Yahudiler ve Türkler Yahudi Tarihçi Eliyahu Kapsali'nin (1483-1555)Seder Eliyahu Zuta İsimli Kroniği Bağlamında

Bir İnceleme

NUH ARSLANTAŞ

©iz Yayıncılık Limited Şirketi, 2013 Sertifika no: 17313

iz YAYINCILIK: 747 İnceleme araştırma dizisi: 294

ISBN: 978-975-355-942-3 İstanbul, 2013

Çatalçeşme Sokağı No: 27/2 Cağaloğlu 34110 İstanbul telefon: (212) 5207210

faks: (212) 5115791 www.iz.com.tr

e-posta: bilgl@iz.com.tr.

kapak resmi: lspanya'daki zulümden lstanbul'a kaçan Yahudiler,

Sultan Bayezit ve devlet erkilnı tarafından karşılanırken.

kapak: Medine Efe

Basıldığı yer: Alemdar Ofset Matbaacılık Davutpaşa Caddesi Besler iş Merkezi No: 20/29 Topkapı/Zeytinburnu lstanbul

NUH ARSLANTAŞ

Yahudiler ve

Türkler Yahudi Tarihçi Eliyahu Kapsali'nin (1483-1555) Seder Eliyahu Zuta İsimli Kroniği Baglamında

Bir İnceleme

·z::.:::1 i

Nuh ARSLANTAŞ (Doç. Dr.) (noaharslan@hobnail.com); 1972 yılında Konya'da doğdu. İlköğ­renimini İsmi! Kasabası Atatürk İlkokulu'nda tamamladıktan sonra, 1984 yılında Konya İmam-Ha­tip Lisesi'ne kaydoldu. 1991 yılında M.Ü. İlahiyat Fakültesi'nikazandı. 1996 yılında fakülteden me­zuniyetinden sonra Giresun' un Eynesil İlçesi İmam Hatip Lisesi'nde bir yıl öğrebnenlik yaptı. 24 Kasım 1997'de M.Ü. İlahiyat Fakültesi İslam Tarihi Anabilim Dalı'na araştırma görevlisi oldu. M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde "Emeviler Döneminde Yahudiler" (06.07.2000) isimli yüksek lisans tezini hazırladı. Yabancı hükümetlerce Türk Hükümeti emrine verilen bursla, doktora araştırma­sı için dil öğrenmek ve sahasında akademik araştırmalar yapmak üzere 26 Ekim 2003-26 Haziran 2004 tarihleri arasında Hayfa Üniversitesi'nde (İsrail) bulundu. M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde "Abbasiler ve Fatımiler Döneminde Yahudiler (Dini-Hukuki ve Sosyal Hayat)" (Temmuz 2007) baş­lıklı doktora tezini hazırladı. 3 Mart 2010-21 Kasım 2010 tarihleri arasında YÖK'ün "Yurtdışı dok­tora sonrası araştırma programı" kapsamında Kudüs İbrani Üniversitesi ve Ben Zvi Enstitüsü'nde (İsrail) "Osmanlı Tarihinden Bahseden İbranice Kronik ve Risaleler" konusunda araştırma yaptı. 1 Nisan 2010 tarihinde doçent unvanı aldı; 4 Mayıs 2011 tarihinde de kadroya atandı. Halen M.Ü. İlahiyat Fakültesi İslam Tarihi Anabilim dalında öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Arapça, İngilizce ve İbranice bilen Arslantaş, evli ve iki kız çocuğu babasıdır.

Başlıca yayınlan şunlardır: Kitaplar Asr-ı Saadet'ten Kıssalar (1-2), İklim Yayınlan: İstanbul 1996; İslam Dünyasında Depremler ve Algı­

lanma Biçimleri, Gelenek Yayınlan: İstanbul 2003; Emeviler Döneminde Yahudiler, Gökkubbe Yayınlan: İstanbul 2005; Tudelalı Benjamin ve Ratisbonlu Petachia, Ortaçağ'da İki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve Afrika Gözlemleri [Seyahatnamelerin Tercümesi] Kaknüs Yayınlan: İstanbul 2001, 2. bs. M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınlan: İstanbul 2009; Yahudiler ve Araplar, Çağlar Boyu İlişkileri, (S.D. Goitein'den tercüme, Emine Buket Sağlam1a birlikte), İz Yayıncılık: İstanbul 2004, 2011); İslam Toplumunda Yahu­diler, Abbasi ve Fatımi Dönemi Yahudilerinde Hukukt Dini ve Sosyal Hayat, İz Yayıncılık: İstanbul 2008, 2011); İslam Dünyasında Samiriler (Osmanlı Dönemine Kadar), İz Yayıncılık: İstanbul 2008, 2011; İslılm Dünyasında İktisadi ve İlmi Hayatta Yahudiler, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınlan: İstanbul 2009; Yahudilere Göre Hz. Muhammed ve İslamiyet, İz Yayıncılık: İstaiıbul 2011.

Başlıca Makaleleri "Sürgünden Sonra Hayber Yahudileri", TTK BELLETEN Dergisi LXXII, 264 (Ağustos 2008),

s. 431-474. "Hz. Peygamberin Çağdaşı Yahudilerin Sosyo-Kültürel Hayatlarına Dair Bazı Tespitler", İS­

TEM: lslam Sanat Tarih Edebiyat ve Musiki Dergisi 11 (2008), s. 9-46. "Hz. Peygamberin Çağdaşı Yahudilerin İnanç-İbadet ve Dini Hayatları ile İlgili Bazı Tespit­

ler'', Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 34 (2008/1), s. 55-92. "Abbasiler ve Fatımiler Döneminde Yahudilerin Cemaat Mahkemeleri", TTK BELLETEN Der­

gisi LXXIL 265 (Aralık 2008), s. 747-803. "1400 Yıllık Birliktelik: Yahudilerin Türk-İslam Medeniyetine Katkılan", Ortak Kültürel Mi­

ras: Birlik İçinde Çokluk, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü: Ankara 2009, s. 164-181.

-"Ortaçağ İslam Dünyasında Yahudilerin Cemaat İçi Yoksullukla Mücadele Y öntemleri", De­

niz Feneri Yoksulluk Araştırmaları Merkezi Uluslar Arası Yoksulluk Sempozyumu 01--03 Şubat 2008, Uluslar Arası Yoksulluk Sempozyumu Bildirileri, yay. haz. Korkut Tuna ve dğr., İstanbul 2009, III, 385-407 (Sempozyum Tebliğ). .

"İslami Dönemde Filistin'e Yahudi Göçü" TTK BELLETEN Dergisi LXXV, 274 (Aralık 2011), s. 641-689.

"Ortaçağ Yahudi Cemaatlerinin Dini ve İdari Merkezi Olarak Bağdat", İslam Medeniyetinde Bağdat (Medinetü's-Selam) Uluslararası Sempozyum, İstanbul, 7-9 Kasım 2008,-İstanbul 2011, s. 319-345 (Sempozyum Tebliğ).

"İki Yahudi Seyyahın Gözünden (Beth Hilelli Rabbi David 1824-1832; il. Benjamin 1846-1851) Şırnak Çevresinde Yahudiler", Uluslar arası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu 14-16 Mayıs 2010, Sempoz­yum Bildirileri, ed. M. Nesim Doru, Şırnak 2010, s. 905-914 (Sempozyum Tebliğ).

İçindekiler

TAKDİM ............................................................................... ; ................... 15 ÖNSÖZ ............................................................................................. 15

GİRİŞ GİRİT (KANDİYA) VE YAHUDİLER ........................................ 21

BİRİNCİ BÖLÜM ELİYAHU KAPSALİ VE SEDER ELİYAHU ZUTA ................. 35

1. KAPSALİ'NİN HA YA Ti VE ESERLERİ ......................................... 37A. Kapsali'nin Hayah .................................................................... 37 B. Kapsali'nin Eserleri .................................................................... 48

1. Divrey ha-Yamim le-Malhut Venetsiya(Venedik Kralları Tarihi) ......................................................... 48

2. Tarih Risaleleri .................. . . ......................... . ...................... . . . 53 C. Dini Risaleler .............................................................................. 55

il. SEDER ELİYAHU ZUTA ................................................................ 57 A. Kroniğin Yazılma Zamanı ........... ............................................. 59 B. Kroniğin Yazılma Gayesi .......................................................... 60 C. Kroniğin Yazım Metodu ........................................................... 67 D. Kroniğin Kaynakları ................................................................. 70

1. Sözlü Kaynaklar ........................... . . ..................... ... ... . . . . .......... 702. Yazılı Kaynaklar ..................................................................... 75

E. Kroniğin Dil ve Üslubu ............................................................. 80 F. Kroniğin Kaynaklık Değeri ........................................................ 93 G. Kroniğin Bölümleri .................................................................. 114 H. Literatür .............. . ..................................................................... 135

İKİNCİ BÖLÜM KAPSALİ'YE GÖRE OSMANLI TARİHİ ................................ 141

1. YARATILIŞTAN OSMANLI DÖNEMİNE KISA DÜNYA TARİHİ ................................................................. 141

il. FATİHE KADAR OSMANLI SULTANLARI ............................. 148 111. FATİH SONRASI OSMANLI SULTANLARI .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

A. Fatih Sultan Mehmed ............................................................... 155 1. İstanbul'un Fethi .. : ................................................................ 1612. Mora'nın Fethi ....................................................................... 1643. Eğriboz Seferi ......................................................................... 1654. Akkoyunlulara Sefer .............................................................. 1675. Eflak Seferi ............................................................................. 1686. Belgrad Seferi ......................................................................... 169

· 7. Cenevizlilerin İtaat Altına Alınması ..................................... 169 8. Rodos Seferi ............................................................................ 170 9. Mısır Seferi : ........................................................................... 171

B. il. Bayezid .................................................................................. 172 1. Cem Sultan Meselesi .............................................................. 173 2. Osmanlı Venedik Savaşları .................................................... 175 3. Mısır Seferi ............................................................................. 176 4. Şehzadeler Arası Taht Kavgası .............................................. 177

C. Yavuz Sultan Selim ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 1. Şehzadeler Meselesi ................................................................ 182 2. İran Seferi .............................................................................. 183 3. Dulkadiroğlu Beyliği'nin Ortadan Kaldırılması ................... 185 4. Mısır Seferi ............................................................................ 187 5. Mısır' dan Dönüş ve İbn Haniş İsyanı ................................... 207 6. Hind Okyanusu'nda Portekiz Donanmasına Saldırı ............. 2107. Belgrad Seferi ......................................................................... 2118. Vefiitı Öncesi Sefer Hazırlığı ve Kandiya'da

Yaşanan Korku ................. _. ..................................................... 211 D. Kanuni Sultan Süleyman ... '. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212

1. Canbirdi Gaziill İsyanı ........................................................... 2132. Belgrad'ın Fethi ..................................................................... 214· 3. Rodos'un Fethi ....................................................................... 215 4. Rodos Sürgünleri ve Girit'te Veba Salgını ............................. 224

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YAHUDİLER ................................................................................. 227

1. CEMAATLER ARASI YARDIMLAŞMA ...................................... 227 il. İSPANYA/ENDÜLÜS YAHUDİLERİ .......................................... 230 III. SON YAHUDİ SIGINAGI

MÜSLÜMAN ENDÜLÜS'ÜN DÜŞÜŞÜ .................................... 237 iV. İSPANYA'DAN SÜRGÜN ........................................................... 240 V. SÜRGÜNLERİN ROTASl .............................................................. 246

A. Ohran ......................................................................................... 246 B. Napoli ................................................................................. : ....... 247 B. Portekiz ...................................................................................... 249 D. Fez (Fas) ..................................................................................... 253

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM OSMANLI SULTANLARI VE YAHUDİLER ......................... 257

1. FATİH SULTAN MEHMED VE YAHUDİLER ........................... 257il. il. BAYEZİD VE YAHUDİLER ...................................................... 270 III. YAVUZ SULTAN SELİM VE YAHUDİLER ............................. 275iV. KANUNİ SULTAN SÜLEYMAN VE YAHUDİLER ............... 284 V. OSMANLI SULTANLARI: KURTARICI MESİHLER ............... 286

SONUÇ ........................................................................................... 303 BİBLİYOGRAFYA ........................................................................ 311

EKLER: KRONİKTEN SEÇMELER. ......................................................... 317

1. İBRAHİM PEYGAMBER ................................................................. 317il. İNSAN NESLİNİN ATALARI ...................................................... 321 III. HZ. MUHAMMED VE PEYGAMBERLİGİ.. .............................. 323iV. KUR' AN-1 KERİM ......................................................................... 325 V. HZ. EBÜ BEKİR YE İSLAM FETİHLERİ ..................................... 326 VI. İSLAMİYET VE MÜSLÜMANLAR ............................................ 329 VIll. FATİH SULTAN MEHMED ..................................................... 330 IX. KONSTANTİNOPOL (İSTANBUL) ............................................ 331 X. F ATİH'İN MISIR SEFERİ ............................................................... 332 XI. ŞMUEL HA-NAGİD (İBN NAGRELA) ...................................... 333

XII. MOŞE BEN MEYMÜN (RAMBAM) [MAİMONİDES] .......... 336XIII. MOŞE BEN NAHMAN (RAMBAN) VE

KABALA YOLUNA GİRİŞİ ......................................................... 340 XIV. İSPANYA'DAN SÜRGÜN FERMANl... .................................. 348 xv. İSP ANYA'DAN SÜRGÜN .......................................................... 350 XVI. PORTEKİZ'DE YAŞANAN İKİNCİ SÜRGÜN ŞOKU .......... 351XVII. SULTAN il. BAYEZİD VE SÜRGÜN YAHUDİLER. ........... 353 xıx. YA vuz SULTAN SELİM: TOGARMİM'İN

(TÜRKLERİN) 9. SULTANI ......................................................... 356 XX. RİDANİYE'Yİ OSMANLILAR KAZANAMAZSA

YAHUDİLERİN VAY HALİNE ......... , ....................................... 358 XXI. KANDİYA'DA [GİRİT] VEBA SALGINI... .............................. 361

İNDEKS .................................................................................................... 365

ve biHi (cc.) ...

Bu mütevazı çalışmayı

Yahudilik konusundaki her türlü birikimini

bu öğrencisi ile cömertçe paylaşmaktan mutluluk duyan

Hocam

Yusuf ALTINTAŞ Bey'e

ithaf ediyorum.

Takdim

O smanlı İmparatorluğu'nun tarihi yazılırken yaban­cı kaynakların kullanılması Osmanlı tarihçiliğinin olmazsa olmazıdır. Türk tarihleri kadar önemli

olan yabancı kaynaklardan maalesef ülkemizde fazlaca isti­fade edilmemektedir. Alman, Bizans, Bulgar, Fransız, İbrani, İran, İtalyan, İngiliz, Leh, Macar, Memluk, Papalık, Rus, Sırp vs. gibi farklı milletlere ait kaynaklar, bazı araştırmacılar is­tisna tutulursa ülkemizde tamamıyla ihmal edilmiştir. Çoğu araştırmacı bir Bizans veya Macar kaynağını adından dokto­rasından yıllar sonra haberdar olmakta, bazı araştırmacılar ise emekli olana kadar bile Osmanlı tarihinin yabancı kay­naklarını öğrenememektedirler.

Osmanlı tarihinin yabancı kaynaklarından istifadeye bak­tığımızda ise Alman, İran, Memluk, Bizans, Fransız, İtalyan, İngiliz kaynakları kısmen kullanılırken İbrani kaynakların­dan çok az istifade edilmektedir. Türk tarihçileri arasında İb­ranice bilen fazla araştırmacının olmaması, bu durumda ana etkendir. Daha önce İslamiyet'in ilk dönemleriyle ilgili araş­tırmaları için İbranice kaynakları kullanan değerli meslekta­şım Nuh Arslantaş, son zamanlarda Osmanlı tarihinin İbrani kaynakları üzerinde mesai harcayarak önemli bir eksiğimizi giderme yolunda adım attı .

. Osmanlı tarihi üzerine İbranice tarih kitabı yazan en önemli Yahudi tarihçi Eliyahu Kapsali'dir. 1483-1555 yılları arasında yaşayan Kapsali, o dönemde Venedik hakimiye­tindeki Girit'te doğmuş, İtalya'nın Padova şehrinde tahsil

12 Yahudiler ve Türkler

gördükten sonra vatanına dönerek, haham tayin edilmiştir. Kapsali, Seder Eliyahu Zuta: Hiburo Rabi Eliyahu Bar Elkana Kapsali, Toldot ha-'Osmanim u-Venetsiya ve Korot 'Am Yisrael be-Mamlahot Turkiyq, Sıfarad u Venetsiya (Setler Eliyahu Zuta, Rabbi Eliyahu Elkana Kapsali'nin Rivayetleri, Os­manlı ve Venedik Tarihi, Türk ve Venedik İdaresinde Ya­hudiler) başlıklı bir tarih kitabı yazmıştır. Kronik, dünya­nın yaradılışından Osmanlı dönemine kadar kısa dünya ta­rihinden sonra Osman Gazi' den başlayarak Fatih' e kadar kısa, ancak Fatih döneminden Yavuz Sultan Selim dönemi­ne kadarki hadiseleri ise detaylı anlatmıştır. Kanuni döne­minin ise ilk yıllarından bahsetmektedir.

15-16. yüzyıllarda Avrupa' da Yahudiler hayatlarını zor şartlar altında sürdürüyorlardı. Osmanlı topraklarında ise her dinden insan kendi kültürel ve dini ortamında özgürce yaşamaktaydı. İster Hristiyan, isterse Yahudi olsun fark et­miyordu. Osmanlı Devleti'nin şemsiyesi altına giren herkes hukuk sahibiydi ve hakları devlet tarafından koruma altına alınıyordu. Bu yüzden Yahudi İzak Sarfati, 145 4'te Orta Av­rupa' daki dindaşlarına gönderdiği mektupta hilalin altında yaşayanların haçın hakimiyeti altında yaşayanlara kıyasla çok daha talihli olduklarını söylüyordu. Onlara tavsiyesi Avrupa'daki dev işkence odasını bırakıp Türkiye'ye gelme­leriydi: "Burada en iyi elbiseleri giyebilirsiniz. Burada herkes kendi asma ve incir ağacının altında oturabilir. Hristiyan ha­kimiyetinde çocuklarınızı mosmor veya kıpkızıl dövülme tehlikesiyle karşı karşıya bırakmadan asla mavi veya kırmızı renkli elbiseler giydiremezsiniz. Ama burada öyle değil".

Kapsali, eserinde Hıristiyanlığı bozguna uğratan Osman­lı sultanlarının gerçekleştirdiği fetihleri, Yahudilerin sürgün­lerinin sonu ve mesihin çıkışının müjdecisi kabul eder. Os­manlı sultanlarını kurtarıcı mesihler olarak ele alıp, padi­şahların Yahudiler'le ilişkileri üzerinde genişçe durmuştur. Osmanlı ·fetihlerini mesihle bağlantılı olarak değerlendiren Kapsali, Osmanlı sultanlarının mesihi rollerine dikkat çek-

Takdim 13

mesinin yanında, sadece İspanya sürgününü değil, İstan­bul'un fethi ile başlayıp Suriye, Mısır (1517) ve Rodos'un fethi (1522) ile biten önemli hadiseleri de mesihin çıkışıyla ir­tibatlı olarak ele alıp anlatmaya çalışmışhr.

Nuh Arslantaş, Kapsali'nin kitabını genişçe bir özet, seçme tercümeler ve bir incelemeyle Türk tarihçilerinin kullanımına sunmaktadır. Kendisini tebrik ederken, bu alanda çalışmalarını artırarak devam ettirmesini temenni ediyoruz.

ERHAN AFYONCU

.. Ons öz

O smanlı Devleti hakkında araştırma yapan akade­misyenler değişik tarihi malzemeden istifade et­mektedir. Ancak şimdiye kadar, Osmanlı Devle­

ti'nde yaşayan azınlıkların kendi dillerinde yazdığı tarihi kaynaklara gereği kadar önem verilmemiştir. Ermeni, Rum ve Yahu.di kaynaklar, bu milletlere mensup tarihçiler tara­fından kullanılsa da, Türk tarihçiler tarafından henüz değil kullanılmak, çoğunun ismi dahi bilinmemektedir.

Osmanlı tarihi için dikkate değer kaynaklardan biri de Yahudi tarihçiler tarafından yazılan İbranice kroniklerdir. Diğer azınlık kaynaklan gibi, bu kroniklerden de şimdiye ka­dar sistematik bir şekilde istifade edilmemiştir. Bunun en önemli sebebi de Türk tarihçilerinin İbran'ice bilmemesi, do­layısıyla da Yahudi kronikleri okuyamamasıdır.

Bu eksiklikten kaynaklanan bir dürtü ile hazırlanan eli­nizdeki çalışmada, tamamı Osmanlı tarihine tahsis edilmiş kıymetli bir İbranice kronik (Girit'te Kandiya cemaatinde din adamı olarak görev yapan Eliyahu Kapsali tarafından 1523 yılının ilkbahar've yaz aylarında vuku bulan veba salgını sı­rasında hazırlanan Seder Eliyahu Zuta) konu ve muhtevaları ile birlikte genişçe tanıtılmaya çalışılmıştır. Başlangıçta kro­niğin tamamının Türkçeye kazandırılması düşünülmüş ise de büyük bir kısmı çok beliğ, şiirsel bir üslupla yazılan ve konularının çoğu secili şekilde sıralanan kroniğin tercümesi­nin, klasik İbranice, İbrani edebiyatı ve Yal1;udi tarihi bilme­nin yanında iyi bir Tevrat, Talmud ve Kabala kültürüne sahip

16 Yahudiler ve Türkler

olmanın gerekliliği gibi kendine özgü zorlukları sebebiyle bu şekilde geniş bir tanıtımı tercih edilmiştir.

Kronik Türk, Yahudi ve dünya tarihi açısından taşıdığı değere rağmen uzun bir süre tarihçilerin dikkatini çekme­miştir. Kaynaklık açısından kroniğe ilk kez Uriel Heyd, 20-26 Ekim 1961 tarihlerinde Ankara VI. Türk Tarih Kongre­si'nde sunduğu bir tebliğle dikkat çekmiş;1 sonraki dönem­lerde ise Charles Berlin2 ile Aryeh Shmuelevitz;3 son olarak da Martin Jacobs'un4 kıymetli makalelerinde önemi ve tarih­sel değeri hakkında bazı önemli hususlara işaret edilmiştir. Titiz bir akademik çalışma ile kroniğin tahkikli neşri de ya­pılmıştır.<» Kudüs'te çalışmayı tamamlamak üzere olduğu­muz sırada, daha önce kronik ve yazarı hakkında hazırladığı bir makalesini5 okuduğumuz Aleida Paudice'nin.konuyla il­gili müstakil bir araştırması yayınlanmış,6 bu durum, ta­mamlanmasına rağmen çalışmanın neşrinin biraz ötelenme-

ı Uriel Heyd, "Osmanlı Tarihi için İbranice Kaynaklar", VI. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1967, s. 295-303.

2 Charles Berlin, "A Sixteenth-Century Hebrew Chronicle of the Ottoman Empire: the Seder Eliyahu Zuta of Elijah Capsali and its Message", Studies in Jewish Bibliography History and Literature in Honor of I. Edward Kiev, ed. Charles Berlin, New York 1971, s. 21-44.

3 Aryeh Shmuelevitz, "Capsali as a Source for Ottoman History, 1450-1523", Ottoman History and Society, Jewish Sources, İstanbul 1999, s. 29-35.

4 Martin Jacobs, "Exposed to All the Currents of the Mediterranean: A Sixteenth-Century Venetian Rabbi on Muslim History", AJS Review 29 (2005), s. 33-60.

ı·ı Kronik şu dört yazma esas alınarak Aryeh Shmuelevitz, Şlomo Simonson ve Meir Benayahu tarafından neşre hazırlanmışhr: (a) Oxford, Bodleian Library, Opp. Add. 8, Neubauer Catalogue No. 2411; (b) British Museum, Opp. and MSS Dept. Catalogue, Add. Or. 19.971; (c) aynı müze, Gaster Collection, MS Oriental 10.713; (d) Milano, Bibliteca Ambrosiana, XllO SUP. Sonuncusu yazmanın en güvenilir nüshası olup Kapsali tarafından da okunmuştur. Kronik, Ben Zvi Enstitüsü ve Tel Aviv Üniversitesi işbirliği ile iki cilt halinde neşredilmiş (Jerusalem 1975, 1977); Giriş, sözlük ve indeksi muhtevi üçüncü cilt ise daha sonra (Tel Aviv 1983) yayınlanmışhr.

s Aleida Paudice, "Elia Capsali", Historians of the Otoman Empire, eds. C. Kafa­dar-H. Karateke-C. Fleischer, (http:Uwww.ottomanhistorians.com), s. 1 (07.07.2009).

6 Aleida Paudice, Between Several Worlds: T7ıe Life and Writings of Elia Capsali, Munich: Martin Meidenbauer 2010.

Ön söz 17

sine sebep olmuştur. Esere son şekli, Paudice'nin kitabının görülmesinden sonra verilmiştir.

Elinizdeki çalışma, bir Türk tarihçinin kendi tarihi üzeri­ne yazılmış İbranice bir kronik hakkında kaleme aldığı ilk müstakil araştırma olma özelliği taşımaktadır. Kronik ülke­mizde değişik yönleri ile ilk defa bu şekilde kapsamlı bir araştırmaya konu olmaktadır.

Araştırma dört bölümden oluşmaktadır.

İlk bölümde kroniğin müellifi Eliyahu Kapsali'nin hayatı ve eserleri ile bu kitabın konusu olan Seder Eliyahu Zuta de­taylıca tanıtılmıştır. Bu bağlamda kroniğin yazılma tarihi ve gayesi, yazım metodu, kaleme alınırken faydalanılan yazılı ve sözlü kaynaklar, kroniğin dil ve üslup özellikleri, taşıdığı kaynaklık değeri, içerdiği bölümler ile yazma nüshaları ve neşirleri hakkında bilgi verilmiştir.

İkinci bölümde ise kronik, İslam ve Türk tarihi açısından önemi ile bu konularda içerdiği bilgiler bağlamında ince­lenmiştir. Kronikte yaratılıştan Osmanlı dönemine kadar kı­sa dünya tarihinden sonra yer alan Fatih öncesi ve Fatih son­rası iL Bayezid, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Sü­leyman dönemlerinin iç ve dış olayları ile sultanların kişisel özellikleri hakkında verilen bilgilerin değerlendirmesi ya­pılmıştır .

. Üçüncü bölümde kronikte Yahudilerle ilgili verilen konu­lar üzerinde durulmuştur. Müellifin yaşadığı dönemde Av­rupa' da, özellikle de İspanya, Portekiz ve İtalya' da yaşayan Yahudilerin yaşadıkları zulüm, işkence, dinden döndürme ve sürgünler ile sürgünler sonrası yaşadıkları dramlar hak­kında bilgi verilmiş; bu süreçte sığınakları olan Türkler ile kendi dindaşlarının bunlar için gösterdikleri gayretler anla­tılmıştır.

18 Yahudiler ve Türkler

Dördüncü ve son bölümde ise Osmanlı sultanlarının Ya­hudilerle ilişkileri anlatılmıştır. Bu bağlamda Fatih Sultan Mehmed, II. Bayezid, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman'ın ülkelerinde yaşayan Yahudi cemaatleri ile iliş­kileri hakkında bilgi verilmiş, Osmanlı sultanlarının . o dö­nem Yahudilerinin gözündeki kurtarıcı Mesih rollerine işa­ret edilmiştir.

Yukarıda da belirtildiği üzere, bu çalışmada kronik belli yönleri ile tanıtılmıştır. Aslında Osmanlı tarihi hakkında ya­zılmış bu ve benzeri, değişik İbranice kaynaklar Türk­Osmanlı tarihçilerinin ilgisini beklemektedir. Kronikte ele alınan konular, sultanlar ya da Osmanlı Devleti ile dönemin diğer devletleri hakkında verilen bilgilerin, başta Osmanlı tarihi kaynakları olmak üzere, Venedik, İran ve Memluk kaynakları ile mukayeseli çalışılması, kroniğin kaynaklık değerini daha iyi ortaya koyacaktır.

Çalışmaya Türkiye' de başlanmış; geliştirilip tamamlan­ması ise YÖK'ün doktora sonrası bursu ile gidilen Kudüs'te [İbrani Üniversitesi, Ben Zvi Enstitüsü] gerçekleşmiştir.

Hazırlık aşamasında kroniğin önemine dikkat çekerek konu ile ilgili yapılacak bir çalışmanın fevkalade kıymetli olacağına işaret eden hocam Prof. Dr. Mustafa Fayda ile dik­katle okuyarak değerli katkılarını esirgemeyen Doç. Dr. Er­han Afyoncu'ya teşekkür ederim. Ayrıca çözümü zor İbrani­ce ifadelerin okunması ve anlaşılmasındaki· katkılarından dolayı Kudüs'te meskun arkadaşım Rav İlhan Eli Levi Bey'e de şükran borçluyum.

Öte yandan Kudüs'te bulunduğum sırada her türlü ko­laylığı sağlayan Ben Zvi Enstitüsü müdürü Prof. Dr. Yom Tav Assis ile Osmanlı dönemine ait İbranice kaynaklar ko­nusunda rehberlik etmesi yanında kendisiyle Osmanlı tarihi üzerine yazılmış İbranice bir başka el yazması kroniği neşre hazırlama fırsatı bulduğum değerli arkadaşım Dr. Yaran Ben

Önsöz 19

Naeh ve Kudüs'ten döndükten sonra gözden kaçan bazı malzemenin temininde yardımlarını esirgemeyen genç mes­lektaşlarım Yasin Meral ve Eldar Hasanov ile çalışmanın son okumasını yapan Ravza Aydın ve Ezra Aydın'a da teşekkür ederim. Ayrıca İsrail' deki araştırmalarıma verdikleri destek­ten dolayı TürkPetrol Vakfı yetkililerine de şükranlarımı sunmayı bir borç bilirim.

Bu mütevazı çalışmanın Türk ve Yahudi tarihine kalıcı faydalar sağlamasını umuyorum.

Gayret bizden, başarıya ulaştırmak Allah'tandır.

Nuh ARSLANTAŞ, Doç. Dr. Kasım 2010

Kudüs

G İR İŞ

Girit (Kandiya) ve Yahudiler

• •

Mü. 4000 yıllarında Neolitik bir kültürün ge­

liştiği Girit, 3000 ile 140.0 yılları arasında bugünkü Avrupa medeniyetine beşik va­

zifesi görmüş; bulunduğu konum itibari ile de her zaman stratejik bir öneme sahip olmuştur.1

MÖ. 1400 yılında Pelopones'ten gelen Akkalar ile başla­yan; ardından Dorların akınları ile sona eren ve Yunanlıların istila hareketlerini gören adada, yerli ahalisini itaat alhna alan Dorların idaresinin ardından siyasi birliğin bozulması sonucu birbiriyle.mücadele halinde olan pek çok şehir devle­ti kurulmuş; bu parçalanma Girit'in siyasi önemini MÖ. II. yüzyılda sona erdirmiştir. Yunanistan Roma hakimiyetine girdikten sonra Girit istiklalini bir müddetmuhafaza etmişse de korsan yatağı olması ve çevresini tehdit etmesi sebebiyle Romalılar tarafından istila edilmiştir (MÖ. 69). Girit'i bir is­kan bölgesinden ziyade askeri ve iktisadi bir üs olarak kul­lanan Romalılar, adadaki hakimiyetlerini devam ettirmek maksadıyla İtalya' dan getirttikleri eski askerleri Knossos bölgesine yerleştirmişlerdir.2

Roma'nın doğu ve bah olarak ikiye ayrılmasından sonra (MS. 395) Girit, Doğu Roma İmparatorluğuna bağlanmışhr.3

1 Bkz. H.G. Wells, Kısa Dünya Tarihi, trc. Ziya İshan, İstanbul 1959, s. 56-57. 2 Cemal Tukin, "Girit", DİA, XIV, 85. 3 Simon Marcus, "Crete", EJdı, V, 290.

22 Yahudiler ve Türkler

Emeviler döneminde adaya yönelik fetih amaçlı seferler­de başarılar elde edilmişse de, Müslümanların adada kalıcı­lığı ancak Abbasi halifesi Me'mun döneminde (813-833), Ebu Hafs Ömer b. İsa el-Endelüsi tarafından gerçekleştirilen bir sefer neticesinde mümkün olmuştur.4 Endülüs Emevi hü­kümdarı Hakem b. Hişam zamanında Kurtuba' da çıkan is­yan üzerine (Rabaz Vakası) 202/818'de Endülüs'ten binlerce kişi sürülmüş; bunlardan bir kısmı bir süre İskenderiye'ye giderek orada kalmış ancak, 212/827 yılında Me'mun'un ye­ni Mısır valisi İbn Tahir tarafından şehri terk etmek zorunda bırakılınca; reisleri Ebu Hafs Ömer b. Şuayb el- Belluti ku­rriandasındaki kırk parça gemiyle Girit' e gelerek adayı ka­deme kademe zapt etmeye başlamışlardı. Girit' e bu şekilde yerleşen Araplar, Eliyahu Kapsali'nin doğduğu Kandiya (Rabazulhandak) şehrini de kurmuşlardı.5

961 yılında Bizans hakimiyetine giren ve "katepano" adı veri­len valiler tarafından yönetilen Girit, IV. Haçlı Seferi'nden son­ra Venedikliler tarafından satın.alınmıştır (1211).6 Venedik ha­kimiyetine girişinden önce geçim kaynağı tarım ve hayvanalı­ğa dayanan ada, XIV. asırdan itibaren konumu itibariyle önem­li bir ticaret merkezi haline gelmiş; 1669' da Osmanlı hakimiye­tine girişine kadar da bu önemini korumuştur.7

Kapsali'nin yaşadığı dönemlerde Akdeniz ticaretinde önemli bir yere sahip olan Girit, şarap ve peynirleri ile meş­hur olup Venedik'in tahıl ihtiyacını da karşılamakta idi. Kıb­rıs'tan sonra Akdeniz'in en büyük adası olma özelliğini ta­şımasının yanı sıra, ticari ve sosyo-ekonomik öneminden do­layı Arapları ve Avrupa'nın değişik bölgelerinden farklı mil-

4 George Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, trc. Fikret Işıltan, Ankara 1995, s. 108, 192.

s Tukin, "Girit", DİA, XIV, 85-86; Marcus, "Crete", EJdı, V, 289. 6 Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, s. 391. 7 Aleida Paudice, Between Several Worlds: The Life and Writings of Elia Capsali,

Munich: Martin Meidenbauer 2010, s. 18.

Girit (Kandiya) ve Yahudiler 23

letlere mensup insanları barındıran kozmopolit bir yapıya kavuşmuştu.8

Venedik idaresi tarafından her biri "sestieri" olarak ad­landırılan alh idari "kısım" a ayrılmış olan ada, iki senede bir atanan ya da görev süresi yenilenen "dük"ler tarafından ida­re edilirdi. Venedik kolonileri içerisinde Kandiya dükü önemli bir yere sahipti.9

Latinler ve özgür Rumlar şehir surlarının içerisinde, diğer Rumlar ise surların dışında ikamet ediyordu. Konumları iti­bariyle çeşitli sosyal sınıflara ayrılmış bulunan halk arasında Venedik asıllı Girit asilzadeleri en üst konumda kabul edili­yordu. Onların hemen altında, çoğunluğu oluşturan tüccar, bürokrat ve doktor gibi sosyal statü açısından halkın diğer kesimlerinden ayrılan gruplar vardı. "Cittadini" veya "burgenses" olarak adlandırılan bu sınıflar da şehir surları içerisinde yerleşiktiler. Sosyal statü, itibariyle en düşük ke­sim ise /1 contadini" olarak isimlendirilen 11çiftçi"lerdi.10

Adada Yahudi varlığı MÖ. il. asra, yani Roma dönemine dayanmaktaydı. Eski Ahit'in değişik yerlerinde "Kaftor" olarak zikredilen Girit, önceki dönemlerde Filistilerin mem­leketi olarak tanımlanmış;11 bazı pasajlarda da "Giritli­ler" den (Keretim) bahsedilmiştir.12 Neviim (Peygamberler) bölümüne Girit'le ilişkilere dair bazı bilgiler de yansımışhr. Meseıa, Hz. Davud'un kapıkulları arasında Girit'ten getiri­len askerlerin (Keretim) adı geçmektedir.13

s Isaac Barzilay, Yoseph Shlomo Delmedigo, Yashar of Candia: His Life, Works and Times, E.J. Brill, Leiden Netherlands 1974, s. 16-17; Marcus, "Crete", EJd2, V, 289-290.

9 Venedik idaresinde Kandiya hakkında daha fazla bilgi için bkz. Sally McKee, Uncommon Dominiow Venetian Crete and the Myth of Ethnic Purity, Philadelphia 2000, s. 26-27.

10 Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 17. 11 Meseıa bkz. Tesniye 2/23; Yeremya 47/4. 12 Bkz. Hezekiel 25/16. 13 II. Samuel 8/18; 15/18; 20/7.

24 Yahudiler ve Türkler

Yukarıda da bahsedildiği üzere, Yahudilerin Girit'teki, en azından kayıtlara geçen varlığı, MÖ. iL asra dayanmaktadır. Roma'nın adayı istilasından sonra hayli etkin oldukları anla­şılan Giritli Yahudilerin, Herod'un ölümünden sonra oğlu olduğu iddiasıyla ortaya çıkan Düzmece Alexander'ı finanse ettikleri de belirtilir.t4

Yeni Ahit'te Kudüs'te yaşayan Giritli Yahudilerden bah­sedilir.15 Meşhur Yahudi tarihçi Josephus'un dördüncü evli­liğini, Girit'in ileri gelen ailelerinden bir hanımla yaphğı be­lirtilir .16

395 yılında Roma'nın doğu ve bah olarak ayrılmasından sonra Girit, Doğu Roma İmparatorluğu'nda kalmış; ada Ya­hudileri, İmparator il. Theodosius zamanında (408-450) ol­dukça zor günler yaşamışlardı. Bu baskıların neticesinde ar­tan mesih beklentisini istismar eden Moşe isimli sözde mesihin peşine takılan Yahudiler (440), vaat edilen toprakla­ra gitmek için Girit sahillerine akın edip Hz. Musa önderli­ğindeki gibi bir Çıkış beklerken, dinlerinden oldukları gibi, pek çoğu da zorla Hıristiyanlığa döndürülmüştü.17

Venedik dönemi, Yahudilerin görece rahat olduğu dö­nem kabul edilmektedir. 1299 yılında Venedik idaresi ile Kallergis ailesi arasında yapılan sözleşme gereği Yahudiler istedikleri yerde yaşama hakkını elde etmişler, ancak XIV. asırdan itibaren ekonomik alanda etkinliklerini artırdıkları­nın görülmesiyle bu sözleşme yürürlükten kaldırılmış ve Yahudilere belli mahallelerde yaşama zorunluluğu getiril­mişti.18

14 Marcus, "Crete", Efd2, V, 289. 15 Resüllerin İşleri 2/11. 16 Abraham Schalit, "Josephus Flavius", Efd2, XI, 436; Marcus, "Crete", Efd2, V,

289. 17 Salo W. Baron, A Social and Religious History of the fews, New York 1958, V,

167-168. 18 Zvi Ankori, "Jews and Jewish Community in the History of Medieval Crete",

Second International Congress of Cretological Studies, Atina 1968, s. 360-361.

Girit (Kandiya) ve Yahudiler 25

Girit'te Venedik, İtalya ve Rumlar arasında orta sınıfı temsil eden Yahudi cemaati Kandiya, Castelnovo, Rhetymnon ve Castel Bonifazio' da yerleşiktiler. Bunlara 1252 yılında Venedik hakimiyetinde kurulan Canea şehri cemaati de eklenmiştir.19

1228 yılında Filistin' e gidiş güzergahında Girit' e de uğra­yan Yahudi seyyah Rav Baruh ben Yitshak, adada küçük bir Yahudi cemaatinin yaşadığını; ancak bunların dini emirlere gereği şekilde riayet etmediklerini nakleder.20 Girit'in koz­mopolit yapısından kaynaklanması muhtemel bu durum Takanot Kandiya isimli 'hukuk derlemesinde de dile getirile­rek ada Yahudilerinin Sebt· (Şahat) ve bayram günlerinin ge­reklerine, kaşerut adı verilen gıda kurallarına ve Yahudi ol­mayanlarla münasebetlerine gereken hassasiyeti gösterme­diklerine dair bazı şikayetler kaydedilmiştir. Zaman zaman da dini vecibelere uyulmasının şart olduğuna, uymayanlara ise yaptırım uygulanacağına, dair cemaat içi kararlar (haskamot) alınmışhr.21

Yahudi cemaatlerinin yeknesak bir yapıya sahip olmadığı Girit'te eskiden beri var olan ve ötekilere oranla daha yüksek bir statüye sahip Romanyotlara, Venedik hakimiyetinden sonra 1320-1335 yılları arasında Napoli krallığının zulmün­den kaçanlar ile 1394 yılında Napoli'den kovulan Yahudiler de eklenmişti. İtalya kökenli bu Yahudiler yanında 1492 ve sonrasında Avrupa'nın değişik yerlerinden sürgün edilen Yahudiler de şehirde Aşkenaz ve Sıfarad Yahudi cemaatleri oluşturmuşlardı. Girit' te bu Yahudilerden başka, sayıları az da olsa Fransa, Mısır, İstanbul, Eğriboz, Rodos, Mağrib ve

19 Joshua Starr, "Jewish Life in Crete under Rule of Venice", Proceedings of the American Academy of Jewish Research 12 (1942), s. 60.

20 Eli Kohen, History of the Byzantine fews, University Press of America 2007, s. 151; Marcus, "Crete", Efd2, V, 289.

21 Örnekler için bkz. Kohen, History of the Byzantine fews, s. 152 vd.; Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 25-28.

26 Yahudiler ve Türkler

Kudüs gibi dünyanın değişik yerlerinden gelip yerleşen Ya­hudiler de mevcuttu.22 Bu çalışmanın konusu olan Kapsaliler ile Del Medigos aileleri, Girit'in meşhur Aşkenazlarıdır. Ce­maat dokümanlarında daha sık zikredilmelerinden anlaşıl­dığı üzere, XIV. asırdan itibaren Aşkenazların cemaat içi faa­liyetlerdeki ağırlıkları giderek artmıştır.23

Yahudi cemaatleri arasında müşterek meselelerde takip edilecek gelenek (minhag) hakkında zaman zaman tartışma­lar yapıldığı da kayıtlara geçmiştir.24 Girit cemaatlerinin en büyüğü, Kandiya cemaati idi. Şehirde "Büyük", "Kohenler", "Aşkenaz" ve "Ulu" olmak üzere dört sinagog mevcuttu.25

Diğer Avrupa şehirlerinin tersine Kandiya'daki Yahudi mahallesi şehir surlarının içerisinde, deri tabakçılarından kaynaklanan kötü kokudan dolayı Venediklilerin yerleşmeyi tercih etmediği kuzey-batı kesiminde idi. 1350 yılından itiba­ren Yahudilere İtalyanların "Guidecca" (Yudaika/Yahudi ma­hallesi) olarak adlandırdığı Zudeca' da oturma zorunluluğu getirilmiş; ancak ticari maksatlarla şehrin diğer kesimlerine gidip-gelmelerine genelde ses çıkarılmamıştır. Fakat Yahudi­ler değişik coğrafyalarda eskiden beri geliştirdikleri tavrı bu­rada da devam ettirmişler; dini gereklerini daha rahat yaşa­yabilmek amacıyla mümkün olduğunca Hıristiyan sakinlerle bir araya gelmemeye özen göstermişlerdir.26

Buna rağmen Girit Yahudileri Hıristiyan baskısından kur­tulamamış; kaynaklara yansıyan bilgilere göre de, zaman za­man "kan iftirası"na ('alilat dam) maruz kalmışlardır. 1449 yı­lında Kandiya' da getto yakınında bulunan bir kuzu ölüsün­den dolayı zor anlar yaşayan Yahudiler, 1451 ve 1452 yılların-

22 Barzilay, Yoseph Shlomo Delmedigo, s. 13-14. 23 Barzilay, Yoseph Shlomo Delmedigo, s. 10-12. 24 Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 24. ıs McKee, Uncommon Dominion, s. 25; Marcus, "Crete", Efd2, V, 290. 26 Ankori, "Jews and Jewish Community in the History of Medieval Crete", 325

vd. ,

Girit (Kandiya) ve Yahudiler 27

da Ursa Başpapazı tarafından Hıristiyan bayramları ile alay ettikleri; 1538' de ise adayı kuşatan Türklere bilgi sızdırdıkları gerekçesiyle katliama tabi tutulmuşlardır.27 Son katliamın (1538) anısına Yahudiler arasında "Kandiya Purimi" adı ile özel bir anma/yas günü dahi ihdas edilmiştir. 1568' de İstanbul Rum Patriği, Girit Rumlarına gönderdiği mektupta Y ahudile­re aamanın günah olduğllnu bildirmiş; 1574-1577 yılları ara­sında adanın yönetiminden sorumlu Dük Giacoma Foscorini de Yahudileri zorla Hıristiyanlaştırmaya çalışmıştır.28

1481 yılında Girit'e gelen ve Kandiya'da ayrı mahalleler­de, dört sinagog çevresinde 600 civarında Yahudi yaşadığını kaydeden Volterralı Yahudi Seyyah Meşulam, Yahudilerin, Hıristiyanlar tarafından hem dışlandıklarını hem de aşağı­landıklarını açıkladığı bir örnekte Hıristiyan halktan sebze­meyve veya bir başka mal satın almak isteyen bir Yahu dinin bunlara kesinlikle dokunamayacağını, yanlışlıkla dokundu­ğu takdirde ise dokunduğu malın kendisine fahiş fiyatla zor­la satıldığını kaydeder.29 Kandiya'yı ziyareti sırasında hasta olan. seyyah Meşulam, cemaat ileri gelenlerinden Tabip Moşe'nin kendisiyle çok ilgilendiğini ve hazırladığı ilaçlarla eski sıhhatine yeniden kavuşturduğunu minnettar duygular­la anlatır.30

Girit'te Yahudiler ve öteki gruplar arasındaki ayrımcı tu­tum vergi ödeme hususunda da geçerliydi. Adada vergi mükellefleri seçkinler <Jeudati, burgensis, popolani), Rum köy­lüleri ve Yahudiler olmak üzere üç grup olarak tasnif edil­mişti. XIV. ve XV. asırda Yahudiler Girit nüfusunun% 12 ila 15'ini oluşturmasına rağmen, diğer kesimlerden çok daha

27 Starr, "Jewish Life in Crete under Rule of Venice", s. 65-69; Barzilay, Yoseph Shlomo Delmedigo, s. 14.

2s Marcus, "Crete", Efd2, V, 290. 29 "Rabbi Meshullam ben R. Menahem of Voltarra", fewish Travellers içinde, der.

ve İng. trc. Elkan Nathan Adler, London 1930, s. 202 . . 30 "Rabbi Meshullam ben R. Menahem of Voltarra", s. 202.

28 Yahudiler ve Türkler

fazla vergi ödüyorlardı. Venedik idaresi tarafından konan olağanüstü vergilerin dörtte birinin Yahudilerden tahsil edilmesi, arhk teamül haline gelmişti.31 Bu ayrımcı tutumla ilgili şikayetler zaman zaman Eliyahu Kapsali'nin ifadelerine de yansımış, cemaat yöneticisi olarak, vergi konusundaki ayrımcılıktan yakındığı ada yöneticisinden adanın diğer sa­kinlerinin varil başı şarap için 9 solidi<'J öderken, Yahudilerin 13.5 solidi ödeme mecburiyetinin, vergi ın'ükellefiyeti açısın­dan yabancı statüsünde değerlendirildiklerini gösterdiğini; dolayısıyla durumun düzeltilerek Hıristiyanlarla eşit vatan­daş konumuna getirilmelerini talep etmiştir.32 Girit Yahudi­leri adanın Osmanlılar tarafından kuşahlması sırasında da savunma harcamaları adı alhnda yüklü miktarda vergilerle yükümlü durumdaydılar.33

Venedik kaynaklarına göre XVI. asırda Yahudiler'in Gi­rit'te ödedikleri vergi miktarı 4000 iperpera <''!idi. Bu miktarın 800 iperperası Canea, 430' u Rhetymnon, kalan 2770' i ise Kandiya cemaatinden tahsil ediliyordu. Vergi miktarları her beş yılda bir yeniden düzenlenirdi. Vergilerin ödenmesi hu­susunda Yahudi cemaati bir komisyon kurar; bu komisyon cemaat üyelerinin ekonomik durumunu belirleyerek takdir edilen miktarın ne kadarını kimin ödeyeceğini tespit ederdi. Yahudilerin mali zorunluluklarına, Hıristiyan bayramların­da kiliselerin aydınlatma masraflarına belli oranda katkıda bulunmak da dahildi.34

31 Starr, "Jewish Life in Crete under Rule of Venice", s. 76 vd. <'> Roma İmparatorluğu'nda kullanılan para birimi. İlk defa İmparator 1.

Konstantin tarafından 309 yılında kestirilen altın sikke, X. asra kadar teda­vülde kalmışhr.

32 "Non sia fatta distinzione alcuna de Iudeo da Christiano". Duca di Candia f. 181' den naklen Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 30.

33 Marcus, "Crete", EJdı, V, 290.' <-ı Bizans'ın düşük değere sahip alhn parası. 34 Duca di Candia f. 54v ve 397'den naklen Paudice, The Life and Writings of Elia

Capsali, s. 31.

Girit (Kandiya) ve Yahudiler 29

Yahudiler ekonomik hayatta da belli alanlarla sınırlandı­rılmışlardı. Hepsi Venedik vatandaşı kabul edildiği halde, içlerinden çok azına tam anlamıyla ticari serbestlik tanınmış­tı. Yahudilerin küçük bir kısmı bankerlik ve tefecilik yapar­ken; çoğunluğu şeker, buğday, kauçuk ve şarap gibi günde­lik ihtiyaç maddelerinin ticaretini yapmaktaydı. 1433 yılında Giritli Yahudilerin tefecilik ve simsarlık yapmaları tamamen yasaklandı. Bu yasakların bir sonucu olarak ada Yahudileri­nin çoğu terzilik, kelikçilik, kumaş boyacılığı ve fırıncılık gi­bi işlerle meşgul olmak zorunda kalırken; içlerinden çok azına tabiplik, avukatlık ve kitap müstensihliği yapma izni verilmişti. 35

Ekonomik alanda olduğu gibi, gündelik hayatta da Giritli Yahudiler ayrımcılığa tabi tutuluyorlardı. Günlük yaşamla­rında elbiselerine Yahudi olduklarını gösteren bir şerit takma zorunluluğu olduğu gibi, evleri de Hıristiyan evlerinden ayırt edilmesi için farklı bir şekilde işaretlenmesi gerekiyordu.36

Venedik idaresi, Yahudilerin zenginleşip emlak sahibi olacakları korkusu ile 1416'da Girit, 1423'te de Venedik te­baası bütün Yahudilere emlak ve arazi satın alma yasağı ge­tirmiş; mevcut durumda sahip olanları ise en geç iki yıl içeri­sinde elindekilerini bir Venedikliye satmakla mükellef tut­muştu. Yahudilerin kiralama işlemleri de belli durum ve şartlarla sınırlı idi.

Orta Çağ'ın diğer Yahudi cemaatlerinde olduğu gibi Kandiya cemaati de başlarında "condostablo" adı verilen bir "cemaat lideri" tarafından yönetiliyordu. Cemaat ileri gelenleri ve zenginler tarafından seçilen condostablo, ce­maatin her şeyinden sorumlu idi. Seçilmesinden sonra kendisine cemaat arasından "haşbanim" adı verilen yar-

35 Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 32; Marcus, "Crete", Efd2, V, 290.

36 Marcus, "Crete", EJd2, V, 290.

30 Yahudiler ve Türkler

dımcı "mali müşavirler" seçerdi. Ancak hem condostablo hem de haşbanimin göreve başlaması Venedik idaresinin onayından sonra gerçekleşebilirdi.37

Girit Yahudilerinin gerek günlük gerekse dini hayatta kullandıkları dil, Grekçe idi. Adada yaygın diğer dil İtalyan­ca olmakla birlikte, İtalyancanın Venedik lehçesi kullanıl­maktaydı. Yahudilerde ibadetler, dualar ve diğer dini ritüel­lerin tamamı Grekçe yapılırdı. Adada hakim dini gelenek ise, Roma döneminden beri orada yaşayan Romanyotların geleneği (minhag) idi.38 Orta Çağlarda en iyi dönemlerinde dahi Girit Yahudilerinin sayısı 1.160'ı geçmemiştir.39

Felsefe, tıp, eczacılık ile Tevrat ve Talmud konularında bi­limsel çalışmalar yapan Girit Yahudileri eserlerini genelde Grekçe veya İbranice kaleme almışlardır. İçlerinden önemli bazı din ve bilim adamları da yetişmiştir. Bu kitabın konusu olan Eliyahu'nun ailesi Kapsaliler ile Del Medigo aileleri bunların en önemlileridir.

Girit'te yetişen önemli Yahudi ilim adamlarının gelenek­sel dini ilimlerden ziyade,. Yahudi kelamı ve felsefeye ilgi duymuş olmaları dikkat çekicidir.

Girit'te yetişmiş önemli Yahudi din adamlarının başında, XIII. asırda yaşamış Şemarya ben Eliyahu (1275-1355) gelmek­tedir. İtalya'da (Negroponte) doğan, ancak ailesi ile birlikte Gitit'e yerleştiği için "Giritli" (İkriti) lakabıyla meşhur olan Şemarya Grekçe, İtalyanca ve Latince biliyordu. Otuz yaşları­na kadar klasik Yahudi eğitimi aldıktan sonra Talmud ve felse­feye yoğunlaşan Şemarya, kendi zamanına kadarki tercüme­lerin Arapçadan İbraniceye yapılması geleneğini değiştirmiş

37 Starr, "Jewish Life in Crete under Rule of Yenice", s. 60; Marcus, "Crete", E/dı, V, 290.

3s McKee, Uncommon Dominion, s. 115; Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 23.

39 Marcus, "Crete", E/dı, V, 290.

Girit (Kandiya) ve Yahudiler 31

ve Yahudi tercüme tarihinde bir ilk olarak Grekçeden İbrani­ceye doğrudan tercümeler yapmıştır. 1328 yılında Napoli kra­lı Robert'in hizmetine giren Şemarya 1352 yılında İspanya'ya geçmiş; 1358 yılında mesihin çıkacağı kehanetinde bulunarak kendisini mesihin müjdecisi ilan etmiş; 1355 yılında da hapis­hanede ölmüştür. Sefer ha-Mora adlı eserinde felsefecilerin alemin yaratılışı ile ilgili görüşlerini eleştiren Şemarya, Amatsyahu isimli eserinde de felsefeyi tenkit etmiştir. Mantık, gramer alanında eserlerinin bulunduğu ve Ahd- i Atik'in de­ğişik pasajlarına tefsirler yazdığı da bilinmektedir.40

Girit Yahudi cemaatinden yetişen bir diğer bilim adamı da Eliyahu ben Moşe Abba del Medigo'dur (1460-1497). Gi­ritli (İkriti) lakabıyla meşhur olan Eliyahu, İtalya' da gelenek­sel Yahudi eğitimi aldıktan sonra İslam ve Yahudi felsefesine ilgisinden dolayı bu alana yönelmiştir. Padua Yeşivası'ndaki başkanlığı sırasında İtalya'nın önemli şehirlerinde felsefe seminerleri düzenleyen Eliyahu, Pico della Mirandola gibi önemli Hıristiyan öğrenciler de yetiştirmiştir. Yetkinliği ve nüfuzu sebebiyle Venedik idaresi tarafından İtalya felsefeci­leri arasında moderatör seçilen Eliyahu, Yahudi din adamla­rından Yahuda Mintz ile dini konulardaki anlaşmazlığı se­bebiyle Padua' dan ayrılmak zorunda kalmış; hayatının son dönemlerini Girit'te geçirmiştir. Din ve felsefe ilişkisine dair Bihinat ha-Dat adlı bir eser yazan Eliyahu, İbn Rüşd'ün, Efla­tun'un Devlet'i üzerine yazdığı şerhe de bir haşiye yazmış (Venedik 1497); Aristo'nun Meteroloji (Venedik 1480) ve Me­tafizik'inin bazı bölümlerini (Venedik 1560) tercüme ettiği gi­bi, Aristo'nun tabiat felsefesini açıkladığı bir risale de kale:. me almıştır. Felsefe üzerine ayrıca Latince Questiones Tres (Venedik 1501) başlıklı bir kitap yazan Eliyahu del Medigo,

40 Hayalı ve felsefi görüşleri hakkında daha detaylı bilgi için bkz. H. Graetz, History of the /ews, The Jewish Publication Society of America 1891, iV, 69-70; Colette Sirat, A History of /ewish Philosophy in the Middle Ages, New York 1996, s. 330 vd.; Zvi Avneri, "Shemariah ben Elijah ben Jacob", E/d2, XVlll, 457. '

32 Yahudiler ve Türkler.

İbn Rüşd'ün Latinceye De Substantia Orbis adıyla çevrilen felsefe risalesini ise Maamar be-Etzem ha-Galgal adı ile İbrani­ceye çevirmiştir.41 Eliyahu del Medigo, bu kitabın konusu olan Eliyahu Kapsali'nin de dayılarındandır. Kapsali'nin an­nesi, Del Medigo'nun amcasının kızıdır.42

Aynı aileden yetişen bir başka bilim adamı da Yosef del Medigo'dur (1591-1655). "Tabip" (Yosef ha-Rofe) lakabıyla meşhur olan Yosef, babasından aldığı geleneksel Yahudi ter­biyesinden sonra Padua'ya gitmiş; burada Galileo' dan ast­ronomi ve matematik okumuş; daha sonra tıp ve felsefe tah­sili yapmıştır. 1613'te tahsilini tamamladıktan sonra Girit'e dönen ve evlenen Yosef del Medigo, Ya' ar Levanon isimli ese­rini yazmaya başlamış; mutsuz evliliğinden sıkılarak Kandiya' dan Kahire' ye gitmiş; burada Ali b. Ramazan gibi Müslüman matematikçi, Ya'kov Skandari gibi Yahudi-Kara! din ve ilim adamları ile bilimsel görüşmeler yapmıştır. Maimonides'in Delılletü'l-Hairin (More Nevuhim) adlı eseri ile tanışması da onun, bu Kahire günlerinde gerçekleşmiştir. Kahire' den sonra İstanbul' a geçen Y osef del Medigo, felsefe­de cevabını bulamadığı konuların yanıtlarını aramak ama­cıyla Kabala' ya yoğunlaşmış; İstanbul' da ikameti sırasında kaleme aldığı Mazref le-Hohma adlı risalesinde akrabası Eliyahu del Medigo'nun Bihinat ha-Dat adlı eserine eleştiriler yöneltmiştir. İstanbul'dan sonra · Polonya'ya geçen Del Medigo 1620'den sonra Vilna prensi Radziwill'in özel tabip­liğini yapmaya başlamıştır. Hayatının sonlarına doğru sıra­sıyla Amsterdam ve Frankfurt'ta kalan Del Medigo, Prag'ta ölmüştür.43 Latince, Grekçe, İspanyolca ve İtalyanca bilen del

41 Jacob S. Levinger, "Delmedigo, Elijah ben Moses Abba", Efd2, V, 542-543; Josep Puig Montada, "On the Chronology of Elia Del Medigo's Physical Writings", fewish Studies at Turn of 201h Century, il, eds. Judith Targarona­Angel Saenz Badillos, Leiden Boston Brill 1999, s. 54-56.

42 Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 51-52. 43 Hayatı hakkında daha fazla bilgi için bkz. Jacob Haberman, "Delmedigo, Joseph

Solomon", Efd2, V, 543-544; Barzilay, Yoseph Shlomo Delmedigo, s. 1-74.

Girit (Kandiya) ve Yahudiler 33

Medigo, felsefede Platon ve Aristo çizgisini benimsemiş olup o dönemde yeni tanzim edilen logaritma tablosunu kullanan ilk Yahudi bilim adamı olma özelliğini de taşımaktadır. Otuz ila altmış kadar eser kaleme alan del Medigo, Amsterdam' da bulunduğu sırada Karai alim Zerah ben Natan'ın felsefi so­rularına cevap olarak yazdığı Elim kitabını yayınlamışhr (1629). Bu çalışmanın ardından öğrencisi Şmuel Aşkenazi ta­rafından Kabala üzerine yazdığı Ta'alumot Hohma isimli eseri yayınlanan (Basel 1631) Del Medigo, ayrıca matematik, ge­ometri ve manhğa dair değişik konuları anlathğı Bosmat Bat Şlomo ile astronomi, mekanik ve eczacılığa dair konuları iş­lediği 'İr Giborim adlı eserlerini yazmıştır. Hipokrat'ın hbba dair vecizelerini içeren Latince iki risaleyi ise Refuot Teela ve Mekor Bina adlarıyla İbraniceye çevirmiştir.44

Girit'te ilim adamlarının yanında Yahudi şiirine katkıda bulunan bazı şairler de yetişmiştir. Bunlardan en meşhuru Kandiya' da cemaat başkanlığı da yapan · Mihael Balbo' dur (1411- 1484'ten sonra). Balbo'nun, 1453'te İstanbul'un Türkler tarafından fethedilmesine çok üzüldüğü ve bu üzüntüsünü dile getirdiği bir mersiye nazmettiği belirtilir.45

Şair olmakla birlikte, daha çok kaleme aldığı mantık risa­leleriyle tanınan Giritli bir diğer Yahudi bilim adamı da Eliyahu ben Eliezer'dir. XV. asırda yaşayan Ben Eliezer'in Sefer Higayon 'al Dereh Şeelot uTşıvo't isminde bir manhk kita­bı kaleme aldığı rivayet edilir. Leiden, Paris ve Parma kü­tüphanelerinde yazmaları bulunan kitabın, Kategoriler bö­lümü hariç, Aristo manhğı esas alınarak yazıldığı belirtilir. Maimonides'in Delaletü'l-Hairfn'inde bahsettiği, Hezekiel Peygamber'in rüyasına ise Peruş Pirkey ha-Merkava isimli bir şerh yazan Ben Eliezer, bu risalede kendisine ait Bahir isimli

· 44 Haberman, "Delmedigo, Joseph Solomon", EJdı, V, 545. 45 Bkz. Yehoshua Horowitz, "Balbo, Michael ben Shabbetai Cohen", Efd2, III, 84;

Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 36.

34 Yahudiler ve Türkler

bir eserden daha bahsetmiştir. Eliezer' in bazı önemli günler­de okunan dini şiirleri de mevcuttu.46

Girit'in en eski sakinlerinden Yahudi Kalamiti ailesinden Nehemya Kalomiti'nin Hanhagat ha-Nefeş isimli felsefi bir ri­salesi (Vatican, Ebr. nr. 278) ise neşri beklemektedir.47

1473 yılında Kandiyalı din adamı Almoni'nin Filistin'i zi­yaret ettiği ve bu konudaki gözlemlerini kaleme aldığı da bi­linmektedir.48 Eliyahu Kapsali'nin Kandiya yeşivasından öğ­rencisi olan Şmuel Algazi de Talmud'un değişik bölümlerine yaphğı şerhler yanında, Toldot Adam başlıklı bir tarih risalesi kaleme almışhr.49

Girit'in yetiştirdiği en önemli din adamı ise, şüphesiz, bu kitabın konusu olan Rav. Eliyahu Kapsali'dir. Kapsali, deği­şik dini konular yanında özellikle Venedik ve Osmanlı tari­hine ilişkin kaleme aldığı kitaplarıyla meşhur olmuştur.

46 Jefim Schirmann, "Elijah ben Eliezer", EJd2, VI, 339. 47 Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 35. 48 Almoni'nin Filistin gözlemleri, Avraham Ya'ari'nin Filistin'i ziyaret eden Ya­

hudi seyyahların gözlemlerini bir araya getirdiği derlemede neşredilmiştir. Bkz. Masa' ot Erets Yisrael şel 'Olim ha-Yahudim, Yeruşalayim 1977, s. 11-114.

49 Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 53.

B İ R İ N C İ B Ö L Ü M

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta

• yi bir tarih hafızasına ve şuuruna sahip Yahudilerin, bu 1 bilinçlerine oranla çok fazla tarihi kayıt bırakmaması il­ginçtir. Gerek İslam öncesi gerekse İslami dönemde çok

fazla kronik bırakmayan Yahudilerin Purim, Fısıh (Pesah) gibi bayramlara özel hagadalarının (kıssa) olması, Tevrat'ın bir yönüyle tarih kitabı özelliği taşıması, kronik yazma gelene­ğinin önündeki engeller olarak kabul edilebilir.

Tarih kitabı yazılmasının önündeki bir başka engel de, çoğu Yahudi din adamının, din dışı meselelere dair kitaplar­la ilgilenilmesine karşı çıkan tutumudur.

Kitab-ı Mukaddes dönemi sonrasında, Helenizm'in etkisi ile Yahudi tarih yazıcılığında kısmi bir hareketlenme ya­şanmışsa da1 bunun arkası gelmemiş, Helen kültürünün<*> bir ürünü kabul edilen bu kitaplar, modern dönemlere kadar

ı Bu dönemde Josephus (37-100), çağdaşı Tiveryali Justus (1. Asır) ve benzeri tarihçiler kitaplarında Haşmonay ailesi, Filistin' de Roma hakimiyeti, Herod dönemi ve Yahudilerin Roma'ya karşı verdikleri bazı mücadeleleri kayıt al­tına almışlardır.

<'> Büyük İskender'in Asya'ya yaptığı seferler sonunda, Hindistan'a kadar ya­yılan Yunan kültürünün, Akdeniz bölgesi ve Ön Asya' da doğu kültürleriyle

, karışmasıyla meydana gelen yeni medeniyet devrine verilen isim.

36 Yahudiler ve Türkler

Yahudilerin ilgisini çekmeyi başaramamış, hatta İbraniceye dahi çevrilmemiştir.2

Yahudi tarih yazıcılığı İslami dönemde Natan ha-Bavll (X. asır) tarafından kaleme alınan Seder 'Olam Zuta ve . II. Mabed dönemi tarihinden bahseden Sefer Yosifon türü birkaç kısa kronik dışında İspanya (1492) ve Portekiz sürgününe (1497) kadar da bu durağanlığını korumuştur.

Yahudi tarih yazıcılığı XVI. asrın başlarında, daha çok İtal­ya, Girit ve Osmanlı(Türkiye Yahudileri arasında vuku bulan yeni bir canlanma yaşamıştır.3 Bu süreçte Yahudiler hem İs­panya ve Portekiz gibi yerlerde yaşadıkları baskı, zulüm ve katliamları duyurmak hem de kaderlerinin bağlı olduğu büyük devletlerin tarihleri ile bunlarla ilişkilerini anlayarak diğer dindaşlarına anlatmak istemişlerdir.

Bu ilişkileri yakından, hem de heyecanla takip edenler­den biri de, o dönemde Osmanlı hakimiyetinde olmasa da, bu coğrafyaya çok yakın bir yerde, Girit'te yaşayan ve bun­ları yazıya döken Yahudi Eli yahu Kapsali' <lir.

Kapsali'nin bu bağlamda kaleme aldığı kronik, Yahudi tarih yazıcılığında Osmanlı tarihi üzerine yazılan ilk hacimli eser kabul edilmektedir.4

2 Konu ile ilgili olarak bkz. David N. Myers, "Historiography", The Oxford Dictionary of the fewish Religion, eds. Zwi Werblowsky-Geoffrey Wigoder, New York-Oxford 1997, s. 326-327; Cecil Roth, "Historiography", Efd2, IX, 155 vd. ·

3 Tarih yazıcılığı alanındaki bu uyanışın sebepleri hakkında bkz. Uriel Heyd, "Osmanlı Tarihi için İbranice Kaynaklar", VI. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1967, s. 295-303.

4 Martin Jacobs, "Exposed to All the Currents of the Mediterranean: A Sixteenth-Century Venetian Rabbi on Muslim History", AJS Review 29 (2005), s. 33.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 37

1. KAPSALİ'NİN HA YATI VE ESERLERİ

A. Kapsali'nin Hayatı

Rabbi Eliyahu Kapsali, cemaat içerisinde saygın yere sa­hip dindar bir ailenin en küçük çocuğu olarak 1483 yılında Girit'te doğmuştur. Tanınan bir aile olarak değişik mesele­lerde cemaatin hizmetlerine koşan Kapsaliler, kendilerini Tevrat ve Talmud ilimlerine vakfetmeleri ile tanınmışlardı. Takanot Kandiya isimli hukuk derlemesinde, Kapsali ailesin­den farklı dönemlerde ye farklı seviyelerde cemaat işlerini üstlenen kimselerden bahsedilmektedir.

Kapsali doğduğu sırada babası Elkana, Venedik hakimi­yetindeki Girit'te Yahudi cemaatlerinin temsilciliğini (constable) yapıyordu.5 O dönem ticari açıdan önemli bir ,yere sahip olan Kandiya kentinde yaşayan Yahudiler ticari hayat­ta aktif olsalar da, gerek yönetim gerekse halk nezdinde aşa­ğı bir statüye sahiptiler. Zudeca (Giudecca) adı verilen getto tipi mahallelerde yaşamaya mahkum edilmişlerdi. Herhangi bir maksatla dışarıya çıktıklarında ise, Yahudi olduklarını gösteren sarı bir şerit takmak zorunda idiler. Buna rağmen Venedik'teki diğer azınlıklarla mukayese edildiğinde Yahu­diler daha iyi şartlar altında yaşıyorlardı.6 Kapsali zamanına kadar (1541) yerel ticarette aktif olan Yahudilerin uluslar arası ticarette faaliyet göstermesi de Venedik idaresi tarafın­dan yasaklanmıştı. İdare, Akdeniz' de ticareti, sadece Vene­dik seçkinlerinin bir hakkı olarak kabul ediyordu.7

s Jacobs, "Exposed to All the Currents of the Mediterranean", A/S Review 29 (2005), s. 37; Cecil Roth, "Capsali, Elijah", E/d2, iV, 455.

6 Jacobs, "Exposed to All the Currents of the Mediterranean", A/S Review 29 (2005), s. 35.

7 Konuyla ilgili olarak bkz. Benjamin Ravid, "An Introduction to the Charters of the Jewish Merchants of Yenice", The Mediterranean and the /ews 11: Society, Culture and Economy in Early Modern Times, ed. E. Horowitz-M. Orfali, Ramat Gan 2002, s. 203 vd.

38 Yahudiler ve Türkler

Kapsali soyadının nereden alındığına dair farklı görüşler vardır. Soyadın, bir şato ya da körfezle bağlantısı olabileceği gibi, Güney Girit'te "Kapsas Manastırı" ile de irtibatlı olabi­leceği düşünülmüştür. Fetvalarından birinde Kapsali, Yahu­di geleneğindeki "gematriya" tekniğini<'l kullanarak "Kapsali" deki harflerin ('>JN\!J!lp) sayısal değerinin toplamı­nın, "Ariye Şaag" ()N\!J n'1N) ifadesindeki harflerin toplamıy­la ile aynı olduğunu; dolayısıyla adının "Kükreyen Aslan" an­lamına geldiğini ifade etmiştir.8

Kapsali ailesi çeşitli dönemlerde Yahudi cemaatine farklı seviyelerde hizmet etmiştir. Takanot Kandiya isimli, Girit Ya­hudi cemaatine ait fetva derlemesinde XIII. asırda Pamas Kapsali; 1433 tarihli bir dokümanda ise Geremia Kapsali isimli bir üyenin Rhetymnon'da yaşadığı belirtilir. Geremia'nın, Şemarya del Medigo'nun kayınpederi olan cemaat başkan yardımcısı olduğu bilinmektedir. 1470 yılına ait bir başka dokümanda ise Şabtay Kapsali isminde birinin Kudüs'te cemaat başkanlığı (nagid) yaptığı belirtilmektedir.9 Şabtay Kapsali'nin ünü Venedik'e kadar ulaşmıştı. Tarihçi Kapsali, Venedik'te kaldığı sürede Kudüslü Rabbi Yosef'ten yakın ilgi görmesini, Şabtay ile akrabalığından kaynaklandı­ğını belirtir. Padua'ya gidişinde kendisini karşılayan Yosef Yeruşalmi, Eliyahu Kapsali'den Şabtay Kapsali'nin kitapla­rını istemiş; durumu babası Elkana'ya aktaran Eliyahu, ki­tapların ancak Kudüs' ten temin edilebileceği şeklinde bir ce­vap almıştı.10 Kapsali ailesinin Şabtay isminde bir başka üye­si daha vardı. David Kapsali'nin oğlu olduğu belirtilen bu Şabtay, 1434 yılında Moşe del Medigo'nun öğrencisi olmuş,

<"> İbrani harflerinin -alfabedeki yerlerine göre karşılıkları olan- rakamlarla de-ğiştirilmesine dayanan sistem.

8 Bkz. Paudice, Ihe Life and Writings of Elia Capsali, s. 38. 9 Paudice, Ihe Life and Writings of Elia Capsali, s. 40. 10 Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder Eliyahu Zuta içinde, nşr. Aryeh

Shrnuelevitz, Şlomo Simonson-Meir Benayahu, Yeruşalayim 1977, II, 253, 254.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 39

daha sonra da cemaat kasaplığı (şohet) yapmıştı. Şabtay'ın, oğlu Eliezer'i tahsil için İstanbul'a gönderdiği, Eleizer'in tah­silinden sonra bir süre İstanbul' da din adamı olarak hizmet ettiği ve ardından aile geleneğine uygun olarak Alman­ya' daki Aşkenaz yeşivalarından birine tayin edildiği belirtilir. Rav Eliezer Kapsali, İstanbul' da görev yaptığı sırada bazı Karailere Talmud öğrettiği için meşhur Moşe Kapsali tarafın­dan da azarlanmıştır .11

Tarihçimiz Eli yahu Kapsali' den önce aynı isimde bir Kapsali daha vardı: Dede Eliyahu Kapsali. 1467-1477 yılları arasında Kandiya cemaatinin başkanlığını yapan dede Kapsali hakkında, tarihçimiz Venedik tarihinden bahsettiği Divrey ha-Yamim'de bilgi vermiştir. İfadesine göre oldukça bilgili olan dedesi, Almanya yeşivalarında öğrenim görmüş­tü. Dedesinin, Alman Yahudilerinin İtalya şehirlerine sürül­düğü dönemlerde katliamdan kurtulmak için değişik yeşivalarda saklandığı sırada yapılan bir baskında yakalana­rak öldürülesiye dövüldüğünü belirten Kapsali, dedesi hariç bütün arkadaşlarının katledildiğini, dedesinin de yaptığı ölü taklidi sayesinde kurtulduğunu kaydeder. Tesadüfen oradan geçen tüccarlar tarafından kurtarılan dede Kapsali, Kandiya'ya dönerek cemaate hizmet etmiştir.12 Dede Eliyahu, esasen Kapsali ailesi içerisinde Padua' da eğitim gö­renlerin de ilkidir. Padua o dönemde Yahuda Minz'in (1408-1506) başkanlığında kaliteli bir yeşivaya sahipti. Mainzli ban­ker bir ailenin çocuğu olan Minz, Hıristiyanların baskıların­dan ötürü Mainz' den sürülmelerinin ardından Padua'ya yerleşmiş; Alman Talmudist Rav Aşer Enschechim'in göze­timinde din tahsil görmüş; ilerleyen süreçte de yeşivaya baş­kan seçilmişti.13 1463'te Yahudi boşanma hukukuna dair Seder Gitin ve Halitsa adında bir kitap yazan Minz'in, eserle-

11 Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 41. 12 Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder, II, 244. 13 Shlomo Eidelberg, "Minz, Judah ben Eliezer ha-Levi", EJdı, XIV, 303.

40 Yahudiler ve Türkler

rinin çoğu 1509' da Yahudilere karşı baş gösteren Hıristiyan ayaklanması sırasında kaybolmuştu. Kapsali, Padua' da Yahuda Minz ile görüşmesi sırasında, Minz'in amcası Moşe Kapsali nedeniyle kendisine özel ilgi gösterdiğini belirtir.14

Kapsali ailesinin bir kolu da İstanbul' da yaşıyordu. Aile­nin İstanbul kolundaki en meşhur şahsiyet, Moşe Kapsali'dir. Moşe Kapsali, İstanbul' da Romanyot cemaatinin başkanı idi. Çağdaşı Mordehay Komtino ile Karai Kaleb Afendopolo gibi, GiritYahudileri tarafından da tanınan Ya­hudi din adamları ile arkadaşlıkları vardı. Moşe Kapsali'nin babasının adı da Eliyahu idi. 1405-1410 yılları arasında Kandiya' da doğan Moşe, eğitimine Aşkenaz yeşivalarında devam etmiş; dönemin meşhur din adamlarından Moşe Landua'nun yeşivasından mezun olmuştu.15 Moşe Kapsali'nin babası Rabbi Eliyahu Kapsali ise eğitimini Padua' da tamamlayan ilk Kandiyalı din adamı olarak bilin­mektedir (1380'ler). Onun bu tecrübesinden sonra ilk kez Aşkenaz bir göçmen Rabbi Yahuda Kandiya'ya davet edil­miş; Aşkenaz geleneği adada bu dönemden itibaren kökleş­meye başlamıştır.16 Padua'daki eğitiminin ardından 1435 yı­lında Kandiya'ya dönen Moşe Kapsali, eğitimine on yıl sü­reyle burada devam ettikten sonra, 1445 yılında İstanbul'a taşınmıştır. İstanbul'daki Yahudi cemaati arasında saygın bir yere sahip olan Kapsali, İtalya, Filistin ve Akdeniz havali­sindeki Yahudi cemaatleriyle irtibat halindeydi. Kandiya cemaatinin zaman zaman mektuplar yazarak günlük hayatta karşılaştıkları çeşitli meselelerde kendisinden fetva aldığı bi­linmektedir. İstanbul, Fatih Sultan Mehmed tarafından fet-

14 Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder, il, 253. 15 Israel Ta-Shma, "Rabbinic Literature in the Late Byzantine and Early

Ottoman Periods", fews, Turks, and Ottomans, A Shared History, Fifteenth thorugh the Twentieth Century, ed. Avigdor Levy, Syracusa University Press: 2002, s. 52. Moşe Landau hakkında bkz. Ta-Shma, "Landau, Jacob", Efd2, XII, 462.

16 Bkz. Israel Ta-Shma, "Rabbinic Literature . . . ", s. 54-55.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zula 41

hedildiğinde (1453) şehirde Moşe Kapsali liderliğinde deği­şik topluluklardan oluşan büyük bir Yahudi cemaati yaşa­maktaydı. İstanbul'un fethine şahit olan Moşe Kapsali, Os­manlı idaresi tarafından Yahudi cemaatinin ilk başkanı (rav raşi: hahambaşı) tayin edilmiş; elli yıl süreyle cemaat başkan­lığı yaptıktan sonra 1500'lerde İstanbul' da ölmüştür .17 Eliyahu Kapsali kroniğinin 16. bölümünde, Fatih Sultan Mehmed'in "Hoca" diye hitap ettiği ve cemaat başkanlığına atadığı bu amcasının, Osmanlı sarayı ile ilişkileri hakkında kıymetli bilgiler vermiştir.18 Çalışmanın, Osmanlı sultanları ile Yahudiler arasındaki ilişkilerden bahseden bölümünde Moşe Kapsali'nin sultan, saray, yeniçeriler ve kendi cemaati ile ilişkilerine dair örnekler verilecektir.

Eliyahu'nun babası Elkana Kapsali ise 1445 yılında Kandiya doğmuştur. Aile geleneğine uygun olarak önce İs­tanbul' da daha sonra da Padua' da eğitimini tamamlayan Elkana Kapsali, İstanbul'un fethiyle ilgili anlatımlarında ta­rihçimiz Kapsali'nin kaynakları arasındadır.19 İstanbul' da bulunduğu sürede Moşe Kapsali' den tahsil gören Elkana, bu süreçte fethe şahit olan büyüklerinden fetih anılarını dinle­me imkanı da bulmuştur. Padua'da ise Elkana, Yahuda Minz'in yeşivasında eğitim görmüştü. Yeşivada beraber tahsil gördüğü Hayyim Karmi, sonraki dönemlerde Venedik'in en meşhur din adamlarından biri olmuş, Rav Ya'kov'dan aldığı Kabala eğitiminden sonra, bu alanda otorite haline gelmişti. Elkana, Padua' da · tahsilini tamamladıktan sonra Kandiya'ya dönmüş; Rav Menahem del Medigo'nun kız kardeşi Pothula (ö. 1523'ler) ile evlenmişti. Pothula, Kapsaliler gibi Girit'in önde gelen ailelerinden Del Medigos ailesine mensuptu. Del Medigos ailesi Kandiya'ya XV. asrın başlarında Alman-

17 Şim'on Vanunu, Ansiklapediya le-Hahamey Turkiya, Yeruşalayim 2006, s. 461-462.

1s Bkz. Kapsali, Seder, I, 82-83. 19 Kapsali, Seder, I, 11.

42 Yahudiler ve Türkler

ya' dan göç etmişti. Pothula, bu aileden Moşe b. Abba del Medigo'nun kızı idi.20 Elkana Kapsali, cemaat lideri olarak 1492 yılında İspanya'dan gelen pek çok sürgün Yahudinin Kandiya'ya yerleşmesinde etkin rol almıştı. Tarihçimiz Kapsali kronikte, babasının sürgün Yahudilerin iskan ve di­ğer ihtiyaçlarını sağlamak için gösterdiği olağanüstü gayret­ler hakkında bilgiler vermiştir. Kapsali, babasının sürgün Yahudilerin ihtiyacı için bir günde 250 Venedik dükası (perah) topladığını, bindikleri geminin ücretini ödeyemeyen­ler ile Kandiya' da köle olarak satılacak dindaşlarını kurtar­mak için bazı sinagogların değerli eşyalarını sattığını kayde­der. 21 Eliyahu Kapsali hayatı boyunca babasına çok derin saygı beslemiş, ilmine hayranlığını da sık sık dile getirmiştir.

Elkana'nın babası David, annesi ise Gena idi. David-Gena çiftinin Herini ve Cali isimli kızlarından da bahsedilir. Çiftin Elkana dışında Samuelachi isminde bir erkek çocukları daha olmuştu.22 Eliyahu Kapsali'nin naklettiğine göre bu amcası, Padua' da yaşıyordu. Kapsali, Padua' dan kaçtığı sırada am­casının orada kaldığını, bütün mallarının müsadere edildi­ğini; köleleştirilmekten Venedik ileri gelenlerinden Antonio Gritti'nin tavassutuyla kurtulabildiğini nakleder.23

Elkana'nın, tarihçimiz Eliyahu haricinde iki oğlu daha vardı: İlk erkek çocuk David (ö. 1533'ler) idi. David'in Kandiya cemaatine ait çeşitli dokümanlarda Eliyahu Kapsali ile birlikte imzaları bulunmaktadır. Aile geleneğine uygun olarak İstanbul'a gidip tahsil görenler arasında o da vardır. Takanot Kandiya adlı hukuk derlemesinde fetvaları bulunan on yedi kişi arasında David'in de ismi geçmektedir. Diğer oğul, Yitshak hakkında ise, evin en küçük oğlu olduğu dışında her-

20 Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 46. 21 Kapsali, Seder, I, 217-218. 22 Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 46-47. 23 Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder, il, 291.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 43

hangi bir bilgi kayıtlara geçmemiştir.24 Venedik arşivlerine gi­ren, Elkana'nın evini tamir konusunda izin istemesine dair bir belgeden, Kapsali ailesinin evlerinin 1505 yılında meydan ge­len Girit depreminde zarar gördüğü anlaşılmaktadır.25

Eliyahu Kapsali'nin hayatı ile ilgili bilinenler genelde eği­timi ile ilgili konulardır. Onun tahsil için İtalya'ya gittiği ve bir din adamı olarak cemaate hizmetlerde bulunduğu bilin­mektedir.

İlk eğitimini, iyi bir Kabalist olan babası Elkana' dan alan Kapsali, kitabında 1523 [5283] veba salgını sırasında, veba ve benzeri felaketlerin yaşandığı dönemde nasıl ibadet edilece­ğini babasından öğrendiğini kaydeder. Kroniğinde babası hakkında "büyük din adamı, efendim, babam rabay'' (ha­haham adoni avi ve ribi) gibi ifadeler kullanır.26 Daha sonra ai­le geleneğine uygun olarak eğitim almak için Aşkenaz yeşivalarına devam eden Kapsali, tahsili süresince Girit ve İtalya' daki Aşkenaz rabbilerden dersler almıştır.27

Tahsili bağlamında Eliyahu Kapsali'nin hayatındaki önemli olaylardan biri de, Divrey ha-Yamim isimli eserinde anlattığı Venedik seyahatidir. 11 Kasım 1508 tarihinde, Hı­ristiyanlara ait, hac seferi düzenleyen bir gemiyle İtalya'ya gitmek üzere Girit'ten ayrılmış; sekiz günlük yolculuktan sonra Venedik'e ulaşmıştır. Padua'ya giden ve Yahuda Minz'in (ö. 1508) yeşivasına kaydolan Eliyahu Kapsali, Rav Yahuda Minz'den bizzat ders alamamıştır; zira, Yahuda Minz, Kapsali'nin Padua'ya ulaşmasının sekizinci gününde ölmüştür. Yeşivaya, onun yerine seçilen oğlu Avraham

24 Roth, "Capsali, Elijah", EJdı, IV, 455; Paudice, "Elia Capsali", Historians of the Otoman Empire, eds. C. Kafadar-H. Karateke-C. Fleischer, (http:Uwww.ottomanhistorians.com), s. 1 (07.07.2009).

25 Paudice, Ihe Life and Writings of Elia Capsali, s. 50. 26 Kapsali, Seder, II, 110. 27 Simonson, "Setler Eliyahu Zuta, Divrey ha-Yamim ve Sipurey Sıfarad", Seder,

III, 76.

44 Yahudiler ve Türkler

Minz'in yeşiva başkanlığı sırasında devam eden Kapsali, Padua' da bulunduğu sürede Rabbi İserlen' den dersler almış­tır. Divrey ha-Yamim' inde, aldığı dersler için Rabbi İserlen' e yıllık 37 florin ödediğini belirtir.28 Yine kronikten öğrendiği­mize göre yeşivada Sebt (Şabat: Cumartesi) hariç günlük dört saat ders yapıldıktan sonra öğrenciler evlerine dönüyor; o günkü dersleri tekrar ettikten sonra ertesi günün dersini mü­talaa ediyorlardı.29 Kapsali Padua' da Rabbi Yisrael Aşkenazi, Menahem del Medigo ve Meir Katznellebogen'in (ö. 1565) yeşivalarına da devam etmiştir. "Maharam" olarak meşhur Katznellebogen, o sırada Padua Yahudi cemaatinin başkan­lığını da yürütüyordu. Cemaat, Yahuda Minz döneminde olduğu gibi, Katznellebogen'in cemaat başkanlığı sırasında da oldukça rahat günler geçirmişti.3° Kapsali, yeşivalar dışın­da Treviso yeşivası başkanı Rav Baruh Bendit ile Rabbi Şaul gibi din adamlarından da özel dersler almıştır.31

Padua'ya varışından on sekiz ay sonra, Papa il. Julius'un liderliğindeki Müttefikler ile Venedik arasında başlayan sa­vaş üzerine (24 Mayıs 1509) Eliyahu Kapsali, hocası İserlen ve bazı akrabaları ile birlikte Venedik'e kaçmıştır. Padua, savaş sürecinde Aragon kralı Ferdinand'ın hakimiyetinde kalmıştı.32 Kaçış sırasında sırt çantası dışında her şeyini kay­beden Kapsali'nin akrabası Menahem del Medigo ise esir düşmüştü.33

Kapsali Divrey ha-Yamim' de bu süreçte başından geçen il­ginç bir olayı da nakletmiştir. Venedik idaresi, halkın silah taşımasını yasaklamıştı. Yapılan bir teftiş sırasında pazarda alışveriş yapan Kapsali'yi de kontrol eden Venedik zaptiye-

2s Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder, II, 253. 29 Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder, II, 256. 30 Moses Avigdor Shulvass, The Jews in the world of the Renaissance, Chicago

1973, s. 109. 31 Bkz. Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder, II, 302. 32 Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder, II, 284. 33 Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder, II, 291.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 45

leri, üzerinde bir bıçak (sakin) bulduklarında yasağa uyma­dığı gerekçesiyle kendisini cezalandırmak için karga­tulumba daracığına çıkarmışlardı. Ancak şansı yaver giden Kapsali, boynuna geçirilen urganın kopması üzerine yere düşmüş; bunun üzerine askerler kendisini serbest bırakmış­lardı. Kapsali, sonraki süreçte silah veya bıçak taşımak gibi hataya bir daha düşmediğini özellikle belirtir.34

Savaşın uzaması üzerine 24 Ocak 1510'da Kandiya'ya mecburi dönüş yapan Kapsali, dönüş yolunda Zara' da veri­len mola sırasında, bindiği gemideki askerlerle yerel halkın çatışması üzerine, canını şehirdeki dindaşlarından birinin evine saklanarak kurtardığını belirtir.35

Kandiya'ya dönüşünden sonra ise tahsiline Rabbi Yitshak de İlgenheim'in rehberliğinde devam etmiş; 1518 yılında da Kandiya'nın meşhur din adamlarından Yahuda Habib'in (ö. XV. asır) en küçük kızı ile evlenmiş ve aynı yıl rabbi olmuş­tur. Hiç çocuğu olmayan Eliyahu Kapsali, Kandiya Rabbinik yeşivasında dersler vermiş, Rabbi Şmuel Algazi gibi din adamlarının yetişmesine de emeği geçmiştir.36

Kapsali 1515-1516, 1519-1526 ve 1538-1541 tarihleri ara­sında, farklı zamanlarda üç kez cemaat başkanlığı yapmıştır. Venedik dokümanlarında kendisinden rabbi ve Yahudi ce­maati başkanı (dottor condestabile) şeklinde bahsedilen Kapsali, görevde bulunduğu dönemlerde cemaatle Venedik idarecileri arasında dengeli ve başarılı bir politika takip et­miştir. 25 Haziran 1541 tarihinde Girit'te Türkler için ajanlık yaptıkları şayiası üzerine Yahudilere karşı baş gösteren Hı­ristiyan halk hareketi sırasında cemaat liderliği, Eliyahu Kapsali tarafından yürütülmekteydi. Kapsali'nin akıllı ve

34 Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder, II, 282. 3s Bkz. Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder, il, 311; Beneyahu, "Setler Eliyahu

Zuta-Mavu", Seder, III, 22; Simonson, "Setler Eliyahu Zuta, Divrey ha­Yamim ve Sipurey Sıfaratl", Seder, III, 76.

36 Pautlice, Ihe Life and Writings of Elia Capsali, s. 53.

46 Yahudiler ve Türkler

özverili gayretleri neticesinde büyük bir tehlikeyi ucuz atla­tan Yahudiler, bu olayın anısına "Purim Kandiya" adlı bir tö­ren ihdas etmiş, benzeri katliam teşebbüslerinin tekrar vuku bulmaması için her yıl düzenli olarak sinagoglarda dualar etmişlerdir. 37

Kapsali, cemaat başkanlığı yaptığı dönemlerde dini alan­daki yetkinliğinden de aldığı cesaretle yeni birtakım düzen­lemeleri de uygulamaya sokmuştur. Bu bağlamda göreve başladığı süreçte o güne kadar Sebt (Şabat) ve bayram günle­ri arifesinde Yahudi olmayanların (goyim) fırınlarını kulla­nan cemaat için iki yeni fırın yaptırmış; sonraki süreçte ce­maatin diğer fırınlara gitmesini de yasaklamıştı. Kapsali'nin fırınların inşası için yapılan bütün masrafı kendi cebinden karşıladığı belirtilir. Benzer şekilde Kapsali o güne kadar Kandiya' da Kefaret günlerinde (Yom Kipur) sadece ilk üç pa­sajı İbranice, kalan pasajları ise Grekçe okunan ha/taranın tamamının İbranice okunmasını da zorunlu hale getirmişti.38

Kendisinden "Cumhuriyetin Sadık Kulu" (Servito Fideliter) şeklinde bahsedilen Venedik dokümanlarından anlaşıldığı kadarıyla Eliyahu Kapsali Venedik hükümeti tarafından pek çok kez cemaat içi vergileri tespit, tahsil ve cemaatin sayımı ile görevlendirilmiştir.39 Kapsali, görevde bulunduğu sürede, Yahudilere yasak olması nedeniyle, Venedik idaresi ile her­hangi bir çalışma yaşanmaması için, cemaati sık sık Hıristiyan köle edinmemeleri ve Venedik vatandaşı işçi çalışhrmamaları hususunda uyarmış; cemaatten birinin yapacağı bir hatanın bütün cemaati tehlikeye sokacağını ifade etmiştir.40

37 Starr, "Jewish Life in Crete under Rule of Venice", s. 69-70; Roth, "Capsali, Elijah", EJdı, iV, 455.

38 Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 58. 39 Bkz. Venedik Devlet Arşivi (Venetian State Archives), Memoriali del Duca di

Candia (Archivio del Duca di Candia)'da 33, 33 (mükerrer), 34, 34 (mükerrer) ve 35. dosyalar, f. 4 ve f. 397' den naklen Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 30; a.mlf., "Elia Capsali", s. 2.

40 Detaylı bilgi için bkz. Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 60-61.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 47

5283 [1523] yılında Pesah bayramının bitimini müteakip Gi­rit'te başlayan veba ile mücadele için Venedik hükümeti tara­fından kurulan heyete Kapsali de dahil edilmiş; Yahudi ce­maatinden hastalananların sevk ve idaresi ile görevlendiril­miştir. Yahudilerden vebaya yakalananlar için Badia adasının sahile yakın kısmında kurulan kampta ('110np/karotori) has­taların karatinaya alınmasında etkin rol alan Kapsali, cemaat içerisinde topladığı yardımlarla (tsadakot · gdolot) da hasta dindaşlarının bakımını sağlamıştır .41

Kapsali'nin hayatına dair yukarıda nakledilenler dışında başka bilgi bulunmamaktadır. Kroniğini Osmanlıların Ro­dos'u fethi ile bitiren Kapsali, hayatının sonraki dönemle­rinde derin bir suskunluğa gömülmüştür. Onun bu suskun­luğu, hem kendisinde hem de çağdaşlarında Osmanlı'ya sü­rekli direnen eski bir Hıristiyan gücün düşüşünün ardından mesihin çıkacağı şeklindeki beklentilerin boşa çıkmasına bağlanmaktadır. Kapsali'nin o güne kadar kurulan büyük hayalin kırıklığı ile yaşanan şok sonrasında kabuğuna çekil­diği kabul edilmektedir.42

Kapsali 1555 yılında Kandiya' da ölmüştür.

Girit'in Türkler tarafından fethinden sonra Kapsali ailesi­nin Venedik'e taşındığı tahmin edilmektedir. XVII. asırda Venedik mahkemelerine ait bir kayıtta, Moşe isimli bir Kapsali'nin devletten müsadere edilen mallarının iadesi ko­nusunda bir talebi olduğu belirtilmektedir.43

41 Bkz. Kapsali, Seder, il, 107. 42 Bkz. Berlin, "A Sixteenth-Century Hebrew Chronicle . . . ", s. 40; Jacobs, "Exposed

to All the Currents of the Mediterranean", AJS Review 29 (2005), s. 49. 43 Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 51.

48 Yahudiler ve Türkler

B. Kapsali'nin Eserleri

Kapsali, iyi bir cemaat liderliği yapmış olmasının yanında üretken yazarlığı ile de dikkat çekmektedir. İlim dünyasında daha çok kendisi ve dindaşlarının mukadderahnın bağlı ol­duğu milletlerin tarihleri hakkında yazdığı kıymetli eserlerle şöhret bulmuştur.

Kapsali'nin kaleme aldığı eserler şunlardır:

1. Divrey ha-Yamim le-Malhut Venetsiya (Venedik Kralları Tarihi)

Kapsali'nin Osmanlı tarihi dışında hazırladığı en önemli eseri, tebaası olarak yaşadığı Venedik Devleti'nin tarihi ile ilgili olan bu eseridir. Divrey ha-Yamim ya da Sipurey Venetsiya olarak adlandırılan kronik, başlangıçtan müellifin �endi döneme kadar meydana gelmiş olayların anlatıldığı bir Venedik tarihidir. Venedik'in kuruluşundan XVI. asra kadarki tarihi ile Kuzey İtalya ve çevresinde yaşayan Yahu­dilerin tarihinin anlatıldığı kitaba daha sonra bazı eklemeler de yapılmıştır.44

Divrey ha-Yamim' i 12 Eylül 1571 tarihinde yazmaya başla­yan Kapsali, Venedik'te bulunduğu dönemde önemli pek çok Yahudi din adamıyla görüşme fırsah bulmuş, yaşadığı top­lumun siyasi ve sosyal yapısı ile bu toplumda meydana gelen önemli olaylan kaydetmiştir. 11 Kasım 1508' de İtalya' ya gi­den haaların gemisi ile yola çıkan Kapsali, 8 gün sonra Vene­dik' e ulaşmış, Venedik' te Rav Yosef Yeruşalmi tarafından karşılanmıştır. Rav Yeruşalmi, Kapsali'ye, kendi yeşivası Brescia' da tahsil görmesini teklif etmişse de ö, Padua' da Yahuda Minz'in yeşivasında okumak istediğini belirtmiştir.45

44 Simonson, "Setler Eliyahu Zuta, Divrey ha-Yamim ve Sipurey Sıfarad", Seder, III, 75.

45 Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder, il, 252.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 49

Kapsali'nin bulunduğu dönemde Venedik Devleti en güçlü dönemlerinden birini yaşıyordu. Askeri gücüne güve­nen Venedik'in 1509 yılında Papa II. Julius'un önderliğinde­ki Müttefikler'e mağlubiyeti, yayılmacı politikasından vaz­geçmesine sebep olmuştu.46

Venedik Yahudileri esasen Aşkenaz ve İtalyan Y ahudile­rinden oluşsa da, 1492 ve 1497 İspanya ve Portekiz sürgünle­rinden sonra ülkedeki Sıfarad Yahudilerinin sayısı da hayli artmışh. Kendi sinagogları etrafında kümelenen bu cemaat­ler, dini liderleri tarafından yönetilmekte idiler. 1509 yılında Venedik'in Müttefikler'e mağlup olmasının ardından Al­manya ve İtalya'nın değişik yerlerinden de pek çok Yahudi Venedik'e gelmişti.47 Halkın karşı çıkmasına rağmen döne­min idarecileri Yahudi göçüne ses çıkarmamış; ekonomik güç ve irtibatlarından faydalanmak amacıyla Yahudileri ka­bul etmişlerdir.4s

Kapsali' nin Divrey ha-Yam im' i yazmasının iki önemli se­bebi vardı: İlki, Venedik krallığının büyüklüğü ile siyasi ve sosyal yapısı hakkında bilgi vermek; ikincisi ise okuyucuyu, bu yapısı nedeniyle çevresindeki güçlü krallıklarla çekin­meksizin savaşabilen Venedik'teki Yahudi cemaatleri konu­sunda bilgilendirmek.49 Gerek Kapsali gerekse o dönemde yaşamış kimi Yahudi din adamlarının Venedik tarihine ve devlet yapılanmasına hayran oldukları belirtilir. Mesela Yitshak Abravanel gibi din adamlarının, ideal bir yönetim için verdikleri örnek devletin, Venedik olduğu ifade edilir. Kapsali de zaman zaman anlathğı olaylardan sonra, " . . . Bü­tün bunlar, Venediklilerin akıl, hikmet ve tedbirleri ile yaptığı iş­lerdir" şeklindeki ifadeleriyle Venedik' e yönelik hayranlık

46 Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 65.

47 Paudice, a.g.e., s. 66.

48 Paudice, a.g.e., s. 66.

,49 Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder, il, 217.

50 Yahudiler ve Türkler

duygularını dile getirmekten çekinmemiştir.5° Kroniğin ya­zım sebeplerine Kapsali'ye özgü iki neden daha ilave eden · Beneyahu'ya göre bunlardan biri, 1509 yılında Padua' dan bir çantayla da olsa sağ-salim kurtulabilmenin verdiği mutluluk ile Allah' a şükran duygularını dile getirmek; öteki ise ilk gençlik yıllarında tahsil için gittiği Venedik'te yeni bir ortam ve kültürle karşılaşmasından kaynaklanan bir dürtüyle göze çarpan farklılıkları kayda geçirme isteğidir.51

Kroniğin başında Venedik'in ortaya çıkışı ile Venedik düklerinin bir listesi verilmiştir. Diğer bölümlerin aksine, kroniğin bu bölümünde Kapsali'nin Venedik tarihi ile ilgili olarak yazılı kaynaklar kullandığı ifade edilmektedir.52 Kapsali daha sonra Almanya ve Fransa Yahudilerinin İtal­ya'ya göçleri ile bu göçlerin sebepleri üzerinde durmuş;53 göçlerin anlatımı sırasında Venedik ve Padua şehirlerinde yaşayan Yahudilerin dini ve sosyo-kültürel tarihleri hakkın­da kıymetli bilgiler vermiştir. Bu bağlamda Rav Yahuda Minz yeşivasının yapılanması hakkında verdiği bilgiler54 ol­dukça orijinaldir. Venedik'le ilgili olarak halkın İsa Peygam­ber'in doğum yortusu olarak kutlad�kları Noel bayramı,55 Venedik sarayı,56 Venedik Devleti'nin yaptığı savaşlar, Ve­nedik-Ceneviz ihtilafının tarihi arka planı ile 1367 ve 1385 savaşları hakkında kaydettiği bilgiler57 ise oldukça doyuru­cudur.

Divrey ha-Yamim' de Girit adası ve Yahudiler hakkında da önemli bilgiler veren Kapsali, Giritli olması hasebiyle, yer yer

50 Örnekler için bkz. Pautlice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 71. 51 Beneyahu, "Setler Eliyahu Zuta-Mavu", Seder, III, 20-21. 52 Bkz. Simonson, "Setler Eliyahu Zuta, Divrey ha-Yamim ve Sipurey Sıfaratl",

Seder, III, 78 vtl. 53 Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder, il, 245. 54 Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder, il, 246. 55 Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder, il, 304. 56 Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder, il, 305. 57 Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder, il, 267.

El iyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 51

hem Kandiya hem de Kandiya Yahudilerinden bahsetmeyi ihmal etmemiştir. Venedik'in girdiği savaşların arifesinde Gi­rit ve Yahudilere konan vergiler,58 1509 yılında savaş nedeniy­le Yahudilere yüklenen mükellefiyetler,59 savaş için Girit'ten Venedik'e gönderilen alh savaş gemisi ve askeri yardımlar,60 naklettiği önemli bilgilerden sadece bazılarıdır.

Seder' in tersine Divrey ha-Yamim bölümler halinde tasar­lanmamışhr. "Günlük" şeklinde kaleme alınan kronikte za­man zaman efsane türü, ancak insanların okumaktan zevk alacağı bilgiler nakledilse de bu anlahlar, dönem insanının kültür dünyasını yansıtması açısından da önem taşımaktadır.

Venedik'in dış politikası ve askeri seferlerine özel bir ilgi duyan Kapsali, kronikte siyasi ve sosyal düzeni şekillendiren faktörleri ortaya çıkaran politik kararları tespit etmeye ve Venedik'in dahil olduğu savaşın sebeplerini çözümlemeye çalışmıştır. Kapsali, bazen saf analiz ve politik düşünce ile siyasal gelişmelerin tespitinde muhakeme güç ve üstünlü­ğünün belirleyici rolüne vurgu yapmıştır.61

Divrey ha-Yamim, genel anlamda Kapsali'nin gözlemlerine dayanması ve olaylara sistematik şekilde değinmemesi se­bebiyle, "çalışmanın tam anlamıyla olgunlaşmadığı" şeklin­de bir eleştiriye de maruz kalmıştır.62

Kapsali Seder'in Venedik tarihini anlattığı bazı konularla ilgili detaylar için okuyucularına Divrey ha-Yamim'i tavsiye eder. Mesela, Sultan Süleyman'ın Belgrad seferinden İstan­bul'a dönüşünden sonra Venedik Devleti'nden Messer Marco Minio başkanlığında gelen elçi heyetinin Yavuz za­manında akdedilen anlaşmayı yenilediklerinden bahsettik-

58 Mesela bkz. Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder, il, 301, 324. 59 Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder, il, 324. 60 Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder, il, 289. 61 Roth, "Capsali, Elijah", E/dı, IV, 455-456. 62 Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 88.

52 Yahudiler ve Türkler

ten sonra, konuyla ilgili olarak Divrey ha-Yamim'de daha faz­la bilgi verdiğini belirtir.63 Benzer şekilde Kanuni zamanında Rodos'un kuşatılmasından sonra yardım istemek üzere Ve­nedik' e gönderilen elçiler konusundaki detaylar için de oku­yucularını Divrey ha-Yamim'e yönlendirir.64

Kroniğin dünyanın değişik kütüphanelerine dağılmış yazmaları şunlardır:65

1. Landon, Britişh Museum, Add. 19.971. (Bkz. G. Margoliouth, Catalogue of the Hebrew and Samaritan Manuscripts in the British Museum, Landon 1915), 3. Bö­lüm, no. 1059).

2. Landon, British Museum, Gaster Collection, Ms. Or. 10.713.

3. Milan, Biblioteca Ambrosiana, X 110 sup.

4. Oxford, .Bodleian Library, Opp. Add. 8 (A. Neubauer, Catalogue of the Hebrew Mss. in the Bodleian Library, Oxford 1886) n. 2411.

Kronik, A. Shmuelevitz, S . Simonsohn ve M. Beneyahu tarafından Seder Eliyahu Zuta'nın ikinci �ildinde Divrey ha­Yamim le Malhut Venetsiya (Tel Aviv University 1983, il, 215-327) başlığı ile yayınlanmıştır.

Kapsali' nin Divrey ha-Yamim' i üzerine N athan Porges (1848-1924) tarafından bazı. araştırmalar yayınlanmıştır. Kapsali'nin "XVI. asrın en iyi Yahudi tarihçisi" olduğunu düşünen Porges, Venedik tarihi ile ilgili tespitlerini, hazırla­dığı bir makale ile ilim dünyasıyla paylaşmıştır (" Alia Capsali et sa Chronique de Venise", Revue des Etudes /uives 77 (1923-1924), s. 20-40; 78, s. 15-34; 79, s. 28-60). Venedik ta-

63 Bkz. Kapsali, Seder, il, 20. 64 Kapsali, Seder, il, 28. 65 Yazmalar hakkında daha fazla bilgi için bkz. Beneyahu, "Seder Eliyahu Zuta­

Mavu'', Seder, 111, 39-57.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 53

rihi bağlamında Kapsali üzerine Ann Bremer de 11Portrait of the Rabbi as a Young Humanist: a Reading of Elijah Capsali's Chronicle of Yenice" (Italia, Studi e Ricerche sula storia, la cultura e la letteratura delgi ebrei Italia 21 (1994), s. 37-60) başlıklı bir makale yazmışhr.

2. Tarih Risaleleri

Kapsali, hacimli tarih kitapları dışında sadece Yahudi cemaatini ilgilendiren tarih risaleleri de kaleme almışhr. Kapsali'nin konuyla ilgili iki önemli risalesi mevcuttur:

Koah ha-Şem ve Hasdey ha-Şem.

a . Koah ha-Şem

Kapsali'nin 1523 yılında Kandiya' da veba salgını sıra­sında karantinada iken Seder'i tamamladığı gün yazmaya başladığı risaledir.66 Risalede salgın sırasında Yahudi cemaatinin durumunun anlatılması yanında, eski bir ila­hiyat problemi olan /1 afetlerde kötülerin yanında iyilerin de acı çekmesi" sorunsalının sebepleri tartışılmıştır. An­latımında mesihi anlamlar yüklüdür. İspanya sürgünü­nün ardından Yahudilerin sefaleti ile Yahudi olmayanla­rın gönenci arasında meydana gelen derin uçurumdan hareketle kurtuluş gününün gelip gelmediği sorusu, o dönemde Yahudilerin bu problem üzerine yoğunlaşma­sına sebep olmuştu. Kapsali bu kısa risale ile o sırada devam eden veba ile ilgili meseleler yanında, sürgün ve kurtuluş meselelerini de değerlendirmiştir. Risalenin so­nunda şunları söyler: 1 1 • • • Ve biz, hepimiz bugün burada, ge­cenin koyu karanlığı gibi üzerimize çöken sürgün hayatında-

66 Kapsali, Seder, I, 12, 115.

54 Yahudiler ve Türkler

yız. 'İşte bak! Tanrı, günlerin geldiğini söylüyor'67 ve . 'çocuk­lar(ı) kendi sınırlarına dönecek",68 ' . . . ve senin Rabbin sana sevinecek'<">"69

Risale, Aryeh Shmuelevitz, Shlomo Simonsohn ve Meir Benayahu tarafından değişik yazmalar karşılaştırılmak sure­tiyle Kudüs'te neşredilmiştir.70

b . Hasdey ha-Şem

Kapsali bu risalede ise Yahudilerin, Kanuni'nin Mısır va­lisi Ahmed Paşa'nın isyanı sırasında çektikleri sıkıntıları an­latmıştır. Tanrı'nın Yahudilere bahşettiği ilahi yardım saye­sinde bu zor zamanların nasıl atlatıldığının hikaye edildiği risale, yine Aryeh Shmuelevitz, Shlomo Simonsohn ve Meir Benayahu tarafından tahkik edilerek neşredilmiştir .71

Kapsali'nin bu risalelerden başka, Yahudilerin . İspan­ya' daki tarih ve sürgünlerini anlattığı Sipur Sıfarad adlı bir kitabından daha bahsedilir. Kitabın müstakil bir çalışma mı yoksa Seder'in bölümleri mi olduğu konusu çok belirgin de­ğildir. Kapsali, Seder' de Sultan il. Bayezid dönemini anlatır­ken 40. bölümünden başlayarak 83. bölüme kadar İspanya Yahudilerinin bölgeye gelişinden, Endülüs hakimiyeti de dahil sürgünlerine kadar ki tarihleri anlatmasının yanında, Portekiz, İtalya, Napoli ve Fez gibi Yahudilerin sürgün rota­ları hakkında da bilgi vermiştir.72 Genel kabul, bunun müs-

67 Yeremya 30/3. 68 Yeremya 31/17. c·ı İşaya 62/5. 69 Bkz. Kapsali, Koah ha-Şem, nşr. Aryeh Shmuelevitz-Shlomo Simonsohn-Meir

Benayahu, Jerusalem 1977 (Seder Eliyahu Zuta içinde), II, 142. 7° Kapsali, Koah ha-Şem, nşr. Aryeh Shmuelevitz-Shlomo Simonsohn-Meir

Benayahu, Jerusalem 1977 (Seder Eliyahu Zuta içinde), II, 113-145. 71 Bkz. Kapsali, Hasdey ha-Şem, nşr. Aryeh Shmuelevitz-Shlomo Simonsohn­

Meir Benayahu, Jerusalem 1977 (Seder Eliyahu Zuta içinde), II, 146-200. n Bkz. Kapsali, Seder, 1, 141-241.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 55

takil bir çalışma olmadığı, İspanya ve Portekiz' den sürülen Yahudilerin Osmanlı Devleti'ne gelişlerini anlatma bağla­mında, sürgünlerin dilinden tarihi olayları kayıt altına alma çabası olduğu yönündedir.73

C. Dini Risaleler

Kapsali, yukarıda bahsedilen tarih çalışmalarının hari­cinde diru konular, özellikle de cemaatin pratik hayatına yö­nelik risaleler de kaleme almıştır.

Kapsali Me'a Şe'arim (ed. A. Shoshana, Jerusalem 2001) isimli risalesinde ana ve babaya saygıyı işlemiştir. "Yüz Ka­pı" anlamına gelen risale ile Yahudi kültür tarihine yeni fi­kirler kazandırdığı kabul edilen Kapsali, ebeveynine hürmet etmeyenlerin gerçek anlamda Tamısal bilgiye ve O'nun rıza­sına ulaşamayacaklarını belirtmiş; risalede çocuk eğitimi, ai­lede eş ve çocukların karşılıklı hak ve vazifeleri gibi konular üzerinde durmuştur.74

No'am ve Hovlim (Ze'evim Torfim et Binyamin: ve-hi Tışuvot Rabbi,Kapsali ha-nikret No'am ve Hovlim, Tel Aviv 1990) isimli risalesinde ise Rabbi Binyamin Matatya'ya (XVI. asır) reddi­ye yazan Hatsalat ha-Ro'e mi yad ha-Z'ev müellifi Rabbi David Vital'in (XVI. asır) iddialarına cevap vermiştir.75

Eliyahu Kapsali, okuyanlarını tumturaklı üslubu ve şiir­sel imgeleri ile hayretler içinde bırakan bazı manzum risale­ler de kaleme almıştır. Bu yönüyle Yahudi diru edebiyatında yeni bir çığır açtığı kabul edilen Kapsali'nin76 'Ayelet Ahavim, · Hevel Havalim gibileri de dahil, çeşitli vesilelerle nazmettiği

73 Tarbşrnalar için bkz. Sirnonson, "Seder Eliyahu Zuta, Divrey ha-Yarnirn ve Sipurey Sıfarad", Seder, III, 75.

74 Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 54. 7s Roth, "Capsali, Elijah", E/dı, IV, 456. 76 Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 62.

56 Yahudiler ve Türkler

çoğu şiiri, Kandiya Yahudilerinin yaşamında önemli bir yere sahip olmuştur. Kapsali, 1523 yılında veba salgınında ölen dindaşlarına d,a bir mersiye yazmıştı.77

Cemaate ait pek çok dokümanda imzası bulunan Kapsali'nin gündelik hayatı ilgilendiren Şabat, gıda (kaşerıit), evlilik, nişan ve cemaat içi yaşam, hatta gündelik basit mese­lelere yönelik el kitabı (ilmihal) mahiyetindeki Takanot Kandiya (1549) isimli derlemeye bazı fetvaları da girmiştir. Eliyahu Kapsali'nin Takanot Kandiya'ya giren bu fetvaların­dan ondaki Alman-Aşkenaz etkisini görmek mümkündür.

Takanot'ta Kandiya cemaatine gönderilen dört mektup, aynı cemaate gönderilen beşinci mektuptan bir alıntı ve "Kapsali'nin Almanya'dan döndükten sonra" verdiği şifahi bir fetva hakkında kısa bir açıklama yer almaktadır. İlk mek­tup vazifede kalmak isteyen ve bu uğurda zora ve Yahudi olmayan idarecilerin gücüne başvuran bir hazan hakkında­dır. Kapsali, erken dönem ve çağdaşı Aşkenaz Yahudilerinin bu tür durumlardaki uygulamaları hakkında bilgi verdikten sonra, benzerine Almanya' da da şahit olduğu böyle bir olay karşısında, görevinden ayrılmaması durumunda söz konu­sunu hazana herem ilan edilmesini emreder. İkinci mektup ise cemaat içerisinde uygulanagelen katı yasakların ilgası ile il­gilidir. Bu yasaklar, Aşkenaz kaynakları, gelenekleri ve irfa­nında yer alan bazı klasik konulardır. Sonraki iki mektup ise Yahudilere, dindaşlarından haksız yere müsadere edilen gayrimenkulleri satın almalarını ya da çıkarılan dindaşları­nın evlerini kiralamalarını yasaklamaya dairdir. Bu mektup­lar, dile getirilmese de, Fransız-Alman örnekleri esas alına­rak kaleme alınmıştır. Beşinci mektupta ise Yahudi olmayan­ların Yahudi bağlarında çalıştırılması konusunda Halaha'nın (Yahudi hukuku) ön gördüğü doğru teknikler hakkında bilgi

11 Bu mersiye "Kina 'al Ribi Şaul ha-Kohen ve 'al Hahame Kandiya" başlığı ile Seder'in sonunda (il, 205-211) yayınlanmışhr.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 57

verilmektedir. Konu ile ilgili fetvada kökeni XI. asra daya­nan katı Aşkenaz uygulaması esas alınmıştır.78

Kapsali'nin, Venediklilerin Yahudilere yönelik çıkardık­ları birtakım yükümlülükleri içeren bir risaleyi (lezi, ordini e terminazioni) de İtalyancadan İbraniceye tercüme ettiği belir­tilir.79

il. SEDER ELİYAHU ZUTA

Kapsali'nin tarih çalışmaları içerisinde en metodik ve mükemmel eseri Seder Eliyahu Zuta'sıdır. Kitabın mukaddi­mesinde kroniği, Seder Eliyahu Zuta şeklinde isimlendirdiğini belirten müellif, bu ismi, Gemara' dan80 esinlenerek koydu­ğunu belirtir. "Küçük Eliyahu'nun Tertibi(farih Kitabı" an­lamına gelen kitabı, bu şekilde isimlendirmesinin iki sebebi vardır:

Birincisi, müellifin mütevazı kişiliğinden kaynaklanmak­tadır. Müellif mukaddimede, bilgi açısından fakir, daha ne yapacağını bile bilmeyen şaşkın ve hakir bir kul olarak kita­bının ismini Seder Eliyahu Raba [Eliyahu'nun Büyük Terti­bi(farih Kitabı] şeklinde isimlendirmekten haya ettiğini be­lirtir.81 Kroniğin bu şekilde isimlendirilmesinin diğer sebebi ise, akrabası Del Medigo'nun (XVI. asır) "Setler Eliyahu Raba" adında bir çalışmasının mevcut olmasıdır. Takanot Kandiya' da insanların Seder Eliyahu Raba' da bulamadıkları bilgileri, Seder Eliyahu Zuta' da bulabilecekleri şeklinde bir bilgi notu da düşülmüştür.82

Özetle, kronik için olaylar belli bir formatta, okuyucunun anlayabileceği şekilde "düzen"li olarak kaydedilmesi sebe-

78 Bkz. Israel Ta-Shma, "Rabbinic Literature . . . ", s. 56-57. 79 Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 55. so Bkz. Ketubot 106. 81 Bkz. Kapsali, Seder, 1, 20. 82 Bkz. Takanot Kandiya, eds. Elia Samuel Hartom-Umberto Cassuto,

Yeruşalayim 1943, s. 126' dan naklen Setler, III, 11.

58 Yahudiler ve Türkler

biyle "Seder"; müellifin tevazusu ve akrabasının aynı başlık­taki bir başka çalışması ile karışmaması için de "Zuta" keli­melerinden oluşan bir başlık seçilmiştir.

Seder Eliyahu Zuta şeklinde şöhret bulan kronik, müellif ve bazı Yahudi tarihçiler tarafından farklı isimlerle de kay­dedilmiştir. Mesela Kapsali, Ferdinand'la İsabella'run ev­lenmesi olayını İspanya' dan sürülen Rav Ya'kov' dan bizzat dinlediğini belirttikten sonra, bu bilgileri Sefer be-Divi'ye kaydettiğini ifade eder.83 Benzer şekilde Osmanlıların Mı­sır'a girişini kendisine anlatan Yitshak el-Hakim'in ifadeleri­ni de Sefer be-Divi'ye kaydettiğini belirtmiştir.84 Venedik'in Osmanlı donanmasına karşı İnebahtı' da aldığı mağlubiyetin anlatıldığı kısımda İgeret Divrey ha-Yamim şeklinde bahsedi­len kronik,85 bir başka bölümde ise Hiburey İgeret Divrey ha­Yamim [Halelu] şeklinde kaydedilmiştir.86 Kapsali'nin Vene­dik tarihi üzerine yazdığı kitapta ise kronik Divrey ha-Yamim şeklinde isimlendirilmektedir.87 Kandiyalı din adamlarının hukuki görüşlerinin derlendiği Takanot Kandiya' da yer alan Kapsali'ye ait hukuki bir mütalada, bizzat müellif kitabını Divrey ha-Yamim şeklinde isimlendirmişse de, Beneyahu bu isimlendirmenin içeriğinden hareketle yapıldığı kanaatinde­dir.88 XVII. asır Yahudi tarihçilerinden Sambari ise İstan­bul' da yaşayan din adamlarından bahsettiği bölümde Kapsali'nin bu kroniğini Divi Eliya şeklinde kaydetmiş; içe­riğini ise "kralların uyguladığı kurallar ve savaşlardan bah­seden bir kitap" şeklinde vermiştir.89

83 Kapsali, Seder, I, 185. B4 Kapsali, Seder, l, 11. 85 Kapsali, Seder, l, 247. Aynı isimden kroniğin başka yerlerinde de bahsedilmiş-

tir. Mesela bkz. Seder, II, 20, 109. 86 Bkz. Kapsali, Seder, II, 109 87 Bkz. Kapsali, "Sipurey Venetsiya", Seder, II, 217 88 Bkz. Beneyahu, "Setler Eliyahu Zuta: Mavu", Seder, III, 11. 89 Sambari, Sefer Divrey Yosef, nşr. Şimon Ştoberı.. Yeruşalayim 1994, s. 390; AY.rı­

ca bkz. "'l:mtı pmP p. ')tıP 'l...ı ')tı)' 'l:liY.l O'\J)j?J" (Likutim mi-Divrey Yosef le-Rav Yosef ben Yitshak Sambari) [Rav Yosef

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 59

A. Kroniğin Yazılma Zamanı

Müellif, mukaddimede olmasa da kroniğin sonunda, ese­ri yazma zamanı hakkında bilgi vermiştir. İfadesine göre Seder'i 14 Sivan 5283 [28 Mayıs 1523] tarihinde yazmaya baş­lamış, 25 Elul 5283 [5 Eylül 1523] tarihinde de tamamlamış­tır.90 Eseri 100 gün içerisinde, Kandiya'daki veba salgını sıra­sında karantina altında, ölüm korkusunu zihinden atmak ve erdemli bir uğraş olan ilim tahsiliyle meşgul olmak amacıyla kaleme aldığını belirten müellif,91 aynı gün diğer eseri Koah ha-Şem'i yazmaya başladığını söyler.92

Eser, 100 gün gibi kısa bir süre içerisinde yazılmışsa da, tarihi arka planı çok daha eskiye dayanmaktadır. Kroniğin değişik yerlerinde Kapsali, Venedik ve Padua'da bulunduğu sırada Aşkenaz din adamfarından bilgiler derlediğini kay­deder.93 Ayrıca gençliğinden beri, Kandiya'da karşılaştığı Türkler, babasının arkadaşları, Mısır'ın Osmanlı hakimiyeti­ne girmesine bizzat şahit olan di:r:ıdaşlarının anlatımlarından oluşan tarihi malzemeyi kaydeden Kapsali, bunları günlük halinde, bir kısmını da maddeleştirmek suretiyle kaydetmiş, yazmaya karar verdiğinde de bu notlardan faydalanmıştır. Notlaualgın sırasında yeniden gözden geçirilerek kitap ha­line getirilmiştir.94

Kapsali, kısa süre içerisinde yazdığı eseri daha sonra ye­niden gözden geçirmiştir.95 Müellife ait olduğu kabul edilen tashihlerden bazıları, Vatikan ve Milano yazmalarında mev­cuttur.

Sambari'nin Rivayetlerinden Bazı Parçalar], Seder ha-Hahamim ve Korot ha­Yamim, nşr. Adolf Neubauer, Oxford 1887, I, 154.

90 Kapsali, Seder, I, 110. 91 Bkz. Kapsali, Seder, I, 109. 92 Kapsali, Seder, I, 115. 93 Beneyahu, "Setler Eliyahu Zuta: Mavu", Seder, III, 26. 94 Kapsali, Seder, I, 9-10. 95 Kapsali, hızlı bir şekilde yazdığı için Tann'ya kendisine daha sonra tashih

imkanı vermesi için çok dua etmiştir. Bkz. Seder, II, 109.

60 Yahudiler ve Türkler

B. Kroniğin Yazılma Gayesi

Kapsali'nin bu şekilde bir tarih kitabı yazması, Yahudiler açısından başlı başına bir devrim kabul edilmelidir. ,Her şeyden önce Kapsali o dönemlerde, Yahudi din adamlarının din dışı konularda da yazmaları gerektiğini, bizzat bu eseri ile ortaya koymuş; tarih yazımında yeni bir çığır açmıştır. Zira babası başta olmak üzere, çağdaşı pek çok Yahudi din adamı, din dışı konularda (hohmot nohriyot), değil kitap ya­zılması, bu alanlarda yazılan kitapların okunmasına dahi karşı idiler. Mesela, Kapsali, babasının İtalya'ya giderken kendisine şöyle bir tavsiyede bulunduğunu nakleder: " .. .Dünyevi (beşeri/din dışı) ilimlerden sakın . . . Eski Ahit ve gra-meri ile ilgilen; ancak esas meşgalen sadece Talmud olsun . . . Talmud (ilimlerin) temeli ve kolonudur . . . Kabala ise baş tacı . . . Hepsinin önemlisi . . . "96 Öte yandan bu durum XIV. asırda kısmen hareketlenme yaşayan Yahudi tarih yazıcılığındaki birtakım eksiklik ya da metotsuzluğun da mazur görülmesi­nin bir sebebi kabul edilebilir. O dönem Yahudi dünyasın­daki bu düşünceden dolayı, Kapsali başta olmak üzere Yosef ha-Kohen (1496-1578) ve Avraham Zakuto (1452-1515) gibi, hepsi de hacimli tarih kitapları yazan tarihçilerin önlerinde ·örnek alabilecekleri sistematik çalışmalar mevcut değildi.97

Orta Çağ'ın önemli Yahudi din adamlarından kabul edi­len Maimonides (Moşe ben Meymun) (1135-1204), İslam dünyasında başta tarih alanında olmak üzere değişik alan­larda yapılan bilimsel araştırmaları, " lüzumsuzluk" olarak kabul eder. Mişna üzerine yazdığı şerhte, Araplar arasın­daki faydasız ve lüzumsuz kitaplara genel tarih, devletler tarihi ile ensab ve şecere kitaplarını örnek gösteren Maimonides, bu tür kitaplarla meşgul olmanın da zaman

96 Berlin, "A Sixteenth-Century Hebrew Chronicle . . . ", s. 24. 97 Paudice, The Life and Writings of Elia Cııpsali, s. 130.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 61

kaybından başka bir işe yaramayacağı kanaatindedir.98 Kapsali'nin çağdaşı Yosef Karo (1488-1588) da din dışı ilim kabul edilen tarih kaynaklarının, özellikle de "savaşları an­latan kitapların" okunmasına şiddetle karşı idi. Moşe Isserles (1530-1572) ise, yasak konusunu "yabancı dilde ya­zılan kitaplar" ile sınırlamıştı. Bir sonraki dönemde yaşa­yan Ya'kov Emden (1697-1776) ise, "dünya krallarının tari­hini okumaya değer bile bulmaz" dı.99

Yahudi din adamlarının "diğer kültürler"e karşı geliş­tirdiği bu tavır, şüphesiz, Talmud'a dayanmaktadır. Talmud'ta "Yunan felsefesi" (hohmat Yavanit) özelinde başka kültürlere ait bilgilerin öğrenilmesi ve öğretilmesi kesinlik­le yasaklanmıştır.ıoo

Görece mükemmel tarih kitapları yazmasına rağmen Kapsali' de de öncelik her zaman dini kitaplar olmuştur. Fi­listinli atalarından birinin Kabalistik çalışmaları olduğunu kaydeden Kapsali, kendisini bir Kabala talebesi ve hayranı olarak tanımlamıştır. Ona göre Zohar' da yer alan bilgi, dokt­rin ve gelenek gerçek olup Kabala hikmeti, temel ve köktür. On­dan başka her şey boş ve anlamsızdır. Kapsali, Rabbinik çalışma­ların qnemini ise, "Görüşlerin, Mişna ile bir güzellik tacı gibi be­lirginleşir. (Uyuyan adam) 'Kalk!' Düzenlenmiş Halaha, Gemara, Tosefta, Sifre ve Sifra ile 'Allahını çağır! '.101 'Ecnebilerin kuluçka­sına (din dışı ilimler/dünyevi ilimler) rıza gösterme!.102 Sadece To­ra'ya razı ol. Geçici dünya hayatı uğruna, ebedi dünyanı mahvet­me!" şeklindeki sözleri ile dile getirmiştir.

98 Maimonides, Mişna, im Peruş R. Moşe ben MeymCm (Şerhu 'l-Mişna), nşr. Yosef Kafih, Yeruşalayim 1963-1968, IV, 210'den naklen Yasin Meral, İbn Mrymun'un Eserlerinde İslam ve Müslümanlar, [Basılmamış Doktora Tezi], AU. Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ankara 2012, s. 194.

99 Din adamlarının konu ile ilgili görüşleri için bkz. Beneyahu, "Seder Eliyahu Zuta-Mavu", Seder, III, 15, 32. dipnot.

ıoo Bkz. Babil Talmudu, Sota 49a-b. ıoı Yunus 1/6. 102 İşaya 2/6.

62 Yahudiler ve Türkler

Kapsali'nin Tevrat, Talmud ve Kabala gibi geleneksel ilim­lere bağlılığının yazım üslubuna, İtalya' da Talmud akademi­lerinde öğrenim görmesine ve Girit'te yürüttüğü cemaat li­derliğine yansıdığı bir gerçek olmakla birlikte, onun dünyevi ilimlerin tahsiline muhalefeti, dönemindeki diğer din adam­larınınki kadar katı ve şiddetli olmamışbr. Kapsali'ye göre, dünyevi ilimler de öğrenilmelidir; ancak hiçbir zaman önce­likli olmamalıdır. Öte yandan bu bilgiler Rabbinik ve gele­neksel (dini) ilimlerin emrinde olmalıdır.103

Ancak geleneksel ilimlerle beşeri ilimlerin mütalaasına karşı kendine özgü bir yaklaşımı olan Kapsali, dünyevi ilim­lerin tahsiline temelden karşı da değildi. Ortun karşı olduğu husus, dini ilimlerle dünyevi ilimler arasında bir denge ku­rulmaması ve ikincisi uğruna ilkinin terk ya da ihmal edil­mesi idi. O bu görüşlerini çalışmalarının değişik yerlerinde dile getirmiş ve düşüncede önceliği her zaman dini ve gele­neksel ilimlere vermiştir.

Önceliği Tora, Talmud ve Kabala olan Kapsali, dünye­vi/din dışı bir ilim kabul edilen tarih alanında eser yazması­nı ise farklı bir temele oturtmaktadır. Ona göre tarih, gelene­ğin bir parçası olup Yahudiler için bazı faydalar barındır­maktadır. Kapsali Seder'i yazmasını bu bağlamda şu sözlerle savunur: " . . . Bu kitapta bahsedeceğim Türk ve Yahudi olmayan diğer kralların hikayelerini okuyan bir kimse 'tarih bilgisi'ni artı­racak, 'anlayışı'nı da geliştirecektir . . . . "104 Salt tarih sevgisi ve insanda geçmişe ait bilgileri kaydetme duygusu müellifi böyle bir kronik yazmaya sevk etmiş gözükmektedir.

Yine Kapsali'ye göre geçmişin bilgisi, geleceğin yolunu göstermesi açısından da önem taşımaktadır. Osmanlı tarihini anlatmasına rağmen, "zarfa değil, mazrufa bakılması"nı belir-

103 Konuyla ilgili olarak bkz. Bedin, "A Sixteenth-Century Hebrew Chronicle . . . ", s. 24-25.

104 Kapsali, Seder, I, 9-10.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 63

ten Kapsali, geçmiş bilgisinin aydınlatma ve ahlaki sonuçlar çıkarma gibi önemli bir işlevi olduğuna inanmaktadır. Ya­zım amacını "Ahd-i Atfk'teki hikayeleri de bu maksatla okumuyor muyuz? Buradaki hikayeleri okuyan bir kimse de hikmet ve bilgi öğrenmektedir . . . " sözleri ile savunan Kapsali, İsrail ya da Osmanlı, hangi milletin tarihi anlatılırsa anlatılsın, önemli olanın kurulmak istenen ahlaki düzende verilmek istenen mesaj olduğu kanaatindedir.105

Kapsali, tarihi anlatımları ile Tanrısal planı da ortaya koy­duğu düşüncesindedir. Kendisi esasen bu anlatımlarda sade­ce aracıdır. Bu sebepledir ki, belli-başlı olayların anlatımından sonra sık sık "Tann, bu konuda bu şekilde olmasını takdir buyur­muştur" şeklinde ifadeler kullanmıştır. Kapsali bu anlayışını en belirgin şekilde, İspanya sürgününü değerlendirdiği bö­lümde ortaya koymuştur. Buna göre tarih, bir ibret aynasıdır. Yahudilerin benzerine daha önce rastlanmayacak şekilde gördüğü baskı, zulüm ve eziyetlerin kaydedilmesi gerekir; zi­ra Tanrı bu ibretlik olayların nesiller boyu unutulmamasını, diğer milletlerin başına gelenlerden de dersler çıkarılmasını emretmektedir.106 Kapsali bu görüşünü delillendirmek için Ahd-i Atik' ten sırasıyla şu pasajları nakleder: " . . . . Bunu çocuk­larınızd anlatın; çocuklarınız kendi çocuklarına, onların çocukları da bir sonraki kuşağa anlatsın" ;107 " • • • Bakın öbür uluslara, gördükle­rin;Jze büsbütün şaşacaksınız. Sizin gününüzde öyle işler yapacağım ki, anlatsalar inanmayacaksınız". ıos

Kapsali, kroniğinde anlattığı konu ile doğrudan ilgisi ol­mayan bazı detaylara da sırf tarihin bu işlevine işaret mak­sadıyla değinmiştir. Mesela, .Mora'nın fethinin anlatıldığı 13. ve 14. bölümlerde İstanbul ve Mora'nın Bizans idari taksi­matındaki yerlerine işaret eden Kapsali'nin, henüz sağlığın-

ıos Kapsali, Seder, 1, 9-10. 106 Kapsali, Seder, 1, 10, 241 . 107 Yoel 1/3. 10s Habakkuk 1/5.

64 Yahudiler ve Türkler

da İstanbul ve çevresini Kir Yanni'ye, Mora'nın yarısını Kir Toma'ya (Thomas), kalan kısmını ise Kir Timitri'ye (Demetrius) vermek suretiyle . ülkeyi üç oğlu arasında tak­sim eden Bizans İmparatoru Mega Palologo Konstantin'in bu çocuklarının birlikte hareket etmeyerek ellerindeki top­rakları kaybetmelerini anlattığını görüyoruz. Birlik ve bera­berliğin önemini ise bizde de meşhur olan bir hikayeden ha­reketle anlatmıştır.109

Kapsali, Seder'i yazma sebeplerinden birinin de Tamısal iradenin daha iyi anlaşılması olduğunu söyler. İfadesine gö­re, insanlar etraflarına dikkatle baktıkları takdirde Tamısal iradeyi, bu iradenin gerçekleşme şeklini ve insanların bu iradeye boyun eğme biçimlerini göreceklerdir. İnsana ve ka­inata istikamet vermek üzere her yerde hazır ve nazır olan Tanrı, bu iradesini ya doğrudan ya da yeryüzündeki millet­lerin eli ile gerçekleştirmektedir. Kapsali, bu düşüncesini şu sözlerle ifade eder: " . . . Benim hikayelerimi, sözlerimi ve ifadele­rimi okuyan bir kimse, Tanrı krallığının boyunduruğunu kabul edecek, nerede olursa olsun Tanrı'nın gözlerinin kendi üzerinde olduğunu, iyi ve kötü insanları her daim gördüğünü, istediğine di­lediği şeyleri verdiğini, dünya halklarından birini bertaraf ederken diğerini yükselttiğini görecektir . . . "110 İfadelerden Kapsali'nin fikri arka planında, Tanrı'nın, iradesini, İslam ve Hıristiyan dünyasında sultanlar veya krallar eliyle tecelli ettirdiği qü­şüncesinin yattığını anlıyoruz.

109 Hikayeye göre İmparator Mega Polologo, aralarında topraklan taksim ettiği oğullarının her birine önce birer-ikişer kamış vererek kırmalannı istemiş, oğullan bu kamışlan kırmışhr. Daha sonra imparator bir kamış demeti ve­rerek kırmalannı isteyince, oğullar bu demeti kıramamışhr. Bunun üzerine imparator, müşterek hareket ettikleri takdirde kendilerine hiç kimsenin za­rar veremeyeceğini kamış demetindeki durumu örnek vererek anlatmışhr. Bkz. Kapsali, Seder, 1, 70-71.

ııo Kapsali, Seder, I, 10. Kapsali bunlan anlahrken Eski Ahit'teki bazı pasajlar­dan (Yeşu 4/24; Tesniye 4/35, 39; Süleymanın Meselleri 58/12) ödünç ifade­

·ıer kullanmışhr.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 65

Müellif, tarihin Tanrı iradesinin insanlara ibret olarak doğ­rudan yansımasının örneğini ise İspanya sürgünü ile anlattığı kısımda ortaya koymuştur. İspanya ve Portekiz sürgünlerini anlattıktan sonra, konuyu bitirmeden önce "şimdi de bazı güzel haberler nakledeyim ki okuyucu, Tanrı'nın, halkı İsrail'e kötü dav­ranan Portekiz ve İspanya krallarından nasıl öç aldığını görsün" diyerek, bahsi geçen kralların akıbetleri hakkında bilgi ver­miştir .111 İspanya kralı Ferdinand'ın, dört kızından en büyü­ğünün, Portekiz Kralı'nın yegane saltanat namzedi oğlu ile evlendiğini, ancak kralın biricik oğlunun Fez'in Müslüman sultanının gönderdiği bir Arap ahndan düşerek öldüğünü an­latan Kapsali; Tanrı'nın zalim kraldan Yahudilerin öcünü bu şekilde [Portekiz' in yegane prensini öldürüp, İspanya kralının da kızını dul bırakarak] aldığını belirtir.112 Tanrı, Portekiz kra­lı Don Juan'ı da Yahudilere çektirdiklerinden dolayı verdiği amansız bir hastalıkla [Kapsali'nin deyimi ile] "gebertmiş; ge­beren kral, krallar gibi değil, eşekler gibi gömülmüştür."113 Kapsali'nin felsefesine göre bütün bunlar ancak tarih bilmek ve bu bilgileri kayıt altına almakla mümkündür.

Aslında Kapsali'nin Osmanlı tarihini anlatma sebebi de bu ifa�elerde . gizli olmakla beraber, onun, kendi dönemine kadarkı tarihlerini mesihi bir heyecanla anlattığı Osmanlı Türklerinin tarihini önemsemesinin bir başka sebebi daha vardır: O da, o dönemlerde Yahudilerin yaşadıkları büyük çaplı sıkıntıl<lrdır.

Asırlarca Yahudi milletinin en önemli merkezi ve İslam ha­kimiyetinin ev sahipliğinde muhteşem bir İbrani-Arap kültü­rünün sahnesi olan İspanya'nın, 1492 yılında Hıristiyanlar ta­rafından istila edilmesinin ardından Yahudiler ya katledilmiş ya da sürülmüşlerdi. İspanya' dan, beş sene sonra da Porte­kiz' den sürülen Yahudilerin çoğu, İtalya'ya ve Osmanlı Devle-

111 Kapsali, Seder, I, 229. 112 Bkz. Kapsali, Seder, I, 229-232. m Kapsali, Seder, I, 232.

66 Yahudiler ve Türkler

ti'ne göç etmişlerdi. İberya Yanmadası'nda bu eski ve büyük Yahudi merkezinin böyle feci bir şekilde yıkılması, birçok Ya­hudi aydınının ruhunu sarsmış, gönüllerinde onulması güç manevi buhranlar yaratmıştı. İşte bu sebeple milli tarihleri­nin mahiyetini ve manasını idrak etmeğe çabalayan bu ay­dınlar, kendi mukadderatlarının bağlı olduğu büyük devletle­rin tarihini ve münasebetlerini anlamak ve bunu dindaşlarına anlatmak istemişlerdi. Zira o dönemlerde Akdeniz bölgesi olağanüstü tarihi gelişmelere sahne oluyor; Batıdaki son Müslüman devletin (Endülüs) Haçlılar tarafından acımasızca yok edilmesine karşın, doğu ve merkezi Akdeniz' de yükselen Müslüman Osmanlılar, Hıristiyan dünyası karşısında gittikçe güçleniyor ve toprak kazanıyorlardı. İşte bu muazzam mü­cadele, kendi kaderlerini de etkilediğinden, Yahudiler tara­fından da büyük bir heyecan ve ilgi ile takip edilmiştir.114 Bu ilginin, Kapsali ve benzeri Yahudileri, o dönemde özellik­le de Kandiya'ya gelen, çoğu dindaşlarına yasak olmasına rağmen, sahip olduğu prestij sayesinde tebaası Yahudi tüc­carlar için başta Venedik olmak üzere bütün şehirlerde ika­met hakkı olan Osmanlıları115 daha iyi anlama çabasına sok­tuğu anlaşılmaktadır.

Öte yandan Kapsali'nin Osmanlı tarihine ilgisinin özel bir sebebi daha vardır: O da Osmanlı sultanları içerisinde en hay­ran olduğu 1. Selim'i, dünyaya tanıtmaktır. Dünya melikleri içerisinde Sultan Selim'in bir benzerinin daha olmadığını be­lirten Kapsali, kroniğini, "bu tür büyük insanları tanıtmak" ve (Süleyman'ın Meselleri'ne ait ilk pasajdan ödünç aldığı bir ifade ile)(*> "anlayışlı insanların bunları dinleyip bilgisini ar­tırması yanında sağlam öğütler almasını sağlamak" üzere ka­leme aldığını kaydetmişfü.116

114 Heyd, "Osmanlı Tarihi için İbranice Kaynaklar", s. 295. m Jacobs, "Exposed to All the Currents of the Mediterranean", AJS Review 29

(2005), s. 36. <"> Süleymanın Meselleri 1/5. 116 Kapsali, Seder, 1, 9-10.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 67

C. Kroniğin Yazım Metodu

Kapsali, gerek Venedik tarihi gerekse Türk tarihinden bahsettiği bu eserinde metodolojik yaklaşım, tarihi gerçekli­ği ortaya koyma çabası ve kaynak kullanımı gibi pek çok konuda, bir tarihçide bulunması gereken özellikleri sergile­meye çalışmıştır.

Müellif, Seder'in mukaddimesinde eseri yazarken takip ettiği metodu şu sözlerle açıklamıştır:

"Bilindiği üzere, tarihi rivayetlerde, özellikle de krallarla ilgili olanların anlatımında. . . belli bir yöntemin takip edilmesi gere­kir . . . Bu yerli yerince yapılmadığı takdirde rivayetler karışır ve anlaşılmaz hale gelir . . . Bu sebeple ben kitabımı Seder Eliyahu [Eliyahu'nun Tertibi] olarak isimlendirdim. Zira kitapta anlatım­lar doğru, yerli yerinde ve belli bir metotla kaleme alınmıştır ki, olaylar okuyucu taraftndan gerçek yönleri ile kolayca anlaşılabil­sin. Kitaptaki anlatımlarda kapalı ve muammalı ifadelerden kaçı­nılmıştır . . . "117

Kapsali, olayları anlatırken, farklı rivayetleri de vermeye çalışmıştır. Osmanlı kaynaklarında Yıldırım'la Timur ara­sında geçtiği kaydedilen Ankara Savaşı'nı yanlış bir şekilde Sultan (I.) Murad zamanı olayları içerisinde anlatsa da, sul'." tanın bir süre sonra Anadolu'ya tekrar dönerek devletin ba­şına geçtiğini ifade ettikten sonra, bilgi aldığı kaynakların olayı bu şekilde naklettiğini kaydeder; ardından da Osmanlı sultanının kaçarak kurtulduğu mu yoksa Timur tarafından salıverildiği mi hususunda emin olamadığı için, fazla ayrın­tıya girmediğini de ifade eder. Müellif, mukaddimede işaret ettiği üzere, kendi metoduna göre, seçtiği bilgilerdeki deği­şik rivayetleri bu şekilde vermeyi uygun . gördüğünü belir­tir.118 Kapsali benzer şekilde Ridaniye' de Memluk ve Os-

m Kapsali, Setler, 1, 20. m Kapsali, Seder, 1, 55 ..

68 Yahudiler ve Türkler

manlı ordularının çarpışmalarının sürdüğü sırada Tomanbay'ın karargahında yaşanan ilginç olaydan bahse­derken de, bütün rivayetleri sıralayarak kararı okuyucuya bırakmıştır. Savaş devam ettiği sırada Tomanbay'ın yalnız bulunduğu bir vakit karargahına giren erkek kılığına bü­rünmüş kadının orada bulunma sebebiyle ilgili farklı riva­yetler bulunduğunu kaydeden Kapsali; pek çok insanın (ve rabim amru . . . ), kadının, Yavuz tarafından Tomanbay'ı öl­dürmek, bazılarının (ve rabim amru . . . ) ise ona gözdağı ver­mek üzere gönderildiğine inandığını; bunu da Memluk Dev­leti'ni değil büyük bir orduyla, isterse, bir kadınla bile yıka­bileceğini göstermek amacıyla yaptığı şeklindeki değerlen­dirmelere yer vermiştir.119 Olayın anlatımından sonra Kapsali, konuyla ilgili değişik rivayetler olduğunu; ancak takdiri okuyucuya bırakınak için bütün rivayetleri verdiğini söyler. Tercih yapmama sebebini ise " . . . Anlatılanlar bir güneş kadar açık ve seçik olduğu takdirde, kendisinin de olayları olduğu gibi aktaracağı" şeklindeki sözleriyle temellendirmiştir.120

. Ancak Kapsali bazı durumlarda kendi tercihini de açıkça ortaya koymuştur. 108. bölümde Dulkadiroğulları seferi dö­nüşünde Sultan Selim'in İstanbul'daki düzeni sağlamaya yönelik birtakım icraatlarından bahsetmiş; bu bağlamda yö­netim boşluğunun müsebbibi kabul edilen bazı bürokratla­rın idamını anlatmıştır. Kapsali, bunların idamı hakkında birkaç sebep sıraladıktan sonra " . . . Bana göre ise makul/doğru sebep . . . . " ( . . hu ha-karov ki . . . ) diyerek kendi görüşünü ortaya koymuştur.121

Tarih anlatımında, az da olsa tarafsız olmaya çalışan Kapsali, Osmanlı'yı yıkılışın eşıgıne getiren Timur ('PN':'1ı:m) ile ilgili pek iyi ifadeler kullanmamakla birlikte, onun şehirlere hakim olduktan sonra güvenliği tam anla-

119 Kapsali, Seder, I, 340-341. 120 Bkz. Kapsali, Seder, 1, 341. 121 Kapsali, Seder, I, 310.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 69

mıyla sağladığını, kıymetli mallar ulu-orta durduğu halde korkudan kimsenin bunlara el süremediğini takdir duygula­rı içerisinde anlatmışhr.122

Kapsali, kroniğin değişik yerlerinde, okuyucunun olaylara vakıf olması ve zihnindeki bilgileri toparlaması için, "daha önce anlathğı" ya da "ileride bahsedeceği" şeklinde ahflar yapmışhr, Mesela 123. bölümde Memluklerin, Ridaniye Sava­şı' na giderken Yahudilerin mahalle kapılarını kapathklarıru kaydeden Kapsali, 127. bölümde ise Osmanlı'nın şehre hakim olmasının ertesi gününde açhklarını belirterek "biz bunu daha önce yazmıştı!<' (kaaşer katavnu) şeklinde okuyucuya hahrlat­mada buloour.123 Müellif, Osmanlı sultanları içerisinde Fatih'e en çok benzeyenin Yavuz olduğunu belirttikten sonra, "bunu ileride yazacağız" (kaaşer nihtov 'od) şeklinde bir not düşer.124 Mora'nın fethini anlathğı 13. ve 14. bölümlerde Fatih zama­nında bölgede Modan, Koron, Apehto ve Kapalonya dışında bütün yerlerin fethedildiğini; bahsi geçen yerlerin ise Sultan Bayezid 'zamanında fethedileceğini belirterek "Tanrı çalışmayı tamamlamayı nasip ederse, bunları da yazacağım" şeklinde bir ifade kullanır.125 27. bölümde yeniçerilerle azebler<*> arasındaki anlaş�azlık ve Macarların yardıma gelmesi sebebiyle Fatih'in Belgrad'ı fethedemediğini belirten müellif, ileride bahsedeceği (74. bölüm) üzere, şehrin Sultan Süleyman zamanında fethe­dileceğini söyler.126 Fatih zamanında vezir Mustafa Paşa tara-

122 Kapsali, Seder, I, 55. 123 Kapsali, Seder, I, 349. 124 "Ve lo haya be-Malhut Togarma kemo-hu zulti ben bino Sultan Selim şe-dome elav

be-yofiyo ve be-givoroto ve be-hohmato: DY.l1)U1 l11:>?r.JJ. n'n N?1 1'!l1'J. 1'?N nr.Jı\!J D'?o 1N\J?1\!J UJ. p m?n m1r.J:> 1llr.J:>nJ.1 1l111J.)J.) ... " Bkz. Kapsali, Seder, I, 63.

12s "Kaaşer nihtov 'od im Adonay gomer 'alay ... "n ON 1)).1 J.)ll:>l 1\!JN:> ''Y 1Y.l)L" Bkz. Kapsali, Seder, I, 75.

<0> "Bekar" anlamına gelen "azeb", Osmanlı ordusunda garnizon askeri olarak görev yapan erlerdir. Evlenmemiş genç erkeklerin seçildiği bu birlik Os­manlı ordusunun Anadolu'daki piyadelerin çoğunluğunu oluştururdu. Bunlar yerel güvenlik ve kalelerin savunulmasından da sorumlu idi.

126 Kapsali, Seder, I, 109-110.

70 Yahudiler ve Türkler

fından Rodos'un alınamadığını belirten Kapsali, adanın Sul­tan Süleyman zamanında fethedileceğini belirterek konuyu o dönemi işlediği 75. bölümde anlatacağını ifade eder.127

Müellif, bazı durumlarda da bölümlere atıfta bulunmuş; mesela, Mısır'ın fethinden sonra Osmanlı donanmasının İs­kenderiye'ye gelişini anlattığı 135. bölümde, Yavuz'un Memluk ileri gelenlerini affetmesinden de bahsetmiş ve ko­nuya 128. bölümde değindiğini ifade etmiştir.128

D. Kroniğin Kaynaklan

Osmanlı J.:ıfil<lmiyetinde bulunmayan bir coğrafyada ya­şamış olan Kapsali'nin, İstanbul'u ziyaret ettiğine dair her­hangi bir bilgi yoktur. Bu sebeple Osmanlı tarihi ile ilgili verdiği bilgiler, başka kaynaklara dayanmaktadır. Kapsali'nin herhangi bir Türkçe yazılı kaynak kullanmadığı ise kesin kabul edilmektedir.129

Kapsali, kroniği hazırlarken kullandığı ya da bilgi aldığı kaynakları kimi zaman belirtse de çoğu zaman açıklama ge­reği duymamıştır. Kullandığı kaynaklar çok çeşitli olmakla birlikte, bunları genel olarak "sözlü" ve "yazılı" kaynaklar şeklinde iki gruba ayırmak mümkündür:

1. Sözlü Kaynaklar

Kapsali, kronikteki olayların bir kısmını şifahl bilgilere da­yalı anlatmıştır. Kronik için genel anlamda bir dezavantaj olan bu durum, bazı olayların bizzat olaya dahil olanların ağzından nakledilmesi yönüyle yer yer avantaja dönüşebilmiştir.

127 Ka psali, Seder, I, 116-117. 12s Bkz. Kapsali, Seder, I, 367. 129 Bkz. Jacobs, "Exposed to Ali the Currents of the Mediterranean", AJS Review

29 (2005), s. 42.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 71

Paudice, Kapsali'nin sözlü kaynaklar kullanmasını, esennın orijinalliğini artırdığı düşüncesindedir. İfadesine göre o dönem Akdeniz çevresinde dedikodu mahiyetinde de olsa, yaygın pek çok bilgi, onun vasıtasıyla kaybolmaktan kurtulmuştur.130

Kronikteki bazı bilgiler müellife, Kandiya'ya gelen Müs­lüman, Hıristiyan ve Yahudi tüccar, asker, büyükelçi veya seyyah gibi çok değişik kimseler tarafından aktarılmıştır.

İlk kitapta yaratılıştan Atalar'ın(*l hayatını anlattığı kısma kadarki konuları, kendi döneminde hayatta olan Yahudi din adamlarından aldığını belirten Kapsali, 131 takıldığı konular­da çağdaşı yaşlı ve bilge Yahudilere müracaat ettiğini söyler: "Hahamların sözlerine karşı da kulaklarım hep açık oldu. Aklıma takılanları gidip onlara sordum."132

Kapsali, kitabındaki bilgilerin güvenilirliğine, bilgi aldığı kaynakların güvenilir olmasına vurgu yaparak işaret etmiş­tir: " . . . Ben kitaba· aldığım bilgileri adalet ve doğruluğu ile şöhret bulan din adamlarından bizzat işiterek yazdım . . . "133

Bir diğer önemli kaynağı da, tebaası olarak yaşadığı Ve­nedik devleti bürokratları olan Kapsali'nin Kandiya'ya gelen veya b�şka münasebetlerle görüştüğü Doges gibi bazı Vene­dik bürokratlarından bizzat dinleyerek aktardığı bilgiler ya

130 Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 81. <"> İbranice Avot. Yahudilerin, Tanrı'run kendileri ile ahit yaphğı üç atasına veri­

len isim: İbrahim, İshak ve Ya'kfıb. Daha sonraki dönemlerde Tanrı, onlara hep bu ahdi hatırlatacak veya bu ahit sebebiyle lütuflarda bulunacakhr. Mesela Tanrı Mısır Kralı'ndan (il. Ramses) onları bu ahit sebebiyle kurtar­mış (il. Krallar 13/14); Musa ile bunların Tanrısı olarak görüşmüş (Çıkış 3/6); İsrailoğulları günah işleyip de yurtlarından çıkarıldıklarında bunlarla yaptığı ahdi onlara hahrlatrnış (Levililer 26/42); İlya (Elyesa') bu ahit hür­metine Allah'tan yardım istemiş (1. Krallar 18/36); İsriiiloğulları Kral Yeoahaz zamanında Suriyeliler'e karşı bu ahit hürmetine korunmuş (il. Krallar 13/24); Davut, Mabed'in, oğlu tarafından yapılması için, Tanrı'ya onu yüreklendirmesi için bunlar hürmetine dua etmişti (1. Tarihler 29/9).

131 Mesela bkz. Kapsali, Seder, I, 21, 25, 28, 35, 46, 143. 132 Kapsali, Seder, I, 11. 133 Kapsali, Seder, I, 11-12.

72 Yahudiler ve Türkler

da İbraniceye çevirmeksizin verdiği İtalyanca pek çok terim, Osmanlı kaynaklarına yansımayan tarihi malumat olması yönüyle büyük önem taşımaktadır. Mesela Kapsali, Ya­vuz'un tahta çıkmasından sonra tebrik amacıyla İstanbul' a gönderilen (1512) Venedik elçisi Antonio Dostonian'a (1N''l1"\!111 1'l10lN/Guistianiani) Venedik' e dönüşünde Kandiya'ya uğradığı esnada kendisine Osmanlı Sultanı hak­kında sormuş, büyükelçi (bailo) de Yavuz hakkındaki izle­nimlerini kendisiyle paylaşmıştır.134 Kapsali, Yavuz hakkın­daki bilgiyi ilk ağızdan aldığını teyit sadedinde, "Bu bilgileri büyükelçiden bizzat aldım; şu kulaklarım duydu, başkası değil" cümleleriyle ifade etmiştir.135

Kapsali, Sultan Süleyman'ın, Belgrad'tan İstanbul'a dö­nüşünün akabinde, Venedik Devleti tarafından gönderilen Messer Marco Minio ('l'Y.l 1j?1NY.l 1''ı!>'Y.l) başkanlığındaki elçi heyetiyle Yavuz zamanında akdedilen anlaşmayı yenileyip (1521) Venedik'e döndükleri sırada, Kandiya'da görüşmüş ve izlenimlerini kaydetmiştir.136 Yine o, Kanuni Sultan Sü­leyman zamanında Rodos'un kuşatılmasından sonra, Girit için yardım istemek üzere Venedik' e gönderilen elçiler ko­nusunu da, bizzat tarafların dilinden aktarmıştır.137

Türk sultanlarının- hayatını, güvenilirliği ile şöhret bul­muş yaşlı Türklerden (Togarmim zıkanim ve yadu'im) dinledi­ğini ifade eden Kapsali;138 kitabında bu Türklerin kimliğine ilişkin herhangi bir bilgiye yer vermediği gibi bunlarla nere­de, nasıl ve kimler aracılığı ile buluşup hangi dilde anlaştığı ya da kendisine hangi konularda malumat verdikleri husu­sunda ise açıklamada bulunmamıştır. Ancak onun bu Türk-

134 Kapsali, Seder, 1, 282. 135 Kapsali, Seder, I, 282-283. 136 Kapsali, Seder, il, 20. 137 Kapsali, Seder, il, 28. 1Js Kapsali, Seder, 1, 11.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 73

lerle, özellikle de Girit' e ticaret ıçın gelen tüccarlarla, Kandiya'da görüşmüş olması kuvvetle muhtemeldir.

İstanbul'un · fethi ile ilgili bilgileri ise, babasının, olaya bizzat şahit olan üç ayrı arkadaşından aldığını kaydeden139 Kapsali'nin, konuyla ilgili bir diğer kaynağı da, İstanbul'da amcası Moşe Kapsali'nin yanında eğitim gören babası Elkana'dır. Bilindiği ve Kapsali'nin de kroniğinde bahsettiği üzere, Moşe Kapsali fetih sırasında İstanbul'da yaşıyordu. Bu yönüyle babası aracılığı ile amcasından yaptığı nakiller, özellikle de fetih ve Fatih dönemi Yahudileri ile ilgili verdiği bilgiler, önem taşımaktadır. 12. bölümde (s. 68-70) fetihten sonra İstanbul' da gerçekleştirilen imar faaliyetleri, bu bağ­lamda sarayların [Eski Saray] inşası, şehre yerleşecek Türk­ler için yapılacak evlerin yerlerinin seçimi, hazine ve değişik hükümet binalarının inşası ile ilgili bilgilerin14o kaynağı, bahsettiği bu kimseler olmalıdır.

Kapsali, Mısır'ın Osmanlılar tarafından fethi ile ilgili bilgi­leri ise olaya bizzat şahit olan dindaşlarından nakletmiştir. Ancak kronikte bunlardan sadece birinin adı zikredilmiştir. O da, Suriye ve Mısır'ın fethi ile ilgili bilgileri aldığı Yitshak el­Hakin\'dir. Yitshak, Yavuz'un Mısır seferine iştirak etmişti. Kendisinden Yavuz'un fetihten sonra Mısır'a gelişi ile ilgili bilgileri aldığını belirten Kapsali, onun bütün bu olayları biz­zat dinleyip kaydettiğini belirtir.141 Kapsali'nin, Yahudilerin anavatan kabul ettiği Filistin'le ilgili olarak başka kaynaklar­dan da nakilde bulunduğu muhakkaktır. Zira Kandiya cema­at başkanı olarak görev yapması, bölgeden ticaret için gelen Yahudilerin yaşadıkları dönemde meydana gelen böyle önemli olayla ilgili anlatımları nakledecekleri muhakkaktır.142

139 Bkz. Kapsali, Seder, 1, 10. 140 Kapsali, Seder, I, 70. 141 Kapsali, Seder, I, 11. 142 Shmuelevitz, "Setler Eliyahu Zuta: Makoratav, Mehemanoto u Haşivoto",

Seder, III, 61-62.

74 Yahudiler ve Türkler

İspanya tarihi ya da Yahudilerin İspanya' dan sürgünü ile ilgili bilgiler ise, yazılı kaynaklar yanında sürgünden sonra Kandiya'ya gelen ve olaya bizzat şahit olan kimselerden alınmıştır.143 Kapsali'nin Sıfarad sürgünü ile ilgili verdiği malumat, onun gerek Kandiya'ya gerekse başka şehirlere yerleşen sürgün Yahudilerden nakillerine dayanmaktadır. Bu açıdan rivayetler, olayı doğrudan yaşayanların ağzından aktarılmaları yönüyle büyük öne!I). · taşımaktadırlar. Bu önemli bilgileri özellikle Portekiz sürgününden kaçan ve kroniği yazmasından 3 sene önce [1520] evinde misafiri olan dindaşı Rav Yosef'ten aktaran Kapsali, Fez kralının Porte­kiz' e gönderdiği elçi heyetinde de bulunmuş bu din ada­mından mesihin çıkışı, Sıfarad Yahudilerinin tarihi ve özel­likle yaşadıkları sürgünle ilgili bilgiler almıştır.144 Kapsali, Rav Yosef'ten, Kral İmanuel zamanında Yahudilere yapılan baskı, şiddet ve dinden döndürme olayları ile Portekiz'in son Yahudilerinden Rabbi Şim' on Maymi ile arkadaşlarının başına gelenleri de kaydetmiştir.14s

·

Kapsali'nin sürgünle ilgili anlatımları, öznellikleri ve şi­fahi olmaları hasebiyle tenkide açık olduğu halde, yaygınlık kazanmıştır.146 Ninesi Yahudi olan Ferdinand ile İsabella'nın evliliklerinin kendileri açısından çok iyi olacağını düşünen Kastilya'nın mali işler sorumlusu, aynı zamanda Yahudi cemaat başkanı olan Avram Senyör'ün, Kral Ferdinand'ı Kastilya;ya davet etmek suretiyle Rav Ya'kov'un evinde İsabella ile buluşturarak evlenmelerini sağlaması olayı ile il­gili kıymetli bilgiyi,147 bizzat İspanya'dan sürülen Rav Ya'kov'dan dinleyen ve kaydeden Kapsali bunu şu sözlerle

143 Kapsali, Seder, I, 10. 144 Kapsali, Seder, I, 237-238; Simonson, "Setler Eliyahu Zuta, Divrey ha-Yamim

ve Sipurey Sıfarad", Seder, III, 75. 145 Kapsali, Seder, I, 11, 237-238. 146 Jacobs, "Exposed to All the Currents of the Mediterranean", AJS Review 29

(2005), s. 45. 141 Kapsali, Seder, I, 184-186.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 75

ifade etmiştir: "Yanına oturdum ve bana anlatmaya başladı. Ben de bizzat ağzından duydum ve Sefer be-Divi'ye kaydettim."148

2. Yazılı Kaynaklar

Kapsali'nin yazılı kaynaklarını ikiye ayırmak gerekir. Bunlardan ilki, tarihi kaynaklar olmayıp Yahudiliğin genel kaynakları olan ve Orta Çağ'ın diğer müellifleri gibi, anlattı­ğı konularda zaman zaman kutsal metinlere de gönderme yapmak amacıyla kullandığı kaynaklardır. Kapsali bu bağ­lamda Tevrat, Talmud, Kabala ve Zohar gibi değişik dini me­tinlere müracaat etmiştir. Özellikle ilk kitapta yaratılıştan Atalar'ın hayatını anlattığı kısma kadar ki konuları, bilge din adamlarına soran Kapsali, dönemle ilgili olarak hem Tev­rat'tan hem de Abravanel gibi Tevrat üzerine yapılan bazı şerhlerden faydalanmıştır .149

Anlatımında sık sık Tevrat' a göndermeler yapan Kapsali, nadir de olsa, pasajların (batını) yorumunda Zohar' a müracaat etmiştir. Mesela Kapsali, Osmanlı'nın Mısır'a hakimiyet dö­nemini Tomanbay'ın idam sehpasından indirilmesi ile başlatır ve bu ı;ı.oktada Sultan Selim'in mesihi bir şahsiyet olduğunu ima etmeye çalışarak bunu da Zohar'dan verdiği bazı örnek­lerle destekler.150 5283 [1523] yılında Kandiya'daki veba salgı­nı ile ilgili anlatımında ise bu ve benzeri felaketlerden kur­tulmanın samimi bir tövbe (teşuva) ve Tanrı'ya yönelmekle mümkün olduğunu söyleyen Kapsali, felaketlerin uyarıcı ro­lüne dikkat çekerek ifadelerini Talmud ve Zohar'dan yaptığı nakillerle151 desteklemeye çalışmıştır.

Kapsali, aynı zamanda bir Kabala tutkunudur. Kabala alimlerinin Tanrı adı ile şakıdığını belirten müellif, RaMBaN

148 Kapsali, Seder, 1, 185. 149 Mesela bkz. Kapsali, Seder, I, 21, 25, 28, 35, 46, 143. 1so Kapsali, Seder, 1, 366-367. Bir başka örnek için bkz. Kapsali, Seder, 1, 318 1s1, Kapsali, Seder, il, 108.

76 Yahudiler ve Türkler

(Moşe ben Nahman) ve RaŞbA (Şlomo ben Aderet) gibi Ka­bala ustalarının, Yahudi tarihinin kilometre taşları oldukları­nı; Hayy, Şerira, Natronay, Yahuda ve Paltoy gibi büyük din adamlarının (geonim) geleneğini sürdürdüklerini ve bunların Amoraim, Tanaim, büyük hahamlar ve nebilerin dili ile konuş­tuklarını belirterek Kabala merkezli derin izahlarda bulun­muştur.152

Kapsali'nin mesihi düşüncesi ise başta Zohar olmak üzere, Paraşa Bereşit üzerine · yazılan anonim mistik tefsir Sefer ha­Pelia ve ha-Kana gibi, o dönem Yahudi dünyasında çok fazla rağbet gören eserlere dayanmaktadır. XV. asrın başlarında Bizans'ta yazılan bu eserlerin, Şabtay Tsivi gibi sonraki dö­nem mesihi hareketlerin fikri alt yapısının oluşmasında etkili olduğu bilinmektedir.153

Yahudi edebiyatına ait bazı dini şiirleri (piyutim) İbn Gebirol'un Keter Malkut isimli eserinden nakleden Kapsali,154 genel Yahudi tarihi ile ilgili bilgileri ise o dönem Yahudi dünyasında yaygın olarak kullanılan eserlerden nakletmiş­tir. Müellifin genel Yahudi tarihini, özellikle de İslam öncesi Yahudi tarihini anlatırken kullandığı en önemli kaynak, Sefer Yosifon olarak şöhret bulan, Yosef ben Guryon tarafından ka­leme alındığı kabul edilen İbranice kitaptır.155 Mısır seferin­den önce Yavuz tarafından Tomanbay'a gönderilen Osmanlı elçisinin öldürülmesi olayını anlatırken, meseleyi Davud Peygamber'in Ammonoğulları'na gönderdiği elçi olayına benzeten ve olayla ilgili İsrail tarihinden başka örnekler de veren Kapsali, 156 bütün bu rivayetleri adı geçen kronikten aktarmıştır.157 Sefer Yosifon edebi açıdan ıriükemmeliğine, ta-

152 Konuyla ilgili bkz. Berlin, "A Sixteenth-Century Hebrew Chronicle . . . ", s. 19, 25. dipnot.

153 Bkz. Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 154. 154 Mesela bkz. Kapsali, Seder, 1, 406, 122. 155 Beneyahu, "Seder Eliyahu Zuta-Mavu", Seder, III, 22. 156 Kapsali, Seder, 1, 338. 151 Kapsali, Seder, 1, 338.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 77

rih kitabı özelliği açısından zayıflığına rağmen, İbranice ya­zılması sebebiyle, Orta Çağ'da oldukça rağbet görmüş; Ya­hudilerin il. Mabed döneminin son devirleri için müracaat kitabı haline gelmiştir.158 Orta Çağ'da Arapçaya da çevrilen kronik,159 İbn Hazın (ö. 1064) ve İbn Haldun (ö. 1406) gibi bazı Müslüman müelliflerin de Yahudi tarihi ile ilgili kay­nakları arasındadır.160

Kapsali, Hz. Muhammed'in hayatını anlatırken Sefer Divrey ha,..Yamim le-Mahmit [(Hz.) Muhammed'in Hayatı] isimli bir kitaptan nakiller yapmıştır.161 Onun, Siyer-i Nebi olduğu anlaşılan bu kitabın İbranice tercümesinden mi yok­sa Arapçasından bir dindaşı tarafından kendisine yapılan çevirisinden mi faydalandığı konusunda ise herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.

41' den 46. bölüme kadarki kısımda, Endülüs Emevileri zamanına dek İspanya' da yaşanan önemli olaylarla ilgili anla­tılarının kaynağı ise, Orta Çağ'ın ünlü tarihçisi Yahudi Avraham ben Daud'un (1110-1180) Sefer ha-Kabala'sıdır (Riva­yetler Kitabı).162 Kapsali'nin, Endülüs Emevileri zamanında Yahudilerin durumu ve o dönemde yetişen Yahudi din, bilim ve siyaset adamları ile ilgili bilgilerinin kaynağı da yine bu ki­taptır.163 2. kitabın 40. bölümünden itibaren İspanya sürgünü­nü anlatmaya başlayan Kapsali, Yahudilerin sürgüne kadarki İspanya tarihlerine de değinmiştir. Onun İspanya Yahudileri-

158 Konu ile ilgili detaylar için bkz. Solornon Zeitlin, "Josippon", JQR, n.s. 53 (1962-63), s. 277-297; Benzion Halper, Post-Biblical Hebrew Literature, Philadelphia 1948, s. 55 vd.

159 Bkz. Katib Çelebi, Keşfü'z-Zünun an Esmai'l-Kütübi ve'l-Fünun, Beyrut 1992, I, 289.

160 .Walter J. Fischel, "lbn Khaldun and Josippon", Homenaje a Milas-Vallicrosa, Barcelona 1954, I, 587-598; Adolf Neubauer, "Pseudo-Josephus, Joseph ben Gorion", JQR, o.s. X (1898), s. 355-364. Arapça çevirinin bir nüshası Topkapı Sarayı Kütüphanesi'ndedir (Ahmed III Kit. 3009).

161 Bkz. Kapsali, Seder, I, 38. ' 162 Bkz. Kapsali, Seder, I, 158. 163 Kapsali, Seder, I, 158 vd.

78 Yahudiler ve Türkler

nin 1. Mabed döneminden sürgüne kadar ki anlatımıyla ilgili kaynağı Sefer Zihronot Divrey ha-Yamim'dir.164 Sonraki dönem İspanya tarihi ile ilgili bir diğer kaynağı ise Sefer Divrey ha­Y amim isimli kitabın İlk İspanya krallarının tarihinin anlatıldığı bölümüdür.165 Ancak Kapsali, sürgün Yahudilerinin şifahi an­latımları yanında, bu kimselerin beraberlerinde getirdikleri bir takım kitapları da okuduğunu kaydeder.166

Osman Gazi'nin kuruluş devresinde yaptığı fetihlerdeki toprak kazanımlarını mesihi bir coşku ile anlatan Kapsali, Milhamot Adonay [Tanrı Savaşları] isimli o dönem Yahudi dünyasında yaygın bir kitaba da atıfta bulunmuştur.167

Kapsali, Osmanlı tarihi ile ilgili olarak şifahi anlatımlar yanında, Yahudi tarihçiler tarafından telif edilen ya da İbra­niceye tercüme edilen bazı tarih kitaplarını kullandığını, bizzat kendisi ifade etmektedir. Mesela, Fatih'in hayatını özetlediği, birinci kitabın son bölümünde (36. bölüm), Fatih hakkında Sefer Divrey ha-Yamim le-Malhey ha-Togarmim [Türk Sultanları Tarihi] isimli kitapta kıymetli bilgiler bulunduğu­nu belirtir.168 Kapsali kronikte 5. kral olarak tasnif ettiği Sul­tan Gazi Hünakir (1'Plm 'l'P Vx\:>?1\!.I) (Hünkar) zamanında Osmanlı hakimiyetine dahil edilen bazı yerlerin fethinden bahsettikten sonra, bu hükümdar zamanında yapılan icraat­ların, söz konusu kitapta (Sefer Divrey ha-Yamim le-Malhey ha­Togarmim) kayıtlı olduğunu ve bu nedenle detaylara girme­diğini ifade eder.169 Kapsali, Sultan Bayezid'in yumuşak baş­lılık, kitapseverlik ve dindarlık gibi bazı özelliklerini de yine

164 Kapsali, Seder, 1, 143. 165 Kapsali, İspanya tarihini anlatırken " . . . Sefer Divrey ha-Yamim isimli kitabın ilk

İspanyol krallarının bölümünde yazıldığına göre . . .. ( . . .. ıntı:ı :ıuı::> P1 O'Y.l11pn ııntı '>'.::>�nJJ 1'VN O'Y.l'>n '>i:l1)" şeklinde bir ifade kullanır. Bkz. Seder, 1, 143.

166 Kapsali, Seder, 1, 11. 161 Kapsali, Seder, 1, 51. 16B

.Kapsa!i, Seder, 1, 131. 169 Kapsali, Seder, 1, 56.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 79

bu kitaptan nakletmiştir.170 Sultan Selim'in hayatı ve oğlu Süleyman'ın başa geçtiği ilk dönemlerle ilgili bilgilerin Sefer Divrey ha-Yamim le-Malhey ha-Yişma' elim ve ha-Togarmim [Arap ve Türk Sultanları Tarihi] adlı kitapta yazılı olduğunu belirten müellifin,171 konuları anlatımında bu kitaptan da faydalandığı anlaşılmaktadır.

Osmanlı kaynakları yanında, kendi tarihlerini ilgilendi­ren yönüyle Osmanlı tarihinden bahseden, diğer milletlere ait bazı kitaplara da müracaat eden Kapsali, mesela, Fatih dönemi ile ilgili olarak Sifrey ha-Yavanim uha-Lo'azim [Yunan ve Yabancılar Tarihi] ve Sifrey Med uParas [Med ve Pers Ta­rihi] gibi bazı kitaplarda da kıymetli bilgiler bulunduğunu kaydeder.172

·

Kapsali, tebaası olduğu Venedik kaynaklarını da oku­muştur. 22. bölümde (s. 98-100) Papa Piu Segundo'nun [il. Pius: 1458-1464] 1464 yılında Osmanlı Devleti'ne karşı Fran­sa, İspanya, Venedik ve Alman güçlerinden bir Haçlı ittifakı oluşturmasını anlatırken, ittifaka dahil olan devletler ve yö­neticileri ile ilgili verdiği bilgilerden,173 onun konuyu Avru­pa kaynaklarından okuduğu anlaşılmaktadır.

İspanya' dan sürüldükten sonra ülkelerine sığınan Y ahudile­re kucak açan Napoli kralları Ferando [I. Ferdinand: 1458-1494] ile oğlu [il] Alfoiıso'nun [1494-1495] Yahudilere karşı muame­lesini ise, bu krallardan bahseden Sifrey Melehey Napoli di Rome [Roma-Napoli Kralları Tarihi] isimli kitaptan nakletmiştir.174

Sultan Bayezid döneminde Venedik amirali Grimani'nin İnebahtı mağlubiyeti üzerine görevden alınışı ve sürgüne gönderme kararı veren Venedik senatosunun işleyişini an-

170 Kapsali, Seder, 1, 262. m Kapsali, Seder, 1, 409. 1n Kapsali, Seder, 1, 131. 173 Bkz. Kapsali, Seder, 1, 98. 174 Kapsali, Seder, 1, 214.

80 Yahudiler ve Türkler

latması yönüyle orijinal bilgilerin bulunduğu kısım, Sefer Divrey ha-Yamim le-Malhey Venetzia [Venedik Kralları Tarihi] isimli eserden alınmıştır.17s

Kapsali, Karidiya' da cemaati ilgilendiren meselelerin ar­şivlendiği cemaat kayıtlarından da yararlanmış olmakla bir­likte bu kayıtları daha çok tebaası bulunduğu Venedik ve bu devletteki tarihlerini yazarken kullanmıştır.176

Kapsali'nin müracaat ettiği kaynaklardan biri de Takanot Kandiya [Kandiyalı Din Adamlarının İçtihatları] isimli, günlük hayatta karşılaşılan meselelerle ilgili dini hükümlerin derlendi­ği kitaptır. Kandiya cemaatine ait bu hukuk derlemesinde [Takanot Kandiya] Kapsalinin de dahil olduğu ve daha önce ce­maatte dini liderlik yapmış 17 civarında din adamının kararla­rı/fetvaları bulunmaktadır. Bu derlemede cemaatin sosyo­kültürel yönlerine dair kıymetli bilgilere de yer verilmiştir.

Bazı önemli konulara ya hiç girmeyen ya da bunları çok kısa geçen Kapsali, mesela Fatih zamanında Trabzon seferi, il. Bayezi,d döneminin önemli olaylarından Cem Sultan'ın Rodos ve Frar:ısa macerasını detayları ile anlatmış;177 ancak onun Mısır'a kaçışı ve hacca gidişinden hiç bahsetmemiştir. Bu sebeple söz konusu meseleler hakkında herhangi bir kaynağa ulaşamadığı anlaşılmaktadır.

E. Kroniğin Dil ve Üsh1bu

Yahudi bir ·tarihçinin mahsulü olan kronik, anadili İbra­nice ile kaleme alınmıştır. Hatta zaman zaman kronikte "ve­zir" ve "kadı" gibi Türkçe terimlerin karşılığı dahi İbranice

17s Kapsali, Seder, I, 245-246. 176 Kapsali Yahudilerin İspanya'dan sürülüşü ile ilgili bir konuyu anlatırken:

" . . . Bu konuda eski bir kayıtta (be-sefer yaşan) şöyle bir bilgi buldum. Buraya keli­mesi kelimesine aynen kaydediyorum . . . " der. Bkz. Seder, Il, 226.

m Bkz. Kapsali, Seder, I, 138-139.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 81

verilmiş, "vezir" için "mişne" (m\!Jn),178 "kadı" için ise "da­yan" (1"1)179 ifadeleri kullanılmıştır.

Farsça, Türkçe ve Arapça bilmeyen Kapsali,180 İtalyancayı çok iyi bildiği için, Venedik'te konuşulan İtalyancadan pek çok kelime kullanmıştır. Kronikte az da olsa Türkçe, Yunan­ca ve bazı Arapça kelimelere yer verilmiştir.

Kronikte kullanılan İtalyanca kelimelerin İbranice telafuzuna dair pek çok örnek vermek mümkündür. Bunlar­dan bazıları şöyledir: - Anbasadir (1'1tıN:ılN/Ambassador): Elçi (Rodos'un kuşa­

tılması üzerine yardım istemek üzere Fransa, Venedik ve diğer Avrupa ülkelerine gönderilen Rodos elçileri),181

- Armadori ('111Y.l1N): Armatör (Rodos'un kuşatılması üzerine adaya yüklü miktarda yardımda bulunan Vene­dikli gemi sahipleri),182

- Artileria (i1N'1''"1N): Silahlı asker (Eflak ordusunun si­lahlı askerleri);183 Sultan il. Bayezid zamanında Venedik ordusuna yardıma gelen Fransa'nın silahlı askerleri184 ile Memluklerin silahlı asker kadrosu),18s

- Bazilişka ('P'l"?'l:ı): Büyük top (Kanuni zamanında Ro- . dos kuşatması esnasında Venedik Devleti'nin, ada sa-

ı vunmasında kullanılmak üzere şövalyelere gönderdiği büyük top. Kapsali, o dönem dünyasında bu topların sa­dece Venediklerin elinde olduğunu özellikle belirtir),186

178 Kapsali, Seder, I, 335 (Yavuz'un veziri Şinan Paşa için kullanılmıştır). 179 Kapsali, Seder, I, 270. 180 Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 11. 151 Kapsali, Seder, il, 28. 182 Kapsali, Seder, il, 28. 183 Kapsali, Seder, I, 109. 184 Kapsali, Seder, I, 251-252. 185 Kapsali, Seder, 1, 343. 186 Kapsali, Seder, il, 31.

82 Yahudiler ve Türkler

- Brigadin (1'.1l1:ı/Brigantino): Küçük gemi (Rodos'a ulaşan Kanuni'nin karargahına gitmek üzere bindiği kayık),187

- Fortetza (Fortezza) (N�P\:'11!:>): Yüksek kale (Fatih'in Eflak krallığını kuşattığı yüksek kale),188

- İnparador (1111!:ll'N): İmparator (Osman Gazi'nin toprak­larında fetihler gerçekleştirdiği (Bizans) kralı ile İspanya kralı),189

- Kapitan Zeneral {?N1'l'l )1'!:lj?): Kronikte "amiral" için hep bu ifade kullanılmıştır (Fatih' e karşı Papa II. Pius ta­rafından oluşturulmaya çalışılan Haçlı deniz kuvvetleri komutanı,190 Osmanlı191 ve Memluk192 amiralleri). Kelime bazı durumlarda "vezir" anlamında da kullanmıştır.193

- Karkiş (�npıp/Carragne): Savaş gemisi (Rodos'un Os­manlılar tarafından kuşatılması sırasında adaya yardım amacıyla gönderilen büyük savaş gemileri),-194

- Kastilya (N''"'llj?): Kale (Fatih tarafından fetihten sonra şehrin muhtemel muhasarası esnasında lojistik merkezi olarak kullanılmak üzere inşa edilen kale),195

- Konsey (''lll1j?): Venedik konseyi,196

181 Kapsali, Seder, il, 36. 188 Kapsali, Seder, 1, 109. 189 Kapsali, Seder, 1, 51. 190 Mesela bkz. Kapsali, Seder, I, 99. 191 Mesela bkz. Kapsali, Seder, 1, 317 (Yavuz'un Suriye sahilinde çıkarma yapan

amirali). 192 Kapsali, Seder, 1, 332-333 (Osmanlıları Gazze'den çıkartmak üzere Mısır' dan

gönderilen Memluk amirali). 193 Yavuz'un veziri Yunus Paşa hakkında kullanması için bkz. Kapsali, Seder, 1,

354. 194 Kapsali, Seder, il, 40. t9s Kapsali, Seder, 1, 70. 196 Kapsali, Seder, 1, 244-245.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 83

- Kostanir (1'lt>t'1p): Cellat (Fatih zamanında içlerinde bir Yahudinin de bulunduğu otuz kimseyi idam etmekle gö­revlendirilen kimse),197

- Parte ('\J1N!l): Mahkeme kararı (Eğriboz yenilgisinden sonra Venedik amiraline verilen mahkeme kararı 198 ile İnebahtı yenilgisi üzerine Venedik senatosu tarafından amiral Grimani'ye verilen konsey kararı),199

- Partriş (\!.1'1\J1!l) ve postiş ('ıı.1'\J\�.11!l):20° Fatih'il). İstanbul'u denizden kuşatmak için Gelibolu' da yaptırdığı gemiler (Partrişin ne olduğu bilinmemekle beraber, Postiş'in (fusta) o dönemlerde Akdeniz ve Ege' de yaygın olarak kullanılan hız ve manevra kabiliyeti yüksek savaş gemisi olduğu belirtilir.201 Kapsali, Rodos'un fethi için gönderi­len Osmanlı gemilerinden bazıları için de "partriş" ifade­sini kullanmıştır),202

- Platzo (1�N?!l/Palazzo): Saray (Napoli krallarının sarayı),2°3 - Polviri ('1'1?1!l/Polver): Barut (Osmanlı ordusu ve Rodos

şövalyelerinin ateşli silahlarda kullandıkları yanıcı madde),204

- Porto (1\J11!l): Liman (Rodos ve Kandiya limanları),20s

- Provididor ('111'1'1'1!l/Proveditore): Venedik eyalet vali-leri,206

197 Kapsali, Seder, 1, 85. 19s Kapsali, Seder, 1, 246 199 Kapsali, Seder, 1, 103. 200 Kapsali, Seder, 1, 34. 201 Bkz. Seder, III, 85 (Neşredenlerin girişi). 202 Bkz. Kapsali, Seder, il, 27. 2ro Kapsali, Seder, I, 214. 204 Kapsali, Seder, il, 40. 2os Kapsali, Seder, il, 35-36. 206 Ka psali, Seder, il, 38-39.

84 Yahudiler ve Türkler

- Puştit ("'"�1!l/Fustae): Yan taraflarında iki büyük topun bulunduğu uzun gemi (Kanuni zamanında Rodos'un fet­hi için gönderilen Osmanlı _gemileri), 201

- Ritor (11\:>'1/Rettare): Siyasi temsilci (Venedik'in Sitia temsilcisi Andrea Giriti için kullanılmıştır),208

- Sakupayta (Nt>'!l1P�): Yahudi gençlerden oluşan gönüllü askeri birlik,209

- SoÜdin ()'1?1�): Para bfrimi (5236 [1476] yılında İspan­ya' da fakir ya da zengin olduklarına bakılmaksızın Ya­hudilerin ödedikleri para),210

- Sukadron ()111P�): Süvari birliği,211 - Tributo (1t>1:ı1t>): Haraç (Venedik Devleti'nin Kıbrıs için

Osmanlıya ödediği vergi).212

Kapsali'nin İtalyanca'dan sonra en fazla ödünç kelime al­dığı dil ise Türkçedir. Müellif her ne kadar Türkçe bilmese de, konusu Türk tarihi olan bir kitap yazmasından dolayı bu dilden kelimeler kullanmak zorunda. kalmıştır. Ancak Kapsali Türkçede kullanılan pek çok kelimeyi yanlış, eksik veya farklı telaffuzla kaydetmiştir. Bu durumun kısmen al­dığı yazılı kaynaklardan, çoğunlukla da şifahi anlatımlar sı­rasındaki telaffuzdan kaynaklandığını anlamak zor değildir.

Müellif, Osmanlı tarihi ile ilgili özel isimler konusunda pek dikkatli davranmamıştır. Bu sebeple kronikte pek çok özel isim yanlış kaydedilmiştir. Osmanlı'nın çağdaşı devlet­lerden Dulkadiroğulları Andoblot (t>N?:ınlN);213 Memlukler

201 Kapsali, Seder, II, 27. 2os Kapsali, Seder, I, 399. 209 Kapsali, Seder, I, 340-341. 210 Kapsali, Seder, 1, 188-189. 211 Kapsali, Seder, I, 340. 212 Kapsali, Seder, 1, 374. 213 Kapsali, Seder, I, 284.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zula 85

Sultano (UN"?1'll);214 Safeviler ise Savefi ('!l1'll) olarak kayde­dilmiştir. 215

Osmanlı ailesinden Ertuğrul Gazi'nin üç oğlundan Os­man dışındakiler, Hirman (1N11r.nm) ve Nebozboz (t1:ı11t1:n) şeklinde kaydedilmiştir.216 Keza, Fatih Sultan Mehmed, Mahmid ("'Y.ln>J 1N"?1'll) şeklinde;217 Cem Sultan ise Zumzumi ('>JH>JH)218 olarak kaydedilmiştir.

Osmanlı Devleti ile mücadeleleri bağlamında değinilen Uzun Hasan, Zohazan ()Nl N:m),219 Timur ise Tiburleki ('PN?11:ı")220 şeklinde yazılmıştır. Kendilerine yaptığı iş­kence ve eziyetten dolayı Yahudiler arasında "ha-Raşa"' şeklinde "Kötü" sıfatı ile anılan Memluklerin İskenderiye valisi Emir Ali ise, Emir Yali (''" 1'>JN) olarak kaydedilmiş­tir.221 Yavuz'un Mısır'ı fethinden sonra çölde yol kesip ker­van basan bir bedevi şeyhi de Sihi (veya Seyhi) ('=>'O) şek­linde verilmiştir.222

Fatih'in İstanbul'un fethinin üçüncü gününde idam ettir­diği veziri Çandarlı Halil, "Ali Paşa" olarak kaydedilirken, 223 bürokratlardan, "defterdar" "1N11"!l1" şeklinde doğru, 224 "bostancıbaşı" ise "bostazibaşi" (N''ll:l 'l"'ll1:l) şeklinde kay­dedilmiştir. 225

Filistin bölgesindeki Yeruşalayim (Kudüs), Aşkelon 1

(Askalan), Sidon, Ekron, Damasek (Dimaşk), Hamat (Hama),

214 Mesela bkz. Kapsali, Seder, I, 45, 313. 21s Mesela bkz. Kapsali, Seder, 1, 41, 45, 105, 283-284. 216 Kapsali, Seder, 1, 41-42. 211 Bkz. Kapsali, Seder, 1, 61. 21s Kapsali, Seder, 1, 136. 219 Kapsali, Seder, 1, 41; 105. 220 Kapsali, Seder, 1, 55. 221 Bkz. Kapsali, Seder, 1, 334. 222 Kapsali, Seder, 1, 367. 223 Bkz. Kapsali, Seder, 1, 69. 224 Kapsali, Seder, 1, 347. ııs Ka psali, Seder, 1, 309.

86 Yahudiler ve Türkler

'Aze (Gazze),226 Tiverya (Taberiye), Hevron (el-Halil) ve Şekem (Nablus)227 gibi şehirlerin isimlerini Yahudi kültüründeki şek­liyle kaydeden Kapsali, Kemah'ı "Kamaşi" ()\!JNY.lp),228, Rem­le'yi ise "Rumle" (n?rı11) şeklinde kaydetmiştir.229

"Tebriz" gibi bazı şehirleri ise aynı paragrafta hem "Teb­riz" (r>ı:ın: tav ile), hem "Tavriz" (t)11N\:>: ted ve alef ile) hem de "Toriz" (P11": tedli ancak alefsiz) şeklinde farklı farklı yaz­mışhr.230 Benzer şekilde kronikte Dulkadiroğlu Aiaüddevle için kullanılan 11 Andoblot'' kelimesi ise bazen sonu "alef'li ("N?:ı11m), bazense "alef' siz ("?:ı11)N) yazılmışhr.231

Kapsali'nin doğru şekilde kaydettiği kelimeler de yok değildir.

"Saray" ('1\!J) [Eski Saray ]232 ve sarayda kule şeklinde inşa edilen "hazine" (hazinediş/\!J)1N))t:ı),233 Fatih'in, fetihten sonra cemaat lideri tayin ettiği Moşe Kapsali'ye hitabı olan "Hoza/Hoca" (Nn:ı),234 Osmanlı ordusundaki muharip güç­lerden "azebler" (azefeti/)1'!:ıNtN),235 "uh1fe" (N!:ı1?Nn)236 ve "bedesten" ()m\!JNtı:ı)237 gibi kelimeler Türkçedeki gibi kay­dedilmiştir.

Tespitimize göre Kapsali'nin kullandığı yegane Yunanca kelime "andralomasya" dır. (nN'tıY.l1?11)N/Homoseksüellik).

226 Bkz. Kapsali, Seder, I, 334-335. 227 Kapsali, Seder, I, 338; Canbirdi Gazali'nin isyanını anlahrken de onun Bey-

rut'tan sonra Şekem'i (Nablus) ele geçirdiğini kaydeder. Bkz. a.g.e., II, 11-12. 22s Kapsali, Seder, I, 302. 229 Kapsali, Seder, I, 334. 230 Bkz. Kapsali, Seder, I, 295. 231 Meselii bkz. Kapsali, Seder, I, 284, 303 232 Kapsali 12. bölümde Fatih' in İstanbul' da gerçekleştirdiği imar faaliyetlerin­

den bahsederken, onun şehrin kuşatma sırasında yıkılan binaların taşların­dan kendisine bir saray <'1''GI) [Eski Saray] inşa ettirdiğini kaydeder. Bkz. Seder, I, 69-70.

233 Kapsali, Seder, I, 70. 234 Kapsali, Seder, I, 82. 23s Kapsali, Seder, I, 110. Ayrıca bkz. a.g.e., I, 119. 236 Kapsali, Seder, I, 136-137. 231 Kapsali, Seder, I, 270.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 87

Kapsali bu terimi, Fatih zamanında amcası Moşe Kapsali'nin cemaat liderliği sırasında bu işi yapan bir Yahudi için kul­lanmışbr.238

Arapça bilmeyen Kapsali, kronikte Arapçayı da yalnız­ca bir yerde kullanmıştır. O da, yakalanıp Kahire'ye geti­rilen Tomanbay'ın, Babü Züveyle'ye getirilip atından in­dirildiği sırada kullandığı "Zimmeti fi'llah" (Aıl � .;..�/Ben, Allah'ın korumasındayım) cümlesidir. Kapsali bu ifadeyi İb­rani harfleri ile Arapça yazmış ( . . . n,N ''!l '31'0'1), okuyucu­larının anlaması için de İbraniceye il . . . ')J '\JlO nm' '01 '''l' . no1Nn: "Kıınım, halkımın üzerine sıçrayacak" şeklinde ter­cüme etmiştir.239

Değişik kısımları oldukça beliğ, şiirimsi bir tarzda yazılan kroniğin pek çok bölümü açık-seçik ve anlaşılır bir şekilde kaleme alınmış, yer yer ise edebi ve anlaşılması güç bi.r üs­lup kullanılmışbr. Eski Ahit'in gerek dili gerekse üslubunun kendisini cezp etmiş olduğu görülen müellif, anlattığı olay ile Eski Ahit'te anlatılan herhangi bir olay arasında küçük de olsa bir benzerlik yakaladığı vakit, olayın neredeyse tama­mını Eski Ahit'teki ifadelerle anlatmayı tercih etmiştir. Bu durum dikkatsiz bir okuyucuyu, anlatılan hadisenin Osman­lı tarihinden mi yoksa Kitab-ı Mukaddes dönemindeki bir olaydan mı bahsettiği konusunda, zaman zaman yanıltabil­mektedir. Mesela müellif, Sultan (II.) Murad'ın Macarların başkanlığındaki orduya karşı (1444 yılında) Dunabi (':m1(runa) nehri kıyısında kazandığı zaferi müteakip nehre dökülen Haçlı ordusunu, Hakimler 'döneminde Kişon ırma­ğına dökülen İsrail düşmanlarına240 benzetir.24ı Uzun Ha­san'ın 1473 yılında Fatih Sultan Mehmed'le giriştiği savaşta oğlunu kaybetmesi üzerine gösterdiği tepkiyi, Eski Ahit'te

238 Kapsali, Seder, 1, 83. 239 Kapsali, Seder, 1, 365. 240 Bkz. Hakimler 5/21. 241 Kapsali, Seder, 1, 60.

88 Yahudiler ve Türkler

Kral Davud'un oğlu Avşalom'un ölümüne gösterdiği üzün­tünün dili ve üslubu ile kaydetmiştir.242 Portekiz kralı Alfonso'nun kızkardeşi İsabella'yı Uezebel: 1474-1504] Eski Ahit'te bahsi geçen Yezebel'e benzeterek asırları farklı olsa da kötülükte ikisinin de birbirine denk olduğunu söylemiş­tir.243 Ridaniye'de Memluk ve Osmanlı ordularının karşılıklı çarpışmalarının sürdüğü sırada Tomanbay'ın yalnız olduğu bir esnada karargahına erkek kılığında giren kadın olayını, Eski Ahit'teki Yabin ordusu komutanı Sisera'nın yanına gi­ren kadına244 benzetmiştir.245

Kapsali'nin olayın kahramanlarını, Ahd-i Atik'te en fazla özdeşleştirdiği şahsiyet ise Ester kitabında bahsi geçen Haman'dır. Kapsali, 5253 [1493] yılında Portekiz kralının [Kuzey Afrika'daki] Yahudileri sürdüğü somurgesi Arziliya'nın (N'�'l1N/Arcila) valisi Borba kontunu, icraatları sebebiyle Haman'a benzetmiştir. Yaptığı baskılarla pek çok Yahudinin dinini terk edip Hıristiyanlığa geçmesine sebep olan vali, 18 yaşından küçük Yahudi çocukları ailelerinden alarak vaftiz ettirmiş; din değiştirmeyen Yahudileri ise gemi­lere doldurarak rotası ve hedefi belli olmayan uzun yolcu­luklarda telef olmalarını sağlamıştır.246 Kapsali, 15-18 yaş arasındaki Yahudi çocukların ailelerinden alınarak Hıristi­yanlaştırılmalarını emreden, Yahudileri canları ile inançları arasında tercihe zorlayarak Hıristiyanlığa geçmeyenleri iş­kenceler altında öldüren Portekiz kralı Don İmanuel'i [1495-1521] de Haman'a benzetmiştir.247

Bazen aynı şahsiyet değişik yönleri ile Ahd-i Atik'teki iki ayrı kötü şahsiyetle de özdeşleştirilebilmiştir. Kapsali,

242 Ka psali, Seder, I, 107. 243 Kapsali, Seder, 1, 180. 244 Bkz. Hakimler 4/9. 245 Kapsali, Seder, I, 340. 246 Kapsali, Seder, 1, 227-228. 241 Kapsali, Seder, 1, 234.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 89

Tomanbay'ın yakın bürokratlarından ve Kahire'nin zengin­lerinden, Ridaniye savaşı sırasında darphane amiri olarak görev yapan Samiri Muallim Tsadeka'nın zenginliğini Ka­run' a (Koreah); Tomanbay'a 50 bin altın verme karşılığında Yahudilere istediğini yapabilme izni istemesini ise kötü ni­yetinden dolayı Haman'a benzetmiştir.248

İfade ve betimlemelerini Ahd-i Atik'ten seçen Kapsali, zaman zaman Talmud'a da müracaat etmiştir. Mesela, baba­sının ölümünden 17 gün sonra İstanbul'a gelen Bayezid, tah­ta ancak yeniçerilere ulufelerini dağıttıktan sonra çıkabilmiş­tir. Kapsali, yeniçerilerin yeni sultanın tahta oturmasına mü­saade etmesini, Talmud'un "'onurlu ol ve tahta otur' diyerek onu tahta 'geçirdiler" ifadesi249 ile anlatmıştır.250

Bunlara ilave olarak kronikteki olayların anlatımında tasavvuri, ancak çok çarpıcı betimlemeler de kullanılmıştır. Çoğu secili olacak şekilde sıralanan bu anlatım, tarihi ger­çeklerin anlaşılmasını zorlaştırdığı gibi, çalışmayı, tarihi kıymetinin anlaşılmasını engelleyen zor bir metin haline de dönüştürmüştür. Mesela müellif ilk kitabı, son bölümdeki (36. bölüm) "Hamdolsun ilk kitabı tamamladık" anlamına gelen şu secili ifadelerle bitirir: " . . . Ehalel be-po ulaşan, be-haşlima ha­sefer ha-rişon" ()w.ııxın ınon 'Y.l'?\!Jn:ı , ıı\!J?ı nn:ı ??m-< . . . : İşte ·ağız, işte lisan, tamamlandı ilk kitap heman".251

Kapsali'nin secili a�atımının güzel bir örneği, Yavuz Sul­tan Selim zamanında, samimiyete dayanmayan,.sadece aldı­ğı yevmiyeyi artırmaya yönelik dünyevi gayelerle Müslü­man olan bir Yahudi tabip hakkında anlatımında görülür. Kapsali, sultanın sarayında 30 akçe (lavanim) yevmiye ile ta-

248 Kapsali, Seder, I, 341-342. 249 Bkz. Babil Talmudu, Mo'ed Katan 17a. 250 Bkz. Kapsali, Seder, I, 136. 251 Kapsali, Seder, I, 132.

90 Yahudiler ve Türkler

biplik yapan, ancak ücretini azımsayan bu "açgözlü" Yahudiyi şu secili ifadelerle betimler:

"İş Yahudi haya be:..Kostandina (m'1t>tı1p:ı nm '11n' '-!m·-t)

Min ha-peritsim ve hatsvo'im (D'Y1:ı�m 0'�'1�:m ın)

Mer'im tome ve tahteya tum'a (nNm\J n'ntım nnm D'N1n)

Mer'im nefeş nehderet (nıım \!.!!>) 0'N1>.J)

Ve tahteya te'amod ha-beheret (nın:ın 11>.JYn nmnm)

Mer.'im 'anava ve tahteya nefeş rehava ( n'ntım n1))1 D'N1n n:ını \!.!!>))

Mer'im tısadeka ve tahteya aneka ( nmnm npı� 0'N1n np)N)

Mer'im tifila ve tahteya tijla (n?nn nmnm n?nn D'Nın)

Mer'im hasidut ve tahteya has'idut ( n'ntım mı,tm D'Nın mı'tıtı)

Mer'e 'etsma ve tahteya mirma" (nnın mnnm nn�Y nNın)

"İstanbul' da bir Yahudi vardı:

Görünürde dürüst, Gerçekte kötü niyetli,

Görünürde asil bir ruha sahip, Gerçekte çirkin ruhlu,

Görünürde mütevazı, Gerçekte kibirli,

Görünürde adil, Gerçekte hilekar,

Görünürde abid, Gerçekte şaşkın,

Görünürde iyi biri (hesed), Gerçekte hasud (hasetçi),

Görünürde olduğu gibi çalışan, Gerçekte ise riyakar."252

2s2 Kapsali, Seder, 1, 273.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 91

Fatih Sultan Mehmed'in şeytanla giriştiği (iman) mücade­le(si) ve Tanrı'nın yardımı sayesinde bu mücadeleden başa­rıyla çıkışı (32. bölüm);253 Mısır'ın fethi ve İbn Haniş isyanı­nın bastırılmasında Tanrısal iradeye vurgu için hazırlanan secili bölümler (143-144 bölüm);254 Sultan Selim'in hem has­talık dönemlerinde hem de ölüme yaklaştığı son demlerinde kendisini yoldan çıkarmaya çalışan şeytan ile yaptığı müca­dele (146-147 bölüm);255 Rodos'un Osmanlı eli ile fethine se­vincini izhar etmek üzere kaleme alınan üç "secili nesir" (müsecca/halatsot): "Hatan ve kala" (162. bölüm),256 "Rabot Banot" (163. bölüm)257 ve "mem" ile başlayan secili metinler (164. bölüm),258 bu tarz anlatımın dikkat çeken diğer örnek­leridir. Gerçekte bahsi geçen bu metinlerde edebi yeteneğin konuşturulması dışında hemen hiçbir tarihi gerçekliğe yer verilmemiştir. Benzer şekilde 1523 yılında vuku bulan veba­nın, 6 ay süre ile eve kapanmasına sebep olması da, kronikte böyle bir üslupla anlatılmıştır.259

Aslında müellifi bu yönü ile mazur görmek de gerekmek­tedir; zira daha başta, kitabın önsözünde böyle bir üslup be­nimsediğini dile getirmiştir: "Bu kelimeleri sadece harika bilgi­lere sahip ehil kimseler anlayabilir; ancak bunu tecrübe etmeyenler okuduğunu ve anladığını düşünür; hakikatte ise ne okumuş ne de anlamıştır . . . "260

Venedik Tarihi'nin\ (Sipurey Venetsiya) tersine, Seder' de olaylar, bazı yanlışlıklar� rağmen kronolojik anlatılmaya gayret edilmiştir. Ancak kronolojiye zaman zaman dikkat de edilmemiştir. Meselfı. 1471 yılındaki Eğriboz Seferi 23. bö-

253 Bkz. Kapsali, Seder, 1, 122-123. 254 Kapsali, Seder, 1, 388-397. 255 Kapsali, Seder, I, 402 vd. 256 Kapsali, Seder, il, 45-67. 257 Kapsali, Seder, il, 67-87. 25s Kapsali, Seder, il, 87-105. 259 Ka psali, Seder, 1, 109. 260 Kapsali, Seder, 1, 20.

92 Yahudiler ve Türkler

lümde,261 1466 yılındaki Eflak Seferi ise 25. bölümde262 anla­tılmıştır.

Osmanlı sultanları zamanında yapılan fetihlerin çoğunun tarihini vermeyen Kapsali, bazen kronolojik sırayı da takip etmemiştir. Mesela, kronikte Osmanlı'nın üçüncü kralının (sultan), Orhan'ın oğlu Yıldırım (0'11?') olduğu şeklinde bariz kronolojik hatalar yapılmıştır.263

· Kapsali olayları anlatırken, olayların geçtiği tarihleri fark­lı takvimlere göre kaydetmiştir. Fatih zamanında, İstanbul'a ilk taarruzların başlaması (19 Nisan 1453),264 yine Fatih za­manında Papa Piu Segundo'nun [il. Pius: 1458-1464] Osman­lı Devleti'ne karşı ittifak oluşturma çabaları (1464),265 Eğriboz'un fethi (1471),266 Cem Sultan'ın ölümü (1499),267 Yavuz'un doğu seferi268 gibi hadiselerin tarihi miladi olarak verilirken; Vezir [Mesih] Mustafa Paşa'nııi. Rodos seferi (14 Nisan 5240/1480),269 İspanya Yahudilerine ağır vergilerin konması (5236 [1476])270 şeklindeki kimi hususlar Yahudi takvimine göre kaydedilmiştir. Zaman zaman İbrani ve mi­ladi takvimleri aynı anda kullanabilen Kapsali, mesela Ferdinand'ın Yahudilerin ülkeden çıkarılmaları için emir verdiği tarihi, 1 Adar [5]252, Şubat 1492 şeklinde her iki tak­vime göre kaydetmiştir.271 Kapsali'nin Yahudi tarihiyle bağ­lantılı olayları İbrani takvimine, salt Osmanlı'yı ya da batı

261 Bkz. Kapsali, Seder, 1, 100-103. 262 Bkz. Kapsali, Seder, 1, 105 vd. 263 Bkz. Kapsali, Seder, 1, 54. 264 Kapsali, Seder, 1, 65. Kuşatma sırasında Bizans İmparatoru Pelolos ailesinden

XI. Konstantin idi. 265 Kapsali, Seder, 1, 98-99. 266 Kapsali, Seder, 1, 100. 267 Ka psali, Seder, 1, 2 41. 268 Kapsali, Seder, 1, 283-284. 269 Kapsali, Seder, 1, 116. 210 Kapsali, Seder, 1, 188-189. 2n Kapsali, Seder, 1, 206.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 93

ülkelerinin tarihini ilgilendiren olayları ise miladi takvime göre kaydettiğini söylemek mümkündür.

Kapsali'nin yazım tekniğinde, Orta Çağ Yahudi tarih ya­zıcılığında yaygın Kitab-ı. Mukaddes üslubu hakim olsa da, gerek kapsamlı anlatımı gerekse rivayetlerin detayına inmesi açısından kroniği kendisinden önceki tarih kitaplarından ol­dukça farklılık arz eder. Bu yönüyle Kapsali, sonraki dönem Yahudi tarihiçilerinden Yosef ha-Kohen veya Yosef Sambari gibi, Osmanlı tarihi üzerine kronik kaleme alan haleflerine de örnek olmuştur.2n

F. Kroniğin Kaynaklık Değeri

Kapsali'nin alemin yaratılışından Osmanlı dönemine ka­dar anlattığı dünya tarihinin herhangi bir orijinalliği yoktur. Alemin yaratılişı, Adem-Havva, Habil-Kabil meseleleri, Nuh ve İbrahim gibi insanlık tarihinde önemli yere sahip pey­gamberler hakkında verdiği bilgiler ile Sami ve Yafesilerin ataları gibi konular tamamen Ahd-i Atik merkezli anlatılmış­tır. Kapsali kroniğinde İbrahim'le ilgili anlatımın Tevrat'tan çok, Kur'an ve diğer İslami kaynaklardaki rivayetlerle örtü­şen midraşlardan nakletmesi ise dikkat çekicidir. Bu anlatımı, Kur'an'a uygunluğu sebebiyle, Müslüman Osmanlıların sempatisini kazanmak amacıyla tercih ettiği söylenebilir. \

Türklerin, İslamiyet'i Araplar yoluyla öğrenmesi sebebiy­le değindiği Hz. Muhammed ve dönemi ile ilgili verdiği bil­gilerin ve bu bağlamda naklettiği Hz. Muhammed' e gelen bir güvercinin kulağına bir şeyler fısıldadığı, O'nun (as.) da bunun sözde vahiy olduğunu söyleyerek etrafındakileri kandırması(!), şarabın yasaklanma süreci ve Rahip Bahira'run öldürülmesi, Hz. Ebu Bekir ve Ali'nin Yahudi

212 Jacobs, "Exposed to AIJ the Currents of the Mediterranean", AJS Review 29 (2005), s. 33-34.

94 Yahudiler ve Türkler

kökenli, hatta Hz. Peygamber'in Romalı bir kardinal oldu­ğu(!) şeklindeki iddialarının,273 tarihi gerçeklikle hiç mi hiç ilgisi yoktur. Polemik amaçlı yer verilen bu bilgilerin kayna­ğı ya din bağnazlığından doğan uydurma eğilimi ya da için­de yaşadığı Hıristiyan toplumda benzer dürtülerden hare­ketle oluşturulan asılsız iddialardır. Jacobs, bu tür bilgilerin Kapsali'nin kültür dünyasında yer almasının, Venedik va­tandaşı olması ile yakından ilgili olduğunu; baştan beri Haç­lı seferlerine destek veren Venedik Devleti'nin, seferlerden sonra da Filistin' e yapılacak hac yolculuklarında aktif rol al­dığını; bu sebeple de Venedik'e bağlı bölgelerde İsiamiyet ve Hz. Muhammed hakkında buna benzer pek çok hikayenin uydurulduğunu belirtir.274

Kapsali İsiamiyet'in doğuşundan Türklerin bu dine iman edişleri sebebiyle bahsetmiştir. Ancak Kapsali'nin Hz. Mu­hammed ve ilk dönem İslam tarihiyle ilgili rivayetleri ile Osmanlı tarihine dair anlatımları ve bu anlatımlardaki Müs­lümanlara bakış açısı, birbiriyle taban tabana zıddır. İlk dö­nem İslam tarihine, diğer bir deyişle, rakip bir dinin oluşum sürecine çok mutassıp ve garazkarane yaklaşan Kapsali/l Müslüman bir devlet olan Osmanlı tarihine ise oldukça sempatik bir yaklaşım sergilemiştir.

Kapsali'nin Fatih' e kadar anlattığı kısa Osmanlı tarihinin de herhangi bir orijinalliği yoktur. Kapsali bu kısımlarda, yaşadığı dönemde gerek İsiam gerekse Batı dünyasında özellikle de yaşadığı kültür havzasında yaygın olan İtalyan

213 Bkz. Kapsali, Seder, I, 38. 274 Jacobs, "Exposed to Ali the Currents of the Mediterranean", AJS Review 29

(2005), s. 53. <'> Kapsali ve Orta Çağ'ın diğer Yahudi tarihçilerinin Hz. Muhammed ve ilk

dönem İslam tarihine yaklaşımları, kroniklerin ilgili bölümlerinin İbranice­. den tercümeleri ile verdikleri bilgilerin değerlendirilmesi müstakil araşhr­ma olarak yayınlanmışhr. Bkz. Nuh Arslantaş, Yahudilere Göre Hz. Muham­med ve İslamiyet, İz Yayıncılık: İstanbul 2011.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 95

tarih yazıcılığına ait yazım üslubunu benimsemiş;275 kendi zamanına kadarki sultanların kısa biyografilerini vererek yalnızca önemli gördüğü, özellikle de Yahudileri ilgilendi­ren konularda detaya girmiştir. Müellifin zamanına yakla­şıldıkça anlatılan olaylar da detaylanmaya başlamıştır. Ço­ğunlukla şifahi bilgilere dayalı kaydettiği bu bölümlerde, özel isimler yanlış yazıldığı gibi, Osmanlı'nın üçüncü padi­şahının, "Orhan'ın oğlu Yıldırım;' olduğu şeklinde bariz bil­gi hataları da yapılmıştır.

Kapsali kroniğinin esas kısmını, Fatih Sultan Mehmed (1451-1481), II. Bayezid (1481-1512) ile ana şahsiyet Yavuz Sultan Selim dönemi (1512-1520) ve Kanuru Sultan Süley­man'ın ilk dönemleri (1520-1523) oluşturduğu için, bu dö­nemler kronikte detaylı olarak anlatılmıştır. Fatih'ten önceki olaylara, sonraki gelişmelerin sebeplerini ortaya koyma amaçlı değinildiğini söylemek mümkündür. Fatih'ten itiba­ren Osmanlı sultanları ile ilgili bilgiler detaylandırılmış, kaç yaşında padişah oldukları, ne kadar süreyle padişahlık yap­tıkları kaydedildiği gibi, kişisel özellikleri hakkında da önemli bilgiler verilmiştir.

Kapsali'nin Osmanlı sultanlarının Yahudi tebaaları ile ilişki­lerine dair verdiği bilgilerin çok kıymetli olduğu belirtilmelidir. Bilindiği üzere, gerek İslam tarihi gerekse Osmanlı tarihi kay­naklarında gayri miislimlerin cemaat içi yaşantılarından nere­deyse hiç bahsedilmemektedir. Bu, Müslüman/Türk tarihçilerin onlarla ilgilenmedikleri ya da onlardan bilinçli olarak bahset­medikleri anlamına gelmemektedir; zira aynı metot üslup dö­nemin gayri müslim tarihçileri için de geçerlidir. O dönemde her tarihçi, olayların kendi cemaatlerini ilgilendiren yönleri ile ilgilenmiştir. Dolayısıyla Kapsali'nin Osmanlı dönemi Yahudi­leri ile ilgili verdiği bilgiler, büyük önem taşımaktadır.

27s Konuyla ilgili bkz. V. J. Parry, "Renaissance Historical Literature in Relation to the Near and Middle East'', Historians of the Middle East içinde, ed. Bemard Lewis and P.M. Holt, Oxford: Oxford University 1962, s. 277-289.

96 Yahudiler ve Türkler

Kronikte özellikle Fatih dönemi Yahudileri ile ilgili önem­li bazı bilgiler verilmesinin, ailenin bir kolunun İstanbul' da yaşamasından ve şehrin Bizans'tan Osmanlı'ya geçiş süreci­ne tanıklık eden aile üyelerinin şahit oldukları ya da bizzat yaşadıkları bilgileri Kandiya' daki akrabalarıyla paylaşılma­larından kaynaklandığını söylemek mümkündür.

Osmanlı sultanlarının Yahudileri çok sevdiğini her fırsat­ta dile getiren Kapsali, Osmanlı ülkesinde Yahudilere her türlü özgürlüğün sağlandığını, Türkler sayesinde dini gerek­lerini rahatça yerine getirebilen Yahudilerin ekonomik zen­ginliğe her şeyden önemlisi de, Hıristiyanlar tarafından aşa­ğılanıp, zulmedilerek dinlerinden döndürüldükleri bir dün­yada yine Türkler sayesinde saygınlığa kavuştuklarını be­lirtmiş; Yahudiler -Kapsali'nin kendi ifadesi ile- (Türkler sa­yesinde) " . . . semereli olup çoğalmış, gittikçe büyümüş ve Türk ülkesini doldurmaya başlamışlardır. " Osmanlı sultanları hem sarayda hem de bürokrasinin değişik kademelerinde pek çok Yahudi istihdam etmişlerdir.

Kapsali'nin, İstanbul'daki ilk hahambaşı (rav raşi) Moşe Kapsali, Fatih'in Ahd-i Atik'in bazı kitaplarını orijinal dilin­den okumak için İbranice öğrenmeye başlaması, Yeniçerile­rin Yahudi gençlerle gayri ahlaki ilişkisi, sarayla ticari bağ­lantı içerisinde bulunan Yahudiler, Osmanlı sultanlarının Yahudi mahallelerini ziyareti, Yahudi sanatkarlarını ödül­lendirmeleri, Yahudi tebaaları ile kendi tebaaları arasında gözettikleri adaletli tutum, iyi günlerde olduğu gibi, kötü günlerde de Yahudilerin Türklerle paylaştıkları ortak kader, il. Bayezid döneminde İspanya, Portekiz ve Napoli' den sü­rülen Yahudilerin Osmanlı ülkesine kabulü, Osmanlı fethi arifesinde Mısır' daki Yahudilerin durumu, bunların Memluklerle ilişkileri ve Osmanlı fethine karşı tavırları, Ro­dos'un fethiyle birlikte adadaki Yahudilerin dini gereklerini rahatça yaşayabilmiş olmaları gibi çeşitli konular hakkında naklettiği cemaat içi bilgiler, oldukça kıymetli olup bu bilgi-

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 97

leri başka kaynaklarda bulmak mümkün değildir. Mesela Kapsali'nin, Mısır'ın Osmanlılar tarafından fethi ile ilgili an­lattığı bazı olaylar, İbn İyas (ö. 1522'ler) ve İbn Tolun (ö. 1522) gibi çağdaşı diğer Mısırlı tarihçilerin kroniklerinde yer almamaktadır.276 İspanya'dan sürülerek Portekiz, Napoli ve Korfu gibi değişik yerlere giden Yahudilerin sonunda Türki­ye'ye gelmeleri de277 kendi ifadesi ile "Türkiye' de güvenli bir sığınak bulmaları"ndan kaynaklanmaktadır .278

Okuyucuya her fırsatta, Türkler ile diğer milletlerin Ya­hudilere muamelelerini kıyaslayan örnekler aktaran Kapsali, İspanya' dan sürülen ve Napoli kralının iyi bir biçimde karşı­ladığı Yahudilerin halk tarafından istenmemelerini anlattığı bölümde, Napolililerle Türkleri kıyas sadedinde, Türkiye'ye giden dindaşlarının büyük bir misafirperverlikle karşılandı­ğını, müsamahakar Sultanın Yahudilerin rahatı için gerekli her şeyi sağladığını ve onları asla onursuz işlerde çalıştır­madığını özellikle kaydetmiştir.279

Yahudiler ise, efendileri Türklerin bu iyiliklerini karşılık­sız bırakmamışlardır. Onlara savaş silahlarının yapımını öğ­retmiş, bu silahlar sayesinde Türkler dünyanın efendisi ol­muşlardır.

Zaman zaman abartıya kaçmasına ve gerçeklikle ilgisiz olma ihtimalini de barındırmasına rağmen, bu bilgiler, o dö­nem Yahudilerinin zihin dünyasındaki Türk ve Osmanlı sul­tanlarıyla ilgili diı.Şünceleri yansıtması açısından büyük 'önem taşımaktadır.

Aslında bu durum bizi, kroniğin bir başka yönüne işaret etmeye de sevk etmektedir: Müellifimizin, Osmanlı tarihi ile

276 Konuyla ilgili değerlendirme için bkz. Aryeh Shmuelevitz, "The Jews in Cairo at the Time of the Ottoman Conquest: the Account of Capsali", The Jews of Egypt, ed. Shimon Sharnir, Boulder Colorado, 1987, s. 6.

277 Bkz. Kapsali, Seder, I, 217-218; 220-221. 27s Kapsali, Seder, 1, 221. 279 Kapsali, Seder, 1, 213.

98 Yahudiler ve Türkler

bağlantılı milletlere karşı tutumu ile bunlar hakkında verdiği bilgilerin güvenilirliği meselesi.

Anlatımlarında çok fazla objektif olmadığı gibi, objektif olma gayretinde de bulunmayan Kapsali; övgü, yergi ve yargı bildiren ifadeleri çok rahat bir şekilde kullanmış, duy­gularını yansıtmaktan çekinmemiştir. Bu tür konularda "kö­tü" ve "iyi" şeklinde iki bakış açısına sahip olan müellife gö­re hakimiyeti altında yaşadığı Venedikliler dışında, Osman­lı'ya düşman olan yahut karşı gelen herkes günahkar, alçak ya da dalaverecidir.

Kapsali, kitabında, Osmanlı ile harp halinde olan ve deği­şik dönemlerde kendileriyle savaşılan Venedikliler hakkında herhangi eleştirel bir yaklaşım sergilememiştir. Bu tutumun, onun Venedik hakimiyetinde bulunan bir adada (Gi­rit/Kandiya) yaşamasından kaynaklandığını tahmin etmek zor değildir. Bilindiği üzere, stratejik bir konumda bulunan Girit, 25 yıllık uzun bir mücadelenin ardından iV. Mehmed döneminde Osmanlı hakimiyetine giren son Venedik koloni­sidir. Bu sebeple Kapsali'nin Venedik'ten bahsettiği yerler­deki tavrı, "olanı tasvir" den öte geçmemektedir. Mesela Şehzade Cem'in ölümünden sonra, kendilerinden çekincesi kalmayan Sultan Bayezid'in Venedik hakimiyetindeki Korfu üzerine yürüyerek fethedilemese de, Andria Lordan komu­tasındaki Venedik donanmasını perişan ettiği savaşı anlattığı kısımda Kapsali, Venediklilerden: " . . . Venedikliler zeki, deniz savaşlarını bilen, -pek çok gemiden oluşan büyük donanmaya sahip bir millettir" şeklinde bahsetmiştir.280

Yukarıda da işaret edildiği üzere, kroniğin hemen her bö­lümünde Venedik dışında, Osmanlıya karşı gelen milletler hakkında olumsuz ifadeler kullanılmıştır.

2so Kapsali, Seder, 1, 242.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 99

Kapsali'ye göre, Yavuz Sultan Selim'e Memlukler üzerine gitmesini Tanrı emretmiş, kendisine düşman olan bu milletin bertaraf edilmesini bizzat Tanrı istemiştir.281 Kroniğin bir baş­ka bölümünde İran-Memluk ittifakına çok kızan Kapsali, Memluklerden "Köpekler"(!) (ha-kelevim ha-Mamlukim) şek­linde bahsetmiştir.282 Hatta Osmanlı sultanlarının ikamet etti­ği yerler için "saray" tabirini kullanan Kapsali, Müslüman olmalarına rağmen, Memluk sultanlarının sarayı için Hıi:isti­yan krallarının sarayı için kullandığı "kesıl" (N'?'ı:J\!Jp/castle) terimini kullanmışhr.283 Kapsali, Memlılk emiri (daha sonra Şam beylerbeyi olarak Osmanlıya isyan eden) Canbirdi Gazali'yi hiç sevmediği gibi, Filistin'i rahatsız eden ve gittiği yerlerde zulmeden Gazali'nin isminin ('?'U), İbranicede "soymak", "çapul etmek" anlamına gelen "gazal" (?u) fiilinin harfleri ile yazarak onun "yağmacı" ve "çapulcu" biri oldu­ğunu ima etmeye çalışmışhr.284 Buna karşılık Mısır seferinde şehit olan Vezir Sinan Paşa'ya çok üzülen Kapsali, Paşa'nın büyük ve cengaver bir insan olması yanında kabiliyetli de bir komutan olduğunu özellikle belirtmiştir.285

Kapsali kroniği, Kansu Gavri'nin hanımının ölümü mü­nasebetiyle Memluklerin cenaze ve defin adetlerine, 286 Ya­vuz' un elçisinin gidişi bağlamında Memluk sarayı, elçi kabul protokollerine287 değinmesi, Osmanlı'nın Mısır'ı fethi sıra­sında tedavüldeki para Eşrefi ye' den (N'!l1\!J)<'l bahsetmesi, 288 Memluklerin darphane amiri Samiri Tsadeka ve bunun Ya-

281 Kapsali, Seder, 1, 312. ıs2 Kapsali, Seder, I, 316. 283 Bkz. Kapsali, Seder, I, 335. 284 Kapsali, Seder, il, 11-12. 285 "Sinan Başa ha-giboı;:_ iş milhama ve sagen gadol \!.iN ı1:nn N'>\!J.J )l'O

J11) ))0) ilY.lt1.JY.l". Bkz. Kapsali, Seder, I, 344. 286 Kapsali, Seder, I, 332. 287 Bkz. Kapsali, Seder, I, 337. r> Melik EşrefBaybars (1422-1439) ile Kayıtbay'ın (1468-1495) darp ettirdiği para. 288 Kapsali, Seder, I, 339.

100 Yahudiler ve Türkler

hudilere düşmanlığını289 anlatması ve bunlara ilişkin izahat­larda bulunması açısından da kıymet taşımaktadır.

1514 yılında İran üzerine yürüyen Yavuz, Babil'in muhte­şem krallarına benzetilirken, Savafidi ('1'!:ı1'l'iı) olarak kay­dettiği Safevi sultanı ile Andoblot (mb:ı1i)N) olarak kaydet­tiği Dulkadiroğlu Alaüddevle ise Med ve Pers'in zalim kral­larına benzetilmiş; bunlardan Yahudilerin, Yahudi olmayan­lar için kullandığı "goy kralları" şeklinde bahsedilmiştir.290

, Kapsali, asıl hedefi Mısır olan Sultan Selim'i, İran' a gidiş ve dönüş yolunda taciz edip meşgul etmek suretiyle Mısır'ın fethini geciktiren Dulkadiroğlu Alaüddevle'yi hiç sevmediği gibi kendi ifadesi ile "büyük ve muhteşem Sultan Selim"in barış teklifini geri çeviren, müfrezeler göndererek Osmanlı ordusunu taciz eden Dulkadir beyliği,291 hataen kurulmuş bir beyliktir (memleha ha-hataa). Andoblot olarak isimlendir­diği Alaüddevle'ye gelince, o korkunç bir Şeytan (Aşmeday)/> ömrü savaş ve fesatla geçmiş, seksenine merdi­ven dayamış kötü ve bunak bir ihtiyardır.292 Bu sebeple kro­nikte Alaüddevle' den de Osmanlının Hıristiyan düşmanları için kullanılan "kötü goy" (ha-goy ha-ra'a) şeklinde bahse­dilmiştir.293 Dulkadiroğlu yaptığının cezasını da çekmiştir: "Tanrı'nın, kalbini ilim ve hikmetle doldurduğu büyük Sul­tan Selim" onun üzerine bir bulut gibi çökmüş, onu ve oğul­larını öldürmüştür.294

2s9 Ka psali, Seder, I, 341. 290 Kapsali, Seder, 1, 283-284. 291 Kapsali, Seder, I, 283-284. <"> Aşmeday (Asmodeus) Yahudi literatüründe kötü ruhlara verilen bir addır.

Apokrif (Kutsal kitap listesine sonradan eklenen) Tobit kitabında "şeytanla­rın kralı" şeklinde anlablan Aşmeday, sonraki dönemlerde, Talınud, özel­likle de hagada literatüründe bu anlamından çok, "düzenbaz" ve "hile­kar"lar için kullanılan bir tabir haline gelmiştir. Bkz. Joseph Dan, "Asmodeus'', The Oxford Dictionary of the Jewish Religion, eds. Zwi Werblowsky-Geoffrey Wigoder, New York-Oxford 1997, s. 73.

292 Kapsali, Seder, 1, 301, 306. 293 Kapsali, Seder, I, 306. 294 Kapsali, Seder, 1, 307-308.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 101

Araplara karşı da sevecen olmayan Kapsali'nin kitapta İspanya Arapları dışındaki Araplarla ilgili verdiği örnekler genelde olumsuzdur. Sultan Selim'in ferasetini anlattığı bir olayda, bir Arabın (Yişma'eli) üçkağıtçılığından bahseder.295 Mısır Araplarını sevmez; zira kahramanı Yavuz Selim'e karşı koyan, onun göz bebeği vezirini öldürenler bunlardır.296 İs­yancı Canbirdi Gazali'yi destekleyenler ile onun ölümüne günlerce yas tutanlar yine bu Araplardır.297 Osmanlıya isyan eden İbn Haniş, medeniyetten nasibini almamış basit bir be­devi, sıradan bir Araptır.29s

Ancak Kapsali, belki de Hıristiyanlara karşı Yahudilerle kader birliği yaşadıklarından dolayı İspanya Arapları için övgü dolu ifadeler kullanmıştır. 1486 yılında Ferdinand'ın Gırnata üzerine düzenlediği seferde, ona Müslümanların karşı koyduğunu belirten Kapsali, Gırnatalıların da Arap ol­duğunu; ancak bunların Mısır' daki aptal Araplar gibi (kor­kak) değil, savaşçı insanlar olduğunu ve Ferdinand' a karşı kahramanca savaştıklarını kaydeder.299 Kapsali, bunların kaderi . ile Yahudilerin kaderini de tevhit eder. İspanya Ya­hudilerinin sürülmelerini anlattığı 67. bölümde (s. 204-206), Müslüman Gırnata'nın düşmesiyle birlikte artık Tanrı'nın Yahudilerin İspanya sayfasını kapatmayı irade buyurduğu­nu kayde��iştir.300 Yine Fez gibi, İspanya'dan sürülen Ya-

29s Kapsali, Seder, 1, 271. 296 Kapsali, Seder, 1, 344-345. � 297 Kapsali, Gazaıi'nin ölümünün Türkler için bir sevinç, Araplar için ise büyük

bir hüzün olduğunu da kaydeder. Bkz. Seder, il, 14. 298 Kapsali, İbn Haniş'in, Sultan Selim'in gönderdiği alhn, gümüş ve develerden

sadece develeri beğendiğini, bunların kendisine albn, gümüş ve değerli taş­lardan daha kıymetli olduğunu söylediğini naklederek (Seder, 1, 382-383) bedevilik yönüne vurgu yapar.

299 "ha-Yişmaelim halelu lo hayu kemo ha-'Aravim ha-tipşim ha-yoşvim be-Mısrayim, aval hayu mi-lomdey mi/hama.. )Y.)� )'il NJ tı?n O'JN)JY.l\!.l'>n '1Y.l1JY.l 1'il ?:ıN ,owı�Y.l:ı O':ı�m O'�!l\:>n O":ııyn nY.lnJY.l" Bkz. Kapsali, Seder, 1, 192.

300 Kapsali, Seder, 1, 204-206.

102 Yahudiler ve Türkler

hudileri ülkesine kabul eden Müslüman emirler için de olumlu ifadeler kullanmıştır.301

Müslümanlara bakışı, Hırıstiyanlara bakışından çok daha yumuşak ve olumlu olan Kapsali, İspanya'da Yahudilere zulmeden Hıristiyanları putperest anlamında "Edom" olarak isimlendirirken, Müslümanlardan hep "Yişma'elim" şeklinde bahsetmiştir. 302

Kronikte Hıristiyanlardan söz edilirken hep Yahudilerin "öteki" (Yahudi olmayanlar) için kullandığı "goyim" tabiri kullanılmıştır. Papa Piu Segundo'nun [II. Pius: 1458-1464] M. 1464 yılında Osmanlı Devleti'ne karşı ittifaka çağırdığı Fran­sızlar, İspanyollar, Venedikliler, Almanlar3°3 ve Rodos Şö­valyeleri, 304 Kapsali nazarında hep "goy" dur.

Kapsali, Hıristiyanların birtakım uygulamalarından da bahsetmiştir. Mesela Rodos'un fethi münasebetiyle Hıristi­yanların Noel bayramından bahsetmiş (hoga şel goyim, ha­nikre No(z)el), bu bayramın Hıristiyanlar tarafından ilahları­nın [İsa] doğumu anısına kutlandığını kaydetmiştir.3°5

Hıristiyanlara nazaran, Osmanlı düşmanı olmayan diğer Müslümanlara bakışı çok yumuşak olan Kapsali, kroniğinin hiçbir yerinde, Orta Çağ'ın diğer kroniklerinde olduğu üze­re, Müslümanlar için "goy" tabirini kullanmamıştır. Bunun sebebi de gayet açıktır. İspanya ve Portekiz' den sürülen Ya­hudilerin yegane sığınağı Müslümanlar olmuştur. 1493 [5253] yılı İyar ayında gemilerle göz göre göre Portekiz' den ölüme gönderilen Yahudilerin insaf sız Hıristiyan gemiciler­den tek istekleri vardır: Kendilerini herhangi bir Müslüman ülkesinin kıyısına bırakmaları.3°6

301 Kapsali, Seder, 1, 225-226. 302 Kapsali, Seder, 1, 171. 303 Bkz. Kapsali, Seder, 1, 98. 304 Kapsali, Seder, il, 44.

305 Kapsali, Seder, il, 44. 306 Kapsali, Seder, 1, 223.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zula 103

Kapsali'nin Osmanlı tarihi ile ilgili verdiği bilgilerin Os­manlı tarih kaynaklarındaki bilgilerle mukayese edilerek okunması, kroniğin kaynaklık değerini daha iyi ortaya ko­yacaktır. Bu bağlamda sultanların kişisel özellikleri, yönetim tarzları, tebaaları ile ilişkileri, iktidar kavgaları, şehzadeler arasında yaşanan taht mücadeleleri ve isyanlar gibi iç mese­leler ile sultanların düzenledikleri seferler, İstanbul, Mora, Eğriboz, Macaristan seferleri, Otlukbeli, Eflak, Belgrad, Mı­sır, İran, Rodos ve Osmanlı Venedik savaşları gibi dış mese­lelerde yapılacak karşılaştırmalı araştırmalar, kronikte bu konularla ilgili verilen bilgilerin kıymetini daha iyi ortaya koyacaktır.

Kapsali'nin; Ankara Savaşı kahramanını, Yıldırım değil de Sultan (1.) Murad,307 Akkoyunlu Uzun Hasan'ı da Safevi (eserde Savefi) olarak kaydetmesi3°8 gibi, ilk bakışta göze Çarpan bazı hatalar kroniğin değerini düşürse de; İspanya sürgünü309 ve Mısır'ın fethini, olaylara iştirak eden kahra­manların dilinden nakletmesi, tenkit yolu açık olmak üzere, ilk elden kaynak olarak önemini artırmaktadır.

Kroniğinin belki de en önemli kısmı, müellifin bizzat ta­nık olarak kaydettiği olaylardır. İstanbul'un fethiyle alakalı

· bilgileri ailenin İstanbul kolundaki akrabalarından alan Kapsali, Rodos Şövalyeleri'nin dindaşlarına yaptığı zulüm, işkence ve dinden döndürmeleri,310 Mısır ganimetlerinin İs­tanbul' a naklinde kullanılacak bazı gemilerin Kandiya' dan \ kiralanması,311 Mısır'ın fethini müteakip Osmanlıyı tebrik ve Kıbrıs haracını tevdi etmek amacıyla üzere gönderilen Ve-

307 Kapsali, Seder, 1, 56. 308 Kapsali, Seder, I, 107. 309 Kapsali, 1 Adar [5]252, Şubat 1492 tarihinde Ferdinand'ın Yahudilerin ülke­

den çıkanlmalan ilan ettiği fermanın tam metnini vermiştir. Bkz. Seder, 1, 206-207.

310 Kapsali, Seder, 1, 118. m Kapsali, Seder, 1, 373.

104 Yahudiler ve Türkler

nedik elçileri,312 Yavuz'un vefatından önce büyük bir sefere çıkmak üzere ordu teşkil ettiği haberinin duyulması üzerine Kandiya'da yaşanan büyük korku,313 Sultan Süleyman'ı teb­rik için gönderilen Venedik elçileri,314 Rodos kuşatması üze­rine korkuya kapılan Venedik Devleti'nin Girit'i korumak üzere gönderdiği asker ve donanma,315 Rodos yenilgisinden sonra Roma' ya giden şövalyelerin Kandiya' da adayı kay­betmelerine üzüntüleri (ki, Kapsali, bunların hüngür hüngür ağladıklarını nakleder)316 ve adada kaldıkları sırada bunlar iÇin hazırlanan yatak ve örtüleri ile tabure, masa ve şamdan­ların Yahudi cemaatinden temin edildiği,317 1523 [5283] yı­lındaki veba salgınında Girit'te alınan önlemler ve Yahudi cemaatinin bu salgın sırasındaki durumu318 gibi Osmanlı ta­rihini de doğrudan ilgilendiren konularda verdiği bilgiler, müellifin bizzat olayın içerisinde bulunması sebebiyle kay­naklık açısından fevkalade önem taşımaktadır. Yavuz'un tahta çıkışının ardından tebrik amaçlı İstanbul' a gönderilen Venedik elçisi Antonio Dostonian ( 1mmN 1N"l1U\!J11/Guistianiani) ile İstanbul' dan dönüşü sırasında Kandiya'da görüşerek büyükelçinin Yavuz hakkındaki izle­nimlerini aktarması,319 Eğriboz'dan sonra sıranın kendilerine geldiğinden endişe eden Kandiya halkının, limana demir atan Venedik donanmasının çıkardığı gürültüyü ülkeyi fet­hetmek üzere limana yanaşan Osmanlı ordusu zannedip ya­şadıkları büyük korku,320 Yahudilerin bu süreçte yapabile­cekleriyle ilgili olarak Venedik otoritelerine sundukları ra­por,321 sürgünlerin Kandiya'ya yerleştirilmeleri,322 Osmanlı

312 Kapsali, Seder, 1, 37 4. 313 Kapsali, Seder, 1, 400 vd. 314 Kapsali, Seder, il, 20. 315 Kapsali, Seder, il, 27. 316 Kapsali, Seder, il, 45. 311 Kapsali, Seder, il, 45. 318 Kapsali, Seder, il, 107. 319 Kapsali, Seder, 1, 282. 320 Kapsali, Seder, 1, 282. 321 Kapsali, Seder, 1, 101-103.

1

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 105

karşısında İnebahtı yenilgisini alan Venedik amiralinin yar­gılanıp sürülmesi323. gibi kitapta yer alan çeşitli bilgiler de Venedik ve Osmanlı kaynaklarındaki bilgilerle karşılaştırıl­maları yönüyle önem taşımaktadırlar.

Osmanlı tarihi ile ilgili olarak ise; Osmanlı sultanların özellikleri ve faaliyetlerinin, devletin sınırları dışından bir tarihçinin gözüyle anlatılması, Kapsali'yi değerli kılan önemli bir özelliktir. Osmanlı tarihi açısından vakanüvisle­rin kayıtları önemli olmakla beraber, sarayda ve saray mer­kezli anlatımlar olmaları dolayısıyla sultanlarla ilgili anla­tımlar onları nerdeyse hiç tenkide tabi tutulmadan, daha çok olumlu yönleri ile aktarmıştır.324 Oysa devletin hakimiyetin­de yaşamayan Kapsali, çok olmasa da zaman zaman tenkit m�kanizmasını işletebilmiştir. Osmanlı sultanlarına aşırı de­recede hayranlık besleyen Kapsali'nin bu duygusu onu, sul­tanları tenkitten ve olumsuz yönlerini anlatmaktan da alı­koymamıştır.325 Mesela Kapsali'nin gözünde gerçekten bilgi­li, akıllı, anlayışlı, adil ve devletin güvenliği ile bizzat ilgile­nen bir kimse olan Yavuz, bütün bu meziyetlerine rağmen, (Sinan Paşa hariç) vezirlerini aşırı derecede küçümsemekte­dir. Kapsali bunu açıklarken Yavuz'un çok sayıda veziri az­ledip idam ettirdiğinden bahseder. Öte yandan Yavuz aşırı derecede de cimridir. Kapsali onun karakteristik özellikleri ile ilgili başka örnekler de vermektedir.326 Yavuz'un bu yön­leriyle ilgili anlatımla�ı diğer kroniklerde bulmak zordur.

Kronikte değişik vesilelerle Osmanlı Devleti'nde teda­vüldeki paralar hakkında da bilgi bulmak mümkündür.

322 Kapsali, Seder, I, 217-218. 323 Kapsali, Seder, I, 245-246. 324 Konuyla ilgili bkz. Ziya Kazıcı, "Osmanlı Müesseselerinin Yazılı Kaynakla­

n ", İSTEM: İslam Sanat Tarih Edebiyat ve Musikisi Dergisi 5 (2005), s. 122-124. 325 Shmuelevitz, "Setler Eliyahu Zuta: Makoratav, Mehemanoto u Haşivoto",

Seder, III, 67. 326 Kapsali, Seder, I, 265-272; 308-312; 366-367.

106 Yahudiler ve Türkler

Kapsali'den Osmanlıda alhn Venedik dükası (perah),327 dobla (büyük altın para/\!J'':ı11), akçe328 veya akçenin Yahudiler ara­sındaki ismi olan lavan-im329 şeklinde paraların kullanıldığını öğreniyoruz.

Benzer şekilde Girit adasında, denizle iç içe yaşayan bir tarihçi olarak onun özellikle denizci millet Venediklilerin kullandıkları gemiler hakkında verdiği bilgiler de denizcilik tarihi açısından önem taşımaktadır. XVI. asırda "partriş" (\!.1'1\:>1!:1), "postiş" (\!J't>\!.11!:1)330 veya "oniya" (mm-t)331 gibi bü­yük savaş gemileri ile "burkay" ('Np11:ı) ve "postiş" (\!J't>\!.11!:1) gibi nehir gemilerinin332 o dönemde yaygın bir şekilde kul­lanıldığını bu kronikten öğreniyoruz.

Öte yandan kronikte Osmanlı sancakları,333 "sultanın ha­zinesinden yeniçerilere verilen gönüllü bağış" olarak tarif edilen "ulfıfe"(N!:l1,Nn),334 Osmanlı ordusu ile ilgili verdiği bazı bilgiler,335 Osmanlı Devleti'nde şehrin güvenliğinden

327 Kapsali, Seder, 1, 96 (Fatih'in Pesah kutlamasına iştirak ettiği Yahudi ailesine verdiği hediye para); Kapsali, Seder, 1, 139 (Sultan Bayezid'in Cem Sultanı ellerinde tutmalarına karşılık Rodos şövalyelerine ödediği para) . .

328 Fatih zamanında tedavüldeki paralar. Bkz. Kapsali, Seder, 1, 121. 329 Kapsali, Seder, 1, 86. 330 Kapsali, Seder, 1, 65 (Fatih'in İstanbul'u denizden kuşatmak için Gelibolu' da

inşa ettirdiği gemiler). 331 Kapsali, Seder, 1, 66 (İstanbul kuşatması sırasında Osmanlı donanmasına sal­

dıran Cenevizlilere ait büyük gemi). 332 Kapsali, Seder, 1, 361. Postiş daha çok nehir gemisi gibidir; zira Kapsali bun­

lardan Mısır'ın fethinden sonra Yavuz'a son hamle gerçekleştirmek üzere Nil'i geçmek isteyen Tomanbay'ın nehri geçişini anlahrken bahsetmiştir.

333 6 Sivan 5241 (m. 1481) yılında Fatih'in Mısır seferine çıkacağında önceki .sul­tanlara ait bütün sancakların çıkarılmasını emrettiğini kaydeden Kapsali'nin sancaklarla ilgili verdiği bilgiler de orijinal gözükmektedir. Bkz. Kapsali, Seder, 1, 119.

334 " • • • Ratsoni sahar şelahem şe-notlin mi-bet ha-meleh . . . . : )'>J\J))\!J on?\!' ı:> '>))�1 lJY.ln !'l'>:t>J. Bkz. Kapsali, Seder, 1, 136-137.

335 Kapsali, Sultan (il.) Murad dönemini anlahrken Sultan'ın Macar seferi ile bilgi verdiği kısımda, Osmanlı ordusunun oruçlu olduğunu belirttikten sonra, Sultanın karargaha girince karşılanması ve ordunun halka zarar vermemesi konusunda da bazı bilgiler vermiştir. İfadesine göre Türk Sulta­nı karargaha girince, askerler etrafına toplanır, Sultan da kendilerin lütuf­larda bulunurdu. Ayrıca, orduya ait at, deve, eşek vb. hayvanların çevrede-

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 107

sorumlu birimler336 ile Mezalim mahkemesi337 gibi kurumlar hakkında verilen bilgiler de dışarıdan bir tarihçinin dikkatini çekmesi yönüyle önem taşımaktadır.

Kapsali, Osmanlı Devleti'nde bir savaş geleneği olan fetih sonrası yağ�a hakkında da bilgi vermiştir. Kahire'ye giren Osmanlı ordusuna 3 günlük yağma izni verildiğini belirten Kapsali,338 bu uygulamanın Osmanlılarda bir savaş adeti ol­duğunu; bir yerin ele geçirilmesinden sonra askerlere üç gün boyunca yağma izni verildiğini; üçüncü günden sonra halka en ufak huzursuzluk verenlerin ise şiddetle cezalandırıldığı­nı belirterek o günden sonra o yerdeki her şeyin sultana (devlete) ait kabul edildiğini kaydeder.339

Kronikten fetihler sonrası yapılan bir başka uygulamayı daha öğreniyoruz. Kapsali, üçüncü günden itibaren fethedi­len yerlerdeki kıymetli taş, mücevher, alhn ve gümüş gibi değerli eşyaların defterdar tarafından kaydedilerek hazineye irat kaydedildiğini belirtir.340

Kapsali'nin Osmanlı ordusunda kullanılan ateşli silahlar ile bunların kullanım metotları ile ilgili verdiği bilgiler de önemlidir. İfadelerinden Kapsali'nin ateşli silahlara hayli aşina olduğu anlaşılmaktadır. Onun ateşli silahlarla ilgili bu malumatı, İspanya' dan sürülüp Kandiya üzerinden Osmanlı

. ki halkın mallarına zarar vermemesi için de ayaklarının bağlanıp ağızlarına torba geçirildiği de kaydedilmiştir. Bkz. Seder, 1, 59.

336 Kapsali, Fatih zamanında İstanbul' da ortaya çıkan 40 kişilik haram1 grubun 4 ay boyunca şehri yaşanmaz hale getirmesinin, şehrin gece güvenliğinden sorumlu "subaşı"nın işini ihmal etmesinden kaynaklandığını ifade eder. Bkz. Kapsali, Seder, I, 112 .

. 337 108. bölümde Dulkadiroğulları seferinden sonra Sultan Selim'in İstanbul'a dönüşü ve şehirdeki aksayan düzenin yeniden tesisine yönelik bazı icraat ve yargılamalarından bahsedilmiştir. Bu amaçla, bostancıbaşı, yeniçeri ağası ve bazı vezirlerden oluşan bir mahkeme kurulmuştur. Kapsali, bu mahke­me hakkında kısa da olsa bazı bilgiler vermiştir. Bkz. Seder, 1, 309.

na Kapsali, Seder, 1, 346. 339 Kapsali, Seder, 1, 346. 340 Kapsali, Seder, 1, 347.

108 Yahudiler ve Türkler

Devleti'ne giden Yahudi silah uzmanlarından edindiğini söylemek mümkündür. Zira Kapsali' den öğrendiğimize gö­re, İspanya sürgünlerinin ateşli silahlarla ilgili gelişmelere büyük katkı sağladığı anlaşılmaktadır. Hatta kroniğin birkaç yerinde Yavuz Sultan Selim�in ateşli silahların gelişimine katkı sağlayan sürgün Yahudilerin katkısına teşekkür ettiği nakledilmiştir.341 Bu irtibatların bir neticesi olarak müellifin konuya ilgisi, bu alanda faaliyet gösteren çeşitli orduları, be­lirgin vasıflarını ve savaş meydanlarındaki kapasitelerini öğ­rendikçe artmış gözükmektedir. Kapsali'nin. değişik ordular arasında karşılaştırma yapması ilginç olmakla beraber, onun mukayeseli anlatımı, Venedik ve dönemin diğer ordularının karşılıklı nasıl etkin hale geldiklerine kıyas imkanı vermesi açısından da önemlidir. İran ordusu ile Osmanlı ordusunu mukayese sadedinde, İran ağır süvarilerinin savaş meyda­nında yakın düzen hareket ettiğini; Osmanlı hafif süvarileri­nin ise savaş meydanında yüksek hareket kabiliyetine sahip olduklarını belirten Kapsali, bu orduların manevra ve ku­şatma kapasiteleri hakkında d

.a kıymetli bilgiler vermiştir.342

Öte yandan Kapsali'nin ateşli silahların savaş meydanla­rındaki etkinliği ile ilgili başka hiçbir kronikte yer almayan betimlemeleri, bu alana katkı açısından daha bir önem arz etmektedir. Mesela müellif, 1453'te İstanbul kuşatması esna­sında ağır topların nişan almalarını şöyle tasvir eder: " . . . Her ağır topun yanına küçük toplar yerleştirilmiş olup hedefin doğru tespiti için önce küçük toplar ateşleniyor, ardından ise büyük top­lar faqliyete geçiriliyor" .343 Kronikte yeniçerilerin ateş metodu ile ilgili de bilgi verilmiştir: "Kurşun yağmurunun dinmemesi için bir grup yeniçeri silahını ateşlerken, diğer grup ise silahlarını doldurmaktadır" .344 Benzer şekilde kronikte Osmanlıların

341 Mesela bkz. Kapsali, Seder, I, 303. 342 Konuyla ilgili değerlendirme için bkz. Shmuelevitz, "Seder Eliyahu Zuta:

Makoratav, Mehemanoto u Haşivoto", Seder, III, 68-69. 343 Kapsali, Seder, 1, 66-67. 344 Kapsali, Seder, 1, 290.

. Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Z� ta 109

1522' de Rodos kuşatması sırasında kullanıma soktuğu ba­ruttaki farklılıklara da işaret edilmiştir (Kuşatma esnasında hem kuşatanlar hem de kuşatılanlar barut kullanmışlardı).345 Kronikteki bu bilgilerin, sadece bahsi geçen yönleriyle değil, savaşla ilgili kaydedilen diğer rivayetlerin teyidi açısından da önem arz ettiği muhakkaktır. Memluk ordusu. ile Vezir-i Azam [Hadım] Sinan Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu

. arasında meydana gelen Han Yunus savaşı ile ilgili anlatı­mın, Avrupa ve Mısır kaynaklarındaki anlatımlarla örtüştü­ğü �elirtilmiştir. 346

Kapsali, Osmanlı Devleti'ndeki gayri müslim tebaa ile ilgili uygulamalara da değinmiştir. Sultan Selim'in Yahu­dileri çok sevdiğini belirterek onun Yahudiler sayesinde güçlü kralları yendiğini; zira Yahudilerin Osmanlı ordu­suna yeni istihkam, taarruz ve savunma silahlarının ya­pımını öğrettiklerini kaydeden Kapsali,347 Yahudilerin bu iyiliğine karşılık Selim' in . de, daha sultanlığının üçüncü gününde babası Bayezid zamanında kapatılan sinagogla­rın tekrar açılmasına izin verdiğini belirtir. Kapsali, bura­da Osmanlı Devleti'ndeki gayri müslim mabetlerinin

inşası ile ilgili bir uygulamayı da kaydetmiştir. İsmaili hukuka (İslam ve Osmanlı) göre fetih sırasında mevcut si­nagogların aynen kaldığını belirten Kapsali, yenilerinin açılmasının ise ancak sultanların iznine tabi olduğunu; Sultan Bayezid'in de bu hükme binaen İstanbul'un fethin­den sonra inşa edilen sinagogları yıktırdığını kaydeder.348 Kapsali'nin gayri müslimlerle ilgili verdiği bir diğer bilgi de o dönemde Yahudi ve diğer din mensuplarının at ve

345 Kapsali, Seder, il, 35-40. 346 Bu ve yukarıda anlatılan hususlarla ilgili değerlendirme için bkz.

Shınuelevitz, "Seder Eliyahu Zuta: Makoratav, Mehemanoto u Haşivoto", · Seder, III, 69.

347 Kapsali, Seder, 1, 272. 34s Kapsali, Seder, 1, 272-273.

110 Yahudiler ve Türkler

benzeri ·bineklere rahatça binebildikleridir349 ki, bu bilgi, özellikle müsteşrıkların "gayri müslimlerin Osmanlı Dev­leti'nde ata binmelerinin yasak olduğu" şeklinde bazı is­tisnaları genelleştiren iddialarına da bir cevap niteliği ta­şımaktadır.

Müellifin, halklar, gruplar ve milletlerin Yahudilere mu­ameleleri hakkındaki yargıları ise hayli karmaşıktır. Mesela, müellif o dönemde asker olarak mühim bir mevki işgal eden · Yeniçerilere pek itibar etmez.350 Yeniçerilere karşı bu tutu­munun sebebi de açıktır: Çünkü Yeniçeriler, kendileriyle Yahudi gençlerin yakın ilişki içerisine girmesini engellemek amacıyla onlara ağır cezalar koyan büyük amcasına bir sui­kast planlamışlardır. Yine onlar çok sevdiği Osmanlı padi­şahlarına zorluk çıkaran, 351 her padişah değişikliğinde top­lumsal kargaşa yaratarak hem Müslümanları hem de Yahu­dileri rahatsız eden veya Yahudi cemaatinden ayarttıkları gençlerle ahlak dışı ilişkilere giren kimselerdir.352 En küçük bir iktidar boşluğundan istifade ile şehirde yağma girişimin­de bulunarak353 Yahudilere ait dükkanları yağmalayanlar da - .

349 Sarayda etkin ve nüfuzlu bir Türk görevlinin haksız yere bir Yahudiyi döv­düğünü öğrenen Yavuz Sultan Selim, görevliyi çağırarak sebebini sorar. Görevli yolda giderken Yahudinin ah ile önünden geÇtiğini, bu sırada sıç­rathğı çamurun üzerini kirlettiğini, bu sebeple de kendisini dövdüğünü söylemesine fena halde kızan sultan, haksız yere elinde olmayan sebeplerle hata yapan masum Yahudiye zulmeden bu görevlinin evinin kapısına asıl­masını emreder.

3so Bunun kronikteki tek istisnası, 124. bölümde Mısır'ın fethindeki kırılma nok­tası olan savaşı anlahrken Yeniçerilerin cansiperane gayretlerini övmesidir. Kapsali, Tann'nın Osmanlılara yardımını " . . . O gün Mısırlılarla savaşan onlar değil, Tann idi." (Çıkış 14/25) sözleri ile dile getirir. Bkz. Seder, l, 343.

351 Sultan Bayezid'in başa geçişini anlathğı bölümde (37. bölüm) Kapsali, onun şehzade olarak görev yaphğı şehirden İstanbul'a ulaşhğında Yeniçerilerin yeni sultandan ulfrfe ve bazı haksız taleplerde bulunduklarını, hatta sarhoş bir vaziyette Sultanın yanına gelerek şarap içmesini teklif edecek kadar ter­biyesizleştiklerini nakleder. Bkz. Seder, l, 136-138.

352 Kapsali, Seder, l, 83. 353 Mesela bkz. Kapsali, Seder, l, 124-130 (Fatih'in vefah üzerine, Karaman!

Mehmet Paşa'yı hunharca katletmeleri ile sonuçlanan kargaşa); a.g.e., II, 8 (Sultan Selim'in vefah ile Süleyman'ın tahta oturma sürecinde, çok gizli tu-

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 111

yine yeniçerilerdir.354 Benzer şekilde masum insanların dük­kanlarına girerek satın aldıkları elmanın ücretini ödeme­yen, 355 yolda giden bir kadının yüzünü açıp fahişe olduğu gerekçesiyle tecavüze kalkışan,356 kritik savaşlarda Osmanlı ordusunun zayıf yönlerini düşmana bildirenler357 de yine bunlardır.

Hakikaten Sıfarad kültüründe günümüzde dahi "zorba ve otoriter baba" ya da "yara�az çocuklar"ın bulunduğu

· haneler için, "Evde cinisaro (yeniçeri) var" şeklinde bir deyim kullanılmaktadır. Hatta Ermeni kültüründen, bize "Haydan gelen huya gider" şeklinde geçtiği anlaşılan, "Haya'dan gelen Huyun'a gider" şeklindeki atasözünün ortaya çıkması da ye­niçerilerin hoyrat tavırları ile irtibatlandırılmaktadır. Anla­tıldığına göre o dönemlerde yeniçeriler bakırcı Ermenilerden [Haya: Ermenicede Ermeni] aldıkları haracı Rumların [Hu­yun: Ermenicede Rum] meyhanelerinde şarap içerek harcar­larmış. Bu durum zamanla gayri müslimler arasında darb-ı mesel haline gelmiştir. c·ı

Yahudilerin kültürel arka planları ve kodlarında belirgin izler bırakmış yeniçeriler, gerek Kapsali' de gerekse Osmanlı döneminde kaleme alınan diğer Yahudi kroniklerde genelde toplumsal kargaşa yaratan, Osmanlı sultanlarına ayaklanan, bürokratları rahat bırakmayan, halkı taciz eden ve zaman

tulmasına rağmen bir yolunu bulup öğrenen yeniçerilerin yaratbğı küçük çaplı kargaşa).

354 Kapsali, Bayezid'in başa geçişini anlattığı bölümde (37. bölüm) bu tür ser­keşlikler sırasında şehirde Yahudi ve Hıristiyanların da zarar gördüğünü kaydeder. Bkz. Seder, 1, 135.

355 Kapsali, Seder, 1, 115. 356 Kapsali, Seder, 1, 115. 357 Kapsali, Rodos kuşatmasında, Yeniçerileri kast ederek, Osmanlı ordusunda­

ki bazı Hıristiyanların (goyim) ordu hakkında bilgileri kağıtlara yazarak ok­larına bağlayıp şövalyelerin bulunduğu yere fırlattıklarını, Osmanlı ordu­sunun zayıf noktalarını bildirdiklerini belirtir. Bkz. Seder, il, 37-38.

·. <'> Bu kıymetli bilgiyi veren Yusuf Altıntaş Bey'e teşekkür ederim.

112 Yahudiler ve Türkler

zaman İstanbul'u çekilmez hale getiren kimseler şeklinde olumsuz yönleri ile tasvir edilmişlerdir.358

\

Kapsali, Avrupa tarihi ile ilgili de önemli bilgiler vermiş­tir. Bunların bir kısmı muhtemelen bu olayların yaşandığı sı­rada İspanya' dan sürgün olarak gelen . Yahudilerden alınan şifahi anlatımlara ya da bölge ve devletler tarihinden bahse­den yazılı kaynaklara dayanmaktadır. Mesela Kapsali, Na­poli'ye gelen sürgün Yahudilerin tarihini anlatırken, Fran­sa'nın Napoli'yi işgali ve işgalden sonraki icraatlarıyla ilgili önemli bilgiler nakletmiştir.359

Kapsali'nin Doğu Akdeniz bölgesinin ticari ve ekonomik durumu ile ilgili verdiği bilgiler de kıymetlidir. Kronikte ve­rilen bilgilerin belki de en önemlisi, Hindistan' dan Osmanlı kanalıyla Venedik'e yapılan baharat ticareti ile ilgili olanıdır. Kapsali 142. bölümde,360 Mısır'ın fethinden sonra Sultan I. Selim tarafından gönderilen Osmanlı donanmasının Kalküta yakınlarında Portekiz donanmasına saldırdığını; Osman­lı'nın . zaferinden sonra baharat ve parfümün Osmanlı'dan Avrupa'ya yeniden Venedik gemileri ile transfer edilmeye başladığını kaydeder. Kandiya gibi önemli bir ticaret lima­nında yaşayan birinin 1523' te Portekizlilerin gelişiyle birlikte baharat ticaretinin kesintiye uğradığı ve bu zaferden sonra tekrar Akdeniz üzerinden yapıldığı şeklinde tarihe kayıt dü­şen tanıklığı şüphesiz atlanacak bir bilgi değildir. Bu tanıklı­ğa göre, Sultan I. Selim döneminin sonlarında (baharat) tica-

358 Konu ile ilgili olarak Sultan il. Osman'ın tahttan indirilmesi ile başlayan, Sultan II. Mustafa'nın çok kısa süren saltanatına değinildikten sonra IV. Murad döneminin başlarının anlahldığı (5382-5385 İbrani, 1031-1033 hicri, 1622-1624 miladi yıllar arasında Osmanlı tarihi) müellifi meçhul bir Yahudi kronikte yeniçerilerle ilgili anlahmlar buna güzel bir örnektir. Bkz. Aryeh Shmuelevitz, "MS Pococke No. 31 as a Source for the Events in Istanbul in the years 1622-1624", International fournal of Turkish Studies III (1985-86), s. 107-121.

359 Kapsali, Seder, I, 216 vd. 360 A.g.e., I, 386.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 113

ret(i) yeniden canlanmış; Kanuni Sultan Süleyman dönemi­nin ilk yıllarında da bu şekilde devam etmiştir.361

Kapsali kroniğinin değerini düşüren yönlerine gelince;

Müellifin belki de tenkit edilebilecek en önemli yönü, olayları anlatırken objektiflikten uzak olarak çok sık bir şe­kilde övgü ve yergi bildiren ifadelere başvurmasıdır. Gerçi bu tutum, Kapsali'ye özgü bir durumı olmadığı gibi kronik bu yönüyle genel anlamda dönemin, özel anlamda ise XVI. asırda İtalya' da yazılan kroniklere oldukça benzemektedir.362

Kroniğin değerini azaltan önemli hususlardan diğeri ise anlattığı bazı önemli . olayların tarihini vermemesi; verdiği tarihlerin de bir kısmının diğer kaynaklarda aynı olayla ilgili verilen tarihlerle örtüşmemesidir.

Benzer değerlendirme coğrafi konular için de yapılabilir. Mesela, Orhan Gazi zamanında Cenevizlilerden alınan iki gemi ile Rumeli'ye geçilerek fethedilen "Dişi" ('\!J'1)363 [Çimbi?] gibi bazı yerleşim birimlerinin neresi olduğu bilin­memektedir. Bazı bölümlerde de Edime Gelibolu' da yer alan bir şehir olarak verilmiştir.364 Yavuz'un 6 aylık uzun ve me­şakkatli bir yolculuktan sonra ulaştığı Fırat nehri365 ile Doğu seferinde civarında karargah kurduğu Tebriz'in tarihi, coğ­rafi ve iktisadi yapısı hakkında verdiği bilgiler366 kıymetli olmakla beraber, Kansu Gavri'nin Mısır'dan Suriye'ye gi­derken önce Safed' e sonra Kudüs' e ardından da Dimaşk' a l1laştığı bilgisi367 onun coğrafi konularda çok fazla bilgisinin olmadığını göstermektedir. Yine, Kahire-Ridaniye arasını 3

361 Değerlendirme için bkz. Shmuelevitz, "Seder Eliyahu Zuta: Makoratav, Mehemanoto u Haşivoto", Seder, HI, 68 (Neşredenin girişi).

362 Bkz. Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 97 . . 363 Kapsali, Seder, 1, 53. 364 Mesela bkz. Kapsali, Seder, I, 64. 365 Kapsali, Seder, I, 285. 366 Kapsali, Seder, I, 294-295. 367 Ka psali, Seder, 1, 322-33.

114 Yahudiler ve Türkler

mil olarak vermesi,368 Mısır'ın, Filistin'in (Erets Yisrael) gü­ney kısmında yer aldığı bilgisi de369 basit coğrafi malumat olmaktan öteye geçmemektedir.

Yahudilerin özel ilgilerinin olduğu Filistin' deki şehirlerle ilgili bilgileri de Ahd-i Atik'teki anlatımlarla sınırlı olduğu anlaşılan Kapsali, bu şehirlerin isimlerini o_ dönemde bilinen yaygın adları ile değil de, Tevrat'taki şekliyle verse de, bun­larl.n tam olarak nerede bulundukları konusunda da bilgi sahibi olmadığı anlaşılmaktadır. Mesela, Remle'yi Yukarı Galile'de verir.370 Benzer şekilde Osmanlı sultanı ile savaş­mak üzere Kansu Gavri'nin Ridaniye'den sonra, önce çok kuzeydeki Safed' e sonra da güneydeki Kudüs' e geldiği şek­lindeki bilgi de,371 coğrafi konulara ilgisizliğini ya da konuy­la ilgili yetersizliğini göstermektedir.

Kapsali kroniğinin bir diğer zor yanı da, Ahd-i Atik'te ben- · zeri bulunan bir olayı naklettiği vakit, hadiseyi kutsal kitapta anlatıldığı formatta vermesidir. Bu durum kroniğin okunması ve anlaşılmasını zorlaştırdığı gibi, zaman zaman okuyucuların meseleden uzaklaşmalarına, hatta farklı dönemlerdeki bu olay­lan birbirine karıştırmalarına sebep olabilmektedir.

G. Kroniğin Bölümleri

Kapsali, eserin mukaddimesinde kroniğin, kolay okun­ması ve aranan konularının rahatça bulunması için kitaplar ve bölümler halinde kaleme alındığını belirtir .372 Ancak bö­lümlemelerin eserin tamamlanmasından sonra gerçekleşti­rildiği ifade edilmelidir. Mesela, Milano nüshasında bölüm­lerin daha önce başka bir şekilde olduğu, eserin tamamlan-

368 Kapsali, Seder, I, 322. 369 Kapsali, Seder, I, 332. 370 Kapsali, Seder, I, 334. 371 Kapsali, Seder, I, 323. 3n Kapsali, Seder, I, 12.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 115

masından sonra, ilk tasnifin silinerek farklı bir yazı stili ile yeniden yapıldığı görülür.373 Ancak bunun müellif tarafın­dan mı yoksa sonraki dönemlerde müstensihler tarafından mı yapıldığı bilinmemektedir. Bölümlemelerin her zaman tam ve isabetli olmaması bir yana,374 tashih sırasında pek dikkatli davranılmadığı, olaylara atıf yapılırken de önceki bölümlerin esas alındığı anlaşılmaktadır. Mesela, 30. bölüm­de Rodos'un fethedilemediğini belirten Kapsali, buranın Sul­tan Süleyman zamanında alınacağını kaydeder ve konuyu 75. bölümde o dönemle ilgili bilgi verdiği sırada anlatacağını ifade eder.375 Ancak mevcut tasnifte 75. bölümde Portekiz Yahudilerinin sürgünü anlatılmıştır.376 Bu sebeple tashih sı­rasında bölümlerde yapılan kaydırmalarda bu ve benzeri bilgilerin yeniden gözden geçirilip düzeltilmediği anlaşıl­maktadır.

Seder, dört kitapta yer alan 166 bölümden oluşmaktadır. Aslında bölümlerin muhtevası çalışmanın girişinde özet­lenmiştir.377 Ancak aşağıda biz kendi okumalarımız sırasında aldığımız notlardan hareketle, kitaplar ve bölümlerin daha detaylı muhtevalarını vermek istiyoruz:

1. Kitap: Alemin yaratılıştan ilk Osmanlı sultanları da dahil Fatih döneminin sonuna kadar meydana gelen olaylar (1-36. bölümler).

1. Bölüm: Alemin yaratılışı, yer, gök ve diğer varlıkların yaratılışı. Bahşettiği nimetlerden dolayı Tanrı'ya şükür.378

373 Mesela mevcut neşirdeki 84. bölümün, ilk başta 38; 87. bölümün 41; 155. bö­lümün ise 99. bölüm olarak hazırlandığı, ancak daha sonra mevcut neşirde­ki bölümlere alındığı belirtilmektedir. Bu tespit için bkz. Beneyahu, "Setler Eliyahu Zuta-Mavu", Seder, III, 14 (Neşredenin girişi).

374 Mesela Beneyahu, 61 ve 62. bölümlerin hiç de isabetli olmadığı kanaatinde-dir. Bkz. Seder, III, 14 (Neşredenin girişi).

375 Kapsali, Seder, I, 116-117. 376 Bkz. Kapsali, Seder, I, 221-223. 377 Bkz. Seder, I, 12-19. 378 Kapsali, Seder, I, 25-30.

116 Yahudiler ve Türkler

2. Bölüm: Adem'in yaratılışı. İnsanoğlunun yeryüzünde ço­ğalması, Babil kulesinin inşası ve dillerin karışması olayı.379

3. Bölüm: Türklerin İslamiyet'i Araplar kanalıyla öğren­mesi sebebiyle bu dinin kurucusu Hz. Muhammed'in men­sup olduğu Samiler hakkında bilgi. Sam' dan İbrahim'.e (Avraham) kadarki şecere.380

4. Bölüm: Hz. Muhammed' in ortaya çıkışı, peygamberlik­le görevlendirilmesi, vahiy, vahiy alış şekli. Hz. Ali ve Os­man' ın Kur'an'ın tertip edilmesinde(!) kendisine yardımı. Sahabenin İslamiyet'i yayma gayreti.381

5. Bölüm: (Güya) Hz. Muhammed' e yeni din getirmesi konusunda yardım eden Rahip Bahira (Kapsali, Bahlra'yı Hiyya olarak kaydetmiştir). Dindaşlarının bu rahip sebebiyle eziyet görmesine üzülen Ebu Bekir'in (ki, Kapsali Ebu Be­kir'i Yahudi cemaatinin lideri re'sü'l-ciilUtun oğlu olarak kaydeder) Rahip Bahlra'yı katli. Şarabın haram kılınma se­bebi. Hz. Muhammed'in dinine mensup Osmanlıların atası olan Osman Gazi.382

6. Bölüm: Osman Gazi'nin rüyası, döneminde yapılan bazı fetihler.383

7. Bölüm: Osman'ın yerine geçen oğlu Orhan'dan sonra sırasıyla üçüncü Osmanlı sultanı olarak verdiği Yıldırım, dördüncü sultan olarak kaydettiği Sultan Murad ile beşinci sultan Sultan Gazi Hünakir dönemleri.384

8. Bölüm: Sultan (il.) Murad dönemi, bu dönemde Haçlı­lar'a karşı kazanılan zaferler ve yapılan fetihler.385

. 379 Ka psali, Seder, I, 30-33. 380 Kapsali, Seder, I, 33-36. 381 Kapsali, Seder, I, 36-38. 3s2 Ka psali, Seder, I, 38-43. 383 Kapsali, Seder, I, 43-53. 384 Kapsali, Seder, 1, 53-56. 385 Kapsali, Seder, 1, 57-60.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 117

9. Bölüm: Sultan (il.) Mehrned'in, tahttan çekilen babası (il.) Murad tarafından Osmanlı Devleti'nin başına getirilme­si, ancak gerek bürokratların baskısı gerekse dış gelişmeler üzerine (il.) Murad'ın görevi tekrar devralması.386

10. Bölüm: Fatih'in Osmanlı Devleti'nin başına geçmesi, İstanbul'u fetih hazırlıkları, İstanbul'un kısa tarihi, . Bizans'ın şehrin savunmasına yönelik çabaları.387 '

11. Bölüm: İstanbul'un kuşatılması, şehre yapılan taar­ruzlar, Osmanlı gemilerinin Galata üzerinden denize indi­rilmesi, Cenevizlilere ait büyük bir geminin Osmanlı do­nanmasına saldırısı.388

12. Bölüm: İstanbul'un düşüşü, Fatih'in fethi müteakip İs­tanbul' da gerçekleştirdiği imar faaliyetleri, vezir Çandarlı Ha­lil'in idamı ve başkentin Edime' den İstanbul' a taşınması.389

13 ve 14. Bölüm: İstanbul ve Mora'nın Bizans'ın idari tak­simatındaki yeri ile Mora'run fethi.39o

15. Bölüm: O dönem Yahudi düşüncesinde İstanbul'un fethinin önemi, Roma'nın yıkılışının ilk müjdesi kabul edil­mesi sebebiyle İstanbul'un fethinde gerçekleşen olağanüstü durumlar, Bizans'ın yıkılması, fetih sırasında Tanrı'nın Türklere yardımı gibi konuların "secili bir nesir"le (müsecca) anlatımı.391

16'dan 21. bölüme kadarki kısımlarda Fatih'in Yahudiler­le ilişkisi anlatılmıştır.

16. Bölüm: Fetihten sonra Fatih'in Yahudileri başkent İs­tanbul' a yerleşmeye daveti. Yeni başkentte Yahudilere sağla-

386 Kapsali, Seder, I, 60-63. 387 Kapsali, Seder, I, 63-65. 388 Kapsali, Seder, I, 65-67. 389 Kapsali, Seder, I, 67-70. 390 Kapsali, Seder, I, 70-75. 391 Kapsali, Seder, I, 75-80.

118 Yahudiler ve Türkler

nan imkfutlar, Yahudilerin devlet görevlerine tayini, fetih sıra­sında Yahudi cemaatinin büyüklerinden olan müellifin büyük amcası Moşe Kapsali'nin Osmanlı sultanı ile münasebetleri.392

17. Bölüm: Fatih nezdinde nüfuzlu bir Yahudi ile bu Yahudinin dindaşlarından birini ölümden kurtarması ile il­gili bir olay.393

18. Bölüm: Fatih'in Venedik'e elçi tayin ettiği bir Yahudinin gidiş yolunda öldürülmesi, buna üzülen sultanın elçisinin intikamını alacağına dair yemini, Fatih'in halkın güvenlik, refah ve mutluluğuna yönelik yaptığı icraatlara örnekler.394

19. Bölüm: Fatih'in halkın emniyet ve asayişine yönelik tedbirleri ile ilgili diğer örnekler. Sultanın, sokağa çıkma ya­sağını ihlal eden bir Yahudi kadın ile Müslüman bir kadınla ilgili tutumu.395

20. Bölüm: Fatih'in tebdil-i kıyafet ile şehri dolaşarak halkın yönetim hakkındaki kanaatlerini öğrenmeye yönelik icraatları. Bu bağlamda uğradığı Yahudi mahallesinde Sıfarad sürgünü A vraham Şandor isimli Yahudi musikişinasla tanışması.396

21. Bölüm: Fatih'in Yahudi mahallesinde yaşayan bir Ya­hudi ailenin Pesah sederine iştiraki.397

22. Bölüm: Papa Piu Segundo'nun [il. Pius: 1458�1464] önderliğinde tertip edilmeye çalışılan Haçlı ittifakının, Pa­pa'nın ölümü sebebiyle ittifakın sonuçsuz kalması. Fatih'in Cenevizlileri itaat altına alması.398

392 Kapsali, Seder, I, 81-83. 393 Kapsali, Seder, I, 83-85. 394 Kapsali, Seder, I, 85-88. 395 Kapsali, Seder, I, 88-90. 396 Kapsali, Seder, I, 90-93. 397 Kapsali, Seder, I, 93-98. 398 Kapsali, Seder, I, 98-100.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 119

23. Bölüm: Eğriboz adasının fethi (1471), Eğriboz'dan sonra sıranın kendilerine gelebileceği endişesi taşıyan Kandiya halkının yaşadığı korku.399

24. Bölüm: Fatih'in Macaristan'a düzenlediği bir sefer.400 25. Bölüm: [Akkoyunlu] Uzun Hasan'ın Osmanlı toprak­

larına girme teşebbüsü, Eflakların liderliğinde oluşturulan Hıristiyan ittifakı, Eflak kralının bu süreçte ülkesindeki Ya­hudilere yaptığı baskı.401

26. Bölüm: [Akkoyunlular üzerine düzenlediği] Doğu se­ferinden dönen Fatih' in Eflak seferi.402

27. Bölüm: Fatih'in Belgrad seferi. Osmanlı ordusundaki anlaşmazlık ve Macarların yardıma gelmesi sebebiyle fethin gerçekleşememesi.403

28. Bölüm: Ev basıp hane halklarını öldüren ve insanların mallarını yağmalayan kırk kişilik bir çetenin İstanbul' daki taciz ve yağmaları.404

29. Bölüm: Subaşı'nın bir Yahudi kasabın yardımı ile bu çetenin yerini tespit ederek yakalaması. Gaspedilen malların sahiplerine iadesi ve haramilerin öldürülmesi.405

30. Bölüm: [Mesih] Mustafa Paşa komutasında Rodos'a düzenlenen başarısız bir sefer. Hıristiyanlığın bir kalesinin kurtulduğunu gören Papa'nın, Grand Maestro'yu tebriki.406

31. Bölüm: Fatih'in Mısır'a yürümek üzere ordu hazırla­ması. Anadolu yakasına geçtiğinde Yahudi alim Ye_şe'yahu

399 Kapsali, Seder, 1, 100-103. 400 Kapsali, Seder, 1, 103-105. 401 Kapsali, Seder, 1, 105-107. 402 Kapsali, Seder, I, 108-109. 403 Kapsali, Seder, 1, 109-111. 404 Kapsali, Seder, 1, 111-113. 4os Kapsali, Seder, 1, 113-115. 406 Kapsali, Seder, 1, 116-118.

120 Yahudiler ve Türkler

Meseni'yi çağırarak Daniel kitabını okutmak suretiyle fethin gerçekleşmesi tefeülünde<·ı bulunması. Daniel kitabını orijinal dilinden okumak isteyen Fatih'in Yahudi dilini de öğrenmek için Rav Eli ya Karpokopo' dan İbranice dersleri alması.407

32 ile 36. bölümler arasında Fatih' in ölümü anlatılmıştır. 32. Bölüm: (Kapsali'ye göre) Mısır'a gitmek üzere Anado­

lu yakasına geçen Fatih'in hastalanması, ölüm döşeğinde şeytanla giriştiği (iman) mücadele(si).4os

33-36. Bölüm: Fatih'in vefatı. Büyük bir gayretle gizlen­mesine rağmen vefatının Yeniçeriler tarafından öğrenilmesi üzerine İstanbul' da çıkan kargaşa.409

36. Bölüm: Önceki bölümlerin özeti mahiyetiride Fatih'in ki­şisel özellikleri, fetihleri ve Yahudilerle ilişkilerinin tekrarı.410

il. Kitap: Sultan Selim'e kadar Osmanlı tarihi. Yahudile­rin İspanya ve Portekiz'den sürgünü, (Müslüman) Gırna­ta'nın düşüşü, Modon, Koron ve İnebahtı (Nevpaktos) fetih­lerinin yapıldığı Sultan Bayezid dönemi. (37-92. bölümler).

37. Bölüm: II. Bayezid'in tahta geçişi ve kişisel özellikleri.411 38. Bölüm: Tahta çıkan Bayezid'in karşılaştığı ilk prob­

lem: Cem Sultan meselesi. Cem'le mücadele. Mağlup olan Cem'in Rodos Şövalyeleri'ne sığınması, Rodos ve Fransa (Tsarfat) günleri.412

39. Bölüm: Sultan Bayezid'in huzursuzluk kaynağı yeni­çerilere yönelik disiplin çalışmaları.413

<'> Tefeül: Uğur sayma, hayra yorma. 407 Kapsali, Seder, I, 118-121. 408 Kapsali, Seder, I, 121-123. 409 Kapsali, Seder, 1, 123-130. 410 Kapsali, Seder, 1, 131-132. m Kapsali, Seder, 1, 135-137. 412 Kapsali, Seder, 1, 137-139. m Kapsali, Seder, 1, 139-141.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 121

İkinci kitabın bu bölümünden itibaren Yahudilerin İs­. panya ve Portekiz' den sürülmeleri anlatılmaya başlamıştır.

40. Bölüm: Yahudilerin İspanya'daki sürgüne kadar kısa tarihleri. Yahudilerin bölgeye gelişi, Hıristiyanlığın İspan­ya'ya girişi ve Yahudilere yapılan zulümler.414

41-46. Bölümler: Endülüs Emevilerinin bölgeye hakim oluşlarına kadarki dönemde İspanya' da yaşanan önemli olayların kısa kısa anlatımı.415

47. Bölüm: Endülüs Emevileri zamanında Yahudiler, İs­panya Yahudilerinin Abbasi hilafetinden kopuşu, re'sü'l­calUtluğa alternatif olarak İspanya' da kurulan Nagidlik ku­rumu.416

48. Bölüm: İlk nagid Bar Hanoh ile ikinci nagid Samuel b. Nagrela'nın hayatı ve cemaat başkanlıkları.417

49. Bölüm: İbn Nagrela'dan sonra nagidlik yapan Yehosof ha-Levi, Bar Yitshak Rav Baruh, Yitshak bar Yahuda, Yitshak bar Tısadek, Rav Yosef ha-Levi ve Rav Meiri'nin nagidlikleri. İbn Gebirol, A vraham ben Ezra, Moşe ben Ezra ile kardeşleri Yitshak, Yahuda ve Yosef, Avraham bar David ve Avraham bar Hayy ve Ya'kov Romerok gibi Endülüs'te yetişmiş Yahudi din adamlarının hayatı ve ilmi faaliyetlerinin kısa anlatımı.418

50. Bölüm: Yahudi tarihinin il. fyıoşesi, Moşe ben Meymun'un (Maimonides: 1135-1204) hayatı. Kurtuba'dan kaçışı, Fustat' a (Mısır) yerleşmesi.419

51-52. Bölümler: Yahudi tarihinin meşhur şahsiyetlerin­den Moşe ben Nahman'ın (Nahmanides: 1194-1270), Meir

414 Kapsali, Seder, 1, 141-145. 415 Kapsali, Seder, 1, 145-157. 416 Kapsali, Seder, I, 157-160. 417 Kapsali, Seder, 1, 160-161. 418 Kapsali, Seder, 1, 161-163. 419 Kapsali, Seder, 1, 163-166.

122 Yahudiler ve Türkler

ha-Levi bar Todros ile Şlomo ben Aderet'in hayatları ve ce­maat liderlikleri.420

53. Bölüm: Endülüs'ün Müslümanların elinden çıkma sü­reci ile Yahudilerin bu süreçte çektiği sıkınblar.421

54-55. Bölümler: İspanya'da Yahudilere karşı başlatılan baskı, şiddet, zulüm ve dinden döndürmeler. Cemaatin bu baskılara karşı tavrı ve yaşanan ölümler.422

56. Bölüm: Yahudilerin İspanya kralı il. John (1406-1454) ile oğlu Henry (1454-1474) zamanındaki durumları. Henry'nin ölümünden sonra Yuana ile sabık kral Don [il] Juan'ın kızı arasında yaşanan iktidar kavgası.423

57. Bölüm: Ninelerinden biri Yahudi olan Aragon kralı Ferdinand'ın ailesi.424

58-59. Bölümler: Ninesi Yahudi olan Ferdinand ile İsabella'nın evliliklerinin cemaat için çok iyi olacağını düşü­nen Yahudilerden, Kastilya'nın mali işlerinden sorumlu Avram Senyör ile cemaat başkanı Rav Ya'kov'un bu ikisinin evlenmeleri için gösterdiği gayretler.425

60. Bölüm: Ferdinand ile İsabella'nın evlilikleri. İsabella'nın Yahudilere kini ve Yahudilere konan haksız vergiler, anusime karşı başlatılan baskılar.426

61-66. Bölümler: Ferdinand-İsabella ikilisinin Endülüs Müslümanları ile yaptığı mücadeleler, Gırnata'nın düşüşüne kadarki son yirmi yıllık tarihinde Ferdinand'ın elinde oyun­cak haline gelen Endülüs emirlerinin acıklı durumu.427

420 Kapsali, Seder, 1, 166-170. 421 Kapsali, Seder, 1, 170-173. 422 Kapsali, Seder, I, 174-180. 423 Kapsali, Seder, 1, 180-182. 424 Kapsali, Seder, 1, 182-184. m Kapsali, Seder, 1, 184-188. 426 Kapsali, Seder, 1, 188-189. 427 Kapsali, Seder, 1, 189-204.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 123

62-65. Bölümler: Gımata'ya sıkışıp kalan Müslüman emir­lere yapılan saldırılar, bunların kendi aralarındaki iktidar kavgaları, XI. Muhammed'in (1482-1483) babası ve Muham­med Zağal ile mücadelesi, XII. Muhammed (1485-1486) ile Ebü'l-Hasen'in iktidar mücadelesi, Ferdinand'ın Malaka'ya hakim olması ve bu sırada Yahudilerin durumu.428

66. Bölüm: Gırnata'nın düşüşü ve Endülüs Emevi Devle­ti'nin yıkılması.429

67. Bölüm: İspanya Yahudilerinin ülkeden sürülme emri­nin çıkışına kadarki süreçte durumu.43o

68. Bölüm: Şubat 1492'de Yahudilerin ülkeden sürülme fermanının çıkması. Meşhur sürgün fermanı.431

69. Bölüm: Fermanın ülkenin dört bir yanında ilanı, kra­liyet nezdinde nüfuzlu Yahudilerin fermanın iptaline yöne­lik başarısız gayretleri. Yahudilerin mallarına yönelik teca­vüz ve müsadereler.432

70. Bölüm: Kendi dininde sebat eden Yahudilerin Alcasar, Bougie ve Kartaca'ya göçleri. Aragon, Valensiye, Katalonya ve Kastilya'dan sürülen Yahudilerin Napoli'ye gelişi.433

71. Bölüm: Napoli'ye gelen Yahudilerin ülkeye yerleşme sürecinde çektiği sıkıntılar, gelişlerinden 6 ay sonra Napo­li'de başlayan kolera salgını.434

72. Bölüm: Napoli kralının ölümü, oğlu [II] Alfonso'nun (1494-1495) krallığı, Fransa'nın Napoli'ye saldırması.435

428 Kapsali, Seder, I, 192-202. 429 Kapsali, Seder, I, 202-204. 430 Kapsali, Seder, I, 204-206. 431 Kapsali, Seder, 1, 206-207. 432 Kapsali, Seder, 1, 207-210. 433 Kapsali, Seder, I, 210-212. 434 Kapsali, Seder, 1, 212-214. 435 Kapsali, Seder, 1, 214-216.

124 Yahudiler ve Türkler

73. Bölüm: Kral Alfonso'nun, adamlarının ihaneti üzerine Napoli'yi terki. Fransızların Napoli hakimiyeti, Alfonso'nun oğlu Fernando'nun Fransızlarca kral yapılması, Fransız or­dusunun Napoli'ye girmesi üzerine katliamdan korkan pek çok Yahudinin Türkiye ve Girit'e kaçışı.436

74. Bölüm: il. Bayezid'in İspanya' dan sürülen Yahudile­ri ülkesine daveti, Türklerin Yahudilere iyi muamelesini duyan on binlerce Yahudinin Osmanlı topraklarına akını. Napoli Yahudilerinin ilerleyen süreçteki durumları, Napo­li' de baş gösteren İspanya-Fransa mücadelesi ve İspanyol­ların Napoli hakimiyeti ile Yahudilerin yaşadığı bir başka sürgün.437

75. Bölüm: İspanya' dan karayolu ile Portekiz'e geçen Ya­hudilerin Portekiz macerası. Portekiz kralının Yahudileri dinlerinden döndürme çabaları ve yaptığı müsadereler. Kra­lın çıkardığı zorluklara rağmen Yahudilerin Fez ve Mağrib'e göçleri.438

76. Bölüm: Göç etmeyip Portekiz'de kalan Yahudilerin kral tarafından konan vergiyi ödeyememeleri ile asimile edilmek üzere Portekiz sömürgesi Arcila adasına götürülme­leri ve köle pazarlarında satışa çıkarılmaları.439

77. Bölüm: Fez'e· kabul edilen Yahudilerin ülkede iskan­ları için Müslüman sultanın gösterdiği gayretler.44o

78. Bölüm: Arcila'daki Yahudilerin Fez'deki dindaşları­nın durumunun iyi olduğunu öğrenmeleri üzerine buraya gelme çabaları, gemilere doldurularak kasıtlı olarak yolda telef edilmeleri.441

436 Kapsali, Seder, 1, 216-218. 437 Kapsali, Seder, 1, 218-221 438 Kapsali, Seder, 1, 221-223. 439 Kapsali, Seder, 1, 223-225. «o Kapsali, Seder, 1, 225-226. 441 Kapsali, Seder, 1, 227-229.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 125

79. Bölüm: Tamı'nın, seçkin milleti İsrail'e yaphklarından dolayı zalim kralın yegane prensini ahndan düşürüp öldür­mek suretiyle Portekiz kralından öç alması.442

80. Bölüm: Portekiz kralı Don Juan'ın da Yahudilere çek­tirdiklerinden dolayı, yakalandığı bir hastalıktan dolayı an­sız bir ölümle acılar içerisinde ölmesi. Yerine geçen (Porte­kiz) kral(ı) Don İmanuel'in Yahudileri yeni bir sürgüne tabi tutması.443

81. Bölüm: Kral İmanuel'in Yahudi çocukların ailelerin­den alınarak Hıristiyanlaştırılmalarını emreden fermanı, Hı­ristiyanlığa girmeleri konusunda Yahudilere uygulanan şid­det politikası.444

82. Bölüm: Yahudilerin kiliselerde zorla vaftiz edilmesi, her şeye rağmen dinlerinde kalmayı tercih edenlerin işken­celerle öldürülmesi.445

· 83. Bölüm: İspanya ve Portekiz' in yaphğı sürgünle ilgili yapılan nefis muhasebesi ve Yahudileri dilli yaşanhya dönü­şe (teşuva) ve mesihin gelişine hazırlanmaya teşvik.446

84. Bölüm: Sultan Bayezid'in Korfu üzerine yürümesi. Korfu fethedilemese de Venedik donanmasının aldığı büyük mağlubiyet.447

85. Bölüm: İnebahtı'nın Osmanlı donanması tarafından fefui.448

86. Bölüm: İnebahtı'nın Osmanlı hakimiyetine gırışıne engel olamayan Venedik amiralinin senatoda yargılanması ve sürgüne gönderilmesi.449

442 Kapsali, Seder, I, 229-232. 443 Kapsali, Seder, I, 232-233. 444 Kapsali, Seder, I, 233-235. 445 Kapsali, Seder, I, 235-238. 446 Kapsali, Seder, I, 238-239. 447 Kapsali, Seder, I, 241-243. 44s Kapsali, Seder, I, 244-245.

126 Yahudiler ve Türkler

87-88. Bölümler: Modan, Koron ve Navarra'nın [Navarin] Osmanlı hakimiyetine girişi.450

89. Bölüm: Venediklilerin Modan ve Koron'u alma teşeb­büsü ve başarısızlıkları. Hersekoğlu · Paşa [Hersekzade Ahmed Paşa] komutasındaki Osmanlı ordusunun başarısız­lıkla sonuçlanan Memlfık seferi.451

90. Bölüm: Bayezid'in son dönemleri ve şehzadeler mese­lesi.452

91. Bölüm: Şehzade Selim'in tahta çıkma süreci ve bu sü­reçte gösterdiği gayretler. Asker ve önde gelen bürokratları kendi lehine çevirme teşebbüsleri.453

92. Bölüm: Şehzade Selim'in İstanbul'a gelerek idareyi babasından devralması. Sultan Bayezid'in Edirne'ye çekil­mesi ve vefah.454

111. Kitap: Yavuz Selim'in Sultanlık dönemi, Safeviler ve Dulkadiroğulları ile Mücadelesi, Mısır Seferi, Sultanın Bilge­liği, Kurnazlığı, Sahip Olduğu Silahlar: Sultan Süleyman'ın Padişahlığına Kadar [Osmanlı Tarihi] (93-147. bölümler)

93. Bölüm: Sultan Selim'in tahta çıkışı, kişisel özellikleri, Şehzade Süleyman'ın Kefe' den İstanbul'a dönüşü.455

94. Bölüm: Sultan Selim'in tahta oturmasından sonraki ilk icraatları, bu bağlamda yeniçeri ocağını ıslah çalışma­ları. Başkentte nizam ve intizamı sağlamaya yönelik aldığı önlemler.456

449 Kapsali, Seder, I, 245-247. 450 Kapsali, Seder, 1, 247-250. 451 Kapsali, Seder, 1, 250-254. 452 Kapsali, Seder, 1, 254-256. 453 Kapsali, Seder, I, 256-259. 454 Kapsali, Seder, 1, 259-262. 455 Kapsali, Seder, I, 265-266. 456 Kapsali, Seder, 1, 267-269.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 127

95. Bölüm: Sultan Selim'in adaletli yönetimi ile ilgili ör­nekler. Kefe' de, kendisine emanet edilen parayı inkar eden iki ortak arasındaki bir ihtilafı çözmesi; İstanbul' a gelen bir Arabın (Yişma'eli) kurnazlığını feraseti ile anlaması.457

96. Bölüm: Sultan Selim'in Yahudi tebaası ile ilişkileri, Yahudilerin, Sultanın başarısı için askeri alana yaptıkları teknik katkılar, yevmiyesini yükseltmek amacıyla Müslü­man olan Yahudi bir tabiple Sultan arasında yaşanan' bir olay.458

97. Bölüm: Sultan Selim'le Yahudiler arasında yaşanan bazı olaylar. Sultanın, İspanya sürgünü bir Yahudinin ha­tasını affetmesi, Yahudilere haksızlık yapanları cezalan­dırması.459

' 98-100. Bölümler: Sultanın, kardeşleri Ahmed ve Korkut ile mücadelesi. Venedik elçisi Antonio'nun yeni sultanı teb­rik ziyareti.460

101. Bölüm: Sultan Selim' in Doğu seferi, Safeviler üzerine yürümesi.461

102. Bölüm: Basra ve Tebriz'in Osmanlı hakimiyetine alınması. Şah ile yapılan kanlı [Çaldıran] savaş[ı].462

103. Bölüm: Şah'ın savaşta yenilmesi, Osmanlı ordusu­nun İran topraklarında Şah'ı yakalama gayretleri.463

104. Bölüm: Tebriz' de karargah kuran Sultan Selim' in bölgede Osmanlı hakimiyetini sağlamaya yönelik yaptığı ic­raatlar, Tebriz Yahudileri.464

457 Kapsali, Seder, 1, 269-272. 458 Kapsali, Seder, 1, 272-275. 459 Kapsali, Seder, I, 275-276. 460 Kapsali, Seder, 1, 276-283. 461 Kapsali, Seder, I, 283-286. 462 Kapsali, Seder, 1, 286-290. 463 Kapsali, Seder, 1, 290-293. 464 Kapsali, Seder, 1, 293-298.

128 Yahudiler ve Türkler

105. Bölüm: Zafer kutlamaları, Osmanlı .ordusunun Amasya'ya dönüşü, Dulkadiroğulları Beyliği üzerine yürü­mek üzere yapılan hazırlıklar.465

106-107. Bölümler: Dulkadiroğlu üzerine yapılan sefer ve topraklarına hakim olma. Doğu ve Güneydoğu Anadolu: da Osmanlı hakimiyetini pekiştirmeye yönelik faaliyetler.466

108. Bölüm: Dulkadiroğulları seferinden sonra İstanbul'a dönen Sultan Selim'in şehirde nizam ve intizamı sağlamaya yönelik icraatları.467

109. Bölüm: Sultan Selim'in Mısır seferi. Seferin bir Ya­hudi gözü ile değerlendirilmesi. Mısır seferinin mesihi yö­

.. 468 nu. 110. Bölüm: Sultan Selim'in Safevi-Memluk ittifakının

olup olmadığına dair yaphğı araştırma.469 111. Bölüm: Memluklere karşı yapılacak savaşa hazırlık.

Donanmanın Suriye sahiline gönderilmesi.470 112. Bölüm: Osmanlı ile karşılaşmaya hazırlanan Mem­

luk ordusu ve savaş hazırlıkları.471 113. Bölüm: Kansu Gavri'nin savaşmak üzere Kahire' den

hareketi, tam bu sırada hanımının ölümü (9 Av 5276/1516), cenazenin teçhiz, tekfin ve defni. Memluk ordusunun hare­keti.472

114. Bölüm: Sultan Selim'in Kansu Gavri ile karşılaşmak üzere yol çıkışı.473

465 Kapsali, Seder, 1, 298-301. 466 Kapsali, Seder, 1, 302-308. 467 Kapsali, Seder, I, 308-312. 468 Kapsali, Seder, 1, 312-314. 469 Kapsali, Seder, I, 315-316. 470 Kapsali, Seder, I, 316-318. 47t Kapsali, Seder, I, 318-321. 472 Kapsali, Seder, ı, 321-323. 473 Kapsali, Seder, 1, 323-324.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 129

115. Bölüm: Ümeranın, Müslümanların birbiri ile savaş­malarının doğru olmadığını bildirmek üzere gönderdiği he­yetin Sultan Selim tarafından kabulü.474

116. Bölüm: Mercidabık Savaşı. Memluk ordusunun mağ­lubiyeti. Kansu Gavri'nin ölümü ve Sultan Selim tarafından defni.475

117. Bölüm: Tomanbay'ın Memluk sultanlığına seçilişi ve savaş hazırlıklarına başlaması.476

118. Bölüm: Suriye ve Filistin bölgesinin Osmanlı haki­miyetine girmesi. Dimaşk'ın fethi. Gazze ve Safed'in Osman­lı hakimiyetine girmesi.477

119. Bölüm: Filistin' de Osmanlı hakimiyetine alınan diğer şehirler. Emirlerin Filistin'i tekrar Memluk hakimiyetine al­ma çabaları ve bu çabaların boşa çıkması.478

, 120. Bölüm: Filistin bölgesine hakim Osmanlıların Mısır üzerine yürümek üzere yaptığı hazırlıklar. Tomanbay'a tes­lim olması için elçi gönderilmesi.479

121. Bölüm: Memluklerin elçi kabulü. Elçinin hapsedil­mesi ve öldürülmesi.480

122. Bölüm: Yavuz'un Mısır'a gitmek üzere Dimaşk'tan hareketi. Gazze'de ikameti, Taberiye, Nablus, Kudüs ve el­Halil temsilcilerinin bağlılık arz etmek üzere Sultan tarafın­dan kabulü. Tomanbay'ın Osmanlı ordusu ile karşılaşmak üzere Ridaniye'ye gelişi.48ı

474 Kapsali, Seder, I, 325-327. 475 Kapsali, Seder, I, 327-329. 476 Kapsali, Seder, I, 329-331. 477 Kapsali, Seder, I, 331-333. 478 Kapsali, Seder, I, 333-334. 479 Kapsali, Seder, I, 334-336. 480 Kapsali, Seder, I, 336-338. 481 Kapsali, Seder, I, 338-340.

130 Yahudiler ve Türkler

123. Bölüm: Tomanbay'ın karargahında yaşanan ilginç bir olay. Tomanbay'ın yalnız olduğu bir sırada karargahına erkek kılığında bir kadının girmesi. Tomanbay'ın Ridaniye'ye çıkma hazırlığı yaptığı sırada dönüşte Yahudile­ri cezalandıracağı şeklinde tehdidi. Tomanbay'ın Samiri Muallim Tsadeka'nın Yahudilerle hesaplaşmak üzere kendi­sine bırakma teklifi.482

124. Bölüm: Sultan Selim'in Mısır'a girmek üzere hareke­ti. Tomanbay'ın yanındaki adamlarından birinin gizlice gele­rek Sultan Selim'e güvenli bir geçiş güzergahı göstermesi. Tomanbay'ın birlikleri ile yapılan kanlı çarpışmalar.483

125. Bölüm: Sinan Paşa'nın ölümü. Askerlerinin çoğunu kaybeden Tomanbay'ın çöle kaçışı. Sultan Selim' in Kahire'ye girişi.484

126. Bölüm: Fethinden sonra Kahire' de alınan güvenlik önlemleri. İlk gece Memluklerle Osmanlı askerleri arasında vuku bulan çatışmalar.485

127. Bölüm: Kahire Yahudilerinin Mısır'ın Osmanlı ha­kimiyetine girmesinden sonraki durumları. Safed'te Yahudi­lere karşı girişilen yağma olayı. Mısır Yahudilerinin dindaş­larına yardımı.486

128. Bölüm: Yahudilerin Kahire'ye gelen Türk sultanını karşılama hazırlıkları, Canbirdi Gazali'nin Sultan tarafından affedilmesi. Memluk ileri gelenlerinin Sultandan af dilemesi, bağlılık yeminleri ve daha sonra ihanet etmeleri.487

482 Kapsali, Seder, I, 340-342. 483 Kapsali, Seder, I, 342-344. 484 Kapsali, Seder, I, 344-347. 485 Kapsali, Seder, I, 347-348. 486 Kapsali, Seder, I, 349-350. 487 Kapsali, Seder, I, 351-354.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 131

129. Bölüm: Savaş sırasında ölen Memluk bürokratlarının gizli hazinelerinin hanımları tarafından sultana teslimi.488

130-131. Bölümler: Tomanbay'ın Kahire'ye baskın hazır­liğı, bunun bedeviler tarafından Sultana haber verilmesi. Sultan Selim' in onu Bulak' ta karşılama planı. Tomanbay'ın askerlerini -hazırlayarak Nil üzerinden Bulak' a gelişi ve Os­manlı ordusu tarafından mağlup edilmesi.489

132. Bölüm: Mağlup olan Tomanbay'ın çöle kaçışı, Beni Bekirli bedeviler ile Canbirdi Gazali tarafından uzun süren kovalamacadan sonra yakalanması.490

133. Bölüm: Tomanbay'ın Kahire' ye getirilişi ve idamı.491 134. Bölüm: Sultan Selim'in, Tomanbay'ın idamı ile Mı­

sır' a tam anlamı ile hakim olması. Mısır' da adil bir idare oturtmak için yaptığı icraatlar.492

135. Bölüm: Kaptan-ı Derya (Piri Paşa) komutasındaki Os­manlı donanmasının Mısır' a gitmek üzere İstanbul' dan hareke­ti. Rodos'u tacizi. Donanmanın Girit'te yarattığı korku. İsken­deriye'ye ulaşması ve Sultan tarafından karşılanması.493

. 136. Bölüm: Kansu Gavri'nin gizli hazinesinin ele geçi­rilme öyküsü.494

137. Bölüm: Ganimetlerin İskenderiye'ye gelen Osmanlı gemileri · ile İstanbul' a gönderilmesi. Mısır' ın fethini tebrik etme ve Kıbrıs haracını vermek üzere Venedik elçilerinin ge­lişi. Hayır Beg'in Mısır, Canbirdi Gazali'nin Dimaşk beyler­beyliğine tayini.495

488 Kapsali, Seder, I, 354-357. 489 Kapsali, Seder, I, 357-361. 490 Kapsali, Seder, I, 361-363. 491 Kapsali, Seder, I, 363-365. 492 Kapsali, Seder, I, 366-367.

• 493 Kapsali, Seder, I, 368-370. 494 Kapsali, Seder, I, 370-373. 495 Kapsali, Seder, I, 373-374.

132 Yahudiler ve Türkler

138. Bölüm: Sultan Selim'in Filistin ve Mısır'ı fethinin Yahudiler cephesinden önemi ve değerlendirilmesi. Mısır' da Osmanlı idaresi ile beraber Yahudilerin durumunda meyda­na gelen düzelmeler.496

139. Bölüm: Sultan Selim'in Mısır' dan ayrılışı. Yunus Pa­şa'nın idamı. Sultan'ın Kudüs'ü ziyareti.497

140. Bölüm: Sultan Selim'in Dimaşk'a gelişi. İbn Haniş is­yaru.498

141. Bölüm: Sultan Selim'in isyanı basbrmak için çıktığı se­fer. İbn Haniş'in kaçışı. İstanbul'a geçmeye karar vererek isyanı bastırma görevini Gazfüi'ye vermesi. Sultan'ın Dimaşk'tan ay­rılmak üzere iken İbn Haniş'in yakalanıp öldürülmesi.499

142. Bölüm: Sultan Selim'in Dimaşk'tan ayrılıp İstanbul'a gelmesi. Portekizliler ile savaşmak üzere Hind Okyanusu'na bir donanma gönderilmesi.5oo

. 143-144. Bölümler: Mısır'ın fethi ve İbn Haniş isyanı­nın bastırılmasındaki Tanrısal iradenin secili bir dille an­latılması. 501

145. Bölüm: Mısır ve Filistin fatihi Sultan Selim'in dünya kralları ile mukayesesi. Sultan Selim'in başarısız Belgrad se­feri. Gelibolu'ya dönüşü.502

146-147. Bölümler: Sultan Selim'in büyük bir sefere çık­ma hazırlığı, haberin Kandiya' da yaşattığı korku. Sultanın Gelibolu dönüşü hastalanması. Sultan Selim'in son deminde şeytan ile yaptığı rnücadele.503

496 Ka psali, Seder, I, 3 75-3 77. 497 Kapsali, Seder, I, 378-379. 498 Kapsali, Seder, 1, 379-382. 499 Kapsali, Seder, 1, 382-385. 500 Kapsali, Seder, 1, 385-388. 501 Kapsali, Seder, 1, 388-397. 502 Kapsali, Seder, 1, 397-400. so3 Kapsali, Seder, ı, 400-409.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta

iV. KİTAP: KANUNi SULTAN SÜLEYMAN VE FETİHLERİ (148-166. BÖLÜMLER).

133

148. Bölüm: Sultan Süleyman'ın [Manisa'dan] gelip İs­tanbul'da tahta geçişi (5280/1520).s04

149. Bölüm: Sultan Selim'in defin işlemleri. Sultan Sü­leyman'ın yolsuzluk yapan vezirlerinden birini cezalandır­ması.sos

150. Bölüm: Canbirdi Gazali isyanı ve bastırılması.so6 151. Bölüm: Sultan Süleyman' ın Macaristan seferi ve

Belgrad'ın fethi.so7 152-153. Bölüm: Belgrad'a Gazi Balı Bey'in tayini. Sul­

tan'ın İstanbul'a dönüşü, tebrike gelen Venedik elçilerinin kabulü.SOS

154. Bölüm: Osmanlı'nın Rodos seferi. Rodos seferinin Kandiya'da duyulması. Rodos'un Fransa, Venedik ve diğer

, �azı Avrupa ülkelerinden acil yardım talebi.509 155. Bölüm: Sultan Süleyman'ın Rodos'a elçi göndermesi.

Elçinin adayı teslim talebi. Osmanlı'nın Rodos' a ticaret için gidip-gelen tüccarlardan istihbarat toplaması.sıo

156. Bölüm: Rodos Şövalyeleri'nin adada yaptığı tahki­mat.sıı

157. Bölüm: Teslim çağrısında bulunmak üzere yeni bir Osmanlı heyetinin Rodos' a gönderilmesi (Mayıs ayı). Heyete yapılan kötü muamele.s12

504 Kapsali, Seder, II, 7-9. 505 Kapsali, Seder, II, 9-11. 506 Kapsali, Seder, II, 11-14. 501 Kapsali, Seder, II, 14-18. 5os Kapsali, Seder, II, 18-25. 509 Kapsali, Seder, II, 25-28.

, 510 Kapsali, Seder, II, 28-31. 511 Kapsali, Seder, II, 31-33.

134 Yahudiler ve Türkler

158. Bölüm: Sultan'ın özel askerleri ile Rodos'a gelmesi. Rodos çevresindeki bazı adaların fethi. Papa öncülüğünde Hıristiyan ülkelerden Rodos'a gönderilen yardımlar.513

159. Bölüm: Rodos kuşatması sırasında Girit'te yaşanan Osmanlı korkusu. Venedik Devleti'nin halkı eğitmek üzere subaylar ve adayı korumak üzere donanma göndermesi.514

160. bölüm: Rodos kuşatmasında savaşın en yoğun dev­resi. Hayır Beg'in Şam' dan gönderdiği lojistik destek.515

161. Bölüm: Şam bölgesinden ulaşan lojistikle Rodos'un düşmesi. Üstad-ı a'zam ve şövalyelerin Sultandan afları ve bağışlanmaları. Rodos'un teslim şartları. Şövalyelerin adayı terki ve Kandiya'ya gelişi.516

162. Bölüm: Rodos'un Osmanlılar eli ile fethine sevinci izhar için kaleme alınmış ilk "secili nesir" (müsecca/halatsot): "Hatan ve Kala" (Gelin ve Damat). Osmanlı'nın Rodos'u fet­hinin gelinle (Rodos) damadın (Kanuni) birbirine kavuşma­sına benzetilmesi.517

163. Bölüm: Rodos'un Osmanlılar eli ile fethine sevinci izhar için kaleme alınmış ikinci "secili nesir" : "Rabot Banot" (Sevinç Defteri). Rodos'un yeni kocası Kanuni'ye giden bir kadına, etrafındaki adaların ise analarını (Rodos) takip eden güzel kızlara benzetilmesi.518

164. Bölüm: Rodos'un Osmanlılar eliyle fethine sevinci izhar için kaleme alınmış üçüncü "secili nesir" . Hepsi de "mem" ile başlayan secili metinle Rodos'un Osmanlı hakimi­yetine girme sevincinin anlatımı.519

512 Kapsali, Seder, il, 33-35. 513 Kapsali, Seder, il, 35-38. 514 Kapsali, Seder, il, 38-40. 515 Kapsali, Seder, il, 40-42. 516 Kapsali, Seder, il, 42-45. 511 Kapsali, Seder, il, 45-67. 51s Kapsali, Seder, il, 67-87. 519 Kapsali, Seder, il, 87-105.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 135

- 165. Bölüm: Venedik'e gidiş yolunda Kandiya'da mola veren Rodos Şövalyeleri'nin, Roma'ya gitmek üzere adadan ayrılmaları ve Papa tarafından karşılanmaları. Kandiya' daki (Girit) veba salgını ve Yahudilerin bu salgın sırasındaki du­rumu. Salgınla mücadele.s20

166. Bölüm: Müellifin veba salgını sırasında çekilen sıkın­tı ve verilen kayıplar sebebiyle psikolojik bunalıma giren üyeleri tesellisi, cemaati tövbeye (teşuva) daveti.521

Müellif, büyük ve kudretli (ha-rama uha-'atsoma) Osmanlı sultanlarına dair yazdığı kitabı 14 Sivan 5283 [28 Mayıs 1523]'te hazırlamaya başladığını, 25 Elul 5283 [5 Eylül 1523] tarihinde de tamamladığını belirttikten522 sonra, kroniği, baş-

. lama ve tamamlama güç ve fırsatı veren Tanrı'ya şükür sa­dedinde nazmettiği bir dörtlükle bitirmiştir.523

H. Literatür <·>

Kapsali kroniğinin değişik kütüphanelerde mevcut olan yazmalarının bulunduğu yer ve tasnifleri, yukarıda Kapsali'nin eserlerinden bahsedilirken verildiği için burada tekrarına girilmeyecektir.

Kapsali'nin eserleri XIX. asra kadar gereken ilgiyi gör­memiştir. XVII. asırda Joseph del Medigo'nun (İ591-1655) bir satırla bahsettiği çalışma, uzun süre Venedik Scuole Israelitiche Kütüphanesi'nde neşredilmeyi beklemiştir. Kapsali'nin çalışmasına dikkat çeken ilk kişi Moshe Lattes olmuştur. Kronikten seçtiği değişik bölümleri, İbranice ola-

520 Kapsali, Seder, il, 106-108. 521 Kapsali, Seder, il, 108-110. 5� Kapsali, Seder, il, 110. 523 Kapsali, Seder, il, 110. <'> Bkz. Beneyahu, "Seder Eliyahu Zuta: Mavu", Seder, III, 55-57; Paudice, The Li­

fe and Writings of Elia Capsali, s. 2-3; a.rnlf., "Elia Capsali", s. 6-7.

136 Yahudiler ve Türkler

rak yayınlayan524 Lattes'in esere ilgisi şüphesiz, kendisinin de Venedikli olmasından, hatta Kapsali gibi Padua yeşivasında eğitim görmesinden kaynaklanmaktadır.525

Sonraki dönemlerde çok farklı bağlamlarda araşhrmacıla­rın ilgisine mazhar olan kronikle ilgili yapılan çalışmalar esere daha çok Osmanlı-Türk ve Yahudi tarihi araşhrmaları ile Rö­nesans dönemi tarih yazıcılığı bağlamında yoğunlaşmışhr.

Kapsali üzerine ilk doktora tezi Charles Berlin tarafından hazırlanmıştır. Berlin, Elia Capsali's Seder Eliyahu Zuta (Harward University 1962) başlıklı henüz neşredilmemiş te­zinde, çalışmanın British Library (Londra) (iki farklı yazma) ve Oxford'taki (bir nüsha) üç nüshasını bir araya getirerek tenkitli neşrini yapmıştır. Milan yazmasına ulaşamayan Ber­lin, Kapsali ve kroniği ile ilgili düşüncelerini, hazırladığı bir makale ile de ilim dünyasıyla paylaşmıştır.526 Kapsali üzeri­ne bir doktora tezi de İsrailli araşhrmacı Meir Benayahu ta­rafından yapılmıştır. Rabbi Eliyahu Kapsali İş Kandiya: Rav, Manhig ve Historyan [Kandiyalı Rabbi Eliyahu Kapsali, Rav, Rehber Din Adamı ve Tarihçi] (Tel A viv 1983) başlığıyla neşre­dilen tezde Kapsali'nin ailesi, o dönem Yahudi cemaatinin dini ve sosyo-kültürel durumu, cemaat içi ihtilaflar ile Kapsali'nin cemaat üyeliği, cemaat liderliği ve tarihçiliği ko­nu edilmiştir. Tezin Eliyahu Kapsali' den ziyade, Kapsali ai­lesinin tarihi açısından önemli olduğu ifade edilmektedir.527

Kapsali'nin eserlerinin tam:tekmil tenkitli neşri ise Aryeh Shmuelevitz, Şlomo Simonson ve Meir Benayahu tarafından

524 Moshe Lattes, Likutim Şonim [De Vita et Scriptis Eliae Capsali-Kapsali Kroniğin­den Seçmeler], Padua 1869.

525 Lattes'in, Kapsali kroniği ve Venedik Yahudilerine ait diğer İbranice eserlere ilgisi için bkz. Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 2-4.

526 Charles Bedin, "A Sixteenth-Century Hebrew Chronicle of the Ottoman Empire: the Seder Eliyahu Zuta of Elijah Capsali and its Message", Studies in /ewish Bibliography History and Literature in Honor of I. Edward Kiev, New York 1971, s. 21-44.

527 Değerlendirme için bkz. Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 11.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 137

yapılmış, Seder Eliyahu Zuta: Hiburo Ribi Eliyahu Bar Elkana Kapsali, Toldot ha-'Osmanim u Venetsiya u Korot im Yisrael be­Mamlahot Türkiya u Venetsiya (1-III, Yeruşalayim 1975, 1977, Tel Aviv 1983) adıyla, Hasdey ha-Şem (Seder Eliyahu Zuta içinde, il, 146-200) ve Koah ha-Şem (Seder Eliyahu Zuta içinde, il, 113-145) ile birlikte üç cilt halinde neşredilmiştir (Y eruşalayim 1977)

Kronikle Umberto Cassuto528 ile Nathan Porges,529 İtalya Yahudi cemaatleri ve Rönesans bağlamında ilgilenirken; Zvi Ankori530 ile Joshua Starr531 ise Girit Yahudi cemaati tarihine dair verdiği bilgiler bağlamında değerlendirmeler yapmıştır.

Kroniğin Osmanlı-Türk tarihini ilgilendiren yönleri ile il­gili olarak A. Mayer Halevy, Fatih ile Uzun Hasan ilişkilerini bir makalede değerlendirmiştir.532 Aryeh Shmuelevitz'in kroniğin Osmanlı tarihi açısından önemini değerlendirdiği önemli makalesinden533 başka, kronik bağlamında Yahudi­Müslüman ilişkileri534 ile Mısır'ın Osmanlı hakimiyetine girmesini535 konu edinen iki kıymetli makalesi daha mevcut-

528 Umberto Cassuto, "I Manoscritti Palatini Ebraici della Biblioteca Apostolica Vaticana e la Loro Storia", Studi e Testi 66 (1935); Codices Vaticani Hebraici, Roma 1956.

529 Nathan Porges, "Alia Capsali et sa Chronique de Venise", Revue des Etudes fuives 77 (1923-1924), s. 20-40; 78, s. 15-34; 79, s. 28-60

530 Zvi Ankori, "Jews and Jewish Community in the History of Medieval Crete", Second International Congress of Cretological Studies, Atens 1968, s. 312-367

531 Joshua Starr, "Jewish Life in Crete under Rule of Yenice", Proceedings of the American Academy oflewish Research 12 (1942), s. 59-115.

532 A. Mayer Halevy, "Les Guerres d'Etienne le Grand et de . Uzun-Hassan contre Mahomet II, d'apres la 'Chronique de la Turquie', du Candiote Elie Capsali (1523)", Studia et Acta Orientalia I (1957) s. 189-198.

533 Aryeh Shmuelevitz, "Capsali as a Source for Ottoman History, 1450-1523", International fournal of Middle East Studies 9 (1978), s. 339-345. Çalışmanın yeniden neşri için bkz. Aryeh Shmuelevitz, Ottoman History and Society, fewish Sources, İstanbul 1999, s. 29-35.

534 Aryeh Shmuelevitz, "Yahasey Yahudim Müslimim be-kitve Eliyahu Kapsali", Peamim 61 (1994), s. 75-82.

535 Aryeh Shmuelevitz, "The Jews in Cairo at the Time of the Ottoman Conquest: the Account of Capsali", The fews of Egypt, ed. Shimon Sharnir, Boulder Colorado, 1987, s. 3-8. Aynı çalışmanın bir başka neşri için bkz.

138 Yahudiler ve Türkler

tur. Kronik bağlamında Balkanlar'da Osmanlı hakimiyeti, Katherine E Fleming'in bir makalesinde değerlendirilir­ken,536 İslam tarihine dair verdiği bilgiler ise Martin Jacobs'un iki ayrı makalesinde ele alınmışhr.537

Kandiya' da cemaat içi yaşam Katherine E. Fleming538 ile Kostas G. Tsiknakis'in539 makalelerinde değerlendirilirken; cemaatin takip ettiği Yahudi geleneğine dair uygulamalar ise Elia Samuel Hartom ile Umberto Cassuto'nun ortak çalışması Takanot Kandiya ve Zihronoteha [Kandiya'ya Özgü Hukuki Uygu­lamalar] (Yeruşalayim 1943) adı ile biraraya getirilmiştir.

Kapsali'nin genel tarih, Yahudi ve Osmanlı tarihleri açısından önemi ile Rönesans dönemi Yahudi tarih yazıcı­lığı açısından değeri, Robert Bonfil'in bazı makale ve ki­taplarında ortaya konmaya çalışılmış,540 benzer konular Hayyim Yeruşalmi'nin bir makalesi541 ile Yahudi tarih ya-

Aryeh Shmuelevitz, "The Jews in Cairo at the Time of the Ottoman Conquest: the Account of Capsali", Ottoman History and Society, Jewish Sources, İstanbul 1999, s. 37-42.

536 Katherine E. Fleming, "South Balkan Rabbinic Readings of Ottoman Rise and Decline: Eliyahu Kapsali of Crete and Yehuda Alkalai of Zemlin", Greece and Balkans: Identities, Perceptions and Cultural Encounters since the Enlightment, ed. Dimitris Tziovas, Ashgate 2003, s. 101-113.

537 Bkz. Martin Jacobs, "Das Ambivalente Islambi!d eines Venezianischen Juden des 16. Jahrhunders: Capsali's Osmanische Chronik", fudaica 58 (2002), s. 2-17; a.mlf., "Exposed to ali the Currents of the Mediterranean-A Sixteenth Century Venetian Rabbi on Muslim History", Association for Jewish Studies Review 29 (2005), s. 33-60.

538 Katherine E. Fleming, "'Walls' around the Torah: The 16th Century Candia Kaha!", The fews of Crete içinde, Hania 2002, s. 30-36.

539 Kostas G. Tsiknakis, "The Jews in Candia in the 16th Century", Proceeding of the Conference on Hellenic Judaism, Athens 1999, s. 225-249.

540 Bkz. Robert Bonfil, "How Golden was the Age of the Renaissance in Jewish Historiography?", History and Theory Beiheft ' 27 Essays in Jewish Historiography (1988) içinde, s. 78-102; a.mlf., "Jewish Attidudes toward History and Historical Writing in pre-modem Times", Jewish History 11, no.1 (1997), s. 7-40; a.mlf, Rabbis and Jewish Communities in Renaissance Italy, Oxford 1990 (s. 110 vd.).

541 Hayyim Yeruşalrni, "Clio and the Jews: Reflections on Jewish Historiography in the sixteenth Century", Essentail Papers on Jewish Culture in Renaissance and Baroque Italy, ed. David Ruderman, New York 1992, s. 191-218.

Eliyahu Kapsali ve Seder Eliyahu Zuta 139

zıcılığını anlattığı Zahor Uewish History and ]ewish Memory, Seattle-London 1982) isimli çalışmasında (s. 57 vd.) da ele alınmıştır.

Kroniğin, İslam Peygamberi Hz. Muhammed, getirdiği İslamiyet ve Kur'an ile Hz. Muhammed'in arkadaşları (Ashıib-ı Kirıim) hakkında verdiği bilgiler, Nuh Arslantaş'ın Yahudilere Göre Hz. Muhammed ve İslıimiyet (İbranice Tarihi Kitapları Açısından Bir İnceleme) başlıklı ça­lışmasında, kaynakları tespit edildikten sonra benzer ko­nulara yer veren diğer Yahudi kroniklerle mukayese edilmiş; nakledilen bilgiler değerlendirilerek ilgili kısım­lar İbraniceden Türkçeye çevrilmiştir.542

Kroniğin İspanya ve Portekiz sürgünlerinin anlatıldığı 66-82. bölümleri ise Chronique de l'Expulsion (Paris 1994) başlığı ile Simon Sultan Bohbot tarafından Fransızcaya çevrilmiştir. Bohbot kroniği yalnızca ,tercüme etmekle kalmamış, ona giriş mahiyetinde nitelikli bir değerlen­dirme yazısı da yazmıştır. Shlomo Simonsohn ise hazırla­dığı bir makalede kroniğin Avrupa Yahudileri ile ilgili verdiği bilgileri değerlendirmiştir.543

Kapsali'nin kroniklerinde yer verdiği İbranice bazı şiirler, Giritli diğer şairlerin şiirleri ile birlikte Leon Weinberger ta­rafından derlenerek tahlil edilmiştir.544 Kapsali'nin aldığı di­ni eğitim ve hukuki görüşleri ise Jeffrey R. Woolf'un nitelikli bir makalesinde değerlendirilmiştir.545

542 Bkz. Nuh Arslantaş, Yahudilere Göre Hz. Muhammed ve İsliimiyet, İz yayınlan: İstanbul 2011.

543 Bkz. Shlomo Simonsohn, "The Jews in Christian Europe according to the 'Seder Eliyahu Zuta"', Scritti in Memoria di Leone Carpi içinde, Jerusalem 1967, s. 64-71.

544 Leon Weinberger, Şirat Yisrael ba-İy Keretim, Cincinnati, Ohio 1985, s. 176-178. 545 Jeffrey R. Woolf, "Lidmuto ha-Halahtit uha-Terbutit şel Rav Eliyahu

Kapsali", Tarbits 65/l (1995), s. 173-187.

İ K İ N C İ B Ö L Ü M

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi

K apsali, hem Tevrat üslubunun hem de Orta Çağ' a hakim olan tarih yazıcılığının bir gereği olarak kroniğe alemin yaratılışı ile başlamış; Osmanlı ta­

rihinden bahsettiği eserin ilk beş bölümünü giriş mahiyetin­de kısa dünya tarihine ayırmıştır.

Tarihçilik açısından herhangi bir orijinalliği olmayan bu b.ölümlerdeki bilgiler genelde Tevrat ve midraşlardaki anla­tımlara dayanmaktadır.

1. YARATILIŞTAN OSMANLI DÖNEMİNEKISA DÜNYA TARİHİ

Kroniğe alemin yaratılışı ile başlayarak gökler, yer, deniz­ler, gece-gündüz, sular ve bazı canlı varlıkların yaratılma­sından bahseden Kapsali, bu anlatımında Tevrat'ın Tekvin kitabının ilk 3 babında alemin yaratılışı ile ilgili bölümleri özetlemiş gibidir.

Bu kısmın dikkat çeken bir özelliği, Tanrı'nın bahşettiği · nimetlerin sıralanarak şükredildiği "dua" mahiyetinde bir

metin olmasıdır. Her biri "Yüce Tanrım! (Adonay!)" şeklinde başlayan cümlelerde Tanrı'nın insanoğluna bahşettikleri sı­ralanmış; bunlara şükür ve İsrailoğulları'nın hata ve günah-

142 Yahudiler ve Türkler

larına son vererek Tanrı'ya dönmeleri (teşuva) temennisi ile bitirilmiş tir .1

Kroniğin hem ilk bölümünün2 hem de 1523 yılında Kandiya' daki salgın hastalıktan bahsedilen son bölümünün3 tövbe (teşuva) temennileri ile bitmesi, günümüz ve o dönem Yahudi dini edebiyahnın en belirgin özelliklerinden biridir.4

Kapsali, 2. bölüme ise insanoğlunun yaratılışını anlatma­ya başlamıştır. Adem'in Havva'yı tanıması,5 Kabil (Kayin) ve Habil' in doğumu, insanlığın ilk nesli Şit ve Enoş'un dünyaya gelişi, Enoş zamanında insanlarda başlayan sapmalar, Keynan, Mahalel ve Hanoh'un doğumu ile Azazel'in duru­munun anlatıldığı bu kısım da Tekvin kitabının 4 ve 5. bap­larının özeti mahiyetindedir.6

Yeryüzünün bozulmaya yüz tutması ile başlanan7 3. bö­lümde ise Nuh Tufanı anlatıldıktan sonra, Tufan'ı müteakip Nuh'un üç oğlu (Ham, Sam ve Yafet/Yafes) ile insanların ço­ğalması ve Babil kulesinin inşası ve dillerin karışması olayı anlatılmıştır.s

Bu bölüm (3.) aslında Türklerin mensup oldukları soyu açıklamak üzere kaleme alınmıştır. Türkler için Türklük ka-

ı Kapsali, Seder, 1, 25-30. ı Kapsali, Seder, 1, 30. 3 Kapsali, Seder, il, 108. 4 Aynı gelenek bugün dahi devam etmektedir. Günümüzde yazılan bir Yahudi

ilmihalinin önsözü "Tanrı, tüm Bene-Yisrael'i (İsrailoğullarını) Teşuva'ya (piş­manlığa, dini yaşamaya) döndürsün, Meşiah (Mesih) gelsin ve üçüncü ve ebedi Bet ha-Mikdaş (Süleyman Mabedi) bir an önce inşa edilsin; Amen" şeklinde; cemaat ileri gelenlerinden birinin bu ilmihale yazdığı takdim yazısı da " . . . Goel (JN)): kurtarıcı, Mesih) bizim günlerimizde bir an önce gelsin, Amen" şeklinde bitirilmektedir. Bkz. Rabi Nisim Behar'ın Dini Uygulama Rehberi-El Gid Para El Pratikant.e (trc. Mordehay Yanar, İstanbul 2004) adlı kitabının mütercimi Mordehay Yanar'ın çeviriye önsözü (s. 5) ve Rabi Yitshak Rofe'nin takdim yazısı (s. 9).

s Tekvin 4/1. 6 Kapsali, Seder, I, 30-33. 7 Bkz. Tekvin 6/11 . s Kapsali, Seder, 1, 33.

Kapsali 'ye Göre Osmanlı Tarihi 143

dar Müslümanlığın da önemli olduğunun farkında olan Kapsali, önce Türklerin mensup olduğu ırktan, daha sonra ise tabi oldukları din hakkında bilgi verme gereği duymuş; ardından da (6. bölümden itibaren) Osmanlı sultanlarını an­latmaya başlamıştır.

Kroniğin 3. bölümünde ise Türklerin İslamiyet'i Araplar kanalıyla öğrenmeleri sebebiyle,9 İslamiyet'in kurucusu Hz. Muhammed'in mensup olduğu Samller hakkında bilgi ve­rildikten sonra Nuh'un oğlu Sam'dan İbrahim'e (Avraham) kadarki şecere de kısaca kaydedilmiştir.10

Kapsali'nin bu bölümde İbrahim'le ilgili malumatı Tev­rat'tan çok, Kur'an ve diğer İslami kaynaklardaki rivayetlerle örtüşen midraşik anlatımlardan nakletmesi ise dikkat çekicidir.

Kroniğe alınan midraşik anlatıma göre, İbrahim'in doğdu­ğu gece müneccimleri Nemrud'a (Yahudi geleneğinde Nimrod) soyu ileride dünyaya hakim olacak bir erkek çocu­ğun dünyaya geldiğini haber verirler. Nemrud, İbrahim'in babası Terah' a (İslami rivayetlerde Azer) vereceği altınlar kar­şılığında, doğan erkek çocuğunu öldürmek zorunda olduğu­nu söyler; ancak durumdan önceden haberi olan Terah oğlu­nu doğar doğmaz bir mağaraya saklar; Nemrud' a ise çocuğu­nun ölü doğduğunu ya da doğduktan hemen sonra öldüğünü söyler. Terah üç yıl gizli gizli giderek mağaradaki İbrahim'i besler ve büyütür. Üç yaşından sonra mağaradan çıkmaya başlayan İbrahim yıldızlara, aya, güneşe etrafına bakarak bunları da var eden bir yaratıcı olduğuna kanaat getirir. İler­leyen yaşlarda babası ile putlar konusunda tartışmaya başla-

9 Türklerin İslamiyet'e girişleri hakkında detaylı bilgi için bkz. Osman Turan, "Türkler ve İslamiyet", AÜDTCFD (AÜ. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Der­gisi) 4 (1946), s. 457-485; Necdet Sevinç, "Türklerin İslam'a Girişini Kolay­laşhran Sebepler", Türk Dünyası Araştırmaları 4 (Şubat 1980), s. 5-30; Emel Esin, "Türklerin İslamiyet'e Girişi", Tarihte Türk Devletleri, Ankara 1987, 1, 287-320; Salim Koca, "Türkler ve İslamiyet", ERDEM 22 (1996), s. 263-286.

ıo Kapsali, Seder, 1, 34.

144 Yahudiler ve Türkler

yan İbrahim, putların önüne yemek koyarak yemediklerini görünce aciz varlıklara tapmanın saçmalığını ortaya koyar. Halk bayram için kutlamaya çıktığında puthanedeki bütün putları yakarak(•) halkın tepkisini çeker. Oğlunun tutum ve davranışlarını beğenmeyen Terah durumu Nemrud'a haber verir. İbrahim, bildiği doğruları Nemrud'un huzurunda da korkusuzca haykırır. Nemrud, kendisinde yaşam ruhu (ruah hayyim) gördüğü İbrahim'in durumunu müneccimlerine so­rar. Müneccimler, onun, nesli ileride dünyaya hakim olacak milletin dini üzere olduğunu söylerler. Kapsali olayları nak­lederken bu ifadeleri ile aslında bir yandan da soyu İbrahim' e dayanan Hz. Muhammed'e ırken olmasa da dinen (ümmeti) bağlı olan Türklerin dünyaya hakim olacaklarını ima etmiş gözükmektedir.

Kronikte İbrahim'in Nemrud'la mücadelesi de anlatılmış­tır. İbrahim, Nemrud' tan kendi Rabbi (Allah) gibi, ölüleri di­riltmesini, güneşi batıdan doğurmasını söyler; ancak Nemrud, İbrahim'in söyledikleri karşısında aciz kalınca ça­reyi onu ateşe atmakta bulur. Fakat Tanrı onu ateşten kur­tarmıştır .11

Buraya kadar olayları midraştan12 nakleden Kapsali, bu noktadan sonraki anlati.mına Tevrat' tan yaptığı nakille13 de­vam eder. İbrahim'in Ken'an diyarına gelişini ve buradaki faaliyetlerini anlatır. Bu noktada İsmail ve İshak'tan bahse­der. Türklerin dinini anlatacağı için de İsmail, annesi ve ço­cukları hakkında bilgi verdikten sonra Türklerin, soyundan geldiği Yafet'i (Yafes) ve neslini anlatır. Tekvin 10/2-S'teki Nuh-Yafet-Gomer-Togarma'nın şeceresini veren Kapsali,14

('J İslam geleneğinde ise putlan kırdığı şeklindeki bilgi daha yaygındır. 11 Kapsali, Seder, 1, 34-35. 12 Bilginin geçtiği midraş ve kaynaklan için bkz . . Pereşiyot ha-Şavu'a le-fi Haza'!

(The Midrash Says), der. Moshe Weissman, New York 1999, s. 116 vd. 13 Bkz. Tekvin 12. bap. 14 Kapsali, Seder, 1, 35-36.

Kapsali 'ye Göre Osmanlı Tarihi 145

Türklerin, Yafet'in soyundan geldikleri halde İsmail ben Sam ben Nuh'un soyundan gelen Muhammed'in dinini (Dat Yişma'elim) kabul ettiklerini söyler.15

Bu durum Kapsali'yi, İslamiyet'in ortaya çıkışını anlat­maya sevk etmiş, bu sebeple de Osmanlı Devleti'nin ilk sul­tanına geçmeden önce, Hz. Muhammed ve İslamiyet'in do­ğuşu hakkında detay sayılabilecek bilgiler vermiştir. Kapsali'nin Türklerin inandığı dini "semavi din" olarak isimlendirmesi16 ise dikkat çeken hususlardan biridir.

Gomer ben Yafet ben Noah (Nuh) soyundan gelen Türk­lerin, Sam ben N oah soyundan gelen İsmaililer (Yişmae'lim/Araplar) eliyle Tanrı dinine (Dat Adonay) girdik­lerini belirten Kapsali,17 Hz. Muhammed hakkında bilgi vermeye başlamış, ancak kroniğin hiçbir yerinde "Muham­med" ifadesini kullanmamış; Hz. Muhammed' ten hep "Mahmit" ya da "Mahomati" şeklinde bahsetmiştir. Onun bu tercihinin, kutsal kitaplarında "Muhammed" şeklinde ·bahsedilen son peygamberin nübüvvetini gölgeleme amacıy­la bilinçli olduğu söylenebilir.

Müellifin anlahmına göre, doğuda "Muhammed" (Kapsali' de ifadenin "Mahmit" şeklinde yazıldığı tekrar hahr­lanmalıdır) adında güçlü, muktedir, çok ama çok kurnaz bir adam türemiş; Ali ve Osman (Kapsali Torozmani der) adlı kimseler de kendisine tabi olmuştur. Ali'nin Yahudi olduğu­nu belirten Kapsali, onun, Muhammed'i desteklemek ve güç­lendirmek için memleketinden gelerek adamları arasına gir­diğini söyler. Dünyada yeni bir din ihdas ederek bunu halkın gözünde yüce_ gösteren Muhammed, eskiden beri var olan dinleri de neshetmiştir (hükmünü ortadan kaldırmışhr).18

1s Kapsali, Seder, 1, 36. 16 Kapsali, Seder, I, 36. 11 Kapsali, Seder, 1, 37. 1s Kapsali, Seder, 1, 36-37.

146 Yahudiler ve Türkler

Hz. Muhammed' in çok entrikacı, halkın aklını çelmeyi iyi bilen kurnaz biri olduğunu ifade eden Kapsali, eğittiği bir kumrunun sabah-akşam yanına gelerek kulağına bir şeyler fısıldadığını; onun böylelikle halkı, vahiy aldığı şeklinde kandırdığını belirtir.19

Arkadaşları ile Müslüman olanların (mitaslemim) bir kıs­mını doğuya ve batıya gönderen Muhammed'in halkı, dün­yaya yeni bir din tebliğ etmek üzere Tanrı tarafından görev­lendirdiği ve kendisinin peygamberlerin sonuncusu olduğu iddiasıyla kurnazca kandırdığını belirten Kapsali, binlerce insanın peşinden koşarak onu peygamber olarak kabul et­mesine ise şaşırmıştır; zira O [as.], mecnun (meşuga) ve psi­kolojisi bozuk (iş ha-ruah/ruh adamı, deli) biridir.20

Kapsali'ye göre halkın Muhammed' e tabi olması ve sev­mesinin en önemli sebebi, O'nun [as.] halka hoşlarına gide­cek pek çok şeyi yapmalarına müsaade etmesidir.21

Hz. Muhammed, Ali ve 'asman' a dini ve hükümleri ağ­zından çıktığı şekli ile kaydettirmiş, netice de Kur'an (Kapsali' de il-Furan [)N11��"1x]) adı verilen bir kitap tertip etmiştir.22.

Kapsali'nin ilk dönem İslam tarihi ile ilgili kaynağının XIII. asırda Provence'de yaşayan Rav Ya'kov ben Eliyahu ta­rafından kaleme alınan İgeret Vikuah isimli polemik kitabı olduğu belirtilse de23 onun " . . . çoğu insanın naklettiğine göre Ali bir peygamber, Muhammed ise onun öğrencisi idi. Bunu da, il­Furan'ın [Kur'an] Ali tarafından yazılmış olmasından dolayı iddia etmiş ve Ali'nin peşinden gitmişlerdir", şeklindeki ifadeleri,24 bazı Şii kaynaklardan da beslendiğini göstermektedir.

19 Kapsali, Seder, I, 37. 20 Kapsali, Seder, I, 37. 21 Kapsali, Seder, I, 37. 22 Kapsali, Seder, I, 37. 23 Bkz. Shtober, Sefer Divrey Yosef, Mavu (Giriş), s. 32 (Neşredenin Girişi). 24 Kapsali, Seder, I, 37.

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi 147

Kapsali, Safevilerin Ali'nin takipçileri olduğunu, bunun da Türklerle Safeviler arasında o güne kadar süregelen en be­lirgin fark olduğunu özellikle belirtir.25

Kapsali, o dönem dünyasında yaygın olduğu anlaşılan bazı iddiaları da kitabına almıştır. "Bazı insanların dediğine göre . . . " şeklinde başlayannaklinde, Hz. Muhammed'in Rum büyüklerinden, hatta Papa'ya bağlı kardinallerden biri oldu­ğunu; Roma tarafından, fethettiği topraklara vali tayin edil­meyince doğuya dönerek krallığını ilan ettiğini; peygamber­lik iddiası ile etrafına topladığı boş ve avare insanlarla da topraklarını genişlettiğini kaydetmiştir.26

Kapsali, 5. bölümde şarabın yasaklanma sebebi ile ilgili de bilgi vermiştir. İfadesine göre, Yahudilerin siyasi lideri re'sü'l-cıllUtun oğlu olan Ebu Bekir'in, Hz. Muhammed'e Ya­hudilere kötülük yapması telkininde bulunan Rahip Bahira'ya (Kapsali Hiyya der) olan nefreti ve Muhammed'in diğer arkadaşlarının Bahira'nın O'nun katındaki saygınlığını kıskanmaları sebebiyle, rahibi kurdukları bir komplo ile öl­dürmüşlerdir. Bahira, Hz. Muhammed'i görmek için geldi­ğinde yanında şarap getirmiş, Ebu Bekir dışındaki herkes sarhoş oluncaya kadar şarap içerek kendinden geçmiş, bu sı-

. rada Ebu Bekir Muhammed'in kılıcı ile Bahira'yı öldürmüş­tür. Muhammed ayıldığı zaman sarhoş iken(!) en sevdiği in­sanı öldürdüğünü görerek şarabı haram kılmıştır. Fakat da­ha sonra öldürme işini yapanın Ebu Bekir olduğunu anla­yınca onu huzurundan kovmuş; (Ebu Bekir) kendini Hz. Muhammed' e ancak 60 şehri müslümanlaştırdıktan sonra af­fettirebilmiştir. Kapsali, Yahudi kökenli Ebu Bekir'in bu du­rumunun Gemara' da27 çok önceleri Raba Bar Bar Hana tara­fından haber verildiği kanaatindedir.28

ıs Kapsali, Seder, 1, 37. 26 Kapsali, Seder, 1, 37-38. 27 Babil Talmudu, Berahot 57a. 2s Kapsali, Seder, 1, 38-39.

148 Yahudiler ve Türkler

Muhammed'in dininin zamanla her tarafa yayıldığını be­lirten Kapsali, O'na inanan insanların "İsmaili" (Yişma'eli) ola­rak adlandırıldığını, Togarma soyundan olan Türklerin de Muhammed'in dinine tabi olmaları ve onun ahdine bağlan­maları sebebiyle "İsmaili" olarak isimlendirildiğini belirtir. 29

Kapsali'nin putperest veya Şamanist Türkleri ahit gele­neği ile ilişkilendirmemesi dikkat çekicidir.

Türklerin güçlenmesine "üzerlerine adalet ve sağlık güneşi doğdu, semereli olup çoğaldılar" ifadesi ile işaret eden Kapsali, İslamiyet'in doğuşundan da Türklerin bu dine iman edişleri sebebi il� bahsetmiştir.30

Türkler Anadolu'ya geldiğinde burada Medler ile Zohazan ()Nt N=>H/Uzun Hasan) olarak isimlendirilen Pers­lerin bulunduğunu söyleyen Kapsali, Perslerin kendi zama­nında Safevi olarak isimlendirildiğini söyler.31

il. FATİH'E KADAR OSMANLI SULTANLARI

Kapsali, kroniğinde Osmanlı' dan soyuna nisbetle hep "Togarma" şeklinde bahsetmiştir. Osmanlı'ya düşman olan milletlerden ise Yahudilerin, "Yahudi olmayan"lar için kul­landığı terim olan "goy" (çoğ. goyim) tabirini kullanmıştır.32 Bu kullanım dahi onun Osmanlı'ya beslediğfbüyük sevginin en belirgin tezahürüdür.

Türklerin başlangıçta herhangi bir krallarının olmadığını belirten Kapsali, "Bey" ifadesini kullanmasa da, Ertuğrul'un üç oğlunun olduğunu belirterek bunların isimlerini şöyle

29 Kapsali, Seder, I, 40-41. 30 Ka psali, Seder, I, 41. 31 Kapsali, Seder, 1, 41. 32 Mesela bkz. Kapsali, Seder, 1, 46 (Bizans tekfurlan); a.g.e., 1, 51 (meleh

goyim/Bizans imparatoru).

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi 149

kaydetmiştir: Osman, Hirman (1N1101m) ve Nebozboz (n:ı11t1:ı)).33

. Müellif, Osmanlı Beyliği'nin kuruluşu hakkında bilgi vermeye "Togarma'nın (Osmanlı) ilk kralı" olarak ifade etti­ği Osman (l)lUU•O (Gazi) ile başlar. Bölümde Osman Ga­zi'nin gördüğü rüyadan da bahsedilmiştir. İfadesine göre bir keresinde uykuya dalan Osman, rüyasında başından göğe doğru bir ağacın yükselerek dallarının kara ve denizleri kap­ladığını görmüş, uyanınca etrafındakilere rüyasını yorum­latmıştır. Adamlarının kendisine hükümranlığının yer, gök ve yıldızlara (dünyaya) yayılacağını söylemeleri üzerine Osman buna çok sevinmiştir.34

Kapsali Osman Gazi'nin rüyasını, Ahd-i Atik'te kendi adına nispet edilen kitapta anlatılan Daniel Peygamber'in rüyası ile irtibatlandırır. Daniel'de bahsi geçen son canavar­dan çıkacak on boynuzdan güçlü olanın, diğer dört krallıkla yapacağı mücadele,35 Osmanlı'nın dönemindeki güçlü sul­tanlıklar Pers (Safevi), Rum (Bizans), Andoblot (Dulkadiroğulları \ "N?:ın)N) ve Sultano (Memluk\ 1m"?1ıv) ile yapacağı mücadele şeklinde yorumlanmıştır.36

33 Kapsali, Seder, 1, 41-42. Kapsali'nin Ertuğrul Gazi'nin üç oğlu olduğu şeklin­deki bilgisi doğru olmakla beraber, Osman (Gazi) dışındaki diğer iki ismi hangi kaynaktan aldığı bilinmemektedir. Ancak, ilk dönem Osmanlı kro­niklerinde Ertuğrul'un Osman dışında Gündüz ile daha çok Savcı olarak şöhret bulan Saru Yatıy isminde iki oğlundan daha bahsedilmektedir. Bkz. Aşıkpaşazade, Tevarih-i Al-i Osman, nşr. Çiftçioğlu N. Atsız, İstanb_ul 1949, s. 93.

34 Kapsali, Seder, I, 42. 35 Kitabın yedinci babında Daniel Peygamber Babil Kralı Belşatsar'ın başa geç­

tiği yıl rüyasında 4 canavar görür. Bunlardan üçü aslan, ayı ve kaplana benzemektedir. Rüyasında gördüğü korkunç, ürkütücü ve çok güçlü dör­düncü canavar ise öncekilere benzememektedir. Büyük demir dişleri ile yi­yip parçalıyor, artakalanı ise ayaklan altında çiğniyordu. Bu son canavarın on boynuzu vardır (Daniel 7/1-12). Bu dört büyük canavar aslında yeryü­zünde ortaya çıkacak dört kraldır; ancak krallığı, Yüceler Yücesi'nin gö­zünde mukaddes olan alacaktır (Daniel 7/17).

36 Kapsali, Seder, 1, 45.

150 Yahudiler ve Türkler

Kapsali, rüyayı tabir eden kişinin Osmanlı kaynaklarında geçtiği üzere, Şeyh Ede Balı olduğu şeklindeki bilgiye37 yer vermese de, rüya ile ilgili anlatımı Osmanlı kroniklerindeki­lerle hemen hemen aynıdır.38 Kapsali'nin rüyayı vermesin­deki en önemli gaye, Yahudilerin hamisi olan Türklerin ba­şarısının tesadüfi değil, Tanrısal irade ile gerçekleştiğini is­patlamak içindir.39

Osman Gazi'nin, kuruluş döneminde yaptığı fetihlerle kazandığı toprakları mesihi . bir coşku ile anlatan Kapsali, Osmanlı'nın ilk dönemlerinde hızla büyümesini ise iki sebe­be bağlar: Biri, devletin (Bizans) sınır(ın)da yaptığı fetihlerle gelişerek büyümesi;40 diğeri ise Bizans'ın, ilk toprak kaza­nımları sırasında çapulcu olarak gördüğü Osmanlı kuvvetle­rini ciddiye almayarak kendisine bağlı devletçiklerin (tekfur­lar) büyük bir ordu gönderip Osmanlı'yı ortadan kaldırma tekliflerine olumsuz cevap vermesi ve işi bunlara havale et­mesidir. Kapsali, Bizans'ın bu umursamazlığını "Tanrı, onla­rın aklına Osman üzerine bir ordu hazırlayıp göndermeyi getirme­di" şeklinde ifade eder41 ve ilk dönem Osmanlı fetihlerindeki ilahi yardıma dikkat çeker.

Kapsali, Osman Gazi'nin kuruluş aşamasında yaptığı ci­hat faaliyetlerini öne çıkarmış ve söz konusu faaliyetlerin bu süreçteki önemine işaret etmiştir: " . . . Türklerin ilk kralı olan Osman, savaş (cihat) yapmayı seven (iş milhama), üzerine yürü­düğü her yeri cezalandıran büyük bir insandı." Kapsali, Osman Gazi'yi Tevrat'taki şu ifade ile tanımlamıştır: " . . . Rabbin ka­tında kudretli avcı."42

37 Bkz. Aşıkpaşazade, Tevfirih-i Al-i Osman, s. 95. 3s Mesela bkz. Aşıkpaşazade, Tevfirih-i Al-i Osman, s. 95. 39 Jacobs, "Exposed to Ali the Currents of the Mediterranean", AJS Review 29

(2005), s. 41. 40 Kapsali, Seder, 1, 51. 41 Kapsali, Seder, I, 53. 42 Kapsali, Seder, 1, 42. "Kudretli avcı" ifadesinin Ahd-i Atik'teki yeri için bkz.

Tekvin 10/9.

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi 151

Osmanlı fetihlerinin gerçekleştiği bölgelerdeki Hıristiyan­ların korkusu o kadar büyüktür ki, bunlar Osmanlı Türkle­rini "adam yiyen kimseler" (yamyam/oheley basar) olarak isimlendirmişlerdir. 43

Kapsali, Osman'ın ardından yerine oğlu Orhan'ın geçti­ğini söyledikten sonra, onun zamanında da Bizans' a yapılan fetihlerin devam ettiğini belirterek "Orhan" ismi ile ilgili bir kelime oyunu da yapmışhr. İfadesine göre "Orhan" kelime­si, "OReah lifenav le-dereH yAvaN" [ 111? .. . 1')n? nıu"' lP/Bizans'a Giden Yolu Açan Sultan] şeklindeki İbranice ifa­denin kısaltmasından oluşmaktadır.44

Kapsali, Orhan döneminde, Bizanslıların Teoroto (Tan­rı'nın gördüğü yer) dediği, Osmanlıların ise ilerleyen za­manlarda Bizans' a yapılan seferler sonucu Orhan cık olarak isimlendirecekleri tepenin üs edinildiğini, saldırılarda bura­nın kullanıldığını ve ganimetlerin de burada saklandığını belirtir. 45

Orhan zamanında (Marmara) deniz(i) kıyılarına ulaşıl­mış, Cenevizlilerden alınan iki gemi ile Rumeli'ye geçilmiş, "Dişi" (''l.1'1) kalesi [Çimbi?] fethedilerek üs edinilmiştir. Di­şi' den sonra ise önemli bir stratejik nokta olan Polipilo O?'n'?1n) kasabası [Gelibolu?] ele geçirilmiştir.46 Orhan'ın faaliyetleri Bursa'nın fethinin anlahmı ile bitirilmiştir.47

Kapsali kronolojik bir hata yaparak Osmanlı'nın üçüncü sultanını, Orhan'ın oğlu Yıldırım (0'11?') şeklinde yanlış vermiştir. Osmanlı tarihi kitaplarına göre, Orhan'dan sonra tahta Murad Hüdavendigar çıkmışhr. Kapsali, Yıldırım za­manı ile ilgili olarak Romanya'nın fethedildiği dışında her-

43 Kapsali, Seder, 1, 52. 44 Kapsali, Seder, I, 53. 45 Kapsali, Seder, 1, 53. 46 Kapsali, Seder, 1, 53. 47 Kapsali, Seder, 1, 54.

152 Yahudiler ve Türkler

hangi bir bilgi vermediği48 gibi, Osmanlı sultanları içerisinde en kısa anlattığı hükümdar, Yıldırım' dır.

Kapsali, Osmanlı sultanlarının dördüncüsünü ise Sultan Murad Bey (":ı )Nt>?VV \JN11>J) [Hüdavendigar] olarak verir. Yukarıda da belirtildiği üzere, kronolojik yanlışlıktan dolayı, Yıldırım zamanında meydana gelen olayları "Murad Bey zamanında meydana gelen olaylar" içerisinde anlatmıştır. İfadesine göre, atalarına kıyasla başarı ve büyüklüğü sebe­biyle idareciler içerisinde "Sultan" olarak isimlendirilen ilk Osmanlı kralı, Murad Bey'dir.49

Yukarıda belirtilen kronolojik hata sebebiyle Kapsali, Os­manlı kaynaklarında Yıldırım'la Timur arasında geçtiği kay­dedilen Ankara Savaşı'nı da, Sultan (1.) Murad zamanı olayla­rı içerisinde anlatmıştır. Onun zamanında Doğudan gelen Ta­tar Kralı Timurlek (Kapsali farklı bir telaffuzla "'.fiburleki­'i'N?ı1:ıt>" der) Batıda Ankara'yı alarak Bizans sınırına, gü­neyde ise Memluk sınırına kadar dayanmıştır. Sultan (1.) Murad'la yaptığı savaşta onu yenmiş, esir ederek memleketi­ne götürmüştür. Kapsali, Osmanlı'yı yıkılışın eşiğine getiren Timur ile ilgili olumlu ifadeler kullanmaz. Osmanlı'ya zarar veren bu çelimsiz, kısa boylu, aksak adamın(•> çok merhamet­siz olduğunu, istila ettiği şehir ve kasabaları yağmalayıp ma­sum insanları katlettiğini belirterek onun Anadolu' da yaptığı acımasız katliamlara da değinmiştir.50 Ancak Timur'un Ana­dolu' daki idaresi çok sürmemiş, bir süre sonra memleketine dönerek Anadolu'yu kendi haline bırakmıştır.51 Fakat Kapsali, Sultan (1.) Murad'ın bir süre sonra Anadolu'ya tekrar dönerek devletin başına geçtiğini nakleder.52

48 Bkz. Kapsali, Seder, I, 54. 49 :Kapsali, Seder, I, 55. <'l "Meleh Tatari nannas ve katsar koma ve iş nahe raglayim : . . . \?)) '>1N\J\J lJr.:l

D'J)1 n:J) \lj'>N1 nr.J1p ı�P1" 50 Kapsali, Seder, I, 55. 51 Kapsali, Seder, I, 56. 52 Kapsali, Seder, I, 55.

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi 153

Kapsali'nin tasnifinde Murad Bey'in ölümünden sonra Osmanlı saltanahna 5. sultan olarak oğlu Sultan Gazi Hünakir (1'j?)1n 't'P 1N"'1\!.I) (Hünkar) geçmiştir. Büyüklü­ğü ve cihat severliği nedeniyle Türklerin bu �ultaru "Gazi Hünkar" olarak isimlendirdiklerini belirten Kapsali, onun zamanında Osmanlı hakimiyetine dahil edilen Semendire ve Vidin gibi yerlerin fetihlerinden bahsetmiştir.53 Kapsali, Gazi Hünkar' ın icraatları Sefer Divrey ha-Yamim le-Malhey ha­Togarmim [Türk Sultanları Tarihi] adlı kitapta kaydedildiği için, detaylar hakkında bu kitaba müracaat edilmesini söyle­yerek detaya girmemiştir.54

Kapsali Gazi Hünkar'ın ölümünden sonra yerine karışh­rarak oğlu Sultan (il.) Murad Bey' in (":ı "N110 1N"'1\!.I) geç­tiğini belirtir.55 Gelibolu ve Edime'nin onun zamanında fet­hedildiğini, fethin ardından, şehrin (Edime) başkent ilan edil­diğini belirten Kapsali, Sultan Murad'ın Macarlarla yaphğı savaşa da değinmiştir. Sultan Murad'ın başarıları Hıristiyan­ların bir araya gelerek ona karşı bir ordu hazırlamasına sebep olmuştur. Macar kralı Re di-Ungarya (nN'1)()]1N'1 '1) zama­nında Zofarko (1j?1�H) komutasındaki Haçlı birlikleri ile karşılaşan Osmanlı ordusu ilk karşılaşma sırasında yenilip geri çekilse de, Sultan Murad tarafından yeniden organize edilerek Dunabi (':ı)11) nehri [Tuna] kıyısında yapılan ikinci savaşta Haçlı ordusunu kesin bir yenilgiye uğratmışhr.56

Kapsali, Sultan (II.) Murad'ın Macarların başkanlığındaki orduya karşı (1444 yılında) Dunabi nehri kıyısında kazandı­ğı zaferi müteakip nehre dökülen Haçlı ordusunu, Hakimler döneminde Kişon ırmağına dökülen İsrailoğulları düşman­larına benzetir. (*)57

53 Kapsali, Seder, I, 56. 54 Kapsali, Seder, I, 56. 55 Kapsali, Seder, I, 57. 56 Kapsali, Seder, I, 57-58. <'l Hakimler 5/21.

154 Yahudiler ve Türkler

Osmanlı sultanları içerisinde bir şehri başkent olarak se­çenlerin ilki de, Kapsali'ye göre, Edirne'yi başkent ilan eden Sultan (il.) Murad'tır.5s

Kronikte, Sultan (il.) Murad'ın daha hayatta iken, on dört yaşındaki oğlu (il.) Mehmed'i (\'.>'>>Jnrı )N\'.>?W.1) tahta geçirişi de anlatılmıştır. Sultan Murad'ın tahtından gönüllü olarak çekilerek yerine oğlunu getirdiğini ve bunu da bir mektupla o dönemdeki bütün bey ve komutanlara bildirdiğini belirten Kapsali, mektubun metnini de vermiştir.59

Ancak Sultan Murad'ın adamlarından bazılarının sultanlı­ğın bir çocuğa bırakılamayacak kadar önemli olduğunu dillen­dirmeye başlaması, bazılarının ise yeni sultanın idari zafiyeti olduğuna dair şayialar çıkarması üzerine Sultan Murad, Sela­nik'ten tekrar Edirne'ye döner; oğlunun akıllı ve iyi bir yönetici olduğunu bildiği halde, dedikoduların artarak toplumu karga­şaya sürüklemesini önlemek için, tekrar tahtına geçer.

Sultan (il.) Mehmed, padişah olabilmek için 3 yıl daha, yani babasının vefatını beklemek zorundadır.60

111. FATİH SONRASI OSMANLI SULTANLARI

Kapsali'nin Fatih'ten itibaren Osmanlı sultanları hakkın­da verdiği bilgiler daha detaylıdır. Fatih'ten sonraki sultan­ların kaç yaşında padişah olduğu, ne kadar süre ile padişah­lık yaptığı kaydedilmiş, kişisel özellikleri hakkında da önemli detaylar verilmiştir.

57 Kapsali, Seder, I, 60. 58 Kapsali, Seder, I, 60. 59 Bkz. Kapsali, Seder, I, 61. 60 Kapsali, Seder, I, 62-63.

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi 155

A. Fatih Sultan Mehmed

Türklerin 7. sultanı olan Sultan (II.) Mehmed, 17 yaşında padişah olmuş ve 40 yıl sultanlık yapmıştır. Osmanlı toprak­ları bu padişah zamanında bir hayli genişlemiştir.61 Kapsali, Fatih' in Avrupalı Hıristiyanlar tarafından "Türklerin İl Gran Senyoru" {1Pl'Y.1 1N1l ''N) (Büyük Efendi), Bizanslılar tara­fından ise aynı anlamda Mega[s] Efendi[si] ('1'!>N Nl'Y.l) şek­linde isimlendirildiğini kaydeder.62

Kapsali'ye göre Osmanlı sultanları içerisinde iyilik, gü­zellik, büyüklük, bilgelik açısından, torunu.' Yavuz Sultan Se­lim hariç, Fatih'in benzeri bir başka sultan daha yoktur.63 O, imkansız gözüken fetihleri gerçekleştirdiği için "güçlü", "kudretli" ve "fevkalade" bir sultandır.64 Ona göre Fatih'in büyüklüğü, İstanbul'un fethi konusundaki kararlılığından daha iyi anlaşılır; zira yaşlı ve tecrübeli vezir ve komutanlar dahi zorluğunu düşünerek İstanbul'un fethini imkansız gö­rürken, (genç) sultan şehri alma konusunda kararlı davran­mış ve bunu da başarmıştır.65

Kapsali'nin, Fatih dönemini anlatmaya başladığı 10. Bö­lüm' de (s. 63-65), İstanbul' un fethi hazırlıkları bağlamında şehrin adını aldığı kurucusu Konstantin' e değinmesi ve onun Hıristiyanlığa geçerek (Yahudiler de dahil) idaresi al­tındakilere yeni dine girmeleri için baskı ve şiddet uygula­ması ile ilgili rivayetleri nakletmesinin,66 kanaatimize göre,

61 Kapsali, Seder, 1, 63. 62 Ka psali, Seder, 1, 64 .çç 63 "Ve la haya be-Malhut Tagarma kema-hu zulti ben bina Sultan Selim şe-dame elav

be-yafiya ve be-givarata ve be-hahmata: i1Y.l1l1Tl T11:>�:ır.J:ı il'il N?1 P!l1':ı 1'?N nr.n\!J O'?o )N\J?1\!J ın p m?n m1Y.l:> 1T!Y.l:>n:ı1 1rı11:ıl:ı1 . . . " Bkz. Kapsali, Seder, 1, 63.

64 "ha-meleh ha-adir!1'1Ni1 1?Y.li1". Kapsali, Fatih Sultan Mehmed için bu sı­fah Mora'nın fethi (Seder, 1, 70) ve Uzun Hasan'a karşı kazandığı başarılar (Seder, I, 105) bağlamında kullanmıştır.

65 Kapsali, Seder, 1, 64. 66 Kapsali, Seder, 1, 64.

156 Yahudiler ve Türkler

iki sebebi vardır: Biri, Hıristiyanların tarih boyunca Yahudi­lere yaptığı önemli zulümlerden birini hatırlatmak, diğeri ise, biraz ileride anlatacağı, Osmanlı'nın ilk imparatorların­dan Fatih'in Yahudilere muamelesi ile Roma ve Bizans'ın muamelesi hakkında okuyuculara ve dindaşlarına mukayese imkanı sağlamak.

Bir sonraki bölümde (11. Bölüm) Kapsali, Bizans idaresini "Zalim Roma Yönetimi" (Malhut Yavan ha-Raşa') olarak ta­nımlamış, bu yönetimin baştan (Roma döneminden) beri Yahuda ve İsrail'e zulmettiğini ifade etmiştir.67

Kapsali, açıkça dile getirmese de, Fatih'in bir özelliğine de anlattığı bir olayla işaret etmeye çalışmıştır: Kindarlık. 12. bölümde Fatih'in veziri Çandarlı Halil'in [kronikte bu vezir Ali Paşa olarak kaydedilmiştir]68 İstanbul' un fethinin üçüncü gününde idam edildiğini belirten Kapsali, idamın sebebini ise Fatih'in tahttan feragat eden babasına (il. Murad) baskı yaparak kendisini sultanlıktan el çektirenlerden biri olması olarak gösterir.69

'

Kapsali 12. bölümde Fatih'in İstanbul'da gerçekleştirdiği imar faaliyetlerinden bahsederken, onun kuşatma sırasında yıkılan binaların taşlarından kendisine bir saray [Eski Saray] yaptırdığını, sarayı ihata eden duvarların içine köşkler inşa edip ağaçlar ve çiçeklerle yeşillendirdiğini kaydederek70 Sul­tanın çevre düzeni, doğa ve yeşile olan düşkünlüğüne de ışık tutmuştur. O ayrıca Fatih'in gül yetiştiriciliği yaptığını, yetiştirdiği bu güllerin her yıl ıtriyatçılar çağırılarak saray­daki görevliler eliyle satıldığını da belirtir.71

67 Ka psali, Seder, 1, 65. 68 Bkz. Kapsali, Seder, 1, 69. 69 Kapsali, Seder, 1, 69. 70 Kapsali, Seder, 1, 69-70. n Kronikte bir gül devşirme mevsiminde gül satışı sırasında saraydaki görevli­

lerle ıtriyatçılar arasında bir tartışma da nakledilmiştir. Bkz. Kapsali, Seder, · 1, 84.

Kapsali 'ye Göre Osmanlı Tarihi 157

Fatih'in, dönemindeki insanların en zeki ve bilgesi oldu­ğunu belirten Kapsali,72 onun halkın güvenlik, refah ve mut­luluğu için gece gündüz gayret ettiğini, bu bağlamda zaman zaman tebdil-i kıyafetle halkın arasına karıştığını, bu suretle onların padişah hakkındaki düşünce ve kanaatlerini öğren­diğini belirterek73 konuyla ilgili icraatlarına bazı örnekler de vermiştir.

Geceleyin sokağa çıkma yasağının ilan edildiği, ekmek gibi hayati bir ihtiyaç için dahi olsa asla dışarıya çıkılmaya­cağının duyurulduğu bir dönemde, bu yasağa uyulup uyulmadığını teftişe çıkan Fatih, önce bakkal dükkanı olan bir Yahudi _kadının evine gider. Bütün ısrarlarına rağmen kadın, Fatih'in dükkanı açtırma isteğini kesin bir dille red­deder.74 Fatih daha sonra o civarda bakkallık yapan bir Türk kadına uğrar. Ancak kapısına gelen bu kimseye acıyan Türk bakkalın sonu hiç de iyi olmamıştır. Kapanması emrine rağmen, dükkanı açtığı için Fatih, kadını dükkanının kapısı­na astırır.75 Kapsali, Fatih'in bu idamı adaletinin gereği ola­rak yaptığını, "İstanbul'un herhangi bir semtinde sıradan bir ka­dına bunu yapan sultan bize ne yapmaz" diye düşünen zengin ve nüfuzlu kimselerin bundan ders alarak sultanın emirleri­ne uymaya çalıştıklarını kaydeder.76

Bu tür teftişlerinden birinde de Fatih, şehrin gece güven­liğinden sorumlu kişilerin görevlerini yerine getirip getir­mediklerini denemek amacıyla şüpheli gibi davranır. İki gö­revliden biri, Fatih'in para (akçe/lavan) vererek kendini salı­vermesini kabul eder; bir başka görevli ise, kanunu uygula­yarak onu hapishaneye gönderir. Ertesi gün Fatih her iki gö­revliyi de çağırır ve rüşvet karşılığı görevini ' ihmal eden

72 Kapsali, Seder, I, 85. 73 Kapsali, Seder, I, 85. 74 Kapsali, Seder, 1, 88-89. 75 Kapsali, Seder, I, 89. 76 Kapsali, Seder, 1, 89.

158 Yahudiler ve Türkler

memuru cezalandırır; kendisini hapse gönderen diğer görev­liyi ise, Arap (Yişma'eli) olduğu halde şehir valisi yapar.77

Bir başka seferde ise Fatih şehirden gizlice ayrılarak gece­leyin şehre girmek ister. Şehrin bir kapısına gelen Fatih, ka­pıdaki muhafızlara rüşvet teklif eder. Nöbetçiler parayı ala­rak tanımadıkları bu kimseyi şehre kabul ederler. Fatih aynı gece bir başka kapıya gelerek şehre girmek ister. Ancak bu kapıdaki muhafız, teklif edilen on alhnı almadığı gibi, dün­yayı verseler dahi kanuna aykırı hareket etmeyeceğini, dola­yısıyla kendisini şehre sokamayacağını ifade ederek gelenle­ri uzaklaşhrır. Ertesi sabah her iki kapı görevlisini de çağıran Fatih, bir önceki gece rüşvet karşılığında kendisini şehre so­kan muhafızı sorguladıktan sonra darağacında sallandırmış; rüşvet almayıp görevini hakkıyla yerine getiren diğer muha­fızı ise 1 .000 altınla ödüllendirmiştir.78

Kapsali bu iki örneği verdikten sonra hikmetli sultanın (ha-meleh ha-haham) bu tür yerli yersiz teftişleriyle şehirde olup bitenlerden haberdar olduğunu ve halkın güvenliğini sağladığını kaydeder.79

Kroniğin 28. ve 29. bölümlerinde de Fatih zamanında İs­tanbul' da meydana gelen ilginç bir olaydan, evlere gece bas­kınları düzenleyerek insanları öldüren, malları yağmalayan kırk kişilik bir çetenin halka ve başkente yaşattığı zor anlar ile Fatih'in bu olayı halletmesinden bahsedilmiştir. Kapsali'nin anlatımından yağmaların, Sultan'ın bir sefer sı­rasında, muhtemelen de Belgrad seferinde bulunduğu esna­da yönetim boşluğundan istifade ile başladığı anlaşılmakta­dır. Kronikteki anlatıma göre bu harami grup yağmaladıkla­rı kıymetli eşyaları götürüp bir mağaraya gizliyor, geceleri saklandıkları mağaradan çıkarak halka zor anlar yaşatıyor-

77 Kapsali, Seder, 1, 86. 78 Kapsali, Seder, 1, 87. 79 Kapsali, Seder, 1, 88.

Kapsali 'ye Göre Osmanlı Tarihi 159

lardı. 4 ay boyunca bu yağmacı grup yüzünden halk evinden dışarı adım atamaz olmuş, hatta evlerinde bile can korkusu taşır hale gelmişlerdi.8° Kapsali, işin bu raddeye gelmesinin, şehrin gece güvenliğinden sorumlu "subaşı"nın ihmalinden kaynaklandığını ima eder.81 (Belgrad seferinde olduğu için olayı dönüşünde öğrendiği anlaşılan) Fatih olanları duyunca öfkelenir ve subaşını çağırarak üç gün içerisinde bu harami­leri bulmasını, bulmadığı takdirde kellesini alacağı ihtarında bulunur. Haydutların yerinin tesadüfen bir Yahudi tarafın­dan keşfedilip ihbar edildiğini belirten Kapsali, yapılan bas­kınla haydutların tutuklanarak malları ile birlikte şehre sevk edildiğini; Fatih'in, İstanbul'a uzun süredir korkulu · anlar yaşatan bu haydutların acımasızca öldürülmesini; çaldıkları malların ise tek tek sahiplerine iade edilmesini emrettiğini kaydeder.82

Haramileri ortadan kaldıran Fatih'in, "kötülerin korkulu rüyası, iyilerin şefkatli hamisi" olduğunu ifade eden Kapsali,83 acımasızca görünen bu katlin, kamu düzeni için yapıldığını belirterek Sultanı savunur ve onun toplumsal düzeni korumak için sadece haydutları değil, sokak ortasın­da bir kadını taciz eden yeniçeriler ile manav dükkanından aldığı elmaların parasını ödemeyen bir başka yeniçeriyi de, yani kendi askerlerini bile öldürttüğünü belirtir.84

Kapsali, sultanın "acımasız" görülmemesi gerektiğini be­lirterek, bu tür icraatların toplumsal hayatın düzen içerisin­de devam edebilmesinin en önemli unsuru olduğunu; Fa­tih'in bu davranışını eleştiren Venedik Senatosu katibi Giovanni Dario arasında geçen diyalogda, Sultanın sarf etti-

so Kapsali, Seder, 1, 111. sı Kapsali, Seder, 1, 112. sı Kapsali, Seder, 1, 113-114. 83 "Ki haya ahzari 'al ha-raşa'im ve rahaman 'al ha-tsadikim ... ?Y 'llJN n'n 'J

O'P'1�n ?Y )>Jtıl) O'Y'l'ln" Bkz. Kapsali, Seder, ı, 115. 84 Ka psali, Seder, I, 115.

160 Yahudiler ve Türkler

ği sözlerle desteklemeye çalışır. Rivayete göre senato katibi, Venedik tarafına baskı yapan Fatih'e onun zaaflarından biri­nin de çok zalim ve kan dökme heveslisi olduğunu söylemiş; Fatih ise, katibin bu sözlerine şu cevabı vermiştir:

11 • • • Kendi askerlerimi bile-isteye öldürdüğümü mü zanneder­sin!? Hayır! Halkım kime müracaat edecek? Kanunsuzlukları do­layısıyla ibret-i alem öldürülenler, halkın tamamı için bir rahmet­tir. Buna şahit olan ve kötülük yapmayı düşünenler, ola ki, bu ni­yetlerinden vazgeçerler. Acımasızlık (gibi görünen bu durum) as­lında onlar için bir merhamettir."85

Kapsali, benzer teftişleri /1 çok sevdiği Yahudi tebaası" arasında da yaptığını belirterek konuyla ilgili bazı örnekler de vermiştir.86

Kapsali, döneminin en büyük hükümdarlarından olan Fatih'in mütevazılığına ise, vefatından hemen önce Doğu'ya düzenleyeceği sefer için Anadolu yakasına geçişi sırasındaki durumunu aktararak işaret etmiştir. Seferden önce Sultanın, seleflerine ait bütün sancakların çıkarılmasını emrettiğini kaydeden Kapsali, Fatih'in Anadolu yakasında askerleri ile buluşmaya giderken oldukça mütevazı, sıradan bir asker gi­bi yeşiller giyindiğini, başında küçük bir sarık, üzerinde de sade bir elbise bulunduğunu belirtir.87

Osmaruı kaynaklarında Fatih'in Mısır'a bir sefer düzenleyip düzenlemeyeceği bilinmemekle beraber, onun Mısır'a gitmek üzere Anadolu yakasına geçtiğini kesin ifadelerle kaydeden Kapsali, seferin Fatih'in vefatı sebebiyle sonuÇsuz kaldığını, Sultanın bir veya iki gün sonra vefat ettiğini söyler.88

Kapsali, Fatih'in ölüm döşeğindeki durumunu, dünya­dan ayrılmak üzere olduğu son demlerinde koca Sultanın

ss Kapsali, Seder, I, 115. 86 Kapsali, Seder, I, 98. s1 Kapsali, Seder, I, 118-119. 88 Kapsali, Seder, 1, 121-122.

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi 161

şeytanla giriştiği [iman] mücadeleyi ve Tanrı'nın yardımıyla bu mücadeleden başarı ile çıkışını da tumturaklı ve oldukça edebi bir dille anlatmıştır.s9

1. İstanbul'un Fethi

Kapsali, Fatih'in tahta geçmesinden itibaren İstanbul'un fethine yoğunlaştığını belirtir.90 Ancak müellif, 11-12 ve 13. bölümlerde anlattığı fetihten önce, İstanbul tarihi hakkında kısa bir bilgi vermiştir.

İfadesine göre, Bizans İmparatoru Konstantin tarafından kurulan şehir, İskenderiye ve Mısır gibi kurucusuna nisbetle "Konstantin_a" [Kostantiniye] olarak isimlendirilmiştir. Baş­langıçta <l şeklinde üçgen biçiminde kurulan şehrin, iki tara­fı altı, kalan tarafı ise on sekiz mil genişliğinde inşa edilmiş­tir.91 Kapsali, Konstantin'in Hıristiyanlığa geçişi ve bu dine girmeleri hususunda idaresi altındakilere, bu arada Yahudi,.. !ere yaptığı baskılar hakkında da bilgi vermiştir.92

10. bölümde, önceki Osmanlı· sultanlarının İstanbul üzerine yaptığı seferlere değinildikten sonra, fetih hazırlıkları hakkında bilgi verilmiştir. Fatih, şehri denizden kuşatmak için Gelibo­lu' da altmış kadar gemi inşa ettirmiştir. Buna karşılık Bizans ise, şehrin surlarını onartarak muhtemel gemi baskınlarına kar­şı denizi (Haliç) büyük zincirlerle kapatmıştır.93

Kronikte 11 . bölümden itibaren İstanbul kuşatması ve şehre yapılan taarruzlarla ilgili bilgi verilmeye başlanır. 19 Nisan 1453 tarihinde, Bizans İmparatoru Kir Yanni (')' 1'P)

89 Bkz. Kapsali, Seder, I, 122-123. 90 Kapsali, Seder, 1, 63. 91 Kapsali, Seder, I, 64. 92 Kapsali, Seder, 1, 64. 93 Kapsali, Seder, I, 65.

162 Yahudiler ve Türkler

zamanında94 İstanbul' a deniz tarafından (Haliç) taarruz ya­pan Osmanlı donanması, denizin hiç beklenmedik bir şekil­de zincirle kapatılmış olduğunu görünce, Sultan, gemilerin Galata üzerinden c}.enize indirilmesini emretmiştir. (Haliç'e) İndirilen gemiler surları toplarla dövmeye başlar. Pek çok gedik açılmasına rağmen surlar Bizans tarafından hemen onarılmaktadır. İlk taarruz sırasında Bizans askerlerinin Çe­nevizlilere ait büyük bir gemi ile Osmanlı donanmasına yap­tığı şiddetli bir hücum ise püskürtülmüştür.95

Kuşatmanın kırkıncı gününe gelindiğinde bizzat İmpara­tor Kir Yanni'nin komuta ettiği taarruzda Bizans ordusu da­ğılmış, İmparator da bu sırada öldürülmüştür. Türkler, ku­şatmanın kırkıncı gününde şehre girmiş; bazı saray ve köşk­ler ateşe verilmiş; karşı koyanlar ise katledilmiştir. Sultan şehre fatihlerden sonra girmiştir.96

Fatih' in Bizans üzerine yürümesini "Tanrı'run takdiri" ola­rak takdim eden Kapsali, Yahudilerin Bizans'tan intikamının Türkler eli ile alındığını ima eder. Zira, ifadesine göre, Bizans İmparatoru, Fatih'le anlaşma taraftarıdır; ancak Tanrı'nın, şehrin fethini kalbine ilham etmiş olmasından ötürü Fatih, imparatorun teklifini reddetmiştir.97 Gemilerin Galata üzerin­den denize indfrilmesi ile de ilk defa karşılaşan Bizanslılar, bundan dolayı hem çok şaşırmışlar hem de çok korkmuşlar; kendileri ile savaşanın Türkler değil, Tanrı olduğunu anlamış­lardır.98 Ancak Türklerden kurtuluş yoktur. Tanrı, Hıristiyan Bizans'ın defterini çoktan dürmüştür. Kapsali, fethi şu heye-

94 Kapsali, Seder, 1, 65. Kuşatma sırasında Bizans İmparatoru Pelolos ailesinden XI. Konstantin idi.

95 Kapsali, Seder, 1, 66. 96 Kapsali, Seder, l, 66-67. 97 Ka psali, Seder, l, 65. 9s "Ki kalfa ha-Ra'a alehem ha-Şem yilahem la-hem: ... , Dn'?Y nYın nn?:> ':>

on? Dil?' "'n" Bkz. Kapsali, Seder, 1, 66. Mora'nın fethini anlattığı 13. bölümde de Kapsali Fatih'in göklerden (ilahi) yardım aldığını kaydetmiştir: "Ki min ha-Şamayim 'azeruhu: . . . )n)1l).I D'Y.)\!.Jn )Y.) ':>" Bkz. Seder, 1, 70.

Kapsali 'ye Göre Osmanlı Tarihi 163

canlı ifadelerle anlahr: "19 Nisan 1453 günü gelince . . . Ceza gün­leri, İstanbul'daki Bizanslı Hıristiyanların yoklanma, yaptıklarının hesabını verme günleri (şilum) geldi, çattı; barış (şalom) şehirden uçup gitti. Tanrı, Sultan Mehmed'e Bizans üzerine yürümesini em­retti; zira Rum yönetiminde (ba-Melhut Yavan) kötülük almış başı­nı gidiyordu. Yahuda ve İsrail'e [Yahudilere] olmadık kötülük yapı­lıyordu. Tanrı haykırdı: Konstantinopol üzerine gazap ateşimi kusa­cağım ve onları yakıp kül edeceğim; çünkü onlar benim halkıma (Yahudiler) kötülük etmişlerdir."99

Fatih'in şehre girdikten sonraki ilk icraatı, Bizans ileri ge­lenlerinden Mega Dukas'ı [Notaras] öldürmek olmuştur. Müellifin anlahmına göre, Sultanın şehre girdiğini öğrenen Mega Dukas alhn, gümüş ve değerli kumaşlarla huzuruna çıkmıştır. Sultan, gelen kimsenin kimliğini öğrenince, elin­deki imkanları efendisine (Bizans İmparatoru) tahsis etme­yip şehrin savunmasında kullanmadığı için öldürülmesini emretmiştir .100

Kroniğin 12. bölümünde Fatih'in veziri Çandarlı Halil'in [Kapsali bu veziri Ali Paşa olarak kaydetmiştir]101 idamı an­latılmıştır. Kapsali, İstanbul'un fethinin üçüncü gününde gerçekleştirilen bu idamın sebebini, Halil Paşa'nın, Fatih'in tahttan feragat eden babasına (il. Murad) baskı yaparak kendisini sultanlıktan aldıranlar arasında olması olarak gös­terir.102 Halil Paşa, bir kulede idam edilir. Kule, adına nisbetle o dönemde dahi "Halil Paşa [Kapsali Ali Paşa der] Kulesi" olarak isimlendirilmiştir.103

Kapsali, Fatih'in fetihten sonra İstanbul'da gerçekleştir­diği imar faaliyetlerinden de bahsetmiştir. Fatih ilk etapta gemileri indirdiği Galata'ya bir kule inşa eder. Bu kulenin

99 Kapsali, Seder, I, 65. 100 Kapsali, Seder, I, 67-68. 101 Bkz. Kapsali, Seder, 1, 69. 102 Kapsali, Seder, 1, 69. 103 Ka psali, Seder, 1, 69.

164 Yahudiler ve Türkler

inşasındaki amaç, . kendisinin yaphğı gibi, düşmanlarının da şehre bu taraftan yapacağı muhtemel bir saldırıya engel ol­makhr. Sultan daha sonra kuşatma sırasında yıkılan binala­rın taşlarından bir saray [Eski Saray] yaptırmış, sarayı ihata eden duvarların içine de köşkler inşa ederek yeşillendirmiş­tir. Denize nazır yapılan saray, 24 mil genişliğinde bir alana oturmuştur.104

Saray denize nazır yapılırken, denizden gelecek muh­temel saldırılara karşı Türklerin ikamet edeceği evler, şeh­rin iç taraflarına doğru inşa edilmiştir. Sarayda kule şeklin­de bir hazine (hazinediş/'V'1Nl't:>) binası da yaptıran Fa­tih,105 muhtemel bir muhasarada lojistik merkez olarak kul:.. lanılmak üzere, Bizans zamanında Sitino (Stenon/1)'"'V) ola­rak isimlendirilen yerde de etrafı surlarla çevrili, içinde köşk ve karargahın bulunduğu bir kale (Kastila/N'?"'VP) inşa et­tirmiştir. 106

Bütün bu faaliyetlerden sonra devletin başkenti, Edir­ne' den İstanbul' a taşınmıştır .107

2. Mora'nın Fethi

Kapsali, kroniğin 13. ve 14. bölümlerinde Mora'nın fethini anlatmıştır. Bölümün girişinde İstanbul ve Mora'nın, Bizans idari taksimatındaki yerine değinen Kapsali, Bizans İmparato­ru Mega Palologo (m?1?!l/Palaiologos) Konstantin'in daha sağlığında iken ülkeyi 3 oğlu arasında taksim ettiğini; Kir Yanni'ye İstanbul ve çevresini, Kir Toma'ya (Despot Thomas) Mora'nın yarısını, Kir Timitri'ye (Despot Demetrios) ise Mora'nın kalan kısmını verdiğini; ancak bir-

104 Kapsali, Seder, I, 69-70. 10s Kapsali, Seder, I, 70. 106 Kapsali, Seder, I, 70. 101 Kapsali, Seder, 1, 70.

Kapsali 'ye Göre Osmanlı Tarihi 165

likte hareket etmedikleri için topraklarının çok geçmeden el­lerinden çıktığını belirtir.108

Kapsali, Palologo ailesinden iki kardeşe verilen Mora'nın, kardeşler arasındaki ihtilaf sebebi ile fethedildiğini ifade eder. Mora'nın Kir Timitri'ye ait kısmının sulhla; Kir Toma'ya ait kısmının ise savaşla kazanıldığı kaydedilmiştir. İfadesine göre Kir Torna ile sürtüşme halinde olan, biricik kızını Fatih'e vererek akrabalık bağı ile Mora'daki hüküm­ranlığını Osmanlı hakimiyetinde de devam ettirmek isteyen Kir Timitri'ye ait kısım, Yusuf Paşa [Mahmud Paşa] tarafın­dan fethedilmiştir. Daha soma adaya intikal eden Fatih, Mo­ra'nın kalan kısmını da Osmanlı hakimiyetine katmıştır.109

Bölgede Modon, Koron, Apehto [İnebahtı?] ve Kapalonya [Kefalonya] dışındaki yerlerin Fatih zamanında Osmanlı ha­kimiyetine alındığını belirten Kapsali, söz konusu yerlerin Sultan Bayezid zamanında fethedileceğini söyler.110

3. Eğriboz Seferi

Kapsali, 23. bölümde (s. 100-103) Eğriboz adasının Vene­diklilerden alınmasını anlatmıştır. Fatih, 1471 yılında ( mili� }J1111N) Eğriboz Adası'nı almak üzere hem karadan hem de denizden harekete geçer. Ada valisi Osmanlı kuşatması kar­şısında acilen yardım talebinde bulunur ancak, bekledikleri yardım kendilerine ulaşmadan Osmanlı ordusu Eğriboz Bo­ğazı üzerine kurduğu büyük bir köprü ile adaya geçmeyi başarmıştır. Amiral Dikanali ('?lNp1) [Niccolu Canale] ko­mutasında Kandiya'dan yardıma giden Venedik güçleri, Türklerin kurduğu bu köprünün bir kısmını tahrip etmeyi başarsa da, Osmanlı güçleri köprüyü hemen eski haline geti-

1os Kapsali, Seder, I, 70-71. 109 Kapsali, Seder, 1, 73-75. ııo Kapsali, Seder, 1, 75.

166 Yahudiler ve Türkler

rerek kuşatmanın şiddetini daha da artırmıştır. Kuşatma sı­rasında Kapsali'nin ismini vermediği bir vezir,111 Fatih'in huzuruna çıkarak emrine gözü pek askerlerin verilmesi du­rumunda adayı alacağını, başarısız olması halinde ise kelle­sini vermeye razı olduğunu arz eder. Sultan' dan gerekli izin ve desteği alan vezir, kalenin en zayıf yerini keşfederek .sal­dırır ve �aleyi ele geçirmeyi başarır.112

Kapsali'nin Kandiya'�an yardıma giden Venedik güçle­rinin geri dönüşü ile ilgili verdiği bilgi, ilk ağızdan (muhte­melen ailesi veya akrabaları) nakledilmesi açısından önemli­dir. İfadesine göre, Dikanali komutasmdaki Venedik ordusu büyük bir üzüntü içerisinde Kandiya limanına gelmiş, fakat utancından karaya ancak geceleyin ayak basabilmiştir. Ertesi gün halk, yeterli gayreti göstermedikleri gerekçesiyle Vene­dik ordusuna büyük tepki göstermiştir.113

Orduya gösterilen tepkinin sadece Girit'le sınırlı olmadığı, başarısızlığın bütün Venedik'te tepkiyle karşılandığı, Amiral Dikanali'nin akıbetinden anlaşılmaktadır. Kapsali, Eğriboz yenilgisinden sonra Venedik'ten gelen bir teftiş ekibinin ami­rali alıp götürdüğünü, kurulan mahkemede yargılanan amira­lin mahkeme kararı (parte/'"1N!:l) ile Sakbonya'ya (nNm:ıp'l') sürüldüğünü ve orada öldüğünü kaydeder.114

Kapsali'nin, Eğriboz' dan sonra sıranın kendilerine gele­ceğinden endişe duyan Kandiya halkındaki Osmanlı korku­su ile ilgili naklettiği bir bilgi de, Girit' te yaşanan kaosu yan­sıtması açısından önemlidir. Eğriboz'un akıbetine uğrama­ması için Dük Jeronimo Demolin'in ()'?1n1 1nmı' tı1pnn) Kandiya Limanı' na önlem sadedinde "büyük donanmayı demirlemesi sırasında çıkan gürültüden dolayı halk, Osman-

111 Osmanlı kaynaklarında bu vezirden Mahmud Paşa olarak bahsedilmektedir. 112 Kapsali, Seder, I, 100-101. 113 Kapsali, Seder, 1, 101. 114 Kapsali, Seder, 1, 103.

Kapsali 'ye Göre Osmanlı Tarihi 167

lı ordusunun kenti fethetmek üzere limana yanaştığını zan­nederek büyük bir korkuya kapılmış; o geceyi de korku içe­risinde geçirmiştir.115

Bu arada Yahudiler, Venedik otoritelerine bu süreçte ya­pılabilecekler hakkında bir rapor sunmuş; her konuda yar­dıma hazır olduklarını ifade etmişlerdir.116

Kapsali'nin verdiği bu bilgiden Hıristiyan halkın muhte­mel bir Osmanlı kuşatması sırasında Yahudilerin kendilerine ihanet edebileceği şüphesine düştüğü, Yahudilerin de şüp­helerini gidermek için böyle bir raporla Venedik'e bağlılıkla­.rını bildirmek istedikleri anlaşılmaktadır.

4. Akkoyunlulara Sefer

Kapsali, Fatih'in Uzun Hasan üzerine düzenlediği seferi 25. bölümde (s. 105-107) anlatmıştır. Hıristiyan Avrupa ülke-

. lerinin, Uzun Hasan'ın Osmanlı'ya karşı düzenleyeceği sefere çok sevindiğini belirten Kapsali, onun bu tutumunun Fatih'e zor anlar yaşattığını; Uzun Hasan'ın Osmanlı topraklarına girdiği sirada, Eflakların liderliğinde kurulan Hıristiyan ittifa­kın, savaşa ikinci bir cephe açma teşebbüsünde bulunduğunu kaydeder .117

Bu bölümde Eflak kralının Yahudilere yaptığı baskılar­dan da söz eden Kapsali, (Osmanlı'ya düzenleyeceği sefer hazırlıkları bağlamında olsa gerek) kralın, ülkesindeki zen­gin Yahudileri tutuklayarak, her Yahudi için 1.000 altın ve gümüş şeklinde takdir edilen paranın ödenmesinden sonra salıverileceklerini bildirdiğini kaydeder.118 Durum İstan­bul' da öğrenildiğinde, Uzun · Hasan' a karşı sefere çıkmak üzere olan Fatih'in yolunu kesen Yahudiler, kendisinden Ef-

ııs Kapsali, Seder, 1, 102. 116 Kapsali, Seder, 1, 102. m Kapsali, Seder, 1, 105. ııs Kapsali, Seder, 1, 105-106.

168 Yahudiler ve Türkler

lak üzerine de bir sefer düzenleyerek sadık bendelerinin (Yahudilerin) intikamını alma ricasında bulunmuşlardır.119 Ancak Fatih, Uzun Hasan sebebiyle Eflak seferini, bu sefer­den sonra düzenleyebilecektir.

Fatih, Uzun Hasan' a karşı tertip ettiği bu seferde onu ke­sin bir mağlubiyete uğratmış, oğlunu öldürmüş ve askerleri­ni dağıtmıştır.120

5. Eflak Seferi

Kapsali Fatih'in Eflak seferini 26. bölümde (s. 108-109) an­latmıştır. Ancak müellif, Osmanlı'nın Eflak üzerine düzen­lediği seferin sebebini, Eflak kralının hapse attığı Yahudi tüccarlar ve ileri gelenlerinin intikamını alma amaçlı olarak göstermiştir .121

Akkoyunlular üzerine düzenlediği Doğu seferinden dö­nen Fatih, doğrudan Eflak üzerine gitme niyetindedir; ordu ise yorgun olduğu için İstanbul'a gitmek istemektedir. Kapsali'nin ifadelerinden Fatih'in askerlerinin isteksizliğine rağmen doğrudan Eflak'a geçtiği anlaşılmaktadır.122

Osmanlı ordusu Eflak' a girse de Romanya ordusunun, Türk ordusunun gittiği her yönün aksi istikametine kaçma­sı sonucu - tabiri caizse- tam bir köşe kapmaca yaşanmıştır. Uzun bir koşuşturmaca ve takipten sonra Eflak Kralı'nın [Osmanlı kaynaklarında Kazıklı Voyvoda/HI. Wlad Tepes 1456-1462] yüksek bir kalede kaldığı öğrenilince, gizlice kuşatılmış, kaleden çıktıktan sonra saldırılarak mağlup edilmiştir .123

119 Kapsali, Seder, 1, 106. 120 Kapsali, Seder, 1, 107 .

. 121 Kapsali, Seder, 1, 108. 122 Kapsali, Seder, I, 108. 123 Kapsali, Seder, 1, 109.

Kapsali 'ye Göre Osmanlı Tarihi 169

6. Belgrad Seferi

Kroniğin 24. bölümünde (s. 103-105) Fatih'in Macaristan'a düzenlediği bir seferden bahsedilmiştir. Uzun süren, bu se­beple İstanbul' da huzursuzluk yaratan bu seferde Macarları mağlup eden Osmanlı ordusunun başkente zaferle döndü­ğünü kaydeden Kapsali, sefer hakkında detaylı bilgi ver­memiştir.124 Sefer, Fatih'in Belgrad'a düzenlediği seferlerden biri olmalıdır.

27. bölümde (s. 109-111) ise Belgrad seferi anlatılmıştır. Şehri almak üzere kuşatan Osmanlı ordusundaki yeniçeriler­le azebler arasında meydana gelen anlaşmazlık ve Macarların yardıma gelmesi sebebiyle Fatih şehri almakta başarısız ol­muştur.125 Kapsali, Belgrad'ın ileride bahsedeceği (74. bö­lüm) üzere Sultan Süleyman zamanında fethedileceğini kay­deder.126

7. Cenevizlilerin İtaat Altına Alınması

Kapsali, kroniğin 22. bölümünde (s. 98-100) Papa Piu Segundo'nun [il. Pius: 1458-1464] tahrik ve teşviki ile tertip edilmeye çalışılan bir Haçlı ittifakı girişiminden bahsetmiş­tir. 1464 yılında Pap�, İstanbul ve Mora'nın geri alınması ve sıra kendilerine gelmeden bir an evvel Osmanlı Devleti'ne karşı güçlü bir ittifak kurulması gerekçeleriyle Fransa, İs­panya, Venedik ve Alman güçlerini bir Haçlı ittifakında top­lamaya çalışmış ise de henüz ittifakı oluşturma gayretleri içerisinde iken ölmüştür. Halefi de [il. Paul: 1464-1471] ben­zer şekilde bazı beyhude gayretlerde bulunmuş, ancak itti­fak girişimi başarısız kalmıştır.127

124 Kapsali, Seder, I, 103-105. 125 Kapsali, Seder, I, 109-110. 126 Kapsali, Seder, I, 110. 127 Kapsali, Seder, 1, 98-99.

170 Yahudiler ve Türkler

Fatih ise Haçlı ittifakının bu hazırlıkları sırasında Cene­vizlileri itaat altına almıştır.128

8. Rodos Seferi

14 Nisan 5240 yılında (M. 1480) yılında vezir [Mesih] Mus­tafa Paşa Fatih'e gelerek emrine gemi ve asker tahsis edilmesi durumunda Rodos'u kendisine takdim edeceğini belirtmiş; bunun üzerine Sultan her türlü desteği sağlayarak kendisini Rodos'a göndermiştir. Osmanlı ordusu Rodos açıklarına gel­diğinde, adadan Osmanlı donanmasına yönelik yoğun bir top ateşi başlar. Türk ordusu, gemilerden Rodos'un St. Nicola li­manına bir köprü kurarak adaya asker çıkarır. Osmanlı asker­leri o gün akşama kadar çarpışmalarına rağmen herhangi bir başarı elde edemezler. Bu arada esen kuvvetli rüzgarın gemi­lerle liman arasındaki köprüyü tahrip etmesi; öte yandan İs­panya ve Fransa donanmalarının da Rodos' a ulaşması üzerine Osmanlı ordusu geri çekilmek zorunda kalır. Başarısızlığın­dan dolayı vezir Mustafa Paşa'ya çok kızan Fatih ise görev­den azlederek paşayı sürgüne gönderir.129

Rodos'un alınam_adığını belirten Kapsali, buranın Sultan Süleyman zamanında fethedileceğini kaydederek konuyu o dönem olayları içerisinde anlatacağını ifade eder.13°

Eğriboz'un aksine, Hıristiyanlığın bir kalesinin son anda kurtulduğunu gören ·Papa, Osmanlı ordusunu çekilmeye mecbur bırakan Rodos'un başarılı valisi Grand Maestro'yu [Üstad-ı A'zam] tebrik için kardinallerinden birini gönderir.131

Kapsali, tebrik için Rodos' a gelen Hıristiyan kardinalin adada Yahudile_re yaptığı baskılar hakkında da bilgiler ver-

12s Kapsali, Seder, l, 99. 129 Kapsali, Seder, l, 116. 130 Kapsali, Seder, I, 116-117. 131 Kapsali, Seder, l, 117.

Kapsali 'ye Göre Osmanlı Tarihi 171

miştir. Rodos Şövalyeleri önce adada yaşayan her Yahudinin kurtulma bedeli (fidye-yi necat) olarak belli bir miktar .ödeme yapmasını istemiş, bir süre sonra da dinden döndürmeler, zorla Hıristiyanlaştırmalar başlamış; Yahudilikten dönme­yenler ise öldürülmüşlerdir. Kapsali, imanları uğruna ölen bu dindaşlarını "şehit" (kodaşim) olarak isimlendirir. Onların sebatlarını ise şu cümlelerle över:

" . . . O gün her bir Yahudi diğer din kardeşine şunları söyledi: 'Tanrımızın Torası'na (Tevrat) sımsıkı sarılalım; ölelim, ancak iman gömleğini üzerimizden asla çıkarmayalım. Tanrı .korusun! Eğer böyle bir şey yaparsak, yolumuzu şaşırmış oluruz . . . Ruh(umuz) Tanrı'ya dönecektir."'132

9. Mısır Seferi

Kapsali, Fatih'in 1481 yılında (6 Sivan 5241) vezirler, kadıasker, yeniçeriler ve azebleri yanına alarak bir sefere çık­tığını, Anadolu yakasına geçtiğinde Yahudi alim Yeşe'yahu Meseni'yi ('l''ll'Y.l m}l'll' .1) huzuruna çağırarak Ahd-i Atik' in Daniel kitabını okuttuğunu belirtir.

Kapsali, kutsal kitap okunurken Mısır'ı fethedeceği belir­tilen (11/40-42) "kuzey kralı" ile ilgili kısma gelince Rav Yeşe'yahu'nun, İstanbul'un Mısır'ın kuzeyine düşmesinden hareketle pasajda bahsi geçen kralın, "İstanbul kralı" olduğu şeklinde bir yorum yaptığını nakleder.133

Bilgiyi cemaat içi kaynaklardan aldığı anlaşılan Kapsali, Rav Yeşe'yahu'nun bu ifadelerinden hareketle Fatih' in vefatı ile yarım kalan bu seferin Mısır üzerine olacağı sonucunu çı­karmıştır. Zira, onun bildiği Fatih, kesinlikle bunun için ha­rekete geçmiştir. Öte yandan Fatih dönemindeki gelişmeler

132 Kapsali, Seder, I, 118. 133 Kapsali, Seder, 1, 120.

172 Yahudiler ve Türkler

de bunun en büyük göstergesidir. Kapsali bu durumu şu sözlerle ifade eder: " . . . Şayet Fatih biraz daha yaşasaydı, Mısır'ı belki, hayır, belki değil, kesinlikle fethedecekti. Zira o gücünün zir­ves,indeydi. Ancak, ölümü sebebiyle bu mümkün olmamıştır . . . . Mısır, ihtişamda kendisine benzeyen torunu Selim tarafından fet­hedilmiştir. Onun döneminde devletin sınırları, Fatih dönemindeki sınırların 10 katı genişliğe ulaŞmıştır . . . "134

B. il. Bayezid

Kapsali, ikinci kitabın bu ilk bölümünde (37. bölüm) tahta geçişi ve kişisel özellikleri hakkında bilgi verdiği il. Bayezid'in 40 yaşında sultan olduğunu ve 30 yıl padişahlık yaptığını söyler. Bayezid'in savaştan pek hoşlanmayan, ses­siz-sakin bir sultan olduğunu belirten Kapsali, bu konuda babası Fatih ile arasındaki farka şu şekilde işaret eder: " . . . Babası ne kadar kan dökücü ve savaş sever ise, Sultan Bayezid de o kadar savaştan nefret eden biri idi."135

·

İlim ve hikmete düşkün, çok dindar ve iyi kalpli Sultanın, bu hasletleri sebebiyle Türkler tarafından "Şeyhi" [Osmanlı kaynaklarında Veli] olarak isimlendirildiğini belirten Kapsali,136 Sultan Bayezid'in dindarlığı, yumuşak başlılığı ve kitapseverliği ile ilgili özelliklerinin Türk sultanlarından bahseden Sefer Divrey ha-Yamim le-Malhey ha-Togarmim isimli kitapta kaydedildiğini ifade eder.137

Fatih, Sivan ayının 5. günü vefat eder. Vezirler, yeniçeri­lerin serkeşlik yapmalarından koktukları için, Sultanın İs­tanbul' a dönme kararı aldığını; ancak sebebini bilmedikleri­ni söyleyerek ölümünü gizlemek istemişlerse de, durum bir

134 Kapsali, Seder, l, 131. 135 Kapsali, Seder, l, 135. 136 Kapsali, Seder, l, 135. 131 Kapsali, Seder, l, 262.

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarih i 173

süre sonra duyulmuş ve korkulan olmuştur: Yeniçeriler, İs­tanbul' da bazı katil ve yağma işlerine başlamışlardır bile.

Kapsali, başta Karamani [Mehmed] Paşa'nın hunharca katledilmesi olayı olmak üzere138 yeniçerilerin İstanbul' da yaptıkları serkeşlikleri detaylıca anlatmıştır.139 Müellif, bu serkeşlikler sırasında şehirdeki Yahudi ve Hıristiyanların da zarar gördüğünü kaydeder.140

Bayezid şehre ulaşınca Yeniçerilerin sadece ulUfe baskısı ile değil, başka talepleri ile de karşılaşır. Kapsali bu taleple­rin ne olduğunu açıklamaz; fakat Bayezid'in tahta ancak bu istekleri yerine getirmeyi kabul etmesinden sonra çıkabildi­ğini belirtir.141 Sultan Bayezid duruma hakim olur olmaz, yeniçeri ocağı da disiplin altına alınır.142

II. Bayezid, babasının ölümünden sonra vezirler, kadı as­kerler ve diğer bürokratların görüş birliği ile tahta çıkmıştır. Cem Sultan (Kapsali Cem'i Zumzumif'>;mr.m olarak kayde­der) ise uzakta olduğu için hızlı davranamamış, Bayezid 17 gün sonra İstanbul'a gelerek tahta oturmuştur. Bayezid'in gelmeme ihtimaline karşı vezirler 7 yaşındaki oğlunu (Kor­kut) "sultan namzedi/naibi" ilan etmişlerdi. Kapsali, Bayezid'in saltanatı oğlu Korkut'tan devralmasını, II. Murad'ın saltanatı oğlu Fatih' ten devralmasına benzetir.143

1. Cem Sultan Meselesi

Yeniçerilere haddini bildiren Sultan Bayezid'in halletmek zorunda kaldığı en önemli problem, kardeşi Cem meselesi­dir. Bayezid'in tahta çıkış sürecinde Cem Sultan harekete

13s Kapsali, Seder, 1, 123-124. 139 Bkz. Kapsali, Seder, 1, 124-130. 140 Kapsali, Seder, 1, 135. 141 Kapsali, Seder, 1, 136-137. 142 Kapsali, Seder, I, 139-141. 143 Kapsali, Seder, 1, 136.

174 Yahudiler ve Türkler

geçmiş, Bursa'ya hakim olarak devlet hazinesine el koymuş; şehirde bulunduğu süre içerisinde sultan gibi hareket ederek şehirde yağma işlerine karışan 10 kişiyi meydandaki ağaçla­ra astırmıştır .144

Cem Sultan Bursa' dan Bayezid' e haber göndererek tahtı kendine bırakması ihtarında bulunsa da Sultan Bayezid, me­seleyi bitirmek için Cem'in üzerine yürümüştür. Yapılan sa­vaşta yenilen Cem, Antalya'ya kaçarak şehir limanındaki Venedik gemilerine sığınmak istemiş, ancak muhtemel bir Osmanlı saldırısı ile Modon, Koron ve İnebahtı'nın (Lepanto) ellerinden çıkmasından korkan Venedikliler, Cem' in sığınma talebini reddetmişlerdir.145

Osmanlı hanedan ailesi içerisindeki çekişmeden fayda­lanmayı düşünen Rodos şövalyeleri ise gönderdikleri bir gemi ile Cem'i Antalya'dan alarak Rodos'a götürmüşlerdir. Bir müddet Rodos'ta kalan Cem, daha sonra Fransa'ya (Tsarfat) gönderilmiş, Fransa' da sultanlar gibi karşılanıp muamele görmüştür. Kapsali, Cem'in orada kaldığı sürece hizmetine bir baron tahsis edildiğini kaydeder.146

Rodos şövalyelerinin Cem'i Osmanlı Devleti'ne karşı kul­lanmalarından çekinen Sultan Bayezid, onlara Cem'i ellerin­de tuttukları müddetçe kendilerine saldırmayacağına dair teminat vererek bu hizmetlerine karşılık yıllık 40 bin Vene­dik dükası (perah) ödemeyi kabul eder.147

Kapsali, (bu anlaşma gereği) Cem'in 10 yıl süre ile Fran­sa' da kaldığını ve kendisine kimsenin yardım etmediğini özel bir bilgi olarak kaydeder.14s

144 Kapsali, Seder, 1, 137. 14s Kapsali, Seder, 1, 137-138. 146 Kapsali, Seder, I, 138. 147 Kapsali, Seder, 1, 138-139. 14s Kapsali, Seder, 1, 139.

Kapsali 'ye Göre Osmanlı Tarihi 175

Rodos ve Fransa macerasını detayları ile anlatan Kapsali, Cem'in Mısır'a kaçışı ve Mekke'ye gidişinden ise hiç bah­setmemiştir. Onun sadece Fransa macerasına değinen Kapsali, dönemin kendi açısından önemli diğer olayı İspan­ya sürgününü anlattıktan sonra, akıbeti hakkında verdiği kı­sa bir malumatla Cem Sultan olayını kapatmıştır. İfadesine göre Sultan Bayezid, 1499 yılında Cem Sultan'ın ölümüne çok sevinmiş ve büyük bir rahatlama duymuştur. Kapsali, sultanın, kardeşi hayatta iken üzerine gidemediği kafirlere (goyim) karşı artık rahatça sefer düzenlemeye karar verdiğini kaydeder .149

Kapsali, hayatta olduğu müddetçe Sultan Bayezid Hıris­tiyanlar üzerine herhangi bir sefer düzenleyemediği için, Cem Sultan'ı sevmemektedir.

2. Osmanlı Venedik Savaşları

Kroniğin 84-89. bölümleri, Bayezid dönemi Osmanlı Ve­nedik mücadelesine ayrılmıştır.

Kapsali, Cem'in ölümünden sonra çekincesi kalmayan Sul­tan Bayezid'in Venedik hakimiyetindeki Korfu üzerine yürü­düğünü; Korfu fethedilemese de, Andria Lordan komutasın­daki Venedik donanmasının perişan edildiğini kaydeder.150

Kronikte Venedik'le yapılan ve İnebahtı'nın fethi ile so­nuçlanan savaştan da bahsedilmiştir. Venedik'le yapılan sa­vaşlar sırasında Osmanlı donanması, Amiral Grimani [m-tmıl/Antonio Grimaldi] komutasındaki donanma tara­fından yakılmış, Osmanlı gemilerinden kurtulabilenler İnebahtı'ya (Nevpaktos) gelerek buraya hakim olmuşlardı. İnebahtı'nın tesadüfen fethedildiğini ifade eden Kapsali, ye-

149 Kapsali, Seder, 1, 241. 1so Kapsali, Seder, 1, 242.

176 Yahudiler ve Türkler

ni bir yardım gelinceye kadar donanmanın bir yıl süre ile burada beklediğini kaydeder.ısı

Andria Lordan'ın mağlubiyeti ve Grimani'nin galibiyeti­ne rağmen Osmanlı'nın İnebahtı hakimiyetine engel olama­yışı, Venedik'te büyük bir tepkiye neden olmuştur. Senato toplanarak Grimani'yi görevden almış, yerine Markavan Trivizan'ı amiralliğe getirmiş, sabık amiral ise sürgüne gön­derilmiştir. ı52

Kroniğin 87. (s. 247-248) ve 88. bölümlerinde (s. 248-250) Modan, Koron ve Navarra'nın [Navarin] Osmanlı hakimiye­tine girişi anlatılmıştır. Modon'un Osmanlılar tarafından fethi sırasında Venedik ordusuna yardım eden ve onlarla be­raber savaşan pek çok Yahudi de öldürülmüştür.ı53 Venedik­liler daha sonra Modan ve Koron'u almak için Osmanlı üze­rine bir donanma göndermişlerse de teşebbüsleri başarıya ulaşamamıştır. ı54

Bu sırada Papa'nın teşviki ile Venedik'e yardım etmek üzere Midilli'yi kuşatmak isteyen Fransızlara, İspanyol­lar' dan ve Rodos'tan destek gelmiştir. Haçlı ittifakının du­yulması üzerine İstanbul' daki bütün gemilerin Midilli' ye sevk edildiğini belirten Kapsali, Osmanlı' dan çekinen mütte­fik güçlerin herhangi bir çatışmaya girme cesareti göstere­mediklerini kaydeder.ı5s

3. Mısır Seferi

Kapsali, 89. bölümün sonunda Memluk seferine de de­ğinmiştir. Hersekoğlu Paşa [Hersekzade Ahmed Paşa] ko-

151 Kapsali, Seder, 1, 244-245. 152 Kapsali, Seder, l, 245-246. 153 Kapsali, Seder, l, 250. 154 Kapsali, Seder, 1, 251. 155 Kapsali, Seder, l, 251-252.

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi 177

mutasındaki Osmanlı ordusu bu seferde pek çok esir ve ka­yıp vermişti. Şehitler arasında Hersekzade'nin de bulundu­ğu sefer, başarısızlıkla sonuçlanmıştı.156

Yenilgiden sonra Sultan Bayezid'in bizzat Mısır seferine çıktığını, ancak başarılı olamadığını belirten Kapsali, Mı­sır'ın Sultan S�lim tarafından fethedileceğini söyler.157

4. Şehzadeler Arası Taht Kavgası

Kapsali, ikinci kitabın son üç bölümünü (90-93) Sultan Bayezid'in vefatına yakın dönemde yaşanan şehzadeler me­selesine ayırmıştır.

90. bölümde (s. 254-256) Şehzade Korkut'un gücünü gös­termek amacıyla Mısır ziyareti ve İstanbul' a nümayiş ile dö­nüşünden bahseden Kapsali, Sultan Bayezid'in Şehzade Ahmed'i; asker ve bürokratın ise mutedil ve kardeşlerine kı­yasla daha sakin gördükleri Şehzade Korkut'un sultan olma­sını istediklerini kaydeder.15s

Kapsali, şehzadelerin [özellikle de Selim'in] sultan ola­bilmek için İstanbul' da askerler ve bürokratlar nezdinde yürüttükleri yoğun kulis faaliyetlerini de anlatmıştır.159 Se­lim'in tahta çıkma sürecinde çok gayret gösterdiğini belir­ten Kapsali, başlangıçta, Sultan Bayezid' e karşı güç/zor ile iktidarı ele geçirebileceğini düşünen Selim'in, çok geçme­den bunun güçlüğünü anlayarak taktik değiştirdiğini; as­ker ve bürokratların önde gelen temsilcileri ile temasa ge­çip kamuoyunu lehine çevirme sürecini de detaylarıyla an­latmıştır.160

156 Kapsali, Seder, I, 252. 157 Kapsali, Seder, I, 253. 15s Kapsali, Seder, 1, 254-255. 159 Kapsali, Seder, 1, 255-256. 160 Kapsali, Seder, 1, 256-259.

178 Yahudiler ve Türkler

Nihayet gerekli koşulları hazırlayan Şehzade Selim İs­tanbul' a gelerek idareyi babasından devralır. Sultan Bayezid'in Edirne'.ye gitmek üzere ayrılışını da anlatan Kapsali, onun kendisini uğurlayan yeni sultana tavsiyeleri­ni de aktarmıştır.161

Sultan Bayezid'in vefatı ile sona eren ikinci kitabın son bölümü, Sultan Selim'in tahta oturduktan sonra dağıthğı cü­lus bahşişi, Bayezid'in İstanbul' dan ayrılışından dört veya beş gün sonra vefat etmesi, cenaze merasimi ve Bayezid'in şahsiyeti ile ilgili verilen bilgilerle sona ermiştir.162

C. Yavuz Sultan Selim

Kapsali, 93. bölümden itibaren (s. 265 vd.) Yavuz Sultan Selim dönemini anlatmaya başlamıştır. 3. kitabın bu ilk bö­lümünde tahta geçişi, kişisel özellikleri ve yeniçerilere dağıt­tığı cülus bahşişinden bahseden Kapsali, onun Türklerin (Togarmim) dokuzuncu kralı olduğunu, 36 yaşında tahta çık­tığını, 8 yıl 4 ay süreyle sultanlık yaptığını belirterek zama­nında Osmanlıların İran'a, Dulkadiroğulları'na ve Mısır'a hakim olduğuna işaret eder.

Kapsali, Yavuz'un tahta çıkmasından sonra tebrik ama­cıyla İstanbul' a . gönderilen Venedik Elçisi Antonio Dostonian (1N"l1\J'l'11 1'l1\JlN/Guistianiani) ile Venedik'e dönüşü sırasında Kandiya'ya uğradığı esnada görüşmüştür. Bu süreçte elçiye yeni Osmanlı Sultanı hakkındaki izlenimle-

. rini sormuş, elçi ona Yavuz' dan çok etkilendiğini, büyük bir sultan olduğunu, bilgelik, büyüklük ve ihtişam açısından dünyada ondan başka sultan tanımadığını ifade etmiştir.163

161 Kapsali, Seder, 1, 259-260. 162 Kapsali, Seder, 1, 261-262. 163 Kapsali, Seder, 1, 283.

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi 179

Kapsali'ye göre doğu ve bahdaki bütün krallar, büyük Sul­tan Selim' den korkardı. Kalbi cihat aşkı ile dolu (levo sameah be­milhamot) olan Selim, paraya ve pahalı şeylere de düşkündü.164

Kapsali nazarinda Yavuz, Mısır gibi daha önce fethedile­bileceği zannedilmeyen bir memleketi Osmanlı hakimiyetine kazandırdığı için babası Bayezid'ten dahi büyüktür.165

Allah'ın kendisini her zaman desteklediği bu Sultan, güç-te Persli Koreş, Medli Darius ve Makedonyalı İskender gibi muhteşemdir .166

Kısa, öz, serinkanlı ve hikmetli kelimelerle konuşan Ya­vuz, 167 aynı zamanda çok da yufka yüreklidir. Mısır seferin­de veziri Sinan Paşa'nın şehit olduğu haberi kendisine ulaş­tığında çok üzülmüş, gözünden iki damla yaş süzülüvermiş­tir.168 Kapsali'ye göre bu yufka yürekte kindarlık da mevcut­tur. Sinan Paşa'ya çok üzülen Yavuz, bu değerli komutanı­nın kanının yerde kalmayacağına, öcünün Tomanbay' dan muhakkak alınacağını ahdetmiştir.169

Yargı, tartı ve ölçüde dünya krallarından önde gelen Türk Sultanının, iyi, güzel ve adaletli bir dünya oluşturmak için gece gündüz gayret ettiğini her fırsatta dile getiren Kapsali,17° Fatih gibi Yavuz'un da tebaasının huzur, sükun ve refahına yönelik yaptığı icraatlardan bahsetmiştir.

Sultanın saltanatının ilk aylarında, başkentte nizam ve in­tizamı sağlamak için sokağa çıkma yasağı ilan ettiğini belir­ten Kapsali, onun bir gece teftişinde yasağa riayet etmeyen bir genci boğdurduğunu nakleder.171

164 Kapsali, Seder, 1, 265. 165 Kapsali, Seder, 1, 387. 166 Kapsali, Seder, 1, 265. 167 Kapsali, Seder, 1, 345. 168 Kapsali, Seder, 1, 344. 169 Kapsali, Seder, 1, 344-345. 170 Kapsali, Seder, 1, 397. m Kapsali, Seder, 1, 268.

180 Yahudiler ve Türkler

Sultan Selim'in kamunun nizam ve intizamını sağlamak için kan dökmekten ve zor kullanmaktan çekinmediğini kaydeden Kapsali, halkın bu sebeple onu "acımasız ve kan döken sultan" (meleh ahzari ve sofeh damim) olarak isimlen­dirdiğini belirtir .172

Kapsali, Yavuz'un o günlerde sokağa çıkma yasağını bil­meyerek ihlal eden bir Yahudiyi affı ile ilgili bir anekdot da nakleder. 173

Halkın rahat ve huzuru için her şeyi yapan Sultan, dedesi Fatih gibi, zaman zaman tebdil-i kıyafet ile bazen bir fakir bazen de bir papaz kılığında halk arasında dolaştığını, bu yolla halkın kendisi hakkındaki kanaatlerini öğrenmeye ça­lıştığını belirtir. Yavuz bazen din adamlarına, bazen Tanrı misafiri gibi girdiği evlere, bazen de şehir kapılarına giderek taşradan gelenlere, sultanın icraat ve adaletinden memnun olup olmadıklarını sorarak onların kendisi hakkındaki dü­şünce ve beklentileri dinlerdi.174

"Tanrı(nın) adaleti hiikim kılsın ve güzel icraatlar yapabilsin" diye Sultan Selim'e "hikmet ihsan ettiği" ni belirten Kapsali, onun adaletli yönetimi ile ilgili bazı örnekler de vermiştir:

Kefe' de, kendisine emanet edilen parayı inkar eden iki ortak arasındaki ihtilafı, yaptırdığı özel teftiş ile ortaya çı­karan Selim,175 Halep'ten İstanbul'a gelen bir Arabın

\ ' ' (Yişma'eli) üçkağıtçılığını da feraseti ile çözmüştür. Rivaye-te göre sokağın birinde içinde para ve değerli taşla-r bulu­nan fistanını düşüren bu Arab, tellal çıkararak fistanını bu­lup getirene 3.000 altın (perah) vereceğini vaat eder. Fistanı bir Türk bulur ve getirerek kendisine teslim eder. Ancak, vaat ettiği ödülü vermek istemeyen gözü açık Arab, fista-

1n Kapsali, Seder, I, 269. 173 Kapsali, Seder, I, 268-269. 174 Kapsali, Seder, I, 269. 17s Kapsali, Seder, I, 269-270.

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi 181

nını, getiren Türk'ün çaldığını söyleyerek kendisine iftira atar. Durum mahkemeye intikal eder. Önce bir kadıya [Kapsali kadıyı dayan olarak verir] gidilir. Kadı, meselenin karışık olduğunu söyleyerek davayı bir üst mahkemeye, üst mahkeme de aynı gerekçe ile kadıaskere, o da sultana havale eder.176 Olayın kendisine intikalinden sonra Sultan, "hikmet ve feraseti" ile Arabın iftira attığını hemen anla­mış; ona, fistanın kendisinin olduğuna dair herhangi bir alamet bulunmadığı için ona ait olamayacağını söylemiş, Türkü de doğru davranışından dolayı hazineden verdiği 3.000 altın ile ödüllendirmiştir.177

Kapsali daha sonra Sultan Selim dönemindeki olayları anlatmaya başlar.

Sultanlık makamına oturan Yavuz, o sırada henüz 18 ya­şında ·olan oğlu Süleyman'ı acilen görev yaptığı sancaktan İstanbul'a çağırır. Kefe'den 120 gemi ile yanında Selim'in orada iken biriktirdiği altın ve gümüşleri de getiren Süley­man, [cülus bahşişi olarak] yeniçerilere binlerce altın dağı­tır.178 Kapsali, şehzade Süleyman'ın Kefe dönüşü ve İstan­bul'a girişi ile ilgili önemli bilgiler vermiştir.179

Bayezid gibi, Yavuz Sultan Selim'in de ilk icraatı Yeniçe­rilere yönelik olmuştur. Onun yeniçeri ocaklarında nizam ve intizamı sağlamaya yönelik önemli tedbirler aldığını be­lirten Kapsali, Yeniçerilerin Sultan Bayezid zamanında da halkı rahatsız, kadın ve kızları ise ulu orta taciz ettiklerini Bayezid'in ise, rahatlığı ve merhametin nedeniyle kendile­rine engel olmadığını belirterek Sultanın bu davranışını şu sözlerle eleştirir: "Kötülere merhamet, iyilere zulümdür" .180

176 Kapsali, Seder, 1, 270. m Kapsali, Seder, 1, 271. 17s Kapsali, Seder, 1, 265-266. 179 Bkz. Kapsali, Seder, I, 266. 1so "ha-Rahmanut 'al ha-raşa'im ahzariyut 'al ha-tsadikim: ?y !l))>Jnin

D'i''i�n ?y !lPil:JN D'Y'l'in". Bkz. Kapsali, Seder, ı, 267.

182 Yahudiler ve Türkler

Sultan Selim daha sultanlığının ikinci gününde yeniçeri­leri toplayarak davranışlarına dikkat etmeleri konusunda uyarmış, dikkat etmeyenlerin cezalandırılacağı ihtarından bulunmuştu. İlerleyen günlerde de halkı rahatsız eden yeni­çerilere acımamış, bu tür işl,ere bulaşan yeniçerileri, ağaları ile birlikte idam ettirmişti.181

1. Şehzadeler Meselesi

Kapsali, Yavuz'un tahta geçmesinden sonraki ilk icraatı­nı, yeniçerileri zapt u rabt altına almasını ve Yahudilerle iliş­kisini anlattıktan sonra, 98-100. bölümlerde şehzadeler mese­lesini, yani, onun kardeşleri Ahmed ve Korkut ile mücadele­sini anlatmaya başlar.

Sultan Selim, Şehzade Ahmed'in kendisine göndermek üzere bir ordu tertip ettiği haberini duymasından sonra, bu­na diğer gücün, yani Şehzade Korkut'un da iştirak edip et­mediğini denemek için ona Ahmed'in ağzından bir mektup yazarak "Selim'e karşı ortak hareket etme" teklifinde bulu­nur. Korkut, Şehzade Ahmed'ten gelen sözde elçiye teklifi kabul ettiğini bildiren bir mektup gönderir. Kapsali, her iki mektubun metnini de vermiştir.182 Bu yolla Yavuz, kardeşleri Korkut ve Ahmed'in kendisine karşı ortak hareket etme ka­rarında olduklarını öğrenmiş olur.183

Kapsali, Yavuz'un kardeşleri ile mücadelesini, babası Bayezid'in, kardeşi Cem ile mücadelesine benzetir.184

Sultan Selim, önce kardeşi Ahmed üzerine yürümeye karar verir. İstanbul' da yerine oğlu Süleyman'ı bırakarak Gelibo­lu' ya hareket eder. Gelibolu' da Şehzade Ahmed ile karşılaşır.

181 Kapsali, Seder, 1, 267. 182 Bkz. Kapsali, Seder, 1, 277-278. 183 Kapsali, Seder, 1, 278. 184 Kapsali, Seder, I, 278.

Kapsali 'ye Göre Osmanlı Tarihi 183

Ahmed'in ordusu mağlup olarak dağılır. Şehzadenin kendisi kaçsa da bir süre sonra yakalanarak İstanbul' a getirilir; idam edildikten sonra babası Bayezid'in yanına defnedilir.185

Şehzade Ahmed'in öldürülmesinin ardından, sıra, Antal­ya yöresini kendisine merkez edinen Şehzade Korkut'la he­saplaşmaya gelmiştir. Şehzadenin Anadolu'nun bu coğraf­yasında olduğunu öğrenen Selim, bölgeye gelirse de, Korkut kaçarak dağlık bölgede bir mağaraya sığınır. Sultan, karde­şini bütün uğraşlara rağmen bulamayınca İstanbul'a döner. Yavuz'un bölgede bıraktığı adamları, uzun bir takipten son­ra Korkut'un yerini şehre alışveriş yapmaya gelen adamları­nı takip etmek suretiyle tespit ederler. Yaptıkları ansız bir baskınla Şehzade Korkut'u adamları ile birlikte öldürürler. Cesedi İstanbul'a gönderilen Şehzade Korkut da babası Bayezid'in yanına defnedilir.186

Sultan Selim, daha sonra, yazdığı mektuplarla saltanat iddialarında bulunabilecekleri endişesi ile yeğenlerinin de öldürülmesini emreder. Emir üzerine değişik bölgelerden İs­tanbul'a 16 kadar ceset gönderilir.187

2. İran Seferi

Yavuz Selim'in doğu seferi, yani Safeviler [Kapsali kronik­te hep Savafidi ('1'!m>n) olarak kaydetmiştir] üzerine düzen­lediği sefer, kroniğin 101-105. bölümleri arasında anlatılmıştır.

1514 yılında İran üzerine yürümeye karar veren Sultan _ Selim, 6 aylık uzun ve meşakkatli bir yolculuktan sonra Do­

ğuya ulaşır. Sultan Selim bir yandan Safeviler üzerine yü­rümek üzere son hazırlıklarını yaparken diğer yandan da, Kapsali'nin Andoblot (t>N7:ın)N) olarak kaydettiği Dulkadi-

18s Kapsali, Seder, I, 278-280. 186 Kapsali, Seder, I, 280-281. 187 Kapsali, Seder, I, 281.

184 Yahudiler ve Türkler

roğlu Aiaüddevle'ye barış dileklerini bildiren bir elçi gönde­rir. Ancak, Aiaüddevle, Selim'in bu teklifini reddettiği gibi, Osmanlı ordusuna taciz müfrezeleri göndermek suretiyle düşmanca davranışlar da sergiler; ancak İran üzerine yürü­mek hedeflendiği için, Dulkadiroğlu ile hesaplaşma sonraya ertelenir.188 Sultan Selim'in düşmanı olan Aiaüddevle'yi "gavur" (goy)! olarak isimlendiren Kapsali, Osmanlı ordusu­nun, İran' a karşı zafer kazanacağından emin bir ruh hali içe­risinde hareket ettiğini kaydeder.189

Ülkesine girerek Basra ve Tebriz gibi iki önemli şehri ele geçiren Sultan Selim'in karşısına çıkmaya cesaret edemeyen Şah' a Türk Sultanı, kadın elbisesi ve takılar göndererek sul­tanlıktan çekilip kadınlar gibi evinde oturmasını tavsiye eden aşağılayıcı bir mektup gönderir. Bölümde Şah ile yapı­lan kanlı [Çaldıran] Savaş[ı] da anlatılmıştır.190

Kroniğin ilerleyen bölümlerinde Şah'ın yenildikten son­raki kaçış sürecine de değinilmiştir. Şah'ı kovalamaktan ve düzenli bir ordu ile nizami savaş yapamamaktan yorulan Osmanlı ordusunda psikolojik bir bıkkınlık da başlamıştır. Kapsali, Sultan'ın orduyu savaşa yeniden motive etmeye yönelik icraatlarıyla ilgili kıymetli bilgiler de vermiştir.191

Savaştan sonra Tebriz' de karargah kuran Sultan Selim, asker ve bürokratlarına halka iyi davranmalarını emrederek eziyet edenlerin idam edileceğini duyurmuştur. Kapsali, o sırada Tebriz'de 4.000 Yahudinin yaşadığını ve bunların can ve mal emniyetlerinin garanti altına alındığını kaydeder.192

Kapsali bu bölümde Tebriz'in tarihi, coğrafyası ve iktisa­di durumu hakkında da kıymetli bilgiler vermiştir.193

188 Kapsali, Seder, I, 283-284. 189 Kapsali, Seder, 1, 283-284. 190 Bkz. Kapsali, Seder, 1, 286-290. 191 Kapsali, Seder, I, 290-293. 192 Kapsali, Seder, 1, 293. 193 Kapsali, Seder, 1, 294-295.

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi 185

Tebriz'de bir hafta kalan Sultan, Şah'ın hazineleri ile bazı ilim adamları, sanatkarlar ve kabiliyetli zanaatkarları İstan­bul'a göndermiştir.194

Kapsali bu noktada Yavuz'un büyüklüğüne ve dünya ta­rihindeki muhteşem krallar ile imparatorlar arasındaki yeri­ne, onun İran topraklarında adımladığı yerlerden bir zaman­lar Koreş ve Ahoşveroş gibi Med ve Pers krallarının geçtiği şeklinde hatırlahcı ifadelerle işaret eder.195

İran' a karşı kazanılan zafer, bütün ülkede sevinçle karşı­lanmış, 3 gün 3 gece süren kutlamalar yapılmıştır.196

3. Dulkadiroğlu Beyliği'nin Ortadan Kaldırılması

Yavuz'un Dulkadiroğulları üzerine düzenlediği sefer, kroniğin 106-108. bölümlerinde anlatılmıştır.

Sultan Selim, İran dönüşü İstanbul yerine Amasya'ya gi­der. Amacı, ayağının tozu ve savaş psikolojisinden henüz çıkmamış olan ordusu ile İran' a gidiş yolunda kendine zor­luk çıkaran Dulkadiroğulları Beyliği üzerine yürümektir.197

Sultan Selim, gerekli hazırlıkları yaptıktan sonra Dulka­diroğlu Beyliği üzerine yürür. Yapılan savaşta Alaüddevle ve iki oğlu da dahil pek çok adamı öldürülür. Böylece Os­manlılar Dulkadiroğulları topraklarına hakim olurlar.198

Kapsali, Selim dönemini anlattığı kitabın girişinde bu dö­nemin dört önemli olayından biri olarak takdim ettiği bu fe­tih hareketini gerçekleştiren Sultan Selim'i "Büyük Sultan,

194 Kapsali, Seder, I, 294-295. 19s Kapsali, Seder, I, 294-295. 196 Kapsali, Seder, I, 298-301. 197 Kapsali, Seder, I, 298-301. 198 Kapsali, Seder, I, 301-302.

186 Yahudiler ve Türkler

Büyük Sultan Selim"<·> olarak tavsif eder.199 Kapsali'ye göre Sultan Selim, Dulkadiroğulları üzerine kendi kafasına göre değil, Tanrı'run emri üzerine yürümüştür.200

Dulkadiroğulları'run hakimiyet altına alınmasının ardın­dan Doğu ve Güneydoğu Anadolu' da Osmanlı hakimiyetini pekiştirmeye yönelik önemli fetih ve taarruz hareketleri ya­pılmıştır. Bölgede stratejik önemi bulunan Kemah'ta (Kapsali burayı Kamaşi olarak kaydeder) konuşlanan halk, çevre bölgelere yaptıkları taciz seferleri He problem olmaya başlayınca, Sultan Selim'in gönderdiği birlik tarafından etki­siz hale getirilir.201

Sultan Selim, İran ve Dulkadiroğlu Beyliği gibi iki önemli hedefte başarılı olmasından dolayı Allah'a şükreder; kendi­sine yeni zaferler ihsan etmesi için dualar eder. Bu zafer ve başarılarda yapımını öğrettikleri yeni ateşli silah ve taarruz topları ile Yahudilerin de payını hatırlayarak kendilerine te­şekkür eder.202

İran seferinde başarılı olan ve Dulkadir Beyliği'ni ortadan kaldıran Sultan Selim'in sıradaki hedefi Mısır' dır. Bütün za­ferlerinde Sultan Selim ile beraber olan Tanrı, Mısır üzerine yürümeyi düşünen sultana Dulkadiroğulları toprağında şöy­le seslenir: " . . . . İşte her şeyi senin eline veriyorum; almak için uzatman yeterli. Ele geçirdiğinde istediğini yap/"203

Kapsali, asıl hedefi Mısır olan Sultan Selim'i İran' a gidiş ve dönüş yolunda taciz edip meşgul ederek Mısır fethini ge­ciktiren Dulkadiroğlu Alaüddevle'yi hiç sevmemektedir. Bu

<"l "ha-Meleh ha-Gadol: Sultan Selim ha-Gadol: O'>?IV )N\J?11V ?1i:m 1?Y.ln ?1i)n" . .

199 Kapsali, Seder, I, 302. 200 Kapsali, Seder, 1, 299. 201 Kapsali, Seder, 1, 302. 202 Kapsali, Seder, 1, 303. 203 Kapsali, Seder, 1, 306. Kapsali bu ifadeyi Eyüb 1/12'den ödünç almışhr.

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi 187

sebeple Osmanlı düşmanı diğer sultanlar ve krallar gibi on­dan da "kötü gavur'' şeklinde bahsetmiştir.204

Bu özelliğinden dolayı "Tanrı'nın, kalbini ilim ve hikmetle doldurduğu büyük Sultan Selim", Alaüddevle'nin üzerine bir bulut gibi çökmüş; onu ve oğullarını ortadan kaldırmıştır.205

Kronikte Dulkadiroğulları seferinden sonra Sultan Se­lim'in İstanbul' a dönüşü ile Şehirde nizam ve intizamın sağ­lanışına yönelik birtakım icraatlarından da bahsedilmiştir. Başkentten uzak olduğu dönemde yönetimde meydana ge­len boşluğun müsebbibi ve devlet çarkının dönmesinin aksa­tıcısı olarak gördüğü bazı bürokratlar, kurulan (mezalim) mahkeme(sin)de yargılanır ve cezalandırılır. Bir vezir [muh­temelen Mustafa Paşa] ve sekbanbaşı [muhtemelen Balye­mez Osman Ağa] da idam edilenler arasındadır.206

Kapsali, Sultan Selim'in acımasız gibi gözüken bütün bu icraatlarının, devletin düzeni için yapıldığını belirterek Sul­tanı savunmaya çalışır.207

4. Mısır Seferi

Kapsali'nin, kroniğinde anlattığı Osmanlı seferlerinin en detaylısı, Mısır'ın fethidir. Yavuz Selim'in Mısır'a hakimiye­tinin, kurtuluş zamanının b.ir işaretçisi ve mesihin çıkışının yaklaşmasının bir müjdesi olarak kabul edilmesi dolayısıy­la, 208 Mısır'ın fethi kronikte uzun bir şekilde anlatılmıştır.

Kroniğin 109-138. bölümleri . (s. 312-378) Osmanlı­Memluk mücadelesine ayrılmıştır.

204 "ha-Goy ha-Ra' ha-ze: nln Y1n '))n". Bkz. Kapsali, Seder, 1, 306. 2os Kapsali, Seder, 1, 307-308. 206 Kapsali, Seder, I, 309-310. 207 Kapsali, Seder, 1, 308. 20s Mısır'ın Osmanlı hakimiyetine girişi bir başka Yahudi kronik Sambari'de de

mesihi bir coşku ile anlahlmışhr. Bkz. Sambari, Sefer Divrey Yosef, s. 271-272.

188 Yahudiler ve Türkler

İfadelerinden anlaşıldığı üzere müellif, kroniğinde heye­canla anlattığı bu sefere ilahi bir anlam yüklemektedir. Kapsali, Tanrı'nın, kralların kralı Sultan Selim'e (meleh ha­melehim) Memlukler üzerine gitmesini ilham (ile emr)ettiğini söyler.209

Mesih anlayışının bir dışavurumu olarak Kapsali, Os­manlı fethinden önce Mısır' da kötülüğün fevkalade yayıldı­ğını, bu sebeple de Tanrı'nın Selim'in kalbine fetih fikrini koyduğunu; daha sefere çıkmadan Mısır'ın hazineleri ve di­ğer nimetlerini kendisine vaat ettiğini kaydeder. Kapsali'ye göre Mısır' da erdem, doğruluk ve bilgi namına hiçbir şey kalmamış, bu sebeple Mısır, Tanrısal gazabı hak etmiştir; an­cak Tanrı, gazabını doğrudan değil, Sultan Selim eliyle gös­termek istemiştir.210

Sultan Selim, önce, Şah İsmail'in ağzından Kansu Gavri'ye bir mektup yazarak Safevi-Memluk ittifakının var­lığına dair nabız yoklaması yapar. Kapsali, Yavuz'un yazdı­ğı mektubu kısmen vermiştir. Sözde mektupta Şah, Kansu Gavri'ye aynı anda Osmanlı'ya iki cepheden savaş açmayı teklif etmiş; Kansu Gavri'nin Şah'ın elçisine (gerçekte Ya­vuz'un ajanı) verdiği cevapta "halkım senin halkın, ordum da senin ordun" diyerek hazırlıklara başlamasını, saldırı zama­nını kendisine ayrıca bildireceğini belirtmiştir.211

a . Mercidabık Savaşı

Memluklere karşı yapılacak savaş için Sultan Selim 300 gemiden oluşan bir donanmayı, Kaptan-ı Derya ile Suriye sahiline gönderir. 212

209 Kapsali, Seder, I, 312. 210 Kapsali, Seder, I, 313-314. 211 Kapsali, Seder, I, 316. 212 Kapsali, Seder, I, 317.

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi 189

Kapsali, Kansu Gavri'nin Osmanlı ile savaşa çıktığında seksen yaşında olduğunu kaydeder. Yavuz' a karşı geldiği ve Osmanlı'yı uğraştırdığı için kendisinden nefret eden Kapsali, onun ismini oluşturan harflerin sayısal değerinin,<"> Fira­vun'un yazıldığı harflerle< .. > aynı olduğunu, onun bu şekilde isimlendirilmesinin tesadüfi değil, Tanrı'nın bir takdiri oldu­ğunu; zira kötülük ve yanlış işler yapma konusunda Fira­vun' dan aşağı kalır bir yanının bulunmadığını kaydeder.213

Kansu Gavri'yi aslan gibi güçlü bir köpeğe (kelev) benze­ten Kapsali, Memlukleri de İbranicede aynı harflerle yazılan "kaleb" ve "kelev"e nispetle "Kalebliler" veya "ona tabi olan köpek sürüsü" ne(!) benzetir. "Kalebliler" ifadesi ile bir başka söz oyunu daha yapar. Yahudi tarihinde Kaleb, Firavun'un kızı (Bithiah) ile evlenmişti.214 Bu sebeple kronikte genelde Mısırlılar'ın, özelde ise Kansu Gavri'nin, Firavun'un soyun­dan geldiği imasında bulunulmuştur.215

Memluklerin güçlü ve savaşçı insanlar olduklarını belir­ten Kapsali, onların Dimaşk [Şam] yapımı silahlar, çelik zırh­lar hatta altından miğferlere sahip olduklarını; her biri 300 ila 500 düka altın (perah) kıymetinde savaş atlarına, savaşın ve çarpışmanın inceliklerini bilen 25 bin cengavere sahip bu­lunduklarını kaydetmiştir.216 Memlfrk ordusu ' ile ilgili bu bilgiler, onların Ridaniye savaşına girecekleri sırada yaptık­ları hazırlıklar anlatılırken de tekrar edilmiştir.217

Memluk ordusu 9 Av 5276 [1516] tarihinde Kahire' den hareket etmek üzere iken, Kansu Gavri'nin hanımı ölür. Ce­nazenin defin işlemlerinin tamamlanması için biraz daha

c.) Kansu Gavri: 355 = Z0+50+60+6+3+6+Z00+10 : '1U 10):>. <"l Par'a: 355 = 80+200+70+5 : m11�. 213 Kapsali, Seder, 1, 318. 214 Konuyla ilgili olarak bkz. Yohanan Aharoni, "Caleb, Calebites", Efd2nd, VI,

353-354. 21s Anlahrnın geçtiği yer için bkz. Kapsali, Seder, 1, 318. 216 Kapsali, Seder, 1, 318-319. 217 Bkz. Kapsali, Seder, I, 326.

190 Yahudiler ve Türkler

beklemek zorunda kalan ordu, cenaze defni ve taziyelerin kabulünden sonra Kahire'ye 3 mil uzaklıktaki Ridaniye'de mola verir. Mola sırasında Memluk sultanının yeğeni Tomanbay gelerek Kansu Gavri'ye Sultan Selim ile savaş­mak yerine makul şartlarda anlaşmanın daha uygun olacağı tavsiyesinde bulunur. Ordudaki müneccimler de benzer tav­siyelerle Sultanın Yavuz' a karşı başarılı olamayacağı kehane­tinde bulunurlar. Ancak Kansu Gavri, hiçbirinin sözünü din­lemez ve orduya hareket emri verir.21s

Ordu sonraki süreçte Safed'te, ardından da Kudüs'te mo­la verir. Kansu Gavri, burada Osmanlı'ya karşı başarı ver­mesi için Allah'a bol bol dua eder, sadakalar dağıtır ve kur­banlar keser. Kudüs'ten sonra Dimaşk'a geçen Gavri, bura­dan önemli miktarda lojistik destek sağlar.219

Bu sırada Sultan Selim de Kansu Gavri ile karşılaşmak üzere harekete geçmiştir. Osmanlı Sultanı, Kansu Gavri'nin akıbetini bildirmek üzere, Dulkadirli Alaüddevle ve oğul­larının başlarını altın bir sandık içerisinde kendisine gön­derir.220 Kapsali bu süreçte bazı emirlerin "Müslümanların birbtri ile savaşmasının doğru olmadığını" bildirmek üzere bir heyet halinde Sultan Selim'e . geldiğini kaydeder. Kronikte açıkça ifade edilmese de, heyetin gelişinin Kansu Gavri'nin Halep' e ulaşmasından sonra vuku bulduğu anlaşılmakta­dır. Yavuz'la Kansu Gavri'nin aynı dinden olduğunu söy­leyen emirler bir türlü ikna edemedikleri Türk sultanını, görüşmenin bir safhasında "kan dökmeyi seven, savaştan baş­ka bir şey düşünmeyen birisin" diyerek itham etmişler, öfke­lendiği halde kızgınlığını belli etmeyen Yavuz, bu ithamla­ra Kansu Gavri'nin Şah ile bir olup kendi kuyusunu kazdı­ğı şeklinde cevap vermekle yetinmiş, ancak onların Gavri'nin emin ve güvenilir bir insan olduğu şeklindeki

21s Kapsali, Seder, I, 322. 219 Kapsali, Seder, I, 323. 220 Kapsali, Seder, I, 323-324.

Kapsali 'ye Göre Osmanlı Tarihi 191

sözleri üzerine küplere binerek Şah ile yaptığı gizli yazış­maları önlerine fırlatmıştır. Bu anlatımla Yavuz'un savaşa gelmekteki haklılığını ispatlamaya çalışan Kapsali, mektup­ları göstermesi üzerine Müslüman emirlerin utanarak sul­tanın huzurundan ayrıldıklarını kaydeder.221

İlerleyen süreçte savaş kaçınılmaz hale gelir. Her iki ordu da savaşmak üzere hazırlanır. Sırtlarını karşılıklı tepelere dayayan ordular yavaş yavaş birbirine yaklaşır. Kapsali, "cenk adamı (iş milhama)" ve "savaş meydanında yüksek sadalı komutanı" olarak tasvir ettiği222 Yavuz'un, ordusu içe­risinde dolaşarak cesaret verdiğini ve askerlerini savaşa teş­vik ettiğini nakleder.223

Elul ayının başında [Mercidabık] savaş[ı] başlar. Kapsali'nin "muazzam bir savaş" (milhama 'atsoma) olarak tarif ettiği muharebenin ilk dört saatlik bölümünde pek çok Memluk askeri öldürülür. Kapsali, savaşın ilerleyen safha­sında direnen Memlukler karşısında gevşeklik gösteren Os­manlı ordusunun Sultan Selim tarafından büyük bir ustalık ve komutanlık dehası ile derlenip toparlandığını heyecanlı bir üslupla anlatır. Osmanlı ordusu savaşta yenilmemiştir, zaten yenilmeyecektir de. Zira o gün savaşta Osmanlı ordu­suna bizzat yardım eden Rab, Kansu Gavri'nin tepesine çökmüştür.224

Ordusunun dağılması üzerine kendisi de kaçan Kansu Gavri, bir müddet sonra dinlenmek üzere çekildiği mola ye­rinde düşüp ölmüş; cesedi, kendisini takip eden Osmanlı as­kerleri tarafından alınarak Yavuz'un kampına getirilmiştir. Sultan Selim, Kansu Gavri'ye sultanlara yaraşır bir cenaze

221 Kapsali, Seder, I, 325-326. 222 Bu ifadeyi Kapsali İşaya 42/13'ten alrnışhr. 223 Kapsali, Seder, 1, 326-327. 224 "ve yaşav Adonay lo be-roşo: )\UN1:ı 1? '"' :ı'ıU')" Bkz. Kapsali, Seder, 1,

327-328.

192 Yahudiler ve Türkler

töreni düzenlemiş; türbemsi bir bina yaphrıp etrafını da de­mir çitlerle çevirerek defnettirmiştir.225

Bu sırada bir ulak, Memluk ordusunun Osmanlılar tara­fından korkunç bir mağlubiyete uğratıldığını haber vermek

üzere Mısır' a ulaşmışhr. 226

Sultan Selim bu süreçte Mısır'ın yüksek bürokratlarından Hayır Beg'le irtibata geçer. Bunun vasıtasıyla diğer Mı­sır/Memluk emirlerine ulaşmaya ve bunlarla anlaşmaya ça­lışsa da, pek başarılı olamaz; ancak Hayır Beg, Mısır' da meskun Abbasi halifesini göz hapsinde tutmaya başlar.227

b. Filistin'in Osmanlı Hakimiyetine Geçişi

Kansu Gavri'nin ölümünden sonra Mısır ileri gelenleri oy birliği ile yeğeni Tomanbay'ı (':ınn1t>) Memlfık sultanlığına getirirler. Kapsali, Tomanbay'ı "büyük" (iş gibor) ve "zeki" (ha­ham) bir adam olarak tasvir eder. Ancak Tomanbay, sultanlığı, Meınluk emirlerinin "kendisini

'her hal ve şartta destekleyecek­leri"ne dair kesin bir söz aldıktan sonra kabul eder. Kapsali, onun tahta Ekim (7 Tişri) 1516'da 'oturduğunu kaydeder. Yeni Memluk sultanı, vakit kaybetmeden ülkesine doğru ilerlemekte olan Osmanlılara karşı savaş hazırlıklarına başlar.22s

Bu süreçte ise Osmanlı ordusu Dimaşk'a hakim olur. Dimaşk halkı, alimleri ve emirleriyle birlikte, Sultan Selim ve ordusunu sevinç içerisinde karşılar. Şehri kendisine teslim ederler. Kapsali, Dimaşk'ın krallık gibi büyük bir şehir, hal­kının da çok seçkin olduğunu kaydeder.229

2ıs Kapsali, Seder, 1, 328. 226 Kapsali, Seder, I, 329. 227 Kapsali, Seder, I, 329. 22s Kapsali, Seder, I, 330. 229 Kapsali, Seder, 1, 330-331.

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi 193

Sultan, Dimaşk'ta iken veziri Sinan Paşa'yı Filistin bölge­sinin fethi ile görevlendirir. Sinan Paşa, Gazze ve Safed'i Osmanlı hakimiyetine katarak bölgede Osmanlı otoritesinin kurulması için gerekli önlemleri alır.230 Sinan Paşa daha son­ra Dimaşk ve Filistin'in Osmanlı idaresine girdiğirii haber vermek üzere Sultan tarafından Mısır' a elçi olarak gönde­rilmiştir. 231

Kapsali, bu bölümde Canbirdi Gazali ile ilgili kısa da olsa bazı bilgiler vermiştir. Memluklerin Gazze valisi olan Canbirdi'nin o sırada 50 yaşlarında bulunan Tomanbay'a sadık, büyük bir asker olduğunu söylemiş, cengaverliğini ise "girdiği savaşlarda bindiği atların öldüğü" ifadeleri ile öv­müştür.232

Memluk ordusu, Mısır' a geçişteki en mühim stratejik

mevzi olan Gazze'yi tekrar ele geçirebilmek için yeni bir hamle yapar. Tomanbay, Canbirdi Gazali ile Dimaşk'ın eski yöneticisi Emir Kebir'i Osmanlı güçlerini bölgeden atmaları için Han Yunus'a; amiralini de deniz tarafından çıkarma yapmak üzere Gazze'ye göndermişse de bunlar, herhangi bir başarı elde edememişlerdir.233

Ancak Gazze' deki bu başarısızlık Memlt1kleri yıldırmaz. Emirler Canbirdi Gazali (Gazze emiri), Emir Ali (İskende­riye emiri) ve Emir Kebir (Di.maşk emiri), Filistin bölgesini kurtarmak üzere yeniden harekete geçer. Sinan Paşa, bu 3 Memluk emirine, Kapsali'nin deyimiyle, kahramanca karşı koyar. Bunlardan Emir Ali öldürülür, Gazali ise esir edilir. Ancak Sinan Paşa'nın Gazze' de olmadığı bir sırada Gazali, şehirdeki Memlukler tarafından gizlice kaçırılır. Yavuz, Gazali'nin kaçırılmasına çok kızmasına rağmen, herhangi

230 Kapsali, Seder, I, 331-332. 231 Kapsali, Seder, 1, 332. 232 Kapsali, Seder, 1, 332. 233 Kapsali, Seder, 1, 332-333.

194 Yahudiler ve Türkler

bir ihmalden kaynaklanmaması sebebiyle veziri · Sinan Pa­şa'yı affeder.234

Gazze ve Safed'ten sonra Filistin bölgesinde Kudüs, Rem­le, Hani.a ve Ekron ile Askalan, Trablus ve Sidon gibi Gazze'nin kuzey ve güneyindeki diğer sahil kentleri de ta�

mamen Osmanlı hakimiyetine alınmıştır.235 ·

c . Ridaniye Savaşı

Filistin bölgesinde hakimiyetini tesis eden Osmanlılar Mısır üzerine yürümek üzere hazırlıklara başlar.

Sinan Paşa'nın Filistin' de gerçekleştirdiği fetihler sırasın­da Yavuz hep Dimaşk'taki karargahında kalmıştır. Kapsali, Yavuz'un Memluklerin iki kudretli emiri, Emir Ali ile .Emir Kebir'in öldürüldüğü haberinin ulaşması üzerine, Mısır'a yürüme kararı aldığını kaydeder.236

Bu karara rağmen Sultan, işin kan dökülmeden halledil­mesi için Tomanbay'a son bir kere elçi göndermeye karar ve­rir. Fakat elçiler yolda Memlukler fa.rafından yakalanarak öl­dürülür. Bu sırada Sinan Paşa'nın da öldürüldüğü şayiası, Yavuz'u telaşlandırmış ise de, yapılan tahkikatta ölmediği an­laşılmıştır. Memluklere son kez bir elçi daha gönderen Yavuz, elçiye, öncekilerin akıbetine uğramaması ve yakalanmaması talimatını verir.237 Elçi, öncekilerden farklı bir güzergah takip ederek Tomanbay'ın sarayina ulaşır.238 Kapsali burada Mem­luk sarayının fiziksel özellikleri yanında, elçi kabul usulü hakkında da kıymetli bilgiler vermiştir. İzni olmaksızın Mem­luk sultanının huzuruna · kimsenin giremediğini, bu şekilde

234 Kapsali, Seder, 1, 333-334. 23s Kapsali, Seder, I, 334-335. 236 Bkz. Kapsali, Seder, 1, 335. 237 Kapsali, Seder, 1, 335-336. 238 Kapsali, Seder, I, 336-337.

Kapsali 'ye Göre Osmanlı Tarihi 195

giren birinin cezasının ise sorgusuz sualsiz ölüm olduğunu belirten Kapsali, saraya küçük bir bahçeden girildiğini, bahçe ile saray arasında 16 kapı, her kapıda da eli silahlı nöbetçilerin bulunduğullu, gelenlerin ancak kapıdan eğildikten sonra gi­rebildiğini kaydettikten sonra, kapıların, girenlerin eğilebile­ceği şekilde yapılmasının sebebini ise, gelenlerin kibirlerinin kırılmasına yönelik olduğunu belirtir.239 Bu bilgilerin Memluk

teşkilat tarihi kitapları ile karşılaştırılması ilginç olacaktır.

Osmanlı elçisi Tomanbay'ın huzuruna çıkar. Kapsali, Osmanlı'nın büyüklüğüne vurgu için, Yavuz'un elçisinin Tomanbay'ın huzuruna kahramanlara yaraşır bir tavırla, atından inmeden çıktığını ve Sultanlar Sultanı Büyük Sultan Selim'in Memluklere teslim olmaları çağrısını içeren mektu­bu ilettiğini kaydeder. Tomanbay, Osmanlı elçisinin bu per­vasız tavrına çok kızar ve öldürülmesini emreder. Ancak

müşavirleri bu tutumun işleri daha .da içinden çıkılmaz hale getireceğini belirterek bu tavrından vazgeÇirirler. Bunun üzerine Osmanlı elçisi hapsedilir. Ancak elçi bir süre sonra bizzat vezirlerin kışkırtması ile öldürülmüştür.240

. Teslim çağrısına olumlu yanıt alamayan Yavuz Selim, Misır'a gitmek üzere Dimaşk'tan hareket eder. Gazze'de bir süre konakladıktan sonra Mısır'a geçer. Sultan Selim Gazze'de bulunduğu sırada Taberiye, Nablus, Kudüs ve el­Halil' den gelen temsilciler, bağlılıklarını arz etmek üzere Sultanın huzuruna çıkarlar.241

Sultan Selim'in Mısır'a gelmekte olduğunu öğrenen Tomanbay ise onu karşılamak/savaş�ak üzere Kahire' den

239 Kapsali, Seder, I, 337. 240 Bkz. Kapsali, Seder, I, 337-338. Kapsali, Osmanlı elçisinin bu şekilde öldü­

rülmesini, Ahd-i Atik'in II. Samuel kitabının 10. babında anlatılan, Davud Peygamber'in Ammonoğulları'na gönderdiği elçi olayına benzetir ve olaya gönderme yapar. Ayrıca İsrail tarihinden de Herod'un elçilerinin okudukla­rı mektubu hatırlatır. Bkz. Seder, I, 338.

241 Kapsali, Seder, I, 338.

196 Yahudiler ve Türkler

hareket ederek Ridaniye'ye gelir. Kapsali, Ridaniye'den bah­settiği bu bölümde Tomanbay'ın, sabık sultan Kansu Gavri'nin yaptığı hatanın aynının kurbanı oiduğunu da ima eder; zira Tomanbay, Gavri'nin Yavuz'la karşılaşmak üzere Kahire' den hareketinden sonraki bu ilk konak yerinde (Ridaniye) hem 'kendisi hem de müneccimleri vasıtasıyla Sultanı makul şartlarla Osmanlı ile anlaşmaya ikna etmeye çalışmış, ancak dinletememişti.242

Tomanbay, Ridaniye' de kamp kurar ve ordusuna, büyük­küçük kim olursa olsun, getirilen her Osmanlı kellesi için 100 Eşrefiye (l·-t'!l1'V) vereceği şeklinde duyurular yapar. Tomanbay'ın Mısır'ın bütün hazinelerini savaş için seferber ettiğini belirten Kapsali, çok geçmeden Memluk otağına ödül avcıları tarafından katledilen Osmanlı kellerinin ulaş­maya başladığını kaydeder.243

Ridaniye' de Osmanlı ile Memluk süvari birliklerinin ilk çarpışmaları da başlar. Ancak ilk şiddetli çarpışma, Ridaniye'ye gelişin dördüncü gününde vuku bulmuştur. Askerlerinde gevşeme gören Tomanbay, kendileriyle bir toplantı yaparak uyarır ve koyduğu ödülü hatırlatır.244

Kapsali, bu süreçte ,Tomanbay'ın karargahında yaşanan ilginç bir olaydan da bahseder. ifadesine göre, savaşın sür­düğü esnada Tomanbay yalnız iken karargahıQa erkek kılı­ğında bir kadın girer. Kadının ne amaçla geldiği konusunda değişik rivayetleri sıralayan Kapsali, onun Tomanbay'a Ya­vuz tarafından gözdağı verme amaçlı gönderildiğini, bunun­la da Memluk devletini, değil büyük bir orduyla, arzu etme­si durumunda bir kadınla bile yikabileceğini göstermek iste­diği şeklindeki değerlendirmelere de yer vermiştir.245

242 Kapsali, Seder, I, 338-339. Tomanbay'ın Kansu Gavri'yi ikna çabaları için bkz. a.g.e., I, 322.

243 Kapsali, Seder, I, 339. 244 Kapsali, Seder, I, 340. 245 Kapsali, Seder, I, 340.

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi 197

İlerleyen süreçte Osmanlı-Memluk savaşı giderek şid­detlenmiş, Memlukler savaşın en çetin aşamasında kahra­manca savaştıkları halde, Osmanlı ordusunu durdurama­mışlardı. Tomanbay ve askerleri Mısır'ın içlerine doğru çe­kilmişlerdi.

Bu başarının ardından Sultan Selim Memlukleri takip et­meye karar verir. Sultan Selim' in Kahire'ye gitmek üzere ha­rekete geçtiği bir sırada, Tomanbay'ın yanındaki adamların­dan biri gizlice Yavuz'un yanına gelir. Ona gitmeyi düşün­düğü yerden değil de bir başka güzergahtan gitmesini; bu durumda hem zayiat vermeyeceğini hem de ansızın yakala­dığı Memlukleri etkisiz hale getirebileceğini söyler. Sultan Selim, Osmanlı ordusunu zor durumda kalmaktan kurtaran bu adamı binlerce altın ile ödüllendirir. Hakikaten de ada­mın tavsiye ettiği yol takip edildiğinde Memlukler sürpriz bir şekilde arkadan kuşatılarak silahları ile birlikte etkisiz hale getirilir. Daha sonra Tomanbay'ın diğer birlikleri ile çok kanlı çarpışmalar yapılır. Kapsali, bu çarpışma sahnelerini etkileyici bir üslupla anlatmıştır. Çarpışmalar sırasında hem Memluklerden hem de Osmanlı tarafından pek çok kimse şehit olur. Osmanlı tarafında şehit olanların en önemlileri ise Yunus Bey ve Sinan Paşa' dır. Yeniçerilerin cansiperane gay­retlerinden övgü ile bahseden Kapsali, Tanrı'nın o gün Os­manlılara yardımını Ahd-i Atik'teki bir pasajla şu şekilde ifade eder: " . . . O gün Mısırlılarla savaşan onlar (Osmanlılar) değil, Tanrı idi"<">.246

·

Yavuz, Sinan Paşa'run ölüm haberi kendisine ulaştığında Çok üzülür. Gözlerinden iki damla yaş süzülür ve Tomanbay' a bu değerli komutanının kanının yerde bırakılmayıp öcünün muhakkak alınacağına dair bir mektup yazar.247

(') Çıkış 14/25. 246 Kapsali, Seder, 1, 342-344. 247 Kapsali, Seder, 1, 344-345.

198 Yahudiler ve Türkler

Askerlerinin çoğunu kaybeden Tomanbay, hayatta kalan adamlarıyla çöle çekilir. Ancak takip edildikleri sırada, Kan­su Gavri'nin o sırada 16 yaşlarında olan oğlu Abdullah, ya­nındaki bazı vezirler ve Memluk ileri gelenleriyle birlikte Osmanlı askerleri tarafından yakalanır.248

Yavuz, 1 Adar [5]277'de [24 Ocak 1517] Kahire'ye girer. Şehre girildikten sonra askere 3 günlük yağma izni verilir. Asker Cumartesi gününden Pazartesi gününe' .kadar Kahi­re'yi yağmalar.249 Üçüncü günden sonra halkı rahatsız eden­lerin şiddetle cezalandırıldığını belirten Kapsali, yağmadan sonraki günlerde Mısır' da yükte hafif, pahada ağır kıymetli taş, alhn, gümüş, mücevher ve benzeri eşyaların toplanarak defterdara teslim edildiğini kaydeder.250 Defterdar bu malla­rı Kansu Gavri'nin, oğlu Abdullah için yaptırdığı muhteşem köşkte toplamıştır.251

Kahire'nin fethinden sonra, ilk geceden itibaren şehrin güvenliğini "subaşı" temin etmiş, emrindeki atlı ve yaya muhafızlarla Osmanlı idaresinin şehirdeki emniyet ve asayi­şini sağlamıştı. Sultan Selim, o gece şehir merkezinde kal­mamış, fetihten önce karargahını kurduğu Bulak' a geri dönmüştü.252

Öte yandan o gece Emir Kebir komutasındaki Memluklerle Osmanlı askerleri arasında sabaha kadar süren çatışmalar ya­şanmış; emir ve arkadaşlarının Kahire kalesini ele geçirme te­şebbüsü başarılı olamamıştı. Kapsali, o geceki çarpışmalarda 30 kadar kişinin öldürüldüğünü; kalanların ise, kale civarında sadece Memluklerin bildiği bir

. geçitten kaçarak çöle,

Tomanbay'ın yanına gittiklerini k�ydeder.253

24s Kapsali, Seder, I, 345-346. 249 Kapsali, Seder, 1, 346. 250 Kapsali, Seder, I, 347. 251 Kapsali, Seder, 1, 347. 252 Kapsali, Seder, I, 347. 253 Kapsali, Seder, 1, 347-348.

Kapsali 'ye Göre Osmanlı Tarihi 199

Kahire'nin, dolayısıyla da tüm Memluk ülkesinin Osman­lı hakimiyetine girdiği kesinlik kazanınca, değişik bölgelere dağılan Memluklerin kesin bir mağlubiyete uğradığını ve bölgenin artık Osmanlıya ait olduğunu bildirmek üzere elçi­ler gönderilmiştir. 254

d. Mısır' da Osmanlı Hakimiyeti

Yavuz'un Ridaniye'ye dönüşünün hemen ardından ota­ğına gelen Memluk Emiri Canbirdi Gazali, Sultanın affını di­lemiş, kendisine övgü dolu sözler söylemişti. Yavuz, paşala­rına

· ve askerlerine yaptıklarını tek tek hatırlattıktan sonra

Gazali'yi affetmiş, kurdurduğu mükellef bir sofra ile de kendisine ziyafet çekmişti.255

Daha sonra genel bir af çıkaran Sultan Selim üç gün içeri­sinde gelip bağlılık bildiren herkesin can ve mal emniyetinin garanti edileceğini duyurmuştur. İlan üzerine Memluk ileri

. gelenlerinin çoğu Sultanın huzuruna çıkarak elini tutmuş ve bağlılık yemini etmiştir. Kapsali, Hayır Beg ve Gazali ile bir­likte 56 kadar Memluk bürokratının bağlılık yemini yaptık­larını kaydeder.256 Ancak Yavuz, bunların huzurdan ayrıl­masından sonra kendisine samimi manada bağlanıp bağ­lanmadıklarını denemek için her birine Şah İsmail'in ağzın­dan, Kansu Gavri'nin intikamını almalarında kendilerine yardım edeceği, büyük bir ordu ile. Mısır'a gelebileceğinin belirtildiği mektuplar yazmış, o gece özel elçilerle bunlara tek tek dağıttırmıştı. Kapsali'nin ifadesine göre bunlardan sadece Hayır Beg ile Gazali, Yavuz'a verdiği sözde sadık kalmış; Şah İsmail'in ağzından yazılan düzmece mektuba .olumlu cevap verenlerin tamamı ertesi gün idam edilmiştir.

254 Kapsali, Seder, 1, 349. 2ss Kapsali; Seder, 1, 351. 2s6 Kapsali, Seder, 1, 352.

200 Yahudiler ve Türkler

Sultan, öldürülenlerin usulüne uygun olarak defnedilmele­rini emretmiştir.257

Hayır Beg ile Gazali ise sadakatlerinin karşılığını almiş­lardır. Yavuz, bu ikiliye·Mısır'ı yönetme görevi vermiştir.258 Kapsali, Gazfüi'nin bir süre sonra isyan edeceğini de belirtir, ancak bu konunun ileride yeri geldiğinde anlatılacağını kaydeder.259

Kapsali, kronikte savaş sırasında ölen Memluk bürokrat­larının gizli kalmış hazinelerinin hanımları tarafından Sulta­na teslimini de anlatmıştır. Emir Salah'ın [Salah Erkimış] yaşlı dul eşi, Vezir<·> Yunus Paşa'ya gelerek Sultana 100· bin Venedik dükası (perhe Venetsia) verebileceğini, ancak bu pa­ranın önce bulunması gerektiğini söyler. Kadın, durumu Sultana da iletmesi için huzura çıkarılır. Sultana, kocasının, katiplerinden birine savaşa çıkmadan önce yüklü miktarda para bıraktığını, ancak parayı bıraktığı katibin kim olduğu­nu bilmediğini nakleder. Sulta�, durumun Memlukler ara­sında soruşturulmasını emreder; ancak paranın bırakılması konusunda kimsenin bilgisi yoktur. Sultan kadını tekrar ça­ğırtır ve olayı bir daha anlattırır. Kadın, kocasının Kansu Gavri ile · Mercidabık' a giderken katibe 100 bin düka verdi­ğini, dönüşte alacağını, eğer dönmezse bu parayı karısına vermesini emrettiğini nakleder; Ancak kadın, kocasının kendisine katibin ismini söylemediğini belirtir. Bunun üze­rine Selim, Memluk katiplerini tek tek kadın ile yüzleştirerek kadına kocası hayatta iken evlerine sıkça gelenleri dikkatle bakıp teşhis etmesini emreder. Kadın sıra ile sorgulanan ka­tiplerden birini teşhis eder. Katip sorgudan sonra, emirin al­tınları emanet ettiği kimsenin kendisi olduğunu itiraf eder. Altınlar alınarak hazineye devredilir. Sultan, görevlilere ka-

257 Kapsali, Seder, 1, 353-354. 258 Kapsali, Seder, I, 354. 2s9 Kapsali, Seder, 1, 354. r> Kapsali, "Kaptan Zineral" olarak kaydetmiştir.

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi 201

dına kocasının mallarını iade etmelerini ve bütün ihtiyaçla­rını karşılamalarını emreder. Savaşta ölen Memluk bürokrat­larının eşleri de bunu duydukları vakit, hazineye ait alhnları saraya teslim ederek kocalarına ait mallarla birlikte pek çok hediye alırlar.260

Kapsali, Yavuz'un bilgisi, hikmeti ve Tanrı'nın kendi­sine bahşettiği ilham sayesinde bu altınları keşfettiği ka­naatindedir. 261

e . Tomanbay'ın İdamı

Ridaniye Savaşı'nda yenilip çöle çekilen Tomanbay, ço­ğunluğu Memluklerden oluşan, alh bin kişilik bir ordu top­layarak Kahire'ye yapacağı ani baskınla ülkeye yeniden ha­kim olmak üzere harekete geçer. Kapsali, Tomanbay' a kah­lan insanları "kötü kimseler" (mar nefeş) olarak niteler.262

Ancak Tomanbay'a katılan Beni Bekir kabilesi şeyhi, Tomanbay'ın saldırı hazırlığını gönderdiği bir ulak ile Türk

Sultanına ulaştırır. Sultan Selim bu habere sevinir ve Tomanbay'ı kendi seçtiği bir alanda karşılamak ister. Bu se­beple de şeyhe, Tomanbay'ı şehre saldırıya teşvik etmesini, ancak yapacağı baskını mümkünse Nil'i geçerek Bulak tara­fından yapmaya ikna etmesini bildirir. Kapsali'nin ifadesine göre Yavuz'un bu şekilde bir plan yapmasının iki sebebi vardır: Biri, Nil'i geçerek askerlerini tehlikeye atmamak, di­ğeri ise Eski Kahire yolu üzerinde Memlukler ve taraftarla­rınca kurulabilecek bir pusu ya da tuzağı önlemek. Bu se­beple Yavuz, yaptığı planla Memluk ordusunu coğrafi şart­larını bildiği ve gerekli tertibatı aldığı Bulak' ta karşılamak is­temiştir. 263

260 Kapsali, Seder, I, 354-356. 261 Kapsali, Seder, I, 357. 262 Kapsali, Seder, 1, 357. 263 Kapsali, Seder, 1, 357-358.

202 Yahudiler ve Türkler

Tomanbay, Yavuz'un ajanlığını yapan Beni Bekir şeyhi­nin tavsiyesine uyarak saldırıyı Yavuz'un istediği yönden yapmaya karar verir.264 Askerleri ile birlikte çölden çıkarak

Nil Nehri kıyısına gelen Tomanbay, Kapsali'nin "burkay" ve "postiş" olarak a

-dlandırdığı gemilerle nehri geçerek Bulak

üzerinden Kahire'ye gitmek ister. Ancak, Bulak'a gelindi­ğinde pusuda bekleye:r;ı Osmanlı ordusu ani bir çıkışla T6manbay ve askerlerine saldırır. O gün sabahtan öğleye kadar yapılan şiddetli çarpışmada pek çok Memluk ve emir ile bunlara destek veren Arap Şeyhleri öldürülür. Diğer Memluk ve Arapların yeni bir isyana kalkışmamaları için kesilen başlar ibret amacıyla şehir kapılarına asılır.265

Bu savaştan da sağ olarak kurtulmayı başaran Tomanbay bir deveye atlayarak çöle kaçar. Çölü iyi tanıyan Beni Bekirli bedeviler ile Canbirdi Gazali, Tomanbay'ın peşine düşer. Kapsali, kaçışın sürat ve heyecanını ifade babında, Gazali ve Tomanbay'ın ikişer at çatlattıklarını nakleder: Bütün uğraş­lara rağmen Tomanbay yine yakalanamaz.266

Nihayet takipten yorgun ve bitkin düşen Beni Bekirli Araplar ile Gazali dinlemek üzere mola verd.ikleri bir sırada, Kahire'ye erzak taşıya� kervancılardan Tomanbay ve altı ar­kadaşının yerini öğrenirler. Tomanbay, çölde bir Arap kabi­lesine sığınmışsa da, peşinden gönderilen Beni Bekirli bede­viler kendisini yakalayarak Sultana götürmek üzere Gazali'ye teslim ederler.267

Tomanbay, 13 Nisan 1517 [21 Adar 5277] tarihinde Yahu­dilerin Pesah Bayramı'nın<·ı 7. gününde Kahire'ye getirilir. Yavuz, Tomanbay'ın yakalanmasına çok sevinir ve artık

264 Kapsali, Seder, I, 358. 265 Ka psali, Seder, I, 36 L 266 Kapsali, Seder, I, 362. 267 Kapsali, Seder, I, 362. <'> Yahudilerin kendi takvimlerine göre Nisan ayının 15. gününden itibaren Mı­

sır'daki esaretten kurtuluşları anısına yedi gün süre ile kutladıkları bayram.

Kapsali 'ye Göre Osmanlı Tarihi 203

kendisine Mısır' a tam anlamıyla hakim olma fırsatını verdiği için Allah' a şükreder. 268

Kapsali, Tomanbay'ın, Sultan Sel�m'hı. tahta geçişinin 5. yılında, kendisinin Mısır tahtına geçişinin ise 6. ayında yaka­landığını kaydeder .

. 269

Tomanbay, bir atın üzerinde elleri önden kelepçeli, ken­disi de bir Türk askerine bağlanmış vaziyette Babü Züveyle'ye çıkan Büyük Pazar'dan şehre getirilir. Bu arada, şehirde tellallar çıkarılarak "Sultan Selim'i seven ve Tomanbay'ın akıbetinigörmek isteyen Bnbü Züveyle'ye gelsin!" şeklinde Arapça bir ilan yapılır.270 Halk, Tomanbay'ı görmek

için kalabalıklar halinde, birbirini ezercesine sokaklara dö­külür. Tomanbay bir bedevi gibi, kaçışı sırasında kendisini kamufle etme amacıyla giydiği elbiseler içerisinde getirilir. Babü Züveyle'ye gelindiğinde atından indirilerek elleri ar­kadan bağlanır. O sırada Tomanbay'ın ağzından "Ben, Al­lah'ın koruması altındayım" manasında "Zimmeti fi'llnh" şek­linde Arapça bir ifade duyulur. Çok bekletilmeksizin, hemen aynı gün [21 Adar 5277 /13 Nisan 1517] Babü Züveyle' de idam edilir. İbret amacı ile de 3 gün ve 3 gece darağacında sallandırılmış vaziyette bırakılır.271

Üçüncü günün sonunda hem bir Arabın, cesedin indiril­mesi için sarf ettiği gayret hem de Sultan Selim'in şehre ge­

. lecek olması nedeniyle� Tomanbay'ın cesedi darağacından indirilir. Kapsali, Osmanlı'nın Mısır'a hakimiyet dönemini bugünden itibaren başlatır:

"Sultan Selim'in Mısır'da tam anlamı ile tahta oturduğu gün, . işte bu gündür [16 Nisan 1517]."272

268 Kapsali, Seder, 1, 363. 269 Kapsali, Seder, I, 363-364. 270 Kapsali, Seder, 1, 364. 271 Ka psali, Seder, 1, 365. 272 Kapsali, Seder, 1, 366.

204 Yahudiler ve Türkler

Kapsali bu noktada Sultan Selim'in mesihl şahsiyetine de atıfta bulunur. Ahd-i Atik'teki bir ifadenin Sultan Selim'e işaret ettiğini söyler: " . . . Ve Rab tez giden buluta binmiş Mısır'a gidiyor . . . ". 273 Kapsali pasajda geçen "tez" kelimesindeki harf­lerin rakamsal değerinin (130 = 30 : ? , ıoo : P= ?p), Selim' in yazıldığı harflerin rakamsal değeri ile aynı olmasına ( = o?o 130 = 40 : O ,30 : ? ,60 : O} dikkat çeker. Yavuz'a yüklediği mesihl misyonu Zohar' dan verdiği bazı örneklerle de destek­ler.274 Onun konu ile ilgili şu ifadeleri oldukça ilginçtir: " . . . Ve Mısır putları O'nun önünde titriyor . . . "275 Yavuz Selim Mısır' a hakim olduktan sonra ' . . . Putlar tümüyle ortadan kalka­cak1276 ve oradaki (Mısır) putlar imha edilecek; bu da kurtuluş gü­nünde gerçekleşecek. Buna göre 'terennüm zamanı gelecek, memle­ketimizde büyük kumrunun sesi yükselecek'; Mesih bizim dürüst­lüğümüzde çabucak gelecek, zira bu sürgünle Rab dağınık İsrail'i bir araya toplamaya başladı . . . "277

Kapsali, daha sonra Sultan Selim' in Mısır' da adil bir idare kurmaya yönelik gerçekleştirdiği bazı icraatlardan bahset­miştir. Bu bağlamda Sultan ölçü ve tartıda hile yaparak hak­sız kazançla servetine servet katan bir gıda tüccarını darağa­cında sallandırmıştır.278 Benzer şekilde, aynı günlerde çölde yol kesip kervan basan güçlü ve nüfuzlu bir bedevi şeyhi de yakalanarak idam edilmiştir.279

Kapsali 143. bölümde oldukça secili ve de tumturaklı bir dille Mısır'ın Türkler tarafından fethinin Tanrısal bir irade ile gerçekleştiğini; bunun da İsrailoğulları'run kurtuluşunun bir işaretçisi olduğunu Ahd-i Atik'ten mesihin gelmesi ile il­gili pasajlara da göndermeler yapmak suretiyle anlatmaya

273 İşaya 19/1. 274 Kapsali, Seder, 1, 366-367. 275 İşaya 19/1. 276 İşaya 2/18. 277 Kapsali, Seder, 1, 435. 21s Kapsali, Seder, I, 367. 279 Kapsali, Seder, 1, 367.

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi 205

çalışmıştır. Her biri "Tanrım!" (Adonay) şeklinde başlayan paragraflarda Osmanlılar eli ile gerçekleşen bu mucizevi olay için Tanrı'ya şükreden Kapsali, konuyu anlattığı bölü­mü, duasının kabulü temennisiyle "Amen!" diyerek bitirir.28°

f. Osmanlı Donanmasının Mısır' a Gelişi

Sultanın, ordusu ile Mısır' da bulunduğu sırada, Kaptan-ı Derya<» komutasındaki Osmanlı donanması Mısır' a gitmek

üzere İstanbul' dan hareket eder. Donanma, Ege Denizi üze­rinden Akdeniz'e inerken Rodos civarında Venedik gemile­rini taciz eder. Rodos'taki "Arlzion" ()r>l�'1N) isimli büyük

savaş gemisinin yardıma çağrıldığının öğrenilmesi üzerine Osmanlı gemileri bölgeden hızla uzaklaşır.281

Kapsali, yaşadığı yer olan Kandiya' da Osmanlı donan­masının Sitia'ya (nN'\J'el) saldırabileceği endişesi yaşandığı­nı; ancak "Donanmanın Sitia'ya uğramadan Mısır' a gittiği bilgisi"nin ulaşması üzerine halkın rahat bir nefes aldığını kaydeder.282

Osmanlı donanmasının İskenderiye'ye ulaşması üzerine, Sultan Selim Kahire' den İskenderiye'ye geçer. Sultan, do­nanmasını gördüğünde, güçlü bir orduya ve sadık bendelere sahip olmasından dolayı Allah'a şükürler eder. Kaptan-ı Der­ya'nın gemisine çıkar. Bu sırada donanma gemileri, Sultanın önünden geçit töreni yapar. Sultan daha sonra askerleri ile bu­luşur ve kendilerine moral vererek bahşişler dağıtır.283

Sultan Selim, İskenderiye' de Firavun Kulesi olarak isim­lendirilen bir mekanda Kansu Gavri tarafından hapse atılan

2so Bkz. Kapsali, Seder, 1, 388-393. <» Kapsali, "Kaptan Zinerali" der. Osmanlı kaynaklarında Piri Paşa. 281 Kapsali, Seder, I, 368. 282 Kapsali, Seder, 1, 368. 283 Kapsali, Seder, 1, 368.

206 Yahudiler ve Türkler

ve 10 yıldır da burada tutulan Eşref Canbolat isimli Memluk

emirini hapisten çıkarır.284 Bu noktada Memluklerdeki sultan­lık mücadeleleri ile ilgili bir bilgi de veren Kapsali, eskiden beri Memluklerde sultanlık mücadelesinde iktidara gelen kimsenin bertaraf ettiği rakibini buraya, yani Firavun Kule­si'ne gönderip müebbet hapse mahkum ettiğini kaydeder.285

Hapisten çıkan Canbolat'ın özgürlük sevinci ise ancak

Sultan . Selim'in huzuruna çıkıncaya kadar sürmüştür. Canbolat, Sultan'ın huzuruna girip saygısını göstermek üze­re eğildiğinde, Sultan, gayri ihtiyari, "Ölümün oğlu, kaldır ba­şını" deyiverir. Bu ifadeden öldürüleceğini anlayan Canbolat ise "İyilik, kötülük getirdi" şeklinde mırıldanır. İdamı ciddiye bindiğinde affedilmesi için Sultana yakarması ise fayda vermez. Adamları ile birlikte idam edilir.286

Sultan Selim aynı gün, Kansu Gavri'nin hayatta kalan iki oğlunu da huzura davet eder. Ancak bunlarla görüştükten sonra kendilerini affeder.287

Kapsali, Mısır'ın fethini anlattığı kısmın sonunda Kansu Gavri'nin gizli hazinesinin ele geçirilme öyküsünden de bah­setmiştir. Kansu Gavri, sultanlığı sırasında .çölde bir Arabın de� !aletiyle gizli bir hazine [muhtemelen Firavunlara ait bir hazi­ne] ele geçirmişti. Hazineyi Kahire'ye taşıyan Kansu Gavri, bu­nu sadece kendisinin ve oğullaniıın bildiği bir yere gömerek

üzerini kapattırmıştı. Sultanın affına mazhar olan çocuklar, Sul­tan Selim'e bu hazinenin yerini göstermiş; gösterilen yerden pek çok altın ve değerli eşya çıkarılmışhr.2s8

Sultan Selim, İskenderiye'ye gelen Osmanlı gemilerine, İstanbul' a gönderilmek üzere 3.000 deve yükü altın, gümüş

284 Kapsali, Seder, I, 368-369. 2ss Kapsali, Seder, I, 369. 286 Kapsali, Seder, I, 369. 287 Kapsali, Seder, I, 370. 288 Kapsali, Seder, I, 370-373.

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi 207

ve değerli taşlar yükler. Kapsali, askerlerin ilk üç gündeki yağmadan ele geçirdikleri ganimetl_erin oluşturduğu bu yük­leri taşımak üzere Kandiya' dan da bazı gemilerin kiralandı­ğını kaydeder.289 ·

Gemiler, . Sultan'ın Belgrad seferi dönüşünde Sultanla eş zamanlı olarak İstanbul'a ulaşacaktır.290

Mısır' dan dönüş hazırlıkları yapıldığı sırada, Venedik Dev­leti'nden iki elçi gelir. Kapsali, bu iki elçiden birinin Kandiya üzerinden İstanbul'a, diğerinin ise İskenderiye'ye gittiğini kay­deder. Bunlardan Yakomo Kontarin ()'1")1j? 1Y.l1j?N') Kıbrıs haracını (1"1'.:11"/tributo) sunmak ve Mısır'ın fethini kutla­mak üzere Sultanın bulunduğu İskenderiye'ye; diğeri, Antonio Motsnigo (1l')�1Y.l 1mmN) ise Osmanlı Devleti ile yapılan anlaşmayı yenilemek üzere İstanbul' a gitmiştir.291

Sultan Selim, Mısır valiliğine (beylerbeyi) Hayır Beg'i ge­tirerek nizam ve intizamı sağlaması için emrine 1 .000 yeniçe­ri bırakır. Filistin ve Suriye'nin idaresini ise Dimaşk valiliği­ne getirdiği Canbirdi Gazali'ye tevdi eder.292

5. Mısır' dan Dönüş ve İbn Haniş İsyanı

Sultan Selim [5]278 yılı, yılbaşında (roş ha-Şana) [9 Eylül _1517] Mısır' dan ayrılır. Kapsali, Sultan Selim'in dönüş yo­lunda Yunus Paşa'yı idam ettirdiğini belirtir. İdamın sebebi­ni ise, Mısır beylerbeyi olmak isteyen Yunus Paşa'nın Mı­sır' dan ayrılışlarının üçüncü gününde Sultan tarafından Mı­sır'ın emniyet işlerini tanzimde kendisi yerine tercih edilen Hayır Beg' e yardımcı olmak üzere gönderilmesi, fakat Hayır Beg'i zor duruma düşürmek için bazı işleri ihmale kalkışma-

2s9 Kapsali, Seder, I, 373. 290 Kapsali, Seder, 1, 399. 291 Kapsali, Seder, 1, 374. 292 Kapsali, Seder, I, 374.

208 Yahudiler ve Türkler

sı sonucu durumu öğrenen Sultan tarafından idam ettirilme­si olarak kaydeder.293

Sultan Selim dönüş yolunda Kudüs' e de uğrar. Kapsali, Yavuz'un Kudüs ziyaretini heyecanlı bir şekilde anlatır. Sul­tan, kutsal şehirde kurbanlar keser, sadakalar dağıtır ve düşmanlarına karşı zafer nasip ettiği için Tanrı'ya şükredip dualar eder.294

Sultan Selim Kudüs'ten ayrıldıktan sonra Dimaşk'a gelir. Sultan'ın Dimaşk'ta bulunduğu sırada Ben Haniş [Nasıruddin ibn Haniş] isyanının başladığı, bir süre sonra da o.nun Sidon'u ele geçirdiği bilgisi ulaşır. Kapsali, bu bölüm­de İbn Haniş'in Kansu Gavri döneminden beri kalkıştığı is­yanlar hakkında bilgi de vermiştir.295

Sultan Selim, İbn Haniş' e karşı Beni Bekir ve Beni Cezile gibi bölgede etkin Arap kabilelerine haber göndererek bu konuda kendisine yardım etmelerini emreder.296

Sultan Selim bölgede olduğu için isyan ile bizzat ilgilen­miştir. İsyandan bir süre sonra İbn Haniş, iki oğlunu Sultan Selim'e gönderir. Sultan, oğullarını iyi karşılar; onlara yaşlı babaları ile görüşmek istediğini belirterek İbn Haniş' e altın, gümüş ve develerden oluşan hediyeler gönderir. Kapsali, İbn Haniş'in bedevilik yönüne vurgu sadedinde onun sade­ce develeri beğendiğini, bunların kendisine albn, gümüş ve değerli taşlardan daha kıymetli olduğunu söylediğini nakle-der.297 -

Ancak İbn Haniş'in oğulları Sultana verdikleri sözü tut­. mayarak babalarını getirmemişlerdir. Sultanın . henüz Dimaşk'ta bulunduğu sırada İbn Haniş'in yeri ihbar edilmiş;

293 Kapsali, Seder, I, 378-379. 294 Kapsali, Seder, 1, 379. 29s Bkz. Kapsali, Seder, 1, 379-380. 296 Kapsali, Seder, 1, 380. 291 Kapsali, Seder, 1, 382-383.

Kapsali 'ye Göre Osmanlı Tarihi 209

sultanın bizzat komuta ettiği kalabalık ordu ile ihbar edilen yere gelmeden önce yerini değiştirdiği için de yakalanama­mıştır. Sultan Selim, İbn Haniş'in elinden kaçmasına _ fena halde öfkelenmiştir.29s

İbn Haniş ile daha fazla uğraşmak istemeyen Sultan, asi­nin yakalanması işini Şam valisi Canbirdi Gazali'ye havale ederek İstanbul'a geçmeye karar verir. Sultan'ın İstanbul'a geçeceği haberini alan İbn Haniş çok sevinse de, sevinci kur­sağında kalır. Sultan daha Dimaşk'ta iken İbn Haniş yakala­narak öldürülür299

Sultan Selim, İbn Haniş'in öldürüldüğü haberini duyunca çok sevinmiştir. Kapsali, Sultanın sevincini vurgu sadedin­de, onun İbn Haniş'in öldürülmesine Tomanbay ve Kansu Gavri'nin öldürülmesi kadar sevindiğini kaydeder.300 Kapsali' nin ifadelerinden, 301 isyanın · yankılarının Rodos' a kadar ulaştığı anlaşılmaktadır.

İbn Haniş isyanının bastırılması, Osmanlı'nın bölgede mutlak hakimiyet sağlaması açısından büyük önem taşıyor­du. Zira onun öldürülmesi, bölgede problem yaratan, zaman zaman isyan eden ya da isyan etmeyi düşünen diğer bedevi gruplara emsal teşkil etİniş; İbn Haniş gibi çok güçlü birinin bertaraf edilebildiğini gören bedeviler kendilerinin çok daha kolay bertaraf edileceklerini düşünerek silah bırakmaya ka­rar vermişlerdir.302

· Kapsali İbn Haniş'in isyanı sırasında bölgede verdiği tah­ribatı, secili ve tumturaklı bir dille her biri "Eyh! ..." (Nasıl olur . . . ) ifadesi ile başlayan paragraflardan oluşan 144. bö­lümde· anlatmıştır. Her biri, "Sen nasıl yetişmiş insanları öldü-

29s Kapsali, Seder, I, 383. 299 Kapsali, Seder, I, 383, 386. 300 Bkz. Kapsali, Seder, I, 385. 301 Kapsali, Seder, I, 385. 302 Kapsali, Seder, I, 385-386.

210 Yahudiler ve Türkler

rürsün", "Sen nasıl yol keser, yağma yaparsın!" şeklinde başla­yan cümlelerle İbn Haniş'e beddualar etmiştir.303

Kapsali'nin İbn: Haniş'e bu şekilde özel bir bölüm ayırma­sının sebebini tahmin etmek güç değildir. O, Yahudilerce kut­sal kabul edilen topraklarda, yani Filistin' de isy� etmiştir.

Kap�ali, İbn Haniş isyanını basbran Gazali'nin Dimaşk valiliğine (beylerbeyi) getirildiğini, ancak onun da Sultan Sü­leyman zamanında İbn Haniş gibi isyan edeceğini; fakat bu­nu canı ile ödeyeceğini belirterek konuyu ilerleyen bölüm­lerde anlatacağını (kaaşer nihtav 'od) kaydeder.304

Sultan Selim, 1518 yılı [5278] Haziran ayı başlarında İs­tanbul'a ulaşır. Halk sokaklara dökülmüş, Mısır fatihi sul­tanlarını sevinç gösterileriyle karşılamışbr. Sultan da bu ilgi­yi karşılıksız bırakmamış, dağıttığı hediyelerle ihsanlarda bulunmuştur.305

6. Hind Okyanusu'nda Portekiz Don":nmasına Saldırı

Kapsali, 142. Bölümün sonunda, [1519 yılı başlarında] Sultan Selim'in Portekizler ile savaşmak üzere Hind Okya­nusu'na bir donanma gönderdiğini, donanmanın Kalküta'ya kadar giderek orada karşılaştığı Portekiz gemisine karşı za­fer kazanıp döndüğünü kaydeder. Sultan aynı yıl Hind Ok­yanusu'na birkaç kez donanma daha gönderdiği halde, Por­tekizler le karşılaşılmamışbr. 306

Kapsali, Portekizlerin Hind Okyanusu'ndaki Venedik ti­caret gemilerini taciz ettiğini ve bunların Kızıldeniz üzerin� den Suriye'ye g�lmelerine engel olduklarını kaydeder.307

303 Kapsali, Seder, 1, 393-397. 304 Kapsali, Seder, 1, 386. 305 Kapsali, Seder, I, 387. 306 Kapsali, Seder, 1, 386. 301 Kapsali, Seder, 1, 386.

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi 211

7. Belgrad Seferi

Kapsali 145. bölümde Sultan Selim'in Avrupa seferlerinden birine değinmiştir. 1518 yılının dördüncü ayında (Nisan) Belgrad'ı fethetmek üzere İstanbul'dan hareket eden Sultan, başkentten ayrılırken yanına av kuşlarını ve köpeklerini alarak bir savaşa değil de ava çıkbğı görüntüsü vermek istemiştir. Macaristan'ın yüksek dağlarını geçen Sultan Belgrad'a ulaşmış; ancak bütün uğraşlara rağmen şehir fethedilememiştir.308

Bunun üzerine Sultan Elul ayında Gelibolu'ya döner. Böl­geyi gezisi sırasında Rodos yağmasından dönen Osmanlı ge­milerinin (fusta/postiş) Çanakkale Boğazı'ndan giriş yapbğını gören Sultan, Gelibolu'yu gezdikten sonra bölgeden ayrılır.3°9

Sultan, İstanbul'a ulaşbğında İskenderiye'den albn ve gümüş yüklü gemiler de başkente ulaşmıştır. Gemilerde Memluk ileri gelenlerinin bazıları da bulunmaktaydı.310

8. Vefatı Öncesi Sefer Hazırlığı ve Kandiya'da Yaşanan Korku

Kapsali 146. bölümde 1519 [5279] yılında Sultan Selim'in büyük bir sefere çıkmak üzere ordu teşkil ettiği haberinin duyulması üzerine Kandiya' da yaşanan korkuyu anlatarak savunma hazırlıkları hakkında bilgi vermiştir.311

Hakikaten de Osmanlı kaynaklarında büyük bir sefer için hem kara ordusuna hem de donanmaya hazırlık emri veril­diği, bu hazırlığın da uzun sürdüğü kaydedilmiştir.312

JOs Kapsali, Seder, 1, 397-398. 309 Kapsali, Seder, 1, 398. 310 Kapsali, Seder, I, 399. m Kapsali, Seder, 1, 400 vd. 312 Konuyla ilgili olarak bkz. Ziya Kazıcı, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti-Siyasi­

Dini-Kültürel-Sosyal İslam Tarihi, İstanbul 1997, XI, 242 vd.

212 Yahudiler ve Türkler

D. Kanuni Sultan Süleyman

. Kapsali, Kanuni Sultan Süleyman dönemini kroniğin IV. Kitabı'nda anlatmıştır.

Gelibolu dönüşü hastalanan Sultan Selim, tabiplerin bü-. tün gayretine rağmen kurtarılamaz. Kapsali, üçüncü kitabın son bölümünde (147) secili bir dille Sultan Selim' in hem has­talık hem de ölüme yaklaştığı dönemlerinde kendini yoldan çıkarmaya çalışan şeytan ile yaptığı mücadeleyi çarpıcı bir dille anlatmıştır.313

Gelibolu ile İstanbul arasında bir yerde vefat eden Sulta­nın314 ölümü askerlerden gizlenmiş, Süleyman'ın İstanbul'a [Manisa' dan] gelip tahta oturmasının ardından açıklanmış­tı.315 Kapsali, Süleyman'ın; babasının herhangi bir hastalığı olmadığım bildiği için, bu ani ölüme önce inanmadığım, bir­biri ardına gönderilen elçilerin ancak üçüncüsünden sonra ikna o.lup İstanbul'a hareket ettiğini kaydeder.316

Sultan Selim, Süleyman'ın da iştirak ettiği bir törenle kendisi için yapılan türbeye defnedilir.317

Defin işlemlerinden sonra Sultan Süleyman'ın gerçekleş­tirdiği ilk icraat, saray bürokratlarından hadım bir veziri, haksız mal iktisabı ve zulmünden dolayı İstanbul'un orta yerinde halka açık bir alanda idam ettirmesidir.318 Kapsali'nin ismini vermediği bu vezir, zulümleri sebebiyle kendisine "kanlı" lakabı verilen donanma kaptanı Ca' fer Bey'dir.319 Sultan Süleyman'ın vezire verdiği bu ceza Kapsali tarafından "adaletin icrası" olarak nitelendirilir ve yerinde bir ceza olarak takdim edilir. Aleme ibret, Ca'fer Bey'e öze-

313 Kapsali, Seder, I, 402 vd. 314 Kapsali, Seder, 1, 407-409. 31s Kapsali, Seder, il, 7. 316 Kapsali, Seder, il, 8. 317 Kapsali, Seder, il, 9. 31s Ka psali, Seder, il, 11. 319 Bkz. Kazıcı, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti, XI, 263.

Kapsali 'ye Göre Osmanlı Tarihi 213

. necek diğer bürokratlara gözdağı amaçlı verilen bu cezadan sonra Sultanın adaleti ülkenin her tarafına yayılmıştır.320

1. Canbirdi Gazali İsyanı

Sultan Süleyman'ın tahta çıktıktan sonra uğraşmak zo­runda kaldığı ilk mesele Canbirdi .Gazali isyarudır. Kapsali, isyanı 150. Bölümde (il, 11-14) anlatmıştır. Sultan Selim tara­fından Şam Beylerbeyiliği'ne getirilen Gazali'nin, genç ve tecrübesiz olarak gördüğü Sultan Süleyman'ın hükümdarlı­ğının ilk yıllarında bazı Arap ve Memluk ileri gelenlerinin de destek ve teşviki ile isyan ettiğini belirten Kapsali, onun ilk olarak Beyrut'u, ardından da Nablus'u (Şekem) ele geçir­diğini kaydeder.321

Osmanlı yönetimi Vezir Ferhad Paşa'yı isyanı bastırmak­la görevlendirir. Ferhad Paşa emrine verilen 40 bin kişilik bir ordu ile hareket ederek Dimaşk Ovası'nda Gazali'nin ordu­su Üe karşılaşır. Yapılan muharebede isyancılar yenilir, Gazali de kaçar. Ancak bir süre sonra Dimaşk yakınlarında ele geçirilerek kellesi vurulur.322

Kapsali, Gazali'nin ölümünün Türkler için bir sevinç, Arap­lar için ise büyük b�r hüzün kaynağı olduğunu kaydeder.323

Gazali'nin bertaraf edilmesinden sonra Dimaşk'a yeniden hakim olan Osmanlılar, şehrin güvenliğini sağlayarak yap­tıkları atamalarla bölgedeki Türk hakimiyetini yeniden tesis ederler.324

Ferhad Paşa, benzer önlemleri Gazali sempatizanlarının bulunduğu Filistin ve Mısır' da da almıştır.325

320 Kapsali, Seder, il, 10-11. 321 Kapsali, Seder, il, 11-12. 322 Kapsali, Seder, il, 13. 323 Kapsali, Seder, il, 14. 324 Kapsali, Seder, il, 14. 32s Kapsali, Seder, il, 14.

214 Yahudiler ve Türkler

2. Belgrad'ın Fethi

Kanuni Sultan Süleyman, tahta geçtikten sonra barış di­leklerini bildirmek üzere Macar kralı Di-Ungarya'ya ( '>11 nN'>1l1N) bir elçi heyeti göndermişti. Ancak kral, yeni sultanın genç ve tecrübesiz olduğu zannına kapılarak Osmanlı'nın iyi niyetini kötüye kullanmış; gelen elçi heyetini hapsettikten son­ra da uzuvlarını tek tek kesmek suretiyle işkence ederek öl­dürmüştü. Bu tutum, savaş sebebi olduğu için Belgrad' a askeri bir sefer düzenlenmesi kaçınılmaz olmuştu.326 ' .

Gerekli hazırlıkları yapan Osmanlı ordusu hem karadan hem de denizden sevk ettiği birliklerle Belgrad seferine çık­mış, önce şehrin banliyösü niteliğinde olan ve Fatih zama­nında muhkem ve muhteşem bir kulenin inşa edildiği Öğri [Böğürdelen] fethedilmiş, ardından da Belgrad'a hakim olunmuştu. Kapsali, Sultan Süleyman'ın komutanlık dehası­na vurgu sadedinde şehre kara ve deniz yolu ile gelecek yardımları engellemek için aldığı tedbirleri heyecanlı bir üs­lupla anlatmıştır.327

Belgrad gibi muhkem bir şehrin düşmesi Rodosluları en­dişelendirmiş, Sultan Süleyman' a elçi göndermeye sevk et-mişti.328

.

Belgrad'ın düşmesi Macar Kralı'nı ise çok üzmüştü. Öte yandan Türk sultanı şehrin elden tekrar çıkmaması için, gerekli tahkimatı yaptırmış; Gazi Balı Bey'in<*> emrine 50 bin kişilik tam donanımlı bir ordu bırakarak İstanbul' a dönmüştü.329

Sultan Süleyman İstanbul' da büyük bir coşku · ile karşı­lanmıştı. Kapsali, Belgrad'ın büyük, zeki ve güçlü sultanlar Fatih ve Yavuz zamanında bütün gayretlere rağmen fethedi-

326 Kapsali, Seder, il, 15. 327 Bkz. Kapsali, Seder, il, 16-18. 328 Kapsali, Seder, il, 18. <"> Kapsali'de Biglir Bey (l'>J)'>'.l). 329 Kapsali, Seder, il, 18.

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi 215

lemediğini; bu muhteşem fetih/zaferin Sultan Süleyman' a nasip olduğunu özellikle vurgular.330

Sultan Süleyman İstanbul'a döndükten sonra Venedik Devleti'nden Messer Marco Minio başkanlığında ( i''\!J)Y.l 1 ')'Y.l 1j?iNY.l} bir elçi heyeti gelmiş, Sultanı, Belgrad başarısın­dan dolayı tebrik ederek babasının (Yavuz) Venedik ile yap� tığı önceki anlaşmayı yenilemişlerdi.331

Kapsali, bu elçilik heyetinin İstanbul' dan Venedik' e dö­nerken Kandiya üzerinden geçtiğini; kendi zamanında Ro­dos Dükü'nün heyet başkanının Messer Marco olduğunu kaydederek bu bilgiyi Venedik tarihi hakkında kaleme aldığı İgeret Divrey ha-Yamim' de yazdığını belirtir.332

Belgrad seferini önemsediği anlaşılan Kapsali, 153. bö­lümde "krallar kralı (meleh ha-melehim}, cenk ve boru çalanla­rın atası (avi kol tofeş) Sultan Süleyman"ın333 Belgrad seferi­nin Tanrı'nın emri ve onun iradesi doğrultusunda gerçekleş­tiğini; fetihte Tanrı yardımının bariz bir şekilde görüldüğü­nü secili bir nesirle anlatmıştır.334

3. Rodos'un Fethi

Kapsali, 154. bölümden itibaren Rodos'un Osmanlılar ta­rafından fethini anlatmaya başlar. Kapsali'nin Osmanlı fetih­leri içerisinde Mısır'dan sonra en geniş, anlattığı fetih budur. Rodos seferi, Kanuni dönemi olayları içerisinde ise geniş an­latım açısından ilk sırada yer almaktadır.

Rodos'un o dönem Hıristiyan dünyasının belleğinde Belgrad gibi önemli bir yere sahip olduğunu belirten

330 Kapsali, Seder, il, 18-19. 331 Kapsali, Seder, il; 19-20. 332 Kapsali, Seder, il, 20. 333 Tekvin 4/21. 334 Bkz. Kapsali, Seder, il, 20-25.

216 Yahudiler ve Türkler

Kapsali'ye göre o, Belgrad'ın kızkardeşi, etrafında stratejik öneme sahip adacıkların i.se ablasıdır (banot em ahot).335

Müellif Rodos'un stratejik öneminden bahsettikten sonra, Osmanlı ordusundan buraya gelen öncü kuvvetin, Osmanlı donanması olduğunu kaydeder.336 Kapsali, 5282 [1522] yı­lında Pesah (Fısıh) Bayramı{nın ilk günü, Osmanlı ordusunun Rodos'u kuşattığı haberirVn Kandiya'ya ulaştığını; bu sırada Kandiya dükünün, Marco Minio; deniz kuvvetleri komuta­nının ise Messer Sebastian Dostonian ()N''l1"'ll11 )''\'.>'ll:ıN'll} olduğunu kaydeder.337

Rodos'un Osmanlılar tarafından kuşatılması, ada halkın­da büyük bir korku yaratmış, Fransa, Venedik ve diğer bazı Avrupa ülkelerinden acil yardım istenmişti. Venedik'in zen­gin armatörleri Rodos'a yüklü miktarlarda yardımda bu­lunmuştu.338

1522 yılının Mart ayında Sultan Süleyman Rodos'a elçi gön­derir. Gönderilen elçi Fisko'dan (1P'll'!l/Physeus/Marmaris) Rodos'a geçer. Rod,0s Şövalyeleri, Fisko'dan hareket eden Osmanlı elçisini büyük bir saygı ile karşılar. Osmanlı elçisi, Üstad-ı A'zam'ın (Grand Maestro) [P. Villiers de !'isle Adam] huzuruna çıkarılır. Elçi, ada yönetiminin huzurunda şövalye­lerin bölgeden geçen Müslüman ve Türk gemilerine verdikleri zararları, yaptıkları taciz ve yağmaları hatırlattıktan sonra da­ha önceleri Rodos'a hakim olan Bizans'ın Fatih tarafından fet­hedildiğini, dolayısıyla onun sahip olduğu Rodos vb. toprak­ların da artık Osmanlı'ya ait olduğunu, önceki sultanlar za­manında yapılan Rodos seferlerinin başarısızlıklarının ise bu gerçeği değiştirmeyeceğini belirterek adanın derhal sahibine, yani Osmanlı'ya teslim edilmesi konusunda Üstad-ı A'zam'ı

335 Kapsali, Seder, il, 25. 336 Kapsali, Seder, il, 25-26. 337 Kapsali, Seder, il, 27. 338 Kapsali, Seder, il, 28.

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi 217

uyarır. Üstad-ı A'zam, Osmanlı elçisine baştan "Hayır!" diye­rek onun dile getirdiği gerekçelere karşı gerekçeler ileri sür­mek suretiyle adanın teslimini reddeder.339

Kapsali'nin Rodos Grand Dükü ile Osmanlı elçisi arasın­da geçen görüşmeyi detaylı olarak vermesi dikkat çekicidir.

Bu arada Osmanlı idaresi, Rodos' a ticaret için gidip-gelen tüccarlardan da yoğun istihbarat toplamaya başlar.340

Rodoslular ise ani baskınlara karşı sur ve kaleleri tahkim etmeye koyulur. Bu süreçte Avrupa'nın değişik yerlerinden de Rodos'a yardım akmaya başlamıştır. Bu bağlamda Vene­dik Devleti, ada savunmasında kullanılmak üzere iki büyük top (bazilişka/'P'V'''l:l) göndermiştir. Kapsali, o dönem dün­yasında bu topların sadece Venediklerin elinde olduğunu özellikle belirtir.341

Rodos şövalyeleri, Osmanlı ordusuna karşı koymak için gerekli lojistiği de temin etmeye başlamışlardır. Şövalyeler ayrıca Osmanlı gemilerini topa tutabilmek için manevra ka­biliyeti yüksek küçük gemileri top ve ateşli silahlarla do­natmış; adaya giriş-çıkışları ve önemli geçitleri sıkı bir şekil­de kontrol etmeye başlamışlardır.342

Mayıs ayında "teslim çağrısı"nda bulunmak üzere Os­. manlı tarafından Rodos'a yeni bir elçi heyeti daha gönderilir. Ancak, ilk heyetin aksine bunlar şövalyeler tarafından kötü karşılanır; . hakaret edilerek aşağılandıktan sonra hapsedi­lir.343 Rodos şövalyeleri, ani bir Osmanlı baskınına karşı da şehir limanına zincirler çekmiştir. 344

339 Kapsali, Seder, II, 29-30. 340 Kapsali, Seder, II, 31. 341 Kapsali, Seder, II, 31. 342 Kapsali, Seder, II, 32-33. 343 Kapsali, Seder, II, 33-34. 344 Ka psali, Seder, II, 35.

218 Yahudiler ve Türkler

Aralık ayının sonlarına doğru, Rodosluların Noel kutla­malarına başladıkları sırada Sultan Süleyman da askerleri ile birlikte Rodos' a ulaşmıştı. Sultan, kendisine tahsis edilen bir kayıkla (brigadin/)'1l1J.) Rodos kıyısına çıkar. Rodos kalesinin 8 mil uzağına kurulan otağına ulaştığında, Osmanlı askerleri büyük bir sevinç yaşarlar. Karargahtan yükselen tezahüratlar, şövalyelere kadar ulaşmış; şövalyeler Sultanın gelmesi ile Ro­dos kuşatmasının ciddiyetini anlamış, zaten zor olan savun­manın daha da zorlaşacağını kavramışlardı. Bu arada, Os­manlı askerleri de taciz saldınlarina başla�ışlardı.345

Sultan Süleyman'ın oraya ulaştığı gün, Rodos çevresin­deki bazı adacıklar Osmanlı hakimiyetine alınmıştı. Ancak o süreye kadar, özellikle son üç ayda daha da sıkılaştırılan ku­şatmaya rağmen Rodos kalesini almak mümkün olmamış­tı.346 Coğrafi şartları ve adanın özelliklerini iyi bilen şövalye.:. !erin bazen asker kılığına girerek Osmanlı ordusunun ko­nuşlandığı yere kadar gelip yağma yaparak asker kaçırmala­rı ise orduda moral bozukluğuna sebep oluyordu.347

Kapsali, kuşatma sırasında Osmanlı ordusundaki bazı Hıristiyanların (goyim) ordu hakkında çeşitli bilgileri okları­na bağladıkları kağıtlarla şövalyelerin bulunduğu tarafa fır­lattıklarını ve bu suretle düşmana Osmanlı ordusunun zayıf noktalarını bildirdiklerini belirtir.348

Bütün gayretlere rağmen Rodos' ta gözle görülür bir me­safe kaydedilememiştir. Zira Papa öncülüğünde başta Vene­dik olmak üzere Hıristiyan ülkelerden Rodos' a sürekli yar­dım gelmektedir.349 Öte yandan Rodos'un düşmemesi için ada halkının tamamı elinden gelen imkanları seferber etmiş­tir. Kapsali adadaki 14 bin civarında kadının savaşan asker-

34s Kapsali, Seder, II, 35-36. 346 Kapsali, Seder, II, 36. 347 Bkz. Kapsali, Seder, II, 37-38. 34s Kapsali, Seder, il, 37-38. 349 Kapsali, Seder, il, 38.

Kapsali 'ye Göre Osmanlı Tarihi 219

lere giyecek ve gıda nakli konusunda büyük fedakarlıklarla sürekli lojistik sağladıklarını, zengin kadınların ise kiraladık­ları askerlerle savaşçı sayısını artırdıklarını kaydeder. Zen­gin kadınlardan savaş malzemesi satın alınması için hayır yapanlar da olmuştur.350

Rodos kuşatması sürerken, muhtemel bir Ösmanlı baskı­nından dolayı Girit'te · de büyük bir korku yaş�nmıştır. Kapsali, Venedik Devleti'nin, halka savaş ve savunma taktik­leri öğretmek üzere General Martilengo'yu (1pl?'\:ı1tJ/Gabriel Marinengo) Kandiya'ya (Girit) gönderdiğini; Martilengo'nun adaya geldiğini öğrenen Rodos Üstad-ı A'zamı'nın binlerce altın ve gümüşten oluşan yüklü bir hediye ile onu Rodos' a ge­tirtmek üzere bir gemi gönderdiğini kaydeder.351

Bu arada Kandiya'ya amiral ve iki yardımcısının komuta ettiği 50 gemiden oluşan bir Venedik donanması gönderilir. Donanma, Rodos'un Osmanlılar tarafından fethinden bir sü­re sonrasına kadar 6' ay süre ile zaman zaman devriye gez­mek suretiyle Kandiya' da kalmış; Osmanlı ordusunun Ro­dos' un fethini . müteakip İstanbul'a dönmesinden sonra Ve­nedik'e dönmüştür.352

Kandiya'ya ulaşan Venedik yardımından sonra General Martilengo'nun Ro.dos'a geçtiği anlaşılmaktadır. İyi bir asker ve strateji uzmanı olan Martilengo'nun Rodos'a intikalinden sonra sevk ve idareyi ele almasıyla birlikte Osmanlı cephe­sinde büyükkayıplar verilmeye başlamıştır.353

Bu sırada adaya İspanya ve Sicilya' dan da yardımlar ulaşmıştır. İspanya' dan dört büyük savaş gemisi (karkiş), Messina (Sicilya) limanından da bazı yardım gemileri şöval­yelere destek olmak amacıyla yola çıkmış; İspanyol gemile-

350 Kapsali, Seder, II, 33. 351 Kapsali, Seder, II, 39. 352 Kapsali, Seder, II, 39. 353 Kapsali, Seder, II, 39.

220 Yahudiler ve Türkler

rinin tamamı ile Sicilya gemilerinin, Akdeniz' de batanları hariç, önemli bir kısmı Rodos' a ulaşmıştı.«> Bunların gelmesi ile Rodos şövalyeleri hem güçlenmiş hem de. moral bulmuş­tu. Kapsali, Rodos'un savunmasında şövalyelerde 3700 top, 2 bazilişka bulunduğunu, savunma amaçlı olarak adadaki ağaçlardan muhkem surlar yapıldığını belirfü.354

Bu süreçte Osmanlılar, cephaneliklerindeki barutlarının önemli bir kısmım da, kaz\fıkları tünellerle buraya ulaşıp gizlice kaçıran şövalyelere çaldırmışlardır.355 Yine, şövalye­ler, kale içerisinden kazdıkları tünellerden ansızın çıkarak Osmanlı askerlerine pek çok kayıp verdirmiş; bu durum Osmanlı askerlerinin moralini de bozmuŞtur.356

·

Osmanlı ordusu, bütün imkanları ile yüklenmesine rp.ğ­men Rodos Kalesi bir türlü düşmüyordu. Şövalyeler, ölüm kusan "bazilişka" (bacaluşka) topları, ateşli silahları ve kur­dukları barut tuzakları ile Osmanlı ordusuna karşı bü)rük di­reniş gösteriyorlardı.357 Kapsali, bu bölümde Osmanlı paşa­larından Kurdoğlu lakaplı bir komutanın fedakarane saldırı­larından özellikle bahsetmiştir.358

Bu arada Rodos şövalyelerinin resmi yardım talebine, Osmanlı Devleti ile anlaşmalı oldukları gerekçesiyle Vene­dik Devleti tarafından olumsuz yanıt verilmiştir.359

Bu süreçte Osmanlılara da Hayır Beg tarafından Şam böl­gesinden gönderilen 30 bin askerlik takviye gücü ile pek çok

<» Kapsali, Sicilya gemilerinin Üçünün bathğını, bu sebeple daha sonra Sicil­ya' dan Rodos'a başka yardım gönderilmediğini kaydeder. Bkz. a.g.e., Il, 39-40.

354 Kapsali, Seder, II, 39-40. 355 Kapsali, Seder, II, 40. 356 Kapsali, Seder, il, 40. 357 Kapsali, Seder, il, 41. 358 Kapsali, Seder, il, 41. 359 Kapsali, Seder, il, 41-42. Bu dönemde Osmanlı Venedik ilişkilerine dair bir

değerlendirme için bkz. Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 102 vd.

Kapsali 'ye Göre Osmanlı Tarihi 221

erzak ve mühimmattan oluşan yardım ulaşmıştı.360 Yardımın ulaşmasından bir süre sonra da Hayır Beg'in ölüm haberi gelmişti. Osmanlı yönetimi Mısır' a Hayır Beg'in yerine Ahmed Paşa'yı beylerbeyi tayin etmişfü.36t

Şam bölgesinden gelen bu son askeri ve lojistik destek ile Osmanlılar Rodos'u fetih için son hazırlıklarını yapmıştır. Hazırlıkların tamamlanmasının ardından tüm gücü ile Ro­dos kalesine saldıran Osmanlı ordusu, kaleye girmeyi ba­şarmış, orduya karşı koyan herkes bertaraf edilmiştir. Fethin kaçınılmaz olduğunu anlayan · şövalyeler de Sultan Süley­man' a bir elçi göndererek canlarının bağışlanması karşılı­ğında teslim olacaklarım bildirmişler, böylece, Temmuz 1522' de kuşatılan Rodos, aynı yılın Aralık ayının sonunda fethedilebilmiştir.362

Adanın önde gelen şövalyeleri Rodos Üstad-ı A'zamı P. Villiers de l'Isle Adam<*> başkanlığında Sultan Süleyman'ın huzuruna çıkmış, sultanın elini öptükten sonra af dilemiş­lerdir. Sultan kendilerini affettikten sonra onlara, canlarını bağışladığını, kimsenin esir alınmayacağını, gemilerinin kendilerine iade edileceğini, istedikleri malları alarak adayı terk edebileceklerini, gidecekleri yere kadar bindikleri gemi­lerin Türk donanması tarafından korunacağını ve Rodos halkının 5 yıl süre ile vergiden muaf tutulacağına dair temi­nat vermiştir.363 ,

Teminatla birlikte Rodos, Türklere teslim edilmiş, Türkler Hıristiyanların Noel bayramında [24-25 Aralık 1522] Rodos'a girmiştir. Osmanlı askerleri Rodos'un en büyük kilisesi San Giovanni [Battista ]'deki (')NH )'�) suretleri temizleyerek

360 Kapsali, Seder, II, 42. 361 Kapsali, Seder, II, 42. 362 Kapsali, Seder, II, 43-44. <"> Kapsali, bu Üstad-ı A'zaın'ın adını İbranice şu şekilde kaydetmiştir: N1!l

OiN \!.l)J'N 1'J'1i 1!l'J'!l. , 363 Kapsali, Seder, II, 44.

222 Yahudiler ve Türkler

kendilerine adayı fethetmeyi nasip ettiği için Allah'a şükür mahiyetinde ibadet ettiler.364 Venedikli tarihçi Jacques Fontaine'nin La Guerra di Rhodi [Rodos Savaşı] adlı eserinde bu kilisenin mescide (Tempio di Maometh) çevrildiği kayde­dilmiştir.365 Fetihten sonra Venediklilerin elindeki bütün Türk esirler serbest bırakılmıştır. Baskı ve zulümler netice­sinde zorla vaftiz edilen Yahudiler de büyük bir sevinç içeri­sinde eski. dinlerine tekrar dönmüşlerdir.366

Üstad-ı a'zam ile Rodos'un diğer ileri gelenleri ise 3 ge­miyle adadan ayrılırlar. Bunlar Venedik'e giderken Kandiya'ya uğramış; o sırada Kandiya dükü olan Marco Minio ve Dük Sebastian ile görüşmüşlerdir. Kapsali, Üstad-ı A'zam ve şövalyelerin karaya adım atar atmaz Rodos'u kay­bettiklerinden dolayı hüngür hüngür ağlamaya başladıkları­nı, adadaki Hıristiyanların da olayı hatırlayarak tekrar üzül­düklerini kaydeder.367

Kandiya'da Üstad-ı A'zam ve şövalyeler için köşkler tah­sis edilir. Kapsali, bunlar için hazırlanan yatakların, örtüler, tabureler, masalar ve şamdanların Yahudi cemaatinden te­min edildiğini belirtir.368

Venedik' e gidiş yolunda Kandiya' da mola veren Rodos seçkinleri 5283 [1523] yılının Purim Bayramı'nda<·ı adadan ayrılmışlardır. Kandiya'nın Orlezion (11N1"�''11N) adlı en büyük gemisi de Rodoslulara Roma'ya kadar eşlik etmek üzere adadan (Girit) hareket etmiştir.369

364 Kapsali, Seder, II, 44. 365 Jacobs, "Exposed to Ali the Currents of the Mediterranean", AJS Review 29

(2005), s. 48. 366 Kapsali, Seder, II, 44-45. 367 Kapsali; Seder, II, 45. 368 Kapsali, Seder, II, 45. <» Yahudilerin Adar [Azer] (Şubat-Mart) ayının 14. ve 15. günü Pers kralı

Ahaşveroş'in veziri Haman'ın hile ve tuzağından kurtuluşu anısına kutla-dıkları bayram.

· 369 Kapsali, Seder, II, 106.

Kapsali'ye Göre Osmanlı Tarihi 223

Rodos'un kaybedilmesinden dolayı Roma'da yas hala · devam ettiğinden, Üstad-ı A'zarri ve şövalyeler Papa tara­fından hiç de hoş karşılanmamışlardı. Üstad-ı A'zam Ro­ma'da küçük bir şatoya yerleştirilmişti.370

Kapsali, Rodos'un fethini ve şövalyelerin akıbetini bu şe­kilde anlattıktan sonra, adanın Osmaİılılar eliyle fethine se­vincini izhar etmek üzere, üç bölümlük (162, 163 ve 164. bö­lümler) tumturaklı bir dille, edebi değeri çok yüksek, Yahudi edebiyatında "secili nesir" (müseccıi) olarak isimlendirilen 3 . "halatsot" kaleme almıştır.

İlkinin (162. bölüm: s. 45-67) başlığını "Hatan ve Kala" (Gelin-Damat) (n?:n )lln) olarak koyan Kapsali, Osmanlı'nın Rodos'u fethini gelinle (Rodos) damadın (Kanuni) birbirine kavuşmasına benzetmiştir. Özetle, Tanrı'nın, Rodos'a kötü­lüğün hakim olduğunu görünce (ki, 161. bölümde Hıristi­yanların, Yahudilerin mallarını istedikleri gibi kullandıkları anlaşılıyor), adaya Türk Sultanı Süleyman'ı musallat ettiğini, 5-6 ay süre ile kuşatılan Rodos'un Sultanın özverili çabaları sonucu düştüğünü,371 Hıristiyan kralların (goyim) yardımla­rının Rodos'a hiç bir fayda vermediğini,372 zaman zaman Rodos'u, zaman zaman da şeytanı konuşturmak suretiyle anlatmıştır. Rodos'u, kudretli Sultana cariye olmaya can atan bir kadına benzeten Kapsali, onun Sultanla evlenmek için kocasinı terk ettiğini belirterek373 bu iki sevgilinin birbirine kavuşma arzusunu, ikisi arasında kurguladığı diyaloglarla374 betimlemeye çalışmıştır.

Sonraki (163: s. 67-87) "Rabot Banot" (Sevinç Defteri) baş­lıklı bölümde [nu:ı m:ıı mnpm nmı rn:ınY.J/Mahberet Rananot ha-nikret Rabot Banot] ise Rodos, yeni kocası Kanu-

310 Kapsali, Seder, II, 106. 371 Kapsali, Seder, II, 46. 372 Ka psali, Seder, il, 47. 373 Kapsali, Seder, il, 50. 374 Bkz. Kapsali, Seder, II, 51-66.

224 Yahudiler ve Türkler

ni'ye giden bir kadına, etrafındaki adalar ise analarını (Ro­dos) takip eden güzel kızlara benzetilmiştir. Yakışıklı ve babayiğit delikanlıya vurulan Rodos, etrafındaki sözü ve nazı geçen adacıkları, her şeyleri ile teslim olmaya çağı­rır.375 Ahd-i Atik'te Süleyman'ın Meselleri'nde anasının Massa kralı Lemuel' e öğütlediği faziletli kadına376 benzetilen Rodos'un, ilk kocasından hepsi de güvenilir ve yeryüzünün en güzel kızları (etrafındaki adalar) dünyaya gelmiştir. Sayı­ları on iki olan ve HıriStiyan (goyim) krallar tarafından zorla tutulan bu güzeller, rahat bir hayata erişmeleri için Kanuni idaresine davet edilmişlerdir. Bütün bunlar ana ile kızlar arasında kurgulanan diyaloglarla377 anlatılmaya çalışılmıştır.

Müteakip bölümde (164: s. 87-105) ise Kapsali, hepsi de "mem" ile başlayan secili bir metinle Rodos'un Osmanlı eline geçişinin sevincini dile getirmiştir. Tanrı'nın irade ve desteği ile Rodos şövalyelerinin Sultan Süleyman karşısındaki aciz­liği, dağ gibi güçlü surların Osmanlı ordusuna dayanama­ması, fetih sırasında Türklerin kahramanlığı, fetihten sonra ada halkının, özellikle de savaşçılıkları ile meşhur Rodos şö­valyelerinin adayı utanç içerisinde terk etmesi, edebi değeri yüksek cümlelerle anlatılmıştır.378

4. Rodo.s Sürgünleri ve Girit'te Veba Sal�ını

Kapsali, kroniğin son iki bölümünde (165-166) (il, 106-110) Kandiya'daki (Girit) veba salgını ve Yahudilerin bu sal­gından etkilenmesi konusunu anlatmıştır. Kronikte, Kandiya'daki veba salgının sebebi olarak Rodos'tan gelen Hıristiyan mülteciler olarak gösterilir.379,

375 Kapsali, Seder, II, 67. 376 Süleyman'ın Meselleri 31/29. 377 Bkz. Kapsali, Seder, II, 68-86. 378 Bkz. Kapsali, Seder, II, 87-105. 379 Kapsali, Seder, II, 106-107.

Kapsali 'ye Göre Osmanlı Tarihi 225

Salgın 5283 [1523] yılında Pesah Bayramı'nın bitiminden hemen sonra başlamıştı. Vebaya yakalananlar tespit edilerek karantinaya alınmak üzere Kandiya'nın kuzeyindeki Badia (N'1:ı) adasına gönderilmeye başlamıştır.380

Veba ile mücadele için Venedik hükümeti tarafından ku­rulan heyete Kapsali de dahil edilmiş; Yahudi cemaatinden hastalananların sevk ve idaresi ile görevlendirilmişti. Yahu­dilerden vebaya yakalananlar için, Badia adasının sahile ya­kın kısmında bir kamp ('11"ııp/karatori) tahsis edilmiş ve buraya giriş çıkışlar da yasaklanmıştı. Cemaat, kendi arasın­da topladığı yüklü yardımlarla (tsadakot gdolot) Kandiya' dan buraya deniz yolu ile her türlü lojistiği sağlamıştı. Ölümler o kadar çoğalmıştır ki, Kapsali, bir evden bir cesedin üç-dört gün gömülme sırası beklediğini, ancak ondan sonra defnedi­lebildiğini kaydeder .38.1

Kapsali, kroniği bitirirken son bölümde veba salgını sıra­sında çekilen sıkıntı ve kayıplar sebebiyle psikolojik bunalı­ma giren cemaat üyelerini, Talmud'ta yer alan büyüklerin sözleri (Divrey hahamim) ve Zohar'ın değişik yerlerinden yap­tığı nakillerle teselli etmeye çalışmıştır.382

Bu tür afetlerin Tanrı'nın iradesi ile gerçekleştiğini belir­ten Kapsali, bu ve benzeri felaketlerden kurtulmanin samimi bir tövbe (teşuva) ile O'na yönelmekle mümkün olduğunu ifade ederek afetlerin uyarıcı rolüne dikkat çekmiştir.383

Kapsali, vebada ölen cemaat üyeleri için tuttuğu yastan da bahsetmiştir. Et yemeyi ve şarap içmeyi terk eden müel­lifimiz, günlerce oruç tutarak Tanrı'ya ibadet ve dualar et­miştir.384

380 Kapsali, Seder, II, 107. 381 Kapsali, Seder, ıı, 107. 382 Kapsali, Seder, II, 108. 383 Kapsali, Seder, II, 108. 384 Kapsali, Seder, il, 109.

Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M

Yahudiler

K apsali'yi tarihi açıdan kıymetli kılan önemli özellik­lerinden biri de, kroniğin değişik bölümlerinde kendi dindaşları ile ilgili verdiği bilgilerdir. Esasen

bir Türk tarihi kaleme alim Kapsali, Yahudi cemaatleri ara­sındaki ilişkilerle bunların birbirleriyle olan yardımlaşma ve dayanışmaları hakkında kıymetli bilgiler vermiştir.

, Kroniği genel Yahudi tarihi açısından kıymetli kılan en önemli .yönü ise, İspanya ve Portekiz sürgünlerini detaylı bir şekilde anlatmasıdır.

1. CEMAATLER ARASI YARDIMLAŞMA

Dünya milletleri içerisinde kendi dindaşlarına sahip çı­kan, kollayan, elinden tutup yardım eden milletlerin başında Yahudilerin geldiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Yahudi­likte bu kural "Yahudi, Yahudinin kefilidir" şeklinde kutsal metinlerde de yerini almıştır.1 Talmud'un bu emri gereğince Yahudiler tarih boyunca birbirini hep desteklemiş ve birbir­lerine sahip çıkmışlardır. Dünyanın değişik yerlerinde kendi devletlerinde yaşamayan Yahudilerin ticaret, siyaset, sanat, ekonomi ve akademi gibi değişik pek çok sahada söz sahibi

1 "Kol Yisrael 'arevim ze le-ze:' nlJ nl O'>:ıi)J JNi\!J'> J'.:>". Bkz. Bil.bil Talmudu, Şavuot 39a.

228 Yahudiler ve Türkler

olmalarının sırrı, dini referanslar ışığında davranış modeli ·haline getirdikleri bu tutumlarında gizlidir.

Kroniğimizde Yahudilerin bu yönlerine dair .· de kıymetli · bilgiler bulunmaktadır. Kapsali Fatih dönemini anlatırken Sultan nezdinde nüfuzlu bir Yahudinin, ıtriyatçı dindaşını . ölümden son anda kurtarmasına dair bir anekdot nakletmiş­tir. İfadesine göre, Fatih'in yetiştirdiği güller her sene dev­şirme mevsiminde ıtriyatçılar çağırılarak saraydaki görevli­ler tarafından satılırdı. Böyle bir gül satım mevsiminde sa­raydaki görevlilerle ıtriyatçılar arasında bir tartışma yaşan­mış, tartışmanın büyümesi, seslerin yükselmesi üzerine öf­keli bir şekilde olay yerine gelen Sultan, "saygınlığının aşa­ğılandığını" belirterek ıtriyatçıların idam edilmesini emret­miştir. İdamlıkların arasında bir Yahudi de vardır. Bunlar darağaana getirildikleri sırada,2 Sultanla görüşmek üzer.e saraya gelen ve onun nezdinde saygın bir yere sahip olan Yahudi, idamlıklar arasında kendi dindaşını da görmüş; İb­rahim' in zürriyetinden birinin başına böyle bir durumun gelmesine çok üzülmüştür. Kapsali, burada Yahudiler ara� sındaki sevgi ve dayanışmayı: "İbrahim'in zürriyeti, merhamet­li oğlu merhametlidir" sözleri ile dile getirir. Neticede nüfuzlu Yahudi, Sultanın huzuruna koşarak idamlıkları affetmesi konusunda yalvarmış; Fatih de bu Yahudi arkadaşının ricası üzerine idamlıkları bağışfamıştır.3

Bu ve benzeri dayanışma örneklerine Osmanlı dışında, başka devletlerin hakimiyetinde yaşayan Yahudilerde de rastlanmaktadır. Aragon kralı Ferdinand'ın Endülüs'te Malaka Yahudilerine ödemeyi şart koştuğu ağır vergi, cema­at lideri Avram Senyör'ün gayretleri ile diğer cemaatlerden toplanmak suretiyle ödenmişti.4 Aragon Sarayı'nda etkin bir konumda bulunan Avram Senyör, Yahudilerin İspanya'dan

ı Kapsali, Seder, I, 84. 3 Kapsali, Seder, I, 84-85. 4 Kapsali, Seder, I, 199-201.

Yahudiler 229

sürülme kararı çıkığında da Don Yitshak Abravanel ile bir­likte saray çevrelerinde etkin kulis faaliyetlerinde bulunmuş, hatta fermanın iptali için kraliçeye etkili ve duygu dolu bir mektup dahi yazmıştır.5

İspanya sürgünün ilk etabında ülkeden sürülenlerin git­tiği yerlerden olan Ohran'da halk, on binlerce kişinin gemi­lerle kendilerine yaklaşmakta olduğunu görünce, gelenlerin işgalci kuvvetler olabileceklerini düşünerek korkuya kapıl­mış, gemilere yaklaşmamaları konusunda uyarı ateşi açmış­lardı. Ancak gelenlerin, İspanya' dan sürülen kimseler olduk-

· 1arı anlaşılınca sarayda etkin bir şahsiyet olan Yahudi Rav Dudihem'in (David Yahom) tavassutuyla ülkeye kabul edilmişler, iskanları için kolaylıklar da sağlanmıştır. 6

Aragon, Valensiye, Katalonya ve Kastilya' dan sürülen Yahudilerin önemli bir kısmı ise Eylül ayinın ilk günü İtal­ya'nın Napoli kentine ulaştıklarında, şehirdeki Yahudiler gemi ücretini ödeyemeyen dindaşlarının önemli bir kısmının parasını ödeyerek esirlikte� kurtarmışlardı. Parası ödene­meyenler ise köle pazarlarında satılmışlardı.7

1494 yılında, İspanya' dan sürgün gelen Yahudiler, Napo­li'ye alışma devresinde Fransızların Napoli krallığına girerek iktidarı değiştirmeleri üzerine katliam korkusundan, gemile­re binerek Messina'ya (Sicilya) kaçmışlar; ancak iki ay sonrc� buradan da taşıyabilecekleri eşyalarla ayrılmaları emredil­mişti. Bunlardan bir kısmı Kandiya'ya gelmişti. Kapsali, ba­bası Elkana'nın, gelen bu Yahudilerin ihtiyacı için bir günde 250 Venedik dükası (perah) yardım topladığını belirtir. Gemi ücretini ödeyemeyen ya da Kandiya'ya köle olarak getirilen Yahudilerin ihtiyaç ve azatlık ücretleri için bazı sinagogların değerli eşyalarının satılmasına rağmen, para yetiştirilemedi-

s Kapsali, Seder, I, 207. 6 Kapsali, Seder, 1, 211-212. 7 Kapsali, Seder, 1, 212.

230 Yahudiler ve Türkler

ği de kaydedilir.8 Sürgün dönemlerinde İtalya ve diğer Ak­deniz liman şehirlerinin Yahudi köle, esir ve cariyelerle do­lup taştığınıbelirten Kapsali, İtalya Yahudilerinin şehirlerine gelen dindaşlarını satın almak için para bulmakta güçlük çektiklerini ifade eder.9

Türkiye Yahudileri . de sürgün gelen dindaşlarının yeni memleketlerine yerleşmeleri için her türlü gayreti sarf etmiş:. !erdir. Kapsali, öz.ellikle İstanbul'da cemaat cemaat dolaşan Moşe Kapsali'nin, Yahudilerin azatlık ücretleri ve diğer ihti­yaçları için olağanüstü gayret gösterdiğini kaydeder.10

il. İSPANYNENDÜLÜS YAHUDİLERİ

Kapsali, kroniğin İl. Bayezid dönemini anlathğı ikinci kita­bında İspanya Yahudilerine geniş bir yer ayırmıştır. Hatta, .40: bölümünden 83. bölüme kadarki kısımda kroniğin genel akı­şından sıyrılarak Osmanlı tarihi ile sadece Sultan Bayezid'in sürgün Yahudileri kabulü bağlamında değil de, İspanya Ya­hudilerinin bölgeye gelişinden başlayıp Endülüs hakimiyeti de dahil sürgünlerine kadar gelen tarihlerini bu.şekilde uzun­ca anlathğı için, kitaptaki bu kısmın müstakil bir çalışma (Sipur Sıfarad) olabileceğii htimali de ileri sürülmüştür.11 An­_cak ne olursa olsun, onun Yahudilerin İspanya'ya gelişi, Müs­lüman Endülüs'teki durumları, Yahudi tarihinde "Altın Çağ" (Tor Zahav) olarak.isimlendirilen bu dönemde yetişıµiş din ve bilim adamları hakkında verdiği değerli bilgilerle, sürgün ha­tıralarını, olayı bire bir yaşayanların dilinden kayıt altına al­ması, kroniği İslam ve Yahudi tarihi açısından olduğu kadar Batı ve dünya tarihi için de önemli kılmaktadır. · · ·

8 Kapsali, Seder, 1, 217-218. 9 Kapsali, Seder, 1, 218. ıo Kapsali, Seder, I, 219. ıı Bkz. Simonson, "Setler Eliyahu Zuta, Divrey ha-Yamim ve Sipurey Sıfarad",

Seder, III, 75. ·

Yahudiler 231

Kapsali, İspanya tarihini anlatırken Müslümanların İs­panya'yı fethine ve Yahudi dindaşlarıyla paylaştıkları kade­re, yani onların İspanya' dan sürgünlerine de değinmiştir.

Konuya Yahudilerin İspanya'ya gelişleriyle giren Kapsali, İspanya Yahudilerinin I. Mabed döneminden sürgüne ka­darki tarihlerini Sefer Zihronot Divrey ha-Yamim adlı kitap­tan, 12 sonraki dönem · İspanya tarihini ise · Sefer Divrey ha­Yamim isimli kitabın ilk İspanya kralları tarihinin anlatıldığı bö­lümünden özetlemiştir.13

Kapsali İspanya isminin kökenini izah ettikten sonra14 Yahudilerin bölgeye gelişini anlatmış, Tuleytula (Toledo/N?1"''1")/> Pirrizuela (N?H'1'�), Escalona (N)1?P'V'N) ve Lucena (m'n?) gibi şehirlerin isimlerinin Ya­hudiler · tarafından verildiğini, bunlardan bazılarının (Lucena, Escalona ve Toledo) kendi zamanında dahi aynı isimlerle anılmaya devam ettiklerini, Koreş'in dönüş müsa­adesine rağmen İspanya Yahudilerinin Kudüs'e dönmediği­ni ve · sonraki dönemlerde, alınan göçlerle İspanya' daki Ya­hudi nüfusun giderek arttığını belirtir.15

Yahudilerin Yahudi olmayanlar için · kullandığı "gen tile" ('�'"m) teriminin de İspanya'da ortaya çıktığı anlaşılmak­tadır ki, Kapsali, Yahudilerin bölgedeki güneşe, aya ve yıl­dızlara tapan halkları, bu şekilde isimlendirdiklerini söyler.16 ' '

İspanya Yahudi tarihinin dönüm noktası, II. Mabed'in yı­kılışının. 390. yılında ?ölgeye Hıristiyanlığın girişidir. İmpa-

12 Kapsali, Seder, I, 143. · . 13 Kapsali, İspanya tarihini anlatırken " . . . Sefer Divrey ha-Yamim isimli kitabın ilk

İspanyol krallarının bölümünde yazıldığına göre . . . . : '>1:ı1 1.!ltJ:ı :ıUı:J P1 '>Y.l11pn 11.!ltJ '>:JJY.lJ 1'llN O'>Y.l'>n" şeklinde bir ifade kullanır. Bkz. Seder, 1, 143.

14 Kapsali, Seder, I, 143-144. (•J Mesela Kapsali "Tuleytula"nın isminin İbranice "hareket etme", "taşınma"

anlamındaki "tiltul" dan (J1\JJ\J) türediği görüşündedir. Bkz. Seder, 1, 144. 1s Kapsali, Seder, 1, 144. 16 Kapsali, Seder, 1, 144•145.

232 Yahudiler ve Türkler

rator Konstantin'in resmen kabulünden soma Hıristiyanlık İspanya' da hızla yayılmış; din taassubu ile Yahudilere karşı baskı, şiddet ve katliam politikası takip edilmeye başlamış; bu durum, Endülüs Emevileri dönemine kadar da devam etmiştir. Kapsali, Yahudilerin Hıristiyan baskısı altında pek

çok şehit verdiğini özellikle belirtir.17

41'den 46. bölüme kadarki (s. 145-157) kısımda ise Endü­lüs Emevileri zamanına kadar İspanya' da yaşanan önemli olaylar anlatılmıştır. Sıfarad kralı Don Parados'un Kuzey Af­rika' daki Berberilerle savaşı, istilalar, İspanya' da yaşanan iç çatışmalar ve iktidar kavgaları nedeniyle ortaya çıkan küçük krallıklar ile bu süreçteki önemli komutan ve şahsiyetler hakkında bilgi veren Kapsali'nin bu konularla ilgili kaynağı, Orta Çağ'ın ünlü Yahudi tarihçisi Avraham ben Daud'un (1110-1180) Sefer ha-Kabala'sıdır.1s

Kapsali 47. bölümden itibaren (s. 158 vd.) Yahudi tarihi­nin en parlak dönemlerinden olan Endülüs Emevileri zama­nındaki tarihlerini anlatmaya başlamıştır. 40. bölümde Ya­hudilerin İspanya'ya gelişinden bahsedildiği için bu bölüme, III. Abdurrahman zamanında Sura Yeşivası'nı (Bağdat)<'> tekrar faaliyete geçirmek üzere yardım toplamak amacıyla Bağdat'tan ayrılan Şemarya b. Elhanan, Rav Huşiel, Babilli Natan ben Yitshak ve Moşe isimli

· din adamlarının maceralı yolculuklarının anlatımı ile başlanmıştır. İbn Daud'tan ak­tardığı bölümde Kapsali, bu dört din adamının Hıristiyanla­ra ait bindikleri gemının, Endülüs Sultanı III. Abdurrahman'ın komutanı İbn Rumahets (�Nnnı ):ıN) tara­fından ele geçirilmesi üzerine esir düştüklerini ve Akdeniz'in değişik liman kentlerinde yaşayan dindaşları tarafından satın

17 " . . . Bu uğurda pek çok insan şehit oldu . . . : . . .. 111\!JiP J)J o,:ıı ll)>J))" Bkz. Kapsali, Seder, I, 145.

1s Bkz. Kapsali, Seder, I, 158. rı Sura Yeşivası hakkında detaylı bilgi için bkz. Arslantaş, İslam Toplumunda

Yahudiler, s. 134 vd.

Yahudiler 233

alındıklarını kaydeder. Bunlardan İskenderiye Yahudi cemaa­ti tarafından satın alınan Şemarya b. Elhanan Fustat' a giderek bir beytülmidras açmış, Rav Huşiel Kayravan' da, Natan ben Yitshak ise Narbonne' de satılmıştır.19

Bu din adamlarından en fazla tehlike ve macera yaşayanı ise Rav Moşe olmuştur. Yolda hanımını kaybeden Moşe, Kurtuba Yahudi cemaati tarafından satın alınmıştır: İlk etap­ta Kurtuba av bet dinl Natan'ın derslerine sıradan bir dinleyi­ci olarak katılan Moşe, ders sırasında Natan'ın içinden çıka­madığı bir Talmud pasajını detaylı izahıyla dikkat çekmiş; sonraki günlerde bizzat Natan tarafından dini konularda cemaati aydınlatmakla görevlendirilmiştir. Rivayete göre İbn Rumahets, Moşe'nin çok değerli bir kimse olduğunun farkı­na vararak daha fazla para vermek suretiyle onu cemaatten satın almak istemiş; ancak cemaat, III. Abdurrahman'ın vezi­ri Yahudi Hasday b. Şaprut'a müracaat ederek ondan, bu işe engel olmasını rica etmiştir. III. Abdurrahman, · Kurtuba' dan Abbasi hilafetindeki Yahudi yeşivalarına giden yüksek meb­lağlı aidatın Endülüs içerisinde kalması için rakip bir Talmud akademisi kurulmasının faydalı olacağı hususunda ikna edilmiş; neticede Endülüs'te Ira� yeşivalarına (Bağdat, Sura ve Pumbedita) rakip yeni bir idari kurum ortaya çıkmıştır. Moşe bar Hanuh'la beraber İspanya Yahudilerinin Irak gaonlarına olan bağlılıkları sonra ermiştir.20n

Kapsali, İspanya Yahudilerinin Abbasi hilafetinden ko­puşlarını bu şekilde anlattıktan sonra, Abbasi Yahudilerinin siyasi temsilcisi re' sü 'l-cıllUtluğa alternatif olarak İspanya' da kurulan nagidlik kurumunda görev yapan cemaat temsilcile­rini anlatmaya başlar.

t9 Kapsali, Seder, I, 158-159. 20 Kapsali, Seder, I, 159. (") Konuyla ilgili değerlendirme ve diğer Yahudi kaynaklarda yer alan bilgiler

için bkz. Arslantaş, İslam Toplumunda Yahudiler, s. 150-153.

234 Yahudiler ve Türkler

BarHanoh'tan sonra Yahudi cemaatinin başına Samuel b. Nagrela geçmiştir. Kronikte, İbn Nagrela'ya müstakil bir bö­lüm (48. Bölüm) ayrılmıştır. Onun, Endülüs Sarayı'ndaki et­kin konumunu da kullanarak sadece İspanya' dakilere değil Mısır, Babil ve Filistin' deki Yahudilere de yardım ettiğini be­lirten Kapsali, İbn Nagrela'nın Yahudilerin ilmi faaliyetleri­ne, kurdukları kütüphanelere ve yeşiva öğrencilerine verdiği destekle önemli hizmetler yaptığını belirtir.21 ·

Kapsali sonraki bölümlerde İspanya' da yetişen önemli şahsiyetler hakkında bilgi . vermeye devam eder. · İbn Nagrela'dan sonra nagidlik yapan Yehosof ha�Levi, Bar Yitshak Rav Baruh, Yitshak bar Yahuda, Yitshak bar Tısadek, Rav Yosef ha-Levi ve Rav Meiri'nin nagidliklerini ise 49. bölümde anlatmıştır.22 Kapsali bu bölümde ayrıca yi­ne İspanya' da yetişen İbn Gebirol, A vraham ben Ezr;:ı, Moşe ben Ezra ile kardeşleri Yitshak, Yahuda ve Yosef, Avraham bar David ve Avraham bar Hayy gibi Endülüslü Yahudi alimler ile Ya'kov Romerok gibi Fransız kökenli ancak Endü­lüs'te yetişmiş Yahudi din adamlarının hayatı, ilmi faaliyet� . leri ve eserleri hakkında kıymetli bilgiler vermiştir.23

50. bölüm (s. 163-166) ise. Yahudi tarihinin il. Moşesi<"l ka­bul edilen Moşe ben Meymfın'a (Maimonides: 1135-1207) ay­rılmıştır. Kapsali'nin bu bölümde verdiği en dikkat çekici bil­gi, belki de, İbn Meymun' un Kurtuba' dan kaçışı ile ilgili an­lattıklarıdır. Özellikle Yahudi araştırmacılar, onun Kurtuba' dan Muvahhidlerin baskısından dolayı kaçtığını id­dia etseler de, Kapsali' de verilen bilgiye göre İbn Meymun' un kaçışının asıl sebebi, Hz. Muhammed' e ve İslamiyet' e hakaret

21 Kapsali, Seder, I, 161. 22 Bkz� Kapsali, Seder, 1, 161-162. 23 Kapsali, Seder, 1, 162-163. <'> Bu durum Yahudi kültüründe "Moşe'den (Hz. Musa) sonra Moşe'ye

(Maimonides) kadar bir başka Moşe çıkmamıştır'' (mi-Moşe ve 'ad Moşe lo kam ke­Moşe) şeklinde darb-ı mesel haline gelmiştir.

Yahudiler 235

etmesidir.24 Rivayete göre, Çardaklar (Sukot) Bayramı'nda adet olduğu üzere ellerinde luvav ile sinagogdan çıkan İbn Meymun, Müslüman emir [bu emir Abdülmümin b. Ali (524-558/1130-1163) olmalıdır] ile karşılaşır. Emir kendisine elinde­kinin ne olduğunu sorar. İbn Meymun, Yahudi literatüründen seçtiği bazı teknik kelimelerle emirin anlayamayacağı bir şe­kilde İslamiyet ve Hz. Peygamber hakkında alaycı ifadeler25 kullanarak sorulara cevap verir. Emir' sarayına ulaşınca, yolda İbn Meymun ile diyalogunu anlahr, saraydaki danışmanları onun bu ifadeleri ile aslında Hz. Muhammed ve İslamiyet ile alay ettiğini söylemeleri üzerine, İbn Meymun'un cezalandı­rılmasını emreder;26 durumu haber alan İbn Meymun da he­men ü�keyi terk eder.27

24 Yahudi araştırmacıların bu bilgiye hiç değinmemesi ilginçtir. Bilgi, bilinçli bir şekilde gölgelenmiştir. Mesela bkz. Joseph Jacobs-lsaac Broyde ve dğr, "Moses ben Maimon", JE, VIII, 73; Maimonides, the Guide of the Perplexed, Arapçadan trc. M. Friedlander, New York: Hebrew Publishing Co., 1881, s. xi, xiv-xv, xxxiv (Mütercimin örisözü); Cohen, Haç ve Hilal Altında, s. 15, 233-235, 212;' Herbert A. Davidson, Moses Maimonides: the Man and His Works, New York 2005, s. 12-23; İsrail Velfenson, Musa b. Meymun: Hayıltühü ve Musannefıltühü, Kahire 1936, s. 7, 28-31.

25 İbn Meymun alaycı bir şekilde Hz. Muhammed'ten -haşa- "meşoga"' (mecnun!), İslarniyet'ten ise -haşa- "Dat meşuga'im!" (Mecnunların dini) şek­linde bahsetmiştir. Esasen bu ifadenin kullanımında İbn Meymun yalnız değildir. Orta Çağ Yahudi literatiiründe Hz. Muhammed ve İslamiyet için başka yakışıksız ifadeler de kullanılmıştır. Konu ile ilgili detaylı bilgi için bkz. Arslantaş, Yahudilere Göre Hz. Muhammed ve İslılmiyet, s. 81 vd. İbn Meymun'un Hz. Muhammed ile ilgili kullandığı diğer yakışıksız ve çirkin ifadeler için bkz. Yasin Meral, s. 99 vd.

-

26 İslam hukukuna göre bir zimminin, başta Hz. Muhammed olmak üzere, Müs­lümanların mübarek ve mukaddes kabul ettiklerine inanma zorunluluğu yoktur; ancak aynı zimmflerin bu kutsallara hakaret etme hakkı da yoktur. Halifeler döneminden itibaren gayri müslimlerle yapılan anlaşmalarda Hz. Muhammed ve ailesine iftira etmemeleri şartının konması bir yana; İslam hukukuna göre zimmfler Allah, Peygamber ve Kur'an'a hakaret sayılabile­cek ve İslamiyet'i küçük düşürecek davranışlarda bulunmamakla da yü­kümlüdürler. Buna muhalif davranan gayri müslimlerin- zimmet akdi fes­hedilmiş sayılmakta ve cezalandırılmaktadırlar. Aslında bu tiir söz ve dav­ranışlar Müslümanlar için de yasaktır. Bir Müslümanın bunları kasten yapması dinden çıkmasına ve cezalandırılmasına sebep olmaktadır. Detay­lar için bkz. Arslantaş, İslılm Toplumunda Yahudiler, s. 176 vd.

21 Kapsali, Seder, 1, 163-164.

236 Yahudiler ve Türkler

Kapsali'nin bu bölümde verdiği bir diğer ilginç bilgi de, İbn Meymun'un Fustat'ta Fatımi idaresinde saray tabipliği yaptığı dönemde Samuel ibn Tibbon' a yazdığı ve bir günü­nü anlattığı mektubun tam metnini vermesidir.28 Kroniğin bu pasajı, ilitlü Yahudi tabibin mesaisi hakkında bilgi ver­mesi yanında, Müslüman idare ile ilgili ilişkilerini anlatması . yönü ile de önemlidir. Kapsali'nin verdiği bu bilgi, Geniza' da bulunan ve İbn Meymun' un gündelik hayatından bahsettiği mektupla da uygunluk arz etmektedir.29 Kapsali bölümü, İbn Meymun'un eserleri hakkında verdiği bilgilerle bitirir.30

Kapsali 51. ve 52. bölümlerin (s. 166-170) büyük bir kıs­mını da Yahudi tarihinin meşhur şahsiyetlerinden RaMBaN olarak şöhret bulan Moşe ben Nahman'ın (Nahmanides: 1194-1270) hayatına ayırmıştır. RaMBaN'ın, Fransa'dan ge­len ve Şahat kurallarını ihlal' etmesi sebebiyle hapse düşen bir Yahudi din adamını hapisten kurtarmasını -ki, bu olay 51. ve 52. bölümlerin büyük bir kısmını kapsamaktadır - an­lattıktan sonra,31 onun Kabala öğrenimine ilgisi ve bu yolda harcadığı mesai ile ilgili de kıymetli bilgiler vermiştir. 52. bö­lümün kalan kısmında ise RaMBaN' dan sonra cemaat lider­liği yapan Meir ha-Levi · bar Todros32 ile Şlomo ben Aderet'in33 hayatları ve eserleri hakkında bilgiler verilmiştir.

53. bölümden itibaren Kapsali, Endülüs'ün Müslümanla­rın elinden çıkma süreci ile Yahudilerin bu süreçte çektiği sıkıntıları anlatmaya başlamıştır. Tuleytula ·ve İşbiliye'de ya­şayan Yahudilerin sıkıntılarından bahsettikten sonra, bu sü-

2s Kapsali, Seder, 1, 165. 29 Krş. Mark R. Cohen, "The Burdensome Life of a Jewish Physician and

Communal Leader", ferusalem Studies in Arabic and Islam 16 (1993), s. 125-136.

30 Kapsali, Seder, 1, 165-166. 31 Kapsali, Seder, ı, 166-168. 32 Kapsali, Seder, I, 169. 33 Kapsali, Seder, I, 169-170.

Yahudiler 237

reçte cemaati bir arada tutmaya çalışan Rav Yehiel isimli din adamı ile oğulları Rav Yahuda ve Rav Ya'kov hakkında bilgi vermiştir.34

111. SON YAHUDİ SIGINAGI MÜSLÜMAN ENDÜLÜS'ÜN DÜŞÜŞÜ

Kapsali, burada bir parantez açarak Hıristiyanların Ya­hudilere zulmünün önündeki en büyük engelin ortadan kal­dırılışını, yani Müslüman Endülüs'ün yıkılışını anlatmıştır. 61-66. bölümlerde (s. 189-204) sürgün tarihi içerisinde böyle bir parantezin açılmasının nedenini anlamak zor değildir. Zira Hıristiyanların baskıları, aşağılamaları ve dinden dön­dürme çabalarına karşı, Yahudilerin sığınabilecekleri bu ye­gane kapının da kapanışı · hakkında bilgi verilerek sürgünün kaçınılmazlığına işaret edilmiştir.

Yukarıda da belirtildiği üzere, kroniğin 61.-66. bölümle­rinde Ferdinand-İsabella ikilisinin Endülüs Müslümanları ile yaptığı . mücadele konu edilmiştir. Ebü'l-Hasen Ali (1465-1481), XI. Muhammed (1482-1483) (1487-1492: İkinci kez) ve XII. Muhammed'in emirlik yaptığı Gımata'nın, düşüşüne kadarki son 20 yıllık tarihindeki iç çekişmeler ile Ferdinand'ın eliride oyuncak haline gelen Endülüs emirleri­nin acıklı durumlarının anlatıldığı bölümlerde Müslümanla­rın elinden çıkan şehirlerdeki Yahudilerin durumuna da de­ğinilmiştir.

1486 yılında Ferdinand, Beni Ahmer hakimiyetindeki Gırnata üzerine yürümeye karar vermiş, Müslümanların kahramanca karşı koyuşuna rağmen Alhama (Nnn'.n-t/el­Hamra) kalesi düşmüştü.35

34 Kapsali, Seder, 1, 170-173. 35 Kapsali, Seder, 1, 189-190.

238 Yahudiler ve Türkler

Kitabının değişik yerlerinde Doğu Arapları hakkında pek de iyi olmayan ifadeler kullanan Kapsali, İspanya Arapları hakkında oldukça övücü ifadeler kullanmış; onların .cesur olduklarını ve Hıristiyanlara karşı kahramanca savaştıklarını kaydetmiştir. 36

Kapsali'ye göre, Müslüman İspanya'run düşüşündeki en büyük etken, bölgedeki emirliklerin kendi aralarındaki mü­cadeleleridir. Kroniğin 62. bölümünden itibaren Gırnata'ya sıkışıp kalan Müslüman emirlere yapılan saldırılar ile bunla­rın kendi aralarındaki iktidar kavgaları hakkında bilgi ve­rilmiştir.

62. bölümde Emir Ali el-Hasen [1465-1482] ve ailesinden bahseden Kapsali, Gırnata krallığının düşme sebeplerinden birini de, Müslüman emirlerin yabancı Hıristiyan kadınlar­la evlenmesi ve bunlar vasıtasıyla Hıri.stiyan güçlerin Gır­nata krallığının iç işlerine kolayca müdahil olmaları olarak gösterir.37

İspanya' daki aile içi iktidar mücadelesiyle ilgili olarak ise .Kapsali (63. bölüm), Muhammed Ebu Abdullah'ın, [XI. Mu­hammed: 1482-1483] babası ile yaptığı mücadelede başarılı çıktıktan sonra, diğer oğul Muhammed Sakito [Zağal] ile mücadele ettiğini; ancak bu ihtilaftan faydalanari Hıristiyan­ların Gırnata'ya saldırdığını ve Sakito'nun esir düştüğünü {ki, Ferdinand daha sonra bu emiri bir başka Müslüman Emire karşı kullanacaktır) belirtir.38 64. bölümde Muham­med Abdullah [XII. Muhammed: 1485-1486] ile yaşlı Emir Ebü'l-Has�n'in iktidar mücadelesini anlatan Kapsali,39 65. bölümde ise Ferdinand'ın desteklediği Muhammed Sakito ile Muhammed Abdullah'ın iktidar kavgasına değinmiştir.40

36 Bkz. Kapsali, Seder, I, 192. 37 Kapsali, Seder, I, 192-193. 38 Kapsali, Seder, I, 195-196. 39 Ka psali, Seder, I, 196-199. 40 Kapsali, Seder, I, 199-200.

Yahudiler 239

Abdullah'ın yenildiği, Sakito'nun da çok büyük zarar gördüğü bu kavgada en kazançlı çıkan ise Sakito'ya desteği­ne karşılık Gırnata'nın bir kısmının, yani Malaka bölgesinin hakimiyetini ele geçiren Ferdinand olmuştur. ' Hıristiyan as­kerler Malaka'ya girdiklerinde şehirde 1 .000 civarında Ya­hudi yaşamakta idi. Kastilya Yahudilerinde olduğu 'gibi, bunların da 1.000 Venedik dükası (perah) ödemeleri karşılı-ğında canları bağışlanmıştı.41 •

66. bölümde ise Gırnata'run düşüşü anlatılmıştır. Krallı­ğının 10. senesi 1490 yılında Gırnata'yı' düşürmek üzere ha­rekete geçen Ferdinand, gerekli hazırlıkları ve ittifakları ger­çekleştirmiştir. 1491 yılında kuşatılan şehre dışarıdan gelebi­lecek her türlü sevkiyata engel olunur. Şehir tecrit edilerek etrafıyla bütün bağlantıları koparılır. Aylarca süren abluka yanında Muhammed Sakito ile [XII.] Muhammed Abdullah arasındaki iktidar kavgası ise asırlardır hüküm süren Müs­lüman Endülüs'ün sonunu getirir. Nihayet Gırnata düşer.42

İspanya Hıristiyanları günlerce süren festival ve kutlama­larla bu düşüşün sevincini yaşamışlardır.43 Kraliçe İsabella ise kuşatma sürecinde şehrin düşmesi halinde şehirdeki bü­tün Yahudileri sürmeye yemin etmiştir.44

Kronikte 67. bölümden (s. 204-206) itibaren İspanya Ya­hudilerinin sürgünü anlatılmaya başlamıştır. Kapsali'ye göre Müslüman Gırnata'nın düşmesiyle birlikte Tanrı, Yahudile­rin İspanya sayfasını kapatmayı irade buyurmuştur. Zira, Yahudi kökenine rağmen Ferdinand, Gırnata'run düşmesi halinde Yahudileri ülkeden sürmeye ant içen karısı İsabella'run kışkırtmalarına mağlup olmuş, Yahudilerin çileli günleri de başlamıştır.4s

41 Kapsali, Seder, 1, 199-201. 42 Kapsali, Seder, 1, 202-203. 43 Kapsali, Seder, 1, 203. 44 Kapsali, Seder, 1, 204. 45 Kapsali, Seder, 1, 204-206.

240 Yahudiler ve Türkler

iV. İSPANYA'DAN SÜRGÜN

Kroniğin 54. ve 55. bölümlerinden itibaren İspanya' da Yahudilere karşı başlayan baskı, şiddet, zulüm ·ve dinden döndürmeler anlahlmaya başlamıştır.

Kral Don Folo (Pedro: 1350-1369) zamanında baskıların yavaş yavaş arttığını kaydeden Kapsali, cemaat lideri Don Samuel'in bu süreçteki özverili gayretlerinden bahsettikten sonra,46 Aragon kralı 1. John zamanındaki baskıları ve 1369 yılında İspanyol Yahudi tarihinin kırılma noktası olan olayı, anlatmaya başlamışhr. İfades1ne göre o sene Kral, Yahudile­rin zorla Hıristiyanlaşhrılmasını, reddedenlerin ise öldürül­mesini emreden bir ferman yayınlamışhr. Kapsali bu nokta­da baskılar neticesinde din değiştirerek Hıristiyanlığa geçen, Yahudi tarihinde Anusim (O'tmN) (ya da Marr�nos) olarak isimlendirilen kimseler hakkında bilgi vermiştir.47

Kapsali, dönemindeki çoğu Yahudi alim gibi, İspanya' da Yahudilere yapılan baskı ve zulmün sebebinin, Yahudilerin . dini emirlere karşı kayıtsızlıklarından kaynaklandığı kanatindedir. Bu kanaatini şu sözlerle dile getirir:

" . . . Çünkü İspanya' da Tevrat alimleri ölmüş, yeşivalar kapa­tılmış, Tevrat garip hale gelmişti. Tevrat'ı ve diğer dini ilimleri terk eden Yahudiler, Yahudi olmayanların ilgilendiği Grek (Yu­nan) felsefesiyle meşgul olmaya başlamışlardı. Çocukları yarı Grekçe yarı İbranice konuşmaya başlamış, Tevrat bir kenara atıl­mıştı. Şehirde birkaç aile dışında Tevrat ilimleri ile iştigal eden kimse kalmamıştı. Halkın çoğunluğu yabancı(Yahudi olma­yan)ların bahçelerinden meyve devşirme peşine düşmüşlerdi."48

Kapsali bu dönemde Yahudilerin Yitshak Kpandon ile onun ölümünden sonra dört öğrencisi, Rav Yitshak A vohav, .

46 Ka psali, Seder, l, 17 4-177. 47 Kapsali, Seder, l, 178. 4B Kapsali, Seder, l, 178-179.

Yahudiler 241

Rav Yitshak de Liyon, Rav Y osef Ha yon ile Rav Şim' on Miami tarafından sevk ve idare edildiklerini; bunlardan so­nuncusu Rav Miami'nin Hıristiyanlık baskısına kahramanca göğüs gererek şehit olduğunu kaydeder.49

Kronikte daha sonra (56. Bölüm: s. 180-182) Yahudilerin, İspanya Kralı Don Juan [il. John: 1406-1454] ile oğlu Don Enriki [Henry: 1454-1474] zamanındaki durumları anlatıl­maya başlamıştır. Don Folo (Pedro) döneminden itibaren gittikçe artan baskı ve şiddet, Don [il] Juan zamanında biraz yatışmıştı. Kapsali, bu kral döneminde Yahudilerin sakin bir hayat sürdüğünü, dini gereklerini yerine getirebildiklerini, Şabat günleri dükkanlarını dahi kapatabildiklerini belirtir.50

Bu sükunet döneminden faydalanan Anusim de gizliden gizliye dini gereklerini yerine getirmeye, evlerinin bodrum­larında inşa ettikleri sinagoglarda ibadetlerini yapmaya ça­lışmışlardir. Kapsali, durumun -kral da dahil- herkes tara­fından bilinmesine rağmen bunlara herhangi bir müdahale­de bulunulmadığını kaydeder.51

Don [il] Juan'ın ölümünden sonra yerine geçen oğlu Don Enriki de babası gibi barışsever bir insandır. Enriki, Portekiz Kralı Alfonso'nun [V. Alfonso] kız kardeşi İsabella Uezebel: 1474-1504] ile evlenir; ancak kısır olduğu için, İsabella'nın, vezirlerden Don Beltran [de la Cueva] ile gayri meşru ilişki­sinden Yuana ismini verdiği bir kızı dünyaya gelir.s2

Kral Enriki'nin ölümünden sonra Yuana ile sabık kral Don [il] Juan'ın kızının arasında yaşanan iktidar kavgasını sabık kralın kızı kazanır.53 Öte yandan İsabella, Kraliçenin ölümünden sonra iktidara geçeceği için, pek çok kral kendi-

49 Kapsali, Seder, I, 179. 50 Kapsali, Seder, I, 179-180. 51 Kapsali, Seder, I, 180. 52 Kapsali, Seder, I, 180-181. 53 Kapsali, Seder, I, 181.

242 Yahudiler ve Türkler

sine evlenme teklifi yapar. Fakat o, Rav Meir'in kayınpederi ve kralın danışmanlığını yapan Don Avram Senyör'ün de telkinleri ile Aragon Kralı Ferdinand (Kapsali Fernando ola­rak verir) ile evlenmeye ikna edilir. Kapsali, diğer krallarla mukayese edildiğinde İsabella'ya pek layık olmasa da, nine­lerinden birinin Yahudi olması sebebiyle Ferdinand'ın İsabella ile evlenmesi konusunda Yahudi danışmanı tarafın­dan ikna edildiğini belirtir.54

Kapsali 57. bölümde (s. 182-184) Aragon kralının ailesi hakkında da bilgi vermiştir. Aragon kralının ninelerinden birinin Palombo [Güvercin] isimli bir Yahudi kadın olduğu­nu, bu kadının, Kastilya deniz kuvvetleri komutanının teca­vüzünden bir oğlunun dünyaya geldiğini söyleyen Kapsali, bu oğlanın daha sonra deniz kuvvetleri komutanlığına geti­rildiğini belirttikten sonra, onun evliliğini anlatmışhr.55 Ri7 vayete göre bu oğlan İspanya'nın aristokrat ailelerinden b.i­rinin kızı ile evlenmiş ve bu evliliğinden dört kızı dünyaya gelmiştir. Bunlardan bekar iken ölen bir kızı dışındakilerin hepsi, İspanya'nın ileri gelen ailelerine gelin gitmiştir. Kız­lardan biri de Aragon Kralı [il. Juan] ile evlenmiştir. Karısı Dona Fioransa'nın [Fierenza] ölümünden sonra amiralın kızı Yuana ile evlenen Aragon Kralı'nın bu evliliğinden Ferdinand dünyaya gelmiştir. Yuana, kendi oğlunun Aragon tahhna oturması için, Kralın eski eşinden oğlu Carlos'u dok­torlarından birine zehirleterek öldürtmüştür.s6

Kapsali'nin İspanya' daki taht kavgalarına bu şekilde · ilgi duymasının önemli bir sebebi vardır: O da, bu kavganın so­nunda, aşağıda anlatılacağı üzere, İspanya'nın birliğinin sağ­lanması, neticede Yahudilerin sürgünü için ilahi şartlar ha­zırlanmasıdır.

54 Kapsali, Seder, I, 181. 55 Kapsali, Seder, 1, 182. 56 Kapsali, Seder, 1, 182-183.

Yahudiler 243

Kapsali, ninesi Yahudi olan Ferdinand ile İsabella'nın ev­liliklerinin kendileri için çok iyi olacağını düşünen Yahudile­rin, bu ikisinin evlilik yapmaları için sarf ettiği olağanüstü gayretler hakkında da bilgi vermiştir.57 Kastilya'nın mali iş­ler sorumlusu, aynı zamanda da Yahudi cemaatinin temsil­cisi olan Avram Senyör, Ferdinand'ı gizlice Kastilya'ya da­.vet etmiş; onu cemaatten Rav Ya'kov'un evinde İsabella ile buluşturarak ikisinin evlenmesini sağlamıştır.58

Bu evlilik Kastilya' da bazı tepkilere neden oldu ise de, Ferdinand tepkilerin hepsini bastırmış; Müslümanların ha­kimiyetindeki Gırnata hariç, Kastilya (N'?"'ı!Jp), Dragon ()U1'1), Katalonya (Nm?'"P), Aragon ()UN1N), Piskia (N'P'ı!J'!l) ve Navarra'nın (N11N)) tamamında hakimiyet sağ­layarak Hıristiyan birliğini gerçekleştirmeyi başarmıştır.59

Kapsali'nin konuyu bu şekilde detaylı olarak anlatması­nın sebebi ise, İspanya'nın Ferdinand ve İsabella idaresinde bu şekilde bütünleşerek sürgün şartlarının oluşmasına ze­. min hazırlamasıdır.

Ancak Kral Ferdinand ile İsabella'nın evlilikleri, umulan ve hedeflenenin tersine, Yahudiler için hiç de iyi olmamıştır. İsabella kısa süre soma, Ferdinand'ı istediği gibi yönlendir­meye başlamıştır. 1476 [5236] yılında Yahudiler, İsa'nıh ölümünden çok önceleri geldikleri İspanya' da Tuleytula ha­riç, diğer bütün şehirlerde fakir ya da zengin olduklarına bakılmaksızın, 30 solidin (1'1?1\!J) ödemeye mahkum edilmiş­lerdit .60

Ferdinand'ın krallığının 7. yılında [1487 yılı] önce anusim üzerindeki baskılar artmaya başlamıştır. Bu bağlamda eski inançlarının (Yahudilik) gereklerini yerine getirip getirme-

57 Kapsali, Seder, 1, 184-188 (58-59. bölüm). 58 Kapsali, Seder, 1, 184-186. 59 Kapsali, Seder, 1, 187. 60 Kapsali, Seder, 1, 188-189.

244 Yahudiler ve Türkler

dikleri sıkı bir şekilde takip edilmeye; uyguladıkları tespit edilenler ise sorgusuz sualsiz öldürülmeye başlamıştır.61 Aynı işkence, hatta daha fazlası, anusim'i baştan çıkardıkları gerekçesiyle Yahudilere de uygulanmaya, din adamları dö­vülmeye, aşağılanmaya ve malları müsadere edilmeye baş­lamıştır. 62

Ferdinand, Şubat 1492 [1 Adar 5252] tarihinde Yahudile� rin ülkeden çıkarılması için ferman çıkartır. Emir üzerine kadın-erkek, genç-ihtiyar, çoluk-çocuk, kim varsa bütün Ya­hudilerin 3 ay içerisinde ülkeyi terk etmeleri ilan edilir.63

Kapsali, Yahudilerin ülkeyi tek etmeleri için hazırlanan ve ülkenin dört bir yanına gönderilen, " . . . Biz, Tanrı'nın izin ve inayeti ile (başarı kazanan) Aragon ve Kastilya kral/kraliçeleri Ferdinand ve İsabella . . . " şeklinde başlayan fermanla, "katle­dilme yerine sürgün" kararı verilerek anusim ve Yahudilere aslında merhamet edildiğini belirtir. Kronikte Yahudilerin 1 Mayıs'tan itibaren Temmuz'un son gününe kadar ülkeyi terk etmeleri gerektiği, Hıristiyanlığı tercih edenlerin ise her şeylerine sahip olarak yerlerinde kalacağı şeklindeki o meş­hur "Sürgün Fermanı"nın tam metni de verilmiştir.64 Kapsali'nin ferman metnini hangi kaynaktan aldığı bilin­memektedir; ancak verdiği metin ile fermanın İspanyolca metninin farklı olduğu ifade edilmektedir.65 Kapsali'nin ver­diği metnin sözlü anlatıma veya bu anlatımdan alınan notla­ra dayandığı söylenebilir.

Fermanın ülkenin dört bir yanında ilanından sonra Ya­hudilerden ya Hıristiyan olmaları ya da ülkeyi terk etmeleri istenmiştir. Çoğu Yahudiye bu ilan Pesah (Fısıh) Bayra-

61 Kapsali, Seder, I, 189 62 Kapsali, Seder, I, 189. 63 Kapsali, Seder, I, 206. 64 Kapsali, Seder, I, 206-207. 65 Bkz. Jacobs, "Exposed to All the Currents of the Mediterranean", AJS Review

29 (2005), s. 44.

Yahudiler 245

mı'nda ulaştığından, o seneki Pesah "kara bayram" olarak büyük bir üzüntü içerisinde idrak edilmiş, sinagoglara dolu­

. şan cemaatler, korkulu günlerin bir an evvel geçmesi için Tanrı'ya yakarılarda bulunrnuşlardır.66

Fermanın ilanından hemen sonra kraliyet nezdinde sür­gün emrinin iptali için bazı teşebbüslerde bulunulmuştur. Ancak Don Yitshak Abravanel ve Avram Senyör'ün saray­daki gayretleri sonuç vermediği gibi, devreye giren aristok­ratlar da başarısız olmuşlardır. Bu iki cemaat lideri daha sonra kraliçeye etkili ve . duygu dolu bir mektup yazmaya karar vermişlerdir. Mektup, kraliçeyi etkilemek yerine, Ya­hudilere olan kin ve öfkesini daha da artırmış; İsabella, Avram Senyör'ün derhal tutuklanmasını emretmiştir. Tutuk­lama kararını duyan Avram Senyör kaçmıştır'.67 Bir süre son­ra İsabella'run, Avram Senyör'ü ancak Hıristiyan olması ha­linde affedebileceğini bildirmesi üzerine, A vram Senyör ile damadı Rav Meir, çaresiz Hıristiyan olmuşlardır. Bu arada Yahudilerden on binlerce insan da Hıristiyanlığı kabul etti­ğini bildirmişlerdir. 68

Yahudileri seven pek çok saygın insanın fermanın iptali yönündeki çabasına rağmen, fermanda belirtilen sürece uy­gun olarak İspanya'da Yahudilerin durumu giderek kötü­leşmiştir. Pek çoğunun malına el konmuş; gayrimenkuller el değiştirmiştir. Yahudilerden alacağı olanlar, borçlarını zorla tahsil ederken, Yahudilere borcu olanlar ise vereceklerinin üzerine yatmayı tercih etrnişlerdir.69

66 Kapsali, Seder, 1, 207. 67 Kapsali, Seder, 1, 207. 68 Kapsali, Seder, 1, 209-210. 69 Kapsali, Seder, 1, 208, 210.

246 Yahudiler ve Türkler

V. SÜRGÜNLERİN ROTASI

Hıristiyanlığı tercih etmeyip dinlerinde sebat eden Yahudi­ler, imanlarından asla vazgeçmeyecekleri sözü vererek taşıya� bildikleri eşyalarla ülkeyi terk etmeye karar vermişlerdir.70

Yahudilerin ülkeyi terk edecekleri haberinin duyulması üzerine Cenova ve Venedik'ten pek çok gemi İspanya sahil­lerine akın eder. Piskani (')NP\!.l'�/Biscay), Katalonya ve Kastllya gibi sahil kentlerinde yaşayan Yahudiler kiraladık­ları gemilerle Ohran ()z.nri1N/Oran), Algazar (1NUJN/ Alcasar),� Bicya (nN':l':ı/Bougie) ve Kartacaniya (m'll't>1p/ Kartaca) gibi hayli uzak yerlere gitmişlerdir.71

Kapsali, kroniğinde sürgünlerin gittiği ülkeler ve burala­ra yerleştikten sonraki durumları hakkında da kıymetli bilgi­ler vermiştir. Kronikte sürgünlerin gittiği belirtilen ülkeler şunlardır:

A. Ohran

Sürgün edilen Yahudilerin bir kısmı Ohran' a gitmeye karar vermişti. Ohran halkı on binlerce kişinin gemilerle kendilerine yaklaşmakta olduğunu görünce, işgalci güçler olabileceğini dü­şünerek korkuya kapılmış, gemilere yaklaşmamaları konusun- . da uyan ateşi açmışlardı. Bunlardan bazıları gemilere isabet etmiş, pek çok insan denizde boğularak can vermişti . . Ancak daha sonra bunların İspanya' dan sürülen Yahudiler olduğu an­laşılınca, sarayda etkin bir şahsiyet olan Rav Dudihem'in (David Yahom) tavassutuyla ülkeye kabul edilmişlerdir. Rav Dudihem'in gayretleriyle sürgün Yahudiler için kulübeler inşa edilmiştir. Bu süreçte talihsiz bir olay yaşanmışhr. Bir Y ahudinin ekmek yaphğı sırada kulübelerden birinin yanması

10 Kapsali, Seder, 1, 209-210. 11 Kapsali, Seder, I, 210-211.

Yahudiler 247

ve ateşin diğer kulübelere sıçraması üzerine sürgün Yahudile­rin yanlarında getirdiği pek çok eşya yanıp kül olmuştu.72

. B. Napoli

Aragon, Valensiye, Katalonya ve Kastilya'dan sürülen Yahudilerin önemli bir kısmı ise Eylül ayının ilk günü İtal­ya'nın Napoli kentine ulaşmışlardı. Napoli kralı Ferando [I. Ferdinand: 1458-1494] iyi bir insan olduğu için, Yahudileri herhangi bir zorluk çıkarmadan kabul etmiş; Napoli Yahudi­leri de el birliği ile gelen dindaşlarının yerleşmelerine yar­dım etmişlerdi.73

Napoli'ye gelen Yahudiler gıda ve giyecek ihtiyaçlarını karşılamak için İspanya' dan getirdikleri değerli eşyalarını satmak zorunda kalmışlardı. Bu arada şehirde başlayan sal­gın hastalıktan dolayı çok sayıda Yahudi de ölmüştü. Napoli Kralı, salgının Yahudiler tarafından getirildiği gerekçesiyle bunların şehirden çıkarılması konusundaki yoğun kamuoyu baskısına rağmen Yahudileri himaye etmiş; Yahudileri de halkın tahrik olmaması için ölülerini geceleyin gömmeleri konusunda uyarmıŞtı.74

Çok geçmeden, 6 ay sonra, Napoli'de bu sefer de kolera salgını başlamıştı. 50 bin insanın öldüğü bu salgında pek çok Yahudi de hayatını kaybetmişti. Yahudiler aleyhinde kamu­oyunda başlayan propagandaya rağmen Yahudileri himaye eden Kral, onların tedavisi için gerekli tıbbi desteğin sağ-lanmasını da emretmişti.75 · ' ·

5254 yılı Şevat [1494 Ocak] ayında Napoli : Kralı ölmüş, yerine oğlu [II] Alfonso [1494-1495] geçmişti. Yahudiler iyi

n Kapsali, Seder, I, 211-212. 73 Kapsali, Seder, I, 212. 74 Kapsali, Seder, I, 212-213. 1s Kapsali, Seder, I, 213.

248 Yahudiler ve Türkler

kalpli kralın ölümüne çok üzülmüşlerdi. Kralın cesedi mumyalanmış; tabutu 8 gün süre ile sarayda (platzo) ziyaret­çi akınına uğramıştı. Kral için ülkede günlerce yas da tutul-. muştu.76 Ancak, 5254 yılı Mayısı'nda Napoli'de Yahudiler için bir. başka felaket baş göstermişti: Fransa Kralı [VIII.] Charles'ın, Kral Ferando'nun ölümü üzerine bürokratların da desteği ile Napoli üzerine yürümesi.

Kapsali, Fransa'nın Napoli üzerine yürüme sebebini, aile içi iktidar kavgası nedeniyle Fransa'ya sığınan Napoli asil­zadelerinden birinin, Fransa Kralı'nı, Napoli'ye saldırmaya ikna etmesi olarak gösterir.77 Kral Alfonso, Fransız güçlerine bir süre dirense de adamlarının ihanet etmesi üzerine yalnız kalır ve Napoli'yi terk eder. FrarıSızlar Napoli krallığına Alfonso'nun oğlu Fernando'yu getirir.78

Kapsali, Fransız ordusu Napoli'ye girdiğinde Yahudilerin herhangi bir katliama uğramamak için gemilere binerek Messina'ya (Sicilya) kaçtığını; deniz yolculuğu sırasında pek çok Yahudinin telef olduğunu kaydeder.79

Bundan iki ay sonra Yahudilerin başına bir başka felaket daha gelir. Bu sefer de Messina'daki Yahudilere taşıyabile­cekleri eşyalarını alarak istedikleri yere gitme emri verilir. Kapsali, bunlardan bir kısmının önce A volanya (Arnavut­luk), oradan da Türkiye'ye; bir kısmının Korfu'ya; çoğunlu­ğun ise kendilerine büyük desteğin verildiği Kandiya'ya geldiğini kaydeder.80

Korfu' da satılığa çıkarılan Yahudi köle, esir ve cariyelerin çoğu da İranlı tüccarlar tarafından satın alınarak Türkiye'ye (Erets Togarma) getirilmişlerdir.81 ·

76 Kapsali, Seder, I, 214. 77 Kapsali, Seder, I, 215. 78 Kapsali, Seder, I, 216-217. 79 Ka psali, Seder, I, 217. so Kapsali, Seder, I, 217-218. 81 Kapsali, Seder, I, 218.

Yahudiler 249

Kapsali, o dönemde Yahudilerin kurbanlık koyunlar gibi her yere dağıldıklarını, aile fertlerinden her birinin farklı farklı ülkelere satılarak birbirinden koparıldığını nakleder.82

Napoli'den ilk etapta kaçanların isabetli davrandığı çok geçmeden anlaşılmış, Fransız işgalinden sonra Napoli'de ka­lan pek çok Yahudi, din değiştirmek zorunda kalmıştı. İkti­darın yerli krala devrinden sonra, Yahudilerin asilzadeler ta­rafından gasp edilen mallarının iadesi konusunda bir emir çıkarılmışsa da uygulanma imkanı olmamıştı.83

Napoli daha sonra İspanya ve Fransa tarafından yeniden işgal edilmiş; ancak bir süre sonra bu iki devlet arasında mücadele başlamıştı. Mücadeleyi İspanyollar kazanmış, Fransızlar Napoli'den atılmışlardı. İspanyollar Napoli'de Yahudilere başlangıçta iyi davranmışlarsa da, 5268 [1508] yı­lında İspanya Kralı Yahudilerin, Napoli de dahil, kendisine bağlı tüm eyaletlerden sürülmesini emreden bir ferman çı­karmıştır. Ferman üzerine Napoli, Calabria, Sicilya, Messina . ve Apulai gibi önceden beri orada yaşayan ya da İspan­ya' dan sürüldükten sonra buralara yerleşen Yahudiler için yeni bir sürgün daha gözükmüştür.84

B. Portekiz

Kapsali 75. bölümden (s. 221 vd.) itibaren İspanya' dan kara yolu ile Portekiz' e giden Yahudilerin çektiği sıkıntılaq anlatmıştır. İspanya'da yağmurdan kaçan Yahudiler, Porte­kiz'de doluya tutulmuşlardır. Yahudileri mallarıyla serbest bırakan Ferdinand'ın "aptal" olduğunu (meleh Sıfarad tipeş haya) söyleyen Portekiz Kralı Don Juan [II. Joao: 1481-1495], kendisine sığınan Yahudilerin mallarına el koyarak Hıristi-

s2 Kapsali, Seder, I, 218. 83 Kapsali, Seder, I, 219. 84 Kapsali, Seder, I, 220-221.

250 Yahudiler ve Türkler

yarılığa dönmeleri konusunda baskılar yapmaya başlamış; çıkardığı bir emirle de Yahudi ailelerin elinden alınacak ço­eukların vaftiz edilmesini emretmişti.85

Aslında Yahudilerin çilesi, Portekiz'e girmeden başlamış­tır. Kral kadın, çoluk-çocuk, yaşlı ya da genç fark etmeksizin, ülkesine girecek her Yahudiyi adam başı 1 altın [toprak bastı parası] ödemeye mecbur etmesinden başka, getirdikleri kıymetli elbise ve eşyalardan da vergi alınmasını emrederek -tabiri caizse- Yahudileri soyup soğana çevirmiştir.86 Sınır­dan gizlice girmek isteyenler öldürülmüş, gerekli parayı te­min etmek için hırsızlık yapanlar ise acımasızca cezalandı­rılmıştır.87 Taahhüt ettiği halde gerekli ödemeyi yapamayan 15 bin Yahudi köleleştirilmiş, bunlardan sadece 10 biri kada­rı Yahudi cemaatleri tarafından satın alınıp hürriyetlerine kavuşturulabilmiş tir. 88

Kral ayrıca 10-15 yaş arasındaki Yahudi çocukların ailele­rinden alınarak yılan, akrep ve timsahlarla dolu Batı Afrika kıyılarındaki [Sao Tome] ada(sın)a götürülmesini emreden bir ferman çıkarmıştır. Yahudilerin çoğu, çocuklarından ay­rılmamak için Hıristiyanlığı seçmiş; adaya. gidenlerin önemli bir kısmı ise hem Yahudiliklerini hem de vahşi hayvanlar ta­rafından parçalanmak suretiyle hayatlarını kaybetmişti.89

Portekiz Kralı Yahudilerden bir başka açıdan daha fayda­lanmıştır. Portekiz' den ayrılmak isteyenlerin sadece kraliyet gemileri ile taşınabileceğini ilan eden Kral, diğer gemilerin Yahudi kabul etmelerini yasaklamış, kabul edenleri ise şid­detle cezalandırmıştı. Portekiz'den ayrılmak isteyen her Ya­hudi 2 florin (perah) ödemek zorunda bırakılmış; ülkede kal-

8s Kapsali, Seder, 1, 221. 86 Ka psali, Seder, 1, 221. 87 Kapsali, Seder, 1, 221-222. 88 Kapsali, Seder, 1, 222. 89 Kapsali, Seder, 1, 222.

Yahudiler 251

mak isteyenler ise 6 ay içerisinde 1 florin ödemekle mükellef tutulmuşlardı.9o

Öte yandan şartı kabul edip ülkede kalanlar 6 ay sonra bir hayal kırıklığı daha yaşamıştır. Kral bu sefer sözünde durmayarak ülkede kalan her Yahudinin 8 florin ödemesini, ödemeyenlerin ise Kralın ebediyen kölesi ·olacağını ilan et­miştir.91

Kralın çıkardığı bütün bu zorluklara rağmen. pek çok Ya­hudi, Fez ve Mağrib'in değişik şehirlerine gitmeyi başarmıştır.

Kralın emrettiği parayı ödeyemeyen zavallı Yahudiler ise satılmak üzere Portekiz gemilerine doldurulmuştu. Kapsali, 60 bin Yahudinin 120 gemiye [her gemiye 500 kişi] istiflen­diğini kaydeder.92 Gemiler 1493 [5253] yılı İyar ayında Por­tekiz'den ayrılmış; yolda pek çok Yahudi açlıktan, susuzluk­tan, hastalıktan veya kaçma teşebbüsünden dolayı canvermişti. Gemidekilerin biteviye "Bize daha ne kadar. mer­hametsiz davranacaksınız? Lütfen! Tanrı aşkına bizi herhangi bir Müslüman ülkesinin kıyısına bırakın" şeklindeki yakarışlarının hiçbir faydası olmamıştır.93

Yahudilerin bÜyük bir kısmı Av ayında [Kuzey Afri­ka' da] Portekiz sömürgesi Arziliya'ya (N'?'nN/Arcila) geti­rilmişti. Ancak bunların çoğu, Arziliya valisi Borba kontu­nun baskı ve işkencesi . neticesinde dinlerini değiştirmek zo­runda kalmışlardı.94

Yahudiler bu sırada Fez'in Müslüman sultanına ülkesine kabul etmesi hususunda gizlice haber göndermişlerdi. Sul­tan, Yahudilerin bu isteğini kabul etmiş ve onları Fez' e ge­tirtmek üzere kervanlar tahsis etmiştir. Ancak bu kervanlar

90 Kapsali, Seder, 1, 222. 91 Kapsali, Seder, 1, 223. 92 Kapsali, Seder, 1, 223. 93 Kapsali, Seder, 1, 223. 94 Kapsali, Seder, 1, 223c224.

252 Yahudiler ve Türkler

Fez'e gelirken bedeviler tarafından yağmalanmış, Yahudiler her .şeyleri ellerinden alınmış olsa da, canlarını kurtarıp Fez'e ulaşmalarına şükürler etmişlerdir.95

Portekiz kralı Don Juan'ın ölümünden sonra yerine geçen oğlu Don İmanuel [1495-1521] ise babasını mumla aratmıştır. İspanya kralına özenen -Kapsali'nin deyimiyle- "Tanrı'nın terk ettiği bu şahsiyet"<') Yahudilerin 3 ay içerisinde, en geç 1496 yılının Mart ayı itibari ile ülkesini terk etmesini, terk etmeyenlerin ise idam edileceklerini içeren bir ferman çı­karmıştır. Ferman, İspanya'dan sürgün şokunu henüz üze­rinden atamamış Yahudilerde yerii bir korku daha yaratmış­tır. Öte yandan k�al Yahudilerin ülkeyi sadece kraliyete ait gemilerle terk edebilecekleri zorunluluğunu getirmiş; gemi­lerin ücretlerini de fahiş oranlara çekmişti.96

Portekiz kralı İmanuel 15-18 yaş arasındaki Yahudi ço­cukların ailelerinden alınarak Hıristiyanlaştırılmalarını em­reden bir başka ferman daha çıkarmıştır. O sene 14 Nisan'a derik düşen Pesah (Fısıh) Bayramı sevinç yerine hüzün içinde kutlanmış; pek çok çocuk ailesinden koparılmış, karşı ko­yanlar ise öldürülmüştür.97

Yahudilerin tüm baskılara rağmen dinlerini terk etmedik­lerini gören Kral, hepsinin Lizbon' da toplanmasını emrede­rek buradan istedikleri yere gönderilecekleri sözü vermiştir. Ancak Portekiz Yahudileri Lizbon' da toplandıklarında, sö­zünü unutan Kral bunları iki seçenekten birini tercihe zorlar: "Ya din değiştirip Hıristiyan .olmak ya da ölmek". Kral, din­lerini değiştirenlerin çocuklarının kendilerine iade edileceği,

95 Kapsali, Seder, 1, 224-225. (') Kapsali bu ifadeyi bilinçli olarak kullanmışhr. "İmanuel" İbranice'de "Tann

bizimle beraber" anlamındadır. Kapsali, bu kralın, isminin tersine "Tann'dan uzak" olduğunu vurgulamak istemiştir.

96 Kapsali, Seder, 1, 232-233. 97 Kapsali, Seder, 1, 233-234.

Yahudiler 253

\ bütün vergilerden muaf tutulacakları ve Portekiz' de istedik-leri yerde özgürce yaşacak.lan sözü de vermiştir.98

Yahudilerden kimi imanını tercih ederek . inancı uğruna ölürken, kimi Hıristiyanlığı seçmiş, kimi ise önce inancını tercih etmişse de yapılan işkencelere dayanamayarak sonra­

. dan Hıristiyanlığa geçmiştir .99

Dinlerinde ısrar eden Yahudiler kiliselere doldurularak zorla vaftiz ' edilmiş, ısrarına devam edenler ise yakılmışlar­dır. Bazı Yahudiler ise bunlara fırsat vermeden yüksek yer­lerden kendisini atmak suretiyle intihar etmiştir. Zengin olan ve verdiği rüşvet sayesinde hayatta kalan bir avuç Ya­hudi ise daha sonra ölüm ya da hapisle cezalandırılmıştır.100

Kapsali, son olarak Portekiz' de sağ kalan 7 Yahudinin akıbeti hakkında bilgi vermiştir. Rabbi Şim'on Maymi'nin li­derliğindeki bu gruba Hıristiyan olmaları için önce yüksek makamlar, daha sonra da büyük meblağlar teklif edilmiş; ancak bunlar, Kralın tekliflerini kesin bir dille reddetmişler­dir. Kapsali bunlardan Rabbi Maymi'nin parçalanıncaya ka­dar yerlerde sürüklenmek suretiyle öldürüldüğünü kayde­der. Kalanlar ise bir sandala bindirilerek okyanusta ölüme terk edilmişlerse de uzun, zor ve tehlikeli bir yolculuktan sonra Müslümanların hakimiyetindeki Fez' e ulaşabilmiş ve hayatlarını kurtarabilmişlerdir. ıoı

D. Fez (Fas)

Yahudilerin gerek Arzilya'dan topluca, gerekse kendi gayretleri ile küçük gruplar halinde Fez' e ulaştıkları sırada bölgedeki egemenlik Meriniler' den Vattasiler' e geçmiş bu­lunuyordu. Vattasiler'in başında, Merinil�r'in son yıllarında

98 Kapsali, Seder, I, 234. 99 Kapsali, Seder, I, 234. ıoo Kapsali, Seder, I, 234-235. ıoı Kapsali, Seder, I, 235-236.

254 Yahudiler ve Türkler

vezirliğini zaman zaman da saltanat nfübliğini yapan Ebu Zekeriya'nın oğlu Muhammed (1472-1505) bulunuyordu.102

Yahudiler ilk etapta iyi karşılanmışlarsa da bir süre sonra yoksullukları sebebiyle Müslümanların evlerine, hatta mes­citlere dahi girmeye başlamaları üzerine halkın tepkisini çekmeye başlamışlardı. Bunun üzerine Fez Sultanı, halka daha fazla rahatsızlık vermemeleri için Yahudilerin Fez'i terk etmelerini emretmiştir. Bu arada Fez'de kalmak isteyen 2 bin kadar Yahudi ise kendi tercihiyle Müslüman olmuş­tur.103 Ancak Fez'de kaldıkları son gece Yahudilerin feryatla­rına dayanamayan Sultan, kararından vazgeçerek Yahudile­rin ülkesinde kalmasına müsaade etmiş; hatta bununla da yetinmeyerek bütçeden her Cuma günü Yahudi fakirlerin yemek ihtiyacı için 100 florin ayırmıştır. Fez Sultanı ayrıca, . halkı rahatsız etmemeleri için ormanlık alanda Yahudilerin kalacağı barakalar inşa edilmesini emretmiştir. Kapsali, 30 bin florin değerinde büyük bir ormanın Yahudiler için kesilip yerleşime müsait hale getirildiğini belirtir.104

Yahudiler nihayet Allah'ın inayeti, Müslümanların da şefkati ile kendilerine güvenli bir sığınak bulmuşlardır. Bu sebeple yerleştikleri bu bölgeyi "Bereket Vadisi" anlamında "Emek Beraha" (n:>ı:ı j?Y.l�) olarak is_imlendirmişlerdir.105

Arziliya'daki, Yahudiler Fez'deki dindaşlarının durumu­nun iyi olduğl{İlu öğrenince, validen oraya gitmek için izin is­temiş; vali, talepte bulunan .Yahudilere üç gün sonra, ancak çocuklarını bırakmaları şartı ile Fez' e gidebileceklerini bildir­miştir. Fakat, çoğu anne-baba bu isteği kabul etmemiş, Kapsali'nin ifadesiyle, Tanrı'ya derin bağlılıklarını kalplerinin

102 İsmail Yiğit, Endülüs (Gırnata) Beni Ahmer Devleti ve Kuzey Afrika İslam Dev­letleri, İstanbul 1995, IX, 214 vd.; İbrahim Harekat, "Fas: Tarih", DİA, XII, 189.

103 Kapsali, Seder, 1, 225. 104 Kapsali, Seder, 1, 225-226. 1os Kapsali, Seder, 1, 226.

Yahudiler 255

derinliklerinde gizleyerek Hıristiyanlığa geçmişlerdir. Öte yandan Kapsali'nin "Haman"<*> olarak isimlendirdiği bu kötü valiyi, Yahudilerin bu tutumu da tatmin etmemiş; 18 yaşın­dan küçük çocukları ailelerinden kopararak mallarına el koy­duğu Yahudileri gemilere doldurmuş; herhangi bir hedef ve­ya rota tayin etmeksizin kaptanlara yolculuğu uzun tutmak suretiyle Yahudilerin yolda ölmesini sağlamalarını emretmiş­tir. Neticede Yahudilerin çoğu, koşulları zor deniz yolculuğu­na dayanamayarak yolda hayatlarını kaybetmişlerdir.106

Yukarıda bahsi geçen ülkelere giden sürgünlerin çoğu­nun ilerleyen süreçteki son durağı Türkiye olmuştur.

Sultan II. Bayezid, eyaletlere gönderdiği mektuplarla sür­gün Yahudilerin kabul edilerek iskan edilmesini, kendilerine

· iyi muamele yapılmasını ve gelenlerin asla geri çevrilmeme­sini emretmiştir. Neticede misafirperver Türkler sürgün Ya­hudileri kabul edip rahatları için bütün imkanlarını seferber etmiştir.107<*> Sonunda Yahudiler Kapsali'nin deyimi ile "Türk­ler sayesinde kurtuluşa ermiş; semereli olup çoğalmışlardır."108

Kronikte Yahudilerin ülkeye kabulü ile ilgili verilen bilgi­ler, bu kitabın II. Bayezid'in Yahudilerle ilişkisinin anlatıldı­ğı kısımda detaylı anlatıldığı için tekrardan kaçınmak ama­cıyla burada verilmemiştir.

<» Purim kıssasında anlatılan Pers kralı Ahoşveroş'in, Yahudileri ortadan kal-dırmak isteyen kötülüğü ile meşhur olmuş baş veziri.

106 Kapsali, Seder, I, 227-228. ı�7 Kapsali, Seder, I, 218. . < l Geçtiğimiz yıl (Mart 2011) Libya'daki iç savaş sırasında T.C. Başbakanı Re­

cep Tayyip Erdoğan'ın özel talimatıyla ülkede mahsur kalan Türklerin tah­liyesi için gönderilen gemilerin din, dil, ırk ve mezhep farkı gözetmeksizin herkesi Libya' dan Türkiye'ye getirmesi, 1492 İspanya Sürgünü'ndeki tahli­yeyi anımsatmıştır. Başarılı bir şekilde gerçekleşen tahliye, Müslüman Türklerin genlerinde varolan insaniyet, merhamet ve yardımseverliği tüm dünyaya bir kez daha göstermiştir.

10s Kapsali, bu ifadeyi Ahd-i Atik'ten seçtiği bir pasajdan (Tekvin 26/22) aktar­mıştır. Bkz. Seder, I, 241.

D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler ·

K apsali, kroniğinde Fatih' e gelinceye kadar, Osmanlı sultanlarının Yahudilerle ilişkilerine dair herhangi bir bilgi vermemiştir.

Kronikte Fatih'ten itibaren Osmanlı sultanlarının Yahudi tebaaları ile ilişkilerine daha fazla yer verilmeye başlanmış­tır. Özellikle Fatih dönemi Yahudileri hakkında bilgi artışı­nın, . ailenin bir kolunun İstanbul' da yaşaması, şehrin fethine şahit olması ve Sultanın Yahudilerle ilişkisi hakkındaki bilgi­leri Kandiya' daki akrabalarına anlatması ile açıklamak mümkündür. Osmanlı ve diğer kaynaklara yansımayan bu bilgilerin, içeriden, yani Yahudilerin cemaat içi bilgi kaynak­larından gelmeleri yönüyle fevkalade önemli olduğu belir­tilmelidir.

1. FATİH SULTAN MEHMED VEYAHUDİLER

Kroniğin 16'dan 21. bölüme kadarki (s. 81-98) kısmı Fa­tih'in Yahudilerle ilişkilerine ayrılmıştır. İki bölümün (17 ve 18) ilk cümleleri, "Fatih Yahudileri çok ama çok severdi . . . " şek­linde başladığı gibi, bölümlerin değişik yerlerinde bu ifade

' zaman zaman tekrar da edilmiştir.

258 Yahudiler ve Türkler

Kapsali, İstanbul'un Sultan Mehmed tarafından fethi ile beraber Ahd-i Atik'te Tanrı tarafından vaat edilen günlerin yaklaştığını;1 Fatih'in, İbrahim�in zürriyeti Yahudileri " . . . . Bizimle birlikte yaşayın, ülke önünüzde, nereye isterseniz yerleşin,

1 • ticaret yapın, mülk edinin"2 diyerek Istanbul' a davet ettiğini belirtir.

Bu emir üzerine uzaktan yakından pek çok Yahudi İstan­bul' a gelmeye ve yerleşmeye başlar. Fatih bunlara bağlar, bah­çeler ve evler tahsis eder. Kapsali, Fatih'in bu icraatıyla Yahudi­lerin İstanbul'a yerleşmesini Tevrat'ın dili3 ile şu şekilde ifade eder: "(İstanbul'a yerleştiler) . . . Soyları arttı, üreyip çoğaldılar, git­tikçe büyüdüler ve ülke bunlar!� dolup taşmaya başladı."4

Kapsali'nin rivayetine göre Fatih'in Yahudileri daveti sade­ce İstanl::iul'la sınırlı kalmamıştır. Türk Sultanı fethettiği yerler­deki Yahudilere iyi davrandığı gibi, başka bölgelerden gelen Yahudilerin buralara yerleşmesine de müsaade etmiştir.5

Kapsali, Bizans zamanında İstanbul' da iki veya üç Yahu­di cemaati mevcut iken, Fatih'le beraber bu sayının giderek arttığını, daha Fatih'in hayatında İstanbul'daki Yahudi ce­maatlerinin sayısının kırka ulaştığını kaydeder.6

Osmanlı ülkesinde Yahudilere 1'.er türlü özgürlük de sağ­lanmıştır. Yahudiler Türkler sayesinde Tevrat'a ve ekonomik zenginliğe, her şeyden önemlisi de saygınlığa kavuşmuşlar­dır. Onlara dini özgürlük verilmiş; dini gereklerini uygula­maları da garanti edilmişti. Fatih'in bu hoşgörüsü sayesinde Yahudiler Tanrı'yı kutsamak için evlerinde ve mabetlerinde ağızlarını gece gündüz rahatça açabilmişlerdir.7

ı Bkz. Yeremya 31/35-36. 2 Bkz. Tekvin 34/10. 3 Bkz. Tekvin 1/7. 4 Ka psali, Seder, l, 81. s Kapsali, Seder, 1, 81. 6 Kapsali, Seder, 1, 81. 7 Kapsali, Seder, 1, 81.

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler 259

Kapsali, Sultan Mehmed'in Yahudileri çok ama çok sev­diğini,8 onun zamanında Yahudilerin saraya rahatlıkla girip çıkabildiğini, Sultanın emrindeki Yahudi tabipler yanında, bürokrasinin değişik alanlarında da kendisine yardım eden Yahudilerin bulunduğunu kaydeder.9

Kapsali bu bölümde İstanbul'un fethi sırasında Yahudi cemaatinin büyüklerinden ve kendi akrabalarından . Moşe Kapsali hakkında da bilgi 'vermiştir. İfadesine göre, birgün Fatih, Yahudi mahallesinden geçerken etrafında geniş kala­balığın toplandığı bir kimse görür. Bu nüfuzlu adamın kim olduğunu sorar. Ona yaşlı adamın Yahudilerden gece­gündüz ilim tahsil eden büyük bir din adamı (şoftan u raban) olduğu haber verilir. Bunun üzerine Fatih, Moşe Kapsali'yi huzuruna çağırır. "Hoca!" (�1m:>) diye hitap ettiği Moşe ile uzun uzun sohbet eder. Moşe Kapsali, Türkçe bilmese de, Sultan'ın anlattıklarını büyük bir dikkatle dinlemiştir.10 Kapsali bu ifadesi ile .Fatih' in İbranice bildiğini ima etmek­tedir. Zira, kroniğin bir başka bölümünde onun Yahudi bir din adamından İbranice öğrendiğini belirtir.

Fatih daha sonra Moşe Kapsali'yi saraya davet eder. Pek çok ihsanda bulunur ve kendisini cemaat lideri tayin ederek sarayından bir ata bindirerek evine gönderir.11

Fatih, Moşe Kapsali'yi cemaat lideri tayin etmiş ise de, dini bir liderde bulunması gereken vasıfları taşıyıp­taşımadığından pek emin değildir. Bu sebeple bir gün teb­dil-i kıyafet yaparak Yahudi mahallesine gider. Moşe Kapsali'nin iki Yahudi arasında vuku bulan hukuki bir ihti­laftaki yargıçlığını gizlice takip eder. Zengin, güçlü ve ce­maat içerisinde nüfuzu olan bir Yahudi ile sıradan fakir bir

8 "Ve yeahov Sultan Mahmit et ha-Yahudim meod meod ve ·harbe: . . . :ıiJN'1 n:ıım 1N>:J 1N>:J 0'11il'il rıN \J'>:Jn>:J )N\JJ)\!J"

9 Bkz. Kapsali, Seder, I, 8t. ıo Kapsali, Seder, I, 82. ıı Kapsali, Seder, I, 82.

260 Yahudiler ve Türkler

Yahudi arasında patlak veren bu mahkemelik olayda Moşe Kapsali'nin, haklı olan fakir Yahudi lehine hüküm verdiği­ni gören Fatih, onun bu tutumunu çok beğendiği gibi, ken­disine hayranlık duymuş ve adil bir yönetim için gereken ' bilgeliğe sahip olduğunu12 anlamıştır.13 '

Ertesi gün saray görevlileri Moşe Kapsali'yi bir ata bindi­rerek Fatih'in huzuruna çıkarırlar. Fatih, Moşe ile yine uzun uzun sohbet eder. Moşe'ye kendisinden korkmadan ve çe­kinmeden İsmail Peygamber hakkındaki samimi düşüncele­rini sorar. Moşe de Talmud'tan verdiği örneklerle İsmail'in Tanrı korkusu ile dolu, kötülükten kaçan, iyi ve dindar bir insan olduğunu uzun uzun anlatır. Sohbetin bitiminde Fatih, Moşe Kapsali'nin üzerindeki eski elbiseleri çıkarır. Üzeri sim ve sırma süslerle bezeli elbiseler giydirerek kendisini sarayın kapısına kadar uğurlar.14

Kapsali, Fatih'in sonraki dönemlerde de Moşe Kapsali'yi huzuruna çağırtarak ona birtakım sorular sorduğunu; za­man zaman da kendisine gelen Yahudiler arasındaki mali ve şahsi konularla ilgili mahkemelik olayları ona havale ettiğini belirtir. Müellifimiz Moşe Kapsali'ye (aslında Yahudi cemaa­tine) verilen adli özerkliği Ahd-i Atik'ten naklettiği " . . . Tanrı'nın sağladığı büyüklük sebebiyle halk ondan korkup tit- . redi. O, dilediğini dilediği gibi cezalandırırdı"15 pasajı ile anlat­tıktan16 sonra, Kapsali'nin verdiği kararlardan bazı örnekler de sıralamıştır.

Bir keresinde Yeniçerilerle düşüp kalkan bir Yahudi genç­. le ilgili sormak üzere Moşe Kapsali'yi huzuruna çağıran Fa­tih, ona livatanın (homoseksüellik/andralomasya) Yahudi di­nindeki hükmünü sorar. Moşe Kapsali Sultana, bu suça bu-

12 ı: Krallar 3/28'e telmih. 13 Kapsali, Seder, 1, 82. 14 Kapsali, Seder, 1, 82. 1s Bkz. Daniel 5/19. 16 Kapsali, Seder, 1, 82.

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler 261

!aşanların öldürülmesi gerektiğini söyler. Fatih, suÇu işleyen tarafları derhal öldürtür.17

Fatih, Moşe Kapsali'yi dindaşlarına dinini öğretmesi ve kötülük yapanları cezalandırması konusunda tam yetki ile donatmıştır.18

Bir keresinde de Yeniçerilerle arkadaşlık kuran bir başka Yahudi genci ölümle cezalandırmak isteyen Fatih, Yahudi olduğu için genci hüküm vermesi için Moşe Kapsali'ye gön­derir: Ancak Moşe, gencin işlediği suçun Yahudilikteki ceza­sının idam değil, uyarı (hatraa/mnnn) olduğunu belirtir. Gencin kulağını çekerek onu ölümden kurtarır. Ancak Ya­hudi gencin tersine, Yeniçeriler Fatih'in cezasından kurtu­lamamışlardır.19

Bir sonraki bölüme (17) de "Fatih Yahudileri çok' severdi" ifadesiyle başlayan Kapsali, burada da Fatih nezdinde nü­fuzlu bir Yahudinin dindaşlarından birini ölümden kurtar­ması ile ilgili bir olayı nakletmiştir. Fatih'iri gül yetiştiriciliği yaptığını belirten Kapsali, yetiştirdiği bu güllerin her yıl ıtri­yatçılar çağırılarak saraydaki görevliler eliyle satıldığını ifa­de ettikten sonra, yine böyle bir gül devşirme mevsiminde saraydaki görevlilerle ıtriyatçılar arasında yaşanan bir tar­tışmayı nakletmiştir. Tartışma büyüyüp seslerin yükselmesi üzerine öfkeli bir şekilde olay yerine gelen Fatih, "saygınlı­ğının çiğnendiğini" belirterek ıtriyatçıların bu tavrının ceza­sız kalmayacağını söyler. İdam edilmek üzere bunların zin­dana atılmasını emreder. İçlerinde bir Yahudinin de bulun­duğu 30 kadar kimse, bir süre sonra idam edilmek üzere da­rağaçlarının yanına getirilir. Cellat (kostanir), Sultanın infaz emrini beklemektedir.20 Bu sırada: Fatih'in nezdinde saygın-

11 Kapsali, Seder, 1, 83. 1s Kapsali, Seder, 1, 83. 19 Kapsali, Seder, 1, 83. 20 Kapsali, Seder, 1, 84.

262 Yahudiler ve Türkler

lığı olan bir Yahudi, sultanla görüşmek üzere saraya gelmiş­tir. İdamlıklar arasında dindaşını da görünce, -Kapsali'nin deyimiyle- İbrahim'in zürriyetinden birinin başına böyle bir durumun gelmesine çok üzülür. Derhal Sultanın huzuruna koşar. Selam vererek yere kapanır. Sultan, Yahudiye hal VE7 hatırını sorar. Ancak Yahudi konuyu hemen içlerinde bir Yahudinin de bulunduğu, bahçede idaıri edilmek üzere bek­leyen mahkumlara getirir ve Sultana: " . . . Bir Türk sultanı böyle hüküm veremez. Zavallılara merhamet eder. Lütfen efendim! İstirhamımı kabul buyurun ve dışarıdaki kullarınıza merhamet edin", diyerek idamlıkları affetmesi konusunda Sultana yal­varır. Bunun üzerin� Fatih, bu Yahudi arkadaşının hatırına idamlıkları bağışlar.21

18. bölüme de Fatih'in Yahudileri çok sevdiği cümlesi ile başlayan Kapsali, onun Yahudilere iyi davrandığını ve onla­rı yüksek mevkilerde istihdam ettiğini bir örnekle açıklar� İfadesine göre Sultan, bir Yahudiyi Venedik'e elçi olarak gönderir. Ancak, görev yerine intikalinde bu elçinin yolu ke­silere� malları yağmalanır ve kendisi de öldürülür. Fatih, bu Yahudi elçisinin öldürülmesine çok üzülür ve intikamını alacağına dair yemin eder.22

Fatih'in halkın güvenlik, refah ve mutluluğuna yönelik yaptığı icraatlardan bahsettiği bölümde Kapsali, onun zaman zaman tebdil-i kıyafetle, emirlerinin, halkın arasında uygula­nıp uygulanmadiğına dair yaptığı teftişlerden birinde, Yahudi bir kadının davranışını takdiri ile ilgili bir bilgi nakletmiştir. Rivayete göre geceleyin sokağa çıkma yasağınırl ilan edildiği, ekmek gibi hayati bir ihtiyaç için dahi olsa asla dışarıya çıkıl­mayacağının duyurulduğu bir dönemde,· yasag1a · uyÜlup uyulmadığını teftişe çıkan Fatih, önce bakkal dükkaru olan bir Yahudi kadının evine uğrar. Fatih, Yahudi olduğunu bilme-

21 Kapsali, Seder, 1, 84-85. 22 Kapsali, Seder, I, 85.

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler 263

diği, yağ, şarap vb. mallar · satan dükkan sahibine uzaktan geldiğini, dükkfuu açarak kendisine şarap satmasını rica eder. Ancak dükkan sahibi, gelen bu kimseye Sultan'ın yasağını ha­tırlatarak herhangi bir satış yapamayacağını söyler. Bunun üzerine Fatih, biraz da kendisine acındırmak için kadına aç ve fakir olduğunu söyleyerek ihtiyaçlarını vermesi konusunda ısrar eder. Ancak kadın, Fatih' in dükkan açtırma isteğini kesin bir dille reddeder. Sultan, emrine harfiyen uyan kadının bu davranışını takdir eder. Evinin ertesi gün bilinmesi için kapı­sının yanına kırmızı bir taş bırakılmasını emreder.23 Fatih da� ha sonra, o civarda bakkallık yapan bir Türk kadına uğrar. Kadına aç ve çaresiz olduğunu, kendisine yağ ve ekmek gibi ihtiyaçlarını satmasını rica eder. Kapsali'nin deyimiyle "aç gözlü kadın" kapıya gelen bu adamı kabul eder ve dükkanını açarak istediği şeyleri satar. Ancak Fatih, daha dükkandan ay­rılmadan kendisinin Sultan olduğunu, emrine rağmen . dük­kanı açtığından dolayı cezayı hak ettiğini belirterek kadını iş­yerinin kapısına astırır.24

Ertesi gün Fatih, evinin önüne kırmızı taş bıraktırdığı ka­dını huzuruna çağırtır. Kadına kim olduğunu sorar. Kendisi­nin Yahudi olduğu cevabını veren kadına Fatih: " . . . Yardımsever ve iyiliksever insanlardan oluşan Yahudi cemaatine mensup o�mana rağmen, geceleyin kapına gelen kimseye niçin yar­dım etmedin?" diye sorar. Kadın, Fatih'in Yahudilerle ilgili bu tespitinin doğru olduğunu; ancak Sultanın geceleyin kimseye bir şey satılmayacağına d�ir emrine de karşı gelemeyeceği için kapısına gelen kimseyi geri çevirmek zorunda kaldığını söy­ler. Fatih, Sultanın emirlerine bu derece bağlı Yahudi kadının

' . ' j ; ' ı ' � ' • ı • ' • . . tavrını . çok .b�ğenir "ve hayatı . boyunca kendisine günlük 10 akçe verilm�sini; ,bu paranın. kadın öldükten soı:rra da çoeuk� la�ına verilmeye devam edilmesini emreder.25

23 Ka psali, Seder, I, 88-89. 24 Kapsali, Seder, 1, 89. 2s Kapsali, Seder, I, 90.

264 Yahudiler ve Türkler

Her iki olayı da nakleden Kapsali, kendi ırkından (Türk) bir kadına acımayan Fatih'in Yahudi bir kadına bu müsa­mahasını takdir duyguları içinde nakletmiştir.

Fatih'in sadece geceleri değil, gündüzleri de tebdil-i kıya­fet ile şehri dolaştığını nakleden Kapsali, bu gezilerinden bi­rinde Yahudi bir müzisyenle tanışmasını da anlatmıştır. Ri­vayete göre böyle bir gezi sırasında Fatih, Yahudi mahallesi­ne de uğrar.,Bu uğrayışı sırasında Sıfarad sürgünü Avraham Şandor'un (111l'V onı:ıN) [Hazan/Kantar] telli sazı (kinor/11l':J: kanun, keman, lir ya da arb) eşliğinde güzel sesi ile şarkı okumasını işitir. Kapsali, hazanlıkta o dönemin en iyisi olan bu Yahudimüzisyenin sesini duyan Fatih'in atından inerek izin aldıktan sonra evine girdiğini ve uzun süre musiki din­ledikten sonra ayrıldığını belirtir. Fatih daha sonraları da kimliğini ifşa etmeksizin musiki dinlemek üzere hazanın evi­ne defalarca gidip gelmiştir.26

Sonraki döneml�rde sarayda akdettiği küçük çaplı bir zi­yafette musikişinasları dinlediği esnada Fatih'in aklına bir­den Yahudi Aviaham Şandor gelir. Adamlarına bu usta musikişinasın derhal ziyafete getirilmesini emreder. Sul­tan'ın huzuruna çıkarılan Yahudi müzisyen, daha önce evine defalarca gelen kimsenin gerçekte sultan olduğunu görünce, heyecanlanarak eli ayağına dolaşır ve maharetini gereği -gibi . sergileyemez. Ancak Fatih kendisini teskin ederek durumu­nu anlayışla karşılar. O günden sonra saraya istediği zaman girip çıkmaya başlayan Avraham Şandor, Fatih' in müzisyen­leri arasında en üst mertebeye kadar yükselir. Kapsali'nin ifadesine göre, Fatih, ölünceye kadar, musiki -dinlemek iste­diği zaJnan bu Yahudiyi çağırtmış, icra ettiği musikiyi büyük bir coşkuyla dinleyerek her defasında kendinden geçmiştir.27 Yine Yahudi tarihçinin ifadesine göre Fatih, Arapça '-bilen

26 Kapsali, Seder, 1, 91. 21 Kapsali, Seder, 1, 91-92.

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler 265

Avraham'ın bu güftelerini her dinleyişinde mest olup huzur bulmuştur.28

Kapsali, Fatih'in Avraham'a verdiği bahşiş, güzel elbise­ler ve hediyelerden başka, çocuklarına ve torunlarına da 30 akçe yevmiye verilmesini emreden bir yazıyı saray defterine kaydettirdiğini belirtir.29

Kapsali, Fatih'in Yahudi mahallesinde . yaşayan bir Yahudinin Pesah sederine<·ı iştirakini de anlatmıştır. Yahudi­ler Pesah bayramlarında bir evde toplanıp ilahiler ve Mezmurlar' dan parçalar okur; çocuklarına da günün anlam ve öneminden bahseden htigada (kıssa) anlatırlar. Kapsali, bu kısımda Pesah, Pesah'ın vazgeçilmez gereği erba' kosot< .. > ve o gece okunan hagada (o geceye özel okunan kıssa) ile ilgili önemli teknik bilgiler de vermiştir.3°

Yahudilerin o gece bu derece mutluluk ve sevinç içerisin­de kutladıkları festivali çok merak eden Fatih, Yahudi ma­hallesinde musiki sesi yükselen bir evin kapısını çalar. Kapı­yı açan ev sahibine mutluluklarına iştirak etmek istediğini söyler: Bayram gereği o gece kendinden geçercesine içen< ... > ev sahibi ve iki oğlu, bu Tanrı misafirinin Sultan olduğunu bilmedikleri için " . . . Bre adam, gel, kapıda durma öyle" diyerek sıradan bir insanı çağırır gibi, Sultanı eve alırlar. Sultan ve iki adamı Pesah sederine oturur. Kendilerine "yiyecek ve içe­cek ikram edilir. Ev sahibi şarabın etkisinden dolayı artık kendinden geçmiştir ..

2s Kapsali, Seder, 1, 92. 29 Kapsali, Seder, 1, 93. <'> Yahudilerin Nisan ayının 15. gününden itibaren 7 gün süreyle kutladıkları

Hamursuz Bayramı'nın gecesinde kurdukları yemek sofrası (seder). <"> Pesah sederinde bayrama neşe katmak amacıyla içilen "dört bardak şarab"hr.

Yemekte hagada, bu şarap eşliğinde okunmakta; hagadanın her bölümünün okunmasından sonra bir bardak şarap içilmektedir.

30 Kapsali, Seder, I, 93-94. <'"> Kapsali ev sahibinin sarhoşluğunu, " . . . Öyle içmiştir ki, tefilası tefila değil,

kiduşu kiduş değil" ifadesi ile anlahr. Bkz. Seder, I, 94. •

266 Yahudiler ve Türkler

Bir süre sonra Fatih evden ayrılmak üzere müsaade ister. Bu arada ev sahiplerine belli etmeksizin, sofra örtüsünün al­tına gizlice 40 Venedik dükası (perah) ile bir miktarda altın ve gümüş bırakır. Ertesi gün evin sahibesi temizlik yaparken sofrayı topladığı esnada örtü altındaki paraları görür. Para­ların nereden geldiği hakkında ailenin diğer üyelerine. sorar; ancak ·kimsenin haberi yoktur. · Nihayet bir önceki gece ·evi teşrif edenin Sultan olduğu kanaatine varılır. Ev sahibi, Sul­tanı sarhoş olara!< karşılayıp onunla ne konuştuğunu · dahi · hatırlamaması üzerine çok utanır. Bu sırada saraydan gelen bir görevli Sultanın kendileri ile görüşmek istediğini belirte­rek aileyi saraya götürür. Sultan, Yahudi aileyi gülerek karşı­lar; kendileri ile şakalaşır, uzun uzun sohbet ettikten sonra da evlerine gönderir.31

Kapsali bu olayı anlattıktan sonra Sultan Mehmed'in ül­kesinde [aslında başkent] olup bitenleri öğrenmek için buna benzer pek çok teftiş yaptığını belirterek Yahudileri çok sev­diğini tekrar eder.32

Kapsali, Fatih zamanında Eflak kralı<*> üzerine düzenle­nen seferin sebebini, bu kralın hapse attığı Yahudi ileri ge­lenlerini ve tüccarlarının intikamını almak olarak takdim · etmiştir.33 Uzun Hasan'ın Osmanlı'ya karşı düzenleyeceği sefere Hıristiyan Batı ülkelerinin çok sevindiğini belirten Kapsali, Uzun Hasan'ın bu tutumunun Fatih'i zor du�mda bıraktığını; Osmanlı topraklarına girdiğinde Eflakların lid.er­liğinde kurulan Hıristiyan ittifak ile ikinci bir cephe açma te­şebbüsünde bulunulduğunu kaydeder.34 Eflak Kralı bu sü­reçte ülkesindeki Yahudilere baskı yapmaya başlamış, (Os­manlıya düzenleyeceği sefer hazırlıkları bağlamında olsa ge-

31 Kapsali, Seder, I, 96-97. 32 Kapsali, Seder, I, 98. <"> Kazıklı Voyvoda/IH. Wlad Tepes 1456-1462. 33 Kapsali, Seder, I, 108. 34 Kapsali, Seder, I, 105.

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler 267

rek) zengin Yahudiler ile ticaret için gelen Yahudileri tutukluyarak ülkesinde yaşayan her Yahudi için 1 .000 alhn ve gümüş verilmesi durumunda canlarının bağışlanacağını bildirmiştir.35

Durumun İstanbul' da öğrenilmesi üzerine, Uzun Hasan' a karşı sefere çıkan Fatlh'in geçiş �z�rgahını öğrenen Yahu'.. diler; feryad ü figan içerisinde baŞlarıria ' toz.:toprak �açarak (yas alameti) Sultanın yolunu kesmiş; kendisinden Eflak üzerine de bir sefer düzenleyerek �adık_ bendelerinin (Yahu­dilerin) intikamını alma ricasında bulunmtişlardı.36 Fatih, Akkoyunlulara sefer hazırlığı yaphğı için Eflak seferini, bu seferin sonrasına tehir etmiş ve düzenlediği seferle Kazıklı Voyvoda'yı cezalandırmış; 37 dolayısıyla Yahudilerin intika­mını ondan almıştır.

Kapsali, Yahudilerin iyi günlerde olduğu gibi, kötü gün­lerde de Türklerle aynı kaderi paylaşhklarını örnek bağla­mında, Fatih zamanında İstanbul' da şehre korkulu anlar ya­şatan bir olayı nakletmiştir. Sultan'ın Belgrad Seferi'nde bu­lunduğu sırada, şehrin güvenliğinden sorumlu subaşının görevdeki gevşekliğinden yararlanan · bir grup harami, İs­tanbul' da ev basarak insanların mallarını yağmalamaya baş­lamlşlardır. Bu haramiler çetesi İstanbul'un zengin Yahudi­lerinden birinin evine de girmiş, kendilerine direnen ev sa­hibini, hanımını ve bütün çocuklarını katletmiş; ardından da kıymetli malları alarak kaçmışlardır.38 (Seferden dönen) Fa­tih, olanları duyunca subaşını çağırarak üç gün içerisinde bu haramileri bulmasını, bulmadığı takdirde kellesini alacağı ihtarında bulunur. Sultanın verdiği üç günlük süre dolması­na rağmen haydutların yerini bulamayan ve can korkusuna düşen subaşının imdadına Yahudi bir kasap yetişir. İfadesi-

3s Kapsali, Seder, I, 105-106. 36 Kapsali, Seder, I, 106. 37 Kapsali, Seder, 1, 108. 38 Kapsali, Seder, 1, 112.

268 Yahudiler ve Türkler

ne göre,· her gece ertesi günkü keseceği inek ve koyunları ge­tirmek üzere şehrin varoşuna giden Yahudi kasap, haramile­rin saklandıkları mağarad<:m bir takım seslerin geldiğini du­yunca mağaraya gizlice yaklaşarak hırsızları ve sakladıkları eşyaları görmüştür.39 Hızla şehre gelen Yahudi kasap, subaşı ve askerleri haydutların kaldığı mağaraya götürür. Haydut­lar tutuklanarak malları ile birlikte şehre sevk edilir. Uzun bir süre halka korkulu anlar yaşatan haydutlar acımasızca öldürülerek çaldıkları mallar da sahiplerine iade edilir.40 Böylelikle İstanbul bir Yahudi sayesinde büyük bir beladan kurtulmuş olur.

1481 yilında (6 Sivan 5241) yılında Fatih'in ordusunun başında Doğu'ya bir sefer düzenlemek üzere Üsküdar'a geç­tiğini belirten Kapsali, Sultanın Mısır üzerine gitmek için böyle bir sefer hazırladığını kesin bir dille ifade ettikten son­ra, 41 bu süreçte Fatih ve Yahudilerle ilgili ilginç bir bilgi de aktarmışhr. İfadesine göre Sultan, Anadolu yakasına geçti­ğinde Yahudi alim Yeşe'yahu Meseni'yi ('l'1.!.1'>J n'�\!.I' .ı) · huzuruna çağırmış; bilgili, hikmet sahibi, Türkçeyi gayet iyi kullanan ve Sultanın sarayına istediği zaman girip çıkabilen bu Yahudi din adamına Ahd-i Aôk'in Daniel kitabını okut­muştur. Yeşe'yahu, kitabın ahir zamanda ortaya çıkacağı be­lirtilen "kuzey kralı"42 ile ilgili kısmına geldiğinde, İstan­bul'un Mısır'ın kuzeyine düşmesip.den hareketle, pasajda bahsi geçen kralın "İstanbul kralı" olduğu şeklinde bir yo­rumda bulunmuştur.43 Kapsalir Fatih'in sair zamanlarda da çağırhp Daniel kitabını okuttuğu bu din adamının yorumu­nu çok beğendiğini kaydeder.44

39 Kapsali, Seder, 1, 113. 40 Kapsali, Seder, I, 113-114. 41 Kapsali, Seder, I, 118-119. c Bkz. 11/40-42. o Kapsali, Seder, I, 120. « Kapsali, Seder, I, 120.

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler 269

Kapsali 31. bölümde Fatih ile ilgili ilginç bir başka ayrın­tıya daha yer vermiştir. Daniel kitabını orijinalinden okumak

' için Yahudi dilini öğrenmeye karar veren Fatih'in kendisine bir hoca bulunmasını emrettiğini nakleden Kapsali, bu talebi üzerine Sultan' a hızlı ve güzel yazma konusunda mahir Rav Eliya Karpokopo (1!l1j::ı1!l1j::ı N''N .ı) isimli bir katibin (sofer) tavsiye edildiğini belirtir. Rav Karpokopo "alef' (N}, "bet" (:ı}, "gımel" (l), "dalet"ten (1) (alfabeden) başlayarak Fatih'e İbraruce harflerin yazımı ve okumasını öğretmeye başlar. Kapsali, Sultanın İbraruce hocasına çok cömert davrandığını, her dersten sonra elini cebine atarak avuç dolusu para tak­dim ettiğini, bu bağlamda bazen altın Venedik dükası (perah), bazen dobla (büyük altın para/\!n,:ın) bazen de akçe ihsan ettiğini kaydeder.45

·

Kapsali, 1 . Kitabın son bölümünde Fatih' in kişisel özellik­leri ve Yahudilerle ilişkisine yeniden değinmiştir. Akıllı ve dünya krallarının en güÇiüsü olan Fatih<», kötü Bizans İmpa­ratorluğu'nu yıktığı gibi, Hıristiyanlara ait Mora, İstanbul ve Karadeniz' deki önemli şehirleri de fethetmiştir. Kapsali'nin Osmanlı dışındaki bütün bu devletleri Yahudi literatüründe, kültürümüzde "gavur" terimine tekabül eden bir kelime olan "goy" (melhey goyim/om '''b) ile ifade etmesi ise dikkat çe­kicidir.46 1480 yılında ordusuyla Anadolu tarafına yola çıkan' Fatih'in Mısır'a bir sefer düzenleyip düzenlemeyeceği bilin­memekle beraber, Kapsali, Sultanın Mısir' a yürümek üzere harekete geçtiği kanaatindedir .47

O dönem Yahudilerine göre Mısır' a hakimiyetin, kurtuluş zamanının işareti ve mesihin müjdesi olduğu burada tekrar hatırlanmalıdır.

45 Kapsali, Seder, I, 121. <'> "ha-Meleh Sultan ha-haham u ha-takif 'al kol melehey ha-arets: )\J,)'l' l'Y.ln

'{ıNn ':J'r.J ':J ')) ('rprım o:Jnn,, 46 Kapsali, Seder, I, 131. 47 Ka psali, Seder, I, 131.

270 Yahudiler ve Türkler

Kapsali'ye göre uzaktan yakından pek çok dindaşını, "Gelin, topraklarımda oturun, ticaretinizf yapın" diyerek İs­tanbul' a yerleşmeye teşvik eden Türk Sultanı, Yahudileri seven ve onlara kol-kanat geren bir insandır. Hamiyetli Sultan, Yahudileri dışlamamış, onların konumunu yük­seltmiş ve onları önemli bürokratik makamlara tayin et­mekten-dahi çekinmemiştir. Yahudiler de bu merhametli hamilerinin krallığını yükseltmek için ellerinden gelen ça­bayı sarf etmişlerdir.48

Fatih'in, tebaası arasında herhangi bir fark gözetmediğini belirten Kapsali, onun İstanbul' da yaptırdığı imarethaneden Müslüman, Yahudi veya Arap (Yişma'eli), özetle din, ırk, millet ya da lisan farkı gözetilmeksizin herkesin faydalandı­rıldığını ozellikle kaydetmiştir.49 1

il. il. BAYEZİD VE YAHUDİLER

Kapsali, kronikte 2. kitabın 40. bölümünden 83. bölümü­ne kadar uzun bir kısmını İspanya Yahudileri tarihine ve bunların sürgünlerine ayırmıştır. Aslında kitabın genel akı­şından çıkarak okuyucuyu yararcasına İspanya Yahudi tari­hinden bahsetmesinin, kanaatimizce, önemli bir sebebi var-: dır: O da, daha olayları anlatmadan, selefi (Fatih) gibi sür­gün Yahudilere ülkesinin kapılarını ardına kadar açan Sul­tan il. Bayezid'in merhametli tavrını ortaya koymak.

Kapsali, babasının yolundan giden Sultan Bayezid'in de, Yahudileri genelde Osmanlı ülkesine özelde ise İstanbul' a çağırarak merhametli gölgesinde özgürce yaşamaya davet ettiğini belirtir. Fatih gibi, o da İbrahim soyuna ve Ya'kub'un seçilmiş nesline büyük lütuflarda bulunmuş; İspanya, Sicil;..

48 Kapsali, Seder, 1, 131. 49 Kapsali, Seder, 1, 132.

Oşmanlı Sultanları ve Yahudiler 271

ya, Portekiz, Napoli ve Aragon'dan sürülen Yahudilere ül­kesinin kapılarını ardına kadar açmıştır.50

İspanya' dan sürülen Yahudilerden bir kısmı Eylül ayında Napoli'ye gelmişler; bu sırada şehirde başlayan salgın hasta­lığın Yahudiler tarafından getirildiğini ileri süren halk hep­sinin şehirden çıkarılması konusunda idarecilere yoğun bas­kılar yapmaya başlamıştır. Aynı tepki, 6 ay sonra başlayan ve 50 bin insanın ölümüne sebep olan kolera salgınında da tezahür etmişti.51 Kapsali bu noktada Napoli halkı ile Türk­leri kıyas sadedinde Türkiye'ye giden dindaşlarının büyük bir hoşgörü ve misafirperverlikle karşılandığını, Sultan Bayezid'ın, Yahudilerin rahatı için her şeyin yapılmasını ve onların asla onursuz işlerde çalıştırılmamasını emrettiğini özellikle kaydetmiştir.s2

Napoli'de bir yıl kaldıktan sonra Fransızların bölgeyi iş­gali üzerine önce Messina'ya (Sicilya) oradan da taşıyabile­cekleri eşyalarla istedikleri yere gitme müsaadesi alan Ya­hudilerin, bir kısmının A volanya (Arnavutluk) üzerinden Türkiye' ye gitmeleri; Korfu'ya gidenler53 ile Korfu' da satılı­ğa çıkarılan Yahudi köle, esir ve cariyelerin de İranlı tüccar­lar tarafından satın alınarak yine Türkiye'ye (Erets Togarma) getirilmeleri54 Türklerin, ülkelerinin kapılarını Yahudilere ardına kadar açmalarından kaynaklanmıştır.

Napoli'de kalanlar ise bir süre sonra Türkiye'ye gelecek­lerdir. Fransız işgalinin ardından N apoli' de pek çok Yahudi din değiştirmek zorunda kalmış; iktidarın yerli krala dev­rinden sonra Yahudilerin asilzadeler tarafından gasp edilen mallarının iadesi konusunda bir emir çıkarılmışsa da uygu-

50 Kapsali, Seder, I, 141-142. 51 Kapsali, Seder, I, 213. 52 Kapsali, Seder, I, 213. 53 Kapsali, Seder, I, 217-218. 54 Kapsali, Seder, I, 218.

272 Yahudiler ve Türkler

lanma imkanı olmamıştı.55 Napoli daha sonra İspanya haki­miyetine girmiş, 1508 [5268 Yahudi] yılında İspanya kralı kendisine bağlı eyaletler ile Napoli'deki Yahudilerin sürül­mesini emreden yeni bir bir ferman daha çıkarmıştır. Fer­man üzerine Napoli, Calabria, Sicilya, Messina, Apulai gibi, önceden beri orada yaşayan ya da İspanya' dan sürüldükten sonra buralara yerleşen Yahudiler yeni bir sürgüne daha tabi tutulmuşlardı. 56

Bu fermanla sürülen Yahudilerin çoğu da Türkiye'yi ter­cih etmiş; kendilerine -Kapsali'nin ifadesi ile- "Merhamet ve şefkat dolu bu güzel ülkede güvenli bir sığınak bulmuşlardı."57

Kapsali, sürgün döneminde İtalya ve Akdeniz'in diğer liman şehirlerinin Yahudi köle, esir ve cariyelerle dolup taş­tığını; kurbanlık koyunlar gibi her yere dağılan ·Yahudilerin aile fertlerinin değişik ülkelere satılarak birbirinden koparıl­dıklarını nakleder.5s

Bu süreçte Türk Sultanı II. Bayezid, İspanya kralının Yahu­dileri sürdüğünü, Yahudilerin de bir sığınak aradıklarını öğre­nince, ülkesindeki eyaletlere mektuplar yazarak sürgün Yahu­dilerin kabul edilip iskan edilmesini ve kendilerine iyi muame".' le yapılmasını emretmiş; emri uygulamayanların ölümle ceza­landırılacağını duyurmuştur. Sultanın fermanı gereği Osmanlı toprağına ayak basan hiçbir Yahudi geri çevrilmemiş, rahatları için her türlü imkan seferber edilmiştir.59 Kapsali aynı emrin Sakız (1N':>) adasına da gönderildiğini, ada sakinlerinin Ya­hudileri kabul etmeleri ve kendilerine gerekli yardımı yapma­ları konusunda uyarıldıklarını kaydeder.60

55 Kapsali, Seder, 1, 219. 56 Kapsali, Seder, 1, 220-221. 57 Kapsali, Seder, I, 221. 5s Kapsali, Seder, 1, 218. 59 Kapsali, Seder, 1, 218. 60 Kapsali, Seder, I, 218.

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler 273

Türklerin Yahudilere iyf muamele ettiğinin duyulması üzerine on binlerce Yahudi Osmanlı topraklarına akın etme­ye başlamış;61 öte yandan Türkiye' de . yaşayan Yahudiler de sürgün dindaşlarının yeni memleketlerine yerleşmesi ve uyumu için her türlü gayreti sarf etmişlerdir.62

Kapsali, İspanya ve Portekiz sürgününü bütün detayları ile anlattıktan soma, gerek Müslüman Fez'in gerekse Os­manlı'nın Yahudi . ve diğer gayri müslim unsurlara olan merhamet ve hoşgörüsüne şu sözlerle vurgu yapmıştır:

"Bizim neslimiz, Esau'nun [Hıristiyanların] bizleri İspanya ve Portekiz' den nasıl sürdüklerini gördü. Onlar henüz hınçlarını ala­bilmiş de değildir. İlk ftrsatta bize yeniden zulmedeceklerdir. Bizle­ri köleleştirdiler, yaktılar ve zorla vaftiz ettiler."63

Ve ilave eder:

"Eğer Tanrı'nın inayet ve merhameti olmasaydı; bizlere kucak açan Türk Sultanı (Il.) Bayezid'i vesile kılarak bizleri kurtarma­saydı, Sodom ve Gomore halkı gibi hepimiz yok olup gidecek, [yer­

. yüzünde] Yahudi namına bir şey kalmayacaktı . . . "64

Türk Sultanı II. Bayezid Yahudileri katliamdan kurtarmış, kendilerine sevgi ve cömertlikle davranmış, onlara: " . . . Çocuklarınız için kendinize şehirler, koyunlarınız için ağıllar ya­pın. Ülkemde iste�iğiniz gibi yaşayın" diyerek yard� etmiştir.65

· Kapsali Türklere şöyle dua eder:

" . . . Tanrı Yahudilere merhamet . eden ve onlara iyi davranan Türkleri mukaddes kılsın!"

Ve ilave eder:

61 Kapsali, Seder, I, 218-219. 62 Kapsali, Seder, I, 219. 63 Kapsali, Seder, I, 239. 64 Kapsali, Seder, I, 239. 65 Kapsali, Seder, I, 239-240.

274 Yahudiler ve Türkler

"Türkler, kendileri gibi büyük ve muhteşem sultanlara sahiptir."66

Buna karşılık Yahudiler, Türklerin bu iyiliklerini karşılık­sız bırakmamışlardır. Onlara savaş silahlarının yapımını öğ­retmiş, bu silahlar sayesinde Türkler dünyanın efendileri olmuşlardır. 67

Kapsali, Venedikli amiral Messer Bernardo Barbarigo' dan naklen İspanya kralının Yahudileri ülkesinden sürmekle ne kadar büyük hata işlediğini şu sözlerle dile getirir:

"Şu İspanya Kralı ne kadar da ahmak! Maharetli Yahudileri sür(düğünü zannedi)yor; oysa onları düşmanlarının kucağına atı­yor."68

Kapsali, kendi zamanında İspanya Kralının (sürgünü ya­pan İspanya kralının torunu) Yahudileri İspanya'ya tekrar davet ettiğini; ancak Yahudilerin Türkiye'de semereli olup çoğaldığını; hayatlarına rahatlık içerisinde devam ettikleri için İspanya'ya dönmeyi asla düşünmediklerini kaydeder.69

Kapsali, sürgün bölümünü kapatırken, Türklerin bu sür­günler sırasında '{ah udilere yaptıkları iyiliklere tekrar de­ğinmiş ve minnet duygularını şu sözlerle yeniden dile ge­tirmiştir:

" . . . Türk sultanları, Allah korkusuyla dopdolu olan insanlar­dır. Gerek Sultan Mahmit [Fatih] gerekse [II.] Bayezid İsrail hal­kına karşı gayet inayetli ve merhametli davranmışlardır . . . Dağınık Yahudileri bir araya toplamış ve onlara şöyle diyerek güvenli bir sığınak sunmuşlardır: ' . . . Ülkemin nimetlerinden yiyiniz, sütün­den faydalanınız. "'

Türk sultanları sayesinde Yahudiler kurtuluşa ermiş ve şöyle demişlerdir:

66 Kapsali, Seder, I, 240. 67 Kapsali, Seder, I, 240. 68 Kapsali, Seder, I, 240. 69 Kapsali, Seder, I, 240.

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler 275

11 • • • Şimdi Rab bize genişlik verdi. Bu güzel memlekette semere­li olup çoğalacağız!"70

111. YAVUZ SULTAN SELİM VE YAHUDİLER

Diğer Osmanlı sultanlarından övgüyle bahseden Kapsali'nin sultanlar içerisindeki kahramanı ise Yavuz' dur. Yavuz'un Yahudilerle ilişkileri konusunda, onların, Osmanlı ordusu için ateşli silahlar ile tahrip gücü yüksek topların ya­pılmasındaki yardımları üzerinde durmuştur. Yahudilerin bu iyiliğine karşılık Yavuz, daha sultanlığının üçüncü gü­nünde babası Bayezid zamanında kapahlan sinagogların tekrar açılmasına izin vermiştir. Kapsali, İslam ve Osmanlı hukukundaki /1 fetihten sonra inşa edilen sinagogların yıkıla­bileceği" hükmüne binaen Sultan Bayezid'in, İstanbul'un fethinden sonra inşa edilen Yahudilere ait bazı sinagogları yıktırdığıru kaydeder.71 Bu hususun açıklığa kavuşturulması gerekir. Yahudi kaynaklarda Fatih'in İstanbul'un fethinden sonra yeni sinagogların inşa edilmesine müsaade ettiğine da­ir bilgiler mevcuttur.72 Bayezid'in Yahudi bir tabibi İs!am'a girmeye zorladığına dair uydurulmuş bir hikaye olmasına rağmen, onun sinagogları kapathrdığı ya da yıktırdığının herhangi bir gerçekliği olmadığı özellikle belirtilmelidir.73 On binlerce Yahudiyi ülkesine kabul eden bir sultanın bun­lara sinagog inşa ettirmeyeceğini ya da mevcutları yıktıraca­ğını düşünmek makul görünmemektedir . .

70 Kapsali, bu ifadeyi Ahd-i Atik'ten seçtiği bir pasajdan (Tekvin 26/22) aktar-mıştır. Bkz. Seder, 1, 241.

n Kapsali, Seder, I, 272-273. n Mesela bkz. Sarnbari, s. 249. 73 Konu ile ilgili olarak bkz. Berlin, "A Sixteenth-Century Hebrew Chronicle . . . ",

s. 37-38.

276 Yahudiler ve Türkler

Yavuz'un Yahudileri çok sevdiğini tekrar kaydeden Kapsali, onun Yahudi tebaasıyla ilişkilerine bazı örnekler de vermiştir. Mesela Sultan, Yahudilere adaletsiz davranarak kötülük yapan bir kadıas.keri«l cezalandırmıştır. Kapsali, bu­nu, Sultanın Yahudi tebaasına sevgisinin tezahürü olarak takdim eder.74

1 Kapsali, başkentte nizam ve intizamı sağlamak için salta-

natıriın ilk aylarında sokağa çıkma yasağı ila'.n eden Yavuz Selim'in, o günlerde bu yasağı bilmeyerek �hlaI eden Yahudi ile yaşadığı bir anekdotu da nakletmiştir. Yasağın sürdüğü dönemde Yahudilerde bir düğün olmuş, düğünde hupadan< .. ı sonra tertip edilen ziyafette yiyilip içilmiştir. An­cak düğüne iştirak eden fakir bir Yahudi, uzun süredir ilk defa mükellef bir sofrada kamını doyurmanın verdiği hırsla, uyarılara rağmen, gecenin geç vaktine kadar düğün evinde kalmıştır. İlerleyen saatlerde çocuğunu alarak evine gitmek üzere düğün yerinden ayrılan Yahudi, sokakta Sultan Selim ile karşılaşır. Başlangıçta yasağa uymayan bu Yahudiyi ceza­landırma niyetinde olan Sultan, özel durumunu öğrendikten sonra merhamet ederek serbest bırakır.75

Yahudilerle ilgili anlattığı ilginç bir diğer anekdot da Ya­hudi bir tabibin Müslüman oluşu ile ilgilidir. Kapsali, Sulta­nın sarayında 30 akçe (lavanim) yevmiye .ile tabiplik yapan bir

<"l "Asker kad�sı" veya "ordu kadısı". İslam dünyasında Abbasiler döneminde ortaya çıkan . bu kurum için "kadL leşker" tabiri de kullanılmışhr . . Kurum·

sonraki dönemlerde Harizmşahlar, Eyyı1biler, Memlı1klular, Selçuklular ve Osmanlı Devleti'nde sistemleşerek · devam · etmiştir: · Osmanlılarda kadıaskerlik I. Murad zamanında, Bursa Kadısı Çandarlı Kara Halil Hayret­tin Paşa'nın bu vazifeye getirilmesiyle başlamışhr. Konuyla ilgili daha fazla bilgi için bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, Ankara 1970, s. 387.

74 Kapsali, Seder, I, 273. <-ı Yahudi geleneğinde, düğünün son basamağı: Düğünde nikah töreninin

(nisuin) gerçekleştirildiği, damat tarafından hazırlanıp dekore edilen bir ça­dır ya da oda. Hupa, gelinin baba evinden koca evine, bir diğer deyişle baba otoritesinden koca otoritesine geçişin simgesi kabul edilmektedir.

75 Kapsali, Seder, 1, 268-269.

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler 277

Yahudinin "açgözlü" olduğunu belirttikten sonra, onun bir sabah kalkarak Vezir Piri Mehmed Paşa'ya geldiğini, o gece rüyasına giren bir pir-i faninin "Ne duruyorsun!? Piri Paşa'ya git de doğru yolu bul!" dediğini aktarır. Piri Paşa [yeni bir din­daş kazanmanın verdiği] heyecanla, Sultanın huzuruna çıkar ve durumu anlabr. Ancak hikmetli ve ferasetli Sultan, bu Ya­hudi tabibin maksadını hemen anladığı için, heyecanlı veziri­ne bir şey söylemez. İlerleyen günlerde Sultan bu olayı bilinçli bir şekilde gündemden düşürmeye çalışmışsa da, Piri Pa­şa' nın ısrarlı tutumu sebebiyle Yahudi tabibi huzuruna çağı­rarak meseleyi bir de onun ağzından dinler. Sultan, Yahudi tabibin dinini para için değiştirdiğinden emin olduğu halde, vezirinin ısrarı üzerine din değiştirmesi için gerekli işlemlerin yapılmasını emreder. Olaydan bir süre sonra Yahudi tabibi' huzuruna çağıran Sultan kendisine: "Artık Müslüman oldun. Senin gibi rüyalara mazhar olan birine(!) dünyalık işlerle uğraşması yakışmaz. Senin derviş olman lazım", diyerek onu bir tekkeye gönderir. Huzurundan ayrılmadan önce Piri Paşa'yi. çağıra­rak, tabipken onun 30 akçe yevmiye aldığını öğrenmesi üze­rine, "Otuz akçe derviş adamın neyine!? Sana 2 akçe yevmiye yeter de artar bile" diyerek Yahudiyi tekkeye gönderir.76

Sultan Selim'in dedesinin yolunu takip ettiğini tekrar eden Kapsali, 97. bölümde Sultanla Yahudiler arasında ge­çen ilginç bazı olaylar da nakletmiştir.

Teftişlerinden birinde, mahallerinden geçenin Sultan ol­duğunu anlayan bir Yahudi koşarak evinin ikinci kabna çı­kar ve eline aldığı güzel kokulu sularla dolu şişelerden Sul­tanın üzerine serpmeye başlar. Sultan, şaşkın bir vaziyette üzerine zararlı bir şeyin serpilmiş olabileceği endişesiyle ko­rumalarına suyu serpen kişinin derhal yakalanmasını emre­der. Yeniçeriler yan taraftaki evin üst kabna çıkarken, Sultan da gayri ihtiyari onların peşinden gider. Askerler Sultana

76 Kapsali, Seder, I, 274-275.

278 Yahudiler ve Türkler

saygısızlık yaptığını düşündükleri Yahudi aileyi, Kapsali'nin deyimi ile "hanımını, çoluk-çocuğunu hatta evdeki deve ve eşeğe varıncaya kadar bütün canlıları" öldürecekleri bir sı­rada, Sultan Yahudiyi huzuruna getirtir. Beti-benzi atan, kalbi korkudan yerinden fırlayacakmış gibi küt küt çarpan Yahudi, Sultanın ayağına kapanarak "Sıfarad sürgünlerinden olan bu şaşkın kulunuzu affedin efendim!" diyerek yalvarır. Onun İspanya' dan sürülen bir Yahudi olduğunu öğrenen Yavuz'un tutumu bir anda değişir. Bu yabancı (nohri), aynı zamanda sürgün sillesi yiyen zavallıya dokunmamalarını, zira henüz Türk adet ve geleneklerini bilmediği için iyi ni:.. yetle böyle bir işe kalkıştığını belirterek Yahudiyi affeder ve kendisine ihsanlarda bulunur.77

Kapsali, bu olayı anlattıktan sonra Sultanın adaletinin Yahudilerle beraber olduğunu, Osmanlı hukukuna göre böy­le bir davranışta bulunan kimsenin cezasının ölüm olduğu­nu; ancak Sultan Selim' in hikmeti, feraseti, gani gönlü, geniş görüşlülüğü ve Yahudilere olan sevgi ve merhametinden ötürü, uzaklardan gelen, sevgisini izhar etmek isterken hata yapan bu Yahudiyi affettiği gibi ihsana da boğduğunu hay­ranlık duygusu içerisinde nakleder.7s

Kapsali, Yavuz Selim'in Yahudilere sevgi ve adaletine da­ir bir başka örnek daha verir. Sarayda etkin ve nüfuzlu bir Türk görevlinin haksız yere bir Yahudiyi dövdüğünü öğre­nen Sultan; görevliyi çağırarak sebebini sorar. Görevli, yolda giderken Yahudinin atı ile önünden geçtiğini, bu sırada atı­nın sıçrattığı çamurun üzerini kirlettiğini; bu seb�ple de kendisini dövdüğünü söyler. Görevlinin bu sözlerine fena halde öfkelenen Sultan, elinde olmayan sebeplerle hata ya­pan masum bir Yahudiyi feci şekilde döven görevlinin, evi­nin kapısına asılmasını emreder .79

77 Kapsali, Seder, I, 275-276. 1s Kapsali, Seder, 1, 276. 79 Kapsali, Seder, I, 276.

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler 279

Yavuz Sultan Selim sadece tebaası Yahudilere değil, fet­hetmek için gittiği yerlerdeki Yahudilere de şefkatli ve mer­hametli davranmıştır. Sultanın Safevilere karşı düzenlediği İran seferi sırasında Tebriz fethedildiğinde, şehirde yaşayan 4.000 Yahudinin can ve mallarını derhal emniyet altına alın­dığını kaydeden Kapsali,80 bu noktada Yavuz'un büyüklü­ğüne ve dünya tarihindeki namlı kral ve imparatorlar ara­sındaki yerine şu sözlerle vurgu yapmıştİr: " . . . Türk Sultanın İran topraklarından geçtiği yerlerden bir zamanlar Koreş, Ahoşveroş gibi Med ve Pers'in büyük kralları geçmişti."81

Sultan Selim'in Yahudileri çok sevdiğini belirten Kapsali, onun Yahudiler sayesinde güçlü kralları mağlup ettiğini; zi­ra Yahudilerin Osmanlı ordusuna yeni istihkam, ta'arruz ve savunma silahları yapımını öğrettiklerini belirtir.82

Yavuz, Yahudilerin bu katkılarını asla unutmamış, İran Seferini düzenleyip Dulkadiroğulları topraklarını fethettik­ten sonra, kendisini bu iki önemli hedefte başarılı kıldığın­dan Allah' a şükrederek kendisine yeni zaferler ihsan etmesi için dua etmiş; bu zafer ve başarılarda yapımını öğrettikleri yeni ateşli silah ve taarruz topları ile Yahudilerin katkısını da hatırlayarak onlara teşekkür etmiştir .83

Yavuz'un Mısır'ı fethi de kendisinden çok Yahudileri se­vindirmiş gibidir. Kroniğinde Yavuz'un Mısır seferine ayrı bir önem atfeden Kapsali, zaman zaman Yahudilerle ilgili anekdotlara da yer vermiştir.

Kapsali, Mısır Seferi sırasında Osmanlı hakimiyetine ge­çen Gazze'yi tekrar almak üzere saldırıya geçen Memluk emirlerinden (Canbirdi Gazali, Emir Ali ve Emir Kebir), İs­kenderiye Emiri Ali'nin öldürülmesine Yahudilerin çok se-

80 Kapsali, Seder, 1, 293. 81 Kapsali, Seder, 1, 294-295. 82 Kapsali, Seder, 1, 272. 83 Kapsali, Seder, 1, 303.

280 Yahudiler ve Türkler

vindiğini nakleder. Yahudiler, işkence ve eziyetinden dolayı "ha-Raşa"" şeklinde "Kötü/Zalim" sıfatı ile isimlendirdikleri bu emirin öldürülme haberini duydukları vakit, kendilerine eziyet eden bir kötünün daha kökünün yeryüzünden ka­zınmasından dolayı Tanrı'ya şükredip ibadet etmişlerdir.S:

Kapsali, Tomanbay'ın Ridaniye'ye çıkma hazırlığı yaptığı sırada Yahudilerin yaklaşan Osmanlı-Memluk savaşına karşı tavrı ile ilgili de kıymetli bilgiler vermiştir.

·

Tomanbay'ın Ridaniye'ye ulaşmasının 4. gününde Yahu­diler Kahire' deki mahallelerinin kapılarını kapatmış; yanla­rına ok, yay, kılıç, kalkan, mızrak ve tüfeklerini hazırlayarak evlerinin damlarına taş yığmış ve bu sırada 3 günlük oruç ve ibadet günü ilan etmişlerdir. Kapsali, bütün bu hazırlıkların Osmanlı ordusuna karşı değil, Memluk güçlerinin şehirde olmamasını fırsat bilen yağmacıların muhtemel baskınlarına karşı yapıldığını kaydeder. Verdiği bir diğer ilginç bilgi de, Memluklerin Osmanlıya karşı yaptıkları savaştan galip dön­dükleri takdirde Yahudilerle hesaplaşacakları şeklinde yap­tıkları tehdittir. Bu tehdidin sebebi Yahudilerin, Memluklerin Mercidabık savaşı ile Han Yunus'ta Osmanlı ordusu karşısında yaşadığı bozgunla ilgili tutumları idi. Hatta Kapsali, bazı Memluklerin Yahudi mahallesine bir umutla yapılan hamlenin Yahudi gençler (sakupayta) tarafın­dan savuşturulduğunu; bu kargaşa esnasında 30 kadar kişi­nin ölmesi yüzünden Mem�uklerin herhangi bir hamleye daha teşebbüs edemediklerini belirtir.85

Kapsali, Tomanbay'ın Ridaniye'ye gidişinin 6. gününde Yahudilerin aleyhine gelişen bir başka olaydan daha bahse­der. İfadesine göre, Tomanbay'ın yakın bürokratlarından ve Kahire'nin zenginlerinden, o sırada darphane amiri olarak görev yapan Samir! Muallim Tsadeka, Tomanbay' a 50.000

84 Bkz. Kapsali, Seder, 1, 334. ss Kapsali, Seder, 1, 340-341.

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler 281

altın vermeyi teklif etmiş; bunun karşılığında ise kendisine Yahudilere istediğini yapabilme yetkisinin verilmesini iste­mişti. Kapsali, Tomanbay'ın bu teklifi kabul ettiğini, ancak Tsadeka' dan Ridaniye dönüşüne kadar sabretmesini tavsiye ettiğini nakleder.86

Kapsali, Memluklerle Osmanlıların Ridaniye'deki savaşı sırasında Yahudi mahallesinde olup bitenler hakkında başka bilgi vermemiştir. Ancak, Mısır'ın fethine en çok, Osmanlı­Memluk mücadelesi "kendileri için ölüm-kalım meselesi" haline gelen Yahudilerin sevindiğini tahmin etmek güç de­ğildir. Zira, Kapsali'nin ifadelerinden Yahudilerin, Osmanlı­lar başkente hakim oldukları halde, Tomanbay ve adamları hayatta olduğu müddetçe Memluklerin toparlanıp Osmanlı­yı yeniden Mısır' dan atacakları,,dolayısıyla da Ridaniye ön­cesinde vaat edilen hesaplaşmanın yapılacağı korkusu ile yaşadıkları anlaşılmaktadır. Çünkü Kapsali, Tomanbay'ın yakalanıp idam ı:;dildiğini anlattıktan sonra, onun Allah'ın izni ile başarılı olamadığını, ·dolayısıyla Samiri Muallim Tsadeka'nın Yahudileri yok etme emeline ulaşamadığını söyleyerek ona, İbrahim zürriyetine kötülük yapma fırsatı vermediğinden dolayı Tanrı'ya binlerce şükürler etmiştir.87

Kahire' de Osmanlı hakimiyetinin sağlanmasının ardın­dan Yahudiler, savaştan önce kapattıkları mahallelerinin ka­pısını açmışlardı. Kapsali, Osmanlıların Cumartesi (Şabat) günü Kahire'ye girdiklerini, sevinçten dolayı o günkü Şabat (Sebt) ibadetinin Yahudiler tarafından bir başka icra edildi­ğini söyler. Şabat'ta okudukları Mezmur'da Tanrı'ya kendile­rini rahatlığa kavuşturduğu için dualar ettiklerini ifade eden Kapsali, Yahudilerin Türk Sultanını karşılama hazırlığı yap­tıklarını da kaydeder.88

86 Ka psali, Seder, I, 341. B7 Kapsali, Seder, I, 359. BB Kapsali, Seder, I, 349.

282 Yahudiler ve Türkler

Bu süreçte . Yahudiler açısından tek bir tatsız olay 'yaşan­mış; ancak bu olay da Kahire'de değil, Safed'te (Filistin) meydana gelmiştir. Kahire'nin Osmanlı hakimiyetine girdiği kesinlik kazanınca; değişik bölgelere Memluklerin Osmanlı karşısında kesin bir mağlubiyete uğradığı haberi gönderil­mişti.89 Kapsali, bu elçilerin gittiği yerlerden Safed'te olayın duyulması üzerine şehirde Yahudiler aleyhine başlatılan tazyik hakkıiı.da da bilgi vermiştir. İfadesine göre, Mısır'ın Osmanlı hakimiyetine geçişinin duyulması üzerine şehirde Yahudilere saldırılmış ve elbiselerine varıncaya kadar her şeyleri ellerinden alınmıştı. Yağmalamaya karşı yeni Osman­lı idaresinin neler yaptığı hakkında herhangi bir bilgi ver­meyen Kapsali, sadece Kahire'deki Yahudi cemaatinin söz konusu yağma sebebiyle zor durumda kalan dindaşlarına yaptığı yardımlar hakkında bilgi vermiştir. Rav Nissim Biba('l Safed Yahudileri için yardım kampanyası başlatmış; kampanyada 3.000 altın (perah) nakit dışında, elbise, ev eşya­sı vb. birtakım ayni yardımlar da toplanmıştır. Kapsali, Rav Nissim'in kadın-erkek herkesi seferber ettiği bu yardım kampanyasını çarpıcı ifadelerle anlatmıştır.9o

Kapsali, Yavuz'un, karargahının bulunduğu Ridaniye'den Kahire'ye geleceğinin duyulması üzerine, Yahudilerin Türk Sultanını karşılama heyecanı hakkında da bilgi vermiştir.

Türk Sultanının Kahire'ye gelecek olmasına çok sevinen Yahudiler, onu özel bir törenle karşılamak üzere hazırlıklara başlar. Pazar günü, mahallelerini ve Yavuz'un geçebileceğini tahmin ettikleri güzergahı kıymetli kumaş ve örtülerle süs­leyen Yahudiler, sevgilerinin bir tezahürü olarak altın, gü­müş ve değerli taşlarla süslü bir örtüye (tik Sefer Tora) sardık­ları Tevrat tomarlarını elden ele dolaştırarak Sultan ve asker-

B9 Kapsali, Seder, I, 349. <"> Bibas: Maimonides'in Mişne Tora'sma seslendirme işaretleri koyan din ada­

mıdır. 90 Kapsali, Seder, I, 350.

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler 283

lerinin üzerine saçmak üzere altın para, kesmek üzere de ba­zı kurbanlar hazırlamışlardı.91

Yahudilerin beklentisinin tersine Yavuz şehre Kuyumcu­lar Çarşısı tarafından girmişti. Yavuz'un Kahire'ye bir sultan gibi değil, elinde ok-yay ve kılıcı olduğu halde mütevazı, sı­radan bir asker gibi girdiğini kaydeden Kapsali, Sultanın Kahire' de çok kalmadığını, Ridaniye' deki karargahına tekrar döndüğünü nakleder. Yahudiler, Sultanın şehirde Çok kısa süre kalması sebebiyle sevinçlerini kendisine yeterli derece­de izhar edemedikleri için çok üzülmüşl�rdir.92

Öte yandan Tomanbay henüz yakalanmadığı için, Yahu­dilerin tedirginliği hala devam ediyordu. Nihayet çölde az sayıda kalan adamları ile birlikte yakalanan Memluk Sultanı, 13 Nisan 1517 [21 Adar 5277] ·tarihinde Yahudilerin Pesah Bayramı'nın 7. gününde Kahire'ye getirilmiştir. Yahudiler Tomanbay'ın yakalanmasına çok sevinmiş, Pesah'ta okuduk­ları Mezmurlar ile ona, kendilerini yok etme fırsatı verme­mesinden ötürü Tanrı'ya şükretınişlerdir.93

Mısır'ın fetih yılını "Yardım yılı" (Şanat 'Ezra/nı�y m'l') olarak isimlendiren Kapsali burada bir de kelime oyunu yapmıştır. Yahudi takviminde 5277 yılına tekabül eden bu sene, İbranicede "VY1" şeklinde yazılırken, Kapsali yılın ya­zıldığı harflerin yerini değiştirerek "yardım" anlamına· gelen "ıı�y" kelime�iyle yazmıştır.94

Kapsali, 138. bölümde Yavuz'un Filistin ve Mısır'ın fethi­ni, Yahudiler cephesinden değerlendirerek mesihle bağlantı­sı üzerinde durmuştur95 Konuya kitabın bir sonraki kısmın-

91 Kapsali, Seder, 1, 350-351. 92 Kapsali, Seder, 1, 351. 93 Kapsali, Seder, 1, 364. 94 Kapsali, Seder, 1, 373. 95 Bkz. Kapsali, Seder, 1, 405.

284 Yahudiler ve Türkler

da "Osmanlı Sultanları: Kurtarıcı Mesihler" başlığında (bkz. Bu kitap s. 286) değinildiği için burada girilmeyecektir.

iV. KANUNİ SULTAN SÜLEYMAN VE YAHUDİLER

Kapsali, Sultan Selim'in yegane varisi ve Osmanlı Devle­ti'nin 10. sultanı olarak tahta geçen Süleyman'ın, onuncu padişah olmasını Yahudilikteki ma'aserot kuralı ile ilişkilen­dirir. Türk sultanın bu özelliğine ise şu sözlerle vurgu yapar:

" . . . O Türk sult�nlarının onuncusudur. . . . 'Onuncu Rabbe mukaddestir. 196

Kapsali'ye göre Sultan Süleyman, mesihin gelişinin bir müj­decisidir; zira kendi ifadesi ile '. . . Onun döneminde Yahuda ve İs­raif himaye görecek';97 ' • • • ve Kurtarıcı Siyan' a gelecektir"'. 98

Kapsali, Fatih ve Yavuz'la ilgili verdiği bilgi zenginliğinin tersine, Kanuni'nin Yahudilerle ilişkilerine dair çok fazla bil­gi nakletrnemiştir. O dönem Yahudilerinde yaygın olan Ro­ma'nın tam anlamıyla ortadan kalkmasının, İstanbul ve Ro­dos'un fethinden sonra gerçekleşeceği şeklindeki kabulden dolayı, Kanuni dönemi ile ilgili anlahmında daha çok Ro­dos'un fethine yoğunlaşmış; Yahudiler hakkında iSe ancak bu bağlamda bilgi vermiştir.

\ Kapsali'nin Kanuni döneminde Yahudilerle ilgili verdiği

bilgilerden ilki, Canbirdi Gazali'nin ölümü münasebetiyle ilgili naklettikleridir. Sultan Selim tarafından Şam Beylerbe­yiliği'ne getirilen Gazali'nin, genç ve tecrübesiz olarak gör­düğü Sultan Süleyman'ın ilk yıllarında bazı Arap ve Mem­. h1k ileri gelenlerinin de destek ve teşviki ile isyan ettiğini be-

96 Levililer 27 /32. 97 Yerernya 23/6. 98 İşaya 59/20. Krş. Kapsali, Seder, il, 7.

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler 285

lirten Kapsali,99 isyanın bastırılıp Dimaşk' a tekrar hakim olunriıasından sonra Ferhad Paşa'nın, Gazali'nin Osmanlıla­ra yardım edebileceğinden şüphelenmesi sebebiyle hapse at­tırdığı Yahudileri yeniden özgürlüklerine kavuşturduğunu kaydeder.100

Benzer durum Rodos'un Osmanlılar tarafından fethinden sonra da yaşanmıştır. Tanrı'nın Rodos!taki Yahudilere acıya­rak Türk Sultanının merhameti sayesinde kendilerini ölüm­den kurtardığını belirten Kapsali, sürgünler sırasında zorla dinleri değiştirilerek Hıristiyanlaştırılan Yahudilerin eski dinlerine döndüklerini, Hıristiyanlar tarafından kapatılan sinagogların yeniden ibadete açıldığını belirterek Yahudile­rin, Türkler eli ile kendilerini kurtaran İsrail'in Tanrısı'na şu şekilde dua ve niyazlarda bulunduklarını kaydeder:

" . . . O gün, Rodos'taki bütün Türk esirler kurtarıldı. Sultan, Rodos Şövalyeleri'ne kendilerini öldürmeyeceklerine dair söz ver­mişti. Yine o gün Rodos'taki Yahudiler de Tqnrı'nın Türklereli ile gösterdiği merhameti sayesinde özgürlüklerine kavuştular. Gönül­lü ya da gönülsüz dinlerinden dönen ya da döndürülen bütün Ya­hudiler, eski dinlerine tekrar döndüler. Hıristiyanların kapattığı bütün sinagoglar yeniden açıldı. Sinagoglara doluşan Yahudiler Türkler vasıtasıyla verdiği bu lütuf için Tanrı'ya terennüm ve te­gannilerle dualar. ettiler."101.

Venedikli tarihçi Jacques Fontaine de Kapsali'nin bilgile­rini teyit sadedinde HıriStiyanlar tarafından zorla ·dinden döndürülen Yahudilere. Osmanlılar tarafından . "Musa'nın dini"ne. tekrar dönme imkanı verildiğini k�ydetmiştir.102

1 .

99 Kapsali, Seder, il, 11-12. 100 Kapsali, Seder, il, 14. 101 Kapsali, Seder, il, 45. 102 Fontaine, Guerra di Rhodi, Historia 262b-263a'dan naklen Jacobs, "Exposed to

Ali the Currents of the Mediterranean", AJS Review 29 (2005), s. 48.

286 Yahudiler ve Türkler

V. OSMANLI SULTANLARI: KURTARICI MESİHLER

Kapsali'nin yaşadığı dönemde Akdeniz bölgesi olağanüs­tü tarihl gelişmelere sahne oluyordu. Bahdaki son Müslüman devlet Endülüs düşerken, doğu ve merkezi Akdeniz' de yükse­len Müslüman Osmanlı Devleti, Hıristiyan alemine karşı sü­rekli kazanım içerisindeydi. Kroniğimizin yazıldığı dönem­de, İslam dünyasının yegane güçlü devleti olan Osmanlı, gücünün zirvesine ulaşmak üzereydi.

İslam aleminin siyasi bakımdan zayıflamaya ve parça­lanmaya başladığı bir dönemde İslam' a giren Türkler, Arap­lar döneminde sürdüğü dört asırlık ömürden sonra gerile­meye başlayan İslam medeniyetine yeni bir ruh ve dina­mizm getirmişlerdir. Araplar, Abbasilerden sonra askeri güç ve hamlelerini kaybetmiş; İranlılar ise, İslamiyet'ten sonra Sasaniler dönemindekine benzer bir dinamizm yakalayama­dıkla:ı;ı gibi, zaman zaman İslam dünyasını meşgul eden problemlere de sebep olmuŞlardı. Bu durum günümüzde de böyledir. İslam dünyasında, dönemin en güçlü devleti olan Selçuklularla başlayan Türk hakimiyeti, XIII. ve XIV. asırlar­da parçalanmış; ancak İslam birliği çok geçmeden bir uç bey­liği olarak kurulan Osmanlılar tarafından yeniden sağlan­mışh. Osmanlılar XV. asırdan itibaren sadece Müslümanla­rın değil, İslam dünyasında yaşayan farklı pek çok din men­suplarının da koruyucusu haline gelmişlerdi.103

Osmanlı Türkleri güçlerinin zirvesine ulaşmalarına para­lel olarak kendi temayül ve gayeleri olan "cihan hakimiyeti" fikrini daha da kuvvetli bir şekilde canlandırmaya gayret etmişlerdir. Orta Çağ boyunca Türklerde Tanrı tarafından dünya hakimiyetine memur edildiklerine dair bir inanış mevcuttu. İslam öncesi dönemde Tanrı'nın Türk hakanlarını

103 Konuyla ilgili olarak bkz. Hakkı Dursun Yıldız, "Türklerin İslam'a Hizmet­leri", Kubbealtı Akademi Mecmuası 4 (Ekim 1982), s. 13-19.

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler 287

insanları idare etmeleri için gönderdiğine dair mevcut ina­nış, İs!amiyet'ten sonra Hz. Muhammed'in "Türklerin Tan­rı'nın askerleri" olduğunu buyurması şeklinde değişerek yeni bir boyut kazanmıştır. Araplardaki fetih heyecanı bir asır sonra hızını kaybederken, Türkler arasında 10 asır süren bir canlılıkla devam ederek Müslümanlar lehine parlak bir tarih yazılmasına imkan veriniştir.104 Kapsali'nin, Tanrı'nın kendilerini mübarek kıldığı Türkleri, öfkesini gösterdiği bir kırbaç, gazabını kusturduğu bir asa, gazap ettiği kötü millet­leri cezalandırmak için gönderdiği bir ordu şeklindeki tanı­mı, 105 bu sosyo-kültürel ve tarihi arka plana dayanmaktadır. Bu durum, o dönem Türklerindeki "cihan hakimiyeti" dü­şüncesinin diğer milletler tarafından da. yakinen bilindiğini göstermesi açısından da önemlidir.

Gerçekten de ilk (Selçuklu dönemi) ve ikinci (Osmanlı) · dönem Haçlı ordularının İslam dünyasına düzenledikleri se­ferler, kara güzergahında Türklere çarparken; onların kont­rol edemediği Akdeniz' de, Haçlıları durduracak bir güç bu­lunmadığı için, Müslümanlar denizde hızlı bir gerileme ya­şamışlardı. Sicilya ve İspanya' daki Müslümanlara yönelik Haçlı taarruzları ise bölgede Türklerin misyonunu üstlene­cek kimseler olmadığı için, maalesef başarıya ulaşmıştır.

Hıristiyan vahşeti sadece Müslümanların değil, asırlardır onların sağladığı hoşgörü ortamında yaşayan. Yahudilerin üzerine de bir kara bulut gibi çökmüştür. Endülüs'te Müslü­manların yaşadığı acı kader, 106 bölgede asırlardır birlikte ya­şadıkları Yahudiler tarafından da paylaşılmakta idi. Bu sebep­le Müslüman TürkJ.erle Hıristiyan Avrupalılar arasındaki mü­cadele, Kapsali'nin de içinde bulunduğu Yahudiler tarafından

104 Osman Turan, "Türkler ve İslamiyet", Osman Turan, "Türkler ve İslamiyet", AÜDTCFD (AÜ. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi) 4 (1946), s. 473.

ıos Kapsali, Seder, 1, 10. 106 Bu acı kaderin çarpıcı anlatımı için bkz. Mehmet Özdemir, Endülüs Müslü­

manları: Siyasi Tarihi, 1, Ankara 2012, s. 265-292.

288 Yahudiler ve Türkler

büyük bir heyecanla takip edilmekte idi. Bu siyasi gelişmeler, o dönem Yahudilerinde Mesih beklentisini de arhrmışh.

Tarihlerinde yaşadıkları sürgünler ve çektikleri acı dolu olaylar, Yahudilerde muzaffer bir kralın çıkıp kendilerini İs­rail topraklarına götürerek eski şereflerini iade edeceği şek­lindeki. bir kurtarıcı anlayışının doğmasına yol açmıştır. Me­sih adı verilen ve Davud Peygamber'in neslinden çıkacak bu kurtarıcı, Yahudiler tarafından ideal hükümdar olarak kabul edilmiştir. Özellikle siyasi istikrarsızlık, kargaşa ve kaosun hakim olduğu dönemlerde Yahudilerde mesih beklentisi daha da artmıştır. Bu, İslam öncesi dönemde böyle olduğu gibi, İslam ve Osmanlı döneminde de böyle olmuş; İspanya, Portekiz ve diğer Hıristiyan ülkelerden sürüldükleri sırada Mesih beklentileri zirveye ulaşmıştır.1°7

Öte yandan cemaatin tarih boyunca maruz kaldığı toplu . cezalar, din adamlarını mesihle ilgili temkinli davranmaya sevk etmiş; cemaatin geçirdiği kanlı tecrübelerden veya me­selenin istismarından dolayı, mesihten ziyade mesihl bir top­lumun oluşturulmasına gayret edilmişti. Çünkü onlara göre mesihi toplum, en ideal toplumdu. Bu ideal toplumun inşası için Yahudiliğin gereklerine uymak, günahların kefaretini ödemek, ibadeti, oructi ve duayı artırmak gerekiyordu.108 Bu sebeple cemaatlere temel bir hedef konmuştu: Mesihin geli­şini hızlandırmak· için hazırlanmak. Bu hızlandırmada ise iki temel etken söz konusu idi: Tanrısal irade ve Yahudilerin ki:. şisel dirayet ve gayreti.109 ·

Mesihl, devirde İsrail'in (seçilmiş �iİlet 91arak) .görevi so­na erecektir. Zira, o ·günden sonra bütün .. milletler Allah'ın

ıo7 Bkz. Sefer ha-Hizyonot, Yomano şel Rav Hayyim Vital, nşr. Morris M. Faiersteine, Yeruşalayim 2005, s. 12-13.

1os ·Yaşar Kutluay, İslam ve Yahudi Mezhepleri, Ankara 1965, s. 201; Francine Kaufmann-Josy Eisenberg, "Yahudi Kaynaklara Göre Yahudilik", Din Fe­nomeni içinde, derleme ve trc. Mehmet Aydın; Konya 1995, s. 97.

10'! Kaufmann-Eisenberg, "Yahudi Kaynaklara Göre Yahudilik'', s. 106.

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler 289

krallığını tanımak için Si yon' a çıkacak; o devirde adaletle hükmedilecek, memleketin hakirleri için doğrulukla karar verilecektir.11° Fakat her şeyden önce Tanrı, dünyanın dört bir yanındaki dağılmış çocuklarını Kudüs'te bir araya getire­cek ve onlar için bir devlet kuracaktır.111

Kapsali, Hıristiyanlığı bozguna uğratan . Osmanlı sultan­larının gerçekleştirdiği fetihlerin, Yahudilerin sürgünlerinin sonu ve mesihin çıkışının müjdedsi olduğu kanaatindedir. Bu düşünceden dolayı Kapsali, Osmanlı-Türk Devleti'ne Asur İmparatorluğu'ndan daha üstün bir konum biçmiş; Türklerden bahsederken, Ahd-i Atik' teki Asur'dan bahseden pasajlara benzer bir üslup kullanmıştır. Kapsali'ye göre Tan­rı Türkleri güçlü ve hamiyetperver .Yaratmış; onları çoğalt- . mış ve bereketli kılmıştır.112 Türkleri ta uzak diyarlardan [Orta Asya/Maveraünnehir ve Horasan] buralara [Anadolu ve çevresi] getiren Tanrı, kendilerini mübarek kılmıştır. Türkler, Tanrı'nın, öfkesini tezahür ettirdiği bir kırbaç; gaza­bını kusturduğu bir asadır. Tanrı gazap ettiği fa.sık milletle­re, çapul etmesi, onları toprak gibi ezmesi için Türkleri mu­sallat etmiştir .113

Türklere biçilen bu ilahi misyon, Kapsali'nin Osman Ga­zi'nin rüyası bağlamında kullandığı ifadelerde daha da belir­ginleşmiştir. Ahd-i Atik'teki bir pasajdan aldığı ödünç ifade­

. lerle Türklerin ilahi misyonuna şu şekilde Vurgu yapmıştır: "Vakitleri ve zamanları değiştiren Tanrı� güçlü zannedilen kralları yok edip yerine razı olduğu [Osmanlı] sultanlar[ını] getirmeye mut­lak şekilde kfidirdir."114 Tanrı, yücele.rden gönderdiği emirle Osman'ın (Gazi) güçlü, asil ve hamiyetperver bir sultan olma­sını takdir buyurmuş; bu il�hl misyonla Osman Gazi'nin to-

ııo Bkz. İşaya 11/4-9. 111 İşaya 11/12. m Eyüb 1/10. m Kapsali, Seder, 1, 10. İşaya 10/5-ll'e telmih. 114 Daniel 2/21.

290 Yahudiler ve Türkler

runlan denizleri yarmış, halkları dize getirerek vergiler top­lamışlardır . . . Tanrı iradesi ile hakim olan Osmanlı sultanları, Ahd-i Aôk'te belirtildiği üzere115 demir gibi sert olup ulaşhğı her yeri darmadağın edecek güce sahip olmuşlardır.116

Fetihleri de mesihle bağlantılı olarak · değerlendiren Kapsali, Osmanlı sultanlarının mesihi rollerine dikkat çek­mesi yanında, sadece İspanya sürgününü değil, İstanbul'un fethi (1453) ile başlayıp Suriye, Mısır (1517) ve Rodos'un fet­hi (1522) ile biten önemli olayları da mesihin çıkışıyla irtibat­lı olarak ele alıp anlatmaya çalışmışhr.

Anlahmıru bu olaylar etrafında inşa ederek mesihle ilgili mesajlarını bunlal üzerinden vermeye çalışan Kapsali'nin mesihi düşüncesinin orijinal olmadığı, nerdeyse tamamen Yitshak Abravanel'in (ö; 1508) Ahd-i Atik'in II. Krallar bö­lümüne yazdığı tefsirden devşirildiği kabul edilmektedir.117 Abravanel, İstanbul'un düşmesinin Roma'nın �onu olacağı; bu düşüşten 50 sene sonra da Yahudilerfo sürgünden kurtu­lacağı kehanetinde bulunmuştur; zira Yahudiler Babil sür­gününde de 50 sene sonra Koreş'in<» fermanı ile Filistin'e

ııs Daniel 2/40. 116 Kapsali, Seder, I, 43. 117 Konuyla ilgili olarak bkz. Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 137;

Jacobs, "Exposed to Ali the Currents of the Mediterranean", AJS Review 29 (2005), s. 44.

<» Koreş, Kirus veya Büyük Keyhüsrev. Din, Pers kültürünün dayanak noktası olmakla birlikte Persler, diğer milletlere kendi inançlarını kabul ettirme yo­luna gitmemişlerdi. Persler'de devlet 20 ayrı idari bölgeye (satraplık) ayrıl­mışb. Yahudilerin yaşadığı Filistin ve çevresi, beşinci satraplıkb. Kirus (MÖ. 559-529) yayınladığı bir fermanla (Ezra 1. Bap) Yahudilerin anavatanlarına dönmesine izin vermiş, ZerubaveJ başkanlığında küçük bir grup (50 kişi) Kudüs'e dönmüştü. Pers kralının maddi ve manevi desteğiyle Mabed 20 yılda yeniden inşa edilmişti (MÖ. 516) (Ezra 3/8; 5/2; Hagay 1/14-15). Yahu­di tarihinde il. Mabed, Süleyman Mabedi (Bet· ha-Mikdaş) kadar gösterişli olmasa da, esaret döneminde yapılması ve Yahudi restorasyonunu müjde­lemesi açısından ilkine nazaran daha önemli kabul edilmiş; MS. 70 yılında Romalılar tarafından yıkılmasına kadar ayakta kalmışbr. Yahudi tarihinde bu döneme II. Mabed dönemi adı verilmektedir. Bkz. Moshe Sevilla Sharon, İsrail Ulusunun Tarihi, Yeruşalayim 1981, s. 44

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler 291

dönmüş ve mabetlerini ikinci kez inşa etmişlerdir. Abravanel'in hesaplarına göre Mesih, altıncı milenyumun dördüncü saatinde ortaya çıkacaktır. Her bir "saat"in "83 yıl" olduğu kanaatinde olan Abravanel, kendi hesabıyla mesihin 1490 ile 1573 yılları arasında, dördüncü saate denk gelen 1531 yılında ortaya çıkacağını iddia etmiştir. İstan­bul'un düşmesine ilave olarak Mısır ve Rodos'un Türkler ta­rafından fetihleri de onun bu kehanetini güçlendirmiştir. Zi­ra her iki fetih de Daniel'in kehanetlerinde ifade edilen Ku­zey ve Güney krallıkları arasında meydana gelmiştir.118

Bu fikri arkaplana uygun olarak Kapsali'nin anlatımında Sultan il. Mehmed ve İstanbul'un fethine, mesihl yönleri ile dikkat çekilmiştir. İstanbul'un düşmesi o dönem Yahudi mesih geleneğinde Hıristiyanlığın nihai yıkılışının ilk adımı kabul edilmekte idi.119 Fatih'i mesihl bir şahsiyet kabul eden Kapsali, İbn Ezra'run Daniel 11/40-42 şerhinde bahsettiği "kuzey kralı"run, İstanbul'u fetheden Konstantinopol Kralı olduğu kanaatindedir. Bu krallık Daniel pasajında "demir" olarak tasvir edilen ve Yahudilerin kurtuluşundan önce ku­rulacağı beli_rtilen "dördüncü krallık''tır. Bizans İmparator­luğu'nun (Malhut 'Edam) sondan bir önceki, bir diğer deyişle üçüncü krallık olduğunu iddia eden İbn Ezra, Osmanlı öze­linde temsil edilen İslam Devleti'ni (Malhut Yişma'el), dünya tarihinin son kudretli devleti olarak tanımlamıştır.12° Fa­tih'in, Büyük İskender ve Koreş (Kirus) gibi dünyaya hük­meden imparatorlardan olması yönüyle Daniel' deki mesihi kehanetlere konu olması,121 İstanbul'u fethetmesinden kay­naklanmaktadır. Ayrıca o dönem Mesih düşüncesinde, Os­manlı sultanları Pers/İran imparatorları, özellikle de Koreş ile özdeşleştirilmektedir. Avraham ha-Levi, Aramı dilinde

ııs Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 155: 119 Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 130. 120 Bkz. Jacobs, "Exposed to Ali the Currents of the Mediterranean", AJS Review

29 (2005), s. 43. 121 Kapsali, Seder, I, 120.

292 Yahudiler ve Türkler

kaleme alınan apokaliptik eser Nevu 'ot ha-Yeled'e yazdığı şerhte geçen "Sultan"ı, "Tanrı'nın mesihi Koreş ailesine mensup Türk Sultanı . . . Zira o, Koreş gibi Tanrı'nın sevdiği bir insandır, onun ailesinden olup aynen onun gibidir'' şeklinde açıklamış­hr.122 Bu kabul, Kapsali'nin, Fatih'in Yahudileri İstanbul'a yerleşmeye davet eden fermanını, Koreş'in fermanı ile aynı üslup ve anlahm tarzında sunmasında da görülür.123

istanbul'un düşüşünün, Bizans'ın Yahudilere yaptığı ezi­yetten dolayı verilen Tanrısal bir ceza şeklinde yorumlana­rak yıkılışın ilk adımı kabul edilmesi gibi, Mora'nın Osman­lılar tarafından fethi de, Daniel kitabında dört krallıktan biri şeklinde bahsedilen Malhut Yavan'ın (Yunan İdaresi)124 so­nuna işaret olarak yorumlanmıştır.125

Kapsali, o dönem Yahudi dünyasında İstanbul'un fethi­nin Roma'nın yıkılışının ilk müjdecisi kabul edilmesi sebe­biyle kroniğin 15. bölümünde (s. 75-80) Fatih'in başa geçme­si, şehri fethi ve Bizans'ın son imparatorunun ailesi ile ilgili bilgiler verdikten sonra, her biri "Ki, . . . . . " ( . . . .'::>) ile başla­yan, mükemmel bir seci ile kaleme alınmış nesirle, İstan­bul'un fethinde gerçekleşen olağanüstü durumlar, Bizans'ın gücüne rağmen yıkılması, fetih sırasında Tanrı'nın Türklere yardımı gibi konuları anlatmış126 ve bölümü Tanrı'nın İsrailoğulları'nı bir an evvel Siyon'a döndürmesi temennileri ile bitirmiştir.127

Kapsali'de, özellikle de İspanya, Portekiz ve Napoli sür­günlerinden bahsettiği bölümlerde, Mesih beklentisinin zir­ve yaptığı görülür. Kronikte sürgünler karşısında Yahudile-

122 Bkz. Peruş Nevu'ot ha-Yeled, 34b. (Jewish Theological Seminary of America, MS Adler 1919)'den naklen Berlin, "A Sixteenth-Century Hebrew Chronicle . . . ", s. 27.

123 Bkz. Berlin, "A Sixteenth-Century Hebrew Chronicle . . . ", s. 27-28. 124 Kapsali, Seder, I, 65. 12s Berlin, "A Sixteenth-Century Hebrew Chronicle . . !', s. 30. 126 Kapsali, Seder, 1, 75-79. 121 Kapsali, Seder, 1, 80.

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler 293

rin psikolojileri ve çaresizlikleri çok etkili bir üslupla anla­tılmıştır. İkinci kitabın geniş bir kısmını (54-78. bölümler) Yahudilerin İspanya ve Portekiz' den sürgünlerine ayıran Kapsali, İspanya'dan sürülen Yahudilerin acıklı hikayesini anlattığını belirterek ". . . Şimdi de bazı güzel haberler naklede­yim ki okuyucu Tanrı'nın, halkı İsrail'e kötü davranan Portekiz ve İspanya krallarından nasıl öç aldığı görülsün" diyerek, dindaşla­rını bir nebze de olsa rahatlatmaya çalışmıştır.128 İspanya kralı Ferdinand'ın dört kızından en büyüğünün Portekiz'in yegane saltanat namzedi oğlu ile evlendiğini, ancak kralın bu biricik oğlunun Fez'in Müslüman sultanının gönderdiği bir Arap atından düşerek öldüğünü belirten Kapsali, Tan­rı'nın Yahudiİerin öcünü zalim kraldan bu şekilde [Porte­kiz'in yegane prensini öldürerek İspanya kralının kızını da dul bırakarak] aldığını özellikle belirtir.129 Tanrı, Portekiz Kralı Don Juan'ı da cezalandırmıştır. Kral, 5257 [1497] yılın­da Yahudilere çektirdiklerinden dolayı, yakalandığı bir has­talıktan dolayı ansız bir ölümle -Kapsali'nin ifadesiyle- "acı­lar içinde gebermiş", yine kendi deyimiyle, "bir kral gibi değil, eşeklere yaraşır şekilde gömülmüştür."130 Kralın ölümünün bir meleğin kılıcı ile gerçekleştiğini ifade eden Kapsali, bindiği atın kendisini sürüyerek organlarını param-parça ettiğini kaydeder.131

Mesih beklentisi içerisinde üstesinden gelemediği konu­ları Tanrı'ya havale eden Kapsali'nin 57. bölümde dikkat çektiği iki olay da önemlidir: Aragon kraliyetindeki taht kavgasını Ferdinand ailesinin kazanması ve ninesi Yahudi olan Ferdinand ile İsabella'nın evlilikleri. Bu evliliğin, kendi­leri lehine olacağını düşünen Yahudiler tarafından sağlan­ması da tesadüfi değildir. Kapsali'ye göre İspanya'nın

1ıs Kapsali, Seder, I, 229. 129 Bkz. Kapsali, Seder, I, 229-232. 130 Kapsali, Seder, I, 232 131 Kapsali, Seder, I, 232.

294 Yahudiler ve Türkler

Ferdinand ve İsabella idaresinde bu şekilde bütünleşmesi, genel sürgün, yani sürgündeki İsrailoğulları'nın bir araya getirilmesinin de ilk adımıdır. Gerçekte bu birlik ilahi bir planın parçasıdır:

11 . . . Aragon Kralı (Ferdinand) İspanya'nın tamamına hakim oldu. (İlginçtir) İspanya, İspan döneminden beri, pek çok · idareci görmesine rağmen, bu şekilde tek bir hükümdar tarafından yöne­tilmemişti. . . Fakat şimdi, Aragon kralı, hanımının krallığı da (Kastilya) dahil bütün krallıkları hakimiyetine aldı. . . Tanrı, İsrailoğulları'nın İspanya'da kalış süreleri son ermesi sebebiyle, onun (Ferdinand) bütün topraklara hakim olmasını sağladı. Tanrı orada tek bir Yahudinin dahi kalmasını istemiyordu . . . "132 '

İspanya sürgünü gibi, Yahudilerin Portekiz' den sürülme­leri de yine kendi hataları yüzünden olup belli bir sebepten kaynaklanmaktadır. Gerek Kral Don Juan, gerekse ölümün­den sonra yerine geçen oğlu Don İmanuel133 zamanında Ya­hudilerin Portekiz' de yaşadıkları acı, kan, şiddet, dinden döndürme ve sürgünler, Kapsali'nin anlayışına göre Tan­rı'nın Yahudilere verdiği bir cezadır: 11 . . . Zira onlar Tevrat'ı unuttular, dini vecibelerini yerine getirmeyi bıraktılar; Tanrı da onları terk etti ve unuttu. Bu sebeple Tanrı kıyam edip onları öl­dürdü.11134

Kapsali, İspanya ve Portekiz sürgününü anlattıktan son­ra, kroniği yazmasından 3 yıl önce Portekiz sürgününden kaçan Rav Yosef isimli bir dindaşının mesihin çıkışı ile ilgili bir tahminine de yer vermiştir. İfadesine göre Fez Kralının içlerinde Rav Y osef ve başka Yahudilerin de bulunduğu bir heyeti Portekiz'e elçi olarak göndermiş, Kral bunlara Katip Ezra zamanından kalma bir Tevrat nüshası göstermiştir. 11 Mikdaşiye" adı verilen, Kralın Yahudilerin mallarını müsa-

nı Kapsali, Seder, I, 187. 133 Kapsali, Seder, 1, 232-233. 134 Kapsali, Seder, I, 233.

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler 295

dere ettiğinde bir sinagogda bulup el koyduğu ve iki yetim kız tarafından yazılmış bu nüshadaki "tsara" (nı�) · [Be­la/Felaket] kelimesi her geçtiği yerde altın(yaldız)la yazıl­mıştır. Kelimenin harflerinin toplam sayısal değeri 5290 [1530] yılına tekabül ettiği için, Yahudilerde mesihin bu sene içerisinde çıkacağına dair bir beklenti doğmuştuP5

Kapsali'ye göre her şeyi elinde bulunduran Tamı, eğer takdir etmeseydi, Yahudi kökenli Ferdinand bunları asla ya­pamazdı. Taıi.rı'run takdiri ile Portekiz kralı Juan çocuksuz ölmüş; krallığı onun kızı Yuana ile evlenen Alman İmpara­toru'nun oğluna geçmiş, adı da İspanya'dan silinmiştir. İsabella yakalandığı acımasız hastalığın pençesinden .kurtu­lamayarak inleye inleye ölmüş, Portekiz kralı ise ani bir ölümle yok olup gitmiştir.136

Kapsali, sürgünün çoğu Yahudi tarafından kötü bir şey olarak düşünüldüğünü, gerçekte ise Tanrı'run bununla Ya­hudilerin hayrını murat ettiğini belirterek sürgünün mesihin çıkışindan önce Yahudilerin bir araya getirilmesindeki rolü­ne de dikkat çekmiştir: " . . . Kim bilir, belki de. kurtuluş 1492 'de başlamış, nihai toplanmanın gerçekleşmesi için sürgünlerle Yahu­diler [Osmanlı diyarında] bir araya getirilmiŞlerdir."137

Kapsali, Sefer ha-Pelia isimli apokaliptik eserden hareketle 1492 Sürgünü'nün "mesihin müjdecisi" olduğu kanaatinde­dir. Kapsali, Talmud'ta, hata yapılabilir endişesinden dolayı mesihin gelmesi ile ilgili hesaplamalara sıcak bakılmadığını belirtmesine rağmen, Yahudilerin yaşadığı baskı� zulüm ve eziyetlerin benzeriıi.e daha önce rastlanmadığı için, Sefer ha­Pelia' daki · hesaplamaya inanmış gözükmektedir.138 Yahudi halkının çektiği bu sıkıntı Tanİı peygamberi Daniel tarafından

135 Kapsali, Seder, I, 237-238. 136 Kapsali, Seder, I, 239-240. 137 Kapsali, Seder, I, 240�241. 138 Kapsali, Seder, I, 241.

296 Yahudiler ve Türkler

çok önceden haber verilmiştir: " . . . Milletin . oluşumundan beri hiç görülmemiş bir sıkıntı dönemi olacak; bu dönemde halktan adı kitapta yazılı olanlar kurtulacak."n139 Kapsali, Sefer ha-Pelia mü­ellifinin değerlendirmesine ise: " . . . Kabala vasıtasıyla kendisine ilhamlar bahşedilen, karanlığı aydınlığa, aydınlığı da karanlığa çevi­rebilecek kabiliyete sahip birinin hata yapması mümkün değildir. Bu sebeple sen, bu kitabın sözlerini can. kulağı ile dinle!"140 sözleriyle eserdeki değerlendirmelere güvenini dile getirmiştir.

Kapsali, sürgünün uyarıcı yönüne tekrar dikkat çekerek korkunç gibi gözüken bu olgunun, aslında kurtuluş sebebi olduğunu; Tanrı'run, mesihin gelişine hazırlanabilmeleri ve bir araya toparlanabilmeleri için Yahudilere bu sürgünle lü­tuf ettiği görüşündedir.141 Sfügün ve mesihle ilgili düşünce ve beklentilerini ise şu sözlerle noktalamıştır:

" . . . Ne mutlu mesihin gelişini dört gözle bekleyenlere!"142

Kapsali'nin sürgün sonrası gelişen tarihi olayları kayıt bi­çimi de onun mesihl meselelere öncelik vermesinin bir başka göstergesidir. Cem Sultan'ın 1482 yılında Avrupa'ya kaçışı ile 1499 yılında Venedik üzerine yapılan sefer arasındaki uzun tarihi kesit kronikte tamamen ihmal edilmiş, bunun yerine sürgünlerle ilgili rivayetlere ağırlık verilmiştir. Benzer şekilde, Venedik'le yapılan savaşlardan sonra Kapsali'nin il­gilendiği yegane konu Yavuz'un tahta çıkışı ve Mısır'ın Os­manlı hakimiyetine girişidir.

Filistin ve Mısır'ın Osmanlı idaresine girişinin Yahudiler cephesinden en detaylı anlatıldığı eserde Yavuz Selim tam bir mesihl şahsiyet olarak öne çıkmıştır. Kapsali'nin ifadele­rinden anlaşıldığı üzere, Memluklerin bertaraf edilerek Filis-

rı Daniel 12/1. 139 Kapsali, Seder, I, 241. 140 Kapsali, Seder, I, 241. m Kapsali, Seder, 1, 241. 142 Kapsali, Seder, 1, 241.

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler 297

tin'in Osmanlı hakimiyetine girmesi, Yahudiler tarafından mesihl bir coşku ile karşılanmıştır. Şlomo del Medres gibi Kabalistik yönü güçlü bazı Yahudi din adamlarından yaptığı nakil ve yorumlarla bölgenin Osmanlı idaresine girişinin, mesihin gelişi ile irtibatlı olduğu ifade edilmeye çalışılmıştır. İfadesine göre Yavuz Selim'in Mısır'a hakimiyeti, kurtuluş zamanının bir işaretçisi ve mesihin çıkışının bir müjdecisidir. Ahd-i Atik'in Mika bölümünde bahsi geçen " . . . Ve halkına esenlik getirecek . . . Asurlular ülkemize saldırıp kalelerimizi ele ge­çirince onlara karşı çok sayıda önder çıkaracağız"143 şeklinde mesihl devirdeki kraldan bahsedilen pasajda zikri geçen "kral", "Yavuz Selim" dir� Kapsali, aynı pasajda Yavuz ile "Asur"u birlikte zikretmiştir. Bunların bu şekilde yan yana · zikredilme sebebini ise şu ifadelerinden anlıyoruz: " . . . Büyüklerimizin anlattığına göre (Dulkadir Beyi) Alfiüddevle Asur milletinden ya da en azından onların toprakları ve şehirleri­nin bulu,nduğu coğrafyada yaşıyormuş. Bu sebeple Türk Sultanı, Alfiüddevle'yi (topraklarını) fethedince, Asur topraklarına hakim oldu; bundan sonra o (Yavuz) Asurlu olarak isimlendirildi."144

Bölümde Asur'un Mısır'a girişte İsrailoğulları'na reva gör­düğü muamele, " . . . Deniz tarafından gelerek onları (Firavun'un adamlarını) yakaladılar"145 ve " . . . Yalnız İsrailliler'in yaşadığı yer­ler aydınlıktı"146 şeklinde, Ahd-i Atik' ten nakledilen bir pasajla anlatılmış; Mısır' da Osmanlı . idaresiyle birlikte Yahudiler

.in

durumunda meydana gelen iyileşmelere işaret edilmiştir.147 Yavuz Selim'in Mısır'a hakimiyetinin kurtuluş zamanının bir işaretçisi ve mesihin çıkışının yaklaştığının bir müjdesi kabul edilmesi dolayısıyla, Mısır'ın fethi kronikte uzun bir bölümde (110-142. bölümler) detaylı olarak anlatılmıştır.

143 Bkz. Mika 5/4. m Kapsali, Seder, I, 375. 145 Çıkış 14/9. 146 Çıkış 10/23. 141 Kapsali, Seder, 1, 375-376.

298 Yahudiler ve Türkler ·

Ancak bütün bu anlatımlara rağmen Kapsali'ye göre Ya­vuz Sultan Selim dönemi, mesihin çıkışı için de uygun bir dönem değildir. Kapsali, açıkça ifade etmese de, mesihin çı­kış zamanı için Kanuni devrini işaret etmiştir. Yavuz'la ilgili kendince haklı bir gerekçesi de vardır: Her şeyden önce Ya­vuz, cengaver bir insandır; meseleleri tartışmasız güç ve kudretiyle çözmeyi tercih etmektedir. Üstelik "kan dökmeyi seven biri"dir (meleh ahzari ve sofeh damim).ı4s Mesihin böyle biri zamanında çıkması ise imkansızdır.ı49

Kapsali, Sultan Süleyman'ın 10. sultan olmasını ise Ya­hudilikteki ma'aserot ile ilişkilendirerek mesihin gelişinin müjdecisi kabul eder. Zira, Kral Süleyman (Süleyman Pey­gamber) gibi, Sultan Süleyman döneminde de "Yahuda ve İsrail himaye görecek ve Kurtarıcı mesih Siy on' a gelecektir. "'ısa Yavuz döneminin tersi11-e, Kanuni döneminde mesihin çık­ması konusunda oldukça iyimser olan Kapsali, Sultan 1. Se­lim ile Sultan Süleyman ikilisini, hem haleflik-seleflik hem de icraatları açısından Davud ve Süleyman'la kıyaslayıp benzeştirmiştir. Muhteşem Kral Süleyman zamanında inşa edilen Mabed, bir başka Sultan Süleyman zamanında yeni­den inşa edilecektir.ısı

O dönem Yahudi dünyasında Roma'nın, İstanbul ve Ro­dos'un fethinden sonra yıkılacağı şeklindeki yaygın kanaat­ten dolayı, Kanuni dönemi olaylarında Rodos'un fethine yoğunlaşılması d� tamamen mesihle bağlantılıdır.

Rodos'un fethine şahit olan Kapsali, fetihten sonra Ro­dos'tan Girit'e gelen sığınmacıları kendi gözleri ile görmüş, gördüklerinden çok etkilenmiş, hatta Rodos'un Osmanlılar

148 Kapsali, Seder, I, 269. 149 Değerlendirme için bkz. Jacobs, "Exposed to All the Currents of the

Mediterranean", AJS Review 29 (2005), s. 46. 150 Yeremya 23/6; İşaya 59/20. Bkz. Kapsali, Seder, II, 7. 151 Jacobs, "Exposed to All the Currents of the Mediterranean", AJS Review 29

_(2005), s. 46.

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler 299

tarafından fethine sevincini, edebi değeri yüksek üç "secili nesir" (müsecca/halatsot) ile dile getirmiştir.

Kapsali Rodos'un fethinin önemine: " . . . Bu zafer, Türkle­rin en önemli zaferlerinden biridir" sözleriyle işaret eder.152 Bu sebeple onun Kanuni'yi Yavuz'dan daha muhteşem kabul ettiğini, Rodos muhasarası sırasında kull�ndığı cÜ'rnleler­den daha: iyi anlıyoruz. Çünkü Rocfos'un düşmesi, Ro­ma'nın düşmesinden önce gerçekleşecek bir olay olup İs­tanbul ve Rodos'un fethiyle ilgili Yahudi din adamlarının kehanetlerinin tek tek gerçekleşmesi anlamına gelmektedir. Nihayet, Roma'nın düşüşünün ardından Mesih de ortaya çıkacaktır .153

Kapsali beklentisinin gerçekleşeceğine dair kesin kanaa­tini şu ifadelerle dile getirmiştir:

" . . . Rabbimden bir şey diliyorum; onun da gerçekleşeceğine inanıyorum (Mezmurlar 2714): Kayda değer meselelerin yazılması gerektiği gibi, Tanrı 'nın, peygamberleri vasıtasıyla dillendirdiği güzel şeyler de yazılmalıdır; 'zira Tanrı İsrail ile ilgili güzel şeyler söyler' (Sayılar 10129). 'Haydi, yüzümüzü Siyon'a' (Mika 4111) ve 'Tanrı Aslanı'nın [Davud Peygamber] binasına çevirelim. ' İsrail, bir araya gelişini ve Kurtarıcı, Padahzur'un oğlu Gamaliel'in or­taya çıkış sevincini yaşasın."154 ·

İlerleyen süreçte Kapsali'nin Rodos'un fethinden hayatı­nın sonuna kadar derin bir suskunluğa gömülmesi, Mesih' in çıkışıyla ilgili . bu kanaatinin gerçekleşmemesinden kaynak­lanan hayal kırıklığı ile kabuğuna çekildiği ve kendini cema­at işlerine adadığı şeklinde yorumlanriuştır.155

152 Kapsali, Seder, I, 7. 153 Berlin, "A Sixteenth-Century Hebrew Chronicle . . . ", s. 38-39. 154 Kapsali, Seder, I, 7. 155 Bkz. Berlin, "A Sixteenth-Century Hebrew Chronicle . . . ", s. 40; Jacobs, '"Exposed to All the Currents of the Mediterranean", AJS Review 29 (2005), s.

49.

300 Yahudiler ve Türkler

Yahudilerin anlayışında sürgün, onların Tanrı'ya karşı iş­ledikleri günahlara verilmiş bir cezadır. Ancak XVI. asırda Avrupa' da yaşanan Hıristiyan baskılarından dolayı Yahudi- . lerin sürgün anlayışında kısmi bir değişim yaşanmış; sür­gün, Yahudilerin diğer milletlere örnek olduğu bir olgu ola­rak kabul edilmeye başlanmıştır.156 Her şeye rağmen, Kapsali'nin Seder'i, mesihi perspektifle yazılmış bir tarih ki­tabı olarak İbrani literatüründeki önemini hala muhafaza etmektedir .157

Yahudilerin kurtarıcı Mesihi henüz ortaya çıkmamıştır. Tarihlerinde zaman zaman bu beklenti istismar edilerek Me­sih olduğu iddiasıyla ortaya çıkan bazı kimseler olmuşsa da,158 amentülerinin ayrılmaz bir parçası olan bu olgu, gerek İsrail' de gerekse dünyanın değişik yerlerinde yaşayan çoğu Yahudide canlılığını hala muhafaza etmektedir. D_indar Ya­hudiler günümüzde hala kurtarıcıları mesihi beklemektedir.

Kim bilir, belki de şanlı geçmişlerinin küllerinden yeni­den doğacak Türkler, Osmanlı gibi dünyada tekrar söz sahi­bi olduklarında · Yahudilerdeki bu beklentiyi yeniden can­landırabileceklerdir. Son dönemlerdeki gelişmeler ve İsrailli bazı gelecek-bilim uzmanlarının tahminleri159 çocuklarımız olmasa bile torunlarımızın Müslüman Türklerdeki bu dirili­şe tekrar şahit olacaklarının işaretlerini vermektedir. Öte yandan emperyalist güçlerin pençesinde inim inim inleyen dünya, Müslüman Türklerin adaletine tarihte şahit oldu­ğundan daha fazla muhtaç durumdadır. Çok değil, belki de yarım asır sonra dünya, bu "küresel adalete" yeniden şahit olacaktır. Özgürlük ve yöneticiliğin genlerine işlediği Türk-

156 Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 129. · 157 Değerlendirme için bkz. Paudice, The Life and Writings of Elia Capsali, s. 161. 158 İslami dönemde Yahudi cemaatlerinde ortaya çıkan mesihi hareketler için

bkz. Arslantaş, İslam Toplumunda Yahudiler, s. 254 vd. 159 Meslea bkz. htt.p://www.salom.eom.tr/news/detail/21360-David-Passig­

Turkiye-ve-Israil-bolgede-temel-guc-olacak.aspx (12 Ekim 2011).

Osmanlı Sultanları ve Yahudiler 301

!er, mazlum milletlerin umudu olmaya devam etmektedir­ler. Bu umudu sömürge geçmişine sahip Hıristiyan milletle­rin gerçekleştirmesi mümkün değildir. Orta Çağ' da Haçlılar eliyle yok edilen umutlar, günümüzde Irak, Afganistan ve Libya' da; çifte standartla da Filistin' de postmodem Haçlılar eliyle yerle bir edilmektedir.

Geçmişinden aldığı güçle kendisine biçilen ilahi misyonu yeniden yüklenecek Osmanlı torunları er ya da geç bunu gerçekleştirecektir.

Adalet ve insanlık düşmanları istemese de Allah (cc.) bu misyonu Müslümanlar eliyle muhakkak tamamlayacakhr.

Sonuç

G irit' te dindar ve

.

cemaat içerisinde saygın konuma sa­hip bir ailenin çoclığU olarak dünyaya gelen Eliyahu Kapsali, dini tcihsilini aile geleneğine uygun olarak

Girit ve İtalya yeşivalarmda Aşkenaz rabbilerden dersler alarak tamamlamıştır. İyi bir eğitimden sonra hem din adamı olarak hem de değişik dönemlerde başkanlık yapmak suretiyle cema­ate hizmet etmiştir. Venedik dokümanlarında kendisinden "Cumhuriyetin sadık kulu" şeklinde bahsedilen Kapsali, Ve­nedikhükümeti tarafından da pek çok kez cemaat içi meseleler de görevlendirilmiştir.

·

Kapsali ilirri dünyasında asıl şöhretini Yahudilerin mu­kadderatının bağlı olduğu milletlerin tarihleri hakkında yazdığı eserlerle kazanmıştır. Elinizdeki çalışmanın konusu olan Seder Eliyahu dışında onun en meşhur eseri, tebaası ola­rak yaşadığı Venedik Devleti tarihi üzerine yazdığı kroniktir (1517). Divrey ha-Yamim le-Malhut Venetsiya (Venedik Kralları Tarihi) isimli bu eserde başlangıçtan kendi zamanına kadar süren bir Venedik tarihi kaleme alan Kapsali, kitapta Kuzey İtalya ve çevresinde yaşayan Yahudilerin tarihi hakkında da kıymetli bilgiler vermiştir. Kapsali hacimli tarih kitapları dı­şında · sadece cemaatini ilgilendiren risaleler de kaleme al­ın.ıştır. 1523 yılında Kandiya' da vuku bulan veba salgını 1sı­rasında Yahudi cemaatinin durumunu ve eski bir ilahiyat konusu olan "şer problemi"ni işlediği Koah ha-Şem ile Yahu­dilerin Kanuni'nin Mısır valisi Ahmed Paşa isyanı sırasında çektikleri sıkıntıları anlattığı Hasdey ha-Şem adlı risaleler

304 Yahudiler ve Türkler

bunlardan bazılarıdır. Kapsali, tarih çalışmaları haricinde dini konularda, özellikle de cemaatin pratik hayatına yönelik hususlarda da risaleler kaleme almıştır. Cemaate ait pek çok dokümanda imzası bulunan Kapsali'nin, gündelik hayatı il­gilendiren meselelere dini çözümleri içeren Takanot Kandiya (1549) isimli, cemaate ait fetva derlemesine bazı fetvala­rı/kararları da girmiŞtir.

Kapsali'nin bütün bu çalışmaları içerisinde en metodik ve mükemmel eseri Seder Eliyahu Zuta' dır. Kitap, hem müellifi hem de bazı Yahudi tarihçiler tarafından farklı isimlerde kaydedilse de, daha çok bu isimle şöhret bulmuştur.

Kapsali, Seder'i Kandiya'da veba salgını sırasında karan­tina altında iken 14 Sivan 5283 [28 Mayıs 1523] tarihinde yazmaya başlamış, 25 Elul 5283 [5 Eylül 1523] tarihinde de tamamlamıştır. Eser, yüz gün gibi kısa bir süre içerisinde ya­zılmış; daha sonra da yeniden gözden geçirilerek bölümlere ayrılmış ve son şekline kavuşmuştur.

Kapsali'nin böyle bir tarih kitabı yazması, Yahudi tarih yazıcılığında önemli bir dönüm noktasıdır. Zira başta babası olmak üzere, çağdaşı pek çok din adamı, din dışı konularda bırakın kitap yazılmasını, bu kitapların okunmasına dahi karşı çıkıyorlardı. Bu yönüyle Kapsali, Yahudi din adamla­rının din dışı konularda da yazmalarının gerekliliğini, bizzat yazdığı bu eseri ile ortaya koymuş ve tarih yazımında yeni bir çığır açmıştır. Ancak, bir din adamı olarak Kapsali'de de düşünce önceliğinin her zaman dini ve geleneksel ilimler ol-. duğu belirtilmelidir.

Kapsali, o dönemlerde dünyevi/din dışı bir ilim kabul edilen tarih alanında eser yazmasını, muhtemel tenkitlere karşı temellendirmeye çalışmıştır. Tarihi, geleneğin bir par­çası kabul eden müellife göre geçmişin bilgisi, geleceğin yo­lunu göstermesi açısından büyük önem taşimaktadır. Os­manlı tarihi yazmış olsa bile geçmişin bilgisinden aydınlan-

Bibliyografya 305

mak ve ahlaki sonuçlar çıkarmak gerekir. Bu sebeple tarih Yahudiler için de faydalı bir ilimdir. Hatta salt tarih sevgisi ve insandaki geçmişi merak duygusu dahi Kapsali'ye göre böyle bir kroniğin kaleme alınması için yeterli sebeptir. Öte yandan bir din adamı olarak Tanrısal iradenin anlaşılması için tarih bilmek gereklidir; zira insana ve kainata istikamet vermek üzere her yerde hazir ve nazır bulunan Tanrı, bu iradesini ya doğrudan ya da yeryüzündeki milletlerin eli ile · gerçekleştirmektedir. Bu sebeple de söz konusu milletlerin tarihi bili�ek zorundadır.

·

Kapsali'nin, , kendi yaşadığı döneme kadar tarihlerini mesihi bir heyecanla anlattığı · Osmanlı Türklerinin tarihini yazmasının bir başka sı;!bebi .daha vardı: O dönem Yahudile­rinin yaşadıkları büyük çaplı sıkıntılar. Endülüs'ün düşmesi­nin ardından (1492) İspanya' dan, 5 sene sonra da Portekiz' den (1497) süfülen Yahudilerin çoğu Osmanlı Devleti'ne göç et­mişti. İberya Yarımadası'ndaki eskiye büyük Yahudi merkezi­nin böyle feci bir şekilde yok olması, birçok Yahudi aydınının ruhunu sarsmış, gönüllerinde derin bir manevi buhran yarat­mış; bu durum onlarda kendi mukadderatlarının bağlı oldu­ğu büyük devletlerin tarihini ve münasebetlerini anlamak ve dinda�larına anlatma isteği uyandırmıştır. Bu bağlamda Kapsali de, doğu ve merkezi Akdeniz' de yükselen, Hıristiyan dünyasına karşı gittikçe güçlenen ve her şeyden önemlisi de Yahudileri kabul ederek yok olmaktan kurtaran bir devletin, yani Osmanlı Devleti'nin tarihine ilgi duymuştur.

Kapsali eserinde metodolojik yaklaşım, tarihi gerçekliği ortaya koyma ve kaynak kullanımı gibi pek çok konuda, bir tarihçide bulunması gereken özellikleri sergilemeye çalış­mıştır.

Osmanlı hakimiyetinde bulunmayan bir coğrafyada ya­şayan Kapsali, kronikteki olayların bir kısmını şifahi bilgi­lerden; bir kısmını, ise yazılı kaynaklardan akt�rmıştır. İslam

306 Yahudiler ve Türkler

öncesi Yahudi tarihi ile ilgili konuları çağdaşı Yahudi din adamlarından alan Kapsali, kendi döneminde bizzat şahit olduğu konuların önemli bir kısmını ise tebaası olarak yaşa­dığı Venedik Devleti bürokratlarından, yaşlı Türklerden, ba­basından; Mısır seferi ve İspanya sürgününü ise olaya şahit olan ya da olayın bizzat içinde bulunan dindaşlarından nak­letmiştir.

Kapsali, bir din adamı olarak Orta Çağ'ın diğer müellifleri gibi, anlattığı konularda Tevrat, Talmud, Kabala ve Zohar gibi değişik metinlere de sıkça müracaat etmiştir. Genel Yahudi tarihi ile ilgili olarak da o dönem Yahudi dünyasında yaygın olarak kullanılan Yosef ben Guryon (Yosifon) ve A vraham ben Daud gibi Yahudi kroniklerden nakillerde bulunmuştur.

Osmanlı tarihi ile ilgili olarak ise şifahi anlatımlar yanın­da, Yahudi tarihçiler tarafından telif edilen ya da İbraniceye tercüme edilen Sefer Divrey ha-Yamim le-Malhey ha-Togarmim [Türk Sultanları Tarihi] ve Sefer Divrey ha-Yamim le-Malhey ha-Yişma'elim ve ha-Togarmim [Arap ve Türk Sultanları Tari­hi] gibi bazı yazılı tarih kitaplarını kullanmıştır. Bunlar ya­nında Osmanlı tarihinden kendi tarihlerini ilgilendiren yönü ile bahseden diğer milletlere ait kitapları da okuduğu anlaşı­lan Kapsali, tebaası bulunduğu Venedik kaynaklarından da nakillerde bulunmuştur. Kapsali, Kandiya' da cemaati ilgi­lendiren meselelerin arşivlendiği cemaat kayıtlarını da kul-lanmıştır.

·

Yahudi bir tarihçinin mahsulü olarak kronik İbranice ka­leme alınmıştır. Farsça, Türkçe ve Arapça bilmeyen Kapsali, İtalyanca ve Yunancayı çok iyi bildiği için kroniğinde Ven�­dik'te konuşulan İtalyanca pek çok kelime kullanmıştır. Kronikte zaman zaman Türkçe, Yunanca ve Arapça bazı ke­lime ve ifadelere de yer verilmiştir.

Kroniğin büyük bir kısmı, çok beliğ ve . şiirimsi bir tarzda yazılmış, kitap boyunca edebi ve anlaşılması hayli güç bir

Bibliyografya 307

üslup kullanılmıştır. Eski Ahit'in hem dili hem de üslubun­dan hayli etkilenen Kapsali, anlatımında tasavvur! pek çok çarpıcı tanımlamalara da yer vermiş, onun çoğu secili olacak şekilde sıralanan bu anlatımı ise tarihi gerçeklerin anlaşılma­sını zorlaştırdığı gibi çalışmayı, tarihi kıymetinin anlaşılma­sını engelleyen zor bir metin haline de dönüştürmüştür.

Yahudi tarihi ile bağlantılı olayları genelde İbrani takvi­mine göre kaydeden Kapsali, Osmanlı ya da batı ülkelerinin tarihini ilgilendiren olaylarda daha çok miladi takvimi esas almıştır. ·

Kapsali'nin kroniğinde alemin yaratılışından Osmanlı dönemine kadar anlattığı dünya tarihinin herhangi bir oriji­nalliği yoktur. Bunlar tamamen Ahd-i Atik merkezli anla­tımlardır. Kronikte Fatih'e ·kadar anlatılan Osmanlı tarihinin de herhangi bir orijinalliği bulunmamaktadır. Çoğunlukla şi­fahi bilgilere dayalı kaydettiği anlaşılan bu bölümlerde bariz bazı hatalar da yapılmıştır.

Kapsali'yi, tarihi açıdan kıymetli kılan en önemli özellik­lerinden biri, kroniğin değişik bölümlerinde kendi dindaşla­rı ile ilgili verdiği bilgilerdir. �sasen bir Türk tarihi kaleme alan Kapsali, Yahudilerin cemaatler arası ilişkiler ile birbiri­leriyle yardımlaşma ve dayanışmaları hakkında ilginç bilgi­ler vermiştir. Kroniği genel Yahudi tarihi açısından kıymetli kılan en önemli yönü ise, İspanya ve Portekiz sürgünlerini detaylı bir şekilde anlatmasıdır.

Kroniğinin esas kısmını, Fatih Sultan Mehmed, Sultan il. Bayezid, Kanuni Sultan, Süleyman'ın ilk dönemleri ile ana şahsiyet Yavuz Sultan Selim dönemi oluşturduğu için, bu dönemler kronikte · oldukça detaylı anlatılmıştır. Fatih' ten önceki olaylara, sonraki gelişmelerin sebeplerini ortaya koyma amaçlı değinildiğini söylemek mümkündür. Fa­tih' ten itibaren Osmanlı sultanları ile ilgili bilgiler detaylan­dırılmış, bunların kaç yaşında padişah olduğu, ne kadar süre

308 Yahudiler ve Türkler

ile padişahlık yaptığı kaydedilmiş, kişisel özellikleri hakkın­da da önemli bilgiler verilmiştir.

Müellifin . Osmanlı dışındaki milletlere bakışı çok keskin­dir: İyi ya da kötü. Müellifin gözünde tebaası olarak yaşadığı Venedikliler dışında, Osmanlı'ya düşman olan veya karşı ge­len herkes günahkar, alçak ve dalaverecidir. Bu sebeple kro� niğin hemen her bölümünde Osmanlıya cephe alan kişi ya da milletler hakkında olumsuz ifadeler kullanılmış; bunlar için genelde Yahudilerin "ötekiler" (Yahudi olmayanlar) için kul­landığı "goyim" tabiri tercih edilmiştir. Ancak olayların anla­tımı sırasında zaman zaman satır aralarına diğer devlet ve milletlerin din, tarih, sosyo-kültürel ve kurumsal yapılarıyla ilgili olarak bazı kıymetli bilgiler de serpiştirilmiştir.

Kapsali'nin . Osmanlı sultanlarının Yahudi tebaaları ile ilişkilerine dair verdiği bilgilerin, cemaat içerisinden, yani Yahudi kaynaklardan aktarılması sebebiyle çok kıymetli ol­duğu belirtilmelidir. Her fırsatta Osmanlı sultanlarının Ya­hudileri çok sevdiğini dile getiren Kapsali, Osmanlı ülkesin­de Yahudilere her türlü özgürlüğün sağlandığını, o dönem Hıristiyanları tarafından aşağılanan, zulmedilen ve dinden döndürülen Yahudilerin, Türkler sayesinde dini gereklerini rahatça yerine getirebildiklerini, yine onlar sayesinde eko­nomik zenginliğe ve her şeyden önemlisi saygınlığa kavuş­tuklarını belirtmiş, Yahudilerin saray ve bürokrasinin deği­şik kademelerinde istihdamlarına da örnekler vermiştir. Kapsali'nin, fetihten sonra İstanbul'a tayin edilen ilk ha­hambaşı Moşe Kapsali, Fatih'in İbranice öğrenmesi, Yeniçe­rilerle Yahudi gençlerin ilişkisi, Yahudilerin sarayla ticari ilişkileri, Osmanlı sultanlarının Yahudi mahallerini ziyareti, Yahudi sanatkarları ödüllendirmeleri, Yahudi tebaalarına karşı adaletli tutumları, İspanya, Portekiz ve Napoli'den sü­rülen Yahudilerin Osmanlı ülkesine kabulü, Osmanlı haki­miyetine giriş arifesinde Mısır' daki Yahudilerin durumu, bunların Memluklerle ilişkileri ve Osmanlı idaresine karşı

Bibliyografya 309

tavırları, Rodos'un fethiyle birlikte adadaki Yahudilerin du­rumundaki iyileşmeler gibi bilgiler, sadece Yahudi kaynak­larda bulunabilecek kıymetli bilgilerdir.

Kapsali'nin Osmanlı tarihi ile ilgili verdiği bilgilerin Os­manlı tarih kaynaklarındaki bilgilerle mukayese edilerek okunması, kroniğin kaynaklık değerini daha iyi ortaya koya­cakhr. Bu bağlamda sultanların kişisel özellikleri, yönetim tarzları, tebaaları ile ilişkileri, iktidar kavgaları, şehzadeler arası yaşanan taht mücadeleleri, isyanlar gibi iç; sultanların yaphkları seferler, İstanbul, Mora, Eğriboz, Macaristan sefer­leri, Otlukbeli, Eflak, Belgrad, Mısır, İran, Rodos, Osmanlı Ve­nedik savaşları gibi dış meselelerin her biri için yapılacak kar­şılaşhrmalı araşhrmalar, kroniğin bu konularla ilgili verdiği bilgilerin kıymetini ortaya çıkaracakhr. Bu yönüyle kronik, İb­ranice bilen Osmanlı tarihçilerinin ilgisini beklemektedir.

Bibliyografya

Aharoni, Yohanan, "Caleb, Calebites", EJd2"d, VI, 353-354. Ankori, Zvi, "Jews and Jewish Community in the History of Medieval

Crete", Second International Congress of Cretological Studies, Atens 1968, s. 312-367.

Arslantaş, Nuh, İslam Toplumunda Yahudiler, Abbasi ve Fatımi Dönemi Yahudilerinde Hukuki, Dini ve Sosyal Hayat, İz yayınları: İstanbul 2008.

---� Yahudilere Göre Hz. Muhammed ve İslamiyet, İz yayınları: İs­tanbul 2011.

Aşıkpaşazade, Tevarlh-i Al-i Osman, nşr. ÇiftÇioğlu N. Atsız, İstanbul 1949.

Avneri, Zwi, "Shemariah ben Elijah ben Jacob", Efd2, XVllI, 457. Babylonian Talmud, ed. Rabbi 1. Epstein, 1-XVIII, The Soncino Press:

London 1978. Baron, Wittmayer Salo, A Social and Religious History of the Jews, 1-XI;

New York 1958. Barzilay, Isaac, Yoseph Shlomo Delmedigo, Yashar of Candia: His Life,

Works and Times, E.J. Brill, Leiden Netherlands 1974. Behar, Rabi Nisim, El Gid Para .El Pratikante- Dini Uygulama Rehberi,

trc. Mordehay Yanar, İstanbul 2004. Beneyahu, Meir, "Setler Eli yahu Zuta-Mavu ı:ıl'.J ,N"n ın''N ııtı", Seder

Eliyahu Zuta içinde, ' nşr. Aryeh Shmuelevitz, Şlomo Simonson­Meir Benayahu, Yeruşalayim 1977, III, 11-57.

Berlin, Charles, "A Sixteenth-Century Hebrew Chronicle of the Ottoman Empire: the Seder Eliyahu Zuta of Elijah Capsali and its Message", Studies in Jewish Bibliography History and Literature in Honor of I. Edward Kiev, ed. Charles Berlin, New York 1971, s. 21-44.

312 Yahudiler ve Türkler

Bonfil, Robert, "Jewish Attidudes toward History and Historical Writing in pre-Modern Times", ]ewish History 11/1 (1997), s. 7- · 40.

.

Cohen, Mark R., "The Burdensome Life of a Jewish Physician and Communal Leader", ]erusalem Studies in Arabic and Islam 16 (1993), s. 125-136.

Dan, Joseph, "Asmodeus", The Oxford Dictionary of the ]ewish Religion, eds. Zwi Werblowsky-Geoffrey Wigoder, New York-Oxford 1997, s. 73. '

Davidson, Herbert A., Moses Maimonides: the Man and His Works, New York 2005.

Eidelberg, Shlomo, "Minz, Judah ben Eliezer ha-Levi", E]d2, XIV, 303. Esin, Emel, "Türklerin İslamiyet'e Girişi", Tarihte Türk Devletleri, An­

kara 1987, 1, 287-320. Graetz, H., History of the ]�s, 1-VI, Philadelphia: The Jewish

Publication Society of America 1891. Haberman, Jacob, "Delmedigo, Joseph Solomon", E/d2, V, 543-545. Halper, Benzion, Post-Biblical Hebrew Literature, Philadelphia 1948. Harekat, İbrahim, "Fas: Tarih", DİA, Xll, 188-190. Heyd, Uriel, "Osmanlı Tarihi İçin İbranice Kaynaklar", VI. Türk Tarih

Kongresi, Ankara 1967, s. 295-303. Horowitz, Yehoshua, "Balbo, Michael ben Shabbetai Cohen", E]d2, III,

84-85. Jacobs, Martin, "Exposed to all the Currents of the Mediterranean: A

Sixteenth-Century Venetian Rabbi on Muslim History", AJS Review 29 (2005), s. 33-60.

Jacobs, Joseph-Isaac Broyde ve dğr., "Moses ben Maimon", ]E, VIII, 73.

Kapsali, Eliyahu (1483-1555), Seder Eliyahu Zuta: Hiburo Rabi Eliyahu Bar Elkana Kapsali, Toldot ha-'Osmanim u-Venetsiya ve Korot 'Am Yisrael be-Mamlahot Turkiya, Sıfarad u Venetsiya N"n ıi1'7N ııo

mııpı i1N'�'m O')Nr.:ıım)l;ı mı7uı ''Nvı:ıp mp7N 111:ı m'7N ':ıı ıı:ım

i1N'�')'ıı ııı:ıo i1':l1Ul nı:ı7r.:ır.:ı:ı 7NW' O)I [Seder Eliyahu Zuta, Rabbi Eliyahu Elkana Kapsali'nin Rivayetleri, Osmanlı ve Venedik Tarihi, Türk ve Venedik İdaresinde Yahudiler], nşr. Aryeh Shmuelevitz-Şlomo Simonson-Meir Benayahu, 1-III, Yeruşalayim-Tel Aviv 1975-1983.

Bibliyografya 313

___ _J "Sipurey Venetsiya nN'�')'ı ,,,!l,tı", Seder Eliyahu Zuta için­de, nşr. Aryeh Shınuelevitz, Şlomo Simonson-Meir Benayahu, Yeruşalayim 1977, il, 215-327.

---...J "Hasdey ha-Şem n 'itın", Seder Eliyahu Zuta içinde, nşr. Aryeh Shınuelevitz, Şlomo Simonson-Meir Benayahu, Yeruşalayim 1977, il, 146-200.

___ _J "Koah ha-Şem n n::>", Seder Eliyahiı Zuta içinde, nşr. Aryeh Shınuelevitz, Şlomo Simonson-Meir Benayahu, Yeruşalayim 1977, il, 113-145.

Kaufmann, Francine-Josy Eisenberg, "Yahudi Kaynaklara Göre Ya­hudilik", Din Fenomeni içinde, derleme ve trc. Mehmet Aydın, Konya 1995.

Katib Çelebi (1609-1657), Keşfü'z-Zünun an Esami'l-Kütüb ve'l-Fünun, i­li, Beyrut 1992.

Kazıcı, Ziya, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti-Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslam Tarihi, XI, İstanbul 1997.

___ _, "Osmanlı Müesseselerinin Yazılı Kaynakları", İSTEM: İslam Sanat Tarih Edebiyat ve Musikisi Dergisi 5 (2005), s. 105-133.

Kitab-ı Mukaddes Eski ve Yeni Ahit, İstanbul 1995.

Koca, Salim, "Türkler ve İslamiyet", ERDEM 22 (1996), s. 263-286.

Kohen, Eli, History of the Byzantine /ews, University Press of America 2007.

Kutluay, Yaşar, İslam ve Yahudi Mezhepleri, Ankara 1965.

Levinger, Jacob S., "Delmedigo, Elijah ben Moses Abba", E/d2, V, 542-543.

"Maimonides, Moses", E/d, XI, 754-780.

Marcus, Simon, "Crete", E/d2, V, 289-291.

Margoliouth, G., Catalogue of the Hebrew and Samaritan Manuscripts in the British Museum, London 1915.

McKee, Sally, Uncommon Dominion Venetian Crete and the Myth of Ethnic Purity, Philadelphia 2000.

Meral, Yasin, İbn Meymun'un Eserlerinde İslam ve Müslümanlar, [Basıl­mamış Doktora Tezi], AÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ankara 2012.

Mishnah, nşr. Herbert Danby, Oxford University Press: Oxford 1992.

314 Yahudiler ve Türkler

Montada, Josep Puig, "On the Chronology of Elia Del Medigo's Physical Writings", ]ewish Studies at Turn of 201h Century, eds. Judith Targarona-Angel Saenz Badillos, Leiden Bostan Brill 1999, II, .54-56.

Myers, David N., "Historiography", The Oxford Dictionary of the ]ewish Religion, eds. Zwi Werblowsky-Geoffrey Wigoder, New York­Oxford 1997, s. 326-327.

Neubauer, Adolf, "Pseudo-Josephus, Joseph ben Gorion", ]QR, o.s. X (1898), s. 355-364.

---� Catalogue of the Hebrew Mss. in the Bodleian Library, Oxford 1886.

Ostrogorsky, George, Bizans Devleti Tarihi, trc. Fikret Işıltan, Ankara 1995.

Özdemir, Mehmet, Endülüs Müslümanları: Siyasi Tarihi, I, Ankara 2012.

Paudice, Aleida, Between Several Worlds: The Life and Writings of Elia Capsali, Munich: Martin Meidenbauer 2010.

---� "Elia Capsali", Historians of the Otoman Empire, eds. C. Kafadar­H. Karateke-C. Fleischer, (http://www.ottomanhistorians.com), s. 1 (07.07.2009).

Pereşiyot ha-Şavu'a le-fi Haza'l 711m '!b Y1:ı'lln m''ll1� (The Midrash Says), der. Moshe Weissman, New York 1999.

"Rabbi Meshullam ben R. Menahem of Voltarra", ]ewish Travellers içinde, derleme ve İng. trc. Elkan Nathan Adler, Landon 1930, s. 156-209.

Ravid, Benjamin, "An Introduction to the Charters of the Jewish Merchants of Yenice", The Mediterranean and the ]ews II: Society, Culture and Economy in Early Modern Times, ed. E. Horowitz-M. Orfali, Ramat Gan 2002, s. 203-246.

Roth, Cedi, "Capsali, Elijah", E]d2, iV, 454-456.

---� "Historiography", E]d2, IX, 155 vd. Sambari, Yosef ben Yitshak (1640-1703), Sefer Divrey Yosef ')01' '1:ıi ı�o

'ı:ıoo pn�' ı11:ı ')01' 1117 [Yosef'in Sözleri], nşr. Şimon Ştober, Yeruşalayim 1994; "'ı:ıoo pn�' p ')0)' 117 ')01' '1:ıio O'IJ1P7"

(Likutim mi-Divrey Yosef le-Rav Yosef ben Yitshak Sambari) [Rav Yosef Sambari'nin Rivayetlerinden Bazı Parçalar], Seder ha­Hahamim ve Korot ha-Yamim, nşr. Adolf Neubauer, Oxford 1887, I, 115-162.

Bibliyografya 315

Schalit, Abraham, "Josephus Flavius", E/d2, XI, 435-441. Schirmann, Jefim, "Elijah ben Elie�er", E/d2, VI, 339. Sefer ha-Hizyonot, Yomano şel Rav Hayyim Vital : '.7'll ıJl:J' Jıı)1'lnn i!lO

'.71:>'1 O"n •ı, [İlhamlar Kitabı: Rav Hayyim Vital'in Günlüğü] nşr. Morris M. Faiersteine, Yeruşalayim: Yad Yisthak ben Zvi­Universitat İvrit 2005.

Sevinç, Necdet, "Türklerin İslam'a Girişini Kolaylaştıran Sebepler'', Türk Dünyası Araştırmaları 4 (Şubat 1980), s. 5-30.

Sharon, Moshe Sevilla, İsrail Ulusunun Tarihi, Yeruşalayim 1981. . Shmuelevitz, Aryeh, "MS Pococke No. 31 as a Source for the Events in

Istanbul in the years 1622-1624", International /ournal of Turkish Studies III (1985-86), s. 107-121.

---� "Setler Eliyahu Zuta: Makoratav, Mehemanoto u Haşivoto ım:ı'tı.ını ınıJ?J':ı?J ,1'J!1i1p?J KU11 ı:ı'7K ııo", Seder Eliyahu Zuta içinde, nşr. Aryeh Shmuelevitz, Şlomo Simonson-Meir Benayahu, Yeruşalayim 1977, III, 59-71.

"Capsali as a Source for Ottoman History, 1450-1523", International /ournal of Middle East Studies 9 (1978), s. 339-345 [Ça­lışmanın yeniden neşri için bkz. Aryeh Shmuelevitz, Ottoman History and Society, /ewish Sources, İstanbul 1999, s. 29-35].

___ _, "The Jews in Cairo at the Time of the Ottoman Conquest: the A�count of Capsali", The /ews of Egypt, ed. Shimon Shamfr, Boulder Colorado, 198!, s. 3-8 [Aynı çalışmanın bir başka neşri için bkz. Aryeh Shmuelevitz, "The Jews in Cairo at the Time of the Ottoman Conquest: the Account of Capsali", Ottoman History and Society, /ewish Sources, İstanbul 1999, s. 37-42].

Shulvass, Moses Avigdor, The Jews in the World of the Renaissance, Chicagci 1973.

Simonson, Şlomo, "Setler Eliyahu Zuta, Divrey ha-Yamim ve Sipurey Sıfarad '1i!lO 'i1!l'O'ı 'C'?J':ı 'i:ıı' -KU11 ı:ı'7K ııo", Seder Eliyahu Zuta içinde, nşr. Aryeh Shmuelevitz, . Şlomo Simonson-Meir Benayahu, Yeruşalayim 1977, III, 75-85.

Sirat, Colette, A History of Jewish Philosophy in the Middle Ages, New York 1996.

Starr, Joshua, "Jewish Life in Crete under Rule of Venice", Proceedings of the American Academy of /ewish Research 12 (1942), s. 59-115.

Ta-Shma, Israel, "Landau, Jacob", E/d2, XII, 462.

316 Yahudiler ve Türkler

Ta-Shma, Israel, "Rabbinic Literature in the Late Byzantine and Early Ottoman Periods", /ews, Turks, and Ottomans, a Shared History, Fifteenth thorugh the Twentieth Century, ed. Avigdor Levy, Syracusa University Press 2002, s. 52-60.

Tora Neviim Ketuvim, Horev: Yeruşalayim 2002.

Tukin, Cemal, "Girit", DİA, XIV, 85-93.

Turan, Osman, "Türkler ve İslamiyet", AÜDTCFD (AÜ. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi) 4 (1946), s. 457-485.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, Ankara 1970.

Vanunu, Şim'on, Ansiklopediya le-Hahamey Turkiya '�:ın7 :ı'1!l17j?'lm� :ı'vııu, Yeruşalayim 2006.

Wells, H.G., Kısa Dünya Tarihi, trc. Ziya İshan, İstanbul 1959.

Velfenson, İsrail, Musa b. Meymun: Hayatühü ve Musannefiitühü, Kahire 1936.

Ya'ari, Avraham, Masa'ot Erets Yisrael şel 'Olim ha-Yahudim �ıN nwun O'ımm 0''1Y ,\!.l ,N11!.1', Yeruşalayim 1977.

Yıldız, Hakkı Dursun, "Türklerin İslam'a Hizmetleri", Kubbealtı Aka­demi Mecmuası 4 (Ekim 1982), s. 9-22.

Yiğit, İsmail, Endülüs (Gırnata) Beni Ahmer Devleti ve Kuzey Afrika İsliim Devletleri, Siyasi-Dini-Kültürel İsliim Tarihi, IX, İstanbul 1995.

Zeitlin, Solomon, "Josippon", JQR, n.s. 53 (1962-63), s. 277-297.

E K L E R :

Kronikten Seçmeler

B u kısımda konan başlıklar kroniğin aslında mevcut değildir. Bu kitabın yazarı (Nuh Arslantaş) tarafın­dan metinlere uygun düşecek şekilde seçilmiş ve

Türkçeye tercüme edilmiştir.

Elinizdeki kitabın "Osmanlı Sultanları ve Yahudiler" bölümünde, Türk sultanlarının Yahudiler ile ilişkileri de­taylı bir biçimde anlatıldığından, tercüme kısmına bu kı­sımlardan çok fazla metin seçilmemiş; tercihler Türk oku­yucusunun ilgi duyacağı tahmin edilen kısımlardan yana kullanılmıştır.

1. İBRAHİM PEYGAMBER1

Nahor oğlu Terah oğlu Avram.

O, Avraham'dır. Tanrı onu seçti ve Keldanilerin kentinden (Ur Kasdim) çıkardı. Avraham 3 yaşında Yaratıasını tanıdı.

A vram, Kuta' da güneşe tapanların bulunduğu bir top­lumda dünyaya geldi. Kral onu hapse attı. Güneş tapanların da bulunduğu bir yerde uzun süre hapiste kaldı.

Kral daha sonra, kendisi ve ülkesine zarar vermemesi; halkını dininden döndürmemesi için Avram'ın mallarını

ı Kapsali, Seder, 1, 3�-35.

318 Yahudiler ve Türkler

müsadere ederek Ken' an diyarının en ücra köşesine gön-derdi.

·

Hahamlarımız, atamız Avraham'ın (selam üzerine ol­sun/'alav ha-şalom) doğduğu sırada doğuda bir yıldızın dur­duğunu, dünyanın dört yönüne birer yıldız dağıttığını riva­yet ederler.

Danışmanları Nimrod'a [Nemrud] o sırada doğan çocuk­tan bir ulusun türeyeceğini ve bu zürriyetin dünyaya varis kılınacağını söylemişler. Bunun üzerine Nimrod acele ile ço­cuğun babasını yanına getirtmiş. Ondan, doğan çocuğu ken­disine teslim etmesini isteyerek bunun karşılığında kendisi­ne evler dolusu alhn ve gümüş vermeyi vaat etmiş.

Nimrod'un bu teklifine Terah şu cevabı vermiş:

"Efendim! Sizi.n bu sözlerinizin neye benzediği konusunda bir misal vereyim. Aslında teklifiniz bir ata, . 'senin kelleni keselim de sana ev dolusu arpa ve saman verelim' demeye benzer. Atın bu tek­life cevabı ise şöyle olmuştur: 'Kellemi keserseniz, arpayı kim yiye­cek!? ' Dolayısıyla, siz benim oğlumu öldürürseniz, sahip olduğum altın ve gümüşe kim varis olacak?"

Nimrod, Terah'a:

"İfadelerinden anlaşıldığına göre, senin bir oğlun dünyaya gelmiş."

Terah:

"Evet, doğrudur. Benim bir oğlum oldu, ancak öldü."

Terah'ın bu cevabına Nimrod:

"Ben, yaşayan bir oğuldan bahsediyorum, ölenden değil."

Terah, Avraham'ı ne yapmıştı?

Kronikten Seçmeler 319

Oğlunu 3 sene boyunca bir mağarada sakladı. Tanrı Avraham'ın mağarasında iki delik yarattı: Birinden yağ (şemen) diğerinden de irmik (soled) akardı.

A vraham 3 yaşından itibaren mağaradan çıkmaya başla­dı. Bu esnada A vraham gökleri, yeri ve kendisini Yaratanı . merak etmeye başladı.

[Bir keresinde] Bütün gün güneşi ta'zim etti (hitpalel). An­cak akşam olunca güneş batıp kayboldu. Doğudan ay yük­seldi. A vraham, ay ve yıldızları görünce kendi kendine "be­ni ve yeryüzünü bu yıldızlar yaratmıştır" diyerek, bu sefer bunları taz'im etmeye başladı. Gece boyunca bunlara yakar­dı. Gecenin nihayetinde bunlar da kayboldu. Sabahleyin do-

. ğudan güneş tekrar yükseldi.

Nihayet A vraham:

"Bunların hiçbiri herhangi bir ilahi güce sahip değildir. Onla­rın da üstünde bir Yüce varlık olmalı. İşte ben O'na ibadet ediyo­rum" dedi.

Babasının yanına gitti. Babasına göklerin ve yerin yaratı­cısının kim olduğunu sordu.

Baba, Avraham'a: "Seni ve onları yaratan Tanrım'dır'', diye cevap verdi.

Avraham: "O zaman göster bana Tanrını" dedi. Bunun üze­rine babası, putunu getirip Avraham'a gösterdi.

A vraham daha sonra annesinin yanına gitti. Annesinden, babasının putuna götürmek üzere güzel ve leziz bfr yemek yapmasını istedi. · · ·

Annesi yemeği yaptı. Avraham yemeği putların en büyü­ğünün önüne götürüp koydu. Ancak, putlarda ne ses ne de nefes vardı. Kımıldamaksızın öylece duruyorlardı.

320 Yahudiler ve Türkler

O anda Avraham'a: "Onların ağzı vardır, ancak konuşamaz­lar", mealinde bir ilham (şehina) geldi.

Avraham, hemen onlara bir ateş atarak tutuşturdu. En büyüğünü de dışarı çıkarıp ateşi onun eline verdi.

Babası eve geldiğinde putlarının/ilahlarının yandığını gördü. Avraham'a:

"Benim putlarımı niçin yaktın!?" diye azarlayarak sordu. Avraham: "Ben yakmadım, içlerinden en büyüğü onların üze­

rine saldırıp yakmıştır" diye cevap verdi. B,unun üzerine babası: "A benim aptal oğlum! Onlar hayatiyete sahip değil ki! Onları

ben tahtadan yonttum. Herhangi bir şey yapmaya muktedir değil­lerdir ki!" diyerek kızdı.

A vraham, babasının bu ifadesi üzerine: "Ağzından çıkanı kulakların duyuyor mu!? Onların gücü yoksa

bana, beni, gökleri ve yeri yaratanın onlar olduğunu niçin söyledin?" Terah daha sonra Nimrod' a gitti. Ona, oğlunun putları

yaktığını haber verdi. Nimrod, Avraham'ın huzuruna geti­rilmesini emretti ve ona niçin bu şekilde davrandığını sordu. Nimrod'un bu sorusu üzerine Avraham:

"Ben yapmadım ki! İçlerinden büyük olan yaptı", dedi. Nimrod: "Onlarda can mı var ki, bir şey yapabilsinler." A vraham, babasına dediği gibi ona da: "Ağzından çıkanları kulakların duyuyor mu!? Eğer bunlar

herhangi bir şey yapmaya kadir değil iseler, neden gökleri ve yeri yaratanı bırakıp bu odunlara secde ediyorsun!?"

Nimrod kızgın bir şekilde cevap verdi: "Gökleri ve yeri ben, kendi kudretimle yarattım!"

Avraham cevabı yapıştırdı:

Kronikten Seçmeler 321

"Madem evreni yaratmaya kadirsin, o zaman mağaradan çıktı­ğımda doğudan doğup batından battığını gördüğüm güneşi, sen de batıdan doğur, doğudan batır!"

Ardından da sözlerine şöyle devam etti:

"Eğer öyle değilsen, bana şu putları yakmakla güç ve kudret veren varlık, seni yok etmek için de güç ve kudret verecektir."

Nimrod danışmanlarına sordu:

"Buna hangi cezayı verelim!"

Danışmanları Nimrod' a:

"Seneler önce sana kendisinden bahsettiğimiz kimse işte budur. Bundan bir halk türeyecek. Bu halk, dünyaya ve öte dünyaya varis olacak. Putları yaktı ise cezayı hak etmiştir" dediler.

Nirnrod'un adamları Avraham'ı derhal yakaladılar ve ateşe attılar. Avraham, ateşe' düşeceği sırada Yüce Allah'ın (ha-Kadoş Baruhu) rahmeti imdadına yetişti. Onu ateşten çekip aldı. To­ra' da [Tevrat] da buyrulduğu üzere, "Onu Ur Kasdim' den çekip çıkaran Tanrı"nınAvraham'a lütfu gerçekleşti.

Avraham Ur Kasdim'den Haran'a gitti. Yüksek sesle hal­kı "İbadete layık Tek Tanrı'ya kulluğa" davet etti.

Halkı toplayıp Tanrı adına şehirden şehire, memleketten memlekete dolaşarak insanları O'na kulluğa çağırdı (Tekvin 21/33).

.

il. İNSAN NESLİNİN ATALARl2

A vraham' ın oğulları Yitshak [İshak] ve Yişma' el' dir [İs­mail].

ı Kapsali, Seder, I, 35.

322 Yahudiler ve Türkler

Yişma'el, Avraham'ın Mısırlı cariyesi Hagar'dan [Hacer] doğmuştur. Yişma'el'in ilk doğan oğlu Nevayot'tur. Yişma' el' in diğer oğulları ise Kedar, Adbeel, Mivşam, Mişma, Duma, Masa, Hadad, Tema, Yetur, Nafiş ve Kedma'dır.

Yafet'in oğulları Gomer, Magog, Maday, Yavan, Tuval, Meşeh ve Tiras'tır.

Gomer'in oğulları Aşkenaz, Rifat ve Togarma'dır. . .

Yavan'ın oğulları Elişa, Tarşiş, Kitim ve Dodaniin'dir.

Yafetoğulları'run dağıldıkları topraklarda Maday ve Azorlas yaşardı. Yavanoğulları Makedonya' da; Tuvaloğulları Toskana' da Fisiyi (Pisa) ·. nehri kıyısında; · Meşehoğulları Bosnay' da; Tiraslar · Ruslar, Bosnay ve Ongeliziler Akdeniz' de; Rumiler Vira nehri kıyısında Gürgan' da; atası Rifat olan Bretonlar Britanya' da Lira nehri kıyısında yerleşiktirler. Bu nehir "Okyanus" adı verilen "Büyük Deniz"e dökülmektedir.

Togarmim 10 kabileden oluŞmaktadır: Havar, Partsinah, Eliknos, Bulgar, Narbina, Türki, Boz, Zehoh, Hungar ve Talmay.

·

Bunların hepsi kuzey bölgelerde ikamet etmekte olup yerleşim alanları kendi isimlerine nispetle adlandırılmakta- · dır. Bunlar Hitel (veya Hutel) nehri kıyısında oturmaktadır­lar. Ancak Hungar, Bulgar ve Partsinahlar, Dunabi (Tu­na/,:mı) nehri kıyılarında oturmakta idiler. Bunlar bugün dahi aynı bölgelerde ikamet etmektedirler.

Kronikten Seçmeler 323

111. HZ. MUHAMMED VE PEYGAMBERLİGİ3

. . . O günlerde Türkler, İsmailller (Yişma'elim) eliyle Tanrı dinine (Dat Adonay) girdiler. İsmaililer, Sam ben Noah, Türk­ler ise Gomer ben Yafet ben Noah soyundan oldukları halde onlarla girdikleri sıkı ilişkiler neticesinde Türkler Mahmit'in [Hz. Muhammed] dinini kabul ettiler.

O günlerde doğu bölgesinde adı Mahmit olan güçlü, muktedir ve çok ama çok kurnaz bir adam ortaya çıktı. Ona [as.], iyi mi kötü mü oldukları bilinmeyen iki zeki kimse da­ha tabi oldu: Bunlardan birinin adı [Hz.] Ali diğerinin adı ise Torozmani[Hz. Osman] idh

,Çok bilge bir adam olan [Hz.] Ali, rivayete göre, Yahudi idi. Ancak kendisine ·günah çirkefi bulaştığı için, kafir ol­du[!]. Mahmit'i desteklemek ve güçlendirmek için kalkıp memleketinden geldi. O'nun [as.] adamları arasına dahil ol­du ve onların ekmeğini paylaştı.

Mahmit, dünyada yeni bir din ihdas edip onu, avamın gözünde yüce göstererek ezelden beri var olan dinleri neshetmeye (hükmünü geçersiz kılmaya) karar verdi.

Mahmit çok entrikacı, halkın aklını çelmeyi iyi bilen, kur­naz, aldatıcı ve elinin ulaştığı her yere kötülüğü bulaşan biri idi. Öyle ki, kendisine bir kumru alarak eğitti. Bilgi ve zeka­sını terbiye etti. O [as.], halkın ve toplumun ileri gelenlerinin arasında iken bu kumru gelir, kanat çırpar, dere ve dağ gü­vercinleri gibi O'nun [as.] kulaklarına bir şeyler fısıldardı.

Bunu gören herkes ise onun ne olduğunu anlamaya çalı­şır, korku içerisinde O'na [as.] bunun mahiyetini sorardı. O [as.] da halkın bu tür sorularına bunun Tanrısal bir mlJcize olduğu; Tanrı'nın, kendisine katından gönderdiği bu kumru vasıtasıyla eski şeyleri haber verdiği şeklinde cevaplar verir-

3 Kapsali, Seder, 1, 36-37.

324 Yahudiler ve Türkler

di. Tanrı('nın) Amitay oğlu Yunus'a dedi(ği gibi o -Muhammed as.-), her şey(in) gerçek (olduğunu söyler), kumrunun fısıldadığı hiçbir · şey( in) boşa çıkmayacağ(ına inanırdı).

Kumru, Mahmit'e çok hizmet etti. O (kumru) Mahmit'in kulağına bir şeyler fısıldamak üzere şehre gelir; sabaha karşı yerine döndüğü için de kimse tarafından görülmez ve gö­rünmez olurdu.

Mahomati4 ara sıra etrafındakilere kumrunun, Tanrı ke­hanetinin (mahazey Şe-Day/Tanrı'nın ilhamı, vahyi) geleceği­ni bildirmek üzere gönderildiğini söylerdi.

(Mahmit bu kehaneti/vahyi) aldığı sırada kendinden ge­çer, yorgun bir vaziyette boylu boyunca yığılır kalırdı. Bu durumda iken adamları etrafına toplanır, korkulu bir şekilde titrer ve birbirlerine: "Şu anda O [as.], Tanrı'nın vahyi ile ulvi bilgilere (da' at 'elyon) nail oluyor", derlerdi.

(Mahmit) pek çok kez bu ve benzeri hilekarlıklarla[!] müntesiplerini aldatıyor; bütün bunları da bön, akılsız ve kötü düşünceli kalbe sahip güvercin vasıtasıyla gerçekleşti­riyordu. Sanki Tanrı O'na [as.] ruhundan vermiş de O [as.] da onlar arasında peygamberlik etmiş!

(Mahmit) Müslüman olanlardan (mitaslemim) ve arkadaş­larından (bazılarını) doğuya ve batıya gönderdi. Gün be gün, Mahmit'in Allah'ın resulü ve ruhu olduğu, , O'nun [as.] peygamberlerin sonuncusu olduğu ve Tanrı tarafından dün­yaya yeni bir din göndermek üzere görevlendirdiği şeklin­deki kurnazca kurguları, insanlara güzel görünmeye devam etti. Binlerce insan peşinden koştu, kendisini peygamber ka­bul etti. Oysa Mahmit, "mecnun" (meşuga) ve "psikolojisi bo­zuk" (iş ha-ruah/ruh adamı, deli)(!) biri idi.

4 Kronikte Hz. Muhammed genelde "Mahmit" şeklinde kaydedilirken bazen de bu şekilde "Mahomati" şeklinde yazılmıştır.

Kronikten Seçmeler 325

[Dinine sokamadığı insanlar , için de bir hile düşünen] Mahmit, dönemindeki mevcut dinlere kurnazca övgüler düzmüş, [bu dinlere mensup kimselere] "dininizi tutun, dini­nizden sakın 'el çekmeyin" şeklinde nasihatlerde bulunmuştu. Bu suretle pek çok insanı peşine takmıştı. Zira O [as.], onları imanından tamamen koparmıyordu. Onlar da O'nu [as.] sa­dece peygamber olarak kabul ediyorlardı. Mahmit bütün bu kumazlıklan bilinçli bfr şekilde yapmıştı.

[Mahmit] Halk nezdinde pek · çok şeye de cevaz verdi. Halkın O'nu· [as.] sevmesi ve peşine takılmasının en . önemli sebeplerinden biri de budur. Malumdur ki, zengin-fakir pek çok insan, onların [Müslümanlar] peşinden gitti, onlardan ya­na oldu. Bu ailelere Tevrat (Tora) dahi ağladı. Rivayete göre Mahmit aldatıcılığı sebebiyle kitleleri peşinden sürükledi. Müslümanların birbirine desteği ve yeni dini diğer insanlara anlatma gayretleri sebebiyle İslamiyet hı�lı bir şekilde yayıldı.

[Müslümanlar] kuvvetlendiler, kahraman savaşçılar ol­dular. Mahmit'e .inandılar. Din, O'ndan [Muhammed as.] çı­kacak, koyduğu hükümler halkı sevk ve idare edecekti. Mahmit hem söz hem de yazı ile bütün memlekete şöyle hi­tap etti:

" . . . ·Gidiniz! İnsanlara Mahmit'in gölgesine sığınmalarını ve bizzat O'nun [as.] ağzından yeni dini öğrenmelerini söyleyiniz!"

iV. KUR' AN-1 KERİM5

[Mahmit] arkadaşı [Hz.] Ali'ye dini ve hükümlerini ağzından çıktığı şekli ile kaydetmesini emretti. [Hz.] Ali de bunları mürekkep . ile bir kitaba yazdı. Torozmani [Hz. Os­man] de O'na [Muhammed as. veya Hz. Ali] şeytanlık etmek

s Kapsali, Seder, 1, 37-38.

326 Yahudiler ve Türkler

üzere sağında otururdu. O [Muhammed as.] bir duvar örü­yor, onlar da çamurla bu duvarın sıvasını yapıyorlardı.<*>

[Muhammed as.] bunların yardımı ile işini, yani el-Furan [)N1ı!>�."2''(/furkfin-Kur'ıln] adı verilen [kitabı] tamamladı� [Muhammed as.] Tanah'ın [Ahd-i Atik] yirmi dört kitabında Tanrı'nın birliğinden söz eden şifahi rivayetleri toparlayarak kendi lisan ve yazısı [Arapça] · ile bu kitaba dahil etti. Mahmit denen bu adam[!] aslında yazmayı da bllmiyordu. Bir yazı kaleme alındığında el yazısı ile imzalamıyor, elinin beş parmağını mürekkebe batırıyor, imza yerine bunu kullanı[parmak bası]yordu. Bu, bütün Müslümanlar için bir işaret kabul edilmişti.

Çoğu insanın naklettiğine göre, [Hz.] Ali bir peygamber, Mahmit ise O'nun [as.] öğrencisi idi. Bunu da, el-Furan'ın [Hz.] Ali tarafından yazılmış olmasından dolayı iddia etmiş­lerdir. Bu sebeple binlerce kişi [Hz.] Ali'nin peşinden gitmiş­tir. Savefiler de [Safeviler] [Hz.] Ali'nin takipçilerindendir. Bu kabul, Türklerle Savefiler arasında günümüze kadar sü­regelen en belirgin farklılıklardan birisidir.

V. HZ. EBÜ BEKİR VE İSLAM FETİHLERİ6

[Rahip Bahira'nın ölümünden] sonra Mahmit, [Hz.] Ebu Bekir'in kurnazlığını ve hilekarlığını öğrendi. Onu yanına çağırdı ve herkesin gözü önünde kendisine hakaretler yağdı­rarak beddua etti. Ona aptal[!] olduğunu söyledi.

[Hz.] Ebu Bekir, Mahmit'in huzurundan ayrıldıktan son­ra karısı ve iki oğlu ile birlikte kuzey topraklarına giderek burada saklandı. Mahmit'in kendisini bağışlamasını isteyen

<'> Yani, Hz. Muhammed düzenbazlık(!) yapıyor, Hz. Ali ve Osman da O'nun uydurduklarına(!) kılıf buluyorlardı.

6 Kapsali, Seder, I, 40.

Kronikten Seçmeler 327

[Hz.] Ebu Bekir, 60 şehri onun _dinine çevirdi. Bu şehirlerin halklarını Mahmit'in dinine ve ahdine dahil etti. Halklar Mahmit'in dininin gereklerini yerine getirmeye başladı. [Hz.] Ebu Bekir bunları Mahmit'in hizmetine soktu.

Tanrı'ruri hikmetine bakın ki, İsrailoğulları arasında nebiliğe yakın, güçlü bilgeler vardı: .Bunlar üzerinde şehina vardı. Bun­ların sözlerinden hiçbiri boşa çıkmaz, kendilerinden yanlış bilgi sadır olmazdı. Gemara' da belirtildiğine göre ·Raba Bar Bar Ha­na, rüyasında gökte uçan bir kuşun bir yumurta bıraktığını, bu yumurtanın da 60 parçaya bölündüğünü söylemiş.

Bu rüya gerçekten önemsenmelidir; zira bu [tür büyük] kimseler boşuna konuşmazlar. Yumurtanın 60 parçaya bö:. lünmesi şeklindeki bilginin iyi tabir edilmesi, yorumlanması gerekir. Zira bu bölünme, yücelerden gel�p yeryüzünde vu­ku bulacak bir süreci ifade etmektedir. Bu alemde Raba Bar Bar Hana'nın yalancı olduğunu söyleyen, [bu rüyasından dolayı da] kendisine düşman olan pek çok kimse [Yahudi] vardır. Biz ise onların sözlerine kulak asmıyoruz. Aksine bu ve benzeri sözlerden hahamlarımızın ve nebilerimizin ne ka­dar zeki insanlar olduklarını, istikbalde vuku bulacak olay­ları önceden kestirebildiklerini anlıyoruz. Bunların bahsetti­ği konularda ise �ırların sırrı, rumuzların rumuzu gizlidir [pek çok sembolik anlatım vardır].

'

Peki, içimizdeki sapkın zünuelere ne diyeceğiz? Bunlar günümüzde ve gelecekte doğacak nesillerle, hahamlarımızın doğru söylediklerini söylemeyecek, meseleleri basit hali ile anlayıp geçeceklerdir. Talmud'taki hagadalar� da bu ş�kilde dil uzatıp kutsalların eksik oldu�nu iddia edeceklerdir. Tanrı onların gözlerini perdelemiş, yüreklerini mühürlemiş­tir . . . Onlar şimdi hayatta olmasalar bile, vaktiyle söyledikle­ri sırları yorumlamamız gerekir.

Bu sebeple bu tür sembolik anlatım[ların] üzerinde iyice düşünmemiz, hiçbir ayrıntıyı kaçırmamamız gerekir. Sözle-

328 Yahudiler ve Türkler

rin her biri bir ateş gibidir. Rabbilerin sözlerine iyi kulak ve­rilmelidir. Şimdi siz, yaklaşın, uzakta durmayın. Susun ve kulaklarınızı dört açın da size hikmet öğreteyim. Bu hikmet yücedir; zira Yüce'nin [Tanrı] kutsal ruhu .vardır .

. . . [Raba Bar Bar Hana'nın rüyasında gördüğü] gökte uçan ve yumurta bırakan kuş, re'sü'l-cfilUtu remzetmektedir. Tora' da [Tevrat] da halis dindarlar gökte uçan kuşlara benzetilir. Kuş, Davud oğlu mesihtir. Dahası, Tora' da belirtildiği gibi, Yahudi­ler kuşa [kaya kovuğundaki güvercine] benzetilmiştir. Bu se­beple re'sü'l-cfilUtu kuş, bu kuşun bıraktığı yumurtayı ise oğlu [Hz.] Ebu Bekir olarak yorumlamak gerekir; zira yumurta do­ğacak çocuğu remzeder. Yumurtanın 60 parçaya bölünmesi ise, yukarıda da bahsettiğimiz üzere, 60 ülkenin [Ebu Bekir eli ile] Mahmit'in imanına dönüşünü ifade eder..

·

Ancak belirtilmelidir ki, bu 60 ülkenin insanları, günah deryasının deHnliklerini boylamış, göksel Tanrı'nın dinini terk edip Müslümanlara tabi olmuşlardır. Bu yüzden elleri gevşeyecektir. Bunlar, tatlı su pınarlarını bırakıp çatlak sar- · nıçlardan su içmeye kalkmışlardır.

Ey Tanrı'nın gözlerini perdelediği, yüreklerini mühürle­diği kimseler [Yahudiler]! Raba Bar Bar Haiı.a'nın Tanrısal ilhamlara mazhar olduğunu sağır sultanların bile duyduğu­nu bilmiyor musunuz?

O, Bar Hana ki bilgi, hikmet, zeka ve anlayış doludur. Za­ten bu sebeple kendisine "bilgi ve hikmetle dolu" anlamında "Raba" denmiştir. O bir köşe taşıdır. Rü'yet ve ulvi bilgilere sahiptir. Tanrı'nın nihu hep onun üzerinde olmuştur. Tanrı, yaptığı her şeyi ona bildirmiştir; zira Tanrı, kullarına sırrını bildirmediği hiçbir şeyi irade buyurmaz. �

Yazık size Yahudiler! [Ebu Bekir eli ile] pek çok Yahudi Müslüman oldu.

Kronikten Seçmeler 329

VI. İSLAMİYET VE MÜSLÜMANLAR7

Bu din, bugüne kadar "İsmailllerin dini" (dat Yişma'elim) olarak isimlendirildi. [Bu din var olduğu sürece] hayatta ka­lanların vay haline!

Mahmit' e inanan- bütün halklar ve diller de "İsmaili" . (Yişma'eli) olarak isimlendirildi.

Mahmit, Yişma'el ben Avraham ben Şem ben Noah [İs­mail b. İbrahim b. Sam b. Nuh] soyundan olmasına ve ken­disine katılanlar başka milletlere mensup bulunmasına rağ­men, O'na [as.] inananlar bu şekilde (İsmaili/Yişma'eli) isim­lendirilmiştir. Bundan dolayı Nuh oğlu Yafet (Yafes) oğlu Togarma soyundan gelen, Türkler de Mahmit'in dinine tabi oldukları ve ahit geleneğine bağlandıkları için "İsmaili" ola­rak isimlendirilmektedir.

Doğuda ikamet eden Türklerin üzerine adalet ve sağlık güneşi doğdu. Semereli olup çoğaldılar . . .

VII. OSMAN GAZİ'NİN RÜYASl8

O günlerde Osman büyük ve etkili bir rüya gördü. Tanrı rüyasında Osman' a ne yapacağını gösterdi. Osman rüyasın­da küçük bir fidanın büyüyerek dallar · vermeye, sonra bu dalların göklere . erişerek bütün toprakl�rdan görünmeye başladığını; daha sonra da herkesi doyuracak kadar meyve-

. ler verdiğini gördü. Ağaç, su kenarında kökleşmiş bir ağaç gibi büyüyüp meyve vermişti.

Sabah olduğunda ruhu daraldı. Bilgi ve hikmet sahibi dostlarıyla yakınları ve akrabalarının yanına gelmeleri için

7 Kapsali, Seder, 1, 40. s Kapsali, Seder, I, 42.

330 Yahudiler ve Türkler

haber saldı. Onlar yanına geldiğinde o gece gördüğü rüyayı anlattı.

Bilge dostları kendisine:

"Senden bir melekut (sultanlık) çıkacak. Bu sultanlık gökteki . yıldızlar kadar yükselecek ve su kenarında mümbit ve köklü bir ağaç gibi olacak. Dalları arşa kadar yükselecek, asla budanmaya­cak'' dediler.

Osman dostlarının bu tabirini dinledi ve anlatbklarını ak­lında tuttu.

VIII. FATİH SULTAN MEHMED9

. . . Mehmed, sultan oldu. Sultan yiğitliği, bilgisi, hikmet ve zenginliği ile bütün dünyaya nam salmıştı.

Sultan Mehmed, Kötü Roma imparatorluğunu yok etti; im-paratorluktan geriye hiçbir şey kalmadı. Mora . . . . Kefe ve Ka-radeniz civarının büyük bir bölümünü fethetti . . . . Doğu ve batı krallarının çoğu onun korkusundan tir tir titrerdi. . . Goy krallar ona karşı hiçbir şey yapmaya muktedir olamaniışlardır . . . .

Yahudiler onu övgü ile hatırlar; zira o İbrahim soyunu çok ama çok severdi. . . Sultanın ruhu şad olsun (nafşo be-tov talin). O, Yahudileri ülkesinden kovmadığı gibi, uzaktan ya­kından gelen pek çoğunu ülkesine kabul etti; gelmeleri için davetler gönderdi. Onları İstanbul'a yerleştirerek "Gelin, ül­kemde ikamet edin ve ticaret yapın" dedi.

Kişileri niyet ve eylemlerine göre ödüllendiren Tanrım, onun ödülünü de verdi: Onun liderliğini diğer bütün liderle­rin üstüne koydu.

9 Kapsali, Seder, I, 131.

Kronikten Seçmeler 331

Öte yandan Tanrı, Yahudiler eli ile onun iktidarını yük- · seltti. İleride yazacağımız üzere,<·ı Yahudiler, Türklerin bü­tün milletlere hükmetmelerinin aracısı oldular.

Tanrı, Sultanı niyet ve ameline göre ödüllendirdi. Övgü­ye layık Tanrı, kendisine büyük güçler verdi. . . Bütün hü­kümdarlar kendisine elçiler gönderdi, hikmeti karşısında tit­redi.

Herkes kabul eder ki, aynı dönemde bilgi ve hikmet sahi­bi 3 hükümdar yaşamıştır: Sultan Mehmed, Françesko Poskari [1373-1457] .10

Sultan Mehmed'in ömrü yetseydi Mısır'ı belki, belki de­ğil, kesinlikle fethedecekti. Ancak acı ölüm kendisini aniden yakalayıverdi.

·

IX. KONSTANTİNOPOL (İSTANBUL) 11

İmparator Konstantin teslise inandığı ıçın Konstantinopolu ı> şeklinde üçgen (meşülaş/müselles) olarak inşa etmişti.

Her tarafı 6 mil uzunluğunda toplamda 18 mil genişli­ğinde inşa edilen şehrin kurulduğu yerde 3 tepe vardı. İm­parator burada daha önce eşi ve benzeri görülmemiş köşk ve çarşılar ile güzel limanlar inşa etti.

İmparator bütün dünyayı, ikamet ettiği bu şehirden yö­netmeye başladı. Konstantinopol o günden beri güç merkezi haline geldi. . .

c·ı Kapsali, burada İspanya' dan gelen sürgün Yahudilerin Yavuz Sultan Selim'e top ve ateşli silahların yapımında yaphklan yardımı kast etmektedir.

10 Kapsali burada üçüncü hükümdarın ismini vermemiştir. 11 Kapsali, Seder, I, 63-64.

332 Yahudiler ve Türkler

X. FATİH'İN MISIR SEFERİ12

5241 [1481] yılının Sivan ayının başında Cuma günü Sultan [Mehmed] Mısır üzerine yürümek üzere harekete geçti. Asker­lerinin sayısı deniz kıyısındaki kumlar kadardı . . . Yüzlerce, bin-' !erce ve yüz binlerce Türk yiğit, onunla sefere çıktı . . . .

Çavuşlar, azepler ve diğer askerler Sultanın önünde resm-i geçit yaptılar. Ne o zamana kadar ne de ondan sonra bu şekilde güçlü bir ordu teşl<İ:l edilmemişti.

Sultan, Anadolu yakasına geçtiğinde Yahudi alim Yeşe'yahu Meseni'yi ('l''lno n'�'lt·" .ı) huzuruna çağırttı. Rav Meseni zeki ve bilge, sultanın huzuruna girip çıkmasını bi­len biri idi. O ayrıca Türkçeye hakim, Türk dilinin incelikle­rine vakıftı.

Sultan, onu getirtmek için adamlarını gönderdi. Huzuru­na çağırdı. Ona, huzurunda Daniel kitabındaki Mısır'ı fethe­decek "Kuzey Kralı"ndan bahsedilen kısmı okutmak istedi. Zira, bir başka Y �hudi din adamı, sultana, Daniel' deki bu olaydan bahsetmişti . . . . Sultan, pasajda geçen kuzey kralını merak etmiş, Mısır' a kuzeyden saldıracak kral ve askerlerin kimler olduğunu öğrenmek istemişti.

Rav Meseni, Konstantiniye'nin Mısır'ın kuzeyinde olma­sından hareketle Mısır'ı fethedecek kralın Osmanlı sultanla­rından biri olacağını söyledi.

Bu kehanet üzerine Sultan Mehmed, bilgi ve hikmeti ile b.u sözlerin gerçek olduğunu anladı.

Rav Meseni, Sultana, Daniel kitabının bu bölümlerini de­falarca okudu . . .

Sultan Mehmed'in ömrü yetseydi Mısır'ı belki, hayır bel­ki değil kesinlikle fethed.erdi. Ancak ani ölüm kendisini ya­kalayıverdi.

ı2 Kapsali, Seder, I, 118-119.

Kronikten Seçmeler 333

XI. ŞMUEL HA-NAGİD (İBN NAGRELA)13

. . . Rav Hanoh, çok öğrenci yetiştirmişti. Öğrencilerinden biri de "İbn Nagrela" olarak meşhur olan Rav Şmuel ha'."Levi ha-Nagid idi. Kurtubalı olan İbn Nagrela, büyük bir haham ve ilim adamı idi. İsiam ilimlerine de vakıflı. Bu özelliği ona Sultanın sarayına girme imkanı vermiştir. Ancak ondan önce kıt kanaat geçinen bir kimseydi.

İspanya' da İbn ·Ebu· ·A.mir döneminin . sonlarına doğru, büyük bir karışıklık meydana geldi. Kurtuba, çok fakirleşti. Halkının çoğu Saragosa ve Tuleytula gibi şehirlere göç etti. İbn Nagrela Şmuel ha-Levi de Malaka'ya kaçtı. Orada bir dükkan açarak zahirecilik yapmaya başladı. İbn Nagrela'nın dükkanı, Sultanın katibi İbnü'l-Arif'in (Kapsali İbn el-Adif olarak kaydetmiştir) evinin bitişiğindeydi. O sırada Gırnata hükümdarı Berberi (Peliştim) Habbus ibn Maksin idi.<">

Şmeul ha-Levi, Müslümanların (Yişma'elim) hakimiyetine girmiş oldu. İsrail'in (eski) devirlerinde Filistin' de oldukları bilinen Peliştiler (Berberiler) Yahudilere düşman idiler.

[Bir gün] Şmuel ha-Levi'nin dükkanına İbnü'l-Arif'in ca­riyesi geldi. Şmuel' den, hükümdarın hizmetkarı efendisine gönderilmek üzere, kendisine bir mektup yazma ricasında bulundu. Cariye, Şmuel' den. daha önce de birkaç kez bu şe� kilde mektup yazmasını rica etmişti. Sultanın katibi, cariye­sinden gelen bu mektupları okuduğunda üsluplarını baldan tatlı, çok nefis (ki dıvaş le-matako) bulmuştu.

Nihayet katip Malaka' daki ailesini ziyaret etmek için Gırnata Sultanından izin istedi. Sultan kendisine izin verdi. Katip eve geldiğinde cariyesine kendisine gönderdiği mek­tupları kime yazdırdığını sordu. Cariyesi de bu mektupların

13 Kapsali, Seder, I, 160-162. (") Kapsali Habus ben Makes olarak kaydetmiştir.

334 Yahudiler ve Türkler

Gırnata'dan gelip evin bitişiğinde zahirecilik yapan bir Ya­h�di tarafından yazıldığını söyledi.

Katip, Şmuel ha-Levi'nin derhal huzuruna getirilmesini emretti. Huzuruna getirildiğinde ona: "Gel benimle çalış. Se­nin gibi [eli kalem tutan] birinin zahirecilikle uğraşması hiç hoş değil, benden ayrılma" dedi.

Şmuel ha-Levi, katibin bu teklifini kabul etti. Onun katibi ve müşaviri oldu. İbnü'l-Arif hükümdarın müşaviri olduğu halde, her konuda Şmeul ha-Levi'ye danışır; ona danıştıktan sonra hükümdara tavsiyelerde bulunurdu. Tavsiyeleri Tanrı sözü gibi olduğu için, İbnü'l-Arif, Sultanın nezdinde çok bü­yük ve saygın bir yere sahip oldu.

İbnü'l-Arif öleceği zaman Melik Habbus müşavirini ziya­ret etti. Onun yataktaki çaresiz durumunu görünce' çok üzüldü ve ağladı ve aria: "Halli müşkil meselelerde bana artk kim yardım edecek, bana kim yol gösterecek'' diye sordu.

Katip cevap verdi:

"Ey Melik! Benim sana tavsiyelerim aslında hep katibim Ya­hudi Şmuel ha-Levi'nin görüşleri ve tavsiyeleri idi. Ben sana, onun bana söylediklerinden başka bir tavsiyede bulunmadım. Benden sonra baş danışman olarak sana Şmuel ha-Levi'yi tavsiye ederim. Onun sana yaptığı bütün tavsiyelere uy. Tanrı seninle beraber olsun." J

Katip nihayet öldü. Daha sonra Melik (Habbus), Şmuel ha-Levi'yi divanına kabul etti. O hükümdarın katip ve da­nışmanı oldu (780 yılı). Melik, Şmuel'i çok sevdi ve onu bü­tün vezirlerinden üstün tuttu.

Habbus ibn Maksin öldü. Habbus'un iki oğlu vardı. Bü­yük oğlunun oğlu Badis,<*> küçüğünün adı ise Bulukkin< .. ı idi.

. <» Ziriler hanedanlığının Gırnata Sultanı (1038-1073). c-ı Kapsali Belkin olarak kaydetmiştir.

Kronikten Seçmeler 335

Yahudilerin çoğunluğu da dahil, bütün Berberiler küçük oğ­lun (Bulukkin) hükümdar olmasını istiyorlardı. Onun · hü­kümdar olmasını isteyen Yahudi ileri gelenleri arasında Rav Yosef ben Migas, Rav Yitshak ben Lion ve Gırnata Yahudi cemaatinin büyüklerinden Escapa olarak şöhret bulan Rav Nehemya da vardı.

Şmuel ha-Levi ise Badis'ten yana tavır koymuştu. Habbus öldüğü gün Berberiler Bulukkin'i tahta geçirmek üzere harekete geçtiler. Ancak Bulukkin, ağabeyinin yanı­na giderek elini öptü (biat etti) (785 yılı). Onun hüküm­darlığını kabul etti. Bulukktn taraftarları onun bu tavrına çok bozuldular. . .

·

Daha sonra Bulukkin bu tutumundan dolayı pişmanlık duydu. Ağabeyine karşı ayaklanmaya karar verdi. Fakat hastalandığında hükümdar Badis, tabiplerine onu şifaya ka­yuşturacak ilaçlar yaptırmamış, neticede Bulukkin ölmüştür.

Yahudiler, kahramanlarının öldüğünü öğrenince İşbiliye'ye (Sevilla) kaçtılar.

Şmuel ha-Levi İbn Nagrela'nın İspanya, Mağrib, Afrika, Mısır, Sicilya ve Kudüs'teki Yahudi dindaşlarına çok fazla iyiliği dokunmuştur. Tevrat evladı (Yahudiler) onun mül­künden (iktidarından kaynaklanan fırsatlardan) çokça istifa­de etmiştir. İbn Nagrela İspanya'da bulunmayan Mişna ve Talmud gibi mukaddes kitapları ülkeye getirtmiştir. Onun ayrıca kendine özel istinsah edilen Mişna ve Talmud nüshala­rı da vardı. Bunları ilme düşkün olup da satın alma gücü olmayanlara hediye olarak verirdi.

İbn Nagrela, [kandillerine konmak üzere] Kudüs'teki si­nagog ve vet ha-midraşlara da zeytinyağı gönderir, Tevrat ta­lebelerini desteklerdi.

Dört taca, yani Tevrat tacı (Keter Tora), Büyülük tacı (Keter gıdola), Levililik tacı (Keter Levi) ve Yücelik ve iyilik tacına

336 Yahudiler ve Türkler

(Keter şem tov u me'ase tov) sahip olan İbn Nagrela, 4815 (M. 1056) yılında (Kurtuba'da) ölmüştür.

XII. MOŞE BEN MEYMUN (RAMBAM) [MAİMONİDES] 14

Ve vaki oldu ki, İsrc;ı.iloğulları Tanrı'ya feryat etti. Tamı onlara "adam gibi bir adam" (iş aşar ruah Elohim) gönderdi. Onda Tanrı'nın ruhu vardı.

İsrailoğulları'nın yolu onun rehberliğinde aydınlandı. Namı dünyanın en ücra köşelerine kadar yayıldı .. Bu adam gaonların<*> sonuncusu, önem bakımından zamanının da en önde gelenlerinden biriydi.

Bu kıymetli din adamının şeceresi şöyledir:

Moşe ben Meymun ha-Dayan bar Yosef ha-Haham bar Yitshak ha-Dayan bar Yosef ha-Dayan bar Ovadya ha-Dayan bar Şlomo bar Rav Rav Ovadya ha-Dayan.

Tanrı şefaatlarına nail eylesin (zeher tsadek yagen alenu).

Tanrı, bu Rav'a bilgi ve hikmet verdi. Mişna'nın tamamını şerh etti. Daha 23 yaşında, çiçeği bumunda bir delikanlı iken sultanın sarayında, en büyük hekimlerinden biri, onun göz­desi haline geldi. Kurtuba' da hükümdar ve adamlarının nezdinde önemli bir yere sahipti.

Bir Çardaklar (Sukot) Bayramı'nda .İbranilerin adeti üzere elinde luvav< .. ı olduğu halde sinagogdan çıkb. Tam o sırada Müslüman emir ile karşılaşb. Emir, çarşıda onu elinde luvav

14 Kapsali, Seder, 1, 163-166. l'l Talmud'un redaksiyonunu yapan (Tannaim) ve şerh eden (Saboraim) din

adamlarından sonra, İslami dönemde yaşamış Yahudi din adamları. ( .. ) Çardaklar bayramında Tanrı'run verdiği nimetlere şükrün bir ifadesi olarak

bulundurulan dört çeşit bitkiden biri, hurma.

Kronikten Seçmeler 337

ve 'arava (söğüt dalı) ile görünce Ona: "Elindeki de nedir? Mecnun misali, kendini komik duruma düşürmüş bir şekilde ne geziniyorsun" diye sordu.

Moşe ben Meymun emirin bu ifadesine çok kızdı. Emirin, Yahudilerin dinini aşağıladığını zannetti ve Emir'e:

- "Efendim! Ben ne deliyim ne de şarap ya da sarhoşluk veren birşey içtimr Mecnunların geleneği taşlamaktır. Onlar taş atar. Ben, Moşe'nin (Musa Peygamber) dini emirlerini ve Kudüs halkı­nın geleneğini sürdürüyorum" şeklinde cevap verdi.

RaMBaM bu ifadesi ile Müslümanların dinini (Dat Yişma'elim) aşağılayıp hakaret etmek istedi. Zira bu güne kadar Müslümanlar, Markolis geleneğinde olduğu gibi, put­lar ('avoda zara) önünde taş atmaktadırlar.<*>

Fakat Müslüman emir, RaMBaM'ın bu sözlerinden bir şey anlamadı. Sarayına ulaştığında müşavirlerine RaMBaM ile aralarında geçen diyalogu anlattı. Müşavirleri emire RaMBaM'ın gerçekte İslam dinini aşağılamak amacıyla böy­le bir cevap verdiğini anladılar ve Yahudiye kızarak emiri teselli babında "Mülkün ebedi olsun Sultanım (Malko le-'almin hayy)" diyerek Yahudi tabibin, ifadelerinin aslında emirin sorusuna bir cevap değil, İslam dinini aşağılayıcı ifadeler ol­duğunu, emin� karşı çıkmak ve cürlim işlemek amacıyla bu ifadeleri kullandığını belirttiler.

Bunun üzerine emir, Moşe'ye çok kızdı. Onun cezalandı­rılmasını istedi. Moşe, emire söylediklerinin ne anlama gel­diğinin anlaşılması üzerine (ehan 'noda' ha-davar), ülkeden kaçtı; Mısır diyarına gelerek yerleşti.

Moşe, Mısır' da büyük kabul gördü. Mısır sultanının göz­. desi haline geldi. Sultanın hekimi .oldu. Tanrı, bütün işlerin-

rı Kapsali burada, Müslümanların hac ibadeti sırasında şeytan taşlama vecibe­sini kast etmekte ve bunu putperestlik olarak nitelemektedir.

338 Yahudiler ve Türkler

de Moşe'yi muvaffak kıldı. Namı etrafa yayıldı, bütün mem­leket ondan istifade etmek istiyordu.

Moşe'nin saraya ve Sultana yakınlığı, ona (Tanrı rahmet eylesin) insanlara Tora (Tevrat) öğretmeye imkan vermiyor­du. Saraydaki işleri, onun bütün zamanını alıyordu.

Moşe ben Meymfın, kendisinin rahle-yi tedrisinde Tora öğrenmek üzere gelmek isteyen Şmuel ben Haham · Rav Yahuda ben Tibbon'a (İbn Tibbon) yazdığı mektupta bu meşguliyetini şöyle anlatmıştır:

"Sana, bana gelmeyi asla düşünmemeni bildirir ve salık veri­rim. Zira, bana gelişin yüzümü görmekten öte geçmeyecek. Gece­gündüz bir an dahi olsa bana gelmeyi lütfen aklına getirme. Du­rumum aynen şöyledir:

Ben Mısır'da [Eski Mısır: Fustat], Sultan ise Kahire'de ikamet ediyor. Kahire-Mısır arası iki menzil uzaklıkta.

Sultan ile aramızda Şöyle bir uygulama var: Ben, her zaman Sul­tan ile görüşmek zorundayım. ·sultanın yakınlarından veya cariyele­rinden birinde zafiyet ya da hastalık mevcut ise, saraydan ayrılmam mümkün değil. Günümün çoğunda sarayda bulunmak zorundayım.

Prensip olarak her gün şafakla beraber Kahire' deyim. Eğer ora­da herhangi bir mesele yoksa öğleden sonra Kahire' den . (Mısır' a) dönüyorum. Bitkin bir halde Yahudi-Yahudi olmayan önemli .! önemsiz, cemaatten yargıç (şofet), zaptiye (şoter), seven-sevmeyen pek çok insanın problemleri ile ilgilenmek zorundayım.

Onlar hayvanımdan (behema) inerek ellerimi yıkayıp · yanları­na çıkmamı; güzel sözler söyleyerek başlarını okşamamı, acılarını dindirmemi beklerler. Yine onlar yemeğimi yiyerek kendilerini te­davi etmemi, hastalıkları için reçeteler ya da tıbbi nasihatler (veya muska: nüshaot rejuot) yazmamı isterler.

Geceye kadar giren çıkan eksik olmuyor. Bazen de Tora'ya olan imanın gereği, gecenin geç vakitlerine kadar yemeden içmeden on-

Kronikten Seçmeler 339

la'rla konuşuyor(dertlerine çareler buluyor)um. Öyle ki, yorgun­

luktan harap ve bitap, yatağa kendimi zor atıyorum. Konuşacak halim kalmıyor.

Netice itibariyle Şahat (Sebt!Cumartesi) hariç, hiçbir Yahudi ile görüşme ya da konuşma fırsatım olmuyor. Şahat günü de cemaatin çoğu ibadetten sonra geliyor ve. benden hafta içinde neler yapabile­cekleri konusunda görüşlerimi alıyorlar. Ben de onları yönlendiri­yorum. Öğleye kadar bir şeyler okunuyor ve çoğu gidiyor; bir kıs­mı ise ikindi (minha) ibadetinden (tefila) akşam ('arvit) ibadetine kadar yeniden dualar okuyorlar.

İşte bir günlük meşguliyetim böyledir. Ben sana bunları boşuna anlatmıyorum. Eğer gelirsen, geldiğinde meşguliyetimin aynen böyle olduğunu da göreceksin."

Buraya kadar RaMBaM'ın ifadelerinden ve verdiği cevap­lardan anlaşıldığı kadarıyla, onun sarayla yakınlığı nedeniy­le selefleri gibi yeşiva ve öğrencilere sahip olamamıştır. Buna rağmen doğudan-batıdan, kuzeyden güneyden pek çok kim­se onu çevr�leyip kuşatmıştır. · Her gün pek çok soruya mu­hatap olan RaMBaM kendisine yöneltilen soruların her biri­ne bütün yüreği ile cevaplar veriyordu. Yahudilerin kula­ğında onun sedası çınlıyordu.

Çağdaşı hahamlardan on misli (eser yadot) daha büyük ka­bul edilmiştir. Hikmeti, kendinden önceki hahamların hikme­tinden kat be kat fazla idi.

RaMBaM din, Tora ve tababet konularında da pek çok ki­tap ve risale kaleme aldı. Tora ve ilmin meşalesini (yeniden) tutuşturdu. Zorlukları kolaylaştırdı.

Ne mutlu, onun huzurunda durup kendisinden kova ko­va çekildiği halde bir damlası dahi eksilmeyen bir pınar mi'­sali olan ilminden faydalananlara!

340 Yahudiler ve Türkler

RaMBaM Talmud üzerine yeni içtihatlar geliştirdi. Bu gö­rüşlerini [4]936 [1166] yılında bitirdiği Mişne Tora adlı ese­rinde derledi.

Daha önce onun benzeri bir müçtehit var olmadığı gibi, ondan sonra da bir benzeri gelmeyecek.

Talmud döneminde Rav Aşi'den beri Talmud'un tamamı­na bu şekilde bir şerh yazılmamıştır.

Bu sebepledir ki, "Moşe' den (Hz. Musa) Moşe'ye (Moşe ben Meymun) başka Moşe dünyaya gelmemiştir" (mi-Moşe ve 'ad Moşe lo kam ke-Moşe).

Moşe ben Meymun [4]977 (1207) yılında 81 yaşında iken öldü.

Ölümünden dolayı güneşin doğuşunda ışığı karardı, ay ışığını ulaştırmadı.

Güçlü el (Yad Hazaka) ve Büyük üstat (More ha-Gadol) Moşe'nin İsrailoğulları için yaptıkları, hem Yahudi hem de Müslümanların (İsmaili) literatüründe kaydedilmiştir.

Nafaşo be-tov talin ve zera'o yareş erets!

Ruhu şad, zürriyeti dünyaya varis olsun!

XIII. MOŞE BEN NARMAN (RAMBAN) VE KABALA YOLUNA GİRİŞİ1.5.<�> .

Tanrı kulu Moşe (ben Meymun) öldükten sonra, ardın­dan Aslan, Hocamız Moşe bar Nahman yaşamıştır. Çağdaş­ları arasında Üstad Bar Nahman'dan daha güvenilir kim vardı ki!?

ıs Kapsali, Seder, I, 166-170. <"> Nahmanides: 1194-1270.

Kronikten Seçmeler 341

O, günah suyunu (mayim zedonim) arıtmış, zamanını etki­lemiş, İspanya' da Tanrı tacını güçlendirip yükseltmiştir. Ya­kından uzaktan pek çok kimse ağzından Tora dinlemek üze­re kendisine akın etmiştir. Hikmeti ve geniş zekası ile Talmud'a yeni pek çok ince/hassas yorumlar getirmiştir. Bu yorumlar günümüzde İspanya' da hala geçerliliğini koru­maktadır. Bar Nahman, getirdiği yeni yorumlarıyla tanınmış pek çok haham ile ihtilafa · düşmüş, onların yorumlarından farklı açıklamalar yapmıştır.

Doğu (Almanya) ve Batı (Fransa) Avrupa' da yaşayan Ya­hudiler Bar Nahman'ın Kabala'yı kabul etmediğini öğrenince ona çok kızdılar. Bilge ve' ihtiyar bir hahamın başkanlığında tertip ettikleri bir heyeti ona gönderdiler. Bilge ihtiyara Bar Nahman'a gitmesini, onu Kabalistlerin bilgilerini kabul et­mesi konusunda ikna etmesini, kabul etmemesi durumunda ise kendisine herem<·ı ilan etmesini bildirdiler. Bu konuyu bir mektuba kaydederek ihtiyar bilgenin eline de verdiler.

Bilge ihtiyarın başkanlığındaki heyet Aşkenaz' dan yola çıkarak kimseye haber vermeks!zin RaMBaN'ın yaşadığı şehre geldi.

Ertesi gün RaMBaN halka yol göstermek üzere evinden (meclise) çıktı. Bilge ihtiyar da onun meclisine katıldı. Onun hikmetini, geniş zekasını, halk üzerindeki nüfuz ve otorite­sini gördü.

Bilge ihtiyar manzarayı görünce beti-benzi attı. Çok etki­lendi. İçinden "Tanrı'nın gönderdiği mesihe kim laf edebilir ki!?" diye geçirdi.

Bilge Yahudi, RaMBaN'a yaklaşmak ve bilgi ve hikme­tinden dolayı kençlisini tebrik etmek istedi. Gizlice RaMBaN'ın evine gitti ve bir süre mahzende kaldı.

<0> Hıristiyanlardaki aforoz gibi, dini emirleri ihlal eden ya da cemaatin kurulu düzenine karşı gelen kimselere verilen "cemaatten atma" cezası.

342 Yahudiler ve Türkler

Perşembe günü olunca bilge Yahudi, RaMBaN'ın evinden ayrılarak şehir genelevinin bulunduğu (şuk zenut ha-goyot) sokağa gitti. Kraliyet zaptiyeleri onu takip ettiler. Genelevin bulunduğu pazara girdiğinde yakalayıp hapse attılar. Zira, o dönem İspanya yasalarına göre genelevin bulunduğu soka-ğa giren yabancıların cezası ölümdü.

·

RaMBaN Aşkenaz ihtiyarın hapiste olduğunu öğrenince sinirli bir şekilde hapishaneye gitti ve ihtiyara: "Ben sana ge­nelev sokağına gitme demedim mi? Niçin beni dinlemedin ve söz­lerime kulak vermedin?", diyerek azarladı.

Krallık makamı o hafta Cuma günü ertesi, yani Cumarte­si günü ihtiyar adamın yakılmasına hükmederek gerekli ha­zırlıkların yapılmasını görevlilere emretti.

RaMBaN, hapisteki ihtiyarı ikinci ziyaretinde Kralın hükmü gereği cezalandırılacağını, yani öldürüleceğini hatır­latarak hatasından dönebileceği tavsiyesinde bulundu.

Ancak bilge Yahudi RaMBaN'a:

"Boşver! Sen beni bırak, kendi işine bak. Kendine, et ve şarabın en iyisinden bir Şabat yemeği (se'udat Şabat) hazırla; zira Şabat yemeğini beraber yiyeceğiz" şeklinde cevap verdi.

İhtiyarın ifadelerinden hiçbir şey anlamayan RaMBaN, üzgün ve bitkin bir halde evine döndü. İhtiyarın sözlerine de hayli öfkelenmişti. Öğrencilerine: · ·

"Bu ihtiyar yarın öldürülecek. (Bari son vasiyetini yerine geti­relim diyerek) acele edelim ve Şabat yemeği hazırlayalım. Adam can derdi ile uğraşıyor. Şabat girdiğinde ebedi istiratgılhına gitmiş olacak" dedi.

Şabat girip ihtiyarın ateşe atılma zamanı gelince, krallık görevlileri onu almak üzere hapishaneye gelmişlerdi.

Ancak ihtiyar bilge, Kabalistlerin usfüüne göre hikmet, bilgi ve kutsal isimlerden birini telaffuz ederek hapishaneden

Kronikten Seçmeler 343

kurtuluverdi. Kimse onun çıktığını fark edememişti bile. Zira Tanrı, hapishane görevlilerine bir gaflet uykusu vermişti.

Bilge ihtiyarın nerede olduğunu hapishane görevlileri de anlayamamışh.

Kral, hapishane görevlilerine ihtiyar Yahudiyi çıkarıp ge­tirmelerini ve ateşe atmalarını emretti. Ancak gardiyanlar hapishanenin altını üstüne getirmelerine rağmen yaşlı ihti­yarı bulamadılar.

Kral, gardiyanların ihtiyar Yahudiyi bulamadıklarını öğ­renince küplere bindi. Hapishane müdürünü çağırarak yaşlı Y ah udiye niçin dikkat etmediğini sorarak kızdı ve onu yaşlı ihtiyarın hesabını kendisinden soracağı şeklinde tehdit etti.

Hapishane müdürü kralın bu tehdidine şu cevabı verdi:

11 Mazallah efendim! Bu bendeniz size asla ihanet etmedi. Böyle bir şeyi de asla yapmaz. Ben Yahudiyi kesinlikle bırakmadım. Kaçmasına da hiçbir surette müsaade etmedim. Ne olduğunu bil­miyorum, ama onu herhalde Tanrı aldı."

Kral, · hapishane · müdürünün · söylediklerine inanmadı. Hatta daha kızarak şöyle tekdir etti:

11 (Yaptıklarını) benden niçin gizliyorsun!? Yahudiyi salıverdi­ğini niçin itiraf etmiyorsun. Senin .böyle bir şey yapacağın aklımın ucundan bile geçmezdi."

·

Daha sonra kral koruma görevlilerine hapishane müdü­rünü öldürmelerini emretti.

Görevliler hapishane müdürünün emrini yerine getirmek üzere hazırlıklara başladılar. Onu tahkir etmeye ve kendisi­ne işkence etmeye başladılar.

Yahudi bilge, Kralın, kendisinden dolayı hapishane mü­dürüne eziyet ve işkence yaptığını duyunca çok üzüldü ve onu kurtarmak üzere harekete geçti.

344 Yahudiler ve Türkler

Tam o sırada bilge ihtiyar Kabala'nın hikmeti ile bir şey yaptı. Kralın sarayı alev alıp çatır çatır yanmaya başladı.

Kral olanları görünce çok korktu ve kendisini bir titreme aldı. Yangının giderek şiddetlendiğini görünce hapishane müdürüne eziyet ve işkence ettirmeyi bıraktirdı. Saray gö­revlileri ve halktan oluşan kalabalık olanca güçleri ile yangı-nı söndürmeye çalıştılarsa da başaramadılar.

·

Yaşlı Yahudi olanları duyunca sordu:

"Milletin bu şekilde bağrış çağrışı da neden. Nedir bu feryad ü figan!?"

Etrafındakiler:

"Efendim, şehri kül yığınına çevirecek bir yangın başladı. Sön­dürmeye kimsenin gücü yetmiyor."

Bunun üzerine ihtiyar RaMBaN'ın yanına gitti ve ona krala şöyle demesini emretti:

"Git ve efendine de ki, eğer, o senin öldürmek istediğin yaşlı Yahudi gelip söndürmezse, bu yangın artarak devam edecek. Bunu ancak o Yahudi söndürebilir."

RaMBaN, ihtiyarın dediği gibi yaptı. Kralın yanına gide­rek ona mahpus Yahudiyi hatırlattı. Kral, ihtiyar Yahudinin nerede olduğunu sordu. RaMBaN, onun kendi evinde oldu­ğunu, gelip söndürmedikçe, yangının asla · sönmeyeceğini söyledi.

Kral, bilge Yahudinin gelip yangını durdurması için RaMBaN'ın evine ulak üstüne ulak gönderdi. Bunlara, bilge Yahudiyi hemen alıp getirmelerini emretti.

Ulaklar eve geldiğinde ihtiyar Yahudi, bir örtüye bürün­müş vaziyette oturmakta idi. Ürkek bir şekilde: "Ey Tanrı adamı! Kralımız gelmeni rica ediyor'' diyerek kendisini götür­meye geldiklerini söylediler.

Kronikten Seçmeler 345

Bilge Yahudi kalktı ve Kralın yanına gitti. Bu sırada alev­ler göklere yükseliyordu. Krala dönerek şöyle söyledi:

"Tanrı adına söylüyorum. Sizi temin ederim ki burada hiçbir şey yok! Bu telaş da neden?"

Kral:

"Ne olur! Ruhum gözünde yüksek olsun. Ne yap, yap, şu ölümcül durumu bizden çekip al!"

Kral daha sözlerini bitirmemişti ki, göklere yükselen alev dalgaları Yahudi bilgenin "Kutsal İsim"i zikretmesiyle bir­likte hükmünü kaybederek sönmüş, şehir sanki hiçbir şey olmamış gibi eski haline dönüvermişti.

Kral ve adamları bu mucizeyi görünce hayretler içerisin­de kaldılar. İhtiyar bilgeye:

"Çok yaşa! Bizi ihya ettin. Sayende Tanrı'nın gözünde lütuf bulduk'' dediler.

Ve kral ilave etti:

"Şimdi anladım ki, dünyada İsrail'in Tanrısı'ndan başka tanrı yoktur.<» Şimdi, efendim, lütfen tebriklerimi kabul buyurun."

Kral, bilge ·Yahudiyi krallara yaraşır şekilde hediyelere boğdu. Ona çok büyük saygı gösterdi. .Hapishane müdürü­nü de serbest bıraktı. İhtiyarın hapishanede olmamasında, onun herhangi bir dahli ve hatasının olmadığını anladı . . Zira, bilge Yahudi yaptığı her şeyi Tanrı'nın. izin ve iradesi ile yapmakta idi.

İspanya' da bu olay duyulduğunda halkın çoğu İsrail' in tanrısına (Elohey Yisrael) inandı ve gizlice ibadet etmeye baş­ladı. Olay her tarafa yayılmıştı.

<» "Eyn Elohim be-kol ha-Arets ki im be-Yisrael: . . . ''.:> �1Nn ?:>:ı O'n?N 1'N JN1\!J':ı ON"

346 Yahudiler ve Türkler

Bütün bu olanlardan sonra ihtiyar, RaMBaN'ın yanına gitti. Şabat yemeğini beraber yediler, içtiler. Yemekten sonra bilge Yahudi RaMBaN'a şunları söyledi:

"Bende bir sır var. Bunu sana bildirmek isterim."

RaMBaN, ihtiyarın bahsettiği sırrı merak etti ve öğren­mek istedi.

İhtiyar onu yanına iyice yaklaştırdı ve kulağına şunları fı­sıldadı:

"Biliyor musun, ben, Aşkenaz'dan sana herem ilnn etmek üzere geldim. Zira sen Kabalistlerin bilgileri ile alay ediyormuşsun." Daha sonra elindeki rulo halinde · mühürlü parşömeni RaMBaN' a uzatarak okumasını istedi.

RaMBaN, belgeyi alıp açınca, belgedeki Fransa ve Al­manya' da yaşayan Aşkenaz din adamlarının kendisi hak­kında verqikleri herem kararım ve altındaki imzalarını gör­dü. Belgede, bilge ihtiyarın ona istediği cezayı vermekle yet­kili kılındığı da ifade ediliyordu.

RaMBaN kararı baştan sonra okuyunca çok korktu. An­cak bilge Yahudi ona:

"Korkma ve çekinme. Buraya geldiğimde sana Kabalistlerin neler yapabileceğini göstermek amacıyla genelevin bulunduğu yere kasıtlı olarak gittim. İlk geldiğimde, kurduğun ilim meclisine katıldığımda, beni bilgi ve hikmet sahibi kılan Tanrı'nın meleklerinin senin mecli­sinde hazır bulunduklarına şahit oldum. Dünyanın değişik yerle­rinden pek çok İsrailoğlu, senin ağzından Tora dinlemek üzere gel­mişlerdi. Sen de durumlarına göre onlara hükümler vermiştin. Bu manzarayı gördükten sonra sana herem ilnn etmekten vazgeçtim ve seni Kabala'nın hikmeti ile buluşturmaya karar verdim.

Yaptığım onca şeyi de sırf sana Kabala hikmetinin Tanrı hikme­ti olduğunu göstermek için yaptım. Bak şimdi! Eğer sen bu anlatı­lanları dinlersen, toprağın veriminden faydalanabilirsin. Ancak

Kronikten Seçmeler 347

bunları reddeder ve karşı gelirsen, ben sana, bana yapmam emredi­len her şeyi yapacağım, haberin olsun", dedi.

RaMBaN söylenenleri dinledikten sonra yaşlı Yahudinin sözlerini beğendi. Teşekkür ettikten sonra kendisine şöyle diyerek yalvardı:

"Ben ve öğrencilerim yoluna kurban olsun. Bana lütfen bu yola nasıl girebileceğimi göster! Lütfen bana ne yapmam gerektiğini de söyle!"

Yaşlı Yahudi cevap verdi:

"Şu ana kadar seninle bu konuyu konuşmak için hep sabret-: tim. Sana yolumu öğreteceğim ve bendeki bütün hikmeti de akta­racağım."

İhtiyar, RaMBaN'ın yanında kaldı. Ona birkaç gün Kabala bilincini aktardı. Ona aynı zamanda Kabala metodolojisini de öğretti. Daha sonra da memleketine döndü. Aşkenaz Yahu­dilerine başından geçenleri bir bir anlattı. Aşkenaz bilgeleri olanları dinlediler. Hoşlarına gitti.

RaMBaN o günden sonra hikmet sahibi oldu. Uzak­yakın adının duyulduğu her yerden pek çok insan ona gi­diyor, ondan el alıyor ve Tora öğreniyordu. RaMBaN gide­rek büyüdü. Tanrı onunla beraberdi. Herkesten fazla hik­met sahibi oldu.

RaMBaN daha sonra Tora'ya bir şerh yazdı. Bu şerhte Ka­bala hikmetine dair her türlü meyve ağacı dikti. Şerhe ru­muzlar ve ipuçları koydu. Tora'nın esrarını ve Tora'daki muğlak ifadeleri bu şerhinde açıkladı. Ancak bunları, bu işi bilenlerin vakıf olabileceği şekilde koydu. RaMBaN, mu­kaddes mükafatını da kesintisiz olarak Tanrı' dan aldı.

Ne mutlu onu gören gözlere! Ne mutlu onu duyan kulak­lara! Ne mutlu onun hazinesindeki sırları anlayıp bu sırların hikmetine vakıf olanlara!

348 Yahudiler ve Türkler

Bu mutluluğa her şehirde ancak bir kimse nasip olmuş­tur. Bunları anlayıp çözenlerse oldukça nadirdir.

Bu esrar, kalabalıklar arasındaki seçkin kimselerin gözleri­ni aydınlatır. Esası da ancak güvenilir insanlara emanet edilir.

XIV. İSPANYA'DAN SÜRGÜN FERMANl16

1492 yılında. Yahudilerin Adar ayında İspanya'da "Altın Çağ" ın sonuna gelindi. İspanya kralı Yahudilerin ülkesinden sürülmesine karar verdi. Tanrı'nın inayeti olmasaydı, erkek, kadın çoluk-çocuk hepsi sürülecekti. Hıristiyanların Şubat ayına denk düşen 'o ayda, Kral, vezirlere, asilzadelere ve bü­tün görevlilerine Yahudileri İspanya'dan süreceğine dair çı­kardığı fermanı tebliğ etti. Yahudiler İyar ayının 9'undan iti­baren üç ay içerisinde, yani Av ayının 9'una kadar ülkeyi terk edeceklerdi.

İspanya kralının çikardığı sürgün fermanının metni şöy­ledir:

"Tanr'ı'nın inayeti ile ülkeyi, yani Kastilya, Aragon, Leon, Mursia, Mayorka, Sardunya, Granada ve Navara'yı yöneten biz Ferdinand ve İsabella . . . Anusim'in (Marranos) feryftd ve figanları bize kadar ulaştı. Onların bazılarının yakılmasi . bazılarının da ömür boyu hapsedilmesine karar verilmiştir. Zira onlar yeni dinle­rini (Hıristiyanlık) yaşama konusunda gevşeklik gösterirken, bir kısmı da cezasız kalmıştı. Kendilerine böyle bir ceza takdir edilmiş­tir ki, belki pişman olup girdikleri yanlış yoldan dönerler.

Engizisyon memurları onların şeytani davranışlarını araştır­maya başlamışlardır. Bunlar, Anusim'in serkeş tavrı ve Hıristi­yanlığın gereklerini yerine getirmemelerinin asıl sorumlularının Yahudiler olduğunu tespit etmişlerdir. Yahudiler onlara kendi ya-

16 Kapsali, Seder, 1, 206-207.

Kronikten Seçmeler 349

şam tarzlarını, hukuk kurallarını ve inançlarını öğrettikleri gibi, oruç ve bayramlarının esaslarını da belletiyorlarmış. Bu sebeple, İspanya'da Yahudiler bulunduğu sürece, onların (Anusim) gerçek anlamda dinin bütün gereklerini yerine getiren Hıristiyan olama­yacakları aşikardır. Bu sebeple, suçlarının cezası daha ağır olması­na rağmen, biz, Yahudilerin krallığımızdan çıkarılmasına karar vermiş bulunmaktayız. · Gerçi biz kendilerine merhametli davran-dık. Bu sürgün cezasıyla yetindik. ·· • ' ·

· Bu sebeple erkek-kadın, genç-yaşlı krallığımızda yaşayan Ya­hudilerin sürülmesine, yaşadıkları yerleri terk etmelerine karar verdik. 1 Mayıs'tan itibare.n Temmuz ayının sonuna kadar 3 ay içerisinde Yahudilerin krallığımız topraklarından bir başka memle­kete 1gitmeleri gerekmektedir. Bu emrimize itaat etmeyen, belirtilen süre içerisinde ülkemizi terk elmeyen Yahudiler, bulundukları yer­de ya idam edilecekler ya da Hıristiyanlaştırılacaklardır.

Ancak, bu günden itibaren kendi rızası ile din değiştirip Hıris­tiyanlığı seçenler önceden olduğu üzere, · sahip olduklarıyla kendi evinde, menkul ve gayr-i menkulüne sahip bir şekilde oturmaya devam edeceklerdir. Bunlar 10 yıl süre ile vergiden muaf oldukları gibi, herhangi bir ceza ile de muhatap olmayacak, engizisyon takibatına da maruz kalmayacaklardır.

Biz yine bütün yargıç, bürokrat, müşavir, vali ve memurları-. mızı da (ülkeyi terk edecek) Yahudilere göz kulak olmalarını, her­

hangi bir şahıs ya da memurun meskun ya da gayrimeskun mahal­lerde bunların can veya mallarına herhangi bir zarar vermemeleri konusunda da uyarıyoruz. Uyarıya rağmen Yahudilere : herhangi bir şekilde zarar veren olursa, bunların darağaçlarında �allandırı­lacaklarını da şimdiden duyuruyoruz. Herhangi muhtemel bir za­rarın daha baştan önlenmesi için köy, kasaba, şehir ya da bölgeler­deki Yahudilerin evleri kraliyet mührü ile işaretlenecektir. ·

Yargıç, bürokrat, müşavir, vali ve memurlarımıza ilan ed�riz ki, iş bu fermanımız, Yahudilerin yaşadığı her yerde Mayıs ayının

350 Yahudiler ve Türkler

ilk gününde tellallar çıkarılmak suretiyle ülkenin her tarafında du­yurulsun.

Memur ya da bürokrat, bu fermana karşı gelip savsaklayan'her­kes, tekdir edilip hak ettiği cezaya çarptırılacaktır."

XV. İSPANYA'DAN SÜRGÜN17 �

Yahudilerin İspanya' dan sürülmesine ulkedeki yüksek bürokratlardan bir kısmı karşı çıktı. Zira bunlar, Yahudileri çok seviyorlardı. Bu yüzden devreye girerek Kraldan sürgün kararını tekrar gözden geçirmesini rica ettiler. Ancak, Şeytan İsabella'nın yanında yer alan Kral, bütün ricalara rağmen kararından vazgeçmedi.

Yahudi cemaatleri Kralın başına buyruk bir şekilde hiç kimseye kulak asmadığını görünce, inançlarında kalmak için yapılması gereken her şeyi yapmaya karar verdiler. Bu se­beple yaşamla ölüm arasında bir tercihle bırakılmaları ha­linde, dinlerinden asla dönmeyeceklerine dair birbirlerine söz verdiler.

Daha sonra da taşıyabilecekleri eşyaları alarak ülkeyi terk etmeye karar verdiler. Kadın-erkek, genç-yaşlı pek çok Ya­hudi, dalgalar halinde yüce krallarının (Tanrı) emrine uya­rak ülkeyi terk etmeye başladı. Bu davranışları ile · güvenli bir sığınak aramak üzere canlarını, mallarını ve çocuklarını O'nun (Tanrı) uğruna feda ediyorlardı.

Sürgün Yahudilerinin rotaları şöyle idi:

Sahil şehirlerinde yaşayan Yahudiler sürgün fermanının ilanından sonra büyüklü küçüklü gruplar halinde Piskani (m�p'l''!>/Biscay), Katalonya ve Kastilya gibi şehirlerden ge­milere binerek ülkeyi terk etmeye başladılar. Bunların bir

ı1 Kapsali, Seder, 1, 210-212.

Kronikten Seçmele� 351

kısmı Cenova ve Venedik gibi İtalya şehirleri ile Kartaca gibi uzak memleketlere gittiler . . .

Aragon, Katalonya, Kastilya ve Valensiye'de yaşayan Ya­hudiler ise, bir kısım avare dindaşlarını da alarak Elul ayının ilk günü Napoli'ye ulaştılar. Gemiler limana yanaşmadan önce Yahudiler Napoli kralına bir elçi göndererek kendileri­ni ülkesine kabul etmesi ricasında bulundular. O sırada Na-. .

. poli kralı, Ferdinand [Kral Ferranta: 1458-1494] adında bilgili ve merhametli bir kimse idi. Adı, İspanya Kralı gibi Ferdinand olan bu Kral, adaşı zalimin· tersine, gerçekten dindar ve Tanrı kork-usu ile dolu bir kimseydi. Kral, Yahudi­lerin ülkesine gelip .yerleşmek istediklerini öğrenince çok se­vindi ve onları: �'Tanrı'nın mübarek insanları, elbette gelip yer­leşsinler'.' diyerek ülkesine kabul etti.

· XVI. PORTEKİZ'DE YAŞANAN İKİNCİ SÜRGÜN.ŞOKuıs

(İspanya' d.an sürülen) Pek çok Yahudi Portekiz' e ulaştı.

O sırada Portekiz Kralı Don Juan [II. Joao: 1481-1495j idi. Portekiz Kralı, Kral Ferdinand'ın Yahudilerin mallarıyla ül­kesini terk etmek istediğini öğrenince bürokratlarına şunları söyledi:

"Şu İspanya Kralı ne kadar da ahmak! Yahudileri dinleri ve malları ile beraber bırakıvermiş. Ancak ben onlara dinlerini değiş­tirtecek ve sahip olduklarına da el koyacağım."

Portekiz Kralı dediğini de yaptı. Zira o, Yahudileri rızala­rı dışında dinlerini zorla değiştirterek çocuklarını, m�llarını ve diğer kıymetli eşyalarını almak suretiyle Tanrı katında şeytanı kabul edilen işler gerçekleştirmiştir.

ıs Kapsali, Seder, 1, 221-222.

352 Yahudiler ve Türkler

Yahudiler Portekiz'e giriş yapmadan önce Kral Don Juan adamlarını göndererek onları soymak istedi. Kralın adamları büyük bir aşk ve şevk ile Yahudilerin yanına giderek değerli eşyalarına el koydular.

Kral daha sonra ülkesine giriş yapacak her Yahudiden adam başına bir altın vergi alınmasını, yanlarında getirdikle­ri eşyalar için de belli oranda vergi verilmesi şartını getirdi. Böylece Yahudiler belli oranlarda vergi vermek zorunda kaldılar. Çoğu fakir, takdir edilen verginin ücretini temin için, sınırdan içeriye sızarak hırsızlık yapmak zorunda kaldı. Ancak Kral, bu tür sızmaları önlemek üzere özel yetkili as­kerler tahsis etti. Kralı, Yahudiler aleyhine geliştirdiği bu tavrından hiçbir şey vazgeçiremedi. Bu sayede Kral 15 bin kadar yeni köle ve cariye sahibi oldu. Bunların 10 bin kadarı Portekiz Yahudileri tarafından satın alınarak özgürlüklerine kavuşturuldu.

Daha sonra Kral, yaşları 10 ila 15 arasındaki 5 bin kadar Yahudi çocuğun bir adaya [Sao Tome] sürülmesini emretti. Ada sağlıksız koşullara sahip olduğu kadar tehlikelerle de doluydu. Yılan, akrep ve timsah kaynıyordu. Üstelik içmek için yeterli suya da sahip değildi. Bu özelliklerinden dolayı Yahudi çocukların ebeveynlerinden alınarak burpya sürül­mesini emretti.

Bu emrin duyulması üzerine ebeveynler çocukları için korkup telaşlandılar. Çocuklarından ayrılmamak ve onların canlarını korumak için dinlerini değiştirmek zorunda kaldı. Dinlerine sadık kalanlar ise çocuklarından oldular. Çocukla­rı ya Yahudiliklerini kaybettiler ya da vahşi ada şartlarında hayatlarını.

Kronikten Seçmeler

XVII. SULTAN il. BA YEZİD VE SÜRGÜN YAHUDİLER19

353

Türk Sultanı (II.) Bayezid . ispanya Kralının Yahudilere çektirdiği zulüm ve ıstırabı duyup Yahudilerin güvenli bir sığınak aradıklarını öğrenince onlara acıdı.

Ülkesinin değişik yerlerine gönderdiği adamlarıyla sul­tanlığındaki hiçbir Yahudinin rahatsız edilmemesini, yer­leşmek üzere gelen Yahudilerin derhal kabul edilmesini bil­diren fermanını duyurdu. Fermandaki emrine karşı gelenin cezasının idam edileceğini de duyuran Sultan, benzer bir fermanı Sakız (ız.-r):>) adasına da gönderdi.

Halk, Sultandan son derece korkardı. Yahudileri güleryüzle karşıladılar. Onlara herhangi bir zarar vermedik­leri gibi sözlü de olsa en ufak bir tacizde dahi bulunmadılar.

Böylece İspanya'dan sürülen on binierce Yahudi, Türki­ye'ye ulaştı. Türk ülkesi Yahudilerle doldu taştı.

Bu süreçte TürkYahudileri de dindaşlarının ülkeye yer­leşmeleri konusunda olağanüstü gayret gösterdiler. Tutsak ya da köle olan dindaşlarının azatlık paralarinı ödeyerek hürriyetlerine kavuşturdular.

Özellikle Rav Moşe Kapsali (Tanrı kendisine rahmet et­sin) cemaat cem"at dolaşarak her Yahudiyi bütçesini zorla­yarak verebileceği miktarda yardım yapmaya zorladı. Onun olağanüstü gayreti sayesinde yüklü miktarlarda yardım top­landı.

ı9 Kapsali, Seder, 1, 218-219.

354 . Yahudiler ve Türkler

XVIII. MÜSLÜMAN FEZ'E (FAS) SIGINAN SÜRGÜN YAHUDİLER20

Yahudiler nihayet Fez'e ulaştığında, neredeyse açlıktan kırılmak üzere idiler. Zira ülkede hiç yiyecek yoktu. Yahudi­ler açlıktan dolayı Müslümanların evlerine girmeye, hatta girmeleri hoş karşılanmayan mescitlere dahi musallat olma­ya başladılar . . . Yahudilerin bu tavrı Müslümanları kızdır­maya başladı ve bu sebeple sultanlarına şöyle dediler:

"Biz, daha önce gelen Yahudilerin buraya temelli yerleşmelerini kabul ettiğimize pişman olduk. Sen. başka Yahudileri de mi kabul ediyorsun!? Yahudiler izinsiz olarak Müslümanların evlerine ve bahçelerine girmeye, onların ahlılkını bozmaya başladılar. Bu olay­lar daha önceleri hiç görülmezdi."

(Halktan gelen baskı) üzerine Sultan, bürokratlarına gön­derdiği bir emirle Yahudilerin iki gün içerisinde ülkeyi der­hal terk etmelerini, belirtilen sürede terk etmeyenlerin' ölüm­le cezalandırılacağını duyurdu.

Yahudiler, Sultanın fermanını duyunca çok korktular ve şöyle dediler:

"Eğer biz bu şehirde kalırsak bu bizim için kötü olacak. Terk edecek olursak bu sefer de soyguncu çetelerin eline düşeceğiz. Şim­di ne yapacağız biz!? Sürüldüğümüzden beri ilk defa böyle kötü bir kararla karşı karşıyayız."

Yahudiler Tanrı'ya yakarmaya başladılar. O gün, daha sabah vaktinde 2 binden fazla Yahudi din değiştirip Müslü­man oldu. Diğerleri ise sultanın emrettiği üzere şehri terk etme talimatını yerine getirememişlerdi.

Akşamüzeri Sultan, sarayına giderken Yahudilerin gökle­re yükselen feryad ve figanlarını duydu. Yanındakilere: "Bu hayhuy da nedir?" diye sordu. [Yardımcıları Yahudilerin ağıt

20 Kapsali, Seder, 1, 225-226.

Kron ikten Seçmeler 355

ve figanlarının kendisinin ülkeyi terk etmelerini emretme­sinden kaynaklandığını söylemeleri üzerine] Sultan, Yahudi­lere acıdı, ülkesinde .kalabileceklerini duyurdu.

Yahudiler bu karara çok sevindiler: "Kurtuluş ve sevinç ni­daları Salihlerin çadırından yükseldi" (Mezmurlar 11/15). Sul­tan ayrıca ülkeden ayrılanların da gelip yerleşebileceklerini duyurdu. Halk, Tanrı'nın "kendi halkı"na (Yahudilere) mer­hamet ettiğini anladı. Şükran duygularıyla huzurunda bo­yun eğdi.

Sultan, Yahudilerin Ülkesinde kalmalarına müsaade et­mekle kalmadı, onlara başka yardımlarda da bulundu.

Her Cuma günü çarşı-pazar ve sokaklarda aç susuz dola­şan Yahudilerin doyurulması için yüz florin ayrılmasını em­retti.

Mevcut yerleşim alanlarının yeni göçmenlerin gelmesiyle daralıp ihtiyaca cevap vermediğini görünce, Yahudilerin ge­çici olarak yerleştiği ormanlık alanlardaki ağaçların kesilerek kalıcı konutların inşa edilmesini emretti. O dönemde Fez şehri üç ayrı yerleşim biriminden oluşuyordu: İlki Yahudi olmayanların yaşadığı kısım; ikincisi Yahudilerin yaşadığı kısım; üçüncüsü ise Sultan ve bürokratların saray ve köşkleri ile devlet bürolarının bulunduğu kısım.

Fez'de Yahudiler (diğer nüfusa kıyasla) azınlıkta idiler. Müslümanlar bağ ve bahçeler kurarak çeşit çeşit meyve ye­tiştirmekte idiler. Sultan, yeteri kadar ikamet edecek ev bu­lamayınca, Yahudilere bu ağaçları .kesmelerini emretti. Onlar da Sultanın bu emrini yerine getirdiler. Bunların değeri 30 bin fiorinden fazla idi. Kesilen ağaçlar ev inşa edilebilmesi için keresteler haline getirildi. Bunlardan kulübeler inşa edildi.

·

Yahudiler nihayet güvenli bir sığınak bulabilmişlerdi. Bu sebeple yerleştikleri bu vadiyi "Selamet Vadisi" (Emek

356 Yahudiler ve Türkler

Beraha) olarak isimlendirdiler; zira Tanrı onları bu vadide kutsamıştı.

Yahudiler Müslüman Sultanın bu iyiliğini hiç unutmadı­lar. Günümüzde bile hala yad etmektedirler.

XIX. YAVUZ SULTAN SELİM: TOGARMİM'İN (TÜRKLERİN) 9. SUL TANl21

Sultan Selim 36 yaşında hükümdar oldu. 8 yıl 4 ay hü­küm sürdü. Türk, Med, Pers (İran/Paras), Mısır ve Dulkadi­roğlu topraklarında hüküm sürdü. Dünyadaki bütün krallar onun karşısında titredi.

7 İyar 4277 tarihinde babasından sultanlığı aldı. Onun tahta çıkışı, o zaman doğuda ve batıda Müslüman olsun­olmasın herkes tarafından memnuniyetle karşılandı. Sabah­akşa.m onun korkusundan bahsedilirdi. . Sultanlık yaptığı dönemde ondan çok korktular. Gücü karşısında titrediler.

Türk Sultanı Selim dünyayı öfkeye boğar, kralları tedir­gin ederdi. Krallar, babası (II.) Bayezid'in ölümü ile [Türk­lerden] kurtulduklarını zannetmişlerdi.

Sultan Bayezid'in pek çok oğlu ve torunu vardı. Ölümü ile Osmanlı topraklarının parçalanacağını, zamanla da yok olacağını düşünüyorlardı (ancak öyle olmadı).

Sultan Selim bilgi, zeka ve hilekarlığı ile babasının zama­nında hüküm sürmüş; iktidarı onun elinden zorla almıştı. Daha sonra da kısa bir süre içerisinde hanedanlıktan saltanat namzetlerini ortadan kaldırmıştı.

Türk Sultanı gerek kahramanlığı gerek kudret ve cesareti gerekse kurnazlığından dolayı savaş hilelerini de çok iyi bilirdi.

21 Kapsali, Seder, l, 265-266.

Kronikten Seçmeler 357

Ülkesini güven içerisinde yönetti. Gözü neyi gördüyse eli ona erişmiştir. Bir şeyi ya da bir yeri elde etmeyi kafasına koyduğu zaman, savaştan asla sakınmazdı. Zira gönlü sa­vaştan mutlu olurdu. Bir denizden diğerine, bir nehirden öbü_rüne, dünyanın ucuna kadar gitmiş, Türk memleketini kat be kat büyütmüş, genişletmiş ve güçlendirmişti.

Bir hükümdarda bulunması gereken hikmet, kudret ve cesaret gibi, mükemmelliğe ait bütün özellikler Sultan Se­lim' de ziyadesiyle mevcuttu. Biri hariç eksiği, kusuru ve korkusu yoktu. Kusur sayıfabilecek tek yönü ise para ve ma­la olan düşkünlüğü idi. Sultan Selim parayı çok severdi. Ne kadar olsa, daha da fazlasını isterdi. Gümüş parayı severdi, paraya doymazdı.

Kimileri onun bu yönünü dahi övünç meselesi olarak dü­şünmüşlerdir. Hayalhanesindeki nedenlerden dolayı, yakın ve uzaktaki krallıklar ile savaşmasının bedeli olarak atala­rından kalan servetin on kat daha fazla olması gerektiğini düşünüyordu. Bu sebeple Yavuz Selim, eli açık bir sultan değildi.

Servetinin gücü ile ulusları vuracağını ve güçlü kralları bertaraf edeceğini söyleyen Sultan Selim, kendisi dünyanın bir ucundan diğer ucuna gidip gelen bir kuşa benzetirdi. O, bütün bunların ancak para ile mümkün olacağını düşünü­yordu.

Ona bahçıvan diyenler de vardır. Zira tabiatı ge_reği para sevgisi aşılardı. . . Bu sebeple selef ve haleflerine nasip olma­yan saygı ve servete sahip olmasının sebebini sormak abes­tir. İhtirasın sonu yoktur. Aç doyar, ancak paragözler paraya doymaz.

Eğer Tanrı kısa süre içerisinde yaptığı savaşlarda ona yardım ettiği gibi ömrü konusunda da ona yardım etseydi (daha uzun süre saltanatta kalsaydı), Sultan Selim Koreş,

358 Yahudiler ve Türkler

Darius ve Büyük İskender gibi dünyanın bir yanından diğer yanına hükmeden krallar gibi olacaktı.

Ancak, Tanrı ömür konusunda ona yardım etmedi. Daha yaşamının yansında iken her şeyini başkasına bırakb. Acı ölüm onun yakasını bırakmadı. Düştü, fakat ayağa kalkama­dı. Son demleri geldi, ancak kimse kendisine yardım edemedi.

XX. RİDANİYE'Yİ OSMANLILAR KAZANAMAZSA YAHUDİLERİN

VAY HALİNE22

Tomanbay'ın Ridaniye'de kamp kuruşunun dördüncü gecesinde Yahudiler mahallelerine çekilip kapılarını kapattı­lar . . . Ok, yay ve diğer savaş aletlerini kuşandılar.

Cengaver Yahudi gençler (sakupayta) büyük büyük taşlar toplayarak mahallerini kuşatan surlara taşıdılar. Gece gün­düz nöbet tutmaya başladılar. Gündüzleri çalışıyor, geceleri ise keşikle (sırayla) Firavun Tomanbay'a karşı nöbete çıkı­yorlardı.

Memlukler küstah bir millet olup (goy az panim) aynı za­manda ruhtan da yoksun idiler. Yahudi aleyhtarı tavırları da vardı. . . Osmanlı ile savaş çıkmadan önce Yahudileri:

"Bizim durumumuza sevinmeyin; zira düşmanlarımızı (Os­manlıyı) mağlup eder-etmez dönecek ve sizleri aşağılayıp mağlup edeceğiz. Sizlere acı çektireceğiz. R11hlarınızı azapta boğacağız" demişler ve:

· '

"Çocuklarınızı hazırlayın. Sağ selamet dönecek ve sizden hiçbir canlı bırakmayacağız . . . Adamlarınızın (kellelerini) tek tek düşüre­ceğiz. Kökünüzü kazıyacağız" diyerek tehdit etmişlerdi. ,

22 Kapsali, Seder, I, 340-342.

Kronikten Seçmeler . 359

Yahudiler, Memluklerin söylediklerini duyduklarında moralleri alt üst oldu. Başlarına toprak saçlılar (yasa bürün­düler). Üç günden fazla gece ve gündüzlerini oruçla geçirdi­ler. Emzikteki çocukları, analarının memelerinden ayırdılar. Hiçbir şey yiyip içmediler. Ruhları darmadağın oldu.

Tanrı onl�rın halini · gördü. Bu kötülükten dolayı pişman­lık duydu ve onlara acıdı.

Araplar ve . . . (*l bir yerde toplandılar. Bir araya geldikten sonra birlik olup Yahudi mahallesine dayandılar. Göklerden akan sular kadar çoktular. Ellerine baltaları alar�k ağaçları kesmeye başladılar. Temin ettikleri kütükleri Yahudi mahal­lesinin kapılarına bırakarak yaktılar.

Yahudiler onlara karşı çıktı. Bu arada kendilerini kurtar­ması için Tanrı'ya şöyle dua ettiler:

"Mısır'dan kurtardığın, mirasın olan (bu) halkına lütfen sahip çık!"

Yahudi gençler, mahallelerinin surlarına dayanan Memluklere yukarıdan, _damlardan taşlar atmaya başladı­lar . . . Onlardan 30 kadar kişiyi öldürdüler.

Surlara gelenler Yahudi gençlerin seslerini duyduklarında çok korktular. Bet ve benizleri atmıştı. Tamı onları darmada­ğın etti . . . Gizlenmek üzere sağa sola kaçışmaya başladılar.

Tomanbay'ın sefere çıkışinın 6. gününde . . . Sabahın erken saatlerinde, tıpkı kötülerin günaha girmek için erken dav­ranmaları gibi, Samir! Muallim Tsadeka ...:.suç ve günahı ebe'.'" di olarak üzerine olsun-' Mısır ileri gelenlerinin yanına geldi. Onların kulaklarına şunla!ı fısıldadı:

·

"Yahudiler Arapları öldürmek için ne kadar şımardılar, görü­yorsunuz değil mi!? Onlar size kafa tutmakta, sizden çekinmemek­tedirler. Hepiniz Arapsınız."

('J Bu kısım kroniğin metninde çıkmamışbr.

360 Yahudiler ve Türkler

Araplar da teyit sadedinde şunları söyledi:

"Kainatın Sultanı çok yaşasın. Yahudiler güçlendiler. Sultanlı­ğın sonunu getirecekler. Üstelik adamlarınızdan da 30 kadarını öl­dürdüler."

O esnada, Karun ve Haman kadar zengin, sultanın sara­yına istediği zaman girebilen, her zaman konuşabilecek ka­dar sultana yakın ve sultan nezdinde itibarlı, ağzından çıka­nı geri almayan, düşündüğünü ve kafasına koyduğu entri­kayı da yapan Samir! Muallim Tsadeka, Memluk ileri gelen­lerine ve Araplara şunları söyledi:

"Bir halk var .. Dağınık. Sakın onları sultanlığınızda bir araya getirmeyin. Eğer sultanım kabul buyurursa, onun hazinesine 50 bin dinar (perah) vereyim de o, onlarla (Yahudileri) beni başbaşa bıraksın."

Memluk Sultanı (Tomanbay) Muallim Tsadeka'nın bu teklifine: '

"Tamamdır. Yahudiler senin. İstediğini yap onlara. Ancak esenlikle döneceğim güne kadar bekle. Onlara el uzatma. O güne kadar sabret. Döndüğümde onları sana bizzat teslim edeceğim. Sen de istediğini yaparsın" karşılığını verdi.

[Kroniğin ilerleyen sayfalarında Kapsali, Tomanbay'ın yakalanıp idam edildiğini anlattıktan sonra, onun Allah'ın izni ile başarılı olamadığını, dolayısıyla Samiri Muallim Tsadeka'nın da Yahudileri yok etme emeline ulaşamadığını ifade etmiş ve ona İbrahim zürriyetine kötülük yapma fırsa­tı vermediğinden dolayı Tanrı'ya şükürler etmiştir.]23

23 Bkz. Kapsali, Seder, I, 359.

Kronikten Seçmeler 361

xxı. KANDİYA'DA [GİRİT] VEBA SALGINl24

Rodoni'nin (Rodosluların) gelişiyle beraber Tanrı Kandiya'yı büyük bir vuruşla vurdu. Kandiya'daki Türkler ve diğer yabancılar da bu vuruştan çok etkilendiler.

Kötülerden kötülük çıkar. Yapıp· ettikleri ayaklarına do­laşır. Bundan sadece kötü değil, kötünün komşusu da etki-lenir. · ·

Veba her yeri sarmıştı. Her gün 200 kişi aniden ölüyordu. Yaşanan zorlu kış da bu ölümleri hem artırıyor hem de hız­landırıyordu. Tanrı, Kandiya üzerinden. öyle bir geçti ki, halkı savaştan çıkmış kılıç artığına döndürdü.

Tanrı'nın . gazap ve zararı, kendisinden önce geliyordu. Tanrı, salgını verdi ve öfkesini boşalttı.

Nisan ayının 27' si. . .

Salgın, Yahudi cemaati arasında da başladı. Mihael Kohen'in oğullarından biri öldü. Cemaati bir ateş sarmıştı . . Kısa süre sonra annesi Şatsu bat Tatari de öldü. Evin alt ka­tındaki Şmeul le-Gaza ailesinin bütün fertleri de bu vebada hayatını kaybetti. Ailenin bulunduğu semt, hemen karanti­naya (karatori) alındı.

Durum Venedik yönetimine haber verildi. Yönetim, Ya­hudileri günah keçisi gibi çöle göndermeyi düşündü. Onları Kandiya'nın kuzeyindeki Badia isimli adaya gönderdiler. Ada bir ceza yeri idi. İn-cin top oynardı. Vebalılar orada ölümlerini beklemeleri için bu şekilde tecrit edildiler.

Bu süreçte Venedik yönetimi bu işlerin sevk ve idaresi için cemaat içerisinde dört kişiyi görevlendirdi. Bunlar veba ateşinin hükmünü savuşturmak için gerekli öhlemleri ala­caklardı. Ben de bu komisyona seçilenler arasındaydım.

24 Kapsali, Seder, il, 106-108.

362 Yahudiler ve Türkler

Yabancılar arasındaki hastalar tespit edilip nöbetçiler tah­sis edilerek vebanın etkisini en aza indirmek için her türlü tertibat alındı. Ancak buna rağmen veba ateşini söndürmek mümkün olmadı.

Tanrı, kendisine karşı olanla olmayanı bilmek ve ortaya çıkarmak istiyordu. "Tanrım! Sen bunu istikbaldeki güzel gün­lerde d� hatırlamayı nasip et!"

Ben ve . diğer görevli arkadaşlar, hasta sayısının gittikçe arthğını görünce "Tanrı'dan gelen bu hastalık için başka daha neler yapabilir", diye düşündük. Venedik yöneticilerine, Ya­hudilere özel bir yer tahsis ederek onları Badia adasına gön­dermemeleri için olmadık dili döktük. Şükürler olsun, kabul ettiler ve bize bunun için özel bir yer tahsis ettiler. Bize şe­hirden, meskun mahallerden çok uzak bir yer gösterdiler. Burayı cemaatimizin hastaları için tahsis ettiler. Bize hastala­rımıza barakalar yapmamızı, vebadan zarar görenleri de gözlem altına almamızı söylediler.

İdarecilerin bu izninden sonra Yahudiler: "Efendimizin gö­zünde lütuf bulduk'' dediler.

Cemaat derhal kendi arasında para topladı. Hastaların kalabileceği barakaların inşası için keresteler satın alınarak Yahudi hastaların karantinaya alınacağı yere sevk edildi. Bunlarla yapılan kulübelere cemaatten vebalı kimseler kon­du. Barakaların her birine de yatak, tabure ve kandil koy­duk. Vebalıları buraya nakletmeye başladık.

Veba, gece gündüz pek çok kimsenin canını almaya de­vam ediyordu. Bir gecede 10-15 kişinin öldüğü oluyordu. Tedavi edecek kimse bulunamıyor, ölümlerini çaresiz bir şe­kilde seyretmekten başka bir şey yapamıyorduk.

Venedik yönetiminin, hiçbir Yahudinin mahalleden çık­maması konusunda kesin talimatı vardı. [Yahudi mahallesi­ne] Giriş ve çıkışlar kesinlikle yasaktı.

Kronikten Seçmeler 363

Tanrı, İsrail' e böyle bir salgın verdi. Salgının benzeri daha önce ne görülmüş ne de duyulmuş�. İstikbalde de böyle bir şeyin olacağını düşünmüyorum.

Vebadan dolayı pek çok insan öldü. Dağ-taş, dere-tepe . her yerde çoğu Yahudi vebadan kurtulamadı. Tanrı (veba) yılan(ın)a emretti, o da Yahudileri zehirledi.

Yahudiler arasında yiyecek tükendiği için kıtlık da başla­dı. Tanrı, Yahudileri terk etmiştir. Açlık ve veba, evden eve atlıyor. Ölüsü olmayan, ölü çıkmayan ev nerdeyse kalma­dı. . . Ölüleri gömecek kimse bile yok. Aileler ölülerini atma­ya bile razı olur hale geldiler. Ölülerini bekletenler ise kendi canlarını tehlikeye alıyorlar.

Keşke Tanrı bize merhamet edip acısa . . .

Yahudi cemaati arasında Leon ha-Rofe Rav Toviya is­minde cesur ve güçlü bir kimse vardı. Bu dindaşımız en zor zamanlarında cemaatine Hızır gibi yetişti. Ölülerin gömül­mesi ve cemaate yiyecek temininde cemaate çok yardımcı oldu. Zira [Venedik] yöneticiler[i] gözünde Tanrı kendisine lütuf ihsan etmişti. Venedik idarecileri onun karantina böl­gesinden çıkıp ihtiyaçları karşılama konusunda kendisine müsaade etti. Gettonun anahtarlarını da ona vermişlerdi.

Tanrı, yaphklarından dolayı kendisinden razı olsun; her dileğini gerçekleştirsin. Amen ...

. indeks

A Abbasi, 22, 121, 233 Abbasiler, 22, 121, 233, 286 Abdurrahman (III.), 232 Abdülmümin b. Ali, 235 Abravanel, 75, 229, 245, 290, 291 Adbeel, 322 .Adeın, 93, 116, 142 Afganistan, 301 Afrika, 335 Ahd-i Atik, 31, 63, 88, 93, 96, 114,

149, 171, 197, 204, 224, 258, 260, 268, 289, 290, 297, 326

Ahmed, 127, 182 Ahmed Paşa, 54, 221 Ahaşveroş, 185, 279 akçe, 106, 157 Akdeniz, 22, 37, 40, 66, - 83, 112,

205, 220, 230, 272, 286, 287, 322 Akkalar, 21 Akkoyunlula� 119, 168, 267 Alaüddevle, 86, 100, 184, 185, 186,

187, 190, 297 Alcasar, 123, 246 Aleida Paudice, 16 Alfonso, 79, 88, 123, 241, 247 Algazar, 246 Alhaına, 237

Ali, 93, 116, 145, 146, 323, 325 Ali b. Ramazan, 32 Ali Paşa, 163 Alman, 39, 79, 169 Almanya, 39, 42, 50, 56, 341, 346Almoni, 34 Altın Çağ, 230 Amasya, 128, 185 Aınatsyahu, 31 Aınitay, 324 Aınınonoğullan, 76 Aınoraiın, 76 Aınsterdaın, 32, 33 Anadolu, 119, 120, 128, 152, 160,

269, 289, 332 Andoblot, 84, 86, 100, 149, 183 Andrea Giriti, 84 Andria Lordan, 98, 175, 176 Ankara, 152 Ankara Savaşı, 67, 103, 152 Ann Breıner, 53 Antalya, 174, 183 Antonio, 127 Antonio Dostonian, 72, 104, 178 Antonio Griınaldi, 175 Antonio Grilli, 42 Antonio Motsnigo, 207

366

Anusim, 240, 241, 243, 244, 348, 349

Apehto, 69, 165 Apulai, 249, 272 Aragon, 122, 123, 228, 229, 240,

242, 243, 244, 247, 271, 348, 351 Arapça, 77, 81, 87, 264, 326 Araplar, 22, 116, 143, 158, 213, 270,

286, 293 Arcila, 88, 124 Aristo, 31, 33 Arlzion, 205 Arnavutluk, 248, 271 'arvit, 339 Aryeh Shmuelevitz, 16, 54, 136,

137 Arziliya, 88, 251, 254 Askalan, 85, 194 Asur, 289, 297 Aşer Enschechim, 39 Aşi, 340 Aşkelon, 85 Aşkenazlar, 26, 25, 26, 39, 43, 49,

56, 57, 322, 341, 342, 346, 347 Aşmeday, 100 Atalar, 71 'avoda zara, 337 Avolanya, 248, 271 Avraham, 116, 143, 317, 318, 319,

320, 321, 329 A vraham bar David, 121 Avraham bar Hayy, 121 A vraham ben Daud, 77, 232 A vraham ben Ezra, 121, 234 A vraham ha-Levi, 291 A vraham Minz, 44 Avraham Şandor, 118, 264 A vraham Zakuto, 60 Avram, 317

Yahudiler ve Türkler

Avram Senyör, 74, 122, 228, 242, 243, 245

Avrupa, 12, 22, 81, 109, 112, 216, 296, 300

Avşalom, 88 'A yelet Ahavim, 55 Azazel, 142 'Aze, 86 azep, 332 Azorlas, 322

B Babil, 100, 142, 234, 290 Babü Züveyle, 87, 203 Badia, 47, 225, 361, 362 Badis, 334, 335 Bağdat, 232, 233 Bahir, 33 Bahira, 116 Balbo, 33 Balkanlar, 138 Balyemez Osman Ağa, 187 Bar Hanoh, 121, 234 Bar Yitshak Rav Baruh, 234 Baruh ben Yitshak, 25 Baruh Bendit, 44 Basel, 33 Basra, 127, 184 Bah �a, 250 Battista, 221 Bayezid, 17; 18, 54, 78, 79, 80, 81,

95, 96, 98, 109, 120, 124, 125, 126, 172, 173, 174, 181, 183, 230, 270, 272, 273, 274, 275, 353, 356

Bekir, 326 Belgrad, 69, 72, 103, 119, 132, 133,

159, 169, 207, 211, 214, 215, 267 Ben Haniş, 208

İndeks

Ben Zvi Enstitüsü, 18 Beneyahu, 50, 52, ?8 Beru Ahmer, 237 Beni Bekir, 201, 202, 208 Beru Cezile, 208 Berberiler, 232, 333, 335 Beyrut, 213 beytülmidras, 233 Bihinat ha-Dat, 32 Biscay, 350 Bizans, 63, 64, 76, 82, 96, 117, 149,

150, 151, 152, 156, 162, 163, 216, 269, 291, 292

Bodleian Library, 52 Borba, 88, 251 Bosmat Bat Şlomo, 33 Bosnay, 322 bostancıbaşı, 85 Bougie, 123, 246 Boz, 322 Böğürdelen, 214 Brescia, 48 Bretonlar, 322 Britanya, 322 British Library, 136 British Museuın, 52 Bulak, 131, 201 Bulgar, 322 Bulukkln, 334, 335 burgenses, 23 Bursa, 151, 174 Büyük İskender, 291, 358

C - Ç Ca'fer Bey, 212 Calabria, 249, 272 Cali, 42

367

Canbirdi Gazall, 99, 101, 130, 131, 133, 193, 199, 202, 207, 209, 213, 279, 284

Canea, 28. Carlos, 242 Castel Bonifazio, 25 Castelnovo, 25 Cem, 98, 174, 182 Cem Sultan, 80, 85, 92, 120, 173,

296 Ceneviz, 50 Cenevizliler, 113, 117, 162, 170 Cenova, 246, 351 Charles [VIII.], 248 Charles Berlin, 16, 136 Cittadini, 23 condostablo, 29 constable, 37 contadini, 23 Çaldıran Savaşı, 127, 184 Çanakkale Boğazı, 211 Çandarlı Halil, 85, 117, 156, 163 Çimbi, 113, 151

D Damasek, 85 Daniel, 120, 149, 171, 268, 291, 295,

332 Darius, 179, 358 David, 42 David Kapsali, 38 David Vital, 55 David Yahom, 229, 246 Davud Peygamber, 23, 76, 288,

298, 299, 328 De Substantia Orbis, 32 Del Medigo, 30 Del Medigos, 26

368

Delfiletü'l-Hfilrin (More Nevuhim), 32, 33

Demetrius, 64 Despot Demetrios, 164 Despot Thomas, 164 Dikanali, 165, 166 Dimaşk, 85, 113, 129, 132, 189, 190,

192, 193, 195, 207, 208, 209, 210, 213, 285

Dişi, 151 Di-Ungarya, 214 Divi Eliya, 58 Divrey ha-Yamim, 39, 43, 44, 48,

49, 50, 51, 52 dobla, 106, 269 Dodanim, 322 Doges, 71 Don Beltran, 241 Don Enriki, 241 Don Folo, 240, 241 Don İmanuel, 125, 252, 294 Don Juan, 65, 125, 241, 249, 252,

293, 294, 351, 352 Don Parados, 232 Don Samuel, 240 Dona Fioransa, 242 Dorlar, 21 Dragon, 243 Dudihem, 229, 246 Dulkadiroğullan, 68, 84, 126, 128,

149, 178, 184, 185, 186, 187, 279, 356

Duma, 322 DunabL 87, 153, 322 Dük Sebastian, 222 düka, 106, 189, 200, 229, 266, 269 Düzmece Alexander, 24

Yahudiler ve Türkler

E Ebu Bekir, 93, 116, 147, 328 Ebu Hafs Ömer, 22 EbU Zekeriya, 254 Ebü'l-Hasen Ali, 237 Edime, 113, 117, 126, 153, 154, 164,

178 Edom, 102 Eflak, 81, 82, 92, 103, 119, 168, 266 Eflaklar, 167 Eflatun, 31 Ege, 83 Ege DenizL 205 Eğriboz, 25, 83, 91, 92, 103, 104,

119,. 165, 166, 170 Ekron, 85, 194 Eldar Hasanov, 19 el-Halil, 86, 129, 195 el-Hamra, 237 Elia Samuel Hartom, 138 Eliezer, 39 Eliezer Kapsali, 39 Eliknos, 322 Elim, 33 Elişa, 322 Eliya Karpokopo, 120, 269 Eliyahu ben Eliezer, 33 Eliyahu ben Moşe, 31 Eliyahu del Medigoı 31, 32 Eliyahu Kapsali, 15, 17, 28, 34, 36 Elkana, 37, 43, 73, 229 Elkana Kapsali, 41, 42 Emek Beraha, 254 Emevi, 123 Emir Ali, 85, 193, 194, 279 Emir Ali el-Hasen, 238 Emir Kebir, 193, 198, 279 Emir Salah, 200

İndeks

Endülüs, 22, 54, 66, 77, 121, 122, 123, 228, 230, 232, 233, 234, 236, 237, 286, 287

Engizisyon, 348 Enoş, 142 Erhan Afyoncu, 18 Ermeni, 111 Ertuğrul Gazi, 85, 148 Esau, 273 Escalona, 231 Escapa, 335 Eski Ahit, 60, 87, 88 Eski Saray, 73, 86, 156, 164 Ester, 88 Eşref Canbolat, 206 Eşrefiye, 99, 196 Ezra, 294 Farsça, 81

F Fas, 253, 354 Fatımi, 236 Fatih, 12, 18, 40, 69, 78, 79, 82, 83,

86, 87, 91, 92, 95, 96, 117, 118, 119, 120, 137, 154, 155, 156, 157, 159, 160, 162, 163, 167, 170, 172, 179, 180, 214, 216, 228, 257, 261, 263, 264, 267, 270, 274, 275, 284, 292, 330

Ferando, 79, 247, 248 Ferdinand, 44, 58, 65, 74, 79, 92,

101, 122, 123, 228, 237, 238, 239, 242, 243, 244, 247, 293, 348, 351

Ferhad Paşa, 213, 285 Femando, 248 Ferranta, 351 Fez, 54, 65, 74, 101, 124, 251, 253,

254, 273, 293, 354, 355

369

Fısıh, 35, 216, 244, 252 Fierenza, 242 Filistiler, 23 Filistin, 34, 40, 94, 99, 114, 129, 132,

193, 194, 207, 213, 234, 282, 283, 290, 296, 301, 333

Firavun, 189, 297 Firavun Kulesi, 205 Fisiyi, 322 Fisko, 216 florin, 44, 250, 251, 254, 355 Françesko Poskari, 331 Frankfurt, 32 Fransa, 25, 50, 79, 80, 81, 120, 123,

124, 133, 169, 170, 174, 175, 216, 248, 341, 346

Fransızlar, 248 Furan,_ 146, 326 Furkan, 326 Fustat, 121, 233, 236, 338

G Gabriel Marinengo, 219 Galata, 117, 162 Galile, 114 Galileo, 32 Gamaliel, 299 Gaster Collection, 52 Gazi Balı Bey, 133, 214 Gazze, 86, 129, 193, 194, 195, 279 Gelibolu, 83, 113, 132, 151, 153,

182, 211, 212 Gemara, 57, 61, 147, 327 gematriya, 38 Gena, 42 Geniza, 236 Geremia Kapsali, 38 Getto, 37, 363

370

Gırnata, 101, 120, 122, 123, 237, · 238, 239, 243, 333, 335

Giacoma Foscorini, 27 Giovanni Dario, 159 Girit, 11, 15, 21, 23, 24, 25, 27, 28,

29, 30, 32, 34, 36, 37, 38, 40, 41, 43, 45, 47, 50, 51, 62, 73, 98, 104, 106, 124, 131, 134, 135, 137, 166, 219, 222, 224, 298

Giudecca, 37 Gomer, 144, 322, 323 Gomore, 273 Goy, 330 Granada, 348 Grand Maestro, 119, 170, 216 Grek, 240 Grekçe, 30, 32, 46, 240 Grimani, 79, 175, 176 Guidecca, 26 Guistianiani, 104, 178 Gürgan, 322

H HabbUs ibn Mfil<sin, 333, 334, 335 Habil, 93, 142 Hacer, 322 Haçlılar, 66, 82, 116, 118, 287, 301 Hadad, 322 hagada, 35, 265, 327 Hagar, 322 hahambaşı, 41 Hakem b. Hişam, 22 Halaha, 56, 61 Halep, 180, 190 Haliç, 162 Ham, 142 Hama, 85, 194 Haman, 88, 255, 360

Yahudiler ı:ıe Türkler

Hamat, 85 Han Yunus, 109, 193, 280 Hanhagat ha-Nefeş, 34 Hanoh, 142, 333 Haran, 321 Hasdey ha-Şem, 53, 54

haşbanim, 29 Hatsalat ha-Ro'e mi yad ha-Z'ev,

55 Havar, 322 Havva, 93, 142 Hayır Beg, 134, 192, 199, 200, 207,

220 Hayy, 76 Hayyim Karmi, 41 Hayyim Yeruşalmi, 138 Helenizm, 35 Henry, 122, 241 herem, 341 Herini, 42 Herod, 24 Hersekzade Ahmed Paşa, 126, 176 Hevel Havalim, 55 Hevron, 86 Hezekiel, 33 .Hıristiyanlar, 26, 40, 71, 170, 273,

285 Hiburey İgeret Divrey ha-Yamim,

58 Hind Okyanusu, 132, 210 Hindistan, 112 Hipokrat, 33 Hirman, 85, 149 Hitel, 322 Hiyya, 116, 147 Horasan, 289 Hungar, 322 hupa, 276 Huşiel, 232, 233

İndeks

Hutel, 322 Hüdavendigar, 152 Hz. Muhammed, 93, 94, 116, 139,

143, 144, 145, 146, 147, 234, 287, 323

ı - i Irak, 233, 301 İberya, 66 İbn Ebu Amir, 333 İbn el-Adif, 333 İbn Ezra, 291 İbn Gebirol, 76, 121, 234 İbn Haldun, 77 ibn Haniş, 208 İbn Haniş, 91, 101, 132, 208, 209,

210 İbn Hazın, 77 İbn İyas, 97 İbn Nagrela, 333, 335 İbn Rumahets, 232, 233 İbn Rüşd, 31, 32 İbn Tibbon, 338 İbn Tolun, 97 İbnü'l-Arif, 333, 334 İbrahim, 93, 116, 143, 258, 262, 281,

329, 360 İbranice, 36, 77, 80, 120, 139, 240,

269 İbraniler, 336 İgeret Divrey ha-Y amim, 58, 215 İgeret Vikuah, 146 İlhan Eli Levi, 18 İmanuel, 74, 88 İnebahh, 79, 120, 125, 165, 174, 175 İngiliz, 11 iperpera, 28 'İr Giborim, 33

371

İran, 11, 18, 99, 100, 103, 108, 178, 184, 185, 186, 291, 356

İsabella, 58, 74, 88, 122, 237, 239, 241, 242, 243, 244, 245, 293, 348, 350

İserlen, 44 İshak, 321 İskender, 179 İskenderiye, 22, 70, 85, 131, 205,

206, 211, 233 İslam, 17, 64, 275 İslamiyet, 94, 116, 139, 143, 145,

234, 287, 329 İsmail, 260, 321, 329 İsmaili, 148, 340 İspanya, 17, 36, 42, 49, 53, 54, 55,

63, 65, 74, 77, 78, 79, 82, 84, 92, 96, 97, 101, 102, 112, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 127, 139, 169, 170, 219, 227, 228, 229, 230, 231, 232, 234, 238, 240, 242, 243, 246, 252, 270, 272, 273, 274, 287, 288, 290, 292, 294, 335, 341, 345, 348, 350, 351

İspanyolca, 32, 244 İsrail, 63, 87, 125, 204, 284, 288, 298,

345 İsrailoğullan, 294, 297, 327, 336 İstanbul, 25, 33, 40, 41, 70, 72, 73,

83, 92, 103, 108, 117, 120, 132, 133, 156, 159, 161, 164, 167, 169, 173, 177, 180, 181, 183, 185, 209, 211, 212, 215, 258, 268, 269, 270, 284, 290, 291, 298, 330, 331

iş ha-ruah, 324 İşbiliye, 236, 335 İtalya, 17, 25, 30, 31, 36, 40, 43, 48,

54, 62, 65, 113, 230, 272, 351 İtalyan, ıı

372

İtalyanca, 32, 81, 84 İzak Sarfa ti, 12

J Jacques Fontaine, 222, 285 Jeffrey R. Woolf, 139 Jeronimo Demolin, 166 Jezebel, 88, 241 Joao, 351 Joao (Il.), 249 John (1.), 240 John (Il.), 122, 241 Joseph del Medigo, 135 Josephus, 24 Joshua Starr, 137 Juan, 295 Julius, 44, 49

K Kabala, 15, 32, 33, 41, 60, 61, 62, 75,

76, 296, 340, 341, 344, 346, 347 Kabalist, 342 Kabil, 93, 142 Kaftor, 23 Kahire, 32, 87, 107, 113, 128, 130,

131, 189, 195, 197, 198, 201, 202, 205, 206, 282, 338

Kaleb, 189 Kaleb Afendopolo, 40 Kalküta, 210 Kallergis, 24 Kalomiti, 34 Kamaşi, 186 kan iftirası, 26 Kandiya, 21, 22, 23, 25, 26, 27, 29,

32, 33, 34, 39, 40, 41, 42, 45, 46, 47, 51, 53, 56, 59, 66, 71, 72, 73, 74, 75, 80, 83, 96, 98, 103, 104,

Yahudiler ve Türkler

107, 112, 134, 135, 142, 165, 166, 178, 205, 207, 211, 219, 224, 225, 229, 257, 361

Kandiya Purimi, 27 . Kansu Gavri, 99, 113, 114, 128, 131,

188, 189, 190, 191, 196, 198, 199, 200, 205, 208, 209

Kanuni, 52, 54, 72, 81, 82, 84, 134, 223, 224, 284, 298, 299

Kanuni Sultan Süleyman, 17, 18, 95, 113, 212

Kapalonya, 69, 165 Kapsali, 47, 50, 71, 73, 78, 81, 87,

88, 95, 97, 102, 105, 108, 153, 167, 177, 263, 275, 276, 278, 291

Kapsas, 38 Karadeniz, 269, 330 Karailer, 39 Karamani [Mehmed] Paşa, 173 Kartaca, 123, 246, 351 Kartacaniya, 246 Karun, 360 Kastilya, 74, 122, 123, 229, 239, 243,

244, 246, 247, 294, 348, 350, 351 Katalonya, 123, 229, 243, 246, 247,

350, 351 Katherine E Fleming, 138 . Kayin, 142 Kazıklı Voyvoda, 168, 267 Kebir, 194 Kedar, 322 Kedma, 322 Kefalonya, 165 Kefil.ret, 46 Kefe, 180, 181, 330 Keldaniler, 317 Kemah, 86; 186 Ken'an, 144, 318 Keretim, 23 ·

İndeks

Keter Malkut, 76 Keynan, 142 Kıbn� 22, 84, 103, 131 Kızıldeniz, 210 Kir Timitri, 64, 164, 165 Kir Torna, 64, 164, 165 Kir Yanni, 64, 161, 164 Kişon, 87, 153 Kitab-ı Mukaddes, 87, 93 Kitim, 322 Knossos, 21 Koah ha-Şem, 53 Kohen, 26 Konstantin, 155, 164, 232, 331 Konstantiniye, 332 Konstantinopol, 163, 331 Koreş, 179, 185, 231, 279, 290, 291,

357 Korfu, 97, 98, 125, 175, 248, 271 Korkut, 127, 173, 182 Koron, 69, 120, 126, 165, 174, 176 Kostas G. Tsiknakis, 138 Kudüs, 16, 18, 19, 24, 26, 38, 54, 85,

113, 114, 129, 132, 190, 194, 195, 208, 231, 335, 337

Kur'fut, 116, 139, 143, 146, 326 Kurdoğlu, 220 Kurtuba, 22, 121, 233, 234, 333, 336 Kuta, 317 Kuzey Afrika, 232, 251

L La Guerra di Rhodi, 222 Latince, 32 Latinler, 23 lavan, 157 lavan-im, 106 Leh, 11

Leiden, 33 Lemuel, 224 Leon, 348 Leon ha-Rofe, 363 Leon Weinberger, 139 Lepanto, 174 Libya, 301 Lira, 322 Lizbon, 252 London, 52 Lucena, 231 luvav, 336

M

373

Maamar be-Etzem ha-Galgal, 32 Macaristan, 103, 119, 133, 169, 211 Macarlar, 11, 87, 119, 169 Maday, 322 Magog, 322 Mağrib, 25, 124, 251, 335 Mahalel, 142 Mahmit, 145, 323, 325, 326, 329 Mahmud Paşa, 165 Mahomati, 145, 324 Maimonides, 32, 33, 60, 121� 234,

336 Mainz, 39 Mainzli, 39 Makedonya, 322 Malaka, 123, 228, 239, 333

· Manisa, 133 Marco Minio, 51, 216, 222 Markavan Trivizan, 176 Marmaris, 216 Marrano� 240, 348 Martilengo, 219 MartinJacobs, 16, 138 Masa, 322

374

Massa, 224 Maveraünnehir, 289

Mayer Halevy, 137 Maymi, 253 Mayorka, 348 Mazref le-Hohma, 32

Me' a Şe' ariın, 55 Me'mfin, 22 Med, 79, 100, 185, 279, 356 Medler, 148

Mega Dukas, 163 Mega Palologo, 64, 164 Mehmed, 117 Mehmed (iV.), 98

Meir, 242, 245 Meir Benayahu, 54, 136

Meir ha-Levi, 122 Meir ha-Levi bar Todros, 236 Meir Katznellebogen, 44

Meiri, 121, 234 Mekke, 175

Mekor Bina, 33 Memlfık, 11, 18, 67, 68, 69, 70, 82,

88, 128, 149, 187, 192, 195, 196

Memlfil<ler, 84, 85, 96, 99, 188, 197, 200, 296, 358

Menahem del Medigo, 44 Mercidabık, 188, 191, 200, 280 Meriniler, 253 Mesih, 18, 204, 284, 288, 293 Mesih Mustafa Paşa, 119

Messer Bemardo Barbarigo, 274

Messer Marco Minio, 72, 215 Messer Sebastian Dostonian, 216

Messina, 219, 229, 248, 249, 271,

272 Meşehoğullan, 322

meşuga, 324 Meşulam, 27

Yahudiler ve Türkler

Mezalim, 107, 187 Mezmurlar, 283

Mısır, 25, 54, 73, 75, 80, 85, 91, 97, 99, 101, 103, 109, 113, 114, 119, 120, 131, 132, 137, 160, 171, 172,

175, 177, 179, 186, 187, 188, 192,

193, 194, 195, 197, 200, 203, 204, 205, 207, 213, 215, 234, 268, 279,

282, 283, 290, 291, 296, 297, 331,

332, 335, 337, 356 Miami, 241 Midilli, 176 midraş, 141, 144

Mihael Balbo, 33

Mihael Kohen, 361

Mika, 297 Mikdaşiye, 294

Milan, 52 Milano, 59, 114 Milhamot Adonay, 78 minha, 339 minhag, 26, 30 Mişma, 322 Mişna, 60, 335, 336

Mişne Tora, 340

Mivşam, 322 Modon, 69, 120, 126, 165, 174, 176

Mora, 63, 64, 103, 117, 164, 169, 269, 292, 330

Mordehay Komtino, 40

Moshe Lattes, 135 Moşe, 24, 47, 232, 233, 337

Moşe b. Abba del Medigo, 42 Moşe bar Nahman, 340

Moşe ben Ezra, 121, 234 Moşe ben Meymı1n, 60, 121, 234,

336, 337, 338, 340

Moşe ben Nahman, 76, 121, 236, 340

İndeks

Moşe del Medigo, 38 Moşe Isserles, 61 Moşe Kapsali, 39, 40, 41, 73, 86, 87,

96, 118, 230, 260, 261, 353 Moşe Landua, 40 Muallim Tsadeka, 360 Muhanuned, 116, 145, 325, 326 Muhanuned Abdullah, 239 Muhanuned Ebı1 Abdullah, 238 Muhanuned Sakito, 238, 239 Muhanuned Zağal, 123 Murad, 67, 87, 116, 117 Murad (I.), 103 Mura� (II.), 153, 154 Murad Hüdavendigar, 151 Mursia, 348' Musa, 24, 337 Mustafa Fayda, 18 Mustafa Paşa, 69, 92, 170, 187 Muvahhidler, 234 Müslüman, 71

N Nablus, 86, 129, 195, 213 Nafiş, 322 Nagid, 38, 121, 233 Nahrnanides, 121, 236 Nahor, 317 Napoli, 25, 54, 83, 96, 97, 112, 123,

124, 229, 247, 248, 249, 271, 272, 292, 351

Narbina, 322 Narbonne, 233 Natan ben Yitshak, 232, 233 Natan ha-Bavli, 36 Nathan Porges, 52, 137 Natronay, 76 Navara, 348

Navarin, 126, 176 Navarra, 126, 176, 243 Nebozboz, 85, 149 Negroponte, 30 Nehemya, 335 Nehemya Kalomiti, 34 Nemrud, 143, 144, 318 Nevayot, 322 Neviim, 23 Nevpaktos, 120, 175 Niccolu Canale, 165 Nil, 131, 201, 202 Nimrod, 143, 318, 320, 321 Nissim Biba, 282 No'am ve Hovlim, 55 Noah, 323, 329 Noel, 50, 102, 218, 221 Notaras, 163 Nuh, 93, 142, 144, 329 Nuh Arslantaş, 139, 317

0 - Ö Ohran, 229, 246 · Ongeliziler, 322 Orhan, 92, 116, 151 Orhan Gazi, 113 Orlezion, 222

375

Osman, 116, 145, 146, 149, 323, 325 Osman Gazi, 12, 78, 82, 116, 149,

150, 289, 329 Osmanlı, 18, 34, 36, 47, 55, 62, 63,

65, 66, 70, 78, 82, 83, 88, 92, 95, 96, 97, 98, 105, 110, 111, 162, 167, 273, 275, 287

Otlukbeli, 103 Oxford, 52, 136 · Öğri, 214

376

p P. Villiers de !'isle Adam, 216, 221 Padahzur, 299 Padova, 11 Padua, 31, 32, 38, 39, 40, 42, 43, 44,

48, 50, 59, 136 Palologo, 165 Palombo, 242 Paltoy, 76 Papa, 44, 119, 134, 147, 218 Papalık, 11 Paras, 356 Paraşa Bereşit, 76 Paris, 33 Parma, 33 Partsinah, 322 Partsinahlar, 322 Paul (II.), 169 Pedro, 240, 241 Peliştiler, 333 Peliştim, 333 Pelopones, 21 perah, 42, i06, 229, 239, 250, 266,

269 Pers, 79, 100, 148, 149, 185, 279,

291, 356 Peruş Pirkey ha-Merkava, 33 Pesah, 35, 47, 118, 202, 216, 225,

244, 245, 252, 265, 283 Physeus, 216 Pico della Mirandola, 31 Piri Mehmed Paşa, 277 Piri Paşa, 131 Pirrizuela, 231 Pisa, 322 . Piskani, 246, 350 Piskia, 243 Piu Segundo, 79, 92, 102, 118, 169

Yahudiler ve Türkler

Pius, 82 Pius (II.), 102, 118 Platon, 33 Polipilo, 151 Polonya, 32 Portekiz, 17, 36, 49, 54, 55, 65, 74,

88, 96, 97, 102, 112, 115, 120, 121, 124, 125, 139, 210, 227, 241, 249, 250, 251, 252, 253, 271, 273, 288, 292, 293, 294, 295, 351, 352

Portekizler, 210 Pothula, 41 Prag, 32 Provence, 146 Pumbedita, 233 Purim, 35 Purim Kandiya, 46

Q - R Questiones Tres, 31 Raba Bar Bar Hana, 147, 327, 328 Rabaz Vakası, 22 Rabazulhandak, 22 Rabbi Yosef, 38 Radziwill, 32 Rahip Bahira, 93, 116, 147, 326 RaMBaM, 336, 337, 339 RaMBaN, 75, 236, 340, 341, 344,

346, 347 RaŞbA, 76 re'sü'l-cfilfi.t, 116, 121, 233, 328 Refuot Teela, 33 Remle, 86, 114, 194 Rhetymnon, 25, 28, 38 Ridaniye, 67, 69, 88, 113, 114, 129,

189, 196, 199, 201, 280, 281, 282, 283, 358

Rifat, 322 Robert, 31

İndeks

Robert Bonfil, 138 Rodoni, 361 Rodos, 13, 25, 70, 72, 80, 81, 82, 83,

84, 91, 92, 96, 102, 103, 104, 109, 115, 119, 120, 131, 133, 134, 170, 174, 176, 205, 209, 211, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 223, 224, 284, 285, 290, 291, 298, 299

Rodos Dükü, 215 Rodos Şövalyeleri, 102, 103, 120,

133, 135, 285 Roma, 24, 30, 104, 117, 147, 156,

222, 292, 298, 299, 330 Romalılar, 21 Romanya, 151, 168 Romanyot, 25, 30, 40 Rum, 111, 147, 149 Rumeli, 113 Rumiler, 322 Rumlar, 23, 25 Ruslar, 11, 322

s Safed, 113, 129, 130, 190, 193, 194,

282 Safevi, SafeViler, 85, 100, 103, 126, 127,

147, 149, 183, 326 Sakbonya, 166 Sakız, 272, 353 Sakito, 239 Salah Erkimış, 200 Sam, 116, 142, 143, 323, 329 Sambari, 58 Sami, 93 Samiler, 116 Sfuni.ri, 360 Samin Tsadeka, 99, 130, 280, 359 Samuel b. Nagrela, 121, 234

Samuel ibn Tibbon, 236 Samuelachi, 42 San Giovanni, 221 Sao Tome, 250, 352 Saragosa, 333 Sardunya, 348 Sasaniler, 286 Savefiler, 85, 326

377

Scuole Israelitiche Kütüphanesi, 135

Sebt, 339 Setler, 51, 53, 58, 59, 62, 64, 67, 300 Setler 'Olam Zuta, 36 Setler Eliyahu, 67 Setler Eliyahu Raba, 57 Setler Eliyahu Zuta, 57 Sefer be-Divi, 58 Sefer Divrey ha-Y amim, 78 Sefer Divrey ha-Yamim le-Mahmit,

77 Sefer Divrey ha-Yamim le-Malhey

ha-Togarmim, 78, 153, 172 Sefer Divrey ha-Yamim le-Malhey

Venetzia, 80 Sefer ha-Kabala, 77, 232 Sefer ha-Pelia, 295 Sefer ha-Pelia ve ha-Kana, 76 Sefer Higayon, 33 Sefer Yosifon, 36, 76 Sefer Zihronot Divrey ha-Yamim,

78, 231 Selanik, 154 Selçuklular, 286, 287 Selim, 66, 68, 75, 79, 91, 101, 126 Semendire, 153 sestieri, 23 Sevilla, 335 Shlomo Simonsohn, 54, 139 Shmuelevitz, 52

378

Sıfarad, 25, 49, 74, 111, 118, 264 Sırp, 11 Sicilya, 219, 229, 248, 249, 271, 272,

287, 335 Sidon, 85, 194, 208 Sifra, 61 Sifre, 61 Sifrey ha-Yavanim_ uha-Lo'azim,

79 Sifrey Med uParas, 79 Sifrey Melehey Napoli di Rome,

79 Sihi, 85 . Simon Sultan Bohbot, 139 Simonsohn, 52 sinagog, 109 Sinan Paşa, 99, 105, 109, 130, 179,

193, 194, 197 Sipur Sıfarad, 54, 230 Sipurey Venetsiya, 48, 91 Sisera, 88 Sitia, 205 Sitino, 164 Siyon; 284; 289, 298, 299 Sodom, 273 solidi, 28 solidin, 243 St. Nicola, 170 Sukot, 235, 336 Sultan, 180 Sultan Süleyman, 170 Sultano, 85 Sura, 232, 233 Suriye, 73, 113, 128, 129, 207, 210,

290 Süleyman, 69, 79, 298 Süleyman Peygamber, 298 Süleyman'ın Meselleri, 66, 224

Yahudiler ve Türkler

ş Şabat, .25, 44, 46, 56, 236, 241, 281,

339, 342 Şabtay Kapsali, 38 Şabtay Tsivi, 76 Şah İsmail, 188, 199 Şam, 189, 209 Şamanist, 148 Şatsu bat Tatari, 361 Şaul, 44 Şe-Day, 324 şehina, 327 Şehzade Ahmed, 177, 182 Şehzade Korkut, 177, 183 Şekem, 86, 213 Şem, 329 Şemarya b. Elhanan, 232, 233 Şemarya ben Eliyahu, 30 Şemarya del Medigo, 38 Şerira, 76 Şeyh Ede Balı, 150

_ Şeyhi, 172 Şim'on, 241 Şim'on Maymi, 74, 253 Şit, 142 Şlomo ben Aderet, 76, 122, 236 Şlomo del Medres, 297 Şlomo Simonson, 136 Şmeul le-Gaza, 361 Şmuel Algazi, 34, 45 Şmuel Aşkenazi, 33 Şmuel ha-Levi, 333, 334, 335 Şmuel ha-Nagid, 333 şofet, 338 şohet, 39 şoter, 338

İndeks

T Ta' alumot Hohma, 33 Taberiye, 86, 129, 195 Takanot Kandiya, 25, 37, 38, 42, 56,

58, 80 Talınay, 322 Talmud, 15, 30, 34, 37, 39, 60, 61,

62, 75, 225, 227, 233, 260, 295, 327, 335, 340

Tanah, 326 Tanaim, 76 Tarşiş, 322 Tebriz, 86, 113, 127, 184, 279 tefila, 339 Tema, 322 Tempio di Maometh, 222 Teoroto, 151 Terah, 143, 144, 317, 318, 320 teşuva, 75, 135, 225 Tevrat, 15, 30, 35, 37, 62, 75, 93,

141, 143, 144, 171, 240, 258, 294, 325, 328, 335, 338

Theodosius (II.), 24 Tısadek, 234 Tiburleki, 85, 152 Timur, 67, 68, 85, 152 Timurlek, 152 Tiras, 322 Tiraslar, 322 Tiverya, 86 Togarma, 144, 148, 322, 329 Togarmim, 322, 356 Toldot Adam, 34 Toledo, 231 Tomanbay, 68, 75, 76, 87, 88, 129,

130, 131, 179, 190, 192, 193, 194, 195, 196, 197, 198, 201, 202, 203, 209, 280, 281, 283, 358, 360

379

Tora, 62, 325, 328, 338, 339, 341, 347

Torozmani, 145, 323, 325 Tosefta, 61 Toskana, 322 Toviya, 363 Trablus, 194 Trabzon, 80 Treviso, 44 Tuleytula, 231, 236, 243, 333 Tuna, 87, 153, 322 Tuval, 322 Tuvaloğullan, 322 Türkçe, 80, 81, 84 Türki, 322 Türkiye, 36, 97, 124, 230, 248, 255,

271, 272, 273, 274 Türkler, 17, 45, 47, 59, 72, 96, 97, .

116, 142, 178, 204, 213, 255, 273, 274, 286, 292, 300, 323, 329

U - Ü ulUfe, 106, 173 Umberto Cassuto, 137, 138 Ur Kasdim, 317, 321 Uriel Heyd, 16 Ursa, 27 Uzun Hasan, 85, 87, 103, 119, 137,

148, 167, 168, 266, 267 Üsküdar, 268 Üstad-ı A'zam, 216

V - W Valensiye, 123, 229, 247, 351 Vatican, 34 Vatikan, 59 Vattasiler, 253 Veli, 172

380

Venedik, 121 18, 22, 23, 24, 25, 26, 29, 34, 37, 42, 43, 44, 46, 48, 49, 50, 51, 58, 59, 66, 71, 72, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 94, 98, 103, 104, 105, 108, 112, 118, 125, 133, 134, 135, 165, 166, 167, 169, 174, 175, 178, 205, 207, 210, 215, 216, 218, 219, 225, 246, 262, 296, 351, 361, 362, 363

vezir, 80 Vidin, 153 Vilna, 32 Vira, 322 Wlad Tepes, 168

y Ya'ar Levanon, 32 Ya'kov, 74, 243 Ya'kov ben Eliyahu, 146 Ya'kov Emden, 61 Ya'kov Romerok, 121, 234 Ya'kov Skandari, 32 Ya'kub, 270 Yabin, 88 Yad Hazaka, 340 Yafes, 142, 329 Yafesıler, 93 Yafet 142, 144, 322, 323, 329 Y afetoğullan, 322 Yahuda, 284, 298 Yahuda Habib, 45 Yahuda Mintz, 31 Yahuda Minz, 39, 40, 43, 48, 50 Yahudi, 71, 90, 270 Yahudiler, 331 Y akomo Kontarin, 207 Yaron Ben Naeh, 19 Yasin Meral, 19

Yahudiler ve Türkler

Yavan, 322 Yavanoğullan, 322 Yavuz, 12, 17, 18, 51, 68, 69, 70, 72,

76, 85, 95, 99, 100, 104, 105, 108, 155, 178, 180, 181, 182, 193, 199, 201, 202, 204, 214, 275, 276, 283, 284, 296, 298, 299, 356

Yehiel, 237 Yehosof ha-Levi, 121, 234 Yeni Ahit, 24 Yeniçeriler, 110, 111, 120, 126, 172,

173, 181, 207, 260, 261 Yeruşalayim, 85 Yeşe'yahu, 171 Yeşe'yahu Meseni, 120, 171, 268,

332 yeşiva, 234 Yetur, 322 Yıldırım, 67, 92, 95, 103, 116, 151,

152 Yisrael Aşkenazi, 44 Yişma' el, 321 Yişma' eli, 148, 158, 270, 329 Yişma' elim, 102, 323, 329, 337 Yitshak, 42, 234, 321 Yitshak Abravanel, 49 Yitshak Avohav, 240 Yitshak bar Tısadek, 121 Yitshak bar Yahuda, 121, 234 Yitshak ben Lion, 335 Yitshak de İlgenheim, 45 Yitshak de Liyon, 241 Yitshak el-Hakim, 73 Yitshak Kpandon, 240 Yitshak Rav Baruh, 121 Yom Kipur, 46 Yom Tov Assis, 18 Yosef, 74, 294 Yosef ben Guryon, 76

İndeks

Yosef ben Migas, 335 Yosef del Medigo, 32 Yosef ha-Kohen, 60, 93 Yosefha-Levi, 121, 234 Yosef ha-Rofe, 32 Yosef Hayon, 241 Yosef Karo, 61 Yosef Saınbari, 93 Yosef Yeruşalmi, 48 Yuana, 241 Yunan, 240 Yunanca, 86 Yunanlılar, 21 Yfinus, 324 Yunus Bey, 197 Yunus Paşa, 200, 207

z Zağal, 238 Zahor, 139 Zara, 45 Zehoh, 322 Zerah ben Natan, 33 Zofarko, 153 Zohar, 61, 75, 204, 225 Zohazan, 85, 148 Zudeca, 26, 37 Zurnzuntl, 85, 173 Zvi Ankori, 137

381