ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК

ПЕДАГОГИКАЛЫҚИНСТИТУТЫНЫҢ

ХАБАРШЫСЫ

ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖУРНАЛ

ВЕСТНИКТАРАЗСКОГО

ГОСУДАРСТВЕННОГОПЕДАГОГИЧЕСКОГО

ИНСТИТУТА

НАУЧНО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ

№162013

1

Таразмемлекеттік

педагогикалықинститутының

ХАБАРШЫСЫ

ВЕСТНИКТаразского

государственногопедагогического

института

2013№16

(қазан - қараша - желтоқсан)

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ

Д.П. Қожамжарова тарих ғылымдарының докторы, профессор (бас редактор)Р.С. Амандосова педагогика ғылымдарының докторыА.Ә. Байтелиев филология ғылымдарының докторы, профессорС.А. Байтілен тарих ғылымдарының докторы, профессорБ. Бәкірбаев физика-математика ғылымдарының докторы, профессорҚ. Бөлеев педагогика ғылымдарының докторы, профессорК.Ж. Бұзаубақова педагогика ғылымдарының докторыТ.К. Кенжебаев педагогика ғылымдарының докторы, профессорЮ.П. Киселев тарих ғылымдарының докторы, профессорИ.О. Мүлдеков техника ғылымдарының докторы, профессорМ. Мұратбеков физика-математика ғылымдарының докторы, профессорЖ.С. Төлеубаев ауылшаруашылығы ғылымдарының докторы, профессорТ.Р. Абдыкадырова педагогика ғылымдарының докторыА.Н. Тұрарова филология ғылымдарының кандидаты, доцентА.Г. Шуканов филология ғылымдарының кандидаты, профессорК.Б. Турдалин экономика ғылымдарының кандидаты, доцент

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МӘДЕНИЕТ, АҚПАРАТ ЖӘНЕ СПОРТ МИНИСТРЛІГІ

Ақпарат және мұрағат комитетіБұқаралық ақпарат құралын есепке қою туралы

КУӘЛІК№5763-Ж

Астана қаласы «23» 02 2005 ж.

2

МАЗМҰНЫ

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРТарих (отан, жалпы), философия, саясаттану, әлеуметтану, дінтану, мәдениеттану, этномәдениеттану, құқықтану, экономикаАлиханова Г.Е., Шуканова Н.А. Әр түрлі діни ағымдардың жастарға әсері..................... 5Байтілен С.А., Байтиленова Д.С. Болыс баба – Мәдімар....................................................... 7Безродная Н. Развитие творческих способностей на уроках «Технология»......................... 10Бекнурманов Н.С. Формирование профессиональной готовности будущего учителя физической культуры к реализации личностно ориентированного подхода..................

14

Жанкожаева А.К. Исследования получения нетканых материалов способом электрофлокирования............................................................................................................

18

Жекенов П.С., Касымов С.Б. Особенности развития физических качеств и личности у детей дошкольного возраста в процессе занятиями физическими упражнениями ...........

20

Кенбаева Г. Оқушылардың салауатты өмір сүру дағдыларын денсаулық сақтау технологиясы негізінде қалыптастыру................................................................................

25

Рахимбаева А. Қазақстан Республикасының конституциялық заңдары – тәуелсіз Қазақстан тарихының маңызды дерек көздері.................................................................

28

Тулекова Н.Н., Абдурахманова К.Р. Салықтың бюджет жүйесіндегі рөлі................. 33Шевченко Н.А., Шевченко А.Н. Обучение физической культуре и спорту методами теоретического моделирования..........................................................................

35

ФИЛОЛОГИЯ (тіл және әдебиет): қазақ, орыс, шет тілдеріBozhbanova T.E. An Approach to Teaching Organizational Skills to Adults................ 40Аман Ж.А., Садықбеков Р. «Аққулар ұйықтағанда» поэмасының сюжеттік ерекшеліктері .........................................................................................................................

43

Байтелиев А.Ә. Тіл мен сөйлеу бірліктерінің парадигма-синтагмалық позицияларының танымдық және функционалдық семантикасы....................................

46

Белоус Е.Н. Развитие читательской грамотности на примере изучения категории маски в художественном мире А.П. Чехова......................................................................

52

Кажатова Б.Н. Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарындағы қазақ әдебиет сыны.......... 56Какибаева К. Кредиттік оқыту жүйесі жағдайында тіл маманы студенттерінің кәсіби бағыттылығын дамыту..................................................................................................................

59

Керімбеков М. Тарихта көне түріктер әлемінің тілі мен әдебиетінің зерттелуі.......... 63Маханова Б.Д., Тағашбаева Л.А. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сөздердің орналасу тәртібі.....................................................................................................................

70

Мусабекова Г.С. Ағылшын тілі пәніне ыңғайластырылған ойындар............................ 73Пак С.С. Особенности перевода документов и текстов официального характера...... 75Подлесная О.Ю. Формирование читательской компетентности на материале пьес А.П. Чехова «Чайка», «Вишнёвый сад»..............................................................................

79

Солыбекова С. Қазақ тілін оқытуда оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың лингвистикалық негіздері.............................................................................

83

ПЕДАГОГИКА, ЭТНОПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ, ДЕФЕКТОЛОГИЯАлиева Г.Г.Патриотизм - основа воспитания............................................................................ 88Айдосова Р. Оқытудың инновациялық технологиясының педагогикалық - психологиялық негіздері......................................................................................................

91

Асатова Е. Қазіргі қазақ педагогика ғылымындағы Әл-Фарабидің, Ж. Баласағұнидің, М. Қашқаридің тәлім - тәрбиелік идеялары........................................................................

96

Балтабаева М.Р. Психолого - педагогические аспекты полиязычного воспитания в ДДУ 101Байділдаева Ж.Ж. Оқушы тұлғасының шығармашылық қабілетін қазақтың би өнері арқылы қалыптастырудың маңызы.............................................................................................

106

Botamkulova A.B. Working collaboratively and cooperatively in groups.................................... 109Бектурганова К. Психолого - педагогические особенности развития творческих способностей учащихся........................................................................................................

112

Берденова А.С. «Халық педагогикасының элементтерін сабақта пайдаланудың тиімділігі»..............................................................................................................................

117

Бөлеев Қ., Бөлеева Л.Қ., Бөлеева П.Қ. Ортағасыр ойшылдарының тәлім - тәрбиелік 119

3

мұралары............................................................................................................... Бөлеев Қ., Бөлеева Л.Қ., Бөлеева П.Қ. ХХ ғасыр ағартушы - педагогтарының тәлім - тәрбиелік зерттеулері .................................................................................................

124

Джаксыбаева М. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың лингвистикалық негіздері.....................................................................

129

Досыбаева Ж. Ұлттық тәрбие - патриоттық сезімнің негізі.......................................... 136Жарлыкапова Р.Б., Айдарова М. Педагогические приемы профилактики наркомании среди подростков............................................................................................

138

Қобландина М.И. Тәуелсіздік және жаңа ұрпақ тәрбиесі.............................................. 141Маханова Б.Д., Тағашбаева Л.А. Жастарды тұлға ретінде қалыптастыруда ұлттық тәрбиенің рөлі........................................................................................................................

144

Сабралиева Ж.Т., Иманбай Ә.Г. Жетістіктің желкені.................................................. 146Сабралиева Ж.Т., Иманбекова А. Формирование этнической толерантности у студентов...............................................................................................................................

149

Сабралиева Ж.Т., Шегай Т. Этническая идентичность в смешанных браках........... 152Сейдалиева Г.Ш., Апен Г. Влияние структуры семьи на психическое развитие ребенка 155Сейдалиева Г.Ш., Ибрагимова А. Стили разрешения конфликтов в подростковом возрасте.................................................................................................................................

159

Тұрдалиева Ш.Т., Даутова Э., Мараимова Г.   Патриоттық тәрбие – болашақтың кепілі.......................................................................................................................................

163

Шорина М.М., Жумагалиев Р.А. Девиантное поведение подростков........................ 165ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ (математика, физика, информатика)Айдаралиева З.Д., Каргабаева Д.Т., Тургынбекова А.Б. Современные уроки физики: какими им быть сегодня................................................................................................................

170

Атишева Қ.А., Ханазаров С., Аманбаева А.Н. Жаңа ақпараттық технологиялар – білім беру кеңістігінде.............................................................................................................................

172

ГЕОГРАФИЯ, БИОЛОГИЯ, ХИМИЯ, ЭКОЛОГИЯАйдарова М., Жарлыкапова Р.Б. Методические особенности преподавания химии в классах нехимического профиля..................................................................................................

175

Зауырбеков Т.Ж. Асқорыту мүшелеріне әсер ететін дәрілік өсімдіктер..................... 177Жапарқұлова Г.Б. Адам денсаулығын жақсартудағы демалыс бағының немесе көгалдандыру жұмыстарының әсері...........................................................................................

182

Құсайынова С.Қ. Мектеп жылыжайы мен тәлімбақтары жұмыстарын ұйымдастырушыларға кеңес.....................................................................................................

184

Менлибекова А.Т. Растительный покров пустынных зон Жамбылской области................ 195Мақалаларды рәсімдеу тәртібі 200Условия оформления статьи 201

4

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРТАРИХ (ОТАН, ЖАЛПЫ), ФИЛОСОФИЯ, САЯСАТТАНУ,

ӘЛЕУМЕТТАНУ, ДІНТАНУ, МӘДЕНИЕТТАНУ, ЭТНОМӘДЕНИЕТТАНУ, ҚҰҚЫҚТАНУ, ЭКОНОМИКА

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ МАМАНДЫҚТАР

ӘОЖ 378-1АӘР ТҮРЛІ ДІНИ АҒЫМДАРДЫҢ ЖАСТАРҒА ӘСЕРІ

Г.Е. Алиханова, Н.А. ШукановаТараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Ислам діні - адамды рухани жағынан, яғни әдеп, ынсап, иба, қанағат, мейірім, шапағат, жаңашырлық, бауырмалдық, адалдық, ізгілік тәрізді жан тазалығына тәрбиелеу мектебі.

Имандылықтың бастау алар көзі – Ислам діні. Сан ғасыр бойы әдеп - ғұрпымызбен етене араласып, бірігіп кеткен Ислам дініне қанша қара күйе жаққанымен, соңғы уақытта ол өз арнасын тауып, жандана бастады. Рухани байлығымыз Ислам дінімен қайта табыстық. Біз өз елімізді Конституциямызда зайырлы мемлекет деп жарияладық. Бізден бөтен де елдер зайырлы мемлекеттер, олардың бірінде Ислам діні, бірінде Христиан діндері осы елдердің мәдениетінің ұстыны, іргетасы ретінде саналады. Олардың мектептерінде дін сабақтары жүргізіліп, діннің алғашқы қағидаларын бойларына сіңіреді. Өтпелі заманның қиын-қыстақ кезінде жастарымыз Ислам діні туралы қандастарымыз жарытып ештеңе білмей, шетелдік миссионерлердің алдап арбауына түсіп, бөтен дінді қабылдап жатқан кезде, оларға имандылық тәрбиесін беру өте қажет.

Мектеп қабырғасында балаларға ең болмаса имани өмірдің әліппесін үйретіп шығаруымыз керек. Қазір өркениетті елдердің бәрі дінінен, сол діні арқылы бойларына сіңген иманнан безініп отырған жоқ. Өркениетті ел боламыз дейміз, елімізде күнбе күн көз алдымызда өршіп бара жатқан ұрлық-қарлық, кісі өлтіру, жас нәрестесін тастап кету, ата-анасынан безініп, қарттар үйіне тапсыру секілді мейірімсіздіктің бәрі адамның, қоғамның имансыздығынан туындайтын құбылыс екені белгілі. Адамзат алдында екі жол бар – бірі тура жол Алланың жолы десек, екіншісі – адамды азғыратын шайтанның жолы. Ал ислам діні бүкіл адамзатты тура, әділдік жолға бастайды. Ислам дінінің қағидаларын дұрыс орындап, оны өзіне серік еткен адамның өмірі, болашағы жарқын болады.

Жасөспірімдердің зейінін салауаттылықты уағыздайтын тәрбие де ашады. Ал президент ұсынған бағдарламада салауаттылық өмір салтын ұстану – табысқа жету кілті ретінде көрсетілген. Адамға өмір үшін ауа қандай қажет болса, салауатты тіршілік иман үшін сондай қажет. Кімде кім имандылық пен салауаттылық қасиеттерін қатар ұстаса, сол адам өмірде тура жолдан таймай, алдына қойған мақсатына жете алады. Салуатты өмір сүру - әлеуметтік тұрмысты жақсарту, бос уақытты дұрыс пайдалану, білімін көтеру, денсаулығын нығайту, тазалығын сақтау, рухани құндылықтарды сапалы пайдалану, дұрыс тамақтану. Пайғамбарымыз Мұхамед: «Тазалық иманнан десе », ол жан мен тән тазалығынан тұрады, яғни дәрет тәнімізді тазаласа, намаз жанымызды, рухымызды тазалайды. Әрбір мұсылман баласы салауатты, білімді болуы керек. Пайғамбарымыз: «Бесіктен бейітке дейін білім ізде» деген. Демек дініміздің қуаттылығы – білім, ғылыммен тығыз байланысты, «білімге ұмтылу - әрбір мұсылманның парызы» деген хадисте. Баланы кішкентай кезінен тілін, дінін танытып өсіру біздің Алла алдындағы парызымыз. Баланы үнемі жаманнан жирендіріп, жақсыға жақындатып отыруымыз қажет.

Тарихтан белгілі тілі шұбарланып, діні неше алуан құбылса, дінінің де өзгеріп, ұлттың ыдырауы оп-оңай. Бұл күндері қазақ халқы ата – бабалары сан ғасырлар армандаған ел тәуелсіздігіне қол жеткізген де осындай қиын сынақты бастан өткізу үстінде. Ата – бабаларынан мирас қалған елі мен ұлтының, дінінің біртұтастығын ойлап, қамын жеген азаматтарының жарғақ құлағы жастыққа тимей, шыр-пыр болып дабыл қаққан жанайқайын жүрегімізбен сезінеміз. Себебі, қазақтық Қазақстаннан өзге Отаны жоқ. Сондықтан елінің өркен жайып, гүлденуіне көзі ашық, көкірегі ояу әрбір қандасымыз қолынан келгенше үлес қосып, атсалысса, күш-қайраты мен білімін аямай жұмсаса қане! Бұл үшін, әлбетте, жері мен халқының тұтастығы, сенім-наным бірлігінің мән-маңызы айрықша.

5

Демократия ұлтты рухани тұтастығынан айырып, сан ағымдар мен секталарға бөлінуіне жеткізбеуі тиіс. Өздерінің шыққан елінде бүлдірушілік іс-әрекеті мен теріс ниет-пиғылдары үшін қуылған секталар мен ағымдардың бізде оп-оңай тіркеліп, өз насихатымен жастар санасын улап, халқының салт-дәстүрі мен ұлттық болмысынан безіндіруін мақсат еткен. Бүгінде елімізде дінге қатысты мәселелер жеткілікті. Олардың басым бөлігі дәстүрлі емес діни бірлестіктердің қызметіне байланысты туындап отыр. Кешегі мұсылман бауырларымыз, бүгінде өкінішке орай, иегова куәгерлерінің, баптистердің, тағы басқа да толып жатқан теріс пиғылды секталардың мүшелері ғана емес, керек десеңіз, жетекшілеріне айналып үлгерді. Осыдан келіп отбасының бұзылуы, ағайын-туыстың діни негізде ажырауы, соттасуы секта құрамындағылардың ауру адамға қан құйғызбауы, үй-үйді, көше-көшені кес-кестеп, кітаптарын таратуы үйреншікті әдетке айналды. Өткен ғасырдың 90-шы жылдарының басында көшеде, қалада, ауылда әдемі түрлі –түсті насихаттық кітапарын таратып, үйімізгеде баса көктеп кіріп дін таратты. Кришнаиттер бар, Иегова куәгерлері бар, әйтеуір бәрі де дінге тартып, ақыр аяғында қанша қандастарымыз басқа діннің жетегіне еріп шыға келді. Сырттан ағылған экпансиядан сақтануымыз керек. Сондықтан ағым-секталардың көбеюінің ел үшін қаншалықты қатерлі, қасіретті екенін әрқайсысымыз да білуіміз шарт.

Ұлттың ұлт екендігін айқындайтын бес анық бар: тілі, діні, дәстүрі, тарихы, атамекені. Осы бес факторды толығымен, тұтасымен жастар бойына сіңіріп, оның маңызын түсіндіруге тырысуымыз қажет. Осыдан кейін маңызды дүние- дәстүр. Қазір америкалық өмір сүру салтын жан-жақты уағыздап жатыр. Соның кесірінен біздің ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрімізге көлеңке түсті. Дәстүр бұзылды дегеніміз-бір кездері араққа шошып қарайтын қазақ жаппай ішімдікке салынды, бұл дегеніміз-біздің ұлтымыздың өзегіне құрт түсті деген сөз. Имандылық біраз нәрсеге тосқауыл болады. Кейбір жағдайда біраз азаматтар діндарлыққа ұлтшылдық арқылы келеді. Намазға қатыспас бұрын, біз Желтоқсанға қатыстық. Біз намазс оқымас бұрын, ұлттың тілі деген жиналыстың, митингінің,шерудің бірінен қалмадық. Айтыстың жаңғыруы, жыраулардың мұрасын қалпына келтірудің бәрі- бізді діндарлыққа бейімдеп, жетелеген жол сияқты дүние... Осы тұтастық ұлттың танымына айналуы қажет. Әрине, имамдардың қызметінде біршама кемшілік бары рас, бірақ олар рухани-идеологиялық, имандылық және адамгершілік жолында үлкен жұмыстар атқаруда. Десе де, діни насихат өз дәрежесінде емес. Енді Аллаһ тағаланың хақ діні- Ислам дініне дейінгі кезеңде араб тілінде «дін» сөзі қолданыста билік, бағыну, әдет-ғұрыптар дегенді білдірсе, кейінірек Алаһқа деген шексіз бағыну сенімінің шынайылығын көрсетеді. Дін әлем халықтарының арасында өзіндік ерекшеліктері және наным-сенімдерімен, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып бойларына сіңісіп келе жатыр. Діндердің ішінде Ислам дініне тоқталғанда сондай-ақ, адамдардың бір-біріне жәрдем мен мейірімді де, рақымды болуы айрықша мәнді.

Дін сөзі Қасиетті Құранда 100-ден аса аяттарда кездесіп, әртүрлі мағыналарға ие. Аллаһ тағала: «Менің алдымдағы шынайы дін- Ислам»,- деген. Орта Азия халықтарының ішіндегі мұсылман баласының ұстанған діні- осы Ислам діні, соның ішіндегі Қазақстанның ұстанған бағыты- Имам Ағзам Әбу Ханифа мазхабы екенін білу- ол бізжің басты міндетіміз. Жалпы, арамызда бір-ақ ауыз сөзбен «мұсылманмын» деп өмір кешіп жатқан қандастарымыз да жетерлік. Шындығында, дініміздің «Ислам» деп аталғанымен, оның ішінде қаншама тармақтарға бөлініп жатқанына мән бермейтін сияқтымыз. Кеңес дәуіріндегі тәрбие бойға сіңіп қалған, одан айырылу және қазіргі жас ұрпаққа беретін ислам турасында біліміміздің де кемістігін жасыра алмаймыз, әрі оларға үйрететін діндарлығымыз бен салт-саналарымызды ұмыт қалдырғанбыз. Егер ұрпақтарымызға имандылық құндылықтары мен рухани дүниесіне өзіміз тәрбие беріп, бойларына сіңіру үшін жұмыс жасамасақ, онда біздің балаларымыз үшін, басқалар «жұмыс» жасайтынын көзіміз көріп, құлағымыз естіп жатыр. Көкейлеріміздегі сұрақтың жауабын көшеден кезіккен көк аттылардан сұрай салмай, арнайы мешіт имамдары мен көмекшілерінен сұрап, жауабымызды табатын болсақ, онда адаспаймыз. Ел арасындағы ауызбіршілік пен ынтымаққа сызат түсіретін арам ойлы, теріс ағымдардан сақтанып, әрбіріміз өз қол астымыздағы тәрбиеленуші ұрпаққа саналы түрде Отан сүйгіштік сенімдерді бойларына дарыту үшін, аянбай еңбек ететін болсақ, болашағымыз баянды болары хақ.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1.«Ислам әлемі» № 4, шілде-тамыз,20032.«Қазақстан» ұлттық энциклопедия, 3 том3.«Дін және мәдениет»4.Интернет материалдары5.Ұлт тағлымы, 2004ж

6

Аннотация. В этой статье рассматриваются проблемы воспитания в семье. Воспитание в семье была и будет на первом месте.Annotation. In this article are considered the problems of the upbringing in the family. The upbringing in the family was and will be on the first place.

ӘОЖ 940.2(574) Б18

БОЛЫС БАБА – МӘДІМАР

С.А. Байтілен, Д.С. БайтиленоваТараз мемлекеттік педагогикалық институты,

М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Тараз қ.

Әр елдің ежелгі заманнан келе жатқан тарихи құрылымдары бар. Ол құрылым әр салада әр түрлі. Бірақ әдіс – тәсілдері әр түрлі болғанымен басқару мәселесі топтың, таптардың, ұйымның, ұлттардың, ұлыстардың және т.б. қауымдардікі біреу. Оның дамуы, өсуі, әлденуі, жақсаруы, күйреуі, құлдырауы және т.б. болуы басшыға тікелей байланысты. Сондықтан әлемдегі халық осы мәселеге көп көңіл бөледі. Ол дұрыста,өйткені адам қауымының дамуы барлығы дерлік басқару ісіне тығыз тікелей әсер етеді.

Ғалымдардың айтуынша билік деген – саясаттану мен биліктану (білім туралы ілімнің) бастау бұлақ көзінің ұғым саяси биліктің мақсат-міндет адамдар мен тұтас алғандағы қоғам арасындағы қатынастарды реттеу, қоғамдағы тәртіп қажеттілігі мен қақтығыстарға бейім қоғам мүшелері мүделерінің көп қырлылығы арасындағы тұрақты түрде тыңдап, туындап отыратын қайшылықты шешу болып табылады. Мәселен, тарихтың белгілі қазақтың кең даласын, кең жер байлықтарын ата-бабалар өздерінің данышпандылығымен, ақылымен, басшылығымен, батылдығымен, найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен бізге кең дала жерін, байлығын, мұраларын және адам баласына өте қажеттілерді аманат етіп тастап кетті. Біз солардың арқасында азапты, зорлық-зомбылықты, қиыншылықты, жамандықтарды көрмей, тек қана дамып, өсіп-өніп, жақсы өмір сүріп келдік және де мақсатымызға қолымыз жетті, тәуелсіздігімізді алдық.

Қазір тұңғыш еліміздің Президенті Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлының сарабдал саясатының арқасында Қазақстан барлық салада дамуда, әлемде барлық мемлекет бізді таныды, мемлекетімізді әріптес ретінде сыйлайды, құрметтейді, санасады. Әлемдегі ең қуатты, бақуатты 50 мемлекеттерінің қатарына еніп алда 30 қуатты бай мемлекеттердің ішіне енетінімізді “Қазақстан -2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты” атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында көрсетеді. Мұны айтып отырғаным өңірдің, елдің дамуы тікелей басшыға байланысты. Облыста көптеген басшылар болды, өмір сүрді. Олардың кәзіргі ұрпақтарын білемізбе? Әрине білген жақсы. Олардың бірі Мәдімар баба туралы біз не білеміз? Мәдімарды біз танимыз ба? Әрине сұрақтар көп. Әсіресе туған жердің және өңірдің данышпандарын, батырларын, ірі зиялы тұлғаларын, басшыларын білген өте маңызды. Мен, Мәдімар туралы білетін қария адамдардан, істеген істерін, естіген және газетке жазған жазушылардан сұрастырған сұрақтарыма жауаптарды, зерттеген жұмыстарымды оқырман қауымға ұсынбақшымын.

Мәдімар – елімізге танымалы ірі тұлғалы қоғам және саяси қайраткер. Көп рет халықтың сайлауына ие болған, ел қалаулысы және ардақтысы. Мәдімар баба жайлы қалам тартқандар, шығармашылық жазған құнды еңбектері бар, барлығы дерлік осы елден шыққан, елге танымал ақын-жазушыларымыз, ғалымдарымыз Ж.Сатібеков, Я.Шынасилұлы, Е.Әлімжан, М.Райқұлов, Ә.Есенбайтегі, А.Әлімақашұлы, І.Ахметов, Қ.Нарбатыров, Қ.Сұраншиев және т.б. Осыдан 90 жыл, яғни 1924 жыл Мәдімар алаңда ( сазда ) бабамызға тарихи ас берген екен, 300 –ден аса киіз үй тігіліпті. Ас салтанатты бір жетіге созылыпты, осындай ас 2003 жылдың тамызы күні Мәдімардің салтанатты түрде ескерткеші ашылған кезінде болды. Оған республикамыздың сенатр депутатының бастығы Ө.Байгелді, Қазақстандағы қорғаныс министрі С.Тоқпақпаев, Жамбыл облысының әкімі С.Умбетов т.б. лауазымды адамдар сөз сөйлеп қалың жұртты құтықтады. Мәдімарға арнап республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясы маңызды өтті. Оған Алматы, Шымкент, Жамбыл обылыстарының елімізге белгілі ғалымдар қатысып құнды баяндама жасады. Конференция жұмысына аудан әкімі мен басшылар және облыс пен республикадан арнайы келген қонақтар

7

қатысты. Мәдімарға арналған ғылыми конференция жұмысын мен басқардым. Үш күнге созылған іс-шара қызықты маңызды аяқталды.

Мәдімар аулының тумасы, елімізге белгілі сыншы, жазушы ағамыз Ияқия Шынасылұлының «Ел қамқоршысы – Мәдімар» атты шығармашылық еңбегінде және Байзақ өңіріндегі тұрғындар, ақсақал – кәрілерімен сұқпақтасқанда мынандай еріксіз қортындыға келесіз: Мәдімар баба ел аузында жүрген аңызға айналған қызықты әңгіме. Оның айтқан дана сөздері және істеген істерін әлі күнге дейін көп қазақ мақтанышпен айтып жүр. Мәдімар баба ірі қоғамдық, саяси қараткер және облыстың қуанышы.

Мәдімар баба туралы айтатын болсақ, ол жастайынан Байзақ өңірінде зерек, ақылды бала болып өседі. Ол Әулеата мен Ташкент қалаларында білім алып және Махмуд Қашқаридан, Жүсіп Баласағұннан, Ешнияздан, Абайдан, Шәкәрімнан және халықтың белгілі ақындарынан, жазушыларынан, ғалымдарынан сонымен қатар Ресей ойшылдарынан білім алады. Мәдімардың әкесі Райымбек ел қамын ойлаған, ел билігіне көбірек араласқан, жәнінен қалдырмай ертіп баласының болашағынан көп нәрсе күткен, талай – талай ел жақсыларымен, даналармен, батырлармен кездестірген және ел арасындағы жер мен жесір дауларын шешкенде, барымта сияқты дау – дамайдың, елдің әлеуметтік мәселерін қарағанда және т.б. қатыстырып жүреді. Әкесі Райымбекте көзі ашық білімдар болады. Ол ақындармен, сөзге шешен билермен, сұлтандармен, сал – серілермен тығыз байланыста болды және халқына сыйлы жан - жақты адам еді.

Қариялардың айтуына қарағанда, Мәдімар да әкесі Райымбекке қарап өскен екен. Ол өзінің ақылдылығымен, зеректілігімен елге сыйлы болғандықтан 16 жасында Талас (Қырғызстан), Шу өңіріне, Әулиеатаға «Белқожа – Райымбектің мырзасы» деген атпен белгілі бала бастаған. Ол адалдықты, әділдікті, шындықты қорықпай, тайсалмай бетке тура айтқан адам және башылыққа қарамай қандай адам болмасын шындық үшін әділ шешім қабылдау үшін лауазымы жоғары, жасы үлкен адамдарға да қарамай сөз, айтыс сайысына түсе беретін. Былайша айтқанда өте қатал, әділ және адал төреші болды. Мәдімар жастайынан ел билігіне тығыз араласып бірнеше рет билік басындағы ел басқарушы болыс, халықтың қалаулысы болып сайланды. Оның аты көп ұзамай тек жақсы жағынан емес бүкіл өңірге, Әулиеата уезіне, Қырғыз Республикасына, Өзбекстан Республикасына кеңінен танымалы болды. Былайша айтқанда «Мәдімар ауылынанбыз» десе халық және мекемелер тезірек түсінетін. Мәдімар аңызға аналған Бауыржан Момышұлындай, інісіндей, сондай ірі тұлға еді.

Мәдімар өзінің жақсы қасиеттері үшін, елге сыйлы болыс болғандықтан болыстардың ішінде тек Мәдімар ғана уезд приставының мүшесі болды. Мәдімар баба туралы жаман және сын сөздер кезінде де, қазір де ел арасында айтылған емес. Өйткені, Мәдімар әр уақытта барлық мәселені адал, шындық, әділ, тура, дұрыс шешіп отырды. Мәдімар болыс болып сайланғаннан бастап Жамбыл өңіріндегі тұрғындарды отырықшылыққа, егіншілікке, білімге бейімдеу жұмысын қарқынды жүргізді. Оның сыйлы беделі арта түсті. Нәтижесінде жергілікті халық отырықшылыққа және озық егінге көңіл бөле бастады және іс жүзінде аса бастады. 1890-93 жылдары Мәдімардың басшылығымен кәзіргі жекеменшік жерді суландырып отырған Райымбек бөгеті (әкесінің аты) салынады және 10-12 шақырымға созылған Белқожа тоғаны қазылып іске қосылды. «Тегістік бөгеті» деген аты әйгілі үлкен бөгет құрылысы салынды. Басқа да құрылысқа саяси-қоғам жұмыстармен бірге Мәдімар игі жұмыстардың басында жүрді.

Болыс Мәдімар ақ үй құрылысын салады. Ақ үй құрылысын салуда, жазушы Асан Әлимақашұлының айтуы бойынша, Мәдімар екі саясатты мақсат еткен. Біріншіден, елді отырықшылыққа баулайды. Екіншіден, сол кезде Көшеней өңірінде еуропалық стильмен салынған бірден-бір ғимарат Мәдімардың ақ тамы болатын. Ол кезде көшпелі қазақ үшін ғажайып жаңалық болды. Бұл жағдай Мәдімар болыстың ел ішіндегі оған деген сенімін, абыройын, даңқын аспандата түсті.

Ақ үйдің қызығын Мәдімардың тікелей ұрпақтары көрмеген. Алғашқы Кеңес үкіметі жылдарында –кеңсе, қызыл отау міндетін атқарса, кейінірек мектеп үйі болады. 1993 жылы 19 маусымда ақ үй ресми түрде жөндеуден өтіп халықтың мешіті деп жарияланды. Міне, содан бері халық қалаулысы –Мәдімар бабаның ақ ордасы имандылық жолында қалтықсыз елге қызмет етіп келеді.

Көп ұзамай белгілі кәсіпкер Арқабек Төлебаевтың көмегімен ақ үй жөнделіп мешіт алдындағы алаңда ұлы баба Мәдімарға арнап ескерткіш салынды.

Мәдімар жөнінде ақын Қасқырбай Нарбатов былай деп жырлаған:Текті ісінің терең сеуіп дәнін әр,Бетті кісі билік айтса – мәні бар.

8

Сауатымен сауап жиған халқына, Көр заманның кеменгері –Мәдімар!Кезі боп па қара сөзге дес берген,Пысықтардың пысын басқан көп жерден.Кесек турап, ой тарқатып, олжа сап,Кейінгінің келешегін ескерген.Ақын Қанат Сұраншиев өз өлеңінде Мәдімар жөнінде былай деген екен:Байтақ елдің топырағы, жері нәр,Сахи далам, ұлыларың қоздаған.Түп нағашым – ел билеген Мәдімар,Тектен – текке ұлы адам болмаған!Осылай Мәдімар – баба жөнінде көптеген ақындар мен жазушылар оның

ұлылығымен,ақылдылығын, қамқорлылығын, даналығын, әділ басшылығын және ірі тұлға ретінде айтып кеткен екен.

Қырғыз ақыны бәрімізге белгілі Алымқұлдың Мәдімар жөнінде айтқаны:Қазақтан шыққан Мәдімар,Бойың сұлу сынаптай,Үстінде киім жарасқан, Пышақ салған қынаптай!Шындық пенен пәктіктіАлла еншіңе беріпті.Бар жақсысы еліңніңСоныңнан сеніп еріпті.Аман-есен жүрмісің,Мәдімар, әзіз шырағым,Күтіп отыр қырғыздарСендей жүйрік пырағын, - деп жырлаған екен.Ел ақсақалдарымен кездесіп сөйлескенде «Мәдімар айтыпты» делінетін қанатты сөз қоры

көптеп кездеседі. Солардың біразын айтайын: Мәдімар екінші рет болыс болып сайланғаннан кейін, бір отырыста Қоралас руының атақты шешені, Меркілік Қылышбай мен Мәдімар сөз қағыстырып қалады.

Базарға қора-қора қой айдалып,Мәдеке желбіреп тұр шоқ айдарың...Базар мен шайхананы бір босатпай,Құтырды-ау Көшенейдің ноғайлары! – деп қағытыпты. «Ноғайлар» дегені -ел аузында аңызға

айналған, түп анамыздың татар қызы екенін тілге тиек еткені. Сонда Мәдімар көп тосылмай:- Жақсыны мүйіздейтін кеселіміз,Тарайды Бекболаттан есебіміз...«Қыздың ұлы, - дегендей,- Қораласты»,Қалмайды «Татар» деген өсегіміз! – деп тойтарыс берген дейді. Мәдімар «Райымбек» тоғанының құрылысын бастағанда оның басына ауылдың қадірлі

ақсақалын бас-көз етіп тағайындайды. Сонда әлгі қария «Мәдіжан-ау, мұндай үлкен істе мен сияқты қаусаған шал не бітіреді? Бұл жұмысты қажырлы жігіттердің біріне тапсырсайшы» - деген екен. Мәдімар: «Ақсақал, игі істің басында иманды адам жүрер болар, бұл жерде қайратыңыз емес, айбатыңыз керек» - депті.

●●●Мәдімардың бірге жүретін үзенгілес жігіттердің бірі: «Мәдеке, өзіңіз-ақ патшаның саясатына

қарсымын дейсіз, сүйте тұра орыстардан үлгі алыңдар дейсіз, бұл қалай түсінеміз? – деген екен. Сонда Мәдімар «Орыс деген ұлы халық, бауырым, олардан біз үйренетін өнеге көп, олардың патшасының саясатынан емес, парасатынан үлгі алуымыз керек» - депті.

●●●Жерді суландыру кезінде канал қазу кезінде елге айтқан Мәдімар болыс: «Жер-ананы

суландырсаң – ол сенің өміріңді нұрландырады...» деген екен.●●●

Арты насырға шабуға арналған, Жаңабай мен Бестерек арасындағы барымтаға байланысты бір дауды Бошай би екі күндей електен өткізіп екі жақты риза етіп жіберіпті. Сонда Мәдімар: «Па шіркін,

9

билік болса – осындай болсын! Шешен би – шешілер даудың кілті екен ғой!» -деп сүсйінген екен дейді...

●●●Мәдімар айтқан екен:Сұлу қыз иесін таппасаКөрер көзге қор болар.Сұлу сөз иесін таппаса,Сөйлеушіге сор болар.

●●●Мәдімар қиналғанда айтқан екен: «.... Ағайын алауыз болса – анталаған жаудан да қауіпті....».Ия, Мәдімар айтқан шешен сөздері және адамға пайдалы, ақылды, тиімді, парасатты адамға

жігер-күш, қуат беретін қанатты сөз қоры көп-ақ. Біз әр уақытта тарихымызды және лауазымды аталар атын, өмір сыйлағандарды ұмытпай

асқақтайық. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 1998 жылы халық бірлігі мен ұлттық тарихқа тағзым деп атауы – ел бірлігін ойлаудан, тарихты саралау арқылы жастарымыздың бойына Отаншылдықтың рухын дамытуды көздеуден туған ой. Өйткені, өткен тарихты, ұрпақты есте ұстау, қадірлеу ол бәріміздің парызымыз. Біз әр уақытта тарихымызға жан-жақты терең үңіліп, келешегімізді айқындап отыруымыз қажет. Кейбіреулер осы күнге дейін біздің бұрын кім болғанымызды, шындығында тарихымыз қалай болды, қалай өмір сүрдік, оны байыптай жатпай, астамшылдықпен өткен қалыптасқан идеялогияның шылауынан арылмай, тарихымызды бір жақты пайымдап келдік. Енді кәзіргі талапқа қарай алға қарай ұмтылыс жасау, алда тұрған міндеттерді сапалы орындау қажеттілігі күтіп тұр. Міне, соны орындалық, қиыншылықты және бақытты өмір сүретінімізге сенейік.

2013 жылы 9 қарашада қасиетті Мәдімар бабаның еске алар алдында ас беріледі. Оған Республика, облыс, ауданнан лауазымды адамдар және елімізге белгілі қонақтар қатынасады. Кезінде, осы өңірде теңдесі жоқ қасиетті, қоғам-саяси қайраткері Мәдімар бабаның атын ұмытпайық, оны асқақтайық.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Ақ жол. Тараз., 5 тамыз 2003 ж.2.Асан Әлмақанұлы, «Мәдімар Болыс». – Тараз, «Сенім», 2004 ж.3.Ақ жол. Тараз., 5 қараша 2013 ж.

Аннотация. Это статья о разной исторической структуры древней эпохи.Annotation. This article about a different historical structure of the ancient era.

УДК 46.23:12

РАЗВИТИЕ ТВОРЧЕСКИХ СПОСОБНОСТЕЙ НА УРОКАХ «ТЕХНОЛОГИЯ»

Н. БезроднаяСредняя школа №35, г. Тараз

Социально-экономическое преобразование Республики Казахстан сопровождается сложными процессами перемен сознания людей, требует переосмысления и значительного приращения фундаментальных и универсальных знаний, их реализацию через систему образования. Успехи дальнейшего социально-экономического развития страны, ускорение НТП правительство РК в значительной мере связывает с повышением уровня образования и воспитания молодежи, улучшением ее подготовки к самостоятельной трудовой жизни. Для непрерывного совершенствования учебно-воспитательной работы, повышение ее эффективности, обеспечения подготовки кадров высокой квалификации необходимо шире применять новые методы и средства обучения, развивать познавательные интересы и навыки самостоятельной работы учащихся, создавать условия для их творческого роста.

Влияние технического прогресса сказывается также на повышении удельного веса творческих элементов в труде. В процессе работы чередуются профессиональные обязанности с творческой pa6отой. Сюда относится выполнение конструкторских, технологических; экономических и других функций. В свете качественных изменений характера труда, его структуры первостепенное значение

10

приобретают вопросы, связанные с подготовкой учителей, имеющих не только прочные профессиональны знания, навыки и умения, но и владеющих приемами творческого труда.

К числу недостатков существующей практики урока «Технология» ведущий психолог Т.Кудрявцев относит репродуктивный характер усваиваемых знаний и умений интеллектуальную обедненность трудовых процессов в целом. Все это требует постоянного сoвершенствования качества трудового обучения, сооружения учителей труда навыками организации учебно-воспитательного процесса, в ходе которого не только бы решались дидактические задачи, но и формировались творческие способности у учащихся. В этой связи особое значение приобретает изучение факторов, вливающих на развитие творческого мышления учащихся, и на их основе разработке приемов (организационно-педагогических, дидактических и методических) обучения учащихся, творчеству в учебном процессе. «Свободное развитие каждого есть условие свободного развития всех» – записано в методических работах, и определившей достижения и указавшей новые пути в создании условий для всестороннего и гармонического развития учащихся. Сейчас, когда общеобразовательная школа стала мощным институтом по подготовке подрастающего поколения к жизни, к труду в самых различных сферах производства материальных и духовных ценностей создаются благоприятные условия для развития способностей каждого учащегося.

В самой обычной общеобразовательной школе есть много учеников, обладающих оригинальными способностями к самым различным видам деятельности, и в принципе эти способности можно развивать до сравнительно высокого уровня. Процесс развития способностей надо рассматривать как комплекс взаимосвязанных звеньев, где главными должны быть личность самого учителя и создание лучших условий для индивидуальной самостоятельной работы. Проблема развития творческих способностей школьников в процессе обучения приобретает огромное экономическое, социальное значение.

Под способностями понимают такие психологические особенности человека, от которых зависит успешность приобретения знаний, умений и навыков, но которые сами к наличию этих знаний, навыков и умений не сводятся, Способности обнаруживаются только в деятельности, и притом без наличия этих способностей. В течение столетий человеческий ум пытается понять себя в творчестве.

Долгое время способности к творчеству понимались так, как подсказывал здравый смысл: чем выше уровень умственных способностей, чем больше творческая отдача человека, однако оказалось, что эти показатели часто не коррелируют между собой, В экспериментальных работах Дж. Гетцальса была показана невозможность измерения творческого потенциала человека с помощью так называемого коэффициента интеллекта. Несовершенной оказалась и другая концепция, с позиции которой различия в творческих возможностях связывались исключительно со строем личности.

Говоря о способностях человека, имеют в виду его возможности при выполнении того или иного вида деятельности. Эти возможности приводят к значительным успехам в владении деятельностью и к высоким показателям труда. Пли прочих равных условиях способный человек получает максимальные результаты деятельности по сравнению с менее способными людьми. Высокие достоинства способного человека являются результатом соответствия комплекса его нервно-психических свойство требованиям деятельности.

При организации творческого процесса с целью развития творческих способностей учащихся должны быть реализованы два следующих условия. Во-первых, необходимо обеспечить оптимально соотношение между имеющейся учебной информацией и информацией, которая необходима для решения проблемы. Имеющейся учебной информацией должно быть несколько меньше, чем это необходимо для решения проблемы. Однако разница должна быть не настолько большой, чтобы потребность или интерес к ее решению пропали.

Во-вторых, необходимо придать эмоциональную в краску учебным занятиям. Этому способствуют привития интереса, к учебным занятиям, выразительность преподавания учебного материала, поощрения попытки решения трудностей при выполнении. Чтобы определить более конкретные пути реализации условий, необходимых для развития творческих способностей школьников перейдем к рассмотрению некоторых психологических особенностей творчества. Исходя из общепринятого определения творчества как вида деятельности человека, результатом которой является идеальный или материальный продукт, обладающей новизной и общественной значимостью, ценностью. Анализируя практику современной средней общеобразовательной школы, отличается, что обычно в учебном процессе обращается внимание на творчество учителя и значительно меньшее - на развитие творческой и деятельности самих учащихся. Между тем даже эффективное информирование недостаточно для развития творческих способностей. Одним из путей

11

развития творческих способностей является разработка упражнений. В качестве девиза может быть взята формула: "Не так важны знания, как путь их применения". Например: Своеобразие методики применения творческих упражнений - следствие психологических и педагогических особенностей протекания творческой деятельности учащихся.

Первая особенность - это новизна идеи. Новизна эта субъективна. При этом необходима полная самостоятельность работы каждого ученика. Прямые или косвенные подсказки могут иметь решающее значение. Нужно учитывать, создавая необходимые порядки в классе.

Вторая особенность - это интерес. Учитель должен заинтересовать учащихся и во время урока должен переживать радость творчества и заражать этим чувством учащихся. Из различных путей возбуждающих интерес, назовем два - использование ситуации, по тем или иным причинам близкой для учащихся, и привлечение исторического материала.

Процесс обучения предмету дает широкие возможности для развития творческих способностей учащихся, изучая предмет, учащиеся не только могут получить тренировку в решении творческих упражнений, но и усвоить творческий опыт, копленный историей развития данной науки, овладев приемами преобразования информации, наиболее характерными для данной науки. Чтобы процесс обучения предмету оптимально способствовал развитию творческих способностей учащихся, необходимо обеспечить возможность планомерного создания проблемных ситуаций. Важно также, чтобы творческий процесс укладывался в регламент учебного времени.

Содержание курса уроков обслуживающего труда, перед которым ставится задача развития творческих способностей, органически должно включать вопросы современного производства, поскольку оно является основной творческого приложения сил. Следовательно, реализация этой связи состоит в установлении видов производства, типов машин, материалов на конкретных объектах и процессах производства. Кроме того, учащиеся должны овладевать учебным материалом на достаточно высоком уровне, и быть способными применять свои знания творчески в новых условиях практики. Традиционная система образования озабочена тем, чтобы дать некоторую сумму знаний. Но сейчас главной целью должно быть приобретение обобщающей стратегии, развитие способностей мышления. Творческий климат в обществе создается не только воспитанием любознательности, вкуса к нестандартным решениям, способности мыслить нетривиально. Необходимо воспитывать готовность к восприятию нового и необычного, стремление использовать - и внедрять творческие достижения других людей.

Если учитель обладает высокими творческими возможностями, то одаренные ученики добираются блистательных успехов, а результаты учеников с менее развитыми творческими способностями обычно низко. Если же преподаватель сам находится внизу шкалы "творческие способности, успехи менее способных учащихся сказываются более высокими. В этом случае ярко одаренные школьники, не раскрываются, не реализуют своих возможностей. Наставник как бы оказывает предпочтение тому психологическому типу, к которому принадлежит сам. Стимулирование творческой активности достигается благодаря соблюдению четырех правил:

a) исключается критика, можно высказывать любую мысль;б) поощряется самое необузданное ассоциирование;в) количество предлагаемых идей должно быть как можно большим;г) разрешается, как удобно комбинировать высказанные идеи, а также видоизменять, т.е.

улучшать идеи.Творческие деятельности, как и всякая другая, связана с чувствами; без чувств невозможно

искания истины. Каждый из этапов творчества связан - прямо или, следовательно - с влечениями, потребностями и чувствами человека.

В процессе творческой деятельности весьма существенная способность применять навык, приобретенный ранее. Перенос опыта - один из самых универсальных приемов мышления и способность к переносу - важное условие продуктивности творчества. Следующим слагаемым творческой способности является легкости ассоциирования и отдаленность ассоциируемых образов. Еще одна составляющая творческой способности - легкость генерирования идей. Не обязательно, чтобы каждая идея была правильной; чем больше идей, тем больше вероятность выбора лучшей.

Для того, чтобы возникла мысль, необходимо возбуждения, по крайней мере, двух хранящихся в мозгу моделей. Их сопоставление и есть реальное содержание мысли. Мозг облекает любую мысль в ту или иную конкретную кодовую форму, причем разные люди обладают неодинаковой способностью пользоваться зрительно-пространственным кодом.

Задача развития творческих способностей не только в том, чтобы увеличить число кодов, привычных для данного человека Нужно помочь каждому, "найти себя", т.е. понять, какие символы

12

какой код информации для него доступен и приемлем. Генерирование идеи осуществляется мозгом в конкретных кодах. Если человек склонен к использованию зрительно-образных представлений, то говорят о зрительном воображении. Преобладание акустически образных представлений свидетельствует о музыкальной фантазии.

Типовая программа по предмету «Технология» за 8 класс предусматривает конкретный перечень и объем знании, умении и навыков школьников, последовательность и порядок при изучении программного материала, по четвертям и по полугодиям, а также учебного времени, отводимое на изучение каждого раздела темы.

Программа состоит из следующих разделов:1. Технология обработки древесины, элементы техники и конструирования.2. Технология обработки металла, элементы техники и конструирования.3. Электротехнические работы, элементы автоматики4. Технология обработки ткани.5 Технология кулинарных работ.6. Ремонтные работы в быту.7. Селькохозяйственные работы, элементы растениеводства и животноводства.Программа рассматривает преемственность развития знаний и умений, полученных учащимися

в предыдущих классах при выполнении ручных работ. Основное содержание программы составляет практические работы учащихся, и занимают примерно 75% учебного времени, остальное время отводится на изучение теоретического материала (сведения по технике, технологии и др.).

Содержание практических работ на уроках трудового обучения в 8 классах направлено на формирование у учащихся общетрудовых умений и навыков в процессе обработки материалов и изготовления изделий с помощью ручных инструментов, приспособлении, машин. Программа предусматривает творческую деятельность учащихся. Для этого ими выполняется ряд усложняющихся конструктивных задач. Примером могут служить задания на изменение конструктивных изделий и их деталей, конструирования простейших деталей и соединений, решение расчетно-графических задач на разработку конструкций простых деталей по схемам, техническим требованиям.

Большое количество учебного времени отводится на практические занятия. Так как именно в процессе трудовой деятельности развиваются умственные способности учащихся, это способствует воспитанию определенных нравственных качество трудолюбия, дисциплинированности, аккуратности, воли, желания трудится. Школьники усваивают систему политехнических понятий, познают свойства материалов и инструментов, овладевают технологическими операциями, учатся применять теоретические знания на практике. Оформляя свои изделия, учащиеся приобретают определенный эстетический вкус. Большое внимание уделено привитию детям элементов графической грамоты. Из класса в класс программа по изготовлению деталей чертежей усложняется. Ученики усваивают умения самостоятельно разработать технологию несложных изделий с графическим выполнением их на бумаге в виде технических чертежей. Производственное обучение может осуществляться по вариантам тематического плана. Вместе с тем учителю дано право на согласование с председателем методического отдела и с завучем по воспитательной работе изменять количество часов на отдельные темы. Это дает возможность учителю удалять больше времени на интересные темы.

Опираясь на МПС и трудовые умения учащихся во время прохождения этих тем, развивается, и укрепляются знания и умения, полученные в предыдущих классах, такие как:

- умение хорошо владеть швейной машиной;- знание различных приемов выполнения швов;- знание приемов измерения фигуры; - умения графические и конструкторские и т.д.

Список использованных источников: 1.Славитский В.Н. Развитие творческих способностей учащихся. –М.:Прометей 2010г.2. М.Н. Снаткина Дидактика средней школы. –М.: 1990.3. Домченко Л.В. Обслуживающий труд 7-8 кл. –М.: Прометей, 2009г.4. Коржевский Д.А. Методика трудового обучения с практикой. –М.: Прометей, 2011г.

Аннотация. ҚР орта білім беруді дамыту тұжырымдамасында – орта білім берудің негізгі мақсаты мен міндеті – жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби

13

дағдылардың негізінде адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру, оқушыларды азаматтыққа, елжандылыққа, өз отанын сүюге тәрбиелеу және білім алушылардың еңбек рыногындағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін кәсіптік дағдылар алуына жағдайлар жасау және осы қойылған міндеттерді іске асыру үшін білім берудің мазмұнын, дүниені тұтастай қабылдауды, қамтамасыз ететін өнер, еңбекке баулу сияқты білім беру салалары арқылы жүзеге асыру қажет деп анық айтылған.Аnnotation. Тhe process of learning the subject provides ample opportunities for the development of creative abilities of pupils studying the subject , students can not only get a workout in solving creative exercise , but also to learn the creative experience of accumulated history of this science , mastering techniques of transforming information , the most characteristic of the science. To learning the subject optimally promoted the development of creative abilities of students , it should be possible systematic creation of problematic situations . It is also important to the creative process fit into the regulation of teaching time.

УДК 796/799

ФОРМИРОВАНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ГОТОВНОСТИ БУДУЩЕГО УЧИТЕЛЯ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ К РЕАЛИЗАЦИИ ЛИЧНОСТНО

ОРИЕНТИРОВАННОГО ПОДХОДА

Н.С. Бекнурманов Таразский государственный педагогический институт, г. Тараз

Решение проблемы исследования в большей степени зависит от раскрытия сущности самого феномена «профессиональной готовности учителя физической культуры» и процесса его формирования на современном этапе. Анализ философской, социологической, психолого-педагогической и специальной литературы в области теории физической культуры и спорта показал, что это личностное образование, являющееся сложным, динамичным и многогранным по содержанию и формам проявления. Возможность осуществлять деятельность с социально заданным качеством результата реализуется на базе определенной готовности человека. Привычное восприятие готовности, как явления реальности, обычно связано с ее психологической сущностью. Это не случайно, поскольку психологический аспект готовности был выделен (как явление реальности и объект познания) прежде всего. По мере развития человеческих знаний социального опыта деятельности, представления о готовности расширялись от моноаспектного (психического) – до полиаспектного (социального).

Несмотря на различия в толковании понятия «готовность», большинство авторов придерживается мнения, что это особое психическое состояние личности, которое может проявляться на функциональном уровне. Сходным образом характеризуется готовность к труду, как система качеств личности, которые появляются в активно-положительном отношении к деятельности, адекватности выбора профессии, в быстроте овладения профессией, в адаптации к профессиональной деятельности, в стремлении к совершенствованию. Они отражают характерные признаки готовности с позиций рассмотрения относительно категорий всеобщего, особенного и отдельного. Выделение готовности на уровне всеобщего, как одной из закономерностей деятельности является отражением объективной потребности, поскольку фиксируется не только факт ее наличия, но и необходимость познания ее сущности. Анализ сущности готовности на философском уровне позволяет подчеркнуть тот факт, что кардинальное значение готовности в социальном смысле заключается в том, что она выступает как цель, как средство и как результат деятельности. Проявление готовности фиксируется в широком спектре субъективных «сил» человека, которые характеризуются, прежде всего, потребностями и способностями субъекта деятельности. Субъективные силы проявляются через естественные отношения, которые преобразуются в функции индивида, осуществляющего деятельность.

Для обозначения готовности (в явной или неявной форме) в теории и практике деятельности обсуждаются три характеризующие ее качества [8]:

Во-первых, готовность обозначается как уровень и условие деятельности.Во-вторых, она рассматривается как состояние и свойство субъекта деятельности.

14

В-третьих, готовность обсуждается как результат направленного процесса подготовки к деятельности.

Эти, характеризующие готовность качества отражают социальное, психологическое и педагогическое направления ее представлений.

Важными задачами подготовки специалистов новой формации по физической культуре и спорту, ориентированных на гуманно-личностную парадигму образования, обучения и воспитания, являются:

формирование устойчивого интереса и стойкой мотивации к постоянному творческому поиску;

непрерывность и преемственность совершенствования физического и образовательного потенциалов на всех ступенях педагогического процесса;

личностная ориентация содержания образования; становление и социализация личности субъектов жизнетворчества; обеспечение вариативности и свободы выбора в образовании; формирование готовности использовать свой опыт в реальной жизни, постоянно обогащая

его; создание оптимально сбалансированной среды жизнетворчества субъектов самопознания,

условий и образовательного пространства для самореализации каждого индивида в избранном виде профессиональной деятельности.

Реализация выдвигаемых задач вполне осуществима при включении в образовательный процесс высшей школы теорий, концепций и технологий личностно ориентированной направленности, где интегрирующим компонентом выступает личностно ориентированный подход как целевая направленность современного процесса образования, обучения, воспитания и развития личности будущего специалиста.

При этом модель подготовки будущего педагога выступает как интегрированная, специально организованная система, позволяющая создать условия для формирования у студентов потребности в профессиональной самореализации в практической деятельности и стремления к ней, а его готовность к реализации ее основных компонентов на практике является условием выполнения профессиональных функций.

Сама готовность представляется нам интегральной моделью, особым состоянием личности педагога, проявляемым во взаимодействии мотивационно-ценностного, когнитивного, операционально-практического, эмоционально-волевого и рефлексивного компонентов. Личность же характеризуется мотивами и стремлениями, соответствующими содержанию ее «личностного мира», и выступает как система черт, проявляющих характеристик индивидуальности; как деятельностное «Я» субъекта; как система ее направленности; как субъект персонализации; как субъект общественного поведения и коммуникации [2]. Источниками ее развития являются: взаимоотношения с окружающей действительностью [4]; организация жизнедеятельности; деятельность и общение; взаимосвязь обучения и развития [4]; включенность субъекта в значимую деятельность [9]; личностная направленность на идеи гуманизации, человечности, природосообразности, творческое развитие [1].

Учет основных компонентов модельного построения и методологических подходов к пониманию личности позволяет создавать оптимальную среду взаимодействия и пространство выбора для формирования готовности будущего педагога реализовывать свои проекты и идеи с ориентацией на личностный подход в обучении и практической деятельности. Критериями готовности к проектированию и реализации личностной ориентации являются рефлексия собственной профессиональной эффективности; целостность деятельности; осознание ответственности за предоставляемую свободу выбора; способность не только реализовать свой проект, но и отходить от него; неординарность мышления и способность на поступок; творческая инициатива и самостоятельность в суждениях и деятельности, предопределяющих успех в достижении поставленной цели и профессиональном росте.

Личностный подход на практике может быть реализован учителем, овладевшим учебным предметом на личностном уровне, свободно владеющим научной информацией, умеющим выделять субъективный контекст предмета и видеть его ценностно-мировоззренческие и социально-прогностические тенденции развития. Анализ современного технологического рассмотрения личностного подхода позволяет предположить, что развитие готовности учителя к его реализации на практике основано на преобразовании его мотивационных и операционно-исполнительских структур

15

деятельности, включающих такие личностные свойства, как эмпатийность, увлеченность, толерантность, критичность, рефлексивность.

При этом профессиональная готовность будущего учителя к реализации идей личностно ориентированного подхода на практике предполагает овладение им методами диагностики личностных свойств и функций учащихся; учет их потенциала при оптимальном проектировании новообразований и создании личностно ориентированной учебной ситуации средствами предметной деятельности.

Специфическими свойствами содержания обучения при личностном подходе являются: целостность, проблемность, актуальность, где успех овладения основами мастерства педагога зависит от направленности личности, интересов и потребностей. Это тот потенциал, который будет определять меру готовности будущего специалиста воспринимать учебный процесс и активно в нем участвовать.

Современный этап реформирования образования выявил противоречие между потребностью в учителях, способных осуществлять деятельность в творческом ключе, и ограниченностью системных исследований по формированию готовности студентов к реализации личностного подхода, развитию их профессионального самосознания, характеризующегося готовностью к самоанализу своих действий, поступков, отношений, деятельности, поведения, самооценки своих возможностей и способностей. Профессионализм и компетентность будущего учителя физической культуры в системе личностной ориентации процесса обучения и его готовность реализовать идеи гуманизации и демократизации на практике базируются на следующих компонентах профессиональной готовности: формирование ценностно-смыслового отношения к содержанию предметного материала; создание условий и творческой атмосферы для проявления элементов рефлексии личностного опыта; соответствие содержания материала зоне актуального развития индивида при наличии ближайшей и отдаленной перспектив роста с правом субъекта самостоятельно выбирать траекторию личностного развития; учет мотивационно-ценностных ориентаций, интересов и установок личности воспитанников; создание условий для реализации личностных структур сознания обучаемых в процессе взаимодействия; доминирование диалогического общения в условиях паритетного соучастия и творческо-поискового сотрудничества; включение элементов разумного риска для проявления эмоционально-волевых качеств личности; построение учебно-воспитательного процесса на принципах взаимодействия, взаимопомощи, сотрудничества, взаимореализации в процессе субъект-субъектного общения с переходом в режим самообучения и самодеятельности; создание условий для осознания смысла изучаемого материала, проявления инициативы в постановке личных планов и ответственности за их решения и реализацию в условиях автономности и проявления личностной позиции; оказание педагогической помощи каждому воспитаннику при совместном целеполагании и построении индивидуальной стратегии своего развития в ситуации успеха.

Критерием сформированности индивидуальной образовательной стратегии личности служит интегративное личностное образование «готовность», которое Г. Крайг использовал для обозначения уровня достижения индивидуумом зрелости, формируемой на основе опыта научения и развития. В психолого-педагогической литературе готовность рассматривается как сложное, целостное личностное образование, в состав которого входят морально-волевые качества личности, социально значимые мотивы; практические умения и навыки, знания об определенной сфере деятельности.

Готовность рассматривается как разновидность общей готовности человека к деятельности в целом и делится на группу субъективных факторов (желание учиться и заниматься данным видом деятельности) и объективных (уровень развития познавательных и сенсомоторных способностей, сформированности соответствующих знаний, умений и навыков) [5]. Наряду с факторами выделяют признаки готовности, которые позволяют судить о мере этой готовности (продуктивности и удовлетворенности, которые характеризуют быстроту включения человека в деятельность, легкость адаптации к новым условиям [9]; актуализацию выбора будущей профессии) [6]. Параметром личностной ориентации на выбор профессии выступает наличие «определенности будущего» как показателя смыслового будущего личности и «валентности», которое объединяет параметры эмоциональной привлекательности, ценностной насыщенности и активности этого смыслового будущего [3]. Студенческий возраст является сенситивным периодом для развития основных социогенных потенций человека [7], способствующим формированию направленности ума, склада мышления, профессиональной направленности, работоспособности и мотивации на самообразование. Новый статус предполагает и новую систему отношений и обучения, адаптируемых к условиям профессионально-педагогической деятельности, где адаптационные возможности формируются на дидактическом уровне (приспособление к новым условиям обучения); социально-психологическом

16

(вхождение в новую социальную среду) и профессиональном (принятие ценностей будущей профессии и ориентация на непрерывность образования в течение всей жизни). Профессиональная готовность определяется выработкой «знаний в действии», т.е. умений и навыков, которые характеризуются последовательностью развертывающихся педагогических действий на основе теоретических знаний и единства умения мыслить и действовать.

В сфере физической культуры образовательный компонент готовности к будущей деятельности базируется на наличии ряда противоречий:

между увеличением кадрового состава физкультурных работников и низким уровнем их образованности и возможности профессионального роста;

между потребностью отрасли «физическая культура и спорт» в педагогах-профессионалах и социальной и профессиональной готовностью выпускников вузов к преобразующей, исследовательской, творческой деятельности;

между содержанием физкультурного образования и условиями организации учебного труда будущих специалистов.

Для устранения этих противоречий необходимо решить проблему интеграции физкультурного образования, науки и практики в общую культуру будущего специалиста, повышения его компетентности, ориентации на социальные и профессиональные ценности и мотивационного обеспечения процессов самовоспитания и самообразования, где самостоятельное планирование и действие являются основой достижения конечного результата.

На наш взгляд, главными направлениями переориентации преподавателей факультетов физической культуры на приоритетное использование личностного подхода в практике обучения и профессиональной подготовки студентов, формирования у них готовности к творческому саморазвитию являются следующие:

замена устоявшегося взгляда на обучение студентов (его нивелирование) на развитие их уникальности и неповторимости;

предоставление возможности и права выбора приоритетов, содержания образования, способов восприятия, видов деятельности, трудности программ саморазвития, стилевых особенностей взаимодействия и отношений;

личная заинтересованность педагогов в росте и развитии студентов в условиях доверительности, открытости, взаимопонимания, диалогического общения, паритетности, партнерства, сотрудничества, творческого взаимодействия;

постановка реальных задач и предоставление возможности самостоятельного выбора трудности образовательных программ, способов решения проблем социализации, последовательности реализации своих проектов;

содействие в развитии критичности, рефлексивности в поведении, общении, деятельности, отношениях.

При этом педагогические условия как важное средство физического воспитания субъектов самопознания способствуют переводу ценностного потенциала сознания на более высокий уровень его самоорганизации.

Таким образом, готовность будущего учителя физической культуры к профессиональной деятельности в условиях реализации идей личностно ориентированного подхода базируется на ряде основополагающих компонентов: создание комфортных условий для самореализации и самосовершенствования личности; создание ситуаций успеха, свободы выбора, диалога, рефлексии, состязательности, мыследействия, творческого поиска; создание образовательно-развивающей среды для самопроявления и раскрытия личностного потенциала обучаемых, творческого обогащения субъектного опыта; выработка личностного смысла учения, личностной позиции, индивидуального стиля и манеры поведения, мышления, отношений, деятельности; организация взаимодействия равноправных партнеров, объединенных одной целью при реализации жизненных планов и проектов; взаимосвязь теории и практики при ориентации студентов на мышление и действия творческого характера, самостоятельность в познании; формирование мотивационно-ценностного отношения к значимой деятельности; развитие способности к саморегуляции и самоуправлению; совместное составление индивидуально-коррекционных программ саморазвития и самореализации воспитанников, определяя границы ближайшей и отдаленной перспектив роста и развития каждого.

17

Список литературы:1.Алексашина И.Ю. Учитель и новые ориентиры в образовании: Гуманизация образования как

предмет теоретической рефлексии и практического освоения учителем / И.Ю. Алексашина. — СПб.,1997. — 153 с.

2.Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания /Б.Г. Ананьев // Избранные психологические труды: в 2 т. — Т.1. — 1980. — С. 67.

3.Виленский М.Я. Физическая культура в гуманитарном образовательном пространстве вуза / М.Я. Виленский //Физическая культура: воспитание, образование, тренировка. — 1996. — № 1. — С.

4.ВыготскийЛ.С. Собрание сочинений: в 6 т /Л.С. Выготский. — М., 1984. — Т. 2. — С. 258.5.Гинзбург М.Р. Психологическое содержание личностного самоопределения / М.Р. Гинзбург

//Вопросы психологии. — 1994. — № 3. — С. 18-26.6.Гречко А.С. Некоторые пути формирования профессиональных качеств учителя физической

культуры на занятиях гимнастикой / А.С. Гречко, А.С. Келлер, Н.А. Щепина //Вопросы дальнейшего совершенствования профессиональной подготовки учителя физической культуры: сб. науч. трудов. — Уральск, 1990. — С. 105-106.

7.Григоренко Л.В. Формирование готовности студентов педагогического вуза к профессиональной деятельности в процессе самостоятельной работы: дис. ... канд. пед. наук /Л.В. Григоренко. — Кривой рог, 1991. — 185 с.

8.Дурай-Новакова К.М. Формирование профессиональной готовности студентов к педагогической деятельности: дис. … докт. пед. наук. – М., 1987. – 356 с.

9.Загвязинский В.И. Теория обучения: Современная интерпретация: учеб. пособие для студ. высш. пед. учеб. заведений /В.И. Загвязинский. — М.: Изд. центр «Академия», 2001. — 192 с

Аннотация. Мақалада зерттеудегі проблемалық шешім, жалпылай дәрежедегі феноменнің анықталып, денешықтыру мұғалімінің кәсіби дайындығы мен заманауи кезеңіндегі құрылымы туралы.Annotation. Addressing research largely depends on the disclosure of the phenomenon of "professional readiness of the teacher of physical culture" and the process of its formation at the present stage.

УДК 677Ж 27

ИССЛЕДОВАНИЯ ПОЛУЧЕНИЯ НЕТКАНЫХ МАТЕРИАЛОВСПОСОБОМ ЭЛЕКТРОФЛОКИРОВАНИЯ

А.К. ЖанкожаеваТаразский государственный педагогический институт, г. Тараз

В настоящее время в связи с тем, что остро стоит проблема об утилизации отходов текстильной промышленности, в частности отходы трикотажного и коврового производства и их применение для получения нового материала, в данной работе рассматривается принципиальные новые возможности переработки и тем самым получить новые текстильные материалы.

Переработка отходов до последнего времени проводилось традиционными методами - механической и химической технологии производства текстильных материалов, в последние десятилетия в названных областях характерно применение принципиально новых методов переработки текстильного сырья. В частности применение электрических полей и электронно-ионных технологических способов.

Физические основы данной технологии объясняется тем, что воздействие электрического поля на объект исследования, без промежуточных преобразований его в механическую или в другие виды энергии, заложена возможность резкой интенсификации производства текстильных материалов.

В данном случае с помощью электрического поля и сил взаимодействия электрических зарядов обусловливается движением отдельных частиц сырья.

При проведении исследовании была собрана схема для создания электрического поля с помощью различного заряда пластин (рисунок 1).

На основе этой схемы изучено влияние электрического поля на заряженные волокно, за счет распределенной в этом пространстве энергии действовать на другой заряд, находящиеся в его пределах

18

+

-

F = q ( E0 )Где, F-сила воздействия поля на помещенный в него зарядq- величина заряда, E0- напряжение внешнего электрического поляВ электрическое поле вносятся ворс длиной 4-20мм. получены из текстильных отходов

различного происхождения по волокнистого составом. Появление заряда в волокнах можно объяснить таким образом: действует при этом три фактора: электрическое поле, напряженность электрического поля, движение заряженных частиц.

Из источников известно [1], что создавшаяся поле называется стационарным, обеспечивающим передвижение заряженных частиц между электродами.

Рисунок-1.Лабораторная установка по получению электрофлокированногоматериала из ворса

В основу получения нетканых материалов из отходов при помощи ионно-электронной технологии положено использование процессов, связанных с воздействием сильного электрического поля на потоки дисперизованных электрически заряженных материалов. Данный способ называется электрофлокированным.

По строению материалы, выработанные электрофлокированным способом, представляет собой многокомпозиционную структуру состоящую из основы, слоя грунта, клеевого грунта и покров ворса. В работе изучена зарядка одиночных волокон различной длины. Таблица – 1.

Зависимость длины волокна от параметров процесса образования зарядаДлина

волокна l , м (х 10 -3)

напряженность

отлета Е0, В/м (х105)

Напряженность «завеса» E3, В/м

(х105)

заряд волокна Q, Кл (х10-13)

заряд на единицу длины волокна Q/l,

Кл/м (х10-10)

20 2,5 2,1 26 1,310 2,5 2,04 12,5 1,255,9 2,5 2,08 6,2 1,052,7 2,5 2,1 2,9 1,07

Как видно из таблицы, что чем больше длина волокна, тем выше заряд волокна и напряженность «завеса» волокна, тем самым соотношение Q/l меняется в сторону высокой длины волокна. Однако высокое напряженность отлета волокна не меняется в зависимости длины волокна.

Изучение зависимости поверхности материала от соотношения T/l, с целью определения поверхности флокированного материала в зависимости от длины и линейной плотности ворса нами проведены исследования по изучению способности к переработке ворса. Опыт проводился после

19

получения материала с помощью специального прибора где определяется поверхность флокированного материала. [2]

Изучение способности ворса к переработке различной длины и линейной плотности показывают, что независимо от того, что длина ворса повышенная поверхность флокированного материала характеризуется мягкостью и очень мягкостью, если соотношение T/l равна 0,9 и 1,5 соответственно, поверхность характеризуется жестким грифом и текстиле подобной лицевой поверхностью. Электрофлокированный материал с жестким грифом используется только для специальных целей, при этом линейная плотность ворса соответственно равняется 1,1 и 0,67 текс.

Чтобы получить замшеподобную поверхность должны иметь ворс с длиной 3,0 мм и линейной плотностью 0,33 текса соответственно соотношением T/l ровным 3,0, при этом для очень мягкой поверхности соотношения составляет 6,7, при длине ворса 1,0 и линейной плотности 0,15 текс. [3]

В заключении следует отметить, что независимо от природы волокна, ворсовые покрытия характеризующая меньшим числом соотношения T/l обладает высокой характеристикой флокированной поверхности и плохой способностью к переработке. Например, для изготовления ковровых напольных покрытий применяют тонкие жгуты из 320 волокон линейной плотности 2,22 текс. Поверхность данного материала характеризуется несминающей характеристикой и очень хорошей способностью к переработке.

В данной работе рассмотрена технология получения нетканых текстильных материалов способом электрофлокирования, проведено исследование взаимодействия заряженных частиц с электрическим полем, влияние напряженности электрического поля на заряд хлопкового волокна, получение заряда одиночных волокон различной длины и ориентация волокон.

В результате проведенных исследовании сделано следующие выводы:применение электрических полей для флокирования позволяет создать высокую степень

ориентации волокон к моменту их закрепления в клее, в результате чего достигается максимально плотное расположение ворса на поверхности материала. Повышение плотности нанесения ворса обеспечивается оптимизацией параметров электрофлокирования (напряженность электрического поля, расстояние между электродами, время нанесения ворса) и оптимизацией свойств ворса (электропроводимость и разделяемость) для улучшения его ориентации. Ориентация волокон вдоль силовых линий поля происходит в результате образования диполя и вращающего момента при распределении зарядов на ворсинке по ее концам под действием поля.

Список использованных источников1.Бершев Е.Н., Смирнов Г.П., Заметта В.Б., Назаров Ю.П., Корнеев В.Н. Нетканые текстильные

полотна. Справочное пособие. М.: Легпромбытиздат, 1987.-400с.2.Петрова И.Н., Андросов В.Ф. Ассортимент свойства и применение нетканых материалов. М.:

Легпромбытиздат, 1991.-300с.3.Смирнов Т.П. Заметта Б.В.и др. Справочник. М.: Легпромиздат, 1987.-280с.

Аннотация. Берілген мақалада жаңа мүмкіншіліктермен қатар өңдеу арқылы жаңа тоқыма материалдарын жасау қарастырылады.Annotation. This article examines the principal new features of processing and thus get new textile materials.

УДК: 373.796 Ж22

ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ ФИЗИЧЕСКИХ КАЧЕСТВ И ЛИЧНОСТИ У ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА В ПРОЦЕССЕ ЗАНЯТИЯМИ

ФИЗИЧЕСКИМИ УПРАЖНЕНИЯМИ

П.С. Жекенов, С.Б. Касымов Таразский государственный педагогический институт, г. Тараз

Под физическими качествами и способностями мы понимаем такие качества и способности, которые характеризуют его физическое состояние, это - прежде всего состояние его морфофункционального развития: конституция его организма и физиологические функции последнего. К числу признаков, характеризующих конституцию организма, относятся, в частности,

20

такие показатели его телосложения, как рост, вес, окружность тела и др. Среди разнообразных физиологических функций человеческого организма особо следует отметить двигательную функцию, которая характеризуется способностью человека выполнять определенный круг движений и уровнем развития двигательных (физических) качеств.

Нервная система детей дошкольного возраста отличается большой пластичностью, на основе чего у ребенка легко образуются новые условные связи. Это свойство необходимо использовать для формирования в раннем возрасте различных двигательных навыков, а также навыков самообслуживания. Однако организм дошкольника еще мало сопротивляется неблагоприятным условиям среды: у детей легко возникает желудочно-кишечные, простудные и другие заболевания.

Теория физического воспитания учитывает психофизиологические особенности детей дошкольного возраста: возможности работоспособности организма, возникающие интересы и потребности, формы наглядно-действенного, наглядно-образного и логического мышления, своеобразия преобладающего вида деятельности в связи с развитием которой происходят главнейшие изменения в психике ребенка и подготавливается «переход ребенка к новой высшей ступени его развития».

На протяжении дошкольного детства осуществляется беспрерывное развитие физических качеств, о чем свидетельствует показатели общей физической подготовленности детей. У дошкольников от 5 до 7 лет становая сила увеличивается вдвое: у мальчиков она возрастает с 25 до 52 килограмм, у девочек с 20,4 до 43 килограмм. Улучшаются показатели быстроты. Время бега на 10 метров с хода сокращается у мальчиков с 2,5 до 2,0 секунд, у девочек с 2,6 до 2,2 секунд. Изменяются показатели общей выносливости. Величина дистанции, которую преодолевают мальчики, возрастает с 602,3 метра до 884,3 метра, девочки с 454 метра до 715,3 метра.

Вместе с тем ученые утверждают, что максимальные темпы прироста физических качеств по годам не совпадают. Более высокие увеличения показателей быстроты отмечаются в возрасте от 3 до 5 лет, ловкости от 3 до 4 лет, силовых способностей от 4 до 5 лет. В возрасте от 5 до 6 лет обнаружены некоторые замедления силовых показателей. Необходимо учитывать это при организации целенаправленной работы по развитию физических качеств дошкольников.

На развитие физических качеств дошкольника оказывают влияние различные средства и методы физического воспитания. Эффективным средством развития быстроты являются упражнения направленные на развитие способности быстро выполнять движения. Дети осваивают упражнения лучше всего в медленном темпе. Педагог должен предусмотреть, чтобы упражнения не были продолжительными, однообразными. Желательно их повторить в разных условиях с разной интенсивностью, с усложнениями или, наоборот, со снижением требований.

Для воспитания у детей умения развивать максимальный темп бега могут быть использованы следующие упражнения: бег в быстром и медленном темпе; бег с ускорением по прямой, по диагонали. Полезно выполнять упражнения в различном темпе, что содействует развитию у детей умения прилагать разные мышечные усилия соотносительно с намеченным темпом. Для развития умения поддерживать темп движений на протяжении некоторого времени эффективным средством является бег на короткие дистанции: 15, 20, 30 метров. При обучении быстрому началу движения применяется бег с ускорением по сигналам; старт из разных исходных положений. Эти упражнения включаются в утреннюю гимнастику, физкультурные занятия, упражнения, подвижные игры на прогулке.

Для развития ловкости необходимы более сложные упражнения по координации и условиям проведения: применение необычных исходных положений (бег и исходное положение - стоя на коленях, сидя, лежа); прыжок из исходного положения - стоя спиной к направлению движения; быстрая смена различных положений; изменения скорости или темпа движения; выполнения взаимосогласованных действий несколькими участниками. Могут быть использованы упражнения, в которых дети прилагают усилия, чтобы сохранить Равновесие: кружиться на месте, качание на качелях, ходьба на носках и др.

Упражнения для развития силовых способностей делятся на 2 группы: с сопротивлением, которое вызывает вес бросаемых предметов, и выполнение которых затрудняет вес собственного тела (прыжки, лазания, приседания). Большое значение имеет количество повторений: небольшое не содействует развитию силы, а чрезмерно большое может привести к утомлению.

Необходимо также учитывать темп выполнения упражнений: чем он выше, тем меньшее количество раз должно выполняться. В силовых упражнениях предпочтение следует отдавать горизонтальным и наклонным положениям туловища. Они разгружают сердечно-сосудистую систему и позвоночник, уменьшают кровяное давление в момент выполнения упражнения. Упражнения с

21

мышечным напряжением целесообразно чередовать с упражнениями на расслабления.Для развития выносливости больше всего подходят упражнения циклического характера

(ходьба, бег, прыжки, плавание и др.). В выполнении этих упражнений принимает участие большое количество групп мышц, хорошо чередуются моменты напряжения и расслабления мышц, регулируется темп и продолжительность выполнения.

В раннем и дошкольном возрасте важно решать задачи воспитания практически всех физических качеств. В первую очередь следует обращать внимание на воспитание координационных способностей, в частности на такие компоненты, как чувство равновесия, точность, ритмичность, согласованность отдельных движений. При освоении новых движений предпочтение отдается методу целостного разучивания. При расчленении движений ребенок теряет его смысл, следовательно, и интерес к нему. Ребенок хочет сразу видеть результат своего действия.

Дошкольный возраст – это период первоначального складывания личности, период развития личностных механизмов поведения. Главная цель развития личности – реализация ребенком своего «Я», а также переживания себя в качестве социального индивида – успешно может решаться в процессе занятий физическими упражнениями в детском саду. Движение, даже самое простое, дает пищу детской фантазии, развивает творчество, которое является высшим компонентом в структуре личности, представляет собой одну из наиболее содержательных форм психической активности ребенка, которую ученые рассматривают как универсальную способность, обеспечивающую успешное выполнение разнообразных видов деятельности. Важнейшая особенность творчества дошкольника –насыщенность яркими, положительными эмоциями, благодаря чему оно обладает большой притягательной силой и ведет к развитию новых мотивов деятельности, формирующих эвристическую личность.

Двигательное творчество раскрывает ребенку моторные характеристики собственного тела учит относится к движению как к предмету игрового экспериментирования. Основное средство его формирования – эмоционально окрашенная двигательная активность, с помощью которой дети в воображаемую ситуацию, через движения тела учатся выражать свои эмоции и состояния, искать творческие композиции. Создавать новые сюжетные линии, новые формы движений.

Особую значимость в формировании двигательного творчества дошкольников имеют игровые двигательные задания, подвижные спортивные игры, спортивные развлечения которые всегда интересны детям, они обладают большим эмоциональным зарядом, отличаются вариативностью составных компонентов, дают возможность быстро осуществлять решение двигательных задач. Дети учатся придумывать двигательное содержание к предложенному сюжету, самостоятельно обогащать и развивать игровые действия, создавать новые сюжетные линии, новые формы движения. Это исключает привычку механического повторения упражнений, активирует в доступных пределах творческую деятельность по самостоятельному осмыслению и успешному применению знакомых движений в нестандартных условиях. Постепенно коллективное творчество, организуемое взрослым , становится самостоятельной деятельностью детей.

Важная характеристика личности - ее направленность, система ведущих мотивов в поведении. Мотив – побуждение к деятельности, связанное с удовлетворением потребности человека, отражающих требования внутренней среды организма или внешних условий жизни и побуждают его к активности. Двигательная деятельность способствует формированию одной из важных потребностей человека – в здоровом образе жизни. Она представляет собой отношение человека к собственной деятельности, поддерживающей и укрепляющей его здоровье. Здоровье ребенка, с которым в смысловом отношении связан термин: здоровый образ жизни,- показатель уровня развития общества, в котором он живет.

Потребность в здоровом образе жизни необходимо формировать с детства, когда организм пластичен и легко поддается воздействиям окружающей среды. У детей укрепляется желание быть здоровым, вырасти красивым, активным, уметь обслужить и вести себя так, чтобы не причинить вреда себе и другим. С помощью взрослого ребенок осознает: для того, чтобы быть здоровым, нужно ежедневно выполнять физические упражнения, закаляться, делать зарядку, соблюдать режим дня, есть здоровую пищу, следить за чистотой окружающей среды и помещения, а также соблюдать правила гигиены.

На занятиях физическими упражнениями дети получают элементарные представления о строении собственного тела, функциях и назначениях внутренних органов и систем организма. Через систему специальных упражнений и игр дети знакомятся с признаками здоровья(правильная осанка, походка), учатся защищаться от микробов, избегать опасных мест, при необходимости оказывать себе и другим элементарную помощь. Чем скорее ребенок осознает необходимость своего

22

непосредственного приобщения к богатствам физической культуры, тем скорее у него сформируется важная потребность, отражающая положительное отношение и интерес физической стороне своей жизни.

В дошкольном возрасте начинает складываться самооценка – наиболее сложный продукт развития сознательности ребенка, проявляющейся в оценке личности самой себя. Основными факторами формирования самооценки признаются : собственная активность личности, оценка окружающих людей, умение правильно оценивать действия других. На ранних этапах формирования самооценка дошкольника является отражением оценочных суждений окружающих, прежде всего взрослых. Формирование самооценки в процессе двигательной деятельности предполагает: привлечения внимания ребенка к художественному образу, «картине мира» окружающей его природы; к способности создавать собственный художественный образ – «образ красивого тела»; красивому двигательному поведению окружающих взрослых. В большей мере этому способствует увлекательная двигательная деятельность, связанная с четкой установкой на результат (игры – драматизации, спортивные и подвижные игры, спортивные упражнения, игры – эстафеты). Ребенок оценивает свое «Я» по непосредственным усилиям, которые он приложил для достижения поставленной цели. В связи с развитием самооценки развиваются такие личностные качества, как самоуважение, совесть, гордость.

В сложных действиях проявляется воля ребенка – преодоление препятствий при достижении поставленной цели. Действенными факторами воспитания воли дошкольника могут служить условия, побуждающие к преодолению трудностей. Особенно ценными в этом отношении являются подвижные и спортивные игры, физические упражнения, основанные на продолжительном и многоразовом повторении однообразных двигательных действий. При их выполнении требуется выполнять волевые усилия для преодоления постепенно растущего физического и эмоционального напряжения. Большое значение имеют применения методов стимулирования волевых усилий, контроль и учет степени развития волевых качеств.

Двигательная деятельность активизирует нравственное развитие личности ребенка. Прежде всего, она способствует формированию таких положительных личностных качеств, как сочувствие, стремление к оказанию помощи, дружеской поддержки, чувство справедливости, честности, порядочности. Это ярко проявляется в играх и игровых упражнениях, выполнение которых ставит ребенка перед необходимостью вступить в контакт со сверстником, оказать помощь в выполнении двигательного задания, найти оптимальные варианты согласований действий. Воспитатель старается показать зависимость общего результата от выполнения каждым ребенком определенных действий, от доброго и справедливого отношения к товарищам (помочь товарищу, если он не может выполнить правила игры, использовать вежливые формы предложения услуг, замечаний). Наличие игрового момента способствует поддержанию у всех детей интереса к выполнению общей двигательной задачи, без чего невозможно достичь умения видеть другого, действовать с ним. Взаимная ответственность обеспечивает ребенку возможность самоутверждения, развивает уверенность, инициативность, формирует чувство товарищества.

Таким образом, занятия физическими упражнениями – важный фактор формирования личности ребенка дошкольника.

Обучение является составной частью целостного педагогического процесса, направленного на формирование всесторонне и гармонически развитой личности. В физическом воспитании обучения движениям осуществляется путем непосредственного руководства воспитателя и самостоятельной деятельности детей под его наблюдением. В ходе обучения двигательным действиям происходит развитие познавательных, волевых и эмоциональных сил ребенка и формирования его практических, двигательных навыков. Обучение движениям оказывают целенаправленное влияние на внутренний мир ребенка, его чувства, мысли, постепенно складывающиеся взгляды, нравственные качества; двигательные действия, выполняемые детьми, полезны для здоровья и общего физического развития.

Содержание обучения составляют физические упражнения, в том числе подвижные игры, подобранные в соответствии с программой.

В процессе воспитания двигательных действий, учитывая психофизиологические особенности развития ребенка, опираясь на его возможности, взрослый последовательно ставит перед ним новые двигательные программы. Конкретно это выражается в постепенно повышающихся требованиях программы физического воспитания, направленных на формирование двигательных навыков и физических качеств.

Усвоение нового требует от ребенка определенных физических и психических усилий, преодоление трудностей. В каждом отдельном случае новое программное требование является

23

противоречивым по отношению к реальному уровню развития движений, к уже достигнутым двигательным умениям и навыкам. Преодоление этого противоречия и составляет движущую силу развития.

Обучение требует у ребенка собранности, внимания, конкретности представления, активности мысли, развития памяти: эмоциональной, если процесс обучения вызывает заинтересованность и связанный с этим эмоциональный отклик; образной – при восприятии наглядного образца движений воспитателя и выполнения упражнений детьми; словесно- логической – при осмысливании задачи и запоминании последовательность выполнения всех элементов упражнения, содержания и действия в подвижной игре и самостоятельного их выполнения; двигательно-моторной - в связи с практическим выполнением упражнений самими детьми; произвольной, без которой невозможно сознательное, самостоятельное выполнение упражнений.

Обучение детей тесно связано с нравственным воспитанием, формированием моральных чувств и сознания ребенка, развитие его морально- волевых качеств: доброжелательности и взаимопомощи, целеустремленности, честности.

Таким образом, в процессе обучения движения у детей развиваются умственные способности, нравственные и эстетические чувства, формируется сознательное отношение к своей деятельности и в связи с этим целенаправленность, организованность. Все это во взаимосвязи является осуществлением комплексного подхода к процессу обучения, который содействует формированию всесторонне развитой личности.

В отличие от других педагогических наук, теория физического воспитания познает общие закономерности, по которым в системе воспитания происходит управление физическим развитием человека и его физическое образование. Это и определяет специфику предмета теории физического воспитания. Обобщая научные и практические данные, теория физического воспитание раскрывает суть задач, которые должны быть решены в процессе физического воспитания, определяет принципиальные подходы, эффективные средства и методы реализации этих задач, выявляет и разрабатывает оптимальные формы построения процесса физического воспитания применительно к основным этапам возрастного развития человека и условиям его жизнедеятельности.

Чем скорее ребенок осознает необходимость своего непосредственного приобщения к богатствам физической культуры, тем скорее сформируется у него важная потребность, отражающая положительное отношение и интерес к физической стороне своей жизни.

Таким образом, обоснованный выбор содержания и методов развития физических качеств – важная сторона повышения эффективности физического воспитания.

Список литературы:1.Безносиков И.Я. Физкультурно-оздоровительная работа с детьми дошкольного возраста: учебно-

методическое пособие. Мн. : « Четыре четверти» , 1998. – 66с.2.Бланин А.А. Становление физических качеств дошкольников в зависимости от их двигательной

активности и соматотипа. Автореферат диссертации на соискание учебной степени кондидата пед. Наук. МГАФК – Малаховка, 2000, - 21с.

3.Грохольский Г.Г. Двигательная активность детей дошкольного возраста: Метод. Рекомендации, АФВ и СРБ. – Мн, 2002. – 44с.

4.Гужаловский А.А. Основы методики и теории физической культуры: учебник для техникумов физической культуры. – М. : Физкультура и спорт, 1986. – 352с.

5.Кенеман А.В., Хухлаева Д.В. Теория и методика ФВ детей дошкольного возраста: учебник – М.: Просвещение, 2005.- 271с.

6.Матвеев А.П.,Мельников С.Б. Методика ФВ с основами теории: учеб. Пособие для студентов пед. Институтов и учащихся пед. Училищ. – М.:Просвещение, 1991.- 191с.

7.Мащенко М.В., Шишкина В.А. Физическая культура дошкольника. – Мн.: Ураджай, 2000.8.Степаненкова Э.Я. Теория и методика физического воспитания и развития ребенка. – М.:

Издательский центр «Академия» 2001.-368с.9.Холодов Ж.К. и Кузнецов В.С. Теория и методика ФВ и спорта: учеб. Пособие для студентов вузов.

– М.: Издательский центр «Академия», 2000. – 480с.

Аннотация. Бұл мақалада қимылдатқыш әрекет тәрбиесінің үдерісі бейнеленеді, кімыл козғалыс, дене тәрбіесі әрікетіңін талабына сай болуды талап етеді.Annotation. The process of education of motive actions is described in this article, it is expressed in the gradually rising requirements of the program of athletic education, motive skills and athletic qualities sent to forming.

24

ӘОЖ 51.78.172

ОҚУШЫЛАРДЫҢ САЛАУАТТЫ ӨМІР СҮРУ ДАҒДЫЛАРЫНДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Г. Кенбаева№35 орта мектеп, Тараз қ.

Балалардың денсаулығы – қоғамның экономикалық, әлеуметтік және саналы жетістіктерін сипаттайтын маңызды көрсеткіштердің қатарына жатады. Қазақстандағы мектеп оқушыларының денсаулық деңгейлері қоғамның, әсіресе дәрігерлер және мұғалімдер арасында дабыл қағуда. Ақпарат құралдарының материалдары және статистикалық деректердің көрсетуінше хх ғасырдың аяғында, xx1 ғасырдың басында мектеп оқушыларының денсаулықтары күрт төмендеген. Балалардың денсаулық деңгейлерінің көрінісі көпшілік жағдайда мектептердің жауапкершілігінде деп көрсетіледі. Демек, мектепте оқушылардың денсаулығы ерекше өзекті мәселе. Статистикалық деректер бойынша жалпы мектепті бітірушілердің 68% дені сау, әрбір екінші жеткіншек морфофункционалдық патология, 42%-созылмалы сырқат деп танылуда. Жас балалардың маскүнемділік деңгейлері де жиі байқалып келеді.

Мектеп оқушыларының денсаулықтарына теріс әсер ететін факторларының қатарына мектеп оқушыларының оқу сабақтарымен артықша жүктелулерін, педагог пен оқушылардың арасындағы авторитарлық қарым-қатынастықты, оқыту мен тәрбиелеудегі баланың тұлғалық және жас ерекшеліктерін қажетті деңгейде есепке алынбаушылықтарын, гиподинамия және т.б. атап көрсетуге болады. Мектептердегі оқу-тәрбие жұмысын қазіргі заманның талаптарына сәйкес жүргізу, оқушының денсаулығын сақтау мен нығайту мәселелерін тиімді шешу медициналық қызметкерлер мен мұғалімдердің бірлескен нәтижелі еңбектеріне байланысты. Педагогика ғылымында осы туындаған мәселені шешудегі тиімді жолдары мен құралдарын негіздеу қажеттілігі туындайды.

Денсаулық мәдениеттілігінің төменділігі, денсаулыққа қарамаушылық себептері, оқушылардың арасында 40% салауатты өмір салтының теориясын білмейтіндігінен деп саналады. Демек, қазіргі кезде оқушылардың салауатты өмір салтын тәрбиелеу қажеттілігі, оны арнайы әдіс-тәсілдерді қолдана отырып қалыптастыру қажеттілігі туады.

Қазіргі мектеп оқушысын салауатты өмір салтына тәрбиелеудің басты міндеттеріне мына төмендегілер жатады:

- халық педагогикасы элементтерін қолдану (ауызша халық шығармашылығы, салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптары, ұлттық ойындар т.б.);

- мектеп оқушысының бойында салауатты өмір салтын қалыптастыруда тиімді психологиялық-педагогикалық шарттарды қолдану;

- «салауатты өмір салты» - ұғымын қалыптастыру;- салауатты өмір сүру туралы оқушыларды ынталандыру;- оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне көмек көрсету;- өз денсаулықтарын сақтауда, салауатты өмір сүру дағдыларында жауапкершіліктерін

қалыптастыру.- арнайы денсаулық сақтау технологиясы арқылы салауатты өмір сүру дағдыларын

қалыптастыру.Оқушылардың салауатты өмір сүру дағдыларын зерттеу барысында философиялық,

педагогикалық зерттеулерде көрініс тапқанын, бұл салада біраз тәжірибе бар екенін байқадық.Шығыстың ойшылдары Аль-Фараби, Абу Али Ибн-Сина, Ж.Баласағұн, А.Ясауи өз

трактаттарында денсаулық пен өмір салтының байланыстылығы туралы айтса, педагог-ағартушылар А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулати, Асан Қайғының шығармаларында жас жеткіншектерге денсаулық сақтау туралы білім беру керек екендігіне көңіл бөлінген. Салауатты өмір салты мәселесін анықтау проблемасындағы негізгі категория болып «денсаулық» түсінігі болатынын айта кету керек. Бұл түсінікті анықтауда адамның өзінің, оның жаратылу табиғатының көрінісі басты роль атқарады. Адамның тек сыртқы түрі ғана емес, сонымен бірге ішкі жан – дүниесі де, яғни мінез-құлығы, қабылдауы, ойлауы, іс-әрекеттері, сол немесе басқа әсерлерге бейімі біркелкі бола бермейді. Әртүрлі адамдар болып жатқан нәрсені әртүрлі жасайды. Бірақ, ең бастысы бір адам сол немесе басқа әсерлерді өмірдің әртүрлі кезеңінде әртүрлі қабылдайды. Сонымен, адамның денсаулығы – бұл жалпы адамзаттық және жеке болмыстың күрделі феномені болып саналады. Бүгінгі күні ол кешенді немесе психологиялық, әлеуметтік және жеке тәртіптің көптеген күрделі факторларының, кейде

25

философиялық қасиеттердің өзара әсеріне қатысты болады.«Салауатты өмір салты» сонау замандардағы Гиппократтың трактаттарында бірқатар

денсаулық сақтау іс-шаралары ретінде философиялық ой-санасы құрылымының жалғасы түрінде мазмұндалады. Трактат денсаулық және салауатты өмір салты жайындағы ілімнің дамуына негіз болды. Көне грекиялық философтардың еңбектерінен балаларды салауатты өмір салтына тәрбиелеудегі теңдесіз ой өрістерін дәлірек кездестіруге болады.

Көне Грекиядағы алғашқы философтардың бірі Сократ, табиғи жаратылысты ерекшеліктерге аса назар аудара отырып, адамның өзін-өзі тану мүмкіншіліктері арқылы салауатты өмір салтының терең жағын көре білді, яғни «өз-өзін білетін тұлға, өзіне тиімділікті таниды, шамасы келмейтін істі түсінеді», деп ол адамның сана-сезімі арқылы өзін-өзі танып білуін, іс-әрекеттенуін мазмұнды түрде көрсетті. Платон салауатты өмір салтын тәрбиелеу ерте кезеңнен бастау қажеттігін атап көрсетті, себебі «кез-келген істегі ең бастысы – оның ерекшелене бастауы».

Аристотель «Этика, саясат, поэтика» деп аталатын еңбегінде адамның жекелей көрегендігі мен салауатты өмір салтын қоғамдық мазмұндағы мәселе ретінде ашып көрсетеді. Оның айтуынша, тәрбиені «денеге қамқорлықтан» бастап, сонан соң, «рухани тәрбиеге» ұштастыру қажет, себебі дене тәрбиесі, рухани тәрбиемен қатарласа орындалуы тиіс. Яғни, Аристотель салауатты өмір салтының тәрбиесін адамның белсенді өмір салтымен, шынығумен, жаттығулармен байланыстырады. Демек, ерте кезде де салауатты өмір салтына тәрбиелеудегі дене жаттығу мәселесі қарастырылған. Осы кезеңде «өз-өзіңді тани біл», «өзіңе қамқорлық жаса»деп аталатын алғашқы тұжырымдамалар шыға бастады. Салауатты өмір салтын тәрбиелеу мәселелерін Шығыс елдерінде де қолдау тапқан. Мысалы, Ибн Сина денсаулықты сақтау және нығайтуға бағытталған гигиеналық талаптардың кодексін құрады. Тамақтану, ұйықтау, оқу мерзімдерін сақтау қажеттілігін Ибн-Сина атап көрсетті. Салауатты психологиялық ортаның болуына аса назар аударды. «Дәрігерлік ғылымның баспалдағы» еңбегінде, Ибн-Сина тәрбиешілердің баланы өз эмоциялары мен үрейлерін басқару қажеттілігін мазмұндайды. Яғни, ойшының пікірінше, жас буынның санасы мен денсаулығы тәрбиеге байланысты. Шынайы мемлекет концепциясында Ибн-Сина қоғамдық еңбек пен ұзақ өмір сүру қоғамдық құрылымның басты критериясы екендігін атап көрсетті. Шынайы таза ортада ереже мен тәрбиенің жетелеуі арқасында адамзаттың саналы ғұмырын өзгерте отырып ұзақ өмір сүретіндеріне сенеді. Ұзақ өмір сүру, Ибн-Синаның адам қоғамындағы рухани және табиғи гармонияның іске асу болжамдарының бірі. Ибн-Синаның ұғымы бойынша, ерте жастан бастап салауатты өмір салтының мына төмендегідей принциптерін сақтау қажет:

1) жанның ара салмағы (гармониялық дене пішімді сақтау); 2) тамақты таңдау (тамақтану мерзімі); 3) денені тазалау (шлактан, зиянды заттардан тазалау); 4) дене пішімін сақтау; 5) дұрыс дем алу; 6) киім тазалығы; 7) дене және рухани қозғалыстың теңдесуі. Сонымен, Ибн-Сина гигиеналық ғылымның негізін салушы болып табылады. Еңбектері бүгінгі

күндері өзекті және жас буынды салауатты өмір салтына тәрбиелеуде аса құнды. Шығыстың ойшыл-ғалымы Аль-Фараби дене және ойды тәрбиелеу тәсілдерінің ұқсастықтарына аса назар аударды. Өзінің әлеуметтік-экономикалық трактатында, «адам өз денесінің жетілуіне қол жеткізуі қажет», –деп атап көрсетті, себебі адамның денесі-сақтауға қажетті нәрсе, егер ол болмаса, оған қол жеткізу қажет. Мерзімді тамақтанумен денсаулық, тұрақты еңбек пен күш, сенімді іс-әрекетпен ой-сана пайда болады. Сонымен қатар Аль-Фараби ауруды емдеуді ғана емес, адам денсаулығын алдын ала сақтау мен нығайтуды аса атап көрсетті.

Орта ғасырда өмір сүрген Өтей Бойдақ Тілеуқабылұлы, Мұхаммед Хайдар Дулати, Асан Қайғының қазақша жазба мұраларынан жас буынды салауатты өмір салтына тәрбиелеудегі терең ойлы мұрағаттарды кездестіруге болады.

Ө. Тілеуқабылұлы дене мен рухани дүние тұрғысында жас буынның сұлулықты түсіне білулеріне ерекше көңіл бөлді. Сонымен ойшылдар «сұлулығымен» қатар «рухани сұлулықты» дамытуды ұсынды. Ө. Тілеуқабылұлы адамның сыртқы пішіміне, көрінісіне аса назар аударған, егер адамның сырт киімі таза, тартымды, сұлу келбетті болса онда ол оның көңіл-күйін жақсартып, жүрек жылуын оятады. Ойшыл-данышпан арақ-шараптан, нашақорлықтан алшақ болуға шақырады. Ойшылдың ой-саналауы бойынша бала дені сау болуы үшін жас кезінен бастап оны шынықтыру қажет, дене еңбегімен шұғылдандырып тәрбиелеу қажет.

26

XV ғ. белгілі оқымыстысы М.Х. Дулатидің өсиетінде тәрбиелеудегі зиянды әдеттерге қатынасты негіздемелер қаланған (шарап ішу, нашақорлық заттармен шұғылдану, темекі тартуға үйір болу сияқты). Зиянды әдеттерді мәдениеттілік пен еңбекке тарту арқылы жою керек дейді. Белгілі қазақ жырауы, философы Асан Қайғы өзінің поэтикалық шығармаларында, өмірде адам баласы қандай болуы қажет, неге талпыну қажеттігі жайында қызықты ой-өрісті дүниелерді көрсете білген. Философтың пікірінше, әрбір адамзат өзіндік жетілуге талпынуы қажет. Нағыз адам мынадай саналы сапа иесі болуы тиісті адамгершілік, шынайылық, шыншылдық, қарапайымдылық, намысқойлық, тұрақтылық. Асан Қайғының пікірінше, қоғамдық шарттар тұлғаның қалыптасуына, оның саналы ерекшеліктерінің қалыптасуына басты фактор болып табылады. Осы аталған салалар мен шарттар салауатты өмір салтына тиісті, қажетті мінез-құлық нормаларын таңдап алуға мүмкіншілік жасайды. Қазақ халқының салауатты өмір салты халықтық ертегілерде, эпостық жырларда, мақал-мәтелдерде, ойындарда және дәстүрлерде бейнеленіп, сипаттала көрсетілген.

А.С. Иманғалиевтің пікірінше «салауатты өмір салты» адам организмінің резервтік мүмкіншіліктерін жетілдіретін күнделікті тіршілігінің типтік формалары мен тәсілдері, әлеуметтік және кәсіби қызметтерін саяси, экономикалық, әлеуметтік-психологиялық жағдайлардан тәуелсіз орындауды қамтамасыз ету. Г.Д. Әлімжановтың ойынша салауатты өмір салты «білім, ептілік, дағдыланумен байланысты, оның негізінде әрбір оқушының денсаулығы, күнделікті шынығу әдістемелері жатыр». Ж.З. Торыбаеваның пікірінше мектеп оқушысының салауатты өмір салты, жан жақты дамуы әлеуметтік тәжірибені меңгеру іс-әрекеттіліктерімен сипатталады. Дене, ой-санасы, әлеуметтік, тұлғалық, эмоционалдылық, рухани дамуы, оның микро ортасы:мектеп, жанұя және қоршаған орта арқылы болады. Сонымен, денсаулық өмір салтымен байланысты. Салауатты өмір салты – еңбек ету және демалыс режимдері, тамақтану жүйесі, даму мен шынығу жаттығулары, өз-өзіне және өзгелерге қарым-қатынастық, тұрмыстық, өмірлік мақсаттылықтар. Яғни салауатты өмір салты өте күрделі және жан-жақты ұғым. Оған тек қана медициналық, биологиялық және психологиялық компоненттер ғана кіріп қоймай сонымен қатар әлеуметтік, экономикалық, экологиялық құрылымдар да кіреді.

«Салауатты өмір салты» түсінігін былайша бөліп көрсетуге болады:- Салауатты өмір салты – бұл денсаулық проблемасына адамның алдына қойған мақсаттарына

қол жеткізудің нақты мүмкіндіктері сияқты, әртүрлі факторлардың әсері болатын өмір сүру барысында қалыптасқан көзқарастар жүйесі;

- Салауатты өмір салты – адамның өзінің шығармашылық деңгейін сол немесе басқа қырынан жүзеге асыруға мүмкіндік беретін адамның өндірістік, тұрмыстық және мәдени жақтарын ұйымдастыру тәсілі;

- Салауатты өмір салты - денсаулық туралы белгілі бір әлеуметтік және тарихи көзқарас, сондай-ақ, өмірдегі тәжірибеге оны интеграциялау құралдары мен әдістері;

- Салауатты өмір салты - адамның күнделікті өмір сүруінің түрлі тәсілдері, олар организмнің резервтік мүмкіндіктерін нығайтады, биіктетеді және адамның экономикалық және психологиялық жағдайларында өзінің әлеуметтік және кәсіптік қызметін табысты атқаруды қамтамасыз етеді.

Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыру ең алдымен, оқыту процесінде жүзеге асырылады. Заманауи педагогикада оқыту процесі оқушыны білмегеннен білуге және мұғаліммен бірлесе отырып сәйкес ептілік пен дағдыға үйрету, оқыту ретінде қарастырылады. Оқыту процесі әртүрлі педагогикалық технологиялар негізінде, яғни, осы процесті едәуір тиімді де нәтижелі ететін оқушы мен мұғалімнің күш-жігерін, уақытын, денсаулығын жұмсаудағы әдістер мен тәсілдердің жиынтығы негізінде құрылады.

Педагогикалық технология дегеніміз педагогикалық процесс пен оған қатысушылар іс-әрекетінің құраушы кезеңі, күйлері арасындағы өзара байланысты бірізді және үздіксіз қозғалысы. Сонымен, педагогикалық технология дегеніміз – ол ортаға сәйкес оқыту формаларының, әдістері мен құралдарының біртұтас жүйесі, сондай-ақ осы жүйені ғылымға негізделген дидактикалық үдерісте жүзеге асыру үшін, меңгерілетін пәннің ерекшелігіне сәйкес нәтижеге жеткізудегі теория мен практикада пайдалану механизімі. Денсаулық сақтау технологиясы формалардың, құралдардың және әдістердің жиынтығын көрсетеді, олар адамның дене, психикалық, адамгершілік және әлеуметтік жетістігін қолдаудағы оптималды нәтижелерге қол жеткізуге бағытталған.

Денсаулық сақтау технологиясында тұжырымдылық, жүйелілік, тиімділік маңызды болып саналады. Денсаулық сақтау технологиясы жүйе ретінде біздің пікірімізше, өзара байланыстылықты жоспарлауды және жобалауды, мұғалім мен оқушылардың біріккен қызметін ұйымдастыруды, алға қойған мақсаттарды нәтижелі шешу барысындағы оқыту мен тәрбиелеудің құралдары мен әдістерін түрлендіруді білдіреді.

27

Денсаулық сақтау технологиясының көріністеріне тек осы саладағы білімді, ептілікті, дағдыны игеру деңгейі ғана емес, сондай-ақ мұғалім мен оқушының санитарлық-гигиеналық талаптарды сақтау, педагогикалық еңбекті ғылыми ұйымдастыру да жатады. Біздің ойымызша, мұнда педагогикалық процеске қатысушылардың белсенділігі басты роль атқарады. Денсаулық сақтау технологиясына ендіру осы әдістерді қайталау мен ендіру мүмкіндігі де кіреді.

Педагогикалық технологиялар қолдану деңгейі бойынша жалпыпедагогикалық, әдістемелік (пәндік) және локальды болып жіктеледі. Біз денсаулық сақтау технологиясын жалпыпедагогикалық технологияға жатқызамыз, өйткені салауатты өмір салтын қалыптастыру оқушыларды оқыту мен тәрбиелеудің басты міндеті болып табылады.

Білім беру мекемелерінде денсаулық мәселелері медициналық көзқарастары жағынан қарастырылып, оны денсаулық сақтау технологиясы тұрғысында, яғни оны оқушы бойында қалыптастыру әдіс-тәсілдері, формалары тұрғысында қарастыру арнайы зерттеуді талап ететіндігі анықталады. Жас ерекшелікті психология мен педагогика саласы мамандарының анықтауынша, жоғарғы сыныпта салауатты өмір салтын қалыптастыру ерекше мәнге ие. Осы жаста дене, жыныстық, психикалық жетілу кезеңдері аяқтала бастайды. Өнегелік сапа ерекшеліктері мен әлемтану процесстері қалыптасады. Жоғарғы сынып оқушыларының бойында «ересек» ерекшеліктері, қасиеттері дамиды. Тұтынушылық пен мүмкіншіліктері арасында қақтығыстар, келіспеушіліктер көрініс табуы мүмкін. Жас жеткеншектер мен ересектер арасындағы қарым-қатынастардың, күрделігі, бір жағынан жас адамдардың дербестікке ұмтылуы болса, өзге жағынан өмірлік мәселелерді шешуде ересектерден көмек күтуі. Осы шарттарда салауатты өмір салтын қалыптастыру, арнайы әдіс-тәсілдерді денсаулық сақтау технологиясы ретінде талап етеді.

Әдебиеттер тізімі: 1.Валеологический процесс в педагогике как фактор воспитания личности // Наука и образования

Южного Казахстана. Шымкент, 2006. №4 (53), с.26-28. 2.Предпосылки формирования здорового образа жизни. Международная научно -практической

конференции на тему: «Актуальные проблемы педагогического образования». Шымкентский социально- педагогический университет. Шымкент, 2006. С. 206-208 .

3.Некоторые вопросы о готовности учетеля к реализации инновационных технологий. Международная научно-практическая конференция “Инновационные технологии формирования ЗОЖ в современных условиях”, 2011г. , г.Шымкент

Аннотация. Вопросы формирования здорового образа жизни, как одного из приоритетных направлений развития современного общества является актуальным. Формирование здорового образа жизни учащихся должны стать одним из основных направлений современной системы образования. Аnnotation. The considered problems of formation healthy way of life, as one of priority a direction of development modern society causes scientific-theoretical and practical researches in the field of its preservation, formation and development. Formation of a healthy way of life of pupils should become one of the basic directions of a modern education system. One of the ways of the decision of the put forward problem use is conducted by the means of healthysafe technologies, approaches of development healthysafe technologies in formation of a healthy way of learners’ life

ӘОЖ 43.21:01 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ

ЗАҢДАРЫ – ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНЫҢ МАҢЫЗДЫ ДЕРЕК КӨЗДЕРІ

А. РахимбаеваЖамбыл гуманитарлық-техникалық университеті, Тараз қ.

Деректану ғылымының талаптарына сай, тәуелсіз Қазақстан тарихының маңызды жазба дерек көздерінің бірі болып табылатын заңнамалық актілердің пайда болуының объективтілігі мен алғышарттарын анықтау, олардан тарихи оқиғалар немесе қоғамдық құбылыстар туралы шынайылық деңгейі жоғары мәлімет ала білу қажеттілігігінен туындайды. Басқа да деректер немесе дерек көздері сияқты нақты заң актісі немесе заңнамалық актілер де қоғамдық қажеттіліктен немесе белгілі бір объективті оқиғалардың, құбылыстардың және процестердің салдарында пайда болады. Сондықтан,

28

олар өз бойында сол өздерінің пайда болуына әсер еткен қоғамдық сұраныстар немесе оқиғалар, құбылыстар және процестер туралы мәліметтер сақтайды.

Бұл, басқа да функцияларымен қатар, тәуелсіз Қазақстан Республикасы тарихының дерек көздері міндетін де атқара алатын заң актілеріне де қатысты аксиома. Өйткені тәуелсіздік тарихы, басқа да дерек көздерімен қатар, заң актілерінде де бейнеленген. Демек, өзіндік ерекшеліктері бар жазба құжаттық дерек көздері ретінде заңнамалық актілердің пайда болуының объективтілігі мен алғышарттарын анықтау, тәуелсіз Қазақстан Республикасының шынайы тарихының осы бастан дұрыс бағытта зерттеліп, жазылуының басты факторларының бірі болып табылады. Сөз жоқ, тәуелсіз Қазақстан тарихының маңызды жазба дерек көздерінің бірі ретінде пайда болған заңдардың немесе заң актілерінің пайда болуының объективті негізі, ол Қазақстанның өз тәуелсіздігін алуы болса, негізгі алғышарты КСРО деп аталған алып империяның күйреп, еліміздің өз тәуелсіздігін алуына байланысты, сол тәуелсіздікті нығайту, жаңа құқықтық мемлекет құру арқылы тәуелсіздігімізді баянды ету болған. Сондықтан, нақты заң актілерінде немесе заңнамалық актілерде Қазақстан Республикасының пайда болуының алғышарттары, пайда болуы, қалыптасу және даму тарихы туралы аса құнды мәліметтер сақталынған. Демек, нақты заңдардың немесе заң актілерінің пайда болуының объективтілігін және алғышарттарын анықтап, не себептен және қалай қабылданғандығына, яғни заңдардың дерек көздері ретінде жасалу және қабылдану процесіне талдау жасау, Қазақстан Республикасы тарихының әр түрлі кезеңдерінің өзіндік ерекшеліктерін анықтай түсуге, жалпы алғанда ел тарихының осы жылдар аралығында жүріп өткен жолын нақтылай түсуге мүмкіндік берері анық.. Әрине, заң ең алдымен қоғамдағы әлеуметтік қатнастарды реттеуші механизм ретінде пайда болып, қоғамдық тұрақтылықты сақтаушы міндетін атқарады. Әсіресе, қоғамдық қатнастарды демократияландыру арқылы құқықтық мемлекет құруға бет алған Қазақстан халқы үшін заңның маңызы күннен күнге арта бермек. Сондықтан да, қоғам мүшелері үшін заңды білудің және заңдылықты сақтаудың маңызы өте үлкен. Әр бір қазақ үшін, өзін Қазақстандықпын деп есептейтін әр бір азамат үшін жалпы заңды, әсіресе

Конституцияны білудің, оның талаптарын орындаудың қаншадықты маңызды екендігі туралы тұңғыш Президентіміз Н.Ә.Назарбаев, ХҮІІІ ғасырдың аса ірі мемлекет қайраткерлері Төле биді, Қазыбек биді және Әйтеке биді еске алуға арналып, 1993 жылғы мамырдың 28-інде Ордабасыда өткен салтанатты жиында сөйлеген сөзінде: “Тәуелсіздік туын қолда берік ұстау – әрбір қазақтың, Қазақстанды өз Отаным деп санайтын әр адамның ең басты борышы, ең биік мақсаты. Құқықтық мемлекетке, демократиялық қоғамға тән заңдылық қағидсын қатаң сатай алсақ қана, ол борышты адал ақтап, ол мақсатқа қапысыз жете аламыз. Конституцияны білу, заңдылықты сақтау – құқықтық мемлекет құрудың бірінші шарты. Әз Тәукенің тұсындағы қазақ қауымының дәуірлеуі ең алдымен осы заңға жүгінуге байланысты болғанын ұмытпағанымыз жөн. Заңды жетік білмейінше, оны сыйламайынша, берік ұстанбайынша, біз өмірдің қай саласында да қиыншылықтан арыла алмаймыз” деді.. Дегенмен, заң, тек құқықтық мемлекет құрудың құралы ғана емес, сонымен қатар, сол құқықтық мемлекет құру тарихының дерек көзі міндетін де атқарады. Өйткені, біздегі құқықтық мемлекет құру тарихы, ең алдымен, сол заңдарда бейнеленген. Бұл ретте біз тәуелсіз Қазақстан Республикасы тарихына қатысты заң актілерінің пайда болу алғышарттарының бұрынғы КСРО қойнауында пісіп жетілгендігін ерекше айтуымыз керек. Өйткені, КСРО сияқты алып империяның күйреп, басқа да бұрынғы Одақтас республикалар сияқты Қазақстанның да өз тәуелсіздігін алуына мүмкіндік берген заңдық негіздер, сол КСРО-ның кезінде дүниеге келген болатын. КОКП-ның 1985 жылғы сәуір пленумынан кейін басталған қайта құру, жариялылық және елді демократияландыру процестері барысында қабылданған “ССРО Конституциясына (Негізгі заңға) өзгерістер мен қосымшалар енгізу” және “ССРО халық депутаттарын сайлау туралы” заңдар КОКП-ның да, КСРО-ның да күйреуінің басы болды. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының заңдық негіздері де, сол КСРО қойнауында қалыптаса бастады және бірнеше кезеңдерден өтті. Мысалы, 1988 жылы 1977 жылғы КСРО конституциясына өзгерістер мен толықтырулар негізу туралы заңға сәйкес, жаңа жоғарғы билік жүйесі - халық депутаттарының съезі және тұрақты жұмыс істейтін КСРО Жоғарғы кеңесі қалыпасты.

Баламалы сайлаудың заң түрінде бекітілуі елдің саяси өміріндегі жаңа құбылыс болды. Жаңа конституциялық күші бар заң актілерінің негізінде 1989 жылдың көктемінде өткізілген халық депутаттарының бірінші съезіне сайлау мен халық депутаттарының бірінші съезінде-ақ үлкен өзгерістер болды. Съезде саяси биліктегі КОКП-ның монополиясын жою туралы сөз болып, ССРО Конституциясының жаңа жобасын жасау туралы шешім қабылданды. Бұл, тек, елді демократияландыру бағытында жасалынған алғашқы нақты қадам ғана емес, сонымен қатар, ол КСРО-ның күйреп, Одақтас республикалардың өз тәуелсіздігін алу бағытында да жасалынған

29

алғашқы нақты қадам болды. Өйткені, елді заңдық негізде демократияландыру процесі экономикалық дағдарыстың күннен күнге тереңдей түсу мен КСРО халқының саяси белсенділігінің күннен күнге арта түсу жағдайында жүргізілді. 1989 жылы КСРО халық депутаттарының бірінші съезі тұрақты жұмыс істейтін екі палаталы парламент құрды. Бірақ, ол бұрынғысынша КСРО Жоғарғы Кеңесі деп аталынды. Дегенмен, Съезд және Жоғарғы Кеңес мемлекеттің ең жоғарғы заң шығарушы органы болып табылды. 1989 жылдың күзіне қарай КОКП-ның басқарушы және бағыт беруші саяси күш ретінде өз мүмкіндігін толық тауысқандығы айқын болды. 1990 жылы КСРО халық депутаттарының үшінші съезі, бұрынғы КСРО халықтарының тарихында бірінші рет, кең көлемдегі өкілеттілігі бар КСРО президенті деген лауазымды енгізді. Сол съезде КСРО конституциясындағы КОКП-ның басқарушы және бағыттаушы құқығы көрсетілген 6-шы баптың күші жойылды. Ол елдегі бірпартиялық жүйенің жойылуын білдірді. КСРО көлемінде жүргізілген мұндай түбегейлі өзгерістердің бәрі де, сол мемлекеттің құрамдас бөлігі ретінде, Қазақстанға да тән болды.

Елдегі экономикалық және саяси дағдарыстың тереңдегені соншалықты, КСРО-ның саяси және экономикалық негіздерін өзгерту туралы пікір кең етек ала бастады. 1990 жылдың 14 наурызында қабылданған “Президенттік қызмет енгізу және ССРО Конституциясына (Негізгі заңға) өзгерістер мен қосымшалар енгізу” туралы заң мемлекеттің саяси және экономикалық негіздеріне түбегейлі өзгерістер енгізді. Заңға сәйкес елде Президенттік қызмет енгізіліп, меншіктің көптүрлі формасы мойындалды және де, ең бастысы, КОКП-ның монополиясы жойылды. Жоғарыда айтқанымыздай, КСРО көлемінде жүріп жатқан мұндай түбегейлі өзгерістердің бәрі де Қазақстанға да тікелей қатысты болды. Ол туралы Н. Ә. Назарбаев өзінің “Әділеттің ақ жолы” атты кітабында: “Бұл процестердің бәрі де белгілі бір дәрежеде Қазақстанға да тән еді, оның өмірінің алуан түрлі салаларында өз көріністерін тапты” деп жазса, Президент қызметінің енгізілуі туралы “Мемлекеттік өкімет билігінің іргесі шайқалған құрылымын нығайтуға бағыттылған алғашқы әрі негізгі қадам елімізде Президент қызметінің енгізілуі, содан соң Министрлер кабинетінің құрылуы болды. Бұл бағытты республикалар да қолдады” деп жазды. Тәуелсіз Қазақстан мемлекеттілігінің заңдық негіздерін қалыптастырудың алғышарттары осылай қалыптаса бастады. Қазақстанның тәуелсіз мемлекеттігінің заңшығарушылық іргетасының қалыптасуы бағытында жасалынған маңызды қадамның бірі 1989 жылы 22 қыркүйекте қабылданған Қазақ ССР-ның, Қазақ ССР-інде мемлекеттік биліктің жоғарғы органы Қазақ ССР-ның Жоғарғы Кеңесі болып табылады деп көрсетілген “Казақ ССР-і Конституциясына (Негізгі заңға) өзгерістер мен қосымшалар енгізу туралы” Заңы болды.

Заңға сәйкес Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесіне сайлау тәртібі өзгертіліп, Жоғарғы Кеңес Президумының мүмкіндігі шектетілді. Осы уақыттан бастап егеменді Қазақстанның жаңа конституциялық заңшығарушылықғының қалыптасу процесі басталды. Мысалы, 1990 жылдың 24 сәуірінде Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің сессиясында Қазақстанда Президенттік қызмет енгізу туралы заң қабылданып, Қазақ ССР-нің тұңғыш Президенті болып Н. Ә. Назарбаев сайланды. Осы заңның негізінде республиканың мемлекеттік және қоғамдық құрылысында түбегейлі өзгерістер енгізілді, өйткені, Президенттік қызметтің енгізілуі Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің монополиялық билігінің жойылуы және мемлекеттік құрылыста билік тармақтарын ажырату принципін бектіу жолында жасалынған алғашқы нақты қадам болып табылатын еді. Сонымен қатар, осы заңмен КОКП-ның басшылық рөлі жойылды. Саясаттаушы С. Барбосов пен К. Жаулин қазақ қоғамындағы түбегейлі саяси өзгерістердің бастауы болған “Қазақстанда Президенттік қызмет енгізу туралы” Заңның қабылдануының алғышарттары туралы:

“Біріншіден, Кеңес Одағының ыдырау жағдайында оның құрамындағы ұлттық аймақтарды, оның ішінде Қазақстанды да, биліксіздену құбылысы жайлай бастады. 80-ші жылдардың аяқ шенінде басталған биліксіздену 90-шы жылдардың бас кезінде тіптен қауіпті шекке жетті...

Екіншіден, Қазақстанда биліктің жаңа түрі – президент институты елдің терең экономикалық және әлеуметтік, саяси дағдарысы жағдайында қалыптасты. Әсіресе, экономикалық дағдарыс салдарынан ел халқының 50 пайыздан астамы кедейшілік пен қайыршылық деңгейіне түсті...

Үшіншіден, өкілді органдар мен жергілікті атқарушы билік органдары дағдарысқа төтеп беретіндей қызмет ете алмайтындықтарын көрсетті. Жоғарғы Кеңестің жұмысында митингілік, дау-дамайлық сипат басым болды...

Төртіншіден, Қазақстандағы саяси және экономикалық жүйенің алмасуы жағдайында өркениетті, демократиялық елдердің тәжірибесіне сәйкес келетін жаңа тұрпатты саяси жүйені қалыптастыру қажеттілікке айналды. Осындай кезек күттірмейтін міндеттерді шешу үшін де Қазақстанға президенттік билік қажет болды...

Бесіншіден, елдің полиэтностық құрылымының, этнодемографиялық ахуалының күрделілігі Қазақстан халқын жалпымемлекеттік ортақ мақсаттар мен міндеттер аясында топтастыра алатын,

30

ұйытушылық қасиеті бар саяси биліктің болуын талап етті” деп, елдегі Президенттік қызмет туралы Заңның қабылдануының бес түрлі алғышарттарын атай келе, заңның пайда болуының объективтілігі туралы: “Тарихи саяси ахуал және экономикалық даму талаптары Қазақстанды президенттік билік жүйесіне алып келді. Сондықтан Қазақстанға Президент қызметін өмірдің объективті даму талаптарынан туған құбылыс деп айта аламыз” дейді.

Осылай, КСРО-да ХХ ғасырдың 80-90-шы жылдары орын алған терең экономикалық және саяси дағдарыстар Қазақстан тарихында да түбегейлі өзгерістердің орын алуына алып келді. Атап айтқанда, ел тарихындағы саяси биліктің жаңа формасы – Президенттік билік жүйесінің дүниеге келуіне негіз болған аталған Заң актісінің, тәуелсіз Қазақстан Республикасы тарихының дерек көзі ретінде пайда болуының объективтілігі тікелей сол өзгерістерден туындады. Республикада орын алған осындай түбегейлі өзгерістер процесінің заңды нәтижесі 1990 жылы 25 қазанда “Қазақ ССР-нің мемлекеттік егемендігі туралы” Декларацияның қабылдануы болды. Онда ұлттардың өзін-өзі билеу құқығы, мемлекет территориясының тұтастығы, бөлінбейтіні және ешкімнің қол сұғуына жол берілмейтіндігі және басқа да Республиканың принципті саяси-экономикалық құқықтары жарияланды. Тәуелсіздік тарихының аса маңызды дерек көздерінің бірі болып табылатын құжаттың қалай пайда болғандығы туралы, сол құжаттың негізгі авторларының бірі С. Сартаев: "Қазақ ССР-ның мемлекеттік егеменділігі туралы" қабылданған Декларация Қазақстандағы саяси-қүқықтық өмірдің жарқын беті ретінде алғаш рет дүниеге келді. Оны дайындауға Президенттік Кеңестің мүшесі С.С. Сартаев (топ жетекшісі), З.Л. Федотова, Н.И. Акуев, Т.С. Қабдрахманов секілді ғылым-қоғам қайраткерлері тікелей атсалысты. Декларацияның жобасын дайындауда Президенттік Кеңестің, Республика министрлер Кеңесінің және басқа да бірқатар қоғамдық үйымдар тарапынан түскен үсыныстар жан-жақты ескерілді. Сөйтіп, жоба 1990 жылдың 16-шы қыркүйегінде бүкілхалықтық талқылауға республикалық баспасөз беттерінде жарияланды. Оны жасаушылар, бәрінен бүрын, Қазақ ССР-ның сол кездегі аумақтық кеңістігіне қол сүғуға, оны бөлуге және оның өз келісімінсіз пайдалануға болмайтынына, сондай-ақ Қазақ ССР-ның басқа елдермен шекарасының өзгеруі тек сол елмен екі жақты келісім бойынша ғана жүргізілетініне баса көңіл бөлді” деп, еске алады. Дегенмен, “Қазақ ССР-ның мемлекеттік егеменділігі туралы” Декларация жобасын талқылау мейлінше күрделі жағдайда өтті. Декларацияның талқыланған мәтінінің соңғы нүсқасын әзірлеу үшін де депутаттардың келісімдік тобы қүрылды. Тек, содан кейін ғана, Қазақ ССР-ның Жоғарғы Кеңесі отыз күнге созылған талқылаудан соң 1990 жылдың 25-ші қазанында “Қазақ ССР-ның мемлекеттік егеменділігі туралы Декларацияны” қабылдады.

Декларацияның қаншалықты маңыздылығын, оның қандай жағдайда қабылданғандығын ҚазМ¥У-нің студент-жастарының “Өркен” газетінде жарияланған хатынан-ақ байқауға болады. Онда жастар ел Президенті Н. Ә. Назарбаевқа рахмет айта отырып: “Сессия жүмысы басталған алғашқы күндерде көкейімізге әлдеқандай күдіктің ұялағанын жасырғымыз келмейді. Бірақ кейін - Декларацияны талдау үстінде Ж. Әбділдин, С. Зиманов, Ө. Жолдасбеков, С. Сартаев, Ө. Жәнібеков, Ә. Кекілбаев секілді депутаттарымыздың терең ойлы, дәйекті, әрі ғылыми негізделген сөздерінен соң басқа да халық қалаулыларының оны қолдайтынына сенген едік. Дегенмен, кейіннен болған жүмыс тобындағы одан соңғы сессиядағы талқылаулар жағдайдың әлі де күрделі екендігін танытқандай еді. Талқылаудың алдында еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтың барынша негізделіп, мейлінше тұжы-рымдалып айтылған сөздері парламент мүшелерінің қай-қайсысының да жігерін жандырғандай болды.

Шынында да үзақ жылдар бойы қырғын-сүргіннен көз ашпайған қазақ халқы өз жерінде азайып кеткеніне өзі кінәлі ме еді. Сондықтан да біз қазақ халқын өз егемендігін алғаннымен қүттықтай отырып, еліміздің Президенті Нүрсүлтан аға Сізге, жүректері халқым деп соққан парламент мүшелеріне бүгінгі шын мәніндегі тарихи жеңіс қүтты болсын дегіміз келеді” - деп ҚазМҰУ-нің Ғ. Мүсірепов, Ж. Тәжиев, Р. Есенбеков бастаған 20-дан астам студенттері өз қуаныштарымен бөліскен. Өкінішке орай, 2007 жылы жарық көрген “Көркемсуретті Қазақстан тарихының” төртінші томында аталған Декларация тарихына қатысты бірнеше принципті қателіктер жіберілген. Біріншіден, кітаптың “Кеңес Одағының ыдырауы” деген тақырыппен берілген бетінде: “...Қазақ КСР-нің егемендігін жариялады және Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі саяси-құқықтық негіздерін салтанатты түрде мәлімдеді” деп жазылса, келесі бетінде: “Декларация қабылданған күн – 25 желтоқсан “Республика күні” ретінде тойланады” делінген.

Біріншіден, егеменділік пен тәуелсіздіктің мағнасы екі басқа, олар синоним сөздер емес. Сондықтан, “Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі” емес, “Қазақстанның егеменді мемлекет ретіндегі” болуы керек еді. Екіншіден, “Республика күнінің” 25 желтоқсан емес, 25 қазан екені белгілі. Әрине, мұндай қарапайым қателіктің байқаусызда жіберілгендігі анық. Дегенмен, әңгіме Қазақстан Республикасы тарихының маңызды датасы туралы болып отырғандықтан оған көңіл

31

аудармауға болмады. Елімізде қазіргі заңшығарушылықтың екінші кезеңінің басталуы ретінде Қазақстанның өзінің Мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясын жариялаған 1990 жылдың 25 қазанын алуға болады.

Егемендік туралы декларацияда республикалық заң шығарудың басым тұстары көрсетілген арнайы бөлім енгізілді. Соның негізінде Қазақ КСР-ін өзгертіп, мемлекеттің атын Қазақстан Республикасы деп атау туралы және “Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы” Конституциялық Заңдар қабылдады. Қазақ ССР-ы Жоғарғы Кеңесінің 1991 жылғы 7-ші сессиясында М.М. Әуезов, С.З. Зиманов, А. Түрғанбеков, В.А. Брынкин секілді халық депутаттары Қазақ КСР-ын Қазақстан Республикасы деп атау туралы ұсыныс жасады. Ал, көптеген депутаттар Қазақ Республикасы деген атауы дүрыс деп табатындарын айтты. Мысалы, С. С. Сартаев: “Біздің республикамыз 1920 жылдың 4-ші қазанында өткен Қазақстан Кеңестердің бірінші қүрылтайында Қазақ Кеңестік Социалистік Автономиялық Республикасы болып жарияланған болатын. Барлық тарихи қүжаттарда республикамыз Қазақ Республикасы деген атауға ие. Сондықтан, мен республикамыздың жалпы аталуына нүқсан келтірмейтін нүсқаны үсынғым келеді, ол атауға идеологиялық үғым беріп түрған “Кеңестік Социалистік” деген екі сөзді алып тастап, Қазақ Республикасы деген атаумен аталуын үсынамын. Сонда бүл біздің барлық талаптарымызға сай болып шығады” - деді. С. С. Сартаевтың бұл ұсынысын халық депутаттары И.Н. Аймағамбетов, У.А. Жолдасбеков, Ж.М. Әбділдин, Н.И. Акуев, Н.М. Оразалиндер қолдады. Алайда дауысқа салғанда дауыстың үштен екісіне ие болған Қазақстан Республикасы атауы қабылданды. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1991 жылдың 16-шы желтоқсанында “Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы” Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңын қабылдағаны белгілі.

Мұндай маңызды Конституциялық заңның қажеттігі мен оның пайда болуының объективті алғы шарттары туралы С.С. Сартаев өзінің Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің 7-ші сессиясында сөйлеген сөзінде: “Бұл күндері бұған дейін ешуақытта да күйремейді делініп келген империя тірегі, алып мемлекет Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының жермен-жексен болғанына бүкіл әлем куә болып отыр. Оның құрамынан шыққан Латвия, Литва, Эстония, Грузия, Армения, Әзербайжан, Молдова, Қырғызстан, Түрікменстан республикалары өздерінің егеменділігі жолына түсті. Ал, Ресей, Украина, Белоруссия жаңа тәуелсіз елдер достығын құрды... Осымен байланысты КСРО-ның аса ірі және адамзат тарихындағы жазалау жүйесін жүзеге асырып келген соңғы мемлекет болғанын және оның күйреуі біздің еліміздің халықтарын да шынайы демократияға, шынайы мемлекеттік пен мемлекет тәуелсіздігіне жол ашып түрғанын дәлелдеп жату керек пе? Бүкіләлемдік өркениет тәуелсіздікті елдің өз аумағында заң шығару, атқару және сот жүйесі жүмыстарын ешбір шетелдік биліктің ықпалынсыз жүргізу және халықаралық қатынастарда шет мемлекеттердің билігіне бағынбау деп түсінеді. Бір сөзбен, мемлекет тәуелсіздігі әрқашанда толық және үзілді-кесілді шешім қабылдау мүмкіндігіне ие болуы керек...

Қандай мемлекет болмасын өз тарихында тәуелсіздікке қол жеткізген екен, оны әлем мемлекеттеріне жария етуі тиіс. Айта кетуіміз керек, әлі күнге дейін егемендігін жарияламай, құлаған КСРО-ның қүрамында отырған біздің республикамыз ғана. Сондықтан өз мемлекетіміздің егеменді ел екенін әлем жұртшылығына жариялаудың сәті де түсіп, уақыты да жетіп түр ғой деп ойлаймын” деді. “Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы” Заңның қабылдану сәтін жұртшылық үлкен қуанышпен қарсы алды. Өйткені бұл қазақ халқының тарихындағы ең бір салтанатты және мәңгі ұмытылмас сәт еді. Осы бір жүрек тебірентер сәтті “Қазақстан Кеңесі” газеті: “... өмірдің өзі үлы драматург, оның қандай оқиғаны, қандай қисындар мен қайшылықтарды алдымыздан шығаратыны әрқашанда жүмбақ. Сөйткенмен де 16-шы желтоқсан күнгі алматы уақыты бойынша 18 сағат 14 минут қазақ халқының есінде ел егеменділігі жарияланған уақыт болып мәңгі сақталып қалды!!! Сессия жүмысының қайталанбас сәті. Жоғарғы Кеңес қаншалықты мәртебелі орган болғанымен де тәу-елсіздіктің мәртебесі одан да жоғары. Депутаттар орындарынан түрып салтанатты осынау жүлдызды сәтке қүрметтерін көрсетті... Электронды таблода дауыс беру қорытындысы жарқ етіп, жария болды. Президент Нүрсүлтан Назарбаев мінбеге көтерілді. Ол парламентті, республиканың барша тұрғындарын республика тағдырын анықтайтын Заңның қабылданғанымен құттықтап, депутаттардың асқан жауапкершілік танытқандарына ризашылық сезімін білдірді” деп бейнеледі.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1.Мүсірепов Ғ., Тәжиев Ж., Есенбеков Р. Т.б. Ашық хат // Өркен. -1990. - 27 қазан. 2.Көркемсуретті Қазақстан тарихы. - 4 том. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2007 - 312 б. 3.ҚР мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң. // Қазақстан Кеңесі. – 1991. - 26 қазан.

32

4.Нурпейсов Д. К. Суверенный Казахстан на рубеже тысячелетий. -Астана: Елорда, 2010.5.Сартаев С. Елбасының ерлігін елі білсін. // Егемен Қазақстан. – 2005. - 15 желтоқсан

Аннотация. Испокон веков в любом государстве возникала необходимость регулирования общественных отношений, в связи с чем принимались соответствующие правовые решения. Наиболее важные и устойчивые общественные отношения регулировались законами, занимающими ведущее место в правовой системе. Исторически закон пришел на смену правовому обычаю (законы Хаммурапи в древнем Вавилоне, законы XII таблиц в древнем Риме, и др.).Аnnotation. From time immemorial, in any state was necessary to regulate social relations , and therefore , appropriate legal solutions . The most important and stable social relations regulated by laws , occupying a leading position in the legal system . Historically, the law has replaced the legal tradition (the laws of Hammurabi in ancient Babylon, the laws of XII tables in ancient Rome , etc.).

ӘОЖ.215.6САЛЫҚТЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ РӨЛІ

Н.Н. Тулекова, К.Р. АбдурахмановаТараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Соңғы жылдардағы оқиғалар экономиканы нарықтық қатынастар негізінде түбегейлі қайта өзгерту кең ауқымды экономикалық іркілістермен және дағдарыстармен ұласатынын және қоғам тарапынан көп күш-жігер жұмсауды қажет ететінін көрсетті. Өтпелі кезеңде әртүрлі асығыс, жеткілікті дәрежеде негізделмеген шаралардың жүзеге асырылуы қауіпті теріс зардаптарға сөзсіз әкелеп соғады мұны нарықтық даму жолына түскен елдердің тәжрибесі айқын дәлелдейді. Өткен жылдардың қорытындылары оптилистік тұжырымдар жасау үшін негіз бермейді. Кезенде жарияланған негіздер жасау мен бағыттар тым қарама-қайшы жүзеге асырылуда, қат-қабат әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың орын алып отырғаны айқын. Мұның өзі экономикалық реформа мәнінің, әлеуметтік-экономикалық реформалардың объективті мүмкіндіктері мен шектерінің өз кезеңдерінің дұрыс анықталмауына байланысты. Сөз бен істің арасында алшақтық көп болды.

Қазіргі жағдайда қандай мемлекеттің экономикалық құрылымын зерделеу оның қаржы жүйесін талдаусыз мүмкін емес. Бұл жұйе қаржы қатынастары жиынтығынан және оны реттейтін институттардан тұрады. Қаржы қатынастары кез келген қоғамдық жүйеде орын алатын жалпыэкономикалық қатынастардың құрамды бөлігі. Мемлекет қаржы жүйесі арқылы саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап, пайдаланады. Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген,белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.

Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында. Бюджеттің қаржысы экономиканы дамытуға, халықтың материалдық әл-ауқатын және мәдени деңгейін көтеруге және басқа да мақсаттарға пайдаланылады. Жеке және заңды тұлғалардан алынатын салықтар мемлекеттік бюджетті толықтырудың негізгі көзі болып табылады. Мемлекеттің мемлекетті басқару және және өзін- өзі басқару функцияларын жүзеге асыру барысында бюджет жүйесінің рөлі өте маңызды. Қазақстан Республикасында заңдық негізде ұлттық мемлекеттік бюджеттік жүйе құрылып даму үстінде. Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде бюджет жүйесінің 85 %-ын салықтар құрайды. Кез келген мемлекет өзінің қаржылық негізінің болған кезінде ғана өмір сүреді.

Салықтар, баждармен қатар мемлекеттің өзіне ақша тауының ертеден келе жатқан әдісі болып табылады.

1. Салық – бұл мемлекеттің бекітімі. Теке мемлекет қана азаматтардың салық салу режимін енгізе алады, оларға ақшаның белгілі бір сомасын бергізуге міндеттейді. Қазақстан Республикасында салықтарды төлеу міндеті азаматтардың конститутциялық міндеттері аясында белгіленген. Осы орайда мемлекет өзінің саяси билік субъектісінің өкілеттігіне сүйене отырып әрекет етеді. Белгіленген субъектісінің белгісі ретінде салық кез келген мемлекеттік емес міндетті төлемдерден айрықшаланады.

33

2. Салық арқашан құқықтық нысанда ғана болады. Салықты қандай да бір заң, жарлық, дектер шығармайынша алу мүмкін емес. Бұл құқықтық акт жазбаша түрде жасалып, тиісті қолдар қойылы, мөрленіп заңдық күшке енеді. Салықтың құқытық нысаны оны төлемдердің, аламдардың, жарналардың кез келген түрінен ерекшелейді.

3. Салық – бұл заңды белгіленген төлем. Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтарды заңда белгіленген салықтарды төлеуге міндеттейді. Азаматтар заңсыз белгіленген салықты төлемейді, ал төлеуге болматын салық болуы мүмкін емес.

4. Салық мәжбүрлеу сипатына ие. Салықтың мәжбүрлеушілік кезі екі жағдайда көрінеді.Біріншіден, салық төлеушінің тілегі мен күшіне қарсы енгізіледі. Екіншіден, егер салық төлеуші өзінің салықтық міндетін өз еркімсен орындамаса, одан ақшаны мемлекет күшпен немесе сот арқылы алады. Салықты алудың мәжбүрлі сипаты оны қайырылымдықтан, еркін қарыз беруден, мемлекеттік банктерде салымдар ашу, т.б. кез келген түрінен айрықшалайды.

5. Салық міндетті төлем болып табылады. Шағын және орта бизнес экономиканы тұрақтандырудың аса маңызды факторы болып табылады. Сол себептен де оны мемелекет тарапынан қолдау ел экономикасың көтерілуіне жағдай жасайды. Салық саясатында шағын кәсіпкерлікті қолдау мәселесі салық Кодексі күшіне енген кезден бастап қолдау тапты. Атап айтар болсақ салық заңы бойынша еліміздегі шағын бизнес субъектілеріне, шаруа қожалықтарына және ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғаларға арналған арнаулы салық режимі қолданылады. Салықтар – бұл, белгіленген мөлшерде және көрсетілген мерзімде мемлекеттің өзінің қызметтері мен міндеттерін жүзеге асыруының көзі болып табылатын ұлттық табыстың бір бөлігі.

Салықтың белгіленуімен сәйкес салық төлушіде мемлекет алдында нақты қаржылық міндет туындауы керек. Ол мұнда ақшаның белгілі бір сомасын мемлекеттке береді, ал шынай салық кещзінде өнімнің жарты бөлігін береді. Осы міндеттерді орындамау, біріншіден, осы ақшаларды мәжбүрлеп алуға, екіншіден осы субъектіні белгіленген жауапқа тартуға әкеп соғады.

Салықты төлеу міндеті оның төлемін қабылдау міндетімен сәйкестендірілген.Салықтың экономикадық белгілері:1. Салық – бұл материалдық төлем., яғни салықты төлеу әрқашанда салық төлеушінің мүлігін

мемлекет пайдасына алуды көздейді.Әдетте, әдебиеттерде салық ақшалық төлем ретінде сипатталады. Бұл қазіргі салықтық жүйелер

үшін сөзсіз дұрыс, онда шынында да салық міндеттеріның заты ақша болып табылады. Алайда заттай салықтар да кездеседі. Ал табыс салығы субъектіні өсірілген, өндірілген, табылғандардың бөлігін мемлекетпен бөлісуді мәжбүрлеуден басталады. Мысалы, салық төлеуші мемлекетке өсірілген бидай өнімінің оныншы бөлігін беруге міндетті болған. Алайда , табыс салығының қазіргі кездегі құрылымдарында оның салық салу объектісі ақша түріндегі кіріс болып табылады, ал салықтың өзі де ақшамен төленеді. Барлық қалған салықтар бойынша да соны айтуға болады. Өкілеттік органның мемлшекет салығы бойынша берешегін өтегенде борыш қор млігіне өндіріп алу жасалуы мүмкін болаған жағдайда да салықтың ақша табиғатын өзгертпейды. Қзақстан Республикасының салық заңы да салықты төлеудің заттай түрін есепке алған. Жер қойнауын пайдаланушылардың тапқан өнімдерінің бөлігін мемлекет пайдасына өндіріп алу осыған мысал бола алады. Алайда, осы құрылымның біліктілігі салықтық негізде қате болып табылады. Осыған сәйкес шарт арқылы берілетін жер қойнауын пайдаланушының тапққан өнімінің блігін салық төлемі деп тану де қате болып табылады.

Бұл орайда, айтып отырғанымыз, «өнімді бөлу туралы шарт» деп аталған келісім. Бұл келісімнің шарты – жер қойнауын пайдалану құқығын бергені үшін төлем нысаны ретінде алынған өнімнің жатысын мемлекетке беруге міндетті екендігі.. Бұл орайда, келісім өзінің заңдық табиғаты бойынша кешенді түрдегі азаматтық-құқытық келісім-шатттарға жатады. Бұл келісімде мемлекет жер қойнауы мен ондағы пайдалы қазбалардың иесі бола отырып, салық қатынастарына тән саяси биліктің субъектісі ретінде емемс, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 111-бабында қарастырылған азаматтық-құқықтық субъектінің рөлінде болып шығады. Жер қойнауындағы пайдалы қазбалар мемлекеттің меншігі болып табылатындығын да есепке алу қажет. Жер қойнауы, заң тілімен айтқанда «миниралдық шикізат» екі бөлікке бөлінеді: бір бөлігі жер қойнауын пайдаланушының өзінің меншігіне жатады, екіншісі – мемлекетте. Заттай салық кезінде салық төлемнің негізі заттар түріндегі мүлік болып табылады. Жеке анықталған зат төлем негізі бола алмайды, оны салық түрінде алу салықтың құқық қатынастарының тоқтауына әкелген болар еді.

Федералды бюджет кірістерінде екінші орынды алып тұрған ол - әлеуметтік сақтандырудын аударымдар. Еуропа мемлекеттеріндегідей аударымдарының басты бөлігі жұмыс берушіге жүктеледі.

34

АҚШ-та ол жұмыс беруші мен жалдамалы жұмысшылар арасында теңдей бөлінеді. Салықтық қойылымдар жыл сайын бюджетті қалыптастыру кезеңінде өзгереді.

Кейбір штаттар, мысалы, Калифорния іскерлік бейсенділікке де салық салады. Ол салық 2 элементтен тұрады, яғни кәсіпорынның жалпы жылдық айналымына 1-2,5% шамасында салық және жалақы қорына 1,6% шамасында салық және жалақы қорына 1,6% шамасында салық. Яғни, жоғары да айтылғандай, штаттардың қаржысы азаматтардың табысына салықтан, корпорацияларға салықтан, саудаға салықтан және іскерлік белсенділікке салынатын салықтардан құралады.

АҚШ-та кейбір Еуропа елдеріндегідей, федералды салықтар федералды бюджетке, жергілікті салықтар – жергілікті бюджетке, аймақтық салықтар аймақтық бюджетке түседі. Қаржының ресурстарды қайта бөлістіру жоғарға деңгейлі бюджеттерден төмеңгі деңгейлі бюджеттерге субсидия, дотация, субвенциялар есебінен жүргізіледі.

Келесі, Германияның тәжірибесін қарастырсақ, Германияда үлкен көлемді салықтық түсім көздері бірден ікі немесе үш бюджетті қалыптастырады. Жеке тұлғалардан табыс салығы бұл- мемлекеттік кірістің негізігі көзі. Ол келесіде бөлінеді: түсімдерін 42,5%-ы федералды бюджетке, 42,5%-ы сол территорияға сәйкес бюджетке, ал қалған 15% жергілікті бюджетке түседі. Корпорацияға салықтың 50% федералдық бюджетке, ал қалған 50% тереториялды бюджетке түседі. Ал кәсіпкерлік қызметке салынатын салықтардың 50% жергілікті бюджетке, ал қалған 50% федералды бюджетпен территориялды бюджетке түседі. Саудаға салынатын салықтар да үш бюджет арасында бөлінеді. Ал бірақ та олардың бөлінуіндегі қатынастар әр түрлі болуы мүмкін. Сауда салығы түсімдерді реттеу көзі ретінде қазмет етеді. Солардың есебінен территориялды бюджет пен федералды бюджеттердің қаржылық жығдайын теңестіру жүргізіледі.Әр 2-3 жыл сайын федералды және территриялды үкіметтің қаржылық органдару сауда салығын бөлістіру жөніндегі өзара келіссөздер жүргізіліп отырады.

Қолданылған әдебиеттер тізімі: 1.Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Халқына Жолдауы: 2.«Жаңа он жылдық –жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» 18 ақпан, 20103.«Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» – Астана, 29 қаңтар, 2011 жыл.4.Қазақстан Республикасының конституциясы.5.ҚР Заңы «Бюджет жүйесіне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы», Егемен Қазақстан 2010ж. 13-ші наурыз № 45, 2 бет.6.ҚР Заңы «2008 жылғы бюджеттің орындалуы туралы», Егемен Қазақстан 2009 ж. 10 қараша №87.

Аннотация. В этой статье события в последних годах основательно преображать экономику на рыночной основе, перерастает экономические отношения, задержки кризиса, для этого со стороны общество нуждаюшися помощи.Annotation. In this article, developments in recent years fundamentally transform the economy to a market-based economic relationship grows, the delay of the crisis, for this part of society nuzhdayushisya assistance.

УДК: 796/799 Ш 37

ОБУЧЕНИЕ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЕ И СПОРТУ МЕТОДАМИТЕОРЕТИЧЕСКОГО МОДЕЛИРОВАНИЯ

Н.А. Шевченко, А.Н. ШевченкоТаразский государственный педагогический институт, г. Тараз

В теории и практике научных исследований последних лет, в качестве метода научного познания, все чаще используется «старый» метод– моделирование(модель). Ряд авторов отмечает, что«внастоящее время нет той области знаний, которая не использовала бы методы моделирования» [3, 8и др.]. Данный метод стал одним из самых значимых и перспективных направлений в спортивной науке, его широкое распространение в педагогических исследованиях объясняется многообразием гносеологических функций: от описательной до объяснительной и предсказательной[3].

В процессе накопления теоретических знаний предложено довольно большое количество определений понятия«моделирование». Так, в педагогической науке термин«моделирование» рассматривается как«один из методов познания и преобразования мира, получивший особо широкое

35

распространение с развитием науки, обусловившим создание новых типов моделей, раскрывающих новые функции самого метода» [4, с. 434]. Автор Е.В. Федотова определяет моделирование как«процесс исследования объекта познания на его моделях, который включает построение, конструирование моделей, их исследование, анализ полученных результатов и их перенос на подлинный объект изучения» [9, с. 188]. Н.Г. Озолин(2002) рассматривает моделирование как«важный фактор организации и планирования подготовки спортсмена, дающий возможность прогнозировать желаемыйуровень достижения, правильно ставить задачи, использовать наиболее эффективные средства тренировки и наглядно видеть путь к цели» [6, с. 781]. По мнению Л.П. Матвеева, моделирование является средством системного подхода и среди общенаучных форм и методов в теории физической культуры и спорта данный подход получил широкое применение. Ввиду того, что именно системныйподход создает наиболее благоприятные возможности для всестороннего исследования систем, отличающихся высокой динамичностью, сложностью, многофакторностью[4].

Необходимо отметить, что человек как объект живой природы является наиболее сложной системой. Для того чтобы уметь управлять столь сложным образованием, как живой организм, преждевсего, необходимо знание его самоорганизации. Моделирование предполагает предварительное глубокое и разностороннее исследование моделируемого объекта.

В научной литературе достаточно широко раскрыта гносеологическая сущность моделирования. В основе этого метода лежит единство законов природы и исторически сложившаяся познавательнаяспособность абстрагировать сходное в различных объектах, а также устанавливать их соответствие. Именно это позволяет исследовать объекты косвенным путем, то есть путем изучения других объектов, аналогичным им в некотором строго определенном отношении[4, с. 82].

Собственно, понятие моделирование используется как в широком, общепознавательном смысле, так и в узком, специальном. Различают, прежде всего, исследовательское моделирование(как один изисследовательских подходов), проектировочное моделирование(как способ проектирования объектов, процессов) и практико-технологическое моделирование(как способ системного упорядочениясозидательной деятельности в ее практическом воплощении). Вопросами исследовательского моделирования занимались В.И. Баландин, 1986; В.А. Веников, 1964; В.М. Глушков, 1963; А.А. Зиновьеви Н.И. Ревзин, 1960; П.П. Маслов, 1964; И.Е. Новик, 1963; А.И. Уемов, 1963; И.Т. Фролов, 1961; В.А. Штофф, 1963; и др. Данная проблематика была довольно широко рассмотрена в гносеологическом и методологическом аспектах еще в середине прошлого века. Например, академик В.М. Глушков, выявил две важные методологические особенности моделирования объектов и явлений природы в со-временных естественных науках. Первая состоит в информационном характере создаваемых моделей, вторая в их динамичности. Динамический характер современных естественнонаучных моделей означает, что моделируется не столько материальная структура объекта, сколько его поведение и функции в той или иной области явлений природы. В это же время разрабатывалась теория подобия, ставшая концептуальной основой моделирования[1].

Рассматривая процесс моделирования, нам необходимо отразить основные понятия: модель имодальные характеристики; и рассмотреть смысловое содержание их определения. Моделирование в целом включает в себя некоторые способы отображения действительности приизучении объективных закономерностей. Особенностью всех этих способов является то, что при моделировании для изучения объекта применяется вспомогательный искусственный или естественный«объект» (модель), имеющий некое объективное соответствие с изучаемым объектом(оригиналом), замещающий оригинал на некоторых этапах исследования и позволяющий в результате проведенногоисследования получить определенные сведения(информацию) об изучаемом объекте(оригинале) [1, с. 76]. Таким образом, под моделью подразумевается аналог, заместитель исследуемого объекта, система, исследование которой служит средством получения информации о другой системе. Собственно слово«модель» образовано от латинского слова- мера. В специальной литературеимеется много определений термина«модель», однако наиболее часто встречается определение модели как мысленно представимой или материально реализованной системы, которая, отображая иливоспроизводя объект исследования, способна замещать его так, что ее изучение дает нам новую ин-формацию об этом объекте.

В сфере спортивных исследований моделирование определяется как процесс построения и уточнения характеристик и оптимизации процесса спортивной подготовки и участия в соревнованиях(В.Н. Платонов, 1997), а модель трактуется как«совокупность различных параметров,

36

обуславливающих достижение определенного уровня спортивного мастерства и прогнозируемых результатов» (М.Я. Набатникова, 1982) [5].

По мнению Н.Г. Озолина, модель должна отображать«возможно большее число параметров общего состояния организма спортсмена и его специальной работоспособности, включала компонентытехники движений, физической, психологической подготовленности, физиологического и биохимического обеспечения» [6, с. 786]. Следовательно, можно сказать, что моделирование основано наподборе аналога, подобия[10]. Однако А.А. Зиновьев утверждает, модель«непременно должна отличаться от объекта, иначе она будет не моделью, а просто совпадет с самим объектом» [2, с.16]. Между тем, являясь промежуточным звеном между субъектом– исследователем и предметом исследования, модель должна иметь и сходства с реальным объектом изучения. Только наличие такой общности отношений между моделью и оригиналом позволяет исследователю, путем изучения самой модели, получить новые данные о предмете исследования. В философском смысле измерение свойствобъекта или явления– это метод отражения реальности. Согласно такому толкованию, любому измерению педагогического явления должно предшествовать глубокое и всестороннее его изучение[10, с. 12].

По особенностям содержания модели принято делить на: материальные и идеальные, или, чтоблизко по смыслу, на теоретические и практические. Есть и иные, более развернутые классификациимоделей, среди них выделяют: натуральные, физические, наглядно-образные, знаковые, математические, кибернетические, компьютерные и другие разновидности[7, с.281]. Отличительной особенностью материальных моделей является их независимость от деятельности людей. Идеальные же модели, напротив, существуют лишь в деятельности людей и функционируют по законам логики.

Следует отметить, что при решении задач теории и практики спорта функции моделей обширныи разнообразны(В.А. Друзь, 1976; С.В. Малиновский, 1976; Л.П. Матвеев, 2005; Р.Е. Мотылянская, 1979; В.Б. Шварц, С.В. Хрущев, 1984 и др.). Так, например, модели применяются в качестве заменителя объекта для получения новых сведений о самом объекте. Кроме того, модели используются для обобщения эмпирических знаний и постижения закономерных связей различных явлений в сфере спорта(О.Е. Пискун, А.В. Федотов, 1987; Г.И. Пара, 1996). При помощи моделей осуществляется оптимальный перенос экспериментальных научных работ в практическую сферу спорта. Это позволяет оценить степень практической реализации моделейна основе полученных теоретических знаний(М.Г. Бердус, 1988 и др.). «Вопрос о правомерности идостаточности, сделанных при построении модели допущений решается ее эмпирическим испытанием, обычно статистическим путем» [5, с. 67].

Терминологию и идеи системного подхода к отдельным вопросам тренировки в своих исследованиях в разное время использовали Ю.В. Верхошанский(1985), Л.П. Матвеев(1999), Н.Г Озолин(1970), В.Н. Платонов(1986) и др. Реализация этого подхода в науке о спорте привела к созданию«моделей спортсменов» различной квалификации и специализации. К настоящему времени, создавались и исследовались модели исторической и многолетней динамики спортивных результатов[4, 6], «моделей чемпионов» (модальных характеристик сильнейших спортсменов) и уровней подготовленности спортсменов различной квалификации [8], моделей фрагментов тренировочного процесса[7].

При моделировании необходимо учитывать взаимосвязь разрабатываемых и применяемых моделей с задачами контроля и управления, структурой учебно-тренировочного процесса [6].

Показатели(тесты), определяющие успешность спортивного совершенствования, являются модельными характеристиками. Особенностью модельных характеристик является их специфичность, которая выражается в зависимости состава данных характеристик от вида спортивной деятельности.

Кроме того, различают промежуточные и конечные модельные характеристики. Качественная сторона медальных характеристик отражает перечень наиболее специфичных характеристик для исследуемого вида спорта и их ранговую значимость для эффективности соревновательной деятельности. Количественная сторона содержит цифровые значения уровня основных качеств, свойств и способностей. Модельные характеристики составляют основу комплексного контроля в современном спорте.

Чем шире спектр уровней модели, исследуемой в процессе комплексного контроля и управления, темточнее получаемые оценки состояния, подготовленности спортсменов.

37

Уровень значимости каждой составляющей обусловлен преимущественной направленностьюподготовки, специфическими закономерностями тренировочного процесса и зависят от этапа спортивной подготовки [6].

Структура процесса моделирования состоит из2 этапов: Предварительный этап: выявление элементов системы и их взаимосвязей, иерархии; определение количественных характеристик элементов модели, подбор оптимальных

методовматематико-статистической обработки данных, выявление существенных и несущественных переменных;

расчет поведения всей системы в целом(по Б.Н. Шустину, 1995) [10, с. 189]. Основной этап: постановки задач исследования; выбора модели(с учетом задач исследования); исследования модели; проверки истинности полученных данных о моделированном объекте. Моделирование в спортивной деятельности затруднено чрезвычайной сложностью

целостныхобъектов(комплексных явлений, процессов, систем и подсистем), которые исследуются в общейтеории спорта, а также недостаточностью точной количественной информации об их параметрах, структурно-функциональных свойствах и взаимосвязях. Несмотря на это, по мнению Л.П. Матвеева(1999), моделирование дает положительные результаты[4, с. 60].

Необходимо отметить, что при применении метода моделирования в научных исследованиях современного подрастающего поколения необходимо учитывать следующие факторы:

состояние здоровья; морфофункциональные характеристики; половозрастные особенности; соматический тип; психологические характеристики; особенности физкультурно-спортивной деятельности; регион проживания и др.

Список литературы:1.Веников, В. А. Некоторые методологические вопросы моделирования[Текст] /В. А. Веников//

Вопросы философии. – 1964. – №11. – С. 73-84. 2.Зиновьев А. А. Логическая модель как средство научного исследования[Текст] / А. А. Зиновьев, Н.

И. Ревзин// Вопросы философии. – 1960. – №1. – С. 82-90. 3.Маслов, П. П. Моделирование в социологических исследованиях[Текст] / П. П. Маслов// Вопросы

философии. – 1964. – №5. – С. 65-75. 4.Матвеев, Л. П. Основы общей теории спорта и системы подготовки спортсменов: учебное

пособие[Текст] / Л. П. Матвеев. – Киев: Олiмпiйська лiтература, 1999. – 318 с. 5.Набатникова, М. Я. Основы управления подготовкой юных спортсменов[Текст] / М. Я.

Набатникова, Г. А. Гончарова. – М: Физкультура и спорт, 1982. – 280 с. 6.Озолин, Н. Г. Настольная книга тренера: наука побеждать[Текст] / Н. Г. Озолин. – М. :

ООО«Издательство Астрель» : ООО«Издательство АСТ», 2002. – 486 с. 7.Петриченко, Д. В. Моделирование в спорте [Текст]: методические рекомендации/ Д. В. Петриченко.

– Минск: РВЦ, 1989. – 28 с. 8.Современный словарь по педагогике[Текст] / сост. Е. С. Рапацевич. – Мн. : Современное слово,

2001. – 928 с. 9.Федотова, Е. В. Основы управления многолетней подготовкой юных спортсменов в командных

игрвых видах спорта[Текст] / Е. В. Федотова. – М.: Компания Спутник, 2001. 10.Шустин, Б. Н. Модельные характеристики соревновательной деятельности[Текст] / Б. Н. Шустин//

Современная система спортивной подготовки. – М.: СААМ, 1995. – С. 50-73.

Аннотация. Айтылмыш мақаладағы құрылымдық мінездеменің және спортқа дайындық үдерісінің қатысуын анықтап, үдеріс жарыстарын ашық модельдеу.Annotation. In this article modeling which is defined as process of construction and specification of characteristics and optimization of process of sports preparation and participation in competitions is opened.

ФИЛОЛОГИЯ 38

(ТІЛ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТ):ҚАЗАҚ, ОРЫС, ШЕТ ТІЛДЕРІ

УДК 37.4 В11

AN APPROACH TO TEACHING ORGANIZATIONAL SKILLS TO ADULTS

T.E. BozhbanovaKazakh-American University, Almaty city.

In English language teaching, it is not unusual to come across a student who seems to lack certain

basic organizational skills. However, many of our language teaching techniques and materials require students to rely heavily on these skills. The use of textbooks and handouts, the assigning of tasks and homework, and the planning of a syllabus or curriculum all presuppose competent organizational skills in our students. Teaching students who lack these skills can be a frustrating experience for teachers and students alike because, without basic organizational skills, students cannot seem to learn—that is, to absorb, retain, and use—the information the teacher is trying to teach. When the teacher has to spend extra time on lessons and repeat information in order to help such students, the pace of the class slows, creating a situation that is not conducive to successful language learning. This article presents a rationale and approach for incorporating organizational skills development into the mainstream curriculum to help all students and especially to help those

students with weak organizational skills, without setting them apart

from the rest of the class. While students need much more than organizational skills to learn a language, mastery of this set of skills can foster student success in the language learning classroom.

Why teach organizational skills?Have you ever asked students to take out a handout from a previous lesson and watched and waited

while a student dug through a backpack filled with loose papers trying to find the one in question? Have you ever carefully built lesson plans based on activities covered earlier in the semester and had students view each assignment in isolation? Have you ever had a student tell you he ran out of time and could not finish his test? Teaching the organizational skills of paper management and time budgeting can reduce these problems by helping students locate papers easily, see the connections between different topics and assignments covered in the class, and use their in-class and out-of-class time more efficiently.

While classroom instructors would disagree that good organizational skills are essential to academic success, there is less agreement about how students can acquire these skills. Perhaps the most common assumption is that students arrive in the classroom with these skills already established. In many cases, this is true. The students may have been taught these skills earlier in their educational careers and have successfully learned them, they may have inferred these skills on their own, or they may have learned similar skills in other walks of life and have been able to transfer them to the academic setting. However, many students do not possess organizational skills because they have never been taught the skills, they did not successfully learn them when they were taught, or they were unable to infer them. Joan Sedita, a teacher trainer and literacy specialist, reminds us that there are some students who "need direct, systematic instruction to develop these skills". Moreover, organizational skills that students have mastered at lower rungs of the educational ladder may fail them in a more demanding program with more complex assignments, a larger number of papers to juggle, and more complicated daily schedules than they have faced before. Weak organizational skills can become especially problematic if a student enters an institution of higher education.

Organizational skills or language skills?Needless to say, it is understandable that reading and writing teachers might feel it is their responsibility to

teach reading and writing, grammar teachers might feel obliged to teach grammar, and conversation instructors might believe it is their job to teach conversation skills. They may be reticent to take time out from what they perceive as the real subjects of instruction to focus on organizational skills. However, the degree of a teacher's success in these teaching endeavors depends on a student's ability to organize. Teaching organizational skills and teaching language skills do not constitute an either-or choice. On the contrary, spending time teaching organizational skills "eventually saves time by facilitating the learning of content material and creating more effective techniques for test preparation" (Sedita 2006).

Cultural preparation

39

There are further grounds for teaching organizational skills. Most English as a foreign language (EFL) programs recognize that language goes hand-in-hand with culture, and they willingly accept the challenge to teach their students knowledge about the culture along with knowledge about the language. Since many EFL students may one day come to an American or western-style academic institution or may one day work for a multinational company, teaching organizational skills is an ideal instructional strategy to promote cultural adjustment. Some of these students may come from cultures that are more collectivistic than individualistic, that focus more on indirect than direct communication, and that give oral skills primacy over literacy (reading and writing skills). If the students are going to attend an institution of higher education or look for a job in a western-style company, they should be prepared to handle large quantities of paper. In cultures with an emphasis on reading and writing, or literacy, people are held accountable for information they have received in written form. For example, professors at universities in the United States might include test dates on the syllabus handed out at the beginning of the semester but not refer to those dates orally in class. If printed information is given to the students, the students are responsible for knowing that information. As Robert Kaplan, professor emeritus at the University of Southern California, explains, "we have come to believe that the written" language "is inherently (or can be made to be) more accurate than the spoken variety" (Kaplan 1986, 18).

At a most basic level, this means that students may be unfamiliar with having to sort through the copious amounts of printed material that abound in heavily literate cultures. As Marianne Teras, a researcher at the University of Helsinki, explains in discussing immigrants' experiences in Finland, the great prevalence of paper "causes concern among immigrant students from countries where it is a scarce resource and thus uncommon in schools, or where learning practices involve textbooks and notebooks, not papers as such. Thereby, questions arise concerning how to read papers, how to write them, how to take care of them, and how to organize them" (Teras 2007, 142). Even those of us acculturated into heavily literate societies struggle at times to organize and prioritize the reams of papers that surround us daily. For those who have not needed to learn and hone skills for such tasks, managing papers can by itself become an overwhelming and confusing chore.

Presenting vs. teachingTeaching organizational skills is an active and on-going exercise. As with teaching any skill, it includes (1)

explaining the purpose of the skill (e.g., explaining what mastery of the skill will do for a student), (2) presenting the steps involved in the skill, (3) giving students ample opportunities to practice the skill, (4) creating and using multiple opportunities for reinforcing the skill, (5) periodically assessing the degree of mastery of the skill, and (6) following up with skill maintenance activities.

At this point, one devilishly persistent argument crops up. The teacher thinks: "Okay, I understand that some students might not have organizational skills, and I understand how useful they can be. I don't mind presenting some organizational skills during class time, but teaching organizational skills by applying the above six components is something else. First of all, I don't want to take too much class time to do it, and secondly, these students are adults—if I present the concept, they should be able to implement it on their own."

This is when we remind ourselves what it means to teach a content subject as opposed to a skill subject. Let us examine a basketball analogy. You can hand a student a book with all of the rules of the game. You can even have that student watch hours of basketball on television or at the gym. However, even if the student dutifully learns the rules and studies the game, there is little chance that he or she will play the game successfully the first time he or she steps onto the court. Performing a skill is as much about application of rules, movements, and patterns as it is about memorizing them. Moving the analogy closer to home, we must also teach skills when we teach language. Only a poor teacher believes that providing grammar rules fulfills his or her obligation to students. Teachers know that students must see many examples, must be given many opportunities for practice, and must be caught making mistakes before they can approach mastery of the rules. It is the same with teaching organizational skills. Telling students to organize their class papers and explaining the importance of this may work as a reminder for those students who already have sound organizational skills, but chances are it will have a negligible effect on students with weak organizational skills. Telling is not the same as teaching, and hearing is not the equivalent of learning.

Effective teaching of organizational skillsA common approach to helping students whose needs might be labeled by some as "out of the

mainstream" is the accommodation approach often used in adult education as a way to meet the guidelines of the Americans with Disabilities Act of 1990, which gives equal access to postsecondary education to qualifying students with disabilities. With this approach, students identify themselves to their instructor and provide documentation of their disability to professionals on campus who then, along with the student, determine what accommodations the students need. These accommodations are presented to the instructor, who must then

40

either incorporate these accommodations into the curriculum or provide them separately to the individual student.

Of course, I am not suggesting that our students have any disabilities. My point is that instructors, when faced with students who are making insufficient progress, often try to implement stopgap measures to remedy the situation in much the same way that an instructor, when faced with a list of accommodations, must scramble to fulfill these accommodations. This approach is tenable, to a certain extent, when an instructor is dealing with a single student. Even so, such an approach singles out that student, which can put him or her under a certain amount of stress. In a situation when multiple students need special accommodations, the result can be a haphazard curriculum that has lost its vision and continuity. Instead, it is a "putting out fires" approach to classroom instruction.

Now, let's turn to the field of architecture. This sounds a bit strange, but we will go there via the field of adult education. Over the past decade, the field of adult education has taken the principle of universal design (UD) from the field of architecture and has created a new paradigm for education. UD is based on the principle that diversity in the human population is the norm. Rather than letting diversity catch us off-guard, we should plan for it. Scott, McGuire, and Shaw (2003), pioneers in the application of UD to instruction, explain that when environments are designed with maximum accessibility for everyone involved, few, if any, need special accommodations. This is true for both the design of physical environments and the design of learning environments. Whereas adapting to diverse instructional circumstances on an after-the-fact basis can be difficult and time-consuming, planning for diversity from the start has the potential to increase the effectiveness of instruction (Scott, McGuire, and Shaw 2003). In other words, building basic organizational skills into our curriculum from the start can result in a more cohesive, sequential curriculum for all students.

Teaching organizational skillsTo successfully teach organizational skills to your students, you must ensure that they have the necessary

supplies, you must prepare materials, and you must train the students in the skills of verbalization and classification. Of course, there will be great variation in the supplies and materials that are available in different parts of the world. Remember, it is the system that is important, not the specific supplies. Use what is at hand, and do not be afraid to improvise!

Recommended suppliesAt the beginning of the semester, require students to have the following supplies:Notebook paper and a zipper pouch for pens and pencils.A daily planner or calendar. This item will help students manage their time and schedules, which is

essential to getting organized. A planner can be as simple as a piece of paper with dates written on every other line.

A three-ring binder, an accordion file, or a box. The three-ring binder is for in- class materials and will hold all of the papers that come back and forth from home to class. If a binder is not avail able, try an accordion file or even a box that is the appropriate size to lay papers in while leaving enough room to allow a hand to reach around the papers to lift them out.

A second three-ring binder, accordion file, or box. This second binder, file, or box is for all of the papers that students no longer need to bring to class, and it remains at home to lighten the load the students carry to class every day.

Dividers with tabs. The dividers can be regular pieces of paper, card stock, or cardboard; sticky notes or folded over pieces of tape make useful tabs. If you are using a box and the sections are stacked on top of each other, it works best to have a thicker divider, like card board, between the sections so students can find materials easily.

Later in the semester, if students are using a three-ring binder, they should also be required to purchase a three-hole punch to keep at home and a smaller hole-punch that they can bring to school. This serves a two-fold purpose. First of all, it shifts a bit of the responsibility onto the students, which, of course, is an essential step in helping them to develop organizational skills. Secondly, it gives them the tools for applying the organizational principles they are learning to other parts of their lives. For example, adult learners may be receiving papers from their children's school. These papers will not necessarily arrive already hole punched; by having a hole punch on hand, the students can create other binders for these and other important papers.

Materials preparationPrepare materials for the class as indicated below.• Color code papers. Find a system that makes sense for your class. For example, you could color-code

according to sections of the textbook by using blue papers for handouts related to the first unit, yellow paper for the second unit, and green paper for the third. Alternatively, you could color-code according to topic: all quizzes on pink, all verb exercises on cream, all noun exercises on lavender. If it is not feasible for you

41

to print on colored paper, have students color the edges of handouts with markers in the designated colors.

Hole punch handouts. If you are asking students to keep their papers in a binder, make sure that all of the handouts that you distribute in class have been three-hole punched. This means that the students can immediately insert the papers into their binders.

Provide descriptive headings. Make sure that all handouts contain a clear and descriptive heading at the top. That will help students decide where to file the papers.

References:1.Gattis, K. W. 1998. Importance of student verbalization. Science Junction. Raleigh, NC: North Carolina State

University, www.ncsu.edu/sci-encej unction/route/professional/verbal.html.2.Kaplan, R. B. 1986. Culture and the written language. In Culture bound: Bridging the cultural gap in language

teaching, ed. J. M. Valdes, 8-19. Cambridge: Cambridge University Press.3.McShane, S. 2005. Applying research in reading instruction for adults: First steps for teachers. Washington,

DC: National Institute for Literacy, www.nifl.gov/partnershipforreading/ publications/appb/ingresearch.pdf.4.Scott, S.S., J.M.McGuire, and S.F.Shaw. 2003. Universal design for instruction: A new paradigm for adult

instruction in postsecondary education. Remedial and Special Education 24 (6): 369-79.5.Sedita, J.1999. Helping your child with organization and study skills. LD Online.

www.ldonline.org/article/5884.6.Teras, M.2007. Intercultural learning and hybridity in the culture laboratory. Helsinki, Finland: Helsinki

University Press.

Аннотация. Берілген мақалада барлық студенттерге, әсіресе оқу үрдісінен үзбей ұйымдастыру біліктілігі төмен студенттерге көмектесу үшін негізгі оқу бағдарламасына ұйымдастыру біліктілігін енгізу негіздемесін қарастырады.Аннотация. Данная статья представляет собой обоснование для включения организационных навыков в основную учебную программу, чтобы помочь всем студентам и в особенности студентам, со слабыми организационными навыками, без отрыва последних от учебного процесса. Овладение этими навыками может способствовать успешному изучения языка в классе студентом.

ӘОЖ 821.512.122:82-14

«АҚҚУЛАР ҰЙЫҚТАҒАНДА» ПОЭМАСЫНЫҢ СЮЖЕТТІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Ж.А. Аман, Р. СадықбековЖамбыл гуманитарлық-техникалық университеті, Тараз қ.

Адамдардың өзара қарым-қатынасы, байланысы, қайшылықтары, жек көру, жақсы көру, әр характердің, типтің жасалу тарихы сияқты сюжетті поэмаға қойылатын негізгі шарттар М.Мақатаевтың «Аққулар ұйықтағанда» поэмасында да бар. Поэма сюжетін шағын оқиға, бір ғана детальдың маңында өрбітіп, ақын кейіпкер характері, қимылы, әрекетін суреттей отырып адамзат ұғымы мен оның өмірдегі орны жайында терең философиялық түйіндер жасайды.

Поэмаға заңғар таулар арасындағы киелі құс аққулар мекен еткен қасиетті көл «Жетімкөл» басында болған трагедия арқау болған. «Аққулар ұйықтағанда» поэмасындағы автордың айтайын деп отырғаны аққуды ату арқылы оның киесіне жолығу емес, керісінше өз перзенті үшін жан ұшыру, санаға әбден сіңген қасиетті ұғымға да қарсы шығу. Өкініш пен үміттің, қайғы мен дерттің арасындағы ана жүрегінің қарс айрылуы, нағыз психологиялық жан күйзелісін берудегі деталь.

Тау басында орнаған, «таста тұнған жаңбырдың тамшысындай» мөлдір, кеседей көл жалғыздықтан жабығып, жәудіреп жатыр. Оның аты – «Жетімкөл». Аңсаған әні – ақ қанатты аққуларынан, аяулы аруларынан айрылған айдын бетінде бұл күнде «болған өмір ұқсайды болмағанға». Көркем көл көк шырша көктей ескен көгілдір таудың көз жанарындай мұңдана мөлдірейді.

М.Мақатаевтың «Аққулар ұйықтағанда» атты поэмасы осындай сырлы суреттен басталады. Поэманы оқи бастағаннан – ақ көз алдына ақ төсінде аққу аялап, әсемдікті әлдилеп жатқан көл келеді. Сондай сәттегі көл суреті былайша бейнелейді:

Қанатынан аққудың балапандап,

42

Ән ұшатын сымпылдап таң атарда.Сүйінші бер дегендей бір толықсып,Сыбырлайтын – «Жетімкөл» Алатауға.Тына қалып бұлбұл да жаңа – талда, Қарайтұғын айдынға, ақ отауға.Қаймағы бұзылмаған сұлу сурет! Кестелі тіл, образбен ойлау, теңеумен сөйлеу, сылдырап

келген келісім әдемі әсер береді. Ақынның тілі айшықты, бедерлі, ойы анық, бояуы қанық. Көзге сыйғанымен сөзге сыймайтын көркем көріністі жеріне жеткізе шебер берген. Құдіретті қалам туғызған Жетімкөл жанардың жауын алып, жасанып, сұлулығына сұқтандырады. Мұнда ақынның ару аққуға ғана емес, ата дәстүріне, сұлулыққа деген сүйіспеншілігі жатыр. Азаматтың табиғат алдындағы перзенттік парызға деген бірегей көзқарасы жатыр.

Жар дегенде жалғызының жаны қыл ұшында жатқан ана сәбиін сақтап қалу үшін жанталасуда. «Бала жатыр төсекте күйіп – жанып,Баласының ана отыр күйін бағып».Осындай шарасыз шақта, азалы анаға тәуіп келіп: «Аққумен баланы аластаңдар» деп кетеді.

Дәрменсіз ана екі оттың ортасында қалады. Ақын кейіпкер жанын жегідей жеген шарасыз сәтті, психологиялық тебіреністі ширықтыра суреттеген. Бірақ сұлулыққа, қасиетті қастерлеуге деген сезімді аналық сезім жеңеді де, ақырында амалсыз, абайсыз аққуға оқ атып алады. «Жетім» аққуынан, ана баласынан айырылады. Поэмадағы оқиғаның ұзын – ырғасы осы. Көш –құлаш баяндау жоқ. Поэманың бас жағында:

Ұрпақтан ұрпақ алып жалықпастан,Сондай бір дәстүр бар-ды қалыптасқан.Заманнан заман өткен, жаңарған жұрт,Аққуын айдын –көлдің налытпастан.Дәстүрін аттамаған, анық басқан.Сондай бір дәстүр бар-ды жарық шашқан.Бір ұрпақ, бір ұрпаққа алып қашқан, - дейді.Аққуды атпау –атадан балаға жалғасып, жеткен жақсы жоралғы, жарасымды дәстүр ғана емес,

адамгершілік асыл қасиет заңы, сұлулықты сүйе білудің, бағалай білудің үздік үлгісі. Аққуға оқ ату- күллі қасиетке оқ ату. Халық түсінігінде аққу – қасиетті құс, киелі ұғым. Сондықтан оған суық қару оқтамаған, оқтатпаған. Әңгіме әлдеқандай ырымда емес, ұнасымды ұғымда. Қасиетті қастерлеп, сұлулықты сақтай білуде. Табиғаттың тұнып тұрған сырлы суретін сүттей ұйыған күйінде қорғап қалуда. Біздіңше, поэмада автордың айтқысы келген екі бірдей сабақтас идея бар. Оның бірі – қасиетке оқ атпау, тәтті тыныштық шырқын бұзбау, яғни адамгершілік пен ізгілікті дәріптеп, уағыздау болса, екіншісі –қоршаған ортаны қорғау, табиғатқа жанашыр, қамқор болу. Түйіп айтқанда, сұлулықты сүю, сақтау қасиеті. Автордың айтар ойы, көздеген нысанасы, алтын арқау идеясы – осы.

Поэмада осы идеялық мақсатты автор әке мен ананың ішкі психологиялық қақтығысы, жан күйзелісі арқылы берген. Ауру меңдеген нәресте. Жан шырқырап аласұрған ана. Тәуіп шалдың айтқанын орындамаса, сәбиін ажалдан арашалап қалар басқа амалы таусылған. Бар үмітін соңғы шарадан күтіп, бұл қияметті орындауды зайыбына жүктейді. Әке халі де мүшкіл. Бала дерті қанша қинағанымен, киелі құс аққуға да қол көтергісі келмейді. Әке мен ана диалогы берілетін шумақтарда әке бейнесі ішкі болмыс–бітімімен айқын көрінеді. Қарапайым адамға тән жан тазалығын, қатыгездікке жаны ауыратын ізгі сезімі байқалады. Бала үшін ана жаны отқа түсуге де дайын. Сондықтан киені де, қасиетті де перзент жолына құрбан еткен ол:

Жалғыз ұлдан артық па, жалған бәрі!Балам өлсе бақыттың керегі не?Топан су басып жетсін қалғандарын,Перзент сұрап ,несіне армандадың?Құрысын онсыз сенің жалған бағың?!Мылтықты әкел!Атты ертте!Жалған бәрі! - деп, жүрегін сыздатқан ауыр сезімінің жетігімен атқа қонады.Көл жағасына келген ана табиғаттың, табиғат еркесі аққулардың ғажайып сұлулығына елтіп,

бір сәтке басқа дүниені ұмытып дағдарып қалады. Аққулар мекен еткен табиғаттың осы бір өңірінің сұлу көрнісін толғаған ақын ана тебіренісімен астастыра әсерлі жырлайды.

Асқар белден күн нұры шашырады,

43

Шашырап ол да көлге бас ұрады.Құс аппақ, айдын әппақ, нұр да әппақ,Әппақ нұр – әппақ нұрға қосылады.Көл-көкке Көл –көлге кеп асылады,Ұйқысы аққулардың ашылады.Сұлулыққа сұқтанып, қашып әлі,Ана –жүрек солқ етіп басылады.Сұлулық әлеміне оқ атуға ананың дәті бармайды. Бірақ ажал ауызында жатқан үйіндегі жалғыз

ұлы есіне түскенде ана-көңіл көз алдындағы кілең әппақ түске бөленген көрікті әлем лайлағалы отырған ана өзіне –өзі атарға оғы жоқтай:

Сірә сорлы жоқ шығар менен өткен,Құлынымның қасынан неге кеткем?!Ошақ қасы, от басы, көрмеппін ғой ,Дүние сен осындай керемет пе ең?! - деп іштей тебіренеді. Осында әрі –сәрі күйде, екі ұдай

сезімде отырған ана-көңіл қолындағы мылтықтың қалай атылғанын да білмей қалады. Көл маңындағы сүттей ұйыған әдемі тымық тірлік оқыс шыққан мылтық даусынан астан-кестеңі шығады. Биікте, аспан астында айдын көлдей мекенін қия алмай аққаулар шарқ ұрады. Көл бетінде тыпыршып жаралы аққу жүр ұша алмай. Тағы бірі айдын көлдің толқынында мамығын қан жауып жайрап жатыр. Осы көрністің жалғыз куәсі бейшара ана :

....Қасиетке оқ атып, жойған пақыр,Қалай алып кетерін біле алмастан,Сүле-сола, жағада ойлауда тұр.«Жетімкөл» маңында аққулардың тау-таспен жаңғырған әні ғана қалды. Бәрін тәрк еткен киелі

құстар шың-құздарды асып басқа бағытқа бет түзеді. Айдын көлден ән кетті, қасиет кетті. Тұлдыр көл – «Жетімкөл» атанды.

Поэманы бастан-аяқ оқып отырғанда, оған өзек болған оқиға өз көзіңмен көріп отырғандай әсер етеді. Кейіпкер характері, сюжет, конфликт бәрі де шебер жасалған. Әл үстіндегі бала, бала үшін отқа түсердей өзін –өзі қасіретке душар еткен ана бейнесі, екі оттың арасында қалғандай шарасыз әке халі, тәуіп шалдың жымысқы ниеті әдемі нақыш тапқан. Бұндай тұлғалы образдар жасауда ақын көп сөзділікке бармайды. Кейде көзге көрінер –көрінбес болымсыз іс-әркеттері арқылы, кейде кейіпкердің ішкі сезім-күйі, толғанысы арқылы-ақ ұтып жатады. Бұл нағыз ақынға тән шеберлік болса керек.

Поэма соңында көл басындағы мылтық даусы мен ию-қию шуды естіп келген жылқышы қарт пен сергелдең күйде тұрған мұңлық-ана арасындағы өкініш пен наразылық, ананың өлі нәрестесін көргендегі қан жұтқан қасіреті баяндалады. Жылқышы қарттың бейнесін жасауда да ақын үлкен шеберлік көрсеткен. Жылқышы қарттың бойындағы нұр шашқан ізгі сезімді, үлкен адамгершілікті ақын оның жан-дүниесінің ішкі тебіренісін суреттеу арқылы аңғартады.

Үн –түнсіз егіліп тұрған бейшара ана қарт үні құлағын ұрғанда ғана барып, қолындағы мылтығын құшақтап кеп «Жетімкөлге» лақтырады. Көзінен жас, көңілінен зар төгіп, болған жайды баяндайды. Мұңлық ананың бейшара халін көргенде ашу шақырып келген қарт көңілінде өкінішке толы аяныш сезімі пайда болғанын ақын әсерлі баяндайды.Атына қайта қонған ана әлденеден жүрегі тітіркеніп, мең-зең күйде үйіне қайта келе жатыр. Қуаныш та, қайғы да, бала да, жар да көңілінен ұмыт болған. Тек «Жетімкөл» жағасындағы сұмдық оқиға жүрегін шайлықтырып келеді. Ғазиз ана аттан түсіп үйге енгенде оны ең ауыр қайғы, жалғыз ұлының өлігі күтіп тұр еді. Қаралы көңіл бұл қасиетті аққу құстың киесінен деп сезінеді. Көз алдында сұлық жатқан сәбиін өзі өлтіргендей, бүкіл жан –дүниесінде қасірет дауылы буырқанып аласұрады. Ақын ананың азалы үнін құлаққа жеткізгендей болады.

Мына жатқан «Жетімкөл» мына аққуды,Өз қолыммен өлтірдім, аттым жаңа....Жоқ!Мен емес ....Мен атпадым....Кеше гөр , кешіре гөр, жаратқаным?!»Ғазиз ана, ербеңдеп екі қолы,Жиылған жұртқа қарап алақтады.

44

Қасиетінен ада болған «Жетімкөл» Бірі өлі, бірі жаралы қос аққу. Демі үзілген нәресте. Осы бір қаралы көріністер ана жүрегінен қан ағызып, есінен тандырады.Осындай ауыр трагедиямен аяқталатын поэмада автор сюжет құру шеберлігін танытқан.

Пайдаланылған әдебиеттер: 1.М.Мақатаев «Аққулар ұйықтағанда».- Алматы, 2002ж.2.Әділов Х. Қан мен тер. // Социалистік Қазақстан, 1 ақпан, 2001 ж.3.Ысқақұлы Д. Әдебиет айдынында. - Алматы, Жазушы, 1996 ж.4. Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. – Алматы , Жазушы, 1994 ж5.Қирабаев С. Әдебиет және дәуір талабы. – Алматы , Жалын, 1976 ж.

Аннотация. В статье дается сведение об идее и теме поэмы «Когда спят лебеди». Также рассмотривается система художественных образов, анализируется поэтический язык поэмы. Используя источники о творчестве Мукагали, автор расширяет знания об идее и теме, художественном образе и поэтическом языке, также раскрывает содержание поэмы.Annotation. In this article the idea and theme of the poem " When swans sleep" are given. The system of artistic characters is observed, poetic diction of the poem is analyzed. The author expands the knowledge of an idea and topic of the work using sources about Mukagali's creativity, an artistic characters and poetic diction open content of the poem.

ӘОЖ 81,42:81,367:811.572,122

ТІЛ МЕН СӨЙЛЕУ БІРЛІКТЕРІНІҢ ПАРАДИГМА – СИНТАГМАЛЫҚ ПОЗИЦИЯЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ЖӘНЕ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ СЕМАНТИКАСЫ

А.Ә. Байтелиев Тараз мемлекеттік педагогикалық институтыы, Тараз қ.

Тiлдiң әлеуметтiк мәнi мен тіл бірліктерінің функционалдық семантикасын анықтау қазiргi тiл бiлiмi үшiн өте маңызды мәселе. Бұл мәселе әртүрлi жақтан, әртүрлi ғылыми ұғымдар тұрғысынан қарастырылады. Ф. де Соссюрдiң “Жалпы лингвистика курсы” атты еңбегiнiң жарық көрген кезiнен берi тiлдiңқоєамдықжәне функционалдық мәнi туралы мәселе тiл мен сөйлеудiң арақатысы мен айырмашылығы мәселелерiне байланыстырылады. Сол кезеңнен бергi уақытта осы мәселе төңiрегiнде айтылған пiкiрлер арасындағы алшақтықтар кездеседі. Оларды бірнеше негiзгi топқа бөлуге болады:

1) тiл мен сөйлеу, бiр-бiрiнен мәндi белгiлерiнiң жиынтығымен ажыратылатын әрқайсысы өз алдына дербес обьектi ретiнде қарама-қарсы қойылады және осыған байланысты екi ғылыми дербес пән - тiл лингвистикасы мен сөйлеу лингвистикасы - бiр-бiрiнен ажыратылады;

2) лингвистика обьектiсiнiң екi жақтылығы құпталады, яғни айырмашылықтарына қарамастан, тiл мен сөйлеу екеуi бiрге лингвистиканың обьектiсi болып табылады;

3) тiл мен сөйлеудi бiр-бiрiнен ажыратып тастауға ешқандай негiз жоқ т.б. Тілде де, сөйлеуде де функциялдық бірліктердің дағдылы семантикасы да, коннотациялық семантикасы да тілдік бірліктедің белгілі бір қоғамдық әлеуметтік сөйлеу практикасында қолданылуымен байланысты.

Тіл – әлеуметтік құбылыс және тілдің әртүрлі функцияларға бөлінуі тілдің қоғамдық саласының әртүрлілігіне байланысты болады. Бірліктердің функциялары адам іс әрекетінің нақты ұлттық қоғамда белгілі бір тарихи қалыптасқан, әлеуметтік-қатыстық түрлері арасында қалыптасып, қолданысқа ие болады. Функционалдық жүйеде тілдік қоданыстардың шынайы сипаты көрінеді. Сондықтан да тілдің қолданыстағы семантикасы қоғамдық функциясы мен коммуникативтік қолданысында шешіледі.

Ф.де Соссюрдiң концепциясы бойынша, тiл мен сөйлеу төмендегiдей айырым белгiлерiмен ажыратылатын “мүлдем екi түрлi нәрсе”:

1) Тiл (langue) - әрбiр жеке адамның миында орналасқан таза психикалық құбылыс. Ф.де Соссюр сөйлеудi (parole) психофизикалық құбылыс ретiнде қарастырады [1, 52, 57];

2) Тiлдiк тұлғалардың сапалық анықтамасы олардың iшкi жүйелiк қатынастарынан туындайтын құбылыс болғандықтан, тiл мағыналар (мәндер, бағалылықтар) жүйесi болып табылады. Тiлге

45

қарағанда сөйлеудiң айырмашылығы сөйлеудiң қызметi “тiлден жоғары тұрған қалдық” болып табылатындықтан, жүйелi құбылыс еместiгiнде жатыр;

3) Сондықтан тiл - форма да, сөйлеу субстанция (мән), өйткенi ол (сөйлеу) дыбыстар мен мағыналардан құралады [1, 145];

4) Егер тiл әлеуметтiк құбылыс болса, онда сөйлеу - жеке (индивидуалдық) құбылыс. Тiл - сөйлеу қызметiнiң маңызды сыңары; сөйлеудiң бұдан айырмашылығы, ол (сөйлеу) кездейсоқ, қосалқы құбылыс [1, 52 ].

Тілдің қоғамда қолданылу формаларының белгілі бір қоғамға сәйкес жүзеге асырылуы қажеттілікке және әрекет түрлеріне де байланысты болады. Ф.де Соссюрдiң концепциясында (langue) мен сөйлеу (paraole) сөйлеу қызметiнiң (сөйлеу қызметiнiң кең мағынасында) сыңарлары ретiнде қарастырылған. Осы тұрғыдан тiлдi ол “сөйлеу қызметiнiң белгiлi бөлiгi - маңызды бөлiгi” ретiнде қарастырды, ал сөйлеудi (paraole) сөйлеу қызметiнен тiлдi алып тастаудың нәтижесiнде қалатын компонент ретiнде анықтайды.

Тiл, сөйлеу және сөйлеу қызметiн бiр-бiрiнен айыруда Ф.де Соссюр екi түрлi әдiснамалық (методологиялық) принциптi негiзге алады:

1) өз сипаты (мәнi) жағынан ғылымның обьектiсi бiркелкi болуы тиiс принципі;2) сөйлеу қызметi (әрекетi), тұтас алғанда, онтологиялық тұрғыдан алғанда көп қырлы

(сөйлеудiң бойында тек психикалық (идеялдық) құбылысты ғана емес, сонымен бiрге сөйлеу мүшелерiнiң артикуляциясымен, айтылған дыбыстарды қабылдаумен байланысты материалдық құбылыстарды, яғни физикалық (дыбыстық) және физиологиялық процестердi де көре аламыз, одан басқа ол индивидуалдық та, әлеуметтiк те құбылыстарды бiлдiредi) құбылыс, сондықтан да, Ф.де Соссюрдiң пiкiрiнше, сөйлеу бiраз ғылымдардың, соның iшiнде лингвистиканың да обьектiсi болып табылады. Олай болса, “әуел бастан-ақ тiлдiң негiзгi екендiгiн және оның сөйлеу қызметiнiң барлық көрiнiстерiнiң негiзi деп есептеу керек” [1, 47].

Тіл мен сөйлеуді бір-бірінен ажыратып тастауға болмайды. Дегенмен, қазіргі қалыптасқан қоғамдағы жағдайда қазақ тілінің функциясында өзгерістер болып жатыр, сонымен қатар, қазақ тіліөзінің әлеуметтік функциясын әлі толық орындап орырған жоқ. Еліміздегі билингвизм жағдайында тілдік қолданыстарға қарай қостілділік және көптілділік үдерісі қалыптасып келеді, оны төмендегіше:

1) тек қана қазақ тілінде сөйлейтіндер; 2) тек қана орыс тілінде сөйлейтіндер; 3) қазақ-орыс тілдерінде бірдей сөйлейтіндер; 4) орыс тілін білетіндер және оны тек қана тар диапозанда, тұрмыстық деңгейде қолданатындар; 5) қазақ тілін тек қана тұрмыстық деңгейде қолданатындар деп бөлуге болады. Қазақтар сөйлеу

тәжрибесінде қазақ және орыс тілдерінде сөйлейді, олар өз отбасында қазақ тілінде сөйлеп, басқа жерлерде орыс тілін көп қолданады.

Қостілділіктің қалыптасу деңгейі әртүрлі, себебі қазақ тілінің қолданылуы аз салаларда да, негізгі және көптеген салаларда жетекші орынды орыс тілі алып отыр.

Ф.де Соссюр бұл мәселеде тiлдi таза психологиялық және әлеуметтiк құбылыс ретiнде қарастырып шешедi. Бiрақ тiл бiлiмiнiң обьектiсiн бұлайша шешу Ф.де Соссюрдi бiраз кемшiлiктер жасауға итермеледi. Бәрiнен бұрын ол, бүгiнгi күнi тiл тануда негiзгi принциптердiң бiрi болып есептелетiн, ғылымның обьектiсi мен пәнiн ажырату қажеттiлiгiн ескермейдi. Ф.де Соссюрдiң зерттеушiнiң көзқарасын анықтайтын обьект емес, керiсiнше, зерттеушi көзқарасы лингвистиканың обьектiсiн анықтайтындығы туралы тоқтамы мен ғылымның обьектiсi онтологиялық жақтан бiркелкi құбылыс болуы тиiс деген пiкiрлерi негiзделмеген.

Ф. де Соссюрдiң тiлдi лингвистиканың обьектiсi ретiнде қарастыруындағы тiлдiңөзiнiң және өзi үшiн зерттеушi тарапынан қарастырылуы тиiс деуi де қисынсыз. Оның тiлдi таза психикалық құбылыс деп анықтауы, синхрониялық лигвистиканың зерттеу саласын белгiлеп, “синхрониялық лингвистикаменқатар өмiр сүретiн элементтердi байланыстырушы және жүйе құраушы логикалық және психологиялық қатынастардың белгiлi бiр ұжымдық санада қалай қабылданатыны тексерiліп, қарастырылуы тиiс” [1, 132] деген пiкiрi де жалпы ережеге қайшы. Мұны қазіргі қоғамдағы тідік жағдай көрсетіп отыр. Орыс тіліінің елімізде тіпті барлық салада әлі де болса өзінің басыңқы позициясын қазақ тіліне бермеуі, қазақ тілінің өмірдің маңызды салаларында өз функциясын кеңейтуіне қалыпты жағдай туғызбай отыр. Сонымен қатар, орыс тіліменқатар қазақ тілін де нашар білетіндер, немесе ол тілдерді орташа деңгейде білетіндердің қазақ тіліндегі сөздерді фонетикалық, лексикалық, грамматикалық тұрғыдан дұрыс қолданбауы, қазақ тілінің сөйлеу мәдениетінің бұзылуына әкеліп соғып жатқаны анық. Қазақ тілінің әлеуметтік функциясының тар болуы оның ішкі

46

құрылымына да әсерін тигзіп жатқаны да белгілі. Тіл де, сөйлеу де әлеуметтік құбылыс болғандықтан, қоғамдағы негізгі тілдердің жағдайы олардың қоғамдағы орындарын да белгілеп отыр. Ол тілдердің қоғамдағы қажеттілік деңгейін күнделікті өмір тәжрибесі көрсетуде.

Тiлдiң әлеуметтiк құбылыс екендiгi туралы мәселе адамның және адам қоғамының әлеуметтiлiгi ұғымдарының талдауымен байланысты шешiледi. Сөйлеудi тiлге, индивидуалдық құбылыс ретiнде, қарама-қарсы қойып қарастырудың қаншалықты мәнi бар екендiгiн оларды салыстырып байқауға болады. Сөйлеудi (кең мағынада) индивидуалдық процесс ретiнде қарастыруға шын мәнiнде себеп бар, өйткенi оның физикалық және психикалық субьектiсi жеке адам болып табылады. Бiрақ, сонымен қатар, сөйлеудiң психофизиологиялық механизмi антропогенездiк және онтогенездiк кезеңдерде әлеуметтiк тiрi жан ретiндегi адам дамуының нәтижесi болып табылады. Ары қарай, сөйлеу тiлдiң көмегiмен (қатысуымен) iске асады, тiл - оны қолданатын барлыққоғам мүшелерiнiң байлығы болып табылады және ол белгiлi әлеуметтiк - дәстүрге (нормаға) бағынады. Тілсіз сөйлеу жоқ, сөлеусіз тіл жоқ. Әрине, әрбiр адамның сөйлеуiнде әртүрлi жеке ерекшелiктер болуы мүмкін (мысалы, тiлiндегi мүкiстiк, дыбыстарды басқаша айту т.б.), бiрақ сөйлеудiң мәнi тек осындай жеке ерекшелiктермен ғана анықталмайды.

Егер сөйлеудi “тiлден жоғары тұрған қалдық” ретiнде түсiнсек, онда сөйлеу тек жеке адамєа қатысты құбылыс ретiнде қарастырылуы мүмкiн емес. Бұған сөйлеудiң нәтижесi болып табылатын сөйлем, сөз тiркестерi, сөз тәрiздi сөйлеу нәтижелерiнiң нақты мазмұны дәлел бола алады және де олар әлеуметтiк құбылыс болып қала бередi, өйткенi олар өз табиғатынан адам ойлауының жемiсi болып табылады, қоғамдағы қарым-қатынасты іске асырады, олардың әрқайсысының функционалдық семантикасы бар.

Тiлдiң өзіндік табиғатына келетiн болсақ, ол тек қана көпшiлiктiң, баршаның байлығы тұрғысынан пiкiр алысу, әлемді тануқұралы, қоғамдық қатынасты iске асырушы құрал ғана емес, сонымен қатар, ол адамның қоршаған ортада әлеуметтiк жақтан дамуының қажеттi компонентi мен негізгі шарты.

Тiл мен сөйлеу болғандықтан ғана адамдар ойлауы мен санасы шындық құбылыстарына айналады және оларды тану мүмкiн болады. Сонымен, тiл адам миында өтiп жататын физиологиялық процестермен қатар, адам ойлауы мен санасының шындығын жасайды. Тiл адам санасы мен танымыныңәлеуметтiк жағын қамтамасыз етедi, соның арқасында қоршаған өмiр шындығы обьектiлерiнiң образы бiр тiлде сөйлейтiн адамдардың санасында бәрiне бiрдей ортақ түрде қалыптасады.

Тiлдiң қалыптасуы мен дамуының iшкi заңдылықтары әлеуметтiк болмауы, яғни олардың әлеуметтiк жақтарының, қоғамдық сипатының болмауы мүмкiн емес және бұл жерде тiлдiң қалыптасуына, дамуына және қызмет етуiне сыртқы тiлдiк заңдылықтар да әсер етеді. Р.А. Будагов осыған байланысты: “Лингвистикадағы барлық әулеметтiк жақтарды тек тiлдiң дамуы мен қызметiндегi сыртқы факторларға телудiңқате екендiгiне дәлелдi түрде де, методологиялық жақтан да өте сенiмдiмiн... Тiлдiң әлеуметтiк мәнi алдымен тiлдiңөзiнен, оныңқоғамдағы қызметiнен және тарихи дамуынан туындайды” [2, 163-164 ], - дейдi.

Тiлдiң қалыптасуы мен дамуы процесiнде, тiлге әсер ететiн сыртқы факторлардың тiлдiңұйымдасу, қызмет ету және даму барысында iшкi факторларға айналу құбылысы орын алады. Тiл адамдарға ғана тән, табиғаты жағынан әлеуметтiк, дерексiз, жалпылаушы ойлау құралы, танымның рационалды баспалдағының қалыптасу тәсiлi және де адамның әлеуметтiк тiрi жан ретiнде қалыптасуын қамтамасыз ететiн құрал ретiнде туады және дамиды. Сондықтан тiлдiң қалыптасу, даму және қызмет етуiнiң iшкi де, сыртқы да факторлары тең дәрежеде әлеуметтiк құбылыс болып табылады, әлеуметтiк ортаға жатады және әлеуметтiк құбылыстардың әртүрлерi ретiнде бiр-бiрiнен ажыратылады. Басқаша айтқанда, экстралингвистикалық (сыртқы) факторлар мен iшкi лингвистикалық (iшкi) факторлардың ара қатынасында тұрақты түрде өзара әсер мен өзара алмасу жүрiп жатады. Тiлдiң қалыптасуына, дамуына, қызмет етуiне тек қоғам мен ойлау ғана ықпал жасап қоймайды, сонымен қатар керi әсерлер де орын алады, яғни жаңадан туған тiлдік және сөйлеу бірліктері адам ойлауы мен танымының жемісі, олар қоғамдық прогресс, қоғамдық даму тудыратын, ішкі және сыртқы факторлар тудыратын құбылыстардың үзіліссіз іске асып жататын нәтижелері, яғни тілдік бірліктердің нақты көрiністері.

Адам өмiрге келгеннен кейiн әлеуметтiк ортада жетiледi және дамиды. Осы кезеңнiң рухани және материалдық-мәдени факторларының ықпалынан адамның әлеуметтiк мәнi қалыптасады. Әлеуметтiк мұра принципiнiң де мәнi осыдан туындайды. Адамның әлеуметтiк мәнi биологиялық жақтарынан жоғары тұратын мазмұн болып табылады, биологиялық белгiлердiң мұралық берiлуiне қарағанда әлеуметтiк жақтың сипаттары басқаша, олар ұрпақтан ұрпаққа басқа жолдармен берiлiп

47

отырады. Адам дамуының әлеуметтiк жағы биологиялық заңдарға сәйкес жалғаспайды, адам дамуы оның әлеуметтiк жақтан дамуының жемiсi болғандықтан, ол факторлар қарқынды, икемдi жолдармен ұрпақтан ұрпаққа жалғасады.

Тiл сөйлеу дерексiз, жалпылаушы ойлаудың тәсiлi және пiкiр алысу құралы ретiнде, күмәнсiз, әлеуметтiк тiрi жан ретiндегi адамның қалыптасуы мен дамуында үлкен роль атқарғаны анық. Тiлдiң және әлеуметтiк факторлардың арқасында әлеуметтiк тiршiлiк иесi ретiндегi адамның қасиеттерi ұрпақтан ұрпаққа берiлiп отырады, ол қасиеттерге адам қоғамдық еңбек қызметiнде, шындық өмiр құбылыстарымен, басқа да қоғам мүшелерiмен қарым-қатынас үстiнде ие болады. Қазақ тіліне сырттан әсер ететін фактордың күштісі казіргі күні елімізде орыс тілі болып тұр.

Тiлдiң табиғаты мен мәнi, кез келген басқа обьектiлердегi сияқты, оныңөзi өмiр сүретiн ортадағы қызметтерiнен көрiнедi. Қандай бiр обьектiнiң қызметi деген оның қасиеттерiнiң, қолданылу тәсiлдерiнiң сыртқы көрiнiсi болып табылады. Тiлдiң қызметтерi мәселесi - қазiргi тiл бiлiмiнде өзектi мәселелердiң бiрi. Тiлдiң қызмет атқаратындығына күмән келтiретiн лингвистер де бар, кейбiреулерi тек сөйлеудiңқызметi болады деген бағыт ұстайды.

Э.Бенвенист тiлдiң: “...материалдық емес табиғаты, қызметiнiң символикалық тәсiлi, айқындық сипаты, мазмұндылығы” сияқты қасиеттерi, оныңқандай бiр қызмет болсын атқармайтынын көрсетедi. “Сөз жоқ күнделiктi тәжрибеде сөйлеу қарым-қатынас кезiнде пiкiр алысуға ықпал етедi, сондықтан танылған нәрселер пiкiр алысудың ортақ тетiгi болып көрiнедi, тағы да құптай отырып айтсақ, қызмет ролiн сөйлеу атқарады” [3, 293], - дейдi. Құрал мен оныңқызметiн және қандай бiр құралдың қолданылуынан туындайтын құбылысты бiр-бiрiнен ажырату қажеттiгi белгiлi жағдай. Кез келген сөйлеу әрекетiнде тiлдiк жүйе эдементтерiнiң шектеулi мүлшерi ғана пайдаланылады. Элементтердi қолдану нәтижесiнде сөйлеу бірлігі туады, оның бойында белгiлi бiр пiкiр мазмұны болады. Сөйлеушi тiлдiк бірліктерді жағдай қажетiне сай пайдаланып, өз пiкiрiн, ойын бiлдiредi, ал тыңдаушы сөйлеушiнiң айтқандарын, яғни сөйлеудiң материалдық жағын, қабылдап, оған жауап бередi немесе қатысты сөйлеу әрекетiн жасайды. Бұл жерде, пiкiр алысу құралы қызметiн, сөйлеудi қамтамасыз ететiн, тiлдiк жүйе элементтерi болып табылатын тiлдiк бірліктер атқарады, яғни пiкiр алысу қызметiн атқарып тұрғандар тiлдiк тұлғалар (бірліктер). “Нақты сөйлемдер, - дейдi А.И.Смирницкий, - ереже бойынша, қатынас құралы ретiнде емес, қатынас құбылысы ретiнде, яғни қатынас жасау құралдарының басы қосылатын құбылыс ретiнде (оныңқұрамы мен құрылысындағы бөлшектердегi тiл элементтерi) және ойға алынған нақты пiкiрдi бiлдiру және құрастыру үшiн нақты жағдайлар мен белгiлi мақсаттарда қолданылатын құралдар түрiнде көрiнедi” [4, 18].

Тiлдiң коммуникативтiк қызмет атқаратындығын барлық лингвистер құптайды. Тiлдiң әлеуметтiк мәнi осы қызметiнде жан-жақты көрiнедi. Коммуникативтiк қызмет адамның әлеуметтiк мәнiнiң қалыптасуының, әлеуметтiк организм және материя қозғалысының жоғарғы әлеуметтiк формасы ретiндегi адамзат қоғамының өмiрге келуiнiң, өмiр сүруiнiң қажеттi шарты болып табылады. Тілдік қатынас сөйлеу арқылы іске асады.

Тiлдiң экспрессивтiк қызметiне, яғни дерексiз ойлаудың өмiр сүруi мен iске асуының тәсiлi ретiндегi тiлдiңқызметiне, көзқарас та әртүрлi. Тiл бiлiмi тарихында әртүрлi ағым өкiлдерi тiлдiң негiзгi қызметi ретiнде бiрде коммуникативтiк қызметтi, бiрде экспрессивтiк қызметтi атайды. Бұдан тiлдiң әлеуметтiк табиғаты жоққа шығарылмайды және мәнi кемiмейдi. Бiрақ тiлдiң коммуникативтiк қызметiнiң экспрессивтік қызметiне қарағанда басым қызмет екендiгiн тiл бiлiмiнде көпшiлiк лингвистер құптайды.

Коммуникативтiк қызмет пен экспрессивтiк қызметтiң ара қатысына байланысты екi жағдайды ескеру қажет. Бiрiншiден, коммуникативтiк қызмет тыңдаушыға айтушының қайсыбiр ойды хабарлауынан ғана iске асады, яғни тура осындай дәрежеде экспрессивтiк қызмет те iске асады. Экспрессивтiк қызмет, кейбiр оның түрлерiн айтпағанда, (мыс.: өзiмен өзi сөйлесу), коммуникативтiк қызметке қатынассыз тек предикативтiлiгiмен сипатталатын сөйлеу тұлғаларында iске асатын болса, экспрессивтiк қызмет сонымен қатар предикативтiк емес тұлғаларда (сөздерде, сөз тiркестерiнде) да iске асады. Кейде, осы айтылған жағдайға сүйенiп, кейбiр лингвистер экспрессивтiк қызметпен қатар конструктивтiк және аккумулятивтiк қызметтердi ажыратады [5, 44 ]. Бұл жағдайда, бiз, шын мәнiнде, олардың экспрессивтiк қызметтiң басқа түрлерi екендiгiн байқаймыз.

Сонымен, кәдiмгi тiлге тек екi құрамды - коммуникативтiк және экспрессивтiк - қызмет тән. Осы қызметтерiнен тiлдiң және ол тiлде сөйлейтiн адамның әлеуметтiк мәнi көрiнедi. Коммуникативтiк және экспрессивтiк қызметтердiң iске асуы адамзат қоғамының өзiнiң өмiр сүруiнің, қоғамға тән қызметiн атқаруының және дамуының қажеттi шарттарының бiрi болып табылады, сонымен де тiлдiң басқа қоғамдық құбылыстар арасындағы алатын орны анықталады. Қазіргі күні қазақ тілінің шын мәніндегі қоғамымыздағы алатын орны нақтылана түсуде. Еліміздің

48

көптеген әлеуметтік, саяси-экономикалық өзгерістерді басынан кешуіне байланысты республика көлемінде негізгі тіл деп есептелініп жүрген қазақ тіліне көптеген өзгерістер өз әсерін тигізіп отыр. Қазір өзінің ана тілі деген функциясына қоса мемлекеттік тіл функциясын жүктеп, жаңа рольде қолданылуда, қолданылмаса да, сондай функция жүктелген. Сондықтан да оның функционалдық сипаты өзгеруі тиіс. Қазақ тілі бұрынғы ғылым, білім саласы аясынан шығып еліміздегі, тіпті елімізден тыс жерлерде де қарым-қатынас тілі ретінде қолданылатын тіл дәрежесіне көтерілуі тиіс. Барлық елде мемлекеттік тіл қоғамдық өмірдегі маңызды функцияларды атқарады. Мемлекеттік тіл дегеніміз мемлекеттің байырғы халқының тіліне құқықтық мәртебенің берілуі. Сол мемлекетті мекендейтін негізгі халықтың тарихи тілі, сол халықтың ана тілі болып есептелінеді. Осы тұрғыдан, мемлекеттік тіл мемлекет пен қоғам арасындағы коммуникациялық құрал ретінде халықтың рухани-мәдени, материалдық, әлеуметтік дамуына қызмет етеді. Тіл арқылы, ана тілі арқылы мәдени, ұлттық, танымдық ерекшеліктер, салт-дәстүрлер мен дағдылы ұлттық рәсімдер өмір тәжрибесі, көркем әдебиет, салт-сана, әдет-ғұрып, мәдени мұралар арқылы жинақталып, ұрпақтан-ұрпаққа жетеді.

Тілдік құрылым тұрғысынан қарасақ, парадигмалық, синтагмалық өзгерістер нәтижесінде көптеген формалар туындап, олардың әрқайсысы әртүрлі функционалдық семантикаға ие болады. Тіл және сөйлеу бірліктері сол семантикаларының нәтижесінде белгілі бір нақты функцияны атқарады. Тiл бiлiмiнде парадигматика мен синтагматика ұғымдары да Ф.де Соссюрдiң атымен байланыстырылады.

Парадигматика тiлдiк тұлєалардың (бірліктердің) заңдылыққа сәйкес өзгерiп-түрлену жағы ретiнде қарастырылады, олар қолданылу кезiнде бiр я белгiлi бiрнеше формада кездесе бередi, ал синтагматика тұлєалардыңқолдануда бiрiнен кейiн бiрi келiп байланысу заңдылығы ретiнде қарастырылады. Бiр-бiрiне ара қатысы жағынан екi терминдiк:

1) парадигма - парадигматика – парадигмалық қатынас; 2) синтагма - синтагматика - синтагматикалыққатынас қатарлары бар. Бұл екi қатар бiр-бiрiне

қарама-қарсы ұғым. “Синтагма” терминi бiр жағынан, өзiне қатысты түбiрлес туынды сөздермен терминологиялық жақтан бiрге сипатталмайды, екiншi жақтан, “парадигма-синтагма” ұғымдары арасында өзара байланыс жоқ. Сондықтан жалпыға ортақ мақұлданған ара қатысты “парадигматика-синтагматика” және “парадигмалық қатынас-синтагмалық қатынас” терминдерi қолданылады.

Шығу төркiнi жағынан және дәлелдiлiгi мен талданғандығы тұрғысынан “парадигма” ұғымының негiзгi саласы морфология болып табылады. О.С. Ахманова парадигманың екi түрлi анықтамасын келтiредi. Бiрiншiсiнде, парадигма - берiлген сөз табы үшiн форма жасаушы үлгi қызметiн атқаратын флективтiк өзгерiстердің жиынтығы делiнсе, екiншiсiнде, парадигма - берiлген лексикалық тұлғаның сөз түрлендiру формаларының жиынтығы, берiлген лексиканы құрастырушы сөз формалардың жиынтығы делiнген. Сонымен, морфологиямен синтаксисте парадигмаұғымы алдымен грамматикалық категория ұғымымен байланыста қарастырылады, өйткенi кез-келген сөз түрлендiрушi парадигма қарама-қарсы қойылатын мүшелерде қолданылатын грамматикалық мағына ретiнде сипатталатын грамматикалық категориямен ара қатысты болады.

Синтаксистегiпарадигмаұғымы мәселесiнiң жалпы қойылысы да Ф.де Соссюрдiң идеяларымен байланыстырылады. Бiрақ, жаңа лингвистикалық ұғымдардың бiрi ретiнде синтаксистегi парадигматиканың қалыптасуы транцформациялық талдау әдiсiнiң тiкелей ықпалына байланысты туындаған. Синтаксистiк парадигматикаға байланысты пiкiрлердiң көптiгi, алдымен, синтаксистiк құрылымдардың парадигмалық қасиеттерiнің әртүрлі белгiлерiн анықтаудан туындайды. Тілде болатын парадигмалық байланыс, сөйлеуде іске асатын синтагмалық байланыс екеуі бірге сөздің семантикалық функциясын аша түседі. Бұл екі байланыс түрін бір-бірінен ажыратып астауға болмайды. Кейбiр лингвистердiң синтаксистiк парадигматика теориясын талдаулары синтаксис теориясына сөйлем формаларын енгiзумен байланысты тұжырымдалады. Мысалы, Н.Ю. Шведова: “...етiстiктi сөз бен арнайы көмекшi сөздер құрамды сөйлемнiң құрылымды желiсi әртүрлi обьектiлiк - модальдық мағыналарды бiлдiру үшiн өзгерiп-түрленуге икемдi. Бұл өзгерiп-түрлену жеке сөйлемнiң құрылымдық желiсiнiң жеке формалары ретiнде көрiнедi...; сөйлемнiң желiсi формаларының бәрi де оның парадигмасы деп аталады. Сөйлемнiңәр формасы оның парадигмасының мүшесi болып табылады” [6, 10], - дейдi. Егер осы тұрғыдан келсек, модальдық - шақтық белгiлерiне байланысты сөйлем парадигмасының саны бiрден жетi - сегiзге дейiн өсiп отыруы мүмкiн. Солардың iшiнде өз құрамында сөйлемнiң формаларының барлық жиынтығы кездесетiн толық парадигмалар да; және де өз құрамында қандай бiр себепке байланысты сөйлемнiң бiр я қайсыбiр басқа формасынсыз толық емес (жартылай) парадигмалар да; сондай-ақ бiр формада көрiнетiн парадигмаға ие емес сөйлемдер де кездесе бередi.

49

Морфология мен синтаксис деңгейiнде парадигманы анықтауда бiр ғана принциптi басшылыққа алу керектiгiн мақұлдайтындар да бар. Сөйлемнiң парадигма ұғымы мен жасалу үлгiсi ұғымы О.И.Москальскаяның концепсиясында бiр-бiрiмен өзара тығыз байланысты және парадигма сөйлемнiң жасалу үлгiсi болып есептелуi мүмкiн “синтаксистiк минимум” немесе мiндеттi синтаксистiк құрылымды анықтауға тiкелей тәуелдi [7,84]. Сөйлем парадигмасының мәнiн анықтайтын қарсы қойып қарастырудың негiзгi түрлерiне ол айтылу мақсатына қарай белгiленетiн сөйлемнiңүш (хабарлы сөйлем-сұраулы сөйлем-лептi сөйлем) формасын жатқызады.

Бұл үш мүшелi парадигматикалық қатар екi түрлi қосарлы салыстыру түрiнде болуы мүмкiн (лептi-лептi емес және хабарлы-сұраулы). Мұндай салыстырудың екi қарсы түрi сатылық жағынан тең емес, өйткенi екiншi түрi бiрiншi түрдiң бiр мүшесiнiң құрамында белгiлi болады. Аталған қарсы қойып салыстыруларды (оппозициялық салыстыру) айтылу мақсатының категориясы ретiнде анықтауға болатын, сөйлемнiң грамматикалық категориясының негiзiне жататын грамматикалық мағыналары деп атайды. Сөйлеуде қолданылып, сөз бен сөз тіркесіп, өзінің әйтеуір бір парадигмалық белгісін көрсетеді, басқаша айтқанда,сөз өзінің синтагмалық байланысында парадигмалық бірлік ретінде қызмет атқарады. Лексикада парадигматикалық қатынастардың кездесуiн қуаттау оның жүйелi құрылым екендiгiмен тығыз байланысты. Қазiргi күнi тiлдiң лексика-семантикалық жүйесiнде парадигматикалық қатынастардың бар екендiгi жалпыға ортақ пiкiр болып табылады. Бiрақ, даулы мәселе ретiнде сөздердiң бiр семантикалыққатарының iшкi жақтан мүшеленуiн қай деңгейде қарастыру керектiгi, мысалы, сөз таптарын, дау туғызып жүр.

А.А. Уфимцева лексикадағы парадигматикалық қатынастарды сөз таптарына сөздердi топтастыруда, яғни “тiрi-өлi”, “санауға келетiн - санауға келмейтiн” және т.б. түрдегi екiншi қатардағы тәуелдiлiктi анықтауда тұжырымдайды. Тiлдiң лексика-семантикалық жүйесiнiң негiзгi тұлғасы ретiнде лексика-семантикалық баламасы (вариант) қызмет атқарады. А.А. Уфимфева “тiл жүйесiндегi сөздiң бiр немесе басқа семантикалық топтарын олардың заттық мағынасы бойынша қарама-қарсы қойылатын лексикалық тұлғаларының мағыналық қатынастарының жағы деп түсiнедi. Ол, сонымен қатар, сөз таптары арасындағы қатынастарды парадигматикалық қатынастар ретiнде қарастырады: “Сөздердiң парадигматикалыққатынастарының негiзгi түрлерiне, қамтыған ауқымы мен сөздiк топтарының жалпылылығы дәрежесi бойынша бiр-бiрiнен ажыратылатын үш түрлi деңгейде қолданылатын сөздер жатады” [8, 436-437], - дейдi. Бiрiншi, жоғарғы деңгей затты, қимылды, белгiнi жјне т.б. бiлдiретiн сөздердiң семантикалық топтарын, сөз таптары деңгейiн, мысалы, нақты заттардың атауы - дерексiз ұғымдардың атауларын, тiрi - өлi заттар атауларын, санауға келетiн - санауға келмейтiн заттардың атауларын жјне т.б. қамтиды; екiншi, лексика-семантикалық парадигмалар деңгейi, мысалы, синонимдердi, антонимдердi, лексика-семантикалық топтар, ұғымдық аумақтарды жјне т.б. қамтитындығын талдайды. Осы айтылғандардан байқалғандай, кәдiмгi лексика-семантикалық парадигмалар тек зат есiмдердiң топтасуы үшiншi деңгейiнде қатысып тұр. Егер парадигмалардыңөзi деңгейлердiѕ тек бiреуiнде ғана көрiнсе, онда бiз үш деңгейдiң парадигматикалыққатынастарын қалайша анықтай аламыз.

Лексикадағы парадигматикалық қатынастардың маңызды қасиетiнiң бiрi оның иерархиялық парадигма ұғымы, бiр жағынан, сөздердiң сан алуан топтарын, мысалы, сөз табын қамтиды, және екiншi жаєымен, сан жағынан кiшi-гiрiм лексика - семантикалық парадигманы, мысалы, антонимдiк жұптар құўрайды. Антонимдiк жұптар кейде нағыз лексика - семантикалық парадигма ретiнде қарастырылады. Лексика - семантикалық парадигманың негiзi оныңқұрамына енетiн сөздердiң семантикалыққарама-қарсылығы болғандықтан, парадигмалыққатынастардың сипаты антонимиядан ерекше анық көрiнедi. Тiлдiк бірліктердің семантикалық сыңарларыныңқарама-қарсы мәнде келуi олардың арасында парадигматикалыққатынастардың бар екендiгiнiң белгiсi болып табылады. Сондықтан парадигма ретiнде екi талапқа жауап беретiн кез-келген тұлғаларды(бірліктерді)қарастыруға болады. Бiрiншi талап - әрбiр тілдік бірлік мағынасыныңқамтылған сөздердiң барлығының мағыналарымен ортақ белгiсi болуы керектiгi; екiншi талап - әрбiр тілдік тұлғаның(бірліктің) мағынасы бiр немесе бiрнеше белгiлерiмен басқа тілдік тұлғалардың, тілдік бірліктердің мағыналарынан ажыратылатын болады[9,17].

Пайдаланылған әдебиеттер1.Соссюр Ф.де. Труды по языкознанию. М., 1977.2.Будагов Р.А. Борьба идей и направлений в языкознании нашего времени. М., 1978.3.Бенвенист Э. Общая лингвистика. М., 1974.4.Смирницкий А.И. Обьективностьсушествования языка. М., 1954.5.Аврорин В.А. Проблемы изучения функциональной стороны языка. Л., 1975.

50

6.Шведова Н.Ю. Парадигматика простого предложения в современном русском языке (опыт типологии). –В книге: “Русский язык. Грамматические исследования”. М., 1967.7.Москальская О.И. К модели описания предложения. –Сборник «Теория языка. Английстика. Кельтология». М., 1976.8.Уфимицева. Лексика. –В книге “Общее языкознание. Внутренняя структура языка”. М., 72.9.Байтелиев А.Ә. Жалпы тіл білімі курсынан лекциялар конспектісі. М.Х.Дулати атындағы ТарМУ, Тараз, 2002

Аннотация. Работа посвящена изучению языковых и речевых единиц вступающих в ассоциативных, синтагматических и парадигматических связах с другими единицами, семантика которых определяется всей совокупностью их ассоциативных, парадигматических и синтагматических связей. Эти связи вместе найболее полно раскрывают функциональную и позновательную семантику языковых и речевых единиц.Annotation. The work is devoted to the paradigms and the syntagms of the lexemes in the table above are identical and characterize the lexemes as belonging to a class called nouns. There is an essential difference in the way lexical and grammatical meanings exist in the language and occur in speech. The distribution semantic of notional words in the sentence, the word is determined their functions.

УДК 82.3 Б 35

РАЗВИТИЕ ЧИТАТЕЛЬСКОЙ ГРАМОТНОСТИ НА ПРИМЕРЕ ИЗУЧЕНИЯ КАТЕГОРИИ МАСКИ В ХУДОЖЕСТВЕННОМ МИРЕ А.П. ЧЕХОВА

Е.Н. Белоус Таразский государственный педагогический институт, г. Тараз

В условиях модернизации системы образования роль литературы, имеющей множество «пограничных» с другими дисциплинами областей исследования, возрастает и обеспечивает разработку эффективных путей и средств решения важных задач и проблем. Ядром этого процесса выступает читательская грамотность, так как под ней понимают способность к пониманию и осмыслению письменных текстов, к использованию их содержания для достижения собственных целей, развития знаний и возможностей, для активного участия в жизни общества.

Изучая художественный текст, важно найти его скрытые смыслы, дешифровать его коды. Покажем возможности анализа текста на примере исследования категории маски в художественном мире А.П. Чехова.

Лицо может восприниматься как маска, и это происходит в том случае, когда индивидуальное в лице сменяет общее. «Маска, - пишет М.Б. Ямпольский, никогда не копия лица. Она всегда деформация и искажение» [5, с. 46].

В художественной антропологии понятие маска более широкое, так как включает в себя не только заведомо притворные выражения или «чужое лицо», за которым можно спрятать свое, но и любые визуально характерные проявления жизни человеческого лица [2].

Создавая образ-персонаж, художник передает маски лица как наиболее изменчивые и многочисленные проявления жизни лица. Маска является результатом мимикрии психики человека. Маска может быть ситуативной и долговременной. Иногда, сообразно жизненным обстоятельствам, человек делает маску доминантой своего лица.

Категория маски выдвинута на передний план в художественном мире А.П. Чехова. В рассказах раннего периода Чехов рисует персонажей, добровольно надевающих маску холопа.

В рассказе «Смерть чиновника» Червяков чихнул на лысину генерала и замучил «значительное лицо» извинениями. Маска раба приросла к лицу чиновника, он так привык подчиняться, что не мог понять, почему «сиятельное лицо» «не распекает его». Дождавшись генеральского гнева, «придя машинально домой, не снимая вицмундира, он лег на диван и … помер» [3, с. 8].

В рассказе «Хамелеон» повествуется о полицейском надзирателе, с легкостью меняющем свои маски. Например, полагая, что Хрюкина укусила собака, принадлежащая кому-то из рядовых горожан, Очумелов намеревается наказать хозяина щенка: «Чья собака? Я этого так не оставлю. Я покажу вам, как собак распускать! Пора обратить внимание на подобных господ, не желающих подчиняться постановлениям! Как оштрафуют его, мерзавца, так он узнает у меня, что значит собака и прочий бродячий скот! Я ему покажу кузькину мать!» [3, с. 6]. Однако как только возникает

51

предположение, что щенок принадлежит генералу, речевое поведение героя мгновенно меняется: «…Одного я только не понимаю: как она могла тебя укусить? – обращается Очумелов к Хрюкину. – Нешто она достанет до пальца? Она маленькая, а ты ведь вон какой здоровила! Ты, должно быть, расковырял палец гвоздиком, а потом и пришла в твою голову идея, чтоб сорвать. Ты ведь… известный народ! Знаю я вас, чертей!» [3, с. 6].

Многократная смена речевой маски в зависимости от ситуации создает комический эффект и проявляет двуличную натуру главного героя, названного в тексте хамелеоном. Очумелов способен играть роль холопа и надменного повелителя.

В рассказе «Толстый и тонкий» происходит встреча двух приятелей. При этом, как только тонкий узнает, что его старый товарищ занимает более высокое социальное положение, сразу надевает маску подобострастия. В то время как толстый вовсе не собирается унижать своего школьного товарища. Напротив, он добродушен и искренне рад встрече. Но тонкий, услышав о том, что друг ныне стал тайным советником и имеет две звезды, «съежился, сгорбился, сузился». На его лице появились необходимые в таких случаях «сладость и почтительная кислота», он отвратительно захихикал и стал прибавлять ко всем словам частицу «с»: «Я, ваше превосходительство… Очень приятно-с! Друг, можно сказать детства и вдруг вышел в такие вельможи-с! Хи-хи-с» [3, с. 5].

Человеческое достоинство тонкого подавлено, маска подобострастия вросла в него; герой не делает ни малейшей попытки увидеть в собеседнике человека, равного себе: «Помилуйте… Что вы-с …- захихикал тонкий, еще более съеживаясь. – Милостивое внимание вашего превосходительства … вроде как бы живительной влаги… Это вот, ваше превосходительство, сын мой Нафанаил… жена Луиза, лютеранка, некоторым образом…» [3, с. 5].

Маска тонкого проявляется в выражении лица, положении тела, речевом поведении. Лицемерие героя в произведении комически преувеличивается: вместе с ним перед толстым, добившимся высокого социального положения, заискивают все члены семьи («Длинный подбородок жены стал еще длиннее; Нафанаил вытянулся во фрунт и застегнул все пуговки своего мундира», «Жена улыбнулась. Нафанаил шаркнул ногой и уронил фуражку» [3, с.5]) и даже вещи («Его чемоданы, узлы и картонки съежились, поморщились» [3, с. 5]).

Образ маски присутствует и в одноименном рассказе «Маска». В произведении описывается ситуация, когда люди согласно правилам появления на бал-маскараде надевают маски. Однако слово маска в рассказе приобретает и другое значение. В самый разгар веселья некто в костюме кучера и черной маске устаивает в читальне клуба дебош, возмутивший городскую интеллигенцию. Он вытолкал из читального зала благородных господ и устроился за сервированным столиком с двумя девицами. Никакие увещевания клубного старшины и полицейского не производили на него никакого впечатления. Он только еще больше ругался и куражился над негодующими гостями. Однако как только в нарушителе порядка узнали местного миллионера и благодетеля Егора Нилыча Пятигорова, всеобщее возмущение сменилось одобрительными смешками. Каждый попытался угодить «почетному гражданину». Распорядитель провожает почетного гостя к экипажу и к большому удовольствию собравшихся говорит, что Егор Нилыч уехал довольным.

Маска в одноименном рассказе – это коллективное преображение персонажей в угоду чиновнику.

Итак, в ранних рассказах маска разоблачает героев, измельчавших душой. Поэтому тема «маленького человека» в ранних рассказах Чехова воспринимается как тема лицемерного обывателя, готового к добровольному рабству. В рассказах о мелких чиновниках момент добровольного надевания маски раба или смены масок является самым комичным, однако, в целом пафос произведений драматический.

Маска в рассказах более позднего периода у чеховского персонажа появляется или исчезает, знаменуя этапы эволюции героя. Смена маски происходит в психологически знаменательные, поворотные моменты сюжетного действия.

В рассказе «Ионыч» главный герой постепенно теряет человеческие качества, закрываясь от мира маской равнодушия, которая все плотнее и плотнее прирастает к его лицу.

При знакомстве с Туркиными Старцеву в их доме нравилось все, кроме игры Котика на рояле. Музыка становится препятствием, отделяющим Котика от Старцева («Вы по три, по четыре часа играете на рояле… и нет никакой возможности поговорить с вами» [3, с. 60]).

После отказа Екатерины Ивановны выйти за него замуж Старцев чувствует себя оскорбленным. Оберегая себя от душевных тревог и боясь неприятных ситуаций, Старцев начинает избегать тесных отношений с людьми: «Старцев бывал в разных домах и встречал много людей, но ни с кем не сходился близко» [3, с. 62]. Постепенно доктор совсем разочаровывается в людях и не желает даже

52

разговаривать с ними о чем-либо серьезном. Надев маску равнодушия, Старцев обрекает себя на одиночество и заполняет пустоту в жизни материальными предметами («У него много хлопот, но все же он не бросает земского места; жадность одолела, хочется поспеть и здесь и там» [3, с. 62]).

Развязка, обозначенная фразой Ионыча: «Это вы про каких Туркиных? Это про тех, что дочка играет на фортепьянах?» - обнаруживает, что в памяти Ионыча осталось только первичное впечатление, - опошленное в той мере, в какой Ионыч отличается от Старцева. Так развязка отрицает все живое, что было в жизни персонажа. Причем это не возвращение к исходной точке, а нисхождение, отрицание личности.

Маска Старцева, надетая однажды для сохранения душевного равновесия, видоизменяется, прирастает к лицу героя, полностью преображая его. Маска Ионыча поглощает все качества Старцева, характеризующие его как живого человека (гуманизм, умение любить, желание трудиться, интерес к искусству, эмоциональность, физическая и духовная активность), и проявляет такие черты характера, доминирование которых свидетельствует об угасании личностного начала (равнодушие, жадность, злость, раздражительность, неподвижность). «Ионыч, - как верно заметил З. Паперный, - отрекся от своей культурности, интеллигентности, от своего дела и от своей любви» [4, с. 400]. Движение от лица к маске в рассказе «Ионыч» можно рассматривать как деградацию персонажа, движение от жизни к фикции.

В рассказе «Дама с собачкой», в отличие от «Ионыча», эволюция главного героя совершается от маски к лицу-лику.

В начале рассказа охладелость Гурова – это маска безличностного отношения к жизни, шаблонного ее восприятия. Гуров, не познавший счастья истинной любви, пытается компенсировать эту пустоту, постоянно ища развлечений. Маска определяет стандартный комплекс представлений и поступков: заинтересовавшись молодой одинокой женщиной в Ялте, Гуров без лишних размышлений решается на флирт с ней («Если она здесь без мужа и без знакомых, - соображал Гуров, - то было бы не лишнее познакомиться с ней» [3, с. 82].)

Для духовного облика Гурова характерны такие черты как: охлажденность чувств, равнодушие к жизни, цинизм. Для Гурова его роман – не более чем очередная интрижка; поведение его диктуется пошлой целью и трезвым расчетом.

Неестественность маски Гурова обнаруживается при сопоставлении с искренностью Анны Сергеевны, в поведении которой неуловимо присутствует ее духовная неопытность, наивность.

Возрождение личности Гурова связано с обретением любви. Серьезность и наивность Анны Сергеевны в отношениях постепенно пробуждают в нем «молодые» чувства («он говорил Анне Сергеевне о том, как она хороша, как соблазнительна, был нетерпеливо страстен, не отходил от нее ни на шаг» [3, с. 85]). Они усиливаются под воздействием красоты и величавости природы: «Сидя рядом с молодой женщиной, которая на рассвете казалась такой красивой, успокоенный и очарованный в виду этой сказочной обстановки – моря, гор, облаков, широкого неба, Гуров думал о том, как, в сущности, если вдуматься, все прекрасно на этом свете, все, кроме того, что мы сами мыслим и делаем, когда забываем о высших целях бытия, о своем человеческом достоинстве» [3, с. 84].

После расставания с Анной Сергеевной Гуров еще продолжает носить маску, но теперь он ощущает ее, тяготится ею. Постепенно герой понимает, что маска выхолостила всю его жизнь: «Какие дикие нравы, какие лица! Что за бестолковые ночи, какие неинтересные, незаметные дни! Неистовая игра в карты, обжорство, пьянство, постоянные разговоры об одном. Ненужные дела и разговоры все одном отхватывают на свою долю лучшую часть времени, лучшие силы, и в конце концов остается какая-то чепуха, и уйти и бежать нельзя, точно сидишь в сумасшедшем доме или арестанских ротах!» [3, с. 86].

Симптомами отслоения маски от лица, духовного перелома, являются эмоционально-психологические переживания героя: бессонница, сердцебиение, головная боль. Уезжая в город С., Гуров не осознает до конца произошедшего в нем переворота. Но в тот момент, когда он видит белого шпица, он забывает себя прежнего. Маска окончательно спадает с его лица: на смену ролевому поведению приходит живое волнение; искреннее, естественное восприятие жизни: «теперь (…) ему было не до рассуждений, он чувствовал глубокое сострадание, хотелось быть искренним, нежным…» [3, с. 88].

Маска Дон-Жуана, надетая в молодости, спадает с лица Гурова, обнаруживая нежную человеческую сущность тогда, только «когда голова у него стала седой» и «он полюбил как следует, по-настоящему – первый раз в жизни».

53

Название рассказа «Попрыгунья» выявляет в характере главной героини основные черты: неестественность, непостоянство, неустойчивость. Ольга Ивановна постоянно спешит, торопится – и в поступках, и в мыслях. Маска светской попрыгуньи отчетливо заметна при сравнении с естественностью Дымова.

Мир героя, с точки зрения «попрыгуньи», - это мир статичный, неподвижный; когда ею овладевает стремление к покою, отдыху, она мысленно представляет, как «сидит неподвижно рядом с Дымовым». С позиции автора, Дымов живет разнообразной, динамичной жизнью, ставит перед собой и решает все новые и все более сложные задачи.

Он живет в естественной среде; Ольга Ивановна создает вокруг себя искусственную обстановку. Всё: люди, природа, предметы искусства – оцениваются ей не с точки зрения их истинной ценности, а в сравнении с каким-то эталоном. Ольга Ивановна создала для себя строгий порядок, «расписание», которое превращает ее жизнь в замкнутый круг: монотонное повторение одного и того же ритуала – изо дня в день («После обеда Ольга Ивановна ехала к знакомым, потом в театр или на концерт и возвращалась домой после полуночи. Так каждый день» [4, с. 182]). Ее жизнь стандартизирована, речь превращена в штампы.

Ольга Ивановна талантлива (обладает некоторым актерским и певческим способностями, пишет этюды, аккомпанирует), но, поскольку не имеет своего лица, не способна создать что-либо оригинальное. Обилие разнообразных увлечений героини свидетельствует об их иллюзорности, в отличие от истинных интересов Дымова.

Героиня вечно позирует и заставляет позировать всех вокруг. Так, ее супруг вынужден каждую среду, отрываясь от своих научных трудов, заходить в столовую и произносить ритуальную фразу: «Пожалуйста, господа, закусить». Ольга Ивановна, внешне совершая множество действий, на самом деле стоит на месте (у нее на второй год супружеской жизни «все по-прежнему», «порядок жизни такой же», «по средам бывали вечеринки. Артист читал, художники рисовали, виолончелист играл, певец пел»), в то время как Дымов постепенно продвигается по пути своего внутреннего развития, напряженность работы героя все более возрастает («ложился в три, а вставал в восемь»).

Маска прирастает к лицу героини, она уже не способна на естественные человеческие чувства. Эта особенность проявляется в сцене у зеркала. Дымов пришел в спальню поделиться с женой своей радостью. Но Ольга Ивановна даже не повернулась к мужу, и он вынужден ловить ее взгляд в зеркале. Событие в жизни супруга - для нее лишь досадная помеха, которая может угрожать выполнению «распорядка»: «боялась опоздать в театр». Ситуация равнодушия к настоящей, истинной жизни еще более усугубляется, когда Ольга Ивановна отворачивается от заболевшего мужа, покидает его в беде.

Маска светской львицы спадает с Ольги Ивановны неожиданно. Ролевое поведение героини, обусловленное маской светской попрыгуньи, сменяется на естественное в тот момент, когда мир Дымова гибнет. Героиня, действия которой всегда были целенаправленными, сейчас «без всякой надобности… взяла свечу и пошла к себе в спальню…», здесь к ней приходит осознание своей вины, и тут же она в зеркале трюмо видит себя «страшной и гадкой».

Таким образом, категория маски значима как для раннего, так и для зрелого А.П. Чехова. Маска в художественном мире А.П. Чехова – своеобразная личина. Надев ее, герой ранних рассказов защищается (неуверенные в себе мелкие чиновники подобострастным поведением стремятся оградить себя от гнева начальников); герой рассказов зрелого периода либо закрывается от окружающего мира (Ионыч), либо приспосабливается, компенсируя отсутствие истинных чувств (Гуров), либо преображается, создает иллюзию значительности, скрывая свою внутреннюю пустоту (Ольга Ивановна).

В ранних рассказах на лицах персонажей появляется одна и та же маска - маска добровольного холопа. В зрелых рассказах Чехова у героев разнотипные личины: маска равнодушного, маска циника, маска ценительницы талантов.

В ранних рассказах появление маски происходит мгновенно, что создает комический эффект. В рассказах более позднего периода маска является результатом постепенного изменения психики человека. Появление или исчезновение маски происходит не явно: о преображении персонажа может свидетельствовать его реплика; дистанцированный повтор, звенья которого вступают друг с другом в сложные взаимоотношения; детали (мимическая, жестовая, звуковая). Маска полностью преображает персонажа, определяя его поведенческий репертуар, мимику, жесты, образ мыслей.

Персонаж, пребывающий в маске, утрачивает свое истинное лицо. Герои ранних рассказов не эволюционируют, маска прирастает к лицу. Эволюция героев поздних рассказов совершается по-

54

разному: от живого лица к маске (Ионыч), от маски циника к просветленному лику-лицу (Гуров), от одухотворенной маски к «гадкому» лицу (Анна Сергеевна).

Список литературы:1.Паперный З. Испытание героя. – В кн.: Русская классическая литература. Разборы и анализы. М.: Просвещение, 1969.2.Савельева В.В. Художественная антропология. – А., 1999.3.Чехов А.П. Повести и рассказы. – М.: Худож. лит., 1981.4.Чехов А.П. Избранные произведения в 3-х томах. Том 2. – М.: Худож. лит., 1999.5.Ямпольский М.Б. Маска и метаморфозы зрения // Тыняновский сборник. Пятые тыняновские чтения. – Рига, 1994.

Аннотация. Мақалада мәтіннің зерттеу мүмкіндіктері оқу сауаттылығын қалыптастыру мақсатында оқылады (А.П. Чеховтың әдеби әлеміндегі бетперделердің түрлерін зерттеуінде).Annotation. In this paper we study the possibility of analyzing the text to form a readership literacy (for example, research category masks in the art world of Chekhov).

ӘОЖ 83.3 К 42

КЕҢЕС ҮКІМЕТІНІҢ АЛҒАШҚЫ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТ СЫНЫ

Б.Н. Кажатова М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Тараз қ.

 Кеңестік дәуір тұсында қазақ әдебиеттану ғылымының нысанасы негізінен сол кезеңдегі кеңестік идеологияға бағындырылып, заман өлшемімен қарастырылды. Таптық тұрғыдан қарастырылған кез-келген ұлттық мұрамыздың кеңестік мүддеге  қатыстылығы қаншалықты екендігіне баса назар аударылды. Сондықтан да белгілі бір мүддеге ғана бағындырылған мұндай саясаттың қазақ ғылымын өркендетуге кедергісі көп болып, қазақ әдебиет сынының іргелі ғылым ретінде дамуына бөгет жасады. Ұзақ толғақпен туған қазақ сыны қазан төңкерісінен кейін қанаты бекіп, бұғанасы қатып, аз жыл ішінде тез марқайды.

Дегенмен, кеңес өкіметінің алғашқы жылдары әдебиеттану ғылымында, соның ішінде әдебиет сыны саласында тұрпайы социологиялық көзқарас мықтап орнығып, мұның өзі қайбір қаламгерге, болмаса жекелеген көркем туындыға объективті баға беруге кедергі жасады. Әдебиет пен мәдениетке тек таптық тұрғыда баға беру қажет деген қатаң қағидаға бой алдырған әдебиет сыншылары бір жақты көзқарас тұрғысында баға беруге ниетті болды. Демек, қайбір сөз зергердің туындысының тақырыбы мен идеясына баға берілмей оның шыққан тегіне қатысты баға беру әдебиеттің өсіп өнуіне кедергі болғанын әдебиеттанушы ғалымдар растап отыр.

ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары қазақ әдебиетінің негізгі жанрлары поэзия, проза, драматургия өсіп, дами бастады. Жаңадан қанаттанып келе жатқан әдеби сынның буыны беки түсіп, баспасөз беттерінде әдебиеттің өткені, жаңадан шығып жатқан жеке шығармалар, ақындар мен жазушылар шығармалары туралы сын мақалалар жиірек жарық көріп отырды.

1920-жылдардың әдебиетін қарастырғанда, ондағы кейбір саяси ұйымдар мен ағымдардың әдебиет жайындағы көзқарастарындағы тапшылдық көзге анық түсетіндігі, әдебиетте  тек пролетарлық ұран ғана үстемдік құрсын деген ой-түйіндер негіз болуында еді. Алайда, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, Смағұл Сәдуақасов, Қошке Кемеңгеров, Ыдырыс Мұстамбаев секілді және т.б.  әдебиетке саясаттың араласуына қарсылық танытқан салиқалы, салмақты ой-пікірлерін білдірген қайраткерлер де болды.

Қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасып дамуында жиырмасыншы жылдардағы әдеби айтыстардың алатын орны ерекше. Себебі, сыншылар сол кезде шығып жатқан жаңа шығармаларға әдеби тұрғыдан баға беріп қана қоймай, оны дамытудың мәселелерін сол кездің жағдайы тұрғысынан талқылап, бағыт сілтеуге талпыныс жасады. Жиырмасыншы жылдардағы әдебиетті қарастырғанда, кейбір саяси ұйымдар мен ағымдардың әдебиет жайындағы көзқарастары қарама-қайшы болып отырғандығы анық байқалады. Әдебиетте тек пролетарлық таным ғана үстем болсын деген пікірді ұстанған сыншы-әдебиетшілер кеңес үкіметіне арқа сүйеді. Ал А.Байтұрсынов, М.Дулатов,

55

Ж.Аймауытов, Ы.Мұстамбаев, Д.Ысқақов, М.Әуезов, С.Сәдуақасов, Қ.Кемеңгеров және т.б. қаламгерлер әдебиет саласына саясаттың араласуына түпкілікті қарсы болып, өз мақалаларында әдебиет жайлы салмақты ой-пікірлер айта білді. Осыған қарамастан, бұл кезеңдегі әдеби айтыстарда әдебиеттің таптығы туралы пікірталас толастамады. Осының салдарынан қазақ поэзиясы мен прозасының дамуына ерекше үлес қосып отырған айтулы қаламгерлеріміздің көркем туындылары бір жақты сарапталып, оның қоғамдық-әлеуметтік мәніне назар аударылмады. Ж.Аймауытовтың «Мағжанның ақындығы», М.Әуезовтің «Қазақтың бас ақыны» т.б. сынды ғылыми мәні бар мақалалары сол тұстағы шынайы зерттеу-сараптау жұмыстарынан туындаған ілкімді еңбектер болды. Бір ғажабы сол тұстағы қазақ қаламгерлері қазақ әдебиетін тақырыптық, жанрлық тұрғыда байыта отырып, замандастары мен үзеңгілес серіктерінің әдебиет майданындағы қол жеткізген жетістіктерін марапаттауды назарда ұстады.

Өткен ғасырдың орта тұсына таман ұлттық әдебиетіміздің тағдыры шешіліп, кеңестік идеологияға «жат» элементтердің келешегі мүлдем анықталған кез болатын. Қазақ әдебиеті тек ХҮІІІ ғасырдан бастау алып, ал оған дейінгі әдеби мұраларымыз ескіліктің құрсауында туындаған, тек сол кездің ғана мақсат-мүддесіне жауап беретін ескішіл пиғылдағы туындылар ретінде танылды. Алайда ұлттық рухы мығым әдебиеттанушы ғалымдар саясаттың қыспағынан қаймықпастан әдебиетіміздің қалыптасқан кезеңін кеңейту мақсатында терең, әрі жан-жақты зерттеу жұмыстарын жүргізуден бір сәт те толастатпады.

Қазақ әдеби сынының өзекті мәселелері, әдіснамалық қырлары, даму бағыт-бағдары  жаңа көзқарас тұрғысынан жазылған жаңа зерттеулерде әр қырынан қарастырылды. Т.Кәкішевтің «Қазақ әдебиеті сынының тарихы», С.Қирабаевтың «Шындық және шығарма» , «Әдебиеттің ақтаңдақ беттері», М.Базарбаевтың «Замана тудырған әдебиет», Р.Бердібайдың «Мұхтар шыңы», Д.Ысқақұлының «Сынталқы», Ж.Смағұловтың «Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихы», С.Жұмағұловтың «ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиеттану ғылымы» атты ғылыми еңбектерде жиырмасыншы жылдардағы қазақ әдеби сынының жай-күйі азды-көпті сөз болады.

Қазақ әдебиет сынының алғашқы мәнді толқыны 1921-1925 жылдар аралығында өтті. Қазақ кеңес әдебиетінің туын алғаш С.Сейфуллин көтеріп шықты. Осы кезеңде С.Сейфуллиннің «Асау тұлпар», «Қызыл сұңқарлар», «Бақыт жолында» атты үш кітабы жарияланған болатын. Заманның аңдысын аңдып, оған тез бейімделген Сәкендер төңкеріс әкелген өзгерістерді шындығында да халықты бақытқа жеткізер дұрыс жол деп түсінді. Сөйтті де, бірден революцияны жырлауға кірісіп кетті. «Сәкен осы кездерде өнімді еңбек етіп, кітап үстіне кітап шығарды. Оның әлеуметтік және мемлекеттік ісі мен беделі, 1922 жылы табаны күректей үш кітапты бірден шығаруы әрқилы ой-пікірге қозғау болады. Бұл кітаптар жайында жазылған 20 шақты мақала, қағытпа, құптаулардың бәріне белгілі идеялық, көркемдік нысана негіз болады»,- деп жазды бұл жайында сәкентанушы Т.Кәкішев.

Сәкен Сейфуллинді «совет әдебиетінің негізін қалаушы» деген түсінік қалыптасқанын осыдан ақ аңғаруға болады. Өзіне дейінгі еркін ойдың жетегінде жүрген қазақ қаламгерлерінің қандай күйге душар болғандығын көзімен көрген Сәкен сияқты әдебиет алыптарының қандай күй кешкенін бүгінгі ХХІ ғасыр көгінде тұрып түсіну, әрине қиынға соғары хақ. Осыған қарамастан «Көкшетау», «Аққудың айырылуы» сынды ұлттық идеяны насихаттайтын көркем туындыны өмірге әкелген Сәкен сынды ақынның ісін ерлікке баламасқа шара жоқ.

Революция дауылпазына айналған Сәкеннің «Қызыл сұңқарлар» пьесасы сын садағына көбірек ілінді. «Қоңыр» деген бүркеншік атпен пьесаға пікір жазған М.Әуезов драманың сюжеттік құрылымын, тіл кестесін сынай келіп: «Қазақ пьесасы болып саналуы мүмкін емес. Жоғарыда айтқан әлгі геройлары түгелімен бір-ақ кісі болудың үстіне оларда қазақтан белгі де жоқ. Бұл кітаптың болашағына келгенде айтатыным сол, қазақ әдебиетінің жұрнағы болып, оның ішінен орын алуы неғайбыл» - деген қатқыл пікір білдірсе, төңкерілісшілер, ресми идеология жағындағылар пьесаны өмірге жаңалық әкелген «жыл құсына» теңеді: «Қызыл сұңқарлардың» әдебиет майданында жаңа жол көрсетіп шығуы Қазан төңкерісімен байлаулы нәрсе, оны ұмытпасқа керек. Қоңыр мырза бұл пьесаны қазақ әдебиеті тарихының бетінен орын алуына шектенсе де, біз шектенбейміз. Қазақ әдебиетінің бет алысын жаңа ағымға бұрып, жол салған – «Қызыл сұңқарлар». Сондықтан, ол – жыл құсы» - деп, аспанға көтерді.

Бір жылда үш бірдей кітабының шығуы, үшеуінің де революция тақырыбына арналуы  С.Сейфуллинді сол кездегі әдеби сынның басты қаһарманына айналдырды. Сәкенді  төңкерісшілер  жағы жаңа кеңестік әдебиеттің басы деп, ресми басылымдарда насихаттап, марапатты күшейтіп жатса, ұлтшылдар жағы сынды барынша күшейте түсті. Осындай мақаланың бірі Н.Төреқұловтың

56

Мәскеуде шығып тұрған «Темірқазық» журналында жарияланған Сәкеннің «Асау тұлпар» атты өлеңдер жинағына жазған пікірі болды.

Жиырмасыншы жылдардың бас кезінде бір жағынан өзі сын жазып, екінші жағынан көркем шығармалары жұртшылық назарын өзіне аударып, сыни пікірлердің негізгі бір нысанына айнала бастаған дарын иесі – М. Әуезов. Оның қаламынан шыққан публицистикалық, сыни мақалалар сол кездегі ұлттық бағытты ұстанған басылымдар бетінде жиі жарияланып тұрды. Оның «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» атты мақаласы сол кездегі күллі қазақ әдебиетінің өткені мен бүгінін дұрыс салалап берген кезеңдік мақала болғанын айта кеткеннің артықтығы жоқ.

М.Әуезов шығармалары хақында «Еңлік-Кебек» сахнаға қойылған 1917 жылдан бастап пікірлер айтыла бастады. Солардың ішінде «Қорғансыздың күніне» («Қазақ тілі», 1922, №20) «Ж»-ның (Ж. Аймауытовтың) және Даниял Кәкітайұлының «Бәйбіше тоқалға» («Сана», 1924, №2-3) С.Сәдуақасовтың жазған пікірлері елеулі. Алғашқы автор М.Әуезовтің үлкен дарын иесі, болашағы зор екендігін айта келіп, жазушыға үлкен талап қойған. Сөйтіп, «Қорғансыздың күніне» көңілі толмайтындығын ашық айтқан. Негізгі кінәсі: шығарма логикалық мұратына жетпеген, оқиғалар оқырманды сендіре бермейді. М.Әуезовке «Сақа» (Таутан Арыстанбеков) ара түсіп, «Ж»-ның пікірлерін теріске шығарды. Жазушының көздеген нысанасын автор түсінбеген дейді («Қызыл Қазақстан», 1922, №10).

Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында сын құрығы сілтенген М.Жұмабаев болатын. Совет үкіметінің бел ала түсуімен қатар Мағжанды қудалау да күшейе түсті. 1924 жылы Орынборда, соңында Мәскеуде әдеби сот болып, онда ақынның өлеңдері идеялық жағынан өте зиянды, сондықтан оның өлеңдері басылмасын деген қаулы қабылдады. Әдебиет туралы пікірлесу алашордашыларды саяси жағынана талқандауға бет бұрғанда, негізгі соққы оның көрнекті өкілі Мағжанға қарай бағытталды. Міне, осындай қиын кезде Ж.Аймауытов «Мағжанның ақындығы» атты классикалық мақала жазып, әдебиетті, поэзияны қалай талдаудың үлгісін көрсетті. Ол мақаласында: «Мағжанның нағыз кінәсі, жалғыз-ақ кінәсі – аса үлкен дарындылығында»,- деген болатын. Шын мәніндегі мағжантану Жүсіпбектің осы мақаласынан бастау алды. Бұл мақалажайлы «Бұл сыни еңбектің, біріншіден, Мағжан ақындығының қыры мен сырын ұғынып алуға, көркемдік әлеміне қалай кіріп, қалай түсіну, ақын бүкпелерін қалай ұғу керектігін көрсеткен, жалғыз мағжантануды ғана емес, бүкіл қазақ әдебиеттануында асқар бел басып келе жатқанымен, екіншіден, әдебиет сынының қаншалықты биік көтерілгеніне көрсеткіш, сын тарихында белгілі бір кезең жасаған туынды екендігімен құнды. Осындай ерекшеліктерімен күні бүгінге дейін сын саласындағы биік шеберліктің «эталоны» болып келеді»–деп жазды ғалым Т.Кәкішев.

«Мағжанның ақындығы туралы» мақала - ұлттық әдебиет қозғалысындағы М.Жұмабаевтың шығармашылығын бағалаудың биік үлгісі. Мақалаға баға беріліп, нақтылы көзқарастар білдірілді. С.Қирабаев: «Бұл - кеңес әдебиеті сынының қалыптасып, кәсіптік мамандығын жетілдіре түскен тұсында жаңа сын үлгісіне бағыт, бағдар берген мақала. Онда Жүсіпбек Мағжан жайлы ойларын оның шығармаларын талдау арқылы дәлелдей отырып, әдеби шығарма талдаудағы сынның негізгі міндеттеріне, әдебиеттанудың келелі мәселелеріне назар аударады. Әсіресе, жазушының көркем туындыны бағалаудың өлшемі туралы ойлары маңызды» , - дейді.

М.Жұмабаевтың  талантын алғаш тани білгендердің қатарында  қазақтың ұлы жазушысы М.Әуезов те бар. Ол «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» (тарихи-әдеби сын) атты мақаласында әдеби дамуға шолу жасай келіп,  ондағы соны жаңалыққа тоқталады: «Ол жаңалық – жаңа басталып келе жатқан сезімшілдік,  сыршылдық (романтизм) дәуірі. Бұрынғы ауызша әдебиеттен,  одан бергі Абай заманынан бері қарай келе жатқан реализм сарыны көбінесе құрғақ ой,  жадағай сөз (рассуждение) күйі осы күнгі терең сезім,  нәзік сыр күйіне айналып келеді. Бұның белгісі М.Жұмабаевтың соңғы «Ертегі»,  «Қорқыт» сияқты өлеңдерінде бар» деген жолдар «Шолпанда» 1923 жылы  № 4-5 сандарында жарияланған. Бұл жерде Мұхтар Мағжанды қазақ поэзиясының дамуындағы жаңа бір саты,  бағыт деп жоғары бағалаған.

20-жылдардағы әдеби айтыстар қазақ әдебиетінің тарихында өзіндік орны бар әдеби құбылыс қана болып қоймай, қазақ қоғамының барлық саласына әсері тиіп, қазақ әдебиетінде сол кезде қалыптасқан жағдайды жан-жақты ашып берді. Әдеби сын да негізінен үш бағытқа: біріншісі – өзін пролетариат жазушысы санайтын, яғни әдебиетті тап күресінің бір құралы ретінде қарастыратындар, екіншісі – әдебиетті саясатқа бағындыруға қарсы, яғни өздерін бұқарашыл жазушы санайтындар, үшіншісі – әр мәселеге тарихи тұрғыдан қарауды ұсынатын, жазушылардың жікке бөлінбей, біртұтас ұйым болуын қалайтындар деп бөлінді.

Ұлттық әдеби сынның өзіндік бағыты, бастау-арналары бар. Кешеден бүгінге жеткен тарихы мен тағылымы да мол. Әдеби сынның арғы-бергі кезеңдерін, қалыптасуы мен даму бағыттарын

57

әдебиеттанушы-ғалым, профессор Т.Кәкішев төмендегіше атап көрсетеді: «Қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының тарихи белестерінен үш кезеңді анық байқаймыз. Бірінші кезең – қазақ әдебиет сынының туу дәуірі. Қазақ әдебиеті сынының туу процесі Қазан төңкерісіне дейін созылған. Екінші кезең – қазақ әдебиет сынының жанр ретінде қалыптасу және әдебиеттану ғылымының туу дәуірі. Бұл процесс 1917-1937 жылдардың арасын қамтыды. Үшінші кезең – қазақ әдебиет сынының өсіп-өркендеу және қалыптасу дәуірі – 1938-1985 жылдар аралығы.

Қазақ әдебиеті сынының алғашқы кезеңі аса ауыр тартыс үстінде көрінді, дамыды. Социализм атты таласы мен тартысы мол саясаттың алғашқы жылдары екі лагерге бөлінген қазақ қаламгерлері үшін қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екендігін анықтауға уақыт тапшы болып, бірінің айтқанын екіншісі қабылдамай, болмаса қоғамдық дамудың арнасынан шығандап кетіп, ұлттық мәселені бірінші орынға қойып, әйтеуір бықпырт тигендей әдебиетіміз идеологиялық талан-таражға түсті. Бұл тек осының барлығын саналы түрде жүргізіп отырған орталық басшыларына аса тиімді болды. Идеологияның қасаң қағидасының құрсауында күн кешкен қазақ әдебиеті кемінде жарты ғасыр кеш дамығанын бүгінгі таңда мойындайтын уақыт келді.

Әдебиеттер тізімі:1.Кәкішев Т «Қазақ әдебиеті сынының тарихы» 1995 ж2.Кәкішев Т «Кер заманның кереғар ойлары» Алматы, 1995 ж3.Дандай Ысқақұлы «Әдеби сын тарихы» Алматы, 2012

Аннотация. В данной статье советских времен от основы науки казахского литературоведения рассматривался того времени идеологии в этапе эпох.Annotation. This article from the Soviet era Kazakh literary foundations of the science of the time was considered ideology in stage eras.

ӘОЖ 38. 147:37

КРЕДИТТІК ОҚЫТУ ЖҮЙЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ТІЛ МАМАНЫ СТУДЕНТТЕРІНІҢ КӘСІБИ БАҒЫТТЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ

К. Какибаева М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Тараз қ.

Егеменді Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жетістіктері, халықаралық қарым-

қатынасының кеңеюі экономиканың қай саласында болсын жұмыс пен қызметті ұйымдастыруды әлемдік талаптармен үйлестіруді қажет етеді. Елімізде жұмыс істейтін көптеген шетелдік және отандық компаниялар экономикалық, сауда және мәдени қатынастарының ұлғаюы салдарынан шетел тілін еркін меңгеріп, әлемдік стандарттарға сай қызмет көрсете алатын мамандарды қарастырады. Бұл кең етек алып келе жатқан еңбек нарығындағы құбылыстың бір көрінісі. Бұл үздіксіз процесс, оны тоқтату мүмкін емес. Сондықтан білім саласын қоғамның осы ерекшеліктеріне қарай бейімдеу қажет. Мемлекетімізде бұл мәселе «Қазақстанның 2050 жылдарға дейінгі дамуының президенттік стратегиясында» және «Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік білім беруді дамыту бағдарламасында» ерекше айтылып көрсетілген. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты – білім беру жүйесінің барлық деңгейінде қоғамның жаңа талаптарына сәйкес келетін білімді, кәсіби біліктілігі жоғары жастарды тәрбиелеуге қол жеткізетін сапалы, бәсекеге қабілетті білім ордаларын қалыптастыру. Осы мақсатқа қол жеткізудің бір жолы әлемнің алдыңғы елдерінде қалыптасқан білім берудің мол тәжірибесін зерттеу арқылы ұтымды жақтарын алу болды. Сол ұтымды жақтардың бірі - оқытудың кредиттік жүйеге көшуі.

Лиссабон конференциясының «Еуропа аймағында жоғары білім мамандықтарын мойындау туралы» шешімін Қазақстан Республикасының қабылдауы республика жоғары оқу орындарының студенттеріне басқа елдердің оқу орындарында оқуларын жалғастыруға немесе бітіріп шығуларына мүмкіндік жасап отыр. Сонымен қатар республика оқу орындарының кредиттік оқыту жүйесіне көшуі жастардың өзіндік білім деңгейлерін көтерулеріне және өз беттерімен білім алуларына, оқу орындарын таңдауларына және білім көлемдерін кредит түрінде есепке алуларына әсерін тигізуде. Осыған байланысты XXI ғасырдың өзекті талабы халықаралық өзара қарым-қатынас құралы болып саналатын шетел тілдерін еркін меңгеру. Шетел тілдерін оқу, үйрену бүкіл дүниежүзілік нарыққа

58

шығу, бүкіл дүниежүзілік мәдениетке араласу мақсатында әрбір тұлға үшін маңызды және болашақта адамдар шетел тілін өздерінің кәсіби іс-әрекеттерінде батыл қолданатын болады. Көп жылдар бойы білімді кәсіптік білімнің негізгі көрсеткіші деп бағалау теория мен тәжірибе жұмысы дайындығы арасындағы табиғи байланысқа мән берілмеуіне, мамандарды кәсіпке дайындауда білім қорының жеткілікті болмауына әкеліп, кейбір студенттердің оқуға, одан кейін болашақ кәсібіне деген біліктілігінің төмендеуіне әсерін тигізді.

Жоғары мектептің білім беру барысындағы осы мәселені шешу жолының бірі - студенттердің кәсіби біліктілігін қалыптастыруды қайта бағдарлау арқылы оларды таңдаған кәсібі саласында өз білімдерін, іс-тәжірибелерін, мақсаттарын толықтай жүзеге асыруға тұлғалық құлшыныстарын ынталандыру. Кәсіби біліктілік - ол маманның таңдаған кәсібі алдындағы талаптарды, міндеттерді және оған сәйкес көзқарастарды, пікірлерді, нұсқауларды барынша қабылдау деген сөз. Елімізде және шетел педагогикасында мамандардың кәсіби дайындығын зерттеу мәселесі жағынан бірқатар тәжірибелер жиналған. Зерттеулер кәсіби білім, саяси-қоғамдық және психологиялық-педагогикалық білім саласында кеңінен өріс алған. Әсіресе болашақ мамандарды ғылыми теория және іс-тәжірибе бағытында дайындауға зерттеулер педагогика ғылымдары жүйесінің әр саласында жүргізілді. Кәсіби бағыттылықты дамытудың маңызды міндеті - жастарды әр кәсіптің ерекшелігімен, олардың мазмұны туралы толық біліммен қаруландыру, әрбір кәсіптің олардың жеке қасиеттеріне қоятын талаптарымен таныстырумен қатар, таңдап алған кәсібіне деген терең қызығушылығын ояту, маңыздылығын сезіндіру, оның қоғамдық өмірдегі әлеуметтік беделін түсіндіру болып табылады. Әсіресе студенттердің болашақ кәсібіне байланысты мәселелерді шешу барысындағы олардың шығармашылық ой қабілеттерінің маңызы ерекше. Бастапқы кезеңде бірқатар студенттер өз мамандықтары бойынша жұмыс істеуді жоспарламайды, сондықтан олардың оқуға жағымды көзқарасын тудыру арқылы болашақ кәсібіне қызығушылығын қалыптастыру қажет. Дәстүрлі оқыту жүйесінде кәсіпке бағыттау жұмысы халық шаруашылығының мамандарға деген қажеттіліктеріне байланысты шешілсе, ал қазіргі әлеуметтік–экономикалық саланың дамуы нарықтық қағидаларға негізделіп, жаңа өндірістік қатынастардың қалыптасуына әкелді. Жеке тұлғаларға кеңінен еркіндік беріліп, олардың әр түрлі кәсіп саласында кәсіпкерлікпен айналысуына жағдай жасалынды. Қоғамда және елдің сана – сезімінде болып жатқан түбегейлі өзгерістер жастарды жаңа кезеңнің талаптарына сай бағыттауды қажет етеді. Сонымен қазіргі республика білім жүйесінің әлемдік білім кеңістігімен бірігуі, атап айтқанда кредиттік оқыту жүйесіне көшуі де кәсіптік бағыттылық мәселесін қайтадан қарауға себеп болды. Кәсіби бағыттылық – бұл философ, психолог, педагогтардың тұлға іс- әрекеті тұрғысын қарайтын күрделі интегральдық өзіндік білім.

Біз зерттеуімізде студенттердің кәсіби бағыттылығының қалыптасу деңгейлерін анықтау үшін «кәсіби бағыттылық» және онымен тығыз байланыстағы іс-әрекет немесе қызмет, кәсіби қызмет, тұлғалық кәсіби даму, тұлғаның бағыттылығы ұғымдарының мағына-мазмұндарына назар аударамыз. Біз А.К. Маркованың пікірін негізге алып, зерттеуімізде кәсіптік іс- әрекетті маманның өзінің мүмкіндіктері мен қабілеттеріне орай таңдап алған кәсібін меңгеруі, кәсібінің алдында тұрған тұрған міндеттерді, оның қоятын талаптарын меңгеруі, өзін маман ретінде қалыптастырып сезінуі, кәсібі саласына өз үлесін қосуы, мамандығын жетілдіру арқылы өз тұлғасын дамытуы деп түсінеміз. Кәсіби бағыттылық адамның өз тәжірибесі нәтижесінде жиналады. Оның дамуы адамның өмірде өзін өзі анықтау мәселесін шешуіне, белгілі бір кәсіпті таңдағанда өзінің қабілеттері мен мүмкіндіктерін дер кезінде аңғаруына және кәсіпті таңдауда қоғамдық маңызды мотивтерді ескеруіне байланысты. Кәсіби бағыттылықты дамыту - бұл тұлғаның мүддесі мен қабілетінің белгілі бір іс-әрекетке, қызығатын кәсібі қоятын талаптары мен өзінде бар қабілеттердің, тұлғаның кәсіби мүддесі мен қоғамның мамандарға мұқтаждығы арасында үнемі пайда болатын қайшылықтарды шешу процесі. А.И.Кочетов көрсеткен бағыттылықтың даму сатыларын жалпы жоспар бойынша мына түрде көрсетуге болады: а) тұрақты және өзекті қажеттілік ретінде қызығудың болуы; б) іс-әрекетте жүзеге асырылатын бейімділіктің және тұрақты қызығудың қалыптасуы; в) кешенді және тұрақты қызығу мен әуестіктің мінез-құлықтың басты мотивтері болып, мақсатқа көзделуі; г) бағыттылықтың қалыптасуы тұлғаның басты қасиеттерінің мақсатқа көзделген байланысы ретінде болуы. Қазіргі таңдағы жоғары оқу орнында кредиттік оқыту жұмысын ұйымдастырудағы басты міндеттердің біріне студенттердің өзіндік жұмыстарының ролі мен тиімділігін арттыру және оның кәсіби бағыттылықты дамытуға көзделуі жатады. Студенттің оқуы - бұл оның өз қалауы бойынша өз оқуын өзі жалғастыруы емес, бұл танымдық және кәсіби мамандығында өзін өзі жүзеге асыруға және өзін өзі жетілдіруге бағытталған оқытушының жетекшілігімен басқарылатын өзіндік іс-әрекет екенін айрықша атап өту қажет .

59

Студенттердің өзіндік жұмысында оқытушылар мен студенттердің арасында субъект- субъектік қатынастардың дамуы - студенттердің «өздерін өздері басқару тәртібіне» көшуін, яғни оқу іс-әрекетінің барлық кезеңдеріне олардың белсенді қатысуы үшінші деңгейдегі басқару деп анықталады. Өзін өзі басқаруды адам факторының өзін өзі ұйымдастыра білу қабілеті деп қарап, оны оқу іс-әрекетінде қолдансақ, онда одан мынандай қызметтердің бөлініп шығатынын көреміз. Олар өзара бір бірімен байланысты бір мақсатқа көзделген мотивтер жүйесі, өз жұмысын өзі жоспарлау, өзін өзі ұйымдастыру (өз қызметін ұйымдастыру), өзін өзі қадағалау және өзін өзі бағалау, өзін өзі түзету.

Кредиттік оқыту жүйесіндегі жоғары білім беру орны Қазақстан Республикасының Мемлекеттік білім беру стандарты талаптарына сәйкес студенттердің оқу дәрежесін алуына барынша қолайлы жағдайлар жасайды. Ең алдымен жоғары оқу орны оқу жұмысын әдістеме жағынан қамтамасыз етуге жауапты. Осы мақсатта:

1. Әрбір студентті қамтамасыз ету үшін анықтамалар. 2. Әрбір пәннен студенттер мен оқытушылар үшін оқу-әдістемелік кешендер. 3. Әрбір пәннен дәрісхана жұмыстарына материалдар: лекция көшірмелері, тәжірибе және

зертхана сабақ жоспарлары, оқу құрал жабдықтары.4. Студенттердің өзіндік жұмыстарына арналған материалдар: үй тапсырмалары мәтіндері, әр

пәннен бақылау, тексеру сұрақтары, тақырыптық баяндамалар және курстық жұмыстар, электрондық оқу құралдары.

5. Білімді бақылауға материалдар: жазбаша бақылау жұмыстары, тестілер, емтихандық билеттер және т.б.

6. Тәжірибе жұмысы материалдары: тәжірибе жұмысын жүргізу әдістеме нұсқаулары және жоспарлары, есеп беру құжат түрлері әзірленеді.

Мамандық таңдау – тұлғаның тұрмыстық әл-ауқатының және тұлғаның, қоғамның рухани байлығының көзі болып табылатын еңбек іс-әрекетінің белгілі бір түрін таңдау. Кәсіби өзін өзі анықтау «Кім боламын?» және «Не істеу керек?» сұрақтарына жауап беру ғана емес, сонымен қатар өз қабілеттеріне өзіндік баға беру. Сондықтан өзінің күші мен қабілетін жүзеге асыратын кәсіпті табу жастар үшін күрделі, өйткені кәсібіне қанағаттанбаушылық кейін тұлғаның кәсібіне бейімделу процесіне жағымсыз көзқарастың пайда болуына әкеледі.

Университет қабырғасында студенттерді кәсіпке бағыттау маман тұлғаны қалыптастыру ғана емес, сонымен қатар қазіргі заманғы қоғамның экономикалық даму жағдайларына тез бейімделіп, еңбек нарығында өз орындарын тауып, өз іс-әрекеттерінен тұрмыстық және рухани қанағат алатын, өз қабілеттерін орынды пайдаланып және шығармашылық күштерін дамытуға белсене ат салысатын озық ойлы, елжанды мамандарды дайындау қажетті деп есептелінеді. Осыған байланысты біздің модель құрудағы мақсатымыз - университет студенттерінің арнайы және экономикалық дайындықтарын жетілдіру (1 кесте).

Тіл маманы студенттерінің кәсіби бағыттылығын дамыту моделі негізіне И.Д.Багаеваның педагогикалық іс-әрекет кәсібі тұжырымдамасы және Г.Қ.Нұрғалиеваның тұлғаның тұрақты құндылықтары бағдарының жалпы моделі алынды. Тұлғаның тұрақты құндылықтары бағдарын дамытудың жүйесін құраушы фактор ретінде Г.Қ.Нұрғалиева ғылым салаларын біріктіру (М.С.Анисимов, А.Тұрсынов), жалпы және кәсіби білімді біріктіру (М.Н.Берулава) тұжырымдарына сүйене отырып, іс-әрекеттердің біріктірілуін қолданады. Адам психикасының ішкі құрылымының қалыптасуына немесе интериоризация процесіне лайықты шынайы жағдайлар, яғни сыртқы ойдың тұлғаның ішкі ойына көшуі –іс-әрекеттің әр түрінің өзара байланысы кезінде пайда болады. Г.Қ,Нұрғалиева іс-әрекеттің болжау, тану-білу, туындау, бірлесу және бағалау түрлерін тұлғаның құндылықтар бағдарының негізіне жатқызады. И.Д.Багаева да педагогикалық іс-әрекеттің кәсібі тұжырымдамасында біріктіруге көңіл бөледі: кәсіби бағыттылық бұл іс-әрекетте қалыптасатын тұлғаның интегральдық қасиеті, өзіндік ерекшелігі, бұл іс-әрекет процесі және нәтижесі. Автордың пікірінше, іс-әрекеттік кәсіп тұлғаның және іс-әрекеттің мазмұнымен сипатталады. Сөйтіп оның ойынша педагогикалық іс-әрекеттің кәсіптік құрылымы үш компоненттерден тұрады. Олар: кәсіби білім, құрылым бойынша танымдық іс-әрекет; кәсіби қарым қатынас жасау, құрылым бойынша сөйлеуіс-әрекеті; және кәсіби өзін өзі жетілдіру,құрылым бойынша бағалау және шығармашылық іс-әрекетінің бірігуі. Тіл маманы студенттерінің кәсіби бағыттылығын дамыту моделінің жүйелі құрама компоненттері бір жағынан тұлғаның негізгі жақтарын, яғни психологиялық құрылымын көрсетсе, екінші жағынан кәсіби қызметінде мақсатын жүзеге асыру жолында жұмсалатын күші мен қолданатын әдістерін білдіретін тұлғаның белсенділігін көрсететін мазмұнды сипаттамасын құрайды.

60

1-кесте. Тіл маманы студенттерінің кәсіби бағыттылығын дамыту моделі

мазмұндық сипаттама

Студенттердің кәсіби бағыттылығын дамыту

Таным Қарым қатынас Өзін - өзіжетілдіру

Тұлғалық көріністеріПсихология-

лықсипаттама

Когнитивтік компонент

- жаңа әлеумет-тік-экономикалық қатынаста кәсіби қызметтің қоғам-дық маңызын түсіну - білу;- таңдаған кәсібі саласында кәсіп-керлік іс - әрекет-тің мүмкіндігінтүсіну – білу;- нарық кәсіби өнімінің және білім ұсынысынтүсіну - білу.

- кәсіби қызметтің байлығын және көп бейнелігін түсіну- білу;- тіл кәсібі саласында нәтижелі қызмет ету факторы ретінде ынтымақтастық-тың ролін түсіну- білу

-тіл кәсібінің бәсекелестік өлшемдерін түсіну -білу ;-өз іс - әрекетінің жағымды және жағымсыз жақтарын түсіну- білу ;-болашақ кәсіби қызметінде тұлғалық өсу жолдарын түсіну -білу

өзін - өзі бағалау

Мотивациялық компонент

- жаңа әлеуметтік - экономикалық жағдайда кәсіпке қызығушылық білдіру;- нарық саласында өз білімін ұсыну-дың жолдарын табуға талаптану;- өмірде тұлғалық маңызды мақсаттарын барынша жүзеге асыру.

- тұлғаға объект және субъект ретінде көңіл бөлу;

- тұлғааралық қатынасқа ұмтылу;

- іскерлік қарым – қатынастыққа ұмтылу.

- білім беру саласында жетістіктерге жетуге ұмтылу;

-өзінің жеке тұлғалық өзгешелігін көрсетуге ұмтылу;-білімін заман талабына сай жетілдіріп отыру

Біліктілік

Мінез-құлық компоненті

- кәсіби қызметінде білімін қолдана білу.

- қарым – қатынас жасай білу, тәжірибесінің болымды жақтарымен алмасу

- көздеген мақсатына барынша жету үшін өз іс - әрекетін түзету

Белсен-ділік, өз мақ-сатын жү-зеге асыру

Қалыптасқан кәсіби бағыттылықтың көрсеткіштері психологиялық көзқарас жағынан тік

сызықпен белгіленген тұлғаның маңызды жақтарын білдіреді, яғни когнитивтік (танымдық), мотивациялық, мінез-құлық компоненттерін көрсетеді. Пайда болуына қарай әр жақ күрделі. Тұлғалық білімнің мазмұнды сипаттамасын – кәсіби бағыттылықты: іс-әрекеттің танымдық, сөйлеу және құндылықтарды бағдарлау түрлері құрайды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1.Организация самостоятельной работы студентов. -Проблемы лингвистики на рубеже веков: Материалы республиканской научно -теоретической конференции.- КарГУ. - Караганда: Изд-во КарГУ, 2010.- С. 462-469.

61

2.Межпредметные связи в обучении- Современные проблемы образования и науки в начале века: - КарГУ. - Караганда: Изд-во Санат, 2001. - С.169-172 . 3.К проблеме обучения методики преподавания.- Наука и образование - ведущий фактор стратегии "Казахстан 2050 ": Изд-во КАЗГУ им. Аль-Фараби ,2012. - С. 111-112.

Аннотация. Социально – экономические достижения суверенного Казахстана, расширение международного сотрудничества обуславливают необходимость обеспечения качественного прорыва в профессиональной подготовке кадров, квалификационно соответствующих мировым стандартам, что особо подчеркнуто в Президентской стратегии развития Казахстана до 2050 года и Государственной программе развития образования в республике Казахстана на 2011 – 2020 годы. В этих условиях изучение языков выдвигается в качестве образовательных приоритетов как одного из инструментов международного взаимодействия. Аnnotation. Socio - economic achievements of sovereign Kazakhstan, expansion of international cooperation necessitate providing a breakthrough in vocational training, qualification relevant international standards that emphasized the Presidential Development Strategy of Kazakhstan until 2050 , and the State Program of Education Development in the Republic of Kazakhstan for 2011 - 2020 . In these circumstances, language nominated as educational priorities as a tool of international cooperation.

ӘОЖ 930.26 К 62

ТАРИХТА КӨНЕ ТҮРІКТЕР ӘЛЕМІНІҢ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ

М. КерімбековТараз мемлекеттік педагагогикалық институты, Тараз қ.

Көне түріктер жайлы жазылған белгілі ғалым, тарихшы, этнограф Лев Николаевич Гумиловтың «Көне түріктер» атты зерттеу еңбегінде: «Ежелгі түріктердің қуатты мемлекеті-түрік қағанатының туу, даму және құлау жолын зерттеп, тарихи проблемалардың кең көлемді мәселелерін; түріктердің саяси өміріне, тіліне, тұрмысы мен дініне, мәдениетіне жеке Орталық Азия көшпелілерінің екі дәуір – ежелгі заман мен орта ғасыр заманы тоғысар кездегі географиялық қоныс – өзгерістеріне көп көңіл бөлгені» - кітаптағы түсініктемеден айқын аңғарылады. Автордың өз сөзіне жүгінсек: «Бұл кітап 1935 жылдың 5 желтоқсанында басталған еді. Содан бері ол бірнеше рет қайта өңделіп, толықтырылды. Алайда ол көне түріктер тарихына байланысты мол материалдың бәрін сарқып, барша проблемаларды қамти алмады. Сондықтан да зерттеуді жалғай беру құр тілек қана емес, қажетті де іс болып отыр» - [1] деген пікірінде салиқалы терең ой жатыр. Бұл ойды өзге ұлттардың бірі түсінсе, бірі түсінбей аңызға айналған көне түріктер әлемін ойша шарлаумен келеді. Кітапты қазақ тіліне аударған аудармашылар Ә.Жұмабаев пен П.Бейсеновтің қажырлы еңбек еткені көрініп тұр. Бұл еңбек аса құнды да маңызды.

Профессор Лев Николаевич Гумилевтің «Көне түріктер» атты зерттеу еңбегі көпшілік оқырман қауымға арналғанмен түрік әлемін зерттеуші ғалымдарға, көне түрік әлемі бойынша жаңалығы мол еңбек болып табылады.

Кіріспедегі автор ойлары кеңестік ғалымдардың қабырғасын қайыстырып, талайының төбе шашын тік тұрғызғанмен, ол кезеңде көбісі тайсалып, темір торға түсуден сақтанып, түрік әлемін зерттеуден бойын аулақ ұстағаны белгілі. Автор өз басына төнген қауіптен де тайсалмай, өз ойын ашық айтып, алғаш рет тарихи тұрғыда көне түрік әлемінің алтын есігін айқара ашады. Тақырыптың аса маңызды екеніне көзі жеткен автор , өз ойын түйіндеп ашық жазады: «... Адамзат тарихы тіпті де біркелкі зерттелмеген. Европа мен Таяу Шығыстағы оқиғалар мен қоғамдық формациялар алмасуының жүйелілігі көпке түсінікті жанама еңбектерде, тіпті ХІХ ғасырдың соңғы кезінде баяндалып, Үндістан мен Қытай ХХ ғасырдың бас кезінде сипатталған болса, Еуразия даласының ұланғайыр жері зерттеушісін әлі күтіп жатыр. Бұл әсіресе Орталық Азия далаларында тамаша екі халық, өз атын шығарып үлгермеген басқа халықтар құрылып барып, құрып кеткен кезеңге тарих сахнасына Шыңғысхан шыққанға дейінгі кезеңге жатады» - деп, автор өз ойын кең толғайды. Көне түріктер әлемін зерттеуші ғалымдардың аздығына қынжылады. Шығыстағы құпиясы көп, теңдесі жоқ түрік әлемін жаңаша зерттеуді нұсқайды:

«... Әлем тарихының аясынан алып қарасақ, көне түрік халқы мен оның өзінің,ол құрған мемлекеттің тарихы: түріктер неліктен пайда болып, сосын тіпті де өз жұрағаттары болып

62

табылмайтын көптеген халықтарға атын беріп, неге құрып кетті? – деген сауалға келіп тіреледі. Осынау мәселені тек саяси тарихты немесе әлеуметтік қарым-қатынасты талдау арқылы шешу жолында талай-талай талпыныстар жасалса да, одан ешбір нәтиже шықпады» - [-1-4-б.] деп, ғалым өз ойын ашық айтып, ғылыми негізде жорамал жасайды.

«... VI ғасырдың аяқ кезінде Түрік қағанатының шекарасы батыста Византиямен, түстікте Персиямен, тіпті Үндістанмен, ал шығыста Қытаймен тұйықталған десек, осы бір елдер тарихының қысыл-таяң жәйіттері, біз сөз етіп отырған кезеңде түрік мемлекетінің тағдырымен байланысты болғаны өзінен-өзі түсінікті. Түрік мемлекетінің құрылуы бүкіл адамзат тарихында белгілі дәрежеде бетбұрыс кезең болды, өйткені сол кезге дейін Орта теңіз мәдениеті мен Қиыр шығыс мәдениеті, бір-бірінің дүниеде бар екенін білсе де, басы қосылмаған еді. Шетсіз – шексіз далалар мен заңғар таулар Шығыс пен Батыстың қарым-қатынасына кедергі жасады. Тек кейінірек барып, Темір үзеңгіні жасау және арба орнына теңдеу әбзелдерін ойлап табу керуендердің шөлдер мен асулардан көп қиналмай, оңайырақ өтулеріне жағдай жасады» - [1] деп, түркі әлемін VI ғасырдың аржақ, бержағымен шектеледі. Ашығын айтқанда, бірінші қағанат түріктері (546-658 ж.ж.) мен көк түріктер – екінші қағанат түріктері (678-747 ж.ж.) және кейінгі көшпелі Ұйғырлар хандығы жайлы (747-847 ж.ж.) деректермен тұйықталады.

Дегенмен ғалым-тарихшы алыстан болжап, түрік әлемінің ашылмай жатқан құпиясының өзіне белгілі жағын ғана ашық айтады: «Міне, осындай хал-ахуалға ұшыраған түріктер тек арадағы дәнекер рөлін атқарып қана қоймай, сонымен бірге өз мәдениетін де дамытып, оны Қытай, Иран, Византия, Үндістан мәдениетіне қарсы қоюға болады деп есептеген. Осынау өзгеше дала мәдениетінің, сүйексіңді дәстүрлері (ырымдары мен тыйымдары - К.М.) мен терең тамырлары бартұғын, бірақ, біз онымен, отырықшы халықтар мәдениетіне қарағанда, болмашы дәрежеде ғана таныспыз. Мұның себебі, әлбетте, түріктердің, басқа да көшпелі халықтардың көршілерімен салыстырғанда, дарын-қабілетінің кемдігінен емес, олардың материалдық мәдениеті жәдігерлерінің – киіз, тері, ағаш пен ұлпан-тастан гөрі нашар сақталатынында, міне сондықтанда батыс европалық ғалымдар арасында көшпелілер «адамзаттың арам тамағы» (Виолле ле-Дюк) деген пікір пайда болған. Қазіргі таңда Оңтүстік Сібірде, Монғолия мен Орта Азияда жүргізіліп жатқан, археологиялық жұмыстар бұл пікірді жылма-жыл жоққа шығарып келеді, енді көп ұзамай-ақ көне түріктердің көркем өнері жөнінде әңгіме қозғайтын да күн туады әлі» - [1-5 б.] деп, ғалымның алдын-ала болжап айтқан пікірі көп ұзамай шындыққа айналды. Көп кешікпей көне түркілердің Отаны – Қазақстан жерінен табылған «Алтын киімді адам», әлемді таңдандырды. Алтыннан киім киген елдің тарихы – көне түріктен де бұрынғы халқымыздың тарихынан сыр шертеді. Көне тарихтың көп нәрсені жасырып жатқанын ескертеді. Тарихты терең зерттей білген ғалымдар көне түріктердің тарихына қызыға қарайды. Ғұлама ғалым өзінің күмәнді ойларын ысырып тастап, түріктер жайлы тарихи кезеңдерге батыл түрде шолу жасайды.

Тарихтың өрт-жалынында: «Түрік» аты өшпеді. Қайта ол өршіп, Азияның жартысына тарады. Араптар Соғдиананың теріскейінен әрі қарай жатқан қалың жауынгер көшпелілерді «Түріктер» деп атап кетті де, олар осынау атты шын көңілден қабылдап алды, өйткені оның әуелгі иелері (көне заманғы ата-бабаларымен) жер бетінен құрып кетпегеннен кейін, дала тұрғындары үшін ержүректік пен батырлықтың өшпес үлгісіне айналды. Жүре келе «Түрік» термині тағы бір құбылып, тіл ұясының тұрақты атауына айналды. Сөйтіп (ырымдар мен тыйымдар сияқты – К.М.) VI-VII ғ.ғ. Ұлы Қағанат құрамына ешқашанда кірмеген көптеген халықтар мен тайпалар «Түрік» атанып кетті. Олардың кейбіреулері, мәселен, Түрікпендер, Османдар, Әзербайжандар сияқты, тіпті монғол тектілерден еместі. Ал, басқалары Якуттардың арғы атасы – Құрықандар, Хакастардың арғы атасы – Қырғыздар – Түрік қағанатының хас жауы болды. Үшіншілері көне түріктердің өздерінен де бұрын құрылған еді, олар, мәселен, болқарлар мен шуваштар болатын. Қазіргі кезде «Түрік» терминінің ең көп таралған лингвистік түсінігінің өзінің белгілі бір негізі бар: көне түріктер сонау Ғұндар дәуірінде кәмелетке жетіп, толысып, ІІІ – V ғ.ғ. қысылтаяң қиын заманда анабиоз жағдайында болған дала мәдениетінің ізгі бастауларын жарқын дамытып, өмір-тіршіліктің игілігіне айналдырды» - [1-5 б.] деп, тарихшы-ғалым «Түрік» сөзінің құпиясын аша түсті». Бұл ғалымдар түсінігін бір жүйеге келтіруге мүмкіндік жасады.

Екі бөлімнен құралған «Көне түріктер» туралы еңбектің бірінші бөлімі «Ұлы Түрік қағанаты» (аударған Ә.Жұмабаев) 18 тараудан тұрса, екінші бөлімі «Көк түріктер мен Ұйғырлар немесе екінші қағанат дәуірі» (аударған П.Бейсенов) 12 тараудан тұрады. Барлығы отыз тарауды қамтыған. Л.Н.Гумилевтің «Көне түріктер» жайлы зерттеу еңбегі – теңдесі жоқ, қайталанбас еңбектердің қатарынан орын алады. Кітап соңындағы синхронистік, генеологиялық, ономастикалық кестелердің де алатын орны ерекше.

63

Шетел ғалымдарының түріктер жайлы құнды еңбектері кітаптағы пайдаланылған әдебиеттермен нақтыланған. Бұл еңбектерді зерттеп, жинақтай отырып, түрік мәдениетінің көне заманғы даму, жетілу, орнығу заңдылықтарын, жаңалықтарын ашу -ғасырлардан ғасырларға ұласады.

Көне түріктер әлемін зерттеу – ғалымдар үшін оңай шаруа емес. Ауыз әдебиетіндегі деректердің археологиялық, фольклорлық деректермен ұштасуы – көне түріктер әлемін жарқырата түсетіні анық.

Түркі әлемін жан-жақты білетін ғалымдар – тілдің даму кезеңдерін салыстыра отырып зерттейді. Көне түркі тілі мен әдебиеті, мәдениеті, әдет-ғұрпы мен дәстүрі, діні, ділі, рәсімдері мен ырым-тыйымдары халықпен бірге жасап, бірге дамып келеді. Осы жағдайды жан-жақты зерттеген қазақтың ғалымдары да баршылық. Атап айтқанда көне түріктер әлемін зерттеген академик Ә.Қайдаров пен профессор М.Оразовтың «Түркітанушыға кіріспе» оқу құралдарында (-Алматы: «Қазақ университеті», 1992, - 248-бет) көне түркі тілдерінің зерттелуін басты-басты бес тарауға бөліп қарастырады. Ол еңбекте:

1. Түркі тілдерінің зерттелуі;2. Түркі тілдерін салыстырмалы – тарихи тұрғыдан зерттеу;3. Түркі тілдерінің дамуы мен қалыптасу кезеңдері;4. Түркі тілдерінің жіктелуі;5. Қазіргі түркі тілдері туралы айтылады.Аталған тарулар бойынша ғалымдар түркі тілдерін салыстырмалы – тарихи зерттеулер

нәтіижесінде салыстырмалы фонетика, грамматика, лексика талаптары тұрғысында құнды материалдарды жинақтаған. Ғалымдар түркі тілдерінің дамуы мен қалыптасуындағы басты-басты кезеңдерді тарихи дәуірлерді негізге алып, ғылыми жүйеге келтірген. Нақтылап айтқанда, түркі тілдерінің дамуы мен қалыптасу кезеңдерін 6 дәуірге бөліп қарастырады:

1. Түркі тілдерінің қалыптасуындағы алтай дәуірі (б.з.д. ІІІ ғ.);2. Түркі тілдерінің дамуындағы ғұн дәуірі (б.з.д. ІІІ ғ. – б.з.V ғ.);3. Түркі тілдерінің дамуындағы көне түркі дәуірі (V – Х ғасырлар);4. Түркі тілдерінің дамуындағы орта ғасыр дәуірі (Х – ХV ғасырлар);5. Түркі тілдерінің дамуындағы жаңа дәуір және жеке түркі тілдерінің қалыптасуы (ХV – ХХ

ғасырлар);6. Түркі тілдерінің дамуындағы ең жаңа дәуір (ХХ ғасырдан қазіргі кезеңге дейінгі).Түркі тілдерінің дамуы мен қалыптасу кезеңдерінде тілдердің жіктелуі де ерекше көзге түсіп

отырған. Ғалымдар көне түркі тілдерінің жіктелуін басты-басты үш топқа бөліп қарастырады.1. Батыс ғұн тілдері;2. Шығыс ғұн тілдері;3. Қырғыз – қыпшақ тілдері – деп топтайды. Аталған кезеңдер мен топтарда көне түркі тілдерінің дамуы жайлы ғылыми түсініктер берілсе,

қазіргі түркі тілдерін тағы да бес топқа бөліп қарастырған:1. Түркі тілдерінің бұлғар тобы: (чуваш тілі);2. Түркі тілдерінің оғыз тобы: (түрік, әзірбайжан, түрікмен, ғағауыз, салар тілі);3. Түркі тілдерінің қыпшақ тобы: (қазақ, қарақалпақ, ноғай, татар, башқұрт, қарайым, қарашай-

шалқар, құмық, қырым-татар тілі);4. Түркі тілдерінің қарлұқ тобы: (ұйғыр, өзбек, ұйғыр-оғыз тобы, яқұт (саха), хакас, тува,

тофолор, шор, сары ұйғыр тілі);5. Түркі тілдерінің қырғыз-қыпшақ тобы: (қырғыз, алтай және басқа түркі тілдері).«Түркітануға кіріспе» жай ғана оқулық емес, түркі тілін жүйелі зерттеген, жаңалығы мол

оқулық. Ғалымдар Ә.Қайдаров пен М.Оразов «Түркітануға кіріспе» оқу құралының басты мақсатында: түркі тілдерінің зерттелу тарихынан, олардың топтастырылуы, жіктелуі жайынан мәлімет беру, әрбір түркі тілінің өзіндік ерекшеліктерімен таныстыру, олардың бір-бірінен алыс-жақындығын ажырата білуді үйретуге көп назар аударған.

Оқу құралының алғы сөзінде: «Қай халық болмасын өзінің тарихын, әдет-ғұрпын, әдебиеті мен мәдениетін, тілін, өзінің

этникалық тарихын жете білуге ерте кезден-ақ қызығатындығы анық. Түркі халықтары, соның ішінде қазақ халқы үшін де бұл сезім жат емес. Қазақ халқының ауызша таралып, ұрпақтан-ұрапаққа мирас болып келе жатқан шежірелері, аңыз-әңгімелері, ырымдары мен тыйымдары, мақал-мәтелдері т.б. жанрлары түркі әлемі айтылған пікірлерді дәлелдей түседі.

Әр халықтың тарихын, мәдениетін, әдебиетін, тілін, дінін, ділін (менталитетін - М.К.)жете білу оңай жұмыс емес. Тіпті ғылыми негіздері айқын болмаса да шежірелерде түріктің ата тегін Нұқ (с.с.ғ.) пайғамбар мен байланыстыру да кездеседі.

64

Қазіргі ғалымдар пікірінің тарихи шындыққа жақын келуі – көбіне тілге тығыз байланысты екендігінде дау жоқ. Ой түйінін – тіл арқылы басқаға жеткізе білу – көне заманнан келе жатқан қағида. Тіл - тарихтың айнасы.

Тілді зерттеу арқылы – көне түркі тілдерінің даму кезеңдерін жан-жақты білуге болады. Қазіргі таңда тіл тарихын зерттеген ірі ғалымдардың бірі Мархабат Томанов туралы «Егемен

Қазақстанда» (18 ақпан, 2012 ж.) Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы Анар Салқынбайдың «Тіл тарихын зерттеген кемел ғалым» деген тақырыбындағы мақаласы жарық көрді. Онда Мархабат Томановтың көп жылғы еңбегіне шолу жасаған. Тілге байланысты құнды да маңызды еңбектерімен қоса түркі тарихының көне ескерткіштеріне де тоқталған. Әсіресе «Көне түркі жазуының (Орхон - Енесей) ескерткіштері» (1963), «Махмұд Қашғари түркі тілдерінің фонетикалық құрылымы туралы» (1971), «Көне түркі жазба ескерткіштері – қазақ тілі морфологиясының тарихын зерттеудің көзі болып табылады» (1977) деген еңбектері түркі тілінен сыр шертеді.

Профессор Анар Салқынбай тіл ғылымы туралы: «Мархабат Томанов сондай-ақ, түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасын жазып, түркітануға үлкен үлес қосты. Ежелгі деректерді кешенді түрде жан-жақты салыстыра зерттеу арқылы түркі тілдерінің фонетикалық және морфологиялық құрылысының басты ерекшеліктерін ашып көрсетті. Түркі тілдерінің негізгі жүйелілік ерекшеліктерін анықтап, оларға тән ортақ белгілерді көрсетіп берді. Әлеуметтік, экономикалық, тарихи ерекшеліктеріне сәйкес қазіргі түркі халықтарының тарихи этногенездік тұрғыдан (тектілік жағынан – М.К.) әр диалектіде сөйлеген тайпалардан құралғанын ескере отырып, әдеби тілді қалыптастырған негізгі арнаны тауып, тілдегі басты заңдылықтарды анықтады. Соңғы мың жарым жыл бойында түркі халықтары басқа халықтармен жиі қарым-қатынасқа түсіп, өте кең көлемді мекенді жайлап, түркі тектес емес тайпалардың тілдерін ассимиляциялап, түркілік сипат бергенін дәлелдеді» - деген пікірді ашық айтады.

«Қазақ тілі – түркі тілдер тобындағы біршама жас тіл ретінде де таныла бастағаны белгілі. Оның дамудың күрделі процестерінен өткен өзіндік грамматикалық құрылымы, қалыптасу тарихы бар тіл екеніне қарамастан, Кеңес заманындағы түркітану ғылымының аса білімпазы саналған. Үлкен, беделді ғалым С.Малов қазақ тілін ең жас тілдердің қатарына жатқызады. Қай кезде де беделді ғалымдардың айтқан пікіріне қарсы дау айтып, жаңа көзқарас білдіру оңай болмаған ғой. Қазақ тілінің өзге түрік тілдерінің қай-қайсысымен салыстырғанда да, бастау бұлағы – ортақ, даму жолы – бір, сондықтан оның кейін шыққан жас тіл бола алмайтындығын терең ғылыми пайымдаулармен, тарихи деректермен дәлелдеген ғалым да М.Томанов еді. Ол С.Маловтың пікіріне қосыла ала алмайтынын жасырмай, ойын былайша тұжырымдайды: ...» қазақ тілінде ұяңдар мен қатаңдардың арақатынасы да шамалас, рт, лт, ит тәрізді көне дыбыс тіркестері де екі буынды сөздер құрамында сақталған. Бірақ бұл соңғы ерекшеліктер қазақ тілінің де пәлендей жаңа емес, оның қалыптаса бастауы да сол көне дәуірлерде болғандығына дәлел бола алады» - [3] деген ғалым пікірін профессор А.Салқынбай да алға тартады: «Мұндай ойлар кейінгі зерттеушілердің фольклорға қатысты өздерінің көзқарасын қалыптастыруға итермелейді, жетелейді. Ауызекі тілде жасалған туындылар да тіл тарихын анықтауда өзіндік мәнге ие болады. Ғалымның (М.Томановтың – М.К.) тіл тарихына қатысты жазғандары білім көк жиегінің кеңдігін, арнаулы білігін таңытады.Қазақ тіліндегі көне не орта түрік тіліндегі сөздер мен сөз тұлғаларды ғана сөйлетіп қана қоймай, тілдік деректерді ареальдық бағытта, алтайстикалық деңгейде салыстыра, жалғастыра зерттеді» - деп профессор М.Томановтың еңбектерін ерекше бағалайды.

Қазіргі таңда «Көне түркі әлемін» танытатын жаңалығы мол, жаңашыл еңбектер баспа бетінде біртіндеп жарық көріп, оқырмандар көңілінен шыға бастады. Белгілі ғалым, сенатор Әділ Ахметовтың «Еуразия кілті: Бесінші өркениет табалдырғында» атты кітабының алғашқы тұсау кесеріне арнаған журналист Сүлеймен Маметтің «Түркі тарихын түгендеген» тақырыбындағы мақаласы республикалық «Егемен Қазақстан» газетінде [4] (18 ақпан, 2012 ж.) жарияланды. Мақала авторы «Түркі тарихын түгендеуге алтын тұғыр болған кітап туралы пікір білдірушілер қазақ ғалымының осы бір жанкешті еңбегін жоғары бағалап, адам санасына, ойлау ауқымына, ерекше әсер ететін жер бетіндегі тірлік – дыбысты ғана емес, ғарыш әлеміндегі құпиялардың қыр-сырын халықтық ұғымдарымен ұштастыра зерттеуге мүмкіндік беретінін, ең бастысы, алдағы уақытта осы еңбектің бастауына тарау-тарау бұлақ секілді зерттеулер жүргізуге нақты мағлұматтардың мол екенін, жастарды (жас ғалымдарды – М.К.) соған тарту қажеттігін, нақты ғылыми бағдарламалар әзірлесе де (Көне түрік әлемін терең зерттеу мақсатында – М.К.) еш артықтығы болмайтынын қадап айтуында» - түркі тарихын түгендеген, профессор Әділ Ахметовтың еңбегіне ерекше назар аударады. Тұсау кесер рәсімінде: «Халықаралық Түрік Академиясының президенті, профессор Ш.Ыбраев

65

тәуелсіздік арқасында АҚШ-тағы үндістердің тарихы мен мәдениетін сөз етуге жеткенімізді, бұл түрік тарихының бастауы бола бастағанын, осы тұрғыда мекендік, мезгілдік өлшемдер кеңейіп, ғарыштық өлшем қалыптасып келе жатқаны Ә.Ахметовтың «Еуразия кілті: Бесінші өркениет табалдырығында» атты кітабында дәйектеліп отырғанын айтты» - деп тілге тиек етеді.

Көне түркі әлемін зерттеуші ғалымдардың бірі, профессор Дандай Ысқақов «Түркі халықтарына ортақ әдебиет» тақырыбындағы мақаласында («Қазақ әдебиеті», 14.10.2011 ж., №41) [6] «Түркі халықтарында ауыз әдебиетімен бірге жазба әдебиеті де есте жоқ ескі замандардан (Көне замандардан – М.К.) бастау алады. Біз күні кешеге дейін әдебиетіміздің тарихын Орхон-Енисей жазбаларынан (VI ғ.) бастап келсек, соңғы зерттеулер оданда арыда жатқандығына көзімізді жеткізіп отыр. Қазір тіпті ең алғашқы жазу үлгісі ретінде еврейлердікі саналып келген шумер жазуларының өзіне түркілердің қатысы барлығын түрік ғалымдары дәлелдеп отыр. Ал, әлемдік әдебиет тарихының бастауында тұрған парсынікі делініп келген «Авестаның» өзі (Әзірбайжанның көне түрік шығармасы – М.К.) түркі топырағында туғандығы дәлелденді» - деп, мақала авторы түркілік әлемнің құпиясын тереңдетіп аша түседі.

Түбі бір түркі халықтарының шежірелерінде Түріктің түп атасы Нұх (с.с.ғ.) пайғамбардан басталатыны белгілі. Әлемге әйгілі ғұндар көсемі Аттила (Еділ) туралы дастанды бүкіл Европа халықтары, білсе де, біз оны әлі күнге дейін зерттей алмай келеміз. Бұл туралы «Аттила – Еділ» жайлы шетелдік барлық шығармалар Қазақстанда басылып, сахналарда қойылуы қажет» деген тақырыптағы мәжіліс депутаты, белгілі ғалым Алдан Смайылдың мақаласы («Егемен Қазақстан»,18 ақпан, 2012 ж.) [7] қазіргі оқырмандардың назарын бірден аударды.

Аттила туралы аңыздар мен деректерге сүйенсек, түріктің көне тарихы талай сырдың құпиясын ашатыны белгілі «Әлем мойындаған ежелгі Грек-Рим өркениетінің терең тамырлары үнді-түркі замандарда жатыр. Батыс пен Шығыс әдебиетінің білгірі Ф.Капрулузаде: «Славян, фин, француз, герман әдебиетіне эпикалық жанр, поэма жазу дәстүрі «Аттила» дастаны арқылы көрінеді» - дейді. Өкінішке қарай Батыс та, Шығыс та жетік біліп қадірлеген осы дастан өзімізге белгісіз. Біздің дәуірімізге дейінгі VIІ-VІ ғасырларда туған «Алып Ер Тоңға», «Шу батыр», «Көк бөрі», «Оғыз қаған» дастандарымен бірге, Ұлы Дала жағалай жырлаған «Аттила» дастаны Еуропада талай ғасыр жатқа айтылыпты. Скандинавия елдерінің ғажайыбы «Алып қолды Вольтария» дастаны соған еліктеуден туған» - деп мақала авторы Аттила туралы құнды деректерге тоқталады.

«Эпикалық дүниеге осылай ауызданған Батыс келе-келе Аттиланы өзіне жырға қосқан Германия мен Скандинавия тарихында Этцель, Славян дүниесінде Атыл есімімен белгілі, сонау IV ғасырда халықтардың ұлы қоныс аударуына ықпал еткен, атақты Шығыс Рим империясын бас идіріп, Еуропада феодалдық қоғамның құрылуына жол ашқан, кәрі құрылықта қуатты Ур-Аргун империясын құрған жарты әлемде әскери демократия орнатқан даңқты қолбасшы жайлы дауылдата жырлаған. Немістің «Нибелунга», «Равен шайқасы», «Зейнфрид батыр туралы жыр», «Берндік Дитрих», «Хильде Бранд туралы жыр», Исландияның «Эдда» және «Волсунга туралы саға», Норвегияның «Тидрек туралы саға», халық жырларында Аттила тұлғасы дараланады. Біз осы күнге дейін түркі әлемі Еділ деген атпен дәріптейтін, Еуропа елі «Құдайдың қамшысы» деп көкке көтерген дарабоз бабамыз бейнеленген сол эпостарды төл тілімізде сөйлете алмай келеміз. Француз театрының атасы, әйгілі ақын драматург Пьер Корнельдің өлеңмен жазған, Парижде 1667 жылы қойылған «Аттила» трагедиясын республика сахналарында жаңғырта алмай жүрміз. Корнельдің Аттила жайлы бұдан бұрын жазған «Агесилас» драммасын рухани игілігімізге айналдыра алған жоқпыз» -[7] деп ғалым Алдан Смайыл өз өкінішін ашық білдіреді. Мақалада көрсетілген деректерге сүйенсек, көне түркі әлемінің біз білмейтін құпиясы әлі күнге дейін ашылмай келе жатқан сырлары бар екені аңғарылады.

Түркі әлемінің тілі мен әдебиеті, мәдениеті жайлы, Түрік Академиясының президенті, филология ғылымдарының докторы, профессор Шәкір Ыбраев «Астана – түркі әлемінің рухани орталығы» деген мақаласында [8] («Егемен Қазақстан», 24 ақпан, 2012ж.) түрік әлемі жайлы сыр шертеді: «Түркі әлемі – ұшы-қиыры жоқ телегей теңіз кең дүние, шетсіз ұғым. Оның негізі қай ғасырдан бастау алатындығын, қанша замандарды басынан кешкендігін, бүгінгі таңда қандай мағынаға ие болатындығын қысқаша қайыру қиын қалай болғанда да, түркі әлемі дегенде біз бүгін адамзат өркениетінің дамуына өзіндік қайталанбас мәдениет қосқан байырғы түркілерді, олардың мұрагерлері – бүгінгі түркі халықтарын көз алдымызға елестетеміз. Олардың материалдық және рухани құндылықтарын еске аламыз. Түркі әлемі мәдениеті ұғымының ішіне арғы түркілердің заманынан бастап, күні бүгінге дейін түркі этносы жасаған, жазған, тудырған, салған, құрған қандай да бір деректі һәм дерексіз құндылықтарды кіргіземіз» - деп түркі әлемінің болашағына көз жүгіртіп, өткеніне ой жіберіп, ғылыми негізін ашып көрсетеді.

66

Көк түріктің көгілдір туын берік ұстаған, Орта Азияда теңдесі жоқ елге айналып келе жатқан Қазақстан республикасының алтын ордасы, бұрынғы Ақмола, Целинград атанған Астананың соңғы жиырма жылда адам танымайтындай өзгергенін әлем біледі. Астана – елдің тірегі, соғып тұрған жүрегі. Астана – түрік әлемінің рухани орталығына айнала бастағанына әлем халқы да таңдана қарауда.

Профессор Ш.Ыбраевтың салиқалы ой тастаған мақаласы, түркі әлемінің алтын таңы атқанын әлемге таныта түседі: «Қазақстан Республикасы деген атаумен шаңырақ көтерген жаңа мемлекет, ең алдымен, қазақтардың мүддесін қорғап, әлем алдында соның жоғын жоқтайтын елге айналды. Қазақ халқы азап пен азаюды өткен ғасырда (ХХ ғасырда – М.К.) қаншалықты көріп келсе, жаңа ғасырда (ХХІ ғасырда – М.К.) табыспен көбеюге де соншалықты кенеледі деп сенеміз» - деп ғұламалық ой айтады. ХХІ ғасырда жаңа жетістіктерге жетудің жолдарын нұсқай отырып, түрік әлемінің жарқын болашағына көз жібереді. Көне түрік әлемі жайлы түйінді ойлар айтады: «Қазақтың сақталғаны – Қазақстанның сақталғаны. Бұл – дәлелдеуді қажет етпейтін аксиома. Қазақстанда өмір сүретін қазақ болсын, өзге ұлт өкілі болсын, осы қағидаға берік болып, соның өміршеңдігіне қызмет істеуге тиісті. Ал қазақ ұлтының табиғатын, болмыс-бітімін, аңсары мен арманын, жан дүниесін түсінбейінше, біз оның ертеңін болжай алмаймыз. Осы орайда қазақтың жанын ұғыну үшін көне замандағы түркілердің тарихын ой көзімен зерделеп, сол ықылым заманнан бері (Нұқ (с.с.ғ.) пайғамбардан бері – М.К.) сақталып келе жатқан материалдық және рухани мұраға аса үлкен ыждағатпен қарағанымыз абзал» - деп ой түйеді. Түрік әлемін тереңдеп зерттеген ғалым, бүгінгі қазақтың тағдырына ерекше мән береді: «Бүгінгі қазақтың бойында осынау алып Еуразия даласында тағдырдың жазуымен сан ғасырлар бойы Шығыстан Батысқа, Батыстан Шығысқа үдере көшкен (көшпенді – М.К.) қаншама тайпалар мен рулар, ұлттар мен халықтардың қаны бір екендігі мәлім. Оны, тіпті бүгін дамыған генетика ғылымы арқылы да оп-оңай дәлелдеуге болады. Ол тайпалар мен рулар, ұлттар мен халықтар түркі, монғол немесе иран, араб, славян т.б. тектен болды ма? Ол жағы бөлек әңгіме. Ең бастысы, біз бүгін қай тамырдан өрбісек те, кімнің қанын бойымызға сақтасақ та, соның бәрі - біз үшін тағылым алатын құнды тарих, өткен өміріміз. Ал кез келген қоғамда, дамыған халықтар баянды болашақтың бағытын белгілегенде қашанда тағылымды тарихтан сабақ алып отырған» - [8] деп көне түрік әлемінің тарихи кезеңдерін еске түсіреді. Парасатты ғалым болашаққа жол сілтейді. Ғалым ойларының дұрыстығына көзің жетеді.

Ғалым – түрік әлемі өмір сүрген, бұрынғы ғұндар мен сақтардың, қыпшақтың кең даласына еркін орналасқан Қазақстанның құдіреті мен құпиясына мән береді. Ғұлама ғалым өз ойын ашық айтады: «Бүгінгі таңда қалыптасқан геосаяси жағдайға байланысты тәуелсіз Қазақстан Республикасы әлемдік қауымдастың алдындағы өзінің барлық міндеті мен борышын ескере отырып, барған сайын түрік әлемімен жан-жақты интеграциялық жолдарды іздестіре бергендігі орынды. Бұл орайда әлемдегі араб, роман, герман, славян, мәдени, ғылыми, ағартушының мәселелерді бірлесіп шешуге талпына бергендігі жақсы. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың сындарлы да салиқалы саясатының ішінде түркі әлемімен бірігу идеясының орны бөлек екендігі – соның жарқын айғағы» - [8] деп, түркі әлемі мен бірігу арқылы әлемдік мәнге ие болудың бағытын айқындай түседі. Ол үшін: «туған жердің ұлыларын мақтан ете отырып, сол арқылы ескі құндылықтарды сақтап, жаңа буынды тәрбиелейміз.

Екіншіден, түркілік мәдениет дегенде, біз түркілерге тән дархан мінез, кеңпейіл меймандостық, көршімен тату тірлік, отбасы құндылығы, ғылым-білімге құштарлық, жақсыға жақын болу секілді асыл қасиеттерді еске аламыз. Мысалы, еш уақытта түркілер өздері барып, біреуге дінін, тілін, салт-дәстүрін, мәдениетін (ырым, тыйымдарын да – М.К.) күшпен сіңдірген емес. Қайта, керісінше, өздері сан ғасырлар бойы тектілігін сақтап келіп, қандай бір жақсы жаңалықты бойларына қабылдауға қарсы болмаған. Соның арқасында бүгінде жойылып кетпей, ХХІ ғасырда жаңаша тыныстап жатыр. Біз – бүгінгі түркілер, соның ішінде қазақ халқы, байырғы есте жоқ ескі замандардан бері бабаларымыздан келе жатқан асыл қасиеттерімізді: өзімізге тән мінез – құлқымызды, бай рухани дүниемізді, мәдени құндылықтарымызды (ырымдар мен тыйымдарымызды – М.К.) шашау шығармай сақтап, соларды жаңа заманның талабына сәйкестендіріп, кейінгі ұрпаққа аманаттап қалдыруымыз керек. Қазақ болып сақталу үшін (Түрік болып қалу үшін – М.К.), ең алдымен түркілік тамырымызды ұмытпағанымыз абзал. Түркілік ұлы рухты ұрпақ санасына сіңіре бергеніміз дұрыс» - [8] деген талапты таразыға салады. Есте қалмаған ескі замандағы түрік әлемінің құпиясына ой жүгіртеді. Қазақ халқының түбі бір түрік елінен екенін әлем таниды. Ғалым пікіріне сүйенсек, біздің тарихымыз түркілердің тарихымен өріліп, бірігіп жатқанын айқындай түседі. Түрік әлемін түбегейлі зерттеп жүрген ғалымның ой-пікірі түркі әлеміне еріксіз жетелейді: «Қазіргі Қазақстан – Батыс пен Шығыс өркениеттері тоғысқан, екі әлемдік үлкен мәдениеттер басын біріктірген мемлекет. Қаласақ та,

67

қаламасақ та, тағдырдың жазғаны – осынау алып дала, сонда өмір сүретін халық ел мен елді, әдебиет пен мәдениетті табыстыратын алтын көпір іспеттес. Еліміз түркілердің, қала берді адамзаттың алдындағы үлкен тарихи миссиясы – жаңа заманда жаһандану тудырып отырған көп қауіптің алдын сейілтуге өзінің үлесін қосу. Осы жолда нақты істер, адамзаттық деңгейдегі маңызды шаруалар жаңа заманның тағылымды тарихына айналды – [8] деп, түркі әлемінің жетістіктеріне тоқталады.

Ғалымның өзі басқарып отырған Түркі академиясы отандық және шетелдік танымал түрколог ғалымдармен байланыс орнатып, сол арқылы бірнеше іргелі зерттеулердің өмірге келуіне жағдай туғызғанын тілге тиек етеді. Атап айтқанда : «Н.Назарбаевтың еуразиялық, идеясы және түркі кеңістігі» , «Түркі әлемінің көшбасшылары», «Түркі халықтарының байырғы этникалық тамырлары», «Түркі мұрасы және қазіргі қазақ әдебиеті», «Түркі фоностилистикасы», «Саян-Алтай түркілерінің мәдениеті мен тұрмысының ерекшеліктері», «Қазақ тілінің түркі тілдері жүйесіндегі тарихи орны», «Орта ғасырдағы түркі тілдерінің даму жолдары» т.б зерттеулер түркі әлемінің тарихынан сыр шертеді.

Шындығында Астана – түркі әлемінің рухани орталығына айналып келе жатқанына әлем халықтарының назары ауа бастады. Түрік Академиясының президенті Ш.Ыбраевтың: «Астананың дамығаны – Қазақстанның дамығаны. Ал Қазақстанның дамығаны – түркі әлемінің жаңғырғаны. Бұл ақиқатты дос та, дұшпан да мойындап жатыр, бүгінде «2012 жылы Астана қаласы – түркі әлемінің мәдени астанасы» деп жарияланғаны көп жәйтті аңғартады, сондай-ақ бұл саяси маңызы терең шешім тұтас түрік дүниесінің басын одан әрі біріктіруге өз үлесін қосатыны сөзсіз. Түрік Академиясы осы ортақ мақсатқа қызмет атқаруға жұмыла кірісіп отыр» - [8] деп Академияның соңғы жылдары атқарған жұмыстарына тоқталады.

Астана мен Түркістан – түрік әлемінің рухани орталығы екенін әлем халықтары біртіндеп танып келеді. Түркістан – түрік әлемінің туын көтерген көне шаһардың бірі. Түркістан – түрік әлемінің рухани және діни негізін қалаған қала. Оның болашағы да зор міндеттерді жүктейді. Түрік әлемінің тағылымды тарих сабағы – бәрімізге ортақ. Түрік әлемімен интеграциялық жолдарды іздестіру – тіл , дін, діл, әдебиет пен мәдениет бірлестігін қажет етеді. Астанада құрылған Түрік әлемінің Академиясы – түрік тілдес халықтардың тілі мен әдебиетін, діні мен мәдениетін, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерін, рәсімдері мен ырым-тыйымдарын, көне заманғы фольклор жанрларын, ділін, рухани байлығын зерттеп, жинақтап, дамытатын орталық болуға тиіс. Академияның Қазақстан қалаларында түрік әлемін зерттеп, жинақтап, дамытатын ғылыми бөлімдері (филиалдары) болуға тиіс. Мақала авторы айтқандай, онда : «Тамыры тереңге тартатын, тағдыры қилы, өнегесі мен мұрасы бай түрік әлемін зерттеуде ашылмаған аралдар, шешімін күткен сауалдар жеткілікті екендігі белгілі. Оның мезгілдік шеңберін, мекендік кеңістігін айқындау ісінде әліге дейін нүкте қойылмады. Керісінше бұл әлемді қазған сайын (Түрік әлемін – М.К.), бұл дүниені зерттеген сайын оның тылсымы адамзат баласын таң қалдырып жатыр. Қазақтар – айбынды түркілердің заңды мұрагері, (қара шаңырағы – М.К.)солардан қалған қандай да бір мәдени, рухани, материалдық құндылықтарға иелік етуге құқығы бір халық. Сонымен қатар, қара шаңырақта қалған қазақтар – түркілердің өсиет еткен асыл аманатын орындауға тиісті қауым» - деп түркі әлемінің келелі істеріне бағыттап, міндеттерді жүктейді. Бұл міндеттер баршамызға ортақ. Түрік әлемін зерттеу, жинақтау, дамыту – жас ұрпақтардың елдігін сақтайды, бірлігін нығайтады. «2012 жылы Астана қаласы – түркі әлемінің мәдени астанасы» - [8] деп жарияланғаны қуанарлық шара екенін әлемде танып келеді.

Әлем халықтарына Астана, Алматы, Тараз, Шымкент, Түркістан, Қызылорда т.б. қалаларымыздың түркі әлемінен алатын орнын айқындау – баршамызға ортақ міндет болуға тиіс. Қазақстан аймағындағы қала, облыс, аудан аймақтарында түркі әлемін дәріптеудің жолдарын қарастырып, мектептер мен жоғары және арнаулы оқу орындарында жас ұрпаққа жан-жақты түсініктер берілсе, жастардың түркілік ақыл-ойы, ділі (менталитеті) дами түседі, түркілік сана-сезімі қалыптасады.

Тарихтағы көне түріктер әлемінің тілі мен әдебиеті, мәдениеті, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері, рәсімдері, шығу тегі (генезисі), шежіресі, діні мен ділі, ырымдары мен тыйымдары, мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылтпаш, аңыз-әңгімелер мен эпостық жырларының ғасырлар бойы қордаланып, жинақталмай жатқаны өкінішті-ақ. Амал не, ел болып Егемендігімізді алғанымызға 20 жылдан асса да, рухани байлығымызды жан-жақты жинауға шама келмей, әлі күнге дейін етек, жеңімізді жиа алмай келеміз. Кеңестің қасіретті заманы артта қалса да, көне түріктің рухани байлығын жан-жақты зерттеу назардан тыс қалуда. Шығармашылықпен айналысатын ақын-жазушылар мен ғалымдарға, зерттеушілерге жан-жақты қамқорлық жасалуға тиіс. Қазіргі таңда «Көне түрік әлемін» зерттеу – басты мақсат болуға тиіс. Сонда ғана біз өркениетті елге теңеле аламыз. Бабаларымыз мұра етіп қалдырған асыл қазынаны жинақтап, зерделеп болашақ ұрпаққа жеткізе білсек, өшкеніміз жарқырап

68

елге танылады. Алтын қазына жер қойнауында жатса, рухани асыл қазына ел қойнауында жатыр. Қолда бар рухани қазынаны елге жеткізу - ердің ісі. Ел – ерін сыйласа, ер де – елін сыйлайды, құрметтейді, дәріптейді. Елдің туын – ері ұстайды, елі қоштайды. Елге – ер қадірлі, ер – елге қадірлі. Көне түрік әлемін жан-жақты зерттеу ісіне басты назар аударсақ тіліміз де, дініміз де, діліміз де (менталитетіміз де), әдебиетіміз бен мәдениетіміз де мәңгі сақталынып, ұрпақтан-ұрпаққа жетеді. Көне түрік әлемін зерттеу, жинақтау әлем ғалымдарының да назарынан тыс қалмауға тиіс. Қазақстан – түрік тілдес халықтардың мәңгілік Отаны, Астанасы болуға тиіс.

Әдебиеттер тізімі:

1.Гумилев Л. Көне түріктер. (-Алматы, «Білім», 1994 жыл, - 480 б.)2.Қайдаров Ә., Оразов М. Түркітануға кіріспе (-Алматы, «Қазақ университеті», 1992, -248 б.) 3.Салқынбай Анар. Тіл тарихын зерттеген кемел ғалым (//«Егемен Қазақстан», 18 ақпан, 2012 ж.)4.Сүлеймен Мамет. Түркі тарихын түгендеген. (//«Егемен Қазақстан», 18 ақпан, 2012 ж.)5.Ахметов Ә. Еуразия кілті: Бесінші өркениет табалдырығында. (-Астана, 2011 ж.)6.Ысқақов Д. Түркі халықтарына ортақ әдебиет (//«Қазақ әдебиеті», 14.10.2011ж.,№41)7.Алдан Смайыл. Аттила – Еділ жайлы шетелдік барлық шығармалар Қазақстанда басылып, сахналарда қойылуы қажет. (//«Егемен Қазақстан», 18 ақпан, 2012ж.)8.Ыбыраев Ш. Астана – түркі әлемінің рухани орталығы. («Егемен Қазақстан», 24 ақпан, 2012 ж.)9.Керімбеков М. Ата тәрбиесі. (Алмастай асыл ойлар), І-ІІ кітап, (-Түркістан қаласы, -1998 ж., -100 б.)10.Керімбеков М. Шежіре – көшпенді өркениет мәдениетінің куәгері (эссе - шежіре) (//«Ғылым жолы», -Тараз қаласы, №6, 2009, 18-29 б.);11.Керімбеков М. Қайталаудың көркемдік және теориялық ерекшелігі. Кітап – білім бұлағы (анофоралық қайталау) (//«Ғылым жолы», -Тараз қаласы, №2(8), 2010, 22-29 б.);12.Керімбеков М. М.Әуезовтің философия жайлы ойлары және қазақ ырымдары мен тыйымдары туралы (//«Ғылым жол», -Тараз қаласы, №4(10), 2010, -66-71б.);13.Керімбеков М. Мектепте М.Әуезов пен Абай шығармаларын жаңа бағдарламамен оқыту мәселелері (//«Ғылым жолы», -Тараз қаласы, №4 (10), 2010, -121-181 б.).

Аннотация. В этой статье сказано об исследование каганата, развития, о рождение и падение древнетюркского народа, объемные вопросы исторического происхождение, давали знаки политической жизни турков, их ней жизни, языку, религий, культуры индивидуального центра Азии которые на свое время делились на две эпохи – древней и средневековый а также рассмотрение географического места.Annotation. In this article, the study said about kaganate development, the creation and fall of ancient Turkic people, the bulk of the historical origin of the questions, gave signs of political life of the Turks, their her life, language, religion and culture of the individual to the center of Asia that time divided into two eras - ancient and medieval as well as consideration of the geographical location.

ӘОЖ 3989 42/48

АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ СӨЗДЕРДІҢ ОРНАЛАСУ ТӘРТІБІ

Б.Д. Маханова, Л.А. ТағашбаеваТараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Қазіргі таңда еліміздің болашақ ұрпақтарын тәрбиелеу бағытындағы білім беру мәселесі - мемлекетіміздің басты ұстанымдарының бірі. Осы ұстанымға жетудің бірден - бір жолы: әлемдік білім кеңістігінен орын алу, өркенитетті, қуатты елдер қатарына қосылу болып табылады. Оқытудың инновациялық технологияларын пайдалана отырып білім сапасын арттыру, сондай-ақ рухани жан дүниесі бай, жан-жақты дамыған ұрпақ тәрбиелеу - осы ұстанымдардан туып тұрған өзекті мәселелердің бірі.

Бүгінгі таңда білім саласының алдында дайын білімді, дағдыларды меңгеретін, шығармашылық бағытта жұмыс істейтін, тың жаңалықтар ашатын, біртума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр.

Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңында «Білім беру жүйесінің баты міндеті - жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты

69

өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау, интеллектін байыту» - деп атап көрсетеді. Сондықтан жалпы білім беретін мектеп қабырғасындағы әрбір пән оқушыны дара тұлға ретінде жетілдіруге, оның шығармашылық қабілеттерін дамытуға алғы шарт жасауы керек деген қағида берік орнықты.

Оқу орындарындағы оқыту үрдісінің негізгі мақсаты - баланың білім беру кезіндегі ойлау қабілетін қалыптастыру, сол арқылы таным әрекетін белсендіріп, шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеп дамыту.

Үш тұғырлы тілді меңгеру заман талабынан туған қажеттілік болғандықтан, ағылшын тілін жетік меңгеру бірінші кезекте тұр. Яғни, ағылшын тілінде сөйлеу үшін, сөйлемдегі сөз тәртібін дұрыс анықтау қажет.

Сөйлем дегеніміз жинақталған бір тиянақты ойды білдіретін бір немесе бірнеше сөз және сөз тіркестерінің жиынтығын айтамыз. Адамдар жазбаша немесе ауызша тілдік қатынаста қолданылатын барлық сөйлемдер қандай да бір мағынаны, ұғымды беруі тиіс. Сондықтан сөйлемді дұрыс құрау үшін сөйлемдегі сөздерді дұрыс байланыстырып, тиісті мүшелік қарым- қатынаста жұмсай білу керек.

Сөйлем құрылысын жіптіктей етіп айтудың бір амалы - сөйлем мүшелерін дұрыс орналастыра білуде. Сөздердің сөйлемдег іорын тәртібінің қалай орналасуының айрықша стильдік мәні бар. Сөздердің орын тәртібі жеке-жеке сөздердің мағыналарының өзгеруіне ғана әсерін тигізіп қоймайды, сонымен бірге бүкіл сөйлемге ықпал жасайды. Кейде сөйлемдегі сөздерді өз орнына қойып, бастапқы қалпында айтпағандықтан, өрескел қателер кетіп жатады. Мұндай қателіктерден сөйлемдегі басқа сөздердің қиюы қашып, сөйлемнің мағынасы солғын тартып қиыспайды. Өйткені сөйлемге өзгеріс енгізу арқылы сөйлемдегі сөздердің мүшелік қатынасы бұзылып, айтайые деген ой түсініксіз, мағынасыз шығады. Ондай стильдік қате жібермеу үшін, сөйлем құрағанда сөздердің байланысын, мүшелік қатынасын анық, айқын етіп құру керек болады.

Ағылшын және қазақ тілдерінде сөйлемдедегі сөздердің орналасу тәртібінде елеулі айырмашылықтар мен ұқсастықтар да баршылық. Қазақ тілінде сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі жалпы алғанда тұрақты Қазақ тілінде сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі жалпы алғанда тұрақты, орыс тіліндегідей еркін емес, жалпы ереже бойынша – баяндауыш сөйлемнің ең соңында, бастауыш одан бұрын, анықтауыш, пысыцқтауыш, толықтауыш өздері қатысты сөздерден бұрын тұрады. Алайда ауызекі сөзде, көркем әдебиетте сөйлем мүшелерінің бұл орын тәртібі әрдайым жоғарыда айтқандай болып келе бермейді, яғни инверсия жасалып та орналаса береді. Инверсия – (латын сөзінен шыққан – орын өзгерту) – сөйлемнің мағынасын түрлендіріп, ондағы жеке мүшеге ерекше стильдік қызмет арту үшін, сол жеке мүшедегі басқа сөзбен орын ауыстырып айту дегенді білдіреді.

Ағылшын тілінде сөйлемдердегі сөздердің орналасу тәртібі қатаң сақталады. Сонымен қатар ағылшын тілінде қазақ тіліндегідей инверсия құбылысы кездеспейді, яғни сөйлемде жеке мүшедегі сөзді басқа жеке мүшедегі сөздің орнын ауыстыру мүмкін емес. Ал, егер сөйлемдегі сөздердің орнын ауыстырсақ, біріншіден, жеке мүшеде тұрған сөздің мүшелік қызметі өзгереді; екіншіден, сөйлемнің негізгі мағынасы ауытқиды; үшіншіден, сөйлем берілу барысында айтылайын деген ой нақты жеткізілінбей түсініксіз шығады. Ағылшын тілінде сөздердің сөйлемде орналасу тәртібінің жалпы ережесі бойынша – бастауыш сөйлемнің басында, одан кейін баяндауыш, пысықтауыш, толықтауыш сөйлем соңында орналасады, ал анықтауыш зат есімнен жасалған сөйлем мүшелерінің алдында орналасады. Сонымен бірге пысықтауыш та сөйлем басында кездесіп отыруы – заңдылық. Осыған қарағанда ағылшын тіліндегі сөйлемдерде сөздердің орналасу тәртібі бір жүйеге негізделініп орналасады. Өйткені бұл тілдегі сөздерде родтық, септік, жіктік жалғаулар болмайды. Сондықтан ағылшын тіліндегі сөйлемдерде сөйлем мүшелерін: тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерді тек сөздердің орналасу тәртібіне қарап, және олардың атқаратын қызметін анықтай аламыз. Мәселен, «A hunter killed a lion» - «Аңшы арыстанды өлтірді». Бұны кесте түрінде төмендегіше көрсете аламыз: Бастауыш+ баяндауыш + толықтауыш. Осы жай сөйлемге инверсия жасасақ, яғни толықтауыш қызметінде тұрған сөзді бастауыш қызметінде тұрған сөзбенорнын ауыстырсақ, онда бұл сөйлем бұлай болады: «A lion killed a hunter» - «Арыстан аңшыны өлтірді». Толықтауыш пен бастауыштың орнын орнын өзгерткенде арыстан – бастауыштық қызметін атқарса, толықтауыштың қызметін –аңшы сөзі атқарып тұр. Сөйлем өзінің бастапқы комммуникативтік қызметіннен ауытқып кетті де мүлдем басқаша мағынаны білдіріп тұр.

Қазақ тілінде сөздердің орнын ауыстырғанда негізгі мағына толық өзгермегенімен, сөйлем мағынасы түрленеді. Алдымен тұрлаулы мүше – бастауыштың орналасу тәртібін қарастырайық. Сөйлемдегі бастауыштың орнын өзгертіп айтудың үлкен мәні бар. Мысалы, «Апасы немересіне ертегі оқып берді». Бұл бастауыштың қалыпты орны. Ал, бастауышқа инверсия жасасақ: немересіне

70

апасы ертегі оқып берді десек бастауыш (апасы) өзінің тұрақты қалыпты орнын өзгерткенде оған ерекше логикалық екпін түсіп, сәл де болса басым мағынада айтылып тұр немесе Немересіне ертегі апасы оқып берді десек онда сөйлемнің мағынасының көркемдігі қашып, сөздердің байланысу жүйесі сәл бұзылады. Сонымен қатар мына сөйлемді алып қарастырсақ: «Осы ауылдың жылқыларын бағып жүрген Амантай ата келген еді». Бұл сөйлемге инверсия жасау мүмкін емес. Тексерелік: Осы ауылдың Амантай ата жылқыларын бағып жүрген келген еді немесе Амантай ата осы ауылдың жылқыларын бағып жүрген келген еді. Байқасақ сөйлемнің тіпті қиюы қашқан. Себебі, сөйлемде тұрлаусыз мүшелер не бастауышқа қатысты не баяндауышқа қатысты болып, соны толықтыра, анықтай түседі, сондықтан олар баяндауыштың жетегінде орналасады.

Қазақ тілінде баяндауыштың қызметін атқарып тұрған сөздердің сөйлемдегі қалыпты орны – сөйлемнің соңы. Диалогтарда, лепті сөйлемдерде, бұйрықты сөйлемдерде баяндауыштың орны өзгере алады. Ал, толықтауыш ,пысықтауыш сөйлемде бастауыштан кейін, оның алдында, баяндауыштың алдында тұрып, соларды толықтырып, пысықтап тұрады, кей жағдайда баяндауыштан кейін тұрады. Анықтауыш көбінесе өзі анықтайтын сөздің алдында орналасқандықтан оның қалыпты орны инверсияға ұшырамайды.

Ағылшын тілінде сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі қатаң. Көбінесе сөйлемдегі сөйлем мүшелерінің орын тәртібі мынадай түрде келеді:He read the article attentively.(Ол мақаланы мұқият оқып шықты). Бастауыш + баяндауыш + толықтауыш + пысықтауыш. Алайда сөйлем мүшелерінің қалыпты орны осылай өзгерместей қатып қалған деуге болмайды. Бастауыштың тұрақты орны сөйлемнің басы, ал баяндауыштың қалыпты орны бастауыштан кейін. Тұрлаусыз мүшелердің де де орны қатаң сақталады, алайда кей жағдайда олардың орны сөйлемнің басы, ортасы, соңында келіп отыруы мүмкінМысалы, пысықтауыштың сөйлемдегі орналасу тәртібін қарастырсақ: пысықтауыш сөйлемнің басында: At the age of fifteen, John went to Boston. (Он бес жасында Джон Бостонға барып қайтқан болатын), яғни пысықтауыш + бастуыш + баяндауыш + мекен пысықтауыш.

Ағылшын тілі мен қазақ тіліндегі сөйлемдерді құрауға негіз болатын бас мүшелер – бастауыш пен баяндауыш ойды дұрыс құрастыруға арқау болады. Бас мүшелер болмаса, басқа мүшелердің болуы мүмкін емес. Өйткені қалған мүшелер осы бас мүшенің маңына топтанады да, бір-бірін анықтап, толықтырып, сөйлемнің құрамына енеді. Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібінің қалай болуы сөйлеушінің, жазушының еркіндегі нәрсе емес. Ол жайында әрбір тілдің өзіне тән ішкі заңы, ережелері болады. Сөйлем құрағанда осыларды ескеріп, әр сөзді өз орнында айтылуында үлкен мән бар. Сөйлем құрау шеберлігінің бір ұшы инверсия жасай білуде болғандықтан, әрбір сөйлем мүшесінің қызметтерінің маңыздылығы зор.

Инверсия мақсатты болу керек. Олай болмаған күнде сөйлеу тілінде кездеседі екен деп сөйлемді қалай болса, солай құрастыруға болмайды. Сөзді дұрыс орналастырудың ерекше стильдік қызметі бар екендігін атап өтуге болады. Бұдан сөйлем мүшелерінің сөйлемде орналасу, орын ауысу тәртібі қалай болатынын аңғаруға болады.

Қорыта айтқанда, ағылшын не қазақ тілінде болсын сөздерді дұрыс байланыстыра отырып, мағыналы, түсінікті, мәнерлі етіп сөйлеу – адамның тағы да мәдениеттілігін аңғартады. Сөздерді таңдай, талғай білу, оларды дұрыс орналастыра білу шеберлікке, сауаттылыққа жатады.

Пайдаланылған әдебиеттер:1.Жасыбаева А. «Ағылшын тілі сабағында жүргізілетін жазба жұмыстарының түрлері» Ағылшын тілі мектепте 6.2010ж 2.Учебник английского языка. Н.А.Бонк. Москва, Просвещение, 2001г.3.Практическая грамматика английского языка. Е.Качалова. Москва, Просвещение 1996г.4.Қазақ тілі оқулығы. Қ.Қасымқанов

Аннотация. В этой статье рассматривается порядок слов в предложениях на английском и казахском языках.Annotation. This article is considered the word order of sentences in English and Kazakh language.

71

ӘОЖ 82 И(Англ) М85

АҒЫЛШЫН ТІЛІ ПӘНІНЕ ЫҢҒАЙЛАСТЫРЫЛҒАН ОЙЫНДАР

Г.С. Мусабекова№47 орта мектеп, Тараз қ.

Ағылшын тілі сабағында ойын түрлерін пайдалану оқушыларды ұжымдық еңбекке баулиды, әрі тәрбиелік мәні бар тәсілдердің бірі.Ойынның мақсаты - білім, білікті және дағдыларды қалыптастыру, тиянақтау және бекіту, қимылдарды қайталау немесе тексеру сипатында болады. Шет тілін оқыту барысында өз басым ойын түрлерін алфавитті, грамматиканы, лексика және орфографияны дұрыс меңгерту мақсатында қолданамын. Мұндай ойын түрлерін сабақта пайдаланудың тиімділігі көп. Оқушылардың пәнге деген белсенділігі, қызығушылығы артады, өз бетінше жұмыс жүргізіп, дүниетанымы кеңейеді.

Ағылшын тілі пәні сабағында және сыныптан тыс жұмыстардағы ойын түрлері:I.Фонетикалық ойындар.1.Who has the best hearing?Мұғалім оқушыларға айтады: Қазір мен орыс және ағылшын дыбыстарын айтып тұрамын.

Сендердің міндеттерің - ағылшын дыбыстарын тауып,қол көтеру. Егер де орыс дыбыстарын естісеңдер, қол көтермеңдер. Қате жіберген оқушылар ойынан шығады. Ойынның жеңімпазы болып тобында көп ойыншы қалғандар болып саналады.

2. Who knows the symbols for the sounds best?Мұғалім ағылшын дыбысын айтып тұрады, ал балалар транскрипциялық белгілерін көрсетеді.

Ойынның түрін өзгертуге болады; мұғалім транскрипция белгілерін көрсетеді, ал оқушылар дауысты дыбысын немесе осы дыбысы бар сөзін айтады.

3.Let us work on intonation.Сынып тақтасында сөйлемдер жазылып тұр. Топ мүшелері елпінін қойып, бағыттармен

дауыстың жоғарлағанын және төмендегенін көрсетеді және осы сөйлемдерді дұрыс оқиды.4.Who has the best pronunciation?Мұғалім бірнеше сөздер немесе сөйлемдерді оқып береді, сөйтіп допты ойын мүшесіне

лақтырады. Соңғы оқушы мұғалімнің айтқан сөздері мен болып, дұрыс айткан оқушы аталады.II.Әріптерді жақсы тануға арналған ойындар.1.Who knows the ABC best?Мұғалім тапсырма береді, топ мүшелері тақтаға кезекпен шығып әріптерді әліппеден айтады,

қателескенше.Топ қанша әріп дұрыс атаса, соншама ұпай жинайды. Мұғалім ұпайды санайды.2.Do you know the first letter of these words?Мұғалім алдын ала әріптермен және лексикалық суреттермен карточкалар дайындайды. Ол

оқушыларға әріптері бар карточкалар таратады /әр қайсысына 4-5/, суреттегі заттар қай әріптерден басталады. Содан кейін мұғалім суреттерді бірінен соң бірін көрсетеді, ал оқушылар суреттегі сөздің қай әріптен басталатын карточкасын көрсетіп, ол сөзді ағылшынша айтады. Қатар мен жүріп мұғалім дұрыс жауаптарды- карточкаларды жинайды. Жеңімпаз болып қолында карточка қалмаған оқушы аталады.

3.Who is the first?Мұғалім үстел жанына бір оқушыдан шақырады / әр топтан кезекпен/. Олар тақтаға бір әріптен

басталатын үш сөз жазады. Мысалы, бірінші оқушы үш сөз жазады; pen, play, pencil, екінші оқушы – pencil-box, put, park. Олар дауыстап өз сөздерін оқиды. Әр дұрыс оқыған және жазылған сөзге топ ұпай жинайды. Бірнеше жауаптан кейін қортынды шығарылады.

4. Guess the letter.Жүргізуші сыныптан шығады, оқушылар әріпті жасырады.Жүргізуші кірген кезде, оған сол әріп

бар сөздерді айтады, ол әріпті тапқанша. Мысалы, |s| әрібі жасырылды. Бірінші оқушы сөзді айтады- see, екінші – she, үшінші- Russian т.б. Жүргізуші әріпті тапқан соң, оның орнына ең соңғы сөзді айтқан оқушы турады.

5.Who knows more words?Мұғалім сабаққа әріптері және лексикалық суреттері бар карточкаларды алып келеді. Оны

оқушыларға таратады, ал суреттерді өзіне қалдырады. Суреттерді бірінен соң бірін көрсетіп, ол оқушылардан көрсетілген суреттердің бірінші әрібі бар карточкаларын көрсетеді, содан кейін

72

әріптерден сөз құрайды. Бірнеше суреттерді көрсетіп, мұғалім қатармен өтіп, құрастырған сөздерді тексеріп оны оқуды сұрайды. Кім көп сөз құрайды, сол жеңімпаз атанады.

6. Fill in the missing letters.Тақтада бір әріпі қалып кеткен сөздер жазылады, мысалы; c-p, a-d, p-n, т.б. Мұғалім дыбысты

айтады, мысалы; /е/ сөйтіп оқушыларға ойдан әріпті сөздерге қосып, оны оқып беру керек.7. Sending a telegram.Сынып жүргізушіні сайлайды. Мұғалім оған тапсырма береді, өзін телеграфист ролінде сезініп,

(жедел хат) жіберу керек – сөздерді әріптеп айтып. Пауза жасаған кезде бір оқушы әр топтан жедел хаттағы сөздерді айтады. Егер оқушы қателессе, оның тобы ұпай жоғалтады.

8.Alphabet train.Мұғалім кезегімен әр топтан оқушыларды шақырып, сөйлем айтқызады; My train is

carrying…..бұл сөйлемге сөз толықтыру керек, ол алфавиттің 1,2,3 әрібіне басталуы керек. Бірінші оқушы айтады; My train is carrying apples, екінші оқушы; My train is carrying bread т.б.Оқушы, тез айтпай қалса, ойыннан шығады. Қай топта оқушы көп қалса сол ұтады.

III. Оқу ережелеріне арналған ойындар.1.Can you read these combinations of letters?Мұғалім алдын ала өзі немесе оқушыларға карточка дайындатады, мысалы; ea, ee, ai, ou, au, aw,

sh, ch.Содан кейін ол бір дыбысты айтады және оқушыларға тапсырма береді, осы дыбыс жазылған карточканы көрсету. Егер оқушы қателессе, мұғалім карточкасын алып қояды. Жеңімпаз болатын топта көп карточка қалу керек.

2.Read flash cards.Мұғалім тез – тез оқушыларға Flash cards көрсетеді, оны олар оқып шығу керек. Қателескен

оқушы ойыннан шығады. Дұрыс оқылмаған карточкалар алынып тасталады, содан кейін қайтадан оқытылады.

3.Read the following words.Мұғалім әр топтан оқушыларды шақырып, оларға кеспелі азбукадан жабық буынды сөзді

құрастыруға тапсырма береді. Мысалы, оқушы pin деген сөзді құрастырады, мұғалім /е/ әріпін толықтырып оқып бер дейді. Дұрыс орындалған тапсырмаға топ ұпайға ие болады.

4.We can read words.Мұғалім тақтаға бірнеше сөз жазып оқушыларға ішінен /А/ әріпі /ei/ сияқты оқылатын сөзді тап

дейді. Кім тез орындайды сол жеңімпаз атанады. Осы ойынның басқа түрі. Оқушыларға бірнеше сөз беріп, 1-2 минуттан соң оларды жабады, сөйтіп мысалы /^/ дыбысы бар сөздерді атап шық дейді.

5.Who finish first ?Мұғалім сыныпқа 10 сөз жазыңдар деп тапсырма береді. Ол сөздер ашық немесе жабық

буындармен болу керек. Кім тез орындайды, сол жеңімпаз.6.Do you know the rules of reading ?Мұғалім 2-3 сөз жазылған карточка таратады. Содан кейін бір сөзді атайды,мысалы take, кімде

осы ережеге арналған карточка болса, оны оқып мұғалімге береді. Кім дұрыс оқымаса, өзінде қалдырады.

Басқа түрі.Оқушыларға сөйлемнің ішінде қай сөзде бір әріп басқаша оқылады соны тап дейді. Кім тез

табады, сол ұтады. Осы мақсатпен оқулықтағы мәтіндер мен жаттығуды алуға болады.7. Read the unknown words.Тақтада әр түрлі ережеге арналған, оқушыларға бейтаныс сөздер жазылады. Әр топтағы

мүшелер кезекпен үш сөзден оқиды. Қай топ дұрыс орындайды, сол жеңімпаз болады.

Пайдаланылған әдебиеттер:1.Б.Сүйінбаева Ұстаз тәжірибесі. «Халық тәлімі» 2004.2.А.Л.Димент, М.В Сидорова. Игры на уроках английского языка и внеклассных занятиях. Журнал Иностранные языки в школе. 1980 №13.Р.К.Аронова. Оқушылардың коммуникативтік қабілетін дамыту мақсатында ойын элементтерін қолданудың тиімділігі. Ағылшын тілі мектепте. 2011 №6

Аннотация. В данной статье рассматривается использование разных игр на занятиях английского языкаAnnotation. This article discusses the use of different games in the classroom of English

73

УДК 81 П13

ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА ДОКУМЕНТОВ И ТЕКСТОВ ОФИЦИАЛЬНОГО ХАРАКТЕРА

С.С. Пак Таразский государственный педагогический институт, г. Тараз

Одним из самых востребованных видов перевода сегодня можно назвать переводдокументов. Документы, в основном, делятся на две основные группы. Документы физических и юридических лиц. Паспорта, сертификаты и свидетельства, учредительные документы фирм, договоры, протоколы, соглашения, контракты. Перевод документов юридических лиц приобретает все большую актуальность в современных условиях глобальной экономики.

Одной из особенностей перевода документов физических лиц является необходимость их легализации, придания им юридической силы для предъявления за пределами страны. К группе документов юридических лиц, перевод которых имеет свои особенности и чаще всего вызывает затруднения, относятся договоры, контракты и страховые документы. Перевод договоров и контрактов имеет свои особенности, к которым относятся особые построения предложений, специфическая лексика, наличие лексических шаблонов, которые должен знать переводчик для осуществления качественного и правильного перевода. Переводчику юридических документов необходимо знать сроки выполнения заказа, предпочитаемый заказчиком перевод названий сторон, вступающих в договорные отношения, имен собственных, формат и назначение перевода. При переводе договоров и других юридических документов необходимо учитывать особенности составления юридических текстов и придерживаться установленных правил их написания. Важно сохранить и синтаксическую структуру оригинала текста настолько, насколько это возможно. Перевод договоров начинается с выделения основных терминов стиля и определения типа документа. После этого переводчик приступает к собственно переводу.

Завершающим этапом является редактирование текста и выверка однородности используемой терминологии по всему тексту. Перевод договора требует не только знания лексических и грамматических особенностей построений предложений, но и внимания к таким деталям, как перевод названий фирм, адресов и фамилий. Одной из наиболее сложных задач является перевод текстов страховых документов. Сложность перевода страховых документов заключается в лексических особенностях иностранного языка. Появление новых лексических конструкций и терминов требует от переводчика как отличного знания языка, так и конкретных дисциплин. Достаточно часто специалисты в области перевода страховых документов сталкиваются с терминами и фразами, перевод которых на русский язык невозможен из-за отсутствия эквивалентов. Поэтому важно ориентироваться в предмете перевода и иметь доступ к специальным энциклопедиям и словарям.

Основной чертой языка деловой корреспонденции является точное и четкое изложение материала при почти полном отсутствии эмоциональных элементов; в них практически исключена возможность произвольного толкования существа вопроса. Поэтому основными требованиями, которым должен отвечать хороший деловой перевод, являются:

- точность - все положения, трактуемые в оригинале, должны быть изложены в переводе;- сжатость - все положения оригинала сжато и лаконично представлены в переводе;- ясность - сжатость и лаконичность языка перевода не должны отражаться на полноте передачи

лексики оригинала;- литературность - текст перевода должен удовлетворять общепринятым нормам литературного

языка, без употребления синтаксических конструкций языка оригинала.Перевод заголовка документа, если он раскрывает сущность вопроса, должен быть максимально

близок к оригиналу, если же он отличается краткостью или носит рекламный характер, то переводчик добавляет краткую аннотацию в информационных целях. Все сокращения, встречающиеся в тексте оригинала, должны быть расшифрованы в соответствии с общепринятыми и специальными сокращениями. Сокращения, не поддающиеся расшифровке, остаются на языке оригинала. Не изменяются и сохраняют оригинальную орфографию:

- слова и предложения не на языке оригинала;- сокращенные наименования марок изделий и приборов;- названия иностранных печатных изданий.В тексте перевода обычно переводятся:

74

- названия частей и отделов учреждений и организаций;- названия должностей, званий, ученых степеней, титулов;- собственные имена и названия в соответствии с установившейся практикой.В тексте перевода транскрибируются:- иностранные фамилии, собственные имена и названия с учетом традиционного написания

известных фамилий;- артикли и предлоги в иностранных фамилиях;- наименования иностранных фирм, компаний, акционерных обществ, корпораций, концернов,

монополий, промышленных объединений;- союзы и предлоги в названиях фирм;- фирменные названия машин, приборов, химических веществ, изделий, материалов.В тексте перевода заменяются русскими эквивалентами:- специальные термины;- географические названия.- условиями.Сегодня язык исследуется с точки зрения его взаимодействия с культурой и тексты перевода

также рассматриваются в контексте культуры принимающего языка. С этой точки зрения перевод рассматривается в качестве посредника в процессе постижения и понимания разных культур, в осуществлении контактов и межкультурном общении. Профессиональная коммуникация относится к специальным видам социальной коммуникации: она осуществляется благодаря специальным знаниям и имеет ценность в пределах определенной профессиональной группы. Межкультурная профессиональная коммуникация как разновидность профессиональной осложнена комплексом воздействующих на нее и тесно связанных с ней факторов, из которых одним из наиболее важных является наличие посредника общения, т.е переводчика.

Межкультурная профессиональная коммуникация занимает совершенно особое место в современном мире. Бурное развитие науки и техники, интенсивный обмен научно-технической информацией, интеграция ученых различных государств в разработках по перспективным научным направлениям – все это способствует пониманию значимости эффективного общения профессионалов. Вопросами совершенствования межъязыкового профессионального общения занимаются не только сами профессионалы но и люди, призванные непосредственно обеспечить успешное осуществление межъязыкового общения, – переводчики и теоретики переводческой деятельности.

Не осталась в стороне от этого процесса и область юриспруденции. Широкое развитие экономического партнерства, культурного сотрудничества требует правовой регламентации, квалифицированной помощи со стороны юристов и их участия в переговорах, деловых встречах, в составлении документации. В области юриспруденции точный, корректно выполненный перевод особенно важен, так как от него могут зависеть в определенные исторические периоды судьбы отдельных государств, не говоря о судьбах отдельных людей. Рассмотрение факторов перевода любого текста в условиях межкультурной коммуникации строится с учетом основных особенностей языковой культуры, типа и механизма социального кодирования родного и иностранного языков. Такой подход позволяет выявить новый подход к решению практических задач перевода, например, юридического текста.

Особенности перевода юридических документов в настоящее время все чаще привлекают внимание исследователей. Сегодняшняя особенная актуальность вопросов сравнительного анализа языков в правовой сфере, а также методологии и техники перевода юридических текстов обусловлена значительными изменениями, произошедшими в сфере политических и экономических международных отношений в последние десятилетия. Язык права подразумевает узкий специализированный характер лексики, которая охватывает широкий спектр правовых отраслей и институтов. При переводе юридических документов необходимо учитывать существующую разницу в законодательствах стран, особенности юридического дискурса. Перед переводчиком встает проблема адекватной передачи содержания юридических документов при переводе с одного языка на другой. Как следствие, возникает необходимость в переводческих трансформациях, в частности, лексических, поскольку язык права обладает особой лексикой и имеет определенное терминологическое наполнение.

В этой области важно не только обладание социальными знаниями правовых норм, владение юридической терминологией (в том числе судебно процессуальных систем), но также и личностные качества переводчика, так как перевод любого текста предполагает взаимодействие суверенных

75

национальных языков, и, соответственно, культурных концептов. Для осуществления адекватного перевода необходимо владеть спецификой образов и связанных с ними программ деятельности тех типов культур, между которыми ведется коммуникация. Опытным путем доказано, что те или иные фрагменты действительности, связи и отношения находят отражение в языке как общественном явлении. Например, судебная речь, которая является различающим фактором между национальными культурами.

Так, в США судебно-юридическая тематика является основной составной частью массовой культуры. Американский гражданин на подсознательном уровне верит в «справедливость и стабильность» своей правоохранительной системы. Нам же, для достижения максимально приближенного и адекватного восприятия чужой лингвокультурной общности, необходимо стать участником коммуникативного процесса, посредством текстов- переводов соответствующей правовой направленности. Именно перевод является одной из форм взаимодействия культур, он дает известное представление о чужой культуре. По мнению чешских лингвистов В. Матезиуса и В. Прохазки, перевод – это не только замена языка, но и функциональная замена элементов культуры. Такая замена не может быть полной, поскольку известное требование «перевод должен читаться как оригинал» едва ли выполнимо, так как оно подразумевает полную адаптацию текста к нормам другой культуры [4, 183].

Само понятие взаимодействия культур подразумевает наличие общих и частных элементов, совпадений и несовпадений, которое позволяет отличить одну лингвокультурную общность от другой. Любой переводчик, работая с юридическим текстом, должен учитывать требования узуса – языковые привычки носителей языка перевода, не нарушая привычное восприятие правового документа. Расхождения лингво-этнического характера между носителями иностранного языка и языка перевода могут носить как культурно-исторический, так и актуально-событийный характер. Наиболее полное общение между разноязычными коммуникантами осуществляется путем создания на языке перевода текста, коммуникативно равноценного иноязычному оригиналу, то есть, путем его перевода. Понятие «коммуникативная равноценность» текстов имеет важное значение для понимания механизма перевода иноязычного материала. Для коммуниканта два текста выступают в качестве равноправных форм существования одного и того же сообщения, они равноценны в их функциональном и структурно-семантическом отождествлении. При переводе юридического текста достижение такой адекватности возможно лишь, когда сам переводчик юридически грамотен, причем как в иностранной, так и в своей родной культуре. Знание основ законодательства и особенно соответствующей правовой терминологии является обязательным требованием для переводчика, работающего в сфере юриспруденции. Возьмем в качестве примера юридический дискурс [1, 59], который представляет собой все многообразие судебно-процессуальной системы государства. Разные страны имеют свои различные юридические системы. Язык каждой нации характеризуется собственными юридическими терминами. Так, английский язык используется в юридических системах США, Великобритании, а немецкий язык – в ФРГ, Швейцарии, Австрии. Лингвистическая эквивалентность юридических понятий часто не достижима. На сегодняшний день для европейцев унифицирована «ХАРТИЯ О ПРАВАХ ЧЕЛОВЕКА», а для государств-членов Европейского сообщества – документы, положения и решения этой международной организации. Вследствие чего в языках существует ряд приблизительных эквивалентов. Например:

ARTICLE 3Everyone has the right to life, liberty and security of person.Каждый человек имеет право на жизнь, свободу и личную неприкосновенность.ARTICLE 17Everyone has the right to own property alone as well as in association with other.No one shall be arbitrarily deprived of his property.Каждый имеет право как на единоличное владение собственностью, так и в компании с

другими. Никто не может быть дискреционно лишен его собственности.Юридический язык – можно сказать, «государственный язык». Данное правило является очень

важным, его нельзя нарушать. Самая большая проблема в этом случае – невозможность в некоторых случаях найти точный, адекватный перевод с одного языка на другой. Это затрудняет работу переводчика, создает определенные препятствия в использовании иноязычного юридического документа. Различные виды парапереводческой деятельности в неодинаковой степени сохраняют близость к переводуи, соответственно, воспроизводят оригинал с большей или меньшей полнотой. Так как достижение идеального перевода не всегда представляется возможным, то переводчику приходится идти на разного рода компромиссы. «Степень же реального приближения двуязычной

76

коммуникации с переводом к коммуникации одноязычной, естественно, зависит от мастерства переводчика, но также и от ряда объективных обстоятельств. К таковым, в последнюю очередь, относятся свойства переводимого текста и способ выполнения перевода» [2, 17]. Например, юридический документ является особым переводом, где язык должен обеспечивать реализацию общественного предназначения и соответствия правовому узусу.

Осуществляя перевод юридического текста, переводчик намеренно отступает от структурного и смыслового соответствия между двумя сторонами коммуникации в пользу их равноценности в плане воздействия. Так, юридический текст – одна из важнейших жизненных форм выражения права. Юридический документ, иной письменный носительпереводной юридической информации, имеет текстовые особенности, своеобразное языковое выражение. Несмотря на имеющиеся противоречия во взглядах ученых- лингвистов и юристов, большинство едины в том, что всякий текст имеет лексическую, логическую и грамматическую основы, определенным образом организованные с целью передачи информации. Нет сомнения, что юридические тексты в переводе с исходного языка на язык перевода независимо от их функционального назначения и прагматической роли имеют такие же основы. Уместно напомнить, что право представляет собой совокупность правил поведения индивидов и групп в обществе, предписывающих каждому определенную форму действий и формирующих принципы разрешения спорных вопросов. Поэтому язык перевода юридического документа должен в целом быть точным, ясным и достоверным.

Текст большинства документов должен иметь нейтральный официальный стиль, не вызывающий дополнительных ассоциаций и не отвлекающий от сути документа. Нейтральное изложение юридических норм повышает эффективность правового регулирования. Качество юридического перевода определенным образом влияет на эффективность правоприменения, степень регламентации конкретных отношений. По мнению Л.К.Латышева нередко требуются поправки на норму и узус и преинформационный запас носителей языка перевода. Тогда переводчик прибегает к трансформациям. В большинстве случаев проблемы перевода, связанные с трансформацией, возникают вследствие лингвокультурных различий двух народов. В разных этнических общностях наблюдаются абсолютно разные, иногда несовпадающие подходы к явлениям и предметам. Например:

What will be held to be ‘just and reasonable’ must depend upon the particular facts of each case.Что суд признает справедливым и разумным, должно зависеть от конкретных фактов каждого

дела.The liability of the carrier is to three exceptions at common law. The first is the ‘act of God’, by which

is understood some unforeseen accident of natural cause which could not have been prevented by any reasonable foresight.

В соответствии с общим правом, перевозчик освобождается от ответственности в трех случаях. Во-первых, в условиях форс-мажора, (стихийного бедствия), под каковым понимаются непредвиденные обстоятельства естественного характера, которые не могли быть предотвращены с помощью разумной предусмотрительности.

В данных примерах адаптивного перевода фрагментов юридического текста информация передается средствами другого языка. Этот процесс как бы совмещает в себе элементы перевода и преобразования информации с иностранного языка на язык перевода. При выполнении перевода правовых документов особое внимание должно уделяться лексической безэквивалентности, так как во всех языках существуют слова и устойчивые словосочетания иностранного языка, не имеющие более или менее полных соответствий в виде лексических единиц. Переводчику очень полезно иметь представление о такого рода явлениях. Например, возьмем такое явление как primaries – предварительные выборы, определяющие кандидатов в президенты от двух политических партий в США:

Before voting every citizen must register in accordance with the laws of his state. This gives him the right of participating in primaries.

Перед голосованием каждый гражданин должен зарегистрироваться в соответствии с законами своего штата. Это дает ему право принять участие в предварительных выборах.

При определенных обстоятельствах Билль может стать законом без согласия всех комиссий парламента. Из данных примеров можно увидеть, что способы перевода юридических документов могут варьироваться и комбинироваться, в зависимости от присутствия в тексте языка перевода юридической терминологии, строения предложения, наличия союзов и вводных слов, лингвокультурологической особенности иноязычного текста и т.п. Также следует помнить, что существует масса документов, которые предназначены не для юристов, а для людей, которые могут

77

не понять юридическую терминологию и лексику.Изучение лексического состава законодательных текстов ограничивается проблемами терминологии, так как юридическая терминология считается основным, наиболее информативным пластом лексики языка законодательства, способствующим точному и ясному формулированию правовых предписаний.Таким образом, при осуществлении переводов юридических текстов следует основываться на лингвистических факторах этого процесса на базе этнокультурных различий правовых систем русскоязычных и англоязычных стран, подчеркнув необходимость сохранения семантико-структурной близости перевода юридическоготекста к его оригиналу, что является ключевым аспектом юридического перевода.

Список литературы:1.Кашкин В.Б. Введение в теорию коммуникации. Воронеж, ВГТУ, 2000.2.Латышев Л.К. Технология перевода. М., 2001.3.Чужакин А., Петренко К. Мир Перевода-5. Практическое пособие по устному переводу. М., 2001.4.Швейцер А.Д. Перевод в контексте культурной традиции // Литературный язык и культурная традиция. М., 1994.__

Аннотация. Мақалада ағылшын тілінен орыс тіліне ресми іскерлік мәтіндерді аударудың негізгі ерекшеліктері және керісінше аудармадағы тілдердің мәдениет ұғымы бурілген. Құжаттарды аудару кезінде сөздерді, терминолгияларды жеткізудегі негізгі мәселелер қарастырылады.Annotation. The main features of official texts translation are presented in article from English language into Russian and in a context of cultures of the target and source languages. The main difficulties with which the translator meets translating documents, are connected with terminology, lexical transformations, overcoming divergences in legal systems of target and source languages.

УДК 81.6 П 91

ФОРМИРОВАНИЕ ЧИТАТЕЛЬСКОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ НА МАТЕРИАЛЕ ПЬЕС А.П. ЧЕХОВА «ЧАЙКА», «ВИШНЁВЫЙ САД»

О.Ю. ПодлеснаяТаразский государственный педагогический институт, г. Тараз

Читательская компетентность – это умение проникнуть в семантическую ткань текста, умение связать все текстовые элементы. Формирование читательской компетентности – важная часть в процессе обучения русской литературе. В статье предпринят анализ эпического начала в пьесах А.П. Чехова, позволяющий сформировать навык исследовательского чтения.

Внешняя композиция комедии А.П. Чехова «Чайка» включает, во-первых, деление пьесы на четыре действия, а во-вторых – деление комедийного текста на основной текст (персонажная речь) и побочный текст (авторские ремарки).

В каждом действии пьесы можно выделить основное фабульное событие: I действие – провальная постановка пьесы Константина Треплева; II действие – убийство чайки; III действие – любовное объяснение Нины Заречной и Тригорина; IV действие – исповедь Нины Заречной, самоубийство Константина Треплева;

что создаёт на фабульном уровне относительную целостность и завершённость каждого действия.Фабула чеховской пьесы включает – помимо сценических событий – события внесценические,

происходящие за сценой. Внесценические события могут быть параллельными к сценическому действию либо свершаться в интервалах между композиционными действиями. О внесценических событиях читатель /зритель/ узнаёт из реплик действующих лиц, а также из ремарок.

Внесценические события по значимости в конфликте чеховской пьесы едва ли не важнее событий, происходящих на сцене: внесценические события отмечены внешней динамикой и экспрессией. Так, в комедии «Чайка» можно выделить следующие внесценические события:

1) попытка самоубийства Константина Треплева (в интервале между II и III действиями):III действие : Тригорин. Сын ведёт себя крайне бестактно. То стрелялся, а теперь, говорят, собирается меня

на дуэль вызвать. А чего ради?..[5, с.108];

78

Входит Треплев с повязкой на голове.Треплев. Мама, перемени мне повязку. Ты это хорошо делаешь.Аркадина (достаёт из аптечного шкафа йодоформ и ящик с перевязочным материалом). А

доктор опоздал…А у тебя почти совсем зажило. Остались самые пустяки. (Целует его в голову.) А ты без меня опять не сделаешь чик-чик?

Треплев. Нет, мама. То была минута безумного отчаяния, когда я не мог владеть собою. Больше этого не повторится…[5, с.112];

2) замужество и материнство Маши Шамраевой (в интервале между III и IV действиями):IV действие: Медведенко. Поедем, Маша, домой!..Наш ребёночек небось голоден [5, с.118];Тригорин. Марья Ильинична!..Замужем?Маша. Давно [5, с.124];3) литературная известность Константина Треплева (в интервале между III и IV действиями):IV действие: Полина Андреевна (глядя в рукопись). Никто не думал и не гадал, что из вас, Костя, выйдет

настоящий писатель. А вот, слава богу, и деньги стали вам присылать из журналов…[5, с.119];Тригорин. Вам шлют поклон ваши почитатели…В Петербурге и в Москве вообще

заинтересованы вами, и меня всё спрашивают про вас…[5, с.119];4) бесславная столичная жизнь Нины Заречной (в интервале между III и IV действиями):IV действие: Треплев. Она убежала из дому и сошлась с Тригориным…Был у неё ребёнок. Ребёнок умер.

Тригорин разлюбил её и вернулся к своим прежним привязанностям…Дебютировала она под Москвой в дачном театре, потом уехала в провинцию…Бралась она всё за большие роли, но играла грубо, безвкусно, с завываниями, с резкими жестами…Потом я, когда уже вернулся домой, получал от неё письма…Она подписывалась Чайкой…Теперь она здесь [5, с.122-123];

5) самоубийство Константина Треплева (финал IV действия, внесценическое событие параллельно игре сценических персонажей в домашнее лото):

IV действие: Направо за сценой выстрел; все вздрагивают.Дорн (перелистывая журнал, Тригорину). Тут месяца два назад была напечатана одна статья…

письмо из Америки, и я хотел вас спросить между прочим…Дело в том, что Константин Гаврилович застрелился…[5, с.132].

Из примеров видно, что внесценические события расширяют пространство и время чеховской пьесы. Показательно, что внесценические события сконцентрированы в интервале между третьим и четвёртым – финальным – действиями: в жизни чеховских персонажей произошли значительные внешние изменения, но финал обнаруживает неважность этих изменений для самих персонажей, внутренняя жизнь их осталась неизменной. Так, например:

Маша Шамраева не нашла в семейной жизни забвения от несчастной любви к Треплеву; пренебрегая домашними обязанностями, она тревожится о состоянии Константина, ухаживает за ним;

Константин Треплев получил литературную известность, но это не принесло ему удовлетворения; он продолжает мучиться поиском собственного стиля;

Нина Заречная вырвалась из родительской усадьбы, окунулась в столичную богемную жизнь, но эта жизнь принесла ей горькое разочарование – отвергнутую любовь, творческое бесславие.

Показательно совпадение предкульминационного (в интервале между II и III действиями) и кульминационного (в финале IV действия) событий в пьесе: в предкульминации Треплев стрелялся, в кульминации – застрелился. Такое сюжетно-композиционное совпадение выявляет устойчивость, неразрешимость конфликта персонажа.

Следует отметить, что финальное событие – самоубийство Константина Треплева – происходит за сценой, параллельно игре других персонажей в домашнее лото на сцене. В результате трагическое событие оказывается невидным, скрытым, мирная праздная игра заслоняет трагедию Треплева. Чеховский финал нетипичен для драматургической поэтики, однако весь чеховский сюжет подготавливает именно такой финал: все персонажи «Чайки» – носители личных внутренних конфликтов, между тем ни один конфликт, несмотря на высказанность в диалоге, не был замечен или услышан.

Сюжет чеховской пьесы шире фабулы, поскольку включает не только события настоящего, но и воспоминания персонажей о прошлом. В связи с каждым персонажем в чеховской комедии развивается биографический микросюжет:

79

воспоминания Сорина о столичной жизни; воспоминания Аркадиной о молодости; воспоминания Треплева о детстве и материнской заботе и др.Развитие биографического микросюжета осложняет конфликт персонажа, прошлое

переживается как утраченное счастливое время, настоящее осознаётся как личная несостоятельность и бессилие что-либо в жизни изменить:

воспоминания Сорина о столичной жизни вынужденное пребывание в деревне, болезнь Сорина;

воспоминания Аркадиной о молодости неумолимое старение актрисы; воспоминания Треплева о детстве и материнской заботе несамостоятельность Кости,

одиночество.

Заставочная ремарка к I действию:

Часть парка в имении Сорина. Широкая аллея, ведущая по направлению от зрителей в глубину парка к озеру, загорожена эстрадой, наскоро сколоченной для домашнего спектакля, так что озера совсем не видно. Налево и направо у эстрады кустарник. Несколько стульев, столик. Только что зашло солнце… Слышатся кашель и стук [5, с.81].

Заставочная ремарка ко II действию:

Площадка для крокета. В глубине направо дом с большою террасой, налево видно озеро, в котором, отражаясь, сверкает солнце. Цветники. Полдень. Жарко [5, с.96].

Заставочная ремарка к III действию:

Столовая в доме Сорина. Направо и налево двери. Буфет. Шкаф с лекарствами. Посреди комнаты стол. Чемодан и картонки, заметны приготовления к отъезду [5, с.107].

Заставочная ремарка к IV действию:

Одна из гостиных в доме Сорина, обращенная Константином Треплевым в рабочий кабинет. Направо и налево двери, ведущие во внутренние покои. Прямо стеклянная дверь на террасу. Кроме обычной гостиной мебели, в правом углу письменный стол, возле левой двери турецкий диван, шкаф с книгами, книги на окнах, на стульях. Вечер. Горит одна лампа под колпаком. Полумрак. Слышно, как шумят деревья и воет ветер в трубах. Стучит сторож [5, с.117].

Расширение сюжета за счёт ретроспекций-воспоминаний свидетельствует о проникновении в драматургическую структуру текста эпических элементов.

Эпичность в чеховской пьесе создают заставочные ремарки. Проанализируем заставочные ремарки к каждому действию пьесы.

В заставочных ремарках обозначены место и время сценического действия. Показательно, что усадебный хронотоп сужается в заставочных ремарках:

I-II действия – внешняя усадьба – заставочные ремарки включают пейзажные образы; III-IV действия – внутренняя усадьба – заставочные ремарки включают интерьерные детали. В целом от I действия к IV действию усадебный хронотоп становится всё более тесным: парк,

широкая аллея, озеро площадка для крокета, дом с террасой, цветник столовая в доме гостиная, обращенная в рабочий кабинет. Следует отметить, что заставочные ремарки к I и IV действиям своеобразно озвучены: повторяющаяся звуковая деталь – стук – образуют композиционно-ритмическое кольцо. Автор создаёт иллюзию неизменяемости усадебного мира, усадебной жизни.

Чеховские заставочные ремарки, помимо традиционного указания на сценическое время, сценическое пространство и сценическую обстановку, включают эпические характеристики:

слуховые и зрительные впечатления читателя /зрителя/ (слышно, видно); атмосферное состояние (жарко); пейзажные подробности (только что зашло солнце; отражаясь в озере, сверкает солнце); интерьерные подробности (наскоро сколоченная эстрада; гостиная, обращенная Треплевым в

кабинет).Отмеченные характеристики невозможно показать на сцене, они возможны лишь в эпическом

описании или повествовании.Обобщим исследовательские наблюдения:1. эпическое начало активно проникает в драматургический текст А.П. Чехова;2. эпическое начало в драматургическом тексте обнаруживается:

80

во включении в фабулу внесценических событий (параллельных основному сценическому действию, размещённых в интервалах между сценическими действиями);

во включении в сюжет ретроспекций-воспоминаний персонажей (с целью обнаружить или усилить внутреннюю конфликтность персонажей);

во включении в заставочные ремарки эпических характеристик;3. взаимодействие эпического и драматургического начал в пьесе А.П. Чехова позволяет создать

сюжетную объёмность.Комедия А.П. Чехова «Вишнёвый сад» организуется таким образом, что на сцене отсутствует

внешнее действие, за исключением: приезда Раневской с дочерью в родовую усадьбу – в сюжетной завязке комедии; отъезда чеховских героев из усадьбы – в сюжетной развязке комедии.Сюжетным центром комедии А.П. Чехова является продажа вишнёвого сада. Образ сада,

данный в эмоциональном восприятии персонажей – родовых владельцев усадьбы – элегический, поэтичный. Сад для них – не только воплощение цветущей природной красоты, но и память о счастливой юности; сад знаменует родовую историю, связь родовых поколений, поэтому героям претит всякая мысль о продаже и вырубке сада.

Автор использует приём эпического расширения сюжета за счёт включения в текст воспоминаний героев о прежней жизни:

Лопахин. Помню, когда я был мальчонком лет пятнадцати, отец мой покойный – он тогда здесь на деревне в лавке торговал - ударил меня по лицу кулаком, кровь пошла из носу…Мы тогда вместе пришли зачем-то во двор, и он выпивши был. Любовь Андреевна, как сейчас помню, ещё молоденькая, такая худенькая, подвела меня к рукомойнику, вот в этой самой комнате, в детской. «Не плачь, говорит, мужичок, до свадьбы заживёт…» [5, с.244];

Фирс. В прежнее время, лет сорок-пятьдесят назад, вишню сушили, мочили, мариновали, варенье варили…[5, с.252];

Гаев (отворяет окно). Сад весь белый. Ты не забыла, Люба? Вот эта длинная аллея идёт прямо, прямо, точно протянутый ремень, она блестит в лунные ночи. Ты помнишь? Не забыла? [5, с.254];

Любовь Андреевна (глядит в окно на сад). О моё детство, чистота моя! В этой детской я спала, глядела отсюда на сад, счастье просыпалось вместе со мною каждое утро, и тогда он был точно таким, ничто не изменилось. (Смеётся от радости.) Весь, весь белый! О сад мой! После тёмной ненастной осени и холодной зимы опять ты молод, полон счастья, ангелы небесные не покинули тебя… [5, с.255].

Воспоминания чеховских героев создают эпическую ретроспекцию и позволяют автору – на основе сопоставления прошлого и настоящего временных планов – показать:

во-первых, внешнюю статичность усадебного мира (интерьер усадьбы неизменен);во-вторых, внутреннее вырождение, разрушение усадебного мира (несмотря на эмоциональную

связь владельцев с усадьбой, родовая связь с ней разорвана, усадьба для героев – только лишь возможность вернуться в прошлое, настоящее время в усадьбе не мыслится, отсутствует).

Чеховские герои стремятся вырваться из усадебного мира, они чувствуют, что жизнь кипит где-то за ее пределами. Так, Любовь Андреевна Раневская принимает решение вернуться в Париж, к любовнику, до того, как узнает о продаже имения. Аня вдруг обнаруживает, что уже не любит так нежно, как когда-то, вишневого сада и дает Пете Трофимову слово разорвать связь с родовым домом ради будущей деятельной и полезной жизни. Варя готова бросить все и замкнуться в монастыре. Гаев мечтает переехать в город и работать в банковском учреждении с жалованьем шесть тысяч в год. Стремление разорвать связь с усадьбой и одновременное переживание глубокого родства с ней составляют подлинную драму чеховских героев.

Утрата родовой связи владельцев с усадьбой приводит к тому, что вишнёвый сад продан. Это событие в пьесе – внесценическое. Автор подчеркивает неактивность, бездеятельность своих героев даже в момент, когда решается судьба родового имения (в этом плане показателен авторский приём введения внесценического персонажа – богатой ярославской тётушки, помощи от которой ожидают чеховские герои, не способные решить проблему самостоятельно), тем самым – усиливается трагикомическое звучание пьесы.

Внесценичность главного события раздвигает границы сюжета до эпического: на сцене – ожидание известий с аукциона; за сценой – выставление сада на торги, покупка сада Лопахиным.

Обобщим результаты анализа:

81

1. автор использует принцип эпического расширения сюжета за счёт включения воспоминаний героев о прежней счастливой жизни;

2. эпическое начало обнаруживается в перенесении главного сюжетного события за сцену, вследствие чего сценические события оказываются внешне статичными (хотя и эмоционально напряжёнными), а внесценическое событие воплощает внешнюю сюжетную динамику пьесы.

Исследуя взаимодействие эпического и драматургического начал в пьесе А.П. Чехова, читатель получает представление о сюжетной объемности, о расширении сюжетных границ текста.

Список литературы:1.Бердников Г.П. Чехов-драматург. Традиции и новаторство в драматургии А.П. Чехова. – М.: Искусство, 1999.2.Сухих И.Н. Проблемы поэтики А.П. Чехова. – Л., 1990.3.Хализев В.Е. Драма как род литературы (поэтика, генезис, функционирование). – М., 1986.4.Хализев В.Е. Теория литературы. – М., Высш. шк., 2000.5.Чудаков А.П. Поэтика Чехова. – М.: Наука, 1991.6.Чехов А.П. Пьесы. – М.: Худож. лит., 2004.

Аннотация. Оқырманның біліктілігінің құралымы бұл ара үдеріс тәлім-тәрбиенің орыс әдебиетке маңызды бөлік. Эпиялық түптің анализы пьесаларында Чеховті зертте-оқылымның дағдысы қояды. Әрекеттестікті эпиялық зерттей және драматургиялық Чеховтің пьесада бастады, оқырман тамашаны туралы сюжетті, туралы мәтіннің сюжетті шекарасының аумақтауында алады.Annotation. Formation of reader competence is an important part in learning Russian literature. Analysis of the epic beginning of the Chekhov’s plays allows to form research skills of reading. Investigating the interaction of the epic and playwrights began to Chekhov’s play the reader gets an idea of the plot volume alia, to expand the boundaries of story text.

ӘОЖ 37.016:81

ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

С. Солыбекова №35 орта мектеп, Тараз қ.

Қазіргі әлемдік білім кеңістігіндегі халықаралық стандарт талаптарына сай оқыту үдерісінің орталық тұлғасы білім алушы субъект, ал ол субьектінің алған білімінің түпкі нәтижесі құзіреттіліктер болып белгіленуі білім беру жүйесінде «функционалдық сауаттылықты» қалыптастыру мәселесін негізге алудың өзектілігін арттырып отыр. Осыған орай алған білімдері негізінде әрекет етуге қабілеттілік пен даярлықты білдіретін құзіреттерді қалыптастыру үздіксіз білім беру жүйесінің маңызды буыны болып саналатын жалпы білім беретін орта мектептердегі әрбір пәнді оқытудың да басым бағыттарының бірі болып табылады. Ал құзіретті тұлғаны қалыптастыруда басқа пәндерді оқытуға негіз болатын тіл пәндерінің орны ерекше. Бұл өзге тілді мектептердегі «Қазақ тілі» пәніне де тікелей қатысты. Өйткені мемлекеттік тіл ретінде оқытылатын қазақ тілі бойынша оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру Қазақстан Республикасының «Білім туралы», «Тіл туралы» Заңдары мен Тіл саясаты тұжырымдамасындағы айқындалған мақсаттар мен міндеттердің жүзеге асуының басты шарты болып саналады. Тілді меңгертудің шешімін табуы тиіс мәселелерінің қай-қайсысы да оқытудың құзіреттілік бағытын іске асырудың, мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейтудің және білім беруді бүгінгі таңдағы қоғамның әлеуметтік сұранымымен үйлестірудің аса маңызды тетігі болып табылатын функционалды сауатты дара тұлғаны қалыптастырумен тығыз сабақтасып жатыр.

Фукционалдық сауаттылықты қалыптастыру үшін өзге тілді мектептердегі «Қазақ тілі» пәнін оқытуды жетілдірудің бағыттарын айқындайтын тұжырымдамалық-әдіснамалық негіздерді қайта қарастырып, білім беру жүйесіне тың өзгерістер енгізу қажеттігі туындап отыр. Олар мемлекеттік нормативтік құжаттарды дайындау кезінде жан-жақты ашып көрсетілді. Мәселен, «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында»: «Қазақстандық білім беру жүйесі оның әлемдік білім беру кеңістігінде лайықты

82

орын алуына мүмкіндік бермейтін ескірген әдіснамалық базасы жағдайында дамуын жалғастыруда. Білім беру мазмұны фактологиялық күйінде қалып отыр және оқитындарды қоғам өміріне құзіретті, жауапты әрі шығармашылық тұрғыдан қатыстыра отырып даярлауға бағдарланбаған», – деп айқындалған. Бұл – білім берудегі жаңа мазмұн мен дәстүрлі оқыту жүйесінің арасындағы қайшылық салдарының көрінісі. Осы кереғарлықты жою үшін мектеп пәндерінің білім мазмұнын толықтырып, саралап, оны меңгертудің жаңа жүйесіне қатысты оқу-әдістемелік базаны жетілдіру міндеті туындайды. Осы орайда соңғы жылдарда жарық көрген Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының жаңа нұсқасында, «2015 жылға дейінгі Қазақстан Республикасы білім беру саласын дамытудың тұжырымдамасында», «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» айқындалған жалпы білім беретін орта мектепті дамытудың «адам ресурстарын даярлау сапасын арттыру», «білім берудің мазмұнын білім үстемдігі деңгейінен нәтижеге бағдарланған «құзіретті» білімге өзгерту; «қазақстандық партриотизмге, биік мәдениетке, адам құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге тәрбиелеу» және т.б. қағидалар басшылыққа алынды.

Функционалдық сауаттылық – адамның сыртқы ортамен қарым-қатынасқа түсе алу қабілеті және сол ортаға барынша тез бейімделе алуы мен қарым-қатынас жасай алу деңгейінің көрсеткіші. Олай болса, функционалдық сауаттылық тұлғаның белгілі бір мәдени ортада өмір сүруі үшін қажетті деп саналатын және оның әлеуметтік қарым-қатынас жасауын қамтамасыз ететін білім, білік, дағдылардың жиынтығынан құралады. Ал кең мағынасында ол тек білік пен білімділік әлеміне барудың жолы ғана емес, ол – ұлттың, елдің немесе жеке адамдар тобының мәдени және әлеуметтік дамуының өлшемі. Осындай сапалық сипаты тұрғысынан қарағанда функционалдық сауаттылық жеке адамды дамытудың тетігі ретінде қолданылады. Сауаттылық тұлғаның тұрақты қасиеті болып табылатындықтан, функционалдық сауаттылық сол тұлға меңгерген белгілі бір білім-біліктерден көрініс табады. Өйткені функционалдық сауаттылыққа адам нақты білім алу кезеңдерінен өткеннен кейін қол жеткізеді. Бұл орайда білім белгілі бір сауаттылық деңгейін қамтамасыз ететін құрал және нақты іс-әрекеттердің нәтижесі ретінде қарастырылады. Ендеше, мемлекеттік тілді оқытуда білімнің түпкі нәтижесі деп саналатын құзіреттіліктердің біртұтас бірлігі ретіндегі функционалдық сауаттылықтың мәнін, рөлін айқындаудың, оны мектеп тәжірибесіне ендірудің уақыт талабымен толық сай келуі де зерттеу тақырыбының өзектілігін дәлелдей түседі. Жалпы «функционалдық сауаттылық» ұғымына қатысты жүргізілген зерттеулер бүгінгі күні отандық және әлемдік ғалымдардың еңбектерінде «функционалдық сауаттылық» ұғымын қолдануда бірізділік жоқ екенін көрсетті.

Білім берудегі сауаттылық мәселесі, біріншіден, нақты бір елдегі халықтың әлеуметтік жағдайына, екіншіден, мемлекеттің экономикалық дамуына, үшіншіден, елдегі мәдени ахуалға тәуелді болатындығы айқын. Бүгінгі өркениеттің даму деңгейі білімділік пен сауаттылық ұғымдарының мазмұны мен оны түсінудің сара жолдарын іздестіруді қажет етіп отыр. Ғылыми еңбектерде сауаттылық ұғымының белгілі бір деңгейде ана тілінің грамматикалық нормаларына сай оқу, дұрыс жаза алу дағдыларын игеру екені байқалады. Әйтсе де адамның өмір сүруіне қажетті деп танылып, меңгеруге ұсынылған бастауыш мектеп деңгейіндегі белгілі бір білім, білік пен дағдылардың жиынтығы (оқу, жазу, санау, сурет салу және т.б.) ретіндегі тілдік сауаттылық қазіргі кездегі әлеуметтік сұраным талаптарымен сәйкес келе бермейді.

Сауаттылық ұғымының нақты мазмұны дара тұлғаның дамуына қойылатын қоғамдық талаптарға байланысты құбылмалы сипатқа ие болады. Ол қарапайым оқу, жазу, санау біліктіліктерінен бастап адамның әлеуметтік үдерістерге саналы түрде қатысуына мүмкіндік беретін, қоғамдық қажеттігі айқын кешенді білімдер мен біліктерден құралатын функционалдық сауаттылықты меңгеруді де қамтиды.

С.И.Ожеговтың сөздігінде «функция» сөзінің мәні «Вызванный функционированием чего-нибудь, зависящий от деятельности, а не от структуры, строения чего-нибудь (книжн)» – деп анықталса. Қазақ тілінің түсіндерме сөздігінде: «фукционалды ұғымы бір нәрсенің құрылысы, құрамынан емес, қызметінен болатын, соның әрекетіне байланысты болады»– деп сипаттама беріледі. Бұдан «функция» категориясы белгілі бір заттың атқаратын қызметіне немесе іс-әрекетіне қатысты айтылатыны танылады. Мысалы: ақпарат құралдарының функциясы – халыққа ақпарат тарату. Ал «функция» ұғымы адамға қатысты айтылғанда, оның іс-әрекетіне байланысты қарастырылады. Жоғарыда сауаттылық адамның білімділігіне қатысты ұғым екені нақтыланды. Яғни, «функционалдық сауаттылық» белгілі бір кезеңге сай субьектінің алған білімі мен білігі негізінде сауатты іс-әрекет ете алуы деген мағынаны білдіреді. Қоғамның дамуына байланысты сауаттылық ұғымының мәні тарихи тұрғыдан өзгергенін, тұлғаға қойылатын талаптарда оқу, жазу, санай білу

83

Функционалдық сауаттылық

Оқушылардың сыртқы ортамен қарым-қатынас жасау қабілеті

Оқушылардың жеке бас қабілеттерін дамытудың тетігі

Оқушылардың әлеуметтік дағдыларын дамытудың негізі

Оқушылардың қатысымдық, ақпараттық, проблемалардың шешімін табу құзіреттіліктерінің бірлігі

Оқушылардың әлеуметтік-мәдени дамуының өлшемі

Оқушылардың өзгермелі өмірге бейімделуінің шарты

Оқушылардың білім, білік, дағдыларының құзіреттілікке ұласу жолы

қабілеттерінен гөрі белгілі бір қоғамда өмір сүруге қажетті білім мен біліктердің жиынтығын игеру, яғни функционалдық сауаттылыққа жету деген сипатта ұғынылады. Қазіргі әлемдегі, еліміздегі өріс алып отырған түрлі бағыттағы дамулардың әсерінен қоғамның адамға қоятын талаптарының өзгеруі нәтижесінде функционалдық сауаттылық ұғымы кең тарала бастады. Сауаттылық ұғымы оны білім берудің әрекеттік аспектісімен бірлікте алғанда ғана кеңейе түседі (1-сызба). Функционалдық сауаттылық – тілдік тұлғаның әлеуметтік-қоғамдық ортада сөйлесім әрекетінің түрлерін (тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым, тілдесім) өзінің мақсатына қарай еркін қолдана алу мүмкіндіктерінің қалыптасқан жүйесі.

Қазақ тіліне қатысты функционалдық сауаттылық ұғымы білім кеңістігіндегі білімді құзіреттілікке бағыттау парадигмасына байланысты туындап отыр. «Қазіргідей пәндік білімге ғана негізделіп отырған оқу үдерісінде баланың жалпы дүниетанымының қалыптасуы, өміртанымдық дағдыларының жетілдірілуі, білімнің күтілетін нәтижеге бағытталуы қоғамдық-гуманитарлық пәндердің жаңарған мақсат-міндеттерінен бастап оқытудың әдістемелік жүйесінің әр бөлігінің (білім мазмұны, оқыту түрлері, оқыту әдістері, білім нәтижелері) түбегейлі өзгертілу деңгейіне қатысты екені сөзсіз». Мектептік білім беру жүйесін жаңа уақыт талабына орай жетілдіру

«Нәтижеге бағдарланған білім» моделін өзіміздің «ұлттық болмысымызға, негізге алынған ұстанымдарымызға сай» құруды қажет етті. Осыған орай мектептегі берілетін білімді шынайы өмірмен ұштастырып, мектеп бітіруші түлектерді үлкен өмірге дайындау қажеттігі туындады. Мектеп түлектерін өмірде болып жатқан өзгерістерге дайындау және білім беруді заман ағымына сай өзгерту мақсатында ұсынылып отырған «Нәтижеге бағдарланған білім» моделі бойынша оқытудың түпкі нәтижесі ретінде оқушылардың игерген құзіреттіліктері алынды.

1-сурет – Функционалдық сауаттылықтың сипаттамалық белгілері

Сондықтан қазіргі кезеңде Қазақстандағы білім беруде жаңа нәтижеге жетудің басым бағыттарының бірі ретінде білімділік бағыттан оқушылардың бойында құзіреттерді қалыптастыру бағытына өту мәселесі қарастырылуда. Құзіреттілік бағыт – межелеген мақсаттарға жету үшін оқушының ішкі (білім, білік, дағды, құндылық, психологиялық ерекшеліктер және т.б.) және сыртқы

84

(ақпараттық, адами, материалдық және т.б.) ресурстарды тиімді ұйымдастырудағы дайындығының қалыптасуын көздейді. Мектепте берілетін білім ендігі жерде негізгі мақсатқа жетудің құралы болуы керек деп тұжырымдалды. Дәстүрлі мектепте білім баланың білімді болуы үшін ғана беріліп, сол берілген білімнің болашақта бала өміріне қаншалықты қажет екендігі қарастырылмады. Нәтижесінде бала түсініктерді, мәліметтерді, ережелерді, заңдылықтарды, біліктіліктерді және т.б. меңгеруі тиіс, ал мұғалім сол білімді меңгертуі (педагогикалық мақсат) тиіс болды.

Егер оқу нәтижесі құзіреттілік деп анықталса, онда тілді меңгертуден күтілетін нәтижелер оқушының өмірлік дағдыларымен сабақтастырылуы қажет болып саналады. Сондықтан орыс тілді мектептерде оқытылатын қазақ тілі сабақтарындағы білім, білік, дағдылар функционалдық сауаттылық тұрғысынан саралануы басты бағыт етіп алынды.

Орыс тілді оқушыларға қазақ тілін оқытуда оқушылардың қатысымдық (коммуникативтік) іс-әрекеттеріне байланысты ұсынылатын қызықты тақырып пен жағдаяттарды іріктеуде қарым-қатынас міндеттеріне сай тілді функционалдық тұрғыдан меңгертетін факторлар ескерілді. Тілді функционалдық-қатысымдық тұрғыдан сипаттау: қажеттілік (коммуникативтік емеурін) – қарым-қатынас пәні (ой) – қарым-қатынас құралы (грамматикалық және лексикалық) болып, сөйлесім тудыратын біртұтас кешендік сипатта берілуі көзделеді.

О.Е.Лебедев функционалдық сауаттылықты былай түсіндіреді: «функциональная грамотность предполагает усвоение знаний, лежащих в основе правил, норм, способов деятельности, понимание этих правил, готовность к их соблюдению и обеспечивает возможность реализации человеком своих социальных функций» деп айқындайды. Олай болса, функционалдық сауаттылық тілдік ережелерді түсіну, тілдік нормаларды сақтау, іс-әрекет тәсілдерін меңгеруден тұрады.

2-сурет – Функционалдық сауаттылықтың көрсеткіштері

Тiлдi меңгеруде грамматиканың орны ерекше, өйткені онсыз ойды жинақтап сөйлемге айналдыру, байланыстырып жеткiзу мүкiн емес. Сондықтан грамматика толыққанды тiлдесiмге жетудің құралы ретінде қарастырылады. Бірақ үйренетiн тiлдiң ауқымындағы грамматикалық жүйе туралы ережелер, категориялар, ұғымдар туралы бiлiмдер сол тiлдi меңгергендiктiң көрсеткiшi бола алмайды. Үйренiп отырған тiлде шынайы коммуникациялық тiлдесiмге түскенде ғана сол тiлде сөйлеу сауаттылығына қол жеткізіледі. Қазақ тілін қарым-қатынас құралы ретінде функционалдық тұрғыдан оқытуда грамматика сөйлеуді үйретуге қызмет етеді және қолданбалы мәнге ие болады. Себебі ол оқушылардың өзге тілде сөйлесімді дұрыс құрастыра алуына; айтылған сөзді бақылап, талап етілген грамматикалық форма мен құрылымды саналы түрде құра алуы үшін керек. Еңбекте грамматикалық дағды, оның түрлері және дағдының қалыптасуы туралы тұжырымдар ұсынылды. Дағдыны қалыптастыруда жүргізілетін жаттығу түрлері сараланды.

Грамматикалық дағдыны қалыптастыру функционалдық бағытта грамматикалық форма мен функцияны (жеке емес) бірлікте үйрену арқылы грамматикалық ережелерді толық игеру, жағдаяттық және шартты сөйлесу жаттығулары негізінде іске асады.

Қолданылған әдебиеттер тізімі: 1.Өзге тілді мектептердегі «Қазақ әдебиеті» пәнін оқытудың ұстанымдары // Тәуелсіз Қазақстанның

білікті азаматтарын қалыптастырудағы оқу-тәрбие процесінің проблемалары. Ғылыми-әдістемелік конференция материалдары. –Алматы: Абай атындағы Алматы университеті. МерСал, 2003. – 77 б.

2.Білім берудің нәтижесі ретіндегі базалық компетенциялардың мәні // Білім. Образования. Ғылыми-педагогикалық журналы. – 2005. – №4 (22). – 16 б.

3.Мемлекеттік тіл ретіндегі қазақ тілін оқытуда лексикалық минимумды іріктеудің лингвистикалық негіздері // Мәдениеттер тоғысындағы тіл, әдебиет және аударма мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы, 2010. – 383 б.

85

Аннотация. Функциональная грамотность состоит из способностей учеников устанавливать отношения с внешней средой, условий адаптации учеников к переменам жизни, механизма развития индивидуальных способностей ученика, основы развития социальных навыков, мер социально-культурного развития учеников, способа перерастания знаний, умений, навыков ученика в компетенции, единства компетенций решения коммуникативных, информационных проблем учениковАnnotation. Functional literacy consists of such units as: pupils’ communication ability with environment, pupils’ adaptation capability for rapid changes of the world, a lever of pupils’ individual development, the basis of social skills improvement, measurement of pupils’ social-cultural development, the ways of transition of schoolchildren’s knowledge and qualification skills to competency, schoolchildren’s communication, information obtaining and troubleshooting competency.

86

ПЕДАГОГИКА, ЭТНОПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ, ДЕФЕКТОЛОГИЯ

УДК 514.23:18ПАТРИОТИЗМ - ОСНОВА ВОСПИТАНИЯ

Г.Г.АлиеваГосударственное учреждение отдел образования акимата, г. Тараз

Я знаю, с сотворения земли,

Наверно, не бывает по- другому. Куда бы нас мечты ни завели,

Дорога приведет к родному дому. Патриотизм — нравственный и политический принцип, социальное чувство, содержанием которого является любовь к отечеству и готовность подчинить его интересам свои частные интересы. [2, 14]Представления о патриотизме связываются с трепетным отношением к своей Родине, но представление о сущности патриотизма у разных людей разное. По этой причине, одни люди считают себя патриотами, а другие их таковыми не считают.Патриот- это человек, который любит свою землю, свой народ и готов пожертвовать многим, в том числе и жизнью, ради всего этого. [5, 11]Казахстанский патриотизм - это веское основание гордиться своей Родиной, которая одной из первых на постсоветском пространстве вырвалась вперед и строит новое государство, удивляя своими амбициозными, масштабными преобразованиями не только зарубежных политиков, лидеров государств, но и своих соотечественников. Как можно воспитать патриотизм в наших учениках? Для этого можно предложить ввести изучение краеведения как элемента школьного образования, позволяющего осуществлять патриотическое воспитание школьников. Что такое краеведение — это, по большому счету, историческая память. Это память ныне живущих о тех, кто ушел, оставив след в истории своей малой Родины. Возникает вопрос: надо ли изучать краеведение сегодня? С этим вопросом я обратилась к учащимся, и вот какие ответы получила: это интересно; для того, чтобы уважать историю предков, важно это знать; всегда интересно, откуда ты родом; просто удивительно, как люди могли освоить этот суровый край; уважающие себя люди должны знать свой род полностью или хотя бы до седьмого колена; история края помогает почувствовать себя частицей Родины; зная героическую историю освоения Казахстана, чувствуешь гордость оттого, что ты потомок тех, кто сюда пришел первым; не зная истории родного края, нельзя ощущать себя образованным человеком.Из этого могу сделать вывод, что для ребят, растущего поколения, это интересно. А как к этому относятся взрослые? Многие учителя в своей практике используют краеведческий материал в том или ином виде, отмечая, что при этом повышается интерес к предмету, ребята активно задают вопросы по этой теме, внимательно слушают данную информацию. Значит, и учителям это тоже нужно. Важно, очень важно людям не уйти из памяти новых поколений. Старики с удовольствием рассказывают о том, что было, о том, чем была богата и ярка их жизнь. А я ловлю себя на мысли, что окружающие меня люди старшего поколения — это живые свидетели тех исторических событий, что описаны в наших учебниках.Но самым главным, пожалуй, является то, что у  поколения нынешних учеников много проблем, очень много соблазнов. Наша задача вырастить добрых, порядочных, честных людей, любящих свою Родину, и готовых ради нее на любые жертвы. Из всего этого следует, что краеведение — основа воспитания патриотизма.

87

Для того чтобы рассмотреть краеведение как элемент исторического образования необходимо сначала разобраться с самим понятием. Большая Советская энциклопедия дает, как мне кажется, самое развернутое определение: «Краеведение — всестороннее изучение определенной части страны, города или деревни, других поселений местным населением, для которого эта территория считается родным краем. Краеведение — комплекс естественных и общественных исследований. Краеведение изучает природу, население, хозяйство, историю и культуру родного края». Ознакомившись с данными определениями можно сделать вывод о том, что краеведение- это изучение своей «малой» Родины, её природы, этнографии, материальной и духовной культуры, быта. Причем это не только предмет школьного образования, но и обязанность  каждого уважающего себя человека, так как все мы должны знать о событиях, происходивших на нашей земле. Изучение родного края, его истории необходимо для всех детей независимо от  возраста. Содержание при этом будет различным, так как выбор информации и методов зависит от возрастных и познавательных особенностей учащихся. Но цель краеведческого образования  будет одна — способствовать духовно-ценностной и практической ориентации учащихся в их жизненном пространстве, а также социальной адаптации. Воспитание патриотизма, любви к жизни, гуманное отношение ко всему окружающему, объяснить детям, почему они должны быть патриотами своей Родины — сложно, а порой в  современных экономических и политических условиях практически невозможно. Ведь в реальной жизни их окружает непривлекательная действительность: фильмы, переполненные сценами насилия, где рассказывается о беспредельной власти криминальных структур, газеты, пестрящие материалами похожего содержания, компьютерные игры, в которых победитель тот, кто более жесток и изворотлив. А ведь верно подмечено, что патриотизм — это ответ гражданина на заботу государства о нем. Именно поэтому столь трудно сегодня воспитывать патриота — человека любящего свою страну и способного жертвовать ради неё самым дорогим. Быть патриотом - это беречь природу и окружающую среду в целом, сохранять и преумножать историческое и культурное наследие прошлых поколений, беречь памятники истории и культуры, относиться друг к другу гуманно, стараться понять и принять каждого живущего рядом, вне зависимости от его социального положения, богатства, образования, религии и цвета кожи, т. е. быть толерантными.Первым шагом к воспитанию такого человека может стать историческое краеведение. Сейчас много говорят о воспитании казахстанского патриотизма, о том, в чем смысл этого понятия, каковы его главные принципы. Но само понятие патриотизма имеет очень глубокое, труднооценимое значение. Патриотизм - (от греч. слово - отечество, родина) - любовь к родине, чувство ответственности за ее судьбу, готовность и способность служить ее интересам и способствовать ее успехам в сфере внутренней жизни и на международной арене. Чувство родины - это святое чувство. Наше поколение, выросшее и воспитанное на советском патриотизме, переживает эпохальные преобразования, которые коснулись буквально всех постсоветских государств. Появились новые государства со своей концепцией государственного строительства и государственности. Не исключение и наша республика - наш Казахстан. У Президента РК Н. А. Назарбаева есть прекрасные слова: "Изменились мы сами, наше мышление и мировоззрение. Мы без особых подсказок поняли, что только собственный труд станет источником благосостояния, а государство должно создать для этого должные условия". Сегодня казахстанцы сами хозяева своей судьбы. Не секрет, что многие успехи современного Казахстана мы связываем с именем нашего Президента, его политической волей, мудрой прозорливостью, высокой патриотичностью и огромным желанием сделать Казахстан экономически сильным, демократическим государством, способным войти в число 50 конкурентоспособных стран мира. Родина - не просто слово. Каждый человек считает своей Родиной то место или край, где он родился и вырос, где прожил всю жизнь, познал счастье и горе, радости и невзгоды, где находится земля его предков. Работа по патриотическому воспитанию граждан, и в том числе детей и молодежи, требует дальнейшего совершенствования и развития. В сознании многих людей патриотическое воспитание подрастающего поколения сводится лишь к выполнению воинского долга, что значительно сужает содержание понятия патриотического воспитания. Патриотическое воспитание молодежи сегодня не в полной мере отвечает требованиям формирования патриотического сознания, в том числе государственного сознания, а также воспитания чувства верности и преданности своему Отечеству,

88

готовности к выполнению гражданского долга и основных конституционных обязанностей. Казахстанский патриотизм - это нечто особое. Так как речь в данном случае идет об отношении многонационального народа Казахстана к одной, общей для представителей множества народов Родине. Казахстанский патриотизм - это веское основание гордиться своей Родиной, которая одной из первых на постсоветском пространстве вырвалась вперед и строит новое государство, удивляя своими амбициозными, масштабными преобразованиями не только зарубежных политиков, лидеров государств, но и своих соотечественников. Поэтому мы должны воспитать у каждого гражданина, несмотря на его возраст чувство патриотизма за свою родину, восстанавливать утраченное в колониальные и в советское время государственное самосознание и эту философию, идеологию внедрять повсеместно. Ведь всем известно, что человек с государственным мышлением будет почитать законы своего государства, он будет любить и беречь свое государство. Для этого должна быть выработана программа по формированию государственной идеологии и государственного сознания у граждан Казахстана. [1, 155] Каждый гражданин благодаря самосознанию может способствовать реализации государственной идеологии, которая необходима обществу. Но необходимо отметить, что существует проблема формирования государственного самосознания как у подрастающего поколения, так и у граждан Республики Казахстан. Тем более всем известно и то, что государственное сознание формируется, прежде всего, на базе исторического сознания нации. В нынешних условиях для формирования государственного самосознания, государственного мировоззрения, государственности в умах нашей молодежи необходимо восстановить историческую память народа, формировать историческое самосознание, которое и будет лежать в основе казахстанского патриотизма. Сопричастность к славной истории своих великих предков и связь времен, ответственность перед государством в той или иной мере существовавшей тысячелетиями является той прочной базой государственности в мировоззрении каждого гражданина и казахстанского патриота. То есть историческое сознание дает возможность осознать необходимость сохранения исторической памяти своего государства, воспитания любви к своей стране. История казахского народа представляет собой важнейшую часть всемирной истории, поэтому ее изучение занимает важное место в формировании казахстанского патриотизма и исторического сознания молодежи. Решение данной проблемы тесно взаимосвязано с системой образования и культуры. Так как, перед образованием стоит задача воспитания у молодежи уважительного отношения к историко-культурному наследию, что приведет к росту государственного и исторического сознания, формирования в общественном сознании молодежи общезначимых ценностей, объединяющих все поколения общества.В организациях образования, а именно в среднем образовании должно быть уделено серьезное внимание на преподавание отечественной истории (Истории Казахстана), где все хронологические рамки, вся философия истории должна базироваться на идее государственности и истории государств, образованных на территории Республики Казахстан и существовавших в разные исторические эпохи и периоды. Как отметил наш лидер Н.А.Назарбаев: "Нужно учить многонациональную молодежь идентифицировать себя с историей Казахстана, важнейшими жизненными ценностями предыдущих поколений. Молодежи нужно дать четкие жизненные ориентиры, оградить от влияния сомнительного рода идей". Нельзя забывать и о том, что современная молодежь, получающая образование в средних учебных заведениях, будет в будущем формировать основу политической, экономической и научной элиты общества. Именно они будут принимать главное участие в процессах социально-политических и культурных преобразований. От того, как будет личностно ориентирована молодежь, какую социализацию им предоставит система образования и какие ценности казахстанской культуры, истории, менталитета будут укореняться в гражданском сознании молодежи, и будет определяться успешность развития казахстанского общества"..[1, 157] Казахстан – современное состоявшееся государство, в рамках которого успешно и последовательно формируется молодая многообещающая политическая нация. Через этот процесс с разной степенью успеха проходили все страны, обретшие независимость на рубеже ХХ и ХХI веков. Однако при некоторых общих чертах каждая из этих стран реализовала собственную модель национально-государственного развития.

89

Достижения периода независимости дают всем гражданам Казахстана, независимо от национальной, религиозной или партийной принадлежности основания гордиться своей страной. Нация, как известно, проходя через различные этапы своей истории, формирует собственный образ патриотизма, опираясь как на уже имеющиеся достижения, так и на собственный образ будущего. Что же означает сегодня быть патриотом Казахстана? В чем именно заключается казахстанский патриотизм? Что объединяет сегодня казахстанского политика, бизнесмена, ученого, деятеля, спортсмена? Что соединяет воедино разные поколения, которые жили, живут и будут жить на земле Казахстана? В первую очередь – уважение к стране, к ее многонациональному народу, к ее достижениям, к общим символам и политическим институтам, которые сегодня олицетворяют единство всех казахстанцев. Казахстанский патриотизм – общий для всех жителей, населяющих многонациональный Казахстан, и вместе с тем основанный на глубоком уважении к традициям национальной культуры и духовности казахского и других народов страны, внесших свой вклад в формирование общего для всех граждан достояния. Значимыми элементами казахстанского патриотизма, безусловно, должны стать традиционные символы и ценности национальной культуры, формирующие национальное самосознание и идентичность многонационального народа и нашедшие свое выражение в таких значимых национальных брендах, как флаг, герб и гимн Казахстана. Большое значение для формирования национальной идентичности имеет способность казахской культуры воспроизводить свое уникальное национальное содержание, оставаясь открытой для восприятия культурного опыта других народов. Очевидно, что ключевым модератором имиджа Казахстана является его общепризнанный национальный лидер – президент Нурсултан Назарбаев, представлявший страну на всех основных международных форумах и заслуживший признание в качестве значимого политика мирового масштаба. Именно он является инициатором важнейших политических и социально-экономических преобразований, играет значимую роль в выработке общенациональной идеологии и стратегии, отражающей современные устремления народа Казахстана. Именно поэтому особое значение в деле формирования современного казахстанского патриотизма имеет разъяснение политики, проводимой первым президентом страны, нацеленной на обеспечение стабильности и согласия в казахстанском обществе, повышение благосостояния населения, а равно и на консолидацию всех казахстанцев вокруг курса, проводимого руководством страны.Используемые литературы:1. Құсайынов А Қазақстандағы патриоттық тәрбие беру идеологиясы. Алматы, 20032. Концепция патриотического воспитания в Республике Казахстана. Астана, 20063. Коновалов А. Управление национальными процессами. //Мысль. 2004 №44. Ананьев Б.Г О проблемах современного человекознания. М: Наука, 20045. Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің мемлекеттік бағдарламасы туралы. Астана, Ақорда 2006Аннотация.Мақала жас ұрпақты елжандылыққа тәрбиелеу мәселелеріне арналған. Тәрбиенің өзегі-патриоттық тәрбие негізінде тәрбиелеудің әлеуметтік және педагогикалық ерекшеліктері қарастырылған.Annotation.This article is devoted to the problems of the national education. The social or pedagogical importance of national education is described in it. Some sources of Kazakh autyors were used in this article.

ӘОЖ 517.24: 38

ОҚЫТУДЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢПЕДАГОГИКАЛЫҚ - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Р. Айдосова№7 бала-бақша, Тараз қ.

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған жолдауында «Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар бабалардың игі дәстүрін сақтай отырып,қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайларында жұмыс істеуге даяр. Олар қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгереді, олар

90

бейбіт, айбат, жылдам өркендеу үстіндегі күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады» - деп көрсетілгендей, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш тек білімге тән. Жас мемлекеттің болашағы – балабақша бүлдіршіндері. Олардың жас ерекшеліктеріне сай талап қойып, олардың табиғи қабілеттерін, нақты мүмкіндіктерін анықтап, соған негіздеп оқыту – бүгінгі күннің өзекті мәселесі.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында білім беру жүйесін қайта қарау, білім беру мәселелерін алдыңғы қатарлы елдердің деңгейінде жабдықтау қажеттілігіне тоқталған. Сол сияқты Қазақстан Республикасының білім беру туралы заңында педагогика қызметкерлері балалардың алған білімдерінің мемлекеттік стандарттан төмен болмауына күш салуға, олардың өзіндік жеке шығармашылық қабілеттерінің көрінуі мен даму үшін жағдай жасауға міндетті деп атап көрсетілген. Бұл міндеттерді шешу қазіргі педагогикалық зертеулер нәтижелері көрсетіп отырғандай жаңартылған әдістемелік жүйенің оқыту процессінде іске асуы үшін оны технологияландырудың қажет екеніне келіп тіреледі. Өйткені, дәстүрлі оқу үрдісінің нәтижесінде білім заңы талап етіп отырғандай, әр баланың мемлекеттік стандарттан төмен болмайтын білім алуын, олардың міндеттері мен құқықтарын қамтамасыз ету мүлдем мүмкін емес. Жаңашылдық білім беру саласының алдында тұрған жаңа міндеттерді сәтті орындаудың негізгі шарттарының бірі болып саналады. Олар оқу-тәрбие жұмыстарының тиімділігі мен өнімділігін арттыруға септігін тигізеді. Білім беру саласында жаңалықтар енгізбестен бұрын, қоғамдық еңбектің басқа салаларына сәтті түрде жаңалықтар енгізу қиынға соғады.

Өзгерістер өмірдің диалектикасы ретінде тек қана біздің заманға, біздің қоғамға және біздің өмірге тән құбылыс емес. Олар мәңгі адами қозғалыстың, яғни адамның жақсы өмір сүруіне, жаңа заман талабына сай шарттарға қол жеткізуіне деген күресі мен талпынысының көрінісіне айнала отырып, жалпы өмірдің диалектикасын бейнелейді. Жуырда ғана мұндай өзгерістер өте баяу жүзеге асатын алайда, соңғы жылдардағы ғылым мен техниканың өзара тығыз байланысты дамуының нәтижесінде олар да қарқындылығын күшейте бастады. Бүгінгі күні әр түрлі елдер үшін білім беру мен тәлім-тәрбиені дамыту бағытында ортақ қиыншылықтардың туындағанына қарамастан, олар бір-бірінен білім беру мәселелерін шешу жолдары, әдістері және мақсаттары тұрғысынан елеулі дәрежеде ерекшеленіп отырғаны байқалады. Мұндай айырмашылықтар адамның рөлі мен оны жетілдірудің маңызын (мінез-құлқының маңызын, жеке тұлғаны дамытудағы тәрбиенің рөлін), осыдан барып қоғамның жекелеген мәселелерін шешудегі, оның қажеттіліктерін қанағаттандырудағы және жалпы қоғамды дамытудағы білім беру жүйесінің міндеттерінәртүрлі түсінуден келіп шығады. Осыған байланысты, әртүрлі қоғамдық-саяси жүйелермен ерекшеленетін елдерде білім беру саласына жаңалықтар әртүрлі мақсаттармен, әртүрлі тәсілдермен жәгне әртүрлі атаулармен енгізіледі де , олардан әртүрлі нәтижелер күтіледі. Әртүрлі елдердегі бірдей жаңалықтар әртүрлі қызметтерге ие болып, оларды қолдану нәтижелері де түрліше бағаланады.

Қазіргі кезеңде еліміздің білім беру ұйымдарында оқыту процесін ізгілендіру мақсатында көптеген жұмыстар жасалуда. Мектепке дейінгі білім беру жүйесін реформалаудың демократияландыру және ізгілендіру ұстанымдары оқыту мен тәрбиелеудің әдістемелік жүйесінің, яғни оқыту және тәрбиелеу мақсатының, мазмұнының, әдістерінің, формалары мен құралдарының біртұтас және жүйелілік өзгеруін көздейді. Осындай мазмұнды әдістемелік жаңартудың негізінде дәстүрлі «үйретуші» балабақшасының орнына шығармашылық пен жасампаздыққа негізделген жаңа мектепке дейінгі мекеме модельі өмірге енуі тиіс. Білім мазмұнын қалыптастырудың осындай жаңа жолдарын қолдану нәтижесінде балаларды мектепке даярлауды интенсивтендіру мен оңтайландыруға әкелетін оқыту мазмұны мен әдістерінің үйлесімділігі артып, оқытудың тиімділігі күшейеді. Сондықтан да, балалардың ой-өрісін, ұлттық мәдениетін, ұлттық рух пен сана сезімін дамытып,алғыр тұлғаны қалыптастыруда мектепке дейінгі мекемелердің ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде инновациялық технологияларды қолдану үлкен жетістіктерге жетелеуде.

ХХІ ғасыр табалдырығында тұрған адамзат дамуының жаңа кезеңінде – білім беру прогресінің ең маңызды факторларының бірі болып саналатын кезеңге келіп жетті. Бұл міндетті шешу үшін әр бір балабақша ұжымы, әр педагог тәрбиеші күнделікті ізденіс арқылы барлық жаңалықтар мен өзгерістерге батыл жол ашарлық қарым-қатынас жасаулары керек. Оқыту түрлерін, әдістері мен құралдарынодан әрі жетілдіріп, тиімді тәсілдерді нәтижелі қолданудың жолдарыніздестірулері қажет. Білім беру саласы қызметкерлерінің алдына қойылып отырған басты міндеттемелеріміздің бірі – оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі жетілдіру болып табылады.

Мектепке дейінгі мекемелер басқада білім беретін институттар сияқты қоғамдық қатынастарда жұмыс істегендіктен, оның жағдайы көптеген сыртқы факторлармен, әлеуметтік ортамен қарым-қатынасының сипатымен анықталады. Қоғамымыздағы өзгерістер мектепке дейінгі білім беру

91

жүйесіне де елеулі жаңалықтар әкелді. Соңғы уақыттағы демократиялық жаңарулар тәрбиешілердің, педагогтардың және әдіскерлердің шығармашылық қызметіне заңды түрде еріндік берді. Педагогтардың алдында мектепке дейінгі мекемелердегі жаңа заманның мақсаттарымен сұраныстарына жауп беретін, жоғары деңгейде баланың жан-жақты дамуына әсер ететін технологияны таңдау міндеті тұр. Осындай тарихи кезеңде адам мен мемлекеттің қарым-қатынасының мәні өзгереді. Нарықтық жағдайда ол жеке тұлғаның мүддесі мен қажеттілігінің өсуне қызмет етуге бағытталды.

Мектепке дейінгі педагогика адамзаттың сұраныстарынан қалмауға тырысады, оқыту мен тәрбиенің қиындығы мен қайшылықтарын алдын-ала білуге ұмтылады, сонымен бірге білім беру жүйесінің жүйесінің дамуына қоғамдық мүдделер негіз болады. Қоғамдық мүдделер мен қажеттіліктер әлеуметтік тапсырысты құрайды. Мектеп жасына дейінгі балаларды мектепте оқытудың мәселесін қарастыра отырып В.Никитин былай атап өтеді: «егер мектептерді мектепке дейінгі тәрбие жүйесінің баланы мектепке дайындау деңгейі қанағаттандырса, енді инновациялық мектептердің пайда болуы баланың жеке тұлғалық, танымдық, ойлау белсенділігі түрлі қызметтерде өздігінен сауалдарды шеше алатын сапасы жаңа талаптарды ұсынады».

Бұл өз кезегінде білім беру үрдісінде мектепке дейінгі мекемелерде жаңа технологиялармен жұмыс істеу бағытының өзгеруін қажетсінеді. Бұл бағытта білім берудің әр түрлі нұсқадағы мазмұны, құрылымы, ғылымға және тәжірибеге негізделген жаңа идеялар, жаңа технологиялар бар. Сондықтан әр түрлі оқыту технологияларын оқу мазмұны мен мектеп жасына дейінгі балалардың жас және психологиялық ерекшеліктеріне орай таңдап, тәжірибеде сынап қараудың маңызы зор. Қазіргі білім беру саласында тәрбиешілердің оқытудың озық технологияларын меңгермейінше сауатты жан-жақты маман болуы мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру тәрбиешінің интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және де басқа көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үдерісін тиімді ұйымдастыруға көмектеседі. Мектепке дейінгі тәрбие жүйесін жаңартуды түсіндірудің және ынталандырудың ерекше маңызы, мәні келесі ұғымдарды ашуда болып отыр.

Әлемдік педагогикалық тәжірибеде «технология» ұғымының ену тарихына көз жіберсек, бұдан 15-20 жыл бұрын Отандық педагогикада технология ұғымы мүлдем дерлік қолданған жоқ. Жалпы, технология идеясы өте жаңа ұғым емес. Оқыту процесін технологияландыру туралы ойды осыдан 400 жыл бұрын Я.А.Коменский айтқан болатын. Оның ойынша оқыту «техникалық» болуы қажет, яғни нені үйретсе де, нені оқытса да табыссыз болмауы керек. Білім берудегі кез-келген техниканың өзегі Я.А.Коменскийден кейінгі педагогикалық технология элеметтерін Г.Песталоций еңбектерінен кездестіруге болады. Ғылыми педагогикалық әдебиеттерді сараптау нәтижелері «новация» мен «инновация» ұғымдарын жеке-жеке қарастыру керектігін көрсетеді. Дегенмен, әдебиеттерде осы екі ұғымның әртүрлі анықтамалары кездеседі. Инновация ұғымының энциклопедияларда да, сөздіктерде де әртүрлі анықтамаларын кездестіруге болады.

Инновация ұғымы жалпы энциклопедияның жаңа басылымында «инновация, жаңалық, жаңару – техникалық және технологиялық жетістіктер мен ашылымдардың немесе жаңалықтардың іс жүзіндегі қолданысы» деген анықтама беріледі. Ал, сөздікте «новация – бір нәрсенің ішінара жаңаруы, яғни қандайда бір бөлігінің, қасиетінің, байланысының өзгеруі» делінсе, «инновация – мүлдем жаңа нәрсе, жаңалық » ретінде пайымдалады.

«Инновация» сөзі латын тіліндегі іn (ішіне) novus (жаңа) сөздерінен құралып «жаңарту», «өзерту», «жаңашылдық», «жаңалық» деген мағынаны білдіреді. Яғни педагогика ғылымында жаңа әдістерді, тәсілдерді, құралдарды, бағдарламаларды пайдалану. Бұл ұғымдар К.Ангеловский, В.Загвязинский, В.Ляудис, Л.Подымова, М.Поташник, А.Пригожина, В.Сластенин, Т.Шамова, Н.Юсуфбекова сияқты ғалымдардың еңбектерінде кеңінен ашылған.

Қазақстанда «инновация» ұғымын пайдалануды қазақ тілінде анықтаған ғалым профессор Н.Нұрахметов.Ғалым «инновация, инновациялық үдеріс деп отырғанымыз – білім беру мекемелерінің жаңалықтарды жасау, меңгеру, қолдану және таратуға байланысты бір бөлек қызметі» деген анықтаманы ұсынады. Ал, Қ.Құдайбергенова «инновацияны» - нақты қойылған мақсатқа сай алынған жаңа нәтиже деп есептеп төменднгідей аудармалар жасаған «инновация» - жаңалық, «нововедение» - енген жаңалық, «новое» - жаңа, «новшество» - жаңалық, «инновационныйпроцесс» - жаңарту үдерісі. Алайда, инновация ұғымының шығу кезеңі мен тарихын дәл анықтау мүмкін болмаса да, бұл ұғым қоғамдық ғалымдарға жаратылыстану ғылымдарынан келген деп есептеледі. Өйткені, инновациялар көбіне агрономия, өнеркәсіп және медицина салаларында кеңінен қолданылады. Инновациялар қоғамның пайда болу кезеңінен бері жүзеге асырылып келе жатса да, педагогикалық категория жуырда ғана қолданысқа енгізілді. Мұның басты себептерінің бірі –

92

олардың мағынасының түрліше түсінілуінде. Кейбір ғалымдар инновациялардың анықтамасын берер кезде оның түрлеріне де ерекше тоқталып өтеді. Кейбіреулері білім берудің мақсаттары мен міндеттеріне негізделетін жаңалықтарды: материалдық және рухани, құрылымдық және технологиялық, негізгі, іргелі, стратегиялық жаңалықтар деп бөлсе; ал біреулері білім беру саласы мен ұйымдарындағы жаңалықтарды: жаһандық, жекелеген, ұйымдық және спонтандық, ірі және ұсақ, сырттан әкелінген, ішкі және сыртқы жаңалықтар деп бірнеше түрлерге ажыратады.

Білім берудегі жаңалықтарды жіктеу барысында инновацияның адам қызметінің ең маңызды түрлерінің бірі екендігін ескерген жөн. Бұл қызметті қатаң шектеуге және бөлшектеуге болмайды. Білім берудің барлық құрамдас бөліктері мен аспектілеріне жаңалық енгізу қиын, тіпті мүмкін емес болғанымен, оларды құрамдас бөлікке біріктіру одан сайын қиынға соғады. Сондықтан білім беру мазмұнындағы жаңалықтар міндетті түрде ұйыммен және тиісінше, жұмыс істеу әдістемесімен өзара ықпалдасып отырады.

Қазіргі уақытқа дейін ғылыми әдебиеттерде инновациялық үдерісті мынадай кезеңдерге бөледі:1) Идеяның немесе инновация тұжырымдамасының пайда болу кезеңі мұны шартты түрде,

іргелі де қолданбалы ғылыми зеттеулердің нәтижесі болып табылатын жаңалықтың ашылу кезеңі деп те атайды.

2) Ойлап табу кезеңі, яғни қандайда бір нысанға, материалдық немесе рухани өнім үлгіге айналған жаңалықты құру немесе ашу кезеңі.

3) Жаңалықты енгізу кезеңі,мұнда ойлап табылған жаңалық іс жүзінде қолданысқа еніп, қайта өңделеді және жаңалықтан тұрақты нәтиже алынады.

Бұдан кейін жаңалық өз бетінше өмір сүре бастайды да, инновациялық үдеріс жаңалыққа деген алғырлық қалыптасқан жағдайда келесі кезеңге аяқ басады. Жаңалықты пайдалану кезінде мынандай кезеңдер орын алады:

4) Жаңалықты тарату кезеңі, мұнда жаңалық кеңіненқолданысқа енгізіліп, жаңа салаларға кіреді.

5) Нақты бір салада жаңалықтың үстемдік ету кезеңі,мұнда жаңалық бұрынғы жаңашылдық қасиеттерін жоғалта бастайды да оны едәуір тиімді жаңалықпен ұтымды алмастыру үдерісі қарастырылады.

6) Жаңалықтың қолдану аясын қысқарту кезеңі,мұнда жаңалық жаңа өніммен алмастырылады.Инновациялық білім беру үдерісінің мән-маңызы, біздің пікірімізше, оның инновацияны бастау,

жаңа өнімдер мен мәмілелерді дайындау, оларды нарықта сату және одан әрі қолданысқа енгізу жөніндегі мақсатты іс-әрекеттер тізбегін қамтитығынан көрінеді

Инновациялық білім беру үдерістерін басқаруды кәсіби қалыптастырудың тиімділігін бағалау критерийлеріне инновациялық білім беру үдерісінің шынайылығы, жүзеге асырылғыштығы (ресурстық қамтамасыз етілу деңгейі), инструменталдылығы (басқарылғыштығы), инновациялық деңгейі, гуманитарлығы, өңделгендігі және таралу мүмкіндігі жатады. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде инновациялардың төмендегідей түрлерін бөліп көрсетеді: білім беру мазмұнындағы инновациялар, оқыту технологиясындағы инновациялар, білім беру жүйесінің тәрбиелеу функциясы саласындағы инновациялар, педагогикалық құралдар жүйесіндегі инновациялар.

Көп жылдар бойы білім беру жүйелерінің дамуы экзогенді (жүйеге сырттай қатысты) факторлармен анықталып келеді. Мұның өзі осы дамудың қажетті жағдайын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының ғылыми әлеуеті көптеген бағыттары бойынша әлемдік деңгейге сәйкес келеді. Сондықтан ол білім берудегі инновациялық саланы дамытуға негіз бола алады деп нақты айта аламыз.

«Білім беру»- оқыту нәтижесі. Тура мағынасында ол оқып-үйретілетін пән туралы түсініктің, ұғымның қалыптасуын білдіреді. Білім беру деп табиғат пен қоғам жайындағы ғылымда жинақталған білім, білік, дағды жүйесін жеке тұлғаның меңгеруін және оны өмірде тиімді етіп қолдана білуін айтады.

Технологиядеп әдетте алдын ала берілген қасиеттерге ие материал алу мақсатында бастапқы материалды қайта өңдеу үрдісін айтады. Көптеген ғалым-педагогтар кез-келген әрекет технология болады, не болмаса өнер болады деп атап өтеді. Өнер интуицияаға негізделсе, ал технологияғылымға негізделеді. Технология деген сөздің өзі грек тілінен туындап, «tache» - өнер, шеберлік, «logos» - ғылым,заң дегенді білдіреді. Сонымен біз «инновация», «білім беру», «технология» ұғымдарының мәнін ашып көрсете отырып, өз тұрғымыздан осы үш ұғымның бірлігінде «инновациялық білім беру технологияларына білім, білік, дағды жүйесін жеке тұлғаның меңгеруін және оны өмірде тиімді етіп қолдана білуін қамтамасыз ететін арнайы жобаланған, әзірленген жаңа енгізілімдерді оқу үрдісінде іске асыру біліктерінің жүйелі жиынтығы» деген анықтама бердік. Сондай-ақ «инновация» ұғымын

93

анықтайтын нақтылы анықтама әлі де толық жасалмағандықтан, біз өз зерттеу жұмысымызда Ш. Таубаева және Қ.Құдайбергенова берген анықтамаға сүйенгенді жөн көрдік, яғни «инновация» - бұл нақты қойылған мақсатқа ойға алынған жаңа нәтиже. Нақты мақсат дегеніміз не? Нақты мақсатқа қандай әдіс-тәсілдердің көмегімен жетуге болады? Оқу мақсатының жүйесінде берілген мақсаттың негізгі категорияларын пайдалана отырып, педагог өз еңбектерінің нәтижесі туралы ақпарат алуға мүмкіндік алады. Демек мақсат пен нәтиже – жаңалыққа бет бұрудың кілті.

Инновациялық үдерістің негізі – жаңалықтарды қалптастыру, қолданылу, жүзеге асырудың тұтастық қызметі. Кез-келген жаңа әдіс жекелік, сондай-ақ уақытша жоспарға жатады. Бұл яғни, бір тәрбиеші үшін табылған жаңа әдіс, жаңалық болса басқа тәрбиеші үшін өтілген материал тәрізді. Инновациялық мәселелермен айналысып жүрген бірқатар ғалымдардың еңбектерін, жазған анықтамаларынқарастырып, талдай келе бізбұл ұғымның түп-төркінін белгілі уақыт арасында жаңашыл идеяны қайта қарау, жаңалау деп айтқанды жөн көрдік. Сәл ертерек кездің өзінде белгілі қолданылып жүрген идеялар жаңа бағытта ұсынылса, мұның өзі инновациялы деп аталған. Осыларды негізге ала отырып, инновацияны «жаңалық», «жаңа әдіс», «өзгеріс», «әдістеме», «жаңашылдық», ал инновациялық үдерісіті «жаңа әідістеме құралы» деп ұғатын боламыз.

Кез-келген технология адамның психикалық дамуын анықтайтын деректер, алғашқы себептер туралы түсініктерден пайда болады. Дамудың жетекші факторына байланысты технологияларды төменднгінше бөлуге болады.

- психиканың дамуы биологиялық тұқым қуалау арқылы анықталады деп қарастыратын – биогендік технологиялар;

- жеке тұлғаның қалыптасуы адамның әлеуметтік тәжірибесіне, оқып үйрену нәтижесіне байланысты деп қарастыратын – социогендік технологиялар;

- даму нәтижесі адамның өзіне, тәжірибесіне, өзін-өзі психологиялық жағынан жетілдіруіне байланысты анықталады дегенді жақтайтын - психогендік технологиялар;

- жеке тұлға және оның қасиеттерін материя емес деп ұғындыратын - идеалистік технология;Жаңа технологияны оқып үйренудегі әрекет түрлерінің психологиялық аспектілері:- Заттық (материалданған әрекет)- Дауыстап сөйлеу- Іштей сөйлеу- Үйреншікті әрекет кезеңі Инновация білім деңгейінің көтерлуіне жағдай туғызады. Кейінгі кезеңдегі ғалымдар өз

зерттеулерінде оқу-тәрбие ісіне жаңалықтарды енгізіп, тарату мәселесін қарастырады. Н. Апатова, М. Поташкин, В.Я. Ляудис т.б. ғалымдар тәрбиешінің жаңалыққа қабілеттілігіне ерекше көңіл бөлді. Авторлардың көбі педагогикалық инновацияның негізгі міндеті енгізіліп отырған жаңалықтарды топтау, жіктеу деп санайды. Ол үшін ең бастысы – мектепке дейінгі мекеме жұмысын дамытудың аймағын қарастыру керек. Енгізіліп отырған жаңа әдістеменің ерекше жағын көре білу, түсіне білу және оның басқа әдістемелермен қандай байланыста екенін білу керек. Сонымен, тәрбиешінің инновациялық әрекетке көшуі бірден-бір көкейкесті мәселе деп есептейміз. Білімнің ағартушылық жүйесінде педагог суъект динамикалық үдерісі тәрбиешіден шығармашылықты, инновациялық әрекетті талап етеді. Мұндай талап етушілікте, тәрбиешінің дәстүрлі деңгейі, қазіргі мектепке дейінгі мекеме, қоғам қажет ететін шығармашыл, жаңашыл - тәрбиеші педагог арасында қарама-қайшылық туындайды. Қазіргі кездегі педагогикалық инновация білім беру жүйесіндегі жаңалықтарды топтастырады. Мемлекеттік білім стандарты деңгейінде оқыту үрдісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияны ендіруді міндеттейді. Ал жаңа педагогикалық технологияның түрі, қолдану ерекшелігі, одан туындайтын білгір мәселелер бүгінгі таңда әлі нақтыланып белгілі бір жүйеге түспеген дүние.

Әдебиеттер тізімі: 1.Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы //Егемен Қазақстан 30 қаңтар 2010ж. 2.ҚР «Білім туралы» Заңы. Астана, 2007.3.ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы //Егемен Қазақстан 14 желтоқсан 2010ж.4.Нағымжанова Қ.М. Инновациялы-креативті технологиялар. - Өскемен, 2007.

Аннотация. В статье рассматриваются психолого-педагогические основы использования инновационных технологий в учебно-воспитательном процессе детских дошкольных учреждений.

94

Аnnotation. The article examines the psychological and pedagogical foundations use of innovative technologies in the educational process of preschools.

ӘОЖ 37.022:37

ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ӘЛ-ФАРАБИДІҢ, Ж. БАЛАСАҒҰНИДІҢ, М. ҚАШҚАРИДІҢ ТӘЛІМ - ТӘРБИЕЛІК ИДЕЯЛАРЫ

Е. АсатоваМ.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Тараз қ.

Тәуелсіз Қазақстандағы жаһандану үдерісі әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар алдына түбегейлі реформалау міндетін қойып отыр. Әлемдік өркениетке ену жағдайында түбірлі әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістердің негізінде ұлттық мәдениет пен руханиятты жаңғыртудың мүмкіндіктерін толық жүзеге асыру қажеттілігі туындап, педагогика ғылымын әрбір халықтың ұлттық ерекшелігіне сай жетілдіру мәселесін қарастыру көзделуде.

Кеңес дәуірінде педагогика ғылымы шектен шыққан идеологиялану нәтижесінде үлкен дағдарысқа ұшырағанын жоққа шығаруға болмайды. Педагогиканың идеологиямен етене теңестіріліп, түгелінен мемлекеттік бола түсуі әлеуметтік шындықтың нақты қайшылықтарын сыни және объективті түрде талдау мүмкіндігін шектеді. Педагогика ғылымының тұжырымдамаларын қоғамдық өмірдің ағымын өзгертуге болатын әлеуметтік технология ретінде қолдану бұрынғы кеңес заманындағы педагогикалық білімнің тиісті деңгейде дами алмауына себепші болды.

Педагогика ғылымы саласындағы дағдарыстың себебі болатын тағы бір құбылыс рухани мәдениеттің бедерсізденуі болып табылады. Бұл үрдістер қазақ халқының ұлттық дүниетанымының өзіндік қайнар көздері мен түп-тамырларын елемеуге әкеліп соқтырды. Педагогикалық ілімдер тәрбиенің абстрактылы, қайшылықсыз үлгілері ретінде қарастырылды. Мұндай жағдайлар ресми мәдениеттің идеологияланған кеңістігінде ғана қалыптасуы мүмкін еді. Ал нақты өмірде, әсіресе қазақ халқының бай рухани әлемімен және ұлттық психологиясымен түйіскенде бұл теориялар әр түрлі қайшылыққа толы қорытындылар жасайтыны айғақталды. Сырт көзге дұрыс болып көрінетін абстрактылы қағидаттар халықтың тіршілік әлемінен, тәрбие ортасынан оқшау тұрғандықтан, өзінің дүниетанымдық маңыздылығы мен әлеуметтік құндылығын жоғалта бастады.

Педагогикалық теорияның мемлекеттік идеологияның ықпалында болуы, ұлттық рухани мәдениеттің ерекшеліктерін елемеушілігі отандық педагогикалық ілімнің әлемдік педагогикалық бірлестіктен оқшаулануына алып келді. Әлемдік педагогикалық мектептердің негізгі бағыттарымен идеялық текетірестік жағдайында болу өзара тиімді дүниетанымдық және әдіснамалық үнқатысуды жүргізу мүмкіндігін шектей түскен болатын. Біздің педагогиканың томаға-тұйықтығы тәрбие мен білім беру мәселелерінің практикалық шешімін іздеуде догматизм мен әдіснамалық әлсіздікке әкеліп соқтырды. Екінші жағынан, педагогика ғылымындағы осындай қайшылықтардың тамырлары әлеуметтік жаттану үдерістерімен астасады. Бұл адамның меншіктен жаттануы, өзінің ұлттық тарихы мен халықтық педагогикасынан жаттануы, тіпті адамның өз мәнін, тарихы мен мәдениетін, тілі мен дінін жатсынуы болып табылады. Соның салдарынан адамдар әлеуметтік үдерістердің қарапайым құралы мен объектісіне айналды. Сондықтан қазіргі тәуелсіз Қазақстан жағдайында халқымыздың рухани ахуалына сәйкес педагогика ғылымы өз мазмұнын әлеуметтік жаттануды еңсеру жолдары мен ерекшеліктерін анықтауға бағыттауы тиіс. Мұның өзі біздің ұлттық болмысымызға сай қазақ педагогикасының әдіснамасын жасауды қажет етеді. Қазақ педагогика ғылымы әлемдік педагогика тұрғысынан қазақтың ұлттық рухы, менталитеті мен тәрбие ерекшеліктерінің қалыптасуы мен даму тарихын тұжырымдай отырып, өз бойында әлемдік мәдениеттің жетістіктерін жинақтап, жалпыадамзаттық тәрбие тәжірибесін танытатын ғылым болуы тиіс.

Педагогика ғылымының әдіснамасы философия заңдылықтарына сүйенетіні белгілі. Философиялық ғылымдар педагогикаға тәрбиенің мағынасы мен мақсатын анықтауға, адамзат болмысы мен ойлауының жалпы заңдылықтарының әрекетін дұрыс түсінуге көмектеседі, ғылым мен қоғамда болып жатқан өзгерістер туралы шұғыл ақпарат бере отырып, тәрбиенің бағытын нақтылауға жәрдемдеседі. Философия табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдарын, түбегейлі мәселелерін зерттейді, өмір шындығын танып білу жөніндегі көзқарастың негізгі жүйесі болып табылады, адамды күшті идеялық сенімге, айқын түсіне білушілікке тәрбиелейді. Педагогика материалистік диалектиканың қарама-қарсылықтардың бірлігі мен күресі, сан өзгерістерінің сапа өзгерістеріне

95

ауысуы және терістеуді терістеу сияқты негізгі заңдарын тәрбие, білім беру және оқыту процестерінде шығармашылықпен пайдалануды көздейді.

Қазақ педагогикасының өзіндік төл ерекшелігі оның ізгілендіру мен парасаттылықты, адамгершілік пен адами құндылықтарды жоғары қоятын бай халықтық педагогика мұраларымен айрықша орын алады. Егер де біз қазақ педагогика ғылымын дамыту барысында тағы да батыстық үлгімен кетсек, қателесетініміз анық. Біз түркілік төл дәстүрімізді сақтай отырып, ұлттық ойлау, ұлттық болмыс өзгешелік-ерекшеліктерімізді нығайта түсіп, қазақ педагогикасын шығыс педагогикасының үлкен бір саласы ретінде қалыптастыру деңгейіне қол жеткізуіміз керек.

Қазіргі таңда елін сүйген, өз халқының болашағын ойлаған, «жеті атасын білмейтін ер жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмейтін ел жетесіз» деген халық даналығын санасына ұлы қағида ретінде түйген зиялы ойдың иелері қазақ халқының этногенез жағынан алғанда, үш мың жылдан аса тарихы мен мәдениеті бар екендігін барша әлемге мойындату үшін күш жұмсауда. Қазақ халқының арғы тегі Еуразиядағы ең ірі этностардың бірі түркі халықтарының әлемдік руханиятқа үлес қосуына Еуразия құрлығындағы Ұлы даланы мекендеген халықтардың көшпелі мәдениеті мен тәрбие тәжірибесі, ислам дінінің озық тәрбиелік идеялары, ежелгі түрік, византия, араб, парсы, үнді, қытай мәдениеттері тоғысқан Түркістан жеріндегі Қарахан мемлекетінің саяси-экономикалық және әлеуметтік-мәдени жағдайлары әсер етіп, барлық адамзат баласын талай ғасырлар бойы толғандырып келе жатқан адам мен оның тәрбиесі туралы ілімнің қыр-сырын зерттеуге жаңа мүмкіндіктер туғызды.

Адамзат тарихында ұрпаққа тәрбие берудің жалпы адамзаттық идеяларын жүзеге асырып, жаңа педагогикалық жүйенің қалыптасуында өз заманында Аристотельден кейінгі «Екінші ұстаз» атанған әлемге әйгілі ойшыл, ғұлама ғалым, халқымызға білімнің нәрін сепкен ұлттың ұлы кемеңгері Әбу Насыр әл-Фарабидің алатын орны ерекше. әл-Фараби алғашқы педагогикалық ой-пікірлердің жетістіктерін жаңғыртып, жетілдіре білді. Халық даналығы туғызған данышпандық ой-пікірлерге, шығыс мәдениетінің озық үлгілеріне ден қоя отырып, өзінің төл педагогикалық тұжырымдамасын жасады. Оның педагогикалық тұжырымдамасы дидактика мен тәрбие теориясының мәселелерін бірге қамтитын іргелі жүйе болып табылады. әл-Фарабидің тәлім-тәрбиелік идеялары теориялық дәрежесі жағынан кез келген педагогикалық ілімге бастапқы негіз бола алады, әсіресе оның күллі адамзат қауымдастығының жиынтығы ретінде ұлы қоғамды суреттейтін ізгілік тұғырнамасы қазіргі педагогиканың жетекші идеясы болып отыр. әл-Фараби жетілген тұлғаны тәрбиелеу үшін «Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие беру керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі» деген ұстанымды басты қағида ретінде ұсынды.

Әл-Фарабидің педагогика ғылымының негізін салушы екендігін оның еңбектерінде қарастырылған педагогикалық ұғымдардың анықтамалары неғұрлым нақтылай түседі. Педагогиканың негізгі ұғымы болып табылатын оқыту мен тәрбиеге ғұлама мынадай түсініктеме береді: «Оқыту адамдар мен халықтарда теориялық қайырымдылық дарыту болады, ал тәрбие - білім-білікке негізделген өнер арқылы оларға этикалық қайырымдылық дарыту тәсілі. Оқыту тек сөз арқылы жүзеге асырылады, ал тәрбие кезінде адамдар мен халыққа білімге негізделген қасиеттерден шығатын әрекеттерді жасауды дағдыға айналдыру үйретіледі...». Осы анықтамалардың астарлы мағынасы қазіргі педагогикадағы «оқыту» мен «тәрбие» ұғымдарына берілген анықтамалармен сабақтасып, өзара байланысып жатқандығын айқын аңғаруға болады. әл-Фарабидің мұрасында педагогиканың негізгі ұғымы болып табылатын «білім беру» ұғымы да қарастырылған. «Оқу бастамасы біздерге болмыс бастауларын білу құралы болып табылады, ал олардан шығарылатын қорытындылар – ғылыми пәндерді игерудің бастамасы мен құралы» деген ғұламаның анықтамасы қазіргі педагогикадағы «білім беру - оқыту нәтижесі, тура мағынасында ол оқып-үйренілетін пән туралы алғашқы түсініктің, ұғымның қалыптасуын білдіреді» деген анықтамамен өзара байланыс табады.

Қазіргі кезде педагогиканың негізгі ұғымдарына «тұлғаны қалыптастыру» ұғымы да жатқызылады. Себебі, бүгінде білім беру парадигмасының өзгеруіне байланысты, бірінші кезекке оқушыларда пәндік білім, білік, дағдыны емес, оның тұлғасын қалыптастыру қойылып, тұлғаға бағдарланған оқыту мен тәрбиелеуді іске асыру көзделуде. Жеке тұлғаны қалыптастыру ұғымын ғұлама әл-Фараби былай анықтайды: «Жақсы мінез-құлық пен ақыл-күші бұлар адамшылық қасиеттер болып табылады. Егер осы екеуі бірдей болып келсе, біз өз бойымыздан және өз әрекеттерімізден абзалдық пен кемелдікті табамыз және осы екеуінің арқасында біз ізгі игілікті және қайырымды адам боламыз, біздің өмір бейнеміз қайырымды, ал мінез-құлқымыз мақтаулы болады». Ізгілендіру әл-Фарабидің педагогикалық идеясының негізгі өзегі болған, ғұлама білім берудің ізгілендіру принципіне негізделуі қажет екендігін өз уақытында ғылыми тұжырымдалған ой-пікірлерімен айқындап кеткен. Міне, бүгінгі таңда әл-Фарабидің көрегендігі мен ғұламалығы

96

дәлелденіп, мыңдаған жылдар өтсе де, жаңа білім беру парадигмасы ретінде ізгілендіру танылып отыр.

Әл-Фараби еңбектерінде дидактикалық принциптердің тұжырымдалуына да орын берілген. Дидактикалық принциптердің оқытудың жалпы мақсаты мен заңдылықтарына сәйкес оның мазмұнын, ұйымдастыру формалары мен әдістерін анықтайтын негізгі қағидалар екендігі қазіргі педагогика ғылымында белгілі. Әрбір дидактикалық принцип белгілі бір әдіснамалық ұстанымға сәйкес келеді. әл-Фарабидің педагогикалық жүйесіндегі бір ерекшелік — ол әдіснама мен әдістеме мәселелерін тығыз байланыстырып, тұтастырып отырады. Мұндағы оның ұстанған дидактикалық қағидасы: «білімнің бастамасы — болмыстың бастамасына сай келу» туралы қағида. Бұл қағида логикалық ойлау әдістерімен тығыз байланыста теориялық ғылым жасауға, оны дидактикалық түрде орналастыруда жаңа ғылыми-педагогикалық әдісті тудыруға мүмкіндік береді. Осындай әдіс арқылы әл-Фараби кез келген пәнді әдіснамалық тұрғыда дұрыс баяндау үшін оның негізгі принциптерін - бастамаларын ашып көрсетуді бірінші кезекке қояды. Әл-Фараби еңбектерінде ғылым мен философияны оқып-үйрену үшін жекелеген әрекеттерден, тәсілдерден тұратын оқыту әдістері нақты тұжырымдалып, білім беру, оқыту және адамдар арасындағы ой алмасу үдерісі кезінде танымдағы тіл мен тәжірибенің маңызды ролін ашып көрсету арқылы оқытудың сөздік және тәжірибелік әдістерінің мәні анықталады, сонымен бірге музыка, сөз өнері, философия және басқа да ғылым салаларын оқытудың құралдарына мазмұндық сипаттама беріліп, олардың атқаратын қызметі ашып көрсетіледі. Сонымен әл-Фарабидің еңбектерін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан талдау, оның тәлімдік-тәрбиелік ой-пікірлерін жинақтап, қорыту ғұламаның педагогика ғылымының барлық салаларын қарастырғанын айқындайды. Мұның өзі ұлы ұстаз, кемеңгер ғалым, ғұлама ойшыл әл-Фарабиді педагогика ғылымының негізін салушы деп атауға толық негіз бар екендігінің шынайы дәлелі болып табылады.

XI ғасырда өмір сүрген түркі данасы, ойшыл-ақын Жүсіп Баласағұнидің «Құтты білік» еңбегінің негізгі идеясы педагогиканың ең маңызды мәселесі тәрбиеге негізделіп, оның мазмұнында педагогиканың жалпы негіздері, дидактика және тәрбие теориясының негізгі мәселелері, жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған адамгершілік, эстетикалық, еңбек, дене, құқықтық, т.б. тәрбие мазмұны қарастырылады. Жалпыадамзаттық құндылықтар тұрғысынан алып қарасақ, «Құтты білік» дастанының бүгінгі адамзат қоғамы үшін құндылығы мынада болып табылады: 1) «Құтты білік» - халықтың құты, ырысы болған ілім; 2) әрбір адамға бақыт сыйлайтын, құт әкелетін білім; 3) ғасырлар бойында көзі ашық, көкірегі ояу кемел ұрпақтың бойына адамдық, азаматтық қасиеттерін, адалдық дәстүрлерін сіңіріп, жан-дүниесіне рухани күш дарытатын тәрбие тұжырымдамасы. Ғұламаның «Кітап атын «Құтадғу білік» қойдым – Құтын тұтсын оқушым білікті ойдың» деген ой-пікірі дастанның әрбір адам үшін құндылығын аша түседі.

«Құтты білік» дастанында кейіпкерлердің символикалық сипаттары арқылы берілген төрт жетекші педагогикалық идеялардан өрбитін тағылымдық құндылықтар тәрбие мақсатына қол жеткізудің көзі болып табылады. Олар: әділдіктің бейнесі Күнтуды Елік патша арқылы берілген бұлжымас әділ заң мен тура жол; патшаның уәзірі Айтолды бейнесімен берілген бақ-дәулет, ырыс-байлық; уәзірдің баласы Өгдүлміш арқылы берілген ақыл мен парасат; уәзірдің жұрағаты тақуа жан Одғұрмыш бейнесі арқылы берілген қанағат, ынсап, барға риза болу, сабырлылық. Тұлғаның үйлесімді дамуы осы төрт құрылымдық компоненттің өзара бір-бірімен тепе-теңдігінен көрінеді – «төрт құбыласы тең». Осы төрт құбыланың біреуі бұзылған жағдайда немесе олардың дамуында тепе-теңдіктің болмауынан тұлға тұтастығының үйлесімділігі болмайды. Ұлы ойшыл Жүсіп Баласағұни тұлғаның осы қасиеттері халқына адал қызмет етіп, елінің ертеңін ойлайтын азаматтарға тән болу керектігін көрсетеді. Бұл тәлімдік идеялар қазіргі педагогикадағы тұлғаны қалыптастыру мақсатымен өзара байланысып, бүгінгі таңда маңыздылығы артып отыр. Осы тұжырымдама қазақ халық даналығындағы «сегіз қырлы, бір cырлы» нақыл сөзімен байланысып төрт құбыланың (психологиялық-физиологиялық, әлеуметтік-нормативтік, когнитивтік, рухани-адамгершілік) қиылысуы мен ажырамастығын бейнелейтін тұлғаның сегіз қырын ашып көрсетеді.

Дастанда оқытудың теориялық негіздері (дидактика) сол уақыттың талабы тұрғысынан өте жоғары деңгейде айқындалған. Дидактиканың негізгі ұғымдары - білім, білік, дағды ұғымдарының мәні ғұламаның тәлім-тәрбиелік идеяларында көрініс тауып, өзіндік мағына мен мазмұнға ие болады. Оны 1-кестеден көруге болады.

97

Кесте 1 Ж.Баласағұни еңбегіндегі «білім, білік, дағды» ұғымдарының анықтамалары

Білім «Білім – інжу, түбінде – анық, қойма сан»; «Ақыл, білім ең әз нәрсе, күшті нық, егер болса, істет, ұшып көкке шық»; «Ақыл-шырақ, қара түнді ашатын, білім-жарық, нұрын саған шашатын»; «Білім-байлық, азаймас һәм жоғалмас, еш қарақшы, ұрыға да тоңалмас!», т.б.

Білік «Ақылды-ұлы, біл, білімді-білікті, екеуі ұлы етер, қонса, жігітті»; «Ақыл қайда болса, ұлылық толады, білім кімде болса, сол білікті болады»; «Біліктіні тыңда, ақылдың бұлағы, білімді сөз-шырын, жанның құнары»; «Білік мәнін біл, не дейді білген ер: білім білсең, бәле жүрмес іргеден», т.б.

Дағды «Білік берді – адам бүгін жетілді, ақыл берді – талай түйін шешілді»; «Оқу-тоқу берер – білім, парасат, оның бәрі ақыл емес, қарасақ»; «Біліп сөйлеп, біліммен бу тіліңді, ұғып іс қыл бастағы ақыл-піріңді», т.б.

Ж.Баласағұни ардақтаған асыл қасиеттің бірі ақыл болса, дастанда білімнің мәні ақыл арқылы жинақталатын жанның қоры ретінде анықталады, яғни білімнің ең басты белгісі адамда ізденудің арқасында пайда болып, ақыл-естің қызметімен толысатын рухани қазына болып табылады. Білім дастанда бар жақсылықтың көзі саналады. Кісі құдіреті мен қасиеті таныммен десек, таным оқып-үйрену, білім алу барысында қалыптасады. Оқу мен білім алу адамның ең асыл танымдық әрекеті, өйткені білім адамды ізгілікке, адамшылыққа үйретіп, оның бойында адами құндылықтардың қалыптасуына ықпал етеді. Білімнің адам болудағы қасиетті көрінуі оның таным көзі болуымен байланысты. Дастанда білімнің мәні осы тұрғыдан терең ашып көрсетіледі, себебі, адам өмірі мен тіршілігінің мәні танып-білумен құнды болып есептеледі. Әрбір адам өзі мен дүниені танумен ғана өмірін мәнді етіп, арман-мұратына жетеді. «Қанша білсең, ізден тағы, тағы да, білікті адам жетер тілек, бағына» дей отырып, ғұлама бақытқа жетудің жолы білім екендігін баса айтады. Ж.Баласағұнидің педагогикалық тұжырымдамасынан оның білімге әр қырынан сипаттама бергенін айқындауға болады. Білімнің тағы бір сипаты ретінде ғұлама оның адамды құрметті, абыройлы ететіндігі, яғни адам білімімен беделді, құрметті бола алады деген тұжырым жасайды. Дастанның өн бойында білімнің құрмет көзі екендігі жиі айтылып тұрады. Бұл жерде ғұламаның өзі таныған ақиқатты жастардың санасына сіңіру қажеттілігін көздеп отырғаны анық байқалады.

Ж.Баласағұнидің еңбегінде дидактиканың көкейкесті мәселесі білім беру мазмұны қарастырылады. Білім беру мазмұны арқылы жеке тұлғаны қалыптастырудағы адам баласының іс-әрекет тәсілдерді меңгеруі мен жүйелі білім алуы, білік пен дағдының қалыптасуы, ақыл-ойы мен сезімінің дамуы, таным арқылы көзқарастарының қалыптасуы жүзеге асырылады. Ж.Баласағұни білім беру мазмұнын білім, білік, дағды, шығармашылық іс-әрекет, дүниеге және қоршаған адамдарға қатынас құрайтынын негіздеп, мұның өзі дүниенің бейнесін қалыптастырудың әдіснамалық негізін, мәдениетті қайта жаңғырту мен сақтауды, мәдениетті дамытуды, еңбекке, оның нәтижелеріне, адамдарға қатынасты қамтамасыз ететіндігін тұжырымдайды.

Ж.Баласағұнидің педагогикалық теориясын терең оқып-үйрене отырып, оның педагогика ғылымының шыңында тұруға лайықты ғұлама екендігіне көз жеткіздік. Ғұламаның адамзат қоғамы алдындағы маңызды үлесі - тұлғаны тәрбиелеу теориясы мен тәжірибесі бойынша барлық құндылықтарды игере отырып, ізгілендіру идеясына негізделген педагогикалық ілімді жасауы. Педагогика ғылымының қайнар көзі болып табылатын оның ілімі өзі өмір сүрген қоғам үшін де, қазіргі қоғам үшін де, болашақ үшін де өміршең, ешқашан құндылығын жоймайтын, аса бағалы еңбек болып табылады.

Түркі өркениетінің шежіресін жазып, өз есімін мәңгілік еткен данышпан ғалым, кемеңгер ұстаз Махмұт Қашқаридің «Түрік сөздігі» еңбегін оқып-үйрену және теориялық тұрғыдан талдау бұл тек сөздік, немесе тілтану мәселелерін ғана қарастырған еңбек еместігін, онда біздің ата-бабамыздың ұрпақ тәрбиесі бойынша тәжірибесі жинақталып, түркі халқының педагогикалық тұжырымдамасы негізделгенін айқын көруге болады. Ғұламаның тәлім-тәрбиелік идеялары өнегелі өмір сүру үшін жас ұрпаққа саналы тәрбие мен сапалы білім берудің маңыздылығын дәріптеуге бағытталған. Сондықтан оның педагогикалық тұжырымдамасының негізгі өзегі - орта ғасырдағы түркі баласының бейнесі - «ұлылыққа ұмтылған», «білімділікті іздеген», «даналықты таңдаған», «біліктіге серік болған», «бабалардың әдеп-ақлақты насихатын ұстанған» ірі тұлға. Зерттеу барысында қазіргі педагогика ғылымындағы тәрбие мазмұнының М.Қашқари ілімінде тұжырымдалуы ашып көрсетіліп, теориялық тұрғыдан негізделді.

98

М.Қашқаридің педагогикалық тұжырымдамасының негізін дидактика мәселелері құрайды. Ғұлама арнайы «дидактика» терминін қолданып, оны педагогика ғылымының саласы – оқыту теориясы ретінде анықтамағанымен, оның еңбегінің өн бойынан дидактикалық мазмұн айқын көрініп тұрады. Дидактиканың қазіргі кезде арнайы ғылым саласы ретінде анықталып, оның заңдылықтары мен негізгі зерттеу мәселелері айқындалып отырған бүгінгі таңда М.Қашқаридің еңбегіндегі дидактиканың көрініс беруін аңғару қиын емес. М.Қашқари дидактикасын екі деңгейде қарастыруға болады: жалпы дидактика және дербес дидактика. Жалпы дидактика тұрғысынан алып қарасақ, біріншіден, ғұлама білім беру, оқыту, үйрету, пайымдау сияқты дидактиканың негізгі ұғымдарына анықтама берген, екіншіден, білім беру мазмұнын, оқытудың принциптерін, әдістері және құралдарын айқындаған. Білім беруді ғұлама адамзаттың жинақтаған тәжірибесін, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі деп біліп, соған сәйкес барлық материалдарды өз еңбегіне арқау етеді. Оқытудың мұғалімнің басшылығымен іске асырылатын іс-әрекет, соның нәтижесінде адамның жан-жақты дамуы, білім, білік, дағдыны игеруі көзделетінін анықтайды. Мұның дәлелі ғұламаның оқыту, білім беруге берген түсініктемелері мен ой-тұжырымдары болып табылады:

Ерендер озған еді (өткен еді),Таудай білікті, өнерлі бектер еді;(Олар) көп насихат - өсиет айтты,Көңілім содан сара болады.Өсиет алғын білге ерен сөздерінен,Ізгі сөз қастерлесе ділге сіңер!Иемді мақтармын,Білікті топтармын;Көңілді түптермін,Үстіне өнер үйілер.М.Қашқари еңбегінде ғылымның әр саласынан білім беру көзделген, егер білім берудің басты

қызметі алдыңғы ұрпақ өкілдерінің жинақтаған тәжірибесін жеткізу болса, ғұлама ең алдымен, білім берудің осы қызметін іске асыруды мақсат етіп қойған. «Бұл бір мәңгілік жәдігерлік уа таусылмас-түгесілмес, азып-тозбас бір байлық болсын деп, бір Тәңірге сыйынып, осы кітапты түзіп шықтым да, оған «Диуани лұғат-ит-түрк» деген ат бердім» дей отырып, өз оқырманына түркі өркениетінің тарихы, тілі, әдебиеті, географиясы, қоғамы және өмір салты туралы білім беруді көздейді.

Қазақ халқы өз алдына дербес тәуелсіз мемлекет болып, қоғамдық ой-сананы қайта құрып жатқан қазіргі жаһандану дәуірінде көненің көзіндей болып, бізге ғасырлар қойнауынан жеткен педагогикалық мұраларымызды өзара ықпалдастық пен тарихи сабақтастық тұрғысынан қарастырудың маңызы өте зор. Біз зерттеу барысында әлемдік мәдениеттің көшбастаушылары әл-Фарабидің, Ж.Баласағұнидің және М.Қашқаридің еңбектеріне жан-жақты, әрі терең тарихи-педагогикалық талдау жасау негізінде олардың педагогикалық ой-пікірлерінің арасында өзара ғылыми үндестік пен мазмұндық ықпалдастықтың бар екенін анықтадық. Оның дәлелі әл-Фарабидің трактаттарының, Ж.Баласағұнидің «Құтты білігінің», М.Қашқаридің «Түрік сөздігінің» мазмұнына арқау болған педагогиканың басты ұғымдары, жалпы педагогиканың негіздері, тәрбие теориясы мен дидактика мәселелері болып табылады. Ғұламалардың педагогикалық теорияларындағы өзара ықпалдастық педагогика ғылымының тамыры тереңге жайылғандығын аңғартады.

Ақыл-парасат жалғастығының көрінісі әл-Фарабидің, Ж.Баласағұнидің, М.Қашқаридің педагогикалық ой-тұжырымдарының өзінен кейінгі дәуірлердегі ойшыл ағартушылардың тәлім-тәрбиелік идеяларымен үндестік табуы болып табылады. Қазіргі қазақ педагогика ғылымының тарихы тұрғысынан алып қарастырсақ, ғұламалардың негізгі тәлім-тәрбиелік идеяларының өзара түйісіп, бір-бірімен сабақтасатын тұсы адамшылық, адамгершілік және ізгілік принциптеріне негізделген тәрбие мазмұнының көрінісі екені анық. Жалпы түркілік дәстүрге, ерекшелікке сәйкес келетін тәрбие мазмұнының ізгілендіру идеясына сүйенуі заңды құбылыс. Өйткені, ізгілендіру идеяларын Орхон-Енисей жазбаларынан да, Қорқыттың аңыздарынан да, кемеңгер әл-Фараби, Ж.Баласағұни, М.Қашқари педагогикасының мазмұнынан да, олардан кейін өмір сүрген шығыс ойшылдарының, қазақтың ұлы ағартушыларының, алаш қайраткерлерінің еңбектерінен де табуға болады. Сондықтан әл-Фарабидің, Ж.Баласағұнидің, М.Қашқаридің тәлім-тәрбиелік идеяларын кейінгі дәуірлердегі ойшылдардың көзқарастарымен сәйкестендіре, салыстыра қарастырғанда этикалық принциптерге назар аударуымыз орынды деп есептейміз. Жалпы, этикалық принциптердің Шығыстық менталитетте жетекші роль атқаратынын ескерсек, қазақ педагогикасының құдіретті күші

99

өскелең ұрпақтың бойында адами құндылықтарды тәрбиелеуге бағытталған даналыққа, парасаттылыққа деген құштарлық болып табылатынын баса айтуға болады.

Мемлекетiмiздiң ұлттық мәдени тұрғыдан кемелденуi қазақ халқының педагогикалық ой-пікірлерінің қалыптасуы мен дамуына байланысты жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие процесінде пайдалануға ұсынылған жаңа оқу құралдары мен тың зерттеулердің нәтижесінде жасалынған арнайы курс бағдарламаларының дүниеге келуіне себепші болды. Олардың мазмұнын оқып-үйрену және талдау әл-Фарабидің, Ж.Баласағұнидің, М.Қашқаридің педагогикалық мұрасы бойынша педагогика тарихының мазмұны толықтырылғанымен, әлі де болса олардың педагогика тарихында алатын орны нақты анықталмай отырғандығын аңғартады.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:1.Білікті маман даярлау – басты мақсат // Бастауыш мектеп. - 2006. - №7. - Б.11-13.2.Әл-Фараби – қазақ педагогика ғылымының негізін салушы // Қазақстан және Ресей: ынтымақтастық

жолы, мәдени байланыс, ғылым мен білім беру интеграциясы: халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. - Т.1. – Көкшетау, 2006. - Б.201-205.

3.Ж.Баласағұни тәрбие мақсаты туралы // Жоғары оқу орындарында білікті мамандар даярлаудың өзекті мәселелері: халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары.- Т.2. – Тараз, 2007.

4.Әл-Фарабидің педагогикалық іліміндегі негізгі ұғымдар // Қазақстан жоғары мектебі. - 2007. - №1. 5.Махмұт Қашқаридің педагогика ғылымының қалыптасуына қосқан үлесі // Ұлт тағылымы. -2007. -

№1. - Б.29-32.

Аннотация. Сегодня, когда Казахстан на пороге социально-экономических обновлений и политической демократизации, назрела необходимость анализа истории становления и развития казахской педагогической науки. Обращение к истоку современной казахской педагогической науки, ценностям мировой цивилизации предполагает преемственность развития современной науки, соотношение культурного развития каждого народа с развитием всего человеческого сообщества..Аnnotation. Today, when Kazakhstan on the verge of socio-economic and political democratization updates , there is a need analysis of the history and development of the Kazakh pedagogical science. Appeal to the source of the modern Kazakh pedagogical science , the values of world civilization presupposes continuity of development of modern science , the ratio of the cultural development of each nation to the development of the entire human community .

УДК 317.245: 34

ПСИХОЛОГО - ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ПОЛИЯЗЫЧНОГО ВОСПИТАНИЯ В ДДУ

М.Р. БалтабаеваДетская дошкольная образование № 35, г. Тараз

«Казахстан должен восприниматься во всем мире как высоко - образованная страна, население которой пользуется тремя языками: казахский язык — государственный, русский язык как язык межнационального общения и английский язык — язык успешной интеграции в глобальную экономику.»

Н.А. Назарбаев

В соответствии с Государственной программой функционирования и развития языков на 2010-2015 годы определены стратегические цели и задачи языковой политики в Казахстане на долгосрочную перспективу и намечены основные направления и механизмы их реализации.

Программа разработана в соответствии со статьями 7, 93 Конституции Республики Казахстан, Законом Республики Казахстан «О языках в Республике Казахстан», Концепцией языковой политики Республики Казахстан, одобренной распоряжением Президента Республики Казахстан от 4 ноября 2008 года №3186, а также Государственной программой функционирования и развития языков, утверждённой Указом Президента Республики Казахстан от 5 октября 2009 года №4106.

100

Оптимальный процесс языковой политики является одним из наиболее социально значимых аспектов в жизни государства, поскольку способствует упрочению гражданского согласия в обществе и его дальнейшей консолидации, обеспечивая полноценную реализацию этнолингвистических и культурных потребностей. Этим обусловлена необходимость государственного регулирования вопросов языкового развития в стране.

Ситуация «языкового бума» в современном мире характеризуется обостряющейся в условиях рынка потребностью в оперативной и эффективной ориентации со стороны субъектов коммуникации в информационном поле. Эта потребность вызвана необходимостью для специалистов своевременно получать нужную информацию «из первых рук» в оригинале. В сложившейся ситуации востребована языковая личность, способная оперативно и эффективно ориентироваться в многоязычном информационном поле, продуктивно участвовать в общении в условиях как диалога, так и полилога, гибко и системно использовать потенциал лингвистического (полилингвального) образования для саморазвития и самореализации. Это не раз подчёркивал в своих выступлениях перед общественностью Президент Н.Назарбаев.

Центральным, системообразующим понятием современной методики обучения русскому языку становится понятие языковая личность. Человек как языковая личность является одновременно носителем языка и культуры, что обусловливает взаимосвязь феноменов. Формирование языковой личности провозглашается как основная цель обучения языку, а реальные коммуникативно-познавательные и культурные потребности личности составляют основу системы обучения. Встаёт, таким образом, проблема изучения структуры языковой личности и её потребностей для построения идеальной модели языковой личности как желаемого результата процесса её формирования в учебной деятельности. Причём объектом рассмотрения является полилингвальная (или как минимум билингвальная) языковая личность.

Подчеркивая преимущества дошкольного возраста, нужно отметить, что общеразвивающее значение воспитания в многоязычной поликультурной среде достаточно велико и дает большие преимущества для личностного развития. Подавляющее большинство познавательных категорий, усвоенных при первичном языковом развитии, переходит во второй язык. Для ребенка первый язык — способ научиться выражать свои чувства, представления, пожелания социально нормированным способом. Через язык ему передаются культурные, моральные, другие общественные представления. В речевом общении происходит овладение социальной идентичностью и внутри ее — индивидуальной идентичностью. Чем больше языков изучит подрастающий человек, тем больше форм описания действительности, типов суждений о ней, структур мышления он усвоит, тем шире будет спектр его собственных возможностей. При организации двуязычного воспитательно-образовательного процесса нужно следить за тем, чтобы языки не смешивались. Для сглаживания негативных последствий взаимного влияния языков педагоги должны строго регламентировать употребление языков через конкретные установки. Существует необходимость разработки специальной программы и методических рекомендаций для организации двуязычного педагогического процесса в малокомплектном детском саду. Такая среда имеет свои положительные моменты для личностного роста ребенка за счет взаимообучения, саморазвития, но в то же время очень высоки требования к личности педагога, его профессиональной компетентности, а также к полноценной материальной развивающей среде. Многие исследователи единодушны во мнении, что в современных условиях общественного развития национальные культуры выполняют роль защитных механизмов в ситуации постоянного нарастания информационного воздействия техногенной цивилизации на умы и сердца людей. Значимость национальных культур, родных языков, традиций воспитания подрастающих поколений в духе уважения и любви к ближнему особенно велика. Именно в этих традициях и содержится, по существу, общечеловеческий опыт добрососедства и взаимодействия, терпимости и межнационального согласия. Надо только научиться использовать этот поистине бесценный уклад духовности и опыта на пользу Человеку и Обществу в современных условиях, когда все больший размах приобретает унификация и потеря национальной сущности культуры. По сути дела, только в духовности национальных культур могут проявляться истинная духовность, нравственность и общечеловеческие принципы добра, справедливости и любви к человеку. В содержание занятий включается краеведческий материал, который дает возможность формировать у детей представление о культуре, истории, литературе РК, что в свою очередь способствует пробуждению национального самосознания у дошкольников, их творческой активности, в процессе которой формируется устойчивое эмоциональное отношение к явлениям общественной жизни: любовь к республике, к родному селу, к людям своей области. Для организации работы по обучению детей казахскому и русскому языку как родному существуют

101

учебно-методические комплекты, составляющими которого являются как методические пособия для педагога, так и дидактические издания для самостоятельной деятельности ребенка. Основными жанрами издательской продукции являются учебно-методические пособия (сценарии занятий и развлечений, сборники игр), сборники песен, хрестоматии, рабочие тетради для детей и т.д.

Компетенция и речевая деятельность являются взаимодополняющими характеристиками функциональной грамотности. «Компетенция представляет собой статическую часть, а речевая деятельность – динамическую часть самоорганизующейся коммуникативной системы (идиолекта)» [2, 151].

Названная выше целеустановка подготовки детей предполагает, бесспорно, обновление системы языкового образования в ДДУ. Появление нового поколения учебников не снижает остроты проблемы, так как «разработка частных предметных концепций и минимумов содержания образования по различным предметам предшествует разработке общих концептуальных основ обновления содержания образования» [3, 13].

В современных условиях глобализации экономики и интеграции различных сторон жизни не только двуязычное, но даже многоязычное образование является особенно актуальным. Язык народа - это и способ мышления, поэтому постижение языков разных народов расширяет горизонты мышления, а неизбежный при изучении языков процесс сравнения является импульсом к мыслительной активности.

Одним из важнейших условий успешного языкового развития является организация и обеспечение стабильного функционирования полноценной системы обучения языкам, являющейся составной частью общей культуры общества. Данная система должна представлять собой взаимосвязанный, последовательный и по возможности непрерывный процесс, осуществляемый по классической схеме: дошкольная организация – воспитания – школа -высшее (среднее специальное) учебное заведение.

Содержание языкового обучения, поскольку оно социально по своей природе, необходимо рассматривать сквозь призму современных тенденций развития общества. Так, сегодня в мире отчётливо прослеживается тенденция интернационализации образования, вытекающая из связи образовательной политики с экономической, социальной и культурной интеграцией различных государств. Необходимость вхождения казахстанского образования в мировую образовательную систему диктует потребность в свободном владении не только государственным языком и языком межнационального общения, но и иностранными языками. Новые подходы к обучению языкам ставят перед лингводидактикой новые проблемы.

Анализ особенностей и трудностей усвоения с русским языком обучения второго (казахского) и третьего (иностранного) языка свидетельствует о том, что базой для него может и должно стать знание русского. Это требует знакомства уже на ранних этапах обучения с языковыми универсалиями. Необходимо акцентировать внимание на универсальных языковых фактах и последовательно реализовывать межпредметные связи между изучаемыми языковыми дисциплинами. В контексте обновления образовательных реформ в связи с демократизацией и гуманизацией образования воспитание дву- и многоязычной личности призвано обеспечить формирование культуры межнационального общения, что в условиях многонациональности Казахстана особенно важно.

В государственной программе развития образования РК на 2011-2020гг. определена стратегия воспитания поликультурной личности, владеющей минимум тремя языками, уважающей культуру и традиции народов мира. Знание родного, государственного, русского и иностранного языков расширяет кругозор ребёнка, содействует его многократному развитию, способствует формированию установки на толерантность и объёмное видение мира.

Однако практика показывает, что на нынешнем этапе доминирующим является рецептивное двуязычие («понимаю, но говорю плохо или вообще не говорю»). Возникает острая необходимость комплексной разработки ключевых проблем формирования многоязычной и, следовательно, поликультурной личности.

Развитие дву - и многоязычия требует использования тех резервов, которые кроются в специальном изучении языков и их структуры. Каждый язык должен изучаться не сам по себе, без органической связи с задачами других языковых дисциплин. Отсутствие координации между учебными программами и учебниками по русскому, казахскому и иностранному языкам, недооценка межпредметных связей между этими дисциплинами тормозит формирование коммуникативной компетенции полиязычной личности с русским языком обучения.

102

Эффективность совершенствования системы обучения языкам определяется как социально-экономическими условиями развития общества, так и теоретическим осмыслением современной лингводидактики и использованием предшествующего опыта. Ни одна наука не может успешно развиваться без изучения своей истории. Верно понять какое-либо явление мы можем, только если знаем, когда и как оно зародилось, какие этапы развития прошло. Прекрасно сказал об этом В. Г. Белинский: «Мы вопрошаем прошедшее, чтобы оно сказало нам о будущем».

Проблемы формирования коммуникативной компетенции в теории и методике обучения языкам рассматривались в трудах А.Ж. Мурзалиновой, Г.С. Рахимбековой. В частности, А.Ж. Мурзалинова отмечает: «Языковая личность – компетентный носитель языка, способный, в силу лингвистического мышления и соответствующего ему сознания, развитого чувства языка и способности к использованию языка во всём многообразии его функций, оперативно и эффективно ориентироваться в многоязычном информационном пространстве, продуктивно в отношении себя и партнёров по речевой коммуникации участвовать в разножанровых диалоге и полилоге, гибко и системно использовать потенциал лингвистического образования для саморазвития и самореализации в речевом творчестве, продуктом которого выступает текст высокой культурологической и этнокультурологической маркированности» [4, 31]. Известно, что основная функция языка – коммуникативная. Однако необходимо рассматривать её в неразрывном единстве с социумом, в котором она осуществляется: коммуникативная функция обусловлена его конкретными задачами и потребностями.

Одной из важных проблем языковой коммуникации является дву- и многоязычие. Двуязычие – это «знание двух языков в известных формах их существования в такой мере, чтобы выражать и излагать свои мысли в доступной для других форме, независимо от степени проявления интерференции и использования внутренней речи двуязычным индивидом в процессе письменного или устного общения на втором языке, а также умение воспринимать чужую речь, сообщение с полным пониманием» [5]. Как лингвистический термин «билингвизм» (или «двуязычие») вошёл в науку с именем Уриеля Вайнрайха, который в рамках сериала «Публикации Нью-йоркского лингвистического кружка» в 1953 году издал книгу «Языковые контакты»( за рубежом эта книга выдержала семь изданий, в СССР она впервые была опубликована на русском языке в 1979 году). Это вовсе не означает, что до У.Вайнрайха вопросами дву- и многоязычия учёные не занимались. Ещё в Х1Х столетии эти проблемы, правда, под названием «взаимодействие», «смешение языков» были предметом научного интереса таких видных русских лингвистов, как И.А. Бодуэн де Куртенэ, В.А. Богородицкий, Е.Д. Поливанов, позднее к ним обращались Л.В. Щерба, Б.А. Ларин, В.М. Жирмунский. За рубежом изучением этих вопросов занимались Г. Шухард, Э. Виндиш, Г. Грюнбаум, Э. Рихтер и другие.

Типология двуязычия – один из спорных вопросов билингвологической теории. Терминологическая неупорядоченность, противоречивость здесь большая. Одним и тем же термином некоторые авторы называют один тип двуязычия, другие авторы - иной. Так, термины полное и частичное двуязычие у Ю.Д. Дешериева обозначают разную степень распространённости двуязычия среди того или иного населения, а у Ф.П. Филина - разный уровень владения говорящим (говорящими) двумя языками.

Статус социо-лингво-этно-психологического термина двуязычие получило в СССР лишь в 60-е годы. Не случайно, поэтому изучение билингвизма в широком смысле привело к появлению таких самостоятельных научных направлений, как социолингвистика, психолингвистика, этнолингвистика, которые в совокупности представляют собой комплексный подход к изучению двуязычия. И вместе с тем каждое из этих научных направлений (дисциплин) имеет свой определённый объект исследования, свои задачи и цели. Этим, очевидно, объясняется неоднозначность подхода разных учёных к определению двуязычия.

У. Вайнрайх двуязычием называет «практику попеременного пользования двумя языками, а лиц, её осуществляющих, двуязычными» [6, 22]. Это вполне исчерпывающее на первый взгляд определение довольно долго господствовало в теории языковых контактов. Но по мере накопления фактов, изучения языковой действительности, функционирования языков оно было существенно дополнено советскими учёными-лингвистами, социологами, этнографами, психологами, педагогами, многие из которых считают, что двуязычными могут быть не только отдельные лица, но и отдельные социальные общности.

Среди советских лингвистов существует разный подход к определению двуязычия. Так, например, Ю.Д. Дешериев считает, что «двуязычие предполагает знание в совершенстве как исконного, родного, так и второго языка. Видный социолингвист В.А. Аврорин считает, что «под

103

подлинным двуязычием с научной точки зрения…следует понимать одинаково свободное активное владение двумя и более языками». Казанский профессор Э.М. Ахунзянов, творчески развивая теорию двуязычия, предлагает «истинным двуязычием считать такое, которое предполагает равную или приближающуюся к равной степень владения и употребления как в речи, так и в мыслительном процессе двух языков, регулярно взаимодействующих друг с другом в важнейших сферах общественной деятельности». Чувашский профессор М.М. Михайлов, много и плодотворно работающий в области теории и практики билингвизма, пишет, что «под двуязычием мы понимаем способность отдельного индивидуума, или народа в целом, или его части общаться (добиваться взаимопонимания) на двух языках». Л.Л. Аюпова считает, что «необходимо различать по меньшей мере две разновидности двуязычия- гетерогенное и гомогенное. Гетерогенное двуязычие представляет собой использование определённым этносоциумом в повседневной жизни двух (и более) генетически разных средств общения (языков или диалектов). Это определение характеризует активное, контактное двуязычие, которое можно назвать билингвизмом с широкими социальными функциями, отражающими двусторонний процесс этноязыкового контактирования». Использование в повседневной жизни двух близкородственных языков можно назвать гомогенным двуязычием. Гетерогенное и гомогенное двуязычие могут перекрещиваться, особенно в таком многонациональном регионе, как Казахстан.

Карлинский А.Е. описывает четыре варианта конкретного воплощения двуязычия (А, В и С - идеальные одноязыковые коллективы):  1) представители (все, или только часть) языковой общности В усваивают язык А, носители которого остаются одноязычными; 2) представители (все, или только часть) языковой общности А изучают язык В, носители В остаются одноязычными; 3) представители общности А изучают язык В, а представители общности В изучают язык А,таким образом, все члены или часть членов обоих языковых коллективов становятся двуязычными; 4) представители (все, или только часть) обоих общностей А и В усваивают язык третьей общности С. Став двуязычными, они получают возможность общаться между собой, а так же с представителями общности С».

Относительно владения близкородственными (например, казахским и татарским, русским и белорусским) и неродственными языками (русским и казахским или башкирским и латышским) в условиях республики, очевидно, нужно внести дополнение к определению сущности двуязычия. Под двуязычием некоторые лингвисты склонны понимать владение только двумя генетически неродственными языковыми образованиями. М.М. Михайлов полагает, что двуязычие – это владение двумя генетически разными средствами общения. При этом он замечает, что двуязычие не обязательно предполагает владение двумя литературными языками, оно может быть сведено к владению двумя диалектами, если они относятся к двум разным национальным языкам или, для более ранних эпох, если они восходят к разным источникам. При таком толковании за бортом двуязычия должно оставаться владение, хотя и родственными, но очень разными языками, как, например, татарский и узбекский, русский и белорусский и т.п.

Поэтому в настоящее время специалисты предлагают различать билингвизм и диглоссию. Под билингвизмом, по-видимому, следует понимать владение двумя разными языками или диалектами, независимо от того, являются они генетически родственными или нет. Под диглоссией понимается в отличие от билингвизма относительно устойчивое языковое состояние, когда в дополнение к диалектам языка существуют генетические родственные языковые образования или стили, обслуживающие литературу. Наиболее яркий пример диглоссии дают арабские страны, в каждой из которых арабский язык имеет две основные формы: литературную, обслуживающую художественную литературу (печать, радио, публичную речь), и разговорную (или иначе язык бытового общения). Укажем также и на другое определение термина диглоссия, данное А.Фергусоном. «Термин диглоссия призван обозначать употребление в одном и том же языковом коллективе наряду со стандартным, общеупотребительным вариантом языка (общенациональным или региональным) также отличного от него, более строго нормированного варианта, служащего языком литературы и усваиваемого лишь в школе. Примеры диглоссии – «египетский» арабский и арабский классический, швейцарский немецкий и литературный немецкий и т.п.».

Таким образом, в лингвистической литературе существует множество различных версий о сущности и разновидностях билингвизма как социо-лингвистического явления. В силу объективных причин родным языком индивида может функционально оказаться язык другой национальности, но, несмотря на это, он может считать родным язык своей национальности, если даже им в совершенстве не владеет и более того – вовсе не владеет.

При изучении двуязычия необходимо учитывать три обстоятельства: компетенцию, исполнение, ориентацию. Так, М.Н. Губогло отмечает «…под языковой компетенцией понимается та или иная

104

степень владения языком (или языками), под речевой деятельностью– употребление одного, двух или более языков (иногда попеременно) в разнообразных жизненных ситуациях, под языковой ориентацией – психологическое отношение билингвов или полилингвов к различным языкам». Далее ученый разъясняет, что «… под компетенцией (потенциальное двуязычие) подразумевается та или иная степень владения одним или несколькими языками, а под речевой деятельностью (реальное двуязычие) – фактическое употребление одного или нескольких языков в разнообразных сферах жизни».Список использованных источников:1.Дэвидсон Д., Митрофанова О.Д. Функционирование русского языка: методический аспект// Русский язык и литература в общении народов мира: Проблемы функционирования и преподавания. УП Международный конгресс преподавателей русского языка и литературы. – М., 2010. -С.5-9.2.Карлинский А.Е. Некоторые особенности речевой деятельности на первичном и вторичном языках// Исследование речемыслительной деятельности : Психология, Вып. Ш. - Алма-Ата, 2004. - 151c.3.Соловьёва Е.Н. Методика обучения иностранным языкам: Базовый курс лекций. – М., 2009. - С.4.Мурзалинова А.Ж. Методические основы формирования функциональной грамотности учащихся – казахов при обучении русскому языку в 10-11 классах школы нового типа. - Алматы, 2002. - С.31-32.5.Дешериев Ю.Д., Протченко И.Ф. Основные аспекты исследования двуязычия и иноязычия // Проблемы двуязычия и многоязычия. – М., 2002 - С. 6-12.6.У.Вайнрайх. Языковые контакты. - Киев, 2008. - С.22-25.

Аннотация. Бабаларымыздың ағылшын тілін білуі уақыт талабы – деп Презиндентіміз Н.Ә.Назарбаев өзінің 2012 жылы 29-мамырда бір топ бұкаралық ақпарат құралдары басшыларымен кездесуінде «тілдердің үш тұғырлығы» мәселесіне байланысты ағылшын тіліне деген ой пікірін жоғарыдағы сөзімен дәлелдеп берген болатын .Аnnotation. The situation of "language boom" in the modern world is characterized by need becoming aggravated in the conditions of the market for expeditious and effective orientation from subjects of communication in an information field. This requirement is caused by need for experts in due time to receive the necessary information "first-hand" in the original. In the circumstances the language personality capable quickly is demanded and effectively to be guided in a multilingual information field, it is productive to participate in communication in conditions as dialogue, and polyravine, flexibly and systemically to use the potential of linguistic (polilingvalny) education for self-development and self-realization. It was emphasized more than once in the performances before the public by the President N. Nazarbayev.

ӘОЖ 371.214.17: 91

ОҚУШЫ ТҰЛҒАСЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ҚАЗАҚТЫҢ БИ ӨНЕРІ АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ МАҢЫЗЫ.

Ж.Ж. Байділдаева№47 қазақ орта мектебі, Тараз қ.

Қазақтың би өнері жайында сөз қозғағанда, оның ерте заманнан қалыптасып, халқымыздың аса бай ауыз әдебиетімен, ән-күйлерімен, дәстүрлі тұрмыс-салтымен біте қайнасып келе жатқандығын еске алған жөн. Би өнерінің де ата-бабадан қалған мәдени мұраның аса маңызды бөлігі ретінде қазақ қоғамымен бірге жасасып, оның рухани өміріне азық болғандығын аңғарамыз. Ел арасында сақталған азды-көпті билердің өзінен-ақ халықтың өткендігі өмір салты, істеген кәсібі, оның айналадағы ортаға көзқарасы көрініп тұрғандай. Қазақтың би өнері сонау ежелгі заманнан бері қарай жұрттың көңіл күйіне, ой-арманына, тілек аңсарына, уақыт талабына, дәуір талғамына сай өзінше дамып, ұрпақтан-ұрпаққа таралып келді. Әр халықтың ұлттық ерекшелігіне орай би өнерінің көркемдік бейнелеу құралдары мен мазмұны да әр түрлі болып келеді. Мәдениеті өскен халықтардың тұрмыс –тіршілігі мен еңбек процесінің жетік дамуына байланысты, олардың ұлттық билері сан түрлі сипат алып, тұрпаттық, мазмұндық, көркемдік жағынан кең қанат жайып, үнемі ілгерілеп отырады. Әр халықтың белгілі бір ережелерге бағындырылған әсем, нәзік қимылдарынан келіп би туындады. Одан біз әр халықтың дәстүрін, әдет-ғұрпын, салтын, тұрмыс-тіршілігін айнытпай таныта алатын өзіндік ерекшеліктерін ажырата аламыз.

105

Қазақтың би өнері де ұлттық мәдениеттің сан-салалы түрлерінің негізінде қалыптасты. Ендеше халықтың билеу мәдениетін өркендетудің үлкен әлеуметтік мәселе екені белгілі. XX ғасырдың ортасында халықтың материалдық және рухани мәдениетінің дамуына байланысты Қазақстанның мәдени өмірінде ұлттық опера және балет, драма театрларын, хореография мектебін, концерттік ұжымдарды құруға мүмкіндік туғаны мәлім. Міне, осындай кезеңде кәсіби деңгейі жоғары би ансамблін құру алға қойған мақсаттардың бірі болып саналды. Қазақстан жерінде қазақ би өнерінің дамуында «Қазақ СССР-нің Мемлекеттік би ансамблінің» рөлі зор. Бұл ансамбль 1955 жылдың қыркүйек айында Украин ССР-нің еңбек сіңірген артисі, режисер-хореограф Л.Д. Чернышева басшылығымен өмірге келді. Қазақ би өнерін зерттеуші ғалым-педагог Н.И.Эльяш: «Ансамбль-қазақ би өнеріндегі жаңа жанр. Оны біздің заман тудырды. Халық би ансамблі ең демократияшыл өнер. Оның кейіпкерлері дүниежүзінің қарапайым халқына жақын», деп XX ғасырдың 30-шы жылдары Кеңестер Одағы көлемінде құрыла бастаған қазақ би ансамбль» де қазақ билерімен бірге осы ансамбльдер үлгісін ұстана отырып өз репертуарына әлем халықтарының билерін енгізді. Қазақ ұлттық би өнеріне ән-күй және әсем қимыл қажет десек бұл екеуі халқымызға тән зор қасиет, қай ұлттан болмасын кем түспейтін ерекшелік болатын. Қазақ музыкасының жүйелі әуені, күй ырғағы мен тұрмыс салт жырларның шарттылықтары ұлттық хореография өнері үшін бұлақ көзі екендігін түсінген Л.Чернышева да жаңа құрылған ансамбльдің халыққа жақын болуын қалады. [2, 34 ]

Ансамбльдің алғашқы ізденісі жеміссіз болған жоқ. Сол кездің өзінде-ақ ұлттық дәстүр мен салт-санаға толы ән мен би өнерін бірден игеріп кеткен жас ұжымның алғашқы қадамын көрермен жылы қабылдады, концерттік бағдарламасын сол кезеңде кеңестер одағының жер-жерлерінде құрылған осындай ансамбльдер үлгісінде дамытты. Ол бағдарламаға вокалды-хореографиялық композициялар енгізді. Л.Д.Чернышеваның қазақ би өнеріне қосқан жаңалығы да осы болатын. Еңбек процесін бейнелейтін, колхозды ауыл мен селоның өмірін суреттейтін жаңа би ойындары жарыққа шығуда лирикалық тақырыптардың үндері де жаңаша естілгендей болды. Бұрын бірыңғай қыздар немесе бірыңғай жігіттер ғана билейтін болса, енді жұптаса көпшілік болып билеу орын ала бастады. «Алатау баурайында», «Тыңдағы той» атты музыкалы-хореографиялық композицияларында ауыл мен қырман тойының көркі суреттелген. Бұл композицияға ансамбль мүшелері түгел қатысып, қыздардың әсем лирикалық, жігіттердің шапшаң да ширақ билерінен және жұптаса биленетін көпшілік биден құралған болса, «Саяхатта» композициясында тек қана жігіттер өнер көрсеткен. «Көкпар», «Қазақша күрес», «Жігіттер» биінен және халық әні «Ай қабақтан» түзілген бұл композиция шын мәнінде ансамбльдің негізінде «Салтанат» би ансамбльі болып қайта құрылды. Ансамбльдің репертуарында жоғары да көрсетілген үлкен-үлкен вокалды-хореографиялық композициялар мен қатар «Киіз басу», «Айжан қыз», «Шашу», «Ата толғауы», «Шолпы», «Қос алқа», «Сылқыма» қойылымдары ою өрнектермен ерекшеленген қазақ ұлттық билері болды. Ансамбль өзінің алдына қойған мақсатын орындауда жер шарынның түрпір-түкпірінде гастрольдік сапарда болып, қазақ өнерімен дүниежүзінің халқтарын таныстырды. Онда қазақ халқын ұлт ретінде танытып, халықпен халықты таныта түсті. Қазақ деген халықтың өнеріне бас идірді. Қазақстан хореография өнерін соның ішінде ұлттық биді насихаттау ансамбль мақсаттарының негізі болды. «Салтанат» би ансамбілінің шығармашылығы халық биінің дамуындағы кезеңдерінің біріне айналды. 1985 жылы Алматы облыстық филармониясы жанынан фольклорлық би ансамблінің құрылуы осы кезеңнің бір жаңалығы. Халық арасында сақталып қалған көне билерді қалпына келтіріп, ансамбльдің репертуарына енгізуде Д.Әбіровтың «Ұтыс биі», «Қоштасу», «Балбырауын» билерімен қатар О.Всеволодская-Голушкевичтің «Бақсы ойын», «Буын биі», «Ақат» билерінің сахна төрінен орын алуы заңды құбылыс болатын. О.Всеволодская-Голушкевич халықтың –этнографиялық билерді сахналауда қазақ халқының салт-дәстүріне, әдет-ғұрпына ерекше көңіл бөлді. Қазақ халқының өткен тарихына зер сала отырып өлең-жырларынан нәр алған балетмейстер соның барлығын ұлттық би өнеріне келелі үлес қосуда өз шығармашылығына қайнар көз , құнарлы өріс ретінде пайдалана білді. Осы балетмейстердің қойылымындағы «Бастау» атты хореографиялық композициясы ансамблдің шығармашылық бетін ашты. «Алтынай» би ансамблінің өнері, бағдарламасы, жалпы даму жолы қазақ би өнері тарихына өзіндік құбылыс болып енгені анық, өнер салаларын да жандандырды. Мәселен, «Алтынай» би ансамблі арқылы:

-Көне қазақ ұлт билері өмірге енгізілді.-Әр бидің мазмұнынан қарай небір ұмыт болған бірегей киім үлгілері қалыптастырылды.-Жаңалықты халық музыкасының құнарлы топырағынан іздеген балетмейстердің өз

қойылымдарында әр бидің мазмұн ажарын ашатын небір ұмыт болған би күйлері қалпына келтірілді.

106

-Әр бидің қимыл қозғалысына, бидің ерекшелігіне қарай қолданылатын қолөнерлік, тұрмыстық бұйымдар мен зергерлік заттарды биге қолдану үрдісі қалыптасты.

-Аспаптық би үлгілері тәжірибеге енгізілді. . [4, 89 ]Бұған дәлел, «Құсбегі дауылпаз» биіндегі кепшік аспабы, «Бақсы ойынындағы» асатаяқ

аспаптарын қолдану өзіндік жаңалық ерекшелігімен сахна төрін барынша ажарландарды.«Шалқыма» биіндегі торсық, «Киіз басаудағы» сабау, «Сайыс» биіндегі найза, «Қылышпан

биіндегі» қылыш. Міне осы дүниенің барлығы сахнадан орын алды. Өмірге 1985 жылы келген «Алтынай» халық би ансамблі бірден халық жүрегіне осылайша жол тапты. Бұл билердің бәрінің астарында халқымыздың тұрмысы, салт-дәстүрлері, этнографиясы, көне музыкасы жатыр. «Алтынай» халық би ансамбльінің бағдарламасы ел ішінде халық биін насихаттап таратуда «Сайыс», «Жезтырнақ», «Бақсы ойыны», «Алқақотан» тәрізді иірім-нақышы, ұлттық сипаты, бояу-бедері мол билермен қатар тұрмыс, салт-дәстүрлер тағылымына сай « Келіншек», «Қоштасу» тәрізді билердің көркемөнер ұжымдарының нық орын алуын ықпал етті. Халық билерінің Республиканың түкпір-түкпіріне таралып, кең қанат жаюына өзі балетмейстерлер мен бишілердің өнерімен тығыз байланысты. Ансамбль бишілерінің шығармашылық жолы ұлттық билерді сақтаушы ғана емес бұрынғы мен бүгінгінің арасын жалғастырушы іспеттес. Осы күні бүкіл халық игілігіне айналып, қазақ би мәдениетіне зор үлес қосқан аты шулы билеріміздің қалдырған мұрасы осының айғағы деп білеміз.

Ал, сонау 60-жылдардың аяғында құрылған Мемлекеттік «Гүлдер» жастар эстрада ансамблі Республикада қазақ би өнерінің дамуына жаңа леп әкелген ұжым. Бишілерді басқарған Д.Б.Киякованың осы орайда жаңа жол тауып, би өнеріне жаңа үрдіс енгізгенін біреу білсе біреу біле бермейді.Оның осы ансамбльге арнап қойған «Домбыра», «Кесте» т.б билері нағыз қазақ ұлттық биінің нақышында қойылған. Ендеше бүгінде іргесі бекіп, Қазақстанның кәсіби би өнерінің дамуына үлесін қосып келе жатқан «Салтанат», «Алтынай», «Гүлдер», «Наз» Мемлекеттік ансамбльдерінің осы өнердің ғажап үлгісін көріп, одан нәр алған би ұжымдары бүгінде тамырын терең жайып, көп салалы, кең өрісті өнер ошақтарына айналып отыр. Көрермен қауымның жоғары эстетикалық талап, талғамына жауап беретін ансамбльдер өзінің көркемдік, идеялық мазмұнының байлығымен бірге сан жағынан да өсіп, көбейіп келе жатқаны белгілі. Бұл да өте қуанарлық жағдай.

Қазақ билері, міне осылайша туып ,ел арасына тарады. Көрермен жұртшылықтың көзін қуантып, көңілін өсірді. Қазақтың ұлттық профессионалдық би өнері осылайша өріс алып, қалыптаса бастады. Биді тұла бойы тұнған сұлулық поэзиясы десек, оның оралымдарын, тұңғиық терең сезімін жұртшылық жүрегіне сол қалпында мөлдіретін жеткізіп беру де үлкен жауапкершілікті талап етеді. Осы жерде Шара апамыздың бір оқиғасын тілге тиек еткім келіп отыр: «Египетте гастрольде болдым. Концертке сол кездегі өкімет басшысы Абдель Насердің өзі қатысты. Бұл жолы жүрегім ерекше толқыды. Сөйтіп тұрғанда қазақ күйінің құдіретті үні құлағыма келгені сол екен, биімді бастап кеттім. Басымдағы үкілі кәмшат бөрік, үстімдегі қынама бел, қос етек көйлек, шашымдағы сыңғырлаған шолпыларым менің қимылыма қанат бітіріп ширақтатып жібергендей болды. Би бітуге жақындағанда биді қалай аяқтаудың өзіндік ерекшелігін азды кемді ойланып алып, Абдель Насердің алдында шыр көбелек айнала келіп, қазақша сәлем жасап, бір тіземді бүге тұра қалдым. Би өнерін тамашалап отырған Насер орнынан тұрып келіп, менің қолымнан көтеріп тұрғызды. Менің бұл жерде айтқым келгені, қазақ өнерінің, әсіресе қазақ билерінің құдіреттілігі, көрермен жұртшылықты жүрегінде өшпестей із қалдыратындығы, орындалу мәнерінің адам жүрегіне жетуі. Дәстүр сабақтастығы ұлт өнерінің негізі. Олай болса, бай көркем шығармашылығы бар қазақ би өнерінің ұлттық үлгілерін тәжірибелік түрде игермесе, оның рухани құндылығы жоғалады. Әрбір әннің мазмұнын тез арада бимен бейнелеп көрермендерге жеткізу үшін талмас еңбек пен көп іздену, тынымсыз шеберлікті шыңдау керектігін айтқым келеді. Би өнерін өз өмірім мен өнерімнің басты нысанасы етіп алғаныма өкінбеймін. Себебі, ол халқымның өнері, ал мен болсам, сол халықтың перзентімін. Өзімнің тынымсыз ізденісімнің арқасында ұлттық биімізді қайта түлетіп қана қоймай, шынайы кәсіпкерлік деңгейге дейін көтергім келеді. .[1, 55]Қазақ биі негізінен, қол, бас, мойын, көз, иық секілді түрлі дене мүшелерінің қимылдарымен биленеді. Ал оны біз қиюын тауып, үйлестіре білсек, қазақтың ұлттық биінің өз ерекшелігі танылады. Қазақ биін қалыптастыруда Шара Жиенқұлова апамыздың қосқан үлесі өте көп. Көп жылдар бойы ол тынымсыз тірнектеп жинап, моншақтай теріп жүріп жетпіске тарта қазақтың ұлттық билерін шығарды, қырық биді сахнаға қойыпты. Оның ішінде жеке билер де, топтасып орындайтын билер де бар. Мысалға, «Айжан қыз» жеке би. Құрманғазының күйіне қойылған. Бірде қазақтың атақты үш халық күйшісі кездеседі. Оның бірі домбырашы Айжан қыз екен. Ол өз ортасында өжет қыз атаныпты.

107

Дарынды, ешқандай қорлық, зорлыққа мойын ұсынып қорықпай, ескі салт дағдыларына бағынбай тойда, жиында, сауық, кештерде домбыра шертіп, күй шығарады екен. Соған орай, оның өнерін де халық сүйсіне тыңдайды. Кезінде Құрманғазымен кездесіпті. Оның осындай ақжарқын алғыр ырғағына қойылған. «Айжан қыз» биінің бірінші бөлімінде нәзік биязы қыздың тал бойындағы ерекше әсем қимыл баяндалса; екінші бөлімінде жігерлі, қажырлы домбырашы қыздың буырқанған қызу қандылығы, тебіреніс толқынын көрермендердің көз алдына анық елестетіп береді.«Қос алқа» биі қыз бен жігітің жұптасып билеуіне арналған би. «Қос алқа» Дәулеткерейдің күйі, күй өзегіне дала қызғалдағандай құлпыра өскен ерке қыздың сүйген жігітімен өзен бойында кездесу сәті алынған. Ат суарған боп субасына келген жігіттің де жүрегі лүпілдеп, қызды күтіп тұрады. Ынтыққан қос жүректің қос махаббатын бар аймақ құптағандай: судың ағысы да, кешкі самал желдің сыбдыры да қуаныш күйін тартқандай музыкаболып естіледі. Асыға күткен қыз жүрегінің дүрсілі, құлағындағы сырғасы мен мойнындағы қос алқаның сылдыры қол ұстасқан сондай ақ музыканың мазмұны би арқылы толықтырылып, айқындап беруге өзгеше зер салмаса, ол би «жансыз», « әсерсіз», «түсініксіз» болып қала береді, халық оны қабылдамай қояды. Дегенмен, оқушы жастардың рухани тәрбиесіне қазақ би өнерінің ықпалы зор.Пайдаланған әдебиеттер:1. Д. Абиров. История казахского танца. -Алматы, «Санат» 2007.2. Н.Эльяш. Казахский балет. Искусство Казахстана журнал, №53. Т.С.Ткаченко. Народные танцы. М: Издательство, 1999.4. А. Исмаилов. Қазақтың ұлттық биі. Алматы, «Рауан» 2000.Аннотация.В данной статье рассматривается особенности содержании формирования творческой личности через средствами казахского национального танца. Annotation.This article is examine to the especially contents research of creative personal over means Kazakh nationalition dance.

UDK 1802:378.147А-50

WORKING COLLABORATIVELY AND COOPERATIVELY IN GROUPS.

Botamkulova A.BTaraz State Pedagogical Institute, Taraz city

Collabration is a phiosophy of interaction whereas cooperation is a structure of interaction designed to facilitate the accomplishment of an end product or goal. Collaborative Learning is a personal philosophy, not just a classroom technique. In all situations where people come together in groups, it suggests a way of dealing with people which respects and highlights individual group member's abilities and contributions. There is a sharing of authority and acceptance of responsibility among group members for the group's actions . The underlying premise of collaborative learning is based upon consensus building through cooperation by group members. Collaborative Leaning is an educational approach to teaching and learning that involves groups of students working together to solve a problem, complete a task, or create a product.Collaborative learning is based on the idea that learning is a naturally social act in which the patricipants talk among themselves and it is thongh talk that leaning occurs.There are many approaches to collaborative learning but the main assumptions about a cooperative learning process are that:1. Learning is an active process whereby students assimilate the information of and relate this new know ledge to a framework of prior knowledge.2. Learning requires a challenge that opens the door for the learner to actively engage his /her peers, and to process and synthesize imformation rather simply memorize and regurgitate it.3. Learners benefil when exposed to diverse viewpoints from people with varied back grounds.4. Learning flourishes in a social environment where conversation between learners takes place. During this intellectual gymnastics, the learner oreates a framework and meaning to the discourse.5. In the collaborative learning environment, the learners are challenged both socially and emotionally as they listen to different perspetives, and are required to articulate and defend their ideas. In so doing, the learners begin to create their own unique conceptual frameworks and not rely solely on an expert’s or a text’s

108

framework. This, in a collaborative learning setting, learners have the opportunity to converse with peers, present and defend ideas, exchange diverse beliefs, question other conception frameworks, and be actively engaged. Students learn best when they are actively involved in the process. Researchers report that, regardless or the subject matter, students working in small groups tend to learn more of what is taught and retain it longer than when the same content is presented in other instuctional formats. Students who work in collaborative groups also appear more satisfied with their classes. Learning will be enhanced in an environment where children are given opportunities for expoloratory talk. When children are working in this way their reasoning becomes apparent through their talk and may be developed by their teacher or their peers. Homever, this kind of talk does not come naturally to understand the value of collaborative talk. A frequent pattern of questioning observed within classrooms has been found to take the form of Initiation-response - Follow-up. For example: Initiation (teacher): leow many bones are there in the human body? Questioning is a critical skill in the sense that, done successfully, it becomes a powerful tool for teaching by supporting, enhancing, and extending children’s learning. It is generally arguer that there are essentially two types of questions that teachers can use to elicit children’s understanding; lower-order and higher-order questions. Lower-order questions are sometimes called closed or literal questions. They do not go begone simple recall and answers are either right or wrong tiigher-order questions require children to apply, reorganize, extend, evaluate, or ane lyge imformation in some way. Both types of question have their place within an effective pedagogy; the type of question asked and the form in which it is posed will vary in relation to its purpose. In addition, questions need to be formulated to match children’s learning needs. It is possible to differentiate questions for different abilities and different children. Different questioning techniques can be used in order to support children’s learning more throughly, such as prompting, probing and redirecting: Prompting-prompting may be necessary to elicit an initial answer to support a child in correcting his or response, for simplifying the framing or the questions, taking them back to known material, siring hints or clues, accepting what probing: probing questions are designed to help children give fuller answers, to clarify their thinking, to take their thinking further, or to direct problem-solving activating, for example, “Could you give us an example?”. Redirecting: redirecting questions to other children, for example, “Can anyone else help?” though questioning atcacher can:- Encourage children to talk constructively and on task;- Signal a gemine interest in the ideas and feelings of children;- Develop curiosity and encourage research;- Help children to externalize and verblise knowledge;- Help children’s creative thinking;- Help children to think critically;- Help children to learn from each other and to respect and evaluate each other’s contributions;- Diagnose specific difficulties or misunderstanding that could inhibit learning.Listening and Responding to children.Just as importtant asthe teacher's questions is the questioning that arises rom careful listening to children's responses. In dialogic talk the questions asked by children are as impportant as the questions asked by theteacher and the answers gien. The teacher is not using questions solely for the purpose of testing pupil's knowledge, but also to lnablethem te reglect, develop and extend their thinking wragg and brown suggest several types of response that can be made to pupil's answers and comments. Teachers can:-nore the response, moving on to another pupil, topic or question.knowledge the response, building it info the subsequent discussion.-repeat part response verbatim to rein force the point or to bring it to the attention of those that might not have heard it.-Repeat part of the response, to emphasise, a particular element of it.-Paraphrase the response for clarity and emphasis, and so that it can be built info the ongoing and subsequent discussion.-Praise the response (either directly or by implication in extending and building on it for the subsequent part of the discussion).-Lorrect the response.-Prompt the pupils for further information or clarification.- Probe the pupils to develop relevant points.

109

It is easy for a teacher to miss important clues to children's understanding when they are too concerned to lead children towards a predetermined answer. It is important to give children time to respond and wherever possible build answers and further questions on their contributions. In addition to pausing after asking questions, research shows that benefits result when teachers pause after do not affirm answers immediately.Hargreaves and Galton found that on average a classroom teacher waits only two seconds before either repeating a question, rephrasing, it, directing it to another child or extending it themselves. Hargreaves and Galton argue that a teacher's immediate and instinctive response should be to evaluate, repeat or restate an answer. [2, 80] Increasing wait time from three to seven seconds results in an increase in the following:1.The length of pupil responses.2.The number of unsolicited responses3.The frequency of pupil questions.4.The number of responses from less capable children.5. Pupil-pupil interactions.Allowing thinking time (particularly for complex responses) affords pupil the opportunity to correct, clarify and crystallise their responses. Additionally, it is important to think about pace in relation to purpose- a series of closed questions may be appropriate, but at other times we want pupils to give more thoughtful and considered responses.To summarise: discovering what pupils know and their misconceptions requires good communication skills, language skills, and empathy. Rather that a teacher's questions eliciting brief responses from pupils, we can see that dialogis talk is a type of interaction where both teachers and pupils make substantial and significant contributions.Dialogis teaching. . Contemporary Understanding..There is now considerable evidence that suggests that getting Student to talk together in class has numerous benefits in:- allowing students to articulate their understanding of a topic;- helping them to understand that other people may have different ideas;- Enabling student to reason through their ideas;-assisting the teacher in their understanding of' where their students are' in their learning; A characteristic of much classroom talk is the extent of the teacher's conversational control over the when and how relevance or correctness of what pupils say and when and how much pupils may speak. Pupil in many classroom have few conversational rights. One would not for example expect a pupil to say to a teacher" That's an interesting point". Research suggests that the common pattern of classroom talk, where the teacher controls the discourse, asks the important questions, repeat children's answers and offers praise, does not seem likely to advance children's thinking or develop their talking skills. Also has shown that peer group interaction has an important part to play in learning. When learners are working in pairs or groups they are involved in interactions which are more symmetrical than those of teacher - pupil discourse and so have different kinds of opportunities for developing reasoned arguments and describing observed events. Language is our prime tool for making collective sense of experience. Indeed learning is mediated through dialogue and the extent to which learners perceive cohesion and coherence in their classroom work may be heavily dependent on how dialogue mediates that activity. Talk with a teacher, and with other pupils, is perhaps the most important means for ensuring that a learner's engagement in a series of activities contributes to their developing understanding. Proposes that dialogic teaching harnesses the power of talk to stimulate and extend learners. Alexander suggests that through dialogue, teachers can clicit learners' everyday, common sence perspective, engage with their developing ideas and help them overcome misunderstandings. [3, 87] When learners are given opportunities to contribute to classroom dialoge in extended and varied ways, they can explore the limits of their own understanding. At the same time they practice new ways of using language as a tool for constructing knowledge. That talk in learning is not a one- way linear communication but a reciprocal process in which ideas are bounced back and forth and on that basis take children's learning forward. . In dialogue, participant children (and their teachers) are equal partners striving to reach an agreed outcome and trying out and developing what has described as the joint construction of knowledge or becoming involved in a process of interthimcing, Interthinking can be achieved through dialogue with pupils, however pupils can do in with each other in a process of joint enquiry. Mercer's research asserts that talk is a vital appart of student's learning and that there are three broad types of talk that people engage in disputational talk, cumulative talk,

110

exploratory talk. Bibliography:1. Барнс Л.Б. Преподавание и метод конкретных ситуаций: Конкретные ситуации и дополнительная литература: Пер. с англ./ Барнс Л.Б., Кристенсен К.Р., Хансен Э.Д.; ред. Наумов А.И. - М: Гардарики, 2000. - 109 с.2. Brown D. Teaching by Principles: an Interactive Approach to Language Pedagogy. – 2nd edition. – Addison Wesley: Longman, 2001. – 80 p. 3. Ur P. Discussions that Work: Task-centered Fluency Practice. - Cambridge:Cambridge University Press, 1988. – 122 с. Press, 2008. – P 1124. http://www.edu-cip/kzАннотация.Мақала білім берудегі оқытудың интерактивті әдістерін қолданудың мүмкіндіктерін үйретуге арналған. Сонымен қатар, интерактивті әдістеменің ерекшеліктері баяндалған.Annotation.This article is dedicated to the research of education by means to some interactive methods. This is devoted to effective using of innovation methods in the teaching.

УДК 45.22:15ПСИХОЛОГО - ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ

ТВОРЧЕСКИХ СПОСОБНОСТЕЙ УЧАЩИХСЯ

К. БектургановаСредняя школа №35, г. Тараз

12-летнее образование в Республике Казахстан направлено на формирование разносторонне развитой, творческой, конкурентоспособной личности, готовой и стремящейся к обучению и самообразованию на протяжении всей жизни. Одной из основ в обучении и воспитании в 12-летней школе определен личностно-ориентированный, индивидуальный  подход, нацеленный на учет и развитие потенциальных возможностей ребенка. Конкуренция модернизации образования в РК стат главную задачу - обеспечить новое качество образования, сохранив его фундаментальность и соответствие актуальным популярностям личности, общества.

Как говорил великий немецкий педагог, либеральный политик Адольф Дистервег «Плохой учитель преподносит истину, хороший учитель учит её находить.»

Сегодня требуется человек, который: Ставит перед собой реальные цели, ведет себя более зрело; Более полно принимает себя и свои чувства; Становиться более уверенным в себе и автономным; Начинает принимать и понимать других людей.На современном этапе обучения детей перед учителем новой формации ставится

ответственнейшая задача – обучать и воспитывать с учётом  потребностей родителей и государства.  "В образовании главные ценности - ребенок и педагог, способный развивать, защищать, оберегать ее индивидуальность, а отсюда - направленность на идеи: человек - не средство, а цель, поэтому не ребенка надо приспосабливать к системе образования, а школу к нему".

Учитель в ответе за целенаправленное и систематическое физическое, умственное и духовное развитие ребёнка. Прочные знания, умения и навыки учащиеся приобретают в процессе активной познавательной деятельности,  важнейшей предпосылкой которой является интерес. Как известно, стойкий творческий интерес формируется при сочетании эмоционального и рационального в обучении. К.Д. Ушинский подчёркивал, что «задача первоначального обучения – это сделать серьёзное занятие для ребёнка занимательным». Учителя нашей школы пробируют многие технологии, пытаются применить на практике передовой опыт многих известных педагогов-практиков, ищут более эффективные подходы к процессу объяснения новых знаний и повторения пройденного. Мы считаем, что творчество должно являться характерной и неотъемлемой чертой в деятельности учителя. Стандарт и шаблон при проведении урока в начальных классах толкает ребёнка на путь недостаточно осознанного и осмысленного запоминания и усвоения содержания. Творчество и своеобразие при изучении материала на уроке создают положительные эмоции и доставляют удовлетворение и радость детям и учителю. Учителя начального обучения не

111

останавливаются в поисках оптимальных методик для успешного обучения учащихся, понимая, что необходимо заинтересовать ученика не готовыми знаниями, а вовлекать учащихся в поисковую деятельность. Они постоянно находятся в творческом поиске, повышают свою квалификацию через открытые уроки, посещение семинаров, проблемных курсов и курсов ПК.

Творчество, по определению, взятому из энциклопедического словаря, - это "деятельность, порождающая нечто качественно новое и отличающееся неповторимостью, оригинальностью" Значит, творческая личность - это человек, овладевший подобной деятельностью. Творческая личность рождается тогда, когда учащиеся учатся самостоятельно применять свои ранее полученные знания, умеют представить себе объект, о котором идет речь, сравнить с другими, сделать выводы, выразить свое отношение к объекту. Творческая деятельность рассматривается нами как "деятельность, способствующая развитию целого комплекса качеств творческой личности": умственной активности; смекалки и изобретательности; стремления добывать знания, необходимые для выполнения конкретной практической работы; самостоятельность в выборе и решении задачи; трудолюбие; способность видеть главное.

Поэтому целью образования на современном этапе развития в соответствии с требованиями общества является воспитание и обучение конкурентоспособной нации. Для решения ряда проблем необходимо нестандартное, абстрактное, порой оригинальное мышление. В связи с этим нужна молодежь новой формации – это духовно развитая, творческая личность, обладающая способностью к рефлексии, стремлением к новому. Для процветания Республики Казахстан просто необходимы люди, которые бы смогли поднять на должный уровень казахстанскую науку, искусство, литературу. В связи с нарастающими социально-политическими переменами в стране, современной школе предстоит изменить свою образовательную парадигму, в которой каждая личность – это индивид, имеющий собственный творческий потенциал. По моему мнению, если систематически приобщать учащихся к работе творческого характера, решению различных, постепенно усложняющихся творческих задач на уроках, то возможно развитие творческих способностей учащихся, так как ведущая роль в этом процессе принадлежит образовательной среде. Л.С. Выготский писал о том, что «один их очень важных вопросов детского совершенствования – это вопросы о творчестве детей, об условиях развития творческих способностей, которые имеют огромное влияние на формирование личности человека»

В связи с этим актуальным и необходимым становится проблема развития творческих способностей, творческого мышления и творческого подхода к обучению и практической деятельности учащихся через совершенствование образовательной среды. Творчество сопровождает нашу жизнь с самого рождения. Чтобы мы не делали – все от нас требует оригинальности, индивидуальности, присущих каждой личности. И моя задача состоит в том, чтобы, опираясь на идею всеобщей природной способности детей, создать среду, в которой могли бы работать и совершенствоваться не только талантливые ученики, но и те, кто только стал замечать у себя ростки творческого самопроявления и самовыражения. Важным условием обеспечения полноценного развития творческих навыков учащихся является организация образовательной среды. В связи с этим мы уверены, что для организации полноценной работы с учащимися нужно стремиться к созданию творческой атмосферы, которая должна быть максимально вариативной, разнообразной по содержанию и способам деятельности.

Уже в самом содержании образования заложено стремление к развитию опыта творческой деятельности учащихся. Учителю нужно вооружиться достаточно эффективным, надежным арсеналом, использовать все свое умение и творчески организовать педагогический процесс, чтобы максимально способствовать развитию всех способностей учащихся, его личности.

Помогать учителю в этом направлении должны администрация школы, методические объединения, психологическая служба школы. Нацеливаясь на развитие у учащихся творческих способностей мы попытались создать модель развития творческих способностей учащихся, опираясь на:

- диагностику творческого и интеллектуального потенциала, склонностей, интересов к творческой и исследовательской деятельности, креативных способностей;

- развитие познавательной активности, интеллектуальных и творческих способностей;- формирование навыков самопрезентации и публичных выступлений.Современная педагогика требует, чтобы преподавания стало организованным сплавом науки и

искусства, а одной из основных целей обучения стало развитие ученика. Необходимо система специально организованного, ориентированного именно на достижение интереса, а значит развития, обучения.

112

Психолог Крутецкий писал, что «развитие творческих способностей школьников связано с самостоятельным творческим овладением предметом, с самостоятельной постановкой несложных проблем, с нахождением путей и методов их решения, с «изобретением доказательств, с нахождением оригинальных способов решения нестандартных задач». Современные условия жизни предъявляют к человеку новые требование: умение эффективно адаптироваться к быстро изменяющимся ситуациям. Однако за последнее десятилетие ситуация в образовании изменилась не столь принципиально, чтобы можно было говорить о его способности готовить детей к жизни в новых условиях. Традиционно перед школой стояла задача социальной адаптации ребенка, то есть его приспособления к требованиям, предъявляемым обществом, а если эти требования меняются?

Поэтому в современных условиях меняются и задачи образования: они уже сводятся не к передаче готовых знаний и вооружению решениями на все случаи жизни, а к формированию способности быстро и максимально полно ориентироваться в постоянно меняющихся обстоятельствах. Мы, наконец, приходим к пониманию того, что школьное обучение не может оставаться таким же, как раньше, просто потому, что изменилось общественное устройство, все убыстряющимися темпами идет технический прогресс.

Сегодняшним школьникам необходимо передать способы получения конкретных знаний во всех предметных областях. Ознакомившись с принципиальными положениями учебной дисциплины и вооружившись методами работы с материалом, ученики оказываются в состоянии самостоятельно сделать конкретные выводы в конкретной ситуации. В этом случае отдельные частные факты ребенку не преподносятся, он как бы сам их открывает, и обучение для него становится сродни открытию – так называемое проблемное обучение. Психологи убедительно показали, что такие открытия доступны каждому ребенку.

Существует ряд принципиально различных трактовок интеллекта. На сегодняшний момент принято считать, что существует общий интеллект как универсальная психическая способность, в основе которой может лежать гене-тически обусловленное свойство неравной системы перерабатывать инфор-мацию с определенной скоростью и точностью (Х. Айзенк). В структуру ин-теллекта входят такие виды способностей: как вербальные, числовые, прос-транственные. Все вместе они характеризуют конвергентное мышление.

Конвергентное мышление (от лат. cоnvergere – сходиться) — форма мышления. Основано на стратегии точного использования предварительно усвоенных алгоритмов решения определенной задачи, т.е. когда дана инструкция по последовательности и содержанию элементарных операций по решению этой задачи. В обыденном сознании понятия «умный» и «сообразительный» выступают почти синонимами. Правда, в традиционных представлениях с умом ассоциируется еще и богатый запас знаний. Но очевидно также, что ум состоит не только в способности приобретать информацию и владеть ею, но активно ею пользоваться для решения разнообразных задач. Причем по-настоящему умным считают человека, способного справляться с задачами, алгоритм решения которых ему заранее не известен, а возможно, не известен вообще никому. В английском языке эта особенность получила название креативности. Ввиду неблагозвучия буквального перевода, который по-русски звучал бы как «творческость», англоязычный термин утвердился и в русском языке.

Креативность (от лат. creatio – созидание) — творческие способности индивида, характеризующиеся готовностью к созданию принципиально новых идей. По мнению Торренса, креативность включает в себя повышенную чувствительность к проблемаМ., к дефициту или противоречивости знаний, действия по определению этих проблеМ., по поиску их решений на основе выдвижения гипотез, по проверке и изменению гипотез, по формулированию результата решения. С целью содействия развитию творческого мышления могут использоваться учебные ситуации, которые характеризуются незавершенностью или открытостью для интеграции новых элементов, при этом учащихся поощряют к формулировке множества вопросов. Для оценки креативности так же используются различные тесты дивергентного мышления, личностные опросники, анализ результативности деятельности .

Одной из задач воспитания является развитие творческих  способностей учащихся. В психологической науке способности — это индивидуальные свойства личности, являющиеся субъективными условиями успешного осуществления определённого рода деятельности. Способности не сводятся к имеющимся у индивида знаниям, умениям, навыкам. Они обнаруживаются в быстроте, глубине и прочности овладения способами и приёмами некоторой деятельности и являются внутренними психическими регулятивами, обусловливающими возможность их приобретения. Б. М. Теплов указывает на некоторые условия формирования способностей. Сами по себе способности не могут быть врождёнными. Врождёнными могут быть

113

только задатки. Задатки Теплов понимал, как некоторые анатомо-физиологические особенности. Задатки лежат в основе развития способностей, а способности являются результатом развития. Если способность сама по себе не врождённая, следовательно, она формируется в постнатальном онтогенезе (важно обратить внимание на то, что Теплов разделяет термины «врождённый» и «наследственный»; «врождённый» — проявляющийся с момента рождения и формирующийся под воздействием как наследственных, так и средовых факторов, «наследственный» — формирующийся под воздействием факторов наследственности и проявляющийся как сразу после рождения, так и в любое другое время жизни человека).       Говоря о способностях, надо упомя-нуть, что они у каждого человека разные. Каждый человек имеет индивидуально-своеобразное сочетание способностей, и успешность его деятельности определяется наличием того или иного сочетания способностей. Одни способности могут заменяться другими — схожими по проявлениям, но отличающимися по своему происхождению. На успешность одной и той же деятельности могут влиять разные способности, поэтому, отсутствие одной способности может быть скомпенсировано наличием другой. Ещё  один  термин — склонности. Склонности представляют собой определённые отношения человека к деятельности. «…Способности не существуют вне определённых отношений человека к действительности, так же как и отношения реализуются не иначе как через определённые способности». Приведённая цитата свидетельствует о том, что склонности и способности тесно взаимосвязаны. Склонности представляют собой мотивационный компонент деятельности. Поэтому, без наличия склонности определённая деятельность может и не начаться, и способность, соответственно не сформируется. С другой стороны, если не будет успешной деятельности, склонности человека не будут опремедчены.

Учебные и творческие способности отличаются друг от друга тем, что первые определяют успешность обучения и воспитания, усвоения человеком знаний, умений, навыков, формирования качеств личности, в то время как второе — создание предметов материальной и духовной культуры, производство новых идей, открытий и произведений, словом — индивидуальное творчество в различных областях человеческой деятельности. Каждый нормальный ребенок имеет задатки основных способностей необходимых для развития. Творческие способности — это индивидуально-психологические особенности личности, в структуре которых выделяют общие и специальные способности. Какие же условия нужны для развития творческих способностей детей? Важную и основную роль играет наличие   впечатлений, то есть опыт, который осуществляется при участии в разных мероприятиях. Не у всех детей остановка, благоприятствующая их творческому развитию, создается до школы: для некоторых оно может начаться только в школе.

114

Важную роль в развитии детей играет их склонность к разным занятиям, которая нередко служит показателем одаренности ребенка в определенной области. Одаренность — это комплексное явление. Оно связано с выполнением человеком определённой деятельности, то есть одарённость состоит из различных способностей. Одарённость — это «качественно-своеобразное сочетание способностей, от которого зависит возможность достижения большего или меньшего успеха в выполнении той или другой деятельности. Одарённость обеспечивает не успех в какой-либо деятельности, а только возможность достижения этого успеха. Кроме наличия комплекса способ-ностей, для успешного выполнения деятельности человеку необходимо обла-дать определённой суммой знаний, умений и навыков. В каждом классе присутствуют не менее чем три группы, всегда есть большая и меньшая группа достаточно одаренных, детей, всегда есть группа детей, которая фактически не подготовлена программе данного класса, и есть средние по творческому развитию дети. Поэтому важнейшая задача учителя - пробудить у всех детей интерес к разным предметам. Очень важно, чтобы в процессе активной работы класса – при дифференцированном подходе учителя к детям – каждый ребенок чувствовал свое движение вперед, чтобы все работали терпеливо и с уверенностью в успехе, чтобы для всех занятия были интересны и желанны. Во время обучения дети становятся более самостоятельны и инициативны. Инициативно развивается их творческое восприятие.

М.Н.Скаткин в книге «Школа и всестороннее развитие детей» пишет о том, что на первый взгляд эта задача кажется неосуществимой. Чтобы научить ребенка какой-либо деятельности, мы обычно разлагаем поставленную деятельность на ее составные части, элементарные операции, показываем, как выполнить каждую из них в отдельности, а затем все операции в после-довательном порядке, даем соответствующие правила с инструкцией. Путем многократных повторений, упражнений дети овладевают навыком. Но такой способ обучения, пишет М.Н.Скаткин, неприменим к творческой деятельности. Дело в том, что центральным моментом творческой деятельности является догадка, интуиция, которая приходит в сознание внезапно, вдруг, и человек не может путем самонаблюдения описать последовательность мыслительных операций, которые привели его к решению проблемы. Это озарение - такой таинственный процесс, который не подчинен строгим предписаниям. А там, где есть строгое правило, предписывающее последовательность действий, там уже нет творчества, есть стандартная исполнительная деятельность.

На протяжении многих веков люди искали способ управления таинственным, загадочным процессом творчества. В литературе описаны различные способы, которыми пользовались отдельные художники и ученые, чтобы вызвать творческий процесс. Шиллер клал в ящик стола гнилые яблоки, и это благотворно влияло на его поэтическое творчество, Гельмгольц совершал восхождение на закате по освещенному солнцем и покрытому лесом склону горы. Но все эти способы носили характер случайных находок, и их нельзя было рекомендовать кому-нибудь (Пушкин В.Н., «Эвристика- наука о творческом мышлении»). Общий вывод, к которому пришли ученые в прошлом веке, был неутешительным для педагогики: творческий процесс не поддается управлению. Способность к творчеству - это талант, а таланты даются от рождения. Если бы творчеству можно было научить, писал французский Ученый Рибо, то ученых и изобретателей было бы столько, сколько сапожников и часовщиков. Но людей, способных к творческой деятельности мало - единицы из тысяч.

А как же быть этим тысячам? Пусть они примиряться со своей судьбой?Однако положение с развитием творческих способностей не так безнадежно, как кажется на

первый взгляд. Да, обучать творчеству так, как обучают стандартным действиям, нельзя. Но целенаправленно развивать творческие способности можно у каждого человека. У одних они разовьются в большой степени, у других в меньшей (здесь, конечно, оказываются природные задатки), но у каждого ребенка можно развить творческий подход к деятельности – будь то рисование, или сочинений, или решение математических задач, или изготовление поделок.

Список использованной литературы: 1.Концепция 12-летнего среднего общего образования в РК// 12-летнее образование. 2010.- № 8. 2.Методические рекомендации по организации учебно-воспитательного процесса в общеобразовательной школе: Методическое  пособие. Астана: РНПЦ проблем 12-летнего образования, 2009.- 32 с. 3.Шмырева Г.Г., Нестерович С.М. Развитие познавательных интересов учащихся // М. , Прометей – 2010г.

115

4.Шахгулари В.В. Подготовка будущих учителей к творческой деятельности в школе. – Алматы: НИЦ «Гылым», 2002. – 192с.

Аннотация. Бүгінгі жаңа қоғамда болып жатқан терең әлеуметтік-экономикалық өзгерістер білім дамуына жаңа ықпалдарды талап етеді, қалыптасқан әдіснама мен педагогика ғылымының парадигмаларын өзгертуді қажет деп санайды. Білім беруді дамыту концепциясы тек қана білімнің теориялық ұстанымдарының жаңартылуына бағытталған, ал реформаның негізгі талаптарына жауап бере алмауда. Аnnotation. Important role in the development of children playing their addiction to different classes, which often serves as an indicator of the gifted child in a certain area. Giftedness - a complex phenomenon. It is associated with the implementation of certain human activity, that is genius consists of various abilities. Giftedness - a" peculiar combination of qualitative and abilities, on which depends the possibility of achieving a greater or lesser success in one or the other activity.

ӘОЖ 37.01 Б 44

«ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІНСАБАҚТА ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ»

А.С. БерденоваТараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Халқымыздың сан ғасырлық тарихында балаға жан–жақты тәрбие берудің ұқсай бермейтін өзіне тән ерекше талаптары қалыптасты. Бала тәрбиесі көшпелі малшы жанұяның күнделікті тұрмыс-тіршілігімен тығыз байланысты болды. Содан да болар баланы жұбатса да, жақсы көріп аяласа да, оның жақсы қасиеттерін бағалағысы келсе де өз тіршілігінің негізі болған малдың ерекше жақсы қасиеттеріне, сұлу тұлғасы мен әсем бейнесіне теңеп “Құлыншағым, құлыным, ботам, ботақаным, қозыдай момақаным” – деп еркелетеді.

Халық өзінің кең жазира даласына табиғаттың таңғажайып әсем көріністеріне, оны мекендеген құстар мен жануарларға, басқа да табиғи байлықтарға деген мақтаныш сезімін көркем образды сезімдермен, өнегелі істермен, ынта – ықыластармен, тілек – мақсаттармен араластырылып, балалардың санасына жеткізіп отырады және оларды қорғауға, сақтай білуге үйретті. Халық “Дәстүрдің озығы бар, дәурені өткен тозығы бар” деп заман талабына сай дәстүрлерді дәріптеп, тәлім – тәрбиенің құралы ретінде пайдаланып келген. Салт – дәстүр халықтың белгілі бір әдет – ғұрыптармен байланысты туады. Мысалы, бала тәрбиесімен байланысты: шілдехана, сүйінші сұрау, балаға ат қою, бесікке салу, тұсау кесу, атқа мінгізу, сүндетке отырғызу тойлары. Мұны тұрмыс салт – дәстүрлері деп атайды.

Қазақ отбасында тәрбие ісі ғалым Ш.Ахметовтың зерттеулерінде негізінен басты-басты сегіз түрлі мәселені қамтыған. Біріншіден, тәрбие басы алдымен әдептілікке үйретуді көздеген, әке-шеше баласына “әдепті бол” дегенді басты міндет етіп қойған. Екіншіден, олар баланы қайырымды, иманды, мейірімді болуға тәрбиелеген. Үшіншіден, тіл алғыш, елгезек болуға баулыған. Төртіншіден, адал, шыншыл болуға үйреткен. Бесіншіден, өнегелі ұстаз бен көпті көрген қарияның сөзін тыңдап, “ақпа құлақ болмай, құйма құлақ бол” дегенді, бойларына біртіндеп сіңіре берген. Алтыншыдан, үлкенді, ата-ананы сыйлап, құрметтеуге үйретуді ең басты міндет етіп қойған. Жетіншіден,кісі айыбын бетіне баспай, біреуге орынсыз тигізбейтін әдепті азамат бол, әсіресе қарып-қасерлердің табиғи кемдігін (мұрны пұшық, аяғы ақсақ т.б.) бетіне баспа деп үйреткен. Сегізіншіден, ел қорғаған батыр бол, халық алдында қызмет ет дегенді ерінбей, жалықпай айтып қана қоймай, жеке өнегелер арқылы көрсетіп отырған.

Бұл мақсатта өмір тәжірибесін халық қажеті үшін жұмсаған адамдарды үлгі-өнеге етіп ұсынады. Бұл бейнелер халық ертегілерінде сипат алған. “Ер Төстік” ертегісіндегі өзінің ақылды, білгірлік істермен жарына айнымас дос, ақылшы бола білген Кенжекейді немесе аңыз әңгімелердегі ханның залымдығын даналығымен әшкерелеп, жеңіп отырған Жиренше шешенді, оның ақылды жары Қарашашты мысал етуге болады. Халық ертегілері мен аңыздарында ақылды, парасатты, ойлы болуға, халыққа қызмет етуді, әділдік жолында күресуді уағыздаған.

116

А.Байтұрсынов: “Ертегілер көбінесе ішкері мағынасымен өнегелі келеді, жақсылық, жамандық, достық, қастық, адалдық, батырлық, аңқаулық тағы сондай жақтан өнеге беру, тәлім-тәрбие беру мақсатымен шығарылған әңгімелер екендігі сезілер” – деп өте орынды түйін жасайды.

Қазақ халқының әдет-ғұрпынан, салт-санасынан туған ойын-сауық кештерінде өлең-жырмен айтысу, өнер сайысына түсу, сөйтіп жиналған жұрттың көңілін көтеру, жастарды тапқырлыққа тәрбиелеу дәстүрі ертеден орын алған. Жастар ән шырқап, күй шертісіп, жаңылтпаш, жұмбақ айтысып, өнер сайысына түскен. Бұрын қазақта күйеу таңдаған дана қыз жігітке жұмбақ арқылы талап қойған. Оны шешіп, сертке жеткен ақылды жігітке тұрмысқа шығатын болған. Бертін келе жұмбақ ақындар айтысынан ерекше орын алған.Жұмбақ айтысу жастардың логикалық ой-өрісін дамытады. Академик жазушы М.Әуезов: “Жұмбақ – халық шығармашылығының ішіндегі ең ескі түрінің бірі. Жұмбақ – өткір, ұшқыр ой түйінін топшылаған, поэтикалық қасиеті күшті, тәрбиенің тамаша құралы. Ол бүгінгі біздің дәуірімізде де өзінің керектілік қасиетін жойған жоқ” – деген болатын.

Жастардың тілін ұстартудағы тәрбиенің бір түрі – жаңылтпаш айтқызу. Жаңылтпаш айтуда көзделетін мақсат, біріншіден, жиналғандарды күлдіріп, көңіл көтеру болса, екіншіден, әр сөзді тез, шебер, дәл айтуға, тіл ұстартуға үйрету көзделеді. Қазақтың салты бойынша, ойын-сауыққа келген жастардың бәрі ән салып, күй шертіп, өлең айтуға тиіс. Ал өнерден құралақан жастарға жаза ретінде ойын басқарушы жаңылтпаш айтқызған. Егер ол адам жаңылтпаштың сөзін орамына келтіре алмай, бұзып айтса, жұрт оған күлген. Жаза ретінде ән – күй айтуға міндетті болған. Мұның өзі - өнерді халық қадірлеп, жастарға дарытқанын аңғартады.

Көрген білгенді ой елегінен өткізіп, оны түйіндеп миға тоқу, үнемі сарапқа салу ынта – жігерді, зор күшті,қажыр қайрат пен талапты керек етеді. Сондықтан, халық өмір тәжірибесіндегі көрген –білгенін өнеге етіп, Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні мақал – мәтел етіп ұрпаққа қалдырып отырады. Ол ақылыңа ақыл қосатын, жарқын болашаққа дұрыс бағыт сілтейтін асыл ойдың көркем жиынтығы. Халық “Адамдықтың белгісі, иіліп сәлем бергені”, “Кішіпейілділіктен кішіреймейсің” деп кішіпейілділікке, “Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер” деп бала тәрбиелеуші ата – аналардың өнегелі болуын талап еткен.

Мақал – мәтелдер алуан түрлі тақырыпқа арналған және адамгершілік – имандылық тәрбиесін беруде маңызды орын алады.

“Білім – азбайтын тонАқыл таусылмайтын кен” - деп, оқу – білімге шақырса,“Ата - асқар тау,Ана – бауырындағы бұлақ, Бала – жағасындағы құрақ” - деп бауырмалдыққа“Аққуды – атпа,Досыңды сатпа” - деп адал дос болуға. “Еңбек ердің көркі,Ер – елдің көркі” - деп еңбексүйгіштікке, ерлікке шақырған. Қазақ халқының дәстүрлі ырымдар мен тыйымдарында, ғибрат, өнеге боларлық мәдениеттілік

пен тазалыққа баулитын шек қоюлар аз емес. Мысалы, “Сыпыртқыны тұрғызып қойма”, “Адамы жоқ болса да, үйге сәлем беріп кір ”, “Түнде суға барма” т.б. Ертедегі дәстүр бойынша жастардың қолын қусыртпайтын, екі кештің арасында жатқызбайтын, керегені кергізбейтін, қос қолын төбесіне қоюға, дауыс шығарып есінуге тыйым салатын.

Үлкен кісілер ұрысса,онымен сөз жарастырып тайталасу көргенсіздік саналатын. Ата – анасына тілі тиген, жасы үлкен туысына қол жұмсаған жастардың бетіне күйе жағып, қара өгізге, не есекке мінгізіп, жетектеп ауыл-ауылды аралатып жазалаған. Бұл жаза кінәлі жасқа қатаң тиіп, басқалар оңдайдан қашатын болған. “Баланы әуелі мейір – шапағатқа, одан соң ақыл – парасатқа, ақырында еңбек пен ғылымға баулы” – дейді халық. Осы қағидаға орай бабамыз Бұқар жырау: “Баланы туғаннан 5 жасқа дейін хандай көтер, 15 жасқа дейін құлдай жұмса, 15 жастан кейін досыңдай сыйлас ” деген екен.

Осындай асыл, ғасырдан – ғасырға ұласып, екшеуінен өтіп, мол да шексіз қазына болып қалыптасқан асыл мұрамыз халық педагогикасының лайланбас тұнығын, тот баспас асылын әрбір баланың зәруі етіп сіңіру, бүгінгі күннің өзгеден еңселі міндеті. Олай болса, халқымыздың сан ғасырлар бойы жинаған маржанын шашып алмай, жаңа ұрпақты тәрбиелеуде қолдануымыз маңызды іс болып табылады.

Әдебиеттер тізімі:

117

1. Алиева Д.А. Педагогические идеи в историческом наследии М.Х.Дулати. Учебное пособие. - Тараз: ТарМУ, 2008. - 133 с.2. Пірәлиев С.Ж., Керімов Л.К. Таным және студент. Оқу құралы. - Алматы: Санат, 2007. 3. Иманбекова Б. Қазақстандағы педагогикалық ойлар мен білім беру тарихы. Оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2010. - 158 б.

Аннотация. Воспитание – это важнейший фактор в формировании человека как личности. Все виды воспитания усваиваются в едином целом педагогическом процессе и в семье.Annotation. Upbringing - a crucial factor in the formation of man as a person. All kinds of upbringing are assimilated in a single whole pedagogical process and in the family.

ӘОЖ 371

ОРТАҒАСЫР ОЙШЫЛДАРЫНЫҢ ТӘЛІМ - ТӘРБИЕЛІК МҰРАЛАРЫ

Қ. Бөлеев, Л.Қ. Бөлеева, П.Қ. БөлееваТараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Қазақстанда ортағасыр ойшылдарының тәлім-тәрбиелік мұраларын зерттеу соңғы кезде проблемалық өзекті мәселеге айнала бастады. Қазақ ғалым-педагогтарының ұлы ойшылдардың тәлім-тәрбиелік мұраларын зерттеу бойынша көптеген еңбектер жарық көрді. Оларды үздіксіз білім беру жүйесінде пайдалану бүгінгі оқу орындарының басты міндеті. Өйткені олардың тәлім-тәрбиелік мұралары жас ұрпақты патриоттық рухта тәрбиелеуде мәні және маңызы айрықша. Сондықтан сол еңбектерге мазмұндық талдау жасауды жөн көрдік.

С.Пірәлиев пен Л.Керімұлының «Таным және студент» оқу құралы он үш параграфтан тұратын Қазақстанда ежелгі Сақ және Ғұн империясындағы, Үйсін-Қаңлы мемлекеттеріндегі тәлім-тәрбиелік идеяларды мазмұндаған тұңғыш тарихи-педагогикалық еңбек [1].

Құралда білім беру және педагогикалық ойлар тарихының мақсат-міндеттері, әдіснамасы, тарихи-педагогикалық зерттеу әдістері; Еуразия даласындағы алғашқы қауымда тәрбиенің пайда болуы; Еуразия құрлығындағы Сақ империясындағы тәлім-тәрбие; Ұлы Даладағы Ғұн империясы мен Үйсін-Қаңлы мемлекеті дәуіріндегі тәлім-тәрбие; Таяу және Қиыр Шығыс ежелгі мемлекеттеріндегі Шумер тәлім-тәрбиесі; Таяу және Қиыр Шығыс ежелгі мемлекеттеріндегі мектептер мен тәлім-тәрбиенің өзара ықпалдастығы; Таяу және Қиыр Шығыстағы ортағасыр мемлекеттеріндегі (Араб халифаты, Үндістан және Қытай) білім беру мен педагогикалық ойлардың дамуы; Антикалық замандағы Византиядағы педагогикалық ой-пікірлер; Ортағасырлық Византиядағы ағарту ісі және педагогикалық тәлім-тәрбиесі; Орхон-Енисей жазулары мен Қорқыт-ата, әл-Фараби шығармаларындағы тәлім-тәрбиелік тағылымдар; Ж.Баласағұн және М.Қашқари шығармаларындағы тәлім-тәрбие тағылымдары; Қ.А.Иассауи және А.Иүгінеки шығармаларындағы тағылымдар, тәлім-тәрбие ғибраты; Ортағасыр ғұламаларының педагогикалық ойларын оқу-тәрбие дәрісіне ендіру жайы қарастырылған.

Б.Иманбекованың «Қазақстандағы педагогикалық ойлар мен білім беру тарихы» оқу құралы жоғары оқу орындарының «Педагогика және психология» мамандығына арналған. Оқу құралында ежелгі дәуірден бүгінге дейінгі педагогикалық ойлар мен білім берудің тарихы жаңа көзқарастар тұрғысынан қарастырылған [2].

Оқу құралында б.д.д 1500-2000 жж. - ҮІІІ ғ. кезеңіндегі тәлімдік ойлар, IX - XIV ортағасыр заманындағы тәлім-тәрбиелік ойлар, XIV- XVIII ғасырлардағы қазақ хандығы дәуіріндегі педагогикалық ойлар, XIX ғасыр мен XX ғасырдың 20-жылдарына дейінгі кезеңдегі педагогикалық ойлар, XX ғасырдың 20 жылдары мен 90-жылдар аралығындағы педагогикалық ойлар мен білім берудің дамуы, Егемен Қазақстандағы педагогика ғылымы мен білім берудің дамуы мазмұндалған.

С.Е.Жанболатов «Ертедегі Қазақстан жеріндегі көрнекті тұлғалардың тәлім-тәрбиелік ой-пікірлері» атты әдістемелік құралында б.д.д. VII - б.д. V ғасырларда қазақ даласынан шыққан көрнекті тұлғалар – Анахарсис, Алып Ер Тоңға, Қажы-Құсырау, Мөде қаған, Аттила, Ерке хан, Құдыс, Томиристің тәлім-тәрбиелік ой-пікірлері баяндалған [3].

Т.Ә.Қоңыратбаеваның «Қорқыт жырларының ғибраты» атты оқу-әдістемелік құралында «Қорқыт ата кітабындағы» он екі оғыз батырлары туралы жырлардың тәлім-тәрбиелік тағылымы ашып көрсетілген [4].

118

А.Көбесовтың «Педагогическое наследие аль-Фараби» атты монографиясы кіріспеден, төрт тараудан және қорытындыдан тұрады [5].

Кітаптың бірінші «әл-Фараби педагогикасының философиялық, әлеуметтік-этикалық алғышарттары» тарауында әл-Фарабидің философиялық көзқарастары, әл-Фарабидің педагогикалық көзқарастарының әлеуметтік-этикалық алғы шарттары анықталған.

«Әл-Фарабидің жалпы педагогикалық идеялары» атты екінші тарауында әл-Фараби бойынша тәрбиенің мазмұны, формалары мен әдістері, рухани, интеллектуальды тәрбиенің мәселелері қарастырылған.

Үшінші «әл-Фарабидің дидактика проблемалары» атты тарауында оқыту тәртібі бойынша әл-Фарабидің ғылымдар классификациясы, оқытудың мазмұны мен құралдарын анықтау мәселелері, әл-Фарабидің «Музыканың ұлы кітабының» дидактикасы және теориялық ғылымдардың құрылу әдісі және түсіндірілуі проблемалары баяндалған.

«Әл-Фарабидің математикалық еңбектеріндегі педагогикалық идеялардың қолданылуы және жүзеге асуы» атты төртінші тарауда математика мәселелерінің әдіснамасы мен әдістемесі, геометрияның негізгі ұғымдарын негіздеу және түсіндіру мәселелері, «Евклидтің сыны» және әл-Фарабидің «Алмагестіне» комментарий – оқу-педагогикалық шығарма екендігі сөз болған.

Ә.Н.Көшербаева «Жүсіп Баласағұнның педагогикалық мұрасындағы гуманистік идеялардың дамуы: әдіснамасы, теориясы, практикасы» монографияда түркі ойшылының педагогикалық көзқарастары Қайта Өрлеу (Ренессанс) тұрғысынан жан-жақты қарастырылып, Баласағұнның идеялары өзекті гуманистік тұжырымдама ретінде негізделген [6].

Т.Ә.Ахметовтың «Жүсіп Баласағұни тағылымы» атты оқу құралының бірінші тарауы «Жүсіп Баласағұнидің «Құтты білік» педагогикалық дастанының дүниетанымдық және ғылыми негіздері» деп аталып, онда «Құтты біліктің» жазылуының тарихи-әлеуметтік, мәдени және психологиялық-педагогикалық алғышарттары, Жүсіп Баласағұнидің тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерінің рухани бастаулары және поэмадағы жетекші педагогикалық идеялар, бірінші тарау бойынша тұжырым жасалынған. Ал екінші «Жүсіп Баласағұнидің тәлім-тәрбиелік идеяларының бүгінгі ғылыми педагогиканың және тәрбие тәжірибесінің дамуындағы маңызы» атты тарауда «Құтты біліктегі» адами құндылықтар жүйесіндегі «Текті, парасатты кісі» бейнесі, Жүсіп Баласағұни мұрасындағы отбасы тәрбиесі мәселелері, «Құтты біліктің» қазақтың халықтық педагогикасымен сабақтастығы, «Құтты біліктегі» психологиялық мәселелер, екінші тарау бойынша тұжырым берілген [7].

Б.Әбдікәрімұлы мен Қ.А.Сарбасованың «Әл-Фараби педагогикасы» атты оқу құралы кіріспеден және мынадай жеті тақырыптан тұрады: ұлттың ұлы ұстазы Әбу Насыр әл-Фарабидің шығу тегі туралы, фарабитану мәселелері, әл-Фараби – педагогиканың негізін салушы, әл-Фарабидің педагогикалық мұрасындағы ізгілендіру идеялары, әл-Фараби еңбектеріндегі білім беру философиясы мәселесі, әл-Фараби дидактикасы, әл-Фараби тәрбие теориясы. Сондай-ақ, тест сұрақтары, ұлттың ұлы ұстазы, ғұлама ғалым әл-Фараби туралы не білесіз және реферат тақырыптары берілген [8].

Б.Әбдікәрімұлы мен Қ.А.Сарбасованың «Ж.Баласағұни педагогикасы» оқу құралы кіріспеден және келесі сегіз тақырыптан тұрады: Кемеңгер ойшыл Ж.Баласағұнидің өмірі мен оның Отаны – Баласағұн қаласы туралы, Ж.Баласағұнидің атақты еңбегі - «Құтты білік» дастаны, Ж.Баласағұнидің «Құтты білік» еңбегі – қазақ педагогика ғылымының қайнар көзі, Ж.Баласағұни тәрбие мақсаты туралы, Ж.Баласағұни еңбегіндегі негізгі педагогикалық ұғымдар және ізгілендіру мәселесі, Ж.Баласағұни дидактикасы, Ж.Баласағұнидің тәрбие теориясы, Ж.Баласағұни мен А.Құнанбаевтың педагогикалық идеяларының сабақтастығы. Сондай-ақ құралдың соңында тест сұрақтары, кемеңгер ұстаз, данышпан ғалым Жүсіп Баласағұни туралы не білесіз және реферат тақырыптары берілген [9].

Б.Әбдікәрімұлы мен Қ.А.Сарбасованың «М.Қашқари педагогикасы» оқу құралы кіріспеден және төмендегідей алты тақырыптан тұрады: данышпан ғалым, кемеңгер ұстаз М.Қашқаридің өмірі мен оның атақты еңбегі - «Диуани лұғат-ит-түрк» («Түрік сөздігі»), Махмұт Қашқаридің «Диуани лұғат-ит-түрк» («Түрік сөздігі») атақты еңбегі бойынша зерттеулер, М.Қашқаридің «Түрік сөздігі еңбегі» – қазақ педагогика ғылымының қайнар көзі, М.Қашқари еңбегіндегі тұлға мәселесі, М.Қашқари еңбегіндегі тәрбие мазмұны, М.Қашқари дидактикасы. Құралда тест сұрақтары, кемеңгер ұстаз, данышпан ғалым М.Қашқари туралы не білесіз, реферат тақырыптары берілген [10].

С.Н.Құрбанқожаның «Йассауй тағылымы - тәлім-тәрбие ғибраты» атты монографиясы алғы сөзден, бес бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады [11].

119

Бірінші бөлім «Түркілердің Тәңірлік дүниетанымы және оның болашағы туралы» деп аталып, онда түркілердің тіл, дін, жазу, әруақтар туралы, әдет-ғұрып пен салт-дәстүрлеріндегі дүниетанымы сөз болған. Екінші бөлімде исламдық дүниетанымға жаңаша көзқарас, төртінші бөлімде бүгінгі таңдағы ғылыми дүниетаным және бесінші бөлімде ғылыми сабақтастық мәселелері қарастырылған.

Ал еңбектің үшінші «Қожа Ахмет Йассауй дүниетанымы» атты бөлімінің «Йассауй еңбектеріндегі этнопедагогика мәселелері» тарауында Қожа Ахметтің «Диуани хикмет», «Мунажатнама», «Пақырнама», «Көңілдің айнасы» еңбектеріндегі педагогикалық, психологиялық, этнопедагогикалық, этнопсихологиялық және дидактикалық мәселелері мазмұндалған. Сонымен қатар Йассауйдің өмірі желісімен жазылған ауызекі жиналған хиқаяттар мен аңыз әңгімелердің тәлім- тәрбиелік мәндері ашылып көрсетілген.

«Түркі халықтарының этнопедагогикасының қалыптасуына Йассауй еңбектерінің тигізген әсері» атты тарауда Йассауйдің түркі әлеміне тигізген үш қызметі: «Түркішенің жандануы», «Исламның түркілер арасында тарауы», «Тура мұсылмандық түсінігі» және оның дүниетанымындағы жеті принципі: «Алланы сүю», «Ықлас және шын жүректілік», «Адам сүйіспеншілігі», «Білім», «Асқа құрмет», «Әйел-еркек жұптылығы», «Жақсы көру (дінге, тілге, ұлтқа, жынысқа бөлмеу)» тәлім-тәрбиелік тұрғыдан баяндалған. Бөлімнің үшінші тарауында «Түркі халықтарының этнопедагогикасының қалыптасуына Йассауй еңбектерінің тигізген әсері» дәрістігінің бағдарламасы, оның құрылымы мен мазмұны жасалынған. Бағдарлама алғы сөзден, бес тараудан тұрады, әр тарауда қарастырылатын мәселелер жеке-жеке мазмұндық сипатталынған. Сол бағдарламаға сай қосымша оқу құралының мазмұндық сипаттамасы да берілген. Ал төртінші тарауда Йассауй еңбектеріндегі этнопедагогикалық мәселелерді халықтық педагогика дәрісінде өтудің рухани, мағнауи қажеттігі сөз болған.

Қ.Бөлеев пен Т.Қ.Бөлеевтің «Великие мыслители Востока о воспитании» атты оқу құралында ортағасыр ойшылдары Қорқыт атаның, әл-Фарабидің, Ибн Синаның, Абу Рудакидің, Омар Хайямның, Д.Румидің, Ахмет Ясауидің, Саадидің, Джамидің, Ж.Баласағұнидің, Наср Хысраудың, Р.Хорезмидің шығармаларына талдау жасалып, олардың педагогикалық идеяларының маңызы, оның қазақ халқының тәлім-тәрбие дәстүрлерімен байланысы сипатталған [12].

Б.А.Азтаева, Қ.Бөлеев, Т.Қ.Бөлеевтің «Педагогические взгляды Ибн-Сины» атты әдістемелік құралында Ибн-Синаның өмірбаяны, Ибн-Сина – педагог, болашақ нәрестенің денсаулығын сақтауға Ибн-Синаның көзқарасы, Ибн-Сина бойынша адамның жасерекшелігін кезеңдерге бөлу, кіші жастағы балалардың тәрбиесіне Ибн-Синаның көзқарасы, жас бала тәрбиесіне Ибн-Синаның кейбір педагогикалық көзқарастары ересек және жасөспірім балалардың тәрбиесіне Ибн-Синаның көзқарасы, дене және гигиеналық тәрбиелерге Ибн-Синаның көзқарасы туралы баяндалған [13].

А.Н.Көшербаеваның «История педагогической мысли в эпоху Центрально-Азиатского Ренессанса» атты оқулығында ІХ-ХІV ғасырлар аралығындағы педагогикалық ойлардың қалыптасуы мен дамуы зерделеніп, Орталық Азиядағы тәрбие мен білімнің алатын орны ерекшеленген. Оқулық төрт тараудан тұрады. Оларда гуманизм - Ренессанс дәуірінің басты принципі, Жүсіп Баласағұни- Шығыс Ренессанс дәуірінің көрнекті тұлғасы, қазақтың педагогикалық ой-пікірлері тарихындағы Жүсіп-Баласағұнидің гуманистік бағыттары, Орта Азиялық Ренессанс ойшылдарының (Конфуций - әл-Фараби - Баласағұни; әл-Фараби - Ибн Сина - Баласағұни; Баласағұни - Омар Хайям - Ахмед Яссауи; Орта Азия және Еуропа ойшылдары) гуманистік көзқарастары салыстармалы-тарихи контексте қарастырылған [14].

Қ.Бөлеев және М.Шауенованың «У.Кайқаустың этнопедагогикалық мұрасы» оқу құралының бірінші «Кайқаустың дүниеге көзқарастарының қалыптасуына ықпал еткен тарихи және әлеуметтік-мәдени жағдайлар» атты тарауында Кайқаус заманындағы тарихи, әлеуметтік-экономикалық және мәдени өмірдің қысқаша сипаттамасы оның өмірі және оның шығармашылығындағы педагогикалық көзқарастарының идеялық бастаулары анықталған.

«Кайқаустың «Қабуснамасындағы педагогикалық идеялар» атты екінші тарауда «Қабуснамадағы» жалпы педагогикалық идеяларға сипаттама, отбасылық, имандылық-адамгершілік, салауатты өмір салты, ақыл-ой, құқықтық тәрбие, еңбек және кәсіби тәрбиелер туралы, және ізгілікті ел билеу өнері мен мемлекеттік қызметтерге қатысты ой-пікірлері баяндалған [15].

Қ.Б.Жарықбаев пен К.Ж.Ибраеваның «Этнопедагогика тюркоязычных мыслителей» атты оқулығы кіріспеден, 12 тараудан, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады [16].

120

Кіріспеде этнопедагогика ғылыми білімнің саласы екендігі оның пәні мен проблемасы, этнопедагогика және халықтық педагогика, этнопедагогика курсының негізгі міндеттері арқылы дәлелденген.

Бірінші тарау «ХІ-ХІV ғасырларда Қазақстандағы мәдени-ағартушылық өмір» деп аталып, онда қазақ жерінде ортағасыр кезеңінде ағарту ісі мен мәдениет дамуының көкейкесті проблемалары және халықтық тәрбиелік дәстүрлердің рухани бастамасы; екінші тарауда ортағасырдағы ғалым-энциклопедистердің педагогикалық идеялары; үшінші тарауда ортағасыр ғалымдарының көзқарастарындағы халықтық педагогика мен психологияның пайда болуы; төртінші тарауда ойшылдардың халықтық-поэтикалық шығармашылықтарындағы халық педагогика; бесінші, алтыншы және жетінші тарауларда Жүсіп Баласағұнидің шығармасындағы жеке адам идеалы, адамгершілік және азаматтық мәселелері, оның эстетикалық көзқарастары; сегізінші тарауда түрік ойшылдарының шығармаларындағы мақалдардың тәрбиелік маңызы; тоғызыншы тарауда Сайфи Сараидің «Гулистан бит турки» және Реванди Хорезмидің «Махаббатнаме» шығармаларындағы гуманистік идеялар; оныншы тарауда ұлттық мектеп, білім берудің этнопедагогикалық аспектісі; он бірінші тарауда жоғары оқу орындарында этномәдени жеке тұлғаны қалыптастыру; он екінші тарауда көп ұлттық ұжым – тәрбиелік әсердің айрықша нысаны екендігі қарастырылған.

К.Ж.Ыбраеваның «Х-ХІV ғғ. Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірлердің дамуы» атты монографиясы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады [17].

Бірінші «Х-ХІV ғғ. түркі тілдес елдерде тәлімдік ой-пікірлердің қалыптасу тарихы» атты тарауда түркі жұртының мәдени-рухани, тарихи дамуы, түрік ғұламаларының педагогикалық ойларының философиялық негізі және Х-ХІV ғғ. тәлім тәрбиелік ойлардың туындауымен ілім-білімдерінің ілкі бастауылары мазмұндалған.

Екінші тарау «Х-ХІV ғғ. педагогикалық, психологиялық ой-пікірлердің қалыптасуы» деп аталып, онда орта ғасыр ойшылдардың еңбектеріндегі халықтық педагогика, Х-ХІV ғғ. ғұламаларыдың еңбектеріндегі халықтық психологиясы және түркі ғұламаларының мұрасындағы кісілік-гуманизм идеялары баяндалған.

«Орта ғасырдағы түркі еліндегі педагогика, психология мәселелері» атты үшінші тарауда Х-ХІХ ғғ. ғұламалар мұрасындағы имандылық тәрбиесі, түркі халқының этникалық педагогика мен психологиясының қазіргі педагогика ғылымымен сабақтастығы және Х-ХІV ғғ. педагогикалық ойларды жоғары оқу орындарында қолдану әдістемесі қарастырылған.

Қ.Жарықбаевтың «Аталар сөзі – ақылдың көзі» атты монографиясының бірінші бөлімі «Ілкі бастау, түп-төркіндер» деп аталады. Бұл бөлімде қазақ жерінің ұлы ғұламасы Әбу Насыр әл-Фарабидың тәлім-тәрбие, педагогика, психология саласындағы толғаныстары, көне түркі жазба ескерткіштеріндегі тәлімдік сөздер («Құдатғу білік», «Диван лұғат ат-түрк») баяндалады. Екінші бөлімде ұлттық психологиямыздың ілкі сілемдері («Халықтық психология») халқымыздың өзіндік әдет-ғұрпы мен дәстүр-салтының мақал-мәтелдердегі бейнелену жайы айтылса, бұдан кейінгі тарауларда қазақ халқының өз алдына дербес ел болып, тарихи аренаға шыққан кезі, яғни XV ғасырдан қоғам дамуына түбегейлі, жаңа бетбұрыс жасаған XIX ғасырдың ортасына дейінгі үлкен аралықтың есепсіз мол, тәлім-тәрбиелік мұрасының жекелеген беттері талдауға алынады. Дәлірек айтсақ – осы бөлімнің алғашқы тарауында XV-XVII ғасырларда өмір сүрген ақын-жыраулардың (Асан Қайғы, Шалкиіз, Жиембет) өр рухты, жауынгерлік пафосқа толы толғауларынан туындайтын көшпенді ата-бабаларымыздың өзіндік психологиясы, тәлімдік мәні зор дана сөздері жайлы сыр шертіледі. Бөлімнің келесі тарауларында XVIII ғасырдағы қазақтың қоғамдық өмірінің өкілдері (Ақтамберді, Шал, Бұқар жырау), сондай-ақ, XIX ғасырдың бірінші жартысындағы қоғамдық ой-пікір қайраткерлері (Махамбет, Дулат) творчестволарында көтеріліп отырған көзқарастарға сол кезең тұрғысынан баға беріліп, бұлардың қай-қайсысының да қазіргі заман талабымен үндес жақтары жұртшылық назарына ұсынылады [18].

Қ.Т.Атемованың «Түркі халықтарындағы отбасы тәрбиесі дәстүрлерінің қалыптасуы» атты монографиясы алғысөзден, кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады [19].

Бірінші бөлім «Түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының қалыптасуы мен дамуын зерттеудің әдіснамалық негіздері» деп аталып, онда түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының қалыптасуы мен дамуын зерттеуге әдіснамалык тұрғыдан сипаттама, ортағасырдағы отбасы тәрбиесі идеяларының қалыптасуы мен дамуына қоғамдық-әлеуметтік жағдайлардың ықпалы, тәңірлік кезеңдегі және ислам дінінің келуіне байланысты түркі халықтарындағы отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен даму ерекшеліктері анықталған.

121

Екінші «Түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының ғылыми-педагогикалық негіздері» атты бөлімінде түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесін ұйымдастырудың мемлекетті басқарудың құрамдас бір бөлігі ретінде қарастырылуы, ұлы ғұламалар мұраларындағы отбасы тәрбиесі жағдайында кемел адам тұлғасын қалыптастырудың тұжырымдамалық идеялары, түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесінің мазмұны баяндалған.

Үшінші бөлім «Түркі ғұламаларының мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының қазақ отбасы тәрбиесіндегі сабақтастығы» деп аталып, онда түркі ғұламаларының мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының қазақ халықтық педагогикасындағы көрінісі, ортағасыр мұраларындағы отбасы тәрбиесі туралы ой-пікірлердің қазактың ақын-жыраулар еңбектерімен сабақтастығы, түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларының қазақ ағартушылары мен зиялылары еңбектерінде орын алу сабақтастығы және түркі ғұламалары мұраларындағы отбасы тәрбиесі идеяларын бүгінгі күн тәжірибесіне пайдаланудың жолдары анықталған.

Т.Әлсатовтың «Орта ғасырдағы қазақ ғұламаларының тәлім-тәрбиелік идеялары (ХV-ХVІ ғғ.)» атты оқу құралы толықтырылып, «Қазақ хандығы тұсындағы тәлімдік ойлардың дамуы» деген атаумен монография болып шықты. Оны кіріспеден, төрт тараудан және қорытындыдан тұратын, бір дәуірдің педагогикалық ой-пікірін қамтитын сүбелі еңбек деуге болады [20].

Бірінші тарауы «ХV-ХVІІІ ғасырлардағы қазақ елінің саяси-экономикалық мәдени-рухани жағдаяттары» деп аталып, онда елдің әлеуметтік-экономикалық жағдаяттары жайлы қысқаша мағлұмат, осы кезеңдердегі елдің рухани дамуы, «Кейінгі ортағасырлық қазақ ойшылдарының тәлім-тәрбиелік және психологиялық көзқарастары (ХV-ХVІІІ ғғ.)» атты екінші тарауында Ө.Тілеуқабылұлы, М.Х.Дулати және Қ.Қ.Жалайырдың тәлім-тәрбиелік ой-пікірлері, үшінші «Жыраулардың тәлім-тәрбиелік тағылымдары» атты тарауында жыраулардың философиялық көзқарастары туралы бірер сөз, Асан қайғы жырау мен Бұқар жыраудың тәлім-тәрбиелік ой-пікірлері, ал төртінші «Қазақ билерінің тәлім-тәрбиелік көзқарастары» атты тарауында Төле би, Қазыбек би және Әйтеке бидің тәлім-тәрбиелік ой-пікірлері анықталған.

Д.А.Әлиеваның «Педагогические идеи в историческом наследии М.Х.Дулати» атты оқу құралы кіріспеден, төмендегідей үш бөлімнен тұрады: М.Х.Дулатидің философиялық және педагогикалық көзқарастарының қалыптасуының тарихи шарттары және М.Х.Дулатидің педагогикалық идеялары анықталған. Оқу құралының үшінші бөлімінде қазіргі зерттеулердегі М.Х.Дулати мұрасы, қазіргі оқу-тәрбие процесіндегі оның педагогикалық идеялары, «М.Х.Дулатидің тарихи мұрасының жастарды тәрбиелеудегі рөлі» атты арнайы курс бағдарламасы бойынша оқушыларға арналған сабақтардың мазмұндары жасалынған [21].

Сонымен, ортағасыр ойшылдарының тәлім-тәрбиелік мұраларына арналған еңбектер – монография, оқулық, оқу құралы, оқу-әдістемелік құрал, әдістемелік құрал, әдістемелік ұсыныс түрінде жарық көргені анықталынды.

Әдебиеттер тізімі:1.Пірәлиев С.Ж., Керімов Л.К. Таным және студент. Оқу құралы. - Алматы: Санат, 2007. 2.Иманбекова Б. Қазақстандағы педагогикалық ойлар мен білім беру тарихы. Оқу құралы. - Алматы:

Қазақ университеті, 2010. - 158 б.3.Жанболатов С.Е. Ертедегі Қазақстан жеріндегі көрнекті тұлғалардың тәлім-тәрбиелік ой-пікірлері

(б.д.д. VII- б.д. V ғасырлар). Әдістемелік құрал. – Шымкент, 2009. – 59 б.4.Қоңыратбаева Т.Ә. Қорқыт жырларының ғибраты. - Қызылорда, 1992. - 29 б.5.Кубесов А. Педагогическое наследие аль-Фараби. Монография. -Алматы: Мектеп, 1989.6.Көшербаева Ә.Н. Жүсіп Баласаұнның педагогикалық мұрасындағы гуманистік идеялардың дамуы:

әдіснамалық теориясы, практикасы. Монография. - Алматы, 1995.7.Ахметов Т.Ә. Жүсіп Баласағұни тағылымы. Оқу құралы. - Қостанай: ҚМПИ, 2004. - 184 б. 8.Әбдікәрімұлы Б., Сарбасова Қ.А. Әл-Фараби педагогикасы. Оқу құралы. - Қарағанды: ҚарМУ, 2008. 9.Әбдікәрімұлы Б., Сарбасова Қ.А. Ж.Баласағұни педагогикасы. Оқу құралы. - Қарағанды: 2008. 10.Әбдікәрімұлы Б., Сарбасова Қ.А. М.Қашқари педагогикасы. Оқу құралы. - Қарағанды: 2008.11.Құрбанқожа С.Н. Йассауи тағылымы – тәлім-тәрбие ғибраты. Монография. - Түркістан: 2005..12.Болеев К., Болеев Т.К. Великие мыслители Востока о воспитании. Учебное пособие. - Жамбыл,

1994. - 38 с.13.Азтаева Б.А., Болеев К., Болеев Т.К. Педагогические взгляды Ибн-Сины. Методическое пособие. -

Тараз: ЖамУ, 1997. - 30 с.

122

14.Кошербаева А.Н. История педагогической мысли в эпоху Центрально-Азиатского Ренессанса. Учебное пособие. - Алматы, 2010.

15.Бөлеев Қ., Шауенова М.У. Кайқаустың этнопедагогикалық мұрасы. Оқу құралы. – А., 2012. - 216 б.16.Жарыкбаев К.Б., Ибраева К.Ж. Этнопедагогика тюркоязычных мыслителей. Учебник. - Астана:

КазАТУ, 2009. - 290 с.17.Ыбраева К.Ж. Х-ХІV ғғ. Қазақстандығы педагогикалық ой-пікірлердің дамуы. Монография. -

Астана: ҚазМАТУ, 2005. - 266 б. 18.Жарықбаев Қ. Аталар сөзі – ақылдың көзі. Монография. - Алматы: Қазақстан, 1980. -120 б19.Атемова Қ.Т. Түркі халықтарындағы отбасы тәрбиесі дәстүрлерінің қалыптасуы. Монография. -

Алматы: Қазақ университеті, 2009. - 328 б.20.Әлсатов Т.М. Қазақ хандығы тұсындағы тәлімдік ойлардың дамуы (ХV-ХVIII ғ.ғ.). Монография. -

Алматы: Ғылым, 1999. - 198 б.21.Алиева Д.А. Педагогические идеи в историческом наследии М.Х.Дулати. Учебное пособие. - Тараз: ТарМУ, 2008. - 133 с.

Аннотация. В статье изложено педагогическое наследие средневековых мыслителей Востока на основе содержательного анализа исследований проведенных казахстанскими учеными-педагогами.Annotation. In the article pedagogical heritage of medieval thinkers of East is expounded on the basis of rich in content analysis of researches conducted by the Kazakhstan scientists-teachers.

ӘОЖ 37+396.11 (574)

ХХ ҒАСЫР АҒАРТУШЫ - ПЕДАГОГТАРЫНЫҢТӘЛІМ - ТӘРБИЕЛІК ЗЕРТТЕУЛЕРІ

Қ. Бөлеев, Л.Қ. Бөлеева, П.Қ. БөлееваТараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Қазақ ағартушылары мен ағартушы-педагогтарын тәлім-тәрбиелік мұраларын зерттеу соңғы кезде проблемалық өзекті мәселеге айнала бастады. Өйткені олардың тәлім-тәрбиелік мұралары қазақ педагогикасының теориялық негіздерін жасауда, әсіресе жас ұрпаққа бүгінгі таңда ұлттық тәрбие беруде алатын орны мен маңызы айрықша. Сондықтан сол мұралар бойынша қазақ ғалымдарының зерттеу жұмыстарын мазмұндық талдауға алып, мектеп мұғалімдері мен болашақ мұғалімдер оларды оқушыларды тәрбиелеуде басты құралдар етіп пайдалануға болады.

Ж.Т.Елемесова, А.Р.Ахманов және Б.А.Марданованың «Ғұлама ағартушы Ыбырай Алтынсариннің туылғанына 150 жыл толуына» атты еңбекте жаңашыл ағартушы ұстаздың ғалым, жазушы, этнограф, қоғам қайраткері ретіндегі жұмыстарына шолу берілген [1]. Ғұлама-ғалымның туған халқының қамы, әлеуметтік даму тұрғысында сіңірген еңбектерінің өз заманындағы қазақ зиялыларымен үндестігі баяндалған.

Т.Шойынбаевтың «Ыбырай Алтынсарин – ағартушы-педагог» кітапшасы қазақ халқының ұлы орыс халқымен достығының мәні, Ыбырай – ағартушы-педагог, оның ақындығы мен жазушылығының педагогикалық мақсатқа қызмет етуі, ұлттық мектеп ашу ісіне әзірлігі, орыс педагогтарынан үйрену жолы [2]. 1864 жылы 6-қаңтарда ашылған тұңғыш мектеп, мектепте қазақ тілі үшін орыс алфавитін қолдануы, «Қазақ хрестоматиясы» және «Қазақ мектептерінде орыс тілін үйренуге басшылық» атты кітаптарының мәні, қазақ қыздарына арналған тұңғыш мектептің ашылуы, жастарды оқыту, тәрбиелеу туралы ойлары, мұғалімнің қызметін бағалауы, отырықшылық және еңбек туралы ойлары айтылған.

Қ.Жұмағұловтың «Қазақ халқының ұлы демократ-ағартушылары» атты лекторға арналған кітапшасы төмендегідей үш бөлімнен тұрады: Шоқан Уәлиханов [3]. Оның Омбы қаласындағы өмірі, алдыңғы қатарлы орыс адамдарымен достық қарым-қатынасы. Қашқар сапарының мақсаты және оның ғылыми маңызы. Ғылыми еңбектері; Ы.Алтынсарин. Ы.Алтынсариннің ағартушылық қызметі, ұлы педагогтар еңбегімен таныстығы жөнінде деректер. Оқушылар семинариясын, қолөнер мектебін ашу жолындағы күресі. Жазған кітаптары мен мақаларына шолу жасаған; Абай Құнанбаев. Абай шығармаларын шоли отырып, оның қазақты оқуға, ғылымға, өнерге шақыруы туралы мәселелерді сөз етеді. Өлеңдерінен үзінділер келтірілген.

123

С.Әсіповтың «Ыбырай Алтынсарин – ұлы ағартушы» кітапшасында Ыбырайдың қазақ даласында мектептер ашуы, оған жергілікті және патша әкімдерінің қарсылықтары, мектептер ашудағы қиыншылықтары туралы оның жазған хаттарының мазмұны, Ыбырайдың «Қазақ хрестоматиясы» еңбегінің жарыққа шығуы, оның Торғай облысы мектептеріндегі инспекторлық қызметі, оның Торғайда қазақ балаларына арналған тұңғыш қолөнер училищесін ашып, кәсіптік білім берудің негізін салғаны, қазақ даласында алғашқы кітапханаларды ашқаны, Қостанайда ауылшаруашылық мектебін ашуға өзіне әкесінен қалған 500 десятина жерді өсиет еткені, Ыбырай әңгімелерінің ағартушылық мазмұндары туралы баяндалған [4].

Ә.Сыдықовтың «Ы.Алтынсариннің педагогикалық пікірлері және ағартушылық қызметі» атты монографиясы алғы сөзден және төмендегідей алты тараулардан тұрады: Қазақстанның Ресейге қосылуының прогрессивтік рөлі [5]. Патша үкіметінің «ағартушылық саясатының» түрлері; ХІХ ғасырдың 60-жылдарындағы педагогикалық көзқарастар, оның Ы.Алтынсаринге әсері. Осы дәуірдегі ағартушылық қозғалыстың өкілдері. Ана тілі мен орыс тілі жөніндегі педагогикалық ой-пікірлер. Н.И.Ильминский, К.Д.Ушинскийдің идеялары туралы; Алтынсарин – өлкедегі орыс-қазақ мектептерінің, бірінші халықтық мектептердің негізін салушы. Ыбырай Алтынсариннің мектептегі оқу жұмысы, оқылатын пәндер, оқу әдебиеттері және педагог кадрлар әзірлеу жөніндегі ойлары. Болыстық, ауылдық мектептер. Қазақ қыздарына арналған интернаттар. Қазақ балаларына арнаулы білім беру мәселесі; Алтынсариннің педагогикалық идеялары. В.В.Катаринскийге жазған хаты. Қазақ балаларына орыс тілін үйрету мәселесі. Методикалық әдебиеттер, оқу пәндерін педагогикалық талдау, оқу жұмысын ұйымдастыру, кітапхана жайы. Пәндерді оқыту. Тәрбие және оның әдістері. Алтынсариннің ағартушылық идеялары; Алтынсарин мұғалімнің рөлі туралы. Оның методикалық көзқарастары. Ана тілін оқыту жолдары. Орыс графикасы негізіндегі алфавитті тұңғыш қолдануы. Орыс тілін үйретудің методикалық нұсқаулар; Орыс-қазақ мектептерінің Алтынсариннен кейінгі халі. Реакцияның зардабы. Ауыл мектептері. Мұғалімдер семинариялары. Большевиктер партиясының халық ағарту және ұлттық мектеп жолындағы күресі. Алтынсарин – педагог-теоретик, оның Қазақстан педагогикасындағы орны.

Қ.Р.Калкееваның «Учебник И.Алтынсарина» атты оқу-әдістемелік құралының бірінші тарауында Ы.Алтынсариннің оқулықтары құрылуының әлеуметтік-тарихи және ғылыми-педагогикалық алғышарттары, екінші тарауында Ы.Алтынсариннің оқулықтарын құрылымы, мазмұны және ғылыми-педагогикалық негіздері жасалынған [6].

Қ.Жарықбаевтың «Қазақ ағартушылары жастарды тәрбиелеу туралы» атты кітапшасында Қазақстанның Ресейге қосылуының маңызы, Ш.Уәлихановтың дүниетанымдық көзқарасы, оның оқу, ағарту саласына байланысты пікірлері, орыс тілі мен орыс оқуы туралы, өз халқының мәдениеті мен әдебиеті, әдет-ғұрпы мен психологиясы жайындағы жоғары пікірлері; Ы.Алтынсариннің философиялық, саяси-әлеуметтік көзқарасы, оның ұлттық мектеп ашу, программалар жасау және оқулықтар жасаудағы рөлі, орыс халқының мектеп жүйесі тәжірибесін пайдалануы [7]. Орыс тілін меңгерудегі мақсат туралы, оқу-тәрбие процесінің басты міндеттері, тәрбие мақсатындағы еңбектері, Ы.Алтынсарин психологиясы, жанұя тәрбиесі, ана тәрбиесі жайындағы пікірлері; А.Құнанбаевтың философиялық көзқарасының қалыптасуындағы үш қайнардың әсері, тәрбие жөніндегі басты пікірлері, еңбек тәрбиесінің өмірдегі маңызы, жанұя тәрбиесі, жастардың оқу, білім негіздерін меңгеру мәселесі жөніндегі ойлары, білім алудың мақсаты, білім негіздерін меңгерудің психикалық жақтары, ғылымды үйренудің мақсаты мен жолдары. Білім жолындағы зор мақсат жайы, өзін-өзі тәрбиелеу және оның жолдары, ерік-жігер туралы, оқу-тәрбие жұмысының маңызы жөнінде айтылған.

А.К.Игибаева мен Н.Б.Игисинованың «Из истории педагогической мысли и образования в Казахстане» атты әдістемелік нұсқауында Қазақстанда ІХ-ХІV ғасырларда педагогикалық ой-пікірлердің пайда болуы, ХV-ХVІІ ғасырлардағы қазақ жырауларының шығармаларындағы білім беру мен тәрбиенің проблемалары, ХІХ ғасырда Қазақстандағы қазақ ағартушыларының педагогикалық ой-пікірлері, ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басында Қазақстанның педагогикалық ой-пікірлері мен мектебі, ХХ ғасырдың 20-30-жылдары Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірлер мен ағарту ісі баяндалған [8].

Н.С.Әлқожаеваның «Ыбырай, Абай, Шәкәрімнің имандылық идеялары» атты оқу құралында Ыбырай, Абай, Шәкәрімнің имандылық идеяларының дамуына қосқан үлесін сөз ете отырып, идеяның шығу генезисін айқындайды [9].

Бірінші тарау «ХІХ ғ. екінші жартысында имандылық идеялардың дамуы» деп аталып, онда қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда имандылық идеялардың ғылыми-педагогикалық

124

әдебиеттерде зерттелу деңгейі, имандылық идеясының генезисі, имандылық ұғымына Ыбырай Алтынсаринның көзқарасы мен Абай және Шәкәрімнің имандылық туралы ой-пікірлері баяндалған.

Екінші «ХІХ ғ. екінші жартысында ағартушылар мұраларындағы имандылық идеяларды мектептерде пайдалану жолдары» атты тарауда бүгінгі Республика мектептерінде ағартушылардың имандылық идеяларын пайдалану тәжірибесі, олардың мұраларындағы имандылық идеяларды мектеп тәжірибелерінде пайдалану формалары мен әдістері және сол идеяларды оқу-тәрбие процесінде мұғалімдерге, жеткіншек - оқушыларға меңгерту жолдары қарастырылған.

Қ.Құнантаева мен С.Ұзақбаеваның «Қазақ ағартушылары халықтық педагогиканың балалар мен жастардың эстетикалық тәрбиесіндегі маңызы туралы» көмекші оқу құралында авторлар қазақ ағартушылары Шоқан Уәлихановтың, Ыбырай Алтынсариннің және Абай Құнанбаевтың саяси-қоғамдық, ағартушылық, ғылыми және әдеби еңбектерінде қазақ халқының эстетикалық мәдениетінің, өнерінің даму барысын айта келіп, халық шығармашылығын жинап зерттеу арқылы қазақтардың эстетикалық талғам деңгейін, болмысқа деген эстетикалық көзқарасын көрсете білген, эстетикалық тәрбиеге байланысты көптеген құнды пікірлер айтқанын олардың шығармаларын талдау жасай отырып, көрсеткен [10]. Оны құралдың «Ш.Уәлиханов қазақтың халықтық педагогикасындағы эстетикалық көзқарастары», «Ыбырай Алтынсариннің қазақтың халықтық педагогикасын эстетикалық тәрбие беруде пайдалану» және «Қазақтың халықтық педагогикасындағы эстетикалық көрініс – Абай шығармаларының арқауы» атты тараулардан көруге болады.

Т.Тәжібаевтың «Абай Құнанбаев жастарды тәрбиелеу туралы» кітапшасында патша үкіметінің Қазақстандағы ағарту саясаты, Абайдың дүниетанымдық көзқарасының қалыптасуы, оның психологиялық көзқарастары, оның творчествосындағы ағартушылық мақсаты, ғылым, білім туралы көзқарастары, білім алу жолдары жөнінде, тәрбие және оның интернациональдылығы, тәрбие орындары туралы баяндалған [11].

Қ.Шаймерденованың «Педагогические взгляды Абая Кунанбаева» атты оқу құралының «Абайдың педагогикалық мұрасы» атты тарауында білім беру және ақыл-ой тәрбиесі, адамгершілік тәрбиесінің мәселелері, еңбек және дене тәрбиесі, отбасылық тәрбие мәселелері, отбасында әке мен ананың рөлі, жастарды некелік өмірге дайындау мәселелері Абайдың шығармаларына мазмұндық талдау негізінде ашып, көрсетілген [12].

К.Құнантаева мен І.Халитованың «Абай мұрасы және мектептегі тәрбие жұмыстары» атты оқу құралының бірінші тарауы «Абай Құнанбаев мұрасы арқылы мектепте тәрбиелік жұмыстар ұйымдастырудың педагогикалық мәселелері» деп аталып, онда А.Құнанбаев шығармаларының мектептегі тәрбие жұмысында қолданылуы тарихы, мектепте тәрбиелік тәрбиелік жұмыстарды ұйымдастыруда А.Құнанбаев мұрасын қолданудың әдістемелік сипаты, А.Құнанбаевтың қара сөздері мен шешендігін мектептегі тәрбиелік жұмыстарға енгізудің мәні; екінші тарауында «А.Құнанбаев мұрасы арқылы мектепте тәрбиелік жұмыстар ұйымдастырудың жолдары» А.Құнанбаев мұрасы арқылы мектепте тәрбиелік жұмыстар ұйымдастырудың мақсаты мен міндеттері, А.Құнанбаев мұрасы арқылы мектепте тәрбиелік жұмыстар ұйымдастырудың жолдары; үшінші «А.Құнанбаев мұрасы арқылы мектепте ұйымдастырылатын тәрбиелік іс-шаралардың мазмұны» атты тарауда Абай шығармалары арқылы мектепте тәрбиелік жұмыстар ұйымдастырудың бағдарламасы, А.Құнанбаев шығармалары бойынша мектепте ұйымдастырылатын тәрбиелік іс-шаралардың мазмұндық сипаты, А.Құнанбаев шығармалары арқылы мектепте ұйымдастырылатын тәрбиелік іс-шаралардың қолданбалы жоспары ұсынылған [13].

А.Елемесова мен А.Құдиярованың «Абай және рухани-имандылық тәрбие» атты оқу құралының бірінші тарауы «Абай Құнанбайұлының рухани-имандылық ой-пікірлерінің қалыптасуы» деп аталып, онда Абай Құнанбайұлының рухани-имандылық ой-пікірлерінің қалыптасуының педагогикалық көздері, «Иман», «Имандылық», «Имандылық тәрбиесі» ұғымдарының шығу төркіні жайлы және «Ақылақ» ұғымын енгізу жөнінде сөз болған [14].

Екінші «Абай мұрасындағы рухани-имандылық тәрбиенің мазмұны мен негіздері қағидаттары» атты тарауда Абай мұрасындағы рухани-имандылық тәрбие идеялары, иманигүл - Абай имандылық тәрбие идеяларының шыңы және «Әділеттілік» - Абай құқықтық тәрбие идеяларының негізі қарастырылған.

С.Д.Ізтілеуова мен А.А.Алимбекованың «Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарастары» атты оқу-әдістемелік нұсқаулығында ұлы ағартушының өмірбаяны, оның шығармашылығындағы рухани-адамгершілік, ақыл-ой, экологиялық, эстетикалық, елжандылық құқықтық тәрбиелер ашылып көрсетілген [15].

125

Қ.Өмірәлиевтің «Абайдың нақыл сөздерін оқу-тәрбие ісінде пайдалану» атты мұғалімдерге көмекші құралының «Абайдың нақыл сөздерін оқу-тәрбие ісінде пайдалану» туралы бөлімінде V-ІХ кластарда өтілетін Абайдың өлеңдері мен қара сөздерінде кездесетін нақыл сөздерді оқушыларға қалай таныту және оларды басқа ақын-жазушылардың шығармаларымен қалай байланыстыра оқыту керектігі, екінші бөлімде ақынның нақыл сөздерін, үшінші бөлімінде Абайдың афоризмдеріне оқу-тәрбие ісінде пайдалану туралы әдістеме жасалынған тұңғыш еңбек [16].

Т.С.Садықовтың «Абай тәлімі» атты еңбегінде Абай әлеміне зерделі оймен, зерек көзбен үңіліп, ақын мұрасынан жаңаша бір сырлар ұққан автордың ой-толғамдары түзілген [17]. Онда ұлы ақын өмір сүрген заманның сипатына, әлеуметтік шындыққа қатысты ойлар ортаға салынады, әсіресе Абайдың өз ұлтын өркендетудің жолдары, патшалық Ресейдің отаршылдық саясаты жағдайындағы астарлы ойлары жөнінде дәлелді де қызғылықты тұжырымдары жасалады. Сонымен қатар Абай жырлары мен қарасөздеріндегі философиялық түйіндер, имандылыққа, адамгершілікке, оқу мен білімге, мәдениет пен еңбекке шақыру, адамзат баласына деген махаббат мәселелері туралы да жан-жақты талдаулар ұсынылған.

А.Құдиярованың «Педагог-просветитель Шакерим Кудайбердыулы» атты көлемді оқу құралының кіріспесінде Шәкәрімтанудың тарихына қысқаша шолу берілген [18]. Оның бірінші «Шәкәрімнің қоғамдық-ағартушылық қызметі» тарауында ақын-ағартушының дүниетанымының қалыптасуы мен орнығуының тарихи шарттары, оның өмірі мен шығармашылығы, ойшылдың педагогикалық идеяларының генезисі, Шәкәрім мен Абай туралы сөз болады. «Дала ағартушы Шәкәрім Құдайбердіұлының педагогикалық мұрасы» атты екінші тарауында ағартушы шығармашылығындағы рухани-адамгершілік тәрбиесі мен өзін-өзі тәрбиелеу проблемалары, экологиялық ағарту ісі туралы, жетекшілік туралы ой-пікірлері баяндалған.

С.Қалиев пен Б.Иманбекованың «Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық мұраларын оқу-тәрбие жүйесіне пайдалану» оқу-әдістемелік құралы кіріспеден және екі тараудан тұрады [19].

Бірінші тарау «А.Байтұрсынов мұраларының ғылыми-педагогикалық негіздері»: А.Байтұрсыновтың педагогикалық ой-пікірлерінің қалыптасуына ықпал еткен қоғамдық және саяси-әлеуметтік жағдайлар, А.Байтұрсынов мұраларының зерттелу жайы және оның педагогикалық идеяларының Ы.Алтынсарин идеяларымен үндестігі, А.Байтұрсыновтың педагогикалық ой-пікірлері және оның тәлімдік мүмкіндіктері анықталған; екінші тарау «А.Байтұрсыновтың тәлімдік ой-пікірлерін оқу-тәрбие үрдісіне енгізудің әдістемесі»: А.Байтұрсынов мұралары арқылы бастауыш сынып мұғалімдерін даярлаудың маңызы, А.Байтұрсыновтың педагогикалық мұралары бойынша жасалған «Ахмет тағылымдары» атты арнаулы курс бағдарламасының мазмұны, А.Байтұрсынов мұраларын мектептің оқу-тәрбие үрдісіне енгізудің жолдары көрсетілген.

А.С.Қыдыршаевтың «Ахмет Байтұрсыновтың әдістемелік мұрасы» атты әдістемелік құралының «А.Байтұрсынұлы әліппе және оқулықтарының әдістемелік негіздері» атты бірінші тарауында А.Байтұрсынұлының әдіскер ғалым ретінде қалыптасуына өз кезіндегі әдістеме ілімінің әсері, А.Байтұрсынұлы әліппелері мен оқулықтарына жалпы сипаттама және олардың әдістемелік негіздері мазмұндалған [20]. Ал «Ахмет Байтұрсынұлының ғылыми әдістемелік еңбектері» атты екінші тарауында А.Байтұрсынұлының әдістемелік еңбектерінің жазылу жайы, А.Байтұрсынұлы – қазақ тілін оқыту әдістемесінің іргетасын қалаушы екендігі және оның әдістемелік еңбектерінің бүгінгі оқыту ісімен сабақтастығы көрсетілген.

Е.Қабдолқайырұлының қарастыруымен жарық көрген «Ағартушы Халел» атты жинақта көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, Алаш көсемдерінің бірі, әмбебап-ғалым, күллі Түркістанда оқу-ағарту, ғылым, баспа ісі және денсаулық сақтау салаларының ұйымдастырушысы Х.Досмұхамедов туралы баяндалған [21]. Ол қазақ тарихы, тілі мен әдебиеті саласында еңбектер жазған, тұңғыш медицина, биология, зоология, табиғаттану оқулықтарын қазақ тілінде дүниеге әкелген ағартушы болғаны айтылған.

С.Т.Сеңкібаевтың «Мағжан Жұмабаевтың тәлімгерлік тағылымдары» атты оқу-әдістемелік құралында М.Жұмабаевтың өмірі мен қызметінің негізгі кезеңдері, оның көркем шығармалары мен педагогикалық мұрасындағы тәрбие мен оқыту мәселелері және оларды орта мектептің оқу-тәрбие үрдісінде шығармашылықпен пайдалану жолдары көрсетілген [22].

Қ.Бөлеев пен А.Б.Мұратованың «Қазақ ағартушы-педагогтарының шығармашылықтарындағы халықтық идея» атты оқу құралының бірінші тарауында педагогика ғылымындағы халықтық идеяның мәні мен маңызына, ал екінші тарауын қазақ ағартушы-педагогтарының шығармашылықтарындағы халықтық идеяның қалыптасуына арналған. Үшінші тарау «Қазақ ағартушы-педагогтарының шығармашылықтарындағы халықтық идеяның оқушы жастарға ұлттық тәрбие берудегі тағылымы» деп аталып, онда Ахмет Байтұрсынов, Міржақып

126

Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабаев пен Халел Досмұхамедовтың шығармашылықтарындағы халықтық идеясының мазмұны ашылып, оны оқушылар мен білімгерлерге ұлттық тәрбие беруде пайдалану іс-тәжірибелері жинақталынған [23].

Р.С.Омарова мен М.Д.Есекешованың «Дарынды тұлға ілімі – өшпес мұра» оқу құралының бірінші «Телжан Шонанұлының педагогикалық идеяларының қалыптасуының тарихи-мәдени және дүниетанымдық негіздері» атты тарауында Т.Шонанұлының өмірі және педагогикалық идеяларының қалыптасуы, дарынды педагог мұраларының ерекшеліктері және оның тарихи-педагогикалық идеясына жалпы сипаттама; екінші тарау «Жастарға білім беру және тәрбиелеу туралы Т.Шонанұлы идеяларының педагогикалық жүйесінің іргетасы» деп аталып, онда Т.Шонанұлының ғылыми-педагогикалық еңбектерінің бүгінгі оқыту ісімен сабақтастығы, оның қазақ мәдениеті мен әдеби идеяларын сақтауға қосқан үлесі және тарихи-педагогикалық идеяларын оқу-тәрбие процесінде пайдалану жолдары анықталған [24].

Ғ.Қабекеновтың «Нұғыман Манаевтың қоғамдық қызметі мен педагогикалық идеялары» оқу құралының бірінші тарауы «Нұғыман Манаевтың қоғамдық-ағартушылық қызметі мен педагогикалық көзқарасының қалыптасуы» деп аталып, онда Нұғыман Манаев және ХХ ғасырдың бас кезіндегі Қазақстанда қалыптасқан саяси-әлеуметтік жағдай, Н.Манаев еңбектеріндегі ағартушылық-педагогикалық көзқарастар, ағартушының әлеуметтік тәрбие мәселелері жөніндегі ой-пікірлері; екінші тарау «Нұғыман Манаевтың мұраларындағы тәлім-тәрбие идеялары»: тәлімгердің шығармаларындағы адамгершілік пен имандылық мәселелері, ұстаздың қазақ тілі мен әдебиеті туралы еңбектеріндегі педагогикалық мәселелер, Н.Манаев мұрасын жоғарғы оқу орындарында пайдалану жолдары баяндалған [25].

А.Б.Елкееваның «Назипа Құлжанова – теоретик и организатор дошкольного воспитания в Казахстане» атты оқу құралы алғы сөзден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған көздер тізімінен тұрады [26].

Бірінші «Назипа Құлжанованың педагогикалық көзқарастарының қалыптасуының әлеуметтік-тарихи алғы шарттары» атты тарауында Қазақстанда 20-ғасырдың басындағы қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайлар - Н.Құлжанованың педагогикалық көзқарастарының қалыптасу негізі, Н.Құлжанованың шығармашылық жолы мен өмірлік іс- әрекеттері, Н.Құлжанова – Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбиенің теоретигі мен ұйымдастырушысы екені баяндалған.

«Назипа Құлжанованың педагогикалық көзқарастарының сипаттамасы» атты бөлімінде мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу – психологиялық-педагогикалық проблема екендігі, отбасылық тәрбие – бала дамуының басты факторы екендігі, педагогтың ойынға жалпы дидактикалық көзқарасы және тәрбиешінің жеке басы туралы сипаттамалар берілген.

А.Н.Ильясова мен Б.А.Есенбаеваның «Сұлтанбек Қожахметовтың педагогикалық идеялары» атты оқу-әдістемелік құралы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады [27].

Бірінші тарау «С.Қожахметовтың педагогикалық көзқарастарының қалыптасуына ықпал жасаған тарихи жағдайлар» деп аталып, онда ХХ ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстандағы педагогикалық көзқарастарының туындау негіздері, ал екінші «С.Қожахметов мұрасындағы оқыту және тәрбие теориясы мәселелерінің дамуы» атты тарауда С.Қожахметовтың көзқарастарындағы тәрбие теориясы мәселелері, оның мұраларындағы педагогикалық оқу құралдары мен дидактикалық идеялары және ол мұраны жоғары оқу орындарында пайдалану жолдары көрсетілген.

С.А.Ұзақбаева мен А.Садықованың «Служение родному народу» атты монографиясы қоғам қайраткері Темірбек Жүргеновтың өмірі мен қоғамдық-ағартушылық қызметтері жан-жақты сөз болған [28].

Зерттеудің бірінші «Темірбек Жүргеновтың қоғамдық-ағартушылық қызметінің дамуының тарихи алғышарттары» атты тарауда Т.Жүргеновтың ағартушылық және қоғамдық қызметтерінің қалыптасуының жекелік факторлары, оның қоғамдық-ағартушылық қызметінің кезеңдік мәселелері, ал «Темірбек Жүргеновтың педагогикалық идеялары» тарауда оның ана тілінің маңызы, білім мен тәрбиенің мазмұны, жеке тұлғаны тәрбиелеудегі өнер мен әдебиеттің маңызы туралы педагогикалық идеялары және жоғары оқу орындарында Т.Жүргеновтың сол идеяларын оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану жолдары көрсетілген.

Сонымен, жоғарыда талданған әдебиеттер болашақ мұғалімдерді қазақ ағартушылары мен ағартушы-педагогтарының педагогикалық мұралары арқылы ұлтжанды педагог болып қалыптасуына ықпал етеді және де оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеудің құралы ретінде пайдалануға болады.

127

Әдебиеттер тізімі:1.Елемесова Ж.Т., Ахманов А.Р., Марданова Б.А. Ғұлама ағартушы-ғалым (Ыбырай Алтынсариннің туғанына 150 жыл). - Алматы: Шапағат, 1991. - 60 б.2.Шойынбаев Т. Ыбырай Алтынсарин – ағартушы-педагог. - Алматы: ҚМБ, 1955. - 27 б.3.Жұмағұлов Қ. Қазақ халқының ұлы демократ-ағартушылары. - Алматы: ҚМОҚБ, 1950. 4.Әсіпов С. Ыбырай Алтынсарин – ұлы ағартушы. - Алматы: Білім, 1989. - 22 б. 5.Сыдықов Ә. Ы.Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен ағартушылық қызметі. Монография. - Алматы: Мектеп, 1964. - 156 б.6.Калкеева К.Р. Учебник И.Алтынсарина. Учебно-методическое пособие. – Жезказган: 2002. 7.Жарықбаев Қ. Қазақ ағартушылары жастарды тәрбиелеу туралы. Оқу құралы. – А., 1965.8.Игибаева А.К., Игисинова Н.Б. Из истории педагогической мысли и образования в Казахстане. Методические указания. - Усть-Каменогорск: ВКТУ, 2003. - 45 с.9.Әлқожаева Н.С. Ыбырай, Абай, Шәкәрімнің имандылық идеялары. Оқу құралы. – Алматы, 2001.10.Құнантаева К.Қ., Ұзақбаева С.А. Қазақ ағартушылары халықтық педагогиканың балалар мен жастардың эстетикалық тәрбиесіндегі маңызы туралы. Көмекші оқу құралы. - Алматы: АлМУ, 1994. 11.Тәжібаев Т. Абай Құнанбаев жастарды тәрбиелеу туралы. Көмекші құралы. - Алматы: ҚМБ, 1954. 12.Шаймерденова К. Педагогические взгляды Абая Кунанбаева. Учебное пособие. – А.,1990.13.Құнантаева К., Халитова І. Абай мұрасы және мектептегі тәрбие жұмыстары. – А., РБК, 2001. 14.Елемесова А., Құдиярова А. Абай және рухани-имандылық тәрбие. Оқу құралы. – А. Білім, 2000. 15.Ізтілеуова С.Д., Алимбекова А.А. Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарастары. Оқу-әдістемелік нұсқау. – Алматы: Тарих тағылымы, 2012-24 б.16.Өмірәлиев Қ. Абайдың нақыл сөздерін оқу-тәрбие ісінде пайдалану. Көмекші құрал. – А., 1968.17.Садықов Т.С. Абай тәлімі. Көмекші құрал. – Алматы: Абай атындағы Алматы мемлекеттік университеті, 1995. - 27 б. 18.Кудиярова А. Педагог-просветитель Шакарим Кудайбердыулы. Учебное пособие. – А., 1998. 19.Қалиев С., Иманбекова Б. Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық мұраларын оқу-тәрбие жүйесіне пайдалану. Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы: Өлке, 2002. - 224 б.20.Қалиев С., Иманбекова Б. Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық мұраларын оқу-тәрбие жүйесіне пайдалану. Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы: Өлке, 2002. - 224 б.21.Ағартушы Халел. Жинақ / Құраст. Ғ.Қабдолқайырұлы. - Алматы: Арыс, 2004. - 272 б.22.Сеңкібаева С.Т. Мағжан Жұмабаевтың тәлімгерлік тағылымдары. Оқу әдістемелік құрал. – Петропавл, 2001. - 110 б.23.Бөлеев Қ., Мұратова А.Б. Қазақ ағартушы-педагогтарының шығармашылықтарындағы халықтық идея. Оқу құралы. – Алматы: Нұрлы Әлем, 2009. – 136 б.24.Омарова Р.С., Есекешова М.Д. Дарынды тұлға ілімі – өшпес мұра. Оқу құралы. - Ақтөбе, 2007. 25.Қабекенов Ғ. Нұғыман Манаевтың қоғамдық қызметі мен педагогикалық идеялары. А., 2007.26.Елькеева А.Б. Назипа Кулжанова – теоретик и организатор дошкольного воспитания в Казахстане. Учебное пособие. – Алматы: Әрекет-Print, 2008. – 91 с.27.Ильясова А.Н., Есенбаева Б.А. Сұлтанбек Қожахметовтың педагогикалық идеялары. Оқу-әдістемелік құрал. – Алматы: Абай атындағы ҚазҰУ, 2009. – 80 б.28.Узакбаев С.А., Садыкова А. Служение родному народу. – Монография. – Алматы: ABILIT, 2009.

Аннотация. В статье дается содержательный анализ исследований казахских ученых-педагогов по педагогическому наследию казахских просветителей и просветителей-педагогов, проведенных в 1950-2012 годы. А именно анализируется педагогическое наследие И.Алтынсарина, Ч.Валиханова, А.Кунанбаева, Ш.Кудайбердиулы, А.Байтурсынова, Х.Досмухамедова, М.Жумабаева, М.Дулатова, Ж.Аймауытова, Т.Шонанулы, Н.Манаева, Н.Кулжанова, С.Кожахметова, Т.Жургенова.Annotation. The article provides a meaningful analysis of studies of the Kazakh scientists and educators on pedagogical heritage of the Kazakh educators and educators-teachers, conducted in the years 1950-2012. And it analyzes the pedagogical heritage I.Altynsarin, Ch.Valikhanov, A.Kunanbaeva, Sh.Kudayberdiuly, A.Baitursynov, H.Dosmukhamedov, M.Zhumabayev, M.Dulatova, Zh.Aymauytova, T.Shonanuly, N.Manaeva, H.Kulzhanova, S.Kozhahmetova, T.Zhurgenov.

128

ӘОК 37.81:15

БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СӨЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

М. Джаксыбаева №49 мектеп – гимназия, Тараз қ.

Қазіргі кезде қоғамда түрлі экономикалық-әлеуметтік реформалар жүріп жатыр.Мұндай өзгерістерден орта мектептер де сырт қалмады,себебі бүгінгі күнде білім беру салаларынан тәрбиелі,ұлттық мәдениетті меңгерген,шығармашыл ойлай алатын жастарды даярлау талап етілуде. Осыған орай,мемлекет тарапынан білім беру салаларына реформалауға ерекше көңіл бөлінуде.

Елбасы Н.Назарбаев: «Білім беру реформасы - Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі,»-екендігін атап айтты. Сондықтан «...экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін» жас өскелең ұрпақты тәрбиелеп шығару оқушылардың ана тілінде шешен сөйлеуі мен өз пікірін жүйелі жеткізуіне байланысты.Ал мұның іргетасы бастауыш сыныптарда қаланады.

Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi бiлiм берудi дамыту Тұжырымдамасында бастауыш мектепте бiлiм берудiң маңыздылығын атай келiп, орыс - қазақ тiлiн оқытудың басты ұстанымдарын: «Бастауыш мектептiң негiзгi мiндетi – баланың жеке басын бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабiлеттерiн анықтау және дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәждi қалыптастыруға, оқу қызметiн бiлуге, оқу, жазу, санаудың берiк дағдыларын үйренуге, тiлдiң қарым-қатынастық қарапайым тәжiрибесiне, өзiн-өзi шығармашылық тұрғыдан таныта бiлуге бағдарланады», - деп белгiленген.

Сөйлеу – адамзаттың даму эволюциясында қол жеткiзген жетiстiктерiнiң бiрi. Адамдарды басқа дүниеден ерекшелеп тұратын да осы- сөйлеу. Сөйлеу процесiнде адамдар бiр-бiрiнiң ойын түсiнедi, бiр-бiрiмен қарым-қатынас жасайды. Сондықтан сөйлеу ерекшелiктерiн меңгеру адамның мәдени көрсеткiшi болып табылады. Сөйлеу тiлдiк заңдылықтардың негiзiнде тiлдiк тұлғалардың ерекше күйге түскен қатысымдық тұлғалар арқылы жүзеге асады. Тiлдiк тұлғалар тiл ғылымының зерттеу обúектiсi болып табылса, қатысымдық тұлғалар-тiл бiлiмiмен қатар психологияның да зерттеу обúектiсi. Тiлдi құрылымы жағынан анықтамақ болсақ, тiл-қатынас құралы ретiнде бiр-бiрiмен қарым-қатынасқа түсуге қажеттiлiгiнен туындайды. Сөйлеу, жарыққа шыққан ой адамдардың қарым-қатынас арқылы өзара түсiнiсуiнен туындайды. Тiл мен сөйлеудi алғаш рет тiл мен сөйлеу тұрғысынан қарастырған Ф.де Сюссер: «Разделяя язык и речь мы тем самым отделяем: социальное от индивидуального; 2) существительное от побочного и более или менее случайного», деп нақты көрсеткен. Ғалымның тiл мен сөйлеудi жiктеген концепциясы өзiнен кейiнгi ғалымдарға бағыт-бағдар көрсеттi. Бұл жөнiнде В.А.Звягинцев: «Такое разграничение истолковывается учеными по разному, но несмотря на это, она должна носить абсолютный характер», - деп, Ф.де Соссюрдiң көзқарасының дұрыстығын сөз етедi.

Ғалымдардың бiрқатары тiлдi кең көлемде қарастырып, сөйлеу тiлдiң тек бiр-ақ қыры деп түсiнедi:

а) с точки зрения функции языка: язык есть средство общения людей и, как таковое, есть средство формирования, выражения и сообщения мысли;

б) с точки зрения устройства (механизма) языка: язык есть набор некоторых единиц и правил использования этих единиц, т.е. комбинирования единиц:

в) с точки зрения существования языка: язык есть результат социального, коллективного навыка «деления» единиц их смыслом:

г) с семиотической точки зрения: язык есть система знаков, т.е. система материальных предметов (звуков), наделенных свойством обозначать что-то, существующее вне их самих:

д) с точки зрения теории информации: язык есть код, с помощью которого кодируется семантическая информация, и др.

Қазақ совет энциклопедиясында тiлдiң анықтамасы жоғарыдағы пiкiрге ұқсас, бiрақ мұнда тiлдiң негiзгi қызметi қарым-қатынас (коммуникативтiк) қызметi деп таниды.

«Тiл-адам қоғамының ең негiзгi қатынас құралы. Дыбысты тiл-адам қоғамымен бiрге туып, қатар жасап келе жатқан қоғамдық құбылыс. Тiл - өте күрделi, сан-саналы құбылыс. Егер тiлдi функционалдық жағынан анықтағымыз келсе, оны қатынас құралы, адамдардың бiр-бiрiмен пiкiр алысып, өзара түсiнiсуiнiң құралы деймiз.

129

Тiлдi ой мен санаға қатынасын жасауға қажеттi материалдардың жиынтығы деп қараймыз. Тiлдi таңбалық сипатына қарай таңбалар жүйесi, семиотикалық жүйе деп анықтау да тiлдiң қоғамда атқаратын қызметiнiң мәнiне орай. Бұлардың iшiндегi ең негiзгiсi – тiлдiң функциясына қарай берiлген анықтама. Тiлдiң дамуы оның қатынас құралы болу қызметiне байланысты. Тiлдiң бұл қызметi коммуникативтiк функция деп аталады. Тiлдi адам өзiн қоршаған қауымнан, өмiрден үйренедi». Ал сөйлеуге мынадай анықтама бередi: «Сөйлесу – адамның тiл амалдарын пайдалану арқылы пiкiр, ой бiлдiру әрекетi. Сөйлеу – анатомиялық мүшелердiң қатысуымен iске асқанымен, негiзiнен, кiсiнiң психикалық қабiлетiне, қоғамдық тәжiрибесiне сүйенедi.

Тiлдiк амалдар – сөз тудыру, сөз тiркестерiн, сөйлем құрау ережелерi көпшiлiкке ортақ, объективтi категориялар. Осы сипаты арқылы тiл жұрттың бәрiне бiрдей түсiнiктi қатынас құралы ретiнде қызмет етедi. Сөйлеудiң әр коммуникативтiк жағдайға сай ыңғайланған стилi болады. Мұнымен бiрге сөйлеу үстiнде әр кiсiнiң өзiне ғана тән (индивидуалды сөз жұмсауы, сөз тiркесiн, сөйлем құрау) ерекшелiктерi болады». Демек, тiл мен сөйлеудiң арасында мынадай байланыс бар:

1. Тiлдiк құралдар адамның сөйлеу процесiнде өзгеше күйге енiп, қатысымдық тұлғаларға айналады.

2. Тiлдiк тұлғалар мен қатысымдық тұлғалардағы заңдылық, екеуiне ортақ тұлғалар: сөз, сөйлем, мәтiн, тұрақты сөз тiркесi.

3. Тiлдiк тұлғалар мен қатысымдық тұлғалар тiл бiлiмiнiң заңдылықтары арқылы айқындалады.Сөйлеу әрекетi қатысымдық тұлғалар арқылы жүзеге асады. Тiлдiк тұлғалар: фонема, сөз,

морфема, сөз тiркесi, сөйлем, мәтiн жүйесi бойынша анықталса, қатысымдық тұлғалар:Тұтас мағынаны, бүтiн ойды беретiн;Iшкi мағынаны, бүтiн ойды бiлдiретiн;Қарым-қатынас процесi кезiнде ғана жұмсалатын;Қатысымдық заңдылықтарға бағынылатын қасиеттерге ие.Тiлдiк қатынаста өзiндiк орны мен маңызы бар қатысымдық тұлғалары: сөз, фразеологиялық

тiркестер, сөйлем және мәтiн. Қатысымдық тұлғалар тiлдiк қатынаста бiр-бiрiмен байланысып, бүкiл бiр ойды жеткiзедi. Қазақ тiл бiлiмiнде алғаш қатысымдық тұлғалардың теориялық негiзiн айқындаған ғалым-профессор Ф.Оразбаева. Ол сөйлеу процесiнде қатысымдық тұлғаларды қолдану үшiн оқушылардың сөйлеу дағдылары мен икемдiлiктерi болуы керек деп сөйлеу дағдысын сөйлеу процесiнде қатысымдық тұлғаларды шығармашылықпен қолдану қабiлеттiлiгiне жатқызады. Бастауыш мектеп оқушыларының тiлдiк қатынасым кезiнде жатық сөйлеу дағдылары мен iскерлiктердiң қалыптасуы үшiн қатысымдық тұлғалардың қолданылу заңдылықтары мен ережелерiн шәкiрттердiң меңгеруi қажет. Себебi бастауыш мектеп оқушыларының жатық сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда олар қарым-қатынас жасау барысында өз ойларын болжайды, жоспарлайды, даярлайды, орындайды, бақылайды және бағалайды. Демек, оқушы өз ойын қатысымдық тұлғалар арқылы өрнектегенде бiрiншi кезекте мақсатты белгiлейдi, жеткiзбек пiкiрiн ойша болжайды. Ол пiкiрдi қалай жеткiзудiң тәсiлдерiн ойластырады, тiлдiң сөз, сөйлем т.б. бөлшектерiн таңдайды да жинақтап тұтас мазмұнға бiрiктiру арқылы жарыққа шығарады. Сондықтан оқушылардың сөйлеу дағдыларын жетiлдiруде сөз, сөз тiркесi, сөйлем, мәтiн туралы тiл бiлiмiнiң қол жеткiзген, дәлелденген тұжырымдары басты рөл атқарады.

Тiл бiлiмінiң әр саласы өзiндiк дербестiкке ие. Бұл салаларды бiрiктiретiн, байланыстыратын – сөз. Фонетика ғылымы – сөздiң сыртқы қабыршағы дыбысты қарастырса, грамматика ғылымы – сөз бен сөздiң байланыстарын зерттейдi. Сөз – дыбыс пен мағынаның бiрлiгiнен тұратын күрделi тiлдiк, әрi қатысымдық тұлға, демек, сөз - дыбыс пен мағынаның бiрлiгiнен тұратын әрi тiлдiк, әрi қатысымдық тұлға.

Ф.М.Оразбаева сөздiң мынадай қатысымдық қасиеттерiн атайды:1. Сөз адам санасында бейнеленген ұғымның жарыққа шығуын қамтамасыз етедi.2. Сөз басқа қатысымдық тұлғалардың жасалуына ұйытқы болады.3. Сөз өмiр шындығын нақтылы мағына арқылы түсiндiре келiп, адам ойын екiншi бiреуге

жеткiзуге әсерiн тигiзедi.4. Сөз адамдар арасындағы тiлдiк қатынасты жүзеге асыруға негiз болады. Демек, сөз

мағынаны, ұғымды, сезiмдi, ойды бiлдiре келiп, тiлдiк қарым-қатынасты жүзеге асырушылардың барлығына аса қажет қатысымдық тұлға болып табылады [30.29].

Сөздiң осындай ерекшелiктерiн ескеру барысында бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастыруда сөз ұғымын, оның мағыналық реңктерiн, мағыналық түрлерiн меңгеруге аса көңiл бөлу керек. Сөз мағынасын түсiндiру, ұғындыру сөздiң мағыналық реңктерi туралы, яғни оның тура және ауыспалы мағыналары туралы түсiнiк берудi талап етедi. Оқушыларға берiлген әрбiр

130

тапсырма сөздiң жеке тұрған сөйлемде айтылған контекстiк пiкiрге негiзделiп өзгерген формасын ауыспалы мағынасы деп ұғындырылады. Оны лексика саласын оқытуда тапсырмалар арқылы оқушыларда бiлiмдiк дағды қалыптастырған орынды. Мысалы, сөздердiң бiр ғана дыбысын өзгертiп беру арқылы оқушыларда сөздiң мағынасын толық түсiну дағдылары жетiледi: Терек-зерек, кент-жент, көл-шөл-төл т.б.

Сөздердiң мағыналарын оқушылар iздену арқылы табады. Бұл сөздердiң мағыналары бiр ғана дыбыстың өзгеруi арқылы жасалғанын аңғаруға өздерi де осындай үлгiде сөздер ойлап табуға дағдыландырды. Сондай-ақ оқушыларға лексиканың омоним, синоним, антоним секiлдi құбылыстарын таныту арқылы олардың сөздердiң мағыналарын дұрыс түсiну iскерлiктерiн дамытады. Мысалы,

таза-...жылы-...мейiрiмдi-...арзан-...терең-... сөздерiне бiрiншi қарама-қарсы сөздер тапқызып, кейiнiрек тапқан сөздерге мағыналы

сөздер тапқызу олардың сөз мағыналарын дұрыс түсiнуiне септiгiн тигiзедi. Сонымен, сөз мағынасын меңгерту барысында оқушылардың лексикалық дағдылары қалыптасады. Бұл әлi сөйлеу дағдысы емес. Сөйлеу үшiн тек сөздердiң жиынтығы жеткiлiксiз. Сөйлеу үшiн сөздер өзара мағыналық жағынан байланысып, сөз тiркестерiн, ал сөз тiркестерi өзара байланысып сөйлем құрауы қажет.

Бастауыш мектеп оқулығында сөз тiркесi – екi толық мағыналы сөздердiң байланысы деген анықтама берiлген. Оқулықта сөз тiркестерi туралы мағлұмат аз. Бiрақ оқушылардың сөйлеу дағдысын қалыптастыру үшiн балалар сөздердi мағыналарына қарай тiркестiре алу бiлiктерiн игеруi қажет. Бұл үшiн сөздердiң бiр-бiрiмен тығыз байланыста болатынын әлiппе кезеңiнен бастап-ақ қарапайым түрде таныстыра берген жөн. Мысалы, кiтаптағы суреттер бойынша сұрақ - жауап әдiстерiн пайдалана отырып, сөйлемдегi сөздерге сұрақ қойғызып, оған толық жауап беруге үйретудiң үлкен мәнi бар. Мұғалiмнiң сұрағы оқушыларға тiрек болу керек. Сонда сұраққа толық жауап беру арқылы оқушылар ойын жүйелi айтып, саналы сөйлеу дағдысына үйренедi. Әлiппеде бұл жұмыстарға материал өте көп. Әлiппеден кейiн қазақ тiлi мен ана тiлi сабақтарында да сөйлемдегi сөздердiң байланысына, қатысатын сұраққа, сонымен – бiрге заттың атын бiлдiретiн сөздер мен қимылын бiлдiретiн сөздердiң байланысын ажыратуға көңiл бөлу жалғастырыла бермек. Сөйлемдегi сөздердiң байланысын айыра бiлу дағдысы түрлi жұмыстар жүргiзу нәтижесiнде қалыптасады, әрi балалар құрастырылған сөздердi тез байқай алатын болады. Сөйлемдегi сөздердiң байланысын үйрету грамматиканың барлық тарауларын оқыту үстiнде жүзеге асып отырады. Өзара заңды жолмен байланысқан сөздер сөз тiркесiн құрайтынын, олардың әр сыңары белгiлi бiр сөз табынан болатынын өтiлiп отырған тақырыпқа сәйкес түсiндiрiп кетудiң артықтығы жоқ. Сөз таптарын өтуде сөздердiң өзгеруi сөйлемдегi сөз тiркесiн табумен, оған талдау жүргiзумен тексерiледi. Мысалы, зат есiмдi өту барысында балаларға мынадай тапсырмалар беру арқылы оқушыларда сөздердi байланыстыра алу дағдылары қалыптасады. Алма, үстел, тақта, есiк деп өздерiне таныс сөздердi көрсете отырып, қызыл алма, үлкен үстел, қара тақта, кең есiк секiлдi сөз тiркестерiн құрату қажет.

Сөз тiркестерiндегi сөздердiң байланысын түсiндiру барысында грамматикалық ойындарды ұйымдастыру оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын арттырады. Оқушыларға бiр сөз берiп, оған мағыналық жағынан бiрнеше сөз ойлатып, тiркес жасатып (мысалы, үшiншi үй, үшiншi қабат, тәттi қауын, қызыл көйлек, таза үй, ащы алма) немесе кесте қағаздармен түрлi жұмыстар жүргiзуге болады. Сөйлем - тиянақты ойды бiлдiретiн қатысымдық тұлға. Балаларда орынды сөйлеу дағдылары сөйлемнiң жасалу жолдарын үйрету арқылы қалыптасады. Сөйлемдi дұрыс түзу дағдыларына ие болған оқушы тiлдiк қатынаста өз ойын нақты әрi түсiнiктi жеткiзе алады.

Бастауыш мектептерде сөйлемдердiң (хабарлы, сұраулы және лептi) түрлерi оқытылады. Бұл қарым-қатынас кезiнде сөйлемдердiң белгiлi бiр интонация арқылы сөйлеушiнiң қандай сезiмде тұрғанын тану жолдарын үйретуi қажет. Бұл туралы К. Аханов: «Интонация әр алуан субъективтi-модальдық мағыналарды бiлдiредi. Интонация тәсiлi сұраулық демеулiктермен ұштаса келiп, риторикалық сұрақпен айтылатын сөйлемдер жасалады да, олар әр түрлi эмоцияны бiлдiредi», - дейдi.

Демек, интонация арқылы оқушыларға хабарлы, сұраулы, лептi сөйлемдердiң өзiндiк ерекшелiктерi танытылады. Бұған қоса оқушылардың сөйлемдi дұрыс құрау даңдыларын қалыптастыру үшiн мынадай тапсырмалар орындату тиiмдi:

Бiрiншi сынып оқушыларынан алғашқы сөйлемнен соң кiдiрiс жасап отыру талап етiледi. Мәтiнде неше сөйлем барын, әр сөйлемде неше сөз барын таптыру арқылы сөйлемнiң екi немесе одан

131

да көп сөздерден тұратынын, бiр нәрсе жайында хабарланатынын түсiндiру керек. Мұндағы басты мақсат - мәтiннiң бiрнеше сөйлемдерден тұратынын, әрбiр сөйлемнен соң нүкте қойылатынын, нүктеден соң бас әрiптен басталып жазылатынын үйрету, яғни сөйлемдердiң ара жiгiн ажырата бiлуге машықтандыру. Көп нүктенiң орнына керектi сөздердi таптырып, сөйлем көшiрту. Мысалы: . . . шықты, . . . жылынды, . . . ерiдi, . . . су аға бастады. Керектi сөздер: күн, көктем, арықтардан, қар. Оқушы мұндай жаттығуларды орындау арқылы сөйлемдегi сөздердiң қалай болса солай тiркесе бермей, логикалық байланыста болатынын игередi.

3.Мәтiндегi ара жiгi ажыратылмаған сөйлемдердiң тиiстi жерiне нүкте қойып, жаңа сөйлемдi бас әрiппен бастап жазуға дағдыландыру.

4. Сөйлемдердi көшiрту. Мұндағы басты мақсат - әр уақытта сөйлемнiң бiрiншi сөзiн бас әрiппен бастап жазу керектiгiн меңгерту.

Қатысымдық тұлғалардың iшiндегi ең күрделiсi-мәтiн. Мәтiн бiр адамның екiншi адамға айтатын ойын түгел жеткiзiлуiн қамтамасыз етедi.Бастауыш мектепте мәтiндер құрылымы жеңiл болады, бұл оқушылардың жас ерекшелiктерiне, өзiндiк психологиялық қабiлеттерiне байланысты жасалған: «Мәтiн тiл үйренушiнiң жас ерекшелiгiне, түсiнiгiне, бiлiм деңгейi мен дүние танымына сай болуы қажет. Қазақ халқының мәдениетiмен, әдет-ғұрыптарымен, жетiстiктерiмен таныстыру қызметiн атқаруда мәтiндердiң оқушыны қызықтыратындай, тәрбиелiк мәнi күштi болуға тиiс.

Оқушы сабақ барысында көптеген әрекеттер жасайды, ал оқу әрекеттерiн сапаның қатысы арқылы жүзеге асырады. Бiрақ кейбiр қимыл-қозғалыстар сапасыз да атқарылады. Егер оқушы әрбiр iс-әрекеттiң қимыл, қозғалысын ой елегiнен өткiзiп отырса, алдына қойған мiндеттердi шешуде үлгере алмаған болар едi. Дағдыларға оқушы жаттығу барысында төселедi, оның нәтижесiнде бұрын қиын деп саналатын жұмыстар үйреншiктi амал-әрекеттерге айналады. Алға қойылған мiндеттердi жеңiл орындауға мүмкiншiлiк туады. Оқушы жеке әрекеттердi орындау дағдысын меңгерсе, iс-әрекеттер мiнсiз атқарылатын болды. Дағды - әрекеттi орындаудың қалыптасқан тәсiлi

Бастауыш мектеп оқушыларының жатық сөйлеу дағдысын қалыптастыруда пайданылған негiзгi әдiстер төмендегiдей:

1.Қатысымдық әдiс;2.Интерактивтi әдiстер;3.Оқытудың нақты жағдаяттар әдiсi(кейс стади)Бұл әдiстердi жеке дара түрiнде емес, қайта бiр-бiрiмен тығыз байланыста, бiрлiкте

қолданылғаны нәтижелi болды. Қазақ тiлiн дидактикалық ойындар арқылы меңгертуде қолданылатын негiзгi әдiстердiң бiрi – қатысымдық әдiс.

1. Қатысымдық әдiс – тiлдi жалаң заңдылықтар тұрғысынан меңгертуге емес, тiлдiк қарым-қатынас жасауға үйретуге арналған. Қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiнде қатысымдық әдiстiң теориялық және әдiснамалық негiздерiн ғылыми тұрғыдан алғаш рет қарастырған ғалым ─ Ф.Ш.Оразбаева.

Қатысымдық әдiс – мұғалiм мен оқушы арасындағы тiлдiк қатынасты жүзеге асыратын, оқушылардың сөйлеу формаларын, тiл мәдениеттерiн жетiлдiретiн, тiлiн дамытатын, осы мәселелердi бiр арнаға тоғыстыратын оқыту әдiстерiнiң бiрi.

Интерактивтi әдiстер – қазақ тiлiн дидактикалық ойындар арқылы меңгертуде қолданылатын негiзгi әдiстердiң бiрi. Интерактивтi әдiстер бастауыш мектеп оқушыларына сабақ үстiнде еркiндiк беруiмен құнды. Оқыту барысында оқушылар бiр-бiрiмен тығыз танымдық, қатысымдық байланысқа түседi және осы арқылы бiр-бiрiн оқытады, үйретедi. Интерактивтi сөзiнiң өзi ( латынша interaction ― интеракция, яғни өзара әсер ету) өзара әсер етудi бiлдiредi. Бастауыш мектеп оқушыларының жатық сөйлеу дағдыларын интерактивтi әдiстер арқылы қалыптастыруда ― оқушылар сабақта белсендi iс-әрекеттер жасап, өтiлген материалдарды және алдарында тұрған тапсырмаларды ұжым болып шештi, бiрiн-бiрi оқытты, үйреттi.Интерактивтi әдiстер арқылы өтiлген сабақтарда оқушылардың үш жақты белсендiлiгiн артты. Онда төмендегi мәселелер ескерiлді:

а) Оқушылардың қимыл белсендiлiгiн арттыру жолдары:Оқушылар түсiнбеген жерiн орнынан тұрып, екiншi оқушыдан еркiн сұрауы ;Жақсы оқитын оқушы өзiнiң микротобындағы нашар оқитын оқушыларға үйретуi;Оқушылар тапсырма бойынша бiр-бiрiмен (өздерiнiң микротоптарында) сөйлесiп, ақылдасып

отыруы;Оқушылардың тапсырманы орындап болғаннан кейiн өзара тексеруi керек.ә) Оқушылардың әлеуметтiк белсендiгiн арттыру жолдары:Оқушылар өзара оқушы-оқушы не мұғалiм-оқушы түрiнде бiр-бiрiне сұрақтар беруi;Бастауыш мектеп оқушылары сабақта өзара пiкiрлесiп отыруы;

132

Қиын сұрақтарға қарсы топтың оқушылары жауап беру еркiндiгi болуы қажет.б) Оқушылардың танымдық белсендiгiн арттыру жолдары:Оқушылар қарсы жақтың пiкiрiне өзiндiк пiкiр айта алуға;Келiспеген жағдайда өзiнiң көзқарасын дәлелдеуге;Өзiнiң микротобындағы жолдастарының сөздерiне қосымша не пiкiрге қосылатыны жөнiнде

өзiндiк пiкiр бiлдiруге тиiс.в) Оқушылардың қатысымдық белсендiгiн арттыру жолдары:Сабақ барысында оқушылар бiр-бiрiмен еркiн тiлдiк қатынасқа шығуы;Жауаптарын бiрге жоспарлауы;Сөйлеген сөздерiн нақты әрi қысқа жеткiзуi;Айтар ойларының әсерлi болуы;Сөйлеген сөздерiнiң жаргон, диалект, паразит сөздерден таза болуы қажет;Оқытудың нақты жағдаяттар әдiсi - Кейс-стади амал-тәсiлдерi ( метод конкретных учебных

ситуаций) ХХ ғасырдың басында америка Құрама Штаттарының Гарвард университетiнiң бизнес мектебiнде пайда болған. Кейс-стади амал-тәсiлдерi терминi алғаш рет америкалық ғалым Коплендтiң еңбектерiнде пайдаланылған. Копленд 1921 жылы оқытудың нақты жағдаяттар жинағын шығарып, кейс-стади амал-тәсiлiн қолдану жолдарын көрсеткен.

Кейс амал-тәсәлi алғашқы кезде бизнес мектебiнде ғана қолданылып келсе, бүгiнде бұл әдiс арқылы оқытудың қолданылу аясы кеңiп , ол құқық, мәдениеттану, медицина және т.б. салаларда жемiстi қолданылуда. Қазiр кейс-стади амал-тәсiлiн педагогикалық оқыту үрдiсiне енгiзу әдiс-тәсiлдерiн: Л. Барис, К. Кристенсен, Э. Хансен, А.И.Наумова, А.М. Зобина, Б.Н.Киселева, И.В. Липсина, Г.А. Полонский, Д. Эткинсон, Й. Уилсон, О.Г. Смоляниновалар қарастыруда. Кейс амал-тәсiлiнде басты назар оқушылардың ұсынылған реальды немесе қиялдық (алдын-ала құрастырылған) жағдаяттарды талдауы және осы жағдаятқа өзiндiк баға беруi, өзiнiң ой-пiкiрiн нақты әрi толық айтып беруi т.б. шәкiрттiң жеке тұлғалық қабiлеттерiн жетiлдiруге аударылады. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда кейс-стади амал-тәсiлiн қолдану ― қазiргi бiлiм беру талабына сай мұғалiм мен оқушының өзара тығыз белсендi әрекетiнен тұратын, оқушының сабаққа деген қызығушылығын туғызатын және оның жеке тұлғалық қабiлеттерiн дамытатын, нәтиженi плдын-ала жоспарлайтын педагогиканың жаңа инновациялық амал-тәсiлдер жүйесi. Жоғарыда айтылғандар нәтижесiнде бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын мынадай негiзгi белгiлерi айқындалды:

1. Оқушылар айтар ойларын қысқа әрi толық жеткiзуi. Бастауыш мектеп оқушыларының тiлiнде айтылатын ойға қатысты емес сөздер көптеп кездеседi. Кейбiр сөйлемдерде бiр сөз бiрнеше рет қайталанып, оқушының не айтайын деп жатқаны түсiнiксiз етедi. Мұндай кемшiлiктер баяншының сөйлеу дағдысының төмен екендiгiн көрсетедi.Сондықтан, бастауыш мектеп оқушыларының жатық сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда олардың айтар ойларын қысқа әрi толық жеткiзуi маңызды рөл атқарады. Бұл үшiн мынадай мәселелердi ескердiк:

Оқушыдан өз ойын қысқа айтып берудiң талап етiлуi, Оқушылардың сұрақ-жауап әдiсi арқылы қысқа диалог немесе монолог құру жолдары;Бастауыш мектеп оқушыларының қазақ тiлiнен алған бiлiмдерi мен бiлiктерi. 2. Оқушылар тiлiнiң таза болуы. Бастауыш мектеп оқушыларында кездесетiн екiншi қателiк

― сөйлеген сөздерiнде басы артық сөздермен қатар, кiрме сөздердiң молынан кездесуi. Мұғалiм оқушылардың жатық сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда осындай паразит сөздердi болдырмау, оқушыларға мұндай сөздердi қолдандырмау жағын ойлау керек. Оқушылар сөйлеген сөздерiнде жаңағы, сол, сол сияқты,келеатыр, баратыр, сосынғы, i-i-i-i т.б. паразит сөздер мен уже, вообще, ну деген сияқты кiрме сөздердi жиi пайдаланады. Мұндай қателiктер бақылау экспериментi кезiнде бастауыш мектеп оқушыларында жиi байқалды.Сондықтан оқушылардың сөйлеу дағдысын қалыптастыруда мұғалiм төмендегiдей мәселелердi:

Оқушылардың сөйлеген сөздерiнде кездескен кiрме сөздердiң қазақша баламасын түсiндiрудi;Оқушыларға асықрай, әр сөзiн орынды қолдану жолдарын,Күнделiктi көшеде, қоршаған ортасында қолданылып жүрген жаргон сөздердiң зиянын айтып

ұғындыру жүзеге асырылды.3. Оқушылардың тiлдiк қатысымда орфоэпиялық заңдылықтарды қатаң сақтауы.

Оқушылар сөйлеген кезде орфоэпиялық заңдылықтарды қатаң сақтауы қажет.Бастауыш мектеп оқушыларының сөздерiнде кездесетiн тағы бiр кемшiлiк – оқушылар кiтапта не оқулықта қалай жазылса, сол түрiнде айнытпай оқиды. Бұл дұрыс емес. Мұндай жағдайда сөйлеген сөздiң нақышы

133

кетедi. Осыған байланысты оқушылардың орфоэпиялық дағдыларын қалыптастыруда арнайы жұмыстар жүргiзiлдi. Сөйтiп, оқушылардың сөйлеу дағдысын қалыптастыруда олардың орфоэпиялық заңдылықтарына сәйкес оқу дағдылары жетiлдiрiлдi.

4. Оқушылар тiлiнiң әсерлiлiгi. Оқушылардың сөйлеген сөздерiнде, тiлiнде кездесетiн тағы бiр кемшiлiк – күнделiктi сөйлеу тiлiнде жауыр болған, әбден ести-ести құлаққа түрпiдей тиетiн дайын формаларды пайдалануы.Сонымен бiрге тiлдерiнде мақал-мәтелдердi аз қолдануы. Негiзiнен бастауыш мектеп оқушылары мақал-мәтелдердiң мағынасын түсiнiп тұрса да, оны тiлдерiнде пайдаланбайды. Мұндай кемшiлiктер бала тiлiнiң әсерлiгiн бәсендетiп, олардың сөйлеу тiлiнiң әдеби тiлдiң нақыштары мен көркемдегiш құралдарынсыз күнделiктi, ауызекi формада ғана дамуына ықпал етедi.Сонымен қатар оқушылардың жатық сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда олардың сөйлеу әуендерiне де назар аударылды. Әрбiр ойдың, сөйлеген сөздiң өзiне тән әуенi болады. Мысалы, сұраулы сөйлем мен лептi, хабарлы сөйлемдердiң әуендерi бiрдей болмайтындай, айтылатын ойға қарай сөйлеу тiлiнiң де өзiндiк әуенi болады.

5. Оқушылардың өз ойын, пiкiрiн жан-жақты дәлелдеуi. Оқушылардың сөйлеу тiлдерiнде кездесетiн тағы бiр кемшiлiк – олардың өз ойын дәлелдi айтып бермеуi. Мұндай кемшiлiктiң болуына үш түрлi фактор әсер етедi.Бiрiншiсiне – оқушылардың жұрт алдында сөйлеу дағдыларының болмауы, яғни олардың басқа адамдардың арасында ұялуы, қысылуы , екiншiсiне – оқушылардың тiлдiк норманы сақтамауы, сөйлеген сөздерiнде әдеби , диалект, жаргон сөздердi араластырып, сөйлемдерiн дұрыс құрамауы, үшiншiсiне – балалардың тiл байлығының төмен болуы, бұл жерде сөздiк қорында неше сөз бар деген мәселе емес, бала тiлiндегi мақал-мәтелдердiң, тұрақты тiркестердiң, әдеби тiлдiң көркемдеуiш құралдардың аз болуы жатады.

Сондықтан оқушылардың жатық сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда бұл мәселе басты назарда болды. Нәтижесінде оқушылардың жатық сөйлеу дағдысының төрт деңгейі анықталды.

1. Қатысымды - ақпаратты деңгей ― оқушылардың тiлдiк қатынаста ақпараттарды дұрыс игеруiн, сөз мағыналарын дұрыс түсiнуiн қалыптастыратын қатысымды-ақпаратты деңгейдiң мақсаты -оқушыларға тiлдiк заңдылықтардың өзiндiк ерекшелiктерiн меңгертуге үйрету. Осы деңгейде қолданылатын тапсырмалардың, әдiс-тәсiлдердiң сабақтың мазмұнына - сұрақ-жауап әдiсi, баяндау, мазмұндау әдiстерiне лайықталған тапсырмалар жатты. Оқушылардан сабаққа қатысуы, өтiлген материалдарды бiлуi талап етiлдi. Басым бөлiгi репродуктивтi әдiспен жүрдi. Оқушыдан өтiлген тапсырманы игерiп, үйге берiлген тапсырманы орындап келу талап етiледi. Мұғалiм сабақта өзi түсiндiрiп, өзi оқушылардың тапсырманы орындағанын, орындамағанын бақылап, iс-әрекетi активтi болды

2. Қатысымды - шығармашыл сөйлеу деңгейде бастауыш мектеп оқушылары сөйлеген сөздерiнде сөздердi орынды қолдануға, сөздердi мағыналық реңктерiне орай дұрыс пайдалануға, сөйлемдердi, мәтiндердi дұрыс құрауға дағдыланды. Сабақ үстiнде оқушылар дайын үлгiге қарай мәтiн құрастырды, мәтiннiң мазмұнын жалғастырды. Мәтiннiң мазмұнын оқушылар өз тiлiмен айтып бердi, дайын үлгiге қарап тақпақтар, қарапайым жұмбақтар, жаңылтпаштар шығарды. Сабақта проблемалық жағдайлар қойылып, оқушылардан осы проблеманы шешу талап етiлдi.Алдарына қойылған проблеманы шешу барысында оқушылар шығармашылықпен жұмыс iстедi. Бұл деңгейде сабақ типтерi- проблемалық сабақ түрiнде болды.. Iшiнара пiкiрталасқа және дидактикалық ойындарға құрылған сабақтар да қолданылды. Мұндай сабақтарда оқушылар шығармашылық, iзденiмдiк әдiс арқылы әрекет жасады.

3. Қатысымды - жатық сөйлеу деңгейде оқушыларда басқа бiреудiң айтқан ойын жалғастыратын, бiтпей қалған ойды бiтiретiн жатық сөйлеу дағдылар қалыптасты. Бұл деңгейге арналған тапсырмаларды оқушылар дайын үлгiсiз мәтiн құрастырып, монологты және диалогты сөйлеу дағдыларын жетiлдiрiлдi. Оқушыларға арнайы дайындалған үлгiде тапсырмалар берiлдi. Оқушылар сабақта шығармашылықпен жұмыс iстедi. Диалогтық оқыту технологиясына сәйкес түрлi тапсырмаларды шешуге белсене қатысты.

4. Қатысымды - шешен сөйлеу деңгейде оқушыларда көпшiлiк алдында қысылмай, саспай сөйлеу, өз сөзiн дәлелдi жеткiзу дағдылары қалыптасты. Оқушылардың сөйлеу дағдысын жетiлдiруге арналған тапсырмалар берiлдi. Сондай-ақ сабақ үстiнде оқушылардың өзiндiк пiкiр айтуына, сөйлеген сөздерiн анық және толық жеткiзуге арналған тапсырмалар берiлдi. Сабақ барысында оқытудың нақты жағдаяттар әдiсi қолданылды. Оқушылар берiлген кейстiк тапсырмаға сәйкес жағдаяттарға талдау жасады, өзiндiк пiкiр айтты, өз ойын дәлелдедi.

Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi: 1.Маженская Т.А. Методика развитие речи на русском языке. М, Прометей 2010г..

134

2.Ақбаева Қ. Оқу орыс тiлiнде жүретiн мектептiң бастауыш сыныбында оқушының сөздiк қорын байыту әдiстемесi. п.ғ.к., ғылыми атағын алу үшiн дайындалған диссертация. А., Ғылым .2001 3.Ильясов Г.И. Методика обучение лексической системы родного языка. А.:2011г.

Аннотация. Блок гуманитарных предметов занял и продолжает сохранять свое достойное место в базисном учебном плане. В числе первых образовательных областей стоит филология, компонентами которой являются русский язык как государственный, языки и литература. Значение изучения языков как русского, казахского, так и иностранных, уже ни у кого не вызывает сомнения. Усилился интерес к различным аспектам языковой подготовки и речевого развития детей.

Аnnotation. Block humanities took and continues to maintain its rightful place in the basic curriculum. Among the first educational areas worth philology, the components of which are Russian as a state, languages and literature. The importance of studying languages as Russian, Kazakh and foreign, already, no one doubts. Increased interest in various aspects of language training and language development of childrenBlock humanities took and continues to maintain its rightful place in the basic curriculum. Among the first educational areas worth philology, the components of which are Russian as a state, languages and literature. The importance of studying languages as Russian, Kazakh and foreign, already, no one doubts. Increased interest in various aspects of language training and language development of children.

ӘОЖ 37:173 Д 64

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ - ПАТРИОТТЫҚ СЕЗІМНІҢ НЕГІЗІ

Ж. Досыбаева №12 Әуезов атындағы тірек мектебі, Жамбыл обл., Жуалы ауд.

Қазіргі кезде мектептерге тәрбие беру мәселесіне жаңаша көқарас тұрғысынан қарауды және оқушылардың патриоттық сана-сезімін, сапаларын, мінез-құлқын қалыптастыруды көздейтін тәрбиенің формалары мен әдістерін жетілдіруді талап етеді. Бұл бүгінде байсалдылық, табандылық, батылдылық, батырлық, қайсарлық туралы білім ғана емес, өнегелік, тәрбиелік көрсету қажет болып отырған уақытта аса маңызды.

Жалпы Қазақстанда тұратын халықтардың қазақ халқының ұлттық тарихына деген қызығушылығын дамыту, ұлттық сана-сезімді қалыптастыру оның патриоттық сезімін тәрбиелеуде негізгі бағдар болады. Қазақ халқы ежелден басқа халықтардай Отанын, ұлтын сүйген. Батырларымыз бастаған қазақ халқы Отанын, жерін, ұлтын жаудан қорғаған.

Бүгінгі күндегі патриоттық сана-сезімнің әлсіреуі, адамдардың өз елі мен оның жетістіктері үшін ұлттық мақтаныш сезімінің өзгеруі – бұл қоғамның өнегесізденуінің, халықтың тұрақсыздануы мен ыдыраушылығының ажырамас сипаты. Қазірде Қазақстанда Отанға деген сүйіспеншілік қоғамдық қатынастарды демократияландыру және гуманизмдендіру негізінде патриотизмге тәрбиелеу қажет. Бұндай жаңарған қазақстандық патриотизм мазмұнын қазіргі озық мәдениет құндылықтары ғана емес, сондай-ақ, қазақ мәдениетінің дәстүрлі құндылықтары, оның айрықша руханилық, азаматтық пен өнегелілікке ұдайы ұмтылушылық құндылықтары да құрайды. Өткеннің үздік дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы өркениеттің мейлінше озық бағыттарын игере отырып, қазақстандықтар өз елін ең алдыңғы қатарлы шепке қайта шығара алады. Бұған халқымыздың жоғалмаған, қайта, жаңа әлеуметтік өмір жағдайында жаңарған патриотизмі қайта кепіл бола алады.

Патриоттық тәрбие тұлға қалыптасуының құрамдас бөлігі болып табылады, ол жастардың алған білімдерінің негізінде азаматтық борыш ұстанымымен, жекебастық мүдделері қоғамдық ұстанымдармен астасып жататын тіршілік әрекеті үлгісіне даярлығын қамтамасыз етуі тиіс.

Қазірде қазақ халқының дәстүрлері негізінде жүзеге асырылатын патриоттық тәрбие әлеуметтендіру процесін тұлғаға дәл осы Отанға, Атамекенге қызмет ету арқылы, өз тарихы үшін, өз Отанының әлеуметтік дүниенің ғылымына, мәдениетіне, рухани құндылықтарына қосатын үлесі үшін мақтаныш сезімі арқылы өз қабілеттерін мейлінше терең ашуға мүмкіндік беретін деңгейге жеткізеді.

Әрбір халықтың тарихи өмірінде қол жеткізген ең құнды дүниелері – рухани және адами қасиеттері, құлықтылық (моральдық нормалар) үлгілері бар. Сондықтан да әрбір жаңа ұрпақ үшін мәнді тәрбие - ұлттық тұрғыдағы тәрбие үлгісі болып табылады. Өйткені, мұнда тәрбиенің негізін замандар бойы қалыптасып келген асыл рухани құндылықтар және биік ізеттілік пен құлықтылық

135

тұрғысындағы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жататын, адамның адамдық қасиетін нығайтып, әрі асылдандыра түсетін, халықтың даналық өмір–салтынан туындап отыратын бұлжымас ережелер мен қағидалар құрайды. Ұлттық тәрбие – адам өмірінің алтын арқауы. Ұлттық тәрбие жалпыадамзаттық рухани құндылықтарды жоққа шығармайды, қайта солармен үндесіп жатады. Бұлар бір-бірін байытып, құнарландырып отырады. Ұлттық тәрбиеден тереңдеп нәр алған адам – рухани бай адам. Ондай адам жалпыадамзаттық тұрғыдан мәдени және рухани құндылықтарды бойына тезірек сіңіреді, сөйтіп, толық әрі кәміл Адам дәрежесіне тезірек жетеді. Ұлттық менталитет – тұнып тұрған рухани қазына. Халықтың тілі мен мәдениеті болсын, салт-дәстүрі мен наным-сенімі болсын – мұның бәрі де әрбір халық үшін асыл да қымбатты рухани дүниелер. Этнопедагогика – ұлттық тәрбие негізі деп білеміз. Ал ұлттық тәрбие ғаламдағы құндылықтарды бойына сіңіріп, өз құндылықтарын арттыра береді.

Ұлттық патриотизмді қалыптастыруда ата-бабаларымыздың ұлағатты ойлары мен тәлімдік тәрбиесінің атқаратын орны ерекше. Ұлттық патриотизм дегеніміз – ең алдымен, белгілі бір ұлттың өкіліне сүйіспеншілікпен қарау, оның ұрпақтан- ұрпаққа үзілмей жалғасып келе жатқан құндылықтарын бойына сіңіру. Тек тұлға ғана өзінің Отанға деген қатынасын ішкі, қастерлі сезім ретінде пайымдауға қабілетті. Сол себепті, патриотизм де тұлғаның биік даму деңгейін сипаттайтын аса маңызды рухани игілік ретінде түсініледі.

Жас ұрпақты патриотизмге тәрбиелеу – бұл тұлғаның, елдің, оның мәдениетінің бірегейлігі, әлеуметтің, халықтың әлеуметтік психологиясының ерекшеліктері толымды көрініс табатын қоғамдық өмірді ұйымдастырудың мәні мен мақсаттарын пайымдау арқылы жүйелі дамуы. Патриотизм міндетті түрде тұлғаның жоғары әлеуметтік белсенділігін көрсетеді, өйткені, оның өзі еңбекте табыстарға жету үшін, қоғамға, ел жұртқа, халыққа қызмет ету үшін биік серпін болып табылады.

Бүгінгі білім саласындағы өзгерістер , бірнеше ойдан таралған аса бай мұраларды қолға алу арқылы білім алушылардың ел мүддесі үшін жұмыс жасауына септігін тигізіп отыр. Оқыту мен тәрбие бүгінгі өмірмен ғана астасып қана жатқан жоқ, тарихтың тұңғиығымен астасып жатыр. Сол себептен де өткеннің кейбір іргелі тағылымдарына ден қоюға тура келеді. Бүгінде жаңа бетбұрыс жасау кезеңі деп білеміз. Педагогика ғылымы алдында оқу-тәрбие жүйесін ұдайы жетілдіру мәселесі қойылып келеді. Қазіргі кезде қазақ мектебі оқушыларының игеруіне арналған бағдарламалар бұрынғы жылдармен салыстырғанда анағұрлым күрделі. Ақпараттарды жоғары ғылыми-теориялық деңгейде терең және тыңғылықты оқыту, оқу мәліметтерін терең және шығармашылықпен меңгеру талап етіледі. Яғни өздік білімін көтеруіне, ақпарат көздерін алуға, ақыл-ой қабілетінің дамуына, білім негіздерін саналы түрде игеруіне барынша көңіл аударылуы қажет деп білеміз.

Бiлiмдi, жан-жақты қабілетті ұрпақ: - ұлтымыздың баға жетпес қазынасы. Ал, қазақ халқының ұлттық тәжірибелері мен тағылымдарының мол қазынасы – халықтық педагогика. Бүгiнгi қазақ мектептерінің алдында тұрған басты мiндет – окушының ұлттық сана-сезiмiн оятып, тәрбиелеп қана қоймай, оның бойына халықтық педагогиканы, ғасырлар бойы қалыптасқан тiл, дiн, тәрбие, ұлттық салт-дәстүр, үлгi-өнегенi сiңiрту, яғни тәрбие беру мен оқыту әдістемелерінің түрлерi көп. Ұлттық тәлім тәрбиенің іргетасын дұрыс қалай бiлу мұғалiмдердiң, ата-аналармен қосылып жүргiзген шараларына байланысты, өйткенi, бiрiншi ұлттық тәрбиені ошағы - отбасында, екiншiден, мектепте болғандықтан, ата-ана мен мектеп болып бiрiгiп жұмыс атқару - біздің басты мiндетiмiз. Халқымыздың тiлiн, тарихын, ұлттық дәстүрін, ата салтын үмыта бастаған бүгiнгi ұрпақты тәрбиелеуге ат салысу жалпы ұлтымыздың мiндетi. Халқымыздың асыл қазынасын тиiмдi пайдалану, оның салт-дәстүрі мен мәдениетіне құрметпен қарауға үйретуi сөзсiз.

Өскелең ұрпаққа адамзат тарихында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан патриоттық тәрбиені, отаншылдықты, сапалы білімді дарыту – қазіргі кезде көкейкесті мәселенің бірі болып отыр. Ақиқатында, осынау мәселе еліміздің тұтастығын, оны ішкі және сыртқы күштерден сақтау міндетінің өзі жастарды отаншылдық, елжандылық, патриоттық рухта тәрбиелеуді жүктейді.Өткенін білмеген халқының қадірін білмейді, халық нені бастан кешірді, бүгінге қол жеткені ненің арқасы, халық өз тарихын жасау үшін тер төгіп, азап шекті, тар жол, тайғақ кешуден өтіп, жерін қорғап, елін сақтады. Отансүйгіштік сезімнің нысаны мен қайнар көзіне Отан, туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі ұлттық құндылықтар жатады.Ұлттық сезім – өзінің ұлттық өкілділігін мойындай отырып ұлтына деген сүйіспеншілік, жанашырлық, халық мұраларын бағалай білу. Әрбір адам өз Отанына деген мақтаныш сезімі, өз ұлтын терең сүюі арқылы басқа ұлттарды танып, құрметтеуге тиіс.Ұлттың сана-сезімімен ана тілін білу де, жері елінің тарихына зер салу, төл мәдениетін игеру де туындайды. Ана тілін білмейтін адам өзінің де, ел-жұртының да қадір-қасиетін жетік біліп, бағалай алмайды. Жалпы,патриоттық сезімнің қалыптасуы

136

отбасынан бастау алады.Патриоттық тәрбие, ұлттық намыс, ұлттық сана-сезім рухани байлықтан көрініс табады. Олай болса, рухани байлыққа, ең алдымен, тілімізді, дінімізді, салт-дәстүрімізді жатқызсақ, тіл – қазақ болуымызүшін,дін–адам болуымыз үшін,салт-дәстүр–ұлт болуымыз үшін қажет.

Мәдениетімізді, өз тарихымызды боиымызға сіңіріп, содан кейін өзге дүниені игеруге Ұлттық құндылықтарымызды әлемдік деңгейге шығаруға қабілетті тұлға тәрбиелеу үшін:

- оқушылардың ұлттық сана-сезімін қалыптастыру; - жас ұрпақ санасына туған халқына деген құрмет, сүйіспеншілік, мақтаныш сезімдерін ұялату,

ұлттық рухын дамыту; - ана тілі мен дінін, оның тарихын, мәдениетін, өнерін, салт-дәстүрін, рухани-мәдени

мұраларды қастерлеу; Ұлттық тәрбие қазір елімізде орын алып отырған көптеген мәселелерді: ана тілін, ата тарихын,

ұлттық салт-дәстүрін білмейтін жастар, тастанды жетім балалар, «қиын» балалар, қарттар үйлеріндегі әжелер мен аталар, нашақорлыққа салынған жастар, тағы басқаларды бірте-бірте жоюдың және олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі жолы. Ұлттық тәрбие алған ұрпақ дені сау, білімді, ақылды, ұлтжанды, еңбекқор, сыпайы, кішіпейіл болып өседі. Сондықтан да ұлттық тәрбие – ел болашағы. Қазақ халқының ғасырлар тұңғиығынан бері тарихымен біте қайнасып келе жатқан ұрпақ тәрбиелеудегі тәжірибелері бізге сол рухани мәдениет, этикалық, эстетикалық құндылықтарын құрайтын ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер, әдеби, музыкалық, кәсіби, тұрмыстық фольклорлар мазмұны арқылы жетіп отыр. Халқымыздың маңдайына біткен ұлттық құндылықтарымызды, сонау өткен ғасырлардан өшпес мұра болып қалыптасып келе жатқан дархан халқымыздың таратқан үлгі насихаты асыл мұраларымызды дәріптеп, білімге ден қойып көп ізденіс жасамайынша оқыту мен тәрбиені бірге ұштастырып , ықпалдастыру мүмкін болмайды. Оқыту мен тәрбиені ықпалдастырып қажымай еткен еңбек арқасында әлемдік деңгейдегі дарынды да тәрбиелі оқушы тұлға шығатынына сеніміміз мол.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:1.Қыраубайқызы А. Ұлттық тәрбие өрісі //Егеменді Қазақстан.1999, 16 қыркүйек. 2.Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. – А.: Рауан., 19943.Ұзақбаева С. .Тамыры терең тәрбие. - А.: Білім., 1995

Аннотация. В данной статье рассматривается о воспитание школы сегодняшнего времени новейшие воззренья а также качество учеников, их нее развития на патриотическое чувства и формирование характера на способ совершенствование.Annotation. This article discusses about the education of today's school-time views of the newest and also the quality of students it their patriotic feelings on the development and character formation by way of improvement.

УДК 37.061.364ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ПРИЕМЫ ПРОФИЛАКТИКИ

НАРКОМАНИИ СРЕДИ ПОДРОСТКОВ

Р.Б. Жарлыкапова, М. АйдароваТаразский государственный педагогический институт, г. Тараз

Тема наркотиков в Казахстане сегодня обсуждается и анализируется очень активно, предметом рассмотрения в подавляющем большинстве случаев является наркомания – болезнь, выражающаяся в физической или психической зависимости человека от наркотических средств. Наркотизм – потребление некоторой частью населения наркотических или токсических веществ.

Под наркоманией понимается социально-обусловленная болезнь, характеризующаяся непреодолимым влечением к наркотикам, вызывающим в малых дозах эйфорию, а в больших дозах оглушение и наркотический сон [1, с.109].

Согласно существующим научным традициям, наркотизм рассматривается как один из видов девиантного отклоняющегося от принятых социальных норм поведения. Вопросы касающиеся проблемам наркомании среди подростков сегодня стоят достаточно остро, наркотизация угрожает

137

национальным интересам Казахстана. Это должны всегда учитывать те, кто так или иначе вовлечен в борьбу с наркоманией.

Проблема наркомании в Казахстане была и остается актуальной уже долгие годы. И, несмотря на все агитационные мероприятия вроде «Молодежь против наркотиков», наркозависимых не становится намного меньше. Между тем согласно официальной статистике, в 2012 году в Казахстане было зарегистрировано около 10 тыс. лиц, употребляющих наркотики. Сегодня же, по данным экспертных организаций, число потребителей наркотических и психотропных веществ составляет порядка 50 тыс. человек. Таким образом, в последнее время количество лиц, злоупотребляющих наркотическими средствами и психотропными веществами, увеличилось почти в 5 раз.

Это проблема не только медицинская, но и правовая, социологическая, экономическая. Она является типично междисциплинарной проблемой, решение которой, на наш взгляд, должно искаться, прежде всего, в рамках социологии.

С целью предотвращения употребления наркотиков в образовательных учреждениях и учреждениях дополнительного образования можно проводить профилактические работы [2,с.96].

Педагогическая профилактика, предусматривает следующие формы. Во- первых, профилактика должна быть направлена на предупреждение приобщения к

употреблению наркотических веществ, вызывающих болезненную зависимость. Ввиду опасности формирования зависимости даже после однократного приема наркотических веществ (особенно у детей и подростков), первичная профилактика приобретает приоритетное значение. При этом важно отметить, что, согласно современному пониманию природы наркотической зависимости, «воротами» приобщения к наркотикам является употребление алкоголя и курение. Поэтому ведение профилактической работы должно начинаться с профилактики употребления алкоголя и табака [3,с.25]

В самом начале проведения профилактики химической зависимости необходимо выяснить степень информированности о наркотиках у подростков в группе, с которой проводится работа. Для этого можно использовать анкетирование с помощью специальных опросников и скрининг-тестов.

Степень информированности подростков можно выявить и в процессе свободной беседы. Взгляды молодежи на злоупотребление психоактивными веществами и его профилактику заслуживают особого внимания. Говоря о профилактической работе с учащимися образовательных учреждений можно выделить следующие направления: общая воспитательная работа с детьми и подростками; коррекционная работа с детьми и подростками группы риска; работа с детьми и подростками, имеющими опыт использования наркогенных веществ.

Любая педагогически-профилактическая программа или проект должны включать в себя определенные виды деятельности по каждому из следующих направлений:

- распространение информации о причинах, формах и последствиях потребления наркотических средств;

- формирование у подростков навыков анализа и критической оценки информации, получаемой о наркотиках, умение принимать правильное решение;

- предоставление альтернативы наркотизации;- коррекция социально-психологических особенностей личности;- целевая работа с группой риска (определение групп риска и оказание адекватной помощи в

преодолении проблем, ведущих к появлению тяги к наркотикам);- тесное взаимодействие с организациями и структурами, проводящими профилактическую

работу.Общая логика построения профилактической программы требует, прежде всего, формирования

в педагогическом коллективе ценностно-смыслового единства по отношению к проблеме наркотиков. С этой целью администрации в общеобразовательных учреждениях необходимо организовать проведение среди педагогического коллектива специальных семинаров по проблемам наркоманий. Кроме этого из числа специалистов, работающих в образовательном учреждении должна быть создана группа, активно действующая в рамках проводимой профилактической работы, координирующая ее и оценивающая эффективность проводимых мероприятий. Участники этой группы должны пройти специальную подготовку. Подготовка специалистов к ведению профилактической работы должна быть направлена на решение двух групп задач: воспитательных (осознание педагогами личной ответственности за здоровье и безопасность воспитанников, формирование готовности к непосредственному участию в процессе педагогической профилактики) и образовательных (формирование представления о различных аспектах наркотизма несовершеннолетних). Нужно проводить психологические беседы с учащимися, проводить

138

мероприятия посвещенные к проблемам наркомании , например «Молодежь против наркомании», «Мы за здоровый образ жизни».

Программы профилактики наркомании в общеобразовательных учреждениях

Структурные компоненты программы

Содержание работы

1.Работа со школьной средой - общее признание правил и норм неприятия наркотиков;- чувствительность к сигналам опасности;- образование и информация;- тренинги активного отрицания;- убеждение в доступности помощи;- выявление «групп риска».

2.Работа с несовершеннолетнимигруппы риска

- разработка индивидуальных программ помощи в зависимости от факторов риска;- оказание помощи в преодолении проблем.

3.Работа с несовершеннолетними, употребляющими наркотические вещества

- создание мотивации для обращения за помощью к специалистам;- адресная помощь наркозависимым несовершеннолетним;- помощь в семье в решении проблем, связанных с наркозависимостью несовершеннолетнего;- создание благоприятных условий для несовершеннолетних, прошедших реабилитацию.

Работа с семьей является важной составляющей системы профилактики подростковой наркомании. Она должна осуществляться во взаимодействии с социальными службами в нескольких формах: индивидуальная работа с членами проблемных семей; работа с семьей в целом; специальные родительские группы; работа с массовой родительской аудиторией.

Для того чтобы родители смогли сами заниматься профилактикой наркомании в семье, в первую очередь, нужно иметь знания о наркотиках. Также важно то, как родители подходят к вопросу профилактики наркомании, как говорят со своими детьми о наркотиках. Лучший подход в профилактике наркомании в семье заключается в том, что родители задают детям вопросы о наркотиках, выслушивают ответы, а затем предоставляют правдивую информацию. Очень важный момент для родителей - это просто слушать ответы ребенка, не прерывая их. В рамках профилактики наркомании в семье должны рассказать всю правду о наркотиках, не приукрашивая, не сгущая краски, не пугая. Смысл состоит в том, чтобы дать ребенку правильную точную информацию о наркотиках, чтобы он сам мог принимать обоснованные решения по своим собственным выводам о вреде наркотиков.

Опыт профилактики наркомании среди детей и подростков показал, что, когда дети получают точную информацию о наркотиках, их отношение к ним меняется, и они принимают свои собственные решения, основанные не на страхе или запрете, а на здравом смысле, решения не употреблять и не пробовать наркотики.

Таким образом, проблемы организации наркопрофилактики в учреждения начального и среднего профессионального образования связаны с недостаточной квалификацией кадров в области наркопрофилактики, дефицитом врачей - наркологов, психиатров, закрепленных за учреждениями; недостатком инспекторов подразделений по делам несовершеннолетних; частой сменой педагогических кадров, отсутствием единого банка данных по наркоситуации, недостатком молодежных центров психолого-социальной помощи Органы управления образованием и образовательные учреждения испытывают недостаток необходимой информации, финансовых и кадровых ресурсов для организации полноценной профилактической работы. Недостаточно специалистов, занятых междисциплинарными, отвечающие современным требованиям науки и практики исследованиями, способных разрабатывать и внедрять обучающие программы, совершенствовать нормативное и методическое обеспечение, проводить квалификационную подготовку кадров в области профилактики наркотизации среди подростков.

Наркомания – проблема всего Казахстана. Решить ее только с помощью силовых методов, специалистов наркологии просто невозможно. К борьбе с этим злом должны подключаться представители всего нашего общества, в первую очередь педагоги и семья, применяя все возможные

139

методы в воспитании, привлечении к спорту, агитации и т.д. Ведь все это должно делаться ради жизни наших детей.

Список литературы:1.Подхватилин Н.В. Психокоррекционная профилактика подростковой наркозависимости: Практическое руководство к проведению тренинга для школьных психологов, педагогов, социальных работников. – М.: ТЦ Сфера, 2002. 2.Наркомания. Методические рекомендации по преодолению наркозвисимости / Под ред. А.Н. Гаранского. - М. - СПб., 2000.3.Предупреждение подростковой и юношеской наркомании / Под ред. С.В.Березина, К.С. Лисецкого, И.Б. Орешниковой. - М., 2000.

Аннотация. Мақалада Қазақстанда нашақорлықтың, осы мәселенің шешу жолының мәселелері қарастырылған. Жасөспірімдер арадасында нашақорлықпен күрестің алдын алу шаралары және педагогикалық шешу жолдары келтірілген.Annotation. The problems of drug addiction in Kazakhstan, way of decision of these problems are examined in this article, pedagogical receptions of prophylaxis and measure of fight against drug addiction among teenagers.

ӘОЖ 940.1 Қ 53

ТӘУЕЛСІЗДІК ЖӘНЕ ЖАҢА ҰРПАҚ ТӘРБИЕСІ

М.И. Қобландина №40 гимназия, Тараз қ.

Қазақ – өнегелі халық. Береке – бірлікті, ынтымақты, елдікті ту еткен ата-бабаларымыз: «Он адам жүрген жерде із қалады, жүз адам жүрген жерде – соқпақ, мың адам жүрген жерде жол қалады», деген ұлағат қалдырған. Байыптап үңілген жанға бұл сөздің мәні өте терең. Халқымыздың ел болу тарихындағы Тәуелсіздікті ойлағанда КСРО көзге елестейді. Бұл империя оп-оңай тізе бүге қойған жоқ. Ол державаны осыған мәжбүрлеген, кенеттен ұйқы-тұйқы етуге итермелеген себеп-салдар көп еді. Сол күрделі, әлемдік тарихта маңызы зор оқиғалардың бірі емес, бірегейі 1986 жылғы әйгілі Желтоқсан оқиғасы болды. Қазақ жастарының бұл наразылық толқуы тек Қазақстан үшін ғана маңызды болған жоқ, барлық бұрынғы одақтас республикалар үшін шешуші тұтқаға айналды десек те болады. Жастарымыздың өктем үні азулы да айбынды империяны қатты шошытты, олар бұл оқыс іс-әрекеттердің одақта жаппай қолдау тауып, белең алып кетуінен қорықты. Ол солай болуға тиісті де еді. Сондықтан да олар қолда тізгін барда мұның қанат жайып кетпеуіне күш салып, жөргегінде тұншықтыруға тырысты.

Сол кездегі кеңестік жүйенің кейбір идеологтары айтып дәлелдеуге тырысқандай, бұл маскүнемдер мен нашақорлардың басын қосып, бірігіп жасаған ақымақшылық, есерлік, даңғаза іс-әрекеттер емес еді. Тарих талабы алып келген, заманы тудырған заңдылық еді. Осы тарихи замана талабының сынын қаймықпай көтерген халқымыздың аяулы қыз-жігіттері болатын. Бұл біз үшін зор мақтаныш сезімін тудырады.

Тәуелсіздік тарихының жаңа замандағы жарқын беттері осылайша жазылды. Сан ғасырлар бойы небір қасіретті бастан кешсе де, ақын Ж.Молдағалиев жырлағандай, мың өліп, мың тірілсе де мойымаған қазақ халқы ұрпағының бас бостандығы, тәуелсіздігі үшін жан аямай күресті. Осы жолда ұлтымыздың аяулы тұлғалары, қайтпас қайсар батырлары жанын қиды. Әрине, олар бұл күнге жете алмаса да, өздерінің күрескерлік рухын, асқақ арманын болашақ ұрпақ жүрегіне жалғап, алдағы күнге үміт артты. Міне, сол ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы көксеген арманы, аяулы мұратына ХХ ғасырдың соңына қарай қолымыз жетті десек, сол ақтүйенің қарны жарылған ақжарылқап арманның жүзеге асқанына да бүгінде 22 жыл толып отыр. 22 жыл – тарих үшін қас-қағымдай ғана уақыт болғанымен, тәуелсіз Қазақ елі үшін ғасырдың жүгін арқалаған кезең болды. Иә, небәрі 22 жыл ішінде қазақ халқы бұрын – соңды көз көріп, құлақ естімеген жетістіктерге жетті. Әрине, оның бәрі бізге оп-оңай келе салған жоқ. Тарихтың таңғажайып сыйы – тәуелсіздікті баянды етуді басты мақсат санаған қазақстандықтардың еңбегінің, маңдай терінің арқасында ерен қиындық еңсерілді.

140

Еліміздің саяси өмірі жаңартылып, түбегейлі өзгерістер жасалды. Экономикамыз нарықтық жолға түсті. Халықтың әл-ауқаты жаңа деңгейге көтерілді, әлеуметтік салада жаңа асулар бағындырылды. Мемлекеттік шекарамыз айқындалып, елдің тұтастығы, жердің бүтіндігі қамтамасыз етілді. Елбасының көрегендігі мен ерік- жігерінің нәтижесінде Қазақстан әлемде тұңғыш рет ядролық қарудан бас тартып, Семей сынақ полигонын жабуы бүкіл дүние жүзінің назарын өзіне аударды. Осы бір батыл қадамның нәтижесінде мемлекетіміз тәуелсіздігінің қауіпсіздігіне әлемнің іргелі мемлекеттері кепілдік берді. Әлем елдерімен терезесі тең тәуелсіз мемлекет құрып, ата-бабаларымыздың ғасырлар бойғы ұлы арманы мен мақсаты орындалды.

Сонымен қатар Президентіміз талантты жастарды «Болашақ» бағдарламасы бойынша шетелдерде оқытуға жол ашты. «Мәдени мұра», «Жасыл ел», «Үш тұғырлы тіл» бағдарламаларын жүзеге асырды. Осының барлығы Елбасымыз Н.Назарбаевтың арқасында келген абырой. «Бүгінде әлем бес, әрі кеткенде алты ықпалды саясаткерді біледі, Нұрсұлтан Назарбаев солардың арасында», деп сақа саясаткер Маргарет Тетчэр тегін айтқан жоқ.

Еуразия кіндігінде ұлт пен ұлысты сүттей ұйытып, келісім мен жарасымның үлгісін көрсетіп отырған Президент Н.Назарбаев мемлекеттігімізді орнатып, оны қалыптастырып, экономикасын реформалап, елін әлемге танытқан дарынды тұлға.

Қазақ елінің тәуелсіздік алғалы бергі жетістіктерінің барлығы осы ерен тұлғаның атымен байланысты. Осы жылдары тәуелсіз елдің рәміздері, Конституциясы қабылданып, Республикамыз құқықтық мемлекетке айналды. Тұңғыш Президентіміз «Ұлт көшбасшысы» деген мәртебелі атқа ие болды. Бұл еліміздің жарқын болашағының іргетасын қалыптастырған тұлғаға лайықты құрмет. Парижде өткен ЭКСПО Халықаралық көрмелер бюросы Бас ассамблеясының шешімімен ЭКСПО - 2017 халықаралық көрмесі Астана қаласында өтетін болып шешіліп, төрткүл дүние назарына Қазақстанның осы шараны өткізу құзырын жеңіп алуы еліміздің әлем алдындағы абыройын тағы бір аспандатты. Бұл – Елбасының тағы да бір жеңісі.

Ел Президенті «Назарбаев университетінде» «Қазақстан білім қоғамы жолында» деген тақырыпта интерактивті лекциясында «Жас қазақстандықтар ұмытпауға тиісті: азамат – тек құқық қана емес, сондай-ақ бірінші кезекте өзің, өз отбасың және Отаның үшін ұлы жауапкершілік» - деп атап өтті. «Сендер, Тәуелсіз Қазақстанның келешегі үшін тарихи жауапкершілік арқалайтын азаматсыңдар. Осы жауакершілікті сезіне біліңдер» - деп Елбасымыз жас ұрпаққа үлкен сенім артты. Келешек ұрпаққа туған жері мен елі алдындағы үлкен жауапкершілік жүктеді. Қай ғасырда болсын Ұлт өмірін өркендетуші саналы да салауатты, ұлтжанды, рухы биік, парасатты ұрпақты тәрбиелеу – қоғам алдындағы басты міндеттердің бірі. Елбасымыз: «Мемлекеттік егемендік – бұл кез келген халықтың орасан зор әрі аса қымбат ресурсы, жарқын келешек үшін Ел бірлігін сақтау, тәуелсіздіктің қадірін ерекше бағалай білу, толерантты болу сияқты маңызды құндылықтарды жас ұрпаққа аманат етуінде үлкен мән жатыр» - деп атап көрсетті.

«Терең білім – тәуелсіздігіміздің тірегі, ақыл-ойы, азаматтарымыздың алдаспаны» - деп Елбасымыз қасиетті Отанымыз Қазақстанның болашағы білім, ғылым, инновацияны дамытуда жас ұрпаққа зор міндеттер жүктеді.

Жас ұрпақты елжандылыққа тәрбиелеп, мемлекетіміздің өркендеп өсуіне жауапкершілік сезіміне, бауырмалдылық сезіміне тәрбиелейтін ұлттық педагогикалық идеялар өзге ұлт өкілдеріне, олардың тіліне, мәдениеті мен өнеріне құрметпен қарау қасиетін қалыптастырып, елімізде тыныштық мен бейбітшілікті сақтауда аса құнды екені даусыз. Қазіргі білім беру үрдісі жас ұрпаққа білімді ұтымды пайдалана алатын іскер, білгір де білікті етіп өсіруімен қатар оның адамгершілік ішкі жан дүниесін, азаматтық тұлғасын, халықтық қасиеттерін орнықты түрде қалптастыру болмақ. Осыған орай, қазақ елінің болашағын айқындайтын, оны тұрақты даму деңгейіне көтеретін құндылықтардың бірі – Жас ұрпаққа Отан сүйгіштік, ұлттық нақыштағы тәрбие беру. Осы жолда Ұстаздың еңбегі ерен болмақ. Жас ұрпаққа саналы білім беріп, өзінің педагогикалық қызметі барысында өнегелі үлгісімен танылатын әрине Ұстаз. Олардың ғылыми-педагогикалық талаптарға сай инновациялық технологияға негізделген, сабақ үрдісінің сапасын арттыруға елеулі септігін тигізер себеп – ол Ұстаздың кәсіптік деңгейі.

Ірі қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов: «Мектептің жаны мұғалім. Мұғалім қандай болса, мектеп сондай болмақшы. Яғни мұғалім білімді болса, ол мектептен балалар көбірек білім алып шықпақшы. Сондай болған соң ең әуелі мектепке керегі-білімді, педагогика, методикадан хабардар, жақсы оқыта білетін мұғалім» -деп ұстаздың халық ағарту ісінде, жас ұрпаққа тәрбие беруде, жалпы еліміздің болашағы алдындағы орасан зор жауапкершілігін айқындап көрсеткен.

Ұстаздық жолды саналы түрде өз еркімен таңдаған адам халыққа білім беру мен өнегелі шәкірт тәрбиелеудің жауапкершілігін сезінуі тиіс. «Ұстаз» деген киелі атты аманатқа алған әрбір адамның өз

141

мамандығын жоғары деңгейде игеріп, сапалы білім бере білсе жас ұрпақ алдында жүзінің жарқын, шынайы еңбегінің жемісті болуына, әсіресе, қасиетті отанымыз Қазақстанның өсіп- өркендеуіне еңбек сіңірсе мерейі үстем, еңсесі биік болары сөзсіз. Сондықтан ұстаз- тек дәріс беруші емес, сонымен бірге әр оқушы бойына ізгіліктің нәрін сеуіп, болашаққа сенімі мен мықты үмітін ұялатып, нағыз азамат қалыптастырушы тұлға.Ұстаз оқушының жүрегін, оның ішкі дүниесін түсіне білетін шебер жан. Қазіргі заманға сай үнемі ізденіс үстінде жүретін ұстаз сабағын жан-жақты түрлендіріп өткізумен бірге тәрбие мәселесіне де ерекше көңіл бөледі. Мен Тараз қаласындағы алдыңғы қатарлы, іргелі № 40 гимназия мектебінің қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі ретінде өз сабақтарымда теориялық білім беруді тәрбиенің түрлі бағыттары арқылы жүзеге асыруды, кез-келген тақырыптың төңірегіне сәйкес келер тағылым мен тәлім жолдарын таңдап алып, түрліше тапсырмалар негізінде іске асырамын.

Өркениетті елдің өскелең ұрпағына лайық терең білім, тәлімдік тәрбие беру, ұлттық дүниетаным сапаларын меңгертіп, өзіндік болмысы мен тұлғасын қалыптастыру – осындай ізденістен туған жан – жақты ойластырылған қызықты сабақтардан бастау алады.

Ұлы ұстаз Әл-Фарабидің: «Адамға ең бірінші білім емес, рухани тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі»,- деген дана пікірі халқымыздың тамырын тереңнен тартқан асыл мұрасы – туған тіліміз бен әдебиетіміздің рухани нәрін жас ұрпақтың бойына сіңірер ұстаздардың адастырмас Темірқазығындай. Ар – ұят, парасаттылық, имандылық, ақ ниет, мәдениеттілік қасиеттері адамзат баласының бойына тәрбие құдіретімен ғана даритындығы кәміл.

Қазақтың үш мерейі бар. Олар- жері, ұлты, тілі. Қазіргі Қазақ елінің мекені – жер иесі, тілі – тірлігіміздің тіреуі. Осы үшеуі бабаларымыздың ұлт- ұрпағына қалдырған аяулы аманаты. Қазақ тілінсіз – қазақ жетім. Жер шарының түкпір-түкпірін мекендеген алты жарым миллиард халықтың бетке ұстап, беделін көтеретін мақтанышы, мәдениетінің шырайы – ұлт тілі. Сондықтан тіл-қазіргі кезеңде аса көңіл аударарлық нәрсе, ұлттық және жеке тұлғалық дамудың қалыптасуына тікелей бағыт-бағдар беретін құбылыс.

Жауын да жеңіп, досын да тапқан осы қазақ тілі. Ұлттың қорғанышы да, ұятымыз да, ар-намысымыз да осы тіліміз. Біз, ұстаздар қауымы, тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сай, үздіксіз білім беру моделі арқылы қазақ тілін оқыту жүйесін әзірлеу және енгізу мәселесі қамтылғанына ризамыз. Аталған құжатта мемлекеттік тілді оқыту әдісін жетілдіру және стандарттау, мемлекеттік тілді оқытудың үдерісін ынталандыру міндеттері алға қойылған. Мұның бәрі қазіргі заманның талабынан туындап отыр. Тіл маманы заман талабына ілесіп отыруы үшін біліктілікті арттыру қажет. Қоғам үшін мектеп білім мен тәрбиенің ұясы, келешектің тағдырлар тоғысы, ұрпақтар сабақтастығының тірі куәсі. Мұғалім қандай болса, шәкірті де сондай болмақ.

Адамды адам еткен еңбек пен тәрбие десек, сол еңбекті ұрпағына үйретіп, танымдық, тәрбиелік дәстүрлері мен салт-санасын игерту, оны қастерлеуге баулу – біздің міндетіміз. Қазақстан тәуелсіздік алған уақыттан бері ұмытыла бастаған салт-дәстүрлеріміз қайта жаңғырып, санамызды оятып, өмірімізге зор өзгерістер әкелді. Сондықтан әр ұстаз өз сабағын халық дәстүрімен байланыстыра өткізгені жөн деп ойлаймын. Ендеше, егеменді еліміздің ертеңі жас ұрпақты әдепті, адамгершілігі жоғары болып өссін десек, ұлттық тәрбие тағылымын басшылыққа алып, халқымыздың рухани байлығын бүгінгі күн талабымен ұштастыра білсек ғана ұлттық тәрбиенің берері көп екені даусыз.

Күн өткен сайын Отанмыз көркейіп, халқымыздың тұрмысы артып, болашаққа зор сеніммен қараймыз. Қазіргі кезде Қазақстан үшін басты міндеттердің бірі бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіруге ұмтылу болып отыр.

Қорыта айтқанда, Елбасы Н.Назарбаевтың: «Дүниеде тәуелсіз қазақ елі бар. Әлемде егемен Қазақстан бар. Оның көп ұлтты, тату, ынтымақты халқы бар. Қуатты экономикасы, сенімді саяси жүйесі бар. Ең бастысы – бүгіннен нұрлы, бүгіннен жемісті болашағы бар» деген сөздері әрбір қазақстандықтың кеудесіне қуаныш пен шаттық әкеліп, жарқын болашаққа деген сенім ұялатады.

Әдебиеттер тізімі:1.Қазақ тілі мен әдебиеті журналы, 2008-2010ж. №52.Тілім-тірегім, жерім-тұғырым. Д.Нүркеұлы.3.«Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» материалдарынан. 4.Егемен Қазақстан газеті материалдарынан. 5.Интернет материалдарынан: Тағылымды тәрбие – сапалы дәріс көзі.

142

Аннотация. В этой статье рассматривается о Независимости Республики Казахстан, и какую роль сыграл в процессе обретения независимости первый президент Республики Казахстана Н.Назарбаев. А также говорится о роли учителя в воспитании молодого поколения.Annotation. This article is about the Independent of Kazakhstan and the role of the first President of Kazakhstan N. Nazarbaev in the process of finding the independence. The author shows the role of the teacher in upbringing of the youth of Kazakhstan.

ӘОЖ 3989 42/48

ЖАСТАРДЫ ТҰЛҒА РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕНІҢ РӨЛІ

Б.Д. Маханова, Л.А. ТағашбаеваТараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеті- ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау» деп атап көрсетілген.

Тәуелсіздігімізді алып, өркениеттілікке құлаш сермеген бүгінгі таңда адамгершілігі мол,сапалы да салауатты ұрпақ тәрбиелеуде халықтық тәрбиенің алатын орны ерекше.Қазір оқу орындарында ұлттық тәрбиеге айрықша мән берілуде. «Жастар біздің болашағымыз» дейтін болсақ, сол жастарымызды ұлтын сүйетін ұлтжанды, Отанын сүйетін патриот, жоғары адамгершілік иесі, ұлттық рухы биік парасатты азамат етіп тәрбиелеу үшін оларға ұлттық тәрбие қажет екенін өмірдің өзі-ақ көрсетіп отыр. Сабақ үрдісінде оқушыларға тұрмыстық тәрбиеге байланысты салт-дәстүрлер, бала дүниеге келгеннен өскенге дейінгі аралықта қолданылатын салт-дәстүр, ырым-тыйымның рөлі, сәлемдесу әдебі, сыйластық, қонақ күту, ас ішу әдебі, инабаттылық дәстүрлері, сөйлеу әдебі және киім кию тәрбиесі, ұлттық тәрбиедегі еңбек тәрбиесінің орны, қазақ халқының озық мәдениет үлгілері мен олардың тәрбиелік мәні сияқты ұлттық құндылықтарымызды оқытуымыз керек.

Ұлттық тәрбиенің мақсаты – ұлттық сана-сезімі қалыптасқан, ұлттық мүдденің өркендеуіне үлес қоса алатын ұлттық құндылықтар мен жалпы адамзаттық құндылықтарды өзара ұштастыра алатын ұлтжанды тұлғаны тәрбиелеу.

Ұлттық тәрбиенің міндеті – мәдени-әлеуметтік өзгермелі жағдайдағы ұлттық тәрбиенің діңгегі – ана тілі болып қалатынын негіздеу, қазақ тілі мен тарихын, мәдениеті мен ділін, салт-дәстүрі мен дінін құрметтеуде жастардың ұлттық интеллектуалдық мінез-құлқын қалыптастыру, бүгінгі қазақ елінің индустриалық-инновациялық жүйесінің дамуын қамтамасыз ететін парасатты, ұлттық сипаттағы белсенді іс-әрекетке тәрбиелеу, білім және мәдени-рухани тұрғыда басқа өркениеттермен бәсекеге қабілетті болуын қамтамасыз ету, қоғам мен адам, адам мен табиғат қарым-қатынасының өркениеттілік сана-сезімін ұлттық рухта қалыптастыру.

Халқымыздың сан ғасырлар бойы ұстанған ұлттық салт-дәстүрлер мен рухани құндылықтарын әлем елдерінің озық дәстүрлері мен озық тәрбие үлгілерімен байытып, жаңа тәрбие тұжырымдамаларын жасауда. Осы арқылы білім беру ісі мен ұлттық тәрбие бірлігіне қол жеткізіп, жаңа ғасырдың жаңа сипаттағы интеллектуалды ұрпағын қалыптастыру ісі басты нысанаға алынып отыр. Ендеше, «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» демекші, ел болып, ұлт болып қаламыз десек, «Ұлттық тәрбие» балабақшалар мен мектептерден бастап қолға алғанымыз жөн.

Қазақ халқының ұлттық тәрбиесі – әлемде теңдесі жоқ тәрбие. Рухы асқақ, іргесі берік ел боламыз десек, ең бастысы, ұрпақ тәрбиесі мен біліміне сергек қарауымыз қажет. Бұл жөнінде Абай атамыз: «Балаға мінез үш алуан адамнан жұғады: бірінші – ата-анасынан, екіншісі – ұстазынан, үшіншісі – құрбысынан», – деген екен. Ұлттық тәрбие атауын алғаш әдеби-педагогикалық оқулықтарға енгiзген М. Жұмабаев болды. Ол педагогиканың ұлттық тәрбиеден бастау алатыны жайлы айтқан. «Педагогика» атты еңбегінде былай дейді: «Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып, көп буын қолданып келе жатқан тақтақ жол болғандықтан, әрбір ұлттың баласы өз ұлтының арасында өз ұлты үшін қызмет ететін болғандықтан, әрбір тәрбиеші баланы сол ұлт тәрбиесімен тәрбие қылуға міндетті»

143

Қай заманда да адам баласы үшін құнды да бағалы, мәнді де маңызды дүниелер болған. Оған ұлттық құндылық жатады. Ұлттық құндылық дегеніміз- ұлттың ұлт болып қалыптасып дамуы үшін ұлттық санадан кейінгі маңызды орын алатын асыл мұра. Ұлттық құндылыққа – ұлтымыздың мәдениетін, әдебиетін, өнерін, музыкасын, спортын жатқызуға болады.

Ұлттық тәрбиенің көздері: фольклор, халық ауыз әдебиеті, ұлттық әдебиет, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, ұлағатты қағидалар, шешендік сөздер, өнеге-өсиеті бар мақал-мәтелдер, туған топырағымызда дүниеге келген ойшыл ғұламаларымыздың еңбектеріндегі тәрбие қағидалары болып табылады. Ұлттық тәрбие – ұлттық сана-сезімі жоғары болашақ жастарды тәрбиелеуге негізделген білім беру жүйесінің құрамдас бөлігі.

Міне, бұл орайда ұлттық салт-дәстүрлерді үйрету сабақта және сабақтан тыс тәрбие тәрбие сағаттарында көрсету үрдіске айналып келеді. Еліміздің ертеңін сеніп тапсыратын отансүйгіш, еңбекқор ұрпақ тәрбиелеу үшін аянбай тер төгуіміз қажет. Бүгінгі таңда ғасырлар қойнауында қалыптасқан ұлттық тәрбиені, озық өнегелі дәстүрлерді, адамгершілік асыл қасиеттерді жастар бойына қалыптастыруда, оны ұтымды пайдалану аса маңызды міндеттердің біріне айналып отырғаны даусыз. Сондай-ақ, ұлттық мәдениеттің, әдебиеттің, тілдің, халықтық педагогиканың тағдыры мен болашағы да мектептегі жас ұрпақ тәрбиесіне байланысты. «Отбасы адамның өте маңызды, өте жауапты ісі. отбасы өмірді кемеліне келтіреді, отбасы бақыт әкеледі, бірақ әрбір отбасы, ең алдымен мемлекеттік маңызы бар зор іс болып табылады»,- деп анықтама берген А.С. Макаренко болатын. Яғни, отбасы – қоғамның маңызды буыны және өзінше бір кішігірім ұжым. көп ұлтты мемлекетіміздің негізі осы шағын ұжымдардан қаланады. осы жағынан кез келген отбасы өзін қоғамның бір бөлігі деп түсінеді. Отбасы тәрбиесінің ұлттық ерекшеліктері; туыстық қарым-қатынас, жеті ата туралы түсінік, перзенттік парыз бен қарыз, ұлттық намыс, сана-сезім, отансүйгіштік, еңбексүйгіштік қасиеттер ұлттық тәрбиенің негізгі бағыттарына жатады.Тұрмыс – салтқа байланысты туған әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлердің, бәрінде халықтың арман-тілегі, ой-пікірі, келешек ұрпаққа айтар өсиеті көрініс беріп отырады.

Тәрбиедегі басты бағыт делінген тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: “Әрбір адам ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болу керек екенін, ұлттық болашағы тек өзіне байланысты болатынын есте ұстауға тиіс. Оның осындай тұжырымға тоқталуына ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер көмектеседі, солар арқылы ол жалпы азаматтық мәдениетке аяқ басып, өз халқының мәдени игілігін басқа халықтарға жақын да түсінікті ете алады. Сондықтан әрбір ұрпақ өз кезімен өткеннің тағдыры мен талаптарын, объективті факторлар ретінде ұсынып, сол арқылы ұрпақты өмірге даярлап, оларды жинақталған бай тәжірибе негізінде тәрбиелей отырып, өзінің ата-аналарының рухани мұрасын игере түсуі керек” екені айтылған. Қазіргі кезеңдегі саяси, экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы, тұрмыстағы күйзеліс, ұлтаралық қатынастардың шиеленісе түсуі, адамгершілік құндылықтардың құлдырауы, білімге, адал еңбекке деген ынтасының азаюы, отбасын құруға жауапкершілікпен белсенді қарамауы, зорлық-зомбылық пен қатыгездіктің бел алуы т.б. мәселелері жастар тәрбиесіне жаңаша қарауды талап етіп отыр. Сонымен қатар, қазақ халқының әріден келе жатқан мәдениетін және білім, тәлім-тәрбие беру жүйесінің негіздерімен жан-жақты танысу бүгінгі күннің басты бағдары, талабы десек те болады. Көне заманнан келе жатқан таным-түсінік, әдеп-тағылымдарын ұғыну, білу және өмірге үйлесімдерін қажетке жарату – жастардың туған халқына деген құрметінің артып және өнегенің рухани түлей түсуіне ықпал етеді.

Ұлттық салт – дәстүрлер тарихи көне үрдіс.Өйткені олар халықтардың тіршілік кәсібіне, наным – сеніміне байланысты туып, қалыптасатын ұрпақтан ұрпаққа ауысып жаңарып отырған, ұлттық болмыс адам мінезінен, іс әрекетінен ерекшелене көрінетін құбылыс екені . және салт-дәстүрдің өміршеңдігі туралы педагогика ғылымының докторы, ғалым-педагог С.Қалиев өз зерттеулерінде «Әдет-ғұрып замандар бойы сыннан өтеді. Өз дәуірінде ардақталып, ата-бабадан әулетке мұра болып ауысып, рудан руға , ұрпақтан-ұрпаққа жетеді. Олар халықтың сыртқы бейнесі болып табылады. Онсыз халық бет әлпетсіз бейне, болымсыз тас мүсін тәрізді…» деп көрсетеді.Қазақ халқының салт-дәстүрлерін сақтағанда ғана мынадай нәтижеге қол жеткізуге болады:

Жастардың танымдық қабілетін жетілдіреді; Ұлттық тәрбие арқылы адами қасиеттерді қалыптастырады; Ізгілікке, адамгершілікке тәрбиелейді; Шығармашылық қасиеттерін оятады; Данышпандық көреген қасиеттердің дамуына жол ашады. Ұлттық тәрбие барысында ұлттық сананы қалыптастыру ең маңызды шарттардың бірі десек

қателеспейміз. Қазіргі жаһандану кезіндегі Батыс өркениетінен біздің алатынымыз да бар, ысырып тастайтын тұстарымыз да бар. Алатын тұстарымыз қатарына батыстың технологиялық жетістіктерін,

144

экономикалық өндірісті ұйымдастыру тәжірибелері мен ғылыми-техникалық мәдениетін қабылдау сияқтыларды атауымызға болады. Батыстың білімі, ғылымы, техникасы, технологиясы, біздер үшін өте қажет десек те, Батыс өркениетіне шамадан тыс еліктеушілік – жақсылықтың нышаны емес.

Қазақтың айтулы қоғам қайраткері Мұстафа Шоқай былай дейді: «Ұлттық мәдениеттен жұрдай рухта тәрбиеленген ұрпақтан халқымыздың қажеті мен мүддесін жоқтайтын пайдалы азамат шықпайды». Яғни елдің туын көтеріп, тәуелсіздік талаптарын орындау ісіне батыл бетбұрыс жасаған бүгінгі таңда адамзаттық игіліктерді, халқымыздың ғасырлар бойы армандаған мәдени-рухани мұрағаттары мен ұлттық тәлім-тәрбие саласындағы, білім жүйесіндегі ізденістерін көрсету – басты міндетіміз. Ұлы бабамыз Әбу Насыр әл-Фараби: «Адамға біліммен қатар, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы», – деген екен. Ұрпақ тәрбиесі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлерін оқып үйрену, өнеге тұту, жас ұрпақты ізгілікке баулу үлкен жауапкершілікті талап етеді. Ұлттық тәрбиенің құдыретін қанша айтсақ та, түгесу мүмкін емес. Осындай ұлы тәрбие ізгіліктері бала кезіңнен бастау алмаса, кейін өте қиынға соғатыны – дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат.

Менің ойымша,жастардың ұлттық тәрбиемен сусындауы- олардың қазіргі қоғамымызда кездесетін жат қылықтардан аулақ болуларына үлкен әсері бар.Теледидар,ғаламтор арқылы жастар арасында кездесетін зорлық-зомбылық әрекеттерді көріп жүрміз.Ұлттық дәстүр арқылы тәрбие алған жастар бейәдеп әрекеттерге бармайды.Сондай-ақ ұлттық тәрбиені бойына сіңірген жастар жат қылықтардан жолдастары мен достарының да алыс болуға шақырады. Тарих көші жылжып,заманның талабы,адамдардың қажеттілігі өзгерсе де,ата-бабамыздың рухы сақталған ұлттық тәрбие-барлық тәрбиенің бастауы. Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан - 2030» халыққа жолдауында былай деп жазылған: «Толық өркениетті ел болу үшін алдымен өз мәдениетімізді, өз тарихымызды боиымызға сіңіріп, содан кейін өзге дүниені игеруге ұмтылғанымыз жөн». Олай болса, басты мақсат – жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттық құндылықтар, рухани-мәдени мұралар сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеу.

Пайдаланылған әдебиеттер:1. Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Рауан, 1994.2. Пірәлиев С. Ұлттық тәрбие және жаһандану «Егемен Қазақстан».3. Қапалбеков Б. Ұлттан тілді алса... – Алматы, 2006. 4. Мырзахан А. Ел болудың жолы – ұлттық тәрбие «Ана тілі», 20 қазан, 2011.5. Оқушы бойында ұлттық құндылықтарды қалыптастыруда мектеп пен ата-ананың рөлі http: 40.astana-mektep.kz.

Аннотация. В этой статье рассматривается роль национального воспитания в формировании личности молодежи.Annotation. This article is devoted to the national upbringing in the formation of youth.

ӘОЖ 930 С 12

ЖЕТІСТІКТІҢ ЖЕЛКЕНІ

Ж.Т. Сабралиева, Ә.Г. ИманбайТараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өз жолдауында: “Бұл құжат” - стратегиялық мақсаттар мен міндеттерді пайымдаған көзқарасымыздағы маңызды серпіліс болды. Халық мақалында айтылғандай “Мақсат – жетістіктің желкені”. Орынды мақсаттар ғана жетістікке жетелейді. Бүгін дұрыс таңдау жасағанымыз туралы айту мен үшін үлкен абырой, - деп айтқандай біз дұрыс таңдау жасап, мақсатымызды орынды құрастыра білсек жетістікке жету жолы жеңілдей түсетіні анық.

Жетістік – рухани әрі дене қуатының бір мақсатқа бағыттау және сол мақсатқа жету. Қандай да бір істі тындырымды әрі тыңғылықты істеу де – жетістік. Ойдағыдай істелген іс, жоспарланғандай атқарылған жұмыс, мұрат етілгендей орындалған арман – жетістіктің нақ өзі. Сондықтан жетістік – адам  бақытының қайнар көзі. Бұл көзді қаншалықты аршыған адам өмірде соншалықты бақыт

145

табады. Бақыт бұлағы адамға өз ләззатын берген сайын кісі бойындағы шаттық сезім де арнасынан аса түседі. Демек, адамның шаттықа оранып, құмарлана өмірден ләззат алатын, қуанышқа бөленіп, рақаттана шат-шадыман болатын бақытқа жетудің бірі – жетістік.  Қан арқылы берілген қасиет – тұқым қуалаушылық. Адамда кейбір туа біткен жақсы қасиеттер болады.

«Әке еңбегі ұл бойына сіңіскен, көрінеді кейін атқа міністен» дейді Баласағұн. Мұндай жақсы қасиеттер әлдекімде есейе келе жоғалып жатса, кейбіреулерде айқын біліне бастайды. Жетістікке жеткендер өздерінің осы қырын ұштай білгендер.

Жағдайдың болмауы, қаржы тапшылығы жетістікке кері әсерін тигізбей қоймайды. Дегенмен, бұл жетістікке кедергі емес, сылтау ғана. Айталық, Моцарттың дүниеде ең үздік болуына оның кедейшілік өмірі кедергі бола алмаған.

Адамның өзіне деген ішкі сенімі барлық нәрсені жеңе алады. Іші қуыстанып тұрып жетістікке жетем деу бос әурешілік. Басқаға жалтақтау, өзгенің көмегіне сену, әке-шешеге иек арту келешекте басқа үлкен қайғы әкеледі. Өйткені, ер жеткенде жалтақтайтын ешкім болмай қалады, өзіңе, тек өзіңе ғана бағыт бере алмақсың[1,20-25б.].

Рухани күйзеліске ұшырау – дерттің ең үлкені әрі жазылуы аса қиын ауру. Отбасындағы кикілжің, ата-ананың мейірімін көрмеу, өз дертін айтатын жанашыр таппау, құшағын ашқан пананың жоқтығы адамды еріксіз психологиялық түрде аздырып, тоздырады. «Жүз есе тырыссаң да мезгілі жетпей іс бітпейді» депті дана Құтып. Демек, әр нәрсенің өз уақыты болады. Ағаш көктемде бүрлеп, қыста қар жауатыны секілді, әр істің өз мезгілі бар. Бір істі кейінге қалдыру, не алдын-ала істеу үлкен жетістік бермейді.

Ақ адамды Аллаһ жақтайды. Жеткен жетістігін адал, ақ жолмен тапқандар іштей рахат күй кешеді, өйткені олардың ары таза. Бұл жағдай оған келесі жетістік сыйлайды. Ал арам жолмен табысқа жетушілер іштей азап шегеді, оардың табыстары шектеулі келеді. Аллаһ азабы өз алдына, адамдар қарғысына ұшырайды.

Адамдар арасындағы жақсы қарым-қатынас міндетті жақсы нәтиже береді. Кішіпейілділік, сыйласымдылық, адамгершілік сияқты жоғары сезімдер болған жерде оң өзгерістер болмай қоймайды.

Не нәрсені болсын игеру әуелі оны білуден басталады. Жетік меңгеру де жеткіліксіз. Бұған қоса оны іске асыру үшін асқан біліктілік қажет. Айталық, есепті шығару үшін төрт амалды біліп, оны дұрыс қолдана алсақ қана нәтиже ала аламыз. Оны білмесек, не дұрыс қолдана алмасақ, нәтиже ала алмасымыз анық. Дәл солай қолға алған ісімізді білмесек немесе біліктілікті таныта алмасақ, одан еш нәрсе шығара алмаймыз.

Еңбектенбей жетістікке жету мүмкін емес. Кісі еңбегі – оның маңдай тері. Еңбек тынымсыз үнемі болып тұрса ғана табыс үзілмейді. Кім қандай биікке жетсе – ол оның еңбегінің арқасы.

Бастаған ісін нәтижелі аяқтайтынына, жұмыстарын дұрыс жүргізетініне шәк келтірмеген адам «қалғанына Аллаһ төреші» деп ісін тәукелге салса, еш шүбәсіз жетістікке жетеді. Егер ісі сәтті болмай жатса, бұны Аллаһның сынауы не жазасы деп ұғады. Істеген істеріне бір көз жүгіртіп, өз қатесін табуға оны жөндеуге тырысады. Жетістікке жету баспалдақтарының қайсысына салғырттық танытқанына қарайды.

Жетістікке жетудің жолы оны үйренуден басталады. Кітаптар мен үлкендердің тәжірибесі – бұл тұрғыда таптырмайтын қазына. Олардан үлгі алып, әдіс-тәсілдерін іс жүзінде пайдалана алған жан жетістікке жетпей қоймасы хақ. Олар әр көрген нәрселерін өмірлерінің қай жерінде һәм қалай қолданудың қамын жейді. Мұндай уайым оларды осы үйренгендерін қалай қолдануға итермелейді. Бұл жағдай кісіден болаттай ерік-жігерді талап етеді. Ақиқатында, кітаптан оқығанды көңілге тоқу керек[2,51-53б.].

Жетістік тұғырынан көрініп, табыстан табысқа жетіп жүрген кісіні жақсы танып, онымен бірге болған, бірге жұмыс істеген адам бақытты. Өйткені, жолбасшысы бар адам әрдайым жолын табады. Ең бастысы, жетістікке жетуді үйренуге болатынын біліп, алғашқы адымды аттай алу керек. Жетістікке жетудің негізгі қадамы – оны үйрену.

А.Адлер: «Адам немен туылатыны маңызды емес, керісінше өзін қалай басқара алатыны маңызды», - деп атап кеткен. Белгілі бір жеріндегі зақымданған кемістік жетістікке жету стимулын тудыруы мүмкін. «Кемістік комплексін» жеңу процесін А.Адлер жоғары компенсация деп атаған, яғни дефектіні компенсациялайтын белсенділік қана емес, сонымен бірге функциялауды сапалы жаңа жетістікке көтеретін белсенділік болып келеді. А.Адлер өзінің теориясына мысал ретінде балалық шақта тілі мүкіс болған Демосфенді келтіреді. Ол ұзақ жаттығулар арқылы өзінің кемістігін ғана жеңбей, сонымен бірге ежелдегі ең ұлы шешендердің бірі болып табылады.

146

Кемістіктері жоқ қарапайым адамның А.Адлердің көзқарасы бойынша, аса басымдылық пен әлеуметтік үйреншіктікке ұмтылудың арасындағы гармониялар бұл жетістік қабілеті. Осы арқылы, адам қоғамға пайдалы салаларда ғана біріншілікке жетуге тырысады деп есептейді. Сөйтіп, А.Адлер «Өмір сүру стилі» терминін енгізді Адамдардың өмірін қарастыра отырып, олардың үлкен жетістіктерге өздерінің индивидуалды қасиеттердің сапалылығын қандай екендігіне қарамай жететіндігі белгілі.

Жетістік – өмірдің жеткілікті күшін сезінген жанға келетін табыс, сонымен бірге тұрмыс даналағы. Жетістік – кұндылыкты бағалау және тәртіпті пайдалану аркылы нағыз кұндылыкты дамыту. Жетістік –  салғырттыктан іске көшу, өлі тамақтан тірі тамаққа: жеміс-жидекке көшу, шығыннан инвестицияға көшу ағымы . Жетістік – өзгеруге, өсуге, дамуға жане орнығуға шакыруға деген жауап. Жетістік – бәрінен бұрын өміріңіздің қандай боларын өзіңіздің қалағаныңыздай етіп жасау мүмкіншілігі. Барлық мүмкіндіктерді ойластыра отыра, өзіңіз қызығатын басқа адамдардың барлық үлгі-өнегелерін карастыру.

Ричард Св. Джон деген аналитик өзінің жасаған сауалнамасы бойынша жетістікке жетудің сегіз әдісін ұсынды. Ол 7 жылдық зерттеу мен 500-ге жуық сұхбаттан кейін мынадай ең маңызды қасиеттерге көңіл бөлу керектігін айтады:

1) Passion – Құштарлық (тек ақшаны көздемей, өз жұмысыңнан ләззат алу, ақша өзі-ақ келеді).2) Work – Жұмыс істеу (Бұл өмірде оңай ештеме жоқ, қандай да бір қиындықтарға төзе білу,

қарқынды жұмыс істеу)3) Good – Жақсы маман болу – («Қолыңнан келсе – қонышыңнан бас» демекші, қандай да бір

істің баға жетпес маманы болу, әлбетте бұл тәжірибемен келеді)4) Focus – Бір іске сыбана кірісу.5) Push – Алға итермелеу (әркез, рухани, физикалық болсын өзіңді алға ілгерілеп отыру керек,

ұялшақтық пен өзіңе сенімсіздіктен арылу).6) Serve – Пайдалы болу.7) Idea – Идея (кез-келген нәрсеге бей-жай қарамай, қызығушылық танытып, сұрап, бақылап,

проблемаларды шешіп, араласу арқылы түрлі идеялар пайда болады)8) Persist – Қайсарлық, табандылық, ең маңызды қасиет (сәтсіздікке ұшырасаң да, критиктердің

сөзіне іліксең де, қысым көрсең де батыл болу, алған бағытыңнан таймау).Ричард Бренсон (Richard Brenson) Британия өкілі, бизнесмен, Virgin Group компаниясының

негізін қалаушы. Оның бірнеше кітабы бар. Ол «Screw It, Let’s Do It» (2006) кітабында мынадай ойлар айтады:

-“Өзіңді «болмайды» деген сөздің тоқтатуына жол берме”. -“Егер істеген ісіңе көңілің толмаса, басқа нәрсемен айналыс”. -“Егер алдыңа қойған мақсатыңа жету үшін тәжірибең аз болса, басқа жолдарын ізде”.-“Қандай-да бір жұмыс нәтижесінде риза болу, қуаныш сезіміне бөлену сәттері азая  бастаған

кезде, мен өзгерістер туралы ойлай бастаймын. Өмір тым қысқа, мен  оны тыжырайған бет әлпетпен өткізе алмаймын. Күнде ұйқыдан тұрғанда  өзіңді бақытсыз болып сезіну – өмір емес”.

-“Мен ешқашанда «Мен мұны істей алмаймын, өйткені қалай істеуін білмеймін» – деп айтпаймын” деп айтқан.

Жетістікке жету жолындағы ұстанымдарға мыналар жатады:- Алдыңа мақсат қою- Сені жетістік күтіп тұрғанына үміттену- Іске дайын болу- Адымыңды анық басу- Алға ұмтылу- Қорықпау, күмәнданбау- Көңіліңді тоқ ұстау- Жаңашыл болу- Басқалармен кеңесу- Тәуелсіз болу- Біртұтасты бөлшектеу- Жетістіктеріңнің қайдан келгенін ұмытпау- Джон Кэхо табандылық – жетістікке жетудің ең керекті қоспаларының бірі. Табандылықты

осыншалықты тиімді ететіндей, артында қандай құпия, сыр жатыр? Жауап қайтару қиын, алайда табандылық қасиетіне ие адамдар, жетістікке жететін адамдар деп толық сенімділікпен айта аламын, - деген.

147

Жетістікке жету қажеттілігін алғаш Г.Мюррей, кейін Д.МакКлелланд(1965ж) зерттеген. Жетістікке жету қажеттілігі жеке тұлғаның тұрақты сипаттамасы болып келеді, яғни ситуацияның нақты мазмұнына тәуелсіз, кең аумағында көрінеді. Сөйтіп, МакКлелландтың зерттеуінің қорытындысы бойынша, саяси билікте орын алатын адамдардың 83%-і өздерінің жетістікке жету мотивациясының жоғары айқындығын көрсеткен, жалдамалы жұмысшылардың 21%-інде ғана бұл мотив байқалған. Зерттеулердің көрсеткіші бойынша жетістікке ұмытылу мотивациясымен сәтсіздіктен қашу мотивациясы- бір шкаланың екі түрлі шкаласы емес, керісінше тәуелсіз факторлар болып келеді. Кестнер мен Д.Мак Клелландтың (1990ж) мәліметтері бойынша, жетістіктерге жету мотивациясы басым зерттеушілер мүмкіндіктеріне қарай күрделі деңгейі бойынша, орташа деңгейдегі тапсырмаларды таңдайды. Өйткені, мұндай түрдегі тапсырмаларды ұту не жеңіліске жету мүмкіндіктері тең деңгейде болған соң, жетістікке жету қажеттілігін максималды түрде тиімді қанағаттандыра алуы мүмкін. [3,8-10б.].

Адам  баласы өмірде жемісті ғұмыр кешуді әрі бақытты болуды армандайтыны шындық. Табысты жұмыс жасасам, аңсаған арманыма жетсем деп тілейді. Алға  қойылған мақсаттарының орындалуын көксейді. Ал осы үшін әрекет жасайды, тірлік қылады. Дегенмен әркім әрқашан діттеген жерінен шыға алмайды, көксегені де орындала бермейді.Содан барып кейбіреулер тағдырға шағынады. Тіпті жолым байланып қалған деушілер де көптеп кездесіп жатады. Осындай көзқарастарға илеуінде кетіп, тағдырдың тәлкегіне ғана көнуді жол тұтып, алға мақсат қоймай ғұмыр кешетіндер де баршылық. Шынымен де адам тағдыр жолымен жүреді, бірақ та тағдырды  ағыс бойымен жүзіп жатқан кеме ретінде санасақ, ішіндегі адам кеменің сол жаққа (бұрыс жолға) немесе оң жаққа (дұрыс жолға) бұрылатының таңдап, қадағай алады. Сонымен, адам таңдау жасай алады, дегенмен, жетістікке жете алады. Ал жетістікке жету үшін оның не екенін білуі керек және оған қалай жетуге болатының білуі керек.

Жетістік тек оза шауып бәйге алуда емес, адамдық қасиетті жоғалтпауда жатыр. Жетістікке жету үшін, әуелі, адам деген атқа лайық болып, адамгершілік жолын ұстану керек. Ал, арамдықпен, зұлымдықпен келген жетістік – ешқашан көпке бармайды.

Адамды жетістікке жетелейтін, оны барлық белестерден, өмір өткелдерінен алып шығатын – оның өзі және өзіне деген сенімділігі. Ал, жетістікке жетудің ең үлкен жауы – кейін істермін деп айту. Не істесекте, дер кезінде жасап, өз уақытымен жүрсек – өмірден кеш қалмаймыз деп есептеймін.

Әрбір сәтсіздік тәжірибені арттырады. Он рет сәтсіздікке тап болсақ та, еш берілместен, өз мақсатымыздан бас тартпастан, сол сәтсіздіктерімізден сабақ алып, мойымай еңбектенсек – бәрінде жеңбекпіз!

Жетістікке апаратын жолдан қаймықпай, қиындыққа төзе білсек, шыдамдылық танытсақ, әрқашан жүрегіміздің түбі – сенім мен үмітке толы болса, иманға берік болсақ, сонда ғана, жетістіктің туын нық ұстап, мәңгілікке желбірете аламыз деген сенімдемін!

Пайдаланған әдебиеттер:1. Робин Шарма. Жетістікке апарар жол. – Алматы, 2001.2. Эндрю Мэтьюж. Живи легко или счастье в трудные времена. – Астана, 2005.3. Ахтаева Н.С. Әбдіғапбарова А.І. Бекбаева З.Н. Басқару психологиясы. Алматы. 2012.

Аннотация. В статье рассматриваются проблемы мотивации успеха. Annotation. This article discusses the motivation for success.

УДК 37 С 12

ФОРМИРОВАНИЕ ЭТНИЧЕСКОЙ ТОЛЕРАНТНОСТИ У СТУДЕНТОВ

Ж.Т. Сабралиева, А. Иманбекова Таразский государственный педагогический институт, г. Тараз

Проблемы толерантности неслучайно в течение последних нескольких лет оказываются в центре внимания ученых, общественных деятелей, педагогов. Приходится констатировать, что проявления различных форм нетерпимости, ксенофобии, экстремизма и терроризма – яркая черта

148

современной общественной жизни, в значительной степени блокирующая развитие позитивных социальных тенденций.

Современные представления о роли толерантности в качестве фактора, укрепляющего гражданский мир и дающего защиту от несправедливости, были во многом сформированы благодаря деятельности философов XVI - XVII вв., поднявших свой голос против «терпения нетерпимости» и жестоких религиозных столкновений. Благодаря усилиям ЮНЕСКО в последние десятилетия понятие «толерантность» стало международным термином, важнейшим ключевым словом в проблематике мира. В научной литературе толерантность рассматривается, прежде всего, как уважение и признание равенства, отказ от доминирования и насилия, признание многомерности и многообразия человеческой культуры, норм, верований и отказ от сведения этого многообразия к единообразию или к преобладанию какой-то одной точки зрения. Таким образом, толерантность можно рассматривать в качестве одной и важных составляющих психологической культуры личности.

Толерантность – это крайне многоаспектное и многостороннее понятие, затрагивающее различные грани индивидуального и социального бытия личности. В рамках данной статьи мы предполагаем коснуться из одного из подобных аспектов – толерантности и интолерантности в сфере межэтнических отношений.

В современной этнопсихологической литературе этническая толерантность понимается как личностное образование, входящее в структуру социальных установок. Она выражается в терпимости к иному образу жизни, инокультурным обычаям, традициям, нравам, чувствам, мнениям и идеям, выражаемым представителями других этносов и культур.

Этническая толерантность личности проявляется в различных критических ситуациях межличностного и внутриличностного выбора тогда, когда выработанные в ином социально–культурном образе жизни этнические стереотипы и нормы решения встающих перед личностью проблем не срабатывают, а новые нормы или стереотипы находятся в процессе своего формирования. Этническая толерантность личности обнаруживается и в определенном смысле формируется в проблемно–конфликтных ситуациях взаимодействия с представителями других этнических групп [1,С.25-31].

Перед лицом тех вызовов, которые ставит перед человеком современная цивилизация, формирование межэтнической толерантности является наиважнейшей задачей, решение которой необходимо не только для развития, но и просто для сохранения общества. На наш взгляд, система высшего образования ни коим образом не должна оставаться в стороне от данной проблемы.

Являясь значимым институтом социализации, ВУЗ призван не только формировать систему знаний и профессиональных навыков, но и оказывать непосредственное влияние на личность студентов, повышая уровень их социально-психологической компетентности и психологической культуры, поэтому развитие толерантности должно находиться здесь на одном из приоритетных мест.

Кроме того, как отмечают исследователи студенческий возраст – важнейший этап формирования этнического самосознания, следовательно, именно на данном этапе воздействие этнические стереотипы и установки может оказаться наиболее эффективным. Включение высших учебных заведений Казахстана в Болонский процесс неизбежно приведет к интенсификации межэтнических контактов, а, следовательно, формирование толерантных установок сознания является крайне актуальной задачей именно на современном этапе развития.

На наш взгляд, работа, направленная на формирование этнической толерантности в ВУЗе, обязательно должна строиться на комплексной основе, затрагивая всех субъектов образовательного процесса и все компоненты образовательной среды.

Конкретные цели и задачи подобной работы удобнее, на наш взгляд, рассмотреть, исходя из трех направлений: просветительского, диагностического и коррекционно-развивающего.

Просвещение:• предоставление информации о толерантности и интолерантности; формах их проявления в

межэтническом взаимодействии;• формирование представлений о возникновении и закреплении в общественном сознании

различных форм этнических стереотипов и дискриминации по признаку расы и этничности;• обучение навыкам распознавания проявлений этнических стереотипов, этноцентризма и

дискриминации по признаку этничности и расы в различных сферах общественной жизни• формирование более адекватных представлений о различных культурах и психологических

особенностях их представителей.

149

Диагностика:• осознание участниками образовательного процесса собственных этнических стереотипов и их

влияния на различные сферы жизни• определение общего уровня толерантности отдельных групп участников образовательного

процесса.Коррекция, психологическая помощь и развитие:• разрядка негативных чувств, связанных с опытом переживания дискриминации по признаку

этничности и расы• формирование позитивной этнической идентичности• осознание собственной роли в трансляции и закреплении этнических стереотипов и различных

форм дискриминации по признаку этничности и расы.Эти цели и задачи могут реализоваться в различных организационных формах: от включения

информации, демонстрирующей значимость толерантности в современном обществе в программу общеобразовательных учебных курсов, до проведения специальных тренинговых занятий. [3,С.18-26].

Огромные возможности представляет здесь, в частности, курс этнической психологии, читаемый студентам, обучающимся по специальности «Психология». В ходе лекционных и практических занятий, выполняя задания для самостоятельной работы, студенты знакомятся с основными психологическими механизмами формирования этнических стереотипов, трансформаций этнической идентичности, лежащих в основе возникновения межэтнической нетерпимости и напряженности.

В настоящее время практическая психология накопила значительный арсенал психотехнических методик, приемов и упражнений, направленных на формирование этнической толерантности, которые можно использовать и в ходе практических занятий по учебным дисциплинам, и в рамках проведения отдельных тренинговых программ.

В качестве примера здесь можно кратко описать программу тренинга «Парадоксы этничности», апробированную автором статьи полностью и в своих отдельных элементах при работе со студентами психологических специальностей.

Приставление программы мы исходили из данных современных исследований, говорящих о наличии прямой и положительной связи между позитивной этнической идентичностью и межэтнической толерантностью. Поэтому предлагаемый тренинг направлен как на осознание участниками собственных этнических гетеростереотипов, так и формирование более позитивного отношения и более полного принятия собственной этничности.

Цели тренинга:1.Информационно-просветительская. Познакомить участников с механизмами возникновения и

воспроизводства различных форм дискриминации и этнических стереотипов в обыденном сознании и повседневной практике.

2.Обучающая. Обучение навыкам выявления и осознанного анализа проявлений расовой и этнической дискриминации как формы нарушения прав человека в различных областях социальной жизни; обучение навыкам эффективной межэтнической коммуникации.

3.Терапевтическая. Проработка личных эмоциональных трудностей участников, накопленных в сфере межэтнического взаимодействия.

В качестве теоретической основы курса выступает гуманистический подход в психологическом консультировании, а основу методологии и методов организации и проведения занятий составляет переоценочное консультирование Х.Джекинса.

В тренинге используются следующие формы работы: абота всей группой. Работа всей группой используется в трех различных ситуациях: информирование участников, дискуссия, подведение итогов работы («круг») после выполнения отдельных заданий или в конце дня, по завершении всего тренинга.

Работа в малых группах. Используются следующие варианты работы: ролевая игра, творческие задания, группы поддержки.

Работа в парах, в ходе которой каждый участник по очереди отвечает на вопрос, предложенный ведущим тренинга.

Индивидуальная работа может проходить в виде учебно-терапевтической демонстрации или в виде внутренней работы участников.

Ожидаемые результаты участия в тренинге:

150

• формирование представлений об этнических стереотипах, расовой и этнической дискриминации, а также механизмах их возникновения и закрепления в сознании и общественной практике;

• осознание роли этнической толерантности в поддержании как социальной стабильности, так и целостности личностной идентичности;

• развитие навыков эффективного взаимодействия с представителями других этнокультурных общностей;

• повышение сензитивности к проявлениям этнической и расовой дискриминации в различных сферах общественной жизни;

• сознание и принятие собственных этнокультурно обусловленных психологических качеств;• формирование более позитивной этнической идентичности;• сплочение группы, улучшение межличностных отношений участников, повышение

взаимопонимания и терпимости;• развитие творческого потенциала участников группы.В заключение данной статьи считаем необходимым отметить, что, вне зависимости от

используемых обучающих и психологических технологий главный инструмент воздействия, который используется психологом и педагогом - это его собственная личность. Поэтому совершенно необходимый компонент формирования этнической толерантности в ВУЗе является отражение черт толерантной личности в поведении всех участников образовательного процесса.

Список литературы:1.Дробижева Л. Об условиях формирования толерантных установок общественного сознания и поведения групп в социуме.2.Лебедева Н.М. Социальная идентичность на постсоветском пространстве: от поиска самоуважения к поискам смысла. // Психологический журнал. – 1999. – Т. 20. - № 3. – С. 48 – 3.Солдатова Г.У., Шайгерова Л.А., Шарова О.Д. Жить в мире с собой и другими: тренинг толерантности для подростков.–М.:Генезис, 2000.4.Хотинец В.Ю.Этническое самосознание.–СПб.:Алетейя. 2000

Аннотация. Берілген мақалада психологиялық технологияның басты әсер ететін құралы ол - психологтар пен педагогтартың қолданатын жеке меншігі екені жалпылай атап өткен.Annotation. In this article, we consider it necessary to note that, regardless of your training and psychological impact of technology main tool used psychologist and educator - is his own personality.

УДК 347.61/64 С 12

ЭТНИЧЕСКАЯ ИДЕНТИЧНОСТЬ В СМЕШАННЫХ БРАКАХ

Ж.Т. Сабралиева, Т. ШегайТаразский государственный педагогический институт, г. Тараз

Этническая идентичность и самоидентификация в смешанных браках в целом изучена недостаточно, хотя в последние три десятилетия она привлекает все большее внимание ряда исследователей. Это в значительной мере обусловлено спецификой понятий «этническое», «этническая группа», «этничность», в разных школах и в разных странах. В последние десятилетия в США и Европе преимущественное внимание уделяется проблемам мультикультурализма и связанным с ней вопросам смешанных браков. Однако это явление чаще всего рассматривается как межкультурное взаимодействие, включая межконфессиональное, межэтническое, межрасовое.

В Советском Союзе предметом исследования становились преимущественно межнациональные (межэтнические) браки – динамика их численности, распространенность, причины вступления в брак и пр.

В целом в отдельных странах сложилось свое понимание смешанных браков, в фокусе изучения оказывались наиболее актуальные их вопросы. В последние годы внимание исследователей стали привлекать проблемы мультикультурализма и новые аспекты изучения межэтнических браков, а также межрасовых и межконфессиональных отношений, которые ранее почти не изучались.

151

Г. Варро, рассматривая проблемы смешанных браков во Франции, в которой различные аспекты межкультурного взаимодействия приобретают большое значение, выделяет социальные, культурные, этнические, религиозные параметры этой проблемы. Особо останавливаясь на проблеме идентичности детей, рожденных в смешанных браках, Г.Варро указывает, что первое поколение таких потомков обладает «смешанной» идентичностью – идет ли речь о межкультурных, межрелигиозных или иных браках. Автор также указывает, что потомки смешанных браков испытывают последствия определенного «культурного конфликта». Г. Варро одновременно подчеркивает, что проблема смешанных браков, помимо прочих, имеет социо-политический аспект [1, С. 25-34 ].

Н.М. Лебедева в своей работе, посвященной «новой русской диаспоре» - русским, проживающим в ряде новых независимых государств, однозначно рассматривает их как диаспорой нового типа. Говоря о процессах, характерных для этнической идентичности в диаспоре, автор обращает особое внимание на аккультурацию. Она выделяет два способа преодоления кризиса этнической идентичности в диаспоре как альтернативу эмиграции:

1.установка на укоренение, т. е. на интеграцию путем снижения удельного веса «этнического компонента» в социальной идентичности.

2.стремление восстановить позитивную идентичность путем непосредственного участия в недавно созданных социальных институтах. [2,С. 32].

Напротив, Н.П. Космарская не склонна считать русскоязычное население ближнего зарубежья диаспорой. Исследовательница полагает, что «диаспоризация» этих групп населения – всецело мифологизирована и «запущена сверху» политическими элитами русскоязычного населения. Н.П. Космарская выступает против рассмотрения в качестве объекта исследования только этнических русских, полагая, что русскоязычное население нового зарубежья в целом быстро дифференцируется в соответствии с разными идеологическими платформами. В то же время оно консолидируется не по этническому признаку, а с союзниками и противниками в политической и гражданской борьбе.

Даже из этих двух конкретных примеров ясно, что подходы исследователей к определению того, что именно следует считать диаспорой и каковы ее основные признаки, весьма различны. А сама дискуссия по проблемам диаспоры, ее типологии и т.п. очень далека от завершения.

Г.В. Старовойтова показала, что этнокультурные установки периода социализации имеют для этнического самосознания представителей этих меньшинств большее значение, чем срок проживания в иноэтническом окружении. Было также выявлено, что одна и та же этническая группа одновременно может быть вовлечена в разнонаправленные этнические процессы, что проявляется в трех типах этнокультурных ориентаций у членов этнической группы: интернациональная, ассимиляционная и этническая.

Очевидно, что эти этнокультурные ориентации, или установки, можно рассматривать в качестве маркеров этнических процессов. Интернациональная ориентация указывает на то, что группа с точки зрения протекания этнических процессов находится между двумя вышеописанными полюсами. У потомков смешанных браков тенденции развития этнической самоидентификации усложняются; кроме того, между ее разными типами не всегда возможно провести четкую границу.

А.Г. Харчев и М.С. Мацковский, в своей известной работе, посвященной проблемам современной семьи, уделяли внимание и проблеме смешанных браков. Исследователи рассматривали семью прежде всего как социальную группу, основанную на браке.

А.А Сусоколов отмечает, что косвенным источником для изучения межнациональных браков, помимо разнообразных статистических данных, служат данные социологических опросов, а также художественная литература, личная переписка и личные архивы и др., что подразумевает использование количественных и качественных методик. Это замечание полностью сохранило свою актуальность, так как при различных переписях населения потомки этнически смешанных браков специально не выделяются и, следовательно, судить об их численности, расселении, динамике рождаемости, смертности, детности в них, равно как и о других факторах, весьма затруднительно.

А.А Сусоколов также указывает на важность изучения межнациональных браков, отмечая, что в Казахстане каждая шестая семья является смешанной. Ученый, как уже говорилось, рассматривает межнациональные семьи как социальный институт, полагая, что именно так лучше можно выявить основные тенденции развития семьи, сближения социальной структуры наций, с процессами миграций и пр. При этом исследователь подчеркивает, что термины «межнациональный», «межэтнический», «национальная» и «этническая» принадлежность употреблялись им как синонимы. [1, С. 51-62 ].

152

Опираясь на разнообразные исследования смешанной брачности А.А. Сусоколов стремился показать влияние межнациональных браков на различные процессы – миграции, изменения социально-профессиональной структуры этносов, некоторые этнодемографические и этнокультурные процессы. Одним из важных выводов, сделанных исследователем можно считать наличие различных, часто противоположных тенденций в развитии процессов межэтнических браков.

Л.Н. Терентьева в своей работе, посвященной формированию этнического самосознания в смешанных семьях указывает на этническое самосознание как на определяющий признак этнической общности. Автор делает вывод, что в макросреде становление этнического самосознания обычно происходит на завершающей стадии многих этнических процессов, а в микросреде, под которой Л.Н. Терентьева подразумевает семью – на этапе определения подростком своей этнической принадлежности.

Таким образом, исследовательница особо выделяет подростковый возраст, когда еще не сложились личностные ориентации и установки на культуру и язык одной из взаимодействующих этнических групп, не завершилось формирование «набора» бытовых традиций и т.п. как основной для формирования этнического самосознания в смешанных семьях. Этот тезис исследовательницы в дальнейшем далеко не всегда находил подтверждение в материалах различных исследователей, занимающихся сходными проблемами. Очень важным представляется то обстоятельство, что автор предлагает рассматривать систему символов в качестве своеобразной границы, отделяющей одну этническую группу от другой.

В последние годы к проблеме изучения различных аспектов этнической идентичности, этнического или национального самосознания обращались и обращаются разные исследователи.

В исследованиях А.Б. Мулдашевой изучались понятия «этнокультурная маргинальность», «этнокультурная двойственность». Этнокультурная маргинальность характеризуется тем, что у группы или у личности не возникает переживаний, внутреннего конфликта, не происходит осознания своей двойственности. Такой тип маргинальности обозначается термином «объективная этнокультурная маргинальность». Этнокультурная двойственность характеризуется наличием внутреннего конфликта и переживаний, вызываемых смешением этнокультур, и соответствует субъективной этнокультурной двойственности. В соответствии с этим, А.Б. Мулдашева классифицировала типы личности с маргинальной этнической идентичностью:

1 тип- равнодушный2 тип-пассивный3 тип-националистический4 тип-творческий.Ж.Т. Уталиева проводила исследования половых различий при определении этнической

идентичности маргиналов. Полученные результаты показали, что девушки- маргиналы из смешанных семей, где отец –казах, а мать-русская, испытывают личностный конфликт и определенный дискомфорт при определении своей национальности. В качестве родного языка они избирают русский, казахский, языком общения называют русский. По характеру и по внешности идентифицируют себя как с матерью, так и с отцом. При выборе друзей нет предпочтений по национальному признаку. Однако в качестве будущего супруга в основном видят представителей казахского этноса. Юноши – маргиналы, из семей, где отец-казах, мать-русская, отрицают наличие внутреннего конфликта при выборе национальности. В основном, они указывают свою этническую принадлежность к русскому этносу и предпочитают видеть в качестве близкого друга и супруги представителей русского этноса. Большинство из них характером и внешностью идентифицируют себя с матерью, в качестве родного языка выбирают русский. Результаты исследования, показали, что маргиналы мужского пола быстрее адаптируются в другой этносреде, и как, правило, при этом не испытывают каких-либо личностных конфликтов. [3, С.15-26].

В исследованиях. А.Т Сейтешевой посвященных разнообразным этносоциальным процессам в семье в Казахстане, обращает особое внимание на роль межнациональных браков и семей в межэтнических процессах. Говоря о влиянии межэтнического общения на брак и семью, исследователь отмечает, что однонациональные браки стабилизируют этнос. Этот вывод вряд ли можно считать неожиданным, хотя он и не вполне однозначен.

Воздействие межнациональных семей на язык межнационального общения, характеризуется как наиболее значимое, обычно, если межэтнический брак заключен с представителем окружающего большинства, ведет к тому, что дети, родившиеся в смешанных семьях, чаще считают своим родным именно этот язык. Но многочисленные исследования в сфере межэтнических взаимодействий также

153

показывают, что потомки смешанных браков раньше или позже переходят на язык окружающего большинства, или язык межэтнического общения.

Сохранение этнической идентичности у представителей этнических меньшинств связаны с психологической привязанностью к группе своих предков, у других - возможностями манипулированием этой идентичностью с целью удовлетворения каких-то групповых интересов, третьи говорят о том, что идентичности этнических групп находятся в процессе постоянного конструирования идеологами этих групп.

Ф.Ф. Гасанова рассматривает проблемы межэтнического взаимодействия на примере русско-казахских семей. Отмечая, что современная этнокультурная мозаичность зачастую приводит к этнической маргинальности. Исследователь отмечает, что одна из граней современного кризиса идентичности – это осознание кризиса собственной этнической идентичности. Чаще всего проявляется в утрате практического следования набору ценностей, верованиям и поведению, связанных с этнокультурными традициями». [4, С.41-55].

Ж.Т. Уталиева в работе, посвященной тренингу этнической толерантности у школьников, поднимает и целый ряд теоретических проблем, в том числе становлению и трансформации этнической идентичности. В частности, автор отмечает, что в детском и подростковом возрасте первая стадия становления идентичности характеризуется безразличием к ней как к таковой, отсутствием интереса к своим корням. Вторая стадия характеризуется стремлением понять значение этничности в собственной жизни. Эта схема, по мнению автора, релевантна для всех этнических меньшинств, хотя ключевые компоненты идентичности могут быть вовлечены в процесс ее становления с различной степенью интенсивности [3, С.28-36].

Особое внимание уделяется психологическим факторам этнической толерантности и различным факторам, оказывающим воздействие на это явление. Вообще исследование различных аспектов формирования этнических стереотипов в контексте межэтнических взаимодействий и этнической толерантности интенсивно разрабатывается исследователями.

К сожалению, собственно сами потомки смешанных браков и особенности их самоидентификации значительно реже становятся объектом специального изучения. Появившиеся в последние годы многочисленные исследования, посвященные этнической истории, культуре и идентичности различных меньшинств.

Этот краткий и неполный обзор ясно показывает, что в этнопсихологии до сих пор мало работ, специально посвященных особенностям самоидентификации потомков смешанных браков. Более того, несмотря на то, что в разных странах появляются конкретные исследования отдельных аспектов смешанных браков, в науке явно ощущается недостаток концептуальных трудов по изучению самоидентификации людей, родившихся в межэтнических, межконфессиональных, межрелигиозных и прочих межнациональных браках и союзах.

 Список литературы:

1.Сусоколов А.А. Межнациональные браки. - М.: Мысль, 1997.2.Н.М. Лебедева. Новая русская диаспора.- М.: Крафт+, 2001.3.Ж.Т. Уталиева. Тренинг этнической толерантности для школьников. – Ас., Фолиант, 20044.Ф.Ф. Гасанова Менталитет диаспоры. – Алматы, 2004

Аннотация. В статье рассматриваются особенности этнической идентичности в смешанных браках. Annotation. The article discusses the features of ethnic identity in mixed marriages.

УДК 159.9 С 28

ВЛИЯНИЕ СТРУКТУРЫ СЕМЬИ НА ПСИХИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ РЕБЕНКА

Г.Ш. Сейдалиева, Г. АпенТаразский государственный педагогический институт, г. Тараз

Проблема конфликтов в подростковом возрасте, вне всякого сомнения, имеет огромную акту-альность в связи с постоянным присутствием насилия в нашей жизни. Следует отметить, что сама по

154

себе тема «детских и подростковых конфликтов» долгое время была закрыта и поэтому не получила должной разработки в отечественной психологии.

В последнее время изучения конфликтного поведения человека стало едва ли не самым популярным направлением исследовательской деятельности психологов, социологов, педагогов всего мира. Проблеме конфликтов в подростковом возрасте посвящены многочисленные работы, статьи, книги, регулярно проводятся международные конференции, посвященные методам исследования факторов социализации, способствующих формированию агрессивного и отклоняющегося поведения, диагностике конфликтных установок, а также внедрению в образовательный процесс различных практических программы и тренингов по снижению конфликтов в подростковом возрасте.

В настоящее время существует множество отечественных и зарубежных исследований, проведенных по данной теме (Бойко, 1983; Осницкий, 1994; Семенюк, 1998; Алфимова, Трубников, 2000; Бандура, Уолтерс, 2000; Берковиц, 2002; Смирнова, Хузеева, 2002; Бэрон, 2000; Д. Ричардсон, 2002).

Вместе с тем актуальность изучения конфликтов в подростковом возрасте продолжает возрастать.

Существует мнение, согласно которому одной из причин конфликтного поведения являются недостатки воспитания в семье и школе. Наряду с семьей СМИ также выступают для современных подростков в качестве важнейшего инструмента социализации. А сегодня к ним можно добавить и Интернет.

Особенно сложно процесс развития и формирования личности проходит у подростков «группы риска», склонных к агрессивному поведению. Наибольшее число рисков и нарушений процесса социализации происходит у детей из неблагополучных (дезадаптированных, дисфункциональных) се-мей, в том числе неполных, где дети лишены одного из родителей или обделены заботой и вниманием со стороны родителей.

Урегулирование конфликта – это процесс его разрешения с помощью посредника. Участие посредника возможно как с согласия противоборствующих сторон, так и без их согласия [1, с. 16].

Существует достаточно много методов урегулирования конфликтов. Их можно представить в виде нескольких групп, каждая из которых имеет свою область применения:

внутриличностные, т.е. методы воздействия на отдельную личность; структурные, т.е. методы по устранению организационных конфликтов; межличностные методы или стили поведения в конфликтной ситуации; переговоры [2, с. 157]Внутриличностные методы заключаются в умении правильно организовать свое собственное

поведение, высказать свою точку зрения, не вызывая защитной реакции со стороны другого человека. Некоторые авторы предлагают использовать способ “я - высказывание”, т.е. способ передачи другому лицу вашего отношения к определенному предмету, без обвинений и требований, но так, чтобы другой человек изменил свое отношение.

Этот способ помогает человеку удержать позицию, не превращая другого в своего врага. “Я - высказывание” может быть полезно в любой обстановке, но оно особенно эффективно, когда человек рассержен, раздражен, недоволен. Следует сразу оговориться, что применение данного подхода требует практики и навыков, но это бывает оправданным в дальнейшем. “Я - высказывание” построено так, чтобы позволить высказать личности свое мнение о создавшейся ситуации, выразить свои пожелания. Оно особенно полезно, когда человек хочет передать что-то другому, но не хочет, чтобы тот воспринял это негативно и перешел бы в атаку [3, с.16].

Структурные методы, т.е. методы воздействия преимущественно на организационные конфликты, возникающие из-за неправильного распределения полномочий, организации труда, принятой системы стимулирования и т.д. К таким методам относятся: разъяснение требований к работе, координационные и интеграционные механизмы, общеорганизационные цели, использование систем вознаграждения.

Разъяснение требований к работе является одним из эффективных методов урегулирования и предотвращения конфликтов. Каждый член группы должен четко представлять, какие результаты от него требуются, в чем состоят его обязанности, ответственность, пределы полномочий, этапы работы. Метод реализуется в виде составления соответствующих должностных инструкций, распределения прав и ответственности по уровням управления,

Координационные механизмы представляют собой использование структурных подразделений в группе, которые в случае необходимости могут вмешаться и разрешить спорные вопросы между ними.

155

Общеорганизационные цели. Данный метод предполагает разработку или уточнение общеорганизационных целей с тем, чтобы усилия всех членов группы были объединены и направлены на их достижение.

Система вознаграждений. Стимулирование может быть использовано как метод урегулирования конфликтной ситуацией, при грамотном оказании влияния на поведение людей можно избежать конфликтов. Важно, чтобы система вознаграждения не поощряла неконструктивное поведение отдельных лиц или групп [4, с. 17].

Межличностные методы. При создании конфликтной ситуации или начале развертывания самого конфликта его участникам необходимо выбрать форму, стиль своего дальнейшего поведения с тем, чтобы это в наименьшей степени отразилось на их интересах.

К.Томас и Р.Килменн выделили следующие пять основных стилей поведения в конфликтной ситуации: конкуренция, сотрудничество, компромисс, уклонение, приспособление. Стиль поведения в конкретном конфликте, указывают они, определяется той мерой, в которой вы хотите удовлетворить собственные интересы, действуя при этом пассивно или активно, и интересы другой стороны, действуя совместно или индивидуально. Рассмотрим подробнее эти стили поведения [5, с.131].

Стиль конкуренции, соперничества (соревнование) может использовать человек, обладающий сильной волей, достаточным авторитетом, властью, не очень заинтересованный в сотрудничестве с другой стороной и стремящийся в первую очередь удовлетворить собственные интересы. Его можно использовать, если:

исход конфликта очень важен для вас, и вы делаете большую ставку на свое решение возникшей проблемы;

обладаете достаточной властью и авторитетом, и вам представляется очевидным, что предлагаемое вами решение - наилучшее;

чувствуете, что у вас нет иного выбора и вам нечего терять; должны принять непопулярное решение и у вас достаточно полномочий для выбора этого

шага; взаимодействуете с подчиненными, предпочитающими авторитарный стиль [6, с 132].Однако следует иметь в виду, что это не тот стиль, который можно использовать в близких

личных отношениях, так как кроме чувства отчуждения он ничего больше не сможет вызвать. Его также нецелесообразно использовать в ситуации, когда вы не обладаете достаточной властью, а ваша точка зрения по какому-то вопросу расходится с точкой зрения начальника.

Стиль сотрудничества можно использовать, если, отстаивая собственные интересы, вы вынуждены принимать во внимание нужды и желания другой стороны. Этот стиль наиболее труден, так как он требует более продолжительной работы. Цель его применения - разработка долгосрочного взаимовыгодного решения. Такой стиль требует умения объяснять свои желания и выслушивать друг друга, сдерживать свои эмоции. Отсутствие одного их этих факторов делает этот стиль неэффективным. Для разрешения конфликта этот стиль можно использовать в следующих ситуациях:

необходимо найти общее решение, если каждый из подходов к проблеме важен и не допускает компромиссных решений;

у вас длительные, прочные и взаимозависимые отношения с другой стороной; основной целью является приобретение совместного опыта работы; стороны способны выслушать друг друга и изложить суть своих интересов; необходима интеграция точек зрения и усиление личностной вовлеченности сотрудников в

деятельность [7, с.109].Стиль компромисса. Суть его заключается в том, что стороны стремятся урегулировать

разногласия при взаимных уступках. В этом плане он несколько напоминает стиль сотрудничества, однако осуществляется на более поверхностном уровне, так как стороны в чем-то уступают друг другу. Этот стиль наиболее эффективен, обе стороны хотят одного и того же, но знают, что одновременно это невыполнимо. Например, стремление занять одну и ту же парту или одно и то же задание для работы. При использовании этого стиля акцент делается не на решении, которое удовлетворяет интересы обеих сторон, а на варианте, который можно выразить словами: "Мы не можем полностью выполнить свои желания, следовательно, необходимо придти к решению, с которым каждый из нас мог бы согласиться".

Такой подход к разрешению конфликта можно использовать в следующих ситуациях: обе стороны имеют одинаково убедительные аргументы и обладают одинаковой властью; удовлетворение вашего желания имеет для вас не слишком большое значение;

156

вас может устроить временное решение, так как нет времени для выработки другого, или же другие подходы к решению проблемы оказались неэффективными;

компромисс позволит вам хоть что-то получить, чем все потерять [8, с.133].Стиль уклонения реализуется обычно, когда затрагиваемая проблема не столь важна для вас, вы

не отстаиваете свои права, не сотрудничаете ни с кем для выработки решения и не хотите тратить время и силы на ее решение. Этот стиль рекомендуется также в тех случаях, когда одна из сторон обладает большей властью или чувствует, что не права, или считает, что нет серьезных оснований для продолжения контактов.

Стиль уклонения можно рекомендовать к применению в следующих ситуациях: источник разногласий тривиален и несущественен для вас по сравнению с другими более

важными задачами, а потому вы считаете, что не стоит тратить на него силы; знаете, что не можете или даже не хотите решить вопрос в свою пользу; у вас мало власти для решения проблемы желательным для вас способом; хотите выиграть время, чтобы изучить ситуацию и получить дополнительную информацию,

прежде чем принять какое-либо решение; пытаться решить проблему немедленно опасно, так как вскрытие и открытое обсуждение

конфликта могут только ухудшить ситуацию; оппоненты сами могут успешно урегулировать конфликт; у вас был трудный день, а решение этой проблемы может принести дополнительные

неприятности [9, с 134].Не следует думать, что этот стиль является бегством от проблемы или уклонением от

ответственности. В действительности уход или отсрочка может быть вполне подходящий реакцией на конфликтную ситуацию, так как за это время она может разрешиться сама собой, или вы сможете заняться ею позже, когда будете обладать достаточной информацией и желанием разрешить ее.

Стиль приспособления означат, что вы действуете совместно с другой стороной, но при этом не пытаетесь отстаивать собственные интересы в целях сглаживания атмосферы и восстановления нормальной рабочей атмосферы. Томас и Килменн считают, что этот стиль наиболее эффективен, когда исход дела чрезвычайно важен для другой стороны и не очень существен для вас или, когда вы жертвуете собственными интересами в пользу другой стороны.

Стиль приспособления может быть применен в следующих наиболее характерных ситуациях: важнейшая задача - восстановление спокойствия и стабильности, а не разрешение конфликта; предмет разногласия не важен для вас или вас не особенно волнует случившееся; считаете, что лучше сохранить добрые отношения с другими людьми, чем отстаивать

собственную точку зрения; осознаете, что, правда не на вашей стороне; чувствуете, что у вас недостаточно власти или шансов победить [10, с.135].Точно так же, как ни один стиль руководства не может быть эффективным во всех без

исключения ситуациях, так и ни один из рассмотренных стилей разрешения конфликта не может быть выделен как самый лучший. Надо научиться эффективно, использовать каждый из них и сознательно делать тот или иной выбор, учитывая конкретные обстоятельства [11, с. 78].

Переговоры представляют широкий аспект общения, охватывающий многие сферы деятельности индивида. Как метод урегулирования конфликтов переговоры представляют собой набор тактических приемов, направленных на поиск взаимоприемлемых решений для конфликтующих сторон.

Для того чтобы переговоры стали возможными, необходимо выполнение определенных условий:

существование взаимозависимости сторон, участвующих в конфликте; отсутствия значительного различия в возможностях (силе) субъектов конфликта; соответствие стадии развития конфликта возможностям переговоров; участие в переговорах сторон, которые реально могут принимать решения в сложившейся

ситуации [12, с.79].Таким образом, урегулирование конфликта – это процесс его разрешения с помощью

посредника. Участие посредника возможно как с согласия противоборствующих сторон, так и без их согласия.

Существует достаточно много методов урегулирования конфликтов. Их можно представить в виде нескольких групп, каждая из которых имеет свою область применения.

157

Список использованной литературы:1.Дойч, М.С. Разрешение конфликта. Конструктивные и деструктивные процессы [Текст] / М.С.Дойч // Социально – политический журнал. - 1997. 2. Ершов, А.А. Внутригрупповые конфликты / А.А. Ершов. – Л.: Нева, 1983.3.Андреев, В.И. Конфликтология: исскуство спора, ведения переговоров, разрешение конфликтов / В.И.Андреев. – М.: Народное образование, 1995. 4. Анцупов, А.Я. Конфликтология: учебник для вузов / А.Я.Анцупов, А.И.Шипилов. – M: Юнити, 1999. – 551 с.5. Игнатьев, А.А. Как урегулировать конфликты в организациях: советы зарубежных конфликтологов отечественным менеджерам / А.А.Игнатьев, Е.И.Степанов // Прикладная психология. – 1998. – № 4.6. Конфликтология: учебник для вузов / Под ред. А. С. Кармина. – СПб.: Изд-во "Лань", 1999. – 448 с.7. Кривцова, С.В. Конфликты в школьном возрасте: пути их предупреждения и преодоления / С.В.Кривцов. – М., 1986. – 180 с.8. Крутецкий, В.А. Психология подростка / В.А.Крутецкий. – М., 1965. – 210 с.9. Лукашенок, О.Н. Конфликтологический этюд для учителя / О.Н.Лукашенок, Н.Е.Шуркова. - М.: Изд-во. "Российское педагогическое агенство", 1998. – 80 с.10. Обозов, Н.Н. Психология конфликта и способы его разрешения: метод. Пособие / Н.Н.Обозов. – СПб: МАЛИ, 1993. – 46 с.11. Коломинский, Я.Л. Психология взаимоотношений в малых группах / Я.Л.Коломинский. – М.: Мысль, 1996. 12. Коновалов, А.Ю. Четыре шага к восстановительной работе с пространством школы / А. Ю. Коновалов // Восстановительная ювенальная юстиция: сб. статей. - М.: МОО Центр «СПР», 2005.13. Сосин, В.А. Урегулирование и разрешение конфликтов: проблема посредничества в прикладной исследовательской практике запада / В.А.Сосин // Психологический журнал. Том 15 - 1994. – № 5.

Аннотация. Бұл мақалада берілген тақырып бойынша, отандық және шет елдік зерттеулер қарастырылады.Annotation. In this article, there are many domestic and foreign research conducted on this topic.

УДК 159.9 С 28

СТИЛИ РАЗРЕШЕНИЯ КОНФЛИКТОВ В ПОДРОСТКОВОМ ВОЗРАСТЕ

Г.Ш. Сейдалиева, А. Ибрагимова Таразский государственный педагогический институт, г. Тараз

С каждым годом возрастает количество детей, у которых проявляются какие-либо признаки психического нездоровья.

Бесспорен факт, что фундамент личности поступка закладывается в семье, которая является первой школой воспитания его нравственных чувств, навыков социального поведения, является фундаментом эстетического и патриотического мировоззрения, в семье складываются его представления о добре и зле, честном и бесчестном, хорошем и плохом. На нравственный облик поступка влияет вся жизнь семьи с её повседневными заботами, бытом, семейными устоями. Взрослые члены семьи несут ценностные установки и стандарты общества, к культуре которого они приобщены. Через семью, ребенок и сам приобщается к культуре общества, становится его членом. Опыт общения и взаимоотношений с родителями и близкими взрослыми, приобретенный в семье, в значительной степени определяет характер взаимоотношений поступка с окружающими людьми и в последующей его жизни. Семье принадлежит основная роль в формировании нравственных начал, жизненных принципов поступка

Семья создает личность или разрушает ее, во власти семьи укрепить или подорвать психическое здоровье ее членов. Семья поощряет одни личностные влечения, одновременно препятствуя другим, удовлетворяет или пресекает личные потребности. Семья структурирует возможности достижения безопасности, удовольствия и самореализации. Она указывает границы идентификации, способствует появлению у личности образа своего «Я».

За всю историю человечество так и не создало и, наверное, никогда не создаст лучшего института воспитания, чем семья. Специальные исследования психологов убедительно доказали: ни

158

одно воспитательное учреждение не может дать детям того, что даст нормальная семейная атмосфера, общение ребенка с отцом и матерью (1).

От того, как строятся отношения в семье, какие ценности, интересы выдвигаются у ее старших представителей на первый план, зависит, какими вырастут дети. Климат семьи оказывает воздействие на моральный климат и здоровье своего общества. Ребенок очень чутко реагирует на поведение взрослых и быстро усваивает уроки, полученные в процессе семейного воспитания. Перевоспитать ребенка из проблемной семьи практически невозможно. Ребенок усвоил определенные правила, и общество будет расплачиваться за подобные пробелы в воспитании. Семья подготавливает ребенка к жизни, является его первым и самым глубоким источником социальных идеалов, закладывает основы гражданского поведения.

Воспитание – это очень сложный процесс, в котором взаимно влияют друг на друга и те, кто воспитывает и те, кого воспитывают. Никогда не бывает так, чтобы один человек только давал, наставлял, действовал, а другой только пассивно все воспринимал. В действительности дают и принимают оба, то есть все кто участвуют в процессе воспитания. Основа воспитания – это не только педагогическое искусство или какая-то особая премудрость. Основа воспитания – это взаимное доверие, симпатия, любовь воспитателя и воспитуемого.

Известно, что самые лучшие предпосылки для воспитания создаются там, где все члены семьи взаимосвязаны благотворными узами любви и уважения. В такой атмосфере ребенку хорошо и весело жить, его личность формируется с самого раннего детства на здоровой и гармоничной основе.

Однако не каждая полная семья является гарантией хорошего воспитания. Порой в самых как будто бы благополучных семьях растут очень невоспитанные дети. «Полнота» семьи сама по себе, конечно, не может быть залогом воспитательных успехов, конечно, так же как «неполнота» семьи совсем не означает, что в ней обязательно должна присутствовать масса трудностей [1].

Когда в семье господствует хороший психологический климат, то дети постепенно обогащаются жизненным опытом, который необходим для формирования личности. Каждый член семьи является для ребенка неповторимой индивидуальностью, поэтому общение в семье учит ребенка соответственному поведению в коллективе. Если же психологический климат в семье холоден, неприятен, полон напряжения и неприязни, то это наносит воспитанию ребенка колоссальный, порой непоправимый вред.

Наблюдения свидетельствуют о том, что наиболее сложно складываются взаимоотношения в семьях, в которых вместе проживает несколько поколений.

Рассмотрим воспитание детей в различных по структуре семьях: особенности воспитания единственного ребенка в семье, специфика воспитания в многодетной семье, воспитание ребенка в неполной семье.

На счет особенностей воспитания единственного ребенка в семье существует две наиболее распространенные точки зрения. Первая: единственный ребенок оказывается, более эмоционально устойчив, нежели другие дети, потому что не знает волнений, связанных с соперничеством братьев. Вторая: единственному ребенку приходится преодолевать больше трудностей, чем обычно, дабы приобрести психическое равновесие, потому что ему не достает брата или сестры [2].

Бесспорно, родители, имеющие единственного ребенка, обычно уделяют ему чрезмерное внимание. Они слишком заботятся о нем только потому, что он у них один, тогда как на самом деле он всего лишь первый. И действительно, немногие из нас способны спокойно, со знанием дела, обращаться с первенцем так, как мы держимся потом с последующими детьми. Главная причина тут – неопытность. Имеются, однако, и другие основания, обнаружить которые не так-то легко. Если не касаться ограничений физического порядка, одних родителей пугает ответственность, которую накладывает на них появление детей, другие опасаются, что рождение второго ребенка скажется на их материальном положении, третьи, хотя никогда не признаются в том, просто не любят детей, и им вполне достаточно одного сына или одной дочери.

Некоторые помехи психическому развитию детей имеют совершенно определенное название – «тепличные условия», когда ребенка холят, нежат, балуют, ласкают – одним словом, носят на руках. Из-за столь чрезмерного внимания психическое развитие его неизбежно замедляется. В результате чрезмерной снисходительности, которой мы окружаем его, он непременно столкнется с очень серьезными трудностями и разочарованием, когда окажется за пределами домашнего круга, поскольку и от других людей будет ожидать внимания, к какому привык в доме родителей. По этой же причине он слишком серьезно станет относиться и к самому себе. Именно потому, что его собственный кругозор слишком мал, многие мелочи покажутся ему слишком большими и значительными. В результате общение с людьми будет для него гораздо труднее, чем для других

159

детей. Он начнет уходить от контактов, уединяться. Ему никогда не приходилось делить с братьями или сестрами родительскую любовь, не говоря уже об играх, своей комнате и одежде, и ему трудно найти общий язык с другими детьми и свое место в ребячьем сообществе [3].

Для развития психически каждый ребенок требует ежедневного пространства, в котором он мог бы свободно передвигаться. Ему нужна внутренняя и внешняя свобода, свободный диалог с окружающим миром, чтобы его не поддерживала постоянно рука родителей. Ребенку не обойтись без испачканного лица, разорванных штанов и драк.

Единственному ребенку часто отказано в таком пространстве. Осознанно или нет, ему навязывают роль образцового ребенка. Он должен особенно вежливо здороваться, особенно выразительно читать стихи, он должен быть образцовым чистюлей и выделяться среди других детей. Относительно него строятся планы на будущее. За каждым проявлением жизни ведется внимательное, с затаенной озабоченностью, наблюдение. Недостатка в хороших советах ребенок не испытывает на протяжении всего детства. Такое отношение к нему несет опасность, что единственный ребенок превратится в избалованного, несамостоятельного, неуверенного в себе, переоценивающего себя ребенка.

Но этого может и не быть, так как в поведении с единственными детьми есть основополагающие правила. Они все могут быть сформулированы в одном предложении, которое должно стать законом для каждой семьи, где растет один ребенок: «Только ни какой исключительности!»

Рассмотрим специфику воспитания в многодетной семье. Воспитательный потенциал многодетной семьи имеет свои положительные и отрицательные характеристики, но процесс социализации детей имеет свои трудности и проблемы.

С одной стороны, здесь, как правило, воспитываются разумные потребности и умение считаться с нуждами других, ни у кого из детей нет привилегированного положения, а значит, нет почвы для формирования эгоизма, имеют больше возможностей для общения, заботы о младших, усвоение нравственных и социальных норм и правил, общежития, успешнее могут формироваться такие нравственные качества, как чуткость, человечность, ответственность, уважение к людям, а также качества социального порядка – способность к общению, адаптации, толерантность. Дети из таких семей оказываются более подготовленными к супружеской жизни, они легче преодолевают ролевые конфликты, связанные с завышенными требованиями одного из супругов к другому и заниженными требованиями к себе.

Однако процесс воспитания в многодетной семье не менее сложен и противоречив. Во-первых, в таких семьях взрослые довольно часто утрачивают чувство справедливости в отношении детей, проявляют к ним неодинаковую привязанность и внимание. Обычный ребенок всегда остро ощущает дефицит тепла и внимания к нему, по-своему реагируя на это: в одних случаях сопутствующим психологическим состоянием для него становится тревожность, чувство ущербности и неуверенности в себе, в других – повышенная агрессивность, неадекватная реакция на жизненные ситуации. Для старших детей в многодетной семье характерна категоричность в ситуациях, стремление к лидерству, руководству даже в тех случаях, когда для этого нет оснований. Все это естественно, затрудняет процесс социализации детей. Во-вторых, в многодетных семьях резко увеличивается физическая и психическая нагрузка не родителей, особенно на мать. Она имеет меньше свободного времени и возможностей для развития детей и общения с ними, для проявления внимания к их интересам. К сожалению, дети из многодетных семей чаще становятся на социально опасный путь поведения, почти в 3 раза чаще, чем дети из семей других типов [4].

Многодетная семья имеет меньше возможностей для удовлетворения потребностей и интересов ребенка, которому так уделяется значительно меньше времени, чем в однодетной, что, естественно, не может не сказаться на его развитии, в этом контексте уровень материальной обеспеченности многодетной семьи имеет весьма существенное значение.

Воспитание ребенка в неполной семье также имеет свои особенности. Ребенок всегда глубоко страдает, если рушится семейный очаг. Разделение семьи или развод, даже когда все происходит в высшей степени вежливо и учтиво, неизменно вызывает у детей психический надлом и сильные переживания. Конечно, можно помочь ребенку справится с трудностями роста и в разделенной семье, но это потребует очень больших усилий от того родителя, с которым останется ребенок. Если же разделение семьи происходит, когда ребенок находится в возрасте от 3 до 12 лет, последствия ощущаются особенно остро.

Разделению семьи или разводу супругов нередко предшествуют многие месяцы разногласий и семейных ссор, которые трудно скрыть от ребенка и которые сильно волнуют его. Мало того,

160

родители, занятые своими ссорами, с ними тоже обращаются плохо, даже если полны благих намерений, уберечь его от разрешения собственных проблем.

Ребенок ощущает отсутствие отца, даже если не выражает, открыто свои чувства. Кроме того, он воспринимает уход отца как отказ от него. Ребенок может сохранять эти чувства многие годы.

Так же в этот период ребенок может, воспользовавшись расколом семьи, сталкивать родителей друг с другом и извлекать нездоровые преимущества. Заставляя их оспаривать свою любовь к нему, ребенок будет вынуждать их баловать себя, а его интриги и агрессивность со временем могут даже вызвать их одобрение. Отношения ребенка с товарищами нередко портятся из-за нескромных вопросов, сплетен и его нежелания отвечать на вопросы об отце.

Для того, чтобы помочь ребенку нужно объяснить ему, что произошло, причем сделать это просто, никого не обвиняя. Ребенка можно уберечь от излишних волнений, когда разделение семьи происходит для него так же окончательно, как и для родителей. Ребенка непременно нужно подготовить к уходу отца [5].

Говоря о воспитании детей в разных по структуре семьях, затронем фактор о трудностях в воспитании. Трудности неизбежно встречаются в жизни каждого человека. Их возникновение является естественным, закономерным следствием сложного процесса взаимодействия субъекта с окружающим миром.

Существуют трудные ситуации и у детей, причем есть все основания полагать, что в жизни детей они встречаются не реже, а возможно даже чаще.

Трудная ситуация всегда характеризуется несоответствием между тем, что человек хочет и тем, что он может, оказавшись в данной ситуации и располагая имеющимися у него собственными возможностями. Такое рассогласование препятствует достижению первоначально поставленной цели, что влечет за собой возникновение отрицательных эмоций, которые служат важным индикатором трудности той или иной ситуации для человека [6].

Развивающийся человек, познавая и осваивая окружающий мир, но, еще не обладая достаточным опытом, непременно будет сталкиваться с чем-то новым, неизвестным, неожиданным для себя. Это потребует от него испытания собственных возможностей и способностей, что далеко не всегда может оказаться успешным и поэтому может послужить причиной для разочарований. То, что для взрослого выступает как привычное и естественное, для ребенка может быть трудно и сложно.

Любая трудная ситуация приводит к нарушению деятельности, сложившихся отношений, порождает отрицательные эмоции и переживания, вызывает дискомфорт. Все это при определенных условиях может иметь неблагоприятные последствия для развития личности [7].

Трудные ситуации, под влиянием которых складываются способы поведения, и формируется отношение к затруднениям, имеют различный характер.

Это могут быть переходящие, быстротечные, будничные для ребенка события (не приняли в игру, упал с велосипеда, забыл ключ от дома и прочие); кратковременные, но чрезвычайно значимые и острые ситуации (потеря близкого человека, разлука с любимым членом семьи, резкая смена жизненного стереотипа); или, напротив, ситуации длительного, хронического действия, связанные, как правило, с семейной обстановкой (развод родителей, противоречивое или деспотическое восприятие, алкоголизм родителей и т.п.); а также ситуации, возникающие под влиянием факторов эмоциональной депривации (госпитализация, круглосуточное пребывание в детских дошкольных учреждениях и т.п.).

К.Флейк-Хобсон выделяет для детей раннего и дошкольного возраста характерны следующие ситуации повышенного риска.

1. Ситуации, связанные с отсутствием или утратой чувства защищенности:Враждебная, жестокая семья;Эмоционально отвергающая семья;Не обеспечивающая надзора и ухода семья;Негармоничная семья (распадающаяся или распавшаяся);Чрезмерно требовательная семья;Появление нового члена семьи (отчим, мачеха, брат, сестра);Противоречивое восприятие или смена типа;Чуждое окружение за рамками семьи (язык, культура).2. Ситуации, вызывающие беззащитность из-за отрыва от семьи:Помещение в чужую семью;Направление в детское учреждение;Госпитализация.

161

Такого рода ситуации, оказывая существенное влияние на весь ход психического развития, способны серьезно нарушить социальную адаптацию ребенка, глубоко деформировать его психику. Различные психосоматические и нервно-психические расстройства у детей, с которыми нередко сталкиваются медицинская и психологическая практика, являются, как правило, следствием таких долговременных потаенных воздействий. Перечисленные ситуации охватывают наиболее существенные, значимые жизненные отношения ребенка, поэтому их наличие должно предопределять серьезные отрицательные последствия для развития личности. Однако, вопреки этому очевидному положению, в последнее время учеными обнаружен удивительный феномен – неуязвимые дети. Так названы дети, «которые воспитываются в самых ужасных условиях и все-таки добиваются значительных успехов в жизни. Наиболее типичной чертой неуязвимых детей является их способность не реагировать на стресс и справляться с ним благодаря исключительно интенсивной мыслительной деятельности и компетентности …. Эти дети отличаются начитанностью и душевным здоровьем, увлеченно играют, любят жизнь и считают, что жить стоит» [8].

Существуют и другого типа трудные ситуации, которые с большей невероятностью могут встретиться в жизни практически каждого ребенка. Это так называемые «ситуации стресса обыденной жизни» - повседневные, зачастую и повторяющиеся события, способные вызвать затруднения и отрицательные переживания (например, посещение зубного врача, ссора с товарищем, ответ у доски и др.). Их влияние на развитие детской личности не менее велико. Это можно объяснить тем, что все подобные, казалось бы, «мелочи жизни» нужно преодолевать, каждый раз необходимо находить то или иное решение. Именно в таких обыденных ситуациях ребенок приобретает удачный или неудачный опыт преодоления препятствий, определяет собственное отношение к трудностям, пробует, «примеряет» разные способы действия, вырабатывает наиболее приемлемую для себя тактику поведения [9].

Вопрос о структуре семьи – вопрос очень важный, и к нему нужно относиться вполне сознательно. Если родители по-настоящему любят своих детей и хотят их воспитывать как можно лучше, они будут стараться не доводить свои взаимные несогласия до разрыва и не ставить своих детей в самое трудное положение.

Проблема сохранения психического здоровья детей и профилактики его нарушений является предметом пристального внимания специалистов разных областей. Однако не менее важная роль в ее решении принадлежит и тем, кто принимает в жизни детей непосредственное участие и имеет с ними каждодневный контакт – родителям.

Список использованной литературы:1.Ковалев С. В. Психология современной семьи. - М.: «Просвещение» 1988г.2.Лесгафт П. Ф. Семейное воспитание ребенка и его значение. - М.: «Педагогика» 1991г. 3.Анри Валлон Психическое развитие ребенка. Санкт – Петербург 2001г. 4.Марова З., Матейчик З. Воспитание детей в неполной семье.- М.: 1980г.5.Никольская И. М., Грановская Р. М. Психологическая защита у детей. СПб 2000г. 6.Флейк – Хобсон К. Развитие ребенка и его отношений с окружающими. М.: 1993г.7.Кэмпбел Р. К. Как на самом деле любить детей.- М.: 1992г. 8.Истратова О. Н., Эксакусто Т. В. Справочник психолога младшей школы , Ростов – на – Дону 2003г. 9.Бурменская Г. В., Карабанова О. А., Лидерс А. Г. Возрастно-психологическое консультирование. – М.; МГУ 1990г. 10.Самоукина Н. В. Игровые методы в обучении и воспитании. – М.: 1992г.

Аннотация. Берілген мақалада құрылым бойынша әр түрлі отбасында тәрбиленетін балалар туралы, әсіресе отбасында жалғыз баланың тәрбиесі, көп балалы отбасы мен толық емес отбасындағы балалардың мәселері қарастырылған.Annotation. This article considers the education of children in various structural families: especially education only child in the family, the specifics of education in a family and raise children in single-parent family.

ӘОЖ 37.018 Т82

 ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ – БОЛАШАҚТЫҢ КЕПІЛІ

162

Ш.Т. Тұрдалиева, Э. Даутова, Г. МараимоваМ.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Тараз қ.

Тәрбие – мәңгілік құбылыс. Ұлттық рух, ұлттық намыс, ұлттық абырой – патриоттық тәрбиенің қозғаушы күші. Адамгершілік моральді қалыптастырып, ұлттық тәрбиенің мақсаттарына жетудің негізгі саласы – жастарды отансүйгіштік рухта тәрбиелеу. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстан - 2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстан - мемлекеттік тұрғыдан, ұлттық экономика, азаматтық қоғам, қоғамдық келісім, аймақтық көшбасшылық және халықаралық бедел дағдарысының сынағынан өтіп, қалыптасқан мемлекет болғанын нақты айқындап айтты.

Жаңа Бағдарлама - біздің ертеңгі 2050 жылға дейінгі дамуымыздағы ақиқат жеңістеріміздің кепілі - халқымыздың осынау ұлы патриоттық рух екеніне сенім, жастардың болашағының кепілі болып табылады.

Қазақстан азаматтарының бойындағы Отанға деген сүйіспеншілік сезімінің іргетасын қалау мен оны қалыптастыру заман талабы. Ал адамға патриоттық тәрбие атаның ұлағатты сөздері мен ананың ақ сүтімен дариды, сонымен қатар, толеранттылық, заңды құрметтеу, әлеуметтік келісім – бала бойына өмірінің алғашқы күнінен сіңетін асыл қасиеттер. Оған қоса адамгершілік, рухани құндылықтар отбасынан, мектептен, одан кейін жоғары оқу орнынан, өмір сүрген ортасынан қалыптасады. 

Патриотизм Отан - анаға деген сүйіспеншілік, адам бойындағы қабілет, үйлесімді қарым-қатынас пен ұлттық күш-қуатты, білім мен білікті, ақыл парасатты ел игілігіне жұмсау, атамекен мүддесіне арнау болмақ.

Қазiргi кезде еліміздің егемендiгi мен бейбiтшiлiгiн сақтауда тұлғаның патриоттық құндылықтарын дамыту арқылы қазақстандық патриотизмді қалыптастыруға үлкен мән берiлiп отырғандығы Қазақстан Республикасы Конституциясында, «Бiлiм туралы» Заңында, Мемлекеттiк «Бiлiм» бағдарламасында, Қазақстан Республикасы Президентiнiң республика халқына жолдауларында, мәдени-этникалық білім беру тұжырымдамаларында, «Адам құқықтарының жалпыға бiрдей декларациясында», ғылыми-зерттеу жұмыстары мен Бұқаралық басылым беттерiнде анық көрінеді.

«Білім мен тәрбие шәкірттің қос қанаты» деп әл-Фараби айтқандай, оқу мен тәрбие – біртұтас. Өз халқыңның тарихының өнегелі жақтарын білу, өз елінің кешегі және бүгінгі қаһармандарын мақтан тұту, олардың жасаған әрбір ерлігіне тағзым ету, осындай тұлғалық сапаларға сай болу патриотизмнің басты құрамдас бөлігі болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда, республикамыздың оқу-тәрбие мекемелерінде белгілі деңгейде әр түрлі шаралар жүргізілуде. Еліміздің тарихы, ұлттық дүние танымы туралы білімдер мектептерде, орта арнаулы және жоғары білім беру мекемелерінде оқыту мен тарату жастардың отан туралы білімдерін кеңейту. Тарихтың жарқын беттері бұқаралық ақпарат құралдары арқылы насихатталуы да, қаһармандарымыздың есімдерінің ұлықталып, олардың аттары елді мекендерге, көшелерге, мектептерге, түрлі мекемелерге берілуде. Бұл өз ұлтымыздың тарихын насихаттау арқылы жастарға патриоттық тәрбие беру.

 Біз патриоттық тәрбие беру шеңберінде азаматтық-патриоттық тәрбие, қоғамдық-саяси және құқықтық тәрбие, рухани-адамгершілік тәрбие беру секілді бағыттарды дамытуды көздейміз. Аталмыш бағыттар бойынша жұмыстар студенттер бойында нық азаматтық ұстаным мен патриоттық сананы қалыптастыруға септігін тигізеді. Тәрбие адам тағдырын, оның рухани өмірінің негізін сақтайды. Ғасырлар бойы халқымыз ұрпағын ізгілікке, өз елін сүюге баулып келеді. Бүгінгі өскелең ұрпаққа отансүйгіштік ұлттық сана-сезім аса қажет. Осы қасиеттерді ұрпақ бойына дарытатын қоғам мен әлеуметтік орта екені даусыз.

Патриоттық сананы қоғамдық өмірде бекітетін бірден-бір институт - жоғары оқу орындары мен басқа да білім мен тәрбие беру мекемелері. Олардың көмегімен патриоттық сана қоғамдық өмірге бекітіліп, мемлекет тарапынан қолдауға және бағдарлауға ие болады. Студент жастар қоғамның әлеуметтік құрылымында ерекше орын алады. Ендеше, қазіргі студент жастар өздерінің тұлғалық-кәсіби нығаюға бет алуының жоғары деңгейімен, шығармашылық потенциалымен, интеллектуалдылығымен, Қазақстанның әлеуметтік жаңғыру процесіне шынайы іс жүзінде қатысуға деген белсенді қызығушылығымен, қоғамдық өмірдің түрліше жақтарына, өзінің әлеуметтік бағдарларына деген даралық көзқарастарымен ерекшеленеді. Олар еліміздің әлеуметтік-саяси, экономикалық және мәдени дамуының анықтаушы күші де болып табылады. Сондықтан, студент жастардың тұрмысы мен болмысына, тәлімі мен тағылымына үстірт қарауға болмайды. Бұл туралы Президент Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуына бағытталған Бағдарламалық тапсырмалық

163

мақаласында ерекше ескерте келіп: «Мен жас ұрпақтың ел болашағы үшін маңызын атап көрсетіп келдім және атап көрсете беремін. Мемлекет әрбір жас адамның өз еліне міндетті түрде қажет болуы үшін бәрін де жасайды» - деген болатын. Осы ұстанымды басшылыққа алатын болсақ, бізге, жоғары оқу орындары ұстаздарына, оқу және оқыту процестері арқылы жастардың тұлғалық қалыптасуына ықпал ететін ұлттық тәрбие құбылыстарын тұтастыра қарастыру қажет.

Олай болса, ЖОО тәрбие жұмыстарының негізгі мақсаты: рухани дүниесі бай, денсаулығы мықты, жоғары азаматтылығы гуманизммен ұштасқан, әлеуметтік тұрғыда белсенді, бастамашыл, толерантты, шығармашылықты, инновациялық, әлеуметтік-мәдени өзгерістерге қабілетті XXI ғасырға лайықты, елін сүйген патриот тұлға қалыптастыру мен дамытуға жағдайлар жасау. Тәрбие қызметіміздің басты міндеті: студенттердің корпоративтік рухын көтеруге бағытталған, жеке тұлғаның рухани және шығармашылықты үздіксіз дамуына, өзін-өзі дамытуына, кәсібилік, бәсекеге қабілеттілік, сыни көзқарас пен ойлаудың стандартты емес үлгілерінің болуына, мәдени-толеранттылық, белсенді жасампаздық бастау, тағы да басқа адами ұстанымдарды қалыптастыратын тәрбие беру жүйесі мен тәрбиелік ортаны құру мен қолдау.

Аталған міндеттер мен мақсаттар болашақ студент жастар бойында корпоративтік рухты қалыптастыруға; университеттік қауымдастықпен бірлесу сезіміне тәрбиелеуге; университеттің дәстүрлерін құрметтеуге, сақтау мен молайтуға; білім алуға деген жауапкершілікті күшейтуге; азаматтық және патриоттық құндылықтарды, көзқарастар мен сенімдерді қалыптастыруға; мемлекеттің Рәміздері - Қазақстан Республикасының Елтаңбасын, Туын, Гимнін мақтаныш етіп, оларға құрметпен және қастерлеп қарауға; қоғамдық-саяси сауаттылық негіздерін қалыптастыруға; студенттерді заңдылықтарды, қоғамдық және ұжым өмірінің нормаларын құрметтеу рухында тәрбиелеуге; ұлтымыздың өткені мен мәдени мұрасына құрмет көрсетуге; Қазақстанда тұратын барлық ұлт өкілдерінің мәдениетіне толерантты түрде қарауға; әр түрлі әлеуметтік мәселелерді шешуге және үн қосуға даяр болу сияқты қасиеттерді қалыптастырылады.

Осылардың ішінде біз патриоттық тәрбие мен қоғамдық-саяси сауаттылықты қалыптастыруға басымдылық мән береміз. Өйткені патриоттық тәрбие жастармен қоғамдық сана негізінде ұғынылуы керек. Студенттер бойында қоғамдық - саяси сауаттылықтың негіздерін қалыптастыру, олардың заңдылықты, қоғамдық өмір нормаларын қастерлеуге, біздің халқымыздың тарихи өткені мен мәдени мұрасына құрмет көрсету рухында тәрбиелеу егемен, тәуелсіз ел үшін - қажеттілік.

Қолданылған әдебиеттер:1. Жұмабаев М. Педагогика. – А.:Ана тілі., 1992.2.Жарықбаев Қ.Б., Наурызбаев Ж. Қазақтың ұлттық тәлім - тәрбие атауларының түсіндірме сөздігі. – А., 1993.3. Жарықбаев Қ., Табылдиев Ә. Әдеп және жантану.  А.: Атамұра.- 1994.4. Табылды Ә. Ұстаз тәлімі. – А.: Білім, 2006. – 248 б.

Аннотация. В данной статье рассматривается развития патриотического воспитания, которое дает направление на гражданска-патриотическое, политическое и правовое , духовное и человеческое воспитания.Annotation. This article examines the development of patriotic education, which gives direction to the civic and patriotic, political and legal, spiritual and human education.

УДК 159.9 Ш 78

ДЕВИАНТНОЕ ПОВЕДЕНИЕ ПОДРОСТКОВ

164

М.М. Шорина, Р.А. ЖумагалиевТаразский государственный педагогический институт, г. Тараз

Девиа́нтное поведение (также социальная девиация) — это поведение, отклоняющееся от общепринятых, наиболее распространенных и устоявшихся норм в определенных сообществах в определенный период их развития. Негативное девиантное поведение приводит к применению обществом определенных формальных и неформальных санкций (изоляция, лечение, исправление или наказание нарушителя).

Исходным для понимания девиантного поведения служит понятие социальной нормы, которая понимается как предел, мера допустимого (дозволенного или обязательного) в поведении или деятельности людей, обеспечивающие сохранение социальной системы. Отклонения от социальных норм могут быть:

1) позитивные, направленные на преодоление устаревших норм или стандартов и связанные с социальным творчеством, способствующие качественным изменениям социальной системы;

2) негативные — дисфункциональные, дезорганизующие социальную систему и ведущие ее к разрушению, приводящие к девиантному поведению.

Девиантное поведение значительной массы населения воплощает сегодня наиболее опасные для страны разрушительные тенденции. Наряду с позитивными изменениями, стимулирующими развитие многих сфер жизнедеятельности человека, в обществе усилились такие негативные тенденции, как имущественное неравенство, резкое снижение востребованности духовных ценностей, усиление социальной и психологической дезориентации и дезадаптации, безработица, сложная криминогенная обстановка, нарастание процессов деформации семьи. Все это особенно болезненно сказалось на жизни детей и подростков. В современных условиях, в период бурных социально-политических и экономических изменений, когда резко обостряется девиантное поведение подростков, требуется комплексное решение этой проблемы.

На сегодняшний день проблема отклоняющегося поведения подростков, их моральная деградация и в некотором роде распущенность не может остаться без внимания. На это влияют фактор плохого социального окружения, социальные и материальные условия проживания. Все это негативно сказывается на подростках и их дальнейшей жизни. Пьянство, наркомания, преступность – и в результате мы видим несовершеннолетнего на скамье подсудимых.

Подростковый возраст – самый трудный и сложный из всех детских возрастов. По-другому его еще называют переходным возрастом. В подростковом возрасте серьезно изменяются условия жизни и деятельности подростка, что, в свою очередь, приводит к перестройке психики, появлению новых форм взаимодействия между сверстниками. Появляется потребность в познании самого себя. В этом возрасте происходит временное психологическое отдаление подростка от семьи и школы, их значение в становлении личности подростка снижается, тогда, как влияние сверстников усиливается. Зачастую он стоит перед выбором между официальным коллективом и неформальной группой общения. Предпочтение подросток отдает той среде или группе, в которой он чувствует себя комфортно, где относятся к нему с уважением. Это может быть и спортивная секция, и технический кружок, но может быть и подвал дома, где собираются другие подростки, общаются, курят, выпивают. Не всегда подростки выберут правильный жизненный путь. Тех, кто отклоняется от социальных норм и правил называют трудновоспитуемыми, или же подростками с отклоняющимся, девиантным поведением.

Девиантное поведение характеризуется отклонением от принятых в обществе, социально одобряемых, устоявшихся и наиболее распространённых норм поведения. У детей девиантным называют такое поведение, которое полностью противоречит принятым в обществе нормам. Не нужно пугаться, но многие дети в наше неспокойное время являются девиантами.

Девиантное поведение чаще всего проявляется у подростков: кто-то замыкается, другой слишком агрессивен, а третий пытается привлечь к себе внимание. А в действительности – это всего лишь ответ незрелого человека на несовершенство мира. Случается, что поведение детей и подростков нарушается лишь от того, что оно никак не соответствует принятым стандартам, ожиданиям общества и родителей.

Девиантное поведение подростков представляет целый комплекс аутоагрессивных (например, суицид), антисоциальных, делинквентных, антидисциплинарных и противоправных поступков. Они по своему происхождению могут быть обусловлены различными отклонениями в развитии личности и ее реагирования. Чаще это поведение - реакции детей и подростков на трудные обстоятельства жизни. Оно находится на грани нормы и болезни и потому должно оцениваться не только педагогом,

165

но и врачом. Возможность появления отклонений в поведении связана также с особенностями физического развития, условиями воспитания и социального окружения. Оценивая свое тело, подросток констатирует свое физическое превосходство, норму или неполноценность и делает вывод о своей социальной ценности. Понимание своего тела - это преломление в сознании собственных способностей, а также восприятия и оценок окружающих. Может возникнуть пассивное отношение к физической слабости, либо желание компенсировать свои недостатки в другой сфере, либо попытаться их исправить, быстрый рост во время полового созревания приводит к изменению скелета. Запаздывание формирования нервно-мышечного аппарата при этом может нарушить координацию движений, что проявится в неуклюжести. Намеки или упреки окружающих по поводу внешности или неловкости вызывают бурные аффекты, искажают поведение. Акселерированные рослые мальчики убеждены в своей мужественности и силе. Они могут не бороться за уважение окружающих. Их уверенности в себе способствует и то, что их воспринимают как толковых. В связи этим они держатся более естественно, послушнее и требуют к себе меньше внимания. Отстающие в развитии, худые и низкорослые мальчики окружающим представляются маленькими, незрелыми и неприспособленными. Они испытывают потребность в опеке, проявляют мятежность. Чтобы изменить неблагоприятное впечатление о себе, они вынуждены постоянно проявлять изобретательность, предприимчивость, доказывать свою полезность и даже незаменимость в группе, к которой принадлежат. Такая активность приводит к трудностям общения и эмоциональному напряжению, которые создают условия для девиантного поведения. Половое созревание также влияет на поведение. При преждевременном половом развитии в одних случаях возникают преимущественно эмоциональные расстройства, в других - нарушения поведения (претенциозность, вспыльчивость, агрессивность) расстройство влечений; особенно сексуального. При задержанном половом развитии появляются медлительность, несобранность, неуверенность, импульсивность и трудности приспособления.

Возникновение девиантного поведения может быть обусловлено психологическими особенностями. У младших подростков отмечаются диспропорции в уровне и темпах развития личности. Появляющееся чувство взрослости приводит к завышенному уровню притязаний. Эмоциональность становится неустойчивой, отличается резкими колебаниями настроения, быстрыми переходами от экзальтации к сниженному настроению. При столкновении подростка с непониманием его стремлений к самостоятельности, а также в ответ на критику физических способностей или внешних данных возникают вспышки аффекта. Наиболее неустойчивое настроение отмечается в 11-13 лет у мальчиков ив 13-15 лет у девочек. На этот же возраст приходится наиболее выраженное упрямство. Старших подростков волнует право на самостоятельность, они ищут свое место в жизни. Происходит дифференциация способностей, интересов, вырабатывается мировоззрение, определяется психосексуальная ориентация. Однако целеустремленность и настойчивость в этом возрасте все еще уживаются с импульсивностью и неустойчивостью. Чрезмерная самоуверенность и категоричность сочетаются с чувствительностью и неуверенностью в своих силах. Стремление к широким контактам уживается с желанием быть в одиночестве, бесцеремонность со стеснительностью, романтизм с прагматизмом и цинизмом, потребность в нежности с садизмом. Развитие личности подростка происходит под влиянием культуры и общества, воспитавших его, связано с социально-экономическим положением и полом. Половое созревание у современных подростков завершается раньше наступления социальной зрелости, Имеющаяся свобода выбора жизненного пути удлиняет время приспособления. При этом социальное созревание происходит неравномерно и зависит от завершения образования, материальной независимости или наступления совершеннолетия. Подросток в некоторых сферах жизни может оказаться неприспособленным и тяжело переживать свою несостоятельность. Например, располагая авторитетом в группе спортсменов, подросток может оказаться совершенно незрелым во взаимоотношениях с лицами противоположного пола.

В течение жизни подростка происходит расширение диапазона социальных ролей: ученика, участника самодеятельности, члена спортивной команды и т.д. Однако их освоение происходит с трудом, что может привести к большому эмоциональному напряжению и нарушению поведения. Среди поведенческих нарушений могут быть следующие:

Гиперкинетическое расстройство поведения. Оно характеризуется недостаточной настойчивостью в деятельности, требующей умственного напряжения, тенденцией переходить от одного занятия к другому, не завершая ни одного из них, наряду со слабо регулируемой и чрезмерной активностью. С этим могут сочетаться безрассудность, импульсивность, склонность попадать в несчастные случаи, получать дисциплинарные взыскания из-за необдуманного или вызывающего

166

нарушения правил. Во взаимоотношениях с взрослыми не чувствуют дистанции, дети их не любят, отказываются с ними играть. Может быть, также расстройство поведения и заниженная самооценка.

Расстройство поведения, ограничивающееся семьей. Оно включает антисоциальное или агрессивное поведение (протестующее, грубое), проявляющееся только дома во взаимоотношениях с родителями и родственниками. Может иметь место воровство из дома, разрушение вещей, жестокость по отношению к ним, поджоги дома. Несоциализированное расстройство поведения. Характеризуется сочетанием упорного антисоциального или агрессивного поведения с нарушением социальных норм и со значительными нарушениями взаимоотношений с другими детьми. Оно отличается отсутствием продуктивного общения со сверстниками и проявляется в изоляции от них, отвержении ими или непопулярности, а также в отсутствии друзей или эмпатических взаимных связей с ровесниками. По отношению к взрослым проявляют несогласие, жестокость и негодование, реже взаимоотношения хорошие, но без должной доверительности. Могут быть сопутствующие эмоциональные расстройства. Обычно ребенок или подросток одинок. Типичное поведение включает драчливость, хулиганство, вымогательство или нападение с насилием и жестокостью, непослушание, грубость, индивидуализм и сопротивление авторитетам, тяжелые вспышки гнева и неконтролируемой ярости, разрушительные действия, поджоги.

Социализированное расстройство поведения. Оно отличается тем, что стойкое асоциальное (воровство, лживость, прогулы школы, уходы из дома, вымогательство, грубость) или агрессивное поведение возникает у общительных детей и подростков. Часто они входят в группу асоциальных сверстников, но могут быть и в составе неделинквентной компании. С взрослыми, представляющими власть, отношения плохие.

Смешанные, поведенческие и эмоциональные расстройства сочетание стойко агрессивного асоциального или вызывающего поведения с выраженными симптомами депрессии или тревоги, В одних случаях выше описанные расстройства сочетаются с постоянной депрессией, проявляющейся сильным страданием, потерей интересов, утратой удовольствия от живых, эмоциональных игр и занятий, в самообвинениях и безнадежности, В других- нарушения поведения сопровождаются тревогой, боязливостью, страхами, навязчивостями или переживаниями из-за своего здоровья. Делинквентное поведение. Подразумеваются проступки, мелкие провинности, не достигающие степени криминала, наказуемого в судебном порядке. Оно проявляется в форме прогулов классных занятий, общения с антисоциальными компаниями, хулиганства, издевательство над маленькими и слабыми, вымогания денег, угона с велосипедов и мотоциклов. Нередко встречаются мошенничество, спекуляция, домашние кражи. Причины социальные - недостатки воспитания. У половины делинквентных детей - неполная семья, много подростков с серьезными нарушениями характера. Побеги из дому и бродяжничество в трети случаев сочетается с делинквентностью. Первые побеги происходят в страхе наказания или как реакция протеста, а затем превращаются в условно-рефлекторный стереотип. 

Ранняя алкоголизация и наркотизация (аддитивное поведение). Это подростковый эквивалент бытового пьянства взрослых и начала наркомании. В половине случаев алкоголизация и наркотизация начинаются в подростковом возрасте. Среди делинквентных подростков более трети злоупотребляют алкоголем и знакомы с наркотиками. Мотивы употребления - быть своим в компании, любопытство, желание стать взрослым или изменить свое психическое состояние. В дальнейшем выпивают, принимают наркотики для веселого настроения, для большей раскованности, самоуверенности и т.п. Об аддитивном поведении можно судить сначала по появлению психической (желанию пережить подъем, забвение) зависимости, а потом и физической зависимости (когда организм не может функционировать без алкоголя или наркотика). Появление групповой психической зависимости (стремления напиваться при каждой встрече) - угрожающий предшественник алкоголизма. Стремление подростка найти повод для выпивки или наркотизации, постоянный поиск спиртсодержащих напитков или наркотиков - ранний признак алкоголизма, а в других случаях - зависимости от наркотика.

Девиации сексуального поведения. У подростков недостаточно осознанное и повышенное половое влечение. Еще не завершена половая идентификация. Поэтому легко возникают отклонения в сексуальном поведении. Особенно им подвержены подростки с ускоренным и замедленным созреванием. У первых сильное половое влечение возникает задолго до социальной зрелости, у вторых - появляется желание самоутвердиться, обгоняя сверстников в сексуальной активности. Кроме того, отстающие в развитии могут стать объектом совращения своими старшими товарищами. Сексуальные девиации у подростков зависят от ситуации и являются преходящими. По мере взросления и при переходе к нормальной половой жизни девиации исчезают полностью. При

167

неблагоприятных случаях они становятся дурной привычкой и сохраняются наряду с нормальным сексуальным поведением или возобновляются при отсутствии нормальной половой жизни, совращающем влиянии. Если мастурбация появляется до полового созревания, достигает большой частоты, сопровождается невротической симптоматикой или депрессивными переживаниями из-за своего поведения, ее следует рассматривать как девиацию. Петтинг, т.е. взаимные ласки без совершения полового акта, для достижения оргазма, применяется подростками с целью избежать дефлорации и беременности. Девиантным его можно считать, если практикуется до возраста полового созревания. Возникновение половых отношений до полного физического созревания может рассматриваться как девиация. Подростковый промискуитет (неоднократная смена партнеров и частые половые сношения) - сексуальная девиация. Она нередко сочетается с алкоголизацией, которая у одних растормаживает влечения, а у других приводит к пассивной подчиняемости.

Преходящий подростковый гомосексуализм обычно обуславливается ситуацией. Часто он проявляется в закрытых учебных заведениях, где сосредотачиваются подростки одного пола. У младших подростков эта девиация может обуславливаться соблазнением, развращением, подражанием и принуждением. Эта девиация чаще обнаруживается у подростков мужского пола, чем у девушек. Возможность возникновения преходящего гомосексуализма объясняется недостаточной зрелостью полового влечения. В отличие от истинного гомосексуализма - всегда привлекателен объект противоположного пола.

Психогенное патологическое формирование личности. Это аномальное становление незрелой личности под влиянием:

- уродливого воспитания и хронических психотравмирующих ситуаций;- тяжелых переживаний жизненных трудностей;- затяжных неврозов;- дефектов органов чувств и тела или хронических заболеваний.В их развитии играют роль неправильное воспитание, в результате чего нередко

присоединяются нарушения поведения.Подростков с девиантным поведением, к сожалению, с каждым годом возрастает, потому что

увеличивается число провоцирующих факторов, способствующих формированию отклонений поведения.

С одной стороны, девиантное поведение предстает как форма проявления дефицита морального и нравственного развития личности в нашем обществе. С другой стороны, девиантное поведение рассматривается как нормальная реакция на ненормальные для ребенка или группы подростков условия, в которых они оказались, и в то же время как язык общения с социумом, когда другие социально приемлемые способы общения исчерпали себя или недоступны.

Список использованной литературы:

1.Клейберг Ю.А. Психология девиантного поведения: Учеб. пособие для вузов. - М: Сфера, 2001. 2.Арефьев А.Л. Девиантные явления в среде учащейся молодежи // Народное образование. - 2003. 3.Бытко Ю.И., Ладно А.С. Девиантное поведение подростков // СоцИс. - 1988. 4.Трус И. Школьники с девиантным поведением: особенности воспитания // Воспитание школьников. - 2002. 5.Самохина А.А. Социально-психологическая деформация как причина деликвентного поведения // Прикладная психология. – 2000.

Аннотация. Бұл бапта жасөспірімдердің девиантты тәртібі қарастырылады. Бұл тәртіптің шығу себептері.Жасөспірімдерге әсер ететін бірнеше факторлар қарастырылды Annotation. In this article the deviant behavior of teenagers is considered. Reasons of emergence of such behavior. Some factors influencing teenagers are considered.

168

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ

МАТЕМАТИКА, ФИЗИКА, ИНФОРМАТИКА

УДК 530.1 А31

СОВРЕМЕННЫЕ УРОКИ ФИЗИКИ: КАКИМИ ИМ БЫТЬ СЕГОДНЯ

З.Д. Айдаралиева, Д.Т. Каргабаева, А.Б. Тургынбекова Жамбылский гуманитарно-технический университет, г. Тараз

XXI век называют веком «электронного общества» и веком информационной цивилизации. В нашем обществе  произошли глобальные изменения. Появился новый педагог с современными требованиями к проведению урока, а вместе с ним и современный студент, живущий в мире высоких технологий, владеющий всеми достижениями научно-технического прогресса.

Современного студента сегодня очень трудно чем-либо удивить. Стандартный комбинированный урок для них скучен, неинтересен. Поэтому основная задача современного педагога правильно преподнести учебную информацию. Такой процесс возможен только при использовании учителем новых технологий, которые позволяют сделать урок более наглядным, содержательным и более интересным для нынешнего поколения. При этом нельзя забывать, что урок будет хорошим только тогда, когда между педагогом и студентом существуют взаимопонимания.

Многие педагоги, когда приходят на урок, то вспоминают слова Л.Д.Ландау: «Главное, делайте всё с увлечением! Это страшно украшает нашу жизнь!» Эти слова успешно совершенствуют учебный процесс, создают на уроках обстановку сотрудничества, тогда и студент и педагог становятся увлеченными коллегами. Для того, чтобы оставаться сотрудниками и не растерять себя как учитель, необходимо использовать полноценный современный урок на деятельной основе и ориентированный на развитие личности студента.

Для организации современного урока необходимо помнить о том, что во-первых, жизнь идёт вперёд, меняется обстановка; во-вторых, меняется отношение к студентам, большое внимание уделяется психологическим аспектам учения, формам занятий; в- третьих, развивается материальная база университета, компьютерные средства обучения; в- четвёртых, компьютеры и интернет открыли новые возможности, о которых ранее было неизвестно.

Обучение физики на уроках сегодня нельзя представить только в виде теоретических занятий, необходимо поддерживать интерес к физике, использовать разнообразные путь и методы стимулирования учебной деятельности.

Современный урок физики даёт возможность самостоятельно учащимся приобретать новые знания. Самостоятельная деятельность в поиске и отборе информации является сегодня важным средством мотивации, условием развития личности.

Глобальные изменения, происходящие в настоящее время вызывают необходимость использовать на уроках ИКТ как средства организующие учебную деятельность  ученика и способствующие его адаптации в сегодняшней жизни.

Почему же именно ИКТ на уроках физики стала основным источниками информации? Почему ИКТ стала приоритетом современного урока? Всё дело в том, что использование информационно-коммуникационных технологий (ИКТ) в учебном процессе является  сегодня актуальной проблемой современного образования.

Основная цель использования информационно-коммуникационных технологий в учебном процессе заключена в способствовании максимального развития способностей учащихся на основе саморегуляции и самообразования: формирование целостной естественнонаучной картины мира, научного фундамента для успешного прогнозирования собственной профессиональной деятельности, способствование творческому развитию личности и верному выбору индивидуальной программы жизни на базе познания особенностей, потребностей и возможностей человека.

Методика урока при внедрении ИКТ существенно отличается от классической. Поэтому учителю приходится разрабатывать новые структурно-логические схемы, готовить электронные приложения к урокам.

169

Средства ИКТ позволяют учителю значительно расширить возможности предъявления разного типа информации. При дидактически правильном подходе компьютер активизирует внимание учащихся, усиливает их мотивацию, развивает познавательные процессы, мышление, внимание, развивает воображение и фантазию, проводит моделирование сложных физических и объектов; осуществляет автоматизированный контроль качества полученных знаний; реализует технологию дистанционного и личностно-ориентированного обучения. Использование компьютера  на уроке позволяет сделать процесс обучения мобильным, строго дифференцированным, индивидуальным.  

Компьютер может использоваться на всех этапах процесса обучения: при объяснении нового материала, закреплении, повторении. Использование компьютера на уроках дополняет учебный процесс, является неотъемлемой его частью, повышает активность учащихся, развивает их способности, побуждает к получению знаний, расширяет кругозор, повышает качество образования.

Современный урок физики сегодня уже нельзя представить без использования на уроке компьютера, который не дает учителю забывать о том, что физика- наука экспериментальная и изучение физики трудно представить без лабораторных работ.  Оснащение физического кабинета не всегда позволяет провести программные лабораторные работы, не позволяет вовсе ввести новые работы, требующие более сложного оборудования. На помощь учителю приходит компьютер, который позволяет проводить более сложные лабораторные работы. В них ученик может по своему усмотрению изменить исходные параметры опытов, наблюдать, как изменяется в результате само явление, анализировать увиденное, делать соответствующие выводы.

Изучение устройства и принципа действия различных физических приборов- неотъемлемая часть современного урока физики. Обычно, изучая тот или иной прибор, учитель демонстрирует его, рассказывает принцип действия, используя при  этом модель или схему. Но часто учащиеся испытывают трудности, пытаясь представить всю цепь физических процессов, обеспечивающих работу данного прибора. В частности компьютерная программа позволяет « собрать» прибор из отдельных деталей, воспроизвести в динамике с оптимальной скоростью процесс, лежащий в основе принципа его действия. При этом возможно многократное «прокручивание» мультипликации.

Огромный выбор цифровых образовательных ресурсов позволяет учителю выбрать программное обеспечение для реализации любых образовательных задач. Компьютерные программы по физике очень разнообразны: источники дополнительной информации; демонстрации; тренажёры; виртуальные лаборатории; мультимедийные и интерактивные приложения; обучающие игры и многое другое.

Информация представлена в виде подробнейшего лекционного материала, сопровождаемого динамическими иллюстрациями, физическими опытами и контрольными заданиями. Электронный преподаватель подробно объясняет учебный материал, сопровождая речь наглядными динамическими иллюстрациями, выводит формулы, рисует графики, модели и схемы, разбирает задачи, которых более 1000, отвечает на вопросы.

1.Мультимедийное пособие по физике «Библиотека наглядных пособий»Содержит данный курс иллюстрации, видеофрагменты, анимации. Включены справочные

материалы, основные формулы по физике и математике, таблицы.2.Демонстрационный эксперимент.Основной упор делается на автоматизированные системы обработки и представления

экспериментальных данных разработанные и выпускаемые лабораторией   L-micro, куда входят комплекты: «механика», «молекулярная физика и термодинамика», «электричество», «оптика». Активное внедрение в учебный процесс современного оборудования для школьного физического эксперимента всегда позитивно воспринимается и учителем и учениками.

В результате учитель получает дополнительные возможности для поддержания и направления развития личности студента, творческого поиска и организации их совместной работы, разработки и выбора наилучших вариантов учебных программ. Учитель становится основным поставщиком предметных целей обучения с учётом неоднородности и значимости физики. Информационно-коммуникационные технологии освобождают учителя от изложения значительной части учебного материала и рутинных операций, связанных с отработкой умений и навыков.

Бесспорно, что использование компьютера, разнообразных мультимедийных средств, сети Интернета на уроках оправдано, прежде всего в тех случаях, в которых это обеспечивает существенное  преимущество по сравнению с традиционными формами обучения.

Однако надо учитывать, что большое разнообразие может пойти только во вред, если учитель не будет учитывать особенности своей личной технологии обучения, особенностей конкретного класса и отдельных студентов.

170

В рамках одного урока невозможно и нельзя использовать все ресурсы и возможности информационно-коммуникационных технологий, важна система их внедрения  в обучение. Эту систему может и должен построить каждый учитель самостоятельно и тогда современный урок будет более эффективным и деятельным, повысит интерес учащихся к предмету и положительно отразится на качестве обучения.

Список литературы:1.Б.К.Махатов, М.Н.Аширматова, P.M.Абдуллабекова «Лекарственные растения Казахстана, обладающие профилактическими и противовоспалительными свойствами». 2000ж.2.Куприн А.И. Суламифь. Ярославль: Верхне-Волжское книжное изд-во, 1993, 416 с.

Аннотация.  Мақала қазіргі заманауи физика сабағына арналған.  Мұнда физиканы оқутуда заманауи ақпараттық технологиялар және ресурстар, цифрлық өлшеуіш компьютерді қолдану қабілеттілігі қарастырылады. Ақпараттық-коммуникациялық технологияның (АКТ) қолданысының мақсаттары сабақтарда негізделеді және оның артықшылықтары сабақтың дәстүрлі әдістерімен көрсетілуі. Қазіргі уақытта физикадан кіріктірілген сабақтарды ұйымдастыру, заманауи оқу құралдарын қолдану үлкен тиімділікті береді.Annotation. Article is about a modern lesson of physics. It is necessary to use a computer, digital equipment, modern information techniques and resources in teaching physics. Justification the purpose of the application of information and communication technologies (ICT) in the classroom and their advantages compared to traditional methods of the lesson. Especially great effect in today's lesson today give integrated lessons of physics and ICT, and uses the most modern training facilities.

 ӘОЖ 378.853:004

ЖАҢА АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР – БІЛІМ БЕРУ КЕҢІСТІГІНДЕ

Қ.А. Атишева, С. Ханазаров, А.Н. АманбаеваЖамбыл гуманитарлық-техникалық университеті, Тараз қ.

ХХІ ғасыр – өткен «индустрияландыру дәуірімен» салыстырғанда, «ақпараттандыру ғасыры» деп аталады. Бұл дегеніміз – жаңа әлемдік көшбасшылар ретінде, көбірек көмір немесе автомобильдер өндіретін мемлекеттер емес, жаңа ғылыми технологияларды дамытатын елдер есептеледі деген сөз.

Сондай-ақ бұл ең маңызды өнім ақпарат болып табылады деген сөз, және қай елдің тұрғындары жақсы білім мен ақпаратқа оңай қол жеткізе алса, сол ел ғана алдыңғы қатарға шыға алады дегенді білдіреді. Сондықтан да Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың «ұлттың бәсекеге қабілеттілігі бірінші кезекте оның білім деңгейімен анықталады» деген байламы оқу орындарына зор мақсаттар мен міндеттер жүктейтіні белгілі.

Жаңа ақпараттық технология ресурстарына мультимедиялық технологиясы жатады. Мультимедия технологиясы білім беру іс-әрекетінің әр түрлі салаларына күн сайын барынша еніп жатыр. Қоғамды жаппай ақпараттандыруға байланысты сыртқы фактор да, білім беруді ақпараттандырудың мемлекеттік және мемлекетаралық бағдарламалардың қабылдануымен, білім беру мекемелеріндегі қазіргі заманғы компьютерлік техника мен бағдарламалық жасақтаманың таралуымен, барған сайын көптеген мектеп оқытушыларына ақпараттандырудың қажетті тәжірибелерінің пайда болуымен байланысты ішкі факторлар да мүмкіндік туғызады. Көптеген жағдайларда мультимедиа құралдарын пайдалану педагогтардың еңбегін қарқынды етуге, сондай – ақ мектеп оқушыларын оқытудың тиімділігіне оң ықпал етеді. Сонымен қатар кез келген тәжірибелі оқытушылар ақпараттық технологияны енгізудің жеткілікті жиі оң әсерінің аясында, көптеген жағдайларда мультимедиа құралдарын пайдалану оқытудың тиімділігін ешқандай арттырмайтынын, ал кейбір жағдайда мұндай пайдаланудың кері әсері болатынын растай алады.

Оқытуды ақпараттандырудың орынды және ақтық проблемаларының шешімі кешенді түрде және барлық жерде жаппай жүзеге асырылуы тиіс. Білім беруде ақпараттық – телекоммуникациялық технологияларды пайдаланудың оң аспектілері жеткілікті көп (оның қатарына, әрине, мультимедиа да жатады). Негізгі аспектілер ретінде мыналарды бөле-жара айтуға болады:

- білім мазмұнына таңдау мен қалыптастырудың әдістері мен технологияларын жетілдіру;

171

- информатика мен ақпараттық технологиялармен байланысты жаңа мамандан-дырылған оқу пәндері мен оқыту бағыттарын енгізу;

- информатикамен байланысты емес дәстүрлі мектеп пәндерінің көпшілігінің оқыту жүйесіне өзгертулер кірістіру;

- қосымша құлшыныс механизмдерін пайдалана отырып, оқытуды даралау мен саралау есебінен мектептегі оқытудың тиімділігін арттыру;

- оқыту процесінде өзара әрекеттің жаңа формасын ұйымдастыру;- мектеп оқушылары мен мұғалімнің іс-әрекеттерінің мазмұны мен сипатын өзгерту;- жалпы орта білім беру жүйесін басқару механизмін жетілдіру.Теріс аспектілерінің қатарына әлеуметтік байланыстың ұюын, әлеуметтік өзара әрекет пен

қарым-қатынастың кемуін, оқулық бетінде немесе дисплей экранында білімді ұсынудың таңбалық формасынан таңбалық жүйелерді ұйымдастыру логикасынан ерекше логикасы бар практикалық әрекеттер жүйесіне өтудің қиындықтары жатады. Мультимедиа технологияларын жаппай қолдану жағдайында мұғалімдер мен оқушылар қазіргі заманғы мультимедиа мен телекоммуникациялық құралдар қол жеткізетін ақпараттың үлкен көлемін пайдалануға қабілетсіз болып шығады. Ақпаратты ұсынудың күрделі тәсілдері оқушылардың назарын оқып білуге лайықты материалдардан басқаға аударады. Егерде оқушыларға бір мезгілде ақпараттың әр түрлі типін қатар көрсететін болса, онда оның назары ақпараттың бір типінен екінші типіне ауысып, маңызды ақпаратты жіберіп алатынын есте сақтау керек, ал ақпараттандыру құралдарын пайдалану көбінесе мектеп оқушыларын нақты тәжірибелерді өз қолымен жасау мүмкіндігінен айырады. Жеке тұлғаландыру оқытушы мен оқытушының, оқушылардың бір бірімен бетпе-бет қарым-қатынас жасауын шектейді де оларға компьютермен сұқбаттасу түріндегі қарым-қатынасты ұсынады. Оқушы кәсіби тілде сұқбаттық қарым-қатынастың, ойын қалыптастыру мен тұжырымдаудың жеткілікті практикасын ала алмайды. Ақырында , компьютерлік техниканы шамадан тыс және қажетсіз пайдалану білім беру процесінің барлық қатысушылардың денсаулықтарына теріс әсер етеді. Аталған проблемалар мен қарама-қайшылықтар оқытуда мультимедиа құралдарын пайдалану неғұрылым көп болса, ол солғұрылым жақсы қағидасы бойынша орта білім беру жүйесінің тиімділігін нақты арттыруға жеткізе алмайтындығы туралы айтады. Сондықтан білім беретін мультимедиа ресурстарын пайдалануда педагогтардың ақылға қонымды да айқын көзқарастарын қалыптастыруда және мультимедиа ресурстарын әзірлеу кезінде әрбір автор ескеруі тиіс мультимедиа ресурстары мен құралдарын пайдаланудың осы уақытқа дейін анықталған артықшылықтары мен кемшіліктерінің салыстырмалы мәліметтер көп.

Қазіргі заман талабы – оқытудың жаңа технологияларын меңгеру. Оқытудың жаңа технологияларының бірі – ақпараттық технология. Ақпараттандыру технологиясының дамуы кезеңінде осы заманға сай білімді, әрі білікті жұмысшы мамандарын даярлау оқытушының басты міндеті болып табылады. Қоғамдағы ақпараттандыру процестерінің қарқынды дамуы жан-жақты, жаңа технологияны меңгерген жеке тұлға қалыптастыруды талап етеді.

Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі.

Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауында «Осы заманғы білім беру мен кәсіптік қайта даярлау, «парасатты экономиканың» негіздерін қалыптастыру, жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық экономиканы дамыту қажет. Білім беру реформасы табысының басты өлшемі – тиісті білім мен білік алған еліміздің кез келген азаматы әлемнің кез келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай деңгейге көтерілу болып табылады» делінген. Сонымен қатар бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізу, On-line тәсілінде оқыту тәжірибесін дамытып, елімізде оқу теледидарын құру, оқу жоспарларына жаратылыстану ғылымдары бойынша, бірінші кезекте, математика мен ақпараттандырудан қосымша сағаттар немесе пәндер енгізу қажеттігін баса айтты.

Бүгінгі күннің басты талабы еңбек нарығы мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыруда кәсіптік білім берудің беделі артып отыр. Осы мақсатта 2008 жылы Қазақстан Республикасында техникалық және кәсіптік білім беруді дамытудың 2008 – 2012 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы әзірленді. Оның мақсаты -  техникалық және кәсіптік білім беру жүйесін қайта ұйымдастыру, бәсекеге қабілетті дағдылары бар және білім алуды жалғастыру үшін жеткілікті әлеуеті бар экономика салалары мен жұмыс берушілерді техникалық және қызмет көрсету еңбегінің білікті мамандарымен қамтамасыз ету.

172

Дамыған елдердегі білім беру жүйесінде ерекше маңызды мәселелердің бірі – оқытуды ақпараттандыру, яғни оқу үрдісінде ақпараттық технологияларды пайдалану. Қазіргі таңда елімізде білім беру жүйесінде жаңашылдық қатарына ақпараттық кеңістікті қүру енгізілді. Ақпараттандыру жағдайында оқушылар меңгеруге тиісті білім, білік, дағдының көлемі күннен күнге артып, мазмұны өзгеріп отыр. Білім беру саласында ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы білімнің сапасын арттыру, білім беру үрдісін интенсификациялау мен модернизациялаудың тиімді тәсілдері іздестірілуде.

Кәсіптік білім беруде ақпараттық технологияларды пайдалану мен оқушылардың ақпараттық құзіреттілігін қалыптастыру қазіргі заман талабына сай ақпараттық технологияларды, электрондық оқулықтарды және Интернет ресурстарды пайдалану оқушының білім беру үрдісінде шығармашылық қабілетін дамытуға мүмкіндік береді.

Үшінші мыңжылдық кезінде қоғамның даму көрсеткіші ретінде ақпараттық қоғамға өту ісі алынады да, ал оның ең анықтаушы ролін ақпарат түсінігі атқарады. Ақпаратта жинау, сақтау, өңдеу және тарату тәсілдері мен құралдары динамикалық түрде өзгеріске ұшырап, солар арқылы қоғамның инфрақұрылымы қалыптаса бастады.

«Қазіргі заманда болашақ жұмысшы мамандарды ақпараттық технологиямен байланысты әлемдік стандартқа сай мүдделі жаңа білім беру өте қажет» деп, Елбасы атап көрсеткендей жас ұрпаққа білім беру жолында ақпараттық технологияны оқу үрдісінде оңтайландыру мен тиімділігін арттырудың маңызы зор

Пайдаланылған әдебиеттер: 1. «Информатика негіздері» журналы №1, 2010 жыл. 2. Бөрібаев Б, Балапанов Е. Жаңа ақпараттық технологиялар. – Алматы, 2001.3. Информационные технологии. – Москва, 2005.

Аннотация. В данной статье рассматривается использование профессиональной образовании информационной технологии для учеников сегодняшнего поколения, для того чтобы ученики использовали электронные учебники, интернет ресурсы и при этом развивали творческую способность.Annotation. This article discusses the use of information technology professional education for the students of today's generation, to students used electronic books, online resources, and thus develop creative ability.

173

ГЕОГРАФИЯ, БИОЛОГИЯ, ХИМИЯ, ЭКОЛОГИЯ

УДК 371.311:54

МЕТОДИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ПРЕПОДАВАНИЯ ХИМИИВ КЛАССАХ НЕХИМИЧЕСКОГО ПРОФИЛЯ

М. Айдарова, Р.Б. ЖарлыкаповаТаразский государственный педагогический институт, г. Тараз

Реализация профильной дифференциации обучения в старших классах является одной из наиболее актуальных проблем, стоящих перед школой и современной методической наукой. При этом возникает необходимость выявления особенностей содержания, форм и методов обучения химии не только в тех профилях, где химия является основным (профильным) учебным предметом, но и в тех классах, где химия входит в блок базовых общеобразовательных учебных предметов. Такие классы химики-методисты часто условно называют «классами нехимического профиля». Сюда прежде всего относятся классы гуманитарного и социально-экономического профиля.

В данной статье выделяется и обосновывается основные методические подходы к обучению химии в этих классах. Курс химии в гуманитарных классах должен быть направлен на раскрытие роли химии как части общей культуры человека, он призван обеспечить учащихся - гуманитариев необходимым запасом химических знаний, позволяющим им ориентироваться в общественно значимых проблемах, связанных с химией.

В школьном курсе химии для гуманитарных классов химическое содержание должно интегрироваться с материалом гуманитарных дисциплин (история, литература, языкознание, изобразительное искусство, музыка), т. к. это усиливает воздействие на эмоциональную сферу учащихся - гуманитариев и пробуждает интерес к химической науке. [1]

Использование на уроках химии литературных произведений и поэзии, увязывая их с материалом темы, вводит учащихся в мир высоких чувств, воспитывает способность понимать и ценить прекрасное.

Например, при изучении свойств алмаза можно привести отрывок из повести А.И.Куприна «Суламифь» и предложить учащимся разделить истинные и мифические свойства алмаза.

«…Царь Соломон любил украшать свою возлюбленную драгоценностями… Суламифь заслушивалась его, когда он рассказывал о внутренней природе камней, о их волшебных свойствах и таинственных значениях. Царь всех камней – камень Шамир. Греки называют его Адамас, что значит – неодолимый. Он крепче всех веществ на свете… Это свет солнца, сгустившийся в земле и охлажденный временем. Полюбуйся, Суламифь, он играет всеми цветами, но сам остается прозрачным, точно капля воды. Он сияет в темноте ночи, но даже днем теряет свой цвет на руке убийцы. Шамир привязывают к руке женщины, которая мучится тяжелыми родами, и его также надевают воины на левую руку, отправляясь в бой. Тот, кто носит Шамир, – угоден царям и не боится злых духов. Шамир сгоняет пестрый цвет с лица, очищает дыхание, дает спокойный сон лунатикам и отпотевает от близкого соседства с ядом…».[2]

Для учащихся, занимающихся углубленным изучением языков, очень важно установление межпредметных связей химии с лексикой русского языка. Поэтому нужно знакомить их с метафорическим употреблением химических терминов, с синонимическими рядами названий, используемыми не только в учебной и научной литературе, но и в бытовой лексике.

Например, в химии часто используются метафорические названия: «водяная баня», «оловянная чума», «веселящий газ», «лисий хвост» и др.

Межпредметные связи химии, истории и искусства способствуют повышению у учащихся - гуманитариев интереса к химической науке.

Представляется полезным показать в школьном курсе роль химии в развитии живописи, скульптуры, архитектуры и декоративно-прикладного искусства. Ведь именно благодаря накоплению знаний о свойствах веществ и приемах их обработки человеку еще в древности удалось создать керамику, стекло, разнообразные сплавы и материалы, из которых делали не только бытовые предметы и орудия труда, но и великолепные вещи, украшавшие жизнь людей.

174

Раскрывая взаимосвязи химии и истории, важно обратить внимание учащихся на роль химических знаний на разных этапах истории развития человеческого общества, показать различные области применения одних и тех же веществ у разных народов и т.д.

Например, при изучении сульфидов можно рассказать учащимся - гуманитариям о киновари, которая была известна еще в глубокой древности. За ярко-красный цвет индейцы называли ее «кровью дракона». В Древней Руси киноварь была одной из самых распространенных минеральных красок: переписчики книг рисовали ею заставки.

Киноварь вошла и в историю косметики. Древние египтянки использовали ее в качестве румян. Инки Южной Америки киноварью подводили глаза. Правда, делалось это один раз в жизни – в день бракосочетания. В Китае ее применяли для придания различным кондитерским изделиям более красивого и аппетитного вида. [3]

Большое внимание на уроках химии следует уделять формированию экологической культуры учащихся - гуманитариев. Необходимо, чтобы учащиеся-гуманитарии осознавали, что химия не является главной виновницей экологических проблем, ведь именно ей принадлежит одна из ведущих функций в решении проблемы охраны окружающей среды.

Важным требованием к содержанию школьного курса химии для учащихся-гуманитариев должна стать его практическая направленность. Надо разъяснить учащимся, что знание химических свойств наиболее распространенных веществ можно использовать в повседневной жизни при решении практических задач в быту и на производстве.

В гуманитарном классе, как и в классах других профилей, химический эксперимент является одним из ведущих методов обучения химии. В связи с этим можно выделить ряд требований к отбору опытов по химии для учащихся-гуманитариев, которые должны:

1) быть эффектными и способствовать формированию интереса к изучаемому материалу (растворение аммиака в воде – «Фонтан»);

2) моделировать процессы, происходящие в природе (выделение кислорода при фотосинтезе), или имитировать возможные последствия «экологических бед» (сжигание серы – кислотный дождь);

3) показывать практическую значимость отдельных веществ, их химические и физические свойства (испытание рН слюны, растворов сока лимона, яблока и т.д.);

4) позволять воспроизвести химический эксперимент на основе исторического материала (горение сухого фосфора в закрытой колбе, К.В. Шееле).

Большую роль при проведении химического эксперимента в гуманитарных классах может сыграть использование учителем соответствующего культурологического экскурса исторической, экологической и практической направленности.

Например, исторический экскурс к опыту «Реакция серебряного зеркала»Зеркала появились задолго до нашей эры. Сначала ими служили отполированные до блеска

металлические пластинки из золота, серебра, меди и бронзы. Начало изготовлению зеркал современного типа (на стекле) положил в 1858 г. немецкий химик Юстус Либих. Обезжирив раствором соды внутреннюю поверхность колбы, Либих промыл ее водой, этиловым спиртом и диэтиловым эфиром, а затем налил туда несколько миллилитров 40%-го раствора формальдегида (HCНО). Добавив затем аммиачный раствор оксида серебра (Ag2O), Либих осторожно нагрел колбу. Через несколько минут она стала зеркальной. Позднее вместо формалина Либих стал использовать для получения серебряного зеркала 10%-й раствор глюкозы (С6Н12О6).

Реакции, вызывающие образование серебряного зеркала, позднее стали использовать для обнаружения в растворе веществ, содержащих альдегидные группы (глюкозы, альдегидов и др.).

Проведя реакцию серебряного зеркала и можно доказать, что в пробирке находится раствор глюкозы:

 Таким образом, при обучении химии на базовом уровне в классах гуманитарного профиля

целесообразно организовывать такие виды деятельности, как самостоятельная работа с текстом, составление обобщающих таблиц, описание свойств веществ и химических процессов по определенному плану, написание рефератов, творческих работ, позволяющих на химической базе

175

объединить знания физики, биологии, географии, экологии в единое понимание естественного мира, показать роль химии в нехимической сфере человеческой деятельности. Поскольку одночасовой курс химии не предполагает большого числа лабораторных опытов и практических работ, то химические свойства веществ желательно рассматривать с учетом их практического применения.

Химический эксперимент необходимо направить на развитие у "учеников - гуманитариев" навыков самостоятельной работы с лабораторным оборудованием, приборами и приспособлениями, умений выполнить, а затем проанализировать химический опыт, описать и объяснить наблюдаемые химические явления.

При прохождении педагогической практики в классах гуманитарного направления с учетом специфики учащихся, были активно использованы такие методы как: технология проблемного обучения, игровые методы обучения. То есть применение описанных технологий придает урокам химии особую привлекательность, является одним из способов развития познавательных и творческих интересов учащихся гуманитарного профиля к химии как к науке, а также способствует активации мыслительной деятельности учащихся.

Список литературы:1.Аршанский Е.Я. Методика обучения химии в классах гуманитарного профиля. М.: Вентана-Граф, 2002, 176 с. 2.Куприн А.И. Суламифь. Ярославль: Верхне-Волжское книжное изд-во, 1993, 416 с.3.Химия для гуманитариев. 10,11 классы: элективный курс/ сост. Н.В.Ширшина. – Волгоград: Учитель, 2007, 135 с.

Аннотация. Мақалада гуманитарлық профилді сыныптарда химиядан сабақ беру ерекшеліктері келтірілген. Химияны жеткілікті меңгеру үшін гуманитарлық сыныптарда сабақ беру әдістемелері қарастырылған.Annotation. The article discusses the features of teaching chemistry classes in humanities. Describes the methods that can be used in teaching chemistry in the humanities classes for a sufficient mastery of the material.

ӘОЖ 58.075 З-59

АСҚОРЫТУ МҮШЕЛЕРІНЕ ӘСЕР ЕТЕТІН ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕР

Т.Ж. Заурбеков Облыстық клиникалық аурухана, Тараз қ.

Фитонцидтер – микроорганизмдерді құртуға ықпал ететін қорғаныш химиялық заттар. Олар химиялық құрамы жағынан әртүрлі, олардың ішінде патогендік микроорганизмдерге қашықтан әсер ететін ұшпа фракциясы және ұласа әсер ететін ұшпайтын ұлпа шырындары бар. Ұшпа фитонцидтерге эфир майлары жатады, олардың бойында кейде күкірт қосындылары (мәселен, желкекте, шомырда) бар эфир майлары немесе ерекшелігі жоқ заттар – альдегидтер, төменгі ұшпа қышқылдар жатады. Көптеген ұшпа фитонцидтер химиялық жағынан әлі зерттелген жоқ. Ұшпайтын заттар анағұрлым сан алуан, оларды классификациялау қиынға соғады.

Фитонцидтік қасиеті бар өсімдіктер атам заманнан бері халықтық медицинада кең қолданылып келді. Қазір де көптеген ауруларды: грипп, жоғары тыныс жолдарының қатарын, тіс еттері мен тіс ауруларын, терінің іріңді ауруларын емдеуге, профилактика жасауға (ол фитонцидтерапия деп аталады) табысты қолданылып жүр, оның үстіне олар ішек – қарынның қозғалыс, секрециялық қызметін күшейтеді, ішектегі шіру мен іру процестерін жойып, ішекті жақсартуға себепші болады. Фитонцидтердің емдік күші бірқатар жүрек, нерв жүйесінің ауруларын емдеген кезде айқын білінді. Мәселен, сарымсақ пен пияздың фитонцидтік дәрі – дәрмектері гипертония ауруы мен атеросклерозды емдеуге қолданылады.

Гастрит ( gaster - қарын, асқазан) - қарын кілегей қабығының қабынуы. Гастриттің жедел және созылмалы түрі болады. Жедел гастрит көбіне тамақтану тәртібін сақтамаудан пайда болады. Мысалы, арақ - шараппен араластырып аса көп тамақтану, «күпті» болу, бұзыла бастаған тағамды жеу, кейде кейбір дәрі - дәрмектерді ұзақ ішу т.б. жағдайлар асқазанның қатты табынуына шалдықтырады. Сондай - ақ адам басқа аурулармен науқастанған кезінде де (диабет, подагра, тұмау, өкпе қабынк т.б.), организм

176

уланып асқазанның қабынуа ықтимал. Жедел гастриттің белгілері: кенеттен төс шеміршек асты шаншиды, не сыздап, иісі жаман кекірік пайда болады, жүрек айннды, лоқсып запыран құсады. Құсқаннан кейін науқас адамның жағдайы жақсарады. Ауру жеңіл болса 3 — 5 күннен кейін бұл белгілер жойылып, науқас сауығады. Ал кейде сырқат ауыр басталса, науқастың асқа тәбеті тартпайды, қатты ауырып басы айналады, дене қызуы 38°с және одан да жогары көтерілуі мүмкін. Мұндай жағдай 10 - 15 күнге созылады. Кейде ол гастриттің созылмалы түріне айналып кетуі де ықтимал. Гастриттің созылмалы түрі аурудың жедел басталған кезінде емделмей немесе тамақтану режимін жиі бұзудың нәтижесінен пайда болады. Аса суық не аса ыстық тамақ, арақ - шарап ішу, темекі тарту, туберкулез, дизентерия, тұмау, холецистит, тістің аурулары, баспаның созылмалы түрі және бұзыла бастаған тамақ арқылы түскен кейбір микробтар ( стрептококки, стафилакокки, сальмонеллы т.б.) әсерінен де адам гастритке ұшырайды. Созылмалы гастриттің белгілері жедел түріндегідей. Гастриттің бұл түрі қарын сқлін бөлетін бездердің әрекетінің бұзылуына да байланысты. Егер қарын қышқылы шамадан артық бөлінсе, науқастың жүрегі қыжылдайды, іш қатады, ал қарын қышқылы шамадан аз бөлінсе, кекірік пайда болып, қусады, іш кебеді, гастриттің бұл түрі баяу дамып жанға батпайтындықтан көпке дейін байқалмауы мүмкін. Емі: алдымен ауруға шалдықтыратын негізгі себептерді жою. Тамақтану тәртібін бір қалыпқа келтіру, диета сақтап, аз - аздан жиі тамақтану қажет. Ессентуки, Железноводск, Боржоми, Сарыағаш, Алмаарасан т.б. санаторийлерде емделу де пайдалы [1].

Дәрілік түймедақ — ромашка аптечная. Дәрілік түймедақ - биіктігі 35 сантиметрге дейін жететін бір жылдық, шөп тектес өсімдік. Тамыры тік, жіңішке, ашық қоңыр түсті. Сабағы түзу, бұтақтары көп. Жапырақтары кезектесіп жарыса орналасқан, отырмалы, қауырсын тәрізденіп жіңішке жапырақшаларға тілімделген. Гүл сабағы ұзын, тостағаншасының шеті ақ түсті, ортасындағылары түтік тәрізді, сары түсті. Гүл тәжі 5 жапырақшалардан тұрады. Жемісі - қоңыр түсті тұқымдар. Май айынан қазан айына дейін гулдейді. Дәрілік түймедақ шабындықтарда, далалы аймақтарда, егістік араларындағы бос жерлерде өседі. Дәрі үшін өсімдіктің гүлдерін сабағынан үзіп, жинап алады. Құрамында биоактивті заттар: эфир майлары, гликозидтер, никотин қышқылы, қоймалжың, ащы заттар, каротин және С витамині бар. Түймедақтың гүлінен жасалған дәрілердің жел шығаратын, қабынуға қарсы әсер ететін, тер шығаратын, ауырған жерлерді тыныштандыратын, дендегі бұлшық еттердің тырысуына қарсы әсер ететін қасиеттері бар. Халық медицинасында өсімдік гүлдерінің тұнбасынан жасалған дәрілерді гастрит, тоқ ішектің қабынуын, бауырдың, бүйректің ауруларын емдеу үшін пайдаланады [3].

Дәрілік шүйгіншөп - валериана лекарственная. Дәрілік шүйгіншөп - биіктігі 1,5 метрге дейін жететін, көп жылдық, шөп тектес өсімдік.Тамыры қысқа, іші қуыс, тік өседі, қосымша көптеген ұсақ тамырлары да бар. Сабағы тік, сырты сай - сай, мұның да іші қуыс. Тамырынан тікелей өсіп шығатын жапырақтарының сабақтары ұзын, сабақтың төменгі жағындағы жапырақтарының сағақтары қысқалау, жоғары жағындағылары отырмалы болады. Жапырақтары құстың қауырсындары тәрізді, қарама - қарсы орналасқан, шеттері ара тісті. Гүлдері майда, ашық қызыл түсті, хош иісті, өсімдіктің ең жоғарғы жағында шоғырланып тұрады. Гүл тәжі бес гул жапырақшаларынан, ал гүл тостағаншасы бес имек қалақшалардан тұрады. Тұқымы - бір шетінде шашағы бар, кішкене ғана сопақша жеміс. Май, тамыз айларында гүлдейді. Жемісі шілде - қыркүйек айларында піседі.

Өсімдік гүлдеп біткеннен кейін оның жер үстіндегі бөлегі қурай бастайды. Міне, осы кезде оның тамырын жинау басталады. Өсімдіктің тамырында биоактивті заттар: эфир майлары, изовалериан қышқылы, алколоидтар бар. Эфир майлары нерв жүйесін тыныштандырады, ұйқыны қалпына келтіреді.

Фенхель. Биіктігі екі метрдей, көпжылдық өсімдік. Сабағы көп бұтақты тік өседі. Жапырағының айналасы тілімденген.Гүлдері сары, шатыр құрып орналасқан. Жемісі екі дәнді. Шілде - тамыз айларында гүлдейді. Табиғатта Қырым, Кавказ, Орта Азия жерлерінде кездеседі. Украинада қолдан өсіріледі.Фенхель шөбінің дәрілік қасиеті бар. Бұл өсімдікті бауыр, бүйрек, гастрит ауруларын емдеуге қолданады. Фенхель жемісінің дәнінде 4-6 процент эфир майы бар. Ол кейбір дәрілердің құрамына кіреді [4].

Қызылтаспа – тарандар тұқымдас, бір жылдық өсімдік. Сабақтары жан – жаққа жайылып өседі. Биіктігі 30 сантиметрдей. Жапырақтары сопақтау немесе қияқ тірізді ұзын әрі тұқылдау. Гүл шоғы ірі, ұзындығы 2 сантиметрге жуық. Гүлдері жасыл, жапырақтың ішкі жағына жиналып тұрады. Маусым айынан бастап бүкіл жаз бойы гүлдейді. Көбінесе тамыз айының екінші жартысында пісіп жетіледі. Еліміздің барлық аймақтарына, соның ішінде Қазақстанда кеңінен таралған.

Химиялық құрамы. Гүлденген кезінде қызылтаспада протеин, май, клетчаткалар, азотсыз заттар, илік заттар, шайырлар, балауыз, қант, авикулярин глюкозиді, флавондар, каротин,С,К витаминдері, аздаған эфир майы болады. Тамырында оксиметилантрахиондар бар.

177

Қолданылуы. Дәрі жасау үшін оның жер үстіндегі бөлігін пайдаланады. Ғылыми медицина қызылтаспа препараттарын акушерлік – гинекалогиялық тәжірибеде, босанғаннан кейін жатырдан аққан қанды тоқтататын дәрі ретінде, жатырдың қайта қалпына келуі нашарлаған жағдайда, сондай-ақ аборт жасатқаннан кейін жатырдан ағатын қанды тоқтату үшін қолданады.

Тәжірибенің көрсеткеннен бұл өсімдіктің шөбін суға және спиртке қосып жасаған препараттар қан ұюын тездетеді, қан қысымын төмендетеді, жатыр бұлшық етінің тонусын көткріп, несептің бөлінуін жақсартады.

Халық медицинасында оны бүйрек, бауыр ауруларын, қарын қабынуын емдеуге, іш өткенде, қуық қабынғанда, жараланғанда, организімдегі зат алмасуы бұзылғанда, өкпе туберкулезіне шалдыққанда, бүйрекке тас байланғанда, нефрит, невроз, пэлитцистит, артероисклероз ауруларына ұшырағанда пайдаланады.

Өкпе қабынуымен, асқынған бронхитпен және плевритпен ауырған адамдарға өгейшөп жапырақтары мен қызылтаспа гүлдерін бірдей мөлшерде қосып қайнатып ігкізеді[6].

Іш өткенде қырықбуын қосылған қызылтаспа қайнатындысын ыстықтай ішу керек. Ол үшін қызылтаспаға оның мөлшерінің жартысындай мөлшерде қырықбуын араластырады да, күшті қызыл шарапқа салып, 3 минуттай қайнатады. Сонан кейін әрбір төрт сағат сайын стаканның үштен біріндей немесе жартысындай мөлшерде ысытып ішіп отыру керек.

Қызылтаспа қуықтағы құмды да айдап шығарады. Онымен емделген кезде зәрмен бірге формалары әртүрлі қара қошқыл, сарғыш түсті қиыршық құм түсіп отырады. Тастарды шығару үшін қызылтаспаға жүгерінің аналық ауызын, түйебұршақ жоңқасын, сабыншөп шөбін, аюқұлақ жапырағын бірдей мөлшерде алып араластырады. Күндіз ішу үшін қоспаның 15 грамын бір стакан ыстық суға салып, жылы күйінде кешке дейін ішіп бітіреді.

Қызылтаспамен қуық қабынуының ескірген түрінде емдейді.Қытай медицинасында қызылтаспаны ыстықты төмендететін, несеп жүргізетін, қақынуларды

басатын, ішек құртын түсіретін және жүйке әлсірегенде ішетін, әл құрығанда тонус көтеретін дәрі ретінде қолданады.

Сонымен бірге оны терінің кейбір жақтарына жағатын май ретінде де пайдаланады. Тропикалық безгекпен ауырғанда қызылтаспа шөбінен жасалған қайнатындыны 10 грамм, ал ішек құртын түсіру үшін 5-25 грамм мөлшерінде қабылдайды.

Қызылтаспа шөбін ыстық суға бұқтырып гемаррой түйіндерін жапсырып басады. Жарақаттанғанда көк шөбінен жасалған тұнбаны қолданады.

Субеде – көп жылдық, шөп тектес, батпақ өсімдігі, су астындағы ұйықтарға терең орналасқан ұзын және жуан тамыры, тамырының ішінде ауа жүретін қуыстары бар. Тамырының сәл ғана көтерілген ұшына ұзын сағақты бірнеше ірі жапырақ өсіп шығады. Сабағы жапырақсыз, биіктігі 30 см-ге дейін жетеді. Оның ұшар басындағы гүлдері масақ тәрізденіп шоғырланып тұрады. Тамырдан өсіп шыққан жапырақтары теріс қаратып қойған жұмыртқа тәрізді, шеттері бүтін, үш-үштен қосақталып тұрады. Гүл тостағаншасы бес қалақшадан тұрады. Гүлдері ашық қызыл түсті, гүл жапырақшалары бесеу. Шар тәрізді жемісінің ішінде көптеген тұқымдары болады. Май-июнь айларында гүлдейді. Шоғырланып тұрған ірі гүлдері анадайдан көзге шалынып, жолаушыға жақын арада су қоймасының бар екендігін көрсетеді. Субеденің орыс тілінде «вахта» деп аталатын себебі, бұл өсімдік батпақты жерлерге қойылған вахта – қарауыл сияқты, жолаушыға «ары қарай жүруге болмайды», - деп ескертіп тұрғандай болып көрінеді.

Дәрі жасау үшін субеденің жапырағын жаз айларында жинап алады. Құрамында илік заттар, мениангин гликозиді, алкалойдтар, тамаққа тәбет шаптыратын, ас қорытуды жақсартатын қасиеттері бар. Асқазанның қышқылы азайғанда, іш желденгенде қолданылса, өте жақсы нәтиже береді.

Халық медицинасында субеде геморой түйіндерін, бауыр ауруларын, туберкулезді емдеу үшін және өт қалтасына тас байланғанда өт айдайтын дәрі ретінде қолданылады. Кейде ішек құрттарын жою үшін де пайдаланылады[5].

Дәріні дайындау және қолдану тәсілі. Ұнтақталған 2 шай қасық жапырақты қайнап тұрған 1 стакан суға салып 20 минут тұндырады да, стаканның 1/4 –дей мөлшерде тамақтан жарты сағат бұрын күніне 3 мезгіл ішеді.

Зире – биіктігі 80 сантиметрге дейін жететін, екі жылдық, шөп тектес өсімдік. Тамыры етті әрі жуан. Сабағының ұзына бойына созылған сайлары бар. Жоғарғы жағында жайыла өседі, жапырақтары кезектесіп орналасқан. Қауырсын тәрізді жіңішке бөлімдерге бөлініп тілімделген. Тамыр жапырақтары мен төменгі жағындағы жапырақтарының сағақтары ұзын. Гүлдері майда, ақ түсті, өсімдіктің жоғарғы жағында топталып, шоғырданып тұрады. Жемісі – ұзындығы 3

178

миллиметрдей жұмыртқаға ұқсас, ішінде екі тұқымы бар дәнек. Мамыр-шілде айларында гүлдейді. Жемісі шілде айында піседі.

Зире – бұталардың арасында, шалғынды жерлерде, орманның шеттерінде, өзендердің жағаларында, тау беткейлерінде өседі. Мәдени өсімдік ретінде кей жерлерде қолдан егіледі. Дәрілік мақсатқа өсімдіктің жемісін пайдаланады. Құрамында майлар, белоктар, эфир майлары, илік заттар, флавондар, пигменттер бар.

Зире жемістерінің ас қорыту бездерінің жұмысын жақсартатын, ішектің қимылын, қызметін реттейтін, тер шығаратын, несеп айдайтын, микробтарды жоятын қасиеттері бар. Осыған байланысты бұл өсімдік іш желденгенде, асқазанның қышқылы кемігенде, ішектер түйіліп ауырғанда, сондай-ақ іш жүргізу үшін де қолданылады. Сонымен қатар зиренің жемістерін өт қалтасы қабынғанда, іш жүрмей қалғанда пайдаланады. Оның қақарық түсіретін, емшекте баласы бар әйелдердің сүтін көбейтетін қасиеттері бар екендігі де анықталды[6].

Дәріні дайындай және қолдану тәсілі. Өсімдік жемістерінің 20 грамын (1 ас қасығын) қайнап тұрған 1 стакан суға салып жарты сағат тұндырады да, 1қасықтан күніне 3 рет ішеді. Іш желденгенде мынадай қоспа жасаса дәрінің тиімділігі арта түседі: зире жемістерінің 2 қасығын, аскөк тұқымдарының 1 шай қасығын, мыңжапырақ жапырақтарының екі жарым қасығын алып араластырады және қайнап тұрған екі стакан суға салып 10 минут тұндырады да, әрбір екі сағат сайын 2 қасықтан ішеді.

Бауыр және өт жолдарына әсер ететін дәрілік өсімдіктер.Зирек - бөрі қарақатар тұқымдас, бұталы өсімдік. Бұтақтары сұрғылт-сары, жапырақтары

спираль тәрізді бұралып өседі. Ұзындығы екі жарым метрге дейін жетеді. Тамыры тармақталып, кең жайылады, түсі сарғыш. Бұтақтары үшке бөлініп түйінделіп тұрады, қысқа бұтақтарында жапырақтар шоғыры болады. Жапырақтары сопақша, жиектері араның ұсақ тістеріне ұқсайды. Гүлдері ұсақ, ашық-сары түсті әрі хош иісті.

Мамыр – шілде айларында гүлдеп, қыркүйек – қазан айларында жеміс береді.Зиректің жабайы түрі Қазақстанның таулы аймақтарында кездеседі.Қолданылуы. Зиректің емдік қасиеті ертеден-ақ белгілі. Емдік мақсатқа оның жемісі мен

жапырақтарын тамыры мен қабығын пайдаланады. Оның жемісі сусын қандырады, тәбет ашады, жүйкені тыныштандырады, сондай-ақ жүрек бұлшық еттерін нығайтып, дененің қызуын басады. Оның өт жүргізетін және ауруды асқындырмайтын да қасиеті бар. Зитректі іш өткенде, гемороймен ауырғанда және өт, несеп жүргізетін, қан айналысын жақсартатын дәрі ретінде де қолдануға болады.

Зирек жапырағынан жасалған тұнбаның қан тоқтатын қасиеті бар бар, сонымен бірге ол жатыр бұлшық еттерінің жиырылуын жақсартады, жүректің соғуын жиілетеді, қан қысымын төмендетеді.

Зирек тамырларының қабығын суға салып жасаған тұнбамен шеменді және сары ауруға қабаттаса жүретін бауыр және бүйрек ауруларын, әсіресе өтке тас байлануын, құяң, ревматизм және радикулит ауруларын емдейді.

Тамырының қайнатындысын асқазан ауруларын, , безгек, ревматизм, плеврит және туберкулез ауруларын емдеуге кеңінен пайдаланады.

Зиректің кептірген қабығы мен тамырынан жасалған тұнбаны тер шығаратын дәрі ретінде де пайдалануға болады.

Безгекке шалдығып ревматизмен ауырған кезде зирек тамырының 100 грамын 1 литр суға қайнатып күніне 3 рет 1 стаканнан ішу керек.

Ұнтақталған тамырының 30 грамын жарты литр араққа салып 3 тәулік тұндырады. Бұл тұнбаны өт жүргізетін дәрі ретінде ішеді.

Оның тамыр қайнатындысын туберкулезға ұшырап, плевра қабынғанд ас қасықпен күніне 3 рет ішу керек.

Зиректің әр түрінен жасалған препараттарды шетелдерде безгек салдарынан ісінген көкбауырды, қарын мен жіңішке ішектің жарасын жазу, емдеу үшін пайдаланады. Құрамында берберин алкалоиды болғандықтан оны қатерлі ісіктерге де қарсы қолданады.

Зирек сабағын Тибет халық медицинасы сары ауруға қарсы қолданады. Қабығынан жасалған қайнатынды коньюктивитке қарсы және жараны жаратын дәрі ретінде, ал гүлдерін іштің өтуіне және шірінше ауруына қарсы қолданады[7].

Жүгері – астық тұқымдас, бір жылдық өсімдік. Сабақтары қатты әрі жуан. Жапырақтары ұзын қия тәрізді. Аталық гүл шоғы сабағының жоғары жағында шашақталып тұрады, ал аналығы сабағының орта шенінде жапырақ қойнауынан шығып тұратын собық тәрізді. Гүлдеген кезде қынапты жапырақтан аналық гүлдері шоқтала шашақталып шығады.

Шілде – тамыз айларында гүлдейді. Жемісі – тығыз, бүйрек пішіндес дән.

179

ТМД –нің барлық аймақтарында өсіріледі. Шыққан жері – Мексика.Қолданылуы. Емдік мақсатқа жүгерінің аналықтары мен діңгегін пайдаланады. Жүгерінің

аналығы дәрілік негізгі шикізат болып табылады. Оның сабақтарын балауызданып, сүттенгенде, тамыз-қыркүйек айларының аяғында жинайды.

Жүгері аналығын басқа да дәрілік емдіктер мен қосып холецистид, холангит, гепатид кезінде өт жүргізетін және өт бөліп шығаратын дәрі ретінде сондай-ақ қан кетуін тоқтататын препарат қолданады.

Соңғы кезде жүгері майы шипалы дәрі ретінде пайдаланылып жүр. Жүгері майының құрамына кіретін май қышқылдарының қандағы холестерин санын кемітетені қасиет бар. Сондықтан жүгері майын күнбағар майымен бірге атеросклероздың алдын-алуға және оны емдеуге қолдану ұсынылады.

Шайшөп-күрделі гүлділер тұқымдас,көп жылдық өсімдік. Түсі ақшыл. Ұзындығы 40-50 сантиметр. Ағаш тамырлы өсімдіктің бірнеше сабағы болады. Тамырына жақын жапырақтары ұзынша келген, жұмыртқа пішіндес сопақ, ал жоғарғылары қияқ тәрізді. Гүл қауашағы қылғылт күлгін түсті, шар тәрізді, жеке-жеке өседі. Жемісі – дән.

Шілде мен тамыз айлары аралығында гүлдейді.Қазақстанның барлық жерінде кездеседі. Құмды жерлерде, тау етектерінде, бұта арасында өседі.

Кейде сәндік өсімдік ретінде өсіріледі. Қолданылуы. Шайшөптің гүлін дәрі ретінде пайдаланады. Оның гүлдері халық медицинасында

ерте заманнан бері қолданылып келеді.Шайшөпті жабайы шетенмен, шайқұраймен, жүгері аталығымен, күнбағар гүлімен және

қызылтаспамен қосып бауыр мен өт жзолдарының ауруын, яғни холециститті, холангидті емдеуге болады. бұл дәріні ішумен бірге қайнатып ыстықтай бауыр тұсына басуға болады. Немесе оған адыраспанды, қазтабанды, өгейшөпті, қара жусанды қосып қайнатып, шөптерін ыстықтай бауыр тұсына басса, науқас адамның жағдайын жақсартады[9].

Асқазан қышқылы азайған жағдайда шайшөпті киікоты шөбімен, ақбас жусан гүлімен, субеде шөбімен, иір тамырмен және адыраспан шөбімен араластырады да осы қоспаның 10 грамына 400 грамм су құйып, 4 сағаттай тұндырады. Содан кейін оны баяу жанған отқа 10 минуттай қайнатады да, суыған соң 3 ас қасытан күніне 4 рет тамақтан жарты сағат бұрын ішеді. Осы аталған қоспадан сондай –ақ өте тиімді тұнба әзірлеуге де болады. Ол үшін қоспаны ұнтақтайды да 50 грамын алып үстіне жарты литр арақ құяды. Сөйтіп оны күніне 1 рет араластырып қойып 8 тәулік тұндырады. Содан соң тұнбаны бір жарым шай қасықтан күніне 3 рет тамақтан жарты сағат бұрын ішеді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:1.М.Н.Аширматова, Ф.И.Шарипова, Б.К.Махатов «Влияние фитопрепаратов на обменные процессы». Алматы. 2000ж.2.Б.К.Махатов, М.Н.Аширматова, P.M.Абдуллабекова «Лекарственные растения Казахстана, обладающие профилактическими и противовоспалительными свойствами». 2000ж.3.Н.Энциклопедия «Флора Казахстана» 5-том. Москва. 1961ж.4.Большая медицинская энциклопедия. М.2005ж.5.Қазақ Совет энциклопедиясы 1-12 томдар.6.Қ. Рахимов «Қазақ халық емшілігіндегі өсімдіктердің шипалық қасиеті» 7.Денсаулық журналы №3, 2002, 2-4беттер.

Аннотация. В статье полностью рассматривается о способе применение лекарственных растениях для пищеварения организма.Annotation. The article on how to fully consider the use of medicinal plants for the digestion of the body.

180

ӘОЖ 614 Ж30

АДАМ ДЕНСАУЛЫҒЫН ЖАҚСАРТУДАҒЫ ДЕМАЛЫС БАҒЫНЫҢ НЕМЕСЕ КӨГАЛДАНДЫРУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ӘСЕРІ

Г.Б. Жапарқұлова Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

XX ғасырда адам алғаш рет өз планетасын ғарыштан көрген болды. Бұл, әрине, Жер-адамдардың болмысы, іс-әрекеттері, шығармашылығы, өнерімен емес, оның кескіні бұлт, мұхит, топырақ және өсімдіктер әлемі күрделі құрылымы мен нәзік шер болып көрінеді. Міне, осы өзгермелі құрылым мен адамның өзінің іс-әрекеттерін үйлестіре алмау қабілеті, планетадағы жүйелердің түбегейлі өзгерісіне алып келеді. Мұндай өзгерістердің барлығы жерде тіршіліктің жойылуына қауіп төндіреді. Бұл реалды шындық. Біз одан құтыла алмаймыз, сондықтан оны танып бақылауға тиіспіз. Біздің бақытымызға бұл шындық XX жұзжылдық пен келген жаңа жұзжылдыққа тән құбылыстарға сәйкес келіп отыр. Ғылыми-техникалық прогресс табиғат жүйелерінің сырына терең үңілуге,оның құрылымдары мен қызметін ашуға мүмкіндік берді. Адамзат табиғат заңдарымен өзінің іс әрекеттерін үйлестіріп оны дамытуға, өркендетуге мүмкіндік алды. Ақпаратты тез беруге үйренді. Адам және табиғат мәселелері бойынша ғалымдардың бірі Н.А. Головкинский былай деп жазды: «Адам табиғат тіршілігін құрайтын құралдардың бірі...Адамзат жалпы тіршіліктің жоғарғы сатысы...».

Өсімдік табиғат қазынасы, халықтың байлығы. Өсімдіксіз жер бетінде тіршіліктің болуы да мүмкін емес. Олай дейтін себебіміз, ол тіршілікке қажетті органикалық зат пен оттегінің қайнар көзі, өсімдікте түзілген органикалық затты бүкіл тірі организмдер пайдаланады[1,29б]. Елбасымыздың жолдауындағы «Жасыл ел» бағдарламасында таза ауаны, суды, топырақ құнарын, ылғалдылығын сақтау мәселелері көзделген. Табиғат адам бойында қуат, көңіліне шабыт, шапағат ұялататын сұлулық пен әсімдік әлемі. Табиғат ресурстарының құрамдас бөліктерінің бірі - өсімдіктер мен жануарлар дүниесі. Әр аймақта өзіне тән өсімдіктер мен жануарлардың алуан түрі кездеседі. Осы алуан түрлерін сақтап қалу, яғни біз табиғаттың өзін қайта түлететін ұрпақпыз. Сондықтанда, әрбір ағашты, әрбір бұтақты, жалғыз дәнді де ыждағаттылық пен сақтау, қамқор болу басты міндеттеріміздің бірі болып табылады. Сол себепті қоршаған ортаны көгалдандырудың маңызы зор. Көгалдандыру жұмыстары жалпы қала, аудан орталығымен қатар, мекеме аулаларында да тиімді жүргізілуі тиіс.

Көше бойын сап түзеп еңселі ағашы өскен, көк майса шөбі мол, бау-бақшамен көмкерілген ауыл, селоларды көргенде еріксіз сүйсінесің. Жасыл желек елді мекендерге көрік беріп, ауаны оттегімен байытумен бірге, сол өзісіз дем алатын ауаның шаң тозаңымен, түтінмен, машиналардың газдарымен ластануына жол бермей, оны сүзіп тазартады. Саялы ағаштары мол өсетін алаңдарда ауаның ылғалдылығы ағашсыз алаңнан 15-20 пайызға артық болады [3,45б].

Көгалдандыру жұмыстарын жүргізгенде төмендегі мәселелерді ескеру керек. Олар:1.Жергілікті жердің табиғи климат жағдайы.2. Жердің географиялық орны .3. Топырақ құнарлығы.4. Өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктері.5. Өсімдіктердің экологиялық ерекшеліктері.6. Өсімдіктердің үйлесімділігі.7. Жергілікті жердің экологиялық жағдайы.8. Көгалдандырудың эстетикалық жағдайы.Ал енді адам денсаулығына қолайсыз экологиялық факторларға тоқталсақ оларды мына

төменнен көруге болады. Қолайсыз жағдайлар:1 Шаң-тозан2 Шу3 Қатты соққан суық және ыстық жел4 Атмосферадағы микробтар5 Түтін6 Ауадағы улы газдар

181

Көгалдандыру мақсатында отырғызылатын ағаштар мен бұталарды таңдағанда алдымен олардың адамға пайдасын, әсерін, сәндік мақсатта отырғызылатын орны, биологиялық және экологиялық ерекшеліктері ескеріледі. Әр ағаш әр түрлі болып келеді. Жасыл өсімдіктердің атмосфералық ауаны шаңнан тазартудағы маңызы зор. Ғалымдардың есептеуіне қарасақ 1га жердегі ағаштар 68тонна шаңды ұстап тұра алады. Көптеген зерттеулерге қарағанда өсімдіктің сүзгіш қабілеті, әр түрлі ағаштардың жапырақтары өздерінің беткі жағындағы ортаның белгілі бір мөлшерін сол қалыпта шаңдануда ұстайды. Өсімдіктердің әр түрлерінің ерекшелігі шаңды ұстауы тікелей жапырақ құрылысының пластинкасымен байланысты (№1кесте.)

1 - кесте Өсімдік түрлері

Микробтарды жоюы

Шаңды

ұстауы

Шуды

басуы

Суды буландыруы

Топырақты құнарланды

руы

Желге тосқау

ыл болуы

Оттегі

шығаруы

Күн сәулесін

е тосқау

ыл болуы

Улы газдард

ы бойына сіңіруі

Жиде + +Терек + + +Көк тал + + + +Қара ағаш + + + +

Үйеңкі + + +Алма + +Өрік + + +Арша + +Итмұрын +

Жоғары кестеде көріп отырғанымыздай әр өсімдіктің салыстырмалы түрде экологиялық ерекшеліктері болады. Осы ерекшеліктерді демалыс бағы мен көгалдандыру жұмыстарына тиімді пайдалануымыз арқылы нәтижесі жақы, экологиялық қолайсыз әсерлерге қарсы бағыттталған жұмыстарды ұйымдастыра аламыз.

Табиғатты аялаудың өзі - имандылықтың белгісі. Сондықтан айналамызды гүлдендіру, қоршаған ортамызды таза ұстау, жастарды ағаш егіп, гүл мәдениетіне баулу, олардың болашағына бағыт-бағдар беру гүл мәдениетіне тәрбиелеу[2,21б]. Кішкентайынан гүлді жұлмай оны аялап күтіп баптай білетін балаға табиғат-ана ізгі жүрек, мол мейірім, шуақты мінез сыйлайды. Халқымыз ерекше қастерлеп, талай ғасырлар бойы қамқорлық жасап келген табиғат байлағының бірі - өсімдіктер әлемі. Өсімдік – табиғат қазынасы, халықтың байлығы тіршілік негізі. Халық өсімдікті қорғауға ерекше көңіл бөлген «мың шыбық шаңшып өсірсең, халқыңа орман салғаның, өзіңе қорған салғаның» деген мақал осының айғағы. Аяусыз кесілген ағаш, шашылған қоқыс қала мен ауыл аймақтың сәнін бұзып адамның өз қолымен жасалып жатқан экологиялық дағдарысы. Ботаникалық бақта өсірілген ағаштар мен алуан түрлі гүлдер ауаның тазарып еліміздің шағын бір ауылын жасыл желекке орануына өз үлесін қосары анық. Туған өлкенің әрбір өсімдігін зерттеп білу, оны қорғау табиғатты қорғау. Ал, табиғатты қорғау ондағы адамзатты, ғаламшарды қорғау деген сөз. Ендеше барлығыңызды «Тал ек, гүл ек, туған жерді түлет» деген ұранмен ағаш егіп, орман, демалыс бақтарын салып туған жерімізде көгалдандыру жұмыстарын тиімді жүргізуге шақырамыз!

Пайдаланған әдебиеттер:1.М.Сәрсенбаев «Елді мекендерді көркейтудегі жасыл желектердің маңызы» География және табиғат, 2005, 3 – 27 бет.2.В.П. Фомин, Г.Г. Невзоров Туристік - өлкетану экспедициясы – оқушылардың экологиялық тәрбиесінің бір түрі.3.М.Мәметқазиев, Қ.Сыбанбаев, «Табиғатты қорғау» Қайнар, Алматы 1990жыл4.С.А.Арыстанғалиев, Е.Р.Рамазанов «Қазақстанның өсімдіктері», -Алматы 1997жыл5.Гүлстан журналы 2008 – 2010 жылдар аралығындағы

Аннотация. Важный фактор сегодняшнего дня, это экологическая проблема. В связи экологической проблемой нашего края рассматривается решения этих проблем. В местных полях Казахстана

182

озеленив кустарники и деревья, показывает при этом эстетический вид и свою экологическую эффективность для окружающей среды. А также умножать вид общих растении для многолетних цветков, тем самым приглашать всех учреждении на озеленение своих местонахождение. В теперешнее время на сформировавшейся сложное экологическое состояние направленно улучшение разных предложения и воспитание с грамотностью нынешнего поколение на экологические проблемы. Аннотация. Important factor today, an environmental issue . Due to the environmental problem of our region is considered to address these problems. In the local fields of Kazakhstan landscaped shrubs and trees, while showing the aesthetic appearance of their environmental performance and to the environment. A general view as to multiply the plant for perennial flowers , thereby inviting all facility greening their whereabouts. In the current time , an elaborate directions for improving the ecological condition of different offers and literacy education for the current generation of environmental problems.

ӘОЖ 582МЕКТЕП ЖЫЛЫЖАЙЫ МЕН ТӘЛІМБАҚТАРЫ ЖҰМЫСТАРЫН

ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛАРҒА КЕҢЕС

С.Қ. ҚұсайыноваТараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Мектеп тәжірибе үлескісі (учаскесі) дегеніміз оқушылардың оқу-тәжірибе және олардың шамасына лайықты ауыл шаруашылық жұмыстарын жүргізетін мектеп қарауындағы жер үлескісі [1]. Мектеп тәжірибе үлескісін ұйымдастырудың негізгі мақсаты оқушылардың білімін арттыру, ауыл шаруашылығы және зерттеу жұмыстарына үйрету. Әрбір село мектебінің және кейбір қала мектебінің қасынан 0,5–2 га көлеміндегі жер осы уақытқа дейін еңбекшілер депутаттары Советі атқару комитеттерінің шешімі бойынша беріліп келген. Үлескіде арнайы жүйе бойынша бөлінген егіс, жеміс-жидек, декоративті өсімдіктер және жеміс-жидек питомнигі, коллекциялық, метеорологиялық алаң, ауыл шаруашылығы құрал-саймандар, оқушылардың тәжірибе-практикалық жұмысына арналған тыңайтқыштарды сақтайтын бөлімдер болады.

Мұғалімнің жетекшілігімен оқушылар тәжірибе үлескісінде табиғаттану, география, химия, биология пәндері бойынша алған білімдерін кеңейтіп, өмір мен білімді ұштастыру жолдарын үйренеді. Мектеп тәжірибе үлескісінде биологияның арнайы бөлімдері бойынша факультативтік, практикалық сабақтар, жас табиғатсүюшілер үйірмесі мүшелерімен тәжірибе жұмыстары және оқушылармен қоғамдық пайдалы жұмыстар ұйымдастырылады. Тәжірибе үлескісі биология, география, табиғаттану пәндері бойынша коллекция, көрнекі құрал жинайтын негізгі база болып табылады. Оқушылардың тәжірибе жұмыстарының қорытындылары аудандық, облыстық, өлкелік көрмелерге, сондай-ақ Халықаралық ауыл шаруашылық жетістіктерінің көрмесіне қойылады.

Жылыжай жұмысының мақсаты: оқу-тәжірибелік үлескісін жоспарлау әдістемесін жасап, онда өтетін ботаникалық және зоологиялық жұмыстарды жіктеу, топтау және осы аталған шаруашылық жұмыстарын ұйымдастару мен орындау әдістемелерінің үлгілерін жасау; онда өтетін практикалық және экскурсиялық сабақтардың сабақ жоспарын жасау; оқу-тәжірибе үлескілерінің сызбанұсқаларын көрсету; оқу үлескілерінде жылыжайлар ашып, онда көкөністер мен көшеттер өсіру жұмыстарын ұйымдастыру және жүргізу әдістемесін жинақтап ұсыну; мектеп үлескілеріндегі тәжірибелердің теориялық және практикалық маңызын ашу болып табылады.

Даму тарихы: Сонау 1941 жылы СССР-ң Жоғары Советі Президиумының председателі қызметінде М.И.Калинин әдістемелік мамандардың жиналысында жер үлескісіндегі жұмыстарға жақсы ұсыныстар мен жобаларын айтты.

Ал 1947 жылы КСРО Министрлер кеңесінің шешімімен мектеп үлескісінің ауданы 0,5–2,0 га болу керек деген келісімге келді.

КСРО-ның 1952 жылғы 1-сәуірде шыққан қаулысында мектептің оқу-тәжірибе үлескісі оқу кабинеті сияқты қажетті орындардың бірі, яғни ашық биология лаборатория немесе кабинеті болуы керек делінді.

И.Д.Зверев редакциясымен «Проблемы методики обучения биологии в средней школе» [2] деген орыс тілінде мектеп мұғалімдеріне арналған әдістемелік құралда алғаш рет («История развития методики на пришкольном участке») мектептің оқу-тәжірибе үлескісінің тарихы қарастырылды.

183

Н.М.Верзилин, П.А.Завитаев, В.М.Корсунскаяның «Методика работы с учащимися на школьном учебно-опытном участке» [3] деген мектеп мұғалімдеріне арналған әдістемелік кітап орыс тілінде жарық көрді.

1966 жылы биология сабақтарының мазмұны жаңартылғаннан кейін оқу-тәжірибе үлескісіндегі атқарылатын жұмыстардың да барысы өзгеріске ұшырады. Оларды жүйелеп, оқулық басып шығарған болды.

Осы жоғарыдағы атқарылған еңбектердің барлығы оқушыларда жерге деген махаббатын, оларда ауыл шаруашылық мамандыктарға қызығушылығын ояту үшін жасалған.

Қазақ мектептерін басқарып отырған директор, оқу ісінің орынбасарлары және биология пәні мұғалімдері үшін олар түсінетін тілде жазылған методикалық кітаптар мен құралдар мүлде жоқ.

Осы олқылықты толтырабұл дегендей болып Қызылорда қаласының Т.Жүргенов атындағы № 136 қазақ орта мектебінің жоғары санатты биология пәні мұғалімі, педагогика ғылымдары кандидаты Мұхаметжанов Талғат Хасанұлы «Мектептің оқу-тәжірибелік үлескісіндегі ұйымдастыру жұмыстарының (Қызылорда, 2001)» әдістемелік-нұсқау ұсыныстары мен «Мектептің жылыжайында оқушылармен көкөністер және көшеттер өсірудегі іс-тәжірибесі (Қызылорда, 2001)», деген жұп-жұқа екі кітапшаларын қазақ тілінде шығарды [4-5].

Орыс тілінде шыққан салмақты да сапалы әдістемелік кітаптары қазақ тілінде тіпті нашар аударма ретінде де жарық көрмеді. Сондықтан да қазақ ұлт мектептері бұл проблемадан мүлде әдістемелік құралдарсыз жұмыс істеп келе жатыр. Осы себептен болуы керек көптеген мектеп ауласындағы жылыжай мен тәлімбақтардың есік-терезелеріне тақтай қағып шегеленіп тұрғандарын көріп жүрміз. Бұл жөнінен тек қана Назарбаев Зияткерлік Мектебінде ғана тәлімбақ 2-қабатында істеп тұр, ал теплицасы әлі жаңа мектеп болған соңба әлі іске қосылған жоқ. Осы көрсетілген олқылықтар біздің қарастырып отырған тақырыбымыздың зерттеуді қажет ететін тақырып екенін және осы істі мектептерде атқару қажет екендігін көрсетеді.

Сондай-ак оқу-тәжірибе үлескісіндегі жұмыстар биологияны оқыту мен өмірді байланыстырудың негізі болып табылады. Бұл жұмыстар оқушының өз бетімен ізденуіне, білімін жетілдіруге, әртүрлі танымдық кызығушылығын арттыруға септігін тигізеді.

Қазіргі кезде ең көкейкесті проблемалардың бірі оқу-тәжірибелік үлескілердің тапшылығы және методикалық құралдар мен нұсқаулардың жоқтығы. Бұрынғы КСРО кезінде әр мектепке оқу-тәжірибелік үлескі ретінде жоспарлап берген жерлер қазір спорт алаңына, күтімсіз қалған бақтарға айналып кеткен. Кейбір мектептер ауласына гүл отырғызса да, тек сәндік үшін. Ал сабақтар оқулықпен, плакат, видеофильмдермен шектелген. Оқушылар көзбен ғана көріп білім алады. Егер олар тірі объектілердің өмірін өсіп тұрған жерінен ұстап көріп, оған тәжірибе жасаса, «Мың естігенінен бір көрген артық», «Көзбен көргеннен қолмен ұстаған артық» демекші, бәрі басқаша болар еді.

Кітапханалардағы ғылыми кітаптар, ғылыми журналдар, әдіскер-мұғалімдердің іс-тәжірибелері мен мақалаларын жинақтау, ғылыми кітапханалар, мектептің оқу үлескісі мен онда орналасқан (парник, теплицалар) жылыжайлары мен тәлімбақтарын басын құрастырып, ұйымдастыруға болатын іс.

Оқу тәрбие үрдісін жақсарту үшін маңызды жұмыс. Оқушылар теорияны практикамен нақты байланыста, яғни табиғи көрнекіліктерді қолдарымен ұстап көздерімен көріп сабақ өтеді; бастапқы агротехникалық зооветеринарлық және зоотехникалық кәсіппен, жермен жұмыс істеу, жануарларды күтуге, зиянды өсімдіктер, жәндіктер мен кемірушілерге қарсы күресуге дағдыланады, ауыл шаруашылық еңбек құралдарымен пайдалануды үйренеді.

Біздің болжамымыз бойынша кезкелген мектеп ұжымы оқу-тәжірибе үлескісін ұйымдастырып, жүзеге асыра алады. Мектептердің, яғни қала және ауыл мектерінің барлығында, осындай жер үлескілері бар, егер оларға сол жерді пайдалану әдістемелерін ұсынатын болсақ, онда көптеген мектептер біздің осы жұмысымызды іске асыра алады. Біздің ойымызша айтылған жұмыстардың әдістемелік нұсқауларын жасап кең тарату қажет. Сонда елде ең білімді, тәрбиесі мен тәжірибесі мол жанды-жақты оқушылар болар еді.

Әрине қазір ондай оқушыларды жоққа шығара алмаймыз, бірақ олар теориялық біліммен шектелген.

Егер осы жұмысты ұйымдастырсақ: мектеп оқу үлескілерінің сызба-жобаларының үлгілерін ұсынуға; мектеп жылыжайындағы жұмыстарды жоспарлау, ұйымдастыру және жүргізу әдістемелерін ұсыну; оқу үлескісінде әсемдік әлемімен сыртқы дүниемен толық байланыста өтілетін теориялық сабақтар, практикалық сабақтар, экскурсия, тәжірибе сабақтарының әдістемелік үлгілерін өз іс тәжірибеміз бойынша жасауға болады.

184

Көкөніс бөлімі. Бұл бөлімде негізгі көкөніс дақылдары ашық немесе беті жабылған жерде өсіріледі. Биология және ауылшаруашылық еңбек сабағының бағдарламасына сәйкес VI-1Х сынып оқушылары тәжірибе жүргізеді. Бұл дақылдарды міндетті түрде сол жердегі шаруашылыққа тән ауыспалы егіс жүйесімен егу керек. Көкөніс дақылы егілген топырақ бір маусымның ішінде бірнеше рет қопсытылғандықтан топырақ құрамы өзгереді. Сондықтан, топырақтың құнарлығын қалпына келтіретін көп жылдық шөптің ауыспалы егіс жүйесі пайдаланылады. Көкөніс бөлімін екі бөлікке бөліп, оның біріне өсімдік жинақтамаларын, екіншісіне тәжірибе жүргізіледі. Жинақтамалық бөлімде 2-3 өндірістік дақылдар және сырттан келген маңызы бар сорттар өсіріледі. Бұл бөлімде VIІ сынып оқушылары өсімдіктану пәнінде қамтылатын гүлдер, бұршақ тұқымдастар, астық және лалагүл тұқымдастарының негізгі өкілдерімен, VІ сынып оқушылары түйнек, пияз, өркен және тамыр жеміс сияқты тамыр метоморфоздарымен таныса алады. XІ сынып оқушылары дивергенция белгілері, түрдің пайда болуы сияқты жалпы биологиялық заңдылықтардың көрінісін анықтай алады. Бұл жұмыстарды Х-ХІ сыныптардың жалпы биология пәніндегі «Тіршілік үшін күрес», «Фотопериодизм» тақырыптарына пайдалануға болады. Сондай-ақ X сынып және XI сынып оқушылары инбридинг және гетерозиске арналған арнайы тәжірибе жасап, қызанның, қиярдың, пияздың, т.б. дақылдардың бағалы гетерозисті тұқымдарын алып, басқа шаруашылықтарға бере алады.

Тәлімбақ-оранжерея (фрацуз сөзі orangerie, сөздің түбір – orange – апельсин), сүйіспеншілігін арттыру [9]. Жылыжай теплица әйнектелген қысқа қарай оңтүстік (ағаш-бұта өсімдіктерін, мәңгі жасыл өсімдіктер мен цитрус (лимон, апельсин). Жеміс – жидек, гүлді т.б. ашық ауада осы жердің климатын көтере алмайтын өсімдіктерді, ал жазды күні ерекше ауа жағдабұл қажет ететін өсімдіктерді сақтау және өсіру үшін арнайы жасалған орын.

Температуралық режим жағдабұла сай тәлімбақ-оранжереяны үлкен үш топқа бөледі: 1) салқын (1° бастап 8°С дейін), 2) жартылай жылы, бірқалыпты (8° бастап 15°С дейін), 3) жылы (15° бастап 26°С дейін). Соңғы оранжереяны (тепличные оранжерея) – жылыжай оранжереясы деп атап кеткен. Аяғында оранжерея деген сөз лексиконынан шығып, тек теплица деп аталып кеткен. Ал теплица қазақша жылыжай деп аударылған.

Құрылысына қарап төрт түрге бөлінген: 1) односкатные – бір бетті, яғни шатырдың беті 30-45° бұрышпен оңтүстікке қарап төселген; 2) шатыры іштен тірек бағандар орнатылып, бір жағына қарай төмендетіліп 24-28° бұрышпен шығыс пен батысқа бағытталған; 3) блокты – 2-5 одан да көп двускатные – қос бетті. Олар бір-бірімен сайша, жыралар мен қосылған. Аралары төменнен тіректермен бекітілген; 4) қосбетті оранжереяларға ұқсас, бірақ іштен бағандармен тіректер қойылмаған.

Өсімдіктердің оранжерея, немесе теплицада өсірілу тәсіліне қарап үшке бөледі: а) сөреде өсетіндер, б) жерде өсетіндер, в) сөре-жерде өсетіндер деп.

Пайдалану мерзіміне қарап оранжереяларды екіге бөледі: 1) қысқы-тұрақты, жыл бойы әйнектелген, 2) көктемгі қосымша ашылатын рамалары бар, бұл оранжереяның шатырының беті құрылысы жағынан түгелдей ашылуға ыңғайлы етіп жасалған.

Желдету үш түрлі жолмен : форточка, фрамуға, дем тартқыш, алуға болатын рамалар, кондиционер арқылы орындалады.

Суару: су құбырлары орнатылады, ал температурасы ол жылырақ сумен суару мүмкіндігін қамтамасыз ететіндей етіп ойланып істеледі: 1) бүрку-душ арқылы жасанды жаңбыр жасау арқылы суару; 2) жерасты, немесе топырақ асты жолымен арық арқылы суару, 3) тамшылатып суару.

Оранжерея бірқатар талаптарға сай болуы керек: 1) әрбір 1 м.кв. жерге кететін жылу шығыны аз болуы керек; 2) табиғи және жасанды жарықты кең түсіретіні ескеріліп, барынша пайдаланатын мүмкіндігі болуы; 3) топырақтың ылғалануы, желдетілуі мен механизацияланған жұмыс жағдайларын қамтамасыз ету; 4) тұтыну шығыны мүмкіндігінше аз, беретін өндірістік өнім пайдасы барынша көп болу шартын ойластырып отыру керек.

Кәзіргі жағдайда, өсімдіктерге жылы орта жасап пайдаланып жүрген оранжереялардың барлығын теплица, немесе жылыжай деп атап кеткен.

Мектептің жылыжайы (теплица) мен тәлімбағынданда (парник) оқушылармен көкөністер және көшеттер өсірудің негізгі мақсаты – оқу-тәрбие жұмысын жақсарту, оқушыларды еңбекке бағыттап тәрбиелеу және олардың еңбекке деген сүйіспеншілігін арттыру.

Теплица-жылыжай [6] дегеніміз қолдан жылытылып овощ гүл, жеміс - жидек және көшет өсірілетін, күн сәулесі түсетін құрылыс-үй. Орталық және солтүстік аймақтарда тропик, субтропик өсімдіктерін суықтан қорғау және көбейту, мәдени дақылдардың жаңа сорттарын, гибридтерін шығару процестерін жылдамдатуда селекциялық жұмыстар жүргізу үшін пайдаланылады. Ғылыми мекемелерде биология және физиологиялық зерттеулер жүрізу үшін арнайы теплицалар салынады.

185

Өсімдік, көшет теплица еденіндегі құнарлы топырақта не сөреде қоректі заттар ертінділерінде (гидропоника) өсіріледі. Пайдалану мерзіміне қарай қыстық (қыс, жаз бойы) және көктемдік (көктем, жаз және күз бойы) теплица болады. Теплица іргесіне кірпіш, бетон қаланады, шыны және пленка ағашқа, металға бекітіледі. Шынының қалыңдығы 3-6 мм, жарық өткізгіштігі 80-90 процент болуы керек. Теплицада көшет өсірілетін ені 80-90 см бүйір және ені 160-170 см орталық сөрелер, желдеткіш, жылу өткізетін жүйе болады. Теплица көбіне су жылыту жүйесі ТГ-75, ТГ-150 жылу генераторлары арқылы жылынады. Кейбір жерлерде бұл үшін жер асты ыстық суларын және күн көзі қуатын пайдаланады. Теплицалардың ауданы 260, 600, 1000-6000 кв.м. дейін болуы мүмкін. Алматы іргесінде «Гүлдер» шаруашылық қожалығында полиэтилен пленкасымен жабылған вант-пневматикалы бірнеше 6000 кв.м., ауданы бар теплицалар салынған. Олар раушан, калла, гладиолиус т.б. гүлдерді қыста Неке сарабұлда, жаңа жыл, әйелдер күні, Ұлы Наурыз т.б. мерекелерде қала тұрғындарына сатып мерекелерін жайнатып үлкен қуанышқа бөлейді.

Тәлімбақ - парник [7] дегеніміз овощ және гүл көшеттерін, сондай-ақ ерте пісетін овощ өсіруге арналған жабық құрылыс. Парниктің жерді қазып шұңқырлап және жер бетіне жасалған, бір жерде тұрақты және жылжымалы түрлері болады. Жылу ретінде күн көзі, биологиялық (малдың жас қиы, қоқыр қопсық т.б.) және жылыту жүйесінен алынатын жылу пайдаланылады. Парникті пайдалану мақсатына қарай ерте, орташа және кеш (күзде) пайдаланылатын парник деп бөледі. Беті шынылы рама не пленкамен жабылады. Бізде көп тараған түрі парниктің беті бір жағына көлбеу, төбесі итарқалап жабылатын түрі көбірек таралған. 20 рамалы парниктің ұзындығы 21,2 м, биологиялық жылу қолданғандағы шұңқыр тереңдігі 30-80 см.

Парниктің ерте пайдаланылатын түрі тереңдігі 70-80 см. Рама көлбеулігі (оңтүстікке қарай) 9-12°, орта кезділігі 50-60 см, 6-8°, кеш пайдаланылатыны 30-40 см, 4-5°. Парник жасалатын жер бульдозермен тегістеледі, парник рамалары, траншеялары, жүретін жер белгіленеді. Әрбір кварталда стандартты 30 парник не 600 рама болады, бұнда 2 жұмысшы істейді. Парник кварталының ұзындығы (1,5 м траншея ені +0,9 м аралық жер) × 30 Парник = 72 м, ені 20 рамалы парникке тең. Парникте қияр, томат, салат, ас көк, шалғам көк пияз, кәді, патисон т.б. овощ дақылдары өсіріледі. Парник ақпаннан қарашаға дейін пайдаланылады. Маусым ішінде овощ өнімін алу, овощ дақылдарын егу тәсілдерінде де айырмашылық болады. Әртүрлі тыңайтқыштар қолданылады. Қияр көшетін өсіру үшін оның тұқымын бірнеше мерзімде егеді. 25-30 тәуліктік көшетті тұрақты өсіретін рама ішінде 8-12 түптен егеді. Парниктегі қиярдың өсуіне ең қолайлы температура ашық күндері 25-30°С. Температураның аз уақыт болсада 12°С-тан төмен болуы өсімдікке қауыпты, сондықтан парник байқап желдетіледі, салқын күндері жылу сақтау шаралары қаралады. Парниктегі ауа ылғалдылығы 80-90 %. болуы қажет, жаздың ыстық кезінде парник шынысына әк бүркіліп көлеңкеленеді.

Парниктегі томаттың өсуіне қолайлы температура ашық күндері 25-28°С, бұлтты күндері 17-20°С, ауа ылғалдылығы 65 %-тен аспауы қажет. Әйтпесе өсімдік ауруға шалдығуы мүмкін. Шалғам көктегенге дейінгі қолайлы температура 18-20°С, көктей бастағаннан алғашқы жапрақ салғанша 6-8°С, одан кейін 10-12°С. Сыртқы ауа температурасы 10°С және бұдан жоғары болса, парник рамалары алынып тасталынады. Көктеген шалғам аралығын 3-4 см етіп сиретеді, әр рама астында 450-550 өсімдік қалдырылады. Ерте көктемде егілген шалғам 45-50 күнде піседі. Шалғамды күзде пайдалану үшін оны парникке 10-15 тамызда егеді. Көк пияз парникте ақпанның екінші жартысынан бастап өсіріледі, 30-40 күнде піседі. Парник дақылдарын егу, топырақ агротехникасы, күтімі жөнінде арнайы ереже бар. Ал, біз оқушыларға осы жұмысты жүргізуді бойына сіңіру мақсатымыз болғандықтан, сол мәселелердің әдістемесін қарастырамыз.

Сонымен қатар, көкөністер және көшеттер өcipy оқушылардың мектептегі "Өсімдіктану" және "Тіршіліктану" пәндері бағдарламасын әлдеқайда терең меңгеруіне, өсімдік әлемінің сыртқы дүниемен байланысын өте жақсы білуіне жол ашады. Т.Жүргенов атындағы № 136 қазақ орта мектебінің жоғары санатты биология пәні мұғалімі, "Жас өсімдік өсірушілер" үйірмесінің жетекшісі, ғылым кандидаты Т.Мұхаметжанов басқарған 6-7-8 сынып оқушыларының көкөністер және көшеттер өcipy тәжірибесімен бөліседі [5].

Мен, деп жазады Т.Мұхамбетжанов өзінің кітапшасында, № 136 қазақ орта мектебінің жылы жабұлда 1991-1992 оқу жылынан бастап "Жас өсімдік өсірушілер" үйірмесінің сабағында 6-7-8 сынып оқушылары мен көкөністер және олардың көшеттерін өcipiп келемін. Yйірмеге 5 топ оқушылар қатысып отырады. Менің басқаруыммен үйірме мүшелері көкөніс және олардың көшеттерін өcipy барысында барлық жұмыстарды өздері толық орындап отырды. Ол жұмыстардың түрлерін атауға болады [4].

Мысалы: Күз және қыс айларында көшеттерге жәшіктер дайындау; көшеттердің құмыраларына, стаканчиктерге топырақ қоспаларын дайындау, оларды араластыру, өңдеу; себілетін көкөніс

186

тұқымдарының тазалығын, өнгіштігін, шаруашылық жарамдылығын анықтау; тұқымдарды бөрттіру және көктету; тұқымдарды шынықтыру; көшеттерді өсіру; көшеттерге қағаздан, целофаннан стаканчиктер дайындау; көкөніс тұқымдарын себу; көктеулерді үстеп қоректендіру; көкөністі суару; арамшөптерді құрту; көктеулерді стаканчиктерге көшіріп тігу (пикировка жасау); стаканчиктердегі көшеттерді шынықтыру; оларды әpi қарай өcipiп, баптау; стаканчиктердегі өсірілген көшеттерді сату т.б.

Үйірме мүшелері 5 жылдық мерзімде жылыжайда 15 түрлі көкөністер өcipдi. Атап айтқанда: 1. Қызан. 2. Орамжапырақ. 3. Қияр. 4. Аскөк (укроп). 5. Tәттi бұрыш. 6. Петрушка. 7. Шалғам. 8. Баклажан. 9. Басты жуа "мүштум-пияз" 10. Сельдерей. 11. Киндза. 12. Бидай. 13. Жоңышқа. 14. Асқабақ. 15. Базилик (равшангүл).

Оның ішінде көшет алу үшін: қызан; орамжапырақ; тәтті бұрыш; баклажан-өcipдiк. Өсірілген көшеттерді әуесқой жергілікті тұрғындарға арзандатылған бағамен сатуға болады. Ол

халықшаруашылығына кең таратуға ықпал етеді.Өкінішке орай 1994-1995 оқу жылынан бepгi уақытта республикамыздың жылыжайларында

жұмыс тоқтаған. Мектептерде көкөніс өcipy мүмкіншілігі өте азайды. Себебі осы жылдар электр қуаты нашар болып, халық кеш болса жарықсыз қалып жүрген еді. Электр қуаты керек емес уақытта cәyipдің басынан бастап қана, күн жылығасын көшеттер дайындау үшін ғана 2-3 көкөніс өсімдіктерінің тұқымдарын жылыжайға себу мүмкіншілігі бар.

Көкөніс тұқымдарының сапасы және себу, алдын-ала дайындық.Тұқымның өнгіштігі себу алдында тексеріледі. Ол үшін 2-3 қабаттап тәрелкеге жапқан фильтр

қағазының немесе дәкенің үстіне жайған 100-200 майда орамжапырақ, баклажан, тәтті бұрыш, қызан т.б. тұқымдарын немесе 50-100 орташа мөлшерлі қиярдың тұқымын алып, олардың бетін суланған фильтрлі қағазбен немесе дәкемен жабайық. Жиегінен ауа кipy үшін шағын тесіктер қалдырайық, t-сын 18-20°С мөлшерінде ұстайық. Қағаз немесе дәке тұрақты сулы болуы керек.

Тұқымның өнгіштігі және өну энергиясы, яғни өндіруге алынған дәндердің жалпы санынан белгілі уақыт ішінде өніп шыққан дәндердің процентпен көрсетілген саны, 1-кестеде берілген.

Кесте 1. Көкөніс тұқымының өнгіштігін және өну энергиясын анықтау үшін қажетті уақыт (тәулікпен)

Көкөніс дақылдары Өну энергиясы ӨнгіштікЖуа (барлық түрлері) 5 12Сәбіз 5 10Қияр 3 7Қызан 5 10Шалғам 3 6Укроп-аскөк 10 21

Осы көрсетілген мерзімнен (тәулік) соң өніп шыққан тұқымдарды санап, шығарып тастайды. Егер 100 тұқымнан 80-і өніп шықса — оның өнгіштігі 80% дейміз. Өнгіштік 40-60% дейін төмендесе, онда себу мөлшерін көбейту қажет. Егу сапасы бойынша тұқымдар 2 класқа бөлінеді (2-кесте).

Кесте 2. Көкөніс дақылдарының егу сапасының сипаттамасы Дақыл класс өнгіштігі,

%1000 тұқымның

салмағы, г.тұқымның себу

тереңдігі, смтұқымның себу

мөлшepi, г/м2

Жуа I 80 2,8-3,7 2-3 8-10II 60

Қияр I 70 1,3-1,5 1,5-3,0 6-7II 45

Қызан I 85 2,8-3,3 1,5-2,0 2-3II 65

Себу үшін тұқымның I класын пайдаланған жөн. Тұқымның сапасын арттыру үшін себу алдында алдын-ала мына дайындықтар жүргізіледі, яғни тұқым бойында мына процесстер жүруі қажет: тұқымдарды ipiктey, зарарсыздандыру, су сіңіп бөрту, өндіру, шынықтыру.

Қаулаған және біртекті көктеулер алу үшін тұқымдарды іріктейді. Ipi тұқымдарды қолмен сұрыптап алады, ал жарақаттанғандарын немесе табиғи түсін жоғалтқандарды шығарып, алып

187

тастайды. Орамжапырақтың тұқымдарын 1,25–1,3 мм тесіктi елеуіштен өткізіп іріктейді. Бipaқ ең ipi тұқымдар тұрақты және толық жақсы пiciп жетілген бола бepмейді. Сондықтан тұқымдарды су және тұздың ерітіндісіне салып іріктейді. Қызан, шалғам тұқымдары үшін 5%-тік астұзының немесе аммиак селитрасының ерітіндісін қолданады. Қиярдың тұқымына аталған epiтiндiлepдiн 3%-тiгiн қолданады. Бұл ерітінділерде тұқымдарды 5-6 минут ұстайды, қалқып шыққан тұқымдарды шығарып тастайды, ceбeбi олардың өнгіштігі жойылған немесе нашар. Ал ерітіндіге батқан тұқымдарды сумен жуып, t – 40°С кeптipiп, себуге әзірлейді. Тұқымдарға саңырауқұлақ және вирус ауруларын жұқтырмау үшін және зиянкестердің таралуын болдырмау үшін оларға зарарсыздандыру шараларын жүргізеді.

Қиярдың тұқымдарын астаушыққа салып, жұқалап жаяды, одан соң духовкаға 3-4 сағатка қояды. Онда t – 50-60°С-ға дейін қыздырады. t-ны біртіңдеп көтереді: алғашқы t – 15-20°С болса, 1-2 сағаттан кейін t-ны алдағы көрсеткен денгейге дейін көтереді. Тұқымды ретімен араластырып тұру қажет. Қызан тұқымын себер алдында калий мырыш қышқыл 0,1 % ерітіндісінде, борқышқылының 0,02 % ерітіндісінде және мыс күкірт қышқылының 0,01 % ерітіндісінде дәрілейді. Әдепкіде 15 мин ерітінділерде тұқымды өңдейді, одан соң 5-10 мин оны таза сумен жуады, кептіреді, соңынан себеді.

Тұқымдарды бөpimmipy және көктету. Дәкеден тігілген қалташықтың 2/3 көлеміне тұқымды салып, суға бастырады. Тез арада көктейтін тұқымдарды 12 сағат, ал баяу көктейтін тұқымдарды 24 сағат бойы ұстайды. Суыққа төзімді тұқымдарға айналадағы t – 15-18°С, ал жылы сүйгіш тұқымдарға t – 18-20°С қажет. Бөpттipy кезеңінде суды 3-4 рет алмастыру қажет, ceбeбi онда оттегі болуы керек. Тұрып қалған ескі судағы еріген оттегін тұқым пайдаланып қояды. Содан кейін тұқымды пленкаға төгіп жаяды, бетін кенеп қаппен немесе брезентпен жауып, t – 20-25°С қараңғы жерде көктеп шығуына дейін ұстайды. Тұқымды қайта-қайта араластырып тұрады. Көктеулердің ұзындығы 1,5-2 мм-ден аспау керек. Мұрты шыққан тұқымдарды желге қақтырып себеді. Қиярдың және орамжапырақтың тұқымдарының көктеу мерзімі шамамен 1-2 тәулік, қызанның – 2-3, ал сәбіздің 3-5 тәулікке тең. Кейде тұқымдардың бөртуін микроэлементтерімен немесе өсу стимуляторымен өңдеулерін бipгe жүргізген жөн. Мысалы, мына мөлшердегі микроэлементтермен өңдейді: калий мырыш қышқылы 0,5-1 %, мыс күкірт қышқылы 0,001-0,005 %, бор қышқылы 0,05-0,5%, натрий көмір қышқылы 0,5-1 %. Өсу стимуляторлардан мына ерітінділер қолданылады: 0,03-006 %-тік гетероауксин, 0,001-0,01 %-тік натрий ғұматы. Бұл ерітінділерді t – 40-50°С-ге дейін жылытылған суда дайындайды. Ағаш күлінің су ерітіндісін пайдалануға болады: 1 шелек суға 160-200 г. ағаш күлін араластырып 2 тәулік бойына тұндырады. Содан кейін осы тұнбаның 4-6 бөлігіне 1 бөлік тұқымды ылғалдандырады, кептіреді, сосын себеді.

Тұқымды шынықтыру. Ылғалдандырылған тұқымдарды t минус 1-3°С 2-3 тәулік бойына ұстайды, сосын себеді және осы тұқымдарға ауыстырылған t-лар қолданады: 20-30 сағат мерзімінде – 18-20°С, ал 50-70 сағат бойына минус 1-3°С. Шынықтыру кезінде тұқымдарды араластырып отырады, кеуіп кетуден сақтайды. Осы шынықтыру кезде тұқымдардың біршамасы өнгіштігін жойып алады, сондықтан себу нормасын артығынан алған жөн.

Тұқымдарды сақтау. Тұқымды зығыр талшығынан жасалған қапшықтарда – 2-ден + 12°С дейінгі температурада және ауаның ылғалдығы 40-тан 50% дейінгі аралықта сақталса олардың өнгіштігі ұзак уақыт сақталады. Мысалы: басты пияз (жуа), cәбіз, аскөк-укроп, ащы бұрыш тұқымдарының өнгіштігі 2-3 жыл, орамжапырақ, баклажан 4-5 жыл, қияр, асқабақ 6-8 жыл, шалғам, тұрып 4-6 жыл, қызан 4-6 жыл сақталады.

Көшеттерді өcipy. Көшет арқылы өcipy тәсілі өсімдіктердің өcyi мен дамуын 25-45-тен 60-65 тәулікке дейін жылдамдатады. Көшеттерді өcipy мерзімі мен оның өcipy технологиясына байланысты көшеттер ерте, орта және кеш мерзімді көшеттерге бөлінеді. Ерте көшеттерді құмырада дайындайды, ал орта және кеш көшеттерді құмырасыз әдіспен дайындайды. Тұқымды жүйекке себеді, содан кейін өніп шыққан көктеулерді құмыраға ауыстырып егеді (пикировка) немесе тұқымды құмыраға тікілей себеді. Жылы жайда іске қосар алдын ала қажетті көшеттердің санын анықтау керек. Көшеттердің жалпы санын нақтылы қажетті көшеттерден 10-15% артығымен өcipeдi, ceбeбi бірсыпыра көшеттер орын ауыстырып отырғызғанда (пикировка жасағанда) тіршілігінен айырылады

Тәттібұрыш. 100 г жас жемісінде 270-380 мг С дәрумен, 9-23 мг каротин, 450 г дейін Р дәрумені болады. Ол қызаннан гөрі жылы сүйгіш көкөніс. Тұқымы t-15-18°C көктейді, t 20-25°С оның гүлдері өсіп дамйды, 110°С төмен болса, ол өсуін тоқтатады. Жарықты өте сүйгіш.

Егер жарық жеткіліксіз болса жыпырақтарымен гүлдері түсіп қалады. Құрғақшылыққа төзімді, бірақ гүлдеген және жемісі толысу кезеңінде бұрышты жиі суарған жөн. Біз жылыжайда "Ласточка" іріктемесін өсірдік.

188

Көшет өсіру. Себуге дейін бұрыштың тұқымын ас тұзының 5% ерітіндісіне салады. Оған батқан ауыр тұқымдарды сұрыптап алады, суға жуады. 1% калий перманганаты ерітіндісіне 15 мин. уақыт дәрілейді, соңынан ағынды суға жуады. Тұқымды микроэлемент немесе өсу заттарының ерітіндісіне жібітеді. Сонында Тұқымды жәшікке немесе диаметрі 6-8 см құмыраға 0,6-1,2 см тереңдікке шашып себеді. Құмырадағы топырақ қоспасы 2 бөлік боз немесе егістік топырақтан және 1 бөлік қарашіріктен тұрады. Тұқым көктегенде күндізгі t 23-26°С, ал түнгі 18-19°С болуы керек. Көшеттерді 2-3 рет үстеп қоректендіреді. 1-2 жапырақ шыққанда бірінші рет үстеп қоректендіреді. Ол үшін 1 л суға 1 г мочевина, 4-5 г суперфосфат, 1-1,5 г калий тұзын ерітеді. 10-14 күннен кейін екінші рет үстеп қоректендіреді. Мұнда фосфордың мөлшерін 2 есе арттырады. 1 л ерітіндіні 10-12 өсімдікке жеткізеді. Әр үстеп қоректендіруден кейін өсімдіктерді таза сумен суарады. 6-8 жапырақтар және 1-ші гүл пайда болғанда көшеттерді суарылған ашык жерге стаканчигімен немесе құмырасымен егеді.

Өсімдіктерді күту тұрақты суару және үстеп қоректендіру болып табылады. Көшіріп тіккеннен 10-14 күн өткесін толық минералды тынайтқыштармен алғашқы үстеп қоректендіреді.

Мұнда 1 л суға: 1 г мочевина, 2 г калий хлориді, 3 г суперфосфат немесе 4 г нитрофосканы ерітеді. Осы ерітіндінін 0,2-0,3 л мөлшерін 1 өсімдікке береді. Келесі үстеп қоректендірулерді сол қоспалармен дайындалған ерітіндіні 2 аптадан кейін береді. Аналық ұрықтанғаннан кейін 30-40 күнде жеміс пісіп жетіледі.

Кесте 3. Шамамен алғандағы 1 м2 жабық жердің көлемінде өсірілетін көшеттер саныӨсірілетін орын қызан қиярШынылы жылыжай 3,0-4,5 қысқа жемісті 4-5 ұзын жемісті 1,5-2,5

Күзде жылы жайдағы әр 1 м2 жерге 24-27 кг қара шipiк шашады және топырақтың беткі қабатын тегістейді. Содан кейін жерді 2 рет суарады, сонда арам шөптер көктеп шығады, сол кезде оларды құрту үшін топырақты қопсытады.

Қызанның құмырада өcipiп ерте көшеттерін алу үшін көктеулерді пикировка жасайды. Тұқымдарды 25 ақпан - 5 наурыз аралығында себеді. Көктеулерді жылы жайда өcipeдi. Көлемі 1 м 2

жерге 8-10 г. тұқым себеді. Себу терендігі 5-2 см, қатар аралығы 3 см. Көлемі 1 м 2 жерде 2000-2200 көктеулерді өcipeдi. Тұқымдар толық шығып 18-20 тәуліктен кейін жылы жайға көшipiп тігеді, яғни пикировка жасайды. Ерте көшеттерді мөлшері 10 х 10 см құмырада өcipeдi. 1 м2 жердің аумағына 100 өсімдік өcipeдi.

Қызан көшетіне арналған құмырадағы қоспалардың құрамы мынадай: қара шipiк 5-8 бөлiк, бақша топырағы – 1-бөлік; жеңіл топыраққа – 5 бөлік, ал ауыр топыраққа – 8 бөлік қара шipiгi жеткілікті. Көктеулердің шығуына дейінгі ауаның t – 23-25°С, шыққан кезде бip апта бойы t – 13-15°С, одан әpi қарай күн ашық кезде t – 21-23° C, күн бұлттанған кезде 17-19°С; түнде – өcipy кезеңі бойына 7-9°С. Топырақтың t-сы көктеулердің шығуынан бастап алғашқы eкi апта бойы 15°С, кейін – 13°С, күндіз 18-20°С болуы керек. Ауаның ылғалдылығын көшеттер өсірy мерзімінде 60-65 % аралығында ұстау қажет. Сондықтан оларды таңертеде суару қажет, одан соң жылы жайды желдету керек. Көшеттерді нығыздалған қара шipік топырақ құрамдық құмырада өсіргенде 1-2 суару қажет, одан соң жылы жайды желдету керек. Көшеттерді нығыздалған қара шірік топырақ құрамдық құмырада өсіргенде 1-2 суару қажет. Суару мөлшері 20 л/м2 . Үш рет үстеп қоректендіруді суарумен ұштастырады. Үш жапырақ түзілгенде бірінші рет үстеп қоректендіреді. 1 м2 жерге шаққандағы үстеп қоректендірудің мөлшері және құрамы: 5 г. аммиак селитрасын, 40 г суперфосфатын, 15 г күкіртқышқылын 10 л суға ерітеді. Екінші үстеп қоректендіруді 10 тәуліктен кейін, ал және 10 тәуліктен кейін үшінші үстеп қоректендіруді жүргізгенде тыңайтқыш мөлшерін 2 есе артығымен береді. Ycтeп қоректендіруден кейін жылы жайды желдетеді. Қызанның ерте көшеттерін 60-65 тәуліктен кейін шығарып тiгyгe дайындайды.

Ол үшін көшеттерді 5 тен 10 кг/м2 дейін қара шipiк берілген үлескіге шығарып тігеді. Шығарып тігу ерте мерзімде (сәуірдің соңы - мамырдың басы) болғандықтан үсікке қарсы шаралар қолданылуы қажет. Олар мына шаралар: түтін салу, жауындату, қағаздан жасап көктеулерге қалпақ кигізу немесе пленкамен жабу т.б.

Орта мерзімде пicemiн аққауданды орамжапырақтың көшеттері. Бұл көшеттерді шығарып тiгy (пикировка) жасамай-ақ жылы жайдың жеріне eгiп өсірeдi. 25 наурыз – 5 cәyip аралығында себеді. 3-4 г тұқымды 0,5-1 см тереңдікке көлемі 1м2 жерге ceбeдi. Бipiншi нақтылы жапырақ пайда болғанда алғашқы арамшөпті жою жұмысын 5-6 см тереңдікке жүргізеді және өскіннің түбіне топырақ үйеді. Жұлынған өскіндерді жылы топыраққа мына схема 6 × 5 см - бойынша көшipiп тігеді.

189

Егер жылы жайда өcipiлeтiн өскіндер үзілмейтін болса, онда 1 мг жерге 2 г тұқым себіледі. Мұнда қатар аралық кең (12 см) болғандықтан 1 м2 270-280 өсімдік алуға болады.

Орта мерзімде пiceтiн орамжапырақты ерте пісетін орамжапырақтан гөpi жоғары t өcipeді. Сондықтан кызып кетпеу үшін жылы жайды желдетіп тұру жөн. Өсімдіктерді өсу мерзімінде 2 рет суарады. Суару мөлшері 15-18 л/м2 35-40 тәуліктен кейін өскіндерді ашық жерге көшipiп тігеді.

Көшеттерді шынықтыру. Ашық жерге көшіріп тiгyгe 10-12 тәулік қалғанда көшеттерді шынықтырады. Ол үшін жылы жайдың ауасын тазартады, t-ны төмендетеді, суарады және үстеп қоректендіруді тоқтатады. Ерте көшеттердің егістікке көшipiп тiгyгe 7-10 тәулік қалғанда, ал орта мерзімді көшеттердің көшipiп тігуіне 5-6 тәулік қалғанда жылы жайдың төбесіндегі әйнектерінен 30 %-ке дейінгі көлемінен түнге қарай аламыз. Шынықтыру кезінде өсімдіктер орналасқан аймағының t-сы жылы жайдың сырткы аумағындағы t-нан 1°С-дан аспауы керек. Егер ауа райының t-сы тұрақты төмендей берсе, онда күндіз t 8-12°С төмен, ал түнде t 2-3°С төмен болуы қажет. Ауаның қозғалу жылдамдығы жылы жайдың iшiндeгici сыртымен бірдей болуы керек. Ол үшін ауаны жаңғыртып тұру қажет. Сонымен қатар күнде кемінде 2-3 сағат көшеттерге тікелей күн сәулесі түсіп тұруы өте қажет.

Көшеттерді көшіріп тігуге әзірлеу. Көшеттердің қолайсыз жағдайларға төзімділігін арттыру үшін көшipiп тiгy кезеңінде фосфор-калий тыңайтқыштармен үстеп қоректендіру қажет. Орта мерзімде орамжапырақтың көшетін көшipiп тiгyгe 2 тәулік қалғанда оны мына ертіндімен үстеп қоректендіреді: 1,5 м2 жер көлеміне берілетін 10 л суға мына қоспа тыңайтқыштарды, яғни 20 г аммиак селитрасын, 40 г суперфосфатын, 60 г калий күшртқышқылын ерітеді. Көлемі 1 м 2 жердегі қызан, бұрыш, баклажан көшеттеріне берілетін 10 л суға мына тыңайтқыш қоспаларын, яғни: 10 л аммиак селитрасын, 40 г суперфосфатын, 80 г калий күкіртқышқылын ерітеді Үстеп қоректендіруді орындап болғаннан кейін аталған көшеттерді суарып, оның су сыйымдылығын 100 %-ке дейін жеткізу қажет [8].

Топырақ қоспаларын дайындау және оларды пайдалану. Топырақ қоспаларын дайындау үшін бақшадағы, егістіктегі немесе боз топырақтарды, қара шipiктi, Дария жағасындағы шеге құмды пайдаланады. 1 м3 қоспаны стеллажды жылы жайдың көлемі 5 м2 жерге өңдейді.

Бақшадан немесе егістіктен алынған топырақты күзде арам шөбi жок құнарлы үлескіден алып дайындайды. Орамжапырақ немесе картоп өскен үлескіден топырақ алуға болмайды. Қара шipiктi кеңінен, түскен жапырақтардан, өсімдіктердің қалдыктарынан дайындайды. Осы органикалық материалдарды буртқа салады, мұнда олар 2-3 жыл мерзімінде толтырылған шipiк жақсы қара шірікке айналады. Осы топырақ қоспаларын құмыраша ыдыстарға салып, қоректік құмыралар жасайды. Осы қоректік құмыралардағы көшеттерді құмыраларымен eгістiк жерге отырғызады. Құмыралар ыдысын (қағаз, пленка) толтыру немесе қоректік құмыраны жасау үшін мына қоспаларды дайындайды: 5-8 бөлік қapaшipiктi және 1 бөлік боз немесе eгiстік топырақты араластырады. Осылай дайындалған 1 шелек қоспаға 10-15 г аммиак селитрасын, 45-50 суперфосфатын және 10-12 г калий күкіртқышқылын қосады. Көктеулерді өcipy үшін қоспаны 2 бөлік қарашіріктен, 1 бөлік боз немесе eгiстiк (бақшалық) топырақтан және 1 бөлік Дария бойындағы шеге құмнан дайындайды. Диаметрі 6-10 см қағаздан немесе пленкадан жасалған құмыраны стаканға немесе бутылкаға орап жасайды. Ол үшін ені 12-15 см, ұзындығы 45-60 см газет қағазын немесе пленканы стаканға немесе бутылкаға 2 рет орайды. Артып калған 5-6 см қағаздың немесе пленканың ұшын бүктейді. Tүпті түтік пайда болады. Ол түтікті стаканнан немесе бутылкадан суырып алады. Осылай дайындалған құмыраның биіктігі 8-10 см болады. Көшеттерді жылыжайда өcipгeн жағдайда 4-кестедегі қоспаларды пайдаланады [8].

Кесте 4. Жылыжайда көшеттер өсіруге пайдаланатын топырақ қоспаларының сипаттамасыТопырақ

қоспаларының құрамы (бөліктер көлемімен) (бөліктер көлемімен)

1 шелек қоспаға берілетін минералды тынайткыштар, г.

аммиак селитрасы

суперфосфат калий күкіртқышқылы

әк немесе бор

Боз топырақ (3) + көң (1) 6 12 12 6Боз топырақ (3) + Kapaшipiк (1)

5 50 50 30

Жылы жайда өсірілетін көкөністерге берілетін топырақ қоспалары 5 кестеде көрсетілген. 300 г аммиак селитрасын, 3 кг суперфосфатын, 2 кг калий хлоридін 1 м3 қоспамен араластырады.

190

Көкөністерге тәжірибе жүргізу әдістемесі: Мектепте, әсіресе 6-сыныпта әртүрлі дақылдардан мол түсім алу мақсатында практикалық сабақтар мен тәжірибелер жүргізіледі. Бұл сыныптың оқушылары қарапайым әрі жақсы тұқымдарды іріктеп өсіруді, көшет отырғызуды үйренеді. Үлескісі бар барлық мектептерде биолог-мұғалімдер мектеп үлескісіндегі барлық көптүрлі дақылдарды ауыспалы егістікке орналастыруға тырысады. Дақылдардың нақты орналасу ретін жергілікті ұжымдар мен шаруа қожалықтарының үлгісі негізінде анықтаған жөн. Мысалы, көкөніс дақылдарды 8 мөлдекті ауыспалы егіс жасалған: Бір мен екіде көпжылдық шөптер, үште қарбыз бен қауын, төртте қызан, бесте пияз бен шалқай, алтыда орамжапырақ, жетіде сәбіз бен қызылша, сегізіншіде ерте пісетін картоп.

Басқа дақыларға қарағанда ең қолайлысы, әрі тәжірибе оңай жасалатыны – көкөніс. Себебі бұл өсімдіктердің морфологиялық формалары мен белгілері көптүрлі және сорттары көп. Сондай-ақ бұлар қарапайым еңбек құралдарымен өңделетіндіктен 5-6 сынып оқушыларына қолайлы.

Көкөніс дақылдары басқа дақылдарға қарағанда топырақтың құнарлығы мен ылғалдылығын көп қажет етеді. Егістік дақылдары өсе беретін жерлерде көкөністер өспейді немесе өте төмен түсім береді. Көкөністердің түсімі арамшөптердің әсерінен төмендеп кетеді. Бүкіл вегетациялық кезеңде көкөністкрдің әр особі жеке күтімді қажет етеді. Жоғары өнімді көкөністерді алу үшін оларды арнайы бақша топтарында өсіру керек.

Кесте 5. Жылыжайда өсірілетін көкөністерге берілетін қоспалар құрамыКоспалар Топырақ қоспаларының құрамы (көлем бөліктерімен) және

олардын рет саныБоз немесе егістік топырақтар 3 2 2 2 2Көң 1 1 — 3 —Қара шipiк — — 3 — 2Ағаш үгіндісі (опилка) 1 1 — — —Дария бойындағы шeгe құм _ 1 — — 1БАРЛЫҒЫ: 5 5 5 5 5

Қияр өсірілген 1 м2 жерге 100 г аммиак селитрасын, 400 г суперфосфатын, 180 г калий

күкіртқышқылын береді. Қызанға 60 г аммиак селитрасын, 160 г суперфосфатын, 80 г калий күшртқышқылын береді. Микротыңайткыштарды epiтiндi күйінде көлемі 1 м2 жерге береді. Олар: 2 г теміркүкіртқышқылы, 1,5 г магний күкіртқышқылы, 1 г мырыш күкіртқышқылы, 0,5 г бор қышқылын, 0,4 г мыс күкіртқышқылын, 0,4 г марганец күкіртқышқылын береді.

Егер топырақ қоспасына ағаш үгіндісін беру қажет болса, ол үшін компост дайындайды. Ол үшін ағаш үгіндісін басқа тастандылар мен және топырақпен араластырып қоспа дайындайды. Бурт дайындағанда 1 м3 ағаш үгіндісіне 100-150 кг сиыр көңін, 10-20 кг құс саңғырығын және 150-200 л қый суын араластырады. Осы қоспа буртта 4-6 ай жатады, бipaқ әр 2 айдан соң оны араластырып тұру қажет. Енді кейбір көкөністердің биологиялық ерекшеліктерін және адамның тіршілагіндегі маңыздарын атайық [4, 6, 7].

Аскөк-укроп. Жас жапырақтарында 43-100 мг/100 г аскорбин қышқылы, 3-5 мг/100 г каротин және баска дәрумендер бар. Калий, кальций, фосфор темір тұздарына бай болады. Эфир майы жапырақтарға жағымды хош иіс береді. Күн жарығында жапырақтары жасыл қара және хош иісті болып келеді. Өнген тұқымы өте жай көктейді. Сондықтан оларды 4-5 тәулік суға жібітеді, араластырады, суын жиі ауыстырып тұрады. Мына іріктемелерді себеді: Грибовский, Армянский 269, Узбекский 243: Ұзындығы 8-10 см 4-10 жас жапырақтар дегелегін сепкеннен кейін 25-30 күнде алуға болады.

Тәттібұрыш. 100 г жас жемісінде 270-380 мг С дәрумені, 9-23 мг каротин, 450 г дейін Р дәрумені болады. Ол қызаннан гөpi жылы сүйгіш көкөніс. Тұқымы t – 15-18°C көктейді, t – 20-25°С оның гүлдері өсіп дамиды, t – 10°С төмен болса, ол өсуін тоқтатады. Жарықты өте сүйгіш.

Егер жарық жеткіліксіз болса жапырақтарымен гүлдері түсіп қалады. Құрғақшылыққа төзімді, бipaқ гүлдеген және жемісі толысу кезеңінде бұрышты жиі суарған жөн. Біз жылыжайда "Ласточка" ipiктемесін өсірдік.

Көшет өсіру. Себуге дейін бұрыштың тұқымын ас тұзының 5 % ерітіндісіне салады. Оған батқан ауыр тұқымдарды сұрыптап алады, суға жуады. 1 % калий перманғанаты ерітіндісіне 15 мин. уақыт дәрілейді, соңынан ағынды суға жуады. Тұқымды микроэлемент немесе өсу заттарының ерітіндісіне жібітеді. Соныңда тұқымды жәшікке немесе диаметірі 6-8 см құмыраға 0,6-1,2 см

191

тереңдікке шашып себеді. Құмырадағы топырақ қоспасы 2 бөлік боз немесе eгicтік топырақтан және 1 бөлік қарашіріктен тұрады. Тұқым көктегенде күндізгі 23-26°С, ал түнгі 18-19°С болуы керек. Көшеттерді 2-3 рет үстеп қоректендіреді. 1-2 жапырақ шыққанда бipнеше рет үстеп қоректендіреді. Ол үшін 1 л суға 1 г мочевина, 4-5 г суперфосфат, 1-1,5 г калий тұзын ерітеді. 10-14 күннен кейін екінші рет үстеп қоректендіреді. Мұнда фосфордың мөлшерін 2 есе арттырады. 1 л ертіндіні 10-12 өсімдікке жеткізеді. Әр үстеп қоректендіруден кейін өсімдіктерді таза сумен суарады. 6-8 жапырақтар және 1-шi гүл пайда болғанда көшеттерді суарылған ашық жерге стаканчиктермен немесе құмырасымен егеді.

Өсімдіктерді күту тұрақты суару және үстеп қоректендіру болып табылады. Kөшipiп тіккеннен 10-14 күн өткесін толық минералды тыңайткыштармен алғашқы рет үстеп қоректендіреді.

Мұнда 1 л cyғa 1 г мочевина, 2 г калий хлориды, 3 г суперфосфат немесе 4 г нитрофосканы ерітеді. Осы ертіндінің 0,2 – 0,3 л мөлшерін 1 өсімдікке береді. Келесі үстеп қоректендірулерді сол қоспалармен дайындалған ертіндіні 2 аптадан кейін береді. Аналық ұрықтанғаннан кейін 30-40 күнде жеміс пісіп жетіледі.

Петрушка. Жапырағын салатқа және тамақтың біріншісі мен екіншісіне қосады. Эфир майы болғандықтан жапырағы дәмді және хош иiстi болады. Оның жас жапырағында 40-400 мг/100 г С дәрумені, 10 мг/100 г каротин, калий, натрий, кальций, магний, фосфор, темір тұздары және баска минералды заттар (1,7% күл) болады. Петрушканың өнген тұқымын 1-1,5 см терендікке шашып себеді.

Шалғам. Жылыжайда тамыздан қарашаға дейін және қаңтардан cәyipгe дейін мына іріктемедерді өcipeді – Заря, Тепличный, Ранный красный, Тепличный, Грибовский, Корейский т. б. Шалғамның тұқымын төмендегі схема бойынша себеді: 4 × 4 см, бұлт күндері 5 × 5 см 1 м.кв. жерге 5-6 г тұқым себеді. Көктеулер шыққанда 5-7 тәулікке дейін t – 5-6°С, одан кейін шалғамның тамыры жуандағанға дейін t – 8-10°С, ал тамыры жуандағанда күн бұлт болса t – 12-14°С болу керек. Алғашқы өсу кезеңінде шалғам суды көп тілемейді. Тамыржеміс: даму барысында аздап жиі суаруды колдайды. Өнімді жинау кезеңі колайлы жағдайларда 25 тәуліктен кейін басталады, ал бұлт күндері сепкеннен кейін 35-45 тәулік өткесін басталады.

Баклажан. Баклажанный Алмаз, Донецкий урожайный, Юбилейный іріктемелері себіледі. Топырақты өңдеу, көшеттерді көшіpiп тігy мерзімдері қызандікі сиякты 55-60 күндік көшеттерді құмырада немесе стаканчиктерде өсіреді. Ауаның t-сы ашық күндерде 24-28°С, бұлт күндері 22-24°С, ылғалдылығы 60-70 % болуы керек. Kөшіpiп тiгy схемасы:

70+30 × 20-2,5 см 2-3 апта бойына 6-7 тәулік сайын суарады, гүлдеу кезеңінде 4-5 тәулік сайын, ал жеміс тұзілу мерзімінде 2-3 тәулік сайын суарады. Суарғаннан кейін топырақты қопсыту қажет. Баклажанды үстеп қоректендіріп отырады, ал гүлдену кезеңінен бастап 7-10 тәуліктен кейін бip рет үстеп қоректендіреді. 1 м2 жерге 20 г аммиак селитрасын, 50 г суперфосфатын, 15 г калий күкіртқышқылын суға ертіп береді.

Бiз базардан арзандатылған бағамен жуаның майда пиязшықтарын сатып алып, жылыжайға отырғыздық. Пиязшықтың түбіртегінен шашақ тамыр жүйесі өciп, бүршіктерінен жас жасыл жапырақтар өciп, дамиды. Осылай өciп дамыған, дәрумендерге бай жапырақтарын жұлып алып, тағам ретінде 20-40 күнге дейін пайдалануға болады. Осы әдіспен өсірiп жуаның – өнімін алуды "мүштім пияз" деп атайды.

Біздің оқушыларымыз жылыжайда сельдерей мен киндза өсімдіктерін тұқымы мен себіп, олардың жасыл жапырақтарының өнімін алып, жұмыстарының өнімін көріп қуанды.

Бөлмедегі, терезе алдындағы жылыжайда өнім алу [10].Көп жағдайларда тәжірибелі бақшашылардың бөлмеде жылыжай режимін жасап аскөк, пияз,

бұрыш т.б. өсіріп, қаңтар ақпан айларында өнім ала бастайды. Ал қиярдың өнімін алуға бағытталған талабы оң болмайды. Себебі олар ашык жердің жүйегіне себетін іріктемелерді бөлмеге себеді. Үй бөлмесінде киярды өсіріп өнімін алу үшін бөлмеге бейімделген іріктемелерді білу қажет. Сонда ғана қала пәтерінің бір терезесінің алдынан 30-40 кг кітірлек жас қиярдың өнімін алуға болады. Ол өнімді жеуге де, жабуға да, ал егер пәтердегі бірнеше терезені пайдаланса, сатуға да болады.

Тұқымды себуге солтүстік терезе жарамайды, оңтүстік, оңтүстік-шығыс және оңтістік-батыс терезелер жарайды. Негізінен терезеге неғүрлым жарық көп түссе, соғүрлым өнімді көбірек алуға болады.

Енді мөлшері 8-10 л топырақ қоспасы сиятын ыдыс және топырақ қоспасын дайындау керек. Ол үшін полиэтилен пакеті ыңғайлы. Пакет орнықты болу үшін астыңғы екі бұрышын ішке қарай айналдыру керек. Пакеттің түбіне биіктігі 1-2 см майдаланған керамика бөлшектерін, кірпіш, тас, керамзит, т. б. заттардың ұсақтарын төсейді. Бұл дренаж қабаты артық судың пакеттің түбінде

192

жиналуын болдырмайды. Ыдыстың түбіндегі артық судың ағып сыртқа шығуы үшін бірнеше тесіктер ояды. Содан кейін топырақ қоспасымен ыдысты толтырады. Қоспаны бірнеше әдістермен дайындайды. Мысалы мынадай қоспаны дайындауға болады: егістік жерден алынған топырақтың 5 бөлігі, қарашіріктің 5 бөлігі және Дария бойынан алынған шеге құмның немесе ағаш үгіндісінің 1-2 бөлігі. Осы қоспаның әр 10 литріне толмаған 1 шырпы коробка мочевина (карбамид), 2 коробка-суперфосфат, 2-калий күкірт қышқылын немесе 1 коробка калий хлориді, 1 коробка ағаш күлін қосады. Аталған тыңайтқыштардың орнына 3 коробка гүлдің, көкөніс жеміс-жидектердің қоспаларын немесе нитрофосқа салады. Тыңайтқыш салған қоспаны сумен дымқылдандырады, араластырады және қоспалар шөккеннен кейін, ыдысты жоғары қырына 5-6 см жеткізбей толтырады. Қоспаны ылғалдандыру және суару үшін крандағы суды пайдаланады. Бірақ ол суды пайдалану алдында еріген хлорды ұшыру үшін 3- 4 тәулік бойына тұндырады. Содан кейін бөлме t дейін жылытады. Су еденге ақпау үшін пакеттің астына леген немесе шелек қойған жөн. Енді ыдыстарды терезе алдына орналастырады. Мұнда өсімдіктердің өзара қашыктығы 35-40 см болу керек. Бөрткен және өнген тұқымдарды сепкен жөн. Ол үшін жалпақ тәрелкеге немесе табаққа жылы суға ылғалдандырылған сорғыш қағазды, фланель матаны немесе бірнеше қабатталған дәкені жаяды. Тұқымды жұка қабаттап матаға жаяды. Содан кейін тәрелканы (табақшаны) шынымен, басқа тәрелкамен немесе қатты қағазбен жабады. Түнде осы тәрелканы (табақшаны) t-сы 22-25°С жылы жерге қояды. 24 сағаттан кейін тұқымдар өнеді, және олардан ұзындығы 3-5 мм тамыршалар өсіп шығады. Өнген тұқымдарды тереңдігі 1,5-2 басбармақпен немесе таяқшамен пакеттің ортасына қазылған ұяға себеді. Себілген тұқымдарды елеуішпен еленген ылғал топырақпен немесе ағаштың ылғал үгіндісімен тығыздамай жабады. Өсіру кезеңінде өсімдіктерді қажеттілігіне қарай суарып отырады. Мынаны қадағалайды—топырақтың күйі мынадай болуы керек: топырақтың түйіртпектерін алақанға салып қысқанда олар ыдырамауы керек, бірақ одан су бөлініп ақпауы керек.

Сиырдың көңінің ерітіндісімен (1:10) 1-2 рет үстеп қоректендіру қажет. Бірінші үстеп қоректендіргенде (4-5 жапырақ кезеңінде) 1л ерітіндіні 4-5 өсімдікке жұмсайды, ал екінші үстеп қоректендіргенде (гүлдену кезеңінің алдында) 1 л ерітіндіні 2-3 өсімдіктерге жұмсайды. Үстеп қоректендіруге минералды тыңайткыштардың да ерітінділерін қолдануға болады. Мысалы тыңайткыштар "Рост-1", "Стимул", гүлдің қосындыларын әр қайсысынан 1 шырпы коробкадан 3 л суға ерітіп береді. Осындай тыңайтқыштардың беруін реттеу және мөлшермен беру экологиялық таза және нитратсыз өнім алудың кепілі. Өсіп, дамуы барысында өсімдіктерді штордың карнизіне ілген шпагаттарға байлайды. Пәтерлерді жылыту кезеңіңде өсімдіктерді күніне 2 рет сумен бүркиді. Қажеттілігіне қарай жемістерді үзеді. Жемістерді неғүрлым ертерек үзсе, соғұрлым басқа жемістердің дамып жетілуіне жол ашылады.

Енді ең негізі—қандай іріктеме және қашан себу керек. Қаңтар-ақпанда себу үшін (өнімді жинау мерзімі наурыздан маусымға дейін) көктемдік бөлмелік қиярдың КВ-1 іріктемесін себу жөн. Бұл іріктеме көлеңкеге төзімді, өте тез өсіп дамып, тез өнімін береді. Жемісінің ұзындығы 20-25 см, ірі бұдырмақты, жас күйінде жеуге де, тұздауға да қолайлы. Тозаңданбайды, өсіп жетіледі, бірақ гүлдерін қолдан тозаңдандырса өнімі өседі және жемісінің сапасы артады. Гүлдің аналығын тозаңдату үшін аталығын үзіп алады, да, оның күлтежапырақшаларын жұлып тастайды. Енді үзіп алған аталықтың тозаңқапшықтарын аналықтың аузына тигізеді. Аналықтың аузына тозаң түйіршіктері түседі. Тозаңдану осылай өтеді.

Ақпан-наурызда себу үшін (жемісін жинау кезеңі сәуірден тамызға дейін) жаздық бөлмелік қияр ыңғайды (КЛ-1 іріктемесі). Ол t-ның және ылғалдылықтың өзгерістеріне төзімді. Ұзындығы 12-16 см, тұздауға өте қасиетті жемістер береді.

Тозаңдану бұл іріктемеге қажет. Тамыз-қыркүйек айларында себу үшін бөлмелік күздік қияр іріктемесі КО-1 қолайлы болып табылады. Ол жарық күннің тез қысқару барысында жоғары сапалы өнім береді. Жемісінің ұзындығы 22-30 см. Жемісін тозаңданбай-ақ бере-береді.

Газет-журналдардың материалдарына қарағанда, қиярдың аталған іріктемелерін өсіріп, ең тәжірибесіз қалалық тұрғын толық өнім ала алады.

Енді қай іріктемені өзіңізге қолайлы деп атасаңыз, сол іріктеменің тұқымын табуға кірісіңіз. Қазіргі уақытта Голландия елінен әкелінген тұқымдарды пайдалану көптеген адамдарға ықпал етуде. Жергілікті жердің тұқымы ауа райы әсеріне , табиғат, топырақ, судың әсерлеріне төзімді келеді.

КВ-1, КЛ-1 немесе КО-1, "Русские фермеры", жергілікті әуесқой бақшашалар сұрыптаған тұқымдары сапалы, жақсы болып келеді.

Ескертулер: Боз топырак-шеңгел астынан алынған топырақ. Оны алу үшін осы топырақтың 2-3 см беткі қабатын күрекпен қырып алып тастаймыз, себебі мұнда зиянды тұздар көп. Қабыршақты қырып алғаннан соң 15 см тереңдікке дейінгі топырақты аламыз.

193

Дария жағасындағы шеге құм бархандағы шеге құмнан гөрі әдетте құнарлы болып келеді, сондықтан Дария жағасындағы құмды алу қажет.

Әдебиеттер тізімі:1.Қазақ Совет энциклопедиясы. – Алматы, 1975, Том 7, 588 бет.2.Проблемы методики обучения биологии средней школе / Под ред. И.Д.Зверева. – М.: Педагогика. 1978, стр. 286-289.3.Верзилин Н.М., Завитаев П.А., Корсунская В.М. Методика работы с учащимися на школьном учебно-опытном участке. – М.: Просвещение, 1956.4.Мектептің жылыжайында оқушылармен көкөністер және көшеттер өсірудегі № 136 қазақ орта мектебінің биология пәнінің мұғалімі Т.Мұхаметжановтың іс-тәжірибесі. – Қызылорда, 2001.5.Мұхаметжанов А. Мектептің оқу-тәжірибе үлескісіндегі ұйымдастыру жұмыстарының әдістемелік-нұсқау ұсыныстары. – Қызылорда, 2001.6.Қазақ совет энциклопедиясы. Том 11, 43 бет. Мақала «Теплица».7.Қазақ совет энциклопедиясы. Том 9, 148 бет. Мақала «Парник».8.Белоконь Е.П. и др. Парниковое хозяйство на приусадебном участке.–М.: ВО Агропромиздат, 1991.9.Большая советская энциклопедия. Том 18, стр. 1387. Мақала «Оранжерея».10.Кишкович О. Огурцы на окне // Газета «Семья», 1992, № 31.

Аннотация. В статье предлагаются полезные советы при работе в теплицах, парниках, оранжереях, а также в «теплицах на окне».Annotation. In article be recommended useful soviets by job in greenhouse, frame, conservatories, and also in «greenhouses on window».

УДК 574.52: 584.14

РАСТИТЕЛЬНЫЙ ПОКРОВ ПУСТЫННЫХ ЗОН ЖАМБЫЛСКОЙ ОБЛАСТИ

А.Т. МенлибековаТаразский государственный педагогический институт, г. Тараз

С возрастанием активной хозяйстенной деятельности человека происходят значительные изменения в растительных сообществах пустынных территорий. В результате многолетнего интенсивного использования флоры и растительности песчаных пустынь в значительной степени видоизменился ландшафт, первозданные биоценозы сократили запасы популяций биологических видов, сильно сократилось видовое разнообразие, понизилась продуктивность.

В этой связи биологические исследования, связанные с комплексным изучением флоры и растительности отдельных регионов, имеют большое значение. Одним из таких регионов является пустынная территория Жамбылской области.

Территория иследования по своеобразию набора доминирующих видов, входит в под-зону средних пустынь.При описании растительности руководствались основными публикациями [1,2,3,4,5,6,] и по материалам полевой практики студентов специальности "Биология" 2004-2007 г.г

Исследование флоры пустынной территории проводилось маршрутно- рекогносциро-вочным методом в сочетании с методом выборных проб [6]. Для определения видов растений использовались: «Флора Казахстана» и «Определитель растений Средней Азии»

Закономерности распределения растительного покрова связаны с разнообразием эколо-гических условий, в первую очередь,особенностями почвогрунтов и влиянием рельефа.

Растительный покров в отдельных районах пустыни области различный, что объсняется разнообразием песков. Большое количество разнообразных сообществ и их сильная разре-женность создают пестрый растительный покров. Как правило, грядовые и бугристые пески сильно закустарены. По понижениям располагаются плакорные полынные сообщества. По склонам и вершинам обильны жузгунники, саксаульники, а по котловинам астрагальники. С севера на юг идет смена ландшафтов. В растительном покрове северной части области, на структурном плато Бетпак-Дала, представлен пестры набор растительных ассоциаций, их петрофитных серий на каменистых обнажениях и комплексов на солонцеватых суглинистых почвах, среди которых широко распространенная полынь белоземельная (Artemisia terrae-albae)

194

Она образует сообщества на закрепленных песках и входит, как содоминант, в состав терескеновых сообществ на бугристо-грядовых песках и смешаносаксауловых- на слабо-закрепленных бугристых и бугристо-грядовых песках. В белоземельнополынных сообщес-твах характерны дерновинные злаки, эфемероидная осока вздудопподная и полукустарник. Также доминируют многолетние солянки, такие как биюргун, боялычник, кокпек, кейрук, черный саксаул. В качества активного ценообразователя выступают и полыни.Характерны эфемероид и эфемеры, а также летнее-осенние однолетники и другие растения.

Для шлейфов и предгорных равнин Чу-Илийских гор характерны флористически богатые и интересные по составу белоземельно-чернобоялычевые сообщества. В их числе следует назвать злаково - полынночернобоялычевые с эфемемероидами сообществ.Характерны такие виды разнотравья и эфемероидов, как Euphorbia rapulum,Eremurus inderiensis, Rheum tatari-cum,Tulipa alberti, Ferula foetida,Oedibasis apiculata, типичен кустарник Atraphaxis replicata и другие растения.[7]

По левобережью реки Чу расположен обширный печаный массив Мойынкумов, в котором выражены следующие формации. Белосаксаульники (Haloxylon persi-cum,Ammodendrom bifolium,Salsola laricifolia, S. Arbuscula,Atraphaxis frutescens, Astragalus brachypus, A.macrotropis, Artemisia terraealbae,Carex physodes,Poa bulbosa), распространены по вершинам, склонам грядово-бугристых и маломощных песков.

Черносаксаульники (Haloxylon aphyllum) распространены на засоленные, супесчаных такырах и солончаках. Создают сообщества с видами (Calligonum aphyllum, C.eriopo-dum,C.patens, Ammodendron bifolium, Agropyron fragile, Eurotia ceratoides, Artemisia terrae-albae). Далее полоса смешанных саксаулов, приуроченных к слабозакрепленным пологобугристым, бугристым и бугристо-грядовым пескам. Они создают сообщества с кустарниками (виды Сalligonum,Astragalus,Atraphaxis), полукустарничками (Artemisia albicerata, A.scoparia, Ko-chia prostrate и др.).

Из многолетников встречаются (Agropyron fragile Stipa hohenackerana, Stipagrostis pennata) эфемероиды (Carex physodes, Ferula foetia), эфемеры (Alyssuv turkestanicum, Eremopyrum orientale и др.). Широко представлены жузгунники по вершинам сопок и склонам барханов, виды жузгуна

Также встречаются Ceratocarpus utriculosus, Euphorbia seguieriana и др.виды. Большие заросли формируют боялычники (Salsola arbuscula) с участием Ephedra lomatolepis.

Юга-восточная часть пустыни области довольно однобразна и занята разнотравно-злаково-полынной пустыней с кустарниковыми сообществами по грядам: выделяются сообщества дикой ржи, эфедры и злаков. Среды доминантов отмечены Stipa hohenackeriana, Carex physodes,Ceratocarpus utriculosus,Artemisia scoparia.

Центральная часть пустыни, как наиболее увлажненная, характеризуется бугристыми песка-ми с чуротами, поросшими росниками, вейником,луговыми травами. Тростник и жузгун создают лугово-пустынные сообщества.Отмечен оригинальный состав жузгунов (Секция Pterococcus,Pterigobasis ), не типичных для "сухих" песчаных массивов. Западная часть пус-тыни области имеет крупные гряды с крутыми северными склонами, прерываемые широ-кими долинами, на которых разбиты сообщества саксаульников, жузгунников, серо-полынников в сочетаниях с терескеном и сорными группировками из Ceratocarpus utriculosus, Artemisia leucodes. .

Необходимо отметить, что в районе исследований встречаются такыры, на такырах характерны очень разреженные биюргуновые (Anabasis salsa), ежовниковые (Anabasis eriopoda) группировки, преимущественно по краям такыров. Встречаются и одиночные поселения Atraphaxis replicate.

Наибольшее разнообразие растительности проявляется в пойме и долине реки Чу. Вдоль русла часто встречаются сообщестся Salix alba на понижениях равнинах межрусловых пространств с разнотравно-злаковым травостоем (Phragmites australis,Сalamagrostis epigeios,Glycyrrhiza glabra,Gualensis,Thymelaea passerina).Старые тугаи в основном кустар-никово-лоховые (Еlaeagnus oxycarpa, Tamarix ramosissima, Halimodendron haloden-dron,Krascheninnihovia ceratoides) с покровом из злаков (Leymus multicaulis, Acroptilon repens,Zegophyllum fabago) и эфемеров (Аnisantha tectorum, Lepidium perfoliatum).На над-пойменных террасах в песчаных отложениях встречается (Populus pruinosa).Преобладают также кустарниковые заросли (Tamarix laxa, Salsola laricifolia).

По пастбищам, вдоль троп, дорог и стоянок большие заросли образуют сорные сообщес-тва полыни беловатой (Artemisia leucodes). Нами отмечено что на пустынной территории области происходят процесса усиления опустынивания, деградация растительного покрова, и как следствие расширение ареалов однолетников и сорной растительности.

Таким образам, из краткого описания растительности можно сделат вывод о значительном биологическом разнообразия растительного покрова данной территории, что еще раз доказывает

195

необходимость тщательного изучения и охраны флоры и раститель-ности пустынной территории Жамбылской области.

Видовое богатство на территории иследуемого региона определяется 989 видом сосу-дистых растений.Несмотря на жесткие пустынные условия, отмечается достаточное видовое разнообразие флоры, что свидетельствует о разнообразии экологических, климатических, эдафических условий и ландшафтов, а также о разнообразных путях формирования флоры.

Во флоре пустынных районов Жамбылской области совершенно не представлены хвощи, папоротники и голосеменные, что является типичным для пустынь составляют основу фло-ры региона.Более половины состава флоры приходится на долю семейств, наиболее характерных для региональных флор Ирано-Туранской пустынной подобласти Сахаро-Гобийски области: Сложноцветные (Asteraceae)-177 видов, Маревые (Chenopodiaceae)-91 видов, Мятликовые (Рoacaceae)-89 видов, Бобовые (Fabaceae)-74 видов, Капустные (Вrassicaceae)-70 видов.Еще 5 распространенные семейств также являются обычными для пустынных районов: Зонтичные (Apiaceae)-48 видов, Бурачниковые(Boraginaceae)-37 видов, Гречишные (Рolygonaceae)-33 видов, Гвоздичные(Caryophyllaceae)-30 видов, Губоцетные(Lamiaceae)-27 видов.Виды, входящие в указанные 10 семейств составляют 67,9% флоры пустынной территории Жамбылской области.

Остальные 32,1% распределяются между видами, принадлежащими 69 семействам, причем, 33 из них включают по 1-3 вида и составляют 15,9% всей флоры.Разнообразие флоры обуславливается, как раз участием в ее сложении многочисленных представителей мелких семейств. Наибольшим числом родов характеризуются семейства сложноцветных-56, Капустные-39, Марьевые-37, в 39 семейств входит только по одному роду. Состав и пос-ледовательность расположения ведущих семейств отражает закономерности, в их целом характерные для флоры Турана.Формирование семейств Chenopodiaceae-одного из ведущих пустынных семейства во флоре региона, связано с развитием ксерофильной флоры пустынь Средней и Центральной Азии. В состав этого семейства входят роды: Salsola, Haloxylon.

Основу родового спектра составляют полиморфные рода по 12 видов. Полиморфизм астрагалов- типичная черта растительности Средней Азии, а полиформизм родов Salsola, Polygonum характерен для ее пустынь. Из числа полиморфных родов наибольший интерес преставляет род Calligonum. Ареал рода древнесредиземноморский. Почти все разнобразия его сосредоточено в Ирано-Туранской флористической области. Для видов рода характерно четкая приуроченность к местам произрастания:часть видов обитает на равнинах и песчан-ых пустынях, другая часть отмечается для предгорий.

Несмотря на то, что многие роды флоры исследуемого региона имеют большое коли-чества видов, во флоре также преоладают роды с небольшим количеством видов или строго монотипные, представленные здесь только одним видом.

Проведенный нами анализ жизненных форм показал, что преобладающими являются многолетние травы-483 и травянистые однолетники-340.

Во флоре довольно широко представлены полукустарники и полукустарнички:Различные виды Artemisia (главным образом из подгруппы Seriphidium,Salsola). Относительно

небольшое число видов имеют-деревья, кустарники и полукустарники.Из 11 видов деревьев, только 4 являются типичными пустынными(Haloxelon aphyllum, H.persi-cum,Calligonum eriopodum, Ammodendron bifolium), а 2 вида-тугайными.Кустарники пред-ставлены 65 видами, среди них обильны виды Calligonum, Ammodendron, Ephedra dista-chia,E.lomatolepis.

Своеобразие эколого—климатических условий обуславливает развитие эфемеров и эфемероидов, они представлены семействами Poaceae, Liliaceae, Apiaceae,Brassicaceae,Ceperaceae. Набор многолетних и однолетних длительно вегетирующих трав не богат, но характерен, т.к. они сменяют подсыхающие эфемеры и создают яркие синузии лета.

Из мелких однолетников особенно многочисленны Chenopodiaceae, создающие красивые летние и осенние аспекты в нижних ярусах (виды рода Salsola,Londesia eriantha,Ceratocarpus turkestanicus,виды Halogeton и др.)

Несмотря на незначительное число кустарников и полукустарников следует отметить их существенную функциональную значимость (Calligonum, Haloxylon).

По приуроченности к определенным типам местообитаний, часть (594) обладает широкой экологической амплитудой: от песков, такыров и солончаков до подгорной рав-нины. Однако преобладают более узко специализированные виды, распространенные лишь на конкретных типах субстрата. Так, видов встречающихся на барханных песках – 108 (Stipagrostis karelinii, Ammodendron lexmanni, Astragalus arpilobus, A. karakugensis и др.). Наибольшее количество видов (440)

196

сосредоточено на закрепленных песках. Важное преимущество песках над другими пустынными почвами – их свойство предохранять от испарения атмосферные осадки. Значительное место в растительном покрове закрепленных песков занимают многолетние травы (Chondrilla pauciflora, Astragalus lanuginosus. A. turczaniniwii).

Растительность такыров обеднена. Здесь представлены 136 видов (Salsola orientalis, Anabasis salsa, Atriplex nitens, Kirilowia eriantha и др.).

На солончаках и солонцеватых почвах встречается 191 вид (Mellilotus oficinalis, M. albus, Alhagi pseudalhagi, Halerpestes sarmentosa, Allium pallasii, Thellungiella salsuginea). Солончаки отличаются большим разнообразием, которое объясняется различной степенью минирализации грунтовых вод, составом входящих в них солей. В пойме или долине реки Чу сосредоточено 456 видов (Phragmites ausstralis, Tanacetum vulgare, Ranunculus chinensis, Cirsium alatum). Состав водной растительности очень беден. Здесь представлено 75 видов водных растений (Zannichellia palustris, Nymphaea lutea, Butomus umbellatus и др.).

Сорные растения широко распространены там, где в результате хозяйственной деятельности человека, в естественном растительном покрове произошли изменения. Это чаще всего наблюдается вблизи колодцев, водоемов и населенных пунктов – 108 видов (Urtica dioica, Rumex crispus, R. halacsyi и др. ).

На орошаемых землях долины реки Чу, наблюдается иной характер вторичной растительности на месте пойменных лугов и тугайных лесов. Преобладают сообщества галофитного разнотравья и кустарников с участием парнолистника (Zygophyllum fabago), каперцев (Capparis spinosa), селитрянки (Nitraria shoeberi). Понижения заняты зарослями тростника (Phragmites australis) с кустарниками тамариска и редкими деревьями туранги (Populus pruinosa).

Восстановительный процесс в растительных сообществах зависит от степени нагрузки на пастбища. На умеренно и слабоиспользуемых пастбищах наблюдаются возобновление полыни также отмечается в местах, где разбит песок, и при рациональном использовании возможно восстановление белоземельников.

В результате выше изложенных факторов отмечено снижение биологического разнообразия видов, ранее насчитывалось до 50 видов, а в настоящее время – не более 30 видов. Из этого следует, что растительные сообщества песчаных пустынь – это пастбищные угодья, которые, в целом, представлены условно-коренными и их производными сообществами, относительно стабильные к сукцессиям, слабоустойчивые к антропогенным воздействиям и слабым восстановительным потенциалом. Это показывает, что растительные сообщества песков наиболее уязвимы к антропогенным воздействиям, т.е. к более ранимым относятся саксауловые, псаммофитнополынные и псаммофитнозлаковые типы сообществ.

Вопросы сохранения биологического разнообразия для растительности пустынь представляются наиболее значимыми в связи с большей ранимостью и неустойчивостью пустынной флоры и растительности. И для получения полной картины восстановительной динамики растительности нарушенных территорий необходимы мониторинговые исследования на ключевых участках в сочетании с комплексными исследованиями всего биологического разнообразия на них.

Таким образом, результаты изучения пустынных территорий Жамбылской области свидетельствует о флористическом, биологическом и экологическом разнообразии региона, характеризующиеся своеобразием видового состава.

Список литературы:1.Курочкина Л.Я. Растительность песчаных пустын Казахстана // растительный покров Казахстана. Алма-Ата, 1966.т.г.с. 191-582.2.Коровин Е.П. Растительность Средней Азии и Южного Казахстана. Ташкент, 1961.т.І.452с.3.Коровин Е.П. Растительность Средней Азии и Южного Казахстана. Ташкент, 1961.т.ІІ.547с.4.Ротов Р.А. Некоторые особенности растительности песчаной пустыни Мойынкум // Известие Ак. КазССР. Серия Биология- 1962.-№13 –с. 77-82.5.Карта растительности Казахстана и Средней Азии М. 1:2 500 000. С.Пб., 1995.6.Теоретические и методические провлемы сравнительной флороистики , 1987.7.Храмцов В.Н. Закономерности растительного покрова Чу-Илийских гор // Бот. жур. 1986 т. н. №11. с. 1519-1526.

197

Аннотация. Аталмыш мақалада шөлді аумақтық флорасында маршрутно- рекогносцировочный әдісімен қатар таңдаулы сынабалы әдіспен зерттеу жүргізілді. Өсімдіктің өсу түрін анықтау үшін, «Қазақстан флорасы» мен «Орталық Азияның өсімдігін анықтау» түрлері қолданылды.Annotation. This article discusses a study conducted flora desert territory route-rekognostsiro-in trim method combined with the method of election of samples [6]. To determine the species of plants were used: "Flora of Kazakhstan" and "Keys to plants of Middle Asia.

198

МАҚАЛАЛАРДЫ РӘСІМДЕУ ТӘРТІБІ

Жарияланым төмендегі элементтерден тұрады:а) ӘОЖ (әмбебап ондық жіктеу)б) мақаланың тақырыбы (барлығы бас әріптермен); в) авторлар туралы мәлімет;г) мақаланың мәтіні;д)  әдебиеттер тізімі (5-10);е)  аннотация.Мақалаларды жазу мен рәсімдеу тәртібін сақтау үшін журнал редакциясы авторлардың

төмендегі ережелерді сақтауын сұрайды. Мақала материалдары баспадан шығу үшін Microsoft Word 2003, 2007 редакторында немесе

соған сәйкес редакторларда терілген 3-10 беттік мақаланың қолжазбасы А4 форматты қағазға 1 дана шығарылып, қазақ, орыс немесе шетел тілдерінде тапсыруға болады. Мақала материалының электронды нұсқасы міндетті түрде болуы қажет. Баспаға ұсынылатын мәтінді рәсімдеу тәртібі: KZ Times New Roman, шрифті – 12, жоларалық интервал – 1, параметрлері барлық жағынан – 2см.

Мақала төмендегі құжаттармен қоса ұсынылуы қажет:- Редакцияға келіп түскен материалдарда ғылым докторы немесе ғылым кандидатының

ұйымның мөрі басылған пікірі болуы керек. Пікір беруші мақалалардың сапалылығына жауап береді. Ғылыми дәрежесі жоқ авторлар үшін ғылым докторларының немесе ғылым кандидаттарының пікірі болуы тиіс. Мақалаларды жариялау үшін пікір берушілердің ұсынысы жеткіліксіз. Соңғы шешімді редакция ұжымы қабылдайды.

- қазақ тіліндегі мәтін үшін – орыс және ағылшын тілдеріндегі түйіндеме; орыс тіліндегі мәтін үшін – қазақ және ағылшын тілдеріндегі түйіндеме; шетел тілдеріндегі мәтін үшін – қазақ және орыс тілдеріндегі түйіндеме;

- автордың түйіндемесі: тегі, аты, әкесінің аты, қызметі, жұмыс орны, үй және жұмыс телефондары, мүмкіндігінше – факс және e-mail.

Мақала төмендегі талаптарға сәйкес рәсімделуі қажет:- сол жақ жоғарғы жағында ӘОЖ индексі, екінші бас әріптермен (қою шрифтпен) – мақаланың

тақырыбы, үшінші жолда ортасында автор(лар)дың тегі, аты, әкесінің аты жазылады, екі интервалдан кейін негізгі мәтін жазылады.

- әдебиеттерге жасалған сілтемелер дәйектемеден (цитата) кейін, төрт бұрышты жақшаның ішінде, әдебиеттер тізіміндегі нөмеріне сәйкес нөмермен көрсетіледі. Дәйектемені (цитата) беру үлгісі [10,81б.]. Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 10. Бердяев Н.А. Смысл истории. М.: Мысль, 1990. 175 с. мақаланың ең соңында беріледі. Әдебиеттер тізімінен кейін мақаланың қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі түйіндемесі беріледі.

Кескіндемелер (кестелер, схемалар, диаграммалар) жеке А4 парағында компьютерде немесе анық сызба (тушпен) түрінде орындалуы қажет. Суреттің нөмері қағаздың сырт жағында қойылады және қай бетке және қай жерге орналасатындығы жазылады. Математикалық формулалар Microsoft Equation объектісі ретінде теріліп, беріледі.

Сілтеме жасалатын формулалар ғана нөмірленуі қажет. Графикалық материалдар 5-суреттен аспау керек.

Талапқа сай рәсімделмеген мақалалар қабылданбайды және авторға кері қайтарылады.Журналдың бір нөмерінде автор бір рет мақала жариялайды, екінші рет тек басқа автормен

бірігіп ғана жариялай алады. Бір мақаланың авторы 3-ден аспау қажет.

199

УСЛОВИЯ ОФОРМЛЕНИЯ СТАТЬИ

Публикация состоит из следующих обязательных элементов:а) УДК (универсальная десятичная классификация)б) заглавие статьи; в) об авторе (сведения)г) собственно текст статьи;д) список литературы (не менее 5 и не более 10 названий);е) аннотация.При написании и оформлении статей для печати редакция журнала просит придерживаться

следующих правил для авторов.Статья может быть представлена на казахском, на русском или иностранном языках в объеме 3-

10 страниц формата А4, включая таблицы, иллюстрации, список литературы. Материал статьи обязательно должна быть в электронном варианте. Рукописи большего объема принимаются по специальному решению Редколлегии. Гарнитура для текстов – KZ Times New Roman, размер шрифта – 12, интервал – одинарный, поля с каждой стороны – 2 см. Статья оформляется только в текстовом редакторе Microsoft Office Word 2003 или 2007.

Статья должна сопровождаться следующими документами:- Материалы, направляемые в редакцию, должны иметь внешнюю (стороннюю) рецензию

кандидата или доктора наук (с указанием полных сведений о рецензенте), подписанную и заверенную печатью организации (отделом кадров). Рецензент несет ответственность за содержание статьи, достоверность представленных материалов. Рецензия доктора или кандидата наук для авторов, не имеющих ученую степень. Наличие положительной внешней рецензии не является достаточным основанием для публикации статьи. Окончательное решение о целесообразности публикации принимается редколлегией журнала.

- аннотация для текстов на казахском языке – на русском и английском, для текстов на русском языке – на казахском и английском; для текстов на иностранном языке – на казахском и русском.

- резюме автора: Ф.И.О., должность, место работы, домашний и служебный телефоны, по возможности – факс и e-mail.

Статьи должны быть оформлены в строгом соответствии со следующими правилами:- На первой странице вверху по левому краю – индекс УДК, на второй строке – прописными

буквами – название статьи, на третьей указываются инициалы и фамилия автора(ов), после которого через двойной интервал печатается текст статьи.

- Список литературы дается в конце статьи. Список литературы для оригинальной статьи – не более 10 источников. Список литературы составляется в алфавитном порядке – сначала отечественные, затем зарубежные авторы. Если ссылку приводят на конкретный фрагмент текста документа, в отсылке указываются порядковый номер и страницы. Сведения разделяются запятой. Например: В тексте: [10, с. 81], В за текстовой ссылке (Список литературы): 10. Бердяев Н.А. Смысл истории. М.: Мысль, 1990. 175 с. 

- После списка литературы представляется резюме на казахском, русском и иностранном языках.

Иллюстрации (графики, схемы, диаграммы) должны быть выполнены на компьютере или в виде четких чертежей (тушью) на отдельном листе формата А4. Математические формулы должны быть набраны как объект Microsoft Equation.. Количество графического материала должно быть минимальным (не более 5 рисунков).

Статьи, оформленные с нарушением требований, к публикации не принимаются и возвращаются авторам.

В одном номере журнала автор имеет право публиковаться один раз, второй раз в соавторстве. Рекомендуемое количество авторов одной статьи – не более трех.

200

ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚИНСТИТУТЫНЫҢ ХАБАРШЫСЫ

ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖУРНАЛ

ВЕСТНИК ТАРАЗСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГОПЕДАГОГИЧЕСКОГО ИНСТИТУТА

НАУЧНО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ

№162013

(қазан - қараша - желтоқсан)

Медиа орталық басшысы Кожимбетова Р.Қ.

Редактор: Джунисова А.А.,Техникалық редактор:

Кузембаева Н.Б., Абдраманов А.Е.,Иващенко В.Н.

Мұқаба дизайны: Осерова Ж.Н.

Корректор: Мамбетова А.С.

Басуға 28.12.2013 жылы қол қойылды.Пішімі 210 х 297 1/16. Офсеттік қағаз.

Бағасы келісім бойынша. Есепті беті 22; Шартты беті 15Таралымы 65 дана. Тапсырыс №519

Подписано в печать 28.12.2013 г.Формат 210 х 297 1/16. Бумага офсетная.

Цена договорная. Уч. изд.л. 22; Усл.п.л.15Тираж 65 экз. Заказ № 519

ТарМПИ, Баспа және дизайн секторы080000, Тараз қ., Төле би к., 62

201

202