wkŁad polakÓw do myŚli filozoficznej na Świecie

251Wkad osigni polskiej nauki i techniki do dziedzictwa wiatowego pod red. naukow Ireny Stasiewicz-Jasiukowej Krakw Warszawa 2009

Roman Darowski SJ (Krakw)Wysza Szkoa Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum

WKAD

POLAKW DO MYLI FILOZOFICZNEJ N A W I E C I E * 1

ocztek chrystianizacji Polski nastpi w II poowie X w., gdy w 966 r. ksi Mieszko I (ok. 935-992) wraz ze swym dworem przyj chrzest w obrzdku aciskim. Chrzest wadcy i zorganizowanie w Poznaniu w 968 r. przez biskupa Jordana pierwszego biskupstwaW niniejszym opracowaniu uwzgldniam rne rodzaje wpyww i rne kryteria oceny, w szczeglnoci: oryginalno pogldw, wpyw, jaki dany filozof wywiera na swych wspczesnych, publikowanie za granic prac w oryginale, wydawanie prac w Polsce w jzyku obcym (przekady), powoywanie si na okrelonych autorw oraz na ich pisma, dugoletni dziaalno dydaktyczn we wpywowych orodkach, zwaszcza zagranicznych. Znaczn rol w tym przegldzie odgrywa kryterium popularnoci niektrych prac za granic, ale uwzgldniam te takie, ktre w swoim czasie stanowiy wany krok naprzd, nawet jeli byy mao znane poza Polsk. Wymieniam tylko najwaniejsze osignicia z omawianej dziedziny. Nie jest to wic historia filozofii w Polsce, lecz jedynie jeden jej aspekt. Prof. Irena Stasiewicz-Jasiukowa z Polskiej Akademii Nauk (PAN), prof. Stanisaw Pierg z Uniw. Warszawskiego i dr Krzysztof Wojcieszek z Wyszej Szkoy Pedagogiki Resocjalizacyjnej Pedagogium w Warszawie oraz ks. prof. Stanisaw Janeczek i prof. Antoni B. Stpie z Katolickiego Uniw. Lubelskiego, a take prof. Stanisaw Ziemiaski SJ z Wyszej Szkoy Filozoficzno-Pedagogicznej Ignatianum w Krakowie przekazali mi wiele sugestii, ktre przyczyniy si do ulepszenia tego opracowania. Bardzo im za to dzikuj! Bd zobowizany za dalsze uwagi i uzupenienia, ktre bd mi pomocne przy udoskonalaniu niniejszego tekstu w osobnej publikacji ksikowej, jak zamierzam wyda.*

P

Pocztki

252

Roman Darowski SJ

w Polsce, zalenego bezporednio od papiea, zrwnay poniekd pastwo polskie z innymi krajami Europy i zwizay Polsk z zachodni kultur chrzecijask. Do Polski, pocztkowo gwnie w celach misyjnych, przybywao coraz wicej duchownych, ktrzy na og mieli jakie wyksztacenie. Znali te acin jzyk wczesnego Kocioa Zachodniego, ktra umoliwiaa kontakty midzynarodowe. Powstajce coraz liczniej kocioy i klasztory staway si powoli orodkami ycia intelektualnego i artystycznego. Take Polacy, zwaszcza zakonnicy, coraz liczniej studiowali za granic, a po powrocie do kraju w rny sposb upowszechniali nabyt wiedz. Najstarsze udokumentowane przejawy dziaalnoci filozoficznej na ziemiach Polski pochodz z XIII w. Pierwszym szeroko znanym w Europie polskim uczonym by WITELON (Vitello), fizyk, matematyk, filozof. Urodzi si ok. 1230 na lsku, prawdopodobnie w Legnicy, zmar ok. 1290 r. By synem Polki i kolonisty z Turyngii. Po r. 1250 studiowa w Paryu, gdzie uzyska stopie magistra sztuk wyzwolonych i filozofii. Od 1262 r. przebywa w Padwie, gdzie wykada filozofi. Od 1269 r. dziaa na dworze papieskim w Viterbo. W Italii nawiza kontakty m.in. z Rogerem Baconem (ok. 1215-1292), Tomaszem z Akwinu (1225/25-1274) i Wilhelmem z Moerbecke (ok. 1225-1286). W 1274 r. bra udzia w Soborze Powszechnym w Lyonie. Najwaniejszym jego zachowanym dzieem jest traktat Perspektywa (Perspectivorum libri decem [Dziesi ksig o perspektywie]), znany w Europie i wielokrotnie wznawiany. Korzystali z niego m.in. Mikoaj Kopernik (1473-1543), Leonardo da Vinci (1452-1519), Johann Mller (Regiomontanus, 1436-1476) i Johannes Kepler (1571-1630), ktry sw rozpraw o optyce, wydan w 1604 r., zatytuowa Ad Vitellonem Paralipomena [Uzupenienia do Witelona]. Traktat Witelona dotyczy optyki, anatomii oka, fizjologii widzenia i psychologii spostrzegania. Jego pogldy, zasadniczo o charakterze neoplatoskim, byy pod wieloma wzgldami nowatorskie. Ku jego czci w 1935 r. Midzynarodowa Unia Astronomiczna jednemu z kraterw na Ksiycu nadaa nazw Vitello. W XIV wieku w filozofii wystpoway dwa gwne nurty: via antiqua droga dawna, tj. filozofia Tomasza z Akwinu i Jana Dunsa Szkota (1266-1308), oraz via moderna droga nowoczesna, czyli nurt nominalistyczny, zwaszcza Wilhelm Ockham (przed 1288-1347). Oba nurty miay w Polsce zwolennikw, a ich wpyw trwa duej ni w innych krajach. Due znaczenie dla ruchu filozoficznego w Polsce miao zaoenie w 1364 r. przez krla Kazimierza Wielkiego uniwersytetu w Krakowie, gdzie

Wkad Polakw do myli filozoficznej na wiecie

253

w 1400 r. krlowa Jadwiga erygowaa take Wydzia Teologiczny. Uniwersytet, zwany najpierw Studium Generale, pniej Akademi Krakowsk, a od XIX w. Uniwersytetem Jagielloskim, sta si wkrtce wanym, midzynarodowym orodkiem nauczania i studiw, zwaszcza w Europie rodkowej. Jednym z jego organizatorw i wychowawc pierwszych profesorw tej Uczelni by synny na Zachodzie Europy MATEUSZ Z KRAKOWA (ok. 1345-1410). Wyksztacony w Pradze i tame profesor teologii, by pniej biskupem Wormacji i rektorem Uniw. w Heidelbergu (od 1396 r.). Mateusz nalea do najwybitniejszych filozofw i teologw na przeomie XIV i XV w. Z zakresu filozofii cenny jest jego traktat Rationale divinorum operum [Rozumno dzie boych], w ktrym nawizujc do myli Platona i w. Augustyna, omawia problem za oraz rozwija pogldy m.in. z zakresu filozofii czowieka, podkrelajc jego wolno i godno. Pogldy te leay u podstaw prawniczych i politycznych pogldw STANISAWA ZE SKARBIMIERZA (1431) oraz PAWA WODKOWICA (ok. 1370 ok. 1435), twrcw tzw. polskiej szkoy prawa midzynarodowego. Pierwszy z nich ju w 1410 r. ogosi rozpraw De bello iusto, a drugi na soborze w Konstancji w 1415 r. przedstawi rozpraw pt. Tractatus de potestate papae et imperatoris respectu infidelium [Traktat o wadzy papiea i cesarza w stosunku do niewiernych]. Obaj opracowali zagadnienie wojny sprawiedliwej. Podczas tego Soboru Wodkowic, wwczas rektor Akademii Krakowskiej, przedstawi i uzasadnia pogld, e wszystkie narody, take pogaskie, maj prawo do samorzdnoci i ycia w pokoju na ziemiach, ktre s ich wasnoci. Bya to jedna z najwczeniejszych, podstawowych zasad prawa midzynarodowego. Zgodnie z tradycj pnego redniowiecza arystotelizm by pierwszym nurtem dominujcym w Polsce. Biblioteka Uniwersytecka (Jagielloska) w Krakowie posiada jeden z najwikszych w Europie zbir rkopisw komentarzy do traktatw Arystotelesa, utrzymanych przewanie w duchu nominalistycznym jako tzw. via moderna. PAWE Z WORCZYNA (ok. 1380-1430) studiowa w Pradze i Lipsku, by profesorem Akademii Krakowskiej. Gwnym jego dzieem jest najobszerniejszy polski komentarz do Etyki nikomachejskiej Arystotelesa, nalecy do najbardziej oryginalnych dzie filozoficznych redniowiecza. Podkrela zwaszcza rol i warto ludzkiej aktywnoci oraz zaangaowania spoecznego. W Krakowie du wag przywizywano pocztkowo do filozofii przyrody oraz do filozofii spoecznej i politycznej. W dziedzinie nowej fizyki gwn rol odegra Benedykt HESSE (ok. 1389-1456), profesor i rektor

254

Roman Darowski SJ

Akademii, autor wielu traktatw, najwybitniejszy redniowieczny filozof i teolog polski. W logice opowiada si za nominalizmem, zwaszcza w wersji Jana Buridana (przed 1300 po 1358), a w filozofii czowieka przyjmowa pogld arystotelesowsko-tomistyczny. Usiowa godzi go z wtkami augustynizmu i nominalizmu. Akademia Krakowska staa si wkrtce take orodkiem studiw matematyczno-przyrodniczych i astronomicznych o zasigu europejskim. Do niej w latach czterdziestych XV w. zwrci si Sobr Bazylejski z propozycj opracowania kalendarza. JAN Z GOGOWA / Gogowczyk (ok. 1445-1507), filozof, matematyk, astronom i geograf, by zwolennikiem via antiqua. Studiowa w Akademii Krakowskiej, a nastpnie przez 40 lat wykada w niej filozofi i astronomi. W logice opracowa wasn teori supozycji, nawizujc do Piotra Hiszpana (1226-1277). Jego uczniem by Kopernik. Gwne jego dziea to: Exercitium novae logicae [wiczenie w nowej logice], Krakw 1499 i 1511; Exercitium super omnes tractatus parvorum logicalium Petri Hispani [wiczenie z zakresu wszystkich traktatw logiki maej Piotra Hiszpana], Lipsk 1500, Strasburg 1517; Exercitium veteris artis [wiczenie w dawnej sztuce logicznej], Krakw 1504, Strasburg 1517; Quaestiones librorum De anima [Zagadnienia z ksig O duszy], Metz 1501, Krakw 1514. MICHA TWARG z Bystrzykowa (ok. 1450-1520) studiowa w Krakowie, Paryu i Ingolstadcie, pniej wykada w Akademii Krakowskiej. By filozofem i teologiem, zwolennikiem i krzewicielem filozofii Jana Dunsa Szkota. Gwne dziea: Quaestiones veteris et novae logicae [Zagadnienia dawnej i nowej logiki], Krakw 1507, wyd. 3: 1511; Quaestiones in Tractatus parvorum logicalium Petri Hispani [Zagadnienia z zakresu logiki maej Piotra Hiszpana], Krakw 1512. Micha FALKENER (Michal Vratislaviensis, ok. 1460-1534) by filozofem i astronomem. Studiowa w Akademii Krakowskiej, gdzie pniej by profesorem. W filozofii opowiada si przewanie za tomizmem. Jego uczniem by Mikoaj Kopernik. Gwne jego dziea: Introductorium dialecticae [Wstp do dialektyki], Krakw 1504, wyd. 4: 1522; Norymberga 1511; Strasburg 1515; Epithoma figurarum in libros Physicorum et De anima Aristotelis [Komentarz do ksig przyrodniczych Arystotelesa oraz do jego traktatu o duszy], Krakw 1518; Introductorium Astronomiae Cracoviense [Krakowski wstp do astronomii], Krakw 1506, wyd. 4: 1517. Wanym jego dzieem, ktre jednak pozostao w rkopisie (Bibl. Jagielloska w Krakowie), s Collectanea super


255

quaestiones de quolibet komentarze do XII ksig Quaestiones quodlibetales Tomasza z Akwinu. Rozwj filozofii przyrody na Akademii Krakowskiej w XV w. przyczyni si do tego, e pojawi si Mikoaj KOPERNIK (1473-1543), student i absolwent tej uczelni. W gwnym swym dziele De revolutionibus orbium coelestium [O obrotach sfer niebieskich], Norymberga 1543, przedstawi heliocentryczn astronomi, ktr w licie dedykacyjnym do papiea Pawa III oddawa pod osd filozofw. Heliocentryczna interpretacja Wszechwiata miaa powane konsekwencje filozoficzne. Zmienia bowiem zasadniczo pogld na miejsce Ziemi a na niej czowieka we Wszechwiecie. Dzieo to byo wyrazem najwaniejszej rewolucji naukowej od czasw staroytnych, nazywanej niekiedy przewrotem kopernikaskim.

OdrodzenieAndrzej Frycz MODRZEWSKI (1503-1572) to pisarz polityczny okresu Odrodzenia, znany i ceniony rwnie za granic. Studiowa w Akademii Krakowskiej i w Wittenberdze, gdzie ulega wpywom reformacji. Gwne jego dzieo to De Republica emendanda [O poprawie Rzeczypospolitej], Krakw 1551, Bazylea 1554. Zostao przeoone na kilka jzykw i spotkao si z duym uznaniem. Skada si z piciu ksig: De moribus [O obyczajach], De legibus [O prawach], De bello [O wojnie], De Ecclesia [O Kociele], De schola [O szkole]. Modrzewski postulowa nowe rozwizania, m.in.: siln wadz centraln przy zachowaniu jednak niektrych form demokracji, zrwnanie praw wszystkich warstw spoecznych (szlachty, mieszczan i chopw), odstpienie od doywotniego sprawowania urzdw, ochron gospodarki krajowej przed konkurencj zagraniczn (protekcjonizm), opiek pastwa nad szkolnictwem i nad ubogimi. JAN Z TRZCIANY (1510-1567) by studentem, a pniej profesorem Akademii Krakowskiej. Jest autorem dzieka Libellus de natura et dignitate hominis [Ksieczka o naturze i godnoci czowieka], Krakw 1554. Ukazuje w nim szczeglne miejsce czowieka i jego wyszo wzgldem innych bytw we Wszechwiecie oraz wynikajc z tego godno. Przytacza racje zarwno filozoficzne, jak i teologiczne, tak co do duszy, jak i co do ciaa. Jakub GRSKI (ok. 1525-1585) studiowa w Akademii Krakowskiej i w Italii; pniej by w Krakowie profesorem i dugoletnim rektorem. W 1563 r. w Lipsku opublikowano jego Commentariorum artis dialecticae libri decem

256

Roman Darowski SJ

[Dziesi ksig komentarzy do sztuki dialektycznej], due dzieo z zakresu logiki, w ktrym obszernie omawia zwaszcza sposoby argumentacji stosowane w naukach humanistycznych. Wybitnym przedstawicielem filozofii by te Adam BURSKI (ok. 1560-1611), profesor Akademii Krakowskiej, a od 1596 r. Akademii Zamojskiej i dugoletni jej rektor, zwolennik stoicyzmu. Mia due zasugi w dziedzinie logiki, m.in. podkrela wag logiki zda i ukazywa odrbno logiki stoickiej w stosunku do arystotelesowskiej. Wczeniej ni F. Bacon zaleca stosowanie metody indukcyjnej w badaniach naukowych. Najwaniejsze jego dzieo nosi tytu: Dialectica Ciceronis (Zamo 1604). Przy narodzinach nowoytnej demokracji wan rol odegra wybitny pisarz polityczny Wawrzyniec GOLICKI (1538-1607). Studiowa w Akademii Krakowskiej, a nastpnie w Padwie, Bolonii i Rzymie. Od 1587 r. by biskupem. Gwne jego dzieo to traktat etyczno-polityczny De optimo senatore, wydany w Wenecji w 1568 r. i Bazylei w 1593 r. By on tumaczony na angielski, woski i francuski. Wielu historykw uwaa, e Thomas Jefferson, przygotowujc konstytucj USA, inspirowa si m.in. treciami tego traktatu. Rozprawa De optimo senatore zawiera wykad filozofii politycznej i spoecznej. Blisko dwa wieki przed Monteskiuszem (1689-1755) Golicki odrnia wadz ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz. Podkrela rol prawa stanowionego, zgodnego z prawem naturalnym i powszechnie przestrzeganego. By zwolennikiem publicznej edukacji. Jego pogldy, odznaczajce si uniwersalizmem, wywieray znaczny wpyw na myl polityczn Europy. MIKOAJ Z MOCISK OP (ok. 1574-1632) by autorem podrcznikw logiki: Institutionum logicarum libri VII [Wykady logiki, ksig VII], Krakw 1606, Elementa logices, Krakw 1625, ktre byy poczytne i cenione w Polsce i za granic. Miay cznie 7 wyda. Bartomiej KECKERMANN (ok. 1572-1609), gdaski filozof i teolog kalwiski; studiowa w Wittenberdze, Heidelbergu i Lipsku. W latach 1602-1609 by profesorem filozofii w Gimnazjum Akademickim w Gdasku. Zalicza si go do tzw. arystotelikw renesansowych; by pionierem w dziedzinie teorii systemw wiedzy. Opublikowa wiele rozpraw, m.in. De ordine seu methodo doctrinarum disputatio logica [Dysputacja logiczna o porzdku, czyli metodzie nauk], Heidelberg 1599. Na uwag zasuguje te myl filozoficzno-religijna braci polskich, zwanych take arianami, a na Zachodzie od w. XVII socynianami. Ta religijna wsplnota, ktra wyodrbnia si z Kocioa ewangelicko-reformowanego


257

(kalwiskiego) w II poowie XVI w., bya szczeglnie aktywna w I poowie XVII w., publikujc wiele za granic, zwaszcza w Holandii. Cechowa j racjonalizm w dziedzinie religijnej oraz postulat tolerancji religijnej. Do wybitnych przedstawicieli tego nurtu naleeli: Andrzej Wiszowaty (1608-1678) i Samuel Przypkowski (1592-1670). Gwnym orodkiem ruchu bya zaoona w 1602 r. Akademia w Rakowie. Socynianizm wywar znaczny wpyw na ksztatowanie si racjonalizmu religijnego w zachodniej Europie, gwnie w Holandii i Anglii (Z. Ogonowski, w: Religia. Encyklopedia PWN, t. 2, Warszawa 2001, s. 256). Pogldy na tolerancj religijn, wypracowane w tym rodowisku, wyprzedziy o kilkadziesit lat bardzo zblion koncepcj Johna Lockea.

Arystotelizm chrzecijaskiW 1579 r. jezuici otwarli na terenach Rzeczypospolitej drugi orodek myli filozoficznej: Akademi Wilesk. Tam wykada m.in. Marcin MIGLECKI SJ (1563-1618), najwybitniejszy logik dawnej Polski, autor monumentalnego dziea Logica (Ingolstadt 1618, Oxford 1634, 1638, 1658). Jest to zbir rozpraw z zakresu logiki przy szerokim uwzgldnieniu metafizyki. miglecki jest inicjatorem nurtu metafizyki, ktrego kontynuacj jest w jakim sensie metafizyka Leibniza i Wolffa (J. Czerkawski, Humanizm i scholastyka, Lublin 1992, s. 178). Z innych jezuitw dawnej Polski trzeba wymieni przynajmniej trzech: Tomasz MODZIANOWSKI (1622-1686), autor wielu prac, a zwaszcza obszernego, 5-tomowego dziea Integer cursus philosophicus et theologicus [Peny kurs filozoficzny i teologiczny], wydanego w 1682 r. w Moguncji i Gdasku. Stanowi ono wykad caoci wczesnej problematyki filozoficznej i teologicznej w nurcie suarezjaskim. Wojciech TYLKOWSKI (1625-1695), profesor w Kolegium Jezuitw w Braniewie i Warszawie, pisarz filozoficzny wszechstronny i bardzo twrczy, wyda ponad 20 tomw dzie. Podj na szerok skal prb popularyzacji filozofii, przedstawiajc j zajmujco (philosophia curiosa), take w jzyku polskim. Jego prace wielokrotnie drukowano za granic. Dziki bogatej tematyce i atrakcyjnoci przekazu filozofi zainteresowa szersze krgi spoeczestwa w rnych krajach i zyska uznanie na forum midzynarodowym. Jan MORAWSKI (1633-1700), po studiach w Collegium Romanum w Rzymie, profesor w Kolegium Jezuitw w Kaliszu, autor dziea: Totius philosophiae principia per quaestiones de ente in communi explicata [Zasady

258

Roman Darowski SJ

caej filozofii wyjanione w kwestiach o bycie w oglnoci], Pozna 1666, 1682, 1687, Lyon 1688. Analizujc pogldy Morawskiego, zauwaamy, jak szkoa jezuicka zbliaa si powoli do metafizyki w duchu ontologii Wolffa (J. Czerkawski, tame, s. 210). Natomiast Szymon Stanisaw MAKOWSKI (ok. 1612-1683), profesor i dugoletni rektor Akademii Krakowskiej, by czoowym filozofem i teologiem tamtego okresu. Wyda m.in. Cursus philosophicus iuxta veram Aristotelis [] doctrinam [Kurs filozoficzny wedug prawdziwej filozofii Arystotelesa], 1-3, Krakw 1679-1681. Dzieo obejmuje caoksztat wczesnej filozofii i reprezentuje zasadniczo nurt tomistyczny, cho zawiera niektre wtki suarezjanizmu. Godny uwagi jest podzia na teori bytu abstrakcyjnego (moliwego) i konkretnego (faktycznie istniejcego), jako poprzedzajcy pniejsze rozrnienie ontologii i metafizyki.

Andrzej Maksymilian FREDRO (ok. 1620-1679) by politykiem i filozofem, pisarzem epoki baroku. Jest autorem zbiorw sentencji: Monita politico-moralia [Upomnienia polityczno-moralne], 1664, oraz Przysowia mw potocznych (1658). Zwolennik demokracji, a w dziedzinie gospodarki merkantylizmu. Dzieem, ktre cieszyo si [] najwiksza popularnoci, byy Monita. Maksymy, ktre Fredro w nim umieci, wiadcz o jego powanym oczytaniu, umiejtnoci zastanawiania si nad yciem i znajomoci psychiki ludzkiej. Idea, ktry w nich gosi, to odpowiadajcy szlachcie na moralnoci chrzecijaskiej oparty idea zotego rodka umiejtnoci przestawania z ludmi i ukadania sobie z nimi jak najpoprawniejszych stosunkw. St. Tarnowski stawia Monita wysoko i porwnujc je z maksymami La Rochefoucaulda stwierdza, e rozum Fredry cho inny, nie jest mniejszy ani niszy, a jego sposb patrzenia na wiat szlachetniejszy i prawdziwszy. [] Monita doczekay si w przecigu 100 lat od ukazania si blisko 20 wyda. By te Fredro czytywany za granic; jego ksiki znajduj si w bibliotekach zagranicznych, a Monita tumaczono na jzyk niemiecki i francuski (PSB VII, s. 116).


259

OwiecenieZ okresu wczesnego Owiecenia, ktre w Polsce zaczo si ok. r. 1740, na uwag zasuguj zwaszcza pijarzy skupieni wok Collegium Nobilium w Warszawie, a w szczeglnoci Stanisaw Konarski (1700-1773), Antoni Winiewski (1718-1774) i Samuel Chrcikowski (1730-1799). Uprawiali oni tzw. philosophia recentiorum, stanowic programowo eklektyczn prb scalenia nowoytnego arystotelizmu chrzecijaskiego z osigniciami nowoytnej filozofii (epistemologia i etyka) i przyrodoznawstwa, jednoczenie podtrzymujc idea integralnej kultury chrzecijaskiej. Z pniejszego okresu naley wymieni Kotaja i Staszica. Hugo KOTAJ (1750-1812), pisarz i dziaacz polityczno-spoeczny, studiowa na uniwersytetach w Krakowie, Wiedniu, Bolonii i Rzymie. Wnis istotny wkad do nauk filozoficznych, co znalazo wyraz m.in. w dziele Porzdek fizyczno-moralny (Krakw 1810), w ktrym twrczo rozwija pogldy francuskiego fizjokratyzmu na gruncie etyki. Wychodzc od psychologicznie pojtej analizy potrzeb ludzkich, zespala podejcie utylitarystyczne z podtrzymaniem prawno-naturalnego fundamentu etyki. Jednoczenie wzbogaca etyk powinnoci, podkrelajc rol korelatywnie pojmowanych uprawnie ludzkich. W t swoicie pojt metafizyk czowieka wczy w dziele Rozbir krytyczny zasad historii o pocztkach rodu ludzkiego (1810, wyd. drukiem: Krakw 1842) refleksj z zakresu filozofii dziejw, ukazujc zarwno przyczyny rnych form za, jak i racjonalistycznie pojt wizj przeksztace na gruncie kultury i ycia spoeczno-politycznego. Stanisaw STASZIC (1755-1826) by pisarzem politycznym, dziaaczem spoeczno-gospodarczym oraz geologiem. Dziki swemu dzieu Rd ludzki (1819-1820) naleaby niewtpliwie do najwybitniejszych filozofw europejskiego Owiecenia, gdyby nie bariera jzykowa, ktra sprawia, e jego pogldy nie dotary w por do innych krajw. W dziele tym Staszic nakreli historiozoficzn wizj rozwoju ycia kulturowego, spoecznego i politycznego. Cho rozwj nauki by, jego zdaniem, warunkiem wprowadzenia integralnego postpu, to jednak specyfik poszczeglnych epok okrela sposb zaspokojenia potrzeb ludzkich. Widoczna w caym dziele otwarta i nowatorska a niekiedy nawet radykalna postawa Staszica zagodzona zostaa w jego pismach politycznych, gdzie jako idea przyjmowa monarchi konstytucyjn i kreli federalistyczn wizj zjednoczonej Europy. Jan NIADECKI (1756-1830) by astronomem, matematykiem i filozofem. Studiowa w Krakowie i Paryu. By profesorem w Krakowie, a nastpnie

260

Roman Darowski SJ

w Wilnie. W okresie krakowskim opracowa pozytywistyczny program uprawiania nauki, inspirowany sensualizmem i fenomenalizmem. W okresie wileskim zbliy si do filozofii zdrowego rozsdku. Swe pogldy wyoy w dziele Filozofia umysu ludzkiego (1821). Zblione pogldy reprezentowa jego brat Jdrzej NIADECKI (1768-1838), chemik, biolog i filozof, profesor Szkoy Gwnej w Wilnie.

Tendencje mesjanistyczneW 1795 r. ssiednie pastwa: Rosja, Prusy i Austria dokonay trzeciego rozbiory Polski, wskutek czego Polska na 123 lata znikna z mapy Europy. Utrata wolnoci stanowia niema przeszkod w dziaalnoci filozoficznej. Fakt ten mia oczywicie wpyw take na umysowo Polakw, czego przejawem by m.in. mesjanizm jako specyficzna forma filozofii romantycznej, ktra zrodzia si wrd emigrantw polskich po r. 1830 i bya ywa do lat 80-tych XIX w. Wedug niej Polacy maj do spenienia w wiecie szczegln misj dziejow: kulturaln i religijn: Polska ma by Mesjaszem narodw. Filozoficznie pogldy mesjanistyczne rozwinli gwnie: Jzef Hoene-Wroski (1776-1853), Karol Libelt (1807-1875), Bronisaw Trentowski (1808-1869) i August Cieszkowski (1814-1894), ktrego teoria czynu miaa nadto udzia w ksztatowaniu myli Marksa. Spord mesjanistw chrzecijaskich na uwag zasuguj zwaszcza Bogdan Jaski (1807-1840) i Piotr Semenenko (1814-1886). Elementy mesjanistyczne pojawiay si u niektrych mylicieli take pniej, np. u Wincentego Lutosawskiego. Wpywy mesjanizmu byy widoczne rwnie wrd innych ludw sowiaskich.

Wiek XIXDo wybitniejszych filozofw XIX w. naley Wincenty BUCZYSKI SJ (1789-1853). Od 1819 r. wykada filozofi w Akademii Poockiej, Tarnopolu, Grazu, Linzu, Namur oraz teologi w Lowanium. Opracowa podrcznik filozofii Institutiones philosophicae [Wykady filozoficzne, t. I-III, Wiede 1843-1844], oraz Institutiones doctrinae religionis, in quibus principia philosophica ad veritates religionis applicantur [Wykady nauki o religii, w ktrych zasady filozoficzne stosuje si do prawd religii], Wiede 1842. Jzef Alojzy DMOWSKI SJ (1799-1879) studiowa w Ferrarze i Rzymie; by profesorem filozofii i teologii w Collegium Romanum (pniejszy Uniw. Gre-


261

goriaski). Wyda Institutiones philosophicae [Wykady filozoficzne], t. I-II, obejmujc w nich cao wczesnej filozofii. W latach 1840-1851 miay one a 5 wyda w rnych krajach (Rzym, Uden w Holandii, Lowanium, Turyn, Moguncja) i przyczyniy si do odrodzenia tomizmu jeszcze przed encyklik papiea Leona XIII (1810-1903) Aeterni Patris (1879). W rnych orodkach dziaa Marian MORAWSKI SJ (1845-1901), wybitny filozof i teolog, pionier neotomizmu w Polsce, pniej profesor teologii na Uniw. Jagielloskim w Krakowie, autor prac: Filozofia i jej zadanie (Lww 1876), Celowo w naturze (Krakw 1887), Podstawy etyki i prawa (Krakw 1891-1900). Jego Wieczory nad Lemanem (Krakw 1896) przeoono na 7 jzykw, a przekad niemiecki mia 14 wyda.

Przeom XIX I XX wiekuHenryk STRUVE (1840-1912) po doktoracie w Jenie (1862) by profesorem w Szkole Gwnej w Warszawie, przeksztaconej w 1869 r. w Imperatorski Uniwersytet Warszawski. By autorem wielu publikacji w jzyku polskim, niemieckim i rosyjskim. Duo pisa o filozofii polskiej, ktr czsto reprezentowa na arenie midzynarodowej. Wasny system filozoficzny nazywa idealnym realizmem; usiowa w nim poprawnie ustawia relacj podmiot przedmiot. Waniejsze jego prace to: Zur Entstehung der Seele (Tbingen 1862), Wstp krytyczny do filozofii (Warszawa 1903), Historia logiki jako teorii poznania w Polsce (Warszawa 1911) oraz ogoszone w czasopimie Philosophische Monatshefte Psychologisch-metaphysische Analyse des Begriffs der Freiheit (1874) i Zur Psychologie der Sittlichkeit (1882). Wincenty LUTOSAWSKI (1863-1954) by profesorem na kilku uniwersytetach, m.in. na Uniw. Jagielloskim, by znawc myli Platona. Wyda cenne studium na temat logiki Platona oraz przedstawi now, przyjmowan do dzi, chronologi jego dzie. Posuy si przy tym wynalezion przez siebie metod porwnywania stylw jego pism, zwan stylometri. Wypracowa system filozoficzny, w ktrym wpywy platoskie czy z polskimi elementami narodowymi i mesjanizmem okresu romantyzmu. Gwne jego dziea to: The Origin and Growth of Platos Logic. With an Account of Platos Style and of the Chronology of His Writings (Londyn 1897, reprint: Hildesheim 1983) oraz The Polish Nation (Berlin 1908). Fryderyk KLIMKE SJ (1878-1924) by profesorem na Uniw. w Innsbrucku i na Uniw. Gregoriaskim w Rzymie. W swych pracach, gwnie w Der Mensch (Graz 1908) oraz Der Monismus und seine philosophischen Grundlagen

262

Roman Darowski SJ

(Freiburg 1911; przekad woski: Il monismo [], Firenze 1914), wyoy kilka oryginalnych myli na temat struktury bytowej czowieka. Inny jezuita, Edmund ELTER (1887-1955), rwnie by profesorem Uniwersytetu Gregoriaskiego. Jego Compendium philosophiae moralis miao 3 wydania (Roma 1930, 1934, 1950). Z przeomu XIX i XX w. na wzmiank zasuguj bliscy ideom pozytywizmu Adam MAHRBURG (1855-1913) i Marian MASSONIUS (1862-1945) oraz Stanisaw BRZOZOWSKI (1878-1911), ktry stworzy oryginaln koncepcj pracy i tworzenia w yciu ludzkim.

Wiek XX Szkoa Lwowsko-WarszawskaW 1918 r. Polska odzyskaa niepodlego po 123 latach niewoli, podczas ktrej jej terytoria i ludno byy podzielone midzy trzech zaborcw: Rosj, Prusy i Austri. Istnienie wolnego pastwa przyczynio si znaczco do rozwoju ruchu filozoficznego. Jednym z gwnych tego przejaww jest cigle wpywowa polska szkoa logiczna, tzw. Szkoa Lwowsko-Warszawska. Jej zaoycielem i twrc by Kazimierz TWARDOWSKI, a gwnymi przedstawicielami: ukasiewicz, Tarski i Leniewski. Kazimierz Twardowski (1866-1938), profesor Uniw. Lwowskiego, przez sw rozpraw habilitacyjn Zur Lehre vom Inhalt und Gegenstand der Vorstellungen (1894) [O treci i przedmiocie przedstawie] wpyn na niektre pogldy Edmunda Husserla i przyczyni si do rozwoju fenomenologicznej koncepcji intencjonalnoci. Jan UKASIEWICZ (1878-1956) wnis duy wkad do wspczesnej logiki formalnej przez badania nad rachunkiem zda oraz w dziedzinie logik wielowartociowych i modalnych. Stworzy beznawiasow notacj logiczn. Dokona nowoczesnej interpretacji sylogistyki Arystotelesa oraz logiki stoikw. Gwne jego prace to: Aristotles Syllogistic from the Standpoint of the Modern Formal Logic, Oxford 1951 i wyd. pniejsze; Z zagadnie logiki i filozofii, Warszawa 1961 (zbir artykuw). Alfred TARSKI (1901-1983), matematyk i jeden z najwybitniejszych logikw wiata, zyska uznanie gwnie w dziedzinie semantyki, zwaszcza dziki pracy: Pojcie prawdy w jzykach nauk dedukcyjnych. Stanisaw LENIEWSKI (1886-1939) zasuy si zwaszcza w logice matematycznej, budujc trzy systemy logiczne: proto-


263

tetyk, ontologi i mereologi. Zygmunt ZAWIRSKI (1882-1948) opracowa znan i cenion w Europie rozpraw na temat czasu pt. Lvolution de la notion du temps (1933-1936). Osignicia i wpyw tej szkoy za porednictwem uczniw, zwaszcza Kazimierza Ajdukiewicza, Tadeusza Kotarbiskiego, Marii Ossowskiej (1896-1974), Tadeusza Czeowskiego (1889-1981) i Izydory Dmbskiej (1904-1983), by znaczny w Polsce ju w okresie midzywojennym i po II wojnie wiatowej. Uczniowie i zwolennicy orodka lwowsko-warszawskiego objli bowiem wiele katedr uniwersyteckich i w pierwszych latach po wojnie gwnie ta filozofia bya wykadana na uniwersytetach pastwowych i szerzya si w rodowiskach filozoficznych. Dziki kolejnym pokoleniom dobrze wyksztaconych logikw polska szkoa logiczna bya i jest nadal znana w wiecie, a wpyw rnych nurtw tej szkoy jest znaczny nie tylko w Polsce, ale i za granic. Kazimierz AJDUKIEWICZ (1890-1963) by profesorem uniwersytetw we Lwowie, Poznaniu i Warszawie, czonkiem PAN, zaoycielem i redaktorem czasopisma Studia Logica. Zostawi bogaty dorobek naukowo-pisarski, m.in.: Sprache und Sinn (1934), Die syntaktische Konnexitt (1935), Zagadnienia i kierunki filozofii (1949). Przez swe wczesne prace wpyn na rozwj niektrych pogldw Koa Wiedeskiego (m.in. na Midzynarodowym Kongresie Filozoficznym w Pradze w 1934 r.). Jego wane osignicia dotycz logicznej teorii jzyka, semantyki logicznej i analizy problematyki teoriopoznawczej (m.in. na temat definicji). Tadeusz KOTARBISKI (1886-1981) by profesorem Uniw. dzkiego i Warszawskiego; jest znany przede wszystkim dziki swej prakseologii. Gwnym jego dzieem jest Traktat o dobrej robocie (d 1955), przetumaczony na angielski: Praxiology. An Introduction to the Science of Efficient Action (New York 1965). Pogldy Kotarbiskiego upowszechniaj i rozwijaj autorzy z rnych krajw w serii wydawniczej Praxiology. The International Annual of Practical Philosophy and Methodology, ktrej redaktorem naczelnym jest Wojciech Gasparski. Seria ta jest wydawana w USA przez Transaction Publishers, Rutgers The State University of New Jersey, pod auspicjami Towarzystwa Naukowego Prakseologii; do 2009 r. ukazao si 17 tomw. Tradycje Szkoy Lwowsko-Warszawskiej kontynuuj m.in.: prof. Uniw. Warszawskiego Bogusaw Wolniewicz (ur. 1927), prof. Uniw. Kard. Stefana Wyszyskiego w Warszawie Edward Nieznaski (ur. 1938) oraz profesorowie Uniw. Jagielloskiego w Krakowie: Jerzy Perzanowski (1943-2009) i Jan Woleski (ur. 1940).

264

Roman Darowski SJ

FenomenologiaGwnym przedstawicielem fenomenologii w Polsce, ktry zyska saw wiatow, by Roman INGARDEN (1893-1970), profesor Uniw. Jagielloskiego. Swoje pogldy wyoy zwaszcza w dziele Spr o istnienie wiata (t. 1-2, Krakw 1947-1948). Analiza form przedmiotw realnie istniejcych doprowadzia go do odrzucenia wszystkich rodzajw idealizmu (w przeciwiestwie do Husserla); wiat jest bytem czasowym, ktry do swego wyjanienia wymaga przyjcia aktu stworzenia. Antropologiczne pogldy Ingardena przedstawia Ksieczka o czowieku (Krakw 1972). Czowiek jest bytem realnie istniejcym w czasie, jest caoci psycho-fizyczn, osob i podmiotem. Jest ja osobowym strumienia wiadomoci. Ja charakteryzuj: cigo i jedno. Osoba jest obdarzona wolnoci, ktra rozwija si poprzez realizacj wartoci; maj one obiektywny charakter. Z osobowego charakteru czowieka i jego wolnoci wypywa jego odpowiedzialno. Na wiecie najbardziej znane i cenione s osignicia Ingardena w dziedzinie estetyki. Gwne jego prace to: Das literarische Kunstwerk (1931), wydanie polskie: O dziele literackim (1960), oraz Studia z estetyki (t. 1-3, 1957, 1958, 1970). Swe teoriopoznawcze pogldy zawar w przygotowanej pod koniec ycia ksice U podstaw teorii poznania (1971). Wikszo jego prac miaa kilka wyda i zostaa przeoona na wiele jzykw. Ingarden skupi wok siebie zesp ludzi, ktrzy dzielili jego pogldy i posugujc si metod fenomenologiczn, prowadzili i prowadz nadal badania w rnych dziedzinach filozoficznych. Anna Teresa TYMIENIECKA (ur. 1923), uczennica R. Ingardena, od 1954 r. przebywa w USA. Bya profesorem wielu uniwersytetw, zaoya kilka towarzystw naukowych o zasigu midzynarodowym, zwaszcza The World Institute for Advanced Phenomenological Research and Learning (1968) wraz z seri Analecta Husserliana: The Yearbook of Phenomenological Research, w ktrej ukazao si dotd 100 tomw, oraz z czasopismem Phenomenological Inquiry (do 2009 r. ogoszono 33 tomy). Stworzya now odmian fenomenologii, zwan fenomenologi ycia i twrczej ludzkiej kondycji; czy ona nauk (theoresis), sztuk (poiesis) i etyk (praxis). Gwne jej prace to: The Moral Sense and the Human Person within the Fabric of Communal Life (1986), Tractatus brevis. First Principles of the Metaphysics of Life Charting the Human Condition (1986), Logos and Life (1988), The Three Movements of the Soul, or The Spontaneous and the Creative in Mans Self-Interpretation-in-the-Sacred (1988), The Passions


265

of the Soul and the Elements in the Onto-Poiesis of Culture (1990), Impetus and Equipoise in the Life-Strategies of Reason (2000). Uczennic Ingardena bya te Maria GOASZEWSKA (ur. 1926), profesor Uniw. Jagielloskiego w Krakowie, rozwijajca w duchu fenomenologicznym gwnie estetyk. Wpyw filozofii Ingardena i fenomenologii widoczny jest take m.in. u Jzefa Tischnera, Wadysawa Strewskiego, Andrzeja Ptawskiego (ur. 1923), a take cho w nieco innym sensie u Karola Wojtyy. Ks. Robert SOKOLOWSKI, Amerykanin polskiego pochodzenia, profesor Uniwersytetu Katolickiego w Waszyngtonie, autor m.in. przeoonej na kilka jzykw ksiki Introduction to Phenomenology (2000) oraz Phenomenology of the Human Person (2008), jest uwaany za najwybitniejszego fenomenologa yjcego na przeomie XX i XXI wieku.

Tomizm egzystencjalnyZnany w wiecie i wpywowy jest nurt o nazwie t o m i z m e g z y s t e nc j a l n y, rozwijany przez orodek zwany Lubelsk Szko Filozoficzn (KUL). Kadzie on nacisk na teori bytu i to gwnie realnego (istniejcego w przeciwiestwie do czystych moliwoci), a w bytach akcentuje wag i rol istnienia. Czoowym przedstawicielem tego nurtu by Mieczysaw Albert KRPIEC OP (1921-2008), dugoletni profesor i rektor KUL, autor wielu dzie, tumaczonych na obce jzyki, m.in.: Metafizyka (Pozna 1966, wyd. 6: Lublin 1995), Metaphysics. An Outline of the Theory of Being (New York 1991), Ja czowiek. Zarys antropologii filozoficznej (Lublin 1974, wyd. 7: Lublin 2005), I Man. An Outline of Philosophical Anthropology (New Britain 1983, 1985), Czowiek i prawo naturalne (Lublin 1993), Person and Natural Law (New York 1993). Wybitnym przedstawicielem tomizmu egzystencjalnego by Stefan Swieawski (1907-2004), znakomity historyk filozofii, autor monumentalnego dziea Filozofia europejska XV wieku, t. 1-8, 1974-1989. Skrt caoci tego dziea opracowa po francusku Mariusz Prokopowicz: Histoire de la philosophie europenne au XVme sicle, Paris 1990. Przekad tomu powiconego filozofii przyrody ukaza si pt. LUnivers. La philosophie de la nature au XVe sicle en Europe, Varsovie 1999. Inni przedstawiciele tego nurtu to: Jerzy Kalinowski (1916-2000), ks. Stanisaw Kamiski (1919-1986), Zofia J. Zdybicka USJK (ur. 1928), Antoni

266

Roman Darowski SJ

B. Stpie (ur. 1931), ks. Stanisaw Kowalczyk (ur. 1932). Z tomizmu egzystencjalnego wywodzi si tzw. tomizm konsekwentny, ktrego twrc jest Mieczysaw GOGACZ (ur. 1926) z UKSW w Warszawie.

MarksizmFilozofi systemu komunistycznego, narzuconego Polsce po II wojnie wiatowej, by marksizm. W wydaniu polskim by on stosunkowo liberalny i w pewnej mierze twrczy. Dlatego wywiera wpyw na inne kraje komunistyczne, zwaszcza w Europie Wschodniej. Do najwybitniejszych przedstawicieli tego nurtu nale Adam Schaff i Marek Fritzhand. Etap marksistowski mia rwnie Leszek Koakowski. Adam SCHAFF (1913-2006) by profesorem Uniw. Warszawskiego i czonkiem Polskiej Akademii Nauk, przez wiele lat by gwnym ideologiem PZPR, pniej by ideologiem eurokomunizmu. W ksice Marksizm a jednostka ludzka (1965) utrzymywa, e alienacja jednostki moe istnie take w spoeczestwie socjalistycznym. Uznano go wwczas za rewizjonist i w 1968 r. usunito z KC PZPR. Jest autorem ponad 30 ksiek; niektre miay po kilka wyda, a kilkanacie ukazao si w rnych jzykach obcych. Najbardziej znane to: Wstp do teorii marksizmu (1948), Z zagadnie marksistowskiej teorii prawdy (1951), Spr o zagadnienie moralnoci (1958), Wstp do semantyki (1960, przekady na kilkanacie jzykw), Jzyk i poznanie (1964), Historia i prawda (1970) oraz Alienacja jako zjawisko spoeczne (1999). Marek FRITZHAND (1913-1992) by profesorem Uniw. Warszawskiego, wpywa na wzrost zainteresowania etyk marksistowsk, take w innych krajach komunistycznych, gwnie przez rozwijanie problematyki metaetycznej. Opublikowa m.in.: Gwne zagadnienia i kierunki metaetyki. O metaetyce, intuicjonizmie i emotywizmie (1970), Wartoci a fakty (1982), Etyka. Pisma wybrane (1990).

Inni filozofowie XX wiekuFeliks KONECZNY (1862-1949), historiozof, czonek Polskiej Akademii Umiejtnoci, od 1919 r. profesor Uniw. Stefana Batorego w Wilnie, autor oryginalnej teorii cywilizacji. Cywilizacja jest metod ustroju ycia zbiorowego, a metod tych jest wiele. Historiozofia za to badanie praw dziejo-


267

wych, rozumianych jako stae zalenoci midzy ideami, systemami spoecznymi, politycznymi i religijnymi. Koneczny gosi i uzasadnia nadrzdno prawa moralnego dla skutecznoci w dziaaniach polityczno-spoecznych. Najwaniejsze jego dzieo O wieloci cywilizacji (Krakw 1935), wydane zostao po angielsku w 1962 r. pt. On the Plurality of Civilisations (Londyn 1962). Koneczny jest porwnywany do brytyjskiego historiozofa Arnolda Toynbee (1889-1975), autora dziea Studium historii. Konstanty MICHALSKI CM (1879-1947) studiowa na Uniw. Jagielloskim w Krakowie i w Institut Suprieur de Philosophie w Lowanium, gdzie w 1911 r. uzyska doktorat na podstawie rozprawy La raction contre le psychologisme en Allemagne. Husserl, ses prdcesseurs et ses partisans. Pniej by profesorem Uniw. Jagielloskiego i czonkiem Polskiej Akademii Umiejtnoci. By take inicjatorem projektu serii wydawniczej Corpus Philosophorum Medii Aevi, ktry jako delegat PAU przedstawi w Brukseli na zjedzie Union Acadmique Internationale w 1928 r. Projekt ten jest realizowany do dzisiaj. Michalski jest autorem kluczowych prac o filozofii redniowiecznej, zwaszcza : Les courants philosophiques Oxford et Paris pendant le XIVme sicle (Cracovie 1921), Le problme de la volont Oxford et Paris au XIVme sicle (Lopol 1937), La gnosologie de Dante (Cracovie 1950). W uznaniu jego zasug wydano ksig: Die Philosophie im 14. und 15. Jahrhundert: In Memoriam Konstanty Michalski (1879-1947), Amsterdam 1988. Ks. Franciszek SAWICKI (1877-1952) studiowa we Fryburgu i tam w 1902 r. uzyska doktorat. Od 1903 r. by profesorem filozofii i teologii w Seminarium Duchownym w Pelplinie. Wyda 26 ksiek w jzyku niemieckim i 12 po polsku, w ktrych porusza gwnie zagadnienia dotyczce sensu ycia i wiatopogldu oraz filozofii dziejw. By zaliczany do wybitnych mylicieli chrzecijaskich w Europie. Jego waniejsze prace o charakterze filozoficznym to: Individualitt und Persnlichkeit (Paderborn 1913), Politik und Moral (Paderborn 1917), Geschichtsphilosophie (Kempten 1920, Mnchen 1923), Das Ideal der Persnlichkeit (Paderborn 1922), Filozofia ycia (Pozna 1936), Zaoenia filozoficzne katolickiej myli spoecznej (Pozna 1937), Osobowo chrzecijaska (Krakw 1947), U rde chrzecijaskiej myli filozoficznej (Katowice 1947), Filozofia dziejw (Pelplin 1920, Gdynia 1974). Ks. Jan SALAMUCHA (1903-1944) by uczniem ukasiewicza i Leniewskiego, profesorem Uniw. Jagielloskiego w Krakowie. Jego badania dotyczyy gwnie moliwoci stosowania logiki matematycznej w metafizyce.

268

Roman Darowski SJ

Opublikowa m.in. Dowd ex motu na istnienie Boga. Analiza logiczna argumentacji w. Tomasza z Akwinu, Collectanea Theologica 15: 1934, nr 1-2, po ang.: The Proof ex motu for the Existence of God. Logical Analysis of St. Thomas Argument, The New Scholasticism 32: 1958, nr 3. Henryk ELZENBERG (1887-1967), etyk i aksjolog z nurtu filozofii egzystencji. Studiowa w Genewie i Paryu, od 1936 r. by profesorem Uniw. Wileskiego, a od 1945 r. Uniw. Toruskiego. Opracowa zarys wasnego systemu aksjologicznego o charakterze obiektywistycznym. Rozrnia m.in. wartoci perfekcyjne: dobro i pikno, ktre bezwzgldnie naley urzeczywistnia, oraz wartoci utylitarne, suce zaspokajaniu potrzeb i pragnie. Gwne prace Elzenberga to dziennik filozoficzny z lat 1907-1963 pt. Kopot z istnieniem (Krakw 1963, wyd. 3: Toru 2002) oraz wybr esejw Warto i czowiek (Toru 1966, 2005). Pawe SIWEK SJ (1893-1986), filozof, wydawca i tumacz, dziaa w rnych orodkach akademickich (Rzym, Rio de Janeiro, Nowy Jork). Opublikowa ponad 30 ksiek z zakresu filozofii czowieka i historii filozofii, wydanych w 7 jzykach, m.in.: Aristotelis Parva naturalia greace et latine (Rome 1963), Le De anima dAristote dans les manuscrits grecs (Vatican 1965), Psychologia metaphysica (wyd. 7: Roma 1965), La conscience du libre arbitre (Rome 1976). Wadysaw TATARKIEWICZ (1886-1980) by profesorem Uniw. Warszawskiego, czonkiem PAN, cenionym historykiem filozofii, wybitnym take w dziedzinie estetyki. Gwne jego prace to: O szczciu (1962) przekady: Analysis of Happiness (1976), ber das Glck (1984); Historia estetyki (t. 1-2, 1962; t. 3, 1967), wydana take po angielsku: History of Aesthetics (t. 1-2: 1970; t. 3: 1974), Dzieje szeciu poj (1975), A History of Six Ideas (1980) przekady: hiszpaski (1992), woski (1997), soweski (2000), niemiecki (2003), litewski (2007), O doskonaoci (1976) przekad angielski: On Perfection (1979-1981, 1992). Z kolei jego trzytomowa Historia filozofii miaa w jzyku polskim 10 wyda; ukazay si te przekady rosyjski (Perm 2000) i litewski (Vilnius 2001-2003). Jzef Maria BOCHESKI OP (1902-1995), w latach 1934-1940 by profesorem logiki w Angelicum (obecnie Uniw. w. Tomasza) w Rzymie, a od 1945 profesorem filozofii na Uniw. we Fryburgu w Szwajcarii, gdzie w 1958 r. zaoy Osteuropa-Institut i kierowa nim do swej mierci oraz redagowa czasopismo Studies in Soviet Thought i seri wydawnicz Sovietica. czy tradycj scholastyczn z filozofi analityczn, stosujc analiz logiczn do wielu zagadnie filozofii tradycyjnej. By wybitnym historykiem logiki i znawc logiki formalnej, redaktorem serii Bibliographische Einfhrungen in das Studium der Philosophie, Bern 1948 i nn.


269

Do wanych prac Bocheskiego nale: Europische Philosophie der Gegenwart (1947), Formale Logik (1956, wyd. 6: 2002), Wege zum philosophischen Denken (1959), Ku filozoficznemu myleniu (1986), The Logic of Religion (1965), Logika religii (1990), Die zeitgenssischen Denkmethoden (1954, wyd. 10: 1993), Wspczesne metody mylenia (1992), Gottes Dasein und Wesen. Logische Studien zur Summa Theologiae I, qq. 2-11 (2003). Ks. Jzef TISCHNER (1931-2000) by profesorem filozofii na Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie i na Uniw. Jagielloskim, dugoletnim Prezesem Wiedeskiego Instytutu Nauk o Czowieku oraz dziaaczem spoecznym. Nawizujc do nurtu fenomenologicznego, wypracowa aksjologicznie zorientowan filozofi dramatu, tj. filozofi czowieka jako dramatycznej egzystencji. Wasne pogldy zawar gwnie w ksikach Filozofia dramatu (1990) oraz Spr o istnienie czowieka (1998). Oprcz tego na uwag zasuguj: wiat ludzkiej nadziei (1975), Etyka Solidarnoci (1981), Mylenie wedug wartoci (1982), Nieszczsny dar wolnoci (1993); Studia z filozofii wiadomoci (2008). W jzykach obcych ukazay si m.in.: Il pensiero e i valori (Bologna 1980), Ethik der Solidaritt (Graz 1982), Etica del lavoro (Bologna 1982), Etica della solidariet (Bologna 1982), I metodi del pensare umano (Bologna 1982), Etica de la Solidaridad (Madrid 1983), thique de la Solidarit (Paris 1983), The Spirit of Solidarity (New York 1984), Das menschliche Drama. Phnomenologische Studien zur Philosophie des Dramas (Mnchen 1989), Wertedenken. Totalitre Herausforderung (Krakw 2005). Leszek KOAKOWSKI (1927-2009) by profesorem Uniw. Warszawskiego i pocztkowo zwolennikiem marksizmu; od 1968 r. przebywa za granic. Wykada na wielu uniwersytetach, zwaszcza w Oksfordzie. wiatowe uznanie zyska jako eseista na tematy egzystencjalne. Napisa m.in. Religion. If There Is No God... (New York 1982), Jeli Boga nie ma... (Londyn 1987), Metaphysical Horror (Oxford 1988), po polsku Horror metaphysicus (Warszawa 1990). Barbara SKARGA (1919-2009) bya profesorem filozofii w Polskiej Akademii Nauk. Inspirowana fenomenologi i hermeneutyk podejmowaa niektre zagadnienia metafizyczne i etyczne, podkrelajc otwarto i trwao pyta zadawanych przez mylicieli przeszoci. Gwne dziea: Tosamo i rnica. Eseje metafizyczne (1997), lad i obecno (2002), Kwintet metafizyczny (2005), Czowiek to nie jest pikne zwierz (2007). Dziki przekadom dwch jej ksiek: Po wyzwoleniu (1944-1956) (1985, 2008), ktra dotyczy jej pobytu w agrze w ZSRR (po franc. Une

270

Roman Darowski SJ

absurde cruaut, Paris 2000), oraz Granice historycznoci (1989; po franc. Les limites de lhistoricit, Paris 1997), jej pogldy s znane rwnie za granic.

Filozofowie wspczeniPrzez filozofw wspczesnych rozumiem mylicieli yjcych. Wrd nich seniorem jest oryginalny etyk Tadeusz LIPKO SJ (ur. 1918), profesor Wydziau Filozoficznego TJ w Krakowie (obecnie Ignatianum) oraz Akademii Teologii Katolickiej (obecnie UKSW) w Warszawie. Opracowa caoksztat etyki: Zarys etyki oglnej, wyd. 5: Krakw 2009; Zarys etyki szczegowej, wyd. 2, t. 1-2: Krakw 2005. Jego ujcie etyki chrzecijaskiej jest jej wersj aksjonomiczn, ktra kadzie nacisk na rol wartoci w strukturze porzdku moralnego w przeciwstawieniu do jej interpretacji eudajmonistycznej, niemal powszechnie dotd przyjmowanej, w ktrej podkrela si ide szczcia jako celu ycia. lipko wyda te wnikliwe prace na temat obrony sekretu, samobjstwa, kary mierci, etyki ekologicznej oraz aborcji, inynierii genetycznej i innych zagadnie z zakresu bioetyki. Jego pogldy s znane rwnie za granic m.in. dziki nastpujcym publikacjom: R. Darowski, Tadeusz lipko SJ Biographisch-bibliographische Daten und philosophische Einsichten, Forum Philosophicum 7: 2002 (take w Internecie); R. Krl, Filozofia osoby w koncepcjach Jacka Woronieckiego i Tadeusza lipki, Krakw 2005 The Philosophy of the Person in the Conceptions of J. Woroniecki and T. lipko. An Ontological and Axiological Analysis, Summary; R. Krl, The Origins of the Human Being. A Theory of Animation according to Tadeusz lipko, Forum Philosophicum 11: 2006 (take w Internecie). Ks. Czesaw Stanisaw BARTNIK (ur. 1929), filozof i teolog, od 1956 r. profesor KUL, od 2001 redaktor procznika Personalizm, wydawanego po polsku i po angielsku. Jest twrc oryginalnej filozofii, zwanej personalizmem uniwersalistycznym, w ktrym skupia cao problematyki dotyczcej czowieka i jego relacji. W duchu tego personalizmu propaguje spoeczne i religijne odrodzenie Kultury Zachodniej. Wypromowa ponad 60 doktorw i 470 magistrw; napisa ponad 240 recenzji doktorskich, habilitacyjnych i profesorskich. Jest autorem bardzo wielu publikacji, w tym ponad 80 ksiek. Najwaniejsze to: Hermeneutyka personalistyczna (Lublin 1994), Kultura i wiat osoby (1999), Personalizm (1995, wyd. 3: 2008), Osoba i historia (2001), Bg i ateizm (2002),


271

Chrzecijastwo personalistyczne (2003), Misterium czowieka (2004), Prawda i wolno (2005), Szkice do systemu personalizmu (2006). W jzykach obcych opublikowa m.in.: Studies in Personalist System (Lublin 2007), Universalistic Personalism, Personalism, Lublin, 2/2002; Personalistic Ontology, tame, 5/2003; From the Dignity of a Person to the Dignity of a Nation, tame, 8/2005; From Humanism to Personalism, tame, 9/2005; Le Phnomne de la Nation, Lublin 2005. Tadeusz STYCZE SDS (ur. 1931), profesor Katolickiego Uniw. Lubelskiego, wsppracownik i nastpca Karola Wojtyy na katedrze etyki, w 1982 r. zaoy Instytut Jana Pawa II (do roku 2006 dyrektor Instytutu); by wieloletnim redaktorem wydawanego od 1988 r. kwartalnika Ethos. Stycze pojmuje etyk jako teori wyjaniajc fakt powinnoci moralnej. Jej punktem wyjcia jest dowiadczenie, ktrego wynikiem jest uznanie normatywnej mocy prawdy. Odrzucenie prawdy wprowadza niead w strukturze osobowoci i powoduje poczucie winy, od ktrej uwolni moe tylko wiara. Z godnoci osoby wypywa prawo kadego czowieka do ycia. Powoaniem czowieka na ziemi jest wzajemna mio. Gwne jego dziea to: Problem moliwoci etyki jako empirycznie uprawomocnionej i oglnie wanej teorii moralnoci. Studium metaetyczne (Lublin 1972), Zarys etyki. Cz I. Metaetyka (Lublin 1974), Etyka niezalena? (Lublin 1980), ABC etyki (Lublin 1981, wyd. 4: 1990) W drodze do etyki. Wybr esejw z etyki i o etyce (Lublin 1984), Solidarno wyzwala (Lublin 1993), Urodzie si, by kocha (Lublin 1993), Wprowadzenie do etyki (Lublin 1993, wyd. 2: 1995), Rozum i wiara wobec pytania: Kim jestem? (Lublin 2001). W jzykach obcych opublikowa m.in.: Der Streit um den Menschen, Kevelaer 1979; Ethics as the Theory of Natural Law, [w:] Medicine and Law: for or against Life (Citt del Vaticano 1998), Das Problem des Menschen als Problem und Drama seiner Liebe, [w:] Ethik der Tugenden (St. Ottilien 2000), Das Gebet in Getsemani dauert weiter an (Lublin-Vaduz 2003). Poza Polsk jego pogldy s znane dziki nastpujcym publikacjom: Tadeusz lipko, Polen, [w:] Geschichte der philosophischen Traditionen Osteuropas, hrsg. von Helmut Dahm und Assen Ignatow (Darmstadt 1996), Rocco Buttiglione, Tadeusz Stycze, [w:] Menschenwrde: Metaphysik und Ethik, hrsg. v. M. Crespo (Heidelberg 1998), Comprendere luomo, red. J. Merecki (Roma 2005). Wadysaw STREWSKI (ur. 1933), profesor Uniw. Jagielloskiego oraz Wyszej Szkoy Filozoficzno-Pedagogicznej Ignatianum w Krakowie, redaktor naczelny Kwartalnika Filozoficznego i przewodniczcy Polskiego

272

Roman Darowski SJ

Towarzystwa Filozoficznego. Zajmuje si gwnie ontologi, filozofi czowieka wraz z aksjologi oraz estetyk. Do wielu zagadnie filozofii klasycznej stosuje czsto metod fenomenologiczn. Analizujc podstawowe pojcia i problemy filozoficzne, aktualizuje je, eksponujc w ich treci te elementy poznawcze i aksjologiczne, ktre peniej su wymogom wspczesnoci. Waniejsze publikacje: Istnienie i warto (1981), Dialektyka twrczoci (1983), W krgu wartoci (1992), Istnienie i sens (1994), Wok pikna. Szkice z estetyki (2002), O wielkoci. Szkice z filozofii czowieka (2002), Ontologia (2004). W jzykach obcych opublikowa m.in.: On the Truthfulness of the Work of Art, Review of Metaphysics (vol. 35: 1981, nr 2), Transcendentals and Values, The New Scholasticism (vol. 58: 1984, nr 2), Metaphysics as a Science, [w:] Knowledge and Science in Medieval Philosophy (t. 1, Helsinki 1990), On Inspiration (Krakw 1993), Art and Participations, [w:] Kunst und Ontologie, ed. W. Galewicz et al. (Amsterdam 1994), oraz w: Intentionalitt, Werte, Kunst, hrsg. v. J. Bloss et al. (Praha 1995), On Greatness, [w:] International Cultural Centre (Cracow, June 1993 May 1994, nr 3, Krakw 1994), Freedom and Value, [w:] Freedom in Contemporary Culture (t. 1: Lublin 1998), Phenomenological Aesthetics, Reports on Philosophy (t. 19: 1999). Stanisaw GRYGIEL (ur. 1934) wykada filozofi na Papieskim Wydziale Teologicznym w Krakowie (1965-1980). Od 1981 r. jest profesorem filozofii czowieka w Instytucie Jana Pawa II przy Papieskim Uniwersytecie Lateraskim w Watykanie oraz w jego filiach w Washington (USA), Salvador de Bahia (Brazylia) i Valencia (Hiszpania). Okresowo wykada filozofi take w Akademii Teologicznej w Lugano (Szwajcaria) i na Papieskim Uniwersytecie Santa Croce w Rzymie. Wspzaoyciel i redaktor kwartalnika Il Nuovo Areopago. Podejmuje problematyk antropologiczn z pogranicza filozofii i teologii, w szczeglnoci zagadnienia relacji: osoba rodzina spoeczestwo pastwo w perspektywie tajemnicy wolnoci objawiajcej i urzeczywistniajcej si w wierze, nadziei i mioci. Opublikowa m.in.: Luomo visto dalla Vistola (Bologna 1978 i 1982), Il lavoro e lamore (Bologna 1983), La voce nel deserto (Bologna 1981), La voz en el desierto (Madrid 1982), W krgu wiary i kultury (Warszawa 1990), Kime jest czowiek? Szkice z filozofii osoby (Kielce 1995), Ojczyzna jest zawsze troch dalej (Kielce 1998), Dolce guida e cara. Saggi antropologici sul femminile (Milano 1996, Siena 2008), Mi dulce y querida gua (Granada 2007), Extra communionem personarum nulla philosophia (Roma 2002). Ks. Micha HELLER (ur. 1936), profesor filozofii przyrody w Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, czonek Papieskiej Akademii Nauk.


273

Jako pierwszy Polak uzyska w 2008 r. Nagrod Templetona (John Templeton Foundation Prize). Przekaza j na zaoenie Centrum Kopernika Bada Interdyscyplinarnych w Krakowie, ktrego zosta pierwszym dyrektorem. Heller gosi tez matematycznoci wiata. Jego zdaniem, niezwyka skuteczno matematyczno-empirycznej metody badania wiata wiadczy o tym, e istnieje odpowiednio midzy struktur wiata a niektrymi strukturami matematycznymi. Prowadzi to do swoistej ontologii strukturalistycznej. Heller wykazuje te, e naukowy obraz wiata nie sprzeciwia si wierze chrzecijaskiej. Gwne jego prace to: Moralno mylenia (1993), Pocztek jest wszdzie. Nowa hipoteza pochodzenia Wszechwiata (2002), Filozofia i Wszechwiat. Wybr pism (2006), Ostateczne wyjanienia wszechwiata (2008). W jzyku angielskim opublikowa m.in.: The World and the Word Between Science and Religion (1986), New Physics and a New Theology (1996), A Comprehensible Universe. The Interplay of Science and Theology (2008; wspautor: George Coyne). Jzef YCISKI (ur. 1948), profesor Papieskiej Akademii Teologicznej (PAT) i Katolickiego Uniw. Lubelskiego, w latach 1990-1997 by biskupem tarnowskim, a od 1997 r. jest arcybiskupem metropolit lubelskim. Zajmuje si gwnie aktualnymi zagadnieniami wiatopogldowymi, relacj nauka-wiara oraz kwesti dialogu chrzecijastwa z myl wspczesn. Wykada m.in. w Berkeley, Oxfordzie, Princeton, Catholic University of America w Waszyngtonie, Catholic University of Australia w Sydney. Jest czonkiem Europejskiej Akademii Nauki i Sztuki w Salzburgu, Kongregacji Edukacji Katolickiej, Papieskiej Rady Kultury, Rosyjskiej Akademii Nauk Przyrodniczych. By inicjatorem serii Philosophy in Scence, wydawanej w USA przez PAT, Obserwatorium Watykaskie i Uniw. Arizona w Tucson. Jest autorem ponad 40 ksiek, z ktrych najwaniejsze to: The Structure of the Metascientific Revolution (Tucson 1987), Three Cultures: Science, the Humanities and Christian Thought (Tucson 1989), Trzy kultury (Pozna 1990), Drogi mylcych (Krakw 1981; wyd. 3: 1983, wspautor: Micha Heller), Gbia bytu (Pozna 1986), Socratean Meditations (Roma-Czstochowa 1991), The Problem of Universals in the Context of Modern Science (Krakw 1991, wspautorzy: Micha Heller i Wodzimierz Skoczny), The Idea of Unification in Galileos Epistemology (Vatican 1987), Granice racjonalnoci (Warszawa 1993), Die Zeichen der Hoffnung entdecken (Wien 1997) Bg i ewolucja (Lublin 2002), God and evolution (Washington 2006), Kosmiczna perspektywa kulturowej ewolucji czowieka (Lublin 2005).

274

Roman Darowski SJ

Karol Wojtya Jan Pawe IIPolakiem, ktry znaczco wpyn na myl filozoficzn na wiecie, a ktry w tym wzgldzie zajmuje szczeglne miejsce, jest Karol WOJTYA (1920-2005), docent KUL, arcybiskup krakowski i kardyna, a od 1978 r. papie JAN PAWE II. Wpyw ten dokonywa si m.in. dziki autorytetowi, jakim odznacza si jako papie, oraz dziki temu, e po wyborze na stolic Piotrow jego dziea zostay przeoone na wiele jzykw. W dziedzinie filozofii w centrum jego zainteresowa bya problematyka osoby ludzkiej jako samodzielnego podmiotu oraz jej godno. By wybitnym przedstawicielem humanizmu i personalizmu chrzecijaskiego oraz krzewicielem prymatu by nad mie i cywilizacji mioci. Gwne jego dziea filozoficzne to: Mio i odpowiedzialno (Lublin 1960) oraz Osoba i czyn (Krakw 1969); oba miay wiele wyda pniejszych. Pierwsze zawiera wnikliw analiz psychologiczn, filozoficzn i teologiczn mioci. Wynika z niej, e osoba urzeczywistnia si przez mio. Drugie dzieo jest studium z filozofii czowieka. Podstawowe zagadnienia filozofii tomistycznej s w nim analizowane przy pomocy metody fenomenologicznej. Problematyk filozoficzn Jan Pawe II podejmowa take w kilku encyklikach, zwaszcza w encyklice Veritatis splendor (Blask prawdy, 1993) na temat podstawowych zagadnie moralnego nauczania Kocioa, oraz Fides et ratio (Wiara i rozum, 1998) o relacji midzy wiar a rozumem. Palce zagadnienia spoeczne porusza w encyklikach: Laborem exercens (O pracy ludzkiej, 1981); Sollicitudo rei socialis (Spoeczna troska, 1987); Centesimus annus (w stulecie encykliki Leona XIII Rerum Novarum, 1991). Na uwag zasuguje te pod wieloma wzgldami nowatorski List apostolski Mulieris dignitatem o godnoci i powoaniu kobiety (1988).

Wnioski i uwagi kocoweW rnych okresach na stan filozofii na ziemiach polskich znaczco wpyway uwarunkowania polityczno-spoeczne. Niesprzyjajce i utrudniajce uprawianie i rozwj filozofii w Polsce byy zwaszcza: okres niewoli narodowej (zabory) w latach 1795-1918, II wojna wiatowa wraz z ciosami w polsk inteligencj (Auschwitz, Katy) oraz okres komunistyczny. Obrona i zachowanie wasnej tosamoci narodowej wymagay przez dugie lata determinacji i uporu oraz stanowiy swoisty priorytet spoeczno-kulturowy.


275

Jak wynika z tego, co przedstawiono wyej, wpyw Polakw na filozofi na wiecie by znaczny, zwaszcza wtedy, gdy pisano w jzyku aciskim. Nie jest on jednak naleycie znany. Dorobek pniejszy i wspczesny, tworzony w jzyku polskim i nie udostpniany w bardziej znanych jzykach, nawet gdy jest wybitny, pozostaje bez wpywu na filozofi wiatow. Wikszo jednak oryginalnych i twrczych filozofw publikuje rwnie w jzykach obcych, dziki czemu ich osignicia wchodz do wiatowego dziedzictwa kulturowego. Filozofia polska posiada okrelon warto, nawet gdy jest mao znana za granic. Wielko bowiem wpywu wywieranego na filozofi wiatow nie przesdza o jakoci i wartoci filozofowania w kraju oraz o jego roli w formacji Polakw. Tutaj wpyw filozofii jest znaczny. Jego wyrazem jest m.in. wzrastajca w Polsce wiadomo potrzeby autonomicznego rozwoju wasnej kultury i doceniania wasnej tradycji filozoficznej. Do oglniejszych cech filozofii polskiej nale m.in.: znaczny realizm w filozofowaniu, jako przeciwiestwo (wybujaej) spekulacji; pewnego rodzaju praktycyzm, ktry wyej ni spekulacje ceni dziedziny spoeczne, polityczne i kulturowe; filozoficzne korzenie ma rwnie ruch Solidarno; zwracanie uwagi na czowieka i podkrelanie jego godnoci; swoista wybirczo (eklektyzm), ktra wie si i poniekd wynika z dobrej na og znajomoci myli zachodniej; duch tolerancji i poszanowania pogldw innych; zwizek filozofii z literatur (Mickiewicz, Norwid). Charakterystyczne dla rnych nurtw myli wspczesnej na wiecie tendencje personalistyczne s widoczne take w Polsce, a ujawniaj si one szczeglnie w personalizmie kultury (chodzi o duy wpyw filozofii na kultur). Polska bya i jest krajem chrzecijaskim, w ktrym religia odgrywaa i nadal odgrywa wana rol. Rzutuje to rwnie na filozofi. Do XVIII w. publikacje filozoficzne ukazyway si przewanie po acinie, ktra wtedy bya jzykiem midzynarodowym ludzi wyksztaconych. Std moliwo wpywania na innych bya poniekd atwiejsza ni wspczenie. Dziki Szkole Lwowsko-Warszawskiej, ktra miaa powizania z tradycj arystotelesowsk przez Franza Brentano (1838-1917; zaoyciel Szkoy Kazimierz Twardowski by w Wiedniu jego uczniem), a w szczeglnoci dziki znakomitemu rozwojowi rnych gazi logiki, filozofia w Polsce

276

Roman Darowski SJ

osigna na og biorc wysoki poziom cisoci i samowiadomoci metodologicznej. W wietle powyszych wywodw uprawnione jest twierdzenie, e poziom polskiej filozofii podobnie jak gdzie indziej by i jest zrnicowany. Biorc za pod uwag najlepsze jej osignicia, nie ustpuje ona filozofii zachodniej.

PerspektywyWarto wreszcie poda kilka informacji na temat ruchu filozoficznego we wspczesnej Polsce. Z Informatora filozofii polskiej (Krakw 2004, s. 8) dowiadujemy si, e [...] w Polsce mamy ok. 220 profesorw tytularnych filozofii oraz 350 doktorw habilitowanych. czna liczba akademickich wykadowcw filozofii wynosi ok. 1500 (cznie z doktorantami). S oni zatrudnieni w 23 jednostkach prowadzcych filozoficzne studia rnego typu oraz ok. 160 zakadach prowadzcych dydaktyczn dziaalno usugow. Kadego roku ok. 60 osb uzyskuje doktorat z filozofii, a ok. 30 habilituje si. Nominacj profesorsk uzyskuje za co roku ok. 8 osb. [] Jeli doda do tego, e mamy ok. 30 akademickich czasopism filozoficznych i drugie tyle serii wydawniczych, a take wasn potn encyklopedi filozoficzn [] to mona powiedzie, e pod wzgldem instytucjonalnym i wydawniczym mamy to, czego nam potrzeba. Czy pod wzgldem intelektualnym rwnie? Wzmiankowana wyej Powszechna Encyklopedia Filozofii (t. 1-10, Lublin 1999-2009) ju si ukazaa. Rozciga ona swj wpyw take na inne kraje, zwaszcza na kraje ssiednie, gdzie jzyk polski jest szerzej znany. Polskie Towarzystwo Filozoficzne zaoone w 1906 r. we Lwowie przez Kazimierza Twardowskiego dziaa do dzisiaj. Du aktywno w dziedzinie filozofii wykazuje Polska Akademia Nauk i Polska Akademia Umiejtnoci w Krakowie.

Jak poprawia kondycj filozofii polskiejNa koniec kilka sugestii na temat tego, co robi, by poprawia sytuacj filozofii polskiej: przyznawa pierwszestwo f i l o z o f i i, czyli ogranicza histori filozofii na rzecz waciwej filozofii;


277

ulepsza jako filozofowania; zadba o naleyt edukacj filozoficzn i ruch filozoficzny w kraju; std m.in. postulat nauczania w liceum propedeutyki filozofii; publikowa w wikszym zakresie w jzykach kongresowych (indywidualnie i instytucjonalnie) i zadba o midzynarodow wymian publikacji; 10 czasopism ju ukazuje si w jzykach obcych, przede wszystkim po angielsku; poznawa i odpowiednio docenia filozofi polsk; w celu upowszechniania lepszej znajomoci filozofii polskiej za granic opracowa syntetyczne dzieo History of Polish Philosophy.

Bibliografia oglnaRoman Dybowski, Poland in World Civilization, New York 1950; Zbigniew A. Jordan, Philosophy and Ideology. The Development of Philosophy and Marxism-Leninism in Poland since the Second World War, Dordrecht 1963; Jan Czerkawski, Filozofia polska do koca XVIII wieku, [w:] Wkad Polakw do kultury wiata, Lublin 1976, s. 163-175; Antoni B. Stpie, Filozofia polska w wiekach XIX i XX, tame, s. 177-191; Polacy w historii i kulturze krajw Europy Zachodniej, Pozna 1981; Zbigniew Kuderowicz, Das philosophische Ideengut Polens, Bonn 1988; Edward Nieznaski, Polen, [w:] Christliche Philosophie im katholischen Denken des 19. und 20. Jahrhunderts, hrsg. v. Emerich Coreth u. a., Bd. 2, Graz 1988, s. 804-823; Jan Galarowicz, tame, Bd. 3, Graz 1990, s. 785-798; przekad woski: La filosofia cristiana nei secoli XIX e XX, Roma 1994; Polish Scientific Philosophy. The Lvov-Warsaw School, eds. Francesco Coniglione, Roberto Poli, Jan Woleski, Amsterdam 1993; Mieczysaw Gogacz, Tadeusz lipko, Edward Nieznaski, Polen, [w:] Geschichte der philosophischen Traditionen Osteuropas [XX w.], hrsg. von Helmut Dahm und Assen Ignatow, Darmstadt 1996, s. 259-386; Krystyna Grniak-Kocikowska, Poland, [w:] Encyclopedia of Phenomenology, Dodrecht 1997, s. 537-543; Czesaw Porbski, Polish Value Theory, Krakw 1996; Roman Darowski, Studies in the Philosophy of the Jesuits in Poland in the 16th to 18th Centuries, Krakw 1999; Stanisaw Janeczek, Philosophy at the Catholic University of Lublin (KUL). Trends People Ideas Ideas, Forum Philosophicum 5: 2000, s. 7-20; Wizerunki filozofw i humanistw polskich. Wiek XX, red. Jan Szmyd, Krakw 2000; Polska filozofia powojenna, red. Witold Mackiewicz, t. 1-3, Warszawa 2001-2005; Jan Woleski, Philosophy, [w:] The Polish Cultural and Scientific Heritage at the Dawn of the Third Millennium, London 2003, s. 319-343; Sownik filozofw polskich, red. Bolesaw Andrzejewski, Roman Kozowski, wyd. 2, Pozna 2006; Historia filozofii polskiej. Dokonania Poszukiwania Projekty, red. Anna Dziedzic i in., Warszawa 2007; Polskie etos i logos, red. Jan Skoczyski, Krakw 2008.

278

Roman Darowski SJ

Ks. prof. zw. dr hab. Roman Darowski SJ ur. 1935 w Szczepanowicach nad Dunajcem, czonek Komitetu Historii Nauki i Techniki PAN. Pracuje na Wydziale Filozoficznym Wyszej Szkoy Filozoficzno-Pedagogicznej Ignatianum w Krakowie. Gwne dziedziny zainteresowa: filozofia czowieka i historia filozofii w Polsce, zwaszcza jezuitw. Opublikowa m.in.: Czowiek i wiat, Krakw 1972; La thorie marxiste de la vrit, Rome 1973; Czowiek: istnienie i dziaanie, Krakw 1974; Studia z historii filozofii, Krakw 1980; Filozofia w szkoach jezuickich w Polsce w XVI wieku, Krakw 1994; Filozofia czowieka, Krakw 1995, wyd. 4: Krakw 2008; Studia z filozofii jezuitw w Polsce w XVII i XVIII wieku, Krakw 1998; Studies in the Philosophy of the Jesuits in Poland in the 16th to 18th Centuries, Krakw 1999; Filozofia jezuitw w Polsce w XX wieku, Krakw 2001; Filozofia jezuitw na ziemiach polskich w XIX wieku (w druku). Wyda 3 tomy o miejscowoci rodzinnej (1993, 2004, 2005). Zob. Philosophia vitam alere. Prace dedykowane Ks. Prof. Romanowi Darowskiemu SJ, red. Stanisaw Ziemiaski, Krakw 2005, ss. 793.

wkŁad polakÓw do myŚli filozoficznej na Świecie

Documents