wykład viii - hmeihg.uni.lodz.pl · (aktywna rola państwa w gospodarce) john maynard keynes –...
TRANSCRIPT
1
Wykład VIII
Wielki kryzys gospodarczy
The Great Depression
1929 - 1933/35…41?
Świat, Europa, Polska
3
Przyczyny kryzysu
Sfera „realna” Sfera finansów
Spadek konsumpcji i inwestycji Spadek ilości pieniądza
Depresja w rolnictwie Niedostateczne rozmiary (zły rozdział) rezerw złota na świecie
Skrajne uzależnienie wielu państw od Kryzys finansowy
niestabilnych rynków zbytu działu I „boom spekulacyjny”
Pogląd eklektyczny: nieszczęśliwy zbieg różnych czynników monetarnych i nie monetarnych mających swe korzenie w I wojnie światowej
Zakłócenia w handlu, przepływie kapitałów, systemie walutowym
4
Wielki kryzys gospodarczy
Przyczyny kryzysu
ROZWARCIE NOŻYC CEN: KRYZYS FINANSOWY
1925r.- 94:100 1925r. - 89:100
wzrost światowych zapasów
towarów
zmiana relacji cen towarów:
• „Czarny czwartek” 24 X 1929 r. „Czarny wtorek” – 29 X 1929 r.
Objawy „przedkryzysowe”
• „WYSOKI WZROST GOSPODARCZY”
• TANI i ŁATWY KREDYT
• WZMOŻONY PROCES KREACJI
PIENIĄDZA
• ZWIĘKSZONA PODAŻ PIENIĄDZA
• WZROST CEN (np. nieruchomości)
• WZMOŻONY OBRÓT PAPIERAMI
WARTOŚCIOWYMI WZROST CEN AKCJI
6
7
Sfera finansów
• Akcje
• Funkcjonowanie GIEŁDY
• Rynki finansowe
• Oczekiwania graczy i koniunktura
(popyt spekulacyjny)
• „Bańka mydlana”
8
Cena akcji odzwierciedla:
CENA AKCJI
• Ogólną koniunkturę na giełdzie
(hossę lub bessę) + ? -
• Kondycję i perspektywy
ekonomiczne przedsiębiorstwa
Indeks cen papierów
wartościowych
• ROK 1926 = 100
• 3 września 1929 r. osiągnął 381
• 13 listopada 1929 r. spadł do 198 … i
spadał dalej….
• Panika w USA i Europie… wycofywanie
lokat bankowych…. 9
11
Spadek produkcji przemysłowej
Świat – 33%
Kraje europejskie – 27,5%
USA – 49%
Kanada – 45%
Niemcy – 47%
12
Objawy kryzysu:
• wzrost bezrobocia (do 40%)
• spadek cen artykułów rolnych (64%)
• spadek cen surowców (56%)
13
Wielki kryzys gospodarczy
(retorsje)
• Fatalna sytuacja krajów surowcowo-rolniczych
• Handel międzynarodowy – dominuje polityka
protekcjonistyczna, złe praktyki (dumping),
nieufność
• Zakłócenia w światowym systemie walutowym
• Rozwój ZSRR (plany pięcioletnie 1928-37),
faszyzm w Niemczech i Włoszech (przemysł
zbrojeniowy)
14
Handel światowy w 1937r.
• Europa Zachodnia – 26%
• Wlk. Brytania – 14%
• Reszta Europy – 10%
• USA i Kanada – 16%
• Azja – 16%
• Ameryka Łac. – 9%
• Afryka – 6%
• Oceania – 3%
15
Wielki kryzys gospodarczy (środki zaradcze – aktywna rola państwa
w gospodarce)
• Anglia - J.M. Keynes kreowanie popytu
• USA – F.D. Roosevelt „New Deal”
• Niemcy, Włochy, Japonia zbrojenia
• Odbudowa gospodarki światowej 1934-38 (przemysł
– wzrost średniorocznie o 7%; rolnictwo – zmniejszenie zbiorów; handel – wzrost tylko o 6% za cały okres!!!)
• Symptomy nadciągającej burzy (Mandżuria i
Chiny, Abisynia, Austria, Czechosłowacja, Kłajpeda)
16
Wielki kryzys gospodarczy (aktywna rola państwa w gospodarce)
John Maynard Keynes – Wielka Brytania
17
Myśl Johna Maynarda Keynesa
• Krytyka dotychczasowego systemu kapitalistycznego opartego na liberalizmie gospodarczym: – liberalizm nie zapewnia równowagi ekonomicznej
– niezdolność do pełnego zatrudnienia
– zbyt wielka różnica w dochodach
– interwencja państwa w życie gospodarcze jest w stanie ograniczyć wahania koniunktury i zapewnić równowagę
• Pośrednie i bezpośrednie środki interwencji państwa w gospodarkę
18
Myśl Johna Maynarda Keynesa
Pośrednie środki interwencji państwa w gosp.
• Odejście od parytetu złota (sztywności pieniądza) wprowadzenie płynnych kursów
• Operowanie stopą procentową (st.%): recesja obniżka st. % potanienie kredytu wzrost inwestycji wzrost popytu ożywienie
• Regulowanie przez Bank Centralny ilości pieniądza na rynku
• Polityka fiskalna (progresja podatkowa, podatki majątkowe, redystrybucja dochodów zasilenie pieniądzem najszerszych biedniejszych mas wzrost pp
19
Myśl Johna Maynarda Keynesa
Bezpośrednie środki interwencji państwa w gosp.
• Inwestycje publiczne (takie, które nie wywołują
nadprodukcji, a wpływają na …
wzrost zatrudnienia dochodów popytu)
• Środki? Dług publiczny!
21
Założenia „New Deal” – USA
• Zakaz wywozu złota za granicę
• Dewaluacja dolara i zniesienie wymienialności na złoto (ożywienie HZ)
• Rolnictwo:
- odszkodowania za zmniejszenie upraw zmniejszenie produkcji wzrost cen wzrost pp
- zawieszenie spłaty długów
- zmniejszenie stopy % od kredytów rolniczych
22
Założenia „New Deal”
• Przemysł:
- ustalenie warunków umów o pracę w zamian pracodawcy otrzymywali zamówienia od państwa (tydzień pracy z 48 do 40 h, płaca minimalna)
- wprowadzenie rent, ubezpieczeń dla bezrobotnych,
- zwiększono uprawnienia związków zawodowych
23
Założenia „New Deal”
• Zastosowanie robót publicznych
(zatrudniono 8 mln spośród 13 mln
bezrobotnych)
• Efekt:
• 120 tys. budynków publicznych
• 80 tys. mostów
• 295 lotnisk
• Stadiony, oczyszczanie miast, zalesianie,
regulacja rzek
24
Niemiecki plan gospodarczy
• Specyfika Niemiec faszyzm
• Realizacja planu „Lebensraum”
• Centralizacja, planowanie i kontrola
• Korporacjonizm zrzeszanie wielkich
przedsiębiorstw (przemysł, handel, rzemiosło,
banki, ubezpieczenia, turystyka kierowane
przez NSDAP)
• Plan niezależności surowcowej i rozwój przemysłu
zbrojeniowego cela: autarkia
26
Przyczyny wielkiego kryzysu w
Polsce
• Silne powiązanie polskiej gospodarki z
gospodarką światową transponowanie
kryzysu finansowego („efekt zarażania”)
• Tendencja zniżkowa cen żywności 1928-29
(ograniczenie popytu mas ludności wiejskiej)
• PODAŻ > POPYT = KRYZYS
27
Kryzys w polskim rolnictwie
• Spadek cen artykułów rolnych w latach 1928 / 35 średnio o 65% (większy niż w innych krajach):
Pszenica o 66%
Żyto o 68%,
Ziemniaki o 66%,
Wieprzowina 66%,
Wołowina 57%
Mleko 62%
28
Kryzys w polskim rolnictwie
• Spadek dochodów gospodarstw rolnych
1927/28 – 214 zł netto z 1 ha
1930/31 – 25 zł
1931/32 – 8 zł
„Aby otrzymać tę samą sumę pieniędzy co w roku 1928 rolnik musiał sprzedać w roku 1935 trzykrotnie większą ilość towarów”
29
Kryzys w polskim rolnictwie
• Rozwarcie nożyc cen nr 1 i nr 2 „Wieś na zakup tych samych wyrobów przemysłowych musiała sprzedać o wiele więcej produktów niż w latach przed kryzysem”
• Zahamowanie postępu agrotechnicznego (spadek zużycia nawozów sztucznych i zakupu sprzętu rolniczego)
• Zadłużenie rolnictwa (np. w 1932r zadłużenie wyniosło 4,3 mld zł a wartość całego zbytu 1,5 mld
30
Kryzys w polskim rolnictwie
(konsekwencje)
• Utrzymanie lub zwiększanie za wszelką cenę wysokości produkcji, tzw. „podaż głodowa”
• Pauperyzacja społeczności rolniczej
• Ograniczenie agregatowego popytu – katastrofalne zmniejszenie spożycia !!!
31
Charakterystyka kryzysu w rolnictwie
1929-1935
(Podsumowanie)
• dłuższe trwanie niż w pozostałych państwach
• spadek cen a nie produkcji
• nożyce cen
• zadłużanie się gospodarstw
• wstrzymanie inwestycji
• ograniczanie konsumpcji
• spowolnienie realizacji reformy rolnej
32
Kryzys w polskim przemyśle
• Spadek produkcji (o 41% w roku 1932 w porównaniu z 1928r.)
Produkcja światowa – 33%
Kraje europejskie – 27%
USA – 49%
Kanada – 45%
Niemcy – 47%
NAJWIEKSZY REGRES: górnictwo i przemysł ciężki
ROZWÓJ: elektrotechniczny, skórzany, produkcja energii, wydobycie gazu ziemnego i soli potasowej
33
Kryzys w polskim przemyśle
• Gwałtowny rozwój monopolizacji
• Liczba karteli1930 – 1936 z 133 274
• Liczba karteli międzynarodowych 32 104
• Przykładowy rok 1934 kartelizacja objęła:
27,5% liczby S.A.
65,5% kapitału akcyjnego
30 – 40% całej produkcji przemysłowej
Cele kartelizacji i skutki?
34
Kryzys w polskim przemyśle
• Bankructwa słabszych finansowo
przedsiębiorstw (1930 – 1933 liczba przedsiębiorstw zmniejszyła się
z 12.712 do 9.639)
• Dekoncentracja przemysłu
• Wzrost bezrobocia (43% w okresie dna
kryzysu)
Największe bezrobocie: przem. włókienniczy,
budowlany, mineralny, hutnictwo
35
Kryzys w polskim przemyśle
• Obniżenie płac nominalnych
1928r. = 100
1932r. = 49
1933r. = 44
• Wzrost płac realnych (wzrost siły nabywczej o
23% w latach 1929 – 1930)
• Spadek dochodów klasy robotniczej o 1 / 3
36
Spadek spożycia w Polsce wg grup zawodowych
w okresie 1928-1933 (rok 1928 = 100)
• urzędnicy – 100
• przedsiębiorcy i wolne zawody – 92
• ziemianie – 82
• drobnomieszczaństwo – 78
• robotnicy – 73
• chłopi – 44
37
Charakterystyka kryzysu w polskim
przemyśle 1929-1935
(Podsumowanie)
• ograniczenie produkcji (głównie dóbr
inwestycyjnych)
• bankructwa i zamykanie
przedsiębiorstw
• tendencje monopolistyczne
• spadek zatrudnienia i wzrost bezrobocia
38
Problemy
walutowo – skarbowe
• Cel polityki rządu utrzymanie za wszelką cenę ustalonego parytetu złota oraz wymienialności waluty polskiej na złoto tzw. polityka Overall
• Polityka deflacyjna - polityka monetarna polegająca na dostosowaniu całości elementów życia gospodarczego do w/w zasady (obrona kursu, zahamowanie wzrostu obiegu pieniężnego, ograniczenia kredytowe, zmniejszenie inwestycji i wydatków państwa (kompresja budżetu), liberalna polityka dewizowa,
39
Problemy walutowo – skarbowe
• Deficyt budżetowy cięcia wydatków o około 26%
(fundusz robót publicznych, rolnictwo, oświata)
• Dług publiczny rozpisanie pożyczek
wewnętrznych 1933r. i 1935r. dług publiczny w
latach 1930-1936 wzrósł z 477 mln do 1705 mln tj. o
275% (Przeznaczenie?)
• Kryzys systemu kredytowego (1930-35 upada 111
instytucji kredytowych; regres bankowości prywatnej i
rozkwit państwowej; obniżka stopy procentowej 1930r.
z 9% do 6,5%; 1933 do 5%
• Odpływ kapitału zagranicznego (1929-35 2,57
mld zł)
40
Handel wewnętrzny i zagraniczny
• Proces rozdrabniania handlu wewnętrznego
• Handel zagraniczny:
• 1) Ochrona rynku wew. protekcja celna, reglamentacja przywozu
• 2) Promowanie eksportu subsydia eksportowe dla płodów rolnych tzw. „zwroty ceł”, wyrobów hutniczych, chemicznych i tekstylnych
• 3) Zmiany w strukturze geograficznej i rzeczowej polskiego HZ
41
Polski HZ w latach 1929 - 1935
Lata Saldo Polska
Wartość obrotu
Polska Świat
1929 -298 100 100
1930 187 79 87,1
1931 410 56,5 57,9
1932 222 32,8 39,2
1933 133 30,2 35,2
1934 176 29,9 33,9
1935 64 30,1 34,7
42
Polityka rządu polskiego
• Do 1932r. polityka pasywna (przystosowanie do kryzysu, aktywność jedynie w rolnictwie)
• Od 1932r. Kompleksowy program walki z kryzysem:
• Rolnictwo oddłużenie oraz stabilizacja i wzrost cen
• Przemysł obniżenie cen art. przem., roboty publiczne, wzrost etatyzmu
43
Okres interwencjonizmu
państwowego w Polsce
• Skomplikowana sytuacja Polski w momencie
ustąpienia kryzysu
• Czynniki zewnętrzne: roszczeniowa polityka
Niemiec, brak układów z sąsiadami
Czynniki wewnętrzne: śmierć marszałka, dwa
ośrodki władzy: 1) wokół gen. Rydza-
Śmigłego i prezydenta Mościckiego
wicepremierem E. Kwiatkowski
45
Podstawowe wytyczne polityki
E. Kwiatkowskiego
• Szybki rozwój przemysłu (cel: poprawa
obronności + nowe miejsca pracy)
• Podjęcie szerokiej akcji inwestycyjnej
przez kapitał polski (ulgi podatkowe,
preferencje kredytowe, zamówienia
państwowe)
• Promowanie polityki etatyzmu (monopol
państwowy w kolejnictwie, komunikacja
lotnicza, żegluga morska, radio, oraz w ponad
70% telefony, hutnictwo, wydobycie soli)
46
Interwencjonizm w rolnictwie
• Zakończenie kryzysu widoczne dopiero w 1935r
• Wzrost cen art. rolnych zmniejszenie nożyc cen
• Polska notowała nadwyżki w produkcji rolnej państwo popierało eksport (premie eksportowe, kredyty zaliczkowe)
• Z inicjatywy rządu budowa: spichlerzy, elewatorów, chłodni i rzeźni
• Od 1937r. prowadzenie polityki aprowizacyjnej
• Reforma rolna: rozparcelowano 2,6 mln ha wzrost liczby gospodarstw ale nie ich powierzchni!!!
• Przeludnienie wsi brak efektów
47
Interwencjonizm w przemyśle
• Poprawa koniunktury w przemyśle już w
1933r.; od 1935r. dynamiczny wzrost
• Wzrost liczby czynnych przedsiębiorstw
• Rozwój nowych gałęzi przemysłu (telekomunikacyjny, samolotowy, samochodowy)
• Wzrost potencjału wytwórczego po
przyłączeniu Zaolzia w 1938r. (20% węgla
kamiennego, 52% koksu, 40% stali)
• Budowa COP’u
48
Koncepcje Eugeniusza Kwiatkowskiego:
• „realny” czteroletni plan inwestycyjny 1936-
1940:
– utworzenie Centralnego Okręgu Przemysłowego
• „wirtualny” piętnastoletni plan inwestycyjny
1939-1954:
– I okres – rozbudowa przemysłu zbrojeniowego
– II okres – poprawa stanu komunikacji
– III okres – rozwój rolnictwa
– IV okres – dalsze uprzemysłowienie i urbanizacja
– V okres – zatarcie różnic między Polską A i B
49
Centralny Okręg Przemysłowy
- województwa:
wschodnie kieleckie i krakowskie
południowe lubelskie
zachodnie lwowskie
- ogółem 15% powierzchni kraju i 18% ludności
- trzy rejony COP-u:
• A (kielecki) – surowcowy
• B (lubelski) – aprowizacyjny
• C (sandomierski – w widłach Wisły, Sanu i Dunajca) – przetwórczy
51
Przykłady inwestycji w COP-ie:
• elektrownia wodna w Rożnowie
• projekty elektrownii w Solinie i Czorsztynie
• huta Stalowa Wola
• produkcja kauczuku i opon w Dębicy
• fabryka obrabiarek w Rzeszowie
• produkcja samolotów w Mielcu
• fabryka armat w Stalowej Woli
• produkcja broni w Sanoku
• fabryka samochodów ciężarowych w Lublinie