veSaruhan’akadar uzayan bölgeye hükümdar tayin edilmiş, fakat hükmü, Sinop’tan başka bir yerde yürümemişti.1322’deSinop’taölmüş,AnadoluSelçukİmparatorluğudatarihekarışmıştı.
1315’te Emir Çoban, Muhammed Hudâbende tarafından Anadolu’ya gönderilmişti.Karamanoğulları’ndan başka bütün beyler itaat ettiler. Emir Çoban, 1316’da vefat eden Olcaytu’nunyerinegeçenEbû-SâidBahâdırHantarafındanAnadoluvalisitanınmış,birzamanİrinciNoyan’lauğraşıponu ortadan kaldırdıktan sonra adaletle, fakat pek mutaassıbâne bir idareyle halkı yola sokmayakalkışmıştı. Hıristiyanlarla Yahudiler, Müslümanlardan ayırt edilebilmek için muayyen renkte elbisegiymeyezorlanmıştı.Buadaletlibeyin,Selçukhanedanınamensupolanlarıortadankaldırdığıdarivayetedilir.1320’deEmirÇobanAnadolu’danayrıldıktansonraKaramanlılartekrarKonya’yızaptettiler.
*
Selçuk İmparatorluğu, hâkimiyetini kaybettikten sonra Anadolu’da, Pervâneoğulları, Hamidoğulları,Germiyanoğulları, Karesioğulları, Sâhib Ataoğulları, İzmiroğulları, Saruhanoğulları, Menteşeoğulları,Aydınoğulları, Tekeoğulları, Eşrefoğulları gibi bir şehirde hüküm süren, yahut bir bölgeye hükmedenbeyliklermeydana gelmişti. Bu beylikler içinde en ehemmiyetli ve kuvvetlisi, Selçukluların enmühimyerleriniellerindetutanveXV.YüzyılakadarOsmanoğulları’nıuğraştıanKaramanoğulları’ydı.
Kurulduğu andan itibaren Söğüt Ovası’na hâkim olan Osmanlılar, 1289’da Eskişehir ve İnönü’nüalmışlar,1292’deSakarya’nıngüneyineinmişler,1298’deBilecik’leYarhisar’ı,1299sularındaİnegöl’üzaptetmişler,1301’deİznik’ikuşatmışlar,1323’teAkyazı’yı,1326’daBursa’yıelegeçirmişlerdi.Bursa,bubeyliğinmerkeziolmuştu.SakaryahavzasınıeldeettiktensonraRumeliyakasınadageçenveBizans’ıkuşatan bu beylik, Anadolu’yu Rumeli’ye bağlayan yollara hâkim duruma gelmişti. Bursa’da yükseleneserler,SelçuksanatıylaBizanssanatınıbağdaştırıyordu.Cami,medrese,türbe,kervansaraykapılarındakendini gösteren Selçuk karakteri, teferruattan kaçmaya başlamış, mahruti kubbe müdevver kubbeleredönmüştü. Selçuk sanatıyla Bizans mimarisinin kaynaşmasından meydana gelen, yarım ve dörtte birkubbelere dayanan tek kubbeli şaheserlerse, İstanbul’un fethinden sonra ibdâ edilecek, edebiyattaFarsça’nınyerinegeçenTürkçe,İstanbul’unfethindensonraşivevahdetinekavuşacaktı.
XIII.YüzyılAnadolu’daTasavvuf
Moğollardan kaçan Hârzemlilerin Selçuklular tarafından doğu ve sınır bölgelerine yerleştirilmeleri,MoğolakınınıAnadolu’yayöneltmiş,Anadolu,XIII.YüzyıldanXIV.Yüzyılınilksenelerinekadardalga
dalga gelen Moğol ordularıyla çiğnenmişti. Halk, yalnız Moğollar tarafından öldürülmüyor, içkavgalardan da canından oluyordu. Moğol ordusunu, sarayı, vezirleri, beyleri, divanı elçileri, isyanedenleribesleyenveölmemeyeçalışan,ancakhalktı,hemdesavaşlardan,katl-îâmlardankurtulabilipsağkalan kılıç artığı halk. Herkes herkesten şüphelenmekteydi. Padişahlar bile mevkilerini korumak içinMoğollarasığınıyorlar,beylerbilepadişahlarınyakınlığını,Moğollarasığınmaklasağlıyorlardıvebütünbusığınmalardaişgörenparaydı,yalandı,iftiraydı.Ülkededinadına,adaletadına,sadakatadınahükümsürenzulümdü.
Gayesitambelirli,dileğiapaçıkolmamaklaberaberhalkıkucaklayan,idareyiistihdafeden,düzenivehükümeti yıkmaya yönelen Babalılar ve Cimri isyanlarından başka sonradan “Tahtacılar” denenAğaçerleri’nin Maraş’ta yol kesişleri, Niğde, Loluva, Sivrihisar isyanları gibi belirli bir bölgedeparlayıp sönen isyanlar da eksik değildi. 1299’da olduğu gibi yağmursuzluktan meydana gelen büyükkıtlıklar,halkaölüinsanetinibileyediriyordu.Yaşayışçekilmezbiryükolmuştu;herkesümidiniTanrı’yabağlamıştıartık.
Bir yandanMoğol akınındanAnadolu’ya göçen, bir yandanAnadolu’da yetişen sûfîler, halka hayrın,şerrin izafi olduğunu, her işin O’nun iradesinin tecellisi bulunduğunu, gerçek varlığın yokluklaolabileceğini,heriştebirhikmetinmevcudiyetinitelkiyneden,gözleribuğulayan,gönlümaddivegerçekyaşayıştan alan, insana boyun büktüren, teslimiyeti gaye bilen bir inancı yayacak en uygun muhitibuluyorlardı.Gerçi tasavvuf,sûfîninmezhebinevemeşrebine,bilgisineveanlayışınagöredeğişiyordu;gerçi tasavvuf her şeyi Tanrı ef’alinin zuhuru bilmekle beraber, zulmedenin mazhariyetine uyupzulmettiğini, fakat karşı duranın da mazhariyetine uyup onu kökünden yok ettiğini söylüyordu; gerçitasavvuf,yokluğu ferdiyetten,benlikten,bencilliktenyokolmak,halkta,her zerredegerçekvarlıklavarolmak,kendiiçindeğiltoplumiçinyaşamaksayıyordu.Fakatkadercilikbuanlayışlaraengelolmaktaydı;bilgisizlik, bu bilginin, bu irfanın yolunu kesmekteydi ve halkın tasavvuf inancı, bu ümitsiz alanda,kendindengeçmek,olanlarıgörmemeksuretiylebirteselliışığıuyandırıyordu.
*
Bu çağlarda Anadolu’da, Muîneddin Pervâne tarafından kendisine Tokat’ta bir dergâh kurulanFahreddin-i İrâkıy’yi (1239), İbnArabî’nin (1240) Bâtınîlikle karışık ve tamamıylamistik inançlarınıKonya’dayayanoğulluğuSadreddîn’i(1274),“Mirsâd’ül-ibâd”latasavvufumedreseleştirenNecmeddinDâye’yi (1343) görmekteyiz. 1035’te Şirâz’da ölen İbrahim b. Şehriyâr-ı Kâzerûnî’ye mensupKâzerûnîyye tarikatıyla o zaman Ahmediyye denen Rıfâiliğin, ayrıcaMevlânâ’ya çok bağlı olan HacıMübâretHayderîgibiHayderîlikmümessillerininbulunduğunuEflâkî’denöğrenmekteyiz.KalenderîlikbuçağlardayalnızAnadolu’dadeğil,Irak,SuriyeveMısır’dadapekyaygındı.Şıhâbeddîn-iSühreverdi’nin(1234-1235), IV. Rükneddin Kılıçarslan zamanında, Halife En-Nâsır li Dîn’illâh (1225) tarafındanelçilikleKonya’yagelişi,Anadolu’dafütüvvetehlininpekyaygınbulunduğunubizebildirdiğigibibunubirçokkaynaklardandaöğrenmekteyiz.
Mevlânâ Celâleddin’in (1273) çevresinde toplananlar ve bilhassa Çelebi Hüsâmeddin (1284)vasıtasıylafütüvvetehlini,yanisanatkârlarıveesnafıMevleviliğebağlamıştı.Mevlânâ“Mesnevi”siyle,şiirleriyle pek az bir zamanda, hatta kendi daha sağken Anadolu sınırlarını aşmıştı. Ona uyanlarınyüzyıllar boyunca, apayrı ve musiki, şiir ve raks gibi üç esaslı unsura dayanan bir zümre olarakvarlıklarını onunadıyla şiirinin çevresinde, “Mesnevi”sininmihrakında toplamayamuvaffakolacaklarıbesbelliydi.
***
Yunus’un doğduğu, yaşadığı ve ebediyete göçtüğü çağda Anadolu’da siyasi, iktisadi ve dini durumbuydu. Tasavvuf zümreleriyse Ahmedîler, Kâzerûnler, Mevlânâ âşıkları, Kalenderîler, Haydarîler vebüyükmağlubiyeteuğradıklarıhaldezümrevivarlıklarınıkoruyabilenvesonradanHacıBektaş’ı(1270)kendilerinepir tanıyanBabâîler, ŞeyhAhmed-iNâmıkıyy-iCâmi’ye (1141) nisbet iddia edenCâmilergibi,gezgincidervişzümrelerindenolanAbdallar,herşehirdebulunanfütüvvetehliveadetasivilaskerolan ve “Rûnûd-Rindler” diye de anılan fütüvvetin kılıçlı (Seyfi) koluydu ki bunlara “Alp Erenler”,“Gaaziyân-ı Rûm” da denirdi. Bu zümrelerin, içlerinden yetişen ve büyük tanınan kişilere de nisbetedilerekadlarıçoğalıpdurmaktaydı.
YunusEmre
YunusEmre,böylebirdevirde,OrtaAnadolu’dayetişmiş,kendisinitasavvufavermiş;doğudamezhepayrımları hüküm sürer, kanlı hadiselere yol açarken, iltizam vemüsadere,mevki kavgalarını körükler,halkı ezerken, batıda derebeylik yayılır, sınıflar sınırlanır, topraksız halk esir olur, toprakla berabersatılır,haçlıseferlericenneteyolaçar,cennetkanlaveparaylaedinilirkeno,tasavvufunderinveiçlihoşgörürlüğüyle:
YetmişikimilletebirgözilebakmayanŞer’inevliyasıysahakıykatteasidir.
*
YetmişikimilletekurbanolâşıkisenTââşıklarsafındaimâmolasınsadıkHâsuâmmuti’âsıdostkuludurcümlesiKimediyebilesingelevindendaşraçık
*
HerkimsanasorariseitikadınnedirHakk’aÖpgileliniayağınbudurcevabınasuâl
*
BirçeşmedenakansuacıtatlıolmayaEdebdirbanayermekbirlüledensızarımYetmişkimilletesuçumbudurhakdedimKorkuhiyânetdiryabenniçinkızarım
demiş,herkesikucaklamış,
KuruidikyaşoldukkanatlandıkkuşoldukBirbirimizeeşoldukuçtukelhamdülillâhVardığımızillereşolsafâgönüllereHalkaTaptukma’nîsinsaçtıkelhamdülillâh
sözleriyle inancını dile getirmiş, gönlündeki Hak ve halk sevgisini halka aşılamıştır. Ama şunu da
söylememiz gerekir ki, bu derinmüsâmahaYunus’un gözlerini kapatmamış; onu, dünyayı ve dünyadakiolayları görmez bir hale getirmemiştir. Onun şiirlerinde yer yer rastladığımız beyitler devrinicanlandıracakkudrettedir.Sözgelimi,
ErenleryoludurmeşemeşekolaydırkomlaşaMeşeolanyerdebeşeharâmiçokAnterivar
beytinde,ormanlarıneşkıyayatağıolduğunu,
DostturbiziokuyanüstümüzdeşakıyanŞimd’üçbuçukokuyanderindanışmanolurDanışmanıncâhilionamazdervişleriDervişiledanışmanyavlaküleşgenolurBirniceningönlüneşeytanlardolupdururErenlersemâ’ınaonlarerişgenolur.
beyitlerindecahilhocaları,hoca-dervişsavaşınıbelirtir.
BendervişimdiyenlerharamıyemeyenlerHaramınyenmediğielegirinceimiş.
*
DışımgöynüiçimhamdirliğimbudurmüdâmYolvermedenbirkademarştanveririmhaberDışımbilişiçimyaddilimhoşgönlümmürtedİşimyavuziyiadböylefitnenerdevarTakındımşeyhlikadınkodummaşuktâatınVerdimnefsinmudâfınhanıHakilepazar
*
HalkhepayağadururbenseğirttimoturdumGeçtimsadıryerinedöşekkalınyerimdüz,BunungibisâlûslukçünkimelimegirdiArtıkn’işîmeyararderdüfirakâhusûz
gibi beyitlerdeyse, birmelamet neşesine bürünerek kendisini öne sürer, derviş geçinenlerin, ellerinegeçinceye dek haram yemediklerini, şeyhliğin, dervişliğin bir kazanç vasıtası yapıldığını söylemektençekinmez.
İşidinheyulularâhırzamanolısarSağmüslümanseyrektiroldagümanolısarDânişmendokurtutmazdervişyolungözetmezBuhalköğütişitmezsağırhemenolısarGittibeylermürvetibinmişlerbireratı
Yediğiyoksuletiiçtiğikanolısar.
*
MüselmanlarzamâneyatlıolduHelâlyenmezharamkıymetliolduOkuyanKur’an’akulaktutulmazŞeytanlarsemirdikuvvetliolduPeygamberyerinegeçenhocâlarBuhalkınbâşınazahmetlioldu
beyitleriyledevrini,devrindekiâlimleri,dervişleri,devletlilerienacışekildeyerer.
AşkınçerisaldıbenimgönlümeviıklîmineCanımıesîreyledinn’iderbanayağıTatar
*
Olbudaktabiterîman,imanbitsegidergümanDüngünişimbudurhemennefsimebirTataroldum
*
Okursuntesnifkitapnicebinâvüi’râbHavfurecâsendeyoköylekibirTatar’sın
beyitlerindeki“Tatar”saMoğol’durvebubeyitlerMoğolakınının,Yunus’unşiirinedüşenakisleridir.
Yunus’unHayatıveYolu
Yunus,
ŞeyhudânişmendüvelîcümlesibirdireryoluYunus’turdervişlerkuluTaptukgibiserverivar
*
YunussenTaptuk’unakılduâlarDemekimnekılambuaşkelinden
*
AşksultânıTaptuk’dururYunusgedâdırkapudaGedalaralûtfeylemekkaidedürürsultana
*
Taptuk’untapısındakuloldukkapısında
Yunusmiskinçiğidipiştikelhamdülillâh
*
YineesridiYunusTaptukyüzüngöreldenMeğeronungönlündenbircur’aşerbetiçti
*
YunusbirdoğanidikonduTaptukkolunaAvınşikârageldibuyuvakuşudeğil
gibibeyitlerleTaptuk’amensubolduğunuaçıklar;divanındaonikişiirdeTaptuk’unadınıanar;bunlarınbirindekendisine“TaptukluYunus”dediğigibibirindede
Yunus’aTapduğuSaltuğuBarak’tandırnasîbÇüngönüldencûşkıldıbennicepinhânolam
beytiyletarikatsilsilesinibildirir.Bubeyit,birbaşkanüshada
Yûnus’aTapduk’tanolduhemBarak’tanSaltuğ’aBûnasibçüncûşkıldıbennicepinhânolam
tarzındadır. Her iki tarzdan da anlaşılmaktadır ki Yunus, Taptuk Baba’nın dervişidir; Taptuk, BarakBaba’nın,odaSarıSaltuk’unhalifesidir.
Taptuk, Sakarya nehrine yakın, Mihalıççık civarında, Emre Köyü’nde yatmaktadır. İstanbul,SüleymaniyeKütüphanesi’nde,Fatihkitaplarıarasında4518No.dakayıtlıHutenlibirkadı’nınoğluolupNiğde’de doğan Kadı Ahmed’in 733 Zilhicce’sinin on beşinci günü tamamladığı (1333) ve Niğde’deHâceNizâmeddinAhmedb.’Aliyy-iNiğdeî’ninzaviyesindetelifettiği“El-Veled’üş-Şefıykve’l-Hafîd’ülHalıyk” adlı eserinden, Taptuklular denen bir zümrenin bulunduğunu, bunların,medreseliler ve onlarauyan tekkeliler tarafından hoş görülmediğini, haklarında çeşitli iftiralarda bulunulduğunu, çeşitlisöylentilerolduğunuöğrenmekteyiz(Fasl-ıevvelderzikr-iTevârih-iEnbiyâ;41.b.)
Barak Baba hakkında Târih-i Olcaytu Muhammed Hudâbende, Târihi-Barzâlî, Ed-Dürer’ül-Kâmine,A’yân’ul-Asr, El-Menhel’üs-Sâfî ve likd-ül-Cüman’da epeyce bilgi vardır. Châr-darb olan, yani saç,sakal, kaş ve bıyıklarını usturayla tıraş ettiren, bazı kere de sakalını tıraş ettirip bıyıklarını koyverenBaba, Şam’a, Mısır’a gitmiş, Moğollar tarafından riayet görmüş, Muhammed Hudâbende tarafındanelçilikle gönderildiği Giylan’da, 707 hicrîde (1307-1308) öldürülmüştür. Eflâkî, Gazan Han’ınMevlânâ’nınhusûsiyetleriniKutbüddîn-iŞirâzî’den (713H.1313),Hûmâmeddin-iTebrîzi’den (782H.1380), Hâce Reşîdeddin’den (718 H. 1318) ve Barak Baba’dan sorup öğrendiğini nakleder ki (Prof.TahsinYazıcıbasımıÂriflerinMenkıbeleri,TürkTarihKurumuYayınc.II,Ankara-1961;s.484)vefattarihlerine göre adı geçenlerin bir kısmının, Mevlânâ hakkında, ancak duyduklarını naklettiklerişüphesizdir.
UluÂrif Çelebi (1320), Barak Baba’nın halifesi ve Sultaniye’de onun türbesinin bulunduğu tekkedeşeyholanHayranEmirciilepekdosttur.1317yılısonlarındaSultaniye’yegitmiş,birçokkişilerleberabertürbeyi ziyaretten sonra semâ’meclisinde bulunmuş, semâ’ etmiş,Hayran Emirci deKonya’ya gelmiş,Mevlânâ’nıntürbesindesemâ’edilmiş,Çelebi,başındakibeyazsikkeyiçıkararakonagiydirmiş,gelecekbayramgeneberaberbulunmalarınıdilemiş,oyıldaSultaniye’yegitmiş,berabercesemâ’etmişlerdir(s.
760-762;862).
TokatköylerindenbirindedoğanvebirkâtibinoğluolanBarakBaba,“Câmi’üd-Düvel”eveII.MuradadınaYazıcızâdeAlitarafındanyazılan“Târih-iÂl-iSelçuk”agörebirSelçukşehzadesidir(BayazıtK.s. 1183-1184 Topkapı; Revan, 375. a; 416. a; 417. b.). Türkçe bir şathiyesi de vardır ki, bu şathiyeKutb’ul Alevî tarafından Farsça şerhedilmiştir; şârihin elyazısıyla 766 Saferinin başlarında (1355)yazılmışolannüsha,AyasofyaK.315No.dakayıtlıdır.BuşathiyedeBarakBaba,SarıSaltuk’amensupbulunduğunuaçıklar(YunusEmreveTasavvuf;tercememiz;s.265;metin462;satır18).
Kaynaklar,BarakBaba’yamensupolanlara(Barakıy-yûn-Baraklılar”dendiğinibildiriyor.Amasya’nınGümüşhacıköyü’nebağlıGümüşnahiyesinde,Câmi-iKebirMahallesi’nde,Tekkedenentürbede,752’de(1351)ölenBahâeddin’ül-Barakıy,BaraklılarınAnadolu’dadabulunduğunubizegöstermektedir(YunusEmreveTasavvuf;s.43-44).
Sarı Saltuk, Câmi’üd-Düvel’e ve Saltuk-Nâme’ye göre Seyyid Mahnmûd-ı Hayrânî’nin halifesidir;Barak Baba’nın da mürşididir. İzzeddin Keykâvus’la, maiyetindeki Türkmenlerle Kırım’a gitmiş,İzzeddin’den sonra Kırım Hanı’ndan izin alarak 1281’de, Dobruca’ya geçip ölünceye dek savaşlauğraşmıştır.Muhaç-Nâmevediğerkaynaklar,Hammer,tarihihtilaflarıylaaynıbilgiyivermektedir(YunusEmreveTasavvuf;s.27-41).BubilgiyegöreSaltuk,“Gaaziyân-ıRûm”dan,AlpErenler’dendir.
Seyyid Mahmûd-i Hayrânî, Akşehir’de yatmaktadır. “Menâkıb’ul-Ârifin”e göre cezbe halindeyaşamıştır. Mevlânâ’ya mensuptur. Türbesi, Mevlânâ türbesine örnek olan ve 667’de (1268),Mevlânâ’danbeş-altıyılöncevefatedenSeyyidMahmûd-ıHayrâni’nin,Selçuktahtaoymacılığınınbirşaheseriolupbugünİstanbul’da,İslamEserleriMüzesi’ndeveHakîmi-Senâî’nin(525H.1130-1131)birkasidesinin üç beyti oyuludur. Kardeşi Necmeddin’in sandukasında da aynı şiirler ve Sultan Veled’in(719 H. 1312) bir gazelinden, tac beyti de muhtevi olmak üzere dört beyit hakkedilmiştir. SeyyidMahmûd-ıHayrânî’ninMevlânâtarafındansayılıpsevildiğiniriayetedenSinâneddin-iAkşehri’ninoğluMahmûd’unNasreddinHoca türbesikarşısında,SinâneddinDedeMezarlığıdenenyerdevebugün lisebinası avlusunda bulunan merkadinde de, baştaşında Mevlânâ’nın olduğunu sandığımız bir beyitoyulmuştur.TaşGaripşahoğluAlioğluMuhammed tarafındanyapılmıştırve752Şâbân’ınınonaltıncıgünü(1351)vefatettiğinibelirtmektedir(YunusEmre;Risâlatal-NushiyyaveDîvân;Sunuş;s.XII-XIII).
BütünbumaruzattansonraYunus’un,Mevlânâhakkındakisözlerininakledebiliriz:
MevlânâHudavendigârbizenazarkılalıAnıngörklünazarıgönlümüzaynasıdır
*
MevlânâsohbetindesazileişretolduÂrifma’nîyedaldıçünbiledirferişte
*
FakıhAhmedKutbüddinSultanSeyyidNecmeddinMevlânâCelâleddinolkutb-ıcihankanı
Bu beyitlerin ilki, rahmetli Raif Yelkenci’ye ait ve Yunus’un devrine pek yakın bir tarihte yazıldığıkâğıdındanveyazısındananlaşılandivandadır(aynıeser;foto,s.206;6.beyit,metin;s.161;1.beyit).
İkincisi,eskivedoğrunüshalarınhepsindevardır;ocümledenolarakeneskidivannüshasıolanFatihK.nüshasındakibirşiirin7.beytidir(aynı;foto.s.333,sonbeyit;metin;168.asonbeyit.Türkyazısıyla;s.121, 12. beyit). Üçüncüsü, nispeten yeni nüshalarda vardır. Mevlânâ’ya, zamanında “Mevlânâ” ve“Hudâvendigâr” dendiğini “Menakıb’ül-Ârifîn”den ve “Mektuplar”ından, sarahatla öğreniyoruz (aynı;Sunuş:s.XLV-XVve7.not).
Görülüyor kiYunus’un tarikat silsilesiMevlânâ’ya ulaşmaktadır. SayınAdnanErzi, İstanbulBeyazıtUmumiKütüphanesi’nde 7912No. da kayıtlı birmecmuada,OsmanGazi’nin padişahlığından başlayıpKapudân-ı Derya Müezzinzâde Ali Paşa’nın 979’da (1571) Lepanto Deniz Savaşı’nda şahadetinedüşürülentarihmısraıylabitenkronolojikcetvelde,OsmanGazi’ninpadişahlıkmüddetinden,BilecikveYarhisar’ınfethinden,SultanVeled’invefatındansonraYunusEmre’yeaitşukaydınmevcudiyetini ilimâlemineduyurmuştur:
“Vefât-ıYunusEmre
Sene720müddet-iömr82”
(Mecmua, 38 b. Notlar ve Vesikalar: 1. Yunus Emre’nin hayatı hakkında bir vesika: Belleten: TürkTarihKurumu:c.XIV;sayı:53;Ocak1950.Yunus’adairyazılar85-98,s.lerdedir,yalnızYunus’unyaşı,ihtimalmürettiphatasıolarakyanlışkaydedilmiştir.)
Bu kayıttan önceki tarihlerin hepsi doğrudur. Şu halde, Yunus, 638 Hicri’de doğmuştur (1240).Mevlânâ’nın ebediyete göçüşünde otuz dört yaşındadır ve Mevlânâ’yı gençlik çağında görmüş, onunmeclislerinde bulunmuştur. Barak Baba’nın şahadeti, Yunus’un vefatından on üç yıl öncedir veYunus,“Risâlet’ün-Nushiyye”siniyazdığıotarihtealtmışdokuzyaşındadır.Taptuk’unvefattarihinibilmiyoruz,ancak “Risale”de adının geçmediğine göre belki de bu tarihten önce vefat etmiştir. Barak Baba,Berzâli’ye göre, 705’te (1300) Şam’a gelmiştir ve şeyhi, on beş yıl önce, 691 sularında (1291) vefatetmiştirki,Yunusbutarihteelliüç,SeyyidMahmûd-ıHayrânî’ninvefatındadayirmidokuzyaşındadır.BarakBaba,kırk-kırkbiryaşlarındaöldürüldüğünegöre666’da(1267)doğmuşturveYunus’tanküçüktür.Yunus’un şeyhi’nin şeyhi olanBarakBaba’nın,Yunus’tan daha genç oluşu bu işleri bilmeyenlere göreolmazbirşeygörünebilir.Fakatşunubilmekgerektirki,insanınşeyhi,babasıdeğildir;kendindengenç,çokgençolabilir.İhtiyarlıkçağınaermişnicekişilergörmüşüzdürkipekgenç,hattaergenlikçağınayenigirmiş, yahut çocuk denecek yaşta bir şeyhe intisab etmiştir. Çocukken kendisine hilafet verilenler devardır; hatta bu çağdakilere verilen hilâfet-nâmelerin başına “Ona çocukken peygamberlik verdi”mealindeki âyet-i kerimenin (XIX,12)yazılmasıbir teamülhalinegelmişti. 945’te (1583) İstanbul’da,gençyaşındaşehitedilenİsmail-iMa’şûkıy’eniceihtiyarkişilerintisabetmişti.
Yunus’un çağı, yalnız Mevlânâ’yı anmasından, yalnız tarikat silsilesini bildirmesinden, yalnız bukayıttananlaşılmaz;
Geyikli’ninolHasansözayıtmışkendindenKudretdilidirsözlerkendidesöznesidir
(RisâletalNushıyyeveDîvân;s.161)
SeydiBalumilindenşekertamardilindenDostbağçesiyolundanevedervişlergeldi
(aynı,Fotos.392;metin;s.142)
beyitlerindende apaçıkmeydana çıkmaktadır.GeyikliBaba,OsmanveOrhandevrinde (1299-1359)yaşamıştır,1326’daBursafethindesavaşakatılmıştır.NişancıveÂşıkpaşazade’yleLâmi’î,“Munazara-iSultân-ı Behâr bâ Şehriyâr-ı Şitâ”da aynı bilgiyi verir. Şakaayık Baba’nın mezarı yanında, GermiyanBeyi’nin oğullarından birinin mezarı bulunduğunu söyler (s. 32): “Güldeste-i Riyâz-ı irfân”, bu zatınadınınBalumSultanolduğunuhaberverir (s.220-221).707’de(1307-1308)“Risâlet’ünNushıyye”siniyazan,720’de(1320)vefatedenYunus,demekkibunlarıdatanımaktadır;hattaGeyikliBaba’yı,birsözüyüzündendekınamaktadır.
***
Yunus“Risale”sini,teamüleuyup,sonlarda(bitimbeytindenaltıbeyitönce)
SözetârihyediyüzyediyîdiYunuscânıbuyoldafidiyîdi
beytiyle707’deyazdığınıbildirir.
***
Yunus’unhayatınınnasılgeçtiğinibilemiyoruz.BektâşiVilâyet-Nâmesi(Manâkıb-ıHacıBektaş-ıVeli),XV. yüzyılda, Uzun Firdevsî tarafından, bilhassa Hacı Bektaş mensupları arasında yayılmış olan halkrivayetlerinin toplanmasından meydana gelmiş dâstânî bir eserdir. Bu eserden, ancak çok sıkı bireleştirmeylefaydalanabiliriz.Vilâyet-Nâme,Yunus’u,şeyhiTaptuk’u,SarıSaltuk’u,BarakBaba’yı,hattaMevleviliğini inkâr edememekle beraber SeyyidMahmûd-ı Hayrânî’yi Hacı Bektaş mensubu gösterir.HacıBektaş,elimizdekiüçbelgeyegöre669’da(1270-1271)ölmüştür.666’da(1267)doğmasıicabedenBarak Baba’nın Hacı Bektaş’la görüşmesine imkân yoktur. Saltuk’a mensub olduğunu bildiren Barak,HacıBektaş’tanbahsetmez.Yunus’undivânındave risalesindeHacıBektaş’a dair bir imabile yoktur.Bektaşiler, eskiBatınî geleneğini yürütmüşler, her tanınmış, bilinmiş, sevilip sayılmış kişiyi, zemin vezaman gözetmeden Hacı Bektaş mensubu ve kendilerinden saymak suretiyle halkın, bu yol hakkındamüspetkanaatinikazanmayıistihdafetmişlerdir.Bizbubakımdan,Yunus’unvetarikatsilsilesindekilerin,HacıBektaşmensubuolduğunainanmıyoruz.
Yunus’unhayatınadairizleri,genekendişiirlerindebuluyoruz.
Yunus’unbusözündensenma’nîanlarısanKonyamenâresinigöresinbirçuvalduz
diyenYunus (Foto, s. 193;metin, s.70), şüphe yok kiKonya’da bulunmuştur;Mevlânâ ileKonya’dagörüşmüştür; onun sohbetlerine ve semâ’ meclislerine katılmıştır. Konya o zamanlar bir ilim, irfanmerkezidir. İlerde bahsedeceğimiz gibi medrese tahsili de gören Yunus’un tahsil hayatı, sanırız kiKonya’dageçmiştir.
GezerimUrum’uŞam’ıYukarıiller’ikamuÇokistedimbulamadımşöylegaripbencileyin(s.190)
*
İndikRûm’ukışladıkçokhayruşerişledik
Uşbaharoldugerügöçtükelhamdülillâh(Foto.s.319,M.s.116)
gibi beyitler, onun bir hayli gezdiğini de bildirir ki bu gezişler, herhalde olgunluk devresinde, öbürgezginci dervişler gibi, yolunuve inancını yaymak için ihtiyar edilmiştir. İhtiyarlık çağınıysa, doğduğuSarıköy’degeçirmiş,oradaebediyeteintikaletmiş,tekkesininavlusunadefnedilmiştir.
EmreveEmreler
Yunus,yalnızbir şiirindekendisini“Derviş”,bir şiirindede“Âşık”diyeanar (s.345,363).“Emre”lakabıysa,tıpkıbasımınısunduğumuzFâtihnüshasında,altı(Foto.s.183,249,290,303,344,412;metin;s. 66, 99, 105, 110, 125, 150) bu nüshada olmayıp diğer nüshalarda vemecmualarda bulunan on birşiirindegeçer(metin;s.158,163.173,174,180,183,190,192,197,198,205).
Âşıkmanasınagelen“Emre”yalnızYunus’la şeyhiTaptuk’un lakabıdeğildir.HacıBektaş’aveonunhalifesiHacımSultan’amensubolduğuşiirlerindendeanlaşılanSaid’edeEmredenmektedir.Salihli’yleKulaarasındakiEmreköyü’ndeŞeyhEmreyatmaktadır; aynıköydeÖmerEmre’ninbir zaviyesivardır.Akşehir’de, kabri 1310’da (1892-1893) tamir edilen Gevher Emre adlı bir yatır var. Oğlanlarşeyhiİbrahim’in (1655) tasavvufi sözlerinin toplanmasındanmeydana gelen “Sohbet-Nâme”deEmreArapçakaidesince cemîlenmiş, “Elâmire” tarzında kullanılmıştır.Anadolu’da birçok “Emre, Emrem, Emrecik,İmre”adlıköylerbulunmaktadır(YunusEmreveTasavvuf;s.85-89;SaidEmre’ninşiirleri,aynıkitapta280-294sahifelerdedir).
Bütün bunlara nazaran Taptıklılar gibi Emreler denen bir zümrenin de bulunduğuna hükmetmek icabediyor;fakatXV-XVI.yüzyıllardabulakabıalanlar,hiçşüpheyokkibirzümreyemensubolanlardeğildirvebulakab,ancakYunus’untesiriylealınmıştır.
YattığıYer
YunusEmre,BektaşiVilâyet-Nâmesinde(Menâkıb-ıH.B.V.)Eskişehir’eyakınSarıköylügösterilmekteve o köyde medfûn olduğu bildirilmektedir. Bu eser, önceden de söylediğimiz gibi halk ve bilhassaBektaşiinançlarını,HacıBektaş’abağlıolanlarınrivayetvekanaatlerinitesbitedendâstânibireserdirve bu eserden çok sıkı bir intikadla faydalanılabilir. Ancak, Uzun Firdevsî tarafından 1481’le 1501arasında toplanıp tasnif edildiğine göre şüphe yok ki,Yunus’un Sarıköy’dekimezarı,XIV. yüzyılda daSarıköy’de bilinmekte ve kabul edilmektedir. Kütahya’da, Vâhid Paşa Kütüphanesi’nde bulunan ve912’de(1506)yazılmışolan“Menâkıb-ıEvliyâ”da,“ŞeyhuMeşâyihiz-zamanYunusEmrekimmakaam-ımübârekleriSarıköy’dedir”kaydıvar (AdnanErzi;Ülkü,Birincisayı:83, ikincikânun-1940;s.455).918’de(1512)vefatedenveEyüptürbesiavlusunadefnedilenBabaYûsuf-ıHakkıykın’ın913’te(1507)yazdığı“Kitâb-ıMevhûbı-Mahbûb”dadaYunus’unburadayattığıbelirtilmekte,HacıBayram’ın(833H.1429) buraya “Kırklar Makamı” dediği bildirilmekte, şeyhi Hâmid-i Veli’den de (815 H. 1412)bahsedilmektedir.938’de(1531)vefatedenLâmi’î,“NafahâtTercemesi”ndeYunus’un,PorsukSuyu’nunSakarya’yakarıştığıyerdeyattığınıbildirmekte, “Şakaayık”tadaTaptuk’unSakaryaNehri’neyakınbiryerde doğduğu kaydedilmek suretiyle yaşadıkları bölge belirtilmektedir. Öbür rivayetler, bu ilkkaynaklardayoktur.Yunus’unbirçokyerdegösterilenmezarlarınınbirkısmı,belkionaaitmakamlardır.Bir kısmıysa keşiflerin, kerametlerin, rüyaların icad ettiği mezarlardır ve çeşitli sebeplerle bunlarınYunusEmre’ye,aitolduklarınıispatiçindüzmekitapçıklarbileyazılmıştır(YunusEmreveTasavvuf;s.73-84;YunusEmreveYattığıYer;EskişehirYunusEmreDerneğiYayınNo.5;YunusEmre,risâletal-NushıyyaveDîvân;Sunuş;s.XXVII-XXXV).
Yunus’unÜmmiliği
Yunus’unümmi,yaniokuma-yazmabilmezbirhalkşairiolduğuhakkındadasöylentilerolmuştur.Yunus,
NeelifokudumnecimvarlığındandırkelecimBilmeyeyüzbinmüneccimtâliimn’ıldızdangelir
(RisâletalNushiyyeveDîvân;Foto.s.143;Metin;s.51)
*
Âşıkma’şukbirdirbileaşktangelirhersözdileBiçâreYunusnebilenekaraokuduneak
(F.203-204M.74)
*
ÇünaşkınkitabınıokudumtahsilettimNehâcetkimkarayıağüstündeyazarım
(F.234;M.85)
*
NeilmimvarnetâatımnegücümvarnetâkatımMeğersendeninâyetimkılyüzümakÇalabım
(F.253;M.92)
*
UmmîbenimYûnusbenimdokkuzatamdörttüranamAşkodunadüşüpyanamsûduziyannemdirbenim
(s.178)
gibibeyitler,bazıkişileri,belkibirbaşkaYunus’unhikâyesiniYunus’amalettirmek,yahutdayoktanbirhikâye düzmek suretiyle Yunus Emre’nin ümmiliğini tescile uğraştırmıştır. Oysa ki örnek olarakverdiğimizilkbeyit.
Eysözlerinaslınbilen,geldibusözkandangelirSözaslınıanlamayansanırbusözbendengelir
beytiylebaşlayanşiirdedir.Yunusbuşiirinde,sözünkaygıyıneşeyeçevireceğini,bilişiyadedeceğini,horluğunda,izzetindekişiyesözdengeldiğini,fakatgerçeksözün,karadan,aktan,okuyupyazmaktan,şuyürüyüp giden halktan değil, Hâlık’ın avazından geldiğini, ilhamla söylendiğini bildirdikten sonra,kendisininbüyükbirbilginsayılmayacağını,sözlerininTanrıbuyruğuyladilinegeldiğinianlatmaktadır.
İkincibeyit,
EyçokkitaplarokuyansenmitutarsınbanadakTâbilesinsırrıayangelaşktanokubirvarak
beytiyle başlar; bilgisine güvenip kendisini kınayan birisine, ikilikten geçmesini “fakılık”ın, “dak-tuzak” kesildiğini, aşktan bir varak okuması gerektiğini anlatır. Şeyh-i San’ân’ı örnek verir, gönülalçaklığıgöstererekbilginolmadığınısöyler.
Öbür beyitlerde de aşk kitabını okuduğu için karayı ak üstüne yazmaya ihtiyaç duymadığını, ilmine,ibadetine güvenmediğini bildirir. Son beyitteki “ümmî”likse, dört unsura (toprağa, suya, ateşe, yele)mensub olduğunu, dokuz göğün kendisine baba, bu dört unsurun da ana bulunduğunu belirtmek içinsöylenmiştir;birterimdenibarettir.
BunlarakarşılıkYunus,
Benimgibimücrimkul,birdahıisteyıbulDilimdailm-iusuldileğimdünyasever
beytiyle(M.S.523)bilgisahibiolduktanbaşkaokuduğubilgilerin,sözgelimitefsir,hadisgibiilimlerin“usûl”ünüdebildiğinianlatmakta,
AyıdınYunus’adursunyüzünütoprağısürsünÖğüdünkendüyeversinokuduğuntutsundemiş
beytiyle(M.71)ilmiolduğunu,ilmiyleameletmesigerektiğinibelirtmekte,
Dörtkitabınma’nîsinokudumhâsılettimAşkagelincekgördümbiruzunheceyimiş
beytiyle(M.72)tahsilettiğini,dörtkitabınmânâsınavakıfolduğunubildirmektedir.
Yunus, Hind-İran, Yunan-Roma mitolojisinden Kur’ân-ı Kerim’deki peygamberlerin kıssalarından,hususiyetlerinden, Uveys, Huseyn b. Mansur, İbrâhim b. Edhem gibi erenlerden, hatta Nasûh, Şeyh-iSan’an gibi hikâyelere kahraman kesilenlerden, sûfî menkıbelerinden, Leylâ-Mecnun, Ferhad-Şirin veHusrevgibiİslamiklasikedebiyatageçmişâşıklardanbahseder;şiirlerininçoğuheceyleolmaklaberaberaruzla yazdığı şiirlerde de vezni, devrine göre pek güzel kullanır, halk diline, fazlasıyla ehemmiyetvermekleberaberArapça,Farsçasözleri,terkipleridekusursuzdilegetirir;Kur’ân-ıKerim’den
RahimdürürseninadınrahimliğinbizededinMürşidlerinmuştuladı“Lâteknatû”hitabnedir
(F.160-161;M.58)
GelmedendedinhakımakemdeyüDoğmadandedin“AsâÂdem”deyü
(F.413,M.150)
beyitlerinde olduğugibi ayetlerden lafzi iktibaslarda bulunur (XXXIX, 59;LXXIV. 31 veXX. 121);fakatbununladakalmaz,
Ruhumdankimsenehaberveremez
Emrdirkaadirliğiverirharekât
(F.123;M.44)
*
BenbirkitapokudumkalemonuyazmadıMürekkepeyleyeydimyetmeyeyedideniz
(F.192;M.70)
*
ÂletüharekâtcümlesisendenAnıncünişinekimsekırılmaz
(M.s.165)
*
KandasultankonarsaolmülküvirâneylerSenvirânolmayıncaimâratmiolasın
(Yeniyaz.)
*
EmanettirsakıngılaşkhaberinizinhârOturupdeğmeyerdesöylemeaşkhaberin
(F.s.311-312;M.113)
gibibeyitlerdedeâyetlerdenmanevi iktibaslaryapar (XVII.85,XXX,27,XVIII,39,XXVII,34, IV.58).AyrıcaYunus,Sa’dî-iŞîrâzî’nin,
EzcanbirunneyâmedecânânetârzûstZünnârnâboridevuimânetârzüst
beytiylebaşlayangazelinide
SencanındangeçmedencânanarzâkılarsınBeldenzünnarkesmedenîmanarzûkılarsın
matlalıbirşiirlenazmentercemeetmiştir(F.314-315;M.s.114).Mevlânâ’nıntesiriyle“Mesnevî”den,“Divân-ıKebir”den tercemediyebileceğimizbeyitleri, şiirleribulunduğunudaburadakaydedipuzuncasürenbubahsibitirelim(BuhusustaYunusEmreveTasavvuf’abakınız;s.90-101).
Yunus’unDili
Yunus, Farsça’dan Türkçe’ye geçiş devrinin bir şairidir; Osmanlıca dediğimiz “üç dildenmürekkeplisan” henüz tam olarak kurulmamıştır. Bu bakımdan SultanVeled’de olduğu gibi Yunus’ta da Türkçe,Arapça,Farsçasözleryerinegöre,hattabazıkerevezinyüzündenüçdildedekullanılmıştır.Sözgelimi“Allah-TanrıveÇalap,cennet-uçmak,cehennem-tamu,aşk-sevgi,günah-suçvecürüm,günahkâr,mücrim-yazıklı, eksikli, kâr-assı,mest-esrik, şarap-süci, şirk-ikilik,Azrail-Canalıcı” sözleriniondakolaycavekucak kucağa bulur ve bu örnekleri sahifelerce çoğaltabiliriz. Aruzla yazılmış şiirleri olduğu gibi,onlardan daha, hem de pek çok olmak üzere heceyle yazılmış şiirleri de vardır. Ancak onda bilhassadikkatedilecekşeyşudur:
SultanVeled’deheceyleyazılmışbirşiirerastlayamıyoruz.Yunus’unsaheceleri,arûzanispetlepekçok.Bunu,ancakşusuretleizahedebiliriz:
SultanVeled,merkezdedir;vakıfsağlanmış,Mevlânââşıklarınabirmerkezkurulmuştur.O,büyüklere,hatta bazısı müveşşah olarak methiyeler bile yazmaktadır. Halka yayılan Mevlevilik, yavaş yavaşmerkezlere geçecek, kurulmuş Mevlevi köyleri yavaş yavaş ancak arşiv kayıtlarında kalacaktır(Mevlânâ’dan SonraMevlevilik’e bakınız).Yunus’sa köyleri gezmekte, halkı kucaklamakta, halka halkdiliyle hitap etmektedir; bu bakımdan da onda Hind-İran, Yunan-Roma mitolojisi, skolastik bilgitelakkiyleri, bu arada Arapça ve Farsça, Anadolu’nun dağlarıyla, belleriyle, tabiatıyla ve Türkçe’ylehaşir-neşirolmakta,yerliunsurveTürkçe,öbürlerinitemsileylemektedirveYunus,
BenAy’ımıyerdegördüm,neisterimgökyüzündeBenimyüzümyerdegerek,banarahmetyerdenyağar
demektedir ve gene Yunus, bu yüzden Anadolu’da kurulacak dini-tasavvufi ve lâ-dini Türk halkedebiyatınıntükenmez,bulunmazcoşkunvetekkaynağıolmaktadır.
YunuslarveYunusEmre’ninYolundaGidenler
Âdettir,birbüyüğünyetiştiğiandanitibaren,onubüyüktanıyanlar,çocuklarınaonunadınıverirlervebu,okişininbüyüklüğünegölgedüşmedikçesürergider.Obüyük,şairse,şairleronunmahlasınıalmaklahemona hürmet göstermiş olurlar, hem onun adından faydalanırlar, onun kemaline ulaşmaya çalışırlar; dinbakımındandaululuğuvarsa,manevifeyzindenfeyizumarlar.Ancakşairlerinaynımahlasıalmaları,asılbüyük olan şairin, sonradan divanını yazanları pek büyük bir yanlışa sevk eder. Dile, edaya dikkatetmeyen, şüpheyi nefyeden müstensih, divan tam olsun, öbür divanlardan daha mükemmel bir divanmeydanagelsingayretiyle,aynımahlasıtaşıyanşiirlerinhepsini,nerdebulursaalır,divanıaklıncatekmileder.Bubakımdandivanların,tarihbakımındaneneskilerinedikkatetmekleberaberdilhususiyetlerine,edayadadikkatetmek,buhusustaazamititizliğigöstermek,bugününeleştiricisininenbüyükbirborcudur.
Yunus’unmuahhardivanlarında,
KimiTapdık,kimiYunusherbirisideryadenizYunus’adabucur’adanzerrecesunulduyine
beytiylebitenşiir,apaçıkanlaşılıyorkibirbaşkaYunus’undur.
AşkınfırtınasıaştıbaşımdanYeşildonluEmirSultanmerhaba
beytiyle başlayan ve Yunus mahrasını taşıyan şiir de bizim Yunus’un olamaz; çünkü Yunus Emre,öncedendearzettiğimizgibi720’de(1320)vefatetmiştir.EmirSultan’ınvefatıysa833Hicridir(1429-
1430). Hiç şüphe yok ki bu Yunus, gene muahhar divanlarda “Emir Sultan türbesinde” redifinitekrarlayan, Emir Sultan’ın türbesini öven Yunus’tur ve pek kuvvetli bir ihtimalle Bursa’da yatanmerkadinin,Niyâzi-iMısrîtarafındankeşfedildiğiuydurulanYunus’tur.Yunus’un,
YeryüzünügezeridimuğradımmilketleryaturKimiulukimikiçikeykuşağıberkleryatur
matlalışiirinebirnazireyazanvesonbeytinde
YunussendeölürsünkarayeregirersinMürşitlerinulusuolEmirSultanyatur
diyeEmirSultan’ıananYunusdabuYunus’tur.
BendervişimdiyenebirünidesimgelürSeğirdübensesinevarupyetesimgelür
beytiylebaşlayanve
DervişYunusbusözüeğribüğrüsöylemeSenisigâyaçekerbirMollaKasımgelür
beytiylebitenşiirdeKasımadlıbirisinin,Yunus’un
İşbuvücudşehrinehemdemgiresimgelürİçindekisultanınyüzüngöresimgelür
matlalışiirinenaziredir;eskiyazmalarınhiçbirindebulunmayanbuşiirdeYunus’unsanılmışvebunadairbirefsanedeuydurulmuştur(YunusEmreveTasavvufadlıeserimizebk.s.60).
YunusEmre’nineneskivedoğrudivanıolanFatihnüshasında“Risâlet’ün-Nushiyye”denbaşka203şiirvar. Bunların yirmi altısında Yunus, kendisine “tamamıyla yok yoksul” anlamına “Miskin” vasfınıvermekte;altı şiirde“Emre”,birinde“Âşık”sözünüadınaeklemekte;öbürşiirlerindekendisini sadece“Yunus” diye anıyor. O divanda bulunmayan, fakat dil ve eda bakımından onun olduğunda şüpheetmediğimiz100şiirinonbirinde,geneadına“Miskin”vasfınıekliyor;onşiirde,“Emre”,birşiirdeyse“Tapduk Yunus” mahlası var; divandaki bir şiirde kendisini “Tapduklu Yunus” diye anmakta. Bubakımdan“DervişYunus,ÂşıkYunus”mahlasınıtaşıyanşiirlerihemenYunus’unsaymamak,onlarıdilveeda bakımından incelemek gerektir. Burada, yeni yazmalarda Eşrefoğlu’nun, Himmet Efendi’ninMuhyi’nin şiirlerinin bile, mahlaslar değiştirilerek Yunus adına kaydedildiğini de söyleyelim. Bu daşüpheyokki bu şiirlerin,Yunusmahlasıyla söylenmesi, duyanların, divanı tamamlamakgayretiyle zaptedipyazmalarıneticesidir.
***
Yunusyolundayürüyenlerineneskisi,onunçağdaşıolanSaidEmre’dir.Elimizdeondokuzşiiribulunan(YunusEmreveTasavvuf,s.280-294)buşiirinbeşşiiriYunus’anaziredir(aynı;s.206-2.07).Buşairinbirşiirindeki,
EtüderibüründümgeldimsizegöründümÂdemadınurundumuşdezuhûrageldim
beytininilkmısraı.
EtederiyebüründümYunusdiyegöründüm
şekline kanarak Yunus’a mal edilmiştir. Güya Yunus Mevlânâ’ya, Mesnevi’yi sen mi yazdın diyesormuş; Mevlânâ evet deyince, uzun yazmışsın, ben olsam şöyle derdim demiş ve bu beyti okumuş.1235’te (1819) vefat edenKöstendilli ŞeyhSüleyman’ın “Bahr’ül-Vilâye”sinde de,Mevlânâ’nın, ilahimertebelerdenhangisinevardımsabirTürkmenkocasınıniziniönümdebuldum,onubirtürlügeçemedimdediğianlatılır;oysakiYunus,Mevlânâ’nınebediyeteintikalindeotuzdörtyaşındabirgençtir.Sonrabusözün,Yunus’tanda,Mevlânâ’dandaönceyaşayanAttâr’ın“Tezkiret’ül-Evliyâ”sındaEbû-SaidEbü’l-Hayr tarafından ŞeyhEbü’l-Hasan-ıHarkaanî hakkında söylendiğimukayyettir (ReynoldA.Nicholsonbasımı,Londra-1907II.s.202-203),Mevlânâ’nınnazarınamazhariyetleövünenYunus’un,onakarşıöylebirsözsöylemesineneedebimüsaittir,neyaşı.
***
Aruzla yazmakla beraber Âşık Paşa’da da Yunus tesirini görüyoruz. İsmail Emre, Şeyhoğlu Satu veYunusmahlaslışairler,dilbakımındanYunus’aenyakınçağlardayaşayanlarolsagerek.BunlardanİsmailEmre’nin, elimizde iki,ŞeyhoğluSatu’nunbir şiiri var.Herüç şiirinde sonbeyitlerindeYunus’unadıanılmakta(YunusEmreveTasavvuf;s.208-209,347-351).
MiladiXV.yüzyıldaHacıBayram-ıVeli’nin,bilhassa
ÇalabımbirşaryaratmışikicihanaresindeBakıcakdidargörünürolşarınkenâresinde
beytiylebaşlayanşiiri,YunustesiriniaçıkçagösterdiğigibibuşiirinbirbeytidetamamıylaYunus’unbirşiirindekibeytindentasarrufedilerekalınmıştır(Risâlet’al-NushiyyeveDivân;s.161;XVIII,şiir,4.beyit). Aynı yüzyılda Hacı Bayram’ın damadı olan ve “Kaadiriyye”den “Eşrefiyye” kolunu kuran,şiirlerindeEşrefoğlu,EşrefzademahlaslarınıkullananAbdullah-ıRûmî (874H.1470)YunusEmre’nintam bir muakkıbidir; bazı şiirleri de muahhar Yunus divanlarında Yunus’a atfedilmiş, “Eşrefoğlu”mahlası, “Yunus Emre”ye çevrilerek yazılmıştır. Eşrefoğlu’nun birçok şiiri, Yunus’a naziredir.Tezkirelerde,büyükbirmüzisyenveriyaziyeciolduğukaydedilenKonyalıŞeyhVefa’nın(896H.1490-1491)elimizdebulunanbirşiirideYunusEmre’yeatfedilmiştir.
XVI. yüzyılda, “Halvetiyye”nin “Rûşeniyye” kolundan “Gülşeniyye” şubesini kuran İbrahim-iGülşenî’nin (940H.1533-1534)Yunus’abirçoknazireleriolduğugibimüritlerindenUsûlî’nin (945H.1538-1539) heceyle yazdığı şiirlerinde deYunus edası görünmektedir. Niyâzî-iMısrî’nin şeyhiÜmmîSinan(959H.1551),hemYunusEmre’nin,hemYunusmahlasını taşıyanöbürYunus’larıntesirialtındakalmıştır. Aynı çağda yaşayan Sinan Ümmî’de de (958 H. 1551) Yunus tesirini görüyoruz; fakat buyüzyıldaYunus’u,birçokşiirindeadetatemsileden,NizâmoğluSeyyidSeyfullah’tır(1010H.1610).
XVII. yüzyılda “Celvetiyye” tarikatını kuran Hüdâyî Aziz Mahmud (1034 H. 1624-1625),Halvetiyye’nin“Şemsiyye”şubesiulularındanAbdül-AhadNûrî(1060H.1650)ondanbiryılsonravefatedenNakşî-iAkkirmânî,Bayrâmiyye’den“Himmetiyye”kolunukuranHimmet(1095H.1684)deheceyleyazdıkları şiirlerdeYunus’un edasına uymuşlar, onun tesiri altında kalmışlar, bilhassa Himmet’in bazışiirleri, yeni yazmalardaYunus adına kaydedilmiştir. Fakat Seyyid Seyfullah’tan sonraYunus’un tesirialtında kalan onumümkün olduğu kadar temsil edebilen, ona nazireler yazan şair, şüphe yok kiMısrî
Niyâzî’dir(1105H.1694).Bucoşkunvecezbelişair,
Niyâzî’nindilindenYunus’durursöyleyenHerkesebircangerekYunus’dururcanbana
diyecekkadarYunus’abağlıdır;onun“şathiye”sinideşerhetmiştir.
XVII. yüzyıldadaYunus tesiri devametmiştir.Celvetiyye’denBursalı İsmailHakkı (1138H.1725),Tefsir’indebileYunus’tanbahseder;Aşıkpaşazade’ninYunus’anazireolarakyazdığıbirşathiyeyi,ayrıcaYunus’a aidiyeti çok şüpheli bir şiiri de Yunus’un sanarak şerhetmiştir. Bu yüzyılda yaşayan GülşenîMuhyî(1024H.1615),GülşeniyyedeşubekurucusuveikincipîrtanınanSezâî(1151H.1738-1739)deYunus’anazireleryazanlardandır.
Zühdî–tasavvufîedebiyattakibutesir,zümreedebiyatlarındanAlevi-BektaşiveMelâmî–Hamzavîhalkedebiyatındadahabarizdir.Hattadivanedebiyatında,aruzhâkimolduğuhalde,meselaAhmedî(815H.1412-1413) iki şiirinde,Yunus’un “Gelsün” ve “Bana seni gerek seni” rediflerini alarak onun tesiriniaksettirmiştir.KlasikTürkMusikisi’ndedebirçoküstadbestekârlar,hattaHammamîİsmailDede(1262H.1846),Yunus’unyahutonundiyediğerYunusların şiirlerini, ilahi tarzındabestelemişlerdir. (“YunusEmre ve Tasavvuf” adlı eserimizde ve “Türk Dili Mecmuası”nda, “Halk edebiyatında, zümreedebiyatları,YunusEmre,HacıBayram-ıVeli,KaygusuzAbdal,SeyyidSeyfullah,PirSultanAbdal”adlıyazılarımızabk.s.204,251;T.D.M.HalkEdebiyatıözelsayısı;Aralık-1968;s.357-423).
Burada,buyakınlardaYunusEmrehakkındayayınlanankitaplardakişiirlerarasında,Yunus’unolmayanbaşka Yunus’lara ait olan şiirlerin de yer aldığını, musammat tarzındaki şiirlerin, bazı müelliflertarafındandörtlüklerebölündüğünüdesöyleyelim.Amabelkide,öyledeoluyor;halkbuşiirleri,değilmikiYunus’undemiş,Yunus’undurdiyebilirler;busözekarşısöyleneceksöz,elbetteyoktur;zatenbizdebuhususta,yapıncaolurdiyebileceğiz!
***
Canlıbiryapıolandil,çağlaragöredeğişiyor.Evvelce“oldı,buldı”,lehçeyegöre“kangı,hansı”gibisözler, bugün hem zamanın akışı, hem söyleyen toplumun lehçesi bakımından “oldu, buldu”, “hangi”olmuş.Fuzûli’yibilebizimlehçemize,çağımızınkonuşmatarzınagöreokuyoruz.İlimyaparken,aslınaveçağınauymanıngerekliolduğumuhakkak;fakatbunuyapmayagayretettik;bu tarzdaYunus’unşiirleriniverdik, dil bakımından, elimizden geldiği kadar da söz söyledik. Şimdi bu eserle,Yunus’un şiirlerini,mümkünolduğukadarbugününnesline,bugünündiliyle,dilözellikleriylesunmayagayretediyoruz.
Sözgelimi, Yunus, zamanının konuşmasına göre “olup, olarak, gelip, gelerek, gelince, olunca, koyun,deyiniz, o, şu, onlar, bunlar” yerine “oluben-olubanı, geliben-gelibeni, gelincek, geliceğiz, olıcak, kon,deniz,ol,şol,olar,bular”,“çekeyim,olayım”yerineçokdefa“çekeyin,olayın”,“benim,fârığım”yerine“benvenin-benvenim, fârığven” diyor. “Nerde, nerdeki”, Yunus’ta “kanda, kandağı” oluyor. Daimilikanlamınıdaverenistikbalsigası,“kalısar,olısar”;gereklilikbildiren,istikbalsigasıyladakullanılabilen“olmalı, olması gerek” gibi iltizamı sigalar, “geliserem, olası” tarzında ifade ediliyor,Hatta “olsaydı,yoksa”yerine“olurmısa-yoğımıssa” sözlerinigörüyoruz. “K”harfleri, “bahaduram”daolduğugibi “H”harfiylesöyleniyor.
Bir de Yunus, bilhassa aruzla yazdığı zaman, imaleler müstesna, vezin yüzünden bazı sözlerdetasarruflarda bulunuyor. “Aşağı, aşağılık, aşağılıkla” yerine “aşak, aşaklıkla”, “gaafil” yerine “gafil”,“tâatın,faide,kaide,doğruluk,bâkıy,ışık,âşık,sâate”sözleri,vezinzoruyla“taâtın,fayda”yahut“fayide,doğurluk,bakıy,aşık,saâte”,“kime”sözüyerineveveznegöre“kimsene,kimesne”,hatta“nesne”,“nese”
oluveriyor.
Biz bu özelliklerde, vezne, anlama dokunmamak şartıyla bugünün konuşma tarzına uymayı gereklibulduk, fakat dokunamadıklarımızı da olduğu gibi bıraktık. Bunları belirttikten sonra Yunus’ta geçenkelimeveterkipleri,anlamlarıylaokuyucularımızasunduk.
***
YunusEmre’ninbütünşiirleriniihtivaedenbuesere,İstanbulSüleymaniyeKütüphanesi’nemülhakFatihKitaplarıarasında3889No.dakayıtlıDivanesasittihazedilmiştir.BunlardanbaşkaveFatihnüshasındabulunmayanşiirlerinyazıldıklarıdivanvemecmualarışukısaltmalarlagösterdik:
R.Y.–RâifYelkenci’debulunanXIV.-XV.yüzyılaaitDivan.
Prof.R.–XIV.yüzyılaaitvemüteveffaProf.H.Ritter’debulunanMecmua.
R.Y.Mec.–RaifYelkenci’debulunanaynıyüzyılaaitMecmua
N.O.–NûruosmaniKütüphanesi’ndeHicri940’tatertiplenmişMecmua,No.4904
Y. Ef. – Hicri 1111 temellük kaydını ihtiva eden ve Hicri X. yüzyıla ait olduğu anlaşılan,Süleymaniye’yemülhakYahyaEfendinüshası,No.348.
M. M. – Murat Molla’da bulunan ve yeni yazmalarda mevcut olan, bizce Yunus’a aidiyeti şüphegötürmeyenşiirler.
Hasılı Yunus Emre, edebiyatımızda, bir yandan halka halk diliyle hitap edişi, insani görüşü, beşeriduyuşu, insanıve insanlığıkucaklayışıbakımından,biryandanbuluşlarındaki,duyuşlarındaki, teksözlesanatındakieşsizliğibakımındanyüzyıllarboyuncahükümsürmüş,adınıunutturmamış,bugünse,büsbütünbenimsenmiş, gerçek ve tek şairimizdir dersek,mübalağa etmiş olmayız.Önsözümüze,O’nun hayattan,yeryüzündenayrılmayışınıbelirtenvehiçbirşairimizderastlanmayanşubeytiylesonverecek,okuyucuyuazizşairimizlebaşbaşa,sözsöze,özözebırakacağız:
BenAy’ımıyerdegördüm,neisterimgökyüzünde?Benimyüzümyerdegerek,banarahmetyerdenyağar.
18.1.1971
AbdülbâkiGÖLPINARLI
RİSÂLET’ÜNNUSHİYYE(fâilâtûnfâilâtûnfâilûn)
Pâdişâhınkudretigörn’eylediOdusûtoprâğuyelesöylediBismillahdeyipgetirditoprağıOlarâdahâzırolduoldağıToprağilesûyubûnyâdeylediÂnaÂdemdemeğiâdeylediYelgelipardıncadağıttıanıAndanolducism-iÂdembilbunuOddahıgeldîvükızdırdıanıÇünkikızdıcismeulaştıcanıSûretegirmeğecanfermânolurPâdişahemrîanâfermânolurSûreticangirdipûrnûreylediSûretdâhıcânımesrûreylediHamdûşekrettidedieyZû’l-celâlBinbenimbîğîyaratsannemuhâlToprağilebilegeldidörtsıfatSabruiyihûtevekkülmekrütmetSuyılageldîbiledörtdürlühâlOlsefâdurhemsehâlûtfuvisâlYelilegeldibilebildörthevesOldururkizbûriyâtizliknefesOdilegeldibiledörtdürlüdedŞehvetûkibrûtama’birlehasedCânilegeldibileuşdörthısâlİzzetûvahdethayâadâb-ıhâl
Akıl,pâdişâhınkadimliğipertevindendir;akıldahıüçdürlüdür:BiriAkl-ımaâş’dır;dünyatertiplerinbildirir; biri deAkl-ıMaâd’dır, âhıret ahvâlin bildirir; biri deAkl-ıKûllî’dir;Allâhu tâlâma’rifetinbildirir.Îman,pâdşâhınhidâyetinûrundandır;îmandaüçdürlüdür:Biriilm’ûl-Yakıyn’dirvebiriAyn’ül-Yakıyn’dirvebiriHakk’ul-Yakıyn’dir.Ammâolîma’nkiilm’ül-Yakıyn’dir,akıldayerlidirveolimankiAyn’ül-Yakıyn’dir,gönüldeyerlidirveolîmankiHakk’ul-Yakıyn’dir,candayerlidir.Canileolanîmancanla bile gider. Uçmak pâdşâhın fazlı pertevindendir; tamu pâdşâhın adlı pertevindendir. Toprak,pâdşâhınnûrupertevindendir;Su,pâdşâhınhayatı pertevindendir.Yelpâdşâhınheybeli pertevindendir.Od,pâdşâhınhışmıpertevindendir.Toprakilesuuçmaktayerlidir,odileyoltamudayerlidir.Odileveyel ile gelen dokuz kişidir ki bunlar, binbaşlarıdır; biner erleri vardır, kime gelseler kendimakamınailetmek yarağında olurlar. Toprakla, suyla gelen on üç kişidir; bunlar dahı binbaşlarıdır; biner erlerivardır, kimegelseleruçmağadartarlar.Can ilegelendahidörtkişidir, bunlar canlageldi, canlagider.
Bunlarındahıbinererlerivardır.Bunlarınlaolanlardîdâramüstağrakolasılardır.Toprakla,suylagelen,uçmaktaolasılardır,odla,yellegelen, tamudakalasılardır,canlabilegelenHazretdemüstağraktır. İmdibilgilkihangiyoldansın;hangisininsözüntutarsan,onunbölüğündensin;Vallâhua’lem.
(mefâîlûnmefâîlûnfeûlûn
GelimdîdinlesözüşerhedeyınBiribîrinonusanadiyeyimCüsâhınhikmetiakdemdenîdiBubirkaçsözeşerhÂdem’denîdiBumuhtasarcihanîkicihancaDügelibâkarîsenyüzbinancaAzimcihandürürgönülcihânıSenîizlerisenbûlâsınânıHaberverîseremnefsinelindenÜmîdinvârisegîdesinandanİkîsutlandurursânahâvâleDilerherbîrisîkimmülkiâlaBirîrahmânidircanhazretindenBirîşeytânidirgarezyatındanGörimdîkimsenikîmetaparsınKimekapuaçarkimeyaparsınOnüçbinerdûrûrrahmânileşkerZebunsuzkimselerdirkeyerenlerDokuzbindirbunefsinhaşerâtıMüdâmeyerlidirbunlârınâtıNişanlarıbukimyüzlerikaraBunifrîn-üşikâyetkandavâraSakıngılkimbulardanolmayâsınKinefsdîvânınayâzılmayâsınKenefsindîleğincanbeslerîsenYerinnurcansözünüeslerîsenTekebbürnefsdirsultânıbilmezÇerîsindeiyidirlikdirilmezKeyârıcangerekşehhazretindeIrılmâdandurasultankatındaKadîmdennefsdirsultânaâsîBirurgandırhemanânınbehâsıBunefsoğlanlarıdokkuzkişidirNifâkuşirkanlarınişîdirUlûoğlutama’iyiişitmezCihanmülküonunolursayetmez
BinerdonludurarlarkapısındaEsîretmişcihânıtapısındaSeverdünyâyıçünoldurimânıSusuzdurdünyayakonmazrevânıNeyiseverisenîmânınoldurNicesevmeyesinsultânınoldurSevindirbilsenîsendeniledenNeseverisenolyânâyayedenKisevdiğindenötemenzilinyokAsılma’nîbudursözkelecîçokBuyoldada’visığmazma’nîgerekNeyîkimseverîsenânıgerekBuçukgündurmayanaklınkatındaNelâyıkolaşâhınhazretindeGörembirşahsgelirbenzisararmışTutulmuşdiliaklıyâvıvarmışGelipaklınönündetâpıkıldıHak’aşükreylediçünânıbuldıEğersenaklisengelbenigörderTimâreylebenimderdîmeerderAyıtmâdıngöreyimbirgünânıNesordunkimseyeolkimsekanıTama’kervânıîleyoldanazdımSanâgeldimçünögümsendesezdimBunâlıpsânageldimhâlimibilMededinvârisegözümyaşınsilTama’hapsınadüştümçıkamâzımKatıberktirdıvârıyıkamâzımKeyerenlerdûrürzındânıbeklerBahâdırlardemiryüreklierlerBinerdonlûdururtama’çerîsiMûbârizdirbahâdırherbirisiElegirenizındânavururlarAyâğınâdademirbuyururlarSuâlettimbulâranekişîsizUlûnuzkimdürürkimineşisizDedilerkamusunefskullarıdırKamâsununtama’ulûlarıdırTama’–dârınyeritâmudaolur
Kaçantâmud’olanâşûdeolurYolumaldbenimaldâdıtuttuBugünyârınileömrümtükettiAkılânınsözünçünkimişittiTefekküreyleyipkendiyegittiÇügenegeldiaklöğütlerânıBizegelenlerinkurtulducânıBizegeldiniseendîşeyemeNekılamdeyibenigussayemeKanâatfakrilepesgeleşimdiBakadurdüşmenegörnideşimdiÇağırdımuştucugeldikanâatHarirdonlargeyerbinerkurağ’atAlemleriyeşilbulunduçıktıKimesneeslemezyavlakınıktıÇavuşlaryöğşirirsağdâvusoldaGırîvuzemzemedirdeğmeyoldaAnıgördükaçarnefshaşerâtıGörimdinîtedirhâlıksıfâtıSınıktıcümlesigerükayıkmazDökeroğlunkızınardınabakmazBunaldıcümlesidurmâdıkaçarKılıçlâzımdeğilişoldunâçarKılıçlarkanlıdırerlerigaazîUçarkuşlargibiatlarıtâzîTama’dankurtarırlarilüşehriSıdılarleşkerincebrîvükahrîİderlerhâyuhûnifrînüefganMuhâldirkimseondankurtarâcanSıyıpçerisinilineakarlarKovupoğlunkızınşehriyakarlarGazâdengeldişehtahtın’oturduSipâhîlerkamûtâpûyadurduKamuşehrükamuilrâhatolduNereyevârsanpürni’metolduGörünmezolduolkızlığıuâfetMatırbaz(lar)olurlarcümlesimatHariflercümlesîtââtameşgulOlupturcümlesisultânınakul
OtururcümlesihanmeclisindeFerâlarukadehlerellerindeFerâgatoldubunlarhoşgeçerlerSürersâkıyşarabdün-güniçerlerFeraholdubularkaygularıyokEginleribütünkarınlarıtokNidemdîmekırâğoldubulardanKiömrürızkaoldururpayandanÇümihman-dârkendüs’oldusultanHadöşerdurmadanhânüstünehânNiceseningibîleryedidoyduBikirdürürdahıhiçeskimediYenirdurmazvelîzerregedilmezNeredengeldiğinikimsebilmezErenlerdirbudirliğeerenlerYüzünma’şûkanınmutlakgörenlerHakıykatbunlarölmezlerkalırlarKiherdemyenidenkısmetalırlarYunuscümlesözünseninferîdeÜçsözsenindürûrolsenişîdeNicesözünvarısasânasöyleHasuâmgönlünüşey’lillâheyleKizirâcümleişulûlarındırTemennâeylgilyolbûlarındır
Destân-ıKanâat
EğerdinlerîsenhabervereyinAkılcâsûsunedirgöstereyinKanâatgeld’oturdutahtıaldıHarâmîlerhemanyollardakaldıDururlardağbaşındayolururlarKomazlaryolcuyuyoldadururlarAkıldercâsusayortimdigerüKanâatahaberbendendeğirüDeotursunkitâcütahtanundurİlâhîdevletîlebahtonundurNicedûraharâmîdağbaşındaGirerbirgüneleyolsavaşındaGeberdirleranabulurlarânıAnaûyanimansızvîdecânıÖzündengayrıkimseyibeğenmezYüceyerdedururâşâğainmezNicetahtabinenleryîdedüştüNicebenimdiyenesîneküştüSanauğratmakibrinendişesinUyarsankibreıragadüşesinIrakdüşenlerinîmânıyokturKizîrâsûretindecânıyokturGerekcanlıkişicânınsakınaKitaksîretmeyekendihakınaTekebbüreylemekimsevrikesinSevrikmişleryolunabîrikesinKapugözetkapukodipgözetmeKidevletkapudâdırkomagitmeDilersendevletikapudadurgılUmarsanhil’atitapudadurgılBeğenmegelseniayrıkdüşesınKalupdermandeucbilekalasınTekebbürsözühernereyevâraİşîdenla’netokurolhabere
(B.100)Sakıngılolmagılkibrîleyoldaş
Kibirkandayısaânınlasavaş
KogılkibrivefâsânanekılaVayolgünkimsuretnakşıyıkılaSuretyıkılmadankibriyıkagörBudüşvarlıkmakaamındançıkagörDenekibrıssınıhiçrâhatıyokNereyevârırısazahmetiçokHak’agidenyolugönlüiçindeGöremezolanıyaddırilindeUnatgörHakyolugönlündesırdırBucümlehâslargönüldebirdirŞularkimolgönüldendaşrakalaNasîbinaldımayrıkneâlaGönüleribilirgönülhaberinKamugönülleriniçindevârınDırîgaacümleömrünhayfavardıTekebbürlükseniyoldanayırdıTekebbürnedironauyasınsenÜmîdinyokmuHakk’ıduyasınsenHemişebâkıbansenigörürsünGörüpkend’özünümagrûrolursunNicedurmakbuhâmendîşelerdeÖlürsüntövbesizbûbîşelerdeTekebbürkîşininfaidesiyokKomazsakibridüşmanolısarçokHünergözlehünerereeresinErîlevârasındostugöresinTekebbürkişilerereeremezÖzünündüşmenîdürürgöremezÇüsensindüşmenindostunkimolaKiyâvuzhûdurursânâhavâleNeredesığınâsınsenbuhuylaGönüldedirliğindenneyuyûlaNiçebudirliğeyoldâşolâsınNiçegelipilerübâşolasınBuhâlîlekılınçyokhiçarâdaAcebsânakılıncınkimyarâdaGereksenbîlesindüşmenkimîseSenindevletinepişmankimîseUyânılıkdeğilyoldâgafıllık
UzatmâkosağıncıbuncayıllıkDırigaakibrişinyavlakgözettinGönüllerdensenîsendaşraattınGerîgitetmedingönülbazârınCanîledinlemedindosthaberinNiçebirnîcebirdünyâeşindeKibirdemolmadındünyâişindeKoyadünyâyıkovmayetemezsinEcelbağlâdıyoluütemezsinBubeşgünlükömrübûharcayetmezSağırmıkulağınniçünişitmezKibirgeldisenibûlattıgittiEcelâtıseğirdirgeldiyettiDırîgaasensenihiçbîlemedinNasılkulsunkikullukkılamâdınEğersenkulisenpeskanıbâkinNiçebirnîçe(ye)senindileğinNeussunvarnehadbellüdelîsinNebundâdîrinesindeölüsûnBuhâlîlekalursanbîçaresinİçinşirkiledolmuşşûrusersinGûmânınyogımıssainanaydınBugafletuykusundanûyanaydınNiçekibrûhevâuşâdaseniÖlümevrenibirgünyûdaseniHevâ-yıkibrilenebâşarâsınEcelelîuzunkandavarâsınTakaazâsızamanınbirgünîreEcelhırmenlerîniyelevîreYetişmedensanava’degözünaçHevâvûkibryolundanberikaçBeşongünömriçüngirükayıkmaBufânîdünyanınnakşınabakmaSeninbîgibinialdadıdünyeİnanmazgörekimituttubinyeKeyçâpükoynagılütulmayâsınHevâyakibresentûtulmayâsınKatıtuttunkokibrieldenöndinİşitmedintevâzu’nedidüğin
TekebbürleryeriSicciniçindeAnun’çünk’olmadılardîniçindeKidintûtanlarınSiccinnesîdirYekibrûkînolıcakdinnesîdirİnanmazsanbanâhâlingöresinÇûömrükibrileyeleveresinYürüimdimededisteakıldanEsîrolmuşkişisinniçeyıldanAkıladlıssıbirulukişîdirMededetmeksanaanınişîdirBuyüktenseniolkurtârısarbilSaâdetyoldaşınolduayuyılGeliraklönüneşermendeolmuşKikayguyaşıyılagözüdolmuşSelâmvermekliğeöginderemezOdaközedüşüpyolungöremezDelimgeçtizamanderdiyerindeGeçirdiömrününefsbâzarındaİşitimdinedergöraklânaKialçaklıkederderdinedevâSözüdüketmedialçaklıkerdiKibirgördüanıtezgerüdöndüKılıçtartıpgeliryeralçağındanKibirgördüanıkaçtıdağındanDaguyazıkamugulguledolduKimecennetkimeArasatolduÇüalçaklıkeriştikibrerineBakadurbirkişiyibingörüneTekebbürasıdırîşesataştıTutupdağbaşınıkışasataştıGöralçaklığıaktıırmakolduAkaakadenizevarmakolduNedenlûkuvvetiolursapınarEremezdenizeolyeresinerAkupsualçağasuyakatılırSusuyaerdidenizeyitilürDenizedeğinırmağidiâdınKoandanötesindenizedaldınDenizolanlaracevhermuhâlmi
SadeflerdoludürürzermuhâlmiKiherbirrnevcdebirkânbulasınDûrûyâkutilemercanbulasınBudursermâyeolbahredalanaArıdirlikgerekgevherbulanaÇüyüzbinçâpûkialçaklıkuttuMecâlsizberrübahricümletuttuGeralçakvârasınmeydansenindirCevâhirsendebiterkânsenindirAşaklıktıryerügöğügötürenYedikatyîrdenâşâğaduranAşaklıküzredururyerilegökÖğersencümledenalçaklığıöğAşakvarankişidevletilettiAnakimyetiseruzâdıgittiAşaklıkâleminbûnyadıolduKihernevariseanadüzüldüKibiraldıerigörünmezolduDahıyüksekyerebinemezolduAşaklıklakanâathoşyarolduNeisterisenanlardavarolduÇüma’mûrolduşehrilevilâyetŞadoldudostumuzdüşmanımızmatAkıldapacasushaberilettiGöralçaklığıgerünelerettiNeassıeyledigörahıkibrîDirikalmadıbinaradabîriİşittiaklanıkatısevindiBeşâreteylediteztahtabindiŞükürkıldıHak’aoldevletıssıİrürdidevleteaklıbilisiEğerdevletgerekseakladanışMürebbîsizilerivarmayaişBilinigelunutsenusluisenSaâdetgösterenehûluisenYunusalçaklığıyavlakbeğendinKıyâsetsenseninekadarindinFarîzadırsanasensenisakınKimolasencileyinsânayakın
HasuâmharceyeyüzyerebırakBunungayrıhaberbusözdenırakHatâdırcümlesiniharcısanmaSebilolkamuyabirdemusanma
Dâstân-ıBoşuyâniGazeb
GelimdîaydayınboşuhaberinBirin-birinsanagönüldevarınBenimileyimekimkatlanısarKihışmındandenizodayanısarNereyekimvarambaşlarkesilirKimeboşarisemolukdemölürKimolabencileyincânakıyarMeğerkimbenolammerdânekıyarYaradılmışbanakarşıduramazBenimlebirnefeshemdenalamazHünerimebenimkimbirikiserYahudacelevînekimgiriserFelekbenimişimbaşaramayaMelekbenimyolumuvaramayaGözümeyüzbinerzerregörünmezHezârarslanbanaberregörünmezBoşuderlerbanakeybahadurımDüzenlikbozmağaher(dem)kadirımNereyekimvaramotbitmezondaÇünakdoldukimederdyetmezandaİşidenlerbenimkaçarsözümdenKibendekorkarımuşkend’özümdenSakınbânauyupsengaafilolmaBenimsözümtutupimansızölmeDekayruğadeğilbenimkılıncımBenidahıtutarbenimkuluncumBoşukimdeyiseîmânıgiderİmangerekisevârınıgiderBoşugelincegizîmanneolurOdadüşeryanaryâcanneolurBoşuişihemanküfrüdalâldırNeûzûbillâholayrıksıhâldirSakıngılboşudankigizlidirolNeredesezmesenandavururyolGöresinbirkişisâkinsuretteNebilirkimseânınesıfatta
BoynundataylasanelineâsaÇöpüdepretmeyeyerşöylebâsa(B.200)GöresinansızınyolçıkagelirÜzüptesbihimâmeyıkagelirUşattıasayıkoptudırâkaYüzükalmâdıhiçkimseyebâkaSuâlettimsûfîbûnicehâldirSeningibikişîdenbûmuhâldirÖzürgösterdikimbenbirkişîyimFâlanderlerbanâfülaneşîyimBilirimânıiyüâdıyokturKişerdehiçahinirşâdıyokturBenimgibikişiyeizzetetmezCevapverirbanâöğütişitmezAsânaurdum(u)yakamıduttuBanâkarşudururHakk’ıunuttuN’ideyimboşututupalmışânıKimahkûmeylemişboşudivânıÖzünûizlemezayrığısınarKidoğrukimvarısaanıkınarSakınhâzırdururdâimboşûdanKidostesrikidikboşuunûdanKişikimma’şukayaesrimeyeDalâletalmışânınedemeyeArıdirlikgerekdostileyindeBuguzboşun’olurma’şukyolundaKaçandostgeledeyihâzırolgılSarâyınıdüzetgilhâzırolgılOluphod-binoturmadöşeğindeMûdamîkaaimolgıleşiğindeGafilolmaevûneoğrıgeleKatıuyurisendıvârıdeleEvıssıuykudaoğrıkıvanurTutarta’cilişinûyânasanurNicegeldiiseuyanmadıolBilürbellükikolayıncadıryolKiherkimgeldisebildüğünişlerKimiyıylarukimiandakışlarEvısızolıcakoğrıkekince
GirerçıkarbakınmazkolayıncaEvinikandayidinoğrıaldıYeriçerotururevonunoldıOlursundaşrasenolîçerühoşYakındırişucuuşgöresinuşBunehâldirsanazulmetiçindeNiçeuyuyasıngafletiçindeGeçirdinömrünüsenboşuileHemanzulmetdesinişbuhuyileEğersendenboşugitmeyekalaAzrâiloldamardancânınalaNidiverirsanâelünyuduğunSenîunuttururmıokuduğunSanırmısınöğüdümüdakiçünNasîhattırsanacümleHakiçûnDışınseccâdevutesbîhudestârİçinmurdârucanbelindezûnnârBuvechilenicesiolısarhâlKihiçeyüamalyokdoludurkaalGeçirmezsenidaşrağıtaâtınArıolmazisegizlisıfâtınÇübâtınevlerinioğrıaldıZahirdekiameldaşradakaldıKamûsındansanaololayiğrekKidostatâatıngizlîsiyiğrekNicesiolısarbûişmüyesserÇüsultansözüsındıolduebterKisultanınönündeödölümdürEğerzerreisesuçturdelimdürGelebirikitanışıkedelimKihalvetkandasaânagidelimEyâuslûkişisenbirhaberverNeredevarbizegizlenecekyerKigezdimyerigöğübulamâdımNevarzerreisemdolunamâdımNiçünbigânesinsenîkibaştanGereksesâğışınetîkibeştenNeböylecünbişileoladirlikNeböyledirlikileolabirlik
ÖmürgeçtihicâbıyırtamâdınÇükullûğaedebleyortamâdınSözayrıksıgereksultankatındaKimonalâyıkoldurhidmetindeKaçanşolbirsipâhîma’zûlolurKisultankulluğundaolkulolurNasîhatnediyeyingayrıbundanKulumdeyemeyekullukunudanEğerkulolasınsermâyeyeterZihîrif’atyedikatgöktenüterTamâmolsaişinyergöksenindirNekimdîlerisendîleksenindirKiâlemcisminesencanolâsınYerügökcimayasensizdolâsınGeröyleolmadınpeskanıolişGümânüvehmilegeçtiyazukışNicedevrankiandarıhliurdunOkuyupaşruâyetyoldadurdunNiçeilmüamelsenbutapûdaNiçeyıldanberisenbukapûdaSözümkend’özümdedirnüktedeğilBilincanbirliğ’îkiliktedeğilHayıfolkîşiyekalabuyoldanEdinsinçârekurtulsunbuhaldenGafillıktırbizîbûyoldakoyanNitegaafilolurma’şûkuduyanSüpürmedinsarâyıgelebizeNeferraşisterizkimgeledüzeNiçüngeçmezacebyolbûarâdanBoşualdıyolubilheryanâdanBoşuhaylizamandıryolualmışKimesne’izlemeyipgizlenikalmışAkılcâsuslarasöylerdivandaYürünbûlundüzenliksafıkandaDedicâsusdüzenlikhâlinânaBoşudandağılıptırdeğmeyanaÇücâsusbusözüaklairûrdiNiçekimvâridihaberdeğûrdiÇühiçsözkalmadıulaştıakla
BoşuyudutmağaişdüstüaklaAkılfikreyleyipsöyledihaberBuyurduçâvuşacemolduleşkerDivandasöylenürnebuncadırgünŞikâyetboşudandursözdehergünSabırhaniboşukekinceolmuşDüzengilesafâandakbozulmuşAyıdınsabrakimteztutsunanıHarâbettiilûşehridiyârıÇıkageldisabırânaoluk–demSanâsınboşuyuİbrâhimEdhemGörülmezolduolîzibelirmezNiceîzikihiçtozubelirmezBukezgördümdüzenliküsafâhoşOturupayşederlernûşolanûşŞununkimdünyedesabrolayârıSafavuzevkolurherlahzakârıFidâcânımsanâeysabriyesiKisabroldubenimcânımgıdasıKaçankimolasınbûsabrilesenAcebdür(ür)olâsınsonrapişmanKimesabrolsadünyâdamüyesserAnaHakveriserdirmülk-idîger
*
SabırahvâlinidinlediyeyinSabıralverkamubudünyemâlinAnunçünsabrduratayîdevletKisabreylerkamumüfsidlerimatSabırkandayısaiylikdirişiMûdâmâzâdideryâdubilisiSabırludevletidâimolısarNasîbisabrolanlaruluyısarİşittinYûsuf’ıolçâhiçindeDururdusabrileolmâhiçindeBilinmezdinedenlidiruzûnuÇığırsadaşraçıkmazYûsufünüYukarıbakarolçahağzıırak
AşağadamakaamıtaşutoprakNiçeçağırdısaündaşraçıkmazKoduçağırmağıayrukçağırmazİlâhîbenkulunsûçuvarolaKibuişbenkulunileyarolaÇütoprakbendesekandavarambenSabırkılmazisemnebaşarambenDeröylegözleriyukarıbakarYenilmezgözyaşıselgibiakarOsâattegerüökünüderdiDeşirdikendüyivüsabrıgördiİrürdidevleteolsabr-ıâlîKisabrilehoşolducümlehâliYapıştıkoğayatarttılarânıDedieriştiuşdevletnişânıÇüçektilerkoğayıçıktıdaşraZıhîdevletlikimsabrıbaşâraGöresabrılaYûsufneyeerdiKisabrınâcısıhelvâyaerdiSabırıssıbilirolneidüğünSaâdetlütutarsabrındediğinSabırkimdeyiseolarşasunarKisabriçrebulunurdürlühünerÇüherhâl(e)sanasabırgerekhoşSabıriderbucümleaguyınûşSabırgereksanaherhâliçindeSabırsızlarkalıflarkaaliçindeKiherkimdeolursasabrhâliOlısarhayrileânınmeâliBırakcümleişikılsabrtedbîrErengönlündeolursabrileyîrNebîdirgervelîyolsabrauğrarEğersendevarırsansabrilevarGözetsabrıkitâsenkânbulâsınSabırbeklerisenmercanbulasınSabırsızkişilerindirliğihâmKisabrileiyiolurser–encâmÖğütgerekisesabrileişetUzâyınderisensabırilebit
NesarpişolsasabronubitirirKamuyerdesaâdetlergetirirEmânetel-emânetkomasabrıBulâsınsabrileMi’râcuTûr’uSabırlavardıolMi’râc’avaranDirîikenölürsabrıbaşaranYunussensâdıkisengîrsabraKatısâbırgereksabrileduraSabırdadûranınboşusukalmazÇûsâbırolduyâvuzhûsukalmaz
(B.300)Saâdetistesensabrıgüzingöl
Ki“Vallâhumuîn’us–sâbirin”görİşittinsabrhâlintânihâyetTutânıncânınaolsunbeşâretUzanolmaniçemeyolemindirHarâmîçokbuyoldaderkemindir
*
EğerdinlerisendiyemnasîhatHasedlehıkddansâkınbegayetKadimdenbûikîdirmir-ileşkerYürüyüpherbiribildiğinişlerHasudbirkişidirdâimorencûrVücûdusağikenrencilemakhûrMazarrattanniçemekimokaçarEvedtohmunubitmezyeresaçarNeişkimişleyekendüyeziyanKimolakend’üzüneöylekıyanŞekeryerisedadı-dalıyokdurKitatludirliğiilehâliyokdurHasudelionunçünermezişeKimekimkuyukazsakendûdüşeDiyemsânâbahıllıkneyidüğinSakınurkendüdenkendüyedüginKazancınkendününkendüyevermezElibağlıdururhayrîşeermezBunehâldürsanâeyfaydasızcanKiyokdurgayretineykaydasızcan
GörenehâldedürcânınucisminNekimsesinsenüyânedirisminBunekûteh-nazaryânefirâsetKibirdemolmadınkendinlehalvetMuhâldürâkılolmaklıkbahıldanNekimsealkışederânadildenKosevmedünyeyikimkalasendenDilersendilemezsenânasendenSüleyman’danilerüolmayasınHakıykattircihandakalmayasınBahîlolmakseniHak’tanayırdıKanıgayrethamiyyetkandavardıHassedenkişinefâidegörürNeyekimlâyıkisenTanğrıverirNeyîneyegerekolbîlegerekOkaadirdirverirkîmenegerekNasîbineseninsennazareyleAnâgöreyarakkılhazereyleZektâsızhayvan(u)sadakasızmâlNeberhurdârolabunungibihâlİnanmazsanbanasenkendinözleBenimdediğimikendindegözleNehâcetbendemekçokçıkdıfi’linNişânıoldururbağlanmışelinSuçuyokkîşininbağlanmazeliDolaşırkendiyehemkendifi’liÇûsuçunbilmezisenbildireyinTutupoğrıyıelinevereyinÇünoğrıyoldaşıbaşınıverirHasudlukbilseniyavlakdüşürürŞukimyoldâşınahıyâneteylerKimeyoldâşolursala’neteylerSanâyoldâşolânısenbilirsenSenikurtarasındoğrugelirsenDoğurlukbesleyenebahlermezHasedhodkibrdirhiçonugörmezHasûdunkanda(sa)bellibazarıAnıngitmezolurhiçgönlüdârıAnınçûndirliğin’îdemiçinde
OlurbinkezhelâkbirdemiçindeBilonîkiayanınşadlığıyokYesegeryemesekayguiletokNesözsöylerisehavsalasıdarNedensedarlığındanbindahıvarHasedoduonunçünyaktıânıYürürkensağ-esendöküldükanıHasudluktanhasûdafâideneGönüldendaşradüştüneideneHasûdilebahilsağışdadeğilRedoldularbularhiçişdedeğilBulârınbirliğeıkrârıyokdurBulâraherneolsaârıyokdurBularınşâhdankorkusuyokdurKimesnebeğenesihûsuyokdurNeredeolsahalkürkersözündenKimesneassıeylemezözündenBahîlingözlerindeibretolmazKimesneyebulardanhimmetolmazGanîdirpâdişeholânıgörmezÇekerbuhlelininesneyeermezYenirni’metlerişâhınbayâğıHiçeksilmezdururdânedarâğıNiçeyıldanberüolni’metîyerHak’abirdersedâhışirkilederGelirhergünyeninüzülyenihanYenigelenlereveriryenidonYenisubhuyeniahşamyenihalYenidevranyenidemyenivısâlKadehyeniyenimeyyenimeşrebYeniayşuyen’işretyenimutrabNedirbirkişibelkicümleâlemNasîbinialırnebîşûnekemBahilkandayısaKarun’lakoparKioldaancılayınmâlataparDiyelimdinleKaarûn’unzevâlinVeripîmânınıvermedimâlinÇüKaar’ûn’amaliçünbuyrukindiZekâtıvermedivüdînidöndi
İderferyâdyerekovarâyınKiboynumdanvebâlinindireyinKoyıcakyermalınöşrünüseçtiKıyâmazvermeğecânınageçtiAyıttıbuncamâlıverimeyimYiğolkimyeryüzündeyürümeyimKobumâleksilincebenöleyimGözümgörürikennîcevereyimZekâtınvermedîdevletidöndüHaberbûolıcakyergenesunduTutupeklett’onubelinedeğinVerirkendievetonundileğinGörürevrendeğilKaarunsuretiDoyamazolazabaişikatıGerüferyâdederbûkezbenikonBolaykiolayıdıtâli’imönKatışarteylediöşrinivireBiçâreliknasîbinkimgidereKoyıcakyeranıgerüyayıldıVayolkişiyekimoldarburuldıPeşimânolıcakyergenetuttuBoğazınadeğinKaarûn’ıyuttuBoğazınadeğintutuldudururKıyâmazmâlacanterkiniururKatılıktanişiyavlakuzattıGözübâkarikenmalyerebattıBatarkendüdahımâlısonuncaGiderhergünyerekendükoyuncaKıyâmetedeğinyerboyugiderGörimdîkimkıyâmetânan’îderKioddunzencireder(ler)malınıKamûâlemgöreanınhalınıOlupzencîrmalboynûnadüşerHalâyıkhâsuâmhepânadüşerDiyelerehl-imahşerolbuhâldeBoyunzencirlükalmıştırvebâldeZekâtınvermeyeninhâlibûdurOlurboynunazencirmâlıbûdurNeçâredirkibuhlıgörecanı
GeçipboynunadâroldıcihânıGınâdanfâideolmazbahîleGeçeryohsulgibiyüzbinmalileErinbaşlığımâliledeğildirNicemallıyayohsuldiyegeldurMeğerkimgönlünüıldırumurduKiçevreyânınakaranudurduHudâ’danmührorulduhimmetineGelipkimdinleneonunkatınaNasîhatbinolursabirisinmezKüfürsöylerdilihiçağzıdinmezÇüâcizkendüdâhıkend’özündenKişâdolanölürgussayüzüdenÖzününözgeyeyokturhisâbıMeğeryokâhırettenfeth-ibâbıNedirlâyebelîolhîçbilmezKibunlârayarâşırişkılmazBahılkandâyısaKaaruniledirGümantutmayısarmutlakbiledirKişikimHakyolundandaşradûraTutupboynunakendüzincirûraKamubuhlehlininişibuolaKadimdenkısrnetidirbûnevâleKiminkimbuhlolduyısahâliElinurmâğamâlayokmecâliKiminkimkendisiylekadriyokturİkigözlerikördürvârıyokturBahilolmuştuilmühünerıssıEsirgediözünolnazarıssıDilerkimbuhlelindenkurtulaolAyânolaonaHak’tanyânayolGelipaklönüneyüzyereurduEseretmiştionabuhlunoduÇüâğaazettikimsözünüdiyeKulaktuttuakılolkeleciyeÖküştürma’siyetendîşedâimDilerembuhldenbenkurtulâyımÖmürgeçtidırîgaageçuyandımBanâbûdünyebâkıykalasandım
DilerimkimbanâferyâdiresinGüçolmuşkişiyesendâdiresinGörimdiaklânanedeyîserBizegelenhaseddenelyuyısarAkılbirkîşidirAllâh’abâkarUyarsanaklauyolbuhluyâkarAkılaydurgelebirgözlerinaçSahâvetkandayısaolyanâkaçElinâlasahâvetgidebileGöresinHakyolunhoştertibileDenincesözsahâvetdâhıerdiAtâyaperdeolânıgötürdiOlukdemcümlemâlinyağmalattıDudünyâcîfesinardınaattıOmurdarçünkimandandaşradüştüBahilleritgibîçep-çevr’uluştuŞukişîkimbugündünyâsıterkdirYakınbilgilonunîmânıberkdir
(B.400)Sevemezdünyeyimerdankişiler
BakıydirliknedironudilerlerBakıyâlemgöründügözlerineOturduaşktozugözlerineAnunçüngözleriHakk’aaçıldıHudâ’dancânınarahmetsaçıldıNesikimvâriseterkettiyolaBuyolilevaranma’şûhubûlaKamûilmûamelbirberkedeğmezKiterkiolmayanbirberkedeğmezVelîyevünebîyeterkbuyurduHelâldırterkonacanterkinurduEğerizzetseveneterkmuhâldirN’olasızmazsabundaondakaldırNiçeperdedururdostugörenlerYeneyekayıkagönülverenlerKayıkmaznesneyehiçgönüleriKabûletmeyelerterksizbulârıHanümanbekleyengörmeyeânıKomâyıncatamamfânîcihânı
ElidoyupkodusahâvetıssıÇünöylebuyururyolunulusuKiyüzbinyöğrüğücömerderuttuBumeydanöndülünolaldıgittiKiyüzbinda’vikılanonaermezOnunîzitozunukimsegörmezSahîbirkişidiruçmâğasığmazKitâcühulleyehûriyeakmazOnudûyanlaranecennetühûrKiterkegîrenenehurnekusurOnunçünkimtecellîbalkıronaKayıkmazzerreceoldeğmeyanaMüşâhedegörenneyekayıksınNevarondaniyiyeneyebaksınN’iderikicihânıdostagîdenIşıktursermayegelbâzarîdenArazsermâyeolmazdostkatındaEdebdirvarlığınşehhazretindeSahâvetîderisenışkalâsınTamamterkolıcakışktakalasınSahâvetıvazınıışkbağışlarBulunurışkiçindeacebişlerAçıkolânanesermâyemimâlDilekîkigönülbirbûnemuhâlGuzafyerdedeğilbûsendediğinBulursunsensenisenistediğinSeninlesendanışgörkandasınsenSenindevletinebehânesinsenSenisendeniyikimbilebîleGeçirdinömrünübûdirikîleNeisedirliğinoldurölümünBugünkügündürüryarınkigününHak’ıduyanlarabûgünyarınyokİşinbugünbitirgözlemeayrukHisâbıherkiminyarınakaldıTutöylekimbalığıtâsasaldıKiminahvâlikimyârınakaldıEliylebâşınaelkoduolduKizirâpâdişâhınbundahâzır
NeişinvardiyeferdâdaâhırGözüngörürikengelHakyolunaKamâgılnefsinikendiliğineNiçünkorsunsenidüşvarsaateKanıaklıngöyersinkıyameteKamûçiğişinihepbundapişirYolûzaktıryükûnübundadevşirKibundabitmeyenişondabitmezSağırmıkulağınniçünişitmezCömertlerduydubundaolzevâliK’olâravâsılolduHakvisâliSehâyasenYunusvardıniseerkAyıtimdîbuyoldan’eyledinterkVücûhunyoğısagönülleregitBoyunvermezdamarlarınıseğitGönülerîniöndenkomaeldenOkurtarırsenîdürlüfiildenÖğüttûtarisenkomaeteğinTaceylebâşınaâyâğıhâkin
Dâstân-ıAkıl
GelimdîaydayımbirkaçnasîhatBuakl-ıcüz’îdensânaiyibahtKalırdaşrabuşardanAkl-ıMa’ışBakarbûyolaAkl-ıCüz’ibakışOnunçündostyüzündengözünırmazBuçuksâatbuonsuzhiçdemurmazÇüdostonunolupdurhernefesteKidostsuzcankuşudurmazkafesteÖğütalırisensenbûhaberdenGerekhâricilersürüleşardanKibinerşehriçindeelbirettiHaricîlersürütüpelbirettiŞehirbizimolupdüşmensınıktıBizetâpuedenyavlakınıktıEğerçiişlenirbûhtanuzaybetSer-encâmoldularbunlarmelâmetKigıybetcânilekadimideğilKigıybetkandasaâdemideğilÇügıybetmertebesiküfregirürNasibineyiseolânıalurKişininhayzıdırağzındangıybetKigıybetsöyleyenbulmayarahmetEğervariseaklıngıybetikoKigıybetkayanınhaznesidoluPadişahhaznesindemennâ’öküşUyhûdanûyanıptutsözümegûşKişik’olkapuyahâcâtavardıNeyîsemaksuduonubaşardıÇübugzugıybetilegîdetâatGerekbûîkidenetmekferâgatGerekfânîcihandadartınasınMuhâlifişlerindenhepyunasınİçerigizlidircümleyavuzhûGidergöstermekimseyeonuyuGereksenzengivüpâsıyuyâsınSanâlâyıkmıdıronukovâsın
SakınkatrankabınakoymabâlıKinâzikyerdedirdostunvisâliDamarlârınacümlesaykalurgılKiherbirînebirkullukbuyurgılNiçehâldenhalegerekdüşesinGeçeçokrüzgârondanaşâsınKaçangenebûlasınyerkazmayıncaYekalpsâfîmiolurkızmayıncaEğergençgerekîserenciletgilÖğüttûtârisengelgencegitgilBerîgelgencisânabuldurâyınSanabuldurmayanıbildireyinBulâyımderisenkayyûmuhayyolHazîneyevarabevvâbtâbulDûrûgevheralâsınhaznelerdenBulunacümlesendekânuma’denKolaytertîbilekimbûlagenciÇünöylevâramazsınkosağıncıSağıncileşekerkimyediyebalBahâsınvermeyinceermedielYükünkimbağladıraygânşekerdenHaberâlâyıdıkolsabulardanŞekerdeğildürürbusözümûcuNeyediğimbilirma’nîbilîciOlurma’nîsözüşekkerdenırakBulayınderisensükkeribırakOşekkersevmekimMısır’dabiterNeyelâyıkiseeronayeterNeyiseverisengözlersinânıSanâgörünmedişekkercihânıDağutaşoldubizeküllişekkerDokuzbinkişionuherdemöğerBuâlemşekkerînebenzemezolSebildircümleyeandaşekerbolGöreyinderisenkabûcihânıTutaöğüdümolkimolacânıSanâkodediğimgıybetdürükînBuîkidüşmenidostsanmasakınBudüşmenlerininsözünüdinle
OnagöreyürüdirliğineyleKamûdoğangününgeceyebenzerNeyebenzedeyinyeneyebenzerGözüyokyeriçerdünyâyıgörmezDoğarayugüneşolânıgörmezAnunçüngözlerihicâbiçindeKalırzulmâtileolhâbiçindeKulağıîşidenşeklînigörmezKigörmekâdıonauyuvermezOnugöstermeyenkinilegıybetOsağınçtansanâheyhâtheyhâtGözüngörmezderisemkakıyâsınOdamardanbenîhoddokuyâsınNicegözağrısıseniniçindeYeriçerotururseninlegündeBakarölügibigözünnuruyokÖzünügörmeyennegöreayrukSanaâkıldemeseniunuttunNedesekînügıybetonututtunNeişinvarseninsendenfarîdaAmeleyleamelseninlegîdeNiçebirgörmemekaçgılgözünüOdiçindekodunsenkend’özünüKişikimolaolkendiyedüşmenKegezdeğilkimonukoyadüşmenGözügörmezkişisevgidenırakKanıdostkandasınsengözünaçbakGöremedengözünn’anlâyagönülKabûletmezsegözneyleyegönülKamusevgidedinevvelgözalırPesondansevgiyigönüldekalırGözügörmezkişininsevgisiyokGözüolandurursevgiiletokKoyankıymetgözolurherneseyeKikıymetsizkimolabahasayaGözüyokkişineyekıymetedeSoğulmuşkuyudankimsûiledeGönülkaabilgözefâyızdemutlakErerpiş-keşcanaöyleolıcak
GözüyokkîşininsevmeknesîdirGönülkulolsagözünfitnesîdirSûretgözüdeğilbûgözdediğimBilirimbennedenneistedîğimGözoldurkimmüdâmolcânıgöreFarîdadırkulasultânıgöreBubaşgözüdeğilolcangözüdürKimincânıvariseonugörür
(B.500)Olarkimolalarcanyumuşunda
KaçanhergizolâdünyâişindeUludirlikgerekolemr-icânaNedünyââhıretonuduyânaCanıyokkişininuykusukanmazKicanlıparmağınuykuyabanmazÖmürgeçtidahıuyanmağınyokKinügıybetsûyunakanmağınyokÜçyüzaltmışdamarınuykuladıGidipkervanyükünyâbandakaldıDahıyuyulmadıolkindamârıYolundaaybınınharcolduvarıDîlersengıybetibenbildireyinŞakaavetperdesinikaldırayınDemekgördüğünügıybetbumutlakKiperdelileresâbitdeğilHakDesegörmesebühtân-ıazimdirBuyuranböyleKur’ân-ıKadimdirFarîdaherkişiyekendüsözüBakarkendüyolunakendügözüKaçankimgözgönüldendoğrubâkaİşitmezkulağınahakkıçâkaÇühaktangayrısözüyokturayrukHakıduyankişilerhakiletokKogılayruksözüsensenigözleSeninsüçunilesenseniyüzleKimesnesûçılakimsekınanmazKişîayruksuçunusûçsanmazSanâbîgânesûçundanhatâyokMeyilyokkimseyeâtâanâyok
AyrığısöyleyenkendinunuturKizirasuçludurâsîkulûdurSözeyolyokdururkimsöyleneboşMeğersözhakolâhemhakolâgûşNicesöylerisensenhakkısöyleİcâzetyokdururayruksımeyleNicesözünvarisesânasöyleSanâsınhaklısınnenglegamınlaNehâcettirsanâkimsehaberiFarîdacümleyekendibazârıÖzünügözleyenkimseyebakmazDahın’işderisenolyânaakmazKoayruklarsözünüsensenigütKınâmakimseyisenîşitöğütSanakimsesuçubirzerreermezSanaayrukyediğiçeşnivermezSenayrukyediğiyledoymayâsınOnunlacisınüömrüyuymayâsınNiçeâvâreliklesânaböyleBirikigünn’olâolsanseninleDahıbîrgünsanasâtaşmadınsenDahıbirgündağındanaşmadınsenN’olâbirgüneğerküfrünyenesinSenişerheyleyipsenîbilesinİğenâvâresindölenmeğinyokKikendükendünihiçanmağınyokEğergörseyidinkendüzevâlinKimesneanmağakalmazdıhâlinEğergörsenyarâğınkılayıdınHisâbınıseninsenâlayıdınSaâdetolsaHakversebasîretGüreydinnekılursânabugıybetNiçeyılbirkişîgıybeteuymuşSer-encamâkıbetkendüyüduymuşPeşîmânolduvudil–tengügam-kînNeleretmişonabûgıybetûkînDeyüpahvâliniderdinyenîlerAkılşahenşehindençâredilerKamûvasfıvuarz-ihâlioldu
AkılnededisegözyumdukaldıİşîdoğruluğabuyurduakılYürüimdibunâta’cilyarikılKığırdıdoğrulukyârenleriniÖzüylesapmasızvaranlarınıGörimdidoğrulukbirnelereylerYıkargıybetevinkarâyereylerDoğurlukcümlesindenyükseküzerDoğurlukbesleyenlerarştagezerMahalmiarşyâferşdoğrulâraVerirkendûliğinişehbulâraAşıkdırdoğruluğadoğrucanlarDoğurluğubulurdostusevenlerSadıkdurdoğruluktaiyükîşiDoğurlukeyûideryâvuzişiÖğüdücümledoğruluktanolurDoğurlukdirliğiebedikalurFidîcânımsanâeydoğruvâranMüşâhedebuluronubaşaranEzelebedneolâdoğrularaZahirbâtınhicâbolmazbulâraİkiâlembiroddurbirnazardaKibirdirdoğruyaimrûzuferdâKidoğruhâlinîyarınakoymazBugünyarındemekolhâleuymazNeyîsezâhirinbâtınınoldurNeyîseendişenolyanayoldurKamuyadoğrudersindoğruyısanBulunmazdoğrulukseneğriyîsenYolâgitmeseneğrieyyegâneSenindirliğinesensinbehâneKamûlargözgibîdirsenbakıcıSeningözündürürseniçakıcıNeyekimbâkarisenyolyüzündürKimenesanurisenkend’özündürEğerbinyolkaçâsınsendenûtmezAmelindirbilekancasınagitmezDoğurlukhil’atinolvaktgiyesinHasuâmharcıyadoğrudiyesin
DoğurlukgösteregözbâkışınaKisendencümleyâvuziştaşınaÇerâğıyakıcakkaranukaçarÖzügöynerbizenurbâbınâçarSözetârihyediyüzyediyîdiYunuscanıbuyoldafidiyîdiÇırakyandıdelildoğrubulunduEvaydınolduveağrıyolunduÇırakdedüğümîmannûr-ımutlakİmanlıyadidârıngösterirHakOlağrıdediğimŞeytan’dırazarKidem-be-demiçindefitnedüzerMakaamınıyıkarsantâatîleMurâdınaeresindevletîleİygaafilbilmedinömrüngeçesinEzelelikamuaybınaçasın
(B.562)Azın-azınbuömrüngeçesîdir
Sorarsınsenbuâyınnîcesîdir
(Temmet’ir–Risâlet’in–
Nushıyyebiavn’illâh’il–
Melik’is–SamadiyyaHâmiden
veMusalliyan
li’llâh)
ŞİİRLER
I
Ölüm–Ölümsüzlük
“Ölümdoğumiçin;yapınyıkımiçin.”
(Hâdis;Künüz’ül-Hakaaık;II,s.146;
Nehc’ül-Belâga;Beyrût,c.III.Bölüm.IV,s.19)
Doğanölecek;yaşayış,ölümünbaşlangıcı.Solukalışımızbiziyaşatmakta;amahersolukalıpverdikçeömrümüz tükeniyor; yaşayışın başlayışı, ölümün habercisi. Ülkeler alan padişahları pençesindekıvrandıran, eriten, ejderhaları sızlandıran, meclisleri karanlığa gömen, dağıtan, seveni sevdiğinden,öveniövdüğündenayıran,gülyüzlerisolduran,gülderenellerikurutan,canyakangözleriakıtan,şakıyan,çileyendillerisusturan,canlaryakan,analarıağlatan,yavrularıküstüren,iyiyi,kötüyüsavuran,günüdüneden,varıyokedenölüm..
Enbüyükgerçek, eneli, kolubükülmezer, engöğüsgerilmezgüç.Mezarlık, ibretyeri, “Karavaşlarışeker–leb” dilberler yatıyor orda. “Mezarının başında yay kırılan” bahadırlar yatıyor. Son konak yeriorası.
Sev,sevil,yaşamakiçinöldüristersen,sonunölüm.
Ölümdensözetmeyendüşünürmüvar?Ölümüdüşünmeyendüşünürmüolur?
Ama gelin görün; açın divan sahifelerini, âşık şiirlerini kavrayan, ak üstüne kara yazılmış cönkleri,Yunuskadarölümücanlandıranvarmı?Nedenbu?Ölümnedendüşünülürki?Ölenenedenacınırki?
Yiğitikenölenlere,gökekinibiçmişgibi.
Şüphemiedersinizkibuyaşayışabağlılıktandeğil?Dünya,Yunus’ça“Allayeşildonanmışbirgelin”.
İnsanyenigelinebakıbanıdoyamaz.
Yaşayışabağlılıktırölümdüşüncesini,ölümkorkusunuyaratan.Bukorkuduryaşayıştainsanı,ölümdensonra yaşatmayı sağlayacak iyiliğe yönelten. Bu korkudur hırsı yenen, zevki gelmeyen. Bu korkudurherkesibirgösteren.“Herkesmezardabirdir”dedirten.
Türkdilinde,inanın,yokbukorkuyuYunusgibidilegetirenözünüsözeden,sözünüşiiryapan.
Bir izdir izledik biz; bu değil bizimhaddimiz. Söz ıssına ver sözü; sen sus ki o söylesin; okuyanlardinlesin.
Günlergeçe,yılçevrile,üstümesinlemdevrile;Tençürüyüptoprakola,tozamheydostdeyideyi.
I
TeferrüceyleyivardımsabahınsinlerigördümKarışmışkaratoprağaşunaziktenlerigördümÇürümüştoprakiçretensiniçindeyatarpinhanBoşanmışdamarakmışkanbatmışkefenlerigördümYıkılmışsinleridolmuşhepevleriharâbolmuşKamuendişedenkalmışnedüşvarhallerigördümYaylalaryaylamazolmuşkışlalarkışlamazolmuşBartutmuşsöylemezolmuşağızdadillerigördümKimisizevk-uişrettekimisâz-ubeşâretteKimibelâvümihnettedünolmuşgünlerigördümSoğumuşşolkaragözlerbelirsizolmuşayyüzlerKaratoprağınaltındagüldererellerigördümKimisiboynunueğmişteninitoprağasalmışAnasınaküsüpgitmişboynunburanlarıgördümKimizârıkılıpağlarzebânilercanındağlarTutuşmuşsinleriodaçıkantütünlerigördümYunusbunukandagördügelipbizehaberverdiAklımvardıbilimşaştınetekimbunlarıgördüm
II
10.Sabahınsinleyevardımgördümcümleölmüşyatar
HerbiribiçâreolmuşömrünyayıvarmışyatarVardımbunlarınkatınabaktımecelheybetineNiceyiğitmuradınaermeyibenölmüşyatarYemişkurtkuşbunukelernicelerinbağrındelerŞolufacıknâ-restelergülgibicesolmuşyatarTuzağadüşmüştenleriHakk’aulaşmışcanlarıGörmezmisinsenbunlarınövbetbizegelmişyatarEsilmişincidişleridökülmüşsarısaçlarıKamubitmişteşvişleriemr-ünemdeermişyatarGitmişgözününkarasıhiçişiyokturdurasıKefenbezininpâresisönüğesarılmışyatarYunusgerçekâşıkisenmülkesûretbezemegilMülkesûretbezeyenlerkaratoprakolmuşyatar
III
YeryüzündegezeridimuğardımmilketleryatarKimiulukimikiçikeykuşağıberkleryatarKimiyiğitkimikocakimivezirkimihocaGündüzleriolmuşgeceancılayınçoklaryatarDoğruvarırdıyollarıkalemtutardıelleriBülbülebenzerdilleridanışmanyiğitleryatar
20.Ulukişiağlamışlarserveryiğitlerdüşmüşler
BaşucundayaysımışlarkurulubanoklaryatarAtlarıizitozuluönleritabıl–bazılıİlegünehükmüyazlımuhteşembeyleryatarGecegündüzoğlancıklarsöylerikenbülbülgibiAyrılmışlaranalarısinlerinibekleryatarElleridirkınalıhepkaravaşlarışeker–lebKargıgibiuzunboylugülyüzlühatunlaryatarElbağlamıştırkamusuHakÇalap’tandırumusuNökerlikızdırkimisialınmadançoklaryatarYunusbilmezkendihâlinÇalap’tırsöyletirdilinBirnicesiyenigelinakdeğirmiyüzleryatar
IV
SanaibretgerekisegelgöresinbusinleriGertaşiseneriyesinbakıpgörücekbunlarıŞunlarkiçokturmallarıgörniceolduhâlleriSonucubirgömlekgiymişonundayokturyenleriHanimülkebenimdiyenköşküsaraybeğenmeyenŞimdibirevdeyatarlartaşlarolmuşüstünleriBunlarevegirmeyenlerzühdütâatkılmayanlarBubeyliğibulmayanlarzirâgeçtidevranları
30.Haniolşirinsözlülerhaniolgüneşyüzlüler
ŞöylegayibolmuşbunlarhiçbelirmeznişanlarıBunlarbirvaktbeyleridikapıcılarkorlaridiGelşimdigörbilmeyesinbeyhangidiryakullarıNekapıvardırgiresineyemekvardıryiyesiNeışıkvardırgöresidünolmuşturgündüzleriBirgünsenindahıYunusbenimdediklerinkalaSenidahıböyleedenetekimettibunları
V
Ömrümbenisenaldadınahn’ideyimömrümseniBenideprenemezkodunahn’ideyimömrümseniBenimvarımhepsenidincanımiçindecanidinHemsenbanasultanidinahn’ideyimömrümseniGönlümsanaağlaridimgüldeyibenyıylaridimGaripseyipağlaridimahn’ideyimömrümseniGiderimişbundagelendünyaişicümleyalanAğlarömrünyavıkılanahn’ideyimömrümseniHayrımşerrimyazılısarömrümipiüzülüserGidipsûretbozulusarahn’ideyimömrümseniBârıkoyubankaçmasangöçküncügibigöçmesenÖlümşarabıniçmesenahn’ideyimömrümseni
40.Birgünolasensizkalamkurdakuşaöğünolam
Çürüyübentoprakolamahn’ideyimömrümseniMiskinYunusbilmezmisinyoksanazarkılmazmısınÖlenlerianmazmısınahn’ideyimömrümseni
VI
Yokyeregeçirdimgünüahn’ideyimömrümseniSeninleolmadımganiahn’ideyimömrümseniGüldimügeçtimbilmedimağlayıpgusseyemedimSendenayrılamdemedimahn’ideyimömrümseniHayrımşerrimyazılışarömrümipiüzülüşerSûretbendenbozulusarahn’ideyimömrümseniGidipgerigelmeyesingelipbenibulmayasınBubenliğesermayesinahn’ideyimömrümseniHanisanagüvendiğimgüvenibenyuvandığımKaldıküllîkazandığımahn’ideyimömrümseniMiskinYunusgidisersinacebseferedisersinHasretilekalısarsınahn’ideyimömrümseni
VII
GeldigeçtiömrümbenimşolyelesipgeçmişgibiHelebanaşöyle(gelir)şolgözaçıpyitmişgibiİşbusözeHaktanıktırbucangövdeyekonugturBirgünçıkagidekafestenkuş(kaçıp)uçmuşgibi
50.Miskinâdemoğlanınıbenzetmişlerekinciye
KimibiterkimiyiteryeretohumsaçmışgibiBudünyadabirnesneyeyanariçimgöynürözümYiğitikenölenleregökekinibiçmişgibiBirhastayavardınisebiriçimsuverdiniseYarınandasanageleHakşarabıniçmişgibiBirmiskinigördünisebireskiceverdiniseYarınandakarşıgelehulledonunbiçmişgibiYunusEmrebudünyadaikikişikalırderlerMeğerHızırİlyasolaÂb-ıhayatiçmişgibi
VIII
HiçbilmezemkezekkiminaramızdagezerölümHalkıbostanedinmiştirdilediğinüzerölümBirniceninbelinbükerbirniceninmülkünyıkarBirniceninyaşındökervargücünüezerölümBirininalırkardeşinrevandökergözüyaşınHiçonarmazbağrıbaşınhabersizingelirölümYiğidikocaoluncakomazkendinibilinceBirinikoyupgelincegözlerinisüzerölümHanionunsevdikyârikıltâatınarıyürüMiskinYunusneyedururejderhalaryutarölüm
IX
60.Eyyârenlereykardeşlerkorkarımbenölemdeyi
ÖldüğümekayırmazamettiğimibulamdeyiBirgüngörünürgözümeaybımvuralaryüzümeEndişedendel’olmuşumnidembennekılamdeyiEğergerçekkulimişsemonakullukkılaidimAğlayaydımbudünyadayarınondagülemdeyiHemingeldimbudünyâyanefsimekullukeyleyiİyiamelişlemedimazaptankurtulamdeyiEybiçâremiskinYunusgünahımçokn’eyleyeyimSığındımolAllâh’ımadedihemafvedemdeyi
X
Eyyarenlereykardeşlerecelereölembirgünİşlerimepişmânolupkend’özümegelembirgünYanlarımakonaelimsözsöylemezoladilimKarşımageleamelimn’ittimisegörembirgünOğlangiderdanışmanasalâdırdostadüşmanaŞoldörttekbirnamazile(ömrüm)tamamkılambirgünBeşkarışbezdürürdonumyılançıyanyiyetenimYılgeceubrulasinimunutulupkalambirgünBaşımadikelerheceneertebilemnegeceÂlemlerümidihocasanafermanolambirgün
70.YunusEmresenbusözüdahıtamametmemişsin
Tekyürüyeyimneyleyimüstadımagelembirgün
XI
ZinharvermegilgönüldünyapayınabirgünDünyâyagönülverendüşetayınabirgünKuşlarınyuvasınıkimsedoğanedinmezOleldekaçanduragideyayınabirgünGörahîniceleritopraklarkoçmuşyatarBizideonlargibialakoynunabirgünŞolkuşunkimyuvasıdoğankatındaolurOlondankaçınsa(da)gideyeyinebirgünMiskinbîçâreYunusgördümbildimdemegilTuterenlereteğindüşgilsuyunabirgün
XII
SenbucihanmülkünükaftankafatuttuntutYebuâlemmalınıoynayıbanuttuntutSüleyman’ıntahtınaşâdolupoturdunbilDiveperîyedüpdüzhükümleriettintutFir’avn’ınhazinesinNûşin-revangenciyleKarunmalınakatıpsenmalınakattıntutBudünyabirlokmadırağzındaçiğnenmişbilÇiğnenmişeneyutmakhasenonuyuttuntut
80.Ömrünseninokgibiyayiçindedopdolu
DolmuşokanedurmakhasenonuattıntutHerbirnefeskimgelirkesedenömreksilirÇünkeseortalandısenonutükettintutÇündenizegarkoldunboğazınageldisuDeligibidalpınmaeybiçârebattıntutYüzyıllarhoşlugılaömrünolursaYunusSonucubirnefestirgeçondandaüttüntut
XIII
NicelerbudünyâdagünâhınıyuyamazÖmrügeçeryokyereeydırîgaduyamazBirnicekişileringafletgözünbağlamışHakyolunaderisenbiryufkayakıyamazBudünyâbirgelindiryeşilkızıldonanmışKişiyenigelinebakıbanıdoyamazEynicearslanlarıalıraktarırölümAzrailpençesinebiryoksulcaduyamazVarimdimiskinYunusuryânolupgiryolaYüzçukallıgelirseyalıncağısoyamaz
XIV
BudünyayagelenkişiâhıryinegitmekgerekMüsâfirdirvatanınabirgünseferetmekgerek
90.Va’dekıldıoldestilebizbucihanagelmeden
Pesnekadareğlenirizolva’demizyetsegerekBizdevarırızolilekaçankimvâ’demizgeleKişivaracağıyeregönlünüberkitsegerekCanneyeulaşıriseakıldaonaharcolurGönülneyiseverisedilonuşerhetsegerekAcepmidirâşıkkişima’şûkunüzikrederseAşkbaşındanaşacağızgönlünüzâretsegerekYunusimdiseverisenondanhabervergilbizeÂşıkınoldurnişanıma’şûkunayıtsagerek
XV
Yavlakacâyipgeldibanadünya’çindeişbuhâlGecekonukolankişigenesabahgöçerfilhâlEğergerçekkonukisenaçgözünuyanıkisenSenbusözetanıkisengerikalırmülkilemalMalınıberiki(si)yersenondahesabınıverSenindür(ür)biradımyergörnice(si)urulurkalKendingörürkenyeyediryokturdiyeetmeözürBudünyâdahâsılnedirhayilepazarıveralBendiyeyimsözünhakkınişitunutmakeysakınUşkıyâmetgeldiyakıngönlündengeçmesinhayâl
100.Andanİsrâfilsururaölenleryerindendura
Geçsedevrân-ırüzigârböyleyazmışcellecelâlSultanukullarbirolaandakatıhallerolaDahıayrıksısırolakorkuluişandamuhâlBundakorkmazisenYunusandakorkuturlarseniEğerdirliğinhakisesırâtıgeçesinsehel
XVI
GerekmezdünyayıbizeçünkübâkibünyaddeğilBirkulbindeyaşariseölüncebirsaatdeğilBudünyakahırevidirniceömürlereritirUçmaktahuysatınkişiyalanyanlışgıybetdeğilŞolseninmü’minkullarındünyazındanıonlarınBudünyadamü’minolanhurremolubanşaddeğilBundazâlîmlikeyleyennefsinihırslatoylayanYüzlerikarakopısarözcanlarırahatdeğilKimdürürkimerenonadüngüntâatkılanonaVeriliruçmakonlarazirabiliştiryaddeğilYunusmiskinmestânesinsensenigörkobunlarıDünyadariyâladirlikkişiyeiyiaddeğil
XVII
EyaşkeriaçgözünüyeryüzüneeylenazarGörbulâtifçiçekleribezenibengeldigeçer
110.Bunlarböyleözenibendosttanyanauzanıban
Birsorahîsenbunlaranereyedirazm-iseferHerbirçiçekbinnâzileöğerHakk’ıniyâzileBukuşlarhoşâvâzileolpâdişâhızikrederÖğeronunkaadirliğinherbirişehâzırlığınEvetömrükaasırlığınanıcağızbenzisolarRengidönergündengünetoprağadökülürgeneİbretdürüranlayanabuibretiârifduyarNegelmeğingelmekdürürnegülmeğingülmekdürürSonmenzilinölmekdürürduymadınsaaşktaneserHerbirsözüduyayıdınyebugamıyiyeyidinYürürkenuyuyayıdıngideydisendenkâr-übarBildikgelengeçerimişbildikkonangöçerimişAşkşarabıniçerimiş,buma’nidenherkimduyarYunusbusözlerikogılkend’özündenelingugılSendennegelebirdeğilçûnHak’tangelirhayrüşer
XVIII
SeniHak’tanyığanıherneyisevergiderNebeslersinbutenisindekurdkuşyergiderÖlenebakgözünaçdökülürsakalusaçIlançıyangeliraçyeyipiçipsîrgider
120.Bizebizdenululariğeniyihulular
ŞoliyiamellilerhaberşöyledergiderKesgilharamdanelinçekgilgıybettendilinAzrâilel’ermedenbudükkânıdirgiderEcelererkururbaşteztükeniruzunyaşDüpdüzolurdağutaşgökdürülüryergiderÇüncanağdıHaret’eyaraketâhıreteTanladurantâateTangr’evineergiderMiskinYunusölüceksininurladolucakİmanyoldaşolıcakâhıreteşîrgider
XIX
GideridimbenyolsırayavlakuzamışbirağaçBöylelâtifböyleşiringönlümaydurbirkaçsıfaçBöyl’uzamaknema’nidirçünkübudünyâfânidirBufuzulluknişânıdırgelberimiskinliğegeçBöylelâtifbezenibenböyleşirindüzenibenGönülHakk’aözenibendileknedirneyemuhtaçAğaçkarırdevrandönerkuşbudağabirkezkonarDahısanakuşkonmamışnegüvercinnehodduraçBirgünsanazevâlereyücekaddinineyereBudaklarınodagirekaynayakazankızasaç
130.Yunusimdisenbirniceeksikliğinyüzbinanca
Kur’ağacayolsoruncateferrüclenyolunageç
XX
BudünyânınmeselibiruluşarabenzerVelîbizimömrümüzbirtezpazarabenzerHerkimbuşarageldibirlahzakararkıldıGeridönüpgitmesigelmezseferebenzerBuşarınevveltadışehdüşekkerdenşirinÂhıracısınıgörşolzehr-imârabenzerEvvelgönülalmağıhuplaranispetederÂhıryüzdöndürmeğiacuzmekkârebenzerBuşarınhayalleritürlütürlühalleriAldamışgafillericâzûayyârabenzerBuşardahayallerinhaddivüşumârıyokBuhayâlealdananotlardavarabenzerBuşarınsultanıvarcümleyeihsânıvarSultanilebilişenyokikenvarabenzerKendimıkdârınbilenbildikendihâliniVelidahıaşkileevvelbahârabenzerBiçâreYunus’ugörderdilehayranolmuşOnunherbirnefesişehdüşekerebenzer
XXI
140.Bilenleresormakgerekbutendekicanneyimiş
CanhodHakk’ınkudretidirdamardakikanneyimişFikiryumuşoğlanıdırendişekaygukânıdırBuâhuvahaşkdonudurtaht’oturanhanneyimişŞüküronunbirliğineyokikenuşvareylediÇünküasıldanbizyoğuzmülkühanümanneyimişÇalapviribidibizivardünyâyıgöründiyeBudünyahodbakıydeğilmülkeSüleymanneyimişSorunTaptukluYunus’abudünyâdanneanladıBudünyânınkararıyoksenneyimişbenneyimiş
XXII
Gelinsoralımcanlarasûretindenn’oldugiderDüngünseninimderikensebepneyibuldugiderAcebdeğilgiderisesûretiterkederiseYanlışyalangıybetdeğildosttanhabergeldigiderHanionunmülkümalıterkeylemişcümlesiniOlpâdişahdergâhınahemenamelaldıgiderÖylekidostolmuşidiolişlerdüzülmüşidiBellibilincansûretinsakalınagüldügiderEyleridisatı-pazarbirpuliçingenebozarOlmuşbudünyadanbîzaryensizgömlekgiydigider
150.Binideğerbinigiderbuyrukböylegeldimeğer
KimoladünyâyadoyarpeymânesidoldugiderErtegecesöyleşirlerHakk’ıbulalımdeyibenYunusaydırmiskinolanHakk’ıbundabuldugider
XXIII
Ma’nîeribuyoldamelûlolasıdeğilMa’nîduyangönüllerhergizölesideğilTenfânidircanölmezgidenlergenegelmezÖlürisetenölürcanlarölesideğilGevhersevengönülleryüzbinyolederiseHak’tannasibolmasanasîbolasıdeğilSakıngılyâringönlünsırçadırsımayasınSırçasındıktangeribütünolasıdeğilÇeşmelerdenbardağındoldurmadankorisenBinyılandadurursakendidolasıdeğilŞolHızırileİlyasAb-ıhayâtiçtilerBubirkaçgüniçindebunlarölesideğilYarattıHakdünyâyıPeygamberdostluğunaDünyâyagelengiderbâkıykalasıdeğilYunusgözüngörürkenyarağıneylebugünGelmediandavarangerigelesideğil
XXIV
160.Kogılölümendişesinâşıklarölmezbâkıydir
Ölümâşıkınnesidirçünkünûr-ıilâhidirÖlümdennekorkarsançünkiHakk’ayararsınBelkiebedivararsınölmekfâsitlerişidirNazarkılbugevherebugizligencenûraNurkaçanyayıvarakendinazargâhıdırKaalûbelâdenmedenkendimdebileidikKeyanlagılneydiğinbilişinkandağıdır[1]
EzelîbilişidikbirliğebitmişidikMevcûdatdüştüırakvücudcanyatağıdırBuezelipirliğiyecihandadirliğiYa(bu)gönülbirliğicankudretbudağıdırYadlıkyokturbilenedirliktutageleneBileliksöyleyenevuslatyolukavidirHükmürevanmülküneolişinkendibileÇünişgeldihâsılabumülkvarlıkevidir
XXV
EypâdişaheypâdişahherdemiçindüzedururDünyâonunbustanâdırsevdiğiniüzedururYavuzlukeylemesakınecelsanasendenyakınNicelerinaslınkökünyurdeyleyipbozadurur
170.Senandavarırsınandaçokyarakeylegilbunda
CanlarbâkıydeğiltendedebirkaçgüngezedururSorucugeliryeryırtıpsorarTangrı’nkimdirdiyeİşbucanımonuduyupsünüklerimsızadururEyTanğrı’yıbirbilenlercanHakk’akurbankılanlarÖlüdeğildirbucanlaraşkgölündeyüzedururBengördümerenleruçtuaşkkadehindoluiçtiHakkatındanazıgeçtişöyleyüzüyeredururErenlerinkuluisenölümünanadurYunusNic’erenlergeldigeçtinövbetşimdibizedürür
XXVI
OldostiçinağlarisemgözümyaşınıkimsileYebuncaâhuzârilebugözyaşıbecidgeleEyyârenlereykardaşlarkimediyemahvâlimiYeşubenimbuderdimindermânınıkimnebileÂlemdermanolurisesensizdermanolmayısarSensizdermanniceolaçüngönüldedostsevileÖlüpsinegirerisemetimtenimçürümeyeAyrılmayamsevdiğimdençüngiderimsevgiileAhd-ısâbıkdenilmedenhenüzElestbuyrulmadanOlbenidimbenolidipesbunicesikesile
180.Yârenlerimaydırbanasenineiçingörmedik
FirkatedüştüsûretimbirmenzildenbirmenzileOldostilebenimişimölüpdahıbitmeyiserBenniceolakimbileçüngönüldedostsevile[2]
YarınmahşerkopucağızkamukulnefsimdeyiserBenYunus’uhiçanmayamTapduğ’ugetiremdile
XXVII
OlcankaçanölüsersenonacanolasınÖlmüşgönüldirileandakisenolasınÖlmeğidirlikolaölümsüzdirlikbulaÖlmüşgönüldirileşundakisenolasınSenolduğungönüllerherdemcanınyenilerGüçolmazoldîvandahâkimisenolasınCanbedendenuçucakmenzilinegöçücekOlcihanageçicekgözeayanolasınTozunuyelalmayabirzerreayılmayaÂşıkcanıölmeyema’şûkusenolasınYunussenâşıkisenaşkamuvâfıkisenKorkmagerâşıkisenneolursanolasın
XXVIII
DosttanhabergeldibanadurayımandavarayımKurbanlığabucanımıvereyimandanvarayım
190.Şolbirikiarşınbezinneyenivarneyakası
KaftanedeyimeğnimesarayımandanvarayımCanalıcıhodgeliseremânetiverdeyiserBenemânetiıssınavereyimandanvarayımGitticanımkaldımöylenâcârolupgirdimyolaDostlarşâdolduğunbilegöreyimandanvarayımMünkerüNekirgeliseryergöküniledolısarBenbunlaracevâbınıvereyimandanvarayımYazdığımçokgünahöküşyürüridimdünyadahoşEttikleriminhesabınsorayımandanvarayımBeslediğimnâzikteniterketmeyimderdimonuKaratoprağabenonukarayımandanvarayımBenbuömürharmanınıderdimgetirdimuşyineYunusaydırbudükkânıdereyimandanvarayım
XXIX
Düşt’önümehubbül-vatangidemheydostdeyideyiAndavarankalırhemenkalamheydostdeyideyiGeleşolAzrâiltutaassıkılmazanaataBinemşolağaçtanatagidemheydostdeyideyiHalvetlerdemeşgulolamdâimaçılamgülolamDostbağındabülbülolamötemheydostdeyideyi
200.Selbirbeşonarşınbezikefenedelereğnime
DökemşoldünyadonlarıngiyemheydostdeyideyiMecnunolubanyürüyemyücedağlarıbürüyemMumolubanıeriyemyanamheydostdeyideyiGünlergeçeyılçevrileüstümesinlemdevrileTençürüyetoprakolatozamheydostdeyideyiYunusEmrevaryolunamünkirlergirmezyoluna[3]
Bahrıolupdostgölünedalamheydostdeyideyi
II
İbâdeteAşırıDüşkünlük
(Zâhitlik)
HikmetinbaşıAllahkorkusu(Hadis).
Sensinkerîm,sensinrahîm,Allahsanasundumelim;Sendenartıkyokturemim,Allahsanasundumelim.
Kendinikulluğaveriş, ölümkorkusunun sonucu.Halkıkucaklamak,ölümsüzlüğeyönelişinbaşlangıcı,Sultanlığı kullukta bulan, sultana da baş eğmez. Bilir ki dünya saltanatı, sonu olmadığı için bir puladeğmez.Riyasızzâhitsekötülüktençekindikçeçekinir.Buçekinişona,halkakarşıbirsevgi,birbağlılıkverir.Zâhitlik birmerhaledir ki, oradangeçeni, halktanHakk’a ulaştırır.Yolda ayağı kayıp düşmeden,umudadüşüpeğleşmedengiden,sevgiylebağdaşır,varıpsevgiliylekucaklaşır.Amazâhit,ibadetinigörür,onagüvenir,başkalarınıyererse,bumerhaleyiaşanYunus,onaseslenir:
Rükû’,sücûdakalma,amelinedayanma:İlmüamelgarkolurnâzuniyâziçinde.
Zâhitlik, korkuyla umut arasında bir duraktır. Zâhit korkar, yerinir; umar, sevinir. Ama o durağıneğlenecekbiryerolmadığınıanlayanilerigörüş,çaresiz,buduraktanadımatar,yoladüşer.
Havfurecâgelmezandavarlık,yoklukbırakana
hükmünevarır.Buyürüyüşteherankendinitartmaktadır;herankendihisâbınıgörmektedir;heransıratüstündedir, yol almaktadır; yalım yalım yanan nefis isteğinden, “Geç ey mü’min nûrun alevimisöndürüyor”feryadınıduymaktadır;Mevlânâ’nındediğigibi,gemidedir,yolalmaktadırdakıyıyıgeriyegidiyorsanmaktadır.
XXX
SensinkerîmsensinrahîmAllahsanasundumelimSendenartıkyokturemimAllahsanasundumelimEcelgeldiva’deerdibuömrümkadehidolduKimdirkiiçmedenkaldıAllahsanasundumelimGözlerimgöğesüzüldücanımgöğüstenüzüldüDilimtetiğibozulduAllahsanasundumelimUçbiçildikefendonumhazreteyönelttimyönümAcebniceolahâlimAllahsanasundumelimUrdularsuyumılındıkavimkardaşcümlegeldiEsenkalsınkavimkardaşAllahsanasundumelimGeldisalacamsarılırdörtyanaselâverilirİlnamazımaderilirAllahsanasundumelim
210.Salacamıgötürdülermakberimeyetirdiler
HalkaolupoturdularAllahsanasundumelimÇüncenazedenşeştilerüstümetoprakaştılarHepkoyubanıkaçtılarAllahsanasundumelimYeditemusekizuçmakherbirininvardıryoluHerbiryoldayüzbinçârsuAllahsanasundumelimGeldiMünkerileNekirherbirisisordubirdilİlâhisencevapvergilAllahsanasundumelimGörünacibolduzamangönüldeneylenizfiganÖlürçünanadandoğanAllahsanasundumelimYunustapuzatbusözüAllah’ınatutgılyüzüDidardanayırmabiziAllahsanasundumelim
XXXI
İsrâfilsûruurulayergökyüzüdeğşirileHarâbolayaşukurucerh-ifelekdeyorulaKimsenekalmayabundafenâolahepsisindeMîkâil’indükkânındaşolhakterazikurulaAyanolaçüncümleişkurtulmayayadubilişGelefülânibnifülânhepadıileçağrılaCümlehalâyıkhepbiteyeryüzünüdüpdüztutaHükmeyleyeCebbâr-ivaktmahşerdapahepsürüle
220.Kopakıyâmetinhevliikincinefhanınkavli
ÜçüncünefhaiçindeyerlerinyüzüyarılaÇünkügelesıddıykzaifâşık(lara)yokturhayıfYarınkimahşergünündeYevmeyeşfaukurulaaYunusvaryarağıneylenyolkorkuludurkeyeğlenÖnündekatrandenizikıldansıratdagerile
XXXII
BirimâretgösterbanakimsonuvirânolmayaKazanşolmalıkimsendendökülüpgerikalmayaDökülüpkalısarmalınayrıklaralahelâlinSendengerikalanmalınsanaassısıolmayaOlmalıkiHalîli’dirhayırlarayelterseniOlmalkiolKaarûn’undurıssıhiçrahatolmayaİsrâfilsûrunuuradağlartepelersürüleBirkarıncacevâbınıbinSüleymanveremeyeBudünyahepıssızkalaaltınımalıdöküleSebilolubanıyataherkizassıbulunmayaHeyYunusEmreölüncevaryürüdoğruyoluncaDünyâsınıterkedenleryarınhasretteolmaya
XXXIII
ÇalapveribiyesanabirgünecelserhenginiGelegörüncegözüneazdırabenzinrengini
230.Aydasanaemânetiıssıdilertapşırayım
AlasendenemânetiedeseninlecenginiEmânetisendenalagövdenikuruboşsalaVebâllerboynundakalanefsinurakülüngünüMalınuvarıneypaşahısmınkavminüleşeİledelersenihaşagöresinsinintenginiSenisinindekoyalarmenzilmübârekdiyelerÜstüneteztezyumalardünyanınhâk-üsenginiKaranıyerdeolasınamelinilekalasınÇokâhedipsöyleyesinpeşîmanlığınnenginiYunusimditövbeyegelcansendeykeneyleamelAşkilegelkuşanagörbudervişlikpalhengini
XXXIV
EvvelbizevâcibbuduriyihulkuamelgerekİslâmadıkonucağızyoldaşımızîmangerekİsrâfilsürunuruncacümlemahlukuyanıncaSoruhesapsoruluncaArapdililisangerekGökperdelerinaçalariyiyavuzdanseçelerOldemnereyekaçalarbaşkurtarasıyergerekTerezikurupotralarsermâyemizgetirelerOlsiyâsetmeydanındabutertipleribilgerek
240.Çağrışalarataanakardaşkardaştanısana
YalvaralarolSübhân’aniyazkılasıergerekDügelindenbuaşkyakınYunushatâkılmasakınAşktannasipsunuluncacevapveresihâlgerek
XXXV
DünyayagelenkişileryolabilegelmekgerekÖlümünüanıbanıdünügünağlamakgerekBudünyakahırevidirhembâkıydeğilfânidirAldanıbankalmabunateztövbeyegelmekgerekNedür(ür)dünyaçokluğueşkeredür(ür)yokluğuVarlıksarayınhakıykatâhiretibilmekgerekGelimdidurbufânidenmahrumkalamdanbâkıydenTâatkılıpbudünyadankulnasîb(in)almakgerekKorkarisen(sen)tamudan(gel)alçakolgılkamudanOlgünüincesırattankamular(la)geçmekgerekGeçipgitmekdilerisen(ye)düşmeyeyimderisenŞolkazandığınmalınıTanğrıiçinvermekgerekKazandığınıveribenyoksullarıhoşgörübenHakhazretinevarıbanoddanokurtulmakgerekKur’anaydırki“Vetteku”geneaydırki“Tezraû”Kâhilolupoturma(gıltez)tevbeyegelmekgerek
250.Yunus’unsözüşiirdenammâaslı(dır)kitaptan
Hadisiledenenekey(bilgi)sâdıkolmakgerek
XXXVI
MüslümanımdiyenkişişartınedirbilsegerekTanğrı’nınbuyruğuntutupbeşvaktnamazkılsagerekTanladurupbaşınkaldırellerinisuyadaldırTamudanazadlıoldurkullarazadolsagerekÖğlenamazınkılasınhernedilersenbulasınTamudanazadlıoldurkullarazadolsagerekOlikindiyikılanlararıdirlikdirilenlerOladırHakk’aerenlerdâimHakk’aersegerekAkşamdururüçfaridadağcagünahınarıdaİyiamellerinsanaşem’uçerâğolsagerekYatsınamazınohâzırhâzırlarıseverKadirİmânıneksiğinbitirîmanpiş-revolsagerekHerkimMüslümanolmadıbeşvaktnamazıkılmadıBilkiMüslümanolmayanoltamuyagirsegerekGörmezmisinMustafâ’yınicebekledivefâyıÜmmetiçinolsafâyıümmetonaersegerekBeklerisendingayretinvermegilnefsemurâdınYunusNebîsalavâtınaşkiledeğirsegerek
XXXVII
260.Anmamısınsenşolgünücümleâlemhayrânola
N’idesinibilemeyipbî-hoduser-gerdânolaİsrâfilsûrunuurahepmahlûkatyerdenduraDerilibenhaşrevarakadıandaSübhânolaZebânilerçeketutailetetamuyaataDeriyanasüğnüktütekatıuluefganolaMâlikçağıratamuyaçekipmeydanagetireTangrıkorkusundantamuzârîkılıpnâlânolaDağlaryerindenırılagöklerheybettenyarılaIldızlarbağıkırıladüşeyeregaltânolaYazıklarmüzdlerdartılaancakperdeleryırtılaBilmediğingünahlarınandasanaayânolaYunusaydurişbusözüerenleretoprakyüzüDilerHakk’ıgöregözüinâyetgerandanola
XXXVIII
Anmamısınşolgünü(sen)gözünnesnegörmezolaDüşesûretintoprağadilinhabervermezolaÇünAzrâilinetutaassıkılmazanaataKimsedoymazoheybetekalktanmededermezolaOğlangiderdanışmanasalâdırdostadüşmanaSonragelmekpeşîmânasanaassıkılmazola
270.Evvelgeleşolyuyucuardıncaşolsukoyucu
İledipketensarıcıbunlarhâlinbilmezolaAğaçatabindirelersindenyanagönderelerYeraltınaindirelerkimseayrıkgörmezolaÜçgünedekoturalarhepişinibitirelerOldemdilegetirelerayrıkkimseanmazolaYunusmiskinbuöğüdüsensanaversenyeğidiBuşimdikimahlûkataöğütassıkılmazola
XXXIX
İşitsözünüeyâkıltanlasehervaktindedurÖylebuyurmuşolkâmiltanlasehervaktindedurİşitnederhorozunuztanlaverilirrûzinizDostdergâhınatutgılyüztanlasehervaktindedurİşitsözümüeysağırtâterâzingeleağırYalvarÇalab’ınaçağırtanlasehervaktindedurYatanlarınyatlıhâlihiçnesneyeermezeliSehereserrahmetyelitanlasehervaktindedıırKuşlariledurgılbilekılnamazıimâmileYalvargünahınıdiletanlasehervaktindedurOkunaKur’anuYâSînkulakurupdinleyesinDağcagünahlaryuyasıntanlasehervaktindedur
280.Okunahadîsükelâmdiyeleraleyhisselâm
ÂşıkisenbellibilemtanlasehervaktindedurHelâlolasanauçmakuçmaktahûrilerkoçmakKevserşarabınıiçmektanlasehervaktindedurMiskinYunusaçgözünüuyargaflettenözünüTabilesinkend’özünütanlasehervaktindedur
XL
SanaderimeyvelîdurertenamazınaEğerdeğilsenölüderertenamazınaEzanokurmüezzinçağırırAllahadınYıkmadîninbünyâdındurertenamazınaAğarpervâzakuşlartesbihokurağaçlarHimmetalınkardaşlardurertenamazınaNamazıkılzikreyleelingötürşükreyleÖleceğinfikreyledurartanamazınaNamazkılyarağolsunahrettegerekolsunSinlekteçerağolsundurertenamazınaNamazkılîmâmileyatmagilgümanileGidesinîmâniledurertenamazınaÇıkagidecandahışöylekalatendahıDervişYunussendahıdurertenamazına
XLI
290.Uşginenazaroldububizimcanımıza
MuhammedbünyâdurdudînüîmânımızaPeygamberlerserveridindireğiMuhammedGörnegevherlerkomuşbubizimkânımızaHaygelameledelimelimizererikenEcelereransızınermeyizsanımızaEydırîgaan’idelimbizdeamelolmazsaHışmedipyapışalarbukefendonumuzaSoruculargelelersoruhisapalalarKaranısiniçindeoturayanımızaÖlümhaktırbilirsinniçingaafilolursunAzrâilkasdedisergünahlıcanımızaMiskinYunusbusözükend’özündenayıtmazHakÇalapveribidisabakındilimize
XLII
İsteyelimişıssınıbulupgörelimkandadırCankulağıaçıkiseişbusözümturvendedirAlıgörünturvendedenaşkeridironutadanBundaboynunuburanHakkatındadermandedirKişigerekbileonuhemuyanıkolacanıBilirsindünyasevenibaykuşgibiyabandadır
300.Baykuşçağırırvîrandankimsemuradalmazondan
İyiameliltegörünolhakterâziandadırVarıcağızterâziyeHakkendibakaryazıyaGörücekdağlareriyeolzebânilerandadırBitisunulaelineettiğingeleyolunaTanıklarbilebulunadostundüşmanınandadırTerkedesintahtutacıbulasınettiğingücüMuhammedhakyalvarıcışefâatimizondadırYunuseğerâşıkisenvarlığındeğşiryokluğaİmankuşağınberkkuşandehepeksilikbendedir
XLIII
Bunegülecekyerdirağlasana(key)katıDüştündünyazevkınaunuttunkıyâmetiMalımülkükoyubankandagidersinmiskinAncakyatasınsindegörüncekıyâmetiİkiferiştehinegelekarşınaduraGünahlarınıyazasalaboynunabitiGünahlarıntartalarandansırat’iltelerZebânilertutalarfiganlarolakatıAtaoğuldanbezebakmayaanakızaŞolgüngeliserbaşaunutmaarasâtı
310.MiskinYunussendahıgerçeklerdenolagör
Erenlerpîşedinmişsabrilekanâati
XLIV
NasihatkandilindenbirişâretgöründüTenimiçindecanımandanyanasüründüNefsiminejderhâsıdöndübanahaml’ettiKanâathaydemezseyerigöğüyerimdiKanâatiyâredinuymanefsdileğgineEresinhakıykatayerinbuldundurimdiKanâatdediğinieğersentutmazisenNefsineuyarisenser-gerdanolyorimdiYunusHaktecellîsinşiirdilindensöylerCandagevhervariseHak’tanyanayür’imdi
III
MecâziAşk-GerçekAşk
Eybeniayıplayan,gelbeniaşktankurtar,Elindengelmezisesöylemefâsidhaber
derYunus.Onagöre,
Aşksızâdemdünyâda,bellibilinkiyoktur.
Kayalarınbilenabzındaatan,topraktanbilebuğu-buğugöğeağan,bülbülünşakımasındanağme,gülüngülümsemesinderenkvekokuolan,canlılarızebûneden,demirleriyumuşatan,yelleesen,günledoğan,Ay’labalkıyan,denizdeköpürüpcoşan,yazıdaçağlayıpakan,herzerredehükümyürüten,hervaravarlıkverenaşktır,aşk.
Aşkanadandoğmadı,kimseyekulolmadı,Hükmünekıldıesîrcümlebilişüyâdı.
Aşksızmeşkolmaz,dünyâyadoyulmaz.Kötü iyiyi, şerhayrıbelirtir.Çirkinbilegüzeli şerhedenbirhikmetkitabıdır.
Amabuaşk,kaşa-gözedir;tatlısözedir;güzelyüzedir;güzeledir.Keremetbirberibak,nikabıyüzdenbırak;Ay’ınondördümüsün,balkururyüzüyanak.Sıfatınarılığıbulgurunohutgibi;İkikaşınAyalnıngencayaverirsebak
kelecilerielbettebirgüzelesöylenmiştirbuşiirde,sevgilininboyunuselvidenfarkedemeyenYunus’u,küpeliikikulakşüpheyedüşürür.Bu,mecâzî,geçicibiraşktır.
Erenler,“Mecaz,gerçeğinköprüsüdür”demişler.Yunus’undestanıdaldaldır,yaprakyaprak.Derlerki,Taptuk’unkızınaâşıkolmuş.Bukız,Kur’ânokurkenakarsularbiledururlar,dinlerlermiş.
Harâmîgibiyolumaarkırıinenkarlıdağ,Benyârımdanayrıdüştüm,senyolumubağlarmısın
derkenbirsevgiliyekavuşmakiçinyüreğititremektedir,gözleriyaşarmaktadırYunus’un.O,
Atabelindenbiramananasınadüştügönül,Atabelindenbirzamananasınadüştügönül,
beytiylebaşlayanveadetainsanınhaltercemesiniyazarkendegençlikçağını,
Buçağilesakalbiter,göreningülreğitutar.Güzellerkatındabiter,sev-seviyedüştügönül
derdedile getirir.Bu tabiimeyil, buyaşayışınmânâsı, sırasında adamıpişman eder; sırasındaper-perişan eder; sırasında candan eder.Amakendini bir başkayönden tatmin edenkişi, bu çılgınlığı akılsınırına sokabilir; güzelde güzelliği görebilen, zaman zaman değişen tek sevgiliden kurtulur. Katredeummanıgörür;zerredegüneşiseyreder;hattakatreykenummanolur,zerreykengüneşkesilir;
Nitekibugönlümevi,aşkelindentaşagelir,Niceyüksekyürürisem,aşkbaşımdanaşagelir
diyesızlanırken,
Başındaaklıolan,ücreteameletmez,Hûrilerealdanmaz,gözilekaştangeçer
dervehaldenanlamayanlardan,ârifolmayanlardan
NiceleraydırYunus’açünkocaldınaşkıkogıl,
fakatbilmezlerki
Rüzîgâruğramazaşka,aşkınneayuyılıvar.
XLV
TürlütürlücefânınadınıaşkvermişlerBucefâyakatlanandostahalvetermişlerAşkdururtürlübelâdöndürürhâldenhâleDostelindenpiyâlekeymelâmetolmuşlarKimekimaşkulaştıherdemkaynayataşaİyidirlikhemyavuzdörtyanındadurmuşlarHerkimaşkeriiseaşkamüşteriiseAşkonunyâriisecanınaodurmuşlar
320.MiskinYunus’uncanıbaşındaser–encâmı
Aşkamünkirâdemibumeydandansürmüşler
XLVI
BirgünyüzüngörenkişiömrüncehiçunutmayaTesbihisensindilindeartıknesneayıtmayaTâataduranzâhidingözlerisenigörürseTesbîhiniunutupolartıksecdedeetmeyeAğzınaşekeralıbangözlerisanaduşolanUnudaolşekeriniartıkçiğneyipyutmayaBensenisevdiğimiçinegerbahâderleriseİkicihanmülkünveremdahıbahâsıyetmeyeİkicihan(da)dopdolubağubostanoluriseSeninkokundaniyigülbostaniçindebitmeyeGülüreyhan(ın)kokusuâşıklarama’şukyeterÂşıkolanınma’şûkuhergizönündengitmeyeİsrâfilsûrunurıcakmahlûkatdurugelicekSeninünündenartıkhiçkulağımişitemeyeZühreyereinibenisâzımnühayteyleriseÂşıkınişretisensizgözüolyanagitmeyeNeederlerhânümâniyesensizikicihanıİkicihanfidîsanakimesnegümantutmaya
330.Sekizuçmağınhûrisieğerbezenipgelseler
Seninsebyindenözgeyi(gönlüm)hiçkabûletmeye(Bu)dünyadaneolakimâhıretteololmayaHûrilegılmangelicekâşıkelinuzatmayaYunussenisevelidenbeşâretolducânınaHerdemyenidirliktedirhergizömrüneskitmeye
XLVII
SahhâolâşıkcanınakimdostilevisâlivarCanıbirdirma’şukiledahınetürlühâlivarCânugönülaklufehimnisârolsunma’şûkunaPesâşıkınondanayrıdahınemülkümâlıvarBuyerügöküarşuferş(aşk)dadıilekaimdirBünyâdaşktırâşıktaherbiraradaelivarÂşıklarınnekimvarıtecridgerektiraradaHernesneyeolhükmederheryoliçindeyoluvarBâkıydirliksevenkişigerektutaaşketeğinÂşktanartıkhernesnenindeğiştirilirzevâlivarÂşıklaraişbusûretmeselâgökçek[4]gibidirYüzbingömlekeskidirseâşıklarınmuhâlivarNiceleraydırYunus’açünkocaldınaşkıkogılRûzigâruğramazaşkaaşkınneayuyılıvar
XLVIII
340.Sensinbenimcânımcanısensizkarârımyokdurur
UçmaktasenolmazisenvallahnazarımyokdururBaksamsenigörürgözümsöylerisemsensinsözümSenigözetmektengayrıyeğrekşikârımyokdururÇünbenbeniunutmuşumşöylekisanagitmişimNekaldenehaldeisembirdemkarârımyokdururEğerbeniCircis’leyinyetmişkezöldürürisenDönemgerisanavaramzirâkiârımyokdururYunusdahıâşıksanagösterdidârınıonaYârimdahısensinbenimayrıknigârımyokdurur
XLIX
AşkeriningönlüdolupâdişahtannevâledirAşksızâdemnic’anlasınçünşeriathavâledirAşkdur(ur)âşıkıncanıaşkafidîhânümânıAşkerininarmağanıaşksızkişiyebelâdırKimiavretoğlanseverkimimülkhânumanseverKimsermayedükkânseverbudünyâhâldenhâledirÂşıkdünyâyıneederâkıbetbirgünterkederAşketeğintutmuşgiderherkimgelirsesalâdırEzelîdenolpâdişahelimesundubirkadehİçelidenkılarımahbilmezemnepiyâledir
350.EymiskinYunusnişânınaşktanesirdibucanın
Dergâhındaherdemonunvalihuhayrankaladur
L
TanğrıiçincanımcanıcefâisetapduryeterSeninfırâkındanbeterazapdahıvarmıbeterAşkınoduyüreğimdeyandığınaâlemtanıkNerdebirodyanarisenişânıvartütüntüterAşkınçerisaldıbenimgönlümeviıklîmineCânımıesîreyledinn’iderbanayağıTatarEcelsalamıklimlerevasyetkılamâşıklaraMa’şûkadandiyemsakınoynarâşıkgönlünatarAcebbubenimderdimeneiçindermanbulunmazKimbulısardermanonakişiyikimberitutarResmidürürsultanlarınkullargünaheyleyinceYaedeblerolkulunuyemezadaverirsatarYunusşikâyeteylemeyardancefâgördümdiyeCümleâşıklarhâcetima’şûkakatındabiter
LI
İşitineyyârenleraşkbirgüneşebenzerAşkıolmayankişimisâlitaşabenzerTaşgönüldenebiterdilindeağutüterNiceyumşaksöylesesözüsavaşabenzer
360.Aşkıvargönlüyanaryumşanırmumadöner
TaşgönüllerkararmışsarpkatıkışabenzerOlsultankapısındahazretitapısındaÂşıklarınyıldızıherdemçavuşabenzerGeçYunusendişedengereksebupîşedenEreaşkgerekevvelondandervîşebenzer
LII
EydostseninaşkınoduciğerimbârebaşgelirAşkındanyanaryüreğimyandığımbanahoşgelirAşkınodunayandığımağlamakoldugüldüğümDostsanazârıkıldığımmünkirleresavaşgelirSöylerisemsözümsavaşsöylemezsemciğerimbaşCihandoludururkallâşherbirindenbirtaşgelirGörnicetaşlaratılırdostiçinbaşlartutulurGelirgönülebatılırhâlimizehaldaşgelirBizimhâlimizdenbilenkimdiraşkamünkirolanBizimsevdiğimizHak’tırbuhalkagözükaşgelirNicenicesalâtinlerzebûnoluraşkelindeHerkimbuyoladüşerseolbuyolayavaşgelirErenlerbunakalmadıvardıyolunadurmadıHakk’ıgerçeksevenlerecümleâlemkardaşgelir
370.MiskinYunusbilözünüdostaaçıpşolgözünü
Hangiburçtanbakarisenolsultanagüneşgelir
LIII
KeremetbirberibaknikabyüzündenbırakAyınondördümüsünbalkururyüzüyanakŞolağzındankeleciyüzbinşükrâneileDesturgelsindaşrayasöylesindilüdudakOtuzikimirvarımercanadizmişgibiKıymetîdürdenolmuşyaraşırincidenakSıfatınarılığıbulgurunohutgibiİkikaşınAyalnıngencayaverirsebakGörenpervâneleyinniceodadüşmesinGözlerininbakışıcanalırikiçırakAşkınzemzemesindenâşıkboynuzincirliAzadlıkistemez(ler)şöylekaldılartutsakHangibirnesnenikidilniceşerheylesinİlâhîsenbeklegilyavuzgözlerdenırakBoynunyuvukboynundanhiçfarkeyleyemedimGümânaverenbeniküpeliikikulakYunusHaktecellîsinseninyüzündengördüÇâreyokayrılmağaçünsendegöründüHak
LIV
380.İşidineyyârenlerkıymetlinesnediraşk
DeğmelereverilmezhürmetlinesnediraşkHemcefâdırhemsafâHamza’yıattıKaf’aAşkiledirMustafâdevletlinesnediraşkDağadüşeryereylergönüllereyoleylerSultanlarıkuleylercür’etlinesnediraşkKimekimaşkvurduokgussailekaygıyokAşkiledirMustafâdevletlinesnediraşkDenizlerikaynatırmevcegeliroynatırKayalarıoynatırkuvvetlinesnediraşkAkıllarışaşırırderyâlaradüşürürNiceciğerpişirirkeyodlunesnediraşkMiskinYunusneylesinderdinkimesöylesinVarsındostutoylasınlezzetlinesnediraşk
LV
NesözkeleciderisemdilimsenisöyleyecekNerdeyürürsemyürürümsendenyanakaçardilekHaktırsenisevmezlerecansızsûrettirderisemOnuniçincanlılaraseningibima’şukgerekSöyledincümleâlemehenüznikabiçindesinBirdemperdesizyürüsenikicihanolurhelâk
390.Divüperîinsümelekseversenihermahlûkat
Hayranolupileyindedurmuşdururhûr’umelekNuşturseninelinilezehr-ikaatiliçerisemBilmezimnema’nîsivarololurcânımatiryakGerşehdüşekkeryerisemsensizağudurcanımaÇüncanımınsensindadınerdebulamsendenyeğrekYüzbineğercevrücefâuğrarisesüratimeHiçeksilmezşadiliğimcümlesinyursenisevmekNevareğerYunusdahıaşkiçindezerreiseAşkdadıylakaaimdururyerilegökçerh-ifelek
LVI
YineyüzünügördümyineyüreğimyandıDostseninaşkınoduyüreğimedayandıGörklüyüzünügörengönlünüsanaverenBellitapındadurannedoyduneusandıGevherdirseninsözüngüneştenarıyüzünŞekerdentatlısözünherkimgördüutandıBugönlümgaripidiciğerimkebbâbidiGörklüyüzünügördümiçimdışımbezendiYunusEmrebîkararşolhubyüzeintizarSendenayrılmaznazarvardıyakıldıyandı
LVII
400.Kimegönülveririsembenimileyârolmadı
Hâlimbilipderdimsorupbanavefâ-dârolmadı(Haktan)meğertakdîridiâşıkoldugönlümsanaHiçkimselerbencileyinaşkagiriftârolmadıAşktanşikâyetimyokturkenditâliimdendürürKendiyolunaramayanödemdeğilerolmadıAşkbiruluhil’atdururbirniçeyeverirÇalapBirnicelerkaldımahrumaşktanhaberdârolmadıAşkbirulunazardururâşıkcanlarerenlerdirAşkadüşmeyengönül(ler)virandururşarolmadıİbrâhim’eNemrûdodunaşktırgülistâneyleyenAşktannazarericeğizgülzâroldunârolmadıHakyarattıyerigöğüolAhmed’indostluğunaLevlâkonadelilolduonsuzyergökvârolmadıAşktakahırlarçokolurâşıklaragayretgerekYunusâşıkolduniseâşıklardaârolmadı
LVIII
OldostbendenyanahiçbilmezimnicebaktıİşbuvücudşehrinebirhoşnazarbıraktıGözümonunyüzündennicegideribilemŞolşîrinkılınçilegönlümüşöyleyıktı
410.Kimdenöğütistersemsabrıgösterirbana
SabırsermâyesinimahabbetoduyaktıSabırlabenimişimnasılvarısarbaşaCanımacanbağışlarşoldostumunnüvahtıSevdiklisevdiğiylebilekopadıryarınBuişyarınagöymezbugünkügünsayaktıYunusdostmürüvvetinırmayakend’özündenKişineyiseversecanıonauyaktı
LIX
CümleâlemterkinurupbendostterkinuramazamOndanayrıbuçuksaatbenonsuzunduramazamOndanyarıdirliğimdirlikdeğildirbenimKadimodurgörürbenibenölüyümgöremezemHûrîgelipaydırisegönülbanavergildiyeDosttanartıkkimesneyebengönlümüveremezemDostdiyegeçtibuömrümbaşarmadımdostkulluğunKoyambaşaraolbenibenhiçişbaşaramazamBirkezdenololdumahîbendenümityokturbanaBenolisempesolhanibenbusırraeremezemDostlaröğütverirbanagitgilonunyakınındanDahayakınvarammeğerondanayrıkvaramazam
420.DeğmeleraydırYunus’akatlanbugünyarındiye
Cehdedeyimbugünümüyarınairgöremezem
LX
BenolyârisevdiğiminicebirgizleyibilemGönlümesığmazn’ideyimmeğerrâzımilediyemDilimtutupyürüdüğümyadlığımadelilimişYakamyadlıkperdesinihicâbımıbengideremOnunileahvâlimiâlemlerebildireyimÇağrıbanmuştulayımâlemiüstümederemÂşıklarıngönlügözüma’şukdapagitmişolurGönlümilekavletmişembâşedkima’şukaeremCanımkurbankılaridimcanıkabûlkılariseKaçaniseölüseremniçinböylediriduramŞükrânecanımüstünebendostiçinölürisemÖlmeklâzımdırkamuyabenölmedenkancavaramİlmüamelsözüdeğilYunusdilisöylediğiDilnebilirdosthaberinbendostilenicebîrem
LXI
BenimgönlümgözümaşktandoludurDilimsöyleryârıyüzümsuludurÖdağacıgibiyanarvücûdumTütünümgöreneseheryelidir
430.Çukalcevşenaşkınodunadoymaz
OkucanabatarkatıyalıdırOkurumşâhımıkendidilimceŞâhımaydırbanahergemgelidurSenisevenlerinolamıaklıBirdemusluiseherdemdelidirYunussentoprakolerenyolundaErenlermenziliarştanuludur
LXII
Aydıveremnekıldığınbenimileoldil-pezirHerdemyenişîveilebeniyenikılaresirHernereyebakarisemodurgözümegörünenNehavsalaolabendeyahutonalâyıkbasirNiceömrümoluriseazadlığımmuhâldürürSeyyâdınelindedürürtuzağatutulannahcîrÂkılânahoşturnefesniteliğinsormaonunNicenişanaydıveremolmisliyokturbînazîrVa’dekesildikamuyakiyarıngöreleronuBenimyarınımbugündürbundagöründüolkadîrYunus’uncümlebakımıgarkoldudostdîdârınaHiçkalmadıonsuzaradolugöründücümleyir
LXIII
440.Yandıyüreğimtutuştubağrımciğerimkebapdurur
ÂşıklarınşerbetleribuderdimesebepdürürBirniceleriaşkdüzerbirniceleriaşkbozarBirniceleresrikgezeröylekimvarharapdururAşkileçalındıkalemaşkaesirdürürâlemÂşıklararasındaCebraildahıhicapdururMedreselermüderrisiokumadılarbudersiŞöylekaldılarâciz(kim)bilmedilernehapdururAzâzilda’vikıldıda’vîsiyalanolduYalanda’vîkılanınpescezasıazapdururÖlmezaşkbilişleriesrikmeclishoşlarıDâimbunlarınişiçengûşeş-târebapdururYunusimdimiskinolhemmiskinlerekulolZirâmiskinolanlarıarzulayanÇalap’durur
LXIV
İşidineyulukiçisizebenimhaberimvarZihîdevletbenimbugünkimsunungibiyârimvarYürürisemönümdesinsöylerisemdilimdesinOturursamyanımdasınayrıktanepazarımvarNeyürüyemnehoderemneuzakseferevaramÇünküdostubundabuldumayrıkneyeseferimvar
450.Irakyolabezirgânlarassıetmeğegiderler
Çüngevherelimdedür(ür)deayrıkneseferimvarMiskinYunus’un(bu)canışoldostaulaşalıdanDem-be-demartırıraşkıuluyerdentımarımvar
LXV
AşkmakaamıâlîdiraşkkadimezelîdirAşksözünüsöyleyencümlekudretdilidirDeyenolişidenolgörenolgösterenolHersözüsöyleyenolsûretcanmenzilidirSûretsözkandabuldusözıssıkaçanolduSûretekendigeldidilhikmetinyoludurBubizimişretimizoldurbulezzetimizİçipesridiğimizaşkşerbetigölüdürOnunkidersinonunsöyleyenolsözonunOlbizimdirbizonunbugayrtesbihdilidirYunussözündeyalangörmedimü’minolanÖmrünzulmetesalanma’rifetyoksuludur[5]
LXVI
EybeniayıplayangelbeniaşktankurtarElindengelmezisesöylemefâsidhaberHiçkimsenekendinenhâldenhâlegelmediCümlemizinhâlinima’şukedermukarrer
460.Aşşıklarınherhâlima’şukkatındabiter
Sözünvaronasöylebenimaradane’mvarHerkimaşkkadehindeniçtiisebircur’aOnaneyadnebilişonan’esriknehumar[6]
DostyüzündennikabıherkimgiderdiiseHicabkalmadıonaartıknehayrüneşerŞeriatedebindenkorkarımsöylemeğeYokısaaydayıdımdahıayrıksıhaberDostkılıcındanYunusölürisegamdeğilDostgöğündenuyananma’şukburcundandoğar
LXVII
EyâşıklareyâşıklarmezhepüdinaşktırbanaGördügözümdostyüzünüyaskamudüğündürbanaEypâdişaheypâdişahuşbenbeniverdimsanaGencühazînemkamususensinbenimöndensonaEvveldahıbuaklucanseninileasl-ımekânÂhıryinesensinmekânuşvarıramsendenyanaSendensanavarıryolumsendensenisöylerdilimİllâsanaermezelimbuhikmetekaldımtanaArtıkbanabendemeyemkimseneyesendemeyemBukulosultandemeyemişidenlerkalatana
470.Dostaşkaulaşalıdandünyaâhıretoldubir
EzelebedsorarisendünilebugündürbanaArtıkbizeyasolmayahiçgönlümâzpasolmayaZiraHak’tangelenavazsavulmazdüğündürbanaBenaşkındanayrılmayamdergâhındanırılmayamEğerbendengiderisemseninilevarambanaOldostbeniveribidivarbudünyâyıgördediGeldimgördümhoşârâyişsenisevenkalmazanaKullarınava’deylediyarınuçmakveremdediOldostlarınsevindiğiyarınımbugündürbanaBuâhilebuzarilebuhikmetikimnebileBilsedahıgelmezdiletuttumyüzümsendenyanaSensinbanacânücihansensinbanagenc-inihanSendendürürassıziyanneişgelebendenbanaYunussanatuttuyüzünunuttucümlekend’özünCümlesanasöylersözünsözsöyleten(sensin)bana
LXVIII
AşketeğintutmakgerekâkıbetzevâlolmayaAşktanokuyan(bir)elifkimsedensuâlsormayaAşkdediğinduyarisenaşkacandanuyarisenAşkyolunacandırfidîanafidîmalolmaya
480.Asilzâdelernişanıneğerbilmekdilerisen
ÖzüoğlandaolursasözündevebâlolmayaÂriflerdennişanbudurhergönüldehâzırolaKendiyiteslimeyleyesözdekıylükaalolmayaGörmezmisinsenarıyıherbirçiçektenbalederSinekilepervâneninyuvasındabalolmayaDürrücevheristerisenâriflerehizmeteyleCâhilbinsözsöylerisema’nîdemiskalolmayaMiskinYunuszehr-ikaatilaşkelindetiryakolurİlmüamelzühdütâatpesaşksızhelâlolmaya
LXIX
İkicihanzındanisegerekbanabostanolaArtıkbananegamgussagüninayetdosttanolaVaramoldostukulolamhemaçılıbangülolamHemötüpbülbülolamdurağımgülistanolaDostyüzünügördügözümerenleretoprakyüzümSözanlayanabusözümgerekşekeristanolaHerda’vîdengeçenkişidosttanyanauçankişiAşkşerbetiniçenkişineesriknemestanolaSensizikicihanbenimzındangörünürgözümeSeninaşkınlabilişengerekhass’ül-hastanola
490.Aşkadoyamadıözümkeksizinsöylerimsözüm
Yunusseninişbusözünâlemleredestanola
LXX
Aşktanda’vâkılankişihiçanmayahırsuhevâAşkevinegirenlereayrıkvemeylunehevâİzzetüerkânkamusubunlardırdünyâsevgisiBenimcevâbımsenayıtaşkaizzetimdirbahâDiliileaşkdeyenlerbilmezleraşkn’eylediğiniAşktanhaberayıtmasınkimdünyaizzetinseveHerkimizzettengeçmediâşıklıkbühtandıranaGeçemezdostdöşeğineatukatıryahutdeveYunus’aâşıkdeyibenzinharözenipgelmegilÇokbezirgânpişmanolurvarıcağızuzunyola
LXXI
SensizyolagirerisemçâremyokadımatmağaGövdemdekuvvetimsensinbaşımgötürüpgitmeğeGönlümcanımaklımbilimseninilekarârederCankanadıaçıkgerekuçubandostagitmeğeKendiliğindengeçenidoğanederma’şukanıÖrdeğekekliğesalarsüreeribentutmağaBinHamza’cakuvvetvermişkaadirÇalapaşkerineDağlarıyolundanırarkasdederdostagitmeğe
500.YüzbinFerhadkülüngalıpkazardağlarbünyâdını
KayalarkesipyolederAb-ıhayâtakıtmağaAb-ıhayât’ınçeşmesiâşıklarınvisâlidirSohbetiaşkileedersusamışlarıyakmağaÂşıkmıdirembenanaTanğrı’nınuçmağınseveUçmakhodbirtuzakdur(ur)eblehlercanıntutmağaÂşıkolanmiskînolurHakyolunateslîmolurHernedersenboyuntutarçâreyokgönülyıkmağaBildikgelenlergeçtilergördükkonanlargöçtülerAşkşarabıniçencanlaruymazgöçmeğekonmağaTutulmadıYunuscanıgeçtitamudanuçmağıYoladüşüpdostagiderolaslınauyakmağa
LXXII
BilirmisizeyyârenlergerçekerenlerkandadırKandabaksamandahâzırkandaistesemandadırAşksızlarabenimsözümbenzerkayayankısınaBirzerreaşkıolmayanbellibilinyabandadırYalancılıkeylemegilaşkayalansöylemegilBundayalansöyleyeninardayerizındandadırEykend’özünübilmeyensözma’nîsinibulmayanHakvarlığınisterisenuşilmileKur’andadır
510.Allahbenimdediğinevermişveriraşkvarlığın
KimdekivarbirzerreaşkÇalapvarlığıondadırNiceleraydırYunus’akocaldınsenaşkıkogılBuaşkbizeyenlegeldihenüzdahıturvendedir
LXXIII
AşkınaldıbendenbenibanasenigerekseniBenyanarımdünügünübanasenigerekseniNevarlığasevinirimneyokluğayerinirimAşkınileavunurumbanasenigerekseniAşkınâşıklaröldürüraşkdenizinedaldırırTecellîiledoldururbanasenigerekseniAşkınşarabındaniçemMecnunolupdağadüşemSensindünügünendişembanasenigerekseniSüfîleresohbetgerekahîlereahretgerekMecnun’laraleylîgerekbanasenigerekseniEğerbeniöldürelerkülümgöğesavuralarToprağımandaçağırabanasenigerekseniYunus’dururbenimadımgüngeldikçeartarodumİkicihandamaksudumbanasenigerekseni
LXXIV
Eydostaşkındenizinegiremgarkolamyürüyemİkicihanmeydânoladevrânımsüremyürüyem
520.Giremdenizegarkolamneelifnemimdalolam
DostbağındabülbülolamgüllerinderemyürüyemBülbülolubanıötemgönülolamcesedtutamBaşımıelimealıpyolunaveremyürüyemBülbülolubanıötemeynicegönüllergüdemYüzümaşkiledem-be-demtoprağasüremyürüyemŞükürgördümdidârınıiçtimvisâlinyârınıBubenliksenlikşarınıterkiniuramyürüyemYunus’turaşkâvâresibîçarelerbîçâresiSendedirderdimçâresidermânımsoramyürüyem
LXXV
YinegeldiaşkelçisiyinedoldumeydanımızYineteferrüc-gâholdusağlısolludörtyanımızYinemahfillerdüzüldüyinebadyalarkurulduYinekadehlersunulduesrikoldubucanımızEviçiaşkiledolduulukiçiâşıkolduCanlarımızhayranolduaşktahtınabinenimizBirnicemizLeylîoldubirnicemizMecnûnolduBirnicemizFerhâdolduaşktanhaberduyanımızMeydanımızmeydanolducanlarımızhayranolduHerdemarşseyran-gâholduhazretoldurevânımız
530.Düşmüşidikolkaldırdıbirliğinbizebildirdi
İçimizeaşkdoldurdudürüstolduimânımızSorarisenaşknerdedirnerdeistersenordadırHemgönüldehemcandadırhiçkalmadıgümânımızYunusaşkınvasfınsöylergerçeklerehabereylerMahrumlarıncanıgöyneraskeroldupinhânımız
LXXVI
DostseninaşkınokukeykatıtaştangeçerAşkınadüşenkişicanilebaştangeçerDünügünüzâroluraşkınileyârolurEndişesisenolancümleteşviştengeçerAşkınadüşenlerinyüreğiyanarolurKendinisanaverendügeliiştengeçerDünyânınmahabbetiağuluaşabenzerÂhırınsanankişiağuluaştangeçerBaşındaaklıolanücretleameletmezHûrilerealdanmazgözilekaştangeçerGerçekâşıkololacanvermeğeoliveDostilepazariçinnicebinbaştangeçerÂriflerebudünyahayâlüdüşgibidirKendiyisanaverenhayâlüdüştengeçer
540.Yunus’ungönlügözüdoludurHaksevgisi
Sohbetihtiyaredenyadubiliştengeçer
LXXVII
GirdimaşkındenizinebahrılayınyüzeroldumGeştedibendenizleriHızır’layıngezeroldumCemalinigördümdüşteçokaradımyazdakıştaBulamadımdağdataştadenizlerisüzeroldumSordumdenizmâlikineırakdeğilsalığınaGirdimgönülsınığınagönülleridüzeroldumVirangönlümeyledimşarbunculayınşarnerdevarHaznesindenaldımgevherdükkânyüzünbozaroldumBenoldükkân-darkuluyumgevherleriledoluyumDostbağınınbülbülüyümbudaktangülüzeroldumOlbudaktabiterîmanîmanbitsegidergümanDüngünişimbudurhemannefsimebirTataroldumCanımbutenegirelinazarımyokturaltınaDüştümayaklaraltınatopraklayıntozaroldumTenimtopraktozaryolcanefsimiltirbeniönceGördümnefsinburcuyücekazmaaldımkazaroldumKazakazaindimyeregördümnefsinyüzükaraHürmetiyokPeygamber’ebentlerinibozaroldum
550.Bunefsiledünyâfânibudünyâyagelenhanı
AldattıneydünyâbeniişlerindenbezeroldumYunussordugirdiyolakamugurbetleribileKendiciğerimkanıylavasf-ıhâlimyazaroldum
LXXVIII
BensenisevdiğimisöyleşirlerhâsuâmSöyleşenlersöyleşsinsensizdirliğimharâmKimseninlezzetindencanıtadalmaziseYürürcansızbirsûretâlemhâlindenbîgamBenbudemsenigördümnicesisabreyleyimSenibirdemgörmeyemüştaktırcümleâlemSenigörenkişiyenehâcethûrukusûrSenisevmeyencanatamudurcümlemakaamİkicihanvarlığıgerbenimoluriseSensizbanagerekmezişseninledirtamamBinyılömrümolursaharcedembukapıdaBengerçekâşıkisemgerekbuyoldaölemÇoklarYunus’adernicediraşkesrikliğiN’itsinezelbezmindeşöyleçalındıkalem
LXXIX
NitekiolmâşukilebenrâzımıbireyleyimGarkolammüşâhedeyeermeyetedbireyleyim
560.Kimdirkionugörübengizlenikaldıahvâli
GösterbanaolkişiyibendahıelbireyleyimBuhalâyıkaydırbanasaklaonucaniçindeBirzerresiyüzbincihanayıtnicesirreyleyimŞunungibiçâpük-nazarbirnazardayüzbinMûsîSer-mestühayrankamusudenicetedbîreyleyimFarzdeğildirkamularaTur’damünâcâteylemekBennerdeysemdostondadırherbiryeriTûreyleyimHidâyeterdikamuyahevâsındangeçmezlereTevfıykyüzünyereurupaşkımışir-gîreyleyimMuhakkıklargöredururYunusgözügördüğünüDüşümsöyleyeyimsananecmileta’bîreyleyim
LXXX
GerrâzımısöylerisemkimsedilimbilmezbenimEğersabıreylerisemgönlümkararkılmazbenimEydûstlareyuslularsizayıdınbenn’ideyimOldostyüzüngörelidenaklımbaşagelmezbenimBûnungibitertibilebenimişimvarmazbaşaElimdenişkalırisecânımdanişkalmazbenimNedeliyimneusluyumbenzerneyebenimişimAşkdenizineharkolupgeldimcanımdoymazbenim
570.Mahabbetinodubenimyüreğimedüştüyanar
YandığımcaartarodumdevrimgeçipsolmazbenimCümleHak’ayolvardılarsabrileHakk’aerdilerAşkınaslıoddandurursabrımileolmazbenimNicededimbugönlümevarsabıreyletekoturOldemdahabedteroluröğüdümüalmazbenimBuYunus’unçünsûretiölüptoprakoluriseBâtınımdanaşksevgisibilinkihiçgitmezbenim
LXXXI
SendengelircevrücefâbenâhuvahetmeyeyimDüşmüşümaşkınodunayanıpnicetütmeyeyimUşyürürümyanayanatupciğerimdöndükanaAşkındanoldumdivâneuyuyubanyatmayayımSeninaşkındenizinedüşübenigarkolayımKimsenemyokelimalakomabenibatmayayımSekizuçmağınhûrîsigelirisebirarayaHergizmânendinolmayasen’onlarakatmayayımYunusEmresenbusözüyüzbinderisenazolaİşidenlerâşıkolaiğendeuzatmayayım
LXXXII
EyyârenleraydınbanabennicesidolanayımNetürlütedbiredeyimyanicesağınçsanayım
580.Canımdaolbütbitiptirgönülümüolalıptır
HeybeniolavutupturayrıkneyebağlanayımÖyleediptirolbeniseçemezemdündengünüAlsıntenialsıncanıkobenonaalınayımBengevheriyimkânımbenbirkulumsultânımolAklımucanımgönlümalandanniçinusanayımOnsuzluğumbanaharamondandururnakdimtamamBunculayınlûtfukeremnerdebulupdinleyeyimOdurbanaYunusdeyenodurbenimbağrımdelenOdurbenibensizkoyanhembenoyumbubenneyim
LXXXIII
DenizoldubirkaçkadehsusuzluğumkanmazbenimİniltilerimeksilmezgözümyaşıdinmezbenimGelsoralımbizimilekimgiresinbahçelereDâimöterbülbüllerigülistânımsolmazbenimBizimilinbahçeleridâimtâzedirgülleriMâ’murdururbustanlarıağyargülümüzmezbenimMansurkadehinnicekezma’şûkasunduelimeDörtyanımdanodurdularkimsehalimbilmezbenimYanayanakülolubamsenma’şukanınyolunaGündebinkezyanarisemdosttanyüzümdönmezbenim
590.CanımaşkınkülüngüneFerhâdoluptuttumbaşım
DâimdağlarıkeserimŞîrin’imhiçsormazbenimYunusaydıreysultânımaşkınileyandıcânımGelkılarisendermanımayrıkcanımölmezbenim
LXXXIV
HernereyedönerisemaşkiledirişimbenimOdurgönlümdeteşvîşimhemaşktıryoldaşımbenimAşksızlaragöynürözümonunçünfâşolurrâzımGörüceğizâşıklarıkaynariçimdışımbenimBuaşkbizerahmânîdirhemcanımızıncanıdırOnuniçinşeytanileherdembusavaşımbenimBenimcanımbirkuşturkimgövdemonunkafesidirDosttanhabergeliceğizbirgünuçarkuşumbenimGeldimdünyayıseyrettimyebugünyeyarıngittimBenbundaeğlenemezembundabitmezişimbenimYunusaydırbenâşıkımhemâşıkımhemsâdıkımBuayrıkâşıklargibiyokturârâyişimbenim
LXXXV
GiderimaklımbaşımdanşâşıbanYanarımaşkınodunadüşübenOdbıraktımcânımadüngünyanarYânarımyâlapyâlaptutûşuban
600.Aşktannevareğersandımise
AşktankimsınmadıuğraşıbanÂşıkolgılma’şukundîdârınaMa’şukolgılaşkilesarmâşıbanYunuscanınaşkaverşükrâneyeKimselerbulmazyarınisteşiben
LXXXVI
AcebolduhalimbuaşkelindenGöremezemyolumbuaşkelindenBukamuâlemintâcıikenuşAyaklaragilimbuaşkelindenGaribbülbülleyinzârıkılıramAkargözdenselimbuaşkelindenGazelyapraklayınbenzimsarardıKararıbanölembuaşkelindenYarınmahşerdebenyırtamyakamıNicezâragelembuaşkelindenN’iderimbenyarinvaslındanartıkBüküldükad-bâlâmbuaşkelindenYunussenTaptuk’unakılduâlarDemekimnekılambuaşkelinden
LXXXVII
610.Eygönlümüneğlencesiayıtbananeyleyeyin
AşkındanoldumâvârederdimkimesöyleyeyinMülk-ifenâdangeçeyinoldostilineuçayınDalayınaşkummânınadenizlerinboylayayınAşkınodurducanımagelsinâşıklaryanımaDökeyinaşkınhonunuâşıklarıtoylayayınGirdimaşkınınbağınabaktımsolumasağımaTürlüçiçeklerderibendostbağınıyaylayayınÂşıkolayınolgünedüşsünâlemegulguleHezâr-destânolubanıdostbağınıyaylayayınYırtamyakamıilüşardüngünükılamâhuzarDeğibendertlibaşımazârılıklareyleyeyinYunusaydırerenlerindirliğinidirilmedimGücümyettiğincebârisoylarınısoylayayın
LXXXVIII
İlâhibiraşkverbanakandalığımbilmeyeyinYavıkılayımbenbeniisteyibenbulmayayınŞöylehayrâneylebenibilmeyeyindündengünüİsteyeyindâimseniayrıknakşakalmayayınAlgiderbendenbenliğidolduriçimesenliğiDirliğindeöldürbenivarıpandaölmeyeyin
620.Gelirsegümanımdilekimsövebanakimgüle
BârîyanayınderdilehâlimdilegelmeyeyinUşyürürümyanayanaciğerimgarkoldukanaTupaşkeseretticananicezârıkılmayayınSeninkokunduyducanımterkiniurducihanınHergizbelirmezmakaamınseninerdeisteyeyinBülbülolayınöteyindostbahçesindenyatayınGülolubanaçılayınayrıkdahısolmayayınMansur’layındârabeniayangösterandaseniKurbankılayınbucanıaşkamünkirolmayayınAşkdururderdindermanıaşkyolunakodumcanıYunusEmreaydırbunubirdemaşksızolmayayın
LXXXIX
GözümsenigörmekiçinelimsanaermekiçinBugüncanımyoldakodumyarınsenibulmakiçinBugüncanımyoldakoyamyarınivazınveresinArzeylemeuçmağınıhiçarzumyokuçmakiçinBenimuçmaknemegerekhergizgönlümonabakmazİşbubenimzârılığımdeğildürürbirbağiçinUçmakuçmağımdediğinmü’minleriyeltediğinVardırolabirkaçhûriarzumyokturkoçmakiçin
630.Bundadahıverdinbizeolhûriyiçiftühelâl
OndangeçtiarzumtamamarzumsanaermekiçinSûfîlereversenonubanasenigerekseniHâşâbenterkedemsenişolbirevleçardakiçinYunushasretdürürsanahasretinigösteronaİşinzulümdeğilisedâdeylegilistediçün
XC
ŞöylehayraneylebeniaşkınodunayanayınHernereyebakarisemgördüğümsenisanayınHembeniokurSübhân’ımeşiğinedüngünyönümAndaçıkarbenimgünümbundaneyeeğleneyinYeditamudediklerikatlanmayabirâhımaSekizuçmakaldamayabundaneyeeğleneyinYüzbinhûrigelirisealdamabucanımıAşkıngönlümyağmaladısendenniceusanayınSeninaşkınduyducanımterkiniurdumcihanınHergizbilinmezmekânınseninerdearayayınHerdemsöylenirhaberinhergizbulunmazeserinGötüryüzündenperdeyididârınagöyüneyinİlm-ihikmetokuyanlaraşktanferâgattırbunlarMansûroldumasınbeniherdillerdesöyleneyin
640.YunusEmre’minbusözücanadolduâvâzesi
Kördürmünkirleringözübennicesigöstereyin
XCI
EydostseniseveldenaklımgittikaldımbenIrmaklarıseyredipdenizleredaldımbenBirzerreaşkınodukaynatırdenizleriDüştümaşkınodunatutuşubanyandımbenOlcandakiaşkolaandagussaolmayaBuaşkbanageleldengussamgittigüldümbenBülbüldeâşıkolmuşkızılgülünyüzüneGördümerenleryüzünhezar-destanoldumbenBuaşkıbanaverdinbennideremkend’özümİçimdışımnurdoldudostaâşıkoldumbenBirkuruağaçidimyolüzeredüşmüştümErbananazarkıldıtâzecüvanoldumbenYunusgerçekâşıksanadınımiskinkogılCümlesindenihtiyarmiskinliğibuldumben
XCII
ÂşıklaranediyemaşkhaberindenşirinAşkiledinleyeneaydayınbirinbirinEvvelyergökyoğikenvaridiaşkbünyâdıAşkkadimdirezelîaşkgetirdinevarın
650.Evvelezelbezmindekimdostyüzüngördüyse
OnuncanıdırâşıksorondanaşkhaberinAşkıhiçbirnesneyemeselbağlasamolmazDünyâdaâhırettenetutusaraşkyerînEmânettirsakıngılaşkhaberinizinhârOturupdeğmeyerdesöylemeaşkınsözünSarraflarınkatındakaideşöyledürürKadrinbilmezkişiyegöstermedigevherinYunus’unhavsalasıaşkiledolmuşdururDerdinsaklayamadıkeksizsöyleraşkdilin
XCIII
Dostyüzünügöreceğ(iz)nicekararkılsın(bu)canŞöyleyağmayavarı(sar)yüzbinzühdile(dîn)îmanTa’nayokturâşıklarahernehâledöneriseFermânolamazkendiyemüşâhedeyegarkolanCânügönülfehmüakılaşkmevcinegarkolıcakNeileansınolkişiyazıkumüzdassıziyanCanındagözüyokkişigörmeyiserdostyüzünüGözsüznicefehmeylesinnerengedirişbucihanYüzbinmeliküsalâtindostyüzünügöreyidiTerkedeyditentertîbinizzetüleşkerhânüman
660.Âşıkniceharâbisevilâyetiartadurur
Onuniçinkidâimâvîrandadırgenc-inihanAyn’el-yakıyngörenkişiırmazgözündostyüzündenNicegörebilsinonubusevidendaşraduranYunus’abuaşkkızgınıkomazdilintutaidiÂşıkama’şukrâzınıdürüstdiyemedilisan
XCIV
KimsedoymazbunazaraaşkilekimpençevuraBunazarakarşıduranhânümânıngarkavereÇüneliniaşkavuraaşkokunakimdirduraGökyüzündenmelâikiaşkonuindireyereGörHârutMârutneidihazretteferiştehidiNasîbinaşkaaldırıpmakaamınZühre’yevereAbdestimiznamazımızdoğrulukturtâatımızAşkilebağladıkkaametsafımızıkimayıraMescidmedreseolduğubâng-cemâatkılındığıHalâyıksafsafdurduğuaşkşükrânesidirzîreİçimdeyanaraşkoduağzımonunderiçesiAşkodununtütünündenYunus’unbenzisarara
XCV
ZihîşîrinhuludilberdurağırevaniçindeCaneviniolalmıştırayrıknesığı(sar)anda
670.Caniçindedostubulanayrıkneyerdeistesin
OnudaşrasananlarınömrügeçtiperâkendeOnunaşkınıngözgüsükendidegösterdibeniGönülesrikHakk’aâşıkesirolmuşbudermandeOnubanasorarisenbuyönümdosttanyanadırHernehaldeyürürisemmihrimartadururgündeBusûrettekimvardahıyönümayrıkyanadöneBenimvarlığımdostaldıeserimdirkalanbundaOnubanasoranlaranicenişanidiveremDililekimedebilebuaşkındurağıkandaZihîilâhîdevlettirkimeyoldaşoluriseKimdostilesürdüaşkıbuaradabumekândaDostyüzünügörenkişikend’özünükoyasıdırDünyatutangelenharîftutsakolurbuerkândaGörniceşirindür(ür)kocalar(ı)yîğitederAyrılmadıesrikliğinedüşvardırbumeydandaYunusgelgörâşıklarıniceyavıvarıpdururDünyaahreteldenkoyupneverendenealanda
XCVI
KaçanoldilberbenimgözümetudaşolduAld’usumuaklımıgönlümeyoldaşoldu[7]
680.Gönlümaydırbenimkulucanımaydırbenimkulu
HiçbilmezimkimindirolarayerdesavaşolduBuikisiarasındabildimdevletbenimimişHiçdanışıgımyokikenbaşımonunlahoşolduHernereyebakarisemoldurgözümetuşolanÖnümardımsağımsolumgençyazoldugerkışolduHızruİlyasdeğilikenölmezdirliğesataştımHergizyemeziçmezikeniçimdopdoluaşolduCümleâlemingönlündevardıronunmahabbetiOnucandansevmeyeninbilkimîmânıtaşolduSeninaşkınodumeğersıçramayakimseneyeBirzerredeğdiYunus’acihaniçindefâşoldu
XCVII
BencileyingörenkişibensevdiğiminyüzünüDelioladağadüşeyavıkılakend’özünüBennicesidiyebilsemcemâlitertibinonunKimcandudağıdırtadamonunkılıcıtuzunuHernereyevarıriseolşirinhuludilberimYetmişikimilleteolgeçirirtürlünazınıKişineyiseverisedilindesözüololurKeksizsöyleyesimgelirdaimaonunsözünü
690.Kişikendikekiiledostalâyıkolmazimiş
Mahabbetburcundaolkorâşık(lar)ınyıldızınıDertsizlerebenimsözümbenzerkayayankısınaHaldaşıbilirkişiningönlündegizlirâzınıBuYunus’ungördüğünüeğerZühregöreidiÇenginieldenbırakıpunutaidisâzını
XCVIII
DosttanhabersorarinsengüzâfdeğildirdostişiBellibilinhiçnesnedirbucihândadostsuzkişiHerkimkidostyüzüngöredostdiyecan(ını)vereOlvaktınoldostaereunutacümleteşvişiKimyolbulısardıronaolkağırırondanyanaDevleterdiondanbanahâcetdeğilhümâkuşuDostişiacebişdür(ür)candenizedalmışdur(ur)CansızlarabirdüştürürgelyorasınsenbudüşüDostaşk(ın)danâlemdolduherbirâşıkondanolduAşksızbitençiçeksolduaşkiledirdostlukhoşuNicediyeyimbenonukabûletmezyüzbincanıOnalâyıkkıymethaniyokturonundenituşuAşkısüreâşıkgerekneolısaraşktanyeğrekAşktıryeregöğedirekkalanıhepsözöküşü
700.Yunusimdisenbenikenâşıklaranesenneben
Yokluktamışdostusevenkomazayrıksıbakışı
XCIX
EzelîdenvaridicanımdabuaşkolduKimsey’eşkeretmedimbildimkioldostkoduDörtkitabıokuyanbulmadıaşkaçâreNebeylernesultanlarnemüderrisnekadıYergökoynarırılmazyellereserdeprenmezÂkıbetşolcanınkimaşkınolabünyâdıAşkanadandoğmadıkimseyekulolmadıHükmünekıldıesircümlebilişüyadıAşkamecnunolanlarassıziyandanfârığKorkmazıssısoğuktanpesnebiliseroduEzeldebenimfikrimEne’lHakidizikrimHenüzdahıdoğmadanolMansûr-ıBağdâdîAşkçenginedüşeninmelâmetolurcanıOnuniçinbed-namdırmiskinYunus’unadı
C
EyyarenleraydamazamcanımneyedaldığınıDililevasfedemezemgönlümükimaldığınıGönlümdolusığmazdileâşıktırolkimhalbileAşknicesîverdiyeleanlayamazn’olduğunu
710.Aşktanhaberbilenlerinaşkderdiledolanların
KüfrüimânolanlarınayıplamangüldüğünüAğlamakgülmekâşıkadirilmekölmekâşıkaKahrilelûtfubirbilirbilmezmelûlolduğunuAşkYunus’ueyledilâlYunuskanıaşkahelâlKoyvârınetsinpây-mâlgörmesinayrıldığını
CI
ErenleringönlündeolsultandükkânaçtıNicebizimgibilerandakonubangeçtiCümleerenleruçtudağlaryazılargeçtiAşkkazanınadüştükaynayıbanıpiştiBudünyanınmeselibenzermurdargövdeyeİtlermurdaradüştüHakdostukodugeçtiÂşıkmıdiyemonacanterkiniurmadıÂşıkonadiyelerkimmelâmetedüştüYineesridiYunusTaptukyüzüngöreldenMeğeronungölündenbircur’aşerbetiçti
CII
Helâlkıldıma’şukaâşıkkendikanınıMa’şuknakşındanokuraşkeriKur’ân’ınıYardanayrıoluncaasılıpölmekyeğdirÂşıkkendibırakırboynunaurganını
720.Gitmezâşıkgözündenhergizma’şukhayâli
NitekimZilhaverirYusûf’unnişânınıDirlikbudurâşıkama’şukyolundaöleSorarlariseaydamâşıkınburhânınıBelkıysileSüleymanaşkadüştübirzamanİsteyipbulmadılarbuderdindermânınıGöktekiHârutMârutaşkiçinindiyereZühreyüzüngörücekunuttuRahmân’ınıGüzâfgörmensizaşkıkimeoğradıiseSultânıiltirbaştanyitirirhânmânınıFerhadbuaşkyolundabaşınkülüngetuttuHüsrevŞîrinderdindendostaverdicanınıLeyli’yle,Mecnunişiacebedür(ür)buhalkaAbdürrazzakterkettiaşkiçinimânınıZemânevefâlarıcefâgelirYunus’aBirdoğruyarbulacakfidîkılarcanını
CIII
EyyârenlerkimişittiâşıktövbekıldığınıYekimişittidenizeoddüşübentuttuğunuŞâhımseninaşkınodudüştügönülderyâsınaAceblerlerkaynayıbanma’rifetlerbittiğini
730.YüzbinİsiileMûsiaşkındaser-gerdangezer
AceblerlerbenidahıaşknihengiyuttuğunuYüzgeçliköğrenmeyenkulkogirmesinbudenizeAşkderyâsıdipsizdürüraceblemenbattığınıSarraflığıöğrenmeyenbugevheriboncuksanırVarırveriryoknesneyebilmezneyesattığınıHerkimonundidârınıbundaayangörmeziseYarınolser-gerdangezehiçbilmeyen’ittiğiniYunusaydırerkuluyumTaptuğ’umuzdostyüzüdürİşbusözeinanmayanedebilsinettiğini
IV
GerçekYolculuğu
(Sülûk)
Savaşınenüstünü,insanınkendinefsiyle,kendidileğiylesavaşmasıdır.
Hadis.
Doğan kişi bir yola düşmüştür, yürür de yürür; gider de gider. Bu gidiş ya iyiliğe, hayra ulaşır, yakötülüğe,şerre.“Birandüşünmek,altmışyıl,yetmişyılkulluktanhayırlı...Heradımdadüşünmek,kendinisorguyaçekmek,hergüngeçengündenilerivarmak,heran iyiye-güzele, iyiliğe-güzelliğeyolalmakgerekir.”Gerçekyolculukbu.Yunusdiyorki:
Sensizyolagirerisem,çâremyokadımatmağa,Gövdemdekuvvetimsensin,başımgötürüpgitmeğe.
Birolgunkişiyeelverip,gönülveripyoladüşen,varlıktanayrılıpyoladüşmüştür,gidegideyokluğavaracak,varlığı,yokluktabulacaktır.Bulunanvarlık,parçabuçukvarlıkdeğildir.TümVarlık’tır.Erilendurak,bencillikdeğildir,kâinatayayılmaktır.Bubuluşlasen-benyokolur.
SorunTaptuk’luYunus’a:Budünyâdanneanladı?Budünyânınkarârıyok,senneimiş,benneimiş?
Bu yolculukta aşılmaz dağlar var, aşılacaktır; geçilmez beller var, geçilecektir; cana –başabakılmayacaktır.
Nebilsinbuaşkıusanlar,uyalar,Nevarsınbuyolaazıksızyayalar?
*
Buyoluzaktır,menziliçoktur,Geçidiyoktur,derinsularvar.Girdikbuyolaaşkilebile,Gurbetlikilebizisalarvar.Herkimmerdâne,gelsinmeydâne,Kalmasıncana,kimdehünervar.
Amabuyolunkaygangeçitlerindeayağıkayıpdüşenler,pekkalkamazlar;çamurabatıpçürürgiderler,kurda-kuşayemolurlarDoğanolansagelir,Taptuk’unkolunakonar;edep-erkânöğrenir.Taptuk,onuavasalar.Avlanır,avınıpîrinegetirir,sunardaövünerekderki:
Yunusbirdoğanidi,konduTaptukkoluna,Avınşikârageldi.buyuvakuşudeğil.
CIV
SöylememekharcısısöylemeğinhasıdırSöylemeğinharcısıgönüllerinpasıdırGönüllerinpasınıgersileyimderisenŞolsözüsöy1egilkimsözünhülâsasıdırKul’ilhakdediÇalapsözüdoğrudiyeneBugünyalansöyleyenerteutanasıdırCümleyaratılmışabirgözilebakmayanŞer’inevliyâsıysahakıykatteâsıdırŞerîathaberinişerhileaydamişitŞerîatbirgemidirhakıykatderyâsıdır
740.Olgeminintahtasıhernicemuhkemise
Denizmercikat’olsatahtauşanasıdır[8]
BundaniçerihaberişitaydayımeyyârHakıykatinkâfirişer’inevliyâsıdırBiztalib-ilimlerizaşkkitabınokuruz[9]
ÇalapmüderrisbizeaşkhodmedresesidirEvliyasafâ-nazaredeligündenberiHâsılolduYunus’ahernekimvayasıdır
CV
AşkimandırbizegönülcemâatKıblemizdostyüzüdâimdirsalâtDostyüzüngöricekşirkyağmalandıAnın’çinkapıdakaldışerîatGönülsecdeederdostmihrâbındaYüzünyerekoyupkılarmünâcâtMünâcatgibivaktolmazaradaKimoladostilebudemdehalvetŞer’ataydursakınşartıbırakmaŞartolkişiyekimedehıyânetErenlernefesidirdevletlirumuzOnunlafitnedenoldukselâmet
750.Belîkavlindedikevvelkidemde
HenüzbirdemdirolvaktbusaatDerildibeşimizbirvaktegeldiDintamamoluncadeğermahabbetDoğrulukbekleyendostkapısındaGümansızolbulurilâhîdevletYunusolkapıdakemînebuldurEzeldenebededektirbuizzet
CVI
ÂriflerortasındasofuluksatmayalarÇünsûfîyeihlâsolduaşkariyâkatmayalarYegelbildiğindenayıtyahutbilenlerdenişitTeslîminucunututuphiçsözüuzatmaylarMumsuzbaldırşerîattortusuzyağdırhakıykatDostiçinbalıyağaneiçinkatmayalarKıymetinduyarisenneyedeğerişbudemErenlerinma’nîsinbilmezesatmayalarMiskinÂdemyanıldıuçmaktabuğdayyediİşiHak’tanbilenlerŞeytan’dantutmayalarŞirinhulklareylegiltatlısözlersöylegilSohbetlerdeYunus’uhergizunutmayalar
CVII
760.Hakıykatinma’nîsinşerhilebilmediler
ErenlerbudirliğiriyâdirilmedilerHakıykatbirdenizdirşerîattırgemisiÇoklargemidençıkıpdenizedalmadılar.BulargelditapıyaşerîattuttudururİçerigiribeninevarınbilmedilerDörtkitabışerhedenâsıdırhakıykatteZiratefsirokuyupma’nisinbilmedilerYunusadınsâdıktırbuyolageldiniseAdındeğşirmeyenlerbuyolagelmediler
CVIII
ÂlemdüşmanolurisebenidosttanırımayaDostkandaisebenandadüşmanlıkayırımayaDostehlibizimilehemdostbundadırbizenegamYüzbincehdedersedüşmandostmahfiliduramayaDüşmanbanan’idebileişimgücümdosttanyanaDostmakamıcaniçindedüşmanelieremeyeSultanlarâcizdirandanegönüldedirnecandaMahrumdurikicihandakimdostyüzüngöremeyeKimekimdostkapıaçadüşmanıelindenkaçaYunusağzıgühersaçadeğmeârifdiremeye
CIX
770.Hoştureğeryürürisemaşkodunayanayana
PesyanmadanniceolamçünaşkodudüştücanaBuişlertamamolıcakhalvetolurma’şukileMa’şukyüzüngörenkişigerekyanavütükeneHernesneçiğolucağızadolmayıncapişmezolBenimdirliğimçiğidiaşkoduoldubehâneBenimdostilepazarımyaratılalıdandeğilSeveridikma’şûkayıhenüzgelmedencihânaAşkma’şûkuTaptuk’dururYunuskuldurolkapıdaGedâlarınalûtfetmekhemkaaidedirsultana
CX
Hakk’ıbuldumeryüzüngörmekileHakk’ıbuldumeryüzüngörmekileEreerdimerdebuldummaksudumBûlamâdımdaşradansormakileHeryerebaktımiseerotururGönlünaldımyüzyeresürmekileHak’tanerertürlünasibcanlaraOlmazimişKâ’be’yevarmakileKâ’besenineşiğindirbilmişolBûlamazsınyolçekiparmâğile
780.Pınarîdimkıldıerenlernazar
DenizoldumdörtyanaırmağileGeldiünYunusdurudurdumuruGözümaçtıkulağımburmağile
CXI
BaktığımyüzdegördümTaptuğ’umunnûrunuMaksûdumbugünbuldumn’iderimbenyarınıYarınımbugünbanahoşbayramdüğünbanaDüştegelirünbanaişitinahbârımıDostunhaberiböylenefsinsanayâreyleBakdostayarareylebuvücûdunşarınıVücûdagelmeyincekimseHakk’ıbilmediBuvücuttangösterdidostbizedîdârınıErindîdârıngördümgümanterkinivurdumDostbahçesinegirdimgörmeyegülzârınıDostunyüzügülbanaâşıkımbülbülonaKayıkmazamdörtyanaçünbuldumaşkeriniElüstübiRabbikümHak’tannidâgelinceMü’minlerBelâdeyipettilerıkrârınıYunusküfürelindenşikâyetegeldilerEysultânımgerçekerkesgiderzünnârını
CXII
790.Eyyârenlereykardeşlergörünbenin’ittimahî
EreerdimeribuldumereteğintuttumahîCanımbirgözsüzcanidiiçidolusenbenidiTuttummiskinliketeğinbenmenzileyettimahîKorkaroldumbirTanğrı’danbizâroldumyatlıhudanİşbuişimsağıncılabenyolumagittimahîGiderdimgönüldenkinikintutanınyokturdîniEyyârenlerbenbusözüuludanişittimahîAnladımkendihâlimigözledimdoğruyolumuTuttumululareteğinhazretebenyettimahîÂşıkisenmiskinYunushazretetutgılyüzünüAnlayanagevherdürürsözsarrafasattımahî
CXIII
AklımbaşımagelmediaşkşarabıntatmayıncaKendiliğimibilmedimgerçekereyetmeyinceKendibilisiylekişihiçerişemimenzileAllah’aeremezkalırereteğintutmayıncaVardinîmangerekiseiyidirilbudünyadaYarınandabitmezişinbugünbundabitmeyinceBülbüldahıâşıkgülenazarHak’tanolurkulaBirkelecigelmezdilegönüllerdeyatmayınca
800.Gönüllerdeburâzımısakınmazderdimsözümü
Âşıknekutlanırsözeaşkmatâ’ınsatmayıncaBiçâreYunus’unsözünkeyâşıkgerekanlayaOkuşbilidirneylesinöğütlemezötmeyince
CXIV
Hak’taninenşerbetiiçtikelhamdülillâhŞolkudretdenizinigeçtikelhamdülillâhŞukarşıkidağlarımeşeleribağlarıSağlıksafâlıkileaştıkelhamdülillâhKuruidikyaşoldukkanatlandıkkuşoldukBirbirimizeeşoldukuçtukelhamdülillâhVardığımızillereşolsafâgönüllereHalkaTaptukma’nîsinsaçtıkelhamdülillâhBerigelbarışalımyadisenbilişelimAtımızeyerlendieştikelhamdülillâhİndikRûm’ukışladıkçokhayüşerişledikUşbahâroldugerigöçtükelhamdülillâhDirfillipınaroldukirkildikırmağoldukAktıkdenizedaldıktaştıkelhamdülillâhTaptuk’untapısındakuloldukkapısındaYunusmiskinçiğidikpiştikelhamdülillâh
KendindenGeçiş–TürlüBoyalaraBoyanış
(Cezbe–Telvîn)
Sülûk, insanıhaldenhalesokar.Kimialevlenir,yanar,külolur,savruluryolcu.Kimikilolur,ayaklaraltınadöşeniryolcu.Kimiyokolur,kendinibulamaz:kimivarolur,herşeybenimder,davayadayamaz,varlıkâleminesığamaz.Ateşolur,yakar;suolur,akar.Yelolur,eser;tozolur,tozar.Cansızolur,birşeyduymaz;gülolur,açılır,solmaz.Samanolur,basılır;hayvanolurkesilir;Mansûrolur,asılır.Heletecellîşimşeklerineamaçoldumu,evvelgelendebenimder,sonragelendeben.“Hefevât-sürçme”,buradaçeşitli şekillerde gösterir kendini. Yolcu, elde ettiği hâli hazmedemez; hem sözleriyle hem hâlleriyle,hareketleriylerenktenrengegirer,türlüboyalaraboyanırvehaklıolarakşerîatehlincehoşgörülmezbusözler,buhâller,buhareketler.Sûfîler,buhâllere“Tekvin-çeşitliboyalaraboyanmak”derler.Yalnızbirşeyvarkigerçekyolerini,kılavuzukorur;o,telviniçindedetemkinibulur;benim,benderkenürperir;
DelioldumadımYunus,aşkoldubanakılavuz;Hazretedeğinyalınızyüzsürüyüvaranbenim
der;yahut,
Benimdeğilbukeleci,devletsenin,Yunusneci?Çündilimekaadirsensin,sensizdilimuzatamayam
deyipbenliğiniortadankaldırıverir;sonundadabuhalini,
Aşkilegelenerenler,içer,ağuyunûşeder,Topuğaçıkmayansulardenizilesavaşeder
derdekınamayakoyulur.
Gerçekyolcularından,burada sapanlar, sapıtanlar,Batınî inançları benimseyip şerîat sınırını aşanlar,gerçekerenleringözlerindendüşenler,gönüllerindençıkanlarolur;buradakalıpaklınıyitirenlergörülürveöylecedebuâlemdengeçipgiderler.
Bazılarıysa geriye dönerler; “ulaşmak, başlangıca gelmektir” derler, temkîn âleminde irşad durağınaererler;kemâldebunlardatecellîeder.
CXV
810.Canlarfidîyolunabucankayusudeğil
SencangereksinbanacihankayusudeğilCanlariçindecansınsenbirÂb-ıhayvansınBizedînüîmansınîmankayusudeğilYudumyâremisildimyâremkimdendirbildimBanayârimkayusuyâremkayusudeğilAşkınbenifâşettisaklayımderdimvelîÇünseniayangördümpinhankayusudeğilDermanolamıbanaderdimbenimkimonaDertlivarayımsanadermankayusudeğilGelinâşıkolalımaşkacevlânvuralımEsrikolupyatmışımcevlânkayusudeğilAşkınokutemrenidokunuryüreğimeAşkiçinbenöleyimtemrenkayusudeğilCânugönülün’ittimaşkınodunaattımSıdkıdahıunuttumgümankayusudeğilAşkınburcundanuçtumcevlânurubangeçtimBendostilebuluştumcevlânkayusudeğilBahr’ummânadalmışımandasedefbulmuşum[10]
Cevheralıpgelmişimummankayusudeğil
820.DurduğumyerTûrolabaktığımdîdarola
NehâcetMûsâbanasenbenkayusudeğilBuYunus’uandılarkervangeçtidedilerBenmenzileeriştimkervankayusudeğil
CXVI
NitekibugönlümeviaşkelindentaşagelirNiceyüksekyürürisemaşkbaşımdanaşagelirNicekiaydıramrâzımsöylemeyemkimseneyeGiderbusabrukarârımdostönümedüşegelirHeynicesabreylerisedostyüzünügörenkişiOlhakıykatgördümdeyenkend’özündenşaşagelirMa’şûkanıntecellisitürlütürlürenklerolurBirşîvedeyüzbingönüllühemişecuşagelirOldostilebenimişimbulutilegüneşleyinBirdemhicâbısürülürbirdemhicapbaşagelirAcebgenemiskinYunusaşktanartıksevdimeğerZirâkibuaşktanyeğrekhiçyokdururbaşagelir.
CXVII
BizedîdârgerekdünyâgerekmezBizema’nîgerekda’vâgerekmezBizeKadirGecesi’dirbugeceKoerteolmasınsehergerekmez
830.Bizeaşkşerbetindensunidelî
BizeuçmâktaKevsergerekmezBadyalardoludoluiçelimbizBizesrikolmayızhumargerekmezYunusesrîyibendüştüsusaktaÇağırırTaptuğ’unaargerekmez
CXVIII
BirsâkîdeniçtimşaraparştanyücemeyhânesiOlsâkıninmestleriyizcanlaronunpeymânesiAşkodunayananlarınküllîvücûdunûrolurOlodbuodabenzemezhiçbelirmezzebânesiBizimmeclismestlerinindemleriEne’lHakolurBinHallâcıMansurgibionunkemindîvânesiOlmecliskimbizdevardırandaciğerkebâbolurOlşem’akimbizdeyanarayugüneşpervânesiBizimmeclisbekrîlerişolŞâh-ıEdhemgibidirBelhşehrinceyüzbinolahergüşedevirânesiYunusbucezbesözlerincâhilleresöylemegilBilmezmisincâhillerinnicegeçerzemânesi
CXIX
SenhodbizebizdenyakıngörünmezsinhicapnedirÇünaybıyokgörklüyüzünüzerindenikapnedir
840.SenayıttıneypâdişahYehdi’llühulimenyeşâ’
ŞerîkinyoksenineyşahsuçlukimdiritapnedirLevhüzerekimdiryazanazdırankimkimdirazanBuişlerikimdirdüzenbusualecevapnedirRahimdürürseninadınrahimliğinbanadedinMürşidlerinmuştuladıLâtaknatûhitapnedirBuişlerisenbilirsinsenverirsensenalırsınNekimkıldımçünbilirsinyebusorunisapnedirHanibumülkünsultânıbutenisehanicanıBugözgörmekdileronubumerhûmameapnedirYunusbugözonugörmezgörenlerhodhabervermezBumenzileakılermezbukoduğunserapnedir
CXX
DinümilletsorarisenâşıklaradinnehâcetÂşıkkişiharâbolurharapbilmezdindiyânetÂşıklarıngönlügözüma’şukdiyegitmişolurAyrıksûrettenekalırkimkılısarzühdütaatTaâtkılanuçmakiçindintutmayantamuiçinOlikidenfâriğolurneyebenzerbuişâretHerkimdostuseverisedosttanyanagitmekgerekİşigücüdostoluncacümleiştenolurazat
850.Onungibima’şûkanınhaberinikimgetirir
CebrâilümürselsığmazşöyleolunduişâretSoruhisapolmayısardünyââhıretkoyanaMünkerüNekirnesorarterkoluncacümlemuratHavfurecâgelmezondavarlıkyoklukbırakanaİlmüamelsığmazondaneterazivarnesıratOlkıyâmetpazarındaherbirkalabaşkayısıYunussenâşıklarilehiçgörmeyesinkıyâmet
CXXI
Benimsâhib-kırandevranbenimdirBenimuşpehlivanmeydanbenimdirHarâmîdenbenimkorkumkayımyokBuzûrubukuvetHak’tanbenimdir[11]
Ebû-BekrüÖmeroldinulusuAliyy-iMurtazâOsmanbenimdirKimâlabutopuçevgânımızdanTopuranmeydandaçevgânbenimdirYunus’umbenYunusişbûcihandaBenimsultankulusultanbenimdir
CXXII
HakbirgönülverdibanâhâdemedenhayrânolurBirdemgelirşâdîolurbirdemgelirgiryânolur
860.Birdemsansınkışgibişolzemherîolmuşgibi
BirdembeşârettendoğarhoşbâğilebustânolurBirdemgelirsöyleyemezbirsözüşerheyleyemezBirdemdilindendürdökerdertlileredermânolurBirdemçıkararşüzerebirdeminertahtes–serâBirdemsanâsınkatredirbirdemtaşarummânolurBirdemcehâlettekalırhiçnesneyibilmezolurBirdemdalarhikmetlereCâlînusuLokmânolurBirdemdivoluryâperîvîrâneleroluryeriBirdemuçarBelkıysilesultân-ıinsücânolurBirdemvarırmescidlereyüzsürerordayerlereBirdemvarırdeyregirerİncilokurrühbânolurBirdemgelirÎsîgibiölmüşleridîrîkılarBirdemgirerkibrevineFir’avnileHâmânolurBirdemdönerCebrâil’erahmetsaçarhermahfileBirdemgelirgüm-râholurmiskinYunushayrânolur
CXXIII
BûfenâmülkündebennîcenicehayrânolamYenicehandânolamyenîcebirgiryânolamGehfeleklerdenmeleklerdendileklerdîleyemGâharşuşemstegerdûnolamgerdânolam
870.Âdımımattımyedîdörtonsekizdenbenöte
DokuzuyoldakodumşâhemrinefermânolamDostferahkıldıterahtanbenteberrâeyledimSûret-iinsânelemhemcânolamhemkânolamGâhbirmüftîmüderrisgehmümeyyizgâhtemizGâhbirmüdbir-ünâkıs(naks)ilenoksânolamGâhbatn-ıhûtiçindeYûnusilesöyleşemGehçıkamarşüzerebircânolamSelmânolamGâhinemesfellereşeytânileşerlerdüzemGehçıkamarşüzrevüseyran(olam)cevlânolamGahişidîremişitmezemişümezemacebNicebirnisyânolamhayvânolaminsânolamGâhma’kuulât-ımahsûlâttakrîr-übeyanGahmaksûrâtolamgehsâhib-iKeyvânolamNicebirsûretteinsânüsıfattacânverNîcebirtilkîolamyâkurtuyâarslânolamNîcebirtecrîdüferdümücerredmünferidYenice(cin)niceinsünîcebirşeytânolamNîcebiraşkmeydanındanefsatınseğirttiremYenicebirbâşımıtûpeyleyipçevgânolam
880.Gâhbirlikiçrebirlikeyleyemolbirile
GehdönemderyâolamkatraolamummânolamGâhdüzahtayanamFir’avnileHâmânileGâhcennettevaramgılmânileRıdvânolamGâhbirgaazîolanEfrengilecengeyleyemGehdönemEfrengolamnisyânileisyânolamGâhbirmeşhûlümerdûdolamuNümrûdolamGehvaramCa’ferolamtayyârolamperrânolamNîcebirâmîolamnâmîolamcâmîolamNîcebirkâmiolamâ-kâmolamnâdânolamGâholaodlaryakamdilleryıkamcanlaryakam
GâhvaramarşaçıkamgehşâhugehsultânolamNîcebirdertlerileodlârayanamyâkılamNîcebirşâkirolamzâkirolammihmânolamTerkidembûhâkübâdıvaraaslınayineŞeşcihettenbençıkambîcismolambîcânolamNîcebirCircîsüBercîsolamuMirrîholamNîcebirCâlînusuBukrâtolamLokmânolamBudokuzarslânuyedievrenüdörtejderhaBunlarınlacengidemRüstemolamDestânolam
890.Birdemîâsûd’olamhüşyârügaafi’lhorduhâm
Birdemîaşüft’olammecnûnolamhayrânolamGönlümüngencinerencirgörmedenbiryolbulamYâhuderyâyagirembîrengübîelvânolamYenicebirbendiyemsensindiyemûtanmadanYenicedeksizolamdilsizolamhayrânolamNîcebirbalçıkt’olamalçaktaolamhârolamGâhvaramgevherolamyâkuutolammercânolamÂdemîliktençıkamûçammeleklermülküneLevnolambîlevnolamgehkevnolambîkânolamGâhmünkaadumutî-iHakkAllâh’ınhasıGehdönemHârûnolamMûsîolamİmrânolamGehduramDâvûdolamtaht-ıSüleymân’açıkamGehdönemgüm-râholamhem-râholamhicrânolamGâhzindandançıkamâzâdolamâbâdolamGehyineder-bânolammahbûsolamzindânolamDârolamgirdârolamMansûrolamber-dârolamTenolamhemcânolamhemînolamhemânolamGâhbeyâban-ıharâbugehserâbugehtübâbGehyineMahmûdolamgehcinolamgehcânolam
900.Gâhizzetteazîzügâhzillettehakıyr
Gehvaramerkânolamreh-bînolamrühbânolamGehdönüphâmûşolambîhişolamser-hûşolamSöyleyemdestânolamhembâğuhembüstânolamYunus’aTapdûğuSaltûğuBarak’tandırnasîbÇüngönüldencûşkıldıbennicepinhânolam[12]
YûnusimdibûsözübenâşıkadîâşıkaKimsanâbensıdkolamhemderdühemdermânolam
GâhhâlîsgâhmuhlisolamuşFurkaanileGâhRahmân’ur-RahimyâHayyüyâMennanolamGehdönembirşemsolamzerremdeyüzbinarşolaGehyînetuğynolamâlemleretûfânolamEvvelîHûâhırıHûyâHûillâHûolamEvvelâhırolkalâvu“Menaleyhâfân”olam
CXXIV
BenemolaşkbahrısıdenizlerhayranbanaDeryâbenimkatremdirzerrelerummanbanaKafdağızerremdeğilayugüneşbanakulHak’tıraslımşekdeğilmürşiddirKur’anbanaÇündostagideryolummülk-iezeldirilimAşktansöylerbudilimaşkolduseyranbana
910.Yoğikenbubârgâhsenvaridinpadişah
AhbuaşkelindenahderdoldudermanbanaÂdemyaradılmadancankalıbadüşmedenŞeytanlânetolmadanarşidiseyranbanaYaradıldıMustafayüzügülgönlüsafâOlkıldıbizevefâondandırihsanbanaŞerîatehliırakeremezbumenzileBenkuşdilinbilirimsöylerSüleymanbanaYunusbuhalkiçindeeksiklidirHakbilirDîvâneolmuşçağrırdervişlikbühtanbana
CXXV
SeverimbensenicandaniçeriYolumütmezbuerkândaniçeriNereyebakarisemdopdolusunSenikandakoyambundaniçeriObirdilberdürüryokturnişânıNişânolurmunişandaniçeriBenisormabanabendedeğilemSuretimboşgezerdondaniçeriBenibendenalanaermezelimKademkimbâsasultandaniçeri
920.Tecellîdennasîberdikimîne
KimîninmaksudubundaniçeriKimecîdârgünündenşu’ledeğseOnunşu’lesivargündeniçeriSeninaşkınbenibendenalıptırNeşîrinderdbudermandaniçeriŞerîattarikatyoldurvarânaHakıykatma’rifetandaniçeriSüleymankuşdilinbilirdedilerSüleymanvarSüleyman’daniçeriUnuttumdindiyânetkaldıbendenBunemezhebdürürdindeniçeriDininterkedeninküfürdürişiBuneküfürdürîmandaniçeriGeçerîkenYunusşeşoldudostaKikaldıkapıdanandaniçeri
CXXVI
HabereylenâşıklaraaşkagönülverenbenimAşkbahrısıolubanıdenizleredalanbenimDenizyüzündensualıpsunuveririmgöklereBulutlayınseyrânediparşayakınvaranbenim
930.Yıldırımolupşakıyangöktemelâikdokuyan
BulutlarahükümsürenyağmurolupyağanbenimGördümgöğünmeleklerinherbiribirişteimişHakÇalab’ınzikrinedenİncilbenimKur’anbenimGördümdeyendeğilgörenbildimdeyendeğilbilenBilenoldurgösterenolaşkaesîrolanbenimSekizuçmakâşıklaraköşküsaraydırbileneMûsî’leyinhayranolupTurdağındakalanbenimKalemçalınacakgörgilhaberböyledürürbil(gil)“Kaalûbela”kelecisinbundahaberverenbenimDelioldumadımYunusaşkoldubanakılavuzHazretedeğinyalınızyüzsürüyüvaranbenim
CXXVII
GöktePeygamberilemi’râcıkılanbenimAshab-ısuffaileyalınacakkalanbenimSabrilekanaatihoşveriptiranlaraKırkkişibirgömleğekanâatkılanbenimKırkındanbirisineçaldımidineşteriKırkındankanakıdıpibretgösterenbenimÖmer-iHattâbilehamadlüdâdişledimOğluylafıskeyleyiphaddebasılanbenim
940.Abdürrezzakoldervişyoldaşedindibeni
Hallâc-ıMansûriledâraasılanbenimİbrahimEdhembaktıtâcutahtıbıraktıHakyolunauyaktıolsırrıduyanbenimMûsîPeygamberilebinbirkelimekıldımİsîPeygamberilegöklereçıkanbenimAdımıYunustaktımsırrımâlemeçaktımBundanileridahıdildesöylenenbenim
CXXVIII
BenimcanımuyanıktırdostyüzünebakanbenimHemdenizekarışmağaırmakolupakanbenimIrmakgibibençağlarımgehgülerimgehağlarımNefsinciğerindoğrarımkibrükîniyakanbenimKırdımbunefsinçerisinbirettimburcubârusunPâkeyledimiçerisinmilketiniyuyanbenimBenhazretetuttumyüzümolaşkeriaçtıgözümGösterdibanakend’özümâyet-iküldenenbenimŞahdidârıngördümayanhiçgümansızbellibeyanKâfirolainanmayanoldîdârabakanbenimBenimdürürbucümleişhikmetimileyazukışBenbilirimyadubilişırılmadanduranbenim
950.Bucümlecandaoynayandamarlarındakaynayan
KüllîdillerdesöyleyenküllîdilideyenbenimNemrudodunİbrâhim’ebenbağubustaneyledimKüfüryüzündendoğubangeneoduyakanbenimOlHallâc-ıMansûrilesöyleridimEne’lHakk’ıBenimgen’onunboynunadarurganıntakanbenimOlHakhabîbiMustafâmi’racaedinceseferOldemcanımhâkeyledimolsırrınıduyanbenimŞimdiadımYunus’dururoldemdeİsmâilidiOldostiçinArafât’akurbanolupçıkanbenimÇerhbenimhükmümdedür(ür)herkandabenoturmuşumMülkbenimelimdedür(ür)yıkanbenimyapanbenimSa’dbenimsaîdbenimYunusdahıbenimledirİlm-iledündürüstâdımolesrârı(duyan)benim
CXXIX
EvvelbenimâhırbenimcanlaracanolanbenimAzıpyoldakalmışlaraHızırmedederenbenimBirkarâratuttumkararsırrımıbenimkimduyarGözsüzbenikaçangörürgönüldegizlenenbenimKündemindekatreuranbirnazardadünyâduranKudretindenhandöşeyipaşknöbetinuranbenim
960.Düzdöşedimbuyerleriçöksüurdumbudağları
SayvaneyledimgöklerigeritutupduranbenimDahıacebâşıklaraikrârüdinîmanoldumHalkıngönlündeküfrileİslâmileîmanbenimHalkiçindedirlikdüzendörtkitabıdoğruyazanAğüstündekaradizenolyazılanKur’anbenimDostilebirliğebitenbuyruğuneisetutanMülkyaratıpdünyadüzenolbahçıvanhemanbenimHamza’yıKaf’tanaşıranelinayağınşeşirenSimurg-uKafardındakioloğuluyılanbenimYunusdeğilbunudiyenkendiliğidirsöyleyenKâfirdirürinanmayanevvelâhirnemanbenim.
CXXX
EvvelkâdimöndensonazevâliyoksultanbenimYediıklîmehükmedipdiritutanSübhanbenimBenbuyeriyaratıncayerüstünegökduruncaUludenizmevcuruncaNûh’atûfanverenbenimDurdedimgökleredurdugöklerdahıkararkıldıYüzbintürlüâdemgeldigetiripgiderenbenimYûsufileçâhainenterâziyealtınuranKafesinibasaduranMısr’ınıssısultanbenim
970.Sûfîilesûfîolansâfîilesâfîbenim
BelbağlayıptâatedenolkerimürahmânbenimKaf’tanKaf’ahükmeyleyendivlerihükmünekoyanYelebinipseyrankılanbumülkeSüleymanbenimYunusdeğilbunudiyenkudretdilidirsöyleyenKâfirolainanmayanevvelâhırhemanbenim
CXXXI
Kâ’bevübütîmanbenimçerhurubandönenbenimBulutoluphavay’ağıprahmetolupyağanbenimYazyaratıpyerdonatangönlümüzevihânedanHoşnûdumataanadankullukkadribilenbenimYıldırımolupşakıyanşakıyıpnefsindokuyanYerka’rasındaberkiyenşoloğuluyılanbenimHamza’yıKaf’tanaşıranelinayağınşeşirenGözsüzleringözündekibozpusarıkdumanbenimEtüderisünğükçatanhükmeyleyipdiritutanKudretbeşiğindeyatanhikmetsütünemenbenimÂşıkolangelsinberigöstereyimdoğruyoluMakaamımdırgönülşarıırılmayıpduranbenimYeregöğebünyâduranırılmadankaaimduranIrmaklaragölçağıranadımYunusummanbenim
CXXXII
980.Olkaadir-iKün-feyekûnlûtfediciRahmanbenim
KesmedenrızkınıverencümleleresultanbenimNutfedenâdemyaratanyumurtadankuşüretenKudretdilinisöyleyenzikreyleyenSübhanbenimKiminizâhideyleyenkiminifâsıkeyleyenAyıplarınıörtücüoldelîlüburhanbenimBirkulunaatlarveripavretümâlçiftlerveripHembirininbirpuluyokolRahîmüRahmanbenimBenimebedbenimbakaaolkaadir-iHaymutlakaHızırolayarınsakkaonukılangüfranbenimDörttürlünesnedenhâsılbilinbenimiştedelilOdilesutopraguyelbünyâdkılanyezdanbenimEtederisüngükçatantenperdelerinitutanKudretişimçokturbenimhemzâhirüayanbenimHembâtınımhemzâhirimhemevvelimhemâhırımHembenoyumhemolbenimhemolkerîmuhanbenimYokturaradatercemanondakiişbanaayanOldurbanaverenlisanoldenizeummanbenimBuyerigöğüyaratanbuarşükürsüdurduranBinbiradıvardırYunusolsâhibi-iKur’ânbenim
CXXXIII
990.Benbiracebilegeldimkimsehâlimbilmezbenim
BensöylerimbendinlerimkimsedilimbilmezbenimBenimdilimkuşdilidirbenimilimdostilidirBenbülbülümdostgülümdürbilingülümsolmazbenimOldostbanagelsindemişsundumkadehalsındemişAldımkadehiçtimşarapartıkgönlümölmezbenimNeTûr’umvarnedurağımhiçyerdeyokkarârımHakk’amünâcâtetmeyebelliyerimolmazbenimSorsorduğumyeribanagelirsengösteremsanaBirzerreceHak’tanayrıgözümnesnegörmezbenimTurdağındabirtecellîgörMûsî’yinelerkıldıYunusaydırhakkatındasözümgerikalmazbenim
CXXXIV
AklınerersesorbanabenevveldenerdeidimDilerisendeyiveremezelîvatandaidim“Kaalûbelâ”söylenmedentertipdüzeneylenmedenHak’tanayrıdeğilidimoluludîvandaidimEyyûbilederdeesîriniledimçektimcezâBelkıysiletahtüzeremühr-iSüleyman’daidimYunusilebalıkbeniçektidemeyuttubileZekeryâ’lakaçtımbileNûhiletûfandaidim
1000.İsmail’eçaldımbıçakbıçakbanakâretmedi
HakbeniâzâdeyledikoçilekurbandaidimYusufilebenkuyudayattımcefâçektimbileYa’kubileçokağladımbuluncafigandaidimMi’racgecesiAhmed’indöndürdümarştanalınınÜveysileurdumtacıMansur’laurgandaidimAlîileurdumkılıçÖmerileadleyledimOnsekizyılKafdağı’ndaHamza’ylameydanaidimEzelîdendilimdeuşTanğrıbirdirhaktırRasûlBunuböylebilirikensanmakigümandaidimYerebünyâdurulmadanÂdemdünyâyagelmedenÖküzbalıkevlenmedenbenezelîandaidimYunusseninâşıkcanınezelîâşıklarileMülkebünyâdurulmadanseyrânucevlândaidim
CXXXV
(Ben)bucihanagelmedensultân-ıcihandaidimSözügerçekhükmürevanolhükm-isultandaidimHalâyıkbundagelmedengöklermelâikdolmadanBumülkebünyâdolmadanmülküyaratandaidimYüzbinyirmidörtbinhasıdörtyüzkırkdörttabakasıDevletmakamındaolgünuluhânedandaidim
1010.Gussabenigörmezidikaygueliermezidi
EndişeşehirdendaşrabiryücemekândaidimYunusbucümlevarlığındostkatındazerredeğilGuftilekelâmdaidimhembundahemondaidim
CXXXVI
Bucihânagelmedenmâ’şukilebiridim“Kulhuvallah”sıfatlıbirbînişannûridimOldemkibirlikidinitesidirlikidiOlpâyansızkudretteneMûsîneTûridimBileidimhazretteolbîkıyaskudretteNeserîkimvaridinekimseyleyâridimYergökyaratılmadanKaalubelâdenmedenLevhkalemçalınmadanmi’raçtakadiridimNicekezgeldimgittimdelimsûretyarattımBuşimdikisûretteYunusolupdûridim
CXXXVII
EyyârenlereykardeşlersorunbanakandaidimAşkdenizinedalıbanderyâ-yıummandaidimOlkibenibekleridiherkandaysamsaklaridiAşkurganıucundakikandildekicandaidimYerebünyâdurulmadanyergökhalâyıkdolmadanLevhukalemçalınmadanmülküyaratandaidim
1020.Yüzyetmişbinferiştehlersafbağlayıpdurucağız
Cebrail’igördüm(anda)oluludîvandaidimDörtkitabıokumadanayırıpseçmekolmadanBenokudumsabakımıKur’an’dahânendeidimKayguelibanaermezgussahergizbenigörmezEndişeşerrindendaşrabirulumakamdaidim[13]
DoksanbinHakkelâmınıeyleyinceHabibileOtuzbinisıroluncaolvakitbenandaidimBenimgibimiskinkuluyüzbingelirseazolaBenimgelişimşimdidiruçmaktaRıdvan’daidimYıldızidimnicezamangöktemalâikarzumanCebbâr-ıâlemhükmederbenolzamanandaidimBenbusûrettenileriadımYunusdeğilikenBenolidimolbenidimbuaşkısunandaidim
CXXXVIII
TehîgörmensizbenidostyüzüngörüpgeldimBâkidevr-irüzigârdostilesürüpgeldimOldursöyleyendildevarlıkdostundurkuldaVarlığımhepolildebenbundagaribgeldimBezirgânınmatâımçokdest-gîrimüstâdımHakZiyanımâssıyacümleandadeğişipgeldim[14]
1030.Yerügökyaratıldıaşkilebünyâdoldu
ToprağanazarkıldıaksırıdürüpgeldimGördümyeditamusunandasekizuçmağınKorkudangünahımıandasızırıpgeldimİsîoldumkudrettenbehânebiravrettenİnâyetolduHak’tanölüdirgörüpgeldimÂdemolupdurmadannefsinboynunburmadanYanıldımbuğdayyedimuçmaktansürlüpgeldimMûsî’yleTûr’açıktımbinbirkelimekıldımBuhalkbizinebilsinandabilinipgeldimNuholdumtûfâniçinçokduruştumdîniçinDuymayanıntagadansuyaboğdurupgeldimYalandeğildirsözümbakyüzümeaçgözünDah’örtülmediizimuşyoldaneripgeldimCercisolupbasıldımMansuroldumasıldımHallaçpamuğugibibundaatılıpgeldimEyyuboldumtenimecefakıldımcanımaÇığırdımSübhân’ımakurtlardürüyüpgeldimZekeryaoldumkaçtımerdimağacageçtimKanımdörtyanasaçıptepemdeldiripgeldim
1040.YalınızSübhânidipeygamberlercanıydı
Yunûshodpinhânidisuretdeğşiripgeldim
CXXXIX
BenibundaveribiyenbilirbenneişegeldimKararımyokbudünyâdagiderimyumuşageldimDünyâyaçokgelipgittimerenlereteğintuttumKudretürünüişittimkaynayıbancuşageldimSertsözilegönülyıktımodoldumcanlarıyaktımSırrımıbuhalkaçaktımâlemetemâşâgeldimBenoldumİdrîs’ıterzîŞîtoldumdokudumbeziDâvûd’ungörklüâvâzıahedipnâlişegeldimÂşıkoldumşuayyüzenisâroldumbalağızaNazarkıldımkaragözesiyaholupkaşageldimMüsîoldumTur’avardımkoçoldumkurbanageldimAlîolupkılıçsaldımmeydanagüreşegeldimDenizkenarındaovakuyudaişleyenkovaİsâ’nınağzındaduâoldumbileişegeldimAyoldumâlemedoğdumbulutoldumgöğeağdımYağmurolupyereyağdımnûroldumgüneşegeldimKaalükıyldengeçenlereyoldagözünaçanlaraAnlayıbanseçenlerevak’aoldumdüşegeldim
1050.Benimaldertlidermânbenimolma’rifetkânı
BenimMûsî-iİmrânîTurdağındanaşageldimYolumsanaolduduraksabahın[15]söyleyendirHakYunusEmredilindeHakolupdiledüşegeldim
CXL
DostbakalıyüzümebensenigörüpgeldimOlyüceyücesinebîgümaneripgeldimEsrikliğimebakmaadımdeliyetakmaEsrikliğimezeldensohbetisüregeldimEzeldenbileidimElest’tebelâdedimOlkadîmîdenizdenselolupgerigeldimİşretineermişimsâlâdeyipdurmuşumOlkadîmîdenizdenselolupgerigeldimAşkbanaİsîolduerenlerduâkıldıBirikikeztopraktanbenölüpdurugeldimMansuraydırEne’lHakdersûretinodayakDeynizdâragelsinlerbendârıkurageldimSormanYunus’tanhaberdostnerdeyseordavarHaberingörenverirbentenhâgöregeldim
CXLI
Canımbenandan(bunda)ezelîâşıkgeldimAşkıkılavuztutupolyoladüşüpgeldim
1060.Değilimkaalükıyldenyeyetmişikidilden
YadyokbanabuildeandabilişipgeldimGeçtimhod-binilindenelçektimdügelidenOlikilikbâbındanbirliğebitipgeldimDörtkişidiryoldaşımcefâdar-urazdaşımÜçilehoşturbaşımbirineboşupgeldimOldördünbirisicanbiridînbiriîmanBirinefsimdirdüşmanyoldasavaşıpgeldimBirkılıkırkyardılarbirinyolgösterdilerBumülkegönderdilerolyoladüşüpgeldimAşkşarabındaniçtimonsekizırmakgeçtimDenizlerbendindeştimummandantaşıpgeldimBenandangeldimbundagerivarırımandaBenandavarasımıandadanışıpgeldimAzrâilnekişidirkasdedesicanımaBenemanetıssıylaandabitrişipgeldimİmdiYunus’anegamâşıkmelâmetbed-nâmKüfrümîmanaşoldemandadeğişipgeldim
CXLII
N’idembengönülilebenimlebilebirdemdurmazMâ’şukyüzüngördümeğeröğütleyipökündermez
1070.Tanğrıiçineyuslulargönlümbanabuluverin
VardıdostilebuluştubanageriboyunvermezBunungibigönülilenicedirlikiltebilemBıraktıyabanabenibirdemgeliphâlimsormazGönülbanayoldaşikenzühdütâatkılaridimYıkıldıbutertiplerimgönülsüzümelimermezGönüliçeridostilebenkapıdaferyâdüzarBinyılzârîkılarisemişbunedirdiyesormazAydırisemeyâgönülhanifarîzayâsünnetAydıryokteşvişikoyabuseviyeamelsığmazEğerleyinaydırisemgörboynumdaborçkalmasınKakırboşarsöverbanaaydırkieyHakk’ıgörmezAğızağızdankutludurolakisözünüztutaBenyüzbinyılsöylerisemsözümkulağınagirmezGönlümdahıcanımdahıelbirettişolikisiYüzbinYunus’tanferâgatdostyüzündengözünırmaz
CXLIII
SeninledirliğimsendenırılmazHayatseninledirsensizdirilmezBenimmünâcâtımsendenyanadırSanavaranyolumsensizvarılmaz
1080.Sensingözlerimiçrebilebakan
SenbilebakmasanyolumgörülmezSenayrıbenseninerdebulayımSensizbuhaknefesömrümsürülmezSeferkılsambanayoldaşolursunKarâretsemgenesensizdurulmazVarlığımsendedirbenbirâletimSun’ıssısunmasaâletkurulmazÂletüharekâtcümlesisendenAnın’çinişinekimsekırılmazBirliktenöteyehiçşerîkinyokKimnoksanergörehükmünyuyulmazÂlemhalkızebunemriniçindeKimdirkikulluğaboynuburulmazBubenimdediğimeğerbenisemNiçinbubenliğeelimurulmazYârenlersalâdırkapıaçıktırBukapıyagelenmahrumsürülmezYunusbutevhidegarkoldukaldıGerigelmekliğeaklıderilmez
CXLIV
1090.Yârabbunederttirdermanbulunmaz
YabuneyaradırzahmıbelirmezBenimgaripgönlümaşktanusanmazVarıraşkadüşerhiçbanadönmezDönergönlümbanaöğütverirçokÂşıkolangönülaşktanusanmazÂşıkkicanakaldıâşıkolmazCanınterketmeyenma’şûkubulmazAşkpazarıdırbucanlarsatılırSatarımcanımıhiçkimsealmazÂşıkbirkişidirbudünyamalınÂhıretkorkusunbirpulasaymazBudünyâolâhiretteniçeriÂşıkınyerivarkimesnebilmezÂşıköldüdiyeselâverirlerÖlenhayvanolurâşıklarölmezBeyimâşıkisenvarsenyolunaBundabaşlaryiterkanlarsorulmazErenlermeydanıarştanuludurSalarlarçevgânıtopubelirmez
1100.Yunusbutevhîdegarkoldugitti
Gerigelmekliğeaklıderilmez
CXLV
GayrıdırhermillettenbubizimmilletimizHiçdindebulunmadıdinüdiyânetimizBudînüdiyânetteyetmişikimilleteBudünyâolahretteayrıdırâyâtımızZahirsuyabanmadanelayakdepretmedenBaşsücûdavarmadankılınırtâatımızNeKâ’bevünemescidnerükû’unesücûdHakkiledâimbecidolurmünâcâtımızGerekKâ’be’yevaralımgerekmescidegirelim[16]
GereksuylayunalımçünbileilletimizSunekadararıtaçünyavuzfi’linbileMeğerbizipâkedeHak’taninâyetimizKiminsözünkimbileakılermezbuhâleYarınandabell’olaMüslümanmürtedimizYunuscanınyenilekimdostluğunanılaAşkiledinlerisenbilesinkudretimiz
CXLVI
Olbensevdiğimnigârn’idemolbendenfârığNevarıphoşgörünemikicihandanfârığ
1110.Kimdenkimevarayımahvâlimsöylemeğe
SözümkimediyeyimsözdenlisandanfârığCihandakimgiriserbuişinarasınaYekimhükmedebilesultânuhandanfârığGerekMüslümanolambinyılibâdetkılamGereksekâfirolaküfrüîmandanfârığGerekseehl-imilletfarîzasınbekleyimGerekseşöhretkovamşöhret-üdindenfârığGerekseilliyyindeyüzbinkezminberuramGerekseşirkbesleyimsıdkugümandanfârığNiceticâretilekesbgösterembenonaŞöylekaadirdirolkimsûduziyandanfârığNicesikullukilesevlibilembenonaHâsuâmonuseverolhepsevendenfârığOnungibima’şukakimgönülverdiyiseTertibdengeçmekgerekolondan-bundanfârığYunussenseverisenhakıykatma’şûkayıFârığolcümlesindenkevnümekândanfârığ
CXLVII
N’iderizhayatsuyuncanıyağmayaverdikGevherisarraflaramâdenyağmayaverdik
1120.Benimolbezirgânkimhiçassıgözetmedim
Çünk’assıdandageçtikziyanyağmayaverdikBuyolunâriflerigeçirmezlermataıŞöyleuryangiderizcihanyağmayaverdikKüfrileîmandahıhicâbimişbuyoldaSelâlaştıkküfrileîmanyağmayaverdikYüzbinyıllıkfikirlehenüzkuşlukolmadanGeçtikbitmezsağınçtangümanyağmayaverdikPayanlıdevr-izamannic’eğlesinYunus’uPayansızdevreerdikdevranyağmayaverdik
CXLVIII
UşyinegeldimbenbundasırsözünayâneyleyemBirsözileyerigöğücümlesinbeyâneyleyemDilerisemteneyleyemdilerisemcaneyleyemGönlümüTurcanımMûsâtahtıSüleymâneyleyemDirlikbanakarşıgelebendirliğinboynunuramÖlümeğervâcibolacanımıkurbâneyleyemAzrâilnekişidür(ür)kastedebilecanımaBenonunkastınıgenekendiyezındaneyleyemYeCebrâilkimolakimhükmedebenimâhımaYüzbinCebrâilgibiyibirdemdeperrâneyleyem
1130.Bubizdenöncegelenlerma’nîyipinhankılanlar
BenanadandoğmuşgibigeldimkiuryâneyleyemYunusseningönlüneviHakvarlığıdopdoludurUşgeldimkiâşıklaravarlıktanihsâneyleyem
CXLIX
NitekibenbenibildimyakınbilkimHakk’ıbuldumHakk’ıbuluncadıkorkumşimdikorkudankurtuldumHiçartıkkorkmazam(bir)zerrekayırmazamBenşimdikimdenkorkayımkorktuğumileyâroldumAzrâilgelmezcanımasorucugelmezsinimeBunlarbeninesorsunlaronusorduranbenoldumYebenoncakaçanolamonunbuyruğunbuyuramOlgeldigönlümüzdoldubenonabirkânoldumAşklılarbizdenalalaraşksızlarhodnebilelerKimleralakimlerverebenbiruludükkânoldumYunus’aHakaçtıkapıYunusHakk’akıldıtapıBâkîdevletbenimimişbenkulikensultanoldum
CL
NederisemhükmünyürürelimdefermantutaramN’îderisemhükmümrevançünhükm-isultantutaramİnsilebucinnüperîdivlerbenimhükmümdedirTahtımbenimyelgötürürmühr-îSüleymantutaram
1140.İblîsüÂdemkimoluryââza(vu)yâazdıra
CümlebenimiyiyavuzkamusunubentutaramDünyâbenimrızkımdururkavmibenimkavmimdürürHerdembenimyargımyürüryargımıcandantutaramSeningibicanvârikenÂb-ıhayâtisteyeniKaranılığagirenibenonunhayvantutaramOnsuzolursamölüyemonunladirioluramSizsanmanızkidirliğihemişecandantutaramDînimimanımoldururonsuzolursamdünyadaNeputahaçataparımnedînüîmantutaramYunusaydırben’olveninazgörmeğilbenolveninBennedesemoldosttutardostdediğinbentutaram
CLI
BinyıleğervasfındiyembirzerresintüketmeyimBirkatredeyüzbindenizbirkatresinayıtmayımNemeselbağlamamolurnehodgönülkararbulurKimbenzedemislümisâlhâşakibenbenzetmeyimKimidebirnakşusuretnakşusurettensenazadNiceakıllarsendematniceözrügözetmeyimAkılçünfenâyavaradeliolannebaşaraDelileresensinçâredelioldumpesn’itmeyim
1150.Öğretimdidilnedesinşartoldursenisöylesin
TevfıykyârikılarisegayrıdilesöyletmeyimNekimderisendebanakomabenibendenyanaBenimhaacetimoldur(ur)senibanaistetmeyimÇünpâdişahgüçlüolapeskulfuzulişliolaBenseninimbananegamgersuçedemgeretmeyimÇünkügirdimbirdenizenekenarvarnecezîreÇündörtyanımdanmevcuraduramkavîhiçbatmayımBenimdeğilbukelecidevletseninYunusneciÇündilimdekaadirsensinsensizdilimuzatmayım
CLII
DostelindenölürisemhiçgümansızgerigelemGanîmetgörüpbudemicanşükrâneverigelemCanındırıygtutankişidostkatındanırakdüşerFidîkılamyüzbincanııraklıktanberigelemCercis’leyinoldostbeniyetmişkezöldürüriseBin(kez)dahıölürisemyüzbinkezilerigelemYüzbinkezdoğamuyağamdostburcundacevlânkılamHembundaolamhemandabundaandavarıgelemYavıkılındımneçâreyürürümdüngünâvâreSoranlaracevapbuduristeyibensorugelem
1160.BinyıltopraktayatarsambenkomayanEne’lHakk’ı
NevaktgerekoluriseaşknefesinurugelemİnanmayangelsinimedostadınıayıtçağırKefendonunpârekılıptoprağımdandurugelemBundanböylen’olasınıdeğmeakılşerhetmeyeYunusaydırâşıklaradosthaberinverigelem
CLIII
Aldıbenimgönlümün’olduğumubilmezemYavıkıldımbenbeniisteyipbulamazamGönlüsüzgirdimyolahâlimdengelmezdileBirdemderdimdemeyebirdertlibulamazamŞâkirimderdimilesataştımgülegüle[17]
DertlilerbulıcağızbensenibulamazamAydırlarisebanaseningönlünkimaldıNicehabervereyimağlarımaydımazamBubenimgönlümalandoludurcümleâlemNereyebakarisemonsuzyergöremezemAyıkolupoturmanayaksızlargetirmenSeverimaşkesriğinbenayıkolamazamYunus’akadehsunanEne’lHakdeminvuranBircür’asundubanaiçtimayılamazam
CLIV
1170.Acebdeğilseniniçinbincanfidîkılarisem
SeninvarlığıncanyeterhoşturcansızkalırisemSenin(ki)derdinolmayasözümacebkelecidirNecanımvarneaydırambirdemsensizolurisemNicekibensenisevemeceleliermeyiserKaçansunarAzrâilelbenisenicanlanırisemGersûretimdüşerisenicezevâterebanaOlkadîmîkimsebenimnicedüşüpdururisemDahıElestbelirmedenbenâşıkidimolma’şukGözümüyüzünetutamyüzbinkabagirerisemDahıcihanagelmedencanımonuseveridiMinnetdeğilYunussananicetapıkılarisem
CLV
BenianmaklığabendenfarıgımN’ederimânıbanpesnelâyıkımBenimyoldaşlığımedebesığmazEdepsizkişiyeniçinrefıykımEltutmazayakdirmezcihanadüştümNekararnemekânnehodtefrıykımCümletekebbürlüğümdöküldükaldıNeesrigimnemahmurnehodayıkım
1180.Nesabrunesükûnnehodbecidiş
NeadımatarımnehodtarıykımBugüncihânageldimuşgiderimSanâsınyolcuidimyekonukumHaniYunushanicünbişharekâtNesermâyemolanevarneyokum
CLVI
HanibanasabrukararseninsözünüdinleyemHanibanaaklubiliduyubanısenisevemHanibanaolhavsalakihâlimibilmeyelerHanibanazûrukuvvetkimseninaşkınadoyamCanımsenisevelidenbenimhâlimhâledönerHanibanausûl-idinilminedebinbekleyemİzzetüerkâniyiadaşkyolundanoksandururBenneredeniyiadıçünterbiyetaşktanyeremGerçeksanaâşıkisemarlanmaklıkne’mdirbenimŞükrânecanımıveremgermelâmetdonungiyemZühdütâatusûl-idînaşkhaddindendaşradururNisbetdeğildürürbanasecdevürükû’ukıyâmDostsûretigözgüdürürbakankendiyüzüngörürGelsinokendisizgelenbenrâzımısanadirem
1190.CangözüylebakangörürYunusgözüylegördüğün
Yoksayabangözüilekimesneyenesöyleyem
CLVII
DînümilletkodurduolbenimcanımalanOnuduyankişiyenegönülkalırnecanDuymayanlarhâlimidîninkoduderbanaNeiledinbeslesincansızgönülsüzkalanSûretimdevarlığımgönülilecanidiCümlesinyağmaladıbanaaşkbağışlayanAşkınserhengibenikomadıhiçnesnedeNeİslâmdanedindeanılmazküfrüîmanŞartufarzolmazondacanıaşkakalandaCevapsızdilsöylenirnicebilsinbulisanEldenişbıraktırdıniteliksizbaktırdıDostlukticâretindeunuttukassıziyanBenineliktenkoduvarlıkdefterindürdüHavfurecâgöstermezhayruşereldenkoyanSormanYunus’tanhaberdostnerdeyseordavarYüzbingüherdenfârığaşkdenizinedalan
CLVIII
Birdürr-iyetîmemkigörmedibeniummanBirkatreyemillâkiummânabenemumman
1200.Gelmevc-iacâyibgörderyâyınihangözle
ZîbahrnihâyetsizkatredeolurpinhanOkuyamadımezvunLeylîadınıMecnunHemLeyliidimandahemMecnunidimhayranBuâlem-ikesrettesenYûsufumenYa’kubOlâlem-ivahdetteneYûsufuneKen’anAdımYunusolduğubûcisimbelâsıdırAdımsorarolursansultanabenemsultan
CLIX
İstediğimibuldumeşkerecaniçindeDaşraisteyenkendikendicihaniçindeKadimdirhiçırılmazonsuzkimsedirilmezAdımadımyerölçerhükmürevaniçindeTutundiyeçağırıroğrıdahıçığırırBuneacâyibağrıbuçağıraniçindeSiyâsetmeydanındagalebedenbakanolSiyâsetkendiolmuşgirmişmeydaniçindeTartmışkudretkılıcınçalmışnefsinboynunuNefsinitepelemişellerikaniçindeSayrıolmuşinilerKur’anürünüdinlerKur’anokuyankendikendiKur’aniçinde
1210.Butılsımıbağlayancümledildesöyleyen
GörnicecevlânederhırkapılaniçindeTürlütürlüimâretköşküsarayyapanolKaranikaptutunmuşgirmişkülhaniçindeBaştanayağadeğinHak’tırkisenitutmuşHak’tanayrınevardırkalmagümaniçindeBirisenbirliğegelikiyieldenbırakBütünma’nîbulasınsıdkuîmâniçindeOruçnamazgusülhachicaptırâşıklaraÂşıkondanmünezzehhâlishevesiçindeGirdimgönülşehrinedaldımonunbahrineAşkilegiderikenizbuldumcaniçindeBuizimiizledimsağımsolumgözledimÇokacâyipergördümyokturcihaniçindeYunusseninsözlerinma’nîdirbilenlereSöylenisersözlerindevr-izamaniçinde
CLX
CanolgılcaniçindekalmagümâniçindeİstediğinbulasınyakınzamaniçindeRükû’sücûdakalmaamelinedayanmaİlmüamelgarkolurnâzuniyâziçinde
1220.İkiliğiterketgilbirlikmakaamıntutgıl
CanlarcanınbulasınişbudirlikiçindeOruçnamazzekâthaccürmücinayetdürürFakıyrbundanâzâddırhass’ül-havâsiçindeŞeriatkorucudurhakıykatordusundaSeniniçinkorunurhâsılorduiçindeAyn’el-yakıyngörüptürYunusmecnunolupturBirilebirolupturHakk’al-yakıyniçinde
CLXI
BenbendeseyrederikenacebsırraerdimahîBirsizdahısizdegöründostubendegördümahîBendebaktımbendegördümbenimilebirolanıSûretimdecanolanıkimdürür(ben)bildimahîİsteyibenbulamazsamolbenisemyebenkanıSeçemedimandanbenibirkezdenololdumahîSûrettopraktırdiyenigönlürnkabûletmezonuButoprağıncevherinihazreteirgördümahîMünkirkişiduymazbunudertlilerinsezercanıBenaşkbağıbülbülüyemolbahçedengeldimahîMa’şukbenimledirbileayrıdeğilkıldankılaIrakseferbizdenkaladostuyakıngördümahî
1230.Değmebiryolkandenbanadağılmayamdeğmeyana
KutluoldubuseferimhoşmenzileerdimahîMansûridimbenezeldeanıniçüngeldimbundaYokkülümüsavurgöğebenEne’lHakoldumahîNeodayanamdağılamnedaraçıkamboğulamİşimbitinceyürüyemteferrücegeldimahîMun’îmoldumyoksulikenbenimoldukevnümekânYerdengöğemağrıbmaşrıkyerügöğedoldumahîNitekibenbenibuldumbuoldukimHakk’ıbuldumKorkumonubuluncadıkorkudankurtuldumahîYunuskimöldürürseniverenalırgenecanıBucanlarahükmedenikimidiğinbildimahî
CLXII
Birşâhakulolmakgerekhergizma’zûlolmazolaBireşikyastanmakgerekkimseeldenalmazolaBirkuşolupuçmakgerekbirkenaragöçmekgerekBirşerbetteniçmekgerekiçenlerayrılmazolaÇevikbahrıolmakgerekbirdenizedalmakgerekBirgevherçıkarmakgerekhiçsarraflarbilmezolaBirbahçeyegirmekgerekhoşteferrückılmakgerekBirgülüyıylamakgerekhergizolgülsolmazola
1240.Kişiâşıkolmakgerekma’şûkayıbulmakgerek
AşkodunayanmakgerekayrıkodayanmazolaYunusimdivartekoturyüzünühazretegötürÖzüngibibirergetirhiçcihanagelmezola
VI
İnancaAitKıssalar
Yunus’unşiirleriarasında,Kur’anvehâdisedayanarakâhretahvâlinibildirenlerdenbaşkageneoikianakaynağa,onlardansonraerenlerinmenkabelerine,halksöylentilerinedayananlarvar.TekraredelimkiYunus, bir halk şairi değil. Kitabımızın “Açıklama” ve “Lûgatlar” bölümüne bakmak, hükmümüzüngerçekliğinigöstermeyeyeterdelildir;bunlarıbiz icadetmedik;Yunusdemiş,bizanlatmayaçalıştık.Oklasikdoğuedebiyatınındabirmümessili;hemdebelkiilkmümessillerindenbiri.Aruzladayazmış;amainancıhisâbına,halkahalkdiliyleveheceylehitabetmeyidahadoğrubulmuşvebunuşuurlayapmışvebaşarmış.Hiçbirşiiriyokki,ondaklasikdoğuedebiyatınınmazmunlarıyerolmasın,İslamîvetasavvufîunsurlaroşiiriörmesin.Amaaruz,ArapçaveFarsçaTürkdilinehâkimolunca,Yunushalkıntasavvufubenimseyen topluluğunamal olmuş, saray çevresi ve günün aydınları onu unutmuşlar.Yunus, tekkeleresığınmış, kendisinden sonra gelen Yunus’ların şiirleriyle, hatta kendinin olmadığı halde ona atfedilenşiirlerledebağdaşmış.
Aydınlarınhalkagözucuyla,birazdamodayauyupbakmayabaşladığıçağlarda,heceyerağbetdevrindesığınağından çıkmış, gün geçtikçe de insani görüş, reel seziş, rahat söyleyiş, özlü ve eşsiz duyuşbakımındanTürkedebiyatınındehasıgüngibidoğmuş.
Bizbubölümde,yalnızkonubakımındanbaştansonadekbirkıssayı,anlatanlarısunuyoruz.Yunus’unkim bilir, daha bu çeşit ne kadar manzum hikâyesi vardı. Mevlânâ’dan Sadî’den çevirileri olan“Risâlet’ün -Nushiyye”yi teşhis esasına göre vemesnevî tarzında nazmedenYunus, nedenmeşhur birhikâyeyinazmaçekmesin?Fakatbizegelenlerbunlar;yetmezmi?Zâtiodiyorki:
Yunusolduiseadımneacep;Okuyalardefterüdîvânımı.Bizdebizegelenleri,bizekalanlarıokuyoruz.
CLXIII
HakbirgevheryarattıkendininkudretindenNazarkıldıgevhereeridiheybetindenYedikatyeryarattıolgevherinnûrundanYedikatgökyarattıolgevherinbuğundanYedidenizyarattıolgevherdamlasındanDağlarımuhkemkıldıoldenizköpüğündenMuhammed’iyarattımahlûkaşefkatindenHemAlî’yiyarattımü’minlerefazlındanGaibişinkimbilirmeğerKur’anilmindenYunusiçtiesridiolgevherdenizinden
CLXIV
PadişahlıksenindirheybetinvarYarattınyerügöğükudretinvarBînişansınnişânınkimsebilmezEğerçibînihâyetâyetinvarCümleinsümelekvuhûşutuyûrKamünunüstüneibâdetinvar
1250.Nedünyaâhıretnekaafunekâf
BularkatrederyâmelekûtunvarNerengüneşekilnekadnekaametNecevhernearaznesûretinvarSenindirarşukürsîvükalemlevhDönerçerhyerdururhoşhikmetinvarBuyüzyigîrmidörtbinnebîyeGecemi’raçgündüzmünacatınvarDörtyüzkırkdörttabakatevliyâyaVerilmişonlarakerâmetinvarAltıbinâltıyüzaltmîşaltıOkunurhalküzereâyetinvarBuameleYunusnîcegeçîserReyegâncümleyeçokrahmetinvar
CLXV
NiteliğimsoranişithikâyetSuvutoprakoduyeloldusûretDörtmuhtelifnesnedenbudörtdıvarım[18]
SâzıkâreylediverdikerâmetYeliletoprağıkıldımuallakSuiçindeodututtuselâmet
1260.Rızkıömrütamameyledihenüz
ŞeşcihetolmadantuttuğukisvetRuhumdankimsenehaberveremezEmrdirkaadirliğiverirharekâtBâkitertiplerimişerhedeyimİnâyetmevcûdusem’-ubasâretAklımınhaberibugünküdeğilOnuerderisenevvelkiâyetSuâlcevapkelecisibunadeğindirBundanböylecihânımbînihâyetYunusilebunadenlinasîbimGönüldostdurağıdilimşehâdet
CLXVI
PâdşehlerpâdşâhıolganîEmrileverîbidibîzecanıOdusûvu(yeli)toprağıteniÂnınilebünyadeylediteniYarattıyetmişikitürlüdiliAradaüstünkodımüsülmanıBizmüsülmanMuhammedümmetineHil’atverdinbizedînüîmanı
1270.Cânnurdandır(u)nûrakarışır
AybeylemesûretolursafaniZekeriyyâağacasığınmağınBıçkıîleikibildirdinanıEyyub’unkurdayedirdinteniniSabrilebulduodâhıdermanıYa’kub’uağladıpaldıngözlerinYûsuf’uMısr’ınsenettinsultanıKamuyasözsöyleniribretiçinYunus’udasöyletirolSübhan’ı
CLXVII
Bizbizibilmezidikbiz’yarataneyledi[19]
ÂşikârbizikıldıkendiypinhaneylediBizdebilepinhandıkgayr-ısenübenidikMutlakbîgümanidikhembîgümaneylediToprağıkudretindensûretühatbağladıDörtferiştehyoğurduÂdemandaneylediÇünyarattıÂdem’ibileidikbizkamuBukamuhâsuâmıbumâdendeneylediAsılma’dendeidikkaygusuzgâniidikŞolbînişancihandanşöylenişâneyledi
1280.GörgilÇalapfazlınıyıkmazâsîgönlünü
YüzbinyiğirmidörtbinoltercemaneylediKamubiryeregiderkimsenicesiyiterİkibirdirbiryetergörbirnedeneylediÂdem’denbunadeğinneelivarneyeninYemeliklegiymeğibirdânedeneylediÇünnefsolduhavâledağıttıdeğmeyolaTatlıoldunevâleolsenübeneylediSeninebilefülânnesöyleriseyalanDünyaâçirkinekalanişingümaneylediElest’tebileidikgözaçtıkbelîdedikAyıdanYunusidikcümlebirdeneyledi
CLXVIII
YergökyaratılmadanHakbirgevhereylediNazarkıldıgevheresığmadıdevreylediGevherdenbuğuçıkarolbuğdangökyarattıGökyüzününbezeğinçokyıldızlareylediGöğ’ayıttıdöndediayayürüsündediSuyumuallaktutupüstüneyereylediYerçalkandıdurmadıbirdemkararkılmadıYüceyücedağlarıHakçöksülereyledi
1290.Azrâilyereindibiravuçtoprakaldı
DörtferiştehyoğurdubirpeygambereylediAllahaydırÂdem’eşükürerdinbudemeBudünyadaneduydundilinneyesöylediYoğikenvareyledintoprağikencanverdinKudretdiliyleandındilimsöylereylediBusözHakk’ahoşgeldikulunazizeylediNegeçtiysegönlündenverdihâzıreylediBusözYunus’akandanhaberveresicandanMeğerolsultanlûtfuonanazareyledi
CLXIX
ÇalapÂdemcisminitopraktanvareylediŞeytangeldiÂdem’etapmağaâreylediAydırbenoddannurdanolbiravuçtopraktanBilmedikimÂdem’inbâtınınabakmadıZâhirgördüÂdem’inbâtınınabakmadıBilmedikimÂdem’ihalkaservereylediKırkyılkalıbıyattıadıâlemituttuGörŞeytan’ıbuğzundannefitnelereylediÂdemtoprakyatmıştıad’âlemitutmuştuFikrinebakİblîs’inya’nîhünereyledi
1300.ÖlyürüyenatlarısürdüÂdemüstüne
Âdem’emekreyleyipya’nîzafereylediÂdem’ingöbeğindenÇalapyarattıatıVafdiyedurugeldiatlargüzereylediÇüngittiÂdemahdıyettiMûsâ’nınvaktiİblis’eişbuişleryavlakesereylediMûsâgönüldüTûr’aHakk’amünâcâtedeGördükimbirakarsuMûsânazareylediMûsâaydırgöreyimişbusunerdengelirGerböyleakarisezîrüzebereylediİleriyevardıMûsâgördülaîniağlarGözüyaşıimişsugözünpınareylediMûsâsordulâineağladığınniçindirN’ideyimağlamadanişimizâreylediMukarrebidimbenolHakk’ındergâhındabolGötürdüurduyerecandanbizâreylediSenbilmemisinMûsâbennedenayrıldığımŞunlarönümedüşerbeniefkâreylediVargılayıtgılMûsârahmeteylesinbanaTövbekıldımişimeboşistiğfâreyledi
1310.Mûsâerdihazretebaşladımünâcâta
UnuttuemânetisözmuhtasareylediÇalap’tanerdinîdâhaniemânetdediOlnidâyacanınıMûsânisâreylediVargılayıtgilMûsârahmetedeyimona
SecdeetsinÂdem’eçünistiğfâreylediMûsâgeldilaînedediHakk’ınbuyruğunSecdeyiişitincedöndüinkâreylediBenondanumaridimderdimedermankılaDerdimdahıarttırdıya’nitımâreylediBeneğertapsamonaolvaktintaparidimŞimdihodtoprakolupzîrûzebereylediÂdemİbliskimolaişiişletenÇalapAyugünüyaratıpleylünehâreylediMa’nînedirİblis’tenfuzulluktururbizdeDuydunsaişbusözdensırr’âşikâreylediÇalapaydırşolkulainâyetbendenolaNeşeytanazdırısarnekimsekâreylediAltıbinyediyüzüyıldangeçenÂdem’iDilegetirdiYunusşimditekrâreyledi
VII
Gurbet
“Yeryüzündegezipdesizdenöncekilerinsonlarınıgörmezmisiniz?”
“Seferedin,sıhhatbulun,faydalanın.”
Bu sözlerin birincisi âyet. İkincisi hadis. Gezip görmek, ibret almak. Aşkın ilacını bile eski tıp, yagezmek demiş, ya yeni bir sevgiliye gönül vermek. Tasavvufta sevgili bir; gezmek de gurbeti tatmak,sıkıntıya göğüs germek bakımından bir terbiye vasıtası, manevi yolculuğa katılan maddi bir yolculuk;yolunuyaymak,inancınısunmakbakımındandabirhizmet.
XIII. yüzyıldan, daha da öncelerdenXVIII. yüzyıla dek doğudan batıya,Mısır’a dek gezginci dervişzümrelerivar;Abdallar,Kalenderîler,Hayderîler,Câmîîler,Edhemîler,MevlevîlerdebileXIV.yüzyıldanXVI.yüzyıladekUluÂrifÇelebi,DîvâneMehmedÇelebivebunlaramensubolanlargibigezgincierlerçıkmış. Gittikleri yerlerde semâ’ meclisleri kuruluyor; oralara halifeler dikiyorlar, oralarda tekkeleraçıyorlar.Konya’yagidipPîrmakamınayüzsürmek,Necef’i,Kerbelâ’yı,Sâmırra’yı,Horasan’ıziyaret,DivâneMehmetÇelebi’ninhâltercemesinincanlıbölümleri.Bugezişler,Anadolu’daMevlevîköylerinimenkabekitaplarına,arşivdefterlerinegeçiriyor.Haccetmesi,şartlardüzülünceherMüslüman’afarz.
Acepşuyerdevarm’olaşöylegaripbencileyin;Bağrıbaşlı,gözüyaşlışöylegaripbencileyin
diyen,
GönülusanmadınsenbuseferdenÇalab’ımsaklasınsenihatardan.Doğalıbağrımıdoğradıgurbet,Sızartamarciğerkanıdamardan
diyesızlananYunus,
Yücedağlarınbaşındasalkımsalkımolanbulut,Saçınçözüpbenimiçinyaşınyaşınağlarmısın?Harâmigibiyolumaarkırıinenkarlıdağ,Benyârimdenayrıdüştüm,senyolumubağlarmısın?
mısralarıylabaşı bulutlu aşılmazdağları şiirlerininunsurları içine almakta.Amao, gurbetten şikâyetedergibigörünsedebubirnazdır,bircilvedir;çünkü,
Dağnekadaryüksekiseyolonunüstündenaşar,YunusEmre’myoksullarayolgösterdivühoşeder.
Yeryergezmiş,vazifesiniyapmış,inancınıyaymış,adınıduyurmuş,halkıngönlünegirmiştirYunus.
İndikRûm’ukışladık,çokhayr-üşerişledik,Uşbaharoldugerigöçtükelhamdülillâh.Şukarşıkidağları,meşeleri,bağları,Sağlıksafâlıkileaştıkelhamdülillâh
Vardığımızillere,şolsafâgönüllere,HalkaTaptukma’nîsinsaçtıkelhamdülillâh.
CLXX
1320.Gönülusanmadınsenbuseferden
Çalab’ımsaklasınsenihatardanKişikimkişininkahrınçekinceGidipgörünmemekyeğdirnazardanDoğalıbağrımıdoğradıgurbetSızartamarciğerkanıdamardanVatanoldudikengurbetgülistanAğuiçmekyeğolduney–şekerdenYunusgöğsünaçıpdostagiderkenÇalab’ımsaklasınonuhatardan
CLXXI
TaştınyinedeligönülsulargibiçağlarmısınAktınyinekanlıyaşımyollarımıbağlarmısınN’idemelimermezyârebulunmazderdimeçâreOldumilimdenâvârebenibundaeğlermisinYavıkıldımbenyoldaşıonulmazbağrımınbaşıGözleriminkanlıyaşıırmakolupçağlarmısınBentoprakoldumyolunasenaşırıgözetirsinŞukarşımagöğüsgerentaşbağırlıdağlarmısınHarâmîgibiyolumaarkırıinenkarlıdağBenyârimdenayrıdüştümsenyolumubağlarmısın
1330.Karlıdağlarınbaşındasalkımsalkımolanbulut
SaçınçözüpbenimiçinyaşınyaşınağlarmısınEsridiYunus’uncanıyoldayımillerimhanıYunusdüştegördüsenisayrımısınsağlarmısın
CLXXII
Acebşuyerdevarm’olasöylegaripbencileyinBağrıbaşlıgözüyaşlışöylegaripbencileyinGezerimRûmileŞam’ıYukarıİller’ikamuÇokistedimbulamadımşöylegaripbencileyinKimselergaripolmasınhasretodunayanmasınHocamkimselerolmasınşöylegaripbencileyinSöylerdilimağlargözümgaripleregöynerözümMeğerkigökteyıldızımşöylegaripbencileyinNicebuderdileyanamecelerebirgünölemMeğerkisinimdebulamşöylegaripbencileyinBirgaripölmüşdiyelerüçgündensonraduyalarSoğuksuileyuyalarşöylegaripbencileyinHeyEmre’mYunusbîçârebulunmazderdimeçâreVarimdigezşardanşaraşöylegaripbencileyin
CLXXIII
BenyürürümyanayanaaşkboyadıbenikanaNeâkılemnedîvânegelgörbeniaşkn’eyledi
1340.Geheserimyellergibigehtozarımyollargibi
Gehakarımsellergibigelgörbeniaşkn’eylediAkarsulayınçağlarımdertliciğerimdağlarımŞeyhimanıbanağlarımgelgörbeniaşkn’eylediYaelimalkaldırbeniyavaslınaerdirbeniÇokağladımgüldürbenigelgörbeniaşkn’eylediBenyürürümildenileşeyhsorarımdildendileGurbettehâlimkimbilegelgörbeniaşkn’eylediMecnunolubanyürürümolyâridüştegörürümUyanıpmelûlolurumgelgörbeniaşkn’eylediMiskinYunusbîçâreyimbaştanayağayâreyimDostelindenâvâreyimgelgörbeniaşkn’eyledi
VIII
İlim-İrfan
Kitabımızın“Açıklama”sınabakar,helezahmeteder,okursanız,görürsünüzkiYunus’unzamanındançoksonrameydana çıkan uydurma ümmîlik (okuma - yazma bilmezlik) hikâyesinin hiçbir aslı yoktur; amagelin,görünkiYunusbazıkere,
Neelifokudum,necim,varlığındadırkelecim,Bilmeyeyüzbinmüneccimtâliimn’ıldızdangelir
diyor; diyor ama burada bir yandan gönül alçaklığında bulunmakta, bir yandan da bir bilgiden, birbilgininzamanındakirevâcındanbahsediyor.
Âşık,ma’şukbirdirbile,aşktangelirhersözdile,BîçâreYunusnebile,nekaraokudu,neak
ve
Neilmimvar,netâatım,negücümvar,netâkatım,MeğersenininâyetinedeyüzümakÇâlab’ım
beyitlerine gelince bunlar, Yunus’un okuma - yazma bilmediğini değil, bilgiye önem vermediğinibelirtmekte. İnsan neler bilir ve neler bilmez? Bu soruyu kıyasla, örnekle vermemizin imkânı yok.ZamanınınenbüyükbilginiMevlânâdaYunusgibi,“Ercesine,sarhoşçasınabirhamleettik,ilmiverdikde malûma eriştik” der; Hayyam da, “Okudum, öğrendim, sonunda şunu bildim ki hiçbir şeybilmiyormuşum”hükmünüverir.
Yunus,
Çünaşkınkitabınıokudum,tahsîlettim.Nehâcetkimkarayıaküstüneyazarım
beytiyle aşk kitabını okuduğunu, artık karayı ak üstüne yazmanın, tarifte, telifte bulunmanınlüzumsuzluğunubelirtiyor.
Dörtkitabınma’nîsinokudum,hasılettimAşkagelincekgördüm,biruzunheceimiş
diyorda,aşkınmanasıanlaşılmaz,anlatılmazbiruzunömürboyunca,dünya,kâinat,varlıkboyuncauzunbirheceolduğunuanlatıyor;amadörtkitabınmânâsınıokuyupeldeettiğinidebuaradabelirtiyor.
Mescittemedresedeçokibâdeteyledim.
diyenYunus,medresedekiibadetin,bilgieldeetmektenbaşkabirşeyolmadığını,ilimeldeetmeninfarz,ofarzıyerinegetirmeninibadetolduğunusöylüyor,hattamelâmetedüşüyorda.
AyıdınYunus’adursun,yüzünüyerleresürsün,Öğüdünkendineversin,okuduğuntutsundemiş
beytiylegenekendisözünce“ilminamelilegüzin”olduğunuaçıklıyor.
Amailimbaşka,irfanbaşkabuyolda,ilimbilmek,irfantanımak,anlamak,duymakveolmak.
Geçmiştedenmiş,geçmişlerdemişlerdersekzamanispatetmeyekalkarız;oysatasavvuftazamanyok;ânvar.Geçmişzihinde,geleceğeerişilmez,sengittikçeogider,içindebulunduğumuzzamangeçmişeakar-durur;zihindekimefhûmungerçeği,içindebulunduğumuzândırancak;amagenededilalışkanlığı,bizdegeçmiştediyelim;HacıBayramSultan,Yazıcızâde’yesormuş:
“SenmiyazdınMuhammediyye’yi?”
Tasdıykcevabıalınca,“Hayoğul,”demiş,“n’olurdubirgönülhakketseydin.”
Ebüs-Suûd,bilgisinemağrurbirmüfessir,birşeyhülislâm,fetvaları insanıinsanadüşmaneden,canıcana kıydıran bir Müfti’l-Enâm. Kimseyle görüşmeye tahammülü yok, tenezzül etmiyor. Bir gün dörtyamalı bir hırkaya bürünmüş, anâsır donunu giyinmiş bir derviş çıkagelmiş Bâb-ı Fetvâ’ya; rastladığımollayademişki:“Efendiyearzet,birselamvereceğim,birsorusoracağım;ayaküstücevabınıdinleyipgideceğim.”
Eşref-i saate rastlamış; arzu kabul edilmiş; girmiş huzura, “Efendim, sultanım,” demiş, “kâinattakibilginlerinbilgisi ezeli bilgiyenispetlenedir, nederecededir, nekadardır?Ama fakıyr çokbilgisizim;bunubirörneklebildir,cevabınıalayım,eşiğiöpüpgideyim.”
Ebüs-Suûd,“Gerçektende,”demiş,“pekbilgisizmişsin;kıyasamısığarbu,örneğemigirer?”
“Vebalibana,”demişderviş;“boynumkıldanince;şeriatınkestiğiparmakacımaz;bildirkibileyim.”
Ebüs – Suûd, tomardan bir kâğıt çıkarmış; oturduğu sedire yaymış; iki yanına birer mühre koymuş.Kaleminihokkayabatırmış, kâğıdınortasınabirnoktakondurmuş. “Bukâğıt,”demiş, “ezeli bilgi olsa,amabununsınırıvar,onunyok,bunubilbirkere.Şunoktadabilginlerinbilgisi.”
Derviş, “Bütün peygamberlerin, filozofların, bilginlerin bilgisi bu noktada mı, noktanın içinde mi?”demiş.
Ebüs-Suûd,“Yanesanıyorsun?”buyurmuş.
Derviş,“Sultânım,”demiş,“kerembuyurdakendineaitbilgiyiayırbunoktadan,gösterbana.”
Ebüs -Suûd, “Derviş,”demiş, “gerçekmiş sözün,pekcahilmişsin;benim ilmimnedirkibunoktadanayırıpsanagösterebileyim?”
“Yaefendim,”demişderviş,“bubenliğinnedir,bugurûrunne?”
Ve çıkıp gitmiş.Derler ki:Ebüs -Suûd, derviş gidince leğen-ibrik getirtmiş, abdest almış, iki rik’atnamazkılıptövbeetmiş,sonradatasavvufyolunasülûketmiş;yaniilimdenirfanayönelmiş.
Belkidoğrudur,sonzamanlarındaolmuştubu.Amabubilgin,irfanakarşınasılgöğüsgeriyor?Diyorkibirfetvasında:
Senbirulusultansın,canlariçindecansın.Çüniyangördümseni,pinhankayısıdeğil
***
Cennetcennetdedikleribirevilebirkaçhûri,İsteyeneversenonubanasenigerek,seni
deyip“Ezvâ’ıgaribe”iletevhîdederlerkenkelime-itevhîditağyîredip“gâhdil-imen,gâhcân-ımendiyenler”vebunarazıolanzeyd,yanionlarınşeyhlerihakkında“küfürlehükmedilir”;bubeyitlerdedecennethakkındakisöz“küfrisarîhtir”;bunların“katillerimübahtır”(Fetâvâ-yıEbüs-Suûd;İst.MilletK.Şer’iye,No.80;271.a-272.a).Bu,Yunushakkında,Yunus’unçağındanikiasırdandahafazlabirzamangeçtiktensonraverilenfetva.
Birazöncesidevar:
Üftâde de aynı şeye takılmış. Mürîdi Hüdâyî tarafından toplanan ve tasavvufî sözlerini ihtiva eden“Vâkıat”tayeryerYunus’tanistişhâdlardabulunanbuşeyhin,Yunus’un,
Cennetcennetdedikleribirkaçköle,birkaçhûriİsteyeneversenonu,banasenigerek,seni
dediğini, cennetin, Tanrı’nın mükâfat yurdu olduğunu, sun’u küçük görmenin, sâni’i küçük görmekolacağından bu sözün doğru bir söz olmadığını söylediğini İsmaîl Hakkı, “Muhammediyye Şerhi”ndesöylüyor(YunusEmreveTasavvuf;s.55).
İşteilimleirfânınarasındakifark.OnuniçindirkiYunus,
İlimhodgözhicâbıdır,dünyâahrethisâbıdır.Kitaphodaşkkitabıdır,buokunanvaraknedir
sorusunusoruyor;onuniçindirkiYunus
Biztâlib-iilmleriz,aşkkitabınokuruz,Çalabmüderrisbizeaşkhodmedresesidir
diyor.
CLXXIV
VuslatıolankişiyebuderdilefıraknedirDostuyakıngörenkişibubaktığııraknedirVuslateriolankişigerekvarlıktanelyuyaİşbuyolagidenkişibirgörelimyaraknedirVuslaterioldunisegörhitâbınbildiniseDostuayangördünisebuvarlığıbıraknedirİlimhodgözhicabıdırdünyaahrethisâbıdırKitaphodaşkkitabıdırbuokunanvaraknedir
1350.Zinhargözünüaçagörnefistuzağınseçegör
DostmenzilinegöçegörondanyeğrekduraknedirAydırsınkimgözümgörürda’vîyima’nîyeirürGündüzüngünşû’leverirgeceyanançıraknedirYunus’tureşkerenihanHakdoludurikicihanGelsinberidostagidenhûrukusurburaknedir
CLXXV
Busemâ’agirmeyensonunapişmanolurErişirbizimileser-be-serdüşmanolurDostturbiziokuyanüstümüzdeşakıyanŞimd’üçbuçukokuyanderindanışmanolurDanışmanıncâhiliunamazdervişleriDervişiledanışmanyavlaküleşgenolurBirniceningönlüneşeytanlardolupdururErenlersemâ’ınaonlarerişgenolurDânişmendoldugeldiokuduğundabulduEhldervişlerecanıkatıkarışganolurHeybîçâredanışmanaytdervîş-idervîşanDervişlereirişenişinepişmanolurYunusaydırMevlânâepsemoturyerindeBusohbetedoymayansonrasevişkenolur
CLXXVI
1360.İlimilimbilmektirilimkendinbilmektir
SenkendinibilmezsinyaniceokumaktırOkumaktanma’nînekişiHakk’ıbilmektirÇünokudunbilmezsinhabirkuruemektirOkudumbildimdamaçoktâatkıldımdemeEriHakbilmezisenabesyereyelmektirDörtkitabınma’nîsitamamdırbirelifteSenelifdersinhocama’nîsinedemektirYunusEmrederhocagereksevarbinhaccaHepisindeniyicebirgönülegirmektir
CLXXVII
KelecibilenkişininyüzünüağedebirsözSözüpişiripdiyeninişinisağedebirsözKelecilerinpişirgilyaramazınışeşirgilSözünusiledüşürgildemegilçağadabirsözGelahîeyşehriyârısözümüzüdinlebâriHazârangevherdînârıkaratoprağedebirsözKişibilesözdeminidemeyesözünkeminiBucihancehenneminisekizuçmağedebirsözYürüyürüyolunilegaafilolmabilinileKeysakınkidilinilecanınadağedebirsöz
1370.Yunusimdisözyatındansöylegözügaayetinden
Keysakınoşehkatındanseniırağedebirsöz
CLXXVIII
BubiracâyiphaldirbuhâlekimseermezÂlimlerda’vîkılarvelîdeğmegözgörmezİlmilehikmetilekimseermezbusırraBubiracayipsırdırilmekitabasığmazÂlemilminokuyandörtmezhepsırrınduyanÂcizkaldıbuyoldabuaşkaeluramazBuaşkınsırrıacepbuaşkıkıldıtalepMeğerkivereÇalaponudeğmegözgörmezOnuolkişigörürolecelsizinölürBunasîbiolalıronlarkicanakalmazHerkimkaldıcanınaermeyiserhonunaVardıdüştühoşderdedahibircanakalmazHadistirMustafa’danaşkileıkrardediBindebirârifbunubakıpokuyabilmezYunuscanınıberketbildikleriniterketFenaolmayansüratşahınavâsılolmaz
CLXXIX
DosttanhabergeldigenedostlaryaraketsindemişDirgensinlermeşâyiheereteğintutsundemiş
1380.Benseverimşolkulumuyoksuldasabreyleye
Bendenonayoleyledimmi’râcımayetsindemişŞolkahrilekazananlargülegüleyedirenlerGötürdümperdelerinididârımabaksındemişHerbirkişidostavaraarmağanındostavereAndabizianmayanlarbundadaunutsundemişFânîdünyadangeçerizbâkıymülkünegöçerizArmağangerek(tir)dostayüklüyüküntutsundemişAyıdınYunus’adursunyüzünütoprağasürsünÖğüdünkendiyeversinokuduğuntutsundemiş
CLXXX
CanımerenleryoluincedeninceyimişSüleymân’ayolkesenşolbirkarıncayımışGönlümaydırvarayımsanagerigeleyimGünlümuyduğubanadostubuluncayımışGötürmedikimsenekimseneningücünüGüçgötürürümdiyenelierinceyimişÂşıkıngözüyaşıdünügündurmazakarÂşıkkanağladığıma’şuksoruncayımışAydırlaridibanaâşıkâvâreolurGeldibaşımagördümolsözyerinceyimiş
1390.Dörtkitabınma’nîsinokudumhâsılettim
AşkagelincekgördümbiruzunheceyimişBendervişimdiyenlerharamıyemeyenlerHarâmınyenmediğielegirinceyimişAydırlarfülânöldümülkiylemalıkaldıOlmalınirkildiğiıssıölünceyimişİkikişisöyleşirYunus’ugörsemdiyeBiriaydırbengördümbirâşıkkocayımış
CLXXXI
EyçokkitaplarokuyansenkimtutarsınbanadakTâbilesinsırrıayangelaşkıdanokusebakGersensenibildinisesûretterkinurduniseSıfatnedirbildinisenekimedersenbanahakBilmeyesinbed-nâmünâmbirolasânahâsuâmBildiniseilmitamamgelaşkıdanokusebakOkumagılilminyüzünilmeamelgerekgüzinAçgönüldenbâtıngözünâşıkma’şukhalinebakBakgılâşıkneişedirma’şûkaolcünbiştedirİkisibirteşviştedirikisanıpbakmaırakİkiliktengeçemedinhâlikaldenseçemedinDosttanyanauçamadınfakılıkoldusanafak
1400.Cübbevühırkatâcütahtversegerektiaşkabaç
DörtyüzmürîdüellihacterkeylediAbdürrazzakOnungibidinulusuhaçöptüçaldınâkusuSendahıbıraknâmusugelberiputunodayakÂşıkma’şukbirdirbileaşktangelirhersözdileBiçâreYunusnebilenekaraokuduneak
CLXXXII
“Lâşerik”tenokursunsonraşerîkkatarsınBireikidimegilfitnekimdentutarsınÇünKur’angöktenindionuAllahbuyurduOndanhaberverbanahakitaptenötersinOkursuntasrifkitapnicebinâvui’râbHavfurecâsendeyoköylekimbirTatar’sınİlmokumaktangerekkend’özünübilmektir.Kend’özünübilmezsenbirhayvandanbetersinİlkokumakma’nîsiibretalmaktırancakÇünibretalmadınsengörmedentaşatarsınOnikibinhadîsicemeylediMustafâUnuttunuzonusizşerhilesözsatarsınKılarsınriyânamazyazığınçokhayrınazDinleneyevarırsözcehennemdenbitersin
1410.Halkafetvâverirsinneiçinsentutmazsın
İhlâsilegelirsenbizdennesneutarsınSenfakıhsinbenfakıyrsanahiçtanımızyokİlminvaramelinyokgünahlarabatarsınBudüzülentertibiayrıksıdımıdersinBaşaramazsınhocaendişedenyitersinİşitYunussözündenibretalgılözündenEğerkabûledersenbirkaçdahıkatarsın
CLXXXIII
DoldurbizekadehiaşkşarabındaneyâsâkiOldenizdeniçirbizek’andaniçerşeyhufakıSohbetimizilâhîdirsözümüzkevsersuyudurŞâhımızşahlarşâhıdırçalgımızdırdostfirakıKimkibirdemsohbetolamüftîmüderrismâtolaBirilâhîdevletolaandaniçenoldubâkiHırkailetaçyolvermezfereciyleâlimolmazDindiyânetolmayıncaokusankamuvarakıOkudunyedimushafıhatâatgösterirsafîÇünküameleylemedingereksevaryüzyılokuBinkezhaccavardınisebinkezgazâkıldıniseBirkezgönülkırdınisegereksevaryollardoku
1420.GönülmüyeğKâ’bemiyeğayıtbanaaklıeren
GönülyeğdürürzirakimgönüldedirdostdurağıGönüllerinkomşularınısmarladıHakRasûleMi’raçgecesidostilebukelecioldubâkiYunusişinbudur(hemin)dutgılgönüllereteğinDilersenbâkiolasıngönülleroldularbâki
CLXXXIV
EysözlerinaslınbilengeldebusöznerdengelirSözaslınıanlamayansanırbusözbendengelirSözkılarkayguyuşadsözkılarbilişiyad[20]
EğerhorlukeğerizzetherkişiyesözdengelirSözkaradanaktandeğilyazıpokumaktandeğilBuyürüyenhalktandeğilhâlıkâvâzındangelirNeelifokudumnecimvarlığındandırkelecimBilmeyeyüzbinmüneccimtâliimn’ıldızdangelir[21]
Şu’lebizeAy’dandeğilaşkeribusoydandeğilRızkımsabuevdendeğilderyâ-yıummandangelirBizbirbehânearadaayrıkdeeldennegeleHakçünemireylercana(bu)keleciondangelirYunusbirderdileâhetkahrevinden’eylerrahatBuderdedermankefâretbirâhilesüzdangelir
IX
DoğruYolaÇağrı
(İrşad)
“Rabbininyolunahikmetle,güzelöğütleçağır;onlarlaengüzelbirtarzdatartış.”
Kur’an:XVI,125
Taptuk’untapısında,kuloldukkapısında,Yunusmiskinçiğidi,piştikelhamdülillâh
diyen Yunus, artık vardığı illerde, şol safâ-gönüllere Baba Taptuk mânâsını saçacak, canlarıuyandıracaktır.Çorakyerleryeşerecek,ölügönüllerdirilecek,körgözlergörecek,sağırkulakduyacaktır.Can cânânına erecek, vuslat eri olacaktır.Yunus, istîdat ıssını ne güzel çağırmakta, onu varacağı yere,ulaşacağıdurağa,kendinialçaltaraknegüzelgötürmeyeçalışmaktadır.Bakındinleyinnediyor:
Birnazardakalmayalım,geldostagidelimgönül;Hasretileölmeyelim,geldostagidelimgönül.Kılavuzolgılsenbana,günilelimdosttanyana;Bakmayalımöndensona,geldostagidelimgönül
Buyolunsermayesikurumahabbettirdemişler,yoklukturdemişler.Yunusdiyorki:
Yesevgil,dünyatutgıl,yesevgil,yoliletgitİkida’vîbirma’nîbuyoldasığmazderler.Geçmahluktâatından,gözırmadostkatından;Aldanmafânînakşa,fânînakşın’iderler?
Kula kul olmaz sultanlığa yönelen Yunusça; sultan olansa kul olur da kulluğunu bilir. Terk edileceksultanlık,benlikkaygısıdır,ikilikgörüşüdür.Dervişolankişiler,öylesinearı-durulardırkibunlarınherbiri.
Âlembulanırisebulanmadandurula.
Yunus,
İstemeğilHakk’ıırak,gönüldedirHakk’adurak,Sensenligileldenbırak,tendeniçericandadır
beytiylevarılacakdurağıbildirirkenyoldanasılgidileceğinideanlatırve
Dervişindirliğisıratüzredir,Hisâbıettilerzerre-imiskaal
der.Yunus’un dervişlik dediği insanlıktır, olgunluktur.Miskinlik vemiskin, gönül alçaklığıdır; gönlüalçak,kendiniherkestenaşağıgören,ululanmayan,“ilarpa,bizsaman;ilyahşı,bizyaman”diyenkişidir.Yoksa,
Dervişlikdediklerihırkailetacdeğil,Gönlündervişeyleyenhırkayamuhtaçdeğil;
hattaşeyhinyolundayalınayak-başaçıkyürümekbilesonvermez,çünkü,
Ervar,dirlikdirilmiş,yalınayak,açdeğil.
Yunus’un doğru yola çağrısı, gerçeğe, iyiliğe, insanlığa, birliğe, dirliğe çağrı. Yunus söylüyor vesoruyor:
Çünküadınoldufilân,hepdirliğinolduyalan,Gelsinbizema’nîbilen,hakıykattemestûrnedir?
CLXXXV
1430.EvliyâyamünkirlerHakyolunaâsıdır
OlyolaâsıolangönüllerinpasıdırTarttıkbuaşkcefâsıntâerincema’şukaZirâkioldostbenimderdimindevâsıdırHenüzbuyerolmadangökleryaratılmadanEvliyâlarvatanıpadişahkal’asıdırMevlânâHudâvendgârbizenazarkılalıOnungörklünazarıgönlümüzaynasıdırGeyikli’ninolHasansözayıtmışkendidenKudretdilidirsöylerkendininsöznesidirMiskinolbremiskingidesendenkibrükinRuzgârgelipgeçerpeskimenekalasıdırOkuyubanyazmadanyanılıbanazmadanYunusbuaşksözünükimbildibilesidir
CLXXXVI
EykopuzileçeşteaslınnedirneişteSanasuâlsorarımaydıvırbanaüşteAydırkiaslımağaçkoyunkirişibirkaçGelişretimdinlegeçaklıkomabeleşteAydırlarbanaharambenoğrılıkdeğilemÇünküaslımmısmıldırnevarimişkirişte
1440.Banakirişdedileraşkagirişdediler
BenimadımaşkverdibendurmazamkolmaştaŞâdılıkilegeldimişbuâlemedoldumMürvetleredüzüldümkodularişbudüşteAğaçderiderildikirişilebirolduAşkdenizinedaldıbehâneyokbuişteMevlânâsohbetindesazileişretolduÂrifma’niyedaldıçünbiledirferişteFerişteyianmaktanbilesinmuratnedirGecegündüzbiledirseninileherişteOlferiştehleradıKirâmenKâtibîn’dirYazmaktanusanmazlarırmazlaryazukıştaBirisisağomzundabirisisolomzundaBirisihayrınyazarbirisişercünbişteKâğıtlarıtükenmeznehodmürekkepleriAşınmazkalemlerikaaimlerdirolişteHemmeyhâneyevarırhembüthâneyegirerBunlarsaklarlarsenisengaafilsinbuişteYunusimdiSübhân’ıvesfeylegilgönüldeAyrıdeğilâriftenbukopuzileçeşte
CLXXXVII
1450.Bendervişimdiyenkişiişbuyolaargerekmez
DervişolankişileringönlügenğdirdargerekmezDervişgönülsüzgerektirsövenedilsizgerektirDöveneelsizgerektiraradaagyargerekmezEğerdervişisendervişcümleâlemsanabilişFuzulluğuhulkadeğişaradaagyargerekmezDervişolankişilerinmiskinliktirsermâyesiMiskinliktenözgebizemâlümülküşargerekmezErelinialdıniseeregönülverdiniseİkrârilegeldinisepesereinkârgerekmezYunussengördünbireriarttırmagördüğünbiriŞudurbudurdeyibeniderviştârümargerekmez
CLXXXVIII
Dostyüzünebakmağakeysafâ-nazargerekDostilebilişmeyecangözübîdargerekİzzünazdangeçibentertiplerterkedibenVarlıklartüketibenyüzbinolkadargerekVarlıktırhicapkatıkimyıkabuhicâbıDostyüzündennikabıgötürmeyeergerekHicâboldunsensananebakarsındörtyanaKaykımazönesonaşunakimdîdargerek
1460.Gelimdihicâbınyıkhırsevindendaşraçık
HakbağışlayatevşfıykkasdilehünergerekÂşıkaizzetüârvallahibedî’haberÂşıkisencansızgelneserüdestargerekSensenieldenbırakdostyüzünesensizbakMansur’layınEne’lHakdahısebük-bargerekKimdostilebilişelâceremderdedüşeÂşıkcanıhemîşeser-mestühumargerekDostilebilişencanoldurkendineyakınVarlıkleşkerinkırandahıçâpükergerekTerkeylekıylükaalidostavergilmecâliYokluktadırvisâlikamudangüzergerekAkılerdiğideğilbugözgördüğüdeğilDilsözverdiğideğilbîlisanbîsergerekİşitişitkeyişitdostkatınasensizgitDostagideneöndenkendisizsefergerekBoncukdeğilsırsözügelgidelimkosözüDostugörmezbaşgözüayrıksıbasargerekYunusimdiyavıvarbulamasınilüşarKimHakdesinkimbâtıldervişbürdübargerek
CLXXXIX
1470.Budervişlikyolunaaşkilegelengelsin
YadervişlikneydiğinbirzerreduyangelsinHelebizişbuyolagelmedikriyâileBumelâmetlikdonunbizimlegiyengelsinGözüylegördüğünüörteeteğiileBuyolkeyinceyolduryüreğiduyangelsinUlukiçierenlerdemişbizisevenlerKayıkmasıngeriyeolşâhagelengelsinHerkimseverAllâh’ırahmetkılarvallâhiDilsevgisiyleolmazaşkilegöyengelsinİşbusözüaydandanbizenişangerektirSözmuhtasarıbudurcanınakıyangelsinYunussözilekimsekablyetegeçmediBûduvücûddermiyanortayakoyangelsin
CXC
Sûrettengelsıfâtaondanma’nîbulasınHayallerdekalmagılerdenmahrumkalasınBuyoldaacayipçoksen’acebealdanmaAcâyipandaoladostyüzünügöresinAşkkuşağınkuşangıldostunyolunavargılMücâhedeçekersenmüşâhedegöresin
1480.Bundanaşkınşehrineüçyüzdenizgeçerler
ÜçyüzdenizgeçibenyeditamubulasınYeditamudayangılherbirindekülolgılVücûdunondakogılayrıkvücudbulasınHakıykattirHakşarıyedidirkapılarıDergâhındayazlıdırgiripkudretgöresinEvvelkikapısındabirkişiolurondaSanaaydırteslîmolsenmiskinlikbulasınİkincikapısındaik’arslanvardırondaNicelerikorkutmuşolmasınkimkorkasınÜçüncükapısındaüçevrenvardırondaSanahamleederlerolmasınkimdönesinDördüncükapısındadörtpirlervardırondaBusözsanarumuzdurgörkimdelilbulasınBeşincikapısındabeşrühbanvardırondaTürlümata’larsatarolmasınkimalasınAltıncıkapısındabirhûr’otururondaSanaaydırgelberiolmasınkimvarasınÇünsenondavarasınolhûriyialasınBirvayadanötürüyoldamahrumkalasın
1490.Yedincikapısındayedilerotruronda
SanaderlerkurtuldungirdostyüzüngöresinŞudediğimsözlerinvücuddandaşradeğilTefekkürkılarisencümlesendebulasınYunusişbusözleriHakvarlığındansöylerİsterisenkânınımiskinlerdebulasın
CXCI
EğriliğinkoyasındoğruyolagelesinKibrükîniçıkargılerdennasîbalasınNeversenelinileşolvarırseninileBendeseminanmazsınvarıcağızgöresinGönüldepasotururondaseniyitirirİçerişahotururgiremezsingöresinOnikidirhücresiyedidervâzesivarAndaikidilbervarbilmezsinkisorasınVarkardaşınıöldürdahıavretinboşaAnanakâbinkıydırHakk’ıayangöresinBiçâremiskinYunusaşktanda’vîkılarsınDosttanhabergelicekyüzsürüyüvarasın
CXCII
DervişolankişileracebnitedirileYoltakaazâsıbudurbirolaherbirile
1500.İkilikeylemeyehiçyalansöylemeye
ÂlembulanırisebulanmadandurulaAceböylekimolabulanmadandurulaÖylelikisterisenyoldaşolgılerileErileyoldaşolankeyolasıgönüldenÂlemyoldaşolurduolurmısadilileDildennesnenegelmezsuilegönülyunmazGerçeğingelenleriyederlerbirkılileDünügününçekerlerolkılüzülsündiyeÖmrünandaberkitmişyedilirbirkılileİncesanmanolkılıgüzâfsanmanbuyoluErenlergeçtigeldiherbiribirhâlileHerkimhâlihallendiolbeyoldukullandıYunussenkulolagörbeysöyleşirkulile
CXCIII
İşidineyyârenlerevedervişlergeldiCanşükrâneverelimevedervişlergeldiHerkimgörüryüzünüunuturkend’özünüİlm-ibâtındanöterevedervişlergeldiDervişleruçarkuşlardenizkenarınkışlarZihîdevletlibaşlarevedervişlergeldi
1510.SeydiBalımilindenşekertamardilinden
DostbahçesiyolundanevedervişlergeldiYunuskulunoğursuzkimsesiyokyalınızFidîkılıncanınızevedervişlergeldi
CXCIV
DininimânınvarisehorgörmegildervişleriCümleâlemmüştakdururgörmekliğedervişleriAyugüneşmüştakdururdervişlerinsohbetineFeriştehlertesbihindezikrederlerdervişleriTersâlartapıyagelirhükmıslarızebûnolurDağlartaşlarsecdekılurgörüceğizdervişleriOlâlemfahriMustafâsıdkıbütünkân-ısafâOndanisterisensefâsenhoştutgıldervişleriİncidesinâhederlerömrünkökünkuruturlarGözsüzolasınyedelertâbilesindervişleriYergökaydırhırkahakkıhimmetleriolsunbâkıOlpâdişaholdusâkıyesridirlerdervişleriGökteninendörtkitabıgündebirkezokurisenVallahdidârgörmeyesinsevmezisendervişleriYunusaydırbuaşkgeldiölmüşcanımdirikıldıSenbendemekbendenkaldıgörüceğizdervişleri
CXCV
1520.Dervişlikmakaamıhâliçindehâl
FerâgatlıkmakaamıdervişolanamuhâlDervişayrılamazevvelkidemdenHiçfirkatolmadınasibdirvisâlDervişlerfitnekabınbundauşattıHareketettibundaolmadıbattâlDervişlikdirliğisıratüzredirHisâbıettilerzerre-imiskalDervişEne’lHakdersen’olaacebmiHepvarlıkHakk’ındıralâküllihâlDervişırmagözünevvelkidemdenYunusgiripdürhemâhırhemevvel
CXCVI
NebilsinbuaşkıusanlaruyalarNevarsınbuyolaazıksızyayalarGelinbizvaralımYûnus’ugörelimKiyüzünûrundanbinaçlardoyalarHarabâtîlerdengöründüçün(kim)aşkN’iderlerbuârıburengiyuyalarMeleklerdağındasâdıklarbağındaEcelsiznegünvarömürlersayalar
1530.Bizbizikoyalımonlarbizolalım
BirliğiduyanlarikilikkoyalarYunussenbirolgılgönüldesırolgılKidervişolanlarbusırrıduyalar
CXCVII
İşbuvücudşehrinebirdemgiresimgelirİçindekisultanınyüzüngöresimgelirİşidirimsözünügöremezemyüzünüYüzünügörmekliğecanımveresimgelirOlsultanhalvetininyedihücresivardırYedisindeniçeriseyrankılasımgelirHerkapıdabirkişiyüzbinçerisivardırAşkkılıcınkuşanıpcümlekırasımgelirErenlerinsohbetiartırırmahabbetiBîdertlerisohbettenherdemsüresimgelirLeylî-iMecnunbenimşeydâ-yıRahmanbenimLeylîyüzüngörmeğeMecnunolasımgelirDostoldubizemihmanbuncayılbuncazamanGerçekİsmâilgibikurbanolasımgelirMiskinYunus’unnefsidörttabîatiçindeAşkilecansırrınapinhanolasımgelir
CXCVIII
1540.Dervişlikdedikleribiracâyipduraktır
DervişolankişiyeevveldirlikgerektirÇünerdedirlikolaHakkilebirlikolaVarlığıeldenkoyuperekullukgerektirKullukeyleerenebakıpHakk’ıgöreneSendenhabersoranakeymiskinlikgerektirHakerebenimdedivarlığınerdekoduErenlerinhimmetiyerdengöğedirektirBudervişlikberatınokumadımüftilerOnlarnebilsinonububirgizlivaraktırYunussenârifisenanladımbildimdemeTutmiskinliketeğinâhırsanagerektir
CXCIX
KoyupnakşunigârınakşayolvermezinhârNakşileyolagirenâkıbetdünyâseverDünyâyıbırakeldendünyâgeçmezbuyoldanİkiaşkbirgönüldenaslageçmezbuhaberYesevgildünyâtutgilyesevgilyoliletgilİkide’vîbirma’nîbuyoldasığmazderlerGeçmahluktâatındangözırmadostkatındanAldanmafânînakşafânînakşın’iderler
1550.Kalmabudeğmerengeyüzbinyıllıkfersenge
İkicihanbiradımşaşırmadanalarlarBudevrandanütegörkervanyittiyetegörKorkuvarsağdasoldakayıkmadangiderlerYabanyolungözetmeyolevdedaşragitmeCanyolucanevindecanrâzınıcanduyarCanrâzınıcanbilecanvermezrâzındileGerçekâşıkdostilevelenyabandasöylerEvvelkademdenberigerçekyönüileriGeldigideriçeriYunusdaşrabîhaber
CC
CanınıaşkyolunavermeyenâşıkmıdırCehdeyleyipoldostaermeyenâşıkmıdırDostsevgisingönüldecanileberkitmeyenTûl-iemeldefterindürmeyenâşıkmıdırAşkatanışıksığmazdeğmecangöğeağmazPervâneleyinodayanmayanâşıkmıdırNefsarzusundangeçipaşkkadehindeniçipDostyolunaergibidurmayanâşıkmıdırDüngünrıyâzatçekiphalvetlerdedizçöküpSohbetlerdebaşçatıpyanmayanâşıkmıdır
1560.Yunusimdioldostuncefâsınasabreyle
Yüreğineaşkodunurmayanâşıkmıdır
CCI
CanbirulukimsedirbedenonunatıdırHernelokmayerisenbedeninkuvvetlidirNedenliyerisençokoldenliyürürsüntokCanahiçassıyokhepsûretmaslahatıdırBucanni’metihanigelinbulalımonuAsayişkılancanıevlîyâsohbetidirSohbetcanısemirdirhemâşıkınömrüdürHakÇalab’ınemriyleereninhimmetidirEreninyüzüsuluhimmetiarştanuluKimigörsenbuhuluereninâyetidirİnâyetonunişianlamazdeğmekişiBilgilbuhümâkuşuâşıklardevletidirYunus’unyanariçikamudangönlükiçiSuyasayılmazsuçuereninhimmetidir
CCII
BuyoklukyolunabugünbizeyoldaşolankimdirİlimizegünilelimsorunkardaşolankimdirNekaldıkişbuıklimdeağıryüklerinaltındaBuyükleribuyaplarıdöküphaldâşolankimdir[22]
1570.Senibundaveribiditeferrüceylegeldedi
SenevyaparsıneyhâceevitârâşolankimdirBuferşigördükaldandıkhenüzarşaeremedikBuarşaferşeeyhâcegöreferrâşolankimdirGelinizgidelimgelinkiYunusgöçtügönüldüAyaklaradüşerYunusbuyolabaşolankimdir
CCIII
Birkişiyesöylesözükimma’nîdenhaberivarBirkişiyevergönlünücanındaaşkeserivarŞununkimdışıhoşdururbilonuniçiboşdurur[23]
DüngünölenbaykuşdurursanmabütünduvarıvarBirdevlengiçyuvayaparyürürildenyavrukaparDoğanileyindensaparzir’elindemurdarıvar[24]
YokturdoğanlabirliğiyeHakk’alâyıkdirliğiŞolkişidenumerliğionunsafâ-nazarıvarSûretileçokturâdemdeğmesindeyokturkademEvvelâhırolpiş-kademMuhammeddinserverivarErenleryoludurmeşemeşekolaydırkolmaşaMeşeolanyerdepaşaharâmîçokAnter’ivarŞeyhudânişmendüvelîcümlesibirdireryoluYunus’turdervişlerkuluTaptukgibiserverivar
CCIV
1580.Olkişininyokturyeriişbucihanhayrânona
DemesinkimbenşâdiyemyaşâdiliknerdenonaŞeddâdyaptıuçmağınıgirmedenaldıcanınıBirdemonaverdirmediyed’ıklîmitutunonaDemesinkimMüslümanÇalapemrinefermânımTutmaziseHaksözünüfaydayokturdindenonaAyırmasınçüngündoğaretimtenimüşütmeyeÇünvücûdundelikdeğilşu’leermezgündenonaErdonunugiyibenidoğruyolagelmeziseÇıkarsınoldonunyoksanoksanererdondanonaOkişikimsağırdurursöylemeHaksözünonaGerdenirsezâyi’olurnasîbyoktursözdenonaOlkişikimyoleridirgaripgönülleryâridirBirsözdiyemtutariseyeğdirşekerbaldanonaYunusseninkulundururbellibilesinsenonuKosöyleyenlersöylesinyanebişerdildenona
CCV
SencanındangeçemedencânanarzukılarsınBeldenzünharsekmedenimanarzukılarsın“Menarefenefsehu”dersinevetdeğilsinMelâiktenyukarıseyranarzukılarsın
1590.Tıfl-inâ-resteikeneteğinatedinip
ElecevgânalmadanmeydanarzukılarsınBilemedinsenbenisadeftenecevhersinMısr’asultanolmadanKen’anarzukılarsınYunusimdiherderdeEyyubgibisabreyleDerdekatlanamazsandermanarzukılarsın
CCVI
Gönülnitedolanama’şukunbulamayıncaKimseâşıkmıolurgönülsüzkalmayıncaGönüldüreğenonuesîreyleyenseniKimdirâzâdeyleyensenesîrolmayıncaBoynuzencirligeldikkeykatıesiroldukErnazareylemedihâlimizbilmeyinceYedinişangerektirhakıykateereneSevdiğigirmezelesevdiklervermeyinceSözüYunus’tanişitkibirkılmatutöğütİmâretolmayasıntâharâbolmayınca
CCVII
KimekimdostgerekiseaydayımnekılasınıTerkeyleyekend’özünühiçanmayabulasınıResmidürürâşıklarındostyolundakurbanolmakMinnettutarcümleâşıkcanınıaşkalasını
1600.Herkimâşıkolmadıysakurtulmadımekrelinden
KamusundanaşkayırırdünyâahretbelâsınıLâyıkdeğildirdeğmecandostyolunaharcolmağaÜmidtutarcümleâşıkdostakurbânolasınıDosttanyanagidenkişikend’özündengeçmekgerekDostyağmalarcanşarınıalıpgönülkal’asınıDostyolunagünilenegeridönmekolmayısarBilmemisinbukamususendengerikalasınıSûretgözünegörüserdostmeclisikandadur(ur)CankulağıdırişitenbuâşıklarnâlesiniBudünyadadosttanartıkYunusnesneyisevmediBilmemisingayretsizedostudüşmangülesini
CCVIII
KemdürüryoksulluktannicelerinvarlığıNicevarlıkvarikengitmezgönüldarlığıBatmışdünyamalınabakmazölümhâlineYetmişKarunmalınazihîişdüşvarlığıBudünyakimekaldıkimiberhurdarkıldıSüleyman’aolmadıonunberhudarlığıSüleymanzenbilördükendiemeğinyerdiOnunilebuldularonlarberhudarlığı
1610.GelimdimiskinYunusne’nvaryolaharceyle
Gördünelindengiderbudünyanınvarlığı
CCIX
Kimdervişlikisterisediyemonan’itmekgerekŞerbetielindenkoyupağuyunûşetmekgerekGelmekgerekterbiyetecümlebildiklerinkoyaMürebbîsinederisepesolonututmakgerekTutasabrukanâatitahammüleyleyekatıTerkeyleyesûretinibildiğinunutmakgerekDünyâdangönlünüçekeeliilearpaekeUnunaayrıkülkatagüneştekurutmakgerekDiyemonaniceedenefisdileğinbuyoldaKoçankimiftareyleyeüçgündebiretmekgerekBöyledirdervişdileğikoyacümleayrılığıOndanbulısarerliğikahırlarçokyutmakgerekBakmadünyaservisinealdanmahalkgövüsüneDönüpdidararzusunaolHakk’ayüztutmakgerekYunusimdinedirdersinyekiminkaydınıyersinBirkişibusözüdesinonagücüyetmekgerek
CCX
MüşkilihalleylemekdeğmeninişideğilBirkişiyevergönülbuyoldanaşıdeğil
1620.Evliyanıngönlündenkesmeşey’enlillâhı
SanahimmetoleylergözilekaşıdeğilEroldurkimmenzilinherdemgösteriduraDeğmeârifbudüşüyoramazişideğilHaktecellîkılmağacanaslınıbulmağaGönüldensürsiyâvınazarıtaşıdeğilBukelâmınma’nîsievliyânınhonudurYedirmegilcâhilekizîraaşıdeğilYunusbirdoğanidikonduTaptukkolunaAvınşikârageldibuyuvakuşudeğil
CCXI
DervişlikdediklerihırkailetaçdeğilGönlündervişeyleyenhırkayamuhtaçdeğilHırkanınnesuçuvarsenyolunavarmazsanVargılyoluncayürüeryolukalmaçdeğilDersinşeyhinyolunayalınayakbaşaçıkErvardirlikdirilmişyalınayakaçdeğilDurmuşma’rifetsöylerereneYunusEmre’mYoleriyleyoldadıryolsuzayoldaşdeğil
CCXII
OlvakitbirolasınayrılıktankalasınCansızgelbukapıyabâkıydirlikbulasın
1630.Cantutagelirisenyecânımvarderisen
CanışümâredersenküllîsağınçilesinBundanesağınçşümaryebundakimkalırvarÇünböyledüştüsefergerekyoldakalasınDerdilegelmeyincedermânaerişilmezBircanyoldakorisenbinbincanlarbulasınKalmafânîsağıncakastilebakmagenceYüzbinikicihancaoldenlisenolasınTadarsanaşktadındangeçersinzâhirdindenAyrılığınadındanolvakitkurtulasınYaYunushaniaklınkeksizinsöylerdilinPâyânıyokbuyolunyazıdadolanasın
CCXIII
EğeraşkıseversencânolâsınKamuderdinehemdermanbulâsınEğerdünyaseversenmübtelâsınMaânîsırrınınerdeneresinCihanköhnesaraydırsenbeyîsinNicebireskiyehasretlenesinAğudurbaldeğildünyâmurâdıNicebirağuyaparmakbanâsın
1640.Kanatsızkuşlayınkaldınyabanda
KanatlıkuşlaranerdeneresinSanâerdenasâgerekbuyoldaDayânırsanasâyadayanâsınSözübuYunus’ungüzelleredirEğerâşıkolursanûyanâsın
CCXIV
İlkadımYunusidiadımıâşıktaktımTerkedipödüedepşöylehaberbıraktımİzzetekalmışikenâşıklıkne’mdirbenimBenkendielimileyüzümekarayaktımNeassıvarelimdetekyekılambenonaAşıklıkcem’iyyetinbaşlaboynumdataktımBenimgibibendekârkemsağınçilebayarBirpulagücümyetmezmatâımderdimçattımÎsîyarımiğneyleyolbulmadıhazreteBenimbuncamata’lanerdesığısarrahtımÂşıklarmezhebindeşermisârolduYunusÂşıkma’şukaerdibendünyâyauyaktım
CCXV
ErenlerinhimmetinibenbanayoldaşeyleyimHernereyevarırisemcümleişimhoşeyleyim
1650.Koyambudünyâyıgidemçünâhreteseferedem
OluçmaktahûrilerdenbenbanayoldaşeyleyimTazeveyumuşakgiymeyimcümlesindenfârığolamGerdöşeğimtoprakiseyastığımıtaşeyleyimUramyıkamnefseviniodayanahırsuhevâElgötüremşimdengerinefsilesavaşeyleyimTenimdahıcanımdahıhiçbilmediEne’lHakk’ıŞimdiyedekbilmediyseşimdengerituşeyleyimBugüngülenkişibundayarınağlayısarandaRevandökemgözyaşınıyastığımıyaşeyleyimMiskinYunusçağırıp(der)âşıkıyımmiskinlerinİçimmiskindeğilisemiskiniçimdışeyleyim
CCXVI
HakÇalab’ımHakÇalab’ımsencileyinyokÇalab’ımGünahlarımızyarlığaeyrahmetiçokÇalab’ımKullarseninsenkullarıngünahlarıçokbunlarınUçmağ(ın)akoybunlarıbinsinlerburakÇalab’ımNesultannebaylardasınneköşküsaraylardasınGirdinmiskinlergönlüneedindindurakÇalab’ımNeilmimvarnetâatımnegücüm(var)netâkatımMeğersendeninâyetimkılyüzümüakÇalab’ım
1660.YarlıgagılsenYunus’ugünahlıkullarınile
EğeryarlıgamazisenkeykatıfırakÇalab’ım
CCXVII
BirnazardakalmayalımgeldostagidelimgönülHasretileölmeyelimgeldostagidelimgönülGelgidelimcandurmadansûretterkiniurmadanArayadüşmangirmedengeldostagidelimgönülGelgidelimkalmaırakdostiçinkılalımyarakŞeyhimkatındadırdurakgeldostagidelimgönülTerkedelimilüşarıdostiçinkılalımzârıElegetirelimyârıgeldostagidelimgönülBudünyâyakalmayalımfânîdiraldanmayalımBirikenayrılmayalımgeldostagidelimgönülBizbucihandangöçelimoldostilineuçalımArzuhevâdangeçelimgeldostagidelimgönülKılavuzolgılsenbanagünilelimdosttanyanaBakmayalımöndensonageldostagidelimgönülBudünyaolmazpâyidaraçgözünücanınuyarOlgılbanayoldaşuyârgeldostagidelimgönülÖlümhaberigelmedenecelyakamızalmadanAzrailhamlekılmadangeldostagidelimgönül
1670.GerçekerenevaralımHakk’ınhaberinalalım
YunusEmre’yibulalımgeldostagidelimgönül
CCXVIII
EyâgönülaçgılgözünfikrinyavlakuzatmagılBakgılkendidirliğinekimseaybıngözetmegilŞöyledirilgilhalkileölüceğizsöyleşelerBâkidirlikbudurcanımyavuzadilegitmegilDilerisenbudünyayıâhıretedeğşiresinDünügünkılgıltâatiayakuzatıpyatmagılGördünkibirdervişgeliryüzvuronunkademineSendenŞey’ullahedincekaşın-karağınçatmagılDünyaçerbüşirindürürâdemgerekiryiyesiKemnesneyetama’edipköşüpköpürüpyutmagılSöylediğinkeleciyiişittiğingibisöyleKend’özündenzireklenipbirkaçsözdahıkatmagılNefseuyupbeşparmağınbirdeniletmeağzınaKesbirisinvermiskinegerekolaunutmagılYunuskimöldürürseniverenalıryinecanıYarıngöresinsenonuernazarındangitmegil
CCXIX
AşksızlaravermeöğütöğüdündenalırdeğilAşksızâdemhayvanolurhayvanöğütbilirdeğil
1680.Bozyapalakdevlengiceemekyemeertegece
OnunişigözsepektirsalıpördekalırdeğilŞahbalabanşahindoğanzihîövmüşonuövenDoğanzayıfolurisedoğanlıktankalırdeğilKarataşasukoyarsanelliyılıslatırisenHemantaşgenebayağıhünerlitaşolurdeğilYunusolmacâhillerdenırakolmaehillerdenCâhilnevarmü’minisecâhilliktenkalırdeğil
CCXX
N’idelimbudünyâyın’eyleyipn’itmekgerekDâimaaşketeğinkomayıptutmakgerekÇalab’ımbudünyayıkahıriçinyaratmışGerçeğingelenlerinkahrınıyutmakgerekOlyarınkiyollaraandayoldaşisteyenBudünyâdadostunukılavuztutmakgerekUçmakuçmakdediğinkullarıyeltediğinUçmağınsermâyesibirgönületmekgerekErenlerinâhınadağtaşkatlanamadıKalkanıdemiriseoklarıatmakgerekYunusernazarındatâzegülleraçılmışGerçeklerbülbülisenazardaötmekgerek
CCXXI
1690.Geruluyavardınisesûretnakşıne’ndirsenin
Ma’nîyeyolbulduniseişbudünyâne’ndirseninSendünyânınterkinurgılgelipaşkodunagirgilİlerkimenzileergilgerikalmakne’ndirseninBuvücûdunsermâyesiodusuvutoprakdeğilHerbiriaslınagidergaafilolmakne’ndirseninBüt-hânevuşarap-hânemescidoldugerçekcanaBirpulunvarmazziyanayalancılıkne’ndirseninÇünküahretekavisinkobuyalancıda’vîsinMâlühazînesevisinâşıkisenne’ndirseninBenimdirdiyederersinHak’tanda’vîmiedersinPâdişahsuçunabakmazgüm-râholmakne’ndirseninDünügünkaygılaryersin,n’ideyimyoksulumdersinOlcömerttirrızkınverirkaygıyemekne’ndirseninYegilyedirgilbîçâreeksilirseTanğrıvereBirgünteninyeregiregerikalanne’ndirseninYunusolaşkbadyasındanseniğenesrikolmuşsunBîhodikenerdinHakk’aayıkolmanne’ndirsenin
CCXXII
Ma’nîevinedaldıkvücudseyrinikıldıkİkicihanseyrinicümlevücuddabulduk
1700.Buçizginengökleritahtes-serâyerleri
YetmişbinhicaplarıcümlevücuddabuldukYediyeryedigöğüdağlarıdenizleriUçmakiletamuyucümlevücuddabuldukGeceilegündüzügökteyediyıldızıLevhteyazılısözücümlevücuddabuldukMûsîağdığıTûr’uyoksaBeytül-Ma’mûr’uİsrâfilçalansûrucümlevücuddabuldukTevrâtileİncil’iFurkanileZebur’uBunlardakibeyânıcümlevücuddabuldukYunus’unsözlerihakcümlemizdediksaddakNerd’istersenordaHakcümlevücuddabulduk
CCXIII
ŞükürHakk’akimdostbizeayıttıdostyüzünebakAçtımbendegönlümgözümsultânımıgördümmutlakÇünkügördümbenHakk’ımıHakkileoldum(ben)bilişHernereyebaktımisehepgörünendircümleHakAçıkduvacıkkapısıdostlarıiçinolHakk’ınDostuolmakdilerisendostlardanokubirsebakHicaptasınbugünsenigöstermezlerbellisanaHicapdediğimianladünyalıktırgözdenbırak
1710.Sensenibilemeyinceerennazarkılmayınca
SenliğiniarayerdengidermezsenoldutuzakYedidenizüdörtırmaksenimısmıleylemeyeÇünküişinolHakkileolmadısakaldınırakEvliyâdırHakkapısıYunus’dururkapucusuAşkilegeldibuyolaaşkıedindihemdurak
CCXXIV
AşkerinedünyâdaneharirünepalasZirakimgönlüonunkibriletutmadıpasİşamelilebiterlâyıkolursayeterGerekseuryanyürügerekisegiyatlasDileriseneresinferâgatmenzilineVarkanâatdârındanefsiboğazındanasNefs-icüz’îvarlığınakl-ıküll’eulaştırVarlığınyoğadeğşirkalmasınsendehevesBukamutâatlarınbaşımiskinlikimişGelimdimiskinYunustama’ınyayınıyas
CCXXV
EğerdilimbendeisekimsebananesnedemezGönlümgerrevandaiseâlemdekarâreylemezEğergözümbakarisebaktığınaakariseGördüğünbenimderiseodadüşerâreylemez
1720.Eğeraklıbaştaisegönlüdeoltuştaise
İkisibirişteisedüşmanbanakâreylemezDüşmanbenimnefsimdürürvartama’lahırsımdururTama’ilehırsauyangönüllerdeyereylemezGönüllerdeyereylemekMuhammed’egelmişdürürMüstafâ’yaümmetolantamudakarâreylemezOldurbuişleridüzencümlenakışlarıyazanCangövdedengidiceğizyeniçindillersöylemezÖldürenoldirgörenolYunusimdiHakkileolHak’tanartıkhiçkimseneyoknesneyivareylemez
CCXXVI
AşkilegelenerenleriçerağuyunûşederTopuğaçıkmayansulardenizilesavaşederBizbuyoldanüşenmedikerenlerdenusanmadıkKimseyiyavuzsanmadıkherneederkolmaşederKolmaşaverdiksözünüsöziledöktükyüzünüYabancanavlarıgibibilenlerondanşeşederBusohbetegelmeyenlerHaknefesiolmayanlarSürünonubundangitsindururiseçokişederCâhildirmâ’nîdenalmazotururkarârıgelmezÖleceğinihiçsanmazyüzbinyıllıkteşvişeder
1730.Dağnekadaryüksekolsayolonunüstündenaşar
YunusEmre’myolsuzlarayolgösterdivuhoşeder
CCXXVII
YaryüreğimyargörkinelervarBuhalkiçindebizegülervarKogülengülsünHakbizimolsunGaafilnebilsinHakk’ısevervarBuyoluzaktırmenziliçokturGeçidiyokturderinsularvarGirdikbuyolaaşkilebileGurbetlikilebizisalarvarHerkimmerdânegelsinmeydanaKalmasıncanakimdehünervarYunussenbundameydanistemeMeydaniçindemerdânelervar
CCXXVIII
BudünyâyâgönülverensonucupişmanolısarDünyabenimdedikleriheponadüşmanolısarEydostunudüşmantutangıybetyalansözsöylemeBundagammazlıkekleyenondayeridarolısarÇünküolısaryeridarkazançlıkazancıkadarMü’minleregeldihaberâşıklardidargöriser
1740.Maksûdumuzdidaridişeyhimizgerçekeridi
EvveldahıolvaridiâhırdahıvarolısarEvvelâhıroldurebedhemdillerde“Küfvenahad”EvliyâgeçtidünyadanbirsaatkimekalısarAlınevliyâelinidoğruvarınHakyolunuMa’nîbudurbellibeyanbildimdiyenbilmeyiserYunusimdibildimdememiskinliğieldenkomaKimdemiskinlikvariseHakdidârınolgöriser
CCXXIX
EydostbuncakıylükaalnemaksudhodbirhaberdürürYebuncacüstücûnedirgörnehodbirnazardürür[25]
DağlaraşıpberyegeçipeyuzakseferedenlerİstediğinsendeikenacebbuncaseferdürürHiçkılmagılırakseferömürgeçerecelererDostsendedirhalvetseverbugalebehaşerdürürGelırakistemeonucanındaniçericanıSeninlebileduranıgörmeyenbîbaşardürürSenuyursunoluyanıkeksiğinikılarbayıkDahınicebulamtanıkdâimseninleyârdürürMescidümedresesendesendörtyanaperâkendeNekaldınsenbuerkendeişinkatıdüşvardürür
1750.Butevhîddonunugiyenvarlığınyokluğasayan
İşbuyoldakaaimduranbellibilinolerdürürOlişlertamamoluncaoldirliğidirilinceGözünhicabınsilinceyergökdoludîdardürürMiskinYunusonugördügözüvücânısevindiKamusunuyeresaldıma’şûkaintizardürür
CCXXX
EydünügünHakisteyenbilmezmisinHakkandadırHerkandasamondahâzırkandabakarsamandadırİstemegilHakk’ıırakgönüldedirHakk’adurakSensenliğineldenbıraktendeniçericandadırGirgönülebilandadırbenliğindefterinidürOlhasgevherbilandadırsanmakimolummandadırOlummandayüzbingevherbirzerredenoldukemterOlcanazevâlmiererzevâlcanıhayvandadırEylegilsûretinvîrancansırrıdıronaerenBâtıngözüdürdostgörenzâhirgözüyabandadırKimkigafletiçregeçercanızevâlsuyuniçerDervişsırrıarştangeçereğerçiyeryüzündedirYunusEmregözünaçbakikicihandoludurHakGümânısıdkıodayakşöyl’eşkerenihandadır
CCXXXI
1760.Eğergerçekâşıkisenboynundakimenşurnedir
HakyolunasâdıkisenyanlışsanıtezvîrnedirSımakgerekgönlünbütünfâsittircümletâatınGeçmeyinceibâdetinHak’tansanama’zurnedirÇünküadınoldufilânhepdirliğinolduyalanGelsinbizema’nîbilenhakıykattemesturnedirTerkeylegiltentertibingidersendenbenlikadınİçinimâretolmadandışındakima’mûrnedirAydırsınkimgözümgörürda’viyima’niyeirirGündüzüngünşu’leverirbugeceyanannûrnedirGündeyeringidedururkomşunseferededururEcelbirbiryutadururbudünyayamağrurnedirMü’minisengelgelbericebbârolaburçubârûFahredelimerenlerima’lûmolanmenkûrnedirBundabelidiyenkişiordatamâmolurişiBizdennişanisteyeneolHallâc-ıMansûrnedirYunusimdisöyleHakk’ıAllahsanaoldusâkıyGidergönüldekişekkielindekimenkurnedir
CCXXXII
MuştulanızâşıklarabuaşkuludevletolurAşkkimekimdeğdiisecânındabilişretolur
1770.Hersevdiğiterkinurakayıkmayadeğmeyana
Herdemonunseyran-gehihemzâtuhemsıfâtolurSeyriiçindeçâpük-bâzfikridaimnâzuniyâzÇünseadetolduhem-râzhezâranmünâcâtolurMüşahedekaparonuhembikararolurcanıHerdemda’visizdirma’nîbuderdilerahatolurOlbînişandırcihandannediylimdilimizondan[26]
Olâlim-ideyyânzâtherzâtiçindezâtolurBuhlütema’sığmazonaizzetdekaldıbiryanaYolbulamazhırsuhevâkimdekibudevletolurOlişlereelierenHakaşkınagönülverenDostunugözegözgörencümlevarlıktanmâtolurKimindiyseolnüzûlonagelircümleusûlTa’ziyetevarıriseolölüyerahmetolurYunuserdirnihâyetsizaşkondandahıgaayetsizNegaayetvarnenihayetkamusubirhazretolur
CCXXXIII
EydostseniseverimcanımdayerinvardırGecegündüzuyunmazacebahvâlimvardırGülügöredururkendikenesunmazelimKorkmadüşmanlarındançündoğruyerinvardır
1780.Düşmanlaraydırbanasözdemeknerdensana
SözdemeknerdenbanaillaüstâdımvardırElegetirdügeliharceylemiskinlereDünyâyıkimsetutmazsonucuölümvardırBundankend’özüngidenoldururyoldakalanBenimbirkarıncayavallahistâdımvardırYunusmiskinkend’özüntoprakeylegilyüzünMa’şûkayayaraşıkbirmiskinliğimvardır
CCXXXIV
N’oturursundışkapıdagöriçerinelergezerTama’artırırdâimâsafbağlamışfitnedüzerGelimdigelkanâatausantutmaztezbinataOlmayakimecelyetefâsidolasatıpazarSenkandaisenteslimolkamulardanaşağadurEdebtâcınbaşınaurgörmüfsidnicesikızarYaramazdırbuhlühasetkibirmübârizdirgayetKökünükazyabanaatfarığotureygam–güzârKogılbudünyâbâbınıöğrendostlukedebiniBulursanustabânınıöğeverenkaldanzararKibrümanîdirsubaşıdelimkişidiryoldaşıSenolmagılonuneşionauyanyoldanazar
1790.Vardediğimyerlerdedurhıkduhasediodaur
İhlâsgelircümleyiyurYunusyoluyavlakdüzer
CCXXXV
AşksızâdemdünyâdabellibilinkiyokturHerbirisibirnesneyesevgisivarâşıktırÇalab’ındünyâsındayüzbintürlüsevgivarKabûletkend’özünegörhangisilâyıktırBiriRahmân-ırahîmbiriŞeytân-ıracîmOnunyazığımüzdüsevgisnetaalluktur[27]
DünyâdaPeygamber’inbaşınageldibuaşkTercemânıCebrâilma’şûkasıHâlık’tırÖmerüOsmanAliMustafâyârenleriBudördününulusuEbû-Bekr-iSıddıyk’tırÂlemfahriMustafâmi’râcaağıcağızÇalap’tandilediğiümmetineazıktırYunussanahakıykatbudururbuyurduğuGözünlegördüğünedönüpbakmayazıktır
CCXXXVI
DüngidergündüzgelirgörnicesiüzgelirPâdişahhükmüileâlemdedüpdüzgelirKaranlıklarsürülürâlemmünevverolurIşıdınurkandilihavayaazazgelir
1800.Birbakgılsağasolakayıkmadeğmeyola
Dinilekuşürününicetürlüsazgelir[28]
SözıssısözünalırsûrettopraktakalırHerkimbuhâlibilirkend’özündenvazgelirAşkbenliğimilettiakıldörtyanagittiYunus’ayüküyettibilmeyeneazgelir
CCXXXVII
AşkilebilişcanlaraezelebedolmayısarGüm-râholupbucihandakimsebâkikalmayısarBirdonakanbulaşıncayumayıncamısmılolmazGönülpisinyumayıncanamazrevâolmayısarGönülpisinyumadınsakibrükinikomadınsaİkrarbütünolmayıncaerdennazarolmayısarMurdardünyâyabulaşandevşirübeniduruşanErdenhimmetolmayıncaömürgeçeryunmayısarYunusimdisenHakk’aerdünügüngönlünHakk’averGönülgözügörmeyincehiçbaşgözügörmeyiser
CCXXXVIII
EşkerekıldımbugünpinhânımıCanveribenbuldumolcânânımıCangönülhayrankalıptırma’şukaMa’şukilesürerimdevrânımı
1810.Derdgerektirdertgerektirdertgerek
KimgerekderdeveremdermânımıBîmekânımonuniçindünyedeKimsenebilmezbenimmekânımıOnubuldumun’ideremayrığıYağmayaverdimbugündükkânımıTopbenimçevgânıaldımçalarımKimalabutûptançevgânımıYerbenimdirgökbenimdirarşbenimGörnicesigermişimsayvânımıYunusolduiseadımneacebOkuyalardefterüdivânımı
CCXXXIX
AcebacebnenesnedirbuderdilefirakbanaCanımısarhoşeylediaşkağıvutiryakbanaKiminkimrencivarisederdinedermanistesinKestibenimburencimidermanoldubuderdbanaAşkodunayanderisengönül!eregirderisenKaranılaraydınolanekandilüçırakbanaGökteninendörtkitâbıgündebinkezokurisenErenleremünkirisendîdarıraksendenyana
1820.MiskinYunuserenleretekebbürolmatoprakol
Topraktanbiterküllisigülistan(dır)toprakbana
CCXL
BuaşkdenizinedalanhâcetdeğilonagemiYahut(biz)kandabulalımbusohbetilebudemiDünyâlığımyokturdemebugussayıöküşyemeMa’şukugersevdinisegidergönlündekigamıBensevdiğimma’şûkayısendahıbirgörseidinVermeyeydinbuöğüdüfidîkılaydınbucanıÂşıkkişibilmezöğützirâassıkılmazöğütUnuturolkibrükîniterkeylergiderdükkânıGerçekâşıkolanlarınyüzündenişanıolurDününgünündurmazakargözleriyaşınınkanıBucümleâlemsevdiğişudinileîmandururAşksızgerekmezvallâhişoldîniileîmanıYunusyüzünkaldırmagılaşıklarınayağındanEylefidîyüzbincanıandanbulasınSübhân’ı
CCXLI
AşkileisteridikyinebuldukolcanıGömlekedinmişgiyersûretilebuteniGirmişsûrettegezercümleişleridüzerGerikendinesöylergevherilebukânı
1830.Budünyabirpazardırsûretlerdükkânolmuş
BudükkânagiribenoldursatanbukânıBirnicelerkayırırbuncamalımkaldıderVerenolduralanolsormaznedirziyanıYunusimdisensendenayrıdeğilsincandanSensendebulmazisennerdebulasınanı
CCXLII
AndanberikimaşkınbenimleyoldaşolduRahmanyolunabenigöstermeğebaşolduCanımüzeredurdurahmançerisinderdiŞeytanilinivurdukeyyağmataraşolduAşknefsilineaktınebulduiseyaktıKibirkal’asınyıktıandaçoksavaşolduDostyüzünayangördümsırhaberlerinsordumDedigizlibilmezsinuşsöyledimfaşolduAşkaldıelimbenimgösterdidoğruyolumHakk’aşükürkimhâlimbayağıdanhoşolduOnlarkigözaçtılarbudünyâdangeçtilerAhreteulaştılarmenzilleriarşolduBunlarbundakaldılardünyâyaaldandılarYalancılaroldularhepbunlarkolmaşoldu
1840.Ölenlerhâlinbilmezgözaçıpöğündermez
MiskinYunusEmre’ninmeğerbağrıbaşoldu
CCXLIII
BirsuâlimvarsanaeydervişlerecesiMeşâyihnebuyruryolhaberinicesiVergilsuâlecevaptutalımolsunsevapŞu’lekimegösteriraşkevininbacasıEvvelkapışeriatemrünehyibildirirYuyagünahlarınıherbirKur’anhecesiİkincisitarîkatkulluğabelbağlayaYoludoğruvaranıyarlıgayahocasıÜçüncüsüma’rifetcangönülgözünaçarBuma’nîsarayınaarşadeğinyücesiDördüncüsühakıykatereeksikbakmayaBayramolagündüzüKadirolagecesiBuşeriatgüçolurtarîkatyokuşolurMa’rifetsarplıkdururhakıykattiryücesiDervişindörtyanındadörtulukapıgerekNereyebakarisegündüzolagecesiOnaerendervişeikicihankeşfolurOnunsıfâtınöverolhocalarhocası
1850.Dörthâliçindedervişgereksiyâsetçeke
MenzileermezkalıryoleriyuvacasıKırkkişibirağacıdağdangücünindireYebuncamüritmuhibsıratnicegeçesiKüfrünatarkensakınîmânınurmayasınYoksasırsıngüvecisebilolurgüveciDörtkapıdırkırkmakamyüzaltmışmenzilivarOn’ereneaçılırvilâyetderecesi[29]
ÂşıkYunusbusözümuhaldiyesöylemezMa’nîyüzüngösterirbuşâirlerhocası
KendiniKınayış
(Melâmet)
Gerçek erenler, bu yolun demişler, sonu melâmet. Her şeyin bir sonu var; o son da bir başlangıç.Yaşayışın hiçliği gençken anlaşılmaz; yıkımın çetinliği yapılırken düşünülmez. Kendini “iyi” bilen,başkalarınınkötülüklerinigörür,yererdekendiayıbınıgörmez.Ama“Kendiayıbınıgören,başkalarınınayıplarıyla oyalanamaz” buyurulmuş. İnsan ne kadar olgunlaşırsa noksanını o kadar anlar! Nitekim nekadarbilgidederinedalar, enineboyunagenişlerseokadarbilgisizliğini, bilmediklerinin sınırsızlığınıduyar,küçülür.Eldeettiğişeylerinhiçliğini,eldeedilemeyenlerinsonsuzluğuidrâkettiririnsana.Gerçekyolculuğununsondurağıdabuyüzdenmelâmettir.
Melâmetikiyöndendeolur,halkdakınarinsanıveYunus:
Kılarisem,kılmazisemolHakbilirniyâzımıBananamazkılmazdemebenkılarımnamazımı.
der.
Sunekadararıtaçünyavuzfi’linbileMeğerbizipâkedeHak’taninâyetimizKiminsözünkimbile,akılermezbuhâle,Yarınandabell’olaMüslüman,mürtedimiz
sözleriyleonuyolagetirmeyeçalışır;gelmezseboşverir,yolunagider.
Amabirdeerinkendinikınayışıvardır;asılişdeburadadır.
Yunus,çetinbirsülûkdevresigeçirmişti.Zâhitliktenârifliğeerişmiş,geçiciaşktangerçekaşkayetişmiş,kendindengeçmişve türlüboyayaboyanışâleminde,kimisensindemiş,yokluğabürünmüş;kimibenimdemiş,esmiş,coşmuş,doğmuş,dolunmuş,bütünkâinatıkendindegörmüş,katredeummanı,zerredegüneşiseyretmişrenktenrenge,haldenhaleuğramış,erimiş,sızmış,tortudanarınmış,sonrairşâdâlemindegönülalçaklığıyla dostları çağırmış, onlara yol göstermiş, onların önüne yol kesilmiş, yürütmüş, ulaştırmış;fakatsonundagerçekvarlığakarşıbütünbunlarınhiçliğiniduymuş,duyurmuştur.
Dervişlikmi?Eybanadervişdiyen,ne’moladervişbenimDervişlikyaylasındahareketimkışbenimHırkam,tacımgözlerimfasîdişlerişlerim,Heryanımdangizlerim,binbirfasîdişbenimİyilikmi?Eybanaiyidiyen,benimkamudanyavuz,AlnımıAybilirimbugözlerimiyıldızBuvücûdumşehrindebuçukpullukassımyok,Amelimmahalleleriserbeserkalmışıssız.İbadetmi?Benoruçnamaziçinsüciiçtimesridim,Tesbih-uSeccâdeyçindinledimçeşte,kopuz.
***
EybanaiyideyenbenimkamudankemterŞöylemücrimimyoldamücrimlerbendenserverŞeyhlikmi?Takındımşeyhlikadın,kodummâşuktâatın,Verdimnefsinmuradın,kaniHakkilepazar?
***
Boynumdaicâzetim,riyâiletâatım;Endişemayrıyerde,gözümyolungözetmez.
Hattabirazdaha,birazdahailerigiderYunus,giderdederki:
İsteridimAllah’ı,buldumiseneoldu?Ağlaridimdünügün,güldümiseneoldu?ErenlermeydanındayuvarlanırtopidimPadişahçevgenindekaldımiseneoldu?Erenlersohbetindedestekızılgülidim,Açıldım,elegeldim,soldumiseneoldu?ÂlimlerulemâlarmedresedebulduysaBenharâbâtiçindebuldumiseneoldu?İşitYunus’u,işit,yinedeliolduhoş;Erenlerma’nîsinedaldımiseneoldu?
Gerçekyolunkurucusu,Tanrısırrınamahremolan,kılavuzlarakılavuzlukeden,peygamberlerinulusu,erenlerin baş tacı bile “Seni, sana layık tanıyışla tanıyamadım; sana, sana değer kullukla kullukedemedim”derseYunusnedesin?
CCXLIV
EybanaiyideyenbenemkamudankemterŞöylemücrimimyoldamücrimlerbendenserverBenimgibimücrimkulbirdahıisteyibulDilimdeilmüusûldileğimdünyaseverZâhirimiyiyerdegönlümfâsidhaberdeBulunmayaBağdad’dabencileyinbirayyârDışımgöynüiçimhamdirliğimbudurmüdamYolvarmadanbirkademarştanveririmhaberDışımbilişiçimyaddilimhoşgönlümmürtedİşimyavuziyiadböylefitnekandavar
1860.KimekimöğütverdimolHakk’aerdigördüm
BanabenimöğüdümhiçeylemedieserTakındımşeyhlikadınkodumma’şuktâatınVerdimnefsinmuradınkaniHakkilepazarYayıldıYunusadısuçturcümletâatıÇalab’ıminâyetisuçungeçiremeğer
CCXLV
EybanaiyidiyenbenimkamudanyavuzAlnımıAybilirimbugözlerimigündüz[30]
BuvücûdumşehrindebuçukpullukassımyokAmelimmahalleriser-be-serkalmışıssızHücredevebucaktaHakk’alâyıkamelyokKimdederdüfirakvarkimlerdeeserlisözHalkhepayağındururbenseğirttimoturdumGeçtimsadıryerinedöşekkalınyerimdüzBunungibisalûslukçünkimelimegirdiArtıkn’işimeyararderdüfirakâhusûzBenbirkitapokudumkalemyazmadıonuMürekkepeylerisemyetmeyeyedidenizBenoruçnamaziçinsüciiçtimesridimTesbîhuseccâdeyçindinledimçeştekopuz
1870.Yunus’unbusözündensenma’nîanlarisen
Konyamenâresinigöresinbirçuvalduz
CCXLVI
SûfîyimhalkiçindetesbihelimdengitmezDilimma’rifetsöylergönlümhiçkabûletmezBoynumdaicâzetimriyâiletâatımEndişemayrıkyerdegözümyolumgözetmezSöylerimma’rifetisâluslanırımkatıMiskinliğedönmeyegönlümdenkibirgitmezHoşdervîşimsabrımyokdilimdeinkârımçokKulağımdangirenihergiziçimişitmezÂlemçıraktırsadırgönlümbunugözetirN’ideyimHakkorkusuhergiziçimdenbitmezGörenlerelimöpertacuhırkamabakarŞöylesanırlarbenizerrecegünahetmezDışımdaibâdetimsohbetimhoştâatımİçpazardagelincebinyıllıkayyaretmezGörenlersûfîsanırselâmverirutanırOncaişkoparaydımeleribengüçyetmezDışımdervişiçimboşdilimtatlısözümhoşİllâettiğimişidînindeğşirenetmez
1880.YunuseksikliğiniAllah’ınaarzeyle
Onunkeremiçoktursenettiğinoletmez
CCXLVII
Eybanadervişdeyenne’moladervişbenimDervişlikyaylasındahareketimkışbenimDervişadınedindimdervişdonundonandımYolabaktımutandımhepişimyanlışbenimHırkamtacımgözlerimfâsidişlerişlerimHeryanımdangizlerimbinbirfâsidişbenimYoldanhabersorarlaraydırıminanırlarKalbimsâfisanırlarvaynedüşvarişbenimİçerimebakarsanbuçukpulluknesneyokDaşramınkavgasındanâlemlerdolmuşbenimYunusaydıryârenlereygerçeğimerenlerBuyoldaolanhâllerAllâh’akalmışbenim
CCXLVIII
BuömrümyokyereharcatmışımbenCanımıgörneodaatmışımbenKimesnekimseyeetmemişolaOnukimkendimebedetmişimbenAmelimrahtınıderdimgötürdümKamûassımziyânaatmışımben
1890.Cihandabirsınıksaksıdanötrü
GüherlerimyabânaatmışımbenAmelimnekivarsahepriyâdırAcebdirihlâsıunutmuşumbenGeceyeeresinikimsebilmezTûl-iamelbaşınuzatmışımbenDügeliömrümüharcınasürdümZiyandanbellidirneutmuşumbenBiçâreYunus’unçokturgünâhıOnundergâhınayüztutmuşumben
CCXLIX
BananamazkılmazdemebenbilirimnamazımıKılarisemkılmazisemolHakbilirniyâzımıDosttanartıkkimsebilmezkâfirMüslümankimdiğinBenkılarımnamazımıHakgeçirdiysenâzımıOlnâzıdergâhtageçerma’nîşarabındaniçerHicapsızcangözünaçarkendisilerdostgözümüDostbundadırbellibeyandostdîdârıngördümayanİlmühikmetokuyanınbunadeğindirazimiHerdemdostyolunbulmayıpgizlima’nîşerheyleyipDeğmeâşıkşerhetmeyebenimbugizlirâzımı
1900.Sözümma’nîsineerinbînişandanhaberverin
DertliâşıklarasorunbenimbudertlisözümüDertâşıkındermânıdırdertliâşıklarganîdirKaadirkudretünüdürderişitenlerâvâzımıDostisteyengelsinbanagöstereyimdostuonaBudursözümöndensonabenbilirimkend’özümüYunusimdisöyleHakk’ımünkirsanatutsundakıBişiptürürHakk’ınhonuâriflertatsıntuzumu
CCL
AşkbezirgânısermâyecanıBahâdırgördümcanakıyanıZihîbahadırcanterkinururKılıçmıkeserhimmetgiyeniKamusunbirgörkemterinergörÖlügörmegilpalasgiyeniTezçıkarırlarfevk’al–ülâyaBinÎsigibidîneuyanıTezindirirlertaht’es-serâyaBinKarungibidünyakovanıÂşıkolanınnişânıvardırMelâmetolurbellibeyânı
1910.ÇünMansurgördüolbenimdedi
OdayaktılarişittinanıOdayandırdınkülünsavurdunÖylemigerekseniseveniZinhâreyYunusgördümdemegilOdayakarlargördümdeyeni
CCLI
Çalab’ınaşkıbenimbağrımıbaşeylediAldıbenimgönlümüsırrımıfâşeylediHergizgitmezgönüldenhiçeksikolmazdildenÇakıpkendinurunugözümetuşeylediCangözüonugördüdilondanhaberverdiCaniçindeoturdugönlümüarşeylediBirkadehsunducanacaniçtikanakanaDolugeldipeymânecanısarhoşeylediEsrikolducânımızdürdökerlisânımızOlÇalab’ımınaşkıbenisarhoşeylediBenkaçandervişolamtâkionaeşolamYüzbinbenimgibiyiaşkhırka-pûşeylediYunusimdiavunurdostugördüsevinirErenlermahfilindeaşkacünbişeyledi
CCLII
1920.Erenlerbirdenizdirâşıkgerekdalası
BahrıgerekdenizdengiripgevheralasıGenebizbahrıoldukdenizdengevheraldıkSarrafgerekgevherinkıymetinibilesiYürüvarepsemola(ne)simsarlıksatarsınAlîgibiergerekişbusırraeresiMuhammedHakk’ıbildiHakk’ıkendidegördüCümleyerdeHakhâzırgözgerektirgöresiDilerızkınıHak’tan“Nahnukasemnâ”pinhanNefsinbilmişergerekgözhicabınsilesiDedimişbunefesiâşıklarhükmüileBahıllıksızergerekbirkararadurasıYürüheysûfîzerraknesâlûsluksatarsınHak’tanartıkkimolakuladilekveresiHakdurağıgönüldeâyâtıvarKur’an’daArştanyukarıcandaaşkburcununkal’asıŞöyledeliolmuşumbilmezimdündengünüYüreğimdeişlediaşkodununyâresiGelimdimiskinYunustuterenlereteğinCümlesimiskinlikteyoklukimişçâresi
CCLIII
1930.Yâilâhîgersuâletsenbana
CevabımişbuidiandasanaBenbanâzulmeyledimettimgünâhN’eyledimn’ittimsanâeypâdişâhGelmedendedinhakımakemdiyeDoğmadandedinAsâÂdemdiyeSenezeldebeniâsîyâzasınDoldurâsınâlemeâvâzesinBenmidüzdümbenisendüzdünbeniPûrayipnîşegetirdineyganîGözümâçıpgördüğümzındâniçiNefsühevâpürdoluşeytâniçiHapsiçindeölmeyeyimdiyeaçMısmılumurdaryedimbirikikaçNesneeksildimimülkündenseninGeçtimihükmüm(ye)hükmündenseninRızkımıyeyipseniaçmıkodumYeyeyipöynünümuhtaçmıkodumKılgibiköprügerersingeçdiyeGelsenisentuzağımdanseçdiye
1940.Kılgibiköprüdenâdemmîgeçer
YedüşeryâdayanıryahutuçarKullarınköprüyaparlarhayriçinHayrıbûdurkimgeçerlerseyriçinTâgerekbünyâdımuhkemolaolOlgeçenleraydalaruşdoğruyolTerazikurarsınhevâsettartmağaKasdedersinbeniodaatmağaTerazionagerekbakkalolaYebezirgântâcirüattârolaÇüngünahmurdarlarınmurdârıdırHazretindenyâramazlarkârıdırSengereklûtfileonuörtesinPesnehâcetmurdar’açıptartasınSentemâşâkılasınbenhoşyaman
HâşelillâhsendeneyRabb’el-enâmSenbasirsinhodbilürsünhâlimiPesnehâcettartasına’mâlimîGeçmedimiintikamınöldürüpÇürüdüpgözümetoprakdoldurup
1950.DeğmedihiçYunus’tansânâziyan
SenbilirsinâşikâravunihanBiravuçtoprağabuncakıylükaalNeyegerekeyKerîm-îZü’l–celâl
CCLIV
İsteridimAllâh’ıbuldumiseneolduAğlaridimdünügüngüldümiseneolduErenlermeydanındayuvarlanırtopidimPadişahçevgânındakaldımiseneolduErenlersohbetindedestekızılgülidimAçıldımelegeldimsoldumiseneolduÂlimlerulemâlarmedresedebulduysaBenharâbâtiçindebuldumiseneolduİşitYunus’uişityinedeliolduhoşErenlerma’nîsinedaldımiseneoldu
CCLV
ÇıktımerikdaimaandayedimüzümüBostanıssıkakıyıpderneyersinkozumuAğrılıkyaptıbanabühtaneyledimonaGerçidegeldiaydırhanialdınkuzumuKerpiçkoydumkazanapoyrazilekaynattımNedirdiyesoranabandımverdimözünü
1960.İplikverdimçulhayasarıpyumaketmemiş
BecidbecidısmarlargelsinalsınbeziniBirserçeninkanadınkırkkatırayüklettimÇiftdahıçekemedişöylekaldıkazınıBirsinekbirkartalısalladıvurduyereYalandeğilgerçektirbendegördümtozunuBirkütilegüreştimelsizayağımaldıGüreşipbasamadımgöynündürdüözümüKafdağındanbirtaşışöyleattılarbanaÖylelikyoladüştübozayazdıyüzümüBalıkkavağaçıkmışziftturşusunyemeyeLeylekkodukdoğurmuşbakaşununsözünüGözsüzefısıldadımsağırsözümişitmişDilsizçağırıpsöylerdilimdekisözümüBiröküzboğazladımkaldırdımserekodumÖküzıssıgeld’aydırboğazladınkazımıBundandakurtulmadımn’idesinibilmedimBirçerçidegeld’aydırhanialdınközümüTospağayasataştımgözsüzsepekyoldaşıSordumsefernereyeKayseri’yeazimi
1970.Yunusbirsözsöyledinhiçbirsözebenzemez
Münâfıklarelindenörterma’nîyüzünü
XI
Yunus’unDünyaGörüşü
Yunus, gerçek yolculuğunda da, varacağı durağa ulaştıktan sonra da, melâmete düşünce de gözleriniyummamış,kendi içinedalmamış,dünyadanayağınıkesmemiş,hayalderyalarındadalgalanmamış insanbir şairdir. Ölümden şikâyetlenen şiirleri, yaşayışa ne kadar bağlı olduğunu gösterir; ölümsüzlüğekavuştuğuna inandığı zamansa, güzelden güzelliğe geçtiğini, benlikten ayrılıp topluma yayıldığını,gönülleregirdiğiniaksettirir.
Yinebubâd-ınev-bahârhoşnev’ileestiyine,Yinekışınsoğukluğufuzulluğunkestiyine.
gibitabiattasvirlerinederastlarızYunus’ta.
KargailebülbülübirkafesekoysalarBirbirisohbetindendaimmelûldeğilmi?ÖylekimkargadilerbülbüldenayrılmağıBülbülündemaksûdubillâhîoldeğilmi?
beyitleriylebirbiriyleuyuşamayan,yaratılışları,düşünceleri,dilekleriayrıolan,yetişmelerizıtbulunankişilerinuyuşmalarınaimkânbulunamadığınınegüzelvecanlıanlatır.
MoğolakınınınakislerinideyeryerYunus’tagörürüz.ZamanınıneleştirisiniYunus’tanduyalım:
İşitinheyulular,âhır-zamanolısar,SağMüslümanseyrektir,oldagümânolısar.Dânişmendokur,tutmaz,dervişyolungözetmez,Buhalköğütişitmez,sağırhemanolısar.Gittibeylermürveti,binmişlerbireratı,Yediğiyoksuleti,içtiğikanolısar.Yunus’un,MüslümanlarzamâneyatlıolduHelâlyenmez,haramlezzetlioldu
beytiylebaşlayantaşlamasıdadevrininbiraynasıdırdiyebiliriz.
Yunus’unherkesikavrayan,düşmanlarıbiledostedensınırsızsevgisini,
Abdestimiz,namazımız,doğrulukturtâatımız,Aşkabağlılıksafımız,safımızdankimayıra
beytinegüzelanlatır.
Budünyabirgelindir,yeşilkızıldonanmış.Kişiyenigelinebakıbanıdoyamaz
diyedünyasevgisinibelirtenYunus,
Birkimsenindevletinetâ’nedibenbizgülmeyiz,
Nemünkirizâlimlere,neTersâ’nınhaçındayız.Bizbununneliğinbildik,dünyânınnesinekaldık?Arzumuznefsiçindeğil,dünyâteferrücündeyiz
der;insanınzaafınıda,
Bendervişimdiyenler,hârâmıyemeyenlerHarâmınyenmediğielegirinceimiş
beytiyleifadeeder;amagenede,
Kemdürüryoksulluktannicelerinvarlığı,Buncavarlıkvarikengitmezgönüldarlığı.Süleymanzenbilördü,kendiemeğinyerdi;Onunilebuldularonlarberhudarlığı
ve,
Duruş,kazan,ye,yedir,birgönülelegetir,YüzKâ’be’denyeğrektirbirgönülziyâreti.Usludeğildelidirhalkasâlûsluksatan,NefsinMüslümanetsinvarisekerâmeti
beyitleriyleçalışmayı,yemeyi,yedirmeyi,gönüleldeetmeyi,gerçekkerametinhavadauçmak,denizdengeçmek olmayıp nefsiMüslüman etmek olduğunu söyler ve bir hadise de işaret eder.Yunus’a göre enbüyüksavaş,enüstünhac,enmakbûlkulluk,gönülyapmaktır;enyüceiş,gönülalçaklığıdır.
Miskinliktebuldular,kimdeerlikvarise;Merdivendenittileryüksektenbakarise,Aksakallıpirhoca,bilmezkihâlinice,Emekyemesinhaccabirgönülyıkarise.Sensananesanırsanayrığadaonusan,Dörtkitabınma’nîsibudureğervarise.
*
Binkezhaccavardınise,binkezgazâkıldınise,Birkezgönülkırdınisegereksevaryollardoku,Gönülmüyeğ,Kâ’bemiyeğ,ayıtbanaaklıeren,Gönülyeğdürürzîrâkimgönüldedirdostdurağı,
Gönül ve insan; insan birliği, birliği - dirliği dünyaya yaymak; insan kardeşliğini duyurmak; ayrılığıgidermek, silmek, yok etmek, dinlerdeki maksadın, insan birliğini sağlamak olduğunu anlamak veanlatmak “Ey insanlar, şüphe yok ki biz sizi bir erkekle bir kadından yarattık ve sizi, boylara ayırdıktanışasınız diye; şüpheyokkiAllahkatında enyüceniz, en çekineninizdir; gerçektendeAllahher şeyibilir, her şeyden haberdardır” ayetinin (XLIX, 13), “Düşün de bak, sen kızıl yahut simsiyah rengindendolayıhiçbirkimsedenhayırlıdeğilsin;üstünolmakistiyorsan,hayırlıolmakistiyorsançekinTanrı’dan”
(Câmi’us - Sagıyr; 1, s. 71), “İnsanlar (kilim, halı dokunan), tarağın dişlerine benzerler, birbirlerinineşitidirler”hadislerinin(Künûz’ül-Hakaaık;II,s.185)hükümlerini insanlıkâleminekabulettirmek, işteYunus’unyöneldiğiyön.
Bizkimeâşıkisekâlemleronaâşık,Kimedeğildiyelim?Birkapıdır,birtarıyk.Yetmişikimilletekurbanolâşıkisen,Tââşıklarsafındatamamolasınsâdık.Hâsuâm,muti’âsıdostkuludurcümlesi,Kimeaydıbilesingelevindendaşraçık.
*
Birçeşmedensızansuacı,tatlıolmaya,Edeptirbizeyermek,birlüledensızarım.Yetmişikimillete,suçumbudur,hakdedim;Korkuhıyânetedir,yebenniçinkızarım
beyitlerininşümûlünegirmeyenvarmıdır?
İştebugörüşünson-ucudurkiYunus,
BenAy’ımıyerdegördüm,neisterimgökyüzünde?Benimyüzümyerdegerek,banarahmetyerdenyağar
demiş,böyleeşsizbirbeytidünyaedebiyatınaarmağanetmiştir.
CCLVI
AtabelindenbirzamananasınadüştügönülHak’tanbizedestûrolduhazîneyedüştügönülAndabenicaneyledietüsünğükhaneylediDörtongünüdeyiceğizdeğritmeyedüştügönülYürüridimandapinhanHakbuyruğuvermezamanVatanımdanayırdılarbudünyayadüştügönülBenibeşiğevurdularelimayağımsardılarÖndenacısınverdilertuziçinedüştügönülGündeikikezçözerlerbaşınaakçadizerlerAğzımaemcekverdilernefskabzınadüştügönülBunesneyiterkeyledimyürümeyeazmeyledimOn’kisünğügünyazarlareldeneledüştügönül,OğlanikensultankoparkimelinkimyüzünöperAkılbanayoldaşoldusultanlığadüştügönülBuçağilesakalbitergöreningülreğitutarGüzellerkatındabitersev-seviyedüştügönülHayırdanşerriçokseverişlemeğebecidiverNefsinindileğinkovarnefsevinedüştügönül
1980.Kırkbeşindesûretdönerkarasakalaakiner
BakıpşeybetingörünceyoldurmayadüştügönülYolagiderbaşaramazyiğitliğeelivarmazBunesnelerikoyubanyuvanmayadüştügönülOğl’aydırbunadıölmezkızaydıryerindendurmazHiçkendihâlindenbilmezhaldenhaledüştügönülÖlüceğizşükredelersindenyanailedelerAllahadınzikredelerçokşüküredüştügönülSugetireleryumağakefensaralarkomağaAğaçatabindirelerteneşiredüştügönülEğervariseamelingenğolısarseninsininEğeryokiseamelinoddanşarapiçtigönülYunusanlayıverhâlinşunauğrayısaryolunBundaelinererikenhayrişleredüşgilgönül
CCLVII
MiskinâdemoğlanınefsezebunolmuşturHayvancanavargibiotlamağakalmıştırHergizölümünsanmazölesigünüanmazBudünyâdanusanmazgafletöğünalmıştırOğlanlaröğütalmazyiğitlertevbekılmazKocalartâatkılmazsarprüzigârolmuştur.
1990.Beylerazdıyolundanbilmezyoksulhâlinden
ÇıktırahmetgönlündennefsgölünedalmıştırYunussözüâlimdenzinhârolmazâlimdenKorkadurunölümdencümledoğanölmüştür
CCLVIII
İşitinheyulularâhır-zamanolısarSağMüslümanseyrektiroldagümanolısarDânişmendokurtutmazdervişyolungözetmezBuhalköğütişitmezsağırhemenolısarGittibeylermürvetibinmişlerbireratıYediğiyoksuletiiçtiğikanolısarYa’nîerkoptuerdenelinçekmezmurdardanDeccalkopısaryerdenonlaruyanolısarBirbirineyanyanaettiğimkalırsanaYarınmahşergünündecümleayanolısarEyYunusimdiseninaşkilegeçsingününSevdiğinkişisenincanınacanolısar
CCLIX
BudemyüzümsüreduramherdemAy’ımyenidoğarHerdembayramdururbanayazımkışımyenibaharBenimAy’ımışığınabulutlargölgekılmayaHoşgedilmezdoluluğunûruyerdengöğeağar
2000.Onunnûrukaranlığısürergönülhücresinden
PeskaranlıknûrilebirhücreyenicesığarBenAy’ımıyerdegördümneisterimgökyüzündeBenimyüzümyerdegerekbanarahmetyerdenyağarSözümAygüniçindeğilsevenlerebirsözyeterSevdiğimsöylemezisemsevmekded’ibeniboğarN’olaYunussevdiiseçoktursenisevicilerSevenlerigöyerdedionuniçinboyuneğer
CCLX
HiçbirkişibilmezbizibizneişiniçindeyizNehırsımızbaydırbizimnenefsimiziçindeyizBirkimsenindevletineta’nedibenbizgülmeyizNemünkirizâlimlereneTersâ’nınhaçındayızBizbununneliğinbildikdünyânınnesinekaldıkArzumuznefsiçindeğildünyâteferrücündeyizYunusaydırheysultânımözgeşâhımvardırbenimKodünyâaltıngümüşünnebakırutuncundayız
CCLXI
HakcihânadoludurkimseneHakk’ıbilmezOnusensendenisteosendenayrıolmazDünyayainanırsınrızkabenimdirdersinNiçinyalansöylersinçünsendediğinolmaz
2010.Ahretyavlakıraktırdoğrulukkeyyaraktır
AyrılıksarpfiraktırhiçvarangerigelmezDünyâyagelengeçerbirbirşerbetiniçerBubirköprüdürgeçercâhilleronubilmezGelintanşıkedelimişkolayıntutalımSevelimsevilelimdünyâyakimsekalmazYunussözünanlarsanma’nîsinidinlersenSanaiydirlikgerekbundakimsenekalmaz
CCLXII
BizkimeâşıkisekâlemleronaâşıkKimedeğildiyelimbirkapıdırbirtarıykBizneyiseverisekma’şûkaonuseverDostumuzundostunayadendişenelâyıkSengerçekâşıkisendostundostunadostolBuhaldekalırisendostadeğilyaraşıkKimeazbakarisenaslıyüceyerdedirBunyerindeduranasığınıgeçerferıykYetmişikimilletekurbanolâşıkisenTââşıklarsafındatamamolasınsâdıkSenHakk’aâşıkisenHaksanakapıaçarKosenibeğenmeğivarlıkevinibiryık
2020.Hâsuâmmutî’âsıdostkuludurcümlesi
KimeaydıbilesingelevindendaşraçıkYunus’unbudanışıgenc-inihansözüdürDostaâşıkolanlarikicihandanfârığ
CCLXIII
KulpâdişahsızolmazpâdişahkulsuzdeğilPâdişâhıkimbileydikuletmeseyort–savulSultanhemîşesultankulhemûşekulidiOlkadimpaşaidiusûliçindeusûlTanğrıkadimkulkadimayrılmadımbiradımGörkulkimTanğrıkimdiranlaeysâhib–kabûlBizebirliksarayındoğrubeşâretayınGeçikilikfikrindenkogılbeğliğiyâkulGörimdigizliseyriseyiriçindesırrıKulbilmezbutedbirikimedeğdibunüzûlAyıtayıtkamusunnekânünemâdensinSûret-ipürma’nîsinpadişâhısendebulGelimdihicâbınaçsendenayrılsanakaçSendebulasınmi’racsanagelircümleyolKancavardıneyâkılbirağızdancümledilCüz’iyyât-ımüselselhaberverirakl-ıküll
2030.Yunusbakneredesinneyerdenegöktesin
Bekleedepperdesingelimdisentapıkıl
CCLXIV
KogıldünyâbezeğinibudünyayeldiryahayâlNekılısarbizevefâçünküpusudadırzevâlİstemeömr-ifânîyidünyakimekaldıbâkiYüzbinmelikyüzbinsultanrâyegânkodumülkümâlNiceuzunendişeleryoldaşidibizimileDostfikretindenartığıcümletenfânîdirbattâlAlgılkendielinilegenekendihisâbınıYoksaserhenglerelindekatıyaramazolurhâlÖldürnefsindileğiniiletteneşirüstüneYoksakeksizölüceğizfermânolursanagassâlHerkimsanasorarisei’tikadınnedirHakk’aÖpgilelinayağınbudurcevabınasuâlYunussanafarîdadırişbusırât-ımüstakıymİleyindehaşre-neşrehakk’alyakıyngerekvîsâl
CCLXV
Seninbendemekliğinma’nideusûldeğilBirkapıkullarınaşaşıbakmakyoldeğilSensanayararisenbusözdenduyarisenNereyebakarisendemegilsenoldeğil
2040.Yetmişikimilletinhemma’şukuoldurur
Âşıkıma’şukundanayırmaklıkfâldeğilKüfrünüatarikenîmanınvurmasakınHırsbizimledüşmandırbilişlidirildeğilİşbusözdenbirhabermuhtasardırmuhtasarEtbireriihtiyarkahıtlıktanboldeğilBeşebukuşdilidirbunuSüleymanbilirSanaderimeyhocabudiltehîdildeğilSağasolabakmadanhoşsöylerTaptukYunusOlgerçeğeâşıklarküllîsağdırsoldeğil
CCLXVI
TehîgörmekimseyihiçkimseneboşdeğilEksiklikilenazarerenlerehoşdeğilGönlünüdervişeyledostilebilişeyleAşkerişolma’nidedervişiçiboşdeğilDervişbilirdervişiHakyolunadurmuşuDervişlerhümakuşuçaylakubaykuşdeğilDervişlikaslıcandangeçtiikicihandanHaberverirsultandanbellidiryadkuşdeğilEyYunusHakk’ıbilensöylemezhergizyalanİkilikilegelendoğruyolbulmuşdeğil
CCLXVII
2050.Birkezgönülyıktınisebukıldığınnamazdeğil
YetmişikimilletdahıelinyüzünyumazdeğilHan’erenlergeldigeçtibunlaryurdukaldıgöçtiPervâzurupHakk’auçtuhümakuşudurkazdeğilYololdurkidoğruvaragözoldurkiHakk’ıgöreErolduralçaktadurayücedenbakangözdeğilDoğruyolagittiniseereteğintuttuniseBirhayırdaettinisebirinebindirazdeğilYunusbusözleriçatarsankibalıyağakatarHalkamata’larınsataryükügevherdirtuzdeğil
CCLXVIII
Builegaribgeldimbenbuildenbezerim[31]
BututsaklıktuzağındemigeldiüzerimÇünkibenbundageldimbenanıbundabuldumMansûr’umdârageldimuşküloldumtozarımÇünaşkınkitabınıokudumtahsilettimNehâcetkimkarayıaküstüneyazarımDörtkitabınma’nîsibellidirbirelifteBidedirmegilbanabuyoldanazarımBirçeşmedensızansuacıtatlıolmayaEdeptirbizeyermekbirlüledensızarım
2060.Yetmişikimilletesuçumbudurhakdedim
KorkuhiyânetediryebenniçinkızarımŞeriatoğlanlarıniceyoledebizeHakıykatderyâsındabahrıoldumyüzerimDostbanagelsindemişbenimkaydımıyemişBenyüzümkarasındanteberrüklerdüzerimYunusbukuşdilidirbunuSüleymanbilirGerçekâşıkbuyoldanekılasınsezerim
CCLXIX
BenimbundakararımyokbenbundagitmeğegeldimBazirgânımmatâımçokalanasatmağageldimBengelmedimda’vîiçinbenimişimseviiçinDostunevigönüllerdirgönülleryapmağageldimDostesriğideliliğimâşıklarbilirneliğimDeğiştiribenikiliğimbirliğebitmeğegeldimOhocamdırbenkuluyumdostbahçesibülbülüyümOlhocamınbahçesineşâdolupötmeğegeldimBundabilişolancanlarandabilişirlerimişBilişibenhocamilehâlimarzetmeğegeldimYunusEmreâşıkolmuşma’şûkaderdindenölmüşGerçekerinkapısındahâlimarzetmeğegeldim
CCLXX
2070.Bundanberigönüldümdostilebilegeldim
PesbuâlemeçıktımbiracebhâlegeldimOldostaçtıgözümügösterdikend’özümüGönüldekirâzımısöyledimdilegeldimGörneyuvadanuçtumbuhalkarâzımaçtımAşktuzağınadüştümtutuldumelegeldimTuzağadüşengülmezâşıklarrâhatolmazSöylerimdilimbilmezbiracebilegeldimBenbundageldimbudemgeriilimegidemSanmakibundabenialtınamalageldimDeğilimkıylükaldenyeyetmişikidildenHalimahvâlimnedirbumülkesorageldimNehaldeyimnebilemtuzaktayımnegülemBirgaripçebülbülemötmeyegülegeldimGülMuhammedteridirbülbüld’onınyeridirOlgülileezelîcihânabilegeldimMesciddemedresedeçokibâdeteyledimAşkodunayanıbanandanhâsılageldimKudretsûretyapmadanferiştehlertapmadanÂlemhalkıdönmedenileriyolageldim
2080.YineYunus’asordumaydırHaknûrungördüm
İlkyazgüneşigibimevcurupdoğageldim
CCLXXI
Hak’tanbanaoldunazarHakkapısınaçaroldumGirdimHakk’ınhaznesinedürrügevhersaçaroldumDevlettavıbaşakonduaşkkadehibanasunduCanımiçtiaşktankandıkaray’aktanseçeroldum[32]
EsrittiaşkadüşürdübenhamidimaşkpişirdiAklımıbaşadevşirdihayrışerdenseçeroldumHayradöndübenimişimendişedenazadbaşımNefsiminbaşınıkestimkanatlandımuçaroldumGöçenlermenzileyettivardıondakarârettiÖmürgeçtikavilyettigönüldümuçgöçeroldumMiskinYunusbilişelicânugönülverişeliTapduğ’umaerişeligizlirâzımaçaroldum
CCLXXII
BenbendebuldumçünHakk’ışekkügûmanne’mdirbenimOldostyüzüngörmezisembugözlerimne’mdirbenimGelsinmünâcâteyleyendoksanbinhâcetsöyleyenDaşrâibâdeteyleyengörsün(ki)dostne’mdirbenimMusîolupTûr’açıkamnûrolubangözdenbakamSözolubandildençakamsûrunagamne’mdirbenim
2090.MûsîvarırTûr’açıkarandavarırnûrabakar
DosttangayrızerrekadarbugözlerimgörmezbenimUşbenbenicemeyledimoldostaîmâneyledimBirliğinekıldımkametriyâtâatne’mdirbenimOldostbanaümmîdemişhemâdımıümmîkomuşDilimşekergövdemkamışbusöyleyenne’mdirbenimÜmmîbenimYunusbenimdokkuzatamdörttüranamAşkodunadüşüpyanamsukubazarne’mdirbenim
CCLXXIII
ErenleremuhibikenyemünkirolduğunnedenKeysakıngıltatlıcanınoklarıçıkmadanyaydanKahırerenleratıdırgayretdahıhil’atıdırErenleryayıkatıdıroklarıgeçerkayadanBizemuhibolanlarıHak’tandilerizonlarıDönüpmünkirolanlarıtezçıkarırlararadanBundaelayaköpülürgörenincanıkapılırGaribmüsâfiryapılırzavyevümescid-hâneden[33]
AğuiçersenûşolsunsüciiçersehoşolsunYunusileyoldaşolsungelsinAllâh’ınagiden
CCLXIV
Çerh-ıfelekyokidicanlarımızvarikenBizolvaktindostidikAzrâilağyâriken
2100.Niceyıllarbizondacemidikcankânında
Hakıykatâlemindema’rifetsöylerikenÇalapaşkıcandaydıbubilişikandaydıÂdemHavvâkandaydıbizonunlayârikenDüngeldiSafîÂdemdünyayabastıkademİblisaldadıoldemuçmaktangezerikenCanlarondabiliştioldemgönüliliştiÂlemhalkıkarıştıdenizlerkaynarikenNegökvaridineyirnezebervardınezîrKomşuidikcümlemiznurdağınyaylarikenNeoğulvardınekızervâhidikandabizYunusdosttanhaberveraşkilegöyneriken
CCLXXV
ÇokçokşükürsenÇalab’amaksûdumaerdimbugünMüştakidimbuncazamanpîrimyüzüngördümbugünKaygubenialmışidicanımzebûnolmuşidiGördümpîriminyüzünüolkayguyusürdümbugünGelsinyardanayrıdüşengurbetilebağrıpişenDostbahçesiiçindekiaşktertibinkurdumbugünYunusaydıryarkuluyumdostbahçesibülbülüyümSöyleyeyinşimdengerigülzârımagirdimbugün
CCLXXVI
2110.Ondanyeğreknevardırkişibilekend’özün
Kend’özünbilenkişikamulardanolgüzinKişigerekçokbileolgereköğütalaMenzileersemdiyenbelirsinhazinhazinBuyolyavlakuzaktırdünyâonatuzaktırButuzağauğrayankomayakılavuzunBeneminolsamdeyenyeeminlikisteyenGeçsinbukaalükıyldentoprağaursunyüzünKimerekullukedeolazaptankurtulaMutlakolyarlıganırkimgörürseeryüzünYunusbirhaberveririşitenlerşâdolurGenceuğrasamdeyenizlesinerinizin
CCLXXVII
OldostbizegelmezisebendostagerivarayınÇekeyimcevrücefâyıdostyüzüngörüvereyinSermâyebiravuçtoprakonudahıaldıbuaşkNesermayevarnedükkânpazaraneyevarayınKurulmuşturdostdükkânıdostiçinegirmişgezerGünahımçokgönlümsızarbendostaçokyalvarayınGönlümaydırdostbenimdirgözümaydırdostbenimdirGönlümaydırgözesabretbirdemhaberinsorayın
2120.Haknazarkıldığıcanabirgözilebakmakgerek
OnakimolnazarkılabenonuniceyereyinTaptuk’umaydırYunus’abuaşkHakk’aersegerekKamulardanolyücedirbenonanicevarayın
CCLXXVIII
CanlarcanınıbuldumbucanımyağmaolsunAssıziyandangeçtimdükkânımyağmaolsunBenbenliğimdengeçtimgözümhicabınaçtımDostvaslınaeriştimgümânımyağmaolsunİkiliktenusandımbirlikhânınakandımDerdinşarabıniçtimdermânımyağmaolsunVarlıkçünseferkıldıdostandanbizegeldiVirangönülnurdolducihânımyağmaolsunGeçtimbitmezsağınçtanusandımyazukıştanBustanlarbaşınbuldumbustânımyağmaolsunYunusnehoşdemişsinbaluşekeryemişsinBallarbalınıbuldumkovanımyağmaolsun
CCLXXIX
EğeraşkıseversencânolâsınGönüllertahtınasultânolâsınSeversendünyeyîmihnetbulâsınErenlersırrınıkaçanduyâsın
2130.Dikenolmagülolerenyolunda
DikenolurisenodâyanâsınNiyâziçinbuyurduHaknamâzıNiyazdanvaysanâgaafilolâsınErenlernefesinâsâedinsenEğernefsineuyâsınfenâsınİbâdetlerbaşıdırterk-idünyâEğermü’minsenânâinanasınAtanananhakınyetürdüniseYeşildonlargiyesindonânasınEğerkonşuhakıboynundaiseCehennemdeyarınbâkıkalâsınYunusbûsözlerierendenaldıSanâdâhıgerekisealâsınGönülegirenigünendiderlerGönülesendegirkimgünenesin
CCLXXX
AşkilininhaberindesemişidemisinYoldaşolupolyolasenbilegidemisinOlilinbağıolurşerbetiağıolurKadehtutmazolağınûşedipyutamısın
2140.Olilinzavadasıcefâtutagidesi
ŞekerayrığasunupsenağıtadamısınOlildeaygünolmazaygüngedilipdolmazTertiplerterkedibenışmarunudamısınİşbutenintertibioduyeltopraksudurYunussencevapeylesudatopraktamısın
CCLXXXI
İlmindegarkolalıuşbenbenibilmezinDililesöyleyibenvasfınaeremezinSıfatıngelmezdilekandalığınkimbileSun’unsaymakdililebenhiçlâyıkolmazınHemevvelsinhemâhırkamuyerlerdehâzırHiçmakamyoktursensizbenniçingöremezinGörmedendelioldumyanıldımgünahkıldımUsumaklımaldırdımesridimayılmazınÇünkimbeniesrittincanugönülelettinAyırmabenisendenbuluştumayrılmazınBanacanısenverdinAzrâil’ebuyurdunTeslimedeyincanıyalanda’vîkılmazın
CCLXXXII
BuncagönülaldırıpcihânasultanmısınHükmüncanlarageçercaniçindecanmısın
2150.Bakışınbincanalırderdinyürektekalır
GörenkendidenvarıruşşâkaKur’anmısınUçankuşlaruçunurseniyelgörsedururDivlerhükmünegirerBelkiysSüleymanmısınYüzündengüntutulurAydoğmağautanırGörenheybetekalırYûsuf-ıKen’anmısınÖlügörsedirilirkalıbınacangelirTopraktanâvazgelirİsa’bniMeryemmisinAşkındîneşûreylerarslanazencireylerKatıtaşımumeyleryoksaFerhadsenmisinAşkınHakk’airgörürolgözlerdidârgörürGörenlerbaşindirirİbrâhimEdhemmisinYüzündîdarnûrudursaçınmi’racdünüdürGörencanınunuturFahr-ıÂlemsenmisinYunussevdiğingözleaşkyolunukeyizleRâzıgönüldegizlesözehâkimsenmisin
CCLXXXIII
HerkimekimdervişlikbağışlanaKalpıgidepâkolagümüşleneNefesindenmiskileanbertüteBudağındanilüşaryemişlene
2160.Yaprağıdertliiçindermânola
GölgesindeçokhayırlarişleneÂşıkıngözüyaşıhemgölolaAyağındasazbitipkamışlanaCümleşâirdostbahçesibülbülüYunusEmrearadadurraçlana
CCLXXXIV
BirsözdiyeyimsanadinlecanınvariseKem-tama’lıkeylemeaklınsanayâriseMa’nidegetirmişlerkardeştenyaryeğrektirOğuldandahatatlıeğerdoğruyâriseGördünyârineğridirne’nvariseverkurtulUslulardanhaberdirişittiğinvariseYârinsanamukaabiltapısındasücûdkılÇıkarciğerinyedireğerçârenvariseOnsuzsözüngörnedirçoksözhayvanyüküdürArifebirsözyetertendegevhervariseEkmekyeyiptuzbasmakolnâmertlerişidirEkmekonukomayatuzunhakkıvariseEylikerinyârıdırölürs’uçmakyeridirSendensonrasöylenirnedirliğinvarise
2170.Yunusmiskindelidirhemsözündenbellidir
Ayıplamanyârenlereksikliğivarise
CCLXXXV
ZinhargönülevindetutmayavuzendişeBerk’iyçinkuyukazanâkıbetkendidüşe[34]
KendiyeyaramazıberikiyesananolAdıMüslümanonunkendibenzerkeşişeKomadığınaradannesneyigötürmegilKomadığıngötürmekbudurayatlıpîşeYarınHakdîdârınıgörmeyiserüçkişiBirdenğcibirkovucubirigammazdırpaşaYunus’tanbirnâsîhattutanyavuzolmayaBilkimiyisözileherbirişgelirbaşa
CCLXXXVI
VuslathâlinaydısaramvuslathâlinbilenlereYeditürlünişangerekhakıykateerenlere(Bu)yedisindenbirisieksikolursaolmayaBirnesneeksikgerekmezbusarpyolavaranlaraEvvelnişânıbudururyermeyecümlemilletiYerenleryerinikaldıyerdeğmediyerenlereİkincinişânıoldurkimnefsinisemirtmeyeZinharsizondanolmanıznefsinekulolanlara
2180.Üçüncünişânıbudurcümleheveslerdengeçe
HeveslereriyoldakoryetemezyolvaranlaraDördüncünişânıoldurdünyâdanmünezzeholaDünyasenisayrıeylernekulkaysısayrılara[35]
YunusyedinişandedievetüçünügizlediOnudahıdeyiveremgeliphalvetsoranlara
CCXXXVII
MiskinliktebuldularkimdeerlikvariseMerdivendenittileryüksektenbakariseGönülyüksektegezerdem-be-demyoldanazarDışyüzüneosızariçindenevariseAksakallıbirkocabilemezhâliniceEmekyemesinhaccabirgönülyıkariseSağırişitmezsözügecesanırgündüzüKördürmünkiringözüâlemmünevveriseGönülÇalab’ıntahtıgönüleÇalapbaktıİkicihanbed-bahtıkimgönülyıkariseSensananesanırsanayrığadaonusanDörtkitabınma’nîsibudureğervariseBildikgelenlergeçmişkonanlargerigöçmüşAşkşarabındaniçmişkimma’nîduyarise
2190.Yunusyoldanazıbanyüksekyerdedurmasın
Sinlesıratgörmeyesevdiğididârise
CCLXXXVIII
OnsekizbinâlemhalkıcümlesibiriçindeKimseyokbirdenartıksöylenirbiriçindeCümlebironubirlercümleonagiderlerCümledilonusöylerherbirtebdiliçindeCümlegözonugözlerkimseyoknişanverirGörenkimgösterenkimkaldıkmüşkiliçindeKimgördüonuayannehodnakışnenişanSözüLenterânî’dirMûsî’yeTuriçindeDoksanbinHakkelâmıaltmışbinhâsuâmıOtuzbinihâss’ül-hasoldurursıriçindeOldururolgizlisözârifsöylerdüngündüzHiçnişanıdenmedihûrukusûriçindeYunussendilerisendostugöremderisenAyandırgörenlereolgönülleriçinde
CCLXXXIX
BîmekânımbucihandamenzilimdurağımandaSultanımkitahtutacımhullevuburağımandaEyyûb’umbusabrıbuldumCercis’imkibinkezöldümBenbumülketenhâgeldimbi-küllîyarağımanda
2200.Bülbülümuşötegeldimdildemenşurtutageldim
BundamüşkümsatageldimgeyiğimotlamımandaKimnebilenekuşumbenşolayyüzetutaşambenEzelîdensarhoşambeniçmişimayağımandaDeliyimpenditutmazamdeğme(bir)yeregitmezemİşbusözüişitmezemveliykinkulağımandaSırsözüeşkeredenmezandasuodagöyünmezDünügünyanarsöyünmezbubenimçerağımandaBenbumülkekıldımcevlânyedikereurdumseyranMuhammednûrunugördümbenimdirmekânımandaYunusbufikretedaldıhepcihanıardasaldıVallâhihoşlezzetaldıdolmuşturdımâğımanda
CCXC
Yinebubâd-ı(nev-)beharhoşnev’ileestiyineYinekışınsovukluğufuzulluğunkestiyineYinerahmettirbîkıyâsyineişaretoldudem–sazYinegeldibuyeniyazkutlukadembastıyineYineyenihazînedenyenihıl’atgiydicihanYineverildiyenicanotuşecersüstüyineÖlmüşidiotuşecerdirildilerübittilerMüşriklerenükteyetervareyledinesliyine
2210.Yinesehermergızârıhoşakaresriksuları
CihanlarasaçtınisârcümleâlemdostuyineYinegörüngökdonanıpdonukatkatrengebatıpBülbülgülekarşıdurupcanbudağaastıyineSözümyazukış’çindeğilvallâhbudüşiçindeğilÂşıklarıncur’asındanYunuskadehsüstüyine
CCXCI
Ma’nîberatınaldıkuşyineelimizeAşksözünveribidipâdişahdilimizeAşksözlerinsöylercancanlarıhayraneylerCâhillergiremezlerbubizimsırrımızaSırrımızaeremezleriğenyoldaşolmazlarDeğmelerhaldaşolmazbubizimhâlimizeHâlimizehaldaşolsırrımızasırdaşol[36]
MüşkilinayânolsunbaşindirulumuzaBubirgenc-inihandırn’isterdeğmelerbundaNiceördeknicekazhoşinergönlümüzeŞolyakımıbizyaktıkdünyaeldenbıraktıkAhretikabûlettikşâkirizulumuzaYunussenbahrıolgılaşkgöllerinedalgılBuhaksözlerialgıleresinkânımıza
CCXCII
2220.Göreninhâlidönernişansızbînişâne
EsrittincümlehalkısırfiçildipeymâneSenbîsıfâtsıfâtsınbînihâyetnihansınÂşıklaradevletsinmeşhurolduncihânaSözünişitenkulakkendidengittiandakCümlegönüllermutlaksaddakbediburhânaSeninlebirdembirlikoldurcihandaerlikSendenayrıksıdirlikoldukamuefsâneSeninhikmetinıraksensincanlaradurakSenyandırdığınçırakebediömüryanaHâss’lu-havâsbâbısınâşıklarkitabısınMutlakdidarkapısıngörücekmahluksanaYergökkaamidurduğudenizlermevcurduğuCennetühurolduğucümlesanabehâneDahıyergöryağıdıcümlesözmensûhidiÂşıklartaparlardıolbînişanSübhân’aBugözkend’özüngörmeznişannişanınvermezYunus’unaklıermeziğenoldudîvâne
CCXCIII
KiminnezehresivardırsanakılıçyürütmeğeCümleâlemelindedirkimnebilirelkatmağa
2230.Verenalansenolıcakkimcünbişeyleyibile
HerkandaysakudretseninpîrüyiğitoynatmağaCümlehaznelersenindirkimedilersenveresinKiminzehresivardururdestursuzeluzatmağaİkicihanınvarlığınkudretelitutupdururYolyokdururhiçkimseyesendizbiradımatmağaCümleâleminüstünehayruşerrisaçansensinHışmurahmethavâledirkendiaslınakatmağaTevfıykinâyetolmasakimsebebeyleyibileHerkandasakudretseninherişeeluzatmağaİblisüÂdemkimolurbundafuzullukeyleyeYerliyerinesenkodunkulgeldikullukkılmağaEyyârenlersizbusözüdinlengönülkulağıylaCandudağıhâlisgerekaşkşarabınıtatmağaBudirliğiduyancanınhiçfikribundadeğildirYunusdilinyumuşdururbutevhîdiayıtmağa
CCXCIV
HaknuruâşıklaraherdemnüzûldeğilmiKimekimnüzûldeğmezHak’tanma’zûldeğilmiEl-kalbumine’lkalbirevzeninsorunnedirHergönüldengönülerastdoğruyoldeğilmi
2240.Kargailebülbülübirkafesekoysalar
BirbirisohbetindendâimmelûldeğilmiÖylekimkargadilerbülbüldenayrılmağıBülbülündemaksûdubillâhişoldeğilmiCâhilileârifinmeselişunabenzerCâhilkatındaîmanma’lûmmechûldeğilmiYetmişikimilletinsözünüârifbilirMiskinYunussözlericümleusûldeğilmi
CCXCV
Menzil’ırakbuyolunbuyolakimvarasıMüşkiliçokbuyolunbunukimbaşarasıBuyolayarağgerekçokeksikkezekgerekKoydemiryürekgerekbusarpyolavarasıİncesıratköprüsüsıfatimişbuyoldaDostagidenkişinindoğrulukturçâresiKimdekimdoğrulukvarHakÇalaponuseverİkicihanayararolerinsermâyesiDoğrulukmancınığıistiğfartaşıiseDoğruvardıatıldıyıkıldınefskal’asıİmanaldanğuçlarıbilinçokturbuyoldaNefsineuyanlarıngitmezyüzükarası
2250.Yüzbinriyâçerisibilinvardırbuyolda
NefsöldürmüşergerekolçeriyikırasıYunusimdisalâdırgelgidelimyokluğaGözlerinlâyıkisedostdîdarıngöresi
CCXCVI
NicebirbesleyesinbukaddilekaametiDüştündünyâzevkınaunuttunkıyâmetiDuruşkazanyeyedirbirgönülelegetirYüzKâ’be’denyeğrektirbirgönülziyâretiUsludeğildelidirhalkasâlûsluksatanNefsinMüslümanetsinvarisekerâmetiYüzbinpeygambergelehiçşefâatolmayaVayeğerolmaziseAllâh’ıninâyetiNefsinMüslümanedenHakyolundoğruvarırYarınonaolısarMuhammedşefâatiYunusimdisendahıgerçeklerdenolagörGerçekerenlerimişcümleninziyâreti
CCXCVII
DilsizlerhaberinikulaksızdinleyesiDilsizkulaksızsözüncangerekanlayasıDinlemedenanladıkanlamadaneyledikGerçekerinbuyoldayokluktursermâyesi
2260.Bizsevdikâşıkolduksevildikma’şukolduk
HerdemyenidirliktesizdenkimusanasıYetmişikidilcediarayasınırdüştüOlbakışıbizbaktıkyermedikâmuhâsıMiskinYunusolvelîyerdegöktedopdoluHertaşaltındagizlibinimranoğluMûsî
CCXVIII
MüslümanlarzemâneyatlıolduHelâlyenmezharamkıymetliolduOkuyanKur’an’akulaktutulmazŞeytanlarsemirdikuvvetliolduHarâmilehamirtuttucihânıFesâdişleredenhürmetliolduKimekimTanğrı’danhaberverirsenBakırbâşınsalarhuccetliolduŞagridüstâdilearbedekılarOğulataileizzetliolduFakirlermiskinliktençektielinGönülleryıkıbanheybetliolduPeygamberyerinegeçenhocalarBuhalkınbaşınazahmetlioldu
2270.TutulmazolduPeygamberhadîsi
HalâyıkcümleHak’tanutluolduYunusgelâşıkisentövbeeyleNasûh’atövbeucukutluoldu
CCXCIX
YorteygönülsenbirzamanâsûdefârığhoşyürüKorkmakayıkmakimsedengussavugamdanboşyürüHakıykatebakarisennefsinsanadüşmanyeterVarimdiolnefsinileuruşsavaştokuşyürüNefstireriyoldakoyanyoldakalırnefseuyanNeişinvarkimseilenefsinekakıboşyürüDilerisenbûdünyanınşerrindenolasıneminTerkeylebûkibrukinihırkayagirdervişyürüİsterisenbûdünyedeebedîsarhoşolasınAşkkadehindolugetironikiaysarhoşyürüKimsebağınagirmegilkimsegülünüdermegilVarkendima’şûkunilebahçedeolalışyürüGönüllerdeiğolmagılmahfillerdeçiğolmagılÇiğnesneninnedadıvargelaşkodunapişyürü
2279.Yunusimdihoşsöylersindinleyeneşerheylersin
Halkanasihatsatıncaerolyolunakoşyürü
AÇIKLAMAB.52.Şukudsihadiseişaretedilmektedir:
“YüceAllahkıyametgünüderki:EyÂdemoğlu,hastalandım,nedenbenidolaşmadın?(Kul)Yarabbider, ben seni nasıl dolaşabilirim ki sen, âlemlerin rabbisin; (Allah) bilmedin mi ki der, filan kulumhastalandı;niyeonudolaşmadın?Onudolaşsaydınbeni,onunyanındabulurdun;EyÂdemoğluder;sendenyemek istedim; neden doyurmadın beni? (Kul)Yarabbi der, ben seni nasıl doyururumki sen âlemlerinrabbisin. (Allah), filan kulum senden yiyecek istedi; neden onu doyurmadın; bilmedin mi ki onudoyursaydın bunun ecrini katımda bulurdun der. Ey Âdemoğlu der, senden su istedim; neden bana suvermedin? (Kul),Yarabbi der, ben sananasıl su verebilirimki sen âlemlerin rabbisin. (Allah) der ki:Filankulumsendensuistedi,nedensuvermedinona?Onasuverseydin,bununecrinikatımdabulurdun.”(Câmi’us-Sagıyr,Mısır-Matbaa-iHayriyye;1321,C.I.S.65)
B.54.Âb-ıHayat.Türkçesi“Bengisu”dur.Busudaniçen,ölümsüzlüğekavuşurmuş,Kur’ân-ıKerim’inXVIII. suresinin (Kehf) 60-65 ayetlerindeMûsâ Peygamber’in, genç arkadaşıyla iki denizin kavuştuğuyerevardığı,oradaMûsâ’nınarkadaşının,birkaynaktakisudanabdestalırken; torbadabulunanvebazırivayetlere göre kızarmış ve yarısı da yenmiş olan balığın, suyun sıçramasıyla dirilip denize atılarakgittiği,birazsonraMûsâ’nınbunuduyupvak’anıngeçtiğiyeredöndüğü,oradakendisine;Tanrıtarafındanbilgi verilmiş birisini bulduğu anlatılır. Aynı surenin 66-82. ayetlerinde Mûsâ ile bu zatın arasındageçenleranlatılır.Ayetlerdegençdiyeanılan,Yûşa’Peygamber’di.Mûsâ’nınbuluştuğuzatdaHızır’dır.Batı kaynakları bu rivayetiGilgameşDestanı’na, İskenderhikâyesiyle, İlyas’laHahamYeşuâbenLeviarasında geçtiği söylenen Yahudi efsanesine dayamak isterler. Halk rivayetlerinde İskender, aşçısıAndreas’lakaranlıklardiyarındabusuyunkaynağınıbulmayagider.Andreas,yanındaki tuzlubalığıbirkaynakta yıkarken balık dirilip suya atlar. Andreas da onun tutmak için suya atılır; tutamaz, fakatölümsüzlüğeerer.Bunuİskender’eanlatır.Kaynağıbulmakiçinbirhayligezerler;fakatbulamazlar.
HalkrivayetlerindeÂb-ıHayâtıHızırveİlyasPeygamberlerbulupiçmişler;ölümsüzlüğeermişlerdir.ŞimdiHızırkarada,İlyasdenizdeaczedüşenlereyardımetmeyememurdur.
TasavvuftaÂb-ıhayât,manevifeyze,neşeye,zevkeişarettir.
B. 59. Ejderha, Aji Dahâka’dan bozmadır; Aji Dahâka, eski Hind-İran inancında Zulüm devidir kisonradan“Deh-âk”şeklindesöylenmiştir.Deh-âk,yanionayıp,çirkinlik,cücelik,zalimlik,oburluk,kötüsöz söylemek, yalancılık, acelecilik, akılsızlık, korkaklık, utanmazlıktır; Deh-âk, bunları temsil edendevdir,yanikötükuvvettir.İran’ınmitolojiktarihineDeh-âkadlıbirhükümdartarzındagirmiştir(Cem-Cemşid,Feridunmad.e.bk.)
B.67.Dörttekbirnamaz.Rükû’vesücûduolmayan,bütünMüslümanlarafarzolduğuhaldebirisikılarsaöbürlerininkılmasına lüzumbulunmayan,herMüslümanölünce,yıkandıktanveketenesarıldıktansonrasağıkıbleyegelmeküzereyere,yahutyüksecikbirmahalle(Mûsâlla’ya)konupcenazeöndeolmaküzerekıbleyekarşıkılınan,okunandualardabütünMüslümanlaravebilhassaoölüyeyarlıganmadilenennamaz.Bunamazdadört, yahutbeş tekbirvardır; her tekbirden sonramuayyen şeylerokunurve son tekbirdensonranamazbiter.
B.76.KaafL.Surebuadlaanılırve“Kaaf,andolsunbüyükveşerefliKur’ân’a”mealindekiayetlebaşlar.Kaaf,birrivayetegöreTanrıadlarındandır.Dünya’yıçepeçevrekuşatandağınadıdırdiyenlerdevardır.Halkinançlarınagöreyılaneceliyleölmezmiş;mutlakaöldürülürmüş.Ölümdenkurtulanveyüzyılyaşayan yılanın boynuzları çıkar, ağzından ateşler saçar, nefesiyle hayvanları, insanları çekip sömürür,
yutar, kayaları eritir, bir ejderha olurmuş.O vakitmelekler, ateşten zincirle onu çekerler, Kafdağı’nınardınaatarlarmış.Budağınardındadevlerdebulunurmuş.
B.77.Süleyman-Taht,dev-peri.Süleyman,Davûd’unoğludur.“Ahd-ıAtıyk”teikihükümdarolarakbildirilenDavûdveSüleyman,İslamdinindeikipeygamberdir,Süleyman“Ahd-ıAtıyk”teyazıldığıgibiputlara hizmet etmemiş, kâfir olmamıştır. (Kur’ân, XXI, Enbiyâ’ 378-82; II; Bakara, 101). Kuş dilinibilirdi, hayvanların dillerini anlardı (XXVII; Neml; 16-19). Şebe padişahının ve kavminin güneşetaptığınıHüdhüd’ten(çavuşkuşu)öğrenmiş,onutahtıylagetirtmekistemiş,emrinetabiolancinlerdenbirifrit,yerindenkalkmadangetiririmdemiş,kendisineTanrıtarafından,kitaptanbilgiverilenveziriyse,gözyumupaçıncayadekgetireceğinisöylemiş,önceBelkıys’in tahtını, sonrakendisinigetirmiş.Belkıysvekavmi imânâ gelmişlerdir (XXVII, 20-44).Yel onun tahtını; dilediği yere götürmeyememur edilmiştir(XXI,81,XXXIV,12).
B.78.Firavun,Nûşin-revan,Karun.FiravunMûsâPeygamberzamanındaMısırhükümdarıolankişidir.Kur’ân’daFir’avndiyegeçenbuad,halkdilindeFiravunşeklindesöylenir.Tanrılıkdavasınagirişenbuadam, Mûsâ’ya inanmamış, tutsak olarak kullandığı İsrailoğulları’nın Mısır’dan çıkmalarına mûsâadeetmemiş, fakat Tanrı tarafından gelen belalar üzerine İsrailoğulları’nı bırakmış. Mûsâ sopasıyla KızılDeniz’evurunca,İsrailoğulları’nınboylarısayısıncadenizdeonikiyolaçılmış,Mûsâvekavmigeçtiktensonra, onları bıraktığına pişman olan Firavun ve ordusu artlarına düşmüş, deniz kavuşunca da hepsiboğulmuş,Firavun’uncesedi ibretolmak içinkıyıyavurmuş,öbürlerinincesetleridahibulunamamıştır.Kur’ân’ınII,VII,X,XI,XIV,XVII,XX,XXIII,XXVI,XXVIII,XXIX,XXXVIII,XL,XLIII,XLIV,L,LI,LIV,LXVI;LXXIII,LXXIX,LXXXVveLXXXIXsurelerindeadıgeçerveolaylarıanlatılır.
Nûşin-revanveNûşirevan,İranSasânîhükümdarlarındanyirmincisidir.Milâdın531.yılındahükümdarolmuş,579.yılındaölmüştür.Adaletiyleünalmıştır.
Karun,MûsâPeygamber’inteyzesinin,yahutamcasınınoğludur,diyenlervardır.“Âhd-ıAtıyk”teKorahdiyegeçer.KendisineuyanikiyüzellikişiyleMûsâvekardeşiHârûn’aisyanetmiş,Tanrıdaonlarıyerebatırmıştır(A’dâd,XVI,1-35).
Kur’ân’da, hazinelerinin anahtarlarını, güçlü kuvvetli on-on beş kişinin taşıyabildiği, böyle olduğuhaldezekâtvermediği,buyüzdenöncehazinesinin, sonrakendisininyerebatırıldığıbildirilir (XXVIII,Kasas;76-82).AyrıcaadıFiravunveHâmân’lageçer.Halkrivayetinegörekendisivehazinesi,hergünboyumiktarıncayerebatmaktadır.Yerebatanhazinesine,yürüyüpgidenhazineanlamına“Genc-irevân”dadenir.
B.87.Azrail.Ölümmeleğidir;eceligelencanlınıncanınıbumelekalır.XXXIIsürenin(Secde)11.ayetinde“Ölümmeleği”diyegeçer.LXXIXsürenin(Nâziat)ilkve3.ayetlerindekâfirlerinveinananlarınruhlarını alan meleklerden bahsedilir ki bu melekler, Azrâil’in emrine tabi meleklerdir. Türkçe’de,Azrâil,“canalıcı”diyedegeçer.TanrıÂdem’iyaratacağıvakittoprakalmaküzeregönderdiğimelekler,yerin sızlanması üzerine acıyıp emri yerine getirememişler, Azrâil bu işi başarmış, Tanrı da onu canalmayamemuretmiştir.
B.90.Beyitte,“Herümmetin,herkesinbireceli,muayyenbirölümzamanıvardır;ecellerigelincenebirangeribırakılır,nebiranönceyealınır”mealindekiayeteişaretedilmektedir.
B.92.Beyitte, “Bir şeyi seven,onuençokanandır”mealindekihadise işaretvardır (Câmi;C. II, s.141).
B. 99. Kıyamet. Kur’ân’ın birçok ayetlerinde geçer, daha başka adlarla da anılır; alâmetleri de
zikredilir.Koyubirdumanheryanıkaplayacak,çetinbirsesduyulacak,yeryüzüsarsılacak,dağlarpamukgibiatılacak;İsrafilsur’uüfürecek,bütüncanlılarölecek,kıyametkopacak,ikinciüfürüştecanlılardirilipArasatmeydanındatoplanacak,ahıretâlemibaşlayacaktır
B.100. İsrâfil. İbranice adıSerâfim,Serâfil, yahutSarafin’dir.Diğerüçü,Cebrâil,Mikâîl veAzrâilolandörtulumeleğinbiridirSur’uüflemeyememurdur.Sur,birborudur.
B. 102. Sırat.Kıyametten sonra dirilen insanlar amel defterleri verilip suçları, sevapları tartıldıktansonra, cehennem üstüne gerilmiş olan kıldan ince, kılıçtan keskin Sırat Köprüsü’nden geçecekler,günahlılar cehenneme düşecekler, günahsızlar cennete gideceklerdir. İnananlar Sırat’tan geçerlerken,cehennem, çabuk geç ey mü’min, ışığın ateşimi söndürdü, diye feryad edecektir (Câmi, I, 111).Mü’minlerin Sırat Köprüsü’nden geçerken şiarları, yani parolaları “Rabbim, sen esenlik ver, esenlik”sözüolacaktır(aynı,II.,s.33).
Sırat, yol anlamına gelir. Sırat’ı bildiren hadislerden şu hadis, dikkate değer: Yüce Allah, Sırat’ımüstakıym diye bir örnek getirdi. Sırat’ın iki yanında iki dıvar var; duvarlarında, aşağıya salınmışörtüleri bulunan açık kapılar var. Sırat’ın başında, ey insanlar, dağılmayın, hepiniz Sırat’a girin diyebağıranbiridurur;üstündedebukapılardanbiriniaçmakisteyene,sakınyazıkolursana;açarsandüşersindiyebağıranbiribulunur.Sırat,Müslümanlıktır;duvarları,yüceAllah’ınsınırlarıdır.Açıkkapılar,yüceAllah’ın haram ettiği şeylerdir. Sırat’ın başında nida eden, Allah’ın kitabıdır, yukarısında duran öğütverenmünâdî,herMüslüman’ıngönlündekiAllahkorkusudur(aynı;II,s.43).
B.105.Beyitte,“Dünyâ,mü’mininzındanıdır;kâfirincenneti”hadisineişaretvardır(Câmi’;I,s.14).
B.106.III:surenin(Âliİmran)106-107ayetlerinde,kıyamette,kötülükedenlerlekâfirlerinyüzlerininkararacağı,mü’minlerinveiyikişilerinseağaracağıbildirilmektedir.Beyittebunaişaretvebuayetlerdenmaneviiktibasvar.
B. 122.XXI. Surenin (Enbiyâ’) 104. ayetininmeali şudur: “Biz o güngöğü, kitap sahifelerini dürüpbüker gibi dürecek, bükeceğiz. Önce nasıl yaratmaya başladıysak tekrar yaratacağız; bu, vaadimizdirbizimvegerçektendeyapacağızbunu,gücümüzdeyeterbunuyapmaya.”
B.138.“Mıkdârınıbilenkişi,haddiniaşmaz”mealindeArapçabiratasözüvardır.
B. 139.Nefes.Heceyle yazılan ve sohbetlerde okunan şiirlereBektâşîler “Nefes” derler; bu teriminXIII-XIV.Yüzyıllardabulunduğunu, kullanıldığını,Yunus’unbu şiirinden anlamaktayız 1924. beyitte degeçer.
B.143.Süleyman-Mülk.75.beytinizahınabk.
B.157.Hızır-İlyas,Âb-ıHayat.54.beytinizahınabk.
B. 158. Sen olmasaydın. “Sen olmasaydın gökleri yaratmazdım” mealindeki kudsi hadise işarettir.Aliyy’ül-Kaarî, bu hadisi “Mevzûat”a almakla beraber, “Sen olmasaydın cenneti, cehennemi, dünyayıyaratmazdım”mealindeki hadislere nazaranmana bakımından doğru olduğunu söyler (İst.Mat.Âmire-1289,s.67-68).
B.179.Ahd-ıSâbık-Elest.Eskiahidanlamınadır;Elestbezmi,meclisi,ezelmeclisidiyedeanılır.Elest, Arapça’da, değil miyim demektir. VII. surenin (A’râf) 172-173. ayetlerinde, “Hani rabbinÂdemoğullarının sırtlarından zürriyetlerini izhar etmişti de kendilerini kendilerine tanık tutarak, benrabbinizdeğilmiyimdemişti;onlardaevet, tanığız, rabbimizsindemişlerdi.Budakıyametgünübizimbundanhaberimizyoktudememeniz,yahutdaatalarımızönceşirkkoşmuştu,bizonlardansonragelmişbir
soyuz;bizideoboşveasılsız işlerdebulunanlarınamelleriyüzündenhelakmıedeceksin,dememeleriiçindi”buyurulmaktadır.Buizharetmekeyfiyetini,ÂdemPeygamber’insırtından,kıyametedekgelecekzürriyetini izharediponlardan tanıklıkalmış,bu tanıklığamelekleri şahit etmiş, sonrageneozerreleriÂdem’in sulbüne iade etmiştir tarzında anlayanlar olduğu gibi, ayette Âdem’in denmediğine,Âdemoğulları’nındendiğinegöreayetişutarzdaanlayanlardaolmuştur:Anarahminedüşenvedünyayagelenherkes,Tanrı’nındelillerinigörmekte,adetaTanrıtarafından,rabbinizdeğilmiyimdiyenTanrı’nınhitabınıgerçeklemektedir.Sûfîleregörebuhitapvecevapmisal âlemindeolmuştur.Ayetler, bunlardanbaşkaçeşitlitevillerledeanlatılmıştır(Kur’ân-ıKerimvemeali;C,II,Açıklama;s.LXIII-LXIV).
B.183.“Ölmedenönceölün;hisâbınızgörülmedenhisâbınızıgörün”mealindevehadisolarakrivayetedilen söze işaret olunmaktadır.Aliyy’ül-Kaarî, bu sözün demevzu olduğunu söyler (Mevzuat, s. 87);ancak,ferdiyettengeçmek,benliğiterketmekanlamınaalınırsamealenhadissayılabilir.
B.193.Münker-Nekir.Sorucu,Sorucular.Çirkin,görünmesi istenmeyenvebilinmezanlamınagelenMünkerveNekir,İslaminancınagöre,ölükabirdedirildiktensonrageliprabbini,peygamberini,dinini,kitabınısoracaklar;mü’minolanve iyi işleryapansorularınacevapverecek,kâfirvekötüiş işleyensecevapveremeyipazabauğratılacaktır.
B.197.Hubb’ül-vatan“Vatansevgisiimandandır”mealindebirsöz,hadisolaraknakledilir.Mevzû’olmaklaberaberanlambakımındandoğrudur(Mevzuat,s.38-39).
B.198.Azrail,87.beytin izahınabk.Bubeyitte,“Ogünmalveoğullarfaydavermez;ancakAllah’aselimbirkalblegelenfaydalanır”mealindekiayetle(XXVI,Şuarâ’;88-89).“Ogüninsankardeşinden,anasından,babasından,eşindenveçocuğundankaçar”mealindekiayetleredeişaretvardır(XXX.Abese;34-36).
B. 199.Halvet.Arapça yalnızlık demektir. Tasavvuf yolunda, dervişin yalnızca bir yere çekilip, birodayakapanıpazyemek,aziçmek,azuyumaküzerekendiniibadetehasretmesinederler.Halvetsüresi,çokdefakırkgündür;buyüzdenArapçaveFarsçakırkanlamınagelen“arbain”ve“çile-çihle”sözleriyledeanılır.
B. 209. Salâ. Çağırmak, seslenmek anlamlarına gelir. Terim olarak kutlu dini günlerde, sabahnamazından, cuma günleri cuma ezanından önce minarelerde, hususi bestesiyle Hz. Peygamber’e ithafedilensalât-üselâmadenir.AyrıcacenazesalasıdavardırkiHz.Peygamber’esalât-üselâmdansonraecelhakkındakiayetlerokunurvebusûretlebirisininöldüğübildirilmişolur;duyanlar,kiminöldüğünüanlayıpdostluklarıvarsacenazesinegiderler.BuâdetAnadolu’dahâlâvardır.
B. 212. Yedi Tamu - Sekiz cennet. Tamu, Türkçe cehennem demektir. XV. surenin 44. ayetindecehennemin yedi kapısı olduğu bildirilir. Kur’ân’da çok defa “ateş” sözüyle geçer. Alevi şiddetlianlamınagelen“Cahîm”, II. surenin119.,yanananlamına“Saîr”,LXVII. surenin5, salt ateşanlamına,“Lazâ” , LXX. surenin 15., kızmış, kızarmış anlamına, “Sakar”, LXXIV. surenin 26-27, dipsiz kuyuanlamına “Hâviye”, CI. surenin 9-11, yürekleri saran kaygı anlamına “Hatuma”, CIV. sürenin 6-8.ayetlerinde geçer. Böylece cehennem sözüyle beraber bu sözlerle, yedi cehennemin anlatıldığı kabuledilmiştir.
Cennet,kabagölgeyleörtülü,güneşigöstermeyecekkadar sıkağaçlıbahçeanlamınagelir;Türkçe’decennete“Uçmak”denirBirçokayetlerde“cennetler”diyegeçer.X. sürenin25.ayetindeesenlikyurdu,XVIII.surenin107.ayetindebahçeleranlamına-Firdevs,XX.surenin76.ayetindeebedioturulacakyurt-And,XXV.surenin15.ayetindeebedilikyurdu-Huld,XXXII.surenin19.ayetindesığınılacakyurt-Me’vâ,XXIX.surenin64.ayetindeyaşayışyurdu-Hayvan,XXXV.surenin35.ayetindeoturulacak,yurt-
Dârül-Mukaame,LVI.sürenin12.ayetindenimetleryurdu-Naîmdiyegeçer.Hadislerdedesekizcennetinbulunduğubildirilmiştir.
B.213.Münker-Nekir,193.beytinizahınabk.
B.216.İsrâfil–Sûr.Tanrıkatındadereceleriyücedörtmeleğinbirininadı.ÖbürleriCebrâil,MikâilveAzrâil’dir. İbranice adı Serâfim, Serâfil, yahut Serâfin’dir ve İsrâfil bu adlardan gelmiştir. Sûr’uüfürmeye memur olan bu melektir. (Tefsirlere ve İslam Ansiklopedisi’ne bk.) Sûr, keyfiyetinibilmediğimizbirboynuzdur.Tanrıemriylebunuüfürüncekıyametkopacak,bütüncanlılarölecekler,sonrabir daha üfürünce ölenler dirilecek, soru - hisap için Arasat meydanında toplanacaklardır Sûr’unüfürülüşü, Kur’ân’ın VI. suresinin 73. XVIII. suresinin 99. XX. suresinin 102, XXIII. suresinin 101.XXVII.suresinin87.XXXVI.suresinin51.XXXIX.suresinin68.L.suresinin20,LIX,suresinin13.veLXXVIII,suresinin18.ayetlerindebildirilir.
BubeyitteXIV.surenin,“Ogün,birgündürkiyeryüzüdebaşkabiryeryüzünedöner,göklerde.Herkes,birvekahhârAllah’ıntapısındatoplanır”mealindeki48.ayetindenmaneviiktibasvardır.
B. 217.Mikâil - Terazi.Mikâil, dört büyükmeleğin biridir;Kur’ân’da “Mikâl” diye geçer (II, 98).Rahmetleri yağdıran, bereketleri izhar eden, rızıkları dağıtan melektir. Mizan, terazi anlamına gelir.Kıyamet koptuktan sonra herkesin iyiliği, kötülüğü, keyfiyetini bilmediğimiz bir terazide tartılacak,iyilikleri ağır gelenler cennete, kötülükleri ağır gelenler cehenneme gideceklerdir. Kur’ân’ın birkaçyerinde,meselaXXIII.surenin102-103.,CI.surenin6-9.ayetlerindegeçer.
B. 221. Yevme yeşfa’. II. surenin, “Âyet’ül-Kürsi” denen 225 ayetinde, Allah katında, ancak onunizniyleşefaatedilebileceğibildirilmektedir;beyittebunaişaretediliyor.
B.222.Kıl–Sırat.102.beytinizahınabk.
B. 225. Halil - Cömertlik - İbrahim – Nemrûd. Halil, Arapça dost anlamına gelir; İbrahimPeygamber’in,Tanrıdostuolduğu,IV.surenin125.ayetindebildirilmesidolayısıylalakabıolmuştur.Hz.Peygamber’in soyu, İbrahim’e çıkar. Gördüğü bir rüya üzerine oğlu İsmail’i, Tanrı’ya kurban ederkenbıçak kesmemiş, o sırada Tanrı tarafından bir koç gönderilmiş, rüyasının yerine geldiği vahyedilmiş,İsmail’inyerinebukoçukurbanetmiştir.Hembuolayyüzünden,hemdeçokcömertolupdaimakonuklarıdoyurduğundancömertlikleanılır.Keldanıstan’dahükümsürenNemrut,tanrılıkdavasınagirişmişti.Aynızamanda kavmi putlara tapardı, İbrahim putları kırmış, baltayı da en büyük putun boynuna asmıştı.Nemrut, yaktırdığı bir ateşe İbrahim’imancınıkla attırmış, fakat ateş güllük gülistanlık olmuş, İbrahimyanmamıştı. Kur’ân’da kırk dokuz yerde adı geçer. “Ahd-i Atıyk”te Tekvin bölümünün 12-25. baplarıİbrahim’eaittir.
B.226.Süleyman–Karınca.SüleymanPeygamber,birgünkarıncalarovasındangeçerkenbirkarınca,karıncalara yuvanıza girin de Süleyman ve ordusu sizi çiğnemesin demiş, Süleyman, bunu nedensöylediğinisorunca,okarınca;senindebdebeniseyredalarlardarablerinianmayıunuturlardiyecevapvermiştiBuolay,sonkısmıhariç,Kur’ân’ınXXVII.süresinin18-19.ayetlerindebildirilir.Aynızamandabirkarıncanın,Süleyman’abirkarıncabudunuarmağangötürdüğüdehalkhikâyelerindendir.BuyüzdenSüleyman,edebiyatımızdakarıncayladaanılır(77.beytinizahınadabk.).
B. 235. Palheng. Farsça dizgin, suçlunun bağlandığı ip, kement, tazının boynuna geçirilen halkaanlamınagelir.DervişlerdevebilhassaKalenderilerleAbdâllardaveBektaşilerde,kemerinüstünevesoltarafa,midehizasına,altındakihalkayageçendarbirkuşaklabağlanan,akıyk,balımtaşıdenenbalgamîtaş,yahutbaşkabirdeğerlitaştan,meselaNeceftaşındanyapılmışolantaşadenir.Onikiİmam’aişaret
olarak on iki köşeli yapılmış olanlar da vardır. Erenler yoluna bel bağlamaya ve riyâzata işarettir(Mir’ât’ül-MakaasıdfîDef’il-Mefâsid’ebk).
B.237.Arapdili.CennetehlininArapçakonuşacağınadairbirhadisrivayetedilmiştir(Câmi’;I.s.9.)
B.249.V’ettekuu-Tezraû.“V’ettekuu”,çekinin,sakınınanlamınagelir;Kur’ân’ınmuhtelifsurelerinde,muhtelif sigalarlayetmiş sekiz ayettegeçer.Tezraû, ekerseniz anlamınadır.Kur’ân’ınXLVIII. suresinin29.ayetinde,Hz.Muhammed’inAllah’ınrasulüolduğu,onunlabulunanlarındakâfirlerekarşıçetin,kendiaralarında merhametli oldukları, Allah’ın lütfunu, ihsanını ve rızasını diledikleri, yüzlerinde secdeeseriningöründüğübildirildiktensonraonlarınbuvasıflarınınTevrat’taveİncil’dedebulunduğubeyanedilmekte,bununadetaekilmişbirtaneyebenzediği,filizlenipyüceldiği,ekincilerişaşırttığıörnekolarakanlatılmaktadır. LVI surenin 63-64. ayetlerinde de, “Görmez misiniz ektiğiniz tohumu? Siz mibitiriyorsunuzonu,yoksabizmibitiriyoruz?”deniyorki,butohumhembildiğimiz,gördüğümüztohumdur,hemdeTanrıbaşarısıylayaptığımızhayırlıişlerdir.Beyittebuayetlereişaretedilmektedir.
B.262.Zebâni.Cehennemdekiazapmelekleri.XCVI.surenin18.ayetindedegeçer.
B.279.YâSîn.Kur’ân’ınXXXVI. suresibusözlebaşlarvebuadı taşır.Sîn,Tayyboyu lehçesindeinsan anlamına gelir ve hitap Hz. Muhammed’edir. Ölüm haline gelen kişinin baş ucunda bu sureninokunmasıâdetolmuştur.
B. 280.HadisKelâm.Hz. Peygamber’in sözlerine hadis denir.Yaptığı işlere fi’lî, birisini yaparkengörüpmaniolmadığıişleritasvibettiğianlaşıldığınagörehadis-îtakrirîdenir.
Hadislerin râvilerinin hallerini bildiren bilgiye, Ricâl bilgisi, hadislerin rivayetlerine ve râvilerinegöredoğrulukderecelerinideğerlendirenbilgiyeHadis’inusulbilgisidenir.Kelam, inançları tahlil vetenkideden,mezheplerdenbahsedenbilgidir.
B. 281.Kevser.Kur’ân’ınCVII. suresi üç ayettir ve “Şüphe yok ki biziz sanaKevser’i veren; artıknamazkılrabbinevekurbankessen.Şüphesiz,sanabuğzedenyokmu,odurneslikesilen”mealindedir.Kevser,sonsuzhayır,bereket,sayısızümmet,kesilmezsoysopmanalarınageldiğigibi,cennettedeHz.Muhammed’in havuzunun adıdır. İki yanında inciden kaplar olup, bu kapların yıldızlar kadar sayısızbulunduğu,mü’minlerebuhavuzdanAli’ninsuvereceğihakkındabirçokhadisvardır(Kur’ân-ıKerimveMeali;Açıklama,II,s.CXXVIII;Fedâl’ül-Hamsetimin’esSıhâh’ıs-Sitte;II,s.98-103).
B.284.Namaz–Dindireği.“Namaz,dinindireğidir.”(Hadis,Câmi,II,s.42.)
B. 285. XVII. sürenin 44. ayetinde, her şeyin Allah’ı tenzih ettiği, yani O’nun noksan sıfatlardanmünezzeh olduğunu bildirdiği beyan buyrulmakta, fakat onların tesbihini siz anlamazsınız denmektedir.Beyittebuayeteişaretediliyor.
B. 302.Amel defterleri - Tanıklar.Herkesin dünyada yaptığı işler, ameller, keyfiyetini bilmediğimizdefterlereyazılacak,XVII.surenin71.,LXXXIV.sürenin7.ayetlerindebildirildiğigibi imansahibiveiyilik etmiş kişilere, mahşerde bu defterler sağ yanlarından, kâfirlere ve kötülük etmiş olanlara solyanlarındanveartlarındanverilecektir.Tanıklar,âzâmızdır.XLI.surenin20.-22.ayetlerinde,kulakların,gözlerin derilerini; dünyada yaptıklarına tanıklık edeceklerini, neden söylediniz diye sorulunca da herşeyisöyletenAllahbizidesöylettidiyecekleribildirilmektedir.
B. 307.Ameldefterleri –Boyun.XVII. surenin12-13 ayetlerinde, herkesinyaptığı şeylerinboynunaasıldığı,kıyametgünündeysemeydanaçıkarılacağıbildirilmektedir.
B. 328. Zühre - Saz. İranlılarınNâhid,YunanlılarınAfrodit, RomalılarınVenüs dedikleri bu yıldıza
Fenikeliler Astarte derlerdi. Tabiatın bitmez, tükenmez doğurucu gücünü temsil eder (Otto Geemann:“MytologieDerGriechenundRömer;Leipzig-1895;s.62-71).Zühre,müziğeçokdüşkünsayılırveçokdefa sazla, müzikle beraber anılır. Eski yıldız bilgisinde Zühre, kutlu bir yıldızdır; musikiy erbabıylahanendeler,buyıldızamensuptanınır.
B.331.Hûri–Gılman.Hûriler,cennettemü’minlerinalacaklarıcennetkızları,gılmandamü’minlerehizmet edecek gençlerdir. Kur’ân’ınXLIV. suresinin 54., LII. suresinin 20., LV. suresinin 72. ve. LVI.suresinin22.ayetlerindehûrilerden,LVI.suresinin17.ayetindedegılmandanbahsedilir.
B. 343. Cercis. Doğrusu Circîs’tir. İsa Peygamber’den sonra, onun şeriatiyle hükmetmek üzeregönderilen bu peygamberi kavmi yetmiş kere öldürmüş, o da yetmiş kere dirilmiş. İmam Ca’fer’üs -Sâdık’tan rivayet edilen İstiftah duasında adı geçer (Hâc Şeyh Abbâs-ı Kummî: Mefatıh’ul - Cinân;Tehran-1359H.1319ŞemsiH.S.145).
B.352.Beyitte“Ateşolmayanyerdendumançıkmaz”atasözüanlaşılmaktadır.
B.353.YağıTatar.YağıTürkçe’dirvedüşmandemektir;Tatar’danmaksadıMoğollar’dır.Nitekim546.beyitte, “nefsine bir Tatar olduğunu” söylerken, 1405. beyitte korku ve ümit olmayan birine “sankiTatarsın”deyipgeneMoğollar’ıkastetmektedir.
B. 381. Hamza - Kafdağı. Hz. Peygamber’in amcası Hz. Hamza, çok kuvvetli olduğundan fütüvvetgeleneğinde pehlivanlar tarafından pir tanındığı gibi Kafdağı’nın ardına aşırıldığı, orada devlerde,ejderhalarlasavaştığıhakkındadabirçokhalkhikâyeleriuydurulmuşturBuhikâyeler,“Hamza-Nâme”adlıkitaplardatespitedilmiştir.
B.405.İbrahim–Nemrud.225.beytinizahınabak.
B. 406. Levlâk – Ahmed. Ahmed. Hz. Muhammed’in adlarındandır; Kur’ân’ın LXI. süresinin 6.ayetindeAhmeddiyeanılırveİsaPeygambertarafındanbuadlatebşiredildiğibildirilir.“Levlâke”senolmasaydındemektir;158.beytinizahınabk.
B.412.“İnsansevdiğiyledir”mealindekihadiseişaretedilmektedir(Câmi’;II.s.172).
B.442.İnanankişininkalbi;Allahevidir,arşıdırgibihadislerrivayetedildiğigibi,“Yerime,göğümesığmadım da bana inanan kulumun gönlüne sığdım” mealinde bir hadis-i kudsî de vardır (Ahâdis-iMesnevi;s.26).
B.444.Azâzil.Şeytan’ınadıdır.
B.500.Ferhad-Külüng.Ferhad-ŞirinveHusrev,birhalkhikâyesidir.ErkekevlatbırakmadanölenbirhükümdarınyerinegeçenMihînBânûadlıkızınınŞirinadlıçokgüzelbirkızkardeşivardır.Mihîn,Şirin’e bir köşk yaptırır. Köşkü, Bihzâd adlı ressam, resimlerle bezerken kendisine yardım eden oğluFerhad’aMihînBânûâşıkolur;fakatFerhaddaŞirin’evurulur.Mihîn,şehrindışındaakannehrin,köşkünönündengeçirilmesiniister.Ferhadbuişiüstünealırvearadakidağıdelmeyekoyulur.BusıradaHürmüzadlıbirpadişah,Ferhad’laŞirin’inaşkınıduyarveŞirin’iFerhad’aalmak içinMihinBanü ile savaşagirişir. Fakat bu sefer de Hürmüz’ün oğlu Husrev, Şirin’e âşık olur, Ferhad, dağı delerken Husrev’indadısı,Ferhad’ıortadankaldırmakiçingelir.Ferhad’a,Şirin’inöldüğünüsöyler.Ferhadelindekikülüngü,teessüründen beynine vurarak intihar eder. Bunu duyan Şirin gelir, Ferhad’ın nâşine kapanıp ağlarkenFerhad’ınbelindekihançerigörür;çekipkendikalbinesaplar;Ferhad’ınnâşiüstündecanverir.
BuhikâyeyiXII.yüzyılşairlerindenNizâmî(1195-1196)beşmanzumhikâyesindenbiriolarakyazmış,XIV. yüzyıldanXVI. yüzyıla kadar gelip geçen İran şairlerindenHus-rev-iDihlevî,Hâtifi,Vahşî,Asaf
Han; XVI. yüzyıl Türk şairlerinden Şeyhî, XVI. yüzyılda Âhî, Celîl ve daha birçok şairler bu halkhikâyesini nazma çekmişlerdir. Halk arasına yayılan bu hikâye, ortaoyununa, Karagöz oyununa kadargirmiştir.
B. 502. Uçmak – Ebleh. “Cennet ehlinin çoğu aptallardır.” (Hadîs, Câmi’; I, s, 44) Hadistekiaptallardanmaksat,halkı,halkınmenfaatlerini,kendisinden,kendimenfaatlerindenüstüngörüpkendini,inanca, topluma, insanlığa adayan ve feda eden, bu bakımdan da ferdiyetçiler tarafından aptallıklatöhmetlenen kişilerdir. Beyitte aynı zamandaHz.Ali’nin, “Bazı kişiler, cennet için ibadet ederler; bu,tacirlerinibadetidir.Birbölükhalkdakorkusundankullukeder;budakulların,kölelerinkulluğudur.Birbölük de vardır: Allah’a şükretmek için kullukta bulunur; işte bu, hür kişilerin ibadetidir” sözü dehatırlanmaktadır (Nehc’ül -BelâgaMücesseset’ul -A’lemiyy’il -Matbûât;Beyrut,C. III. 4. bölüm, s.189).
B. 515. 516. Sûfî -Ahi,Mecnun - Leylâ: Sûfî, tasavvuf ehli. Tasavvuf sözünün, yün anlamına gelen“sof”tan,Hz.Peygamber’inmescidininsofasındayatıpkalkanve“Ashab-ıSuffa”denenyoksulsahabeyenisbetedilmelerinden,artıkanlamına“safâ”dangeldiğisöylenmişsede,Yunancahikmetanlamınagelen“Sofos”kelimesindengeldiğişüphesizdir.Buadıilkolarakalan,150Hicri’de(767-768)vefatedenveŞam’da.ilktekkeyikuranEbu-Hâşim-iKûfî’dir.
Ahî, kardeşim anlamına Arapça bir sözdür. Kökü, Sasanlılar devrinde olan ve ortaçağda esnafıteşkilatlandıranfütüvvetehli, şeyhlerine“Ahî”derlerdi,birşehirdekiahîlerin tâbî’olduklarıAhî,Ahî-Baba,Anadolu’daAhî-Türkdiyeanılırdı (A.Gölpınarlı: İslamveTürk İllerindeFütüvvetTeşkilatıveKaynakları;İst,Üniv,İktisatFakültesiMecmuası;Cilt,XI,Sayı:1-4).
Mecnun-Leylâ,Arapedebiyatındanİranedebiyatına, İranedebiyatındanTürkdivanedebiyatınadivanedebiyatından halk edebiyatına geçmiş, halk hikâyesi hüviyetine bürünmüştür. Âmiroğulları boyundanKays, bir başka boydanLeylâ adlı bir kızı sever, aşkından deli olur, dağlara düşer.Mecnun deli diyeanılmaya başlar; başından birçok olaylar geçer; sonunda Tanrı aşkına ulaşır. Leylâ da, Mecnun’unaşkından hastalanır, ölür. Mecnun, Leylâ’nın kabrine gider; dünyadan bezdiğini söyler, ruhununkabzedilmesi için Tanrı’ya yalvarır; duası kabul edilir ve orada ölür, Leyla’nın yanına gömerler. İranşairlerindenNızâmî,buhikâyeyiçokgüzelbirşekildevemesnevi tarzındayazmıştır.TürkşairlerindenFuzûli’ninde“LeylîvüMecnûn”uvardır.KlasikİranveTürkedebiyatındaLeylâ,Leylîtarzındasöylenir.
B.520.Elif’mim,dal.Arapalfabesindekibuüçharf,yani“a,d,m”harfleriyazılınca,“âdem”sözümeydanagelirki“insan”demektir.
B.546.NefsimebirTataroldum.353.beytin,izahınabk.
B. 562.-B. 563. Mûsâ - Tecellî, Tûr. İsrailoğullarını Mısır’dan çıkaran, tutsaklıktan kurtaran,MuseviliğikuranveKur’ân’daXXXIII. surenin7. ayetindebildirildiğigibidiğerleri,Hz.Muhammed,İbrahim,MûsâveİsaolanÜlü’l-azimbeşpeygamberdenbiriMûsâ’dır.MûsâdoğmadanFiravun,yaniMısırhükümdarıbirrüyagörmüş.İsrailoğullarındanyenidoğacakbirinin;saltanatınıyokedeceğişekildeyorumlanmış, Firavun, İsrailoğulları’ndan doğan erkek çocukların öldürülmelerini emretmiş; emri icraedilmeyebaşlanmış;Mûsâ’nınanası,TanrıilhamiyleonubirsepetekoyupNilNehri’neatmış;Firavun’unzevcesionugörüpalmış,evlatedinmişti.Mûsâ,hiçbirsütnineninmemesinialmayıncageneanası,Tanrıilhamıylagidiponasütnineolmuş,Mûsâ;Firavun’unsarayındabüyüyüpyetişmişti(XX,37-40).Birgün,İsrailoğulları’ndan birine zulmeden bir Mısırlıyı bir yumrukta öldüren Mûsâ, bunun duyulduğunuanlayıncaMedyen’ekaçmış,ŞuaybPeygamber’esığınmışonunsürülerineçobanlıketmiş,kızınıalmıştı.Medyen’den, Şuayb Peygamber’in yanından ayrılınca çölde yolunu yitirmiş, zevcesine; ilerde gördüğüateşegidipyolbilenbirinibulursasoracağını,kimseyibulamazsaateşalıpgeleceğinisöyleyerekateşe
doğrugitmişti.Kendisigiderkenateşindeuzaklaştığını,gerigeldikçeateşindegeldiğini,aynızamandaağacın, çalıların yanmadığını görüp şaşırmış; bu sırada ateşten “ayakkabılarını çıkar, mukaddes Tuvâvadisindesin” sesiniduymuş, sopasınınyılanoluşu, elininparıl parıl parlayışımucizeleriyleFiravun’agitmeyememurolmuştu(XX,10-25).
İsrailoğulları’nıTanrıemriyleMısır’dançıkarmayamemuroluncaFiravun’a,kardeşiHarun’lagitmiş,onamucizelerinigöstermişti.SopanınyılanolduğunugörenFiravun,bunubüyü sanıpbüyücülerehabervermiş,büyücülertoplanıpgelinceiplerini,sopalarınıatmışlar;ipler,sopalaryılanolmuş,Mûsâsopasınıatıncaodabüyükbiryılanolupöbürleriniyutmuştu.Mûsâyılanıtutupalıncasopahalinedönmüş,fakatiplerlesopalarınortadakalmadığınıgörenbüyücülerMûsâ’yainanmışlar,bununüzerineFiravunonlarınellerini, ayaklarını çapraz olarak kestirip hepsini astırarak öldürtmüştü (XX, 9-73). TanrıMısırlılarınmahsullerineçekirgeüşürmüş,kurbağalarıçoğaltmış,öldürücüyellerestirmiş,suyukanhalinegetirmiş;her ilk doğan hayvanı ve insanı öldürmüş daha başka belalar vermişti. Firavun her bela geldikçeİsrailoğulları’nıbırakmayıvaadetmiş,fakatbelageçincevazgeçmişti,sonbelaolanölümüzerinesözünütutmuştu. Mûsâ, İsrailoğulları’nı, Kızıldeniz’den sopasıyla denize vurup; boyları sayısınca açılanyollardan geçirdikten sonra ordusuyla artlarına düşen Firavun, deniz kavuşunca ordusuyla beraberboğulmuştu.
MûsâPeygamber’eotuzgeceninva’deverildiği,ongeceyledeomüddetikırkaçıkardığı,sonrakavmiarasında Harun’u halife bırakıp Tanrı’nın buyurduğu yere vardığı, Tanrı’nın Mûsâ ile konuştuğu VII.surede bildirilir.Mûsâ, rabbine, rabbim; bana görün; sana bakayım demiş. Tanrı, sen beni hiçmi hiçgöremezsin;fakatdağabak,yerindedurabilirsegörürsünbuyurmuş,rabbininazametidağatecelliedincedağ paramparça olmuş, zerre zerre dağılmış. Mûsâ da düşüp bayılmış, kendine gelince; seni noksansıfatlardantenzihederim,tövbeettimsanavebeninananlardanilkiyimdemiştir(142-143).“Erini”banagörün,“Lenterânî”benihiçgöremezsindemektirve143.ayettegeçer.
B.565.Necm-Tâbir,Düş.“Necm”,gizliveeşsizbilgileranlamınagelen“ulûm-ıhafiyye”ve“ulûm-ıgarîbe”dendir.Ulûm-ı garîbe, sözü herkes tarafından bilinemeyen anlamını da verir. “Necm” de yıldızbilgisidirki,buna“ilim-inücüm”ve“tencîm”dederlerdi.Birkişinindoğduğuan,hangiyıldızhâkimse,yıldızı sayılır ve o yıldızın kutlu ve kutsuz hale gelişinin, o adamınhayatında iyi ve kötü olaylara yolaçacağınainanılırdı.Düş,yanirüyadabubilgiyegöreyorulurdu.Yıldızbilgisi,Keldanîler’denkalmışve İslambununbatıl olduğunukabul edip şiddetle aleyhindebulunmuştu; fakat genedebuna inananlar,bunubildiğiniiddiaedenler,sonzamanlarakadarvardı(Câmi’II,140;148;Künûz’ul-Hakaaık,II,206).
B.588.Mansûr,Ebu’l-MugıysHuseynb.Hallac,meşhurrivayetegöreBeyzâlı’dır.Şeriatauymayansözleriyüzünden309’da(922)Bağdat’taasılaraköldürülmüştür.“Ene’lHakk-BenHakk’ım”şeklindeözetlenen sözleri vardır.AdınıMansûr,Hallâc,Hallâc-ıMansûr diye anarlar.MüteveffâL.Massignendivanını, “Kitab’ut -Tavâsin”adlıkitabını, sözleriniveasılışhikâyesini. toplayan“Ahbâr’ül-Hallac”ıtercemeleriyleyayınlamıştır.
B.590.Ferhâd-Şirin.500.beytinizâhınabk,
B.624.Mansûr-dâr.588.beyittegeçti,
B.650.Ezelbezmî.179.beytinizahınabk,
B. 661.Yakıyn.Ayn-el - yakıyn.Yakıyn, iyiden iyiye inanış, tamanlayış anlamlarınagelir. Sûfîlerceyakıyn, üç dereceye ayrılır; İlm’el - yakıyn, akla, bilgiye dayanır. Ayn’el - yakıyn, görüşe dayananinançtır. Hakk’al - yakıyn ise inancın oluş haline gelmesidir. Birinci yakıyn akıl ehline, ikincisi bilgiehline,üçüncüsüirfanehlineaittir(Risâle’ül-Kuşeyriyye;s.57).BuüçyakıyninadlarıKur’ân’ınCII.
suresinin5.ve7.ayetleriyleLXIXsuresinin51.ayetindenalınmıştır.
B. 665. Hârût -Mârût, Zühre. Hârût veMârût, Kur’ân-ı Kerim’in II. suresinin 102. ayetinde geçer;SüleymanPeygamber’inkâfirolmadığı, şeytanlarınkâfirolduklarıbildirilirve insanlarabüyüyapmayıöğrettikleri söylenir; sonra da Bâbil’e indirilen Hârût ve Mârût adlı iki meleğin, biz sizi imtihanaçekmeye memuruz, sakın kâfir olmayın demeden kimseye bir şey öğretmedikleri anlatılır. Halkrivayetlerinegörebu ikimelek, insanların isyanındanyakınmışlar,Tanrıonlarda şehvetvardır, sizedeşehvetversem,sizdeisyanedersinizdemiş;onlarisyanetmeyeceklerinisöyleyince,Tanrıonlaraşehvetveripyeryüzüne inmelerinibuyurmuş.Gündüz inerler,halkarasındahükümsürerler,geceİsm-iA’zam’ıokuyupgöğeağarlarkengününbirindebirkızaâşıkolmuşlar.Kız,‘İsm-iA’zam’ıöğretirlersebunlararamolacağını söylemiş, öğretmişler, kadın bu adı okuyup göğe çıkıncaTanrı onu çarpıp bir yıldız yapmış.Zührebukadınmış,Hârût’laMârût’ubudünyaazabıylaahretazabıarasındamuhayyerbırakmış,dünyaazabına razı olmuşlar. Bunları Bâbil kuyusuna baş aşağı astırmış. Büyücüler, o kuyunun başına gidipbunlardanbüyüöğrenirlermiş.BuyüzdenedebiyattaHârût-Mârût,Zühre,Bâbilkuyusu,büyüvebüyücüileanılır.
B. 695. Hümâ (Devletkuşu). Kimin başına konarsa devlete erişeceğine, padişah olacağına inanılan,kemikle geçindiği söylenen bir kuş. Bu kuş, bazı kere Zümrüdüanka dediğimiz Simurg’la karıştırılır.Hüma,edebiyattadevletvekemikleanılır.
B. 706.Mansûr-ı Bağdadî.Mansûr, Bayzâlı olmakla beraber Bağdad’da asıldığı için Bağdâdî diyeanılmıştır.588.beytinizahınabk.
B.715.Tanrı’nınDâvudPeygamber’e,dünyaköpeklerinüşüştüğübirleşebenzer,buyurduğunadairbirHadis-iKudsîvardır(İthâfât;s.128-129).
B. 720. Yusuf - Zelihâ. İsrailoğııllarından Ya’kub Peygamber’in oğludur. Pek yakışıklı ve güzelolduğundanvebabası,onuçoksevdiğindenonbirkardeşiYusuf’ukıskanmışlar,buaradaonbiryıldızlaay ve güneşin kendisine secde ettiğini rüyada görmesi ve rüyasını kardeşlerine de söylemesikıskançlıklarını arttırmış; onu öldürmeye karar vermişler; babalarından gezmek üzere izin almışlar veYusuf’ubattalbirkuyuyaatıpbabalarına,bizoynarkenonuelbisemizinyanındabırakmıştık,kurtyemiş,demişlerdi
BusıradakuyuyasualmakiçinkovasallayanbirkervancıYusuf’ubulmuş,bunuhaberalankardeşlerigidip bizim kölemizdi, isyan etti, bu cezayı verdik deyip onu ucuz bir fiyatla satmışlardı. Kervancı,Yusuf’uMısır’agötürüpsattı;Mısırhükümdarınınmaliyeişlerinebakanzat,Yusuf’usatınaldı.Yusufçokgüzelolduğuiçinbuzatınzevcesi,Yusuf’agönülkaptırdıvebirgünonunlabuluşmakistedi.Yusufrazıolmayıncaüstüneatıldı;Yusufkaçarkengömleğine,arkadansarıldıvegömlekyırtıldı.BuaradakocasıkapıdibindegörününcesuçuYusuf’unüstüneattı.Adamındanıştığızat,gömleköndenyırtıldıysakadındoğru söylüyor dedi. Gömleğin arkadan yırtıldığını görmekle beraber dedikodunun önünü almak içinYusuf’uzindanaattırdı.Yusufzindandayediyılkaldı.Busıradabirsuçyüzündenzindanadüşmüşolanvemaliyememurununşerbetçisibulunanzatlabirbaşkasınıngördükleri rüyayıyorumladıveyorumuçıktı;şerbetçikurtuldu.Azizdenenmaliyememurudabirrüyagördü;yorumcular,burüyayıyorumlayamadılar.Yusuf’a, Aziz’e söyleyeceğini, suçsuz olduğunu hatırlatacağını vaad eden şerbetçi, kendisinin vearkadaşının rüyasını yorduğunu hatırladı, vaadini yerine getirdi.Aziz de, şimdi hak yerini buldu deyipYusuf’uzindandançıkarttı;onunlagörüştü.YusufAziz’inrüyasını,yediyılbolluktansonrayediyılkıtlıkolacağı şeklinde yorumladı veAziz’in emriylemali işlerememur oldu.Yusuf kıtlık yılları için zahiresakladı,kıtlıkbaşlayıncaherkeseerzakvezahirevererekaçlığın,sefaletinönünegeçti.Civardakıtlığadüşenler de Mısır’a başvurmaya başlarlar; bu arada kardeşleri de gelirler, fakat Yusuf’u tanımazlar.
Yusuf, kendisini ölümden kurtaran kardeşinin heybesine; şerbet tasını koydurur ve hırsızlık var diyekardeşlerinin heybelerini, bu arada o kardeşininkini de aratır; tas, onun heybesinde bulununca, bizdehüküm,hırsızınburadaalıkonmasıdırder;onuyanındaalıkorveonasonradankendisinitanıtır.Birzamansonra gene kardeşleri gelince, onlara da kendini tanıtır. Suçlarını söyleyip bağışlanma dileyenkardeşlerine, gömleğini verir, bunu babama götürün ve hepiniz gelin der. Yakup, Yusuf’un hasretiyleağlaya ağlaya görme hassasını kaybetmiştir.Onlar yoldayken,Yusuf’un kokusu geliyor der ve oğullarıgömleği getirince yüzüne gözüne sürer; gözleri görmeye başlar. Beraberce giderler ve anası, babası,kardeşleri tahtınınönündeyerekapanırlar.Yusuf işte rüyamçıktı derve İsrailoğulları böyleceMısır’ayerleşmişolurlar.
“Ahd-i Atıyk”te “Tekvin” bahsinde Yusuf’un hikâyesi, bilhassa mali işlere memur olduktan sonrakiicraatı,birpeygambereyakışmayacaktarzdaanlatılır(XXXVIII-XL).
Kur’ân-ıKerim’debuçeşitşeyleryokturveXII.sureolanveYusufsuresidiyeanılansurede,Yusuf’unbaşındangeçenler,“kıssalarınengüzeli”diyeanlatılır.
RivayetleregöreMısıraziziöldüktensonrayerinegeçenYusuf,azizinevvelcekendisinegönülverenzevcesini almıştır. Bu hanımın adı Zeliha’dır ki, İran edebiyatıyla Türk divan edebiyatında Züleyhatarzında söylenir. Surenin 30-31 ayetlerinde,Mısır kadınlarınınZüleyha’yı kınamalarına karşılık, onunkadınlarıdavetedipherbirinebirbıçakveturunçverdiği,sonraYusuf’ugörünce,buinsandeğil;yüce,büyükbirmelekdedikleriveonungüzelliğinekapılıpturunçyerineellerinidoğradıklarıdabildirilir.
BütünbumünasebetlerleYusuf,edebiyattagüzellik,kurt,kuyu,turunç,Züleyha,Mısır,Ken’anili,aynızamandagenekuyuanlamınagelenKen’an,eldoğramakveYakup’la;Yakupdadar’ülahzân-hüzünlereviağlamak,gözdenolmak,Yusufvegömlekleanılır.
B.722.Belkıys.Süleyman.77.beytinizahınabk.
B.723.Hârût-Mârût.665,beytinizahınabk.
B.726.Leylâ–Mecnun.515.beytinizahınabk.
B.726.Abdürrezzak(Şeyh-iSan’ân).Sûfîlerdenbirşeyhmiş.BirgecerüyasındaRumülkesinegittiğini,orada puta taptığını görür. Elli kere haccetmiş olan bu şeyh, bu rüya üzerine dört yüzmüridiyle Rumülkesinegider.Oradabirkâfirkızınıgörür,âşıkolur.Kızıister;kızputatapmasını,dinindendönmesini,zünnarkuşanmasını,domuzgütmesiniteklifeder.Şeyhhepsinerazıolur;müritleri,şeyhtenümitkeserekdağılırlar,ülkelerinegiderler.HaccagitmişveonlarayoldaşolmamışbirmüritbunuduyuncaTanrı’yayalvarır; bir gece rüyasında Hz. Muhammed’i görür, şeyhin tekrar imana geldiğini haber alır. ÖbürdervişlerleRumülkesinegider;şeyhibulur;beraberceRumülkesinibırakıpyoladüşerler.Busıradakızdagördüğübirrüyaüzerineonlarınpeşindenyolaçıkar;onlarayetişipMüslümanolurveölür.
Attâr,“Mantık’ut-Tayr”dabuhikâyeyipekgüzelanlatır.“Nefahât”da,Hicri525Ramazan’ındavefateden ŞeyhHammâd-ıDabbâs’ın hal tercemesinde, halife tarafından elçilikle Rum ülkesine gönderilenİbniSakkaaadlıbirisinin,padişahınkızınaâşıkolupHıristiyanlığıkabulettiğiyazılıdır;Şeyh-iSan’ânhikâyesininbuİbn-iSakkaa’nınbaşınagelenolaydanilhamalınarakdüzüldüğüdüşünülebilir(Lâmiîterc.s.588-589).
Tiflis’eüçkilometrelikbirtepedeŞeyh-iSan’ân’aveoradakirivayetegöresevgilisiNinaadlıGürcükızına ait bir mezar bulunduğunu, Müslüman, Hıristiyan, birçok kişinin cuma ve pazar geceleri; yayaolarak bumezarı ziyarete gidipmum yaktıklarını, çiçekler serptiklerini, mezarda bir papazınmücâvirolduğunuAlîCevâhir-Kelâm’ınbirmakalesindenöğreniyoruz(ArmağanMecmuası;ellibeşinciyıl,otuz
dokuzuncudevre;No.11-12.Behmenveİsfend-mâh.1349;s.761-763).
B. 730. İsâ. Şeriat sahibi beş büyükpeygamberdenbirisidir (Kur’ân,XXXIII, 7).Kuran’da, babasızolarak,Cebrâîl’inüfürmesiyleMeryem’ingebekalıponudoğurduğu,buyüzdenAllah indindeÂdem’ebenzediği (III. 95), Hıristiyanların zanları gibi asılmadığı, öldürülmediği; diri olarak göğe ağdırıldığıbildirilir;yirmibeşyerdeadıgeçer.
Îsâ’nın topraktankuşşeklindeyoğurduğubalçığaüfürünce,kuşolarakcanlanıpuçtuğu,anadandoğmakörlerin gözlerini açtığı, ölüyü dirilttiği, hastaları iyileştirdiği III. surenin 49. ve V. surenin 110.ayetlerinde bildirildiğinden körlerin gözlerini açmak, hastalara şifa vermek ve ölüyü diriltmekle, yanisolukla anıldığı gibi, Îsâ’nın duasıyla gökten yemek indiği V. surenin 112-114. ayetlerinde bildirildiğicihetle “mâide-yemek”le de anılır. “Ahd-i Cedid”de Îsâ’nın, Orşilim’e bir merkebe binerek girdiğianlatıldığından (Matyus, XXI. 1-11) “eşek”le de zikredildiği ve bu münasebetle irfan sahibi oluşlairfansızlığıntemsiledildiğivardır.
B. 737. Kul’il - Hak. Kur’ân’ın IV. suresinin 171. ayetinde Kitab ehline, dinlerinde aşırı inancasapmamaları,Allahhakkındaancakhak,yanidoğruolansözüsöylemeleriemredilmektedir
B.738-739.Şer’inevliyâsı-Hakıykatteâsı.Hakıykat’inkâfiriŞer’inevliyası.ŞeriatehlinceTanrıherşeydenmünezzehtir;Vahdet-iVücûd’a inanan ve kendilerine hakıykat ehli diyenlere göreyseTanrı’danbaşka hiçbir varlığın vücudu yoktur; varlık ancak O’nundur. Kâinatın varlığı, nisbî ve izâfîdir. BubakımdanherşeydeTanrısıfatlarını,TanrıkudretvehikmetinigörüpherşeyiO’nunmazharıbilen,herşeydeO’nunsıfatlarınınzuhûrunumüşâhedeedensûfîler,şeriatehlinenazaranhoşgörülmez.Beyitlerdebutelâkkıylereişaretedilmektedir.
B.743.Safâ-nazar.İkiArapçasözdenFarsçakaidesinceyapılanbuterkip,temizbakışanlamınagelir.Mürşidin nazarından sâlike, yanimanevi yolcuya feyiz geldiğine inanılır. Sâlikin de her şeye, herkesetemiz,arıbirbakışlabakmasıgerektir.
B.744.Kur’ân’ınLXX.suresinin22.-23.ayetlerinde,namazlarınıdaimiolarakkılanlarövülmektedir;buayetlereişaretediliyor.
B.750.Elest-Belâ.177.beytinizahınabk.
B. 758. Âdem - Buğday, Şeytan. Âdem, Kur’ân’da bildirildiği gibi ilk yaratılan insan ve ilkpeygamberdir. II. surenin 30.-38. ayetlerinde Allah’ın, meleklere, yeryüzünde bir halife yaratacağınısöylediği, onların da, yeryüzünde kan dökecek birini mi yaratacaksın; biz hamd ederek seni noksansıfatlardantenzihetmedeyizdedikleri,Tanrı’nın,bensizinbilmediğinizibilirimdeyipÂdem’iyarattığı,onaadlarıbellettiği,meleklere,gerçeksenizbunlarınadlarınısöyleyindeyinceözürgetiripbilmediklerinibildirdikleri,Âdem’inherşeyinadınısöylemesiüzerinedemeleklereÂdem’esecdeetmeleriniemrettiği,XVIII.sürenin50.ayetindecintâifesindenolduğuaçıklananİblis’tenbaşkabütünmeleklerinsecdeettiğianlatılmakta ve Âdem’e ondan yaratılan Havvâ’yı eş edip cennete soktuğu, neyi dilerlerse yiyipiçmelerini, ancakbir ağacayaklaşmamalarını buyurduğubildirilmektedir. 36.-39. ayetlerdede İblîs’in,onlarıkandırıpyememeleri emredilenağacınmeyvesiniyedirdiği,bununüzerinecennetten sürüldükleribildirilir. Ahd-i Atıyk’te cennet, lügat manasıyladır ve Aden’de bir bahçedir (Tekvin; Bap. III.).Meyvesindenyememeleriemredilenağaç,hayatvehayrı-şerribilmekağacıdır(aynı,II,9).Kur’ân’da“ebedilik, ebedi hayat ağacı” diye geçer (XX, 120); men edilen meyve, buğday, üzüm, unnap olarakrivayetedilmiştir.Enmeşhurrivayetbuğdaydırvehayattankinayedir.Âdem,toprağınkokmuşbalçığındanyaratılmıştırveTanrıbubalçığıkudretelleriyleyoğurmuş,sonraonaruhundanüfürmüş,canvermiştir.
Ahd-ıAtıyk’teŞeytan,yılandır(Tekvin;III,1-15).Kur’ân’daŞeytanveİblisdiyegeçer.İblis,şiddetlisıkıntıyadüşmek,kederlenmekmanasınagelen“İblâs”tangelenArapçabirkelimedirdiyenlerolduğugibibaşkabirdildengeldiğinisöyleyenlerdeolmuştur(El-Müfredât;s.59;Mu’cem’ul-Beyân,C.I.s.81).Asıl adı İbranca, Azâzil’dir. Şeytan, rahmetten uzaklaştırılmış, yanıp kavrulmuş manalarına gelir.Kur’ân’ın birçok ayetlerinde İblis’in ateşten yaratıldığı (meselaVII. 12) bildirilmekte,VI. sürenin 15.ayetinde de bütün cinlerin, ateşin dumansız alevinden halk edildiği beyan edilmektedir.Âdem’e secdeetmediği için Tanrı tarafından lanete uğratıldığı, onun da, beni kıyamete dek yaşat da, özü doğrukullarından başka bütün kullarını azdırayım diye temennide bulunduğu, Tanrı’nın, onu sûr üfürülünceyedeksağbıraktığıdaKur’ân’dabildirilir(XV,36-43).
B.811.Âb-ıHayvan.Ab-ıHayâtanlamınadır:54.beytinizahınabk.
B.829.Kadirgecesi.Yıliçindekibirgeceninkadri,şerefipekyüceolduğundan,kadriyüceKur’ânogece indiğinden,biryıl içindeolacakşeylerogece takdiredildiğinden,ogeceyere inenvegöğeağanmeleklerinyüzündenyeryüzüsıkışıkbirhalegeldiğindenbuadlaanılmıştır.XCVII.suredeKur’ân’ınogece indiği, II.surenin185.ayetindeRamazanayında indirildiğibildirildiğinden,bugeceRamazanayıiçindedir ve hadislere göre son on gecenin tek sayılı gecelerinden biridir. Sûfîlere göre, sâlikin kendikadrinibildiğigecedir(Kur’ân-ıKerimveMeâli;IIAçıklama,s.CXXV-CXXVI).
B.837.Bekri,Edhem-Belh.Bekri“bükrî”denbozmadır.Bükre,Arapçasabahdemektir.İçkiyedüşkünolupsabahleyinuyanıruyanmaziçkiyebaşlayanalkolikleredenir.
Edhem,İbrâhimb.Edhem’dir.İbniEdhem,Edhemoğludiyedeanılır.Belhpadişahıykensaltanatıterkediptasavvufyolunagirenbuzat,Hicri161’de(777-778)Şam’davefatetmiştir.
B.840.Yehdi’illâhulimenyeşâ’;Allahdilediğinedoğruyolugösterirdemektir.II.surenin142,213,X.surenin25;XIII.surenin27.,XIV.surenin4.,XVI.surenin93,XXII.surenin16.,XXIV.surenin35.ve46.,XXVII.surenin56.veXXXV.surenin8.ayetlerindegeçer.
B.841.Levh-Kalem.Levh,üstüdüzşeyedenir.Kur’ân’ınLXXXV.suresininsonayetindegeçer.Buvebundan önceki ayette, şerefli, yüce Kur’â’ın korunmuş levhte (Levh-i Mahfûz) bulunduğu bildirilir.Kalem, levhaolacakşeyleriyazanmanevikalemdir;LXVII. surenin ilkayetindegeçer.Her ikisinindekeyfiyetinibilemeyiz.Levh’iveKalem’iteviledenlerdeçıkmış,Levh,Tanrıbilgisi,Kalemdeiradesidirdenmiştir(Ta’rifât).
B. 842. Lâ taknatû.XXXIX. surenin 53. ayetinde geçer; ümit kesmeyin anlamına gelir. Ayetinmealişudur:“Deki:Eynefislerineuyuphaddiaşankullarım,Allah’ınrahmetindenümitkesmeyin;çünküAllahbütünsuçlarıbağışlar,o,suçlarıörten,mü’minlererahmetedendir.”
B. 845. VI. surenin 103. ayetinde, gözlerin Tanrı’yı idrak edemeyeceği, fakat onun gözleri idrakedeceği,latifolupherşeydenhaberibulunduğubildirilmektedir.Beyittebuayeteişaretvardır.
B.850.Hz.Peygamber’in“Allah’labirvaktimolurkiovakteneşeriatsahibibirpeygambersığabilir;neTanrı’yamanenyakınlaştırılmışbirmelek”buyurduğurivayetedilmiştir(Ahâdis-iMesnevî;s.246).Beyittebuhadiseişaretvardır.
B.852.Havf– recâ.Korkuveümitdemektir. İnanankişininbu ikisi arasındaolmasıgerektir; ancakTanrıdostları,X.surenin62.ayetindebildirildiğigibibuikisindendedışarıdır.
B.856.Ebû-Bekr,Ömer,Osman,Ali.İslamdailkdörthalife.Budördüne,seçilmişdörtdostanlamına“Châryâr-ıGüzîn”denir.
B. 857. Tup - Çevgân. Ortaçağda pek meşhur bir oyun. Çevgân Türkçe’de “çevgen”, topu çelmeyeyarayanucueğri,sopadır.Oyuncular,ikitarafolupatlarabinerekellerindekiçevgânlatopu,karşıtarafınikidirekarasındakikalesindengeçirmeyeçalışırlar.Bunamuvaffakolantaraf,oyunukazanır.
B. 863. Calinos - Lokman. Calinos, miladi 181’de Bergama’da ölen Yunanlı hekimdir; eserleriArapça’yaçevrilmiştir.
Lokman,EyupPeygamber’in kız kardeşinin, yahut teyzesininoğluolduğu,Habeşî bir köle bulunduğusöylenen peygamber, yahut veli olduğu rivayet edilen zattır. Kur’ân’ınXXXI. suresi, onun adını taşır.Batılılar,buzatınVI-VIIyüzyıllardayaşayanEsopeolduğunukabulederler (Savary’ninKur’ân terc;s.407, not 1. E. Palmer Terc, s. 350, not 1).Halk rivayetlerinde Lokman, her şeyin hikmetini bilen birhekimdir;otlarona,neyeyaradıklarını,hassalarınısöylerler.
B. 865. İncil - Ruhban. İncil, İsa Peygamber’e inen kitaplar. Müslümanlara göre İncil bir haylideğişmiştir ve bugünkü “Ahd-i Cedîd” İsa’ya inen İncil değildir. Hıristiyanlara göreyse İsa’nın hayatıİncil’dir ve yazılmış olan birçok İncil’den kabul edilen dördü, bu dinin mukaddes kitabıdır. Ruhban,rahipler,yaniHıristiyanrûhânîleridir.
B. 866. Hâmân. Firavun’un veziridir. Kur’ân’ın XXVIII. suresinin 6. ayetinde, Firavun’un tanrılıkdavasına kalkıştığı, Hâmân’a bir ateş yakıp tuğla yapmasını, yüksek bir köşk kurmasını emrettiği, buköşkeçıkarakMûsâ’nınTanrısınıbilmekistediğinibildirdiğianlatılır.XXIX.surenin39.ayetindeKarunveFiravun’la anılır, helakedildiğibildirilir.XL. surenin24. ayetindeMûsâ’nın,FiravunveHâmân’laKarun’a gönderildiği, 36.-37. ayetlerinde de Firavun’un, göklerin kapılarına erişmek için Hâmân’ayüksekbirköşkkurmasınıbuyurduğuanlatılır.
B. 867. Cebrâil. Zorla olgunlaştırmakmanasına gelen “cebr” sözüyle Allahmanasına “il” sözündenmeydanagelmiştir.Tanrı kudreti,Tanrı kuludemektir. II. surenin87. ayetiyle253. ayetinde,V. surenin110.,XVI.surenin102.ayetlerindeadı,“Rûh’ul-Kudüs”diyegeçer.IV.surenin171.,XIX.surenin17.,LXVI.surenin12.ayetlerinde“Rûh”diyeanılır.XXVI,surenin193.ayetinde“Rûh’ulEmîn”diyegeçer.LIII. surenin 5. ayetinde Peygamber’e Kur’ân-ı öğreten güçlü kuvvetli melek diye anılır; 6. ve 7.ayetlerindeHz.Muhammed’in onu yüce ufukta, kendi suretiyle gördüğü, 9. ayetinde aralarında iki yaykadar,hattadahadaazbirmesafebulunduğu,13.-15.ayetlerinde,Sınırağacınınyanındabirkeredahagördüğübildirilir.LXXXI.surenin19.ve20.ayetlerindeArşsahibiTanrı’nınkatındaenyücemertebeyesahipolduğubeyanedilir.II.sürenin97.ve98.ayetlerindeadı“Cıbrîl”diyegeçer.Derecelerienuludörtmeleğinbiridirvepeygamberlerevahiygetirenmelektir.
B.870.Yedi,dört,onsekiz,dokuz.Yedisözüyle;dünyayımerkeztanıyanveçevresindesırasıyladönenAy,Utârid,Merîh;Güneş;Zühre;MüşteriveZuhalyıldızlarınınbulunduğugöklerkastedilmektedir.Dört,ateş, hava su ve topraktır ki bunlar, dört tabiatı, yani sıcaklığı, soğukluğu; yaşlığı, kuruluğu meydanagetirir dört basit unsurdur. Varlık âlemi, bunlardan meydana geldiği için bunlara dört direk anlamına“Erkân-ıErbaa,Evtâd-ıErbaa”vedörtbasitunsuranlamına“Besâit-iErbaa”dadenir.Onsekizse,onsekiz bin âlemdir. Dokuz, dokuz kat göktür. Yedi yıldızın bulunduğu farz edilen yedi göğü, burçların,sâbitelerin bulunduğu sekizinci kat gök kaplar; bu göğe, sâbiteler, burçlar göğü anlamına “Felek’üs -Sevâbit,Felek’ül-Burûc”denir.Bugöğüde, içindehiçbirşeyolmayan“Felek-iAtlas”kuşatır.Dokuzgök, Tanrı’nın ilminde sabit olan “İlmî sûretler”in, başka bir deyimle “Akl-ı Küll”ün, yani yaratıcıkudretinaktifkaabiliyetiylebuaktifkaabiliyettenmeydanagelen“Nefs-iKüll”ünpasifkaabiliyetinizharettiği varlıklardır ve her birinin aktif ve pasif güçleri, eski deyimle akıl ve nefisleri vardır. Bunlarındevrindendört unsurmeydana gelir, dört unsurla dokuzgökten, üç çocuk (Mevâlîd-i Selâse) belirir kibunlar da, cansızlar (Cemâdât), bitkiler (Nebâtât) ve canlılardır (Hayvanat). Hepsi on sekiz olur.
Araplardasonsayıbindir;tafsildolayısıylaherbiribinsayılır;böyleceOnsekizbinâlemkabuledilir.
B.873.Yunus–Batn-ıhût(Balıkkarnı.Selman)YunusPeygamber’eait“Ahd-iAtıyk”tedörtbaplıkbirbölüm vardır. Kur’ân-ı Kerim’de IV. ve VI. surelerde yalnız adı geçer (163, 86), XXXVII. surede,139.-148. ayetlerde etraflıca anlatılır.X. sure,YunusSuresi adını taşır; 98. ayette adı geçer.XXXVII.surenin 143.-144. ayetlerinde, balık karnında Tanrı’ya dua ettiği anlatılır. Yunus Peygamber kendisineinanmayankavmineTanrıazabınıngeleceğinibildirmiş,kavmiağlayıptövbeedinceüstlerinegelengazapbulutudağılmış,Yunuskaçıpbirgemiyebinmişti.Gemiaçılıncafırtınakopmuş,gemidekiler;içimizdebirsuçluvar;onudenizeatarakkurtuluruzdemişler,kuraçekmişler,üçkeredekuraYunus’unadınadüşünceonudenizeatmışlar.BirbalıkYunus’uyutmuştu.Yunus,balıkkarnındaduayabaşlayıncabalıkonukıyıyabırakmış. Bu yüzden kendisine “Balık sahili” manasına gelen “Zü’n-Nun” denmiştir. Kur’ân’da XXI.surenin87.ayetindebuadlaanılır.
Selman,FarsdiyarındanolupMedine’yegelerekMüslümanolmuştu.HendekSavaşı’nda,Medine’ninkorunması için hendek kazılmasını teklif etmiş, teklifi kabul edilmişti. Hakkında, “Selman, bizEhlibeyttendir”hadisivaridolmuştu (Câmi; II. s, 28).ÜçüncühalifeninzamanındaMedayinvalisiykenoradavefatetmiştir.
B.876.Keyvan.Zuhalyıldızıdır.YunanmitolojisindeUranos’un,yaniyerinoğluKronos’turvezamanıtemsileder.Yerlegöğünoğullarıolandevler,babalarıUranos’laçarpışırlar.Uranos,onları tutup tutupGea’nın içine atar. Gea, oğullarının öcünü almak için Kronos’la birleşir. Kronos babasını sakatlar;kardeşlerini kurtarır;OlimpDağı’nayerleşir.Babasınınyaptığını çocuklarındanbulacağındankorkarakçocuklarınıyutmayabaşlar.Zeusdoğuncaanası,Kronos’abirtaşyutturur,oğlunudaGirit’egötürüpbirmağarayakoyar.Zeusbüyüyüncekardeşlerinibabasınakusturur,sonradaonuyerindibineyollar.Zuhalziraatinkoruyucusudur.RomalılaronaSaturnderler.Doğudaenbüyükkutsuzyıldızdır.Minyatürlerde,sağelindebirinsankafasıbulunan,solelindedebirinsanınavucunukavramışolanihtiyarbiradam,yahutatabinmiş,sağelindebirkılıçbulunanbirşahıssuretindetemsiledilir.Zuhal,yedincikatgöktedir.
B.882.Efreng–Ceng.Frenklesavaş.Haçlıseferlerinihatırlatmaktadır.
B. 883. Ca’fer-i Tayyar. Hz. Ali’nin kardeşidir. Mekke’de, müminlere eziyette bulunan müşriklerinşerrinden Habeş ülkesine hicret eden Müslümanlara reis olmuştu. Hayber’in fethi günü gelip Hz.Peygamber’lebuluşmuştu.Hz,Peygamberbunapeksevinmiş,bilmemkibuyurmuştu,Ca’fer’ingelişinemi daha fazla sevineyim,Hayber’in fethinemi? “Ca’fer yaratılışta, huyda en fazla bana benzeyendir”hadisideonunhakkındadır.HicretinsekizinciyılıMu’teSavaşı’nda;ellerikesilmişveşehitdüşmüştü.Hz. Resul, “Ca’fer’i gördüm, iki kanatla cennette uçuyor” buyurmuşlardı. Bu yüzden uçan manasına“Tayyar” lakabıyla anılmıştır (Sefinet’ül -Bıhar; I. s. 158-160;Câmi’; II, s. 18; SosyalAçıdan İslamTarihi.Hz.Muhammedveİslams.,124-125).
B. 884.Câmi, Farsça kadehemensup, içkiye düşkün demektir.Hicri 536 da (1141-1142) vefat edenAhmetNâmıkıyy-i Câmî’yemensup tarikat ehline deCâmiler denir. Bu tarikatmensupları, sakallarınıtıraş ettirirler, bıyıklarına hiç dokunmazlar, kulaklarına küpe takarlar, başlarına keçe külah giyerler,bellerine demir kuşak kuşanırlardı. Saçlarını uzatırlar, yanlarına koyverirler, yahut büküp külahlarınınçevresine dolarlardı. Yanlarına ziller takarlardı. Müziğe pek düşkün olan Câmiler XVII. yüzyıla dekAnadolu’damevcuttu(Vahidî;Manâkıb-ıHâce-iCihanveNetice-iCan).Yunus,hembunları,hemsözünlügatanlamınıkastediyor.
B.887.Şeşcihet.Altıtarafdemektir.Küçük,büyük,herşeyinön,art,sağ,sol,yukarıveaşağıolmaküzerealtıyönüolduğukabuledilmiştir.
B. 888. Bercis, Calinos, Bukrat, Lokman. Bercis, müşteri yıldızıdır. Altıncı kat göktedir. YunanlılarZeus,LatinlerJüpiterdemişler,buyıldızabirtanrılıkizafeetmişlerdi.Onunkudretini,yalnızkadertahdidedebilirdi, Tahtının önünde hayır ve şer fıçıları olduğuna, bunlardan hayrı ve şerri çıkardığına,yıldırımları, şimşekleri gönderdiğine, yağmurları yağdırdığına, Olimp Dağı’nda oturduğuna inanılırdı.Doğu’daMüşteri, büyük kutlu yıldızdır. Din, bilgi, utanç, gönül alçaklığı, namus, belâgat ona mensupsayılırdı.Gökyüzükadısıvehatibianlamına“Kaadî-iFelek,Hatib-iFelek”diyedeanılırdı.
Bukrat, İskender’denyüzyılönceyaşanmışmeşhurbirhekimdir.CalinosveLokmaniçin861.beytinizahınabk.
B.889.Dokuzarslan,yedievren,dörtejderha.Rüstem-Destan.Dokuzarslandanmaksatdokuzgöktür.Yedievrenleyediyıldız,dörtejderhailededörtunsurkastedilmiştir.
Rüstem,İran’ınmitolojitarihindekikahramandır.Zâladlıbirininoğludur.Zâl,ihtiyardemektir,doğduğuzaman saçı, başı, kirpikleri bembeyazmış, Bu yüzden Zâl dendiği gibi, babası Sâm, bu benim oğlumolamaz,bundabirdüzenvardeyipZâl’iAlburzDağları’naattığındanZâl,“Destan”diyedeanılmıştır.Destan,hile,düzen,herzemanalarınagelir.Zâl’ibizimZümrüdüankadediğimizkuşbeslemiş,sütvermiş,yetiştirmiştir.SeyistanveZâbulistaneyaletlerinehükmedenRüstemdokuzyüzyılyaşamış.Rüstem,eskiHindmabutlarındanbiridir;İran’ınmitolojiktarihinebirkahramanolarakgirmiştir.
B.904.Furkan,Rahmân’ür-Râhim,Hayy-Mennân,Furkan,gerçeklebatılınarasınıayırananlamınagelir.II.surenin185,III.surenin4.veXXV.surenin1.ayetlerindeKur’ânbuadlaanılırveXXV.sureninadıda“Furkan”dır.II.surenin53.,XXI.surenin48.ayetlerindeTevrat’adabuadverilmiştir.Rahman,dânyâda, her yaratılmışa acıyan, onlara rahmet eden;Rahim, ahirette rahmetimü’minleremahsus olan;Hayy, daimi diri ve hayatı kendisinden; Mennân, lütuf ve ihsanda bulunan anlamlarına gelir; Tanrıadlarındandır.
B. 906. Küllü men aleyhâ fân. LV. süresinin 48. ayetidir; “Yeryüzündekilerin hepsi de yok olur,geçicidir”mealindedir.
B. 911. Arş. Tavan, bir şeyin üstünü örten şey, çardak mânâlarına gelen Arapça bir söz. Yüceliğibakımındanpadişahmeclisinevebumünasebetlehükümvekudretmanasınadagelir.Kur’ân-ıKerim’inIX. suresinin 129., XVII. suresinin 42., XXIII. suresinin 26., LXXXV. suresinin 15. ayetlerinde Allah“yüce ve ulu arş sahibi”,XXI. surenin 22.,XL. surenin 15. ayetlerinde “arş sahibi” diye övülür.VII.surenin 54., X. surenin 3., LVII. sürenin 4. ayetlerinde yerleri ve gökleri yarattıktan sonra tedbir vetasarrufunun arşı kapladığı,XX. surenin 5. ayetinde rahmeti umumi olanTanrı’nın arşı tedbir eylediğibildirir.LXXXI. surenin19.-20. ayetlerindegüçkuvvet sahibi büyükelçinin, yaniCebrâil’in arş sahibikatında mevki sahibi olduğu, XL. surenin 7. ayetinde meleklerin arşı taşıdıkları, LXIX. sürenin 17.ayetindekıyametgünüarşısekizmeleğintaşıdığıbildirilir.Müslümanbilginlerininçoğunluğunagörearş,Tanrı’nınkudretiverahmetiyleherşeyikavrayıpsaptamasıvebilgisidir.Sûfîlercearş,varlık,bedenvetümcisimdir(Ta’rifât,s.100).Bubakımdanbütünmezâhir,Tanrıarşıdır.
B. 923. Şeriat Tarikat, Hakıykat, Ma’rifet, Sûfîlerce. Şeriat; Tanrı emirlerinin, inançların tümüdür;bunlarıniçyüzü,Hakıykattır.Tanrıhükümlerinindışyüzünden,içyüzünegidişyolunaTarikatdenir.Şeriat,tamtenzihedayanır.Tanrı’ylayaratılanlarıtamamıylaayrıbilmektir.Hakıykattaysebütünvarlıkizâfîvenisbîdir;varlıkO’nundur;başkavarlıklar, ancakonunmazharlarıdır;her şeyonun ilmindeki suretlerin,O’nun hikmet, kudret, sanat ve sıfatlarınınmezâhiridir; her olayda onun bir hikmeti vardır. Hakıykateerişen, adeta kendisini kaybetmiştir; iradesi elinde değildir. Hakıykate varan, cezbe âlemindedir;ulaşmıştır;fakatkemal,geriyedönmekleolur.Tekrargeridönüncehermazhardan,omazharınistidadınagörehikmetini,kudretinigöstereninTanrıolduğunu,fakatbuâlemin,TanrısıfatlarındakiRahman-Kahhar
(acıyan-kahreden),Muhyi-Mümît(dirilten-öldüren)gibizıtlarınmeydanagetirdiğibirvahdetvenizamâlemiolduğunuanlar;hermazharakarşımuamelesiomazharınistidadınagöreolur;sınırıaşmaz;coşuptaşmaz; şeriattan ayrılmaz; sorumluluğu yerinde bulur. Halkta Hak kudret ve hikmetini görür ki bu dama’rifettir.Sûfîler,budörtdurağa“Dörtkapı”daderler.
B. 936. Mi’râç. Arapça’da, merdiven anlamına gelir; Hz. Muhammed’in hicretten sekiz yıl önce,Ramazanayınınonyedinci,yahutReceb’inyirmiyedincigecesiMekke’denKudüs’egitmesine,oradandagöklere ağmasına, geçmiş peygamberlerin ruhaniyetleriyle görüşmesine, cenneti, cehennemi; melekûtâleminigörmesine;dönerken“Sidret-ül-Müntehâ”denenveCebrail’in,oradan ileriyegeçmesineruhsatolmayanyerdevahiymeleğiCebrail’ikendisuretiylebirkeredahagörmesinedenir.Mekke’denKudüs’egidişiXVII.surenin1.ayetinde,göklereağması,LIIIsurenin7.-18.ayetlerindebildirilir.
Burak, cennet atına verilen addır; bark, yani şimşek gibi hızlı gitmesinden dolayı bu adla anılmıştır.Mi’raçtaHz.Muhammed,Cebrâil’ingetirdiğibirburak’abinmiştir.
B. 936. Ashâb-ı Suffa. Medine’ye hicretten sonra yatacakları yer, giyecek ve yiyecekleri bir şeybulamayan yoksul sahabe, mescit yapıldıktan sonra Hz. Peygamber tarafından, mescidin sofasınayerleştirilmişti.Bunlarındörtyüzkişikadarolduklarırivayetedilmiştir.Halkarasında,kırkkişiolaraksöylenegelmişlerdir(Sefînet’ül-Bıhâr,II,s.35).
B. 937. Kırk kişi - bir gömlek. Ashâb-ı Suffa hakkındaki söylentilerden olmakla beraber birliği deanlatmaktadır.
B. 938. Kırklar - Neşter, kan. Bu, Aleviler arasındaki bir hikâyeye işarettir; güya Hz. Peygamber,kırkların meclisine girmek istemiş, toplandıkları eve gitmiş; kapıyı çalmış. Kimsin demişler. Hz.Muhammed,“Peygamberim”demiş.Kırklar,burayaPeygambersığmazdemişler.İkikerebuböyleolmuş;üçüncüsündegöktengelensesüzerinekapıda,“Kavminhizmetçisiyim”deyinceiçeriyealmışlar.İçerideotuzdokuzkişivarınış;Alidebaşlarıimiş.Kimsinizdiyesorunca,bizkırklarız,kırkımızındagönlümüz,varımız yoğumuz birdir demişler.Hz.Muhammed, nedenmalum deyinceAli kolunu sıvamış.Neşterlekolunu yaralayınca öbürlerinin de kollarından kan akmaya, aynı zamanda damdan da kan damlamayabaşlamışki, budaonlaradünyalıkbulmak içingidenSelman’dan akankanmış.Ali, kolunubağlayıncahepsinin kanı dinmiş.Derken Selman gelmiş, bir üzüm tanesi getirmiş. BunuHz.Muhammed’in önünekoyup bize üleştir, demişler. Hz. Peygamber şaşırınca, Tanrı Cebrail’le cennetten, nurdan bir tabakgöndermiş, ne yapması gerektiğini de söylemiş. Hz. Peygamber tabağa su koymuş, üzümü de ezmiş.Kırklarbusudanbireryudumiçipesrimişler,semâ’akalkmışlar.Hz.Peygamberdesemâ’agirmiş,semâederken de sarığı düşmüş. Kırklar o sarığı kırk parçaya bölüp bellerine bağlamışlar (Bısâtî’nin ŞahTahmasbzamanındayazdığıManâkıb’ul-EsrârBehcet’ül-Ahrâr’ındannaklen;1017Hicri’deyazılmışnüshadanistinsahettiğimiznüsha;22.b.-23.a.Alevilerbukitaba“BüyükBuyruk”derler).
Yunus’un bu şiirinden anlaşılıyor ki aslı olmayan bu hikâye, XIII.-XIV. yüzyıllarda da yaygınmış.1065’tevefatedenOğlanlarşeyhiİbrahim’intasavvufisözlerinizaptedip“Sohbet-Nâme”adlıbiresermeydanagetirenhalifesiKütahyalıGaybîSun’ullahda(1072H.’densonra),şeyhinin“VedahıSeyyid-iKâinatA.M. hin-i siyâhatteYemen’ e vurup İsâm-ıYemeni’nin kapısını çaldıkta kimdir dediklerinde,Muhammed’imdedi.Ayıttılar;BukapuyaMuhammedsığmaz,varkendühaline.Âhır’ul - emr,Üveys’idelilittihâzidinüpbirdefadahagelüpkapuçaldıktakimsindiyüsualolunduktatalim-iÜveys’lebirabd-ifânîyim diyü cevap verdiklerinde kabûl eylediler. Anınçün gâh, İnnı le ecidu nefes’ür - Rahmâni minkibel’il - Yemen dirlerdi” dediğini yazıyor ki, yukarıdaki hikâyenin değişik şeklinden başka bir şeydeğildir(Bizdekiyazma,s.26).
Bazı sûfîlerin, İsâm’ın Üveys’in amcası olduğunu, bunların Hanîf dininden olduklarını; İsâm’ın,
zamanınınkutbubulunduğunusöyleyipbuaslıolmayanhikâyeyitevilettiklerinideduyduk.
Buvebunabenzeyenbazıbeyitler,Yunus’tahiçolmazsabirmüddet,bâtınîinançlarınbulunduğunudagöstermektedirki,bubeyitlergeçtikçefikrimiziarzedeceğiz.
B. 939. İkinci halife Ömer, adaletiyle övülür. Oğlunu zina halinde görüp dayak atarken öldürdüğühakkındauydurmabirrivayetvardır.
B.956.İlm-iLedün.Tanrıkatındanverilenbilgi.52.beytinizahınabk.
B.959.Kün.Arapça“ol”demektir;Tanrıiradesinibildirir.Kur’ân’ınşusureveayetlerindegeçer;II.117,III.47,XIX.35,XXXVI.83,XL.68.
B. 960. LXXVIII. surenin, “Yeryüzünü hazır bir yaygı olarak yaymadık mı ve dağları, çiviler gibiçaktık”mealindeki6.ve7.ayetlerineişaretedilmektedir.
B. 962. Dört kitap. Mûsâ Peygamber’e inen Tevrat, Dâvûd’a inen Zebur, İsa’ya inen İncil ve Hz.Muhammed’einenKur’ân-ıKerim’dir.
B.964.Simurg:Buismivar,cismiyokkuş,otuzkuşbüyüklüğündeolmasıyüzündenbuadlaanılmıştır.Vücudundaotuzrenkbulunduğundanotuzrenklianlamına“Sîreng”dedenmiştir.Boynuçokuzunolduğu,görünmeyecek kadar yüksek uçtuğu için Arapça’da “Ankaa” ve “Ankaa’yı Mugrıb” diye anılmıştır.Rüstem’inbabasınıbukuşbesleyipyetiştirmiştir.YuvasınınKafdağı’ndaolduğusöylenenbukuş,devletkuşuylakarıştırılır.Koyunlarıvediğerhayvanlarıkapmaklayetinmeyipçocuklarıdakapmayabaşladığıiçin zamanın peygamberinin duasıyla neslinin munkarız olduğu da rivayet edilmiştir. Türkçe’yeZümrüdüanka diye geçen bu kuş, masallarımızda, Keloğlan’ın dostudur. Tasavvufta Ankaa, herkesçetanınmayanKutb’avemaddeninherşeklialmakkaabiliyetinedenir.
B.965.LVII.surenin3.ayetine işaretedilmektedir.Ayetinmealişudur:“Odurevvel,odurâhır,odurzâhir,odurbatınveodurherşeyihakkıylabilen.”Ayet,varlığıdaimivekendisindenolmak,herşeyioyaratmakbakımındanevvel;herşeyinveherkesinzevaliolduğuhalde,Oebediolduğuiçinâhır;kudretvesun’uylazâhir;zâtiylebâtındırtarzındatefsiredilmiştir.
B.966.Yediİklîm.Sübhân.Eskicoğrafyacılaragöredünya,yediiklimeayrılır:
1. Batı illerinden, Berberiyye’den, Habeşistan’dan, Yemen’in güneyinden Hindistan ve Çin’e, DoğuOkyanusu’nunbazıadalarınadekuzar.Buiklimdeenuzungün12,5saattir.Halkısiyahrenklidir.
2. Sudan’ın veArap ülkesinin kuzeyindenHürmüzDenizi’ne varır; Hindistan veÇin’in ortalarındangeçer,DoğuOkyanusu’nunortasındakiadalaraulaşır.Halkınınrengiesmerdir.
3. Batının kuzeyinden, Mısır’dan geçer, Kudüs, Şam, Kûfe, Bağdat, Basra, Şiraz, İsfahan ve Farsmemleketleriyle Hindistan ve Çin’in kuzeyinden geçer, aynı denize varır. Halkı buğday renkli veesmerdir.
4. Akdeniz’le Sebte Boğazı’nın, Endülüs, Frengistan ve Rumeli’nin güneyinden, Anadolu’nun yarıkuzeyinden geçer, Tarablus,Antakya, İskenderun,Halep,Erzincan,Diyarbakır,Musul, Tebriz, Erdebil,Kazvin, Tûs, Lâhûr, Keşmir ve Horasan’dan, Hıtâ ve Huten’in kuzeyinden, Hindistan ve Çin’ingüneyindengeçer;DoğuOkyanusu’ylaadalaravarır.Halkınınrengi,beyazayakınesmerdir.
5.İspanya’nınkuzeyinden,Avrupa’nınortalarındangeçer,Anadoluşehirlerininçoğuna,Sivas,Erzurum,Şirvan, Hazer Denizi’ne Giylan ve Câm gibi şehirlere uğrar; Harzem, Semerkand, Buhârâ, Bedahşan,
Türkistan ve Kıpçak Çölü’nden, Çin Seddi’nden, Hıtâ ve Huten ülkelerinin ortalarından gene DoğuOkyanusu’navarır.Halkınınrengibeyazdır.
6. Avrupa’nın kuzeyinden Venedik ve Rumeli’den, Azak’ tan geçer. Gürcistan, Tiflis, Gence, Revanşehirlerinevarır;Şirvan’ınkuzeyine,DerbendKalesi’ndenDağıstanveEjderhan’aulaşır.Hazer’inkuzeytarafından geçer. Karakalpak, Özbek, Çağatay, Kaşgar, Türkistan, Tataristan, Deşt-i Kıpçak, Huten veHıtâ’nınkuzeyindenDoğuOkyanusu’ndakiadalaravarır.Halkınınrengisarıdır.
7.BatıOkyanusu’ndanbaşlar.PortakalülkesiyleİngilizülkesindengeçipKuzeyülkelerinden,Kıpçak,Bulgar ve Rus diyarından, Hazer’in kuzeyinden, İskender seddinden doğu Okyanus adalarına varır.Halkının rengikızıldır (MemâlikveMesâlikkitaplarına,kısaveetraflıbilgi için“Ma’rifet -Nâme”yebk.).
Sübhan,Tanrıadlarındansayılır;noksansıfatlardanmünezzehanlamınagelir.
B. 967. Nûh - Tûfan. Nûh, ilk insan ve ilk peygamber olan Âdem’in torunlarındandır. Ulu beşpeygamberin biridir. İnsanlar kötülüğe düşmüşler, Tanrı onları doğru yola davet etmek için Nûh’ugöndermiş, XXIX. surenin 14. ayetinde bildirildiği veçhile dokuz yüz elli yıl kavminin içinde kaldığıhalde kendisine pek az kişi iman etmiş.Bunun üzerine yeryüzünde tandır altından su kaynar gibi sularkaynayıp fışkırmaya, gökten yağmur yağmaya başlamış. Nûh, daha önce yaptığı gemiye, Tanrı emriyleinananlarıvehermahlûktanbirçiftialmış,sulardağlargibidalgalanmayabaşladığısıradaoğullarındanbirideimanetmediğiiçinboğulanlarakatılmıştı.TufanınsonundagemiAraratdağlarınınbirtepesiolanCûdi’yeoturmuş,gemidekilerdışarı çıkmışlar, insannesli yenidenonlardan türemiş.NûhveTufanXI.surenin25.-50.ayetindeanlatıldığıgibiNûh’unadı,XXIV.surenin38.ayetindegeçer.XXXIII.surenin7.ayetinde, ulû’l-azm beş peygamber arasında anılır. LXXI. surenin adı Nûh suresidir; bu surede dekendisindenvekavmindenbahsedilir.
Ahd-ıAtıyk’te“Tekvin”bölümünün6-10baplarıNûh’aaittir.
B.968.XLI.surenin11.ayetindeTanrı’nıngöğüveyeryüzünüyaratmayıiradebuyurupherikisinede,dileyerek,dilemeyerekgelinbuyurduğu,ikisinindedileyerekgeldikdedikleribildirilmektedir;beyittebuayeteişaretedilmektedir.
B.969.Yûsuf-Altınlasatılmak.Yûsuf’unMısır’daaltınlasatıldığı,hattabirkocakarınındasırtındakisamançuvalını,terazininkefesinekoyduğu,bunaşaşanlarada,alamayacağımıbiliyorumamahiçolmazsakefedebenimdebirşeyimolsundediği,halkrivayetlerindendir(720.beytinizâhınabk.).
B. 973. Kâ’be - put. Kâ’be, Müslümanların kıblesidir. II. surenin 144. ayetinde, nerde bulunulursabulunulsun, namazda Kâ’be’ye karşı durulması emredilmekte. 125. ayetinde Kâ’be’nin ve çevresinineminlik yeri olduğu bildirilmekte, 127. ayetindeKâ’be’nin İbrahim ve İsmail Peygamberler tarafındanyeniden bina edildiği anlatılmakta, 158. ayetinde, yeryüzünde insanlar için ilk kurulanmabedinKâ’beolduğubeyanolunmaktadır;aynısurenin97.ayetindegücüyetenkişiyehaccın,yaniMekke’yegidiphactöreninivaktindeedaetmeninfarzolduğubildirilir.XXII.sureninadıHacsuresidirve25-37.ayetlerdehactörenleribelirtilir.V.surenin97.ayetindedeKâ’be’nin,Allahtarafındanhürmetifarzolanbirmabetolduğu söylenir. Yeryüzünün, Kâ’be’nin altından, su üstüne yayıldığı İbn Abbâs tarafından rivayetedilmiştir;buyayışLXXIX,surenin30.veXCI.surenin6.ayetlerindezikredilir(Ebû-Aliyy’il-Fadlb.Hasan’it -Tabrasi;Mecmaul -Beyân fiTefsir’il -Kur’ân;Tehran - Şirket’ül -Maârif’il - İslâmiyye;1379H.1339Ş.H.c.X,s.434).
Kâ’be,Hz. Peygamber tarafındanMekke zapt edilmeden putlarla doluydu.Hz. Peygamber,Mekke’yi
zaptettiktensonraKâ’be’dekibütünputlarıkırdırmıştır.
B.980.Kün-Feyekûn.Ol,olurdemektir.959.beytinizahınabk.
B.989.Binbirad.Tanrı’nın,zatına,sıfatlarına,işlerinenazaranbinbiradıolduğusöylenir.
B. 998. Eyyub - dert, Süleyman - mühür: Eyyup, İsrailoğulları peygamberlerindendir. Zengin, mal -mülk,evlat - ayal sahibibulunanbupeygamber,“Ahd-iAtıyk”agöreŞeytan’ınTanrı’ya,onabukadargeçimverdindeoyüzdensanakullukediyordemesiüzerineTanrıtarafındansınanmış,evladıölmüş,malı-mülküyokolmuş,kendisidehastalanmış,dertlerekarışmıştı.SonundaTanrı,duasınıkabuletmiş,onadaha fazla mal - mülk ve evlat vermiştir. 42 baptan meydana gelen bir bölüm, “Ahd-ı Atıyk”te bupeygambereaittir.Kur’ân’daXXXVIII.surenin41-44.ayetlerindeEyyub’danbahsedilir.
Halkrivayetlerindevücûduyaralarakarmış,yaralarakurtdüşmüş,bütünbunlarasabretmiş,fakatkurtlarkalbinevedilinedeyürüyünce,yarabbi,kalbimle senidüşünür;dilimle seni zikrederim;onlarıbağışlabanademiş;bununüzerineiyileşmiştir.
Gene halk rivayetlerine göreSüleymanPeygamber’in bir yüzüğü vardır ki, bunda, İsm-iA’zam, yaniTanrı’nınenbüyükveşerefliadıkazılıdırveSüleyman,buyüzdeninsanlara,hayvanlara,cinveperilerehükmeder.Hattabiraralıkbuyüzüğübirşeytanelegeçirmiş,Süleymanlıkdavasıylahükümsürmüşolduğuda halk rivayetlerindendir. Attar, bunu “Mantık’ut - Tary”da hikâye eder. Mevlânâ da “Mesnevi”debundanbahseder(Nicholsonbasımı;I.b.3618-3624;IV.b.353-354).
B. 999. Zekeriya - ağaç. İsrailoğulları peygamberlerindendir. “Ahd-ı Atıyk”ın sondan bir önceki 14baplıkbölümübupeygambereaittir.Kur’ân’ınXIX.süresinde, ihtiyarkenbirçocuğuolduğu (1-15), II.surede Meryem’e kefil olduğu anlatılır (35-37). Zekeriya, kavminden kaçıp bir ağacın içine girmiş,kavmi,şeytanıniğvasıyleZekeriya’yı,testereyleveağaçlaberaberortadanikiyedilmiştir.
B.1002.Mi’raç-Nalınıçevirmek.Yemen’deBen-iKarenboyunamensubolanÜveys’ül-Karenî,birhadise göre tâbiînin, yani sahabe devrini idrak edenlerin en hayırlısıdır (Câmi; II. s. 7). Hz. Alizamanında, Sıffîn savaşında ona ulaşmış, ölüm üzerine bey’at etmiş ve geldiği gün savaşa girip şehidolmuştur. Halk bu zata Veyselkaranî der; hakkında birçok menkıbeler nakledilir; bunlardan biri demi’raçta,Hz.Peygamber’inayakkabılarınıçevirmesidir(936.beytinizahınabk).
B. 1003. Ali - Kılıç. Yiğitliği dolayısıyla Hz. Ali, kılıçla anılmıştır. “Ali’den başka er yok,Zülfekaar’danbaşkakılıç”sözüdemeşhurdurZülfekaar,Hz.Peygamber’inkılıçlarındandır;onuAli’yevermiştir.
B.1004.Rasûl.Şeriatsahibipeygamberedenir.
B.1005.Öküz-Balık.SevirveHûtburçları.Aynızamandabirhalkinancınagöre,dünyabiröküzünboynuzuüstündedurmakta,öküzbalığınüstünde,balıkdenizde,denizdeyelüstündebulunmaktadır.Buinanç,öküzvebalığabenzetilenkümeyıldızlardanmeydanagelmişolsagerektir.
B.1009.Yüzyirmidörtbin–Dörtyüzkırkdört.Peygamberlerin, şeriat sahibiolanlarıyladiğerbirpeygamberin şeriatına tabi olanlarının yüzyirmi dört bin olduğu, erenlerin de dört yüzkırk dört bölükbulunduğuhakkındakiinancaişaretedilmektedir.
B.1012.KulHuvallah.Kur’ân’ınCXII.suresi,“DekiAllahbirdir”diyebaşlarvebesmeleylebeşayetolanbusurede,Allah’ınbirliği,cismânîvasıflardanmünezzehbulunduğubildirilir.
B.1016.Nicekezgeldim–gittim.Bu sözü ihtiva eden şiirlebunabenzer şiirlerde “tenâsuh” inancı
yoktur.Tenâsuh,insanıntekamületmedikçe,ölümdensonraruhunun,anarahminedüşenbirinsana,yahuthayvanageçmesi,yahutbitkiveyamadenolarakyenmek,içilmek,yıpranmaksuretiyletekrarhayvanveyainsansuretinegelmesi,böylecekemaleulaşıncayadekâlemdedevretmesiinancıdır.Buinancıgüdenleriçindeinsanın,ancakinsansuretindedevredeceği,nebatavehayvana,hattacansızlarareddedilebileceğikanaatine sahib olanlar vardır. Bu kanaatler, sırasıyla “tenâsuh, terâsuh, tefâsuh” adlarıyla anılır. Buiptidaiinanç,ilkçağlardanberisüregelmiş,Batınîlerinruhainananlarıdahaşirveneşribusuretlekabuletmişlerdir.
Yunus’un ve diğer sûfîlerin gelip gitmekten bahsettikleri şiirlerle sözlerse, tasavvufun “devir” ve“tecelli” inançlarını belirtir. İnsan,maddesi itibariyle, anayla babanınmenisinden vücut bulur.Ana vebaba, bu meniyi, yenip içilen şeylerden elde eder. Yenip içilen şeyler, hayvan, nebat ve madendir.Hayvan, nebat vemaden, dört unsurun, yani ateş, su, hava ve toprakla dokuz göğünmahsulüdür.Bütünbunlar;maddi varlığa bürünmeden önce Tanrı’nın ilim ve iradesindemüsteklektir, fakatmevcuttur. Şuhaldeinsan,Tanrıilimveiradesinden,sırasıylagöklere,unsurlara,cansızlar,canlılarvebitkilerâleminegelmiş, sonra ana rahmine düşmüştür. Ana rahminde, kendisine; bir “lâtife-i rabbâniyye” olan ruhnefhedilmiştir.Budeviresnasında,doğrudandoğruyanebatvecemattaninsanagelen,nebatvecemattanhayvanagelen,hayvankenölüp;yenmedengene“neşir-dağılma”âleminegidenbulunur.Fakatbumaddibedenle ruhun ilgisi yoktur. Esasen ruh, can olarak kabul edilirse; âlemde her zerrede can vardır.Cansızlarda çokuzunmüddet varlığını korumak, nebatlardabüyümekveüremek, canlılardaduymakvehareket etmek suretiyle beliren bu kabiliyet, “Rûh-ı Cemâdî, Rûh-ı Nebâtî; Rûh-î Hayvanî” adlarıylaanılır.Hayvandabuüçruh,nebattailkikisi,cansızlardailkivardır.İnsandaysaüçüyleberaber,idrakvenatıka (anlayış ve konuşmak) suretiyle tecelli eden “Rûh-ı İnsânî” vardır ki, bu ölümden sonra bakıykalan,âhıreteintikaledenTanrınefhidir.Gerçektasavvufehlincetenâsuhbatıldır.Bubakımdan“yağmurolupyazdım,yelolupestim,tozoluptozdum,geldim-gittim”gibisözler,tenâsuhudeğil,budevrianlatır:
“Tecelli”yegelince,sâlik,yanimaneviyolcu,sülûkünde,maneviyolculuğunda;geçmişpeygamberlerin,erenlerin mazhariyetlerinde, sıfatlarında fani olur; cezbe âleminde, bunlarla bulunduğunu, hatta bunlarolduğunusöyler.Buçeşitsözlerdendetenâsuhinancınıanlamak,oçeşithükümçıkarmakdoğrudeğildir.
B.1018.Kandil.Tanrı,ÂdemPeygamber’iyaratmadanöncebirmelekyaratmış.Ona,benkimim,senkimsin sorusunu sormuş;melek, ben benim; sen de sensin cevabını verince onu kahır ateşiyle yakmış.Ondansonrayarattığımeleklerdeaynıakıbeteuğramışlar:Cebrail’iyaratıncaonadabusoruyusormuş.Cebrail cevap vermeyip hayran bir halde gezip dolaşmaya başlamış. Derken arşta bir kandil görmüş;ışığınınyarısıak,yarısıyeşilmiş.Okandilden,senrabbimsin,benkulunumdiyecevapvermesi,kendisinesöylenmiş;odaTanrı’yabucevabıvermişveTanrırızasınaermiş.Bukandil,MuhammedPeygamber’leAli’ninnûruymuş(Yemîni:Fazîlet-Nâme;AhmedHızır,AliHayderneşri;İst.1325-1327;s.76-80).
B.1020.Cebrîl.Cebraîl’e,CebreîlveCibrîldedenir.866.beytinizahınabk.
B.1023.Habib-Doksanbinkelâm.Habib,dost,sevilenanlamınagelir;Hz.Muhammed’e,Habîb’ullah- Allah sevgilisi denmiştir; bu hususta birçok hadisler vardır (Tirmizî, Kenz’ül - UmmâlMüsned’dennaklenFedâil’ül-Hamse;I.s.42-44).Hz.Muhammed’in,mi’raçtaTanrı’yladoksanbinsözkonuştuğu,otuzbininihalka,otuzbininiirfanehlinesöylediği,otuzbininidegizlediğisöylenegelmiştir.
B.1035.Taka.NuhPeygamber’ingemisinediyor.
B.1044.İdris-Terzi,Şit-Bezdokumak,Davud-Ses.İdris“Ahd-ıAtıyk”teEnuşdiyegeçer(Tekvin,V. 6).Kur’ân’ınXIX. suresinin 56. veXXI. suresinin 85. ayetlerinde anılır; Tanrı tarafından yücelereağdırıldığı bildirilir. Şit Peygamber, Âdem’in oğullarındandır. “Ahd-ı Atıyk”ın aynı bölümünde geçer;İdrisPeygamber’inbabasıdır(Tekvin,V.3-9).Fütüvveterbabınıninancınagöreilkolarakİdris,terzilik
sanatınıicadetmiş.Şit,yahutdiğersöylenişegöreŞisdebezdokumuştur;buyüzdenİdristerzilerin,Şitdeçulhalarınpîrisayılmıştır.
Dâvud,Kur’ân-ıKerim’de bir peygamber olarak anılır. II. surenin 251. ayetindeCâlût’u öldürdüğü,Tanrı tarafından saltanatavepeygamberliğenail olduğu, IV. surenin118.XVII. surenin55. ayetlerindekendineZebûrverildiğibildirilir.V.surenin55.ayetinde,İsrailoğulları’ndankâfirolanlaraDavud’unveİsa’nınlanetettiğisöylenir.VI.sürenin84.ayetindepeygamberlerarasındaadıgeçer.XX.surenin78-80.ayetlerindeDavud’a,kendisiyleberaberTanrı’yınoksansıfatlardantenzihetmeleriiçindağlarlakuşlarınrâmedildiği, savaşlarda insanıkoruyanzırhyapma sanatınınbelletildiği,XXXII. surenin15. ayetinde,kendisiyleoğluSüleyman’abilgiverildiği,16.ayetinde,oğlununkendisinevarisolduğu,XXXIV.surenin10-11. ayetlerinde, dağlarla kuşlara,Davud’la beraberTanrı’yı tenzih etmeleri emredildiği ve demirinonayumuşatıldığı,XXXVIII.sürenin17-26.ayetlerinde,genedağların,kuşlarınonunlaakşamvekuşlukçağlarında Tanrı’yı tesbih ettiği, iki hasmın arasında, onları yargılayıp hükmetmesi için Tanrı halifesiolduğubeyanolunur.
Davud,Ahd-iAtıyk’tebirpadişahtır(Mülük-iEvvel,XVI-XXXI,Mülük-iSânîveSâlis,I-II).
DavudDoğuKlasikedebiyatındases,müzik,demirvezırhlaanılır.
B.1102.Yetmişikimillet.Millet,dinveşeriatanlamınagelir.Hz.Peygamber’in,ümmetininyetmişüçbölüğeayrılacağını,yetmiş ikibölüğüncehennemlikolacağını, ancakbirbölüğününkurtulacağınıhaberverdiğirivayetedilmiştir(Câmi’,II,s.110).Bubölüklerin,mezhepolduğukabuledilir.
B.1114. İlliyyin.Yücelikanlamınadır.Cennetinenyüceyeri,Siccîn,yani cehenneminenkötü, aşağıyerikarşıtıdır.İlliyyin,inananlarınameldefterlerininbulunduğugök.Siccin,kâfirlerinameldefterlerininbulunduğuyerdirdedenmiştir.Kur’ân’ınLXXXIII.suresinin7-9ve18-19.ayetlerindegeçer.
B. 1231.Mansûr – Kül. Huseyn b.Mansûr’il – Hallaç öldürüldükten sonra yakılmış, külü Dicle’yedökülmüştür.588.beytinizahınabk.
B.1242.İnci.Tanrı’nınöncebirinciyarattığı,onakudretnazariylebakıncaeridiği,buğusundangökleri,suyundandenizi,köpüğündenyeryüzünüyarattığısöylenir.
B.1250.Kaf–Kâf.İlkharflesözü,ikincisiylekevni,yanivarolanlarıkastediyor.
B.1251.Cevher.Kendindenvarolan; araz,varlığı cevherlebelirendir.Sûret,bir şeyingörünüşüdür.Şekil,renk,sûret,uzunlukv.s.cismenazaranarazdır;cisimseonlaragörecevherdir.Fakatcisimlerdetümcismenazaranarazsayılırlar.
B.1252.Kürsi.Üstüneoturulacakşeyanlamınagelir.Kirskökündendir.Topluanlamınadakullanılır.Yapraklarıformahalinegetirilenkâğıtlara“kürrâse”denir.Kirs,birşeyinaslıanlamınıdaverir.
Kur’ân’ınII.suresinin255.ayetinde,Tanrı’nınkürsüsününgökleri,yeryüzünükapladığıbildirilmektedirki bu ayete, Kürsî ayeti anlamına “Ayet’ül - Kürsî” denir. İbni Abbâs’ın rivayetine göre kürsî, Tanrıbilgisidir,saltanat,tedbir,hükümvetasarrufanlamlarınageldiğidesöylenir(Müfredât;s.441.
B.1258-1259.Dörtmuhtelifnesne.Yel,toprak,su,od.Eskileregöremaddeâleminimeydanagetirendörtbasitunsur.
B.1261.Ruh-Emr.XVII.surenin85.ayet-ikerimesinde,“Sanaruhtansorarlarsadeki:Ruh,Rabbiminemrindendir; zaten size de bilgiden az bir şey verilmiştir” denmektedir. Emr, iş ve buyruk anlamınagelmekle beraber VII. surenin 54. ayet-i kerimesinde “Bilin ki halk (Yaratma) da O’nundur, emr de”
denmesineVI.surenin73.,IX.surenin94.ve105.,XIII.surenin9.,XXIII.surenin92.,XXXII.surenin6.,XXXIX.surenin46.,LIX., surenin22.,LXII. sürenin8.,LXIV.surenin18.ayetlerinde,“şehadet”,yanigörünen,bilinenâlemkarşılığında,“Gayb-Emr”kullanılmış,buyüzdendeEmr,melekûtâlemi,kuvvet,Tanrı’nınkudretâlemiolarakkabuledilmiştir.
B.1341.Şeyh.İhtiyar,uluanlamlarınagelir.Tasavvufta,irşâdamezunolankişiyedenir.
B.1349.İlimgözhicâbı.Yaniperdesi.İlim,insanavarlıkverirse,adamıbenliğedüşürürse,kişikendiniher şeyibilir sanır, bilmediğinigöremez.Fakatbildikçe,bilmediği şeylerin sınırsızolduğunu,bildikçebilmediğinibilenkişi,bilgisini“irfan”halinegetirmiştir.Bubakımdanilkbölüğegöre ilim,gözhicabıolur.Sûfîlerceilimgaayedeğil,vasıtadır.
B.1353.Semâ’.Şimâ’, işitmek,musikidinlemek,güzelsesvenağmelerlecoşupvecdegelerekraksagirmek, dönmek anlamlarına gelir; bu söz, semâ’, hatta Anadolu’da Aleviler arasında samah tarzındasöylenir.Sûfîlersemâ’ı,dahadoğrusumusikiyi,birvecitvasıtasıolarakhoşgörmeklekalmamışlar,biribadet telakkiy etmişlerdir. Mevlânâ, Şems’le buluştuktan sonra, onun teşvikiyle semâ’a meyletmiş,Şems’tensonradasemâ’meclislerikurulup“gûyende”ve“kavvâl”denenokuyucularvebilhassarebapçalanlarneşidelersöylemeye,rebapçalmayabaşlayıncaMevlânâdavecdegelipraksabaşlar,buaradaşiirler inşadederdi.KendisindensonraadınakurulanMevlevilik’tebuyüzdenmusiki,şiirvesemâ’üçasliunsurolarakkabuledilmiş.XV.yüzyıldaMevlevimukabelesisonşeklinialmıştır(Mevleviâdâbveerkânıadlıeserimizebk.s.43-109).
B.1356.“GerçektendeŞeytan,kangibidamarlardaakar,dolaşır”hadisineişaretedilmektedir(Câmi’;I.s.68).
B. 1358.Derviş-i dervîşân.Yüksek sesle okunan ve “gül - bang” denenmürettep dualarda, bilhassasonlarındasöylenenbirsözdür.
B.1359.Mevlânâ.Efendimiz,ulumuzanlamınagelenbusöz,dinbilginlerineverilenlakaptır.
B.1363.DörtKitabınmanası - Elif.Dört kitap, 960. beyitte bildirildiği gibi Tevrat, Zebur, İncil veKur’ân’dır.“Elif”,Arapalfabesinde ilkharftirveyukarıdanaşağıyaçekilendüzbirçizgiylegösterilir;hiçbiryanındanoktasıyoktur.Bubakımdansûfîler,elifharfini,Tanrı’nınzatâleminebenzetirlerdir.Yunusbubeyitle,herşeyvahdetâlemininzuhûrundanibaret;banakesretten,çokluktanbahsetmeyindiyor.
B.1373.Dörtmezhep.Mezhepgidilenyol,yanimüctehidinKur’ânvehadisiesastutarakinancınagöre,akılyahutkıyası,kabulediyorsasahabeninyahutİmam’ınre’yinibildirmesidolayısıylaonunimametinikabuledenlerinbirmeseledeittifakınıdemtutarakkurduğuhükümlerin,kabulettiğiibadetvemuamelatta,hattainançtavardığısonuçlarıntümüdür.Sahabeyiâdiltanıyanehlisünnet,Hanefî,Mâlikî,Hanbelî,Şâfiîolmaküzeredörtmezheptanır.
B.1375.İrâdîölüm.Ölmedenöncevarlıktan,benliktengeçmek.
B.1377.Aşkileıkrargerek.“Kim,benimbirdostumladüşmanlığakalkışırsaonunlasavaşagirişirim;benimle savaşmış sayarım onu. Kul, ona farz ettiğim şeylerden gayrı bana sevgili olan bir şeyleyaklaşamaz.Nafileleredevametmekledebanayakınlaşır-durur;sonundaonuseverim;sevincedeadetaduyduğukulak,gördüğügöz,tuttuğuel,yürüdüğüayakkesilirimona;bendenbirşeyistedimiveririm,birşeydenbanasığınırsaonukorurum...”(Kudsîhadis;İthâfât,n.82)
B.1403.Lâşerike.VI.surenin168,XVII.surenin111,veXXV.surenin2.ayetlerindeAllah’ınşerikiolmadığıbildirilir;buayetlereişarettir.Buinanç,İslam’ınesasinancıdır.
B.1405.Tatar.MaksatMoğollardır.353ve546.beyitleredebk.
B.1406.“Andolsunkibiz,cinlerinveinsanlarınçoğunucehennemiçinyarattık;onlarınkalblerivardır,düşünmezleronunla;gözlerivardır,görmezlerogözlerle;kulaklarıvardır,duymazlarokulaklarla.Onlardörtayaklıhayvanlarabenzerler,hattadahadaaşağıdıronlar.Onlardırgaflettekalanlarıntakendileri.”(Kur’ân;VI.179)
B.1409. “Vayöylesinenamazkılanlaraki,namazlarınıunuturlarveonlarbütün işlerinigösteriş içinyaparlarvezekâtvermeyimenederler.”(CVII.4-7)
B: 1410. Fetvâ. Şer’i bir meselede bilgin kişinin verdiği hüküm. İran ve Türk klasik edebiyatında,kafiyezoruyoksa“fetvi”tarzındaokunur;“dava”nın“da’vî”okunduğugibi.Fetvâ,bilhassayazılıolarakverilir;sonuna,Arapça“Allahdahaiyibilir”cümlesiyazılıpimzalanır.Soru-cevaptarzındayazılması,soranveyasoranlarınadlarıyerine“Zeyd,Amr”kadınsa“Hind”yazılmasıdaâdettir.
B.1417.Ferecî.Ferec,Arapça’da sıkıntıdankurtulmak, fereci,genişliğe, ferahlığamensupdemektir.Sûfîlerdenbiriningönlü sıkıldığıvegiydiğigiysininönünüyırttığı,buyüzden,genişkolluyakasız,önüaçıkveüstegiyilengiysiyebuadınverildiğisöylenir.
B.1418.YediMushaf. “Kur’anyedi çeşitokunur”ve“Kur’anyediokunuşagöre inmiştir”mealindehadislervardır (Câmi’; I, s.90-91; II, s.47).Buokunuşlarusulleriylebirbilgihalinegetirilmiş,buna“Kırâat bilgisi” denmiştir, Okunuşlar, boyların deyişlerine göre olup söz ve anlam değişmez. Ayrıca,“Kur’ân,yedikonuüzereinmiştir:Emir,nehiy,teşvıyk;korkutuş,öğütveibret;hikâyeler-örnekler”ve“Kur’ân,nehiy,emir,helal,haram;muhkem(manasıaçıkvebelli),müteşâhin(manasıtevilleanlaşılan)veörneklerolarakyediesasüzerine inmiştir.”, “Helalinihelalbilin;haramınıharamsayın;emrettiğiniyapın,nehyettiğininehyedipçekinin,örneklerindenibretalın;muhkemiyleameledin,müteşâbihineinanınveinandıkdeyin,hepsiderabbimizinkatındadır”hadisleriysebuyediyi,konubakımındanbildirmektedir(Ahâdis-iMesnevî;s.83-84;Câmi’;I,s.91).
B.1421.Gönül–Komşu.“Cebrâil,banakomşuhakkındaokadartavsiyedebulundukimirastaonlardadahildir,mirasagireceklersandım.”(Câmi’;II.s.124-125)
B.1445.KirâmenKâtibin.LXXXII.surenin10-12ayetlerinde,“Şüpheyokkisizekoruyucularmemuredilmiştir elbette; büyüktür onlar, yazarlar, bilirler ne yaparsanız” denmektedir. Herkesin yaptıklarınıyazanmelekleredenir.
B.1482-1492.Hakşehri-Yedikapı.Hakşehri,vücuttur.Yedikapıdanmaksat,yedinefisolsagerektirkibunlar,kötülüğüfazlasıylabuyuran(Emmâre),kötülüktebulununcakendinikınayan(Levvâme),iyiliğiilham eden (Mülhime), iyiden iyiye inanca eren (Mutmainne), Tanrı’dan razı olan (Râzıyye), Tanrırızasını kazanan (Marzıyye), tamamıyla arınmış olan (Sâfiyye -Zekiyye) nefisler, daha doğrusu nefsin,insanın yedi kaabiliyetidir.Bu adlar şu surelerdeki ayetlerden alınmıştır:XII. 53,LXXV. 1-5,XCI. 7,LXXXIX.27-28,9Sülûkmanevibiryükselişolduğundanbuyedikapıyı;yedigökkapısıolarakdakabuledebiliriz.Yedinefis,Halvetiyyeilebaşladığındanbuikincitevcih,dahadoğruolsagerektir.
Yedikapıyı, iki kulak, iki göz, burundelikleri ve ağızolarakdayorumlayabiliriz.Burnubir sayarakyedincikapıtenasülaletidir.Bunlarla,Tanrıbuyruğunauygungören,duyan,kokan,söyleyenvehelalindenbaşkasınadokunmayankişi,kapılarınıgerçeğeaçar;aksihaldekapılarcehennemkapısıkesilir.
B. 1497. Öldürülecek kardeş, nefis olmalıdır. “Sizden hiçbir kimse yoktur ki şeytanlardan biri onaarkadaşolmasınbuyurdu;yasenyaResulallahdediler;evetbuyurdu,bende,fakatAllahbanayardımetti,o Müslüman oldu” hadisine istinad ettirebiliriz (Ahâdîs-i Mesnevi; Müslim ve Müsned’den naklen);
öldürülmesi, şeytanlığının öldürülmesidir. Boşanacak zevce, şehvet olmalı. Ana, unsurlardır; nikâhkıydırmak,onutabîatinebırakmak,böyleceunsurlarınhükmündençıkmaktır;bizböyleanlayabildik;başkatürlüşerhedebilenetsin;dahadoğrusunubulanınbuluşunauyar,bulamayanındasözünüdinlemeyiveririz.
B.1503–1504.Birkılileyedilmek.Gerçeklikyolununzahmetiniveinceliğinibildirmektedir.
B.1561.Nefis–binek.“Nefsin(bedenin)binekatındır,onayumuşaklıklamuameledebulun”mealindebirhadisrivayetedilmiştir.
B.1578.Anter.Hz.Ali’ninsavaştığıveöldürdüğüsöylenenmuhayyelveesâtîrîbirkahraman.
B. 1581. Şeddâd. Bir rivayete göre bir boy olan İrem’in reisi, başka bir rivayette İrem adlı şehrikurduranhükümdar.Buhükümdarilkolaraktanrılıkdavasınakalkışmış,İremşehrinecennetdemiş,şehrinveşehirdeyapılanköşkünkuruluşubitincegörmeyegiderkenbiryandaköşkleberaberşehir,öteyandakendisibatmış,LXXXIX.Surenin(6-8.ayetlerindeİrem’denbahsedilirvedirekleriolan,yapısısağlambulunanbuşehrin, şehirler içindemisilsizolduğubildirilir.Şeddâd’ın,Âd’ınoğlu,bu sözünÂd’ınbiradı,birlakabıolduğudasöylenmiştir.
B. 1589. Nefsini bilen Rabbini bilir. Hadis (Sefinet’ül - Bıhâr, II. s. 603).Mevzu’ olduğunu, fakatkendinin bilgisizliğini, yokluğunu, aczini bilen kişinin, rabbini bilgisiyle, bakaasıyla, kudretiyletanıyacağıcihetlemanabakımındandoğruolduğunusöyleyenlerdevardır(Mevzuat;s.83).
B.1609.Süleyman - zembil.SüleymanPeygamber’inokadarkudretiyle, saltanatıylagenedezembilörüpsatarakkârıylageçindiğisöylenmiştir.
B. 1612. Mürebbi. Arapça terbiye eden, yetiştiren, kemale götüren anlamınadır. Mürşit, yani şeyhmanasınageldiğigibimürşitvekilinededenir.
B.1614–1615.Unakülkatmak,üçgündebiriftar.Devrindekiriyâzatusullerinibildirmesibakımındandeğerlidir.
B. 1647. İsa - iğne. Halk rivayetine göre, İsa göğe ağarken yakasında dünya mallarından bir iğnebulunduğuiçindördüncükattabırakılmıştır.
B. 1658. Kırık gönüller. “Ben gönülleri kırık kişilerin katındayım” mealindeki Kudsî hadise işaretedilmektedir(İthâfât;s.29).
B.1699-1705.Şiir.Hz.Ali’nin,tercemesinisunduğumuzşuşiirindenmülhemdir:
Dermânınsende,fakatseninhaberinbileyok,
Derdindesenden;fakatsengörmüyorsun.
Kendiniküçücükbirbedensanıyorsun;
Oysakoskocaâlem,dürülmüş,içindesenin,
Öyleapaçık,apayanbirkitapsınki,
Gizlişeyleronunharfleriylemeydanaçıkmada.
Dışarıyabirihtiyacınyoksenin;
Gönlündeyazılmışyazılar,herşeydenhaberverirsana.
(İmam’ıAlîBuyruğuadlıkitabımızabk.s.240-241)
B.1703.Beyt’ül -Ma’mûr.MâmûrevanlamınaArapçabir söz.Kur’ân’ınLII. suresinin4. ayetindegeçer. Dördüncü kat gökte, Kâ’be’nin hizasında bulunan ve gök ehlinin kıblesi olan manevi mabed.Kâ’be’ninadıdırdiyenlerdevardır.
B. 1711. Yedi deniz. Eski coğrafyacılara göre şunlardır: 1) Çin Denizi, 2)Magrib Denizi (AtlantikOkyanusu),3)RumDenizi(Akdeniz),4)Karadeniz,5)TaberiyyeDenizi(ŞapDenizi),6)CürcanDenizi(Hazer),7)HârzemDenizi(FarsDenizi)
B.1716.Nefs-iCüz’î.Akl-ıKüll.Cüz’înefis,Küllinefsinherinsandakitecellisidir.Akl-ıKüll(TümAkıl),Yunan felsefesinegöreyaratıcıkudretin aktifkaabiliyetidir,Bukaabiliyettenpasifbirkaabiliyetdoğmuşturki,bunadaNefs-iKülldenir.Buikikaabiliyettendokuzgökveonlarıncirimleriolanyıldızlarmeydana gelmiştir. Her göğün aktif kaabiliyetine akıl, pasif kaabiliyetine de nefis denir. Sûfîlere göreAkl-ıKüll,Tanrı’nın ilk taayyünüdür; zatındabütünmevcudatın, ilmi suretlerle sabit oluşudur ki, buna“Hakıybet-i Muhammediyye” denir. Bu ilmi suretlerin, kuvvetler halinde zuhûru, Melekût âleminimeydanagetirmiş;buâleminmaddeşeklindezuhûrudabuâlemiizharetmiştir.
B.1721.“Düşmanınençetini, sanaenfazladüşmanolan,bedenindekinefsindir.” (HadisiKünûz’ül -Hakaaık;I.s.40)
B.1741.CXII.sürenin,“Onahiçbirkimseeşit,denkolamaz”mealindekisonayetiolan4.ayeteişaretediliyor.
B.1843–1853.Dörtkapı.Kırkmakam.Şeriat,tarikat,hakıykatvema’rifetinherbirininonarmakaamıbulunduğukabuledilmiştir(922.beytinizahınabk.).
B.1856.İlm-iUsûl.Metodbilgisi.Tefsir,hadisv.s.gibidinibilgilerinbirermetoduvardırki,buayrıbir bilgidir. İnceleme ve eleştirme esasına dayanmayan bilgin; müfessir ve muhaddis, yalnız nakilcisayılır,gerçekmüfessir,muhaddisbubilgilerinmetodlarınıdaeldeetmekzorundadır.
B.1857.Ayyâr-Bağdad.Ayyâr,hileci,düzenbaz,yankesicianlamınagelir.Aynızamandaçokdolaşan,çevikveyiğitanlamınıdaifadeederAbbasoğullarısonzamanlarındaiktidarıkorumakiçin,yaygınolanfütüvvet erbabının reisliğini elde etmişlerdi. Fütüvvet ehlinin kılıçlı bölüğüne “Ayyâr” denirdi. Bubakımdan bu söz Bağdad’la beraber anılıyor. Sonradan Safavîler de tasavvufa karşı oldukları haldefütüvvetehlinikorudular.Odevirdeayyârlar,şahınfedaileriydi.
B. 1868. Kur’ân - Yedi deniz. Kur’ân’ın XVII. suresinin 109. ayetinde tanrı kelimelerini yazmayadenizinmürekkepolsayetmeyeceği,birmislidahakatılsagenetükeneceği,XXXI.surenin27.ayetindedeTanrı kelimelerini yazmak için ağaçlar kalem olsa, yedi deniz de mürekkep olsa gene yetmeyeceğibildirilmektedir.Beyittebuayetlereişaretedilmektedir(1711.beytinizahınadabk).
B.1898.İlm-iHikmet.Eşyanınhikmetlerini,illetlerinitahliledeneskifelsefe.
B. 1909. Melâmet. Kınamak anlamına gelir. Melâmete düşmek, kınanmaktır. Melâmeti ve Melâmî,kınanananlamınagelir.Tasavvufbünyeleşipbuinancıgüdenlerhalktanveşeriatehlindenayrı,toplantı,oturuş ve ibadet yerleri, yani tekke, dergâh, âstâne ve zaviyeleriyle, ibadet tarzlarıyla, giyimkuşamlarıyla,hattakullandıkları terimlerlemüstakilbir sınıf teşkilettikten,birkuvvethalinegeldikten,iktidar tarafındanvakıflarla, ihsanlarla beslenmeyebaşladıktan sonra, bunları kabul etmeyenbir zümremeydanageldi.Bunlarca,halktanayrılmak,giyimkuşamözelliği,tekke,zikirv.s.tasavvufunruhunaaykırısayılmaktaydı.Zikirveriyâzat, insanıhayalleregötürür,halktanayrılmak,adamabenlikverirdi;vakıfla
beslenmekse,halkınsırtındangeçinmekti.Bunlartasavvufvesûfîadınıbilekabuletmiyorlar,ayrıelbise,tekke v.s. yi istemiyorlardı. Bunlarca, insanı kemale götüren, ancak aşk ve cezbeydi. Şeriata riayettensonra sohbet, aşk ve cezbe, aynı zamanda çalışıp kazanarak yemek ve yedirmek, halkın kınayışınaaldırmamak, hatta kendini kınamak, kendini herkesten aşağı görmek gerekti. “Ey inananlar, sizden,dininden dönen olursa, Allah öyle bir topluluk getirir ki, onları sever; onlar da O’nu severler; onlarinananlara karşı alçalmışlardır, kâfirlere karşıysa üstündürler. Allah yolunda savaşırlar ve kınayanınkınayışındankorkmazlar.Bu,Allah’ınverdiğibirüstünlüktürki,onudilediğineverirveAllahlütfubolmabuttur, her şeyi bilendir” mealindeki V. surenin 54. ayetini şiar edinmişlerdi. Melâmetîlelerin buideolojilerinin,bilhassaçalışıpkazanmakesasını,yaniiktisadiyönünüfütüvvetehlitemsiletmiş,esnaflasanatvezenaatehliniteşkilatlandırmıştı(“100SorudaTasavvuf”adlıeserimizebk.İst.GerçekYayınevi-1969,s.118-143).
B.1924.Nahnukasemnâ.XLIII.surenin“Dünyahayatındageçimlerini,yaşayışlarınıbiz taksimettik”mealindeki32.ayetineişaretedilmektedir.
B.1925.Nefes.Tasavvufiveheceyleyazılmışşiir,139.beytinizahınabk.
B. 1932. Asâ Âdeııı. XX. surenin 121-122. ayetlerinde, Âdem Peygamber’in, yememesi buyurulanağacınmeyvesiniyiyipTanrı’yaisyanettiği,sonradabağışlandığıbildirilmektedir.“AsâÂdem-Âdemisyanetti”sözü,121.ayettegeçer.Peygamberlersuçsuzolduklarıiçin,busözÂdem,yapılmamasıdahaiyi olan şeyi yaptı tarzında anlaşılmalıdır. EsasenÂdem cennette kalmak için değil, yeryüzünde Tanrıbuyruklarını buyurup hükmetmek için yaratılmıştır; bu bakımdan “Bu ağaca yaklaşmayın” emri,yaklaşmalarınısağlamakiçinverilmiş,teşviktazammüneden,dikkatlerinioağacaçekmekiçinverilmişolanbiremirdir(758.beytinizahınabk.).
B.1995.Deccâl.Deccâl,haklabatılıiyiceörten,yeryüzünügezen,yalansöyleyen,uydurmaşeylericateden,bâtılıhakgösteren,kötükişilertarafındanmuktedâtanınan,birçokkişilerebaşbuğolanmanalarınagelir.Deccâl’ıntekgözlüolacağı,alnındakâfirolduğununyazılıbulunacağı,peygamberlik,hattatanrılıkdavası güdeceği, yanında cenneti, cehennemi olup kendisine inananları cennetine, inanmayanlarıcehennemine atacağı, cenneti ateş, cehennemi cennet kesileceği bildirilen bu yalancı kişinin zuhûru,kıyametin on büyük alametinden biridir. Medine’ye giremeyecek, bu sıralarda Mehdi zuhûr edecek,Deccâl’iöldürecek, İsapeygambergökten inecek,Mehdî’yeuyacak,yeryüzündenzulümkalacak,dünyaadaletledolacaktır(Tecrid’üs-Sarih;c.I.Fadail’ül–Medinebölümü;s.119,Müslim;c.VIII,s.178-179).Hz.PeygamberzamanındadoğmuşolanSâyidb.Sayd’ınDeccâlolduğu,kendisineİbnSeyyâd,İbnSâid de dendiği, asıl adının Sâf bulunduğu, çıkacağı ve öldürüleceği zamana kadar yaşayacağı, asılDeccâl’denönce,otuzayakınDeccâl’inpeygamberlik iddiasıylaçıkacağıhakkındadarivayetlervardır(Müslim;aynıcilt,s.189-190;Sefinet’ül-Bıhâr;I.s,439-440).
B.2029.Akl-ıKüll-Cüz’iyyât-ıMüselsel.Akl-ıKülliçin1716.beytinizahınabk.Herşeyinbirbirininneticesiolmasıveherneticeninbaşkabirşeyesebepolması,birbirineulanıpgidenparçabuçukşeylerimeydana getirir; bunlara “Cüz’iyyât-ı Müselsel” denir. Birbirini meydana getirenler ile “Cüz’iyyât-ıMüselsil”diyeanılır.
B.2037.Haşir-Neşir.Derleniptoplanmak,dağılmakanlamlarınagelenikiArapçasöz.Ölümdensonravücudun çürüyüp gitmiş cüzû’lerinin bir araya gelip vücudun tekrar teşekkül etmesine ve dirilencanlıların,insanlarınsoruiçintoplanmalarına“haşr”denir.Türkçe’debusözler,“haşir-neşir”suretindesöylenir.
Sûfîlerin “devir” inancına göre vücudun parça buçuklarının, cansızlar, bitkiler, canlılar, unsurlar...âlemindenbabaveanahalinegelmesi, sonraana rahminedüşmesidehaşirdir;onlara insanınmaddesi
neşirâleminden,böylecehaşredilir(1016.beytinizahınadabk).
B.2093Ummî,dörtana,dokuzbaba.DevirinancınagöreAkl-ıKüllveNefs-iKüll’denmeydanagelendokuzgöğündönmesindendörtunsurmeydanagelir,dokuzgöldedörtunsurdandaüççocuk(Mevalîd-iSelâse), yani cansızlar, bitkiler ve canlılar zuhûr eder. Canlıların en mütekamili insandır. Dokuz gök,insananazaranbaba,dörtunsursaanasayılır;böylecegöklere,yücebabalaranlamına“Âbâ-iulviyye”,unsurlaradaaşağıdakianalaranlamına“Ümmehât-ı süfliyye”denmiştir.Beyittekidörtana,unsurlardır;dokuz baba da göklerdir.Ümmî, anayamensup, anasından doğduğu gibi kalan, okuma yazma bilmeyendemekse de beyitteki ümmi, bu manaya alınamaz; Yunus, anasının dört, babasının dokuz olduğunusöylemeklebuiltibasıortadankaldırmışoluyorve“ümmi”oluşuylaunsurlaramensupolduğunubildiriyor(889.ve1016.beyitlerinizahınadabk).
B. 2106. Pir. Farsça ihtiyar demektir. Tasavvuf terimi olarak bir tarikatın ulusu, daha ziyade dekurucusu“pîr”sözüyleanılır.
B.2130.Dikenolma,gülol.Herkesihoşnutvememnunet,kimseyiincitme;herkesedostol,kimseyeyükolmademekolan“Gülol,hârolma;yârol,bârolma”sözü,sonzamanlaradek,bilhassaMevlevilerveBayrâmîMelâmîleri(Hamzavîler)arasındaatasözüolaraksöylenirdi.
B.2156.Fahr-ıâlem.Âleminövündüğüzat,Hz.Muhammed(S.M).
B.2171.Bubeyitte,“Kardeşiiçinkuyukazan,okuyuyadüşer”mealindevehadisolaraksöylenensözühatırlıyoruz.Bunumevzusayanlar, fakatmânâbakımındandoğruolduğunusöyleyenlervardır (Ahâdîs-iMesnevî, s. 14). “Pek kazma komşun için, derin kaz kendin için” ve “İl için kuyu kazan kendi düşer”atasözlerimizaynımealdedir.
B.2174.CIV.surenin,“İncedeninceyealayedenkovucularınhepsinindevayhallerine”mealindeki1.ayetindeniktibasvar.
B.2188.Sensananesanırsan.“Kendiniçinsevdiğin,istediğinşeyi,insanlariçindesev,iste...”(Hadis;Câmi’,I,s.9)
B.2195.Sûfîler,insanları“ubbâd”yahutavâm,“ahyâr”yahuthavâsve“hâss’ül-hâs”yahut“ahass’ül-havâs” diye üçe ayırırlar; Yunus, ikinci deyimleri kullanıyor. Avâm, ibadet ve itaatla uğraşanlar,hakıykattenhaberleri bulunmayanlardır; ikincibölük,hakıykatyolcuları, üçüncübölüksegerçeğeulaşıpvarılacakyerevaranlarvegeridönenlerdir.Doksanbinkelamiçin1023beytinizahınabk.
B.2209-2210.“Allah’ınrahmeteserlerinebak;ölümündensonrayeryüzününasıldiriltir...”(Kur’ân;XXX.50)
B.2235.“Beninsanlarıvecinleri,ancakbanaibadetetsinlerdiyeyarattım.”(Kur’ân;LI.59)İbadetteşart, marifet olduğundan ayetteki “ibadet etsinler diye”den maksat, “beni tanısınlar”dır diye tefsiredilmiştir.
B. 2239. Kalbden kalbe. Arapça’da “Gönülden gönüle pencere vardır” mealinde, Türkçe’de de“Gönüldengönüleyolvar”tarzındabiratasözüvardır
B.2242.Malûm-Meçhûl.Malûm,bilinen,bilinmiş,meçhuldebilinmemişanlamınadır.Bilgisizkişi,inanca dair şeylerin bazısını inanarak bilir, bazısınaysa aklı ermez ve onları bilmez. Bilgi sahibiyse,inancınıbilgisiylekabuleder;fakatinancınıitminanhalinegetirmişolanirfansahibiimaniylebirleşmiş,birolmuştur;bilgisini,görüşveoluşhalinegetirmiştir.
B. 2271. Nasûh - Tövbe. Arapça’da “Tevbe”, suçtan vazgeçmek, nâdim olmak anlamına gelir veTürkçe’de töbe tarzında, ilk hece biraz çekilerek söylenir. Kur’ân’ın LXVI. suresinin 8. ayetinde,inananlara,nasuhtöbesiyletövbeetmeleriemredilmektedirkibusöz,“özden,birdahayapmamaküzere”anlamını verir. Bir halk hikâyesine göre Nasûh, kadınlara düşkün bir kişiymiş. Köse oluşundanfaydalanarakkadınlarhamamnatellakolarakgirmiş.Birgünpadişahınkarısı,kızı,cariyeleriylehamamagelmiş.Kızınküpesindenbir inci kaybolmuş.Kapıyı tutupherkesi aramayakoyulmuşlar.Nasûh, aramasırasıkendisinedegelirseerkekolduğununmeydanaçıkacağını,göreceğicezadanbaşka,birdeelegünekarşı rezil olacağını düşünerek Tanrı’ya candan gönülden tövbe etmiş; arama sırası tam Nasûh’agelmişken inci bir yerde bulunmuş ve Nasûh kurtulmuş; bir daha da bu işi yapmamış. Mevlânâ“Mesnevi”ninV. cildinde bu hikâyeyi pek güzel bir surette anlatır (Nicholson basını; Leiden, 1933, s.143-148).
SÖZLÜKTürkçe“t”,Arapça“a”,Farsça“f”harfleriyle
gösterilmiş,ikidilinkarışımındanyapılan
terkiplerlesözler,terkipvesözdeki
sıraya,uyulankuralagöre
geneaynıharflerle
belirtilmiştir.
A
Âbâd(f):Mâmûr.
Âbâdolmak(f,t):Mâmûrolmak.
Abes(a):Boş,lüzumsuz.
Âb-ıHayvan(f):İçeninölmeyeceğisu.Bengisu.Açıklama’daÂb-ıHayat’abk.
Aceb(a):Acaba,şaşılacakşey.
Aceblemek(a):Şaşmak,şaşırmak.
Acib(a):Şaşılacakşey.
Aciz(a):Acizdekalan,aczedüşen.
Acûz(a):Kocakarı.
Âdâb(a):Edepler.
Âdem(a):İnsan.
Âdemi(a):İnsan.İnsanlığamensup.Biradam.
Âdemoğlu(t):İnsan.
Adeylemek(t):Ün,şöhretkazanmak.
Adl(a):Adalet.Herşeyiyerinekoymak.Adalettebulunmak.
Âfet(a):Kötübirşey.Kötülük.
Ağaazetmek(f,t):Başlamak.
Ağaçat-Ağaçtanat(t):Tabut,salaca.
Ağı-Ağu(t):Zehir.
Ağmak(t):Yukarıyaçıkmak.
Ağyar(a):Gayrılar,başkalar,yabancılar.
Ahbâr(a.):Haberler.
Ahd(a):Zaman,devir.
Âhır(a):Son,nihayet.
Ahşam(t):Akşam.
Âh-uzâr(f):Ahedipağlamak,sızlanmak.
Ahvâl(a):Haller.
Ahzan(a):Hüzünler.
Akdem(a):Dahaönce.
Akça(t):Para.
Âkıbet(a):Son.
Akîl(a):Akıllı.
Âkılân(a,f):Akıllılar.
Akmak(t):Akınetmek,saldırmak,hücum.Meyletmek.
Alâküllihâl(a):Herhalde.
Alçaklık(t):Tevazusahibioluş.
Aldamak(t):Aldatmak.
Âlem(a):Dünya,kâinat.
Alem(a):Bayrak,Alamet.
Âlî(a):Yüce,yüksek.
Âlim(a):Bilgin.
Alıpaktarmak(t):Tutupyereçalmak.
Alkışetmek(t):Övmek.
Allâhutaâla(a):YüceAllah.
Âlem-ikesret(a,f):Çoklukâlemi.
Âlem-ivahdet(a,f):Birlikâlemi.
Âlet(a):Araç,organ.
Alışmak(a):Tutuşmak.Ünsiyet.
Aleyhisselâm(a):Esenlikona.
Âmm(a):Halk.Halkınirfansahibiolmayanları.
Amel(a):İş.İbadet,kulluk.
Âmî(a):İrfansahibiolmayan.
Ân(a):Zamanınbölünemezcüz’ü.
An(f):O.
Anber(a):Güzelkokulubirnesne.
Anca(t):Okadar.
Ancılayın-Oncılayın(t):Onungibi.
Anda(t):Orada.
Andak(t):Onunkadar,okadar.Hemen.
Andan(t):Ondansonra.
Ar(a):Utanmak.
Ara(t):Yer,mekânvezaman.Oarada.Osırada.Oyerde.
Arasât(a):Arsalar,meydanlar.Kıyamettensonrahalkıntoplanacağıyer.Mahşer.
Arâyiş(f):Süs,püs,bezenti.
Arbede(a):Kavga,gürültü.
Arı(t):Temiz.
Arılık(t):Temizlik.
Arıtmak(t):Temizlemek.
Ârif(a):Anlayan,tanıyan.Halvekemalehli.
Artık-Artuk(t):Başka,gayrı.
Arkuru-Arkırı(t):Tersine.Engelolarak.
Arz-ıhâl(a,f):Halibildirmek.
Arzu(f):İstek,dilek.
Arzulamak(t):İstemek.
Asâ(a):Sopa,dayanılandeğnek,baston.
Asî(a):İsyaneden,başkaldıran.
Asil-zâde(f):Soyluboylubirininoğlu.Olgunkişi.
Assı(t):Kâr,fayda.
Asûde(f):Rahat.
Asâyiş(f):Düzgünlük,düzenlik.
Aşir(a):Kur’ân’danonayet.
Âşık(a):Seven.
Aşmak(t):Geçmek,Dağıbeligeçmek.
Âşikâr(f):Apaçık,meydanda.
Aşüfte(f):Dağınık,perişan.
Ata(a):Vermek.
Atâyi(a,f):İstenmedenverilmiş.Tanrıvergisi.
Attâr(a):Güzelkokusatan.Gereklişeylerinhepsinisatan.
Âvâre(f):Başıboş,yersizyurtsuz.
Âvâz(f):Ses.
Avret(a,t):Kadın.
Avunmak(t):Oyalanmak.
Ayağ-Ayak(f):Kadeh.
Ayağındurmak(t):Ayağakalkmak.
Ayan-Iyan(a):Gözlegörülmek,ortada.
Âyât(a):Ayetler.Deliller.
Ayb(a):Utanılacakhal,harekete.
Âyet(a):Kur’ân-ıKerim’dekimanasıtamsöz.Delil.
Âyet-iKüll(a,f):Tamvebütündelil.
Ayıtmak(t):Söylemek,demek.Hitabetmek.
Ayrık-Ayruk(t):Artık.Başka.
Ayrıksı-Ayruksu(t):Başkaca,diğer.
Ayrıksaınak(t):Yabancıbulmak.
Ayş(a):Yaşayış.Zevkvesafâ.
Ayyâr(a):Düzenbaz.SelçuklulardevrindeveSafavilerzamanındaBağdatveİran’dafütüvvetyolununkılıçlıtakımı.Milisasker.
Azâb(a):Suçlularacezavermek.
Âzâd(f):Hür.
Azdırmak(t):Yolunukaybettirmek,yoldançıkarmak.
Azık(f,t):Yolyiyeceği.
Azîm(a):Pekbüyük,ulu.
Azim-Azm(a):Birişe,birşeyesarılmak.
Azıtmak(t):Yolyitirmek.
Azmak(t):Yoldançıkmak.Yolyitirmek.
B
Bâb(a:):Kapı.Birkitabınbölümlerineverilenad.
Bac(f,t):Vergi.
Bâd(f):Yel,rüzgâr.
Badya-Batya(t):Topraktanyapılan,suveiçkiiçilenkap.
Bağ(f):Sebze,meyveveçiçekekilenalan.
Bağır(t):Göğüs.
Bağrıbaşlı(t):Göğsü,yüreğiyaralı.
Bahâ-Paha(a.t):Değer,kıymet.Güzellik.
Bahâdar(t):Yiğit,güçlükuvvetlikahraman.
Bahil(a):Nekes.
Bahr-Bahır(a):Deniz.
Bahrı(a,t):Denizördeğininbircinsi.
Bahr-ıummân(a,f):Uçsuzbucaksızdeniz.
Bâk(f):Korku.
Bakaa(a):Daimikalış.Ölümsüzlük.
Bâkıy(a):Kalan,ölümsüz.
Bakım(t):Birine,birşeyebakış.Görüş.
Bâl(f):Kanat.
Bâlâ(f):Yüksek,uzun.
Balaban(t):İri.Çakırdoğankuşu.
Balığıtaşaçalmak(t):İşibozmak.Bitirmek.
Balkımak(t):Parıldamak.
Bang(f):Ses.
Bang-Cemâat(f):Ezan.
Bâr-gâh(f):Yükyeri.Büyüklerinsarayları.
Bartutmak(t):Paslanmak.
Bûrû(f):Hisar.
Basar(a):Göz.Görmek.
Basîret(a):Görüş.İleriyigörmek.
Basîr(a):Herşeyigören.Tanrıadlarından.
Baş(t):Çıbanınişleyenbaşı.
Başvurmak(t):Sonugelmek.
Bâtıl(a):Yanlış,asılsız.Gerçekkarşıtı.
Batmak(t):Pislenmek,kirlenmek.
Bâtın(a):Görünmeyen.Tanrıadlarından.
Bâtıngözü(t):Cangözü.
Batn(a):Karın.
Batn-ıHût(a,f):Balığınkarnı.
Battâl(a):Çokbatıl,asılsız.Tembel.
Bay(t):Zengin.
Bayağı(t):Değersiz.Olduğugibi.
Bayık(t):Gerçek,meydanda.
Baylık(t):Zenginlik.
Baymak-Bayımak(t):Zenginolmak.
Bâzâr(f):Pazar,alışverişyeri.
Bâzergân-Bezirgân(f):Alışverişleuğraşan,tacir.
Becid(a,t):“Bicid”denbozma,acele,adam-akıllı,iyice.
Bed-baht(r):Bahtıkötü,talihsiz.
Bedî’(a):Eşsiz–örneksiz.Tanrıadlarından.
Bed-nâm(f):Kötüadlı.Adıkötüyeçıkmış.
Bed-ter(f):Dahadakötü,pekfena.
Begaayet(a,f):Çok,pekfazla.Sonadek.
Bekrî(a):Bukre,yanisabahsözündenbozma.Uyanıruyanmaziçkiyebaşlayan.Alkolik.
Belâ-Beli(a,f):Evet,Tasdiksözü.
Belbağlamak(t):Teslimolmak,hizmetekoşulma.
Beleş(t):Bedava,parasız.
Bend(t):Bağ,Düğüm.
Beng(f):Afyon.
Bengi(f):Afyontiryakisi.
Berr(a):Kara,yer.
Berât(a):Biryere,birmevkıesahipolmayıgösterenvehükümettarafındanverilmişolanresmikâğıt.
Be-dar(f):Darağacınaasılmışolan.
Bere-Berre(f):Kuzu.
Berhudar(f):Birhayra,birkısmetesahipolmak.Hayırlareldeetmek:
Beşaret(a):Müjdehaberi.
Beşe-paşa(t):Ulureis,yücederecelikişi.
Bevvâb(a):Kapıcı.
Beyâban(f):Çöl.
Beyolmak(t):Başolmak.Zenginleşmek.
Bezemek(t):Süslemek,tezyinetmek.
Bezenmek(t):.Süslenmek.
Bezek(t):Süs-püs.
Bezm(f):Meclis.
Bıçkı(t):Testere,
Bi(f):Nefiyeki.Bikarar,kararsızgibi.
Bican:Cansız.
Bidâr(f):Uyanık.
Bigane(f):Yabancı.
Bigi(t):Gibi.
Bihiş(f):Kendindengeçmiş,habersiz.
Bihod(f):Kendiniyitirmiş.
Bikir-Bikr(a):Dokunulmamış.
Biküllî(a):Tüm,tamamıyla,hepsi.
Billâhi-Bilâh(a):Allahhakkıyçın.Yemin.
Bile(t):Beraber,
Bilelik(t):Beraberlik.
Bili(t):İlim.
Biliş(t):Bildik,yabancıolmayış,
Bilişmek(t):Bildikolmak.
Bina(a):Kelimeyapılarınıinceleyenbirilim.
Binbaşı(t):Binerekumandaedenaskerîsubay,
Binye-Bünye(a):Bedenyapısı.
Birle(t):İle,beraber.
Birin-birin(t):Birer-birer.Teker-teker.
Birikmek(t):Sahipolmak.Toplanmak.
Bismillâh(t):Allahadıyla.Buyur.
Biş(f):Çok.
Bişe(f):Orman.
Bişmek(t):Pişmek,olgunlaşmak.
Biş-ükent(f):Çok-az,Türkçe’de“az-çok”tarzındasöylenir,
Biti(t):Mektup,kitap.Ameldefteri.
Bitmek(t):Çıkagelmek,kısmetolmak.
Bitrişmek(t):Birleşmek,ittisâl.
Bizâr(f):Bezmek,bıkkın.
Bizâretmek(f,t):Bezdirmek.
Boşmak-Boşumak(t):Kızmakhiddetetmek
Boşu(t):Kızgınlık,öfke.
Boyunburmak(t):Teslimolmamak.
Boyuneğmek(t):Tâbiolmak.
Boyunvermek(t):Teslimolmak.
Bozayazınak(t):Nerdeysebozacaktarzdahareketetmek.
Bozpusarık(t):Dumanlı,sisli.
Bozyapalak(t):Fazlatüylüvebozrenkli.
Börkümek(t):Püskürmek,fışkırmak.
Buçuk(t):Yarım.
Bûd-uvücûddermiyan(f):Varyokortada(Herşeydenvazgeçmek).
Buğ-Buğu(t):Buğu,duman.
Buğz-Buğuz(a):Nefret,sevmeyiş.
Buhl-Buhul(a):Nekeslik.
Bular(t):Bunlar.
Bulanmak(t):Kirlenmek.Gönülekötüdüşünceveşüphegetirmek.
Burağ-Burak(a):Şimşekgibiyürükcennetatı(Açıklama’yabk.)
Burc(a):Kal’akulesi.Arzkümeyıldızlaraverilenmedarınınonikidebiri,ad.
Burhan(a):Kesindelil.
Bunyeri(t):Şaşkınlık,acizyeri.
Bühtân(a):iftira.
Bünyâdeylemek(f,t):Yapmak,kurmak
Bürran(f).:Keskin.
Bürd-übar(f):Mal–mülk
Büstan(f):Bağ,bahçe,bostan.
Büt(f):Taşvesairedenyapılanvetapılannesne,put.Güzel.
Büt-hâne(f):Putatapılantapınak.
C,Ç
Câh(f):Yer,mevki.
Câhil(a):Bilgisiz.
Câm(f):Kadeh.
Câmi(f):Kadehemensup,Alkolik.Birtarikatehli.
Can(a):Cintâifesi
Canalıcı(t):Azrail.Canlarıalmayamemurmelek.
Canavar(t):Domuz.
Canınadağetmek(t):Canınıdağlamak.Canyakanbirelemeuğramak.
Can-ver(f);Canlı,hayvan.
Casus(a):Gizlişeyleriizleyiphaberveren.
Cazû(f):Cadı.Büyücükatı.
Cebbâr(a):Kırıklarıonaran.Tanrıadlarından.Cebirvezorsahibi.
Cebbâr-ıalem(a.f):Alemincebbârı.
Cebri(a):Zorla.
Cehalet(a):Bilgisizlik.
Cehd(a):Direnmek,çalışmak.
Cellecelâl(a):Ululuğuyüceldikçeyücelsin,ululansın(Allahadındansonra“cellecelaluhu”denir.)
Cemfiat(a):Topluluk
Cemeylemek(a,t):Toplamak,birarayagetirmek.
Cevabir(a):İnciler,mücevherler.
Cevher(a):İnci,mücevher.Kendivarlığıylavarolanşey.Cevherlebelirene“araz”denir.Renkşekilarazdır;onlaranispetleelsim,cevherdir,
Cevlân-Cevelan(a):Gezinmek.
Cevşen(a):Zırh.
Cezbe(a):Çekiş.Tanrı’nınkuluçekişi.
Cezire(a):Ada.
Cife(a):Leş.
Cihan(f):Âlem.
Cin(a):Gözegörünmez:hayırlıları,şerişlerdebulunanlarıolanyaratıklar.
Cinayet(a):Cürümdenbüyükbirsuç.Adamöldürmek.
Cisim-Cism(a):Boşluktayerkaplayan.Beden.
Cûş(f):Kaynayıpköpürmektaşmak.
Cûşagelmek(f,t):Coşmak,taşmak.
Cübbe(a,t):Üstegiyilen,kalkıkyakalıyahutyakasız,kollu,önüaçık,ayaklaradekuzanangiyim
Cümle(a):Hepsi,tüm.
Cünbiş(f):Oynayış,hareket.
Cünbişeylemek(f,t):Hareketetmek.
Cur’a(a):İçilecekşeydenbiryudum.
Cür’et(a):Cesaret,atılganlık.
Cürüm-Cürm(a):Suç:
Cüşt-ücû(f):Araştırmak.
Cüz’iyyât-imüselsel(a,f):Birbirineulanıpgidenparçabuçukşeyler.
Çağada(t):Vakitli-vakitsiz
Çağırmak-Çığırmak(t):Feryatetmek.
Çalı(f):Kuyu.
Çalab(t):Tanrı,gücüyeten.
Çabuk(f):Çabuk.
Çapûk-bâz(f):Çevikişgören.
Çarh-ıfelek(f):Dönengök.Gökyüzü.
Çâr-sû(f):Dörtyan,çarşı.
Çavuş(f):Haberci.Emirgötürüpgetiren.
Çerp(f):Yağ.Yağlı.
Çerâiğ-Çırak(f):Kandil,mum.
Çeri(t):Asker.
Çerçi(f,t):Ortakçı.Herşeysatanseyyarsatıcı.
Çeşni-Çâşni(f,t):Dat,lezzet.
Çeşte(t):“Şeş-tar”danbozma.Altıtellisaz.
Çevgin-Çevgen(f):Ucueğrisopa.Bununlatopçelinirveikidirekarasındangeçirilmeyeçalışılır.Tûp-uçevgânoyunu.
Çirk(f):Kir,pis.
Çizginmek(t):Dönmek.
Çukal(t):Zırh.
Çulha(t):Bezdokuyan.
Çü(f):Çünkü,ovakit.
Çün(f):Çünkü,ovakit,değilmiki.
Çöksü(t):Büyükçivi,eğ
D
Dağıtmak(t):Tepmek.
Dad-dal(t):Zevk,tad
Dâdetmek(f,t):İmdadayetişmek.
Dâd-üsited(f):Alışveriş.
Dağetmek,dağlamak(t):Vücudunuateşledağlamak,yakmak.
Dağı(t):Dahı,daha.
Dahı(t):Dahi,daha.
Dak(t):Hile,düzen.
DakTutmak(t):Kusurbulmak,kınamak.
Dalalet(a):Sapıklık.
Dalbınmak(t):Sudabatıpçıkarakkurtulmakiçinçırpınmak,
Damarsekitmek(t):Kötühuylarınıyenmek.
Dâne-Darağ(t):Yem,yiyecek.
Danış(t):Deyiş,şiir.
Danışıketmek(t):Müşaveredebulunmak.
Danışmak(t):Birininyahutbirkaçkişinin,birişhakkındafikirlerinialmak.
Danışman(t):Danışılankişi,bilgin.Farsça“dânişmend”den.
Dâniş(f):Bilgi.
Dânişmend(f):Bilgin.
Dapa(t):Yönelip,yönalarak.
Dâr(f):Adamasılacakdirek.
Darburmak(a,t):Sıkıştırmak,zorlamak.
Darlık(t):Sıkıntı,aciz.
Dartınmak(t):Çekinmek,sıyrılmak,
Dertmek(t):Çekmek,sıyırmak.
Da’vi(a,f):Dâvâ.
Ded(f):Yırtıcıcanavar.
Değin(t):Kadar.Sabahadeğingibi.
Değermi(t):Yuvarlakşekilde.
Değirmek,değürmek(t):Haberiletmek,götürmek.
Değme(t):Herkes,herşey.Değmekişibilemezgibi.
Değirtmek(t):Oynatmak,hareketettirmek.
Değşirmek(t):Değiştirmek.
Dem(a):Kılavuz.
Delim–Delüm(t):Pekçok,hayli.
Dem(a,f):Kan,zaman,an,soluk.
Dem-be-dem(a.f.):Zamandan–zamana.Soluktansoluğa.
Demeçekmek(t):Soluğunualıpçekmek,
Deniî(t):Biran,birsoluk.
Dem-saz(f):Uygun,düzgün.
Denci(t):Kınayan,aleyhtebulunan.
Denli(t):Kadar.
DenizMâliki(t):Denizdehükümsürenperi.
Deprenmek(t):Hareketetmek.
Depretmek(t):Hareketettirmek,
Derban(f):Kapıcı.
Derec(a):Yücelik,mevki.
Dergâh(f):Kapı,tapı,Büyükbirzâtınoturduğuyer.
Derilmek(t):Birarayagelmek.
Dermande(f):Âcizkalmış.
Dermek(t):Birarayagetirmek.
Dermiyân(f):Arada,esnâda.
Dervaze(f):Kapı.
Derviş(f):Yoksul.Varlığındangeçmiş,birtarikatagirmişolan.
Destan-Dâstân(f):Masal,hikâye.Düzen,hile.
Destâr(f):Sarık
Dest-gir(f):Eldentutan,yardımeden.
Divirmek(t):Deyivermek,söylemek.
Deva(a):İlaç.
Devlengiç(t):Çaylak,taygarkuşu.
Devletkuşu(t):Başınakonanınpadişaholduğunainanılankuş.
Devrân-ırüzgâr(f):Zamanıngeçmesi,dönmesi.
Devr-izaman(a,f):Zamanıngeçmesi.
Dırâka(a,t):Taraka,takırtı,tarrâka.
Dırig,dırigaa(f):Esirgemek,yazık.
Didâr(f):Buluşmak,yüz.
Diger(f):Ayrı,yabancı.
Dil(f):Gönül.
Dilber(i):Gönülalan,sevgili.
Dildirmek(t):Biçtirmek.
Dilgü(t):Tilki.
Dil-pezir(i):Gönlünkabulettiği,güzel.
Dil-teng(i):Gönlüdar,sıkılmış.
Din(a):Kıyamette,herkesedünyadayaptıklarınınkarşılığınınverilmesi.Ceza.İlahihükümlerintümü.
Dinar(a):Liranındörttebirideğerindealtınpara.
Dinmek(t):Susmak.
Dip(t):Hemen.
Dirfilli(t):Yol-yol,iplik-iplik.
Dirginmek(t):Ayrılmak.
Dirilmek(t):Yaşamak,birarayagelmek.
Dirlik(t):Hayat,yaşayış.
Div(f):Şeytan,dev,devanası.
Divan(f):Hükümetişleriningörüldüğüyer.Şairvenesircilerineserlerinintopluhaldebulunduğukitap.
Divane(i):Deli.
Diyanet(a):Dindarlık.
Diyâr(a):Ülke.
Dizçökmek(t):Tabiolmak,uymak,
Doğanedinmek(t):Alıcılığa,irşâdaalıştırmak.Terbiyeetmek,
Dokumak(t):Birişekoyulmak,işgörmek,
Dolmak(t):Tamamlanmak;olgunlaşmak.Ay’ınbedirhalinegelmesi.
Dolmuşok(t):Yayiçindeatılmayahazırok.
Dolunmak(t):Batmak,gurûbetmek.
Don(t):Elbise.
Donanmak(t):Süslenmek,giyinipkuşanmak.
Donatmak(t):Süslemek,giydirmek.
Doymak(t):Dayanmak,tahammületmek.
Dökmek(t):Saçmak,yaymak.Bolbolvermek.
Dölenmek(t):Çevrededönmek,dolanmak.
Durrac-duraç(a):Turaçkuşu,kekliğebenzerbirkuş.
Durak(t):Durulacakyer,makam.
Durmak(t):Ayağakalkmak.
Durugelmek(t):Ayağakalkıpgelmek,birişegirişmek
Duruşmak(t):Birkaçkişiilebirliktebirişiyapmak,çalışmak.
Duşolmak(t):Rastlamak.
Duvacıkkapısı(t):Duaedilenkapı,Sevgiiçintasgıyredilereksöylenmiştir.
Düzah(f):Cehennem.
Dügeli(t):Bütün.Hepsi.
Dün(t):Gece.
Dürr(a):İnci.
Dürmek(t):Devşirmek,kaldırmak,
Dürr-iyetim(a):Eşsizinci.
Dürüst(f):Doğru.
Düş(t):Rüya.
Düşyormak(t):Rüyatabiretmek,
Düşvâr(f):Göç,zor.
Düzmek(f):Tanzimetmek.
E
Ebed(a):Sonsuzluk.
Ebter (a): Devamı gelmeyen, yarıda kalan. Zürriyeti, soyu sopu kesilmiş. Kuyruğu kesik hayvan.Bereketsiz,hayırsız.
Ece(t):Reis,birtaifeninulusu.
Ecel(a):İnsanhayatınınöncedentakdiredilensonu.
Edeplemek(a,t):Te’dibetmek,ikazetmek.
Efgan(f):Bağırış,çığlık.
Efsane(f):Masal,hikâye,mitoloji.
Egin,eğin(t):Sırt,omuz.
Eğlemek(t):Durdurmak,oyalamak.
Eğlenmek(t):Oyalanmak.Biryerdebirmüddetkalmak.
Ehl-imahşer(a,f):Mahşerehli.
Ehl-imillet(a,f):Milletehli.Müslüman.
Ejderha(i):Büyükyılan.
Ekietmek(a,t):Birşeyyemek.
Eksildi(t):Suçlu,kusurlu.
Eksiklik(t):Suç,günah.
Eksimek(t):Eksilmek,azalmak.
Elalmak(t):Birmürşideintisabetmek.
Elatmak(t):Birişebirliktekoyulmak.
Elurmak(t):Birşeyebaşlamak.
Elyumak(t):Biriştenvazgeçmek.
Em(t):İlaç,merhem.
Emcek(t):Meme.
Emin(a):Emaneteriayeteden,güvenilir.
Emr(a):Buyruk.Görünmeyenâlem.
Endişe(f):Düşünce,şüphe,kuşku:
Epsem(t):Dilsiz,konuşmayan.
Er(t):Asker.Erkek.Yiğit.Gerçeğeulaşanlar.
Erişken(t):Boyunaerişen,bunuişedinen.
Erk(t):Kuvvet.kudret.
Erkan(a):Rükünler,esaslar,direkler,
Erte(t):Sabah.
Ervâh(a):Ruhlar.
Eseretmek(a,t):Tesiretmek,maddi,yahutmaneviizbırakmak.
Esen(t):Selamet.Sağlık.
Esfel(a):Enaşağı.
Esilmek(t):Dökülmek.
Esir(a):Tutsak.
Eskice(t):Yıpranmış.Değersiz.Eskişey.Giysi.
Eslemek(t):Kulakasmak,dinlemek.
Esrik(t):Sarhoş.
Esrimek(t):Sarhoşolmak
Eşkere(f,t):Âşikar,apaçık.
Etektutmak(t):Birşeyheintisabetmek.
Eved(t):Acele.
Evkâr(f):Davarsırtındakiyara.Kötürüm.
Ezel(a):Zamanınönsüzlüğü.
F
Fadl(a):Üstünlük,ululuk.
Fakı(a,t):Fakıyh,dinihukukmütehassısı.
Fakıyr(a):Yok-yoksul.Varlığındangeçenkişi.
Fakr(a):Yokluk-yoksulluk.Varlıktangeçiş.
Fani(a):Geçidi,ölümlü.
Fariğ(a):Feragateden,vazgeçen.aldırışetmeyen.
Fariza(a):Farzolan,dindeyapılmasıgereklidinîemir.
Farz(a):Dinîvecibe,borç.
Fâsık(a):Kötülükişleyen.
Fâsid(a):Fesatçı,bozguncu.
Faşetmek(f,t):Açıklamak,meydanaçıkarmak.
Fayız(a):Feyizveren.
Fegan(f):Bağırıpçağırma.
Fehm-fehim(a):Anlamak.
Felek(a):Gök.
Fena(a):Yokluk.
Fenamülkü(a):Yoklukmülkü,dünya.
Feragatetmek(a,t):Aldırışetmemek,vazgeçmek.
Ferah(a):Genişlik,rahatlık.
Ferda(f):Yarın.
Feride(a):Tek,emsalsiz.
Ferişteh(f):Melek.
Ferıyk(a):Bölük.Birinançtaolan,öbürinançlardanayrılankişiler.
Fermanolmak(f,t):Uymak,tâbiolmak.
Ferseng(f):Üçmillikmesafe,fersah.
Ferş(a):Yaygı,yeryüzü,döşeme.
Ferrâş(a):Döşemedöşeyen.
Feryâdetmek(f,t):Bağırıpçağırmak.
Feth-fetih(a):Açmak.
Feth-ibâb(a,f):Kapıaçmak.
Fevk’al-alâ(a):Yücelerinyücesi,üstü.
Fida-Fidi(a):Bağışlamak
Fiil(a):İş.
Fikret(a):Düşünmek.
Filhâl(a):Hemen,derhal.
Firkat(a):Ayrılmak.
Firâset(a):Keskinanlayış.Seziş.
Fitne(a):Sınayış,imtihan.Bozgun,kötülük.
Fuzul,fuzulluk(a,t):Fodul,fodulluk.Sıradan,töredendışarıişyapan,lafedenkişi.Münasebetsizlik.
G
Gaflet(a):Anlamamak,gaafilolmak.
Galebe(a.t.):Kalabalık.
Galtan(f):Yuvarlanmak,yuvarlanan.
Gamgüzar(f):Gamlavakitgeçiren.
Gamgin(f):Gamlı,tasalı.
Gammâz(a):Kovucu.Gözucuylabakan,cilveli.
Gani(a):Zengin.Tanrıadlarından.
Garez(a):Maksut.Hınç.
Garipsemek(a,t):Eşsiz,tuhafbulmak.
Garkolmak(a,t):Boğulmak,batmak.
Gassâl(a):Ölüyıkayan.
Gayet(a):Son.Netice.
Gazâ(a):Savaş.
Gazelyaprağı(t):Sararmış,solmuşyaprak.
Geda(f):Yoksul,dilenci.
Gedilmek(t):Bütünlüğüazalmak.
Geh-gâh(f):Bazı,kimivakit.
Gene(f):Define,hazine.
Gençay(t):Yeniay.
Genc-inihan(t):Gizlidefine.
Gençyaz(t):İlkbahar.
Gengez(t):Geniş,ferah.
Genk(t):Geniş,ferah.
Geri(f):Eğer.Şarteki.
Geri(t):Sonra.
Gerdan(f):Dönen,boyun.
Gerdûn(f):Kâinat.Gök.
Geşt(f):Gezmek,dolaşmak.
Gevher(f):İnci,
Gevheri(f):Sarraf.
Gınâ(f):Zenginlik.
Gırîv(f):Bağırış,çığlık.
Gıybet(a):Birisiyokkenaleyhindebulunmak.
Gil(f):Toprak,balçık,kil.
Giriftâr(f):Tutkun,âşık.
Giryân(f):Ağlayan.
Gökçek(t):Güzel.
Gökekin(t):Olmamış,sararmamışekin.
Gönüleri(t):Eren,aşkehli.
Gönenmek(t):Süslenmek,donanmak.
Gönülalmak(t):Meyletmek,sevmek.
Görkdü(t):Güzel,
Gövü(t):Güvenç,itimad.
Göymek(t):İçtenyanmak.
Göynü(t):Yanık,yara.
Göynümek(t):Kendikendineiçtenyanmak.
Göyündürmek(t):İçteniçeyakmak.
Gözegözgörmek(t):Karşıkarşıyagelmek,bakmak.
Gözgü(t):Ayna.
Gözsepek(t):Dumanlı,puslu.
Gözsüzsepek(t):Köstebek.
Gözsüzmek(t):Nazlanmak,cilvelenmek.Sevinmek.
Gufran(a):Yarlıgamak,bağışlamak.
Gulgule(a):Çığlık,gürültü,patırtı.
Gusl(a):Boyabdesti,yıkanma.
Gussa(a):Tasa,üzüntü,sıkıntı.
Gussayemek(a,t):Kederlenmek.
Gûş(f):Kulak.
Gûştutmak(a,t):Dinlemek.
Gûşe(f):Köşe.
Güç(t):Kuvvet.
Güft(f):Söz.
Güher(f):İnci.
Gülreğitutmak(t):Güleceğigelmek.
Gülistan(f):Gülbahçesi.
Güman(f):Şüphe,işkil.
Gümrah(f):Yolunukaybetmiş.
Gün(t):Gündüz,güneş.
Günde(t):Daima.
Günilmek(t):Yönelmek.
Gürûh(f):Topluluk.
Güzaf(f):Boş,asılsızlaf.
Güzer(f):Geçmek.
Güzide(f):Seçilmiş.
Güzin(f):Seçkin.
H
Hâb(f):Uyku.
Hace(a):GücüyetenherMüslüman’ınömründebirkereyapmakzorundaolduğudiniziyaret.Kâbe’yiTavafvehactöreniniedaetmek.
Hâcât(a):Dilekler,istekler.
Hadd(a):Sınır,miktar.Şeriattasuçluyaverilenceza.
Hak(a):Gerçek.Tanrıadlarından.
Hâk(f):Toprak.
Hakıyr(a):Bayağı,aşağı.
Hâlık(a):Yaratan,Tanrıadlarından.
Halilî(a,f):Halil’emensup,cömert.
Halis(a):Özüsözüdoğru.
Halvet(a):Yalnızlık.
Hâm(f):Çiğ.Olgunolmayan.
Hamiyyet(a):Korumak.Gayretvepeklik.
Hammâl(a):Taşıyan,hamal.
Hâmûş(f):Susan.
Han-hon(f):Yemek,sofra.
Hânedan(f):Soy-sop.Aile.
Hânende(f):Şarkıokuyan.
Han-üman(f):Mal-mülk,ev-bark.Varlık.
Har(f):Hor,zelil.
Harab(f):Yıkık.
Harabat(f):Meyhane.
Harâmi(a,f):Haramyiyen.Hırsız,soyguncu.
Harcayetmek(t):Kâfigelmek.
Hârici(a):Dıştakalan.Dindendışarıolan.
Harif(a):İşeri,birhırfetehli.Arkadaş.
Harir(a):İpek
Hass(a):Hususi,özel,olgun.
Hased(a):Kıskançlık.
Hass-ül-havass(a):İnsanlarınenseçilmişleri.
Haş(f):Kerpiç.Taş-tuğla.
Hâşâ(a):Asla,olmazşey.
Hâşelillâh(a):Allahhakkıyçinolmayacakşey.
Haşem(a):Tâbiolanlar.Kullar,köleler.
Haşer(a,t):Kalabalık.
Haşerât(a.boz):KalabalıkHalktabakasınınkötükısmı.Böcekler.
Haşr-haşir(a):Biryeretoplanmak.Öldüktensonrakıyametkopuncadirilmek.
Hatâ:(a):Kusur,yanlışlık.
Hatar(a):Tehlike.
Havale(a):Birisinebirişvermek.
Havass(a):Haslar,seçilmişkişiler.
Havf(a):Korku.
Havsala(a):Anlayış,tahammül.
Hayy(a):Canlı.Tanrı’nınadlarından.
Haya(a):Utanmak.
Hayf(a):Yazık.
Hayfavarmak(a):Hiçlenmek,yazıkolmak.
Hayrân(a):Şaşırmış,şaşkın.
Hayuhû(a,f):Hayhuy,gürültüetmek.
Hayz(a):Kadınlarınaybaşlarındaâdetgörmesi.
Hazereylemek(a.t.):Çekinmek,sakınmak.
Hazret(a):Tapı,huzur.
Hece(a,t):“Hecâ”danboz,sözünteksesleri.
Hece(t):Mezartaşı.
Helâl(a):Yapılmasıcaizolan.Zevce.
Helâk(a):Ölmek,yokolmak.
Hemdem(f):Solukdaş,dalmaberaberolanarkadaş.
Hemişe(f):Boyuna,daima.
Hemrâh(f):Yolarkadaşı,
Hemrâz(f):Sırdaş.
Hepi(t):Hepsi.
Hergiz(f):Asla.
Hevâ(a):Heves,nefseaitşeyleredüşkünlük.
Hevi(a):Korku.
Heybet(a):Korkuveriş.Yücelik.
Heyhât(a):Yazık.Hasret,mahrumlukbildirensöz.
Hezâr(f):Bin,binlerce.
Hezâr-destan(f):Bülbül
Hıkd(a):Kin.
Hırka(a):Üstegiyilenönüaçık,topuklaradekuzanankolluelbise.Dervişhırkasıyakasızolur.
Hırka-pûş(a,f):Hırkagiyen.Derviş.
Hırmen(f):Harman.
Hırs(a):Birşeyinüstünedüşmek.Harisolmak.
Hısal(a):Huylar.
Hışm(f):Öfke.
Hıyânet(a):Hainlik.
Hicab(a):Örtü,perde.
Hicran(a):Ayrılık.
Hidâyet(a):Doğruyolubulmak.
Hidmet(a):İşgörmek.Huzur,tapı.
Hikmet(a):Biristek,sebep.
Hil’at(a):Elbise,değerlielbise.
Himmet (a): Çalışmak, gayret göstermek. Birinin manevi bakımdan iyi bir hale gelmesi için gönületmek.
Hitâb(a):Birinesözsöylemek.
Hod(f):Kendi.
Hodbîn(f):Kendinigörenbeğenen.
Hord-uham(f):Ufaktefek,kırıntıdöküntü.
Hû,huy(a):Yaratılıştakivasıf,huy.
Hûb(f):Güzel.
Huccet(a):Reddedilmezdelil.
Hucre(a):Küçükoda.
Hût(a):Balık.
Hulk(a):Huy,ahlakınmüfredi.
Hulle(a):Cennetelbisesi.Beldenaşağısınıveyukarısınıörtenikiparçalıelbise.
Humâr(a):Sarhoşluğunverdiğisersemlikvebaşağrısı.
Hûr,hûri(a):Cennetkızı.
Hurrem(a):Sevinçli,neş’eli.
Hüşyar(f):Akıllı-fikirli,zeyrek
I-İ
Iklim(a):Havasıaynıolanyerbölgesi.Birbölgeveoranınözellikleri.
Ikrâr(a):İnancınısözlebildirmek.
Ilan(t):Yılan.
Ildurum(t):Yıldırım.
Ildız(t):Yıldız.
Inıkmak(t):İtaatetmek,muti’olmak.
Irağ-ırak(t):Uzak.
Irılmak(t):Biryerdentamamenayrılmak.
Irmak(t):Biryerdentamamenayırmak.
Is(t):Sakin,tenha.Sahip.
Issı(t):Sıcak.
Işımak(t):Parıldamak,aydınlanmak.
İcâzet(a):İzinvermek,şeyhlikberâtı.
İğen(t):Pek,çok.
İhlâs(a):Öztemizliği.
İhtiyaretmek(a,t):Seçmek.
İkibaş(t):Evvel-ahır.
İl(t):Ülke,memleket.Yabancı.
İlâhi(a):Tanrısal.
İley(t):Çevre,etraf.
İlkyaz(t):İlkbahar.
İlm(a):Bilmek,bili.
İlm-ibatın(a):Batınbilgisi
İlm-ihikmet(a):Eskifelsefe
İmâm(a):Kendisineuyulankişi.Dinvedünyaişlerindemuktedaolan.
İmâme(a):Sarık.
İmaret(a):Mamuryer,yapı
İmrûz(f):Bugün.
İn(f):Bu.
İnâyet(a):Yardımetmek.
İnmek(t):Gönülalçaklığı.
İns(a):İnsan,insancinsi.
İntikam(a):Öçalmak.
İntizâr(a):Beklemek.
İ’râb(a):Arapça’dakelimelerinokunuştarzı.
İrgürmek(t):Ulaştırmak,götürmek.
İrkilmek(t):Şüphelenmek,tereddüdedüşmek.
İrmek(t):Vermek,ulaştırmak.
İrürmek(t):Eriştirmek,ulaştırmak.
İrşâd(a):Doğruyolugöstermek.
İstad(f):Durdu.Hoşgörü.
İstiğfar(a):Tanrı’nınsuçlarıörtmesinidilemek.
İşret(a):Zevk,safa,geçim,yaşayışvesohbet.Sonradaniçkiiçmekanlamınagelmiştir.
İşucu(t):Netice,son.Sebep.
İtab(a):Azarlamak.
İvaz(a):Karşılık.
İvmek(t):Aceleetmek.
İye(t):Sahip,ulu,er.
İzin-izin(t):İzleyeizleye,izindengiderek.
İzlemek(t):Tabiolmak,yolundangitmek.
İzzet(a):Üstünlük,şeref.
J
Jeng(f):Pas.
K
Kâ’be(a):Mekke’dekimescidMüslümanlarınkıblesi.
Kaabil(a):Kabuleden,alan.
Kaabiliyet(a):Kabuletmeyegücüolan.İstidâd.
Kaadi(a):Yargıç,kadı,hâkim.
Kaadir(a):Gücüyeten.Tanrıadlarından.
Kadir(a):Değer,kıymet.
Kaal(a):Söz.
Kaal(t):Tortu.
Kaamet(a):Boy.Namazadururkensöylenensözler.
Kâbin(i):Nikah,nikahparası,mehir.
Kabz(a):Almak.Sıkıntıyadüşmek.
Kad(f):Boybos.
Kaçan(t):Vaktâki,ozaman.
Kadd-ibâlâ(f):Uzunboy.
Kadem(a):Ayak,uğur.
Kadim(a):Ezeli,eski.Evvelsiz.
Kadimi(a):Ezeliolan.
Kafdankafa(t):Baştanbaşa.
Kahhâr(a):Kahreden.Tanrıadlarından.
Kaht-kahıt(a,t):Kıt,Kıtlık.
Kahil(a):Tembel.
Kahr-Kahır(a):Zorlama.Mahvetme,helaketme,batırma.Çoküzüntüduyma.
Kahrî(a):Kahırla,zorla.
Kaaim(a):Ayaktaduran.Birininyerinitutan.Namazkılan,vaktininamazkılmaklageçiren.
Kakımak(t):Kızmak,öfkelenmek.
Kallâş(a):Kalleş,hilebaz,dönek,yalancı.
Kalmak(t):Eğlenmek,işegirişmemek,durmak.
Kalmaş,Kolmaş(t):Asılsızsözsöyleyen,geveze,herzevekil.
Kâmî(f):Muradınaermiş.
Kâmil(a):Olgun.
Kamu(t):Hep,hepsi.
Kân(f):Maden.
Kanaat(a):Yeterbulmak,yetinmek.
Kanca(t):Nasıl.
Kancasına(t):Nasıl,nice.
Kanda(t):Nerde.
Kandığı(t):Nerdeki.
Kâr(f):İş.
Kara-ak(t):Yazı,yazılanyazılar,kitap.
Ka’ra(a):Dip,enalt.
Karanu(t):Karanlık.
Kararbulmak(t):Biryerdeeğleşmek.Biriştedevametmek.
Karavaş(t):Halayık,cariye.
Kâretmek(f):Kâreldeetmek.Bezmek,usanmak.
Kargı(t):Mızrak.
Kanmak(t):İhtiyarlamak,kocalmak.
Kâr-übâr(f):İş,güç.
Kaasır(a):Kısa.Kusurlu.
Kaş-Karağ(t):Kaş-göz.
Kat(t):Yan,ind.Huzur.
Katı(t):Çok,pek.Çetin,şiddetli.
Kavî(a):Kuvvetli.
Kavl-Kavil(a):Söz.
Kaygu-Kaygı(t):Korku,gamgussa.
Kayıkmak(t):Düşünmek,kuşkulanmak.
Kayı-Kayu(t):Korku,gamgussa.
Kayyûm(a):Daimaiştegüçteolan.Tanrıadlarından.
Keffaret(a):Birsuçakarşıbağışlanmasıiçinyapılaniş,verilenpara.
Kefen(a):Ölünün,yıkandıktansonrasarıldığıbeyazbez.
Kek(t):Dilek,istek.
Keksiz,keksizin(t):Dilemeden,birdenbire,ansızın.
Kelâm(a):Söz.
Keleci(t):Söz,kelime.
Kelecibişirmek(t):Pişkin,olgunsözsöylemek.
Keler(t):Kurbağa.
Kem(a):Az,kötü.
Kemin(f):Aşağı.Pusu.
Kemine(f):Çokaz,endeğersiz.
Kend’özü(t):Kendisi.
Kerîm(a):Büyük,ihsansahibi.Tanrıadlarından
Kesret(a):Çokluk.
Keşiş(f):Hıristiyanpapaz.
Kevn(a):Varlık.
Key(t):Pey,şiddetli,çetin.
Kezek(t):Nöbet,sıra.
Kıble(a):İbadettedönülen,yönelinenyer,Kâ’be.
Kığırmak(t):Çağırmak.
Kıldankıla(t):Bütünayrıntılarıyla,incelikleriyle.
Kıyl-ükaal(a.f):Dedikodu.
Kışla(t):Kışlanılacakyer,kışlak.
Kışlamak(t):Kışı,kışlaktageçirmek.
Kıvanmak(t):Sevinmek,neşelenmek.
Kıyâm(a):Ayağakalkmak.
Kıyâs(a):Birmeseleyi,benzeriyletartıpbirkararavarış.
Kızdırmak(t):Isıtmak,hararetlendirmek.
Kızgın(t):Ateşli,sıcak.Öfkeli.
Kızlığ(t):Kıtlık.
Kızmak(t):Isınmak,hararetlenmek.
Kibr-Kibir(a):Ululanmak,kendinibeğenmek.
Kiçi(t):Küçük.
Kim(t):Ki.Bundanbellikigibi.
Kimesne,kimsene(t):Kimse.
Kisvet(a):Elbise.
Kizb-Kizib(a):Yalan.
Koca(t):İhtiyar,yaşlı.
Koçmak(t):Kucaklamak,sarılmak.
Koduk(t):Eşekyavrusu,sıpa.
Kolmaş(t):Herzevekil,münasebetsiz.
Konuk(t):Misafir.
Kopuz (t): Hindistan cevizinin içi boşaltılıp üstüne deri gerilerek yapılan, yayla çalınan bir çalgı.Rebap.
Korucu(t):Muhafız.
Kovmak(t):Birişiboyunayapmak,devametmek.
Koz(t):Ceviz.
Kösüpkömürmek(t):Oburcayemek.
Köz(t):Korolmuşateş.
Kudret(a):Gücüyetmek.
Kul(t):Köle.
Kullanmak(t):Kul,kölesahibiolmak.Zenginleşmek.
Kurmak(t):Yayıokatılacakhaldegermek.
Kusur(a):Eksiklik.
Kusûr(a):Kasırlar,köşkler.
Kuşluk(t):Gündoğduktansonraöğledenöncekiçağ.
Kûtâh-Kûteh(f):Kısa.
Kûteh-nazar(a):Kısagörüşlü.İleriyigörmeyen.
Kutlu(t):Uğurlu,mübarek.
Küfr-Küfür(a):Tanrıhükümlerini,yahutbuhükümlerdenbiriniinkâreden.
Külli(a):Hepsi,tümü.
L
Lâ(a):Nefiyeki.Yok.
Lâcerem(f):Hasılı,hülasa.
Lahza(a):Gözbakışıkadarbirmüddet,an.
Lain(a):Lanetlenmiş,rahmettenmahrumedilmiş.
Lâl(f):Dilsiz.
Lâ’net(a):Rahmettenmahrumedilmek.
Latif(a):Güzel,nazik,ince.
Leb(f):Dudak.
Leşker(f):Asker.
Leyl(a):Gece.
Lisan(a):Dil.
Lûtf(a):İhsandabulunmak,iyiliketmek.
M
Maâb(a):Varılacakyer.
Maâni(a):Anlamlar.
Ma’den(a):Maden.
Mağrûr(a):Gururlanan,benlikli.
Mâh(f):Ay.
Mahabbet(a):Sevgi,sevmek.
Mahbûs(a):Hapsedilmişadam.
Mahfîl(a):Toplanmayeri.
Mahal(a):Yer.
Mahmur(a):Yarısarhoş,uykulu.
Mahrem(a):Sırbilen,yabancıolmayan.
Mahsûlât(a):Eldeedilenler.
Mahşer(a):Toplantıyeri.Kıyamette,ölenlerindiriliptoplanacaklarıyer.
Makam(a):Durak.
Makhûr(a):Kahredilmiş.
Maksûd(a):Dilenen,istenen.
Maksûrât(a):Kısıtlanmışşeyler.Parçabuçuklar.
Ma’kulât(a):Akıllaanlaşılabilenşeyler.
Ma’lûm(a):Bilinen.
Ma’mûr(a):Onarılmış.
Mânend(f):Benzer,eşit.
Ma’ni-ma’nâ(a):Anlam.
Mâr(i):Yılan.
Ma’rifet(a):Tanımak,anlamak.
Ma’sıyyet(a.):İsyanetmek,kötüiş.
Maslahat(a):Yerinegöreicabedeniş,söz,hareket.
Maşrık(a):Doğu.
Ma’şuk(a):Sevgili.
Ma’şuka(a):Sevilenkadın.
Mata’(a):Matah.Malmülk.
Matarbaz -Madrabaz (t, f):Muhtekir. Birmalı saklayıp azaldığı, değerlendiği zaman yüksek fiyatlasatan.Malınazalıpdeğerlenmesisiiçinelindekinisaklayan.
Matolmak(t):Kaybetmek,oyundaaltolmak.
Mazarrat(a):Zararvermek.
Ma’zûl(a):Azledilmiş,iştençıkarılmış.
Meâl(a):Anlam.
Ma’zûr(a):Özürlü.
Mecâl(a):Tilkat,güçkuvvet,tahammül.
Meçhûl(a):Bilinmeyen.
Meclis(a):Oturulacakyer.Toplantıyeri.
Mecnun(a):Deli.
Meded(a):Yardım.
Mededermek(a,t):Yardımamazharolmak.
Medrese(a):Dersokunanyer.
Mekkâr(a):Hileci,düzenci.
Mekr(a):Hile,düzen.
Mekrümet(a,):Ululuk,yücelik.
Melâik(a):Melekler.
Melâmet(a):Kınamak.
Melek (a): Tanrı buyruğundan çıkmayan,maddi cisimleri, cinsiyetleri olmayan, latif, göze görünmezyaratıklar.
Melekût(a):Melekler,kuvvetlerâlemi.Maddiolmayanâlem.
Melûl(a):Elemli,üzgün.
Menî(f):Benlik.
Menkûr(a,t):“Münkir”denbozma.İnkâr,inkâreden.
Menkur(a):Boru.
Mennâ’(a):Fazlasıylameneden,engelolan.
Mensûh(a):Hükmükaldırılmış.
Menşûr(a):Ferman,berat.
Menzîl(a):Konaklanacakyer.
Mercan(a):Denizdebirnebattançıkankırmızıvedeğerlitaş.
Merd(f):Erkek,er,yiğit.
Merdan(f):Erkekler,erler.
Merdân(f):Ercesine.
Mardûd(a):Reddedilmiş,kovulmuş.
Margzâr(f):Çayırlık,çimenlik.
Merhûm(a):Rahmetli.
Mescid(a):Secdeyeri.Küçükcami.
Mescid-hâne(a.f):Mescit.
Meselbağlamak(a.t):Örnekgetirmek.
Meskenet(a):Yokluk,yoksulluk.Benlikten,varlıktangeçmek.
Mesrûr(a):Sevinçli,sevinmiş.
Mest(i):Sarhoş.
Mestâne(i):Sarhoşçasına.
Mestûr(a):Örtülmüş.
Meşâyih(a):Şeyhler,ulular.İhtiyarlar.
Meşe(f,t):Farsça“bîşe”denbozma.Orman.
Meşgul(a):Birşeyleuğraşan.
Meşreb(a):Suiçilecekyer.Maşrapa.Tabiat,huy,zevk.
Mevc(a):Dalga.
Mevcurmak(a,t):Dalgalanmak.
Mevcûdât(a):Varolanlar.
Mevzûn(a):Vezinli,ölçülü.
Mey(f):Şarap,içki.
Meyl(a):İstek.Gönülakması.
Mezhep(a):Gidilecekyol.Dindeanlayış,ibadetyolu.
Mikdâr(a):Had,mevkiegöreşeref.
Mihman(f):Konuk.
Mihman-dâr(f):Konukağırlayan,gezdirenkişi.
Mihr(f):Mahabbet,sevgi.Güneş.
Mihrâp(a):Namazda,imamındurduğukıbleyekarşıoyulmuşyer.
Milk(a):Saltanat.
Milket(a,t):Varlıklı.
Millet(a):Şeriat.Dinihükümler.
Minber(a):Camideüstündehutbeokunanmerdiven.
Mir-leşker(f):Askeriamir,komutan.
Muhalif(a):Aykırı,karşın.
Mirvarı(f,t):İnci.“Mirvarid”denbozma.
Misâl(a):Örnek,benzer.
Miskaal(a):Birbuçukdirhemlikağırlık.
Miskin(a):Yok,yoksul.Varlıktan,benliktengeçmişkişi.
Miskinlik(t):Varlıktan,benliktengeçiş.
Muallak(a):Biryeredeğmedenboşluktaduranşey.
Muhakkık(a):Gerçeğeermiş.Gerçekleyen.
Muhâl(a):Olmayacakşey.
Muhib(a):Seven.
Muhkem(a):Sağlam.
Muhlis(a):Özüdoğru.
Muhtasar(a):Özetlenmiş.
Muhteşem(a):Büyük,ulu,buyruksahibi.
Mukabil(a.):Karşı.
Mukarreb(a):Yaklaştırılmış.
Mukarrer(a):Kararlaştırılmış.
Murdar(f):Pis,leş.
Muştucu(t):Müjdeveren.
Muştuculuk(t):Müjdecilik.
Mutlak(a):Salt.Birkayıtlakayıtlanmamış.
Muti’(a):İtaateder.
Mutrıb(a):Çalgıçalan.
Mübâriz(a):Savaşan.Savaşeri.
Mübâreze(a):Savaş.Çaba.
Mücerred(a):Tek,yalnız.
Müdam(a):Boyuna,daima.
Müdamî(a):Daimi.
Müdebbir(a):Tedbirdebulunan.
Müderris(a):Dersokutan.
Müfsid(a):Fesatçı,bozguncu.
Müftî(a):Dinihükümveren.
Mühr-Mühür(a):Üstünead,yahutalâmethakkedilenveyazınınaltınabasılan,sahibinibelirtennesne.
Mührurulmak(t):Susturulmak.
Mülk(a):Varlık,saltanat.
Mülk-idiğer(a,f):Başkavarlıkâlemi,ahiret.
Mülk-iezel(a,f):Ezeli,zevalsizsaltanat.
Mülk-ifena(a,f):Yoklukmülkü.Dünya.
Mümeyyiz(a):Birşeyianlayan,ayırteden.
Mü’min(a):İnanan.
Münâcât(a):Tanrı’yagizlicedua.
Müneccim(a):Yıldızbilgini.
Münezzeh(a):Arınmış,temiz.
Münferid(a):Yalnızkalan,tek.
Münkad,(a):İnkıyâdetmiş,tabiolmuş.
Münkir(a):İnkâreden.
Mürebbi(a):Terbiyeeden,yetiştiren.
Mürsel(a):Gönderilıniş.Şeriatsahibipeygamber.
Mürted(a):Dinindendönmüş.
Mürüvvet(a):Adamlık,erlik.
Müsafir(a):Konuk.
Müstağrak(a):Boğulmakisteyen.Kendindengeçmişkişi.
Müşahede(a):Görüşmek.Gerçeğigörüş.
Müşk(f):Misk.
Müşkil(a):Zor,güç.
Müşrik(a):Şirkkoşan,Tanrı’yaeş,ortaktanıyan.
Müştak(a):Özlemçeken,özleyen.
Müyesser(a):Kolaylaştırılmış.
Müzd(f):İşkarşılığıücret.
N
Nâçar(f):Çaresiz,aciz.
Nâdan(f):Bilmeyen.
Nagam(a):Nağmeler.
Nahcîr(f):Av.Tutulmuşhayvan.
Nâkâm(f):Muradınaermemiş.
Nakd(a):Akçe.Peşin.Eldekişey.
Nâkıs(a):Eksikli.
Naks(a):Eksikolmak.
Nakş(a):Suret,şekil,bezenti.Resim.
Nakş-unigâr(a):Süs,püs.
Nâkus(a):Çan,kiliseçanı.
Nâlân(f):İnleyen,feryadeden.
Nâle(f):İnleyiş.
Nâliş(f):İnleyiş.
Nâmî(a):Büyüyen,boyatan,türeyen,üreyen.
Nar(a):Ateş.
Nâreste(f):Erişmemiş.Genç.
Nâm(f):Ad,san.
Nasîb(a):Rızık,pay.
Nasihat(a):Öğüt.
Naşı(t):Mezheptendışarıkötükişi.Engel.
Nazar(a):Bakmak,bakış.
Nazargâh(f):Bakışyeri.
Nazarıssı(a,t):Bakışsahibi,bakışıylafeyizveren.Mürşit.
Nazarkılmak(a,t):Bakmak.
Nazik(f):Nazük’ten.İnce,zarif.
Nâz-üniyâz(f):Nazlanmakveyalvarmak.
Nebî(a):HabergetirenPeygamber.
Necm(a):Yıldız.
Nefes(a):Soluk.
Neheng(f):Timsah.
Nem(f):Islaklık.
Neng(f):Ayıp,utanılacakşey.Arvehayâ.
Nese(t):Nesne.
Neşr(a):Dağılmak.
Neûzübillâh(a):Allah’asığınırız.
Nevâle(a):Yeyinti.
Nevbâhar(f):İlkbahar.
Nevbet(a):Nöbet,sıra.
Neyşeker(f):Şekerkamışı.
Niçe(t):Nekadar,nasıl,nice.
Niçeme(t):Hernekadar.
Nicesi(t):Çokları,çokkimseler.
Nidâ(a):Bağırış,çağrı.
Nifâk(a):İkiyüzlülük.
Nifrîn(f):Bed-dua,lanet,ilenmek.
Nigâr(f):Güzel.
Nihan(f):Gizli.
Nihayet(a):Son.
Nikap(a):Perde.Yüzörtüsü.
Nisârolmak(a,t):Saçılıpdökülmek.
Nisyan(a):Unutmak.
Nişan-nişâne(f):Belirti,alamet.
Nişe(t):Neişe,neden,niçin,nasıl.
Nite-ki(t):Nitekim,nasılki.
Nitekim(t):Nasılki.
Nitelik(t):Keyfiyet,mahiyet.
N’itmek(t):Neetmek.
Niyaz(f):Yalvarınak.
Nöker(f):Uşak.
Noksan(a):Azlık,tamolmayış.
Nûr(a):Işık,aydınlık.
Nûşolmak,Nûşetmek(f,t):İçmek,tadbulmak.
Nutfe(a):Meni,erliksuyu.
Nükte(a):Anlamıince,gizlisöz.Espri.
Nüvahtetmek(f,t):Okşamak,gazel,şarkıokumak,müzikaletiçalmak.
Nüzül(a):Yiyecek,içecek.
Nüzûl(a):İnmek.
O
Od(t):Ateş.
Oğlan(t):Ergenlikçağınagelmemişerkek.
Oğlancık(t):Küçükerkekçocuk.
Oğratmak(t):Birderde,birişedüşürmek,mübtelaetmek.
Oğrı-uğru(t):Hırsız.
Okumak(t):Çağırmak.
Ol(t):O.
Olukdem(t):Oanda,hemenderhal.
Olurmısa(t):Olsaydı,olabilse.
Onmak(t):Düzenegirmek.Rahatakavuşmak.
Onarmak(t):Yapmak,tamiretmek.
Onat,öğet(t):Doğru,layık,adamakıllı.
Onulmak(t);Düzene,rahatakavuşmak.
Ortalanmak(t):İşinortasınagelmek.
Ö
Öd(t):Edep.Safrakesesi.
Ög(t):Asıl,öz,maya.Akılfikir.
Ögindirmek(t):Aklınıbaşınaalmak.
Öğmek(t):Övmek,medhetmek.
Öğün(t):Biryeyimlikyemek,birvakittekiyemek.
Öğüt(t):Nasihat.
Öküş(t):Çokfazla,ziyade.
Ömr-ifânî(a,f.):Yokolacakömür.
Ön(t):Evvel,önce.
Öndül(t):Biryarıştakazanılanmükâfat,ödül.
Örtürmek(t):Örtülmek.
Öşr,öşür(a):Ondabir.
Öte(t):İleri.
Ötürü(t):İçindolayı.
Öz(t):İç.
Özge(t):Başka,yabancı.
Özlemek(t):İştiyakduymak.
P
Pâdşâh(f):Padişan,hükümdar.
Pâk(f):Temiz.
Palan-Pılan(f):Hayvanavurulaneyer.Eğeraltınakonanbez.Adigiyimkuşam.
Palas(f):Aba.Adiveeskigiyim.
Palheng(i):Eyerkayışı.Kemend.Dervişlerinkemerüstünetaktıklarıtaş.
Panbuk(t):Pamuk.
Pare(f):Parça.
Paşa(t):“Beşa”dadenir.Reis,ulu.
Pay(t):Hisse.
Pâyân(f):Son.
Pâyandan,pâyende(f,t):Direk,destek.
Pây-mâl(f):Ayaklaraltındakalış.
Pâzar(f.t):Pazar,çarşı.
Perakende(f):Dağınık.
Perrân(f):Uçan.
Pes(f):Sonra.
Perişan(f):Dağınık,darmadağın.
Pertev(f):Işık.
Peymâne(f):Kadeh.
Peymânesidolmak(f,t):Eceligelmek.
Pinhan(f):Gizli.
Pîşe(f):İş,sanat.
Pîş-kadem(f):Önder.
Pîş-keş(f):Armağan.
Pîş-rev(a):Öndegiden.
Piyâle(f):Kadeh.
Pul(t):Akça,değeriazpara.
Pür-nûr(f):Nurlu,ışıklı.
R
Rahmân(a):Rahmetidünyadaherkesikavrayan.Tanrıadlarından.
Rahmânî(a):Rahmân’amensup.
Rahîm(a):Rahmetiahırettemü’minlerehasolan.Tanrıadlarından.
Rahmet(a):Acımak.
Rahl(a):Göçmek.
Raht(f):Mal,mülk.
Rast(f):Doğru,düz.
Râygân(f):Bedava,ucuz.
Recâ(a):Dilemek,istemek,yalvarmak.
Rebab(f.a):Birmüzikaleti.
Reddolmak(a,t):Kovulmak.
Reh-bin(f):Yolgören.
Renc(f):Zahmet,hastalık.
Rencûr(f):Hasta.
Revan(f):Giden,ruh.
Rıyâzat(a):Azyemek,aziçmekveazuyumaksuretiyleibadetekoyulmak.
Rif’at(a):Üstünlük,yücelik.
Riyâ(a):Gösteriş.Görünsündiyeibadet.
Rüku’(a):Namazda,beldüzbirhalegelmekveellerledizlertutulmaküzereeğilmek.
Rühbân(a):Rahipler,Hıristiyanpapazları.
Rumûz(a):Remizler.Anlamıkapalısözler.
Rüzgâr(f):Zaman.
Rûzî(f):Rızık.
S
Sabak(a):Dersmeşk,ödül.
Sabr(a):Dayanmak,tahammületmek.
Sâbır(a):Sabreden,sabırlı.
Sâbit(a):Duran,ayrılmayan.
Sa’d(a):Kutluluk.
Saddak(a):Gerçek.Gerçeklemek.
Sâdık(a):Doğru,gerçek.
Saf(a):Hiza.Birhizadaduranlarındizisi.
Sadıryeri(a.t):Odanınbaşköşesi.
Safâ(a):Temizlik,arılık.
Safâlaşmak(t):Eşler,dostlarlagönültemizliğiylemuamele.
Safâ-nazar(a.f):Temiz,riyâsız,şehvetsizbakış.
Sâfî(a):Temiz,arı.
Sağ-Sağlık(t):Sıhhatte,sıhhat.
Sağetmek(t):Yerinegetirmek.
Sağınç(t):İstek,hülyâ,düşünce.Kazanç.Keder.
Sağış(t):Sayı,mikdar.
Sağışgünü(t):Hisapgünü.
Sahhâ(a):Biriçenesıhhatveafiyetolsunyerinesöylenensöz.
Sâhih-kabûl(a.f):Kabuleden.
Sahâ-Sâhavet(a):Cömert,cömertlik.
Saîd(a):Kutlu.
Sakalagülmek(t):Aldatmak,alayetmek.
Sakka(a):Sudağıtan,suveren.Saka.
Sakınmak(t):Esirgemek.
Sâkıy(a):Suveiçkisunan.
Sâkin(a):Biryerdeoturan.Heyecansız,rahatkişi.
Salâ(a):Çağrı.
Salaca(t):Üstündeölügötürülentahta.
Salât(a):Namaz.
Salâtin(a):Sultanlar.
Salavât(a):Hz,Peygamber’evesoyunadua.
Sâlûs,Salûsluk,Salûslanmak(f,t):Düzenbaz,riyakâr.Riyakârlık,suretoğruluğu.Buhuyuhuyedinmek.
San(t):Sanki.Umulanşey.
Sapmazıs(t):Sapmaksızın.
Sarp(t):Aşılmasıgüç,geçilmeztepevedereleriolan.
Sarpiş(t):Güçiş.
Sataşmak(t):Birgüçişeoğramak.
Satı-pazar(t):Alışveriş.
Savaş(t):Harp.
Sayakmak(t):Aslınaulaşmak.
Saykal-Saykalurmak(a,t):Parlaklık,cila.Parlatmak.
Sayvan(t):“Sâye-ban”danbozma.Gölgelik.
Sayyâd(a):Avcı.
Sâz(t):Sazdenenmüzikaleti.
Sâz-kâretmek(f,t):Düzenesokmak.
Saâdet(a):Kutluluk.
Sebilolmak(a,t):Bololmak,alabildiğineverilmek,bağışlanmak.
Sebük-bâr(f):Hafifyüklü,çevik.
Secde (a): Alın, dizler, ayak parmakları, avuçlar yere gelmek üzere yere kapanmak. Tanrı’ya secdeetmek.
Seccade(a):Namazkılınırkenyereyayılanvesecdeedilenyaygı,halı,kilim,bez.
Seferetmek(a.t):Biryeregitmek.
Seğirmek-Seğirtmek(t):Koşmak.
Sehl-Sehil(a):Kolay.
Selamet(a):Esenlik.
Sem’(a):Duymak,işitmek.
Seng(f):Taş.
Ser(f):Baş.
Serap(a):Çöldeadamıngözünegörünensu,vahahayali.
Ser-be-ser(f):Başbaşa.
Serakoymak(t):Bırakmak.
Ser-gerdan(f):Başıdönmüş.Serseri.
Ser-encâm(f):Baştangeçen.
Serbeng(f):Çavuş.
Ser-hoş(f):Sarhoş.
Ser-mâye(f):Satışvekâriçinkonanmalvepara.
Ser-mest(f):Sarhoş.
Server(f):Ulu.Büyük.
Sevi(t):Mahabbet,sevgi,aşk.
Sevişmekolmak(t):Boyunaaşkadüşeduran.
Sevrikmek(t):Varlıktangeçmek.Bakmak.
Seyr(a):Gitmek.
Seyretmek(a.t):Gezmek.
Sezmek(t):Anlamak.
Sıddıyk(a):Gerçek.
Sıfat-Sıfât(a):Sıfat.Sıfatlar.Zâtilekaaimsıfatlar.
Sımak(t):Kırmak.
Sırat(a):Yolgitmek.Bakmak.
Sırreylemek(a.t):Gizlemek.
Sırf(a):Yalnız.
Sırât-ıMustakıym(a.f):Doğruyol.
Sınmak(t):Kırılmak.
Sınık(t):Kırık.
Sınıkmak(t):Kırılmak,bozgunauğramak,aitolmak.
Sızmak(t):Madeninerimesi,kalpınıngitmesi.
Simsâr(f):Alıcıylasatıcıarasındakiaracı.
Sin(t):Mezar.
Sineküşmek(t):Leşolmak,yaralıberelihalegelmek.
Sinle,Sinlek(t):Mezarlık.Mezartaşı.
Sinmek(t):Hazmolmak,suyunyertarafındanemilmesi.Korkmak,biryeregizlenmek.
Sipâhi(f):Atlıasker.
Sir(f):Tok.
Sivâ(a):Tanrı’dangayrıvarlıklar.
Siyaset(a):Cezavermek.Öldürmek.
Soğulmak(t):Suyu–seliçekilmek,ferikaçmak,akıpkurumak.
Sohbet(a):Görüşüpkonuşmak.
Sonuç(t):Netice.
Soru-Hisap(a):Kıyamettensonramahşerde,öldüktensonrakabirde,dünyadaişlenenişlerinsoruluphesabınınyapılması.
Sorucu-Sorucular(t):Kabirdesorusoranikimelek.
Soylamak(t):Uymak,mütâbaat.Bugün,huyunasuyunadiyekullanılıyor.
Söyünmek(t):Sönmek.Bitipsönmek.
Sözçatmak(t):Sözsöylemek.Sözüsözeulamak.
Söz-katmak(t):Birisibirsözsöylerkensözünekarışıpeklentileryapmak.
Suâl(a):Sormak.İstemek.
Subaşı(t):Sübaşı.Kumandan.
Sûd(f):Fayda.
Sûfî(a):Tasavvufinancınıbenimsemişkişi.
Suk(a):Çarşı,sokak.
Sun’(a):Yapış.İş.Sanat.Kudret.Yaratış.
Sûr(a):Boynuzboru.Kale,hisar.
Sûret(a):Şekil,yüz.Güzellik.
Sûretgözü(t):Cangözükarşılığı.
Susak(t):Suiçmeyemahsuskap.Sukabağınıniçioyularakyapılansukabı.
Susalık(t):Susamak,susuzluk.
Sûz(f):Yanış,yakış.
Sübhan(a):Noksansıfatlardanmünezzeh.Tanrıadlarından.
Süci–Sücü(t):İçki.
Sücûd(a):Secdeetmek.
Sükker(a):Şeker.
Sükûn(a):Sakinlik,hüzûr,rahatlık.
Sünğek-Sünğük(t):Kemik.
Sünmek(t):Çıkmak,uzamak.
Sürüyügelmek(t):Sürünerekgelmek.
Süsmek(t):Yeşeripbüyümek,uzamak.
Ş
Şâd(f):Sevinçli,neşeli.
Şâdîlik(f,t):Neşe,sevinç.
Şefakat,şefkat(t):Esirgemek.
Şâh-şeh(f):Hükümdar.Satrançtaşlarındanbiri.
Şâhenşeh(f):Padişahlarpadişahı.
Şakımak(t):Kuşunneşeyleötüşü.
Şâkir(a):Şükreden.
Şar(a,t):“Şehr”denbozma.Şehir.
Şarab-hâne(a,f):Şarap,içkiyeri.
Şarteylemek(a,t):Birşeyibirşeyeşartkoşmak.
Şecer(a):Ağaç.
Şehâdetgetirmek(a,t):Tanrınınbirliğini,Hz.Muhammed’ingerçekpeygamberolduğunusöylemek.
Şehd(f):Bal.
Şehriyâr(f):Padişah,hükümdar.
Şehvet(a):Şiddetliistek.Nefisisteği.
Şek(a):Şüphe,işkil.
Şekavet(a):Kötülük,haydutluk.
Şekerleb(f):Şekerdudaklı.
Şekeristan(f):Şekerkamışlığı.
Şekl-Şekil(a):Biçim,tarz.
Şem’(a):Mum,ışık.
Şems(a):Güneş.
Şer(a):Kötülük.Hayrınzıddı.
Şerhetmek(a,t):Anlatmak,açıklamak.
Şerîk(a):Eş,ortak.
Şermende(f):Utanan.Utanış.
Şermsar(f):Utangaç.
Şeşcihet(f.a):Altıyön.Yukarı,aşağı,ön,ard,sağ,sol.
Şeşmek(t):Çözmek,çıkarmak.
Şeşolmak(t):Rastlamak,tesadüf.
Şeşta(f,t):Şeş-târ’dan,altıtellisaz.
Şeybet(a,f):İhtiyarlık,saça-sakalaakdüşmek.
Şey’ullah-Şey’enlillâh(a):Allahiçinbirşeyistenirkendervişlerinsöylediklerisöz.
Şeydâ(f):Delidivane.Âşıkınsıfatlarından.
Şikâr(f):Av.
Şir-gir(i):Arslanavcısı.Yiğit.
Şirk(a):Tanrı’yaeş,ortaktanımak.
Şirin(f):Tatlı,güzel.
Şive(a):Cilvelihareket,eda.
Şöhret(a):Ün,ad,san.
Şu’le(a):Parlaklık.
Şu’levermek(a.t):Parıldamak,aydınlatmak.
Şûr(f):Tuzlu.Coşupköpürmek.
Şûreylemek(t):Coşmak.
Şukr-Şükür(a):Görülenlutfa,edilenihsan,eldeedilennimetekarşılıkmaddi,maneviminnet.
Şümâr(f):Sayı.
T
Tâat-Tâât(a):İbadet,itaat.İbadetler,taatlar,kulluklar.
Tâbir(a):Düşyormak.Birşeyiyorumlamak.
Tabı-Tabıl(f):Davul.
Tabıl-bâz(f):Davulçalan.
Tâc(a):Başagiyilenşey.Değerliserpuş.
Tâ’cil(a):Aceleetmek.
Tad(t):Lezzet.
Taht’es-serâ(a):Yerinaltı.
Takaza(a):İhtiyaç,lüzum.Sıkıştırmak.
Takdir(a):Kaderlemek.OlacakşeylerinolmadanTanrıtarafındanbilinmesi.
Taksir(a):Kusuretmek.
Takrir(a):Kararlamak.Anlatmak.
Talbınmak(t):Çırpınmak.
Taleb(a):İstemek.
Tama’(a):Üstünedüşerekeldeetmeyeçalışmak,açgözlülük.
Tama’dar(a.f):Tamahsahibi.
Tanımak(t):Damlamak.
Tamu(t):Cehennem.
Tâ(f):Sonbildirenek.
Tan(t):Göğünçevresi,ufuk.
Ta’na(a):Kınamak,yermek.
Tanla(t):Seherçağında,sehervakti.
Tanagelmek(t):Şaşmak,şaşırmak.
Tanık(t):Şahit.
Tânihâyet(f):Sonunadek.
Tap(t):Yeter,kâfi.Yetergelmek.Boyuneğmek,münkadolmak.
Tapı(t):Huzur.
Tapıkılmak(t):Ululamak.
Tapmak(t):İbadetetmek.Bulmak.
Tapıyadurmak(t):Huzurdadurmak.
Tapşırmak(t):Teslimetmek.
Taşbağır(t):Merhametsiz.
Tarah(a):Gam-gussa.
Taraşolmak(f,t):Kırılmak,yokolmak.
Tarıyk(a):Yol.
Tartmak:Çekmek.Kılıcıkınındansıyırmak.
Târ-ümar(f):Darmadağın.
Tasrif(a):Fiilçekimi.
Tay(a):Ağ.
Taylasan(a):Sarığınsalıverilenucu.
Tazı(a,t):Tâzi’den.Arapatı.
Tebdil(a):Değiştirmek.
Teberrâ(a):Beriolmak,yüzçevirmek,sevmemek.
Teberrük(a):Armağan.
Tecelli(a):Görünmek.
Tecrîd(a):Tekolmak,ayrılmak.
Tedbir(a):İşi,sonunagöredüşünerekyapmak,akıllıhareket.
Tefekkür(a):Düşünmek.
Tefrîd(a):Tekoluş.
Tefrıyk(a):Ayırmak.
Teferrüc(a):Ferahlamak,açılmak,gezipdolaşmak.
Teferrüc-gâh(a.f):Gezinti,ferahlayışyeri.
Tefsîr(a):Manayıaçmak.
Tehî(f):Boş.
Tekebbür(a):Ululanmak.
Tekbir(a):Ululamak,tekbirgetirmek.
Tekoturmak(t):Yalnızolmak.Usludurmak.
Tekyekılmak(a,t):Dayanmak,güvenmek.
Temâşâ(f):Seyretmek.
Temennâeylemek(a,t):İstemek.
Temyiz(a):Ayırmak,seçmek.
Teng(f):Dar.
Teneşir(f):Ten-şûy’dan.Üstündeölüyıkananayaklıtahta.
Tenhâ(f):Issız.
Terceman (a): Sözü, o dili bilmeyene, onun diline çevirerek söyleyen. Muayyen işlerde dervişlertarafındanokunanmürettepdualar.
Terk(a):Birşeyibırakmak.Vazgeçmek.
Tersâ(f):Hıristiyan.
Tertîb(a):Sırayakoymak.Düzmek.
Tervende(f,t):Yeniyetişmişturfanda.
Tesbîh(a):Tanrı’nınnoksansıfatlardanmünezzeholduğunusöylemek.Muayyenduavesenayısayıilezikretmek.
Teşvıyk(a):Şevkegetirmek.
Teşvîş(a):İşkilesevketmek.Karıştırmak,Kargaşa1ık.
Tevâzu’(a):Gönülalçaklığı.
Tevekkül(a):Tanrı’yadayanmak,güvenmek.
Tevfıyk(a):Başarıyaermek.Erdirmek.
Tevhid(a):Tanrı’yıbirlemek.
Tezlik(t):Acelecilik.
Tezvîr(a):Düzen,yalan,kötülük.
Tıfl-Tıfıl(a):Çocuk.
Tıfl-ınâ-reste(a,f):Ergenlikçağınaerişmemişçocuk.
Tılsım-Tılısım(a):Yeregömülenparavesaireninçalınmamasıiçinokuyupüflemek.Busûretleçalmakisteyeneelikılıçlıbiri,yahutbirejderhagöründüğüneinanılırdı.
Timâretmek(f,t):Yarayı,hastayıiyileştirmek.
Tiryak(f):Panzehir.
Tiz(f):Keskin,tez.
Toy(t):Düğün,ziyafet.
Toylamak(t):Karnınıdoyurmak.
Tudaşolmak(t):Rastlamak,gönülvermek.
Tûfan(a):Şiddetliyağmur,sel.
Tuğyan(a):Azmak,öfkelenmek.Nehrintaşması.
Tokuşmak(t):Birbirinesaldırmak.
Tûl-iemel(a.f):Uzun,olmayacakistek.
Tup(t):Hep,tümden.
Tuşolmak:(t):Rastlamak.
Tuyûr(a):Kuşlar.
Tüketmek(f):Bitirmek.
Türâb(a):Toprak.
Türetmek(t):Fazlalaştırmak,üretmek.
Tütmek(t):Dumanıçıkmak.
U
Ubrulmak(t):Devrilmek.
Ucûb(a):Kendinibeğenmek.
Uçmak(t):Cennet.
Umman(a):Büyükdeniz.
Umu(t):Ümit.
Urgan(t):Kuvvetliip.
Urudurmak(t):Hemenkalkmak.
Uruşmak:(t):Birbirinevurmak.Savaş.
Uruşgan(t):Boyunavuruşan.
Uryan(a):Çıplak.
Us(t):Akıl.
Usan(t):Aptal,tembel.
Uslu(t):Akıllı.
Ustaban(f,t):Usta,yapıcı.
Uş(t):İşte.Şimdi.
Uşanmak(t):Kırılmak.
Uşatmak(t):Kırmak.
Uşşak(a):Âşıklar.
Ut-Utlu(t):Utanç,utangaç.
Utmak(t):Oyundaüstolmak.
Uya(t):Herşeyeuyan,ahmak.
Uyakmak(t):Batmak,gurûbetmek.
Uz(t):Doğru,yerinde.
Uzgelmek(t):Tamvedüzgünbirhalegelmek.
Ü
Ücret(a):Birişekarşılıkverilenpara.
Üleşgen(t):Herşeyidostlarıylaüleşmeyihuyedinen.
Ün(t):Ad,san.
Üstad(f):Birişte,birbilgideileriolan,usta.
Üstün(f,t):Sütun,direk.
Ütmek(t):Geçmek,uçmak.
Üzmek(t):Koparmak.
Üzülmek(t):Kopmak.
V
Vâcib(a):Yapılmasıgerekenşey.
Va’de(a):Vaad.Buluşmakiçinyervezamantayini.
Vahdet(a):Birlik.
Vâkıa(a):Olanşey.Rüyâ.
Vallalıu’alem(a):VeAllahdahaiyibilir.
Vâlih(a):Şaşıran,hayran.
Varak(a):Yaprak,kâğıt.
Vasf-ıhâl(a,f):Halinanlatılması.
Vasl(a):Ulaşmak,kavuşmak.
Vaya(t):Fayda,sermaye,kâr.
Vebâl(a):Suç,günah.
Vefâ(a):Gerçeklik,sözdeduruş.
Vehm(a):Sebepsizkorku,kuşku.
Velî(a):Dost,sahib.Eren.
Velî(t):Lakin,belki.
Veribimek(t):Göndermek,yollamak,
Vezîr(a):Padişahtansonraenyüksekmakamsahibi.
Vilâyet(a):Baş,buyruksahibiolmak.Erenlik.
Viran-Virâne(f):Yıkık.
Visâl(a):Buluşmak,ulaşmak,kavuşmak.
Vuhûş(a):Vahşihayvanlar.
Vuslat(a):Kavuşmak,buluşmak.
Vücûd(a):Varlık.Beden.
Vücûh(a):Vecihler,yüzler.Münasebetler.
Y
Yaban(t):Yabancı,vahşi.
Yad(t):Yabancı,mahremolmayan.
Yağı(t):Düşman.
Yakayırtmak(t):Bıkmak,usanmak,şikâyet.
Yakım(t):Ateş,hararet,aşk.
Yalap-Yalap(t):Alevalev.
Yalıncak(t):Çıplak.
Yapalak(t):Tüylü.
Yapmak(t):Kapamak.Birşeyimeydanagetirmek.
Yarağ(t):Yarayan,gereklişey.Silah.
Yaren(f):Yarananlamına,dostlar.
Yâri(f):Dostluk,yardım.
Yastanmak(f):Dayanmak.Yaslanmak.
Yat(t):Yan,ind.
Yayıvarmak(t):Kaybolmak.
Yavlak(t):Çokfazla.
Yavuz(t):Kara,kötü.
Yay(t):Yaz.
Yayyasmak(t):Geriliyayıgevşetmek.
Yaylamak(t):Yaylayaçıkmak.
Yazı(t):Sahra,ova.
Yazık-Yazıklı(t):Suç,günah.Suçlu,günahlı.
Yeğ-Yeğrek(t):İyi,dahaiyi.
Yelevermek(t):Ziyanetmek,eldençıkarmak.
Yeltemek(t):Meylettirmek.
Yeniyaz(t):İlkbahar.
Yenile(t):Yenidenşimdi,henüz.
Yıylamak(t):Koklamak.
Yitmek(t):Kaybolmak.
Yoldokunmak(t):Boyunagitmek.
Yolurmak(t):Birininyolunuurmak.Hırsızlıketmek.Yoldançıkarmak.
Yortmak(t):Koşmak.
Yöğrük-Yörük(t):Hızlıgiden.
Yöğşürmek(t):Koşuşmak.
Yumak,yuymak(t):Yıkamak,arıtmak.
Yumuş(t):Hizmet.
Yuvanmak(t):Tembellik.
Yüzdökmek(t):Şerefsizliktebulunmak.
Yüzüsulu(t):Şerefli,haysiyetli.
Z
Zâr,zâri(f):Ağlamak,ağlayıpinlemek.
Zât(a):Öz,asıl.
Zavya(a):“Zaviye”denbozma.Bucak,küçükvekonukkonaklamayayarayantekke.
Zâkir(a):Zikreden,Tanrıadlarınıanan.
Zebâne(f):Alev,yalım.
Zeber(f):Üst.
Zehre(f):Güç,takat.
Zekât(a):Temizlemek.Sahibininelindebiryılıaşanveçoğalanmaldanyoksullaraverilenpay.
Zemzeme(a):Nağme.
Zeng(f):“Jeng”denbozma.Pas.
Zerrak(a):Riyakâr.
Zevâl(a):Yitmek,yokoluş.
Zihî-Zi(f):Nedehoş,nedegüzel.
Zillet(a):Aşağılık.
Zinhâr(f):Sakın.
Zîr(f):Alt.
Zulmet(a):Karanlık.
Zûr(f):Kuvvet,güç.
Zühd(a):Zahitlik,fazlasofuluk.
Zül-celâl(a):Ululuk,ıssı.
Zünnâr(f):Hıristiyanpapaz1armmbellerinebağladıklarıveucunahaçbağladıklarıkuşak.
AÇIKLAMADAGEÇENMADDELERİN
ALFABETİKCETVELİVE
BEYİTNO.LARI
A
Abdürrazzak(Şeyh-iSan’an):726.
Âb-ıHayât:54,157.
Âb-ıHayvan:811.
Âdem-Buğday:758.
Ahd-ıSâbık:179.
Ahî:516
Akı-ıKüll:2029.
Allah’ınrahmeteserleri:2209.
Alayedenler:2174.
Alî(Birşiirlerindenmülhemşiir):1699-1705.
Alî-Kılıç:1003
AmelDefterleri:302,307.
Arabdili:237.
Arş:911.
AsâÂdem:1932.
Ashâb-ıSuffa:936.
Aşkileıkrâr:1377.
Ateş-Duman:352.
Avam-Havâss,Hâss’ül-havâss:2195.
Ayyâr-Bağdâd:1857.
Azâzîl:444.
Azrail:87,198.
B
Bekrî(Bükrî):837.
Bercis:888.
Beyt’ül-ma’mûr:1703.
Binbirad:989.
Birkılileyedilmek:1503-1504.
Bukrat:888.
C
Ca’fer-iTayyâr:883.
Calinos:863.
Câmî:884.
Cebrâil:867.
Cebrâîl:Melek:850.
Cevher:1251.
Circîs:343,888.
Cüz’iyyât-ımüselsel:2029.
D
Dâiminamaz:744.
Deccâl:1995.
Derviş–Danışman(Danişmend):1355.
Devir-Nicekezgeldimgittim:1016.
Dikenolma-gülol:2130.
Dindireği-Namaz:284.
Dokuzarslan.Yedievren.Dörtejderha:889.
DörtKapı:1843–1853.
DörtKitap:962.
DörtKitabınmanası-Elif:1363.
Dörtmuhtelifunsur:1258-1259.
Dörtmezheb:1373.
Dörttekbirnamaz:67.
Dört.Yedi.Dokuz.Onsekiz:870.
Dünyâ-Leş:715.
Dünyâ-Zından:105.
Düşmanlarınençetini:1721.
E
Ecel:90.
Edhem-Belh:837.
Ejderha:59.
Elest-Belâ:179.
Elif-Mim,dal:520.
Evvel-Âhır.Bâtın–Zâhir:965.
Eyyub-Derd:998.
EzelBezmi:179.
F
Fahr-iÂlem:2156.
Ferecî:1417.
Ferhâd-Külüng:500.
Fetvâ:1410.
Fir’avn:78.
Freng-Ceng:882.
Furkan:904.
G
Gevher(İnci):1242.
Gök-Yer:968.
Gönül–Komşu:1421.
Gözler–Görmek:845.
H
Habîb-DoksanbinKelâm:1023.
Haddinibilmek:138.
Hadis-Kelâm:280.
Hakşehri-Yedikapısı:1482–1492.
Halil(İbrahimP.)–Cömertlik:225
Halvet:199.
Hâman:866.
Hamza-Kafdağı:381.
Harût–Marût;Zühre:665,723.
Hastalandım,hatırımısormadın:52.
Haşır-Neşir:2037.
Havf-Recâ:852.
Hayvandanbeter:1406.
HerşeyAllah’ıtesbiheder:285.
Hızır-İlyas.Âb-ıHayat:157.
Hubb’ül-vatan:197.
Hûri:331.
Hümâ-Devekuşu:695.
İ
İbrâhim-Nemrûd:405.
İdris-Terzi:1044.
İlliyyin:1114.
İlim-Gözhicabı:1349.
İlm-iHikmet:1898.
İlm-iLedün:956.
İlm-iUsûl:1856.
İncil-Rühban:865.
İsa:730.
K
Kâ’be-Put:973.
KadirGecesi:829.
Kaf:76.
Kaf-Kâf:1250.
Kalbdenkalbeyol:2239.
Kandil:1018.
Kaarun:78.
Kevser:281.
Keyvan:876.
Kırıkgönüller:1658.
Kırklar:938.
Kırkkişi-Birgömlek:937.
Kıyâmet:99,106,122.
KirâmenKâtibin:1445.
Kulhuvallah:1012.
Kul’il-hak:737.
Kuyukazmak:2171.
Küllümenaleyhâfân:906.
Kün:959.
Kün-feyekûn:980.
Kürsî:1252.
L
Lâşerîk:1403.
Lâtaknatû:842.
Levh-Kalem:841.
Levlâk:406.
Leylî-Mecnun:726.
Lokman:863.
M
Mâlik:263.
Ma’lûm-Mechûl:2242.
Mansûr:588,706.
Mecnun-Leylâ:516.
Melâmet:1909.
Mevlânâ(Efendimiz,büyüğümüzanlamında):1359.
Mikâil:217.
Mi’râç:936,1002.
Mûsâ-Tecellî:562,563.
Münker-Nekir:193.
Mürebbî:1612.
N
Nahnukasemnâ:1924.
Nasûh-Tevbe:2271.
Necm-Ta’bir:565.
Nefes:139,1925.
Nefis-Binek:1561.
Nefsinibilmek:1589.
Nefs-iCüz’î-Akl-ıKüll:1716.
Nûh-Tûfan:967.
Nûşîrevan:78.
Ö
Öküz-Balık:1005.
Ölmedenönceölmek:183.
P
Palheng:235.
Pîr:2106.
R
Rıyâzat:1614–1615.
Riyâ-Namaz:1409.
Rûh-Emr:1261.
S
Safa-nazar:743.
Salâ:209.
Semâ:(Simâ’):1353.
Sensananesanırsan:2188.
Sevensevdiğiniçokanar:92.
Seven-Sevilen:412.
Sırât:102,222.
Simurg:964.
Sûfî:516.
Süleyman-Belkıys:722.
Süleyman-Karınca:226.
Süleyman-Mühür:998.
Süleyman-Mülk:143.
Süleyman-Taht.Yel:77.
Süleyman-Zembilörmek:1609.
Ş
Şeddâd:1581.
Şer’inevliyası:Hakıykatteâsî:738-739.
Şeşcihet:887.
Şeyh:1341.
Şeytan-Kandamarları:1356.
Şit-Bezdokumak:1044.
T
Taka(Nûh’ungemisi):1035.
Tatar:353,546,1405.
Tezraû:249.
Tup–Çevgân:857.
U
Uçmak-Eblehler:502.
Unakülkatmak:1614.
Ü
Ümmi(Dörtana,dokuzbaba):2093.
V
Vattakuu:249.
Y
Yakıyn:661.
Yaratış-Kulluk:2235.
YâSîn:279.
YediDeniz:1868.
Yediİklim:966.
YediMushaf:1418.
YediTamu:212.
Yehdi’llâhulimenyeşâ:840.
Yer-Yaygı:960.
Yetmişikimillet:1102.
Yevmeyeşfa’:221.
Yunus-Balık:873.
Yûsuf-Altınlasatılmak:969.
Yûsuf-Zelîhâ:720.
Yüzyirmidörtbin:1009,1253
Z
Zebânî:262.
Zekeriyâ–Ağaç:999.
Zühre:328.
BİBLİYOGRAFYAAbdülbâki Gölpınarlı: İslâm ve Türk illerinde Fütüvvet teşkilatı ve kaynakları (İst. Üniv. İktisat
FakültesiMec.11.c;Ekim-Temmuz1950,No.14)
AbdülbâkiGölpınarlı:BurgâzîveFütüvvet-Nâme’si(İst.Üniv.İktisatFak.Mec.15c.,Ekim1953-Temmuz1954,Na.1-4).
AbdülbâkiGölpınarlı:Vilâyet-Nâme(Manâkıb-ıHacıBektâş-ıVelî,İst.,İnkılâbK.1958).
AbdülbâkiGölpınarlı:YunusEmreveTasavvuf(İst.,RemziK.,1961).
Abdülbâki Gölpınarlı: Yunus Emre ve Yattığı Yer (Eskişehir, Yunus Emre Derneği Yayın, No. 5;Eskişehir-GüzelişMat.,1963).
AdnanErzi:İstanbulKütüphanelerindenNotlarveVesikalar(Belleten.T.TarihKurumu,c.,XIV,s.53.Ocak,1950)
Bedi’uz-zamanFürûzanfer:Ahâdis-iMesnevî(TehranÜniversitesiYayın.1334,ŞemsîHicrî)
EflâkiAhmedDede:Manâkıbal-Ârifîn(Hazırlayan:Prof.TahsinYazıcı:T.TarihKurumuMat.,I,II,Ankara1959–1961)
Lâmiî:NefâhâtTercemesi(İst.Mat.,Âmire-1270)
Lâmiî:Munâzara-iSultân-ıBahârbâ-Şehriyâr-ıŞitâ(İst.,Vezirhan,İzzetMat.,1290)
Mecdî:ŞakaayıkTerc.(Mat.,Âmire-1269)
Mecmûa:İst.NuruosmanîK.No.4904(940Hicrî’detertiplenmiş)
Mecmûa:KitapçıRâifYelkenci’de(XIV–XV.yüzyılaait)
MuhammedMedenî:İthâfât’üs-Seniyyefi’l-Ahâdîs’il-Kudsiyye(Haydarâbâd1323)
MünâvîAbdurrauf:Künûz’ül–Hakaaık(Cami’üs–Sagıyrhâşiyesinde)
SüyûtîCelâleddin:Câmî’üs–Sagıyr(MısırMat.,Âmire–1321)
Önsöz’degeçenkaynaklarınmühimbirkısmı“YunusEmreveTasavvuf”,birkısmıdaEskişehirTurizmveTanıtmaDerneği’ninFatihK.’dekidîvân’ıntıpkıbasımıylabastırttığı“Risâletal-NushiyyaveDivan”adlı eserlerimizin bibliyografyalarında etraflı bir surette bildirildiğinden burada tekrarına lüzumgörmedik.
[1]kandağı:nerdeki
[2]“Bunice...”yahut“yenice...”olsagerek.
[3]“hâline”olmalı.
[4]Böyleyazılmış;fakat“gömlek”olacak.
[5]Bubeytinbirincimısraı“görmedimünkirolan” tarzında;şüpheyokkiyanlış;yada“gördü inkâradalan”, yahut yazdığımız tarzda olacak. İkinci mısrada “Ömrünü zulmete salan ma’rifetin yoksuludur”yazılmışki,ikihecefazla.
[6]“Neesrik”,vezindolayısıylaulanarakokunuyor.
[7]“Aldıusumu”vezinyüzünden“Ald’usumu”okunuyor.İlkbeyittebirerheceeksiktir.
[8]“Katıolsa,”vezinyüzünden“kat’olsa”okunuyor.
[9]“Tâlib-iilimleriz”vezindolayısıylaböyleokunuyor.
[10]“Bahr-›ummâna”,vezinyüzündenböyleokunuyor.
[11]“Kuvvet”vezinyüzünden“kuvet”tarzındaokunuyor.
[12]Taptuk’danolduhemBarak’tanSaltuk’a
Cûşkıldıçünkibûsırbennicepinhâholam.
[13]“Endişeşehrindendaşra”olsagerek.
[14]Zıyanımıassıyaanda...”olursavezindüzelir.
[15]“Sabakın”olsagerek.
[16]Mısrada“varalım,girelim”sözleri“varlım,girlim”tarzındaokunursavezindüzelir.
[17]Gülrekgüle.
[18]Bumısralardabirerhecefazladır.
[19]Mısraınikincicüz’ü“biziyarataneyledi”dir;ikincimısraınikincicüz’ü“kendiyipinhaneyledi”dir;vezinyüzündenböyleokunuyor.
[20]Mısradaikiheceeksik“Sözkılarkayguluyuşadsözkılarbilişleriyad”tarzındaolsagerek.
[21]Aslı“neıldızdan”.Vezingereği“n’ıldızdan”olmuş.
[22]Mısradaki“yapları”,“yapıları”dır;vezinyüzündenböyleokunuyor.
[23]Bumısraınikincicüz’ü“bilkimiçiboşdurur”tarzındayazılmış;birheceeksik.
[24]“Zîraelinde...”dir;vezinyüzünden“zir’elinde”okunmasıgerek.
[25]Mısranınikincicüz’ündeki“görne”,“görene”dir;vezinyüzündenböyleokunuyor.
[26]“Diylim”,“diyelim”dir;vezinböyleokutuyor.
[27]“sevgisine”vezinyüzündenböyleokunuyor.
[28]“Dinile”,“dinle”dir;vezinyüzündenböyleokunuyor.
[29]“Onaerene”,vezinyüzündenböyleokunuyor.
[30]“yıldız”olsagerektir.
[31]“Benbuile”diyebaşlıyor;birhecefazla;“ben”olmayacak.
[32]“Karay’aktan”,“karayıaktan”dır;vezinyüzündenböyleokunuyor.
[33]“Zavye”,“zaviye”dir,vezinyüzündenböyleokunuyor.
[34]“Berikiiçin”,vezînyüzündenböyleokunuyor.
[35]“Kaysı”,“kayısı-kaygısı”dır;vezinyüzündenböyleokunuyor.
[36]Mısradaki“ol”lar,“oldur”ve“olur”yazılmıştır;butakdirdevezindeikihecefazlaoluyor.