yenİsey yazitlarinda geÇen adrıl- seçlin- İkİlemesİ...

T Ü R K D İ L K U R U M U Y A Y I N L A R I

* Doktoraöğrencisi.İnönüÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü[email protected] ORCID:0000-0002-2524-8972.

Karaman, A. (2019). Yenisey yazıtlarında geçen adrıl- seçlin- ikilemesi üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BELLETEN, 67 (Haziran), 7-26.

Sayı: 67 (Haziran), 2019, s. 7-26, TÜRKİYEDOI: 10.32925/tday.2019.17

Araştırma Makalesi

Geliş Tarihi: 07.11.2018 Kabul Tarihi: 05.04.2019

YENİSEY YAZITLARINDA GEÇEN adrıl- seçlin- İKİLEMESİ ÜZERİNE

Ahmet KARAMAN*

ÖzetMecazlı anlatımlarve ikilemeler,birdilin işlenmişliğinivegeliş-

mişliğinigösterenönemliunsurlardandır.Kelimelerinmecazianlamlarkazanmaları uzunbir süreci işaret etmektedir.Budurumabenzer birsüreçikilemelerkonusundadayaşanmaktadır.Bazendekimikelimelerhemmecazlıbiranlatımabürünmüşhemdeikilemeteşkilindekullanıl-mıştır.İştebutipkelimelerdenikisideadrıl- veseçlin- kelimeleridir.Bukelimeler hemgerçek anlamları dışında “kişininbudünyadanvesevdiklerindenayrılması;ölmesi”anlamındamecazibirhüviyetebü-rünmüşhemdeadrıl- seçlin- ikilemesininunsuruolmuştur.İkilemeninkazandığı anlam ise kelimelerin kazandığı mecazlı “ölüm” anlamınıkorumuştur.Buyazıdahemadrıl- hemdeseçlin- kelimesietimolojikolarakincelenmiştir.DahasonrasındaiserunikeskiTürkyazıtveyaz-maları incelenerek söz konusu kelimelerin anlamsal boyutları değer-lendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler: adrıl-,seçlin-,Yeniseyyazıtlarındaikilemeler,adrıl-seçlin-,ikilemeler.

ON THE adrıl- seçlin- HENDIADYS IN YENISEI INSCRIPTIONS

AbstractMetaphoricalnarrativesandreduplicationduals/hendiadysaretwo

importantelementsthatshowthedevelopmentandsophisticationofalanguage.Itisalongprocesstopointoutthatthewordshavetotakemetaphoricalmeanings.Aprocess similar to this is also experienced

8 Yenisey yazıtlarında geçen adrıl- seçlin- ikilemesi üzerine


inthecaseofreduplicationduals/hendiadys.Sometimes,somewordshavebeenusedbothinmetaphoricalnarrativeandreduplicationduals/hendiadys formation. Here, are two of these words are adrıl- andseçlin-. Thesewords,besides theirrealmeanings, in thesenseof the“separationofthepersonfromthisworldandhis/herrelativesones,sothedeath”hasacquiredametaphoricalmeaningandithasalsobecamean element of the adrıl- seçlin- reduplication duals/hendiadys. Themeaningofthereduplicationduals/hendiadysretainsthemetaphoricalmeaningof“death”earnedbythewords.Inthisarticleboththewordsadrıl-andseçlin-havebeenviewedetymologically.Later,inscriptionsandmanuscriptswitholdTurkicscriptwereexaminedandthesemanticdimensionsofthewordswereevaluated.Inthelastpartofthearticle,adrıl- seçlin- hendiadyswasevaluated.ThescopeofthisarticleisalloftheinscriptionsandmanuscriptswitholdTurkicscript.

Keywords: Adrıl-, seçlin-, reduplication duals / hendiadys inYeniseiinscriptions,adrıl-seçlin-,reduplicationduals/hendiadys.

GirişYeniseyyazıtları,YeniseyIrmağıboyuncauzananbölgedeyeralanmezar

taşlarıüzerindekiyazıtlardanoluşmaktadır.Yeniseyyazıtları,bugünküTuvave Hakasya sınırları içerisinde bulunmaktadır.Yenisey bölgesi yazıtlarınınKırgızlaraaitolduğudüşünülmektedir.Buyazıtlarınhangitarihlerdedikildiğihenüztespitedilememiştir.1Yeniseybölgesindekiyazıtlar,Moğolistanyazıt-larındandahaöncebulunmuşolmasınakarşın,gerekmezaryazılarıolmasın-dankaynaklıkalıplaşmışifadelerdenteşekkületmesigereksedesatırsayısıolarakMoğolistanyazıtlarındandahasınırlıolmasındanötürü,Türkdiliaraş-tırmacılarıdışındakibiliminsanlarınınilgisinipekçekmemiştir.

Yeniseyyazıtlarıüzerinde,geçmiştengünümüzepekçokaraştırmayapıl-mıştır.Nevarkiyapılantürlüçalışmalariçinde,Yeniseyyazıtlarındabulunanikilemelerüzerineyapılmışhenüzherhangibirçalışmayoktur.Birdilinişlen-mişliğinivegelişmişliğinigösterenönemliunsurlardanbiriolan ikilemelerüzerineçalışmayapılmasıelzemdir.

İkileme,anlatılmakistenenduyguvedüşüncelerinaktarımgücünüartır-mak, anlatımı/anlamı kolaylaştırmak/pekiştirmek, kavramı zenginleştirmekgibiamaçlarla,aynıkelimenintekraredilmesiveyayakınanlamlıyahutzıtan-lamlıyadasesleribirbirinebenzeyenikiveyadahafazlakelimeninyanyanakullanılmasıdır.BatıdillerindenAlmancada,verdoppelung, zwillingsformen, hendiadys;Fransızcada,redoublement, hendiadys;İngilizcede,reduplication

1 Yeniseyyazıtlarınıntarihlendirilmesikonusundaçeşitligörüşlerbulunmaktadır.Konuileilgilidahafazlabilgiiçinbakınız:Bazin,2011,s.88-117;Aydın,2012.

Ahmet KARAMAN 9


dual, hendiadys;Rusçada,reduplikatsiya (редупикация) povtor udvoyeniye (повтор удвоение)(RozentalD.E.-M.A.Telenkova,1976),parnıye slova (парныеслова) (Baskakov,1947,s.244);OsmanlıTürkçesinde, atf-ı tefsiri, terkib-i ihmâli, mühmelât terimleriylekarşılanmaktadır.TürkdilindebulunanikilemelerhakkındailkbilgilerKâşgarlıMahmudtarafındanverilmiştir.Kâş-garlıDLT’deşuifadelereyerverir:

BilkiOğuzcatuhaftır.Çiftolarakkullanılanbuisimvefiillerdenbiriasıldır, diğeri de onun şubesidir veya ona bağlıdır. Onlar (Oğuzlar),Türklerdenfarklıolarak,tâbiolankelimeyitekbaşınakullanırlar.Ör-neğişudur:Türkler,birşeydiğerbirşeyekatıldığızaman,kattı kardı derler.Birşeyibirşeyekatmaktaasılolankattı’dır;kardı,onatabidir.Oğuzlarisebirşeyibirşeyekatmakiçinkardı derlerveaslını(kattı’yı)bırakırlar.BunungibiTürklereḍgü yawlak derler;eḍgü “iyi”dir,yaw-lak “kötü”dür;eḍgü ilebirliktekullanılır;yalnızbaşınakullanılmaz.Oğuzlariseonutekbaşınakullanırlar(ErcilasunveAkkoyunlu,2015,s.187).

Türkiye’deyapılanmodernaraştırmalardaikilemeiçin“kelime koşmaları, tekrarlar, ikileme-ikizleme, bağlam öbekleri (ikilemeler, koşma takımlar), tek-rarlama, tekrar grubu, tekrar öbeği”gibiterimlerkullanılmaktadır.İkilemeterimiüzerineyapılansonçalışmalardanbirtanesideErkanHirik’eaittir.Hi-rikbuçalışmasında,ikilemeteriminikarşılamaküzere“tekrarlıyapısınıfları”ifadesinikullanmıştır(Hirik,2018).

İkilemeyi oluşturan kelimeler arasında, anlamya da ses yönünden ben-zerliklerbulunmaktadır.İkilemelerinüstlendikleribirdiğerfonksiyondahiçşüpheyokkisözügüzelleştirmesidir.Türkrunikalfabesiyleyazılmışmetin-lerde bulunan ikilemelere bakıldığında, gerek anlatılmak istenen duygu vedüşüncelerinaktarımgücünüartırmak,gerekanlamı/anlatımıkolaylaştırmak/pekiştirmekgereksedesözügüzelleştirmekişlevlerininçalıştığıgörülmekte-dir.İkilemeleroluşurkenmeydanagelen;anlamdeğişmeleri,soyutlaşmalarvemecazikullanımlar,Türkdilinin,dahaoçağdanekadarişlendiğini,olgunlaş-tığınıgöstermektedir.

Yeniseyyazıtları,hemdilbilgiselhemdesözvarlığıaçısından,diğerTürkrunik alfabesiyle yazılmışmetinlerden birtakım farklılıklar göstermektedir.Bufarklılıklardanbirtanesidekullanılanikilemelerdir.Yalnızcabuyazıtlardakullanılan ikilemeler, üzerinde durulması gereken bir konudur.Çünkü eskiTürkmetinlerininherbiribaşkabirbağlamiçermektedir.Hâlböyleolunca,herbirindeyafarklıkelimeleryafarklıdilbilgiselyapılaryadaTürkdilininodönemindekifarklılehçelereaitunsurlarbulunmaktadır.Ayrıca,çoğunluk-lamezartaşlarınakazınmışmetinlerolduğundan,buyazıtlarda,ikilemeleringörülmeolasılığınındüşükolmasıbeklenir.Oysaböylebirkapsamasahipol-



masınarağmen,Türkrunikalfabesiyleyazılmışdiğermetinlerdegörülmeyenbazıikilemeler,Yeniseybölgesiyazıtlarındabulunmaktadır.DiğeryazıtlarileYeniseyyazıtları arasında ikilemeler yönündenortak kullanımlardanbirka-çıkök teŋri, yér suw, alp erdem, altun kümüş; diğer yazıtlardagörülmeyipyalnızcaYeniseyyazıtlarındabulunan ikilemelerdenbirkaçı isebag bodun, kadaş kin, teŋri kutlug, art- taş- olaraksıralanabilir.

YeniseyyazıtlarındabulunupdiğerTürkrunikalfabelimetinlerdegörül-meyen ikilemelerdenolan,adrıl- seçlin- ikilemesi, bünyesinde barındırdığıkelimelerinayrıayrıanlamlarıveikilemehâlinialdıktansonrakazandığıan-lambakımındandikkatçekicidir.EskiTürkyazıtveelyazmalarındagörülenikilemeler,genelitibarıileeşyadayakınanlamlısözcüklerinyanyanageti-rilmesiyleoluşturulmuştur.Zıtanlamlısözcüklerdenoluşanikilemelerisesı-nırlısayıdadır.Adrıl- seçlin- ikilemesideanlamcabirbirineyakınunsurlardanmeydanagelmiştir.Yöntemselolaraköncelikle,buikilemeyioluşturankeli-melerdilbilgiselveanlamsalolarakincelenecek,sonrasındaisetümevarımyöntemikullanılaraksözkonusuikilemeüzerindedurulacaktır.

1. Adrıl- Seçlin-

1.1. Adrıl-ETadır-fiili,d>z>ysesgelişimisonucubugün;Azerbaycan,Başkurt,

Özbek,Tatar,TürkmenveKazakTürkçesindeolduğugibiTürkiyeTürkçe-sindede‘ayır-’biçiminialmıştır.Adır-biçimiTuvacadakorunmaktadır.Ha-kasçadaazır-,Kırgızcadaacıra-/ayır-,Uygurcada iseayri- şeklindedir (Er-cilasunvd.,1992,s.36-37).Clausonadır-fiilinin,*ad-‘toseparate(ikişeyibirbirindenayırmak)’fiilindengeldiğini,buradanda‘todistinguish(ayırmak,seçmek)’ve‘tosingleout/prefer(ayırmak/tercihetmek,yeğlemek)’anlamınıkazandığınıbelirtmektedir.FiilinMoğolcakarşılığınındaajira-‘insanlardanayrılarakevedönmek’olduğunuifadeetmiştir(Clauson,1972,s.66b).Adrıl- fiilininiseadır-fiilininedilgenhâliolduğunubelirtmiştir(Clauson,1972,s.68b).

A.vonGabain,Eski Türkçenin Grameriadlıeserinin“FiildenFiilYapanEkler”bahsinde-(X)r-ekini,yaptırmaekiolarakalmışveçoğunluklau,nadi-rena,çokazolarakdaı ünlüsüyleberaberkullanıldığınıifadeetmiştir.Ayrıcaekin çokkerebasitinin (simplex) anlamınıverdiğini saptamıştır.Bubölümiçin,ölür- ‘öldürmek’<öl-; basur- ‘ezilmişolmak,birininemrinegirmek’<bas-; bulur- ‘bitirmek’<bul-; ertür- ‘yapmak,geçirmek’<ert; kiter- ‘gi-dermek,uzaklaşmak’<kit-; kelir-/kelür- ‘getirmek’<kel- örnekleriniverdiğihâldeadır- < *ad- örneğiniburayadâhil etmemiştir (Gabain,1988, s.60).-(X)l-ekiiseGabaintarafındandönüşlülükyahutedilgenlikvemeçhullükekiolarakkabuledilmiştir(Gabain,1988,s.59).

Ahmet KARAMAN 11


T.TekiniseOrhon Türkçesi Grameriadlıeserinineylemdeneylemtüreteneklerbahsinde,-(X)l-edilgençatıekindenbahsederken,örnekolarak,adrıl- ‘ayrılmak’< adır-örneğiniverir(Tekin,2003,s.94).Yineeylemdeneylemtüreteneklerbahsindegösterdiği-(X)r-ortaçatıekine,yagur- ‘yaklaşmak,yakınagelmek’<yagu- veolor- ‘oturmak,(tahta)çıkmak’<ol- örneklerinivermiş,*ad-fiiline-(X)r-ekinineklenmesiyleadır-fiilininoluştuğufikrinekatılmamışolacakkiörnekleriarasınabukelimeyialmamıştır(Tekin,2003,s.95).

K.Röhrborn,W.Bang’ınadır-fiiliyleilgili,*ad-‘ayırmak,ayrılmak,ayırtetmek,bölmek’fiilininettirgenhâliolduğugörüşünüandıktansonrafiilleilgi-liörneklerisıralar(Röhrborn,1977,s.52).T.Gülensoy,ayır-fiiline‘bölmek,birbirindenuzaklaştırmak’anlamınıverirveETkarşılığınınadru-‘ayırmak,seçmek’olduğunuifadeeder(Gülensoy,2007,s.94-95).Ayrıl-bahsindeise,kelimeninET’de(a)dr(ı)l- şeklindeolduğunuveadrı ‘ayrı’kelimesine+l-isimdenfiilyapımekinineklenmesiyleoluştuğunubelirtir(Gülensoy,2007,s.96).

Kıpçak Türkçesi Sözlüğü’nde ‘ayırmak’ fiili için;1.Ayırmak,2.Arasınıaçmak,3.Kesmek,bölmek,4.Uzaklaştırmakanlamlarıverilir (Toparlıvd.2007,s.18).A.Caferoğluadır-fiiliiçin‘ayrılmak,tefriketmek’,adırıl-içinise‘1.Ayrılmak,2.Ölmek’anlamınıverir.Adırıl-fiilinin,Altun Yaruk’tame-caziolarak‘ölmek’anlamındakullanıldığınıbelirtir(Caferoğlu,2015,s.4).H.NamıkOrkundaadırıl- fiili için‘ayrılmak(ölmek)’anlamınıverir (Or-kun,2011,s.756).Kormuşinadır-fiiliiçin‘ayırmak,taksimetmek,bölmek,hayattanayırmak,öldürmek’;adırıl-için‹ayrılmak,bölünmek,vefatetmek,ölmek›anlamlarınıverir(Kormuşinvd.2016,s.547).H.Şiriniseadır- fiiliiçin‘1.Ayırmak2.(Erklig)sözüyle“yaşamınasonvermek,ölmesineyolaç-mak”veadrıl- fiiliiçin‘1.Ayrılmak2.(Kagan, beg, yer sub sözlerive bodun adlarınınbulunma-ayrılmadurumuyla)belirlibirsiyasaloluşumdankopmak3. (At, tabar, kaganvb. sözlerinbulunma-ayrılmadurumuyla)ölmek,vefatetmek’karşılıklarınıverir(Şirin,2016,s.50-51-719).

Tümbunlardansonradenilebilirkiadır-fiilikökhâlindedeğildir;birgöv-dedir.*ad- fiiline -(X)r- ettirgenlik/oldurganlık ekinineklenmesiyleoluştu-ğugörülmektedir.Böylece türetilmişolanadır- fiiline ise -(X)l-edilgenlik/dönüşlülük çatı ekinin eklenmesiyle adrıl- fiili oluşmuştur. Buradaki asılaçıklanmasıgerekenkonu,kelimeninkökününneolduğuveyahangiekial-dığından ziyade, köke verilmesi gereken anlamdır.Bir fiilin ettirgenlik ekialmasındakimantık,zatengeçişliolanbireylemingeçişlilikderecesininartı-rılmasıdır,denirancakettirgenlikekialmışolaneyleminöznesiaynızamandayaptığıiştenetkilenmemektedir.-(X)r-ekiaynızamandaoldurganlıkyanige-çişliolmayanbireylemingeçişliolmasınısağlayanbirektirveyineözneyap-



tığıiştenetkilenmez.OrhonTürkçesindenbirörnekvermekgerekirse;öl-fiiligeçişsizbirfiildir,-(X)r-ekialarakölür-biçiminialmaktadırkibudurumdageçişsizolanöl-fiiliölür-şeklindegeçişlibirhâlegelmektedir.Yinekagan öltigibibirörnekverilecekolursaöl-eylemindenkağanetkilenmiştirancakkagan ölürti örneğindekağaneylemdenetkilenmemekte ancakeylemiger-çekleştirenkonumundadır.Bas- > basur-, bul- > bulur-, ert- > ertür-, két- > kéter- gibiörneklerdededurumbenzerdir.Yani*ad- fiiliyageçişlibirfiilken-(X)r-ekinialarakettirgenbirçatıözelliğinebüründüyadageçişsizbirfiilken-(X)r-ekinialarakoldurganbiryapıyakavuştu.Birdeelbette*ad-eyleminiyapanözneyaptığı iştenetkilenmeli,adır- eyleminiyapanözne iseyaptığıiştenetkilenmemelidir.Birbaşkaifadeyleyukarıdadaverilenörneklerdeol-duğugibi-(X)r-ekinialmışolaneylemlerçatısıbakımındanetkenvegeçişli-dir.Bireylemhembaşkasıtarafındanyapılmışhemdebubaşkasıtarafındanyapılaneyleminöznesi2yapılaniştenetkilenmemişisebudurumuTürkçedeifadeedebilmekiçin,oeylemeönce-(X)r-ettirgenlikekininsonrasındaise-(X)l-edilgenlikekiningetirilmesigerekmektedir.

*ad- fiiline‘ayırmak’anlamınıveripdahasonra-(X)r-ettirgenlikekinineklenmesiyleoluşanad-(ı)r- fiilinedeyine‘ayırmak’anlamınıvermekenola-sıçözümgibigörünmektedir.Gabain’indeifadeettiğiüzere-(X)r-ekibazentürettiğifiilinbasitininanlamınıvermektedir.Ayrıca‘ayırmak’fiili,ettirgenlikekialaneyleminöznesinin,işiyapanancakiştenetkilenmeyenbirkonumdaolması gerçeğine de uymaktadır.NitekimAltınKöl I yazıtının 8. satırındageçen tört iniligü ertimiz bizni erklig adırtı cümlesindeki dört kardeşi ayı-ran erklig olmasına rağmen ayırma işinden etkilenmemektedir.Devamındaise-(X)l-eki,adır- etken-ettirgençatılıfiilinesorunsuzcaeklenebilmektedir.Ancakburadadikkatedilmesigereken,Gabain’indeişaretettiğiüzere-(X)l-ekiOrhonTürkçesindeyalnızcaedilgenlikanlamıdeğilaynızamandaeylemedönüşlülükanlamıdakatmaktadır.Bunoktada-(X)l-ekininhangidurumdaedilgenlikhangidurumdadönüşlülükanlamıverdiğibağlamdantespitedile-bilir.Elbettedönüşlülükanlamıverdiğindeöznehemeylemiyapanhemdeeylemdenetkilenenkonumdaolacaktır.Kat- > katıl- fiilidebudurumabirörnektir.

Adrıl- fiilininetimolojisihakkındabilgilerverildikten sonra,Türk runikalfabesiyleyazılmışmetinlerinbağlamındanhareketlenetüryanveyamecazianlamlarkazandığıaşağıdabelirtilmiştir.

BKG7’deki(Aydın,2017,s.97):“[...]elig yaşıma tatawı bodun kıtañda adr[ıltı] [...]ElliyaşımdaykenTatavıhalkıKitanlılardanayrıldı.”cümlesindeadrıl-eylemi, ‘birininbaşkabirindenayrılması,bağımsızhâlegelmesi’an-2 Edilgen çatılı eylemlerde özne meçhuldür ancak buradaki ifadeden kasıt eylemi

gerçekleştirenmeçhulözneninyapılaniştenetkilenmemesidir.

Ahmet KARAMAN 13


lamındakullanılmıştır.Odönemde,OrtaAsyabozkırlarındakizorluşartlaragöğüsgerebilmekiçin,farklıboylar işbirliğiyaparak,birlikteyurt tutmak-taydı.İkincibirdurumdaisegüçlüolanbirboy,kendindendahagüçsüzolanbir boyuhimayesine almakta, daha sonrasında güçlenen tabi boykendisinihimayeedenboydanayrılmaktaydı.Üçüncübirolasılıktaisebazıboylar,dahabüyükbirgüçtarafındantekbirçatıaltındatoplanmaktaydı.KTG7-8ve9incelendiğinde,Tatavılarınbir isyanveyaanlaşmazlıksonucuKitanlılardanayrıldığıanlaşılmaktadır.YineT1B2’dedebunabenzerbiranlamvardır(Aydın,2017,s.104):“[...]türk bodun kanın bulmayın tawgaçda adrıltı kan-lantı kanın kodup tawgaçka yana içikdi [...]TürkhalkıhanınıbulamadığıiçinÇin’denayrıldı,hansahibioldu.(Dahasonra)hanınıbırakıpÇin’eyenidentâbioldu.”

BuradaTürkmilletininönceleribirhansahibiolmadığıyanibağımsızol-madığı,dahasonraÇin’ebağlıolmaktankurtularakhansahibiolduğuanla-tılmaktadır.Çünkühansahibiolmayanbirmillet tabiolduğugücünhanınahizmeteder.TürkleryaptıklarımücadelelersonrasındaÇin’denayrılmışyani‘bağımsızlığınıkazanmış’vekendihanınakavuşmuştur.Ancaksatırındeva-mındayinehanınıbıraktığıiçinÇin’eesirolduğuanlatılmaktadır.

OngiyazıtınınK3. (11)veK4. (12) satırlarındada şöyledenmektedir(Aydın,2017,s.125-126):

[...]kaŋ yorıp éltériş kaganka adrılmadok yaŋılmadok teŋri bilge ka-ganta adrılmalım azmalım téyin ança ütledim kérü barıgma bardı bilge kaganıŋ bodunı <...> bardı <ög<g>en atka işig küçüg bérti üze teŋri koñ y2ılka yétinç ay küçlüg alp kaganımda adrılu bardıŋız [...]Baba,ilerleyip ElterişKağan’danayrılmadığı, hata yapmadığı,AzizBil-geKağan’danayrılmayalım,doğruyoldançıkmayalım”diyeöyleceöğütverdim.Gerigidenlergitti.BilgeKağan’ınhalkı<...>gitti.Öven(övülmüş?)ada(kişiye)işigücüverdi(hizmetinegirdi).Yukarıda(ebe-dî)gökkoyunyılınınyedinciayındagüçlü(ve)kahramankağanımdanayrılıverdiniz.

Buradaiseadrıl- fiili‘yanından,yolundanayrılmak;emrinden,buyruğun-dançıkmak’anlamlarındakullanılmıştır.Satırda;ElterişKağan’ınyolundanayrılmayan,emrindençıkmayan,onasadıkkalanböylecedeyanılmayıphatayapmamış olan BilgeKağan’dan ‘ayrılmamak’ üzerine bir öğütte bulunul-maktadır.Ayrıca,Aziz Bilge Kağan’dan ayrılmanın, yoldan sapmış olmakanlamınageleceğivurgulanmaktadır.DevamındaiseBilgeKağan’ınhalkınıngittiği,başkasınahizmetederhâlegelerek,güçlüvekahramankağandanay-rıldığı,onunemrindençıktığıifadeedilmektedir.

Adrıl- fiiliYenisey bölgesi yazıtlarında pek çok kez geçmesine karşın,adır- fiiliyalnızcayukarıdadaörnekolarakverildiğiüzereAltın-KölIyazı-



tının8.satırındageçmektedir(Aydın,2015,s.81):“tört iniligü ertimiz bizni erklig adırtı yıta ersedim e.Dörtkardeş idik.Bizigüçlü (Tanrı)ayırdı, neyazık!Askerlerimiözledim.”

Altın-Köl yazıtının tamamıda göz önüne alındığında,adır- fiilimecazibiranlamkazanarak‘ölmek’anlamındakullanılmıştır.Kişiöldüğünde;sev-diklerinden, oğullarından, eşinden dostundan ayrılmaktadır. Buradan, ‘canalma’eylemininyani‘ayırma’işininbaşkabirgüçtarafındangerçekleştirildi-ğibilincidesezilmektedir.Yazıtın2.satırında:“élim ökünçüŋ e kalın yagıka kaymatın tegipen adrıldım a yıta. Yurdum,pişmanlığın(nepişmanlık),güçlüdüşmandan (geri) dönmeden saldırırkenayrıldım (öldüm), ne acı!” denil-mektedir.Erkeklikkahramanlığıiçinyazıtıdikilenkişisavaştaöldürülmüştür.Ancak“Osavaştaöldürüldüğüiçinayrıldık.”denilmekyerine,canalmaişininerklig3 tarafındanyapıldığıbilinciylebizni erklig adırtı denilmiştir.

BarıkIyazıtının2.ve3.satırlarında(Aydın,2017,s.44):“öz yégen alp turan altı uguş bodunda üç yégirmi altı élim kanım a adrıldım begrekim e esizim e adrıldım. (Adım)ÖzYegenAlpTuran(‘dır).Altıboyluhalktan,onüçyurdumdan(?),hanımdanayrıldım. Soylubeyimden,neyazıkkiayrıldım (öldüm).” denilmektedir.Buradaadır- fiilineeklenen -(X)l- eki ilkbakıştadönüşlülükekigibialgılanabilir.Dilbilgiselbirbakışaçısıylabudoğrudurfakatburadaadrıl- fiiliartıkmecazibiranlamkazandığındandilbilgiseldeğilanlamadayalıbirdüşünce tarzıbenimsenmelidir.Kişinincanınıalan,AltınKöl Iyazıtındada ifadeedildiğiüzere ‹kudretli’birgüçtür.Bu itibarlacanalma işini yapan başkası olduğundan buradaki -(X)l- eki edilgenlik anlamıvermektedir.Bumezartaşıniteliğindekiyazıt,diğerpekçokYeniseybölgesiyazıtındaolduğugibi1.teklikkişininağzındananlatıldığıiçin,yazıtıdikilenkişi“benayrıldım,benimhanım,benimeşimdostum”demektedir.Kişiöle-ceğinibilipöncedenbuifadelerikullanmadığınagöre,1.teklikkişianlatımıböylecesağlanmıştır.Busebepledirkiölmeeyleminderuhunbaşkasıtarafın-

3 ‘Güç,kuvvet,irade’anlamınagelenerkismine+lIGisimdenisimyapımekinineklenmesiyleoluşan erklig için ‹güçlü, kuvvetli, muktedir, iktidara sahip olan’ anlamlarını vermekmümkündür. Sözcüğün erk’ten geldiğini ifade eden Clauson, erklig için en iyi ‘God’anlamınınuyduğunusöylerçünkü‘özgüriradeyesahipolmak,herhangibirşeyiyapmaktaözgürolmak’ anlamlarınageldiğindenbahseder (Clauson, 1972, s. 224a).Aynı satırıH.Namık Orkun “Dört küçük kardeşli idik; bizi kudret ayırdı; ne çâre” şeklindeanlamlandırmıştır(Orkun,2011,s.512).Tekin,+lIGekiiçin‘sahipolan’anlamındasıfatlartürettiğiniifadeederektizlig ‘dizli,güçlü’ < tiz, başlıg ‘başlı,mağrur’ < baş, erklig ‘güçlü, kuvvetli, özgür’ < erk ‘güç,irade’ gibiörneklerverir(Tekin,2003,s.83).Kormuşinvd.iseaynısatırı“Bizdörtidik,biziErklig(altdünyanınhükümdarı)ayırdı.Heyhat!”olaraktuhafbirşekildeanlamlandırmıştır(Kormuşinvd.2016,s.114).Aydınise“Dörtkardeşidik.Bizigüçlü (Tanrı) ayırdı, ne yazık!” olarak anlamlandırmıştır (Aydın, 2015, s. 82). Sözcükhakkındadahagenişbilgi içinayrıcabakınız:Röhrnborn,1977,s.436.Sözcükile ilgilifarklıgörüşleriçinbakınız:Şirin,2016,s.50.

Ahmet KARAMAN 15


danalındığıbilindiğihâlde1.teklikkişininağzındananlatılmasıdolayısıylafiiladrıldım biçimindeteşkiledilmişolmalıdır.

Barık II yazıtının 4. satırında (Aydın, 2015, s. 46-47): “kuydakı kunçu-yumka adrıldım apam a. Obamdakieşimdenayrıldım (öldüm),eyatalarım!”ifadeleriyeralmaktadır.

BarıkIIIyazıtının4.satırında(Aydın,2015,s.47-48):“kuyda kunçuyum-gaka özd1e oglumka adrıldım. Obadaeşimden,vadidekiçocuklarımdanayrıl-dım (öldüm).” denilmektedir.BuyapıdahapekçokYeniseybölgesiyazıtındabulunmaktadır.Yinemezaryazıtıdikilenkişisevdiklerindenayrılmakta,yinebudurum1.teklikşahıslaanlatılmaktadır.

Begreyazıtının1,2,4,5,7ve8.satırlarında(Aydın,2015,s.56):1.üç oglum a adrıldım a yıta bökmedim e katıglangıl. Üçoğlumdanayrıldım,neacı!(Onlara)doymadım.Çalışın(çabalayın).2. tör apa içreki ben béş yégirmi yaşda alınmışım kunçuyum a buŋ a adrıldım a esizim e kün e ay a azdım a. (Ben)TörApa’yabağlıyım(mensubum).Onbeşyaşımdaaldığımeşimden(ayrıldım),nesıkıntı!(Onlardan)ayrıldım,neyazık!Güneşveaydanayrıldım.4.yérim e yıta suwum a adrıldım a buŋ a esizim e yıta. Yerimden(ayrıl-dım)neacı!Suyumdanayrıldım,nesıkıntı!Neyazık!Neacı!5.bodunım a kinim a kadaşım a adrıldım a bökmedim e. Halkımdan,akrabalarımdanayrıldım,(onlara)doymadım.7.yatda tüŋürüm e adrıldım a. Yadellerdekidünürümdenayrıldım.8.antlıg adaşım a antsızda edgü éşim e adrıldım a. Antiçtiğimyolda-şım,antilebağlıolmayaniyieşimden,dostumdanayrıldım.

denilmektedir.Buradadagörüldüğüüzeremezaryazıtınıdikenler, ölenki-şinin ağzından, o kişinin sevdiklerini tek tek anarak onlara doyamadan budünyadanayrıldığınıyaniöldüğünüifadeetmişlerdir.

YineKızıl-ÇıraaIIyazıtının5.satırında(Aydın,2015,s.112):“er erdemim-de egsüküm yok kırk yaşımda adrıldım. Erkeklikkahramanlığımdaeksiğimyok.Kırkyaşımdaayrıldım (öldüm).” denilmektedir.Yeniseyyazıtlarındanörnekleriçoğaltmakmümkündür.Dahasıadrıl- fiili,tümYeniseyyazıtlarında,kişininsevdiklerindenayrılmasıyaniölmesianlamındakullanılmıştır.

Kişinincanı‘kudretligüç’tarafındanalındığında,kişisevdiklerindenvebudünyadanayrılmaktadır.Yanikişibuayrılmaişindenetkilenenkonumundadır.AyırmaişiniiseAltınKölIyazıtındadaifadeedildiğiüzereerkligyapmakta-dır.Erkligtarafındansevdiklerindenvebudünyadanayrılankişi,budurumu1.teklikkişininanlatımında‘ayrıldım’biçimindeifadeetmektedir.İştetamdabuitibarlaadır- fiilineeklenen-(X)l-ekiedilgenlikifadeetmektedir.1.teklik



şahıslakullanımıdışındabirdeAltın-KölIyazıtının7.satırındaadrılu bardı ‘öldü’ şeklinde3.teklikşahıslakullanımıvardır.Buradaiseyazıtıdikenkişiölenyakınıiçinadrılu bardıdemektedir.

Adrıl- fiilininyanısıraYeniseyyazıtlarındabirdeadrın- fiilivardır.BufiilyalnızcaUybatIIIyazıtındageçmektedir.13,14ve16.satırlarda(Aydın,2015,s.92-93):

13.<...>éçiçim e adrındım a<...>sevgiliağabeyimdenayrıldım. 14.bir yaşımta ataçımka adrındım a tokuz beg er <...> Biryaşımdababacığımdanayrıldım. Dokuzbeyasker<...>16.altı yaşımta kaŋsıradım bilinmedim éçiçim e yıta adr<ın>dım [...]Altıyaşımdababasızkaldım,bilmedim.Sevgiliağabeyimden,neacı(ki)ayrıldım.

ifadeleriyeralmaktadır.EskiTürkçedeedilgenlikanlamı-(X)l-ve-(X)n-ek-leriylesağlanmaktaydı.Adrıl- örneğindebuanlam-(X)l-ekiylesağlanmışol-masınakarşınbuyazıtta-(X)n-ekiylesağlanmıştır.Aynıişleviçinbuikifarklıekinkullanılmışolması,dahaodönemdenTürkdilindelehçefarklılıklarınınolduğunugöstermektedir.

DağlıkAltayCumhuriyetiyazıtlarınabakıldığındaadrıl- fiilininYeniseybölgesiyazıtlarındaolduğugibimecazibiranlamkazanarak‘ölmek’ anlamın-dakullanıldığıgörülmektedir.ElbetteDağlıkAltayyazıtlarındanörneklerve-rilirkentemkinliolmakgerekir.Çünkübazıkelimelerinokunuşlarıkonusundatartışmalarmevcuttur.Buradaadrıl- olarakokumayaelverişliörneklereyerverilecektir.Çarışyazıtının2.ve3.satırlarında(Tıbıkovavd.,2012,s.139-140):“2.<...> y(é)r b(e)ŋ(i)gü <...> (a)dr(ı)lu b(a)rdı. Yeryüzü(ve)ebedî?<...>ayrılıverdi.3.<...> (a)dr(ı)lt(ı) <...> y(é)r b(e)ŋ(i)g[ü...] <...>ayrıldı. Yeryüzü(ve)ebedî?<...>”

Bar-BurgazıIyazıtında(Tıbıkovavd.,2012,s.109-111):“ünt(e) (e)s(i)z(i)m e : éki (a)t (a)zd(u)rtı : kuyda k(i)s(i)(ŋ>m)e (a)dr(ı)lt(ı)m. Bağır!(Yastut!)Neyazık!Neacı!İkiatazdırıldı,obadaeşimdenayrıldım (öldüm).”

Kalbak-TaşXXIIIyazıtında(Tıbıkovavd.,2012,s.90-91):“ür(ü)ŋ-e b(i)t(i)d(i)m-e (a)nç(a)ma (a)dr(ı)ld(ı)m(ı)z-a / (a)n(a)ç(ı)m-a (a)dr(ı)ld(ı)m(ı)z-a. BenÜrüŋ(‘üm).(Bunu)benhakkettim.Öyleceayrıldık!/Annemizdenayrıldık!”

Kızıl-KabakIyazıtının2.ve3.satırlarında(Tıbıkovavd.,2012,s.123-124): “2.<...> y(i)gl(a)y(i)n : (a)dr(ı)lt(ı)m(ı)z – a. <...>bırakındahıçkı-ra hıçkıra ağlayıp yas tutayım. Ayrıldık! 3. <...> (ö)lüm – a : (a)nç(a) <...>………………(a)dr(ı)l[tım] <...>ölüm!<...>böylece<...>ayrıldım!”

Ahmet KARAMAN 17


Kızıl-KabakIIyazıtında(Tıbıkovavd.,2012,s.124-125):“1.(a)ş(a)y(ı)n - a : (ö)k(ü)z - a (a)l(ı)m(ı)z // köz alm(a)z <...> Aşayım!(göçeyim,öleyim)Öküzalalım!//Gözüngöremediği(birdiyaragöçeyim,öleyim)<...>2.<...> (a)dr(ı)l[t...]<...>ayrıldım.”

Kırgızistanbölgesiyazıtlarıincelendiğinde,KoçkorXI(Kök-SayXI)ya-zıtındaadır- fiiliylekarşılaşılır(Alimov,2014,s.173):“(e)r (a)t(ı)m (a)d(ı)nç on (o)k : (a)d(ı)rt(ı)m. ErkeklikadımAdınç(’tır)./ErkeklikadımOnOk(lar-dan)Adınç(’tır).(Ben)ayırdım(taksimettim).”

Buradaadır- fiili‘taksimetmek,dağıtmak’anlamındakullanılmıştır,her-hangibir‘canalma’anlamınıçağrıştıracakizlenimvermemektedir.TalasIIyazıtının5.satırında(Alimov,2014,s.54):“k(a)ra çor (e)siz (e)s(i)n(i)ŋ özge uy(a)l(a)rma (a)d(ı)r(ı)lm(ı)ş. KaraÇor!Nekutlu,neaziz!Diğerakrabaların-danayrılmış (ölmüş).”

TalasIIIyazıtının1.satırında(Alimov,2014,s.84):“b(e)g çor : og(u)l : <(a)d(ı)r(ı)lt(ı)>m. BeyÇor(’un)oğlu/BegÇoroğlu<....>ayrıldım (öl-düm).”

Talas4yazıtının1.satırında(Alimov,2014,s.91):“(a)tı çor: otuz ogl(a)n s(a)gd(ı)çıg (a)d(ı)r(ı)lmış : (e)siz e. (Onunadı)Çor(’dur).Otuzoğlanmaiye-tindenayrılmış (ölmüş).Neacı,neyazık!”

Talas11yazıtının2.satırında(Alimov,2014,s.125):“otuz ogl(a)n: s(a)gdıçl(a)rına (a)d(ı)r(ı)lm(ı)ş. Otuzoğlanbirliğinden(maiyetinden)ayrılmış (ölmüş).” ifadeleriyeralmaktadır.GörüldüğüüzereKırgızistanyazıtlarındadatıpkıYeniseyveDağlıkAltayyazıtlarındaolduğugibiadrıl- fiilimecazibirkullanımla‘ölmek’anlamındakullanılmıştır.

1. 2. Seçlin-Kızıl-Çıraa I yazıtının 2. satırı Türkologlar tarafından farklı şekillerde

okunmuştur.Aydınsatırı:“adrıltım seçlintim yıta buŋ a. (Sizlerden)ayrıldım,ayrıldımeyvah!Nesıkıntı!”şeklindevermiştir(Aydın,2015,s.110).

Kormuşin ise: “adırıltım seçlentim ayıt-a buŋa (2a) adırıltım. Ayrıldımvedalaştım(sizlerle),neacı!,nekader!(2a)Ayrıldım!” biçimindeokumuşveanlamlandırmıştır(Kormuşinvd., 2016,s.139).

Aydın’ınseçlin-, Kormuşin’inseçlen- olarakokuduğusözcük,Altın-KölIyazıtındadageçmektedir.Aydınyazıtın6.satırıolarak(Aydın,2015,s.81):

botomuz umay begimiz biz uya alp er özin alıt2ı kılmadıŋ özlük at özin üç erig almadıŋ yıt2a ézençüm e küzençüm e adrılma seçlinme ögür-düm. DeveyavrularımızUmay(ve)beyimiz,güçlü,kahramanaskerinkendisiniyakalatamadın.Hasatlarınkendilerini(ve)üçaskerialmadın,neacı!Izdırabımvekoruyucum,ayrılmayın,neşem,hayatkaynağım!



şeklindeverir.Kormuşin3.satırolarakdüşünürve(Kormuşinvd.,2016,s.113):

ukımız umay begimiz biz uya alp er özin alt2ı kılmadıŋ özlek at özin üç kılmadıŋ ayıt2-a ezinçüm-e közünçim-e adırılım-a seçlenimü iyürdim men. BizimninemizolanUmayHanım!Senakrabalarolanbizi,cesurerlerialtıayaklı-elliolarakyaratmadınız.Binekatlarımızıüç(ayaklı)yaratmadınız.Ah,ganimetlerim,ah,hazinelerim,ayrıldım,(Budünya-dan)boşandım,(onları)teslimettim.

şeklindeverir.Kormuşinkelimeyiseçlen- olarakokurve‘çözülmek,boşan-mak;ayrılmak,vedalaşmak’anlamınıverir.

Malov ise kelimeyi “iç älinmü (?)” olarak okumuştur (Malov, 1952, s.53).Malov’unyayımını takip etmesi yüzünden, Clauson’dane seç- nedeseçil- bahislerindeseçlin- kelimesiyeralmaz.H.NamıkOrkundaAltın-KölIyazıtındaki satırı: “[...]adrılma iç älinmü iyü [...] ayrılma<...>mi?”oku-muştur(Orkun,2011,s.512).YaniOrkundaAydıngibiadrıl- fiilinegeleneki,olumsuzlukekiolarakdüşünmüşancakseçlin- fiilini“iç älinmü” olarakokumuştur.

Tekin,Orhon Türkçesi Gramerikitabınınmetinörnekleribölümünde,Al-tın-KölIyazıtındakikelimegrubunu“adrılma, säçlinm[ä]” olarakkaydeder(Tekin, 2003, s. 233).Sözlükbölümünde ise säçlin- için ‘seçilip ayrılmak,ayrılmak’anlamlarınıverir(Tekin,2003,s.252).AyrıcaTekin,säçlinmä- fi-iliiçin‘donotbeparted!’anlamınıdüşünür.AyrıcaKızıl-ÇıraaIyazıtındakiolumluşeklizikrederekfiilinsäç- olduğunuveadır- fiiliylebirliktekullanıl-dığınıbelirtir(Tekin,1997,s.221).4

Seçlin- fiili, bu güne kadar yalnızca,Yenisey bölgesi yazıtlarındanAl-tın-KölI,Kızıl-ÇıraaIveDağlıkAltayCumhuriyetiyazıtlarındanTuektaIVyazıtlarında tespit edilebilmiştir. Sözcük,Yeniseybölgesi yazıtlarındaki ör-neklerdeadrıl- fiiliylebirliktekullanılmaktave tıpkıadrıl- fiiligibi‘ölüm’olayınıifadeetmektedir.TuektaIVyazıtının2.satırıTıbıkovavd. tarafından(Tıbıkovavd., 2012,s.103-104):“s(e)v(i)gl(i)g : ö : içl(e)nm(e)z (ü)ç(ü)n … (ö)gük(ü)m (a)la- Sevgili,düşün!<...>hamilekalamadığıiçin<...>kendimeçocuk?Ala-?”şeklindeokumuştur.AncakTıbıkovavd.tarafındanverilençi-zimdedeaçıkbirşekildegörüleceğiüzereyazıtın2.satırındakiikincisözcükseçlinmez olarakokunmalıdır.

4 SemaBarutçuÖzönderveHaticeŞirin,satırdakiolumsuzadrılma- ifadesiniolumluadrıl- olarakdüşünür.Şirin,buradakiifadeyiadrıl- seçlen- olarakverir.Bakınız:Özönder,2006;Şirin,2016,s.176,466.

Ahmet KARAMAN 19


(http://www.altay.uni-frankfurt.de/A88/TUEK4_X.PNG)

A.vonGabain,+la-,+le-ekini isimdenfiilyapaneklerbölümünedâhileder,“sınırsızkullanılmaimkânıvardır”açıklamasındabulunurveörnekleri;yilwilä- ‘büyülemek’ < yilwi ‘sihir,büyü’, buzagula- ‘buzağula-’ < buzagu ‘buzağı’, atlan- ‘atabinmek’ < at (dönüşlülük eki ile), munıla-yu ‘böyle,bu-nungibi’< (munı+-la’nın zarf fiil şekli) olaraksıralar(Gabain,1988,s.49).Tekinde+lA-ekiniisimdenfiilyapımekiolarakkabulederveabla- ‘avla-mak < ab ‘av’, ançola- ‘(birbüyüğe)birşeytakdimetmek’ < anço ‘hediye,ödül’, başla- ‘başında olmak,liderolmak’, < baş, kaganla- < ‘kağanyapmak’< kagan, kışla- ‘kışıgeçirmek’ < kış gibipekçokörneğisıralar(Tekin,2003,s.87-88).

Eğerseçlin- sözcüğüseç- fiilindengeliyorsabünyesindebarındırdığıeklerşöyleizahedilebilir.Sözcüğünsonundaki-(X)n-ekinindönüşlülük/edilgenlikekiolduğudahailkbakıştaanlaşılmaktadır.Sözcüğeeklenendiğerekiaçıkla-maktaikifarklıolasılıkdüşünülebilir.İlkolasılıkta,seç- fiilköküneeklenen-(X)l-ekideedilgenlikekiolarakkabuledilebilir.Tıpkı‘de-,ye-’ fiillerineikidefaedilgenlikekinineklenerek‘denil-,yenil-’ şeklindeedilgenbiryapıoluş-turulduğugibiseç- fiilinedeikidefaüstüsteedilgenlikekigetirilmişolabilir;seç- > seçil- > seç-l-in-.İkinciolasılıktaise;atlan-,közlen-,gözlen-,tozlan-,sulan-,avlan-,güçlenveaynıyapıdakidahabirçokörnektegörülen+lA-isim-denfiiltüretenekin,seç köküneeklenerekseçle- biçiminialdığıdüşünülebilir.Aç/aç-, art/art-, iç/iç-, geç/geç-, göç/göç-, kaç/kaç-, uç/uç- örneklerinde deolduğugibiseç veseç- ayrıikikelimeolarakdüşünülebilir.Eldekibilgilerışı-ğında,buikiolasılıktanhangisinindahadoğruolduğunutespitetmekgüçtür.

Anlamsalolarakbakıldığında,birinciolasılıkta,tıpkı*ad- veadır- fiille-rininherikisinedeaynıanlamınverildiğigibi,seçli- ileseçlin- fiillerineaynı‘seçilip ayrılmak’ anlamının verilmesi gerekmektedir. İkinci olasılıkta yaniseç+le- önerisindeseç ismiiçinbirkarşılıkbulmakgüçtür.5

5 Seçlin- fiiliyleilgiliayrıcabakınız:Aydın,2015,s.83.



Adrıl- seçlin- ikilemesi,tümTürkrunikalfabesiyleyazılmışmetinleriçeri-sindeyalnızcaAltın-KölIveKızıl-ÇıraaIyazıtlarındageçmektedir.Kızıl-Çı-raa-Iyazıtındaolumluşekli:

adrıltım seçlintim yıta buŋ a “(Sizlerden)ayrıldım,(budünyadan)seçilip ayrıldımeyvah!Nesıkıntı!”

Altın-KölIyazıtındaiseolumsuzşekli:botomuz umay begimiz biz uya alp er özin alıt2ı kılmadıŋ özlük at özin üç

erig almadıŋ yıt2a ézençüm e küzençüm e adrılma seçlinme ögürdüm “DeveyavrularımızUmay (ve) beyimiz, güçlü, kahraman askerin kendisini yaka-latamadın.Hasatlarınkendilerini (ve)üçaskerialmadın,neacı! Izdırabımve koruyucum, (bizlerden)ayrılmayın, (bu dünyadan) seçilip ayrılmayın! Neşem,hayatkaynağım!”bağlamındageçenadrıl- seçlin- ikilemesi,herikiunsurudaanlamlı,ikiyakınanlamlıkelimedenoluşmaktadır.Herikikelimedemecazibir‘ölüm’anlamıkazanmışolsadaaralarındaküçükfarklılıklarvardır.Şekilselolarakherikisidetüremişkelimedenoluşanveherikiunsurudaaynıekialmışbirikileme-dir.İkilemeyioluşturanherikiunsurKızıl-ÇıraaIyazıtındakiörneğinde,-dIgörülengeçmişzamanekinive-(X)m1.teklikşahısekinialmıştır.Altın-KölI’dekiörnektedeaynıekialmıştır.Özellikledikkatçekiciolan,herikikeli-meninde-(X)l-/-(X)n-edilgenlikekinialmasıdır.Yukarıdadaifadeedildiğiüzere,canalmaeylemininbaşkabirifadeyle‘ruhunbedendenayrılması’işi-nin,kişininölmesineyolaçansebeptendahaüstünbir‘hâkimgüç’tarafındangerçekleştirildiğianlamıçıkmaktadır.Başkabiryorumla,kişisevdiklerindenayrıldığında, sonsuza kadar bir araya gelemeyecek olduğunu yani yokluğakarıştığınıdeğilyenidenbirarayagelmeümidinide ifadeetmektedir.Öyleolmasayazıtlarda,“erklig”inyaptığıadır- veseçli- eylemleriyerineyok*ad- fiilikullanılabilirdi.Pekçok toplumdaolduğugibiTürklerdeölümolayınıdahayumuşatarakifadeetmeyolunagitmişvekendihayatgörüşleriniyan-sıtacakşekilde,sevdiklerininbudünyadanvekendilerindenayrıldığınıifadeetmişlerdir.

Adrıl- seçlin- ikilemesinin fonksiyonu anlatımın güçlendirilmesidir. İfa-deedilmekistenen‘ölüm’hadisesi,yalnızcamecazibiranlatımladeğilaynızamanda bir ikilemeyle de desteklenmektedir. Ölüm olayının çağrıştırdığıolumsuzduygular,önceliklemecazlaştırmayoluylaadrıl- fiilineyüklenerekhafifletilmiştir.Dahasonrasındaiseanlamınpekiştirilmesiadınaseçlin- fiilideeklenerekbirikilemeoluşturulmuştur.Anlamıpekiştirenöge,buradaseç-lin- kelimesidirçünküadrıl- fiilisıklıklakullanılmasınakarşın,seçlin- fiilitekbaşınayalnızcaTuektaIVyazıtındakullanılmıştır.Adrıl- fiilininkarşıladığıanlamseçlin- fiilinineklenmesiylegüçlendirilmiştir.

Ahmet KARAMAN 21


SonuçDiller, dış dünyada bulunan sonsuz sayıdaki varlığı karşılamak için çe-

şitliyöntemlerebaşvururlar.Ziradilmalzemeleri,busınırsızsayıdakivarlı-ğıkarşılamaküzere;sonsuz,birbirindentamamenfarklısesveanlamiçerenkavramtüretmekteyetersizkalmaktadır.Dillerinbaşvurduklarıbuyöntem-lerdenbazıları,kelimelereeşanlamlılık,eş seslilikyüklenmesivemecazlı,yananlatımlarınkazandırılmasıdır.Bueşanlamlılıkkimidurumlardakomşudillerdenkelimeödünçlemeleribiçimindegerçekleşmekte,kimidurumlardaiseodilinözkelimeleriüzerindencereyanetmektedir.Bunlarınyanındabazıkelimelerdebirbirineyakınanlamlariçermektedir.Buanlamlarbirbirindenküçüknoktalardaayrılırlar.Sözkonusudilhadiseleri,birdilinişlenmişliğininvezamansalolarakuzunmesafeleraştığınınbirergöstergesidir.

Kelimelerinmecazianlamlarkazanmalarıuzunsürenbirsüreciişaretet-mektedir.Budurumabenzerbirsüreçikilemelerkonusundadayaşanmakta-dır.Bazenikilemeyioluşturanögelergerçekanlamlarınıyitirerek,anlamsalolarak ikilemenin içinde eriyerek bambaşka bir anlama kavuşmaktadır. Budurumuntemelnedeniisedışdünyadakisınırsızkavramınkarşılanmasızo-runluluğudur.Buzorunluluğungiderilmesininyanındaikilemelersözügüç-lendirmekte aynı zamandada ifadeyigüzelleştirmektedir.Kimidurumlardakelimeler,gerçekanlamlarınındışındamecazianlamlarkazanabilmektekimidurumlardaiseikilemeoluşturabilmektedir.

İştehemmecazlıbiranlatımabürünmüşhemdeikilemeteşkilindekulla-nılmışkelimelerdenikisideadrıl- veseçlin- kelimeleridir.Bukelimelerhemgerçekanlamlarıdışında‘kişininbudünyadanvesevdiklerindenayrılması;ölmesi’anlamındamecazibirhüviyetebürünmüşhemdeadrıl- seçlin- ikile-mesininunsuruolmuştur.İkilemeninkazandığıanlamisekelimelerinkazan-dığımecazlı‘ölüm’anlamınıkorumuştur.

Adrıl- fiilieskiTürkyazıtlarındanBKG7veT1B2’de‘bağımsızhâlegelmek’,Ongi yazıtınınK 3 (11). veK 4 (12). satırlarında ise ‘emrinden,buyruğundan çıkmak’ anlamlarında kullanılmıştır. Söz konusu kelime Uy-gurKağanlığıyazıtlarındave IrkBitigdâhildiğerkâğıdayazılımetinlerdetanıklanmamıştır.Yenisey,DağlıkAltayCumhuriyetiveKırgızistanbölgesiyazıtlarınabakıldığındaiseadrıl- fiilimecazibiranlamkazanarak‘ölüm’kav-ramınıkarşılamıştır.

Seçlin- fiiliiseTürkrunikharfliyazıtveelyazmalarıiçerisinde,YeniseybölgesiyazıtıolanE28.Altın-KölI,E43.Kızıl-ÇıraaIveDağlıkAltayCum-huriyeti yazıtlarındanTuekta-IV yazıtı dışında tespit edilmemiştir. Sözcük,anlamsalolarakadrıl- fiilineyakınbiranlamıkarşılamaktadır.



Hemadrıl- olsunhemdeseçlin- olsunherikikelimededebulunanedil-genlikçatısıekiveanlamıoldukçailgiçekicidir.Altın-KölIyazıtındakierklig için,ister‘kader,mukadderat’ister‘büyükkudretligüç’istersede‘UluTanrı’denilsin,yazıttakiilgilisatır,‘canalma,kişiyisevdiklerindenvebudünyadanayırma’işininbaşkasıtarafındanyapıldığınıişaretetmektedir.Demekkiherikikelimededekullanılan-(X)l-ve-(X)n-edilgenlikekibilinçlibirkullanım-dır.

KaynaklarAğakay,M.A.(1953).İkizlemelerüzerineI-II.Türk Dili, II/16-17.Ağakay,M.A.(1954).Türkçedekelimekoşmaları.Türk Dili Araştırmaları Yıllığı

Belleten,97-104.Aktan,B.(2008).DivanüLûgati’t-Türk’ünsözvarlığındayeralanikilemeler.Sel-

çuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 28,1-12.Akyalçın,N.(2007).Türkçe ikilemeler sözlüğü,Ankara:Anı.Alimov,R.(2014).Tanrı Dağı yazıtları (Eski Türk runik yazıtları üzerine bir in-

celeme).Konya:Kömen.Aydın,E.(1997).Orhonyazıtlarındahendiadysler.Türk Dili, 577,417-421.Aydın,E.(2012).Yeniseyyazıtlarınasıltarihlendirilebilir?Turkish Studies, 7/2,

161-168.Aydın,E.(2015).Yenisey yazıtları.Konya:Kömen.Aydın,E.(2017).Orhon yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli

Çor).İstanbul:BilgeKültür-Sanat.Aydın,E.(2018).Uygur yazıtları.İstanbul:BilgeKültür-Sanat.BarutçuÖzönder,S.(2006).Çöyryazıtı.Modern Türklük Araştırmaları Dergisi,

3(3),108-124.Baskakov,N.A.,Toşçakova,T.M. (1947).Oyrotsko-Ruskiy Slovar/Oçerk gram-

matiki Oyrotskogo yazıka.Moskova.Bazin,L.(1993).Quelquesremarquesd’epigraphieTurqueancienne.Türk Dilleri

Araştırmaları, 3, 33-41.Bazin, L. (2011).Eski Türk dünyasında kronoloji yöntemleri.V.Köken (çev.).

Ankara:TürkDilKurumu.Caferoğlu,A.(2015).Eski Uygur Türkçesi sözlüğü.Ankara:TürkDilKurumu.Clauson,G.(1972).An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish.

Oxford:OxfordUniversity.Çağatay,S. (2008).Uygurcadakihendiadysler.Prof. Dr. Saadet Çağatay’ın Ya-

yımlanmamış Tüm Makaleleri, C I.İstanbul:AyazTahirTürkistanlıİdil-UralVakfı.

Ercilasun,A.B.,Akkoyunlu,Z.(2015).Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk (giriş - metin - çeviri - notlar - dizin).Ankara:TürkDilKurumu.

Ahmet KARAMAN 23


Ercilasun,A.vd.(1992).Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü I-II.Ankara:Kül-türBakanlığı.

Erdem,M.D.(2005).HarezmTürkçesindeikilemelerveyinelemelerüzerine.Bi-lig, 33,189-225.

Foy,K.(1899).StudienzurOsmanichenSyntax,DasHendiadysunddieWortfol-geanababa.Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen (MSOS), II/II,105-136.

Gabain,A.v. (1988).Eski Türkçenin grameri.MehmetAkalın (Türkçeye çev.).Ankara:TürkDilKurumu.

Gülensoy,T.(2007).Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi söz-lüğü.Ankara:TürkDilKurumu.

Hatipoğlu,V.(1981).Türkçede ikilemeler.Ankara:TürkDilKurumu.Hirik,E.(2018).Türkçedetekrarlıyapısınıfları.Türkiyat Mecmuası, 28/2,37-65.Kormuşin,I.vd.(2016).Yenisey-Altay-Kırgızistan yazıtları ve kâğıda yazılı runik

belgeler.Ankara:BilgeSu.Malov,S.Ye.(1952).Yeniseyskaya pis’mennost’ Tyurkov, textı i perevodı.Mos-

kova-Leningrad.Orkun,H.N.(2011).Eski Türk yazıtları.Ankara:TürkDilKurumu.Ölmez,Z.K.(1997).KutadguBilig’deikilemeler(1).Türk Dilleri Araştırmaları,

7,19-40.Ölmez,Z.K.(1998).KutadguBilig’deikilemeler(2).Bahşi Ögdisi 60. Doğum

Yılı Dolayısıyla Klaus Röhrborn Armağanı. M.Ölmez,J.P.Laut(ed.),İstan-bul-Freiburg:Simurg.

Rozental,D.,Telenkova,M.A.(1976).Slovar Spravoçnik.Moskova:Lingvisti-çeskixTerminov.

Röhrborn,K. (1977).Uigurisches Wörterbuch.Sprachmaterialdervorislamisc-henTürkischenTexteausZentralasien,LieferungI,a-agrıg,Wiesbaden:FranzSteinerVerlagGMBH.

Sev,G.(2004).DivanüLûgati’t-Türk’teikilemeler.Türk Dili Dil ve Edebiyat Der-gisi, LXXXVIII, 634,497-510.

Şen,S.(2002).Eski Uygur Türkçesinde ikilemeler.YayımlanmamışYüksekLi-sansTezi,Samsun:OndokuzMayısÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü.

Şirin,H.(2016).Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi.I.Baskı.Ankara:TürkDilKurumu.

Tekin,T.(1997).ThefirstAltınköl inscription.Turkic Languages, 1/2,210-226. Tekin,T.(2003).Orhon Türkçesi grameri.İstanbul:TDAD.Tıbıkova,L.vd.(2012).Katalog Drevnetyurkskih Runiçeskix Pamyatnikov Gor-

nogo Altaya.Gorno-AltayskGosudarstvennıyUniversitet:Gorno-Altaysk.Toparlı,R.vd.(2007).Kıpçak Türkçesi sözlüğü.Ankara:TürkDilKurumu.



Toprak,F.(2005).HarezmTürkçesindeikilemeler.Ege Üniversitesi Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, V/2, 277-292.

Tuna,O.N.(1982-1983).Türkçeninsayıcaeşheceliikilemelerindesıralamakural-larıvetabiîbirünsüzdizisi.Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten,163-228.

Üstünova,K. (1998).DedeKorkut destanlarında aralıklı ikilemeler.Türk Dili, 557,464-470.

Yıldırım,F. (2017). Irk Bitig ve Orhon yazılı metinlerin dili.Ankara:TürkDilKurumu.

Ahmet KARAMAN 25


Extended SummaryManyworkshavebeendoneonYenisei incriptionsuntil today.However, there

is no study about reduplication duals / hendiadys among these studies. YeniseiinscriptionshavesomedifferencesintermsofgrammaticalfeaturesandvocabularyaccordingtootherinscriptionsandmanuscriptswitholdTurkicscript.Oneofthesedifferencesisthereduplicationduals/hendiadysused.Somehendiadys,whicharenotseeninotherinscriptionsandmanuscriptswitholdTurkicscript,arefoundintheinscriptionsofYenisei.SomeofthehendiadysfoundonlyintheYeniseiinscriptionsare:‘bag bodun, kadaş kin, teŋri kutlug, art- taş-’ OneofthehendiadysfoundonlyintheYeniseiinscriptionsis‘adrıl- seçlin-’.

Metaphorical narratives and reduplication duals / hendiadys are two importantelementsthatshowthedevelopmentandsophisticationofalanguage.Itisalongprocesstopointout that thewordshave to takemetaphoricalmeanings.Aprocess similartothisisalsoexperiencedinthecaseofreduplicationduals/hendiadys.Sometimes,somewordshavebeenusedbothinmetaphoricalnarrativeandreduplicationduals/hendiadysformation.Here,twoofthesewordsareadrıl-andseçlin-. Thesewords,besidestheirrealmeanings, in thesenseof the“separationof thepersonfromthisworldandhis/herrelativesones,sothedeath”hasacquiredametaphoricalmeaningandithasalsobecameanelementoftheadrıl- seçlin-reduplicationduals/hendiadys.Themeaningofthereduplicationduals/hendiadysretainsthemetaphoricalmeaningof“death”earnedbythewords.Inthisarticleboththewordsadrıl-andseçlin-havebeen viewed etymologically. Later, inscriptions and manuscripts with old Turkicscriptwereexaminedandthesemanticdimensionsofthewordswereevaluated.Inthelastpartofthearticle,adrıl- seçlin- hendiadyswasevaluated.ThescopeofthisarticleisalloftheinscriptionsandmanuscriptswitholdTurkicscript.

Inthefirstpartofthearicle,thewordadrıl- wasexamined.Therootofthewordadrıl- is *ad-.Thewordadır- isthepassiveformof*ad-.Thewords*ad- andadır- mean the same ‘to seperate’.BecauseasGabain says, the suffix -(X)r- sometimesgivesmeaningofthesimplex.Thewordadrıl- isacausative/reflexiveverbs.Thewordadrıl- hasbeenusedindifferentmeaningsininscriptionsandmanuscriptswitholdTurkicscript.Thefirstmeaningofthewordadrıl- is‘seperatingonefromanother,becomingindependent’.ThishasbeenusedinBKS7,T1W2.Thesecondusewas‘leave fromhisway / side, quit of his command’ inOngiN3-4.Thewordadrıl- hasacquiredmetaphoricalmeaninginYeniseiinscriptions.Thismeaningis‘death’.When people die; seperate fromhis loved ones, sons,wife and friends.And also,someone else does this seperationwork.The enemy or another power can not bekilledbypeople.It’s‘erklig’ whotakeshis /her life.This isclearlyunderstoodinAltın-KölI,8.Althoughtherearedifferentopinionsabouterklig, itmeans‘strong,powerful,abletoeverything,mightypower,sogod’.ThismeaningofthewordalsoexistsintherunicinscriptionsoftheAltaiRepublicandKyrgyzstan.Adır- hasalsobeenusedtomeansof‘devide,distribute’inKyrgyzstaninscriptions.

Thesecondpartofthepaperfocusedonseçlin-word.Thiswordhasbeenreadbyresearchersindifferentways.AccordingtoKormuşin,thiswordshouldberead



as‘seçlen-’.AccordingtoAydınandTekin,itshouldberead‘seçlin-’.ThiswordhasbeenwitnessedinonlythreetimesuntilnowinAltın-KölI,Kızıl-ÇıraaIandTuekta-IV.Therearetwodifferentpossibilitiestoexplainthesuffixaddedtothisword.Thewordseçlin- hasmetaphoricallythesamemeaningasadrıl-.Thismeaningis‘death’.

Thelastpartofthepaperfocusedonadrıl- seçlin-hendiadys.Adrıl- andseçlin- wordshavebeenusedsidebysidetocreateahendiadys.Thehendiadysadrıl- seçlin- waswitnessedonlytwotimesinalloftheinscriptionsandmanuscriptswitholdTurkicscript.ThesearetheAltın-KölIandKızılÇıraaIYeniseiinscriptions.NegativeformwasusedinAltın-KölIinscription.

Both elements of adrıl- seçlin- hendiadys consist of meaningful words. Thishendiadys consists of two closelymeaningfulwords.While bothwordsmean thesamemetaphorical‘death’,thereareminorsemanticdifferencesbetweenthem.Bothelements of adrıl- seçlin- hendiadys consist of derived words. Both elements ofhendiadyshavetakenthesamesuffix.Especiallyremarkablepointisthatthewordstakethesame-(X)l-/-(X)n-suffix.

Thefunctionoftheadrıl- seçlin- hendiadysistostrengthenexpression.Thedeatheventwassupportedwithametaphoricalexpressionandahendiadys.Thenegativeemotionsthatdeathremind,firstly,ithasbeenalleviatedbymeansofmetaphorization.Afterwards, ahendiadyswas created and the expressionwas reinforced.Suffiexesattachedtothewordsadrıl- andseçlin- isaconscioususe.TheTurkishpeopleoftheperiodknewthat‘workofkilling’isdoneby‘erklig’.Thereforetheyusedthispassivestructure.

yenİsey yazitlarinda geÇen adrıl- seçlin- İkİlemesİ...

Documents