x ˚? kymq · 2021. 1. 12. · nn >>>> 0 j #$0; dˇ pp20 p "pp .p-=j p k6 ppˇ? pl 3 pp# p2 b6...

33
!"# $ %$ &’ ()** !" #$%& ( ) *+ , - ." /0 1"2& 3 #+ 4/ - 56" 78- 9 :;< :."=> + $" , -. /’ #$0 1230 "" 45 6" 0 7" 628!9:. ;$ <= ’2 ’ 22 ’ > ’ " ?@A ;3! 2A’" ? . 2B 6"C 3 ’ D&$ 2. #@ 6 ! E;$ F# ;D 2! /2 6. " . 6 GH I ’ 6" 2" 0J 20 " . -=J K 6 ?L3 # 2B 6 ?&32 /22M ,#5. N- > <O ’ P! 0 ?QR /2 " : 2" 20 ’ D&$ ?Q S$! 6 1$! /2 T A2 ?@ #$0 ;D "" U 20 <= 2 0J " #$ V#$ WH X Y " 0J " ?&D 6 #$0 ’ Z;$- F2 ? [ \ ] Z;@ #$0 G&" ?&D 6 ^ ?KYMQ _ #. 6"8 ?@ Z ?&D 6 #$0 /2 " #$0 D Z;$ Q 7" ?@ ’ WH Y 6 Z aM= "@ - ?2b ?@ cM&$ 2" 0J ’ ? ?&D ;DA . 2" 20 D ’ D&$ 2! ?&" T ;$ ?&D 6 #$0 ’ 2 ? #$0 ’ ;$ "M # d ;9 B "$ > # d 2 . ?e0 #$0 1 ;$ % #$0 # #$0 ’ K& #Q 2 > # d #B JS ?&D 6 #$0 f=Q 6 ’ ?@A E " "g ’ ? 6C@ 2’ > 0 ?@ ." _ #. 0J#$0 ;D X ?KYMQ [ \ ] "@ - ?QR ;32" h2". T i j k j ()** +28! h2". T (l j * j ()** 2 F&Q ;! T

Upload: others

Post on 30-Jan-2021

7 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • هاي اسالميمجلة پژوهشدانشكدة ادبيات و علوم انسانيدانشگاه شهيد باهنر كرمان

    1388زمستانسال سوم، شمارةپنجم،

    ن سما آنام وهفت رنگهفتوقرآنهفت آسمان∗)ع(البالغه اميرمؤمنانتمام نهجدر

    حجه االسالم والمسلمين دكتر سيد علي رضا حجازيدانشگاه قمو عضو هيأت علمي استاديار

    چكيده و دشواري بحث دربارة آفرينش آسمان و زمين و تعداد و شكل و بررسيكاوش و

    گرچه در زمان ما. شان از يكديگر از ديرباز مطرح بوده استها و تأثيرپذيريرنگ آنهاي چشمگير علوم و توانايي استفاده از فنون و ابزارهاي جديد تنها به رازگشايي و پيشرفتاما اري از برخي حجاب هاي تو در توي اين پديده شگفت كمك كرده است؛پرده برد

    نبايداين يافته هاي جديد علمي و فرضيه هاي غير قطعي تجربي را بر آيات قرآن و روايات له وبااستفاده از آيات و روايات أدر اين مقاله برآنيم پس از طرح مس.معصومان تحميل كرد

    :يم اين پرسش ها بياببراي، پاسخي سماء و سماوات در قرآن ةهايي مطرح شده و آيا واژدربارة هفت آسمان چه ديدگاه

    به يك معناست؟مراد از آسمان هاي هفتگانه در قرآن و در كالم امير مؤمنان، حضرت اند؟چگونه نامگذاري شده» تمام نهج البالغه«هاي هفتگانه دركتاب آسمانچيست؟ )ع(علي

    هاي كالم حضرت امير از چه رنگ و لوني است؟ مفهوم آسمان در اين آسمان هاي هفتگانههفتگانه كه از قرآن و روايات استنباط شده، چگونه با نظريه بعد چهارم منطبق مي شود؟

    :درنتيجه پاياني با استفاده از مفاد آيات و روايات مي توان گفت جهان ثوابت ةهمعبارت است از آسمان دنيا كه يكي از آسمان هاي هفتگانه است،

    همان آسمان اول است و شش آسمان ، آنچه تاكنون ديده شده و ما مي بينيمةهم. وسيارات،ند ا آسمان هاي هفتگانه مخلوقات جسمانيةهم. ديگر عوالمي هستندغير ازكرات آسماني

    .زيرا چيزي كه مجرد از ماده وصورت باشد مكان ندارد؛ اگرچه از موادي لطيف باشندليديواژگان ك

    .، بعد چهارم)ع(البالغه، اميرمؤمنانهفت آسمان،قرآن، تمام نهج

    ∗17/8/1388: تاريخ پذيرش 6/2/1388: تاريخ دريافت مقاله

    [email protected]:نشاني پست الكترونيك نويسنده

  • هاي اسالميمجله پژوهش 54

    مقدمه-1 دربــارة آفــرينش آســمان و زمــين از گذشــته هــاي دور مطــرح بررســيكــاوش و

    ــد از كجــا آمــده، ،آدمــي از زمــاني كــه خــود را شــناخت . بــوده اســت مــي خواســت بدان

    م قرار دارد؟براي چه آمده، به كجا مي رود و او اكنون در كجاي عال

    ــت ــول رحم ــت رس ــس از بعث ــازنگري و ) ص(پ ــه ب ــرآن ب ــوت ق ــي و دع ــزول وح و ن

    دقــت انــسان بــه پديــده هــاي جهــان بــه ويــژه زمــين و آســمان؛ مــسلمانان بــيش از ديگــران

    ــت ــن در حقيق ــد و اي ــرينش پرســشگري كردن ــز آف ــارة راز و رم ــشويق ،درب تحــريض و ت

    : علّت استيفيت وكقرآن به نگريستن با دقت و پرسيدن از

    ؛)6/ق(»....الي السماء فوقهم كيف بنيناها و زيناها اافلم ينظرو«

    ايـم و بـه آيا به آسـمان فـراز خـود نمـي نگرنـد كـه مـا چگونـه اسـاس آن را بنـا نهـاده

    ايم؟زيور ستارگان آراسته

    ؛)18/غاشيه(»الي السماء كيف رفعت... افالينظرون «

    افراشته شده؟آيا به آسمان نمي نگرند كه چگونه بر

    ــن ــان درو اي ــي بي ــان عل ــالم اميرمؤمن ــل)ع( ك ــر نق ــد را ب ــت خداون ــه رحم ــت ك اس

    .وبداند جايگاهش كجاستكسي مي خواهد كه خود شناس باشد

    ــن؟ « ــي ايـ ــن و الـ ــي ايـ ــن، فـ ــن ايـ ــم مـ ــرء علـ ــم اهللا امـ ــدرا،حكمت (»رحـ مالصـ

    :و اين بازتاب كالم موال است در شعر مولوي. )355،ص9متعاليه،ج

    »مده ام آمدنم بهر چه بود به كجا مي روم آخر ننمايي وطنماز كجا آ«

    :چند اشاره

    ــگ آن -1 ــكل و رن ــداد و ش ــين و تع ــمان و زم ــرينش آس ــارة آف ــواري بحــث درب دشهــاي و پيــشرفت. شــان از يكــديگر از ديربــاز تــاكنون مطــرح بــوده اســتهــا و تأثيرپــذيري

    ــون و ــتفاده از فن ــايي اس ــوم و توان ــشمگير عل ــد چ ــاي جدي ــا،ابزاره ــشايي و تنه ــه رازگ بــت ــرده اس ــك ك ــو كم ــو در ت ــاي ت ــاب ه ــي حج ــرداري از برخ ــرده ب -روح. ك.ر(پ

    .)199، ص1المعاني، جبــه بيــان . فرضــيه هــاي غيــر يقينــي دانــش تجربــي، هــيچ پيــامي جــز احتمــال نــدارد -2

    ــه مــي تــوان مــضمون دليــل غيــر يقينــي « جــوادي آملــي؛هللامفــسر بــزرگ قــرآن، آيــت ا نقـول را بـر ره آورد مـسلّم علــم تجربـي تحميـل كــرد و نـه مـي تــوان فرضـيه غيـر يقينــي من

    ــرد ــل ك ــت تحمي ــرآن و رواي ــاهر ق ــر ظ ــي را ب ــش تجرب ــي، (»دان ، 2، ج1383جــوادي آمل.)627ص

  • 55....هفت آسمان قرآن

    هرگـز نبايـد يافتــه هـاي جديـد علمــي و فرضـيه هــاي غيـر قطعـي تجربــي را بـر آيــات

    پيــام ديگــري ،جــز احتمــال] نيــز[نقــول دليــل غيــر قطعــي م«و روايــات تحميــل كــرد، لــذا

    .)626، ص2همان، ج(»ندارد و نمي توان آن را فتواي قطعي دين تلقي كرد

    ــان -3 ــديهي اســت آنچــه درپاي ــ ب ــن پ ــام اي ــاتم ــرار ژوهش ه ــل ق ــاد وعم ،مالك اعتق

    پيـام هماهنـگ حقـايق قرآنـي بامعـارف روايـي وبـراهين عقلـي اسـت كـه ايـن ،مي گيرد

    ــذير ــدايي ناپ ــر،محــصول ج ــل اكب ــرآن(ي ثق ــل اصــغر) ق ــت(وثق ــل بي ــه در ) اه اســت ك

    .حديث شريف ثقلين آمده است

    ــا-4 ــان وآشــناترين )اهــل بيــت( اســتمداد از ثقــل اصــغرب ،درمكتــب ومحــضر اميرمومنــه راه هــاي ــسان هــا ب ــين وان ــيم زم ــوي ادب مــي زن ــام هــا و و آســمان ،زان ويژگــي هــا، ن

    بــشريتتــاريخطــولدرم ؛همــو كــه هفــت آســمان را از بيــان او مــي شــنوي رنــگ هــايــراي ــينب ــارآخــرينواول ــاتفقــدوني،انقبــلســلونيالنــاسايهــا «:فرمــودهب بطــرقفالن] .نهج البالغه سيد رضي189خطبه [»االرض بطرقمنياعلمالسماءــردماي ــيش!م ــهازپ ــراآنك ــدم ــن ،نيابي ــيداز م ــه،بپرس ــنك ــايراهم ــمانه را آس.ممي دانينزم راه هاي ازبهتر

    :له، به اين پرسش ها وپاسخ آن ها بپردازيمأاكنون پس ازطرح مسها دربارة هفت آسمان چيست؟ديدگاه

    آيا واژه سماء و سماوات در قرآن به يك معناست؟مراد از آسمان هاي هفتگانه در قرآن چيست؟

    ــي ــان، حــضرت عل ــر مؤمن ــالم امي ــه در ك ــاي هفتگان ــمان ه ــراد از آس ــا) ع(م ت وروايديگر امامان چيست؟؟»تمام نهج البالغه«هاي هفتگانه در نامگذاري آسمان

    آسمان هاي هفتگانه در كالم امير از چه رنگ و لوني است؟

    ديدگاه ها دربارة هفت آسمان-2ــه ــان شــده كــه ب ــارة هفــت آســمان بي ــاگوني درب ــاكنون ديــدگاه هــاي گون ــاز ت ازديرب

    :ممهمترين ومشهورترين آن ها مي پردازي

    گانههفت طبقه جايگاه كرات آسماني هفت-1-2ــن ــين و كه ــر اســاس اول ــدگاه، غــرض از ب ــرين دي ــبع ســماوات«ت ــه» س اي هفــت طبق

    ــت ــه كــرات آســماني هف ــهاســت ك ــي–گان ــريخ، : يعن ــيد، م ــره، خورش ــارد، زه ــاه، عط م

  • هاي اسالميمجله پژوهش 56

    علمــاي اســالمي تــا چنــد قــرن اخيــر . هــا قــرار دارنــد بــه ترتيــب در آن–مــشتري و زحــلــي ــه هم ــتند ب ــرايش داش ــدگاه گ ــينا . ن دي ــن س ــصير ) ق428-370(اب ــه ن 672-597(، خواج

    ــر رازي)ق ــسي) ق606-544(، فخــ ــوده ) ق1111م(، مجلــ ــر بــ ــين نظــ ــر همــ ــد بــ انــ

    ــشنر ). 159 و 127رضــايي،( ــول احمــد ت ــد مقب ــز مانن ، محمــد )3-2(برخــي از معاصــران ني

    .بر همين نظرند) 12ذيل الطالق،(جواد مغنيه

    نظريه كپرنيك -2-2ومـــين ديـــدگاه كـــه شـــماري از معاصـــران بـــا تأثيرپـــذيري از نظريـــه كپرنيـــك و د

    ــه ــرايش يافت ــه آن گ ــسي ب ــه شم ــد در منظوم ــيارات جدي ــشف س ــه ك ــت ك ــن اس ــد، اي ان

    ــد شهرســتاني و .خورشــيد از شــمار هفــت آســمان خــارج اســت ــان برخــي مانن ــن مي در اي

    ــين ــل از زم ــاني ســيارات قب ــي-طالق ــره: يعن ــه –عطــارد و زه ــه را از جمل هفــت آســمان ب؛ امــا برخــي ماننــد بهبــودي )130 و رضــايي،12طالقــاني ،ذيــل الطــالق(انــدحــساب آورده

    ــين را ــد از زم ــيارات بع ــا س ــوده و تنه ــارج نم ــمان خ ــت آس ــمار هف ــز از ش آن دو را ني

    .)131و رضايي،13بهبودي،(اند مصداق هفت آسمان به شمار آورده

    طبقات جو زمين -3-2در ميـان بعــضي از معاصــران مطــرح شـده، ايــن اســت كــه مــراد ديـدگاه ســوم كــه بــاز

    ــموات «از ــبع س ــد از » س ــي عبارتن ــر برخ ــه نظ ــه ب ــت ك ــين اس ــو زم ــات ج ــفر، : طبق هموس

    ــي، و خــأل ــوم اتم ــي، هيلي ــروژن ملكــولي، اكــسيژن اتم ــفر، نيت ــا )130رضــايي،(يونوس ؛ ام

    ؛چون بـراي ناگفته نماند كـه هفـت طبقـه يـاد شـده بـا واقعيـات جـو زمـين مطابقـت نـدارد

    ــناخته نـــشده اســـت و آن ــه متمـــايز شـ : هـــا عبارتنـــد ازجـــو زمـــين بـــيش از پـــنج طبقـ

    محــل (، استراتوســفر) و بــارانتگــرگرعــد و بــرق، بــرف، محــل ابرهــا، (تروپوســفر

    محــل (و اگزوســفر ) محــل خــأل (، يونوســفر )محــل اوزون (، اوزونوســفر )بادهــاي تنــد

    ــو ــي ج ــا ). بيرون ــين اظه ــشكل چن ــن م ــل اي ــراي ح ــي ب ــا قرش ــه ي ــت ك ــرده اس رنظر ك

    انـــد يـــا قـــرآن قـــصد خاصـــي از دانـــشمندان دو طبقـــه ديگـــر را هنـــوز كـــشف نكـــرده

    گانـــه داشـــته اســـت كـــه از نظـــر مـــا پوشـــيده گانـــه شـــمردن ايـــن طبقـــات پـــنجهفـــت

    ). 29قرشي،ذيل البقره،:ك.ر(است

    همين آسمان مشهود ،آسمان اول-4-2ــشهورترين آن ــه م ــدگاه ك ــارمين دي ــا در دورچه ــه ةه ــت ك ــن اس ــت، اي ــر اس معاص

    ــشر ــراي ب ــاكنون ب ــر ت ــمان ديگ ــش آس ــت و ش ــشهود ماس ــمان م ــين آس ــمان اول هم آس

  • 57....هفت آسمان قرآن

    ــست ــده ني ــناخته ش ــصلت، : ك.ر(ش ــل ف ــائي، ذي ــيرازي 12طباطب ــارم ش ــوادي و مك و ج

    ).12مغنيه، ذيل الطالق،و29ذيل بقره، آملي،

    :بررسي ديدگاه اولــداران ــه طرف ــن نظري ــاي ــدگفت ــراد از :ه ان ــا » تســماوا«م ــزي جــز » ســماواتســبع«ي چي

    ــان ــماء«هم ــست » س ــادي ني ــشر ع ــراي ب ــنا ب ــود و آش ــوم . معه ــماوات«مفه ــا » س ــبع «ي سالنهـرين ريـشه گرفتـه اسـت كـه مـردم از تمـدن بـين » ارضـون سـبع «چنـين و هـم » سماوات

    هــاي آن منطقــه خــود بــر فـراز بــرج نمــرود و ديگــر بــرج ةايـن منطقــه بــا رصــدهاي پيوســت ــد ــسته بودن ــاه، عطــارد، زهــره، خورشــيد، مــريخ، مــشتري و زحــل را ةهفــت ســيار. توان م

    ــر كــسوف آنةدر آســمان شناســايي كننــد و از طريــق نحــو هــا تميــز بدهنــد كــه كــدام بآنــان مــشابه مــدارهاي ). 33،1ابــن كثير؛البدايــه و النهايــه، (فــراز ديگــري جريــان دارد

    ــط آن ــمان خ ــا در آس ــه ه ــرده و ب ــرض ك ــين ف ــايي را در روي زم ــب ه ــن ترتي ــاليم ،اي اق.سبعه يا ارضون سبع را مشخص كرده بودند

    بــر بازتــاب انديــشه بــابلي در چنــديشــواهد قرآنــي نكونــام؛در مقالــه خــود بــه : اشاره كرده استواژگان نجومي قرآن

    در قرآن بـسياري از واژگـان و تعـابير نجـومي كـه بـه لحـاظ لفـظ يـا معنـا و يـا هـر دو ــد، ــابلي دارن ــدن ب ــشه در تم ــي ري ــشم م ــه چ ــد ب ــم.خورن ــرين آن مه ــا واژه ت ــماء«ه ، »س

    ــك« ــمس«، »فلـــ ــات«، »الت«، »شـــ ــزي«و » منـــ ــه » عـــ ــت كـــ ــا اســـ ــب بـــ متناســـــوع ــنموض ــال، واژهاي ــماء« مق ــود » س ــي ش ــي م ــام،.ك.ر (...بررس ــه 125،ص1387نكون ب

    .)بعد

    درقرآن» سماوات«و»سماء«-3ــه واژه آورده ــد كـ ــماء«انـ ــابلي دارد و از » سـ ــشه بـ ــيميا«ريـ ــه »شـ ــت گرفتـ ــده اسـ شـ

    ــمو ( ــل س ــصطفوي، ذي ــه ).م ــت ك ــده اس ــت آم ــماء«در لغ ــد آن » س ــع و واح ــا جم در معن

    ابــن منظور،ذيــل (طــور كــه بقــر و بقــره ،و نخــل و نخلــه چنــين اســتاســت؛همان » ســماوه«

    را » هــنّ «مفــسران نيــز بــه آن تمــسك كــرده و بــا آن،برگــشت ضــمير جمــع ).ســمو

    تَوي إلَــي الــسماءِ فَــسواهنَّ ســبع ثُــم اســ «:انــددر آيــه ذيــل توجيــه كــرده » ســماء«بــه

    .)29البقره،(»سماواتٍ

    چـه در معنـا جمـع باشـد يـا مفـرد ،در آيـات قـرآن بـا لغـت » سـماء « لغـت گفته اند كه

    ــدارد » ســماوات« ــايي ن ــرادف آن دو شــواهدي كــه .هــيچ تفــاوت معن ــر ت ــران ب ــات ق از آي

    :،به اين قرار است گرفته اندلدلي

  • هاي اسالميمجله پژوهش 58

    :شاهد اول.الف

    ــك چ ــاهي ي ــه گ ــز در آي ــه ي ــرآن ب ــماوات«اي از ق ــه » س ــده و در آي ــسبت داده ش اي ن

    اي نيـز وجـود نـدارد كـه مـشخص كنـد از هـر يـك از آن ، و هـيچ قرينـه »سـماء «ديگر بـه

    ــاي متفــاوت و مــستقلي اراده شــده اســت ــز هــيچ تفــاوت هــيچ. دو،معن يــك از مفــسران ني

    ــاد نكــرد ــان آنهــا ي ــايي مي ــمعن ــن آشــكار مــي. ده ان ــا » ســماوات«ه شــود كــاز اي » ســماء«ب

    ــده ــه ش ــاهي گفت ــه گ ــر اينك ــدارد؛ نظي ــايي ن ــاوت معن ــديگر تف ــا يك ــت و ب ــرادف اس مت

    دانـد و گـاهي بيـان شـده اسـت خـدا هـا و زمـين اسـت، مـي است،خدا آنچـه را در آسـمان

    ــين اســت ــي،آنچــه را در آســمان و زم ــل م ــد؛ مث ــأرضِ «دان ــسماواتِ والْ ــي ال ــا فِ ــم م » يعلَ

    .)70الحج ،(»ألم تَعلَم أنَّ اهللاَ يعلَم ما فِي السماءِ و الْأرضِ«و ) 52العنكبوت،

    دهـد و هـا و زمـين بـه شـما روزي مـي نيز گـاهي ذكـر شـده اسـت كـه خـدا از آسـمان

    قُــلْ «دهــد؛ ماننــدگــاهي بيــان شــده اســت كــه خــدا از آســمان و زمــين بــه شــما روزي مــي

    ــرزقُكُم مــن ماوات و األرضِ قــل اهللاُمــن يــس هــل مــن خــالق غيــرُ اهللاِ مــن «، و )24ســبأ،(» ال

    ).3الفاطر،( » السماء و األرضِيرزقُكُم من

    ــمان ــا آس ــه م ــت ك ــده اس ــاهي آم ــور گ ــين ط ــديم و هم ــل نيافري ــين را باط ــا و زم هــمان ــا آس ــه م ــت ك ــده اس ــان ش ــاهي بي ــديم؛مثل گ ــل نيافري ــين را باط ــا « و زم ــا خَلَقنَ و م

    ــا بينَ ــسماوات واألرض و م ــينَ ال ــا العب ــدخان،(»هم ــسماء واألرض «، و )38ال ــا ال ــا خَلَقنَ و م).27سورة ص،(»و ما بينَهما باطالً

    ــا آســمان ــه شــده اســت م ــا گــاهي گفت ــان شــده اســت م ــا را برافراشــتيم و گــاهي بي ه

    ــع «: را برافراشــتيم؛ چنانكــهآســمان ــذي رفَ ــا اهللاُ الّ ــرِ عمــدٍ تَرونَه ــسماوات بِغَي ) 2الرعــد،(» ال

    ).7الرحمن،(»السماء رفَعها « وــس ــشانه پ ــته اســت ن ــات خواس ــن آي ــد در اي ــدرت خداون ــود و محــسوس ق ــاي معه ه

    . خودش را بـراي عـرب عـصر نـزول بيـان كنـد تـا از رهگـذر آن بـه خـود خـدا پـي ببرنـد كردنـد كـه اجـرام سـماوي بـدون هـيچ سـتوني بـر فـراز آن مردم بـه وضـوح مـشاهده مـي

    .آيندكنند؛ اما بر سر آنان فرود نميت ميسرشان قرار دارند و حرك

    شـوند و گـاهي هـا شـكافته مـي گاهي ذكـر شـده اسـت كـه بـه هنگـام قيامـت آسـمان

    تَكـــاد الـــسماواتِ يتَفَطَّـــرنَ مـــن «:شـــودآمـــده اســـت كـــه آســـمان شـــكافته مـــي

    .)1االنفطار ،(»و اذا السماء انْفَطَرت«و ) 5الشوري،(»فَوقهنَّ

    دهنــد كــه مــراد از ايــن آيــات نــشان مــي ين باورنــد كــه پيــروان نظريــه اول بــرا ــماوات« ــان » س ــز هم ــزي ج ــماء«چي ــود » س ــي وج ــيچ دليل ــست و ه ــشهود ني ــود و م معه

  • 59....هفت آسمان قرآن

    ــراد از ــن آيــات م ــدارد كــه در اي ــه » ســماوات«و » ســماء«ن ــز متمــايز باشــد؛ ب ــژه دو چي ويــا ــزو تعريــف همــراه آمــده» ال«ايــن كــه هــر دو ب ــه آنچــه معهــود عــرب عــصر ن ــد و ب ل ان

    ــشهود را ــمان مـ ــين آسـ ــز همـ ــماني جـ ــز آسـ ــان نيـ ــصراف دارد و آنـ ــت، انـ ــوده اسـ بـ.)به بعد127،ص1387نكونام،(شناختندنمي

    ــه ايــن اســتدالل بايــد گفــت ــرآن » ســماوات«و»ســماء«مــوارد كــاربرد«:در پاســخ ب درق

    پــس .وروايــات متعــدد اســت؛چنانكه مقــاطع وتطــورات وجــودي ســماء نيــز متنــوع اســت

    تنـــوع آفـــرينش وپـــرورش آســـمان طـــي بحـــث هـــاي متناســـب الزم اســـت مـــصاديق م

    .)626،ص2جوادي آملي،ج(».فسيري وروايي بازگو شودتو » ســماء«كــه دليلــي وجــود نــدارد كــه در ايــن آيــات مــراد از ســخن امــا ايــن

    ــماوات« ــه » س ــود ك ــي ش ــد؛دليل نم ــايز باش ــز متم ــماء«دو چي ــماوات«و » س ــامي در»س تمــات ــن آي ــااي ــند و دقيق ــز باش ــك چي ــري ــسا ب ــوند،چه ب ــق ش ــم منطب ــماء«ه بخــشي و» سبــر.نــداردمــشهور وآيــات مــذكور نيــز تعارضــي بــا نظريــه .باشــد» ســماوات«طبقــه اي از ــه ــرض ك ــماء«ف ــماوات«و » س ــايي » س ــاوت معن ــيچ تف ــديگر ه ــا يك ــند و ب ــرادف باش مت

    معهــود و » ســماء«را همــان » ســماوات« نمــي شــود كــه مــراد از ،باز دليــلنداشــته باشــند قــرآن وفهــم مگــر ايــن كــه بــر ايــن بــاور باشــيم كــه نــزول؛درعــصر نــزول بــدانيمشهودمــ

    ــوده ــصر پيــامبر ب ــراي مخاطبــان ع ــات آن فقــط ب ــامي آي "ال" را در الــسماء "ال" وتم آيــات ومفــاهيم قرآنــي ة همــمعتقدباشــيم كــه، واز طرفــي جــنس"ال"تعريــف بــدانيم نــه

    ــد ــرايباي ــان و ب ــس ديگــر وباشــد عــرب عــصرنزول كــامال واضــح مخاطب ــه مف ــي ب ن ر ومبــخص آن؛ ــي ش ــامبر يعن ــپسو)ص(پي ــت ، س ــل بي ــازي ن) ع(اه ــدني ــعار.باش ــسبنا"وش ح

    ــاب اهللا ــردهيم را"كت ــيعه، ت !س ــعار ش ــار وش ــل اماافتخ ــه ثق ــته ب ــان وپيوس ــم زم ــسك ه مــراي درك صــحيح )عتــرت(و ثقــل اصــغر)قــرآن(اكبــر اســت وســيره و روش مــسلمانان ب

    ــه ــاهيم قرآن،مراجع ــررمف ــش و مك ــراوان پرس ــاي ف ــن ه ــشوايان دي ــامبر وپي ــخص پي ازش. بوده است

    :شاهد دوم.ب

    » ســماوات«در آيــاتي از قــرآن همــين اشــياء مــشهود در آســمان بــه «:گفتــه شــده

    ــت ــده اس ــسبت داده ش ــال .ن ــراي مث ــمان ، ب ــا آس ــب و روز ب ــرآن ش ــاتي از ق ــا و در آي ه

    ــت؛ نظيــر ــين همــراه آمــده اس ــق الــسماوات واألرضِ «زم و اخْــتِالف اللّيــلِ إنّ فــي خل

    ــاتوالنَّهار ــاآلي ــاولِي األلْب ــاتي از ســويي مــي ).190آل عمــران،(» ب لِ ــين آي ــد كــه چن فهمان

    آيــد و از فــضايي اســت كــه در آن شــب و روز معهــود بــشر پديــد مــي» ســماوات«مــراد از

  • هاي اسالميمجله پژوهش 60

    آن چنـان بـراي بـشر آشـنا و روشـن اسـت كـه خداونـد »سـماوات «فهمانـد مـي ،ديگر سـو

    .»خود خوانده است) هاينشانه(»آيات «ها راآفرينش آن

    ــدگفت ــتظهار بايــ ــن اســ ــواب ايــ ــ :درجــ ــه مــ ــن آيــ ــديايــ ــرينش فرمايــ درآفــ

    ــاوزمين وهمچنين ــمان ه ــت ،آس ــدان اس ــراي خردمن ــايي ب ــشانه ه ــب وروز ن ــد ش .آمدوش

    ــراد از ــه م ــد ك ــه بفهمان ــن ك ــا اي ــماوات«ام ــب و روز » س ــه در آن ش ــت ك ــضايي اس ف

    صــحيح نمــي باشــدوامااين "واو عطــف "يــد،چنين اســتظهاري از آمعهــود بــشر پديــد مــيآن چنـان بـراي بـشر آشـنا و روشـن »سـماوات «فهمانـد مـي ، از ديگـر سـو گفتـه شـده؛ كه

    ــرينش ــد آف ــه خداون ــا را آناســت ك ــات«ه ــشانه(»آي ــاين ــده اســت ) ه ــن خــود خوان ،اي

    ــت ــواب اس ــز ناص ــت ني ــين ،برداش ــاوزمين وهمچن ــمان ه ــرينش آس ــرا آف ــ، زي د آمدوش

    ــدان ــراي خردمن ــا ب ــه تنه ــت ك ــشانه اس ــه بشر،آشناون ــراي هم ــه ب ــب وروز ن ــوا و(ش اول

    در زمــان ودر آيــه هــيچ حــصري بــراي اولــوا البــاب ونــشانه هــا مــي باشــدآيــاتاز)البــاب

    ــست و ــرآن ني ــزول ق ــامبر و ن ــ پي ــراي هم ــاوداني وب ــاني وج ــرآن را جه ــه ق ــا ك ةاز آن ج

    ــيم، ــان مــي دان ــسا خردمنــدان درآينــده جهاني ــر چــه ب ــزات پيــشرفته ت ــا تجهي ــر وب اي دورت

    .نشانه هايي بيشتر از آفرينش آسمان هاوزمين بيابند

    ــه شــده ــه «:وبازگفت ــد 35در آي ــه پدي ــاهة ســوره توب ــه هــاي دوازده م ــه ب » ســماوات«گان

    الــشُهور عِنْــد اهللاِ اثْنــا عــشَر شَــهراً فــي كتــابِ اهللا يــوم ةإنَّ عــد«:مربــوط دانــسته شــده اســت

    ــسم ــقَ ال گانــه از رهگــذر حركــت هــاي دوازدهآشــكار اســت كــه مــاه.»اواتِ و األرضخَلَ

    » ســماوات« مــراد از ،آيــد؛ بنــابراينمــاه بــه دور زمــين و زمــين بــه دور خورشــيد پديــد مــي

    در آيـــاتي از قـــرآن حتـــي . فـــضايي اســـت كـــه در آن مـــاه و خورشـــيد وجـــود دارنـــد

    ــروا «: رد؛ نظيــرادقــرار »ســبع ســماوات«تــصريح شــده اســت كــه خورشــيد و مــاه در ــم تَ ألَ

    كَيـــف خلَـــقَ اهللاُ ســـبع ســـماواتٍ طِباقـــاً و جعـــل القَمـــر فـــيهنَّ نـــوراً و جعـــلَ الـــشَّمس

    نيـــز در داســـتان حـــضرت ابـــراهيم، آنجـــا كـــه از نـــشان دادن ). 16 و 15نـــوح،(»سِـــراجاً

    هـــا و زمـــين بـــه او ســـخن رفتـــه اســـت، خورشـــيد و مـــاه و يكـــي از ملكـــوت آســـمان

    ــاالً (كواكــب ــرهاحتم ــت )زه ــده اس ــمرده ش ــصاديق آن برش ــوادعلي،:ك.ر(از م و 50،6ج

    ).486،2ثعالبي،

    همـان آســماني اســت كــه در مــرآي و منظــر » ســماوات «وچنـين نتيجــه گرفتــه انــد كــه

    تواننــد انــد و سـاير افـراد بـشر هـم مـي بـشر اسـت و حـضرت ابـراهيم و قـوم او آن را ديـده

    ــد ــين رو و. آن را ببينن ــه هم ــه گف ،ب ــشركان مك ــه م ــه ب ــت ب ــده اس ــه ش ــماوات «ت ــبع س » س

  • 61....هفت آسمان قرآن

    الّـذي خَلَـق سـبع سـماوات طباقـاً مـا تـري فـي خلْـقِ الـرّحمن مـن تفـاوتٍ فـارجِعِ «:بنگريد

    ــور ــن فُط ــري م ــلْ تَ رَ هــص ــك ،(»الب ــه و).3المل ــشركان مك ــه م ــت ك ــده اس ــه ش ــز گفت ني

    واتِ و كَـأين مـن آيـهٍ فـي الـسما «:گذراندنـد از نظـر مـي » سـماوات «هـاي الهـي را در نشانه

    ).105يوسف،(»واألرضِ يمرّونَ عليها و هم عنْها معرِضونَ

    .توان از نظر گذراندواضح است كه جز همين آسمان مشهود را نميپس

    ــايــن اســتظهارنيزقابل خدشــه اســت،زيرا اوال ايــن كــه ــه فرمــوده ة ســور35ةدر آي توب

    ــاه در ــل نمــي شــود كــه ســماء »ســبع ســماوات«خورشــيد و م ــرار دارد،دلي وســماوات را ق

    ــدانيم و ــااين فــرض مــشهوركه يكــي ب ــه از مــاه هــاي دوازدهب گــردش خورشــيد و مــاه گان

    ــد ــد،درآســمان اول پدي ــد آي ــن معناصــحيح خواهدبودكــه بفرماي ــاز هــم اي خورشــيد و : ب

    ــا هــم يكــي ازهمــين ســبع ســماوات »ســبع ســماوات«مــاه در ــرار دارد؛چــون آســمان دني ق

    ــت ــط بــ . اس ــي فق ــاي قرآن ــاب ه ــا خط ــوده وثاني ــه نب ــشركان مك ــزول و م ــصر ن راي ع

    ــست ــ؛وني ــد دروهل ــد ة هرچن ــوده ان ــورد خطــاب ب ــان م ــا . اول آن ــن وثالث ــرآن اي ــوت ق دع

    ــستن ــراي نگري ــه ب ــشركان مك ــت ازم ــشانهودق ــشهود در ن ــمان م ــين آس ــي هم ــاي اله ه

    ــه همــان مــشاهدات ويافتــه هــاي درعــصر نــزول، دليــل نمــي شــود كــه هفــت آســمان را ب

    ــزول محــدو ــه همــين آســمان .د كنــيممخاطبــان عــصر ن ــا نگريــستن ب ــان كــه ب آري همچن

    ــشانه ــت در ن ــستن اول ودق ــد؛با نگري ــي يابن ــوري نم ــاوت وفط ــيچ تف ــي آن ، ه ــاي اله ه

    .هيچ تفاوت وفطوري نخواهند يافتنيزوكاوش در ديگر آسمان هاي هفتگانه

    ــده ــتدالل شـ ــاز استظهارواسـ ــاران « :وبـ ــه بـ ــت كـ ــده اسـ ــرآن آمـ ــاتي از قـ در آيـ

    ــماوا«از ــي » تسـ ــازل مـ ــودنـ ــن «:شـ ــرزقُكُم مـ ــن يـ ــل مـ ــل قـ ــسماوات و األرضِ قـ الـ

    ــبأ،(»اهللاُ ــا و «؛)24س ــاً فَفَتَقناهم ــا رتْق ــسماواتِ واألرضِ كانت ــروا أنَّ ال ــذينَ كَفَ ــرَ الَّ ــم ي أو ل

    30االنبيا،(»جعلنا من الماء كلَّ شيءٍ حي(.

    و جعلنـا مـن المـاء كـلَّ شـيءٍ « و » أو لـم يـرَ الَّـذينَ كَفَـروا «هـاي در اين آيـات عبـارت

    ــراد از » حــي ــه م ــت دارد ك ــني دالل ــه روش ــق«ب ــستن(»رت ــق«و ) ب ــمان و ) گــشودن(»فت آس

    ــاه در ــدن گي ــدن و رويان ــمان و نرويان ــاران از آس ــدن ب ــدن و باري ــارت از نباري ــين عب زم

    ــر اثــر انفجــار بــزرگ كــه امــروزه در ؛زمــين اســت ــر آفــرينش آســمان ب لــذا حمــل آن ب

    ترديــد بــاران از بــي،پس وجــه و خــالف ظــاهر آيــه اســت مطــرح اســت،بيدانــش فيزيــك

    مــراد از ،آيــد؛ بنــابراين فــرود مــي – يعنــي جــو زمــين –همــين آســمان معهــود بــشر .».همين آسمان معهود و آشناي بشر است» سماوات«

  • هاي اسالميمجله پژوهش 62

    خداونـد از آسـمان هـا ؛ سـورة سـبا مـي فرمايـد 24 آيـة :اما درپاسـخ مـي تـوان گفـت ــازل (پــس اينكــه گفتــه شــود. ي مــي دهــدززق وروو زمــين شــما را ر ــاران از ســماوات ن ب

    وقتـي صـحيح اسـت كـه ايـن مـدعا بلـه . لول ايـن آيـه اسـت دخالف ظـاهر و مـ ) مي شودــين آمــده باشــد ــه اي چن ــاءا :(درآي ــسماوات م ــا مــن ال ــه).وانزلن يكــي از مــصاديق رزق البت

    لــذا معنـاي آيـه بـسيار عــام . آسـماني، بـاران اسـت كـه از آســمان فـرودين فـرود مـي آيـد تــــوان آن را فقــــط در يــــك مــــصداق خــــاص خالصــــه و محــــدودنمــــياســــت و

    ــ ــماء"واژه.ردكـ ــداد 120"سـ ــن تعـ ــه از ايـ ــده كـ ــرآن آمـ ــار درقـ ــه38بـ ــماء"مرتبـ "ســـاهم اســتعمال گــشته و"ارض"و ــات آمــده اســت 82ب ــه تنهــايي درآي ــات .بارب ازمفهــوم آي

    چــون ،،هــوا يــا ابــر اســتعمال شــده بــه معنــي جو"ســماء" مرتبــه 38اســتنباط مــي شــود كــه ــود ــي ش ــذكر م ــمان مت ــاران را ازآس ــزول ب ــا ن ــه 82در.غالب ــر ك ــورد ديگ ــماء"م ــا "س تنه

    ان اهللا اليخفــي « ماننــد، همــه كــرات آســماني وجهــان هــستي اســت آمــده غالبــا بــه معنــايــسماء ــي ال ــه شــيءفي االرض وال ف ــسيار روشــن اســت كــه منظــور ).5/آل عمــران (»علي وب

    ــسماء "از ــي ال ــمان ("ف ــت )درآس ــستي اس ــان ه ــماني وجه ــرات آس ــه ك ــه .هم ــا در آي وي عــالم ةيقينــا خداونــد درهمــ) 84/زخــرف(»وهــو الــذي فــي الــسماء الــه و فــي االرض الــه«

    .هستي معبود استــة ــاء30و امــا در آي ــا ، ســورة انبي رتــق و فتــق آســمان و زمــين را عبــارت از نباريــدن ي

    داللـت روشـني بـر ايـن مـدعا در آيـه ديـده باريدن بـاران از آسـمان دانـسته انـد كـه هـيچ ــود ــي ش ــارت. نم ــذين « اوالً دو عب ــم يرال ــروااول ــسماوات و اال كف ــنرض كا ان ال ــا ت ا رتق

    بــا واوعطــف بــه هــم مربــوط شــده انــد نــه بــا فــاء » ي حــيشــوجعلنــا مــن المــاء كــل «و» ... اســت و هــا، باريــدن يــا نباريــدن بــاران از آســمان تــا بگــوييم رتــق و فتــق آســمان،نتيجــه

    ــثا ــا ني ــاران از آســمان معن ــه ب ــاء را فقــط ب ــه هــست كــه لفــظ م ــي در آي ــه و دليل اً چــه قرينــشر ــود ب ــاران از همــين آســمان معه ــريم كــه چــون ب ــد نتيجــه بگي ــيم و بع ــي جــو -كن يعن

    پس مراد از سماوات هم همين آسمان معهود و آشناي بشر است؟، فرود مي آيد-زمينــه واژه ــاهي ب ــاء«اگــر نگــاه كوت ــات ب»م ــات و رواي ــيمي در آي ــاء« هرگــز كلمــة،فكن » م

    آســمان معهــود، ترجمــه ازفقــط آب بــاران» وجعلنــا مــن المــاء كــل شــي حــي«را در آيــة .و معنا نخواهيم كرد

    آب منشأ حيات-1-3» ــا مــن المــاء كــلّ شــي حــي ــاء .(»وجعلن ــامبر اكــرم) 30: 21انبي كــلّ «: فرمــوده) ص(پي

    ، 4الـــدرالمنثور؛ ج. 170حــديث ، 208، ص54جبحــاراالنوار؛ (»شــيء خلــق مــن المــاء .)317ص

  • 63....هفت آسمان قرآن

    طبـــق آيـــة فـــوق و فرمـــودة پيـــامبر، همـــة موجـــودات منـــشأ هـــستي خـــود را ازآب

    بــه شــمار كــه از بزرگــان تــابعين-بر بــن يزيــد جعفــيامرحــوم صــدوق از جــ. گرفتــه انــد

    ــي رود ــاقر -م ــام ب ــرينش ) ع( از ام ــاز آف ــا آغ ــه ب ــه در رابط ــايي دارد، از جمل ــش ه پرس

    أول شـيء خلقـه مـن خلقـه، الـشيء الـذي «: امـام در جـواب مـي فرمايـد . مي پرسـد جهان

    نخــستين آفريــده اي كــه خــدا خلــق كــرد، چيــزي اســت . جميــع األشــياء منــه، و هــو المــاء

    .»كه تمامي اشيا از آن است و آن آب است

    ــاقر رحــم ــام ب ــي در روضــة كــافي روايتــي از ام آورده كــه در جــواب مــرد ) ع(وم كلين

    و آن چيــز كــه نخــست آن چيــزي را آفريــد كــه همــة چيزهــا از آن اســت«:دهشــامي فرمــو

    ــده شــده، آب اســت همــة اشــ ــه آب ،در نتيجــه. يا از آن آفري ــزي را ب ــر چي ــسب ه خــدا ن

    ، 94، ص8كــافي ؛ ج(». قــرار نــداد،رســاند، ولــي بــراي آب نــسبي كــه بــدان منــسوب شــود

    ).67حديث

    كــان كــل «:ايــت كــرده اســتچنــين رو) ع(از امــام صــادق محمــد بــن مــسلم،همچنــين

    ).68حديث، 95همان؛ ص(»شيء ماء، و كان عرشه علي الماء

    و هــو الــذي خلــق الــسماوات و االرض فــي ســته ايــام و كــان عرشــه علــي «:آيــة شــريفهــاء ــود (»الم ــد و )7: 11ه ــام آفري ــش هنگ ــين را در ش ــا و زم ــمان ه ــه آس ــت ك ؛ و او اســرش ــدبير[ع ــيش از آن[او ] ت ــود ] پ ــر آب ب ــت »ب ــان ، دالل ــدايش جه ــيش از پي ــه پ دارد ك

    ــر ــرا در تعبي ــده اســت، زي ــد آم ــين، آب پدي ــا زم ــه ت ــا گرفت ــمان ه ــستي، از آس ــان «ه و كــاء ــي الم ــه عل ــرش«واژة » عرش ــال » ع ــداي متع ــم خ ــور، عل ــدبير و منظ ــرش ت ــه از ع كناي

    ــز ــه ج ــه اي ك ــستي، در بره ــاي ه ــستگي ه ــا و باي ــستگي ه ــصالح و شاي ــة م ــه هم اســت ب آيـه كنايــه از آن اسـت كـه خـداي تعـالي بـود و هــيچ ، نتيجـه در. آب چيـزي نبـوده اسـت

    ــدا آب، ســپس ــان ابت ــرينش جه ــيش از آف ــد پ ــود، و خداون ــا او نب ــز ب ــات ،چي همــة مخلوق. را از آب آفريد

    ــدگي، هــم در منــشأ و پيــدايش و قــرآن كــريم در چنــد جــا اشــاره دارد كــه ريــشة زن،آبه مــراد ازكــ نــه ايــن امــا،هــم در صــحنة هــستي و تــداوم حيــات، همــه از آب اســت

    ــد ــمان باش ــن آس ــده ازاي ــازل ش ــاران ن ــن ؛ب ــان واي ــرينش جه ــيش از آف ــد پ ــه خداون چ. ابتدا آب را آفريد،آسمان ها

    ؛ هــر چيــز زنــده اي را از آب پديــد )21:30انبيــا ( كــلّ شــيء حــي،و جعلنــا مــن المــاء«

    .»آورديم

    .»ده اي را از آب آفريد؛ خدا هر جنبن)45: 24نور (و اهللا خلق كلّ دابه من ماء«

  • هاي اسالميمجله پژوهش 64

    :دربارة انسان مي گويد و

    ــ « ــو الّ ــشراً و ه ــاء ب ــن الم ــق م ــان (ذي خل ــشري )54: 25فرق ــه از آب ب ــت ك ؛ و او اس

    .»آفريد

    ــي اســت كــه سرمنــشأ همــة موجــودات ،)ايــن آب(» المــاء«مقــصود از پــس همــان آب

    ــت ــان ،اس ــه چن ــان ك ــت چن ــه اس ــور از آب، نطف ــا منظ ــده، ي ــوق آم ــات ف ــ در آي ه درك

    ــة ــق «آي ــاء داف ــن م ــق م ــارق (خل ــي[؛ )6: 86ط ــد ] آدم ــده ش ــده آفري ــي جهن ــم «.»از آب ال

    ــين ــاء مه ــن م ــم م ــالت (نخلقك ــديم؟ )20: 77مرس ــست نيافري ــي پ ــما را از آب ــر ش . »؛ مگ

    ولـي بـيش تـر مفـسرين بـر . بـدبو و نفـرت آور، بـر حـسب ظـاهر اسـت » پـست «مقصود از

    ــور از ــه منظ ــد ك ــده ان ــن عقي ــاء«اي ــس » م ــدة نخ ــان پدي ــتهم ــق اهللا «تين اس ــا خل أول م

    ــاء ــر رازي؛ ج (الم ــسير فخ ــت )16، ص24تف ــد آب اس ــدا آفري ــه خ ــزي ك ــستين چي ، »؛ نخ

    ــد، زيــرا بــذر نخــستين موجــود زنــده تنهــا از كــه تمــامي پديــده هــا از آن ريــشه گرفتــه ان

    ) آميـپ (آب پاشيده شـد، همـان بـذر اوليـه اي كـه بـه صـورت حيـوان سـادة تـك سـلولي

    ــه ســوي ــت و ب ــدارانيشــكل گرف ــت كردجان ــيش رف ــيش از پ ــا ب ــده ب ــه اعــضاي پيچي ك

    . دارنديك ميليون سلول

    از نكـات مبهمـي - در آب اقيانوس ها، درياها و باتالق ها -اما چگونگي پيدايش حيات از ايـن رو اسـت كـه تئـوري تكامـل . است كه هنوز علـم تجربـي بـدان دسـت نيافتـه اسـت

    بـه بررسـي مرحلـة پـس از -كنـون مطـرح شـده ه اي كـه تـا ي به هر شكل و فرض -جانداران.پيدايش نخستين سلول زنده پرداخته است، اما برهة پيش از آن هنـوز مجهـول مانـده اسـت

    - كه بر تمامي مقدرات هستي چيره اسـت -همين اندازه معلوم گشته كه حيات به ارادة الهي ست، زيـرا كـه هـم مسلّمي است كه از پذيرش آن گريزي نيـ امر به وجود آمده است و اين

    خود آفريني را تسلسل و دانش تجربي روز هم . تسلسل باطل است و هم خود آفريني محال .)356تا354،ص1384معرفت؛علوم قرآني،.ك.ر(مي شناسدباطل

    آسمان دنيا-4» مـصابيح «يـا » كواكـب «را بـه » سـماء دنيـا «در سه مـورد در قـرآن آمـده اسـت كـه مـا

    ــتيم ــصلت،(آراس ــصافات،12ف ــك،6،ال ــورد از آن ).5و المل ــر در دو م ــن تعبي ــس اي ــا پ ه

    ).5 و الملك،12فصلت،(آمده است » سبع سماوات «از عبارت

    طبــق نظــر .كــدام اســت،اختالف نظــر اســت» ســماء دنيــا«درخــصوص ايــن كــه مــراد از

    ــام تروپوســفر اســت برخــي مثــل قرشــي مقــصود از آن ، ــه ن ــين طبقــه جــو زمــين ب ه كــاول

  • 65....هفت آسمان قرآن

    ــا ــرف، ،ابره ــرق، ب ــد و ب ــي رع ــد م ــاران در آن پدي ــرگ و ب ــد تگ ــي،ذيل :ك.ر(آي قرش

    ).29البقره،

    برخــي ماننــد عالمــه طباطبــائي، جــوادي آملــي، مكــارم شــيرازي و مغنيــه بــراين نظرنــد

    همــين آســمان مــشهود اســت و شــش آســمان ديگــر بــراي بــشر » ســماء دنيــا«كــه مــراد از

    و مكــارم و جــوادي آملــي 12طباطبــايي، ذيــل فــصلت، : ك.ر(شــناخته شــده نيــست

    ).12 و مغنيه،ذيل الطالق،29شيرازي، ذيل البقره،

    اي زيـرا نـه مـردم عـصر نـزول طبقـه ،نظـر نخـست نادرسـت اسـت برخي معتقدنـد كـه

    را نظــر دومو.در جــو زمــين قــرار دارنــد» كواكــب«شــناختند و نــه مــي» تروپوســفر«بــه نــام

    م عــصر نــزول هفــت آســمان نــزد مــرد بــراين باورنــد كــهد؛ چــوننمــي داننــنيــز درســت

    ــده بود؛ ــناخته شــ ــارت وشــ ــورد عبــ ــرآن در دو مــ ــذا در قــ ــسبع «لــ ــسماوات الــ » الــ

    ــون،( ــراء،86المومن ــورد 190و در ) 44 و االس ــسماوات« م ــت كــه » ال ــه اس ــار رفت بــه ك

    گانــه نــزد آنــان هــاي هفــتهــا حــاكي از شــناخته شــده بــودن آســمانتعريــف در آن» ال«

    ــد.اســـت ــه انـ ــورد بحـــث وگفتـ ــات مـ ــواهيم آيـ ــاريخياگر بخـ ــستر تـ ــا را در بـ اش معنـ

    هــاي مــاه ، عطــارد ، زهــره ، مــراد از هفــت آســمان،به ترتيــب آســمانكنيم،بايــد بگــوييم

    ــر ــشم غي ــاهري و چ ــا درك ظ ــدما ب ــه ق ــت ك ــل اس ــشتري و زح ــريخ ، م ــيد ، م خورش

    ــسلّ ــد م ــشخيص داده بودن ــن اســاس .ح خــود ت ــر اي ــد ،ب ــان آســماني خواه آســمان اول هم

    .)به بعد137،ص1387نكونام،:ك.ر (ارد بود كه ماه در آن جريان د

    النهـرين و عـرب بـه جهـت پنـدار سـطحي خـود ثوابــت را رسـد مـردم بـين بـه نظـر مـي هــا ثوابــت را جهــت آن ايــن بــوده اســت كــه در بيــشتر شــب . دانــستنددر آســمان اول مــيــي ــاه م ــراه م ــد هم ــسي،: ك.ر(ديدن ــاورقي، و231،55مجل ــرخالف ).251، پ ــاور ب ــن ب ايدانـــست هفـــتم مـــي يـــوس بـــود كـــه ثوابـــت را بـــر فـــراز آســـمان ديـــدگاه بطلم

    ).159 و 127رضايي،:ك.ر(ــ ــه شــايد كــهه شــدهگفت ــاي حقيقــي اولي ــا حــدودي همــان معن ــات مــورد بحــث، ت آي

    ــين ــدن ب ــشه در تم ــه ري ــمان را ك ــت آس ــي هف ــاده م ــرين دارد، اف ــاير النه ــد؛اما در س كناه نيامــده اســت، چنــدان معنــاي همــر» ســبع «ةو جــز آن بــا واژ» ســماوات «ةآيــات كــه واژ

    ــست؛بلكه از هــر دو ــورد توجــه ني ــه م ــصد » ســماوات«و» ســماء«حقيقــي اولي ــا ق ــك معن يــارت از همــان آســمان مــشهود اســت مــي ــرآن .شــود و آن عب ــا آنكــه در ق شــاهد ايــن معن

    هــا هــيچ گــزارش تفــصيلي مــشتمل بــر ذكــر ويژگــي هــر يــك از كــريم راجــع بــه آســمان.ها نيامده استآن

  • هاي اسالميمجله پژوهش 66

    ــر يكــي ا ــه در آن تعبي ــاتي ك ــرين آي ــماءدنيا«ز مهمت ــور » س ــات س ــده، آي ــصلت ةآم ف

    ثــم اســتوي الــي الــسماء و هــي دخــان فقــال لهــا و لــالرض ائتيــا طوعــا : اســت،به ايــن قــرار

    ــائعين ــا ط ــا أتين ــا قالت ــي كــل )11(أو كره ــومين و أوحــي ف ــي ي فقــضاهن ســبع ســماوات ف

    ).12(لك تقدير العزيز العليمسماء أمرها و زينا السماء الدنيا بمصابيح و حفظا ذ

    ــه ــده ك ــتظهار ش ــرا واس ــه ق ــن دو آي ــت يدر اي ــاكي اس ــه ح ــود دارد ك ــدي وج ن چن

    :همين آسمان مشهود است» سبع سماوات«مراد از

    گـــردد؛ يعنـــي در آيـــه قبـــل برمـــي» الـــسماء«بـــه » فقـــضاهن«در » هـــن«اوالً، ضـــمير

    ــد ــسماء«خداون ــه صــورت دود » ال ــه هفــ) دخــان(را كــه نخــست ب ــديل بود،ب ت آســمان تب

    ثـــم اســـتوي الـــي الـــسماء فـــسواهن ســـبع :كرد؛چنانكـــه در جـــاي ديگـــر آمـــده اســـت

    بايــد هفــت آســمان را در همــين آســمان مــشهود جــستجو ،؛بنــابراين)29البقــره،(ســماوات

    .كرد

    ــوب اســت،زيرا ــه مطل ــوعي مــصادره ب ــه ن ــن اســتظهار ب ــسماء«اي ــين »ال ــه هم ــه راب درآي

    فــت آســمان را در همــين آســمان مــشهود كرده و بعدخواســته هآســمان مــشهود معنــا

    آســمان مــشهود نيــست،بل مطلــق آســمان اســت ،وحــال آن كــه معنــاي آيــه.جــستجو كنــد

    ــي ــر،واز طرف ــه "ال" ه ــست ك ــف ني ــف والم تعري ــاال ــراداز ت ــسماء«بگوييم م ــمان ،»ال آس!.ي نبوده وشاهدزمين انسانهنگام آفرينش آسمان واصال ،مشهود است

    ــاز اســتدالل شــده ــر:وب ــر از آســمان» ســماوات«اد از اگــر م ــايي غي همــين آســمان «ه

    آمــد تــا مخاطبــان قــرآن هــا شــرحي در قــرآن مــيبود،اقتــضا داشــت ،دربــاره آن» مــشهود

    ــمان ــه آن آس ــي ب ــدا م ــنايي پي ــم آش ــا ه ــد؛ه ــيچ كردن ــست و در ه ــين ني ــه چن ــال آنك ح

    ــار ــيحي درب ــرآن توض ــه اي از ق ــمانةآي ــور آس ــه ط ــت؛حتي ب ــده اس ــري نيام ــاي ديگ ه

    ــشده اســت كــه آســمان ا ــه ن ــر مــشهودي هــم وجــود جمــالي هــم گفت ــدني و غي هــاي نادي

    ــمان ــه آســ ــه بــ ــت كــ ــده اســ ــه شــ ــه گفتــ ــت دارد؛ بلكــ ــاي هفــ ــر هــ ــه نظــ گانــ

    گانـــه وجـــود داردهـــاي هفـــتو مـــاه و خورشـــيد در آســـمان)3الملـــك،:ك.ر(كنيـــد

    ).16و15نوح،: ك.ر(

    ايــن باشــد ارهاشـايد مهمتــرين اشـكال در ايــن گونـه اســتظه :امـا درپاســخ بايـد گفــت

    ــد ــع دارن ــد وتوق ــي دانن ــان عــصرپيامبر م ــم آن را منحــصر درمخاطب ــرآن وفه ــزول ق كــه ن

    وبـدون مراجعـه بـه عـدل قـرآن در هـر زمـان ومكـان آيات واسـرار قـرآن را همگـان ةهم

    ــيم نگــاهي بــه احاديــث . بيابندوبفهمنــدتوضــيح آنــانووثقــل اصــغر اگــر دركنــار قــرآن ن

  • 67....هفت آسمان قرآن

    ــصومان و ــشوايان ومعـ ــراوان پيـ ــين فـ ــاره زمـ ــان دربـ ــسوط آنـ ــيحات مبـ ــمان وتوضـ آسـ

    آمـد هـا شـرحي در قـرآن مـي آنة ديگـر توقـع نخواهنـد داشـت كـه بايـد دربـار ،بيفكننـد

    در ادامــه بــه برخــي از .كردنــدتــا مخاطبــان قــرآن بــه آن آســمان هــا هــم آشــنايي پيــدا مــي

    .روايات، اشاراتي خواهدشد

    وايات ديگر امامانر و»تمام نهج البالغه« در هاي هفتگانهآسمان-5»تمام نهج البالغه«هاي هفتگانه در آسمان-1-1-5ــهدر ــباح معــروف 91 خطب ــه اش ــه ب ــتك ــان اس ــمان ،امير مومن ــرينش آس مــي در آف

    :فرمايد

    ــدي- و تنگــى-گــشادگى« ــست و بلن ــنظّم كــرد، و شــكاف و پ ــا را م ــاى آن را ه ه

    ــود، ــد نم ــود، پيون ــت آن ب ــه جف ــا آنچ ــك را ب ــر ي ــم آورد، و ه ــه ه ــرود ب ــوارى ف و دش

    بــر فرشــتگانى كــه فرمــان او را بــه خلــق رســانند يــا . آمــدن، و بــر شــدن را، آســان فرمــود

    ،آســمان را كــه دودى بــود متــراكم . اعمــال آنــان را بــاال برنــد، و بــه ثبــت در آرنــد

    ــد ــر خــط گذاشــت، و هــر جــزء آن جــزء ديگــرى را نگــاه داشــت ؛بخوان ــد و ســر ب . بيام

    ــشاد، ــسته آن را بگ ــاى ب ــس، دره ــكاف پ ــر ش ــهاب و ب ــانى از ش ــا نگهبان ــن ه ــاى روش ه

    ــد، و ــبش درنياي ــه جن ــكافته ب ــضاى ش ــا در ف ــد، ت ــه باي ــت چنانك ــشان داش ــاد، و نگاه نه

    ــن ــرد روش ــى ك ــاب را آيت ــان، و آفت ــه فرم ــاده ب ــردن نه ــد گ ــا بمان ــمان ت ــه آس ــود ب بفرم

    ــد ــور آن بزداي ــب، ن ــاريكى ش ــه ت ــى ك ــاه را آيت ــد، و م ــه روز در آي ــه ب ــده ك ــس . كنن پ

    ــ ــاه را در منزلگــاهآفت ــه اب و م ــدت گــردش آن دو را در خان ــا هاشــان روان فرمــود، و م ه

    ــدازه ــاليان و ان ــساب س ــد و ح ــردش، روز را از شــب دانن ــدين گ ــا ب ــود ت ــين نم ــرى مع گي

    .زمان را توانند

    پــس، در فـــضاى هــر آســـمان فلــك آن را آويـــزان كــرد، و زينتـــى از گوهرهـــاى

    هــاى دزديــده نيــوش ت و فــروزان كــرد، و شــيطانتابنــده و ســتارگان رخــشنده بــدانها بــس

    ــا نيــازك هــاى روشــن برانــد، و ســتارگان را بدانــسان كــه بايــد رام و مــسخّر ) شــهاب(را ب

    ــرود ــده، و ف ــاال رون ــده آن روان، و ب ــد، و گردن ــاى مان ــر ج ــت آن ب ــد، چنانكــه ثاب گردان

    .)78و77ص ، ،؛ترجمه شهيدىنهج البالغة ( »آينده، و نحس، و سعد آن به فرمان

    ــا انْفِرَاجِه وعــد ص مــاح ــا و لَ اتِ فُرَجِهــو هلِيــقٍ رــا تَع ــم بِلَ ــينَ و نَظَ ب ــا و نَهيب ــج و وشَّ

    أَزواجِها و ذَلَّـلَ لِلْهـابِطِينَ بِـأَمرِهِ و الـصاعِدِينَ بِأَعمـالِ خَلْقِـهِ حزُونَـةَ مِعرَاجِهـا و نَاداهـا

  • هاي اسالميمجله پژوهش 68

    إِذْ هِي دعخَانٌ بـا مبـين دابِهوأَب امِتـوتِتَـاقِ صالِار ـدعفَتَـقَ ب ا وـرَى أَشْـرَاجِهع ـتمفَالْتَح

    و أَقَام رصداً مِنَ الشُّهبِ الثَّواقِبِ علَـى نِقَابِهـا و أَمـسكَها مِـنْ أَنْ تُمـور فِـي خَـرْقِ الْهـواءِ ا أَنْ تَقِـفرَهأَم دِهِ وـا بِأَيرَهقَم ـا وارِهـصِرَةً لِنَهبـةً ما آيهـسـلَ شَمعج رِهِ وةً لِـأَملِمتَـسسم

    ــدارِجِ ا فِــي ممرَهــي س رــد ــا و قَ مرَاهجــلِ م ــي منَاقِ ــا فِ مرَاهأَج ــا و لِهــنْ لَي ــوةً مِ حمــةً م آي

    بِهِمـا و لِـيعلَم عـدد الـسنِينَ و الْحِـساب بِمقَادِيرِهِمـا ثُـم درجِهِما لِيميزَ بينَ اللَّيلِ و النَّهـارِ علَّقَ فِي جوها فَلَكَها و نَاطَ بِها زِينَتَهـا مِـنْ خَفِيـاتِ درارِيهـا و مـصابِيحِ كَواكِبِهـا و رمـى

    ــهبِها و أَجرَا ــبِ شُ ــستَرِقِي الــسمعِ بِثَواقِ م ــا و ــاتِ ثَابِتِه ــنْ ثَب ــسخِيرِها مِ ــالِ تَ ــى أَذْلَ ــا علَ ه

    تمـــام نهـــج (مـــسِيرِ ســـائِرِها و هبوطِهـــا و صـــعودِها و نُحوسِـــها و ســـعودِها .)289-287؛ص1ق،ج1426البالغه،موسوي،

    چنــينرتــق وفتــق طبقــات آنآفــرينش زمــين و آســمان وچگــونگي اميــر مومنــان در

    ــ ــي فرماي ــشانه«:دم ــه و از ن ــايى و عظمــت، و شــگفتى دقيق ــاى توان ــن ه ــاى صــنعت او اي ه

    دريــايى مــوج زننــده، و هــر مــوجى مــوجى را شــكننده، خــشكى پديــد ،اســت كــه از آب

    ــه ــرد آورد، و آن را طبق ــا ك ــه . ه ــس طبق ــمان پ ــت آس ــشود، و آن را هف ــم گ ــا را از ه ه

    ــان او ــه فرم ــود، و ب ــسته ب ــديگر ب ــه يك ــه ب ــس ك ــود، از آن پ ــمانفرم ــگ در آس ــا چن ه

    ــود ــرده ب ــشان ك ــر پاي ــه ب ــا ك ــد و آنج ــديگر نهادن ــستانيد ،يك ــى را اي ــستادند، و زمين اي

    ــى ــر م ــدار، كــه ب ــر جــاى و پاي ــه اســتوار ب ــايى ب ــگ روان، و دري ــى ســبز رن دارد آن را آب

    ــان ــستاد و از . فرم ــذيرفتار، و آب روان باي ــى او پ ــوار و بزرگ ــار خ ــان پروردگ ــراى فرم ب

    .)245،ص 211ترجمه شهيدى؛ خطبه-البالغةنهج (»...مان نهاد، و بيم او سر به فر

    ــرِ ــرِ الزَّاخِ حــاءِ الْب ــنْ م ــلَ مِ عتِهِ أَنْ جــنْع ــائِفِ ص ــدِيعِ لَطَ ب ــهِ و ــدارِ جبرُوتِ ــنِ اقْتِ ــانَ مِ و كَ

    قَهــا ســبع ســماواتٍ بعــد ارتِتَاقِهــا الْمتَــرَاكِمِ الْمتَقَاصِــفِ يبــساً جامِــداً ثُــم فَطَــرَ مِنْــه أَطْباقــاً فَفَتَ

    ــرُ و ــضَرُ الْمثْعنْجِ ــا الْأَخْ مِلُهحــاً ي ــى أَرض سأَر هِ وــد ــى ح ــت علَ قَام رِهِ وــأَم ــسكَت بِ تَمفَاس

    ــ ــارِي مِنْ الْج ــف ــهِ و وقَ ــنَ لِهيبتِ أَذْع رِهِ وــأَم ــد ذَلَّ لِ ــسخَّرُ قَ الْم ــام ــشْيتِهِالْقَمقَ ــج .(...ه لِخَ نه

    . )329 ،ص 211البالغة سيد رضي،خطبه

    انا زينا السماء الدنيا بزينه «امير مومنان در خطبه بيان ودرپاسخ به ابن كواءكه ازتفسير آيه پرسيده،كواكب را به نجوم تفسير مي فرمايـد ومـراد ازتـزيين آسـمان )6صافات،(»الكواكب

    ين ستارگاني مي داند كه در آسـمان اول هـستند؛ستارگاني هم ،فرودين را به زينت كواكب وهرشهري بـا سـتوني از نـور مربـوط وپيوسـته كه شهر هايي همچون شهر هاي زميني دارند

    ان لهـذه النجـوم «.است كه طول آن ستون نوراني به قدر مسير دويست وپنجاه سال راه است من نور طـول كل مدينه الي عمودطه التي في السماءمدائن مثل المدائن التي في االرض مربو

  • 69....هفت آسمان قرآن

    ــنه ــسين ســ ــاتين وخمــ ــسيره مــ ــسماء مــ ــي الــ ــود فــ ــك العمــ ــج (»ذلــ ــام نهــ اتمــ.)189كمره اي،ص.152،ص3ق،ج1426لبالغه،موسوي،

    ةحال اگر مراد از آسمان هاي هفتگانه،همان آسمان معهـودي باشـد كـه اجـرام هفتگانـ

    دارنـد،پس جايگـاه آسـمان جريان ماه،عطارد،زهره،خورشيد،مريخ،مشتري وزحل درآن ها

    فرودين وكواكب آن وشهرهاي آن دركجا قرار دارند؟اما اگر مراد ازآسـمان اول را همـين

    احـدي شـناخته شـده بـدانيم وشـش آسـمان بعـدي را همچنـان ناشـناخته آسمان مـشهودو ت

    بينگاريم،آنگاه اين فرضيه را مي توان پذيرفت كـه بـشر هنـوز بـه سـتارگاني كـه شـهرهايي

    آن هـم شـهرهايي كـه بـا سـتوني ازنـور در .همچون شهرهاي زميني دارند،دست نيافته است

    .همين آسمان دنيا به هم مرتبط وپيوسته است

    »تمام نهج البالغه«هاي هفتگانه در آسمان ها و رنگ هاينام-2-1-5ــه ــن كــواء ( مــردي شــامي ، در مــسجد جــامع كوف ــان،) ظــاهرا اب ــر مومن ــنعلىاز امي ب

    دربـــاره چيـــستي آفـــرينش آســـمان هـــا مـــي پرســـدوجواب الـــسالمعليـــهطالـــبأبـــى

    ايــن كــه آســمان وامــام درپاســخ بــه. ازبخــار آب آفريــده شــده آســمان هــامــي شــنود كــه

    ــا ــرودين(دني ــست؛فرموده)ف ــوف : ازچي ــوجي مكف ــا ازم ــمان دني ــدود(آس ــده ) مح ومهارش

    .است

    ــد از هــم بپاشــد و،وج داردمــشــگفت آور ايــن كــه مطــابق قواعــدعلمي هــر چــه ت باي

    ــزد، ــرو ريـ ــافـ ــنامـ ــمان ازايـ ــوف آسـ ــت مكفـ ــوجي اسـ ــده مـ ــار شـ ــره (! ومهـ كمـ

    .)209،ص1387اي،

    أهـل مـن رجـل إليـه قـام إذالجـامع فـي بالكوفـة مالـسال عليـه طالـب أبيبنعليكان

    تــسالوال،تفقهــاســلفقــال،أشــياءعــنأســالكإنــيالمــؤمنينأميــريــا : فقــال،الــشام

    مــن : الــسالمعليــهقــال؟الــسمواتخلقـت فمــم... : فقــالبابــصارهمالنــاسفاحــدقتعنتـا

    ــار ــاءبخ ــاله...الم ــن،وس ــسماءع ــدنياال ــاال ــيمم ــال؟ه ــهع : ق ــسالملي ــنال ــوجم م

    .)483ص،2ج،عطاردياهللاعزيزالشيخ-) ع (الرضااالماممسند(مكفوف

    ــل ودردر ــن نقـ ــهايـ ــادامـ ــت همـ ــاه ين روايـ ــيد و مـ ــتاره و،ازطول خورشـ ــوال سـ سـ

    پـــس ازپرســـش دربـــاره چيـــستي "؛نـــسخه مـــسندهتمـــام نهـــج البالغه"مـــي شـــود،اما درــمان ــرينش آس ــوه هــ آف ــين وك ــت زم ــا وخلق ــواء ،اه ــن ك ــاي ازاب ــام ه ــا و ن ــگ ه رن

    :هاي هفتگانه مي پرسدآسمان

  • هاي اسالميمجله پژوهش 70

    رفيــعالــدنياالــسماءاســم : لــهفقــال؟وأســمائهاالــسبعالــسماواتألــوانمــا :فقــال ...«

    ــي، ــنوه ــاءم ــانم ــم،ودخ ــسماءواس ــةال ــدومفالثاني ــي،ي ــىوه ــونعل ــاسل ،النح

    أرفلــوناســمهاالرابعــةوالــسماءلــشبهالــونعلــىوهــي،المــاروم : اســمهاالثالثــةوالــسماء

    ــي ــىوه ــونعل ــضةل ــسماء،الف ــسةوال ــمهاالخام ــوناس ــيهيع ــىوه ــونعل ــذهبل ،ال

    عجمـاء اسـمها الـسابعة والـسماء ،خـضراء ياقوتـة وهـي عـروس اسـمها الـسادسة والسماء

    .)168،ص3جق،1426صادق،محمدسيدموسوي،(»بيضاءدرةوهي

    :امام مي فرمايد و

    .يا رفيع است و آن از آب و دود است نام آسمان دن

    . است و به رنگ مس است فيدومنام آسمان دوم

    .برنج است} فلز{ است و به رنگمارومنام آسمان سوم

    .نام آسمان چهارم ارفلون است و به رنگ نقره است

    . نام آسمان پنجم هيعون است و به رنگ طال است

    .ياقوتي سبز استآن نام آسمان ششم عروس است و

    ــت و ــاء اســـ ــتم عجمـــ ــمان هفـــ ــام آســـ ــن آن نـــ ــفيد و روشـــ ــدي ســـ مرواريـــ

    ــف مــضمون ا. )147،ص1384حجازي،ســيدعلي رضــا،(اســت ــه طــرق مختل ــت ب ــن رواي ي

    ــصال ــده،مثال درخ ــل ش ــا نق ــمان ه ــاي آس ــام ه ــا ون ــاوتي در واژه ه ــدك تف ــيخو باان ش

    ص،2ج،عطـــاردياهللاعزيـــزشـــيخ، )ع (الرضـــااالمـــام مـــسندودر345ص،صـــدوق

    ــه470 ــدوم، ؛ب ــات قي ــون كلم ــون و هيع ــدوم، ارفل ــاي في ــاي واژه ه ــون ج ــون و أرقل هيف

    ــت ــده اســـــ ــال،ج.آمـــــ ــي 170،ص6ويادركنزالعمـــــ ــن ابـــــ ــسندعلي بـــــ ومـــــ

    . ؛به جاي كلمه عجماء،ضراح آمده است259،ص1طالب،سيوطي،ج

    ــر ــضرت امي ــت ) ع(ح ــن رواي ــد ،در اي ــد و آن را پدي ــي نام ــع م ــا را رفي ــمان دني آس

    ــي دانــ ــده از آب و دود م ــا آم ــمان ه ــر آس ــالف ديگ ــاي د،وبر خ ــه ج ــگ آن ب ــه رن ب

    ــمان ــنس آسـ ــاره اولجـ ــي اشـ ــدمـ ــظ فرمايـ ــستفاد ازلفـ ــه مـ ــن" كـ ــاء "در"مـ ــن مـ مـ نيــز درآســمان هــاي شــشم وهفــتم"مــن"و لفــظ "علــي لــون "البتــه كلمــه .اســت"ودخــانــده ــذا واژه ،نيام ــةل ــضاءدرةوخــضراءياقوت ــن بي ــگ اي ــه جــنس ورن ــد اشــاره ب ــي توان م

    .دوآسمان باشد

    يــك تركيــب وصــفي اســت نــه يــك "الــدنياالــسماء"بايــد توجــه داشــت كــه تركيــبــافي ــب اض ــد .تركي ــت وباي ــماء اس ــف س ــا وص ــي دني ــمان يعن ــرودين ،آس ــمان ف ــه آس ب

  • 71....هفت آسمان قرآن

    ــر و ــك ت ــمان اول نزدي ــر وياآس ــايين ت ــود پ ــه ش ــه .ترجم ــيم ك ــي بين ــت م ــن رواي "درايــدنياالــسماء "،ي مترجمــان ومفــسرانبرخــ.آمــده"...لثانيــه والثالثــه واالــسماء" دربرابــر"الــسماء ــدنياال ــا ("ال ــمان دني ــشهود )آس ــمان نام ــد در برابرآس ــه ان ــافي گرفت ــب اض را تركي

    ــان ــرت وآن جه ــمان آخ ــضاف ،وياآس ــه م ــن ك ــل از اي ــرد "ال" غاف ــي گي ــسماءونم الــضاف ــه م ــت ن ــوف اس ــگ !موص ــان رنگارن ــر مومن ــاه امي ــه،از نگ ــاي هفتگان ــمان ه آس

    ــه ــست ،گرچ ــت ه ــل روي ــشهود وقاب ــشروم ــاكنون باب ــزار ت ــات وضــعف اب ــص امكان نق

    .نتوانسته جز محيط بسيار نزديك پيرامون خود را رصد كند

    ديگر امامانهاي هفتگانه در رواياتآسمان-2-5 روايــات فراوانــي ،درمتــون روايــي و تفــسيري ودر ذيــل آيــات مربــوط بــه آســمان هــا

    انمفـــسر،»الحُبـــكتِذَاالـــسماءِو«ســـوره ذاريـــات7مـــثالدر ذيـــل آيـــه .ذكـــر شـــده

    :گفته اند چنين آيهتوجيهدرباعنايت به روايات و

    ــف ــوگند)ال ــس ــمانه ب ــاآس ــهه ــاىراهآندرك ــوه ــتنيك ــاىراهواس ــالآنه مث

    كــهزرههــاىحلقــهماننــدوشــدهكــشيدهصــافآبيــاريــگروىبــركــهمانــدطرقــى

    .گرديدهپيوستههمه ب

    .)الصادقينمنهج. (استستارگانسيرراهحبكازمقصود)ب

    ــراز)ج ــؤمنينامي ــهالم ــسالمعلي ــىازال ــك (معن ــؤال) حب ــدس ــود.ش ــسن:فرم والح

    .الزينة

    ازگفــتخالــدبــنحــسينكــهكــردهروايــتچنــينخــودپــدرازابــراهيمبــنعلــى

    ــى ــنعل ــىب ــاموس ــاالرض ــسالمعليهم ــيدمال ــى:پرس ــك (معن ــهدر) الحب ــالىقول و (تع

    ومحكــمزمــينبــر يعنــى)االرضالــىمحبوكــة (:فرمــود؟چيــست)حبــكِالْذاتِالــسماءِ

    ــدهاســتوار ــلراخــودانگــشتانوگردي ــدداخــلدرهــمشــبكهمث ــشانكــهگرداني دهــدن

    بــنيــا:گفــتمگويــدخالــدبــنحــسين.اســتدرهــمداخــلطــورىايــنزمــينوآســمان

    ــول ــهرس ــه) ص (اللَّ ــينچگون ــتچن ــورتىدر.اس ــهص ــقّك ــبحانهح ــوس ــع (دهفرم رفَ

    ــسماواتِ ــرِال ــدٍبِغَي مــرِ (فرمــودهتعــالىحــقگفــت.)ع ــدٍبِغَي مــاع هــاســتونيعنــى) تَرَونَه

    .فرماتوضيحرامطلباين،شومتوفداىگفتمگويد.شودنميديدهلكن،هست

    ــپدســتحــضرت ــودچ ــنراخ ــودپه ــتونم ــتدس ــودراس ــدراخ ــهمانن ــرقب ب

    ــهماننــدراســتدســتواســتدنيــازمــينماننــدچــپدســتفرمــودونهــادآنبــاالى قب

  • هاي اسالميمجله پژوهش 72

    بــردومآســمانودنيــاآســمانبــاالىبــردومزمــيناســتطــورهمــينواســتآنبــاالى

    مــين هبــهوآنبــاالىبــرســومآســمانو دومآســمانبــاالىبــرســومزمــينوآنبــاالى

    اســتفــتمهآســمانبــاالىالهــىعــرشوهفــتمآســمانتــازمينــىوآســمانهــر،ترتيــب

    ــثْلَهنَّالْــأَرضِمِــنَوســماواتٍســبعخَلَــقَ (تعــالىقولــهمعنــىاســتهمــينو الْــأَمرُيتَنَــزَّلُمِ

    ــنَهنَّ ــا) بيــ ــرتــ ــديثآخــ ــسير( . .حــ ــىتفــ ــنعلــ ــراهيمبــ ــسندامام 646،صابــ ؛مــ

    ــا،ج ــزن؛374،ص1رضـ ــانمخـ ــسيردرالعرفـ ــرآن،تفـ ــور 306: ص،13جقـ ــسير نـ ؛تفـ

    .)616،ص2سنيم،ج؛ت366،ص5الثقلين،ج

    : ببينيمالثقليننور تفسيراكنون متن حديث را به نقل از

    ــنعلــيتفــسيرفــي ــراهيمب ــىحــدثنيإب ــنالحــسينعــنأب ــدب ــىعــنخال الحــسناب

    :فقال»الْحبكِذاتِالسماءِو«: اهللاقولعنأخبرنى: لهقلت: قالالسالمعليهالرضا

    ــةهــي ــينشــبكواألرضالــىمحبوك ــةيكــونكيــف: فقلــت. بعهأصــاب الــىمحبوك

    ــولاهللاواألرض ــع«: يق ــسماواتِرفَ ــرِال ــدٍبِغَي مــاع ــال»تَرَونَه ــبحان: فق ــيس! اهللاس اهللاأل

    ــرِ«: يقــول ــدٍبِغَي مــاع كيــف: قلــتترونهــا،اللكــنوعمــدفــثم: فقــالبلــى: فقلــت»تَرَونَه

    اليمنــىوقــعثــماليــسرىكفــهطفبــس: قــالفــداك؟اهللاجعلنــي» 1 «ذلــكمحبوكــةيكــون

    الــسماءفــوقالثانيــةاألرضوقبــة،فوقهــاعليهــاالــسماءوالــدنياأرضهــذه: فقــالعليهـا

    ــدنيا، ــسماءوال ــةال ــاالثاني ــة،فوقه ــةاألرضوقب ــوقالثالث ــسماءف ــةال ــسماءوالثاني ال

    ـ الـسماء والثالثـة الـسماء فـوق الرابعـة األرضوقبـة، فوقهاالثالثة وقبـة، فوقهـا ةالرابع

    ــسةاألرض ــوقالخام ــسماءف ــةال ــسماءوالرابع ــسةال ــاالخام األرضوقبــة،فوقه

    فـوق الـسابعة األرضوقبـة، فوقهـا الـسادسة الـسماء والخامـسة الـسماء فوقالسادسة

    فـوق تعـالى وتبـارك الـرحمن عـرش و،قبـة فوقهـا الـسادسة الـسماء والسادسةالسماء

    ــسابعةالــسماء ــذِي«: اهللاقــولهــووال ــقَالَّ ــبعخَلَ ــماواتٍس ســنَو ــأَرضِمِ ــثْلَهنَّالْ ــزَّلُمِ يتَنَ

    ــأَمرُ ــنَهنَّالْ يــا»ب ــاحبفام ــرص ــواألم ــولفه ــلىاهللارس ــهاهللاص ــهوعلي ــدالوصــيوآل بع

    الـسموات بـين الـسماء فـوق مـن اليـه األمـر يتنـزل فانمـا األرضوجـه علـى قـائم اهللارسول

    انوواحــدةارضاال] تحتنــافمــا: فقــال؟واحــدةارضاال [تحتنــافمــا: لــتقاألرضــين،و

    .)366ص،5ج،الحويزيالشيخ،الثقليننور تفسير(فوقنالهيالست

    :فرمودهكهشدهنقل) ع (صادقجعفرامامازنيزو

    وســماواتســبعمــناكبــرمــنهمعــالمكــلعــالمالــفعــشراثنــىجــلوعــزللَّــهان«

    .»غيرهمعالماجلوعزللَّهانمنهمعالميرىمارضيناسبع

  • 73....هفت آسمان قرآن

    هفــتازبزرگتــرعــالمىهــركــهاســتعــالمهــزاردوازدهتعــالىحــقبــراىازيعنــى

    تعــالىخــداىكنــدنمــيتــصورعــوالمآنازعــالمىهــيچ.اســتزمــينهفــتوآســمان

    ــالمىرا ــواىع ــاآنس ــودهه ــدب ــناز) باش ــردواي ــروخب ــارازآنغي ــسياخب ــهارب ازك

    :نموداستخراجتوانميمطلبدو،شدهنقلمعصومين

    ــى)اول ــدرتبزرگ ــتوق ــعظم ــقاضفي ــدمومطل ــدوديتع ــوالممح ــهع ــين هب مازبزرگتــرعــالمىهــرفرمــودهحــديثدوايــندركــهزيــرا،نگــريممــيمــاكــهعــالمى.استزمينهفتوآسمانهفت

    زنجيــرهــاىحلقــهمثــلهــاســمانآكــهنمــوداســتفادهتــوانمــياولحــديثاز) دومهيئـت علمـاى كـه نيـست طـورى آنوبازنـد هـم از، امـا دارنـد پيوسـتگى هـم ه بـ اينكهبا

    ه بـ كـه پيـاز هـاى پـرده بـه نمودنـد مـي تـشبيه راآسـمان طبقـات وكردنـد مياظهارقديم،غلـط اصـل ايـن روىواسـت ديگـرى معقّـر ه بـ متـصل يـك هـر محـدب وچـسبيده هماينكـه بـه نظـر .بودنـد