[www.downloadsach.com] vi sao cac quoc gia that bai - daron acemoglu & james robinson (1)

Cng ng chia s sch hay: http://www.downloadsach.com


Table of Contents

LI KHEN NGI

MC LC

LI GII THIU

LI NI U

1. GN TH V VN RT KHC NHAU

2. CC L THUYT KHNG HOT NG

3. TO RA THNH VNG V NGHO KH

4. NHNG KHC BIT NH V[ C\C BC NGOT: SC NNG CA LCH S

5. TI ^ THY TNG LAI, V[ N HOT NG: TNG TRNG DI CC TH

CH KHAI THC

6. TRI DT XA RA

7. IM NGOT

8. KHNG TRN LNH TH CA CHNG TI: CC RO CN I VI PHT TRIN

9. S PHT TRIN O NGC

10. S TRUYN B THNH VNG

11. VNG THIN

12. VNG LUN QUN


13. V SAO CC QUC GIA THT BI NGY NAY

14. PH V KHUN C

15. HIU S THNH VNG V NGHO KH

LI CM N

Tiu lun v Cc ngun Th mc

Ngun cho cc Bn

TI LIU THAM KHO


V SAO CC QUC GIA THT BI

DARON ACEMOGLU & JAMES ROBINSON

Chia s Ebook: http://www.downloadsach.com

Follow us on Facebook: https://www.facebook.com/caphebuoitoi


LI KHEN NGI

V sao cc Quc gia Tht bi

Acemoglu v{ Robinson ~ c mt ng gp quan trng cho cuc tranh lun v v

sao cc quc gia nhn ging nhau li ht sc kh|c nhau n vy trong s pht trin

kinh t v chnh tr ca chng. Thng qua mt lng ln th d lch s rng, h cho

thy bng cch no nhng s pht trin th ch, i khi da trn hon cnh rt tnh

c, ~ c nhng h qu to ln. Tnh m ca mt x hi, s sn sng ca n cho

php s ph hy sng to, v php tr dng nh l{ c tnh quyt nh i vi s

pht trin kinh t.

- Kenneth J. Arrow, gii Nobel Kinh t, 1972.

C|c t|c gi ~ chng minh mt cch thuyt phc rng c|c nc thot khi ngho ch

khi chng c cc th ch kinh t thch hp, c bit quyn s hu t nh}n v{ cnh

tranh, Mt c|ch c |o hn, h chng t c|c nc c nhiu kh nng hn pht

trin cc th ch ng khi chng c mt h thng chnh tr a nguyn m vi s

cnh tranh cho chc v chnh tr, mt s lng c tri rng ri, v mt s ci m cho

c|c nh{ l~nh o chnh tr mi. Quan h mt thit ny gia cc th ch chnh tr v

kinh t l{ t}m im ca ng gp ln ca h, v{ ~ dn n mt nghin cu y sc

sng v mt trong nhng vn ct yu trong kinh t hc v kinh t hc chnh tr.

- Gary S. Becker, gii Nobel Kinh t, 1992.

Cun sch quan trng v su sc n{y, c xp cht bng nhng th d lch s, a

ra l l ng h rng cc th ch chnh tr bao gm ng h cc th ch kinh t bao gm

l cha kha cho s thnh vng bn vng. Cun s|ch im li bng cch no mt s

ch tt c a v{o v{ sau c mt vng xoy thin, trong khi cc ch ti


vn trong mt vng xoy lun qun. y l phn tch quan trng khng c

qun.

- Peter Diamond, gii Nobel Kinh t, 2010.

i vi nhng ngi ngh rng s phn kinh t ca mt quc gia c nh ot

bi a l hay vn ha, Daron Acemoglu v{ Jim Robinson c tin xu. Chnh l cc th

ch do con ngi to ra, ch khng phi a hnh a th hay c tin ca cha ng

chng ta, l ci quyt nh liu mt quc gia l giu hay ngho. Tng hp mt cch

xut sc cng trnh ca cc nh l lun t Adam Smith n Douglass North vi

nghin cu kinh nghim gn }y hn ca cc s gia kinh t, Acemoglu v Robinson

~ to ra mt cun sch hp dn v rt d c.

- Niall Ferguson, tc gi ca The Ascent of Money.

Acemoglu v{ Robinson hai chuyn gia h{ng u th gii v pht trin tit l v

sao khng phi a l, bnh tt, hay vn ha l{ c|i gii thch v sao mt s quc gia

giu v mt s ngho, m{ ng hn l{ vn ca cc th ch v chnh tr. Cun sch

rt d tip cn ny cung cp s thu hiu |ng hoan nghnh cho c|c chuyn gia v{

cc bn c ph thng nh nhau.

- Francis Fukuyama, tc gi ca The End of History v Last Man v The

Origins of Political Order

Mt cun sch xut sc v gy phn khch th nhng cng l{ mt li ku gi thc

tnh gy lo lng su sc. Acemoglu v Robinson trnh by mt l thuyt y thuyt

phc v hu nh mi th cn lm vi s pht trin kinh t. C|c nc tri dy v

thng tin khi h t cc th ch chnh tr ng ng h tng trng vo v tr, v tht

bi thng mt cch ngon mc khi cc th ch chai cng li hay khng thch

nghi. Nhng ngi mnh m lun lun v mi ni u tm cch chp ly s kim


sot hon ton chnh ph, lm xi mn s tin b x hi rng ln hn v s tham lam

ca ring h. Chn nhng ngi vi nn dn ch hu hiu hoc ng nhn quc

gia bn tht bi.

- Simons Johnson, ng tc gi ca 13 Bankers v{ gi|o s ti MIT Sloan.

Hai nh{ kinh t hc gii nht v uyn bc nht th gii, hng vo vn kh nht

ca mi vn : v sao mt s quc gia ngho v s kh|c gi{u? c vit vi mt s

hiu bit su sc v kinh t hc v lch s chnh tr, }y c l l tuyn b mnh m

nht tng c a ra cho n nay rng th ch l quan trng. Mt cun sch khiu

khch, lm sng t, vy m{ ho{n to{n l{m say m.

- Joel Mokyr, gi|o s Robert H. Strotz v Ngh thut v Khoa hc v{ gi|o s

Kinh t hc v Lch s, Northwestern University

Trong [cun sch] d c mt cch th v qua bn trm nm lch s mt cch d

d{ng n{y, hai ngi khng l ca khoa hc x hi ng i a cho chng ta mt

thng ip gy cm hng v quan trng: chnh t do l ci khin th gii giu.

Nhng k bo cha mi ni h~y run s!

- Ian, Morris, Standford University, tc gi ca Why the West Rules for

Now

H~y tng tng ngi quanh mt chic bn lng nghe Jared Diamond, Joseph

Schumpeter, v James Madison ngm ngh v hn hai ng{n nm ca lch s chnh tr

v kinh t. H~y tng tng rng h dt c|c tng ca h vo mt khung kh l

thuyt mch lc da trn vic hn ch s khai thc, khuyn khch s ph hy sng


to, v to ra cc th ch chnh tr mnh chia s quyn lc, v bn bt u thy ng

gp ca cun sch xut sc v{ c vit mt cch li cun n{y.

- Scott E. Page, University of Michigan v Santa Fe Institute.

Trong cun sch c phm vi ht sc rng ny, Acemoglu v Robinson hi mt cu

hi n gin nhng quan trng, v sao mt s quc gia tr nn giu c v cc quc

gia khc vn ngho? Cu tr li ca h cng n gin bi v mt s chnh th pht

trin cc th ch chnh tr bao gm hn. im |ng ch v cun sch ny l tnh

dt khot v tnh sng sa ca cch vit, s tao nh ca l l, v s phong ph c

bit v chi tit lch s. Cun sch ny l cun phi c ti mt thi im khi cc

chnh ph khp th gii phng T}y phi tm ra ch chnh tr gii quyt khng

hong n c quy m kh|c thng.

- Steven Pincus, gi|o s Bradford Durfee v Lch s v Nghin cu Quc t

v Vng, Yale University

L{ chnh tr, ngu ! l li gii thch n gin nhng hp dn ca Acemoglu v

Robinson cho v sao nhiu nc n vy khng pht trin. T Chnh th Chuyn ch

ca nh{ Stuart n trc chin tranh min Nam, t Sierra Leone n Colombia, cng

trnh c quyn uy ny cho thy gii u t hng mnh gian ln cc quy tc nh th

n{o lm li cho bn thn h gy tn hi cho nhiu ngi. Ln k hoch chi tit

mt tin trnh cn trng gia nhng ngi bi quan v nhng ngi lc quan, cc tc

gi ~ chng minh a l v lch s khng phi l{ nh mnh. Nhng h cng chng

minh bng t liu c|c tng v chnh sch kinh t hp l thng t c t n

th no khi thiu s thay i chnh tr cn bn.

- Dani Rodrik, Kennedy School of Government, Havard University


}y khng ch l mt cun sch hp dn v l th: n l mt cun sch thc s quan

trng. Nghin cu ht sc c |o m{ c|c gi|o s Acemoglu v{ Robinson ~ tin

hnh, v tip tc lm, v cc lc lng kinh t, chnh tr, v cc la chn chnh sch

tin trin cng nhau nh th no, v cc th ch t|c ng ra sao n s tin trin ,

l thit yu hiu thnh cng v tht bi ca cc x hi v cc quc gia. V }y,

trong cun sch ny, nhng hiu bit su sc n{y n di dng rt d tip cn, qu

thc rt li cun. Nhng ngi cm cun sch ny ln v bt u c s gp rc ri

t n xung.

- Michael Spence, gii Nobel Kinh t, 2001

Cun sch hp dn v d c ny tp trung vo s ng tin ha phc tp ca cc

th ch chnh tr v kinh t, trong c|c hng tt v xu. N tm thy mt s c}n i

t nh gia logic ca ng x chnh tr v ng x kinh t v nhng s chuyn hng

c to ra bi cc s kin lch s bt ng, ln v nh, ti c|c critical juncture

bc ngot. Acemoglu v{ Robinson cung cp mt di rt rng cc th d lch s

chng t nhng s dch chuyn nh vy c th nghing ra sao theo hng cc th

ch thun li, i mi tin b, v thnh cng kinh t hoc theo hng cc th ch

{n |p v{ cui cng suy tn hay tr tr. Bng c|ch n{o h c th gy ra c s kch

thch ln s suy ngm.

- Robert Solow, gii Nobel Kinh t, 1987


MC LC

Li gii thiu

LI NI U

V sao nhng ngi Ai Cp trn y Qung trng Tahrir h b Hosni Mubarak v

n c ngha g cho s hiu bit ca chng ta v cc nguyn nhn ca s thnh vng

v ngho kh.

1.

GN TH M VN RT KHC NHAU

Nogales, Arizona, v Nogales, Sonora, l cc th trn c cng d}n chng, vn ha, v{

a l. V sao mt th trn giu cn th trn kia ngho?

2.

CC L THUYT KHNG HOT NG

C|c nc ngho khng phi bi v a l, vn ha ca chng, hay bi v cc nh lnh

o ca chng khng bit cc chnh sch no s lm cho cc cng dn ca h giu.

3.

TO RA S THNH VNG V NGHO KH

S thnh vng v ngho kh c xc nh nh th no bi cc khuyn khch do cc

th ch to ra, v bng cch no chnh tr xc nh cc th ch no m mt quc gia c

4.

NHNG KHC BIT NH V[ C\C BC NGOT: SC NNG CA LCH S


Cc th ch thay i th no thng qua xung t chnh tr v qu kh nh hnh hin

ti ra sao


5.

TI ^ THY TNG LAI, V[ N HOT NG: TNG TRNG DI CC TH

CH KHAI THC

Stalin, Vua Shyaam, Cch mng | mi, v cc thnh quc Maya tt c c g chung

v bng cch no iu ny gii thch v sao s tng trng hin thi ca Trung Quc

khng th ko di

6.

TRI DT XA NHAU

Cc th ch tin ha th no theo thi gian, thng tri dt chm chp xa khi nhau

7.

IM NGOT

Mt cuc cch mng chnh tr nm 1688 ~ l{m thay i cc th ch nc Anh v ~

dn n Cch mng Cng nghip nh th no

8.

KHNG TRN LNH TH CA CHNG TI: CC RO CN I VI PHT TRIN

V sao nhng k c th lc chnh tr nhiu quc gia ~ chng Cch mng Cng nghip

Cc nh c chn

9.

S PHT TRIN O NGC

Ch ngha thuc a u chu ~ bn cng ha cc phn ln ca th gii th no


10.

S TRUYN B THNH VNG

Mt s phn ca th gii ~ i c|c con ng khc con ng Anh nh th no n s

thnh vng

11.

VNG THIN

Cc th ch thc y thnh vng to ra cc vng phn hi dng nh th no

ngn chn cc n lc ca gii chp bu (elite) nhm lm xi mn chng

12.

VNG LUN QUN

Bng cch no cc th ch gy ngho kh to ra cc vng phn hi m v tip tc tn

ti

13.

V SAO CC QUC GIA THT BI NGY NAY

Th ch, th ch, th ch

14.

PH V KHUN C

Mt v{ nc ~ thay i qu o kinh t ca h bng thay i cc th ch ca h ra

sao

15.


HIU S THNH VNG V NGHO KH

Th gii ~ c th khc th no v bng cch no s hiu iu ny c th gii thch v

sao hu ht cc n lc chng ngho ~ tht bi

LI CM N

TIU LUN V CC NGUN TH MC

TI LIU THAM KHO

LI GII THIU

Bn c cm trn tay cun th hai mi ba{*} ca t sch SOS2, cun V sao cc Quc

gia Tht bi ca hai nh khoa hc Daron Acemoglu (gi|o s kinh t hc, MIT) v

James A. Robinson (gi|o s Qun l nh{ nc, i hc Havard) va xut bn M

u nm 2012. Tiu ph ca cun sch l, ngun gc ca quyn lc, s thnh

vng, v ngho kh. Cun sch tm cu tr li cho cu mt hi n gin nhng ~

lm cho nhiu hc gi au u trong nhiu th k qua: v sao mt s quc gia giu v

nhiu quc gia ngho?

c nhiu l thuyt (gi thuyt) tm cch gii |p cho c}u hi ny hay gii thch

hin tng bt bnh ng th gii nhc nhi . C c|c gi thuyt v a l, vn ha,

s thiu hiu bit ca c|c nh{ l~nh o quc gia, nhng c|c l thuyt n{y u khng

tr li c mt cch tha |ng cho c}u hi n gin nu trn.

Acemoglu v{ Robinson a ra gi thuyt v cc th ch chnh tr l ci quyt nh

ch khng phi a l, vn ha, hay s thiu hiu bit.

Lp lun i th nh sau: mt quc gia giu nu phn ln cng dn ca n tham

gia vo cc hot ng kinh t, to ra nhiu ca ci mt cch hiu qu, lun tm cch

mi thc hin cc nhim v (c v{ mi) sao cho hiu qu hn.


Nhng c|i g khin cc tc nhn kinh t (c nhn, h gia nh, c|c cng ty) l{m nh

vy? l cc khuyn khch (incentive). Khng c cc khuyn khch, khng c ng

c ngi ta khng tch cc lm vic; cc phn khuyn khch thm ch cn gy ra tc

hi. Nghin cu cc khuyn khch l mt trong nhng ni dung chnh ca kinh t hc

(v khoa hc x hi ni chung khi khuyn khch c hiu theo ngha rng khng ch

l khuyn khch kinh t).

Song c|i g nh hnh cc khuyn khch? l cc th ch kinh t. Cc th ch kinh

t l cc quy tc nh hng n nn kinh t hot ng th n{o v{ n cc khuyn

khch thc y ngi dn ra sao. Cc tc gi phn ra hai loi th ch kinh t: th ch

kinh t bao gm (inclusive economic institution) v cc th ch kinh t khai thc

(extractive economic institution).

Cc th ch kinh t bao gm bo m: cc quyn ti sn an ton; lut php v trt

t; cc th trng v s ng h ca nh{ nc i vi cc th trng (qua cc dch v

cng v{ c|c quy nh); d tham gia hot ng kinh t; tn trng cc hp ng; a s

nh}n d}n c tip cn n gio dc v{ {o to v{ c|c c hi.

Ngc li th cc th ch kinh t l khai thc: thiu lut php v trt t; cc quyn

ti sn khng an ton; cc ro cn tham gia v cc quy ch cn tr hot ng ca cc

th trng v to ra s}n chi khng bng phng.

Cui cng, cc th ch kinh t hnh th{nh trn c s no? Cc th ch chnh tr

nh hnh cc th ch kinh t. Cc tc gi phn bit hai loi th ch chnh tr: bao gm

v khai thc.

Cc th ch chnh tr bao gm bo m: iu kin cho s tham gia rng ri ca cc

cng dn ch ngha a nguyn t ra cc rng buc v kim so|t i vi cc chnh

tr gia; nn php tr; nh{ nc tp trung mc thc thi lut php v trt t

(nhng khng qu| tp trung bin thnh chnh th chuyn ch).


Ngc li, cc th ch chnh tr mang tnh khai thc: tp trung quyn lc chnh tr

vo tay mt s t ngi; khng c cc rng buc ln cc chnh tr gia hay kim sot v

cn bng hay thiu nn php tr.

Cc th ch kinh t bao gm thc y tng trng thng qua: khuyn khch u

t; tn dng sc mnh th trng trong phn b ngun lc, s tham gia ca cc hng

hiu qu hn, c kh nng t{i tr vn cho kinh doanh khi nghip; to iu kin cho

s tham gia rng ri thng qua to c hi bnh ng, c|c cng d}n c c hi gio

dc v{ {o to; v quan trng nht khuyn khch u t v{o cng ngh mi v chp

nhn s ph hy sng to. Nh th, cc th ch bao gm to ra cc khuyn khch

cc tc nhn kinh t hot ng hiu qu v kt qu l to ra tng trng bn vng,

v{ nh th thng dn cc quc gia n giu c.

Tng trng, tuy vy lun lun ko theo nhng k thng v nhng ngi thua.

Nhng k thng thng ng h, song nhng ngi thua thng chng i. Nhng

ngi thua v kinh t v nht l nhng ngi thua (hay c kh nng b thua) v mt

chnh tr thng ngn cn quyt lit. V{ y chnh l logic ca cc th ch khai thc:

nhng ngi c quyn th s s mt quyn lc, s s ph hy sng to, s b tr

thnh k thua, nn tm cch cn tr thay i, c duy tr cc th ch khai th|c, u tin

gi n nh chnh tr, gi hin trng c li cho h.

Tuy vy, di cc th ch khai th|c cng c th c tng trng. u tin, c tng

trng th mi c ca ci khai th|c. Tng trng di cc th ch khai thc ch

yu din ra theo hai kiu: chuyn ngun lc t khu vc nng sut thp (th d nng

nghip) sang khu vc c nng sut cao hn (cng nghip hay dch v, chng hn);

gii chp bu c th t tin to ra cc yu t bao gm trong cc th ch kinh t

trong khi vn gi cc th ch chnh tr khai thc.

Cc th ch kinh t khai thc c th to ra tng trng, nhng khng bn vng

trong di hn v{ thng khng to ra tng trng v v th dn n ngho kh.


C i lc mnh (hay s ng vn) gia cc th ch chnh tr bao gm v cc th

ch kinh t bao gm; cng vy i vi cc th ch khai th|c; chng tng cng ln

nhau v to ra trng thi n nh tng i. S kt hp ca cc th ch chnh tr khai

thc vi cc th ch kinh t bao gm c th to ra tng trng, nhng cui cng s

quay v hai trng thi n nh hn: hoc cc th ch chnh tr chuyn thnh cc th

ch bao gm v quc gia pht trin mnh, hay cc th ch kinh t bao gm b thay

th bng cc th ch khai th|c. Tng t, trng thi cc th ch chnh tr bao gm kt

hp vi cc th ch kinh t khai th|c cng l{ trng thi bt n nh: cc lc lng

chnh tr s buc cc th ch kinh t tr nn bao gm, hoc bn thn cc th ch

chnh tr b bin thnh khai thc.

C th pht trin mt loi s o tng hp, theo kiu nh ch s HDI chng hn, cho

cc th ch chnh tr v kinh t. C th gn, chng hn ch s - 1 cho tp cc th ch

tuyt i khai thc, v +1 cho tp cc th ch tuyt i bao gm. Khi s o ca cc

th ch chnh tr ca mt quc gia c th c gi tr t (-1) n (+1) v c th c

biu din nh mt im n{o gia (-1 v + 1), th d trn trc tung (y). Tng t

s o ca tp cc th ch kinh t cng ly gi tr t -1 n +1 v c th biu din th

d trn trc honh (x) [ s di }y trc x chy t phi qua tr|i hi ngc vi

bnh thng mt cht].


Nh th ta c bn trn mt phng x-y: 1 trn cng bn phi, 2 di cng bn

phi; 3 di bn tri; v 4 trn cng bn tri.

Ti mi thi im, mi quc gia c mt v tr mt trong bn ny, v theo thi

gian v tr c th dch chuyn trong tng , hay chuyn t ny sang kia. S dch

chuyn ny v ln mt qu o th ch, v lch s th ch ng vai tr ht sc quan

trng trong l thuyt ca hai tc gi ny.

Rt nhiu quc gia nm 2 v h thng ngho v v tr cng gn gc di bn

phi (-1,-1) th cng ngho; c mt s quc gia 4 v h thng giu, cc quc gia

c v tr cng gn gc trn cng bn tri (+1,+1) th cng giu.

Hai 2 v{ 4 tng i n nh. 2 gn vi vng lun qun. 4 gn vi vng thin,

v s n nh ti }y cng ch tng i, nu khng gi gn vn c th tht li, nh

trng hp Venice. Cc 1 v 3 khng n nh theo ngha c|c quc gia nm cc

ny sm mun (tnh bng hng chc nm) s chuyn v 2 hay 4.

Phn ct li th hai ca l thuyt l{ ng hc ca s thay i th ch. Cc tc gi

nhn mnh n tm quan trng ca: cc xung t (conflict) lun xy ra trong x hi;

s tri dt th ch (institutional drift), cc th ch ban u nh nhau theo thi gian


s tri dt xa nhau; v to ra nhng s khc bit nh v th ch nhng c|c kh|c bit

nh li c th quan trng trong c|c bc ngot; c|c bc ngot (critical juncture) l

bt c s kin ln no nh hng n x hi nh tai ha thin nhin, dch bnh,

khm ph mi, hay cc cuc cch mng, hay ci cht ca mt nhn vt quan trng;

v s ty thuc ngu nhin (contingency). Cc xung t dn n s tri dt th ch,

ti c|c bc ngot do nhng khc bit nh v s ty thuc ngu nhin chng r

nhnh theo nhng con ng rt khc nhau v to ra s phn k th ch.

L thuyt v thay i th ch cng nh s ng vn ca cc th ch (chnh tr v

kinh t) bao gm v s ng vn ca cc th ch khai thc l cc cng c hng mnh

m cc tc gi dng tm cu tr li cho cu hi n gin v ht sc c bn m

cun s|ch t ra: v sao c mt s quc gia giu v nhiu quc gia ngho, v sao cc

phng ph|p xa ngho hin h{nh thng tht bi.

Cc tc gi a bn c chu du khp th gii, t chu M, Hoa K, n chu u,

chu Phi, chu , chu i Dng tm hiu v sao ni n{o li ngho hay giu,

cc lc lng chnh tr v kinh t tng tc vi nhau ra sao v gy ra nhng thay i

th ch nh th n{o v{ a ra c|ch gii thch thuyt phc cho cc hin tng ,

gip bn c hiu trn c s ca khung kh l thuyt ny.

Tm ph thi gian ca cun s|ch cng tht n tng, t cch mng | mi n

2011, nhng chi tit hn l{ khong mt ng{n nm v{ nht l t 1800 n nay.

Mt l thuyt khoa hc lun l cc gi thuyt v gi tr ca mt l thuyt ch nm

trong sc mnh gii thch (v{ tin o|n, nhng trong c|c khoa hc x hi kh c th

ni v kh nng tin o|n) ca n.

Mun cho quc gia khng tht bi v giu c th phi tm mi c|ch xy dng cc

th ch chnh tr bao gm. Cc tc gi nhn mnh khng c cng thc sn c cho vic

ny. Tuy vy c nhiu vic c th to thun li, c th thc y cho vic hnh thnh

cc th ch chnh tr nh vy. Trao quyn (empowerment) cho nhn dn, hay cho


cc mng rng ca x hi l ht sc quan trng cho mt qu| trnh nh vy c th

hnh thnh hay mang li kt qu. Xy dng nn php tr thc s, vi nhng rng

buc ln cc chnh tr gia, buc h phi c trch nhim gii trnh v kh lm dng

quyn lc. Ngi dn bit quyn ca mnh v{ i mt cch tch cc cc quyn hin

nh v{ tham gia v{o c|c t chc chnh tr. Cn mt nn bo ch t do v quyn t

do ngn lun. V{ nh th cn c mt x hi dn s lnh mnh v s tham d tch cc

ca cc cng dn. y l cch lm giu bn vng nht khng ch cho chnh mnh m

cho c con chu nhiu i sau.

Cun s|ch c vit rt sng sa v ht sc dung d, khng i hi qu nhiu kin

thc kinh t hc t bn c. Theo ti }y l{ mt cng trnh rt c gi tr v chc chn

s c nh hng ln n s pht trin ni chung v ca s pht trin kinh t hc ni

ring.

Ti ngh i tng bn c ca cun sch ny s rt rng, t cc nh kinh t hc,

cc nh khoa hc x hi, cc nh hoch nh chnh sch, cc chnh tr gia, cc nh

bo, sinh vin, hc sinh thuc tt c cc ngnh (ch khng ch cc ngnh x hi) v

bt c ai quan t}m kh|c u nn c cun sch ny. V h s khng ph cng v n

gip chng ta hiu th gii, hiu chnh mnh v t rt ra cc bi hc cho h{nh ng

thc tin.

Cm n c|c ng Nguyn Anh Tun v{ V Vn L ~ tng s|ch. Ti ~ ht sc c

gng truyn ti chnh xc ni dung nhng do hiu bit hn ch nn bn dch chc

chn cn nhiu thiu st mong c bn c gp v{ lng th.

H Ni, 4- 6-2012

Nguyn Quang A


LI NI U

Cun sch ny l v nhng khc bit khng l v thu nhp v mc sng m tch bit

c|c nc giu trn th gii, nh Hoa K, Vng quc Anh, v c, khi c|c nc

ngho, nh c|c nc chu Phi h-Sahara, Trung M v Nam .

Khi chng ti vit li ni u ny, Bc Phi v Trung ng rung chuyn bi Ma

xu}n Arab khi u bng c|i c gi l Cch mng Hoa Nh{i, m{ ban u c

chm ngi bi vic lm cng chng phn ut v s t thiu ca mt ngi bn hng

rong, Mohamed Bouazizi, ngy 17-12-2010. Ngy 14-1-2011, Tng thng Zine El

Abidine Ben Ali, ngi ~ cai tr Tunesia t 1987, ~ t chc, nhng nhit tnh cch

mng chng li s cai tr ca gii u t (elite) c c quyn Tunesia cn xa mi

gim bt i, ~ tr nn mnh hn v{ ~ lan ra phn cn li ca Trung ng. Hosni

Mubarak, ngi ~ cai tr Ai Cp vi mt bn tay sit cht gn ba mi nm, ~ b

ht cng vo ngy 11-1-2011. S phn ca cc ch Bahrain, Lybia, Syria v

Yemen cha c r khi chng ti hon tt li ni u ny.

Gc r ca s bt mn ti c|c nc ny l s ngho kh ca chng. Mt ngi Ai

Cp trung bnh c mc thu nhp bng khong 12 phn trm ca mc thu nhp ca

cng dn M trung bnh, v c th k vng sng ngn hn mi nm; 20 phn

trm d}n s sng trong cnh cc k ngho. Tuy nhng khc bit n{y l{ |ng k,

chng thc ra l kh nh so vi nhng s khc bit gia Hoa K v{ c|c nc ngho

nht trn th gii, nh Bc Triu Tin, Sierra Leone, v{ Zimbabwe, ni hn mt na

dn s sng trong ngho kh.

V sao Ai Cp ngho hn Hoa K nhiu n vy? Nhng rng buc no ko nhng

ngi Ai Cp khi vic tr nn ph|t t hn? S ngho ca Ai Cp c l bt bin, hay

c th c xa b? Cch t nhin bt u ngh v vic ny l nghe bn thn


nhng ngi Ai Cp ni v cc vn h i mt v v sao h li ng ln chng ch

Mubarak. Noha Hamed, mt ngi hai mi bn tui, lm vic ti mt hng

qung co Cairo, ~ l{m r quan im ca mnh khi c biu tnh ti Qung trng

Tahrir: Chng ti ~ chu s tham nhng, s p bc, v nn gio dc ti. Chng ti

sng gia mt h thng thi nt m phi thay i. Mt ngi khc trn qung

trng, Mosaab El Shami, hai mi tui, sinh vin dc, nht tr: Ti hy vng rng

vo cui nm nay chng ti s c mt chnh ph c bu v rng quyn t do ph

qu|t c p dng v rng chng ta chm dt nn tham nhng m{ ~ kim so|t t

nc n{y. Nhng ngi biu tnh Qung trng Tahrir ~ ni cng mt ting ni

v s tham nhng ca chnh ph, s bt lc ca n cung cp cc dch v cng, v

s thiu bnh ng c hi nc h. H c bit than phin v s p bc v s thiu

cc quyn chnh tr. Nh Mohamed ElBaradei, nguyn gi|m c C quan Nng lng

Nguyn t Quc t, ~ vit trn Twitter ngy 13-1-2011, Tunesia: |p bc + thiu

cng l x hi + t chi cc knh cho din bin ha bnh = mt qu bom n chm

ang ku tch tc. Nhng ngi Ai Cp v{ Tunesia u ~ coi c|c vn kinh t ca

h c bn l do thiu cc quyn chnh tr gy ra. Khi nhng ngi biu tnh bt u

din t c|c i hi ca h mt cch c h thng hn, mi hai i hi u tin c

post ln bi Wael Khalil, mt k s phn mm v blogger ngi ~ ni ln nh mt

trong nhng nh{ l~nh o ca phong tro phn khng Ai Cp, ~ u tp trung vo

s thay i chnh tr. Cc vn nh tng lng ti thiu ~ xut hin ch gia cc

i hi chuyn tip m s c thc hin mun hn.

i vi nhng ngi Ai Cp, nhng c|i, m{ ~ no gi h li, bao gm mt nh

nc khng hiu qu v thi nt v mt x hi ni h khng th s dng t{i nng,

kht vng v s kho lo ca mnh v s gio dc m h c th c c. Nhng h

cng nhn ra gc r ca cc vn ny l c ngun gc chnh tr. Tt c nhng cn


tr kinh t m h i mt bt ngun t cch m quyn lc chnh tr c s dng v

b c chim bi mt elite hp. y, h hiu, l{ c|i u tin phi thay i.

Th nhng, khi tin iu ny, nhng ngi biu tnh Qung trng Tahrir ~ bt

ng su sc vi s sng sut thng thng v ch ny. Khi lp lun, v sao mt

nc nh Ai Cp li ngho, hu ht cc hc gi v nhng ngi bnh lun nhn mnh

cc yu t hon ton khc. Mt s ngi nhn mnh s ngho ca Ai Cp ch yu l

do a l ca n quyt nh, do s thc rng t nc ny hu nh l{ mt sa mc v

thiu lng ma y , v rng t v kh hu ca n khng cho php mt nn

nng nghip sinh li. Nhng ngi khc th ch ra cc tnh cht vn ha ca nhng

ngi Ai Cp m{ c cho l khng thun cho s pht trin v thnh vng kinh t.

H cho rng nhng ngi Ai Cp thiu ng loi phong cch lm vic v{ c|c c

im vn ha m{ ~ cho php c|c d}n tc kh|c ph|t t, v{ thay v{o ~ chp

nhn cc nim tin Islamic khng ph hp vi thnh cng kinh t. Mt cch tip cn

th ba, cch chim u th gia cc nh kinh t hc v cc chuyn gia chnh sch, li

da vo nim rng cc nh cai tr ca Ai Cp n gin ~ khng bit ci g cn

l{m cho t nc h phn thnh, v{ ~ i theo c|c chnh s|ch, c|c chin lc sai

trong qu kh. Nu gi| nh c|c nh{ cai tr ny nhn c li khuyn ng t cc c

vn thch hp, c|ch t duy n{y tip tc, th s c s thnh vng. i vi cc hc gi

v chuyn gia chnh sch y, s thc rng Ai Cp b cai tr bi elite hp, ch thu vn

cho bn thn h gy tn hi cho x hi, c v khng lin quan g n vic hiu cc

vn kinh t ca nc ny.

Trong cun sch ny chng ti s bin lun rng nhng ngi Ai Cp Qung

trng Tahrir, ch khng phi hu ht cc hc gi v cc nh bnh lun, ~ c

tng ng. Thc ra, Ai Cp ngho chnh xc bi v n b cai tr bi elite hp, gii ~

t chc x hi v li ch ring ca h gy tn hi cho s rt ng qun chng nhn

dn. Quyn lc chnh tr ~ c tp trung hp, v{ ~ c s dng to ra s giu


c ht sc cho nhng k nm quyn, nh t{i sn 70 t USD c v nh ~ c cu

Tng thng Mubarak tch cp. Nhng ngi b thua thit ~ l{ nh}n d}n Ai Cp, nh

h hiu rt r [iu ].

Chng ta s chng t rng s gii thch ny v s ngho ca Ai Cp, s gii thch

ca nhn dn, ha ra cung cp mt s gii thch chung cho cu hi v sao c|c nc

ngho li ngho. Bt lun l{ Bc Triu Tin, Sierra Leone, hay Zimbabwe, chng ta

s chng t rng c|c nc ngho l ngho v chnh xc cng l do m Ai Cp ngho.

C|c nc nh Vng quc Anh v Hoa K ~ tr nn giu bi v cc cng dn ca h

~ lt elite, gii ~ kim sot quyn lc, v{ ~ to ra mt x hi ni c|c quyn

chnh tr c phn pht rng r~i hn nhiu, ni c|c chnh ph c trch nhim gii

trnh v c trch nhim vi cng d}n, v{ ni s ng qun chng nhn dn c th tn

dng c|c c hi kinh t. Chng ta s chng t rng hiu v sao c s bt bnh ng

nh vy trong th gii ngy nay, chng ta phi {o s}u v{o qu| kh v nghin cu

ng hc lch s ca cc x hi. Chng ta s thy rng l do m{ Vng quc Anh giu

hn Ai Cp l bi v nm 1688, Vng quc Anh (hay nc Anh, cho chnh x|c) ~

c mt cuc cch mng m{ ~ bin i hot ng chnh tr v{ nh th hot ng

kinh t ca quc gia. Nh}n d}n ~ chin u v v{ ~ gi{nh c nhiu quyn chnh

tr hn, v{ h ~ dng chng m rng c|c c hi kinh t ca h. Kt qu ~ l{ mt

qu o chnh tr v kinh t khc mt c|ch cn bn, ln nh im trong Cch mng

Cng nghip.

Cuc Cch mng Cng nghip v cc cng ngh m n m ra ~ khng lan sang Ai

Cp, v nc ~ nm di s kim sot ca ch Ottoman, m{ ~ i x vi Ai

Cp phn n{o theo cng c|ch nh gia nh Mubarak sau n{y ~ i x. S cai tr

Ottoman Ai Cp ~ b Napoleon Bonaparte lt nm 1798, nhng sau mc

n{y ri v{o s kim sot ca ch ngha thc d}n Anh, m{ cng nh Ottoman ~ t

quan t}m n vic thc y s thnh vng ca Ai Cp. Tuy nhng ngi Ai Cp ~


thot khi c c|c ch Ottoman v{ Anh, v{, nm 1952, ~ lt ch qun ch

ca h, nhng y ~ khng phi l cc cuc cch mng nh c|ch mng 1688 Anh,

v thay cho vic bin i cn bn hot ng chnh tr Ai Cp, chng li a mt

elite khc ln nm quyn, gii cng chng quan t}m n vic t c s thnh

vng cho nhng ngi d}n thng Ai Cp [ht] nh nhng ngi Ottoman v Anh

~ chng quan tm. Hu qu l, cu trc c bn ca x hi ~ khng thay i v Ai

Cp vn ngho.

Trong cun sch ny chng ta s nghin cu cc hnh mu ny ti to mnh ra sao

theo thi gian v{ v sao i khi chng thay i nh chng ~ thay i Anh nm

1688 v Php vi cch mng 1789. Vic ny s gip chng ta hiu liu tnh hnh

Ai Cp ~ thay i hin nay v liu cuc cch mng ~ lt Mubarak s c dn n

mt tp mi ca cc th ch c kh nng mang li s thnh vng cho nhng ngi

Ai Cp bnh thng hay khng. Ai Cp ~ c c|c cuc cch mng trong qu kh m

~ khng l{m thay i tnh hnh, bi v nhng ngi t chc cc cuc cch mng n

gin ~ nm ly gi}y cng t nhng ngi m h ph trut v{ ~ to dng li mt

h thng tng t. Qu thc l{ kh i vi c|c cng d}n bnh thng nm ly

quyn lc chnh tr thc v thay i cch x hi ca h vn h{nh. Nhng l{ c th, v

chng ta s xem vic ny din ra th no Anh, Php, Hoa K, v c Nht Bn,

Botswana, v Brazil. V cn bn chnh mt s bin i chnh tr thuc loi ny l ci

cn cho mt x hi ngho tr thnh giu. C bng chng rng iu ny c th ang

xy ra Ai Cp. Reda Metwaly, mt ngi biu tnh khc Qung trng Tahrir, lp

lun, B}y gi bn thy nhng ngi Muslim v nhng ngi Ki t gio cng nhau,

by gi bn thy ngi gi{ v{ ngi tr cng nhau, tt c u mun cng mt th.

Chng ta s thy rng mt phong tro rng nh vy trong x hi ~ l{ mt phn then

cht ca c|i ~ xy ra trong nhng bin i chnh tr khc ny. Nu chng ta hiu khi

no v v sao nhng s chuyn i nh th xy ra, chng ta s v th tt hn


|nh gi| khi n{o chng ta k vng c|c phong tr{o nh vy tht bi nh chng ~

thng tht bi trong qu kh v khi no chng ta c th hy vng rng chng s

thnh cng v ci thin cuc sng ca hng triu ngi.


1.

GN TH V VN RT KHC NHAU

NN KINH T CA RIO GRANDE

THNH PH NOGALES b ct i bi mt hng ro. Nu bn ng cnh n v nhn

theo hng bc, bn s thy Nogales, Arizona, nm Qun Santa Cruz. Thu nhp ca

h gia nh trung bnh l{ khong 30.000 USD mt nm. Hu ht tr v thnh

nin trng hc, v{ a s nhng ngi ln l nhng ngi ~ tt nghip trung

hc. Bt chp nhng tranh lun m{ ngi d}n a ra v h thng chm sc sc khe

M thiu st n th n{o, d}n chng tng i khe mnh, vi c tnh tui th cao

theo tiu chun ton cu. Nhiu c d}n trn tui s|u mi lm v{ c tip cn n

Medicare (Chm sc y t). ch l mt trong nhiu dch v do chnh ph cung cp

m hu ht c coi l nghim nhin, nh in, in thoi, h thng tho|t nc,

chm sc sc khe cng ng, mng li ng kt ni h vi cc thnh ph khc

trong vng v vi phn cn li ca Hoa K, v cui cng nhng khng km phn

quan trng, lut php v trt t. Nhn dn Nogales, Arizona, c th tin hnh cc

hot ng hng ngy ca h m khng c s s hi v i sng hay s an ton v

khng phi lin tc s trm cp, s tc ot, hay nhng th khc c th gy nguy

him cho cc khon u t ca h trong cc doanh nghip v nh ca h. Quan trng

ngang th l, ngi dn Nogales, Arizona, coi l nghim nhin rng chnh ph, vi tt

c s khng hiu qu v{ i khi tham nhng ca n, l{ ngi i din ca h. H c

th b phiu thay th trng, c|c thng v h ngh s ca h; h b phiu trong

cc cuc bu tng thng x|c nh ai s l~nh o nc h. Dn ch l bn cht th

hai ca h.


Cuc sng pha nam hng ro, ch c|ch v{i mt, l{ kh| kh|c. Trong khi c d}n

ca Nogales, Sonora, sng trong mt phn tng i thnh vng ca Mexico, thu

nhp ca h gia nh trung bnh bng khong mt phn ba ca thu nhp

Nogales, Arizona. Hu ht ngi ln Nogales, Sonora, khng tt nghip trung hc,

v nhiu tr v th{nh nin khng n trng. Cc b m phi lo v t l t vong tr

em cao. iu kin chm sc sc khe cng cng ngho nn cho thy khng c g ngc

nhin rng d}n c ca Nogales, Sonora, khng sng l}u nh c|c l|ng ging pha bc

ca h. H khng tip cn c n nhiu tin nghi cng cng. ng s trong tnh

trng ti tn pha nam hng ro. Lut php v trt t trong tnh trng ti t hn.

Ti phm cao, v m mt doanh nghip l mt hot ng ri ro. Khng phi ch l

bn c ri ro b cp, m ly c tt c cc giy php v{ bi trn mi bn tay ch

m l n lc khng d d{ng. D}n c Nogales, Sonora, sng vi s tham nhng v{ s

vng v ca cc nh chnh tr hng ngy.

Ngc vi cc lng ging phng bc ca h, dn ch l mt tri nghim rt mi

}y i vi h. Cho n cc cuc ci c|ch nm 2000, Nogales, Sonora, ht nh phn

cn li ca Mexico, nm di s kim sot thi nt ca ng Cch mng Th ch,

hay Partido Revolucionario Institucional (PRI).

Lm sao m hai na ca ci v c bn l cng mt thnh ph li kh|c nhau n

vy? Khng c s khc bit no v a l, kh hu, hay nhng loi bnh ph bin

trong vng n{y, v c|c vi trng khng i mt vi bt c hn ch no khi qua li gia

Hoa K v Mexico. Tt nhin, c|c iu kin y t l rt kh|c nhau, nhng iu ny

chng lin quan g n mi trng bnh tt; l{ bi v nhn dn pha nam bin

gii sng vi c|c iu kin v sinh thp km v thiu s chm sc sc khe t t.

Nhng c l ngi dn l rt khc nhau. C th chng, c d}n ca Nogales,

Arizona, l con chu ca nhng ngi nhp c t chu u, cn nhng ngi pha

nam l con chu ca nhng ngi Aztec? Khng phi vy. Ngun gc ca ngi dn


c hai bn bin gii l kh ging nhau. Sau khi Mexico tr nn c lp t Ty Ban

Nha nm 1821, vng xung quanh Los dos Nogales ~ l{ mt phn ca nh{ nc

Mexic Vieja California v vn th ngay c sau Chin tranh Mexic-M 1846-1848. Qu

thc, ch sau [Tha thun] Gadesden Mua nm 1853 m{ bin gii Hoa K mi c

m rng ra vng n{y. Trung y N. Michler l{ ngi, trong khi kho st bin gii, ~

ghi nhn s hin din ca thung lng Los Nogales nh xinh xn. }y, c hai bn

bin gii, hai thnh ph ~ mc ln. C|c c d}n ca Nogales, Arizona, v Nogales,

Sonora, c chung t tin, thng thc cng loi thc n v{ }m nhc, v, chng ta bo

gan ni c cng vn ha.

Tt nhin, c mt gii thch rt n gin v r rng cho nhng s khc bit gia

hai na ca Nogales m bn c l ~ o|n t lu: chnh l ci bin gii x|c nh hai

na. Nogales, Arizona, l Hoa K. C|c c d}n ca n c tip cn n cc th ch

kinh t ca Hoa K, m cho php h la chn ngh ca mnh mt cch t do, c c

s hc hnh v cc k nng, v{ khuyn khch nhng ngi s dng lao ng ca h

u t v{o cng ngh tt nht, dn n lng cao hn cho h. H cng c tip cn

n cc th ch chnh tr cho php h tham gia vo cc qu trnh dn ch, bu cc

i din ca h v thay th chng nu chng c x ti. H qu l, cc chnh tr gia

cung cp cc dch v c bn m{ cng d}n i hi (t chm sc sc khe cng cng,

n ng s, lut php v trt t). Nhng cng dn ca Nogales, Sonora, khng

may mn nh vy. H sng trong mt th gii kh|c c nh hnh bi cc th ch

khc. Cc th ch khc nhau ny to ra nhng khuyn khch rt kh|c nhau cho c

dn ca hai Nogales v cho cc doanh nhn v doanh nghip mun u t .

Nhng khuyn khch c to ra bi cc th ch khc nhau ca [hai] Nogales v ca

hai nc tng ng l l do chnh cho nhng khc bit v s thnh vng kinh t

hai bn bin gii.


V sao cc th ch ca Hoa K li thun li hn rt nhiu cho thnh cng kinh t so

vi cc th ch ca Mexico, v{ cng th ca c phn cn li ca M Latin? Cu tr li

cho cu hi ny nm cch m cc x hi ~ hnh th{nh v{o u thi k thc dn.

Mt s phn k th ch ~ xy ra khi , vi nhng t|c ng ko d{i cho n ngy

nay. hiu s phn k ny chng ta phi bt u ngay vic thit lp cc thuc a

ti Bc M v M Latin.

S THNH LP BUENOS AIRES

u nm 1516, Juan Daz de Sols, hoa tiu T}y Ban Nha, ~ i thuyn vo mt ca

sng rng Bi bin pha ng ca Nam M. Li ln b, de Sols nhn t ny cho

T}y Ban Nha, t tn sng l{ Riso de la Plata, Sng Bc, bi v d}n a phng c

bc. Dn bn a hai bn ca sng ngi Charras ni b}y gi l Urugay, v

ngi Querand trn c|c ng bng c bit n nh Pampas Argentina hin i

~ coi nhng k mi n vi s th ch. D}n a phng n{y ~ l{ nhng ngi

sn bt-h|i lm sng trong cc nhm nh m khng c quyn uy chnh tr tp trung

mnh. Tht vy, chnh ~ l{ mt nhm Charras nh vy ~ |nh de Sols bng gy

cho n cht khi ng khm ph cc vng mi m{ ng ~ th chim cho Ty Ban

Nha.

Nm 1534, ngi Ty Ban Nha, vn lc quan, ~ gi mt o{n u tin ca nhng

ngi nh c t T}y Ban Nha di s l~nh o ca Pedro de Mendoza. H ~ lp

mt th trn Buenos Aires trong cng nm. N ~ phi l mt ni l tng cho

nhng ngi ]u ch}u. Buenos Aires, theo ngha en l{ khng kh trong l{nh, ~ c

mt kh hu n ha, d chu. Th nhng cuc lu li u tin ca nhng ngi Ty

Ban Nha ~ ngn. H ~ khng i tm khng kh trong l{nh, m{ l{ tm t{i


nguyn khai th|c v{ lao ng cng bc. Tuy vy, nhng ngi Charras v

Querand ~ khng st sng gip . H ~ t chi cung cp thc n cho ngi Ty

Ban Nha, t chi lm vic khi b bt. H ~ tn cng vng nh c mi bng cung v

mi tn ca mnh. Nhng ngi Ty Ban Nha b i, v h ~ khng lng trc rng

phi t lo thc n cho mnh. Buenos Aires ~ khng phi l ci h m ti. khng

th p buc d}n a phng cung cp lao ng. Vng n{y ~ khng c bc hay

v{ng khai thc, v bc m{ de Sols ~ thy thc ra n sut l trnh t nh{ nc

Inca trong vng Andes, xa xi v pha ty.

Nhng ngi Ty Ban Nha, trong khi c sng st, ~ bt u gi cc ton thm

him tm ch mi gi{u c hn v{ c nhiu d}n hn d cng bc hn. Nm

1537, mt trong cc ton thm him n{y, di s l~nh o ca Juan de Ayolas, ~

thm nhp ngc Sng Paran|, tm ng n nhng ngi Inca. Trn ng, n ~

tip xc vi ngi Guaran, mt tc ngi tnh ti vi mt nn kinh t nng nghip

da vo ng v sn. De Ayolas ngay lp tc nhn ra rng ngi Guaran l mt vn

hon ton khc vi ngi Charras v Querand. Sau mt xung t ngn, nhng

ngi T}y Ban Nha ~ vt qua s khng c Guaran v{ ~ th{nh lp mt th trn,

Nuestra Seora de Santa Mara de la Asuncin, m vn l th ca Paraguay ngy

nay. Nhng ngi Ty Ban Nha xm chim ~ ly cc cng cha Guaran lm v v

nhanh chng t phong mnh lm mt tng lp qu tc mi. H ~ thch nghi h

thng lao ng cng bc v cng np ca ngi Guaran, vi bn thn h a v

l~nh o. y l loi thuc a m h ~ mun thit lp, v trong vng bn nm

Buenos Aires ~ b b v tt c nhng ngi T}y Ban Nha nh c ~ chuyn

n th trn mi.

Buenos Aires, Paris ca Nam M, mt thnh ph vi c|c i l rng theo kiu u

chu da trn s giu c nng nghip tuyt vi ca vng Pampas, ~ khng c ti

nh c cho n 1580. Vic t b Buenos Aires v s chinh phc ngi Guaran tit


l logic ca vic chu u thc dn ha chu M. Ban u cc thc dn Ty Ban Nha

v{, nh chng ta s thy, cc thc d}n Anh ~ khng quan t}m n vic t mnh

canh t|c t; h ~ mun nhng ngi khc lm vic cho h, v h ~ mun s

giu c, vng v bc, v vt.

T CAJAMARCA

Cc cuc thm him ca de Sols, de Mendoza, v{ de Ayolas n sau cc cuc thm

him ni ting hn tip sau vic Christopher Columbus nhn thy mt trong c|c o

ca Bahamas ngy 12-10-1492. Ngi Ty Ban Nha bt u b{nh trng v thuc

a ha chu M mt cch dn dp vi vic Hernn Corts xm chim Mexico nm

1519, cuc thm him ca Francisco Pizzaro n Peru mt thp nin ri sau , v{

cuc thm him ca Pedro Mendoza n Riso de la Plata ng hai nm sau . Trong

th k tip theo, T}y Ban Nha ~ chinh phc v thuc a ha hu ht trung, ty, v

nam Nam M, cn B {o Nha i Brazil n pha ng.

Chin lc thc dn ha ca T}y Ban Nha ~ rt hiu qu. u tin c hon

thin bi Corts Mexico, n da vo s quan st rng cch tt nht cho ngi Ty

Ban Nha khut phc s chng i ~ l{ bt lnh t bn a. Chin lc n{y ~ cho

php ngi T}y Ban Nha cp ca ci ca lnh t v{ cng bc dn bn a cng

np v cung cp thc n. Bc tip theo ~ l{ t phong mnh lm elite mi ca x

hi bn a v nm quyn kim so|t c|c phng ph|p hin tn v |nh thu, cng

np, v{ c bit, lao ng cng bc.

Khi Corts v nhng ngi ca ng ta n th ca i Aztec, Tenochtitlan, ngy

8-11-1519, h c hoan nghnh bi Moctezuma, ho{ng Aztec, ngi, mc d c

nhiu li khuyn t cc c vn ca ng{i, ~ quyt nh tip n nhng ngi Ty


Ban Nha mt cch hu ho. Ci g xy ra tip sau ~ c m t k trong tng thut

c bin son sau nm 1545 bi thy tu dng Franciscan, Bernardino de Saghagn,

trong b sch Florentine Codices ni ting ca ng.

Ngay lp lc h [nhng ngi T}y Ban Nha] ~ tm cht ly Moctezuma ri

sau tng khu sng bn ln tri S s hi bao trm. Mi ngi vi linh

hn. Ngay c trc khi tri ti, ~ c s kinh hi, s kinh ngc, s e s, mi

ngi chong vng.

V khi tri rng sng ngay lc y l ra tt c cc th [m nhng ngi Ty

Ban Nha] i hi: bnh m trng lm bng ng, g{ t}y nng, trng, nc sch,

g, ci, than y ~ l{ nhng th Moctezuma qu thc ~ ra lnh.

V khi nhng ngi T}y Ban Nha ~ n nh xong, ngay lc y h ~ d hi

Moctezuma v tt c kho bu ca thnh ph h ~ tm v{ng vi s st sng

ln. V ngay lc y Moctezuma ~ dn nhng ngi Ty Ban Nha. H ~ i bao

quanh ng mi ngi gi ng, mi ngi tm ly ng.

V khi h n nh kho, mt ni c gi l Teocalco, ngay lc y h a ra tt

c nhng th lng lnh; qut u lng chim quaetzal, cc dng c, cc huy hiu,

c|c a v{ng c|c hnh li lim v{ng, c|c ai [vng eo] ch}n v{ng, c|c ai tay

v{ng, c|c ai tr|n v{ng.

Ngay lc y v{ng c t|ch ra ngay lp tc h chm la, lm cho tt c cc

th qu gi y bc chy. Chng b t ht. V nhng ngi T}y Ban Nha c

vng thnh cc thi tch bit V{ ngi T}y Ban Nha i khp mi ni H tm

mi th, mi th m h thy l tt.

Ngay lc y h i n nh kho ring ca Moctezuma ni c gi l

Totocalco h li ra cc ti sn ring [ca Moctezuma] tt c cc th qu gi;

cc vng c vi c|c tua tn ten, c|c ai tay vi cc tm lng chim quaetzal, cc

ai tay bng v{ng, c|c vng eo tay, c|c ai bng vng vi v s v{ vng

min ngc lam, biu tng ca ngi cai tr. H ly ht.


Vic chinh phc nhng ngi Aztec bng qun s ~ ho{n tt v{o nm 1521.

Corts, vi t c|ch thng c ca tnh Ty Ban Nha Mi, khi ~ bt u phn chia

ti nguyn qu gi nht, d}n c bn a, thng qua th ch encomienda. H thng

iu tit lao ng encomienda ~ xut hin u tin Ty Ban Nha th k th mi

lm nh mt phn ca vic ti chim min nam nc ny t tay nhng ngi Moor,

Arab, nhng ngi ~ nh c trong v{ sau th k th tm. Th gii Mi n ~ c

dng c hi hn nhiu: n ~ l{ vic cp nhng ngi bn a cho mt ngi Ty

Ban Nha, c bit n nh encomandero. Nhng ngi bn a phi cng np v

lao dch cho encomandero, i li cc dch v encomandero c trch nhim ci o

h sang Ki t gio.

Mt tng thut ban u sng ng v hot ng ca encomienda ~ n vi

chng ta t Bartolom de la Casas, mt thy tu dng Dominican, ngi ~ trnh b{y

s ph phn sm nht v l mt trong nhng ph phn gy n tng (c tnh tn

ph) nht v h thng thuc a T}y Ban Nha. De la Casas ~ n hn o Ty Ban

Nha, Hispaniola, nm 1502 vi mt i tu do thng c mi, Nicols de Ovando,

ng u. ng ngy cng tr nn v mng v bi ri bi s c x tn c v bc lt

i vi ngi bn a m ng chng kin hng ngy. Vi t c|ch cha tuyn y ng ~

tham gia vo cuc Ty Ban Nha xm chim Cuba nm 1513, thm ch c cp mt

encomienda cho ng s dng. Tuy vy, ng ~ t b quyn c cp v{ ~ bt u

mt cuc vn ng d{i ci cch cc th ch thuc a Ty Ban Nha. Cc n lc ca

ng ~ t nh cao trong cun sch ca ng, A Short Account of the Destruction of

the Indies (Mt Tng thut Ngn v s Ph hy Indies), c vit nm 1542, mt s

tn cng khinh mit ln tnh d man ca s cai tr Ty Ban Nha. V encomienda ng

~ c iu n{y ni trong trng hp ca Nicaragua:

Mi ngi nh c ~ bt c d}n trong th trn c ph}n cho ng ta (hay c

giao cho [encommanded] ng ta, nh c|ch din t php l), bt c|c c d}n l{m


vic cho mnh, n cp thc phm him hoi ca h cho chnh mnh v chim t

m nhng ngi bn a ~ s hu v{ ~ canh t|c m{ trn h ~ nui trng

sn phm ca h theo truyn thng. Ngi nh c i x vi ton b d}n c

bn a nhng ngi quyn cao chc trng, c|c ng gi{, {n b{ v{ tr con

nh c|c th{nh vin ca h gia nh mnh, v vi t c|ch nh th, bt h lm vic

ti ngy v li ch ring ca ng ta, m khng c bt c s ngh ngi n{o.

V cuc chinh phc New Granada, Columbia hin i, de la Casas k li ton b

chin lc T}y Ban Nha trong h{nh ng:

thc hin cc mc ch d{i hn v chim ot tt c s vng sn c, nhng

ngi T}y Ban Nha ~ |p dng chin lc thng thng ca h v chia cc th

trn v{ d}n c ca chng thnh tng phn gia h vi nhau (hay giao cho, nh

h bo th) v{ sau , nh t trc n gi, i x vi h nh c|c n l thng

thng. Ngi ch huy ton b cuc thm him chim ly Vua ca ton vng

lnh th cho chnh mnh v gi ng ta nh t binh trong s|u hay by th|ng, i

nhiu v nhiu hn v{ng v{ ngc lc bo t ng ta mt cch hon ton tri php.

Nh Vua ny, mt Bogot|, ~ khip s n mc, v s nng lng ca ng c

gii thot khi nanh vut ca nhng k g}y au kh cho mnh, ng ~ ng vi

i hi rng ng s cht v{ng y mt nh v trao cho h; t mc ch n{y

ng ~ gi ngi ca mnh i tm v{ng, v{ tng t mt h ~ mang v nhiu |

qu. Nhng ngi nh{ vn cha y v cui cng nhng ngi T}y Ban Nha ~

tuyn b rng h s git ng v s tht ha. Ngi ch huy ~ gi h phi a

ng ra x trc mt hn, vi t c|ch ngi i din ca lut php, v khi h ~

l{m nh th, trnh co trng chng li nh Vua, hn ~ kt n ng s b tra tn

nu ng vn khng khng khng thc hin li ha ~ c thng lng. H ~

tra tn ng bng c|ch treo ng ln cao, t ming m ang ch|y ln bng ng,

tri c hai chn ng vo hai cc vi c|c ai st v c ng v{o c|i kh|c v{ sau ,


vi hai ngi cm cc tay ng, h tin h{nh t gan bn chn ng. Thnh thong,

vin ch huy ng ti v lp li rng h s tra tn ng n cht mt cch t t tr

phi ng mang li nhiu v{ng hn, v{ y l ci h ~ l{m, nh{ Vua cui cng ~

khng chu ni nhng s au n m h ~ g}y ra cho ng.

Chin lc v cc th ch chinh phc c hon thin Mexico ~ c chp

nhn mt cch ho hc nhng ni kh|c trong ch Ty Ban Nha. Khng }u

vic n{y c lm mt cch hiu qu hn vic Pizzaro chinh phc Peru. Nh de las

Casas bt u tng thut ca ng:

V{o nm 1531 mt tn i lu manh kh|c vi mt s ngi ~ c cuc hnh

trnh n vng quc Peru. Vi quyt t}m v{ nh r rt, hn bt tay vo vic

bt chc chin lc v chin thut ca c|c ng bn phiu lu ca hn cc

phn khc ca Th gii Mi.

Pizzaro ~ bt u trn b bin cnh th trn Tumbes ca Peru v tin v pha

nam. Ngy 15-11-1532, ng n th trn vng ni Cajarmarca, ni ho{ng Inca,

Atahualpa, ~ cm tri vi qu}n i ca ng{i. Ng{y hm sau, Atahualpa, ngi va

thng anh trai Huscar ca mnh trong cuc tranh ua ai s k v ngi cha mi cht

ca h, Huayna Capac, ~ cng o{n ty tng ca mnh n ni nhng ngi Ty

Ban Nha cm tri. Atahualpa ~ ph|t c|u bi v tin tc v nhng h{nh ng tn bo

m nhng ngi T}y Ban Nha ~ g}y ra, nh xc phm n th Thn Mt tri Inti,

~ n vi ngi. Nhng g ~ xy ra sau l{ iu nhiu ngi bit. Ngi Ty Ban

Nha ~ t mt ci by v bt by ln. H ~ git nhng ngi bo v v{ ngi hu

ca Atahualpa, c l nhiu n hai ng{n ngi, v{ ~ bt gi ng. c t do,

Atahualpa ~ ha cht v{ng y mt phng v cht bc y thm hai phng na c

cng kch thc. ng ~ thc hin vic n{y, nhng nhng ngi Ty Ban Nha, khng

gi li ha ca h, ~ treo c ng vo thng By 1533. Th|ng Mi mt nm y

nhng ngi Ty Ban Nha chim c th Inca, Cusco, ni gii qu tc Inca ~ b


i x nh Atahualpa ~ b, b tng giam cho n khi h mang vng v bc li. Khi h

khng tha m~n c|c i hi ca ngi Ty Ban Nha, h b thiu sng. Nhng bu vt

ngh thut tuyt vi ca Cusco, nh n th Mt tri, b lt mt nhng phn bng

vng ca chng v{ v{ng c nu chy c th{nh c|c thi.

Ti im ny nhng ngi T}y Ban Nha ch t}m v{o ngi dn ca ch Inca.

Nh Mexico, c|c cng d}n ~ c chia thnh cc encomienda, vi mi encomienda

c phn cho mi k chinh phc ngi ~ i cng Pizzaro. Encomienda ~ l{ th

ch ch yu c dng cho vic kim sot v t chc lao ng trong thi gian u

ca thi k thuc a, nhng mau chng ~ i mt vi mt u th mnh m. Nm

1545, mt ngi a phng c tn Diego Gualpa ang tm mt in th bn a cao

Andes, trong vng l Bolivia ngy nay. Mt cn gii mnh bt ng ~ ht ng

xung t v{ trc mt ng xut hin mt ni tr qung bc. y l mt phn ca

mt hn ni bc mnh mng, m nhng ngi T}y Ban Nha ~ t tn l El Cerro

Rico, Ni Gi{u. Xung quanh n ~ mc ln thnh ph Potos, m nh cao ca n

trong nm 1650 ~ c s d}n 160.000 ngi, ln hn Lisbon hay Venice trong thi

k y.

khai thc bc, nhng ngi Ty Ban Nha cn cc th m rt nhiu th m. H

~ phi mt ph vng, quan chc chnh ca thuc a Ty Ban Nha, Francisco de

Toledo, m s mnh chnh ca ng ~ l{ gii quyt vn lao ng. De Toledo,

n Peru nm 1569, u tin ~ dng nm nm du h{nh khp ni v{ tm hiu nhim

v mi ca ng. ng cng ~ giao tin hnh mt cuc iu tra s v ton b dn

c trng thnh. tm c lao ng m ng cn, u tin de Toledo ~ di chuyn

ton b d}n c bn a, tp trung h vo cc th trn mi c gi l cc reduccion

ngha en l{ nhng s rt bt m s to thun li cho vic khai th|c lao ng bi

Quc vng T}y Ban Nha. Sau ng ~ phc hi v phng theo mt th ch lao

ng Inca c gi l mita, m, theo ngn ng Inca, Quechua, c ngha l{ a turn


mt phin. Di h thng mita ca h, nhng ngi Inca ~ s dng lao ng

cng bc vn h{nh c|c n in c tr tnh cung cp thc phm cho cc

n th, gii qu tc, v{ qu}n i. i li, elite ~ lo vic cu tr nn i v{ an ninh.

Mita trong tay de Toledo, c bit mita Potos, ~ tr th{nh s ln nht v nng

n nht v khai th|c lao ng trong thi k thuc a T}y Ban Nha. De Toledo ~ x|c

nh mt vng lu vc mnh mng, chy t gia ca Peru hin i v bao gm hu

ht Bolivia hin i. N bao ph mt din tch khong hai trm ng{n dm vung.

Trong vng ny, mt phn by c d}n {n ng, mi n cc reduccion ca h, c

yu cu lm vic ti cc m Potos. Mita Potos ~ tn ti sut ton b thi k

thuc a v{ ~ ch b bi b v{o nm 1825. Bn 1 cho thy vng lu vc ca mita

c chng ln khong rng ca ch Inca vo thi Ty Ban Nha chinh phc. N

minh ha mc m mita ~ chng gi ln vng trung tm ca ch, bao gm th

Cusco.


ng ch , bn vn thy di sn ca mita Peru ngy nay. Hy xt nhng s khc

bit gia cc tnh Calca v Acomayo gn . C v c vi s khc bit gia cc tnh

ny. C hai u trn vng ni cao, v cc hu du, ni ting Quechua, ca nhng

ngi Inca sng mi tnh. Th nhng, Acomayo th ngho hn nhiu, vi c|c c

dn ca n tiu th khong mt phn ba t hn c|c c d}n Calca. Ngi dn bit

iu ny. Acomayo h hi nhng ngi nc ngo{i can m, Bn khng bit rng

ngi dn }y ngho hn ngi dn , Calca ? V sao bn li tng mun n

}y? Can m bi v l{ kh hn rt nhiu n Acomayo t th khu vc Cusco,

trung tm c xa ca ch Inca, so vi n Calca. ng n Calca c trng lp

mt, cn ng n Acomayo th trong tnh trng h n|t kinh khng. i qu|

Acomayo bn cn mt con nga hay mt con la. Calca v{ Acomayo ngi dn

trng cng loi cy trng, nhng Calca h bn chng ch ly tin. Cn

Acomayo h nui trng thc phm cho s tn ti ca ring h. Nhng s bt bnh

ng ny, r rng vi con mt v{ ngi dn sng , c th c hiu di dng

nhng khc bit th ch gia cc tnh ny nhng s khc bit th ch vi gc r

quay li n de Toledo v k hoch khai thc hiu qu lao ng bn a ca ng. S

khc bit lch s chnh gia Acomayo v{ Calco l{, Acomayo ~ trong vng mita

Potos, cn Calca th khng.

Ngoi s tp trung lao ng v mita, de Toledo ~ cng c encomienda thnh thu

thn, mt khon c nh bng bc m mi ngi {n ng trng thnh phi np

h{ng nm. y ~ l{ mt s kh|c c tr tnh buc ngi dn vo th trng

lao ng v gim bt lng [c li] cho c|c a ch Ty Ban Nha. Mt th ch khc,

repartimiento de mercancias, cng ~ tr nn ph bin trong nhim k ca de

Toledo. C xut x t ng t ting Ty Ban Nha repartir, phn chia, repartimiento

n{y, ngha en l{ ph}n phi h{ng ha, dnh d|ng n vic cng bc bn hng ha

cho nhng ngi a phng vi gi do nhng ngi Ty Ban Nha quyt nh. Cui


cng, de Toledo ~ a ra trajin theo ngha en c ngha l{ g|nh nng m{ ~ s

dng nhng ngi bn a mang vc cc hng ha nng, nh ru hay l coca

hay hng dt may, nh c|i thay th cho by ng vt, cho nhng cng vic kinh

doanh mo him ca elite Ty Ban Nha.

Khp th gii thuc a Ty Ban Nha chu M, cc th ch v cc cu trc x hi

tng t ~ ni ln. Sau giai on ban u ca s cp bc, v s thm kht vng v

bc, nhng ngi T}y Ban Nha ~ to ra mt mng li cc th ch c tr tnh

khai th|c ngi dn bn a. Cung bc y ca encomienda, mita, repartimiento,

v trajin ~ c thit k p mc sng ca nhng ngi bn a xung mc

sng qua ng{y v{ nh th moi tt c thu nhp thng d ca vic ny cho nhng

ngi Ty Ban Nha. Vic n{y ~ t c bng c|ch tc ot t ca h, cng bc

h lao ng, tr lng thp cho cc dch v lao ng ca h, |p t cc loi thu cao,

tnh gi| cao cho c|c h{ng ha ~ thm ch khng c mua mt cch t nguyn. Tuy

cc th ch n{y ~ to ra nhiu ca ci cho Quc vng T}y Ban Nha v{ ~ l{m cho

nhng k chinh phc v cc hu du ca h rt gi{u, chng cng ~ bin M Latin

thnh lc a bt bnh ng nht th gii v{ ~ l{m hao mn nhiu tim nng kinh t

ca n.

N JAMESTOWN

Khi nhng ngi Ty Ban Nha bt u cuc chinh phc chu M ca h trong cc

nm 1490, nc Anh cn l mt cng quc nh ch}u ]u, ang phc hi t nhng

h qu tn ph ca cuc ni chin, cc cuc Chin tranh Hoa Hng. N ~ khng

trong trng th|i tn dng s tranh gi{nh cp bc v{ v{ng v{ c hi khai thc

nhng ngi bn a ca chu M. Gn mt trm nm sau, v{o nm 1588, s thm


bi may mn ca Armada Ty Ban Nha, mt mu toan ca Vua Ty Ban Nha Philip II

x}m lng Anh, ~ gi ln sng sc chnh tr khp chu u. Du thng li ca Anh

~ c may mn n }u, n cng ~ l{ mt du hiu v s qu quyt ng{y c{ng tng

ca Anh trn bin, iu m s cho php h rt cuc tham gia vo vic theo ui

ch thuc a.

Nh th ~ khng phi ngu nhin rng nhng ngi Anh bt u cuc thuc a

ha Bc M ca h chnh xc vo cng thi gian . Nhng h ~ l{ nhng ngi n

mun ri. H ~ chn Bc M khng phi v n hp dn, m bi v l{ tt c ci sn

c cn li. Cc phn |ng mong mun ca chu M, ni di do nhng ngi bn

a khai th|c v{ ni c c|c m vng v bc, ~ b chim mt ri. Ngi Anh ~

nhn cc phn cn tha. Khi nh{ vn nh{ nng hc Anh th k mi tm Arthur

Young bn v ni sn xut c|c sn phm chnh c li, m ng hiu cc sn phm

chnh l cc hng ha nng nghip c th xut khu c, ~ lu :

C v xt trn mi mt, rng vic sn xut cc sn phm chnh ca cc thuc a

ca chng ta gim v gi tr theo t l vi khong cch ca chng n mt tri.

cc vng Ty n, m l cc vng nng nht, chng t mc 8l. 12s. 1d. trn u

ngi. Trong cc vng lc a phng nam, t mc 5l. 10s. Trong cc vng

min trung, t mc 9s. 6d. Trong c|c vng nh c phng bc, t mc 2s.

6d. T l ny chc chn gi mt bi hc quan trng nht trnh vic thuc a

ha cc vng min bc.

Mu toan u tin ca ngi Anh lp mt thuc a, ti Roanoke, Bc

Carolina, gia 1585 v{ 1587, ~ ho{n to{n tht bi. V{o nm 1607, h li th ln

na. Ngay trc khi kt thc nm 1606, ba t{u, Susan Constant, Godspeed, v

Discovery, di s ch huy ca Thuyn trng Christopher Newport, ~ khi hnh


n Virginia. Cc nh thc d}n, di s bo tr ca Cng ty Virginia, ~ tin vo

Vnh Chesapeake v{ ngc ln mt con sng m h ~ gi l sng James, theo tn

Quc vng Anh ang tr v, James I. Ngy 14-5-1607, h ~ lp ra khu nh c

Jamestown.

Tuy nhng ngi nh c trn boong t{u do Cng ty Virginia s hu ~ l{ nhng

ngi Anh, h ~ c mt m hnh thuc a ha b nh hng mnh bi mu do

Corts, Pizzaro, v de Toledo dng ln. K hoch u tin ca h ~ l{ i bt th lnh

a phng v{ s dng ng ta nh c|ch c cung cp lng thc thc phm, v

cng bc d}n c sn xut thc phm v ca ci cho h.

Khi ln u tin b ln Jamestown, cc thc d}n Anh ~ khng bit rng h

bn trong lnh th c yu sch bi Hp bang Powhatan, mt lin minh ca

khong ba mi chnh th tha nhn lng trung thnh vi mt v vua c gi l

Wahunsunacock. Th ca Wahunsunacock ~ l{ th trn Werowocomoco, ch

c|ch Jemestown c hai mi dm. K hoch ca cc nh thc d}n ~ l{ tm hiu

thm v th t [a hnh a th v tnh hnh] }y. Nu khng th xui khin c

nhng ngi a phng cung cp thc n v{ lao ng, cc nh thuc a ch t c

kh nng trao i vi h. nim rng bn thn nhng ngi nh c s lm vic

v nui trng thc phm ring ca h c v ~ khng tho|ng qua u c h.

khng phi l vic m cc nh chinh phc Th gii Mi ~ l{m.

Wahunsunacock mau chng nhn thc c v s hin din ca cc nh thuc a

v{ ~ xem xt c|c nh ca h vi s nghi ng ln. ng ~ chu trch nhim v ci

i vi Bc M qu thc l mt ch rt rng. Nhng ng ~ c nhiu k th v

thiu s tp trung chnh tr |p o ca nhng ngi Inca. Wahunsunacock ~ quyt

nh thm d xem nh ca nhng ngi Anh l{ g, ban u gi nhng ngi

a tin ni rng ng mun c quan h hu ho vi h.


Khi ma ng nm 1607 khp li, nhng ngi nh c Jamestown bt u cn

kit thc n, v{ ngi l~nh o c ch nh ca hi ng cai tr thuc a, Edward

Marie Wingfield, ~ chn ch lng l. Tnh hnh ~ c i y John Smith cu

vt. Smith, m cc bi vit ca ng ~ cung cp mt trong nhng ngun thng tin

chnh ca chng ta v s pht trin ban u ca thuc a, l mt nhn vt rt n

tng. Sinh ra Anh, ti vng nng thn Lincolnshire, ng ~ coi thng cc mong

mun ca cha mnh i vi ng i kinh doanh v{ thay v{o ~ tr thnh mt

ngi lnh gp may. u tin ng ~ chin u vi qu}n i Anh H{ Lan, sau

ng gia nhp lc lng o phc v Hungary chin u chng qu}n i ca ch

Ottoman. B bt Rumani, ng ~ b b|n nh n l v b a i l{m nh mt ngi

ph vic ngo{i ng. Mt ng{y ng ~ tm c cch thng ng ch ca mnh, n

trm qun o v nga ca ng ch, trn tr li lnh th \o. Smith ~ chuc ly rc

ri cho mnh trn h{nh trnh n Virginia v{ ~ b nht trn tu Susan Constant v s

ni lon coi thng mnh lnh ca Wingfield. Khi t{u n Th gii Mi, k hoch ~

l{ a ng ra x. Trc s v cng kinh tm ca Wingfield, Newort, v cc nh

thuc a elite khc, tuy vy, khi h m cc lnh c nim phong gn xi ca h, h

~ ph|t hin ra rng Cng ty Virginia ~ b nhim Smith lm mt thnh vin ca hi

ng cai tr cai qun Jamestown.

Vi Newport li tu quay li Anh ly hng cung ng v nhiu nh thuc a hn,

v Wingfield khng chc chn v phi l{m g, chnh Smith ~ l{ ngi cu thuc a.

ng ~ khi xng mt lot chuyn bun m{ ~ m bo s cung ng thc phm

trng yu. Trong mt trong cc chuyn n{y ng ~ b Opechancanough, mt trong

nhng ngi em ca Wahunsunacock, bt v b a v trc mt nh vua

Werowocomoco. ng ~ l{ ngi Anh u tin gp Wahunsunacock, v{ chnh ~ l{

ti cuc gp g ban u ny m theo mt s tng thut cuc sng ca Smith ~

c cu ch do s can thip ca Pocahontas, em gi ca Wahunsunacock. c tr


t do ngy 2-1-1608, Smith ~ quay li Jamestown, m vn cn kit thc phm

mc nguy him, cho n s quay tr li kp thi ca Newport t nc Anh mun

hn cng ng{y hm .

Cc nh thuc a ca Jamestown ~ hc c t t kinh nghim ban u ny. Khi

nm 1608 tip din, h tip tc tm vng v kim loi qu ca mnh. H vn c v

cha hiu rng tn ti, h khng th da vo nhng ngi a phng cho h

n thng qua hoc s cng bc hay s bun b|n. Chnh Smith l{ ngi u tin ~

nhn ra rng m hnh thuc a ha m{ ~ hot ng rt tt cho Corts v Pizzaro

n gin s khng hot ng Bc M. Hon cnh c bn tht kh|c nhau. Smith ~

lu thy, khng ging nhng ngi Aztec v{ Inca, ngi dn Virginia ~ khng

c vng. Tht vy, ng ghi chp trong nht k ca mnh, Bn phi bit thc phm l

tt c ti sn ca h. Anas Todkill, mt trong nhng ngi nh c ban u ngi

~ li mt nht k rng ln, ~ b{y t r nhng tht vng ca Smith v{ v{i ngi

khc m da v{o s tha nhn ny tr nn r r{ng hn:

~ khng c tr chuyn, khng c hy vng, khng c cng vic, tr {o v{ng,

tinh ch vng, cht v{ng.

Khi Newport li tu v nc Anh th|ng T nm 1608 ng ~ ch chuyn hng

pyrite, vng ca thng ngc. ng ~ quay li vo cui thng Chn vi cc mnh lnh

ca Cng ty Virginia gi s kim sot cht hn i vi nhng ngi a phng.

K hoch ca h ~ l{ phong vng cho Wahunsunacock, hy vng rng vic ny s

lm cho ng ta ph thuc vo vua Anh James I. H ~ mi ng n Jamestown,

nhng Wahunsunacock, vn nghi ng cc nh thuc a mt cch su sc, ~ khng

c nh chu ri ro b bt. John Smith ~ ghi li tr li ca Wahunsunacock: Nu

c Vua ca c|c ngi gi qu cho trm, trm cng l{ mt v Vua, v{ }y l{ t ca

trm Cha ca c|c ngi phi n ch trm, khng phi trm n ch ng ta, chng

n ph|o {i ca c|c ngi, m{ trm cng s khng cn mt ci mi nh vy.


Nu Wahunsunacock khng cn mi nh vy, th Newport v{ Smith s phi i

n Werowocomoco tin hnh vic phong vng. To{n b s kin c v ~ l{ mt

s tht bi hon ton vi th duy nht l ra t , mt quyt tm t pha

Wahunsunacock rng l{ lc thot khi thuc a. ng ~ |p t mt s cm vn

thng mi. Jamestown s khng cn c th trao i ly hng cung ng.

Wahunsunacock s lm h cht i.

Newport cng bum mt ln na v Anh, vo thng 12-1608. ng ~ mang theo

mnh mt l| th do Smith vit cu xin c|c gi|m c ca Cng ty Virginia thay i

c|ch ngh ca h v thuc a. khng c kh nng v mt s khai thc tr-nn-

giu-nhanh ca Virginia theo ng li ca Mexico v Peru. khng c vng hay

kim loi qu, v{ ~ khng th cng bc ngi dn bn a lm vic hay cung

cp thc phm. Smith ~ nhn ra rng nu mun c mt thuc a c th ng vng

c, th chnh cc nh thuc a l nhng ngi phi lm vic. V th ng ~ cu xin

c|c gi|m c gi nhng loi ngi ph hp: Khi c|c ngi gi ln na ti van xin cc

ngi hy gi khong ba mi th mc, cp v chng, nhng ngi l{m vn, nhng

ngi |nh c|, c|c th rn, cc th n, v nhng ngi {o c}y, r c}y, c chu cp

tt, ri c ng{n ngi nh th khi chng ta c.

Smith ~ khng mun cc th kim hon v dng na. Mt ln na Jamestown ~

sng st ch bi v ti tho vt ca ng. ng ~ tm c c|ch tn tnh v bt nt

cc nhm bn a a phng trao i vi ng, v khi chng khng th, ng ~

lm ci ng c th. Pha sau khu nh c, Smith ~ ho{n to{n chu trch nhim v

~ |p t quy tc rng ai khng l{m th ng n. Jemestown ~ sng st qua ma

ng th hai.

Cng ty Virginia d nh l mt doanh nghip lm ra tin, v{ sau hai nm thm

hi, ~ chng thy tm hi no ca li nhun. C|c gi|m c ca cng ty ~ quyt

nh rng h cn mt m hnh qun tr mi, thay th hi ng cai tr bng mt thng


c duy nht, Ngi u tin c b nhim vo chc v n{y ~ l{ Sir Thomas

Gates. Lu n mt s kha cnh ca s cnh bo ca Smith, cng ty ~ nhn ra

rng h phi th c|i g mi. S nhn thc n{y ~ c hiu r bi nhng s kin

ca ma ng 1609/1610 bi ci gi l{ thi cht i. C|ch thc qun tr mi ~

khng c ch cho Smith, ngi bc bi, ~ tr v Anh v{o ma thu nm 1609. Khng

c ti xoay x ca ng v vi Wahunsunacock bp nght vic cung cp thc phm,

cc nh thuc a ca Jamestown ~ cht. Trong s nm trm ngi ~ bc vo

ma ng, ch s|u mi ngi cn sng v{o th|ng Ba. Tnh hnh ~ tuyt vng n

mc h ~ phi quay sang n tht ngi.

C|i g mi m{ ~ c |p t ln thuc a bi Gates v{ ngi ph ca ng,

Sir Thomas Dale, ~ l{ mt ch lao ng nghim ngt h khc i vi nhng

ngi nh c Anh tuy tt nhin khng phi i vi elite vn hnh thuc a. Chnh

Dale l{ ngi ~ truyn b| Lut Thnh thn, Lun l v Qun s. Lut ny bao gm

c|c iu khon:

Khng

{n ng hay

{n b no

c chy t

thuc a sang

nhng

ngi Indian, b

ti cht.

Bt c ai cp

mt vn, t


hay cng, hay mt vn nho, hay ngi n cp cc bp ng s b pht ti cht.

Khng thnh vin no ca thuc a s bn hay cho bt c hng ha no ca

nc ny cho mt thuyn trng, thy th, ng ch hay thy th ch khi

thuc a, cho vic s dng ring ca anh ta, b ti cht.

Nu nhng ngi bn a khng c khai thc, Cng ty Virginia l lun, c l cc

nh thuc a c th. M hnh mi v pht trin thuc a i hi Cng ty Virginia

lm ch ton b t. n ng phi trong cc doanh tri, v c cp khu phn do

cng ty quyt nh. C|c i lm vic c la chn, mi i c gim st bi mt

i din ca cng ty. N ~ gn vi thit qun lut, vi vic h{nh hnh nh s trng

pht dng n u tin. Nh mt phn ca cc th ch mi cho thuc a, iu u

tin va c trch l quan trng. Cng ty e da git nhng ngi b i. Cn c vo

ch lao ng mi, b i sng vi nhng ngi a phng ~ tr thnh mt

la chn ngy cng hp dn cho cc nh thuc a phi lm vic. Cn c vo mt

thp ca d}n c bn a Virginia thi , cng ~ c trin vng b i mt mnh

ra vng bin cng ngo{i tm kim sot ca Cng ty Virginia. Quyn lc ca cng ty

l hn ch khi i mt vi cc la chn n{y. N ~ khng th cng bc nhng

ngi nh c Anh l{m vic nng nhc vi mc khu phn sng.

Bn 2 cho thy mt c tnh mt dn s ca cc vng khc nhau ca chu

M vo thi Ty Ban Nha chinh phc. Mt dn s ca Hoa K, ngoi vi , nhiu

nht ~ l{ ba phn t ngi trn mt dm vung. trung tm Mexico hay Peru vng

Andes, mt dn s cao mc bn trm ngi trn mt dm vung, cao hn nm

trm ln. Nhng g c th Mexico hay Peru ~ l{ khng kh thi Virginia.

Cng ty Virginia ~ cn mt t thi gian nhn ra rng m hnh ban u ca n

v thuc a ha ~ khng hot ng Virginia, v{ cng cn mt t thi gian na

thu hiu s tht bi ca Lut Thnh thn, Lun l v Qun s. Bt u trong nm

1618, mt chin lc ht sc mi ~ c chp nhn. V ~ khng th cng bc


nhng ngi a phng cng chng th cng bc nhng ngi nh c, la chn

kh d duy nht ~ l{ khuyn khch nhng ngi nh c. Nm 1618 cng ty bt u

h thng quyn u ngi headright system, cp cho mi ngi {n ng nh c

nm mi mu t [mt mu Anh, acre, bng khong 4.050 m2] v{ thm nm mi

mu cho mi th{nh vin gia nh ca ng ta v cho tt c c|c y t m{ gia nh c

th mang sang Virginia. Nhng ngi nh c c cho nh v{ c gii phng

khi cc hp ng, v{ nm 1619 mt i Hi ng (General Assembly) c t ra

m trn thc t ~ cho tt c nhng ngi {n ng trng thnh quyn quyt nh

v cc lut v cc th ch cai tr thuc a. N ~ l{ khi u ca nn dn ch Hoa

K.

Cng ty Virginia ~ cn n mi hai nm hc bi hc u tin ca mnh rng

nhng g ~ hot ng cho ngi Ty Ban Nha Mexico v Trung v Nam M s

khng hot ng min bc. Phn cn li ca th k th mi by ~ tri qua mt

chui di cc cuc u tranh v bi hc th hai: la chn duy nht cho mt thuc a

c th ng vng v mt kinh t ~ l{ to ra cc th ch khuyn khch cc nh thuc

a u t v{ l{m vic cn c.

Trong khi m Bc M pht trin, cc elite Anh ht ln n{y n ln kh|c ~ th

dng ln cc th ch m chng hn ch nng n n cc quyn kinh t v chnh tr

ca tt c mi ngi tr mt s t c c quyn trong d}n c ca thuc a, ht nh

nhng ngi T}y Ban Nha ~ l{m. Th nhng trong mi trng hp m hnh n{y ~

sp , nh n ~ tht bi Virginia.

Mt trong nhng n lc tham vng nht ~ bt u khng lu sau s thay i

chin lc ca Cng ty Virginia. Nm 1632 mi triu mu t phn trn vng

Vnh Cheasapeake ~ c vua Anh Charles I ban cho Cecilius Calbert, Lord

Baltimore. Hin chng ca Maryland ~ trao cho Lord Baltimore quyn t do hon

to{n lp ra mt chnh ph theo bt c ng li no ng mun, vi iu VI lu


rng Baltimore ~ c Quyn lc t do, y , v tuyt i, theo ngha tng qut

ca cc Tng phm n{y, Quy nh, Lm, v Ban hnh cc o Lut, thuc bt c

Loi no, cho Chnh ph c c hnh v tt phc ca Tnh c ni n n{y.

Baltimore ~ tho mt k hoch chi tit to ra mt x hi thi p, mt bin th

Bc M ca mt phin bn c l tng ha ca nc Anh thn qu th k mi

by. N i hi vic chia t thnh cc l hng ngn mu, m s c cc lord (cha)

vn hnh. Cc cha s tuyn m nhng ngi thu, nhng ngi s canh t|c t v

np t (tin thu) cho elite c c quyn v{ ang kim so|t t. Mt n lc tng t

~ c a ra mun hn trong nm 1663, vi vic thnh lp Carolina bi tm ch

s hu, k c Sir Anthony Ashley-Cooper. Ashley-Cooper cng vi th k ca mnh,

nh trit hc Anh v i John Locke, ~ trnh b{y Hin ph|p C bn ca Carolina. Ti

liu ny, ging Hin chng Maryland trc n, ~ cung cp mt k hoch chi tit

cho mt x hi tinh hoa ch ngha, c th bc da trn s kim sot bi mt elite c

nhiu t ai. Li m u ghi rng chnh ph ca tnh ny c th tr nn thch hp

nht vi nn qun ch m{ di chng ta sng m tnh ny l mt phn; v rng

chng ta c th tr|nh c vic dng ln mt nn dn ch ng o.

C|c iu khon ca Hin ph|p C bn t ra mt cu trc x hi cng nhc.

di cng l{ nhng ngi-leet (leet-men), vi iu khon 23 ghi, Tt c con ca

nhng ngi leet s l nhng ngi leet, v c nh th cho mi th h. Trn nhng

ngi leet, nhng ngi khng c quyn chnh tr no, l cc lnh cha (landgrave)

v cc tc trng (cazique), nhng ngi to thnh gii qu tc. Mi l~nh cha c

phn cho bn mi t|m ng{n mu, mi tc trng c hai mi bn ngn mu.

c mt quc hi i din cho cc lnh cha v tc trng, nhng n s c php

tranh lun ch cc bin ph|p m{ ~ c tm ch s hu chp thun trc.

Ht nh n lc |p t cc quy tc h khc Virginia ~ tht bi, cc k hoch cho

cng loi cc th ch Maryland v{ Carolina cng th. Cc l do l ging nhau. Trong


mi trng hp ~ chng t l khng th p buc nhng ngi nh c vo mt x

hi c th bc cng nhc, bi v n gin ~ c qu| nhiu la chn m ra cho h

Th gii Mi. Thay v{o , phi cung cp cho h cc khuyn khch h mun lm

vic. V chng bao lu h ~ i nhiu quyn t do kinh t hn v{ thm c|c quyn

chnh tr na. C Maryland na, nhng ngi nh c khng khng i c c t

ring ca h, v h ~ buc Lord Baltimore vo vic to ra mt hi ng. V{o nm

1691, hi ng ~ xui khin vua tuyn b Maryland l mt thuc a thuc Quc

vng [Crown colony, nn cha c c lp], nh th loi b c|c c quyn chnh

tr ca Baltimore v{ c|c i lnh cha ca ng. Mt cuc chin u ko d{i tng t

~ xy ra Carolina, li ln na vi cc ch s hu b thua. Nam Carolina tr thnh

thuc a hong gia vo nm 1729.

V{o c|c nm 1720, tt c mi ba thuc a ca ci s tr thnh Hoa K ~ c c|c

cu trc chnh ph ging nhau. Trong mi trng hp ~ c mt thng c, v mt

hi ng da vo quyn bu c ca nhng ngi {n ng ch ti sn. Chng ~ cha

phi l cc nn dn ch; ph n, n l, v nhng ngi khng c ti sn ~ khng

c b phiu. Nhng c|c quyn chnh tr ~ l{ rt rng so vi cc x hi ng thi

ni kh|c. Chnh c|c hi ng n{y v{ c|c nh{ l~nh o ca chng l{ c|i ~ hp li

hnh thnh Quc hi Lc a u tin (First Continental Congress) v{o nm 1774,

khc do u cho s c lp ca Hoa K. Cc hi ng ~ tin h c quyn quyt

nh c t c|ch th{nh vin ring ca h ln quyn |nh thu. iu n{y, nh chng ta

bit, gy ra cc vn i vi chnh ph thuc a Anh.

CU CHUYN V HAI HIN PHP

By gi phi l r rng, rng khng phi l s trng hp ngu nhin m Hoa K, ch

khng phi Mexico, ~ thng qua v{ thc thi mt hin php tn thnh cc nguyn tc

dn ch, to ra cc hn ch v vic s dng quyn lc chnh tr, v phn phi quyn


lc mt cch rng ri trong x hi. Vn kin m{ c|c i biu ~ ngi xung vit

Philadelphia nm 1787 ~ l{ kt qu ca mt qu| trnh d{i c khi u bng s

hnh thnh ca i Hi ng Jamestown nm 1619.

S tng phn gia qu trnh lp hin xy ra vo thi c lp ca Hoa K v qu

trnh xy ra sau mt cht Mexico l r hn ra. Trong th|ng Hai 1808, qu}n i

Php ca Napoleon Bonaparte ~ x}m lng T}y Ban Nha. V{o th|ng Nm h ~ ly

c Madrid, th T}y Ban Nha. V{o th|ng Chn vua T}y Ban Nha Ferdinal ~ b

bt v{ ~ tho|i v. Mt junta (hi ng hnh chnh) quc gia, Junta Trung ng, ~

th ch ng, cm ngn uc trong cuc chin u chng Php. Junta hp ln u tin

ti Aranjuez, nhng ~ rt lui xung pha nam trc qu}n i Php. Cui cng n ~

n cng Cdiz, m, tuy b cc lc lng Napoleonic bao vy, vn ~ ng vng.

}y Junta ~ th{nh lp mt quc hi, c gi l{ Cortes. Nm 1812 Cortes ~ to ra

c|i c bit n nh Hin php Cdiz, m n ku gi vic lp ra mt nn qun ch

lp hin da trn nhng quan nim ca ch quyn nh}n d}n. N cng ~ ku gi

chm dt c|c c quyn v{ a v{o s bnh ng trc php lut. Elite ca Nam M,

nhng ngi vn cai tr trong mt mi trng, do encomienda, lao ng cng bc,

v quyn lc tuyt i c ban cho h v{ nh{ nc thuc a nh hnh, ~ ght cay

ght ng nhng i hi ny.

S sp ca nh{ nc Ty Ban Nha vi s x}m lc Napoleon ~ to ra mt

khng hong hin php trn khp M Latin thuc a. c tranh lun nhiu v liu

c tha nhn thm quyn ca Junta Trung ng hay khng, v{ |p li, nhiu ngi

M Latin ~ bt u thnh lp cc junta ring ca h. ch cn l vn thi gian

trc khi h bt u thc c kh nng tr thnh thc s c lp vi Ty Ban

Nha. Tuyn b c lp u tin ~ xy ra La Paz, Bolivia, nm 1809, tuy n ~

nhanh chng b nghin nt bi binh lnh T}y Ban Nha c gi t Peru sang. Ti

Mexico th|i chnh tr ca elite ~ c nh hnh bi cuc Ni lon Hidalgo nm


1810, c l~nh o bi mt linh mc, Cha Miguel Hidalgo. Khi qu}n i ca Hidalgo

cp ph Guanajuato ngy 23 thng Chn, h ~ git qun c, quan chc thuc a

cp cao, v{ sau ~ bt u git nhng ngi gia trng mt cch khng phn bit.

N ~ ging mt cuc chin tranh giai cp hay sc tc hn l{ mt phong tr{o c lp,

v{ n ~ hip nht tt c elite trong phe i lp. Nu s c lp cho php s tham gia

ca nhn dn vo chnh tr, elite a phng, khng ch nhng ngi Ty Ban Nha,

~ chng li n. H qu l{, elite Mexico ~ xem xt Hin ph|p C|diz, m{ ~ m

ng cho s tham gia ca nhn dn, vi s ng vc cc k; h s chng bao gi

cng nhn tnh hp php ca n.

Nm 1815, khi ch u chu ca Napoleon sp , Vua Ferdinand VII quay li

nm quyn v Hin ph|p C|diz ~ b bi b. Khi Quc Vng T}y Ban Nha bt u

th i li cc thuc a M ca n, n ~ khng gp kh khn vi Mexico trung

thnh. Th nhng, nm 1820, mt i qu}n T}y Ban Nha ~ t tp C|diz i t{u

sang chu M gip khi phc li thm quyn T}y Ban Nha ~ ni lon chng

Ferdinand VII. Cc lc lng qu}n i khp nc ~ gia nhp vi h, v Ferdinand

~ buc phi khi phc Hin php Cdiz v triu tp li Cortes. Cortes ny thm ch

cn cp tin hn Cortes ~ son ra Hin ph|p C|diz, v{ n ~ xut xa b mi

hnh thc cng bc lao ng. N cng ~ tn cng c|c c quyn c bit th d,

quyn ca qu}n i c x cc ti hnh s ti cc ta n ring ca h. i mt

cui cng vi s |p t vn kin ny Mexico, elite ~ quyt nh rng tt hn

nu n i mt mnh v tuyn b c lp.

Phong tr{o c lp n{y ~ c l~nh o bi Augustn de Iturbide, ngi ~ l{

mt s quan trong qu}n i Ty Ban Nha. Ngy 24-2-1821, ng cng b Plan de

Iguala (K hoch Iguala), tm nhn ca ng cho mt Mexico c lp. K hoch ~

cao mt nn qun ch lp hin vi mt ho{ng Mexic, v{ ~ loi b c|c quy nh

ca Hin php Cdiz m elite Mexic thy rt e da n a v v{ c|c c quyn ca


h. N ~ nhn c s ng h tc thi, v{ T}y Ban Nha ~ nhanh chng nhn ra

rng n khng th ngn c|i khng th trnh khi. Nhng Iturbide ~ khng ch t

chc s ly khai Mexic. Nhn ra chn khng quyn lc, ng ~ nhanh chng tn dng

s ng h ca qu}n i, ng ~ t tuyn b mnh l{ ho{ng , mt v tr m nh lnh

o v i ca nn c lp Nam M, Simn Bolivar, ~ m t nh nh n sng ca

Cha v ca li l. Iturbide ~ khng b rng buc bi cng cc th ch chnh tr

m cc tng thng Hoa K b hn ch; ng ~ nhanh chng bin mnh thnh mt k

c t{i, v{ v{o th|ng Mi 1822, ng ~ gii tn quc hi c ph chun mt cch

hp hin v{ ~ thay th n bng mt junta do ng chn. Tuy [triu i] Iturbide ~

khng ko d{i, nhng hnh mu ny ca cc s kin ~ lp i lp li Mexico th k

th mi chn.

Hin php Hoa K ~ khng to ra mt nn dn ch theo cc tiu chun hin i.

Ai c th b phiu trong cc cuc bu c ~ c cho tng bang quyt nh.

Trong khi cc bang min bc ~ nhanh chng tha nhn quyn b phiu ca tt c

nhng {n ng da trng bt k h nhn c bao nhiu thu nhp hay c bao nhiu

ti sn, cn cc bang min nam ~ ch lm vy mt cch t t. Khng bang n{o ~

trao quyn bu c cho ph n hay cc n l, v khi nhng hn ch v ti sn v ca

ci ~ c bi b i vi {n ng gia trng, vic tc quyn bu c ca c|c {n ng

da en ~ c a v{o mt c|ch tng minh. Ch n l, tt nhin, ~ c coi l

hp hin khi Hin php Hoa K c son Philadelphia, v s thng lng

tin nht ~ lin quan n vic phn chia cc gh trong H vin gia cc bang. Cc

gh n{y c phn b trn c s dn s ca mi bang, nhng c|c i biu quc hi

ca cc bang min nam khi ~ i hi rng cc n l phi c tnh. Nhng ngi

min bc ~ phn i. S tha hip ~ l{ trong chia phn cc gh H vin, mt n l

s c tnh nh ba phn nm ca mt ngi t do. C|c xung t gia min Bc v

min Nam ca Hoa K ~ c kim ch trong qu trnh lp hin v quy tc ba phn


nm v{ nhng tha hip kh|c ~ c ngh ra. Nhng sang sa mi c thm vo

theo thi gian th d, Tha hip Missouri, mt dn xp ni mt bang ng h ch

n l v mt bang phn i ch n l ~ lun lun c cng thm vo ton lin

bang, gi s cn bng trong Thng vin ga cc bang ng h v chng i ch

n l. Nhng chuyn v vn n{y ~ gi cc th ch chnh tr ca Hoa K hot ng

mt c|ch yn bnh cho n khi Ni Chin cui cng ~ gii quyt c|c xung t theo

cch c li cho min Bc.

Ni Chin ~ m m|u v{ t{n ph|. Nhng c trc v sau chin tranh ~ c nhiu

c hi kinh t cho mt phn ln dn s, c bit min bc v min ty Hoa K. Tnh

hnh Mexico ~ rt khc. Nu Hoa K ~ tri qua nm nm bt n chnh tr gia

1860 v{ 1865, th Mexico ~ tri nghim s bt n hu nh khng ngng sut nm

mi nm u ca s c lp. Vic n{y c minh ha kho nht qua s nghip ca

Antonio Lospez de Santa Ana.

Santa Ana, con ca mt quan chc thuc a Veracruz, tr nn ni bt nh mt

ngi lnh chin u cho Ty Ban Nha trong cc cuc chin tranh c lp. Nm 1821,

ng ~ chuyn sang pha Iturbide v{ ~ khng bao gi nhn li. ng ~ tr thnh

tng thng Mexico ln u tin v{o th|ng Nm 1833, tuy ng thc hin quyn lc t

hn mt th|ng, thch cho Valentn Gmez Faras h{nh ng vi t c|ch tng

thng hn. Nhim k tng thng ca Gmez Faras ko d{i mi lm ng{y, sau

Santa Ana nm li quyn lc. Tuy nhin, y ~ ngn nh phin u tin ca ng, v

ng ~ li b Gmez Faras thay th, v{o u thng By. Santa Ana v Gmez Faras

~ tip tc iu nhy n{y cho n gia 1835, khi Santa Ana b Miguel Barragn thay

th. Nhng Santa Ana ~ khng l{ mt k b cuc. ng ~ quay li lm tng thng

trong c|c nm 1839, 1841, 1844, 1847, v, cui cng, gia 1853 v 1855. Tng cng,

ng ~ l{ tng thng mi mt ln, trong ng ~ chu trch nhim v vic mt

Alamo v Texas v chin tranh Mexic-M tai hi, m{ ~ dn n vic mt ci tr


thnh New Mexico v Arizona. Gia 1824 v{ 1867 ~ c nm mi hai tng thng

Mexico, vi trong s ~ nm quyn theo th tc ~ c ph chun mt cch hp

hin.

Hu qu ca s bt n chnh tr cha tng c n{y i vi cc th ch v cc

khuyn khch kinh t phi l r rng. S bt n nh vy ~ dn n cc quyn ti sn

ht sc khng chc chn. N cng ~ dn n mt s suy yu nghim trng ca nh

nc Mexic, m by gi ~ c t thm quyn v t kh nng thu thu hay cung cp

cc dch v cng. Thc vy, mc d Santa Ana ~ l{ tng thng Mexico, nhiu phn

rng ln ca nc n{y ~ khng nm di s kim sot ca ng, m{ ~ cho php

vic sp nhp Texas bi Hoa K. Ngo{i ra, nh chng ta va thy, ng c nm ng

sau s tuyn b c lp Mexic ~ l{ bo v tp cc th ch kinh t ~ c pht

trin trong thi k thuc a, m{ ~ bin Mexico, theo li ca nh khm ph v nh

a l c v i v M Latin, Alexander von Humbolt, tr th{nh nc ca s bt

bnh ng. C|c th ch n{y, do t c s x hi trn s khai th|c ngi dn bn a

v to ra c|c c quyn, ~ ngn chn cc khuyn khch kinh t v cc sng kin ca

qung i qun chng nhn dn. Trong khi Hoa K ~ bt u tri nghim Cch

mng Cng nghip trong na u ca th k th mi chn, th Mexico ~ tr nn

ngho hn.

C MT TNG, KHI NG MT HNG, V NHN C MT KHON

VAY

Cch mng Cng nghip ~ bt u nc Anh. Th{nh cng u tin ca n ~ l{

cch mng ha sn xut qun o vi bng bng cch s dng cc my mi c cung

cp lc bi c|c b|nh xe nc v mun hn bi c|c ng c hi nc. C gii ha

vic sn xut vi bng ~ l{m tng rt nhiu nng sut ca nhng ngi lao ng,


u tin trong ngnh dt may, v{ sau trong c|c ng{nh kh|c. ng c ca nhng

t ph cng ngh trong khp nn kinh t l s i mi sng to (innovation), vi

mi xung kch ca cc doanh nhn v cc nh kinh doanh mi ho hc p dng cc

tng mi ca h. S n hoa ban u n{y ~ nhanh chng lan qua Bc i Ty

Dng sang Hoa K. Ngi d}n ~ thy c|c c hi kinh t to ln sn c trong thch

nghi cc cng ngh mi c pht trin Anh. H cng c truyn cm hng

pht trin cc sng ch ring ca mnh.

Chng ta c th th hiu bn cht ca cc sng ch ny bng c|ch ng xem ai ~

c cp bng sng ch. H thng bng sng ch, m bo v cc quyn ti sn trong

c|c tng, ~ c h thng ha trong o lut v cc c quyn c xy dng

v ban hnh bi Quc hi Anh nm 1623, mt phn nh mt n lc ngn chn

nh vua khi ban mt cch ty tin c|c th bng sng ch cho ai m ngi mun

trn thc t cp cc quyn c quyn thc hin cc hot ng hay cc cng vic

kinh doanh nht nh. iu ni bt v bng chng cp bng sng ch Hoa K l,

nhng ngi c cp bng sng ch n t mi loi xut thn, mi loi bi cnh v

mi ngnh ngh, ch khng ch l nhng ngi gi{u v{ u t. Nhiu ngi ~ kim

c bn tin hay tr nn giu c da vo cc bng sng ch ca mnh. Hy xt

Thomas Edison, ngi sng ch ra a ghi }m, bng n in v{ ngi sng lp ra

General Electric, vn l mt trong nhng cng ty ln nht th gii. Edison ~ l{

ngi con t trong by ngi con. Cha ng, Samuel Edison, ~ theo nhiu ngh, t

tch cc tm vn lm ngi g lp nh{ n lm th may n cai qun mt qu|n ru.

Thomas ~ t c hc chnh thng trng nhng ~ c hc ti nh nh m

ng.

Gia 1820 v 1845, ch c 19 phn trm nhng ngi c cp bng sng ch

Hoa K ~ c cha m l cc nh chuyn nghip hay t c|c gia nh ch t ln c th

nhn ra c. Trong cng thi k, 40 phn trm nhng ngi ~ c cp bng


sng ch ch ~ hc tiu hc hay t hn, ng nh Edison. Hn na, h thng khai

thc bng sng ch ca mnh bng cch thnh lp mt hng, li ging nh Edison.

Ht nh Hoa K trong th k th mi chn v mt chnh tr ~ l{ d}n ch hn hu

nh bt c quc gia khc no trn th gii vo thi , n cng ~ d}n ch hn c|c

nc khc khi ni v i mi sng to. iu ny l ct yu cho con ng ca n

tr thnh quc gia i mi sng to nht v mt kinh t trn th gii.

Nu bn ngho vi mt tng hay, th mt vic l ly mt bng sng ch, m, rt

cuc, cng khng tn km lm. L chuyn ho{n to{n kh|c dng bng sng ch

kim tin. Mt cch, tt nhin, l bn bng sng ch cho ai kh|c. y l cch

Edison ~ l{m lc u, huy ng mt t vn, khi ng bn [bng sng ch v] my

in tn Quadruplex cho Western Union ly 10.000 USD. Nhng b|n c|c bng sng

ch l mt tng hay ch cho ai ging Edison, ngi ~ c c|c tng nhanh

hn ng c th a chng vo thc t. (ng ~ c mt k lc th gii 1.093 bng

sng ch ~ c cp cho ng Hoa K, v 1.500 trn ton th gii). Cch thc s

kim tin t mt bng sng ch l lp doanh nghip ring ca bn. Nhng khi

ng mt doanh nghip, bn cn vn, v bn cn cc ngn hng cho bn vay vn.

Cc nh sng ch Hoa K mt ln na li gp may. Trong th k th mi chn

~ c s m rng nhanh ca trung gian ti chnh v hot ng ng}n h{ng m{ ~ l{

mt nhn t ct yu to thun li cho s tng trng nhanh v cng nghip ha m

nn kinh t ~ tri qua. Trong khi v{o nm 1818 ~ c 338 ng}n h{ng hot ng

Hoa K, vi tng ti sn 160 triu USD, v{o nm 1914 ~ c 27.864 ng}n h{ng vi

tng ti sn 27,3 t USD. C|c nh{ u t tim nng Hoa K ~ c ri s tip cn

n vn khi ng cc doanh nghip ca mnh. Hn na, s cnh tranh cao

gia cc ngn hng v cc t chc ti chnh Hoa K ~ c ngha rng khon vn ny

~ sn c vi li sut kh thp.


Cng th ~ khng ng Mexico. Thc ra, vo nm 1910, khi C|ch mng Mexic

bt u, ~ ch c bn mi hai ng}n h{ng Mexico, v hai trong s ~ kim sot

60 phn trm tng ti sn ngn hng. Khng ging Hoa K, ni cnh tranh l khc

lit, hu nh ~ khng c cnh tranh gia cc ngn hng Mexic. S thiu cnh tranh

n{y c ngha rng c|c ng}n h{ng ~ c th tnh li sut rt cao cho cc khch hng

ca mnh, v{ thng ~ gii hn vic cp tn dng cho ngi c c quyn v{ ngi

~ gi{u ri, nhng ngi sau s s dng s tip cn ca h n tn dng tng

s km kp ca h i vi cc khu vc khc nhau ca nn kinh t.

Hnh thc, m{ ng{nh ng}n h{ng Mexico ~ ly trong cc th k mi chn v hai

mi, ~ l{ kt qu trc tip ca cc th ch chnh tr sau c lp ca nc ny. S

hn n ca thi i Santa Ana c k tip bi mt n lc cht yu ca chnh ph

Php ca Ho{ng Napoleon II to ra mt ch thuc a Mexico di Hong

Maximillian I gia 1864 v{ 1867. Ngi Ph|p ~ b trc xut, v mt hin php

mi ~ c tho. Nhng chnh ph c lp ra u tin bi Benito Jurez v, sau

ci cht ca ng, bi Sebasti|n Lerdo de Tejeda ~ mau chng b thch thc bi mt

nh qun s tr c tn l{ Porfirio Daz. Daz ~ l{ mt tng chin thng trong chin

tranh chng li Ph|p v{ ~ nui dng kht vng quyn lc. ng ~ lp mt i

qun ni lon v, vo thng 11-1876, ~ |nh bi qu}n i ca chnh ph Trn

Tecoac. Trong th|ng Nm ca nm sau, ng ~ t bu mnh lm tng thng. ng ~

tip tc cai tr Mexico t nhiu khng gi|n on v theo cch ngy cng chuyn

quyn cho n khi b lt bi cch mng n ra ba mi t nm sau.

Ging Iturbide v{ Santa Ana trc ng, Daz ~ bt u cuc i nh mt ch huy

qu}n i. Mt con ng s nghip nh vy vo hot ng chnh tr ~ chc chn

c bit n Hoa K. Tng thng u tin ca Hoa K, George Washington, cng

~ l{ mt tng thnh cng trong Chin tranh c lp. Ulysess S. Grant, mt trong

c|c tng Lin bang chin thng ca Ni Chin, ~ tr thnh tng thng nm 1869,


v Dwight D. Eisenhower, tng ch huy cc Lc lng ng minh chu u trong

Chin tranh Th gii II, ~ l{ tng thng Hoa K gia 1953 v 1961. Tuy vy, khng

ging Iturbide, Santa Ana v Daz, khng ai trong cc nh qun s n{y ~ dng v lc

ln nm quyn. H cng ~ khng dng v lc trnh phi t b quyn lc. H

~ tu}n theo hin ph|p. Tuy Mexico ~ c c|c hin php trong th k th mi chn,

chng ~ t ra t rng buc v c|i m{ Iturbide, Santa Ana v{ Daz ~ c th lm.

Nhng ngi n{y ~ c th b loi b khi quyn lc ch bng cng cch h ~ t

c n: bng s dng v lc.

Daz ~ vi phm cc quyn ti sn ca nhn dn, to thun li cho vic chim ot

s lng t ai rng ln, v{ ng ~ trao nhng c quyn v{ c|c c n cho nhng

ngi ng h ng trong mi lnh vc kinh doanh, k c ngn hng. chng c g

mi v cch ng x ny. y chnh xc l ci nhng k chinh phc T}y Ban Nha ~

l{m, v{ c|i Sata Ana ~ l{m theo bc chn h.

L do m Hoa K ~ c ng{nh ng}n h{ng tt hn mt c|ch c bn cho s thnh

vng kinh t ~ chng lin quan g n nhng s khc bit v ng c ca nhng

ngi s hu ngn hng. Thc vy, ng c li nhun, m lm nng ct cho bn cht

c quyn ca ngnh ngn hng Mexico, cng ~ hin din c Hoa K na.

Nhng ng c li nhun n{y ~ c hng mt c|ch kh|c i bi v cc th ch

khc bit hon ton ca Hoa K. Cc ch ng}n h{ng ~ i mt vi cc th ch kinh

t khc hn, cc th ch ~ buc chng phi cnh tranh mnh hn rt nhiu. V vic

n{y ~ phn nhiu l bi v cc nh chnh tr, nhng ngi son ra cc quy tc cho

cc ch ngn hng, bn thn h ~ phi i mt vi cc khuyn khch rt kh|c c

to ra bi cc th ch chnh tr khc bit. Thc vy, vo cui th k th mi tm,

khng lu sau khi Hin php Hoa K i v{o hot ng, mt h thng ngn hng trng

ging h thng, m{ sau ~ |p o Mexico, ~ bt u ni ln. Cc chnh tr gia ~

th thnh lp c|c c quyn ngn hng bang, m h ~ c th a cho c|c bn v cc


i tc ca h i li mt phn li nhun c quyn. C|c ng}n h{ng cng ~ mau

chng lao vo cng vic kinh doanh cho cc chnh tr gia, nhng ngi iu tit h,

vay tin, ht nh Mexico. Nhng tnh hnh n{y ~ khng th duy tr c Hoa K,

bi v cc chnh tr gia nhng ngi ~ th lp ra c|c c quyn ngn hng ny,

khng ging nh Mexico, ~ phi tun theo s bu c v ti bu c. To ra c|c c

quyn ngn hng v cp cc khon vay cho cc chnh tr gia l cng vic kinh doanh

tt cho cc chnh tr gia, nu h c th trnh thot cc hu qu. Tuy vy, n khng

c bit tt cho cc cng dn. Khng ging Mexico, Hoa K c|c cng d}n ~ c

th km hm v gii thot khi cc chnh tr gia, nhng ngi lm dng chc v ca

mnh lm giu cho mnh hay to ra c|c c quyn cho cc cnh hu ca mnh. Kt

qu l{, c|c c quyn ng}n h{ng ~ sp . S phn b rng cc quyn chnh tr

Hoa K, c bit khi so snh vi Mexico, ~ m bo s tip cn bnh ng n ti

chnh v cc khon vay. iu n{y, n lt n, li m bo rng nhng ngi c cc

tng v cc sng ch c th c hng li t chng.

S THAY I PH THUC V[O CON NG

Th gii ~ thay i trong c|c nm 1870 v{ 1880. M Latin ~ khng l{ ngoi l. Cc

th ch, m{ Porfirio Daz ~ thit lp, ~ khng ging ht cc th ch ca Santa Ana

hay ca nh{ nc thuc a Ty Ban Nha. Nn kinh t th gii ~ phn thnh bt

[www.downloadsach.com] vi sao cac quoc gia that bai - daron acemoglu & james robinson (1)

Documents