wolenski alfred tarski

Alfred Tarski. Bogate ycie, elazna logika

http://wyborcza.pl/2029020,76842,6463654.html?s...

Alfred Tarski. Bogate ycie, elazna logikaJan Woleski 2009-04-06, ostatnia aktualizacja 2009-04-03 16:31:38.0 Portret jednego z najwikszych logikw w historii, Alfreda Tarskiego Raz kto go zapyta: "Panie profesorze, jak zosta wielkim logikiem, takim jak pan?". Tarski odpowiedzia: "To proste. Trzeba by albo ydem, albo Polakiem, a najlepiej jednym i drugim".

Kilka miesicy po mierci Alfreda Tarskiego odbyo si posiedzenie Polskiego Towarzystwa Matematycznego (oddzia we Wrocawiu), na ktrym Jerzy o wspomina wielkiego logika. Zacz tak: "Tak wic faktem jest, e Alfred Tarski nie yje [ ], umar, moe troch skracajc sobie ycie papierosami, ktre odpala jeden za drugim, ale przypuszczam, e gwnie dlatego, aby potwierdzi zdanie "Kady czowiek jest miertelny". Poniewa jest to zdanie prawdziwe w sensie jego teorii prawdy, nie mg zrobi inaczej". Tarski pewnie zgodziby si z takim wyjanieniem, ale jak sdz, jeszcze bardziej odpowiadaoby mu takie oto ujcie sprawy: "Alfred Tarski umar, poniewa w ten sposb potwierdzi sylogizm, e skoro kady czowiek jest miertelny, Alfred Tarski jest czowiekiem, wic Alfred Tarski jest miertelny". Nic i nikt nie moe uniewani wanoci praw logiki, nawet wybitny logik i jego zgon, gdy logika wyznacza porzdek rzeczy i standardy racjonalnego mylenia, nie tylko teoretycznego, ale take praktycznego, nie tylko naukowego, ale take potocznego. Kontynuowa w tym pogld Stanisawa Leniewskiego, ktry mawia, e logika jest formaln ekspozycj intuicji i Jana ukasiewicza, take swego nauczyciela, ktry okrela logik jako moralno myli i mowy. Logik i sybaryta Tarski by jednym z najwikszych logikw w historii. Osign fundamentalne wyniki dla teorii mnogoci. Razem z Banachem sformuowa tzw. paradoks Banacha-Tarskiego, bada tzw. liczby nieosigalne. Poda aksjomatyk dla geometrii. Przyczyni si do rozwoju metamatematyki, teorii modeli i rozmaitych systemw logicznych (logika klasyczna, logika wielowartociowa, logika intuicjonistyczna). Jego idee semantyczne, przede wszystkim synna definicja prawdy, miay ogromne znaczenie dla filozofii wspczesnej, w szczeglnoci filozofii jzyka i filozofii nauki. Wybitne dokonania naukowe, a take niezwyky talent ksztacenia wybitnych uczniw zapewniy Tarskiemu trway wpyw na rozwj logiki. O ile teorie logiczne rozwinite przez Tarskiego s proste, harmonijne i klarowne, o tyle jego ycie zawodowe i osobiste byo pene zawirowa, zwrotw i dramatw. O tym wszystkim traktuje ksika Solomona i Anity Fefermanw, "Alfred Tarski. ycie i logika". Podtytu jest nader trafny. Biografia Tarskiego to z jednej strony samo ycie, bogate i skomplikowane, a z drugiej logika, wielka pasja Tarskiego, w ktrej nie ma miejsca na emocje czy sentymenty, w ktrej wszystko jest uporzdkowane wedle zasad wynikania logicznego - pojcia, ktre wanie Tarski zdefiniowa po raz pierwszy w sposb cakowicie poprawny i oglny. Jako typ ludzki Tarski by sybaryt. Kocha kobiety, na og z wzajemnoci, a jego ycie byo pene romansw. Uwielbia przyrod, zwaszcza gry i pikne widoki; okna jego gabinetu wychodziy na wspaniay Golden Gate. By koneserem jada i napitku. Sam sporzdza owocowe nalewki; Czesaw Miosz, zaprzyjaniony z Tarskim od czasu swego przyjazdu do USA, po wielu latach wspomina z rozrzewnieniem jako trunkw w domu Tarskiego. Alfred by czowiekiem niezwykle towarzyskim. Mia pokane grono przyjaci, w ktrym byo miejsce i dla Witkacego (autora sugestywnego portretu Tarskiego; jest na okadce ksiki Fefermanw), Carnapa, Poppera i Quine'a, by wymieni tylko kilku znamienitych logikw i filozofw. Korespondencja Kurta Gdla, innego wielkiego logika XX w., w yciu prywatnym raczej mizantropa, ujawnia, e Tarski by jedn z niewielu osb, z ktrymi Gdel by po imieniu, i chyba jedyn w gronie profesjonalnym. yd i Polak

1z4

24.05.2010 19:16



Alfred Tarski urodzi si w Warszawie 14 stycznia 1901 r. Pochodzi z rodziny ydowskiej, a jego oryginalne nazwisko brzmiao Tajtelbaum (inna pisownia: Teitelbaum). Rodzina Tajtelbaumw bya raczej zamona. Moja daleka kuzynka Blanch Zwern, mieszkajca obecnie w Atlancie, bya gdzie na pocztku lat 20. na lubie swojej siostry z Wackiem Tajtelbaumem, bliskim krewnym Tarskiego (ich ojcowie byli brami). Opowiadaa mi, e Tajtelbaumowie z dum pokazywali gociom lodwk, pono jedn z pierwszych w Warszawie. Rodzice Tarskiego nie byli przesadnie religijni, ale mody Alfred odebra staranne wychowanie ydowskie. To on poinformowa Miosza przystpujcego do przekadu fragmentw Biblii hebrajskiej o polskim tumaczeniu Tory pira Izaaka Cylkowa, wydanym w 1895 r. Tajtelbaumowie byli wiadomi swego ydostwa i dumni z niego, ale yli wedle wzorw emancypacyjnych. Tarski w czasach gimnazjalnych czu si Polakiem i odzyskanie niepodlegoci traktowa jako swj osobisty sukces. Otoczenie nie pozwalao jednak zapomnie ydom, kim byli. Niewykluczone, e Tarski tu przed wojn zobaczy swoje nazwisko w broszurce wydanej przez radykalnych prawicowcw ostrzegajcej nard przed przefarbowanymi ydami. Dwoisto narodowa miaa ju towarzyszy mu do koca ycia. Raz kto go zapyta: "Panie profesorze, jak zosta wielkim logikiem, takim jak pan?". Tarski odpowiedzia: "To proste. Trzeba by albo ydem, albo Polakiem, a najlepiej jednym i drugim". Anegdota brzmi wesoo, ale ycie byo znacznie bardziej skomplikowane. ydowi, nawet takiemu, ktry zdecydowa si na pen asymilacj, nie byo atwo w Polsce lat 20. i 30. Piotr Hoffman, polski filozof, obecnie w USA, emigrant z 1968 r. i przyjaciel Tarskiego, powiedzia mi, e Alfred z niechci wspomina swe lata midzywojenne. Wanie z uwagi na antysemityzm, przed ktrym nie uchroniy go konwersja na katolicyzm i zmiana nazwiska (najpierw doda "Tarski" do swego rodowego nazwiska, a potem ju pozosta tylko przy przybranym; jego brat Wacaw uczyni tak samo). Powody byy take pragmatyczne, mianowicie wzgld na karier zawodow (to doradza mu Leniewski) oraz plany maeskie (oeni si z Mari Witkowsk). Tarski nigdy nie wypiera si swego pochodzenia. Zapewne bojc si posdzenia o stronniczo, niechtnie wystawia rekomendacje ydom emigrujcych do innych krajw. Jurij Gurewicz, wybitny logik pochodzenia ydowskiego, ktry opuci ZSRR jeszcze przed 1989 r., opowiada mi, jak bezskutecznie prosi Tarskiego o napisanie opinii naukowej. W 1968 r. Alfred zrezygnowa z przyjazdu do Polski na konferencj z podstaw matematyki i wyranie zaznaczy, e by to procent przeciwko wczesnej antysemickiej polityce wadz. Jednoczenie polonizm by niezmiennikiem przez cae ycie Tarskiego. W jego domu w Berkeley zawsze mwio si po polsku. Obchodzono tradycyjne polskie wita w sposb typowy dla kultury polskiej. Nie bya to przy tym demonstracja religijnoci - Tarski by czowiekiem niewierzcym - ale wanie cznoci z Polsk. Pomg wielu Polakom uzyska stypendium czy znale prac. Wstawi si za przyznaniem Mioszowi profesury w Berkeley. Dom Tarskiego by zawsze otwarty dla Polakw, nie tylko dla logikw i matematykw, ale take dla kadego, kto pojawi si w Kalifornii. Tradycja ta jest kontynuowana przez rodzin, o czym sam mogem si przekona, miesic mieszkajc w domu przy Michigan Avenue w Berkeley. Tarski ywo interesowa si polskimi sprawami publicznymi. Wspiera finansowo KOR i parysk "Kultur". Od 1980 r. stale nosi znaczek "Solidarnoci". yczy sobie, aby po jego mierci pewna suma pienidzy wspomoga fundusz stypendialny Fundacji Kociuszkowskiej. W Polsce po wojnie by zaledwie trzy razy, zawsze z niezwykym wzruszeniem. Gdy organizowalimy konferencj w Warszawie w stulecie urodzin Tarskiego, zaprosiem na ni Leona Henkina, wybitnego logika amerykaskiego, koleg Tarskiego w Berkeley i jego nastpc w roli przywdcy tamtejszej grupy logicznej. Henkin nie mg przyjecha ze wzgldu na swj podeszy wiek. Napisa do mnie, e Alfred na pewno chciaby, aby jego rocznica bya witowana wanie w Warszawie, gdy jego serce zawsze tam byo. W jednym z ostatnich zda w ksice Fefermanw czytamy, e Tarskiego "poczucie polskoci nigdy nie opucio". I to jest prawda. Geniusz bez profesury Tarski bardzo wczenie ujawni swoje nieprzecitne zdolnoci. Pierwszy artyku naukowy opublikowa jeszcze jako student (w "Przegldzie Filozoficznym", a wic nie byle gdzie), doktorat zrobi w 1924 r. Promotorem by Leniewski. Nie wypromowa pniej nikogo innego i mawia, e mia 100 proc. genialnych doktorw, z dum wyjaniajc, kim by w geniusz. Dwa lata pniej Tarski zosta docentem jako najmodszy matematyk piastujcy to stanowisko w historii polskiej nauki. Towarzyszya mu wiadomo najpierw cudownego dziecka czy modzieca, ale potem gorycz kogo, kto nie mg urzeczywistni swych ambicji zawodowych. Tarski nie zosta profesorem do koca swego pobytu w Polsce, tj. do 1939 r., chocia od 1930 r. uchodzi za najwiksz gwiazd logiki matematycznej w Polsce. Bya to opinia nie tylko krajowa, ale take midzynarodowa. Po studiach i doktoracie by asystentem w Uniwersytecie Warszawskim. W 1928 r. przegra rywalizacj z Chwistkiem we

2z4

24.05.2010 19:16



Lwowie. Sprawa jego profesury w Warszawie bya wielokrotnie dyskutowana, ale zawsze koczya si na szczeblu Rady Wydziau. W 1937 r. zwolnia si katedra logiki i metodologii w Poznaniu, ale zostaa zwinita, jak si wtedy mwio, z powodu tego, e Tarski by murowanym kandydatem. Po mierci Leniewskiego w maju 1938 r. Tarski liczy na sukcesj po nim. Nie chcia wyjeda do Stanw na Kongres Jednoci Nauki w Cambridge. Wola by w Warszawie w czasie rozstrzygania schedy po swoim promotorze. W kocu zdecydowa si na podr. MS "Pisudski", ktrym podrowa, dopyn do Nowego Jorku 22 sierpnia 1939 r. Wyjazd prawdopodobnie uratowa Tarskiemu ycie. Holocaust unicestwi jego rodzicw i brata, a take sporo osb z dalszej rodziny. Maria Tarska z synem i crk przetrwaa okupacj i doczya do ma w 1946 r. Przez kilka lat Alfred nie wiedzia o losie swych najbliszych. Historia zawodowego ycia Tarskiego dobrze odzwierciedla problemy zwizane z kwesti ydowsk w okresie midzywojennym. W 1989 r. miaem odczyt w Berkeley o rozwoju logiki w Polsce w latach 1918-39. Zapytano mnie, czy Tarski nie dosta katedry z powodu polskiego antysemityzmu. Tak napisano we wspomnieniu o Tarskim w kronice Uniwersytetu w Berkeley, podpisanej przez piciu kolegw i uczniw Tarskiego. W typowo amerykaski sposb zagosowali i ustalili w stosunku trzy do dwch, e trzeba wspomniany passus wstawi do tekstu. Rodzina Tarskiego zaprotestowaa, ale to nic nie pomogo. Odpowiadajc na postawione pytanie, przytoczyem to gosowanie. Zauwayem, e nie powinno ustala si w taki sposb, czy Polska bya antysemicka, czy nie. Po odczycie podeszli do mnie trzej czonkowie komitetu Tarskiego. Gdy ostatni powiedzia mi: "Wiesz, ja byem przeciw", odpowiedziaem: "W takim razie kto by za?". Wydaje si, e kwestia ydowska nie miaa wikszego znaczenia w przypadku Lwowa. Chwistek by starszy, bardziej znany od Tarskiego i mia poparcie lwowskich matematykw (chodzio o profesur z logiki matematycznej na Wydziale Matematyki i Nauk Przyrodniczych). Na dodatek by mem siostry Hugona Steinhausa (ktry, jak Tarski, by pochodzenia ydowskiego), jednego z liderw lwowskiej szkoy matematycznej. Popiera Chwistka take Uniwersytet Jagielloski, wprawdzie dlatego, e nie chciano go w Krakowie, ale i to liczyo si. Sprawa profesury Tarskiego bya te rozwaana w Warszawie. Trudno powiedzie, jakie znaczenie mia w tej materii jawny antysemityzm Leniewskiego i wzmagajcy si ukasiewicza. Pytaem o to Janin Kotarbisk. Odpara, e nigdy nie syszaa o jakichkolwiek dziaaniach Leniewskiego czy ukasiewicza przeciwko utworzeniu dla Tarskiego osobnej katedry, a projekt upada z powodw finansowych i istnienia ju dwch katedr Uniwersytetu Warszawskiego zwizanych z logik i podstawami matematyki. Niemniej jednak wydaje si raczej pewne, e w tym przypadku argument pochodzenia odgrywa jak rol, chocia by moe w ministerstwie, a nie na uniwersytecie. To likwidacji katedry logiki w Poznaniu nie jest bliej znane. Pytaem o dokumenty, nikt ich nie znalaz. O ewentualnej kandydaturze Tarskiego mwi mi Henryk Hi, ktry by blisko z Tarskim, jako jego dawny ucze gimnazjalny z Warszawy, a potem protegowany w USA. Jeli co wiedzia, to od samego Tarskiego. Pozna by twierdz endecji. To, e Katedra Logiki i Metodologii Nauk w Uniwersytecie Poznaskim nie zostaa obsadzona, jest zaskakujce z uwagi na presti logiki w Polsce. Pewnym porednim ladem jest nastpujca historyjka. Okoo 1958 r. Tarski spotka si, bodaj w Brukseli, z pewnym profesorem z Poznania, ktrego zna sprzed wojny. "Jestem Tarski - rzek - czy pan profesor pamita mnie?". w profesor odpowiedzia: "O tak, pamitam, pan jest Tajtelbaum-Tarski". Opowiada mi to naoczny wiadek tego zdarzenia, take z Poznania, i nawet wcale nim ukontentowany jako wybornym dowcipem swego starszego kolegi. Dostrzeg jednak, e Tarski przyj to jako afront. Zapewne natychmiast przypomniay mu si ze dowiadczenia z Polski. Profesorem Tarski zosta ostatecznie w Berkeley w 1945 r. Tam te zmar 26 padziernika 1983 r. Pedagog i bohater Zwizek Tarskiego z polsk tradycj logiczn by niewtpliwy take w Berkeley. Nigdy nie ukrywa, e wychowa si w Warszawie, w niezwykej atmosferze polskiej szkoy matematycznej i filozoficznej szkoy lwowskowarszawskiej. Swj sawny tom artykuw Logic, Semantics, Metamathematics zadedykowa Tadeuszowi Kotarbiskiemu, swemu nauczycielowi, o ktrym mwi: To jest prawdziwy czowiek. Zawsze podkrela osignicia polskich logikw i matematykw. Wysoko ocenia i stale przypomina atmosfer panujc w warszawskim rodowisku logicznym, sposoby ksztacenia i naukow ideologi tej grupy. W Berkeley Tarski wprowadzi pewne elementy typowe dla warszawskiej cyganerii lat 20. i 30. (przyjcia, spotkania towarzyskie itp.). Obyczaje w jego grupie naukowej byy kompromisem pomidzy tradycyjn

3z4

24.05.2010 19:16



europejsk akademick sztywnoci i bardziej swobodnym stylem amerykaskim. Papa Tarski, bo tak go nazywali uczniowie, zatrudnia swoich modych wychowankw do noszenia teczki i przyklejania znaczkw na kopertach, a dopuszcza zwracanie si po siebie po imieniu dopiero, gdy adept zrobi doktorat. Regua ta bya bezwyjtkowa, celebrowana poprzez tradycyjny Bruderschaft. Abstynenci miewali z tym problem, ale Papa Tarski nie zezwala na adne wyjtki. Sukces dydaktyczny odnis niezwyky. aden inny logik w USA nie wyksztaci tylu doktorw takiej klasy naukowej jak Tarski. Logicy amerykascy pokolenia pierwszych uczniw Tarskiego, ale studiujcy w innych uniwersytetach do dzi wspominaj, e z niedowierzaniem suchali wieci o potnym logicznym krgu w Berkeley. Bez adnej przesady mona powiedzie, e kalifornijska szkoa logiczna (czasem zwana zachodni szko teorii modeli) bya przedueniem warszawskiej szkoy logicznej. Take w tym, e Tarski dy do tego, by logika miaa instytucjonalne podstawy na Uniwersytecie w Berkeley. By zatrudniony jako profesor matematyki, ale dba o to, by logicy matematyczni znaleli si take wrd filozofw. Z czasem zorganizowa Grup Logiki i Metodologii Nauk jednoczc logikw i filozofw. To take byo nawizanie do tradycji warszawskiej, w ktrej logika bya traktowana jako wprawdzie zwizana z matematyk i filozofi, ale take jako autonomiczne pole badawcze. Dla nas, polskiego rodowiska logicznego i filozoficznego, przynajmniej wrd filozofw analitycznych Tarski zawsze by (i jest) wielkoci, autorytetem i powodem do dumy. Definicja prawdy podana przez Tarskiego jest najwaniejszym polskim wkadem do wiatowego dorobku filozoficznego, przynajmniej z socjologicznego punktu widzenia. Postawa polityczna Tarskiego sprawia, e wadze nie zgodziy si na to, by zosta czonkiem zagranicznym Polskiej Akademii Nauk. By obecny w obiegu naukowym, bo nie mogo by inaczej, ale nie w przestrzeni publicznej. Po 1989 r. ukazao si dwutomowe wydanie jego prac "Pisma logiczno-filozoficzne", a wczeniej "Wprowadzenie do logiki. Wanym wydarzeniem okazaa si wspomniana konferencja rocznicowa. Pocztkowo planowalimy wspln imprez z Uniwersytetem w Berkeley, ale koledzy amerykascy wycofali si z projektu. Wielu jednak przyjechao do Warszawy. Wraenie zrobi na nich pomnik Tarskiego w Bibliotece UW (obok trzech innych, ukasiewicza, Leniewskiego i Twardowskiego). Fefermanowie te go wspominaj na kocu swej ksiki: "Najbardziej przejmujcy i widoczny dowd uznania dla Tarskiego znajduje si w nowym, okazaym budynku Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego. Przy gwnym wejciu na kolumnie, na ktrej wygrawerowane s jego nazwisko oraz fragmenty pracy na temat pojcia prawdy, stoi jego posg [...]. Wreszcie otrzyma w Polsce nalene sobie miejsce. Moe dobrze stao si, e posta Tarskiego zostanie szerzej upowszechniona przez autorw niepolskich. Niech to bdzie dla nas wzorem i wyzwaniem, jak traktowa "wasne bohatery", take naukowe. Alfred Tarski bezsprzecznie do nich naley.

Anita Burdman Feferman, Solomon Feferman, "Alfred Tarski. ycie i logika", tumaczenie: Joanna GoliskaPilarek i Marian Srebrny, Wydawnictwa Akademickie I Profesjonalne, Warszawa 2009 W tekcie autor wykorzysta fragmenty swojego wstpu do ksiki Fefermanw *Jan Woleski - filozof, profesor zwyczajny w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Jagielloskiego Jan Woleski

Tekst pochodzi z serwisu Wyborcza.pl - www.wyborcza.pl Agora SA

4z4

24.05.2010 19:16

wolenski alfred tarski

Documents