xác định khả năng kết hợp của một số dòng ngô thuần được tạo ra từ...
DESCRIPTION
Xác định khả năng kết hợp của một số dòng ngô thuần được tạo ra từ nguồn vật liệu trong nước và nước ngoàiTRANSCRIPT
1. më ®Çu
1.1.tÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi
Ng« lµ mét trong ba c©y ngò cèc chñ yÕu, cung cÊp l−¬ng thùc cho
loµi ng−êi trªn toµn thÕ giíi. Ng« lµ c©y l−¬ng thùc nu«i sèng gÇn 1/3 sè d©n
trªn toµn thÕ giíi, ë mét sè n−íc nh− Mehico, Peru, Kenia …v .v ..sö dông
ng« lµ l−¬ng thùc chÝnh, tÊt c¶ c¸c n−íc trång ng« ®Òu ¨n ng« nh−ng ë møc
®é kh¸c nhau. Ngoµi ra ng« cßn cung cÊp phÇn lín thøc ¨n cho nghµnh ch¨n
nu«i vµ cung cÊp nguyªn liÖu cho c¸c nhµ m¸y s¶n xuÊt cån, tinh bét, dÇu,
glucoza, b¸nh kÑo. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y c©y ng« ®−îc coi lµ c©y thùc phÈm,
ng−êi ta sö dông b¾p ng« bao tö lµm rau cao cÊp.
Vµo nh÷ng n¨m cuèi cña thÕ kû 20 nghÒ trång ng« trªn thÕ giíi ®· cã
nh÷ng b−íc ph¸t triÓn kú diÖu nhê øng dông réng r·i c«ng nghÖ −u thÕ lai,
kü thuËt n«ng häc tiªn tiÕn vµ nh÷ng thµnh tùu cña c«ng nghÖ sinh häc,
c«ng nghÖ chÕ biÕn vµ b¶o qu¶n..v..v. ë c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn tû
lÖ sö dông gièng ng« lai lµ 100% cßn ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn tû lÖ nµy
chØ ®¹t 38%. Theo sè liÖu cña CIMMYT th× niªn vô 2001 - 2002 toµn thÕ
giíi trång kho¶ng 140 triÖu ha ng« víi n¨ng suÊt b×nh qu©n kho¶ng 4,3tÊn /
ha vµ tû lÖ sö dông gièng ng« lai kho¶ng 63 – 65%. Niªn vô 2002- 2003 nhê
cã më réng diÖn tÝch nªn tæng s¶n l−îng ®¹t kho¶ng 684,7 triÖu tÊn. Mü lµ
quèc gia cã diÖn tÝch vµ s¶n l−îng ng« lín nhÊt thÕ giíi ®¹t 29,1 triÖu ha,
n¨ng suÊt b×nh qu©n ®¹t 8,5tÊn/ha n¨ng suÊt c¸ biÖt ®· ®¹t 25,4 tÊn/ha, sö
dông 100% lµ gièng ng« lai mµ phÇn lín lµ lai ®¬n( dÉn theo) [32].
ë ViÖt Nam, Ng« lµ c©y l−¬ng thùc ®øng thø hai sau c©y lóa, ®−îc trång
phæ biÕn trªn nhiÒu vïng sinh th¸i trong c¸c thêi vô kh¸c nhau. §Æc biÖt víi
®iÒu kiÖn thêi tiÕt kh¾c nghiÖt nh− h¹n, rÐt, n¾ng nãng, bÊt thuËn cho c©y
trång kh¸c th× c©y ng« ®−îc coi lµ c©y mµu chÝnh trong s¶n xuÊt.
1
N¨m 2003 diÖn tÝch trång ng« cña n−íc ta ®¹t 909.800ha, n¨ng suÊt
b×nh qu©n toµn quèc ®¹t 3,22 tÊn/ha, s¶n l−îng ®¹t kho¶ng gÇn 3 triÖu tÊn.
Tõ n¨m 1990 ®Õn nay cuéc c¸ch m¹ng ng« lai ®· lµm thay ®æi nghÒ trång
ng« ë n−íc ta, nã ®· ®−a n−íc ta ®øng trong hµng ngò c¸c n−íc trång ng«
lai tiªn tiÕn ë khu vùc Ch©u ¸( TrÇn Hång Uy 2002[33] .
Nh»m phôc vô kÕ ho¹ch ®Æt ra cña Bé n«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng
th«n ®Õn n¨m 2005 diÖn tÝch ®¹t 1,0 triÖu ha vµ s¶n l−îng ®¹t 4-5 triÖu tÊn (
theo kÕ ho¹ch ph¸t triÓn N«ng nghiÖp 2000-2005 cña Bé N«ng nghiÖp vµ
ph¸t triÓn n«ng th«n ) vµ theo tÝnh to¸n ®Õn n¨m 2010 ViÖt nam cÇn kho¶ng
5-6 triÖu tÊn ng« (theo TrÇn hång Uy 2002, t¹p chÝ NN&PTNT
sè2/2002)[33]. §Ó ®¹t ®−îc môc tiªu trªn, c«ng t¸c t¹o ra nh÷ng gièng ng«
lai cã n¨ng suÊt cao, phÈm chÊt tèt, thÝch øng réng lµ rÊt cÊp thiÕt vµ quan
träng.
Qu¸ tr×nh t¹o gièng ng« lai cÇn ph¶i tiÕn hµnh c¸c c«ng viÖc sau:
- Thu thËp vËt liÖu vµ t¹o dßng thuÇn
- §¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kÕt hîp.
- S¶n xuÊt h¹t lai.
Trong c¸c c«ng ®o¹n trªn, c«ng viÖc ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kÕt hîp chung vµ
kh¶ n¨ng kÕt hîp riªng lµ c«ng viÖc rÊt cÇn thiÕt vµ hÕt søc quan träng ®èi
víi c«ng t¸c chän t¹o gièng ng« lai .
Cïng víi viÖc t¹o dßng b»ng ph−¬ng ph¸p truyÒn thèng, th× trong thêi
gian gÇn ®©y th«ng qua ph−¬ng ph¸p c«ng nghÖ sinh häc( nu«i cÊy no·n,
bao phÊn ch−a thô tinh) mét sè dßng thuÇn ®· ®−îc t¹o ra. Tuy nhiªn mét
dßng thuÇn chØ cã ý nghÜa sö dông khi cã nh÷ng ®Æc ®iÓm n«ng, sinh häc
mong muèn trong ®ã quan träng nhÊt lµ kh¶ n¨ng kÕt hîp. V× kh«ng ph¶i
bÊt kú mét dßng thuÇn nµo còng cã kh¶ n¨ng kÕt hîp cao.
Do tÇm quan träng vµ yªu cÇu cña c«ng t¸c chän t¹o gièng nãi chung vµ
phôc vô cho ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn ng« lai cña ViÖt Nam nãi riªng. Nªn
2
chóng t«i tiÕn hµnh nghiªn cøu ®Ò tµi: “ X¸c ®Þnh kh¶ n¨ng kÕt hîp cña
mét sè dßng ng« thuÇn ®−îc t¹o ra tõ nguån vËt liÖu trong n−íc vµ
n−íc ngoµi.”
1.2. môc ®Ých yªu cÇu cña ®Ò tµi
1.2.1. môc ®Ých
- Chän ra mét sè tæ hîp lai cã n¨ng suÊt cao, cã nh÷ng ®Æc tÝnh n«ng sinh
häc ®¹t tiªu chuÈn gièng tham gia vµo kh¶o nghiÖm gièng.
1.2.2. yªu cÇu
- X¸c ®Þnh mét sè ®Æc tÝnh sinh th¸i, h×nh th¸i, thêi gian sinh tr−ëng,
chiÒu cao c©y, chiÒu cao ®ãng b¾p, c¸c yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt vµ
n¨ng suÊt cña 10 dßng ng« thuÇn
- §¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kÕt hîp cña c¸c dßng tõ ®ã chän ra nh÷ng tæ hîp
lai cã c¸c yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt, n¨ng suÊt cao h¬n c¸c gièng ®èi
chøng(LVN4, LVN10), tham gia vµo kh¶o kiÓm nghiÖm gièng.
1.3. ý nghÜa khoa häc vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµi
1.3.1. ý nghÜa khoa häc cña ®Ò tµi
Thµnh c«ng cña qu¸ tr×nh t¹o gièng ng« lai nãi riªng vµ còng nh− chän
gièng c©y trång nãi chung phô thuéc rÊt nhiÒu vµo nguån vËt liÖu ban ®Çu vµ
qu¸ tr×nh thö kh¶ n¨ng kÕt hîp cña c¸c dßng thuÇn. Do vËy c«ng t¸c thu
thËp vµ ®¸nh gi¸ vËt liÖu lµ hÕt søc quan träng. §¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kÕt hîp
cña c¸c dßng thuÇn ng« thùc chÊt lµ x¸c ®Þnh −u thÕ lai. ¦u thÕ lai l¹i chÞu
sù chi phèi m¹nh mÏ bëi sù kh¸c biÖt di truyÒn gi÷a hai d¹ng bè mÑ. VËt
3
liÖu t¹o gièng chØ cã gi¸ trÞ khi chóng ®−îc x¸c ®Þnh lµ cã kh¶ n¨ng kÕt hîp
cao vµ cã nhiÒu tÝnh tr¹ng di truyÒn cã lîi cho con ng−êi.
1.3.2. ý nghÜa thùc tiÔn cña ®Ò tµi
- T×m ra mét sè dßng cã kh¶ n¨ng kÕt hîp cao t¹o vËt liÖu cho c«ng t¸c
chän gièng tiÕp theo.
- X¸c ®Þnh ®−îc mét sè tæ hîp lai cho n¨ng suÊt cao, thêi gian sinh
tr−ëng ng¾n vµ cã mét sè ®Æc ®iÓm −u viÖt h¬n c¸c gièng ng« ®ang
®−îc trång phæ biÕn t¹i miÒn B¾c ViÖt Nam .
1.4. §èi t−îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu
§Ò tµi ®−îc thùc hiÖn cã sù gióp ®ì vµ cung cÊp vËt liÖu lµ c¸c dßng thuÇn
®−îc t¹o ra b»ng ph−¬ng ph¸p nu«i cÊy bao phÊn, no·n ch−a thô tinh cña bé
m«n nu«i cÊy m« tÕ bµo - ViÖn Di truyÒn N«ng nghiÖp .
§Ò tµi tiÕn hµnh nghiªn cøu theo dâi, ®¸nh gi¸ mét sè ®Æc ®iÓm n«ng
häc, sinh häc cña 10 dßng thuÇn ng« ®−îc t¹o ra t¹i ViÖn Di truyÒn n«ng
nghiÖp vµ c¸c tæ hîp lai tõ 10 dßng thuÇn theo ph−¬ng ph¸p Griffing4.
§Ò tµi tiÕn hµnh trong hai vô ®ã lµ vô ®«ng n¨m 2003 vµ vô xu©n 2004 t¹i
Tr¹m chuyÓn giao c«ng nghÖ sinh häc –ViÖn Di truyÒn n«ng nghiÖp.
4
2. Tæng quan tµi liÖu vµ c¬ së khoa häc cña ®Ò tµi
2.1. c¬ së khoa häc cña ®Ò tµi
2.1.1. kh¸i niÖm dßng thuÇn vµ ph−¬ng ph¸p t¹o dßng thuÇn
2.1.1.1. Kh¸i niÖm dßng thuÇn
Dßng thuÇn lµ kh¸i niÖm t−¬ng ®èi ®Ó chØ c¸c dßng tù phèi ®· ®¹t tíi ®é
®ång ®Òu vµ æn ®Þnh cao ë nhiÒu tÝnh tr¹ng, ®èi víi ng« th−êng sau 7-9 ®êi
tù phèi dßng ®¹t tíi ®é ®ång ®Òu cao ë c¸c tÝnh tr¹ng nh−: cao c©y, cao
®ãng b¾p, n¨ng suÊt, d¹ng vµ mµu s¾c h¹t .v.v… vµ ®−îc gäi lµ “ dßng
thuÇn”. Nh− vËy, dßng thuÇn lµ dßng cã kiÓu gen ®ång hîp tö víi tû lÖ cao
ë nhiÒu ®Æc tr−ng di truyÒn. Nguån vËt liÖu ®Ó t¹o dßng thuÇn gåm c¸c
gièng ng« ®Þa ph−¬ng, c¸c gièng ng« thô phÊn tù do, gièng c¶i tiÕn vµ c¸c
gièng ng« lai.v.v..( B. Brown, 1953 [39]; E.E.G. Gama vµ A.R.Halauer
1977[44] )
2.1.1.2. Ph−¬ng ph¸p t¹o dßng thuÇn
T¹o dßng thuÇn lµ mét phÇn quan träng cña ch−¬ng tr×nh t¹o gièng ng«
lai. Cho ®Õn nay, c¸c nhµ khoa häc ®· ®Ò xuÊt vµ sö dông mét sè ph−¬ng
ph¸p nh− sau:
+ Ph−¬ng ph¸p chuÈn ( Standard method)
§©y lµ ph−¬ng ph¸p chñ yÕu ®−îc ¸p dông réng r·i nhÊt trªn thÕ giíi ®ã
lµ tù phèi c−ìng bøc liªn tôc qua 7-9 ®êi. Tù phèi nh»m ®¹t ®−îc ®é ®ång
hîp tö víi tû lÖ ngµy cµng cao ë nhiÒu tÝnh tr¹ng( trÝch dÉn theo NguyÔn
H÷u Phóc )( luËn ¸n tiÕn sÜ N«ng nghiÖp viÖn khoa häc KTNN ViÖt nam
n¨m 2002)[18].
+ Ph−¬ng ph¸p Sib ( cËn phèi ) hoÆc Fullsib ( cËn phèi gi÷a anh em
®ång m¸u)
5
N¨m 1974 Stringfield bæ sung ph−¬ng ph¸p t¹o “dßng réng” cßn gäi lµ
ph−¬ng ph¸p t¹o dßng fullsib nh»m gi¶m møc ®é suy tho¸i do tù phèi g©y
nªn (kÐo dµi thêi gian chän läc dßng). Tuy nhiªn, ph−¬ng ph¸p sib hoÆc
fullsib cã c−êng ®é tù phèi kÐm, qu¸ tr×nh ®¹t ®Õn ®é ®ång hîp tö chËm
h¬n vµ cã hÖ sè biÕn dÞ lín h¬n( trÝch dÉn theo NguyÔn H÷u Phóc)( luËn ¸n
tiÕn sÜ n«ng nghiÖp viÖn khoa häc KTNN ViÖt nam n¨m 2002)[18].
+ Ph−¬ng ph¸p chän läc ph¶ hÖ(Pedigree selection)
Ph−¬ng ph¸p nµy nh÷ng c©y cã ®Æc ®iÓm tèt ®−îc tù phèi ®Ó t¹o ®êi
dßng tiÕp theo vµ ®−îc ghi chÐp ph¶ hÖ. ¦u ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ
chän läc trong sè c¸c dßng vµ mét dßng cã thÓ thùc hiÖn ®−îc.
+ Ph−¬ng ph¸p mét hèc( Single hill method)
§©y lµ sù c¶i tiÕn cña ph−¬ng ph¸p chuÈn ®−îc ®Ò xuÊt bëi Jones vµ
Singleton 1934. ë ph−¬ng ph¸p nµy dßng ®êi S1vµ ®êi tiÕp theo ®−îc gieo
theo hèc, mçi hèc trång 3-4 c©y, thay cho gieo thµnh hµng nh− th«ng
th−êng. Nh÷ng c©y cã ®Æc ®iÓm tèt sÏ ®−îc tù thô ®Ó t¹o dßng ®êi tiÕp
theo. Ph−¬ng ph¸p nµy cho phÐp thö mét sè l−îng lín thÕ hÖ con ch¸u cña
c¸c dßng trong cïng mét kh«ng gian, nh−ng l¹i lµm gi¶m c¬ héi chän läc
trong thÕ hÖ dßng con ch¸u. ( trÝch dÉn theo NguyÔn H÷u Phóc)( luËn ¸n
tiÕn sÜ n«ng nghiÖp ViÖn khoa häc KTNN ViÖt nam n¨m 2002)[18].
+ Ph−¬ng ph¸p hçn hîp ( Bulk method)
Ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc mét sè nhµ chän t¹o gièng sö dông ( R. J.
Saikumar, 1999). Theo ph−¬ng ph¸p nµy, tõ c¸c b¾p trong mét ®êi tù phèi
®−îc hçn hîp l¹i ®−îc gieo thµnh hµng vµ sau ®ã tiÕn hµnh tù thô nh÷ng
c©y ®−îc chän. Cø tiÕp tôc tiÕn hµnh nh− vËy trong 3-5 vô cho ®Õn khi
dßng ®¹t ®é ®ång hîp tö cao. Sau ®ã mçi b¾p tù phèi ®−îc ®Ó riªng vµ gieo
thµnh mét hµng nh− ph−¬ng ph¸p chuÈn. Nh−îc ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p
nµy, ph¶ hÖ cña c¸c dßng kh«ng ®−îc theo dâi, rÊt khã chän läc trong sè
c¸c dßng vµ trong cïng mét dßng, khã x¸c ®Þnh vµ sö dông con ch¸u
6
nh÷ng dßng tèt ë ®êi thÊp. ( trÝch dÉn theo NguyÔn H÷u Phóc )( luËn ¸n
tiÕn sÜ n«ng nghiÖp viÖn khoa häc KTNN ViÖt nam n¨m 2002)[18].
+ Ph−¬ng ph¸p t¹o ®¬n béi( Haploid breeding)
Nhê øng dông cña c«ng nghÖ nu«i cÊy m« tÕ bµo, hiÖn nay mét sè n−íc
®· ¸p dông ®Ó t¹o dßng thuÇn b»ng ph−¬ng ph¸p nu«i cÊy bao phÊn, no·n
ch−a thô tinh. Ph−¬ng ph¸p nµy ®· gióp c¸c nhµ chän gièng rót ng¾n thêi
gian t¹o dßng thuÇn tõ 4-5 n¨m xuèng chØ cßn 2-3 n¨m ( Chase, 1952[42];
Goodsell,1961[65] ). ë ViÖt nam, c¸c nghiªn cøu vÒ c«ng nghÖ t¹o c©y
®¬n béi ë ng« ®· ®−îc b¾t ®Çu t×m hiÓu nghiªn cøu t¹i ViÖn Di truyÒn
n«ng nghiÖp tõ n¨m 1995. HiÖn nay kÕt qu¶ b−íc ®Çu ®· t¹o ra mét sè
dßng ng« thuÇn ®ang ®−îc ®¸nh gi¸ trªn ®ång ruéng vµ thö kh¶ n¨ng kÕt
hîp cña c¸c dßng thuÇn ®ã.(dÉn theo§ç N¨ng VÞnh vµ céng t¸c viªn
2004)[35].
2. 1.2. HiÖn t−îng −− thÕ lai, kh¸i niÖm vµ øng dông trong t¹o
gièng ng«
¦u thÕ lai lµ hiÖn t−îng t¨ng søc sèng, kh¶ n¨ng chèng chÞu vµ cuèi cïng
lµ n¨ng suÊt c©y trång vµ vËt nu«i qua lai t¹o, ®· vµ ®ang ®−îc ¸p dông réng
r·i trong n«ng nghiÖp thÕ giíi vµ trong n−íc v× con lai th−êng cho n¨ng suÊt
cao h¬n c¸c d¹ng bè mÑ tõ 10-25%, thËm chÝ ®Õn 90%. ChÝnh v× vËy hÇu hÕt
c¸c gièng c©y trång ( ®Æc biÖt c¸c c©y giao phèi ) vµ gia sóc ®−îc sö dông
hiÖn nay lµ c¸c con lai F1. NghÒ trång ng« trªn thÕ giíi vµo nh÷ng n¨m cuèi
cña thÕ kû 20 ®· cã nh÷ng b−íc ph¸t triÓn nh¶y vät nhê øng dông nh÷ng
c«ng nghÖ gièng lai hiÖn ®¹i. Ng« lai kh«ng nh÷ng ®· gãp phÇn t¨ng tæng
s¶n l−îng l−¬ng thùc cña nhiÒu n−íc mµ cßn gi¶i quyÕt n¹n ®ãi mét bé phËn
d©n c− trªn thÕ giíi. Nã ®· kÝch thÝch nghµnh ch¨n nu«i, ngµnh c«ng nghiÖp
kh¸c ph¸t triÓn, lµm phong phó trªn thÞ tr−êng xuÊt khÈu ng« lai vµ gãp phÇn
®−a nghÒ trång ng« ë n−íc ta ph¸t triÓn, ®−a n«ng nghiÖp ViÖt Nam ®øng
7
trong hµng ngò nh÷ng n−íc cã nghÒ trång ng« tiªn tiÕn ë Ch©u ¸ ( TrÇn
Hång Uy, 2001 [31]). Ng« lai ph¸t triÓn nhanh chãng vµ hÊp dÉn nh− vËy lµ
do øng dông tiÕn bé kÜ thuËt vÒ −u thÕ lai, c¸c biÖn ph¸p kÜ thuËt liªn hoµn.
ChÝnh ng« lai ®· kÝch thÝch c¸c nhµ khoa häc më réng ®èi t−îng vµ ph¹m vi
nghiªn cøu nh»m thu ®−îc c¸c gièng lai −u thÕ vµ phong phó h¬n.
NhiÒu nhµ khoa häc ®· cã sù ®¸nh gi¸ thèng nhÊt lµ c¸c gièng lai thÕ hÖ
míi h¬n h¼n c¸c gièng lai cò vÒ kh¶ n¨ng chèng chÞu víi c¸c ®iÒu kiÖn bÊt
lîi cña m«i tr−êng nh− nãng, h¹n, ®Êt xÊu, mËt ®é cao, c¸c lo¹i s©u bÖnh h¹i
chñ yÕu vµ còng chØ ra r»ng c¸c gièng lai thÕ hÖ míi cã xu h−íng t¹o gièng
cã gãc l¸ ngµy cµng hÑp h¬n( l¸ ®øng h¬n) ( Duvich, 1984, Pendlet¬n vµ ctv,
1987), ; Pepper, 1974)( dÉn theo Mai Xu©n TriÖu (1998)[26].
¦u thÕ lai lµ hiÖn t−îng con lai F1 thÓ hiÖn v−ît h¬n bè mÑ vÒ nh÷ng ®Æc
®iÓm riªng biÖt (nh− cã søc sèng m¹nh h¬n bè mÑ, sinh tr−ëng vµ ph¸t
triÓn nhanh h¬n, cho n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng cao h¬n bè mÑ chóng. HiÖn
t−îng di truyÒn nµy ®−îc c¸c nhµ khoa häc nghiªn cøu tõ l©u. Nhµ b¸c häc
ng−êi §øc lµ I.G. Kolreter lÇn ®Çu tiªn ®· m« t¶ hiÖn t−îng t¨ng søc sèng
cña con lai so víi c¸c d¹ng bè mÑ cña nã qua viÖc lai gi÷a Nicotiana
Tabacum vµ Nicotiana Robusta vµo n¨m 1760. N¨m 1876 Charles Darwin
qua viÖc nghiªn cøu hµng lo¹t c¸c c¸ thÓ giao phèi vµ tù phèi ë c¸c loµi kh¸c
nhau nh− ng«, ®Ëu ®ç vµ nhËn thÊy sù h¬n h¼n cña c¸c loµi giao phèi so víi
loµi tù phèi vÒ c¸c tÝnh tr¹ng nh− ( chiÒu cao c©y, tèc ®é n¶y mÇm cña h¹t,
sè qu¶, søc chèng chÞu vµ n¨ng suÊt h¹t). Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu nµy
®−îc t¸c gi¶ tæng kÕt trong cuèn“T¸c ®éng cña giao phèi vµ tù phèi trong
thÕ giíi thùc vËt “ (DÉn theo NguyÔn ThÞ L−u, 1998[11]). Ng−êi tiÕn hµnh
t¹p giao ®Çu tiªn ë ng« víi môc ®Ých n©ng cao n¨ng suÊt h¹t lµ John Lorain .
N¨m 1812 ¤ng ®· nhËn thÊy r»ng viÖc trén lÉn c¸c loµi ng« kh¸c nhau nh−
ng−êi Da ®á ®· lµm sÏ t¹o ra lo¹i ng« cã n¨ng suÊt cao. Ng−êi ®Çu tiªn
8
quan s¸t hiÖn t−îng −u thÕ lai ë ng« lµ Charles Darwin. Tõ c¸c thÝ nghiÖm
cña m×nh ¤ng ®· ph¸t hiÖn thÊy nh÷ng c©y giao phèi cã chiÒu cao h¬n c¸c
c©y tù phèi lµ 20%. ChÝnh v× nh÷ng ý t−ëng cña ¤ng ®· t¹o tiÒn ®Ò cho
nh÷ng ph¸t kiÕn kú diÖu vÒ −u thÕ lai ngµy nay. Tõ kÕt qu¶ cña Charles
Darwin 1871 ®· gióp cho William James Beal(nhµ nghiªn cøu ng−êi Mü)
n¨m 1878 ®· ¸p dông thùc tÕ −u thÕ lai trong viÖc t¹o c¸c gièng ng« lai gi÷a
gièng. ¤ng ®· thu ®−îc nh÷ng cÆp lai h¬n h¼n c¸c gièng bè mÑ vÒ n¨ng suÊt
tõ 10%-20%(dÉn theo TrÇn Hång Uy, 1972[27].
Trªn c¬ së häc thuyÕt di truyÒn cña Medel (1876 ) vµ lý thuyÕt “dßng
thuÇn” cña Johansen. LÇn ®Çu tiªn vµo n¨m 1904 Shull[55] ®· tiÕn hµnh tù
phèi c−ìng bøc ë ng« ®Ó t¹o c¸c dßng thuÇn vµ thu ®−îc con lai cã −u thÕ lai
cao tõ c¸c dßng thuÇn nµy. ¤ng ®ùîc coi lµ ng−êi khëi x−íng ra gièng lai
gi÷a c¸c dßng. Nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ng« mµ Shull c«ng bè vµo
n¨m 1908 vµ 1909 ®· ®¸nh dÊu sù khëi ®Çu cña c«ng t¸c chän t¹o gièng ng«
lai. ThuËt ng÷ “ Heterosis” ®Ó chØ −u thÕ lai ®−îc Shull sö dông vµo n¨m
1914. Tõ ®ã “ Heterosis” trë thµnh thuËt ng÷ chung ®Ó chØ hiÖn t−îng −u thÕ
lai. Ngoµi Shull, c¸c nhµ di truyÒn häc ng−êi Mü nh− East, Heyse còng ®·
nghiªn cøu −u thÕ lai ë ng«. N¨m 1918 Jones ®Ò xuÊt sö dông lai kÐp trong
s¶n xuÊt, ®Ó h¹ gi¸ thµnh s¶n xuÊt h¹t gièng th× viÖc ¸p dông −u thÕ lai vµo
trång trät, ch¨n nu«i míi thùc sù ph¸t triÓn nhanh chãng( trÝch theo Mai
Xu©n TriÖu, luËn ¸n tiÕn sÜ n«ng nghiÖp,ViÖn KHKTNN) [26] .
¦u thÕ lai biÓu hiÖn ë hÇu hÕt c¸c tÝnh tr¹ng cña tæ hîp lai ®· ®−îc
nhiÒu nhµ di truyÒn chia thµnh c¸c d¹ng biÓu hiÖn chÝnh nh− sau: ( TrÇn
Hång Uy, 1972, 1985)[27, 197-200].
- ¦u thÕ lai vÒ h×nh th¸i
9
BiÓu hiÖn qua søc sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn nh− tÇm vãc c©y ( triÒu cao,
®−êng kÝnh gèc). Kiesselback(1922)( dÉn theo Mai Xu©n TriÖu 1998[26] ®·
cho thÊy ë ng«, con lai F1 cã ®é lín h¹t t¨ng h¬n bè mÑ lµ 11,1%, ®−êng
kÝnh th©n t¨ng 48% chiÒu cao c©y t¨ng 30 –50% …v.v, ngoµi ra cßn thÊy
diÖn tÝch l¸, sè l−îng vµ kÝnh th−íc l¸, chiÒu dµi vµ sè l−îng rÔ, chiÒu dµi vµ
sè nh¸nh cê….v.v ë c©y lai −u thÕ h¬n h¼n bè, mÑ chóng.
- ¦u thÕ lai vÒ n¨ng suÊt
§©y lµ hiÖn t−îng quan träng nhÊt ®èi víi s¶n xuÊt N«ng nghiÖp nã
®−îc biÓu hiÖn qua sù t¨ng lªn cña c¸c yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt nh− tû
lÖ h¹t trªn b¾p, träng l−îng h¹t, chiÒu dµi b¾p, sè hµng h¹t / b¾p, sè h¹t /
hµng, sè b¾p / c©y …. Theo Richey(1927)( dÉn theo TrÇn Hång Uy ,
1985 )[29, 86 –120]. ¦u thÕ lai vÒ n¨ng suÊt ë c©y ng« víi c¸c gièng lai
®¬n gi−· dßng víi dßng cã thÓ ®¹t n¨ng suÊt tõ 193%- 263% so víi trung
b×nh bè mÑ ( dÉn theo TrÇn Hång Uy , 1984)[28].
-¦u thÕ lai vÒ tÝnh thÝch øng
§−îc biÓu hiÖn ë kh¶ n¨ng chèng chÞu víi c¸c ®iÒu kiÖn bÊt thuËn cña
m«i tr−êng sèng nh− h¹n, rÐt, s©u vµ bÖnh. C¸c nhµ khoa häc ®· sö dông
−u thÕ lai trong ch−¬ng tr×nh chän t¹o gièng ng« lai cã kh¶ n¨ng chèng
chÞu nh− chÞu h¹n, rÐt.
- ¦u thÕ lai vÒ tÝnh chÝn sím.
BiÓu hiÖn tæ hîp lai chÝn sím h¬n so víi bè mÑ, nguyªn nh©n lµ do sù
t¨ng c−êng ho¹t ®éng cña qu¸ tr×nh sinh lý, sinh ho¸, trao ®æi chÊt trong
c¬ thÓ tæ hîp lai m¹nh h¬n bè mÑ( A.R. Hallauer, et al, 1990) [48]
- ¦u thÕ lai vÒ c¸c yÕu tè sinh lý, sinh ho¸.
10
Sù t¨ng h¬n so víi bè mÑ biÓu hiÖn ë sù t¨ng c−êng trao ®æi chÊt, t¨ng cao
h¬n bè mÑ vÒ mét sè chØ tiªu sinh ho¸ nh− t¨ng hµm l−îng ®−êng ë con lai (
øng dông ®Ó s¶n xuÊt gièng ng« ngät), ng« giµu ®¹m chÊt l−îng cao.
- Qua nh÷ng øng dông thùc tÕ ®· chØ ra r»ng: ng« lµ c©y ®iÓn h×nh nhÊt vÒ
sù thµnh c«ng trong øng dông −u thÕ lai trong s¶n xuÊt N«ng nghiÖp. ë Mü
n¨ng suÊt ng« v−ît trªn c¸c gièng ng« truyÒn thèng tõ 1-6 tÊn/ha/vô. C¸c
nhµ khoa häc ®· tÝnh to¸n gièng ng« lai ®· ®ãng gãp 60% vµ kü thuËt canh
t¸c 40% vµo møc t¨ng n¨ng suÊt ë ng« ( §ç N¨ng VÞnh, t¹p chÝ NN&PTNT
sè2/2001[28]). Nhê ¸p dông −u thÕ lai mµ diÖn tÝch trång ng« lai ë ViÖt nam
t¨ng tõ 0% vµo n¨m 1990 lªn 30% vµo n¨m 1995 vµ ®Õn n¨m 2000 tû lÖ sö
dông ng« lai ®¹t 65% tæng diÖn tÝch trång ng« trªn c¶ n−íc[32].
2.1.3. C¸c häc thuyÕt vÒ −u thÕ lai
Lý thuyÕt vµ thùc nghiÖm vÒ −u thÕ lai ®· ®−îc nghiªn cøu s©u nh»m
gi¶i thÝch hiÖn t−îng còng nh− t¹o ra c¸c gièng ng« lai ngµy cµng −u viÖt
phôc vô s¶n xuÊt. ¦u thÕ lai lµ hiÖn t−îng t¨ng søc sèng qua lai ®· ®−îc
nhiÒu nhµ khoa häc gi¶i thÝch th«ng qua nh÷ng thuyÕt kh¸c nhau, nh−
thuyÕt tréi(Bruce, 1910: Collins, 1921: Jones, 1917. ThuyÕt siªu tréi ( Hull,
1945: East, 1912 ) ThuyÕt c©n b»ng di truyÒn ( Mazer, Turbin, 1961 ),
ThuyÕt sinh lý ho¸ sinh ( Robinson, Emerson )(dÉn theo Ng« H÷u T×nh )[21,
74]. NhiÒu quan ®iÓm gÇn ®©y nhÊt vÒ −u thÕ lai cã khuynh h−íng dùa vµo
t¸c ®éng gen ®Ó gi¶i thÝch hiÖn t−îng nµy.
11
T−¬ng t¸c trong c¸c alenT−¬ng t¸c gi÷a c¸c alen
C¬ së di truyÒn
C¸c yÕu tè tréi
C¸c yÕu tè liªn kÕt
TÝnh dÞ hîp tö
C¸c yÕu tè bæ sung
ThuyÕt tréi ThuyÕt siªu tréi
S¬ ®å −u thÕ lai cña Crow(DÉn theo TrÇn Duy Quý [19]
¦u thÕ lai lµ mét hiÖn t−îng sinh häc tæng hîp thÓ hiÖn c¸c −u viÖt theo
nhiÒu tÝnh tr¹ng ë con lai F1 khi lai c¸c d¹ng bè mÑ theo nguån gèc, ®é xa
c¸ch di truyÒn, sinh th¸i. Sù thÓ hiÖn −u viÖt cña tÝnh tr¹ng (®−îc ®¸nh gi¸
theo c¸c ®Þnh l−îng nªu trªn) ë con lai F1 ph¶i ®em l¹i lîi Ých cho tiÕn ho¸
vµ cho t¹o gièng ë nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh th¸i vµ canh t¸c x¸c ®Þnh. T¹o gièng
−u thÕ lai lµ con ®−êng cã hiÖu qu¶ cao nh»m tËp hîp nhiÒu tÝnh tr¹ng mong
muèn( Søc sèng, n¨ng suÊt, chÝn sím, chÊt l−îng…)vµo mét kiÓu gen. Do tæ
hîp c¸c nguån gen tõ c¸c bè mÑ kh¸c nhau, kiÓu gen cña con lai F1 thu
®−îc nh÷ng hiÖu qu¶ ®æi míi vÒ t−¬ng t¸c gi÷a c¸c gen ë nh©n còng nh−
t−¬ng t¸c nh©n – tÕ bµo chÊt.
Nh− vËy, nguyªn nh©n di truyÒn cña hiÖu øng −u thÕ lai ®−îc xem xÐt ë
nh÷ng hiÖu qu¶ gi÷a nh÷ng t−¬ng t¸c sau
+ T−¬ng t¸c gi÷a c¸c gen cïng locus.
+ T−¬ng t¸c gi÷a c¸c gen kh¸c locus.
12
+ T−¬ng t¸c gi÷a nh©n vµ tÕ bµo chÊt.
2.1.3.1 Gi¶ thiÕt liªn quan tíi t−¬ng t¸c gi÷a c¸c gen cïng locus, hiÖu
qu¶ tréi, siªu tréi
Lµ hiÖn t−îng con lai F1 thu ®−îc møc dÞ hîp tö nµo ®ã vÒ c¸c gen tréi
®ù¬c tÝch luü vµ thÓ hiÖn lÊn ¸t c¸c gen lÆn g©y hiÖu qu¶ xÊu, dÉn tíi con
con lai F1 −u thÕ h¬n bè mÑ mang c¸c gen lÆn ë tr¹ng th¸i ®ång hîp tö, tøc
con lai F1 ®· kh¾c phôc nh÷ng khiÕm khuyÕt ë c¸c dßng bè mÑ ( c¸c dßng tù
phèi ):
P AA bb CC dd x aa BB cc DD
F1 Aa Bb Cc Dd
P –lµ bè mÑ
F1 – lµ con lai
C¸c alen lÆn a,b,c,d cã h¹i hoÆc cã hiÖu qu¶ yÕu vÒ biÓu hiÖn kiÓu h×nh cña
tÝnh tr¹ng, mçi bè mÑ cã hai gen lÆn ®ång hîp tö. ë con lai F1 c¸c gen lÆn
®−îc “lÊp trèng”, bèn gen tréi ph¸t huy t¸c dông, nã cã −u thÕ lai h¬n h¼n
bè mÑ.
Tr−êng hîp kiÓu dÞ hîp tö cã t−¬ng t¸c ®Æc biÖt dÉn tíi hiÖu qu¶ thÓ
hiÖn m¹nh h¬n so víi c¸c kiÓu ®ång hîp tö- ®ã lµ hiÖu qu¶ siªu tréi
AA ‹Aa› aa
C¬ së vÒ hiÖu qu¶ tréi, siªu tréi ®−îc kiÓm chøng râ ë sù ®èi lËp gi÷a
søc m¹nh ( −u thÕ ) cña con lai vµ møc thÓ hiÖn tÝnh tr¹ng yÕu ë c¸c dßng tù
phèi, do ë c¸c dßng tù phèi cã thÓ xuÊt hiÖn nhiÒu gen lÆn g©y hiÖu qu¶ xÊu.
§èi víi c¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng do nhiÒu gen kiÓm tra, thÓ hiÖn ®é lín cña
13
tÝnh tr¹ng t¨ng khi c¸c yÕu tè tréi t¨ng vµ møc dÞ hîp tö t¨ng, ®iÒu ®ã hoµn
toµn phï hîp víi cÊu tróc di truyÒn cña con lai F1 .
NÕu xem xÐt ë gãc ®é ho¸ sinh, biÓu hiÖn siªu tréi cã thÓ gi¶i thÝch
theo gi¶ thiÕt vÒ liÒu l−îng vµ t¹o s¶n phÈm míi ë con lai. Theo gi¶ thiÕt vÒ
liÒu l−îng enzym ta cã d¹ng Aa –cho møc liÒu l−îng tèi −u, d¹ng aa – thiÕu
hôt, d¹ng AA d− thõa , tõ ®ã dÉn tíi con lai F1(Aa ) cã −u thÕ h¬n c¸c bè
mÑ ( AA , aa ). Cã thÓ dÉn mét vÝ dô vÒ t¹o s¶n phÈm míi ë con lai. ë
ng«, locus E kiÓm tra enzym esteraza. Ng−êi ta nghiªn cøu hai tr¹ng th¸i
cña enzym nµy lµ d¹ng F vµ d¹ng S. Ph©n tÝch ®iÖn di cho thÊy, tõ c©y ®ång
hîp tö EFEF thu ®−îc esteraza d¹ng F, tõ c©y ESES thu ®−îc esteraza d¹ng S
ë c©y lai EFES thu ®−îc ba b¨ng trªn phæ ®iÖn di øng víi hai d¹ng E,S vµ
d¹ng míi F/S n»m gi÷a F vµ S. Cã thÓ s¶n phÈm míi (lai) xuÊt hiÖn nh− mét
cÊu tróc hoµn chØnh vµ hiÖu qu¶ h¬n trong viÖc ®ãng gãp vµ thÓ hiÖn tÝnh
tr¹ng.(NguyÔn Hång Minh,1999 )[14, 174]
2.1.3.2. Gi¶ thiÕt liªn quan tíi t−¬ng t¸c gi÷a c¸c gen kh¸c locus
Nhãm t¸c gi¶ cña gi¶ thiÕt nµy nhËn ®Þnh r»ng d¹ng t−¬ng t¸c gi÷a c¸c
gen kh¸c locus g©y nªn hiÖu qu¶ −u thÕ vÒ thÓ hiÖn tÝnh tr¹ng ë con lai F1 so
víi bè mÑ nh− theo m« h×nh AA bb x aa BB → Aa Bb Trong t−¬ng t¸c gen
kh¸c locus, ho¹t ®éng cña gen nµy cã thÓ bÞ phô thuéc vµo gen kia. Tr−êng
hîp mét gen ë tr¹ng th¸i lÆn cã thÓ g©y øc chÕ thÓ hiÖn kiÓu h×nh cña c¸c gen
kh¸c. Gen lÆn nµy tån t¹i ë bè mÑ, song ë con lai F1 nã ®−îc “lÊp trèng” bëi
gen tréi, do ®ã hiÖu qu¶ øc chÕ kh«ng s¶y ra. KÕt qu¶ lµ thÓ hiÖn cña tÝnh
tr¹ng ë F1 cã −u thÕ h¬n so víi bè mÑ. Sù biÓu hiÖn kiÓu h×nh cña tÝnh tr¹ng
cã thÓ do hiÖu qu¶ t¸c ®éng cña gen chÝnh (gen chñ) phèi hîp víi t¸c ®éng
cña mét lo¹t gen phô (gen biÕn hiÖu, gen ®iÒu chØnh). ë con lai F1 cã thÓ thu
®−îc c¸c tæ hîp ®æi míi gi÷a gen chñ víi gen ®iÒu chØnh cã hiÖu qu¶ cao h¬n
14
trong sù thÓ hiÖn kiÓu h×nh cña tÝnh tr¹ng so víi bè mÑ. Sau khi ph©n tÝch
tæng hîp c¸c kiÓu t−¬ng t¸c cña c¸c alen cïng locus vµ kh¸c locus, ®· cho
phÐp nhËn ®Þnh cã hai kiÓu t¸c ®éng theo chiÒu ®ång vµ theo chiÒu ®èi cña
c¸c alen. Nh÷ng t¸c ®éng cã h×nh ¶nh kh¸i niÖm vÒ c¸c mèi c©n b»ng di
truyÒn. TÝnh chÊt c©n b»ng nãi lªn mét cÊu tróc di truyÒn nµo ®ã thÓ hiÖn tÝnh
thÝch øng tèt víi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng. Ng−îc l¹i, mét kiÕn tróc kÐm (kh«ng)
c©n b»ng khi tæ hîp c¸c alen cña kiÓu gen kÐm æn ®Þnh, kÐm c©n ®èi trong
qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña c¸c tÝnh tr¹ng dÉn tíi kiÓu gen kÐm thÝch øng(
NguyÔn Hång Minh(1999)[14] .
2.1.3.3. Gi¶ thiÕt liªn quan tíi t−¬ng t¸c nh©n – tÕ bµo chÊt
Khi lai c¸c c¸ thÓ kh¸c nhau vÒ mÆt di truyÒn, ngay sau khi thô tinh, ®·
h×nh thµnh nh÷ng møc ®é kh¸c nhau vÒ mèi quan hÖ nh©n – tÕ bµo chÊt, do
nh÷ng nguån gèc kh¸c nhau vÒ nh©n vµ bµo chÊt cña c¸c c¸ thÓ giao phèi.
Nh÷ng ®æi míi kh¸c nhau thu ®−îc trong mèi quan hÖ nh©n tÕ bµo chÊt lµ
rÊt quan träng. Cã thÓ ë mét sè lÇn ph©n chia tÕ bµo, mét sè l−îng gen nµo
®ã cã møc ho¹t ®éng t¨ng h¬n, tõ ®ã nhiÒu sù kiÖn kh¸c nhau cña qu¸ tr×nh
trao ®æi chÊt ®−îc t¨ng c−êng. ë c©y Ng«, nghiªn cøu ho¹t tÝnh h« hÊp cña
ty thÓ ë c©y non 4-5 ngµy tuæi, Sarkissan(1969)( dÉn theo NguyÔn Hång
Minh 1999[14, 178] cho thÊy ho¹t tÝnh nµy ë c©y lai t¨ng h¬n h¼n so víi c¸c
dßng bè mÑ. KÕt qu¶ ®o ho¹t tÝnh c¸c enzym h« hÊp cá Linh l¨ng, H.Jacob
vµ céng sù (1967)( dÉn theo NguyÔn Hång Minh 1999)[14,180–184] cho
thÊy, tr−êng hîp lai gi÷a c¸c dßng ®ét biÕn kh¸c nhau thu ®−îc ho¹t tÝnh
enzym ë thêi gian ®Çu sau thô tinh t¨ng gÊp 5-10 lÇn so víi tr−êng hîp tù
thô phÊn. Gi¶ thiÕt vÒ t−¬ng t¸c nh©n – tÕ bµo chÊt cã thÓ gi¶i thÝch sù ®iÒu
hoµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ®−îc t¨ng tèc ngay tõ khi sau thô tinh ë tr−êng hîp
lai. ë ®©y cã thÓ nãi, th«ng tin di truyÒn ®−îc “trÎ ho¸” ngay tõ khi sau thô
tinh, tr¸i víi tr−êng hîp tù phèi, ë ®ã thiÕu c¸c t×nh thÕ “míi mΓ cho thÓ
15
hiÖn th«ng tin di truyÒn tõ ngay sau khi thô tinh( cã thÓ m¹nh lªn)( DÉn theo
NguyÔn Hång Minh [14].
2.1.3. Dù ®o¸n −u thÕ lai
§Ó −íc l−îng møc ®é thÓ hiÖn tÝnh tr¹ng ë con lai F1 nãi chung, ng−êi ta ®·
sö dông th«ng sè gäi lµ ®é tréi( Hp), nã diÔn t¶ møc ®é v−ît lªn cña tÝnh
tr¹ng ë F1 so víi gi¸ trÞ trung b×nh cña bè vµ mÑ.
§é tréi (Hp) ®−îc tÝnh theo c«ng thøc
HP = 1001 xBP
BPF − F1 gi¸ trÞ tÝnh tr¹ng cña tæ hîp lai
P gi¸ trÞ trung b×nh cña tÝnh tr¹ng bè mÑ
Theo c«ng thøc tÝnh trªn, ®é tréi cã thÓ cã lµ gi¸ trÞ bÊt kú tõ - ∞ ®Õn + ∞
, chóng ta cã thÓ ph©n biÖt mét sè tr−êng hîp sau:
- -∞ < Hp < -1 Lµ hiÖn t−îng siªu tréi ©m (−u thÕ lai ©m).
- -1≤ Hp < -0,5 Lµ hiÖn t−îng tréi ©m.
- -0,5 ≤ Hp ≤+0,5 Lµ hiÖn t−îng di truyÒn trung gian.
- + 0,5 < Hp ≤ +1 Lµ hiÖn t−îng tréi d−¬ng.
- +1< Hp < + ∞ Lµ hiÖn t−îng siªu tréi d−¬ng ( −u thÕ lai d−¬ng ).
¦u thÕ lai phÇn lín ®−îc xem xÐt nh− tÝnh −u viÖt cña con lai F1 so víi bè
mÑ.
HiÖn nay, trong chän t¹o gièng nh÷ng thùc nghiÖm phæ biÕn th−êng ¸p dông
lµ x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng kÕt hîp cña c¸c bè mÑ b»ng mét sè ph−¬ng ph¸p truyÒn
thèng nh− nh− lai Dialen, lai §Ønh. Nh−ng c¸c thùc nghiÖm nµy ®ßi hái nhiÒu
c«ng søc. Mét dßng nµo ®ã khi lai víi nhiÒu dßng kh¸c nhau cho c¸c F1 mµ
cã gi¸ trÞ trung b×nh vÒ ®é lín cña tÝnh tr¹ng cao, nÕu nãi mét c¸ch so s¸nh th×
dßng Êy cã kh¶ n¨ng kÕt hîp chung cao. NÕu trong c¸c F1 ®ã cã kiÓu nµo cho
thÓ hiÖn tÝnh tr¹ng v−ît h¬n h¼n gi¸ trÞ trung b×nh trªn, hay nãi mét c¸ch
16
kh¸c lµ tæ hîp lai cô thÓ Êy cã kh¶ n¨ng kÕt hîp riªng cao. Theo Turbin
(1969)( dÉn theo NguyÔn Hång Minh 1999[14, 179], kh¶ n¨ng kÕt hîp chung
vÒ c¬ b¶n ®−îc kiÓm tra bëi c¸c hiÖu øng céng tÝnh cña c¸c gen, cßn kh¶ n¨ng
kÕt hîp riªng liªn quan tíi hiÖu øng tréi.
Ngoµi ra, ®Ó dù ®o¸n −u thÕ lai cña tÝnh tr¹ng nµo ®ã cña con lai F1 cã thÓ
sö dông c¸c m« h×nh ph©n tÝch t−¬ng quan gi÷ c¸c tÝnh tr¹ng ë c¸c bè mÑ
tham gia vµo tæ hîp lai. Ng−êi ta cßn cã thÓ sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p RAPD,
PCR ®Ó dù ®o¸n thÓ hiÖn tÝnh tr¹ng ë con lai F1 qua viÖc ph©n tÝch gen.
2.2. Kh¶ n¨ng kÕt hîp, ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng
kÕt hîp
2.2.1. Kh¸i niÖm kh¶ n¨ng kÕt hîp
Kh¶ n¨ng kÕt hîp lµ mét thuéc tÝnh ®−îc chÕ ®Þnh di truyÒn, ®−îc truyÒn
l¹i cho ®êi sau qua tù phèi vµ qua lai. Kh¶ n¨ng kÕt hîp ®−îc thÓ hiÖn b»ng
gi¸ trÞ trung b×nh cña −u thÕ lai, quan s¸t ë tÊt c¶ c¸c cÆp lai, vµ ®é chªnh
lÖch so víi gi¸ trÞ trung b×nh cña mét cÆp lai cô thÓ nµo ®ã. Gi¸ trÞ trung
b×nh biÓu hiÖn kh¶ n¨ng kÕt hîp chung ( General combining ability – GCA
), ®−îc biÓu thÞ b»ng gi¸ trÞ −u thÕ lai trung b×nh cña bè mÑ ë tÊt c¶ c¸c tæ
hîp lai. Cßn ®é chªnh lÖch cña tæ hîp lai cô thÓ nµo ®ã víi gi¸ trÞ −u thÕ lai
trung b×nh cña nã biÓu hiÖn kh¶ n¨ng kÕt hîp riªng ( Specific combining
ability _ SCA ). Sprague (1957)[55] cho r»ng ®¸nh gi¸ dßng vÒ kh¶ n¨ng
kÕt hîp thùc chÊt lµ x¸c ®Þnh t¸c ®éng cña gen.
Sprague vµ Tatum chia t¸c ®éng gen liªn quan ®Õn kh¶ n¨ng kÕt hîp
thµnh hai lo¹i: kh¶ n¨ng kÕt hîp chung ®ù¬c x¸c ®Þnh bëi yÕu tè di truyÒn
céng, cßn kh¶ n¨ng kÕt hîp riªng x¸c ®Þnh bëi yÕu tè øc chÕ , tÝnh tréi, siªu
tréi vµ ®iÒu kiÖn m«i tr−êng. Quan hÖ gi÷a KNKH chung vµ KNKH riªng
th«ng qua t¸c ®éng tréi vµ øc chÕ ®−îc x¸c ®Þnh b»ng viÖc tÝnh to¸n c¸c
17
ph−¬ng sai di truyÒn céng, di truyÒn tréi, øc chÕ tréi ( R.W. Allard, 1960;
L.L. Darrah vµ A.R.Hallauer, dÉn theo TrÇn §×nh Long, Hoµng V¨n PhÇn
,1990)[12, 615-621]. KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kÕt hîp cña c¸c dßng bè
mÑ, th«ng qua c¸c tÝnh tr¹ng trªn tæ hîp lai cña chóng, gióp chóng ta cã
quyÕt ®Þnh chÝnh x¸c vÒ viÖc gi÷ l¹i dßng cã kh¶ n¨ng kÕt hîp cao, lo¹i ®i
c¸c dßng kÐm cã kh¶ n¨ng kÕt hîp thÊp.
Trong khi x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng kÕt hîp c¸c nhµ nghiªn cøu gÆp ph¶i mét
sè khã kh¨n, ®ã lµ tÝnh kh«ng ®o ®Õm ®−îc cña chóng. §Ó dù ®o¸n −u thÕ
lai ng−êi ta cè g¾ng t×m nh÷ng tÝnh chÊt h×nh th¸i, sinh lý, sinh ho¸, dÔ ®o
®Õm vµ cã t−¬ng quan chÆt chÏ víi kh¶ n¨ng kÕt hîp nh− ho¹t chÊt sinh
tr−ëng, l−îng azot vµ phèt pho trong h¹t, ho¹t ®éng quang ho¸ cña
chloroplast….thÕ nh−ng th«ng tin vÒ kh¶ n¨ng kÕt hîp thu ®−îc b»ng c¸ch
®ã hoÆc kh«ng chÝnh x¸c hoÆc ®ßi hái chi phÝ nhiÒu søc lùc vµ ph−¬ng tiÖn.
Theo sè liÖu cña Gama vµ Hallauer [44] th× hÖ sè t−¬ng quan gi÷a n¨ng suÊt
dßng tù phèi víi n¨ng suÊt gièng lai lµ 0,09 – 0,11, cßn nh÷ng ®Æc tÝnh kh¸c
cña dßng víi n¨ng suÊt gièng lai kh«ng qu¸ 0,14. §iÒu ®ã chøng tá r»ng
nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy ch−a thÓ dïng lµm tiªu chuÈn chän vÒ kh¶ n¨ng kÕt
hîp, tuy chóng rÊt cÇn thiÕt trong qu¸ tr×nh t¹o dßng thuÇn míi.
VËy, ®Ó thu ®−îc nh÷ng sè liÖu cÇn thiÕt vÒ kh¶ n¨ng kÕt hîp cña c¸c vËt
liÖu t¹o gièng, ch¾c ch¾n nhÊt lµ lai thö vµ so s¸nh c¸c thÕ hÖ con lai. C«ng
viÖc nµy kh¸ nÆng nhäc vµ tèn kÐm v× nã liªn quan ®Õn khèi l−îng lín lai
t¹o vµ thö nghiÖm c¸c cÆp lai thu ®−îc. §Ó tiÕn hµnh hîp lý c«ng viÖc nµy
c¸c nhµ khoa häc ®· ®−a ra nh÷ng s¬ ®å lai vµ c¸c ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸
kh¶ n¨ng kÕt hîp kh¸c nhau. Nh−ng, hai ph−¬ng ph¸p chÝnh ®−îc c¸c nhµ
khoa häc ¸p dông lµ
+ Lai ®Ønh ( Top cross )
18
+ Lai lu©n phiªn ( Diallel cross )
2.2.2. Ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kÕt hîp
2.2.2.1. §¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kÕt hîp b»ng ph−¬ng ph¸p lai ®Ønh
Lai ®Ønh lµ ph−¬ng ph¸p thö chñ yÕu ®Ó x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng kÕt hîp
chung (GCA) do Devis ®Ò xuÊt n¨m 1927, Jenkins vµ Bruce ®· sö dông vµ
ph¸t triÓn. C¸c dßng hoÆc gièng cÇn x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng kÕt hîp ®−îc lai
cïng víi mét d¹ng chung gäi lµ c©y thö ( Tester ). Ph−¬ng ph¸p nµy rÊt cã ý
nghÜa ë giai ®o¹n ®Çu cña qu¸ tr×nh chän läc, khi khèi l−îng dßng cßn qu¸
lín, kh«ng thÓ ®¸nh gi¸ b»ng ph−¬ng ph¸p lu©n giao. ViÖc chän ®óng c©y
thö sÏ lµ yÕu tè quan träng quyÕt ®Þnh sù thµnh c«ng cña phÐp lai ®Ønh,
c«ng viÖc nµy tuú thuéc vµo ý ®å cña nhµ chän gièng. Cã t¸c gi¶ chän c©y
thö cã n¨ng suÊt thÊp v× nã lµm râ sù sai kh¸c gi÷a dßng ®em thö . Mét sè
t¸c gi¶ kh¸c, ®Æc biÖt c¸c nhµ t¹o gièng th−¬ng m¹i th−êng chän c©y thö lµ
dßng −u tó n¨ng suÊt cao v× sÏ cã x¸c xuÊt t¹o ra ®−îc gièng nhanh( theo
Ng« H÷u T×nh vµ céng t¸c viªn,1997[12] ). Tuy nhiªn mét chØ tiªu chung
c¸c nhµ t¹o gièng chÊp nhËn ®ã lµ c©y thö kh«ng cã quan hÖ hä hµng v¬Ý c¸c
dßng ®em thö. §Ó t¨ng ®é tin cËy ng−êi ta th−êng dïng hai hoÆc nhiÒu c©y
thö cã nÒn di truyÒn réng, hÑp kh¸c nhau( theo Ng« H÷u T×nh, NguyÔn §×nh
HiÒn,1996)[7]. Qua nghiªn cøu mét sè t¸c gi¶ thÊy r»ng c©y thö tèt nhÊt lµ
dßng thuÇn cã l−îng allen tréi vµ lÆn b»ng nhau( theo Krulirski vµ Adam
Chich, 1979 ) ( dÉn theo Ng« H÷u T×nh ,1990 )[22].
ViÖc chän c©y thö cã ¶nh h−ëng lín ®Õn kÕt qu¶ ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kÕt
hîp cña c¸c vËt liÖu trong lai ®Ønh, cã thÓ nãi r»ng yÕu tè thµnh c«ng trong
lai ®Ønh lµ chän ®óng c©y thö. C©y thö cã thÓ cã nÒn di truyÒn réng ( gièng
tæng hîp, gièng lai kÐp…) hoÆc cã nÒn di truyÒn hÑp( dßng thuÇn, lai ®¬n..
).
19
§Ó t¨ng ®é chÝnh x¸c ng−êi ta th−êng dïng 2 hoÆc nhiÒu c©y thö. C©y thö
cã n¨ng suÊt thÊp thÝch hîp h¬n cho viÖc ®¸nh gi¸ dßng vµ nã lµm râ sù
kh¸c biÖt nhau gi÷a dßng ®em thö, trong khi ®ã c©y thö cã n¨ng suÊt cao sÏ
che lÊp sù kh¸c biÖt ®ã. Tuy nhiªn xuÊt ph¸t tõ môc tiªu kinh doanh c¸c nhµ
t¹o gièng th−¬ng m¹i th−êng sö dông c©y thö cã kh¶ n¨ng kÕt hîp cao trong
lai ®Ønh ®Ó cã x¸c suÊt t¹o ra ®−îc gièng lín h¬n c©y thö cã kh¶ n¨ng kÕt
hîp trung b×nh hoÆc thÊp ( A.R Hallauer 1990)[48]. C©y thö cã nÒn di
truyÒn réng ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ nghiªn cøu vµ ®i ®Õn kÕt luËn: c©y thö lµ c¸c
lo¹i gièng thÝ nghiÖm, c¸c gia ®×nh fullsib, c¸c tæ hîp lai ®¬n, c¸c dßng «n
hoµ lµ tèt nhÊt ®Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kÕt hîp cña c¸c dßng. Mét sè t¸c gi¶
x¸c ®Þnh KNKH cña c¸c vËt liÖu ng« cu¶ CIMMYT b»ng lai ®Ønh víi c©y
thö lµ Tuxpeno vµ ETO ®· x¸c ®Þnh ®−îc mét sè tæ hîp lai cã −u thÕ lai cao
víi mét sè quÇn thÓ vµ vèn gen cña CIMMYT ( Theo D.L Beck, S. K . Vasal
,1990 )[38].
Quan hÖ gi÷a c©y thö víi c¸c dßng
Khi nghiªn cøu vÒ quan hÖ c©y thö víi dßng thuÇn, mét sè t¸c gi¶ ®· kÕt
luËn: ph¶n øng cña c¸c dßng víi c©y thö biÓu hiÖn ë tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt th×
còng biÓu hiÖn ë c¸c tÝnh tr¹ng kh¸c, nh−ng møc ®é biÓu hiÖn cã thÓ kh¸c
nhau. Ngoµi ra cßn thÊy sö dông c©y thö cã c¬ së di truyÒn qu¸ réng hoÆc cã
mét kh¶ n¨ng m¹nh trong viÖc truyÒn mét sè ®Æc ®iÓm nµo ®ã lµ kh«ng nªn
v× nã kh«ng cho phÐp biÓu hiÖn mét c¸ch râ rµng sù kh¸c nhau cña c¸c dßng
thö (TrÇn Hång Uy , 1985 )[ 29].
Giai ®o¹n thö kh¶ n¨ng kÕt hîp.
Thö kh¶ n¨ng kÕt hîp chung cã thÓ tiÕn hµnh sím ë ®êi tù phèi S4 hoÆc S5
(G.F. Sprague 1942)[54]vµ cã thÓ tiÕn hµnh ngay víi gièng ban ®Çu ®Þnh tù
phèi (TrÇn Nh− NguyÖn vµ LuyÖn H÷u ChØ ,1971)[16, 170-175]. Trong
20
nghiªn cøu KNKH cña c¸c vËt liÖu ng« ViÖt Nam, hai c©y thö lµ TÎ Tr¾ng
®Þa ph−¬ng vµ Ng« lai sè 5 ®· ®−îc dïng ®Ó ®¸nh gi¸ KNKH chung cho 200
gièng, dßng ®Þa ph−¬ng vµ nhËp néi, cho thÊy c¸c dßng cã KNKH chung
cao nh− dßng sè 24, 1 vµ 10, c¸c t¸c gi¶ ®i ®Õn nhËn xÐt r»ng c¸c dßng tù
phèi cã KNKH cao ë giai ®o¹n sím v½n gi÷ ®−îc ®Æc ®iÓm nµy ë giai ®o¹n
sau( NguyÔn V¨n C−¬ng, 1995)[1, 20-38]. Lai ®Ønh rÊt cã ý nghÜa ë giai
®o¹n ®Çu cña qu¸ tr×nh chän läc dßng, khi khèi l−îng dßng qu¸ lín kh«ng
thÓ tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ b»ng ph−¬ng ph¸p lai lu©n phiªn. §a sè c¸c dßng cã
KNKH tèt ( −u thÕ lai cao ) víi c©y thö ®Òu cã KNKH tèt víi nhau vµ ng−îc
l¹i, do ®ã sau kÕt qu¶ cña lai ®Ønh c¸c dßng cã KNKH tèt ®−îc gi÷ l¹i ®Ó
®¸nh gi¸ tiÕp b»ng lu©n giao[24].
M« h×nh to¸n häc chung cña c¸c cÆp lai ®Ønh lµ:
YÞj k = µ + di + cj + si j + ei j k
Trong ®ã :
YÞj k lµ ®é lín tÝnh tr¹ng con lai cña cÆp i x j ë lÇn lÆp thø k
µ lµ tÝnh tr¹ng trung b×nh trong thÝ nghiÖm.
di lµ kh¶ n¨ng kÕt hîp chung cña dßng i
cj lµ kh¶ n¨ng kÕt hîp chung cña c©y thö j
si j lµ kh¶ n¨ng kÕt hîp riªng gi÷a dßng i vµ c©yj
ei j k sai sè ngÉu nhiªn.
21
2.2.2.2.§¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kÕt hîp b»ng ph−¬ng ph¸p lai lu©n phiªn (
Diallel cross )
Ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kÕt hîp b»ng lai lu©n phiªn ®−îc
Sprague vµ Tatum, ®Ò xuÊt vµo n¨m 1942[54]. §Õn n¨m 1947 th× East ®· sö
dông hÖ thèng lu©n giao ®Ó x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng kÕt hîp cña c¸c kiÓu gen
trong thÝ nghiÖm chän gièng ng«. Sau East vµ mét sè t¸c gi¶ nh− Griffing
(1956)[46, 31-50], Hayman (1954 )[49, 235-244] ®· sö dông vµ ph¸t triÓn
thªm hÖ thèng lu©n giao.
Lu©n giao lµ hÖ thèng lai thö, c¸c dßng ®−îc lai víi nhau theo tÊt c¶ c¸c tæ
hîp cã thÓ. Qua ph©n tÝch lu©n giao chóng ta thu ®−îc c¸c th«ng tin vÒ
- B¶n chÊt vµ −íc l−îng c¸c chØ sè di truyÒn.
- Kh¶ n¨ng kÕt hîp chung vµ riªng cña bè mÑ vµ con lai.
Ngµy nay lu©n giao lµ ph−¬ng ph¸p ®−îc sö dông chñ yÕu vµ phæ biÕn cña
c¸c nhµ chän gièng ë mäi quèc gia, nã trë thµnh c«ng cô ®¾c lùc nhÊt trong
chän vµ ®¸nh gi¸ vËt liÖu cña qu¸ tr×nh t¹o gièng. Ph©n tÝch c¸c tæ hîp lai
lu©n giao ®−îc gäi lµ ph©n tÝch lu©n giao, cho chóng ta biÕt b¶n chÊt vµ gi¸
trÞ thùc cña c¸c tham sè di truyÒn, kh¶ n¨ng kÕt hîp chung vµ riªng cña c¸c
bè mÑ biÓu hiÖn ë con lai. Trong ph©n tÝch lu©n giao cã hai tiÕp cËn chÝnh,
®ã lµ tiÕp cËn Hayman vµ tiÕp cËn Griffing.
+ Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch Hayman
Lý thuyÕt lu©n giao ®−îc ph¸t triÓn bëi Jinks vµ Hayman( 1953,
1954)[49, 244]. Ph−¬ng ph¸p nµy gióp chóng ta x¸c ®Þnh gi¸ trÞ di truyÒn
cña c¸c vËt liÖu bè mÑ, qua viÖc ph©n tÝch ph−¬ng sai vµ hiÖp ph−¬ng sai cña
c¸c dßng bè, mÑ vµ con c¸i. Trªn c¬ së ph−¬ng sai vµ hiÖp ph−¬ng sai ®· m«
22
t¶ thµnh ®å thÞ sau ®ã dùa vµo vÞ trÝ tõng dßng bè, mÑ trªn ®å thÞ ta cã thÓ
cã ý niÖm vÒ c¬ chÕ di truyÒn cña chóng. ViÖc x¸c ®Þnh c¸c tham sè di
truyÒn nªu trªn chØ ®¹t ®−îc kÕt qu¶ chÝnh x¸c khi bè mÑ tho¶ m·n 6 ®iÒu
kiÖn mµ Hayman nªu ra ®ã lµ: Mét lµ ®ång hîp tö cña d¹ng bè mÑ ; Hai lµ:
kh«ng cã hiÖn t−îng ®a alen( mçi locut chØ cã 2 alen ); Ba lµ: kh«ng cã
t−¬ng t¸c phi alen; Bèn lµ c¸c gen ph©n phèi ®éc lËp ë d¹ng khëi ®Çu; N¨m
lµ: qu¸ tr×nh l−ìng béi ho¸ theo kiÓu xÎ däc ( tøc lµ hiÖn t−îng ph©n bµo
b×nh th−êng ); S¸u lµ: kh«ng cã sù kh¸c nhau gi÷a lai thuËn vµ lai nghÞch.
NÕu bè, mÑ kh«ng tho¶ m·n c¸c ®iÒu kiÖn ®ã viÖc −íc ®o¸n sÏ bÞ sai lÖch.
+ Ph−¬ng ph¸p Griffing
N¨m 1956 Griffing [45] ®· sö dông lu©n giao ®Ó x¸c ®Þnh KNKHC vµ
KNKHR. Tõ kÕt qu¶ nh÷ng −íc l−îng nµy còng cã thÓ tÝnh ®−îc thµnh phÇn
di truyÒn d−íi c¸c d¹ng ph−¬ng sai di truyÒn céng( δA2) vµ tréi (δB
2) ë mét
vµi tr−êng hîp. HÖ thèng lu©n giao cña Griffing cã hai mÉu h×nh ®ã lµ mÉu
h×nh cè ®Þnh( Model I) vµ mÉu h×nh ngÉu nhiªn ( Model II). ¤ng ®· ®Ò xuÊt
4 ph−¬ng ph¸p thÝ nghiÖm ph©n tÝch lai lu©n phiªn sö dông m« h×nh to¸n
häc thèng kª ®Ó ph©n tÝch kh¶ n¨ng kÕt hîp cña c¸c dßng mµ cho ®Õn nay
vÉn ®−îc c¸c nhµ chän gièng lai trªn thÕ giíi sö dông.
Ph−¬ng ph¸p 1. TÊt c¶ c¸c dßng ®Þnh thö ®em lai theo mäi tæ hîp lai
cã thÓ theo c¶ hai h−íng thuËn vµ nghÞch céng c¶ bè, mÑ theo ph−¬ng ph¸p
nµy sè tæ hîp lai sÏ lµ P2 ( P lµ sè dßng tham gia thö )
Ph−¬ng ph¸p 2. TÊt c¶ c¸c dßng ®Þnh thö ®em lai víi nhau theo h−íng
thuËn vµ bao gåm c¶ bè mÑ , sè tæ hîp lai cÇn tiÕn hµnh lµ P x( P+1)/2
23
Ph−¬ng ph¸p 3. C¸c dßng kh¸c nhau ®−îc lai víi nhau theo c¶ hai
h−íng thuËn vµ nghÞch, kh«ng kÓ c¸c tæ hîp bè, mÑ. Sè tæ hîp lai cÇn tiÕn
hµnh sÏ lµ P(P-1)
Ph−¬ng ph¸p 4. C¸c dßng kh¸c nhau ®−îc lai víi nhau theo h−íng
thuËn . Sè tæ hîp lai sÏ lµ P(P-1)/2 .
Tuú theo môc ®Ých nghiªn cøu vµ ®iÒu kiÖn cô thÓ mµ c¸c nhµ t¹o gièng
lùa chän mét trong c¸c ph−¬ng ph¸p trªn cho phï hîp. NÕu nghiªn cøu toµn
diÖn ng−êi ta th−êng sö dông ph−¬ng ph¸p 1. So s¸nh tæ hîp lai víi bè mÑ ta
sö dông ph−¬ng ph¸p 2. Cßn muèn nghiªn cøu t¸c ®éng cña mÑ tíi tæ hîp
lai ta nªn sö dông ph−¬ng ph¸p 3. Khi ¸p dông ph−¬ng ph¸p 1vµ 2 sÏ kÕt
luËn ®−îc chÝnh x¸c c¸c dßng ®em thö ®−îc lai theo hai h−íng thuËn vµ
nghÞch, nh−ng ®ßi hái nhiÒu c«ng søc, thêi gian vµ tiÒn cña. Trong thùc tÕ
chän gièng ng−êi ta th−êng ¸p dông ph−¬ng ph¸p 4. V× ph−¬ng ph¸p 4 khèi
l−îng c«ng viÖc ph¶i lµm Ýt h¬n so víi 3 ph−¬ng ph¸p kia mµ vÉn x¸c ®Þnh
®−îc yªu cÇu tèi thiÓu cÇn thiÕt vÒ ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kÕt hîp.
M« h×nh to¸n häc cña ph−¬ng ph¸p lu©n giao ®−îc Sprague vµ Tatum
[54] ®Ò xuÊt n¨m 1942 nh− sau
Xi j = µ+gi+gj+Sij +ri j + 1/b * ∑=
b
kEijk
1
Trong ®ã:
- Xi j lµ trung b×nh cña c¸c kÕt qu¶ lai dßng i víi dßng j trong tÊt c¶ c¸c
lÇn lÆp l¹i.
- µ Lµ t¸c ®éng trung b×nh cña thÝ nghiÖm.
24
- gi vµ gj lµ t¸c ®éng cña kh¶ n¨ng kÕt hîp chung cña c¸c dßng i vµ
dßng j.
- Sij lµ t¸c ®éng cña kh¨ n¨ng kÕt hîp riªng gi÷a hai dßng i vµ dßng j .
- rij Lµ t¸c ®éng t−¬ng hç gi÷a hai dßng ®ã .
- E ijk Lµ sai sè ngÉu nhiªn.
M« h×nh to¸n häc nµy ®−îc ¸p dông linh ho¹t cho c¶ 4 ph−¬ng ph¸p thÝ
nghiÖm trªn. ë ph−¬ng ph¸p 2 vµ 4 kh«ng cã c¸c cÆp lai ng−îc nªn
trong m« h×nh tÝnh to¸n kh«ng cã yÕu tè rij , khi tÝnh to¸n cÇn l−u ý viÖc
¸p dông tõng c«ng thøc cho tõng ph−¬ng ph¸p cô thÓ.
C¸c b−íc tÝnh to¸n cô thÓ nh− sau
Ph©n tÝch ph−¬ng sai kh¶ n¨ng kÕt hîp chung vµ riªng cho P dßng
Ph−¬ng ph¸p Griffing 4
SSg ∑−
Xp 2
12i -
)2(4−pp
X2
Kh¶ n¨ng kÕt hîp
chung
Dfg p-1
SSs ∑ X 2ij - 2
1−p ∑X2i +
)2)(1(2
−− ppX2Kh¶ n¨ng kÕt hîp
Riªng
Dfs 2
)3_( pP
SSr T¸c ®éng t−¬ng hç
dfr
25
C«ng thøc tÝnh c¸c t¸c ®éng cña kh¶ n¨ng kÕt hîp chung (gi ) vµ
KNKHR(sij)
P.p Gi Sij
1 p2
1 (Xi. +X.j )- 2
1p
X.. 21 ( Xij +Xji) - p2
1 (Xi. + X.i + Xj. +X.j )+2
1p
X..
2 2
1+p
(Xi. + xii - p2 X.. xij - 2
1+p
(Xi.+xii+Xj. +xjj) + )2)(1(
2++ pp
X..
3 [ ]..2)..()2(2
1 XjXXippp
−+−
21 (xij +xj i) - )2(2
1−p
(Xi. +X.i +Xj. +X.j ) +
)2)(1(1
−− ppX..
4 )2(
1−pp
(pXi. –2X..) xij- 21−p
(Xi.+Xj.) +)2)1(
2−− pp
X..
Sö dông lu©n giao ®¸nh gÝa KNKH vÒ n¨ng suÊt, khèi l−îng th©n, khèi
l−îng h¹t vµ mét sè tÝnh tr¹ng kh¸c t¹i 6 ®iÓm Colombia, Equado, Ên®é, Th¸i
Lan, Mªhico vµ Zimbabue, c¸c t¸c gi¶ ®· nhËn thÊy r»ng KNKH riªng chØ
sai kh¸c cã ý nghÜa ë chØ tiªu khèi l−îng h¹t cßn KNKH chung th× sù sai kh¸c
cã ý nghÜa ë c¸c chØ tiªu theo dâi( dÉn theo Mai Xu©n TriÖu, luËn ¸n tiÕn sÜ
khoa häc n«ng nghiÖp 1998) [26]
Quan hÖ KNKH víi kh¶ n¨ng kh¸ng bÖnh
§¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kh¸ng bÖnh b¹ch t¹ng l¸ ng« cña c¸c tæ hîp lai lu©n
giao, mét sè t¸c gi¶ cã nhËn xÐt r»ng KNKH chung ¶nh h−ëng m¹nh h¬n
KNKH riªng trong viÖc kh¸ng bÖnh nµy, nh÷ng dßng kh¸ng bÖnh th−êng cã
gi¸ trÞ KNKH chung thÊp, c¸c tæ hîp lai mÉn c¶m víi bÖnh th−êng cã gi¸ trÞ
tæ hîp riªng ©m( S . K. Dey, . Mahajan ,1989 )[42].
Khi ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kÕt hîp víi kh¶ n¨ng kh¸ng bÖnh thèi th©n, thèi h¹t
vµ bÖnh than ®en ë ng« víi 15 tæ hîp cña 6 dßng theo s¬ ®å 4 Griffing, cho
26
kÕt luËn r»ng KNKH chung ®ãng vai trß quan träng ®èi víi tÝnh kh¸ng bÖnh
than ë c¸c tæ hîp lai lu©n giao ( M. Odiemal vµ I. Kovacs, 1990 )[53] .
BiÓu hiÖn KNKH cña c¸c dßng ë c¸c tÝnh tr¹ng
Mét sè t¸c gi¶ sau khi sö dông lu©n giao theo s¬ ®å 4 Griffing (1956 [46]
®Ó ®¸nh gi¸ vËt liÖu taä gièng ë tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt h¹t, c¸c t¸c gi¶ kh¸c
nhau nghiªn cøu trªn c¸c vËt liÖu kh¸c nhau ®· cho mét sè kÕt luËn d−íi ®©y
KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ KNKH cña 6 dßng ng« thuÇn ng¾n ngµy, cho thÊy c¸c
dßng sè 1 vµ 2 cho KNKH chung cao, ®Æc biÖt dßng 2 cßn cã KNKH riªng
cao, nªn sö dông vµo tæ hîp lai cô thÓ( TrÇn Hång Uy vµ céng sù, 1985 )[27,
68-71].
§¸nh gi¸ KNKH cña 9 dßng thuÇn cïng nguån gèc nh−ng c¸ch t¹o kh¸c
nhau, trªn tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt h¹t, ®· chän ®−îc c¸c dßng cã KNKH chung
cao lµ 137 – FSI, DC7, Mo 17, c¸c dßng cã KNKH riªng cao nh− dßng FS –
137, víi dßng 6 vµ7, dßng DC7 víi Mo 17 ( Ng« H÷u T×nh vµ céng sù,1993
)[23, 20-23]
Sö dông hai khèi lu©n giao ®Ó ®¸nh gi¸ KNKH cña c¸c dßng fullsib vµ
c¸c dßng tù phèi, c¸c dßng fullsib ®−îc ®Ò nghÞ dïng lµm trung gian hoÆc xen
kÏ trong qu¸ tr×nh t¹o dßng tù phèi ®Ó chän t¹o c¸c dßng cã KNKH cao [18]
2.2.3. T×nh h×nh s¶n xuÊt vµ sö dông ng« trªn thÕ giíi vµ trong
n−íc
2.2.3.1. T×nh h×nh s¶n xuÊt vµ sö dông ng« trªn thÕ giíi
Mét trong nh÷ng tiÕn bé kü thuËt N«ng nghiÖp thµnh c«ng rùc rì nhÊt
ë thÕ kû 20 lµ ng« lai. NghÒ trång trªn thÕ giíi vµo nh÷ng n¨m cuèi cña thÕ
kû 20 ®· cã nh÷ng b−íc tiÕn nh¶y vät nhê øng dông réng r·i c«ng nghÖ −u
thÕ lai, kü thuËt n«ng häc tiªn tiÕn vµ nh÷ng thµnh tùu to lín cña c«ng nghÖ
sinh häc, c«ng nghÖ chÕ biÕn vµ b¶o qu¶n, c«ng nghÖ tin häc,….gãp phÇn
27
gi¶i quyÕt nhu cÇu l−¬ng thùc vµ protein ®éng vËt cho h¬n 6 tû ng−êi trªn
hµnh tinh chóng ta. Ng« lai ®· ph¸t triÓn nhanh chãng vµ hÊp dÉn nh− vËy lµ
do øng dông tiÕn bé kü thuËt vÒ −u thÕ lai, c¸c biÖn ph¸p kü thuËt liªn hoµn.
ChÝnh ng« lai ®· kÝch thÝch c¸c nhµ khoa häc më réng ®èi t−îng vµ ph¹m vi
nghiªn cøu nh»m thu ®−îc c¸c gièng lai cã −u thÕ lai lín h¬n vµ phong phó
h¬n.
C©y ng« lµ mét lo¹i c©y cã nÒn di truyÒn réng, thÝch øng víi nhiÒu
vïng sinh th¸i kh¸c nhau, do vËy ng« ®−îc trång hÇu hÕt c¸c n−íc trªn
thÕ giíi. S¶n phÈm tõ ng« ®−îc sö dông víi nhiÒu môc ®Ých kh¸c nhau
nh− lµ l−¬ng thùc, thùc phÈm cho ng−êi, thøc ¨n ch¨n nu«i, nguyªn liÖu
cho c«ng nghiÖp vµ hµng ho¸ xuÊt khÈu.
Thùc tÕ, ng« ®· cung cÊp l−¬ng thùc nu«i sèng 1/3 d©n sè thÕ giíi,
c¸c n−íc trång ®Òu sö dông ng« lµm l−¬ng thùc hay thùc phÈm nh−ng ë
møc ®é kh¸c nhau theo thèng kª trªn thÕ giíi sö dông 21% s¶n l−îng
ng« lµm l−¬ng thùc cho ng−êi. Trong ®ã c¸c vïng Trung Mü, Nam ¸ vµ
Ch©u Phi dïng ng« lµm l−¬ng thùc chÝnh. C¸c n−íc vïng §«ng Nam Phi
sö dông 85% s¶n l−îng ng« lµm l−¬ng thùc. Trung Mü vµ Caribe sö
dông 61% s¶n l−îng ng« lµm l−¬ng thùc, Vïng §«ng Nam ¸ vµ Th¸i
B×nh D−¬ng sö dông 39% cßn ë vïng §«ng ¢u vµ c¸c n−íc trong SNG
sö dông 40% s¶n l−îng ng« lµm l−¬ng thùc(Theo Ng« H÷u T×nh vµ céng
t¸c viªn )[23, 16-18]. Hµng N¨m trung b×nh mçi ng−êi d©n Mehico tiªu
thô trªn 100 kg ng« h¹t lµm l−¬ng thùc chñ yÕu d−íi d¹ng b¸nh tõ bét.
Ng« ngoµi sö dông lµm l−¬ng thùc, nh÷ng gÇn ®©y ng« cßn lµ c©y
thùc phÈm, ng−êi ta dïng b¾p ng« bao tö lµm rau cao cÊp, nghÒ nµy ph¸t
triÓn rÊt m¹nh ë Th¸i lan vµ §µi Loan … Së dÜ ng« rau ®−îc −a chuéng
nh− vËy lµ v× nã s¹ch, an toµn vµ cã hµm l−îng dinh d−ìng cao: chÊt bÐo
28
0,2%, hµm l−îng Protein 1,9% so víi khèi l−îng t−¬i, hydrat cacbon
8,2mg/1kg ng« t−¬i cao h¬n h¼n c¸c lo¹i rau cao cÊp kh¸c. Ngoµi ra ng«
rau cßn chøa nhiÒu Vitamin, kho¸ng chÊt : Ca, Fe, P …( Ng« H÷u T×nh
1997)[23].
Nh÷ng n¨m gÇn ®©y xu h−íng sö dông ng« lµm l−¬ng thùc gi¶m dÇn,
sö dông lµm thøc ¨n gia sóc t¨ng nhanh. Qua ®iÒu tra thøc ¨n tæng hîp
cho gia sóc cã tíi 70% hµm l−îng chÊt tinh lÊy tõ ng«. Theo thèng kª
cña
Cao §¾c §iÓm ( 1988 )[2] cho thÊy c¸c n−íc cã nÒn n«ng nghiÖp ph¸t triÓn
hÇu hÕt sö dông ng« lµm thøc ¨n gia sóc nh− : Ph¸p 90%, Mü 89% Rumani
69% … cßn c¸c n−íc SNG trång kho¶ng 20 triÖu ha ng« trong ®ã chØ sö
dông 3 triÖu ha dïng lÊy h¹t cßn l¹i lÊy th©n l¸ ñ chua lµm thøc ¨n cho gia
sóc.
Ng« cßn lµ nguyªn liÖu cho c¸c nhµ s¶n xuÊt r−îu, cån, tinh bét, dÇu,
glucoza, b¸nh kÑo … Ng−êi ta ®· s¶n xuÊt tõ ng« ra kho¶ng 670 mÆt hµng
kh¸c nhau cña c¸c ngµnh c«ng nghiÖp thùc phÈm , c«ng nghiÖp nÆng, c«ng
nghiÖp nhÑ ( Ng« H÷u T×nh )[21].
Hµng n¨m l−îng ng« l−u th«ng trªn thÞ tr−êng thÕ giíi kho¶ng 70 triÖu
tÊn, c¸c n−íc xuÊt khÈu chÝnh nh− lµ Mü, Ph¸p, Achentina, Trung Quèc
vµ Th¸i Lan. §iÒu nµy cho thÊy ng« ®øng hµng ®Çu trong c¸c mÆt hµng
n«ng s¶n cã tû lÖ l−u th«ng trao ®æi lín trªn thÞ tr−êng quèc tÕ.
Ng« lai ®−îc con ng−êi sö dông c¸ch ®©y gÇn 1 thÕ kû, ®Ó ®¹t ®−îc
nh÷ng thµnh c«ng nh− ngµy nay, qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ng« lai ®−îc chia
lµm ba thêi kú ( DÉn theo NguyÔn ThÕ Hïng 2003)[10].
29
Thêi kú 1, tõ lóc con ng−êi biÕt lîi dông −u thÕ lai trong chän gièng
ng« (1900) kÐo dµi ®Õn nh÷ng n¨m 1920. Giai ®o¹n nµy do hiÓu biÕt cßn
h¹n chÕ, tr×nh ®é kinh tÕ kü thuËt cßn thÊp, ng« lai tån t¹i nh− mét lo¹i
gièng lai c¶i l−¬ng gi÷a c¸c gièng víi nhau ( gièng ng« thô phÊt tù do –
OPV ). §Æc ®iÓm cña c¸c gièng ng« thêi kú nµy lµ n¨ng suÊt ®¹t thÊp 1,5
–1,6 tÊn/ha, hiÖu qu¶ s¶n xuÊt ng« kh«ng cao. Ng« lai thêi kú nµy chñ
yÕu ®−îc trång ë Mü, C¸c n−íc Ch©u ¢u(NguyÔn ThÕ Hïng 2003) [10] .
Thêi kú 2 ( 1920 –1960). §Æc ®iÓm chÝnh cña thêi kú nµy nhê c¸c kÕt
qu¶ thu ®−îc trong qu¸ tr×nh chän t¹o dßng thuÇn, c¸c gièng lai kÐp ®−îc
sö dông réng r·i. N¨ng suÊt ng« t¨ng nhanh, vµo cuèi giai ®o¹n t¹i n−íc
Mü n¨ng suÊt b×nh qu©n 3tÊn/ha, nhê trång c¸c gièng lai kÐp n¨ng suÊt
ng« ë n−íc Mü t¨ng trung b×nh 60kg/ha/n¨m, trong suèt thêi gian dµi
kho¶ng 30 n¨m . Giai ®o¹n nµy ng« lai kÐp ®−îc sö dông réng r·i t¹i Mü,
Cana®a, C¸c n−íc Ch©u ¢u vµ vïng §«ng ¸[10].
Thêi kú 3 ( tõ 1960 ®Õn nay ). Nhê t¸c ®éng cña c¸c nghiªn cøu míi vµ
nhu cÇu cña s¶n xuÊt hµng ho¸, hµng lo¹t gièng lai ®¬n ra ®êi, thay thÕ
dÇn c¸c gièng ng« lai kÐp n¨ng suÊt thÊp, ®é ®ång ®Òu kÐm . T¹i n−íc
Mü nhê sö dông c¸c gièng ng« lai míi, n¨ng suÊt ng« hµng n¨m t¨ng gÊp
hai lÇn thêi kú tr−íc, ®¹t møc 118kg/ha/n¨m. Cïng víi viÖc t¹o ra c¸c
gièng ng« míi, ng« lai trë thµnh mét lo¹i hµng ho¸ quan träng nhÊt trong
s¶n xuÊt ng«, ®iÒu nµy kÝch thÝch c¸c c¬ së nghiªn cøu, c¸c c«ng ty t−
nh©n tham gia vµo viÖc chän t¹o, ph©n phèi h¹t gièng ng« lai nhê vËy
ng« lai ®−îc sö dông trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi, víi diÖn tÝch ngµy cµng
lín, ®em l¹i cho loµi ng−êi l−îng s¶n phÈm khæng lå.
DiÖn tÝch trång ng« trªn thÕ giíi niªn vô 2002- 2003 ®¹t vµo kho¶ng
142 triÖu ha tû lÖ sö dông ng« lai b×nh qu©n kho¶ng 73 –85%, n¨ng suÊt
30
b×nh qu©n 4,3 tÊn/ ha. C¸c n−íc cã tû lÖ sö dông ng« lai cao lµ Mü lµ
100% mµ phÇn lín ng« lai ®¬n chiÕm tíi 90%. NhiÒu gièng ng« lai næi
tiÕng cña Mü ®−îc t¹o ra bëi c¸c c«ng ty: Iowa, Pioneer, Dekalb…
Ngµy nay, n¨ng suÊt ng« t¹i c¸c ®iÓm n¨ng suÊt cao ë Mü ®· ®¹t 15-18
tÊn/ha, n¨ng suÊt thÝ nghiÖm ®¹t 25 tÊn/ha ( NguyÔn ThÕ Hïng 2003)
[10].
ë Ch©u ¸, B¾c TriÒu Tiªn ®· sö dông 100% lµ gièng ng« lai trong
s¶n suÊt tiÕp sau ®ã lµ Trung Quèc, lµ n−íc ®øng ®Çu ch©u ¸ vÒ n¨ng
suÊt, s¶n l−îng vµ thø hai trªn thÕ giíi vÒ diÖn tÝch vµ s¶n l−îng ng« víi
diÖn tÝch 24,8 triÖu ha tæng s¶n l−îng 121,3 triÖu tÊn, n¨ng suÊt b×nh
qu©n ®¹t 4,85 tÊn /ha tû lÖ sö dông gièng ng« lai chiÕm tíi 90%[36].
Trung quèc b¾t ®Çu nghiªn cøu ng« lai tõ n¨m 1912, n¨m 1928 ®· ®−a ra
s¶n xuÊt nhiÒu gièng ng« lai, diÖn tÝch trång c¸c gièng ng« lai n¨m 1994
®· ®¹t 18,45 triÖu ha chiÕm 87,7% diÖn tÝch trång ng«( TrÇn Hång Uy
2001) [31].
Trong 10 n¨m ( 1990- 2000 ) tû lÖ t¨ng tr−ëng vÒ diÖn tÝch ng« toµn
thÕ giíi lµ 0,7%, vÒ n¨ng suÊt lµ 2,4% vµ vÒ tæng s¶n l−îng 3,1% ®iÒu
nµy cho chóng ta thÊy r»ng chÝnh sù t¨ng nhanh vÒ n¨ng suÊt ®· gãp
phÇn t¨ng s¶n l−îng ng« trªn thÕ giíi.
31
B¶ng 1.1. DiÖn tÝch, n¨ng suÊt vµ s¶n l−îng ng« trªn thÕ giíi
giai ®o¹n tõ 1998 –2000( nguån sè liÖu thèng kª n«ng l©m thuû s¶n
2000)
DiÖn tÝch
( TriÖu ha )
N¨ng suÊt
( T¹ /ha )
S¶n l−îng
( TriÖu tÊn )
N¨m
N−íc 1998 1999 2000 1998 1999 2000 1998 1999 2000
T thÕ giíi 138,9 139,2 139,8 44,20 43,44 43,36 614,1 604,5 596,2
B¾c Tr/ Mü 40,46 38,96 40,48 68,75 69,37 72,56 27,82 270,2 343,3
Ch©u Phi 23,3 25,56 25,39 15,74 18,88 16,99 39,84 40,60 43,56
Ch©u ¸ 43,66 44,65 41,2 33,93 37,75 34,92 174,3 168,6 143,8
Qua b¶ng sè liÖu trªn cho thÊy diÖn tÝch ng« trªn thÕ giíi t¨ng chËm ,
n¨ng suÊt t¨ng nhanh ®Æc biÖt c¸c n−íc B¾c Trung Mü cã n¨ng suÊt vµ s¶n
l−îng t¨ng cao h¬n c¸c khu vùc trång ng« kh¸c trªn thÕ giíi. Nã chiÕm tíi
h¬n 50% vÒ s¶n l−îng nh−ng diÖn tÝch chØ chiÕm 1/3. §iÒu ®ã chøng tá r»ng
®©y lµ vïng tËp chung c¸c quèc gia cã nghÒ trång ng« ph¸t triÓn cã n¨ng suÊt
ng« cao nhÊt thÕ giíi n¨ng suÊt b×nh qu©n ë khu vùc nµy kho¶ng 8,4 tÊn/ha.
Cßn khu vùc ch©u ¸ cã n¨ng suÊt b×nh qu©n chØ ®¹t 3,4 tÊn/ha. Ch©u Phi lµ
1,7 tÊn/ha
32
B¶ng1.2. S¶n l−îng ng« cña mét sè n−íc s¶n xuÊt ng« lín trªn thÕ giíi ( 2003
)
Tªn n−íc DiÖn tÝch
( 1000 ha)
N¨ng suÊt
(TÊn /ha )
S¶n l−îng
( 1000 TÊn )
Mü 28.583,0 8,7 220.066,0
Trung Quèc 114.175,0 4,85 115.497,6
B¾c triÒu tiªn 17,0 4,11 70,0
NhËt b¶n 65 2,46 160,0
Ên ®é 6.083,0 1,5 9.124,5
Philippin 2.724,0 1,8 4.478,4
In®onexia 3.737,0 3,25 10.910,1
Th¸i lan 1.150,0 3,91 4.500,0
B¶ng1.3. Tû lÖ sö dông ng« lai ë mét sè n−íc( theo CIMMYT 2000-2003)
stt Tªn n−íc Tæng diÖn tÝch ng«
( 1000 ha)
Tû lÖ sö dông
ng« lai(%)
1 Mü 28.583 100%
2 Venezuela 443 99
3 Achentina 2.789 88
4 Braxin 13.668 49
5 Zimbabue 1.528 68
6 Thai Lan 1.540 90
7 ViÖt Nam 909,8
33
Ngµy nay víi sù ph¸t triÓn nhanh, m¹nh cña c«ng nghÖ sinh häc øng dông
cña nÒn di truyÒn häc hiÖn ®¹i, ®· gióp c¸c nhµ chän gièng chØ trong thêi gian
ng¾n cã thÓ t¹o ra dßng thuÇn, cïng víi sù ph¸t triÓn cña sinh häc ph©n tö c¸c
nhµ khoa häc ë c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn ®· chuyÓn n¹p thµnh c«ng
c¸c gen kh¸ng s©u, bÖnh vµo c©y ng« ®· gióp cho nã cã kh¶ n¨ng kh¸ng s©u,
bÖnh ®· gióp cho nghÒ trång ng« trªn thÕ giíi ngµy cµng ph¸t triÓn.
2.2.3.2. T×nh h×nh s¶n xuÊt ng« vµ sö dông ng« lai ë ViÖt nam
C©y ng« ®−îc ®−a vµo trång ë ViÖt Nam c¸ch ®©y kho¶ng 300 n¨m ( Ng«
H÷u T×nh )[21], nã ®−îc coi lµ c©y mµu chÝnh , thÝch øng réng chÞu th©m
canh cao lµ lo¹i c©y ®øng ®Çu vÒ n¨ng suÊt trong c¸c lo¹i c©y l−¬ng thùc.
Ng« trång ë nhiÒu vïng sinh th¸i kh¸c nhau vµ trång ë nhiÒu vô trong n¨m .
Theo sè liÖu thèng kª n¨m 2000 th× giai ®o¹n 1995 –2000 ViÖt Nam ®·
®−îc n¨ng suÊt, s¶n l−îng qua b¶ng sau
B¶ng 1.4: DiÖn tÝch, n¨ng suÊt, s¶n l−îng ng« ViÖt nam giai ®o¹n 1999 –
2003
N¨m DiÖn tÝch
(1000ha)
N¨ng suÊt
(t¹/ha)
S¶n l−îng
( 1000tÊn)
1999 686,9 25,5 1751,9
2000 730,2 27,5 2.005,9
2001 729,5 29,6 2161,7
2002 816,0 30,8 2511,2
2003 909,8 32,2 2933,7
( Sè liÖu thèng kª n«ng l©m nghiÖp, thuû s¶n – Tæng côc thèng kª 2003)
34
Tõ sè liÖu b¶ng trªn cho thÊy n¨ng suÊt ng« cña ViÖt Nam t¨ng tõ 25,5 t¹/ha
( n¨m1999) lªn 32,2 t¹/ha ( n¨m 2003), cßn s¶n l−îng còng t¨ng tõ 1,75triÖu
tÊn ( n¨m 1999) lªn 2,93 triÖu tÊn (n¨m 2003). Theo dù b¸o trong nh÷ng
n¨m tíi ViÖt Nam cÇn kho¶ng 5-6 triÖu tÊn ng« ®Ó lµm l−¬ng thùc vµ thøc
¨n ch¨n nu«i( dÉn theo TrÇn Hång Uy [32].
§Ó ®¸p øng ®−îc nhu cÇu ngµy cµng t¨ng vÒ s¶n l−îng ng« ngoµi viÖc
®Èy nhanh t¨ng diÖn tÝch trång ng«, c«ng t¸c chän t¹o nh÷ng gièng ng« lai
míi cã n¨ng suÊt cao, cã kh¶ n¨ng chèng chÞu, phï hîp víi ®iÒu kiÖn tõng
vïng sinh th¸i kh¸c nhau lµ c«ng viÖc rÊt cÇn thiÕt ®èi víi nghÒ trång ng« ë
n−íc ta. ViÖt Nam tiÕp cËn víi ng« lai tõ nh÷ng n¨m 1960 ®· cã nh÷ng
nghiªn cøu vÒ chän t¹o vµ sö dông c¸c gièng ng« lai song do vËt liªu khëi
®Çu nghÌo nµn, c¬ së vËt chÊt ch−a ®¸p øng ®−îc mét sè kh©u trong qu¸
tr×nh s¶n xuÊt ng« gièng, m·i ®Õn n¨m 1990 ng« lai míi ph¸t huy ®−îc vai
trß cña nã. Tõ diÖn tÝch 5ha ( thö nghiÖm )n¨m 1990 ®Õn n¨m 1996 diÖn tÝch
®· t¨ng lªn 230.000ha chiÕm 46% diÖn tÝch trång ng« c¶ n−íc vµ ®Õn n¨m
2003 diÖn tÝch c¶ n−íc ®¹t 909,8 ngh×n ha.
35
B¶ng:1.5. DiÖn tÝch, n¨ng suÊt, s¶n l−îng ng« t¹i mét sè TØnh ë ViÖt Nam
n¨m2003
stt TØnh Tæng diÖn tÝch
(ha)
N¨ng
suÊt(t¹/ha)
S¶n l−îng
1000tÊn
1 §µ N½ng 800 60,0 4,8
2 An Giang 9000 57,8 52,0
3 §ång Th¸p 4.900 49,2 24,1
4 Thanh Ho¸ 54.100 33,5 45,0
5 S¬n La 64.700 31,0 200,5
6 §¾c L¾c 112.000 37,8 423,6
7 L©m §ång 16.100 33,0 53,1
8 §ång Nai 67,700 38,5 260,7
9 Bµ RÞa – Vòng TÇu 18.400 38 69,9
10 Kon Tum 8.100 35,4 28,7
11 Trµ Vinh 5.200 36,7 19,0
(theo sè liÖu thèng kª n¨m 2003)
Qua sè liÖu b¶ng trªn cho thÊy §µ N½ng lµ tØnh cã n¨ng suÊt ng« b×nh
qu©n cao nhÊt c¶ n−íc ®¹t 60ta/ha, §¾c L¾c lµ tØnh cã diÖn tÝch trång ng«
lín nhÊt ®¹t 112.000ha
ë ViÖt nam, c«ng t¸c ®iÒu tra, thu thËp nguån vËt liÖu ng« ®Þa ph−¬ng ®·
®−îc b¾t ®Çu tiÕn hµnh tõ nh÷ng n¨m 60. C¸c nhµ ngiªn cøu ®i ®Õn thèng
nhÊt ng« ®Þa ph−¬ng ë ViÖt Nam tËp chung chñ yÕu vµo hai loµi phô lµ §¸
r¾n( Zea may L. Indurata Stert ) vµ ng« nÕp ( Zea may L . Ceratina Kulesh)
36
Qu¸ tr×nh chän t¹o gièng ng« t¹i ViÖt Nam thùc sù b¾t ®Çu vµo nh÷ng n¨m
1970[10] . Cã thÓ chia lµm ba thêi kú chÝnh sau
Giai ®o¹n 1. §©y lµ giai ®o¹n thu thËp nguån gen, giai ®o¹n nµy nhê sù gióp
®ì cña c¸c ViÖn nghiªn cøu ng« næi tiÕng VIR, Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu
®· thu thËp, ph©n lo¹i ®−îc nguån gen kh¸ phong phó tõ tËp ®oµn ng« trong
n−íc vµ trªn thÕ giíi.
- Giai ®o¹n 2. §©y lµ giai ®o¹n chän t¹o vµ nhËp néi c¸c gièng ng« thô
phÊn tù do ( 1973 – 1990 ) :Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu ng« ViÖt Nam ®·
nhËp néi vµ chän t¹o hµng lo¹t gièng ng« cã n¨ng suÊt cao , phï hîp víi
®iÒu kiÖn kinh tÕ kü thuËt cña ViÖt Nam . §¸ng chó ý lµ c¸c gièng ng«
thô phÊn tù do : TH2A; TH2B; VM1; TSB2; MSB-49; Q2; VN2… . DiÖn
tÝch trång ng« thô phÊn tù do cã thêi ®iÓm cao ®¹t trªn 50% diÖn tÝch
gieo trång cña c¶ n−íc.
- Giai ®o¹n 3. lµ giai ®o¹n chän nh÷ng gièng ng« lai quy −íc ( 1990 ®Õn
nay). Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu chän t¹o gièng ng« lai quy −íc ®−îc c¸c
nhµ khoa häc ViÖn nghiªn cøu ng« ®Ò xuÊt rÊt sím, tõ nh÷ng n¨m 1970-
1973 mét sè gièng ng« lai vµ mét sè dßng thuÇn ng« ®· ®−îc nhËp néi tõ
mét sè n−íc thuéc khèi x· héi chñ nghÜa. KÕt qu¶ cña viÖc chuyÓn giao
trªn kh«ng thµnh c«ng do sù kh¸c biÖt vÒ ®iÒu kiÖn ®Þa lý, khÝ hËu gi÷a
ViÖt nam vµ c¸c n−íc. §Ó kh¾c phôc khã kh¨n trªn, c¸c nhµ khoa häc
ViÖt nam ®· chän dßng vµ sau 25 n¨m nghiªn cøu c¸c nhµ chän gièng
ng« ViÖt nam ®· ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu kh¸ ®¸ng kÓ, tõ n¨m 1991 ®Õn
nay ®· cã trªn 20 gièng ng« lai ®−îc c¸c nhµ khoa häc ViÖt nam chän
t¹o ra vµ ®−îc trång phæ biÕn trong s¶n xuÊt. Mét sè gièng ng« lai tiªu
biÓu lµ LVN-1, LVN –5, LVN-20, LVN-26, LVN 32 ( thuéc nhãm chÝn
sím) , LVN -4, LVN- 5, LVN-22, LVN-17 ( thuéc nhãm chÝn trung
37
b×nh) vµ c¸c gièng thuéc nhãm dµi ngµy lµ LVN-10, LVN-16, LVN-
19(NguyÔn ThÕ Hïng, 2003) [10].
Ngoµi ra, cßn cã mét sè gièng ng« lai kh«ng quy −íc vµ quy −íc
cña ViÖn khoa häc N«ng nghiÖp miÒn Nam, C«ng ty gièng c©y trång
miÒn Nam vµ mét sè gièng cña c¸c c«ng ty gièng c©y trång n−íc Ngoµi
nh− c«ng ty Pacific víi gièng ng« P-11, P-60, TËp ®oµn CP víi gièng
DK-888, DK –999, C«ng ty Pioneer víi gièng P-3011, P-3012, C«ng ty
Bioseed víi gièng B-9670, B- 9681, C«ng ty Novatis… Bªn c¹nh nh÷ng
nghiªn cøu vÒ t¹o gièng th× nh÷ng nghiªn cøu vÒ kü thuËt n«ng häc, c«ng
nghÖ sau thu ho¹ch còng ®−îc tiÕn hµnh song song nh−: Ph©n bãn, phßng
trõ s©u bÖnh c¬ cÊu mïa vô…v…v. ViÖc tæ chøc s¶n xuÊt, chuyÓn giao
c«ng nghÖ h¹t gièng ng« lai ®· ®−îc tiÕn hµnh trªn ph¹m vi toµn quèc.(
NguyÔn ThÕ Hïng 2003)[10].
Mét h−íng míi trong nghiªn cøu ng« lµ chän t¹o c¸c gièng ng« cã
hµm l−îng Protein cao ( ng« QPM ). Ch©u ¸ hiÖn nay cã ba quèc gia cã
ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn ng« giµu ®¹m chÊt l−îng cao lµ:
Trung Quèc , Ên §é vµ ViÖt Nam . ViÖn nghiªn cøu ng« ®· hîp t¸c víi
CIMMYT trong ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn ng« QPM. N¨m
2002, gièng ng« ®Çu tiªn ®−îc c«ng nhËn khu vùc ho¸ réng trªn toµn
quèc lµ gièng ng« lai ®¬n HQ 2000.
38
3. vËt liÖu, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu
3.1. vËt liÖu, ®Þa ®iÓm, ®iÒu kiÖn lµm thÝ nghiÖm
3.1.1. Nguån vËt liÖu nghiªn cøu
- gåm 10 dßng thuÇn ng« ®−îc t¹o ra tõ nguån vËt liÖu trong n−íc vµ
n−íc ngoµi t¹i bé m«n nu«i cÊy m« tÕ bµo ViÖn Di truyÒn n«ng
nghiÖp.
Stt Tªn dßng Nguån gèc Ph−¬ng ph¸p t¹o dßng thuÇn
1 V4 Th¸i lan T¹o ra b»ng p/p nu«i cÊy bao phÊn
2 V5 Thuþ sÜ T¹o ra b»ng p/p nu«i cÊy bao phÊn
3 M7 Thuþ sÜ T¹o ra b»ng p/p nu«i cÊy bao phÊn
4 M9 Th¸i lan T¹o ra b»ng p/p nu«i cÊy bao phÊn
5 CM8 Ên ®é T¹o ra b»ng p/p nu«i cÊy bao phÊn
6 MA3 Trung quèc T¹o ra b»ng p/p nu«i cÊy no·n
7 MA5 ViÖt nam T¹o ra b»ng p/p nu«i cÊy no·n
8 MT1 Mehico T¹o ra b»ng p/p nu«i cÊy no·n
9 MT2 Mehico T¹o ra b»ng p/p nu«i cÊy no·n
10 MT4 Mehico T¹o ra b»ng p/p nu«i cÊy no·n
3.1.2. §Þa ®iÓm thùc hiÖn thÝ nghiÖm
- ThÝ nghiÖm ®−îc tiÕn hµnh t¹i Tr¹m chuyÓn giao c«ng nghÖ sinh häc
V¨n Giang – H−ng Yªn. n»m trªn ®Þa bµn x· Liªn NghÜa huyÖn V¨n
Giang TØnh H−ng Yªn. C¸ch Hµ Néi 20km.
3.1.3. §iÒu kiÖn ®Êt lµm thÝ nghiÖm
39
ThÝ nghiÖm ®−îc bè trÝ trªn ®Êt phï sa ven s«ng Hång kh«ng ®−îc båi hµng
n¨m, cã thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ, tû lÖ mïn 2,0-2,5%, ®¹m tæng sè 0,22-
0,25%, l©n tæng sè 0,15- 0,23%, kali tæng sè 0,1- 0,15%, pHKcl = 6,0- 7,0.
3.1.4. thêi gian tiÕn hµnh thÝ nghiÖm
Vô thu ®«ng n¨m 2003 tiÕn hµnh thÝ nghiÖm1 vµ t¹o c¸c tæ hîp lai theo
ph−¬ng ph¸p Griffing 4, ®Õn vô xu©n n¨m 2004 tiÕn hµnh thÝ nghiÖm 2 ®¸nh
gi¸ −u thÕ lai vµ x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng kÕt hîp cña c¸c tæ hîp lai.
3.2. Néi dung nghiªn cøu
3.2.1. ThÝ nghiÖm 1
§¸nh gi¸ c¸c ®Æc tÝnh n«ng, sinh häc cña c¸c dßng thuÇn, tÝnh chèng
chÞu n¨ng suÊt vµ c¸c yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt.
3.2.2. ThÝ nghiÖm 2
- §¸nh gi¸ −u thÕ lai c¸c tæ hîp lai thÓ hiÖn ë ®êi F1 vÒ c¸c chØ tiªu chiÒu
cao c©y, cao ®ãng b¾p, thêi gian sinh tr−ëng, n¨ng suÊt vµ c¸c yÕu tè cÊu
thµnh n¨ng suÊt, víi hai gièng ®èi chøng lµ LVN10, LVN4.
- §¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kÕt hîp cña c¸c tæ hîp lai thÓ hiÖn ë ®êi F1 vÒ chØ
tiªu n¨ng suÊt.
3.3 Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu
3.3.1. Ph−¬ng ph¸p bè trÝ thÝ nghiÖm
3.3.1.1 ThÝ nghiÖm 1
ThÝ nghiÖm ®−îc bè trÝ theo kiÓu theo dâi, ®¸nh gi¸ dßng kh«ng nh¾c
l¹i mçi dßng trång 1 « diÖn tÝch 14 m2, tiÕn hµnh phÐp lai lu©n giao
theo Griffing 4
3.3.1.2. ThÝ nghiÖm 2
40
§¸nh gi¸ −u thÕ lai c¸c tæ hîp lai thÓ hiÖn ë ®êi F1 vÒ c¸c chØ tiªu chiÒu
cao c©y, cao ®ãng b¾p, thêi gian sinh tr−ëng, n¨ng suÊt vµ c¸c yÕu tè cÊu
thµnh n¨ng suÊt, víi hai gièng ®èi chøng lµ LVN10, LVN4.
§¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kÕt hîp cña c¸c tæ hîp lai vÒ chØ tiªu n¨ng suÊt.
Ph−¬ng ph¸p bè trÝ thÝ nghiÖm
ThÝ nghiÖm triÓn khai lµ thÝ nghiÖm mét nh©n tè ®−îc bè trÝ theo khèi
ngÉu nhiªn ®Çy ®ñ ( RCBD)
+ KÝch th−íc mçi « thÝ nghiÖm dµi 5m x réng 2,8m . DiÖn tÝch 1« =
14m2, mËt ®é trång 25cm x70 cm,
Ch¨m sãc thÝ nghiÖm.
C«ng thøc bãn cho 1ha 10 tÊn ph©n chuång hoai céng víi 150 kg N + 80
kg P2O5 + 60 kg K2O
+C¸ch bãn
Bãn lãt toµn bé ph©n chuång vµ ph©n l©n
Bãn thóc chia lµm 3 thêi k×:
- Bãn thóc lÇn 1 lóc ng« cã 3-4 l¸ thËt ( sau trång 7-10 ngµy ) l−îng
bãn 1/3 l−îng ®¹m + 1/3 l−îng K thêi kú nµy bãn kÕt hîp xíi nhÑ
ph¸ v¸ng
- Bãn thóc lÇn 2 lóc ng« 7-9 l¸ ( kho¶ng 30-35 ngµy sau trång ) lÇn bãn
nµy sö dông 1/3 l−îng N + 1/3 L−îng K
Bãn thóc lÇn 3 lóc c©y ng« xo¾n nân (tr−íc trç cê 10-15 ngµy ) kho¶ng 45-
50 ngµy sau trång. L−îng bãn hÕt sè ph©n cßn l¹i.
+ Phßng trõ s©u bÖnh
ChØ phßng trõ s©u bÖnh khi ®Õn ng−ìng phßng trõ theo h−íng dÉn chung cña
ngµnh B¶o VÖ thùc vËt.
+ Thu ho¹ch khi ng« chÝn sinh lý ( Khi ch©n h¹t cã vÕt ®en hoÆc 75% sè c©y
cã l¸ bÞ kh« )
41
3.3.2. C¸c chØ tiªu vµ ph−¬ng ph¸p theo dâi
C¸c chØ tiªu theo dâi ®−îc tiÕn hµnh theo h−íng dÉn ®¸nh gi¸ vµ thu thËp
sè liÖu thÝ nghiÖm so s¸nh gièng ng« cña CIMMYT ( Trung t©m c¶i l−¬ng
gièng ng« vµ lóa m× quèc tÕ )vµ tiªu chuÈn kh¶o kiÓm nghiÖm gièng cña Bé
N«ng nghiÖp vµ PTNT (10TCN 341-98)®èi víi c©y ng« nh− sau:
+ Thêi gian sinh tr−ëng ( TGST)
- Theo dâi ngµy gieo.
- Ngµy mäc khi cã kho¶ng trªn 50% sè c©y mäc.
- Ngµy tung phÊn ( khi cã > 50% sè c©y ng« tung phÊn),
- Ngµy phun r©u ( khi cã > 50% sè c©y phun r©u, tÝnh nh÷ng c©y cã r©u
dµi 2-3cm ),
- Ngµy chÝn sinh lý khi ch©n h¹t cã chÊm ®en hoÆc kho¶ng 75% c©y cã
l¸ bÞ kh«.
+ H×nh th¸i c©y.
- Cao c©y (cm ) ®o tõ mÆt ®Êt tíi ®èt ph©n nh¸nh cê ®Çu tiªn.
- Cao ®ãng b¾p (cm) ®o tõ mÆt ®Êt ®Õn ®èt ®ãng b¾p trªn cïng.
- Sè l¸ thËt ®−îc tÝnh khi cã l−ìi l¸ ®Õn l¸ trªn cïng.
+ C¸c yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt:
- ChiÒu dµi ®o¹n kh«ng h¹t ( cm)
- Dµi b¾p (cm )®−îc ®o tõ ®¸y b¾p ®Õn hÕt phÇn cã h¹t..
- §−êng kÝnh b¾p (cm )®−îc tÝnh ë ®o¹n gi÷a b¾p. §o b»ng th−íc kÑp
Panmer
- Sè b¾p trªn c©y b»ng tæng sè b¾p chia cho tæng sè c©y trªn «.
-Sè hµng h¹t trªn b¾p mét hµng ®−îc tÝnh khi cã 50% sè h¹t so víi
hµng dµi nhÊt.
-Sè h¹t trªn hµng, ®−îc ®Õm theo hµng cã chiÒu dµi trung b×nh.
-Mµu s¾c h¹t, d¹ng h¹t
- Tû lÖ khèi l−îng h¹t trªn khèi l−îng b¾p (%).
42
- Träng l−îng 1000 h¹t(g) ®−îc c©n ë ®é Èm 14% c©n hai mÉu mçi
mÉu 500 h¹t nÕu chªnh lÖch nhau kh«ng qu¸ 5% lµ chÊp nhËn nÕu
kh«ng ®−îc th× ®Õm thªm mÉu thø ba.
- N¨ng suÊt h¹t
Sè hµng h¹t/b¾p x sè h¹t/hµng x P1000h¹t x sè b¾p/c©y NSLT = x57 100.000
NS thùc thu = P b¾p t−¬i/« x tû lÖ h¹t t−¬i/ b¾p t−¬i x (100-A)x 0,1582
A- lµ ®é Èm h¹t lóc thu ho¹ch
+ Møc ®é nhiÔm s©u bÖnh vµ kh¶ n¨ng chèng chÞu
- Kh¶ n¨ng chèng ®æ (%) x¸c ®Þnh tû lÖ gèc ®æ( sè c©y nghiªng >300 so
víi ph−¬ng th¼ng ®øng) trªn tæng sè c©y trong « thÝ nghiÖm.
- Møc ®é g©y h¹i cña s©u ®ôc th©n, ®ôc b¾p tÝnh tû lÖ % sè c©y, sè b¾p
bÞ s©u
- Møc ®é nhiÔm bÖnh kh« v»n, tû lÖ bÖnh( TLB % )tÝnh b»ng sè c©y bÞ
bÖnh trªn «
4n1 + 3n2 + 2n3 + n4 - ChØ sè bÖnh (CSB %) = x100 4 N
n1 Sè c©y cã bÑ l¸ b¾p bÞ bÖnh.
n2 Sè c©y cã bÑ l¸ thø nhÊt d−íi l¸ b¾p bÞ bÖnh
n3 Sè c©y cã l¸ bÑ thø hai d−íi l¸ b¾p bÞ bÖnh
n4 Sè c©y cã bÑ l¸ thø ba d−íi l¸ b¾p bÞ bÖnh
N: tæng sè c©y theo dâi
Thang ®iÓm cho bÖnh ( 5 ®iÓm)
§iÓm 1: kh«ng bÞ hoÆc bÞ rÊt Ýt
43
§iÓm 2: kho¶ng 20-30% sè l¸ bÞ bÖnh
§iÓm 3: 40-60% sè l¸ bÞ bÖnh
§iÓm 4: 70- 90% sè l¸ bÞ bÖnh
§iÓm 5: 100% sè l¸ bÞ bÖnh.
3.3.3. Ph−¬ng ph¸p sö lý sè liÖu
KÕt qu¶ c¸c thÝ nghiÖm ®¸nh gi¸ dßng vµ thÝ nghiÖm ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng
kÕt hîp cña c¸c tæ hîp lai ®−îc xö lý b»ng ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch ph−¬ng
sai mét nh©n tè trªn excel, ch−¬ng tr×nh sö lý lai Diallel cña thÇy gi¸o nh©n
d©n NguyÔn §×nh HiÒn trªn m¸y vi tÝnh .
- ¦u thÕ lai ®−îc tÝnh theo c«ng thøc cña Omarov
+ ¦u thÕ lai trung b×nh nãi nªn gi¸ trÞ cña tÝnh tr¹ng bÊt kú ë F1 v−ît gi¸
trÞ trung b×nh cña cïng tÝnh tr¹ng ë bè mÑ vµ tÝnh theo c«ng thøc:
Hmp lµ gi¸ trÞ −u thÕ lai trung b×nh
Hmp% = 1001 x
mpmpF −
F1 lµ gÝa trÞ tæ hîp lai
mp lµ gi¸ trÞ trung b×nh cña bè mÑ
-¦u thÕ lai thùc chØ gi¸ trÞ v−ît h¬n cña F1 so víi bè mÑ( vÒ chiÒu ©m hoÆc
chiÒu d−¬ng) ®−îc tÝnh theo c«ng thøc
HBP : −u thÓ lai thùc
HBP % = 1001 xBP
BPF − F1 :gi¸ trÞ tæ hîp lai
BP : gi¸ trÞ bè mÑ cao nhÊt
44
- ¦u thÕ lai chuÈn chØ gi¸ trÞ cao h¬n cña con lai so víi gièng ®èi
chøng vµ ®−îc tÝnh theo c«ng thøc :
Hs lµ −u thÕ lai chuÈn
Hs% = 1001 xDc
DcF − F1 lµ gi¸ trÞ tæ hîp lai
Dc lµ gi¸ trÞ gièng ®èi chøng
- Ph©n tÝch kh¶ n¨ng kÕt hîp ®−îc tiÕn hµnh víi chØ tiªu n¨ng suÊt h¹t v×
n¨ng suÊt h¹t lµ môc tiªu quan träng cña ®Ò tµi. Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch nªu
trong “ C¸c ph−¬ng ph¸p lai thö vµ ph©n tÝch kh¶ n¨ng kÕt hîp trong c¸c
thÝ nghiÖm vÒ −u thÕ lai” ( Ng« H÷u T×nh - NguyÔn §×nh HiÒn ,1996 )[7,
tr59]
45
4. kÕt qu¶ nghiªn cøu vµ th¶o luËn
4.1. c¸c ®Æc ®iÓm n«ng sinh häc cña c¸c dßng nghiªn cøu
C«ng viÖc theo dâi c¸c ®Æc ®iÓm n«ng sinh häc cña c¸c dßng, ®Ó gióp
cho c«ng t¸c chän gièng diÔn ra ®−îc thuËn lîi. C¸c chØ tiªu theo dâi gåm
thêi gian sinh tr−ëng, chiÒu cao c©y, cao ®ãng b¾p, møc ®é chèng chÞu víi
s©u, bÖnh vµ n¨ng suÊt vµ c¸c yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt. §iÒu ®ã lµm c¬ së
cho qu¸ tr×nh t¹o dßng ë b−íc tiÕp theo vµ sö dông dßng vµo s¶n xuÊt h¹t
gièng sau nµy. Qua viÖc theo dâi gióp chóng t«i ®¸nh gi¸ ®−îc ®é thuÇn cña
c¸c dßng nghiªn cøu, x¸c ®Þnh thêi gian tõ gieo ®Õn trç cê vµ phun r©u. Sau
khi theo dâi vµ ®¸nh gi¸ 10 dßng thuÇn t¹i ViÖn Di truyÒn N«ng nghiÖp qua
ba vô ®· cho chóng t«i mét sè kÕt qu¶ vÒ c¸c ®Æc tÝnh n«ng sinh häc.
4.1.1. ®Æc ®iÓm giai ®o¹n sinh tr−ëng ph¸t triÓn cña c¸c dßng
theo dâi vÒ mÆt sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña c¸c dßng gióp cho c¸c nhµ
chän t¹o gièng x¸c ®Þnh ®−îc thêi vô gieo c¸c dßng sao cho khi thêi ®iÓm
trç cê, phun r©u vµ tung phÊn sao cho trïng khíp. Thêi gian sinh tr−ëng
cña c¸c dßng thuÇn tuú thuéc vµo ®iÒu kiÖn thêi tiÕt vµ ®iÒu kiÖn ch¨m
sãc. Cô thÓ 10 dßng sau khi theo dâi chóng t«i cã kÕt qu¶ thÓ hiÖn qua
b¶ng sè liÖu 3.1 thÓ hiÖn cho t«i thÊy c¸c dßng nghiªn cøu ®Òu cã thêi
gian tõ trång ®Õn tung phÊn dao ®éng tõ 54 ngµy ( dßng V4, MA3) ®Õn
61 ngµy( lµ dßng M9). Chóng t«i nhËn thÊy r»ng c¸c dßng nghiªn cøu cã
thêi gian sinh tr−ëng gÇn t−¬ng ®−¬ng nhau trong kho¶ng tõ 112 ®Õn 122
ngµy. Thêi gian tõ trång ®Õn mäc cña c¸c dßng thuÇn lµ nh− nhau ®iÒu ®ã
thÓ hiÖn c¸c h¹t gièng cña c¸c dßng cã søc n¶y m©n, søc sèng h¹t gièng
46
cao vµ thêi gian tõ khi c¸c dßng tung phÊn ®Õn khi phun r©u b×nh qu©n
3.5 ngµy.
B¶ng 3.1 §Æc ®iÓm sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña c¸c dßng thuÇn trong thÝ
nghiÖm
Thêi gian tõ trång ®Õn c¸c giai ®o¹n ( ngµy ) stt Tªn dßng
Mäc Tung phÊn Phun r©u ChÝn sinh
lý
1 V4 4 55 57 115
2 V5 4 61 63 120
3 M7 4 59 62 118
4 M9 4 61 64 121
5 CM8 4 56 58 114
6 MA3 4 55 57 112
7 MA5 4 58 61 115
8 MT1 4 58 62 118
9 MT2 4 56 59 115
10 MT4 4 60 64 122
C¸c dßng kh¸c nhau cã thêi gian sinh tr−ëng còng kh¸c nhau, dßng cã
thêi gian sinh tr−ëng thÊp nhÊt 112 ngµy lµ dßng MA3 cßn dßng cã thêi
gian sinh tr−ëng dµi nhÊt 122 ngµy ®ã lµ dßng MT4 c¸c dßng nµy sÏ lµ
47
nguån vËt liÖu cho c«ng t¸c chän, t¹o gièng ng« lai thuéc nhãm chÝn
trung b×nh vµ chÝn sím. §Ó t×m hiÓu thªm mét sè ®Æc tÝnh sinh häc cña
c¸c dßng chóng t«i tiÕp tôc nghiªn cøu c¸c ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña c¸c
dßng thuÇn.
4.1.2. ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cña c¸c dßng H×nh th¸i cña c¸c dßng lµ mét chØ tiªu c¸c nhµ chän gièng cÇn quan t©m
v× nã liªn quan ®Õn kh¶ n¨ng chèng ®æ, kh¶ n¨ng cho phÊn cña c©y bè vµ
kh¶ n¨ng nhËn phÊn cña c©y mÑ trong giai ®o¹n s¶n xuÊt h¹t lai F1. ThÓ
hiÖn sù ®ång ®Òu “ ®é thuÇn” cña c¸c dßng trong thÝ nghiÖm. Qua nghiªn
cøu 10 dßng ng« trong thÝ nghiÖm chóng t«i thu ®−îc mét sè kÕt qu¶ sau.
ChiÒu cao c©y TB cña c¸c dßng, phô thuéc vµo yÕu tè di truyÒn vµ chÞu
sù t¸c ®éng cña ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh còng nh− tr×nh ®é th©m canh. Do
vËy nã ¶nh h−ëng tíi thÕ cho phÊn cña c©y bè vµ kh¶ n¨ng nhËn phÊn cña
c©y mÑ trong s¶n xuÊt h¹t lai vµ liªn quan chÆt ®Õn tÝnh chèng ®æ, mËt ®é
gieo trång. Theo dâi chØ tiªu nµy gióp cho c¸c nhµ chän gièng n¾m ®−îc
®Æc tr−ng h×nh th¸i, ®¸nh gi¸ ®é thuÇn cña c¸c dßng nghiªn cøu.
Qua b¶ng sè liÖu ë b¶ng 3.2 thÓ hiÖn chiÒu cao c©y trong kho¶ng tõ
134 cm ( dßng V5 ) ®Õn cao nhÊt lµ dßng M9 ( cã chiÒu cao 160,6cm) vµ
hÖ sè biÕn ®éng CV% cña c¸c dßng nghiªn cøu hÇu hÕt d−¬Ý 7% cã dßng
MT2 cã hÖ sè biÕn ®éng nhá nhÊt CV%=3,15%vµ biÕn ®éng cao nhÊt lµ
dßng MA3 cã hÖ sè biÕn ®éng lµ 6,4%. Khi ®¸nh gi¸ c¸c chØ tiªu nµy
chóng ta x¸c ®Þnh r»ng c¸c dßng nghiªn cøu cã ®é ®ång ®Òu t−¬ng ®èi
cao vµ c¸c dßng cã chiÒu cao c©y trung b×nh cã sè l¸ biÕn ®éng cña c¸c
dßng tõ 14 l¸ ®Õn 18 l¸. ChiÒu cao ®ãng b¾p cña c©y ng« liªn quan tíi
kh¶ n¨ng chèng ®æ cña c©y: Tõ kÕt qu¶ ë b¶ng 3.2 t«i nhËn thÊy chiÒu
cao ®ãng b¾p cña c¸c dßng dao ®éng tõ 45 cm ( dßng MA3) ®Õn 68 cm (
dßng M9 ) vµ hÖ sè biÕn ®éng CV% cña chiÒu cao ®ãng b¾p dao ®éng tõ
48
3,9% ®Õn 6,2% ®iÒu ®ã chøng tá r»ng c¸c dßng nghiªn cøu trong thÝ
nghiÖm cã ®é ®ång ®Òu t−¬ng ®èi cao.
B¶ng 3.2 §Æc ®iÓm vÒ mét sè tÝnh tr¹ng nh− chiÒu cao c©y, chiÒu cao ®ãng
b¾p, dµi cê, sè l¸ trªn c©y cña c¸c dßng thuÇn.
ChiÒu cao c©y( cm) Cao ®ãng b¾p
(cm)
stt Tªn
dßng
tb CV% tb CV%
Dµi cê
(cm)
Sè l¸
trªn
c©y
Mµu s¾c l¸
1 V4 152,2 3.7 58 4.2 21.2 15 Xanh s¸ng
2 V5 134,0 3.6 55 4.3 22.5 17 Xanh ®Ëm
3 M7 158,0 3.8 62 3.9 24.3 16 Xanh ®Ëm
4 M9 160,6 5.6 68 5.2 25.6 17 Xanh s¸ng
5 CM8 150,6 3.9 65 4.5 24.1 15 Xanh s¸ng
6 MA3 146,0 6.4 45 6.2 20.2 14 Xanh ®Ëm
7 MA5 150,4 3.4 52 4.4 24.8 16 Xanh nh¹t
8 MT1 156,0 5.42 63 4.9 23.5 16 Xanh ®Ëm
9 MT2 147,3 3.15 54 4.6 18.1 16 Xanh ®Ëm
10 MT4 156,7 3.5 65 4.0 19.5 18 Xanh ®Ëm
49
4.1.2. n¨ng suÊt vµ c¸c yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt cu¶ c¸c dßng
H×nh th¸i b¾p, lµ c¬ quan chøa ®ùng n¨ng suÊt h¹t ng« c¸c yÕu tè bao
gåm chiÒu dµi b¾p, ®−êng kÝnh b¾p P1000 h¹t, tû lÖ h¹t trªn b¾p lµ nh÷ng
yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt. Gi÷a c¸c yÕu tè nµy cã sù t−¬ng quan lÉn nhau
nÕu sè l−îng b¾p trªn c©y t¨ng th× träng l−îng b¾p gi¶m . §©y lµ m©u thuÉn
gi÷a nguån vµ søc chøa g©y nªn , søc chøa lµ kÝch th−íc c¸c c¬ quan chøa
®ùng s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh ®ång ho¸ vµ tæng hîp ®−îc ®Ó cÊu thµnh n¨ng
suÊt, søc chøa biÓu hiÖn sè l−îng, ®é lín cña hoa c¸i trªn b¾p. Nguån lµ
l−îng chÊt ®· ®ång ho¸ tæng hîp ®−îc tõ c¸c bé phËn l¸, rÔ. Nh− vËy muèn
t¨ng n¨ng suÊt th× ph¶i t¨ng ®ång thêi c¶ nguån vµ søc chøa.
B¶ng 3.3 N¨ng suÊt, c¸c yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt cña c¸c dßng thuÇn. Stt Tªn dßng Dµi TB
b¾p (Cm)§/K TB b¾p (Cm)
Tû lÖ h¹t trªn b¾p (%)
N/ suÊt cña c¸c dßng
T¹/ha
1 V4 14.2 4.0 55 38.2
2 V5 13.8 3.9 52 36.6
3 M7 15.5 4.0 50 40.3
4 M9 12.2 3.9 54 38.2
5 CM8 14 4.0 53 35
6 MA3 11 4.0 56 28. 2
7 MA5 13.2 4.1 54 30.1
8 MT1 14 4.1 52 37.4
9 MT2 13 4.2 52 34.1
10 MT4 12 3.5 50 29.3
50
Trong c«ng t¸c chän gièng c©y trång nãi chung vµ c«ng t¸c chän
gièng ng« lai nãi riªng ngoµi c¸c chØ tiªu cã n¨ng suÊt cao, phÈm chÊt
tèt, ..v..v.cßn mét yÕu tè còng kh«ng kÐm phÇn quan träng ®ã lµ yÕu tè
gi¸ thµnh h¹t gièng. Nªn chØ tiªu n¨ng suÊt cña c¸c dßng thuÇn nghiªn
cøu ®−îc c¸c nhµ chän gièng ®Æc biÖt quan t©m. Qua theo dâi 10 dßng
thuÇn trong thÝ nghiÖm chóng t«i nhËn thÊy chØ cã dßng MA3, dßng MT4
lµ cã n¨ng suÊt thÊp nhÊt chØ ®¹t 28.2 t¹/ha, cßn l¹i ®Òu cã n¨ng suÊt
®¹t trªn 30 t¹/ha. Tãm l¹i 10 dßng ng« thuÇn trong thÝ nghiÖm cã chØ
tiªu ®−êng kÝnh b¾p kh¸ cao cã n¨ng suÊt h¹t tõ trung b×nh ®Õn kh¸ chØ
cã dßng M7 cã n¨ng suÊt cao nhÊt trong 10 dßng(®¹t 40,3 t¹/ha).
4.1.4. §Æc tÝnh chèng chÞu s©u, bÖnh cña c¸c dßng
§Æc tÝnh chèng chÞu, lµ mét ®Æc tÝnh quan träng trong s¶n xuÊt lai
gièng còng nh− s¶n xuÊt ng« th−¬ng phÈm . Trong qu¸ tr×nh sinh tr−ëng
ph¸t triÓn cña c©y ng« chÞu sù t¸c ®éng cña nhiÒu lo¹i s©u bÖnh ë møc ®é
kh¸c nhau, chÝnh v× vËy ®Æc tÝnh chèng chÞu liªn quan ®Õn n¨ng suÊt còng
nh− chÊt l−îng vµ gi¸ thµnh h¹t gièng. §èi víi c©y ng« cã nhiÒu s©u bÖnh
vµ c¸c ®iÒu kiÖn g©y ¶nh h−ëng ®Õn n¨ng suÊt, song trong ®Ò tµi chóng t«i
chØ tËp chung theo dâi mét sè lo¹i s©u, bÖnh chÝnh lµ : s©u ®ôc th©n; bÖnh
kh« v»n; bÖnh ®èm l¸ vµ tû lÖ ®æ gÉy. Qua theo dâi trong thÝ nghiÖm
chóng t«i nhËn thÊy kh¶ n¨ng chèng chÞu cña c¸c dßng thuÇn thÓ hiÖn ë
b¶ng sau.
51
B¶ng 3.4 Kh¶ n¨ng chèng chÞu cña c¸c dßng thuÇn,.
Møc ®é nhiÔm s©u bÖnh chÝnh ë thêi kú
tung phÊn , phun r©u, chÝn sinh lý
stt Tªn Dßng
§ôc th©n % Kh« v»n % §èm l¸ (®)
Tû lÖ ®æ
%
1 V4 8.2 5.3 1 5.0
2 V5 12.1 9.5 2 8.2
3 M7 10.2 7.6 2 11.3
4 M9 7.8 10.2 2 10.5
5 CM8 15 12.4 1 14.2
6 MA3 9.2 11.2 3 10.2
7 MA5 14.2 6.3 3.5 15.5
8 MT1 18.2 12.6 2.5 4.3
9 MT2 16.5 13.5 3 6.8
10 MT4 11.2 10.5 1 9.0
- S©u ®ôc th©n: lµ lo¹i s©u h¹i chÝnh ë c©y ng« ë tÊt c¶ c¸c vïng trång
ng« cña n−íc ta ë tÊt c¶ c¸c mïa vô trong n¨m, Chóng ph¸ ho¹i m¹nh
nhÊt vµo giai ®o¹n tung phÊn, phun r©u g©y ¶nh h−ëng m¹nh ®Õn n¨ng
suÊt h¹t ng«. Qua theo dâi c¸c dßng ®Òu bÞ s©u ®ôc th©n ph¸ ho¹i nh−ng
ë møc ®é kh¸c nhau biÕn ®éng tõ 7,8%(dßng M9) ®Õn cao nhÊt lµ dßng
MT1 tû lÖ bÞ s©u ®ôc th©n 18,2%.
- BÖnh kh« v»n : ®©y lµ mét lo¹i bÖnh phæ biÕn g©y hai m¹nh ®Õn n¨ng
suÊt ng« ë vïng nhiÖt ®íi, bÖnh ph¸t triÓn m¹nh ë giai ®o¹n thô phÊn, thô
tinh xong. BÖnh x©m nhËp tõ gèc leo lªn ®Õn b¾p, g©y lÐp h¹t dÉn ®Õn
gi¶m n¨ng suÊt. KÕt qu¶ theo dâi cho thÊy c¸c dßng nhiÔm kh« v»n ë
52
møc ®é trung b×nh nhiÒu nhÊt lµ dßng MT1 tû lÖ nhiÔm tíi 13.5% cßn
dßng nhiÔm Ýt nhÊt lµ dßng V4 chØ cã 5.3%
- BÖnh ®èm l¸ : BÖnh xuÊt hiÖn ë l¸ ng« tõ thêi kú ®Çu cña qu¸ tr×nh sinh
tr−ëng, ph¸t triÓn m¹nh ë thêi kú tung phÊn phun r©u xong bÖnh dôc ra
nh÷ng vÕt bÖnh mµu n©u trªn mÆt l¸ lµ gi¶m diÖn tÝch quanh hîp cña c©y
ng«. C¸c kÕt qu¶ theo dâi cho thÊy c¸c dßng ®Òu bÞ nhiÔm bÖnh nh−ng ë
møc ®é kh¸c nhau bÖnh xuÊt hiÖn nhiÒu nhÊt ë dßng MA5 3,5 ®iÓm ,
nhiÔm Ýt lµ ba dßng lµ: V4; CM8, MT4 vµ cã kh¶ n¨ng chèng ®æ tèt.
- Tû lÖ ®æ: ThÓ hiÖn kh¶ n¨ng cøng c©y cña dßng nghiªn cøu. Kh¶ n¨ng
chèng ®æ lµ ®Æc tÝnh quan träng cã ¶nh h−ëng lín ®Õn n¨ng suÊt. SSÆc
biÖt c¸c dßng dïng lµm mÑ trong s¶n xuÊt h¹t gièng lai cÊn ph¶i cã kh¶
n¨ng chèng ®æ tèt ®Ó gi¶m thiÖt h¹i vÒ n¨ng suÊt. Qua kÕt qu¶ theo dâi
cho thÊy c¸c dßng ®Òu cã tû lÖ ®æ thÊp cao nhÊt lµ dßng MA5 cã tû lÖ ®æ
cao (15,5% )cßn laÞ c¸c dßng kh¸c cã tû lÖ ®æ thÊp h¬n vµ thÊp nhÊt lµ
dßng MT1 tû lÖ ®æ chØ 4,3%. Qua theo dâi ®¸nh gi¸ chóng t«i thÊy cã 3
dßng cã kh¶ n¨ng chèng chÞu s©u bÖnh tèt ®ã lµ c¸c dßng V4, CM8,
MT4
+ Tãm l¹i: Qua theo dâi ®¸nh gi¸ mét sè chØ tiªu n«ng sinh häc cña 10 dßng
thuÇn trong thÝ nghiÖm chóng t«i cã mét sè nhËn xÐt sau:
- C¸c dßng kh¸c nhau th× cã c¸c ®Æc ®iÓm n«ng sinh häc kh¸c nhau.
- C¸c dßng trong thÝ nghiÖm ®Òu cã hÖ sè biÕn ®éng CV% vÒ chØ tiªu chiÒu
cao c©y vµ chiÒu cao ®ãng b¾p nhá h¬n 10% ®iÒu ®ã cho chóng t«i x¸c ®Þnh
r»ng ®©y lµ c¸c dßng cã ®é thuÇn cao.
- C¸c dßng cã thêi gian sinh tr−ëng thuéc nhãm chÝn trung b×nh ®Õn dµi ngµy
t¹o c¬ së cho t¹o gièng trung ngµy .
53
- C¸c dßng thuÇn cã kh¶ n¨ng chèng chÞu kh¸ ®èi víi mét sè lo¹i s©u, bÖnh
chÝnh. sù kh¸c biÖt vÒ thêi gian sinh tr−ëng( nh−ng sù kh¸c biÖt vÒ thêi gian
sinh tr−ëng kh«ng lín l¾m ), ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, kh¶ n¨ng chèng chÞu vµ
n¨ng suÊt
- C¸c dßng nghiªn cøu cã n¨ng suÊt ®¹t tõ 28,2 ®Õn 40,3 t¹/ha. §©y lµ c¸c
dßng cã n¨ng suÊt kh¸ cao vµ ®¹t ®é ®ång ®Òu cao, dßng ®¹t n¨ng suÊt
40,3t¹/ha lµ dßng M7 vµ dßng cã n¨ng suÊt thÊp nhÊt lµ dßng MA3 ®¹t
28,2t¹/ha . Mçi mét dßng ®Òu cã nh÷ng ®Æc tÝnh −u vµ nh−îc ®iÓm kh¸c nhau
ë mét sè chØ tiªu, ®Ó ®¸nh gi¸ c¸c dßng thuÇn mét c¸ch chÝnh x¸c chóng t«i
ph¶i tiÕn hµnh lai theo s¬ ®å 4 Griffing vµ x¸c ®Þnh −u thÕ lai cña c¸c THL ë
c¸c tÝnh tr¹ng kh¸c nhau cña c©y ng« nh−: chiÒu cao c©y, chiÒu cao ®ãng b¾p,
thêi gian sinh tr−ëng, c¸c yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt vµ n¨ng suÊt h¹t vÒ c¸c
gi¸ trÞ −u thÕ lai thùc (HBP) vµ −u thÕ lai chuÈn( HS), −u thÕ lai trung b×nh
(HMP)ë chØ tiªu thêi gian sinh tr−ëng.
-- Qua theo dâi ®¸nh gi¸ 10 dßng thuÇn ng« ®−îc t¹o ra b»ng ph−¬ng ph¸p
nu«i cÊy no·n, bao phÊn ch−a thô tinh ë mét sè chØ tiªu chóng t«i nhËn thÊy
c¸c dßng nµy cã ®é thuÇn cao thÓ hiÖn hÖ sè CV% nhá h¬n 10% , cã n¨ng
suÊt kh¸ cao, cã kh¶ n¨ng chèng chÞu kh¸ tèt, thêi gian sinh tr−ëng thuéc
nhãm trung ngµy. 10 dßng ng« thuÇn trong thÝ nghiÖm, sö dông tèt ®Ó lµm vËt
liÖu cho c«ng t¸c t¹o gièng ng« lai. §Ó chóng cã gi¸ trÞ trong c«ng t¸c t¹o
gièng chóng t«i cÇn ph¶i tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ −u thÕ lai cña c¸c THL.
4.2 . kÕt qu¶ ®¸nh gi¸ −u thÕ lai cña c¸c tæ hîp lai
¦u thÕ lai, hiÖn t−îng con lai cã søc sèng, kh¶ n¨ng chèng chÞu cao
h¬n bè mÑ cña chóng ®−îc thÓ hiÖn qua mét hay nhiÒu tÝnh tr¹ng cña con lai
so víi bè, mÑ chóng ®−îc thÓ hiÖn qua mét sè chØ tiªu sau:
54
4.2.1. ¦u thÕ lai thùc ( HBP) vµ −u thÕ lai chuÈn ( HS ) ë tÝnh tr¹ng cao c©y vµ
cao ®ãng b¾p.
ChØ sè HBP ®Ó so s¸nh mét tÝnh tr¹ng nµo ®ã cña tæ hîp lai víi bè, mÑ . Cßn
chØ sè HS sö dông ®Ó so s¸nh mét tÝnh tr¹ng nµo ®ã cña tæ hîp lai so víi ®èi
chøng (sö dông gièng ®èi chøng th−êng lµ c¸c gièng ®−îc trång phæ biÕn,
réng r·i trong s¶n xuÊt ). ë thÝ nghiÖm nµy chóng t«i sö dông hai gièng ®èi
chøng lµ gièng LVN10 vµ LVN4 (sè liÖu ®Ó so s¸nh chóng t«i sö dông
LVN4).
B¶ng3.5 ¦u thÕ lai thùc ( HBP) vµ −u thÕ lai chuÈn ( HS ) ë tÝnh tr¹ng cao c©y
vµ cao ®ãng b¾p cña 45 THL.
¦u thÕ lai cao c©y ¦u thÕ lai vÒ cao ®ãng b¾pStt Tªn dßng vµ
Tæ hîp lai Cm HBP% HS % Cm HBP% HS %
1 v4 xv5 171.2 12,48 -0.46 70 20.68 6.22
2 v4 xm7 165 8,41 -4.06 62 6.896 -5.91
3 v4 xm9 166 3,36 -3.48 65.5 5.645 -0.60
4 v4 xcm8 185.5 21,87 7.84 80 29.03 21.39
5 v4 xma3 199.5 31,07 15.98 98 58.06 48.71
6 v4xma5 186 22,20 8.13 84 35.48 27.46
7 v4 xmt1 178 16,95 3.488 73 17.74 10.77
8 v4 xmt2 171 12.352 -0.58 70 12.90 6.22
9 v4xmt4 174 14.323 1.162 78 25.80 18.36
10 v5xm7 173 9.49 0.581 79 27.41 19.87
55
11 v5xm9 174 8.34 1.162 76 22.58 15.32
12 v5xcm8 183 21.51 6.395 95 53.22 44.15
13 v5xma3 178.6 22.32 3.837 77 24.19 16.84
14 v5xma5 175.9 16.95 2.267 67 8.06 1.66
15 v5xmt1 177 13.46 2.906 88.5 42.74 34.29
16 v5 xmt2 162.7 10.45 -5.407 67 8.06 1.66
17 v5 xmt4 170.5 3.02 -0.872 68 9.67 3.18
18 m7xm9 176 9.58 2.325 72 16.12 9.25
19 m7x cm8 165 4.43 -4.06 68.5 10.48 3.94
20 m7 xma3 190.2 20.37 10.58 85 37.09 28.98
21 m 7xma5 168 6.33 -2.325 68 9.67 3.186
22 m7 xmt1 180 13.92 4.651 76 22.58 15.32
23 m7 xmt2 162 2.53 -5.81 60 -3.22 -8.95
24 m7 xmt4 173 4.53 0.58 79 27.41 19.87
25 m9 xcm8 169.5 5.54 -1.45 73 17.74 10.77
26 m9xma3 192 19.55 11.62 75 20.96 13.80
27 m9xma5 175 8.96 1.74 81 30.64 22.91
28 m9xmt1 170 5.85 -1.16 75 20.96 13.80
29 m9xmt2 178 10.83 3.48 78 25.80 18.36
56
30 m9xmt4 186.3 12.56 8.31 85.9 38.54 30.34
31 cm8 xma3 166 10.22 -3.48 84 35.48 27.46
32 cm8 xma5 161 6.90 -6.39 69 11.29 4.70
33 cm8 xmt1 170 12.88 -1.16 71 14.51 7.73
34 cm8 xmt2 186 23.50 8.13 78 25.80 18.36
35 cm8 xmt4 179 8.15 4.06 82 32.25 24.43
36 ma3 xma5 174.8 16.22 1.62 84 35.48 27.46
37 ma3 xmt1 165 9.70 -4.06 69 11.29 4.70
38 ma3 xmt2 184.5 22.67 7.26 81.5 31.45 23.67
39 ma3 xmt4 182 9.96 5.81 83 33.87 25.94
40 ma5 x mt1 181 16.02 5.23 83 33.87 25.94
41 ma5 xmt2 167 11.03 -2.90 70 12.90 6.22
42 ma5 xmt4 174 5.13 1.16 65 4.83 -1.36
43 mt1 xmt2 171 13.69 -0.58 78 25.80 18.36
44 mt1 xmt4 175 5.74 1.744 77 24.19 16.84
45 mt2 xmt4 168 1.51 -2.32 71 14.51 7.73
46 LVN4 172 65
57
Sè liÖu t¹i b¶ng 3.5 cho ta thÊy vÒ tÝnh tr¹ng cao c©y ë chØ sè( HBP %) ®Òu
cã gi¸ trÞ d−¬ng biÕn ®éng tõ 1.51% (cña tæ hîp lai MT2 xMT4 ®¹t chiÒu cao
TB 162 cm) ®Õn 31,07 % so víi bè, mÑ ( cña tæ hîp lai V4 xMA3 ®¹t chiÒu
cao 199,5cm), ®iÒu ®ã chøng tá r»ng c¸c tæ hîp lai ®Òu cã −u thÕ lai vÒ chiÒu
cao h¬n bè, mÑ chóng.
VÒ chØ sè HS ë ®©y chóng t«i so víi ®èi chøng lµ LVN4, xÐt ë tÝnh tr¹ng
cao c©y ë c¸c tæ hîp lai cã gi¸ trÞ HS tõ – 6,36% ®Õn 15,98%
( V4 xMA3).
XÐt vÒ tÝnh tr¹ng chiÒu cao ®ãng b¾p th× chØ cã mét tæ hîp cã chØ sè ( HBP %)
mang gi¸ trÞ ©m lµ tæ hîp M7xMT2 (60cm) cßn l¹i 44 tæ hîp ®Òu cã chØ sè
( HBP %) mang gi¸ trÞ d−¬ng tõ 1,66 ®Õn 42,74%(V5 xMT1) nÕu nh×n vµo
chØ sè HS% th× cã bèn tæ hîp mang gi¸ trÞ ©m (®ã lµ c¸c tæ hîp V4 xM7; V4
x M9; M7 x MT2; MA5 xMT4 ) cßn l¹i 42 tæ hîp ®Òu mang gi¸ trÞ d−¬ng,
chøng tá r»ng c¸c tæ hîp lai ®Òu cã −u thÕ lai vÒ tÝnh tr¹ng chiÒu cao ®ãng
b¾p h¬n ®èi chøng sÏ ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng chèng ®æ cña gièng lai khi ®−a
ra s¶n xuÊt vµo vô xu©n muén vµ vô hÌ thu. C¸ biÖt cã tæ hîp lai V5 xCM8
cã −u thÕ lai vÒ chiÒu cao ®ãng b¾p ®¹t 144,15% so víi ®èi chøng
58
4.2.2 −u thÕ lai vÒ c¸c yÕu tè c©ó thµnh n¨ng suÊt( ®−êng kÝnh b¾p vµ chiÒu dµi b¾p. B¶ng 3.6 ChØ sè HBP vµ HS vÒ tÝnh tr¹ng ®−êng kÝnh b¾p, chiÒu dµi b¾p cña 45 tæ hîp lai.
¦u thÕ lai vÒ ®−êng kÝnh
b¾p
¦u thÕ lai vÒ chiÒu dµi b¾pStt
Tæ hîp lai
Cm HBP% HS% Cm HBP% HS%
1 v4 xv5 4.6 15 4.54 17 19.71 -5.55
2 v4 xm7 4.5 12.5 2.27 15.5 12.31 -13.8
3 v4 xm9 4.2 5 -4.54 15.6 14.36 -13.33
4 v4 xcm8 4.3 7.5 -2.27 16.8 23.16 -6.66
5 v4 xma3 4.6 12.19 4.54 15.5 13.63 -13.88
6 v4xma5 4.3 4.87 -2.27 15.2 11.43 -15.55
7 v4 xmt1 4.7 14.63 6.81 16.7 22.43 -7.22
8 v4 xmt2 4.2 2.43 -4.54 14.8 8.50 -17.77
9 v4xmt4 4.2 2.43 -4.54 17 24.63 -5.55
10 v5xm7 4.4 12.82 0 19 39.29 5.55
11 v5xm9 4.2 7.69 -4.54 16.8 23.16 -6.66
12 v5xcm8 4.6 15 4.54 17 24.63 -5.55
13 v5xma3 4.3 7.5 -2.27 15.5 13.63 -13.88
14 v5xma5 4.2 2.43 -4.54 16 17.30 -11.11
15 v5xmt1 4.5 9.75 2.27 16.5 20.96 -8.33
16 v5 xmt2 4.3 4.87 -2.27 17.5 28.29 -2.77
17 v5 xmt4 4.3 4.87 -2.27 14 2.639 -22.22
59
18 m7xm9 4.2 5 -4.54 15.9 16.56 -11.66
19 m7x cm8 4.5 12.5 2.27 17.5 28.29 -2.77
20 m7 xma3 4.3 7.5 -2.27 17.4 27.56 -3.33
21 m 7xma5 4.4 10 0 16.5 20.96 -8.33
22 m7 xmt1 4.9 22.5 11.36 18.5 35.63 2.78
23 m7 xmt2 4.6 15 4.54 15.8 15.83 -12.22
24 m7 xmt4 4.8 20 9.09 19.5 42.96 8.33
25 m9 xcm8 4.3 7.5 -2.27 18 31.96 0
26 m9xma3 5 25 13.63 21 43.29 14.55
27 m9xma5 4.4 10 0 17.5 28.29 -2.77
28 m9xmt1 4.8 20 9.09 18.2 33.43 1.11
29 m9xmt2 4.5 12.5 2.27 17.8 30.49 -1.11
30 m9xmt4 4.6 15 4.54 19.5 40.96 7.53
31 cm8 xma3 4.7 17.5 6.81 18.2 33.43 1.11
32 cm8 xma5 4.4 10 0 18 31.96 0
33 cm8 xmt1 4.8 20 9.09 18.5 35.63 2.77
34 cm8 xmt2 4.2 5 -4.54 18 31.96 0
35 cm8 xmt4 4.6 15 4.54 19.5 42.96 8.33
36 ma3 xma5 4.2 5 -4.54 15.2 11.43 -15.55
37 ma3 xmt1 4.7 17.5 6.81 18.5 35.63 2.77
38 ma3 xmt2 4.5 12.5 2.27 18.1 32.69 0.55
39 ma3 xmt4 4.4 10 0 15.3 12.17 -15
60
40 ma5x mt1 4.7 17.5 6.81 17.2 26.09 -4.44
41 ma5 xmt2 4.5 12.5 2.27 17 24.63 -5.55
42 ma5 xmt4 4.3 7.5 -2.27 16.2 18.76 -10
43 mt1 xmt2 4.7 17.5 6.81 18.1 32.69 0.55
44 mt1 x mt4 4.4 10 0 18.8 37.82 4.44
45 mt2 xmt4 4.2 5 -4.54 18.2 33.43 1.11
46 LVn4 4.4 18
XÐt riªng vÒ c¸c yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt. Qua sè liÖu thèng kª thÓ hiÖn ë
b¶ng 3.6 b¶ng chØ sè HBP vµ HS vÒ tÝnh tr¹ng ®−êng kÝnh b¾p, chiÒu dµi b¾p
cho chóng ta thÊy.
XÐt chØ sè HBP%vÒ tÝnh tr¹ng ®−êng kÝnh b¾p c¸c gi¸ trÞ ®Òu mang trÞ sè
d−¬ng tõ 2,43%(lµ 3 THL : V4 xMT2; V4 x MT4 ; V5x MA5) vµ gi¸ trÞ cao
nhÊt lµ THL M7 xMT1 ®¹t 22,5%. Chøng tá r»ng c¸c tæ hîp lai ®Òu cã −u thÕ
lai vÒ ®−êng kÝnh b¾p so víi bè mÑ chóng, tuy nhiªn c¸c tæ hîp lai kh¸c nhau
th× cã gÝa trÞ −u thÕ lai kh¸c nhau. V× vËy cÇn ph¶i tÝnh ®Õn gi¸ trÞ chØ sè HS (
chØ tiªu biÓu hiÖn −u thÕ lai cña c¸c THL so víi ®èi chøng). ë ®©y trong thÝ
nghiÖm xÐt thÊy cã 17 THL cã gi¸ trÞ chØ sè HS mang gÝa trÞ ©m, 4THL cã gÝa
trÞ b»ng kh«ng vµ 24 tæ hîp lai cã gi¸ trÞ chØ sè HS d−¬ng tõ 2,27 ®Õn gi¸ trÞ
cao nhÊt 13,63% (cña THL M9 xMA3).
XÐt vÒ tÝnh tr¹ng chiÒu dµi b¾p cña c¸c THL chóng t«i nhËn thÊy ë chØ sè
HBP%
cña 45 THL ®Òu mang gi¸ trÞ d−¬ng. §iÒu ®ã nãi nªn r»ng c¸c tæ hîp lai ®Òu
cã −u thÕ lai vÒ tÝnh tr¹ng chiÒu dµi b¾p so víi bè mÑ chóng tõ 2,63% ®Õn gi¸
trÞ cao nhÊt ®¹t 43,96% ( cña THL M9 xMA3). §Ó cã sù so s¸nh mét c¸ch
chÝnh x¸c chóng t«i nh×n vµo chØ sè HS% cña c¸c THL chóng t«i nhËn thÊy cã
28 THL cã chØ sè HS% mang gi¸ trÞ ©m , 3 THL cã chØ sè HS% mang gi¸ trÞ
61
b»ng kh«ng cßn lai 14THL cã chØ sè HS% mang gi¸ trÞ d−¬ng tõ 0,55% ( THL
MT1 xMT2) ®Õn gi¸ trÞ cao nhÊt lµ THL M9 xMA3 ®¹t 13,25% so víi ®èi
chøng.
Tãm l¹i: khi xÐt vÒ chØ sè HBP% vµ chØ sè HS% cña hai yªó tè cÊu thµnh
n¨ng suÊt lµ ®−êng kÝnh b¾p vµ chiÒu dµi b¾p cña 45 THL chóng t«i nhËn thÊy
c¸c THL kh¸c nhau th× c¸c gi¸ trÞ vÒ hai chØ sè ®ã kh¸c nhau. Khi x¸c ®Þnh
chØ sè HS% th× chóng t«i nhËn thÊy cã THL M9 xMA3 cã gi¸ trÞ chØ sè HS%
ë c¶ hai yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt lµ cao nhÊt ®¹t 13,63 vµ 14,55%.
4.2.3. ¦u thÕ lai vÒ tÝnh chÝn sím vµ n¨ng suÊt h¹t cña c¸c tæ hîp
lai
B¶ng 3.7 B¶ng chØ sè Hmp , HBP vµ HS vÒ c¸c tÝnh tr¹ng tÝnh chÝn sím vµ n¨ng
suÊt h¹t cña 45 tæ hîp lai.
¦u thÕ lai chÝn sím ¦u thÕ lai n¨ng suÊt stt THL
TGST
Ngµy
Hmp% T. øng
ngµy
T¹/ha HBP% HS%
1 v4 xv5 116 -1.69 2 73.2 91.62 -2.91
2 v4 xm7 114 -2.56 3 67.3 66.99 -10.74
3 v4 xm9 115 -2.95 3.5 63 64.92 -16.44
4 v4 xcm8 114 -2.14 2.5 72.5 89.79 -3.84
5 v4 xma3 114 -2.56 3 78.1 104.45 3.58
6 v4xma5 114 -1.29 1.5 78.6 105.75 4.24
7 v4 xmt1 118 0.85 1 82.5 115.96 9.41
8 v4 xmt2 114 -1.29 1.5 65.2 70.68 -13.52
9 v4xmt4 118 -0.84 1 83.1 117.53 10.21
62
10 v5xm7 116 -0.85 1 75.9 98.69 0.66
11 v5xm9 118 -2.07 2.5 71.5 77.41 -5.17
12 v5xcm8 115 -2.95 3.5 77.5 111.74 2.78
13 v5xma3 116 -2.52 3 68.4 86.88 -9.28
14 v5xma5 115 -2.12 2.5 68 85.79 -9.81
15 v5xmt1 116 -2.52 3 77 110.38 2.12
16 v5 xmt2 116 -1.27 1.5 72.1 96.99 -4.37
17 v5 xmt4 114 -5.78 7 63.3 72.95 -16.04
18 m7xm9 117 -2.09 2.5 69.2 71.71 -8.22
19 m7x cm8 118 0.42 0.5 73.3 81.88 -2.78
20 m7 xma3 115 -2.54 3 70.2 74.19 -6.89
21 m 7xma5 116.5 -0.42 1 70.6 75.18 -6.36
22 m7 xmt1 116 -1.69 2 80.2 99.01 6.36
23 m7 xmt2 116 -0.84 1 77.8 93.05 3.18
24 m7 xmt4 117 -2.5 3 81.2 101.48 7.69
25 m9 xcm8 117 -1.68 2 77.5 102.88 2.78
26 m9xma3 118 -0.84 1 87.2 128.27 15.64
27 m9xma5 116 -1.69 3 71.4 86.91 -5.30
28 m9xmt1 117 -2.09 2.5 83.2 117.80 10.34
29 m9xmt2 115 -2.54 2 72.5 89.79 -3.84
30 m9xmt4 118 -2.88 2.5 82.5 115.96 9.41
31 cm8 xma3 115 -2.12 2.5 80.2 129.14 6.36
63
32 cm8 xma5 115 -0.86 1 72.5 107.14 -3.84
33 cm8 xmt1 116 -1.27 1.5 80.2 114.43 6.36
34 cm8 xmt2 115 -0.86 1 70.3 87.96 -6.76
35 cm8 xmt4 117 -1.68 2 80 113.90 6.10
36 ma3 xma5 115 -1.28 1.5 66.3 77.27 -12.06
37 ma3 xmt1 116 -1.69 2 81.1 116.84 7.55
38 ma3 xmt2 115 -1.28 1.5 78.2 109.09 3.71
39 ma3 xmt4 115 -4.16 5 62.3 66.57 -17.37
40 ma5x mt1 118 -1.25 1.5 83.5 123.26 10.74
41 ma5 xmt2 114 -0.86 1 80.7 115.77 7.02
42 ma5 xmt4 116 -1.69 2 70.1 87.43 -7.02
43 mt1 xmt2 116.5 -0.86 1 81.1 116.84 7.55
44 mt1 xmt4 117 -2.5 3 75.4 101.60 0
45 mt2 xmt4 116 -1.69 2 72.8 94.65 -3.44
46 LVN4 120 75.4
§èi víi chØ tiªu n¨ng suÊt CV% = 9,32 ; LSD0,05 = 3,85 t¹/ha
KÕt qu¶ thÓ hiÖn qua b¶ng 3.7 cho thÊy chØ sè Hmp % ®Òu mang gi¸ trÞ ©m
( Hmp<0 ) cã nghÜa lµ thêi gian sinh tr−ëng cña THL ng¾n h¬n thêi gian sinh
tr−ëng trung b×nh cña bè, mÑ. ChØ sè Hmp% ®¹t gi¸ trÞ tõ (– 0.84 )®Õn (-
2.95%) t−¬ng øng víi thêi gian sinh tr−ëng cña c¸c tæ hîp lai ng¾n h¬n tb bè,
mÑ tõ 1 ®Õn 3.5 ngµy.
Cßn xÐt gi¸ trÞ chØ sè Hbp % ®èi víi chØ tiªu n¨ng suÊt h¹t cña 45 THL ®Òu
v−ît tréi h¬n bè mÑ tõ 64,92%(THL V4xM9) ®Õn 129,14%( THL
CM8xMA3) ®iÒu nµy cho thÊy c¸c THL ®Òu cã ¦TL vÒ n¨ng suÊt .
64
ChØ tiªu HS% ( lµ chØ sè so s¸nh víi ®èi chøng ë ®©y chóng t«i sö dông gièng
LVN4 lµ ®èi chøng) ë ®©y chóng t«i nhËn thÊy cã 21 THL chØ sè HS%
mang gi¸ trÞ d−¬ng trong ®ã cã 4 THL cã chØ sè HS% ®¹t cao trªn 10%. §Æc
biÖt cã mét THL cã chØ sè HS% cao nhÊt ®¹t 15,64% ®ã lµ tæ hîp M9 x MA3
vµ cã hai THL ®¹t chØ sè HS% kh¸ cao 10,34%vµ 10,74 % lµ hai
THL:M9xMT1; MA5 xMT1 ë møc tin cËy P= 0.05 (LSD 0,05 =3,85 t¹/ha. ).
4.3. kÕt qu¶ ph©n tÝch kh¶ n¨ng kÕt hîp cña c¸c dßng
trong thÝ nghiÖm
Sau khi thu ®−îc kÕt qu¶ tõ c¸c « thÝ nghiÖm so s¸nh víi hai gièng ®èi
chøng . Chóng t«i tiÕn hµnh ph©n tÝch ph−¬ng sai kÕt qu¶ thÓ hiÖn t¹i b¶ng
sau
B¶ng3.8 : B¶ng ph©n tÝch ph−¬ng sai vÒ chØ tiªu n¨ng suÊt cña c¸c tæ hîp lai
vµ gièng ®èi chøng
Source of Variation
SS Df MS F P-value F crit
Between Groups 5359.319 46 116.5069 10.15051 3.96E-21 1.498499
Within Groups 1078.927 94 11.47794
Total 6438.246 140
§èi víi chØ tiªu n¨ng suÊt CV% = 9,32
Qua sè liÖu b¶ng trªn cã F tn = 10,1 lín h¬n F lt =1.5 ®iÒu ®ã chøng
tá r»ng cã sù sai kh¸c râ rÖt gi÷a c¸c gièng nghiªn cøu vµ ®èi chøng. Khi
nh×n vµo chØ sè
65
CV% = 9,32 cho chóng ta thÊy møc ®é ®ång ®Òu cña quÇn thÓ lµ cao , thÓ
hiÖn ë chØ sè biÕn ®éng d−íi 10%. Do vËy chóng ta tiÕp tôc ph©n tÝch kh¶
n¨ng kÕt hîp chung vµ kh¶ n¨ng kÕt hîp riªng, ®−îc thÓ hiÖn lÇn l−ît qua c¸c
b¶ng ph©n tÝch ph−¬ng sai:
Sè liÖu b¶ng 3.8 cho thÊy ë nguån biÕn ®éng lµ gièng cã Ftn > Flt ®iÒu ®ã
cho chøng tá r»ng sù kh¸c nhau gi÷a c¸c gièng nghiªn cøu trong ®Ò tµi lµ cã ý
nghÜa ë ®é tin cËy P=0.05. Cßn khi nguån biÕn ®éng lµ c¸c lÇn lÆp l¹i th× cã
Ftn < Flt ®iÒu nµy nãi nªn r»ng sù sai kh¸c gi÷a c¸c lÇn lÆp lµ kh«ng cã ý
nghÜa ë ®é tin cËy p = 0.05. Hay nãi mét c¸ch kh¸c kh«ng sù sai kh¸c cña
c¸c tæ hîp lai ë c¸c lÇn lÆp l¹i tøc lµ thÝ nghiÖm ®−îc bè trÝ, thùc hiÖn trong
®iÒu kiÖn kh«ng bÞ ¶nh h−ëng cña c¸c yÕu tè phi thÝ nghiÖm.
Qua sè liÖu thèng kª thÓ hiÖn ë b¶ng 3.9 cho chóng ta nhËn thÊy r»ng khi
c¸c nguån biÕn ®éng lµ : gièng, tæ hîp chung, tæ hîp riªng ®Òu cã gi¸ trÞ Ftn>
Flt ë ®é tin cËy P = 0.05. §iÒu ®ã chøng tá r»ng cã sù kh¸c nhau vÒ gi¸ trÞ
khi c¸c nguån biÕn ®éng lµ gièng, tæ hîp chung, tæ hîp riªng.
Cô thÓ ë b¶ng 3.10 b¶ng thÓ hiÖn gi¸ trÞ cña c¸c tæ hîp riªng chóng ta thÊy cã
tæ hîp M9xMA3 ®¹t trÞ sè cao nhÊt (12,023) n¨ng suÊt ®¹t 87,2t¹/ha, hai tæ
hîp cã gi¸ thÊp h¬n ®øng sau lµ THL V4xMT4 ®¹t trÞ sè 9,898 n¨ng suÊt ®¹t
83,1 t¹/ha vµ THL MA5xMT2 ®¹t n¨ng suÊt 83,0t¹/ha.
Khi ph©n tÝch tæ hîp chóng ta c¨n cø vµo sè liÖu thèng kª thÓ hiÖn ë b¶ng
3.12. chóng ta nhËn thÊy r»ng dßng 8 lµ dßng MT1 cã gi¸ trÞ tæ hîp chung
cao ®¹t gi¸ trÞ 6.306 vµ cã ph−¬ng sai kh¶ n¨ng kÕt chung thÊp ®©y lµ dßng
thÝch hîp cho c«ng t¸c chän gièng lai kÐp, lai ba.
66
67
68
69
5. kÕt luËn vµ ®Ò nghÞ
5.1.KÕt luËn
+ C¸c dßng thuÇn ng« trong thÝ nghiÖm cã ®é ®ång ®Òu cao, cã
thêi gian sinh tr−ëng thuéc nhãm trung ngµy(tõ 112 ®Õn 122
ngµy) phï hîp cho c«ng t¸c chän t¹o gièng cã thêi gian sinh
tr−ëng trung b×nh. Cã kh¶ n¨ng chèng chÞu s©u bÖnh kh¸, cã n¨ng
suÊt kh¸ ®¹t tõ 28,2 – 40,3 t¹/ha, thuËn lîi cho viÖc gi¶m gi¸ thµnh
h¹t gièng vÒ sau. C¸c dßng thuÇn ®Òu cã thÓ sö dông tèt cho c«ng
t¸c t¹o gièng ng« lai ®¬n hoÆc lai ba. C¸c dßng ng« t¹o ra b»ng
c«ng nghÖ ®¬n béi cã ®é ®ång ®Òu cao cã thÓ sö dông lµm vËt liÖu
cho c«ng t¸c t¹o gièng.
+ Dßng thuÇn ng« cã kh¶ n¨ng kÕt hîp cao lµ dßng MT1
+ ¦u thÕ lai vÒ thêi gian sinh tr−ëng (chØ sè Hmp % ) cña c¸c tæ
hîp lai ®Òu mang gi¸ trÞ ©m cho thÊy c¸c tæ hîp lai ®Òu cã thêi
gian sinh tr−ëng ng¾n h¬n thêi gian sinh tr−ëng trung b×nh cña bè
mÑ chóng tõ 1 ®Õn 3,5 ngµy.
+ ¦u thÕ lai thùc vÒ chØ tiªu n¨ng suÊt ( chØ sè HBP) cña c¸c tæ hîp
lai ®Òu mang gi¸ trÞ d−¬ng ®iÒu ®ã nãi nªn r»ng c¸c tæ hîp lai cã
−u thÕ lai tréi vÒ n¨ng suÊt h¬n bè mÑ chóng tõ 64.92%(lµ
THLV4xM9) ®Õn 129,14%(lµ THL CM8xMA3)
+C¸c tæ hîp lai cã −u thÕ lai chuÈn cao nhÊt lµ THL M9xMA3
®¹t n¨ng suÊt v−ît h¬n so víi ®èi chøng 15,64%(87,2t¹/ha) vµ hai
70
tæ hîp lai ®øng kÕ tiÕp sau lµ THL MA5xMT1 ®¹t gi¸ trÞ v−ît h¬n
so víi ®èi chøng lµ 10,7% vµ THL M9xMT1 ®¹t gi¸ trÞ v−ît h¬n
so víi ®èi chøng lµ 10,34%. Ba tæ hîp lai nay cã mét sè −u ®iÓm
h¬n so víi ®èi chøng ë c¸c ®Æc tÝnh sau:
- Cã thêi gian sinh tr−ëng ng¾n h¬n ®èi chøng tõ 2-3 ngµy
- Cã ®−êng kÝnh b¾p vµ chiÒu dµi b¾p v−ît h¬n ®èi chøng.
- Riªng tæ hîp lai M9xMA3 cã d¹ng h¹t r¨ng ngùa cã mµu
vµng s¸ng nªn tû lÖ h¹t kh¸ cao ®¹t 75,2%.
5.2. §Ò nghÞ
+ TiÕp tôc thö kh¶ n¨ng kÕt hîp cña c¸c dßng MA5; MT1, M9
+ TiÕp tôc kh¶o nghiÖm c¸c tæ hîp lai M9xMA3; M9xMT1,
MA5xMT1 thªm mét sè thêi vô ë mét sè vïng sinh th¸i kh¸c
nhau vµ trªn m¹ng l−íi kh¶o kiÓm nghiÖm gièng.
71
6. Tµi liÖu tham kh¶o
A- TiÕng viÖt
1- NguyÔn V¨n C−¬ng (1995) –Nghiªn cøu mét sè ®Æc diÓm sinh
häc cña mét sè dßng tù phèi trong c«ng t¸c t¹o gièng. LuËn ¸n tiÕn
sÜ khoa häc n«ng nghiÖp, ViÖn KHKTNN 1995 .
2-Cao §¾c §iÓm (1988), C©y ng« , Nhµ xuÊt b¶n n«ng nghiÖp –
1988.
3-TrÇn Kim §Þnh (2003) Nghiªn cøu chän t¹o dßng thuÇn tõ c¸c
gièng lai ®¬n −u tó trong c«ng t¸c gièng ng«, luËn ¸n tiÕn sÜ khoa
häc n«ng nghiÖp, ViÖn khoa häc KTNN.
4-TrÇn V¨n DiÔn(1980),” Chän t¹o gièng ng« lai theo kh¶ n¨ng tæ
hîp “, KÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc 1970-1980, §¹i häc N«ng
nghiÖp 3 1980
5-Ph¹m TiÕn Dòng(2002) Xö lý kÕt qu¶ thÝ nghiÖm trªn m¸y vi tÝnh
b»ng IRRISTAT 4.0 trong Windows, §¹i häc N«ng nghiÖp 1,2002
6-NguyÔn V¨n HiÒn(2000), Chän gièng c©y trång , Nhµ xuÊt b¶n
gi¸o dôc 2000
7-NguyÔn §×nh HiÒn – Ng« H÷u T×nh(1996), C¸c ph−¬ng ph¸p lai
thö vµ ph©n tÝch kh¶ n¨ng kÕt hîp trong c¸c thÝ nghiÖm vÒ −u thÕ
lai, Nhµ xuÊt b¶n n«ng nghiÖp 1996.
8-NguyÔn ThÕ Hïng(2001), Ng« lai vµ kü ThuËt Th©m canh, Nhµ
xuÊt b¶n n«ng nghiÖp 2001.
72
9-NguyÔn ThÕ Hïng(2004), “KÕt qu¶ chän t¹o dßng thuÇn ng« giai
®o¹n 1996 –2003”, T¹p chÝ N«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n sè
2 n¨m 2004.
10-NguyÔn ThÕ Hïng(2003), Bµi gi¶ng chän gièng c©y l−¬ng thùc
chuyªn ngµnh chän gièng c©y trång, §¹i häc N«ng nghiÖp 1, 2003.
11- NguyÔn ThÞ L−u (1998), Nghiªn cøu t¹o gièng ng« lai nhiÒu
b¾p, LuËn ¸n TS khoa häc n«ng nghiÖp , –ViÖn khoa häc kü thuËt
n«ng nghiÖp ViÖt Nam 1998.
12-TrÇn §×nh Long- Hoµng V¨n PhÊn – TrÇn V¨n DiÔn (1990)
“§¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kÕt hîp cña mét sè dßng lóa b»ng ph−¬ng ph¸p
lu©n giao”, T¹p chÝ di truyÒn häc øng dông s« 1n¨m 1990.
13-NguyÔn Léc – TrÞnh B¸ H÷u (1975) Di truyÒn häc, nhµ xuÊt
b¶n khkt Hµ néi1975.
14-NguyÔn Hång Minh (1999), Gi¸o tr×nh Di truyÒn häc, nhµ xuÊt
b¶n n«ng nghiÖp 1999.
15-TrÇn Tó Ngµ (1996) Di truyÒn ®¹i c−¬ng , §¹i häc n«ng nghiÖp I
– Hµ néi1996.
16-TrÇn Nh− NguyÖn – LuyÖn H÷u ChØ(1971), Nguyªn lý chän
gièng c©y trång Nhµ XuÊt b¶n n«ng th«n Hµ néi 1971.
17-Lª Duy Thµnh(1997) C¬ së di truyÒn vµ chän gièng thùc vËt –
Nhµ xuÊt b¶n KHKT 1997.
73
18- NguyÔn H÷u Phóc(2002) Nghiªn cøu c¸c gièng ng« lai nhËp
néi ®Ó t¹o dßng thuÇn vµ sö dông dßng chÞ em phôc vô ch−¬ng tr×nh
t¹o gièng ng« lai LuËn ¸n tiÕn sÜ n«ng nghiÖp, ViÖn KHKT n«ng
nghiÖp ViÖt nam 2002.
19- TrÇn Duy Quý (1994), C¬ së di truyÒn vµ kü thuËt lai t¹o s¶n
xuÊt lóa lai, Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp 1994
20- Ph¹m ChÝ Thµnh (1988) Ph−¬ng ph¸p thÝ nghiÖm ®ång ruéng –
Tr−êng ®¹i häc n«ng nghiÖp 1 – Hµ Néi 1988.
21-Ng« H÷u T×nh, C©y ng«, Gi¸o tr×nh cao häc n«ng nghiÖp –Nhµ
xuÊt b¶n n«ng nghiÖp.
22-Ng« H÷u T×nh(1990) Thùc hµnh to¸n häc trong c¸c thÝ nghiÖm
vÒ kh¶ n¨ng kÕt hîp, ViÖn nghiªn cøu ng« 1990.
23- Ng« H÷u T×nh vµ céng sù(1993)” Mét sè nhËn xÐt vÒ 2 ph−¬ng
ph¸p t¹o dßng thuÇn ë ng«”, KÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc giai ®o¹n
1991 -1992, Tr−êng ®¹i häc N«ng nghiÖp 1 tr20-23
24-Ng« H÷u T×nh, TrÇn Hång Uy, Vâ §×nh Long, Bïi M¹nh
C−êng, Lª QuÝ Kha, NguyÔn ThÕ Hïng(1999), C©y ng« nguån gèc,
®a d¹ng di truyÒn vµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn Nhµ xuÊt b¶n n«ng
nghiÖp 1999.
25- Ng« H÷u T×nh , Lª V¨n TiÒm , Lª V¨n Dòng(2004) “Nghiªn
cøu ¶nh h−ëng cña d¹ng ph©n ®¹m vµ liÒu l−îng bãn ®Õn sù sinh
74
tr−ëng ph¸t triÓn cña gièng ng« lai LVN4”, T¹p chÝ N«ng nghiÖp vµ
PTNT sè1/2004.
26-Mai Xu©n TriÖu(1998), §¸nh gi¸ kh¶ n¨ng kÕt hîp cña mét sè
dßng thuÇn cã nguån gèc ®Þa lý kh¸c nhau phôc vô ch−¬ng tr×nh
chän gièng ng« lai , LuËn ¸n tiÕn sÜ n«ng nghiÖp, ViÖn KHKT
N«ng nghiÖp ViÖt Nam 1998 .
27-TrÇn Hång Uy (1972), Nghiªn cøu kh¶ n¨ng kÕt hîp cña mét sè
dßng ng«, luËt ¸n phã tiÕn sÜ t¹i Rumani.
28-TrÇn Hång Uy vµ ctv (1984), “X¸c ®Þnh kh¶ n¨ng kÕt hîp cña 8
dßng ng« thuÇn dµi ngµy”, T¹p chÝ khoa häc kü thuËt n«ng nghiÖp
sè 10/1984.
29-TrÇn Hång Uy vµ ctv (1985),” X¸c ®Þnh kh¶ n¨ng kÕt hîp cña 6
dßng ng« thuÇn ng¾n ngµy”, T¹p chÝ khoa häc kü thuËt n«ng nghiÖp
2/1985,
30- TrÇn Hång Uy (2000), Ng« lai vµ sù ph¸t triÓn cña nã trong
qu¸ khø, hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai, ViÖn Nghiªn cøu ng« 2000
31-TrÇn Hång Uy (2001), B¸o c¸o kÕt qu¶ ng« lai ë ViÖt Nam ,
B¸o c¸o cña ViÖn nghiªn cøu ng« t¹i héi nghÞ tæng kÕt 5 n¨m ph¸t
triÓn ng« lai(1996-2000).
32- TrÇn Hång Uy(2001), ”Mét sè kÕt qu¶ b−íc ®Çu vµ nh÷ng ®Þnh
h−íng chÝnh cña ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn ng« lai ViÖt
75
nam giai ®o¹n 2001-2010”, T¹p chÝ N«ng nghiÖp vµ PTNT sè
1/2001.
33- TrÇn Hång Uy(2002)- “Ph¸t triÓn ng« lai giÇu ®¹m chÊt l−îng
cao”, T¹p chÝ ho¹t ®éng khoa häc sè 2/2002.
34- §ç N¨ng VÞnh 2001, T¹p chÝ N«ng nghiÖp vµ PTNT, Th¸ng 1
n¨m 2001.
35- §ç N¨ng VÞnh vµ céng t¸c viªn (2004)“øng dông kü thuËt ®¬n
béi trong chän gièng ng« −u thª lai”, T¹p chÝ N«ng nghiÖp vµ
PTNT sè th¸ng 3 / 2004pp.24.
36- L−¬ng V¨n Vµng, Vò V¨n Dòng, NguyÔn Duy NÒn, Lª V¨n Tó
vµ CTV(2004) “ X¸c ®Þnh kh¶ n¨ng kÕt hîp cña mét sè dßng ng«
thuÇn ®−îc t¹o ra tõ nguån vËt liÖu trong vµ ngoa× n−íc”, T¹p chÝ
n«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n sè th¸ng 1n¨m 2004.
37- Bé N«ng nghiÖp vµ PTNT (1998) Tiªu chuÈn trång trät
10TCN341-98.
B-TiÕng anh.
38- Beck D.l ; Vasal S.K (1990), “Heterosis and combining ability
among and temperate in termediete maturity maize gerplasms”,
Crop Science 31, pp.68-73
39-Brown B(1953), “Source germplasm for hybrid corn”, Amer.
Seed trade assoc.pp11-16
76
40- Chase, S.S (1952),” Production homozygous diploid of maize
from monoploid”, Agronomy journal 44.pp263-67
41-CIMMYT (1990) Proceedings of the second Asian regional
maize Worshop, Cimmyt 1990.
42- Dey, S.K, Mahajan(1989), Resistance to drechsleva maydis in
maize inbred lines and their combining ability, Indian Phyophatogy.
43-Eest, E.M (1936), “Heterosis” Genetics 26.pp.375-97.
44-Gama E.E.G, Hallauer A.R(1977), “Relation between inbred
and hybrid treits in maize”, Crop scienece 17.
45- Griffing J B.(1956) “A Cocept of general and specific
combining ability in relation to diallel crossing systems”
Aus.bio.sc9,. (1956).
46- Griffing JB( 1956),” A genralised treatment of the use of diallel
crosses in quantitaive inheritance”, Heredity 10.
47 -Hallauer.A.R, B.J Miranda (1981) Quatitative genetics in maze
breeding, Iowa state University Press, 1981
48- Hallauer.A.R(1990), “Methods used in developing maize
inbreds”, Maydica 35.
49- Hayman, B. I(1954), “The theory and analysis of diallel
crosses”, Genetics 39
50- Han, G.C; S.K vasal and P.L Beck(1991), “combing ability
analysis of inbred lin dirved from CIMMYT germplasm”,
Maydica37.
77
51- Hull H.I(1945), “Recurent selection for specific combing ablity in corn”,
J.A.Soc. Agro 37.
52-Saikumar, R.J (1999), Lowland tropic hybrid at CIMMYT,
Lecture for CIMMYT advanced course of maize breeding.
53-Odiemal, M. and Kovacs, (1990), Combining ability for
resistance to stalk rot, ear rot, common smut and heat smut
diseases, Maize genet. Coop. News letter 64
54-Sprague, G.F. and Tatum,L.A(1942),”General specific
combining ability in single crosses of corn”. J.Am. Soc. Agro 43 .
55- Sprague, G.F(1957),” Requirements for a green revolution to
increases food production”, Crop resource, Ed. D. S. Seigler
56-Shull, G. H (1908), “The composition ofa field corn”,
Am.breeder asoc rep4.
78