wissenschaft der logik (im aserbaidschanischen)

8/9/2019 Wissenschaft der Logik (im aserbaidschanischen)

1/158

Georq Vilhelm Fredrix Hegel

MNTQ ELM

FLSFELMLRENSKLOPEDYASI1-ci cild

Bak- 2005


2/158

2

evirni:BDU dosenti, flsfelmlri namizdi ARF TAIYEV

ELMREDAKTORU:akademik FUAD QASIMZAD

HEGELFlsfelmlri ensiklopediyas.1-ci cild.Mntiq elmi. evirni A..T ayev. Bak 2005. 460 sh.

"Mntiq elmi" Hegelin "Flsf elmlri ensiklopediyas"nn birinci blmdr. Bu blmdHegelin flsfi sisteminin mumflsfi msllri tdqiq edilir. Mllif "Mntiq elmi"nddialektikann, mntiqin v idrak nzriyysinin vhdtini saslandrr, dialektik mntiq tlimini irli

srr vonun formal yaxud nnvi mntiqmnasibtini rh edir.Kitab varlq haqqnda, mahiyyt haqqnda, anlay haqqnda tlim adlanan blmdnibartdir. Kitabn btn mzmunu bu blmd aradrlan msllrin dialektik laqlrinin,mntiqi balarnn tdqiqindn vonun nticlrindn ibartdir. Hegelin "Mntiq elmi" onun flsfyvbtn briyytbxetdiyi tfkkrn dialektik metodunun yetkin nmunsidir. Kitab mnvi-mdni yaradclqla mul olan btn insanlar n masast kitab v tlblr n drslik ola

bilr.


3/158


4/158

4

NC BLM- Anlayhaqqnda tlim- A. Subyektiv anlay- a. Anlaynecvarsa- b. Mhakim- alfa) Keyfiyyt mhakimsi

-beta) Refleksiya mhakimsi- gamma) Zrurt mhakimsi- delta) Anlaymhakimsi- c. qlintic- alfa) Keyfiyyt qlinticsi-beta)Refleksiya qlinticsi- gamma) Zrurt qlinticsi- B. Obyekt- a. Mexanizm

-b. Ximizm- c. Teleologiya- C. deya- a. Hyat-b. drak- alfa) drak-beta) rad- c. Mtlq ideya- Qeydlr vrhlr


5/158

5

BRNCNRSZARDI

Dinlyicilrim mnim flsfi mhazirlrim dair drslik hazrlamaq tlbat bu hatli flsfiicmalzamanndan ncnr etdirmyimin sas sbbi oldu.

Xlasnin (Qrudrisses) tbiti ideyanmzmun baxmndan yetrli rh etmyi ninki istisna edir,hm d(zllikl) ideyann sistematik inkiafnmhdudladrr. deyann sistematik inkiafisdigr elmlrdsbut adaltnda dnln anlamhatetmlidir, he elmi flsfdsbutsuz mmkn deyil. Bu kitabn ad

hm onun btn flsfni hat etdiyini. Hm d xrdalqlar ifahi icmallarda rh etmk istyimizigstrmlidir.

Xlasd mzmunun ncdn myynldirildiyini, blli olduunu v ycam rh olunmalolduunu nzralaraq materialn dzl vyerldirilmsinin zahiri mqsduyunluuna daha ox qaygstririk. Lakin bu kitabda biz rhin bu sulu ilhrkt etmdik vflsfni onun metodu sardan yenidnildik vmn mid edirm ki, bu metodun mzmunla eyni olduu qbul edilck.

Hr halda bu xlasd rhi mzmunun tsvvr v elmi mlumatlara yaxnlamas ynndnmhdudladrma lazm bildim, amma yalnz vasitli, anlayla rtlnn keidlr glinc onlar yetrincanlaqletmim ki, bu xlasd ildiln metodun yalnz digr elmlrin istifadetdiyi zahiri qaydalardan velc d flsfi mhakimlrd adt etdiyimiz materiallardan frqini gstr bilim; adt etdiyimiz flsfimhakimlrd ncdn qbul edilmi bir sxemdn x edirlr v onun kmyi il bax materialn digrelmlrdistifadediln suldan daha artq drcdixtiyari vzahiri qaydalar zrparalel sralara yerldirirlrv olduqca qrib anlalmazlqla anlayn zruri inkiafn tsadfi v ixtiyari balantlarla vz etmyalrlar.

Biz bu zbanaln flsfnin mzmununu nec mnimsdiyinin, n riskli avantralarn fikirlrhopduunun v myyn bir mddt namuslu v xeyirxah insanlar zn kdiyinin ahidi olmuuq, buzbanalqdak hyasz klkbazl grnlr d vardr. Ancaq bu zbanaln mzmunu n zmt, n dalszlq deyildir, orada hamya blli bayamddalar grmk olar; eynilbunun kimi onun formasda yalnzqrib, caib iligilrin myynldirilmsindvsni qriblikd(bu formada ciddi maska altnda zn vktlni aldatma gizlnir) zn gstrn niyytli, metodik v ucuz hazrcavabln dayaz manerasndanibartdir. O biri trfdn, biz grdk ki, fikirlrin dayazlvyoxsulluu iddiasz aln alsz skeptisizmi vtnqidi il z-zn nec mzmmt etdi, grdk ki, bo ideyalarla birlikd nec lovalq v mnaszlqyarand. Ruhun bu hr iki istiqamti uzun zaman alman ciddiliyini tnqid etdi, daha drin flsfi fikri zdi v

bunun sonucu flsf elmin el bir etinas

zl

qdan v htta nifrtdn ibart oldu ki, haz

rda saxta ciddilik didrak formas n zamansa sbut saylm drin flsfi msllrin all drki imkann rdd edrk onlarnhaqqnda ry sylmkd zn haql sayr. Burada sz gedn lovala yeni epoxann hm elmi, hm d

politika sahsind zn gstrn gnclik coqunluu kimi baxmaq olar. Bu coqunluq yenilmi ruhunfqlrini alqvfrhlqarlad, drin aradrmalar aparmadan yeni ideyadan mst oldu vblli bir zamaniindonun vd etdiyi mid vgrntlrdn hzz aldvbiz onun ifratl ilasanca barrq ona grki,onun zlndsalam zk, nvvardr, onun bu zl bryn dumanisz-zndalmaldr.

Yaranmmnaszlq isbyk davt alayr, nki o z gcszlyn vzifliyini bruzverir vbunu bhvtfkkrlrt-basdr etmyalr, btn srlrin flsfi dhalarna yd verrk tnqid edir vhm onlar, hm dzlliklz-zn thrif edilmihalda anlayr.

Ancaq grmk vdeyilnlrlavetmk xodur ki, ruhun bu ynnn ksinolaraq yalnz rylrvfaniliyinanmayan flsfymaraq vali idraka ciddi sevgi yaamaqdadr. gr bu maraq bzn bilavasit

bilik vhissi formadan daha ox yaprsa da hr halda o, allanlaya drin i tlbatnbruzverir, nkiyalnz tfkkrlanlama insana z lyaqtini, bu maraq n bilavasitbilik vhisslr nqteyi-nzrinin yalnzflsfi biliyin sonucu kimi yaranmasnda vdemli, onun grntdrdd etdiyini (he olmazsa rt kimi) qbuletmsindifadolunan tlbatgstrir.

Bu kitabgirivvsait kimi hqiqtin drkinolan maradmyhsr edirm; qoy bu mqsdbizim xlasmizxeyirli yol olsun.

Heydelberq, may 1817-ci il.


6/158

6

GR

1Flsf baqa elmlrin malik olduu stnlkdn mhrumdur. O z predmetlrinin tsvvrl

bilavasit tsdiqlnmsi v z idrak metodunun idrakn x nqtsin v sonrak inkiafna mnasibtdncdn myyn olunduu mddasndan xedbilmz. Dorudur, o da dinin yrndiyi predmeti yrnir.Flsfnin vdinin predmeti hqiqtdir vbu szn uca anlamnda yalnz allahn tk, riksiz hqiqt olmasanlamnda hqiqtdir. Onlarn hr ikisi sonlu il, tbit vinsan ruhu, bunlarn bir-birinvzlrinin hqiqtikimi allaha mnasibtlri ilmul olur. Demli, flsfdinin predmeti iltanlnzrdtuta bilr vhttaonunla maraqlana bilr; he olmazsa, ona gr ki, ur predmetlr barsindki tsvvrlri onlarn barsindanlaylardan nchasil edir vyalnz tsvvrdn kerk vz faliyytini onlara ynldrk dnn ruhdncli idraka vanlayldrkykslbilir.

Amma predmetlri dnc il gzdn keirmy balarkn aydn olur ki, bu i z mzmunununzruriliyinin gstrilmsini vpredmetin hm varlnn, hm d trifinin sbutunu tlb edir. Belliklaydnolur ki, tsvvrlrlveriln predmetlr barsind ilkin tanlq yetrli deyil vsbut olunmammlahizvmddalar yolverilmzdir. Lakin bununla yana, bel bir tinlik d z xr ki, flsf hr halda ndns

balamaldr; hm dhr bir balanc bilavasitlik kimi znn ilkin rtidir, daha dorusu, z ilkin rtdir.

2Flsfni ncdn, mumiyytl, predmetlrin dnc il gzdn keirilmsi kimi triflndirmkolar. Ancaq dorudursa lbtt dorudur ki, insan heyvandan dncsin gr frqlnir, onda btn

briyyt ona grbridir ki, tfkkrlyaradlmdr. Lakin flsfznmxsus tfkkr sulu, tfkkrdrk edn, hm donu anlaylarda idraka evirn sul olduundan flsfi tfkkr btnlklinsanda fal olanvinsana insanilik vern veyni zamanda onunla eyniyytdolan tfkkrdn frqlnir, belki, zndyalnz

bir tfkkr mvcuddur. Bu frq onunla baldr ki, flsfi tfkkr zl tfkkrdn ibart olan insanurundan mzmunu ncfikir formasnda deyil, hiss, seyr, tsvvr formasnda tfkkr formasndan frqliformalarda xedir.

Qeyd. oxdan kk atb eynnmi bir mddaya gr insan heyvandan tfkkr il frqlnir; bumdda bayaveyni zamanda ox sgi bir inamyada salmaq tccbl grnbilr. Bununla belhissi vtfkkr bir-birindn son drc ayran vonlarn bir-birinks, htta zidd olduunu vbuna grdguya

hissin, zlliklddini hissin thrif vthqir olunduunu, htta tfkkr trfindn mhv edildiyini, guya dininv diniliyin tfkkrd he d olmadn qbul edn xrafat zamannda o ski mddann yada salnmaszruridir. Hissi tfkkrdn bu cr ayrarkn unudurlar ki, yalnz insan dini hissmalikdir vheyvanlar hquqvxlaq kimi dinmalik olmaa az qabildirlr.

Dini tfkkrdn ayrarkn, adtn, dnc(Nachdenken) adlandrla biln z mzmununu hasiledn v fikirlri ura atdran reflektiv tfkkr nzrd tuturlar. Tfkkrn frqin aid olan budiqqtsizlikdn doan sliqsizlik, flsfnin dqiq myynldirdiyi bu frqi bilmmk flsfhaqqnda nqaba tsvvrlr dourur vonun nvanna n kobud iradlara thrik edir. Belki, yalnz insan din, hquqa vxlaqa malik olduundan, belki, dnn varlq olduundan yalnz insan onlara malikdir, onda hququn, dininvxlaqn btn mzmunu bu mzmun hiss, inam vtsvvrlverilsdbel, tfkkrn itirakolmadan

ba vermir; tfkrn faliyyti v mhsullar onlara verilir v onlarda vardr. Amma tfkkrlmyynldiriln vdolan hisslr vtsvvrlr bir eydir, belhisslr vtsvrlr barsindfikirlrmalik

olmaq baqa eydir. urun bu sullarbarddncilyaradlan fikirlr refleksiyan, mhakimni vi. a.,hminin flsfni oludurur.

Bu tez-tez belbir yanlmddann hkmranlna sbb olur ki, guya beldnczruri rtdir vhtta bizi bdi olan v hqiqt haqqnda tsvvrlrin ldolunmasna aparan tk yoldur. Bel ki, msln,allahn varlnn metafizik (indi artq kemidqalan) sbutu allahn varlna inam vqidyaradan tk biryol kimi qlmverilirdi. Bu mdda belbir mddaya bnzyir ki, biz qidann kimyvi, botaniki vzoolojitriflrini bilmdn yey bilmrik v biz hzmin anatomiya v fiziologiyasnn yrnilmsi baa atanadkgzlmliyik. Bel grn bilr ki, gstriln elmlrin z sahsind v flsfnin faydas ox artm olar vhtta mtlq n mumi zrurt sviyysinatar. Lakin yqin ki, o zaman bu elmlr zrurt olmaq deyil, hemvcud olmazdlar.

3


7/158


8/158

8

szl, z mzmununun gerk, ilk olduunu anlasn. Bu mzmuna n yaxn olan uru biz tcrbadlandrrq.Almdiqqtli bax artq inthasz dv i varlq sltntindyalnz keici, hmiyytsiz olanla, hadis ilhqiqtn gerklik adna layiq olan bir-birindn frqlndirir. Bel ki, flsf bu mzmunun drkinin digrnvlrindn yalnz formaca frqlndiyindn onun gerklik vtcrbilrazlamaszruridir. Bu razlamaya,uzlamaya he olmasa flsfi tlimin mhk dakimi baxmaq olar, elmin son ali mqsdi dnn aln hqiqialla, gerklikdbu razlama, uzlama bardbiliklyaradlan barndan ibartdir.

Qeyd. Mnim "Hquq flsfmin" mqddimsindbelbir deyim vardr:Ala san hr ey gerkdir,

Gerk olan hr ey ala sandr.16Bu sad deyim bir oxlarna qrib grnd v flsf, lbtt, hminin din sahsind z

mlumatlarnn he bir bhdourmadna inananlarn hcumuna mruz qald. Bu mnasibtldinmracitetmk artqdr, bel ki, onun ilahi dzn haqqnda tlimind bu deyim vardr. Bu deyimin flsfi anlamnaglinc biz onun tnqidilrinin allahn ninki gerk, fvqlgerk, yalnz tk hqiqi gerk olduunu

bildiklrin, hm dbu deyimin formal trfil ilgili mvcud varla hadisnin bir hisssi, gerkliyin yalnzhisssi kimi baxa bildiklrin inanrq. Gndlik hyatda hr cr qribliyi, yanlman, ri vbunlara bnzr

baqa eylri, elc d shv v keici olan hr cr varl gerklik adlandrrlar. Amma he olmasa, adi dilhissinmalik olan insan tsadfi varln gerklik adlandrlmasna razolmaz; tsadf eyni drcdola volmaya biln imkandan baqa bir dyrmalik olmayan varlqdr, mvcudluqdur.

Mnim dediyim gerklik bard tnqidilr dnmy borclu idilr ki, mn bu deyimi hansanlamda ildirm, belki, mn "Mntiq"d17 traflyazlmgerkliyi gzdn keirmklyana, onu ninkimvcudlua malik tsadfdn, hminin mvcud varlqdan vbaqa triflrdn frqlndirirm.

Alasan gerkiyqaro tsvvr xedir ki, ideyalar, ideallaryalnz boxyallar, flsfniisbu boxyallar sistemi sayr; ona qarbelbir tsvvr dxr ki, guya ideyalar videallar gerkikdnlatmaz ucalqda olduqlarndan, yaxud ox zif olduqlarndan gerk ola bilmzlr. Ancaq bel tsvvrsahiblri gerkliyi z xyali abstraksiyalarn hqiqt kimi qbul edn v zllikl d siyast sahsind

bunlarn nmli olmasn, guya dnyann znn necolacanmyynldirmk n nolursa olsun, yalnzonu gzldiyini iddia edrk ynn drrakdn daha hvslayrrlar; ancaq gr dnya necolmaldrsa o crolsayd, idrakn irli srdy khnlmi labdlk fikri n olard? Empirik qli idrak znn labdly,zruriliyil yalnz blli zaman rivsind v mlum dair n byk nmi olan baya xarici v keici

problemlr, mssislr, vziyytlrv i. a. qarynldikdhaqlola bilr vbu predmetlrdn mumitriflrluzlamayan bir mqamlar zxara bilr; z trafnda ox eyin lazm olduu kimi olmadnkim

grmybilr ki? Lakin bu mdriklik belpredmetlrlvonlar

n labdly ilmul olmaqla znn flsfielmin maraq dairsindolduunu iddia etmkdhaqldeyil. Flsfyalnz labd olub gerk ola bilmyckideyalarla mul olmur, demli, flsf bu predmetlrin, mssis v durumlarn v i. a. yalnz sasnoluduran gerkliklmul olur.

7Belki, dnchr eydn nc, mumiyytl, flsfi prinsip(bu sz burada hm dbalanc

anlamnda ildirik) malik olduundan vyeni zamanda (lter islahatndan sonra) yenidn z mstqilliyindiklndiyindn, hm d nzr alnmaldr ki, bir vaxt yunanlarn ilk chdlri abstraksiyalar zrindqalmayaraq, hm d dnya hadislrinin saysz-hesabsz material zrin kediyindn predmeti empiriktkclr dnizinddavamllnn, muminin drkindn, nizamsz tsadflrin sonsuz oxluunda zrurtin,qanunun yrnilmsindn ibart olan hr cr biliyi, demli, z mzmununu znn seyrind, z irisini v

ln qavramasnda, tbitd, ruhda vinsan qlbindhasil edn biliyi flsfadlandrmaa baladlar.Qeyd. Tcrbprinsipi son drcnmli olan elbir mddanzndaxil edir ki, hr hansbirmzmunun qbul vetiraf olunmasn insann znn bunda itirak tlb olunur; daha aydn desk, tlbolunur ki, insan z min oduu bir mzmun tapsn; o, tcrbnin mzmununu ya znn d, xarici hisslril,ya da hminin znn drin ruhu il, zndrki ilqbul elsin vtansn.

Bu, hmin o prinsipdir ki, hazrda etiqad, inanc, bilavasitbilik, xarici vzllikldznn idngln xbr, yaxud vhy adalmdr.

O elmlr ki, bu yolla flsfadnalmlar, yuxarda gstriln prinsipuyun olaraq biz onlarilkinbalanclarna grempirik elmlr adlandrrq. nmlisi odur ki, onlarn mqsdlri vld etdiklri sonucvar olan haqqnda mumi mddalar, nzriyylr, dnclr, qanunlardr. Bel ki, msln, Nyuton zfizikasn tbit flsfsi adlandrd. Quqo Qrotsiy is xalqlarn bir-birin mnasibtd davrann mqayisetmk sasnda v adi mhakimlrin kmyil bir nzriyy yaratd ki, bu, beynlxalq dvlt hququ adn

ald. ngilislrd flsfnin bu ad indiyqdr z anlamnsaxlamdr vorada Nyutonu byk filosof kimitrnnm edirlr. Htta maqnetik altlri, yaxud termometri, barometri vi. a. flsfi altlr adlandrrlar. Biz,lbtt, bununla ilgili qeyd etmliyik ki, aacn, dmirin vs. birlmsi deyil, yalnz tfkkr flsfnin alti


9/158

9

saylmaldr.* zlliklsiyasi iqtisadn yaranmasnda yeni dvrborclu olan elmi flsfadlandrrlar. Biz onusadcrasional dvlt tsrrfathaqqnda elm** adlandrrq.

-------------------------------* Tomsonun nr etdirdiyi jurnal da "Flsfnin kanallar, yaxud kimya, mineralogiya, mexanika,

tbit tarixi, knd tsrrfatv incsnt jurnaladlanr. Burada adlarkiln bilik sahlrindn oxucu nyinflsfadlandrldnz d tsvvr edbilr. Yeni xan kitablar haqqnda elanlar arasnda bu yaxnlardamnim bir ingilis qzetind bel bir balq gzm dydi: "Flsfi prinsiplr sasnda salarn tklmsinin

qarsnn alnmas". Bu ad altnda, grnr, kimyvi, fizioloji vi. a. prinsiplr nzrdtutulur.

** ngilis dvlt xadimlri htta ktlvi xlarnda mumi politekonomik prinsiplri gstrmk n"flsfi balanc" ifadsindn istifadedirlr.Parlamentin iclasnda (1825-ci il, 2 fevral) Bruqem z xnda

bel bildirmidi: "dvlt adamlarna layiq v azad ticartin flsfi balanclarn bel ki, bunun flsfibalanc olduu bhdourmur qbul etmkllahzrtlri parlamenti tbrik etdi" vs. Lakin mxaliftintkc bu nmayndsi bel danmad. Hr il hmin ayda dniz ticarti cmiyytinin birinci naziri qrafLiverpulun sdrliyi v onun yannda yln dvlt katibi Kanninqin v ordu general-xzindar ser arlzLonqun itirak ilkeiriln banketdz nvanna deyiln tosta cavab olaraq dvlt katibi Kanninq demidi:"ndi el bir yeni dvr balanmdr ki, artq nazirlr drin flsfnin mdrik qaydalarn bu lknin idarolunmasna ttbiq edbilrlr". ngilis flsfsinin alman flsfsindn nec frqlnmsindn aslolmayaraq,

bu sz (flsf A. T.) bzn glmli, yaxud thqiramiz ifadkimi ildilsd, hr halda ngiltrnin dvltxadimlrinin ona hrmt bsldiyini grmk sevindiricidir.

---------------------------------------------------------------

8Birincisi, bu idrak z sahsindyetrli olmasa da, hr halda blli olur ki, ona daxil olmayan digr

predmetlr dairsi azadlq, ruh, allah da vardr. Bunlaro idrak zminindtapmaq ona grmmkn deyil ki,onlar tcrbsahsinmxsus deyillr (dorudur, onlar azadlq, ruh, allah hissi tcrb ilqavranlmrlar,ancaq tavtoloji deyim olsa da, mumiyytl, urda olan hr ey tcrbd qavranlr), ona gr ki, bu

predmetlr z mzmununa grsonsuz predmetlr kimi xedir.Qeyd. Aristotel aid ediln bel bir ski mdda var v yanl olaraq hesab edilir ki, guya o,

Aristotelin flsfi baxnifadedir. Bu mdda belsslnir: "Nihil est in intellektu, quod non fuerit in sensu"

"Hisslrd, tcrbdolmayan he bir ey tfkkrdyoxdur". gr spekulyativ flsfbununla raz

lamaqistms, bu, anlalmazlq kimi qbul edilmlidir. Ancaq o bu mddaya ks mdda da lav etmidir:"ntellektdolmayan he bir ey duyuda yoxdur" belbir drin anlamda ki, vobs (al), daha drin trifdruhdnyann sbbidir vsonra (bax

2) hquqi, mnvi, dini hissdir vdemli, kk vvarlyalnz tfkkrdolan mzmunun tcrbiyaantsdr.

9kincisi, subyektiv al biliyin formasna mnasibtd d raz salnmasn tlb edir; bu forma,

mumiyytl, zrurtdir (bax1). Lakin bir trfdn tcrbi idrakda olan mumi, cins v s. zlyndqeyri-myyn, xsusidn

asl olmayan xarakter dayr, mumi vxsusi bir-birinmnasibtd dar v tsadfidirlr; elc d bir-

birilbalolan xsusi predmetlr, zlyndgtrldkdbir-birinmnasibtddv tsadfi predmetlrkimi xedirlr. Digr trfdn, bu idrak bilavasitdn, ncdn taplmdan, mqddimdn balanr. Buradahr iki mnasibtdzrurtin formas tmin olunmur. Dncbu tlbattmin etmyynldiyindn, sznsl mnasnda flsfi tfkkr, spekulyativ tfkkrdr.18 Spekulyativ tfkkr birinci qbildn (hissi A. T.)olan idrakla mumiliy malik olub, hm d ondan ayrlsa da, onlarn hamsna aid mumi forma il yanayalnz znxas olan formalara da malikdir vonlarn hamsanlayformasna aiddir.

Qeyd. Spekulyativ elmin digr elmlrmnasibti buradan grnr. Spekulyativ elm (flsf A.T.) digr elmlrin empirik mzmununu knara atmayb, qbul v istifad edib znn xsusi mzmununaevirir:19 o bu elmlrdki hminin mumini, qanunlar, cinslri vi. a. qbul edir, ancaq o bu kateqoriyalara

baqa kateqoriyalar daxil edir vonlarzndsaxlayr. Bellikl, frq yalnz kateqoriyalarn bu dyiikliyindnibart olur. Spekulyativ (flsfi A. T.) mntiq vvlki mntiqi vmetafizikanzndsaxlayr, fikrin hminformalarn, qanunlarvpredmetlri qoruyub saxlayr, ancaq eyni zamanda onlarinkiaf etdirir vonlaryeni

kateqoriyalar vasitsildyidirir.


10/158

10

Spekulyativ anlamlvadi anlayadlanan anlaylar arasnda frq qoyulmaldr. Min dflrltkrarolunan v zehniyyata, mvhumata evriln "sonsuz anlaylar vasitsil drkedilmz" mddas onu nzrdtutur ki, sonsuz predmetlr (azadlq, ruh, allah vs. A. T.) adi, birtrfli anlaylarla drk edilbilmz.

10Bu flsfi tfkkr znn zruriliyinin baa dlmsinvmtlq predmetlri drk edbilmsin

haqq qazandrlmasna ehtiyac flsfi idrakdr vbuna grdyalnz flsfnin daxilindyer ala bilr. Demli,ilkin izah flsfi izahdan vbir sra mqddimlrdn, inandrmadan vmhakimlrdn, baqa szl, zlrin

ks olan mddalarla qar-qarya qoyula biln tsadfi tsdiqlrdn ayrbir ey ola bilmz.Qeyd. Tnqidi flsfnin sas mddalarndan biri budur ki, allahn, eylrin mahiyytinin v i. a.

drkinbalamazdan nc idrak qabiliyytinin z aradrlmaldr ki, bu predmetlrin drkin tminat verilibverilmycyinyqinlik hasil olsun, ibalamazdan ncbu iin grlmsi n grkn altl tanolmaqlazmdr; gr bu alt tminatl deyils, kiln zhmt hdrdir. Bu fikir o qdr inandrc oldu, say vrazlqla qarlandki, idrak z predmetinmaraqdan vonunla mul olmaqdan yan kerk znn formaltrfinmracit etmybalad. Lakin gr zmz szlaldatmasaq, asanca grbilrik ki, nzrdtutulanii grmk n lazmi altlr tamam baqa sullar ilaradrla vdyrlndirilbilr, idrakn aradrlmas,tdqiqi yalnz idrak prosesindmmkndr vbiliyin ldedilmsi altinin gzdn keirilmsi onun drkindn

baqa bir ey deyil. Ancaq idraka balamazdan ncdrk etmk istyi suya girmdn zmyi yrnmk kimimdrik sxolastik istk kimi mnaszdr.

Reynqold20 bel flsfi balanca ziyan vuran bu yanllbaa drk hipotetik vproblematikflsfilikdn balama v nec gedilcyi blli olmayan bu yolla ilkin hqiqti (Urwahren) tapanadkgetmyi tklif etmidir. Yaxndan baxdqda bu yol adi bir metod, yni empirik tmlin analizindn, yaxddefinisiya (trif) formasverilmiilkin ehtimaldr. Mqddimlrvilkin ehtimallara syknn adi tdqiqatnhipotetik v problemli olduunun dzgnlyn qbul etmmk olmaz, amma dzgn baa dlmsi bumetodun tbitini dyidirmir, onun yetrli olmadndrhal zxarr.

11Flsfy olan tlbat daha yaxndan aadak kimi myynldirmk olar: ruhun hiss edn v

seyr edn ruh kimi hissi predmet, txyyl malik olan ruh kimi obrazlara, irad kimi mqsd v i. a.malikdir; znn mvcud varlnn bu formalarnn v predmetlrinin ksin olaraq, yaxud onlardan frqliolaraq, hminin znn ali i mahiyytini, tfkkr tmin edir v onu znn predmeti edir. Bellikl, o,

szn n drin anlam

nda, zn qay

d

r, nki onun prinsipi, xalis, qat

qlardan tmizlnmi zlytfkkrdr. Lakin tfkkr znn bu iini grmkl ziddiyyt qaplr, yni fikrin zn daimieyniyytsizliyind zn itirir v bellikl, z-zn ata bilmir v ksin, z ksiliyinin sirliyind qalr.Ruhun uca tlbat yalnz idrak sviyysind qalan tfkkrn bu sonucuna qar evrilmi olur v bu ucatlbat isona saslanr ki, tfkkr zndn z evirmir, znn zndki varlnda ba vern bu urluitkidbel, znsadiq qalr, z ziddiyytlrini zndhll edir.

Qeyd. Tfkkrn tbitinin dialektika olduunun, onun idrak qismind znd inkarl olduununbaa dlmsi mntiqin balca trflrindn birini oludurur. Tfkkr ddy ziddiyyti z gc il hlletmk midini itirrk ruhun digr formalarndak hll v rahatla qaydr. Lakin znn bu qaydndatfkkrn Platonun qarsna xan mizologiyaya21 qaplmas vacib deyil; bilavasit deyiln v znhqiqtin drkinin tk formaskimi tsdiq edn dncmbahisli trzdznqarxmamalidi.

12Yuxarda gstriln tlbatdan doan flsfnin xnqtsi tcrb, bilavasitolan vmhakimliurdur. Bir qcqlandrc kimi tcrb il oyanan tfkkr sonradan tbiidn, hissi olandan v mhakimliurdan yksy, znn xalis, qatqlardan mhrum stixiyasna ucalr, zn vvlc knarladrm bu

balanc, xnqtsininkar mnasibtingtirir. O, znn tminatnncznd, bu olaylarn n mumimahiyyti ideyasnda tapr; bu ideya (mtlq, allah) az vya ox ldabstrakt ola bilr. Tcrbi elmlr dztrfindn z mzmununun znginliyini yalnz bilavasitlik v nc taplan, bir-biri il bal v demli,mumiyytl, tsadfi mxtlifliyin tqdim olunduu formalarn aradan qaldrlmasna v bu mzmununzrurt yksldilmsin stimul verir. Bu stimul gstriln mumilikdn v yalnz znd snaqdan xmtminatdan tfkkr ayraraq onu z-zndn inkiaf etmy mcbur edir. Bu sonuncu, bir trfdnmzmunun v onun tklif etdiyi triflrin qavranlmasndan ibartdir, digr trfdn is, o eyni zamanda bumzmuna yalnz predmetin znn zruriliyi il myynldiriln ilkin (ursprnqlchen) tfkkrn azad

inkiaf formasnverir.Qeyd. urda bilavasitlilikl vasitliliyin mnasibti haqqnda aada ayrca v trafl sz

aacaq. Burada biz, ncdn yalnz ona diqqt yetirmliyik ki, bu iki moment frqli momentlr kimi x


11/158

11

etslr d, hr ikisi mtlq olmaldr vbir-biri ilqrlmaz ballqdadr. Belki, msln, allah haqqnda vmumiyytl, fvqlhissi varlqlar haqqnda bilik slindhissi duyu vseyr zrinducalmadr; ona grdo

bilik znn bu x nqtsin inkar mnasibtinddir v eyni zamanda da vasitlnmi bilikdir. nkivasitlilik hanssa bir balancdr, n isbir ikinciykeiddir, belki, bu ikinci ona grvardr ki, ona onunznn "zgsindn" glinmidir. Amma allah haqqnda bilik bununla empirik trfmnasibtdaz mstqilolmayacaq v htta mhz bu inkarn v ykslmnin vasitsil o, zn z mstqilliyini verir. grvasitlnmni rtlnmyevirsk vonu birtrfli qaydada qeyd etsk, onda demk olar ki, flsfznnilkin yarannda tcrby(aposteriora) borcludur, ancaq bununla ox ey demiolmarq, nki dorudan da

tfkkr nmli ldbilavasitvarln inkarndan ibartdir. Hminin demk olar ki, qidalanma prosesininyaranmas qida mhsullarna borcludur, onlarsz yemk ba vermz. Yemk prosesi, lbtt, bu yndn

baxldqda mnasib deyil, nki yemk znn bavermsi n borclu olduu eyin udulmasdr. Bu anlamdatfkkr dyemkdn geri qalmr.

Lakin sl, z-znd reflekslmi tfkkrn bilavsitliliyi (apriorluu) n mumilikdir, onunmumiyytl z-znd varldr; tfkkr burada z-zn dnilir, tminatlanr v buna gr d ondaxsusilmybiganlik, elcdz inkiafna laqeydlik vardr. Buna oxar olaraq din daz vya ox inkiafetmsindn, elmi ur ykskliyin qalxmasndan, yaxud sadlvh inam v knl sviyysind qalmasndanasl olmayaraq eyni intensivliymalik olub, eyni drcd raz salr v sayya sbb olur. gr flsf ilkflsfi tlimlrd labd olaraq ba verdiyi kimi (msln, eleat mktbinin varlq tlimindgrndy kimi)ideyalarn n mumiliyinddayanrsa, onda haqlolaraq formalizmdgnahlandrlr. Ola bilr ki, daha inkiafetmi flsfi tlimd d xsusi gzdn keirilrkn yalnz tkrarlanan abstrakt mddalar v triflrformulladrlr (msln, bel: mtlqdhr ey birdir, subyektiv vobyektiv olan eyniyytddir).Tfkkrnilkin abstrakt eyniliyinmnasibtdo mdda dzgn vsaslandrlmsaylmaldr ki, flsfz inkiafndatcrbyborcludur. Empirik elmlr, bir trfdn tkcolaylarn mahidsinddayanmayb flsfilgrhrkt edir, fikir vasitsil material zrind ilyir: mumi triflri, cinslri v qanunlar taparaq onlarxsusinin mzmununun flsfydaxil olmasna zmin hazrlayrlar. O biri trfdn isonlar tfkkrn zn

bu konkret triflrkemymcbur edirlr. Empirik elmlrin mzmununu qbul edrk vbu mzmuna xasolan bilavasitlik v varlq formasn aradan qaldraraq tfkkr eyni zamanda z-zndn inkiaf edntfkkr olur. Bellikl, z inkiaf il empirik elmlr borclu olan flsf onlarn mzmununa tfkkrazadlnn nmli formasn(aprior formasn) verir, onlara ncdn taplann vtcrbi faktlarn inandrclyerin faktlar tfkkrn ilkin v tamamil mstqil faliyytinin tsvirin v nmayiin evirn zrurt

bilgisinsaslanan hqiqilik verir.

13Flsfnin dtarixinin znmxsus formasnda rh olunan yaranvinkiafbu elmin tarixi kimi

tsvir edilir. Bu forma ideyann inkiaf mrhllrin flsfi tlimlrin tsadfi ardcll xarakteri verir vgrnt yaradr ki, onlarn prinsiplri v bu prinsiplrin ilnib hazrlanmas arasnda yalnz frqlr vardr.Ancaq bu ii dnn tbiti z varlndrk etmkdn ibart olan vbu yolla z varlnznn predmetietmsi saysindz inkiafnn yksk pillsinqalxan tk canl ruhun minillrlik ii grr. Flsfnin tarixigstrir ki, birincisi, frqli grnn flsfi tlimlr eyni bir flsfnin inkiafnn ardcl tarixi pilllridir;ikincisi, hr biri hanssa bir sistemin tmlind duran ayr-ayrprinsiplr eyni bir btvn yalnz axlridir.Zaman baxmndan sonuncu flsfi tlim btn vvlki flsfi tlimlrin sonucudur, yekunudur vbuna grdonlarn btn prinsiplrini zndaxil edir; odur ki, o n inkiaf etmi, n zngin vn konkret flsfi tlimdir.

Qeyd. oxsayl frqli flsfi tlimlrin varl grntsnd muminin xsusidn (onlarn z

triflrind) frqlndirilmsi zrridir. Formal v xsusi il yana gtrln muminin z d n is birxsusiy evrilir; hyatn tri predmetlrin ttbiq edildikd bel mnasibtin mnaszl v yersizliyi tezgzdyir, belki, msln, kimsznmeyvistsveyni zamanda albaldan, armuddan, zmdn meyvdeyil, albal, armud, zm olduqlarn imtina etmsini gstrmk yetrlidir. Lakin flsfdn sz aldqdaona gstriln hqartli mnasibtonunla haqq qazandrrlar ki, frqli flsfi tlimlr vardr vonlardan hr

biri mumiyytl, eyni bir flsfdeyil, hr biri ayrca bir flsfdir, guya albalmeyvdeyilmi. Eldolur ki,prinsipi n mumilik olan flsfi tlimi prinsipi xsusidn ibart olan vhtta flsfnin varln inkar edntlimlbir sraya qoyurlar. Vbu mqayisbelbir sasda aparlr ki, btn bunlar yalnz dyiik flsfi baxnqtlridir. Bu da in vqaranln yalnz iki iq nv olduunu sylmybnzyir.

14Flsf tarixind tsvir ediln tfkkrn inkiaf da flsfnin znd bu cr tsvir edilir. Lakin

burada tfkkrn inkiafdtarixi raitdn azad edilir vxalis tfkkrn stixiyasna verilir. Azad vhqiqifikir zndkonkretdir vzndo, bir ideyadr; znn n mumi tamamlanmasnda iso, mtlq ideyadr.Onun haqqnda olan elm nmli ld sistemdir, nki hqiqi olan konkret kimi z znd genilnn v


12/158

12

zn saxlayan vhdt yaxud totallqdr v yalnz frqlr v onlarn triflri saysind onlan zruriliyi vbtvn azadlmvcud ola bilr.

Qeyd. Sistemsiz flsfilikd elmlik ola bilmz; bundan baqa sistemsiz flsfilik zlyndsubyektiv ryi ifad etdiyindn mzmunca da tsadfidir. Hr bir mzmun btvn yalnz bir momenti kimihaqq qazanr v btvdn knarda o, saslandrlmam mddadr, yaxud subfektiv inamdr. Bir ox flsfisrlr d mhz ry v subyektiv mlahiz biimind ifad etmkl mhdudlarlar. Sistem dedikd yanlolaraq mhdud, baqalarndan prinsipc frqlnn flsfi tlimi baa drlr; slind is hqiqi flsfnin

prinsipi btn ayrca prinsiplri zndsaxlamasndan ibartdir.

15Flsfnin hr bir ksimi flsfi btvlkdr, zndqapaldairdir, ancaq bu ksimlrdn hr biri

znn xsusi myynliyindki flsfi ideya v ya btvn xsusi momentidir. Ayrca dair ona gr zzndtotallqdr ki, o z myynliyindki srhddi yarr vzndn daha genisfera n sas olur; odur ki,

btv hr biri zruri moment olan dairlrdn ibart bir dairdir, bu dairlrin sistemi eyni zamanda onlarn hrbirindayrca tzahr edn btv ideyadr, yaxud ideyann btvlydr.22

16"Ensiklopediyada" elm z ksimlrinin, hisslrinin geni inkiaf halnda rh olunmur;

"Ensiklopediya" yalnz ayr-ayrelmlrin balanc vtml anlaylarnn rhilmhdudlar.Qeyd. Xsusi elmin yaradlmasn tlb olunan ksimlrin saymslsi qeyri-myyndir, nki

hqiqini tmsil etmk n ksim z srasnda tcrid olunmubir moment yox, btv olmaldr. Odur ki, flsfbir btv kimi sl tk elmi tkil edir, ancaq ona da bir sra xsusi elmlrdn ibart olan btv kimi baxla bilr.Flsfi ensiklopediya baqa ensiklopediyalardan onunla frqlnir ki, bu sonuncular zndtsadfi vempirikqaydada birln elmlrin aqreqatidir, aralarnda is ellri var ki, yalnz ad elmdir, slind mlumatlarymdr. Belki, elmlr bu aqreqata yalnz dyndn qatldndan onlarn vhdti ddvhdtdir, myynqayda il yerlmdir. Odur ki, hm d bundan baqa, elmlrin material tsadfi xarakter dadndanaqreqatda onlarn yerlmsi hmiyalnz chddn ibart olaraq qalr vdaim znn yetrliyini zxarr.Bellikl, flsfi ensiklopediyada aadaklar yer tapa bilmzlr: 1) mlumatlarn sad aqreqatlar, msln,filologiya; 2) sasnda yalnz zbanalq, ixtiyarilik duran elmlr, msln, qeraldika; bu qbildn olan elmlriliyin qdr pozitiv elmlrdir; 3) pozitiv adlanan, lakin rasional tmli v balanc olan hminin digrelmlr. Elmlrin yalnz bu rasional trfi flsfy mxsusdur, onlarn digr, pozitiv trfi is onlarn z

nailiyytidir. Elmlrdki pozitiv, msbt trf dyiik xarakterlidir: 1) elmin zlynd rasional trfi mumiempirik tkclik v gerklik sviyysin endirildikd tsadfi hala keir. Bu dyiknliklr v tsadflrsltntindanlayn gc yoxdur, yalnz tmllr gcmalik ola bilr. Msln, yurispredensiya vya birbaav dolays vergilr sistemi qti v dqiq qrarlar tlb edir v bu qrarlar znd-v-z-n myynanlaydan knardadr vbuna grdonlar seilmisasdan bu vya digr asllqda olan vbellikldqtihqiqiliy malik olmayan trflr n geni meydan saxlayr. Eynil znn tkcliyind gtrln tbitideyasda tsadflr sltntinddolar; tbii tarix, corafiya, tibb v i. a. mvcudluq trflrin, nvlrvtfkkrdn deyil, xarici tsadfdn vzoraklqdan aslolan frqlrglib xrlar. Tarix dbu qbildn olanelmlraiddir, nki ideya onun mahiyyti olsa da, tarix olaylartsadflrdir vzoraklqlar sltntinaiddir.2) Elmlr pozitivdirlr hm dona grki, onlar bilmirlr ki, triflri sonludurlar vbu triflrdn daha yuxarsferalara keidi gstr bilmirlr, onlar sadc mvcudluq kimi gtrrlr. Bu elmlrd qarmza formannsonluluu xr. 3) Formann bu sonluluu idrakn tmlinin sonluluu il baldr, bu tml qismn

rezonansdan, qismn hissdn, inamdan, baqalarnn avtoritetindn, mumiyytl, dvi seyrin avtoritetindnibartdir. Buraya hminin antropologiyan, ur faktlarn, i seyri v ya d tcrbni z tmli kimi qbuledn flsfdaiddir. 4) Lakin eldola bilr ki, yalnz elmi rhin formasempirik olsun, dncli seyr isyalnz olaylartkil edir, belki, bu anlayn i hrktinuyundur. Belempirik elmlr onunla xarakterizolunur ki, mqayisolunan olaylarn bir-birinks olmas saysindd, tsadfi raitlr knara qoyulur ki,

bunun sonucunda aln qarsnda mumi durmu olur. Mnalandrlm eksperimental fizika, tarix v i. a.bellikl, tbitin, insan olaylarnn vilrinin rasional elmini anlayn dtsvirlrindn ibart olan obrazlarhalnda czmolurlar.

17Flsfnin balancna glinc, grndy kimi, o da baqa elmlr kimi subyektiv mqddimdn,

n is bir xsusi predmetdn balamaldr; gr baqa elmlrd predmet mkan, say v ilaxrdrsa, flsf

tfkkrn zn tfkkrn predmeti etmlidir. Ancaq bu, azad tfkkr aktdr; tfkkr o baxmdan azaddrki, o z z n mvcuddur vdemli, z predmetini z yaradr. Sonra, bellikl, bilavasitolan haqqnda

bax flsf elmi rivsind zn nticy, yni flsfnin son nticsin evirmlidir, bel ki, mhz bu


13/158

13

nticd flsf z balancn yenidn ld edir v zn qaydr. Bellikl, flsf baqa elmlrin malikolduu balancolmayan znqaydan dairdir, belki, onun balancelmdeyil, yalnz flsfilik etmkqrarna gln subyekt aiddir. Bunu baqa szlrl desk, elmin anlay yqin ki, ilk anlay (bu birincianlayolduu n ikilmiolmaldr, bu ikilmondan ibartdir ki, tfkkr sanki flsfilik edn subyektn d predmetdir) elmin z trfindn drk edilmlidir. Bundan baqa elmin tk mqsdi v ii zanlaynn anlaynldetmk vbellikldznn girinqtsin, zntminglib xmaldr.

18

Flsf haqqnda ilkin mumi tsvvr vermk mmkn olmad kimi (nki yalnz elminbtvly ideyann tsviridir), elmin ayr-ayr blmlr ayrlmas da yalnz ideyann bu tsvirindn xedilmklbaa dlbilr. Elmin blmlrayrlmasda bu blgnn hasil edildiyi flsfhaqqnda mumitsvvr d ncdnbir semdir. Lakin ideya znn z il eyni olan tfkkrn sadliyi kimi, hm dtfkkrn z n olmaq v znn bu hdsind yen d yalnz znd olmaq n zn zn qarqoymasfaliyytidir. Bellikl, elm aadak ksimayrlr:

I. Mntiq zndvz n ideya haqqnda elm.II. Tbit flsfsi znn zgvarlndakideya haqqnda elm.III. Ruh flsfsi znn zgvarlndan znqaydan ideya.Yuxarda,

15-d, biz qeyd etdik ki, ayr-ayrflsfi elmlr arasndakfrqlr yalnz ideyann z triflridir vbu frqli momentlrd yalnz onun z tzahr edir. Tbitdbiz ideyadan baqa he n drk etmirik, ancaqruhda z n mvcud v znd v z n olana hmin bu ideya burada darlam (Entuberunq)23formasnda, darlnda mvcuddur. deyann x etdiyi trif hm dtri momentdir; Odur ki, ayrca elmeyni zamanda hm z mzmununun mvcud predmeti kimi, drki, hm dbilavasitbu mzmunda znn dahayksk dairykemsinin drkidir. Elmlrin bir-birindn ayrlmasbardtsvvr ona grdzgn deyil ki,

bu tsvvr ayrca ksimlri yaxud elmlri sanki nvlrd olduu kimi, yalnz hrktsiz v z frqliliyindsubstansial kimi gtrr.


14/158

14

BRNCBLM

MNTQ ELM

LKN ANLAYI

19Mntiq xsusi ideya, yni tfkkrn abstrakt stixiyasnda olan ideya haqqnda elmdir.Qeyd. Mntiq elminin bu trifi onun haqqnda ilkin qeydlrd olan digr triflr kimi btvn

icmalndan vbu icmaldan sonra hasil edilmidir. Baqa szl, mumiyytl, flsfnin ilkin anlaylarna aidolan triflr btn bu triflrin hamsn dorudur.

Demk olar ki, mntiq tfkkr, onun triflri v qanunlar haqqnda elmdir, ancaq tfkkr zvarlnda ideyann mntiqi ideya kimi zn gstrdiyi yalnz n mumi myynlik vya stixiyadr. deyatfkkrdr formal ifkkr kimi yox, znn ncdn malik olmadvzndncdn tapmad, ancaqz znverdiyi triflrindvqanunlarnda inkiaf edn totallqdr.

Mntiq daha tin elmdir, nki onun ii seyrlrl deyil, htta abstrakt hissi tsvvrlrl d deyil(hndskimi), xalis abstraksiyalarladr, odur ki, o, xalis fikrdrinlmk, onu tutmaq vonda srbst hrktetmk bacarvvrdii tlb edir. Digr trfdn ismntiqdaha asan elm kimi baxmaq olar, nki onun

mzmunu tfkkrn zndn vonun vrdiolunmutriflrindn baqa bir ey deyil, bu triflr ishm dn bsit velementardrlar. Bunlar hm ddaha tantriflrdir: varlq, yoxluq vi. a.; myynlik, byklkv i. a.; znd-varlq, z-n-varlq, ox v i. a. Lakin bu tanlq mntiqin yrnilmsini daha datinldirir, nki bir trfdn bel tsvvr yaradr ki, bel blli eylrl mul olmaa dymz; digrtrfdn burada bu triflrltamamilbaqa vhtta bizim indiydk tanolduumuza ks trzdtanolmaqnmlidir.

Mntiqin subyekt n faydas al baqa mqsdlrin ld olunmasna ynltmkl onu inkiafetdirmsil myyn edilir. Mntiql mul olmaq vasitsil subyektin inkiaf ondan ibartdir ki, subyekttfkkr vrdii ldedir, belki, mntiq elmi tfkkr haqqnda tfkkrdr, eyni zamanda ondan ibartdir ki,mntiq qafan fikirl, mhz fikirl doldurur. Ancaq mntiq hqiqtin mtlq formas olduundan, z xalishqiqt olduundan tkcfaydallqdan ibart deyildir. Ancaq mntiqdaha yax, daha azad vmstqil, eynizamanda daha faydal faliyyt kimi baxmaq olar. Ona grdmntiqin faydall sadc tfkkrn formalmntiqdn tamamilfrqli bir ey olduu baxmdan dyrlndirilmlidir.

1-ci lav. Hr eydn ncsual belqoyulmaldr: bizim elmin predmeti ndir? n sadvaydncavab budur: onun predmeti hqiqtdir. Hqiqt byk szdr, szdn dbyk idir. gr ruh vinsann knlhl salamdrsa, onun kks bu szdn daha da qabarmaldr. Lakin burada bir anda "amma" yaranr: bizhqiqti drk ed bilrikmi? Deysn mhdud insanla znd v z n mvcud hqiqt arasnda biruyunsuzluq var. Sual yaranr: sonlu ilsonsuz arasnda krp haradadr? Allah hqiqtdir; biz onu necdrkedk? Tvazkarlq vsadlik fzilti guya belbir ziddiyytddir. Ancaq tez-tez sual verilir: hqiqtdrk oluna bilrmi? Bu sual yalnz ona gr verilir ki, son mqsdin bayallna brat taplsn. Bu crtvazkarln he bir dyri yoxdur. Lakin mn, bdbxt soxulcan hqiqti necdrk edbilrm sual arxa

plana kemidir; onun yerini xudpsndlik v lovalq tutmudur, indi insanlar hesab edirlr ki, bilavasithqiqtldirlr.

Gnclr inandrmaa alrlar ki, onlar guya hqiqt (din v mnviyyat sahsind) tbitnmalikdirlr. zllikl onlar min edirlr ki, btn yal nsil yalanla kirlnmi v smklmidir. Gnclikn guya dan yeri aarmaqdadr, yal nsil is yoxsulluq bataqlnda hyat srr. Xsusi elmlrl balgncliydeyirlr ki, lbttonlaryalnz d, praktiki mqsdlyrnmk lazmdr.

Bellikl, burada hqiqtin yrnilmsi v drkindn tvazkarlq yox, hqiqt bhsiz malikolmaq minliyi uzaqladrr. Yalnsil, lbtt, gncliymid bslyir, nki gnclik dnyanqurmal, elmiirli aparmaldr. Lakin gncliyona grbu mid bslnir ki, o olduu kimi qalmayb ruhun ar ykn zzringtrck.

Hqiqtmnasibtdtvazkarln baqa bir formasda var. Bu tvazkarlq hqiqtmnasibtdPilatn allaha mnasibtind grdymz oxar iddiallqdan ibartdir. Hr eyi hll edib artq hr eymaranitirn bir insan kimi Pilat soruur: "Hqiqt ndir?" Bu sual ar Solomonun "hr ey fanidir" sznnanlamndayr. Onda subyektiv fanilikdn baqa he nqalmamdr. arsizlik dhqiqtin drkinziddir.

Tnbl adamn bana bu fikir asan glir: artq flsfiliy el d ciddi yanamaq lazm deyil. Mntiq zrmlahizlri dinlmk olar, ancaq onlar bizi necvar idis, o cr d saxlamaldr. Bu insanlar dnrlr ki,gr tfkkr adi rivsindn xarsa, bu, xeyir gtirmz; fikir dalalarsni hr trfatacaq vsonda bs


15/158

15

yer ayrldn keici maraqlarn dayazlna gtirib xaracaq. Bu cr baxlarn sonucunun nolduunu bizhyatda grrk. lbtt, crbcr biliklr vmlumatlar ldetmk, talt mmuru olmaq, mumiyytl, zlmqsdlr ldetmk n lazmi hazrlq ldetmk olar. mid etmk olar ki, bizim zamanmzda gnc nslindncsindnisyaxbir eymeyl yaranmdr vo artq didrak ilyetinmyckdir.

2-ci lav. Mntiqin predmetinin tfkkr olmas il ham razdr. Ancaq tfkkr haqqnda oxyksk v ox aa ry malik olmaq olar. Bel ki, msln, bir trfdn trflr deyirlr: tfkr yalnzfikirdir; bunu fikrin subyektivliyi kimi, ixtiyariliyi vtsadfly kimi dnb iin z kimi, hqiqtin z vgerklik kimi anlamrlar. Digr trfdn dfikir haqqnda ox yksk rydolub anlamaq olar ki, tkcfikir n

yksk olann, allahn tbitini drk edir, dhisslr vasitsil allah haqqnda he nbilmk olmaz. Deyirlr:allah ruhdur vistyir ki, ona ruhda vhqiqtdsitayietsinlr. Duyulan, hiss ediln isruhi deyildir; bununla

biz razyq; bunlarn n drin mahiyyti fikirdir; ruhu yalnz ruh drk edbilr. Dorudur, ruh (msln, dindolduu kimi) hminin duyan ruh kimi xedbilr, amma hiss, onun formasbir eydir, onun mzmunu is

baqadr. Hiss mumiyytl, bizim n vheyvanlar n mumi olan hissiliyin formasdr. Bu forma konkretmzmun ld ed bilr, ancaq o, bu forma il tmin edil bilmz; hissi forma ruhi, mnvi mzmunun aaformasdr. Bu mzmun allahn z yalnz tfkkrdv tfkkr kimi hqiqi varla malik ola bilr. Buanlamda fikir tkcfikirdn ibart olmayb n uca, daha dqiq deyilrs, bdi vznd-vz-n-varlndrkinin tk suludur.

Fikir haqqnda olduu kimi fikir haqqnda elm (mntiq A. T.) barsinddyksk vaarydolmaq olar. Dnrlr ki, biz fiziologiyan yrnmdn qidan hzm ed bildiyimiz kimi mntiqin kmyiolmadan da dnbilrik. Htta gr mntiqi yrnsn bel, yendonu mnimsmdn ncdndymzkimi el bir dyiiklik olmadan dnrk, ancaq ola bilr ki, mntiq dncmizi daha metodik etsin. grmntiqin bizi xalis formal tfkkrn faliyytil tan etmkdn zg bir vzifsi olmasayd, onda onsuz dayaxgrlbiln in he nvermzdi. vvlki mntiq dorudan da xalis formal tfkkrn faliyytiltanlyerinyetirirdi. Lakin demk lazmdr ki, tfkkrn xalis subyektiv faliyyt kimi drki insana saygtirir vonda maraq dourur; insan heyvandan znn nolduunu vnetdiyini bilmsi ilfrqlnir. Ancaqdigr trfdn, mntiqi tfkkr haqqnda elm kimi yksk tutmaq da olar, nki ali hqiqti yalnz tkcfikir

bilbilr. Demli, gr mntiq elmi tfkkr faliyytdvonun mhsullarnda gzdn keirirs(tfkkr ismzmunsuz faliyytdn ibart deyildir, nki o, fikir olmaqla fikirlr hasil edir), onda onun mzmunufvqlhissi almdir v biz mntiql mul olarkn o almd oluruq. Riyaziyyatn ii dd v mkanabstraksiyalarilolur, ancaq bunlar yendnisbir hissi predmetlrdir, hrnd ki, onlar abstraksiyadrlar vmvcud varlqlaryoxdur. Fikir hissiliyin bu sonuncu qalqlarildvidalar vz zndazadlq ldedir,

d

vi hissiliyindn ayr

l

r, btn zl maraqlar

vmeyllri zndn knarlad

r

r. Mntiq bu zmin zrinddurduundan biz onu yksk qiymtlndirmliyik.3-c lav. Mntiqi xalis formal tfkkr haqqnda elm anlamnda olduundan daha drin anlamda

baa dmk tlbatdinin, dvltin, hququn vxlaqn maraqlarndan irli glir. vvllr azad vzoraklamruz qalmadan dnrdlr vhe ndn bhlnmirdilr. Allah, tbit vdvlt haqqnda dnrdlr vmin idilr ki, hqiqtin drkin hisslr v ya tsadfi tsvvrlr v rylr vasitsil deyil, yalnz dncvasitsil nail olmaq olar. Bu cr dnmk davam edirdi, blli oldu ki, bu cr dnc hyatn ykskzllrini bh altna salr, btn msbt olann nmini azaldr. Dvlt qurulular dncnin qurbanoldular, din dncnin, fikrin hcumuna mruz qald, indiydk bhsiz kflr saylan dini tsvvrlrsarsld v ski inanc bir ox knllrd mhv oldu. Bel ki, msln, yunan filosoflar ski din dmnksildilr v onun tsvvrlrini mhv etdilr. Bir-biril nmli ld bal olan dinin v dvltin bu craalanmasna grfilosoflar lkdn qovulur vldrlrdlr. Tfkkr zn belgstrdi vbyk tsir

gstrdi. Bu, tfkkrn hakimiyytin diqqt gstrilmsin mcbr etdi; onun tlblrini daha diqqtlgzdn keirmybaladlar vbu mslni aradranlarn ryincaydn oldu ki, tfkkr zorla z zrinhebir vzif qbul etmir v znn balamad ilri yerin yetir bilmz. O, allahn, tbitin v ruhunmahiyytini drk etmk, mumiyytl, hqiqti drk etmk yerindvlti vdini devirdi. Odur ki, tfkkrdntlb etmybaladlar ki, o znn gldiyi nticlrbrat qazandrsn vbellikl, tfkkrn tbitinin vonun dzgnlynn tdqiqi n yeni dvrdflsfi maran nmli sahsi olmudur.

20lk baxda tsvvr edildiyi kimi gtrldkdtfkkr a) znn adi subyektiv anlamnda digr

hissi qavrayla, seyrl, fantaziya v i. a., istkl, arzu il v i. a. yana, ruhi, mnvi faliyytlrdn v yaqabiliyytlrdn biridir. Tfkkrn mhsulu, myynlik v ya fikrin formas mumiyytl, mumidir,abstraktdr. Demli, faliyyt kimi tfkkr fal mumidir mhz zn yaradan faliyytdir, belki, trdiln

ml mumidir. Subyekt kimi tsvvr ediln tfkkr dnn varlqdr; dnn mvcud subyekti gstrmkn sadifad, sz "mn"dir.


16/158

16

Qeyd. Burada vsonrakparaqraflarda gstriln triflr tfkkr haqqnda mnim tsdiqim vryimkimi baa dlmlidir. Belki, rhin bu ilkin sulunda bizim verdiyimiz triflrin hasil edilmsi vsbutu zksini tapmadndan onlarfaktlar saymaq olar, belki, hr ks gr dnr vo faktlararadrrsa, onlarznn empirik urunda tapa bilr; bu fikirlr mumi xarakter malikdirlr, eyni zamanda sonradangstrilck triflri akar edbilr. z urunun v tsvvrnn faktlarnmahid etmk n hr haldainkiaf etdirilmidiqqt vabstraktrladrma qabiliyyti tlb olunur.

Artq bu ilkin rhdbiz hissi olan, tsvvrl fikir, dnc arasndak frqdn sz amalyq; bufrq idrakn tbiti vnvlrini anlamaq n hlledici nm dayr vbu frq haqqnda burada ediln bir sra

qeydlr predmetin aydnlamasna xidmt edir. Hissi olana glinconun izahn ilk nconun dqanadlolduunu, hiss zvlri ilbalolduunu gstrirlr. Ancaq hissiliyin altini gstrmk onun bu alt vasitsilhasil edildiyini myynldirmir. Hiss il fikir arasndak frqi biz onda grmliyik ki, birincinin xarakterzlliyi tkcdir vtkc(tamamilabstrakt gtrldkdbu, atomdur) digr tkclrlbalolduundan hissiolan bu tkclrin bir-birindn knarda olmasnn ifadsidir ki, bunun da abstrakt formalaronlarn bir yerdvardcl olmasdr.

Tsvvrn dmzmunu hissi materialdr, ancaq tsvvrdolan bu material mndolan vmnimmaterialm kimi v mumi kimi, z il mnasibt, sadlik kimi xarakteriz olunur. Lakin tsvvrnhissilikdn baqa el bir material da var ki, msln, hquqi, mnvi v dini tsvvrlr kimi, hminin,tfkkr haqqnda tsvvrlr kimi zn biln tfkkrdn yaranr vbeltsvvrlrin bu mzmunla fikirdnnilfrqlndiyini gstrmk asandr. Burada mzmun fikirdir vhminin mumilik formasna malikdir vbuforma ondan trdr ki, hanssa mzmun mnd olsun v o, tsvvrdn ibart olsun. Lakin tsvvrnfrqlndirici lamtini burada onda grmk lazmdr ki, tsvvrdki mzmun sanki tcrid olunmukimi durur.Dorudan da hquqi v buna bnzr digr triflr hiss-mkani knarlqda deyillr. Zamana mnasibtd isonlar bir-birindn sonra glirlr; lakin onlarn mzmunu is zamana mhkum, zamanca yaranan v dyiilndeyil. Amma zlynd bel ruhi triflr yen d, mumiyytl, tsvvrn i abstrakt mumiliyinin genizminindayr-ayrdrlar. Bu ayrlqda onlar: hquq, borc, allah bsitdirlr. Tsvvr ya onun zrinddayanrki, hquq el hquqdur, allah allahdr, ya da gr o daha inkiaf etmi tsvvrdrs, onda, msln, beltriflri gstrir: allah almin yaradcsdr, o hr eysahib vqadirdir vi. a.; burada yendbir sra ayr-ayrsadtriflr bir-birinqovuur, halbuki onlarn arasnda subyektin (tfkkrn, "Mn"in A. T.) onlara verdiyi

bir ballq var. Tsvvr burada ondan yalnz mumil xsusi arasndak, v ya sbbl faliyyt v s.arasndak balantn, yni tsvvrn ayr-ayr triflri arasndak zrurt balantsn myyn etmsilfrqlnn empirik-qli drrakilst-stdr, halbuki tsvvrn qeyri-myyn mkannda bu triflr sra

tkil edir vbir-biri ilyaln

z sadhminin vasitsilbalan

r. Tsvvrlfikrin frqli olmas

ox nmlidir,ona gr ki, mumiyytl demk olar ki, flsf tkc tsvvr fikr evirir, amma, lbtt, bu da lavedilmlidir ki, o sonradan lpaq fikri anlaya evirir.

Lakin gr biz hissiliyin tkclik v zndnknarlq kimi triflrini gstrmiiks, onda lavetmliyik ki, bu triflr dfikirdir vmumidir; mntiqdakar olacaq ki, fikir vmumi fikrin z vznnzgsidir, o znn zgsini dhatedir vondan knarda he nqalmr. Belki, dil fikrin sri olduundanmumi olmayan he bir eyi ifad ed bilmz. O ey ki, mn el glir o mnimdir, mn ayrca frd kimimxsusdur; ancaq gr dil yalnz mumini ifadedirs, onda mn yalnz mnelglir deybilmrm. Vifadoluna bilmyn, hiss, duyu n yax n hqiqi deyil, n nmsizdir, daha qeyri-hqiqidir; gr mn tkcdeyirms, bu tkc burada indiki tkcdirs, onda btn bunlar mumi ifadlrdir; "ham" v "hr ks"tkclrdir, mumiyytl, "budur", "burada" v "indi"dir, mumiyytl, hissi olandan sz getdikdburada vindi olan nzrdtutulur. Elcdmn "mn" deyrkn zm bu btn baqa "mnlri" istisna edn mvcud

"mn"i nzrd tuturam; ancaq "mn" deyimi btn baqa "mn"lri d ifad edir, bu "mn" btn baqamnlri istisna edn "mn"dir. Kantn "mn" mnim btn tsvvrlrimin, elc d duyularmn,hrktlrimin vi. a. maytisidir deyimi uurlu seilmyib. "Mn" zlyndmumidir vmumilik dnmuminin formalarndan biridir, ancaq onun yalnz d formasdr. Btn insanlar "mn"dn ibart olanmumiliymalikdirlr, elc dmnim btn duyularm, tsvvrlrim v i. a. arasndakmumilik mnimolmalarndan ibartdir. Ancaq abstrakt gtrln "mn" zmn zm xalis mnasibtimdir ki, bu,tsvvrdn, duyudan hr cr halmdan, elcdhr cr tbii zlliyimdn, istedadmdan, tcrbmdn vi. a.abstraksiya edilmidir. Bu yndn "mn" tamamilabstrakt n mumiliyin varldr, abstrakt azadlqdr. Odurki, "mn" subyekt kimi tfkkrdr; vbelki, mn "mn" kimi btn zmn duyularmda, tsvvrlrimd,hallarmda itirak etdiyimdn, fikir hr yerdmvcuddur vbtn bu triflrdn kateqoriya kimi irli xr.

lav. Tfkkrdn sz adqda nc onu subyektiv faliyyt, oxlu qabiliyytlrimizdn biri,msln yadda, tsvvr, iradvi. a. kimi tsvvr edirik. gr tfkkr yalnz bir subyektiv faliyyt olsayd

vbu cr dmntiqin predmeti olsayd, onda o da baqa elmlr kimi myynlmibir predmetmalik olard.Onda tfkkrn ayrca bir elmin predmeti edilmsi, iradnin, fantaziyann v i. a. ayrca bir elmin predmetiedilmmsi zoraklq olard. Tfkkrsaynn sasonun bir avtoritet kimi qbul olunmasdr vbu, insanda


17/158

17

onu heyvandan frqlndirn daha hqiqi bir zllikdir. Tfkkrn htta subyektiv faliyyt kimi yrnilmsi dmaraqldr. O zaman tcrb vasitsil drk olunan qaydalar v qanunlar onun n yaxn triflri olard.Tfkkrn bu yndn gzdn keiriln qanunlar, adtn, mntiqin mzmununu oludurur. Bu elmin banisiAristoteldir. O elbir gcl al sahibi idi ki, tfkkrlayiq olduu dyri verbilmidir. Bizim tfkkrmzox konkretdir, ancaq onun mzmun rngarngliyind, oxcrlynd biz tfkkr mxsus olan v yafaliyytinin abstrakt formasn ayrmalyq. Gizli ruhi balar, tfkkr faliyyti btn bu mzmunu v bu

balar, bu formanbirldirir vbunu olduu kimi Aristotel irli srmvmyynldirmidir. Aristotelinmntiqi gnmzdk mntiqin zl olaraq qalmaqdadr vAristoteldn sonra, sasn, orta srlr sxolastiklri

trfindn onun zrind ilnilmidir; ancaq onlar mntiqin mzmununa he n lav etmmi, yalnz bzidetallar inkiaf etdirmilr. Yeni dvrn mntiq sahsindbalca xidmti, sasn, bir trfdn Aristotelin vsxolastiklrin yaratdqlarbir ox triflri atmasil, digr trfdn oxlu knar psixoloji materiallavetmklmhdudlar. Bu elm onunla maraqldr ki, orada biz sonlu tfkkrn sullariltanoluruq vbu elm znnnzrdtutduu predmetinuyundursa, dzgn elmdir. Formal mntiqi yrnmk, bhsiz, fayda verir; onunyrnilmsi qbul olunduu kimi, alcilalayr. Biz fikrimizi toparlamayrnirik, abstraktladrmaya vrdiedirik, bununla yana adi urda olduu kimi, bir-biri il arpazlaan vqovuan tsvvrlrimizl ilyirik.Amma abstraktladrmada ruhun bir nqtdtoparlanmasmqamvar vbuna vrdietmklbiz zmzn ihyatmzldedirik. Sonlu tfkkrn formalar il tanlq bu formalara syknn empirik elmlrhazrlqn vasitola bilr vbu anlamda mntiqi instrumental elm adlandrrlar.

Dorudur, hmin bu baxgenilndirib demk olar ki, mntiqi faydallnamindeyil, onun znamin yrnmk lazmdr, nki gzl olan tkc faydallxatirin axtarmaq lazm deyil. Bu bir trfdntamamildorudur, digr trfdn dgzl olan hm ddaha faydaldr, nki o mhmdr, zlynd sabitolandr vodur ki, zl mqsdlrin daycsdr vo, bu mqsdlrkmk edir vonlarn hllin atdrr.zl mqsdlrn mhm olan kimi baxmaq lazm deyil, amma gzl olan hr halda onlarn hllinkmkedir. Bel ki, msln, dinin mtlq dyri onun znddir, ancaq bununla yana, din baqa mqsdlrin ddayadr. Allah deyir: ncilahi sltnti axtarn vqalan eylri ldedrsiniz. zl mqsdlr yalnz o haldaldedilbilr ki, znd-v-z-n-varla nail olunsun.

21b) Bir halda ki, tfkkr (fal tfkkr kimi) predmetlrmnasibtd nyinshaqqnda dnc

kimi gtrlr demli, onun mhsulu kimi n mumi mhm, i, hqiqilik nmi dayr.Qeyd. Biz 5-ci paraqrafda ski bir inam xatrlatdq ki, predmetlrd, xasslrd, olaylarda hqiqi

olan, onlarda olan gizli, mhm, bizim bilmk istdiyimiz mahiyyt urda bilavasityoxdur, bizilk bax

danvqfltn verilmir; predmetin hqiqi quruluuna atmaq n dnmk zruridir.lav. Artq uaa dnmyi mslht verirlr, ona tklif edirlr ki, msln, xbri mbtda il

uzladrsn. O, anlamal v frqlndirmlidir, qaydanyadda saxlamalv ayrca halda bu qayda zrhrktetmlidir. Qayda mumidn baqa bir ey deyil v uaq xsusini mumiy uyunladrmaldr. Sonra bizhyatda qarmza mqsdlr qoyuruq. Bu zaman mqsdlrimiz hans vasitlrl atacamz dnrk.Burada mqsd mumidir, aparcdr vbiz vasitvaltlrmalik oluruq vonlarn iini bu mqsdlruyungrrk myynldiririk. Buna oxar dnc xlaqi msllrd d vardr. Burada dnmk hququ v

borcu, yni ayrca bir halda zmz aparmalolduumuz mhkm myynldirilmiqayda kimi muminixatrlamaqdr. Bizim zl davranmzda mumi trif olmal v drk edilmlidir. Bunu bizim tbitmnasibtimizddgrrk. Biz, msln, gy gurultusunu vimk axmasngrrk. Bu olay biztandrv biz onu tez-tez mahid edirik. Lakin insan hissi olayla yalnz tan olmaqla yetinmir; bunun arxasnda

nyin durduunu, ndn ibart olduunu bilmk, anlamaq istyir. Odur ki, biz dnrk, olaydan frqli bir eyolan sbbi, i trfin dolandan frqini bilmy can atrq. Biz, bellikl, olay (hadisni) ikildiririk, onuikiy: i olana v d olana, gc v onun grntsn, sbb v tsir ayrrq. , gc burada yen dnmumi, sabit olub, bu vya digr imk, bu v ya digr bitki olmayb hr eyd eyni olan, dyimyndir.Hissi olan tkcdir vkeicidir, ondakdyimyn sabit qalanisbiz dnmklbilirik. Tbit bizsonsuzsayda tkcobrazlar volaylar gstrir; biz bu sonsuz oxluu vhdtgtirmk istyirik; odur ki, olaylarbir-

biri ilmqayisedirik vonlardan hr birinin mumisini drk etmycan atrq. Frdlr doulur vlr, cins,nsil isonlarda olan vsonradan btn frdlryenidn qaydandr vonu yalnz dnc ilanlamaq olar.Buraya hminin qanunlar (msln, in hrkt qanunlar) da aiddir. Ulduzlar biz bu gn burada, sabahorada grrk; bu nizamszlq ruha uyunsuz, onun inanmadbir eydir, nki ruh nizamn varlna, sad,daimi vmumi triflrinanr. Bu inamdan xedrk ruh znn dncsini olaylara ynltmivonlarnqanunlarn drk edrk gy cisimlrinin hrktinin n mumi formasn myynldirmidir, bel ki, bu

qanundan xedrk hr bir yerdyimni drk etmk olar. nsan faliyytinin sonsuz tzahrlrini idaredngcldibu crdr. Burada da insan n muminin hkmranlna inanr. Btn bu misallardan biz minliklgrrk ki, dnc hr zaman davaml, yaar olan, znd myyn v xsusi zrind hkmran olan


18/158

18

axtarr. Bu mumini dhisslrldrk etmk olmaz vo mhm vhqiqi kimi qbul olunur; belki, msln,hquq vborc hrktlrdmhm olandr vhrktlrin hqiqiliyi hquq vborc kimi n mumi triflruyunluundan ibartdir.

Bellikl, n mumini myynldirrk biz taprq ki, o n isbir baqasna ksdir, o baqas isaq bilavasitlik, dvtkc, vasitlnmi, i vn mumi olana ks olandr. Bu n mumi dhalda mvcuddeyil; cins olduu kimi qavranla bilmz, gy cismlrinin hrkt qanunlargydhkk olunmamdr. Demli,n mumi yaxd mumi eidilmz, grnmzdir, o yalnz ruh n mvcuddur. Din bizi btn baqa eylrihatedn n mumiy, hr eyi yaradan mtlqgtirib xarr vbu mtlq dhisslr n deyil, yalnz ruh,

fikir ndr.

22v) Dncsaysindhr hansbir ey z mzmununun ilkin duyudak, seyrdki vtsvvrndki

xarakterinddyiikliymruz qalr; predmetin hqiqi tbiti yalnz myyn bir dyiiklikldrk edilir.lav.Dncd alnan hr bir ey tfkkrmzn mhsullardr. Bel ki, msln, Solon

afinallara z tfkkrnn yaratdqanunlarverdi. Lakin digr trfdn, biz n mumiy, qanunlara hanssasubyektiv olana ks olan kimi baxrq v subyektiv olanda mhm, hqiqi v obyektiv olan drk edirik.eylrdki hqiqtin nolduunu bilmk n tkcdiqqt yetrli deyil bunun n bizim bilavasitmvcudolan dyidirici, subyektiv faliytimiz zruridir. Bu, ilk baxda idrakda qarmza qoyduumuz mqsdtamam zidd grnr. Lakin demk olar ki, btn epoxalarda insanlar min olublar ki, bilavasitverilnin (hissiolann A. T.) yalnz dncvasitsildyidirilmsi vasitsilsubstansiyann drkinnail olmaq olar. Yalnzn yeni dvrdbuna bhetmybaladlar vtfkkrmzn mhsulu ileylrin zlyndnolduunukskin frqlndirmybaladlar. ndi tsdiq etmybalayblar ki, eylr z varlqlarnda bizim onlardan hasiletdiyimizdn tamamilbaqa bir eydir. Bu ikilmbaxnfikirley, predmet arasnda uyunluq olduunabh etmyn btn kemi nsillrin fikrin qar zllikl tnqidi flsf irli srmdr. Yeni flsfninmara bu qarqoyma trafndadr. Ancaq insann tbii inam deyir ki, bu qarqoyma dzgn deyil. Adihyatda biz xsusi refleksiyaya ehtiyac duymadan, hqiqtin alnmas n xsusi qay gstrmdndnrk. Adi hyatda biz qti minlikl dnrk ki, fikir predmetl uzlar, bu zaman biz zmz bu

bardhesabat vermirik vbu minliyin ox byk nmi vardr. drakmzn yalnz subyektiv idrak olduunutsdiq edn vbizim he bir baqa idraka nail ola bilmmyimiz kimi midsizlik bizim zamann xstliyidir.Ancaq hqiqt obyektivdir vo btn insanlarn qidsi n rhbr, aparcqayda olmaldr, belki, ayrca birinsann bu qaydaya uyun glmyn inampisdir. n yeni baxa gris, ksin, qidqidliliyin yalnz bir

formas

d

r, inam

n mzmunundan as

l

olmayaraq art

q yax

d

r, nki onun hqiqilik ls yoxdur. gr bizncdedik ki, zldn ruhun tyinatnn hqiqtin drkindn ibart olduuna zldn inanblar, bu o demkdirki, predmetlr, d v i tbit, mumiyytl, obyekt dnldy kimidir, demli, tfkkr predmetinhqiqtidir. Flsfnin vzifsidir ki, zldn insanlarn tfkkr aid olanlardzgn qbul etdiklrini aydndrk etsin.

Bellikl, flsf yeni he n myynldirmir; burada refleksiyamzn yardm illd etdiyimizsonuc hr bir insann bilavasitinandeydir.

23q) Belki, dncdeylrin hqiqi tbiti bu dncnin mnim subyektiv faliyytimdn ibart

olduuna uyun drcd akar edildiyindn eyin hqiqi tbiti eyni zamanda mnim ruhumun yaratd vmhz dnn subyekt kimi bu ruhun yaratdtbitdir; o mnim yaratdmdr, sadcznd-mvcud "mn"

kimi mnim sadmumiliyimdir vya baqa szlmnim azadlmn yaratdtbitdir.Qeyd. Tez-tez bel ifad eidilir: mstqil tfkkr; guya bununla hmiyytli bir ey ifad edilir.slindishe ks baqasnn yerinyeyvibilmdiyi kimi, baqasnn yerindndbilmz; odur ki,mstqil tfkkr ifadsi pleonazmdr.24 Tfkkrdazadlq bilavasitmvcuddur, odur ki, tfkkr mumininvya n muminin faliyytidir, demli, znabstrakt bir mnasibt, subyektivlik trfdn triflrdn mhrumz-zndvarlq, mzmun trfdn isyalnz predmetvonun triflrinyklnmivarlqdr. Odur ki, grflsf bard onun bardrc (v ya czi) v tkbbrl olmasndan danrqsa, tkbbrly is zsubyektivliyinxsusi he bir ey, xass, iaid etmmsindn ibartdirs, onda n azflsfni tkbbrllkdgnahlandrmaq olmaz, bel ki, tkbbr yalnz ona gr hqiqidir ki, mzmunca o predmet drinlir,formasna grissubyektin xsusi varlvfaliyyti olmayb, yalnz ondan ibartdir ki, ur zn abstraktkimi, ayr-ayrxasslrin, hallaran vs. hr partikulyarlndan25 azad varlq kimi aparr vyalnz mumi hasiledir vbu mumi is btn frqlrl eynidir. gr Aristotel tlb edirski, biz bel davrana26 layiq olaq,

onda urun znverdiyi layiqlik mhz onun z xsusi ryindn v inamndan imtina etmsindn vznpredmetin hkmranlaltna vermsindn ibartdir.


19/158

19

24Bu trifgr, fikirlr obyektiv adlandrla bilr; bununla belonlara adi mntiqdgzdn keiriln

v adtn, urlu tfkkrn yalnz formalar saylan formalar da aid etmk lazmdr. Odur ki, mntiqmetafizika fikirlrd drk ediln eylr haqqnda elm ilst-st dr, fikirlr iseylrdmhm olannifadsi saylr.

Qeyd. Anlay, mhakim v qli ntic kimi formalarn baqa, msln, sbbiyyat v i. a. kimiformalara mnasibti yalnz mntiqdakar oluna bilr. Lakin artq ncdn grmk olar ki, fikir zndeylrhaqnda anlay hasil etmy can atdndan bu anlay (demli, hminin onun daha bilavasit formalar

mhakimvqli ntic) eylryad vdolan trifdn vmnasibtdn ibart ola bilmz. Yuxarda dedik ki,dnc eylri n mumiy gtirir, ancaq bu muminin z is anlayn momentlrindn biridir. Dnyadadrraknin, aln olduunu sylmk fikir obyektivdir ifadsil eyni mnaldr. Ancaq bu ifad ona grmnasib deyil ki, fikir sz ox vaxt ruha, ura mxsus olmas anlamnda, obyektiv sz is, adtn, ruhiolmayan anlamda ildilir.

1-ci lav. gr deyirlr ki, obyektiv fikir kimi fikir dnyann i mahiyytidir, onda belgrnbilrki, bununla tbit predmetlrinur aid edirlr. Biz eylrin i faliyytinin tfkkr kimi qavranlmasna qaridn gln bir etiraz hiss edirik, deyirik ki, insan tfkkr il btn tbitdn frqlnir; demli, biz tbithaqqnda qeyri-uri fikir sistemi kimi, elinqin ifadsinc desk, dalam intellekt kimi sz amalyq.Anlalmazlqdan qamaq namin fikir ifadsini iltmmk v tfkkrn trifi demk daha yaxdr.mumiyytl, mntiqi olansubyektiv vobyektiv arasndakziddiyytin (szn adi anlamnda) aradan qalxdtfkkr triflri sistemi kimi anlamaq lazmdr. Tfkkrn bu anlamvonun triflri n yaxn ifadsini skifilosoflarn belbir tsdiqind tapdki, dnyan al idaredir vya bizim deyimimizc, dnya zkaldr; budeyimi biz bel baa drk ki, al, zka dnyann ryidir, onda ncdn mvcuddur, onun immanent27mahiyyti, onun sl i tbiti, n mumiliyidir. Buna daha yaxn misal budur ki, myyn bir heyvan haqqndadanarkn o heyvandr deyirik. Tbitdheyvan deyiln bir canlgstrmk olmaz, yalnz myyn heyvangstrmk olar. Heyvan adlanan canlyoxdur, o tkcheyvanlarn n mumi tbitidir, mvcud olan hr birheyvan konkret myynlikdir, xsusilmi varlqdr. Ancaq heyvanlq xasssi, mumi kimi cins myynheyvana mxsusdur vonun myyn mhmlyn oludurur. gr biz itin heyvani varlnlindn alsaq,onda biz dey bilmrik ki, bu heyvandr. mumiyytl, eylr i tbit v d varla malikdirlr. Onlaryaayb vlrlr, yaranr, yox olurlar; cins isonlarn mhmly, mumiliyidir vcinsi yalnz onun btnindividlrinin hamsna aid mumi bir ey kimi anlamaq lazm deyil.

Tfkkr ninki deylrin substansiyasdr, hm dmnvinin n mumi substansiyasdr. Hr cr

insani seyrd tfkkr vard

r. Tfkkr hmnin btn tsvvrlrd, xatirlrd v mumiyytl, hr birmnvi faliyytd, btn istk v arzularda v i. a. da mumidir. Btn bunlar tfkkrn sonraksciyylndirilmsidir. gr tfkkr bu cr anlasaq, onda o bizd tfkkrl yana digr qabiliyytlr,msln, seyr, tsvvr, iradvs. kimi qabiliyytlr dvardr deyimindolduundan tamamilbaqa siftlx edr. gr biz tfkkr tbitd olan hr eyin, elc d btn mnvinin sl n mumi varl kimi

baxrqsa, onda o, onlarn hamsnn hdudundan knara xr vhamsnn zln oludurur. Tfkkrn buobyektiv anlamda baa dlmsindn biz bilavasit onun subyektiv anlamna keib onun n olduunuaydnladra bilrik. Biz deyirik ki, insan ilk ncdnn varlqdr, ancaq bununla yanadeyirik ki, insan seyredn varlqdr, iradli varlqdr v s. nsan dnn varlqdr vmumidir; ancaq o yalnz ona gr dnnvarlqdr ki, onun n mumi mvcuddur. Heyvan da zndmumidir, lakin mumi ndirso cr heyvann mvcud deyil, onun n yalnz hmi tkcmvcuddur. Heyvan yalnz tkcni, msln: z yemini,insanvs. grr. Btn bunlar onun n tkclrdir. Hissi duyu da, hminin, tkcilbaldr (bu ar, xo

dad hissi vs. ola bilr). Tbit muminin drkinatmr; yalnz insan zn elikildirir ki, o mumi nmumi olur. Bu hr eydn ncinsan zn mn kimi bilndolur. Mn deyrkn mn zm tkc, tamamilblli xs kimi dnrm. Ancaq slind mn bununla zm haqqnda he bir xsusi predikat sylmiolmuram. "Mn" hminin hr bir baqa xsdir vmn zm "mn" adlandrdmdan, mn lbttzm,tkcinsandnrm, lakin bununla birlikdtamamilmumini ifadetmioluram. "Mn" btn xsusinininkar olunduu varadan qaldrldxalis z-n-varlqdr. "Mn" urun son, sadvxalis mahiyytidir.Biz deybilrik: "mn" vtfkkr eyni eylrdir; vya daha myyn sylsk: "mn" dnn tfkkr kimitfkkrdr. Mnim urumda olan mnim ndr. "Mn" hr eyi qbul edn (daRezeptakulum), boluqdurvhr ey "mn" n mvcuddur vo hr eyi zndsaxlayr. nsan "mn"in qaranlnda kmlmbtv

bir tsvvrlr dnyasdr. Bellikl, "mn" btn xsusilrdn abstraksiyaladrlm, eyni zamanda hamsnngizlin halda saxlandmumidir. Odur ki, "mn" xalis abstrakt mumilik olmayb znd hr eyi saxlayanmumilikdir. Biz "mn" szn ona he bir zl mna vermdn ildirik v yalnz flsfi dnc bu sz

baxpredmetinevirir. "Mn" dedikdbizim qarmzda xalis fikir dayanr. Heyvan "mn" deybilmz; bunuyalnz insan edbilr, nki insan tfkkrdr. "Mn"dcrbcr i vdmzmun vardr vbiz bu mzmununxarakterinin necolduuna baxdqda zmz hissi seyri, tsvvr edn, qavrayan vi. a. varlq kimi aparm


20/158

20

oluruq. Ancaq onlarn hamsnda "mn" vardr, yaxud baqa szl, hamsnda tfkkr vardr. nsan hr zaman,htta hissi seyr etdikd bel dnr. gr o, bir eyi gzdn keirirs, hr zaman onu mumi kimi gzdnkeirir, tkcni qeydalr, onu ayrr, bununla z diqqtini baqasndan yayndrr, seyr olunanbir abstrakt vmumi kimi, ancaq yalnz formal mumi kimi gtrr.

Bizim tsvvrlrimizd iki eydn biri olur: ya mzmun fikir sahsinmxsus olur, forma isonamxsus olmur, ya da ksin, forma fikir sahsin mxsus olur, mzmun is ona mxsus olmur. gr mn,msln, qzb, kin, mid deyirms, btn bunlar mn duyularmdan tandr, ancaq bu mzmunu mnmumi formada, fikir formasnda ifad edirm. Mn bu mzmundakbir ox xsusini atb onu yalnz mumi

kimi ifad edirm, ancaq yen d bu mzmun hissi mzmundur. ksin, gr mn allah tsvvr edirms,burada, dorudur, mzmun xalis fikri mzmundur, ancaq onun formas hl hissidir: o mnim onu zmdbilavasit tapdm kimidir. Demli, tsvvrd seyrdn frqli olaraq mzmun hissidir, ancaq ya mzmunhissidir, forma is tfkkr mxsusdur, ya da ksin; birinci halda material verilmidir, forma is tfkkrmxsusdur, ikinci halda is tfkkr mzmunun qaynadr, lakin forma saysindmzmun varla evrilir v

bu varlq grndy kimi ruha knardan glir.2-ci lav. Mntiqdbiz xalis fikir vya tfkkrn xalis triflri zrind ilyirik. Fikir dedikd

biz hr zaman szn adi anlamnda yalnz xalis fikirdn ibart olmayan n isbir ey baa drk, nki buzaman biz mzmunu tcrbdn alnan fikri bir ey dnrk. Mntiqd fikirlri biz bel baa drk ki,onlarn tfkkrn znmxsus olan vonun znn yaratdmzmundan baqa he bir mzmunu yoxdur.Bellikl, mntiqd fikirlr xalis fikirlrdir. Bellikl, ruh, yalnz z zndmvcuddur v demli, azaddr,nki azadlq mhz znn zgsind d znd olmaq, yalnz zndn asl olmaq, z znmyynldirmkdir. Btn istklrimdmn mnim n hanssa dbir eydn balayram. Burada, bu halda

biz, asllqdan danrq. Azadlq mnim zmdn baqa mnim n he bir baqa eyin olmadyerdolur.Yalnz znn istklrilmyyn olunan tbii insan znddeyildir. O nqdr inad etsd, onun istklrinin,rylrinin mzmunu yendonun znn deyildir vonun azadlyalnz formal azadlqdr. Mn dnrknzmn btn subyektiv zlliyimdn imtina edirm, predmetdalram, tfkkrmsrbst hrkt verirm v

bu zaman zmdn nisbir ey qouramsa, demli, pis dnmoluram.gr biz, yuxarda gstrildiyi kimi, Mntiqi tfkkrn xalis triflri sistemi kimi gzdn

keiririks, onda baqa flsfi elmlr tbit flsfsi vruh flsfsi ksin, ttbiqi mntiqdn ibart olur,nki mntiq elmlrin canl ruhu, dynn ryidir. O biri elmlr yalnz onunla maraqldr ki, mntiqformalarn tbitn v ruhun obrazlarnda (den Gestalten) xalis tfkkrn formalarnn yalnz xsusi ifadslubu olan obrazlarda drk etmsi baxmndan maraqldr. gr biz, msln, qlinticni (ski formal

mntiqd olan anlam

nda deyil, hqiqtd) gtrsk, onda o, xsusinin n mumini v tkcni bir-birinbalayan aralq trifidir. qlinticnin bu formas btn eylrin mumi formasdr. Btn eylr muminintkc il baland xsusilrdir. Ancaq tbitin zifliyi mntiq formalarn xalis kild tcssm etmsinimkan vermir. qlinticnin bel zif tcssm ondan ibartdir ki, msln, bilavasit eyniyytd olanfrqliliklrini, qtblrini z aralnda, frqsizlik nqtsind birldirn maqnitdir. Fizikada da biz mumil,mahiyytltanoluruq vfizika iltbit flsfsi arasndakfrq yalnz ondan ibartdir ki, flsfbizi tbitseyrlrindki anlayn hqiqi formalarnn drkin atdrr. Demli, mntiq btn elmlrin canl ruhudur;tfkkrn mntiqdki triflri xalis ruhlardr. Onlar son drci drinliklrdir, lakin eyni zamanda onlar hrzaman dilimizdolduqlarndan bizblli kimi grnrlr. Lakin belblliliklr, adtn, daha gizlindirlr. Belki, msln, varlq tfkkrn xalis trifidir, ancaq he vaxt almza glmir ki, fikri z baxmzn predmetiedk. Adtn, dnrlr ki, mtlq uzaqda, o biri almd28 olmaldr, ancaq o, dnn varlq kimi bizim hrzaman zmz dbilmdn dadmz vistifadetdiyimiz varlqdr. Tfkkrn beltriflri, sasn, dild

trlmdr v bellikl, uaqlara qrammatikann yrdilmsi onunla faydaldr ki, onlar qeyri-uri olaraqtfkkrdki frqlrdiqqt yetirmymcbur edir.Adtn, deyirlr ki, mntiq yalnz formalarla mul olur, z mzmununu isbaqa bir qaynaqdan

gtrmlidir. Lakin mntiqi fikirlr yalnz hr bir baqa mzmunla mqayisd mzmundurlar, hr bir baqamzmun isksin, yalnz mntiqi fikirlmqayisdyalnz mzmundur. Onlar hr eyin znd-v-z-n-mvcud sasdr. Maramzbelxalis triflrynltmk n yksk thsillilik tlb olunur. Onlarn zndvz n gzdn keirilmsi bir dona grhmiyytlidir ki, biz triflri tfkkrn zndn hasil edirikvonlarn hqiqi olub olmadnda onlarn z ilmyynldiririk. o cr deyil ki, biz onlardolaraqqbul edirik, sonra is onlara trif (definisiya) veririk yaxud onlar urumuzda onlarn haqqnda olantsvvrlrlmqayisedrk onlarn dyrini vmnasnarq. Bu halda biz mahidv tcrbdn xedr v, msln, deyrdik: gc szn biz, adtn, bu v ya digr hallarda ildirik. gr bu rh onun

predmeti bard bizim adi urumuzda olan rhl uzlarsa, biz onu dzgn sayrq. Lakin bu halda anlay

znd v z n deyil, burada dzgnlyn ls v miqyas olan bir mqddimy uyun olaraqtriflndirilir. Lakin biz belmiqyasdan istifadetmyib hyatla dolu triflrhrkt azadlvermliyik. Fikirtriflrinin hqiqiliyi mslsi adi ura qribgrnbilr, nki grnr ki, onlar yalnz mvcud predmetlr


21/158

21

ttbiq edildikd hqiqi olurlar v odur ki, bu ttbiqdn knarda onlarn hqiqi olduunu sorumaq bsdir.Ancaq elnmli olan da bu sualdr. Bu zaman, lbtt, nyin hqiqt olduunu bilmk lazmdr. Biz, adtn,

predmetin bizim tfkkrmz uyunluunu hqiqt adlandrrq. Bu zaman tsvvrmz uyun glnpredmeti mqddim kimi gtrrk. Flsfi anlamda is ksin, mumiyytl, znn abstrakt ifadsindhqiqt myyn bir mzmunun z-z iluyunluunu gstrir. Demli, bu, hqiqtin yuxarda xatrlatdmzanlamndan seilir. Lakin hqiqtin daha drin (flsfi) anlamna ox zaman adi deyilid rast glinir; biz,msln, hqiqi dost deyirik v bu zaman el dostu nzrd tuturuq ki, onun hrktlri dostluq anlaynauyun olsun; biz hqiqi incsnt sri haqqnda da bu gr deyirik. Bu ifadlrdhqiqi olmayan o ifadlrd

pis olan zn uyun glmyndir. Bu anlamda pis dvlt qeyri-hqiqidir v mumiyytl, dvlt d pis vqeyri-hqiqi triflvya anlayla predmetin varlnn ziddiyytindn ibartdir. Bu cr pis predmet haqqnda

biz dzgn tsvvr trtib edbilrik, ancaq bu tsvvrn mzmunu zndqeyri-hqiqidir. Bizim qafamzdaoxlu dzgn, eyni zamanda qeyri-hqiqi tsvvrlr ola bilr. Anlayla realln hqiqi uyunluu yalnzallahdr. Ancaq btn sonlu eylr zndqeyri-hqiqiliymalikdir, onlarn varlanlaylarna uyun deyil.Odur ki, onlar ruhun qaranlqlarna qrq olur v onlarn mhvi onlarn anlaylarnn varlqlarnauyunsuzluunun grntsdr.29 Tkc kimi heyvan z cinsind anlaya malikdir v cins zn tkcdnonun lm ilazad edir.

Hqiqtin burada aydnladlan anlamnda, znn z iluyunluu anlamnda gzdn keirilmsimntiqin sl vzifsidir. Adi urda tfkkrn triflrinin hqiqiliyi mslsi yaranmr. Mntiqin vzifsini

bel d formula etmk olar: mntiqd tfkkrn triflri gzdn keirilir, nki onlar hqiqti drk etmyqabildir. Demli, mslsonsuzun formasnn vsonlunun formasnn nolduunu aydnladrmaqdan ibartdir.Tfkkrn sonlu triflrindn istifad edrkn adi urda he bir bhyaranmr v adi ur onlarn mnalolduunu trddd etmdn qbul edir. Ancaq btn yanlmalar sonlu triflruyun dnmkdn vhrktetmkdn irli glir.

3-c lav. Hqiqi olandyiik sullarla drketmk olar vidrakn bu sullarnbiz yalnz formalarkimi gzdn keirmliyik. bhsizdir ki, hqiqt tcrbvasitsildrk oluna bilr, ancaq bu tcrbyalnzformadr. Hansaln gerkliyi yrnmsinin tcrbdbyk nmi vardr? Byk al byk dmahidlredir volaylarn qarq oyununda nmli olangzdn keirir. deya olaylardan knarda vonlarn arxasndadeyil, onlarn znddir vgerkddir. Byk al sahibi, msln, tbitvtarixdiqqt yetirn Hte bykmahidlr edir, alasangrr vonu ifadedir. hqiqti refleksiyada da drk etmk vonu fikirlrin bir-

birinmnasibti vasitsildmyyn etmk olar. Lakin idrakn bu iki sulunda zndvz n hqiqthlznn sl formasnda yoxdur. drakn daha mkmml sulu tfkkrn xalis formasndakidrakdr. nsan

bu formada tamamilazadd

r. Tfkkr formas

n

n mtlq forma olmas

vbu formada hqiqtin zndvzn xetmsi mhz bu, mumiyytl, flsfnin sas mddasdr. Bu mddann sbutu hr eydn ncidrakn nc gstriln formalarnn sonlu olmasnn gstrilmsindn ibartdir. Uca antik skeptisizm btnyuxarda gstriln idrak formalarnn ziddiyytli olduunu gstrrk bu sbutu vermidir. Amma buskeptisizm onu tfkkr formalarna mnasibtddsbut etmk istrkn onlara bir sonlu da daxil edir, sonrada o formalarbu sonluda axtarr. Sonlu tfkkrn btn formalarilbiz mntiqi inkiafn gediindvmhzzrurtuyun xetmsi halnda qarlarq; burada (girid) biz onlarqeyri-elmi olaraq mvcud bir eylrkimi qbul etmli idik. Mntiqi baxn gedii bu formalarn ninki mnfi trfini, hm d msbt trfinigstrir.

drakn dyikn formalarngzdn keirrkn asanca grbilrik ki, birinci forma, bilavasitbilikformasn mnasib, n gzl vn yksk formadr. Bu formaya xlaqi baxmdan gnahszlq adlandrlan hrey, sonra dini hiss, sadlhv inam, sevgi, smimiyyt vtbii inam daxildir. ki digr forma reflektiv idrak

formasvflsfi idrak formasbu bilavasittbii vhdtin hdudundan knara xr. Bu lamt onlarn hr ikisin mumi olduundan hqiqti tfkkr vasitsildrk etmk chdi hqiqti z gc ildrk etmk istyninsann hdsiz loval kimi grn bilr. mumi ry gr bu cr baxa btn bdbxtliklrin v rlrinqayna, zli gnah kimi baxla bilr vbu geriyqaydb barq ld etmk n tfkkrdn v idrakdanimtina etmyin grkliyi kimi d grn bilr. Tbii vhdtin itirlmsin glinc, mnvinin bu ecazkarikilmsi skidn bri xalqlarn urunun predmeti olmudur. Tbitd bu cr i ikilm yoxdur v tbiteylri rin nolduunu bilmir. Bu ikilmnin kk vsonuclarbarsindski tsvvr Musa peymbringnah haqqndak mifind verilir. Bu mifiin mzmunu din tliminin insann tbii gnahkarl v ondanqurtarman zruriliyi haqqnda tlimin zlnddurur. Mntiqin balancnda gnah haqqnda mifin gzdnkeirilmsi yerin dr, bel ki, mntiqin d predmeti idrakdr, mifd d idrak, onun mnyi v nmi

barsind sz gedir. Flsfdin qarsnda qorxmamal vdinin ona dnmli olmasndan lovalanmamaldr.Ancaq digr trfdn, belmiflrin vdini tsvirlrin guya he bir nmi yoxdur baxndan imtina edilmlidir,

nki onlar xalqlara minillr boyunca saygstrmkddir.Gnah haqqnda mifi gzdn keirrkn, yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, biz orada idrakn mnvi

hyata mumi mnasibtinin ifadsini taprq. Mnvi yaam znn bilavasitliyind nc gnahsz v


22/158

22

sadlvh gnah kimi xedir, amma ruhun mahiyti ondan ibartdir ki, onun bu bilavasitliyi aradan qaldrlr,nki mnvi frqlnir, zndvarlq olaraq qalmr, z n varlq olur. Ancaq ikilm, ayrlma pillsi daradan qalxmaldr. Vruh znn vasitsilvhdtqaytmaldr. Bu vhdt indi artq mnvi vhdtdir vbuqaydn prinsipi tfkkrn znddir. Yaralayan da, onu saaldan da tfkkrdr.

Bizim mif bildirir ki, Adm vHvva, ilk insanlar, mumn insan hyat aacvxeyir vrin drkiaac olan bada yaayrmlar. Mif sylyir ki, allah insanlara idrak aacnn meyvlrini dadmayasaqlamd, hyat aac barsind he ndeyilmir. Bununla anladlr ki, insan idraklanmamal v gnahszdurumunda qalmaldr. Drin ur sahibi olan baqa xalqlarda da biz bu tfkkrl qarlarq ki, insanlarn

ilkin hal gnahszlq v vhdt haldr. Bu tsvvrd doru olan budur ki, insan, bhsiz, ikilmi haldaqalmamaldr v bu hal btn briyyt xasdr. Ancaq doru olmayan budur ki, bilavasit, tbii vhdt sldoru yoldur. Ruh akar bilavasitlik deyildir, ancaq zndnmli drcdvasitlilik momenti vardr. Uaqgnahszl, bhsiz, kici vfqtlidir, ancaq uaq ona grbu crdr ki, ruhun znn yaratdvarlxatrladr. Uaqlarda mahid etdiyimiz tbii vhdt myin vmdniyytin sonucu olmaldr. Allah deyir:"gr uaq kimi qalmasanz" v i. a. Lakin o demir ki, biz uaq kimi qalmalyq. Musa mifind biz sonragrrk ki, bu vhdtdn xmaa d alm (ilan vasitsil) vq etmidir; ancaq gerkdn ziddiyytli haladmk, urlulua meyl insann iinddir vbu proses hr bir insanda tkrarlanr. lan hesab edir ki, ilahiliknyin xeyir, nyin r olduunu bilmkdn ibartdir v bu bilik gerkdn insann payna dmdr, nkiinsan yasaq olunmumeyvlrdn daddn znn bilavasitlik ilvhdtini qurmudur. Oyanan urun

birinci refleksiyasinsanlarn zlrinin lpaq olduunu grmlri vqeyd etmlridir. Bu ox sadlvh vdrinlamtdir. nki utancaqlqda insann z tbii v hissi varlndan uzaqlamas vardr. Bu mrhly ata

bilmmiheyvanlar aybn nolduunu bilmir. nsann utancaqlq hissindbiz gerkdn dpaltarn, geyimolan tlbatn yaranmasnn ruhi v mnvi qaynan grmliyik, fiziki tlbatlar, ksin, ikinci drclisbbdir. Sonra qar, lnt glir, bununla allah insanlntlyir. Bu lntd, sasn, insanla tbit arasndakziddiyyt qeyd olunur. Kii tr tkrk zhmt kmli, qadn iszabla uaq domaldr. zlliklmkdnsz asaq, o hm ikilmnin sonucu, hm d ikilmnin aradan qaldrlmasdr. Heyvan z tlbatlarndmk n lazm olan bilavasit hazr kild tapr; insan is ksin, z tlbatn dmk vasitlrinznn yaratd v formaladrd eylr kimi baxr. Cnntdn qovulmaqla mif qurtarmr. Sonras beldir:allah deyir: "Bax, Adm nyin xeyir, nyin r olduunu bilndn sonra bizlrdn biri oldu". ncsylnilnlrin ksin olaraq burada mif idrak yolverilmz deyil, ilahi durum kimi gstrir. Bu hm dflsfnin ruhun sonluluunun grnmsi bard cfngiyat tkzib edir. Flsf idrakdr v yalnz idrakvasitsil insann ilahobraz olmas ilbalzli lyaqtini realladrr. gr mif sonra, allahn insanhyat

aac

n

n meyvsini dadmamas

n Edemdn qovduunu sylyirs, bununla gstrir ki, insan tbii yndnsonlu vln olsa da, ancaq idrakda sonsuzdur.nsann tbitdn r olmas vonun r tbii ynllyn ilkin gnah kimi gstrn kils tlimi

bllidir. Ancaq, bu ilkin gnahn sbbinin yalnz ilk insanlarn tsadfi hrktindn ibart olmasbarddtsvvrdn imtina edilmlidir. slind ruh anlaynn znd insann tbitindrin olduu mnasvar v

bunun baqa cr ola bilcyini dnmk lazm deyil. nsann tbii varlq olmas v zn tbii varlq kimiaparmas hl olmal olan mnaisbt deyil. Ruh azad olmaldr v buna o znn saysind nail olmaldr.Tbit insan n onun dyidirmli olduu yalnz ilkin mqamdr. nsann ilkin gnahhaqqnda drin kilstliminqar insann tbitcxeyir olduu vbuna grd tbit sadqtli olmaldr mddasna saslananadamaarifilik tlimi durur. nsann z tbii varlndan xmasonun zndrkmalik olan varlq kimizn d tbitdn frqlndirmsidir. Ancaq insan ruh anlayna daxil olan bu ayrlma (der Trennunq),frqlndirm mrhlsind qalmamaldr. Tfkkrn v iradnin btn sonluluu ikilmnin bu

mrhlsinddir; bu mrhld insan zndn mqsdlr v bu mqsdlrin gerkldirilmsi n hrktmotivlri hasil edir; bu mqsdlri son hddinatdraraq, z xsusiliyindyalnz zn bilrk vistyrk vmuminin kkn ataraq insan r olmaqda qalr v bu r onun subyektivliyindn ibartdir. Biz burada ilk

baxda ikiqat r grrk; slind is bu, eyni bir rdir. nsan bir halda ki, ruhdur, onda tbii varlq deyil,ancaq madam ki, o zn tbii varlq kimi aparr vtamah mqsdlri izlyir, o r istyir. Demli, insann tbiiri heyvanlarn tbii varlkimi deyildir. Daha dqiq desk, tbiiliyin trifi ondan ibartdir ki, tbii insan tkcinsandr, nki, mumiyytl tbit blnmnin buxovundadr (der Vereinzelunq). Bir halda ki, insan tbiiolmaq istyir, demli, tkclik istyir. nsann istk v ynliklri zr hrktlrin tkcliyi saysindmxsus olan hrktlrin hminin qanun vya mumi trif dqarxr. Bu qanun dgc ola vya ilahiavtoritet formasna malik ola bilr. nsan znn tbii mvqeyini trk etmyndk qanunun klsi olur.Dorudur, insan znn ynliklrind v hisslrind d eqoist tkcliyinin hdudlarndan knarda olanxeyirxah sosial ynliklr, msln, kdr, sevgiy v s. malik olur. Ancaq bu ynliklr bilavasitlik

olduundan onlarn znd mumi mzmunu yen d subyektivlik formasna malikdir; znheyranlq vtsadf n burada hr zaman yer vardr.


23/158


24/158

24

AFikrin obyektivliybirinci mnasibti

Metafizika

26Fikrin obyektivliybirinci mnasibti tfkkrn zndznn znksliyini hldrk etmdn

dnc vasitsil hqiqtin drkin inanan v ur qarsnda hqiqi obyektlrin durduunu akar edn

sadlvh tfkkr obrazdr. Bu inamda tfkkr birbaa predmetlr yanar, zndn fikrin mzmunu kimiduyularn vseyrlrin mzmununu hasil edir vbu mzmunda hqiqt grrk onunla tmin olunur. Flsfnin

btn balanc mrhllri, btn elmlr vhtta urun gndlik faliyyti vhrkti bu inamda yaayr.30

27Bu tfkkr mzmunca sl spekulyativ tfkkr kimi grnsd, zndki ksliklrin drki uruna

malik olmadndan tfkkrn sonlu triflri hdudunda, yni hlhll edilmmiksliklr rivsindqalabilr. Burada girid tfkkrn bu mnasibtinin yalnz mhdudluunu gzdn keirmk bizi maraqlandrabilr vodur ki, biz, ncbu flsfiliklmul olmalyq. Belflsfi tlimin daha myyn vbizdahayaxn olan (zamanca) formasvvlki metafizika kant flsfsinqdrki metafizikadr. Lakin bu metafizikayalnz flsf tarixi baxmndan kemi metafizikadr, zlynd is o, mumiyytl desk, hr yerd al

predmetlrinxalis abstrakt-qli baxkimi mvcuddur. Odur ki, onun sularnn vsas mzmununun dahatraflgzdn keirilmsi bizim n vazkeilmz maraq dayr.

28vvlki metafizika tfkkrn triflrini seyrlrin sas triflri kimi gzdn keirmidir. Mvcud

olann dnl v drk ediln olmasna dair bu mqddim vvlki metafizikan sonrak tnqidi flsfdnyksy qaldrr. Ancaq 1) vvlki metafizika tfkkrn triflrini z n nmli v hqiqi olann xbriolmaa qabil abstraksiyalar kimi gtrrd. mumiyytl, bu metafizika hesab edirdi ki, mtlqi ona

predikatlar (xbrlr) aid etmkl drk etmk olar v tfkkrn triflrini o, n onlar n xarakterik olanmzmunlar, ndyrlri, ndonlarn bu formasn(mtlqi onlara predikatlar aid etmkl tyini formasn)aradrmamdr.

Qeyd. Bel predikatlara, msln, "allah mvcud varlqdr" cmlsindki mvcud varlq, dnya

sonludur vya sonsuzdur sual

ndak

sonlu vya sonsuz, cmldki sad, mrkkb, "Sadknl", sonra "eytk v btvdur" v i. a. predikatlar aiddir. Bu metafizika n bel predikatlarn hqiqi olub olmad, n dmhakimnin formashqiqtin formasola bilrmi sualnaradrmamdr.

lav. ski metafizikann mqddimsi, xnqtsi, mumiyytl, belbir sadlvh inam idi ki,tfkkr eylri zlyndnecdirlrs, o cr drk edir veylr yalnz fikir qismindhqiqidir. nsann knl(ruhu) v tbit bdi dyin Proteemdir v asanlqla ala glir ki, eylr bizim onlarn barsindkitsvvrlrimizd olduu kimi deyil. ski metafizikann burada gtirdiyimiz bax tnqidi flsfnin gldiyi

baxa ksdir. Ancaq demk mmkndr ki, tnqidi flsfnin gldiyi nticygr insan yalnz ceclrlvrk beyinlrlqidalanmaldr.

Bu ski metafizikann mhakim metodu il ilgili daha trafl demliyik ki, o, yalnz dnntfkkr rivsindn knara xmam (abstrakt-qli) tfkkrn bilavasit abstrakt triflrini gtrm vhesab etmidir ki, onlar hqiqi olann predikatlarola bilrlr. Tfkkrdn sz adqda, biz, sonlu, yalnz drk

edn tfkkr vdnn, sonsuz tfkkr bir-birindn frqlndirmliyik. Bilavasitncdn taplan tcridolunmu tfkkr triflri sonlu triflrdir. gr yeni dvrn tfkkr hr zaman mhduddur fikrinsyknsk, sonsuz tfkkr ifadsi qribgrnbilr. Lakin slind tfkkr mahiyytczndsonsuzdur.Formal deyilrs, sonlu o eydir ki, sonu vardr, var olandr ancaq bu var olan znn zgsilqarlaan yerddaha var olmur vdemli, onunla mhdudladrlr. Bellikl, sonlu onun inkarvvarlq hdudu olan znnzgsinmnasibtindn ibartdir. Ancaq tfkkr zndolub z z ilbaldr vz znn predmetidir.Fikri z predmetim etmklmn zm zmdoluram. Buna uyun olaraq "mn", tfkkr sonsuzdur ona grki, mn tfkkrd bu tfkkrn zndn ibart olan predmetl baldr. Predmet, mumiyytl, mnmnasibtdinkarbir eydir. Ancaq gr tfkkr z-zndnrs, onda onun elbir predmeti var ki, oeyni zamanda predmet deyil, yni o aradan qaldrlm, ideal (ideller) predmetdir; demli, tfkkr znn buxalis halnda he bir hduda malik deyil. Tfkkr ona gr sonludur ki, sonuncu kimi qbul etdiyi mhdudtriflr zrinddayanr. Tfkkr sonsuzu vya spekulyativ olanda bu cr tyin edir, lakin tyin etmkl,

mhdudladrmaqla o yenidn bu yetrsizliyi aradan qaldrr. Adi tsvvrn etdiyi kimi sonsuzu hr bir yeniyaranan hduddan abstrakt xkimi baa dmk lazm deyil, onu yuxarda aydnladrdmz sulla anlamaqlazmdr.


25/158

25

vvlki metafizikann tfkkr sonlu tfkkr idi, nki o, hdudlarn mhkm v dyimzsand, inkar edilmz tfkkr triflrind hrkt edirdi. Bel ki, msln, sual verirdilr: allahn mvcudvarlvardrm? Vmvcud varla bu zaman xalis msbt, sonuncu vn yaxbir ey kimi baxrdlar. Ancaq

biz sonradan deycyik ki, mvcud varlq quru bomsbt bir ey olmayb ideya n olduqca aavallahalayiq olmayan trifdir. Sonra, ski metafizika dnyann sonluluu yaxud sonsuzluu suallar zrind basndrrd. Burada sonsuzluq qti olaraq sonlulua qarqoyulurdu. Lakin grmk asandr ki, gr bu iki trif

bir-birinqarqoyulursa, onda btv tmsil etmli olan sonsuzluq, yalnz bir trf kimi xedir vsonlu ilmhdudlar, mhdudlam sonsuzluq is yalnz sonludur. El bu anlamda ski metafizika ruhun (knl

anlamnda A. T.) sadvya mrkkb olmassualna da bavururdu. Demli, sadlik dhqiqti drk etmkn son trif kimi qbul edilirdi. Ancaq sadlik el mvcud varlq kimi yoxsul, abstrakt v sonradangrcyimiz kimi, elbir birtrfli trifdir ki, z hqiqi olmadkimi hqiqti difadedbilmz. gr ruh(knl) yalnz sadliyind gzdn keirilirs, onda bel abstaksiya saysind o, birtrfli v sonlu kimimyynldirilmiolur.

ski metafizika, bellikl, bu cr predikatlarn onun predmetin aid olduunu bilmk istyirdi.Ancaq bu predikatlar mhdud idrak triflridir vhqiqi olmayan bir hdudu ifadedir. Burada zlliklqeydolunmaldr ki, ski metafizikann faliyyt sulu predmet predikat aid etmkdn ibart idi v bu sulla,msln, allah drk etmli idi. Lakin bu, predmet haqqnda xarici refleksiyadr, nki triflr (predikatlar)mnim tsvvrmdhazr haldadr vpredmetyalnz darolaraq srnr. Predmetin hqiqi drki, msln,el olmaldr ki, o z zndn zn myyn edib z predikatlarn dardan almasn. Predikatladrmasulundan istifad etsk, onda ruh hiss edir ki, bel predikatlar predmeti tktmir. Odur ki, dou xalqlartamamildzgn olaraq allahoxadl, sonsuz sayda adolan varlq adlandrrlar. Frdi ruh bu sonlu triflrinhe birind tmin olunmur v dou (rq) dncsi bel predikatlarn aramsz axtarndan ibartdir. Sonlueylrl, lbtt ki, sonlu triflr vasitsil myynldiril bilr v burada dnc v onun faliyyti zyerinddir. O z sonlu olub yalnz sonlunun tbitini drk edir. gr mn, msln, hrkti ourluqadlandrramsa, onda bu hrktin mzmununun mhm trfini myyn etmioluram vbu bilik hakimlrn yetrlidir. Sonlu eylr dbir-birinsbb vonun tsiri, gc vonun akarlkimi mnasibtddirlr v

biz, onlarbu triflrgranladqda onlarn sonluluunu drk etmioluruq. Ancaq dncpredmetlri belsonlu predikatlar vasitsil myynldiril bilmz v onlar bu cr myynldirmy can atmaq skimetafizikann qsuru idi.

29

Bu cr predikatlar

n mzmunu zlynd mhduddur v predmetlr allah, tbit, ruh v i. a. haqqnda tam tsvvr uyun glmir v onlar haqqnda tam tsvvr ver bilmz. Sonra, bir subyektinpredikatlar kimi bu predikatlar bir-biri il baldr, amma mzmunca frqli olduqlarndan dar yndn bir-birindn frqli predikatlar kimi grnrlr.

Qeyd. Birinci qsuru dou xalqlar, msln, allaha aid ediln oxsayl adlar vasitsil onu trifedrkn aradan qaldrmaa can atblar. Lakin bununla belbu adlar sayca mhduddur vsonsuz olmaldr.

302) Bu metafizikann predmetlri, dorudur, zkaya mxsus zndvz n totallqlar, tfkkr

mxsus znd konkret n mumi ruh (knl A. T.), dnya, allahdr; lakin metafizika mvcud, hazrsubyektlr kimi tsvvrdn gtrm tfkkr triflrini bu predmetlrin zln qoymu v predikatlarnyararllnn miqyasnvyetrliliyini ancaq tsvvrdgrmdr.

31lk baxda grnr ki, ruh, dnya, allah haqqnda tsvvrlr tfkkrmhkm zl verir. Amma

tsvvrlrd zl subyektivlik qat olmaqla v buna gr d olduqca dyiik anlamlar damaqla yanayalnz tfkkrn vasitsil davaml myynlik ala bilrlr. Bu, hr bir cmld ifad olunmudur, nkicmldyalnz predikat (flsfd tfkkr trifi) subyektin nolduunu, yni ilkin tsvvr gstrmlidir.

Qeyd. "allah bdidir v i. a." cmlsind biz "allah" tsvvrndn balayrq, amma hl bizbilmirik o ndir; onun n olduunu yalnz predikat bildirir; odur ki, mzmunun yalnz fikir formasndamyynldirildiyi mntiqd bu triflri subyekti allah v ya daha gizli mtlq olan cmlnin predikatlaretmk ninki artqdr, htta ziyanldr, belki, bu, fikrin z tbitindn ox baqa bir miqyasxatrladrd. Lakin

bununla yana cmlnin formas v ya daha myyn deyilrs, mhakimnin formas konkreti (hqiqt iskonkretdir) vspekulyativ predmeti gstrmk n uyun deyil; mhakimz formassaysindbirtrflidir,

nki yalandr.lav. Bu metafizika azad vobyektiv tfkkr deyildir, belki, o, obyektzn zndn myyn

etmk azadlvermmidir, onu hazr saymdr. Azad tfkkrglincdeyilmlidir ki, yunan flsfsi azad


26/158

26

dnmdr, sxolastika isazad dnmmidir, nki o z mzmununu hazr, yni kils trfindn verilmihalda gtrrd. Yeni zamann biz insanlarzmzn thsilimiz saysindzrindn keilmsi ox tin olantsvvrlr hsr olunmuuq, bel ki, tsvvrlr drin mzmun dayrlar. Antik filosoflarn xsind biz

btnlklhissi seyr zminindduran vbamzn stndki gydn vonlarhatedn torpaqdan baqa hebir ayr mqddimsi olmayan insanlar tsvvr etmliyik, nki mifoloji tsvvrlri onlar knaraqoymudular. Bu cismani (sachlichen) almdfikir azaddr vznyklnmidir, hr cr materialdan azaddrvzndxalis haldadr. Bu xalis zndvarlq (fikir A. T.) sanki ayamzn altnda, bamzn stndhenyin olmadvzmzl tklikdqaldmz yerd srbst zmyyollanan azad tfkkrn frqlndirici

zlliyidir.

323) Bu metafizika ehkamloldu, belki, o, sonlu triflrin tbitinuyun olaraq qbul edilmlidir ki,

biri o birinks olan iki fikirdn biri hqiqi o biri yaldandr.lav. Ehkamla birbaa ks olan bax skeptisizimdir. ski skeptiklr, mumiyytl, btn

flsfni ehkam adlandrrdlar, nki flsf myyn mddalar ortaya qoyurdu. Bu geni anlamdaskeptisizm hm d spekulyativ flsfni doqmatik, ehkam kimi qbul edirdi. Lakin doqmatizm daha daranlamda birtrfli tfkkr anlamlarnsaxlamaqdan, onlara ks olanlarisdf etmkdn, atmaqdan ibartdir.mumiyytl, bu qti ya-ya ona gtirib xarr ki, msln, tsdiqlyirlr ki, dnya ya sonlu, ya da sonsuzdur,ancaq mtlq ikisindn biridir. Hqiqi, spekulyativ olan odur ki, zndbu cr birtrfli triflri yoxdur vo,triflrl bitmir, totallq kimi znd doqmatizmin ayr-ayrlqda mhkm v hiqiqi sayd triflri zndyerldirir. Flsfd ox vaxt birtrfliliyi totallqla mqayis edib tsdiqlyirlr ki, bitrflilik totallqlamqayisd xsusidir, sarslmazdr. Ancaq slind birtrfli olan sarslmaz v z n mvcudluq olmayb

btvdbrtrf edilmibiimdsaxlanlr. Metafizik tfkkrn doqmatizmi ondan ibartdir ki, burada fikrinbirtrfli triflri bir-birindn ayrlm halda gtrlr, spekulyativ flsfi idealizm is totallq prinsipinmalikdir v tfkkrn birtrfli abstrakt triflri hdudundan knara xr.Bel ki, msln, idealizm tsdiqedir: ruh (knl) yalnz sonlu vya sonsuz olmayb hm sonlu, hm dsonsuzdur vdemli, onlarn he birideyildir, yni beltriflrin ayr-ayrlqda gc yoxdur, onlarancaq brtrflmihalda alr. dealizmin artq

bizim adi urumuzda yeri vardr: hissi eylr barsind biz deyirik ki, onlar dyikndir, yni onlar hmvarla, hm dheliymalikdir. Biz tfkkr triflrinmhkm syknirik. Onlar tfkkr triflri kimi dahamhkm v htta sarslmaz triflr olaraq qbul edilir. Dnrk ki, onlar biri-birindn sonsuz uurumlaayrlmdr, belki, bir-birinks olan triflr he zaman yaxnlaa bilmzlr. Aln mbarizsi abstrakt idrakn

qeydald

n

aradan qald

rmaqdan ibartdir.

33Bu metafizikann birinci hisssi ontologiya mahiyytin abstrakt triflri haqqnda tlim adlanr. Bu

triflr oxluu vonlarn son anlamlarn prinsip yox idi; odur ki, onlar empirik olmalvtsadfi olaraqadlarkilmlidir; onlarn sas mzmunu tsvvr, inandrmaya (bu szn altnda mhz filan-filan v filan-filan baa drlr), bzn d etimologiyaya saslana bilrdi. Bu zaman bel triflrin znd v z nhqiqiliyi v zruriliyi haqqnda deyil, yalnz analizin duzgunluyunn ildiln sz uyunluu v empirikdolunluundan sz gedbilrdi.

Qeyd. zndvz n "varlq", "mvcud varlq", "sonluluq", "bsitlik", "mrkkblik" vdigranlaylarn hqiqiliyi mslsi qribgrnmlidir; bu halda o anlaylarn qeyri-dqiqliyi tsvvrn subyektiil ona xbr kimi birln anlay arasndak ziddiyytdn asldr. Lakin anlay bir konkret (v htta

mumiyytl hr bir myynlik) kimi daha ox frqli triflrin vhdtindn ibartdir. Odur ki, gr hqiqtziddiyytin olmamasndan ibart olsayd, onda nc bir anlayn bu ziddiyytinin olub v ya olmamasgzdn keirilmli olard.

34Sz gedn metafizikann ikinci hisssi rasional psixologiya vya ruhun (knln A. T.) metafizik

tbitini, yni bir ya kimi ruhu gzdn keirn pnevmotologiyadr.Qeyd. lmzliyi (ruhun A. T.) mrkkbliyin, zamann, keyfiyyt dyiknliliyinin vkmiyytc

bymnin vya kiilmnin znyer tapdsferada tapacaqlarndnrdlr.lav. Ruhun tzahrlrinin gzdn keirilmsinin empirik suluna ks olan psixologiya rasional

psixologiya adlanr. Rasional psixologiya ruhu metafizik tbiti ynndn, abstrakt tfkkrlmyynldirildiyi biimdgzdn keir

wissenschaft der logik (im aserbaidschanischen)

Documents