lnstytut Pami~ci Narodowej- Komisja Scigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu,
Oddziat w Katowicach
pod red a kcjq Adama Dziuroka i Ryszarda Kaczmarka
Wydanie drugie
Katowice 2014
Recenzent: prof. dr hab. Piotr Madajczyk
Projekt oktadki: Mateusz Mazurkiewicz
Na oktadce zamieszczono: Urzqd Wojew6dzki w Katowicach - widok z lat pi~cdziesiqtych XX wie­ ku (fotografia ze zbior6w lnstytutu Pami~ci Narodowej w Katowicach)
Redakcja: Olga Nowak
Redakcja techniczna: Dawid Keller, Janusz Mokrosz
Korekta drugiego wydania: Anna Kubica
Sktad i tamanie: Agencja Reklamowo-Wydawnicza ,ILLUSTRIS" Damian Halmer ul. Szybowa 7A/1, 41-808 Zabrze
Druk: Drukarnia ,Tekst" Sp.j. Emilia Zonik i Wsp61nicy ul. Wsp61na 19, 20-344 Lublin
ISBN 978-83-7629-760-6
Spis tresci
Przedmowa do wydania drugiego (Adam Oziurok, Ryszard Kaczmarek)
17
21
Cz~sc pierwsza: Skutki II wojny swiatowej Wojew6dztwo slqskie pod okupacjq niemieckq (Ryszard Kaczmarek) . .. , , ..
Struktura administracyjna prowmcJI gornoslqskleJ Konsekwe'lcje niemieskiej polityki naroclowosciowej Nazyfikacja G6rnego Slqska . . .. Niemieckie przygotowania do obrony i ewakuacJa prm,VInCJI g6rnoslqskiej w 1945 roku
Dziatania wojenne na G6rnym Slqsku w 1945 roku (Bartlomiej Warzecha)
Dziafania vJojenne vJ pasie na wsch6d ocl Opola (17-24 stycznia 1945 roku) Walki o r:mycz6fki roa Odrze mi~dzy Opolem a Brzegiem (22 stycznia-15 lutego 1945 roku) Dziafania wojenne w rejonie okr~gu przemystowego (19-28 styc~nia 1945 roku) , Dzialania v;ojenne \JJ lutym 1945_ roku na G6rny111 Slqsku Koncowy etap v;alk na G6rrym Slqsku (marzec-maj 1945 rok;J)
Skutki wkroczenia Armii Czerwonej i dziatalnosci NKWD w 1945 roku (Zygmunt Wozniczka)
25 25 26 30
Podziat administracyjny .,Wojew6dztwo slqsko-dqbrowskie" czy wojew6dztwo slqskie (Maciej Fie) Nowy podziaf administracyjny (Maciej Fie) Sp6r o granic~ polsko-czechosfowackq (Krzysztof Nowak)
Administracja wojewodztwa slqskiego (Maciej Fie) Adm inistracja wojew6dzka Wtadze powiatowe, miejskie i gminne Wladze samorzqdowe
Cz~sc trzecia: Ob6z wtadzy ,Oboz rzqdowy"
PPR i partie koncesjonowane (Kazimierz Miroszewski) Organizacje polityczne ludnosci zydowskiej (Aieksandra Namyslo) Referendum i. wybory do Sejmu Ustawodawczego (Kaz1m1erz M1roszewski) Ob6z wladzy po wyborach do Sejmu Ustawodawczego (Kaz1m1erz M1roszewski)
Oboz wtadzy na Slqsku Opolskim (Bernard Linek)
Aparat bezpieczeristwa- struktury i dziatalnosc (Zygmunt Wozniczka)
Spis tresci
Prokuratura i sqdownictwo 217 Prokuratura powszechna i specjalna (Kazimierz Miroszewski) 217 Sqdownictwo powszechne i specjalne (Kazimierz Miroszewski) 224 Wojskowy wymiar sprawiedliwosci (Tomasz Kurpierz) 228 KomiSJa SpecJalna do Walki z Naduzyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (Kazimierz Miroszewski) 235
System obozowy (Kazimierz Miroszewski) Obozy radzieckie Obozy UBP
243 245 248
Legalna opozycja polityczna . , . Spofeczeristwo wobec noweJ wfadzy (Zygmunt Wozn1czka) Polskie Stronnictwo Ludowe (Kaz1m1erz M1roszewsk1) Stronnictwo Pracy (Aieksandra 1\lamyslo) Nurt socjalistyczny (Zygmunt Wozniczka)
250
Organizacje podziemnej konspiracji 315 Podziemie poakowskie (Adam Dziuba) 315
Organizacje poakowskie w okresie styczen- wrzesiel1 1945 roku 316 Organi~acja .,Nie" 320 Okr~g Slqski Delegatury Sir Zbrojnych 322 Zrzeszenie .,Wolnosc': i Niezawislosc':" 325 Okr~g Slqski f<onspiracyjnego Wojska Polskiego .,Klimczak" 332 Lokalne organizacje i grupy poakowskie w 1946-1947 roku 333 Podziemie poakowskie w latach 1947-1950 336
Podziemie narodowe 341 Stronnictwo Narodowe (Zygmunt Wozniczka) 341 Narodowe Zjednoczenie Wojskowe (Dari_usz W~grzyn) 355 Konspiracja NSZ- od Narodowych do Slqskich Sil Zbrojnych (Dariusz W~grzyn) 360
Cz~sc piqta: Koscioty i zwiqzki wyznaniowe w nowej rzeczywistosci
f<osciot katolicki 383 Diecezja katowicka (Jerzy Myszor) 383 Administracja Apostolska Slqska Opolskiego (Wanda Musialik) 403 Cz~sc': diecezji cz~stochowskiej w granicach wojew6dztwa slqskiego (Mariusz Trqba) 418
Kosciot ewangelicki na Gornym Slqsku (Henryk Czembor) 431
Zydowskie zrzeszenia religijne (Aieksandra Namyslo) 443
Mniejszosci wyznaniowe (Jerzy Myszor) 451
7
Rehabilitacja Wysiedlenia Przymusowe zatrudnienie Niemc6w i vo lksdeutsch6w Obozy Rozliczenia ze ,zbrodniarzami faszystowsko-hitlerowskimi" ,Odniemczanie" i repolonizacja ,Repatrianci", przesiedlency i reemigranci Stosunki mi~dzy G6rnoslqzakami a ludnosciC) napfywowq
Weryfikacja narodowosciowa i akcja osadnicza na Slqsku Opolskim (Bernard Linek)
Polityka narodowosciowa w latach 1945-1946 Wysiedlenia poczdamskie a akcja fqczenia rodzin ,Walka z nawrotem niemczyzny" 1946-1948 Konsekwencje dla sytuacji narodowosciowej zwrotu politycznego lat 1948-1949
Podziemie niemieckie (Aieksandra Zlob inska)
Problemy narodowosciowe na Slqsku Cieszynskim (Krzysztof Nowak, Alicja Pylypenko-Czepczor)
Zakonczenie (Adam Dziurok, Ryszard Kaczmarek)
Wykaz wykorzystanych zrodet i literatury
lndeks nazwisk (Pawel Stachura)
lndeks miejscowosci (Pawel Stachura)
513 517 530 535
Vorwort (Adam Dziurok, Ryszard Kaczmarek)
17
21
Die schlesische Woiwodschaft unter der deutschen Besetzung (Ryszard Kaczmarek) 25
Die Verwaltungstruktur von der Provinz Oberschlesien 25 Die Folgen der deutschen Volkstumpolitik 26 Die Nazifizierung Oberschlesiens 30 Deutsche Verteidigungsvorbereitungen und die Evakuierung der Provinz Oberschlesien im Jahre 1945 32
Die Kriegshandlungen in Oberschlesien im Jahre 1945 (Bartfomiej Warzecha) .
Die ostlich von Oppeln gefUhrten Knegshandlungen (17-24. Januar 1945) Die Kampfe um Bruckenkopfe an der Oder zwischen Oppeln und Brieg (22. Januar-15. Februar 1945) . . Die Kriegshandlungen im oberschlesischen lndustrtebemk (19 -28. Januar 1945) Die Kriegshandlungen im Februar 1945 Die Kampfe in Oberschlesien (Marz-Mai 1945) im Endstadium
35
36
37
43
Die Folgen des Eingriffs von der Roten Armee , . und der NKWD-Tatigkeit im Jahre 1945 (Zygmunt Wozntczka) 49
Der zweite Te il: Polnische Verwaltung in der Woiwodschaft Sch lesien
Die Entstehung der polnischen Verwaltung auf befreiten Gebieten (Maciej Fie) 73
10 lnhaltsverzeichn is
Die Verwaltung von der Woiwodschaft Schlesien (Maciej Fie) 101 Die Woiwodschaftsverwaltung 101 Die Kreis-, Stadts- unci Gemeindebehorde 113 Die Kommunalbehbrde 120
Der dritte Teil: Die Regierungskrafte "Das Regierungslager/1 135
PPR unci konzessionierte Parteien (Kazimierz Miroszewski) 135 Politische Organisationen des judischen Volkes (Aieksandra Namysto) 144 Die Volksabstimmung unci die Wahlen zum Gesetzgebenden Sejm (Kazimierz Miroszewski) 152 Die Regierungskrafte nach den Wahlen zum Gesetzgebenden Sejm (Kazimierz Miroszewski) 165
Die Regierungskrafte in Oppelner Schlesien (Bernard Linek) 175
Der Sicherheitsapparat- seine Struktur und Tatigkeit (Zygmunt Wozniczka) 187
Staatsanwaltschaft und Justiz 217 Die allgemeine Staatsanwaltschaft unci die Sonderstaatsanwaltschaft (Kazimierz Miroszewski) 217 Die allgemeine Gerichtsbarkeit unci die Sondergerichtsbarkeit (Kazimierz Miroszewski) 224 Die Militarjustiz (Tomasz Kurpierz) 228 Die Sonderkommission zur Missbrauch- und Wirtschaftssabotagebekampfung (Kazimierz Miroszewski) 235
Das Lagersystem (Kazimierz Miroszewski) 243 Sowjetische Lager 245 UBPLager 248 Zwangsarbeitslager 250
lnhaltsverze ichnis 11
Legale politische Opposition Die Gesellschaft der neuen Macht gegenuber (Zygmunt Wozniczka) Polnische Volkspartei (PSL) (Kazimierz Miroszewski) Arbeitspartei (SP) (Aieksandra Namysto) Sozialisten (PPS) (Zygmunt Wozniczka)
Geheime Untergrundorganisationen Der Post-AK (Landesarmee-Untergruncl) (Adam Dziuba)
Post-AK-Organisationen (Januar-September 1945) Organisation ,NIE" Schlesischer Bezirk der Organisation ,Delegatura Sil Zbrojnych" Der Verband ,Wolnosc i NiezawisfosC" Schlesischer Bezirk der Organisation Konspiracyjne Wojsko Polskie- ,Klimczak" Lokale Organisationen unci Post-AK-Gruppen in der Woiwoclschaft Schlesien 1946-1947 Der Post-AK 1947-1950
Der nationale Untergrund Nationalpartei (Zygmunt Wozniczka) Nationaler Militarverein (Dariusz W~grzyn) NSZ- von Nationalen zu Schlesischen Streitkraften (Dariusz W~grzyn)
257
360
Katholische Kirche 383 Die Diozese Kattowitz (Jerzy Myszor) 383 Apostolische Verwaltung in Oppelner Schlesien (Wanda Musialik) 403 Ein Teil der Tschenstochauer Dibzese in den Grenzen der Woiwodschaft Schlesien (Mariusz Trqba) 418
Evangelische Kirche in Oberschlesien (Henryk Czembor) 431
Judisch konfesionelle Vereine (Aieksandra 1\lamysfo) 443
Konfesionelle Minderheiten (Jerzy Myszor) 451
12 lnhaltsverze ichnis
Rehabilitierung 461 Aussiedlungen 480 Die Zwangsarbeit der Deutschen unci Volkscleutschen 488 Lager 491 Abrechnungen mit faschistischen unci nationalsozialistischen Verbrechern 491 ,Entdeutschung" unci ,Repolonisierung" 496 ,Repatriierte", Umsiedler unci Ruckwanderet- 502 Beziehungen zwischen den Oberschlesiern unci den Zuwanderern 508
Die Nationalitatsuberprufung und die Kolonisierungsaktion in Oppelner Schlesien (Bernard Linek) 513
Die Nationalitatspolitik in den Jahren 1945-1946 517 Potsdamer Aussiedlungen unci die Familienwiedervereinigung 530 ,Die Bekampfung des Ruckfalls von der deutschen Sprache" (1946-1948) 535 Die Folgen der Politik von den Jahren 1948-1949 Fur die Nationalitatsbeziehungen 539
Deutscher Untergrund (Aieksandra Zfobinska)
Abschluss (Adam Dziurok, Ryszard Kaczmarek)
Literaturerzeichnis und Quellenverzeichnis
Namenverzeichnis (Pawel Stachura)
Ortsnamenverzeichnis (Pawel Stachura)
Preface (Adam Dziurok, Ryszard Kaczmarek)
Part One: Effects of World War II
Silesian voivodship under German occupation (Ryszard Kaczmarek) . . .
Administrative structure of Upperstlestan Provtnce Consequences of German ethnic politics Nazification of Upper Silesia German preparations For defense and evacuation of Uppersilesian Province in 1945
17
21
32
Military actions in Upper Silesia in 1945 (BartJomiej Warzecha) 35 Military actions west of Opole (January 17-24th, 1945) 36 Battles For bridgeheads on the Odra between Opole and Brzeg 37 Military actions in Uppersilesian industrial district (January 19-28th, 1945) 38 Military actions in February 1945 41 Final stage of battles in Upper Silesia (March-May 1945) 43
Effects of the Red Army invasion and NKWD activity in 1945 (Zygmunt Woi:niczka)
Part Two: Polish administration in Silesian voivodship
Establishment of Polish administration in the emancipated territories (Maciej Fie)
Administrative division "Siqsko-dqbrowskie voivodship" or Silesian voivodship (Maciej Fie)
49
73
79
79
Administration of Silesian voivodship (Maciej Fie) 101 Voivodship administration 101 County, municipal and district authorities 113 Municipal authorities 120
Part Three: Power Camp
"Government camp" 135 PPR and licensed parties (Kazimierz Miroszewski) 135 Political organizations of the Jewish people (Aieksandra Namysio) 144 Referendum and elections to the Legislative Sejm (Kazimierz Miroszewski) 152 Power camp after elections to the Legislative Sejm (Kazimierz Miroszewski) 165
Power camp in Opole Silesia (Bernard Linek) 175
Security service - structures and activity (Zygmunt Wozniczka) 187
Prosecutor's office and judiciary 217 Public and special prosecutor's office (Kazimierz Miroszewski) 217 Public and special judiciary (Kazimierz Miroszewski) 224 M ilitary dimension of justice (Tomasz Ku rpi erz) 228 Special Committee to Fight with Economic Abuse and Loss (Kazimierz Miroszewski) 235
Camp system (Kazimierz Miroszewski) Soviet camps UBP camps Forced labour camp
Part Four: Political opposition and underground
Legal political opposition Society and new authorities (Zygmunt Wozniczka) The Polish Peasant's Party (Kazimierz Miroszewski) The Labour Party (Aieksandra Namyslo)
243 245 248 250
257 257 271 288
The Post-Home Army organizations between January and September l945 "Nie" organization Silesian District of the Armed Forces Branch Office "Wolnosc i NiezawisiosC" Association Silesian District of "Klimczak" Conspirational Polish Army Local organizations and Post-Home Army groups in Silesian voivodship between l946 and l947 The Post-Home Army underground between l947 and l950
National underground National Party (Zygmunt Wozniczka) National Military Union (Dariusz W~grzyn) NSZ Conspiration - from 1\lational to Silesian Armed Forces (Dariusz W~grzyn)
307
360
Part Five: Churches and religious unions
The Catholic Church Katowice diocese (Jerzy Myszor) Apostolic Administration of Opole Silesia (Wanda Musialik) Part of Cz~stochowa diocese within the borderline of Silesian voivodship (Mariusz Trqba)
The Evangelic Church in Upper Silesia (Henryk Czembor)
The Jewish religious associations (Aieksandra Namysio)
Religious minorities (Jerzy Myszor)
Part Six: National Identification
418
431
443
451
Ethnic problems in Silesian voivodship and ways of solving them (Adam Dziurok) 459
Rehabilitation 461 Displacement 480 Forced employment of Germans and volksdeutsch 488 Camps 491 Settling accounts with Nazi and Hitlerian criminals 494 "Degermanization" and repolonization 496 "Repatriants" Displaced people and reemigrants 502 Relationships between Uppersilesians and immigrants 508
15
16 Table of contents
Ethnic verification and settlement action in Opole Silesia (Bernard Linek) 513
Ethnic politics between 1945- 1946 517 Potsdam displacement and action of family reunion 530 "A battle with the return of the German language" between 1946 and 1948 535 Consequences for the ethnic situation of the political turn between 1948 and 1949 539
German underground (Aieksandra Zlobinska) 543
Ethnic problems in Cieszyn Silesia (l<rzysztof Nowak, Alicja Pylypenko-Czepczor) 555
Conclusion (Adam Dziurok, Ryszard Kaczmarek) 575
List of sources and literature 579
List of names (Pawel Stachura) 617
List of places (Pawel Stachura) 637
Zusammenfassung 645
Summary 647